سرشناسه : بیابانی اسکویی، محمد 1341-

عنوان و نام پدید آور : اخلاق فطری / محمد بیابانی اسکویی.

مشخصات نشر : تهران : نبأ، 1391

مشخصات ظاهری : 279 ص

شابک : 6-011-264-600-978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت : کتابنامه به صورت زیرنویس

موضوع : اخلاق اسلامی

موضوع : اخلاق اسلامی -- احادیث

رده بندی کنگره : 1391 3 الف 9ب / 247/8 BP

رده بندی دیویی شماره کتابشناسی ملی : 2803308

«اخلاق فطری »

مؤلف : محمد بیابانی اسکویی

حروفچینی : انتشارات نبأ / چاپ : دالاهو / چاپ اول : 1391

شمارگان: 2000 نسخه / قیمت : 55000 ریال / کد کتاب : 161 / 201

ناشر: انتشارات نبأ / تهران، خیابان شریعتی، روبروی ملک، خیابان شبستری، خیابان ادیبی، شمارهء 26 تلفکس : 77506602 - 77504683

شابک : 6- 011 - 264 -600۔ 978

6 - 011 - 264 - 600 - 974 :ISBN

ص: 2

بخش اول: کلیات...39

معنای اخلاق...39

راه هایی برای شناخت...39

صاحبان اخلاق نیک از بد...39

معنای اخلاق...41

الف. معنای لغوی...41

ب. معنای اصطلاحی...42

بررسی تعریف اصطلاحی اخلاق...43

1. صفت و حالت نفسانی...43

2. ثبوت و رسوخ در نفس...44

3. صفت نفسانی خوب یا بد...44

4. منشأ صفت نفسانی...45

5. رابطهء فعل و اخلاق...48

ج. معنای اخلاق در قرآن و روایات معصومین علیهم السلام...50

راه هایی برای شناخت صاحبان اخلاق نیک از بد...54

1. ظاهر افراد:...55

2. همنشینان و دوستان...56

3. تغییر حالات و مقامات...56

بخش دوم: اركان اخلاق...59

عقل...59

قلب...59

نیت...59

الف. عقل...62

لشکریان عقل...69

تقویت عقل با مراجعه به رسولان...74

امور مؤثر در نقصان عقل...76

ص: 4

1. ترک تعلم و تعقل...77

2. نافرمانی از احکام عقل...78

3. فقر وناداری...81

ب. قلب...83

معنا و حقیقت قلب...83

قلب و عقل...89

قلب و اخلاق...93

تأثير سلامت بدن در عقل و روح...95

ج. نیت...96

معنای نیت...96

نیت، عمل قلب و اختیاری است...99

تفکیک فعل جوارحی از نیت...102

نیت از ارکان اخلاق است...103

حسن فعلی و حسن فاعلى...104

بخش سوم: مبادی اخلاق...107

طینت...107

آب و هوا...107

خوردنی ها و پوشیدنی ها...107

نقش گناه و اطاعت در اخلاق...107

یکم: طینت...109

تأثیر طینت در اخلاق از نظر مرحوم میرزای اصفهانی قدس سره...115

دوم: آب و هوا و سرزمین...117

سوم: خوردنی ها و پوشیدنی ها...120

الف. نقش برخی خوردنی ها در اخلاق...121

1. گل و خاک...121

ص: 5

2. استمرار شرب خمر...123

3. زیاده روی در خوردن گوشت و ترک آن...123

4. انگور و کشمش...126

5. به...127

6. روغن زیتون...128

8. آب نیسان...129

9. غذای ما در هنگام حمل وتولد...130

10. شیر مادر و دایه...131

علت تامه نبودن خوردنی ها...133

ب. نقش برخی خوردنی ها در عقل...133

1.گوشت...134

2. کدو...134

3.خرفه...135

4. خمر...136

ج. نقش پرخوری و برخی خوردنی ها در قلب...137

1. پر خوری...138

2. عسل...139

3.انار...140

4. گلابی...142

5. آب نیل...143

6. خون و حیوان مرده...144

د. نقش پوشیدنی ها در اخلاق...144

چهارم: نقش مصاحبت با مردم در اخلاق...148

پنجم: نقش گناه و اطاعت در اخلاق...152

ص: 6

الف. تأثیرات اجتماع آلوده...153

ب. آثار گناهان فردی...155

1. هموار شدن راه برای گناهان بعدی...155

2. فساد و تباهی و قساوت قلب...156

ششم: نقش تجارت در اخلاق...158

هفتم: نقش برخی پیشه ها در اخلاق...160

هشتم: نقش ولایت و سلطنت در اخلاق...164

نهم: نقش فقر و غنا در اخلاق...167

دهم: نقش برخی افعال در اخلاق...180

الف. افعال عادی...181

1. شستن سر و لباس...181

2. ریختن خاک بر قبر ارحام...181

3. بوی خوش وعطر...182

4. مسواک زدن...183

5. خنده و مزاح زیاد...185

6. مسافرت...190

ب. افعال اخلاقی...193

1.ذکر خدا و کثرت کلام در غیر ذکر خدا...193

2. صلهء ارحام...200

3. زیارت مؤمنین و رعایت حقوق آنان...203

4. خوشرویی و گشاده رویی...209

5. غضب و كظم غیظ و حلم...211

آثار كظم غيظ...213

راههای پیشگیری از خشم...221

6. ظلم و ستم...223

7. حرص و طمع و گدایی...228

ص: 7

حرص...230

طمع...232

گدایی و طلب حاجت از دیگران...233

8. مراء و جدال و مشاجره...236

9. کبر و غرور و نخوت و خودبینی...238

بخش چهارم: حکایاتی از فضایل اخلاقی اهل بیت علیهم السلام...249

حکایاتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم...249

حکایاتی از امیرالمؤمنین علیه السلام...249

حکایاتی از حضرت زهرا علیهاالسلام...249

حکایاتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم... 251

حکایاتی از امیر المؤمنین علیه السلام...255

حکایاتی از حضرت زهرا علیهاالسلام...258

حکایاتی از امام حسن علیه السلام...258

حکایاتی از امام حسین علیه السلام...260

حکایاتی از حضرت امام سجاد علیه السلام...261

حکایتی از حضرت امام باقر علیه السلام...262

حکایاتی از امام صادق علیه السلام...263

حکایاتی از امام موسی کاظم علیه السلام...265

حکایاتی از امام رضا علیه السلام...267

حکایاتی از امام جواد علیه السلام...268

حکایاتی از امام هادی علیه السلام...270

حکایتی از امام حسن عسکری علیه السلام...271

ص: 8

دستگیری کنند. ناداران و فقرا صبر و تحمل پیشه سازند تا فقر و ناداری آنها را به کارهای زشتی همچون تجاوز به حقوق دیگران و دست دراز کردن به سوی این و آن، وادار نکند.

در جامعهء مطلوب عزت نفس و شخصیت انسان ها، حفظ و مراعات می شود. میان مسئولان و ارباب رجوع، گشاده رویی، صمیمیت و دلسوزی حاکم است. به بزرگان و دانشمندان احترام گذاشته می شود. قدردانی وشکرگزاری در مقابل احسان و نیکی، زیربنای روابط همهء افراد است. به جای دروغ، تهمت، افترا و دشنام، راستی و مدح و ثنا رایج می شود. مودت و دوستی جایی برای عداوت و دشمنی نمی گذارد. صفا، صمیمیت ، گرمی و محبت، جای کینه و کدورت را می گیرد. اگر کسی تخلفی کند، دیگران با برخوردی خردمندانه و با کرامت انسانی و عفو و بخشش، او را در میان خود جای می دهند و از خود دور نمی کنند، جز در مواردی که دور کردنش به صلاح او و جامعه باشد. به طور کلی همه سعی می کنند تا بدی و زشتی در جامعه از بین برود.

در این صورت است که جامعه به خوبی رشد و تکامل پیدا می کند و به تدریج بدیها را در خود از بین می برد و به جامعه ای سالم و با اخلاق تبدیل می شود. پس در اهمیت و ضرورت ترویج اخلاق در جوامع بشری و نیاز زندگی اجتماعی به آن تردیدی نیست.

در این نوشتار برآنیم تا اركان اخلاق و مبانی و ریشه های آن را با بهره گیری از سخنان ائمه معصومین علیهم السلام به اختصار بیان کنیم. در این واکاوی عوامل تقویت و تضعیف اخلاق را هم بررسی خواهیم کرد. در انتها نیز با بیان مواردی از برخوردهای اهل بیت علیهم السلام، نمونه هایی از اخلاق نیکوی مردان الهی ذکر می شود، شاید چراغی برای گم کرده راهی باشد.

از آنجا که خوب و بد امور به واسطهء عقل بر انسانها روشن می گردد و آفریدگان

ص: 10

خداوند با آغاز خلقت از این موهبت الهی برخوردار می شوند، از این معیار با عنوان «عقل فطری» و از احکام آن به «احکام فطری» تعبیر می کنیم و چون هدف ما در این نوشتار بیان احکام عقل فطری بر اساس تعالیم نورانی اهل بیت علیهم السلام است ، مجموعهء حاضر را «اخلاق فطری» می نامیم.

امید است این مختصر مورد پذیرش خداوند سبحان قرار گیرد و ما و خوانندگان گرامی را از الطاف و نعمت های خویش هر چه بیشتر بهره مند ساخته و عقل و خردمان را هر چه بیشتر نورانی فرماید.

قم، محمد بیابانی اسکویی 30 / 8/ 82

مصادف با 26 رمضان 1424

ص: 11

ص: 12

ص: 14

برای بندگانش فراهم کرده و چه اموری را در اختیار آنها گذاشته است و آنان را از چه نعمت های مهمی بهره مند کرده است. امام علیه السلام با این جمله بندگان را به خودشناسی می خواند و از آنها می خواهد به آنچه خدا در آنها به کار برده و برای آنها فراهم آورده است، توجه نمایند.

معلوم است که انسان بعد از معرفت نعمت به حکم عقل باید به دنبال آن باشد که خالق و ولی نعمت او چه می خواهد و برای چه این همه نعمت را در اختیار وی گذاشته است؟

برای یافتن پاسخ نیز باید به خود خدا مراجعه کند و از آنجا که بسیاری از بندگان به طور مستقیم با خدا در ارتباط نیستند، پس لازم است به کسانی که با خداوند متعال در ارتباط هستند، مراجعه نمایند و آنگاه که به این مقام رسیدند به واسطهء آنها از خواست صاحب نعمتشان اطلاع پیدا می کنند و متوجه می شوند که چگونه باید مسیر حیات و بندگی خود را تداوم بخشند و با انجام بندگی خویش، رضایت مولایشان را برآورده سازند.

حاصل آن که، مهم ترین وظیفهء بندگان، حفظ بندگی است و آن هم جز با شناخت وظایف بندگی و آن چه آنها را از بندگی خارج می کند، حاصل نمی شود. بنابراین بر بندگان لازم است، اضافه بر شناخت وظایف بندگی، در عمل به اموری که بندگی آنها را تثبیت می کند، کوتاهی نکنند و از آنچه آنها را از بندگی دور می کند، پرهیز نمایند.

ص: 17

امام زین العابدین علیه السلام نیز می فرماید:

الْعَقْلُ رَائِدُ الرُّوحِ وَ الْعِلْمُ رَائِدُ الْعَقْلِ(1)؛

عقل راهنمای روح است و علم راهنمای عقل.

این روایات تأثير علم و عقل در یکدیگر و تعامل آن دو را با هم روشن می کند. بر این اساس می توان گفت با آن که علم ریشه و اساس عقل است، ولی حیات و بقای آن به حیات عقل وابسته است.

خدای تعالی علم را به بنده اش عطا می کند و او با این علم اموری را کشف می کند. در این مرحله، عقل وظایف انسان را در قبال آنها روشن می سازد. از سوی دیگر پذیرش حكم عقل و پایبندی به آن موجب اعطای درجه بالاتری از علم می گردد، در نتیجه علم و عقل از عطایای ارزشمند خدای تعالی به انسان است و او با نور علم، خود و اشیا پیرامونش را می شناسد و بسیاری از امور اخلاقی، بلکه همهء آنها را مرهون تذكر و تنبه به احکام و دستورات عقل و خرد خویش است. البته مراد ما از عقل، عقل و خرد منطقی و بازاری نیست، بلکه منظور، آن نور الهی است که بدیها و خوبی ها را به انسان می نمایاند، او را به انجام خوبی ها ترغیب کرده، از بدیها بر حذر می دارد و بهشت و سعادت را برای انسان به ارمغان می آورد.

خدای تعالی می فرماید:

«وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ»؛(1)

در هر امتی رسولی بر انگیختیم تا به مردم ابلاغ کند که خدا را عبادت کنید و از طاغوت دوری جویید.

امير المؤمنین علیه السلام نیز می فرماید:

فَإِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ مُحَمَّداً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بِالْحَقِّ لِيُخْرِجَ عِبَادَهُ مِنْ عِبَادَةِ الَي عِبَادَتِهِ وَ مِنْ عُهُودِ عِبَادِهِ إِلَى عُهُودِهِ وَ مِنْ طَاعَةِ عِبَادِهِ إِلَى طَاعَتِهِ وَ مِنْ وَ لاَيَةِ عِبَادِهِ إِلَى وَ لاَيَتِهِ(2)؛

همانا خدای تعالی محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به حق مبعوث کرد تا بندگانش را از پرستش بندگانش، به سوی پرستش خود و از بیعت بندگانش به بیعت خود، و از فرمانبری بندگانش، به فرمانبری خود، و از ولایت و دوستی بندگانش به سمت ولایت خود خارج کند.

امام صادق علیه السلام عبادت خدای تعالی را اطاعت و فرمانبری او می شمارد و در تفسیر آیهء

«وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا كَلَّا ۚ سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا» می فرماید:

لَيْسَتِ الْعِبَادَةُ هِيَ السُّجُودَ وَ لَا الرُّكُوعَ وَ إنّما هِيَ طاعَةُ الرِّجالِ مَن أطاعَ المَخلوقَ في مَعصِيَةِ الخالِقِ فَقَدْ عَبَدَهُ (3)

عبادت سجده و رکوع نیست، بلکه عبادت همان اطاعت است. هر کس

ص: 22

مخلوقی را در نافرمانی خدای تعالی اطاعت کند، او را عبادت کرده است.

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

مَنْ أَطَاعَ جَبَّاراً فَقَدْ عَبَدَهُ(1)؛

هر کس ستمگری را پیروی کند، همانا او را عبادت کرده است.

پس کسی که از فرامین و قوانین الهی؛ یعنی دین و شریعت پیروی کند، در حقیقت خدا را بندگی کرده و او را پرستش نموده است و کسی که از پیروی دین الهی سر باز زند و از هوای نفس و شیاطین و ستمگران پیروی کند، آنان را عبادت و بندگی کرده است.

با توجه به مطالب گذشته روشن می شود که خدای سبحان معرفت خویش را به انسان عطا کرده است و با اعطای نور علم و عقل ، بندگی و عبودیت خویش و پرهیز از عبادت غیر خود را از انسان خواسته است. عبادت خدا نیز به معنای اطاعت از دستورات الهی است که در غالب دین، از سوی رسولان خدا به بندگان ابلاغ شده است. در ادامهء بحث اخلاق فطری را به عنوان یکی از مهم ترین فرامین الهی معرفی می کنیم.

خلاصه می شود و بهترین عبادت، اطاعت و پیروی از دستورات اوست و مهم ترین دستوری که از ناحیهء خدای سبحان به انسان ابلاغ شده، رعایت اخلاق در روابط اجتماعی است. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

لاَ تَنْظُرُوا إِلَى طُولِ رُكُوعِ اَلرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِنَّ ذَلِكَ شَيْءٌ اِعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَكَهُ اِسْتَوْحَشَ لِذَلِكَ وَ لَكِنِ اُنْظُرُوا إِلَى صِدْقِ حَدِيثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ(1)

به طول رکوع و سجدهء شخص نگاه نکنید؛ زیرا آن چیزی است که به آن عادت کرده است و اگر آن را ترک کند به خاطر آن عادت وحشت او را می گیرد، بلکه به راستی گفتار و پرداخت امانتش نگاه کنید.

نقل شده که مردی از پیش روی، خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و پرسید:

مَا اَلدِّینُ فَقَالَ حُسْنُ اَلْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ عَنْ یَمِینِهِ فَقَالَ مَا اَلدِّینُ فَقَالَ حُسْنُ اَلْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ مِنْ قِبَلِ شِمَالِهِ فَقَالَ مَا اَلدِّینُ فَقَالَ حُسْنُ اَلْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ مِنْ وَرَائِهِ فَقَالَ مَا اَلدِّینُ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ وَ قَالَ أَمَّا تَفَقُّهُ اَلدِّینِ هُوَ أَنْ لاَ تَغْضَبَ(2)؛

دین چیست ؟ حضرت فرمود: حسن خلق. سپس از سمت راست حضرت آمد و پرسید: دین چیست؟ حضرت فرمودند: حسن خلق. آنگاه از سمت چپ حضرت آمد و پرسید: دین چیست؟ حضرت فرمود: حسن خلق. سپس از پشت سر آن حضرت آمد و پرسید: دین چیست؟ حضرت به سوی او ملتفت شد و فرمود: آیا دین را نمی فهمی؟ دین آن است که خشمگین نشوی.

در حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است، که فرمودند:

ص: 24

حُسْنُ اَلْخُلُقِ نِصْفُ اَلدِّينِ(1)؛

خلق نیکو، نیمی از دین است.

در روایتی دیگر از امام زین العابدین علیه السلام آمده است:

سه نفر به لات و عزی سوگند خوردند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را بکشند. امیر المؤمنین علیه السلام به تنهایی با آنها ستیز کرد و یکی از آنها را کشت و دو نفر دیگر را اسیر کرد و به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: یکی از آنها را بیاور. امير المؤمنین علیه السلام یکی از آنها را پیش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آورد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرمود: بگو: لا إله إلا الله و شهادت بده که من رسول خدایم.

او گفت: جابه جا کردن کوه ابو قبیس برای من بهتر از گفتن این کلمه است. حضرت فرمود: یا علی او را ببر و گردنش را بزن. سپس فرمود: آن دیگری را بیاور.

حضرت به او هم فرمود: بگو لا إله إلا الله و شهادت بده که من رسول خدایم.

او گفت: مرا هم به دوستم ملحق کنید.

حضرت فرمود: یاعلی او را هم ببر و گردنش را بزن. پس امیر المؤمنین علیه السلام بلند شد تا او را گردن بزند.

ناگهان جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد و گفت: یا محمد، پروردگارت سلام می رساند و می فرماید او را نکش؛ زیرا که او در میان قوم خویش خوش خلق و سخاوتمند است.

پس حضرت به امير المؤمنين علیه السلام فرمود: یا علی دست نگه دار که فرستادهء پروردگارم مرا خبر داد که او در میان قبیلهء خود خوش اخلاق و بخشنده

ص: 25

است.

سپس آن مشرکی که دم تیغ بود پرسید: این را رسول پروردگارت به تو خبر داد؟

حضرت فرمود: آری.

او گفت: سوگند به خدا هیچ گاه درهمی را با وجود برادرم برای خود کنار نگذاشته ام و در نزاعها، ترشرویی و اخم نکرده ام، پس شهادت می دهم که خدایی جز الله نیست و تو رسول خدایی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: حسن خلق و سخاوتش او را به نعمتهای بهشتی کشاند.(1)

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

روزی عده ای از اسیران را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می آوردند. حضرت دستور داد تا همه را بکشند و تنها یکی از آنها را آزاد کرد. آن مرد گفت: چرا مرا آزاد کردی؟

حضرت فرمود: جبرئیل از سوی خدا برایم خبر آورد که در تو پنج خصلت وجود دارد که خدا و رسولش آن را دوست دارند: غیرت شدید به محارم، سخاوت، حسن خلق، راستگویی و شجاعت. آن مرد وقتی اینها را شنید، مسلمان شد و اسلامش نیکو شد تا سرانجام در جنگ با کفار در کنار پیامبر جنگید و شهید شد.(2)

در حدیثی دیگر آمده است:

قيل لرسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: إِنَّ فُلانَةَ تَصُومُ النَّهارَ وَ تَقُومُ اللَّيْلَ و هِيَ سَيِّئَةُ الْخُلُقِ تُؤْذِي جِيرانَها بِلِسانِها فَقالَ: لا خَيْرَ فِيها، هِيَ مِنْ أَهْلِ النّارِ(3)؛

به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفته شد: فلان خانم، روزها را روزه می گیرد و شب ها

ص: 26

را با عبادت سپری می کند، ولی با وجود این، بد خلق است و همسایگان از زبان وی در عذاب هستند.

حضرت فرمود: در او هیچ خبری نیست و از اهل آتش است.

بنابراین روشن می شود که در ادیان الهی اخلاق خوب و رفتار مناسب با هم نوعان، صداقت و راستی در گفتار و رعایت امانت و حقوق بندگان الهی و به طور کلی، حفظ تمام مکارم اخلاق و شؤونات انسانی، اساس و مبنای بندگی شمرده می شود.(1)

به عبارت دیگر یکی از مهم ترین اموری که خدای سبحان به بندگان خود امر کرده، اخلاق نیک است. اخلاق اگر مهم ترین و بزرگ ترین هدف انبیای الهی و اوصیایشان نباشد، بی شک یکی از اهداف مهم آنان بوده است.

«فَبِما رَحمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُم ۖ وَ لَو كُنتَ فَظًّا غَليظَ القَلبِ لَانفَضّوا مِن حَولِكَ ۖ فَاعفُ عَنهُم وَاستَغفِر لَهُم...»(1)

به واسطهء رحمتی از سوی خداوند در برابر آنان نرم شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند. پس از آنها درگذر و برای آنها طلب آمرزش كن.

همین طور هنگامی که حضرت موسی و هارون را به سوی فرعون می فرستد به ایشان توصیه می کند که با نرمی با او سخن گویید:

«اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى * فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى»(2)

بروید به سوی فرعون که طغیان کرده است و با گفتاری نرم، با او سخن بگویید، شاید متذکر شود و یا خشیت پیدا کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در توصیف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و تربیت خود به دست ایشان می فرماید:

وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم بِالْقَرَابَهِ اَلْقَرِیبَهِ وَ اَلْمَنْزِلَهِ اَلْخَصِیصَهِ وَضَعَنِی فِی حَجْرِهِ وَ أَنَا وَلِیدٌ یَضُمُّنِی إِلَی صَدْرِهِ وَ یَلُفُّنِی فِی فِرَاشِهِ وَ یُمِسُّنِی جَسَدَهُ وَ یُشِمُّنِی عَرْفَهُ وَ کَانَ یَمْضَغُ اَلشَّیْءَ ثُمَّ یُلْقِمُنِیهِ وَ مَا وَجَدَ لِی کَذِبَهً فِی قَوْلٍ وَ لاَ خَطْلَهً فِی فِعْلٍ وَ لَقَدْ قَرَنَ اَللَّهُ بِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ لَدُنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلاَئِکَهٍ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ اَلْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلاَقِ اَلْعَالِمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَتْبَعُهُ اِتِّبَاعَ اَلْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ عِلْماً مِنْ أَخْلاَقِهِ وَ یَأْمُرُنِی بِالاِقْتِدَاءِ بِهِ(3)

شما به خوبی قرابت و نزدیکی و مقام ویژه مرا نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 28

می دانید. او مرا در دامن خویش می نهاد در حالی که تازه متولد شده بودم. به سینهء خود می چسباند و در رختخواب خود مرا می خوابانید و با بدن خویش مرا مس می کرد و بوی پاکیزه خویش را به من می رساند. غذا را می جوید و در دهانم می گذاشت. هرگز در گفتارم دروغی نیافت و در کار من اشتباهی پیدا نکرد.

از همان زمان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را از شیر باز گرفتند، خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگان خویش را مأمور ساخت تا شب و روز او را به راه های بزرگواری و اخلاق نیک عالم سوق دهد. من همانند شتر بچه ای که به دنبال مادرش راه می رود (و در همه کارها مقلد اوست) از او پیروی می کردم و او هر روز نکته ای تازه از اخلاق نیک را برای من آشکار می کرد و مرا فرمان می داد که به او اقتدا کنم.

پس در این که پیامبران الهی مؤدب به آداب الهی بودند و در درجهء بالایی از محاسن اخلاق انسانی قرار داشتند، شکی نیست.

بُعِثْتُ بِمَکَارِمِ اَلْأَخْلاَقِ وَ مَحَاسِنِهَا(1)؛

من برای مکارم اخلاق و محاسن اخلاق مبعوث شده ام.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَصَّ اَلْأَنْبِیَاءَ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ بِمَکَارِمِ اَلْأَخْلاَقِ فَمَنْ کَانَتْ فِیهِ فَلْیَحْمَدِ اَللَّهَ عَلَی ذَلِکَ وَ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ فَلْیَتَضَرَّعْ إِلَی اَللَّهِ وَ لْیَسْأَلْهُ(2)

همانا خداوند تبارک و تعالی پیامبران خویش را به مکارم اخلاق اختصاص داد؛ پس کسی که آنها را داراست خدا را بر آن شکر کند و کسی که ندارد به درگاه الهی تضرع کرده و از او بخواهد.

ایشان در حدیث دیگری در مورد ادای وظیفه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

دَلَّ عَلَی مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ أَخَذَ بِهَا وَ نَهَی عَنْ مَسَاوِی الْأَخْلَاقِ وَ رَغِبَ عَنْهَا (3)

(پیامبر صلی الله علیه و آله) مردم را به محاسن اخلاق راهنمایی کرد و خود به آنها عمل نمود و از اخلاق ناپسند باز داشته، خود از آن رویگردان شد.

و پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود:

اَقرَبُکُم غَداً مِنّی فِی المَوقِفِ اَصدَقُکُم لِلحَدِیثِ وَ آداکُم لِلاَمانَةِ وَ اَوفاکُم بِالعَهدِ وَ اَحسَنُکُم خُلُقاً وَ اَقرَبُکُم مِنَ النّاسِ(4)

ص: 30

نزدیک ترین شما بر من فردای قیامت راست گفتارترین و امانت دارترین و با وفاترین شما به عهد و پیمان و خوش خلق ترین و نزدیک ترین شما به مردم است.

از این کلمات نورانی معلوم می شود که ترویج اخلاق خوب در جوامع بشری و باز داشتن از اخلاق بد یکی از وظایف مهم پیامبران الهی بوده است و آنان در این زمینه زحمات فراوان کشیده و به مردم تمام آنچه در این زمینه لازم بوده است را یادآوری کرده اند.

بد را به او عطا کرده است، اما برای بیداری انسانهای غافل، لازم است کسی آنها را به احکام عقلشان متوجه و متذکر سازد و به تعبیر امیرالمؤمنین علیه السلام دفائن عقول ایشان را اثاره کند.(1)

یَا هِشَامُ قَوْلُ اللَّهِ «هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ»(1) جَرَتْ فِی الْمُؤْمِنِ وَ الْکَافِرِ وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ مَن صُنِعَ إلَيهِ مَعروفٌ فعَلَيهِ أن يُكافِئَ بهِ(2)

ای هشام سخن خدا «آیا جزای احسان جز احسان است» در مؤمن و کافر و نیک و بد، همه جاری است. به هر کسی خوبی شود بر اوست که با خوبی آن را جبران کند.

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

ثَلاثٌ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لاَِحَدٍ فِيهِنَّ رُخْصَةً اَداءُ الاَْمانَةِ اِلَى الْبَرِّ وَالْفاجِرِ وَالْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَالْفاجِرِ وَ بِرُّ الْوالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كانا اَوْ فاجِرَيْنِ(3)؛

سه چیز است که خداوند در آنها رخصت قرار نداده است: ادای امانت به افراد خوب و بد، وفای به عهد نسبت به اشخاص خوب و بد(4) و نیکی به پدر و مادر خوب باشند یا بد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص: 33

اِعْلَمْ أَنَّ ضَارِبَ عَلِيٍّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بِالسَّيْفِ وَ قَاتِلَهُ لَوِ اِئْتَمَنَنِي وَ اِسْتَنْصَحَنِي وَ اِسْتَشَارَنِي ثُمَّ قَبِلْتُ ذَلِكَ مِنْهُ لَأَدَّيْتُ إِلَيْهِ اَلْأَمَانَةَ(1)

بدان همانا ضارب امير المؤمنين علیه السلام و قاتل او، اگر امانتی را پیش من بگذارد، یا از من درخواست راهنمایی و مشورت کند و من آن را قبول کنم، امانت را به او بر می گردانم.

خداوند سبحان خارج ساخته، به سوی بندگی شیطان سوق دهند. به همین جهت خداوند سبحان پیامبران و رسولان خویش را به میان بندگان فرستاد تا آنها را از غفلت خارج سازند و نعمت فراموش شده را به آنان یادآوری کنند.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

فبَعَثَ فيهِم رُسُلَهُ و واتَرَ إلَيهِم أنبياءهُ ؛ لِيَستَأدُوهُم مِيثاقَ فِطرَتِهِ ، وَ يُذَكِّروهُم مَنسِيَّ نِعمَتِهِ ، وَ يَحتَجُّوا علَيهِم بالتَّبليغِ ، وَ يُثيروا لَهُم دَفائنَ العُقولِ(1)؛

خداوند رسولانش را در میان مردم مبعوث کرد و پیامبرانش را پی در پی به سوی آنان فرستاد تا به جا آوردن میثاق و پیمان فطرت را از آنان مطالبه کنند و نعمت های فراموش شده را به یاد آنها آورند و با تبلیغ و رساندن پیام های الهی، حجت را بر آنها تمام کنند و گنج های پنهان خردهایشان را آشکار سازند.

البته باید دانست، اگر چه اساس و مبانی اخلاق به وسيله انبیا در جوامع انسانی پایه گذاری شده است و آنان با زحمات فراوان عده ای را در هر جامعه ای با اخلاق انسانی تربیت کرده اند و حاصل تلاش ایشان اثاره خردها و عقول بیشتر انسانها بوده است(2)، با این حال لازم نیست تکامل در جوامع بشری همواره به دست پیامبران و اولیای الهی تحقق پیدا کند، بلکه همه در قبال این امر موظفند.

تربیت فرزندان خویش را جدی گرفته ، آموزگاران، دوستان و رفت و آمد آنان را به دقت زیر نظر داشته باشند. همچنین توصیه های لازم را به آنها گوشزد کنند و در مقابل رفتار و کردارهای آنها بی تفاوت نباشند، تا آنان طریق بندگی خدای سبحان را به سلامت طی کنند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

بَادِرُوا أَوْلاَدَكُمْ بِالْحَدِيثِ قَبْلَ أَنْ يَسْبِقَكُمْ إِلَيْهِمُ اَلْمُرْجِئَةُ(1)

در رساندن اخبار و احادیث به جوانان خود شتاب کنید، پیش از آن که مرجئه - گروهی از منحرفان - در این امر بر شما سبقت گیرند.

و نیز می فرماید:

عَلَيكَ بِالأْحداثِ فَإنَّهُم أسرَعُ إلى كُلِّ خَيرٍ (2)

بر تو باد جوانان که آنها در هر خیری از دیگران سریع ترند.

امیر المؤمنین علیه السلام در وصیت خویش به امام حسن علیه السلام می فرماید:

إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْهُ، فَبَادَرْتُكَ بِالأَدَبِ قَبْل أَنْ يَقْسوَ قلبُكَ وَ يَشتغِلَ لُبُّكَ(3)

همانا قلب نوجوان همچون زمین خالی است، هر بذری در آن انداخته شود، می پذیرد. پس در تربیت تو پیش از آن که دلت سخت شود و خردت مشغول شود، شتاب کردم.

هیچ عاقلی در مورد ضرورت اهتمام به تربیت جوانان شک و شبهه ای ندارد،

ص: 36

حتى آنان که دوره جوانی خود را با بی مبالاتي و لا ابالی گری پشت سر گذاشته اند نیز به لزوم مواظبت و دقت در امر جوانان اذعان دارند.

بنابراین کسی که فرزند خویش را دوست دارد و خواهان رشد و تکامل اوست، هیچ فرصتی را در راه تربیت فرزندان و محافظت از ایشان در مقابل دام شیاطین، از دست نمی دهد. پیش از آن که دل فرزند سخت و ذهنش پر شود، او را در می یابد و با اهتمام به تربیت عزیزان خود، سعی می کند تا از آنان افرادی خردمند و مفید بسازد.

همچنین به دلیل اهمیت فوق العاده تربیت فرزندان، گاهی لازم است امور دیگر فدای این کار گردد. به عنوان مثال اگر چه تامین معاش مهم است، ولی می توان از تشریفات و امور بی اهمیت زندگی کاست و با پیشه کردن کمی زهد و قناعت، فرصتی را نیز برای امر مهم تربیت فرزندان اختصاص داد.(1)

ص: 37

ص: 38

ص: 40

لق، صفتی است که فعل مناسب آن همیشه و بدون هیچ گونه تخلف از صاحب آن سر می زند.(1)

آنگاه او غرایز دیگری را هم نام می برد و بعد درباره حقیقت غریزه و تربیت آن می نویسد:

غرایز، مادۀ نخستین ساخته شدن اخلاق هستند، ولی ماده ای بسیط و ساده هستند که نه می توان آنها را به حال خود رها کرد و نه می شود سرکوب و لگد مالشان کرد، بلکه لازم است تربیت و تهذیب شوند.(1)

احمد امین عامل دیگر تکوین اخلاق را همچون ابن مسکویه عادت و تمرین بر شمرده، آنگاه کیفیت به وجود آمدن و قابل تغییر بودن آن را بررسی می کند. او بیشتر خلقیات انسان را ناشی از عادات او می داند و می گوید:

انسان با عاداتش شقی، سعید، امین، خائن، شجاع و ترسو است، بلکه حتى صحت و سلامتی جسمانی انسان هم به عادات او برمی گردد و می تواند به واسطه ملاحظه اعتدال در خوردن و آشامیدن و رعایت بهداشت خیلی از امراض را از میان ببرد.(2)

وی وراثت و محیط زندگی را سومین منشأ اخلاق بر می شمارد و تأثیر وراثت و جامعه را در برخی از عواطف و اخلاقیات انسان قطعی می داند و آیهء زیر را به عنوان شاهدی بر مدعای خود بیان می کند:

«وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ ۖ وَالَّذِي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِدًا»(3)

سرزمین پاک گیاهش به اذن پروردگار می روید، اما سرزمین های بد جز

ص: 46

گیاه ناچیز از آن نمی روید.

بنابراین بر اساس نظر ابن مسکویه و احمد امین،بلکه بیشتر دانشمندان اخلاق انسان در تكون برخی از صفات اخلاقی خود، نقش سازنده ای ایفا نمی کند، بلکه وراثت، جامعه و غرایز طبیعی موجب پدید آمدن آنها می شوند.(1) اما از آنجا که بشر قدرت و اراده تغییر همهء آنها را دارد، می تواند با اراده محکم و پشتکار آنها را تغییر دهد. پس گرچه انسان در تكون برخی صفات نقش ندارد، ولی در بقا و تداوم آنها نقش مهمی دارد و می تواند در وجود آنها تأثیرگذار باشد.

با توجه به این مطلب می توان گفت بین سخن احمد امین، ابن مسکویه و دیگران و آنچه مرحوم طبرسی در معنای اخلاق بیان کرده است ، تنافی و تعارضی وجود ندارد. ایشان می فرماید:

حقيقة الخلق ما يأخذ به الإنسان نفسه من الآداب و إنما سمي خلقا لأنه يصير كالخلقة فيه ؛ فأما ما طبع عليه من الآداب فائه «الخيم» فالخلق هو الطبع المكتسب والخيم الطبع الغريزی؛(2)

حقیقت خلق، آدابی است که انسان نفس خویش را با آنها نگهداری می کند. خلق نامیدن آنها به جهت آن است که مانند اموری می شوند که انسان با آنها خلق شده است. اما آدابی که به صورت طبیعی در انسان وجود دارد، «خیم» نامیده می شود. پس خلق، سرشتی است که انسان آن را کسب می کند و «خیم» طبیعت و سرشت غریزی است.

ص: 47

صادر می شود، مثل خوردن و آشامیدنی مباح به دنبال گرسنگی و تشنگی؛ و مانند افعالی که برای ارضای غرایز نفسانی است، مثل گوش دادن و خواندن کتاب داستان برای ارضای غریزۀ حب مطالعه؛ و مانند جمع کردن مال از راه های شرعی برای ارضای غریزه حب تملک؛ و نیز مانند آداب شخصی و اجتماعی، مثل آداب خوردن و آشامیدن و پوشیدن و نظافت و نظام..؛ و مانند اطاعت از اوامر، مثل مواظبت بر مسواک زدن پیش از نماز و حضور در صف اول نماز جماعت

بدین ترتیب افعال ارادی انسان، یا افعالی اخلاقی هستند و یا غیر اخلاقی و افعال ارادي غیر اخلاقی که برای ارضای غرایز است، در صورتی غیر اخلاقی است که به اندازه نیاز باشد، نه کم و نه زیاد. مثلا خوردن به اندازه نیاز فعل ارادی غیر اخلاقی است. به طور کلی برای افعال اخلاقی دو ویژگی وجود دارد: اول این که ناشی از صفت نفسانی خوب یا بد باشد. دوم این که همراه با نیتی خوب یا بد باشد که به خاطر آن مورد مدح یا ذم قرار گیرد.(1)

دربارهء خوبی و بدی افعال و همین طور تأثیر نیت در اخلاقی بودن فعل در آینده بحث خواهیم کرد. منظور از طرح این بحث در اینجا به جهت بیان حدود افعال اخلاقی و نزدیک شدن به خلق به معنی صفات نفسانی بود. با توضیحی که داده شد، روشن گردید که چون خلق و خوی انسانها نفسانی هستند، اطلاع از آنها تنها برای خود اشخاص میسور است و هیچ انسانی نمی تواند ادعا کند که فلانی دارای چنین خلق و خویی است؛ زیرا تنها راه رسیدن به صفات نفسانی افعال انسان است، و حال آن که صدور فعل از انسان جهات مختلفی دارد و تنها یکی از آن جهات، صفت نفسانی است. لذا تشخیص جهات صدور فعل از دیگران یا ممکن نیست و یا سخت و دشوار است.

ص: 49

اول آنکه اخلاق منحصر در افعال اختیاری نیست، بلکه امام علیه السلام آن را به افعال غیر اختیاری هم تعمیم داده است.

دوم آنکه ظاهر روایت دلالت دارد که صاحب هر دو نوع خلق، مورد تمجید و ستایش است، ولی خلقی که به نیت و قصد اکتساب می شود، سزاوار ستایشی بالا و تمجیدی بهتر است؛ زیرا صاحب آن کاری می کند که بر اساس سرشت اولیه اش نیست و به همین جهت برای انجام آن به زحمت می افتد و از خود شکیبایی به خرج می دهد. بر خلاف صاحب خلقی که به اقتضای طبع اوست، و او در به وجود آوردن آن نقشی ایفا نمی کند.(1)

سومین نکته این است که بر اساس این روایت همهء انواع اخلاق خوب و بد، اعم از اختیاری و غیر اختیاری، بخشش خداوند متعال است.(2)

اعطای خداوند یا بر اساس حب و بغض او(3) و یا با توجه به مصلحت و حکمتی

ص: 51

صورت می گیرد.(1) البته روشن است که حب و بغض خداوند نسبت به بندگانش به خاطر فرمانبری و نافرمانی آنهاست.(2)

در برخی موارد نقش افعال انسان در عطای الهی روشن و واضح است که از این امر به خلق اختیاری تعبیر می شود. در مواردی نیز افعال انسان در این دنیا نقشی در اعطای خداوند ندارند، بلکه این اعطا به واسطه افعال انسان در عوالم پیشین صورت گرفته است. در برخی از روایات، سخن از رابطه فعل و اخلاق به میان آمده است. امام باقر علیه السلام فرمود: امام زین العابدین علیه السلام به اولاد خویش می فرمود:

از دروغ کوچک و بزرگ، جدی و شوخی پرهیز کنید؛ زیرا دروغ کوچک انسان را بر دروغ بزرگ جری می کند.

ص: 52

أَما عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله قالَ: ما يَزالُ الْعَبْدُ يَصْدُقُ حَتّي يَكْتُبَهُ اللهُ صِدَّيقاً وَ مَا يَزالُ الْعَبْدُ يَكْذِبُ حَتّي يَكْتُبَهُ اللهُ كِذّاباً(1)

آیا نمی دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بنده ای که بر راستگویی استمرار داشته باشد، خدای تعالی او را بسیار راستگو به شمار می آورد و بنده ای که بر دروغ گویی مداومت کند خدای تعالی او را بسیار دروغگو ثبت می کند.(2)

البته کلمهء خلق، علاوه بر معنای عامی که ذکر گردید، گاهی در مصادیقی از همان معنای فراگیر نیز به کار رفته است. به عنوان مثال «حسن الخلق» به مدارا با مردم اطلاق شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ أَكْمَلَ إِيمَانَهُ، وَ إِنْ كَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ ذُنُوباً لَمْ یَنْقُصْهُ ذَلِکَ قَالَ وَ هُوَ اَلصِّدْقُ، وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ، وَ الْحَيَاءُ، وَ حُسْنُ الْخُلُق(3)

کسی که چهار چیز داشته باشد، ایمانش کامل می شود و اگر از سر تا پا به گناهان نیز آلوده باشد از ایمانش نمی کاهد. فرمود: آنها عبارت اند از: راستگویی، رد امانت، حیا و حسن خلق.

ص: 53

در این روایت اگر چه رد امانت، راستگویی و حیا مصادیقی از اخلاق نیکو به معنای عام آن هستند، ولی حسن خلق در قبال آنها قرار گرفته است؛ یعنی امور یاد شده حسن خلق نیستند، در صورتی که در اطلاق خلق نیکو به آنها تردیدی نیست.

