بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

تفسیر اهل البیت علیهم السلام

(جلد9)

سوره های مبارکه ملک، قلم، الحاقّه ،معارج ،نوح ،جن ، مُزمّل ، مدثر، قیامت ،انسان مُرسلات ،نبا ،نازعات، عبس ، تکویر، انفطار، مُطفّفین ،انشقاق ، بُروج ،طارق، اعلی غاشیه ،فجر ، بلد ،شمس، لیل ،والضُحی ،انشراح، تین ،علق ، قدر، بیّنه ،زلزال ،عادیات قارعه، تکاثُر ،عصر ،همزه، فیل، قریش ،ماعون ، کوثر،کافرون ،نصر، مسد ،توحید ،فلق ناس

تالیف خادم اهل البیت علیهم السلام

سیّد محمّد (سیّد قاسم) حسینی بهارانچی

ص: 4

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله ربّ العالمین وصلواته الدآئمّة علی خاتم النّبییّن و علی اله الائمّة المیامین و الاوصیآء المرضیّین، سیّما الامام المنتظر و الحجّة الثّانی عشر روحی و ارواح العالمین لتراب مقدّمه الفدآء، سمیّ المصطفی و کنیّ المرتضی، الّذی یملاء الله به الارض قسطًا وعدلًا، کما ملئت ظلمًا و جورًا، و لعنة الله الدآئمّة علی اعدآئهم و مخالفیهم و منکری فضآئلهم و امامتهم اجمعین الی یوم الدّین.

ص: 5

ص: 6

سوره ی جِن

سوره ی جنّ، آیات 1 تا 28... 143

سوره ی مزمّل

سوره ی مزمّل، آیات 1 تا 20... 165

سوره ی مدّثر

سوره ی مدّثر، آیات 1 تا 56... 179

سوره ی قیامت

سوره ی قیامت، آیات 1 تا 40... 201

سوره ی انسان

سوره ی انسان، آیات 1 تا 4... 217

سوره ی انسان، آیات 5 تا 13... 229

سوره ی انسان، آیات 14 تا 31... 234

سوره ی مرسلات

سوره ی مرسلات، آیات 1 تا 50... 247

سوره ی نبأ

سوره ی نبأ، آیات 1 تا 40... 261

سوره ی نازعات

سوره ی نازعات، آیات 1 تا 46... 283

ص: 8

سوره ی عبس

سوره ی عَبَس، آیات 1 تا 42... 305

سوره ی تکویر

سوره ی تکویر، آیات 1 تا 29... 321

سوره ی انفطار

سوره ی انفطار، آیات 1 تا 19... 339

سوره ی مطفّفین

سوره ی مطفّفین، آیات 1 تا 36... 349

سوره ی انشقاق

سوره ی انشقاق، آیات 1 تا 25... 367

سوره ی بروج

سوره ی بروج، آیات 1 تا 22... 383

سوره ی طارق

سوره ی طارق، آیات 1 تا 17... 399

سوره ی اعلی

سوره ی اعلی، آیات 1 تا 19... 411

سوره ی غاشیه

سوره ی غاشیه، آیات 1 تا 26... 425

ص: 9

سوره ی فجر

سوره ی فجر، آیات 1 تا 30... 441

سوره ی بلد

سوره ی بلد، آیات 1 تا 20... 465

سوره ی شمس

سوره ی شمس، آیات 1 تا 15... 479

سوره ی لیل

سوره ی لیل، آیات 1 تا 21... 489

سوره ی و الضُّحٰی

سوره ی ضحی، آیات 1 تا 11... 499

سوره ی انشراح

سوره ی انشراح، آیات 1 تا 8... 508

سوره ی تین

سوره ی تین، آیات 1 تا 8... 515

سوره ی علق

سوره ی علق، آیات 1 تا 19... 521

سوره ی قدر

سوره ی قدر، آیات 1 تا 5... 531

ص: 10

سوره ی بیّنة

سوره ی بیّنة، آیات 1 تا 8... 547

سوره ی زلزال

سوره ی زلزال، آیات 1 تا 8... 557

سوره ی عادیات

سوره ی عادیات، آیات 1 تا 11... 567

سوره ی قارعه

سوره ی قارعة، آیات 1 تا 11... 579

سوره ی تکاثر

سوره ی تکاثر، آیات 1 تا 8... 589

سوره ی عصر

سوره ی والعصر، آیات 1 تا 3... 599

سوره ی هُمَزَه

سوره ی همزة، آیات 1 تا 9... 605

سوره ی فیل

سوره ی فیل، آیات 1 تا 5... 613

سوره ی قریش

سوره ی قریش، آیات 1 تا 4... 625

ص: 11

سوره ی ماعون

سوره ی ماعون، آیات 1 تا 7... 631

سوره ی کوثر

سوره ی کوثر، آیات 1 تا 3... 637

سوره ی کافرون

سوره ی کافرون، آیات 1 تا 6... 649

سوره ی نصر

سوره ی نصر، آیات 1 تا 3... 655

سوره ی مسد

سوره ی مسدّ، آیات 1 تا 5... 665

سوره ی توحید

سوره ی توحید، آیات 1 تا 5... 677

سوره ی فلق

سوره ی فلق، آیات 1 تا 5... 685

سوره ی ناس

سوره ی ناس، آیات 1 تا 6... 699

ص: 12

ونکیر از طرف پایین قبر وارد بر او می شوند، پاهای او می گوید: راهی برای شما نیست، چرا که این بنده بر روی من می ایستاد و هر صبح و شام مرا قرائت می نمود، و اگر از ناحیه وسط وارد شوند، جوف او می گوید: راهی برای شما نیست چرا که این بنده هر روز و هر شب مرا حفظ می نمود، و اگر از ناحیه ی زبان وارد شوند، زبان می گوید: راهی برای شما نیست، چرا که این بنده در هر روز و در هر شب به وسیله من این سوره را می خواند.(1)

و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

هر کس این سوره را بخواند، از عذاب قبر نجات یابد، و پاداش احیای شب قدر به او داده خواهد شد، و کسی که آن را حفظ کند، انیس قبر او خواهد بود، و او را از عذاب قبر نجات می دهد، تا قیامت بر پا شود، و در قیامت نیز نزد خداوند از او شفاعت می کند، و تقرّب به او پیدا می نماید، تا در حال امن بدون وحشت داخل بهشت شود.

ص: 14

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که این سوره را نزد مرده ای قرائت کند، خداوند به او تخفیف می دهد، و اگر این سوره قرائت شود، و به اموات هدیّه داده شود، به اذن خداوند مانند برق به آنان می رسد.(1)

ص: 15

ص: 16

الصُّدُورِ 13 أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطیفُ الْخَبیرُ 14 هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ 15 أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِیَ تَمُورُ 16 أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذیرِ 17 وَ لَقَدْ کَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کانَ نَکیرِ 18 أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصیرٌ 19 أَمَّنْ هذَا الَّذی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ إِنِ الْکافِرُونَ إِلاَّ فی غُرُورٍ 20 أَمَّنْ هذَا الَّذی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ 21 أَ فَمَنْ یَمْشی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ 22 قُلْ هُوَ الَّذی أَنْشَأَکُمْ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْکُرُونَ 23 قُلْ هُوَ الَّذی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ 24 وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ 25 قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذیرٌ مُبینٌ 26 فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سیئَتْ وُجُوهُ الَّذینَ کَفَرُوا وَ قیلَ هذَا الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ 27 قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِیَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ یُجیرُ الْکافِرینَ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ

28 قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فی ضَلالٍ مُبینٍ 29

قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتیکُمْ بِماءٍ مَعینٍ 30

سگ گفته می شود: اِخَسأ، و «حسیر»به معنای ناتوان و از کار افتاده است، و«حسیر»شتر از پا در آمده و غیر قابل سیر است، و «سعیر»آتش شعله ور را گویند، و «أعتدنا»در اصل أعددنا بوده، و دال تبدیل به تاء شده، و به معنای هَیَّأنا می باشد، و «شهیق»صدای نَفَس گیر را گویند، مانند صدای جان دادن، و هنگامی که شعله آتش شدید می شود این صدا از آن شنیده می شود، کأنّه طالب وقود است، و بعضی گفته اند: شهیق در سینه است، و زفیر درحلق است، و «فَور»ارتفاع به غلیان است، و «فارت القِدر و فار التنّور»یعنی ارتفع بالغلیان، و منه الفوّارة، لإرتفاعها بالماء ارتفاع الغلیان، و سحیق»به معنای بعید است، و أسحقهم الله یعنی أبعدهم من الخیر، و «لطیف» درباره ی خداوند به معنای رأفت و رحمت و رفق است، و «ذلول»مرکب رام را گویند، و «مناکب زمین»جاهای بلند آن را گویند، و «نشور»حیات بعد از مرگ را گویند، و «أنشره الله»یعنی أحیاه بعد موته، و «حاصب»سنگی است که با آن نشانه می گیرند، و حَصَبه بالحِصاة إذا رماه بها، «و کببته فأکبّ إذا القاه علی وجهه»، و «نَزَفتِ البئر» ای ذَهَب ماؤها، و «زُلفة»به معنای قربت و نزدیکی است، و «ساءه الأمر»ای غمّه و أحزنه، و «ماء غور»یعنی ماء غائر و فرو رفته،و «مَعین»مأخوذ از عین است، مانند مبیع که مأخوذ از بیع است، یعنی آب چشمه گوارا.

(3) بار دیگر (به عالم هستی) نگاه کن، سرانجام چشمانت (در جستجوی خلل و نقصان ناکام مانده) به سوی تو باز می گردد در حالی که خسته و ناتوان است! (4) ما آسمان پایین (نزدیک) را با چراغهای فروزانی زینت بخشیدیم، و آنها [شهابها] را تیرهایی برای شیاطین قرار دادیم، و برای آنان عذاب آتش فروزان فراهم ساختیم! (5) و برای کسانی که به پروردگارشان کافر شدند عذاب جهنّم است، و بد فرجامی است! (6) هنگامی که در آن افکنده شوند صدای وحشتناکی از آن می شنوند، و این در حالی است که پیوسته می جوشد! (7) نزدیک است (دوزخ) از شدّت غضب پاره پاره شود هر زمان که گروهی در آن افکنده می شوند، نگهبانان دوزخ از آنها می پرسند:«مگر بیم دهنده الهی به سراغ شما نیامد؟!»(8) می گویند: «آری، بیم دهنده به سراغ ما آمد، ولی ما او را تکذیب کردیم و گفتیم:خداوند هرگز چیزی نازل نکرده، و شما در گم راهی بزرگی هستید!»(9) و می گویند:«اگرما گوش شنوا داشتیم یا تعقّل می کردیم، در میان دوزخیان نبودیم!»(10) اینجاست که به گناه خود اعتراف می کنند دور باشند دوزخیان از رحمت خدا! (11) (امّا) کسانی که از پروردگارشان در نهان می ترسند، مسلّماً آمرزش و پاداش بزرگی دارند! (12) گفتار خود را پنهان کنید یا آشکار(تفاوتی نمی کند)، او به آنچه در سینه هاست آگاه است! (13) آیا آن کسی که موجودات را آفریده از حال آنها آگاه نیست؟! در حالی که او (از اسرار دقیق) با خبر و آگاه است! (14) او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه های آن راه بروید و از روزیهای خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست! (15) آیا خود را از عذاب کسی که حاکم بر آسمان است در امان می دانید که دستور دهد زمین بشکافد و شما را فرو برد و به لرزش خود ادامه دهد؟! (16) یا خود را از عذاب خداوند آسمان در امان می دانید که تندبادی پر از سنگریزه بر شما فرستد؟! و بزودی خواهید دانست

ص: 20

تهدیدهای من چگونه است! (17) کسانی که پیش از آنان بودند (آیات الهی را) تکذیب کردند، امّا (ببین) مجازات من چگونه بود! (18) آیا به پرندگانی که بالای سرشان است، و گاه بالهای خود را گسترده و گاه جمع می کنند، نگاه نکردند؟! جز خداوند رحمان کسی آنها را بر فراز آسمان نگه نمی دارد، چرا که او به هر چیز بیناست! (19) آیا این کسی که لشکر شماست می تواند شما را در برابر خداوند یاری دهد؟ ولی کافران تنها گرفتار فریبند! (20) یا آن کسی که شما را روزی می دهد، اگر روزیش را بازدارد (چه کسی می تواند نیاز شما را تأمین کند)؟! ولی آنها در سرکشی و فرار از حقیقت لجاجت می ورزند! (21) آیا کسی که به رو افتاده حرکت می کند به هدایت نزدیکتر است یا کسی که راست قامت در صراط مستقیم گام برمی دارد؟! (22) بگو: «او کسی است که شما را آفرید و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد امّا کمتر سپاسگزاری می کنید!» (23) بگو: «او کسی است که شما را در زمین آفرید و به سوی او محشور می شوید!»(24) آنها می گویند: «اگر راست می گویید این وعده قیامت چه زمانی است؟!»(25) بگو: «علم آن تنها نزد خداست و من فقط بیم دهنده آشکاری هستم!» (26) هنگامی که آن (وعده الهی) را از نزدیک می بینند، صورت کافران زشت و سیاه می گردد، و به آنها گفته می شود: «این همان چیزی است که تقاضای آن را داشتید»! (27) بگو: «به من خبر دهید اگر خداوند مرا و تمام کسانی را که با من هستند هلاک کند، یا مورد ترحّم قرار دهد، چه کسی کافران را از عذاب دردناک پناه می دهد؟!» (28) بگو: «او خداوند رحمان است، ما به او ایمان آورده و بر او توکّل کرده ایم و بزودی می دانید چه کسی در گم راهی آشکار است!»(29) بگو: «به من خبر دهید اگر آبهای (سرزمین) شما در زمین فرو رود، چه کسی می تواند آب جاری و گوارا در دسترس شما قرار دهد؟!»(30)

ص: 21

عمل، سخت تر از خود عمل می باشد، و شما باید آگاه باشید که عمل خالص آن عملی است که تو نخواهی به خاطر آن کسی تو را ستایش نماید، و هدف تو تنها ستایش خداوند باشد، و نیّت افضل از عمل است، بلکه عمل همان نیّت است.»

سپس امام(علیه السلام) این آیه را قرائت نمود «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَی سَبِیلاً»(1)، و فرمود:

شاکله به معنای نیّت است.(2)

به امام صادق(علیه السلام) گفته شد: مرگ را برای ما توصیف بفرمایید؟ امام(علیه السلام) فرمود:

«مرگ برای مؤمن مانند بهترین عطری است که به مشام او برسد، و از آن لذّت ببرد، و همه رنج ها و دردها از او برطرف شود، و برای کافر مانند نیش زدن افعی ها و عقرب ها و سخت تر از آن می باشد».

گفته شد: «مردم می گویند: مرگ سخت تر از این است که بدن انسان را با ارّه ببرند، و یا با مقراض بچینند، و یا با سنگ بکوبند، و یا زیر سنگ آسیاب لِه کنند؟».

امام(علیه السلام) فرمود:

برای برخی از کفّار و فجّار چنین است، چنان که شما کسانی را این چنین می بینید، و عذاب آخرت سخت تر از این است.

ص: 23

گفته شد: ما بسا می بینیم که کافر در حالی که می خندد و سخن می گوید، مانند این که چراغی خاموش شود، از دنیا می رود، و در بین مؤمنین و کفّار نیز بعضی را چنین می بینیم و بعضی را می بینیم که به سختی جان می دهند؟ امام(علیه السلام) فرمود:

راحتی مؤمن در حال جان دادن به خاطر شروع پاداش اوست، و سختی جان دادن او برای پاک شدن او از گناهان است تا چون وارد بر خدای خود می شود نظیف و مستحق ثواب ابد باشد، و راحتی کافر در حال مرگ جبران کارهای نیک اوست، تا در آخرت جز عذاب چیزی برای او نباشد، و سختی جان دادن او شروع عذاب او می باشد، چرا که خداوند به احدی ظلم نمی کند و او عادلی است که حق کسی را ضایع نمی نماید.(1)

ص: 24

«الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَّا تَرَی فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَی مِن فُطُورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِأً وَ هُوَ حَسِیرٌ * وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَ جَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّیَاطِینِ وَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِیرِ…»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم در تفسیر«طِبَاقًا»گوید:

بعضها طَبَق لبعضٍ، و در تفسیر«مِن تَفَاوُتٍ»گوید: یعنی من فسادٍ، و در تفسیر «فُطُورٍ»گوید: یعنی من عیبٍ، و در تفسیر «خَاسِأً وَ هُوَ حَسِیرٌ»گوید: یعنی یقصر و ینقطع، و در تفسیر «فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ»گوید: یعنی فی عذابٍ شدید.(2)

برخی از مفسّرین گویند:

طبقات آسمان ها هر کدام دارای خصوصیّات و محلّ برخی از ملائکه هستند، و در طبقه چهارم بیت المعمور است، و در طبقه هفتم سدرة المنتهی و جنّة المأوی است، و فوق آن ها کرسی است که بر جمیع طبقات احاطه دارد، و فوق کرسیّ عرش اعظم است، و فوق عرش را «لا یعلمه أحد إِلَّا اللَّهُ، لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ، وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ …».

و در تفسیر آیه پنج این سوره «وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَ جَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّیَاطِینِ…»و آیه «إِنَّا زَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِزِینَةٍ الْکَوَاکِبِ * وَ حِفْظًا مِّن کُلِّ شَیْطَانٍ مَّارِدٍ»(3)، و در روایات -- همان گونه که گذشت -- آمده که شیاطین قبل از حضرت عیسی(علیه السلام)

ص: 25

به آسمان ها می رفتند، و از ملائکه اموری را می گرفتند و به کاهنان -- که اجنّه را احضار می کردند -- خبر می دادند، و آن ها به مردم می گفتند، و بهره هایی می بردند، و چون حضرت عیسی(علیه السلام) متولّد شد، شیاطین از آسمان چهارم و بعد از آن ممنوع گردیدند، و در شب ولادت رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) از همه آسمان ها ممنوع گردیدند، و کهانت از بین رفت، و شیاطین نزدیک آسمان دنیا می رفتند و استراق سمع می کردند، یعنی از ملائکه مطالبی را می دزدیدند، و خداوند ستاره هایی را مانند تیر شهاب، بر آنان می فرستاد، و آنان را می سوزانید، چنان که خداوند می فرماید:

«وَ لَقَدْ جَعَلْنَا فِی السَّمَاء بُرُوجًا وَ زَیَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِینَ * وَ حَفِظْنَاهَا مِن کُلِّ شَیْطَانٍ رَّجِیمٍ * إِلاَّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُّبِینٌ»(1). و می فرماید: «إِنَّا زَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِزِینَةٍ الْکَوَاکِبِ * وَ حِفْظًا مِّن کُلِّ شَیْطَانٍ مَّارِدٍ» تا این که می فرماید: «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ»(2)، و از قول اجنّه می فرماید: «وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاء فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِیدًا وَ شُهُبًا * وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَن یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا.»(3)

«وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ * إِذَا أُلْقُوا فِیهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِیقًا وَ هِیَ تَفُورُ * تَکَادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّمَا أُلْقِیَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ * قَالُوا بَلَی قَدْ جَاءنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَ قُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شَیْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِی ضَلَالٍ کَبِیرٍ»(4)

ابوبصیر گوید: شخصی از امام صادق(علیه السلام) پرسید: برای چه خداوند پیامبران و مرسلین را برای [هدایت] مردم فرستاد؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود:

برای این که مردم حجّت و عذری در مقابل خداوند نداشته باشند، و نگویند:

ص: 26

«ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ»بلکه خداوند بر آنان حجّت داشته باشد، و آنان اعتراف کنند که پیامبران خدا را تکذیب کرده اند، چنان که خداوند از خازنین و مأمورین جهنّم این معنا را حکایت می نماید، و مأمورین جهنّم به اهل جهنّم می گویند: «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ» و اهل جهنّم می گویند: «قَالُوا بَلَی قَدْ جَاءنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَ قُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شَیْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِی ضَلَالٍ کَبِیرٍ.»(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درخطبه غدیر پس از آن که نام علیّ و اولاد او(علیهم السلام) را بیان کرد فرمود:

آگاه باشید که دشمنان آنان کسانی هستند که در جهنّم صدای شهیق و زفیر و فوران آن را می شنوند، و هر گروهی از آنان که وارد جهنّم می شوند گروه دیگرشان را لعنت می کنند.(2)

ص: 27

«وَ قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ * فَاعْتَرَفُوا بِذَنبِهِمْ فَسُحْقًا لِّأَصْحَابِ السَّعِیرِ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

آنان شنیدند و تعقّل کردند، و لکن اطاعت نکردند، و به وظیفه خود عمل ننمودند، و دلیل بر این که شنیدند و تعقّل کردند و نپذیرفتند این است که خداوند می فرماید: «فَاعْتَرَفُوا بِذَنبِهِمْ فَسُحْقًا لِّأَصْحَابِ السَّعِیرِ.»(2)

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ»می فرماید:

آنان می گویند: اگر خداوند ما را عذاب کند، هرگز ظلمی به ما نکرده است، از این رو مالک دوزخ در پاسخ آنان گوید: «فَاعْتَرَفُوا بِذَنبِهِمْ فَسُحْقًا لِّأَصْحَابِ السَّعِیرِ.»(3)

ص: 28

صاحب مجمع البیان از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که در تفسیر آیه فوق فرمود:

بسا شخصی اهل جهاد و نماز و روزه و امر به معروف و نهی از منکر می باشد و لکن پاداش او در قیامت به اندازه عقل اوست.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که عاقل باشد، دین دارد، و کسی که دین داشته باشد، داخل بهشت می شود.(2)

«إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَیْبِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ»(3)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در خطبه غدیر پس از بردن نام علی و اولاد او(علیهم السلام) فرمود:

دوستانشان کسانی هستند که خداوند درباره ی آنان می فرماید: «الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَیْبِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ.»(4)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

سلیمان بن داود(علیه السلام) گفت: خداوند چیزهایی که به مردم داده بود به ما داد، و چیزهایی را، به آنان نداده بود، و به ما داد، و دانشی که به مردم داده بود را

ص: 29

به ما داد، و دانشی که به آنان نداده بود را نیز به ما داد، و ما در آن ها چیزی بهتر از چهار چیز را نیافتیم،

ترس از خداوند، در پنهانی و آشکار، 2. اقتصاد در حال غنا [و فقر]، 3. سخن حق در حال خشنودی و غضب، 4. تضرّع به درگاه خداوند متعال در همه حالات.(1)

«وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ * أَلَا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ»(2)

حضرت رضا(علیه السلام) می فرماید:

خداوند که عالم نامیده می شود به معنای حادث بودن علم او، و کمک گرفتن از ابزار علم نیست [چرا که علم او مسبوق به جهل نیست] و او مانند علما و دانشمندان نیست، که قبلاً جاهل بوده اند، و سپس عالم شده اند، و خداوند را به این معنا عالم می گویند که او نسبت به هیچ چیزی جاهل نیست، بنابراین نام عالم گرچه مشترک بین خالق و مخلوق است، امّا معنای آن متفاوت است، «لطیف»نیز به معنای لاغری و کوچکی نیست بلکه لطیف درباره ی خداوند به معنای نافذ در اشیاء و غیرقابل ادراک بودن می باشد، و خداوند منزّه از این است که با حسّ و تحدید و توصیف درک شود، و این صفت نیز لفظاً مشترک بین خالق و مخلوق است، و در معنا

ص: 30

متفاوت است، و امّا «خبیر»نیز به معنای آگاه و دانایی است که چیزی بر او پوشیده نیست، و به همه چیز احاطه دارد، و به معنای دقّت و ملاحظه و بررسی نیست، چرا که خداوند نیاز به این ابزارها ندارد، وگرنه باید از پیش جاهل بوده باشد، و سپس خبیر و دانا شده باشد، در حالی که خداوند از ازل خبیر بوده است، و این صفت نیز لفظاً مشترک بین خالق و مخلوق است و در معنا متفاوت است.(1)

ص: 31

ص: 32

مؤلّف گوید:

مضمون روایت فوق را مرحوم صدوق در کتاب توحید از حضرت کاظم(علیه السلام) نیزنقل نموده که در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ص: 33

«هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَ کُلُوا مِن رِّزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ»(1)

این آیه راهنمای به توحید و خداشناسی است، و در قرآن از این گونه آیات فراوان است چنان که در سوره «یس»می فرماید: «وَ ذَلَّلْنَاهَا لَهُمْ فَمِنْهَا رَکُوبُهُمْ وَ مِنْهَا یَأْکُلُونَ

ص: 34

*وَ لَهُمْ فِیهَا مَنَافِعُ وَ مَشَارِبُ أَ فَلَا یَشْکُرُونَ»(1)، و در آیه دیگری می فرماید: «خَلَقَ لَکُم مَّا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً…»(2)، و یا می فرماید: «سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی الْأَرْضِ»(3)، یعنی او خداوندی است که زمین را برای شما رام و مطابق نیاز شما آفریده تا در اطراف آن سیر کنید و از رزق خداوند بخورید و [بدانید که] به سوی او باز خواهید گشت. و در سوره ی یس می فرماید: ما چهار پاها را برای آنان رام و ذلیل قرار دادیم تا از برخی سواری بگیرند، و از گوشت برخی بخورند، و از شیر آنان بنوشند، و بهره های دیگری نیز برای آنان در این چهارپایان هست، آیا نباید شاکر خدای خود باشند؟! و در آیه دیگری می فرماید: ما آنچه در روی زمین است، را برای شما انسان ها آفریدیم، و آن ها را مسخّر و آماده بهره برداری آنان قرار دادیم. توضیح این گونه آیات را امام صادق(علیه السلام) در حدیث مفضّل بیان نموده، و مطالعه آن برای خوانندگان بسیار سودمند است، و ما متن حدیث مفضّل و خلاصه ترجمه آن را در کتاب «راه خداشناسی»بیان نموده ایم. علاقه مندان می توانند به آن کتاب مراجعه فرمایند.

«أَ فَمَن یَمْشِی مُکِبًّا عَلَی وَجْهِهِ أَهْدَی أَمَّن یَمْشِی سَوِیًّا عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»(4)

محمّد بن فضیل گوید: حضرت رضا(علیه السلام) در تفسیر آیه فرمود:

خداوند منحرفین از ولایت علی(علیه السلام) را، تشبیه به کسی نموده که بر صورت خود راه می رود، و به جایی راه پیدا نمی کند، و پیروان او را تشبیه به کسی نموده که بر صراط مستقیم حرکت می نمایند، و صراط مستقیم، شخص امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(5)

ص: 35

فضیل بن یسار گوید: امام باقر(علیه السلام) این آیه را تلاوت نمود، و به مردم نگاه کرد، و فرمود:

به خدا سوگند، صراط مستقیم علی و امامان بعد از او(علیهم السلام) هستند.(1)

فضیل نیز گوید: با امام باقر(علیه السلام) وارد مسجدالحرام شدیم و آن حضرت در حالی که بر من تکیه نموده بود -- و ما مقابل باب بنی شیبه بودیم -- نگاهی به مردم کرد و فرمود:

«ای فضیل، همین گونه مردم جاهلیّت طواف می کردند، و حقّی را نمی شناختند، و دینی را اعتقاد نداشتند»سپس فرمود: «ای فضیل بنگر آنان را که چگونه بر صورت های خود راه می روند، خدا آنان را لعنت کند، آنان مسخ شده اند [و مانند حیوانات] با صورت بر زمین راه می روند»سپس این آیه را تلاوت نمود: «أَ فَمَن یَمْشِی مُکِبًّا عَلَی وَجْهِهِ…» و فرمود: به خدا سوگند صراط مستقیم علی(علیه السلام) و اوصیای او(علیهم السلام)اند. و سپس این آیه را تلاوت نمود: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُونَ»(2)، یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام).

تا این که فرمود:

ای فضیل، مردم تا قیامت کسی را با لقب «امیرالمؤمنین»یاد نمی کنند مگر آن که او مفتری و کذّاب خواهد بود. تا این که فرمود: به خدا سوگند جز شما کسی حاجی [و زائر بیت الله] نخواهد بود، و خداوند جز شما را نخواهد آمرزید، و از جز شما عملی را نخواهد پذیرفت، و شمایید اهل این آیه: «إِن

ص: 36

تَجْتَنِبُواْ کَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُم مُّدْخَلاً کَرِیمًا»(1)، تا این که فرمود: ای فضیل آیا راضی نمی شوید، که نماز را بر پا بدارید، و زکات خود را بپردازید، و زبان هایتان را حفظ کنید، و داخل بهشت شوید؟ و سپس این آیه را تلاوت نمود: «أَ لَمْ تر إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّواْ أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَ آتُواْ الزَّکَاةَ»(2)، سپس فرمود: به خدا سوگند شمایید اهل این آیه.(3)

«فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُونَ»(4)

زراره گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

این آیه درباره امیرالمؤمنین(علیه السلام) و اصحاب او -- که خیانت کردند -- نازل شد، و آنان در قیامت، امیرالمؤمنین(علیه السلام) را در بهترین وضعیّت می بینند،

ص: 37

و صورت های آنان سیاه می شود، و به آنان گفته خواهد شد: این آقا همان کسی است که شما نام او را بر خود نهادید و خود را امیرالمؤمنین نامیدید.(1)

مرحوم طبرسی گوید: ابوالقاسم حسکانی [صاحب کتاب «شواهد التنزیل»]ازاعمش نقل نموده که گوید:

هنگامی که [مخالفین] علی(علیه السلام) را نزد خداوند، در آن منزلت بالا می بینند، صورت های آنان که کافر به او شدند، سیاه می شود [و انگشت به دهن می گزند.](2) علّامه ابن شهر آشوب از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل نموده که فرمودند:

آیه فوق درباره ی علی(علیه السلام) نازل شد، و کافران چون علی(علیه السلام) را در قیامت می بینند -- که منزلت والایی دارد -- صورت های شان سیاه می شود، و انگشتان خود را به دهان می گزند، به خاطر این که ولایت او را در دنیا نادیده گرفتند.(3)

ص: 38

«قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَ مَن مَّعِیَ أَوْ رَحِمَنَا فَمَن یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * قُلْ هُوَ الرَّحْمَنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ»(1)

ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ» فرمود:

خداوند به رسول خود(صلی الله علیه و آله) می فرماید: بگو: ای جماعت منکرین و مکذّبین [ولایت امیرالمؤمنین و ائمّه معصومین(علیهم السلام)] من رسالت خود را نسبت به شما درباره ی ولایت علی و امامان بعد از او(علیهم السلام) انجام دادم، و زود است که شما بدانید چه کسی در ضلالت و گم راهی می باشد.(2) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) [در تاویل این آیه] فرمود:

این آیه را تغییر و تحریف نموده اند، چرا که خداوند هرگز حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و مؤمنین اطراف او را -- که بهترین فرزندان آدم(علیه السلام) هستند -- هلاک نخواهد نمود، و آیه ای که خداوند نازل نموده این گونه است: «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَکُم اللَّهُ جَمِیعًا أَوْ رَحِمَنَا فَمَنْ یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ.»(3)

ص: 39

«قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرًا فَمَن یَأْتِیکُم بِمَاء مَّعِینٍ»(1)

عمّار گوید:

در بعضی از جنگ ها، من خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودم، و علی(علیه السلام) اصحاب اَلوِیَة [یعنی گروه های مخالف] را به قتل رساند و آنان را متفّرق کرد، و درآن جنگ [یعنی جنگ احزاب] عمرو بن عبدالله جُمَحی و شیبة بن نافع را نیز کشت، پس من گفتم: یا رسول الله! علی در راه خدا به حق جهاد نمود، و حقّ جهاد را ادا کرد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: او از من است، و من از او هستم، و او وارث علم من، و قاضی دَین من، و وفاکننده ی به وعده های من، و خلیفه و جانشین من است، و اگر او نبود مؤمنان خالص، بعد از من شناخته نمی شدند، جنگ او جنگ من، و صلح او صلح من است، و صلح من صلح خداست، او پدر دو سبط من، و پدر ائمّه بعد از من است، و مهدیّ این امّت از فرزندان اوست.

پس من گفتم: یا رسول الله پدر و مادرم فدای شما باد، مهدیّ کیست؟ فرمود: ای عمّار خداوند متعال به من وعده داده که از صلب حسین نُه امام خارج کند، و نهمین آنان غایب خواهد شد، چنان که خداوند می فرماید:

ص: 40

«قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرًا فَمَن یَأْتِیکُم بِمَاء مَّعِینٍ»و او ماء معین است، و غیبت طولانی خواهد داشت، و در زمان غیبت او گروهی بر امامت او باقی می مانند، و گروهی باز می گردند، و او در آخر الزمان قیام می کند، و زمین را پر از عدل و داد می نماید، پس از آن که پر از ظلم و جور شده باشد، او با تأویل قرآن می جنگد، همان گونه که من با تنزیل قرآن جنگ کردم، او سَمِیّ و همنام من، و از همه مردم به من شبیه تر می باشد.

سپس فرمود:

ای عمّار زود است که بعد از من فتنه ای رخ بدهد، و تو هنگام فتنه از علیّ(علیه السلام) پیروی کن، و از او جدا مشو، چرا که او با حقّ است، و حق با اوست، و زود است که تو در لشگر علی(علیه السلام) با ناکثین و قاسطین جنگ کنی، و تو را آن گروه ستمکار خواهند کشت.

عمّار گفت: یا رسول الله مگر این نیست که جنگ من -- همراه علی(علیه السلام) -- با رضایت خدا و رضایت شماست؟ فرمود: آری، و آخرین توشه تو از دنیا شربت شیری خواهد بود….(1)

ص: 41

ص: 42

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

تأویل آیه فوق این است که «إِذَا فَقَدْتُمْ إِمَامَکُمْ فَلَمْ تَرَوْهُ، فَمَا ذَا تَصْنَعُونَ؟».

یعنی اگر امام خود را نیافتید چه خواهید کرد؟(1)

امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:

«إِذَا غَابَ عَنْکُمْ إِمَامُکُمْ فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِإِمَامٍ جَدِیدٍ.»(2)

فضّالة بن ایّوب گوید: حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «مَاؤُکُمْ غَوْرًا»ائمّه(علیهم السلام) هستند، و ائمّه أبواب الله اند بین خدا و بین خلق او، و ماء معین علم امام(علیه السلام) است.(3)

ص: 43

مؤلّف گوید:

مضمون روایات فوق در چندین روایت دیگر وارد شده مراجعه شود.(1)

ص: 44

امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود:

اگر نوشته شود، و بر کسی که دندان او درد دارد آویخته شود، درد آن با اذن الهی ساکت خواهد شد.(1)

ص: 46

أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ 28 قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمینَ 29 فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ 30 قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغینَ 31 عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ 32 کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ 33

با هم می گفتند:»(23)«مواظب باشید امروز حتی یک فقیر وارد بر شما نشود!» (24) (آری) آنها صبحگاهان تصمیم داشتند که با قدرت از مستمندان جلوگیری کنند. (25) هنگامی که (وارد باغ شدند و) آن را دیدند گفتند: «حقّاً»ما گم راهیم! (26) (آری، همه چیز از دست ما رفته) بلکه ما محرومیم!»(27) یکی از آنها که از همه عاقلتر بود گفت: «آیا به شما نگفتم چرا تسبیح خدا نمی گویید؟! (28) گفتند: «منزّه است پروردگار ما، مسلّماً ما ظالم بودیم!»(29) سپس رو به یکدیگر کرده به ملامت هم پرداختند، (30) (و فریادشان بلند شد) گفتند: «وای بر ما که طغیانگر بودیم! (31) امیدواریم پروردگارمان (ما را ببخشد و) بهتر از آن به جای آن به ما بدهد، چرا که ما به او علاقه مندیم!»(32) این گونه است عذاب (خداوند در دنیا)، و عذاب آخرت از آن هم بزرگتر است اگر می دانستند! (33)

امام(علیه السلام) فرمود:

«نون»مَلَکی است که حقایق را تحویل به قلم می دهد، و قلم نیز ملکی است، و حقایق را تحویل لوح می دهد، و لوح نیز ملکی است، و حقایق را تحویل اسرافیل می دهد، و اسرافیل تحویل به میکائیل می دهد، و میکائیل تحویل به جبرائیل می دهد، و جبرائیل تحویل به پیامبران (صلوات الله علیهم) می دهد. سپس فرمود: ای سفیان برخیز که ما تو را در امان نمی بینیم.(1)

ص: 51

مؤلّف گوید:

مضمون روایت فوق در روایات فراوان دیگری آمده است، علاقه مندان می توانند به تفسیر برهان(1)، و تفسیر قمی(2)مراجعه کنند.

محمّد بن فضیل گوید: امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

«ن»نام رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است، و «قلم»نام امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(3)

و در آخر سوره «طه»از امام صادق(علیه السلام) نقل شد که فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در قرآن ده اسم دارد.

ص: 52

مؤلّف گوید:

روایت فوق در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ابن عبّاس گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با خدیجه نماز می خواندند که علی(علیه السلام) وارد شد و گفت: ما هذا یا محمّد؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: این دین خداست، و تو باید ایمان بیاوری و آن را تصدیق بکنی پس علی(علیه السلام) ایمان آورد، و با خدیجه همواره به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اقتدا می کردند و نماز می خواندند، و چون اهل مکّه نماز آنان را دیدند گفتند: محمّد(صلی الله علیه و آله) جنون پیدا کرده است، و خداوند در پاسخ آنان فرمود: «ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا یَسْطُرُونَ * مَا أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ.»(2)

ص: 53

«وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

«خُلُقٍ عَظِیمٍ»اسلام است، و روایت شده که «خُلُقٍ عَظِیمٍ»دین عظیم است.(2)

بحر سقّاء گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

حُسن خُلق، برخورد ملایم و آسان است، سپس فرمود: ای بحر می خواهی حدیثی که برای یکی از اهل مدینه رخ داد را به تو خبر بدهم؟ گفتم: آری. فرمود: روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در مسجد مدینه نشسته بود، ناگهان زنی از انصار آمد، و لباس آن حضرت را کشید و چیزی نگفت و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز چیزی نفرمود، تا این که سه مرتبه این عمل را انجام داد، و آن حضرت در مرتبه چهارم برخاست و آن زن مقداری از لباس او را جدا کرد و بازگشت، پس انصار او را ملامت کردند و گفتند: خدا تو را مؤاخذه کند، تو سه مرتبه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را محبوس نمودی و چیزی به او نگفتی و او نیز به تو چیزی نفرمود، مگر چه کاری با او داشتی؟! آن زن گفت:ما را مریضی است، و خانواده من مرا فرستاده اند تا مقداری از لباس پیامبر(صلی الله علیه و آله) را بگیرم و برای آنان ببرم، و چون من خواستم از لباس او چیزی را بگیرم او برخاست و من حیا کردم که چیزی از لباس او را جدا کنم، و نخواستم به آن حضرت بگویم چیزی از لباس خود را به من بده، و اکنون چیزی از لباس او را جدا کردم و گرفتم.(3)

ص: 54

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

بهترین شما کسانی هستند که اخلاق آنان نیکوتر، و هم نشینی با آن ها آسان است، و با مردم اُلفت دارند، و مردم نیز با آنان اُلفت دارند، و مردم را در داخل خانه های خود راه می دهند.(1)

شیخ ورّام رحمه الله علیه روایت نموده:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با بعضی از اصحاب خود در حرکت بود که مردی از اعراب بادیه نشین لباس او را به شدّت کشید، تا حدّی که لباس گردن آن حضرت را فشار داد و سپس گفت: ای محمّد! از مال خدا که نزد خود داری به من ببخش»پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خندید و دستور داد تا به او احسان کنند! و نیز هنگامی که قریش او را آزار و مضروب نمودند فرمود:

«اَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِی فَإِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ»یعنی «خدایا از قوم من بگذر، چرا که آنان

ص: 55

نادان هستند.»و با این اخلاق بود که خداوند درباره ی او فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ.»(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند گروهی را برای قضای حوائج مردم آفریده که ستایش و احترام به مردم را افتخار خود می دانند، و خداوند اخلاق نیک را دوست می دارد، و مقصود خداوند از خطاب: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»سخاوت و حسن خلق است.(2)

مؤلّف گوید:

روایت درباره ی حسن خلق فراوان است به چند روایت در پاورقی اشاره می شود.(3)

ص: 56

ص: 57

«فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ * بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ * إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ * فَلَا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ * وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ * وَ لَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ * هَمَّازٍ مَّشَّاء بِنَمِیمٍ * مَنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ * عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ»(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

هیچ مؤمنی نیست مگر آن که محبّت خالص من در قلب اوست، و هر کس

ص: 58

با محبّت خالص، مرا دوست بدارد، محبّت خالص تو نیز در قلب او خواهد بود، و دروغ می گوید کسی که بگوید: مرا دوست می دارد و دشمن تو باشد. پس دو نفر از منافقین گفتند: «رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فریفته این جوان شده است»و خداوند آیات «فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ * بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ…»را نازل نمود.

چنان که آیات «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ * وَ لَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ…»درباره ی آن دو نازل شده است.(1)

مرحوم علی بن ابراهیم نیز گوید:

آیات فوق درباره ی حَبتَر و زُفَر [یعنی اوّلی و دوّمی نازل شده] است.(2)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

عمر به امیرالمؤمنین(علیه السلام) گفت: شنیده ام شما آیه «فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ * بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»را درباره ی من و ابوبکر و عثمان تأویل نموده اید؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: می خواهی بگویم درباره ی بنی امیّه چه آیه ای نازل شده است؟ سپس فرمود: آیه «وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی القُرْآنِ»(3)، درباره ی آنان نازل شده است.»

ص: 59

پس عمر گفت: دروغ می گویی؛ بنی امیّه بهتر از تو هستند و به خویشان خود بیشتر صله می کنند.(1)

محمّد بن مسلم گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: «عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ»چه معنایی دارد؟ فرمود:

«عُتُلٍّ»به معنای: عظیم الفکر است، و «زَنِیمٍ»:«الْمُسْتَهْتِرُ بِکُفْرِهِ»می باشد.(2)

یعنی کسی که در اثر کفر اولیای خدا را استهزاء می کند.

