ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 6

[ تتمّة کتاب الإیمان والکفر ]

فَإِنَّهُ لِغَیَّةٍ(1) أَوْ شِرْکِ شَیْطَانٍ».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: هر گاه مردی را دیدی که باکی از آنچه گوید و آنچه باو گفته شود ندارد، پس بدرستی که یا از زنا است یا از شرکت شیطان.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 14 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: چون دیدید مردی در بارۀ هر چه گوید و به او گفته شود باکی ندارد،راستش این است که از زنا است یا از شرک شیطان.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 251 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:

هرگاه مردی را دیدی که باکی ندارد از آنچه که می گوید و آنچه که درباره اش می گویند راستش این است که یا از اولاد زناست یا شیطان در نطفه اش شریک بوده است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 23 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن کالصحیح. لغیة اللام للملکیة المجازیة، و هی بالفتح الزنا، قال الجوهری: یقال فلان لغیة و هو نقیض قولک لرشدة، و قال الفیروزآبادی: ولد غیة و یکسر زنیة، و من الغرائب أن الشیخ البهائی قدس سره قال فی الأربعین: یحتمل أن یکون بضم اللام و إسکان الغین المعجمة و فتح الیاء المثناة من تحت، أی ملغی، و الظاهر أن المراد به المخلوق من الزنا، و یحتمل أن یکون بالعین المهملة المفتوحة أو الساکنة و النون أی من دأبه أن یلعن الناس أو یلعنوه. قال فی کتاب أدب الکاتب: فعلة بضم الفاء و إسکان العین من صفات المفعول، و بفتح العین من صفات الفاعل یقال: رجل همزة للذی یهزأ به، و همزة لمن یهزأ بالناس، و کذلک لعنة و لعنة، انتهی کلامه. لکنه قدس سره تفطن لذلک بعد انتشار النسخ و کتب ما ذکرنا فی الحاشیة علی سبیل الاحتمال.

مرآة العقول ؛ ج 10 , ص 270 

*****

تَقْرَأُ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ شارِکْهُمْ فِی الاْءَمْوالِ وَ الاْءَوْلادِ»(1)؟»

قَالَ: وَ سَأَلَ رَجُلٌ فَقِیهاً(2): هَلْ فِی النَّاسِ مَنْ لاَ یُبَالِی مَا قِیلَ لَهُ؟

قَالَ: «مَنْ تَعَرَّضَ لِلنَّاسِ یَشْتِمُهُمْ(3) وَ هُوَ(4) یَعْلَمُ أَنَّهُمْ لاَ یَتْرُکُونَهُ، فَذلِکَ الَّذِی(5) لاَ یُبَالِی مَا قَالَ(6)، وَ لاَ مَا قِیلَ فِیهِ(7)».(8)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

از امیر المؤمنین علیه السّلام روایت شده که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: خدا حرام کرده است بهشت را بر هر فحاش بی آبرو و کم شرمی که باکی از آنچه گوید و آنچه باو گفته شود ندارد، زیرا اگر بازرسی از حالش کنی یا از زنا است یا از شرکت شیطان، بوی عرض شد: ای رسول خدا در میان مردمان شرکت شیطان هم هست؟ فرمود: آیا گفتار خدای عز و جل را نخوانده ای که (بشیطان فرماید:) «و شرکت کن با ایشان در مالها و فرزندان»(سورۀ اسراء آیۀ 64). راوی گوید: مردی از فقیهی پرسید: آیا در میان مردم کسی هست که باکی از آنچه باو گفته شود ندارد؟ گفت: آن کس که متعرض مردم شود و بآنان دشنام گوید در صورتی که میداند که آنها رهایش نکنند اینست آن کسی که باکی از آنچه گوید و آنچه در باره اش گفته شود ندارد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 14 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-از امیر المؤمنین(علیه السّلام)که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود:به راستی خدا حرام کرده است بهشت را بر هر فحّاش و بی آبرو و کم شرم که باک ندارد چه بگوید و چه به او گفته شود،زیرا راستی چون از او بازرسی کنی یا از زنا است یا از شرک شیطان است،عرض شد: یا رسول اللّٰه!در میان مردم شرک شیطان هم هست؟رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود:گفتۀ خدا عز و جل را نخواندی(64 سوره اسراء): «و تو ای شیطان شریک آنها باش در دارائی و فرزند». راوی گوید:مردی از فقیهی پرسید که آیا در میان مردم کسی است که باک ندارد هر چه در بارۀ او گویند؟در پاسخ گفت: هر که به مردم دست اندازد و به آنها دشنام گوید و می داند که او را رها نکنند،این است کسی که باک نمی دارد چه گوید و چه در بارۀ او گویند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 251 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-از امیر المؤمنین علیه السّلام روایت شده که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:

براستی که خداوند بهشت را بر هر فحّاش و بی آبرو و بی شرم که باک ندارد چه بگوید و چه به او گفته شود،حرام ساخته است زیرا چون از وضع او بررسی کنی خواهی دید یا از اولاد زناست یا شیطان در نطفه اش شریک بوده است عرض شد:یا رسول اللّه!در میان مردم شرکت شیطان هم هست؟رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:گفتۀ خدای عز و جل را نخواندی:«و تو ای شیطان در دارائی و فرزند آن ها شریک باش(اسراء/64)».

راوی گوید:مردی از فقیهی پرسید که آیا در میان مردم کسی است که باک ندارد هرچه درباره او گویند؟در پاسخ گفت:آن کسی است که متعرض مردم شود و به آن ها دشنام گوید و می داند که او را رها نکنند، این است کسی که باک نمی دارد از اینکه چه می گوید و دربارۀ او چه می گویند.

توضیح:مراد آیه از شرکت شیطان در اموال و اولاد شاید چنین باشد که شیطان از طرفی مردم را وادار به ملاقات با یکدیگر می نماید و از طرف دیگر آنها را بسوی درآمدهای حرام می کشاند تا در راه های ناروا خرج کنند و آنها را به زنا وادار سازد و فرزندان را به گمراهی کشاند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 23 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مختلف فیه و معتبر عندی. إن الله حرم الجنة قال الشیخ البهائی روح الله روحه: لعله صلی الله علیه و آله و سلم أراد أنها محرمة علیهم زمانا طویلا، لا محرمة تحریما مؤبدا، أو المراد جنة خاصة معدة لغیر الفحاش، و إلا فظاهره مشکل، فإن العصاة من هذه الأمة مالهم إلی الجنة و إن طال مکثهم فی النار بذی بالباء التحتانیة الموحدة المفتوحة و الذال المعجمة المکسورة و الیاء المشددة من البذاء بالفتح و المد بمعنی الفحش قلیل الحیاء إما أن یراد به معناه الظاهری أو یراد عدیم الحیاء کما یقال: فلان قلیل الخیر أی عدیمه. ثم قال رحمه الله: قال المفسرون فی قوله:

وَ شٰارِکْهُمْ فِی اَلْأَمْوٰالِ وَ اَلْأَوْلاٰدِ

إن مشارکة الشیطان لهم فی الأموال حملهم علی تحصیلها و جمعها من الحرام، و صرفها فیما لا یجوز و بعثهم علی الخروج فی إنفاقها عن حد الاعتدال، إما بالإسراف و التبذیر أو البخل و التقتیر، و أمثال ذلک. و أما المشارکة لهم فی الأولاد فحثهم علی التوصل إلیها بالأسباب المحرمة من الزنا و نحوه أو حملهم علی تسمیتهم إیاهم بعبد العزی و عبد اللات أو تضلیل الأولاد بالحمل علی الأدیان الزائفة و الأفعال القبیحة، و هذا کلام المفسرین، و قد روی الشیخ الطوسی فی تهذیب الأحکام عن أبی بصیر عن أبی عبد الله علیه السلام فی العمل عند إرادة التزویج و ساق الحدیث إلی أن قال: فإذا دخلت علیه فلیضع یده علی ناصیتها و یقول: اللهم علی کتابک تزوجتها و بکلماتک استحللت فرجها، فإن قضیت فی رحمها شیئا فاجعله مسلما سویا و لا تجعله شرک شیطان، قلت: و کیف یکون شرک شیطان؟ فقال لی: إن الرجل إذا دنی من المرأة و جلس مجلسه حضره الشیطان فإن هو ذکر اسم الله تنحی الشیطان عنه، و إن فعل و لم یسم أدخل الشیطان ذکره فکان العمل منهما جمیعا، و النطفة واحدة، قلت: فبأی شیء یعرف هذا؟ قال: بحبنا و ببغضنا. و هذا الحدیث یعضد ما قاله المتکلمون من أن الشیاطین أجسام شفافة تقدر علی الولوج فی بواطن الحیوانات، و یمکنها التشکل بأی شکل شائت، و به یضعف ما قاله بعض الفلاسفة من أنها النفوس الأرضیة المدبرة للعناصر أو النفوس الناطقة الشریرة التی فارقت أبدانها و حصل لها نوع تعلق و ألفه بالنفوس الشریرة المتعلقة بالأبدان، فتمدها و تعینها علی الشر و الفساد، انتهی کلامه زید إکرامه. و سأل رجل فقیها الظاهر أنه کلام بعض الرواة من أصحاب الکتب کسلیم أو البرقی، فالمراد بالفقیه أحد الأئمة علیهم السلام و کونه کلام الکلینی أو أمیر المؤمنین أو الرسول صلوات الله علیهما بعید، و الأخیر أبعد و السؤال مبنی علی أنه لا یوجد غالبا من لا یتأثر من الفحش و سوء القول فیه بالجد، و إن کان فی بعض الأجامرة من یتشاتم بالهزل، و الجواب مبنی علی أن الرضا بالسبب یتضمن الرضا بالمسبب مع العلم بالسببیة، أو علی أنه من لا یعمل بمقتضی صفة شاع أنه تنفی عنه تلک الصفة کما أن من لا یعمل بعلمه یقال له لیس بعالم کما قیل و ما قلنا أظهر، و لا یبعد أن یکون غرض السائل ندرة هذا الفرد، فالمراد بالجواب أنه شامل لهذا الفرد أیضا و هو فی الناس کثیر.

مرآة العقول ؛ ج 10 , ص 272 

*****

عَمْرِو بْنِ نُعْمَانَ(1) الْجُعْفِیِّ، قَالَ:

کَانَ(2) لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام صَدِیقٌ لاَ یَکَادُ یُفَارِقُهُ إِذَا ذَهَبَ مَکَاناً، فَبَیْنَمَا(3) هُوَ یَمْشِی مَعَهُ فِی الْحَذَّائِینَ(4)، وَ مَعَهُ غُلاَمٌ لَهُ سِنْدِیٌّ یَمْشِی خَلْفَهُمَا ، إِذَا(5) الْتَفَتَ الرَّجُلُ یُرِیدُ غُلاَمَهُ _ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ _ فَلَمْ یَرَهُ، فَلَمَّا نَظَرَ(6) فِی الرَّابِعَةِ، قَالَ(7): یَا ابْنَ الْفَاعِلَةِ، أَیْنَ کُنْتَ؟ قَالَ(8): فَرَفَعَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَدَهُ، فَصَکَّ(9) بِهَا جَبْهَةَ نَفْسِهِ، ثُمَّ قَالَ: «سُبْحَانَ اللّهِ! تَقْذِفُ(10) أُمَّهُ؟! قَدْ کُنْتُ أَری(11) أَنَّ(12) لَکَ وَرَعاً، فَإِذا لَیْسَ لَکَ وَرَعٌ».

فَقَالَ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، إِنَّ أُمَّهُ سِنْدِیَّةٌ مُشْرِکَةٌ، فَقَالَ: «أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ لِکُلِّ أُمَّةٍ نِکَاحاً؟ تَنَحَّ عَنِّی» قَالَ: فَمَا رَأَیْتُهُ یَمْشِی مَعَهُ حَتّی فَرَّقَ الْمَوْتُ بَیْنَهُمَا(13).(14)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عمرو بن نعمان جعفی گوید: حضرت صادق علیه السّلام دوستی داشت که آن حضرت را بهر جا که میرفت رها نمیکرد و از او جدا نمیشد، روزی در بازار کفاشها همراه حضرت میرفت، و دنبالشان غلام او که از اهل سند بود می آمد، ناگاه آن مرد به پشت سر خود متوجه شده و غلام را خواست و او را ندید و تا سه مرتبه بدنبال برگشت و او را ندید، بار چهارم که او را دید گفت: ای زنا زاده کجا بودی؟ حضرت صادق علیه السّلام دست خود را بلند کرده و به پیشانی خود زد و فرمود: سبحان اللّٰه مادرش را بزنا متهم کنی؟ من خیال میکردم تو خوددار و پارسائی، و اکنون می بینم که ورع و پارسائی نداری؟ عرضکرد: قربانت گردم مادرش زنی است از اهل سند و مشرک است؟ فرمود: مگر ندانستۀ که هر ملتی برای خود ازدواجی دارند، از من دور شو عمرو بن نعمان (راوی حدیث) گوید: دیگر او را ندیدم که با آن حضرت راه برود تا تا آنگاه که مرگ میان آنها جدائی انداخت.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 15 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-از عمرو بن نعمان جعفی گوید:برای امام صادق(علیه السّلام) دوستی بود که از او جدا نمی شد به هر جا که می رفت،و روزی در بازار کفش دوزان به همراه آن حضرت بود و پشت سرِ خود یک غلام سندی به همراه داشت،تا سه بار رو به دنبالِ خود کرد و غلام خود را می خواست،و هر بار او را ندید و در بار چهارم که او را دید، گفت:ای زنا زاده!کجا بودی؟امام سر برداشت و دست به پیشانی خود گرفت و فرمود:سبحان اللّٰه،مادرش را به زنا متّهم کنی؟من پنداشتم تو خوددار و پارسائی و اکنون پدیدار است که با ورع و پارسا نیستی،عرض کرد:قربانت،مادرش زنی سندیّه و مشرکه است، فرمود:نمی دانی که هر ملّتی دستور ازدواجی برای خود دارند،از من دور شو،گوید:من دیگر ندیدم آن مرد به همراه امام راه برود تا آنکه مرگ میان آنها جدائی انداخت.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 253 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-«عمرو بن نعمان جعفی»گوید:برای امام صادق علیه السّلام دوستی بود که از او جدا نمی شد به هرجا که می رفت همراهش بود،روزی در بازار کفش دوزان همراه آن حضرت بود و پشت سر خود یک غلام سندی به همراه داشت،تا سه بار رو به دنبال خود کرد و غلام خود را خواست،و هربار او را ندید و بار چهارم که او را دید،گفت:ای زنازاده کجا بودی؟

امام سر برداشت و دست بر پیشانی خود زد و فرمود:سبحان اللّه،مادرش را به زنا متّهم می کنی؟من پنداشتم تو خوددار و پارسائی و اکنون معلوم شد که با ورع و پارسا نیستی،عرض کرد:قربانت،مادرش زنی سندیّه و مشرکه است،فرمود:نمی دانی که هر ملتی برای خود در امر ازدواج مقرراتی دارند هرچه زودتر از من دور شو گوید:من دیگر ندیدم آن مرد به همراه امام راه برود تا آنکه مرگ میان آنها جدائی انداخت.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 25 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول و آخره مرسل. و الحذاء ککتاب النعل، و الحذاء بالتشدید صانعها. و الخبر یدل علی أمور: الأول: یومئ إلی أن ابن الفاعلة قذف، و ظاهر الأصحاب عدمه لعدم الصراحة، لکن الخبر لیس بصریح فی ذلک، إذ الشتم الشامل علی التعریض بالزنا أمر قبیح یمکن أن یعد من الکبائر و إن لم یکن موجبا للحد، مع أنه قذف للأم و هی کانت مشرکة فلا یوجب الحد لذلک أیضا، لکنه إیذاء للمواجه، و ظاهر کثیر من الأخبار أن ابن الفاعلة قذف، و لعله لکونه فی عرفهم صریحا فی ذلک کما قال بعضهم فی ولد الحرام، و سیأتی القول فی ذلک فی کتاب الحدود إن شاء الله. الثانی: أن هذا القول المستند إلی الجهل لا یعذر قائله به. الثالث: أنه لا یجوز أن یقال ذلک لأحد من أفراد الإنسان إلا مع القطع بأنه متولد من الزنا، بل مع القطع أیضا إذا لم یثبت عند الحاکم. الرابع: رجحان هجران الفاسق و إن کان قریبا أو صدیقا، و قیل: إنما فارقه علیه السلام إلی آخر العمر لأنه کان فاسقا فی مدة عمره إذ هذا الذنب لکونه من حق الأم لا یدفعه إلا الحد بعد طلبها أو العفو و شیء منهما لم یقع، و لم یکن مقدورا. و أقول: یمکن أن یکون علیه السلام علم أنه مصر علی هذا الأمر و لم یتب منه. الخامس: أن نکاح کل قوم صحیح یترتب علیه أحکام العقد الصحیح، بل لا - یحتاج إلی التجدید بعد الإسلام کما هو ظاهر الأصحاب، و تنوین ورعا للتعظیم، و ورع للتحقیر و یقال حجزه کضربه و نصره منعه و کفه فانحجز و احتجز.

مرآة العقول ؛ ج 10 , ص 273 

*****

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله (1): إِنَّ الْفُحْشَ لَوْ کَانَ مِثَالاً(2)، لَکَانَ مِثَالَ سَوْءٍ».(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و از حضرت باقر حدیث شده که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: دشنام اگر بصورتی در آید صورت بدی است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 16 

*****

[ترجمه کمره ای] :

6-رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: راستی اگر دشنام مجسّم شود،نمونۀ بدی باشد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 255 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

6-رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:راستی اگر دشنام بصورت زشتی مجسم شود نمونه بدی خواهد داشت.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 25 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن کالصحیح. لو کان مثالا أی ذا شکل و صورة مثال سوء بالفتح أی مثالا یسوء الإنسان رؤیته.

مرآة العقول ؛ ج 10 , ص 274 

*****

تُکْرَهُ(1) مُجَالَسَتُهُ لِفُحْشِهِ».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و نیز از حضرت صادق علیه السلام حدیث شده که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: از زمرۀ بدترین بندگان خدا کسی است که برای هرزه گوئی و دشنام گوئیش از همنشینی و مجالست با او کناره گیری شود.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 17 

*****

[ترجمه کمره ای] :

8-از امام صادق(علیه السّلام)که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: از بدترین بنده های خدا کسی است که برای هرزه گوئی وی، از همنشینی او کناره می شود.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 255 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

8-رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:

بدترین بنده های خدا کسی است که برای هرزه گویی وی،از همنشینی با او کناره گیری شود.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 27 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: موثق. من تکره هو الذی عرف بالفحش من القول و اشتهر به لما یجری علی لسانه من أنواع البذاء، و یمکن أن یقرأ تکره علی بناء الخطاب و بناء الغیبة علی المجهول.

مرآة العقول ؛ ج 10 , ص 276 

*****

وَ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ(1)».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و از حضرت باقر علیه السلام حدیث شده که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: خداوند دشمن دارد دشنام دهندۀ بدزبان و گدای مبرم را.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 17 

*****

[ترجمه کمره ای] :

11-رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: راستی خدا دشمن می دارد دشنام گوی بی آبروی و گدای مبرم را.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 257 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

11-رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:راستی خداوند دشمن می دارد دشنام گوی بی آبرو و گدای پیله کن را.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 27 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق. و فی النهایة فیه: من سأل و له أربعون درهما فقد سأل الناس إلحافا، أی بالغ فیها یقال: ألحف فی المسألة یلحف إلحافا إذا ألح فیها و لزمها، انتهی. و هو موجب لبغض الرب حیث أعرض عن الغنی الکریم و سأل الفقیر اللئیم، و أنشد بعضهم

الله یغضب إن ترکت سؤاله-و بنو آدم حین یسأل یغضب

و تری فی عرف الناس أن عبد الإنسان إذا سأل غیر مولاه فهو عار علیه و شکایة منه حقیقة، و لذا ورد فی ذم المسألة ما ورد.

مرآة العقول ؛ ج 10 , ص 277 

*****

دَخَلْتُ عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقَالَ لِی _ مُبْتَدِئاً _ : «یَا سَمَاعَةُ، مَا هذَا الَّذِی کَانَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ جَمَّالِکَ(1)؟ إِیَّاکَ أَنْ تَکُونَ فَحَّاشاً، أَوْ صَخَّاباً(2)، أَوْ لَعَّاناً» .

فَقُلْتُ: وَ اللّهِ، لَقَدْ کَانَ ذلِکَ أَنَّهُ ظَلَمَنِی، فَقَالَ: «إِنْ کَانَ ظَلَمَکَ، لَقَدْ أَرْبَیْتَ عَلَیْهِ(3)؛ إِنَّ هذَا لَیْسَ مِنْ فِعَالِی، وَ لاَ آمُرُ(4) بِهِ شِیعَتِی، اسْتَغْفِرْ(5) رَبَّکَ وَلاَ تَعُدْ» قُلْتُ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ، وَ لاَ أَعُودُ.(6)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

سماعة گوید: وارد شدم بر حضرت صادق علیه السلام، حضرت آغاز بسخن کرد و بمن فرمود: ای سماعة این چه جنجالی بود که میان تو و شتردارت پدیدار گشته بود؟ مبادا دشنامگو و بد زبان و لعنت کننده باشی؟ عرضکردم: بخدا سوگند چنین بود (که فرمودی ولی) او بمن ستم کرد؟ فرمود: اگر او بتو ستم کرده تو از او سر افتادی، هر آینه این کردار از کردارهای من نیست، و بشیعیانم چنین دستوری ندهم، از پروردگارت آمرزش بخواه، و بآن کردار باز مگرد، عرضکردم: از خدا آمرزش خواهم و دیگر باز نگردم.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 17 

*****

[ترجمه کمره ای] :

14-از سماعه،گوید:نزد امام صادق(علیه السّلام)رفتم و با من آغاز سخن کرد و فرمود: ای سماعه!این چه جنجالی بود که میان تو و شتردارت پدیدار گشته،مبادا دشنام گو و بد زبان و لعنت فرست باشی،در پاسخ گفتم:به خدا که چنین بوده است،زیرا که او به من ستم کرد، فرمود:اگر او به تو ستم کرد تو به او سرافتادی،راستش این است که این کردار از کردارهای من نیست و من به شیعیانِ خود نفرمایم که بکنند،از پروردگارت آمرزش جو و بدان باز مگرد،من گفتم:از خدا آمرزش خواهم و بدان بازنگردم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 259 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

14-سماعه،گوید:نزد امام صادق علیه السّلام رفتم و با من آغاز سخن کرد و فرمود: ای سماعه!این چه جنجالی بود که میان تو و شتردارت ظاهر شده،مبادا دشنام گو و بدزبان و لعنت فرست باشی،در پاسخ گفتم:به خدا که چنین بوده است،(که فرمودی)ولی او به من ستم کرد،فرمود:اگر او به تو ستم کرد تو جلو افتادی،راستش این است که این کردار از کردارهای من نیست و من به شیعیان خود چنین دستوری نداده ام،از پروردگارت آمرزش بخواه و به آن کار باز مگرد عرض کردم از خداوند آمرزش می خواهم و دیگر هرگز به این کار باز نمی گردم.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 29 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. مبتدئا أی من غیر أن أسأله شیئا یکون هذا جوابه أو من غیر أن یتظلم إلیه الجمال، و فی النهایة الصخب و السخب الضجة و اضطراب الأصوات للخصام، و فعول و فعال للمبالغة أنه بفتح الهمزة أی لأنه، و هو خبر کان، و إن فی قوله إن کان شرطیة، و اللام فی قوله: لقد ، جواب قسم مقدر، و قائم مقام الفاء الرابطة اللازمة کذا قیل، و فی الصحاح قال الفراء فی قوله تعالی:

أَخْذَةً رٰابِیَةً

أی زائدة، کقولک أربیت إذا أخذت أکثر مما أعطیت من فعالی بالکسر جمع فعل، أو بالفتح مصدرا و کلاهما مناسب و لا آمر به کنایة عن النهی.

مرآة العقول ؛ ج 10 , ص 279 

*****

وَ بِشْرُهُ إِلَیْهِ(1) یُحَدِّثُهُ ، حَتّی إِذَا فَرَغَ وَ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ، قَالَتْ عَائِشَةُ: یَا رَسُولَ اللّهِ، بَیْنَا(2) أَنْتَ تَذْکُرُ هذَا الرَّجُلَ بِمَا ذَکَرْتَهُ بِهِ إِذْ(3) أَقْبَلْتَ عَلَیْهِ بِوَجْهِکَ وَ بِشْرِکَ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ ذلِکَ: إِنَّ مِنْ شَرِّ(4) عِبَادِ اللّهِ مَنْ تُکْرَهُ(5) مُجَالَسَتُهُ لِفُحْشِهِ(6)».(7)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

حضرت صادق علیه السلام فرمود: روزی پیغمبر (صلّی الله علیه و آله) نزد عایشه بود ناگاه مردی اجازه شرفیابی خواست، رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: چه مرد بدی است از این تیره و قبیله، پس عایشه برخاست و بدرون اطاق رفت و رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) اجازه ورود بآن مرد داد، همین که وارد شد حضرت با روی باز از او پذیرائی کرد و با او بگفتگو پرداخت تا هنگامی که بپایان رسانید و آن مرد از نزدش بیرون رفت، عایشه (برگشته) و عرضکرد: ای رسول خدا در حالی که شما این مرد را ببدی یاد کردی با روی باز از او پذیرائی کردی؟ در این هنگام حضرت فرمود: از بدترین بندگان خدا کسی است که برای دشنامگوئیش همنشینی با او را بد دارند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 18 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از امام صادق(علیه السّلام)فرمود: راستی یک روز که پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)نزد عایشه بود،به ناگاه مردی اجازه شرفیابی خواست و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود:چه بد مردی است از تیرۀ خود،عایشه برخاست و به درون اطاق رفت و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)اجازۀ ورود بدان مرد داد و چون وارد شد،رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)با خوشروئی از او پذیرائی کرد و با او به گفتگو پرداخت تا چون به پایان رسانید و بیرون شد از نزد آن حضرت،عایشه گفت: یا رسول اللّٰه!تو این مرد را بدان بدی یاد کردی و چون آمد،از او پذیرائی خوبی نمودی،رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)در این هنگام فرمود:راستی از بدترین بنده های خدا آن کس است که از هرزه درائیش همنشینی با او را بد دارند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 259 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امام صادق علیه السّلام فرمود:

روزی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نزد عایشه بود،ناگهان مردی اجازه شرفیابی خواست و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:در فامیل خود مرد بدی است عایشه برخاست و به درون اتاق رفت و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله اجازه ورود به او داد و چون وارد شد،رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله با خوشروئی از او پذیرائی کرد و با او به گفتگو پرداخت تا آنگاه که از مجلس حضرت خارج شد عایشه گفت:یا رسول اللّه!تو این مرد به بدی یاد کردی و چون آمد،از او به خوبی پذیرائی نمودی،رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:به راستی بدترین بنده های خدا کسی است که به خاطر ناسزاگوئیش با او همنشین نشوند و او را بد بدانند.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 31 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: موثق. و فی القاموس : عشیرة الرجل بنو أبیه الأدنون أو قبیلته و فی المصباح تقول هو أخو تمیم أی واحد منهم، انتهی. و قرأ بعض الأفاضل العشیرة بضم العین و فتح الشین تصغیر العشرة بالکسر، أی المعاشرة، و لا یخفی ما فیه و بشره بالرفع و إلیه خبره، و الجملة حالیة کیحدثه، و لیس فی بعض النسخ علیه أو لا فبشره مجرور عطفا علی وجهه، و هو أظهر، و یحتمل زیادة إلیه آخرا کما یومئ إلیه قولها إذ أقبلت علیه بوجهک و بشرک. و قوله صلی الله علیه و آله و سلم: إن من شر عباد الله ، إما عذر لما قاله أولا أو لما فعله آخرا، أولهما معا فتأمل جدا. و نظیر هذا الحدیث رواه مخالفونا عن عروة بن الزبیر قال: حدثتنی عائشة إن رجلا استأذن علی النبی صلی الله علیه و آله و سلم فقال: ائذنوا له فلبئس ابن العشیرة، فلما دخل علیه ألان له القول، قالت عائشة: فقلت: یا رسول الله قلت له الذی قلت ثم ألنت له القول؟ قال: یا عائشة إن شر الناس منزلة عند الله یوم القیامة من ودعه الناس أو ترکه اتقاء فحشه. قال عیاض: قوله: لبئس، ذم له فی الغیبة و الرجل عیینة بن حصن الفزاری، و لم یکن أسلم حینئذ، ففیه لا غیبة علی فاسق و مبتدع، و إن کان قد أسلم فیکون علیه السلام أراد أن یبین حاله، و فی ذلک الذم یعنی لبئس، علم من أعلام النبوة، فإنه ارتد و جیء به إلی أبی بکر و له مع عمر خبر. و فیه أیضا أن المداراة مع الفسقة و الکفرة مباحة و تستحب فی بعض الأحوال بخلاف المداهنة المحرمة، و الفرق بینهما أن المداراة بذل الدنیا لصلاح الدین أو الدنیا، و المداهنة بذل الدین لصلاح الدنیا، و النبی صلی الله علیه و آله و سلم بذل له من دنیاه حسن العشرة و طلاقة الوجه، و لم یرو أنه مدحه حتی یکون ذلک خلاف قوله لعائشة، و لا من ذی الوجهین و هو علیه السلام منزه عن ذلک، و حدیثه هذا أصل فی جواز المداراة و غیبة أهل الفسق و البدع. و قال القرطبی: قیل أسلم هو قبل الفتح و قیل بعده، و لکن الحدیث دل علی أنه شر الناس منزلة عند الله و لا یکون کذلک حتی یختم له بالکفر، و الله سبحانه أعلم بما ختم له و کان من المؤلفة و جفاة الأعراب. و قال النخعی: دخل علی النبی صلی الله علیه و آله و سلم بغیر إذن فقال له النبی صلی الله علیه و آله و سلم: و أین الإذن؟ فقال: ما استأذنت علی أحد من مضر، فقالت عائشة: من هذا یا رسول الله؟ قال: هذا أحمق مطاع، و هو علی ما ترین سید قومه، و کان یسمی الأحمق المطاع، و قال الآبی: هذا منه صلی الله علیه و آله و سلم تعلیم لغیره لأنه أرفع من أن یتقی فحش کلامه.

مرآة العقول ؛ ج 10 , ص 280 

*****

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ طَلَبَ مَرْضَاةَ النَّاسِ بِمَا یُسْخِطُ(1) 2 / 373

اللّهَ، کَانَ حَامِدُهُ مِنَ النَّاسِ ذَامّاً؛ وَ مَنْ آثَرَ(2) طَاعَةَ اللّهِ بِغَضَبِ(3) النَّاسِ، کَفَاهُ اللّهُ عَدَاوَةَ کُلِّ عَدُوٍّ، وَ حَسَدَ کُلِّ حَاسِدٍ، وَ بَغْیَ کُلِّ بَاغٍ، وَ کَانَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ نَاصِراً وَ ظَهِیراً».(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

از حضرت باقر علیه السلام حدیث شده است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: هر کس خوشنودی مردم را بچیزی بجوید که خدا را در آن چیز بخشم آورد، ستایندۀ او از مردم نکوهشش کند، و هر که فرمانبرداری خدا را بخشم مردم مقدم دارد خداوند دشمنی کردن هر دشمنی را از او کفایت کند و رشک بردن هر حسودی و ستم هر ستمکاری را از او باز دارد، و خدای عز و جل یاور و پشتیبان او شود.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 79 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از امام باقر(علیه السّلام)که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: هر که خشنودی مردم را بدان جوید که خدا را به خشم آرد، هر که ستایندۀ او باشد به نکوهش او برخیزد و هر که طاعت و فرمانبری خدا را به غضب مردم مقدّم دارد،خدا دشمنی هر دشمنی را برای او کفایت کند و حسد هر حسودی را و ستم هر ستم کننده را و خدا عز و جل برایش یار و پشتیبان باشد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 371 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-امام باقر علیه السّلام روایت کند که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:

هرکس خشنودی مردم را با چیزی بخواهد که خداوند را با او به خشم آورد ستاینده او به نکوهش او برخیزد و هرکس اطاعت و فرمانبری خدا را به غضب به مردم مقدم دارد،خدا دشمنی هر دشمنی را از او کفایت کند و حسد هر حسودی را و ستم هر ستم کننده ای را از او بازدارد و خداوند یاور و پشتیبان او باشد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 139 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. و المرضاة مصدر میمی و من آثر طاعة الله أی فی غیر موضع التقیة فإنها طاعة الله فی هذا الموضع، و الظهیر المعین.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 69 

*****

بِفِرْیَةِ بَاطِلٍ(1) عَلَی اللّهِ(2)، وَ لاَ دِینَ لِمَنْ دَانَ بِجُحُودِ شَیْءٍ مِنْ آیَاتِ اللّهِ» .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

حضرت باقر علیه السلام فرمود: دین ندارد آن کس که فرمانبرداری کسی را که نافرمانی خدا کند دین خود قرار دهد، و دین ندارد کسی که افتراء باطلی را بر خدا دین خود کند، و دین ندارد کسی که انکار یکی از آیات خدا را دین خود کند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 80 

*****

[ترجمه کمره ای] :

4-از محمد مسلم که امام باقر(علیه السّلام)فرمود: دین ندارد کسی که فرمانبری کسی را دین خود داند که نافرمانی از خدا کند،و دین ندارد کسی که به افتراء ناحقی بر خدا دین داری کند،و دین ندارد کسی که به انکار یکی از آیات خدا دین داری کند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 371 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

4-«محمد مسلم»روایت کند که امام باقر علیه السّلام فرمود:

دین ندارد کسی که فرمانبری کسی را دین خود قرار دهد و دین ندارد کسی که با تهمت ناحقی بر خدا دین داری کند،و دین ندارد کسی که به انکار یکی از آیات خدا دین داری کند.