این بیان امام علیه السلام دلالت دارد که امور اخلاقی در خوبی و بدی درجات و مراتب مختلف دارند، چه این که راستگویی ، رد امانت و حیا در مقابل مدارا با مردم و حسن خلق به شمار نمی آید؛ یعنی در درجه خوبی آن نیستند، نه این که خلق نیکو به حساب نمی آیند.

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام از حد حسن خلق سؤال می کند و حضرت در جواب می فرماید:

تُلَیِّنُ جَناحَکَ وَ تُطَیِّبُ کَلامَکَ وَ تَلْقی اخاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ(1)؛

(حد حسن خلق) نرمی دل و پاکیزگی سخن و گشاده رویی با مردم است. امير المؤمنین علیه السلام نیز گشاده رویی و مصاحبت نیکو را خلق نیکو دانسته است.(2)

در روایتی دیگر نیز نظافت و پاکیزگی از اخلاق پیامبران به شمار آمده است.(3)

بنابراین اگر کسی بخواهد به حقیقت اخلاق اشخاص راه پیدا کند، این موارد در تشخیص آنها مفید و مؤثر خواهد بود. البته این بدان معنا نیست که این علائم علت تامه هستند، بلکه ممکن است در برخی موارد ظاهر شخص خیلی خوب باشد، ولی باطنی خبیث و زشت داشته باشد. هر چند ممکن است در مواردی آن باطن به ظاهر هم سرایت کند، اما آن را می توان با استفاده از علائم دیگر مانند معاشرت به دست آورد.

ص: 57

ص: 58

ص: 60

مراد از ارکان اخلاق اموری هستند که در شکل گیری خلق انسانی نقش اساسی دارند و بدون یکی از آنها خلق تحقق نمی یابد. بر این اساس ارکان اخلاق عبارتند از : الف. علم وعقل ؛ ب. قلب؛ ج. نیت.

پیش از شروع به بحث از ارکان عقل، توجه به دو نکته ضروری است.

نکته اول: رکن و اساس هر چیزی آن است که قوام حقیقت آن شیء به او باشد. سه امر مذکور را در حقیقت نمی توان رکن اخلاق به معنای عام آن - که اعم از اخلاق اختیاری و غیر اختیاری است - دانست، ولی از آنجا که اخلاق مورد بحث ما بیشتر توجه به خلق و خوی اختیاری است، از این جهت می توان آنها را به عنوان رکن و اساس اخلاق دانست؛ زیرا هیچ عمل اختیاری بدون علم و عقل به وجود نمی آید و قلب نیز چنان که خواهیم گفت فرماندهی افعال جوارحی را به عهده دارد. همچنین خود قلب نیز افعالی دارد که پایه و اساس افعال بدنی است. بنابراین قلب انسان هم در خلق و خوی اختیاری او نقش حیاتی خواهد داشت. انسان عاقل عالم، در اعمال خود جهات مختلف فعل خویش را مورد نظر قرار می دهد، سپس اقدام به ایجاد آن می کند. بنابراین نیت هم در افعال انسان و شکل گیری خلق و خوی او جایگاه ویژه ای دارد.

نکته دوم: در این بخش معنای سه امر مذکور را با برخی از ویژگی های آنها بیان

ص: 61

می کنیم. در بخش بعد که سخن از مبادی اخلاق است، باز هم مطالبی قلب، عقل و علم ذکر خواهیم کرد؛ زیرا مبادی اخلاق، مبادی عقل و قلب نیز هست.

و عقل هم به خوبی روشن می گردد.

اکنون برای توضیح بیشتر این رابطه، به برخی از آیات و روایات معصومان علیهم السلام که در این زمینه وارد شده است، اشاره می کنیم:

خدای تعالی می فرماید:

«وَ نَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا، فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا، قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا، وَ قَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»(1)؛

سوگند به نفس و آن کسی که آن را تسویه کرد. سپس پلیدیها و پرهیزکاریش را به او الهام کرد. به تحقیق رستگار شد آن که نفس خویش را تزکیه کرد و بی بهره گشت کسی که آن را (زیر ناپاکیها) پنهان کرد.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیهء شریفه می فرماید:

بَيَّنَ لَها ما تأتي وَ مَا تَترُكُ(2)؛

ص: 63

به انسان آنچه آوردنی و ترک کردنی بود، بیان کرد.

و در حدیثی دیگر می فرماید:

عَرَّفَهَا وَ أَلْهَمَهَا ثُمَّ خَیَّرَهَا فَاخْتَارَت(1)؛

پلیدی و تقوا را به او شناساند و الهام کرد. آنگاه به او اختیار داد و او با خواست و اختیار خود یکی از آن دو را انتخاب می کند.

امام باقر و امام صادق علیهماالسلام هم فرمودند:

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ أَطَاعَ وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها(2)؛

همانا رستگار شد کسی که فرمان برد و تباه شد کسی که عصیان کرد.

در حدیثی دیگر امام صادق علیه السلام فرمود:

مَعْرِفَةُ الْحَقِّ بَيْنَ الْبَاطِلِ(3)

خداوند شناخت حق را از باطل به او الهام کرد.

خدای تعالی در آیات مورد بحث به صراحت بیان می کند که رستگاری و تباهی انسان به دست خود او رقم می خورد؛ چرا که خدای سبحان همه خوبی هایی که لازم بود انسان آنها را انجام دهد و نیز همه بدی هایی که باید از آنها اجتناب می کرد به او الهام نمود و حق از باطل برای او روشن گردید.

با توجه به روایاتی که دربارهء عقل و حقیقت آن بیان شد، روشن گردید که شناخت خوبی ها و بدی ها و حق از باطل به واسطهء عقل تحقق پیدا می کند. از سوی دیگر واضح است که اخلاق خوب و بد بیشتر حاصل تداوم رفتار و کردار انسانی است که در نفس آدمی پدید می آید. بنابراین نقش عقل در شکل گیری

ص: 64

اخلاق در انسان به خوبی روشن می گردد. در روایات هم به این امر تصریح شده است. حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

الْخَلْقُ الْمَحْمُودُ مِنْ ثِمَارِ الْعَقْلِ وَ الْخَلْقُ الْمَذْمُومِ مِنْ ثِمَارِ الْجَهْلِ(1)؛

اخلاق نیکو از میوه های عقل و اخلاق بد از میوه های جهل است.

و همچنین می فرماید:

رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْيِيزَ بَيْنَ الْأَخْلَاقِ وَ إِظْهَارِ مَحْمُودِهَا وَ قَمْعُ مَذْمُومِهَا(2)؛

سر لوحهء علم و دانش تشخیص بین اخلاق و آشکار نمودن اخلاق خوب و از بین بردن اخلاق بد است.

در جایی دیگر می فرماید:

الحِرصُ وَالشَّرَهُ وَالبُخلُ نَتیجَهُ الجَهلِ(3)؛

حرص و جوش خوردن و بخل نتیجهء جهل است.

و نیز می فرماید:

ادب در انسان همچون درختی است که اصل و ریشهء آن عقل است.(4)

عقل درختی است که میوه اش سخاوت و حياست.(5)

میوهء عقل مدارا کردن با مردم است.(6)

جوانمردی انسان به اندازه عقل اوست.(7)

با افزایش عقل، حلم و بردباری افزایش می یابد.(8)

ص: 65

علما پاکیزه ترین مردم اند از نظر اخلاق و کمترین اند از نظر ریشه در طمع داشتن.(1)

اخلاق با معاشرت بی خردان تباه می شود و با معاشرت خردمندان اصلاح می گردد.(2)

در خور توجه است که رابطهء میان علم و عقل و اخلاق یک سویه نیست، بلکه میان آنها تعامل وجود دارد و همان طور که علم و عقل در اخلاق تأثیر دارد، اخلاق هم در رشد و کمال عقل مؤثر است. امام باقر علیه السلام می فرماید:

مَا دَخَلَ قَلبُ امرِئٍ شيءٌ مِن الكِبرِ إلاّ نَقَصَ مِنْ عَقْلِهِ مِثْلَ مَا دَخَلَهُ مِنْ ذَلِكَ قَلَّ ذَلِكَ أَوْ كَثُرَ(3)؛

چیزی از کبر - کم یا زیاد - در دل انسان داخل نمی شود، جز این که به همان اندازه از عقل و خردش کاسته می شود.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

آفت عقل، عجب و خود پسندی است.(4)

امام صادق علیه السلام دربارهء تأثير عجب در شناخت خوب و بد می فرماید:

العُجبُ دَرَجاتٌ، مِنها أن يُزَيَّنَ لِلعَبدِ سُوءُ عَمَلِهِ فيَراهُ حَسَنا فيُعجِبَهُ وَ يَحسَبَ أنَّهُ يُحسِنُ صُنعا(5)

عجب و خودبینی درجاتی دارد: یکی آن که عجب، عمل بد انسان را چنان می آراید که او آن را خوب می بیند و به خود می بالد و تصور می کند کار خوبی انجام داده است.

ص: 66

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

شایسته است که عاقل از مستی مال، قدرت، علم، مدح و ثنا و جوانی پرهیز کند؛ زیرا هر یک از این مستی ها، بادهای ( بوهای) بدی به دنبال دارد که عقل و وقار را تباه می کند.(1)

و نیز در نامه ای به یکی از یارانش می نویسد:

تو را و خودم را وصیت می کنم به پرهیز و تقوا از کسی که نافرمانیش روا نباشد و امیدی به غیر او و غنایی جز به او نباشد؛ زیرا کسی که از خدا تقوا کند، عزیز، قوی، سیر و سیراب می شود و عقل و خردش از اهل دنیا فراتر رود «فَبَدَنُهُ مَعَ أَهْلِ اَلدُّنْيَا وَ قَلْبُهُ وَ عَقْلُهُ مُعَايِنُ اَلْآخِرَةِ»؛ بدنش با اهل دنیا است و دل و خردش آخرت را می بیند. دوستی دنیا را که مقابل چشمانش است (دنیای نقد) با نور دلش از بین می برد. پس حرام دنیا را واقعاً ناپاک می داند و از شبهات دوری می کند. فقط به خالق اشیا دلگرم و امیداور است و در این راه تلاش و جدیت می کند و بدن خویش را به زحمت می اندازد تا این که چشمهایش فرو می رود و استخوانهایش نمایان می گردد. خدای تعالی به جای همه اینها (در این دنیا) او را قوت بدن و افزایش عقل و خرد عطا می کند و آنچه در آخرت برایش مهیا کرده، بیشتر است (2)

انسان عاقل باید همیشه بیدار و هشیار باشد تا مبادا غفلت بر او چيره شود و عجب و خودبینی، تکبر و نخوت، حب دنيا، قطع رحم، آزار و اذیت به همنوع و دیگر کارهای ناپسند از او سر زند؛ چرا که هر یک از این اعمال و اخلاق زشت موجب تاریکی دل، دوری از خدا و نقصان نور دانش و خرد در او می گردد. انسانی که از احکام عقل خود غافل شود، با دست خویش خود را تباه می کند و زندگی ابدی در کنار خوبان را از دست می دهد.

ص: 67

چنین کسی باید با اندک نوری که در او پیدا شده، راه خویش را شروع کند. در سایه آن به خدا، خالق و مالک همه هستی ، روی آورد و لحظه ای از نور الهی غفلت نکند تا به تدریج آن نور در او فزونی یابد و به درجه ای از کمال برسد که امیر مؤمنان على علیه السلام آن گونه توصیفش فرمود، یعنی با وجود این که در دنیاست ولی از آن کنده شود و با دل و خرد خویش آخرت را مشاهده کند.

خوشا به حال آنان که خدای تعالی یاریشان کرد و توانستند پارسایی و زهد به معنای واقعی و حقیقی را با تمام وجود بچشند و با روشنایی نور الهی راه به سوی آینده ای روشن پیش گیرند. آنان که جنود و لشکریان عقل و خرد را در خود به اندازه توان تحقق بخشیده و با آن، لشکریان خرد را در مقابل لشکریان جهل و شیطان قرار می دهند. ایشان دائما تلاش می کنند که به درجات بالایی از دانش و خرد دست یافته و در آنجا استقرار پیدا کنند و با آرامش و اطمینان هر چه بیشتر به سوی خدای سبحان در حرکت باشند.

ولی باید دانست که این راه بسیار دشوار است و خطرات فراوان پیش روی روندگان وجود دارد؛ چرا که شیطان همیشه در کمین است و هر لحظه احتمال از دست رفتن صبر و شکیبایی وجود دارد. به همین خاطر است که فقط تعداد اندکی از مؤمنان واقعی توان تحمل همه مشکلات و دشواری های این راه را پیدا می کنند و بیشتر سالکان این طریق در اوائل راه یا در میانه های آن می مانند وچه فراوان اند کسانی که قدم در این راه نهاده، مقداری از آن را پیموده اند، ولی با برخورد به مشکلی نه چندان مهم عقب نشینی کرده و از رفتن باز مانده و یا به طور کلی سقوط کرده و در دام جهل و شیطان افتاده اند. چه بسیارند آنان که همیشه در مراتب اولیه راه درجا می زنند و هیچ وقت نمی توانند قدمی پیش بگذارند و بیشتر از همه، آنان که اصلا از اول پا در این راه نگذاشته و تا آخر عمر اسیر هوای نفس و گرفتار جهل و شیطان شده اند.

ص: 68

حال که تعامل عقل و خرد انسانی با امور اخلاقی روشن گردید و معلوم شد که پایه اساسی و مهم اخلاق خوب و برتر و فضایل انسانی بر عقل استوار شده، لازم است روایتی را از امام صادق علیه السلام که در آن لشکریان عقل و جهل را بیان فرموده است، نقل کنیم تا مراد از اخلاق خوب در روایات روشن تر شود.

نافرمانی کنی تو و لشکریانت را از رحمت خویش دور خواهم کرد.

جهل گفت: قبول کردم. پس خدای تعالی به آن هم هفتاد و پنج لشکر عطا فرمود. لشکریان آن دو عبارتند از:

خیر وزیر عقل و ضد آن شتر که وزیر جهل است؛

ایمان و ضد آن كفر؛

تصدیق و ضد آن انکار؛

امید و ضد آن نا امیدی؛

عدل و ضد آن جور و ستم؛

رضا و خشنودی و ضد آن غضب؛

شکر و ضد آن کفران ؛

طمع و ضد آن يأس؛

علم و ضد آن جهل؛

فهم و ضد آن حماقت؛

عفت و ضد آن بی عفتی؛

زهد و ضد آن رغبت؛

رفاقت و همراهی کردن و ضد آن همراهی و مدارا نکردن ؛

بیم و ضد آن جرأت و گستاخی؛

تواضع و ضد آن کبر و نخوت؛

تأنی و آرامش و ضد آن تعجيل و تسرع ؛

حلم و بردباری و ضد آن سفاهت؛

سکوت و ضد آن یاوه گویی؛

اطاعت و انقیاد و ضد آن استكبار؛

تسلیم و ضد آن شکّ؛

ص: 70

صبر و ضد آن بی تابی ؛

چشم پوشی و ضد آن انتقام؛

غنا و بی نیازی و ضد آن فقر و نیاز؛

تذكر و ضد آن سهو؛

حفظ و ضد آن نسيان؛

عطوفت و مهربانی و ضد آن قطع و دوری؛

قناعت و ضد آن حرص و آز؛

یاری کردن و ضد آن ممانعت؛

مودت و ضد آن دشمنی؛

وفا و ضد آن نیرنگ؛

طاعت و فرمانبری و ضد آن عصیان؛

خضوع و سر به زیر بودن و ضد آن گردنکشی؛

سلامتی و ضد آن ابتلاء؛

حب و دوستی و ضد آن بغض و خشم؛

راستی و ضد آن دروغ؛

حق و ضد آن باطل؛

امانت داری و ضد آن خیانت؛

اخلاص و ضد آن ریا و شرک؛

هشیاری و ذکاوت و ضد آن کودنی؛

فهم (زیرکی) و ضد آن سبک سری و غباوت؛

معرفت و ضد آن انکار؛

مدارا و ضد آن پرده دری؛

ص: 71

سلامت باطن و ضد آن نیرنگ و خدعه؛

کتمان و ضد آن افشاگری؛

نماز و ضد آن ضایع کردن؛

روزه و ضد آن افطار؛

جهاد و ضد آن طفره رفتن وخودداری کردن؛

حج و ضد آن پیمان شکنی؛

حفظ و نگهداری و ضد آن نمیمه و سخن چینی ؛

نیکی به پدر و مادر و ضد آن عاق والدين؛

حقیقت و ضد آن ريا؛

معروف و ضد آن منکر؛

پوشاندن زینت و ضد آن تبرج و کشف حجاب؛

تقیه و ضد آن اذاعه و علنی کردن؛

انصاف و ضد آن بی پروایی و تندی؛

موافقت و مصالحه با مردم و ضد آن تجاوز؛

نظافت و پاکیزگی و ضد آن كثافت؛

حیا و ضد آن هرزگی؛

قصد و میانه روی و ضد آن عدوان و تجاوز؛

راحتی و ضد آن دشواری ؛

آسانی و ضد آن سختی؛

برکت و ضد آن نقصان؛

عافیت و ضد آن بلا؛

قانع بودن و ضد آن زیاده طلبی؛

ص: 72

حکمت و ضد آن هوا و هوس؛

وقار و سنگینی و ضد آن خفت و سبکی؛

سعادت و ضد آن شقاوت؛

توبه و ضد آن اصرار بر گناه؛

استغفار و ضد آن خودبینی و غرور؛

محافظت و نگهداری و ضد آن سستی و تهاون؛

دعا و ضد آن استنکاف و بی اعتنایی؛

نشاط و شادابی و ضد آن کسالت و تنبلی؛

شادی و ضد آن حزن و اندوه؛

الفت و دوستی و ضد آن جدایی؛

سخاوت و بخشش و ضد آن بخل؛

همهء این خصلت ها و لشکریان عقل و خرد جز در پیامبر یا وصی پیامبر یا مؤمنی که دلش به ایمان امتحان شده باشد، جمع نمی گردد. اما دیگر دوستان ما برخی از این لشکریان در آنها وجود دارد تا کامل شوند و از لشکریان جهل پاک گردند. در این صورت با پیامبران و اوصیا در درجه بالایی خواهند بود.(1)

در این حدیث شریف رابطه عقل و اخلاق بیان گردیده است. یکی از نکاتی که در این حدیث جای تامل و دقت دارد، این است که امام علیه السلام همهء اخلاق و صفات پسندیده انسانی را از لشکریان عقل به شمار آورده است. واژه لشکر در این حديث

ص: 73

نشان می دهد که عقل به واسطه این امور اخلاقی حمایت و محافظت می شود و با وجود آنها از گزند دشمنانش در امان است. به هر اندازه که از لشکریان عقل در انسان کاسته شود، به همان اندازه بر نیروی دشمن افزوده می شود و عقل در مقابل آن ضعیف و ناتوان می گردد. دیگر آن که همه این لشکریان از عقل فرمان گرفته و بر اساس حکم آن به حرکت در می آیند و عقل سمت فرماندهی و رهبری این لشکریان را به عهده دارد. درآخر روایت نیز امام علیه السلام تاکید فرمودند که کسی که بتواند همه لشکریان عقل را در خود جمع کند با پیامبران و اوصیای الهی در مقامی بسیار بالا قرار می گیرد. البته دشواری و سختی رسیدن به آن مقام از آنجا معلوم می شود که حضرت فرمود: جز تعدادی از مؤمنان حقیقی که دل هایشان با نور ایمان امتحان شده است، به این درجه نائل نمی شوند. با وجود این امام دوستان و اصحاب خویش را برای رسیدن به آن مقام و پاکسازی همه لشکریان جهل ترغیب و تشویق نموده و از آنان خواسته است که در این راه تلاش و کوشش کنند تا بتوانند همه این اوصاف پسندیده را در خود جمع نمایند.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

فَبَعَثَ فِيهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَيْهِمْ أَنْبِيَاءَهُ لِيَسْتَأْدُوهُمْ مِيثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ يُذَكِّرُوهُمْ مَنْسِيَّ نِعْمَتِهِ وَ يَحْتَجُّوا عَلَيْهِمْ بِالتَّبْلِيغِ وَ يُثِيرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ(1)؛

پیامبرانش را در میان آنان مبعوث کرد و انبیایش را پی در پی به سوی آنها گسیل داشت، تا پیمان فطرتش را از آنان مطالبه نمایند و نعمت های فراموش شده اش را به یاد آنها آورند و با تبلیغ، حجت را بر آنان تمام کنند و گنج های پنهان عقل ها را آشکار سازند.

منصور بن حازم می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

...اِنَّ مَنْ عَرَفَ أَنَّ لَهُ رَبّاً فَيَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَعْرِفَ أَنَّ لِذَلِكَ اَلرَّبِّ رِضًا وَ سَخَطاً وَ أَنَّهُ لاَ يُعْرَفُ رِضَاهُ وَ سَخَطُهُ إِلاَّ بِوَحْيٍ أَوْ رَسُولٍ؛فَمَنْ لَمْ يَأْتِهِ اَلْوَحْيُ فَيَنْبَغِي أَنْ يَطْلُبَ اَلرُّسُلَ..... فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ (2)؛

کسی که می داند او را پروردگاری است، شایسته است بداند که پروردگارش را رضایت و خشمی است، و خشنودی و خشم او یا به وحی شناخته می شود و یا به رسول. پس کسی که به او وحی نمی شود، باید رسولان را جستجو کند... حضرت فرمود: خدایت رحمت کند.

پس علم و عقل در سایهء اطاعت از دستورات و فرامین پیامبران و رسولان الهی در انسان تقویت می شود و انسان با تربیت وحیانی، رشد عقلانی پیدا می کند و به کمال می رسد.

حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام می فرماید:

إِنَّهُ لَمْ يَخَفِ اَللَّهَ مَنْ لَمْ يَعْقِلْ عَنِ اَللَّهِ وَ مَنْ لَمْ يَعْقِلْ عَنِ اَللَّهِ لَمْ يَعْقِدْ قَلْبَهُ عَلَى

ص: 75

مَعْرِفَهًٍْ ثَابِتَهًٍْ یُبْصِرُهَا وَ یَجِدُ حَقِیقَتَهَا فِی قَلْبِهِ وَ لَا یَکُونُ أَحَدٌ کَذَلِکَ إِلَّا مَنْ کَانَ قَوْلُهُ لِفِعْلِهِ مُصَدِّقاً وَ سِرُّهُ لِعَلَانِیَتِهِ مُوَافِقاً لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ اسْمُهُ لَمْ یَدُلَّ عَلَی الْبَاطِنِ الْخَفِیِّ مِنَ الْعَقْلِ إِلَّا بِظَاهِرٍ مِنْهُ وَ نَاطِقٍ عَنْه(1)؛

کسی که از خدا نترسد از خدا فهم نمی کند. و آنکه از خدا فهم نکند، دل او به معرفتی ثابت معتقد نخواهد شد که او را ببیند و حقیقتش را در دل خویش بیابد. و هیچ کس به این مرتبه نمی رسد، جز آنکه گفتارش، کردارش را تصدیق کند و باطن او با ظاهرش موافقت نماید؛ زیرا خدای تعالی به عقلی که باطن و پنهان است جز به عقلی که ظاهر و ناطق از او ست، راهنمایی نمی کند.

در ابتدای این حدیث شریف، امام موسی بن جعفر علیهماالسلام خوف و ترس از خدای تعالی را مشروط به عقل و فهم از ناحیه خدای تعالی نموده است. ظاهر این عبارت دلالت دارد که اگر علم و معرفت و فهم و خرد از ناحيه خدای تعالی برای انسان حاصل شود، خوف از خدای سبحان هم در دل او پدید خواهد آمد. آنگاه امام علیه السلام نشانهء چنین معرفتی را رسوخ در قلب شمرده و آن را محصول تصدیق گفتار به کردار و موافقت ظاهر با باطن دانسته است؛ زیرا راه رسیدن به امور قلبی و شناخت باطن انسان، رفتار و کردار ظاهری اوست. بنابراین کسی که مدعی فهم و خرد از ناحیه خدای تعالی است و علم و معرفت خویش را از پیامبران و اوصیای آنان می داند، باید با اعمال و کردار خویش نیز این ادعا را مورد تصدیق و تأیید قرار دهد.(2)

عقل آفات و آسیب های فراوانی در روایات معصومان علیهم السلام ذکر شده است که به مناسبت در این جا به سه آفت مهم آن اشاره می کنیم(1).

البته باید توجه داشت که رشد علم و عقل به طور کلی گرچه ممکن است تا آخر عمر در انسان متوقف نشود، ولی چون بیشترین رشد آن در سن جوانی است، بنابراین لازم است انسان تا به سن پیری نرسیده در کسب مدارج عالی دانش و خرد هیچ گونه سستی به خود راه ندهد و همواره در کسب دانش و خرد کوشا باشد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

يَزيدُ عَقلُ الرَّجُلِ بَعدَ الأربَعينَ إلى خَمسينَ وَ سِتّينَ ، ثُمَّ يَنقُصُ عَقلُهُ بَعدَ ذلكَ(1)؛

عقل انسان بعد از چهل سالگی تا شصت و پنج سالگی رشد می کند و بعد از آن رو به نقصان می گذارد.

می شود باید بر طاعت و فرمانبری و کارهای نیک و پسندیده او هم افزوده شود.

امير المؤمنين علیه السلام می فرماید:

أَعْقَلُ اَلنَّاسِ أَقْرَبُهُمْ مِنَ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ(1)؛

خردمندترین مردم فرمانبرترین آنها از خدای تعالی است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

مَنِ ازدادَ فی العِلمِ رُشداً فلَم یَزدَدْ فِی الدّنیا زُهداً ، لَم یَزدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْدا(2)؛

کسی که فزونی علمش موجب فزونی زهد او در دنیا نباشد، دوریش از خدای تعالی بیشتر خواهد شد.

عقل و خرد، دل بستن به اموری را که همیشه در حال تغییر و زوال است به مصلحت هیچ انسانی نمی داند، به ویژه اگر موجب از دست دادن امری زوال ناپذیر باشد. بنابراین علم وقتی ارزش دارد که در سایه آن حکم عقل هم زیر پا نهاده نشود.

در روایتی دیگر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

إنّ العبدَ لَيُذنِبُ الذنبَ فَيَنسى بهِ العِلمَ الذي كانَ قد عَلِمَهُ(3)؛

همانا ارتکاب گناهی توسط بنده، موجب فراموشی دانشی می شود که پیش تر آن را فرا گرفته بود.

پس باید توجه داشت که نافرمانی از احکام عقل و دستورات الهی یکی از مهم ترین آفات رشد عقل به شمار آمده است. نور خرد در انسان به واسطهء پشت

ص: 79

نمودن، به آن به تدریج فروغ خود را از دست می دهد تا به جایی می رسد که خدای تعالی می فرماید:

«وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ۖ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَ لَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا ۚ أُولَٰئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ» (1)

همانا برای جهنم بسیاری از جنیان و آدمیان را آفریدیم که دلهایی دارند که با آن فهم نمی کنند و چشمهایی دارند که با آن نمی بینند و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند. آنان مانند چهارپایان هستند، بلکه گمراه ترند. آنان گروهی غافل هستند.

امام باقر علیه السلام در تفسير «لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها» می فرماید:

طَبَعَ اَللَّهُ عَلَيْهَا فَلاَ تَعْقِلُ (2)؛

خداوند بر دل هایشان مهر زده، پس خرد نمی ورزند.

این نتیجه گناه، نافرمانی و پشت کردن به نور دانش و خرد و کفران نعمت بزرگ الهی است. معلوم است که هیچ انسانی جز معصومین علیهم السلام از گناه و معصیت مبرا نیست و همواره همگان در خطر سقوط هستند. شیطان نیز در کمین است و دام خود را در راه آنان گسترده تا مانع رسیدن آنان به مدارج بالایی از نور و روشنایی گردد. اما کسی که دانش و خرد خویش را به کار گیرد، به محض ارتکاب معصیت ، بلا فاصله توبه می کند و صفحه دل خویش را از آلودگی گناه پاک می کند.(3)

ص: 80

افکارشان اهمیت داده نمی شود و به شخصیت آنان بی احترامی می شود. از سوی دیگر فقیرانی هم هستند که در مقابل همه بی حرمتی ها صبر و شکیبایی به خرج می دهند، ولی وقتی به افرادی مثل خود می نگرند که چگونه با ذلت و خواری زندگی می کنند و دست به تکدی زده و پیش دیگران سر فرود می آورند و در عین حال نمی توانند دست آنها را گرفته و از زندگی ذلت بار رهایشان کنند، به خدای کریم و مهربان بد گمان می شوند و همین موجب می شود که دین ایشان ناقص و عقل و خردشان در اضطراب و تشویش باشد. یعنی نتیجه فقر و ناداری این است که انسان به خدا و نعمتهای او کفران و رزد و صبر و تحمل خویش را از دست دهد. روشن است که این امر در صورتی رخ می دهد که عقل حاکمیت خویش را در انسان از دست بدهد.

خدای تعالی می فرماید:

«وَ لَوْلَا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمَٰنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفًا مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ»(1)

اگر نبود که همهء مردم امت واحد می شدند (همه گمراه می شدند) ما سقف های خانه های آنان را که به خدای رحمان کافر می شوند و نردبان هایی که بر آنها بالا می روند را از نقره قرار می دادیم.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه می فرماید:

لَوْ فَعَلَ لَكَفَرَ اَلنَّاسُ جَمِيعاً(2)

اگر خدای تعالی این کار را می کرد، همه مردم کافر می شدند.

در روایتی دیگر می فرماید:

اگر خدای تعالی این کار را می کرد، کسی ایمان نمی آورد، ولی خدای

ص: 82

سبحان توانگران و فقرایی در میان مؤمنان و تنگدستان و ثروتمندانی در میان کفار قرار داده است و سپس همهء آنان را با امر و نهی و صبر و رضا امتحان کرده است.(1)

مرحوم ملا صالح مازندرانی در شرح اصول کافی می گوید:

استعمال لفظ قلب به معنای عقل در میان لغویان عرب و عرف عرب شایع است.(1)

گاهی نیز قلب در لسان شرع به معنای عضو صنوبری شکل - که در داخل سینه انسان قرار گرفته و کارش رساندن خون به تمام اعضای بدن است - به کار رفته است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

يَا اِبْنَ آدَمَ لَوْ أَكَلَ قَلْبَكَ طَائِرٌ لَمْ يُشْبِعْهُ وَ بَصَرُكَ لَوْ وُضِعَ عَلَيْهِ خَرْقُ إِبْرَةٍ لَغَطَّاهُ تُرِيدُ أَنْ تَعْرِفَ بِهِمَا مَلَكُوتَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ(2)

ای فرزند آدم دل تو را اگر پرنده ای بخورد، سیر نمی شود و به دیده ات اگر شکاف سر سوزنی وارد شود بینایی آن از بین می رود. با وجود این می خواهی با آن ملکوت آسمانها و زمین را بشناسی؟!

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

فِى الاِْنْسانِ مُضْغَةٌ اِذا هىَ سَلِمَتْ وَ صَحَّتْ سَلِمَ بِها سائرُ الْجَسَدِ، فَاذا سَقِمَتْ سَقِمَ بِها سائرُ الْجَسَدِ وَ فَسَدَ، وَ هِىَ الْقَلْبُ (3).

در انسان تکه گوشتی است که با صحت و سلامتی آن اعضای دیگر بدن هم سالم و با مریضی آن سایر اعضا هم مریض خواهد شد و آن قلب است.

گاهی هم قلب به روح انسان اطلاق شده است. خدای تعالی می فرماید:

«وَ إِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ»(4)؛

و هنگامی که چشم ها حیران شد و جانها به گلو رسید.

ص: 84

در برخی روایات دربارۀ خلقت ارواح پیش از بدنها، آمده است:

اَلْأَرْوَاحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَهٌ فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا اِئْتَلَفَ وَ مَا تَنَاکَرَ مِنْهَا اِخْتَلَفَ(1)

همانا ارواح لشکریانی جمع شده اند. ارواحی که در میثاق با هم انس و الفت داشتند، در اینجا هم مأنوس اند و ارواحی که در میثاق میان آنها دوری و نفرت بود در اینجا هم از یکدیگر نفرت دارند.

در روایتی دیگر به جای لفظ «ارواح»، «قلوب» آمده است: «إِنَّ اَلْقُلُوبَ جُنُودٌ مُجَنَّدَهٌ...».(2)

در روایاتی که در مورد خلقت ارواح و ابدان امامان معصوم علیه السلام و شیعیان آمده است، در برخی از آنها واژهء «روح» به کار رفته است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَنَا مِنْ فَوْقِ ذَلِکَ... قُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَیْنَا(3)

همانا خداوند متعال ما را از علیین خلق فرمود و ارواح ما را از فوق آن آفرید و ارواح شیعیان ما را از علیین و اجسادشان را از پایین تر از آن خلق کرد. به همین جهت است که... دل هایشان به سوی ما تمایل دارد.

در روایتی دیگر به همین مضمون به جای واژهء «ارواح» لفظ «قلوب» به کار گرفته شده است. امام باقر علیه السلام می فرماید:

اِنَّ اَللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ

ص: 85

مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ قُلُوبُهُمْ تَهْوَی إِلَیْنَا(1)

همانا خداوند ما را از اعلى عليين خلق فرمود و دل های شیعیان ما را از آنچه ما را خلق کرده، آفرید. و بدن هایشان را از پایین تر از آن خلق فرمود. پس دل هایشان به سوی ما تمایل دارد.

حال که با کار برده ای قلب در لسان شرع آشنا شدیم باید ببینیم قلبی که دارای اوصافی همچون حزن و اندوه، شادی، رضا و خشنودی، تسلیم، انکار، ایمان، اقرار، اعتقاد، سعادت و شقاوت و .. است ، کدامیک از معانی فوق است. در برخی از روایات به این اوصاف و کارهایی که به قلب مربوط است، اشاره شده است که در ذیل تعدادی از آنها نقل می شود.

امام صادق علیه السلام درباره نقش اعضا و جوارح انسان در ایمان می فرماید:

ایمان در تمام اعضای بدن پخش شده است و هر یک از اعضای بدن جزئی از ایمان را متكفل شده است که عضو دیگر آن را ندارد.

فَمِنْهَا قَلْبُهُ الَّذِی بِهِ یَعْقِلُ وَ یَفْقَهُ وَ یَفْهَمُ وَ هُوَ أَمِیرُ بَدَنِهِ اَلَّذِي لاَ تَرِدُ اَلْجَوَارِحُ وَ لاَ تَصْدُرُ إِلاَّ عَنْ رَأْيِهِ وَ أَمْرِهِ (2)؛

یکی از آنها قلب اوست که به واسطه آن خرد می ورزد و می فهمد. و او امیر و فرمانده بدن است که همه اعضای بدن با امر و نظر او حرکت کرده و باز می ایستند.

فَفَرَضَ عَلَی القَلبِ غَیرَ ما فَرَضَ عَلَی السَّمعِ...فَأَمَّا مَا فَرَضَ عَلَی اَلْقَلْبِ مِنَ اَلْإِیمَانِ: فَالْإِقْرَارُ، وَ اَلْمَعْرِفَهُ، وَ اَلْعَقْدُ، وَ اَلرِّضَا، وَ اَلتَّسْلِیمُ بِأَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَهً وَ لاَ وَلَداً، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ، وَ اَلْإِقْرَارُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اَللَّهِ مِنْ نَبِیٍّ أَوْ کِتَابٍ، فَذَلِکَ مَا

ص: 86

فَرَضَ اَللَّهُ عَلَی اَلْقَلْبِ مِنَ اَلْإِقْرَارِ وَ اَلْمَعْرِفَهِ وَ هُوَ عَمَلُهُ(1)

پس آنچه که بر قلب واجب شده است غیر از چیزی است که بر گوش واجب گردیده است... اما ایمانی که بر قلب واجب شده اقرار و معرفت و اعتقاد و رضا و تسلیم به این است که خدایی جز الله نیست؛ یگانه است و شریکی ندارد. خدایی یگانه که نه هم صحبتی برای اوست و نه فرزندی، و این که محمد بنده و رسول اوست و نیز اقرار به همه پیامبران و کتبی که از سوی خدای تعالی نازل شده است. اقرار و معرفتی که بر قلب فرض شده، همین است. و این عمل قلب است.

قلب انسان چیزی است که همه اعضای بدن به دستور و فرمان او به عمل خوانده می شوند. بنابراین انتخاب و گزینش، اراده و تصمیم و عزم بر فعل یا ترک، همه کار قلب است. اختیار، حریت و آزادی نیز از آن قلب انسان است واعضا و جوارح دیگر هیچ کدام برای انسان حریت، آزادی و اختیار به ارمغان نمی آورند، بلکه همه آنها تحت تسخیر قلب کار خویش را انجام می دهند.

با توجه به این که قلب رئیس و امیر همه اعضاست و از ریاست و امارت بر بدن برخوردار است، معلوم می شود افعال قلب هم نسبت به افعال سایر اعضای بدن دارای رتبه و درجه ای بالا خواهد بود؛ از این رو پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

اَلْقَصْدُ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی بِالْقُلُوبِ أَبْلَغُ مِنْ إِتْعَابِ اَلْجَوَارِحِ بِالْأَعْمَالِ(2)؛

قصد به سوی خدای تعالی با دلها رساتر است از به زحمت انداختن جوارح با اعمال.

و نیز امام صادق علیه السلام می فرماید:

الْعَمَلُ الْخَالِصُ الَّذِی لَا تُرِیدُ اَنْ یَحْمَدَکَ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَل وَ اَلنِّیَّهُ

ص: 87

افْضَلُ مِنَ اَلْعَمَلِ، أَلاَ إِنَّ اَلنِّیَّهَ هِیَ اَلْعَمَلُ ثُمَّ تَلاَ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ: (قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ)(1) یَعنی عَلی نِیَّتِهِ(2)؛

عمل خالص عملی است که ثنای احدی را بر آن جز خدای تعالی دوست نداشته باشی و نیت بهتر از عمل است. آگاه باش که نیت همان عمل است. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: «بگو هر کسی طبق سرشت خویش عمل می کند»؛ یعنی طبق نیتش.

هیچ تردیدی نیست که نیت بهتر از عمل است؛ زیرا نیت ۔ چنان که گفته شد - از اعمال قلب است و عمل قلب در مقایسه با اعمال دیگر بر همه آنها تقدم و برتری دارد.

در روایتی دیگر- که به برتری عمل قلب بر سایر اعمال اشاره دارد - نقل شده است که روزی حضرت سلیمان شنید، گنجشگی به عیالش می گفت: ما دیگر پیر شده ایم، پیش آی تا با هم نزدیکی کنیم، شاید خدای تعالی فرزندی به ما عطا کند که ذکر خدای سبحان گوید. حضرت سلیمان از این سخن گنجشگ در شگفت شد و فرمود: نیت این گنجشگ از همهء دارایی مملکت من بهتر است.(3)

با توجه به این روایات و توضیحات دیگری که در مباحث آینده خواهد آمد، معلوم می شود که قلب در انسان جایگاه مهم و اساسی دارد و نه تنها خود بر همه اعضا ریاست و امارت دارد، بلکه افعالش هم بر همه افعال بدن برتری و فضیلت دارد. بدیهی است که مراد از قلب با این ویژگی ها نمی تواند تکه گوشت صنوبری شکل - که در داخل سینه انسان است - باشد؛ زیرا پیداست که کار مهم این عضو رساندن خون به اعضای بدن است و اگر چیز دیگری این کار را انجام دهد، هیچ مشکلی در انسان از جهت فهم و شعور و صفات نفسانی رخ نخواهد داد، چنان که

ص: 88

امروزه با به کار گرفتن قلب مصنوعی این امر به اثبات رسیده است. و نیز مراد از قلب عقل و خرد انسانی نیست؛ زیرا در روایت امام صادق علیه السلام گذشت که حضرت تعقل و فهم را فعل قلب دانستند و روشن است که خرد ورزی و فهم غیر از خرد و عقل است.(1)

آگاه باش که عقل در قلب چون چراغی است در وسط اتاق.

در حدیث اهليلجه امام صادق علیه السلام می فرماید:

فَعَرَفَ الْقَلْبُ بِعَقْلِهِ أَنَّ مُمْسِکَ الْأَرْضِ... هُوَ الَّذِی یُمْسِکُ السَّمَاءَ الَّتِی فَوْقَهَ... أَنَّ الْقَلْبَ یُفَکِّرُ بِالْعَقْلِ الَّذِی فِیه(1)؛

قلب با عقلش می شناسد که نگهدارنده زمین... هموست که آسمان بالای زمین را نگهداشته است... همانا قلب با عقلی که در اوست فکر می کند.

و نیز می فرماید:

أَنَّهُ لَیْسَ یَقْدِرُ شَیْءٌ مِنَ الْحَوَاسِّ أَنْ یَفْعَلَ بِشَیْءٍ مِنَ الْجَسَدِ شَیْئاً بِغَیْرِ إِذْنِ الْقَلْبِ وَ دَلاَلَتِهِ وَ تَدْبِیرِهِ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ الْقَلْبَ مُدَبِّراً لِلْجَسَدِ بِهِ یَسْمَعُ وَ بِهِ یُبْصِرُ وَ هُوَ الْقَاضِی وَ الْأَمِیرُ عَلَیْهِ وَ لاَ یَتَقَدَّمُ الْجَسَدُ إِنْ هُوَ تَأَخَّرَ وَ لاَ یَتَأَخَّرُ إِنْ هُوَ تَقَدَّمَ وَ بِهِ سَمِعَتِ الْحَوَاسُّ وَ أَبْصَرَتْ إِنْ أَمَرَهَا ائْتَمَرَتْ وَ إِنْ نَهَاهَا انْتَهَتْ وَ بِهِ یَنْزِلُ الْفَرَحُ وَ الْحَزَنُ وَ بِهِ یَنْزِلُ الْأَلَمُ(2)؛

همانا هیچ کدام از حواس بدون اذن قلبو راهنمایی و تدبیر آن در بدن کاری را نمی توانند بکنند؛ زیرا که خدای تبارک و تعالی قلب را مدبر بدن قرار داده است. به وسیله قلب بدن می شنود و می بیند، و قلب قاضی و فرمانده بدن است. آن گاه که قلب عقب مانده است، بدن پا پیش نمی نهد و آنگاه که قلب پیش رفته است، بدن عقب نمی ماند. شنوایی و بینایی حواس به واسطه قلب است. هرگاه قلب آنها را فرمان دهد اطاعت می کنند و آنگاه که نهی شان کند باز می ایستند. به واسطه قلب شادی و غم و درد بر بدن فرو می ریزد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

ص: 90

العَقلُ نورٌ فِی القَلبِ، یُفَرِّقُ بِهِ بَینَ الحَقِّ وَالباطِلِ(1)؛

عقل نوریست در قلب که میان حق و باطل با آن تمیز داده می شود.