مرحوم طبرسی در مجمع البیان از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

زنیم کسی است که اصل و ریشه ای ندارد.(3)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) به عمر فرمود:

آیه «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ»(4)، درباره ی بنی امیّه نازل شده است»

و عمر گفت: «دروغ می گویی بنی امیّه بهتر از شمایند و به خویشان خود بیشتر احسان می کنند، و لکن تو دست از دشمنی با بنی تیم و بنی عدّی و بنی امیّه بر نمی داری.»(5)

ص: 60

«عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ * أَن کَانَ ذَا مَالٍ وَ بَنِینَ * إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِ آیَاتُنَا قَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ * سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِ آیَاتُنَا»کنایه از دومی است که آیات خداوند را اکاذیب و اسطوره و بافته های پیشینیان می دانست، و «سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ»مربوط به رجعت است و چون امیرالمؤمنین(علیه السلام) و دشمنان او به دنیا باز می گردند آن حضرت آنان را داغ می گذارد، همان گونه که مردم چهارپایان را بر بینی و لب های آنان داغ می گذارند.(2)

«إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ * وَ لَا یَسْتَثْنُونَ * فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ * فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ * فَتَنَادَوا مُصْبِحِینَ * … کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَ لَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»(3)

فضیل گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«بسا مؤمن گناهی می کند، و آن گناه جلوی رزق او را می گیرد»و سپس آیه فوق را قرائت نمود.(4)

ص: 61

ابوالجارود نیز گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ»فرمود:

اهل مکّه مبتلای به گرسنگی شدند، همانند صاحبان آن باغستان دنیایی که در یمن بود، و به آن رضوان می گفتند، و فاصله آن تا صنعاء نُه میل بود.

سپس علیّ بن ابراهیم گوید:

مقصود از «فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ»عذاب الهی است، و مقصود از «إِنَّا لَضَالُّونَ»این است که آنان راه را گم کرده بودند، و مقصود از «لَوْلَا تُسَبِّحُونَ»، «ألا تستغفرون؟»است، یعنی برای چه استغفار نمی کنید.(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

به ابن عبّاس گفته شد: برخی گمان می کنند که بنده گناه می کند و از رزق خود محروم می شود؟ ابن عبّاس گفت: سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، این معنا در قرآن از خورشید وسط روز روشن تر است، چنان که خداوند در سوره «ن وَ الْقَلَمِ»بیان نموده و قصّه آن این است که پیرمردی باغستانی داشت، و میوه ها و ثمرات خود را به خانه نمی آورد، تا این که حقوق همه ی صاحبان حق را بپردازد، و چون از دنیا رفت فرزندان او که پنج پسر جوان بودند در سال بعد از فوت پدر، میوه های فراوانی از آن باغستان به

ص: 62

دست آوردند، و چون چنین دیدند به همدیگر گفتند: «پدر ما پیرمرد بود، و عقل و خرد خود را از دست داده و خرفت شده بود، بیائید تا پیمان ببندیم و چیزی در این سال به فقرا ندهیم تا بی نیاز شویم، و اموال ما فراوان شود، و در سال های آینده به روش پدر خود عمل کنیم»پس چهار نفر آنان از این کار راضی شدند و یک نفر خشمگین شد، و او همان کسی است که خداوند درباره ی او می فرماید: «قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُل لَّکُمْ لَوْلَا تُسَبِّحُونَ».

سؤال کننده گفت: آیا مقصود از «أَوْسَطُهُمْ»اوسط در سنّ است؟ ابن عبّاس گفت:

او از جهت سنّ کوچک تر از بقیّه بود، و از عقل بزرگ تر از دیگران بود، و «أوسط القوم»خیرالقوم است، و دلیل آن این است که امّت محمّد(صلی الله علیه و آله) اصغر امت هاست، و بهترین آنان است، چنان که خداوند می فرماید: «وَ کَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا»(1)، پس عاقل ترین آنان به برادران دیگر خود گفت: «از خدا بترسید، و به روش پدر خود پایدار باشید، تا سالم بمانید و بهره ی بیشتری ببرید»و برادران دیگر به شدّت او را مضروب نمودند، و چون دانست که می خواهند او را بکشند، با کراهت در جلسه مشورتی آنان شرکت نمود، و آنان به منازل خود بازگشتند، و سوگند یاد نمودند، که روز بعد میوه های خود را بچینند، و «إن شاء الله»نگفتند، و خداوند به این خاطر از رزقی که در اختیار داشتند، آنان را ممنوع نمود و فرمود:

«إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ * وَ لَا یَسْتَثْنُونَ * فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ * فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ»و آن میوه ها در آن شب درحالی که آنان در خواب بودند آتش گرفت، و چون صبح فرا

ص: 63

رسید، به همدیگر گفتند: «بیائید برویم و میوه ها را بچینیم، و آرام باشید تا فقرا وارد نشوند»و نمی دانستند که خداوند با آنان چه کرده است؟ و چون عذاب خدا را مشاهده کردند و دیدند که همه آن ها سوخته است، به همدیگر گفتند: ما گم راه و محروم شدیم، و خداوند به خاطر گناهی که کردند آنان را محروم نمود، و ظلمی به آن ها نکرد، و آن برادر دانا گفت: آیا من به شما نگفتم: که از نیّت بد خود استغفار کنید؟ و آنان گفتند: «سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ»و سپس همدیگر را ملامت نمودند و گفتند: «وای بر ما که طغیان کردیم، و امید داریم که خداوند بهتر از آن را به ما عطا نماید»و خداوند در پاسخ آنان فرمود: «کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَ لَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ.»(1)

ص: 64

یَعْلَمُونَ 44 وَ أُمْلی لَهُمْ إِنَّ کَیْدی مَتینٌ 45 أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ 46 أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ 47 فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ 48 لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ 49 فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحینَ 50 وَ إِنْ یَکادُ الَّذینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ 51 وَ ما هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ 52

می کنید از آن شماست؟! (38) یا اینکه عهد و پیمان مؤکّد و مستمرّی تا روز قیامت بر ما دارید که هر چه را حکم کنید برای شما باشد؟! (39) از آنها بپرس کدام یک از آنان چنین چیزی را تضمین می کند؟! (40) یا اینکه معبودانی دارند که آنها را شریک خدا قرار داده اند (و برای آنان شفاعت می کنند)؟! اگر راست می گویند معبودان خود را بیاورند! (41) (به خاطر بیاورید) روزی را که ساق پاها (از وحشت) برهنه می گردد و دعوت به سجود می شوند، امّا نمی توانند (سجود کنند). (42) این در حالی است که چشم های شان (از شدّت شرمساری) به زیر افتاده، و ذلّت و خواری وجودشان را فراگرفته آنها پیش از این دعوت به سجود می شدند در حالی که سالم بودند (ولی امروز دیگر توانایی آن را ندارند)! (43) اکنون مرا با آنها که این سخن را تکذیب می کنند واگذار! ما آنان را از آنجا که نمی دانند به تدریج به سوی عذاب پیش می بریم. (44) و به آنها مهلت (بازگشت) می دهم چرا که نقشه های من محکم و دقیق است! (45) یا اینکه تو از آنها مُزدی می طلبی که پرداختش برای آنها سنگین است؟! (46) یا اسرار غیب نزد آنهاست و آن را می نویسند (و به یکدیگر می دهند)؟! (47) اکنون که چنین است صبر کن و منتظر فرمان پروردگارت باش، و مانند صاحب ماهی [یونس] مباش (که در تقاضای مجازات قومش عجله کرد و گرفتار مجازات ترک اولی شد) در آن زمان که با نهایت اندوه خدا را خواند. (48) و اگر رحمت خدا به یاریش نیامده بود، (از شکم ماهی) بیرون افکنده می شد در حالی که نکوهیده بود! (49) ولی پروردگارش او را برگزید و از صالحان قرار داد! (50) نزدیک است کافران هنگامی که آیات قرآن را می شنوند با چشم زخم خود تو را از بین ببرند، و می گویند: «او دیوانه است!»(51) در حالی که این (قرآن) جز مایه بیداری برای جهانیان نیست! (52)

ص: 67

از خدای خود اطاعت نکردند، در حالی که سالم بودند، و خداوند آنان را به ولایت و طاعت از آن حضرت دعوت نمود، و می توانستند از او اطاعت نمایند، و ولایت او را بپذیرند.(1) امام صادق(علیه السلام) درتفسیر آیه «یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاقٍ»فرمود:

«تَبَارَکَ الْجَبَّارُ»سپس اشاره به ساق پای خود نمود و آن را از لباس عریان کرد و فرمود: در آن روز مخالفین ما مغلوب و وحشت زده و ذلیل و جان به لب می شوند [و چون آنان را امر به سجود و خضوع و اطاعت از ما می کنند قدرت خضوع پیدا نمی نمایند، چرا که در دنیا دعوت به خضوع و اطاعت از ما شدند، و سالم بودند، و از ما اطاعت نکردند.](2)

ص: 69

حمزة بن محمّد طیّار گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه «وَ قَدْ کَانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سَالِمُونَ»سؤال نمودم و آن حضرت فرمود:

«وَ هُمْ سَالِمُونَ»به معنای: «مستطیعون»است، و آنان در دنیا استطاعت و قدرت انجام واجبات و ترک محرّمات را داشته اند، و خداوند به همین وسیله آنان را امتحان نموده است، سپس فرمود: هیچ کدام از واجبات و محرّمات نیست مگر آن که خداوند در آن ها ابتلا و امتحان و قضای خود را قرار داده است. [از این رو نباید به هیچ واجب و حرامی بی اعتنایی شود، چرا که ممکن است همان سبب هلاکت انسان بشود.](1)

مؤلّف گوید:

در برخی از روایات آمده که هیچ عمل نیک و عمل ناپسندی را کوچک نشمارید، چرا که بسا خداوند از عمل نیک بنده ی خود خشنود می شود، و به او خطاب می کند: من تو را بخشیدم، پس از این هر چه می خواهی بکن، و یا از عمل زشت و گناه او خشمگین می شود، و به او خطاب می کند: پس از این هر چه می خواهی بکن من تو را نخواهم بخشید.(2)

ص: 70

«فَذَرْنِی وَ مَن یُکَذِّبُ بِهَذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ * وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ * أَمْ تَسْأَلُهُمْ أَجْرًا فَهُم مِّن مَّغْرَمٍ مُّثْقَلُونَ * أَمْ عِندَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ * فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لَا تَکُن کَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَی وَ هُوَ مَکْظُومٌ»(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند هنگامی که به بنده ی خود اراده ی خیر و خوبی داشته باشد، اگر آن بنده گناهی را انجام بدهد، برای او نقمت و گرفتاری به وجود می آورد تا به یاد توبه و استغفار بیفتد، و اگر به بنده ای اراده ی خیر نداشته باشد، و گناهی را انجام بدهد، نعمت های خود را بر او می افزاید تا توبه و استغفار را فراموش کند و به گناه خود ادامه دهد، چنان که می فرماید: «سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ»یعنی ما به سبب نعمت ها آنان را به تدریج از راهی که نمی دانند گرفتار عذاب خواهیم نمود.

مؤلّف گوید:

در سوره اعراف روایاتی به این معنا گذشت ملاحظه شود.

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

آیه «سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ»تحذیر و پرهیز دادن از معصیت است، و خداوند سپس به پیامبر خود می فرماید: تو باید برای انجام حکم خدا صابر باشی، و مانند صاحب حوت یعنی یونس(علیه السلام) نباشی که بی صبری نمود، و خشمگین شد، و به قوم خود نفرین کرد.(2)

ص: 71

سپس گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ یعنیْ مَغْمُوم.»(1)

«لَوْلَا أَن تَدَارَکَهُ نِعْمَةٌ مِّن رَّبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرَاء وَ هُوَ مَذْمُومٌ * فَاجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِینَ»(2)

ابوعبیدة حذّاء گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

ما در بعضی از نوشته های امیرالمؤمنین(علیه السلام) یافتیم که می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از قول جبرئیل فرمود: خداوند یونس را مبعوث به قوم خود نمود و او سی سال داشت و مردی تندخو و کم صبر بود، و نمی توانست با قوم خود مدارا کند، و از حمل بار نبوّت ناتوان بود، و سی و سه سال مردم را دعوت به ایمان به خدا و تصدیق به نبوّت و پیروی خود نمود، و جز دو نفر به او ایمان نیاوردند، و نام یکی از آنان روبیل و نام دیگری تنوخا بود، و روبیل از اهل بیت علم و نبوّت و حکمت بود، و از قدیم با یونس هم نشین بود، و تنوخا مردی مستضعف و عابد و زاهد بود…

مؤلّف گوید:

تمام روایت در سوره ی یونس گذشت ملاحظه شود.

«وَ إِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ * وَ مَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ»(3)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از نعمت در آیه قبل از این رحمت است، و «عَراء»جایی است که سقفی ندارد. سپس گوید: هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فضائل امیرالمؤمنین(علیه السلام)

ص: 72

را به مردم خبر داد، آنان [یعنی منافقین] گفتند: او دیوانه است، و خداوند فرمود: امیرالمؤمنین جز ذکر برای عالمین نیست.(1)

حسّان جمّال گوید: امام صادق(علیه السلام) را از مدینه تا مکّه بردم، و چون به مسجد غدیر رسیدیم، آن حضرت نگاهی به سمت چپ کوه نمود و فرمود:

اینجا محلّ ایستادن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌ مَوْلَاهُ اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ».سپس به سمت دیگر کوه نگاه نمود و فرمود:

اینجا خیمه ابوبکر و عمر و سالم غلام ابی حذیفه و ابی عبیدة جرّاح بود و هنگامی که آنان دیدند رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دست خود را بالا نموده [و علی(علیه السلام) را روی دست خود گرفته، گفتند: «ببینید چگونه چشمان او دور می گردد، و مانند چشمان مجنون می باشد؟»پس جبرئیل نازل شد و آیات فوق را نازل نمود.

سپس امام صادق(علیه السلام) به حسّان جمّال فرمود:

اگر جز تو کسی دیگر بود، من این حدیث را برای او نمی گفتم.(2)

ص: 73

مؤلّف گوید:

حدیث فوق را صاحب تأویل الآیات نیز با سند خود از حسین جمّال از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده است.(1)

جابر گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در غدیر خم دست علی(علیه السلام) را گرفت [و او را به خلافت خود منصوب کرد] ابلیس در بین لشکر خود فریادی زد و فرزندان او از دریا و خشکی جمع شدند و گفتند: مولای ما تو را چه می شود؟ ابلیس گفت: این پیامبر کاری کرد که تا ابد کسی معصیت نخواهد نمود، فرزندان او گفتند: تو توانستی آدم را فریب بدهی آنان را نیز فریب بده، و چون منافقین گفتند: «إنّه یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی»و یکی از آن دو منافق به دیگری گفت: آیا نمی بینی چشمان او مانند دیوانه دور می گردد، باز ابلیس فریادی زد و فرزندان او جمع شدند، و او گفت: به یاد دارید که من آدم را فریب دادم؟ گفتند:

ص: 74

آری. ابلیس گفت: آدم تنها نقض عهد نمود و کافر شد، و این ها نقض عهد کردند و به پیامبر خود کافر شدند، و از دین خارج گردیدند….(1)

مرحوم طبرسی در مجمع البیان گوید:

مفسّرین در معنای «لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ»چیزهایی گفته اند که بازگشت همه آن ها تأثیر چشم است و همه آنان گفته اند: مراد از این آیه تأثیر چشم است. سپس گوید: اسماء بنت عمیس گوید: به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتم: یا رسول الله فرزندان جعفر گرفتار چشم بد هستند، آیا من دعای تعویذ و چشم زخم را برای آنان بنویسم؟ فرمود: آری بنویس. سپس فرمود: اگر چیزی جلوی قَدَر را بگیرد آن چشم بد است.(2)

ص: 75

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) حسن و حسین علیهما السلام را این گونه تعویذ نمود «أُعِیذُکُمَا بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ وَ أَسْمَائِهِ الْحُسْنَی کُلِّهَا عَامَّةً مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ عَیْنٍ لَامَّةٍ وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ»و سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روی مبارک به ما نمود و فرمود: این گونه نیز ابراهیم(علیه السلام) اسماعیل و اسحاق را تعویذ نمود.(1)

ص: 76

محفوظ خواهد شد، و اگر آن را بنویسند، و بشویند، و آب آن را به بچّه شیرخواری بدهند، آن بچّه دارای حافظه و هوش فراوانی خواهد شد.(1)

و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امام صادق(علیه السلام) نیز مضمون حدیث فوق نقل شده که در پاورقی مشاهده می شود.(2)

ص: 78

وَ اشْرَبُوا هَنیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ 24 وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ فَیَقُولُ یا لَیْتَنی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ 25 وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ 26 یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةَ 27 ما أَغْنی عَنِّی مالِیَهْ 28 هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ 29خُذُوهُ فَغُلُّوهُ 30 ثُمَّ الْجَحیمَ صَلُّوهُ 31 ثُمَّ فی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ 32 إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظیمِ 33 وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکینِ 34 فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمیمٌ 35 وَ لا طَعامٌ إِلاَّ مِنْ غِسْلینٍ 36 لا یَأْکُلُهُ إِلاَّ الْخاطِؤُنَ 37 فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ 38وَ ما لا تُبْصِرُونَ 39 إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَریمٍ 40 وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلیلاً ما تُؤْمِنُونَ 41 وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ 42 تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ 43 وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاویلِ 44 لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمینِ 45ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتینَ 46 فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزینَ 47 وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقینَ 48 وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبینَ 49 وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرینَ 50 وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقینِ 51 فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظیمِ 52

و «اُذُن واعیة»یعنی گوش نگهدارنده علم، و «فَدُکّتا دکّةً»یعنی کُسِرتا کسرةً واحدةً، و «وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ»یعنی قامت القیامة، و «هاؤم»جمع امر است به منزله ی هاکم، و واحد آن «هاءَ یا رجل»و تثنیه آن «هاؤما یا رجلان»و جمع آن «هاؤم یا رجال»است، و برای زن گفته می شود: «هاءِ، و هاؤما، و هاؤن»و این لغت اهل حجاز است، و معنای آن «خُذْ»می باشد یعنی بگیر و تَناوَل، و «راضیة»به معنای مرضیّة است، و «قُطوف»میوه ای است که چیده می شود، و «قاضیة»به معنای ماضیة و فاصِله ی بالإماتة است، و قضی فلان إذا مات، و «تصلیة»ملازم شدن با آتش است، و «اصطلاء» نشستن کنار آتش است، و «جحیم»آتش بزرگ است، و «سِلسِلة»به معنای زنجیر است، و «ذَرع»مقدار ذراع است، و«غِسلین»چرکی است که از بدن دوزخیان خارج می شود، و «وَتین»رگ قلب است که اگر قطع شود، انسان از دنیا می رود.

و با فرستاده پروردگارشان مخالفت کردند و خداوند (نیز) آنها را به عذاب شدیدی گرفتار ساخت! (10) و هنگامی که آب طغیان کرد، ما شما را سوار بر کشتی کردیم، (11) تا آن را وسیله تذکّری برای شما قرار دهیم و گوشهای شنوا آن را دریابد و بفهمد. (12) به محض اینکه یک بار در «صور»دمیده شود، (13) و زمین و کوه ها از جا برداشته شوند و یکباره در هم کوبیده و متلاشی گردند، (14) در آن روز «واقعه عظیم»روی می دهد، (15) و آسمان از هم می شکافد و سست می گردد و فرومی ریزد! (16) فرشتگان در اطراف آسمان قرار می گیرند (و برای انجام مأموریتها آماده می شوند) و آن روز عرش پروردگارت را هشت فرشته بر فراز همه آنها حمل می کنند! (17) در آن روز همگی به پیشگاه خدا عرضه می شوید و چیزی از کارهای شما پنهان نمی ماند! (18) پس کسی که نامه اعمالش را به دست راستش دهند (از شدّت شادی و مباهات) فریاد می زند که: «(ای اهل محشر!) نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید! (19) من یقین داشتم که (قیامتی در کار است و) به حساب اعمالم می رسم!»(20) او در یک زندگی (کاملًا) رضایتبخش قرار خواهد داشت، (21) در بهشتی عالی، (22) که میوه هایش در دسترس است! (23) (و به آنان گفته می شود:) بخورید و بیاشامید گوارا در برابر اعمالی که در ایّام گذشته انجام دادید! (24) امّا کسی که نامه اعمالش را به دست چپش بدهند می گوید: «ای کاش هرگز نامه اعمالم را به من نمی دادند. (25) و نمی دانستم حساب من چیست! (26) ای کاش مرگم فرا می رسید! (27) مال و ثروتم هرگز مرا بی نیاز نکرد، (28) قدرت من نیز از دست رفت!»(29) او را بگیرید و دربند و زنجیرش کنید! (30) سپس او را در دوزخ بیفکنید! (31) بعد او را به زنجیری که هفتاد ذراع است ببندید (32) چرا که او هرگز به خداوند بزرگ ایمان نمی آورد، (33) و هرگز مردم را بر اطعام مستمندان تشویق نمی نمود (34) از این رو امروز

ص: 82

هم در اینجا یار مهربانی ندارد، (35) و نه طعامی، جز از چرک و خون! (36) غذایی که جز خطاکاران آن را نمی خورند! (37) سوگند به آنچه می بینید، (38) و آنچه نمی بینید، (39) که این قرآن گفتار رسول بزرگواری است، (40) و گفته شاعری نیست، امّا کمتر ایمان می آورید! (41) و نه گفته کاهنی، هر چند کمتر متذکّر می شوید! (42) کلامی است که از سوی پروردگار عالمیان نازل شده است! (43) اگر او سخنی دروغ بر ما می بست، (44) ما او را با قدرت می گرفتیم، (45) سپس رگ قلبش را قطع می کردیم، (46) و هیچ کس از شما نمی توانست از (مجازات) او مانع شود! (47) و آن مسلّماً تذکری برای پرهیزگاران است! (48) و ما می دانیم که بعضی از شما (آن را) تکذیب می کنید! (49) و آن مایه حسرت کافران است! (50) و آن یقین خالص است! (51) حال که چنین است به نام پروردگار بزرگت تسبیح گوی! (52)

امام باقر(علیه السلام) ضمن حدیثی می فرماید:

و امّا «رِیح عَقِیم»باد عذاب است و هیچ نخلی و گیاهی را باردار نمی کند، و آن بادی است که از زیر هفت زمین خارج می شود، و چنین بادی فقط برای عذاب قوم عاد خارج شد. هنگامی که خداوند بر آنان غضب نمود، و به خُزّان و مأمورین دستور داده شد، که به اندازه دهنه انگشتر او را بفرستند، و لکن آن باد طغیان نمود، و از غیظ خود به مقدار سوراخ بینی گاو خارج شد، و خزّان به درگاه خداوند ضجّه زدند و گفتند:

خدایا او از امر ما تمرّد کرد و ما ترس آن داریم که بی گناهان و کسانی که بلاد تو را آباد می کنند را نیز هلاک کند، و خداوند جبرئیل(علیه السلام) را فرستاد و او با بال خود او را به محل خویش بازگرداند و به او فرمود: «اخْرُجِی عَلَی مَا أُمِرْتِ بِهِ»پس آن باد طبق دستور جبرائیل(علیه السلام) خارج شد، و قوم عاد و کسانی که اطراف آنان بودند را هلاک نمود.(1)

ص: 84

«سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَ ثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا فَتَرَی الْقَوْمَ فِیهَا صَرْعَی کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

برج قمر منحوس به زحل است به خاطر هفت شب و هشت روز قوم عاد که در آن هلاک شدند.(2)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

روز چهارشنبه روز نحس مستمر است، چرا که اوّل و آخر هفت شب و هشت روز هلاکت قوم عاد روز چهارشنبه بوده است، چنان که خداوند می فرماید: «سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَ ثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا.»(3)

ص: 85

«وَ جَاء فِرْعَوْنُ وَ مَن قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِکَاتُ بِالْخَاطِئَةِ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از«مُؤْتَفِکَاتُ»بصره است، و مقصود از «خَاطِئَةِ»فلانه است.(2)

حمران بن اعین گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

مقصود از فرعون در آیه فوق سومی است، و مقصود از«وَ مَن قَبْلَهُ»دو نفر اوّل هستند، و مقصود از «مُؤْتَفِکَاتُ»اهل بصره می باشند، و مقصود از «خَاطِئَةِ» حُمَیراء است، و امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره ی اهل بصره فرمود: «یَا أَهْلَ الْمُؤْتَفِکَةِ ائْتَفَکَتْ بِأَهْلِهَا ثَلَاثاً وَ عَلَی اللَّهِ تَمَامَ الرَّابِعَة»سپس گوید: «ائْتَفَکَتْ بِأَهْلِهَا»یعنی «خَسَفت بهم.»(3)

ص: 86

مؤلّف گوید:

در ذیل آیه «وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوَی»(1)، روایتی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) گذشت. و درسوره ی نجم گذشت که «مُؤْتَفِکَاتُ»در معنای دیگر، روستاهای قوم لوط بوده و مراد از «خَاطِئَةِ»عمل زشت قوم لوط بوده است، از این رو خداوند به دنبال آیه «وَ الْمُؤْتَفِکَاتُ بِالْخَاطِئَةِ» می فرماید: «فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَّابِیَةً»یعنی أخذةً زائدةً فی الشدّة لزیادة أعمالهم فی القبح، و عن الباقر(علیه السلام): «وَ الرَّابِیَةُ الَّتِی رْابَتْ عَلَی مَا صَنَعُوا.»(2)

«إِنَّا لَمَّا طَغَی الْمَاء حَمَلْنَاکُمْ فِی الْجَارِیَةِ * لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَةً وَ تَعِیَهَا أُذُنٌ وَاعِیَةٌ»(3)

مقصود از طغیان آب، طغیان آب در طوفان نوح است، و مقصود از «حَمَلْنَاکُمْ فِی الْجَارِیَةِ»حمل پدران شماست که داخل کشتی شدند و شما در اصلاب آنان بودید، و «لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَةً»یعنی ما نجات مؤمنین به نوح(علیه السلام) و هلاکت کافرین یعنی فرعونیان را برای شما عبرت و تذکّر قرار دادیم، و این عبرت و تذکّر را گوش [های] نگاه دارنده حفظ می کند، و هر گوشی عبرت و تذکّر پیدا نمی کند، و «أُذُنٌ وَاعِیَةٌ» اختصاص به معصومین(علیهم السلام) دارد، که سهو و اشتباه و جهل در آنان راه ندارد.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«أُذُنٌ وَاعِیَةٌ»امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و اوست که آنچه از طرف خدا نازل شد، و حوادث گذشته و آینده را در حافظه خود حفظ نمود.(4)

ص: 87

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

مقصود از«أُذُنٌ وَاعِیَةٌ»اذن تو است یا علی.(1)

و نیز فرمود:

من از خداوند خواستم که «أُذُنٌ وَاعِیَةٌ»أذن علی(علیه السلام) باشد، و به من گفته شد: این خواسته انجام پذیرفت.

مکحول راوی حدیث گوید: علی(علیه السلام) می فرمود:

من چیزی را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نشنیدم مگر آن که حفظ کردم و فراموش ننمودم.(2)

ص: 88

مؤلّف گوید:

روایات درباره ی این که «أُذُنٌ وَاعِیَةٌ»امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، از شیعه و سنّی فراوان است و در تفسیر برهان و غیره نقل شده، مراجعه شود.(1)

«فَإِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ * وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً * فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ * وَ انشَقَّتِ السَّمَاء فَهِیَ یَوْمَئِذٍ وَاهِیَةٌ * وَ الْمَلَکُ عَلَی أَرْجَائِهَا وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

زمین و کوه ها بر سر همدیگر می ریزد و یک باره نابود و باطل می گردند.(3)

مرحوم مفید در ارشاد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

صیحه واحده ای بر مردم زده می شود، و در اثر آن هر مرده ای از قبر خارج می شود، و هر زنده ای می میرد -- مگر آنچه خدا بخواهد -- و سپس [بعد از پانصد سال] صیحه ی دیگری زده می شود، و هر کس مرده زنده خواهد شد، و همه آنان در صف قرار می گیرند، و آسمان شکافته می شود، و زمین دگرگون می گردد، و کوه ها فرو می ریزد، و آتش دوزخ مانند کوه ها، شعله ور می گردد و….(4)

ص: 89

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

حمله عرش هشت نفر هستند، چهار نفر از اوّلین، و چهار نفر از آخرین، و چهار نفر از اوّلین: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی(علیهم السلام) هستند، و چهار نفر از آخرین: محمّد و علیّ و حسن و حسین(علیهم السلام)اند.(1)

و در تفسیر آیه «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ»(2)روایاتی در این باره گذشت.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

عرش به معنای علم است، و حمله عرش هشت نفر هستند، چهار نفر آنان از ما هستند، و چهار نفر دیگر کسانی هستند که خدا می داند.(3)

و در سخن دیگری فرمود:

حمله عرش هشت نفر هستند، و یکی از آنان به صورت فرزندان آدم است، و او برای فرزندان آدم درخواست روزی می کند، و دیگری به صورت خروس است، و برای پرندگان درخواست روزی می نماید، و سومی به صورت شیر است، و برای درّندگان درخواست روزی می کند، و چهارمی به صورت گاو است، و برای چهارپایان درخواست روزی می نماید، و گاو از وقتی که

ص: 90

بنی اسرائیل گوساله پرست شدند، سر به زیر شده است، و چون قیامت بر پا شود حمله عرش هشت نفر می شوند.(1)

مرحوم صدوق در کتاب اعتقادات خود گوید:

و امّا عرش به معنای علم است، و حاملین آن چهار نفر از اوّلین و چهار نفر از آخرین می باشند، و چهار نفر از اوّلین: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی(علیهم السلام)اند، و چهارنفر ازآخرین: محمّد و علیّ و حسن و حسین (صلوات الله علیهم أجمعین) می باشند. سپس گوید: این معنا از روایات صحیح روشن می باشد، مانند روایت علی بن ابراهیم قمّی و روایات دیگری همانند آن.(2)

«یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لَا تَخْفَی مِنکُمْ خَافِیَةٌ * فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُوا کِتَابِیهْ * إِنِّی ظَنَنتُ أَنِّی مُلَاقٍ حِسَابِیهْ * فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ * فِی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ * قُطُوفُهَا دَانِیَةٌ * کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ»(3)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

آیه «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ…»درباره ی علی(علیه السلام) نازل شد، و درباره ی اهل

ص: 91

ایمان نیز جاری خواهد بود.(1)

و از طریق مخالفین نیز ابن مردویه با سند خود از ابن عبّاس نقل نموده که گوید:

این آیه درباره ی امیرالمؤمنین(علیه السلام) نازل شد.(2)

عمّار یاسر گوید: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود:

دو ملک حافظِ اعمالِ علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) بر جمیع حافظین اعمال افتخار می کنند، که حافظ اعمال آن حضرت هستند، و از او عملی که موجب خشم خداوند شود، بالا نبرده اند.(3)

ابن مغازلی شافعی نیز با سند خود حدیث فوق را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده است.(4)

ص: 92

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

روز قیامت همه مردم را با امام شان که در عصر او از دنیا رفته اند، صدا می زنند، و اگر آن امام کسی را تأیید کند، نامه عمل او را به دست راست او می دهند، چنان که خداوند می فرماید: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُوْلَئِکَ یَقْرَؤُونَ کِتَابَهُمْ»(1)، و هر کس را امام تأیید نکند، از اصحاب شمال خواهد بود، چنان که خداوند درباره ی آنان می فرماید: «وَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ مَا أَصْحَابُ الشِّمَالِ * فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ * وَ ظِلٍّ مِّن یَحْمُومٍ….»(2)و(3)

و در سخن دیگری می فرماید:

حساب هر امّتی را امام زمان آن امّت می نماید، و ائمّه(علیهم السلام) از صورت های مردم، دوستان و دشمنان خود را می شناسند، چنان که خداوند می فرماید: «وَ عَلَی

ص: 93

الأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ»(1)، و آنان ائمّه(علیهم السلام)اند که نامه های دوستان خود را به دست راست آنان می دهند، و آنان بدون حساب به طرف بهشت می روند، و نامه های دشمنان خود را به دست چپ آنان می دهند، و آنان نیز بدون حساب به طرف دوزخ می روند، و چون دوستان ائمّه(علیهم السلام) در نامه های خود نظر می کنند می گویند: «هَاؤُمُ اقْرَؤُوا کِتَابِیهْ * إِنِّی ظَنَنتُ أَنِّی مُلَاقٍ حِسَابِیهْ * فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ».[أَیْ مَرْضِیَّةٍ فَوُضِعَ الْفَاعِلُ مَکَانَ الْمَفْعُولِ.](2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«قُطُوفُهَا دَانِیَةٌ»«یعنی مَدْلِیَّةٌ یَنَالُهَا الْقَاعِدُ وَ الْقَائِمُ.»(3)

و درتفسیر «کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ»امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«الأیّام الخالیة: أیّام الصوم فی الدّنیا.»(4)

ص: 94

«وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیهْ * وَ لَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیهْ * یَا لَیْتَهَا کَانَتِ الْقَاضِیَةَ * مَا أَغْنَی عَنِّی مَالِیهْ * هَلَکَ عَنِّی سُلْطَانِیهْ * خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیات درباره ی معاویه نازل شده است، و او در قیامت خواهد گفت: «ای کاش این نامه را به من نداده بودند، و من از حساب خود آگاه نمی شدم، و بعد از مرگ مبعوث نمی گردیدم [و یا این حالت برای من رخ نمی داد] چرا که جمع مال برای من سودی نداشت، و حجّت من [و سلطنت من] از دستم رفت! پس گفته می شود: او را بگیرید، و با زنجیر و غلّ [آتشین] بکشید و به دوزخ ببرید، و با زنجیری که هفتاد ذراع است او را ببندید. سپس گوید: سلسله هفتاد ذراعی در باطن قرآن، همان جبّاران هفتادگانه اند.(2)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

صاحب سِلسِله در آیه «فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا…»معاویه است، و او فرعون این امّت می باشد.(3)

ص: 95

مرحوم ابن طاوس در کتاب «الدروع الواقیة»از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت نموده که فرمود:

اگر ذراعی از آن سلسله که خداوند در کتاب خود فرموده است را بر کوه های دنیا قرار بدهند، همه آن ها ذوب می شود.(1)

صاحب تفسیر برهان روایتی را از امام باقر(علیه السلام) درباره ی نامه عمل کافر و عذاب او نقل نموده که در پاورقی مشاهده می شود.(2)

ص: 96

«إِنَّهُ کَانَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ * وَ لَا یَحُضُّ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکِینِ * فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَاهُنَا حَمِیمٌ * وَ لَا طَعَامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ * لَا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخَاطِؤُونَ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از آیات فوق غاصبین حقوق آل محمّد(صلی الله علیه و آله) هستند، و آنان در قیامت حامی ندارند -- که از آنان حمایت کند -- و طعامی برای آنان نیست مگر از غِسلین یعنی عرق کفّار.(2)

بشیر نبّال گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

پدرم بر بغله ای سوار بود و من پشت او قرار داشتم و بغله فرار کرد، و من پیرمردی را دیدم که زنجیری به گردن او بود، و مردی همراه او می رفت. پس آن پیرمرد به پدرم گفت: «ای علی بن الحسین به من آب بده»و مردی که به دنبال او بود گفت: آب به او مده، خدا او را سیراب نکند، و آن پیرمرد معاویه بود.(3)

ص: 97

عبدالملک قمّی از برادر خود -- ادریس -- نقل کرده که گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

هنگامی که من با پدرم به طرف مکّه می رفتیم و پدرم از جلو حرکت می کرد چون به ضَجنان رسیدیم، ناگاه من مردی را دیدم که زنجیر به گردن او انداخته بودند، و او را می کشیدند، پس او رو به من کرد و گفت: مرا سیراب کن و پدرم فریاد کرد، و فرمود: آب به او مده، خدا او را سیراب نکند. پس من مردی را دیدم که زنجیر او را کشید، و او را در پایین ترین جای دوزخ انداخت.(1) علیّ بن مغیره گوید: امام باقر(علیه السلام) در وادی ضَجنان پیاده شد، و سه مرتبه فرمود:خدا تو را نیامرزد. سپس فرمود: آیا می دانید برای چه این جمله را گفتم؟ اهل قافله گفتند: برای چه فرمودید، فدای شما شویم؟ فرمود: «معاویه را با زنجیر می کشیدند و می بردند، و او زبان خود را بیرون آورده بود، و از من درخواست می کرد که برای او استغفار نمایم.»سپس فرمود: در اینجا گودالی است از گودال های جهنّم.(2)

ص: 98

«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلًا مَا تُؤْمِنُونَ * وَ لَا بِقَوْلِ کَاهِنٍ قَلِیلًا مَا تَذَکَّرُونَ * تَنزِیلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ * وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ * لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ * ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ * فَمَا مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ * وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِّلْمُتَّقِینَ * وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنکُم مُّکَذِّبِینَ * وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکَافِرِینَ * وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ * فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ»(1)

محمّد بن فضیل گوید: به امام کاظم(علیه السلام) گفتم: مقصود از «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ»کیست؟ فرمود:

مقصود سخن جبرئیل است درباره ی ولایت علی(علیه السلام). گفتم: مقصود از «وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلًا مَا تُؤْمِنُونَ»چیست؟ فرمود: منافقین می گفتند: «محمّد به خدای خود دروغ می بندد، و خداوند چنین چیزی را درباره ی علی نگفته است».و خداوند در این باره آیاتی نازل نمود، و فرمود: ولایت علی(علیه السلام) «تَنزِیلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ» است، و اگر پیامبر(صلی الله علیه و آله) چیزی را از پیش خود به ما نسبت بدهد، ما با دست قدرت خود او را می گیریم، و رگ حیات او را قطع می کنیم، و ولایت علی(علیه السلام) تذکره و بیدار باشی است برای مؤمنین با تقوی، و ما می دانیم که برخی از شما ولایت او را تکذیب می کنید، و در نهایت علی(علیه السلام) سبب حسرت کافرین خواهد بود، و ولایت او حق و یقینی مسلّم است، پس ای محمّد خدای بزرگ را تسبیح و شکرگزاری کن که چنین فضیلتی را به تو عطا نموده است.

مؤلّف گوید:

حدیث فوق در پاورقی به طور کامل مشاهده می شود(2)و در تفسیر سوره ی

ص: 99

ص: 100

ص: 101

منافقین نیز گذشت.

معاویة بن عمّار گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روز غدیر فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌ مَوْلَاهُ»عَدَویّ یعنی ابوبکر گفت: «نه، به خدا چنین دستوری خداوند به او نداده، و این چیزی است که از پیش خود در آورده است»و خداوند در پاسخ او فرمود: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ …تا وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ»یعنی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و یا علیّ(علیه السلام) حسرت بر کافرین است، و «وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ»یعنی ولایت علی(علیه السلام) حق و مسلمّ است.(1)

زید بن جهم گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دست علی(علیه السلام) را گرفت و او را به عنوان ولیّ مؤمنین

ص: 102

[و امیرالمؤمنین] معرّفی نمود، آن دو نفر گفتند: «به خدا سوگند این از طرف خدا نیست، بلکه او هدفی جز تشریف و تفضیل پسر عمّ خود را ندارد»از این رو خداوند فرمود: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ * لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ…».

سپس فرمود:

مقصود از«وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنکُم مُّکَذِّبِینَ»اوّلی و دومی هستند، و مقصود از «وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ»علی(علیه السلام) می باشد.(1)

ص: 103

ص: 104

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

کسی که در شب، این سوره را بخواند، از جنابت و احتلام در امان خواهد بود و تا صبح از خطر ایمن خواهد شد، به اذن پروردگار.(1)

ص: 106

أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومینَ 30 فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ 31 وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ 32 وَ الَّذینَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ 33 وَ الَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ 34 أُولئِکَ فی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ 35 فَما لِ الَّذینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعینَ 36 عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزینَ 37 أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعیمٍ 38 کَلاَّ إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ 39 فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ 40 عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقینَ 41 فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذی یُوعَدُونَ 42 یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ 43 خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذی کانُوا یُوعَدُونَ 44

اشفاق پیدا نمی کند، و «عادّون»جمع عادی به معنای خارج از حقّ و خارج از حدّ است، و «عَدی فلان»إذا اعتدی و عَدی فی مشیه إذا أسرع، و «عادِی»ظالم مسرع در ظلم است، و «مهطعین»یعنی مسرعین، و «عِزین»جمع عِزّة: یعنی فِرَقاً شتّی، و قال ابوهریرة: خرج النّبیّ(صلی الله علیه و آله) علی أصحابه و هم حَلَقٌ حَلَقٌ متفرّقون، فقال: مالی أراکم عِزین، و «اَجداث»به معنای قبور است، و مفرد آن جَدَث می باشد، و جَدَث و جَدَف به یک معناست، و «یوفِضُون»یعنی یُسرعون، و الی الداعی یبادرون، و «نُصُب»صَنَم و بتی بوده که آن را می پرستیده اند.