توضیح:شاید مراد حدیث کسانی باشند که آیات خداوند را به باطل ترجمه می کنند و یا انکار می نمایند و آن را دین خود قرار می دهند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 139 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. لا دین أی لا إیمان أو لا عبادة لمن دان أی عبد الله بطاعة من عصی الله أی غیر المعصوم، فإنه لا یجوز طاعة غیر المعصوم فی جمیع الأمور، و قیل: من عصی الله من یکون حکمه معصیة و لم یکن أهلا للفتوی لمن دان أی اعتقد أی عبد الله بافتراء الباطل علی الله أی جعل هذا الافتراء عبادة أو جعل عبادته مبنیة علی الافتراء بجحود شیء من آیات الله أی أنکر شیئا من محکمات القرآن، و یحتمل أن یکون المراد بالآیات الأئمة علیهم السلام کما مر فی الأخبار.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 69 

*****

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : خَمْسٌ إِنْ(1) أَدْرَکْتُمُوهُنَّ فَتَعَوَّذُوا بِاللّهِ مِنْهُنَّ: لَمْ تَظْهَرِ الْفَاحِشَةُ فِی قَوْمٍ قَطُّ حَتّی یُعْلِنُوهَا(2) ، إِلاَّ ظَهَرَ فِیهِمُ الطَّاعُونُ وَ الاْءَوْجَاعُ الَّتِی لَمْ تَکُنْ فِی أَسْلاَفِهِمُ الَّذِینَ مَضَوْا؛ وَ لَمْ یَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَ الْمِیزَانَ ، إِلاَّ أُخِذُوا بِالسِّنِینَ(3) وَ شِدَّةِ الْمَؤُونَةِ وَ جَوْرِ السُّلْطَانِ؛ وَ لَمْ یَمْنَعُوا الزَّکَاةَ ، إِلاَّ مُنِعُوا الْقَطْرَ(4) مِنَ 2 / 374

السَّمَاءِ ، وَ لَوْ لاَ الْبَهَائِمُ لَمْ یُمْطَرُوا(5)؛ وَ لَمْ یَنْقُضُوا عَهْدَ اللّهِ وَ عَهْدَ رَسُولِهِ ، إِلاَّ سَلَّطَ اللّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ ، وَ أَخَذُوا(6) بَعْضَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ؛ وَ لَمْ یَحْکُمُوا بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ، إِلاَّ جَعَلَ اللّهُ بَأْسَهُمْ بَیْنَهُمْ» .(7)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

حضرت باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرموده: پنج چیز است که اگر بآنها برخورد کردید از آنها بخدا پناه برید: هرگز در مردمی زنا پیدا نشود که آن را آشکارا کنند جز اینکه در ایشان طاعون و دردهائی که در گذشتگان آنها سابقه نداشته پدیدار گردد، و از پیمانه و ترازو کم نگذارند جز اینکه بقحطی و سختی مخارج زندگی و ستم سلطان گرفتار شوند، و از دادن زکاة منع نکنند جز اینکه آمدن باران آسمان بر آنها ممنوع گردد و اگر بخاطر چهار پایان نبود هیچ باران بر آنها نبارد، و پیمان خدا و رسولش را نشکنند جز اینکه خداوند دشمنانشان را بر ایشان چیره کند و برخی اموالشان را بگیرد، و بغیر آنچه خدای عز و جل نازل کرده حکم نکنند جز اینکه خداوند کشمکش و ستیزه میان آنها قرار دهد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 81 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از امام باقر(علیه السّلام)که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: پنج است که اگر درک کردید از آنها به خدا پناه برید: هرگز هرزگی در مردمی آشکار نشود تا به جایی که آن را علنی سازد جز اینکه در میان آنها طاعون و دردهائی که در اسلاف گذشتۀ آنها نبوده پدیدار گردد،و از کیل و ترازو کم نگذارند جز اینکه به قحطی و سنگینی و سختی مخارج زندگی و به ستم سلطان گرفتار شوند،و زکاة را دریغ ندارند جز اینکه باران آسمان از آنها دریغ شود و اگر به خاطر چهارپایان زبان بسته نباشد به آنها باران نبارد،و عهد و پیمان خدا و رسولش را نشکنند جز آنکه خدا دشمن آنها را بر آنها مسلّط کند و برخی از آنچه را دارند بگیرد،و حکم نکنند به غیر آنچه خدا[عز و جل]نازل کرده جز اینکه خدا عز و جل کشمکش و نبرد میان آنها فراهم سازد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 373 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امام باقر علیه السّلام روایت کرده که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:

پنج چیز است که اگر درک کردی از آنها به خدا پناه برید:هرگز هرزگی در مردمی آشکار نشود تا به جائی که آن علنی سازد جز اینکه در میان آنها طاعون و دردهائی که در اسلاف گذشتۀ آن ها نبوده آشکار گردد،و از کیل و ترازو کم نگذارند جز اینکه به قحطی و سنگینی و سختی مخارج زندگی و به ستم سلطان گرفتار شوند،و زکوة را دریغ ندارد جز اینکه باران آسمان از آنها دریغ شود و اگر بخاطر چهارپایان زبان بسته نباشد به آن ها باران نبارد،و عهد و پیمان خدا و رسولش را نشکنند جز آن که خدا دشمن آنها را بر آن ها مسلّط سازد و برخی اموالشان را بگیرد و به غیر آنچه که خداوند نازل کرده حکم نکنند جز آنکه خداوند کشمکش و نبرد میان آنها فراهم سازد.

توضیح:در این حدیث برای هر گناهی کیفری مناسب با او معین شده زیرا دل که ضایع شده کننده نسل است خداوند طاعون کیفرش دهد که نسل را قطع می کند و دوم که کم فروشی می کند برای جمع آوری ثروت با قحطی و سختی در زندگی مبتلا می سازد و سومی که منع از نزول خداست با منع از نزول باران همراه است و در چهارم که ترک عدل است با ظلم و ستم مناسب است و در پنجمی که ترک شریعت است و پشت کردن به قوانین الهی با گسترش ستم و تسلط بعضی دیگر همراه است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 141 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مرسل. و خمس مبتدأ مع تنکیره مثل: کوکب أنقض الساعة، و الجملة الشرطیة خبره، أو خمس فاعل فعل محذوف أی تکون خمس، و الفاحشة الزنا، و فی القاموس السنة الجدب و القحط، و الأرض المجدبة و الجمع سنون، و فی النهایة: السنة الجدب یقال: أخذتهم السنة إذا أجدبوا و أقحطوا و المئونة القوت، و شدة المئونة ضیقها و عسر تحصیلها. و قیل: یترتب علی کل واحد منهما عقوبة تناسبه، فإن الأول لما کان فیه تضییع آلة النسل ناسبه الطاعون الموجب لانقطاعه، و الثانی لما کان القصد فیه زیادة المعیشة ناسبه القحط و شدة المئونة و جور السلطان بأخذ المال و غیره، و الثالث لما کان فیه منع ما أعطاه الله بتوسط الماء ناسبه منع نزول المطر من السماء ، و الرابع لما کان فیه ترک العدل و الحاکم العادل ناسبه تسلط العدو و أخذ الأموال، و الخامس لما کان فیه رفض الشریعة و ترک القوانین العدلیة ناسبه وقوع الظلم بینهم و غلبة بعضهم علی بعض. و أقول: یمکن أن یقال لما کان فی الأول مظنة تکثیر النسل عاملهم الله بخلافه، و فی الثالث لما کان غرضهم توفیر المال منع الله القطر لیضیق علیهم، و أشار بقوله: و لو لا البهائم لم یمطروا ، إلی أن البهائم لعدم صدور المعصیة منهم و عدم تکلیفهم، استحقاقهم للرحمة أکثر من الکفرة و أرباب الذنوب و المعاصی، کما دلت علیه قصة النملة و استسقائها، و قولها: اللهم لا تؤاخذنا بذنوب بنی آدم، و یومئ إلیه قوله تعالی.

بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً

و المراد بنقض عهد الله و عهد رسوله نقض الأمان و الذمة التی أمر الله برعایتها و الوفاء بها کما سیأتی فی باب تفسیر الذنوب: و إذا خفرت الذمة أدیل لأهل الشرک من أهل الإسلام، و هو الظاهر من الخبر الآتی أیضا، و قیل: هو نقض العهد بنصرة الإمام الحق و اتباعه فی جمیع الأمور، و الأول أظهر. و لما کان هذا الغدر للغلبة علی الخصم بالحیلة و المکر، یعاملهم بما یخالف غرضهم فیجعل بأسهم بینهم، فی القاموس : البأس العذاب و الشدة فی الحرب، أی جعل عذابهم و حربهم بینهم بتسلط بعضهم علی بعض، و یتغالبون و یتحاربون و لا ینتصف بعضهم من بعض، و ترتب هذا علی الجور فی الحکم ظاهر، و یحتمل أن یکون السبب أنهم إذا جاروا فی الحکم و حکموا للظالم علی المظلوم یسلط الله علی الظالم ظالما آخر یغلبه الله، فیصیر بأسهم و حربهم بینهم و هذا أیضا مجرب.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 72 

*****

وَ الْمِیزَانُ(1)، أَخَذَهُمُ اللّهُ بِالسِّنِینَ وَ النَّقْصِ؛ وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ، مَنَعَتِ الاْءَرْضُ(2) بَرَکَتَهَا(3) مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ کُلَّهَا(4)؛ وَ إِذَا جَارُوا فِی الاْءَحْکَامِ، تَعَاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ؛ وَ إِذَا نَقَضُوا الْعَهْدَ، سَلَّطَ اللّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ؛ وَ إِذَا قَطَعُوا(5) الاْءَرْحَامَ، جُعِلَتِ الاْءَمْوَالُ فِی أَیْدِی الاْءَشْرَارِ؛ وَ إِذَا لَمْ یَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ یَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَمْ یَتَّبِعُوا الاْءَخْیَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، سَلَّطَ اللّهُ عَلَیْهِمْ شِرَارَهُمْ، فَیَدْعُو خِیَارُهُمْ فَلاَ یُسْتَجَابُ لَهُمْ».(6)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و نیز حضرت باقر علیه السلام فرمود: که در کتاب رسول خدا یافتیم (نوشته بود): هر گاه پس از من زنا پدیدار شود مرگ ناگهانی فراوان گردد، و هر گاه از پیمانه و ترازو کم شود، خداوند آنان را بقحطی و کمی (خوار و بار و سایر وسائل زندگی) مأخوذ دارد، و هر گاه از دادن زکاة دریغ کنند، زمین برکات خود را از زراعت و میوه ها و معادن همۀ آنها (از آنان) دریغ کند، و هر گاه در احکام بناحق حکم کنند همکاری در ستم و عدوان کنند (و بستم همدیگر دچار شوند) و چون پیمان شکنی کنند خداوند دشمنشان را بر آنان مسلط کند، و چون قطع رحم کنند خداوند اموال (و ثروتها) را در دست اشرار قرار دهد، و چون امر بمعروف و نهی از منکر نکنند و پیروی از نیکان اهل بیت من ننمایند خداوند اشرار آنان را بر ایشان مسلط گرداند، پس نیکان آنها دعا کنند و مستجاب نشود.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 81 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از امام باقر(علیه السّلام)که در کتاب رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)دریافتیم که:هر گاه پس از من زنا پدیدار گردد،مرگ ناگهانی فراوان گردد و چون در کیل و وزن(پیمانۀ ترازو)کم و بیش شود،خدایشان به قحطی و کاستی مأخوذ دارد و هر گاه از زکاة دریغ کنند،زمین از برکت خود نسبت به زراعت و میوه ها و معادن همه دریغ کند و هر گاه حکم به ناحق کنند،به ستم و عدوان همکار شوند و هر گاه پیمان شکنند،خدا دشمنان را بر آنها چیره سازد و چون قطع رحم کنند،خدا مال را به دست اشرار اندازد و هر گاه امر به معروف و نهی از منکر نکنند و پیروی از نیکان خاندان من ننمایند،خدا بدان آنها را بر آنها مسلّط گرداند و نیکان آنها دعا کنند،برای آنها اجابت نشود.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 375 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-امام باقر علیه السّلام روایت کرده که در کتاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله دریافتیم که:هرگاه پس از من زنا پدیدار شود مرگ ناگهانی فرارسد و چون در کیل و وزن (پیمانۀ ترازو)کم وبیش شود،خداوند انسان را به قحطی مبتلا می سازد و هرگاه از زکوة دریغ کنند،زمین از برکت خود دریغ نماید و هرگاه حکم به ناحق کنند،به ستم دشمنی گرفتار شوند و هرگاه پیمان شکنند، خدا دشمنان را بر آن ها مسلط می سازد و چون قطع رحم کنند،خدا مال را به دست اشرار قرار دهد و هرگاه امر به معروف و نهی از منکر نکنند و پیروی از نیکان خاندان من ننمایند،خداوند مردم فاسد را بر آن ها مسلّط می سازد و نیکان آنها دعا کنند،ولی خداوند نپذیرد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 141 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. فی کتاب رسول الله سیأتی صدر هذا الحدیث فی کتاب النکاح، و فیه فی کتاب علی علیه السلام و هو أظهر، و لا تنافی بینهما لأن مملی الکتاب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و الکاتب علی علیه السلام فیجوز نسبته إلی کل منهما، و علی تقدیر المغایرة یمکن وجدانه فیهما، و فی المصباح فجأت الرجل أفجؤه مهموز من باب تعب، و فی لغة بفتحتین جئته بغتة، و الاسم الفجاءة بالضم و المد، و فی لغة وزان تمرة و فجأة الأمر مهموز من بابی تعب و نفع أیضا و فاجأه مفاجاة أی عاجلة، و قال: الطفیف مثل القلیل وزنا و معنی، و منه قیل : تطفیف المکیال و المیزان، و قد طففه فهو مطفف إذا کال أو وزن و لم یوف، انتهی. و أقول: قال تعالی:

وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ `اَلَّذِینَ إِذَا اِکْتٰالُوا عَلَی اَلنّٰاسِ یَسْتَوْفُونَ `وَ إِذٰا کٰالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ

قال البیضاوی: التطفیف البخس فی الکیل و الوزن، لأن ما یبخس طفیف أی حقیر. و فی الحدیث: خمس بخمس، ما نقض العهد قوم إلا سلط الله علیهم عدوهم، و ما حکموا بغیر ما أنزل الله إلا فشا فیهم الفقر، و ما ظهر فیهم الفاحشة إلا فشا فیهم الموت، و لا طففوا الکیل إلا منعوا النبات و أخذوا بالسنین، و لا منعوا الزکاة إلا حبس عنهم القطر. و قال

عَلَی اَلنّٰاسِ

أی منهم

یَسْتَوْفُونَ

أی یأخذون حقوقهم وافیة

وَ إِذٰا کٰالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ

أی کالوا للناس و وزنوا لهم، و المراد بالنقص نقص ریع الأرض من الثمرات و الحبوب، کما قال سبحانه:

وَ لَقَدْ أَخَذْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلثَّمَرٰاتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ . منعت الأرض علی بناء المعلوم، فیکون المفعول الأول محذوفا أی منعت الأرض الناس برکتها أو المجهول فیکون الفاعل هو الله تعالی، و الجور نقیض العدل. و هذه الفقرة تحتمل وجهین: الأول أن الجور فی الحکم و ترک العدل هو معاونة للظالم علی المظلوم، فلا یکون علی سیاق سائر الفقرات، و کان النکتة فیه أن سوء أثره و هو الاختلال فی نظام العالم لما کان ظاهرا اکتفی بتوضیح أصل الفعل و إظهار قبحه. الثانی: أن یکون المراد أنه تعالی بسبب هذا الفعل یمنع اللطف عنهم، فیتعاونون علی الظلم و العدوان حتی یصل ضرره إلی الحاکم و الظالم أیضا کما قال علیه السلام فی الخبر السابق: جعل الله بأسهم بینهم، و الظاهر أن المراد بالعهد المعاهدة مع الکفار کما عرفت. و یحتمل التعمیم، و کون قطع الأرحام سببا لجعل الأموال فی أیدی الأشرار مجرب، و له أسباب باطنة و ظاهرة، فعمدة الباطنة قطع لطف الله تعالی عنهم، و من الظاهرة أنهم لا یتعاونون فی دفع الظلم فیتسلط علیهم الأشرار و یأخذون الأموال منهم، و منها أنهم یدلون بأموالهم إلی الحکام الجائرین لغلبة بعضهم علی بعض، فینتقل أموالهم إلیهم. و إذا لم یأمروا بالمعروف قیل: یحتمل ترتب التسلیط علی ترک کل واحد منهما أو ترکهما معا، و أقول: الثانی أظهر مع أن کلا منهما یستلزم الآخر فإن ترک کل معروف منکر و ترک کل منکر معروف، و المراد بالخیار الفاعلون للمعروف الآمرون به، و التارکون للمنکر الناهون عنه، و عدم استجابة دعائهم لاستحکام الغضب و بلوغه حد الحتم و الإبرام، أ لا یری أنه لم یقبل شفاعة خلیل الرحمن علیه السلام لقوم لوط، و یحتمل أن یکون المراد بالخیار الذین لم یترکوا المعروف و لم یرتکبوا المنکر، لکنهم لم یأمروا و لم ینهوا، فعدم استجابة دعائهم لذلک کأصحاب السبت، فإن العذاب نزل علی المعتدین و الذین لم ینهوا معا و عدم استجابة دعاء المؤمنین لظهور القائم علیه السلام یحتمل الوجهین. و اعلم أن عمدة ترک النهی عن المنکر فی هذه الأمة ما صدر عنهم بعد الرسول صلی الله علیه و آله و سلم فی مداهنة خلفاء الجور، و عدم اتباع أئمة الحق علیهم، فتسلط علیهم خلفاء الجور من التیمی و العدوی و بنی أمیة و بنی العباس، و سائر الملوک الجائرین فکانوا یدعون و یتضرعون فلا یستجاب لهم، و ربما یخص الخبر بذلک لقوله و لم یتبعوا الأخیار من أهل بیتی، و التعمیم أولی.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 74 

*****

ص: 120

مَعَهُ وَ تَرَکْتَنَا، وَ إِمَّا جَلَسْتَ مَعَنَا وَ تَرَکْتَهُ».

فَقُلْتُ(1): هُوَ(2) یَقُولُ مَا شَاءَ، أَیُّ شَیْءٍ عَلَیَّ مِنْهُ إِذَا لَمْ أَقُلْ مَا یَقُولُ(3)؟

فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : «أَ مَا تَخَافُ أَنْ تَنْزِلَ(4) بِهِ نَقِمَةٌ، فَتُصِیبَکُمْ(5) جَمِیعاً ؟ أَمَا عَلِمْتَ بِالَّذِی کَانَ مِنْ أَصْحَابِ مُوسی علیه السلام ، وَ کَانَ أَبُوهُ مِنْ أَصْحَابِ فِرْعَوْنَ، فَلَمَّا لَحِقَتْ خَیْلُ فِرْعَوْنَ مُوسی(6) تَخَلَّفَ(7) عَنْهُ لِیَعِظَ أَبَاهُ، فَیُلْحِقَهُ بِمُوسی ، فَمَضی أَبُوهُ وَ هُوَ یُرَاغِمُهُ(8) حَتّی بَلَغَا طَرَفاً(9) مِنَ الْبَحْرِ، فَغَرِقَا جَمِیعاً ، فَأَتی مُوسی علیه السلام الْخَبَرُ، فَقَالَ: هُوَ فِی رَحْمَةِ اللّهِ، وَ لکِنَّ النَّقِمَةَ إِذَا نَزَلَتْ لَمْ یَکُنْ لَهَا عَمَّنْ قَارَبَ الْمُذْنِبَ دِفَاعٌ؟».(10)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

جعفری گوید: شنیدم حضرت ابو الحسن علیه السلام بمن فرمود: چرا مینگرم که تو نزد عبد الرحمن بن یعقوب هستی،(جعفری) عرضکرد: او دائی من است؟ حضرت فرمود: او در بارۀ خدا سخن ناهمواری گوید؟ خدا را (بصورت اجسام و اوصاف آن) وصف کند؟ پس یا با او همنشین شو و ما را واگذارد یا با ما بنشین و او را ترک کن عرضکردم: او هر چه میخواهد بگوید بمن چه زیانی دارد وقتی که من نگویم آنچه را که او گوید؟ ابو الحسن علیه السلام فرمود: آیا نمی ترسی از اینکه باو عذابی نازل گردد و هر دوی شما را فرا گیرد؟ آیا ندانی (داستان) آن کس را که خود از یاران موسی علیه السلام بود و پدرش از یاران فرعون، پس هنگامی که لشکر فرعون (در کنار دریا) بموسی (و یارانش) رسید،(آن پسر) از موسی جدا شد که پدرش را پند دهد و بموسی (و یارانش) ملحق سازد، و پدرش براه خود (در لشکر فرعون) میرفت و این جوان با او (در بارۀ مذهبش) ستیزه میکرد، تا اینکه هر دو بکناری از دریا رسیدند و (همین که لشکر فرعون غرق شدند) آن دو نیز با هم غرق شدند، خبر بموسی علیه السلام رسید، فرمود: او در رحمت خدا است ولی چون عذاب نازل گردد از آنکه نزدیک گنهکار است دفاعی نشود.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 82 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از جعفری،گوید:شنیدم أبو الحسن(علیه السّلام)می فرمود: چرا من می نگرم که تو نزد عبد الرحمن یعقوب هستی؟در پاسخ گفت:راستش او خال من است.امام فرمود که:او سخن ناهمواری می زند،خدا را وصف می کند(به صورت و اوصاف جسم)با اینکه خدا به وصف در نیاید یا با او بنشین و ترک ما کن،و یا با ما بنشین و ترک او کن!من گفتم:او هر چه خواهد بگوید چه مسئولیتی برای من دارد هر گاه من نگویم آنچه که او می گوید؟ أبو الحسن(علیه السّلام)فرمود:آیا نمی ترسی که به او عذابی فرود آید و به شما همه(که در گرد او هستید برسد)آیا ندانستی آن کسی را که خود از اصحاب موسی(علیه السّلام)بود و پدرش از یاران فرعون بود و چون سواران فرعون به موسی(علیه السّلام)رسیدند،از آن حضرت به جا ماند تا پدر خود را پند دهد و او را به موسی برساند،و پدرش به همراه او ستیزه کنان گذشتند تا به کناری از دریا رسیدند و هر دو غرق شدند و خبر او به موسی(علیه السّلام)رسید و فرمود:او در رحمت خدا است ولی چون بلا نازل شود از آن کسی که نزدیک گنهکار است دفاعی نمی شود.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 377 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-«جعفری»،گوید:ابو الحسن علیه السّلام به من فرمود:چرا تو را نزد عبد الرحمن یعقوب می نگرم؟در پاسخ گفت:راستش او دائی من است.امام فرمود که:او سخن ناهمواری می زند،خدا را وصف می کند(به صورت و اوصاف جسم)با اینکه خدا به وصف درنیاید یا با او بنشین و ترک ما کن،و یا با ما بنشین و ترک او کن!گفتم:او هرچه خواهد بگوید چه مسؤلیتی برای من دارد هرگاه من نگویم آنچه که او می گوید؟ ابو الحسن علیه السّلام فرمود:آیا نمی ترسی که به او عذابی وارد شود و به همه شما(که اطراف او هستید برسد)آیا نمی شناسی کسی را که خود از اصحاب موسی علیه السّلام و پدرش از یاران فرعون بود و چون سواران فرعون (در کنار دریا)به موسی(و یارانش رسیدند(آن پسر)از موسی جدا شد که پدرش را پند دهد و او را به موسی و یارانش همراه سازد،پدرش به راه خود می رفت و جوان با او پیرامون مذهبش با او ستیزه می کرد تا آنکه هر دو به کنار دریا رسیدند و همین که لشکریان فرعون غرق شدند آن دو نیز باهم غرق شدند،خبر به موسی علیه السّلام رسید،فرمود:او در رحمت خداست ولی چون عذاب نازل شود از آن کسی که نزدیک گناهکار است دفاعی نشود.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 143 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. و الجعفری هو أبو هاشم داود بن القاسم الجعفری و هو من أجلة أصحابنا، و یقال إنه لقی الرضا إلی آخر الأئمة علیهم السلام، و أبو الحسن یحتمل الرضا و الهادی علیهما السلام و یحتمل أن یکون سلیمان بن جعفر الجعفری کما صرح به فی مجالس المفید. یقول أی الرجل فقال أی ذلک الرجل، و کونه کلام بکر و الضمیر للجعفری بعید، و فی المجالس بقول لأبی و هو أظهر، و یؤید الأول فقال إنه خالی الظاهر تخفیف اللام، و تشدیده من الخلة کأنه تصحیف یصف الله أی بصفات الأجسام کالقول بالجسم و الصورة أو بالصفات الزائدة کالأشاعرة، و فی المجالس: یصف الله تعالی و یحده و هو یؤید الأول، و الواو فی قوله علیه السلام: و لا یوصف للحال، أی و الحال أنه لا یجوز وصفه بالمعنیین فأما جلست معه أی لا یمکن الجمع بین الجلوس معه و الجلوس معنا، فإن جالسته کنت فاسقا و نحن لا نجالس الفساق، مع أن الجمع بینهما مما یوهم تصویب قوله، و ظاهره مرجوحیة الجلوس مع من یجالس أهل العقائد الفاسدة، و تحریم الجلوس معهم. فیلحقه بموسی أی یدخله فی دینه أو یلحقه بعسکره و مالهما واحد فمضی أبوه أی فی الطریق الباطل الذی اختاره أی استمر علی الکفر و لم یقبل الرجوع أو مضی فی البحر و هو یراغمه أی یبالغ فی ذکر ما یبطل مذهبه، و یذکر ما یغضبه، فی القاموس: المراغمة الهجران و التباعد و المغاضبة و راغمهم نابذهم و هجرهم و عاداهم، و ترغم تغضب، و فی المجالس تخلف عنه لیعظه و أدرکه موسی و أبوه یراغمه حتی بلغا طرفا من البحر أی أحد طرفی البحر، و هو الطرف الذی یخرج منه قوم موسی من البحر. و أقول: کان المعنی هنا قریبا من طرف البحر، و فی المجالس طرف البحر فغرقا جمیعا فأتی موسی الخبر، فسأل جبرئیل عن حاله فقال له: غرق رحمه الله و لم یکن علی رأی أبیه، و لکن النقمة إلخ .

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 76 

*****

نَفْسَهُ، وَ رُبَّمَا أَرَادَ مَنْفَعَتَکَ فَضَرَّکَ، فَمَوْتُهُ خَیْرٌ مِنْ حَیَاتِهِ، وَ سُکُوتُهُ خَیْرٌ(1) مِنْ نُطْقِهِ، وَ بُعْدُهُ خَیْرٌ مِنْ قُرْبِهِ.

وَ أَمَّا الْکَذَّابُ، فَإِنَّهُ لاَ یَهْنِئُکَ(2) مَعَهُ عَیْشٌ، یَنْقُلُ حَدِیثَکَ(3)، وَ یَنْقُلُ إِلَیْکَ الْحَدِیثَ، کُلَّمَا أَفْنی أُحْدُوثَةً(4) مَطَّهَا(5) بِأُخْری(6) حَتّی أَنَّهُ یُحَدِّثُ بِالصِّدْقِ فَمَا یُصَدَّقُ(7)، وَ یُغْرِی(8) بَیْنَ النَّاسِ بِالْعَدَاوَةِ، فَیُنْبِتُ(9) السَّخَائِمَ(10) فِی الصُّدُورِ، فَاتَّقُوا اللّهَ، وَ انْظُرُوا لاِءَنْفُسِکُمْ(11)».(12)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه امیر المؤمنین علیه السلام بمنبر بالا میرفت میفرمود: برای مسلمان سزاوار است که از رفاقت با سه کس اجتناب کند: بی باک (در گفتار و کردار و هرزه)، و احمق، و دروغگو، اما شخص بی باک و هرزه، کار خود را برای تو زینت دهد، و دوست دارد که تو هم مانند او باشی، و در کار دین و آخرتت تو را یاری نکند، و رفاقت با او جفا و سخت دلی آرد، و رفت و آمدش برای تو ننگ و عار است، و اما احمق پس او بخیر و خوبی تو دستور ندهد، و در دفع شر از تو امیدی باو نیست اگر چه خود را بتعب و رنج اندازد، و چه بسا بخواهد که بتو سودی برساند (ولی بواسطۀ حماقتش) بتو زیان رساند پس مرگ او بهتر از زندگیش باشد، و خموشیش به از سخن گفتن است، و دوری اش به از نزدیکی است، و اما دروغگو هیچ گاه زندگی بهمراهی او بر تو گوارا نیست گفتۀ تو را نزد دیگران برد، و حدیث دیگران را نزد تو آرد، و هر گاه داستانی را بآخر رساند داستان دیگری بدنبالش افزاید تا آنجا که بسا راست گوید ولی باور نکنند، و در میان مردم دشمنی اندازد، و در سینۀ مردمان کینه ها برویاند، پس از خدا بترسید و خود را بپائید (که با چه کسی رفاقت می کنید و طرح دوستی می افکنید).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 85 

*****

[ترجمه کمره ای] :

6-فرمود(علیه السّلام)که:امیر المؤمنین(علیه السّلام)چون بر منبر بر می آمد می فرمود:مؤمن را سزد که از رفاقت و برادری با سه کس کناره ورزد: 1-بیباک و هرزه داری.2-احمق و نابخرد.3-کذّاب،اما بیباک و هرزه داری:کار خود را برای تو آرایش دهد و دوست دارد به مانند او باشی و به کار دین و آخرت تو با تو کمکی نکند و همراهی با او جفا و سخت دلی آرد و رفت و آمد تو با او عار و ننگ باشد،و اما احمق نابخرد:راستش این است که به خیر و خوبی به تو دستور ندهد و برای دفاع از بدی از تو امیدی به او نیست و اگر چه خود را به رنج و تلاش اندازد برای تو و بسا که خواهد ته تو سودی رساند و از نادانی به تو زیان بخشد،مرگش بهتر است از زنده بودنش و خموشیش به است از سخن گوئیش و دوریش به است از نزدیکی او، و اما کذّاب:زندگی با او بر تو گوارا و راحت نیست،گفتۀ تو را نزد دیگران برد و حدیث دیگران را برای تو آورد و هر وقت داستانی را به پایان رساند،داستان دیگری به دنبالش افزاید تا آنجا که بسا راست گوید و باور نکنند و میان مردم دشمنی افکند و کینه ها در سینه ها بادید آورد.از خدا بپرهیزید و خود را بپائید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 379 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

6-فرمود که:امیر المؤمنین علیه السّلام چون به منبر رفت می فرمود:

مؤمن را سزد که از رفاقت و برادری با سه کس کناره گیری کند:

1-بی باک و هرزه

2-احمق و نابخرد

3-کذّاب و دروغگو،

اما بی باک و هرزه:کار خود را برای تو آرایش دهد و دوست دارد به مانند او باشی و به کار دین و آخرت تو یاری نرساند و همراهی با او جفا و سخت دلی آرد و رفت وآمد تو با او عاروننگ باشد،و اما احمق نابخرد:راستش این است که به خیر و خوبی به تو دستور ندهد و برای دفاع از بدی از تو امیدی به او نیست و اگرچه برای تو خود را به رنج و تلاش اندازد و بسا که می خواهد به تو سودی برساند ولی از نادانی به تو زیان برساند،مرگش بهتر است از زنده بودنش و خموشیش بهتر است از سخن گفتنش و دوریش بهتر از نزدیکی او،و اما کذّاب:زندگی با او بر تو گوارا و راحت نیست،گفتۀ تو را نزد دیگران می برد و سخن دیگران را برای تو می آورد و هروقت داستانی را به پایان برساند،داستان دیگری به دنبالش می افزاید تا آن جا که بسا راست گوید و باور نکنند و میان مردم دشمنی افکند و کینه ها در سینه ها(که با چه کسی رفاقت دارید)برویاند از خدا بپرهیزید و مراقب خود باشید.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 147 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. و فی القاموس : مجن مجونا صلب و غلظ، و منه الماجن لمن لا یبالی قولا و فعلا کأنه صلب الوجه، و قال الجوهری: المجون أن لا یبالی الإنسان ما صنع و کان المراد بالجفاء البعد عن الآداب الحسنة، و یطلق فی الأخبار علی هذا المعنی کثیرا و هو الأنسب هنا، و یمکن أن یکون المراد به أنه یوجب غلظ الطبع، و ترک الصلة و البر، و منه الحدیث: من بدا جفا أی من سکن البادیة غلظ طبعه لقلة مخالطة الناس، و الجفاء غلظ الطبع. و قسوة أی توجب القسوة، و المدخل مصدر میمی و کذا المخرج، و یحتملان الإضافة إلی الفاعل و إلی المفعول أی دخولک علیه أو دخوله علیک، و کذا المخرج فإنه لا یشیر علیک بخیر أی إذا شاورته و لا یرجی لصرف السوء عنک أی إذا ابتلیت ببلیة و لو أجهد أی أتعب نفسه فإن کل ذلک فرع العقل. و ربما أراد منفعتک فضرک لحمقه من حیث لا یشعر فموته خیر لک من حیاته فی کل حال و سکوته عند المشورة و غیرها خیر لک من نطقه و بعده عنک أو بعدک عنه خیر لک من قربه فإن احتمال الضرر أکثر من النفع لا یهنئک بالهمز و القلب أیضا، فی المصباح هنؤ الشیء بالضم مع الهمز هناءة بالفتح و المد تیسر من غیر مشقة و لا عناء فهو هنیء، و یجوز الإبدال و الإدغام، و هنا فی الولد یهنؤنی مهموز من بابی نفع و ضرب، أی سرنی و یقول العرب فی الدعاء لیهنئک الولد بهمزة ساکنة و بإبدالها یاءا و حذفها عامی، و معناه سرنی فهو هانی و هنأنی الطعام یهنؤنی ساغ. ینقل حدیثک و ینقل إلیک الحدیث أی یکذب علیک عند الناس و یکذب علی الناس عندک، فیفسد بینک و بینهم، فقوله: کلما أفنی بیان مفسدة أخری، و هی عدم الاعتماد علی کلامه و یحتمل أن یکون الجمیع لبیان مفسدة واحدة و هو أن العمدة فی منفعة الصدیق أن یأتیک بکلام غیرک أو فعله و أن یبلغ رسالتک إلی غیره، و لما کانت عادته الکذب لا تعتمد أنت علی کلامه و لا غیرک فتنتفی الفائدتان هذا إذا لم یأت بما یوجب الإفساد و الإغراء، و إلا فمفسدته أشد فیکون قوله و یغری تأسیسا لا تأکیدا. و فی القاموس: الحدیث الخبر، و الجمع أحادیث شاذ، و الأحدوثة ما یتحدث به، و فی الصحاح الحدیث الخبر یأتی علی القلیل و الکثیر، و یجمع علی أحادیث علی غیر قیاس، قال الفراء: نری أن واحد الأحادیث أحدوثة، ثم جعلوه جمعا للحدیث و الأحدوثة ما یتحدث به، و قال : مطه یمطه أی مده، و فی القاموس مطه مده و الدلو جذبه، و حاجبیه و خده تکبر، و أصابعه مدها مخاطبا بها، و تمطط تمدد، و فی الکلام لون فیه، انتهی. و سیأتی هذا الخبر بعینه فی کتاب العشرة، و فیه مطرها و فی القاموس: مطر بی و ما مطر منه خیرا و بخیر أی ما أصابه منه خیر، و تمطرت الطیر أسرعت فی هویتها کمطرت، و علی الأول الباء فی قوله بأخری للآلة، و علی الثانی للتعدیة إلی المفعول الثانی فما یصدق علی بناء المجهول من التفعیل، و ربما یقرأ علی بناء المعلوم کینصر أی أصل الحدیث صادق، فیمطها بکذب من عنده فلا یکون صادقا لذلک و الأول أظهر، و فی القاموس : أغری بینهم العداوة ألقاها کأنه ألزقها بهم و قال الجوهری: أغریت الکلب بالصید و أغریت بینهم. و أقول: کان المعنی هنا یغری بینهم المخاصمات بسبب العداوة، أو الباء زائدة و قد قال تعالی:

فَأَغْرَیْنٰا بَیْنَهُمُ اَلْعَدٰاوَةَ وَ اَلْبَغْضٰاءَ

و یظهر من بعضهم کالجوهری أن الإغراء بمعنی الإفساد، فلا یحتاج إلی مفعول، و فی بعض النسخ فیما سیأتی و یفرق بین الناس بالعداوة، فلا یحتاج إلی تکلف، و قال : السخیمة و السخمة بالضم الحقد. و انظروا لأنفسکم أی اختاروا للمؤاخاة و المصاحبة غیر هؤلاء حیث عرفتم ضرر مصاحبتهم، أو لما نبهتکم علی ضرر مصاحبة صاحب السوء فاتقوا عواقب السوء و اختاروا للإخوة من لم تتضرروا بمصاحبتهم فی الدین و الدنیا و إن کان غیر هؤلاء کما سیأتی أفراد أخر، و قیل: المعنی فانظروا لأنفسکم و لا تقبلوا قول الکذاب و لا تعادوا الناس بقولهم، و قد قال تعالی:

إِنْ جٰاءَکُمْ فٰاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا

و لا یخلو من بعد.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 84 

*****

ص: 125

مَلْعُوناً فِی کِتَابِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی ثَلاَثَةِ(1) مَوَاضِعَ:

قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الاْءَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ»(2) .