از روایاتی که نقل شد استفاده می شود که علم و دانش و خرد امری جدا از حقیقت قلب و روح انسان است و خدای تعالی نور علم و عقل را بر قلب آدمی افاضه می کند.

قلب محل و مسکن علم و عقل است و با رسیدن نور علم و خرد به آن، دل انسان روشنایی و نورانیت پیدا می کند و انسان با آن نور، توان تفکر و تدبر ودرک را در خود می یابد.

روشن است که نور عقل خطاپذیر نیست، لذا خدای تعالی می فرماید:

«وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ»(2) ؛

و بدانید که خدا میان انسان و قلب او حایل می شود.

صریح آیه شریفه آن است که خداوند سبحان میان انسان و قلب او حایل می شود. بدیهی است که نسبت حایل شدن خدا بین انسان و قلبش نسبت حقیقی به معنای حایل شدن ذات خداوند نیست، بلکه مراد انداختن حجاب و حایل میان انسان و قلب اوست و حجابی که خدا بین انسان و قلب او می اندازد، یا حجاب نوری است یا حجاب ظلمانی. با توجه به روایاتی که در تفسیر آیه شریفه وارد شده است، این حجاب و حایل به حجاب نورانی، تفسیر گردیده است؛ یعنی با افاضه نور عقل به قلب انسانی، قلب منور می شود و حق را از باطل تشخیص می دهد و هیچگاه به مرتبه ای نمی رسد که حق را باطل بداند.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیهء مذکور می فرماید:

ص: 91

يَحُولَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَنْ يَعْلَمَ أَنَّ اَلْبَاطِلَ حَقٌّ (1)؛

خداوند متعال میان انسان و این که باطل را حق بداند مانع می شود.

و نیز می فرماید:

لا يَستَيقِنُ القَلْبِ أنَّ الحقَّ بَاطِلٌ أَبَداً، وَ لاَ يَسْتَيْقِنُ أَنَّ اَلْبَاطِلَ حَقٌّ أَبَداً (2)

قلب هیچگاه حق بودن باطل و باطل بودن حق را یقین نمی کند.

البته در مواردی خدای سبحان بر قلب های انسان هایی که در کفر و عناد از حد بگذرند، مهر می زند و آنها با وجود داشتن قلب و قوای ادراکی، ادراک و فهم پیدا نمی کنند. در این صورت روشن است که ادراک و فهم از آنها گرفته می شود، نه این که خوب را بد درک کنند و یقین کنند که امری خوب است، در حالی که واقعا خوب نباشد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَبَی اَللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ اَلْحَقَّ فِی قَلْبِ اَلْمُؤْمِنِ بَاطِلاً لاَ شَکَّ فِیهِ وَ أَبَی اَللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ اَلْبَاطِلَ فِی قَلْبِ اَلْکَافِرِ اَلْمُخَالِفِ حَقّاً لاَ شَکَّ فِیهِ وَ لَوْ لَمْ یَجْعَلْ هَذَا هَکَذَا مَا عُرِفَ حَقٌّ مِنْ بَاطِلٍ(3)

خدای تعالی ابا دارد که حق را در قلب مؤمن، باطل قرار دهد، که هیچ شکی در آن نباشد. و خداوند ابا دارد که باطل را در قلب کافر مخالف حق قرار دهد که شکی در آن نباشد، و اگر خداوند این گونه نمی کرد، حق از باطل شناخته نمی شد.

پس هر چند قلب امیر و فرمانده بدن است، ولی این امارت و فرماندهی وقتی در جهت خدا قرار می گیرد که بر طبق احکام عقل بوده باشد و عقل هم وقتی کامل

ص: 92

می شود که انسان جنود و لشکریان آن را در خود به طور کامل تحقق بخشد. بنابراین با توجه به ارتباطی که میان قلب و علم و عقل برقرار است، معلوم می شود که تکامل این دو چنان به هم پیوسته شده که نمی شود میان آنها جدایی انداخت؛ به این معنا که نمی شود عقل انسان، در تکامل و افزایش باشد ولی با وجود آن قلب رو به ضعف و ناتوانی گذارد. بلکه هرگاه عقل در انسان ناتوان گردد، قلب هم ضعیف خواهد شد و هر گاه عقل قوی شود،قلب هم توانمند خواهد شد. عکس این مطلب هم صادق است؛ یعنی قوت و ضعف قلب نیز موجب قوت و ضعف عقل در انسان خواهد شد.

از سوی دیگر عقل و قلب هر دو در اخلاق و صفات نیکوی انسانی نقش اساسی دارند، بنابراین تقویت آن دو موجب تقویت اخلاق در انسان خواهد بود.

قلب او واژگون و زیر و رو می شود.

اقرار و اعتقاد و تصديق از اعمال قلب است. در روایت جنود عقل نیز همه اینها از لشکریان عقل شمرده شده است. از طرفی امر به معروف و نهی از منکر در هر مرتبه ای که باشد از صفات خوب و پسندیده انسانی و اخلاق خوب به شمار می آید، پس تأمل در این حدیث، ارتباط میان عقل و قلب و اخلاق را باروشن می کند.

در حدیث فوق، حضرت به صراحت بیان می کند که خوب ندانستن معروف و بد نشمردن منکر، قلب را زیر و رو می کند. بدیهی است که زیر و روشدن قلب و واژگونی آن موجب از کار افتادن آن می شود و یا کار آن را دچار مشکل می سازد و ضعف و ناتوانی بار می آورد. در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

كان أبي علیه السلام يقول: ما شيءٍ أفسَدَ لِلقَلبِ مِن خطيئةٍ ، إنّ القَلبَ لَيُواقِعُ الخطيئةَ فَمَا تَزَالُ بهِ حَتّى تَغلِبَ علَيهِ فَيُصَيَّرُ أعلَاهُ أسفَلَهُ(1)؛

پدرم علیه السلام می فرمود: چیزی تباه کننده تر از خطا و معصیت برای قلب وجود ندارد. همانا قلب با خطا و معصیت در ستیز است و این ستیز تداوم پیدا می کند تا این که معصیت بر قلب چیره می شود و آن را واژگون می سازد.

و همین طور می فرماید:

خَمْسُ خِصالٍ مَنْ فَ-قَ-دَ واحِدَةً مِنْهُنَّ لَمْ يَزَلْ ناقِصَ العَيْشِ زائِلَ الْعَقْلِ مَشْغولَ الْقَلْبِ، فَاَوَّلُّها: صِحَّةُ البَدَنِ وَ الثّانيَةُ: اَلاَْمْنُ وَ الثّالِثَةُ اَلسَّعَةُ فِى الرِّزْقِ، وَ الرّابِعَةُ: اَلاَْنيسُ الْمُوافِقُ و مَا الاَْنيسُ الْمُوافِقُ؟ قال: اَلزَّوجَةُ الصّالِحَةُ، وَ الوَلَدُ الصّالِحُ، وَ الْجَلیسُ الصّالِحُ وَ الخامِسَةُ- وَ هِىَ تَجْمَعُ هذِه

ص: 94

الْخِصالَ-الدَّعَةُ(1)

پنج خصلت است که هر کس یکی از آنها را نداشته باشد، زندگیش ناقص و خردش زایل و قلبش گرفتار است. اول آنها صحت بدن است. دوم: امنیت، سوم: توسعه در روزی و چهارم: انیس موافق. پرسیدم: مقصود از انیس موافق کیست؟ فرمود: زن صالح و فرزند صالح و دوست صالح. و پنجم - که همهء آنها را جمع کرده است-فروتنی و افتادگی و ملایمت و نرمی است.

در این دو حدیث شریف، تأثير فعل اخلاقی در قلب به روشنی بیان شده است. در مباحث بعدی مطالب و روایات فراوانی درباره تقویت و تضعیف قلب و عقل به واسطه اخلاق خوب و بد و همین طور تحقق اخلاق خوب و بد از اشخاصی که دارای قلبی سالم یا مریض و عقلی روشن و یا گرفتار هستند، بیان خواهیم کرد تا تأثیر هر یک از عقل و قلب در اخلاق و عکس آن معلوم گردد.

نیت، تکلیفی است خارج از طاقت.(1)

مرحوم نراقی در جامع السعادات می فرماید:

النِّيَّةَ هِيَ انبعاث النَّفْسِ وَ تَوَجَّهْ إِلَى مَا يَرَاهُ مُوَافِقاً لِغَرَضِهَا(2)؛

نیت انگیخته شدن و توجه نفس است به چیزی که آن را با غرض خود موافق می بیند.

بعث به معنای تحریک کردن است، بر اساس نظر مرحوم نراقی دواعی ( انگیزه ها)، موجب بعث می شوند و پس از بعث، انبعاث حاصل می شود. پس انبعاث غير اختیاری است، لذا نمی توان نیت را «انبعاث نفس» دانست؛ چرا که انسان و جداناً اختیاری بودن نیت را می یابد، البته مرحوم نراقی در تعریف خود از نیت، توجه نفس را هم ذکر کرده است و توجه امری اختیاری است. اما اگر مراد از توجه متنبه و متوجه شدن باشد، غیر اختیاری خواهد بود. در هر صورت این بیان مبهم است و حال آن که در مقام تعریف باید از الفاظ و تعابیر روشن استفاده کرد.

مرحوم خوئی هم می فرماید:

إِنَّ الْمُرَادَ بِالنِّيَّةِ أَمَرَ ثَالِثُ وَ هُوَ الدَّاعِي وَ الْمُحَرِّكُ نَحْوَ الْعَمَلِ وَأَنْ كُلُّ مَا صَدَرَ عَنِ الْمُكَلَّفِينَ مِنِ الْأَفْعَالِ أَمَرَ مُسْتَحْسَنُ فِيمَا إِذَا كَانَ الدَّاعِي إِلَيْهِ حُسْناً كَمَا انْهَ أُمِرَ مُسْتَقْبَحُ فِيمَا إِذَا كَانَ الدَّاعِي إِلَيْهِ قَبِيحاً (3)

مراد از نیت امر دیگری غیر از او امری است که ذکر شده است و آن عبارت است از امری که انسان را به سوی عمل بعث و تحریک می کند. و هر فعلی که از مكلفين صادر می شود خوب خواهد بود، در صورتی که داعی و محرک آن خوب باشد و بد خواهد بود، اگر داعی آن بد باشد.

ص: 97

به نظر می رسد در تعریف نیت به انبعاث و برانگیخته شدن تسامح شده است؛ زیرا بدیهی است که انبعاث و تحرک اثر نیت و قصد است. از سوی دیگر ممکن نیست عاقل مختار با علم و توجه کاری انجام دهد، ولی هیچ قصد و نیتی نداشته باشد. به همین جهت است که برخی تصریح کرده اند که تکلیف به انجام فعلی برای عاقل مختار بدون قصد و نیت تکلیف به ما لا يطاق است. همچنین در مورد بیان مرحوم خویی باید گفت: داعی، یک حالت نفسانی و خارج از اختیار انسان است. البته داعی ممکن است محرک خارجی و یا غایت فعل باشد. در هر صورت انسان در مقابل دواعی مختار است، پس نمی توان نیت را به داعي معنا کرد. قصد فعل با داعی انجام می شود، اما صرف داعی در نیت کافی نیست، بلکه توجه و جهتی که به داعی داده می شود، نیت را محقق می کند. داعی غیر اختیاری است، اما انسان می تواند به آن، جهت دهد و این جهت دادن اختیاری است. پس نیت، قصد فعل همراه با جهت خاص است، لذا اگر جهت خاص، همان غایت باشد، نظر مرحوم شیخ بهائی صائب خواهد بود. گاهی مراد از نیت، در روایات جهت الهی دادن به قصد فعل است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در وصیت خویش به ابوذر می فرماید:

یَا أباذرٍّ، لِیَکُن لَکَ فِی کلِّ شَیءٍ نِیةٌ صَالِحَةٌ، حَتّی فِی النَّومِ وَ الأکلِ(1)؛

ای ابوذر! در هر چیزی حتی در خوردن و خوابیدن هم نیت داشته باش.

روشن است که منظور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آن است که انسان باید به همه افعال خود - حتى امور مباح - جهت الهی بدهد. در نتیجه می توان گفت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به موردی خاص از نیت نظر داشته است؛ زیرا معنای «نیت» جهت دادن به فعل است، اعم از جهت الهی و غیر الهی.

ص: 98

این سرای آخرت را برای کسانی قرار دادیم که اراده برتری جویی و قصد فساد در زمین ندارند و عاقبت از آن پرهیزکاران است.

در این آیهء شریفه ارادهء برتری جویی در زمین و ارادۀ فساد - که از اعمال قلبی است و در حقیقت همان نیت است(1). از موجبات محرومیت از بهشت شمرده شده است و این با اختیاری نبودن اراده و نیت منافات دارد. و دلالت می کند که انسان می تواند اراده و نیت را تغییر دهد. در روایات هم شواهد زیادی بر این مطلب وجود دارد. به عنوان مثال اختیاری بودن نیت در وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ابوذر بسیار روشن است. در این روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به ابوذر می فرماید، در همهء اعمال خود نیت داشته باش و به آنها جهت الهی بده. با توجه به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، اختیاری بودن، نیت واضح است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

إِنَّ اَلْمُؤْمِنَ لَيَهُمُّ بِالْحَسَنَةِ وَ لاَ يَعْمَلُ بِهَا فَتُكْتَبُ لَهُ حَسَنَةٌ وَ إِنْ هُوَ عَمِلَهَا كُتِبَتْ لَهُ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ إِنَّ اَلْمُؤْمِنَ لَيَهُمُّ بِالسَّيِّئَةِ أَنْ يَعْمَلَهَا فَلاَ يَعْمَلُهَا فَلاَ تُكْتَبُ عَلَيْهِ(2)؛

همانا مؤمن کار خوبی را قصد می کند، ولی آن را انجام نمی دهد، پس برای او یک نیکی نوشته می شود و اگر آن را عمل انجام دهد، ده نیکی برای او حساب می شود. و همانا مؤمن قصد کار بد را می کند ولی آن را انجام نمی دهد، لذا برای او چیزی نوشته نمی شود.

در این حدیث برای قصد و نیت فعل خوب اجر و ثوابی قرار داده شده است. از

ص: 100

آنجا که ثواب و حسنه به طور معمول در امور اختیاری است، اختیاری بودن نیت روشن می شود. پس به طور کلی همه اعمال قلبی و جوانی و در رأس آنها نیت و قصد، افعالی اختیاری اند، بلکه در رتبة مقدم بر اعمال ظاهری وجوارحی قرار دارند؛ چنان که خود قلب نیز نسبت به سایر اعضا و جوارح نقش ریاست و مولویت را داراست.

امام صادق علیه السلام ایمان را عمل شمرده و می فرماید:

خدای تبارک و تعالی ایمان را بر اعضا و جوارح فرزند آدم واجب کرده و میان آنها تقسیم نموده است. پس هیچ عضوی از اعضای او خالی از ایمان نیست و به هر عضوی مقداری از ایمان داده شده که به دیگری غیر از آن را داده اند.

یکی از این اعضا قلب اوست که با آن می فهمد و تعقل می کند و آن امیر و فرمانده بدن است و همه اعضا و جوارح به فرمان و رأی آن انجام وظیفه می کنند... اما آنچه از ایمان بر قلب فرض شده عبارت است از اقرار و معرفت و اعتقاد و رضا و خشنودی و تسلیم به این که خدایی جز الله نیست و او یگانه است و شریکی ندارد، خدایی واحد است که همراه و فرزندی ندارد و این که محمد صلوات الله علیه و آله بنده و رسول اوست و اقرار به تمام پیامبران و کتاب های آسمانی. و این فرض قلب است از اقرار و معرفت که عمل قلب است.(1)

در این روایت از معرفت؛ اقرار، تسلیم، اعتقاد، رضایت و خشنودی - که همه از اعمال قلب است - به عنوان تکلیف و فرض یاد شده است و این به صراحت دلالت دارد که همه اعمال قلبی، اختیاری هستند و انسان بر فعل و ترک آنها تسلط کامل دارد و می تواند مانع اعمالی چون معرفت، تسلیم و اعتقاد قلبی گردد.

ص: 101

است که انسان با آن خود را فریب می دهد. انسان خود بهتر می داند که واقع امر غير از این است و خدای تعالی هم بر ظاهر و باطن همه احاطهکامل دارد و چیزی از او پوشیده نیست. پس بهتر است ظاهر و باطن خویش را هماهنگ کنند تا به واسطه سلامت باطن ظاهر هم تقویت گردد.

نِيَّةُ المُؤمنِ خَيرٌ مِن عَمَلِهِ ، ونِيَّةُ الكافِرِ شَرٌّ مِن عَمَلِهِ،(1)؛

نیت مؤمن بهتر از عمل اوست و نیت کافر بدتر از عمل اوست.

زیرا کفر و ایمان در درجه اول و بیشتر از همه در قلب انسان وارد می شود و سپس آثار آن در سایر اعضا و جوارح پیدا می شود.

پس شخصی که بالاترین درجهء ایمان قلبی را داشته باشد در واقع ایمان امیر و فرمانده بدن او را تسخیر کرده است، بنابر این بقیه اعضای او هم به طور معمول اعمالشان با آن هماهنگ خواهند شد و بدیهی است که کار و عمل فرمانده به مراتب بالاتر از کار فرمانبر است و روشن است که نیت و قصد، عملی قلبی است که همه اعضا را به حرکت در می آورد. اگر نیت شخصی سالم باشد، همه اعمال سالم خواهند بود و اگر نیت ناسالم باشد، اعمال همه اعضا ناسالم خواهند شد.

هر کاری که مصداق احسان باشد، خوب خواهد بود و فرقی نمی کند که عامل آن نیت خیر و احسان داشته باشد یا نه. ولی این کار اگر تنها به نیت احسان بوده باشد و فاعل آن هدف دیگری غیر از احسان نداشته باشد، نزد همه خردمندان ارزش و اعتبار بالاتر و بیشتری خواهد داشت. اما اگر عامل، اهداف ودواعی دیگری مثل رسیدن به مقام، گرفتن رأی، پیدا کردن اعتبار عمومی و ... داشته باشد کار وی اعتبار و ارزش خود را از دست خواهد داد.

به عبارت دیگر اگر انگیزه و داعی، صرفا اهداف شخصی - مثل رسیدن به جاه و مقام - باشد و احسان هیچ گونه نقشی در عمل نداشته باشد، در اینصورت می توان گفت عملی بی ارزش، بلکه منفی و قبیح است. فرض کنید کسی به قصد اغفال و کشتن انسانی به او نزدیک می شود و با او مهربانی وملاطفت و در کارهایش به او کمک می کند، تا بتواند هدف خویش را عملی سازد. آیا هیچ عاقلی برای این اعمال ارزشی قائل می شود؟

پس ارزش و اعتبار عمل تنها در گرو خوبی آن نیست (حسن فعلی)، بلکه ارزش و اعتبار عمل به نیت و قصد صحیح و خوب هم نیاز دارد ( حسن فاعلی).

بنابراین نیت نقش مهمی در ارزش و اعتبار اعمال دارد و هیچ عملی هم از نیت خالی نیست و اعمال بر اساس نیت شکل می گیرند. از این رو امام صادق علیه السلام «شاکله» را در آیهء شریفهء «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَىٰ شَاكِلَتِهِ»(1) به نیت تفسیر کرده است.(2)

ص: 105

نیت عمل قلب است. قلب برای خود شاکله ای پیدا کرده است و نیت از این صورت و شاکله تراوش پیدا می کند. قلب انسان ابتدا پاک است و با معصیت نقطهء سیاهی در آن ایجاد می شود. با زیاد شدن معصیت تمام قلب سیاه می شود. قلبی که تمام ساحتش با سیاهی پر شده است، نیتش ظلمانی خواهد بود. اما اگر قلب روشن باشد، نیت نیز زلال و روشن خواهد شد. شاکله قلب بر اثر اعمال آن ایجاد می شود و این شاکله در اعمال بعدی تأثیر می گذارد. یعنی عمل و شاکله همواره در تعامل اند. لذا بر مؤمنین لازم است که اگر مرتکب فعل قبیحی شدند بلافاصله توبه کنند تا عمل زشت آنان موجب سیاهی قلبشان نگردد.

مهم ترین دژی که انسان در مرحله اول باید سراغ آن برود تا آن را تسخیر کند، قلب و روح است. تا قلب و روح از زنگارهای کفر و جحود و نفاق و زشتی و قساوت و جهل و نادانی و شقاوت پاک نشود، اعضای دیگر هم از کارهای زشت و بد پاک نخواهند شد. پس باید به تدریج قلب و روح را پاک کرد تا اعضا دیگر هم سالم و سلامت باشند.

از آنجا که خدای سبحان بر دلها حکومت دارد و اوست که می تواند شیطان را مهار کند، لذا باید برای حفظ روشنایی قلب به او پناه برد و به آنچه پیامبرانش در این زمینه آورده اند، گوش جان سپرد و در مقابل آنان سر تعظیم فرود آورد؛ امید است با تسلیم در مقابل فرامین الهی و روشنگری هایعقل و خرد انسانی، به قلبی سالم و روحی با نشاط دست یافت.

ص: 106

ص: 108

مراد از مبادی اخلاق، زمینه ها و امور مؤثر در اخلاق انسان هستند. این امور عبارت اند از: طینت، آب و هوا، خوردنی ها و پوشیدنی ها، مصاحبت با مردم، گناه یا اطاعت، تجارت، برخی پیشه ها، ولایت و سلطنت، فقر و غنا و برخی افعال. در ادامه به بررسی هر یک از این مبادی خواهیم پرداخت.

همچنین روایاتی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که گاه شخصی حضور آن حضرت می رسید و با احترام به ایشان خود را دوستدار آن حضرت معرفی می کرد و گاهی این معرفی با سوگند همراه می شد؛ اما حضرت در جواب این گونه اشخاص برخی را تکذیب و عده ای را تصدیق می فرمود و به صادقان توصیه می کرد که مواظب بقیه عمر خویش در این دنیا باشند و خود را برای امتحانات و ابتلائات سخت و دشوار در این دنیا آماده سازند.(1)

در آن عوالم پس از اعطای نور عقل و اختیار انسان ها مورد آزمایش هایی قرار گرفته اند. نتیجه آزمونها تأثیراتی جدی در صفات ظاهری و باطنی و خلق انسانها گذاشته است.

عبد الله بن سنان می گوید: به امام صادق صلی الله علیه و آله و سلم عرض کردم:

فدایت شوم من بعضی از دوستانمان را می بینم که سبک سر، تندخو و بی پروا هستند و از این جهت سخت ناراحتم و برخی از مخالفان را می بینم که حسن السمت (خوش روش) هستند. حضرت فرمود: نگو «حسن السمت»؛ زیرا «سمت» جهت راه را می گویند. بگو: خوش سیما هستند. او می گوید: گفتم بعضی از مخالفان را می بینم که خوش سیما و بردبارند و از این جهت هم ناراحت می شوم. حضرت فرمود: از سبک سری و تندخویی دوستان و خوش سیما بودن مخالفان ناراحت مباش. همانا خداوند متعال وقتی خواست آدم علیه السلام را خلق کند این دو طینت را آفرید و آن دو را از هم جدا کرد و به اصحاب یمین فرمود: به اذن من خلق شوید، پس خلقی به صورت ذره های ریز به وجود آمدند که حرکت می کردند و به اهل شمال هم فرمود: به اذن من خلق شوید. پس آنها هم به اندازه ذره های ریز پدید آمدند که حرکت می کردند. آن گاه آتشی برای آنها افروخت و فرمود: به اذن من داخل آتش شوید. نخستین کسی که وارد آن شد محمد صلی الله علیه و آله و سلم بود و

ص: 110

به دنبال او رسولان اولوالعزم و اوصياء و پیروانشان داخل شدند.

آنگاه به اصحاب شمال فرمود: به اذن من وارد آتش شوید.

گفتند: پروردگارا، ما را آفریدی تا بسوزانی؟ و از دستور خدا سرپیچی کردند. پس به اصحاب یمین فرمود: به اذن من از آتش بیرون آیید، آتش در آنها هیچ اثری نگذاشته بود. وقتی اصحاب شمال آنان را دیدند، گفتند: پروردگارا، دوستانمان را می بینیم که سالم از آتش بیرون آمدند، پس حکم ما را لغو کن و ما را دوباره به دخول در آتش امر کن. خداوند فرمود: حکم شما را لغو کردم، پس داخل آتش شوید. وقتی نزدیک آتش شدند و شعله آتش به آنها رسید به عقب برگشتند، گفتند: پروردگارا، ما تحمل سوخته شدن را نداریم و دستور الهی را عصیان کردند. خدای تعالی برای بار سوم آنها را به دخول در آتش امر کرد. باز هم معصیت کردند و برگشتند. اصحاب یمین را هم سه بار امر فرمود و در هر سه بار داخل آتش شدند و سالم بیرون آمدند. بعد از همه اینها خدای تعالی همه را به اذن خود به گل تبدیل کرد و از آن آدم علیه السلام را آفرید. حضرت فرمود: ... سبک سری و تندخویی که در دوستانت می بینی، از آمیخته شدن با اصحاب شمال به آنها رسیده است و حسن سیما و وقار که در مخالفین می بینی، از اصحاب یمین به آنها رسیده است.

در این روایت از دو طینت سخن به میان آمده که بر اساس روایات این دو نیز بر اثر امتحان از هم جدا شده اند(1). آنگاه خداونداین دو گروه را بار دیگر امتحان می کند و اصحاب یمین از این آزمون سر بلند بیرون می آیند. بنابر روایت فوق، خداوند جهت آزمایش مجدد خلايق در این دنیا طینت های دو گروه مذکور را با هم مخلوط کرده است. این خلط و مزج ها در صفات و خلق و خوی انسانها تأثیراتی دارد. در برخی روایات، ارتباط بین طینت ها به عنوان علت غم و شادی برخی افراد - که ظاهراً سببی ندارد - ذکر شده است. یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام از ایشان

ص: 111

می پرسد:

فدایت شوم ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، همانا گاهی من محزون و مغموم می شوم، بدون این که سببی برای آن بیابم. حضرت فرمود: این غم و شادی از ناحیه ما به شما می رسد؛ زیرا حزن یا سروری که به ما می رسد، بر شما هم وارد می شود؛ چون که ما و شما از نور خداییم. خدای تعالی طینت ما و شما را یکی قرار داده است. و اگر طینت شما همان طور که بود باقی می ماند، شما و ما مساوی می شدیم، ولی طینت شما با طینت دشمنانتان مخلوط شده است. و اگر این امر واقع نمی شد شما هیچ گاه گناه نمی کردید.(1)

در روایاتی دیگر انس و الفت و نیز نفرت انسان ها از همدیگر به انس و الفت و نفرت در عوالم قبل پیوند زده شده است. بر اساس برخی روایات مؤمنان از طینت بهشت آفریده شده اند و با یکدیگر در ارتباط هستند.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

همانا خداوند متعال مؤمنان را از طینت بهشت آفرید و از عطر روح خویش بر آنان جاری ساخت. به همین جهت است که مؤمن برادر پدر و مادری مؤمن است. پس اگر روحی از آن ارواح را در شهری از شهرها غم و اندوهی برسد، ارواح دیگر نیز محزون می شوند؛ زیرا که اینها از آنها هستند.(2)

و از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند:

دو برادر مؤمن مانند یک بدن هستند. اگر عضوی از آن به درد آید در بقیهء اعضا هم درد پیدا می شود. و ارواح آنها نیز از یک روح اند.(3)

در این دسته از روایات، خدمت به همدیگر، عدم خیانت و غیبت و غش و

ص: 112

مخذول و سرشکسته نکردن یکدیگر از آثار این اخوت و برادری شمرده شده است.(1)

در حدیثی که از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده، اختلاف اخلاق و رنگ های آدمیان به خاطر اختلاف خاک هایی شمرده شده است که هنگام خلقت حضرت آدم از زمین گرفته شده است.(2)

در حدیثی دیگر آمده است:

فَمَا كَانَ مِنَ النَّاسِ مِنْ جَمَالٍ وَ حُسْنِ خُلُقٍ فَهُوَ مِنَ الْحَوْرَاءِ وَ مَا كَانَ فِيهِمْ مِنْ سُوءِ الْخُلُقِ فَمِنْ بِنْتِ الْجَانِّ(3)؛

آنچه از زیبایی و حسن خلق در انسان ها یافت می شود از ناحیه حوریهای است (که یکی از فرزندان حضرت آدم با او ازدواج کرد) و آنچه از سوء خلق دیده می شود، از ناحیه دختر جتی است (که فرزند دیگر حضرت آدم با او ازدواج کرد).

در نهج البلاغه از امير المؤمنین علیه السلام درباره اختلاف مردم چنین آمده است:

إِنَّمَا فَرَّقَ بَيْنَهُمْ مَبَادِئُ طِينِهِمْ، وَ ذَلِكَ أَنَّهُمْ كَانُوا فِلْقَةً مِنْ سَبَخِ أَرْضٍ وَ عَذْبِهَا وَ حَزْنِ تُرْبَةٍ وَ سَهْلِهَا؛ فَهُمْ عَلَى حَسَبِ قُرْبِ أَرْضِهِمْ يَتَقَارَبُونَ وَ عَلَى قَدْرِ اخْتِلَافِهَا يَتَفَاوَتُونَ؛ فَتَامُّ الرُّوَاءِ نَاقِصُ الْعَقْلِ، وَ مَادُّ الْقَامَةِ قَصِيرُ الْهِمَّةِ، وَ زَاكِي الْعَمَلِ قَبِيحُ الْمَنْظَرِ، وَ قَرِيبُ الْقَعْرِ بَعِيدُ السَّبْرِ، وَ مَعْرُوفُ الضَّرِيبَةِ مُنْكَرُ الْجَلِيبَةِ، وَ تَائِهُ الْقَلْبِ مُتَفَرِّقُ اللُّبِّ، وَ طَلِيقُ اللِّسَانِ حَدِيدُ الْجَنَانِ(4)؛

ص: 113

اختلاف انسان ها از مبادی طينتشان است؛ زیرا طینت همه از قطعه ای از زمین شور و شیرین و سخت و سست ترکیب یافته است و آنان بر حسب نزدیک بودن خاکشان با هم نزدیک اند و به دوری خاکشان از هم تفاوت پیدا می کنند. آدم های خوش منظر کم خردند و بلند قامتان کم همت و پاکیزه عملان بد منظرند و کوتاه قدان خوش فکرند. آنان که طبیعتی خوب دارند، کارهای بدی دارند و کسانی که قلبشان حیران است، افکارشان پراکنده است و سخنوران، قلبشان قوی است.

تأثیر طینت و خمیر مایه خلقت و آفرینش انسان ها در صفات ظاهری و باطنی و اعمال و کردارشان از نظر روایات اهل بیت علیهم السلام امری مسلم است. بسیاری از امور ظاهری وباطنی انسانها در عوالم پیشین قبل از آن که قدم به این دنیا بگذارند به دست خود آنها رقم خورده است و هر انسانی با کوله باری پر به این دنیا قدم گذاشته و ریشه های اعمال و کردار و صفات ظاهری و باطنی خویش را در آن عوالم درست کرده است.

این حقیقت به معنای بسته شدن پرونده انسان ها در عوالم قبل و پایان تکلیف و امتحان نیست، بلکه مسلم است که در این دنیا نیز ابتلا و امتحان وجود دارد و تا هنگامی که تکلیف و امتحان بر قرار باشد، پرونده باز است و تغییر و تبدیل در آن راه دارد. این نکته را هم نباید فراموش کرد که هر عملی آثاری دارد که در آینده انسان مؤثر است. اعمال و رفتارهای سابق از این عالم نیز مستثنی نیست و خداوند متعال طینت انسان ها را بر اساس اعمال و کردار او سرشته است؛ اما تداوم تکلیف و امتحان و حریت و آزادی در انتخاب موجب می شود که انسان بتواند سابقه بد خود را اصلاح و سوابق خویش را حفظ کند.

آنکه سابقهء خوبی نداشته و سرشتش خوب نهاده نشده است و نیز کسی که اعمال بد او را احاطه نموده و تاریکی بر او غلبه کرده است، باید زحمت بیشتری بکشد و با تلاش و کوشش فراوان علاوه بر این که پرده های معاصی و تاریکی های

ص: 114

گناهان را کنار می زند، به تدریج نور و روشنایی را در خود افزایش دهد تا بتواند در سایه آن راه راست را بر خود روشن سازد و ادامه مسیر برای او سهل و آسان گردد؛ البته هر کس اراده کند، می تواند.

همچنن هر کس برای پاکسازی پرونده خود پیش قدم شود و کمر همت ببندد، خدای تعالی هم او را در این راه یاری می کند. نور امید را در دل او روشن می سازد و قدم به قدم با او همراهی می کند. مسلماً آن که سابقه خوبی دارد، نیز نباید مغرور شود و باید با دلی امیداور همراه با ترس و خوف، به راه راست ادامه دهد و هیچ گاه از دزدان راه غافل نباشد و با احتیاط کامل رو به سوی هدفی عالی و آینده ای روشن در حرکت باشد. چنین کسی هر گاه اندکی انحراف پیدا کرد، باید به سرعت به راه برگردد و هیچ گاه به خود اجازه ندهد که راه منحرف را ادامه دهد.

می آید. و به جهت اختلاط طینت طيب با خبیث که به واسطه آغشته شدن و تماس آن دو با همدیگر حاصل شده، مؤمنان با صورتی زشت و منکر متولد می شوند و کافران با صورتی زیبا به دنیا می آیند. و از مؤمنان اخلاق بد و از کافران اخلاق خوب هویدا می شود.

ایشان در جای دیگر در کیفیت این تأثیر می فرماید:

بعد از تحقق طاعت و عصیان در مرتبه عرض ولایت بر اشیا، اختلاف در آنها پدید آمد و برخی خوب و مرغوب و بعضی پست و نامرغوب، برخی پاکیزه و برخی خبیث شدند و آثار متفاوت در آنها به وجود آمد. و نیز در مرتبه اخذ عهد و میثاق در عالم ارواح قبل از ابدان و در عالمی که ارواح با ابدان بودند، اطاعت و معصیت از آنها سر زد و بعد از آن به خاطر این طاعت و عصیان اعراض و خصوصیاتی بر انسانها عارض گردید که این ویژگی ها هم سنخ خود را دوست داشت و طالب آن بود. بدین ترتیب مقتضیات و دواعی به افعال عباد در خود آنها پدید آمد و این مطلب با توجه به تأثير آتش در سوزاندن و آب در خنک کردن و تمایل فاسدان و اشرار به اعمال بد و زشت و تمایل طبیعی اخبار و نیکوکاران به اعمال خوب و نیک معلوم است.(1)

ایشان تأثیر این مقتضیات و دواعی را در افعال عباد با مثالی این گونه بیان می کند: وقتی انسان بدن خویش را با آتش می سوزاند روشن است که سوزاندان، اثر آتش است، ولی چون این اثر آتش با توجه به قدرت انسان بر جلوگیری از آن در بدن او تحقق پیدا می کند؛ او مؤاخذه و عذاب می شود. ایشان تصریح می کند که آثار سوء، بدیها و زشتی ها همه به مقتضیات و دواعی مستند هستند، نه به قدرت انسان، ولی چون قدرت بر منع در انسان وجود دارد، پس عذاب فاعل اشکالی نخواهد داشت.(2)

ص: 116

بدین ترتیب روشن گردید که اگر چه طینت و سرشت و خمیر مایه انسان به واسطه طاعت و عصیان سابق از سوی خدای تعالی برای او تقدیر شده است و هر طینتی آثاری مخصوص به خود دارد، ولی با وجود این انسان می تواند مانع بروز و تحقق آن آثار از طینت ها گردد؛ پس مشکلی در تغییر طینت در مراحل بعدی هم نخواهد بود. در روایات نیز به این امر تصریح شده است.(1) مرحوم میرزا مهدی اصفهانی قدس سره این مطلب را چنین بیان کرده است:

خدای تعالی قدرت بر تغییر طینت های خبیث و رفع شقاوت از آنها را دارد؛ زیرا که اختلاف آنها به اعراض است و چون می تواند آنها را در همان حال نگه دارد، پس با فضل و احسان شگفت آور خویش برای هر یک از انسانها منزلی در بهشت و منزلی در جهنم خلق فرمود و آنها که معصیت می کنند از خانه بهشتی خویش محروم می شوند و مؤمنان وارث آنها می شوند و کافران هم وارث خانه های مؤمنان در جهنم می شوند...». (2)

می گردد و انبساط پیدا می کنند و بسا می شود که بیشتر آنان از کثرت شادی و سرور به غنا رو می آورند.(1)

اهالی مصر را هم مثال می زند که غالب آنها همیشه در عیش و نوش و سبکی هستند و به فکر فردای خویش نیستند. نه تنها روزی سال خود را جمع نمی کنند، بلکه روزی ماه را هم ذخیره نمی کنند و تنها خورد و خوراک روزانه شان را از بازار تهیه می کنند.

آنگاه ساکنان شهرهای سرد و کوهستانی را مثال می زند که معمولاً به فکر آینده خویش اند و به طور معمول حبوبات چند سال خود را ذخیره می کنند و با وجود این هر روز صبح زود برای تهیه ما يحتاج خویش به بازار می روند که مبادا چیزی از ذخیره شان کم گردد.(2)

مسعودی نیز در احوال هند و چین و تبت در تأثیر آب و هوا در اخلاق و رفتار و رنگ اهالی آنجا سخن گفته است. وی درباره اهالی تبت می نویسد:

وَ لبلاد تُبْتُ خَوَاصِّ عَجِيبَةً فِي هَوَائِهَا وَ سَهْلِهَا وَ مَائِهَا وَ جَبَلِهَا وَ لَا يَزَالُ الْإِنْسَانُ أَبْدَأُ ضَاحِكاً بِهَا فَرَحاً مَسْرُورَةً لَا تَعَرَّضْ لَهُ الْأَحْزَانِ وَ لَا الْغُمُومَ وَ لَا الْأَفْكَارِ...لَا يَكَادُ يَرَى فِي هَذَا الْبَلَدِ شیخ حزین وَ لَا عَجُوزُ بَلِ الطَّرَبِ فِي الشُّيُوخِ وَ الْكُهُولِ وَ الشَّبَابِ وَ الْأَحْدَاثِ عَامٍ...حَتَّى أَنَّ الْمَيِّتَ إِذَا مَاتَ لَا يَكَادُ يداخل أَهْلُهُ عَلَيْهِ كَثِيرُ مِنَ الْحَزَنَ(3)

آب و هوا و دشت و کوه های سرزمین تبت خواص عجیبی دارد. انسان همیشه در آنجا شاد و خرم است. حزن و اندوه و فکر در آنجا به انسان دست نمی دهد... در این منطقه حتی پیرمردان و پیر زنان هم محزون نیستند و شادی و طرب در همه آنها از پیر گرفته تا نوجوانان پیداست...

ص: 118

حتى هنگامی که یکی از کسانشان می میرد، حزن و اندوه چندانی بر آنها وارد نمی شود.

به نظر می رسد اصل این امر که آب و هوا و اختلاف جغرافیایی سرزمین ها و پستی و بلندی آنها در ساکنان آنها مؤثر است، جای بحث و گفتگو ندارد، بلکه می توان گفت: این تأثیر منحصر به اختلاف آب و هوای سرزمین های گوناگون نیست و آب و هوای فصول مختلف در یک سرزمین هم در اخلاق مؤثر است، ولی در این که این تأثیر چگونه است و هر نوع آب و هوا چه تأثیر خاصی دارد، جای بحث و گفتگو است.

از آنجا که تأثیرات در خلق انسانی از امور مختلف ناشی می شود، پس انسان می تواند به واسطه امور دیگری مثل تغذیه مناسب آن تأثیرات را خنثی کند و آثار آن را از بین ببرد، یا کاهش دهد. در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز به تأثیر آب و هوا و زمین بر اخلاق و زندگی انسان اشاره شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«لَا تَطِیبُ السُّکنَی إِلَّا بِثَلَاثٍ: الْهَوَاءِ الطَّیبِ وَ الْمَاءِ الْغَزِیرِ الْعَذْبِ وَ الْأَرْضِ الْخَوَّارَة»(1)؛

هیچ مسکنی خوب و نیکو نمی شود، جز با سه چیز: هوای خوب و پاکیزه، آب فراوان و گوارا و زمین نرم و همواره

و در توحید مفضل می فرماید:

ای مفضل، درباره هوای صاف و ابری فکر کن که چگونه در این عالم در تعاقب اند؛ چرا که صلاح عالم در آن است که اگر یکی از آن دو استمرار و تداوم پیدا کند، موجب فساد و تباهی می شود. آیا نمی بینی باران وقتی مدتی به صورت مداوم ببارد، گیاهان و سبزیجات فاسد شده، حیوانات

ص: 119

سست و بی رمق می شوند و هوا سرد گشته و امراض مختلف پدید می آید و راهها از بین می رود؟ و اگر بارندگی مدتی قطع گردد و هوا صاف باشد، زمین و گیاهان خشک می شود و ضرر به مردم وارد می شود و یبوست و خشکی بر هوا غالب گشته و امراض گوناگون دیگری پدید می آید؟(1)

و نیز می فرماید:

اگر کسی بگوید مگر نه این است که در بعضی از سال ها خشکسالی اتفاق می افتد و هوا گرم می شود و مردم به سختی و دشواری می افتند و گاهی سرما زیاد می شود و زراعت و غلات را از بین می برد و رطوبت هوا به قدری زیاد می شود که موجب امراض و آفات زیادی در انسان و غلات می شود؟ در جواب گفته می شود: آری گاهی اوقات این گونه است و این به مصلحت انسان است تا از معاصی دست برادرد و غرق در گناهان نشود؛ چرا که مصلحت دینی انسان مقدم بر مصلحت دنیوی اوست. (2)

بدین ترتیب روشن شد که آب و هوا در انسان و حتی در حیوانات و گیاهان مؤثر است و نیز بدیهی است که سستی و شادابی و صحت و سلامت بدن نقش به سزایی در شکل گیری اخلاق و صفات نفسانی انسان دارد و روح و نفس وقتی شاداب و سرحال است که بدن سالم، و از صحت کامل برخوردار باشد.