دست و پا و پوست سر را می کند و می برد! (16) و کسانی را که به فرمان خدا پشت کردند صدا می زند، (17) و (همچنین آنها که) اموال را جمع و ذخیره کردند! (18) به یقین انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است، (19) هنگامی که بدی به او رسد بیتابی می کند، (20) و هنگامی که خوبی به او رسد مانع دیگران می شود (و بخل می ورزد)، (21) مگر نمازگزاران، (22) آنها که نمازها را پیوسته بجا می آورند، (23) و آنها که در اموال شان حق معلومی است…(24) برای تقاضاکننده و محروم، (25) و آنها که به روز جزا ایمان دارند، (26) و آنها که از عذاب پروردگارشان بیمناکند، (27) چرا که هیچ کس از عذاب پروردگارش در امان نیست، (28) و آنها که دامان خویش را (از بی عفّتی) حفظ می کنند، (29) جز با همسران و کنیزان (که در حکم همسرند آمیزش ندارند)، چرا که در بهره گیری از اینها مورد سرزنش نخواهند بود! (30) و هر کس جز اینها را طلب کند، متجاوز است! (31) و آنها که امانتها و عهد خود را رعایت می کنند، (32) و آنها که با ادای شهادت شان قیام می نمایند، (33) و آنها که بر نماز مواظبت دارند، (34) آنان در باغهای بهشتی (پذیرایی و) گرامی داشته می شوند. (35) این کافران را چه می شود که با سرعت نزد تو می آیند…(36) از راست و چپ، گروه گروه (و آرزوی بهشت دارند)! (37) آیا هر یک از آنها (با این اعمال زشتش) طمع دارد که او را در بهشت پر نعمت الهی وارد کنند؟! (38) هرگز چنین نیست ما آنها را از آنچه خودشان می دانند آفریده ایم! (39) سوگند به پروردگار مشرقها و مغربها که ما قادریم…(40) که جای آنان را به کسانی بدهیم که از آنها بهترند و ما هرگز مغلوب نخواهیم شد! (41) آنان را به حال خود واگذار تا در باطل خود فروروند و بازی کنند تا زمانی که روز موعود خود را ملاقات نمایند! (42) همان روز که از قبرها بسرعت خارج می شوند، گویی به سوی بتها می دوند…(43) در حالی که

ص: 110

چشم های شان از شرم و وحشت به زیر افتاده، و پرده ای از ذلّت و خواری آنها را پوشانده است! این همان روزی است که به آنها وعده داده می شد! (44)

ابوبصیر گوید: [امام صادق(علیه السلام) فرمود:]

روزی امیرالمؤمنین(علیه السلام) خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) رسید، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «تو به عیسی بن مریم شباهت داری، و اگر نبود که من می ترسم گروهی از امّت من درباره ی تو چیزی را بگویند، که نصارا درباره ی عیسی بن مریم گفتند [و او را خدا پنداشتند] امروز درباره ی تو سخنی را می گفتم، که مردم خاک زیر قدم تو را برای برکت برگیرند»پس آن دو اعرابی [یعنی ابوبکر و عمر] و مغیرة بن شعبة و تعدادی از قریش که با آنان بودند گفتند: «او کسی را پیدا نکرد که پسر عم خود را به او تشبیه کند، مگر عیسی بن مریم را؟!»

پس این آیه نازل شد: «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ * وَ قَالُوا أَ آلِهَتُنَا خَیْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ * إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِّبَنِی إِسْرَائِیلَ * وَ لَوْ نَشَاء لَجَعَلْنَا مِنکُم»یَعْنِی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ، «مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ»(1)، و با شنیدن این آیات، حارث بن عمرو فهری گفت:

«اَللَّهُمَّ إِن کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ»یعنی، «خدایا اگر آنچه محمّد(صلی الله علیه و آله) می گوید حقّی است از طرف تو -- و باید بنی هاشم وارث هِرقُل ها و پادشاهان باشند -- پس تو یا سنگی از آسمان بر ما ببار، و یا عذاب دردناکی بر ما نازل کن»و خداوند در پاسخ او به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) فرمود:«وَ مَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنتَ فِیهِمْ وَ مَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»یعنی، تا تو در بین مردم هستی، و تا آنان استغفار می کنند، خداوند عذابی نخواهد فرستاد. پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) این آیه را بر حارث بن عمرو فهری خواند و فرمود:

ص: 112

یا توبه کن و یا از نزد من خارج شو»حارث گفت: «ای محمّد تو باید برای سایر قریش نیز حقّی از سلطنت قرار بدهی، در حالی که بنی هاشم بر عرب و عجم عزّت پیدا کرده اند؟»رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «این در اختیار من نیست، و مربوط به خداوند می باشد»حارث گفت: ای محمّد قلب من مایل به توبه نیست، و لکن از نزد تو می روم. پس مرکب خود را طلب کرد، و سوار بر آن شد، و چون به انتهای مدینه رسید، سنگی از آسمان بر سر او فرود آمد، و این آیه بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شد: «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِّلْکَافِرینَ بِوِلایةِ عَلِیٍّ لَیْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِّنَ اللَّهِ ذِی الْمَعَارِجِ».(1) ابوبصیر گوید:

گفتم: فدای شما شوم ما این آیه را این چنین قرائت نمی کنیم؟ فرمود: به خدا سوگند این آیه همین گونه توسّط جبرئیل بر حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) نازل شده، و در مصحف فاطمه(علیها السلام) نیز ثبت گردیده است. پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به منافقینی که در اطراف او بودند فرمود: بروید رفیق خود حارث بن عمرو فهری را بنگرید که عذابی بر سر او فرود آمد، چنان که خداوند می فرماید: «وَ اسْتَفْتَحُواْ وَ خَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ.»(2)و(3)

ص: 113

و درتأویل الآیات و تفسیر ثعلبی از امام صادق(علیه السلام) از پدرانش نقل شده که فرمود:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در غدیر خم، مردم را جمع نمود، و دست علی(علیه السلام) را گرفت و بالا برد و فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌ مَوْلَاهُ» این سخن در بلاد منتشر شد و به گوش حارث بن نعمان فهری رسید، و او بر شتر خود سوار شد و به ابطح نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد، و گفت: ای محمّد تو ما را به یگانگی خدا و رسالت خود و نماز و روزه و حجّ دعوت نمودی و ما پذیرفتیم، تا این که قانع نشدی و دست پسر عمّ خود را گرفتی و بالا بردی و او را بر ما فضیلت دادی و گفتی: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌ مَوْلَاهُ»آیا این سخن را از پیش خود گفتی و یا از طرف خدا بود؟

ص: 114

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«سوگند به خدایی که پروردگاری جز او نیست، این امر خدا بود»پس حارث برگشت و گفت: «خدایا اگر آنچه محمّد می گوید حق است، تو سنگی از آسمان بفرست و یا عذاب دردناکی بر ما نازل کن؟»و هنوز به شتر خود نرسیده بود که خداوند سنگی بر سر او زد و از پایین او خارج شد و او را هلاک نمود، و خداوند این آیه را نازل کرد: «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ….»(1)

مؤلّف گوید:

روایات به این مضامین در ذیل آیات فوق فراوان بود، و ما به همین اندازه بسنده نمودیم، طالبین می توانند به تفسیر برهان و نورالثّقلین و غیره مراجعه فرمایند.

ص: 115

«تَعْرُجُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ * فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِیلًا * إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیدًا * وَ نَرَاهُ قَرِیبًا»(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

قیامت پنجاه موقف و ایستگاه دارد، و مقدار هر موقفی هزار سال است. سپس این آیه را تلاوت نمود: «فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ»، [مِمَّا تَعُدُّونَ.](2) و در سخن دیگری فرمود:

قبل از آنکه در قیامت حساب اعمال شما را بکنند، خود حساب اعمال خود را بکنید، چرا که در قیامت پنجاه موقف هست، و هر موقفی به اندازه ی هزار سال شما می باشد. و سپس این آیه را تلاوت نمود: «فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ.»(3)

ابوسعید خُدری گوید:

به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفته شد: روز قیامت چه قدر طولانی و زیاد است که خداوند می فرماید: «فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ»؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

سوگند به خدایی که جان محمّد در دست اوست، آن روز برای مؤمن کم تر از

ص: 116

خواندن یک نماز واجب خواهد بود که در دنیا می خواند.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

اگر جز خداوند کسی ولیّ حساب قیامت می بود، پنجاه هزار سال حساب مردم طول می کشید، و خداوند سبحان در کمتر از یک ساعت از آن فارغ می شود.(2) «یَوْمَ تَکُونُ السَّمَاء کَالْمُهْلِ * وَ تَکُونُ الْجِبَالُ کَالْعِهْنِ * وَ لَا یَسْأَلُ حَمِیمٌ حَمِیمًا * یُبَصَّرُونَهُمْ یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذَابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ * وَ صَاحِبَتِهِ وَ أَخِیهِ * وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْویهِ * وَ مَن فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا ثُمَّ یُنجِیهِ * کَلَّا إِنَّهَا لَظَی * نَزَّاعَةً لِّلشَّوَی * تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی * وَ جَمَعَ فَأَوْعَی * إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا * وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا»(3)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«یَوْمَ تَکُونُ السَّمَاء کَالْمُهْلِ»یعنی آسمان در روز قیامت مانند مس و روی گداخته ذوب می شود، و هیچ حمیم و خویش نزدیکی، به فریاد انسان نمی رسد.(4)

سپس گوید: در روایت ابی الجارود آمده که امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«یُبَصَّرُونَهُمْ»یعنی خداوند همه چیز را به آنان معرّفی می کند، از این رو آنان از همدیگر سؤالی نمی کنند، و در آن روز مجرم و گنهکار دوست می دارد که

ص: 117

فرزندان و همسر و برادر و مادر او و همه ی اهل زمین گرفتار عذاب شوند، و او نجات پیدا کند.(1)

و خداوند می فرماید:

هرگز کسی به جای دیگری عذاب نخواهد شد، و آتش بر مجرمان و گنهکاران، زبانه می کشد و چشم مجرم را بیرون می آورد، و صورت او را سیاه می کند، و هر کس از حق روی گردانده است را صدا می زند، و در خود جای می دهد، و مال اندوزان -- که اموال خود را نگهداری کردند، و در راه خدا ندادند -- را به سوی خود می خواند، و در دوزخ جای می دهد، آری انسان، حریص به دنیاست، اگر فقیر شود ناله می کند، و اگر بی نیاز شود، چیزی در راه خدا نمی دهد، مگر نمازگزاران که بر نمازها[ی واجب] و نوافل و مستحبات خود پایدارند.(2)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

خداوند با جمله «إِلَّا الْمُصَلِّین»نمازگزاران را به خاطر نماز که بهترین اعمال آنان است، جدا نموده، و از عذاب و آتش دور دانسته و می فرماید: «الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ»یعنی آنان چون چیزی از نوافل و نمازهای مستحبی را بر خود

ص: 118

لازم دانستند، به آن ادامه می دهند.(1)

فضیل گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ»(2)، نمازهای واجب است، و مقصود از «الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ»نمازهای مستحبّی و نافله است.(3)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: پدرم از پدرانش از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نمود که فرمود:

بدون عذر نباید نافله در وقت فریضه خوانده شود، بلکه اگر امکان داشت باید قضای آن انجام بگیرد، چنان که خداوند می فرماید: «الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ»یعنی آنان نوافلی که در شب نخوانده اند را در روز قضا می کنند، و نوافلی که در روز نخوانده اند را در شب قضا می کنند، سپس فرمود: نباید نافله در وقت فریضه خوانده شود، بلکه باید اوّل نماز واجب خوانده شود و سپس هر چه می خواهد نافله بخواند.(4)

«وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ»(5)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند(عزوجل) در مال اغنیا چیزی مانند زکات را واجب نموده که به خاطر پرداخت

ص: 119

آن ستایش نمی شوند، چرا که با پرداخت آن، مسلمان به حساب می آیند، و خون آنان مصون می شود، و لکن در اموال اغنیا غیر از زکات، خداوند حقوق دیگری واجب نموده و فرموده است: «وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ»و حق معلوم غیر از زکات است، و آن چیزی است که هر مسلمانی به اندازه ی طاقت خود در مال خویش واجب می نماید، و آن را روزانه و یا در هر هفته و هر ماهی به فقرا می پردازد.(1)اسماعیل بن جابر گوید: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: آیا آیه فوق مربوط به غیر زکات است؟ فرمود:

این آیه مربوط به کسی است که خداوند مال و ثروتی به او داده، و او از مال خود، هزار و دو هزار و سه هزار و کم تر و بیشتر در راه خدا می دهد، و با مال خود صله رحم می کند، و بارِ یک بار افتاده ای را به دوش می گیرد.(2)

ص: 120

صفوان جمال گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

محروم صاحب شغل و حرفه ای است که عقل او عیبی ندارد، و لکن درآمد او برای او کافی نیست.(1)

و در سخن دیگری فرمود:

«الْمَحْرُومُ الْمُحَارَفُ الَّذِی قَدْ حُرِمَ کَدَّ یَدِهِ فِی الشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ»(2).

عیسی بن داود از امام کاظم از پدرش امام صادق علیهما السلام نقل نموده که فرمود:

شخصی از پدرم امام باقر(علیه السلام) درباره ی آیه فوق سؤال نمود، و پدرم به او فرمود:خوب حفظ کن و دقّت کن چگونه نقل می کنی؟ همانا سائل و محروم شأن بزرگی دارند، امّا سائل، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است که حق خود را -- درباره ی اهل بیت خویش -- از خدای متعال سؤال می کند، و محروم کسی است، که از خمس محروم شده است و او امیرالمؤمنین(علیه السلام) و امامان بعد از او (صلوات الله علیهم أجمعین) می باشند، آیا خوب دقّت کردی، و آنچه را گفتم فهمیدی؟ سائل و محروم آن گونه که مردم می گویند نیست.(3)

ص: 121

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ»می فرماید:

مقصود تصدیق به خروج و قیام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد.(1)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ»فرمود:

یعنی مُتعَةَ حَلالٍ، اما تو جز با زن عفیفه متعه مکن، و خود را در اختیار کسی که -- برای دراهم خود -- او را امین نمی دانی قرار مده.(2)

«فَمَا لِلَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ * عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ عِزِینَ * أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ * کَلَّا إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّمَّا یَعْلَمُونَ * فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ

ص: 122

وَ الْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ * عَلَی أَن نُّبَدِّلَ خَیْرًا مِّنْهُمْ وَ مَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«مُهْطِعِینَ»یعنی اذلّاء، و «عِزِینَ»یعنی قعود، و «خَلَقْنَاهُم مِّمَّا یَعْلَمُونَ»یعنی نطفه و علقه، و «مَشَارِقِ»مشارق زمستان و مشارق تابستان است، و «مَغَارِبِ»مغارب زمستان و مغارب تابستان است، و «فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَ الْمَغَارِبِ»سوگند است، و جواب آن «إِنَّا لَقَادِرُونَ * عَلَی أَن نُّبَدِّلَ خَیْرًا مِّنْهُمْ» می باشد.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تفسیر «رَبِّ الْمَشَارِقِ وَ الْمَغَارِبِ»فرمود:

برای خورشید 360 مشرق و 360 مغرب است، و هر روزی یک مشرق و یک مغرب دارد.(3)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «مَشَارِقِ»پیامبرانند، و مقصود از «مَغَارِبِ»أوصیااند. (صلوات الله علیهم أجمعین.)(4)

ص: 123

«یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِرَاعًا کَأَنَّهُمْ إِلَی نُصُبٍ یُوفِضُونَ * خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذَلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کَانُوا یُوعَدُونَ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از«أَجْدَاثِ»قبور است، و مقصود از «إِلَی نُصُبٍ یُوفِضُونَ»حرکت به طرف منادی قیامت است، و «تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ»یعنی «تصیبهم ذلّة.»(2)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«ذَلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کَانُوا یُوعَدُونَ»روز خروج قائم آل محمّد(علیهم السلام) است.(3)

ص: 124

و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

کسی که این سوره را قرائت کند، و حاجتی طلب نماید خداوند قضای حاجت او را آسان خواهد نمود.(1) و امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که همواره این سوره را در شب و یا در روز بخواند، از دنیا نمی رود تا جایگاه خود را در بهشت ببیند، و اگر هنگام درخواست حاجت، این سوره را بخواند، به اذن خداوند حاجت او برآورده خواهد شد.(2)

ص: 126

لَکُمُ الْأَرْضَ بِساطاً 19 لِتَسْلُکُوا مِنْها سُبُلاً فِجاجاً 20 قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاَّ خَساراً 21 وَ مَکَرُوا مَکْراً کُبَّاراً 22 وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً 23 وَ قَدْ أَضَلُّوا کَثیراً وَ لا تَزِدِ الظَّالِمینَ إِلاَّ ضَلالاً 24 مِمَّا خَطیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصاراً 25 وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرینَ دَیَّاراً 26 إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَ لا یَلِدُوا إِلاَّ فاجِراً کَفَّاراً 27 رَبِّ اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمینَ إِلاَّ تَباراً 28

بازمی گرداند، و بار دیگر شما را خارج می سازد! (18) و خداوند زمین را برای شما فرش گسترده ای قرار داد…(19) تا از راههای وسیع و دره های آن بگذرید (و به هر جا می خواهید بروید)!»(20) نوح (بعد از نومیدی از هدایت آنان) گفت: «پروردگارا! آنها نافرمانی من کردند و از کسانی پیروی نمودند که اموال و فرزندانشان چیزی جز زیانکاری بر آنها نیفزوده است! (21) و (این رهبران گم راه) مکر عظیمی به کار بردند…(22) و گفتند:دست از خدایان و بتهای خود برندارید (به خصوص) بتهای «وَد»، «سواع»، «یغوث»، «یعوق»و «نسر»را رها نکنید! (23) و آنها گروه بسیاری را گم راه کردند! خداوندا، ظالمان را جز ضلالت میفزا!»(24) (آری، سرانجام) همگی بخاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد گشتند، و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند! (25) نوح گفت: «پروردگارا! هیچ یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار! (26) چرا که اگر آنها را باقی بگذاری، بندگانت را گم راه می کنند و جز نسلی فاجر و کافر به وجود نمی آورند! (27) پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم و تمام کسانی را که با ایمان وارد خانه من شدند، و جمیع مردان و زنان باایمان را بیامرز و ظالمان را جز هلاکت میفزا!»(28)

عَزَمُوا عَلَی أَنْ لَا یَسْمَعُوا شَیْئاً من کلام نوح، و «ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً»یعنیْ دَعَوْتُهُمْ سِراً وَ عَلَانِیَةً.(1)

«فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَل لَّکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَل لَّکُمْ أَنْهَارًا»(2)ابرش کلبی که فرزندی از او پیدا نمی شد گوید: به امام باقر(علیه السلام) عرض کردم: چیزی به من تعلیم کن تا خداوند فرزندی به من عطا کند. امام(علیه السلام) فرمود:

در هر روز و یا در هر شب یکصد مرتبه استغفار کن تا خداوند به تو فرزند عطا کند، چرا که او می فرماید: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَ بَنِینَ….»(3)

سعید بن یسار گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: من فرزندی پیدا نمی کنم؟ فرمود:

یکصد مرتبه در سحر استغفار کن، و اگر فراموش کردی، آن را جبران کن.(4)

ص: 131

و در روایتی آمده که امام باقر(علیه السلام) به دربان و حاجب هشام بن ملک دستوری داد و او دارای فرزند شد، وبه دیگران نیز تعلیم نمود، و آنان نیز دارای فرزندشدند.(1)

«مَّا لَکُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا * وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا * أَ لَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا * وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُورًا وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا * وَ اللَّهُ أَنبَتَکُم مِّنَ الْأَرْضِ نَبَاتًا * ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَ یُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا * وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا * لِتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلًا فِجَاجًا * قَالَ نُوحٌ رَّبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَ اتَّبَعُوا مَن لَّمْ یَزِدْهُ مَالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَسَارًا * وَ مَکَرُوا مَکْرًا کُبَّارًا»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید: امام باقر(علیه السلام) در روایت ابی الجارود فرمود:

«لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا»یعنی «لَا تَخَافُونَ لِلَّهِ عَظَمَة»، یعنی برای چه شما از عظمت خداوند نمی ترسید؟(3)

ص: 132

سپس مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا»یعنی «عَلَی اخْتِلَافِ الْأَهْوَاءِ وَ الْإِرَادَاتِ وَ الْمَشِیَّات»، و «وَ اللَّهُ أَنبَتَکُم مِّنَ الْأَرْضِ»یعنی «علی وجه الأرض نَباتاً»، «وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَساراً»یعنی آنان پیروی از اغنیا و ثروت مندان نمودند، و «وَ مَکَرُوا مَکْراً کُبَّاراً» یعنی کبیراً.»(1)

ابوالجارود از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

«سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا»یعنی «بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ».

و در نهج البلاغة از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

از نشانه عای اقتدار و جبروت و قدرت الهی و ظرافت خلقت و صنع او این است که آب دریای زاخر که بسیار طولانی و دارای صدای شدیدی است را متراکم و خشک و جامد قرار داده و از آن آسمان ها را خلق نموده و آن ها را هفت طبقه قرار داده است، و به امر خود آن ها را برقرار نموده، و هر کدام را از دیگری جدا نگهداشته است!!(2)

ص: 133

«وَ قَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لَا سُوَاعًا وَ لَا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْرًا * وَ قَدْ أَضَلُّوا کَثِیرًا وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلَالًا * مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ یَجِدُوا لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَنصَارًا * وَ قَالَ نُوحٌ رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا * إِنَّکَ إِن تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَ لَا یَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا کَفَّارًا»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

قبل از نوح، مسلمانان مؤمنی در بین مردم می زیستند و مردم به آنان علاقه خاصّی داشتند، و چون از دنیا رفتند، مردم به خاطر آنان غمگین شدند، از این رو ابلیس برای آنان مجسّمه ها و شبیه هایی ساخت، تا با آن ها انس بگیرند، و چون انس گرفتند و زمستان رسید آن ها را داخل خانه های خود بردند، و چون قرنی گذشت، شیطان آمد و به آنان گفت: «پدران شما این ها را می پرستیدند»از این رو مردم آن ها را پرستش کردند، و جمعیّت فراوانی این گونه گم راه شدند، و هر چه حضرت نوح(علیه السلام) آنان را از عمل شرک دور باش داد نپذیرفتند، تا در حق آنان نفرین کرد و خداوند آن ها را هلاک نمود.(2)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ قَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لَا سُوَاعًا وَ لَا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْرًا»فرمود:

آنان مردم خداپرست و مؤمنی بودند، و چون مردند مردم برای آنان شیون کردند و غمگین شدند، و ابلیس ملعون آمد و به آنان گفت: «من برای شما

ص: 134

بت هایی به صورت آنان می سازم، تا شما با آن ها انس بگیرید و خدا را عبادت کنید».

پس برای آنان بت هایی به صورت مردگانشان آماده کرد، و آنان به آن صورت ها نگاه می کردند و خدا را عبادت می نمودند، و چون فصل زمستان و سرما و باران رسید، آن مجسّمه ها را به اطاق های خود بردند، و این گونه بودند تا قرنی گذشت و آن ها از دنیا رحلت نمودند، و فرزندانشان به جای آن ها قرار گرفتند [و شیطان آنان را فریب داد] و آنان گفتند: «پدران ما این ها را می پرستیده اند»از این رو به جای پرستش خداوند آن بت ها را پرستش کردند [و به سخنان نوح(علیه السلام) توجّه نکردند] و گفتند: «وَ قَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لَا سُوَاعًا وَ….»(1)

مفضّل گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

نوح(علیه السلام) نهصد و پنجاه سال مردم را به خدا [پرستی] دعوت نمود، و مردم او را مسخره و استهزاء نمودند، و چون چنین دید، به آنان نفرین کرد و گفت: «رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا * إِنَّکَ إِن تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ

ص: 135

وَ لَا یَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا کَفَّارًا»و خداوند به نوح فرمود: «آن کشتی را به سرعت بسازد و آن را وسیع قرار دهد»و نوح در مسجد کوفه آن کشتی را با دست خود ساخت، و چوب های آن را از راه دور آورد.

مفضّل گوید:

دراین وقت امام صادق(علیه السلام) برای نماز ظهر و عصر سخن خویش را قطع نمود و پس از نماز از مسجد خارج گردید و به سمت چپ به بازار عطّارها اشاره نمود و فرمود: دراینجا بت های قوم نوح به نام های:«یَغوث و یَعوق و نَسر»قرارداشت.(1)

امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری می فرماید:

مشرکین قریش، بت هایی که اطراف کعبه قرار داده بودند را با مُشک و عَنبَر معطر می کردند، و بت «یغوث»را مقابل درب کعبه، و بت «یعوق»را سمت راست کعبه، و بت «نَسر»را سمت چپ کعبه قرار داده بودند، و چون وارد مسجد می شدند، درمقابل بت «یغوث»سجده می کردند، و خم نمی شدند، و سپس به طرف «یعوق»دور می زدند تا به «نَسر»می رسیدند و در آن محلّ می گفتند:

ص: 136

«لَبَّیْکَ اَللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَاشَرِیکَ لَکَ إِلَّا شَرِیکٌ هُوَ لَکَ تَمْلِکُهُ وَ مَا مَلَکَ»و خداوند مگس سبزی را که دارای چهار بال بود می فرستاد و او چیزی از مشک و عنبر را در بت ها باقی نمی گذارد، از این رو خداوند این آیه را نازل نمود: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن یَخْلُقُوا ذُبَابًا وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِن یَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَیْئًا لَّا یَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ.»(1)و(2)

صالح بن میثم گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم: نوح از کجا دانست که قوم او ایمان نخواهند آورد، و به آنان نفرین کرد و گفت: «لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً»؟ امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مگر نشنیدی که خداوند به او فرمود: «أَنَّهُ لَن یُؤْمِنَ مِن قَوْمِکَ إِلاَّ مَن قَدْ آمَنَ.»(3)و(4)

ص: 137

«رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِمَن دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَبَارًا»(1)

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه قبل می فرماید:

هنگامی که نوح نفرین کرد، و قوم او هلاک شدند، ابلیس نزد او آمد و گفت: «تو بر من حقّی داری، و من می خواهم حق تو را جبران کنم»نوح(علیه السلام) گفت: به خدا سوگند من خشم دارم از این که بر تو حقّی داشته باشم، آن حق چیست؟ ابلیس گفت: تو بر امّت خود نفرین نمودی، و خداوند آنان را غرق نمود، و من از گم راه کردن آنان آسوده شدم، تا هنگامی که خداوند انسان های دیگری را خلق کند، و من آنان را گم راه نمایم. نوح گفت: اکنون تو چه پاداشی می خواهی به من بدهی؟ ابلیس گفت: در سه جا، به یاد من باش، 1. هنگام غضب، 2. هنگامی که بین دو نفر حکم می کنی، 3. هنگامی که در کنار زن نامحرمی باشی و جز تو و او کسی کنار شما نباشد.(2)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«مَنْ دَخَلَ بَیْتِی مؤمناً»، یعنی مؤمن اهل ولایت، و کسی که داخل در

ص: 138

ولایت [آل محمّد (صلوات الله علیهم أجمعین)] شود، داخل در خانه های پیامبران(علیهم السلام) شده است….(1) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

حضرت ابراهیم(علیه السلام) به مؤمنین و مؤمنات و گنهکاران آنان از زمان خود [تا قیامت] دعا کرد و برای آنان از خداوند رضوان الهی را طلب نمود، و آن مرد دعای او را آمین گفت. سپس امام باقر(علیه السلام) فرمود: از این رو دعای ابراهیم(علیه السلام) برای گنهکاران از شیعیان ما تا قیامت خواهد بود….(2)

مؤلّف گوید:

آیه فوق مقاله حضرت نوح(علیه السلام) است، و او از خداوند برای خود و پدر و مادر و مؤمنین و مؤمنات تا قیامت طلب مغفرت و آمرزش نموده است، و شاید «وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً»برای استثنای همسر و فرزند او بوده است، و همان گونه که بارها گفته شده، سؤال پیامبران خدا نسبت به آمرزش، منافاتی با عصمت آنان ندارد، چرا که بنده به هر درجه ای از ایمان و عمل صالح و عصمت برسد، باید خود را در پیشگاه خداوند که ولیّ نعمت اوست،

ص: 139

و نعمت او قابل شماره نیست، مقصّر بداند، همان گونه که افضل پیامبران می فرماید: «مَا عَرَفْنَاکَ حَقَ مَعْرِفَتِک، وَ مَا عَبَدْنَاکَ حَقَ عِبَادَتِکَ».

ازسویی ترک أولی برای آنان گناه محسوب می شود، و ترک اولی به معنای ترک اصلح است نه به معنای فعل منکر و مکروه باشد، و ثالثاً گناه پیامبران همان گونه که در اوّل سوره فتح گذشت: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ وَ مَا تَأَخَّرَ»انتظارات و نسبت هایی است که مردم به آنان می دادند و آنان را مقصّر و یا مجنون و ساحر و کذّاب و مفتری می دانستند، و بخشش خداوند این است که این نسبت ها -- از نظر مردم -- از آن ها برداشته شود، یا با ایمان آوردن مردم و یا با هلاکت آن ها، پیامبران آسوده شوند، بنابراین پیامبران بسا از نظر مردم گناه کارند، نه از نظر خداوند، چرا که پدران پیامبران تا حضرت آدم یا مؤمن و صالح و یا پیامبران و اوصیای آنان بوده اند، و نسب پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) تا آدم(علیه السلام) پنجاه و یک واسطه دارد، و هفده نفر آنان پیامبران، و هفده نفر دیگر آنان اوصیا و هفده نفر دیگر آنان صلحا بوده اند.

ص: 140

می دهد، و از شرّ جنّ در امان خواهد بود.(1)

و فرمود:

کسی که این سوره را قرائت کند، پاداش بزرگی دارد، و از شرّ جنّ در امان خواهد بود.(2)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

قرائت سوره ی جنّ، اجنّه را فراری می دهد، و اگر کسی این سوره را بخواند و نزد سلطان جائری برود، از شرّ او در امان خواهد بود، و اگر در غل و زنجیر باشد، خداوند نجات او را آسان می کند، و کسی که همواره آن را بخواند و در تنگنا باشد، با اذن خداوند باب نجات او گشوده می شود و خداوند او را از تنگنا نجات می دهد.(3)

ص: 142

15وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّریقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً 16 لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً 17 وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً 18 وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً 19 قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً 20 قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً 21 قُلْ إِنِّی لَنْ یُجیرَنی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً 22 إِلاَّ بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها أَبَداً 23 حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً 24 قُلْ إِنْ أَدْری أَ قَریبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً 25 عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً 26 إِلاَّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً 27 لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً 28

قاسِط به معنای عادل عن الحق است، و مُقسِط به معنای عادل إلی الحق است، و «تَحَرّی»کوشش در رسیدن به حقّ است، و اصل آن توجّه و طلب چیزی است، و «ماء غَدَق»ماء کثیر را گویند، و «غَدَقَ المکانُ»یعنی کثر الماء فیه، و «صَعَد»به معنای غلیظ و سخت است، و «صَعود»گردنه ی سخت و دشوار را گویند، و «کانوا علیه لِبَداً»یعنی یزدحمون علیه حِرصاً منهم علی استماع القرآن، و «مُلتَحداً»یعنی مُتحّرِفاً و مُلتجأً و مَلجأً، و «رَصَد»جمع راصد به معنای حافظ است.

(10) و اینکه در میان ما، افرادی صالح و افرادی غیر صالحند و ما گروه های متفاوتی هستیم! (11) و اینکه ما یقین داریم هرگز نمی توانیم بر اراده خداوند در زمین غالب شویم و نمی توانیم از (پنجه قدرت) او بگریزیم! (12) و اینکه ما هنگامی که هدایت قرآن را شنیدیم به آن ایمان آوردیم و هر کس به پروردگارش ایمان بیاورد، نه از نقصان می ترسد و نه از ظلم! (13) و اینکه گروهی از ما مسلمان و گروهی ظالمند هر کس اسلام را اختیار کند راه راست را برگزیده است، (14) و امّا ظالمان آتشگیره و هیزم دوزخند! (15) و اینکه اگر آنها [جنّ و انس] در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیراب شان می کنیم! (16) هدف این است که ما آنها را با این نعمت فراوان بیازماییم و هر کس از یاد پروردگارش روی گرداند، او را به عذاب شدید و فزاینده ای گرفتار می سازد! (17) و اینکه مساجد از آن خداست، پس هیچ کس را با خدا نخوانید! (18) و اینکه هنگامی که بنده خدا [محمّد(صلی الله علیه و آله)] به عبادت برمی خاست و او را می خواند، گروهی پیرامون او بشدّت ازدحام می کردند!»(19) بگو: «من تنها پروردگارم را می خوانم و هیچ کس را شریک او قرار نمی دهم!»(20) بگو: «من مالک زیان و هدایتی برای شما نیستم!»(21) بگو: «(اگر من نیز بر خلاف فرمانش رفتار کنم) هیچ کس مرا در برابر او حمایت نمی کند و پناهگاهی جز او نمی یابم (22) تنها وظیفه من ابلاغ از سوی خدا و رساندن رسالات اوست و هر کس نافرمانی خدا و رسولش کند، آتش دوزخ از آن اوست و جاودانه در آن می مانند! (23) (این کار شکنی کفّار هم چنان ادامه می یابد) تا آنچه را به آنها وعده داده شده ببینند آن گاه می دانند چه کسی یاورش ضعیفتر و جمعیّتش کمتر است! (24) بگو: «من نمی دانم آنچه به شما وعده داده شده نزدیک است یا پروردگارم زمانی برای آن قرار می دهد؟! (25) دانای غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد،

ص: 146

(26) مگر رسولانی که آنان را برگزیده و مراقبینی از پیش رو و پشت سر برای آنها قرار می دهد…(27) تا بداند پیامبرانش رسالتهای پروردگارشان را ابلاغ کرده اند و او به آنچه نزد آنهاست احاطه دارد و همه چیز را احصار کرده است!»(28)

از این سوره و سور دیگر قرآن به مطالب فوق اشاره نموده است، مانند: «وَ الْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ»(1)، و «أُوْلَئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ»(2)، و «وَ أَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِّنَ الْإِنسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِّنَ الْجِنِّ»(3)، و «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ»(4)، و «إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ.»(5)

و امّا روایات درباره ی اجنّه فراوان است و به برخی از آن ها اشاره می شود.

سعد اسکاف گوید:

با امام باقر(علیه السلام) کاری داشتم و هر چه خواستم وارد بر آن حضرت شوم فرمود:

«عجله مکن»، تا این که پشت در ماندم و خورشید بر سر من می تابید، و به دنبال سایه دیواری بودم که دیدم گروهی مانند ملخ های زرد با لباس های مخصوص، در حالی که عبادت آنان را ضعیف نموده بود و بسیار زیبا بودند، داخل بر امام(علیه السلام) شدند و پس از خارج شدنِ آنان من داخل شدم و امام(علیه السلام) فرمود: «من تو را معطّل کردم»پس من گفتم: به خدا سوگند از دیدن این قوم، و زیبایی آنان زحمت خود را فراموش نمودم! امام(علیه السلام) فرمود: آنان که دیدی برادران دینی تو از اجنّه بودند. گفتم: آیا اجنّه نزد شما می آیند؟ فرمود: آری آنان همواره نزد ما می آیند و از معالم دین و حلال و حرام آن سؤال می کنند.(6)

ص: 148

ابن جبل گوید: ما دربِ خانه امام صادق(علیه السلام) بودیم و دیدیم گروهی به شکل هندوانه وارد شدند و امام(علیه السلام) فرمود:

این ها برادران دینی شما از اجنّه هستند.(1)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

ما از اجنّه پیروانی داریم، همانند این که از انسان ها پیروانی داریم، و هر گاه اراده کاری را بکنیم آنان را برای انجام آن کار می فرستیم.(2)

ص: 149

حکیمه خاتون دختر موسی بن جعفرعلیهما السلام گوید:

حضرت رضا(علیه السلام) را دیدم که مقابل بیت حَطَب یعنی انبار هیزم ایستاده بود و با کسی سخن می گفت و من او را نمی دیدم پس گفتم: مولای من، با چه کسی سخن می گویی؟ فرمود: «عامر بن زهرانی [از اجنّه] از من سؤالاتی دارد و از برادران خود به من شکوه می کند»پس من گفتم: من دوست دارم سخن او را بشنوم. فرمود: «اگر سخن او را بشنوی یک سال تب خواهی کرد»گفتم: ای مولای من! دوست می دارم بشنوم، فرمود: بیا بشنو، پس من صدایی مانند صفیر شنیدم و همان وقت تب کردم و تا یک سال تب داشتم.(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مسجد کوفه بالای منبر سخن می گفت ناگهان اژدهایی از یکی از درهای مسجد وارد شد، و مردم دویدند، تا او را بکشند، امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: «با او کاری نداشته باشید»پس آن اژدها نزد منبر آمد و بر امیرالمؤمنین(علیه السلام) سلام کرد و آن حضرت اشاره نمود که صبر کن تا از خطبه فارغ شوم، و چون از خطبه فارغ شد به او فرمود: تو کیستی؟ او گفت: «من عُمر بن عثمان خلیفه شما بین جنیّان هستم»پس من گفتم:

ص: 150

فدای شما شوم آیا او همواره نزد شما می آید، و بر خود واجب می داند که نزد شما بیاید؟ فرمود: آری.(1)

امام حسین(علیه السلام) می فرماید:

امیرالمؤمنین(علیه السلام) به برخی از [علمای] یهود فرمود: شیاطین -- از اجنّه -- کافر بودند و در خدمت سلیمان قرار گرفتند، در حالی که آنان نسبت به پیامبر ما حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) ایمان داشتند و در خدمت او بودند، و نه نفر از اشراف جنّ نزد او آمدند، و یکی از آنان از قبیله نصیبین بود و هشت نفر دیگر از قبیله بنی عمرو بن عامر -- به نام احجّه -- بودند، به نام های: شَضات، مَضات، هملکان، مرزبان، مازبان، نضات، هاصب، هاضب، و عمرو بودند، و این ها همان کسانی هستند که خداوند درباره ی آنان می فرماید: «وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَیْکَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ….»(2)

ص: 151

«وَ أَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِّنَ الْإِنسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِّنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا»(1)

زراره گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

[قبل از ولادت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)]»اَجنّه نزد برخی از انسان ها [ی کاهن] می آمدند و آنان به اجنّه پناه می بردند، و اجنّه بر گم راهی و خسران آنان می افزودند، مانند این که شخصی نزد کاهنی که با اجنّه ارتباط داشت می رفت و به او می گفت: به شیطان خود بگو: فلانی به تو پناهنده شده است.

[برای حلّ مشکلات خود.](2)

مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی نیز مفاد حدیث فوق را در تفسیر این آیه بیان نموده است.

«وَ أَنَّا لَا نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَن فِی الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا * وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذَلِکَ کُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا * وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَن لَّن نُّعجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ لَن نُّعْجِزَهُ هَرَبًا * وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَی آمَنَّا بِهِ فَمَن یُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلَا یَخَافُ بَخْسًا وَ لَا رَهَقًا»(3)

حسن بن زیاد گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که در تفسیر «وَ أَنَّا لَا نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَن فِی الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا»فرمود:

به خدا سوگند، خداوند بر مردمی که با معاویه بیعت کردند و امام حسن(علیه السلام) را رها نمودند، اراده ی خیر نخواهد داشت، بلکه به آنان اراده ی شرّ و کیفر دارد.

ص: 152

سپس علی بن ابراهیم رحمه الله علیه گوید: مقصود از «بَخس»در آیه «فَمَن یُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلَا یَخَافُ بَخْسًا وَ لَا رَهَقًا»نقصان است، و مقصود از «رَهَق»عذاب است.(1)

محمّد بن فضیل گوید: امام کاظم(علیه السلام) درتفسیر «وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَی آمَنَّا بِهِ» فرمود:

مقصود از«الهدی»ولایت [امیرالمؤمنین(علیه السلام)] است، و اجنّه می گویند: ما ایمان به مولای خود آوردیم و هر کس به ولایت مولای خود ایمان داشته باشد، هراسی از نقصان و عذاب ندارد. سپس فرمود: این تأویل آیه است.

محمّد بن فضیل گوید: گفتم: معنای «لَا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا»؟ چیست؟ فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مردم را دعوت به ولایت علی(علیه السلام) نمود و قریش گرد او جمع شده و گفتند: «ای محمّد! ما را از این کار معاف بدار»، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «این از ناحیه خداوند است، و از ناحیه من نیست».پس قریش آن حضرت را متّهم نموده و رفتند؛ و خداوند این آیه را نازل کرد: «قُلْ إِنِّی لَا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا * قُلْ إِنِّی لَن یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا * إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِسَالَاتِهِ فی علیِّ» گفتم: آیا این تنزیل است؟ فرمود: آری. پس فرمود: خداوند برای تأکید این مسأله فرمود: «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ؟س؟ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَدا»گفتم: مقصود از «حَتَّی إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَ أَقَلُّ عَدَدًا»چیست؟ حضرت فرمود: مقصود قائم؟عج؟ و یاران او هستند.(2)

ص: 153

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از«کُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا»مذاهب مختلفه است.(1)

«وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُوْلَئِکَ تَحَرَّوْا رَشَدًا * وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا * وَ أَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاء غَدَقًا * لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا…»(2) مرحوم کلینی در کافی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت در تفسیر «وَ أَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ…»فرمود:

یعنی «اگر آنان بر ولایت علیّ بن ابی طالب امیرالمؤمنین و اوصیای آن حضرت استقامت می کردند، و اطاعت آنان را نسبت به امر و نهی شان می پذیرفتند، ما قلوب آنان را از ایمان سیراب می نمودیم»، و مقصود از طریقت ولایت علیّ بن ابی طالب و اوصیای او(علیهم السلام) می باشد.(3)

ص: 154

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق می فرماید:

یعنی اگر در اظلّه و هنگام اخذ میثاق از ذریّه آدم نسبت به ولایت علیّ بن ابی طالب و اوصیای آن حضرت(علیهم السلام)، آنان استقامت و اعتراف بر آن پیدا کرده بودند [در دنیا نیز ولایت آنان را می پذیرفتند و] ما آنان را از آب زلال و گوارای ایمان سیراب می نمودیم.(1)

و در سخن دیگری فرمود:

«لَأَذَقْنَاهُمْ عِلْماً کَثِیراً یَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ(علیهم السلام)، قال الراوی: قُلْتُ: «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ»؟ قَالَ: إِنَّمَا هَؤُلَاءِ یَفْتِنُهُمْ فِیهِ یَعْنِی الْمُنَافِقِین»(2).[یفتنهم الله فی ولایة علیٍّ(علیه السلام)] «وَ أَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کَادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا *…لِیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَ أَحْصَی کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا»(3)

ص: 155

مرحوم علی بن ابراهیم با سند خود از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که در تفسیر «فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُوْلَئِکَ تَحَرَّوْا رَشَدًا»فرمود:

مقصود کسانی هستند که به ولایت ما اقرار نمودند. و در تفسیر «وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا»فرمود: مقصود معاویه و اصحاب اویند. و در تفسیر «وَ أَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ»فرمود: مقصود از طریقت ولایت علیّ(علیه السلام) است. و در تفسیر «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ»فرمود: مقصود کشته شدن امام حسین(علیه السلام) است. و درتفسیر «وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا»فرمود: یعنی احدی را جز آل محمّد امام ندانید.