وَ قَالَ : «الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الاْءَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ»(3).

وَ قَالَ فِی الْبَقَرَةِ: «الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الاْءَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ»(4)».(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

از حضرت صادق علیه السلام از پدرش حدیث شده که فرمود: پدرم علی بن الحسین (علیهما السلام) بمن فرمود: پنج کس را در نظر داشته باش و با آنها همراه و هم صحبت و رفیق راه مشو، من گفتم: پدر جان آنها چه کسانند؟ فرمود: بپرهیز از همراهی و رفاقت با دروغگو زیرا او بمنزلۀ سرابی است که دور را بتو نزدیک و نزدیک را بتو دور سازد، و بپرهیز از رفاقت با فاسق زیرا او ترا بفروشد بلقمه ای از خوراکی یا کمتر از آن، و بپرهیز از رفاقت با بخیل زیرا او دست از کمک بتو بوسیلۀ مالش بردارد آنگاه که تو بینهایت بدان نیازمندی، و بپرهیز از رفاقت با احمق زیرا او میخواهد بتو سود رساند (و بواسطۀ حماقتش) بتو زیان رساند، و بپرهیز از رفاقت با قاطع رحم زیرا من یافتم او را که در سه جای قرآن باو لعن شده است: خدای عز و جل فرموده است:«پس آیا امید دارید که هر گاه بسرپرستی گمارده شدید آنکه تبهکاری کنید در زمین و قطع رحم کنید، آنانند که خداوند لعنتشان کرده پس کرشان ساخت و چشم های آنها را کور کرد»(سوره محمد آیۀ 23) و نیز فرموده است:«آنان که می شکنند پیمان خدا را پس از بستنش و میبرند آنچه خداوند دستور داده که پیوند باشد، و تبهکاری کنند در زمین آنان را است لعنت و برای ایشان است بدی آن سرای»(سورۀ رعد آیۀ 24) و در سورۀ بقره (آیۀ 27) فرموده است:«آنان که پیمان خدا را پس از بستنش بشکنند و ببرند آنچه را خداوند دستور پیوندش داده و فساد کنند در زمین همانا آنانند زیان کاران».

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 85 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-از امام باقر(علیه السّلام)که پدرم فرمود:علی بن الحسین(علیهما السّلام)به من فرمود:پسر جانم!پنج کس را در نظر دار و به آنها همراه و هم سخن و رفیق راه مشو،گفتم:پدر جان!چه کسانند؟فرمود: بپرهیز از همراهی با کذّاب،زیرا که او به مانند سراب است،نزدیک کند به تو دور را و دور کند از تو نزدیک را،بپرهیز از همراهی فاسق و بدکار،زیرا او است که تو را به یک خوراکی بفروشد یا به کمتر از آن،مبادا با بخیل رفاقت کنی،زیرا او مالش را از تو دریغ دارد، به تو کمک مالی ندهد در آنگاه که بینهایت بدان نیازمندی،مبادا با احمق رفاقت کنی،زیرا او می خواهد به تو سود رساند و از نفهمی به تو زیان رساند.مبادا با کسی که قاطع رحم است رفاقت کنی،زیرا من او را در سه موضع از قرآن خدا عز و جل یافتم که به او لعن شده است:خدا عز و جل فرماید(23 سوره محمد):«بسا باشد که اگر پشت دادید در زمین تباهی به بار آورید و قطع رحم کنید آنهایند آن کسانی که خدا لعنتشان کرده است و آنها را از گوش و چشم هایشان کور نموده است»و فرموده است(24 سوره رعد):«آن کسانی که بشکنند پیمان خدا را پس از بستن آن و ببرند از آنچه خدا فرمان داده که پیوست باشد و فساد کنند در زمین،آنانند که لعنت از آن آنها است و بد خانمانی» و در بقره فرموده است :«آن کسانی که بشکنند عهد و پیمان خدا را پس از بستن آن و ببرند آنچه را خدا فرمان داده که پیوست شود و فساد کنند در زمین هم آنانند زیان کاران».

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 381 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-امام صادق علیه السّلام روایت کرده که پدرم فرمود:علی بن الحسین علیه السّلام به من فرمود:پسر جانم!پنج کس را در نظر دار و به آنها همراه و هم سخن و رفیق راه مشو،گفتم:پدر جان!آنها چه کسانی اند؟فرمود:بپرهیز از همراهی با کذّاب،زیرا که او به مانند سرب است،نزدیک کند به تو دور را و دور کند به تو نزدیک را،بپرهیز از همراهی فاسق و بدکار،زیرا اوست که تو را به یک خوراکی بفروشد یا به کمتر از آن،مبادا با بخیل رفاقت کنی،زیرا او مالش را از تو دریغ می دارد،به تو کمک مالی ندهد در وقتی که بی نهایت بدان نیازمندی،مبادا با احمق رفاقت کنی،زیرا او می خواهد به تو سود برساند ولی از نفهمی به تو زیان می رساند.مبادا با کسی که قاطع رحم است رفاقت کنی،زیرا من او را سه جا از قرآن یافتم که به او لعن شده است:خدای عز و جل فرماید:«پس آیا امید دارید که هرگاه به سرپرستی گماشته شدید در زمین تباهی به بار آورید و قطع رحم کنید:آنهایند آن کسانی که خدا لعنتشان کرده است و آنها را از گوش و چشم هایشان کور نموده است(محمد/23-24)»

و نیز فرموده است:«آن کسانی که پس از انعقاد پیمان با خدا آن را بشکنند و آنچه که خداوند به آن فرمان داده ببرند و تبهکاری کنند برای آنان در زمین لعن و در آخرت برایشان جایگاه بدی است(رعد/24)»

و باز فرموده است:«آن کسانی که عهد و پیمان با خدا را پس از بستن بشکنند و ببرند آنچه را خدا فرمان به پیوستن آن داده و در زمین فساد کنند همانا آنان از زیانکارانند(بقره/27)»

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 147 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. فإنه أی الکذاب بمنزلة السراب قال الراغب: السراب اللامع فی المفازة کالماء، و ذلک لانسرابه فی رأی العین، و یستعمل السراب فیما لا حقیقة له کالشراب فیما له حقیقة، قال تعالی:

کَسَرٰابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ اَلظَّمْآنُ مٰاءً

و قال تعالی:

وَ سُیِّرَتِ اَلْجِبٰالُ فَکٰانَتْ سَرٰاباً

انتهی. و قد یقال: المراد بالکذاب هنا من یکذب علی الله و رسوله بالفتاوی الباطلة و یمکن أن یکون إشارة إلی قوله تعالی:

وَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمٰالُهُمْ کَسَرٰابٍ بِقِیعَةٍ

إلخ. و قوله علیه السلام: یقرب ، استیناف لبیان وجه الشبه، و المستتر فیه راجع إلی الکذاب و المعنی أنه بکذبه یقرب إلیک البعید عن الحق و الواقع أو عن العقل، و کذا العکس. فإنه بائعک علی صیغة اسم الفاعل أو فعل ماض من المبایعة بمعنی البیعة، و الأول أظهر، و الأکلة إما بالفتح أی بأکلة واحدة أو بالضم أی لقمة، قال الجوهری: أکلت الطعام أکلا و مأکلا، و الأکلة المرة الواحدة حتی تشبع، و الأکلة بالضم اللقمة، تقول: أکلت أکلة واحدة، أی لقمة، و هی القرصة أیضا، و هذا الشیء أکلة لک أی طعمة، انتهی. و قد یقرأ بأکله بالإضافة إلی الضمیر الراجع إلی الفاسق، کنایة عن مال الدنیا، فقوله: و أقل من ذلک ، الصیت و الذکر عند الناس و هو بعید، و الأول أصوب کما روی فی النهج عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنه قال لابنه الحسن: یا بنی إیاک و مصادقة الأحمق فإنه یرید أن ینفعک فیضرک، و إیاک و مصادقة البخیل فإنه یقعد عنک أحوج ما تکون إلیه و إیاک مصادقة الفاجر فإنه یبیعک بالتافه، و إیاک و مصادقة الکذاب فإنه کالسراب یقرب علیک البعید و یبعد عنک القریب، و التافه: الیسیر الحقیر، و ذلک لأنه لا یخاف الله و یسهل علیه خلاف الدیانة فلا یحفظ حق المصادقة فإنه یخذلک فی ماله أی یترک نصرتک بسبب ماله أحوج ما تکون إلیه قیل: أحوج منصوب بنیابة ظرف الزمان لإضافته إلی المصدر، لکون ما مصدریة، و کما أن المصدر یکون نائبا لظرف الزمان مثل رأیته قدوم الحاج کذلک یکون المضاف إلیه أیضا نائبا و تکون تامة، و نسبة الحاجة إلی المصدر مجاز، و المقصود نسبته إلی الفاعل، و إلیه متعلق بالأحوج و الضمیر راجع إلی البخیل أو إلی ماله و قیل: أحوج منصوب علی الحال من الکاف. فی ثلاث مواضع کذا فی أکثر النسخ و کان تأنیثه بتأویل المواضع بالآیات، و فی بعضها فی ثلاثة و هو أظهر

فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ

قال البیضاوی: أی تولیتم أمور الناس و تأمرتم علیهم، أو أعرضتم و تولیتم عن الإسلام

أَنْ تُفْسِدُوا فِی اَلْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحٰامَکُمْ

تناجزا عن الولایة و تجاذبا لها أو رجوعا إلی ما کنتم علیه فی الجاهلیة من التغاور و المقاتلة مع الأقارب، و المعنی أنهم لضعفهم فی الدین و حرصهم علی الدنیا أحقاء بأن یتوقع ذلک منهم من عرف حالهم و یقول لهم: هل عسیتم أولئک المذکورون الذین لعنهم الله لإفسادهم و قطعهم الأرحام فأصمهم عن استماع الحق و قبوله و أعمی أبصارهم فلا یهتدون إلی سبیله.

اَلَّذِینَ یَنْقُضُونَ

فی الرعد و الذین و حذف العاطف سهل، لکن لیس فی بعض النسخ

وَ یُفْسِدُونَ فِی اَلْأَرْضِ

و کأنه من النساخ لوجوده فی أکثر النسخ. و فی کتاب الاختصاص و غیره عهد الله قیل: لله تعالی عهود، عهد أخذه بالعقل علی عباده بإراءة آیاته فی الآفاق و الأنفس، و بما ذکر من إقامة الحجة علی وجود الصانع و قدرته و علمه و حکمته و توحیده، و عهد أخذه علیهم بأن یقروا بربوبیته فأقروا، و قالوا بلی حین قال: أ لست بربکم، و عهد أخذه علی أهل الکتاب فی الکتب المنزلة علی أنبیائهم بتصدیق محمد صلی الله علیه و آله و سلم، و عهد أخذه علی الأمم أن یصدقوا نبیا بعث إلیهم بالمعجزات و یتبعوه و لا یخالفوا حکمه، و عهد أخذه علیهم بالولایة للأوصیاء، و عهد أخذه علی العلماء بأن یعلموا الجهال و یبینوا ما فی الکتاب و لا یکتموه، و عهد أخذه علی النبیین بأن یبلغوا الرسالة و یقیموا الذین و لا یتفرقوا فیه، و قد وقع النقض فی جمیع ذلک إلا فی الأخیر. و الضمیر فی میثاقه للعهد، و قال المفسرون: هو اسم لما تقع به الوثاقة و هی الاستحکام و المراد به ما وثق الله به عهده من الآیات و الکتب، أو ما وثقوه به من الالتزام و القبول و أن یوصل فی محل الخفض علی أنه بدل الاشتمال من ضمیر به، و فی تفسیر الإمام علیه السلام فی تفسیر آیة البقرة

اَلَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اَللّٰهِ

المأخوذ علیهم لله بالربوبیة و لمحمد صلی الله علیه و آله و سلم بالنبوة، و لعلی بالإمامة و لشیعتهما بالمحبة و الکرامة

مِنْ بَعْدِ مِیثٰاقِهِ

أی إحکامه و تغلیظه

وَ یَقْطَعُونَ مٰا أَمَرَ اَللّٰهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ

من الأرحام و القرابات أن یتعاهدهم و أفضل رحم و أوجبهم حقا رحم محمد فإن حقهم محمد کما أن قرابات الإنسان بأبیه و أمه، و محمد أعظم حقا من أبویه، کذلک حق رحمه أعظم و قطیعته أفظع و أفضح؟.

وَ یُفْسِدُونَ فِی اَلْأَرْضِ

بالبراءة فمن فرض الله إمامته، و اعتقاد إمامة من قد فرض الله مخالفته

أُولٰئِکَ

أهل هذه الصفة

هُمُ اَلْخٰاسِرُونَ

خسروا أنفسهم لما صاروا إلیه من النیران، و حرموا الجنان، فیا لها من خسارة ألزمتهم عذاب الأبد، و حرمتهم نعیم الأبد. و قیل فی

یَقْطَعُونَ مٰا أَمَرَ اَللّٰهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ

: یدخل فیه التفریق بین الأنبیاء و الکتب فی التصدیق و ترک موالاة المؤمنین، و ترک الجمعة و الجماعات المفروضة، و سائر ما فیه رفض خیرا و تعاطی شر فإنه یقطع الوصلة بین الله و بین العبد التی هی المقصودة بالذات من کل وصل و فصل، و قوله علیه السلام: وجدته ملعونا فی ثلاثة مواضع اللعن فی الآیة الأولی و الثانیة ظاهر، و أما الثالثة فلاستلزام الخسران لا سیما علی ما فسره الإمام علیه السلام اللعن و البعد من رحمة الله، و الله سبحانه فی أکثر القرآن وصف الکفار بالخسران، فقد قال تعالی:

أُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فِی اَلدُّنْیٰا وَ اَلْآخِرَةِ وَ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْخٰاسِرُونَ .و قال:

فَلاٰ یَأْمَنُ مَکْرَ اَللّٰهِ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْخٰاسِرُونَ

و قال بعد ذکر الکفار:

لاٰ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی اَلْآخِرَةِ هُمُ اَلْخٰاسِرُونَ

و قال:

فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْخٰاسِرُونَ

و قال:

وَ مَنْ یُضْلِلْ فَأُولٰئِکَ هُمُ اَلْخٰاسِرُونَ

و قال:

وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا بِالْبٰاطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللّٰهِ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْخٰاسِرُونَ

و قال:

وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ اَلْخٰاسِرُونَ

و قال:

قُلْ إِنَّ اَلْخٰاسِرِینَ اَلَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ

یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ أَلاٰ ذٰلِکَ هُوَ اَلْخُسْرٰانُ اَلْمُبِینُ

و قال:

وَ لاٰ تَکُونَنَّ مِنَ اَلَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِ اَللّٰهِ فَتَکُونَ مِنَ اَلْخٰاسِرِینَ

و قال:

وَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا بِآیٰاتِ اَللّٰهِ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْخٰاسِرُونَ

و قال:

لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ اَلْخٰاسِرِینَ

و قال

وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ اَلْإِسْلاٰمِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی اَلْآخِرَةِ مِنَ اَلْخٰاسِرِینَ

و قال:

وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمٰانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی اَلْآخِرَةِ مِنَ اَلْخٰاسِرِینَ .

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 88 

*****

وَ یَقَعُ(1) فِی الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام ،(2) فَقُمْ مِنْ عِنْدِهِ، وَ لاَ تُقَاعِدْهُ کَائِناً مَنْ کَانَ».(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

شعیب عقرقوفی گوید: پرسیدم از حضرت صادق علیه السلام از گفتار خدای عز و جل (که فرماید): «و بتحقیق فروآورده است بر شما در کتاب که اگر شنیدید بآیات خدا کفرورزی می شود یا استهزاء می شود بدانها...» تا آخر آیه (که فرماید: با ایشان ننشینید، سورۀ نساء آیه 140). حضرت فرمود: مقصود از این گفتار این است که هر گاه شنیدید که مردی حق را انکار میکند و دروغ می پندارد، و در بارۀ امامان علیهم السلام بد می گوید از نزد او برخیز و همنشین با او مشو، هر که خواهد باشد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 86 

*****

[ترجمه کمره ای] :

8-از شعیب عقرقوفی،گوید:پرسیدم از امام صادق(علیه السّلام)از قول خدا عز و جل(137 سوره نساء):«و به تحقیق نازل شده به شما در قرآن که هر گاه شنیدید به آیات خدا کفرورزی و استهزاء شود»تا آخر آیه «با آنها ننشینید تا در حدیث دیگری در آیند زیرا شما در این صورت (همنشینی با آنها)به مانند آنهائید،به راستی خدا منافقان را با کافران همه در دوزخ گرد آورد»در پاسخ فرمود:همانا مقصود از این آیه این است که وقتی شنیدید که مردی حق را انکار می کند و دروغ می شمارد و به ائمه(علیهم السّلام)بد می گوید،از نزد او برخیز و با او همنشین مشو،هر که خواهد باشد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 383 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

8-«شعیب عقرقوفی»گوید:از امام صادق علیه السّلام از قول خدای عز و جل پرسیدم:«و بر شما قرآن نازل کرد کفر ورزیده یا مورد استهزاء قرار گیرد با آنها منشینید تا به سخن دیگر بپردازند وگرنه شما مانند آنها خواهید بود و بدانید براستی که خدا منافقان و کافران را در جهنم جمع خواهد کرد(نساء/140)»در پاسخ فرمود:همانا مقصود از این آیه این است که وقتی شنیدید که مردی حق را انکار می کند و دروغ می شمرد و به ائمه علیه السّلام بد می گوید،از نزد او برخیز و با او همنشین مشو،هرکس که باشد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 149 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح.

وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی اَلْکِتٰابِ

یعنی فی القرآن و کأنه إشارة إلی قوله تعالی فی سورة الأنعام:

وَ إِذٰا رَأَیْتَ اَلَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیٰاتِنٰا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّٰی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمّٰا یُنْسِیَنَّکَ اَلشَّیْطٰانُ فَلاٰ تَقْعُدْ بَعْدَ اَلذِّکْریٰ مَعَ اَلْقَوْمِ اَلظّٰالِمِینَ

فإن الأنعام مکیة، و هذه الآیة فی سورة النساء و هی مدنیة و کأنه علیه السلام لذلک اختار هذه الآیة لإشارتها إلی الآیة الأخری أیضا، و تتمة الآیة

فَلاٰ تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّٰی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اَللّٰهَ جٰامِعُ اَلْمُنٰافِقِینَ وَ اَلْکٰافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً

،

أَنْ إِذٰا سَمِعْتُمْ

قیل: أن مفسرة، و قال البیضاوی: محففة، و المعنی أنه إذا سمعتم آیات الله، و قد ورد فی الأخبار الکثیرة أن آیات الله الأئمة علیهم السلام أو الآیات النازلة فیهم و قال علی بن إبراهیم هنا: آیات الله هم الأئمة علیهم السلام.

یُکْفَرُ بِهٰا وَ یُسْتَهْزَأُ بِهٰا

قال البیضاوی: حالان من الآیات جیء بهما لتقیید النهی عن المجالسة فی قوله:

فَلاٰ تَقْعُدُوا

إلخ، الذی هو جزاء الشرط بما إذا کان من یجالسه هازئا معاندا غیر مرجو، و یؤیده الغایة، و الضمیر فی معهم للکفرة المدلول علیهم بقوله: یکفر بها و یستهزئ بها

إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ

فی الإثم لأنکم قادرون علی الإعراض عنهم و الإنکار علیهم أو الکفر إن رضیتم بذلک أو لأن الذین یقاعدون الخائضین فی القرآن من الأخبار کانوا منافقین، و یدل علیه

إِنَّ اَللّٰهَ جٰامِعُ اَلْمُنٰافِقِینَ وَ اَلْکٰافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً

یعنی القاعدین و المقعود معهم، انتهی. و فی الآیة إیماء إلی أن من یجالسهم و لا ینهاهم هو من المنافقین کائنا من کان، أی سواء کان من أقاربک أم من الأجانب، و سواء کان ظاهرا من أهل ملتک أم لا، و سواء کان معدودا ظاهرا من أهل العلم أم لا، و سواء کان من الحکام أو غیرهم إذا لم تخف ضررا.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 90 

*****

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «مَنْ کَانَ یُوءْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْآخِرِ، فَلاَ یَقْعُدَنَّ فِی مَجْلِسٍ یُعَابُ فِیهِ إِمَامٌ، أَوْ یُنْتَقَصُ فِیهِ مُوءْمِنٌ».(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عبد الاعلی گوید: شنیدم از حضرت صادق علیه السلام که میفرمود: هر کس بخدا و روز جزا ایمان دارد نباید در مجلسی بنشیند که امامی را در آن عیب کنند یا مؤمنی را مذمت نمایند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 87 

*****

[ترجمه کمره ای] :

11-از عبد الأعلی،گوید:شنیدم امام صادق(علیه السّلام)می فرمود: هر که ایمان به خدا و روز جزا دارد،نباید در مجلسی نشیند که در آن امام یا مؤمن عیب گفته شوند یا کم شمرده شوند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 385 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

11-«عبد الاعلی»گوید:شنیدم امام صادق علیه السّلام می فرمود:

هرکس ایمان به خدا و روز قیامت دارد،نباید در مجلسی بنشیند که در آن امام یا مؤمن عیبجوئی یا تحقیر کنند.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 151 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول أو حسن و قد تقدم مثله بتغییر ما فی المتن و السند.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 92 

*****

قَالَ: فِی(1) کَفِّهِ _ : ««وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ»(2) ؛ «وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ»(3)؛ «وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ»(4)».(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و نیز آن حضرت علیه السلام فرمود: سه مجلس است که خداوند آنها را دشمن دارد، و عذاب خود را بر اهل آن بفرستد، پس با آنان ننشینید و مجالست نکنید، یکی آن مجلسی که در آن کسی باشد که در فتوای خود دروغ گوید، و دیگر مجلسی که ذکر دشمنان ما در آن تازه و نو، ولی ذکر ما در آن کهنه باشد، و دیگر مجلسی که در آن کسی است که از پیروی ما (مردم را) بازمی دارد و تو میدانی (که او چنین کسی است، عبد الاعلی گوید): سپس حضرت صادق علیه السلام سه آیه از کتاب خدا خواند که گویا در دهانش بود - یا گفت: گویا در مشتش بود-(اول این آیه بود سورۀ انعام آیه 108:) «دشنام ندهید آنان را که جز خدا میخوانند تا (آنها نیز) دشنام دهند خدا را ستمگرانه بنادانی»(دوم آیۀ 68 از همان سوره) «و هر گاه بینی آنان را که فرو روند در آیتهای ما پس رو گردان از ایشان تا فرو روند در داستانی دیگر»(سوم آیه 116 از سورۀ نحل)«و نگوئید بدان چه میستاید زبانهای شما بدروغ این حلال است و این حرام است تا بدروغ بر خدا افتراء بندید».

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 87 

*****

[ترجمه کمره ای] :

12-فرمود(علیه السّلام):سه مجلس است که خدا دشمنشان دارد و عذاب بر اهل آنها ببارد،شما با آنها ننشینید و هم مجلس نشوید: مجلسی که در آن کسی نشسته باشد که در فتوای خود دروغ بافد، و مجلسی که ذکر دشمنان ما در آن تازه و خرم است و ذکر ما در آن فرسوده و کهنه است،و مجلسی که در آن کسی ما را شکست می دهد(از پیروی ما باز می دارد خ ل)و تو می دانی،سپس امام صادق(علیه السّلام)سه آیه از کتاب خدا را خواند که گویا در مشت او بودند: 1-(108 سوره انعام):«دشنام ندهید آن کسانی که می خوانند معبودی را جز خدا تا آنها هم ندانسته به خدا دشنام گویند»2-(68 سوره انعام):«و هر گاه دیدی آن کسانی را که در آیات ما در افتاده اند از آنها رو به گردان تا در حدیث دیگری در افتند»3-(176 سوره نحل):«زبان خود را به دروغ میالائید که این حلال است و این حرام تا به دروغ بر خدا افتراء بزنید».

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 385 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

12-فرمود علیه السّلام:سه مجلس است که خدا دشمنشان دارد و عذاب بر اهل آن ببارد،شما با آنها ننشینید و هم مجلس نشوید:

1-مجلسی که در آن کسی نشسته باشد که در فتوای خود دروغ بافد.

2-مجلسی که ذکر دشمنان ما در آن تازه و خرم است و ذکر ما در آن فرسوده و کهنه است.