یَا كُمَیْلُ، اللِّسانُ يَنزَحُ مِنَ القَلبِ وَالقَلبُ يَقومُ بِالغِذاءِ فَانظُر فِيمَا تُغَذّي قَلبَكَ وَ جِسْمَک(1)؛

ای کمیل، زبان آدمی از قلب او سرچشمه می گیرد و قلب انسان با غذا استوار است. پس در غذای قلب و جسم خویش خوب بنگر.

صحت و سلامتی بدن، روح را شاداب و پرنشاط، و ضعف و سستی و بیماری آن، روح آدمی را ضعیف و ناتوان می نماید. پس غذای بدن چنان که بدن را تقویت می کند، روح را نیز تقویت می نماید. صحت و شادابی روح تأثیر فراوانی در اخلاق و صفات نفسانی دارد و همین طور عقل و خرد وقتی کامل و قوی است که بدن رشد مناسب خود را داشته باشد و قوی و پرنشاط باشد. در این قسمت تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم خوردنی ها و پوشیدنی ها در اخلاق را مورد بحث قرار می دهیم.(2)

خوردن خاک عامل امراض جسمانی و تحریک کننده دردهاست. آن که خاک می خورد قدرت بدنش از آنچه قبلاً داشت کمتر می شود و از انجام کارهایی که قبلاً انجام می داد، ناتوان می شود. پس کارهایی که پیش از آن انجام می داد و حالا نمی تواند انجام دهد، محاسبه می شود و مورد عذاب قرار می گیرد.(1)

و امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَكْلُ اَلطِّينِ يُورِثُ اَلنِّفَاقَ(2)؛

خوردن خاک نفاق می آورد.

از آثار خوردن خاک این است که بدن را به تدریج از کار می اندازد و موجب پیدایش نفاق در دل آدمی می شود. البته از میان خاکها تنها تربت حضرت سید الشهدا علیه السلام است که خوردن آن به قصد استشفا اشکالی ندارد. در روایات ضمن تصریح به این موضوع، آدابی برای خوردن تربت مقدس حضرت ابا عبدالله الحسين علیه السلام ذکر شده است. مردی از امام صادق علیه السلام پرسید:

من از شما شنیدم که فرمودید: تربت حسین علیه السلام از داروهای خاصی است که به هیچ دردی نمی رسد، جز این که آن را از بین می برد. حضرت فرمود: آری این را من گفته ام. بعد فرمود: آیا در این مورد سؤالی داری؟ عرض کردم: من از آن تربت تناول کردم ولی مرا نفعی نبخشید. فرمود: بدان آن را دعائی است که اگر کسی از آن بخورد و آن دعا را نگوید و استعمالش کند، نفعی برایش نخواهد داشت. می گوید: پرسیدم: آن دعا چیست؟ فرمود: پیش از هر چیزی آن را می بوسی و بر روی چشمان خویش می گذاری و بیش از یک نخود نمی خوری... سپس حضرت دعا را

ص: 122

تعلیم دادند.(1)

البته غیر از تربت امام حسین علیه السلام در روایات از خاک دیگری به نام «گل ارمنی» هم برای استشفا ذکری به میان آمده است.(2)

اَللَّحْمَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً سَاءَ خُلُقُهُ(1)؛

بر شما باد به گوشت، همانا گوشت از گوشت است و گوشت است که گوشت را می رویاند. و فرمود: کسی که چهل روز گوشت را ترک کند، بد خلق می شود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مَنْ تَرَکَهُ [اَللَّحْمِ] ارْبَعِینَ یَوْماً سَاءَ خُلُقُهُ کُلُوهُ فَإِنَّهُ یَزِیدُ فِی اَلسَّمْعِ وَ اَلْبَصَرِ(2)؛

کسی که گوشت را چهل روز ترک کند بد خلق می شود. گوشت بخورید که شنوایی و بینایی را می افزاید.

و در روایت دیگر از امير المؤمنین علیه السلام نقل شده است که:

کسی که چهل روز گوشت نخورد بد خلق می شود و آنگاه که خلق انسان یا حیوانی بد شد در گوشش اذان بگویید.(3)

در این روایات ائمه علیهم السلام اصحابشان را به خوردن گوشت توصیه کرده و از ترک آن به مدت چهل روز بر حذر داشته اند. حتی در روایتی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به نقل شده که اگر بر کسی چهل روز گذشت و نتوانست گوشت تهیه کند، حتماً قرض کرده و گوشت بخورد.(4)

البته به همان اندازه که در برخی روایات به خوردن گوشت تأکید شده و آثار ترک آن بیان شده، در مقابل مصرف زیاد آن نیز توصیه نشده و آثاری همانند آثار ترک گوشت به مدت چهل روز برای آن هم بیان شده است. در روایتی نقل شده است که:

ص: 124

مَنْ أَکَلَ اَللَّحْمَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً سَاءَ خُلُقُهُ(1)؛

کسی که چهل روز گوشت بخورد بد خلق می شود.

در روایتی دیگر به جای «ساء خلقه»، «قسا قلبه» نقل شده است.(2) بنابراین چنان که اصل خوردن گوشت از نظر روایات برای انسان لازم شمرده شده است، زیاده روی در خوردن آن نیز مورد نکوهش قرار گرفته است. پس با اعتدال و میانه روی در آن و پرهیز از افراط و تفریط می توان سلامت جسم و روح را حفظ کرد.

آنچه نقل شد در ظاهر مربوط به انواع مختلف گوشت بود. ولی از این میان برخی از گوشت ها تأثیر خاصی نسبت به برخی از صفات نفسانی و اخلاق انسانی دارند. در روایتی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در مورد گوشت دراج(3) می خوانیم:

مَنِ اشْتَكَي فُؤَادَهُ وَ كَثُرَ غَمُّهُ فَلْيَأْكُلِ الدُّرَّاجَ(4)

کسی که دلش گرفته و غم بر او فزونی یافته دراج بخورد.

و نیز می فرماید:

مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَقِلَّ غَیْظُهُ فَلْیَأْکُلْ لَحْمَ اَلدُّرَّاجِ(5)

آن که خوشحال می شود که خشمش کم گردد، دراج بخورد.

امام صادق علیه السلام هم فرمود:

هر گاه یکی از شما غصه و ناراحتی در خود یافت و سبب آن را ندانست، گوشت دراج بخورد، إن شاء الله بر طرف می شود.(6)

پس به طور کلی تأثیر گوشت در اخلاق امری مسلم است و کسی که می خواهد

ص: 125

خوش اخلاق باشد نباید بیشتر از چهل روز گوشت را ترک کند. و همین طور آن که دلش می خواهد غم و غصه اش برطرف شود از گوشت دراج استفاده کند.

چه طعام خوبی است کشمش... خشم را فرو می نشاند... بوی دهان را پاکیزه می کند و رنگ را صاف و روشن می کند.

امیرالمؤمنین، على علیه السلام می فرماید:

کشمش قلب را محکم می کند و مرض را از بین می برد و حرارت و تب را پایین می آورد و تنفس را پاکیزه می گرداند(1)؛

امام صادق علیه السلام فرمود:

روزی زبیر بر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد و در دست او میوهء بِه بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بِه او فرمود: ای زبیر در دستت چیست؟ زبیر عرض کرد: ای رسول خدا، بِه است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای زبیر، به بخور که در آن سه ویژگی وجود دارد. او گفت ای رسول خدا آن سه چیست؟ حضرت فرمود: دل را جمع و محکم، بخیل را سخی، و ترسو را شجاع می کند.(1)

و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

یَا عَلِيُّ مَنْ أَكَلَ السَّفَرْجَلَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ عَلَى الرِّيقِ صَفَا ذِهْنُهُ وَ امْتَلَأَ جَوْفُهُ حِلْماً وَ عِلْماً وَ وُقِيَ مِنْ كَيْدِ إِبْلِيسَ وَ جُنُودِهِ.(2)؛

ای علی، آن که سه روز ناشتا به بخورد، ذهنش صاف می شود و دلش پر از علم و حلم می گردد و از نیرنگ ابلیس و لشکریانش محفوظ می ماند.

عَلَیْکُمْ بِالزَّیْتِ فَإِنَّهُ...یُحَسِّنُ اَلْخُلُقَ وَ یُطَیِّبُ اَلنَّفْسَ وَ یَذْهَبُ بِالْغَمِّ(1)؛

بر شما باد به روغن زیتون که همانا آن... خلق را نیکو، نفس را پاکیزه و غم واندوه را بر طرف می نماید.

هزار مغفرت و رحمت ارسال کند. غش، خیانت، غیبت، حسد، ظلم، کبر، بخل، طمع و غضب را از دل او بیرون کند و عداوت، دشمنی، سخن چینی و بدگویی از مردمان را هم از او دور می کند.(1)

در این روایت رطب به طور مطلق آمده است و اختصاص به خرمای خاصی پیدا نکرده است.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود:

أَطْعِمُوا حَبَالاَکُمُ اَللُّبَانَ فَإِنَّ اَلصَّبِیَّ إِذَا غُذِّیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ بِاللُّبَانِ اِشْتَدَّ قَلْبُهُ وَ زِیدَ عَقْلُهُ فَإِنْ یَکُ ذَکَراً کَانَ شُجَاعاً؛(1)

زنان حاملهء خود را کندر بخورانید که بچه اگر در رحم مادرش از کندر تغذیه کند، قلبش محکم و عقلش زیاد می گردد و اگر پسر باشد شجاع می شود.

اِسْتَرْضِعْ لِوَلَدِکَ بِلَبَنِ اَلْحِسَانِ وَ إِیَّاکَ وَ اَلْقِبَاحَ فَإِنَّ اَللَّبَنَ قَدْ یُعْدِی(1)

بچهء خود را از زیبا رویان شیر بده و از شیر زشت صورتان بپرهیز که شیر سرایت می کند.

در روایاتی دیگر اهل بیت علیهم السلام اصحابشان را از شیر دادن زنان کم خرد و کم بینا به بچه هایشان پرهیز داده اند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

لاَ تَسْتَرْضِعُوا اَلْحَمْقَاءَ وَ لاَ اَلْعَمْشَاءَ فَإِنَّ اَللَّبَنَ یُعْدِی(2)

زنان کم خرد و کم بینا را برای شیر دادن اختیار نکنید، که شیر سرایت می کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

لاَ تَسْتَرْضِعُوا اَلْحَمْقَاءَ فَإِنَّ اَللَّبَنَ یَغْلِبُ اَلطِّبَاعَ(3)

زنان کم خرد را برای شیر دادن اختیار نکنید که شیر به طبیعت انسانی غالب می شود.

طبیعت انسانی با شیر شکل می گیرد و در نتیجه، خلق و خوی انسانی هم با شیر مادر رنگ می گیرد. پس تا حد امکان باید برای اطفال خویش از شیر مناسب استفاده نمود. البته این امر بدان معنا نیست که با امور دیگر نتوان آثار آن را از بین برد، ولی آنچه از احادیث فهمیده می شود، نشان می دهد که آثار شیر مادر بسیار اساسی و ریشه ای است و تغییر دادن و از بین بردن آن به سادگی برای انسان میسر نیست.

ص: 132

دوست داشت.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ایجاد سرور و خوشحالی و از بین بردن حزن و اندوه از دل محزون را از آثار دیگر کدو می شمارد و به مصرف زیاد و طبخ آن سفارش فرموده واست.(1)

و در روایت دیگر آمده است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به زنان خویش سفارش می کرد که وقتی غذا درست می کنند کد و در آن زیاد بریزند.(2)

و نیز از ایشان نقل شده است که می فرمود:

آن که کدو را با عدس بخورد دلش هنگام یاد خدا رقت پیدا می کند.(3)

اَلسَّكْرَانُ زِمَامُهُ بِيَدِ اَلشَّيْطَانِ إِنْ أَمَرَهُ أَنْ يَسْجُدَ لِلْأَوْثَانِ سَجَدَ وَ يَنْقَادُ حَيْثُمَا قَادَهُ؛(1)

شراب را بدان جهت حرام کرده است که اصل و ریشهء همهء خبائث و سرآغاز همه شرور است. شراب خوار را وقتی می رسد که عقل از او مسلوب شود و پروردگارش را نشناسد و از هیچ معصیتی فروگذار نکند و هیچ حرمتی را نرسد، جز آن که هتک کند... زمام مست به دست شیطان است، اگر به او دستور دهد که بر بتها سجده کن، می کند. و شیطان او را هر جا ببرد، می رود.

بدیهی است کسی که با ارزش ترین عطای پروردگارش؛ یعنی عقل و خرد را از دست می دهد، بی مبالات خواهد شد و هر کاری در توانش باشد، انجام خواهد داد. چنین شخصی از هیچ کس ابایی ندارد و برای هیچ کسی احترام قائل نخواهد شد؛ زیرا عقل و خرد است که راه را به انسان می نماید و مسیر به کارگیری قدرت را برای او مشخص می کند.

نمود و نیازهای آن را برآورد؛ نه آن قدر کم خورد که احساس ضعف، مانع کار شود و نه آن قدر پرخوری کرد که احساس سنگینی و کسالت مجالی برای چابکی نگذارد. به همین جهت است که حضرت عیسی علیه السلام بنی اسرائیل را این چنین توصیه می کند:

نخورید تا گرسنه شوید و آن گاه که گرسنه شدید به اندازه ای بخورید که سیر نشوید؛ زیرا اگر به اندازهء سیری بخورید، گردن هایتان کلفت و پهلوهایتان از چربی می شود و پروردگار خویش را فراموش می کنید.(1)

اشاره شد از اخلاق و آداب پسندیده آدمی است.

دوم این که قلب و دل آدمی را جلا و صفا می دهد. و وقتی دل آدمی صفا پیدا کند و زنگارها از آن زدوده شود و مشغولیت هایش کاهش یابد، پرخاشگری و عصبانیت در انسان کاهش می یابد.

سوم این که امراض جسمانی را علاج می کند و بدیهی است که اگر بدن صحیح و سلامت باشد، راه اخلاق خوب و عبادت و قرب به خدا برای انسان هموار می گردد.

می کند که فرمود:

کُلُوا اَلرُّمَّانَ بِشَحْمِهِ فَإِنَّهُ دِبَاغٌ لِلْمَعِدَهِ وَ فِی کُلِّ حَبَّهٍ مِنَ اَلرُّمَّانِ إِذَا اِسْتَقَرَّتْ فِی اَلْمَعِدَهِ حَیَاهٌ فِی اَلْقَلْبِ وَ إِنَارَهٌ لِلنَّفْسِ وَ تَدْفَعُ وَسَاوِسَ اَلشَّیْطَانِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً(1)

انار را با پیه آن بخورید که معده را دباغی و پاکیزه می کند و در هر دانه ای از آن وقتی در معده قرار می گیرد، حیاتی برای قلب و نوری برای نفس است و وسواس شیطان را چهل شب ناتوان و مریض می کند.

در حدیثی دیگر، امام صادق علیه السلام می فرماید:

مَنْ أَکَلَ حَبَّهً مِنْ رُمَّانٍ أَمْرَضَتْ شَیْطَانَ اَلْوَسْوَسَهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً (2)؛

آن که دانه ای از انار را بخورد، شیطان وسوسه گر را چهل روز ناتوان می کند.

در این دو روایت ناتوانی وسوسه شیطان و دباغی معده به هر دانه ای از انار منتسب شده است. روشن است که وجود این خصوصیت برای هر دانهء انار، وجود اثر یا آثاری دیگر برای دانه بهشتی را نفی نمی کند. به خاطر همین نکته است که در برخی از روایات تأکید شده است که انار را به تنهایی میل نمایید و کسی را در آن شریک نکنید و اگر دانه ای بر زمین افتاد، آن را هم بردارید.

یزید بن عبد الملک گوید:

بر امام صادق علیه السلام وارد شدم در دست ایشان اناری بود. حضرت به خادم خویش فرمود: ای معتب به ایشان اناری ده که من شراکت در انار را به هیچ وجه دوست نمی دارم. بعد حجامت فرمود و مرا هم امر به حجامت کرد و سپس اناری دیگر طلب کرد و فرمود:

ص: 141

هر مؤمنی اناری را کامل بخورد، خدای تعالی شیطان را از دل او چهل روز دور می کند و آن که در انار کامل بخورد صد روز شیطان را از قلب او بیرون می کند و آن که سه انار کامل بخورد شیطان را یک سال از قلب او دور می کند و کسی که شیطان از نورانیت قلب او دور شود، گناه نمی کند و کسی که گناه نکند وارد بهشت می شود.(1)

در روایت دیگر توصیه به خوردن انار شیرین کرده و فرموده است:

هیچ دانه ای از آن در معده واقع نمی شود، جز این که مرض را از بین می برد و شیطان وسوسه اش را از او خاموش می کند».(2)

در روایتی دیگر امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ أَکَلَ رُمَّانَهً عَلَی اَلرِّیقِ أَنَارَتْ قَلْبَهُ أَرْبَعِینَ یَوْماً.(3)؛

آن که ناشتا اناری را بخورد، دلش چهل روز نورانی می شود.

انار از میوه هایی است که در کلمات معصومان علیهم السلام سفارش فراوان به خوردن آن شده و آثار فراوانی برای آن بیان گردیده است که از مهم ترین آنها می توان به ناتوانی و ضعف و سوسه شیطان اشاره کرد. این ویژگی ها با توجه به زندگی و حیات پیدا کردن دل آدمی و نورانی شدن آن به واسطهء خوردن انار، روشن و بدیهی است؛ زیرا آن چه از شیطان است، ظلمت و تاریکی است و انار نورانیت و حیات برای قلب به ارمغان می آورد. پس در تصرف قلب آدمی با شیطان مقابله می کند.

کُلُوا اَلْکُمَّثْرَی فَإِنَّهُ یَجْلُو اَلْقَلْبَ وَ یُسَکِّنُ أَوْجَاعَ اَلْجَوْفِ بِإِذْنِ اَللَّهِ تَعَالَی(1)؛

گلابی را بخورید که قلب را جلا می دهد و دردهای شکم را به اذن خدا برطرف می کند.

و نیز می فرماید:

الکُمَّثری یَدبَغُ المَعِدَهَ ویُقَوّیها، هُوَ وَالسَّفَرجَلُ سَواءٌ ، وَ هُوَ عَلَی الشِّبَعِ أنفَعُ مِنهُ عَلَی الرِّیقِ، وَ مَن أصابَهُ طَخاءٌ فَلیَأکُلهُ یَعنی عَلَی الطَّعامِ(2)؛

گلابی معده را دباغی کرده و تقویت می کند. گلابی و به مساوی اند. خوردن گلابی پس از غذا بهتر از ناشتا خوردن آن است. کسی که دلش بگیرد، پس از غذا گلابی بخورد.

بر اساس روایت دیگر امام صادق علیه السلام برای کسی که از دل درد شکایت می کرد، خوردن گلابی را توصیه فرمود.(3)

اینجا در هر مورد روایتی بیان می شود:

رسول خدا فرمود:

ثَلاَثٌ یَفْرَحُ بِهِنَّ اَلْجِسْمُ وَ یَرْبُو اَلطِّیبُ وَ اَللِّبَاسُ اَللَّیِّنُ وَ شُرْبُ اَلْعَسَلِ(1)؛

سه چیز است که جسم را شاداب می کند و موجب رشد آن می گردد: عطر، لباس نرم و نوشیدن عسل.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

يَا أبا ذرٍّ ، اِلبَسِ الخَشِنَ مِن اللِّباسِ ، والصَّفیقَ مِن الثِّیابِ لِئلّا یَجِدَ الفَخرُ فیکَ مَسلَکاً(2)

ای ابوذر لباس زبر و ضخیم بپوش تا فخر و مباهات در تو راه پیدا نکند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

آن گاه که به دره مکه فرود می آیید، لباس های کهنه یا ژنده یا زبر خود را بپوشید؛ زیرا کسی بدون هیچ کبر و غروری به دره مگه فرود نمی آید، جز این که خدای تعالی او را می آمرزد.(3)

عبدالله بن يعفور از امام صادق علیه السلام پرسید:

مَا حَدُّ اَلْکِبْرِ؟ قَالَ: اَلرَّجُلُ یَنْظُرُ إِلَی نَفْسِهِ إِذَا لَبِسَ اَلثَّوْبَ اَلْحَسَنَ یَشْتَهِی أَنْ یُرَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: «بَلِ اَلْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ»(4)

حد کبر چیست؟ فرمود: مردی وقتی لباس خوب می پوشد و به خود نگاه می کند، دوست دارد به این حال دیده شود. سپس فرمود: بلکه انسان به

ص: 145

نفس خویش آگاه است.

گروهی از خوارج بصره بر امیر المؤمنین علیه السلام وارد شدند و در میان آنها مردی بود به نام جعد بن بعجة، او به حضرت در مورد لباسش خرده گرفت وگفت:

مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَلْبَسَ؟ فَقَالَ: مَا لَکَ وَ لِلِبَاسِی! هَذَا أَبْعَدُ لِی مِنَ اَلْکِبْرِ وَ أَجْدَرُ أَنْ یَقْتَدِیَ بِیَ اَلْمُسْلِمُ(1)؛

چه چیز باعث می شود که لباس خوب نپوشی؟ حضرت فرمود: تو چه کار با لباس من داری؟ این لباس انسان را از کبر دورتر می کند و سزاوارتر است که مسلمان بر من اقتدا کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

غَسْلُ الثِّیابِ یُذهِبُ الهَمَّ وَ الحُزنَ(2)

شستن لباس حزن و اندوه را بر طرف می کند.

حنان بن سدير می گوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم در حالی که در پایم نعلین سیاه داشتم، حضرت فرمود:

یا حَنَانُ مَا لَک وَ لِلسَّوْدَاءِ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ فِیهَا ثَلَاثَ خِصَالٍ تُضْعِفُ الْبَصَرَ وَ تُرْخِی الذَّکرَ وَ تُورِثُ الْهَمَّ وَ مَعَ ذَلِک مِنْ لِبَاسِ الْجَبَّارِینَ قَالَ: فَقُلْتُ: فَمَا أَلْبَسُ مِنَ النِّعَالِ؟ قَالَ: عَلَیک بِالصَّفْرَاءِ فَإِنَّ فِیهَا ثَلَاثَ خِصَالٍ: تَجْلُو الْبَصَرَ وَ تَشُدُّ الذَّکرَ وَ تَدْرَأُ الْهَمَّ وَ هِی مَعَ ذَلِک مِنْ لِبَاسِ النَّبِیین(3)؛

ای حنان، تو و نعلین مشکی؟! آیا نمیدانی که در آن سه خصوصیت است: دیده را ضعیف و آلت مردانگی را سست می کند و موجب غم و

ص: 146

اندوه است؛ با این همه، لباس ستمگران نیز است. می گوید: گفتم پس کدام نعلین را بپوشم؟ فرمود: نعلين زرد، که در آن سه ویژگی وجود دارد: دیده را جلا می دهد، آلت مردانگی را محکم می کند و غم و اندوه را برطرف می نماید و با وجود اینها لباس پیامبران هم است.

انگشتر عقیق هم از جمله چیزهایی است که در بر طرف کردن غم و اندوه و فقر و نفاق تأثیر دارد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مَنِ اتَّخَذَ خَاتَماً فَصُّهُ عَقِيقٌ لَمْ يَفْتَقِرْ ، وَلَمْ يُقْضَ لَهُ إِلَا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ(1)؛

آنکه انگشتری عقیق بر دست کند، فقیر نشود و بر او جز خوبی حکم نشود.

امام رضا علیه السلام فرمود:

الْعَقِيقُ يَنْفِي الْفَقْرَ وَ لُبْسُ الْعَقِيقِ يَنْفِي النِّفَاقَ(2)

عقیق فقر را از بین می برد و پوشیدن عقیق نفاق را دور می کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

تَخَتَّمُوا بِالْعَقِيقِ؛ فَإِنَّهُ لَا يُصِيبُ أَحَدَكُمْ غَمُّ مَا دَامَ لَكَ عَلَيْهِ؛(3)

انگشتر عقیق در دست کنید؛ زیرا تا مادامی که آن را در دست دارید، به کسی از شما غم و اندوه نرسد.

البته باید توجه داشت آثاری که در این مباحث طرح می شود به صورتی نیست که برای همه، در همهء حالات روشن و محسوس باشد؛ زیرا وقتی به عنوان مثال

ص: 147

برای بر طرف شدن غم و اندوه، خوردن میوه ای با عمل به خصوصی سفارش می شود، ممکن است استفاده از آن میوه و انجام آن عمل با امر دیگری در عرض هم تحقق پیدا کند که اثر آن ایجاد غم و اندوه باشد و اینها وقتی در کنار هم قرار می گیرند تأثیر هم دیگر را خنثی کنند. در این صورت اصل غم و اندوهی که از سابق در انسان وجود داشت، باقی می ماند و گمان می شود که این میوه یا این عمل اثر گفته شده را نداشت، در صورتی که واقع امر چنین نیست و در حقیقت آن تأثيرها واقعاً صورت پذیرفته است.

دوست دقت و تامل فراوان به خرج داد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ لَمْ یَجْتَنِبْ مُصَادَقَهَ اَلْأَحْمَقِ أَوْشَکَ أَنْ یَتَخَلَّقَ بِأَخْلاَقِهِ(1)

کسی که از دوستی احمق دوری نکند، زود باشد که به اخلاق او متخلق گردد.

احمق و کودن از انجام کارهای سبک و زشت ابایی ندارد و چه بسا اندیشه ای هم درباره آنها نداشته باشد. چنین کسی در جامعه از مقام و منزلتی بر خوردار نیست و بر کارهایش خرده گرفته نمی شود. اگر انسان خردمند و اندیشمندی که در میان جامعه انسانی از مقام و منزلت خوبی برخوردار است، بلکه نزد خدای تعالی نیز مقامی بس بلند دارد، با شخص کودن و بی خرد مصاحبت کند به تدریج از خرد و اندیشه او هم کاسته می شود و به مرحله ای می رسد که کارهای احمقانه از او هم سر می زند و او هیچ اهمیتی به آن نمی دهد و بسا می شود که توجهی به کار سبک خود نداشته باشد.

امیر المؤمنين علیه السلام می فرماید:

مُجَالَسَهُ اَلْأَشْرَارِ تُورِثُ سُوءَ اَلظَّنِّ بِالْأَخْیَارِ(2)؛

همنشینی با اشرار موجب سوء ظن به نیکان می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

أَرْبَعَهٌ مَفْسَدَهٌ لِلْقُلُوبِ ... وَ مُجَالَسَهُ اَلْمَوْتَی. فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَا مُجَالَسَهُ اَلْمَوْتَی قَالَ: مُجَالَسَهُ کُلِّ ضَالٍّ عَنِ اَلْإِیمَانِ وَ جَائِرٍ فِی اَلْأَحْکَامِ(3)

ص: 149

چهار چیز است که قلب ها را فاسد می کند: ... و همنشینی با مردگان.

پرسیده شد: ای رسول خدا، همنشینی با مردگان چیست؟ فرمود: همنشینی با همهء آنان که راه ایمان را گم کرده و از احکام منحرف اند.

در حدیثی دیگر نیز از «مجالسة الموتی» سؤال شد، و حضرت فرمود:

کُلُّ غَنِیٍّ مُتْرَفٍ(1)؛

هر ثروتمند خوش گذران.

امیر المؤمنین علیه السلام علامت شناخت دین داری و کفر اشخاص را دوستان آنها دانسته اند، می فرمایند:

فَمَنِ اِشْتَبَهَ عَلَیْکُمْ أَمْرُهُ وَ لَمْ تَعْرِفُوا دِینَهُ فَانْظُرُوا إِلَی خُلَطَائِهِ فَإِنْ کَانُوا أَهْلَ دِینِ اَللَّهِ فَهُوَ عَلَی دِینِ اَللَّهِ وَ إِنْ کَانُوا عَلَی غَیْرِ دِینِ اَللَّهِ فَلاَ حَظَّ لَهُ فِی دِینِ اَللَّهِ. إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ کَانَ یَقُولُ: مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ فَلاَ یُؤَاخِیَنَّ کَافِراً وَ لاَ یُخَالِطَنَّ فَاجِراً وَ مَنْ آخَی کَافِراً أَوْ خَالَطَ فَاجِراً کَانَ کَافِراً فَاجِراً.(2)

آن که امرش بر شما مشتبه شد و دین او را نشناختید، همنشینان او را بنگرید. اگر آنها اهل دین خدا بودند، پس او هم بر دین خداست و اگر آنها بر غیر دین خدا بودند، او هم از دین خدا بهره ای ندارد. همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: کسی که به خدا و روز قیامت ایمان آورده، با کافر برادری نمی کند و با فاجر اختلاط نمی نماید. آنکه با کافر برادری کند و با فاجر اختلاط نماید، کافر و فاجر است.

و نیز خطاب به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید:

ص: 150

یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَهَ اَلْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَنْفَعَکَ فَیَضُرُّکَ وَ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَهَ اَلْبَخِیلِ فَإِنَّهُ یَقْعُدُ عَنْکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهِ وَ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَهَ اَلْفَاجِرِ فَإِنَّهُ یَبِیعُکَ بِالتَّافِهِ وَ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَهَ اَلْکَذَّابِ فَإِنَّهُ کَالسَّرَابِ یُقَرِّبُ عَلَیْکَ اَلْبَعِیدَ وَ یُبَعِّدُ عَنْکَ اَلْقَرِیبَ؛(1)

فرزندم، از دوستی با احمق بر حذر باش که او می خواهد به تو منفعت رساند، زیان می رساند. و از دوستی با بخیل بر حذر باشد؛ چرا که به هنگام نیاز شدید به او، تو را رها می کند. و از دوستی با فاجر بر حذر باش که تو را به قیمت ارزان می فروشد. و از دوستی با دروغ گو بر حذر باش که او مثل سراب است؛ دور را بر تو نزدیک و نزدیک را دور می کند.

در همهء این روایات چنان که می بینیم، بحث از دوستی، اختلاط و همنشینی است. بدیهی است که این مطلب با روابط محدود میان دو نفر حاصل نمی شود، بلکه این سه امر آن گاه محقق می شوند که دو شخص با هم روابط نزدیک و تنگاتنگ داشته باشند و بیشتر اوقاتشان با همدیگر صرف شود. علاوه بر آن نزدیکی و با هم بودنشان نیز به نزدیکی مکانی منحصر نباشد، بلکه به همدیگر تمایل داشته و میان ارواحشان الفت و سازگاری باشد. آثاری که در روایات بیان گردید در حقیقت نظر به روابطی در این حد دارد.

البته باید توجه داشت که هرگونه رابطه دوستانه و اختلاط با اشخاص همراه با میل درونی، آثاری در حد و اندازه خود دارد. بنابراین مؤمنین باید در روابط خود با اشخاص جانب احتیاط را مراعات کنند و با هرکس - هرچند اندک - دوستی، اختلاط و همنشینی نکنند. آنها باید در انتخاب دوست دقت لازم و به کارها و رفتار آنان توجه کامل داشته باشند. کارهای بد ورفتار ناپسند آنها را به آنان گوشزد کنند و ناخشنودی خود را نسبت به آن کارها و رفتارها اظهار دارند و با تذکرات خویش،

ص: 151

سعی در پیشگیری از اعمال ایشان داشته باشند.

به طور کلی باید اساس دوستی، محبت، اختلاط و همنشینی برای کمک به همدیگر در جهت رسیدن به قرب الهی و درجات عالی ایمان، تقوا و معرفت باشد. تا بدین وسیله اخلاق خوب و رفتار شایسته برای همه پی ریزی شود.

اگر انسان در برخی موارد ناچار شد با اشخاصی غیر سالم مصاحب شود، در درجه اول باید به قدر امکان از کارهای ناپسند آنان بیزاری کند. بیزاری گاهی فقط به قلب و دل آدمی منحصر می شود؛ یعنی انسان از ته دل از کارهای آنان تبری می جوید. گاهی هم لازم است انسان به زبان و دیگر اعضا ناخشنودی خود را اظهار کند، تا بتواند بدین وسیله آنان را متوجه کارهای ناشایست خود کند. در نهایت اگر نتوانست در آنها تأثیر گذارد به هر صورت که ممکن است باید روابط خویش را با آنان به حداقل رساند و یا حتی با آنان قطع رابطه کند تا ضرری از ناحیهء آنان متوجه دین و دنیایش نگردد.

البته در همه این مراحل توجه به خدا نباید فراموش شود و باید این کار را فقط برای رضای خدای سبحان انجام دهد. در این صورت امید موفقیت به لطف و یاری حق متعال خیلی بیشتر می شود و اجری فراوان به دنبال خواهد آورد. همچنین هیچ گاه نباید در چنین کاری شتاب و عجله نمود؛ زیرا ممکن است همه نقشه ها با یک لحظه غفلت به هم بخورد و رشته کار از دست انسان خارج گردد.

هم رد و بدل نمی شد و مردم تا روز قیامت همیشه تر و تازه می خوردند.(1)

امیر المؤمنین علیه السلام در این مورد به خدای تعالی سوگند یاد می کند که از بین رفتن نعمت های الهی و رسیدن بلاها به خاطر گناهانی است که از بندگان الهی سر می زند:

وَایْمُ اللّهِ، مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَهٍ مِنْ عَیْشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا، لِأَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِیدِ. وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ، وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ، فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهمْ، وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهمْ، لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ، وَأَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدِ؛(2)

به خدا سوگند، هیچ نعمت تر و تازه ای از زندگی هیچ قومی زایل نمی شود، مگر به خاطر گناهانی که مرتکب می شوند؛ زیرا که خدای تعالی بر بندگانش هیچ ستمی را روا نمی دارد. اگر مردمان موقعی که بلا بر آنها فرود می آید و نعمت ها از آنها زایل می شود، با صدق نیت و قلبي شیفته، به سوی پروردگارشان تضرع کنند، خدای تعالی فراری ها را به آنها برمی گرداند و تباهی های آنها را اصلاح می کند.(3)

آثار طاعات و معاصی انسانها در خود آنان و در همهء موجودات دیگر عالم بیشتر از آن است که در این بحث مختصر بگنجد، بلکه از حد شناخت بشر خارج است. در ادامه نمونه هایی از آثار معاصی فردی در اخلاق آدمیان را بیان خواهیم

ص: 154

کرد.

اَلصَّغِیرِ اِجْتَرَأَ عَلَی اَلْکَبِیرِ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ مَا یَزَالُ اَلْعَبْدُ یَصْدُقُ حَتَّی یَکْتُبَهُ اَللَّهُ صِدِّیقاً وَ مَا یَزَالُ اَلْعَبْدُ یَکْذِبُ حَتَّی یَکْتُبَهُ اَللَّهُ کَذَّاباً(1)

از دروغ کوچک و بزرگ به جد یا شوخی پروا کنید؛ زیرا که انسان وقتی دروغ کوچک را مرتکب می شود بر دروغ بزرگ هم جرأت پیدا می کند. آیا نمی دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: بنده ای که بر راستگویی مداومت می کند، خدای تعالی در نهایت او را صدیق و راستگو ثبت می کند و بنده ای که به دروغگویی مداومت می کند در نهایت خدای تعالی كذاب و دروغگویش ثبت می کند.

پس عدم توجه و پشیمانی از گناه کوچکبه تدریج کار را بر انسان دشوار می کند. با این بی توجهی ممکن است انسان به مرحله ای برسد که ارتکاب گناهان بزرگ برایش سهل و آسان گردد. بنابراین انسان تا حدی که می تواند، باید از اول کار خود را محکم و خالص انجام دهد و از گناهان کوچک و بزرگ خود به سادگی عبور نکند و همیشه کارهای روزمره خویش را مورد محاسبه دقیق قرار داده، کردار بدو معاصي خرد و کلان خود را با توبه ای خالص همراه کند تا آثاری از ناحیه آنها متوجه او نگردد.

حَتَّی تَغْلِبَ عَلَیْهِ فَیَصِیرَ أَعْلاَهُ أَسْفَلَهُ(1)

چیزی تباه کننده تر از گناه بر قلب وجود ندارد. گناه وقتی وارد قلب می شود، همیشه با آن است تا این که بر آن چیره شود و آن را زیر و رو کند.

در روایتی دیگر می فرماید:

إِذَا أَذْنَبَ اَلرَّجُلُ خَرَجَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَهٌ سَوْدَاءُ فَإِنْ تَابَ اِنْمَحَتْ وَ إِنْ زَادَ زَادَتْ حَتَّی تَغْلِبَ عَلَی قَلْبِهِ فَلاَ یُفْلِحُ بَعْدَهَا أَبَداً(2)

وقتی گناهی از شخصی سر می زند، در دل او نقطهء سیاهی به وجود می آید. پس اگر از گناه توبه کرد، آن نقطه سیاه زایل می شود و اگر بر گناه اصرار نمود و به آن افزود، آن نقطه سیاه هم افزایش پیدا می کند، تا این که بر دل چیره شود و بعد از آن هرگز روی رستگاری را نخواهد دید.

این حدیث در حقیقت شرح و تفسير حدیث پیشین است. همچنین این احادیث با احادیثی که هر گناه را هموار کننده راه برای گناه بعدی معرفی می کند، قابل جمع و هماهنگ است.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

مَا جَفَّتِ اَلدُّمُوعُ إِلاَّ لِقَسْوَهِ اَلْقُلُوبِ وَ مَا قَسَتِ اَلْقُلُوبُ إِلاَّ لِکَثْرَهِ اَلذُّنُوبِ(3)

اشک ها خشک نشود، جز به خاطر قساوت دل ها و دلها قساوت پیدا نمی کنند، جز به جهت کثرت گناهان.

ص: 157

إِنِّي قَدْ أَيْسَرْتُ فَأَدَعُ التِّجَارَةَ قَالَ إِنَّكَ إِنْ فَعَلْتَ قَلَّ عَقْلُكَ(1)؛

همانا من توانگر شده ام، آیا خوب است تجارت را ترک کنم؟ حضرت فرمود: به یقین اگر این گونه کنی، عقلت کم خواهد شد.

در حدیثی دیگر همین معاذ بن کثیر که شغل لباس فروشی داشت، می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

إِنِّی قَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَدَعَ اَلسُّوقَ وَ فِی یَدِی شَیْءٌ فَقَالَ إِذاً یَسْقُطُ رَأْیُکَ وَ لاَ یُسْتَعَانُ بِکَ عَلَی شَیْءٍ(2)

من قصد دارم بازار را ترک کنم و نیازی به تجارت هم نمی بینم؟ حضرت فرمود: در این صورت رأی و نظرت اسقاط خواهد شد و بر هیچ چیزی مردم از تو یاری نخواهند خواست.

از این روایات استفاده می شود که اصل تلاش و کوشش و فعالیت در جامعه نه تنها به خاطر تأمین معاش و زندگی خوب است، بلکه حتی اگر انسان توانگر هم بود و معاش خود را تا آخر عمر هم فراهم کرده باشد، باز هم نباید کار و فعالیت را رها کند. این دلالت دارد که تجارت و فعالیت انسان تنها برای تأمین معاش خود نیست، بلکه شخص مسلمان باید جامعه مسلمان و برادران دینی خود را همچون خانه خویش به حساب آورد و همان طور که برای تأمین معاش خود و خانواده اش تلاش می کند، برای رفع نیاز جامعه اسلامی و برادران دینی هم تلاش کند؛ زیرا ممکن است در جامعه به کار او نیاز باشد، اگر چه خود او دیگر نیازی به آن نداشته است.

نکتهء در خور توجه در این روایات این است که امام علیه السلام می فرماید: «ترک کار موجب کاهش عقل و خرد انسان است». با این نکته تأثیر کار به صورت کلی در اخلاق انسان به خوبی روشن می شود؛ زیرا همان طور که بیان شد، یکی از عوامل و

ص: 159

مبادی مهم که در اخلاق تأثیر فراوانی دارد، بلکه ریشه اساسی اخلاق به شمار می آید، عقل و خرد انسانی است، حال اگر چیزی موجب کاهش و ضعف این ریشه در انسان گردد، بدیهی است که موجب ضعف اخلاق در او نیز خواهد شد.

تا اینجا تأثیر اصل کار و ترک آن در اخلاق به طور کلی روشن شد، ولی اکنون می خواهیم بحث را در مورد تأثیر برخی از کارهای خاص در اخلاق ادامه دهیم.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

یُغَسِّلُ اَلْمَیِّتَ أَوْلَی اَلنَّاسِ بِهِ أَوْ مَنْ یَأْمُرُهُ اَلْوَلِیُّ بِذَلِکَ(1)؛

مرده را نزدیک ترین مردم به او غسل می دهد یا کسی که ولی میت به او اذن داده باشد.

پس در جامعهء اسلامی تجهیز میت نباید کار عده ای از مسلمانان شود، بلکه باید همه آن را به خوبی یاد گرفته و به آن عمل کنند و بر اولیای میت واجب است که در مرحله اول خودشان مرده را تجهیز کنند و با این کار اضافه بر این که حرمت مرده خود را حفظ می کنند، فرهنگ این عمل پسندیده را ترویج می کنند. همچنین با این کار کمک بزرگی در حق تعدادی از مسلمانان می کنند که از روی ناچاری عمله موتی می شوند.