و درتفسیر «وَ أَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ»فرمود: یعنی هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به پا خاست و مردم را به ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) دعوت نمود و «کَادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا»یعنی نزدیک بود قریش [و منافقین] به دشمنی و جنگ با او برخیزند. و در تفسیر«قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّی»فرمود: «قُلْ إِنَّما أَدْعُوا أمر رَبِّی»یعنی بگو:

من به دستور پروردگار خود، شما را دعوت به ولایت علی(علیه السلام) می کنم، و من مالک پذیرفتن و نپذیرفتن شما نیستم، و اگر امر او را کتمان کنم «لَن یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا»یعنی اگر امر ولایت علی(علیه السلام) را کتمان کنم پناهگاهی ندارم و احدی در مقابل خداوند مرا از عذاب او پناه نمی دهد. و در تفسیر «إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِسَالَاتِهِ وَ مَن یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا» فرمود: یعنی کسی که خدا و رسول او(صلی الله علیه و آله) را، در مورد ولایت علی(علیه السلام) معصیت و نافرمانی کند، تا ابد در آتش دوزخ خواهد ماند.

سپس گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

یا علی تو قسیم النار هستی، و تو به آتش دستور می دهی و می گویی این سهم من است و این سهم تو است. و چون گفتند: تا کی به ما وعده خطر مخالفت با

ص: 156

علی و عذاب جهنّم را می دهی؟! خداوند این آیه را نازل نمود «حَتَّی إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ»، «یَعْنِی الْمَوْتَ وَ الْقِیَامَةِ (فَسَیَعْلَمُونَ) یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ مُعَاوِیَةَ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ أَصْحَابَ الضَّغَائِنِ مِنْ قُرَیْشٍ….»(1)

«وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا»(2) ابن عبّاس گوید:

مقصود از «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ»ولایت علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) است، و مقصود از «تَحَرَّوْا رَشَدًا»طلب حق است، و مقصود از«قَاسِطُونَ»منحرفین از طریق حق اند.(3)

ص: 157

جابر جفعی گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ…»اعراض از علی(علیه السلام) است، و «یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا»یعنی «أَشَدِّ الْعَذابِ.»(1)

«وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا»(2) مؤلّف گوید:

درتعدادی از روایات از امام باقر و امام صادق و امام کاظم و امام رضا(علیهم السلام) آمده که مقصود از مساجد در این آیه ائمّه اهل البیت و اوصیای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستند.

امام کاظم(علیه السلام) می فرماید: از پدرم شنیدم که می فرمود:

مساجد همان اوصیا و ائمّه اهل بیت(علیهم السلام) هستند که یکی پس از دیگری امام خواهند بود، و شما نباید به طرف دیگران بروید [و رهبری طاغوت ها را بپذیرید] و اگر چنین کنید، مانند این است که برای خداوند، شریک قرار داده باشید، و آیه این چنین نازل شده: «فَلا تَدْعُوا إِلَی غَیْرِهِمْ فَتَکُونُوا کَمَنْ دَعَا مَعَ اللَّهِ أَحَداً.»(3)

ص: 158

حضرت جواد(علیه السلام) در پاسخ معتصم عبّاسی [که سؤال کرده بود: دست دزد را ازکجا باید قطع نمود] فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«سجده باید بر هفت عضو بدن باشد: صورت، کف دست ها، دو سر زانوها و انگشت های پاها، و خداوند فرموده است: «وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ»و مقصود از مساجد: اعضای هفت گانه سجده است. سپس فرمود: آنچه مخصوص به خداوند است در سرقت قطع نخواهد شد، و تنها انگشتان سارق، از بُن قطع می شود و کف دست برای سجده باقی می ماند.(1)

ص: 159

«عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا * لِیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَ أَحْصَی کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا»(1)

ص: 160

امیرالمؤمنین(علیه السلام) ضمن سخن مفصّلی فرمود:

مقصود از «مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ»رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و جانشینان او(علیهم السلام) از برگزیدگان خدا هستند و خداوند درباره ی آنان فرموده است: «فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ»و آنان کسانی هستند که خداوند نام شان را پس از نام خود و نام رسول خود قرار داده و اطاعت از آنان را بر مردم واجب نموده، همانند این که اطاعت از خود را بر آنان واجب کرده است.(1)

محمّد بن فضل هاشمی گوید: حضرت رضا(علیه السلام) نگاهی به ابن هذاب نمود و فرمود:

اگر من به تو خبر بدهم که در این روزها تو مبتلای به خون خویشان خود خواهی شد، تصدیق می کنی که من عالم به غیب هستم؟ ابن هذاب گفت: «خیر، چرا که جز خداوند کسی عالم به غیب نیست»حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: آیا خداوند نمی فرماید: «عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ»؟ و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نزد خداوند مرتضیو مرضیّ می باشد، و ما وارثان او هستیم و خداوند پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) را بر آنچه می خواسته آگاه نموده و غیب را به او آموخته است، و او نیز ما را به اسرار گذشته و آینده تا قیامت آگاه نموده است….(2)

ص: 161

و از طریق مخالفین نیز ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گوید:

روایت شده که برخی از اصحاب ابوجعفر محمّد بن علیّ الباقر(علیه السلام) درباره ی آیه فوق از آن حضرت سؤال نمودند و ابوجعفر به آنان فرموده است: خداوند ملائکه را موکّل پیامبران نموده تا اعمال آنان را احصا کنند…

و مَلَک بزرگی را از کودکی بر پیامبر اسلام حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) موکّل نموده تا او را به خیرات و مکارم اخلاق ارشاد کند، و از شرور و مساوی اخلاق باز دارد، و این همان ملکی است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را صدا می زد و می گفت: «السّلام علیکم یا محمّد یا رسول الله»و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در آن وقت جوان بود و هنوز به درجه رسالت نرسیده بود و گمان می کرد این صدا از سنگ و از زمین است، و چون تأمّل می کرد چیزی را نمی دید.(1)

ص: 162

خواب می بیند و هر چه می خواهد از او طلب می کند.(1)

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

…کسی که در شب جمعه یکصد مرتبه این سوره را بخواند، خداوند یکصد گناه او را می آمرزد، و یکصد حسنه برای او می نویسد، و هر حسنه ده پاداش خواهد داشت، چنان که می فرماید: «مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا.»(2)

ص: 164

وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ 20

شما میسّر است قرآن بخوانید او می داند بزودی گروهی از شما بیمار می شوند، و گروهی دیگر برای به دست آوردن فضل الهی (و کسب روزی) به سفر می روند، و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می کنند (و از تلاوت قرآن بازمی مانند)، پس به اندازه ای که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه»دهید [در راه او انفاق نمایید] و (بدانید) آنچه را از کارهای نیک برای خود از پیش می فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است! (20)

در مجمع البیان نقل شده که نصف، بدل از قلیل است، و مؤیّد آن روایتی است که امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از قلیل نصف است و «أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا»یعنی انقص من النصف قلیلاً أو زد علی النصف قلیلاً.(1)

«أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا * إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا»(2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

«بَیِّنْهُ تِبْیَاناً وَ لَا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ وَ لَا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ وَ لَکِنْ أَفْزِعُوا قُلُوبَکُمُ الْقَاسِیَةَ، وَ لَا یَکُنْ هَمُ أَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَةِ».یعنی قرآن را با بیان روشن و ملایم بخوان نه مانند شعر با سرعت، و نه مانند نثر که کلمات آن همانند رمل پراکنده باشد، و لکن به گونه ای بخوان که دل های قساوت زده را بیدار کند، و نباید همّت قاری تمام کردن سوره باشد [بلکه باید بکوشید تا از قرآن بهره مند شوید.](3)

ص: 169

علیّ بن ابی حمزه گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

قرآن نباید با سرعت قرائت شود، بلکه باید با ترتیل خوانده شود، و هنگامی که تو به آیه ای رسیدی که ذکر بهشت و نعمت های بهشتی در آن آمده، باید توقّف کنی، و از خداوند درخواست بهشت نمایی، و اگر به آیه ای برخورد کردی که نام دوزخ و آتش در آن برده شده است باید توقّف کنی و به خدا پناه ببری از آتش دوزخ.(1)

«إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا * إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْءًا وَ أَقْوَمُ قِیلًا * إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا * وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا * رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَاإِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا * وَ اصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا»(2)

امام باقر و امام صادق علیهما السلام درباره ی علّت نزول این سوره می فرمایند:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و اصحاب او تمام شب را به عبادت مشغول می شدند، تا این که قدم های آنان از کثرت قیام متورّم شده بود و این برای آنان سخت بود، و این سوره نازل شد و خداوند به رسول خود و اصحاب او تخفیف داد.(3)

ص: 170

محمّد بن فضیل گوید:

امام کاظم(علیه السلام) آیه فوق را این گونه قرائت نمود: «وَ اصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ فیک وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا * وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ بوصیّک أُولِی النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا» گفتم: آیا این تنزیل قرآن است؟ فرمود: آری.(1)

امام باقر(علیه السلام) درتفسیر «وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ»فرمود:

این وعید و تهدید خداوند(عزوجل) نسبت به تکذیب کنندگان ولایت علیّ امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(2)

ابن عبّاس گوید:

مقصود از «وَ طَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ»علی(علیه السلام) و ابوذرّ هستند.(3)

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

به اهل قرآن در قیامت گفته می شود: قرآن بخوان و به درجات عالی خود بالا بُرو، و همان گونه که در دنیا قرآن را با ترتیل می خوانده ای، قرآن را بخوان، و درجه تو آخرین آیاتی است که قرائت می کنی، و در تفسیر «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا»فرمود: یعنی نزدیک است ما بر تو و امّت تو سخن سنگینی را القا کنیم.(4)

ص: 171

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْءًا وَ أَقْوَمُ قِیلًا»فرمود:

مقصود قیام لیل و جدا شدن از بستر برای نماز شب، و ایستادن در پیشگاه خداوند است، و باید هدفی جز خداوند در آن نباشد.(1)

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا»فرمود:

یعنی «فَرَاغاً طَوِیلًا لِنَوْمِکَ وَ حَاجَتِکَ».

و درتفسیر «وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا»فرمود:

یعنی «أَخْلِص النِّیَّةَ إخلاصاً».

و در تفسیر علیّ بن ابراهیم آمده یعنی «رَفْعُ الْیَدَیْنِ وَ تَحْرِیکُ السَّبَّابَتَیْنِ.»(2)

حفص بن غیاث گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

ای حفص! در این دنیا هر کس صبر کند، مدّت آن کوتاه است، و هر کس جزع و بی صبری کند نیز مدّت آن کوتاه است. سپس فرمود: بر تو باد که در جمیع

ص: 172

امور خود صابر باشی، چرا که خداوند حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) را مبعوث به رسالت نمود، و او را امر به صبر و رفق و مدارا نمود، و فرمود: «وَ اصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا * وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ»و آن حضرت صبر نمود، تا این که نسبت جنون و سحر و کذّاب بودن و مفتری و…به او دادند….(1)

«إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَی مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَی …وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»(2)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به آیه فوق عمل نمود و اصحاب خود را نیز به آن بشارت داد و لکن بر آنان سخت آمد، از این رو خداوند فرمود: «عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ»چرا که مردی برای نماز شب به پا می خاست و نمی دانست نصف شب کی می شود؟ و کی دو ثلث از شب تمام می شود؟ از این رو تا صبح عبادت می کرد، از ترس آن که نتواند مقدار لازم را عبادت کند، پس خداوند فرمود: «إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ…»تا «عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ»یعنی «خداوند می داند که

ص: 173

شما مقدار نصف و دو ثلث شب را ندانستید و تمام شب را عبادت کردید»، از این رو آیات فوق، با آیه «فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ»نسخ شد.

سپس امام باقر(علیه السلام) فرمود:

بدانید که هیچ پیامبری مبعوث به رسالت نشد، مگر آن که اهل نماز شب بود، و هیچ پیامبری مأمور به نماز شب در اوّل شب نشد.(1)

«فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا»(2)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

سه چیز در قیامت در پیشگاه خداوند شکوه می کنند: مسجدی که همسایگان آن در آن نماز نخوانند، عالمی که در محلّی باشد، و مردم مسائل دین خود را از او سؤال نکنند، و قرآنی که غبار بر آن بنشیند و قرائت نشود.(3)

سماعه گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا» فرمود:

مقصود از این آیه زکات نیست.(4)

ص: 174

مرحوم صدوق می فرماید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) درحدیث أربعماة می فرماید:

«أَکْثِرُوا الِاسْتِغْفَارَ تَجْلِبُوا الرِّزْقَ وَ قَدِّمُوا مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ عَمَلِ الْخَیْرِ تَجِدُوهُ غَداً.»(1)

یعنی فراوان استغفار کنید، تا رزق شما به دست آید، و هر چه می توانید از عمل خیر پیش فرستید، تا در قیامت آن را بیابید.

ص: 175

ص: 176

قرائت کند، و در پایان، از خداوند بخواهد که حافظ قرآن باشد، از دنیا نخواهد رفت، تا خداوند قلب او را بگشاید، و حافظ قرآن شود.(1)

ص: 178

بِهذا مَثَلاً کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلاَّ هُوَ وَ ما هِیَ إِلاَّ ذِکْری لِلْبَشَرِ 31 کَلاَّ وَ الْقَمَرِ 32 وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ 33 وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ 34 إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ 35 نَذیراً لِلْبَشَرِ 36 لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ 37 کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهینَةٌ 38 إِلاَّ أَصْحابَ الْیَمینِ 39 فی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ 40 عَنِ الْمُجْرِمینَ 41 ما سَلَکَکُمْ فی سَقَرَ 42 قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ 43 وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکینَ 44 وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضینَ 45 وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ 46 حَتَّی أَتانَا الْیَقینُ 47 فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعینَ 48 فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضینَ 49 کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ 50 فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ 51 بَلْ یُریدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً 52 کَلاَّ بَلْ لا یَخافُونَ الْآخِرَةَ 53 کَلاَّ إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ 54 فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ 55 وَ ما یَذْکُرُونَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ 56

«عَبَسَ یَعْبَسُ عَبُوساً»درهم کشیدن صورت است، و عبوس و تکلیح و تقطیب نظائراند، و ضدّ آن ها طلاقة و بشاشة است، و «بُسْر و بُسور»شروع تکرّه و صورت گرفتگی است، و «اِصلاء»الزام و رساندن به آتش است، چنان که گفته می شود: أصلیته فاصطلی، و «سَقَر»یکی از نام های جهنّم است، و سقرته الشّمس سَقْراً إذا ألَمَّتْ دِماغَه، و «تلویح»تغییر رنگ است به سرخی، و «لوّاحة للبَشَر»یعنی آتش پوست صورت های آنان را زشت می کند، و «حُمُر»جمع حمار است، و «قَسْوَرة»شیر را گویند، و برخی «قَسْوَرة»را به معناه رُماة و تیراندازها دانسته اند.

(20) سپس نگاهی افکند، (21) بعد چهره درهم کشید و عجولانه دست به کار شد (22) سپس پشت (به حقّ) کرد و تکبّر ورزید، (23) و سرانجام گفت: «این (قرآن) چیزی جز افسون و سحری همچون سحرهای پیشینیان نیست! (24) این فقط سخن انسان است (نه گفتار خدا)!»(25) (امّا) بزودی او را وارد سَقَر [دوزخ] می کنم! (26) و تو نمی دانی «سقر»چیست! (27) (آتشی است که) نه چیزی را باقی می گذارد و نه چیزی را رها می سازد! (28) پوست تن را بکلّی دگرگون می کند! (29) نوزده نفر (از فرشتگان عذاب) بر آن گمارده شده اند! (30) مأموران دوزخ را فقط فرشتگان (عذاب) قرار دادیم، و تعداد آنها را جز برای آزمایش کافران معیّن نکردیم تا اهل کتاب [یهود و نصاری] یقین پیدا کنند و بر ایمان مؤمنان بیفزاید، و اهل کتاب و مؤمنان (در حقّانیّت این کتاب آسمانی) تردید به خود راه ندهند، و بیماردلان و کافران بگویند: «خدا از این توصیف چه منظوری دارد؟!»(آری) این گونه خداوند هر کس را بخواهد گم راه می سازد و هر کس را بخواهد هدایت می کند! و لشکریان پروردگارت را جز او کسی نمی داند، و این جز هشدار و تذکّری برای انسانها نیست! (31) اینچنین نیست که آنها تصوّر می کنند سوگند به ماه، (32) و به شب، هنگامی که (دامن برچیند و) پشت کند، (33) و به صبح هنگامی که چهره بگشاید، (34) که آن (حوادث هولناک قیامت) از مسائل مهم است! (35) هشدار و انذاری است برای همه انسانها، (36) برای کسانی از شما که می خواهند پیش افتند یا عقب بمانند [بسوی هدایت و نیکی پیش روند یا نروند]! (37) (آری) هر کس در گرو اعمال خویش است، (38) مگر «اصحاب یمین»(که نامه اعمال شان را به نشانه ایمان و تقوایشان به دست راست شان می دهند)! (39) آنها در باغهای بهشتند، و سؤال می کنند…(40) از مجرمان: (41) چه چیز شما

ص: 182

را به دوزخ وارد ساخت؟!»(42) می گویند: «ما از نمازگزاران نبودیم، (43) و اطعام مستمند نمی کردیم، (44) و پیوسته با اهل باطل همنشین و همصدا بودیم، (45) و همواره روز جزا را انکار می کردیم، (46) تا زمانی که مرگ ما فرا رسید!»(47) از این رو شفاعت شفاعت کنندگان به حال آنها سودی نمی بخشد. (48) چرا آنها از تذکّر روی گردانند؟! (49) گویی گورخرانی رمیده اند، (50) که از (مقابل) شیری فرار کرده اند! (51) بلکه هر کدام از آنها انتظار دارد نامه جداگانه ای (از سوی خدا) برای او فرستاده شود! (52) چنین نیست که آنان می گویند، بلکه آنها از آخرت نمی ترسند! (53) چنین نیست که آنها می گویند، آن (قرآن) یک تذکّر و یادآوری است! (54) هر کس بخواهد از آن پند می گیرد (55) و هیچ کس پند نمی گیرد مگر اینکه خدا بخواهد او اهل تقوا و اهل آمرزش است! (56)

مؤلّف گوید:

حدیث فوق به طور کامل در ابتدای سوره طه گذشت.

در تعدادی از روایات آمده که مقصود از «قُمْ فَأَنذِرْ»قیام پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در رجعت است.

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از«قُمْ فَأَنذِرْ»قیام و انذار حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) در رجعت است، و مقصود از«إِنَّهَا لَإِحْدَی الْکُبَرِ * نَذِیرًا لِّلْبَشَرِ»نیز حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و نذیر بودن او در رجعت برای کلّ بشر است، مانند این که آیه «إِنّا أَرْسَلْنَاکَ کَافَّةً لِّلنَّاسِ»مربوط به رجعت است.(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرمود:

«مُدَّثِّر»مربوط به هنگام رجعت است. پس مردی گفت: آیا آنان قبل از قیامت زنده خواهند شد، و سپس خواهند مرد؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: آری به خدا سوگند کفر مردم بعد از رجعت، بیشتر و سخت تر از کفر آنان قبل از رجعت است.(2)

ص: 184

مرحوم علی بن ابراهیم در معنای آیه فوق گوید:

«مُدَّثِّرُ»متدثّر بِثوبه می باشد، و مقصود از«قُمْ فَأَنذِرْ»قیام رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و انذار او در رجعت است، و مقصود از «وَ ثِیَابَکَ فَطَهِّرْ»تطهیر به معنای تشمیر و کوتاه کردن، و به خود پیچیدن [و پاکیزه کردن] است. سپس گوید: امام(علیه السلام) فرمود: شیعیان ما اهل پاکی و تطهیر هستند.(1)

مرحوم کلینی در کافی از امام صادق(علیه السلام) درباره ی لباس امیرالمؤمنین(علیه السلام)، روایتی را نقل نموده که امام صادق(علیه السلام) در پایان آن می فرماید:

اگر امروز کسی این گونه لباس بپوشد، مردم می گویند: او مرائی و یا دیوانه است، و لکن لباس قائم ما این چنین خواهد بود.(2)

ص: 185

امام باقر(علیه السلام) در روایتی به فرزند خود امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«یا بنیّ، ألا تطهّر قمیصک»؟ و اصحاب گفتند: «مگر قمیص او چه آلودگی داشت» امام باقر(علیه السلام) فرمود: قمیص او بلند بود، و من او را امر کردم که قمیص خود را کوتاه کند، چرا که خداوند می فرماید: «وَ ثِیَابَکَ فَطَهِّرْ.»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ»رُجز به معنای خبیث است.(2)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ لَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ»فرمود:

«لَا تَسْتَکْثِرْ مَا عَمِلْتَ مِنْ خَیْرٍ لِلَّهِ.»(3)

و در روایت ابی الجارود از امام باقر(علیه السلام) آمده:

«لَا تُعْطِی الْعَطِیَّةَ تَلْتَمِسُ أَکْثَرَ مِنْهَا»(4).یعنی احسان و هدیه ای نکن که بخواهی بیش ازآن را به دست آوری.

ص: 186

«فَإِذَا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ * فَذَلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ * عَلَی الْکَافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ»(1)

نَقْر در ناقور یعنی دمیدن در صور، مانند «فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ».

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

از ما اهل بیت امامی خواهد بود «مُظَفَّر و مستتر»یعنی پیروز و پنهان، و چون خداوند بخواهد امر او را آشکار نماید، در قلب او نکته و اثری قرار می دهد و او به امر خدای متعال قیام خواهد نمود.(2)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

ناقور ندای آسمانی است و نداکننده می گوید: «أَلَا إِنَّ وَلِیَّکُمْ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ الْقَائِمَ بِالْحَقِّ»، و نداکننده جبرئیل(علیه السلام) است، و او در سه ساعت از آن روز این ندا را می کند، و آن روز بر کافران روز سختی خواهد بود، و مقصود از کافران در این آیه مرجئه و اهل جبر و منکر ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) هستند، که به نعمت خدا و ولایت علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) کافر شدند.(3)

ص: 187

«ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا * وَ جَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَّمْدُودًا * وَ بَنِینَ شُهُودًا * وَ مَهَّدتُّ لَهُ تَمْهِیدًا * ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ * کَلَّا إِنَّهُ کَانَ لِآیَاتِنَا عَنِیدًا * سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا *إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ * فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ *… فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ * إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ …»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیات درباره ی ولید بن مغیره نازل شد، و او پیرمردی کبیر و مجرّب و از دُهات و سیاستمداران عرب، و استهزا کنندگان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود، و هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرآن می خواند، قریش جمع می شدند و به ولید بن مغیره می گفتند:آنچه محمّد می خواند چیست؟ آیا شعر است، و یا کهانت است، و یا خطبه است؟ و ولید گفت: «مرا رها کنید تا سخن او را بشنوم»پس نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «ای محمّد مقداری از شعر خود را برای من بخوان».

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«این ها کلام خداست و شعر نیست و خداوند سخنانی که برای ملائکه و پیامبران و مرسلین خود دوست می داشته، برای من فرستاده است»ولید گفت: مقداری از آن ها را برای من بخوان، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سوره ی سجده را برای او خواند، تا رسید به آیه «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَ ثَمُودَ»پس بدن ولید لرزید، و موهای او سیخ شد و به خانه خود بازگشت و نزدیک قریش نرفت، و قریش نزد ابوجهل رفتند، و گفتند: ولید دین محمّد را پذیرفته است، مگر نمی بینی نزد ما نمی آید؟ پس ابوجهل نزد ولید رفت و گفت: «ای عمو تو ما را رسوا و سر به زیر کردی، و ما دشمن به شاد شدیم از این که تو آیین محمّد را پذیرفتی!»

ص: 188

ولید گفت: «من آیین او را نپذیرفته ام، ولکن سخن سختی از او شنیدم که انسان را به لرزه در می آورد»ابوجهل گفت: آیا سخنان او خطابه است؟ گفت: خیر، چرا که خطابه کلام پیوسته است، و کلام او پراکنده است و با همدیگر شباهت ندارد! ابوجهل گفت: آیا شعر است؟ ولید گفت: من اشعار عرب را از کوتاه و بلند آن دیده ام و کلام او شعر نیست. ابوجهل گفت: پس کلام او چیست؟ ولید گفت: مرا رها کن تا درباره ی آن فکر کنم.

و چون روز بعد فرا رسید به او گفتند: نظر تو چیست؟ ولید گفت: «بگویید: سحر است، چرا که قلوب مردم را تسخیر نموده است»و آیات فوق نازل شد: «ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا»و خداوند ولید را به این خاطر «وحید»نامیده که می گفت: «پرده کعبه باید یک سال به دست من باشد، و یک سال به دست بقیّه مردم»از سویی او مال فراوان و باغستان های زیادی داشت، و دارای ده فرزند و ده غلام بود، و نزد هر غلامی هزار دینار قرار داده بود، تا با آن ها تجارت نماید، و او تنها کسی بود که در آن زمان دارای قنطار بود، و گفته شده که قنطار پوست گاو است که پر از طلا باشد…

سپس مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

و امّا صَعود در آیه «سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا»کوهی است در وسط جهنّم از مسّ گداخته.(1)

ص: 189

مرحوم علی بن ابراهیم سپس آیات فوق را تا آیه 31 توضیح می دهد، و در توضیح «عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ»گوید:

مقصود این است که مأمورین عذاب جهنّم نوزده نفر از ملائکه هستند و مردم را عذاب و شکنجه می دهند تا این که گوید: هر یک از دوزخیان را نوزده ملک مأمور به عذاب اویند.(1)

ص: 190

سپس مرحوم علی بن ابراهیم از امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا»نقل نموده که می فرماید:

وحید ولد الزّنا می باشد و او زُفَر است، و «مَالًا مَّمْدُودًا»یعنی «أجلاً ممدوداً إلی مدةٍ، «وَ بَنِینَ شُهُوداً»یاران اویند که شهادت دادند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده: «ما پیامبران ارثی به جای نمی گذاریم و هر چه از ما بماند صدقه و مربوط به همه مسلمانان می باشد»تا این که گوید: مقصود از«إِنَّهُ کَانَ لِآیَاتِنَا عَنِیدًا»ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است که آنان سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله) را درباره ی او انکار کردند، و مقصود از «إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ»فکر او درباره ی دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) نسبت به ولایت است، و «قَدَّر»به معنای تصمیم این است که اگر پیامبر(صلی الله علیه و آله) از دنیا برود، آنان بیعت خود را درباره ی امیرالمؤمنین(علیه السلام) بر هم بزنند و هرگز نگذارند خلافت به دست ایشان برسد.

سپس گوید:

و «فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ»نفرین و وعده ی عذاب بعد از عذاب است، و عذاب اوّل به دست مهدی؟عج؟ خواهد بود، و عذاب دوم در قیامت می باشد، و «ثمّ نظر و عَبَسَ و بَسَر»نگاه او به پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) است با روی گرفته و عبوس به خاطر دستوری که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره ی بیعت با علی به آنان داد، و مقصود از «ثُمَ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ» این است که زُفَر گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مردم را درباره ی علی سحر نمود، و سخنان او از طرف خداوند نیست، بلکه سخن بشر می باشد و «سأصلیه سَقَر» تا انتهای آیه درباره ی زُفَر نازل شده است….(1)

ص: 191

«کَلَّا وَ الْقَمَرِ * وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ * وَ الصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ * إِنَّهَا لَإِحْدَی الْکُبَرِ * نَذِیرًا لِّلْبَشَرِ * لِمَن شَاء مِنکُمْ أَن یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ»(1)

امام کاظم(علیه السلام) در روایت محمّد بن فضیل می فرماید:

مقصود از «وَ ما هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ»ولایت علیّ(علیه السلام) است، و مقصود از «إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ»نیز ولایت آن حضرت است.(2)

ص: 192

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «إِنَّهَا لَإِحْدَی الْکُبَرِ * نَذِیرًا لِّلْبَشَرِ»فاطمه(علیها السلام) است.(1) مؤلّف گوید:

خداوند در آیات فوق سخنان قریش و منافقین را درباره ی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به شدّت ردّ نموده و با سوگند، به ماه و شب و صبح می فرماید: آنچه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره ی علی(علیه السلام) می فرماید، حق و مسلّم است و او مجنون و کاهن و شاعر و کذّاب و ساحر نیست.

در ذیل روایت محمّد بن فضیل یاد شده آمده که او به امام کاظم(علیه السلام) می گوید:

معنای «لِمَن شَاء مِنکُمْ أَن یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ»چیست؟ و امام(علیه السلام) می فرماید: «مَنْ تَقَدَّمَ إِلَی وَلَایَتِنَا أُخِّرَ عَنْ سَقَرَ وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنَّا تَقَدَّمَ إِلَی سَقَرَ»یعنی کسی که ولایت ما را بپذیرد، از عذاب سقر دور می شود، و کسی که از ولایت ما اعراض کند، به طرف عذاب سقر می رود.(2)

«إِلَّا أَصْحَابَ الْیَمِینِ * فِی جَنَّاتٍ یَتَسَاءلُونَ * عَنِ الْمُجْرِمِینَ * مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ * قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ * وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ * وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ * وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ * حَتَّی أَتَانَا الْیَقِینُ»(3)

در ذیل روایت محمّد بن فضیل از امام کاظم(علیه السلام) گذشت که فرمود:

به خدا سوگند مقصود از «أَصْحَابَ الْیَمِینِ»شیعیان ما هستند.

ص: 193

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از«یمین»امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و اصحاب یمین شیعیان آن حضرت می باشند، و امیرالمؤمنین(علیه السلام) در قیامت به دشمنان آل محمّد می گوید: «مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ؟»و آنان می گویند: «لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ»«أی لَمْ نَکُنْ مِنْ أَتْبَاعِ الْأَئِمَّةِ.»(1)

محمّد بن فضیل گوید: به امام کاظم(علیه السلام) گفتم: مقصود از «لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ» چیست؟ فرمود:

یعنی ما ولایت وصیّ محمّد و اوصیای بعد از او را نپذیرفتیم، و درود و صلوات بر آنان نفرستادیم.(2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

همواره از نماز مراقبت کنید، و فراوان نماز بخوانید، و با نماز به خدای خود تقرّب بجویید، چرا که خداوند نماز را بر مؤمنین واجب نموده است، آیا شما پاسخ دوزخیان را نشنیده اید که چون به آنان گفته می شود: چه چیز شما را در عذاب سَقَر قرار داد؟ می گویند: ما اهل نماز نبودیم؟!(3)

ص: 194

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«مقصود از «وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ»مربوط به حقوق آل محمّد(صلی الله علیه و آله) است نسبت به خمس ذوی القربی و یتامی و مساکین و ابن السبیل آنان»و در تفسیر «فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ»گوید: اگر جمیع پیامبران مرسل و ملائکه مقرّب خدا درباره ی ناصبی و دشمنی آل محمّد (صلوات الله علیهم أجمعین)، شفاعت نمایند، شفاعت آنان پذیرفته نخواهد شد.(1)

«فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ * فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ * کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُّسْتَنفِرَةٌ * فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةٍ * بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن یُؤْتَی صُحُفًا مُّنَشَّرَةً»(2)

از امام حسن(علیه السلام) نقل شده که می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

روز قیامت یکی از اهل بهشت گوید: «خدایا بنده تو فلانی، در دنیا شربت آبی به من نوشاند، پس تو مرا شفیع او قرار ده»و خداوند می فرماید: «او را از آتش نجات ده» پس آن مؤمن -- در دوزخ -- او را پیدا می کند، و از آتش نجاتش می دهد.(3)

ص: 195

و نیز فرمود:

خداوند به خاطر شفاعت یکی از امّت من، بیش از جمعیّت قبیله ی مُضَر را داخل بهشت می نماید.(1)

محمّد بن فضیل گوید: به امام کاظم(علیه السلام) گفتم: مقصود از «فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ»چیست؟ فرمود:

مقصود اعراض از ولایت [امیرالمؤمنین(علیه السلام)] است.(2)

مرحوم شیخ مفید در کتاب ارشاد از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

ای مردم [کوفه] من شما را امر به جهاد و جنگ [با معاویه و یاران او] نمودم و شما آماده جنگ نشدید، و شما را صدا زدم و پاسخ مرا ندادید، و از شما خیرخواهی کردم، و شما از من نپذیرفتید، بنابراین، بودن شما برای من، نبود است، چرا که به شما درس حکمت می دهم، و شما از من روی می گردانید، و شما را موعظه بالغه می کنم و شما از من فرار می کنید، مانند این که اُلاغ ها از شیر فرار می کنند.(3)

ص: 196

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن یُؤْتَی صُحُفًا مُّنَشَّرَةً» می فرماید:

هنگامی که قریش و منافقین به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتند: «ما شنیده ایم که اگر یکی از بنی اسرائیل گناهی می کرده، چون از خواب بیدار می شده آن گناه و کفّاره ی آن بر روی کاغذی کنار سر او دیده می شده است».پس جبرئیل بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت: «آیا قوم تو می خواهند سنّت بنی اسرائیل درباره ی آنان جاری شود؟ اگر چنین چیزی را مایل هستید ما درباره ی آنان انجام می دهیم، و عقوبت بنی اسرائیل را بر آن ها وارد می کنیم؟»پس مردم فهمیدند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از چنین چیزی برای قوم خود کراهت دارد.(1)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «هُوَ أَهْلُ التَّقْوَی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ»فرمود: خداوند می فرماید:

من اهل و شایسته آنم که از من هراس شود، و بنده ی من شریک برای من قرار ندهد، و اگر او شریک برای من قرار ندهد او را داخل بهشت می نمایم.»(2)

ص: 197

ص: 198

همواره آن را قرائت نماید، وسعت رزق و صیانت نفس پیدا می کند، و محبوب مردم می شود.(1)

و فرمود:

کسی که همواره این سوره را بخواند، من و جبرئیل در قیامت شهادت می دهیم که او مؤمن به قیامت بوده است.(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

قرائت این سوره سبب خشوع و عفاف و صیانت [در دین] می شود، و کسی که آن را قرائت کند، از هیچ سلطانی هراس پیدا نمی کند، و در شب و در روز، با اذن خداوند محفوظ خواهد ماند.(3)

ص: 200

لَکَ فَأَوْلی 34 ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی 35 أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً 36 أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی 37 ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی 38 فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی 39 أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی 40

او ایمان نمی آورد) تا موقعی که جان به گلوگاهش رسد، (26) و گفته شود: «آیا کسی هست که (این بیمار را از مرگ) نجات دهد؟!»(27) و به جدایی از دنیا یقین پیدا کند، (28) و ساق پاها (از سختی جان دادن) به هم بپیچد! (29) (آری) در آن روز مسیر همه بسوی (دادگاه) پروردگارت خواهد بود! (30) (در آن روز گفته می شود:) او هرگز ایمان نیاورد و نماز نخواند، (31) بلکه تکذیب کرد و روی گردان شد، (32) سپس بسوی خانواده خود بازگشت در حالی که متکبّرانه قدم برمی داشت! (33) (با این اعمال) عذاب الهی برای تو شایسته تر است، شایسته تر! (34) سپس عذاب الهی برای تو شایسته تر است، شایسته تر! (35) آیا انسان گمان می کند بی هدف رها می شود؟! (36) آیا او نطفه ای از منی که در رحم ریخته می شود نبود؟! (37) سپس بصورت خون بسته در آمد، و خداوند او را آفرید و موزون ساخت، (38) و از او دو زوج مرد و زن آفرید! (39) آیا چنین کسی قادر نیست که مردگان را زنده کند؟! (40)

گناه را انجام می دهد، و توبه را به تأخیر می اندازد، و می گوید: درآینده، توبه خواهم نمود.(1)

برخی از اصحاب، از ائمّه(علیهم السلام) نقل کرده اند که می فرماید:

«بل یرید أن یفجر و یکید أمیر المؤمنین(علیه السلام)»، یعنی بلکه اراده کرده تا فجور کند و با امیرالمؤمنین(علیه السلام) مکر و حیله نماید.(2)

«یَسْأَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ * فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ * وَ خَسَفَ الْقَمَرُ * وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ * یَقُولُ الْإِنسَانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ * کَلَّا لَا وَزَرَ * إِلَی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ * یُنَبَّأُ الْإِنسَانُ یَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَ أَخَّرَ * بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ * وَ لَوْ أَلْقَی مَعَاذِیرَهُ»(3)

در کتاب غیبت شیخ طوسی رحمه الله علیه از علیّ بن مهزیار نقل شده که ضمن حدیث مفصّلی راجع به ملاقات او با حضرت بقیّة الله(علیه السلام) گوید:

از آن حضرت سؤال کردم: مولای من فرج شما کی خواهد بود؟ فرمود: «هنگامی که بین شما و بین کعبه مانع شوند، و خورشید و ماه جمع شود، و ستارگان در اطراف خورشید و ماه بگردند.»گفتم: ای فرزند رسول خدا آن در چه زمانی است؟ فرمود: در سال فلان و فلان «دَابَّةُ الْأَرْضِ»[یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام)] از بین صفا و مروه خارج می شود، و با او عصای موسی و خاتم سلیمان است، و مردم را به طرف محشر سوق می دهد.(4)

ص: 205

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«کَلَّا لَا وَزَرَ»یعنی لا ملجأ، و «یُنَبَّأُ الْإِنسَانُ یَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَ أَخَّرَ»یعنی «بِمَا قَدَّمَ مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ -- وَ مَا أَخَّرَ…»یعنی در روز قیامت انسان ملجأ و پناهگاهی ندارد، و از خیر و یا شرّی که پیش فرستاده آگاه خواهد شد، و سنّت ها و روش هایی که در دنیا برقرار نموده، اگر گناه و شرّ باشد، همانند کیفر کسانی که به آن ها عمل می کنند، او را کیفر خواهند نمود، و از کیفر گناه کنندگان چیزی کاسته نمی شود، و اگر سنّت هایی که پایه گذاری کرده نیکو باشد، پاداش عمل کنندگان به آن ها را دارد، و چیزی از پاداش عمل کنندگان کم نمی شود.(1)

امام صادق(علیه السلام) درتفسیر «بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ * وَ لَوْ أَلْقَی مَعَاذِیرَهُ» فرمود:

چگونه انسان می تواند با عملی به خداوند تقرّب بجوید در حالی که خداوند حقیقت آن را در وجود او نمی بیند؟! سپس فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرمود: هر کس چیزی را در باطن خود نهفته باشد، خداوند، ردا و لباس آن را بر اندام

ص: 206

او می پوشاند، و اگر باطن او نیکو باشد، لباس نیکی به او پوشانده می شود، و اگر باطن او پلید و شرّ باشد لباس پلیدی و شرّ به او پوشانده می شود.(1)

مرحوم کلینی در کافی پس از نقل روایت فوق دو روایت دیگر به همین مضمون نقل نموده که امام صادق(علیه السلام) در آن ها همین معنا را با تمسّک به آیه فوق بیان نموده است.(2)

مؤلّف گوید:

در روایات به آیه فوق درباره ی کسی که مال یتیم را برای مصلحت یتیم می خورد، و بیماری که تکلیف روزه ندارد، و خوابی که سبب بطلان وضو می شود نیز تمسّک شده است.(3)

ص: 207

«إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ * ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ * کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ * وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ * وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ * إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ»(1)

عبدالله بن عبّاس در تفسیر «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ»گوید:

هنگامی که بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرآن و وحی نازل می شد، آن حضرت قبل از تمام کردن جبرئیل به خاطر علاقه ای که به وحی و قرآن داشت زبان خود را به خواندن وحی حرکت می داد، از ترس آن که فراموش نماید، و خداوند او را از این عمل نهی نمود.(2)

و در روایت سعید بن جبیر آمده که گوید:

نزول وحی و حفظ آن بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سخت بود، از این رو قبل از فراغ جبرئیل از القای وحی، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) زبان خود را به قرائت آیات حرکت می داد، و خداوند به او فرمود: «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ»یعنی لا تعجّل بالوحی أو بالقرآن و لا تقرأه قبل قراءة جبرئیل.(3)

ص: 208

هاشم صیداوی گوید: امام صادق(علیه السلام) [در تفسیر«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ * إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ»]به من فرمود:

ای هاشم پدرم -- که افضل از من بود -- از جدّم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نمود که فرمود: «بر هیچ کدام از فقرای مؤمن تبعه ای نخواهد بود»گفتم: فدای شما شوم تبعه چیست؟ فرمود: پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز، و سه روز، روزه گرفتن در هرماه»سپس فرمود: هنگامی که فقرای شیعه با صورت های نورانی -- مانند ماه شب چهارده -- در قیامت حاضر می شوند، به هر کدام آنان گفته می شود: درخواست کن تا به تو عطا شود، و او می گوید: «از خدای خود مسئلت دارم که به چهره ی حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) نگاه کنم»پس خداوند به اهل بهشت اجازه می دهد تا آن حضرت را زیارت کنند، و برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) منبری از نور نصب می شود که دارای هزار پله است، و فاصله بین پله ها به اندازه ی یک جهش اسب است، و حضرت محمّد و امیرالمؤمنین (علیهما الصلاة و السّلام) بر بالای آن می روند، و اطراف آن منبر شیعیان آل محمّد (صلوات الله علیهم أجمعین) قرار می گیرند، و خداوند به آنان نظر رحمت می فرماید چنان که خداوند در آیه «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ * إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ» به این معنا اشاره می فرماید.