3-مجلسی که در آن کسی ما را شکست می دهد(از پیروزی ما باز می دارد)و تو می دانی،سپس امام صادق علیه السّلام سه آیه از کتاب خدا را خواند که گویا در دست او بودند:

1-«به کسانی که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید تا(آنها نیز)خدا را به نادانی دشنام دهند(انعام/108)»

2-«و هرگاه دیدی آن کسانی که در آیات ما فروروند پس از آنها رو را بگردان تا در داستانی دیگر وارد شوند(انعام/68)»

3-«زبان خود را به دروغ میالائید که این حلال است و این حرام تا به دروغ بر خدا افتراء ببندید(نحل/176)»

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 151 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. و کان المراد بالأخ الرضا علیه السلام ، لأن الشیخ عد إسحاق من أصحابه علیه السلام و بالعم علی بن جعفر، و کأنه کان عن أبی عبد الله علیه السلام فظن الرواة أنه زائد فأسقطوه و إن أمکن روایة علی بن جعفر عن أبیه، و الرضا علیه السلام لا یحتاج إلی الواسطة فی الروایة، و المراد بالنقمة أما العقوبة الدنیویة أو اللعنة و الحکم باستحقاق العقوبة الأخرویة، و قوله: و لا تجالسوهم إما تأکید لقوله فلا تقاعدوهم، أو المراد بالمقاعدة مطلق القعود مع المرء و بالمجالسة الجلوس معه علی وجه الموادة و المصاحبة و المؤانسة کما یقال فلان أنیسه و جلیسه، فیکون ترقیا من الأدون إلی الأعلی کما هو عادة العرب، و علیه جری قوله تعالی:

وَ لاٰ أَصْغَرَ مِنْ ذٰلِکَ وَ لاٰ أَکْبَرَ

*

و قوله سبحانه:

لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاٰ نَوْمٌ . و یحتمل العکس أیضا بأن یکون المراد بالمقاعدة من یلازم القعود کقوله تعالی:

عَنِ اَلْیَمِینِ وَ عَنِ اَلشِّمٰالِ قَعِیدٌ

أو یکون المراد بأحدهما حقیقة المقاعدة و بالأخری مطلق المصاحبة. و قد ذکروا وجوها من الفرق بین القعود و الجلوس لکن مناسبته لهذا المقام محل تأمل، و إن أمکن تحصیلها بتکلف، قال فی المصباح: الجلوس غیر القعود، فالجلوس هو الانتقال من سفل إلی علو و القعود هو الانتقال من علو إلی سفل، فعلی الأول یقال لمن هو نائم أو ساجد اجلس، و علی الثانی لمن هو قائم أقعد و قد یکون جلس بمعنی قعد متربعا، و قد یفارقه، و منه جلس بین شعبها أی حصل و تمکن، إذ لا یسمی هذا قعودا فإن الرجل حینئذ یکون معتمدا علی أعضائه الأربع، و یقال: جلس متکئا و لا یقال قعد متکئا بمعنی الاعتماد علی أحد الجانبین. و قال الفارابی و جماعة: الجلوس نقیض القیام فهو أعم من القعود، و قد یستعملان بمعنی الکون و الحصول فیکونان بمعنی واحد، و منه یقال: جلس متربعا، و قعد متربعا، و الجلیس من یجالسک، فعیل بمعنی فاعل. فی فتیاه قیل: فی للتعلیل، و نحو قوله:

فَذٰلِکُنَّ اَلَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ

و قال الجوهری: الرث الشیء البالی، و قال : صد عنه صدودا أعرض، و صده عن الأمر صدا منعه و صرفه عنه، و المراد بمن یصد عنهم أعم من ذلک المجلس و غیره، لقوله: و أنت تعلم، أی و أنت تعلم أنه ممن یصد عنا، فإن لم تعلم فلا حرج علیک فی مجالسته. قال ثم تلا الضمیر فی قال هنا و فیما سیأتی راجع إلی کل من الأخ و العم، و لذلک تکلف بعضهم و قال: الأخ و العم واحد، و المراد الأخ الرضاعی و لا یخفی بعده، أو قال کفه التردید من الراوی أی أو قال مکان فی فیه فی کفه، و علی التقدیرین الغرض التعجب من سرعة الاستشهاد بالآیات بلا تفکر و تأمل. و ترتیب الآیات علی خلاف ترتیب المطالب، فالآیة الثالثة للکذب فی الفتیا، و الأولی للثانی، إذ قد ورد فی الأخبار أن المراد بسب الله سب أولیاء الله، و إذا جلس مجلسا یذکر فیه أعداء الله فإما أن یسکت فیکون مداهنا أو یتعرض لهم فیدخل تحت الآیة، و سیأتی فی الروضة فی حدیث طویل عن الصادق علیه السلام: و جاملوا الناس و لا تحملوهم علی رقابکم تجمعوا مع ذلک طاعة ربکم، و إیاکم و سب أعداء الله حیث یسمعونکم فیسبوا الله عدوا بغیر علم، و قد ینبغی لکم أن تعلموا حد سبهم لله، کیف هو أنه من سب أولیاء الله فقد انتهک سب الله، و من أظلم عند الله ممن استسب لله و لأولیائه، فمهلا مهلا فاتبعوا أمر الله و لا حول و لا قوة إلا بالله. و روی العیاشی عنه علیه السلام أنه سئل عن هذه الآیة؟ فقال: أ رأیت أحدا یسب الله؟ فقال: لا و کیف؟ قال: من سب ولی الله فقد سب الله؟ و فی الاعتقادات عنه علیه السلام أنه قیل له: إنا نری فی المسجد رجلا یعلن بسب أعدائکم و یسبهم؟ فقال: ما له لعنه الله، تعرض بنا، قال الله:

وَ لاٰ تَسُبُّوا اَلَّذِینَ یَدْعُونَ

الآیة، قال: و قال الصادق علیه السلام فی تفسیر هذه الآیة: لا تسبوهم فإنهم یسبوا علیکم، و قال: من سب ولی الله فقد سب الله، قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم لعلی علیه السلام: من سبک فقد سبنی، و من سبنی فقد سب الله، و من سب الله فقد کبه الله علی منخریه فی النار. و الآیة الثانیة للمطلب الثالث إذ قد ورد فی الأخبار أن المراد بالآیات الأئمة علیهم السلام، و روی علی بن إبراهیم عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم، قال: من کان یؤمن بالله و الیوم الآخر فلا یجلس فی مجلس یسب فیه إمام أو یغتاب فیه مسلم، إن الله تعالی یقول فی کتابه:

وَ إِذٰا رَأَیْتَ اَلَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیٰاتِنٰا

الآیة، و قیل: الأولی للثالث، و الثانیة للثانی، و قال: الخوض فی شیء الطعن فیه کما قال تعالی:

وَ کُنّٰا نَخُوضُ مَعَ اَلْخٰائِضِینَ

و لنرجع إلی تفسیر الآیات علی قول المفسرین:

وَ لاٰ تَسُبُّوا اَلَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اَللّٰهِ

، قالوا أی لا تذکروا آلهتهم التی یعبدونها فیها من القبائح

فَیَسُبُّوا اَللّٰهَ عَدْواً

أی تجاوزا عن الحق إلی الباطل

بِغَیْرِ عِلْمٍ

أی علی جهالة بالله و ما یجب أن یذکر به. و أقول: علی تأویلهم علیهم السلام یحتمل أن یکون المعنی بغیر علم أن سب أولیاء الله سب لله

وَ إِذٰا رَأَیْتَ اَلَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیٰاتِنٰا

قالوا أی بالتکذیب و الاستهزاء بها و الطعن فیها

فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ

أی فلا تجالسهم و قم عنهم

حَتّٰی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ

قیل: أعاد الضمیر علی معنی الآیات لأنها القرآن، و قیل فی قوله

فِی آیٰاتِنٰا

حذف مضاف، أی حدیث آیاتنا بقرینة قوله فی حدیث غیره، و قال بعد ذلک:

وَ إِمّٰا یُنْسِیَنَّکَ اَلشَّیْطٰانُ

بأن یشغلک بوسوسته حتی تنسی النهی

فَلاٰ تَقْعُدْ بَعْدَ اَلذِّکْریٰ

أی بعد أن تذکره

مَعَ اَلْقَوْمِ اَلظّٰالِمِینَ

أی معهم بوضع الظاهر موضع المضمر دلالة علی أنهم ظلموا بوضع التکذیب و الاستهزاء موضع التصدیق و الاستعظام.

وَ لاٰ تَقُولُوا لِمٰا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ

قیل: اللام للتعلیل و متعلق بالنهی عنه فی لا تقولوا، و ما مصدریة، قال البیضاوی: انتصاب الکذب بلا تقولوا و

هٰذٰا حَلاٰلٌ وَ هٰذٰا حَرٰامٌ

بدل منه أو متعلق بتصف علی إرادة القول أی لا تقولوا الکذب لما تصف ألسنتکم فتقولوا هذا حلال و هذا حرام، أو مفعول لا تقولوا، أو الکذب منتصب بتصف و ما مصدریة أی لا تقولوا هذا حلال و هذا حرام لوصف ألسنتکم الکذب أی لا تحرموا و لا تحلوا بمجرد قول تنطق به ألسنتکم من غیر دلیل. و وصف ألسنتهم الکذب مبالغة فی وصف کلامهم بالکذب، کان حقیقة الکذب کانت مجهولة، و ألسنتهم تصفها و تعرفها بکلامهم، هذا و لذلک عد من من فصیح الکلام کقولهم وجهها یصف الجمال، و عینها تصف السحر

لِتَفْتَرُوا عَلَی اَللّٰهِ اَلْکَذِبَ

تعلیل لا یتضمن الغرض کما فی قوله

لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً .

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 96 

*****

تَعَالی».(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و نیز آن حضرت علیه السلام فرمود: هر که نزد دشنامگوی باولیاء خدا بنشیند خدای تعالی را نافرمانی کرده است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 88 

*****

[ترجمه کمره ای] :

14-امام صادق(علیه السّلام)فرمود: هر که نزد دشنام گوئی به اولیاء خدا نشیند،خدای تعالی را نافرمانی کرده است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 387 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

14-امام صادق علیه السّلام فرمود:هرکس نزد دشنام گوئی به اولیاء خدا بنشیند، خدای تعالی را نافرمانی کرده است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 153 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. و یدل علی تحریم الجلوس مع النواصب و إن لم یسبوا فی ذلک المجلس و هو أیضا محمول علی غیر التقیة.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 96 

*****

ابْنِ مُسْکَانَ، عَنِ الْیَمَانِ(1) بْنِ عُبَیْدِ اللّهِ، قَالَ:

2 / 380

رَأَیْتُ یَحْیَی ابْنَ أُمِّ الطَّوِیلِ(2) وَقَفَ(3) بِالْکُنَاسَةِ(4)، ثُمَّ نَادی بِأَعْلی صَوْتِهِ: مَعْشَرَ(5) أَوْلِیَاءِ اللّهِ، إِنَّا بُرَآءُ(6) مِمَّا تَسْمَعُونَ(7)، مَنْ سَبَّ عَلِیّاً علیه السلام فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللّهِ(8) ، وَ نَحْنُ بُرَآءُ مِنْ آلِ مَرْوَانَ وَ مَا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ، ثُمَّ یَخْفِضُ صَوْتَهُ، فَیَقُولُ(9): مَنْ سَبَّ أَوْلِیَاءَ اللّهِ فَلاَ تُقَاعِدُوهُ(10)؛ وَ مَنْ شَکَّ فِیمَا نَحْنُ عَلَیْهِ(11) فَلاَ تُفَاتِحُوهُ(12)؛ وَ مَنِ احْتَاجَ إِلی مَسْأَلَتِکُمْ مِنْ إِخْوَانِکُمْ فَقَدْ خُنْتُمُوهُ(13)، ثُمَّ یَقْرَأُ: «إِنّا أَعْتَدْنا لِلظّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها

ص: 132

وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً»(1)».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

یمان بن عبد اللّٰه گوید: یحیی پسر ام طویل را دیدم که در کناسه (میدان بزرگ کوفه) ایستاده و با بلندترین آوازش فریاد میزد و میگفت: ای گروه دوستان خدا ما بیزاریم از آنچه شما میشنوید، هر که علی علیه السلام را سب کند لعنت خدا بر او باد، ما بیزاریم از آل مروان و آنچه بجز از خدا می پرستند، پس صدایش را کوتاه میکرد و (آهسته تر) میگفت: هر کس اولیاء خدا را سب کرد با او ننشینید، و هر که شک دارد در آنچه ما بدان هستیم با او محاکمه نکنید، و هر که از برادرانتان نیازمند بخواهش و گدائی از شما شد باو خیانت کرده اید (یعنی پیش از اینکه خواهش کند باو عطا کنید که نیاز بسؤال پیدا نکند) سپس میخواند (این آیۀ شریفه را)«همانا ما آماده کرده ایم برای ستمکاران آتشی که فرا گرفته است بدیشان سراپردۀ آن و اگر فریاد کنند فریادرسی شوند بآبی چون آهن گداخته، بریان کند چهره ها را، چه زشت نوشابه ایست و چه زشت آسایشگاهی»(سورۀ کهف آیۀ 29).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 89 

*****

[ترجمه کمره ای] :

16-از یمان بن عبد اللّٰه،گوید:یحیی پسر ام طویل را دیدم در کناسه(میدان بزرگ کوفه)ایستاده است و سپس با بلندترین آوازش جار کشید:ای گروه اولیاء اللّٰه!راستی که ما بیزاریم از آنچه شما می شنوید،هر که علی(علیه السّلام)را سبّ کند،لعنت خدا بر او باد،ما بیزاریم از آل مروان و آنچه جز از خدا می پرستند،سپس آهسته تر می گفت:هر که به اولیاء خدا بد می گوید با او همنشینی نکنید،و هر که شکّ کند در آنچه ما بدان عقیده داریم با او هم آهنگی نکنید،و هر که از برادران دینی شما نیازمند گردد که از شما خواهش و گدائی کند،به او خیانت کرده اید،سپس این آیه را می خواند(29 سوره کهف):«ما آماده کردیم برای ستمکاران آتشی که سراپرده هایش آنان را فرا گرفته و اگر فریادرسی خواهند به آنها فریادرسی شود با آبی سوزان چون سرب گداخته که چهره ها را کباب کند،چه بد نوشابه ای است و چه بد تکیه گاهی است و متّکائی».

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 389 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

16-«یمان بن عبد اللّه»گوید:یحیی پسر ام طویل را دیدم در کناسه(میدان بزرگ کوفه) ایستاده است و سپس با بلندترین آوازش فریاد می زد:ای گروه اولیاء اللّه!راستی که ما از آنچه شما می شنوید بیزاریم،هرکس علی علیه السّلام را لعن کند،لعنت خدا بر او باد،ما از آل مروان بیزاریم و آنچه جز از خدا می پرستند،سپس آهسته تر می گفت:هرکس به اولیاء خدا بد می گوید با او همنشینی نکنید،و هرکس شک کند در آنچه ما بدان عقیده داریم با او هماهنگی نکنید،و هرکس از برادران دینی شما نیازمند گردد که از شما خواهش و گدائی کند،به او خیانت کرده اید،سپس این آیه را می خواند:«ما برای ستمکاران آتشی را فراهم کردیم که سراپرده هایشان را فراگرفته و اگر فریادرسی خواهند به کمک آنها شتافته شود و با آبی سوزان چون سرب گداخته که چهره ها را کباب کند،چه بد نوشابه ای است و چه بد تکیه گاهی است(کهف/29)»

توضیح:«یحیی بن ام طویل مطعمی»از اصحاب امام سجاد است و فضل بن شازان دراین باره گفته است در اول کار علی بن الحسین جز پنج تن نبودند که از آن جمله یحیی بن ام طویل است و از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که پس از شهادت امام حسین هم برگشتند جز سه تن که یکی از آنها یحیی بن ام طویل بود و از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که چون حجّاج او را خواست که به حضرت علی علیه السّلام لعن کند و چون این کار را نکرد حجاج او را کشت.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 155 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. و یحیی بن أم الطویل من أصحاب الحسین، و قال الفضل بن شاذان: لم یکن فی زمن علی بن الحسین علیهما السّلام فی أول أمره إلا خمسة أنفس، و ذکر من جملتهم یحیی بن أم الطویل، و روی عن الصادق علیه السلام أنه قال: ارتد الناس بعد الحسین علیه السلام إلا ثلاثة، أبو خالد الکابلی و یحیی بن أم الطویل و جبیر بن مطعم، ثم إن الناس لحقوا و کثروا، و فی روایة أخری مثله، و زاد فیها و جابر بن عبد الله الأنصاری، و روی عن أبی جعفر علیه السلام أن الحجاج طلبه و قال: تلعن أبا تراب و أمر بقطع یدیه و رجلیه و قتله. و أقول: کان هؤلاء الأجلاء من خواص أصحاب الأئمة علیهم السلام کانوا مأذونین من قبل الأئمة علیهم السلام بترک التقیة لمصلحة خاصة خفیة، أو أنهم کانوا یعلمون أنه لا ینفعهم التقیة و أنهم یقتلون علی کل حال بأخبار المعصوم أو غیره، و التقیة إنما تجب إذا نفعت مع أنه یظهر من بعض الأخبار أن التقیة إنما تجب إبقاء للدین و أهله، فإذا بلغت الضلالة حدا توجب اضمحلال الدین بالکلیة فلا تقیة حینئذ و إن أوجب القتل کما أن الحسین علیه السلام لما رأی انطماس آثار الحق رأسا ترک التقیة و المسالمة. و قال الفیروزآبادی : الکناسة بالضم موضع بالکوفة، و البراء إما بالفتح مصدر، و الحمل للمبالغة، أو بالضم أو الکسر جمع بریء، أو کعلماء جمعه أیضا کما مر. مما تسمعون أی من سب أمیر المؤمنین علیه السلام و مدح أئمة الجور و ما یعبدون من دون الله إشارة إلی أنهم علی کفرهم الأصلی یظهرون الإسلام و یبطنون الکفر، أو إلی أن ترکهم الطاعة لأئمة المنصوبین من قبل الله و طاعتهم خلفاء الجور بمنزلة الشرک، فالمراد بمن یعبدون من دون الله الطواغیت. ثم یخفض ذکر المضارع مکان الماضی للإشعار بتکرر وقوع ذلک منه فیما نحن علیه أی مذهب الإمامیة. و قال فی النهایة : الفتح الحکم، و منه حدیث ابن عباس: ما کنت أدری ما قوله عز و جل

رَبَّنَا اِفْتَحْ بَیْنَنٰا وَ بَیْنَ قَوْمِنٰا

حتی سمعت بنت ذی یزن تقول لزوجها: تعال أفاتحک، أی أحاکمک، و منه الحدیث: لا تفاتحوا أهل القدر، أی لا تحاکموهم، و قیل: لا تبتدئوهم بالمجادلة و المناظرة، و فی القاموس: فاتح جامع و قاضی، و تفاتحا کلاما بینهما تحافتا دون الناس فقد خنتموه الغرض الحث علی الإعطاء قبل سؤالهم حتی لا یحتاجوا إلی المسألة، فإن العطیة بعد السؤال جزاؤه کما قاله الحکماء، و وردت به الأخبار و قیل: المعنی إن لم تعطوه فقد خنتموه و هو بعید.

أَحٰاطَ بِهِمْ سُرٰادِقُهٰا

فی القاموس: السرادق کلما أحاط بشیء من حائط أو مضرب أو خباء، و قال البیضاوی: أی فسطاطها شبه به ما یحیط بهم من النار، و قیل: السرادق الحجرة التی تکون حول الفسطاط، و قیل: سرادقها دخانها و قیل: حائط من نار

وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا

من العطش

کَالْمُهْلِ

أی کالجسد المذاب و قیل: کدردی الزیت

یَشْوِی اَلْوُجُوهَ

إذا قدم لیشرب من فرط حرارته

بِئْسَ اَلشَّرٰابُ

المهل

وَ سٰاءَتْ

النار

مُرْتَفَقاً

أی متکئا، و أصل الاتفاق نصب المرفق تحت الخد، و هو لمقابلة قوله: و حسنت مرتفقا، و إلا فلا ارتفاق لأهل النار.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 99 

*****

قَالَ: «وَ اکْتُبْ(1): «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لاِءَمْرِ اللّهِ إِمّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ»(2)».

قَالَ: «وَ اکْتُبْ: «إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدَانِ(3) لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً(4) وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلاً»(5) : لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً(6) إِلَی الْکُفْرِ، وَ لاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً إِلَی الاْءِیمَانِ «فَأُولئِکَ عَسَی اللّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ»(7)».

قَالَ: «وَ اکْتُبْ: «أَصْحَابُ الاْءَعْرَافِ»(8)». قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا أَصْحَابُ الاْءَعْرَافِ؟ قَالَ: «قَوْمٌ اسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَ سَیِّئَاتُهُمْ، فَإِنْ أَدْخَلَهُمُ النَّارَ فَبِذُنُوبِهِمْ ، وَ إِنْ أَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ فَبِرَحْمَتِهِ». (9)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

حمزة بن طیار گوید: حضرت صادق علیه السلام بمن فرمود: مردم بر شش گونه هستند، گوید: عرضکردم: اجازه میفرمائید آن را بنویسم؟ فرمود: آری، عرضکردم: چه بنویسم؟ فرمود: بنویس اهل وعید از اهل بهشت و دوزخ. و بنویس:«و دیگران که اعتراف کردند بگناهان خویش و بیامیختند کردار خوب را با کردار بد» (سورۀ توبه آیۀ 102) گوید: عرض کردم: اینها کیانند؟ فرمود: وحشی (کشنده حضرت حمزه بن عبد المطلب سید الشهداء عموی پیغمبر اکرم «صلّی الله علیه و آله») از اینهاست، فرمود: و بنویس «و دیگران که بامید خدایند یا عذابشان کند یا توبه شان بپذیرد»(سوره توبه آیۀ 106). و بنویس «مگر ناتوانان از مردان و زنان و کودکان که نه چاره ای توانند و نه راه بجائی برند» که نه چاره ای بسوی کفر دارند و نه راهی بایمان دارند «اینها را امید است خداوند درگذرد از ایشان»(سورۀ نساء آیۀ 98-99). فرمود: و بنویس اصحاب اعراف، گوید: عرضکردم: اصحاب اعراف کیانند؟ فرمود: مردمی که کارهای نیک و کارهای بد آنها برابر باشد، پس اگر آنها را بدوزخ برد بسبب گناهانشان است، و اگر ببهشت برد رحمت اوست.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 90 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از حمزة بن طیّار،گوید:امام صادق(علیه السّلام)به من فرمود: مردم بر شش صنف باشند،گوید:گفتم:به من اجازه می دهید که بنویسم؟فرمود:آری،گفتم:چه بنویسم؟فرمود: بنویس: 1-اهل و عید(یعنی مکلفان مسئول)از اهل بهشت و دوزخ- بنویس(102 سوره توبه): 2-«دیگرانی که به گناهانشان اعتراف دارند،کردار خوب را با کردار بد در آمیخته اند»گوید:گفتم:اینان کیانند؟فرمود:وحشی از اینها است-گوید:فرمود:بنویس(106 سوره توبه): 3-«و دیگرانی که در عاقبت خود به امر خدایند یا آنها را عذاب کند و یا آنکه از آنها درگذرد و به آنها ببخشد»،گوید:فرمود: بنویس(98 سوره نساء): 4-«جز مستضعفان از مردان و زنان و کودکان که نه چاره ای توانند و نه به راهی پی برند،چاره ای ندارند که به کفر گرایند و راهی هم به ایمان ندارند»(99 سوره نساء): 5-«آنهایند که بسا باشد خدا ازشان درگذرد»فرمود:بنویس: 6-اصحاب اعراف را،گوید:گفتم:اصحاب اعراف چیستند؟فرمود:مردمی که حسنات و سیئات آنها برابر باشد،و اگر آنها را به دوزخ برد،به کیفر گناهان آنها است و اگر آنها را به بهشت برد از رحمت و مهربانی او است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 389 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-حمزه بن طیّار،گوید:امام صادق علیه السّلام به من فرمود:

مردم شش گروه اند،گوید:عرض کردم:به من اجازه می دهید که بنویسم؟فرمود:آری، گفتم:چه بنویسم؟فرمود:بنویس:1-اهل وعید از اهل بهشت و دوزخ-و بنویس:

2-«و دیگران که به گناهانشان اعتراف کردند و کردار خوب با کردار بد به هم درآمیختند(توبه/102)»گوید:عرض کردم:اینان کیانند؟

فرمود:وحشی(از کشنده حمزه در جنگ احد)از اینهاست-فرمود:و بنویس:3-«و دیگران که به امید خدایند یا آنها را عذاب کند و یا از آنها درگذرد و ببخشد(توبه/106)»گوید:فرمود:و بنویس:

4-«مگر آن گروه از مردان و زنان و کودکان که به راستی ناتوان بودند که راهی برای گریز از آن محیط کفر نداشتند(نساء/98)»5-«آنها امیدوار به عفو و بخشش خداوندند که گناهانشان را ببخشد(نساء/99)»فرمود بنویس:6-اصحاب اعراف را، گوید:عرض کردم:اصحاب اعراف کیانند؟فرمود:مردمی که حسنات و سیئات آنها برابر باشد،و اگر آنها را به دوزخ برد،به کیفر گناهان آنهاست و اگر آنها را به بهشت برد از رحمت و مهربانی اوست.

توضیح:انحصار مردم به شش گروه به این خاطر است که مردم یا کافر باشند و یا مؤمن یا نه این و نه آن یعنی نه حق را فهمیده و نه انکارش کرده و مؤمن خود چهار نوع است:1-مؤمن کامل که گناهی نکرده و اهل بهشت است 2-مؤمن گنهکاری که توبه کرده و خوب و بدش را به هم آمیخته 3-مؤمن گنهکاری که توبه نکرده و کار خوبش بیش از کار بد اوست و کارش با خداست 4-کسی که کار خویش نمی چربد و توبه هم نکرده و از گروه اعراف است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 155 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. الناس ستة أصناف قیل: لعل وجه الحصر أن الناس إما مؤمن أو کافر أو لا هذا و لا ذاک، و الأخیر هم المستضعفون الذین لا یقرون بالحق و لا ینکرونه، و الثانی هم أهل النار قطعا، و الأول إما مؤمن کامل سابق بالخیرات لم یصدر منه ذنب أصلا أولا، و الأول هم أهل الجنة قطعا، و الثانی إما أن یتوب عن ذنبه أو لا و الأول هم

آخَرُونَ اِعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صٰالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً

عَسَی اَللّٰهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ

أی یقبل توبتهم، و الثانی إما أن تغلب حسناته علی سیئاته أو لا، و الأول هم

آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللّٰهِ إِمّٰا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّٰا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ

و الثانی هم أصحاب الأعراف، انتهی. و أقول: قد عرفت أن مصطلح الآیات و الأخبار فی الإیمان و الکفر غیر مصطلح المتکلمین، و أن المؤمن غالبا یطلق علی من صحت عقائده و عمل بفرائض الله و اجتنب الکبائر، فهو من أهل الوعد بالجنة، و یدخلها البتة و یقابله أقسام کثیرة، فلذا تنقسم الفرق ستة أقسام، فالأول و الثانی أهل الوعد و الوعید، اکتفی بأحدهما تغلیبا، و فی بعض النسخ الوعد لذلک، و فی بعضها الوعدین و هو أظهر، أی الذین یتحقق فیهم وعد الثواب و وعید العقاب قطعا إذا ماتوا علی إحدی الحالتین. و قوله: من أهل الجنة و النار بیان لأهل الوعید، أی جزما، و هم الذین قال الله تعالی فیهم فی سورة التوبة:

وَعَدَ اَللّٰهُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِنٰاتِ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا وَ مَسٰاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنّٰاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوٰانٌ مِنَ اَللّٰهِ أَکْبَرُ ذٰلِکَ هُوَ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِیمُ

و قال فی تلک السورة أیضا

وَعَدَ اَللّٰهُ اَلْمُنٰافِقِینَ وَ اَلْمُنٰافِقٰاتِ وَ اَلْکُفّٰارَ نٰارَ جَهَنَّمَ خٰالِدِینَ فِیهٰا هِیَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اَللّٰهُ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُقِیمٌ

فهاتان الفرقتان أهل الوعدین و قال أیضا فی تلک السورة:

وَ آخَرُونَ اِعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ . قال الطبرسی: یعنی من أهل المدینة أو من الأعراب آخرون أقروا بذنوبهم و لیس براجع إلی المنافقین، و الاعتراف و الإقرار بالشیء عن معرفة

خَلَطُوا عَمَلاً صٰالِحاً

یعنی أنهم یفعلون أفعالا جمیلة و أفعالا سیئة قبیحة، و التقدیر و عملا آخرا سیئا

عَسَی اَللّٰهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ

،قال المفسرون: عسی من الله واجبة و إنما قال عسی حتی یکونوا بین طمع و إشفاق، فیکون ذلک أبعد من الاتکال علی العفو و إهمال التوبة

إِنَّ اَللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

هذا تعلیل لقبول التوبة من العصاة. ثم قال (ره): قال أبو حمزة: بلغنا أنهم ثلاثة نفر من الأنصار: أبو لبابة بن عبد المنذر، و ثعلبة بن ودیعة، و أوس بن حذام، تخلفوا عن رسول الله عند مخرجه إلی تبوک، فلما بلغهم ما أنزل فیمن تخلف عن نبیه صلی الله علیه و آله و سلم أیقنوا بالهلاک فأوثقوا أنفسهم بسواری المسجد، فلم یزالوا کذلک حتی قدم رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فسأل عنهم فذکروا أنهم أقسموا لا یحلون أنفسهم حتی یکون رسول الله محلهم، فقال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: و أنا أقسم لا أکون أول من حلهم إلا أن أو مر فیهم بأمر، فلما نزل

عَسَی اَللّٰهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ

عمد رسول الله إلیهم فحلهم فانطلقوا فجاءوا بأموالهم إلی رسول الله فقالوا: هذه أموالنا التی خلفتنا عنده فخذها و تصدق بها عنا، فقال علیه السلام: ما أمرت فیها بأمر، فنزل:

خُذْ مِنْ أَمْوٰالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ

الآیات. و قیل: إنهم کانوا عشرة رهط منهم أبو لبابة عن ابن عباس، و روی عن أبی جعفر علیه السلام أنها نزلت فی أبی لبابة و لم یذکر معه غیره، و سبب نزولها فیه ما جری منه فی بنی قریظة حین قال: إن نزلتم علی حکمه فهو الذبح، و به قال مجاهد. و قیل: نزلت فیه خاصة حین تأخر عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی غزوة تبوک، فربط نفسه بساریة کما تقدم. قال: وحشی منهم قال فی القاموس: وحشی بن حرب صحابی و هو قاتل حمزة رضی الله عنه فی الجاهلیة، و مسیلمة الکذاب فی الإسلام. و أقول: أدرجه علیه السلام فی هذا الصنف و أدرجه أبوه علیه السلام فیما سیأتی فی المرجون لأمر الله، و لعله قد یطلق المرجون علی المعنی الشامل للصنفین جمیعا، و یمکن أن یکون بین الصنفین عموم و خصوص و إنما أوردهما للاستشهاد بالآیتین،

وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللّٰهِ

أی مؤخرون موقوفون لما یرد من أمر الله فیهم. و قال قال الأزهری: إلا رجاء تهمز و لا تهمز أرجأت الأمر و أرجیته أخرته

إِمّٰا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّٰا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ

و إما لوقوع أحد الشیئین و الله سبحانه عالم بما یصیر إلیه أمرهم، و لکنه سبحانه خاطب العباد بما عندهم،

وَ اَللّٰهُ عَلِیمٌ

بما یؤول إلیه حالهم

حَکِیمٌ

فیما یفعله بهم. و قال (ره): قال مجاهد و قتادة: نزلت الآیة فی هلال بن أمیة و مرارة بن الربیع و کعب بن مالک، و هم من الأوس و الخزرج، و کان کعب بن مالک رجل صدق غیر مطعون علیه، و إنما تخلف توانیا عن الاستعداد حتی فإنه المسیر، و انصرف رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فقال: و الله ما لی من عذر و لم یعتذر إلیه بالکذب، فقال صلی الله علیه و آله و سلم: صدقت قم حتی یقضی الله فیک، و جاء الآخران فقالا مثل ذلک و صدقا، فنهی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم من مکالمتهم و أمر نساءهم باعتزالهم حتی ضاقت علیهم الأرض بما رحبت، فأقاموا علی ذلک خمسین لیلة، و بنی کعب خیمة علی سلع فیکون فیها وحده، ثم نزلت التوبة علیهم بعد الخمسین فی اللیل، و هی قوله:

وَ عَلَی اَلثَّلاٰثَةِ اَلَّذِینَ خُلِّفُوا

الآیة، فأصبح المسلمون یبتدرونهم و یبشرونهم، انتهی. أقول: یظهر مما ذکروه أن هؤلاء أیضا کانوا تائبین فالفرق بینهم و بین الفرقة السابقة مشکل إلا أن یکون الفرق باختلاف مراتب ذنوبهم و مراتب توبتهم و سیأتی فی الأخبار الآتیة وجوه أخری من الفرق بحسب ضعف الإیمان و قوته و کمال إتمام الحجة علیهم و عدمه.

إِلاَّ اَلْمُسْتَضْعَفِینَ

أقول: سابقه هذه الآیة:

إِنَّ اَلَّذِینَ تَوَفّٰاهُمُ اَلْمَلاٰئِکَةُ

أی یقبض أرواحهم

ظٰالِمِی أَنْفُسِهِمْ

أی فی حال هم فیها ظالمو أنفسهم

قٰالُوا فِیمَ کُنْتُمْ

أی قالت لهم الملائکة فی أی شیء کنتم من دینکم؟ علی وجه التقریر و التوبیخ

قٰالُوا کُنّٰا مُسْتَضْعَفِینَ فِی اَلْأَرْضِ

فیستضعفنا أهل الشرک بالله فی أرضنا و بلادنا

قٰالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اَللّٰهِ وٰاسِعَةً فَتُهٰاجِرُوا فِیهٰا

أی فتخرجوا من أرضکم و دورکم و تفارقوا من یمنعکم من الإیمان بالله و رسوله

فَأُولٰئِکَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ وَ سٰاءَتْ مَصِیراً، `إِلاَّ اَلْمُسْتَضْعَفِینَ

أی الذین استضعفهم المشرکون

مِنَ اَلرِّجٰالِ وَ اَلنِّسٰاءِ وَ اَلْوِلْدٰانِ لاٰ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً

أی یعجزون عن الهجرة لإعسارهم و قلة حیلتهم

وَ لاٰ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً

فی الخلاص من مکة

فَأُولٰئِکَ عَسَی اَللّٰهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ

لعذرهم فی ترک الهجرة

وَ کٰانَ اَللّٰهُ عَفُوًّا غَفُوراً . هذا علی تفسیر المفسرین، و علی تأویله علیه السلام لا یستطیعون حیلة إلی الکفر أی لا یقدرون علی إلقاء الشبه القویة فی الکفر، و لا علی الرسوخ فیه

وَ لاٰ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً

إلی الإیمان أی لبلاهتهم و قلة عقلهم و معرفتهم لا یستولون علی معرفة الحق و الثبات فیه، فلهم فی ذلک عذر یمکن أن یعفو الله عنهم، و لعله من بطون الآیة، و یمکن تطبیقه علی ظاهر الآیة أیضا بأن یکونوا فی مکة غیر عارفین بالإسلام و شرائعه و دلائله، و کانوا بین المشرکین و لم یمکنهم تحصیل ذلک هناک، و لما سمعوا بعثة الرسول کان یجب علیهم الهجرة لیتم علیهم الحجة و یستقروا فی الدین، فمنهم من کان یمکنه ذلک و لم یفعل فهو غیر معذور و لذا تقول لهم الملائکة:

أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اَللّٰهِ وٰاسِعَةً

؟و منهم من لم یمکنهم ذلک فعسی أن یقبل الله عذرهم. و أما الأعراف فقد مر تفسیرها، و قال بعض المفسرین: هو سور بین الجنة و النار، و هو السور المذکور فی قوله تعالی:

فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بٰابٌ

و قیل: أی حاجة إلی ضرب هذا السور، و الجنة فوق السماوات و الجحیم فی أسفل سافلین؟ و أجیب بأن بعد أحدهما عن الآخر لا یمنع أن یکون بینهما سور و حجاب و له أسفل و أعلی، و علی أعلاه رجال یعرفون کلا بسیماهم، أجلسهم الله تعالی فی ذلک المکان العالی إظهارا لشرفهم، و لیکونوا مشرفین مطلعین علی أحوال الخلائق، و هم کما کانوا فی الدنیا شهداء علی أهل الإیمان و أهل الکفر و أهل الطاعة و أهل المعصیة کذلک یکونون شهداء فی ذلک الیوم علیهم، ثم إنه تعالی ینقلهم إلی أعلی درجات الجنة و علی أسفله قوم تساوت حسناتهم و سیئاتهم، أوقفهم الله تعالی علیه لأنها درجة متوسطة بین الجنة و النار، و یمکن أن ینتقل بعضهم أو کلهم بعد ذلک إلی الجنة بفضله تعالی. و أقول: یحتمل أن یکون الغرض من التقسیم بیان الواسطة بین المؤمن و الکافر بذکر آیات تدل علی ذلک و إن کان بعض الأقسام متداخلة أو متساویة، و سیأتی وجوه أخر إنشاء الله تعالی.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 104 

*****

الاْءَعْرَافِ(1)».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و نیز حمزة بن طیار از آن حضرت علیه السلام حدیث کند که فرمود: مردم شش دسته اند که بسه دسته برگردند. ایمان، کفر، گمراهی، و ایشان اهل دو وعدند که خداوند بآنها وعده بهشت و دوزخ داده است: مؤمنان، و کافران، و ناتوانان، و آنان که بامید خدایند (و کارشان با خدا است) یا عذابشان کند و یا توبه شان را بپذیرد، و آنان که بگناهان خویش اعتراف کنند و کردار خوب را با کردار بد بهم آمیخته اند، و دیگر اهل اعراف هستند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 91 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از حمزة بن طیّار که امام صادق(علیه السّلام)فرمود: مردم شش دسته اند و هر شش به سه دسته بر گردند:ایمان و کفر و گمراهی،و ایشان اهل دو وعدند،آن کسانی که خدا به آنها وعدۀ بهشت و دوزخ داده است:مؤمنان و کافران و مستضعفان و آنان که کارشان با خدا است یا عذابشان می کند و یا توبۀ آنها را می پذیرد و آنان که اعتراف کنند به گناهان خود،در هم آمیخته اند کردار خوب را با کردار دیگری بد،و دیگر اعراف هستند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 391 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-«حمزة بن طیّار»روایت کرده که امام صادق علیه السّلام فرمود:مردم شش گروه اند که به سه دسته برگردند:ایمان،کفر،گمراهی،و ایشان اهل دو عده اند،آن کسانی که خدا به آنها وعدۀ بهشت و دوزخ داده است:مؤمنان و کافران و مستضعفان و آنان که کارشان با خداست یا عذابشان کند و یا توبۀ آنها را بپذیرد و آنان که به گناهان خود اعتراف کنند و کارهای خوب خود با کارهای بد خویش به هم آمیخته اند و دیگر اهل اعراف اند.