از اموری که مسلمان نباید آنها را به عنوان شغل برای خود اختیار کند قصابی و گندم، طعام و كفن فروشی و صرافی است. امام على علیه السلام می فرماید:

مَنْ بَاعَ اَلطَّعَامَ(2) نُزِعَتْ مِنْهُ اَلرَّحْمَهُ (3)

طعام فروشی رحمت را از دل آدم بیرون می کند.

در حدیثی دیگر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم دربارهء کفن فروشی و قصابی و گندم فروشی فرمود:

الَّذِي يَبِيعُ الأکفان...وَ يَتَمَنَّى مَوْتَ أُمَّتِي ...

ص: 161

وَ أَمَّا الْقَصَّابُ فَإِنَّهُ يَذْبَحُ حَتَّى تَذْهَبَ الرَّحْمَةُ مِنْ قَلْبِهِ

وَ أَمَّا الْحَنَّاطُ فَإِنَّهُ يَحْتَكِرُ الطَّعَامَ عَلَى أُمَّتِي وَ لَأَنْ يَلْقَى اللَّهَ الْعَبْدُ سَارِقاً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ يَلْقَاهُ قَدِ احْتَكَرَ الطَّعَامَ أَرْبَعِينَ يَوْماً(1)؛

کفن فروش... آرزوی مرگ امت مرا می کند.

قصاب آن قدر ذبح می کند که رحمت و مهربانی از دلش بیرون می رود.

گندم فروش گندم را از امت من احتکار می کند و اگر خدای تعالی با بندهای سارق ملاقات کند، برای من بهتر است تا با بنده ای ملاقات کند که چهل روز طعام را احتکار کرده باشد.

امام صادق علیه السلام در مورد صراف فرمود:

اِنَّ الصَّیرَفِی لَا یسْلَمُ مِنَ الرِّبَا(2)

صراف از ربا در امان نیست.

این کارها به خودی خود هیچ مشکلی ندارند، بلکه برای جامعه لازم و ضروری هم هستند، ولی زمینه تغییر تدریجی در خلق و خوی افراد مشغول به آنها مهیاست. به عنوان مثال گندم فروش وقتی می بیند مردم به او نیاز دارند و مجبورند به هر صورت که شده آذوقه خویش را از او تهیه کنند، زیاده طلبی او را وسوسه احتکار می کند، در صورتی که اگر شغلی غیر از این داشت ، گرفتار این وسوسه نمی شد. یا ممکن است صراف به اقتضای شغل به ربا گرفتار شود، که اگر شغلی غیر از آن را اختیار می نمود به ربا مبتلا نمی شد. پس اصل گندم فروشی و صرافی اشکال ندارد، بلکه احتکار و ربا اشکال دارد؛ همین طور است کفن فروش و دیگر شغل هایی که از این قبیل هستند.

ص: 162

توجه به این نکته ضروری است که این مشکل اختصاص به امور یاد شده ندارد، بلکه همه کارهایی که با ضروریات زندگی بشر سر و کار دارند و جامعه به آن نیاز دارد، با این مشکل مواجه هستند. در این گونه کارها شیطان در دل انسان زیاده خواهی را القا می کند و به تدریج موجب می شود محبت و عطوفت به همنوعان از دل شخص بیرون رود و شقاوت و سنگدلی بر او چيره گردد.

بنابراین کسانی که به اقتضای شغل خویش با ارباب رجوع سر و کار دارند و مردم برای بر طرف شدن نیازهایشان به آنها مراجعه می کنند، باید متوجه عزت و شخصیت مراجعه کنندگان خویش باشند و با آنها به گونه ای رفتار کنند که دلشان می خواهد با خودشان آن گونه رفتار شود.

ممکن است چنین افرادی، با یک کلمه یا رفتار کوچک عزت و شخصیت مؤمنی را خرد کنند و تا آخر عمر گرفتار آثار آن باشند. پس همه آنان که با مردم سر و کار دارند؛ اعم از بازاری، اداری و ارائه کنندگان خدمات به مردم، باید در همه حالات بر اعصاب خود مسلط باشند و به دقت مراقب رفتارشان با مردم باشند و اگر کمترین کوتاهی در حق کسی کردند، خیلی سریع از او عذر خواسته و طلب عفو و بخشش نمایند. این کار موجب می شود از افتادن در دام شیطان دور شوند و خدای تعالی از انسان خشنود و راضی گردد و او را مورد حمایت خود قرار دهد و از او محافظت نماید.

روشن است که جز پیامبران الهی و اوصیایشان هیچ انسانی از عصمت کامل الهی برخوردار نیست. و بزرگترین دشمن انسان (شیطان) همیشه در کمین او نشسته و به دنبال روزنه ای است تا بتواند بر قلب و دل او رسوخ کند و بر آن چیره شود. پس باید به اندازه توان از شیطان دوری جست و با تمسک به ریسمان الهی و با نور ایمان، سپاه عقل را تقویت و با سپاه شیطان ( جهل و نادانی) ستیز کرد.

اگر روزی کار زشتی از کسی سر زد و به این ترتیب روزنه ای برای شیطان و جهل

ص: 163

پدید آمد، باید آن را به سرعت با عمل خوب، اعتذار، استغفار و توبه ببندد. این ممکن نمی شود، مگر آن که همه تجار و کسبه و همه کارمندان و کارگران و خدمتکاران و فرماندهان و رؤسای ادارات، کارهای خود را هر روز با نام و یاد خدای تعالی شروع کنند و از شیطان به او پناه برند و بعد از اتمام کار، کار روزانهء خود را مرور کرده، رفتار خود را با ارباب رجوع مورد محاسبه قرار دهند و اگر در موردی کوتاهی کرده اند، در صورت امکان جبران نمایند و از رفتار خود استغفار کنند و برای کارهای خوب خود، خدای را شکر و از او قدردانی کنند که نعمت های خویش را بر ایشان ارزانی داشته است.

پیدا می شود که پدرانی با داشتن ولایت بر همسر و فرزندان خویش با آنها دوستی و رفاقت هم داشته باشند. همچنین در میان فرماندهان نظامی کم پیدا می شود که فرماندهی با سربازان گروه خویش دوستی و رفاقت داشته باشد؛ همین طور در درجات دیگر حکومت و فرماندهی

پس خود این مقام چنین اقتضایی را دارد و کسی که به این مقام می رسد باید با در نظر گرفتن این امر بیشتر مواظبت کند تا بتواند بر این اقتضا غالب آید و با رعایای خویش همچون یک دوست مهربان برخورد کند و آنان را همچون خود بداند و رفتاری انسانی با آنها داشته باشد. اگر چه این امر دشوار است، ولی از توان انسان خارج نیست. هر شخصی می تواند با بردباری و سعه صدر به این امر نایل آید. اگر کسی بتواند با رعایای خویش رفتاری انسانی و دوستانه داشته باشد، همه آنان از او فرمان خواهند برد و در اطاعت او ثابت و استوار بوده، در یاری به او در حد توان تلاش و کوشش خواهند کرد.

وفای به عهد نیز در میان پادشاهان و حاکمان اندک است. به ندرت می توان حاکمی را یافت که بر سر عهد و پیمان خویش با رعایایش پا بر جا و استوارباشد و به دشواری می توان دولت مردی را یافت که بتواند بر سر شعارهای خویش باقی بماند؛ زیرا همه آنان که بر کرسی حکومت تکیه می زنند، زیر دستان خویش را به طور معمول با خود در یک سطح نمی بینند و برای آنان مقام و منزلتی قائل نمی شوند، تا بر پیمانی که با آنان بسته اند حرمتی قائل شوند. آری بر آنان که این مقام را عاریتی بیش نمی دانند، هیچ گاه کبر و غرور و نخوت عارض نمی شود، بلکه با رسیدن به آن مقام بر خضوع و خشوعشان افزوده می شود تا مبادا کبر و غرور و نخوت جلوی چشمان آنان را گرفته و نورانیت دلشان را به تاریکی مبدل سازد و رحم و مهربانی را از قلب آنان بیرون نماید.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

ص: 165

لاَ یُؤَمَّرُ رَجُلٌ عَلَی عَشَرَهٍ فَمَا فَوْقَهُمْ إِلاَّ جِیءَ بِهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ مَغْلُولَهً یَدُهُ إِلَی عُنُقِهِ فَإِنْ کَانَ مُحْسِناً فُکَّ عَنْهُ وَ إِنْ کَانَ مُسِیئاً زِیدَ غُلاًّ إِلَی غُلِّهِ(1)؛

هیچ مردی بر ده نفر یا بیشتر امارت پیدا نمی کند، جز این که روز قیامت دستانش بر گردن زنجیر شده، آورده می شود، اگر نیکوکار بوده باشد، زنجير از او برداشته می شود و اگر در حق رعیت خویش بدی کرده باشد، بر زنجیرهایش افزوده می شود.

پس در حقیقت انسان با پذیرفتن امارت و حکومت بر مردم زنجیری بر دستان خویش می بندد و این زنجیر فقط به عدل و خوبی با رعایا برداشته می شود.

و نیز ایشان می فرماید:

أَقَلُّ اَلنَّاسِ وَفَاءً اَلْمُلُوکُ وَ أَقَلُّ اَلنَّاسِ صَدِیقاً اَلْمُلُوکُ وَ أَشْقَی اَلنَّاسِ اَلْمُلُوکُ(2)

پادشاهان کم وفاترین و کم دوست ترین مردمان هستند و شقی ترین انسانها پادشاهان هستند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

لَیسَت لِبَخِیلٍ راحهٌ ، وَ لا لِحَسُودٍ لَذَّهٌ ، وَ لا لِلمُلُوکٍ وَفاءٌ ، وَ لا لِکَذّابٍ مُرُوءهٌ ، وَ لا یَسُودُ سَفَیهٌ (3)

راحتی برای بخیل، لذت برای حسود، وفا برای پادشاهان و مروت برای دروغگو نیست و سفیه سیادت و بزرگی ندارد.

ص: 166

اثبات چنین امری مشکل است و گاه از برخی روایاتی که در این زمینه وارد شده است، عکس آن را می توان استفاده نمود؛ زیرا مسلم است که خدای تعالی همه بندگانش را با فقر و غنا امتحان و آزمایش می کند تا آنان که از هر دو آزمون، موفق و سر بلند بیرون آمدند و در هر دو حالت از شکر و سپاس خدایشان دست بر نداشتند و غنی و فقیر شدن آنها در کردار، رفتار و عقاید آنان تغییر ایجاد نکرد و در هر دو حالت خاضع و خاشع و خاکی شدند، چنین اشخاصی را به درجات عالی و کمالات مهم و بزرگ نایل گرداند.

بنابراین دوباره سؤال به این صورت مطرح می شود که وقتی بنا شد که خدای تعالی بندگان خویش را با فقر و غنا امتحان کند، نسبت به نوع انسان ها کدامین امتحان سخت تر است؟ امتحان با فقر یا غنا؟

برای روشن شدن پاسخ این سؤال آیات و روایاتی که درباره فقر و غنا و آثار آن دو وارد شده است، به اختصار بیان می شود. خدای تعالی می فرماید:

«كَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»(1)؛

چنین نیست، به یقین انسان طغیان می کند از این که خود را بی نیاز ببیند.

امیر المؤمنين علیه السلام هم می فرماید:

اَلْغِنَی یُطْغِی.(2)

غنا طغیان می آورد.

و نیز می فرماید:

اِسْتَعِیذُوا بِاللَّهِ مِنْ سَکْرَهِ اَلْغِنَی فَإِنَّ لَهُ سَکْرَهً بَعِیدَهَ اَلْإِفَاقَهِ(3)

ص: 168

از مستی غنا و توانگری به خدا پناه برید؛ زیرا سلامتی از مستي توانگری طول می کشد.

امام صادق علیه السلام می فرماید: خدای تعالی در مناجات به حضرت موسی علیه السلام فرمود:

یا موسى.. لَا تَغْبِطْ أَحَداً بِكَثْرَةِ الْمَالِ فَإِنَّ مَعَ كَثْرَةِ الْمَالِ تَكْثُرُ الذُّنُوبُ لِوَاجِبِ الْحُقُوقِ؛(1)

ای موسی... به هیچ کس به خاطر کثرت و زیادی مالش غبطه نخور؛ زیرا با کثرت مال، حقوق واجب پایمال شده زیاد می شود.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

وَاعلَموا أنَّ كَثرَةَ المالِ مَفسَدَةٌ لِلدّينِ مَقساةٌ لِلقُلوبِ(2)

و بدانید که زیادی مال دین را تباه می کند و باعث قساوت دل ها می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

يَا عَلِيُّ ثَلاَثَةٌ مُجَالَسَتُهُمْ تُمِيتُ القَلبَ مُجَالَسَةُ اَلْأَنْذَالِ وَ مُجَالَسَةُ اَلْأَغْنِيَاءِ اَلْحَدِيثُ مَعَ اَلنِّسَاءِ(3)

یا علی، مجالست با سه طایفه دل آدم را می میراند: مجالست با آدم های پست و گفتگو با زنان و مجالست با توانگران.

امام رضا علیه السلام فرمود:

لاَ یَجْتَمِعُ اَلْمَالُ إِلاَّ بِخِصَالٍ خَمْسٍ: بِبُخْلٍ شَدِیدٍ وَ أَمَلٍ طَوِیلٍ وَ حِرْصٍ غَالِبٍ وَ

ص: 169

قَطِیعَهِ اَلرَّحِمِ وَ إِیثَارِ اَلدُّنْیَا عَلَی اَلْآخِرَهِ(1)

مال جمع نمی شود، جز با پنج خصلت: با بخلی شدید و آرزویی طولانی و طمعی چیره شونده و قطع رحم و ترجیح دادن دنیا بر آخرت.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

اَلْمَالُ مَادَّهُ اَلشَّهَوَاتِ(2)

مال سرچشمه شهوت هاست.

و نیز می فرماید:

اَلْمَالُ یُقَوِّی اَلْآمَالَ(3)

مال آرزوها را تقویت می کند.

و می فرماید:

کَثْرَهُ اَلْمَالِ تُفْسِدُ اَلْقُلُوبَ وَ تُنْشِئُ اَلذُّنُوبَ(4)

زیادی مال دل ها را فاسد می کنند و گناهان را به وجود می آورد.

از این احادیث استفاده می شود که غنا و ثروت به طور معمول طغیان و غرور می آورد و موجب می شود که انسان، به فقرا اعتنا نکند و حرمتی برای آنها قائل نشود. همچنین دلالت دارد که همنشینی با ثروتمندان دل آدمی را میمیراند و ثروت زیاد صفاتی ناپسند مانند بخل، قطع رحم، ترجیح دنیا بر آخرت، حرص و طمع را با خود همراه دارد؛ یعنی سرمایه زیاد و اموال فراوان دلیل وجود این صفات ناپسند در انسان است.

ثروت امکان دسترسی بیشتر به نعمت های الهی را فراهم می کند و ثروتمند

ص: 170

کمتر مشکلی برایش پیش می آید که از رفع آن عاجز و ناتوان باشد. بدین ترتیب دست ثروتمندان از یکی از راه های مهم توجه و تذکر به خدای سبحان کوتاه می شود. البته برخی ثروتمندان به خاطر داشتن اموال و املاک فراوان احساس نیاز زیادتری به خدای سبحان دارند؛ چون می دانند که حافظ و نگهدارنده همه چیز خداست و اگر توجه خدای سبحان نباشد، همه اموالشان در لحظه ای از بین می رود؛ بدین سبب همیشه برای حفظ و بقای اموالشان خدا را می خوانند و دست نیاز به سوی او بلند می کنند؛ اگرچه سرمایه داران اغلب به کل سرمایه خودشان کمتر از یک فقیر و نادار نسبت به دارایی اندک خود احساس نیاز می کنند.

اگر خدای تعالی برای شخصی علاوه بر عطای اموال فراوان، صحت و سلامتی و توانایی جسمی هم عطا کند و مقام و منزلتی هم در میان دولتمردان و حاکمان داشته باشد که غالب سرمایه داران از این مقام هم برخوردارند، در این صورت بسیاری از زمینه های تذکر و توجه به خدا، برای چنین شخصی از دست خواهد رفت.

اکنون که اندکی با آثار و لوازم غنا و توانگری آشنا شدیم، باید ببینیم فقر و ناداری

چه آثاری به همراه دارد؟ و خصوصیات و ویژگی های انسان فقیر چیست؟

امیرالمؤمنین علیه السلام درباره فقر و ناداری سخنانی دارد که به چند نمونه از آنها اشاره می شود:

اَلْقَبْرُ خَیْرٌ مِنَ اَلْفَقْرِ(1)؛

قبر بهتر از فقر است.

اَلْفَقْرُ یُنْسِی(2)

ص: 171

فقر فراموشی می آورد.

اَلْعُسْرُ یُفْسِدُ اَلْأَخْلاَقَ(1)؛

تنگدستی اخلاق را فاسد می کند.

الْعُسْرُ یَشینُ الْأَخْلاقَ وَ یُوحِشُ الرِّفاقَ.(2)

تنگدستی اخلاق را بد می کند و دوستی را به خطر می اندازد.

إِنَّ اَلْفَقْرَ مَذَلَّهٌ لِلنَّفْسِ مَدْهَشَهٌ لِلْعَقْلِ جَالِبٌ لِلْهُمُومِ(3)

همانا فقر نفس آدمی را ذلیل و عقل را حیران می کند و غم و اندوه می آورد.

ایشان به فرزندشان امام حسن علیه السلام می فرماید:

لاَ تَلُمْ إِنْسَاناً یَطْلُبُ قُوتَهُ فَمَنْ عَدِمَ قُوتَهُ کَثُرَ خَطَایَاهُ یَا بُنَیَّ اَلْفَقِیرُ حَقِیرٌ لاَ یُسْمَعُ کَلاَمُهُ وَ لاَ یُعْرَفُ مَقَامُهُ لَوْ کَانَ اَلْفَقِیرُ صَادِقاً یُسَمُّونَهُ کَاذِباً وَ لَوْ کَانَ زَاهِداً یُسَمُّونَهُ جَاهِلاً یَا بُنَیَّ مَنِ اُبْتُلِیَ بِالْفَقْرِ اُبْتُلِیَ بِأَرْبَعِ خِصَالٍ: بِالضَّعْفِ فِی یَقِینِهِ وَ اَلنُّقْصَانِ فِی عَقْلِهِ وَ اَلرِّقَّهِ فِی دِینِهِ وَ قِلَّهِ اَلْحَیَاءِ فِی وَجْهِهِ(4)

کسی را که قوت و خوراک خویش را طلب می کند، ملامت مکن؛ زیرا آن که خوراک ندارد، خطایش زیاد می شود. ای فرزندم، فقیر در میان مردم حقیر شمرده می شود و به سخنانش گوش داده نمی شود و مقام و منزلتش شناخته نمی شود و راستش را دروغ می شمارند و زهدش را جهل و نادانی می نامند. ای فرزندم، کسی که مبتلا به فقر و ناداری می شود به چهار خصلت مبتلا می شود: به ضعف در یقین و نقصان در عقل و خرد و رقت و سستی در دین و کمی در آبرو.

ص: 172

با توجه به روایات روشن می شود که آثار سوء فقر و ناداری کمتر از غنا و توانگری نیست. فقیر معمولا در جوامع انسانی احترام و حرمتی ندارد و غالبا در حاشیه قرار می گیرد. در کارهای مهم برای رأی و نظر فقرا اعتباری قائل نمی شوند. فقیر هیچ گاه استراحت و رفاه و آسایش ندارد و شب و روز مشغول کارهای سخت و طاقت فرساست و اگر حادثه ای برایش اتفاق بیافتد برای برطرف کردن آن باید دست نیاز به سوی هر کس و ناکس دراز کند و هیچگاه فرصتی برای کسب علم و دانش پیدا نمی کند و فکر و ذکرش لمقه نانی است که از هر راهی بتواند آن را پیدا کند و شکم خود و اهل و عیال خویش را سیر کند.

فقیر نه تنها خودش توان رسیدن به مدارج عالی علم و دانش را ندارد، بلکه معمولا فرزندانش هم از رسیدن به آن ناتوانند. فقیر اگر اندکی صبر و بردباری خویش را از دست بدهد به زمین و آسمان ناسزا می گوید. در این حال دیگر جایی برای به کار افتادن عقل و خرد باقی نمی ماند و روشن است که دین و ایمان به ضعف و سستی رو می آورد و کارهای ناپسند و زشت از او سر خواهد زد و اخلاق او بد وتند خواهد شد. با وجود همه اینها به نظر می رسد در روایات معصومان علیهم السلام فقر به غنا ترجیح داده شده است.

خدای تعالی در مناجات به حضرت موسی فرمود:

یَا مُوسَی إِذَا رَأَیْتَ اَلْفَقْرَ مُقْبِلاً فَقُلْ: مَرْحَباً بِشِعَارِ اَلصَّالِحِینَ، وَ إِذَا رَأَیْتَ اَلْغِنَی مُقْبِلاً فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ.(1)

ای موسی، آن گاه که دیدی فقر به تو روی آورد، بگو: خوش آمدی ای نشانه صالحان. و آنگاه که دیدی غنا و توانگری روی آورد، بگو: گناهی است که در عذابش تعجيل شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 173

سائِلُوا العُلَماءَ، وخاطِبُوا الحُکَماءَ،وجالِسُوا الفُقَراءَ(1)

از علما سؤال کنید و با حکما صحبت نمایید و با فقرا مجالست کنید.

پیش از این نقل شد که همنشینی با اغنيا و توانگران دل انسان را می میراند. با توجه به این که در این روایت امر به مجالست با فقرا شده است، روشن می شود که همنشینی با فقرا هم برای اغنیا و هم برای فقرا بهتر است؛ زیرا مجالست فقير با فقیری مثل خود، تسلیت و آرامش می آورد و مجالست غنی با فقیر او را به نعمت غنا متوجه می سازد و راهی برای شکر و قدردانی از نعمت های الهی برایش باز می نماید.

امام صادق علیه السلام می فرماید: خدای تعالی فرمود:

إنّي لَم اغنِ الغَنِيَّ لِكَرامَتِهِ بِهِ عَلَيَّ وَ لَم افقِرِ الفَقيرَ لِهَوانٍ بِهِ عَلَيَّ. وَ هُوَ مِمَّا اِبْتَلَیْتُ بِهِ اَلْأَغْنِیَاءَ بِالْفُقَرَاءِ، وَ لَوْلاَ اَلْفُقَرَاءُ لَمْ یَسْتَوْجِبِ اَلْأَغْنِیَاءُ اَلْجَنَّهَ(2)

همانا من غنی را به خاطر کرامت و ارجمندیش نزد خود توانگر نکردم و فقیر را به جهت پستی او نزد خویش فقیر ننموده ام، بلکه این امر به خاطر امتحان اغنيا به وسیله فقراست. اگر فقرا نبودند، اغنيا مستوجب بهشت نمی شدند.

محمد بن حسین می گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود:

آیا به بازار می روی و میوه ها و چیزهایی را که دلت می خواهد می بینی که در معرض فروش گذاشته شده است؟ عرض کردم: آری. فرمود:

أَمَا إِنَّ لَکَ بِکُلِّ مَا تَرَاهُ فَلاَ تَقْدِرُ عَلَی شِرَائِهِ وَ حَسَنَهً ؛

بدان به یقین برای تو در مقابل هر چیزی که می بینی و نمی توانی آن را

ص: 174

بخری، ثواب نیکویی نوشته می شود.(1)

پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

اِطَّلَعْتُ عَلَی اَلْجَنَّهِ فَوَجَدْتُ أَکْثَرَ أَهْلِهَا الْفُقَرَاءَ وَ الْمَسَاکِینَ(2)

بهشت را دیدم و بیشتر اهل آن را فقرا و مساکین یافتم.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِنَّ فُقَرَاءَ الْمُسْلِمِینَ یَتَقَلَّبُونَ فِی رِیَاضِ الْجَنَّهِ قَبْلَ أَغْنِیَائِهِمْ بِأَرْبَعِینَ خَرِیفاً ثُمَّ قَالَ : سَأَضْرِبُ لَکَ مَثَلَ ذلِکَ ، إِنَّمَا مَثَلُ ذلِکَ مَثَلُ سَفِینَتَیْنِ مُرَّ بِهِمَا عَلی عَاشِرٍ ، فَنَظَرَ فِی إِحْدَاهُمَا ، فَلَمْ یَرَ فِیهَا شَیْئاً ، فَقَالَ : أَسْرِبُوهَا ، وَ نَظَرَ فِی الْأُخْری ، فَإِذَا هِیَ مَوْقُورَهٌ، فَقَالَ احْبِسُوهَا(3)

همانا فقرای مسلمانان (هفتاد سال یا چهل سال)(4) پیش از اغنیا در باغ های بهشت به گشت و گذار می پردازند.

پس فرمود: مثل این مانند دو کشتی است که بر مأمور مالیاتی عبور می کنند و به یکی از آنها نگاه می کند و می بیند خالی است، پس می گوید: رهایش کنید. به دومی که نگاه می کند می بیند پر از اموال قیمتی است، پسمی گوید: آن را نگه دارید.

علامه مجلسی رحمة الله بعد از نقل این حدیث می فرماید: «این حدیث دلالت می کند که فقر برای کسی که صبر و بردباری دارد، بهتر از غنا و کفاف است». سپس می فرماید: «شکی نیست که فقر سالم تر و بهتر است نسبت به بیشتر مردم و غنا نسبت به برخی از آنها خوب است».

پس شایسته است که مؤمن به آن چه خدای تعالی عطایش می کند، خشنود

ص: 175

باشد و صلاح خود را در آن بداند. البته هیچ وقت در دعاها دیده نمی شود که از خدا فقر خواسته شود، بلکه در اکثر آنها از فقری که موجب شقاوت می شود و نیز از غنایی که سبب طغیان می گردد، استعاذه شده است.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

کُلَّمَا اِزْدَادَ اَلْعَبْدُ إِیمَاناً اِزْدَادَ ضِیقاً فِی مَعِیشَتِهِ(2)

بنده هر گاه به ایمانش افزوده می شود، به تنگی در زندگی او نیز افزوده می شود.

و نیز می فرماید:

لَوْلاَ إِلْحَاحُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَی اَللَّهِ فِی طَلَبِ اَلرِّزْقِ لَنَقَلَهُمْ مِنَ اَلْحَالِ اَلَّتِی هُمْ فِیهَا إِلَی حَالٍ أَضْیَقَ مِنْهَا(3)

اگر اصرار مؤمنان در طلب رزق به خدای تعالی نبود، آنان را از حالی که داشتند به حالی تنگ تر از آن منتقل می کردیم.

از روایاتی که در باب فقر و غنا وارد شده و همین طور دعاهایی که در طلب غنا و توانگری و پناه بردن از فقر و ناداری به خدا وارد شده است، به این نتیجه می رسیم که اگر فقر و غنا را به خودی خود و بدون در نظر گرفتن درجات مختلف ایمان و معرفت ملاحظه کنیم و به همان درجه اول از ایمان و معرفت بسنده کنیم، می شود گفت که در این صورت غنا و ثروت، مساوی با فقر و تنگدستی ، بلکه بهتر از آن است، ولی با توجه به مراتب متفاوت ایمان و معرفت به نظر می رسد، فقر برای رسیدن به مراتب عالی و همنشینی با انبیا و اولیای الهی مناسب تر باشد.

به همین جهت است که در روایت می فرمودند: «هر وقت ایمان بنده ای افزوده

ص: 176

شود، به تنگدستی او هم افزوده می شود. به ویژه در مورد شیعیان و محبان اهل بیت علیهم السلام وارد شده است که موالیان آنان باید خود را برای رسیدن بلاها و فقر و تنگدستی آماده کنند. در روایتی می خوانیم:|

مردی به خدمت امير المؤمنین علیه السلام شرفیاب شد و عرض کرد: من به ولایت شما و دین خدا معتقدم و شما را آشکارا و نهان دوست دارم. حضرت فرمود:

صَدَقْتَ طِینَتُکَ مِنْ تِلْکَ اَلطِّینَهِ وَ عَلَی وَ لاَیَتِنَا أُخِذَ مِیثَاقُکَ وَ إِنَّ رُوحَکَ مِنْ أَرْوَاحِ اَلْمُؤْمِنِینَ فَاتَّخِذْ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً فَوَ اَلَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ إِنَّ اَلْفَقْرَ إِلَی مُحِبِّینَا أَسْرَعُ مِنَ اَلسَّیْلِ مِنْ أَعْلَی اَلْوَادِی إِلَی أَسْفَلِهِ؛(1)

راست گفتی و طینت و سرشت تو از همان سرشت است. و میثاق تو بر ولایت ما گرفته شده است. روح تو از ارواح مؤمنان است، پس جامهء فقر را برگیر. سوگند به آن که نفس من در دست اوست به یقین از رسول خدا شنیدم که می فرمود: همانا فقر به دوستان ما زودتر از رسیدن سیل از بالای دره به پائین آن می رسد.

در مورد محاسبه دو مؤمن که یکی فقیر و دیگری غنی است، امام صادق علیه السلام می فرماید:

وقتی دو مؤمن، یکی فقیر و دیگری غنی باشد، در حالی که هر دو از اهل بهشت هستند، وقتی در موقف حساب قرار می گیرند، فقیر می گوید:

پروردگارا، مرا برای چه نگه داشته اند؟ سوگند به عزتت، خودت می دانی که مرا نه حکومتی دادی که در آن عدل یا ظلم را پیشه کنم و نه مالی دادی که حقش را ادا کنم یا نکنم و روزی مرا به علم و تقدیر خود به اندازه كفاف رساندی. پس خدای عزوجل می فرماید: بنده ام راست می گوید، رهایش

ص: 177

کنید تا داخل بهشت شود.

آن دیگری باقی می ماند تا از بدن او آن اندازه عرق جاری شود که چهل شتر را بس باشد و بعد داخل بهشت می شود. و وقتی داخل بهشت می شود، دوست فقیرش به او می گوید: برای چه تو را نگه داشته بودند؟ می گوید: به جهت طول حساب. یک مورد را می پرسیدند ووقتی تمام می شد و بخشیده می شدم، از امر دیگری سؤال می کردند تا این که رحمت خدای عزوجل شامل حالم شد و مرا به توبه کنندگان ملحق نمودند.

بعد از دوست خویش پرسید: تو کی هستی؟ فقیر گفت: من همانم که همین الان با تو بودم. و او می گوید: بعد (جدایی) از من، نعمت الهی (بهشت) تو را این گونه تغییر داده است!(1)

پس اگر چه فقر سخت است و ممکن است انسان را تا سر حد کفر هم پائین آورد، ولی با وجود آن اگر کسی بتواند با آن کنار بیاید و صبر و تحمل داشته باشد به مرتبه ای می رسد که دیگران حسرتش را می خورند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

اگر رحمت پروردگارم بر فقرای امتم نبود، نزدیک بود که فقر، کفر شود. مردی از اصحاب عرض کرد: ای رسول خدا، جزای مؤمن فقیری که بر فقر خویش صبر کند چیست؟

حضرت فرمود: در بهشت غرفه ای از یاقوت سرخ است که اهل بهشت آن را تماشا می کنند، چنان که اهل زمین به ستارگان نظاره می نمایند. آن غرفه را کسی داخل نمی شود، جز پیامبر فقير يا شهيد فقیر یا مؤمن فقير.(2)

بلندی مرتبهء مؤمن فقیری که صبر و بردباری پیشه کند، نسبت به مؤمن توانگری که توانسته حقوق الهی را ادا کند، با حکم عقل و خرد انسان نیز موافق است؛ زیرا

ص: 178

فقیری که در این دنیا همیشه در درد و رنج و گرفتاری و بلا بوده و با وجود آن توانسته ایمانش را حفظ کند و شکر خدایش را در آن حال هم به جا آورد، سزاوارتر است به نعمتی بس خوب تر و بهتر از آن که در زندگیش هیچ گرفتاری و سختی و دردی نچشیده است و هر چه می خواسته برایش مهیا بوده است.

بنابراین فقرا باید هر چه می توانند عزت نفس خویش را حفظ کنند و از یاد خدا غافل نشوند و مشکلات خویش را با او در میان گذارده و با او سخن گویند و به درگاهش استغاثه و تضرع کنند و خوشحال باشند که خدای تعالی خواسته است به این وسیله بین آنان با خود رابطه ایجاد کند تا به سوی او دست دراز کنند. آن گاه که مشکلات زندگی به فقرای مؤمن فشار می آورد، شایسته است درد و رنج و گرفتاری و مصیبت های اهل بیت علیهم السلام را یاد کنند تا دلشان آرام گیرد و دردهایشان تسکین پیدا کند و هیچ وقت خود را با آنان که زندگیشان بهتر است قیاس نکنند، بلکه همواره به افراد ناتوان تر ازخود بنگرند و دربارهء آنها فکر کنند.

بر اغنیا و توانگران نیز لازم است که در هر حالی خدای تعالی را شکر گویند و هیچ نعمتی به آنها نرسد، مگر این که حقوق الهی آن را به موقع ادا نمایند و از صله و احسان به مستمندان و فقرا غفلت نکنند. از صرف اموال خویش در امور باطل پرهیز کنند و به دقت مواظب دخل و خرج خویش باشند تا در حق کسی ستمی روا ندارند.

همین طور باید مواظب اهل و عیال و خدمتکاران خود باشند تا مبادا رفاه و آسایش و امکانات فراوان، آنان را از یاد خدای سبحان غافل کند و کبر و غرور بر آنان چیره شود، به گونه ای که به دوستان فقیر خود بی اعتنایی نموده، شخصیت آنان را خرد نمایند، بلکه باید طوری تربیت شوند که هیچ گاه برتری بر آنان به فکرشان خطور نکند تا بتوانند با آنها زندگی خوب همراه با روابطی سالم داشته باشند.

ص: 179

ثروتمندان نباید از نشستن در کنار فقرا و بودن با آنها و شرکت کردن در مجالسشان احساس شرم و خجالت کنند، بلکه بر توانگران مؤمن لازم است که با مؤمنین نیازمند بیشتر در تماس باشند تا با دیدن حال آنها غرور و طغیان به آنان راه پیدا نکند.

بر فقرای مؤمن نیز لازم است آداب معاشرت و زندگی را به خوبی یاد بگیرند و به فرزندان خویش نیز خوب تعليم دهند و آنان را مؤدب و با وقارتربیت نمایند. آنان نباید در جامعه با ظاهری ژولیده و جامه هایی کهنه و پاره وكثيف ظاهر شوند، بلکه لازم است به تن و جسم خویش خوب رسیدگی کرده، لباس هایشان را تمیز و مرتب نگهداری کنند و با ظاهری خوب و آراسته در میان مردم ظاهر شوند تا مورد احترام و حرمت دیگران واقع شوند.

حاضر شد، آن گاه که او را در قبر قرار دادند پدرش پیش آمد و بر او خاک ریخت.

پس امام صادق علیه السلام دستان او را گرفت و فرمود: تو بر او خاک نریز. کسی که ارحامش فوت کند بر او خاک نریزد؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله از ریختن خاک توسط پدر یا رحم بر مرده نهی فرمود. پس گفتیم: آیا ما را تنها از این نهی می کنی؟ فرمود:

أَنَّهَا کم أَنْ تَطْرَحُوا التُّرَابَ عَلَى ذَوِي أَرْحَامِكُمْ ؛ فَإِنَّ ذَلِكَ يُورِثُ الْقَسْوَةَ فِي الْقَلْبِ ، وَ مَنْ قَسَا قَلْبُهُ بَعُدَ مِنْ رَبِّهِ.(1)

شما را از ریختن خاک بر خویشانتان نهی می کنم؛ زیرا که این کار قساوت قلب می آورد و کسی که دلش قساوت پیدا کند از پروردگارش دور می شود.

عطر نشاط آور و شادی بخش است.

امام رضا علیه السلام می فرماید:

برای مردان شایسته نیست که هر روز عطر را ترک کنند. اگر بر زدن عطر در هر روز قدرت ندارند، یک روز در میان عطر بزنند و اگر توان آن را هم ندارند، جمعه ها عطر بزنند.(1)

و در حدیثی دیگر عطر زدن از سنن مرسلین شمرده شده است.(2)

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

السِّوَاكُ يَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ يَزِيدُ فِي الْعَقْلِ ؛(1)

مسواک زدن بلغم را از بین می برد و بر عقل و خرد می افزاید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در وصیت خویش به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

در مسواک زدن دوازده خاصیت وجود دارد: دهان را پاکیزه می کند، دیده را جلا می دهد، پروردگار را خشنود می کند، دندان ها را سفید می کند، زردی بالای دندان ها را از بین می برد، موجب اشتها بر غذا می شود، بلغم را از بین می برد، بر حافظه می افزاید، حسنات را زیاد و فرشتگان را شاد می کند.(2)

در حدیثی دیگر مسواک زدن از جمله اموری بیان شده که موجب نشاط و خوشحالی می شوند.(3)

امام صادق علیه السلام فرمود:

عَلَيْكُمْ بِالسِّوَاكِ فَإِنَّهُ يُذْهِبُ وَسْوَسَةَ الصَّدْرِ (4)

بر شما باد مسواک زدن که وسوسه در سینه را از بین می برد.

پس مسواک زدن عقل و خرد انسان را - که یکی از مبادی مهم اخلاق و خوبی ها در انسان است - می افزاید و بلغم را - که موجب خستگی و خمودگی است -از بین می برد و حافظه را زیاد می کند و فرشتگان را شاد و خدای تعالی را خشنود می کند. بوی دهان را از بین می برد که این آثار فراوانی در معاشرت های انسان دارد. راه ورود وسوسه های شیطانی را بر دل انسان می بندد که با این امر، اطاعت از خدای سبحان

ص: 184

برای انسان آسان تر می شود؛ زیرا انسان هر اندازه از شیطان دور شود به خدا نزدیک می گردد. نزدیک شدن به خدا آثار فراوانی دارد که از جمله آنها خوبی اخلاق است.

عذابش نمی کند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ضَحِكُ الْمُؤْمِنِ تَبَسُّمُ؛(1)

خندۂ مؤمن لبخند و تبسم است.

مزاح و شوخی هم اگر در حد و اندازه طبیعی و به مناسبت باشد، امری خوب شمرده شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِيهِ دُعَابَةُ ، قِلَّةُ : وَ مَا الدعابه ؟ قَالَ : الْمِزَاحُ (2)

هیچ مؤمنی نیست، جز این که دعابه در او هست. گفتم: دعابه چیست؟

فرمود: مزاح و شوخی.

یونس شیبانی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که پرسید:

كَيْفَ مُدَاعَبَةُ بَعْضِكُمْ بَعْضاً ؟ قِلَّةُ : قَلِيلُ . قَالَ : فَلَا تَفْعَلُوا ، فَانِ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ ، وَ إِنَّكَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلَى أخیک . وَ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ يُدَاعِبُ الرَّجُلَ يُرِيدُ أَنْ يَسُرَّهُ(3)

شوخی شما با همدیگر چگونه است؟ عرض کردم: اندک. حضرت فرمود: چنین نکنید، مزاح و شوخی از حسن خلق است و همانا تو با شوخی برادر خود را شاد می کنی. رسول خدا صلی الله علیه و آله با مردم شوخی می کرد و مقصودش شاد کردن آنها بود.

درباره خنده بی مورد می فرماید:

ص: 186

إِنَّ مِنَ اَلْجَهْلِ اَلضَّحِکَ مِنْ غَیْرِ عَجَبٍ؛(1)

همانا خنده بی مورد از جهل و نادانی است.

و نیز می فرماید:

ثَلَاثُ فِيهِنَّ الْمَقْتُ مِنَ اللَّهِ : نَوْمُ مِنْ غَيْرِ سَهَرٍ ، وَ ضَحِكُ مِنْ غَيْرِ عَجَبٍ ، وَ أَكْلُ عَلَى الشِّبَعِ(2)

سه چیز خدا را به غضب می آورد: خواب بدون شب زنده داری و خنده بدون تعجب و خوردن بدون گرسنگی.

برای خنده و شوخی زیاد آثاری در روایات اهل بیت علیهم السلام ذکر شده است که تعدادی از آنها ذکر می شود.

حمران بن أعین می گوید: بر امام باقر علیه السلام وارد شدم و از او خواستم که وصیتی برایم بکند، حضرت فرمود:

أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهُ . وَ إِيَّاكَ وَ الْمِزَاحِ ، فَإِنَّهُ يُذْهِبُ هَيْبَةَ الرَّجُلِ وَ مَاءَ وَجْهِهِ(3)

تو را به تقوای الهی وصیت می کنم. از مزاح بپرهیز که هیبت و آبروی مرد را از بین می برد.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در وصیت خویش به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

لَا تَمْزَحْ فَیَذهَبَ بَهَاوُکَ . وَ لَا تَكْذِبْ فَیَذهَبَ نُورُک(4)

ص: 187

مزاح نکن که شکوه و جلالت از بین می رود و دروغ نگو که نورت از بین می رود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

كَثُرَ الضَّحِكِ تُمِيتُ الْقَلْبِ .وَ قَالٍ : كَثْرَةُ الضَّحِكِ تَمِيثُ الدِّينَ كَمَا یميث الْمَاءُ الْمِلْحَ؛(1)

زیادی خنده قلب را می میراند. و فرمود: زیادی خنده دین را آب می کند، همان طور که آب نمک را ذوب می کند.

و نیز فرمود:

لَا تُمَارِ فَيَذْهَبَ بَهَاؤُكَ وَ لَا تُمَازِحْ فَیُجتَرَاَ عَلَیکَ(2)

مراء نکن که شکوه و جلالت از بین می رود و مزاح نکن که دیگران نسبت به تو جرأت پیدا می کنند.

امام رضا علیه السلام فرمود:

إِيَّاكَ وَ الْمِزَاحِ ؛ فانَّهُ يَذْهَبُ بِنُورِ إیمَانِکَ وَ یَستَخِفُّ بِمُرُوءَتِکَ(3)

از مزاح بپرهیز که نور ایمانت را از بین می برد و مروتت سخیف و بی ارزش می شود.