تا این که می فرماید:

سپس از ناحیه ی خداوند نوری بر آنان می تابد، و چون یکی از آنان باز می گردند، حورالعین قدرت نگاه به چهره او را ندارند. سپس امام صادق(علیه السلام)

ص: 209

به هاشم صیداوی فرمود: ای هاشم! «لِمِثْلِ هَذَا فَلْیَعْمَلْ الْعَامِلُونَ»(1)، یعنی برای رسیدن به چنین جایی، باید عمل کنندگان بکوشند.(2)

ابوبصیر گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: آیا مؤمنان در قیامت خدای خود را می بینند؟ فرمود:

«آری، بلکه قبل از قیامت نیز او را می بینند»گفتم: در کجا او را می بینند؟ فرمود:

هنگامی که خداوند به آنان می گوید: «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی»سپس امام(علیه السلام) ساکت شد، و باز فرمود: مؤمنین در دنیا قبل از قیامت او را خواهند دید، مگر تو اَلان او را نمی بینی؟ گفتم: فدای شما شوم آیا این حدیث را از قول شما به مردم بگویم؟ فرمود: نه، چرا که اگر این حدیث را بگویی، مردم نادان آن را انکار می کنند و می گویند «این تشبیه و کفر است»در حالی که این رؤیت با قلب است و

ص: 210

رؤیت با قلب مانند رؤیت و دیدن با چشم نیست، و خداوند منزّه از چیزی است که اهل تشبیه می گویند «تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ وَ الْمُلْحِدُونَ.»(1)

«وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ * تَظُنُّ أَن یُفْعَلَ بِهَا فَاقِرَةٌ * کَلَّا إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِیَ * وَ قِیلَ مَنْ رَاقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ * وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ * إِلَی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ»ای ذلیلة، و «تَظُنُّ أَن یُفْعَلَ بِهَا فَاقِرَةٌ»، [أی داهیة تکسر الفِقَارَ] و«کَلَّا إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِیَ»یعنی هنگامی که نفس به گلو می رسد، به او گفته می شود:

«من یرقیک؟»یعنی چه کسی تو را شفا می دهد، و«وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ»یعنی در آن وقت یقین پیدا می کند که از دنیا خارج خواهد شد، و «وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ»یعنی التفّت الدّنیا بالأخرة. «إِلَی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ»یعنی «یُسَاقُونَ إِلَی اللَّه.»(3)

ص: 211

مؤلّف گوید:

آنچه مرحوم علی بن ابراهیم بیان نموده در روایت جابر و محمّد بن مسلم از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است.(1)

مرحوم طبرسی از براء بن عازب نقل کرده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هنگام نزول «أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی»فرمود:

«سُبْحَانَکَ اَللَّهُمَّ وَ بَلَی»سپس گوید: «وَ هُوَ الْمَرْوِیُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ؟سهما؟.»(2)

ص: 212

«فَلَا صَدَّقَ وَ لَا صَلَّی * وَ لَکِن کَذَّبَ وَ تَوَلَّی * ثُمَّ ذَهَبَ إِلَی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی * أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی * ثُمَّ أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی * أَ یَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن یُتْرَکَ سُدًی * أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّن مَّنِیٍّ یُمْنَی * ثُمَّ کَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی * فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنثَی * أَ لَیْسَ ذَلِکَ بِقَادِرٍ عَلَی أَن یُحْیِیَ الْمَوْتَی»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

سبب نزول آیات فوق این بوده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مردم را در غدیر خم دعوت نمود تا با علی(علیه السلام) بیعت نمایند و چون برخی از منافقین فهمیدند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می خواهد چنین کاری را انجام بدهد، از غدیر بازگشتند، و معاویه بر مغیرة بن شعبة و ابوموسی اشعری تکیه نمود و به طرف خانواده خود بازگشت و گفت: «به خدا سوگند ما هرگز ولایت علی(علیه السلام) را نمی پذیریم، و سخن محمّد(صلی الله علیه و آله) را تصدیق نخواهیم کرد».

و آیات فوق نازل شد، و چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بالای منبر رفت و خواست که از آنان برائت بجوید خداوند این آیات را نازل نمود: «لَا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ»(2)، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سکوت کرد، و نامی از آنان نبرد.(3)

ص: 213

حضرت جواد(علیه السلام) در تفسیر «أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی * ثُمَّ أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی»فرمود:

«یقول الله تبارک و تعالی: بعداً لک من خیر الدّنیا، بعداً لک من خیر الآخرة.»(1)

مرحوم قمّی در تفسیر «أَ یَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن یُتْرَکَ سُدًی»گوید:

یعنی، «لَا یُحَاسَبَ وَ لَا یُعَذَّبَ وَ لَا یُسْأَلَ عَنْ شَیْ ءٍ».سپس گوید: «أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّن مَّنِیٍّ یُمْنَی * ثُمَّ کَانَ عَلَقَةً…»ردّ کسانی است که منکر قیامت و بازگشت به عالم حساب هستند.(2)

ص: 214

و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

کسی که این سوره را قرائت کند، پاداش او بر خداوند بهشت و حریر است، و کسی که همواره آن را قرائت کند، نَفْس او قویّ می شود، و کسی که آن را بنویسد و آب آن را بنوشد، دل و بدن او از بیماری دور می شود.(1)

و از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که می فرماید:

قرائت سوره ی «انسان»نفس را قویّ و عَصَب را محکم می نماید، [و قدرت اعصاب را افزون می کند] و نگرانی را از بین می برد، و اگر درخواندن آن ضعیف باشد، آن را بنویسد و بشوید و آب آن را بنوشد، تا ضعف نفس او به اذن الهی برطرف گردد.(2)

ص: 216

و در سخن دیگری فرمود:

«کَانَ شَیْئاً وَ لَمْ یَکُنْ مَذْکُوراً.»(1)

و در سخن دیگری فرمود:

«کان شیئاً مقدوراً و لم یکن مکوّناً.»(2)

مرحوم ابن شهر آشوب گوید:

در تفسیر اهل البیت(علیهم السلام) آمده که مقصود از انسان در آیه فوق علی(علیه السلام) است، سپس گوید: دلیل بر این معنا این است که آدم از نطفه خلق نشده است.(3)

ابن ابی عمیر گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَ إِمَّا کَفُورًا»فرمود:

«إِمَّا آخِذٌ فَشَاکِرٌ وَ إِمَّا تَارِکٌ فَکَافِرٌ.»(4)

ص: 219

و در سخن دیگری فرمود:

«أَمْشاجٍ نَبْتَلِیهِ»یعنی آب مرد و زن که به همدیگر مخلوط می شوند.(1)

او پشم بافی بود رفت و فرمود: آیا مقداری از پشم به من می دهی که دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آن ها را ریسندگی کند و در عوض سه صاع جو به ما بدهی؟ شمعون گفت: آری. پس علیّ(علیه السلام) پشم ها و سه صاع جو را نزد فاطمه(علیها السلام) آورد و او پذیرفت و یک ثلث از پشم ها را ریسندگی کرد، و سپس یک صاع از جو را برداشت و آسیاب نمود و خمیر کرد و پنج قرص نان از آن طبخ کرد، و علیّ(علیه السلام) نماز مغرب را با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خواند و به منزل آمد و سفره ی غذا آماده شد، و اوّلین لقمه ای که علیّ(علیه السلام) برداشت تا در دهان بگذارد، ناگهان مسکینی به درب خانه آمد و گفت: «السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ أَنَا مِسْکِینٌ مِنْ مَسَاکِینِ الْمُسْلِمِینَ أَطْعِمُونِی أَطْعَمَکُمُ اللَّهُ مِنْ مَوَائِدِ الْجَنَّةِ»پس علیّ(علیه السلام) لقمه را زمین گذارد و به فاطمه(علیها السلام) فرمود:

فَاطِمُ ذَاتَ الْوُدِّ وَ الْیَقِینِ*** یَا بِنْتَ خَیْرِ النَّاسِ أَجْمَعِینَ

أَ مَا تَرَیْنَ الْبَائِسَ الْمِسْکِینَ*** قَدْ جَاءَ بِالْبَابِ لَهُ حَنِینٌ

یَشْکُو إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَکِینُ *** یَشْکُو إِلَیْنَا جَائِعٌ حَزِینٌ

کُلُّ امْرِئٍ بِکَسْبِهِ رَهِینٌ *** مَنْ یَفْعَلِ الْخَیْرَ یَقِفْ سَمِین

پس حضرت فاطمه(علیها السلام) در پاسخ علیّ(علیه السلام) فرمود:

أَمْرُکَ سمع یَا ابْنَ الْعَمِّ و طَاعَةٌ *** مَا بِیَ مِنْ لُؤْمٍ وَ لَا وضَاعَة…

و سپس قرصه های نان را از سفره برداشت و به مسکین داد و آن شب را گرسنه گذراندند و چیزی جز آب نخوردند، و روز بعد را روزه گرفتند، و باز حضرت فاطمه(علیها السلام) یک سوّم دیگر از پشم ها را رسیندگی نمود، و یک صاع دیگر از جو را آسیاب نمود، و خمیر کرد، و پنج قرصه ی نان طبخ نمود و امیرالمؤمنین(علیه السلام) نماز مغرب را با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خواند، و به منزل بازگشت، و چون سفره

ص: 221

گسترده شد و آن پنج نفر نشستند و اوّلین لقمه را امیرالمؤمنین(علیه السلام) برداشت، ناگهان یتیمی از یتیمان مدینه دَقّ الباب نمود و گفت: «السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ أَنَا یَتِیمٌ مِنْ یَتَامَی الْمُسْلِمِینَ أَطْعِمُونِی ممّا تأکلون أَطْعَمَکُمُ اللَّهُ مِنْ مَوَائِدِ الْجَنَّةِ»پس علیّ(علیه السلام) لقمه را زمین گذارد و فرمود:

فَاطِمُ بِنْتَ السَّیِّدِ الْکَرِیمِ*** بِنْتَ نَبِیٍّ لَیْسَ بِالزَّنِیم…

و فاطمه(علیها السلام) در پاسخ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

فَسَوْفَ أُعْطِیهِ وَ لَا أُبَالِی **** وَ أُوثِرُ اللَّهَ عَلَی عِیَالِی…

و سپس قرصه های نان را برگرفت و همگی گرسنه خوابیدند و با آب افطار کردند و روز سوّم را روزه گرفتند، و حضرت فاطمه(علیها السلام) ثلث باقی مانده ی پشم ها را ریسندگی نمود، و ثلث باقی مانده ی جو را آسیاب و خمیر نمود و پنج قرص نان طبخ و هنگام افطار آماده کرد، و علی(علیه السلام) پس از نماز مغرب به خانه آمد و سفره طعام گسترده شد، و اوّلین لقمه ای که علی(علیه السلام) برداشت، تا به دهان گذارد، ناگهان اسیری از اسرای مشرکین دقّ الباب کرد و گفت: «السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ …» یعنی سلام بر شما ای اهل بیت محمّد آیا ما را اسیر می کنید و در بند قرار می دهید و به ما غذا نمی دهید؟!»پس علیّ(علیه السلام) لقمه را از زمین گذارد و فرمود:

فَاطِمُ یا بِنْتَ النَّبِیِّ الْأَحْمَدِ *** بِنْتَ نَبِیٍّ سَیِّدٍ مُسَدَّد…

و فاطمه(علیها السلام) در پاسخ فرمود:

لَمْ یَبْقَ مِمَّا کَانَ غَیْرُ صَاعٍ*** قَدْ دَبِرَتْ کَفِّی مَعَ الذِّرَاع…

و سپس هر چه در سفره بود را به اسیر دادند و گرسنه خوابیدند و چون صبح شد غذایی برای خوردن نداشتند، و علیّ(علیه السلام) حسن و حسین علیهما السلام

ص: 222

را نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آورد و آنان مانند جوجه از گرسنگی می لرزیدند و چون چشم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به آنان افتاد، فرمود: یا اباالحسن برای من سخت است آنچه به شما می بینم، باید برویم نزد فاطمه(علیها السلام) پس با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نزد فاطمه(علیها السلام) آمدند و فاطمه در محراب عبادت بود و شکم او از گرسنگی به پشت چسبیده بود، و چشم های او در حدقه فرو رفته بود، و چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فاطمه(علیها السلام) را مشاهده نمود، او را در آغوش گرفت و فرمود: «وا غوثاه آیا شما سه روز گرسنه بوده اید؟!»پس جبرئیل نازل شد و گفت: بگیر این سوره را و گوارا باشد این سوره درباره ی اهل بیت تو.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: این سوره چیست؟ جبرئیل گفت: «هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنسَانِ حِینٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُن شَیْئًا مَّذْکُورًا…»إلی قوله: «إِنَّ هَذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاء وَکَانَ سَعْیُکُم مَّشْکُورًا.»(1)

راوی حدیث حسن بن مهران گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وارد خانه فاطمه(علیها السلام) شد، و چون حال آنان را دید، خود را بر روی آنان انداخت و گریان شد، و فرمود: «آیا شما سه روز گرسنه بوده اید، و من از شما غافل بوداه ام؟»پس جبرئیل(علیه السلام) این آیات را آورد: «إِنَّ الْأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِن کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا * عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا»

سپس فرمود:

این چشمه در خانه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است و از آن به خانه های پیامبران و مؤمنین جاری می شود. «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ»یعنی علیّ و فاطمه و حسن و حسین و فضّه خادمه ی آنان، و «وَ یَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا»یعنی عابساً کلوحاً،

ص: 223

و«وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ»یعنی علی حبّهم و شهوتهم للطعام و إیثارهم له، و درباره ی «إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَ لَا شُکُورًا»

فرمود:

به خدا سوگند آنان چنین سخنی را به زبان نیاوردند، بلکه در باطن خود چنین گفتند، و خداوند از باطن آنان خبر داده است، و «لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء»یعنی ما اراده ی پاداش از شما نداریم، و «وَ لَا شُکُورًا»یعنی ما از شما تشکر و ثناگوئی نمی خواهیم، و لکن برای خدا و طلب ثواب به شما اطعام نمودیم «فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُورًا»یعنی [آنان گفتند: ما از روز سخت قیامت می ترسیم] و خداوند آنان را از شرّ آن روز حفظ نمود، و با شادی و قلوب مسرور خدای خود را ملاقات نمودند، «لَا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَ لَا زَمْهَرِیرًا»یعنی اهل بهشت دربهشت گرمی خورشید و زمهریر و سرمای سخت را نمی بینند.

ابن عبّاس گوید:

اهل بهشت ناگهان می بینند نوری مانند خورشید بهشت را روشن نمود از این رو می گویند: پروردگارا تو در کتاب خود فرمودی: «لَا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَ لَا زَمْهَرِیرًا»؟! پس خداوند جبرئیل را می فرستد و او می گوید: این نور خورشید نیست، و لکن علی و فاطمه علیهما السلام خندیدند، و از خنده ی آنان بهشت نورانی شد.(1)

ص: 224

ص: 225

ص: 226

ص: 227

مؤلّف گوید:

روایت فوق را محمّد بن عبّاس رحمه الله علیه نیز در تأویل الآیات با مختصر اختلاف نقل نموده است.(1)

ص: 228

وَ لا شُکُوراً 9 إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَریراً 10 فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً 11 وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَریراً 12 مُتَّکِئینَ فیها عَلَی الْأَرائِکِ لا یَرَوْنَ فیها شَمْساً وَ لا زَمْهَریراً 13

و سپاسی از شما نمی خواهیم! (9) ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزی که عبوس و سخت است! (10) (بخاطر این عقیده و عمل) خداوند آنان را از شرّ آن روز نگه می دارد و آنها را می پذیرد در حالی که غرق شادی و سرورند! (11) و در برابر صبرشان، بهشت و لباسهای حریر بهشتی را به آنها پاداش می دهد! (12) این در حالی است که در بهشت بر تختهای زیبا تکیه کرده اند، نه آفتاب را در آنجا می بینند و نه سرما را! (13)

امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:

سزاوار است انسان بر اهل و عیال خود توسعه بدهد تا آنان آرزوی مرگ او را نکنند و سپس این آیه را تلاوت نمود «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِینًا وَ یَتِیمًا وَ أَسِیرًا» سپس فرمود: عیال اسیر انسان است، و سزاوار است هنگامی که خداوند نعمت بیشتری به انسان می دهد، به عیالات خود توسعه بدهد، تا این که فرمود: «خداوند به فلانی نعمت عطا نمود، و او به عیالات خود توسعه نداد، و نزد فلان شخص گذارد، و او بُرد و باز نگرداند»راوی حدیث معمّر بن خلّاد گوید: آن شخص در مجلس حاضر بود.(1)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«خَیْرُکُمْ مَنْ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ أَفْشَی السَّلَامَ وَ صَلَّی وَ النَّاسُ نِیَامٌ»یعنی بهترین شما کسانی هستند که به مردم اطعام نمایند، و با صدای بلند سلام کنند، و هنگامی که مردم در خوابند نماز بخوانند.(2)

ص: 232

معمّر بن خلّاد گوید: به حضرت رضا(علیه السلام) گفتم: معنای «عَلَی حُبِّهِ» حب الله است و یا حبّ الطعام است؟ فرمود:

حبّ الطعام است.(1)

ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ…»زکات نیست.(2)

ص: 233

معنی الغلمان است، و «سندس»الدیباج الرقیق الفاخر، و «استبرق»دیباج غلیظ درخشنده است، و «اَسْر»به معنای شدّ است، و قَتَبٌ مأسور: یعنی مشدود، و منه الأسیر لأنّه یؤخذ و یُشدّ، و خُذْ بأسره ای بشدّه قبل أن یحلّ، ثمّ صار بکثرة الاستعمال بمعنی جمیعه.

آن) راهی به سوی پروردگارش برمی گزیند! (29) و شما هیچ چیز را نمی خواهید مگر اینکه خدا بخواهد، خداوند دانا و حکیم بوده و هست! (30) و هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) در رحمت (وسیع) خود وارد می کند، و برای ظالمان عذاب دردناکی آماده ساخته است! (31)

و در تفسیر قمّی و مجمع البیان از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

نقره ی بهشتی مانند بلور و شیشه است.(1)

«وَ یُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْسًا کَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِیلًا * عَیْنًا فِیهَا تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا»(2)

در کتاب خصال از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

خداوند به من پنج چیز عطا نمود، و به علی(علیه السلام) نیز پنج چیز عطا کرد: به من کوثر عطا نمود و به علی سلسبیل عطا کرد….(3)

مرحوم صدوق در کتاب علل نقل نموده که مردی از یهود به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: نخستین چیزی که اهل بهشت می خورند چیست؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

اوّل چیزی که می خورند جگر حوت یعنی ماهی بزرگ است. مرد یهودی گفت: پس از آن چه نوشابه ای خواهند نوشید؟ فرمود: نوشابه سلسبیل. مرد یهودی گفت: راست گفتی.(4)

ص: 237

«وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَّنثُورًا * وَ إِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَ مُلْکًا کَبِیرًا»(1)

عبّاس بن یزید گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: مقصود از«مُلْک کَبِیر»چیست که خداوند آن را بزرگ دانسته است؟ فرمود:

هنگامی که خداوند اهل بهشت را داخل بهشت می کند، ملکی را نزد ولیّی از اولیای خود می فرستد، و حاجبین و دربانان به او می گویند: «باید توقّف کنی تا برای تو اجازه بگیریم»از این رو فرستاده خداوند، بدون اذن و اجازه نمی تواند وارد بر ولیّ خدا شود، و این معنای ملک کبیر است.(2)

و در کافی و تفسیر قمّی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

هنگامی که مؤمن داخل باغستان های بهشتی و غرفه های آن می شود -- چنان که خداوند می فرماید: «وَ إِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَ مُلْکًا کَبِیرًا»-- از ناحیه خداوند کرامت و نعمت و ملک عظیمی خواهد داشت، و ملائکه از ناحیه خداوند، بر او وارد می شوند، و باید با اذن و اجازه ی او وارد شوند و این معنای ملک عظیم است. و تمام حدیث در سوره رعد و فاطر و زمر گذشت.(3)

ص: 238

«عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍ وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا»(1)

ابوالدرداء گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همواره مردم را متذکّر می نمود، تا این که روزی نام بهشت و نعمت های بهشتی را یادآور شد و یادی از بهشت و حوریان بهشتی کرد، و در آن روز یکی از اعراب بادیه نشین آنجا بود، و چون سخنان آن حضرت را شنید برآشفت و گفت: یا رسول الله آیا در بهشت شنیدنی های لذّت بخش نیز وجود دارد؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: آری در بهشت نهری وجود دارد، که در دو طرف آن دخترانِ بکر و سفیدرویی قرار دارند، و با صداهای زیبا که احدی نشنیده آوازه خوانی می کنند، و این افضل نعمت های بهشتی می باشد.(2) درتفسیر قمّی از ابوبصیر نقل شده که گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم، ای فرزند رسول خدا، مرا تشویق و امیدوار کنید؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود:

ای ابامحمّد! کم ترین درجه نعمت های بهشتی این است که بوی بهشت از فاصله مسافت هزار سال دنیا به اهل بهشت می رسد…

مؤلّف گوید:

حدیث فوق مفصّل است و در پاورقی مشاهده می شود.(3)

ص: 239

ابو امامۀ باهلی گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

هیچ بنده ای داخل بهشت نمی شود مگر آنکه دو نفر از حورالعین بالای سر او و دو نفر دیگر پایین پای او می نشینند، و با زیباترین صوت که تاکنون جنّ

ص: 240

و انس نشنیده اند برای او آوازه خوانی می کنند، و سخن آنان حمد و ستایش و تقدیس خداوند است و با مزمار شیطانی نیست.(1) امام صادق(علیه السلام) ضمن حدیث مفصّلی در پاسخ کسی که گفت: چگونه نعمت های بهشتی برای اهل بهشت گوارا خواهد بود، در حالی که می بینند نزدیکان آنان به بهشت نیامده اند، و به دوزخ رفته اند، و در آن معذّب می باشند؟! امام(علیه السلام) فرمود:

اهل علم [یعنی پیامبر خدا و اهل بیت او(علیهم السلام)] گفته اند: «آنان فراموش می کنند» و برخی فرموده اند: انتظار آمدن آنان را به بهشت دارند، و امیدوارند که در اعراف بین بهشت و دوزخ باشند.(2)

امام صادق(علیه السلام) درتفسیر «عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ»فرمود:

«تَعْلُوهُمُ الثِّیَابُ فَیَلْبَسُونَهَا»یعنی لباس سندس سبز بالای سر آنان قرار می گیرد و می پوشند.(3)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا به امیرالمؤمنین (صلوات الله علیهما) فرمود:

بر درب بهشت درختی است که هر برگی از آن بر سر هزار نفر سایه می افکند،

ص: 241

و در سمت راست آن درخت، چشمه «مُطّهِرة و مُزکیّة»است و چون اهل بهشت شربتی از آن می نوشند، خداوند قلوب آنان را از حسد پاک می کند، و موهای بدن های شان برطرف می شود، و این معنای «وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا»می باشد، و سپس در چشمه ی سمت چپ آن درخت غسل می کنند و آن چشمه ی حیات است که پس از آن مرگی برای آنان نخواهد بود….(1)

«إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنزِیلًا»(2)

امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از تنزیل در این آیه ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است. راوی حدیث محمّد بن فضیل گوید: گفتم: آیا این تنزیل است؟ فرمود: نه این تأویل است.(3)

ص: 242

مرحوم فیض گوید:

تنزیل نزول تدریجی و به صورت متفرّق است مانند این آیه و آیات دیگر و اِنزال، نزول دفعی است مانند «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»و «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ».

«إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلًا * وَ مَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا * یُدْخِلُ مَن یَشَاء فِی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا»(1)

مرحوم کلینی با سند خود از محمّد بن فضیل از امام کاظم(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

مقصود از«إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ»ولایت [امیرالمؤمنین و ائمّه(علیهم السلام)] است. گفتم: مقصود از «یُدْخِلُ مَن یَشَاء فِی رَحْمَتِهِ»چیست؟ فرمود: خداوند هر کس را بخواهد داخل رحمت خود [یعنی ولایت ما] می نماید.(2)

حضرت هادی(علیه السلام) در تفسیر «وَ مَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ»فرمود:

خداوند تبارک و تعالی قلوب ائمّه(علیهم السلام) را محلّ اراده ی خود قرار داده است، از این رو هر چه را خدا بخواهد، آنان می خواهند.(3)

محمّد بن فضیل گوید: امام کاظم(علیه السلام) در تفسیر «وَ الظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا»فرمود:

آیا نمی بینی که خداوند می فرماید: «وَ مَا ظَلَمُونَا وَ لَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(4)، سپس فرمود: خداوند منزّه از آن است که به کسی ظلم کند، و یا

ص: 243

به خود، نسبت مظلومیّت بدهد، و لکن او ما را در کلام خود داخل نموده، و ظلم به ما را ظلم به خود دانسته و ولایت ما را نیز ولایت خود دانسته است، از این رو فرموده است: «وَ مَا ظَلَمْنَاهُمْ وَ لَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(1)، گفتم: آیا این تنزیل است؟ فرمود: آری.(2)

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «یُدْخِلُ مَن یَشَاء فِی رَحْمَتِهِ»فرمود:

«الرَّحْمَةُ عَلِیُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).»(3)

ص: 244

و از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

کسی که این سوره را در محکمه ای بخواند، بر قاضی غالب خواهد شد، و اگر این سوره نوشته شود، و با آب پیاز شسته شود، و کسی آن را بنوشد، بیماری شکم او -- با اذن خداوند -- برطرف خواهد شد.(1)

ص: 246

هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ 35 وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ 36 وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ 37 هذا یَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناکُمْ وَ الْأَوَّلینَ 38 فَإِنْ کانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکیدُونِ 39 وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ 40 إِنَّ الْمُتَّقینَ فی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ 41 وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ 42 کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ 43 إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ 44 وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ 45 کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلیلاً إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ 46 وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ 47 وَ إِذا قیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ 48 وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ 49 فَبِأَیِّ حَدیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ 50

می کنند، (4) و سوگند به آنها که آیات بیدارگر (الهی) را (به انبیا) القا می نمایند، (5) برای اتمام حجّت یا برای انذار، (6) که آنچه به شما (درباره قیامت) وعده داده می شود، یقیناً واقع شدنی است! (7) در آن هنگام که ستارگان محو و تاریک شوند، (8) و (کرات) آسمان از هم بشکافند، (9) و در آن زمان که کوه ها از جا کنده شوند، (10) و در آن هنگام که برای پیامبران (بمنظور ادای شهادت) تعیین وقت شود! (11) (این امر) برای چه روزی به تأخیر افتاده؟ (12) برای روز جدایی (حق از باطل)! (13) تو چه می دانی روز جدایی چیست! (14) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (15) آیا ما اقوام (مجرم) نخستین را هلاک نکردیم؟! (16) سپس دیگر (مجرمان) را به دنبال آنها می فرستیم! (17) (آری) این گونه با مجرمان رفتار می کنیم! (18) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (19) آیا شما را از آبی پست و ناچیز نیافریدیم، (20) سپس آن را در قرارگاهی محفوظ و آماده قرار دادیم، (21) تا مدّتی معیّن؟! (22) ما قدرت بر این کار داشتیم، پس ما قدرتمند خوبی هستیم (و امر معاد برای ما آسان است)! (23) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (24) آیا زمین را مرکز اجتماع انسانها قرار ندادیم، (25) هم در حال حیات شان و هم مرگشان؟! (26) و در آن کوه های استوار و بلندی قرار دادیم، و آبی گوارا به شما نوشاندیم! (27) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (28) (در آن روز به آنها گفته می شود:) بی درنگ، به سوی همان چیزی که پیوسته آن را تکذیب می کردید بروید! (29) بروید به سوی سایه سه شاخه (دودهای خفقان بار و آتش زا)! (30) سایه ای که نه آرامبخش است و نه از شعله های آتش جلوگیری می کند! (31) شراره هایی از خود پرتاب می کند مانند یک کاخ! (32) گویی (در سرعت و کثرت) همچون شتران زردرنگی هستند (که به هر سو پراکنده می شوند)! (33) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (34) امروز روزی است

ص: 249

که سخن نمی گویند (و قادر بر دفاع از خویشتن نیستند)، (35) و به آنها اجازه داده نمی شود که عذرخواهی کنند! (36) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (37) (و به آنها گفته می شود:) امروز همان روز جدایی (حق از باطل) است که شما و پیشینیان را در آن جمع کرده ایم! (38) اگر چاره ای در برابر من (برای فرار از چنگال مجازات) دارید انجام دهید! (39) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (40) (در آن روز) پرهیزگاران در سایه های (درختان بهشتی) و در میان چشمه ها قرار دارند، (41) و میوه هایی از آنچه مایل باشند! (42) بخورید و بنوشید گوارا، اینها در برابر اعمالی است که انجام می دادید! (43) ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم! (44) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (45) (و به مجرمان بگو:) بخورید و بهره گیرید در این مدت کم (از زندگی دنیا، ولی بدانید عذاب الهی در انتظار شماست) چرا که شما مجرمید! (46) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (47) و هنگامی که به آنها گفته شود رکوع کنید رکوع نمی کنند! (48) وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (49) (و اگر آنها به این قرآن ایمان نمی آورند) پس به کدام سخن بعد از آن ایمان می آورند؟! (50)

مرحوم علّامه طبرسی در مجمع البیان گوید:

مقصود از «مرسلات»بادهای پیاپی مانند یال اسب می باشد و عرفاً منصوب به حالیّت است، مانند: جاؤ إلیه عرفاً ای متتابعین، و ممکن است مقصود، ملائکه ای باشند که حامل دستورات معروف و امر و نهی -- از ناحیه ی خداوند -- باشند و در این صورت «عرفاً»مفعول له خواهد بود، و ممکن است مقصود پیامبران باشند، که حامل دستورات معروف از طرف خداوند هستند.

و مقصود از «فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا»شاید بادهای شدید باشد، و مقصود از«وَ النَّاشِرَاتِ نَشْرًا»بادهایی باشد که ابرها را منتشر می کند، و به دنبال آن باران می بارد، و ممکن است مراد ملائکه ای باشند، که کتاب های آسمانی را منتشر می نمایند، و به پیامبران می رسانند، و یا بادهایی باشد که خداوند برای نزول رحمت خود -- قبل از باران -- می فرستد، و مقصود از «فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا»یعنی ملائکه ای که بین حق و باطل، و حلال و حرام فرق می گذارند، و یا آیاتی که فارق بین حق و باطل است، و مقصود از «فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا»ملائکه ای باشند که ذکر خدا یعنی آیات الهی را به پیامبران می رسانند، و آنان به امّت های خود القا می کنند، و «عُذْرًا أَوْ نُذْرًا»یعنی إعذاراً من الله و إنذاراً إلی خلقه.

مؤلّف گوید:

تفاسیر فوق از مفسّرین است، و مستند روایی صریح ندارد و الله العالم.

«فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ * وَ إِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ * وَ إِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ * وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ * لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ * لِیَوْمِ الْفَصْلِ * وَ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الْفَصْلِ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ …»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ»یعنی هنگامی که ستاره ها ساقط می شوند و نور آن ها

ص: 251

از بین می رود. سپس گوید: در روایت ابی الجارود از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «طَمْسِ نُجوم»، از بین رفتن نور ستارگان است، و مقصود از «إِلَی قَدَرٍ مَّعْلُومٍ»منتهای عمر آن هاست.

سپس گوید:

مقصود از «وَ إِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ»شکافته شدن آسمان است، و مقصود از «وَ إِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ»کنده شدن کوه هاست، و مقصود از «وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ»این است که پیامبران در زمان های مختلفی مبعوث به رسالت و پیامبری شدند.(1)

«أَ لَمْ نَخْلُقکُّم مِّن مَّاء مَّهِینٍ … أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفَاتًا * أَحْیَاء وَ أَمْوَاتًا»(2)

مرحوم قمّی سپس در تفسیر «وَ إِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ»گوید:

یعنی هنگامی که آسمان شکاف بردارد، و دو نیم شود، «وَ إِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ»یعنی هنگامی که کوه ها از جا کنده شود، «وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ»یعنی هنگامی که پیامبران در اوقات مختلف مبعوث شوند.(3)

مرحوم علیّ بن ابراهیم سپس گوید:

«لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ»یعنی أخّرت، «أَ لَمْ نَخْلُقکُّم مِّن مَّاء مَّهِینٍ»، یعنی من ماءٍ مُنِتنٍ، «فَجَعَلْنَاهُ فِی قَرَارٍ مَّکِینٍ»یعنی فی الرحم، و در تفسیر «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفَاتًا * أَحْیَاءً وَ أَمْوَاتًا»گوید: «کِفات به معنای مساکن است»سپس گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) هنگام بازگشت از جنگ صفّین نزد قبرستان آمد و فرمود:

ص: 252

این قبرها کفات و مساکن اموات است، و سپس به خانه های کوفه نگاه کرد و فرمود: و این ها کفات زنده هاست، و سپس آیه فوق را قرائت نمود.(1)

حمّاد بن عیسی گوید: امام صادق(علیه السلام) نگاهی به قبرها کرد و فرمود:

«ای حمّاد این ها کفات اموات است»و سپس نگاهی به خانه های مردم نمود و فرمود: این ها کفات زنده هاست و این آیه را تلاوت نمود:

«أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفَاتًا * أَحْیَاءً وَ أَمْوَاتًا.»(2)

«وَ جَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ شَامِخَاتٍ وَ أَسْقَیْنَاکُم مَّاء فُرَاتًا * وَیْلٌ یوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ * انطَلِقُوا إِلَی مَا کُنتُم بِهِ تُکَذِّبُونَ * انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ ذِی ثَلَاثِ شُعَبٍ * لَا ظَلِیلٍ وَ لَا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ *إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ * کَأَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ»(3)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «رَوَاسِیَ شَامِخَاتٍ»کوه های بلند و مرتفع است، و «مَّاءً فُرَاتًا»یعنی آب شیرین، و هر آب شیرینی را فرات گویند، و مقصود از «انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ ذِی ثَلَاثِ شُعَبٍ»سه شعبه از آتش است، و مقصود از «إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ»

ص: 253

شرر بلند آتش است که مانند قصر و کوه زبانه می کشد، و «کَأَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ» ای سود، یعنی شعله های آتش دوزخ مانند شترهای صُفر -- یعنی سیاه -- است. [چرا که شترهای سیاه مایل به زرد می باشند.](1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

به ما رسیده -- و خدا داناتر است -- که چون اهل دوزخ به دوزخ رهسپار می شوند، به آنان گفته می شود: «داخل شوید در سایه ای که دارای سه شعبه از دخان آتش است» و آنان گمان می کنند که مقصود بهشت است، سپس فوج فوج در وسط روز داخل آتش می شوند، و اهل بهشت نیز در وسط روز به طرف بهشت، و لذّت ها و تحف بهشتی می روند، و به منازل خود در بهشت می رسند.(2)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که مردم از شدّت عطش، به مأمورین دوزخ پناه می برند، به آنان گفته می شود: «بروید نزد کسی که او را تکذیب می کردید»یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام)،

ص: 254

و چون نزد او می روند، او به آنان می گوید: «انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ ذِی ثَلَاثِ شُعَبٍ * لَا ظَلِیلٍ وَ لَا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ»و یعنی من اللهب، العطش.(1)

«هَذَا یَوْمُ لَا یَنطِقُونَ * وَ لَا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ»(2)

حمّاد بن عثمان گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که در تفسیر «وَ لَا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ»فرمود:

خداوند اَجلّ و اَعدل و اَعظم از این است که بنده ی او عذری داشته باشد، و خداوند مانع از بیان عذر او شود بلکه بنده در آن وقت زمین گیر شده است و عذری برای گفتن ندارد.(3)

مؤلّف گوید:

در بعضی از آیات نیز آمده که اهل دوزخ در قیامت و دوزخ سخن می گویند و قبلاً گذشت که امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: علّت این اختلاف، اختلاف [افراد و] مواقف قیامت است، که در برخی از مواقف اجازه سخن دارند و در برخی دیگر ندارند.

ص: 255

«إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلَالٍ وَ عُیُونٍ * وَ فَوَاکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ * کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ * إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ * کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلِیلًا إِنَّکُم مُّجْرِمُونَ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «ظِلَالٍ»نوری است که از نور خورشید نورانی تر است، و در تفسیر «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لَا یَرْکَعُونَ»گوید: هنگامی که به آنان [یعنی منافقین] گفته می شود: ولایت امام را بپذیرید نمی پذیرند، از این رو خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) می فرماید: «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ»یعنی بعد از نپذیرفتن ولایت امام، به چه چیزی ایمان می آورند؟ [که از آنان پذیرفته شود؟.](2)

ابوحمزه ی ثمالی گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لَا یَرْکَعُونَ»فرمود:

این آیه در بطن قرآن چنین است: «وَ إِذَا قِیلَ لِلنُّصَّابِ تَوَلَّوْا عَلِیّاً لَا یَفْعَلُونَ»یعنی هنگامی که به ناصبی ها و دشمنان امیرالمؤمنین(علیه السلام) گفته می شود: ولایت علی(علیه السلام) را بپذیرید، نمی پذیرند.(3)

ابن شهر آشوب از مجاهد و ابن عبّاس نقل کرده که گویند:

مقصود از متّقین و پرهیزکنندگان از ذنوب در آیه فوق، علیّ بن ابی طالب و

ص: 256

حسن و حسین(علیهم السلام) هستند، و آنان در سایه ی درختی و خیامی از لؤلؤ خواهند بود، و طول هر خیمه ای مسیر یک فرسخ در یک فرسخ است…و در تفسیر «إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ»گوید: مقصود، اطاعت کنندگان از خداوند، یعنی اهل بیت محمّد(صلی الله علیه و آله) می باشند، و آنان در بهشت خواهند بود.(1)

ص: 257

ص: 258

آن را بنویسد و با خود داشته باشد، شپش به او نزدیک نمی شود، و نیرو و قوّت بزرگی بر او افزوده می شود.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که این سوره را، برای شب بیداری بخواند، بیدار خواهد شد، و اگر مسافری که در شب می خواهد مسافرت کند بخواند، با اذن خداوند از هر راهزنی محفوظ می ماند.(2)

ص: 260

34لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً 35 جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً 36 رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الرَّحْمنِ لا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطاباً 37 یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً 38 ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ مَآباً 39 إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَریباً یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنی کُنْتُ تُراباً 40

حَقَبْ حَقْبة است، و «حدائق»جمع حدیقة باغستانی است که اطراف آن دیوار باشد، و أحدق القوم بفلان ای طافوا و أحاطوا به، و «اَعناب»جمع عِنَب به معنای انگور قبل ازخشکیدن است و پس از خشکیدن، به آن زبیب گویند، و «کواعب»جمع کاعب جاریه و دختر جوان را گویند، و «اَتْراب»جمع تَرْب به معنای صاحبان لذّت است، و هُنَّ لِداتٌ علی سِنٍّ واحدٍ و «دِهاق»کاسه پر از آب و غیره را گویند، و «عَطاءً حِساباً»ای کثیراً کافیاً.

آبی سوزان و مایعی از چرک و خون! (25) این مجازاتی است موافق و مناسب (اعمالشان)! (26) چرا که آنها هیچ امیدی به حساب نداشتند، (27) و آیات ما را بکلی تکذیب کردند! (28) و ما همه چیز را شمارش و ثبت کرده ایم! (29) پس بچشید که چیزی جز عذاب بر شما نمی افزاییم! (30) مسلّماً برای پرهیزگاران نجات و پیروزی بزرگی است: (31) باغهایی سرسبز، و انواع انگورها، (32) و حوریانی بسیار جوان و هم سن و سال، (33) و جامهایی لبریز و پیاپی (از شراب طهور)! (34) در آنجا نه سخن لغو و بیهوده ای می شنوند و نه دروغی! (35) این کیفری است از سوی پروردگارت و عطیه ای است کافی! (36) همان پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است، پروردگار رحمان! و (در آن روز) هیچ کس حق ندارد بی اجازه او سخنی بگوید (یا شفاعتی کند)! (37) روزی که «روح»و «ملائکه»در یک صف می ایستند و هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی گویند، و (آن گاه که می گویند) درست می گویند! (38) آن روز حق است هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش برمی گزیند! (39) و ما شما را از عذاب نزدیکی بیم دادیم! این عذاب در روزی خواهد بود که انسان آنچه را از قبل با دستهای خود فرستاده می بیند، و کافر می گوید: «ای کاش خاک بودم (و گرفتار عذاب نمی شدم)!»(40)

سپس فرمود: لکن تو را از تفسیر این آیه خبر می دهم. گفتم: مقصود از «عَمَّ یَتَسَاءلُونَ» چیست؟ فرمود: این آیه مربوط به امیرالمؤمنین(علیه السلام) است و او می فرمود: «خداوند(عزوجل) آیه ای بزرگتر از من ندارد، و نبأ و خبر بزرگی، اعظم از من نیست.»(1)

و در ذیل روایت دیگری فرمود:

ولایت من بر امّت های پیشین واجب شد و آنان نپذیرفتند.(2)

عبدالله بن کثیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«النَّبَإِ الْعَظِیمِ»ولایت است، گفتم: مقصود از «هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِ»چیست؟

فرمود: مقصود ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(3)

ص: 265

امام حسین(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) فرمود:

یا علیّ! تو حجت خدا، و باب الله، و طریق إلی الله، و نبأ عظیم، و صراط مستقیم، و مَثَل أعلی هستی. و فرمود: یا علی! تو امام مسلمین، و امیرالمؤمنین، و خیرالوصیّین، و سیّدالصدّیقین، و فاروق أعظم، و صدّیق أکبر هستی. و فرمود: یا علی! تو خلیفه و قاضی دین من، و انجام دهنده ی وعده های من هستی. و فرمود: یا علی! تو پس از من مظلوم خواهی شد، و مردم از تو دوری خواهند کرد، و تو را کنار خواهند گذارد، و من خدا را و شاهدان از امّت خویش را گواه می گیرم که حزب تو حزب من است، و حزب من حزب خداست، و حزب دشمنان تو حزب شیطان است.(1)

ص: 266

و از طریق مخالفین نیز محمّد بن مؤمن شیرازی در کتاب «المستخرج من تفاسیر الإثنی عشر»در تفسیر «عَمَّ یَتَسَاءلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ * الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ»از سدیّ نقل نموده که گوید:

صخر بن حرب نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: ای محمّد! خلافت بعد از شما برای ما می باشد و یا برای دیگران؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای صخر خلافت بعد از من برای کسی خواهد بود که برای من به منزله ی هارون است نسبت به موسی. و خداوند فرمود: «عَمَّ یَتَسَاءلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ»و کسانی که از این نبإ بزرگ صحبت می کنند، برخی ولایت و خلافت او را تصدیق نموده اند، و برخی آن را تکذیب کرده اند، و خداوند در ردّ آنان می فرماید: «کَلَّا سَیَعْلَمُونَ»یعنی زود است هنگامی که در قبر از ولایت او سؤال می شوند به آن اقرار نمایند، و احدی در شرق و غرب عالم نیست، جز آنکه هنگام مرگ، منکر و نکیر از او نسبت به ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) سؤال خواهند نمود، چرا که منکر و نکیر به میّت می گویند: «مَنْ رَبُّکَ؟ وَ مَا دِینُکَ؟ وَ مَنْ نَبِیُّکَ؟ وَ مَنْ إِمَامُکَ؟»(1)

ص: 267

صاحب مناقب آل ابی طالب از «صاحب النَخَب»از علقمه نقل نموده که گوید:

در جنگ صفّین مردی از لشکر شام بیرون آمد، و در حالی که مسلح بود و قرآنی بالای سلاح خود قرار داده بود، این آیه را تلاوت می کرد «عَمَّ یَتَسَاءلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» پس من خواستم به جنگ او بروم و علی(علیه السلام) فرمود: جای خود باش، و خود به جنگ او رفت، و به او فرمود: آیا تو معنای «عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ * الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ» را می دانی؟ او گفت: نمی دانم. پس علی(علیه السلام) به او فرمود:

به خدا سوگند من همان نبأ عظیمی هستم که شما درباره ی او اختلاف کرده اید، و در ولایت او نزاع می کنید، و پس از بیعت و قبول ولایت من بیعت شکنی کردید، و از ولایت من روگردان شدید، و به این خاطر خود را هلاک نمودید، پس از آن که به وسیله شمشیر من نجات یافتید، و شما در روز غدیر به ولایت من آگاه شدید، و روز قیامت باز از آن آگاه خواهید شد. و سپس شمشیر خود را بالا برد و سر و دست او را جدا نمود.(1)

اصبغ بن نباته گوید: علیّ(علیه السلام) فرمود:

«به خدا سوگند آن نبأ عظیمی که مردم در آن اختلاف دارند من هستم،و

ص: 268

زود است بدانند و خواهند دانست که من بین بهشت و دوزخ می ایستم و به آتش می گویم: این از من است و این از تو است. [یعنی این ولیّ من و اهل نجات است و این دشمن من و اهل دوزخ است.](1)

«أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا * وَ الْجِبَالَ أَوْتَادًا * وَ خَلَقْنَاکُمْ أَزْوَاجًا * وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتًا * وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبَاسًا»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

خداوند زمین را گهواره زندگی انسان قرار داده، و کوه ها را برای برقراری زمین به منزله ی میخ هایی قرار داده تا زمین اضطراب پیدا نکند، و شب را همانند لباس قرار داده که بر روز پوشیده می شود [و مردم آرامش و استراحت پیدا می کنند.](3)

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سؤال شد: لیل را برای چه لیل گویند؟ فرمود:

به خاطر این که شب مردها را در کنار زن ها قرار می دهد، و شب سبب الفت زن با مرد و لباسی برای آنان خواهد بود، چنان که می فرماید: «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً * وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً»و سؤال کننده -- یزید بن سلام -- گفت: راست گفتید.(4)

ص: 269

ص: 270

أقول: لایله ملایلةً: استأجره للیلةٍ.