توضیح:جمعی بر این باورند که گمراهان چهار دسته اند که با اهل ایمان شش دسته شوند:1- اهل بهشت که مؤمنانند 2-اهل دوزخ که کافرانند 3-ناتوانان و مستضعفان که ایمان و کفر را فهمیده اند و مانند کودکان و دیوانگان اند 4-کسانی که در دین تکلیفی ندارند و کارشان با خداست یا عذابشان کند و یا از آنها درگذرد 5-فاسقان و بدکاران از مؤمنان اند که کار خوب و بد هر دو دارند و به گناهان خود اعتراف می کنند و ممکن است مورد عفو و بخشش خداوند قرار گیرند 6- اصحاب اعراف اند که گناه و ثوابشان نسبت به هم برتری و اضافه ندارند که یا به بهشت روند و یا به جهنم و در اعراف بمانند تا خداوند تکلیفشان را روشن کند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 157 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن. الناس علی ست فرق أقول: مضمونه قریب من مفاد الخبر السابق، و الضمیر فی قوله: و هم ، راجع إلی الست فرق، و الوعد أعم من الوعید، و النسخ هنا أیضا مختلفة کالسابق، و هو إشارة إلی فریقین إحداهما أهل وعد الجنة، و قوله: المؤمنون بیان له، و الأخری أهل وعید النار، و قوله: و الکافرون بیان له، و قیل: هم راجع إلی أهل الضلال و الواو فی قوله: و النار بمعنی مع، أی وعدهم الله الجنة و النار معا، و قوله: المؤمنون، و ما بعده خبر مبتدإ محذوف، و التقدیر الست فرق المؤمنون إلخ و لا یخفی بعده. و قیل: یعنی إن الناس ینقسمون أولا إلی ثلاث فرق بحسب الإیمان و الکفر و الضلال، ثم إن أهل الضلال ینقسمون إلی أربع فیصیر المجموع ست فرق: الأولی أهل الوعد بالجنة، و هم المؤمنون و أرید بهم من آمن بالله و بالرسول و بجمیع ما جاء به الرسول صلی الله علیه و آله و سلم إما بقلبه أو بلسانه أو خالف الله فی شیء من کبائر الفرائض استخفافا. و الثالثة : المستضعفون و هم الذین لا یهتدون إلی الإیمان سبیلا، لعدم استطاعتهم کالصبیان و المجانین و البله، و من لم تصل الدعوة إلیه. و الرابعة : المرجون لأمر الله و هم المؤخر حکمهم إلی یوم القیامة من الإرجاء بمعنی التأخیر یعنی لم یأت لهم وعد و لا وعید فی الدنیا، و إنما أخر أمرهم إلی مشیة الله فیهم إما یعذبهم و إما یتوب علیهم ، و هم الذین تابوا من الکفر و دخلوا فی الإسلام إلا أن الإسلام لم یتقرر فی قلوبهم و لم یطمئنوا إلیه بعد، و منهم المؤلفة قلوبهم و من یعبد الله علی حرف، قبل أن یستقرا علی الإیمان أو الکفر، و هذا التفسیر للمرجین بحسب هذا التقسیم الذی فی هذا الحدیث. و الخامسة: فساق المؤمنین الذین خلطوا عملا صالحا و آخر سیئا ثم اعترفوا بذنوبهم فعسی الله أن یتوب علیهم. و السادسة : أصحاب الأعراف و هم قوم استوت حسناتهم و سیئاتهم لا یرجح إحداهما علی الأخری لیدخلوا به الجنة و النار، فیکونون فی الأعراف حتی یرجح أحد الأمرین بمشیة الله سبحانه.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 106 

*****

الْمِطْمَارَ، قَالَ: «وَ مَا الْمِطْمَارُ؟» قُلْتُ: التُّرُّ(1)، فَمَنْ وَافَقَنَا مِنْ عَلَوِیٍّ أَوْ(2) غَیْرِهِ(3)، تَوَلَّیْنَاهُ؛ وَ مَنْ خَالَفَنَا مِنْ عَلَوِیٍّ أَوْ غَیْرِهِ(4)، بَرِئْنَا مِنْهُ.

2 / 383

فَقَالَ لِی : «یَا زُرَارَةُ، قَوْلُ اللّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ، فَأَیْنَ الَّذِینَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ(5) لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلاً»(6)؟ أَیْنَ الْمُرْجَوْنَ لاِءَمْرِ اللّهِ(7)؟ أَیْنَ الَّذِینَ «خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً»(8)؟ أَیْنَ «أَصْحَابُ الاْءَعْرَافِ» (9)؟ أَیْنَ «الْمُوءَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ»؟».(10)

وَ زَادَ حَمَّادٌ فِی الْحَدِیثِ، قَالَ(11): فَارْتَفَعَ صَوْتُ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ صَوْتِی حَتّی(12) کَانَ(13) یَسْمَعُهُ مَنْ عَلی بَابِ الدَّارِ(14).

ص: 136

وَ زَادَ(1) فِیهِ جَمِیلٌ، عَنْ زُرَارَةَ: فَلَمَّا کَثُرَ الْکَلاَمُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ، قَالَ لِی: «یَا زُرَارَةُ، حَقّاً عَلَی اللّهِ أَنْ یُدْخِلَ(2) الضُّلاَّلَ الْجَنَّةَ».(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و نیز حمزة بن طیار از آن حضرت علیه السلام حدیث کند که فرمود: مردم شش دسته اند که بسه دسته برگردند. ایمان، کفر، گمراهی، و ایشان اهل دو وعدند که خداوند بآنها وعده بهشت و دوزخ داده است: مؤمنان، و کافران، و ناتوانان، و آنان که بامید خدایند (و کارشان با خدا است) یا عذابشان کند و یا توبه شان را بپذیرد، و آنان که بگناهان خویش اعتراف کنند و کردار خوب را با کردار بد بهم آمیخته اند، و دیگر اهل اعراف هستند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 91 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از حمزة بن طیّار که امام صادق(علیه السّلام)فرمود: مردم شش دسته اند و هر شش به سه دسته بر گردند:ایمان و کفر و گمراهی،و ایشان اهل دو وعدند،آن کسانی که خدا به آنها وعدۀ بهشت و دوزخ داده است:مؤمنان و کافران و مستضعفان و آنان که کارشان با خدا است یا عذابشان می کند و یا توبۀ آنها را می پذیرد و آنان که اعتراف کنند به گناهان خود،در هم آمیخته اند کردار خوب را با کردار دیگری بد،و دیگر اعراف هستند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 391 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-«حمزة بن طیّار»روایت کرده که امام صادق علیه السّلام فرمود:مردم شش گروه اند که به سه دسته برگردند:ایمان،کفر،گمراهی،و ایشان اهل دو عده اند،آن کسانی که خدا به آنها وعدۀ بهشت و دوزخ داده است:مؤمنان و کافران و مستضعفان و آنان که کارشان با خداست یا عذابشان کند و یا توبۀ آنها را بپذیرد و آنان که به گناهان خود اعتراف کنند و کارهای خوب خود با کارهای بد خویش به هم آمیخته اند و دیگر اهل اعراف اند.

توضیح:جمعی بر این باورند که گمراهان چهار دسته اند که با اهل ایمان شش دسته شوند:1- اهل بهشت که مؤمنانند 2-اهل دوزخ که کافرانند 3-ناتوانان و مستضعفان که ایمان و کفر را فهمیده اند و مانند کودکان و دیوانگان اند 4-کسانی که در دین تکلیفی ندارند و کارشان با خداست یا عذابشان کند و یا از آنها درگذرد 5-فاسقان و بدکاران از مؤمنان اند که کار خوب و بد هر دو دارند و به گناهان خود اعتراف می کنند و ممکن است مورد عفو و بخشش خداوند قرار گیرند 6- اصحاب اعراف اند که گناه و ثوابشان نسبت به هم برتری و اضافه ندارند که یا به بهشت روند و یا به جهنم و در اعراف بمانند تا خداوند تکلیفشان را روشن کند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 157 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن. الناس علی ست فرق أقول: مضمونه قریب من مفاد الخبر السابق، و الضمیر فی قوله: و هم ، راجع إلی الست فرق، و الوعد أعم من الوعید، و النسخ هنا أیضا مختلفة کالسابق، و هو إشارة إلی فریقین إحداهما أهل وعد الجنة، و قوله: المؤمنون بیان له، و الأخری أهل وعید النار، و قوله: و الکافرون بیان له، و قیل: هم راجع إلی أهل الضلال و الواو فی قوله: و النار بمعنی مع، أی وعدهم الله الجنة و النار معا، و قوله: المؤمنون، و ما بعده خبر مبتدإ محذوف، و التقدیر الست فرق المؤمنون إلخ و لا یخفی بعده. و قیل: یعنی إن الناس ینقسمون أولا إلی ثلاث فرق بحسب الإیمان و الکفر و الضلال، ثم إن أهل الضلال ینقسمون إلی أربع فیصیر المجموع ست فرق: الأولی أهل الوعد بالجنة، و هم المؤمنون و أرید بهم من آمن بالله و بالرسول و بجمیع ما جاء به الرسول صلی الله علیه و آله و سلم إما بقلبه أو بلسانه أو خالف الله فی شیء من کبائر الفرائض استخفافا. و الثالثة : المستضعفون و هم الذین لا یهتدون إلی الإیمان سبیلا، لعدم استطاعتهم کالصبیان و المجانین و البله، و من لم تصل الدعوة إلیه. و الرابعة : المرجون لأمر الله و هم المؤخر حکمهم إلی یوم القیامة من الإرجاء بمعنی التأخیر یعنی لم یأت لهم وعد و لا وعید فی الدنیا، و إنما أخر أمرهم إلی مشیة الله فیهم إما یعذبهم و إما یتوب علیهم ، و هم الذین تابوا من الکفر و دخلوا فی الإسلام إلا أن الإسلام لم یتقرر فی قلوبهم و لم یطمئنوا إلیه بعد، و منهم المؤلفة قلوبهم و من یعبد الله علی حرف، قبل أن یستقرا علی الإیمان أو الکفر، و هذا التفسیر للمرجین بحسب هذا التقسیم الذی فی هذا الحدیث. و الخامسة: فساق المؤمنین الذین خلطوا عملا صالحا و آخر سیئا ثم اعترفوا بذنوبهم فعسی الله أن یتوب علیهم. و السادسة : أصحاب الأعراف و هم قوم استوت حسناتهم و سیئاتهم لا یرجح إحداهما علی الأخری لیدخلوا به الجنة و النار، فیکونون فی الأعراف حتی یرجح أحد الأمرین بمشیة الله سبحانه.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 106 

*****

فَأَبَی(1) الطَّاعَةَ، وَ أَقَامَ عَلَی الْکَبَائِرِ، فَهُوَ کَافِرٌ» یَعْنِی: مُسْتَخِفٌّ کَافِرٌ(2).(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

زراره گوید: نزد حضرت باقر علیه السّلام از سالم بن أبی حفصه و پیروانش ذکری بمیان آمد پس (زراره یا دیگری) گفت: اینان منکرند که هر که با علی علیه السّلام جنگیده مشرک است؟ حضرت باقر علیه السّلام فرمود: پس (لا بد) پندارند که آنها کافرند، سپس بمن فرمود: کفر جلوتر از شرک است، پس متذکر کفر ابلیس شد در آنجا که خداوند باو فرمود: سجده کن و او سر باز زد، و (مجددا) فرمود: کفر جلوتر از شرک است، پس هر که بر خدا دلیری کند و از اطاعتش سر باز زند و بر ارتکاب گناهان کبیره ایستادگی کند پس او کافر است، یعنی استخفاف کرده (و سبک شمرده) و کافر است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 94 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-از زراره،از امام باقر(علیه السّلام)،گوید:سالم بن ابی حفصه و اصحابش نزد امام یادآوری شدند و فرمود:راستی آنها منکرند که هر که با علی(علیه السّلام)جنگیده است مشرک باشد،و امام باقر(علیه السّلام)فرمود: آنها معتقدند که محاربین با علی(علیه السّلام)کافرند،سپس به من فرمود: راستی کفر از شرک پیشتر است،سپس یادآور شد کفر ابلیس را گاهی که خدا به او فرمود:سجده کن و سرباز زد از اینکه سجده کند،و فرمود:کفر پیشتر از شرک است پس هر که بر خدا دلیری کند و از طاعت او سرباز زند و بر ارتکاب گناهان کبیره ایستادگی کند او کافر است یعنی اهانت ورزی است کافر.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 395 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-زراره می گوید نزد امام باقر علیه السّلام از سالم بن ابی حفصه و اصحابش سخنی به میان آمد حضرت فرمود:راستی آنها منکرند زراره گفت:هرکس با علی علیه السّلام جنگید مشرک باشد؟امام فرمود:آنها معتقدند که محاربین با علی علیه السّلام کافرند،سپس به من فرمود:به راستی کفر از شرک جلوتر است،سپس کفر ابلیس را یادآور شد که وقتی خداوند به او فرمود:سجده کن او سرباز زد و سجده نکرد و فرمود:کفر جلوتر از شرک است پس هر کس بر خدا جسارت ورزد و از طاعت او سرباز زند و بر ارتکاب گناهان کبیره ایستادگی کند او کافر است زیرا دستور خداوند را سبک شمرده است.

توضیح:مرحوم مجلسی فرماید:سالم بن ابی حفصه از جمله کسانی است که از حضرت باقر و صادق علیه السّلام روایت نقل کرده ولی زیدی مذهب بوده و از سران آنها به شمار می رفته و امام صادق علیه السّلام او را لعن و تکفیر کرده است و در مذهب او روایات فراوانی از ائمه علیه السّلام رسیده است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 161 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: موثق کالصحیح و سالم بن أبی حفصة روی عن السجاد و الباقر و الصادق علیهما السلام و کان زیدیا بتریا من رؤسائهم، و لعنه الصادق علیه السلام و کذبه و کفره، و روی فی ذمه روایات کثیرة، و اسم أبی حفصة زیاد. قال ذکر علی بناء المعلوم، و المرفوع فی قال و ذکر راجعان إلی زرارة، و کذا المرفوع فی فقال ، و یمکن أن یقرأ ذکر علی بناء المجهول، و یحتمل أن یکون فاعل قال أولا ابن بکیر، و علی الأول قائل قال ابن بکیر فإنهم یزعمون أنهم کفار أی إن لم یقولوا بشرکهم فلا محیص لهم عن القول بکفرهم، فإن محاربة الإمام کبیرة البتة، و المصر علی الکبیرة عندهم کافر، و الکفر أخبث و أقدم من الشرک کما مر. و یحتمل أن یکونوا قائلین بکفرهم صریحا، و إنما نفوا الشرک و علی التقدیرین لیس فیه تصدیق لقولهم بنفی الشرک، و إن احتمل ذلک بناء علی أن الشرک عبارة عن عبادة غیر الله حقیقة، أو القول بالشریک فی الخلق، لا فی الطاعة و الأمر، و هو لم یتحقق فیهم و الکفر یتحقق بترک الطاعة، و یؤید الأول إطلاق الشرک علی الحروری و الناصب فی سائر الأخبار. یعنی مستخف کافر الظاهر أنه کلام بعض الرواة ابن بکیر أو غیره، و قیل: یحتمل کونه من کلامه علیه السلام و علی التقدیرین یحتمل أن یکون تقییدا للحکم بالکفر بالاستخفاف، أی إنما یحکم بکفره إذا کان مستخفا لا لغلبة الشهوة کما سیأتی، و یمکن أن یکون علة للحکم بالکفر أی لا ینفک الإباء عن الطاعة عمدا و الإصرار علی الکبائر عن الاستخفاف و هو موجب للکفر.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 112 

*****

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ(1): «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالاْءِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ»(2) ، قَالَ: «تَرْکُ الْعَمَلِ الَّذِی أَقَرَّ بِهِ، مِنْ ذلِکَ أَنْ یَتْرُکَ الصَّلاَةَ مِنْ غَیْرِ سُقْمٍ وَ لاَ شُغُلٍ».(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

زراره گوید: از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم از گفتار خدای عز و جل (در سورۀ مائده آیه 5 که فرماید:) «و آنکه کفر ورزد بایمان همانا تباه شده است کردار او» فرمود: یعنی ترک کند کرداری را که بدان اعتراف کرده است، و از آن جمله است ترک نماز بدون کسالت و بیماری و نه از روی اشتغال بکاری.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 95 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-زراره گوید:از امام صادق(علیه السّلام)پرسیدم از قول خدا عز و جل(5 سوره مائده):«و هر کس کفر ورزد از گرویدن محققاً عملش ساقط گردد»در پاسخ فرمود:یعنی ترک کند عملی را که بدان اعتراف کرده است،از این بابت است اینکه ترک کند نماز را نه از برای بیماری و نه از اشتغال به کاری.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 397 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-«زراره»می گوید:از امام صادق علیه السّلام از قول خدای عز و جل پرسیدم:«و هرکس به ایمان کفر ورزد همانا عملش تباه شده است(مائده/5)»در پاسخ فرمود:یعنی ترک کند عملی را که بدان اعتراف کرده است،و از این جمله است ترک نماز بدون کسالت و بیماری و نه از روی اشتغال به کاری.

توضیح:مرحوم مجلسی می فرماید:بعضی با را در فمن یکفر بالایمان به معنای عوض گرفته اند یعنی هرکس بجای ایمان کفر ورزد یا برای مصاحبت و همراهی است یعنی به همراه ایمان در اینصورت بنا به معنی اول کفر بعد از ایمان است و بنا به معنی دوم در ظاهر اقرار به ایمان کند و در دل منکر شود.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 163 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور.

وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمٰانِ

قیل الیاء للعوض کقوله تعالی:

اِشْتَرَوُا اَلضَّلاٰلَةَ بِالْهُدیٰ

*

أو للمصاحبة نحو

اِهْبِطْ بِسَلاٰمٍ

فعلی الأول المعنی الکفر بعد الإیمان و علی الثانی المراد به الإنکار قلبا، و الإقرار ظاهرا، و قال البیضاوی: یرید بالإیمان شرائع الإسلام، و بالکفر به إنکاره و الامتناع منه، و قال الطبرسی: أی من یجحد ما أمر الله بالإقرار به و التصدیق له من توحید الله و عدله و نبوة نبیه صلی الله علیه و آله و سلم

فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ

الذی عمله و اعتقده قربة إلی الله تعالی

وَ هُوَ فِی اَلْآخِرَةِ مِنَ اَلْخٰاسِرِینَ

أی الهالکین، و قیل: أی و من بکفر بالإیمان من أهل الکتاب أی یمتنع عن الإیمان و لم یؤمن. قوله علیه السلام: ترک العمل الذی أقر به فالمراد بالکفر هنا ارتکاب مطلق الکبائر أو الکبائر التی تؤذن فعلها بعدم الیقین و الاستخفاف بالدین کما یرشد إلیه التمثیل بترک الصلاة من غیر سقم و لا شغل و قد یحمل علی إنکار و الاستخفاف فیوافق الاصطلاح المشهور، و قیل: فسر علیه السلام الکفر هنا بترک العمل و هو کفر المخالفة، و فسر الإیمان بالإقرار بوجوب العمل، ثم ذکر لذلک مثالا.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 114 

*****

یَدْخُلُهَا(1) إِلاَّ کَافِرٌ؟ قَالَ: «لاَ، إِلاَّ مَنْ شَاءَ اللّهُ».(2) فَلَمَّا رَدَدْتُ عَلَیْهِ مِرَاراً، قَالَ لِی: «أَیْ زُرَارَةُ، إِنِّی أَقُولُ: لاَ، وَ أَقُولُ: إِلاَّ مَنْ شَاءَ اللّهُ(3)، وَ أَنْتَ تَقُولُ: لاَ، وَ لاَ تَقُولُ: إِلاَّ مَنْ شَاءَ اللّهُ».

قَالَ(4): فَحَدَّثَنِی هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ وَ حَمَّادٌ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: قُلْتُ(5) فِی نَفْسِی: شَیْخٌ 2 / 386

لاَ عِلْمَ لَهُ بِالْخُصُومَةِ(6)، قَالَ: فَقَالَ لِی: «یَا زُرَارَةُ، مَا تَقُولُ فِیمَنْ أَقَرَّ لَکَ بِالْحُکْمِ؟

ص: 141

أَ تَقْتُلُهُ(1)؟ مَا تَقُولُ فِی خَدَمِکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ؟ أَ تَقْتُلُهُمْ(2)؟» قَالَ: فَقُلْتُ: أَنَا _ وَ اللّهِ _ الَّذِی(3) لاَ عِلْمَ لِی بِالْخُصُومَةِ.(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

زراره گوید: بحضرت باقر علیه السلام عرضکردم: مؤمن بدوزخ میرود؟ فرمود: نه بخدا سوگند، عرضکردم: پس بدوزخ نرود جز کافر؟ فرمود: نه مگر آنکه خدا خواهد، و چون چند بار (این حرف را) تکرار کردم بمن فرمود: ای زراره من میگویم: نه، و میگویم: مگر آنکه خدا خواهد، و تو میگوئی: نه، و نمیگوئی: مگر آنکه خدا خواهد؟. (راوی گوید: هشام بن حکم و حماد برای من حدیث کردند: که زراره گفت: من با خود گفتم: (این آقا) استادی است که علم بحث و مناظره ندارد؟ گوید:(همین که این مطلب در دل من خطور کرد) بمن فرمود: ای زراره چه گوئی در باره کسی که برای تو بحکم اسلام اقرار کند (و گوید: هر چه تو گوئی من بهمان معتقدم) آیا او را میکشی؟(یا از او می پذیری؟ بنا بر اینکه «تقبله» باشد چنانچه در نسخۀ وافی است) چه گوئی در بارۀ خدمتکاران و خانواده تان آیا ایشان را میکشی؟(زراره) گوید: عرضکردم بخدا سوگند منم که علم بحث و مناظره ندارم.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 96 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-از زراره،گوید:به امام باقر(علیه السّلام)گفتم:مؤمن به دوزخ می رود؟فرمود:نه به خدا،گفتم:به دوزخ نرود جز کافر؟فرمود: نه،جز کسی که خدا خواهد و چون چند بار تکرار کردم،به من فرمود:ای زراره!من راستی که من گویم:نه،و می گویم:جز هر که را خدا خواهد و تو می گوئی:نه،و نمی گوئی:جز کسی که خدا خواهد.(راوی)گوید:هشام بن حکم و حماد از زراره نقل کرده اند که:گفته:من با خود گفتم:استادی است که علم بحث و مناظره ندارد،گوید:پس از این خاطره به من فرمود:ای زراره!چه گوئی در بارۀ کسی که برای تو اعتراف کرده که بر مذهب تو است و هر چه بگوئی بدان عقیده مند و متدیّن است،آیا او را می کشی؟چه می گوئی در بارۀ خدمتکاران و خانوادۀ خودتان،آیا آنها را می کشی؟گوید:پس من گفتم:به خدا منم که علم بحث و مناظره ندارم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 399 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-زراره،گوید:به امام باقر علیه السّلام عرض کردم:مؤمن به دوزخ می رود؟فرمود: نه به خدا سوگند،عرض کردم:پس به دوزخ نرود جز کافر؟فرمود:نه، مگر آنکه خدا خواهد و چون چند بار تکرار کردم،به من فرمود:ای زراره!من می گویم:نه،و می گویم:مگر آنکه خدا خواهد و تو می گوئی: نه،و نمی گوئی:مگر آنکه خدا خواهد.(راوی)گوید:هشام بن حکم و حماد از زراره برایم حدیث کردند که زراره گفت:من با خود گفتم این شخص استادی است که علم بحث و مناظره را ندارد،گوید:همینقدر که این مطلب در دل من خطور کرد به من فرمود:ای زراره!چه می گوئی دربارۀ کسی که برای تو اعتراف کرده که بر مذهب تو است و هرچه بگوئی بدان عقیده مند و متدّین است،آیا او را می کشی؟چه می گوئی دربارۀ خدمتکاران و خانوادۀ خودتان،آیا آنها را می کشی؟گوید:پس من عرض کردم:به خدا منم که علم بحث و مناظره را ندارم.

توضیح:از حدیث چنین به دست می آید که زراره که بر این باور بوده که مردم دو دسته اند یا عادل اند و شیعه دوازده امامی و یا کافر و امام با سخنان خود این نظر را رد کرده که در بین این دو گروه گروهی هم هستند مستضعف و ناآگاه که حجت بر آنها تمام نشده که واسطه میان مؤمن بر کافرند و ممکن است به بهشت برده شوند و یا به جهنم.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 163 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن کالصحیح بسندیه. یدخل النار مؤمن المراد بالمؤمن هنا الإمامی المجتنب للکبائر الغیر المصر علی الصغائر، و بالکافر من اختل بعض عقائده إما فی التوحید أو فی النبوة أو فی الإمامة، أو فی المعاد أو فی غیرها من أصول الدین، مع تعصبه فی ذلک و إتمام الحجة علیه لکمال عقله و بلوغ الدعوة إلیه، فحصلت هنا واسطة هی أصحاب الکبائر من الإمامیة و المستضعفون من العامة، و من لم تتم علیهم الحجة من سائر الفرق، فهم یحتمل دخولهم النار و عدمه، فهم وسائط بین المؤمن و الکافر. أو المراد بالمؤمن الإمامی الصحیح العقیدة، و بالکافر ما مر بناء علی ما ورد فی کثیر من الأخبار أن الشیعة لا تدخل النار، و إنما عذابهم عند الموت و فی البرزخ و فی القیامة، فالواسطة من تقدم ذکره سوی أصحاب الکبائر، و زرارة کان ینکر الواسطة بإدخال الوسائط فی الکافر أو بعضهم فی المؤمن، و بعضهم فی الکافر و کان لا یجوز دخول المؤمن النار و غیر المؤمن الجنة، و لذا لم یتزوج بعد تشیعه لأنه کان یعتقد أن المخالفین کفار لا یجوز التزوج منهم. و کأنه تمسک بقوله تعالی:

هُوَ اَلَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کٰافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ

و بقوله تعالی:

فَرِیقٌ فِی اَلْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی اَلسَّعِیرِ

و المنع علیهما ظاهر. قال: فحدثنی فاعل قال إما ابن أبی عمیر أو إبراهیم بن هاشم، و قوله: شیخ لا علم له بالخصومة ، الظاهر أن غرضه الإمام صلوات الله علیه، یعنی لا یعلم طریق المجادلة، و حمله علی أنه أراد نفسه بعید. فأقول زائدا علی ما مر: إنه یمکن أن یکون ذلک بمحض خطور بال لا یؤاخذ الإنسان به، و حاصل کلامه علیه السلام الرد علیه بإثبات الواسطة، لأن المخالفین فی بعض الأحکام فی حکم المسلمین و إن کان غیر من ذکرنا من الواسطة مخلدین فی النار، و أیضا یمکن دخول بعض المخالفین کالمستضعفین الجنة، فلما لم یفهم زرارة غرضه علیه السلام و کان یزعم أن الواسطة غیر معقولة نبهه علیه السلام بأحوال من أقر له بالحکم، أی خدمه و بأحوال خدمه أی عبیده و سائر أهالیه، فقال علیه السلام: أ تجوز قتلهم و لم لا تقتلهم إن کانوا کفارا مشرکین؟ فتفطن من ذلک بالفرق بینهم و بین سائر الکفار، و علم أنه إذا جاز الفرق فی القتل بینهم و بین سائر الکفار، فیجوز فی غیر ذلک من الأمور فاعترف بأن نفسه لا علم له بالخصومة. و یحتمل أن یکون المراد بالخدم و الأهالی المستضعفین من الشیعة، للتنبیه علی حال المستضعفین من العامة، و قیل: فی قوله علیه السلام: فیمن أقر لک بالحکم ، یعنی قال لک أنا علی مذهبک، کلما حکمت، علی أن أعتقده و أدین الله به. أ تقبله بالباء الموحدة کما فی بعض النسخ، یعنی تحکم علیه بالإیمان بمجرد تقلیده إیاک، و کذا القول فی الخدم و الأهلین فعجز زرارة عن الجواب، فعلم أنه الذی لا علم له بالخصومة دون الإمام علیه السلام، و إنما عجز عن الجواب لأنه کیف یحکم علیهم بالإیمان بمجرد التقلید المحض من دون بصیرة، و کیف یحکم علیهم بالکفر و هم یقولون إنا ندین بدینک و نقر لک بکل ما تحکم علینا، فثبت المنزلة بین المنزلتین قطعا.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 116 

*****

مَنْ تَرَکَ الصَّلاَةَ قَاصِداً إِلَیْهَا(1)، فَلَیْسَ یَکُونُ قَصْدُهُ لِتَرْکِهَا(2) اللَّذَّةَ(3) فَإِذَا(4) نُفِیَتِ(5) اللَّذَّةُ وَقَعَ الاِسْتِخْفَافُ ، وَ إِذَا(6) وَقَعَ الاِسْتِخْفَافُ وَقَعَ الْکُفْرُ».