پس مزاح و خنده زیاد و بی مورد آبرو، مروت، وقار وسنگینی، هیبت، شکوه، جلال، نور ایمان و دین انسان را به خطر می اندازد. آبروی او را از بین می برد و دیگران را بر او جری می کند. همچنین خنده بی مورد نشانه جهل و نادانی آدمی بلکه خنده بلند و با صدا کار شیطان شمرده شده و پناه بردن به خدا از آن امری لازم

ص: 188

دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

اَلْقَهْقَهَهُ مِنَ الشَّيْطَانِ؛(1)

قهقهه از شیطان است.

و امام باقر علیه السلام می فرماید:

إِذَا قَهْقَهْتَ ؛ فَقُلْ حِينَ تَفْرُغَ : اللَّهُمَّ لَا تَمْقُتْنِي(2)

آن گاه که قهقه کردی، بعد از آن بگو: خداوندا به من خشم مکن. همچنین خنده با صدای بلند موجب خشم خدا می شود و برای نجات از آن چاره ای نیست، جز پناه بردن به خدا، ولی با وجود این مزاح زیاد در سفر از مروت شمرده شده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

الْمُرُوَّةُ مُرُوَّتَانِ : مُرُوَّةُ فِي الْحَضَرِ وَ مُرُوَّةُ فِي السَّفَرِ . . . أَمَّا الَّتِي فِي السَّفَرِ ، فَكَثْرَةُ الزَّادِ وَ طِيبُهُ وَ بَذْلُهُ لِمَنْ كَانَ مَعَكَ . . . وَ كَثْرَةُ الْمِزَاحِ فِي غَيْرِ مَا يُسْخِطُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ...(3)

مروت دو قسم است: مروت در حضر و مروت در سفر.. و اما مروت در سفر عبارت است از زیادی توشه راه و پاکیزگی آن و بذل آن به همراهان... و زیادی مزاح در اموری که موجب غضب خدای عزوجل نباشد...

ص: 189

ابوبصیر می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

يَخْرُجُ الرَّجُلُ مَعَ قَوْمٍ مَيَاسِيرَ وَ هُوَ أَقَلُّهُمْ شَيْئاً فَيُخْرِجُ الْقَوْمُ النَّفَقَةَ وَ لَا يَقْدِرُ هُوَ أَنْ يُخْرِجَ مِثْلَ مَا أَخْرَجُوا . فَقَالَ : مَا أُحِبُّ أَنْ يُذِلَّ نَفْسَهُ لِيَخْرُجْ مَعَ مَنْ هُوَ مِثْلُهُ؛(1)

شخصی با گروهی ثروتمند مسافرت می کند که او از آنها سرمایه اش کمتر است ، پس آنان نفقه خویش را بیرون می آورند و او نمی تواند به اندازه آنان نفقه راه بدهد. حضرت فرمود: دوست ندارم که او خودش را ذلیل و خوار کند، او باید با کسی مثل خودش مسافرت کند.

در حدیثی دیگر حسین بن ابی العلا می گوید:

بیست و چند نفر بودیم که به سفر حج می رفتیم و من هر منزلی که می رسیدیم گوسفندی ذبح می کردم. پس وقتی خواستم بر امام صادق علیه السلام وارد شوم، فرمود: ای حسین ، مؤمنین را ذلیل و خوار می کنی؟ گفتم: از این امر به خدا پناه می برم. فرمود: به من رسیده است که در هر منزلی گوسفندی ذبح می کنی؟ عرض کردم: این کار را به خاطر خدا انجام می دهم.

فرمود: آیا نمی دانی که در میان آنان کسی است که دلش می خواهد کاری مثل تو انجام دهد، ولی قدرتش به آن نمی رسد و در خود احساس ضعف و ناتوانی می کند.

عرض کردم: استغفار می کنم و تکرار نمی کنم.

این روایت اهمیت مراعات شخصیت و عزت مؤمنین را به خوبی بیان می کند.امام علیه السلام حتی از احسان و بخششی که موجب احساس ذلت و خواری برای مؤمنی می شود، منع فرموده است. این روایت اگر چه در مورد سفر و همسفران مطرح شده

ص: 191

است، ولی نکته اخلاقی مهمی را یادآوری می کند: حفظ عزت مؤمنین از همه امور مهم تر است .

مؤمنین باید در همه امورشان به ویژه در بذل و بخششهای خویش رعایت حال و روحیات دوستان مؤمن خود را بکنند تا احسانشان کامل و خالص باشد. به ویژه آنان که سنشان کمتر است در مقابل بزرگان و ریش سفیدان به خود اجازه ندهند که کار خوبشان علنی و آشکارا به صورت های مختلف به سمع و دیده حضار برسد. به نظر می رسد اگر کارهای خوب و نیک، بدون هرگونه اسم و رسمی و بدون هیچ گونه تشریفات و به صورت پنهانی انجام شود، خیلی بهتر از این است که با آشکار بودن، صاحب آن گرفتار ریا و فخر فروشی به دیگران شود.

از اموری که در سفر و همچنین راه رفتن مراعات آن لازم است، این که در هنگام راه رفتن باید آهسته و سنگین حرکت کرد و از سرعت زیاد پرهیز نمود.

امام رضا علیه السلام می فرماید:

سرعة المشي تذهب ببهاء المؤمن؛(1)

با سرعت راه رفتن شکوه و جلال مؤمن را از بین می برد.

از دیگر آداب سفر این است که باید در هر منزلی اتراق و استراحت کرد و سپس به سفر ادامه داد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

سَيْرُ الْمَنَازِلِ يَنْفُذَ الزَّادِ وَ یُسِی ءُ الْأَخْلَاقَ وَ يُخْلِقُ الثِّيَابَ(2)

پی در پی و بدون استراحت سیر کردن، توشه راه را تمام، اخلاق را بد و لباس ها را کهنه می نماید.

ص: 192

ذِکْرِنَا ذُكِرَ اللَّهُ وَ إِذَا ذُكِرَ عَدُوُّنَا ذُكِرَ الشَّيْطَانُ؛(1)

شیعیان ما به همدیگر مهربان اند، آنان که وقتی خلوت می کنند خدا را یاد می کنند و همانا یاد ما از یاد خداست. قطعا وقتی ما یاد می شویم خدا یاد می شود، و وقتی دشمنان ما یاد می شوند، شیطان یاد می شود.

از آثار مهم ذکر این است که، ذاکر مورد توجه و لطف الهی است. خدای تعالی می فرماید:

«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ»(2)

یاد کنید مرا تا یاد کنم شما را.

بدیهی است هر کس مورد توجه و نظر لطف الهی قرار گیرد به اندازه ای که خدای تعالی به او توجه می کند به همان اندازه از شیطان و کارهای زشت و ناشایست دور می شود و خدای تعالی میان او و گناهان و رفتار زشت و ناپسند حایل می شود و او را مورد تایید و توفيق خود قرار می دهد.

از آثار دیگر ذکر خدا نورانی شدن دل انسان است. اما نسیان و فراموشی خدا موجب قساوت و سنگدلی است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَجَلٍ إِلَى موسی صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ : يا موسي علیه السَّلَامُ لَا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِكْرِي عَلَى كُلِّ حَالٍ ، فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِي الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْكَ ذِكْرِي یقسي الْقُلُوبِ(3)

خدای تعالی به موسی علیه السلام وحی کرد: ای موسی، به زیادی مال خوشحال نباش و یاد و ذکر مرا در هیچ حالی ترک نکن؛ زیرا که کثرت مال گناهان را

ص: 194

از یاد انسان می برد و ترک ذکر من، باعث قساوت دل ها می شود.

در حدیثی خدای تعالی در مناجات با موسی می فرماید:

یَا مُوسَی ! لَا تَنْسَنِي عَلَى كُلِّ حَالٍ ، فَإِنْ نِسیَانِي يُمِيتُ الْقَلْبَ؛(1)

ای موسی، مرا در هیچ حالی فراموش مکن؛ زیرا که فراموش کردن من قلب را می میراند.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الذِّكْرَ جِلاءً لِلْقُلُوبِ ، تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ ، وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ ، وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَةِ (2)

همانا خداوند سبحان یاد خویش را جلای دل ها قرار داده است که در اثر آن گوش بعد از سنگینی می شنود و چشم پس از کم سوئی می بیند و دلها بعد از چموشی و لجاجت رام و منقاد می شود.

پس با یاد خدا چشم و گوش دل انسان باز می شود و چیزهایی که نمی دید و نمی شنید، می بیند و می شنود. دل که مرده باشد، انسان از حوادثی که در اطرافش می گذرد هیچ عبرتی نمی گیرد، ولی وقتی با یاد خدا دل انسان جلا و روشنایی و حیاتی دوباره پیدا کند، انسان از امور جاری پند خواهد گرفت و هر قدر بینایی و شنوایی قلب زیاد شود، به همان اندازه انقیاد شخص نسبت به خدا بیشتر می گردد و در غربت و تنهایی با یاد او انس می گیرد.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

للَّهُمَّ اِنَّكَ آنَسُ الاْنِسينَ لاَوْلِيائِكَ وَ اَحْضَرُهُمْ بِالْكِفايَةِ لِلْمُتَوَكِّلينَ عَلَيْكَ تُشاهِدهم فِي سَرَائِرُهُمْ وَ تَطْلُعُ عَلَيْهِمْ فِي ضَمَائِرِهِمْ وَ تَعْلَمُ مَبْلَغَ بَصَائِرُهُمْ ،

ص: 195

فأسرارهم لَكَ مَكْشُوفَةُ وَ قُلُوبُهُمْ إِلَيْكَ ملهوفة ، إِنَّ أُ وَحْشَتَهُمْ الْغُرْبَةِ آنَسَهُمْ ذَكَرِكَ ، وَ إِنْ صَبَّتِ عَلَيْهِمْ الْمَصَائِبِ لجئوا إِلَى الإستِجارَۃِ بِکَ عِلْماً بِأَنْ أَزِمَّةُ الْأُمُورِ بيدک وَ مَصَادِرَهَا عَنْ قَضَائِک ؛(1)

پروردگارا، تو مأنوس ترین مونس هایی برای دوستانت، و بهترین بر طرف کننده مشکلات توکل کنندگانت هستی، در نهانگاه هایشان. آنها را مشاهده می کنی و بر اسرار و ضمایر آنان اطلاع و آگاهی داری، و اندازه بصیرت هایشان را می دانی. پس اسرارشان برای تو آشکار و دل هایشان به سوی تو مشتاق است. اگر غربت و تنهایی آنان را به ترس و وحشت بیاندازد با یاد تو انس می گیرند، و اگر مصیبت ها به آنان فرو ریزد، با شور و شوق به سوی تو پناه می آورند؛ چون می دانند که زمام امور به دست توست و صدور آنها به حکم و فرمان توست.

این کلام مولا امیرالمؤمنین علیه السلام به صراحت دلالت دارد که ذکر خدا به هنگام ترس و وحشت تنهایی ، مونسی است که انسان را آرامش می دهد و اضطراب و دلهره را بر طرف می کند. کیست که خدا را در کنار خود و یار و یاور خود بداند و این را با تمام وجود احساس کند، ولی با وجود آن ترس و وحشت در او پیدا شود؟ پس لازم است ذکر خدا دائمی باشد و هیچ گاه از آن غفلت نشود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً کُتِبت لَهُ بَرَاءَتَانِ : بَراءَةُ بَيْنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةٍ مِنَ النِّفَاقِ(2)

آن که بیشتر به یاد خدا باشد، خدا دوستش دارد و کسی که ذکر خدا را بیشتر بگوید از دو چیز برائت برایش نوشته می شود: آتش و نفاق.

بنابراین هر گاه دل انسان توجهش به خدا بیشتر شود، نفاق و دو رویی از دل او

ص: 196

بیرون می رود و از آتش هم رهایی پیدا می کند.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:

الْبَيْتُ الَّذِي يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ يُذْكَرُ اللَّهُ فِيهِ تَكْثُرُ بَرَكَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّيَاطِينُ ، وَ يُضِي ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ ، كَمَا تُضِي ءُ الْكَوَاكِبُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ الْبَيْتُ الَّذِي لَا يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ لَا يُذْكَرُ اللَّهُ فِيهِ ، تَقُلْ برکته وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَائِكَةِ ، وَ تَحْضُرُهُ الشياطین(1)

خانه ای که در آن قرآن خوانده شود و ذکر خدا گفته شود، برکتش زیاد می شود و فرشتگان الهی در آن حاضر می شوند و شیاطین آن را ترک می کنند، و برای اهل آسمان روشنایی می دهد، همانطور که ستارگان بر اهل زمین روشنایی می بخشند و خانه ای که در آن قرآن خوانده نشود و ذکر خدا در آن گفته نشود برکتش کم می شود و ملائک آن را ترک می کنند و شیاطین در آن حاضر می شوند.

درست است که این آثار در مورد خانه ذکر شده است، ولی تأثیر آن در مورد اشخاصی که در خانه زندگی می کنند و ذکر خدا را می گویند روشن و مسلم است. وقتی شیطان از خانه ای دور شود، در آن خانه، رسیدن به اخلاق نیکو آسان تر می شود و دل ها نرم تر و روشن تر می شود.

نقل شده است که خدای تعالی فرمود:

أَيُّمَا عَبْدٍ اطَّلَعْتَ عَلَى قَلْبُهُ فِي الْغَالِبُ عَلَيْهِ التَّمَسُّكِ بِذِكْرِي ، تَوَلَّيْتُ سیاسَتَهُ وَ كُنْتُ جَلِيسَهُ و مُحادِثَهُ وَ أنِيسَهُ(2)

هر بنده ای که بر دل او نظر کنم و او را غالبا متمسک به ذکر خود بیابم، سیاست او را خودم عهده دار می شوم و همنشین، همصحبت و مونس او

ص: 197

می گردم.

حال که حقیقت ذکر و برخی آثار آن در ابعاد وجودی انسان روشن گردید و معلوم شد آنان که در غالب اوقات و احوالشان ذکر خدا را بر زبان دارند، چقدر مورد توجه و عنایت خدای سبحان هستند، لازم است اشاره ای هم به کسانی شود که بیشتر کلام و سخنشان به غیر ذکر خدا اختصاص پیدا می کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

لَا تُكْثِرُوا الْكَلَامَ بِغَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ ، فَإِنَّ كَثْرَةَ الْكَلَامِ بِغَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ قَسْوُ الْقَلْبِ ، إِنَّ أَبْعَدَ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْقَلْبُ الْقَاسِي(1)

به غیر ذکر خدا زیاد سخن نگویید؛ زیرا زیادی سخن در غیر ذکر خدا انسان را سنگ دل می کند. همانا دورترین مردمان از خدای تعالی سنگ دلان هستند.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

مِنْ کثر كَلَامُهُ كَثُرَ خَطَاؤُهُ ، وَ مَنْ كَثُرَ خطاؤه قَلَّ حَيَاؤُهُ ، وَ مَنْ قَلَّ حَيَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ ، وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ ، وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ (2)

کسی که مبتلا به کثرت کلام باشد خطایش زیاد می شود. آن که خطایش زیاد شود، حیایش کم می گردد، و آن که حیایش کم شود پارسائیش کم می گردد، و کسی که پارسایی او کم شود، دلش می میرد، و آن که دلش بمیرد داخل آتش می شود.

بدیهی است که نظر امير المؤمنین علیه السلام در این سخن به اشخاصی است که مبتلا به کثرت کلام در غیر ذکر خدایند. پس اگر بنا باشد که انسان، یا سخن بگوید یا سکوت پیشه کند، در صورتی که سخن در غیر ذکر خدا باشد، سکوت بهتر از آن است؛ زیرا

ص: 198

سکوت خطا ندارد ولی صحبت خطا دارد.

ذکر خدا در همه حال و در همه جا خوب و مستحب است. چه خوب است که انسان بتواند همیشه به یاد خدای تعالی و خالق و روزی دهنده خویش باشد. چه خوب است که تمام افعال و رفتار انسان در راه خدا باشد و به نیت الهی انجام پذیرد. چه خوب است که انسان با او که همه چیزش به اوست، دوستی و رفاقت بر قرار کند و با او بودن برایش لذت بخش باشد. چه زیباست که انسان به وظایف بندگی خویش آشنا شود و به همه آنها به خوبی عمل کند.

و بالاخره چقدر به جاست که انسان در هر مشکل کوچک و بزرگی متوجه پروردگار خویش شود و او را بخواند. چه خوب است که انسان همه نیازهای خود را با او در میان بگذارد و از او کمک و یاری بخواهد. چه خوب است که انسان در مقابل هر نعمتی از او تشکر و قدردانی کند.

ولی خواست الهی بر آن است که انسان برای رسیدن به او باید انواع بلاها، گرفتاری ها، مشکلات و شدائد را متحمل شود. افسوس که بسیاری از انسان ها یا تحمل این مشکلات را ندارند و از اوایل راه صبر و تحملشان تمام می شود و یا از اول پا به این راه نمی گذارند و چه بسیارند آنان که در سایه نعمت های الهی زندگی می کنند، ولی هیچ گاه زبان به شکر و قدردانی او باز نمی کنند، بلکه حتی در دل خویش هم از او تشکری نمی نمایند، خدای تعالی می فرماید:

«اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ»؛(1)

ای آل داود، شکر خدای را به جای آورید و شکرگزاران از بندگان من اندک اند.

و نیز از زبان شیطان نقل می کند که می گوید:

ص: 199

«ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ ۖ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ»(1)؛

آن گاه از پیش رو و از پشت سر و از طرف راست و از طرف چپ به سراغشان می آیم و بیشتر آنها را شکرگزار نخواهی یافت.

پس او تمام سعی و تلاش خویش را به کار می گیرد تا فرزندان آدم را از یاد خدایشان غافل نماید. شیطان دام خویش را در همه جا گسترده، تا بندگان خدا را در آن گرفتار کند. چه بسیارند آنان که بدون توجه به این دشمن بزرگ و فعال هر روز در دام او می افتند و دیگر توان خلاص شدن از آن را پیدا نمی کنند. بنابراین لازم است بنده ای که راه خدا را پیدا کرد، در آن محکم و استوار باشد تا یاری الهی شامل حال او گردد، چرا که همو می فرماید:

«وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً»(2)

اگر آنها بر راه استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان می کنیم.

پس همه انسان ها باید در مقابل این دشمن مقتدر و زیرک به طور کامل هوشیار باشند و هیچ وقت از او غفلت نکنند که یک لحظه غفلت از او پشیمانی طولانی به دنبال خواهد آورد.

می شود. امام صادق علیه السلام می فرماید:

صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُسَمِّحُ الْكَفَّ وَ تُطَيِّبُ النَّفْسَ وَ تَزِيدُ فِي الرِّزْقِ وَ تُنْسِی فِي الْأَجَلِ (1)

صله ارحام اخلاق را نیکو و دست را بخشنده و نفس را پاکیزه و روزی را زیاد می کند و اجل را تأخیر می اندازد.

و نیز می فرماید:

صِلْ رَحِمَكَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ وَ أَفْضَلُ مَا تُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کف الْأَذَى عَنْهَا وَ صِلَةُ الرَّحِمِ مَنْسَأَةُ فِي الْأَجَلِ ، مَحَبَّتَهُ فِي الْأَهْلِ(2)

صله رحم کنید ولو به نوشیدن آبی. بهترین صله رحم آن است که از آزار و اذیت آنها دست برداشته شود. صله رحم اجل را تأخیر می اندازد و موجب محبت در خویشاوندان می شود. سليمان بن هلال می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

فلان طایفه به همدیگر نیکی وصله می کنند. حضرت فرمود:

إِذاً تَنْمِي أَمْوَالُهُمْ وَ يَنْمُونَ لَا يَزَالُونَ فِي ذَلِكَ حَتَّى يَتَقَاطَعُوا ، فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ انْقَشَعَ عَنْهُمْ (3)

پس اموالشان رشد می کند و خودشان هم رشد می کنند و همواره به این حال خواهند بود، تا این که قطع کنند و وقتی قطع کردند رشدشان هم متوقف می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله رشد مال و طول عمر را که به وسیله صله ارحام حاصل می شود،

ص: 201

مختص انسانهای مؤمن و نیکوکار ندانسته و آن را در مورد فاجران هم جاری می داند. ایشان می فرماید:

إِنَّ الْقَوْمَ لَيَكُونُونَ فَجَرَةً وَ لَا يَكُونُونَ بَرَرَةً ؛ فَيَصِلُونَ أَرْحَامَهُمْ فَتَنْمِی أَمْوَالُهُمْ وَ تَطُولُ أَعْمَارُهُمْ فَكَيْفَ إِذَا كَانُوا أَبْرَاراً بَرَرَةً ،(1)

همانا قومی که فاجرند و نیکوکار نیستند، صله ارحام می کنند، پس اموالشان زیاد می شود و عمرهایشان طولانی می گردد. پس چگونه است اگر نیکوکار باشند؟

امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ الْبِرَّ لَيُهَوِّنَانِ الْحِسَابَ وَ يَعْصِمَانِ مِنَ الذُّنُوبِ ، فَصِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ بَرُّوا بِإِخْوَانِكُمْ وَ لَوْ بِحُسْنِ السَّلَامِ وَ رَدِّ الْجَوَابِ(2)

همانا صله رحم و نیکی، حساب را آسان می کنند و از گناهان نگه می دارند. پس صله ارحام کنید و به برادرانتان نیکی کنید، اگر چه به خوب سلام گفتن و نیکو پاسخ دادن باشد.

آثاری که برای صله ارحام ذکر شده، به نوع خاصی از آن اختصاص ندارد، بلکه شامل همه انواع آن می شود. پس اگر کسی بخواهد مشمول این آثار شود، باید سعی کند با ارحام خویش تماس برقرار کند، اگر چه با سلامی گرم و صمیمانه باشد. همین کافی است که خدای تعالی عمر او را زیاد کند و از گناهان حفظ نماید و بر کمالاتش بیافزاید، به شرط آن که این صله ارحام تداوم داشته باشد.

ص: 202

آری ای جابر، همانا خداوند مؤمنین را از طینت بهشت آفرید و از بوی روح خویش بر آنها جاری ساخت. پس به همین جهت است که مؤمن برادر پدر و مادری مؤمن است. اگر روحی از این ارواح را در شهری از شهرها غم و اندوهی برسد، ارواح دیگر نیز محزون می شوند؛ چرا که از آنها هستند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مؤمن برادر مؤمن است، مانند اعضای یک تن. اگر عضوی از آن به درد آید اعضای دیگر هم به درد می آیند، و روح هایشان هم از یک روح است. و همانا روح مؤمن اتصالش به روح خدا از اتصال شعاع خورشید به آن شدیدتر است.(1)

بنابراین برادران ایمانی، اگر چه در ظاهر از هم جدایند، ولی در حقیقت به شدت به همدیگر اتصال دارند. این تنها به مؤمنینی که در این دنیا با هم رابطه رفاقت و دوستی دارند اختصاص ندارد، بلکه درباره همه مؤمنين عالم نسبت به یکدیگر جاری است. به همین جهت است که اگر حزنی در شهری از شهرها به مؤمنی وارد شود، مؤمنین دیگر شهرها هم محزون می گردند، اگر چه آنان در این دنیا هیچ وقت همدیگر را ندیده و با هم تماسی نداشته اند.

البته باید توجه داشت که این خصوصیت و این احساس و اتصال درباره مؤمنینی است که از ایمان واقعی برخوردارند، نه ایمان اسمی. حال که مقام و منزلت مؤمنین نسبت به همدیگر معلوم شد، باید دید آنان نسبت به همدیگر چه حقوقی دارند؟ اگر چه از همین روایات نیز چگونگی ارتباط مومنان با یکدیگر روشن می شود، ولی با وجود این درباره حقوق آنها نسبت به هم نیز روایاتی ذکر می شود.

ص: 204

امام باقر علیه السلام می فرماید:

يجب للمؤمن على المؤمن أن يستر عليه سبعين كبيرة؛(1)

بر مؤمن نسبت به مؤمن دیگر واجب است تا هفتاد گناه کبیره را پنهان کند. ابو اسماعیل می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم:

جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ الشِّيعَةَ عِنْدَنَا كَثِيرُ . فَقَالَ : فَهَلْ يَعْطِفُ الْغَنِيُّ عَلَى الْفَقِيرِ ، وَ هَلْ يَتَجَاوَزُ الْمُحْسِنُ عَنِ الْمُسِي ءِ وَ يَتَواسَؤنَ ؟ فَقُلْتُ : لَا . قَالَ : لَيْسَ هَؤُلَاءِ شِيعَةُ . الشِّيعَةُ مَنْ يَفْعَلُ هَذَا (2)

فدایت گردم، شیعیان در محل ما فراوان هستند. حضرت فرمود: آیا اغنیایشان به فقرا عطوف و مهربان اند و نیکوکاران از بدکاران می گذرند و با هم مواسات و تعاون دارند؟ عرض کردم: نه. حضرت فرمود: آنان شیعه نیستند؛ شیعه کسی است که این کارها را بکند.

معلی بن خنیس می گوید: از امام صادق علیه السلام از حق مؤمن پرسیدم. حضرت فرمود:

مؤمن هفتاد حق دارد که تنها هفت مورد از آنها را به خاطر محبتی که به تو دارم ذکر می کنم؛ زیرا بیم دارم که نتوانی تحملش کنی. عرض کردم: إن شاء الله تحمل می کنم. حضرت فرمود:

لَا تَشْبَعَ وَ يَجُوعُ ؛ وَ لَا تَكْتَسِي وَ یعری ، وَ تَكُونُ دَلِيلَهُ وَ قَمِيصَهُ الَّذِي يَلْبَسُهُ وَ لِسَانَهُ الَّذِي يَتَكَلَّمُ بِهِ ، وَ تُحِبُّ لَهُ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ . وَ إِنْ كَانَتْ لَكَ جَارِيَةُ بعثتة التمهد فِرَاشَهُ وَ تَسْعَى فِي حَوَائِجِهِ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ . فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ وَصَلْتَ ولايتک بِوَلَايَتِنَا وَ ولایتتا بِوَلَايَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ(3)

ص: 205

نکند که تو سیر باشی او گرسنه، و تو لباس در تنت باشد و او عریان. باید دلیل و راهنمای او باشی و پیراهن او باشی که به تنش می کند و زبانش باشی که با آن سخن می گوید. برای او دوست داشته باش آن را که برای خودت دوست داری. کنیزت را می فرستی رختخواب و فراش او را مهیا کند و شب و روز در حوائج او تلاش و کوشش می کنی. اگر این کار را کردی ولایت خویش را به ولایت ما و ولایت ما را به ولایت خدای عزوجل متصل کرده ای.

در این روایات تعدادی از مهم ترین حقوق برادران ایمانی بیان شده است. بر اساس این روایات مؤمنین همچون کالبد واحدند و ارواحشان همچون روح واحد است. پس اگر در میان مؤمنین چنین رابطه ای برقرار باشد، طبیعی است حقوقی که در این احادیث شریف ذکر شد، باید میان آنها مورد توجه قرار گیرد و از سوی همه مؤمنان رعایت شود. همه مؤمنان باید در درد و رنج و شادی و سرور همدیگر شریک باشند. نادارا نباید میان آنها احساس ناداری کند. ضعف و ناتوانی ضعیف، نباید او را دچار مشکل کند. غنی ، باید فقرا را در غنای خویش شریک سازد. آن که دارای قدرت و مقام و منزلت است باید از توانایی و مقام خود در رفع مشکلات دیگران استفاده کند. عطوفت و مهربانی و گذشت و بزرگواری و کرامت باید میان مؤمنان حاکم گردد.

همچنین لازم است مؤمنان عیوب و نواقص همدیگر را پنهان نمایند. خیانت، حیله، غیبت ، دزدی، ظلم و ستم، حرف های ناروا و کارهای زشت نباید در میان مؤمنان وجود داشته باشد. در این صورت است که تمام اقشار جامعه ایمانی با صلح و صفا در کنار هم در خیر و عافیت زندگی می کنند. در چنین جامعه ای فقیر و محتاج پیدا نمی شود. خدای تعالی هم نعمت های خود را بر این مؤمنان ارزانی می کند و برکت خود را بر آنان فرو می فرستد. چنان که در زمان حضرت ولی عصر - عجل الله تعالی فرجه الشریف و جعلنا من الفائزين بلقائه والمستشهدين بين يديه -

ص: 206

این اتفاق رخ خواهد داد. زمین برکت خویش را آشکار خواهد نمود و آسمان نعمت هایش را فرو خواهد فرستاد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

(در زمان حضرت مهدی «عجل الله تعالی فرجه الشریف») چند نفر با یک قرص نانی سیر خواهند شد و یک انار برای عده ای کفایت خواهد کرد و گاو قیمت چندانی نخواهد داشت و اسب با درهمی چند معامله خواهد شد.(1)

اصولا اگر ایمان و تقوا در جامعه فراگیر شود، خدای سبحان نظر لطف خویش را بر آن جامعه افزون خواهد کرد.

خدای تعالی می فرماید:

«لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»(2)

اگر اهل آبادیها ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، همانا درهای برکات را از آسمان و زمین بر آنها می گشودیم.

بنابراین از مطالبی که ذکر شد، بخشی از آثار رعایت حقوق برادران ایمانی روشن گردید و معلوم شد که با رعایت حقوق همدیگر شادی، غم، سرور، اندوه، ضعف، قدرت، فقر و غنا میان همه مؤمنین تقسیم می شود و برکات بر آنان نازل می شود و صفا و صمیمیت در میان آنها حاکم می شود. دشمنی، خیانت، تجاوز به حقوق همدیگر و ظلم و ستم نیز برچیده می شود.

علاوه بر آثار مذکور آثار دیگری هم در روایات ذکر شده است. امام صادق علیه السلام بعد از بیان حقوق مؤمن بر مؤمن دیگر می فرماید:

ص: 207

وَ أَنْ لَا يَقُولَ لَهُ أُفٍّ وَ إِنْ قَالَ لَهُ أُفٍّ ، فَلَيْسَ بینهما وِلَايَةً . وَ إِذَا قَالَ لَهُ أَنْتَ عَدُوِّي فَقَدْ كَفَرَ أَحَدُهُمَا . وَ إِذَا اتَّهَمَهُ انْمَاثَ الْإِيمَانُ فِي قَلْبِهِ ، كَمَا يَنْمَاثُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ ؛(1)

و این که به او اف (کلمه تاسف) هم نگوید. و اگر اف گوید ولایت بین آنها از بین می رود. و اگر بگوید: تو دشمن منی، یکی از آن دو کافر می شوند. و اگر او را متهم کند، ایمان در دلش مانند ذوب شدن نمک در آب ذوب می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ أَعَانَ مُؤْمِناً نَفَّسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ ثَلَاثاً وَ سَبْعِينَ کربة وَاحِدَةً فِي الدُّنْيَا وَ ثِنْتَيْنِ وَ سَبْعِينَ کربة عِنْدَ کربه الْعُظْمَى ، قَالَ حَيْثُ یتشاغل النَّاسُ بِأَنْفُسِهِمْ(2)

آن که مؤمنی را یاری کند، خدای عزوجل هفتاد و سه گرفتاری را از او بر طرف می کند. یکی از آنها در دنیا و هفتاد و دو تای دیگر از گرفتاری های بزرگش در آنجا که همه مشغول خودشان اند.(3)

کسی که عیب مؤمنی را که از آن خوف دارد، بپوشاند، خداوند هفتاد عیب از عیب های دنیا و آخرت او را می پوشاند.(4)

و نیز می فرماید:

تَزَاوَرُوا ؛ فَإِنَّ فِي زِيَارَتِكُمْ إِحْيَاءً لقلوبکم وَ ذکرا لاحادیثنا ، وَ أَحَادِيثُنَا تَعْطِفُ بَعْضَكُمْ عَلَى بُغْضِ ، فَإِنْ أَخَذْتُمْ بِهَا رَشَدْتُمْ وَ نَجَوْتُمْ وَ إِنْ تَرَكْتُمُوهَا ضَلَلْتُمْ وَ

ص: 208

هَلَكْتُمْ ؛ فَخُذُوا بِهَا وَ أَنَا بنجاتکم زَعِيمُ؛(1)

به زیارت همدیگر بروید که زیارت، دلهایتان را زنده می کند و موجب می شود یادی از احادیث ما بشود و احادیث ما، شما را به همدیگر مهربان و عطوف می کند. اگر آنها را اخذ کردید، رشد و نجات می یابید و اگر آنها را ترک نمودید، گمراه و هلاک می شوید. پس آنها را اخذ کنید و من نجات شما را تضمین می کنم.

پس رعایت حقوق مؤمنان - در هر سطحی باشد - و زیارت آنان از همدیگر، نه تنها آثار اخروی خوب و نجات از عذاب الهی را به دنبال دارد، بلکه مؤمنان را با هم دوست و مهربان و دل هایشان را زنده می کند. آثار اهل بیت علیهم السلام را - که پر از ارزش های اخلاقی، حقوقی و انسانی است - در میان مؤمنان منتشر و گرفتاری های مؤمنین را در دنیا و آخرت بر طرف می کند. به علاوه اگر این امر همگانی شود، جامعه ای متمدن و با کمالات عالی انسانی پدید می آید، که همه جوامع باید از آن درس عبرت بگیرند. خدای تعالی نیز به چنین جامعه ای افتخار می کند.

به امید روزی که همه مؤمنان و شیعیان مولا امیرالمؤمنین علیه السلام به خواسته مولایشان عمل کنند و ارتباط خود را با هم نزدیک سازند و در راه اعتلای ایمان و تشیع بکوشند، تا بدین وسیله مایه افتخار اهل بیت علیهم السلام شوند، نه این که تنها شیعه و مؤمن اسمی باشند.

گوشه گیر می شود؛ چون نمی تواند با مردم ارتباط برقرار کند و در کنار آنان به خوبی و با صلح و صفا زندگی کند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

حُسْنُ الْبِشْرِ يَذْهَبُ بِالسَّخِيمَةِ ؛(1)

خوش رویی کینه و دشمنی را از بین می برد.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

إنکم لَنْ تعسوا النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ اللِّقَاءِ ، فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ اله يَقُولُ : إِنَّكُمْ لَنْ تعسوا النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلَاقِكُمْ(2)

همانا اموال شما به اندازه ای نیست که بتوانید با آن، مردم را راضی و خشنود کنید، پس با خوش رویی و گرمی آنان را راضی نمایید. همانا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: شما نمی توانید با اموالتان مردم را خشنود کنید، پس با اخلاق خویش آنان را از خود خشنود نمایید.و نیز می فرماید:

إِنَّ أَحْسَنَ مَا يَأْلَفُ بِهِ النَّاسُ قُلُوبِ أودائهم وَ نَفَوْا بِهِ الضِّغْنَ عَنْ قُلُوبِ أَعْدَائِهِمْ حُسْنُ الْبِشْرِ عِنْدَ لِقَائِهِمْ وَ التَّفَقُّدُ فِي غِيبَتُهُمْ وَ البشاشه بِهِمْ عِنْدَ حُضُورِهِمْ (3)

بهترین چیزی که می توان با آن دل های دوستان را به دست آورد و کینه و دشمنی را از قلب های دشمنان دور کرد، خوش رویی به هنگام ملاقات، دلجویی از آنان در غیابشان و خنده رویی و بشاشت با آنان در حضورشان است.

ص: 210

و نیز می فرماید:

الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةَ ؛(1)

خنده رویی جلب کننده محبت و دوستی است.

پس اگر می خواهیم دوستی، انس، محبت، همفکری و همکاری تداوم داشته باشد و دشمنی، کینه، نفاق و دوری از بین برود، با مردم با خوشرویی و تبسم و لبخند برخورد کنیم.

منشا خشم و تندی ممکن است با خلقت و طینت انسان آمیخته شده باشد.(1)

همچنین ممکن است منشأ آن کمبودهای درونی غیر از طینت، مانند جهل، نادانی، ضعف، ناتوانی و یا کمبودهای بیرونی مانند فقر و ناداری و ناملایمات باشد. در هر صورت انسان هم می تواند از خشم پیشگیری کند و هم می تواند عوامل به وجود آورنده آن را در خود خنثی کند؛ به این صورتکه در تقویت نفس خویش بکوشد، بر عقل و خرد خویش بیافزاید و نورانیت دل خویش را شدیدتر کند، ایمان به خدا داشته باشد و از یاد خدا غفلت نکند و کبر و غرور و کینه توزی را از خود دور سازد. در این حالت است که در او سعه صدر پیدا می شود و با رسیدن هر چیز ناگواری، شکیبایی خود را از دست نمی دهد و تحمل او در مقابل ناملایمت ها زیاد می شود و بدین ترتیب انسانی بردبار، حلیم و صبور می شود.

ما پیشگیری از خشم را حلم و بردباری می نامیم، اما اگر انسان در موردی گرفتار خشم شد، باز هم می تواند خشم خود را فرو برد که از آن تعبیر به کظم غیظ می کنیم. در این مرحله کار بر انسان مقداری سخت تر شده است؛ چون شیطان خشم را بر او تحميل، و عقل و خرد و نورانیت دل و ایمان او را تضعیف کرده است. ولی با وجود همه اینها او با اندکی توجه به خود و با ذکر خدا و پناه بردن به او از وسوسه های شیطان، می تواند خشم خود را فرو برد.

در روایات اهل بیت علیهم السلام در این مورد نیز دستوراتی ذکر شده است که در ادامه بیان خواهد شد. در اینجا ابتدا روایاتی را که در آنها آثار خشم و غضب و فرو نشاندن آن در اخلاق انسان بیان شده، ذکر می کنیم و آن گاه روایاتی را که درباره عوامل پیدایش خشم و کنترل آن، یعنی کظم غیظ وارد شده، مطرح خواهیم کرد.

ص: 212

مِنْ أَحَبِّ السَّبِيلِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُرْعَتَانِ : جُرْعَةُ غیظ تَرُدُّهَا بِحِلْمٍ وَ جُرْعَةُ مُصِيبَةٍ تَرُدُّهَا بِصَبْرٍ (1)؛

برای کسی که راه خدا را دوست دارد، دو جرعه است: جرعه خشمی که با حلم رد می کند و جرعه مصیبتی که با صبر بر می گرداند.

یعنی بودن در راه خدا حلم و صبر لازم دارد و بدون آن دو، تداوم داشتن در راه خدای سبحان مشکل می گردد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی فرمود:

مَا أَعَزَّ اللَّهُ بِجَهْلٍ قَطُّ وَ لَا أَذَلَّ بِحِلْمٍ قَطُّ،(2)

خدای تعالی هیچ کس را با نادانی عزیز نمی کند و با حلم ذلیل نمی کند.

امام رضا علیه السلام حلم را از علامات فقه و فهم می شمارد.

مِنْ عَلَامَاتِ الْفِقْهِ الْحِلْمُ(3)

حلم از علامت های فقه و فهم است.

یعنی کسی که فهم و شعور داشته باشد، حلم و بردباری خواهد داشت و کسی که حلم دارد، معلوم است که از فهم و شعور هم برخوردار است. پس حلم و فهم با هم جمع می شوند و از هم جدا نمی شوند. در نتیجه خشم و غضب با حلم و فقه و فهم جمع نمی شود. بنابراین هر جا غضب و خشم است، جهل و نادانی نیز هست.(4)

حلم سلامتی نیز می آورد. امام صادق علیه السلام به غلامش سالم فرمود:

احْفَظْ لِسَانَكَ تُسَلِّمْ (5)

ص: 214

زبانت را حفظ کن، تا سالم بمانی.

قبلا گفتیم که پرخاشگری، ناسزاگویی و بد دهنی از آثار بیرونی خشم است. پس حفظ زبان در صورتی است که خشم به وجود آمده است.

و در حدیثی دیگر عزت از آثار حفظ زبان شمرده شده است. امام رضا علیه السلام می فرماید:

احْفَظْ لسانک تُعِزُّ (1)

زبان خویش را حفظ کن، تا عزیز شوی.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

لَا عِزَّ أَرْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ(2)

بالاتر از حلم عزتی وجود ندارد.

وقتی منصور از امام صادق علیه السلام خواست که او را موعظه ای کند و از امور هلاک کننده منع نماید، فرمود:

عَلَيْكَ بِالْحِلْمِ ، فَإِنَّهُ رکن الْعِلْمِ . وَ امْلِكْ نفسک عِنْدَ أَسْبَابِ الْقُدْرَةِ ، فإنک إِنْ تَفْعَلْ مَا تَقْدِرُ علیه کنت کمن سَفَى غَيْظاً أَوْ داوی عِقْداً أَوْ يُحِبُّ أَنْ يُذْكَرَ بِالصَّوْلَةِ . وَ اعْلَمْ بانک عَاقَبْتَ مُسْتَحِقّاً لَمْ يَكُنْ غَايَةُ مَا تُوصَفُ بِهِ إِلَّا الْعَدْلَ . . . وَ الْحَالُ الَّتِي تُوجِبُ الشُّكْرَ أَفْضَلُ مِنَ الْحَالِ الَّتِي تُوجِبُ الصَّبْرَ(3)؛

بر تو باد به حلم که همانا رکن علم است. و به هنگام اقتدار و توانایی خویشتن دار باش؛ زیرا اگر عملی که تواناییش را داری انجام دهی، مانند کسی می شوی که خشمی را شفا داده و کینه ای را مداوا کرده است یا دلش می خواهد به توانمندی و قدرت یاد شود. و بدان اگر مستحق عقوبتی را

ص: 215

عقاب کردی، نهایت چیزی که به آن توصیف خواهی شد، عدل است... و حالی که موجب شكر شود، بهتر از حالی است که موجب صبر گردد.

در این حدیث شریف اموری درباره حلم و خشم مورد توجه قرار گرفته است:

1.حلم، رکن علم دانسته شده است.