«وَ جَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا * وَ أَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاء ثَجَّاجًا * لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَبَاتًا * وَ جَنَّاتٍ أَلْفَافًا»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «سِرَاجًا وَهَّاجًا»خورشید نوردهنده است.(2)

عاصم بن حُمید گوید: من با امام صادق(علیه السلام) درباره ی روایتی که در موضوع رؤیت خداوند نقل کرده اند، مذاکره نمودم و آن حضرت فرمود:

خورشید یک جزئی از هفتاد جزء نور کرسیّ می باشد، و کرسیّ جزئی از هفتاد

ص: 271

جزء نور عرش می باشد، و عرش جزئی از هفتاد جزء نور حجاب می باشد، و حجاب جزئی از هفتاد جزء نور سَتْر می باشد، و اگر راست می گویند هنگامی که ابر وجود ندارد چشمان خود را از نور خورشید پر کنند؟(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از«وَ أَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ»ابرها می باشد [که آب ها را در خود جمع می کنند] و «ثجّاجاً»یعنی ریزش پیاپی باران، و «وَ جَنَّاتٍ أَلْفَافًا»یعنی باغستان های دارای درختان درهم پیچیده.(2) و از امیرالمؤمنین و امام صادق علیهما السلام نقل شده که در آیه «ثُمَّ یَأْتِی مِن بَعْدِ ذَلِکَ عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَ فِیهِ یَعْصِرُونَ»فرموده اند:

باید «یُعْصَرُونَ»خوانده شده با ضمّ یاء و فتح صاد، چنان که خداوند می فرماید:

«وَ أَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاء ثَجَّاجًا»و معنای «فِیهِ یُعْصَرُونَ»یُمطَرون است. یعنی بعد از سال های مجاعة و قحطی خداوند باران برای آنان فرستاد.(3)

ص: 272

«یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا»(1) مرحوم صدوق در جامع الأخبار از عبدالله بن مسعود نقل نموده که گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

در قیامت پنجاه موقف و ایستگاه هست، و هر موقفی هزار سال خواهد بود، و نخستین موقف هنگامی است که انسان از قبر خارج می شود، و مردم هزار سال پا برهنه و عریان و گرسنه و تشنه می مانند، و کسی که مؤمن به پروردگار خود باشد، و ایمان به بهشت و دوزخ و قیامت و حساب داشته باشد، و پیامبر خدا و آنچه از طرف او آورده است را تصدیق نموده باشد، از گرسنگی و تشنگی نجات خواهد یافت، و خداوند به این معنا اشاره نموده و می فرماید: «فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا»یعنی مردم فوج فوج از قبرها خارج می شوند، و هر امتی با امام خود در موقف قیامت حاضر می گردد.(2)

مرحوم صدوق در کتاب جامع الأخبار از معاذ بن جبل نقل نموده که گوید:

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره ی قیامت سؤال نمودم، و آن حضرت فرمود: «ای معاذ سؤال از چیز بزرگی کردی»سپس فرمود: ده گروه از امّت من هنگامی که در قیامت

ص: 273

محشور می شوند، برخی به صورت بوزینه اند، و برخی به صورت خوک، و برخی به صورت های خود می باشند و پاهای آنان به طرف بالا می باشد، و با صورت راه می روند، و برخی کورند، و برخی کر و گنگ اند، و برخی زبان های خود را می جوند، و زبان های شان روی سینه ها قرار دارد، و از آن ها چرک خارج می شود، و اهل محشر آنان را قَذِر و نجس می دانند، و برخی دست ها و پاهای شان قطع شده، و برخی بر شاخه های آتشین به دار آویخته شده اند، و برخی از مردار بدبوتر هستند، و برخی جُبّه هایی از آتش گداخته بر تن دارند.

سپس فرمود:

آنان که به صورت میمون و بوزینه هستند، [سخن چین ها و] سرکشان و مستکبران از مردم اند، و آنان که به صورت خوک ها هستند، اهل مال حرام اند، و آنان که وارونه و بر صورت های شان قرار دارند، رباخوارها هستند، و آنان که کورند، کسانی هستند که به ناحق حکم می کنند، و آنان که کر و گنگ می باشند، کسانی اند که اهل عجب و خودپسندی می باشند، و آنان که زبان های خود را می جوند، علما و قضاتی هستند که اعمال شان مخالف با گفتار آنان است، و آنان که دست و پاهای شان قطع شده کسانی می باشند که به همسایگان خود آزارمی رسانند، و آنان که بر دارهایی از آتش قرار گرفته اند کسانی هستند که برای مردم نزد سلطان جور سعایت می نمایند، و آنان که بدبوتر از مردار هستند کسانی اند که به دنبال شهوت رانی می روند، و حق خدا را از مال شان نمی پردازند، و آنان که جبّه هایی از آتش می پوشند، اهل تکبّر و فخر می باشند.(1)

ص: 274

«وَ فُتِحَتِ السَّمَاء فَکَانَتْ أَبْوَابًا * وَ سُیِّرَتِ الْجِبَالُ فَکَانَتْ سَرَابًا * إِنَّ جَهَنَّمَ کَانَتْ مِرْصَادًا * لِلْطَّاغِینَ مَآبًا * لَابِثِینَ فِیهَا أَحْقَابًا»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «وَ فُتِحَتِ السَّمَاء…»گشوده شدن درهای بهشت است، و مقصود از«وَ سُیِّرَتِ الْجِبَالُ فَکَانَتْ سَرَابًا»این است که کوه ها حرکت خواهند نمود [و ریز ریز خواهند شد] و زمین مانند سرابی که در بیابان دیده می شود -- و به آن آب نما می گویند -- صاف خواهد بود، سپس گوید: احقاب جمع حُقب به معنای سال است و حقب هشتاد سال است و سال 360 روز است، و هر روز آن به اندازه ی هزار سال دنیای شماست.(2)

ص: 275

حُمران بن اعین گوید: امام صادق(علیه السلام) درتفسیر «لَابِثِینَ فِیهَا أَحْقَابًا…» فرمود:

این آیه درباره ی کسانی است که از آتش دوزخ خارج نخواهند شد.(1)

امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری می فرماید:

اَحقاب هشت حُقب است، و حُقب هشتاد سال است، و سال 360 روز است، و هر روز آن مانند هزار سال دنیاست.(2)

«لَّا یَذُوقُونَ فِیهَا بَرْدًا وَ لَا شَرَابًا * إِلَّا حَمِیمًا وَ غَسَّاقًا * جَزَاء وِفَاقًا * إِنَّهُمْ کَانُوا لَا یَرْجُونَ حِسَابًا * وَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا کِذَّابًا * وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ کِتَابًا * فَذُوقُوا فَلَن نَّزِیدَکُمْ إِلَّا عَذَابًا»(3)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «بَرْدًا»خواب است [یعنی اهل دوزخ خوابی نخواهند داشت و نوشیدنی آنان جز آب جوشان و چرک و کثافاتی که از اهل دوزخ خارج می شود نخواهد بود، و خداوند درآیه 19 و 20 سوره حج می فرماید: «یُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِیمُ * یُصْهَرُ بِهِ مَا فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ» و در آیه 57 و 58 سوره ص می فرماید: «هَذَا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسَّاقٌ * وَ آخَرُ مِن شَکْلِهِ أَزْوَاجٌ».

ص: 276

آری در جهنّم مشروبی جز حمیم و غسّاق وجود ندارد، و حرارت جهنّم به قدری شدید است که اگر لباسی از اهل دوزخ را در میان زمین و آسمان دنیا نگاه دارند، همه اهل زمین هلاک خواهند شد، و خوراک آنان زقّوم است، چنان که خداوند می فرماید:

«إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ * طَعَامُ الْأَثِیمِ * کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ * کَغَلْیِ الْحَمِیمِ.»(1)

«إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفَازًا * حَدَائِقَ وَ أَعْنَابًا * وَ کَوَاعِبَ أَتْرَابًا * وَ کَأْسًا دِهَاقًا * لَّا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَ لَا کِذَّابًا * جَزَاء مِّن رَّبِّکَ عَطَاء حِسَابًا * رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَیْنَهُمَا الرحْمَنِ لَا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطَابًا»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«مَفَازًا»از فوز و رستگاری و رسیدن به کرامت های الهی است یعنی إنّهم یفوزون، «وَ کَوَاعِبَ أَتْرَابًا»ای الفتیات النواهِد، یعنی دختران نار پستان، «ای النسنوة اللاتی کعب ثدیهنّ و أشرف.»(3)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) ضمن حدیث مفصلی در تفسیر «جَزَاء مِّن رَّبِّکَ عَطَاءً حِسَابًا»فرمود:

…هنگامی که قیامت بر پا می شود، حسنات متّقین محاسبه می شود، و خداوند به خاطر هر حسنه ای هفتصد برابر به آنان پاداش می دهد. سپس فرمود: این است معنای آیه «فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ.»(4)

ص: 277

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ کَأْسًا دِهَاقًا»یعنی ظرف های سرریز [از شراب بهشتی.](1)

«یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلَائِکَةُ صَفًّا لَّا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرحْمَنُ وَ قَالَ صَوَابًا»(2)

محمّد بن فضیل گوید: امام کاظم(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

«به خدا سوگند ما در قیامت مأذون به سخن هستیم، و ما هستیم، قائلون به صواب» گفتم: در آن وقت چه سخنی می گویید؟ فرمود: حمد و ستایش خدا را می کنیم، و بر پیامبران صلوات و درود می فرستیم، و از شیعیان خود شفاعت می کنیم، و خداوند سخن ما را ردّ نمی کند.(3) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

روح ملکی است اعظم از جبرئیل و میکائیل، و او همواره با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ائمّه(علیهم السلام) بوده و خواهد بود.(4)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که قیامت برقرار می شود، و خداوند اوّلین و آخرین را جمع می کند،

ص: 278

«لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»را از یاد همه خلایق می برد، جز آنان که به ولایت علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) اقرار نموده باشند، و این معنای آیه «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ…»می باشد.(1)

مؤلّف گوید:

معنای «روح»در آیه «وَ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(2)، و در آیه «وَ کَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا»(3)، گذشت.

«إِنَّا أَنذَرْنَاکُمْ عَذَابًا قَرِیبًا یَوْمَ یَنظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ وَ یَقُولُ الْکَافِرُ یَا لَیْتَنِی کُنتُ تُرَابًا»(4)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«یَا لَیْتَنِی کُنتُ تُرَابًا»یعنی ترابیّاً علویّاً. سپس گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) امیرالمؤمنین(علیه السلام) را ابوتراب نامید.(5)

عبایة بن ربعی گوید:

به عبدالله بن عبّاس گفتم: برای چه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) علی(علیه السلام) را ابوتراب نامید؟ ابن عبّاس گفت: به خاطر این که علیّ(علیه السلام) صاحب زمین، و حجّت خدا بر اهل زمین بود، و به واسطه او زمین باقی خواهد ماند، و آرامش زمین نیز به خاطر او می باشد، و من از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: چون

ص: 279

قیامت بر پا شود و کافر ببیند، خداوند تبارک و تعالی برای شیعیان علی(علیه السلام) ثواب ها و منزلت ها و کرامت هایی قرار داده، خواهد گفت: «یَا لَیْتَنِی کُنتُ تُرَابًا» یعنی «ای کاش من از شیعیان علی(علیه السلام) می بودم»و این معنای قول خداوند است که می فرماید: «وَ یَقُولُ الْکَافِرُ یَا لَیْتَنِی کُنتُ تُرَابًا.»(1)

ص: 280

هنگام مواجه شدن با دشمنان بخواند، دشمن ها از او دور می شوند، و سالم می ماند، و به او آسیبی نمی رسانند.(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

کسی که این سوره را هنگام مواجه شدن با دشمن ها بخواند، دشمنان او را نمی بینند، و از او دور می شوند، و کسی که این سوره را هنگام داخل شدن بر کسی که از او می ترسد بخواند، با اذن خداوند نجات می یابد و ایمن خواهد بود.(2)

ص: 282

ما سَعی 35 وَ بُرِّزَتِ الْجَحیمُ لِمَنْ یَری 36 فَأَمَّا مَنْ طَغی 37 وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا 38 فَإِنَّ الْجَحیمَ هِیَ الْمَأْوی 39 وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی 40 فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی 41 یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها 42 فیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْراها 43 إِلی رَبِّکَ مُنْتَهاها 44 إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ یَخْشاها 45 کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا إِلاَّ عَشِیَّةً أَوْ ضُحاها 46

آن را بنا نهاد؟! (27) سقف آن را برافراشت و آن را منظّم ساخت، (28) و شبش را تاریک و روزش را آشکار نمود! (29) و زمین را بعد از آن گسترش داد، (30) از آن آب و چراگاهش را بیرون آورد، (31) و کوه ها را ثابت و محکم نمود! (32) همه اینها برای بهره گیری شما و چهارپایانتان است! (33) هنگامی که آن حادثه بزرگ رخ دهد، (34) در آن روز انسان به یاد کوششهایش می افتد، (35) و جهنّم برای هر بیننده ای آشکار می گردد، (36) امّا آن کسی که طغیان کرده، (37) و زندگی دنیا را مقدّم داشته، (38) مسلّماً دوزخ جایگاه اوست! (39) و آن کس که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوی بازدارد، (40) قطعاً بهشت جایگاه اوست! (41) و از تو درباره قیامت می پرسند که در چه زمانی واقع می شود؟! (42) تو را با یادآوری این سخن چه کار؟! (43) نهایت آن به سوی پروردگار تو است (و هیچ کس جز خدا از زمانش آگاه نیست)! (44) کار تو فقط بیم دادن کسانی است که از آن می ترسند! (45) آنها در آن روز که قیام قیامت را می بینند چنین احساس می کنند که گویی توقّفشان (در دنیا و برزخ) جز شامگاهی یا صبح آن بیشتر نبوده است! (46)

و درباره ی «وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطًا»فرمود:

«ناشطات»، ملائکه ای هستند که ارواح کفّار را از بین پوست و ناخن، با سختی خارج می کنند».سپس مرحوم طبرسی گوید: نَشْط به معنای جَذْب است و نَشَطُّ الدلوَ: نَزَعْتُها.(1)

در کتاب عدّة الداعی نقل شده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مُعاذ بن جبل فرمود:

«مردم را [با گفتار و زبان و غیبت و آزار] پاره پاره مکن، و اگر چنین کنی سگ های دوزخ تو را پاره می کنند».

ص: 287

سپس فرمود:

آیا می دانی «وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطًا»یعنی چه؟ آری آنان سگ های آتش هستند که گوشت و استخوان اهل دوزخ را پاره می کنند.(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از«وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطًا»کفّار هستند که دردنیا اهل نشاط هستند، و مقصود از «وَ السَّابِحَاتِ سَبْحًا»مؤمنانی هستند که خدا را تسبیح می کنند.(2)

ابوالجارود گوید: امام باقر(علیه السلام) درتفسیر«فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا»فرمود:

ارواح مؤمنین هستند که به بهشت سبقت می گیرند، و ارواح کفّار هستند که همانند دنیا به طرف آتش سبقت می گیرند.(3)

مرحوم صدوق در عیون از موسی بن جعفرعلیهما السلام نقل نموده که فرمود:

گروهی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) در شب مهتابی به آن حضرت گفتند: «ای فرزند رسول خدا چقدر رنگ آسمان و نور این ستارگان زیباست؟»

امام صادق(علیه السلام) به آنان فرمود: شما این گونه سخن می گویید در حالی که

ص: 288

مدبّرات چهارگانه: جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت(علیهم السلام) چون به زمین نگاه می کنند، و شما را می بینند که نورتان در روی زمین زیباتر از انوار کواکب است می گویند: چه زیباست انوار این مؤمنان؟!(1)

سلیمان بن خالد گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ * تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ»فرمود:

مقصود از«راجفه»حسین بن علی (صلوات الله علیهما) می باشد، و مقصود از «رادفه»علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) است، و نخستین کسی که در رجعت سر از خاک بیرون می آورد حضرت حسین بن علیّ علیهما السلام با هفتاد و پنج هزار نفر از یاران اوست، و این معنای سخن خداوند است که می فرماید: «إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ * یَوْمَ لَا یَنفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ.»(2)و(3)

ص: 289

مرحوم علّامه ابن شهر آشوب از حضرت رضا(علیه السلام) نقل نموده که در تفسیر «تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ»فرمود:

هنگامی که زمین به لرزه در می آید به دنبال آن «دَابَّةُ الْأَرْضِ»[یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام)] از قبر خارج می شود [و رجعت شروع می گردد] و در تفسیر «أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الْأَرْضِ»(1)، نیز فرمود: «دَابَّةُ الْأَرْضِ»امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) است.(2)

مؤلّف گوید:

روایات درباره ی رجعت در سوره ی نمل(3) و … گذشت.

«قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ وَاجِفَةٌ * أَبْصَارُهَا خَاشِعَةٌ * یَقُولُونَ أَئِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحَافِرَةِ * أَئِذَا کُنَّا عِظَامًا نَّخِرَةً * قَالُوا تِلْکَ إِذًا کَرَّةٌ خَاسِرَةٌ * فَإِنَّمَا هِیَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ * فَإِذَا هُم بِالسَّاهِرَةِ»(4)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

آیات فوق پاسخ کفّار قریش است که می گفتند: «آیا ما پس از مردن باز زنده می شویم [و از قبرها خارج خواهیم شد؟] و از روی استهزا می گفتند: «تِلْکَ إِذًا کَرَّةٌ خَاسِرَةٌ» یعنی «آیا پس از پوسیده شدن استخوان ها ما باز زنده می شویم؟ اگر چنین چیزی باشد ما بازگشت زیانباری خواهیم داشت؟!»و خداوند در پاسخ آنان می فرماید: «فَإِنَّمَا هِیَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ * فَإِذَا هُم بِالسَّاهِرَةِ»یعنی بازگشت شما جز با یک صیحه نخواهد بود، و ناگهان در قیامت حاضر می شوید.

ص: 290

سپس مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ»نفخه دوم صور اسرافیل است که مردم به وسیله آن یک باره در صحرای قیامت سر از قبرها بیرون می آورند [و می گویند: «مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا» و به آنان گفته می شود: «هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ»و «سَّاهِرَةِ» موضعی است در شام نزدیک بیت المقدس.(1) جابر جعفی از امام باقر از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

بازگشت مبارک و نافع -- در قیامت -- تنها برای ولایت پذیران، و پیروان من، و پیروان علیّ و اوصیای بعد از او(علیهم السلام) می باشد، و خداوند با ولایت ما آنان را داخل بهشت خواهد نمود و آنان هم نشین من و علیّ و اوصیای بعد از او خواهند بود، و «کَرَّةٌ خَاسِرَةٌ» و بازگشت زیانبار، برای دشمنان من، و متخلّفین از امر من، و دشمنان علی و اوصیای بعد از او می باشد و خداوند به همین علّت آنان را داخل آتش می کند، و در اسفل سافلین دوزخ جای می دهد.(2)

ص: 291

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «أَئِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحَافِرَةِ»می فرماید:

مقصود: بازگشت و خلقت مجدّد برای قیامت است، و«ساهرة»زمین [قیامت] است، و آنان هنگامی که در قبرها صدای زَجرة و نفخه را می شنوند یک باره بر روی زمین قرار می گیرند.(1)

«هَلْ أتَاکَ حَدِیثُ مُوسَی * إِذْ نَادَاهُ رَبُّهُ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی * اذْهَبْ إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی * فَقُلْ هَل لَّکَ إِلَی أَن تَزَکَّی * وَ أَهْدِیَکَ إِلَی رَبِّکَ فَتَخْشَی * فَأَرَاهُ الْآیَةَ الْکُبْرَی *…»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

فرعون اوّل به مردم گفت: «ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی»و سپس گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی»و خداوند عقوبت و نکال سخن اوّل و سخن دوم را بر او وارد نمود و او را هلاک کرد و فرمود: «فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکَالَ الْآخِرَةِ وَالْأُولَی»و نکال، عقوبت و کیفر است.(3) مرحوم صدوق در کتاب خصال از زرارة از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

خداوند پس از گفتن فرعون: «ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی»چهل سال به

ص: 292

او مهلت داد، و چون گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی»عقوبت و کیفر سخن اوّل و سخن دوم را بر او وارد نمود، و بین وعده خداوند به موسی و هارون علیهما السلام که فرمود: «قَدْ أُجِیبَت دَّعْوَتُکُمَا»تا هلاکت فرعون، چهل سال به طول انجامید.

سپس فرمود:

جبرئیل(علیه السلام) با خدای خود درباره ی فرعون مجادله ی سختی نمود و گفت: خدایا او را مهلت می دهی تا بگوید: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی»؟ پس خداوند فرمود: این سخن تو و امثال تو است [که ترس از فوت دارید، و لکن من ترسی ندارم که نتوانم عقوبت کنم.](1)

مرحوم سیّد بن طاووس در کتاب سعدالسعود از ابن عبّاس نقل کرده که جبرئیل به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت:

ای محمّد! ای کاش مرا می دیدی در آن هنگام که فرعون اقرار به توحید کرد و گفت: «آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ»و من به خاطر خشمی که بر او داشتم او را در آب و گل فرو بردم تا نتواند توبه کند، و توبه او پذیرفته شود؟!»رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای جبرئیل برای چه

ص: 293

خشم تو بر او شدید شد؟ جبرئیل گفت: به خاطر سخن او که گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی» و سپس به مردم گفت: «این که می بینید دریا خشکیده به خاطر ترس از من خشکیده است»و مردم او را تصدیق کردند، از این رو خداوند می فرماید: «وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مَا هَدَی»و سخن اوّل او این بود که گفت: «ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی» و بین این دو سخن چهل سال فاصله شد.(1)

«أَ أَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا * رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاهَا * وَ أَغْطَشَ لَیْلَهَا وَ أَخْرَجَ ضُحَاهَا * وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا * أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءهَا وَ مَرْعَاهَا * وَ الْجِبَالَ أَرْسَاهَا * مَتَاعًا لَّکُمْ وَ لِأَنْعَامِکُمْ»(2)

محمّد بن عطیّة گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیات فوق به مردی از اهل شام فرمود:

خالق قبل از مخلوق وجود داشته …بنابراین خداوند قبل آن که چیزی را خلق کند، وجود داشته، و اگر وجود او از اوّل همراه با خلق چیز دیگری می بود، تقدّم بر مخلوق نمی داشت، «وَ لَکِنَّهُ کَانَ إِذْ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ …»تا این که فرمود: خداوند نَسَب و اصل هر چیزی را آب قرار داد، و آب را منسوب به چیز دیگری نکرد، و سپس

ص: 294

باد را از آب خلق نمود و او را بر آب مسلّط کرد، و باد آب را شکافت و از آن کف تولید شد، و از کف زمین تولید شد، و سپس آتش را از آب آفرید، و آتش آب را شکافت و از آن دود و دخان -- به اندازه ای که خدا می خواست -- پراکنده شد، و خداوند از دخان آسمانی صاف و بدون روزنه آفرید چنان که می فرماید: «السَّمَاء بَنَاهَا * رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاهَا * وَ أَغْطَشَ لَیْلَهَا وَ أَخْرَجَ ضُحَاهَا»و این در حالی بود که هنوز خورشید و ماه و ستاره و ابری وجود نداشت، و سپس خداوند آسمان را بالای زمین قرار داد و خلقت آسمان و زمین را برقرار نمود، و آسمان را قبل از پهناور شدن زمین بالای زمین قرار داد و سپس زمین را پهناور نمود چنان که می فرماید:

«وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا»یعنی بَسَطها….(1)

ص: 295

در نهج البلاغة نیز از امیرالمؤمنین(علیه السلام) کلامی درباره ی خلقت آسمان های هفت گانه نقل شده و آن حضرت می فرماید:

«جَعَلَ سُفْلَاهُنَ مَوْجاً مَکْفُوفاً وَ عُلْیَاهُنَّ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ سَمْکاً مَرْفُوعاً».

ابوحمزه ی ثمالی گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

…خداوند بیت عتیق -- یعنی کعبه -- را قبل از خلقت زمین آفرید، و سپس زمین را از زیر کعبه پهناور نمود.(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند متعال زمین را زیر کعبه تا منا منبسط نمود، و سپس از منا تا عرفات گسترش داد، بنابراین زمین از عرفات است، و عرفات از منا می باشد، و منا از کعبه است.(2)

مؤلّف گوید:

روایات زیادی درباره ی خلقت زمین و آسمان و کعبه و …وارد شده، و باید به مصادر فوق مراجعه شود.

«فَإِذَا جَاءتِ الطَّامَّةُ الْکُبْرَی * یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنسَانُ مَا سَعَی * وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَن یَرَی»(3)

«طَّامَّةُ الْکُبْرَی»از اسماء قیامت است، و طامّة به معنای داهیة و حادثه مصیبت باری است که فوق همه حوادث مصیبت بار است. [التی تطمّ و تعلو علی سائر الدّواهی].

و دراحادیث آمده که «طَّامَّةُ الْکُبْرَی»هنگام خروج «دَابَّةُ الْأَرْضِ»یعنی امیرمومنان(علیه السلام)

ص: 296

در رجعت است، و این تأویل آیه است، و ظاهر آن مربوط به قیامت است، و هنگامی که قیامت بر پا می شود، هر انسانی متذکر اعمال خود می گردد، و اعمال خود را -- که فراموش کرده بوده -- در نامه و صحیفه خویش مشاهده می نماید.

مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

«یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنسَانُ مَا سَعَی»یعنی انسان در روز قیامت همه اعمالی که در دنیا انجام داده است را به یاد می آورد، و «وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَن یَرَی»یعنی دوزخ برای اهل خود حاضر و ظاهر می شود. [و در آن روز راه نجات و فراری نخواهد بود.](1)

«فَأَمَّا مَن طَغَی * وَ آثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا *فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوَی * وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوَی»(2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تفسیر «فَأَمَّا مَن طَغَی * وَ آثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا»فرمود:

«أی ضَلَ عَلَی عَمْدٍ بِلَا حُجَّةٍ»یعنی کسی که از روی عمد بدون حجّت و دلیل، به گم راهی روی آورد، و دنیا را بر آخرت مقدّم بدارد، دوزخ جایگاه او خواهد بود.(3)

ص: 297

مؤلّف گوید:

مقدّم کردن دنیا بر آخرت به این است که در مطامع دنیا فرو رود، و آماده برای آخرت نشود، و اهل عبادت و تهذیب و اصلاح اخلاق و ادای حقوق واجب نباشد.

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر «وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ…»گوید:

خوف از مقام [و عظمت] پروردگار اینست که بنده قدرت معصیت خدا را داشته باشد، و معصیت برای او آماده شده باشد، و از ترس عقوبت خداوند، معصیت را ترک کند، و نفس خود را سرکوب نماید، و خداوند جایگاه چنین بنده ای را بهشت قرار خواهد داد.(1)

ص: 298

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ»(1)، فرمود:

هر کس بداند که در محضرخداست و خداوند او را می بیند، و سخن او را می شنود، و عمل نیک و بد او را می بیند، و به این خاطر از اعمال زشت و گناه دوری کند، او از کسانی خواهد بود که «خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی.»(2)

ابوحمزه ی ثمالی از امام سجّاد(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

مردی با اهل خود سوار کشتی شد و کشتی شکست و همه آنان غرق شدند، جز همسر او که بر تخته ای قرار گرفت و نجات یافت، و داخل جزیره ای شد، و در آن جزیره مرد راهزنی بود که حرمت های خدا را حفظ نمی کرد، و چون آن زن را دید گفت: تو جنّی هستی یا انسی؟ و چون گفت: انسی هستم، او را مهلت نداد، و خواست تا به او تجاوز کند، و آن زن به خود لرزید، و به آسمان اشاره کرد و گفت: «من از خدا می ترسم».

مرد راهزن گفت: «به خدا سوگند، من سزاوارترم که از خدا بترسم»پس برخاست، و به خانه خود رفت و تائب شد، و در مراجعت به راهبی برخورد نمود، و چون هوا بسیار گرم بود، راهب به او گفت: «ای جوان دعا کن تا خداوند ابری را امر کند بر سر ما سایه افکند؟»جوان راهزن گفت: «من در خود خیری نمی بینم که بتوانم سؤالی از خدای خود نمایم»راهب گفت: پس من دعا می کنم و تو آمین بگو؟

ص: 299

جوان گفت: مانعی نیست. پس راهب دعا کرد و آن جوان آمین گفت، و چیزی نگذشت که ابری بر سر آنان سایه افکند، و این بود تا راه آنان جدا شد، و چون راهب دید ابر بالای سر آن جوان راهزن حرکت می کند گفت: تو بهتر از من هستی، چرا که دعای تو مستجاب شده، و دعای من مستجاب نشده است، اکنون بگو قصّه تو چیست؟ و چون جوان راهزن قصّه خود را بیان کرد، راهب گفت: خداوند به خاطر خوفی که از خدا پیدا کرده ای، گذشته های تو را بخشیده است، پس مواظب آینده خود باش.(1)

ص: 300

ابن عبّاس گوید:

مقصود از «فَأَمَّا مَن طَغَی * وَ آثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا»علقمة بن حارث بن عبدالدار است، و مقصود از «وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی»علیّ(علیه السلام) و پیروان او عموماً می باشد.(1)

«یَسْأَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْسَاهَا * فِیمَ أَنتَ مِن ذِکْرَاهَا * إِلَی رَبِّکَ مُنتَهَاهَا * إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرُ مَن یَخْشَاهَا * کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَهَا لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا عَشِیَّةً أَوْ ضُحَاهَا»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«أَیَّانَ مُرْسَاهَا»یعنی متی تقوم؟ و خداوند در پاسخ آنان می فرماید: «إِلَی رَبِّکَ مُنتَهَاهَا»یعنی علمها عندالله، و «إِلَّا عَشِیَّةً أَوْ ضُحَاهَا»یعنی عشیّة یوم أو بعض یومٍ، و هذا کقوله تعالی: «إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ.»(3)

ص: 301

در عدّه ای از روایات از طریق اهل تسنّن آمده که ابن عبّاس گوید:

مشرکین مکّه از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به صورت استهزاء سؤال می کردند: آیا قیامت در چه تاریخی بر پا می شود؟ و این آیه نازل شد.

و عایشه گوید: همواره از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره ی قیامت سؤال می کردند، تا این که خداوند فرمود: «فِیمَ أَنتَ مِن ذِکْرَاهَا * إِلَی رَبِّکَ مُنتَهَاهَا»و از آن پس سؤال نکردند.(1)

در برخی از روایات اهل سنّت آمده که اعراب چون نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می آمدند، از آن حضرت درباره ی قیامت سؤال می کردند، و آن بزرگوار نگاهی به جوان ترین اهل مجلس خود می کرد، و می فرمود: اگر این جوان به اندازه ی قرنی زنده باشد، قیامت بر پا می شود».این روایت را صاحب درّالمنثور از عایشه نقل کرده است، در حالی که علم ساعت و قیامت مخصوص خداوند است، و جز او کسی از آن آگاه نیست و در آیاتی از قرآن بالصراحة آمده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مأمور است بگوید: من دانشی نسبت به آن ندارم.(2)

ص: 302

و در همان کتاب از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

اگر مسافری این سوره را در بین راه بخواند، در آن سفر آسیبی نمی بیند.(1)

ص: 304

ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ 39 وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ 40 تَرْهَقُها قَتَرَةٌ 41 أُولئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ 42

تو چه می دانی شاید او پاکی و تقوا پیشه کند، (3) یا متذکّر گردد و این تذکّر به حال او مفید باشد! (4) امّا آن کس که توانگر است، (5) تو به او روی می آوری، (6) در حالی که اگر او خود را پاک نسازد، چیزی بر تو نیست! (7) امّا کسی که به سراغ تو می آید و کوشش می کند، (8) و از خدا ترسان است، (9) تو از او غافل می شوی! (10) هرگز چنین نیست که آنها می پندارند این (قرآن) تذکّر و یادآوری است، (11) و هر کس بخواهد از آن پند می گیرد! (12) در الواح پرارزشی ثبت است، (13) الواحی والا قدر و پاکیزه، (14) به دست سفیرانی است (15) والا مقام و فرمانبردار و نیکوکار! (16) مرگ بر این انسان، چقدر کافر و ناسپاس است! (17) (خداوند) او را از چه چیز آفریده است؟! (18) او را از نطفه ناچیزی آفرید، سپس اندازه گیری کرد و موزون ساخت، (19) سپس راه را برای او آسان کرد، (20) بعد او را میراند و در قبر پنهان نمود، (21) سپس هر گاه بخواهد او را زنده می کند! (22) چنین نیست که او می پندارد او هنوز آنچه را (خدا) فرمان داده، اطاعت نکرده است! (23) انسان باید به غذای خویش (و آفرینش آن) بنگرد! (24) ما آب فراوان از آسمان فرو ریختیم، (25) سپس زمین را از هم شکافتیم، (26) و در آن دانه های فراوانی رویاندیم، (27) و انگور و سبزی بسیار، (28) و زیتون و نخل فراوان، (29) و باغهای پردرخت، (30) و میوه و چراگاه، (31) تا وسیله ای برای بهره گیری شما و چهارپایانتان باشد! (32) هنگامی که آن صدای مهیب [صیحه رستاخیز] بیاید، (کافران در اندوه عمیقی فرومی روند)! (33) در آن روز که انسان از برادر خود می گریزد، (34) و از مادر و پدرش، (35) و زن و فرزندانش (36) در آن روز هر کدام از آنها وضعی دارد که او را کاملًا به خود مشغول می سازد! (37) چهره هایی در آن روز گشاده و نورانی است، (38) خندان و مسرور است (39) و صورتهایی در آن روز غبارآلود است، (40) و دود تاریکی آنها را پوشانده است، (41) آنان همان کافران فاجرند! (42)

ص: 307

مرحوم طبرسی نیز از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

این آیات درباره ی مردی از بنی امیّه [یعنی عثمان] نازل شد، او نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نشسته بود، و چون عبدالله بن امّ مکتوم نابینا وارد شد از او اظهار تنفّر کرد، و روی خود را گرداند، و صورت درهم کشید، و لباس خویش را جمع کرد، و خداوند این قصّه را در آیات فوق بیان نموده و رفتار عثمان را ناپسند و زشت دانسته است.(1)

مرحوم طبرسی سپس از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بعد از قصّه فوق هر گاه عبدالله بن امّ مکتوم را می دید می فرمود: «مرحباً مرحباً، به خدا سوگند از این پس هرگز خداوند مرا درباره ی تو عتاب نخواهد نمود»و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از آن فراوان به او لطف می نمود، تا جایی که او شرمنده می شد و از پذیرفتن لطف آن حضرت امتناع می کرد.(2)

قصّه فوق در مجمع البیان به شکل دیگری نیز نقل شده و در این نقل مخاطبین رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از سران مشرکین بوده اند مانند: عتبة بن ربیعه، و ابوجهل بن هشام، و عبّاس بن عبدالمطلب، و ابیّ و امیّة فرزندان خلف و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آنان را دعوت به اسلام می نمود و امید داشت که مسلمان شوند و دراین هنگام عبدالله بن امّ مکتوم

ص: 309

نابینا آمد و گفت: «یَا رَسُولَ اللَّهِ أقربنی وعَلِّمْنِی مِمَّا عَلَّمَکَ اللَّهُ»و سخن خود را تکرار کرد و نمی دانست که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با سران قریش سخن می گوید….(1)

مؤلّف گوید:

نقل مرحوم طبرسی با اخلاق رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سازگار نیست و سخن مرحوم سید مرتضی علم الهدی رضوان الله علیه متین به نظر می رسد.

ص: 310

«کَلَّا إِنَّهَا تَذْکِرَةٌ * فَمَن شَاء ذَکَرَهُ * فِی صُحُفٍ مُّکَرَّمَةٍ * مَّرْفُوعَةٍ مُّطَهَّرَةٍ * بِأَیْدِی سَفَرَةٍ * کِرَامٍ بَرَرَةٍ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «تَذْکِرَةٌ»قرآن است، و مقصود از«مَّرْفُوعَةٍ مُّطَهَّرَةٍ»عندالله است، و مقصود از«بِأَیْدِی سَفَرَةٍ * کِرَامٍ بَرَرَةٍ»ائمه(علیهم السلام) هستند.(2)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«بِأَیْدِی سَفَرَةٍ * کِرَامٍ بَرَرَةٍ»ائمه اهل البیت(علیهم السلام)اند.(3) برید عجلی گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «صُحُفًا مُّطَهَّرَةً * فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ»(4)، فرمود:

مقصود حدیث [های] ما می باشد که در صحف مطهّرة از کذب است.(5) «قُتِلَ الْإِنسَانُ مَا أَکْفَرَهُ * مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ * مِن نُّطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ * ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ * ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ * ثُمَّ إِذَا شَاء أَنشَرَهُ * کَلَّا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ»(6)

مرحوم علی بن ابراهیم از ابواسامه نقل کرده که گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر

ص: 311

«قُتِلَ الْإِنسَانُ مَا أَکْفَرَهُ»فرمود:

این آیه درباره ی امیرالمؤمنین(علیه السلام) نازل شد و خداوند می فرماید: چه چیز سبب کفر او بود که شما او را کشتید، و سپس خداوند خلقت با عظمت او را یاد نموده و او را ازطینت پیامبران آفریده و خلقت او را از خیر مقدّر نموده است، «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» یعنی سپس راه هدایت را برای او میّسر نموده، «ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ»و پس از آن او را از دنیا خارج نموده، «ثُمَّ إِذَا شَاء أَنشَرَهُ»یعنی و سپس آن گونه که می خواهد او را برای رجعت زنده می کند، «کَلَّا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ»یعنی در رجعت او به آنچه خداوند امر می کند عمل خواهد نمود [و انتقام خون خود و خون فرزندان خود را خواهد گرفت.](1)

روایت فوق با مختصر اختلاف عبارت، در تأویل الآیات نیز نقل شده که در پاورقی مشاهده می شود.(2)

ص: 312

مؤلّف گوید:

آنچه گفته شد باطن و تأویل آیات فوق است و ظاهر آن ها همان چیزی است که در ترجمه گذشت و مفسّرین نیز همان ظاهر آیات را توضیح داده اند و عجیب این است که نوعاً اشاره ای به باطن و تأویل آیات فوق نشده است.

«فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَی طَعَامِهِ * أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاء صَبًّا * ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا * فَأَنبَتْنَا فِیهَا حَبًّا * وَ عِنَبًا وَ قَضْبًا * وَ زَیْتُونًا وَ نَخْلًا * وَ حَدَائِقَ غُلْبًا * وَ فَاکِهَةً وَ أَبًّا * مَّتَاعًا لَّکُمْ وَ لِأَنْعَامِکُمْ»(1)

مرحوم کلینی از زید شحّام نقل نموده که گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: مقصود از طعام در آیه «فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَی طَعَامِهِ»چیست؟ فرمود:

مقصود این است که بنگرد علم و دانش خود را از چه کسی می گیرد.(2)

ص: 313

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از«قَضْبًا»در آیه «وَ عِنَبًا وَ قَضْبًا»قَتّْ است و آن علف تازه ای است که خداوند برای چهارپایان خلق نموده است، و «وَ فَاکِهَةً وَ أَبًّا»، «اَبّ»به معنای علف خشکیده برای چهارپایان است، و «وَ حَدَائِقَ غُلْبًا»یعنی باغستان های پر از درخت های درهم پیچیده.(1)

مرحوم شیخ مفید در کتاب ارشاد گوید:

روایت شده که از ابابکر درباره ی آیه «وَ فَاکِهَةً وَ أَبًّا»سؤال شد و او اطلاعی از معنای «أبّاً»نداشت و گفت: «أَیُ سَمَاءٍ تُظِلُّنِی وَ أَیُّ أَرْضٍ تُقِلُّنِی أَمْ کَیْفَ أَصْنَعُ إِنْ قُلْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی بِمَا لَا أَعْلَمُ أَمَّا الْفَاکِهَةُ فَنَعْرِفُهَا وَ أَمَّا الأَبُّ فَاللَّهُ أَعْلَمُ بِهِ»و چون این خبر به امیرالمؤمنین(علیه السلام) رسید فرمود: «یَا سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا عَلِمَ أَنَّ الْأَبَّ هُوَ الْکَلَاءُ وَ الْمَرْعَی وَ إِنَّ قَوْلَهُ عَزَّ اسْمُهُ وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا اعْتِدَادٌ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ بِإِنْعَامِهِ عَلَی خَلْقِهِ فِیمَا غَذَّاهُمْ بِهِ وَخَلَقَهُ لَهُمْ وَ لِأَنْعَامِهِمْ مِمَّا تَحْیَا بِهِ أَنْفُسُهُمْ وَتَقُومُ بِهِ أَجْسَادُهُم.»(2)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

فاکهة یکصد و بیست نوع است، و آقای همه آن ها انار است.(3)

ص: 314

«فَإِذَا جَاءتِ الصَّاخَّةُ * یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ * وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ * وَ صَاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ * لِکُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«صاخّة»نیز همانند «طامّة»از نام های قیامت است.(2)

ظاهر آیات فوق همان گونه که در برخی از روایات آمده این است که در قیامت انسان های مجرم از برادر و مادر و پدر و همسر و فرزندان فرار می کنند، و فرار آنان به این خاطر است که می ترسند یکی از افراد یاد شده بیاید، و از خداوند درخواست حکومت کند و بگوید خدایا حق مرا از این کسی که به من ظلم نموده بگیر. و در روایت صحیحی مرحوم صدوق در عیون الأخبار از امام حسین(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: مردی از اهل شام در مسجد جامع کوفه به امیرالمؤمنین(علیه السلام) گفت: معنای آیه فوق چیست؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

در قیامت قابیل از هابیل فرار می کند، و موسی از مادر خود فرار می کند، و ابراهیم از پدر خود فرار می کند، و لوط از همسر خود فرار می کند، و نوح از فرزند خود کنعان فرار می کند.(3) روشن است که در روایت اوّل مجرمین هستند که از ترس عقوبت فرار می کنند

ص: 315

و در روایت دوم خوبان هستند که به خاطر تنفّر، از برادر، و مادر و پدر، و همسر و فرزندان خود فرار می کنند.

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«شَأْنٌ یُغْنِیهِ»یعنی شغل یشغله عن غیره.(1)

مرحوم صاحب برهان از کتاب «بستان الواعظین»نقل نموده که برخی از خانواده ی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از آن حضرت سؤال کردند: آیا در قیامت انسان دوست و حمیم خود را یاد می کند؟ فرمود:

در سه موطن احدی دیگری را یاد نمی کند:

هنگام میزان اعمال، تا ببیند میزان او سبک است یا سنگین است، هنگام رسیدن به صراط تا ببیند آیا می تواند عبور کند یا نمی تواند، هنگام گرفتن نامه اعمال، تا ببیند نامه او را به دست راستش می دهند یا به دست چپش می دهند.

و در این سه موقف احدی از دوست و خویش و قریب و صدیق و فرزند و پدر و مادر خود یاد نمی کند، چنان که خداوند می فرماید: «لِکُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ»چرا که او از شدّت آنچه از وحشت های بزرگ قیامت می بیند به خود مشغول می باشد، و از دیگران غافل خواهد بود.

از خداوند می خواهیم که با رحمت و لطف و مهربانی، سختی های قیامت را بر ما آسان قرار بدهد.(2)

ص: 316

«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُّسْفِرَةٌ * ضَاحِکَةٌ مُّسْتَبْشِرَةٌ * وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ * تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ * أُوْلَئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

خداوند -- پس ازآیات گذشته -- در این آیات کسانی را یاد نموده که ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را پذیرفته اند و از دشمنان او بیزار می باشند، و در روز قیامت با صورت های نورانی و شاد و خندان وارد محشر می شوند، و می فرماید: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُّسْفِرَةٌ * ضَاحِکَةٌ مُّسْتَبْشِرَةٌ»و سپس دشمنان آل پیامبر(صلی الله علیه و آله) را یاد نموده و می فرماید: «وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ * تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ»و «قترة»یعنی در قیامت صورت هایی غبارآلود و سیاه و تاریک است، و آنان کسانی هستند که اهل کفر و فجور بوده اند و در آن روز فقیر و از خیر و ثواب بی بهره اند.(2)

سپس مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ * تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ»این است که صورت ها [ی

ص: 317

منکرین ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام)] سیاه است و غبار جهنّم بر آن ها نشسته است، و آنان کافران فاجر و منکر [ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام)] هستند.(1)

مؤلّف گوید:

فرق بین فاسق و فاجر این است که فاسق اهل گناهان کبیره و یا اصرار بر صغائر است، و مقابل آن عادل است که از این دو چیز پرهیز می نماید، و فاجر کسی است که در گناه بی پروا است، و پرده ی شریعت و دیانت را پاره کرده، و متجاهر به فسق و گناه است، بنابراین فاجر پست تر از فاسق است.

ص: 318

و از آن حضرت نیز نقل شده که فرمود:

کسی که این سوره را برای شخصی که مبتلای به چشم درد است بنویسد [و همراه او قرار دهد] با اذن خداوند بیماری او شفا خواهد یافت.(1)

ص: 320

و در آن هنگام که دریاها برافروخته شوند، (6) و در آن هنگام که هر کس با همسان خود قرین گردد، (7) و در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده سؤال شود: (8) به کدامین گناه کشته شدند؟! (9) و در آن هنگام که نامه های اعمال گشوده شود، (10) و در آن هنگام که پرده از روی آسمان برگرفته شود، (11) و در آن هنگام که دوزخ شعله ور گردد، (12) و در آن هنگام که بهشت نزدیک شود، (13) (آری در آن هنگام) هر کس می داند چه چیزی را آماده کرده است! (14) سوگند به ستارگانی که بازمی گردند، (15) حرکت می کنند و از دیده ها پنهان می شوند، (16) و قسم به شب، هنگامی که پشت کند و به آخر رسد، (17) و به صبح، هنگامی که تنفّس کند، (18) که این (قرآن) کلام فرستاده بزرگواری است [جبرئیل امین] (19) که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحب عرش، مقام والایی دارد! (20) در آسمانها مورد اطاعت (فرشتگان) و امین است! (21) و مصاحب شما [پیامبر] دیوانه نیست! (22) او (جبرئیل) را در افق روشن دیده است! (23) و او نسبت به آنچه از طریق وحی دریافت داشته بخل ندارد! (24) این (قرآن) گفته شیطان رجیم نیست! (25) پس به کجا می روید؟! (26) این قرآن چیزی جز تذکّری برای جهانیان نیست، (27) برای کسی از شما که بخواهد راه مستقیم در پیش گیرد! (28) و شما اراده نمی کنید مگر اینکه خداوند -- پروردگار جهانیان -- اراده کند و بخواهد! (29)

سوره هود و واقعه و مرسلات و عمّ یتساءلون و إذا الشّمس کوّرت، مرا پیر کردند.(1)

ابوذرّ غفاری رحمه الله علیه گوید: من دست رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را گرفته بودم، و با همدیگر راه می رفتیم و به خورشید نگاه می کردیم تا غروب نمود، پس من گفتم: یا رسول الله خورشید بعد از غروب کجا می رود؟ فرمود:

هر روز به آسمان می رود، تا به آسمان هفتم می رسد، و در زیر عرش در پیشگاه خداوند سجده می کند و ملائکه موکّل به او نیز سجده می کنند، سپس خورشید می گوید: پروردگارا آیا امر می کنی، از مغرب طلوع کنم و یا از مشرق طلوع نمایم؟ از این رو خداوند می فرماید: «وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ»(2)، و مقصود این است که نظم موجود، صنع پروردگار عزیز، و علیم می باشد.

تا این که فرمود:

سپس جبرئیل(علیه السلام) حُلّه ای از نور عرش به اندازه ی ساعات روز -- در تابستان و زمستان و بین آن دو از بهار و پائیز -- بر خورشید می پوشاند، همانند این که شما لباس خود را می پوشید و سپس او را می آورد، و در مطلع و محلّ طلوعش قرار می دهد، و من می بینم [که در پایان] سه شب خورشید محبوس می گردد، و لباسی بر او پوشیده نمی شود، و مأمور می گردد تا از مغرب طلوع کند، چنان که خداوند می فرماید: «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ * وَ إِذَا النُّجُومُ انکَدَرَتْ».

تا این که فرمود:

و ماه نیز در هر شبانه روز همین گونه خواهد بود، و در آسمان هفتم زیر عرش سجده می کند و جبرئیل با حُلّه ای از نور کرسی او را می پوشاند، چنان که

ص: 324

خداوند می فرماید: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاء وَ الْقَمَرَ نُورًا»(1)، ابوذرّرحمه الله علیه گوید: سپس با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نماز مغرب راخواندیم.(2)

مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

«إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ»یعنی هنگامی که خورشید سیاه و تاریک شود، «وَ إِذَا النُّجُومُ انکَدَرَتْ»یعنی هنگامی که ستاره ها کَدِر و بدون نور شوند، «وَ إِذَا الْجِبَالُ سُیِّرَتْ» یعنی هنگامی که کوه ها سیر کنند و حرکت نمایند، «وَ إِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ»یعنی هنگامی که شترها معطّل بمانند و کسی نباشد شیر آن ها را

ص: 325

بدوشد، چرا که مردم بمیرند و کسی نیست آن ها را بدوشد، «وَ إِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ»یعنی هنگامی که دریاهای اطراف زمین تبدیل به آتش شوند، «وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ»یعنی هنگامی که نفوس مؤمنه با حورالعین تزویج نمایند.(1)

و در روایت ابوالجارود از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که در تفسیر «وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ»فرمود:امّا اهل بهشت با خیرات حسان [یعنی حوریان بهشتی] تزویج می کنند، و امّا اهل دوزخ با شیاطین مقرون می شوند، چرا که کافران و منافقان همتای شیاطین می باشند.(2)

ابن عبّاس گوید:

خداوند هر مؤمنی را هنگام گذشتن از صراط و رسیدن به درب بهشت، به چهار زن دنیایی و هفتاد زن از حورالعین بهشتی تزویج می نماید، جز علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) که همسر او تنها فاطمه(علیها السلام) است، و همسر دیگری از زنان دنیایی در بهشت ندارد، آری برای او از حوریان بهشتی هفتاد هزار حوری خواهد بود و برای هر حوری هفتاد هزار خادم می باشد.(3)

ص: 326

«وَ إِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ * بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

اعراب جاهلی به خاطر غیرت جاهلانه، دختران خود را زنده به گور می کردند، و چون روز قیامت فرا رسد، آن دختر سؤال می کند، به چه گناهی کشته شده است؟!(2)

مرحوم طبرسی از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل نموده که در تفسیر آیه فوق می فرمایند:

«مَوَدَّة»صحیح است، و مَوؤدة صحیح نیست، و آیه، «وَ إِذَا الْمَوَدَّةُ سُئِلَتْ * بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ»نازل شده است، و مَوَدّة با فتح میم و واو و دال است.

ابن عبّاس نیز گوید:

مقصود، سؤال از مودّت ذی القربی می باشد، و قاطع مودّت ذی القربی مورد سؤال واقع می شود، و به او گفته خواهد شد: به چه گناهی با ذی القربی قطع مودّت کردی؟!(3)

ص: 327

امام صادق(علیه السلام) ضمن حدیثی فرمود:

مقصود از آیه «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی»(1)، و آیه «وَ إِذَا الْمَوَدَّةُ سُئِلَتْ * بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ»این است که از مودّتی که نسبت به ذی القربی و خویشان پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر شما واجب شد، و شما منزلت و مقام آنان را دانستید، سؤال خواهد شد که به چه گناهی شما آنان را کشتید؟ در حالی که مودّت و محبّت آنان بر شما واجب بود؟!(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید: جابر از امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «وَ إِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ * بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ»سؤال نموده، و آن حضرت فرموده است:

مقصود کسانی هستند که به خاطر محبّت ما کشته می شوند، و دلیل آن آیه مودّت می باشد که خداوند می فرماید: «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی.»(3)

مؤلّف گوید:

درروایات فراوانی «مَوْؤُودَةُ»مَوَدَّة قرائت شده، و مقصود مودّت اهل بیت(علیهم السلام) است؛ و در برخی آمده که مقصود کسانی از شیعیان ما هستند که به خاطر محبّت ما کشته شده اند؛ و در برخی آمده که از شهادت حسین(علیه السلام) سؤال می شود.(4)

ص: 328

و از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

آیه این چنین است: «و إذا الْمَوَدَةُ سألَتْ * بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ»با فتح سین و لام.(1)

«وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ * وَ إِذَا السَّمَاء کُشِطَتْ * وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ * وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

یعنی هنگامی که در قیامت نامه اعمال باز و منتشر شود، و هنگامی که آسمان باطل و نابود شود…«عَلِمَتْ نَفْسٌ….»(3)

ص: 329

سپس مرحوم علیّ بن ابراهیم از ابن عبّاس نقل نموده که گوید:

مقصود از«وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ»شعله ور شدن دوزخ برای کافران است، و «جحیم» درکلام عرب آتش بزرگ و فراوان را گویند، به دلیل آیه «قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْیَانًا فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحِیمِ»(1)، و مقصود آنان آتش عظیمه بوده است. و «وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ»یعنی «قرّبت الأولیاء الله من المتّقین.»(2)

در احتجاج ضمن حدیث مفصّلی از سلیم بن قیس هلالی از سلمان نقل شده که سلمان گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) به عمر بن خطّاب فرمود:

«وای بر تو ای پسر خطّاب! ای کاش می دانستی که از کجا خارج شدی، و در کجا وارد شدی، و چه جنایتی را بر خود و رفیق خود [ابابکر] وارد کردی؟»و ابوبکر با شنیدن این سخنان به عمر گفت: «ای عمر حال که او بیعت کرد و ما از شرّ او در امان شدیم و از خطر کشتن و غائله او آسوده شدیم، او را رها کن تا هر چه می خواهد بگوید»پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

«من چیزی جز یک کلمه به شما نمی گویم، و آن این است که به شما چهار نفر یعنی سلمان و زبیر و اباذرّ و مقداد می گویم، و شما را به خدا سوگند می دهم آیا شما از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نشنیدید که می فرمود: «تابوتی در آتش دوزخ هست که در آن دوازده نفر قرار دارند، شش نفر از اوّلین و شش نفر از

ص: 330

آخرین، و آن تابوتِ آتشین در ته چاهی است در جهنّم و بر آن قفلی زده شده و بر درب آن چاه سنگی است، و هر گاه خداوند بخواهد دوزخ را شعله ور کند، آن سنگ را از درِ آن چاه کنار می زند، و در آن حال جهنّم از حرارت آن چاه به خدا پناه می برد»پس ما درباره ی آن دوازده نفر از آن حضرت سؤال کردیم و شما حاضر بودید، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: آن شش نفر از اوّلین:فرزند آدم است که برادر خود را کشت، و فرعون بزرگ است، و سوّم کسی است که با ابراهیم درباره ی خدا محاجّه نمود [یعنی نمرود] و دو نفر از بنی اسرائیل هستند که کتاب خدا را تغییر دادند و سنّت پیامبر خود را دگرگون کردند، یکی از آنان یهود را گم راه کرد و دیگری نصارا را گم راه نمود، و ششمین آنان ابلیس است، و آن شش نفر از آخرین دجّال است و این پنج نفری که اصحاب صحیفه می باشند و با همدیگر عقد و پیمان بستند بر دشمنی با تو -- ای برادر من -- و آنان پس از من بر تو چیره می شوند» و سپس نام یکایک آنان را برد، پس سلمان گفت: راست گفتی یا علیّ ما شهادت می دهیم که این سخنان را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدیم.(1)

ص: 331

سلیم بن قیس کوفی نیز نقل نموده که امیرالمؤمنین(علیه السلام) به زبیر -- که ادّعا می کرد سعید بن نفیل از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیده است که ده نفر از این امّت اهل بهشت هستند -- فرمود:

به خدا سوگند برخی از این ده نفر که نام بردی، در تابوتی در قعر چاهی در دوزخ که اسفل درک جهنّم است جای دارند و بر درب آن چاه سنگی است که هر گاه خداوند بخواهد جهنّم را شعله ور کند آن سنگ را کنار می زند … و من این را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم….(1)

«فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ * الْجَوَارِ الْکُنَّسِ * وَ اللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ * وَ الصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ * إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ *ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ *مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ *وَ مَا صَاحِبُکُمبِمَجْنُونٍ…»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ * الْجَوَارِ الْکُنَّسِ»، «لا»برای تأکید است، و برای نفی قسم، نیست، و خداوند سوگند یاد نموده به «خُنّس»که نام ستارگان است، و آن ها درافلاک خود جاری هستند، و در روز زیر نور خوشید پنهان می باشند، و در شب ظاهر می شوند.(3)

ص: 332

و درتأویل آیه فوق روایاتی نقل شده، و در برخی از آن ها آمده، که امّ هانی به امام باقر(علیه السلام) می گوید: معنای «فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ»چیست؟ و آن حضرت می فرماید:

ای امّ هانی مقصود امامی است که خود را از مردم پنهان می کند، و شروع آن در سال دویست و شصت خواهد بود، و سپس مانند شهاب واقد در شب ظلمانی ظاهر خواهد شد، و اگر تو آن زمان را درک کنی چشمت روشن می شود.(1)

اصبغ بن نباته گوید:

ابن کوّای ناصبی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره ی آیه «فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ * الْجَوَارِ الْکُنَّسِ»سؤال نمود، و امیرالمؤمنین(علیه السلام) به او فرمود: «خداوند به چیزی از خلق خود سوگند یاد نمی کند، و مقصود از «خُنّس»این است که گروهی از این مردم علوم پیامبران(علیهم السلام) را پنهان نمودند، و مردم را به غیر محبّت آنان دعوت کردند، و«خَنَسوا»به معنای سَتَروا می باشد»ابن کوّاء گفت: معنای «الْجَوَارِ الْکُنَّسِ»چیست؟ فرمود: «مقصود ملائکه ای هستند که علوم را به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می رساندند [و در رفت و آمد بودند] و آن حضرت آن علوم را در پنهانی به اوصیای خود تعلیم نمود، و از مردم پنهان داشت»ابن کوّاء گفت: مقصود از«وَ اللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ»چیست؟ فرمود: مقصود سوگند به شب تاریک است، و این مَثَلی که

ص: 333

خداوند برای مدّعیان ولایت زده و آنان خود را صاحب ولایت دانستند، و از پذیرفتن ولایت والیان امر از ناحیه خداوند امتناع ورزیدند، ابن کوّاء گفت:مقصود از «وَ الصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ»چیست؟ فرمود: مقصود اوصیای پیامبر(صلی الله علیه و آله) هستند که علوم شان نورانی تر و روشن تر از نور صبح است.(1)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ»جواب قسم های گذشته است، و رسول کریم جبرائیل است که این آیات را بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آورده و او صاحب قدرت بزرگ است و در پیشگاه صاحب عرش دارای منزلت عظیمه و مطاع همه ملائکه و امین وحی الهی می باشد، و این چیزی است که خداوند پیامبر خود را به آن فضیلت داده، و هیچ پیامبر دیگری را چنین فضیلتی نداده است.(2)

ص: 334

سپس مرحوم علی بن ابراهیم با سند خود از ابوبصیر نقل نموده که گوید:

امام صادق(علیه السلام) درتفسیر«ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ»فرمود: مقصود جبرئیل است. گفتم: «مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»کیست؟ فرمود: مقصود رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است که از ناحیه خداوند برای مردم مطاع می باشد، و در قیامت نیز امین شمرده می شود، گفتم: مقصود از «وَ مَا صَاحِبُکُم بِمَجْنُونٍ»کیست؟ فرمود: مقصود رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است، و او در نصب امیرالمؤمنین(علیه السلام) برای خلافت خود، مجنون نبوده است [چنان که منافقین او را مجنون دانستند] ابو بصیر گوید: گفتم:مقصود از «وَ مَا هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ»کیست؟ فرمود: یعنی خدای تبارک و تعالی نسبت به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) از بیان غیب و اسرار عالم بخیل نیست، گفتم: مقصود از«وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ»چیست؟ فرمود: یعنی سخن کاهنان قریش صحیح نیست که می گفتند: «این آیات سخنان شیاطین است»چرا که شیاطین با قریش ارتباط داشتند از این رو خداوند پس از آن می فرماید:«وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ».

گفتم: مقصود از«فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ * إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ»چیست؟ فرمود: یعنی برای چه ازولایت علی(علیه السلام) فرار می کنید؟ او جز ذکری [و تنبّهی] برای عالمین نیست، و خداوند در میثاق پیمان ولایت او را از جمیع عالمین گرفته است، گفتم: معنای «لِمَن شَاء مِنکُمْ أَن یَسْتَقِیمَ»چیست؟ فرمود: مقصود استقامت در اطاعت از علی(علیه السلام) و ائمّه بعد از او(علیهم السلام) است، گفتم: «وَ مَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ؟»فرمود: مقصود این است که مشیّت و اراده -- در عالم وجود -- مربوط به خداوند است و در اختیار مردم نیست.(1)

ص: 335

حضرت کاظم(علیه السلام) در تفسیر«وَ مَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ» فرمود:

خداوند(عزوجل) قلوب ائمّه(علیهم السلام) را مورد اراده ی خود قرار داده، و هنگامی که خداوند اراده کند، آنان نیز اراده می کنند.(1)

حضرت رضا(علیه السلام) نیز فرمود:

خداوند تبارک و تعالی قلوب ائمّه(علیهم السلام) را مورد اراده ی خود قرار داده است، و هر گاه او چیزی را اراده کند، آنان نیز اراده می کنند، چنان که خداوند می فرماید: «وَ مَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ.»(2)

ص: 336

نمی کند، و عورت او را می پوشاند، و حال او را در قیامت اصلاح می کند، و اگر در زندان زیرغل و زنجیر باشد، و این سوره را بر خود بیاویزد، خداوند نجات او را آسان و از آنچه می ترسد خلاصش می کند، و با اذن خداوند حال او در دنیا اصلاح خواهد شد.(1)

و از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

کسی که سوره ی انفطار را هنگام نزول باران بخواند، خداوند به اندازه یِ هر قطره ای از باران او را می آمرزد، و اگر بر چشم [ضعیف] خوانده شود، قوّت نگاه آن بیشتر خواهد شد، و با اذن و قدرت الهی درد چشم و ضعف بینائی او برطرف می شود.(2)

ص: 338

است، و «تفجیر»جریان دادن آب است با کثرت و فشار، و فجور نیز از همین معناست، چرا که صاحب آن با زیادی گناه انفجار پیدا می کند، و فجر نیز به معنای انفجار افق است، و «بُعثرتِ الحوضُ»اذا جعلت أسفله أعلاه، و بَعْثرة و بُحْثرة به یک معناست، و «غُرور»به معنای فریب خوردن و فریب دادن است، و «غرّه غروراً، و اغترّه اغتراراً»یعنی جعله مغروراً بما لا حقیقته له.

آیا از بیماری [غفلت] بهبود نمی یابی؟ و یا از خواب غفلت بیدار نمی شوی؟ آیا همان گونه که به دیگری ترحّم می کنی به خویش ترحّم نمی نمایی؟ تو بسا بر کسی که از حرارت خورشید رنج می برد سایه بر او می افکنی، و یا بیماری را می بینی و از ترّحم بر او گریه می کنی! پس چگونه است صبر تو در آن عالم بر بیماری خویش؟ و چگونه است بدن تو بر مصیبت آن عالم؟ و چگونه است گریه تو بر مصیبت خویش؟ در حالی که جان تو نزد تو عزیزتر از هر جانی است؟ و چگونه خطر نقمت و عذاب آن عالم تو را بیدار نمی کند؟ در حالی که تو غوطه ور در معصیت خدا شده ای، و از امهال و استدراج و سطوت الهی نمی ترسی؟!(1)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

وقتی نطفه در رحم مستقر می شود، خدا تمام نَسَب هایی که بین او تا آدم(علیه السلام) بوده را احضار می نماید، و به شکل هر کدام از آنان که مشیّت او باشد، او را خلق می کند، چنان که می فرماید: «فِی أَیِّ صُورَةٍ مَّا شَاء رَکَّبَکَ.»(2)

ص: 342

امام حسن(علیه السلام) در تفسیر «فِی أَیِّ صُورَةٍ مَّا شَاء رَکَّبَکَ»می فرماید:

خداوند(عزوجل) علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) را در پشت ابوطالب به صورت محمّد(صلی الله علیه و آله) قرار داد، از این رو علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) از همه مردم به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شبیه تر بود، و حسین بن علی علیهما السلام از همه مردم به فاطمه(علیها السلام) شبیه تر بود، و من از همه مردم به خدیجه کبرا شبیه تر هستم.(1)

«کَلَّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ * وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ * کِرَامًا کَاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ * إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ * وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ * یَصْلَوْنَهَا یَوْمَ الدِّینِ * وَ مَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِینَ * وَ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ * ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ * یَوْمَ لَا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَیْئًا وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ»(2)

مرحوم قمّی گوید:

مقصود از تکذیب دین، تکذیب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و مقصود از «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ»دو ملک حافظ اعمال انسانند، که اعمال خوب و بد انسان را می نویسند، و خداوند برای تعظیم و اهمیّت روز قیامت می فرماید: «وَ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ»یعنی ای محمّد تو چه می دانی که روز قیامت چگونه خواهد بود؟ آن روز، روزی است که احدی نمی تواند برای کسی کاری بکند و تمام قدرت و اختیار به دست خداوند است!(3)

ص: 343

سپس مرحوم قمّی با سند خود از ابن عبّاس نقل نموده که گوید:

مقصود از «والْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ»مُلک و قدرت و سلطان و عزّت و جبروت و جمال و بهاء و هیبت است که مخصوص خداوند «لَاشَرِیکَ لَهُ»می باشد.(1)

مرحوم طبرسی از جابر از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که در تفسیر «وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ»فرمود:

«إِنَ الْأَمْرَ یَوْمَئِذٍ وَ الْیَوْمَ کُلَّهُ لِلَّهِ»یعنی اختیار و حکومت در تمام روز قیامت به دست خداوند است.

سپس فرمود:

ای جابر! در قیامت حکّام ساقط می شوند و حاکمی جز خدا باقی نمی ماند.(2)

ابوحمزه ی ثمالی گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ * وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ»فرمود:

ابرار ما هستیم، و فجّار دشمنان ما می باشند.(3)

ص: 344

صاحب تأویل الآیات گوید: مرحوم علی بن ابراهیم در تفسیر خود گوید:

آیه «عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ»درباره ی عمر بن خطّاب نازل شده است، و او در قیامت خواهد دانست که توشه ی پیش فرستاده ی او، ولایت ابوبکر و ولایت غاصبانه خود اوست بر مردم، و توشه ای که برای او پس از مرگ فرستاده می شود، ولایت غاصبانه دیگرانی است که پس از او بر مردم حاکم شدند.

و در تفسیر «بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ»گوید:

مقصود تکذیب ولایت [اهل البیت(علیهم السلام)] است، بنابراین مقصود از «دین» ولایت [اهل البیت(علیهم السلام)] می باشد.(1)

در احتجاج طبرسی ضمن حدیث مفصّلی نقل شده که شخصی به امام صادق(علیه السلام) گفت: چه نیازی به دو ملک حافظ اعمال هست؟ در حالی که خداوند عالم السرّ و الخفیّات است؟ امام(علیه السلام) فرمود:

خداوند آن دو ملک را به اطاعت خود گرفته، و آنان را شهود بندگان خویش قرار داده است، تا بیشتر بر طاعت او مواظبت کنند، و از معصیت او دوری نمایند، و چه بسا بنده ای به خاطر آنان دست از گناه بر می دارد، و می گوید: «پروردگارم مرا می بیند، و آن دو ملک بر علیه من شهادت خواهند داد از سویی خداوند از لطف و رأفت خود آنان را مأمور کرده تا شیاطین را از بندگان خود دور کنند، و حیوانات

ص: 345

گزنده ی زمین، و آفات زیاد دیگری را نیز که مردم نمی بینند با اذن الهی از آنان برطرف نمایند، تا امر خداوند(عزوجل) فرا رسد.(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دست خود را بر شانه عموی خود عبّاس گذارده بود، ناگهان امیرالمؤمنین(علیه السلام) وارد شد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با او معانقه نمود و بین دو چشم او را بوسه زد، پس عبّاس بر علیّ(علیه السلام) سلام کرد و آن حضرت به آرامی پاسخ او را داد، و عبّاس خشمگین شد و گفت: یا رسول الله ببین علی از کبر و فخر خود، دست بر نمی دارد! و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: عمو درباره ی علی چنین مگو، چرا که اکنون جبرئیل به من گفت: من، الساعة دو ملک مأمور بر اعمال علی را ملاقات نمودم و آنان گفتند: ما از روز ولادت علی تا امروز گناهی بر او ننوشته ایم.(2)

ص: 346

خداوند آن را از هر آفتی حفظ خواهد نمود.(1)

وازامام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

سوره ی «مطفّفین»بر چیزی خوانده نمی شود مگر آن که با اذن خداوند از حشرات و گزندگان زمین محفوظ خواهد ماند.(2)

ص: 348

یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ 28 إِنَّ الَّذینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ 29 وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ 30 وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهینَ 31 وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ 32 وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظینَ 33 فَالْیَوْمَ الَّذینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ 34 عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ 35 هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ 36

آن نهاده شده از مشک است و در این نعمتهای بهشتی راغبان باید بر یکدیگر پیشی گیرند! (26) این شراب (طهور) آمیخته با «تسنیم»است، (27) همان چشمه ای که مقرّبان از آن می نوشند. (28) بدکاران (در دنیا) پیوسته به مؤمنان می خندیدند، (29) و هنگامی که از کنارشان می گذشتند آنان را با اشاره تمسخر می کردند، (30) و چون به سوی خانواده خود بازمی گشتند مسرور و خندان بودند، (31) و هنگامی که آنها را می دیدند می گفتند: «اینها گم راهانند!»(32) در حالی که هرگز مأمور مراقبت و متکفّل آنان [مؤمنان] نبودند! (33) ولی امروز مؤمنان به کفار می خندند، (34) در حالی که بر تختهای آراسته بهشتی نشسته و (به سرنوشت شوم آنها) می نگرند! (35) آیا (با این حال) کافران پاداش اعمال خود را گرفتند؟! (36)

مرحوم علی بن ابراهیم سپس با سند خود از ابن عبّاس نقل نموده که گوید:

آیه فوق مربوط به کسانی است که چون می خریدند کامل و با کیل راجح تحویل می گرفتند، و چون می فروختند ناقص می داند و این عادت شان بود و [چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه آمد] از این عمل دوری کردند.(1)

و درتأویل الآیات از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مقصود از«وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ»کسانی هستند -- ای محمّد -- که خمس تو را -- ای محمّد -- کامل نمی دهند، و هنگام تقسیم غنائم جنگی حق خود را کامل می گیرند، و مقصود از«وَ إِذَا کَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ»این است که چون خمس آل محمّد(صلی الله علیه و آله) را از آنان سؤال می کنند، کامل پرداخت نمی نمایند، و مقصود از «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ» تکذیب وصیّ پیامبر(صلی الله علیه و آله) است، و مقصود از «إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِ آیَاتُنَا قَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ»این است که حضرت مهدی قائم عجل الله فرجه الشریف را تکذیب می کنند و می گویند: ما شما را نمی شناسیم، و شما ازفرزندان فاطمه(علیها السلام) نیستی، همان گونه که مشرکین به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می گفتند: شما آن پیامبر موعود نمی باشی.(2)

ص: 353

مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که در تفسیر «أَلَا یَظُنُّ أُولَئِکَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ * لِیَوْمٍ عَظِیمٍ»فرمود:

«أی ألیس یوقنون انهم مبعوثون؟»یعنی آیا آنان یقین ندارند که در قیامت مبعوث خواهند شد [و خداوند از آنان مؤاخذه خواهد نمود؟](1)

امام باقر(علیه السلام) درباره ی ناقص دادن وزن و کیل [و کم فروشی] فرمود:

خداوند درباره ی کم فروشی فرموده است: «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ»و برای هر کس خداوند تعبیر به «ویل»نموده او را کافر شمرده است، چنان که می فرماید: «فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُوا مِن مَّشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ.»(2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) ضمن کلام مفصّلی فرمود:

مظنّه و گمان دو گونه است: مظنّه به معنای یقین و مظنّه به معنای شکّ،

ص: 354

و مظنّه اگر درباره ی معاد باشد به معنای یقین است، و اگر درباره ی دنیا باشد به معنای شکّ است.(1)

و فرمود:

مظنّه در آیه «وَ رَأَی الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُم مُّوَاقِعُوهَا»و آیه «إِنِّی ظَنَنتُ أَنِّی مُلَاقٍ حِسَابِیهْ»به معنای یقین است، و در آیه «وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا»-- درباره ی منافقین -- به معنای شکّ است. و در آیه فوق نیز به معنای یقین است.(2)

«کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ * وَ مَا أَدْرَاکَ مَا سِجِّینٌ * کِتَابٌ مَّرْقُومٌ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ * الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ * وَ مَا یُکَذِّبُ بِهِ إِلَّا کُلُّ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ * إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِ آیَاتُنَا قَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ * کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ * کَلَّا إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَّمَحْجُوبُونَ * ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصَالُو الْجَحِیمِ * ثُمَّ یُقَالُ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تُکَذِّبُونَ»(3)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از«کِتَابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ»عذابی است که خداوند در سجّین برای فجّار نوشته است، و ملائکه مقرّب خداوند اعمال فجّار را در آن کتاب نوشته اند، و بر آن شهادت خواهند داد.(4)

ص: 355

سپس مرحوم علی بن ابراهیم گوید: در روایت ابوالجارود از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«سِجّین»طبقه هفتم پایین زمین است، و «علیّون»آسمان هفتم است.(1)

تا این که گوید: از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مقصود از«فُجّار»فلان و فلان است، و نیز مقصود از «الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ» اوّلی و دوّمی است، و مقصود از «مُعْتَدٍ أَثِیمٍ»و «قَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ»نیزآنان هستند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را تکذیب می کردند و مقصود از«إِنَّهُمْ لَصَالُو الْجَحِیمِ»و«کُنتُم بِهِ تُکَذِّبُونَ»نیز آنان و پیروانشان می باشند، و مقصود از «إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ…»تا «عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ»رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و ائمّه بعد از آنان(علیهم السلام) می باشند. و مقصود از «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا»اوّلی و دوّمی و پیروان شان هستند، که به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و مؤمنین می خندیدند و آنان را استهزا می کردند، و آیات بعد از این ها نیز تا آخر سوره درباره آنان خواهد بود.(2)

ص: 356

محمّد بن فضیل گوید: امام کاظم(علیه السلام) در تفسیر«هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تُکَذِّبُونَ» فرمود:

یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام). گفتم: آیا این گونه این آیه نازل شده است؟ فرمود: آری.(1) ابوحمزه ی ثمالی گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

خداوند(عزوجل) ما را از اعلی علیّین آفرید، و قلوب شیعیان ما را نیز از گِل ما آفرید، و بدن های آنان را از مراتب پایین تر آفرید، و به همین علّت قلوب آنان مایل به ما می باشد، سپس این آیه را تلاوت نمود «کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ مَا أَدْرَاکَ مَا عِلِّیُّونَ * کِتَابٌ مَّرْقُومٌ * یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ».

سپس فرمود:

و دشمنان ما را از سجّین آفرید، و قلوب پیروانشان را از گِل آنان آفرید، و بدن های شان را از غیر آن ها آفرید، از این رو قلوب پیروانشان به آنان متمایل است، سپس این آیات را تلاوت نمود «کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ * وَ مَا أَدْرَاکَ مَا سِجِّینٌ * کِتَابٌ مَّرْقُومٌ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ.»(2)

ص: 357

«کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ مَا أَدْرَاکَ مَا عِلِّیُّونَ * کِتَابٌ مَّرْقُومٌ * یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ * إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ * تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ * یُسْقَوْنَ مِن رَّحِیقٍ مَّخْتُومٍ * خِتَامُهُ مِسْکٌ …»(1)

حارث همدانی گوید:

داخل بر امیرالمؤمنین علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) شدم و او در حال سجده گریه می کرد، تا این که صدای گریه او بلند شد، و ما گفتیم: یا امیرالمؤمنین گریه شما ما را بی تاب و بیمار کرد و ما تا کنون چنین حالتی از شما ندیده بودیم؟! فرمود: من در حال سجده دعا می کردم و از خدای خود طلب خیر می نمودم، که خواب چشم مرا گرفت و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را دیدم و او به من فرمود:

«یا ابالحسن جدایی تو از من طولانی شد، و من مشتاق دیدار تو هستم، و خداوند وعده ای که درباره ی تو به من داده بود را محقّق نمود»گفتم: یا رسول الله وعده خداوند به شما درباره من چه بود؟ فرمود: «خداوند به من وعده داده بود که تو و همسر و فرزندان تو را با من در درجات اعلی علیّین قرار بدهد»پس من گفتم: پدر و مادرم فدای شما باد یا رسول الله! شیعیان ما چگونه خواهند بود؟ فرمود: شیعیان ما با ما هستند و قصرهای آنان مقابل قصرهای ما می باشد، و منازل شان مقابل منازل ما خواهد بود.

گفتم: یا رسول الله! وضع شیعیان ما در دنیا چگونه خواهد بود؟ فرمود: آنان در امن و عافیت می باشند. گفتم: هنگام مرگ چه لطفی به آنان خواهد شد؟

ص: 358

فرمود: به آنان اختیار داده می شود، و ملک الموت مأمور به اطاعت از آنان خواهد بود، و هر گونه که دوست داشته باشند از دنیا می روند، و شیعیان ما به اندازه ی علاقه ای که به ما دارند مورد احسان قرار می گیرند. گفتم: آیا حدّی برای آنان معلوم نیست؟ فرمود: آری، آن که بیش از همه ما را دوست می دارد، مرگ او مانند آشامیدن آب گوارا و خنک، در فصل تابستان خواهد بود، که قلب را شاد می کند، و بقیّه آنان مانند کسی که در بستر خود به خواب می رود از دنیا می روند، و لحظه مرگ برای آنان شادترین لحظه زندگی آنان می باشد.(1)

ص: 359

مرحوم علی بن ابراهیم با سند خود از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

کسی که از خوردن شراب دوری کند، اگر چه برای خدا نباشد، و برای صیانت و سلامت خویش باشد، خداوند او را از ظرف های مهرشده ی بهشتی سیراب خواهد نمود.

سپس مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ فِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ»یعنی مؤمنین باید برای رسیدن به ثواب های یاد شده سبقت بگیرند، و «تسنیم»مصدر «سَنَّمه»به معنای رَفَعه می باشد، چرا که شراب تسنیم بالاترین شراب بهشتی است، و اشرف شراب اهل بهشت -- که از بالا به طرف آنان می آید -- تسنیم می باشد، و آن چشمه ای است که مقرّبین از آن می نوشند، و مقرّبین آل محمّد(صلی الله علیه و آله) می باشند، چنان که خداوند می فرماید:

«وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(1)، و آنان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و خدیجة و علیّ بن ابیطالب و ذریّه آنان هستند، که به آنان ملحق خواهند شد، چنان که خداوند می فرماید: «أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ»(2)، و مقرّبون فقط از چشمه ی تسنیم می نوشند، و سایر مؤمنین از نوشابه های ممزوج به تسنیم می نوشند.(3)

ص: 360

جابر بن عبدالله انصاری گوید:

من خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نشسته بودم، و علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) وارد شد، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) او را نزد خود خواند، و با عبای خود صورت او را پاک نمود، و فرمود: یا اباالحسن آیا می خواهی بشارتی را که جبرائیل به من داده به تو بدهم؟ علی(علیه السلام) فرمود:«آری یا رسول الله»رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: در بهشت چشمه ای است که به آن تسنیم می گویند، و از آن دو نهر جاری می شود و اگر کشتی های دنیا در آن ها قرار بگیرند می توانند حرکت کنند، و در کنار نهر تسنیم درخت هایی است که شاخه های آن ها از مروارید و مرجان تازه است، و علف آن ها از زعفران است، و در کناره های آن ها صندلی هایی از جنس نور وجود دارد، و بر آن ها کسانی نشسته اند که بر پیشانی آنان نوشته شده: اینان مؤمنان و دوستداران علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) هستند.(1)

«إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کَانُواْ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ * وَ إِذَا مَرُّواْ بِهِمْ یَتَغَامَزُونَ * وَ إِذَا انقَلَبُواْ إِلَی أَهْلِهِمُ انقَلَبُواْ فَکِهِینَ * وَ إِذَا رَأَوْهُمْ قَالُوا إِنَّ هَؤُلَاء لَضَالُّونَ * وَ مَا أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حَافِظِینَ * فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ * هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ»(2)

ص: 361

امام صادق(علیه السلام) در شأن نزول آیه «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کَانُواْ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ»فرمود:

این آیات درباره ی علی(علیه السلام) و گروهی از منافقین و بنی امیّه نازل شد که آن حضرت را استهزا می نمودند.(1)

ابن عبّاس گوید:

حارث بن قیس و گروهی که با او بودند هر گاه به علی(علیه السلام) برخورد می کردند می گفتند: این همان کسی است که محمّد(صلی الله علیه و آله) او را از بین اهل بیت خود انتخاب نموده است، و سپس استهزا می کردند، و می خندیدند، و چون قیامت بر پا شود، بین دوزخ و بهشت دری باز خواهد شد، و علی(علیه السلام) که در آن روز روی تخت ها تکیه نموده، به آنان می فرماید: «به این سو بیایید»و چون می آیند، آن در به روی آنان بسته می شود، و آن حضرت آنان را استهزا می کند و می خندد، چنان که خداوند می فرماید: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ….»(2)

ص: 362

ابوحمزه ثمالی گوید: امام سجّاد(علیه السلام) فرمود:

چون قیامت بر پا شود، دو تخت از بهشت خارج می گردد، و در کنار دوزخ قرار می گیرد، و سپس علی(علیه السلام) می آید، و بر روی آن ها می نشیند، و چون می نشیند می خندد، و چون می خندد دوزخ زیرورو می شود، و آن دو نفر خارج می گردند و مقابل علی(علیه السلام) قرار می گیرند، و می گویند: ای امیرالمؤمنین، و ای وصیّ رسول خدا، آیا به ما رحم نمی کنی؟ و آیا نزد خدای خود از ما شفاعت نمی نمایی؟ پس آن حضرت به آنان می خندد و از جای خود بلند می شود، و آن دو تخت به بهشت برده می شوند، و آن دو نفر به جای خود باز می گردند، و این است معنای آیات فوق که خداوند می فرماید: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ * هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ.»(1)

مؤلّف گوید:

درجلد اوّل این تفسیر در تفسیرآیه «اللّهُ یَسْتَهْزِیءُ بِهِمْ وَ َمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ»(2)، حدیثی از امام عسکری(علیه السلام) در این معنا گذشت.