قَالَ(7): وَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، وَ قِیلَ لَهُ: مَا فَرْقٌ(8) بَیْنَ مَنْ نَظَرَ إِلَی امْرَأَةٍ فَزَنی بِهَا(9)، أَوْ خَمْرٍ فَشَرِبَهَا، وَ بَیْنَ مَنْ تَرَکَ الصَّلاَةَ ، حَتّی لاَ یَکُونَ الزَّانِی وَ شَارِبُ الْخَمْرِ مُسْتَخِفّاً، کَمَا یَسْتَخِفُّ(10) تَارِکُ الصَّلاَةِ؟ وَ مَا الْحُجَّةُ فِی ذلِکَ؟ وَ مَا الْعِلَّةُ الَّتِی تَفْرُقُ(11) بَیْنَهُمَا؟

قَالَ: «الْحُجَّةُ أَنَّ کُلَّ مَا أَدْخَلْتَ أَنْتَ نَفْسَکَ فِیهِ لَمْ یَدْعُکَ إِلَیْهِ دَاعٍ، وَ لَمْ یَغْلِبْکَ(12) غَالِبُ شَهْوَةٍ مِثْلَ الزِّنی وَ شُرْبِ الْخَمْرِ(13)، وَ أَنْتَ دَعَوْتَ نَفْسَکَ إِلی تَرْکِ الصَّلاَةِ وَ لَیْسَ ثَمَّ شَهْوَةٌ، فَهُوَ الاِسْتِخْفَافُ بِعَیْنِهِ، وَ هذَا فَرْقُ(14) مَا بَیْنَهُمَا».(15)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

و نیز گوید: شنیدم از آن حضرت که در پاسخ این سؤال که - چگونه شد که شما زناکار را کافر ننامی ولی تارک نماز را کافر نامی دلیل بر این چیست؟ فرمود: چون زناکار و آنکه مانند اوست همانا این کار را بخاطر غلبه شهوت کند، ولی ترک نماز آن را ترک نکند جز از روی استخفاف (و سبک شمردن) آن و این برای آنست که زناکاری نیست که نزد زنی رود جز اینکه از نزدیکی با او طلب لذت کند و هدفش (کامیابی) و التذاذ است، ولی هر که نماز را ترک کند و قصد آن کند هدفش در ترک آن لذت نیست، و چون لذتی نیست (پس برای) استخفاف (و سبک شمردن) است، و هر گاه استخفاف شد کفر واقع شود. گوید: و نیز از آن حضرت پرسش شد و بوی عرض شد: چه فرق است: میان کسی که بزنی نگاه کند پس با او زنا کند یا بشرابی (برسد) و آن را بنوشد و میان کسی که نماز را ترک کند که زناکننده و شراب خوار استخفاف کننده نباشند چنانچه تارک نماز استخفاف کننده است؟ و دلیل در این باره چیست؟ و بچه علت بین آن دو جدا شود؟ فرمود: دلیل و حجت اینست که هر چیزی که تو خود را وارد در آن کنی داعی و غلبۀ شهوت ترا بر آن وانداشته چنانچه در زنا شراب و خواری (که غلبۀ شهوت سبب ارتکاب آنها است) و تو خودت داعی خویشتن بر ترک نماز شدی و گر نه در اینجا شهوتی نیست، بلکه عین استخفاف و بی اعتنائی است و همین است فرق میانۀ آن دو.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 97 

*****

[ترجمه کمره ای] :

9-از مسعدة بن صدقه،گوید:شنیدم امام صادق(علیه السّلام)در پاسخ این پرسش که:شما را چه شده است که زنا کار را کافر ننامی و تارک نماز را کافر می خوانی،دلیل فرق میان این دو چیست؟ فرمود:برای آنکه زناکار و هر که به او مانند باشد همانا این کار را به خاطر شهوت کند،زیرا شهوت بر او چیره گردد و تارک نماز تنها از راه خوار شمردن و بی ارزش دانستن آن است که نماز نخواند و این برای آن است که زناکار از نزدیک شدن با زن،کامیاب شود و به واسطۀ طلب لذّت،قصد آن زن کند،و هر که ترک نماز کند و به قصد ترک نماز برآید،قصد ترک نماز برای او لذّتی ندارد و چون لذّت و کامجوئی در میان نباشد،استخفاف و خوار شمردن و بی ارزش دانستن در میان می آید و هر گاه استخفاف به میان آمد،کفر واقع شود. گوید:از امام صادق(علیه السّلام)پرسش شد،به او عرض شد:چه فرق است میان کسی که به زنی نگاه کند و با او زنا کند و یا می بنوشد و میان کسی که نماز را نخواند تا زناکننده و می خوار استخفاف کن و خوار شمار نباشند چنانچه نماز نخوان استخفاف کن و خوار شمارنده است و حجّت و دلیل در این باره چیست؟و چه علّتی دارد که تو میان آنها فرق گذاری؟فرمود:حجّت و دلیل در این جا این است که هر آنچه تو خود را در آن وارد کنی(و از روح تو خیزد)داعی و غلبۀ شهوت تو را بر آن وانداشته که در مورد زنا و می خواری وجود دارد و تو خودت باشی که خویش را به ترک نماز بخوانی و در این جا شهوت نیست و این همان استخفاف و بی اعتنائی است و این است فرق میان آن دو قسم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 401 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

9-«مسعدة بن صدقه»گوید:شنیدم امام صادق علیه السّلام در پاسخ این پرسش که: چرا شما زناکار را کافر نمی نامی و تارک نماز را کافر می خوانی،دلیل فرق میان این دو چیست؟فرمود:برای آن که زناکار و هرکس که مانند اوست این کار را به خاطر غلبه شهوت می کند،ولی تارک نماز بخاطر سبک شمردن آن،این کار را می کند ولی زناکار بخاطر نزدیک شدن با زن لذت می برد و هرکس که نماز را ترک کند و قصد ترک آن را داشته باشد برایش لذتی ندارد جز آنکه قصدش خوار شمردن نماز است و وقتی سبک شدن نماز در کار باشد کفر به وجود می آید.

گوید:از امام صادق علیه السّلام سؤال شد،به او گفته شد:چه فرق است میان کسی که به زنی نگاه کند و با او زنا کند و یا شرابی نوشد و میان کسی که نماز را نخواند تا زناکننده و می خوار و استخفاف کننده نباشند چنانکه نماز نخوان استخفاف کن و خوارشمارنده است و حجّت و دلیل در این باره چیست؟و چه علّتی دارد که تو میان آنها فرق گذاری؟فرمود: حجت و دلیل در این جا این است که هرآنچه تو خود را در آن وارد کنی داعی و غلبه شهوت،تو را بر آن وانداشته که در مورد زنا و شرابخواری وجود دارد و تو خودت باشی که خویش را به ترک نماز بخوانی و در این جا شهوت نیست و این همان استخفاف و بی اعتنائی است و این است فرق میان آن دو.

توضیح:مرحوم مجلسی فرماید:کفر در اینجا نه به آن صورتی است که سبب خلود در آتش و باز شدن احکام کفر که عبارت نجاست بدن و محرومیت از نکاح وارث باشد بلکه مراد درجه ای است از درجات کفر زیرا کفر هم مانند ایمان دارای درجاتی است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 165 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق. و قیل: المراد بالحجة هنا المعیار لا الدلیل، و أقول: الدلیل أیضا مناسب قاصدا إلیها أی إلی اللذة أو إلی المرأة، فالقصد فی مقابله السهو و الغفلة، و هو المراد بقوله: قاصدا ثانیا، و قاصدا فی الأول حال عن البارز فی قوله لإتیانه، و الظاهر أن المراد بالکفر هنا ارتکاب ما یؤذن بقلة الاکتراث بالدین، و ضعف الیقین لعدم غلبة داع قوی علی مخالفة أمر الله، و هذا مما یستوجب به العذاب العظیم و العقاب الطویل، و لیس هو الکفر الذی یوجب الخلود فی النار مع الکفار، و لا ینفعهم شفاعة الشافعین، و یجری علیهم فی الدنیا أحکام الکافرین من نجاستهم و عدم جواز المناکحة و الموارثة. و حمله علی الاستحلال و الجحود بعید، فإن الزانی أیضا مع الاستحلال کافر، فهذا أحد معانی الکفر و درجة من درجاته فی مقابل درجات الإیمان. قوله علیه السلام: ما فرق ، یمکن أن یقرأ علی صیغة الفعل و الاسم، و علی التقدیرین هو خبر ما الاستفهامیة، و علی الأول بین منصوب بالمفعولیة، و علی الثانی مجرور بالإضافة، کقوله تعالی:

وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقٰاقَ بَیْنِهِمٰا

و تکرار بین للتصریح بدفع احتمال طلب الفرق بین الزنا و شرب الخمر کما یستخف علی بناء المعلوم، و الظرف نائب المفعول المطلق للفعل المنفی فی لا یکون، و لم یدعک خبر إن و مثل منصوب بنیابة المفعول المطلق للفعل المنفی فی لم یدعک و لم یغلبک، و فرق یحتمل الوجهین السابقین، و ثالثا و هو أن یقرأ فرق بالتنوین فتکون ما للإبهام.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 118 

*****

ص: 143

مُشْرِکٌ(1)» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

فضیل گوید: وارد شدم بر حضرت باقر علیه السّلام و نزدش مردی بود، پس چون من نشستم آن مرد: برخاست و بیرون رفت، حضرت بمن فرمود ای فضیل این که بود نزد تو؟ گفتم که بود؟ فرمود: حروری بود (و مذهب حروریه را داشت) عرضکردم: او کافر است؛ فرمود: آری بخدا سوگند مشرک است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 99 

*****

[ترجمه کمره ای] :

14-از فضیل،گوید:نزد امام باقر(علیه السّلام)رفتم و مردی خدمت او بود و چون من نشستم،آن مرد برخاست و رفت و امام به من فرمود:ای فضیل!این کی بود نزد تو؟ گفتم:چه مذهبی داشت؟فرمود:حروری بود. من گفتم:او کافر است؟فرمود:آری به خدا،مشرک است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 403 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

14-«فضیل»می گوید:نزد امام باقر علیه السّلام رفتم و مردی خدمت او بود و چون نشستم،او برخاست و رفت و امام به من فرمود:ای فضیل!این چه کسی بود؟عرض کردم:چه مذهبی داشت؟فرمود:حروری بود.عرض کردم: او کافر است؟فرمود:آری به خدا سوگند،که او مشرک است.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 169 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن موثق. و الضمیر فی عنه لابن أبی عمیر ما هذا عندک یعنی أ هو کافر باعتقادک أم مسلم؟ قلت: و ما هو؟ أی لا أعلم مذهبه حتی أحکم علیه بالإسلام أو الکفر أی و الله مشرک أی کفره مجامع للشرک، و فی بعض النسخ و مشرک و هو أظهر.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 121 

*****

بِاللّهِ(1) ، قِیلَ: یَا رَسُولَ اللّهِ(2)، وَ(3) کَیْفَ یَکُونُ(4) طَاعَةُ عَلِیٍّ علیه السلام (5) ذُلاًّ، وَ مَعْصِیَتُهُ کُفْراً بِاللّهِ(6)؟ قَالَ(7): إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام یَحْمِلُکُمْ عَلَی الْحَقِّ، فَإِنْ أَطَعْتُمُوهُ ذَلَلْتُمْ ، وَ إِنْ عَصَیْتُمُوهُ کَفَرْتُمْ بِاللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ» .(8)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: طاعت علی علیه السّلام ذلت و خواری است، و معصیت و نافرمانی او سبب کفر بخداست، عرض شد: ای رسول خدا چگونه طاعت علی ذلت و نافرمانیش کفر بخدا است؟ فرمود: هر آینه علی علیه السلام شما را بحق وامیدارد، پس اگر او را فرمان برید در دنیا) و در نظر مردمان خوار باشید، و اگر نافرمانیش کنید بخدای عز و جل کافر شوید.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 100 

*****

[ترجمه کمره ای] :

17-رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: طاعت علی(علیه السّلام)خواری دارد و نافرمانی او کفر به بار آورد، گفته شد:یا رسول اللّٰه!چگونه فرمانبری علی(علیه السّلام)خواری دارد و نافرمانیش کفر به بار آرد؟فرمود:علی(علیه السّلام)شما را به حق وامی دارد ،اگر فرمان او را ببرید خوار می شوید(یعنی در دنیا و در نظر خودتان)و اگر نافرمانی او کنید،به خدا عزّ و جلّ کافر می شوید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 405 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

17-رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:طاعت علی علیه السّلام خواری دارد و نافرمانی او کفر به بار آورد،گفته شد:یا رسول اللّه!چگونه فرمانبری علی علیه السّلام خواری دارد و نافرمانیش کفر به بار آورد؟فرمود:علی علیه السّلام شما را به حق وامی دارد،اگر فرمان او ببرید خوار می شوید(یعنی در دنیا و در نظر خودتان)و اگر نافرمانی او کنید،به خدای عز و جل سوگند که کافر می شوید.

توضیح:شاید منظور از خواری،نداری در دنیاست زیرا فرمانبرداری از علم سبب ترک دنیا و بی توجهی به آن است و حکوت ناتوانان بر قدرتمندان است و تساوی و برابری در زندگی و تقسیم ثروت و توجه به تواضع و فروتنی و ترک تکبر و خود خواهی است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 171 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. و الظاهر أن المراد به الذل فی الدنیا و عند الناس، لأن طاعته توجب ترک الدنیا و زینتها، و الحکم للضعفاء علی الأقویاء و الرضا بتسویة القسمة بین الشریف و الوضیع، و القناعة بالقلیل من الحلال، و التواضع و ترک التکبر و الترفع، و کل ذلک مما یوجب الذل عند الناس، کما روی أنه لما قسم بیت المال بین أکابر الصحابة و الضعفاء بالسویة غضب لذلک طلحة و الزبیر، و أسسا أساس الفتنة و البغی و الجور، و قیل: المراد بالذل التذلل لله تعالی و الانقیاد له و التواضع عنده بقبول أوامره و الانتهاء عند نواهیه، و ترک التکبر و الترفع من الذل بالکسر، و الأول أظهر کما ینادی به سیاق الخبر. و یؤیده ما سیأتی فی نوادر الحدود عن أبی عبد الله علیه السلام قال: بعث أمیر المؤمنین علیه السلام إلی بشر بن عطارد التمیمی فی کلام بلغه فمر به رسول أمیر المؤمنین علیه السلام فی بنی أسد و أخذه فقام إلیه نعیم بن دجاجة الأسدی فأفلته فبعث إلیه أمیر المؤمنین فأتوه به و أمر به أن یضرب، فقال له نعیم: أما و الله إن المقام معک لذل و إن فراقک لکفر، قال: فلما سمع ذلک منه قال له: قد عفونا عنک إن الله عز و جل یقول:

اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ اَلسَّیِّئَةَ

أما قولک: إن المقام معک لذل فسیئة اکتسبتها، و أما قولک: إن فراقک لکفر فحسنة اکتسبتها، فهذه بهذه، ثم أمر أن یخلی عنه. و لا ینافیه عده سیئة فإن مواجهته علیه السلام بهذا الکلام کان سوء أدب و إن کان حقا فتأمل.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 122 

*****

یَکْفُرُوا(1)» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اگر بندگان در هنگامی که نمیدانستند توقف میکردند و انکار نمیکردند کافر نمیشدند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 101 

*****

[ترجمه کمره ای] :

19-از امام صادق(علیه السّلام)،فرمود: اگر بندگان در هنگامی که نمی دانستند،ایست می کردند و به انکار نمی پرداختند،کافر نبودند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 407 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

19-امام صادق علیه السّلام،فرمود:اگر بندگان در هنگامی که نمی دانستند،توقف می کردند و به انکار نمی پرداختند،کافر نبودند.

توضیح:از این حدیث استفاده می شود که شخص جاهل و نادان همیشه معذور است و اگر در مورد امامت حضرت علی علیه السّلام چیزی را نداند و انکار نکند کافر نخواهد بود و در زمره مستضعفین خواهد بود.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 171 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق. و هو باب رحمة فتحه الله للعباد، و یدل علی أن الجاهل معذور فی أکثر الموارد، کمن جهل إمامة علی علیه السلام و لم تقم علیه حجة إذا وقف و لم ینکره لم یکفر و دخل فی المستضعفین، و هو فی مشیة الله فعسی أن تدرکه الرحمة، و کذا الجاهل فی سائر الأمور من أصول الدین و فروعه.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 123 

*****

وَجْهَیْنِ _ وَ الْکُفْرُ(1) بِتَرْکِ(2) مَا أَمَرَ اللّهُ(3)، وَ کُفْرُ الْبَرَاءَةِ، وَ کُفْرُ النِّعَمِ(4).

فَأَمَّا(5) کُفْرُ الْجُحُودِ، فَهُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِیَّةِ، وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ یَقُولُ: لاَ رَبَّ، وَ لاَ جَنَّةَ، وَ لاَ نَارَ، وَ هُوَ قَوْلُ صِنْفَیْنِ مِنَ الزَّنَادِقَةِ یُقَالُ لَهُمُ: الدَّهْرِیَّةُ، وَ هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ: «وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ»(6) وَ هُوَ دِینٌ وَضَعُوهُ لاِءَنْفُسِهِمْ بِالاِسْتِحْسَانِ مِنْهُمْ(7) عَلی غَیْرِ تَثَبُّتٍ(8) مِنْهُمْ وَ لاَ تَحْقِیقٍ لِشَیْءٍ(9) مِمَّا یَقُولُونَ ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ»(10) أَنَّ ذلِکَ کَمَا یَقُولُونَ، وَ قَالَ: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُوءْمِنُونَ»(11) یَعْنِی بِتَوْحِیدِ اللّهِ تَعَالی(12)، فَهذَا أَحَدُ وُجُوهِ الْکُفْرِ.

وَ أَمَّا الْوَجْهُ الاْآخَرُ مِنَ(13) الْجُحُودِ عَلی مَعْرِفَةٍ(14)، فَهُوَ(15) أَنْ یَجْحَدَ الْجَاحِدُ وَ هُوَ یَعْلَمُ 2 /390

أَنَّهُ حَقٌّ قَدِ اسْتَقَرَّ(16) عِنْدَهُ، وَ قَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا»(17) وَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما

عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکافِرِینَ»(18) فَهذَا تَفْسِیرُ وَجْهَیِ الْجُحُودِ.

ص: 150

وَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ الْکُفْرِ کُفْرُ النِّعَمِ (1) ، وَ ذلِکَ(2) قَوْلُهُ(3) تَعَالی یَحْکِی قَوْلَ سُلَیْمَانَ علیه السلام : «هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ»(4) وَ قَالَ: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لاَءَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ»(5) وَ قَالَ: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ»(6).

وَ الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الْکُفْرِ تَرْکُ مَا أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ(7)، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ثُمَّ أَنْتُمْ هوءُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالاْءِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُساری تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُوءْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ»(8) فَکَفَّرَهُمْ(9) بِتَرْکِ مَا أَمَرَ(10) اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ(11)، وَ نَسَبَهُمْ إِلَی الاْءِیمَانِ، وَ لَمْ یَقْبَلْهُ مِنْهُمْ، وَ لَمْ یَنْفَعْهُمْ عِنْدَهُ، فَقَالَ(12): «فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ» (13).

وَ الْوَجْهُ(14) الْخَامِسُ مِنَ الْکُفْرِ کُفْرُ الْبَرَاءَةِ، وَ ذلِکَ قَوْلُهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یَحْکِی قَوْلَ

ص: 151

إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتّی تُوءْمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ»(1) یَعْنِی تَبَرَّأْنَا مِنْکُمْ، وَ قَالَ: یَذْکُرُ إِبْلِیسَ وَ تَبْرِئَتَهُ(2) مِنْ أَوْلِیَائِهِ مِنَ الاْءِنْسِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ: 2 / 391

«إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ(3) مِنْ قَبْلُ»(4) وَ قَالَ: «إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ(5) وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً»(6) یَعْنِی(7) یَتَبَرَّأُ(8) بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ» .(9)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابو عمر و زبیری گوید: بحضرت صادق علیه السّلام عرضکردم: مرا آگاه فرما باینکه کفر در کتاب خدای عز و جل (قرآن) بچند وجه است؟ فرمود: کفر در کتاب خدا بر پنج وجه است: کفر جحود (و انکار ربوبیت) و آن بر دو قسم است، و کفر بترک کردن آنچه خداوند بآن فرمان داده، و کفر برائت (و بیزاری جستن) و کفر نعمتها. اما کفر جحود :پس همان انکار بربوبیت است، و آن گفتار کسی است که میگوید: نه پروردگاری است و نه بهشتی و نه دوزخی، و اینها دو دسته از زندیقان هستند که بایشان دهریه گویند، و آنهایند کسانی که گویند:«و هلاک نکند ما را جز دهر»(و خداوند گفتارشان را در قرآن مجید در سورۀ جاثیه آیۀ 24 حکایت کند) و آن دینی است که برای خدای بسلیقه و نظر خودشان ساخته اند، بدون اینکه بررسی و تحقیق و کاوشی در اطراف آنچه میگویند بکنند، خدای عز و جل دنبال آن فرماید:«نیستند جز اینکه پندار کنند» (یعنی پندارند) مطلب همان طور است که آنها گویند، و نیز فرماید:«همانا آنان که کافرند یکسان است بر ایشان بترسانیشان یا نترسانیشان ایمان نیاورند»(سورۀ بقره آیه 6) یعنی بتوحید خداوند (کافر شدند) پس این یکی از وجوه کفر. و اما وجه دیگر آن انکار با معرفت است، و آن اینست که منکر با اینکه میداند مطلب حق است انکار کند، و با اینکه مطلب نزد او ثابت شده، و خدای عز و جل در این باره فرموده است:«و انکار کردند آنها را در حالی که یقین بدانها داشت دلهای ایشان، از روی ستمگری و سرکشی»(سورۀ نمل آیۀ 14) و نیز خدای عز و جل فرموده است:«و بودند (یهود مدینه) که از پیش (از آمدن پیغمبر (صلّی الله علیه و آله) پیروزی می جستند بر آنان که کفر ورزیدند، و چون آمد ایشان را آنچه شناخته بودند، بدان کافر شدند، پس لعنت خدا بر کافرین باد»(سورۀ بقره آیۀ 89) این بود تفسیر دو وجه (کفر) جحود و انکار. و وجه سوم - از وجوه کفر :کفر بنعمت (یعنی کفران نعمت) است و اینست گفتار خدای تعالی که از سلیمان حکایت کند که (فرمود): «این از فضل پروردگارم باشد تا مرا بیازماید که آیا شکر میکنم یا کفران ورزم، و آنکه شکر کند جز این نیست که برای خویشتن سپاسگزارد، و آنکه کفران کند همانا پروردگار من بی نیاز و گرامی است»(سورۀ نمل آیۀ 40) و نیز فرماید:«اگر شکرگزارید بیفزایم شما را و اگر کفر ورزید همانا عذاب من سخت است»(سورۀ ابراهیم آیه 7) و نیز فرماید:«پس یاد کنید مرا تا یاد کنم شما را و مرا شکر کنید و کفر نورزید»(سورۀ بقره آیه 152). و وجه چهارم - از وجوه کفر :ترک آن چیز است که خدای عز و جل بدان فرمان داده، و اینست گفتار خدای عز و جل «و هنگامی که گرفتیم پیمان شما را که نریزید خونهای خود را و بیرون نکنید همدیگر را از دیار خویش پس اقرار کردید و شما بر آن گواه بودید، سپس اینکه شمائید که میکشید همدیگر را و بیرون میکنید گروهی را از خانه هاشان پشتیبانی جوئید بر ایشان بگناه و ستم و اگر با سیری آنها را نزد شما آورند فدیه از ایشان دهید در حالی که حرام است بر شما بیرون راندن ایشان آیا ایمان آورید ببعضی از کتاب (تورات) و کافر شوید ببعضی از آن؟ چیست کیفر آنکه از شما این کار را بکند؟» (سورۀ بقره آیه 84-85) پس خداوند اینها را بسبب ترک آنچه باو فرمان داده کافر دانسته، و نسبت ایمان بآنها داده ولی از آنها نپذیرفته و آن ایمان نزد خداوند برای ایشان سودی ندهد، پس فرموده:«پس چیست کیفر آنکه از شما این کار را بکند جز خواری در زندگانی دنیا و روز رستاخیز برگردانده شود بسوی سخت ترین عذاب و خدا غافل نیست از آنچه شما میکنید». وجه پنجم - از وجوه کفر :کفر (بمعنای) بیزاری است، و اینست گفتار خدای عز و جل که (در سورۀ ممتحنه آیه 4) از حضرت ابراهیم علیه السّلام حکایت کند (بقوم خود فرمود): «ما کفر ورزیدیم بشما و پدیدار شد میان ما و شما دشمنی و کینه برای همیشه تا آنگاه که شما ایمان بخدای یگانه آورید» یعنی ما از شما بیزاریم، و خداوند در آنجا که (داستان) شیطان و بیزاری جستن او را از دوستانش از آدمیزاده در قیامت یاد میکند فرماید:«من همانا کفر ورزیدم بدان چه مرا شریک گردانیدید از پیش»(سورۀ ابراهیم آیۀ 22) و فرماید:«جز این نیست که شما برگرفتید بتانی را بجز خدا بدوستی میان خویش در زندگانی دنیا پس روز قیامت کفر ورزد برخی از شما ببرخی و لعن کند برخی از شما برخی را»(سورۀ عنکبوت آیۀ 25) یعنی بیزاری جوید برخی از شما از برخی.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 104 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از ابی عمرو زبیری،از امام صادق(علیه السّلام)،گوید:به او گفتم:به من خبر ده از اینکه کفر در قرآن خدا عز و جل چند وجه دارد؟فرمود:کفر در کتاب خدا بر پنج وجه است:کفر جحود، و جحود بر دو وجه است،و دیگر کفر به وسیلۀ ترک آنچه خدا بدان فرمان داده،کفر برائت و کفر نعمت،اما کفر جحود همان انکار ربوبیّت است و آن قول کسانی است که گویند:نه پروردگاری و نه بهشتی و نه دوزخی و آن قول دو دسته از زنادقه است که به آنها دهری مذهب گویند،و هم آنهایند که گویند(23 سوره جاثیه): «و هلاک نکند ما را جز دهر»و آن دینی است که برای خود مقرر کردند از روی سلیقه و پسند خویش بدون بررسی و تحقیق و کاوش در اطراف آنچه می گویند و خدا(در بارۀ آنان)فرماید(6 سوره بقره):«راستی آن کسانی که کافرند برای آنها فرق ندارد که بیمشان دهی یا بیمشان ندهی،ایمان نمی آورند»مقصود کفر نسبت به توحید و شناسائی خدا تعالی است،این یکی از دو وجوه کفر است. و وجه دیگرش:انکار با معرفت است و آن این است که منکر بداند حق است و با این حال انکار کند،مطلب نزد او ثابت باشد و خدا عز و جل در این باره فرموده است(14 سوره نمل):«و آن را انکار کنند با اینکه در دل بدان یقین دارند،از روی ستم گری و گردن کشی»و هم خدا عز و جل فرموده است(89 سوره بقره):بودند(یهود مدینه)که پیش از(هجرت پیغمبر به مدینه)در آرزوی پیروزی بر کفّار به سر می بردند(به وسیلۀ پیروی از پیغمبر خاتم صلّی الله علیه و آله)و چون آنچه را شناخته بودند نزد آنها آمد بدان کفر ورزیدند لعنت خدا بر کافران باد» این است تفسیر دو وجه جحود و انکار. وجه سوم از وجوه کفر،کفر به نعمت است و این گفتار خدا تعالی است که سلیمان را حکایت می کند(40 سوره نمل):«این از فضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که شکر گزارم یا ناسپاسی کنم،هر که شکرگزاری کند همانا برای خود شکرگزاری کرده است و هر که ناسپاسی کند راستی که پروردگارم بی نیاز و کریم است»و فرموده است(7 سوره ابراهیم):اگر شکر کنید هر آینه برای شما فزون کنیم(نعمت را)و اگر ناسپاسی کنید راستی عذاب من سخت است سخت»و فرموده است(152 سوره بقره):«مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا شکر کنید و به من ناسپاسی نکنید». وجه چهارم ترک آنچه خدا عز و جل بدان دستور داده است و آن مقصود است از قول خدا عز و جل(84 سوره بقره):«و گاهی که از شما پیمان گرفتیم خون همگنان خود را نریزید و آنها را از خانه خون بیرون نکنید سپس اعتراف کردید و شما بر آن گواه شدید سپس هم شماها همگنان خودتان را کشتید و گروهی آنها را از خانه هاشان بیرون کردید و به کینه ورزی و دشمنی با آنها تظاهر و کمک کردید و اگر آنها را اسیر نزد شما آوردند فدیه برای آنها می دهید و هم آن است که بیرون کردن آنها از خانه شان بر شما حرام است آیا به بعضی از مقررات کتاب(تورات) می گروید و به بعضی کافر می شوید،چیست سزای هر که از شماها این کار را می کند خدا»آنها را کافر دانسته به واسطۀ ترک آنچه خدا به آنها فرمان داده است،و نسبت ایمان بدانها داده ولی از آنها نپذیرفته استایمانشان را،سودمند برای آنها در نزد خودش ندانسته و فرموده است:«پس نیست سزای هر کدام شما که چنین کند جز رسوائی در زندگانی دنیا و در روز رستاخیز دچار شود به سخت ترین عذاب و نیست خداوند غافل از آنچه شما می کنید». وجه پنجم از وجوه کفر،کفر برائت است و این است قول خدا عز و جل که حکایت می کند از ابراهیم(علیه السّلام)(4 سوره ممتحنه):«ما به شما کافریم و میان ما با شما دشمنی و بغض پدیدار شده تا هرگز تا شما به خدای یگانه بگروید»یعنی ما از شما بیزاریم،و خدا فرموده است در ذکر ابلیس و بیزاری جستن او از دوستان خود از آدمی زاده در روز قیامت(22 سوره ابراهیم):«راستی من کافر شدم بدان چه پیش از این با من در آن شریک شدید»و خدا فرموده است(25 سوره عنکبوت): «همانا شما در برابر خدا بتانی را به پرستش گرفتید میان خودتان در زندگی (چند روزه)دنیا سپس روز رستاخیز به همدیگر کافر شوید و همدیگر را لعنت کنید»یعنی از همدیگر بیزاری و دوری جوئید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 413 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-«ابی عمرو زبیری»روایت کرده که به امام صادق علیه السّلام،عرض کردم:به من خبر ده کفر در قرآن کریم چند وجه دارد؟فرمود:کفر درکتاب خدا پنج قسم است:کفر جهود(انکار خداوند)که آن به دو قسم است و کفر به ترک آنچه که خداوند به آن دستور داده و کفر برائت(بیزاری جستن)و کفر نعمتهای الهی اما کفر جحود همان انکار ربوبیّت است و آن قول کسانی است که می گویند:نه پروردگاری است و نه بهشتی و نه دوزخی و آن قول دو دسته از زنادقه است که به آنها دهری مذهب می گویند،و هم کسانی اند که گویند«ما را جز دهر هلاک نکند(جاثیه/23)»و آن دینی است که برای خود از روی سلیقه و پسند خویش معین کردند بدون بررسی و تحقیق و کاوش در اطراف آنچه می گویند و خدا(دربارۀ آنها) فرماید:«به راستی آن کسانی که کافراند برای آنها فرق ندارد که بیمشان دهی یا بیمشان ندهی،ایمان نمی آورند»مقصود کفر نسبت به توحید و شناسائی خدای تعالی است،این یکی از دو وجه کفر است.و وجه دیگرش:انکار با معرفت است و آن این است که منکر بداند حق است و مطلب نزد او ثابت باشد در عین حال انکار کند خداوند دراین باره فرموده است:«و آن را از روی ستم و گردن کشی انکار کنند با اینکه در دل به آن یقین دارند(نمل/14)»و نیز خداوند فرموده است:«و بودند (یهود مدینه)که پیش از(هجرت پیامبر به مدینه)در آرزوی پیروزی بر کفّار به سر می بردند(به وسیلۀ پیروی از پیامبر و چون آنچه را شناخته بودند نزد آنها آمد بدان کفر ورزیدند لعنت خدا بر کفّار باد(بقره/89)» این است تفسیر دو وجه انکار.

وجه سوم از وجوه کفر،کفر به نعمت است و این گفتار خدای تعالی است از سلیمان نقل می کند:«این است فضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که شکرگزار یا سپاسگزارم هرکس شکرگزاری کند همانا برای خود شکرگزاری کرده است و هرکس ناسپاسی کند براستی که پروردگارم بی نیاز و کریم است(نمل/40)»و فرموده است:«اگر شکر کنید هر آینه برای شما(نعمت را)بیفزاییم و اگر ناسپاسی کنید براستی کیفر من سخت است(ابراهیم/7)»و فرموده است:«مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا شکر کنید و نسبت به من ناسپاسی نکنید(بقره/152)وجه چهارم ترک آنچه خدای عز و جل به آن دستور داده و آن است قول خدای عز و جل «و هنگامی که از شما پیمان گرفتیم که خون یکدیگر را نریزید و آنها را از خانه خود بیرون نکنید سپس اعتراف کردید و شما بر آن گواه شدید سپس شما یکدیگر را کشتید و گروهی آنها را از خانه هایشان بیرون کردید و به کینه ورزی و دشمنی با آن ها تظاهر و کمک کردید و اگر آنها را اسیر نزد شما آوردند برای آنها فدیه دهید در جائی که بیرون کردن آنها از خانه شان بر شما حرام است آیا بر بعضی از مقررات کتاب (تورات)ایمان می آورید و به بعضی کافر می شوید،چیست کیفر کسی از ما که چنین کاری را می کند(بقره/84-85)»

پس خداوند بخاطر ترک فرمان او آنها را کافر دانسته و نسبت ایمان به آنها داده ولی از آنها نپذیرفته است و آن ایمان نزد خداوند برایشان سودی ندهد سپس فرمود:«پس کیفر آنکس از شما که چنین کاری کند چیست جز خواری در دنیا و در روز قیامت به سخت ترین کیفر دچار شود هر آینه خداوند از آنچه که می کنید غافل نیست(بقره/85)»

وجه پنجم از وجوه کفر،کفر برائت است و این است قول خدای عز و جل که از قول ابراهیم علیه السّلام نقل می کند:«ما به شما کافریم و میان ما و شما دشمنی و کینه برای همیشه پدیدار شد تا وقتی که شما به خدای یگانه ایمان بیاورید(ممتحنه/4)»یعنی ما از شما بیزاریم و خداوند در جریان داستان شیطان و بیزاری او از دوستان خود از انسانها در قیامت یاد می کند و فرماید:«همانا من کفر ورزیدم به آن چه که از پیش مرا شریک قرار دادید(ابراهیم/22)»و باز فرموده است:«همانا شما در برابر خدا بتانی را میان خودتان در زندگی(چند روزه)دنیا به پرستش گرفتید سپس روز رستاخیز به یکدیگر کافر شوید و یکدیگر را لعن کنید(عنکبوت/25)»

یعنی از یکدیگر بی زاری و دوری جوئید.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 177 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور ببکر بن صالح و إنما ضعفه ابن الغضائری و أبو عمرو الزبیری و إن کان مجهولا لکن یظهر من أخباره أنه من محققی الرواة و أصحاب أسرار الأئمة علیهم السلام، و هذا الخبر جزء خبر طویل فرقه المصنف و غیره علی الأبواب کما یظهر من هذا الکتاب، و تفسیر العیاشی و غیرها، و قد مر جزء آخر فی باب السبق إلی الإیمان و لما سأله علیه السلام عن أجزاء الإیمان و زیادته و نقصانه و منازله و درجاته سأله عن معانی الکفر و وجوهه، فبین علیه السلام أن الکفر فی کتاب الله علی خمسة أوجه وجهان منها یرجع إلی الجحود، و قوله: فهو الجحود بالربوبیة لما کان الجحود فی اللغة مطلق الإنکار، و کان المراد به هیهنا إنکار ما یتعلق بالربوبیة أعنی ما جاء من قبل الرب تعالی فسره علیه السلام بذلک و خصه به کما قیل. و أقول: إنما کان هذا جحدا للربوبیة لأن ربیته سبحانه یقتضی التکلیف و الثواب و العقاب، فهؤلاء إما ینکرون وجوده سبحانه أو ربیته، و کان المراد بالصنفین صنف أنکروا المبدأ و المعاد معا، و هم الملاحدة، و صنف أثبتوا المبدأ و أنکروا المعاد کبعض الفلاسفة حیث أنکروا المعاد و قالوا بقدم العالم و أبدیته، و کفار مکة الذین ذکرهم الله فی تلک الآیة، و هم الذین یقولون

وَ مٰا یُهْلِکُنٰا إِلاَّ اَلدَّهْرُ

زعموا أن تولد الأشخاص و تکون الممتزجات و فسادها و حیاتها و موتها مستندة إلی الدهر، و حرکات الأفلاک و تأثیرات الکواکب، و یحتمل أن یکون إشارة إلی القائلین بالتناسخ و القائلین ببطلان الجسد و الروح بالکلیة، أو القائلین بالطبیعة و القائلین بالدهر، و قیل: صنف طلبوا لهذا العالم سببا فأحالوه علی الطبع الذی هو صفة جسمانیة خالیة عن العلم و الإدراک، و صنف لم یطلبوا له سببا بل اشتغلوا بأنفسهم و عاشوا عیش البهائم. قال الله تعالی:

إِنْ هُمْ إِلاّٰ یَظُنُّونَ

، أن ذلک بفتح الهمزة و تشدید النون متعلق بیظنون. و الحاصل أنه استشهد لقوله إنهم وضعوا الدین بمحض الاستحسان من غیر حجة و برهان بأنه تعالی قال بعد قولهم:

وَ مٰا یُهْلِکُنٰا إِلاَّ اَلدَّهْرُ وَ مٰا لَهُمْ بِذٰلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاّٰ یَظُنُّونَ .

إِنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ

سواء اسم من الاستواء و خبر لأن، و ما بعده فاعله أی مستو علیهم إنذارهم و عدمه، أو خبر لما بعده، و الجملة خبر لأن أی إنذاره و عدمه سیان علیهم، و قوله: بتوحید الله متعلق بلا یؤمنون، و یحتمل تعلقه بکفروا أو بهما علی التنازع، و الظاهر أن هذه الآیة و الآیة السابقة موردهما واحد و قد یقال: إن الآیة الأولی فی صنف من الزنادقة لا سبیل لهم إلی شبهة قویة و الثانیة لقوم من الفلاسفة لهم شبه قویة علی إنکار حدوث العالم و المعاد و فناء العالم فهو أشد رسوخا فی باطلهم من الفرقة الأولی، و لذلک لا ینفعهم الإنذار و لیس ببعید. و إنما خص نفی الإیمان فی الآیة بتوحید الله لأن سائر ما یکفرون به من توابع التوحید و أما الوجه الآخر من الجحود قیل: الصواب و أما الوجه الآخر من الجحود فهو الجحود علی معرفة، و لعله سقط من قلم النساخ، انتهی. و کان الفرق بین هذا و ما تقدم أن الفرقة المتقدمة عرضت لهم شبهة ضعیفة اتبعوها، و هؤلاء أنکروا مع العلم عتوا و استکبارا و عنادا و حسدا کالفرق الذی ذکرنا سابقا بین الکفر و الشرک. و یحتمل وجها آخر من الفرق بأن یکون الأول ما یکون فی التوحید و ما یتبعه من أمر المعاد، و الثانی ما یکون بعد الإقرار بالتوحید من الإقرار بالنبوة و الإمامة و غیرهما، و لکل من الوجهین شواهد لا یخفی علی المتأمل. قوله: علی معرفة، أی للحق قد استقر عنده أی استقرارا لا شک فیه

وَ جَحَدُوا بِهٰا

أی أنکروا آیات الله و کذبوها، و الحال أن أنفسهم مستیقنة بها عالمة إیاها، و إنما أنکروها ظلما لأنفسهم و علوا أی ترفعا علی الرسول و الانقیاد له و الإیمان به، و استدلوا بها علی أن الإیمان هو التصدیق مع العمل دون التصدیق وحده، و اعترض علیه بأنه یمکن أن یکون مشروطا بالإقرار باللسان مع القدرة کما ذهب إلیه طائفة من العامة، کما قال الدوانی فی شرح العقائد: التلفظ بکلمتی الشهادتین مع القدرة علیه شرط، فمن أخل به فهو کافر مخلد فی النار، انتهی. و قیل: مشروط بعدم الإنکار فینتفی الإیمان بالإنکار و قد مر القول فیه مفصلا و قال الله عز و جل:

وَ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی اَلَّذِینَ کَفَرُوا

أی و کان أهل الکتاب من قبل البعثة یطلبون الغلبة علی المشرکین و یستنصرون علیهم بخاتم الأنبیاء، و یقولون اللهم انصرنا بنبی آخر الزمان المنعوت فی التوراة، أو یفتحون علیهم و یعرفونهم أن نبیا یبعث منهم و قرب زمانه

فَلَمّٰا جٰاءَهُمْ

النبی الذی عرفوه کفروا به و جحدوه حسدا أو خوفا من الرئاسة أو لغیر ذلک

فَلَعْنَةُ اَللّٰهِ عَلَی اَلْکٰافِرِینَ

أی علیهم فوضع الظاهر موضع الضمیر للتنصیص علی أن لعنهم بسبب کفرهم و إنکارهم الحق المعروف عندهم. أقول: روی علی بن إبراهیم هذا الخبر عن أبیه عن بکر بن صالح عن الزبیری عن أبی عبد الله علیه السلام قال: الکفر فی کتاب الله علی خمسة وجوه، فمنه کفر الجحود و هو علی وجهین کفر جحود بعلم، و جحود بغیر علم، فأما الذین جحدوا بغیر علم فهم الذین حکی الله عنهم فی قوله:

وَ قٰالُوا مٰا هِیَ إِلاّٰ حَیٰاتُنَا اَلدُّنْیٰا نَمُوتُ وَ نَحْیٰا وَ مٰا یُهْلِکُنٰا إِلاَّ اَلدَّهْرُ وَ مٰا لَهُمْ بِذٰلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاّٰ یَظُنُّونَ

و قوله:

إِنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ

فهؤلاء کفروا و جحدوا بغیر علم، و أما الذین کفروا و جحدوا بعلم فهم الذین قال الله عز و جل:

وَ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی اَلَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمّٰا جٰاءَهُمْ مٰا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ

فهؤلاء کفروا و جحدوا بعلم. و فی تفسیر النعمانی عن أمیر المؤمنین علیه السلام قال: و أما الکفر المذکور فی کتاب الله تعالی فخمسة وجوه، منها کفر الجحود، و منها کفر فقط، و الجحود ینقسم علی وجهین، و منها کفر الترک لما أمر الله تعالی به، و منها کفر البراءة، و منها کفر النعم فأما کفر الجحود فأحد الوجهین منه جحود الوحدانیة و هو قول من یقول لا رب و لا جنة و لا نار و لا بعث و لا نشور، و هؤلاء صنف من الزنادقة، و صنف من الدهریة الذین یقولون ما یهلکنا إلا الدهر، و ذلک رأی وضعوه لأنفسهم استحسنوه بغیر حجة فقال الله تعالی

إِنْ هُمْ إِلاّٰ یَظُنُّونَ

و قال:

إِنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا

إلی قوله

لاٰ یُؤْمِنُونَ

أی لا یؤمنون بتوحید الله. و الوجه الآخر من الجحود هو الجحود مع المعرفة بحقیته قال تعالی

وَ جَحَدُوا بِهٰا وَ اِسْتَیْقَنَتْهٰا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا . و قال سبحانه:

وَ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ

إلی قوله

عَلَی اَلْکٰافِرِینَ

أی جحدوه بعد أن عرفوه. أقول: إنما أوردنا الروایتین لتأیید کل منهما لبعض الوجوه السابقة یحکی قول سلیمان لما عرف سلیمان علیه السلام نعمة الله علیه، و علم أنها للابتلاء قال هذا من فضل ربی، أی الاقتدار من إحضار العرش فی مدة یسیرة من مسافة بعیدة و هی ما بین سبأ و الشام بلا حرکات جسمانیة من فضل نعم ربی

لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ

بالإقرار بأن ذلک الفضل له و منه لا لی و منی، و الإتیان بالثناء الجزیل و الذکر الجمیل

أَمْ أَکْفُرُ

بترک ذلک الإقرار و عدم ذلک الإتیان.

وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّمٰا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ

لأنه یدیم العتید و یجلب المزید، و یستحق به الثواب، و من کفر بما مر فلا یضر الله شیئا فإن ربی غنی عن عبادة العابدین و شکر الشاکرین، کریم بالإفضال و الإحسان و ترک مؤاخذة العبد بالإساءة و الکفران لعله یتوب و یصلح حاله فی مستقبل الأزمان، و من هاهنا ظهر أن ترک الشکر علی النعمة کفر. و قال:

لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ

قیل: الشکر هو الاعتراف بالنعمة ظاهرة کانت أو باطنة، جلیة کانت أم خفیة و الإقرار بها للمنعم، و الإتیان بالأعمال الصالحة المطلوبة له و الامتثال لأوامره و الاجتناب عن معاصیه، و کفر النعم ضد ذلک، و هو سبب لزوال النعمة و عدم الزیادة و تحقق العقوبة فی الدنیا و الآخرة، و لذلک قال الله عز و جل مؤکدا بوجوه شتی:

وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذٰابِی لَشَدِیدٌ . و قال:

فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ

قیل: أی فاذکرونی ظاهرا باللسان و باطنا بالجنان لا سیما عند الأوامر و النواهی، أذکرکم فی ملإ المقربین بالخیر و الصلاح أو بالجزاء الجمیل، أو فی القیامة إذا بلغت القلوب الحناجر من شدائدها، أو فی حال الموت أو فی البرزخ أو فی جمیع الأحوال، کما دلت علیه صیغة الاستقبال.

وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ

قیل: أخذ العهد منهم بأن لا یقتلوا أنفسهم کما یفعله من یصعب علیه الزمان للتخلص من الصعوبة، و کما یفعله أهل الهند للتخلص من عالم الفساد و اللحوق بعالم النور، و قیل: بأن لا یفعلوا ما یوجب قتلهم و إخراجهم من دیارهم، و قیل: بأن لا یقتل بعضهم بعضا و لا یخرج بعضهم بعضا من وطنه، و إنما جعل قتل الرجل و إخراجه غیره قتل نفسه و إخراجها لاتصاله به نسبا أو دینا، أو لأنه یقتص منه فکأنه قتل نفسه و قیل: بأن لا یفعلوا ما یصرفهم فی الحیاة الأبدیة التی هی الحیاة الحقیقیة و ما یمنعهم من الجنة التی هی دار القرار، فإنه الجلاء الحقیقی.

ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ

أی ثم أقررتم بالمیثاق و اعترفتم علی أنفسکم بلزومه

وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ

علیها، و هذا تأکید کقولک أقر فلان علی نفسه بکذا شاهدا علیها أو اعترفتم علی قبوله و شهد بعضکم علی بعض بذلک، أو أنتم تشهدون یا معشر الیهود علی إقرار أسلافکم بهذا المیثاق فیکون إسناد الإقرار إلی المخاطبین مجازیا.

ثُمَّ أَنْتُمْ هٰؤُلاٰءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ

قیل: ثم استبعاد لما أسند إلیهم من القتل و الأجلاء و العدوان بعد المیثاق منهم و إقرارهم و شهادتهم، و أنتم مبتدأ و هؤلاء خبره و المعنی أنتم بعد ذلک هؤلاء الناقضون الشاهدون یعنی أنتم قوم آخرون غیر هؤلاء الشاهدین، کقولک رجعت بغیر الوجه الذی خرجت، أی ما أنت الذی کنت من قبل نزل تغیر الصفة منزلة تغیر الذات، و تقتلون حینئذ بیان لهذه الجملة. و قیل: أنتم مبتدأ و تقتلون خبره، و هؤلاء إما منصوب بتقدیر أعنی أو منادی بحذف حرف النداء عند من جوز حذف حرف النداء فی المبهمات کسیبویه و أتباعه و قیل: أنتم مبتدأ و هؤلاء بمعنی الذین و تقتلون صلته، أی ثم أنتم الذین تقتلون، و هذا عند الکوفیین، و أما البصریون فلا یجوزون أن یکون هؤلاء و أولاء و هذا بمعنی الموصول. و قیل: أنتم مبتدأ و هؤلاء خبره بحذف المضاف، أی مثل هؤلاء

تَظٰاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ اَلْعُدْوٰانِ

قیل: هو حال عن فاعل تخرجون أو عن مفعوله أو کلیهما، و التظاهر التعاون من الظهر أی تتعاونون علیهم، و قیل: و لما کان الإخراج من الدیار و قتل البعض بعضا مما تعظم به الفتنة، و احتیج فیه إلی زیادة اقتدار علیه، بین الله تعالی أنهم فعلوه علی وجه الاستعانة بمن یظاهرهم علی الظلم و العدوان، و فیه دلالة علی أن الظلم کما هو محرم فکذا إعانة الظالم علی ظلمه محرمة، و لا یشکل هذا بتمکین الله تعالی الظالم من الظلم فإنه کما مکنه فقد زجره بخلاف معین الظالم، فإنه یدعوه إلی الظلم و یحسنه عنده.

وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُسٰاریٰ تُفٰادُوهُمْ

قال المفسرون: قریظة و هم قبیلة من یهود خیبر کانوا حلفاء الأوس و النضیر، و هم قبیلة أخری کانوا حلفاء الخزرج، فإذا اقتتلا عاون کل فریق حلفاءه فی القتل و تخریب الدیار و إخراج أهلها، و إذا أسر رجل من الفریقین جمعوا له حتی یفدوه فعیرتهم العرب و قالت: کیف تقاتلونهم ثم تفدونهم، فیقولون أمرنا أن نفدیهم و حرم علینا قتالهم، و لکنا نستحیی أن نذل حلفاءنا فذمهم الله علی ذلک إذ أتوا ببعض الواجب و ترکوا البعض، و قیل: معناه إن یأتوکم أساری فی أیدی الشیاطین تتصدون لإنقاذهم بالإرشاد و الوعظ مع تضییعکم أنفسکم، کقوله:

أَ تَأْمُرُونَ اَلنّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ . و أساری جمع أسری کسکاری و سکری، و أسری جمع أسیر کمرضی و مریض، و قیل: أساری أیضا جمع أسیر، و قیل: هو من الجموع التی ترکوا مفردها کأنه جمع أسران کعجالی و عجلان.

وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْرٰاجُهُمْ

متعلق بقوله: و تخرجون فریقا منکم من دیارهم، و ما بینهما اعتراض، و الضمیر للشأن أو مبهم، و یفسره إخراجهم أو راجع إلی ما دل علیه یخرجون من المصدر، و إخراجهم تأکید أو بیان له

أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ اَلْکِتٰابِ

یعنی الفداء

وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ

یعنی حرمة المقاتلة و الأجلاء. و أقول: و یظهر من الخبر أن المراد بالکفر هنا ترک ما أمر الله تعالی به من الکف عن قتلهم و إخراجهم، و کان التعبیر عنه بترک ما أمر الله به دون فعل ما نهی الله عنه لیشمل ترک الطاعات أیضا و هو أهم و أعظم، أو لأن المقصود فی النهی عن المعاصی حصول أضدادها، فإن النهی عن شرب الخمر الغرض منه حفظ العقل و الغرض من النهی عن الزنا حفظ الأنساب، و عن القتل حفظ النفوس، و هکذا و یظهر مما سیأتی فی تأویل الآیة بروایات أهل البیت علیهم السلام أنها نزلت فی ترک القول بإمامة أهل البیت علیهم السلام، و ما تفرع علی ذلک من قتلهم و إخراجهم عن الإمامة و إخراج أصحابهم کأبی ذر رضی الله عنه عن دیارهم نکتة أخری أظهر مما ذکرنا کما لا یخفی علی المتأمل. و نسبهم إلی الإیمان أی الإیمان الظاهری حیث ورد فی تفسیر النعمانی فی سیاق هذا الخبر، فکانوا کفارا لترکهم ما أمر الله به فنسبهم إلی الإیمان بإقرارهم بألسنتهم علی الظاهر دون الباطن، فلم ینفعهم ذلک لقوله

فَمٰا جَزٰاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذٰلِکَ مِنْکُمْ

الآیة. قال الطبرسی (ره): و مما یسأل فی هذه الآیة أن ظاهرها یقتضی صحة اجتماع الإیمان و الکفر، و ذلک مناف للصحیح من المذهب؟ و القول فیه: أن المعنی أنهم أظهروا التصدیق ببعض الکتاب و الإنکار للبعض، و یحتمل أن یکون المراد بذلک أنکم إذا اعتقدتم جمیع ذلک ثم عملتم ببعضه دون بعض فکأنکم آمنتم ببعضه دون بعض، و هذا یدل علی أنه لا ینفعهم الإیمان بالبعض مع الکفر بالبعض الآخر، انتهی.

فَمٰا جَزٰاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذٰلِکَ مِنْکُمْ

أی الکفر أو الجمع بین الأمرین

إِلاّٰ خِزْیٌ فِی اَلْحَیٰاةِ اَلدُّنْیٰا

کقتل بنی قریظة و سبی نسائهم و ذراریهم، و أجلاء بنی النضیر لنقض عهدهم و ضرب الجزیة علی غیرهم، و الخزی ذل یستحیی منه، یقال: أخزاه الله أی إهانة و أوقعه موقعا یستحیی منه، و تنکیر خزی یدل علی فظاعة شأنه و أنه بلغ مبلغا لا یعرف کنهه.

إِلیٰ أَشَدِّ اَلْعَذٰابِ

قیل: عذاب منکری الصانع کالدهریة یجب أن یکون أشد فکیف وصف عذاب الیهود بأنه أشد؟ و أجیب أولا بأن کفر العناد أشد فعذابهم أشد، و ثانیا بأن المراد أن عذابهم أشد من الخزی لا مطلقا

وَ مَا اَللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا یَعْمَلُونَ

قیل: هذا وعید شدید للعاصین، و بشارة عظیمة للمطیعین، لأن القدرة الکاملة مع عدم الغفلة یقتضی وصول الحقوق إلی مستحقیها. و أقول: قال الإمام علیه السلام فی تفسیره: قوله عز و جل:

إِخْرٰاجُهُمْ

و لم یقتصر علی أن یقول و هو محرم علیکم لأنه لو قال ذلک لرأی أن المحرم إنما هو مفاداتهم ثم قال عز و جل:

أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ اَلْکِتٰابِ

و هو الذی أوجب علیکم المفاداة

وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ

و هو الذی حرم قتلهم و إخراجهم، فقال فإذا کان قد حرم الکتاب قتل النفوس و الإخراج من الدیار کما فرض فداء الأسراء فما بالکم تطیعون فی بعض و تعصون فی بعض؟ کأنکم ببعض کافرون و ببعض مؤمنون، ثم قال عز و جل:

فَمٰا جَزٰاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذٰلِکَ مِنْکُمْ

یا معشر الیهود

إِلاّٰ خِزْیٌ

ذل

فِی

اَلْحَیٰاةِ اَلدُّنْیٰا

جزیة تضرب علیه یذل بها

وَ یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ یُرَدُّونَ إِلیٰ أَشَدِّ اَلْعَذٰابِ

إلی جنس أشد العذاب، یتفاوت ذلک علی قدر تفاوت معاصیهم

وَ مَا اَللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا یَعْمَلُونَ

أی یعمل هؤلاء الیهود. ثم قال علیه السلام: فقال رسول الله: لما نزلت هذه الآیة فی الیهود، هؤلاء الیهود نقضوا عهد الله و کذبوا رسول الله، و قتلوا أولیاء الله أ فلا أنبؤکم بمن یضاهیهم من یهود هذه الأمة؟ قالوا: بلی یا رسول الله، قال: قوم من أمتی ینتحلون بأنهم من أهل ملتی یقتلون أفاضل ذریتی و أطایب أمتی و یبدلون شریعتی و سنتی، و یقتلون ولدی الحسن و الحسین کما قتل أسلاف هؤلاء الیهود زکریا و یحیی، ألا و إن الله یلعنهم کما لعنهم، و یبعث علی بقایا ذراریهم قبل یوم القیامة هادیا مهدیا من ولد الحسین علیه السلام المظلوم یحرقهم بسیوف أولیائه إلی نار جهنم، إلی آخر الخبر. و قال علی بن إبراهیم: أنها نزلت فی أبی ذر رضی الله عنه و فیما فعل به عثمان من إخراجه إلی الربذة و غیر ذلک مما أجری من الظلم علیه، و اعترف بأنه لو وجده أسیرا فی أیدی المشرکین فداه بجمیع ماله، فصار مصداق هذه الآیة، و القصة طویلة و سیأتی فی المحل المناسب لها إن شاء الله. یعنی تبرأنا منکم و قد یفرق بین العداوة و البغض بأن العداوة یظهر أثرها بخلاف البغض، أو بأن البغض أشد من العداوة، و فی المصباح البغضة بالکسر و البغضاء شدة البغض

مِنْ دُونِ اَللّٰهِ أَوْثٰاناً

*

قد دلت الأخبار الکثیرة علی أن أئمة الکفر و الضلالة داخلة فیهم، و الآیات المذکورة صریحة فی أن الکفر یطلق علی البراءة، و أن کفر البراءة کما یکون بین المؤمن و الکافر کذلک یکون بین الکافرین و قیل: لعله علیه السلام إنما لم یذکر کفر النفاق فی هذا الحدیث لأنه جعل النفاق قسیما للکفر لا قسما منه لأن فیه إذعانا، و یؤیده قوله سبحانه:

یٰا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ جٰاهِدِ اَلْکُفّٰارَ وَ اَلْمُنٰافِقِینَ

*

حیث عطف أحدهما علی الآخر. قال الراغب فی مفرداته: الکفر فی اللغة ستر الشیء، و وصف اللیل بالکافر لستره الأشخاص، و الزارع لستره البذر فی الأرض، و لیس ذلک باسم لهما، و الکافور اسم أکمام الثمرة التی تکفرها، و کفر النعمة و کفرانها سترها بترک أداء شکرها قال عز و جل:

فَلاٰ کُفْرٰانَ لِسَعْیِهِ

و أعظم الکفر جحود الوحدانیة أو النبوة أو الشریعة، و الکفران فی جحود النعمة أکثر استعمالا، و الکفر فی الدین أکثر، و الکفور فیهما جمیعا، قال تعالی:

فَأَبیٰ أَکْثَرُ اَلنّٰاسِ إِلاّٰ کُفُوراً

*

فَأَبَی اَلظّٰالِمُونَ إِلاّٰ کُفُوراً

و یقال منهما کفر فهو کافر، قال فی الکفران:

لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّمٰا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ

و قال تعالی:

وَ اُشْکُرُوا لِی وَ لاٰ تَکْفُرُونِ

و قوله:

وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ اَلَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ اَلْکٰافِرِینَ

أی تحریت کفران نعمتی، و قال:

لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذٰابِی لَشَدِیدٌ . و لما کان الکفران یقتضی جحود النعمة صار یستعمل فی الجحود، قال تعالی

وَ لاٰ تَکُونُوا أَوَّلَ کٰافِرٍ بِهِ

أی جاحد له و ساتر. و الکافر علی الإطلاق متعارف فیمن یجحد الوحدانیة أو النبوة أو الشریعة أو ثلاثها و قد یقال کفر لمن أخل بالشریعة و ترک ما لزمه من شکر الله علیه قال

مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ

و یدل علی ذلک مقابلته بقوله:

وَ مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ

و قال:

یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اَللّٰهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَهٰا وَ أَکْثَرُهُمُ اَلْکٰافِرُونَ

و قوله:

وَ لاٰ تَکُونُوا أَوَّلَ کٰافِرٍ بِهِ

أی لا تکونوا أئمة فی الکفر فیقتدی بکم، و قوله:

وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ اَلْفٰاسِقُونَ

و عنی بالکافر الساتر للحق فلذلک جعله فاسقا، و معلوم أن الکفر المطلق هو أعظم من الفسق، و معناه من جحد حق الله فقد فسق عن ربه، و لما رأی جعل کل فعل محمود من الإیمان جعل کل فعل مذموم من الکفر. و قال فی السحر:

وَ مٰا کَفَرَ سُلَیْمٰانُ وَ لٰکِنَّ اَلشَّیٰاطِینَ کَفَرُوا

و قال:

اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ اَلرِّبٰا لاٰ یَقُومُونَ

إلی قوله

وَ اَللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ کَفّٰارٍ أَثِیمٍ

و قال:

وَ لِلّٰهِ عَلَی اَلنّٰاسِ حِجُّ اَلْبَیْتِ

إلی قوله:

وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اَللّٰهَ غَنِیٌّ عَنِ اَلْعٰالَمِینَ . و الکفور المبالغ فی کفران النعمة، و قوله:

إِنَّ اَلْإِنْسٰانَ لَکَفُورٌ

*

و قال

ذٰلِکَ جَزَیْنٰاهُمْ بِمٰا کَفَرُوا وَ هَلْ نُجٰازِی إِلاَّ اَلْکَفُورَ

إن قیل: کیف وصف الإنسان هیهنا بالکفور و لم یرض بذلک حتی أدخل علیه إن و اللام کل ذلک تأکیدا و قال فی موضع آخر: و کره إلیکم الکفر و قوله عز و جل:

إِنَّ اَلْإِنْسٰانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ

فتنبیه علی ما ینطوی علیه الإنسان من کفران النعمة و قلة ما یقوم بأداء الشکر، و علی هذا قوله:

قُتِلَ اَلْإِنْسٰانُ مٰا أَکْفَرَهُ

و لذلک قال:

وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبٰادِیَ اَلشَّکُورُ

و قوله:

إِنّٰا هَدَیْنٰاهُ اَلسَّبِیلَ إِمّٰا شٰاکِراً وَ إِمّٰا کَفُوراً

تنبیها أنه عرفه الطریقین کما قال:

وَ هَدَیْنٰاهُ اَلنَّجْدَیْنِ

فمن سالک سبیل الشکر و من سالک سبیل الکفر و قال:

وَ کٰانَ اَلشَّیْطٰانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً

فمن الکفر و نبه بقوله کان أنه لم یزل منذ وجد منطویا علی الکفر. و الکفار أبلغ من الکفور، لقوله:

کُلَّ کَفّٰارٍ عَنِیدٍ

و قال:

وَ اَللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ کَفّٰارٍ أَثِیمٍ

و قال:

إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یَهْدِی مَنْ هُوَ کٰاذِبٌ کَفّٰارٌ

و قال:

وَ لاٰ یَلِدُوا إِلاّٰ فٰاجِراً کَفّٰاراً

و قد أجری الکفار مجری الکفور فی قوله:

إِنَّ اَلْإِنْسٰانَ لَظَلُومٌ کَفّٰارٌ . و الکفار فی جمع الکافر المضاد للإیمان أکثر استعمالا لقوله تعالی:

أَشِدّٰاءُ عَلَی اَلْکُفّٰارِ

و قوله:

لِیَغِیظَ بِهِمُ اَلْکُفّٰارَ

و الکفرة فی جمع کافر النعمة أکثر استعمالا، و قوله عز و جل:

أُولٰئِکَ هُمُ اَلْکَفَرَةُ اَلْفَجَرَةُ

أ لا تری أنه وصف الکفرة بالفجرة، و الفجرة قد یقال للفساق من المسلمین. و قوله

جَزٰاءً لِمَنْ کٰانَ کُفِرَ

أی الأنبیاء و من یجری مجراهم ممن بذلوا النصح فی أمر الله فلم یقبل منهم، و قوله عز و جل:

إِنَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا

قیل: عنی بقوله إنهم آمنوا بموسی ثم کفروا بمن بعده، و قیل: آمنوا بموسی ثم کفروا بموسی إذ لم یؤمنوا بغیره. و قیل: هو ما قال:

وَ قٰالَتْ طٰائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ اَلْکِتٰابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی اَلَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ اَلنَّهٰارِ وَ اُکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ

و لم یرد أنهم آمنوا مرتین و کفروا مرتین، بل ذلک إشارة إلی أحوال کثیرة و قیل: کما یصعد الإنسان فی الفضائل فی ثلاث درجات یتسکع فی الرذائل فی ثلاث درجات و الآیة إشارة إلی ذلک، و یقال: کفر فلان إذا اعتقد الکفر، و یقال ذلک إذا أظهر الکفر و إن لم یعتقد، و لذلک قال

مَنْ کَفَرَ بِاللّٰهِ مِنْ بَعْدِ إِیمٰانِهِ إِلاّٰ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمٰانِ

و یقال: کفر فلان بالشیطان إذا کفر بسببه، و قد یقال ذلک إذا آمن و خالف الشیطان کقوله:

فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطّٰاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ . و أکفره إکفارا حکم بکفره، و قد یعبر عن التبری بالکفر، نحو:

ثُمَّ یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ

الآیة، و قوله عز و جل:

إِنِّی کَفَرْتُ بِمٰا أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ

و قوله:

کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ اَلْکُفّٰارَ نَبٰاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرٰاهُ مُصْفَرًّا . و قیل: کنی بالکفار الزراع لأنهم یغطون البذر فی التراب ستر الکافر حق الله، بدلالة قوله: یعجب الزراع لیغیظ بهم الکفار، و لأن الکفار لا اختصاص لهم بذلک، و قیل: بل عنی الکفار و خصهم لکونهم معجبین بالدنیا و زخارفها، و راکنین إلیها. و الکفارة ما یغطی الإثم و التکفیر ستره و تغطیته حتی یصیر بمنزلة ما لم یعمل، و یصح أن یکون أصله إزالة الکفر، و الکفران نحو التمریض فی کونه إزالة للمرض، انتهی. و أقول: قد مر بعض الکلام فی حقیقة الکفر فی أبواب الأیمان.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 134 

*****

عَنْ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَیْهِ، قَالَ: «بُنِیَ الْکُفْرُ عَلی أَرْبَعِ دَعَائِمَ(1): الْفِسْقِ(2)، وَ الْغُلُوِّ(3)، وَ الشَّکِّ، وَ الشُّبْهَةِ.(4)

وَ الْفِسْقُ عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَی الْجَفَاءِ(5)، وَ الْعَمی، وَ الْغَفْلَةِ، وَ الْعُتُوِّ (6)؛ فَمَنْ جَفَا احْتَقَرَ الْحَقَّ(7)، وَ مَقَتَ(8) الْفُقَهَاءَ، وَ أَصَرَّ عَلَی الْحِنْثِ(9) الْعَظِیمِ؛ وَ مَنْ عَمِیَ نَسِیَ الذِّکْرَ، وَ اتَّبَعَ الظَّنَّ، وَ بَارَزَ خَالِقَهُ، وَ أَلَحَّ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ، وَ طَلَبَ الْمَغْفِرَةَ بِلاَ تَوْبَةٍ وَ لاَ اسْتِکَانَةٍ(10) 2 / 392

وَ لاَ غَفْلَةٍ(11)؛ وَ مَنْ غَفَلَ جَنی عَلی نَفْسِهِ، وَ انْقَلَبَ عَلی ظَهْرِهِ، وَ حَسِبَ

ص: 153

غَیَّهُ(1) رُشْداً(2)، وَ غَرَّتْهُ الاْءَمَانِیُّ، وَ أَخَذَتْهُ الْحَسْرَةُ وَ النَّدَامَةُ إِذَا قُضِیَ الاْءَمْرُ، وَ انْکَشَفَ عَنْهُ الْغِطَاءُ، وَ بَدَا لَهُ مَا لَمْ یَکُنْ یَحْتَسِبُ؛ وَ مَنْ عَتَا عَنْ(3) أَمْرِ اللّهِ شَکَّ؛ وَ مَنْ شَکَّ، تَعَالَی اللّهُ عَلَیْهِ، فَأَذَلَّهُ بِسُلْطَانِهِ، وَ صَغَّرَهُ بِجَلاَلِهِ، کَمَا اغْتَرَّ بِرَبِّهِ الْکَرِیمِ، وَ فَرَّطَ(4) فِی أَمْرِهِ.