2. إعمال خشم و غضب یا به خاطر مداوای غیظ و کینه شمرده شده و یا به خاطر این که در میان مردم به ضعف و ناتوانی شناخته نشود؛ یعنی کسانی که دست به خشونت و انتقام می زنند یا کینه ای در دل خویش دارند که می خواهند آن را خاموش کنند، و یا غروری دارند که خیال می کنند فرو بردن خشم و گذشت از عقوبت و انتقام گیری، شوکت و اقتدار آنان را میان مردم خدشه دار می کند، در صورتی که عفو، بخشش، حلم، بردباری و فرو بردن خشم عزتی برای انسان می آورد که بالاتر از آن عزت و شوکتی وجود ندارد.

3. عفو و بخشش و فرو بردن خشم، شکر و قدردانی طرف مقابل را به دنبال می آورد، ولی عقوبت و انتقام موجب می شود طرف مقابل در صورتی که ضعیف و ناتوان باشد، صبر و بردباری پیشه کند. این حاکی از آن است که عقوبت موجب می شود در دل طرف کینه ای نهفته شود و ممکن است روزی او هم برای خاموش کردن آن دست به کاری دیگر بزند.

البته باید توجه داشت که برای سلامت جامعه همان طور که عفو و بخشش و حلم و فرو بردن خشم لازم است، عقوبت و تندی و انتقام هم لازم و ضروری است و مهم آن است که انسان موارد هر یک را به درستی تشخیص دهد و هر کدام را در موقع خود به کار گیرد. البته انسان با کمال و با ایمان هیچ موقع به خاطر تشفی دل خویش دست به انتقام و تندی نمی زند، بلکه در این امر هم رضایت و خشنودی خدای متعال را مورد توجه قرار داده و بر اساس آن انجام می دهد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 216

ثَلَاثُ مَنْ كُنَّ فِيهِ استَکمَلَ خِصَالَ الْإِيمَانِ : مَنْ صَبَرَ عَلَى الظُّلْمِ وَ كَظَمَ غَيْظَهُ وَ احْتَسَبَ وَ عَفَا وَ غَفَرَ(1)

سه چیز است که در هر شخص باشد خصال ایمان را کامل کرده است: کسی که بر ظلم و ستم صبر کند و خشم خود را فرو برد و آن را برای خدا حساب کند و عفو و بخشش کند.

امام رضا علیه السلام می فرماید:

خدای تعالی به پیامبری از پیامبرانش وحی کرد: آن گاه که صبح شد، اول چیزی که می بینی آن را بخور! وقتی صبح شد و حرکت کرد، کوه سیاه بزرگی در جلو خود دید. پس ایستاد و گفت: پروردگارم دستور داده است که آن را بخورم، و به حیرت افتاد. آنگاه پیش خود گفت: به یقین پروردگارم مرا به چیزی که طاقت اش را ندارم، امر نمی کند. پس پیش رفت تا آن را بخورد. پس هر قدر که نزدیک آن می شد، کوه کوچک می گشت تا این که وقتی به آن رسید، دید لقمه ای بیش نیست. پس آن را خورد و دید در عمرش چیزی بهتر از آن نخورده است ... بعد برگشت و در رؤیا دید که به او گفته می شود: آیا دانستی آن چه امر به خوردنش شدی و تناول کردی چه بود؟

گفت: خیر. پس گفته شد:

أَمَّا الْجَبَلِ فَهُوَ الْغَضَبِ . إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا غَضِبَ لَمْ يَرَ نَفْسَهُ وَ جَهِلَ قَدْرَهُ مِنْ عَظْمِ الْغَضَبِ ؛ فَإِذَا حِفْظِ نَفْسِهِ وَ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ سَكَنَ غَضَبِهِ ، كَانَتْ عَاقِبَتُهُ كالقمة الطَّيِّبَةِ الَّتِي أَكَلْتُهَا...(2)

اما آن کوه که دیدی خشم و غضب بود. همانا بنده آن گاه که خشمگین می شود، از خود غافل می شود و قدر خودش را نمی شناسد. پس اگر خود

ص: 217

را حفظ کند و قدر خویش را بشناسد و خشم او تسکین پیدا کند، عاقبت آن مثل لقمه خوشمزه ای می شود که تو آن را خوردی.

این حدیث شریف نیز دلالت دارد که خشم چون کوهی است که جلو دید انسان را می گیرد و نمی گذارد انسان خود را ببیند و قدر و منزلت خویش را بشناسد. اگر کسی بتواند در مقابل آن ایستادگی کند و به خود توجه نماید به تدریج خشم او فرو می نشیند و دلش تسکین و آرامش پیدا می کند و می یابد که آن کوه با آن بزرگی به واسطه صبر و بردباری و حلم تبدیل به لقمه ای لذیذ و خوشمزه می شودکه تا آخر عمر لذت آن از دل انسان محو نمی شود.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

الْحِلْمُ غِطَاءُ سَاتِرُ وَ الْعَقْلُ حُسَامُ قَاطِعُ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِکَ بِحِلمِکَ وَ قَاتَلَ هَواکَ بِعَقْلِكَ ؛(1)

حلم پرده ای است پوشاننده و عقل شمشیری است برنده، پس عیوب اخلاقت را با حلمت بپوشان و با خرد خویش با هوای نفست ستیز کن.

در این کلام امام علیه السلام كلمة «خُلقك»ممکن است «خَلقك»خوانده شود. و اگرچه خَلق و خُلق از نظر معنای لغوی فرق چندانی ندارند؛ ولی چون امروزه استعمال خُلق غالبا مربوط به سیرت و سجایای باطن انسان است و خَلق در صورت و شکل ظاهری او به کار می رود، بدین جهت بهتر است ما در کلام مولا امير المؤمنین علیه السلام در این واژه معنای لغوی آن را- که شامل هر دو است - بگیریم و بگوییم حلم همانطور که عیوب اخلاقی انسان را می پوشاند، عیوب ظاهر و جسمی او را نیز می پوشاند. انسان حلیم و بردبار در میان مردم عزیز و محترم می شود و اگر جسم و روحش عیوبی هم داشته باشد مردم آن رانادیده می گیرند.

ص: 218

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیت خویش به امام حسن علیه السلام می فرماید:

يا بَنِي الْعَقْلِ خَلِيلِ الْمَرْءِ وَ الْحِلْمُ وزیرُهُ(1)

ای فرزندم عقل دوست انسان و حلم وزیر اوست.

امیرالمؤمنین علیه السلام روزی شنید مردی به قنبر ناسزا می گوید و قنبر هم می خواهد جوابش را بدهد، پس حضرت قنبر را صدا زد و فرمود:

دست نگهدارای قنبر، کسی را که فحشت می دهد با بی اعتنایی ترک کن تا خدا را خشنود و شیطان را خشمگین و دشمنت را عقوبت کنی. سوگند به کسی که دانه را شکافت و خلایق را آفرید، مؤمن به چیزی بهتر از حلم خدا را خشنود نمی کند و شیطان را چیزی بهتر از سکوت به خشم نمی آورد و احمق را به چیزی بهتر از سکوت عقوبت نمی کند.

لقمان علیه السلام فرمود:

لَا يَعْرِفُ الْحَلِيمُ إِلَّا عِنْدَ الْغَضَبِ (2)

حلیم جز به هنگام غضب شناخته نمی شود.

روشن است که حلم صفت نفسانی و باطنی است و راه پی بردن به آن تنها در حال خشم و غضب ممکن است.

امام صادق علیه السلام در بارۀ غضب می فرماید:

الْغَضَبُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ؛(3)

غضب کلید هر شری است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 219

الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْإِيمَانِ ، كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ؛(1)

خشم ایمان را تباه می کند؛ چنان که سرکه عسل را فاسد می کند.

امام صادق علیه السلام از پدرش چنین نقل می فرماید:

هیچ چیزی بدتر از خشم نیست. همانا انسان وقتی خشمگین می شود، دست به قتل نفس هم می زند که خدا حرامش کرده و به زن شوهردار هم نسبت زنا می دهد.(2)

در حدیثی دیگر فرمود:

الْغَضَبُ مَمْحَقَةُ لِقَلْبِ الْحَكِيمِ ، وَ قَالٍ : مَنْ لَمْ يَمْلِكْ غَضَبَهُ لَمْ يملک عَقْلِهِ(3)

خشم قلب حکیم را تباه می کند. و فرمود: کسی که مالک خشم خود نشود، مالک خرد خویش نخواهد شد.(4)

از آن حضرت سؤال شد:

مَا بَدْءُ الْغَضَبِ ؟ قَالَ : الْكِبْرُ وَ التَّجَبُّرُ وَ مَحْقَرَةُ النَّاسِ (5)

منشأ خشم چیست؟ فرمود: کبر و غرور و کوچک شمردن مردم

نیز فرمود:

لَيْسَ لِإِبْلِيسَ جُنْدُ أَشَدُّ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْغَضَبِ؛(6)

ابلیس را سپاهی شدیدتر از زنان و خشم نیست.

ص: 220

بنابراین روشن گردید خشم و غضب چه آثار ویرانگری در وجود انسان دارد:عقل - که بهترین و مهم ترین هدیه الهی بر انسان است - به واسطه غضب تضعیف می شود و دل انسان - که جایگاه نور عقل و صفات برتر آدمی است - با خشم تباه می گردد. وجود غضب در انسان حکایت از وجود غرور و کبر و کوچک شمردن مردم دارد که از صفات ناپسند است. خشم موجب می شود انسان به کارهایی دست بزند که هیچگاه در حال عادی به سراغ آنها نمی رود.

و امام باقر علیه السلام می فرماید:

إِنَّ هَذَا الْغَضَبَ جَمْرَةُ مِنَ الشَّيْطَانِ تُوقَدُ فِي قَلْبِ ابْنِ آدَمَ . وَ إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا غَضِبَ احْمَرَّتْ عَيْنَاهُ وَ انْتَفَخَتْ أَوْدَاجُهُ وَ دَخَلَ الشَّيْطَانُ فِيهِ ، فَإِذَا خَافَ أَحَدُكُمْ ذلک مِنْ نَفْسِهِ ، فليلتزم الْأَرْضِ ؛ فَإِنَّ رِجْزَ الشَّيْطَانِ لَيَذْهَبُ عَنْهُ عِنْدَ ذَلِكَ(1)

همانا غضب شعله ای از شیطان است که در دل فرزند آدم افروخته می شود. وقتی یکی از شما خشمگین شد، چشمانش سرخ می شود و رگهای گردنش باد می کند و شیطان در او داخل می شود. پس وقتی یکی از شما از آن بیم داشت که خشم بر او عارض شود، پس بر زمین بنشیند که این موجب می شود پلیدی شیطان از او بر طرف شود.

ابی طيفور طبیب می گوید بر امام رضا علیه السلام وارد شده و او را از خوردن آب نهی کردم، پس فرمود:

مَا بَأْسُ بِالْمَاءِ وَ هُوَ يدیر الطَّعَامَ فِي الْمَعِدَةِ وَ یسکن الْغَضَبَ وَ يَزِيدُ فِي اللُّبِّ وَ يطفى الْمِرَارَ(2)

آب اشکالی ندارد. آب غذا را در معده جابه جا می کند و خشم را فرو می نشاند و به خرد انسان می افزاید و زردآب را بر طرف می کند.

بنابراین بر مؤمنین لازم است از خشم و غضب به شدت پرهیز و پیشگیری کنند و با یاد خدا و عمل به دستوراتی که در این روایات ذکر شد، خشم خود را فرو بنشانند.

ص: 222

باشد و بعد مسلمان شده باشد، صلاحیت امامت را ندارد. و (معنای) ظلم وضع شئ در غير موضع خود می باشد. و بزرگ ترین ستم شرک به خداست. خدای تعالی می فرماید: «همانا شرک ظلمی بزرگ است».

ابن منظور هم در لسان العرب همین معنا را نقل کرده می گوید:

الظُّلْمُ : وَضْعُ الشَّيْ ءَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ وَ مَنْ أَمْثَالِ الْعَرَبِ فِي الشَّبَهِ : مِنْ أَشْبَهَ أَبَاهُ فَمَا ظُلْمُ . قَالَ الْأَصْمَعِيُّ : مَا ظَلَمَ أَيْ مَا وُضِعَ الشَّبَهِ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ؛(1)

ظلم وضع شیء در غير موضعش است. از مثل های عرب در تشبیه است که: کسی که به پدرش شباهت داشته باشد، ظلم نکرده است. أصمعی گفته است: ظلم نکرده، یعنی شباهت را در غير موضعش قرار نداده است.

و در جای دیگر می نویسد:

ظلم به معنای جور و گذشتن از حد است.(2)

ظاهرا این دو معنا تفاوت چندانی با هم ندارند و در نهایت هر دو به یک امر برمی گردند. تجاوز از حد و دست اندازی به حقوق دیگران، با خارج کردن هر چیزی از جایگاهش در حقیقت یکی است؛ زیرا حق هر چیزی همان موضع و جایگاهی است که باید در آنجا قرار گیرد.

به عنوان مثال حق پدر و مادر این است که فرزندانشان آنان را احترام کرده، به حرف های آنان گوش دهند و با دستورات آنها مخالفت نورزند. پس اگر فرزندی یکی از این امور را انجام ندهد در حق پدر و مادر خویش ظلم و ستم روا داشته است. نیز حق چشم و گوش و همه اعضا و جوارح آن است که در کارهایی به کار گرفته شوند که خدای تعالی آنها را به خاطر آن امور به انسان داده است. همچنین حق همه اسباب و وسایلی که در اختیار انسان قرار دارد آن است که از آنها در موارد

ص: 224

خودشان استفاده شود و اگر در آن مسیر از آنها استفاده نگردد در حق آنها ظلم و ستم شده است.

پس ظلم و ستم یک معنای عام و گسترده با مصادیق فراوان و متفاوت دارد. و اختلاف میان مصادیق هم مراتب متفاوت و فراوان دارد. بعضی از ستم هابزرگ و در مرتبه بالا قرار دارد؛ مانند شرک که در آیه شریفه ستمی بزرگ شمرده شده است.

علامه مجلسی رحمة الله می فرماید:

ظلم وضع شیء در غير موضع آن است. پس مشرک ظالم است، چون غیر خدا را شریک خدا قرار می دهد و عبادت را در غير محل خودش وضع می کند.(1)

حال که با معنای ظلم آشنا شدیم به روایاتی که درباره تأثير ظلم در صفات نفسانی انسان و برخی دیگر از آثار آن وارد شده است، می پردازیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

إياكم و الظلم فإنه يخرب قلوبكم(2)

از ظلم و ستم پرهیز کنید که دلهایتان را خراب می کند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ثلاثة مكسبة للبغضاء: النفاق و الظلم و العجب(3)

سه چیز است که بغض و کینه می آورد: نفاق، ظلم و عجب؛

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

ص: 225

الظُّلْمُ يَزَلِ الْقَدَمِ وَ يَسْلُبُ النِّعَمَ وَ يُهْلِكَ الْأُمَمِ ؛(1)

ظلم قدم را می لغزاند و نعمت ها را سلب و امت ها را هلاک می کند.

دَوَامُ الظُّلْمِ يَسْلُبُ النِّعَمَ وَ يَجْلِبُ النِّقَمُ(2)

تداوم ستم نعمتها را سلب و بلاها را جلب می کند.

الْجَوْرُ مَمْحَاةُ(3)

ستم محو کننده است.

الظَّالِمُ مَلُومٍ (4)

ستمگر ملامت می شود.

الظُّلْمُ يُرْدِي صَاحِبِهِ ؛(5)

ستم صاحبش را پست می کند.

ايّاكَ وَ الظُّلْمِ ، فَمَنْ ظَلَمَ کَرهت أَيَّامِهِ ؛(6)

از ستم پرهیز کن؛ زیرا کسی که ستم می کند روزگارش تلخ می شود.

مَنْ كَثُرَ ظُلْمَهُ ، کَثرت نِدامَتَه؛(7)

آنکه ستم زیاد روا دارد، پشیمانیش زیاد خواهد شد.

پس ظلم و ستم آثار فراوانی در صفات و اخلاق انسانی می گذارد. مؤمن باید از ظلم بر حذر باشد و هر گاه ستمی را مرتکب شد، به سرعت استغفار کند. اگر مال کسی را به حرام خورد، از او رضایت بگیرد و برای او استغفار کند. آن گاه که احساس

ص: 226

کرد توانایی ستم پیدا کرده است، قدرت و توانایی خدای تعالی را به یاد آورد و از پرداختن به ستم دست بردارد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

إِذَا حدتك الْقُدْرَةِ عَلَى ظُلْمِ النَّاسِ فَاذْكُرْ قُدْرَةَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَى عُقُوبَتِكَ وَ ذَهَابِ مَا آتِيَةُ إِلَيْهِمْ وَ بَقَاءَهُ عَلَيْكَ؛(1)

آن گاه که قدرت و توانایی، تو را به سوی ستم بر مردم راند، قدرت خداوند سبحان بر مجازاتت و از بین رفتن ستمت نسبت به آنها و باقی ماندنش بر عهده خود را یاد آور.

در واقع انسان آن گاه که ظلم و ستم را در حق مردم روا می دارد، اگر علم ومعرفت به عاقبت امر خویش داشته باشد و درباره آن اندکی تدبر و تأمل کند و آثار کار خویش را به یاد آورد و بفهمد که چه عواقب ناگواری در انتظار اوست، به نظر نمی رسد که بتواند عزم و اراده خویش را بر ستم به دیگران استوار کند و قدرت و توانایی خویش را در دست و پنجه خود متمرکز نماید.

البته در این حال هم نباید از شیطان غفلت کرد؛ چرا که او همیشه در مواقع حساس به سراغ انسان می آید و او را از راه راست منحرف می کند و در فكر ورأي و اراده او خدشه می کند و کارهای بد را برای او تزیین کرده، خوب جلوه می دهد، تا او را فریب دهد و انتخاب صحیح را از او بگیرد.

معمولا انسانها در چنین مواقعی امتحان سختی در پیش دارند و تنها اندکی از آنها می توانند از وسوسه های شیطان سالم بیرون آیند. چه فراوان اند اشخاصی که مال حرامی را با توجیهاتی برای خود حلال می کنند و چه بسیارند دزدهایی که برای دزدی خویش محمل هایی درست می کنند. با این حال معمولا همه آنان که دست به

ص: 227

ظلم و ستم و غارت و چپاول اموال دیگران می زنند و یا معاصی وگناهان دیگری را مرتکب می شوند، سعی می کنند کارهای زشت خویش را در خفا انجام دهند (1)و همین کارشان نشانگر آن است که نور عقل و خردشان روشنگری خودش را دارد و زشتی کارشان را برای آنها هویدا می کند.

امید است هیچ مؤمنی گرد هیچ گونه ظلم و ستمی، اعم از کوچک و بزرگ نگردد و هرگاه خطایی از او سر زد به سرعت از آن توبه کند تا وزر و وبال آن را از دوش خود بردارد.

مهم آن است که مؤمنان قانع باشند و دندان طمع خود را بکشند و چشم طمع در مال و ناموس دیگران نداشته باشند و عقل و خرد خویش را تقویت کنند تا هوای نفس و شیطان در آنها تضعیف شده، از بین برود.

گدایی و دست دراز کردن به سوی دیگران و درخواست کمک و یاری در ظاهر و نهان محصول نقصان و کمبود در نفس آدمی است.

این سه از اخلاق و صفات نفسانی بد و زشتی هستند که انسان بزرگوار و ارجمند و با عزت و قانع از این صفات مبراست. شخص عزتمند هیچ گاه به دنیا دل نمی بندد تا به خاطر آنچه به او نمی رسد حسرت و افسوس بخورد، بلکه به آنچه که حق اوست و به او می رسد، قناعت می کند و از فزون طلبی و زیاده خواهی بیزاری می جوید. هیچ گاه چشم به اموال دیگران نمی دوزد و انتظار رسیدن به آنها را هم ندارد. فکر و خیالش را به این امور مشغول نمی کند و جسم و جانش را با این افکار و خیالات باطل نمی آزارد. به آن چه خدایش می رساند، راضی و خشنود است. به واسطه زیاد شدن اموالش خشنودی و خوشحالی به او دست نمی دهد، بلکه به شکر و قدر دانی از خدای تعالی می پردازد.

این صفتی است که در تعداد اندکی از مردمان پیدا می شود. در آیات و روایات معصومان علیهم السلام از این صفت به زهد و قناعت و عزت نفس(1)تعبیر شده است.

انتظار می رود مؤمنین و موالیان مولایمان امير المؤمنین علیه السلام متخلق به این صفات خوب شوند و از صفات بد و زشت دوری کنند و پارسایی و زهد و قناعت را پیشه خود سازند و عزت نفس خویش را با گدایی و دست دراز کردن به سوی این و آن و چشم داشتن در اموال دیگران و زیاده طلبی و فزون خواهی، از بین نبرند.

اکنون که اندکی با این سه وصف نفسانی و اخلاق زشت آشنا شدیم، روایاتی را که درباره هر یک از این صفات و آثار آنها وارد شده است، ذکر می کنیم تا حقیقت آنها بیشتر روشن گردد.

ص: 229

در تغییر است.

بنابراین شخصی که حرص به دنیا داشته باشد، آسودگی و راحتی نخواهد یافت و از آنجا که دارایی های دنیا به طور معمول آفات فراوانی دارند.(1) پس حریص به دنیا، هیچ گاه راضی به زوال و فنا و تغییر و تبدیل و پایین آمدن قیمت دارائیهایش نخواهد بود. در صورتی که همه اینها طبق تقدیر و قضای الهی تحقق پیدا می کند. و بدین ترتیب شخص حریص از قضای الهی خشنود نمی شود و در اثر آن یقین به خدا هم در او پیدا نخواهد شد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مِنْ عَلَامَاتِ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَيْنِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ وَ الْإِصْرَارُ عَلَى الذَّنْبِ(2)

خشکی چشم و قساوت قلب و شدت حرص در طلب رزق و اصرار بر گناه از علامت های شقاوت است.

در حدیثی دیگر امام امير المؤمنین علیه السلام می فرماید:

إِظْهَارُ الْحِرْصِ يُورِثُ الْفَقْرَ؛(3)

آشکار کردن حرص، فقر می آورد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

أَنَّ الْجُبْنَ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِيزَةُ وَاحِدَةُ يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ؛(4)

ص: 231

همانا ترس و بخل و حرص غریزه ای هستند که همه را سوء ظن جمع کرده است.

یعنی ریشه و اساس همه این اوصاف که در حقیقت یک غریزه و خلق هستند، سوء ظن به خداست؛ زیرا کسی که خدا را بشناسد و حسن ظن به او داشته باشد و به لطف و مهربانی او بر بندگانش توجه داشته باشد و بداند که او نسبت به بندگانش از هر پدر و مادری مهربان تر است و بفهمد که رزق و روزی همه دست اوست و همه امور به تقدیر و قضای او صورت می گیرد، با وجود این معارف جایی برای ترس و بخل و حرص در او باقی نمی ماند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَا أَقْبَحَ بِالْمُؤْمِنِ أَنْ تَكُونَ لَهُ رَغْبَةُ تُذِلُّهُ (1)

چه بد است بر مؤمن که طمعی داشته باشد که او را ذلیل و خوار کند.

از امام صادق علیه السلام سؤال شد، چه چیزی ایمان بنده را ثابت نگه می دارد؟ فرمود: ورع و پارسایی. و پرسیده شد ایمان به چه چیزی از بنده بیرون می رود؟فرمود: طمع(2)

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

أَكْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِعِ(3)

بیشترین تباهی عقل ها در سایه صاعقه های طمع هاست.

مَنْ سَأَلَ النَّاسَ شَيْئاً وَ عِنْدَهُ مَا يَقُوتُهُ يَوْمَهُ فَهُوَ بَيْنَ الْمُسْرِفِينَ ؛(1)

کسی که دست به گدایی باز کند در حالی که روزی روزش را دارد، از اسراف کنندگان است.

و نیز فرمود:

إِيَّاكُمْ وَ سوال النَّاسِ فَإِنَّهُ ذُلُّ فِي الدُّنْيَا وَ فَقْرُ تُعَجِّلُونَهُ وَ حِسَابُ طَوِيلُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ(2)

از گدایی پروا کنید که در دنیا ذلت و خواری است و فقری است که خودتان به سوی آن تعجیل می کنید و در روز قیامت حسابی طولانی خواهد داشت.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

الْعَفَافُ زِينَةُ الْفَقْرَ (3)

عفاف و خویشتن داری زینت فقر است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه آله فرمود:

لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ يَتَّخِذُ حَبْلًا فَيَأْتِي بِحُزْمَةِ حَطَبٍ عَلَى ظَهْرِهِ فَيَبِيعُهَا فَيَكُفُّ بِهَا وَجْهَهُ خَيْرُ لَهُ مِنْ أَنْ يَسْأَلَ(4)

اگر یکی از شماها طنابی بردارد و با آن پشته هیزمی بر پشت خود بیاورد و بفروشد و آبروی خود را حفظ کند، بهتر است از این که گدایی کند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 234

إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ لَا يَسْأَلَ رَبَّهُ شَيْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ فَلْيَيْأَسْ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ وَ لَا يکون لَهُ رَجَاءُ إِلَّا عِنْدَ اللَّهِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ مِنْ قَلْبِهِ لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ شَيْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ(1)

اگر یکی از شما بخواهد تا هر آنچه از خدا درخواست می کند، خداوند به او عطا کند، از همه مردم قطع امید کند و امیدی جز به خدا نداشته باشد. آن گاه که در دل خویش این را یافت، از خدا چیزی نمی خواهد جز این که عطایش می کند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

طَلَبُ الْحَوَائِجِ إِلَى النَّاسِ اسْتِسْلَابُ لِلْعِزِّ ، مَذْهَبَةُ لِلْحَيَاءِ وَ الْيَأْسُ مِمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ عِزُّ للمومن فِي دِينِهِ؛(2)

خواستن نیازها از مردم عزت را سلب و حیا را از بین می برد و قطع امید از آنچه در دست مردم است، عزتی است برای مؤمن در دینش.

پس چشم داشتن به اموال مردم و سؤال و گدایی از آنها و همین طور حرص و فزون طلبی، آثار فراوانی در نفس انسانی دارد. این صفات انسان را ذلیل و خوار کرده و عقل و خرد او را از بین می برد و آبرو و حیا برای او باقی نمی گذارد. چنین شخصی در زندگی خود احساس راحتی نمی کند و يقين و رضا به قضای الهی را از دست می دهد، ولی با وجود اینها باید دانست که هیچ جامعه ای از فقر و تهی دستی و احتیاج خالی نیست و خواست خدا بر این قرار گرفته است که به این واسطه، هم فقرا و مستمندان و هم اغنيا و سرمایه داران را امتحان کند. پس فقرا و تهی دستان باید صبر و تحمل داشته باشند و نزد هر کس اظهار فقر و ناداری نکنند. عفت به خرج داده و عزت نفس و آبروی خود را حفظ کنند و به قدر توان خویش کار و تلاش

ص: 235

کنند.

بر اغنیا هم لازم است که همواره به فکر مستمندان پیرامون خود باشند و پیش از آنکه آنان دست به گدایی بزنند، دست آنها را گرفته و آنان را از کمک های مالی خویش محروم نسازند. چه خوب است که این کار به صورت پنهانی و ناشناخته صورت بگیرد تا هم اجر وثوابش بیشتر گردد و شیطان دیگر جایی برای از بین بردن عمل خوب انسانی پیدا نکند و هم عزت نفس و آبروی مستمندان حفظ شود. نیز بر آنان لازم است که با بزرگواری و کرامت کمک های خود را به فقرا برسانند و با احترام با آنان برخورد کنند.

اگر ثروتمندان بتوانند رابطه دوستی با فقرا بر قرار کنند تا آنان هم بتوانند در مواقع ضروری نیازهای خود را با دوستانشان در میان بگذارند، خیلی خوب وخدا پسندانه خواهد بود.

إِيَّاكُمْ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهَا تَشْغَلُ الْقَلْبَ وَ تُورِثُ النِّفَاقَ وَ تَكْسِبُ الضَّغَائِنَ؛(1)

از خصومت و دشمنی پروا کنید که قلب را مشغول می کند و نفاق می آورد و کینه ایجاد می کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

مَنْ ضَنَّ بِعِرْضِهِ فَلْيَدَعِ الْمِرَاءَ ؛(2)

کسی که به آبروی خویش علاقمند است، پس مراء را ترک کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِيَّاكُمْ وَ مشاجرة النَّاسِ فانها تَظْهَرُ الْغِرَّةِ وَ تَدْفِنُ الْعِزَّةَ؛(3)

از مشاجره با مردم بپرهیزید که غرور را آشکار و عزت را پنهان می کند.

و نیز فرمود:

مَنْ لَاحَى الرِّجَالِ ، سَقَطَتْ مُرُوَّتُهُ وَ ذَهَبَتْ کرامته . ثُمَّ قَالَ رَسُولُ الله6 : لَمْ يَزَلْ جِبْرِيلَ علیه السَّلَامُ يَنْهَانِي عَنْ مُلَاحَاةِ [ مُلَاحَاةِ ] الرِّجَالُ ، كَمَا يَنْهَانِي عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ(4)

آن که با مردم مشاجره و عداوت کند، مروتش ساقط و کرامتش از بین می رود. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل علیه السلام همواره مرا از مشاجره و دشمنی مردم نهی می کرد همانطور که از شرب خمر و پرستش بتها نهی می نمود.

روشن شد که مشاجره و مخاصمه و مراء با مردم عزت و احترام و کرامت و مروت و انسانیت آدمی را از بین می برد و دل ها را مریض کرده و کینه و نفاق را در آن

ص: 237

می رویاند. پس بر مؤمنین لازم است از این صفت بد و زشت دوری کنند تا مبتلا به صفات بدی همچون نفاق و کینه نشوند و عزت و احترام خویش را در جامعه حفظ کنند و انسانی با شخصیت و با وقار محسوب گردند.

البته باید توجه داشت که مناظره علمی و جدال به احسن ، تا زمانی که به خاطر اظهار فضل و غلبه بر طرف مقابل نباشد و تنها به خاطر بیان حق و تذکر و زنده کردن دلها صورت بگیرد، خوب و پسندیده است. بنابراین شخصی که می خواهد در مناظره و جدال علمی شرکت کند، باید مواظب تمام رفتارها و حرکات خویش باشد تا کاری نکند که از هدف خویش - راهنمایی و دلالت به حق - دور شود، چون ممکن است یک حرکت و رفتار ناشایست تأثیر منفی در دل طرف مقابل بگذارد و او را از پذیرش حق دور سازد.

همچنین باید مناظره کننده به تمام جوانب بحث آشنا باشد، تا اگر در جایی مشکلی برایش ایجاد شد، بحث را در شاخه ای دیگر و به صورتی دیگر ادامه دهد تا حق روشن گردد. اگر پیش از شروع به مناظره از طرف مقابل خویش اطلاعاتی داشته باشد، در نتیجه گیری مؤثر و مفید خواهد بود.

در مقابل آنان خاضع باشد و ادب را مراعات کند تا از کمالات آنها بهره مند گردد. همین جوان که به تدریج رشد می کند و هر روز به کمالاتش می افزاید، روزی می رسد که دیگر توان و نیروی جوانی را از دست می دهد و به تدریج از نیروی او کاسته می شود، تا آنجا که مانند زمان طفولیت به سرپرستی که همیشه کمک او باشد نیاز پیدا می کند. به علاوه در جوامع بشری انسان به تنهایی نمی تواند همه نیازهای خود را بر آورده کند، بلکه انسان ها همواره محتاج همیاری یکدیگر هستند.

پس اگر انسان، پرونده خود را به خوبی مرور کند، می بیند، هیچ گاه روی پای خود نایستاده و از خود استقلالی نداشته است، بلکه با همکاری و همیاری همنوعان خویش رشد کرده است. ولی اگر چشم و گوش و بصیرت و خرد کسی با کبر و غرور و نخوت و خودبینی بسته شود، دیگر این حقایق را نخواهد دید. انسان متکبر خیال می کند که از همه برتر و بالاتر است و همه باید در مقابل او خضوع کنند و سر تعظیم فرود آورند. اگر این حال ادامه یابد ممکن است شخص به جایی برسد که نعوذ بالله روزی ادعای خدایی هم بکند.

کبر و غرور و خودبینی یک بیماری درونی است که آثار بیرونی آن عبارتند از: 1. کوچک شمردن دیگران و اهمیت ندادن به آنها؛ 2. کم ارزش کردن کارهای دیگران؛ 3. امر کردن و دستور دادن؛ 4. تنها بودن و نداشتن دوست و رفیق و هم صحبت وامور دیگری که در ادامه از آن صحبت خواهیم کرد.

امیرالمؤمنین علیه السلام هنگامی که مالک اشتر را والی مصر قرار داد، در نامه ای به وی می نویسد:

إِذَا أَحْدَثَ لَكَ مَا أَنْتَ فِيهِ مِنْ سُلْطَانِكَ أُبَّهَةً أَوْ مَخِيلَةً ، فَانْظُرْ إِلَى عِظَمِ مُلْكِ اللَّهِ فَوْقَكَ وَ قُدْرَتِهِ مِنْكَ عَلَى مَا لَا تَقْدِرُ عَلَيْهِ مِنْ نَفسِکَ ، فَانٍ ذلک یُطامِنُ إِلَيْكَ مِنْ طِمَاحِکَ وَ يَكُفُّ عَنْكَ مِنْ غَربِکَ وَ يَفِي ءَ إليک يَا عَزَبَ

ص: 239

عَنْكَ مِنْ عَقْلِكَ؛(1)

آن گاه که در اثر موقعیت و قدرتی که داری کبر و خودبینی در تو پدید آمد، به عظمت سلطنت خداوند که مافوق توست و قدرتی که او در خود تو دارد که تو خودت بر آن قدرت نداری، نگاه کن تا از بلندپروازی فرود آیی و از تندی فرومانی و آنچه از عقل و خردت به واسطه کبر و خودپسندی ازدست رفته باز گردد.

از این نامه شریف استفاده می شود که مقام ریاست و سلطنت منشأ كبر و نخوت و خودپسندی در انسان می شود و آن که به این مقام می رسد باید خیلی مواظب باشد که این مقام تأثیری در او ایجاد نکند. همچنین دلالت دارد که کبر و خودبینی عقل و خرد انسانی را تضعیف می کند. و بیان می کند که چاره این امر آن است که انسان به بزرگی سلطنت خداوند متعال و عظمت قدرت او بنگرد و بداند که فرمان او در همه موجودات حتی در اعضای خود انسان نیز حاکم است.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

الکِبرُ رِدَاءُ اللَّهُ ، فَمَنْ نَازَعَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رِدَاءَهُ لَمْ يَزِدْهُ اللَّهُ إِلَّا سَفَالًا (3)

کبرایی لباس و ردای خداوند است، کسی که در این ردا با خدا نزاع کند خدای تعالی جز پستی به او نمی افزاید.

ص: 240

و نیز می فرماید:

الکبر أَنْ تَغْمِصَ النَّاسَ وَ تَسْفَهَ الْحَقَّ؛ (1)

کبر کوچک شمردن مردم و استخفاف حق است.

همچنین می فرماید:

مَا مِنْ رَجُلٍ تَكَبَّرَ أَوْ تَجَبَّرَ إِلَّا لِذِلَّةٍ وَ جَدَّهَا فِي نَفْسِهِ(2)

هیچ کسی تکبر و جاه فروشی نمی کند، جز به خاطر خواری که در نفس خویش می یابد.

عمر بن یزید از پدرش نقل می کند که به امام صادق علیه السلام عرض کرد:من غذای خوب می خورم و عطرهای خوشبو مصرف می کنم و اسب های تندرو سوار می شوم و غلام به دنبالم می آید، آیا در این امور جاه فروشی و كبر وجود دارد تا من آن را ترک کنم؟

حضرت سر خویش پایین انداخت و آنگاه فرمود: همانا جاه فروش ملعون، کسی است که مردم را حقیر شمارد و حق را استخفاف کند.(3)

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ رَقَعَ جَيْبَهُ وَ خَصَفَ نَعْلَهُ وَ حَمَلَ سِلْعَتَهُ فَقَدْ أَمِنَ مِنَ الْكِبْرِ(4)

کسی که لباس پاره اش را وصله بزند و کفش هایش را پینه دوزی کند و متاعش را خود بر دوش کشد، از کبر در امان است.

در روایت است که صعصعة بن صوحان مریض بود و امیر المؤمنين علیه السلام از او عیادت کرد و فرمود:

ص: 241

خوب بنگر که با عیادت من از تو بر قوم خویش فخر نفروشی. و اگر آنان بر امری اتفاق کردند تو هم با آنها باش؛ زیرا که کسی از قوم خویش بی نیازنیست. اگر یکی از آنها دست از کمک دیگران بکشد همه دست هایشان را از کمک او می کشند. پس همکاری آنها باید بر طاعت خدا باشد و تا زمانی که با هم بر طاعت خدا تعاون و همکاری دارند و از معاصی دوری می کنند خیر و خوشی خواهند داشت.(1)

بزنطی می گوید:

با صفوان بن يحيى ومحمد بن سنان وعبدالله بن مغيرة يا عبدالله بن جندب در «صريا»(2) بر امام رضا علیه السلام وارد شدیم و ساعتی نزد ایشان نشستیم بعد برخاستیم. حضرت فرمود: اما تو ای احمد بنشین. پس من نشستم و شروع کرد به صحبت و من سؤال می کردم و او جواب می داد تا این که بیشتر شب گذشت. پس وقتی خواستم بیرون شوم فرمود: ای احمد می خواهی بروی و یا شب بمانی؟

عرض کردم: فدایت شوم اگر خواستی می روم و اگر خواستی می مانم. فرمود: بمان الآن شب است و مردم آرام شده و خوابیده اند، پس بلند شد و رفت. وقتی دانستم که او رفت سر به سجده گذاشتم و گفتم: الحمد لله حجت خدا و وارث علوم پیامبران در میان برادرانم مرا مورد لطف و محبت خود قرار داد. پس در سجدۂ شکر بودم که دیدم با پای مبارکش به من می زند. پس بلند شدم، پس دستم را گرفت و فشار داد و فرمود:

ای احمد، همانا امیرالمؤمنین علیه السلام صعصعة بن صوحان را در مرضش عیادت کرد و آن گاه که بر می خاست به او فرمود: ای صعصعة به عیادت من بر برادرانت فخر نفروش و از خدا پروا کن. آن گاه از من جدا شد.(3)

ص: 242

با توجه به این روایات روشن شد که تكبر و فخر فروشی و غرور از صفات ناپسند و زشت است و منشأ آن کمبودی است که انسان در وجود خود می یابد و خیال می کند که با تکبر و غرور می تواند آن را رفع کند، ولی باید توجه داشت که فروتنی و خاکی بودن نشانه بزرگی و عظمت انسان است و تكبر و فخرفروشی نشانه پستی و نادانی.

انسان دانا و خردمند هیچ گاه تکبر و غرور ندارد و از آن بیزار است. کسی که تكبر و فخرفروشی کند، نه تنها به علم و دانایی و خردش افزوده نمی شود، بلکه با از دست دادن احترام و عزت خویش به تدریج داناییهای او هم از بین خواهد رفت. بدیهی است کسی که دنبال رشد و تکامل است باید فروتن ومؤدب باشد تا بتواند از بزرگان علم و دانش کسب فیض کند، ولی غرور اجازه نمی دهد که شخص در مقابل بزرگان زانو بزند، لذا مغرور نمی تواند از آنها استفاده کند.

عجب و خودبینی هم مانند کبر و فخرفروشی از صفات زشتی است که مانع بسیاری از کمالات است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

من دخله العجب هلک؛(1)

خودبینی آدم را هلاک می کند.

و نیز می فرماید:

الْعُجْبُ دَرَجَاتٍ : مِنْهَا أَنْ یزين لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ ؛ فَيَرَاهُ حَسَناً فَيُعْجِبَهُ وَ يَحْسَبَ أَنَّهُ يُحْسِنُ صُنْعاً(2)

عجب و خودبینی درجاتی دارد: یکی از آنها این است که عمل بير بنده را

ص: 243

برایش چنان می آراید که او آن را خوب می بیند و به خود می بالد و خیال می کند که کار خوبی انجام داده است.

و امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

الْعُجْبُ رَأْسُ الْجَهْلِ؛(1)

خود بینی سرلوحه نادانی است.

شَرُّ النَّاسِ مَنْ يَرَى أَنَّهُ خَيْرَ هُمْ(2)

بدترین مردم کسی است که خودش را از همه بهتر بداند.

مَا أَضَرَّ الْمَحَاسِنِ کالعَجَبُ (3)

چیزی بدتر از عجب برای نیکی ها وجود ندارد.

لَا يَنْبَغِي لِمَنْ عَرَفَ اللَّهِ أَنْ يَتَعَاظَمَ (4)

برای خداشناس سزاوار نیست که خود را بزرگ شمارد.

إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ بُرْهَانُ نَقَصَهُ وَ عُنْوَانِ ضَعْفِ عَقْلِهِ ؛(5)

خود بینی دلیل کمبود و نمایانگر ضعف عقل است.

الْعُجْبُ عُنْوَانِ الحِماقَة (6)،

عجب نمایانگر حماقت است.

ثَمَرَةُ الْعُجْبُ الْبَغْضَاءَ؛(7)

کینه و دشمنی نتیجه عجب و خودبینی است.

ص: 244

مَنْ كَثُرَ إعجابه قُلْ صَوَابُهُ؛(1)

کسی که زیاد به خود خوش بین باشد، کمتر به حق اصابت می کند.

«الْعُجْبُ آفَةِ الشَّرَفِ».

خود بینی آفت شرافت است.(2)

عجب و آثار آن در انسان نیز روشن گردید. برای روشن تر شدن قبح وزشتی کبر و غرور و نخوت و خود بینی لازم است اندکی هم درباره تواضع و فروتنی که نقطه مقابل این صفات بد است، بحث شود.