ص: 363

ص: 364

در شکم اوست خارج نشود، و اگر این سوره را به دام آویزان کنند، از بلا محفوظ بماند، و اگر بر دیوار منزلی نوشته شود، آن منزل از حشرات ایمن خواهد شد.(1) و در ابتدای سوره انفطار نیز روایتی در فضیلت این سوره گذشت.

ص: 366

(8) و خوشحال به اهل و خانواده اش بازمی گردد. (9) و امّا کسی که نامه اعمالش به پشت سرش داده شود، (10) بزودی فریاد می زند وای بر من که هلاک شدم! (11) و در شعله های سوزان آتش می سوزد. (12) چرا که او ر میان خانواده اش پیوسته (از کفر و گناه خود) مسرور بود! (13) او گمان می کرد هرگز بازگشت نمی کند! (14) آری، پروردگارش نسبت به او بینا بود (و اعمالش را برای حساب ثبت کرد)! (15) سوگند به شفق، (16) و سوگند به شب و آنچه را جمع آوری می کند، (17) و سوگند به ماه آن گاه که بَدر کامل می شود، (18) که همه شما پیوسته از حالی به حال دیگر منتقل می شوید (تا به کمال برسید). (19) پس چرا آنان ایمان نمی آورند؟! (20) و هنگامی که قرآن بر آنها خوانده می شود سجده نمی کنند؟! (21) بلکه کافران پیوسته آیات الهی را انکار می کنند! (22) و خداوند آنچه را در دل پنهان می دارند بخوبی می داند! (23) پس آنها را به عذابی دردناک بشارت ده! (24) مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، که برای آنان پاداشی است قطع نشدنی! (25)

و«یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ»[یعنی إنّک ساعٍ إلیه سَعیاً کدوحاً إلی لقاء جزائه] «فملاقیه»تقدّم خیراً أو شرّاً، یعنی ای انسان تو با سرعت زحمت به طرف پروردگار خود می روی پس ببین با اعمال خیر می روی یا با اعمال شرّ؟ با هر عملی بروی بر پروردگار خویش وارد می شوی.(1)

سپس گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ»فرمود:

مقصود: ابوسلمة عبد الله بن عبدالأسود بن هلال مخزومی از بنی مخزوم است، و مقصود از «وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ»برادر او، اسود بن عبدالأسود بن هلال مخزومی می باشد، که در جنگ بدر به دست حمزه ی سیّدالشهدا کشته شد، و «فَسَوْفَ یَدْعُو ثُبُورًا»یعنی یدعوا الویل، «إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن یَحُورَ»ای ظنّ أن لن یرجع بعد ما یموت.(2)

و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

سه خصلت در هر کس باشد خداوند در قیامت حساب آسان و یسیر و سبکی از او خواهد گرفت، و با رحمت خود او را به بهشت خواهد برد. گفته

ص: 370

شد: یا رسول الله آن سه خصلت چیست؟ فرمود: عطا کنی به کسی که تو را محروم نموده، و صله رحم کنی با کسی که با تو قطع رحم نموده، و عفو کنی از کسی که به تو ظلم نموده است.(1)

در کتاب احتجاج ضمن حدیث مفصّلی امیرالمؤمنین(علیه السلام) احوال قیامت را بیان می نماید و می فرماید:

«مردم در آن روز دارای طبقات و منازلی هستند: برخی حساب آسانی از آنان گرفته می شود و شادمان به اهل خود [در بهشت] باز می گردند، و برخی بدون حساب داخل بهشت می شوند، چرا که لباس دنیا را به خود نگرفته اند، و حساب در آن روز مربوط به کسانی است که به دنیا آمیخته شده اند، و برخی از آنان بر کوچک ترین اعمال خود [مانند نخ وسط هسته خرما] مؤاخذه می شوند،و به عذاب سعیر دوزخ خواهندرفت!!»(2)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

خداوند درقیامت به اندازه ی عقول مردم،ازآنان حساب رسی و مؤاخذه می نماید.(3)

ص: 371

و روایت شده که حساب یسیر، پذیرفته شدن حسنات، و عفو از سیّئات است، و کسی که در حساب از او سخت گیری شود، عذاب خواهد شد.(1)

سدیر صیرفی گوید: امام صادق(علیه السلام) ضمن کلام مفصّلی فرمود:

هنگامی که خداوند مؤمن را از قبر خارج می کند، مثالی مقابل او قرار می گیرد، و به هر خطر و سختی برخورد می کند، آن مثال به او می گوید: هراس مکن و به او نسبت به کرامت الهی بشارت می دهد، و چون در پیشگاه خداوند و مقابل حساب قرار می گیرد، خداوند حساب آسانی از او می گیرد، و دستور می دهد تا او را داخل بهشت کنند، و در آن حال آن مثال مقابل او قرار دارد، و مؤمن به او می گوید: خدا تو را رحمت کند که از هنگام خروج از قبر همواره به من بشارت به سرور و کرامت الهی را دادی تا من به آن رسیدم، تو کیستی؟ و آن مثال می گوید: من همان شادی و سروری هستم که تو در دنیا بر برادر مؤمن خود وارد کردی، و خداوند مرا از آن عمل تو آفرید، تا تو را مسرور نمایم و بشارت بدهم.(2)

ص: 372

«وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ * فَسَوْفَ یَدْعُو ثُبُورًا * وَ یَصْلَی سَعِیرًا * إِنَّهُ کَانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُورًا * إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن یَحُورَ * بَلَی إِنَّ رَبَّهُ کَانَ بِهِ بَصِیرًا»(1)

«فَسَوْفَ یَدْعُو ثُبُورًا»یعنی آن که نامه اش از پشت سر داده می شود، فریاد ثُبور و هلاکت می کند.

مرحوم قمّی گوید:

«ثبور»به معنای ویل است. و در روایات آمده که ویل به معنای چاهی است در جهنّم، و «وَ یَصْلَی سَعِیرًا»وعید به رسیدن به آتش سعیر و شعله ور و سوزان است، «أَعَاذَنَا اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ رَزَقَنَا مُرَافَقَةَ الْأَبْرَارِ».چنین کسی به فکر آخرت و وعده های خداوند نیست، و سرگرم به اهل و مال و جاه است، و گمان می کند که پس از مرگ، بازگشتی به قیامت برای او نخواهد بود، و خداوند درباره ی او می فرماید: «بَلَی إِنَّ رَبَّهُ کَانَ بِهِ بَصِیرًا»یعنی آری اگر او از قیامت غافل است، خداوند از او غافل نخواهد بود، و به اعمال او آگاه است، و او را به کیفر خود خواهد رساند.

برخی از مفسّرین گویند:

در این آیه تعبیر به «وراء ظهره»شده و در آیه دیگر تعبیر به «بشماله»شده است، و وجه جمع این است که صورتش را به عقب برگردانند، و دست چپ او را در بدن او فرو ببرند و از عقب سر نامه را به دست چپ او بدهند، و این مربوط به کسی است که یک عمل صالح در نامه او نباشد، و ایمان به قیامت نیز نداشته باشد، و چنین کسی نامه اش سیاه و غرق گناه است، و

ص: 373

ضجّه و فریاد او به خاطر عذاب بلند خواهد بود، و خداوند در آیات دیگری نسبت به او می فرماید: «وَ وُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَ لَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا»(1)، و در آیه دیگری می فرماید: «وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیهْ * وَ لَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیهْ * یَا لَیْتَهَا کَانَتِ الْقَاضِیَةَ»(2)، سپس گوید:

و«وَ یَصْلَی سَعِیرًا»سعیر آتش شعله ور است، چنان که می فرماید: «وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ»(3)، و می فرماید: «وَ کَفَی بِجَهَنَّمَ سَعِیرًا»(4)، و «وَ یَصْلی سَعِیراً»یعنی کافر پرتاب می شود در آتش و به شعله های آتش می رسد، و شعله آتش او را به بالا پرتاب می کند و گمان می کند که از آتش بیرون می افتد و لکن با عمود آتشین بر سر او می زنند و تا قعر جهنّم فرو می رود، چنان که خداوند می فرماید: «وَ لَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِیدٍ * کُلَّمَا أَرَادُوا أَن یَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیهَا»(5)، و یا می فرماید: «وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ کُلَّمَا أَرَادُوا أَن یَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِیدُوا فِیهَا.»(6)و(7)

مؤلّف گوید:

ازآیه «إِنَّهُ کَانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُورًا»استفاده می شود که اهل دنیا و کسانی که از وعده های خداوند و عذاب دوزخ هراس ندارند، در دنیا شاد، و دل به دنیا بسته اند، از این رو در آخرت گرفتار اندوه و عذاب خواهند بود، و لکن مؤمنین که ایمان به خدا و قیامت دارند همواره از قیامت و مواقف آن در هراسند و از آتش دوزخ به خدا پناه می برند، و دل به دنیا نبسته اند، و به همین علّت در قیامت هراسی

ص: 374

ندارند و شاد و مسرور می باشند و این معنای حدیث معروفی است که اولیای خدا فرموده اند: «مَرَارَةُ الدُّنْیَا حَلَاوَةُ الْآخِرَةِ وَ حَلَاوَةُ الدُّنْیَا مَرَارَةُ الْآخِرَة»(1) یعنی شیرینی دنیا تلخی آخرت است، و تلخی دنیا شیرینی آخرت می باشد.

«فَلَا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ * وَ اللَّیْلِ وَ مَا وَسَقَ * وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ * لَتَرْکَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

خداوند به «شَفَق»یعنی سرخی بعد از غروب خورشید، و به شب و به ماه سوگند یاد نموده، و جواب این قَسَم ها آیه ی «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ»می باشد، یعنی سوگند به شَفَق و سوگند به شب و آنچه را جمع می کند، و سوگند به ماه در آن هنگام که کامل می شود، همانا شما امّت، همانند امّت های پیشین خواهید بود و همانند آنان عمل خواهید نمود.

سپس گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

شما مردم با همان روش ها، و سنّت های امّت های پیشین عمل خواهید کرد بدون کم و کاست، و به روش و طریقه آنان -- وجب به وجب و ذراع به ذراع -- عمل خواهید نمود، حتّی اگر یکی از امّت های پیشین داخل خانه سوسماری رفته باشد، شما نیز داخل خانه سوسمار خواهید شد» اصحاب گفتند: آیا مقصود شما از امّت های پیشین یهود و نصارا می باشند؟ فرمود: جز آن ها چه کسانی را می توانم اراده کرده باشم؟! سپس فرمود: شما دستگیره های اسلام را یکی پس از دیگری خواهید شکست، و نخست دستگیره ای که از دین خود می شکنید، امامت [بعد از من] است، و آخرین دستگیره ای که می شکنید نماز است.(3)

ص: 375

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

جبرئیل(علیه السلام) نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و دست او را گرفت و به بقیع برد و کنار قبری ایستاد و صاحب آن قبر را صدا زد و گفت: «با اذن خداوند برخیز»پس مردی نورانی در حالی که خاک ها را از صورت خود برطرف می کرد، از قبر خارج شد و گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ»پس جبرئیل به او گفت: با اذن خدا به قبر خود بازگرد. سپس نزد قبر دیگری رفت و صاحب آن را صدا زد و گفت: «با اذن خدا به پا خیز»پس مرد سیاه چهره ای خارج شد، در حالی که می گفت: «وَا حَسْرَتَاهْ وَا ثُبُورَاهْ»پس جبرئیل به او گفت: با اذن خداوند به جای خود بازگرد.

سپس جبرئیل گفت:

ای محمّد! این گونه مردم در قیامت از قبرها خارج می شوند، و مؤمنین این گونه سخن می گویند، و غیرمؤمنین آن گونه که دیدی سخن می گویند.(1)

ص: 376

زراره گوید: امام باقر(علیه السلام) درباره ی آیه «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ»فرمود:

ای زراره آیا این امّت بعد از پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) در موردِ خلافت، فلان و فلان و فلان، همین گونه عمل نکرد؟! [و آیا از وصیّ پیامبر خود اطاعتنمود؟!](1)

یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند تبارک و تعالی هنگامی که می خواهد حساب بنده ی مؤمن خود را انجام بدهد، نامه او را به دست راستش می دهد، و بدون آن که احدی اطلاع پیدا کند به بنده ی خود می گوید: بنده ی من آیا چنین و چنان نکردی و فلان عمل و فلان عمل را انجام ندادی؟ پس بنده ی گنهکار می گوید: «پروردگارا چنین است که می فرمایی من چنین کارهایی را انجام دادم»پس خداوند می فرماید: «آن ها را بر تو بخشیدم، و به جای آن ها برای تو حسنات قرار دادم»و چون نامه آن گنهکار را اهل محشر می بینند، می گویند: آیا این بنده را یک گناه در دنیا نبوده است؟! و این معنای سخن خداوند است می فرماید: «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ * فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَابًا یَسِیرًا * وَ یَنقَلِبُ إِلَی أَهْلِهِ مَسْرُورًا».

راوی حدیث گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: مقصود از اهل کیانند؟ فرمود:

خویشان مؤمن او در بهشت هستند، سپس فرمود: و اگر خداوند به بنده ای اراده ی خیر و خوبی نداشته باشد، حساب او را مقابل چشم خلائق انجام می دهد، و او را رسوا می کند، و نامه عملش را به دست چپ او می دهد، چنان که می فرماید: «وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ * فَسَوْفَ یَدْعُو ثُبُورًا * وَ یَصْلَی سَعِیرًا * إِنَّهُ کَانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُورًا» گفتم: مقصود از اهل او کیانند؟

ص: 377

فرمود: مقصود اهل او در دنیا هستند. گفتم: معنای «إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن یَحُورَ» چیست؟ فرمود: «ظَنَ أَنَّهُ لَنْ یَرْجِعَ».یعنی او گمان می کرد که هرگز بازگشتی [به قیامت] نخواهد داشت.(1)

سدیر صیرفی از پدر خود از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

«مدّت غیبت قائم ما طولانی خواهد شد» گفتم: برای چه ای فرزند رسول خدا؟ فرمود: خداوند می خواهد سنّت های پیامبران(علیهم السلام) را نسبت به غیبت هایی که داشته اند درباره ی او جاری نماید، و چاره ای نیست جز آن که باید به اندازه ی غیبت های آنان او غائب باشد، چنان که خداوند می فرماید: «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ»، «أَیْ عَلَی سُنَنِ مَنْ کَانَ قَبْلَکُم.»(2)

ص: 378

در تفسیربرهان از ابن عبّاس در تفسیر «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ»نقل شده که گوید:

این خطاب تنها مربوط به پیامبر(صلی الله علیه و آله) است، یعنی ای رسول من تو در شب معراج از آسمانی به آسمان دیگر بالا رفتی. سپس گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: من در شب معراج که به خدای خود -- به اندازه ی «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی»

-- نزدیک شدم، پروردگارم به من فرمود: «یا محمّد السّلام علیک منی، اقرأ منّی علیّ بن أبی طالب السّلام و قل له فإنی أحبّه و أحبّ من یحبّه…»یعنی ای محمّد سلام من بر تو باد و تو، سلام من را به علیّ بن ابی طالب برسان و به او بگو: من او را دوست می دارم، و هر کس او را دوست بدارد، من او را نیز دوست می دارم، ای محمّد! من به خاطر علاقه ای که به علیّ بن ابی طالب دارم، برای او نامی از نام های خود را برگزیدم، من علیّ عظیم هستم و او علیّ می باشد، و من محمود هستم و تو محمّد هستی، ای محمّد، اگر بنده ای نهصد و پنجاه سال عبادت کند -- و این را چهار مرتبه تکرار نمود و سپس فرمود: -- هنگامی که مرا ملاقات می کند برای او یک حسنه از حسنات علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) خواهد بود. سپس فرمود: «فَمَا لَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ»یعنی برای چه منافقین این فضیلت را برای علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) تصدیق نمی کنند.(1)

ص: 379

مرحوم طبرسی در احتجاج از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که درتفسیر«لَتَرْکَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ»فرمود:

«أَیْ لَتَسْلُکُنَ سَبِیلَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنَ الْأُمَمِ فِی الْغَدْرِ بِالْأَوْصِیَاءِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ».یعنی ای امّت پیامبر آخرالزمان، شما نیز همانند امّت های پیشین -- که به اوصیای بعد از پیامبران خیانت نمودند -- به وصیّ پیامبر خود خیانت خواهید نمود.(1)

ص: 380

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

اگر این سوره را بنویسند، و بر بچّه ای که از شیر مادر جدا می شود بیاویزند، جدا شدن از شیر برای او آسان خواهد شد، و کسی که این سوره را هنگام رفتن در بستر خواب بخواند تا صبح در امان خدا خواهد بود.(1)

ص: 382

به یقین بسیار شدید است! (12) اوست که آفرینش را آغاز می کند و بازمی گرداند، (13) و او آمرزنده و دوستدار (مؤمنان) است، (14) صاحب عرش و دارای مجد و عظمت است، (15) و آنچه را می خواهد انجام می دهد! (16) آیا داستان لشکرها به تو رسیده است، (17) لشکریان فرعون و ثمود؟! (18) ولی کافران پیوسته در تکذیب حقند، (19) و خداوند به همه آنها احاطه دارد! (20) (این آیات، سحر و دروغ نیست،) بلکه قرآن با عظمت است…(21) که در لوح محفوظ جای دارد! (22)

زمین هستند، و عدد آنان همانند عدد ماه های سال دوازده عدد می باشد، مانند عدد نقبای موسی بن عمران(علیه السلام)».

سپس آیه «وَ السَّمَاء ذَاتِ الْبُرُوجِ»را تلاوت نمود و فرمود:

ای پسر عبّاس آیا تو فکر می کنی که خداوند در این آیه، به آسمان صاحب بروج سوگند یاد نموده؟ ابن عبّاس گوید: گفتم: یا رسول الله پس معنای آیه چیست؟ فرمود: مقصود خداوند از آسمان من هستم، و مقصود از بروج امامان بعد از من می باشند، که اوّل آنان علیّ(علیه السلام) است و آخر آنان مهدی(علیه السلام) خواهد بود.(1)

«وَ الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ * وَ شَاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ»(2)

مؤلّف گوید:

همان گونه که تاکنون مشاهده نموده ایم، آیات قرآن ظاهری دارد و تأویلات

ص: 386

و بطونی دارد که از فکر مردم دور است، و بر خلاف سیاق کلام آنان می باشد، و بارها گفته ایم که به همین خاطر فرموده اند: هیچ چیزی مانند تفسیر قرآن از عقل مردم دورتر نیست، از این رو باید در آیات مجمل و متشابه به سخنان صاحبان وحی توجّه نمود، و کسی از پیش خود چیزی نگوید، «و الله المسدّد و به نستعین».

در آیه فوق نیز «یوم موعود، و شاهد، و مشهود»در روایات تفسیرهای گوناگونی دارد:

شاهد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، و مشهود امیرالمؤمنین(علیه السلام). «کما عن الصّادق(علیه السلام)».(1)

شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه و موعود روز قیامت «کما عن الصّادق(علیه السلام)».(2)

شاهد روز عرفه، «کما عن الصّادق(علیه السلام)».(3)

شاهد روز عرفه و مشهود روز قیامت، لقوله تعالی: «ذَلِکَ یَوْمٌ مَّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَ ذَلِکَ یَوْمٌ مَّشْهُودٌ»(4)، «کما عن الباقر(علیه السلام).»(5)

ص: 387

«قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ * النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ * إِذْ هُمْ عَلَیْهَا قُعُودٌ * وَ هُمْ عَلَی مَا یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ * وَ مَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَن یُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ»(1)

مؤلّف گوید:

سخن درباره ی اصحاب اخدود فراوان گفته شده است، و برخی از آن ها به افسانه نزدیک تر است، و برخی نیز مستند صحیحی ندارد و نمی توان آن ها را تفسیر آیات فوق قرار داد، جز روایتی که مرحوم صدوق در کتاب کمال الدین نقل نموده است و ما به این روایت اکتفا می کنیم.

مرحوم صدوق در کتاب کمال الدین ضمن حدیث مفصّلی از ابورافع از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

مهرویة بن بُخت نَصَّر پادشاه، شانزده سال و بیست روز حکومت کرد، و چون به حکومت رسید، دنیال پیغمبر را گرفت، و چاه بزرگی آماده نمود و دانیال(علیه السلام) و یاران او را از مؤمنین در آن چاه انداخت و بر آنان آتش فرو ریخت، و چون دید آتش به آنان آزار نمی رساند، آنان را در چاهی که در آن شیرها و درّندگان بودند، قرار داد و آنچه می توانست به آنان شکنجه نمود، تا این که خداوند آنان را نجات داد و در قرآن می فرماید: «قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ * النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ.»(2)

ص: 388

ص: 389

ص: 390

ص: 391

صاحب کتاب محاسن نیز روایتی را از جابر جعفی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

خداوند پیامبری از بین اهل حبشه برای مردم مبعوث نمود، و آن پیامبر با یاران خود به جنگ با اهل حبشه برخاستند، و یاران آن پیامبر کشته و اسیر شدند، و مردم گودالی را از آتش آماده کردند و گفتند: «هر کس بر دین این پیامبر باشد، باید داخل این آتش شود، و آنان به خاطر دین خود داخل آتش رفتند [و آتش به آنان آسیبی نرساند] پس زنی که فرزند یک ماهه ای در آغوش داشت، خواست تسلیم شود، و داخل آتش نرود، ولکن فرزند به مادر خود گفت: «داخل آتش شو»و آن زن داخل آتش گردید [و آسیبی ندید] و آن ها معروف شدند به اصحاب اُخدود.(1) «إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذَابُ الْحَرِیقِ»(2)

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

این آیه نیز مربوط به اصحاب اخدود -- یعنی کسانی که مؤمنین را شکنجه

ص: 392

می کردند -- می باشد، و«فتنوهم»یعنی أحرقوهم، و خداوند برای چنین کسانی

-- اگر توبه نکنند عذاب جهنّم و عذاب حریق و سوزانی قرار داده است.(1)

مرحوم طبرسی از عیّاشی از جابر از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

علیّ(علیه السلام) به اُسقف نصارای نجران فرمود: اصحاب اخدود کیانند؟ و أسقف پاسخ درستی نداد، از این رو علیّ(علیه السلام) فرمود: «آنچه گفتی صحیح نیست و من به تو خبر می دهم از حال آنان».سپس فرمود: خداوند پیامبری از اهل حبشه معبوث نمود، و مردم حبشه او را تکذیب نمودند، و آن پیامبر با اصحاب خود با اهل حبشه جنگید، و مردم حبشه اصحاب او را کشتند و او را با بقیّه اصحابش اسیر کردند، و محلّی را پر از آتش نمودند، و مردم را جمع کردند و گفتند: هر کس بر دین ما می باشد در یک طرف قرار بگیرد، و هر کس بر دین این پیامبر است باید خود را در آتش بیفکند، و همراه پیامبر خود بسوزد، پس اصحاب آن پیامبر با سرعت خود را در آتش انداختند تا این که زنی آمد و بچّه یک ماهه در آغوش داشت و چون خواست به طرف آتش برود بر فرزند خود هراس کرد، و آن فرزند به زبان آمد و گفت: ای مادر مترس و مرا با خود در آتش بیفکن، و به خدا سوگند این کار در راه خدا ناچیز است پس آن زن با فرزند خود در آتش پرید، و این فرزند یکی از فرزندانی بود که در گهواره سخن گفت.(2)

ص: 393

مرحوم طبرسی نیز با همان سند از میثم تمّار نقل نموده که گوید:

از امیرالمؤمنین(علیه السلام) شنیدم…و سپس قصّه اصحاب اخدود را بیان می کند و می گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) در پایان فرمود: آنان ده نفر بودند که در آتش رفتند، و در این بازار -- کوفه -- نیز ده نفر از این امّت چنین خواهند شد.(1)

«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ذَلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ * إِنَّ بَطْشَ رَبِّکَ لَشَدِیدٌ * إِنَّهُ هُوَ یُبْدِئُ وَ یُعِیدُ * وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ»(2)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ…»امیرالمؤمنین(علیه السلام) و شیعیان اویند.(3)

مرحوم علی بن ابراهیم با سند خود از ابن عبّاس نقل نموده که گوید:

مقصود از«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا»کسانی هستند که به خدا ایمان آورده، و وعده های او را تصدیق نموده اند، و یگانگی او را پذیرفته اند، و می گویند: «لا إله إلّا الله»و مقصود

ص: 394

از«جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ»نعمت هایی است که نه چشمی دیده، و نه گوشی شنیده است، و مقصود از «ذَلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ»فوز به بهشت و ایمن شدن از عقاب است، و بَطْش شدید خداوند مربوط به جبّاران و ستمکاران و کافران است، چنان که در سوره هود آیه 102 می فرماید: «إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ.»(1)

و در تفسیر «لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ»گوید: لوح محفوظ دو طرف دارد، یک طرف آن یمین عرش است، و طرف دیگر آن پیشانی اسرافیل است، و چون وحی نازل می شود، لوح بر پیشانی اسرافیل می زند، و او در لوح نگاه می کند، و آنچه در لوح نوشته شده است را به جبرئیل وحی می کند.(2)

ص: 395

ص: 396

ص: 398

شانه کرده باشد، و «نجْم»به معنای کوکب و ستاره است که طلوع نموده باشد، و «النَّجْمُ الثَّاقِبُ»یعنی ستاره نورانی، و «دَفْق»ریختن آب با شدّت است، و آبی که به وسیله آن تولید فرزند می شود با شدّت و دفق است، و بعضی گفته اند: ماء دافق یعنی ماء مدفوق، مانند سِرِّ کاتِم که به معنای سِرِّ مکتوم است، و «عیشةٍ راضیةٍ»به معنای عیشةٍ مرضیّةٍ است، و «تَرائِب»اطراف سینه را گویند، و مفرد آن تریبة است، و «رَجْع»در اصل ازرجوع است، و «سَمَاء ذَاتِ الرَّجْعِ»یعنی آسمانی که به واسطه بادها، باران فراوانی از آن می بارد، لأنّه یجئ و یرجع و یتکرّر، و «صَدْع»به معنای شقّ است، و «صَدْعُ الأرض»انشقاق آن به خاطر گیاه و اقسام زرع و اشجار است.

النبات، و این ها سوگندهای خداوند است، و جواب این سوگندها «إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ»می باشد، یعنی سوگند به آسمان ذاتِ البروج، و زمین ذاتِ الصَدع، که این قرآن قول فصل یعنی قول مؤثّر و قاطع است…و «أَمْهِلْهُمْ رُوَیْدًا»یعنی دعهم قلیلاً.(1)

مرحوم علی بن ابراهیم سپس گوید:

مقصود از «إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْدًا * وَ أَکِیدُ کَیْدًا»این است که منافقین نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و علیّ(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) کید نمودند، و خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای محمّد! آنان کید کردند، و من نیز نسبت به آنان کید می نمایم [و آنان را به خاطر کیدشان عذاب می کنم] پس تو، به آنان مهلت کمی بده، تا خداوند حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را مبعوث نماید، و او برای خدا از جبّاران و طاغوت های قریش و بنی امیّه و سایر مردم انتقام بگیرد.(2)

ص: 402

ضحّاک بن مزاحم گوید: از علیّ(علیه السلام) سؤال شد: «طارق»چیست؟ فرمود:

او بهترین ستاره ی آسمان است، و مردم آن را نمی شناسند، و به این علّت آن را طارق گویند که نور او آسمان ها را یکایک می شکافد تا به آسمان هفتم می رسد، و سپس باز می گردد، و در جای خود قرار می گیرد.(1)

«فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِن مَّاء دَافِقٍ * یَخْرُجُ مِن بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرَائِبِ * إِنَّهُ عَلَی رَجْعِهِ لَقَادِرٌ * یَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ * فَمَا لَهُ مِن قُوَّةٍ وَ لَا نَاصِرٍ»(2)

درکتاب احتجاج از امام عسکری(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

عبدالله بن صوریا به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: ای محمّد بگو بدانم: آیا فرزند از پدر به وجود می آید یا از مادر؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «استخوان ها و عَصَب ها و عروق از پدر است، و گوشت و خون و مو از مادر است» عبدالله گفت: راست گفتی ای محمّد. سپس گفت: برای چه برخی از فرزندان، شبیه به اعمام هستند، و شباهتی به اخوال خود ندارند؟ و یا شبیه به اخوال هستند، و شباهتی به اعمام ندارند؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «آب هر کدام از پدر و مادر بر دیگری سبقت بگیرد، و غالب شود، شباهت فرزند به او خواهد بود»عبدالله گفت: راست گفتی ای محمّد….(3)

ص: 403

و در همان کتاب از ثوبان نقل شده:

مردی از یهود به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: آیا اجازه می دهی من از شما سؤالی بکنم که جز پیامبر نمی تواند پاسخ آن را بدهد؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: سؤال تو چیست؟ مرد یهودی گفت: علّت شباهت فرزند به پدر، و یا مادر چیست؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: آب مرد سفید و غلیظ است، و آب زن زرد و رقیق است، و اگر آب مرد غالب بر آب زن شود با اذن خداوند، فرزند پسر خواهد شد و به پدر خود شباهت دارد، و اگر آب زن غالب بر آب مرد شود با اذن خداوند، فرزند دختر خواهد بود و به مادر خود شباهت دارد….(1)

از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

نطفه مرد و نطفه زن در رحم مخلوط می شوند و هر کدام بیشتر بود، فرزند به او شبیه می شود، بنابراین اگر نطفه زن بیشتر بود، فرزند به خالوی خود شباهت پیدا می کند، و اگر نطفه مرد بیشتر بود، فرزند به عموهای خود شباهت پیدا می کند.

ص: 404

سپس فرمود:

تا چهل روز نطفه در رحم حرکت دارد، و کسی که بخواهد دعا کند، تا فرزند او پسر و یا دختر باشد، باید در این چهل روز دعا کند، و پس از آن خداوند ملک ارحام را می فرستد، و آن ملک نطفه را در محضر خداوند می برد، و می گوید: خدایا او پسر باشد یا دختر؟ و خداوند به او آنچه اراده نموده است را وحی می کند، و آن ملک می نویسد.(1)

دربرخی از روایات آمده که اگر مرد با قلب و عروق و بدن آرام با همسر خود آمیزش کند، نطفه نیز آرام و ثابت خواهد بود، و فرزند شبیه به پدر و یا مادر می شود، وگرنه نطفه با عرق اعمام و یا اخوال برخورد می کند، و فرزند شبیه به اعمام و یا اخوال می شود….(2)

ص: 405

معاذ بن جبل گوید: به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتم: مقصود از سرائری که خداوند به خاطر آن ها بندگان خود را در قیامت مبتلا می کند چیست؟ فرمود:

سرائر شما اعمال شماست، مانند نماز و روزه و زکات و وضو و غسل جنابت و هر عمل واجب دیگری، چرا که همه اعمال سرائر خفیّة است، پس اگر کسی به دروغ بگوید: نماز خواندم و یا وضو گرفتم، و نماز نخوانده باشد، و وضو نگرفته باشد، باطن و اسرار او فاش می شود، و این معنای: «یَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ»است.(1)

مرحوم شیخ در مصباح گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) در روز عید غدیر، خطبه ای خواند، و فرمود:

«إِنَّ هَذَا یَوْمٌ عَظِیمُ الشَّأْنِ…»تا این که فرمود: «وَ یَوْمُ کَمَالِ الدِّینِ…وَ هَذَا یَوْمُ إِبْلَاءِ السَّرَائِرِ».یعنی این روز، روز بزرگ و عظیم الشأنی است، و این روز، روز کمال دین و روز اِبلاء سرائر و آشکار شدن باطن هاست.(2)

مرحوم علی بن ابراهیم در تفسیر «فَمَا لَهُ مِن قُوَّةٍ وَ لَا نَاصِرٍ»گوید: ابوبصیر از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

یعنی کافر و منافق در قیامت قدرتی ندارند که به طرف خالق خود بروند،

ص: 406

و از سوی او نیز ناصر و یاوری ندارند که آنان را یاری نماید، اگر خداوند عذاب آنان را اراده کرده باشد.(1) «إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ * وَ مَا هُوَ بِالْهَزْلِ * إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْدًا * وَ أَکِیدُ کَیْدًا * فَمَهِّلِ الْکَافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْدًا»(2)

عن الصّادق(علیه السلام) قال:

«یَعْنِی أَنَّ الْقُرْآنَ یَفْصِلُ بَیْنَ الْحَقِ وَ الْبَاطِلِ بِالْبَیَانِ عَنْ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا»(3).یعنی قول فصل بودن قرآن این است که قرآن با بیان روشن، حق و باطل را مشخّص می نماید، (و هزل و بیهوده ای در آن وجود ندارد].

اقول:

و قد مضی معنا کیدهم و کید الله إیّاهم، و قال القمّی فی قوله سبحانه: «أَمْهِلْهُمْ رُوَیْدًا»: ای دعهم قلیلاً یعنی دَعهُم زَمَناً قلیلاً فإنّا نجازیهم فی الرجعة و فی البرزخ و القیامة فإنِّ کیدهم کید الشیطان و کان کید الشیطان ضعیفاً، و الله الغالب علی ما یرید، و هو بکلّ شیءٍ علیم، و علی کلّ شیءٍ قدیر، وَ الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.

ص: 407

ص: 408

و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

کسی که این سوره را قرائت کند، خداوند به عدد هر حرفی که بر ابراهیم و موسی و محمّد(صلی الله علیه و آله) نازل شده، به او اجر و پاداش خواهد داد، و اگر این سوره را بر گوشی که بیمار است بخوانند بهبود یابد، و اگر بر صاحب بواسیر بخوانند سریعاً شفا یابد.

و فرمود:

اگر این سوره را بر گوش ها و گردن بیمار بخوانند بهبود یابند، و اگر بر صاحب بواسیر بخوانند، و یا آن را بنویسند و همراه او باشد، سریعاً شفا یابد.(1)

ص: 410

«غُثاء»به معنای کف و خار و خاشاکی است که از سیل به اطراف ریخته می شود، و «أحوی»به معنای اسود و سیاهی می باشد، و «حَوَّه»به معنای سیاهی است، و«قاری»به معنای تالی و تلاوت کننده است، واصل لغت به معنای جمع است، چرا که قاری حروف را کنار همدیگر جمع می کند، و «نسیان»وسهو به معنای فراموشی است، ونقیض نِسیان ذِکر است، و نسیان فراموشی چیزهایی است که ذکر آن ها عادةً ضروری می باشد.

«سَنُقْرِؤُکَ فَلَا تَنسَی *إِلَّا مَا شَاء اللَّهُ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَوَ مَا یَخْفَی *وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرَی»(1)

سعد بن ظریف گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم: نظر شما درباره ی کسی که دانش و علمی را از شما بگیرد و فراموش کند چیست؟ فرمود:

چیزی بر او نیست، و حجّت بر کسی است که حدیثی را از ما بشنود و انکار نماید، و یا حدیث ما به او برسد، و به آن ایمان نیاورد و کافر شود، و امّا نسیان برای شما مؤاخذه ای ندارد، و نخستین سوره ای که بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شد سوره ی «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی»بود و آن حضرت این سوره را فراموش نمود، و مؤاخذه و حجّتی بر او نبود، و خداوند نسیان او را امضا نمود و سپس به او فرمود: «سَنُقْرِؤُکَ فَلَا تَنسَی»[و از آن پس چیزی را فراموش نکرد.](2)

«قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی * وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی»(3)

مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از«قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی»زکات فطره است و باید قبل از نماز عید پرداخت کند. و مقصود از «وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی»نمازعید فطر و قربان است.(4)

ص: 414

سپس مرحوم قمّی با سند خود از اصبغ بن نباته نقل نموده که گوید:

از امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره ی «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی»سؤال نمودم و آن حضرت فرمود: دو هزار سال قبل از آن که خداوند آسمان ها و زمین ها را خلق کند، بر ساق عرش نوشته شده بود: «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَاشَرِیکَ لَهُ -- وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ -- فَاشْهَدُوا بِهِمَا وَ أَنَّ عَلِیّاً وَصِیُّ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله).»(1)

عبیدالله بن عبدالله دهقان گوید:

وارد بر حضرت رضا(علیه السلام) شدم و آن حضرت به من فرمود: معنای قول خداوند: «وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی»چیست؟ گفتم: یعنی هر گاه پروردگار خود را یاد می کند، باید برخیزد و نماز بخواند. فرمود: این تکلیف سختی خواهد بود! گفتم: فدای شما شوم معنای این آیه چیست؟ فرمود: معنای این آیه این است که هر گاه کسی نام پروردگار خود را ببرد، باید بر محمّد و آل او [صلوات الله علیهم اجمعین] صلوات بفرستد.(2)

ص: 415

مرحوم قمّی گوید:

آیه فوق می فرماید: قبل از نماز عید فطر، زکات فطره را بدهد، و سپس ذکر خدا و تکبیرات را بگوید، و پس از آن نماز عید فطر و قربان را بخواند.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

از تمامیّت روزه ماه رمضان پرداخت زکات فطره است، همانند صلوات بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که از تمامیّت نماز است، و کسی که زکات فطرة را عمداً ندهد، روزه ی او روزه نیست، و نیز کسی که نماز بخواند و عمداً صلوات بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نفرستد، نماز او نماز نیست.

سپس فرمود:

خداوند زکات فطرة را قبل از نماز ذکر نموده، و فرموده است: «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی * وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی.»(2)

«بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا * وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقَی * إِنَّ هَذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَی * صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی»(3)

درحدیثی آمده که «مَنْ أَحَبَ آخِرَتَهُ أَضَرَّ بِدُنْیَاهُ، و مَنْ أَحَبَ دُنْیَاهُ أَضَرَّ بِآخِرَتِه»

ص: 416

یعنی کسی که آخرت خود را دوست می دارد باید به دنیای خود آسیب وارد کند، و کسی که دنیای خود را دوست می دارد باید به آخرت خویش آسیب وارد کند.(1)

مفضّل گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر«بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا»فرمود:

مقصود پذیرفتن ولایت غاصبین خلافت است و در بعضی از نسخ آمده: پذیرفتن ولایت شَبْوة است و شبوة به معنای عقرب است و مرحوم فیض می فرماید: کأنّه جائر تشبیه به عقرب شده است، و در برخی از نسخ «ولایتهم»آمده است.

و مقصود از«وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقَی»،ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، سپس می فرماید:

«إِنَّ هَذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَی * صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی.»(2)

مسلم بن عبدالله گوید: از امام سجّاد(علیه السلام) سؤال شد: چه عملی نزد خداوند افضل ازهمه اعمال است؟ امام(علیه السلام) فرمود:

هیچ عملی بعد از معرفت به خدای(عزوجل) و معرفت به رسول او(صلی الله علیه و آله) افضل از بغض دنیا نیست، و برای دنیا و معاصی و گناهان شعبه ها و اقسامی است، و نخستین چیزی که به وسیله آن معصیت خدا انجام گرفت تکبّر ابلیس بود که بر آدم سجده نکرد و تکبّر نمود و از کافران شد، و سپس حرص به دنیاست و آن معصیت آدم و حوّاعلیهما السلام بود هنگامی که خداوند به آنان فرمود: «کُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ»یعنی «از نعمت های

ص: 417

بهشتی هر گونه می خواهید بخورید، و از این درخت نخورید، که از ظالمین خواهید بود»و آنان [از حرص] آنچه نیازی به آن نداشتند را خوردند، و تا قیامت این حرص در ذریّه آنان ماند، از این رو بیشتر چیزهایی که مردم به دنبال آن ها هستند، نیازی به آن ها ندارند، و پس از آن حَسَد گناه فرزند آدم است، به خاطر این که قابیل برادر خود هابیل را به همین علّت کشت، و به دنبال این ها هفت خصلت است [که مایه ی خسران انسان می باشد] مانند: حبّ نساء و حبّ دنیا و حبّ ریاست و حبّ راحت طلبی و حبّ کلام و حبّ بلندپروازی و حبّ ثروت، و همه آن ها در کلمه حبّ دنیا قرار گرفت، از این رو پیامبران خدا و علما [یعنی اوصیا] با توجّه به این خصلت ها گفتند: «حُبُّ الدُّنْیَا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَةٍ»، و دنیا، دو گونه است، 1. دنیاطلبی برای رسیدن به آخرت، [و این دنیای ممدوح است]، 2. دنیاطلبی برای دنیا با آرزوهای بی ارزش و امیدهای کاذب که آن را دنیای ملعون و مذموم گویند.(1)

ص: 418

محمّد بن فضیل گوید: امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

ولایت علیّ(علیه السلام) در جمیع صحف و کتب پیامبران نوشته شده است، و هرگز خداوند پیامبری را مبعوث نکرد، مگر با اعتقاد به رسالت و نبوّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و وصایت علیّ(علیه السلام).(1)

ابوبصیر گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر«وَ مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»(2)، فرمود:

ای ابا محمّد! صحفی که خداوند می فرماید: «صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی»نزد ما می باشد. گفتم: فدای شما شوم صُحُف همان الواح است؟ فرمود: آری.(3)