على بن جهم می گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم:

فَمَا حَدُّ التَّوَاضُعُ ؟ قَالَ :أَنْ تُعْطَى النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ مَا تُحِبُّ أَنْ يُعطُوکَ مِثْلَهُ؛(3)

حد تواضع چیست؟ فرمود: آن گونه که دلت می خواهد آنان با تو معامله کنند، تو با آنان همان طور معامله کن.

امام صادق علیه السلام به هشام می فرماید:

یا هِشَامُ إِنَّ الزَّرْعَ يَنْبُتُ فِي السَّهْلِ وَ لَا يَنْبُتُ فِي الصَّفَا ، فَكَذَلِكَ الْحِكْمَةُ تَعْمُرُ فِي قَلْبِ الْمُتَوَاضِعِ وَ لَا تَعْمُرُ فِي قَلْبِ الْمُتَكَبِّرِ الْجَبَّارِ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَ التَّوَاضُعَ آلَةَ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ التَّكَبُّرَ مِنْ آلَةِ الْجَهْلِ أَلَمَ تَعْلَمْ أَنَّ مَنْ شَمَخَ إِلَى السَّقْفِ بِرَأْسِهِ شَجَّهُ وَ مَنْ خَفَضَ رَأْسَهُ اسْتَظَلَّ تَحْتَهُ وَ أکنه . وَ كَذَلِكَ مَنْ لَمْ يَتَوَاضَعْ لِلَّهِ خَفَضَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ(4)

ای هشام، همانا کشت و زرع در زمین هموار می روید و در زمین سخت و

ص: 245

سفت نمی روید و همین طور حکمت در دل متواضع کامل می شود و دل متکبر ستمگر، کمال پیدا نمی کند؛ زیرا خداوند تواضع را وسیله عقل و تکبر را وسیله جهل قرار داده است.

آیا نمی دانی کسی که سر خویش را به سقف کوتاه راست کند آن را زخمی می کند و کسی که سر خویش را فرود آورد از سایه آن استفاده می کند و زیر آن پناه می گیرد؟ و همین طور است کسی که در مقابل خدا تواضع نکند خدا او را ذلیل می کند و آن که برای خدا تواضع کند درجه اش را بالا می برد.

امیر المؤمنین علیه السلام در وصیت خویش به هنگام شهادت فرمود:

علیک بِالتَّوَاضُعِ فَإِنَّهُ مِنْ أَعْظَمِ الْعِبَادَةِ ؛(1)

بر تو باد تواضع و فروتنی که از بزرگ ترین عبادت هاست.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِنَّ التَّوَاضُعَ يَزِيدُ صَاحِبَهُ رِفْعَةً فَتَوَاضَعُوا يَرْفَعْكُمُ اللَّهُ . وَ إِنَّ الْعَفْوَ يَزِيدُ صَاحِبَهُ عِزّاً فَاعْفُوا یعزکم اللَّهُ؛(2)

همانا فروتنی انسان را بلند می کند، پس فروتن باشید تا خدای تعالی بلندتان کند. همانا عفو و گذشت آدم را عزیز می کند، پس عفو کنید تا خدا عزیزتان کند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِيتَ؛(3)

سلام دادن به هر کس که ملاقاتش می کنی، از تواضع و فروتنی است.

ص: 246

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

التَّوَاضُعُ يَكْسِبُكَ السَّلَامَةَ وَ قَالَ زِينَةُ الشَّرِيفِ التَّوَاضُعُ؛(1)

فروتنی سلامتی برایت می آورد. و فرمود: تواضع زینت آدم شریف است.

پس شایسته است که همه انسان ها متصف به صفت فروتنی باشند، ولی فروتنی برای علما و دانشمندان، رؤسا و فرماندهان، عباد و قهرمانان و اغنیا و سرمایه داران شایسته تر است؛ زیرا این گروه از انسانها مقامی بلند دارند و اقتضای مقام و منزلتشان، کبر و غرور و خودپسندی است. پس فروتنی آنان به مراتب با ارزش تر از فروتنی افراد ضعیف و ناتوان و فقیر و محتاج خواهد بود.

فروتنی سرمایه داران و صاحبان مقام و منزلت یکی از راههای نفوذ شیطان را که کبر و غرور و خودخواهی است می بندند و روشن است که دوری انسان از شیطان نزدیکی او به خدا را به دنبال دارد. اگر کارفرمایی بتواند با کارگران خویش با فروتنی برخورد کند و انتظار نداشته باشد که کارگرانش به او سلام کنند و در مقابل وی سر تعظیم فرود آورند، بلکه شایسته تر است که تا حد امکان سعی کند در سلام دادن از آنها سبقت گیرد و حتی اگر توانست به هنگام دادن حقوقشان دست آنها را به گرمی بفشارد.

البته این بدان معنا نیست که فقرا و ضعفا در فروتنی هیچ مشکلی ندارند؛ زیرا آنان اگر چه به اقتضای طبعشان فروتن و متواضع اند، ولی فروتنی آنان در مقابل فرماندهان و سرمایه داران در عرف معمول جوامع بشری بیشتر جنبه تملق و چاپلوسی دارد تا تواضع حقیقی. بنابراین این گروه نیز باید در کارهای خود دقت و هوشیاری به خرج دهند تا عزت و شرافت خود را مخدوش نسازند و از هر گونه برداشت سوء پیشگیری کنند. ارزش فروتنی این گروه در مقابل افرادی مانند

ص: 247

خودشان روشن می شود. همچنین کسانی که از منزلت اجتماعی برخوردارند نباید کارهایی انجام دهند که «خودنمایی» تلقی شود هر چند در واقع تواضع و امری پسندیده است.

روزی نگاه امام صادق علیه السلام به مردی از اهل مدینه افتاد که چیزی برای اهل و عیالش خریده بود و به دوش می کشید. وقتی آن مرد حضرت را دید، از ایشان خجالت کشید. امام علیه السلام فرمود:

برای خانواده ات خریده و آن را به دوش گرفته ای و برای آنان می بری. سوگند به خدا اگر اهل مدینه نبود، من هم دوست داشتم، آنچه می خورم،خودم به خانه ام ببرم.(1)

پس فروتنی، عزت و شرافت و کرامت انسان را افزایش داده و عقل و خرد و ایمان را زیاد می کند. انسان متواضع به خاطر این که همه را احترام می گذارد و از فخرفروشی و مباهات بر دیگران دوری می کند، مورد احترام دیگران نیز قرار می گیرد. بر عکس متکبر و خودخواه و مغرور همیشه در جوامع انسانی مطرود است. پس خوب است مؤمنین خود را به این صفت خوب متصف کنند و با این کار خود را به خدای خویش نزدیک و از شیطان دور کنند.

ص: 248

ص: 250

در این فصل برخی از رفتارها و برخوردهای اهل بیت علیهم السلام با اصحاب و دشمنان و مخالفانشان و نیز با اقشار مختلف جامعه، گزینش شده است، تا خوانندگان گرامی با تجزیه و تحلیل و دقت و تامل درباره آنها بتوانند الگویی مناسب برای برخوردهای اجتماعی خودشان ترسیم کنند.

البته باید توجه داشت که آن چه در این حکایات ذکر می شود با توجه به نقش هدایتگری و تربیتی اهل بیت علیهم السلام است و بیشتر جنبه اخلاقی دارد، تا فقهی وحقوقی. ممکن است از نظر فقه و حقوقدان چنین برخوردهایی لزوم نداشته باشد و این رفتارها ملاک های حقوقی را دارا نباشد، ولی از نظر اخلاقی و تربیتی کاری شایسته و خوب و لازم به شمار آید.

زن گفت: نه به خدا مگر این که لقمه ای که در دهان داری بدهی.

حضرت لقمه را از دهان خویش بیرون آورد و به او داد و او آن را تناول کرد.

امام صادق علیه السلام فرمود: این زن تا زنده بود، هیچ گاه مریض نشد.(1)

2. روزی خواهر رضاعی رسول خدا صلی الله علیه و آله به محضر ایشان شرفیاب شد. حضرت با دیدن او خوشحال شد و عبای خویش را بر زمین انداخت و او را بر روی آن نشاند. و آنگاه با تبسمی که به لب داشت به گفتگو پرداخت. وقتی آن زن بلند شد و رفت برادرش آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله با او چنین رفتار نکرد. از او در این باره سؤال شد. حضرت فرمود: آن زن به پدر خویش بیشتر از برادرش نیکی می کند.(2)

3. مردی از انصار پیمانه ای رطب به رسول خدا صلی الله علیه و آله هدیه کرد. رسول خدا کنیز خویش را فرمود تا از خانه کاسه یا طبقی را بیاورد؟ کنیز رفت، سپس برگشت و گفت: نه کاسه ای هست و نه طبقی. حضرت با لباس خویش زمین را جارو کرد و فرمود: رطب را بر زمین بریزد.

سپس فرمود: سوگند به او که جانم در دست اوست، اگر دنیا به اندازه پر مگسی ارزش داشت، خدای تعالی به هیچ کافر و منافقی چیزی از آن عطا نمی کرد.(3)

4. مردی به خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شد و دید لباس حضرت کهنه شده است. پس دوازده درهم به حضرت داد. حضرت به امير المؤمنین علیه السلام فرمود: این دوازده درهم را بگیر و لباس بخر تا من بپوشم.

امیرالمؤمنین فرمود: آن را گرفتم به بازار رفته و پیراهنی به دوازده درهم خریدم و خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردم. حضرت به آن نگاهی کرد و فرمود: ای علی، اگر پیراهنی غیر از این باشد بهتر است، آیا فروشنده آن را پس می گیرد؟

ص: 252

عرض کردم: نمی دانم. فرمود: ببین پس می گیرد یا نه؟

من آن را نزد فروشنده آوردم و گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله از این خوشش نیامد و لباس دیگری می خواهد، آن را از ما پس بگیرد. او آن را گرفت و دوازده درهم را پس داد. و من آن را به خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردم و با هم به بازار رفتیم تا پیراهن بخریم. در راه کنیزی را دیدیم که گریه می کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله از حال او سؤال کرد؟

کنیز گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ، اهل خانه ام چهار درهم به من داد تا چیزی برایشان تهیه کنم و من آن را گم کردم و حالا از رفتن به خانه هراس دارم.

حضرت چهار درهم به او داد و فرمود: به خانه ات برگرد. بعد به طرف بازار رفت و پیراهنی به چهار درهم خرید و آن را پوشید و خدا را شکر کرد. سپس از بازار بیرون آمد، مرد عریانی را دید که می گفت: آن که مرا لباسی بپوشاند خداوند او را از لباس های بهشت بپوشاند.

پیامبر صلی الله علیه و آله پیراهن خویش را در آورد و به او داد و دوباره به بازار آمد و با چهاردرهم باقی مانده پیراهنی خرید و پوشید و خدای را سپاس گفت و به منزل خویش برگشت و در راه کنیز را دید که نشسته است به او گفت: چرا به خانه ات نرفتی؟

او گفت: ای رسول خدا ، من دیر کرده ام می ترسم مرا کتک بزنند. حضرت فرمود: پس با من بیا و خانه ات را به من نشان بده. رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و بر درب خانه آن کنیز ایستاد و فرمود: سلام بر شما ای اهل خانه.

آنها جواب ندادند، دوباره سلام داد. باز هم جواب ندادند. بار سوم سلام داد. از خانه گفتند: سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد ای رسول خدا. حضرت به آنها فرمود: چرا جواب سلام اول و دوم مرا ندادید؟ گفتند: ای رسول خدا ما سلام شما را شنیدیم و دوست داشتیم صدای شما را زیادتر بشنویم. حضرت فرمود: این کنیز دیر کرده است او را مؤاخذه نکنید. گفتند: ای رسول خدا او را به خاطر آمدن شما آزاد کردیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای را سپاس، دوازده درهمی ندیدم که بیشتر

ص: 253

از این برکت داشته باشد، دو نفر عریان را پوشاند و انسانی را آزاد کرد.(1)

5. روزی پیامبر صلی الله علیه و آله برای صرف غذا دعوت شدند. آن گاه که حضرت وارد منزل میزبان شد، مرغی را دید که بالای دیوار تخم گذاشت و تخم مرغ از بالای دیوار بر روی میخی که در دیوار قرار داشت افتاد و روی آن ثابت ماند و به زمین نیافتاد و نشکست. پیامبر صلی الله علیه و آله از این امر در شگفت شد.

میزبان گفت: از این امر تعجب کردی، سوگند به کسی که به حق تو رامبعوث کرده است تا به حال هیچ چیزی از من کاسته نشده است. پس پیامبر صلی الله علیه و آله بلند شد و از غذای او چیزی تناول نکرد و فرمود: کسی که چیزی از اموالش کاسته نشود ( یعنی اصلا آفتی و اتفاقی برای او نیافتد) خدای تعالی را در او حاجتی نیست.(2)

بدیهی است زندگی کسانی که مورد نظر و توجه خدای تعالی هستند، به طور معمول پستی و بلندی زیادی دارد؛ چرا که اگر انسان همیشه در رفاه و آسایش و خوشگذرانی و صحت و سلامت باشد و از تنگدستی و فقر و احتیاج وگرفتاری و مرض و غم و اندوه در او اثری پیدا نشود به تدریج از شکر نعمت های الهی غافل می شود.

خدای تعالی می فرماید: «كَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»(3)، کسی قدر سلامتی و رفاه را می داند که مزه مرض و تنگدستی و سختی را چشیده باشد. اما اگر ماه ها و سال ها بر او بگذرد و در زندگی با هیچ مشکلی مواجه نگردد، معلوم می شود که خدای تعالی نمی خواهد او را متوجه خود سازد. چنین کسی از نظر خدای سبحان افتاده و دیگر در او امیدی نیست.

امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:

ص: 254

إِنِّي لَأَكْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ يُعَافِيَ فِي الدُّنْيَا فَلَا يُصِيبَهُ شَيْ ءُ مِنَ الْمُصَابِ ؛(1)

همانا من کراهت دارم از مردی که همیشه در عافیت باشد و هیچ مصیبتی به او نرسد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

الْمُؤْمِنُ لَا يَمْضِي عَلَيْهِ أَرْبَعُونَ لَيْلَةً إِلَّا عَرَضَ لَهُ أَمْرُ يَحْزُنُهُ یُذَکَّرُ بِهِ (2)

مؤمن چهل روز بر او نمی گذرد، جز این که امری بر او عارض می شود که او را محزون می کند تا به وسیله آن متذکر خدای خویش شود.

3. روزی عقیل بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شد. حضرت به امام حسن علیه السلام فرمود: برای عمویت لباس بیاور. پس پیراهنی از پیراهن های امیرالمؤمنین علیه السلام و ردایی از رداهایش را آورد و به عقیل پوشاند. وقت شام شد، نان و نمکی آوردند. عقيل گفت: شام همین است؟ حضرت فرمود: آیا این از نعمت های خدای تعالی نیست. و خدا را سپاس فراوان است. عقیل گفت: چیزی به من بده تا قرض هایم را ادا کنم و زودتر رخصت بده تا از شما خلاص شوم. پرسید: ای ابا یزید چقدر قرض داری؟

او گفت: هزار درهم. حضرت فرمود: نه به خدا، من هزار درهم ندارم، ولی اگر صبر کنی تا حق خویش را جدا کنم با تو تقسیم می کنم، اگر نه این بود که برای عیال هم چیزی لازم است، همه اش را به شما می دادم.

عقیل گفت: بیت المال در اختیار توست و مرا به جدا کردن حق خویش حواله می دهی، حق تو چقدر است؟ معلوم نیست که اگر همه اش را هم به من بدهی هزار درهم بشود؟

حضرت فرمود: من و تو در مورد بیت المال مانند یکی از مسلمانان هستیم. این سخنان بين آن دو در بالای دار الاماره رد و بدل می شد که مشرف بر صندوق های بازاریان بود. پس امير المؤمنین علیه السلام به عقیل فرمود: ای ابا یزید، اگر این را قبول نداری پس به سر یکی از این صندوقها فرود آی و قفل آن را بشکن و هر قدر می خواهی بردار.

عقیل گفت: در این صندوق ها چیست؟ حضرت فرمود: اموال تجار. عقیل گفت: می گویی من صندوق های کسانی را بشکنم که اموالشان را با توکل به خدا در آنها گذاشته اند؟

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: آیا می گویی من بیت المال مسلمانان را باز کنم و اموالشان را به شما بدهم که با توکل به خدا اموالشان را قفل کرده اند؟ بعد فرمود: اگر خواستی شمشیرت را بردار و من هم شمشیرم را بردارم و به حیره برویم که تجار

ص: 256

ثروتمندی دارد و به برخی از آنها وارد شویم و از اموالش بگیریم؟

عقیل گفت: می گویی سرقت کنم؟ حضرت فرمود: از یک نفر سرقت کنی بهتراست از این که از همه مسلمانان سرقت کنی...(1)

4. عاصم بن زیاد عبایی زبر پوشیده بود و لباس نرم و نازک را ترک کرده بود.برادرش ربیع از او به امير المؤمنین علیه السلام شکایت کرد که این کارهای عاصم موجب ناراحتی و اندوه اهل و عیالش شده است.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: او را به نزد من آورید. پس عاصم را نزد ایشان آوردند. وقتی او را دید اخم کرد و فرمود: آیا از اهل و عیال خویش حیا نمی کنی؟ چرا به فرزندانت رحم نمی کنی ؟ آیا می دانی خدا همه طیبات را بر تو حلال کرده است و دوست ندارد که تو از آنها دست برداری و تو بر خدا خیلی کوچک تر از این هستی. آیا خدا نمی فرماید: «زمین را برای مردمان آفرید. در زمین میوه و خرمای پر شکوفه است».(2)

آیا خدا نمی فرماید: «دو دریا را کنار هم قرار داد، در حالی که با هم تماس دارند در میان آن دو برزخی است که یکی بر دیگری غلبه نمی کند... از آن دو لؤلؤ و مرجان خارج می شود».(3)

سوگند به خدا، استفاده کردن از نعمت های الهی و کهنه کردن آنها با افعال بهتر است برای خدای تعالی از کهنه کردن آنها با گفتار در حالی که خدای تعالی فرموده است: «وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ».(4) عاصم گفت: ای امیرالمؤمنین، پس شما چرا در خوراک خود به نان خشک و در لباس خویش به لباس های زبر اکتفا کردی؟

ص: 257

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: وای بر تو، همانا خداوند عز وجل بر امامان عادل فرض کرده است که خودشان را با طبقه ضعیف مردم مقایسه کنند تا فقر بر فقرا چیره نشود. پس عاصم عبای زبر را انداخت و لباس نرم و نازک بر تن کرد.(1)

سلام کرد و تبسم نمود و فرمود: ای شیخ ، گمان می کنم غریب باشی. شاید هم مرا با کسی دیگر اشتباه گرفتی، پس اگر از ما رضایت و خشنودی بخواهی تو را راضی می کنیم و اگر چیزی بخواهی عطا می کنیم و چنانچه راهنمایی بخواهی راهنمای ات می کنیم، مرکبی بخواهی برایت تهیه می کنیم، گرسنه باشی سیرت می کنیم، عریان باشی لباس برایت تهیه می کنیم، احتیاج داشته باشی آن را برطرف می کنیم، تنها باشی کمکت می کنیم، و اگر حاجتی داشته باشی برآورده می کنیم. پس اگر مرکب خویش را به سوی ما حرکت دهی و تا موقع رفتن مهمان ما باشی از تو پذیرایی می کنیم؛ زیرا که ما خانه ای وسیع و مقامی گسترده و اموالی زیاد داریم.

وقتی آن مرد سخنان حضرت را شنید به گریه افتاد و گفت: شهادت می دهم که خلیفه خدا بر روی زمین تویی. خدا داناتر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد. تو و پدرت مبغوض ترین خلق نزد من بودید و الان محبوب ترین خلق نزد من هستید. مرکب خود را بر گرداند و تا هنگامی که در مدینه بود، مهمان آن حضرت بود و به محبت آنها معتقد گشت.(1)

2. روزی امام حسن علیه السلام در راه به فقرایی برخورد که تکه نان هایی بر زمین نهاده و نشسته بودند، آنها را جمع کرده و می خوردند. رو به حضرت نموده و گفتند: ای فرزند دختر رسول خدا، بیا صبحانه تناول کن. حضرت از مرکب خویش فرود آمد و فرمود: خداوند مستکبران را دوست ندارد و با آنان شروع به خوردن کرد تا این که همه سیر شدند و توشه پر برکت حضرت به حال خود باقی بود. سپس حضرت آنها را به مهمانی خویش دعوت کرد و آنان را غذا و لباس داد.(2)

3. نجیح می گوید: امام حسن علیه السلام را دیدم که غذا تناول می کرد و سگی نزد او بود. هر لقمه ای که خود میل می فرمود، لقمه ای هم به آن سگ می داد. گفتم: ای فرزند رسول خدا، آیا این سگ را از غذای شما دور نکنم؟ فرمود: آن را رها کن، همانا من

ص: 259

از خدای تعالی حیا می کنم که وقتی جانداری به من نگاه می کند، من بخورم و به او چیزی نخورانم.(1)

عرب گفت: پس هر چه می خواهی سؤال کن. اگر بلد بودم جواب می دهم و اگر بلد نبودم یاد می گیرم و قوت از آن خداست.

حضرت فرمود: کدامین اعمال افضل است؟

عرب گفت: ایمان به خدا.

حضرت فرمود: نجات از هلاکت به چیست؟

عرب گفت: اطمینان به خدا داشتن.

حضرت فرمود: زینت مرد چیست؟

عرب گفت: دانشی که با حلم همراه باشد. حضرت فرمود: اگر مردی آن را نداشت؟ عرب گفت: مالی که مروت در کنارش باشد. حضرت فرمود: اگرآن هم نبود؟ عرب گفت: فقری که با صبر و بردباری همراه باشد. حضرت فرمود: اگر آن هم نبود؟ عرب گفت: صاعقه ای که از آسمان فرود آید و او را بسوزاند که او سزاوار آن است!

حضرت تبسمی کرد و کیسه ای که هزار دینار داشت به او داد و انگشتر خود را هم به او داد که نگینی به ارزش دویست درهم داشت، و به عرب فرمود: دینارها را به طلبکاران بده و انگشتر را در مایحتاج خود صرف کن. عرب آن را گرفت و گفت: خدا می داند که رسالت خویش را به چه کسی بسپارد. (1)

همانا از نماز بنده قبول نمی شود، مگر آن مقدار که حضور قلب داشته باشد. (1)

2. امام زین العابدین علیه السلام روزی بیرون بود که مردی به او رسید و فحش داد. غلامان و دوستان حضرت بر او خشمگین شدند، اما حضرت به آنها فرمود: دست نگه دارید و سپس رو به آن مرد کرد و فرمود: آنچه از ما نمی دانی بیشتر است. آیا تو را حاجتی است که ما کمکت کنیم؟ آن مرد شرمنده شد. حضرت رو پوش سیاه خود را به او داد و دستور داد هزار درهم هم به او بدهند. پس آن مرد بعد از آن می گفت: شهادت می دهم که تو از اولاد پیامبرانی .(2)

3. امام زین العابدین علیه السلام مهمانانی داشت. یکی از خادمانش در حالی که به سرعت کباب داخل تنور را می آورد، ناگهان ظرفی که کباب ها را روی آن سرخ کرده بودند، از دستش بر سر یکی از فرزندان امام که در زیر نردبان بود افتاد و او را در جا کشت. حضرت به غلامش که متحير و مضطرب شده بود گفت: تو آزادی، همانا تو تعمدی در این کار نداشتی و شروع به تجهیز و دفن فرزند خویش نمود.(3)

وارد شدی و من در خانه زنم بودم که روز او بود و خانه هم خانه او بود و متاع هم متاع او بود. او خود را بر من زینت کرده بود و بر من هم لازم بود تا خودم را برای او تزیین کنم؛ چنان که او خودش را برای من تزیین کرده بود. پس در دل شما چیزی خطور نکند. دوستم گفت: فدایت شوم سوگند به خدا در دلم چیزی خطور کرده بود که الآن خدای تعالی آن را از بین برد ودانستم که حق آن است که شما فرمودید.(1)

3. امام صادق علیه السلام روزی داخل حمام شد. حمامی گفت: حمام را برای تو خالی کنم؟ فرمود: نیازی به این کار نیست. مؤمن بی پیرایه تر از این حرفهاست. (1)

4. قتيبه اعشی می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم تا از فرزندش عیادت کنم. حضرت را دم در دیدم که محزون و مغموم است. گفتم: فدایت شوم حال فرزندتان چطور است؟ فرمود: سوگند به خدا همان طور است که بود. سپس داخل رفت و بعد از لحظه ای به سوی ما آمد و چهره اش روشن شده بود و حزن و اندوهش بر طرف شده بود. راوی می گوید: امید وار شدم که بچه خوب شده است. پرسیدم: بچه چطور است فدایت شوم؟ فرمود: فوت کرد! عرض کردم: پیشتر که زنده بود محزون و مغموم بودی و حالا که فوت کرده است می بینم حالتان فرق کرده است، پس این چگونه است ؟! حضرت فرمود: ما اهل بیت قبل از مصیبت ناراحت می شویم و آن گاه که امر خدا واقع می شود، راضی به قضای الهی و تسلیم به امرش می شویم.(2)

5. روزی امام صادق علیه السلام یکی از غلامانش را - که مصادف نام داشت - صدا زد و هزار دینار به او داد و گفت: جهاز سفر را آماده کن تا سفری (تجاری) به مصر کنی که اهل و عیالم زیاد شده است. او کالایی تهیه کرد و با دیگر تجار به سوی مصر حرکت کرد. وقتی نزدیک مصر شدند با کاروانی که از مصر بیرون آمده بود، دیدار کردند و در مورد کالایی که همه تجار داشتند از آنها سؤال کردند. آنها گفتند که این کالا در مصر یافت نمی شود. پس همه با هم سوگند یاد کرده وعهد بستند که کالای خود را کمتر از دو برابر نفروشند. بعد وارد شدند و کالای خود را به دو برابر فروختندو به مدینه بازگشتند.

مصادف به حضور امام صادق علیه السلام شرفياب شد و دو کیسه در دست داشت که

ص: 264

در هر یک هزار دینار بود، آنها را به امام داد و عرض کرد یکی اصل سرمایه است و دیگری سود آن است.

حضرت فرمود: این سود زیادی است. چگونه آن را به دست آوردید؟ مصادف همه جریان را به امام علیه السلام نقل کرد.

حضرت فرمود: سبحان الله! شما، هم قسم می شوید که کالای خود را به کمتر از دو برابر به مسلمانان نفروشید ؟! آن گاه یکی از کیسه ها را گرفت و فرمود: این اصل پولی که من داده ام و من نیازی به این سود ندارم.

سپس فرمود: ای مصادف، در برابر شمشیرهای برهنه قرار گرفتن، آسان تر از کسب روزی حلال است.(1)

و غلامانت متوجه شوند، آنجا اسبی زین شده است سوار آن می شوی. او همان وقت به بقیع رفت و سوار شد و طولی نکشید که در مقابل در خانه ابراهیم جمال در کوفه بر زمین نشست. درب را زد و گفت: من علی بن یقطین هستم. ابراهیم جمال از پشت در گفت: علی بن یقطینی وزیر با منزل من چه کار دارد؟!

على بن یقطین گفت: ای ابراهیم کاری بزرگ دارم و او را سوگند داد که اذن ورود به او دهد. وقتی داخل شد گفت: ای ابراهیم، مولایم علیه السلام مرا نپذیرفت، مگر این که تو مرا ببخشی. او گفت: خدا ببخشدت

على بن یقطین او را سوگند داد که ابراهیم پا به صورت او گذارد. ابراهیم از این امر امتناع کرد. بار دوم او را سوگند داد و ابراهیم آن کار را انجام داد. در آن حالی که ابراهیم پا بر صورت علی بن یقطین می گذاشت او می گفت: خداوندا، شاهد باش. سپس برگشت و سوار اسب شد و شبانه به در منزل امام موسی بن جعفرعلیه السلام در مدینه آمد. اذن ورود گرفت و وارد شد و امام را بوسید. (1)

2. مردی از نوادگان عمر بن خطاب در مدینه امام موسی بن جعفر علیه السلام را اذیت می کرد و هر وقت او را می دید دشنام می داد و به امير المؤمنين علیه السلام هم فحش می داد. روزی بعضی از پیروان حضرت گفتند: بگذار ما این فاجر را بکشیم. حضرت آنان را از این کار به شدت منع نمود. بعد از چندی حضرت از آن شخص عمری پرس و جو کرد. گفتند در یکی از نواحی مدینه مزرعه ای دارد.

حضرت سوار شد و او را در مزرعه اش یافت و با مرکب خویش وارد مزرعه شد. عمری داد زد: زراعت را لگد مال نکن. حضرت از وسط زراعت با مرکب خود آمد تا به او رسید و از مرکب فرود آمد و نزد او نشست و با گرمی و تبسم به او فرمود: خسارت زراعتت چقدر است؟ او گفت: صد دینار. حضرت فرمود: به نظرت چقدر محصول برداشت می کنی ؟ گفت: علم غیب ندارم. فرمود: منظورم این است که

ص: 266

امید واری چقدر از این زمین محصول عایدت شود. او گفت: امیدوارم دویست درهم محصول بدهد. امام علیه السلام همیانی به او داد که در آن سیصد دینار بود و گفت زراعت هم مال خودت، خداوند آن قدر که امیدواری برایت از آن روزی دهد.

عمری بلند شد و پیشانی حضرت را بوسید و از حضرت خواست تا از بدی هایش چشم پوشی کند. آن گاه حضرت تبسمی کرد و برگشت. وقتی به مسجد آمد، دید عمری هم در آنجا نشسته است. وقتی امام را دید گفت: خدا می داند رسالت خویش را کجا قرار دهد. دوستانش به او گفتند: جریان چیست؟ همیشه جور دیگری با او برخورد می کردی؟ او گفت: شنیدید که چه گفتم و حضرت را دعا و ثنا کرد. دوستانش با او مخالفت کردند و او هم با آنها اختلاف کرد.

وقتی حضرت به خانه آمد به پیروانش که از او خواسته بودند اجازه بدهد عمری را بکشند، گفت: کدام امر خوب بود؟ کاری که شما می خواستید بکنید یا آنچه من انجامش دادم؟ من او را با مقداری که دانستید اصلاحش کردم و شر او را از بین بردم.(1)

اصلاح کرد. بعد فرمود: ما قومی هستیم که مهمانان را به خدمت نمی گیریم.(1)

صدقه برایشان دادی بزرگ تر است یا اذیت فرشتگانی که نگهبانت هستند و فرشتگان مقربی که در اطرافت هستند و همین طور اذیت ما؟ آن مرد گفت: بلکه این اذیت بزرگتر است ای فرزند رسول خدا.

حضرت فرمود: پس هم مرا اذیت کردی و هم آنها را و صدقات خود را باطل کردی. او گفت: چرا؟

حضرت فرمود: با این سخنی که گفتی: «چگونه می شود من آن را حبط کنم که از شیعیان خالص شما هستم».بعد فرمود: وای بر تو می دانی شیعیان خالص ما چه کسانی اند؟ گفت: نه.

فرمود: از شیعیان خالص ما حزقیل نبی و مؤمن آل فرعون و صاحب يس است که خدا می فرماید: «از آخر شهر مردی با سعی و تلاش آمد»او سلمان و ابوذر و مقداد و عمار است. تو خود را با آنها در یک درجه قرار دادی، آیا با این کارت فرشتگان و ما را اذیت نکردی؟ آن مرد استغفار کرد و گفت: پس چگونه بگویم؟

فرمود: بگو من از دوستان و موالیان شمایم و دشمن دشمنان و دوست دوستان شما هستم. او گفت: پس همین طور می گویم ای فرزند رسول خدا .

حضرت فرمود: الآن ثوابهای صدقات ات دوباره بازگشت و حبط از آنها زایل شد.(1)

2. نقل شده است که شخصی پارچه های پر قیمتی را نزد امام جواد علیه السلام می آورد که در راه به سرقت رفت. پس جریان را به آن حضرت نوشت. و ایشان در جواب نوشت: ما و اموالمان همه از مواهب الهی است و عاریه ای است که در اختیار ما گذاشته شده است. هر اندازه که می توانیم با سرور و شادمانی از آنها استفاده می کنیم و هر اندازه که از ما گرفته می شود دارای اجر و حساب است. پس اگر کسی

ص: 269

بی تابی و جزعش بر صبرش چیره شود، اجرش حبط و باطل می شود. از این امر به خدا پناه می بریم.(1)

ملاطفت کرد و از او عذر و پوزش خواست و وعده داد که پولش را بدهد.

این جریان به خلیفۂ وقت متوكل رسید و دستور داد سی هزار درهم برای امام هادی علیه السلام بردند. وقتی پول ها به حضرت رسید صبر کرد تا آن مردآمد. پس فرمود: این مال را بگیر و قرض خود را ادا کن و باقی را بر اهل و عیال خویش صرف کن و عذر ما را بپذیر.

آن اعرابی گفت: ای فرزند رسول خدا ، سوگند به خدا من از ثلث این مال هم کمتر می خواستم، ولی خدا می داند که رسالت خویش را کجا قرار دهد و مال را گرفت و برگشت.(1)

حضرت فرمود: راست می گویی، ولی با وجود این اکرام و احترام آنها در هر حالی لازم است و نباید آنها را حقیر بشماری و اهانت به آنها کنی، به خاطر این که آنها به ما انتساب دارند که در غیر این صورت از زیانکاران خواهی بود.

احمد بن اسحاق به قم آمد. اشراف قم به دیدن او آمدند و حسین هم با آنها بود. وقتی احمد او را دید به سوی او خیز برداشت و به استقبال او رفت و او را احترام کرد و در صدر مجلس نشاند.

حسین این امر را از او بعید و تازه دانست و سبب آن را جویا شد. پس احمد بن اسحاق جریان خود را با امام عسکری علیه السلام در این باره بیان کرد.

وقتی حسین این جریان را شنید از کردار خویش پشیمان شد و توبه کرد. به خانه اش برگشت و شراب ها را ریخت و ظروف آنها را شکست و از پرهیزکاران پارسا و صالحان متعبد شد و همواره در مساجد معتکف بود تا این که فوت کرد و در نزدیکی مزار فاطمه معصومه علیها السلام دفن گردید.(1)

ص: 272

اسلامية، 1420ه. ق.

11. ابن منظور، لسان العرب، تصحيح امین محمد عبد الوهاب و محمدصادق العبيدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1416 ه. ق.

12. إربیلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، چاپ مکتبة بنی هاشمی تبریز، 1381 هجری قمری.

13. از دی، عبد الله بن سيف، فصول من الاخلاق الاسلامية في ضوء الكتاب والسنة، جده: دارالاندلسي الخضراء، 1420ق.

14. اسکافی، محمد بن همام، التمحيص، انتشارات مدرسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قم، 1404 هجری قمری.

15. اصفهانی، میرزا مهدی، معارف القرآن، نسخه خطی مرحوم شیخ علی اکبر صدر زاده، کتابخانه شخصی صدر زاده.

16. امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، صحيفة الرضا، انتشارات کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، 1406 هجری قمری.

17. اهوازی، حسین بن سعيد، المؤمن، انتشارات مدرسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قم، 1404 هجری قمری.

18. بحرانی، ابن شعبه، تحف العقول، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1363.

19. بحرانی، سید هاشم، البرهان في تفسير القرآن، تحقیق موسسه البعثة، بیروت: انتشارات موسسه البعثة، 1419ه. ق.

20. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، تحقيق: سید مهدی رجائی، المجمع العالمى اهل البيت، 1416 ه. ق.

21. برنجکار، رضا، معرفت فطری خدا، تهران: موسسه نباء، 1374.

22. تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، دار المعارف مصر، 1385

ص: 274

هجری قمری.

23. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشيعة، تحقیق موسسه آل البيت، چاپ مهر، 1409 هق.

24. حلی، رضی الدین علی بن يوسف، العدد القوية، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی قم، 1408 هجری قمری.

25. حلی، محمد بن ادریس، مستطرفات السرائر، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1411 هجری قمری.

26. حمیری، ابوالعباس، عبد الله، قرب الإسناد، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث. قم 1413 ه ق.

27. خراسانی، محمد کاظم، كفاية الاصول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1372.

28. خویی، سید ابوالقاسم، التنقيح في شرح العروة الوثقی، کتاب الطهارة، قم: موسسه احیاء آثار الامام الخویی، 1418ه. ق.

29. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، تحقیق: سید هاشم میلانی، دارالاسوه للطباعة والنشر تهرانی، 1375.

30. رازی، محمد بن ابی بکر ( 666 ه ق)، بی تا، مختار الصحاح، في اللغة، دمشق : مکتبه النوري.

31. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات في غريب القرآن، تحقیق: محمد سید گیلانی ، تهران: مكتبة المرتضوية.

32. راوندی، قطب الدين، فقه القرآن، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی قم، 1405 هجری قمری.

33. ری شهری، محمد، العلم والحكمة في الكتاب والسنة، تحقیق موسسة دار الحديث الثقافية، قم: دار الحديث، 1376.

ص: 275

34. ری شهری، محمد، میزان الحكمة، قم: دار الحديث، 1416 ه . ق.

35. سید مرتضی، علی بن الحسين، رسائل شريف المرتضی، مقدمه سید احمد حسینی، قم: دارالقرآن الكريم، 1405 ه . ق.

36. شبر، سید عبد الله، الاخلاق، قم: مكتبة البصیرتی ، الطبقة السادسة، 1410ه. ق.

37. شرفالدین حسینی استر آبادی، تأويل الآيات الظاهرة، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1409 هجری قمری.

38. شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، انتشارات رضی، 1363ه.ش، قم.

39. شهید ثانی، منية المريد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1409 هجری قمری.

40. شیخ بهایی، الحبل المتین، چاپ سنگی ، مکتبة بصیرتی، 1398ه. ق.

41. صدوق، الأمالي، انتشارات کتابخانه اسلامیه، 1362 هجری شمسي.

42. صدوق، صفات الشيعة، انتشارات علمی تهران

43. صدوق، محمد بن على، التوحید، تحقیق: سید هاشم حسینی طهرانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم

44. صدوق، محمد بن على، ثواب الاعمال، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: مكتبة الصدوق، 1391 ه ق.

45. صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف: المكتبة الحيدرية، 1385ه. ق.

46. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا ، تصحیح: سید مهدی حسینی ، رضامشهدی، مشهد: 1363.

47. صدوق، محمد بن علی، کتاب الخصال، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، 1362.

48. صدوق، محمد بن على، معانی الاخبار، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران:

ص: 276

دارالکتب الاسلامیه، 1363.

49. صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، 1413 ه ق.

50. صدوق، مصادقة الإخوان، چاپ لیتوگرافی کرمانی، قم، 1402 هجری قمری.

51. صفار قمی، محمد بن الحسين، بصائر الدرجات، تصحیح: میرزا محسن کوچه باغی، قم: مکتبة آیت الله مرعشی نجفی، 1404ه. ق.

52. طباطبایی، محمد حسین، الميزان في تفسير القرآن، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1393 ه. ق.

53. طبرسی، ابوالفضل علی بن حسن، مشكاة الأنوار، کتابخانه حیدریه نجف اشرف، 1385 هجری قمری.

54. طبرسی، احمد بن على، الاحتجاج، تحقيق: شیخ ابراهیم بهادری و شیخ محمد هادی، قم: انتشارات اسوه، 1422ه. ق.

55. طبرسی ، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1414ه. ق.

56. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، تحقیق عده ای از محققین، بیروت: موسسه الاعمى للمصبوعات، 1415ه. ق.

57. طوسی، الأمالي، انتشارات دار الثقافة قم، 1414 هجری قمری.

58. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق، 1417ه. ق.

59. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تحقيق: علی اکبر غفاری، مکتبة الصدوق، تهران، 1417ه. ق.

60. عمید، حسن، فرهنگ عمیدی، تهران: انتشارات ابن سینا، 1343.

61. عیاشی ، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تحقیق: سید هاشم رسولی، قم.

ص: 277

62. فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، انتشارات رضی قم.

63. فیاض، محمد اسحاق، محاضرات في أصول الفقه، تقریرة لبحث آية الله العظمى السيد ابوالقاسم الموسوی الخوئی، قم: دار الهادی للمطبوعات، چاپ سوم، 1410 ه. ق.

64. فیض کاشانی، محسن، حقایق، ترجمه: محمد باقرساعدی، انتشارات علمية اسلامية.

65. قزوینی، محمد حسن، کشف الغطا عن وجوه مراسم الاهتداء، تحقق: محسن الاحمدی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.

66. راوندی، قطب الدين، الدعوات، انتشارات مدرسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قم، 1407 هجری قمری.

67. قمی، علی بن ابراهيم بن هاشم، تفسیر قمی، قم: موسسه دار الكتاب، 1404 هق.

68. کراجکی، ابو الفتح ، کنز الفوائد، تحقیق شیخ عبدالله نعمة، بیروت: دارالاضواء، 1405 ه ق.

69. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: دار الكتب الاسلاميه، 1363.

70. کوفی، محمد بن محمد بن اشعث، الجعفريات (الأشعثیات)، مكتبة نينوى الحديثة، تهران.

71. مازندرانی، ملا صالح، شرح اصول کافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: مکتبة اسلاميه.

72. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران: دار الكتب.

73. مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، تحقيق: شارل پلا، انتشارات الشريف الرضی، 1423ه.ق.

ص: 278

74. مفيد، الأمالي، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید قم، 1413 هجری قمری.

75. مفید، محمد بن محمد نعمان، اختصاص، کنگره شیخ مفید، 1413ه. ق ، قم.

76. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، اسفار اربعه، بیروت: دار احیاء التراث عربی، 1981م.

77. ملکی میانجی، محمد باقر، توحيد الامامیه، تهران: سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1415 ه. ق.

78. نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، بیروت: موسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408 ه. ق.

79. نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفینة البحار، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1418 ه. ق.

80. نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم: موسسه آل البيت، 1407 ه ق.

81. ورام بن ابي فراس، مجموعة ورام، انتشارات مكتبة الفقيه قم.

ص: 279