وَ الْغُلُوُّ عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَی(5) التَّعَمُّقِ(6) بِالرَّأْیِ(7)، وَ التَّنَازُعِ فِیهِ، وَ الزَّیْغِ(8)، وَ الشِّقَاقِ(9)؛ فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ یُنِبْ(10) إِلَی الْحَقِّ، وَ لَمْ یَزْدَدْ إِلاَّ غَرَقاً فِی الْغَمَرَاتِ(11)، وَ لَمْ تَنْحَسِرْ(12) عَنْهُ فِتْنَةٌ إِلاَّ غَشِیَتْهُ أُخْری، وَ انْخَرَقَ(13) دِینُهُ، فَهُوَ یَهْوِی فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ(14)؛ وَ مَنْ نَازَعَ فِی الرَّأْیِ(15) وَ خَاصَمَ، شُهِرَ بِالْعَثَلِ(16) مِنْ طُولِ اللَّجَاجِ؛ وَ مَنْ زَاغَ قَبُحَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ،

ص: 154

وَحَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّیِّئَةُ؛ وَ مَنْ شَاقَّ(1) اعْوَرَّتْ(2) عَلَیْهِ طُرُقُهُ، وَ اعْتَرَضَ(3) عَلَیْهِ أَمْرُهُ، فَضَاقَ عَلَیْهِ(4) مَخْرَجُهُ إِذَا لَمْ یَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُوءْمِنِینَ.

2 / 393

وَ الشَّکُّ عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَی الْمِرْیَةِ(5)، وَ الْهَوی ، وَ التَّرَدُّدِ، وَ الاِسْتِسْلاَمِ(6)، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ(7) عَزَّ وَ جَلَّ: «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری»(8)».

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْری: «عَلَی الْمِرْیَةِ، وَ الْهَوْلِ(9) مِنَ(10) الْحَقِّ، وَ التَّرَدُّدِ(11)، وَ الاِسْتِسْلاَمِ لِلْجَهْلِ وَ أَهْلِهِ».

«فَمَنْ هَالَهُ مَا(12) بَیْنَ یَدَیْهِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ(13)؛ وَ مَنِ امْتَری فِی الدِّینِ

ص: 155

تَرَدَّدَ(1) فِی الرَّیْبِ، وَ سَبَقَهُ الاْءَوَّلُونَ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ، وَ أَدْرَکَهُ الاْآخِرُونَ، وَ وَطِئَتْهُ سَنَابِکُ(2) الشَّیْطَانِ؛ وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَکَةِ الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةِ هَلَکَ فِیمَا بَیْنَهُمَا(3)، وَ مَنْ نَجَا مِنْ(4) ذلِکَ، فَمِنْ فَضْلِ الْیَقِینِ، وَ لَمْ یَخْلُقِ اللّهُ خَلْقاً أَقَلَّ مِنَ الْیَقِینِ.

وَ الشُّبْهَةُ عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: إِعْجَابٍ بِالزِّینَةِ، وَ تَسْوِیلِ(5) النَّفْسِ، وَ تَأَوُّلِ الْعِوَجِ(6)، وَ لَبْسِ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ؛ وَ ذلِکَ بِأَنَّ الزِّینَةَ تَصْدِفُ(7) عَنِ(8) الْبَیِّنَةِ، وَ أَنَّ تَسْوِیلَ النَّفْسِ یُقَحِّمُ(9) عَلَی الشَّهْوَةِ، وَ أَنَّ الْعِوَجَ یَمِیلُ بِصَاحِبِهِ مَیْلاً عَظِیماً، وَ أَنَّ اللَّبْسَ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ، فَذلِکَ(10) الْکُفْرُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ».(11)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: کفر بر چهار پایه استوار شده: فسق، غلو، شک، شبهه. و فسق (نیز) بر چهار شعبه است: جفا، کوری، غفلت، سرکشی. پس هر که جفا کند حق را کوچک شمرده، و فقهاء را دشمن داشته، و بر گناه بزرگ اصرار کرده است، و هر که کوردل شود ذکر (حق) را فراموش کند، و (در اصول دین یا در تمام احکام آن) پیروی از گمان کند، و با آفرینندۀ خود جنگ کند، و شیطان بر او چیره گردد، و بدون توبه (و پشیمانی از کردۀ خویش) و (هم چنین) بدون زاری (در طلب آمرزش) و بدون غافل نبودن از گناه (از خدا) آمرزش خواهد. و هر که غفلت کند بر خود خیانت کرده (و خود را بهلاکت افکنده، و از دین حق) بپشت برگشته، و گمراهی خود را رشد و صلاح پنداشته، و آرزوها (و وعده های دروغین شیطان) او را فریب دهد (و سرگرم کند) و حسرت و پشیمانی در هنگامی که کار از کار بگذرد و پرده برداشته شود او را فراگیرد، و برایش آشکار گردد که آن طور که او میپنداشت نبوده. و هر که از فرمان خدا سرکشی کند بشک افتاده، و هر که بشک افتد خدا بر او بزرگی (و غضب) کند، و او را بسلطنت (و قدرت) خود خوار سازد، و (نزد خلایق) بوسیلۀ جلال (و عظمت) خود او را کوچک کند چنانچه بپروردگار کریم خود فریفته شده و مغرور شود (و کرم او را دستاویز کرده) و در فرمان او کوتاهی کند. و غلو بر چهار شعبه است: بر تعمق در رأی (و دقت بسیار نمودن). تنازع در رأی. کجی (و اغراق از حق). شقاق (و دشمنی کردن با حق پرستان)، پس هر که بسیار دقت (و خرده بینی) کند بحق نگراید، و جز غرق شدن در امواج خروشان (شبهات و اباطیل) نیفزاید، فتنه از او دور نشود (و گرهی از عقدهای اعتقادی او باز نشود) جز اینکه فتنۀ دیگری (و مشکل تازه ای) گریبانگیرش شود و پردۀ دینش (با قیچی فتنه) بدرد، پس در کار درهم و برهمی فرو افتد (و حق و باطل بر او مختلط گردد). و هر که در رأی نزاع و ستیزه کند بحماقت (یا بسستی و بزدلی) شهره گردد (و این) بخاطر لجبازی دنباله دار (او است). و هر که کج دل شد خوبی در نزد او زشت گردد، و بدی در نظر او زیبا گردد. و هر که شقاق کند (و با حق پرستان دشمنی و نزاع کند) راههای زندگی بر او تیره و تاریک گردد، و کار بر او دشوار شود، و بتنگنائی دچار گردد که راه خلاصی از آن بسته شود، زیرا از راه مؤمنین پیروی نکرده است. و شک دارای چهار شعبه است: مریه (یعنی تردید. شک و جدل)، هوی، تردد، استسلام (یعنی تن دادن و گردن نهادن) و اینست گفتار خدای عز و جل:«پس بکدام نعمتهای پروردگارت ستیزه جوئی» (سورۀ نجم آیۀ 55). و در روایت دیگر است (که فرمود: شک): بر مریه است، و هراس از حق، و تردد، و استسلام در برابر نادانی و اهل آن. پس هر که از آنچه در پیش او است (از حق و رغبت بسوی آخرت) بهراسد بپشت سر (یعنی بسوی باطل و دنیا) برگردد، و هر که در دین ستیزه کند در شک بچرخد، و همردیفان او از مؤمنین از وی پیشی گرفته (چون شک ندارند) و بازماندگان (در ایمان که پس از او بودند) او را دریابند، و لگد مال شیاطین گردد و هر که بهلاکت دنیا و آخرت تن دهد در این میان (نیز) بهلاکت رسد و هر که از آن رهائی یابد از فضل یقین است، و خدا چیزی کمتر از یقین نیافریده است. و شبهه بر چهار شعبه است: شادمان شدن بزینت (دنیا یا رأیهای فاسده ای که نزد خود زینت داده)، و خود آرائی (بأباطیل)، و بازگرداندن کج (را براست بنظر خویشتن)، و در آمیختن حق را بباطل، و این برای آنست که زینت انسانی را از بینه (و برهان روشن) باز دارد، و خود آرائی مایه افتادن در شهوت است، و کجی صاحب خود را بانحراف بزرگی بکشاند، و آمیختن حق بباطل تاریکیهائی است که رویهم انباشته. اینست کفر و ستونها و شعبه های آن.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 107 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از امیر المؤمنین(علیه السّلام)،فرمود:کفر بر چهار پایه است: فسق و غلوّ و شکّ و شبهه.فسق چهار پره دارد:جفا و کوری و غفلت و سرکشی،هر که جفا کند،حق را خوار گیرد و فقهاء رادشمن دارد و بر خلاف بزرگ اصرار ورزد و هر که کوردل گردد، ذکر را فراموش کند و پیرو گمان گردد و با آفرینندۀ خود ستیزه جوید و شیطان بر او چیره گردد و بی توبه و تواضع برای خدا آمرزش خواهد و غفلت نکند از گناه،هر که غفلت کند،بر خود خیانت کرده و بر پشت در گشته و گمراهی خود را راشد پنداشته و آرزوهایش او را فریب داده اند و افسوس و پشیمانی یقۀ او را گرفته اند هنگامی که کار از کار گذشته و پرده برداشته شده و آنچه نمی پنداشت برای او رخ داده است،هر که از فرمان خدا سرکشی کند،به شکّ اندر شده و هر که به شکّ افتد،خدا بر فرازد و به سلطنت خود او را خوار سازد و به جلال خود او را خرد کند چونان که به پروردگارش که کریم است فریفته شده و در فرمان حضرت او تقصیر روا داشته. غلوّ بر چهار پره است:تعمّق در رأی،تنازع در رأی و کژ دلی و شقاق،هر که بسیار خرده بینی کند،به حق نگراید و جز غرق در امواج فروگیرنده نفزاید،فتنه ای از پیرامونش برنخیزد جز اینکه فتنۀ دیگرش فرا گیرد و پردۀ دیانت او بدرد و در کار در هم و گیج کننده ای فرو افتد.هر که در رأی،ستیزه کند و طرفیّت نماید، به حماقت شهره گردد و به خاطر لجبازی دنباله دار،و هر که کج دل شد،خوبی در نزد او زشت باشد و بدی در چشم او زیبا گردد و هر که بر امام بر حق بشورد و از جمع مسلمانان کناره گیرد،راه زندگی بر او تیره گردد و کارش در هم شود و در تنگنا افتد و نتواند از آن برآید زیرا از جز راه مؤمنان پیروی کرده است. شکّ بر چهار پره است:بر مِریَه و هوی و تردد واستسلام(خود باختگی)و آن فرمودۀ خدا عز و جل است(55 سوره نجم):«به کدام از نعمتهای پروردگارت سر ستیزه جوئی داری؟». در روایت دگر است که(شکّ)بر مریه است و هراس از حق و تردد استسلام در برابر جهل و اهل آن،هر که از آنچه در پیش او است بهراسد،به دنبال سر برتابد،و هر که در دیانت ستیزه جو باشد، در شک بچرخد و پیشتازان بر او سبقت جویند و دیگران او را دریابند و لگدمال شیاطین گردد و هر که دل بر هلاکت دنیا و آخرت نهد،در این میان به هلاکت رسد،و هر که از آن رهائی یابد،از فضل یقین باشد،و خدا چیزی کمتر از یقین نیافریده است. و شبهه بر چهار پره است:خوش آمد از آرایش و خود آرائی و کج منشی و کج کشی و در آمیختن حق و باطل،و این برای آن است که آرایش جلوگیر بینه و وسیلۀ کشف حقیقت است، و خود آرائی مایۀ افتادن در شهوت است،کجی صاحب خود را بسیار منحرف سازد،و آمیختن حق به باطل امواج ظلمتی است که بر همدیگر بر آمده اند،این است کفر و ستونها و پره های آن.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 417 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امیر المؤمنین علیه السّلام،فرمود:کفر بر چهار پایه است:فسق و غلوّ و شک و شبهه.فسق نیز چهار شعبه دارد:جفا و کوری و غفلت و سرکشی،هر کس جفا کند،حق را خوار دارد و فقهاء را دشمن و بر گناهان بزرگ اصرار ورزد و هرکس کوردل گردد،ذکر را خاموش کند و پیرو گمان گردد و با آفرینندۀ خود بستیزد و شیطان بر او چیره شود و بی توبه و تواضع برای خدا آمرزش خواهد و از گناه،غفلت نکند و هرکس غفلت کند به خود خیانت کرده و به پشت برگشته و گمراهی خود را رشد و صلاح دانسته و آرزوهایش او را فریب داده اند و افسوس و پشیمانی یقۀ او را گرفته اند هنگامی که کار از کار گذشته و پرده برداشته شده و آنچه نمی پنداشت برای او رخ داده است هرکس از فرمان خدا سرکشی کند، به شک افتاده و هرکس به شک افتد،خداوند بر او غضب کند و او را با قدرت خود خوار سازد و نزد مردم با عظمت خود،او را کوچک و بی مقدار سازد چنانچه به پروردگارش که کریم است فریفته و مغرور شده و در فرمان حضرت او تقصیر داشته.

غلو بر چهار شعبه است:تعمّق در رأی،تنازع در رأی و کج دلی بر شقاق و دشمنی با حق پرستان پس هرکس بسیار خرده بینی کند،به حق نگراید و جز بر غرق شدن در امواج خروشان(شبهات)بیفزاید فتنه از او دور شود جز اینکه فتنه دیگری را منکرش شود و پردۀ دیانت او بدرد و در کار درهم وبرهمی فرو افتد.هرکس در رأی،نزاع و ستیزه کند به حماقت مشهود گردد و این بخاطر لجبازی دنباله دار،اوست و هرکس کج دل شد خوبی در نزد او زشت باشد و بدی در چشم او زیبا گردد و هرکس بر امام بر حق بشورد و از میان مسلمانان کناره گیرد،راه زندگی بر او تیره گردد و کارش درهم شود و در تنگنا افتد و نتواند از آن برآید زیرا از غیر راه مؤمنان پیروی کرده است.

شک بر چهار شعبه است:مریه و تردید،هوی،تردد،استسلام یعنی گردن نهادن و این است گفتار خداوند:«پس به کدام نعمت های پروردگارت ستیزه جوئی داری؟(نجم/55)»

در روایت دیگر است که(شک)بر مریه است و هراس از حق و تردد و استسلام در برابر جهل و اهل آن،هرکس از آنچه در پیش اوست بهراسد،به پشت سر(به سوی باطل)برگردد و هرکس در دیانت ستیزه جو باشد،در شک بچرخد و پیشتازان او سبقت جویند و دیگران او را دریابند و لگدمال شیاطین گردد و هرکس دل بر هلاکت دنیا و آخرت نهد،در این میان به هلاکت رسد،و هرکس از آن رهائی یابد،از فضل یقین باشد،و خدا چیزی کمتر از یقین نیافریده است.

توضیح:مرحوم مجلسی فرماید:منظور از شک و تشکیک از اصول دین است به ویژه در امر امامت حضرت علی علیه السّلام از آنجا که قرآن فرماید:«سوگند به ستاره در آن زمان که فرود آمد»مراد اختر ولایت حضرت علی علیه السّلام است که منافقان تشکیک کردند و خداوند توجیهشان کرد و به آنها گفت:که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از روی هوی و هوس سخن نگوید بلکه آنچه که می گوید وحی است.و شبهه بر چهار شعبه است:شادمان شدن به زینت دنیا و خودآرائی به باطل و بازگرداندن کج را به راست و به هم آمیختن حق را به باطل،و این برای آن است که آرایش و زینت انسان را از بینه و برهان باز می دارد و خودآرائی مایۀ افتادن در شهوت است،کجی صاحب خود را بسیار منحرف سازد،و آمیختن حق به باطل تاریکیهائی است که روی هم انباشته شده اند این است کفر و ستون ها و شعبه هایش.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 179 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مختلف فیه. و هو جزء من خطبة مشهورة مر بعضها بسند آخر فی باب صفة الإیمان، و الباب الذی قبله، و رواها الصدوق فی الخصال بإسناده عن ابن نباتة رضی الله عنه فی النهج قلیلا منه قد ذکرنا بعضه هنا و نذکر تتمته هیهنا قال. و الکفر علی أربع دعائم علی التعمق و التنازع و الزیغ و الشقاق، فمن تعمق لم ینب إلی الحق، و من کثر نزاعه بالجهل دام عماه عن الحق، و من زاغ ساءت عنده الحسنة، و حسنت عنده السیئة و سکر سکر الضلالة، و من شاق وعرت علیه طرقه و أعضل علیه أمره، و ضاق مخرجه. و الشک علی أربع شعب علی التماری و الهول و التردد و الاستسلام، فمن جعل المراء دیدنا لم یصبح لیله، و من هاله ما بین یدیه نکص علی عقبیه، و من تردد فی الریب وطئته سنابک الشیاطین، و من استسلم لهلکة الدنیا و الآخرة هلک فیهما. ثم قال قدس سره: و بعد هکذا کلام ترکنا ذکره خوف الإطالة و الخروج عن الغرض المقصود فی هذا الکتاب. و قال ابن میثم فی شرحه: و أما الکفر فرسمه أنه جحد الصانع أو إنکار أحد رسله علیهم السلام أو ما علم مجیئهم به بالضرورة، و له أصل و هو ما ذکرناه، و کمالات و متممات هی الرذائل الأربع التی جعلها دعائم له، و هی الرذائل من الأصول الأربعة للفضائل الخلقیة. فأحدها التعمق و هو الغلو فی طلب الحق، و التعسف فیه بالجهل و الخروج إلی حد الإفراط، و هو رذیلة الجور من فضیلة الحکمة، و یعتمد الجهل بمظان طلب الحق و نفر عن هذه الرذیلة بذکر ثمرتها، و هو عدم الإنابة إلی الحق و الرجوع إلیه لکون تلک الرذیلة صارت ملکة. و الثانیة التنازع و هو رذیلة الإفراط من فضیلة العلم و یسمی جربزة و یعتمد الجهل المرکب، و لذلک نفر عنه بما یلزمه عند کثرته و صیرورته ملکة من دوام العمی عن الحق. الثالثة: الزیغ و یشبه أن یکون رذیلة الإفراط عن فضیلة العفة و هو المیل عن حاق الوسط منها إلی رذیلة الفجور، و یعتمد الجهل، و لذلک لزمه قبح الحسنة و حسن السیئة و سکر الضلالة، و استعار لفظ السکر لغفلة الجهل باعتبار ما یلزمها من سوء التصرف، و عدم وضع الأشیاء مواضعها، و یحتمل أن یکون إشارة إلی رذیلة التفریط من فضیلة الحکمة المسماة غباوة. الرابعة: الشقاق و هو رذیلة الإفراط من فضیلة الشجاعة، المسمی تهورا أو مستلزم له، و یلزمها توعر المسالک علی صاحبها، و ضیق مخرجه من الأمور، لأن مبدء سهولة المسالک و اتساع المداخل و المخارج فی الأمور هو مسالمة الناس و التجاوز عما یقع منهم، و الحلم عنهم، و احتمال مکروههم. و أما الشک فعبارة عن التردد فی اعتقاد أحد طرفی النقیض و یقابل الیقین، و ذکر له أربع شعب: أحدهما التماری و ظاهر أن مبدء المراء الشک، و نفر من اتخذه ملکة بکونه لا یصبح لیله، و ذلک کنایة عن عدم وضوح الحق له من ظلمة لیل الشک و الجهل. الثانی: الهول لأن الشک فی الأمور یستلزم عدم العلم بما فیها من صلاح أو فساد، و ذلک یستلزم الفزع منها و الخوف من الإقدام علیها و ثمرتها النکوص و الرجوع علی الأعقاب. الثالث: التردد فی الشک إلی الانتقال من حال إلی حال، و من شک فی أمر إلی شک فی آخر من غیر ثقة بشیء، و ذلک دأب من تعود التشکک فی الأمور، و نفر عن ذلک بما یلزمه مما کنی عنه بوطئ سنابک الشیاطین، و هو ملک الوهم و الخیال لأرض قلبه، حتی یکون سلطان العقل بمعزل عن الجزم بما من شأنه الجزم به. الرابع: الاستسلام لهلکة الدنیا و الآخرة، و لزومه عن الشک لأن الشاک فی الأمور الدنیویة و الأخرویة المتعود لذلک غیر عامل لشیء منها، ولایتهم لأسبابها، و بحسب ذلک یکون استسلامه لما یرد منها علیه، و لزوم هلاکه فیها لاستسلامه ظاهر، و بالله التوفیق، انتهی. و لنرجع إلی شرح ما فی الکتاب : الدعائم جمع الدعامة بالکسر، و هی عماد البیت، و المراد هنا أصوله و بواعثه، و الفسق الخروج عن الطاعة، و یقال: أصله خروج الشیء من الشیء علی وجه الفساد، و قال الراغب: أکثر ما یقال الفاسق لمن التزم حکم الشرع و أقر به، ثم أخل بجمیع أحکامه أو ببعضه. و الغلو هو مجاوزة الحد فی الدین، و فی التنزیل:

لاٰ تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ

*

و یقال: أصله الارتفاع و مجاوزة القدر فی کل شیء، و فی الخصال: و العتو، قال فی المصباح: عتا یعتو عتوا من باب قعد استکبر، و قال الراغب : العتو النبو عن الطاعة قال تعالی:

وَ عَتَوْا عُتُوًّا کَبِیراً

فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ

وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهٰا

و قال:

بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ

و قوله تعالی:

أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی اَلرَّحْمٰنِ عِتِیًّا

قیل: المعنی هیهنا مصدر، و قیل: هو جمع عاتی، و قیل: العاتی الجانی، انتهی. و ما فی المتن أظهر لذکر العتو بعد ذلک إلا أن یکون بمعنی آخر، و الشک فی الاصطلاح و هو تساوی الطرفین عند العقل، و قال فی المصباح: الشک الارتیاب و یستعمل الفعل لازما و متعدیا بالحرف، فیقال: شک فی الأمر قال أئمة اللغة: الشک خلاف الیقین فقولهم خلاف الیقین هو التردد بین الشیئین، سواء استوی طرفاه أو رجح أحدهما علی الآخر، قال تعالی:

فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمّٰا أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ

قال المفسرون: أی غیر مستیقن و هو یعم الحالتین، انتهی. و کان المراد به هنا الشک فی أصول الدین و ضروریاته، و هو أعظم أصول الکفر. و الشبهة ما یشبه الحق و لیس به، و قال الراغب: الشبهة هو أن لا یتمیز أحد الشیئین من الآخر لما بینهما من التشابه عینا کان أو معنی، انتهی. و قیل: هی ترجیح الباطل بالباطل، و تصویر غیر الواقع بصورة الواقع، و جلها بل کلها یحصل بمزج الباطل بالحق و لما فرغ من دعائم الکفر و أصوله و کان لکل واحدة منها أربع شعب و کانت لتلک الشعب ثمرات و آثار مهلکة أشار إلی تلک الشعب و ثمراتها للتحذیر منها، و التنفیر عنها، بقوله: و الفسق علی أربع شعب. و الشعبة من الشجرة بالضم الغصن المتفرع منها، و قیل: الشعبة ما بین الغصنین و القرنین، و الطائفة من الشیء أو طرف الغصن و المراد هنا الفروع، و الجفاء الغلظة فی الطبع، و الخرق فی المعاملة، و الفظاظة فی القلب، و رفض الصلة و البر و الرفق و البعد عن الآداب الحسنة، قال فی المصباح: جفا السرج عن ظهر الفرس یجفو جفاء ارتفع، و جافیته فتجافی، و جفوت الرجل أجفوه أعرضت عنه أو طردته، و هو مأخوذ من جفاء السیل و هو ما نفاه السیل، و قد یکون مع بغض، و جفا الثوب یجفو إذا غلظ فهو جاف، و منه جفاء البدو و هو غلظتهم و فظاظتهم. و العمی ذهاب بصر القلب و ترک التفکر فی الأمور النافعة فی الآخرة، و عدم إدراک الحق و التمیز بینه و بین الباطل. و فی المصباح : الغفلة غیبة الشیء عن بال الإنسان، و عدم تذکره له، و قد استعمل فیمن ترک إهمالا و إعراضا کما فی قوله تعالی:

وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ

یقال منه غفلت عن الشیء غفولا من باب قعد، و له ثلاثة مصادر غفول و هو أعمها و غفلة وزان تمرة، و غفل وزان سبب، و أغفلت الشیء إغفالا ترکته إهمالا من غیر نسیان، و قال الراغب: الغفلة سهو یعتری من قلة التحفظ و التیقظ، قال عز و جل:

لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هٰذٰا

وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ

وَ هُمْ عَنِ اَلْآخِرَةِ هُمْ غٰافِلُونَ

وَ لاٰ تَکُنْ مِنَ اَلْغٰافِلِینَ

لِتُنْذِرَ قَوْماً مٰا أُنْذِرَ آبٰاؤُهُمْ فَهُمْ غٰافِلُونَ . احتقر الحق و فی بعض النسخ الخلق أی أهل الحق و مقت الفقهاء أی أهل البیت علیهم السلام. أو الأعم منهم و من علماء شیعتهم و هو أظهر، و أصر علی الحنث العظیم و هو الإثم بالاحتقار و المقت، أو بالأعم منهما و من سائر الکبائر و هو إشارة إلی قوله تعالی:

وَ کٰانُوا یُصِرُّونَ عَلَی اَلْحِنْثِ اَلْعَظِیمِ

فی وصف أصحاب الشمال بعد ذکر شدة عذابهم و أنهم کانوا قبل ذلک مترفین، قال الطبرسی: الحنث نقض العهد المؤکد بالحلف. و قال: أی الذنب العظیم، و قال: الإصرار أن یقیم علیه فلا یقلع عنه و لا یتوب منه، و قیل: الحنث العظیم الشرک أی لا یتوبون عنه، و قیل: کانوا یحلفون لا یبعث الله من یموت و أن الأصنام أنداد الله، و قال الراغب: أی الذنب المؤثم، و سمی الیمین الغموس حنثا لذلک و من عمی نسی الذکر أی ذکر الله أو الآخرة أو القرآن أو القرآن أو أهل البیت علیهم السلام، و ذکر الله یعم الجمیع إشارة إلی قوله تعالی:

اِسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ اَلشَّیْطٰانُ فَأَنْسٰاهُمْ ذِکْرَ اَللّٰهِ

و قد مر و سیأتی أنهم علیه السلام ذکر الله. و اتبع الظن أی فی أصول الدین التی لا یجوز فیها اتباعه، أو المراد به الظنون التی لا یجوز اتباعها کالظن الحاصل بالرأی و القیاسات و الاستحسانات العقلیة کما هو شأن المخالفین، و لیست هذه الفقرة فی ل . و بارز خالقه أی حاربه مطلقا أو فی اتباع الظن حیث ارتکب ما نهاه عنه بقوله عز و جل:

وَ لاٰ تَقْفُ مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ

و بقوله:

إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ اَلظَّنَّ وَ إِنَّ اَلظَّنَّ لاٰ یُغْنِی مِنَ اَلْحَقِّ شَیْئاً . و ألح علیه الشیطان إشارة إلی قوله:

اِسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ اَلشَّیْطٰانُ

و طلب المغفرة هذا أیضا لیست فی ل . بلا توبة أی ندامة عما فعل و لا استکانة و تضرع فی طلب المغفرة. و لا غفلة عن الذنوب، و شبهة عرضت له فیها و من غفل أی عن الآخرة و عقوباتها و مضرة الشیطان و اتباع شهوات الدنیا و لذاتها جنی علی نفسه أی أهلکها و انقلب عن الدین علی ظهره . و حسب غیه و ضلاله رشدا و صلاحا و ذلک لغفلته عن تسویلات الشیطان و وساوسه و غرته الأمانی أی المواعید الکاذبة من الشیطان حیث قال اللعین:

وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ

قال الراغب: الأمنیة الصورة الحاصلة فی النفس من تمنی الشیء، و لما کان الکذب تصور ما لا حقیقة له و إیراده باللفظ صار التمنی کالمبدء للکذب، فصح أن یعبر عن الکذب بالتمنی، و قال: التمنی تقدیر الشیء فی النفس و تصویره فیها، و ذلک قد یکون عن تخمین و ظن، و قد یکون عن رؤیة و بناء علی أصل لکن لما کان أکثره عن تخمین صار الکذب له أملک. قال بعض الأفاضل: من المغرورین من ینکر الحشر و النشر، و منهم من یزعم أن وعید الأنبیاء من باب التخویف و لا عقاب فی الآخرة، و منهم من یقول أن لذات الدنیا متیقنة، و عقوبة الآخرة مشکوکة و المتیقن لا یترک بالمشکوک، و منهم من یفعل المعاصی و یقول إن الله غفور رحیم، و منهم من یزعم أن الدنیا نقد و الآخرة نسیئة و النقد أحسن من النسیئة، و منهم من اغتر بنفسه و بعلمه و غفل عن آفاته، و منهم من اغتر بعلمه و ظن أنه بلغ حد الکمال و لیس مثله أحد و کأنه لم یسمع ما ورد فی ذم العلماء المغرورین بعلومهم، و منهم من علم و عمل و غفل عن طهارة الباطن عن الأخلاق الرذیلة و ظن أنه منزه عنها مستحق للثواب الجزیل بسببه، و منهم من اغتر بأصل العلم و طلب علوما نافعة فی الدنیا و غفل عن علم الآخرة، و منهم من اغتر بأصل الطهارة و النیات و اتبع وسواس الشیطان و ظن أنه یحسن شیئا و أنه مستحق للأجر به، و منهم من اغتر بالعبادة و ظن أنه فاق العابدین، و منهم من اغتر بالزهد و ظن أنه أزهد الناس و أنه شفیع للخلق یوم القیامة، و منهم من اغتر بالمال و المغرورون به کثیر، و منهم من اغتر بالأولاد و الأنصار، و منهم من اغتر بالجاه و الرئاسة، إلی غیر ذلک من أسباب الغرة التی لا تحصی کثرة. و أخذته الحسرة مما لحقه من الفضائح و الندامة مما فعله من القبائح إذا قضی الأمر بین الخلائق فی القیامة أو أمر الدنیا بالموت و انکشف عنه الغطاء المانع من مشاهدة سوء عاقبته أو فی وقت الموت فرأی ما سمعه عیانا. هذا بالنظر إلی أصحاب الغفلة فأما من رأی أمور الآخرة بعین الیقین فقد قامت قیامته فی الدنیا کما قال سید أصحاب الیقین: لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا. و بدا له أی من الله و من أمور الآخرة و فی ل :و أخذته الحسرة إذا انکشف الغطاء و بدا له من الله ما لم یکن یحتسب أی یظن و یتوقع إشارة إلی قوله سبحانه:

وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مٰا فِی اَلْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ اَلْعَذٰابِ یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ وَ بَدٰا لَهُمْ مِنَ اَللّٰهِ مٰا لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ . و من عتا من أمر الله أی ترکه استکبارا شک أی فی الله أو فی أمره، فإن المعصیة طریق إلی الکفر و یستلزمه تعالی الله علیه أی غضب علیه فأذله فی الدنیا و الآخرة بسلطانه أی بقدرته و عزته و صغره عند الخلائق بجلاله و عظمته فیفعل به نقیض مقصوده. کما اغتر بربه الکریم الذی أحسن إلیه و أنعم علیه، إشارة إلی قوله تعالی:

مٰا غَرَّکَ بِرَبِّکَ اَلْکَرِیمِ

قال البیضاوی: أی أی شیء خدعک و جرأک علی عصیانه، و ذکر الکریم للمبالغة فی المنع عن الاغترار، فإن محض الکرم لا یقتضی إهمال الظالم و تسویة الموالی و المعادی و المطیع و العاصی، فکیف إذا انضم إلیه صفة القهر و الانتقام، و الإشعار بما یغره به الشیطان، فإنه یقول له: افعل ما شئت فربک کریم لا یعذب أحدا، أو لا یعاجل بالعقوبة و الدلالة علی أن کثرة کرمه یستدعی الجد فی طاعته لا الانهماک فی عصیانه اغترارا بکرمه. و فرط فی أمره أی قصر فی طاعته، و جعل المفعول فی أذله و صغره راجعین إلی الله تعالی بعید جدا، و فی ل ثم أذله بسلطانه و صغره لجلالة کما فرط فی جنبه و عتا عن أمر ربه الکریم علی التعمق بالرأی أی التعمق و الغور فی الأمور بالآراء و المقاییس الباطلة، و لیس قوله بالرأی فی ل یقال تعمق فی الأمر أی بالغ فی النظر فیه، و المراد به المبالغة المفضیة إلی حد الإفراط، و بعد ظهور الحق، کمن وصل فی البئر إلی الماء و قضی الوطر ثم غاص فی البئر فغرق، و قیل: المراد بالتعمق تدقیق النظر فی طلب الباطل، لأن طلب الحق یشبه الصعود و العروج، و طلب الباطل یشبه النزول إلی القعر، و علی الأول یدل علی ذم کثرة التفکر و التعمق فی أمور الدین. و التنازع فیه أی فی الرأی و لیس فی ل و الزیغ المیل عن الاستقامة علی الحق إلی الباطل، کما قال تعالی:

رَبَّنٰا لاٰ تُزِغْ قُلُوبَنٰا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنٰا

و قال:

بَعْدِ مٰا کٰادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ

و قال تعالی:

فَلَمّٰا زٰاغُوا أَزٰاغَ اَللّٰهُ قُلُوبَهُمْ

أی لما فارقوا الاستقامة عاملهم بذلک و الشقاق أی المخالفة الشدیدة مع أهل الحق لم ینب علی صیغة الأفعال أی لم یرجع إلی الحق و إن ظهر له، لأن من خاض فی الباطل و تمکن فی قلبه لم یرجع إلی الحق الواضح إلا من شذ و لم یزدد أی فی تعمقه إلا غرقا فی الغمرات أی الشبه القویة و الآراء الفاسدة التی لم یمکنه التخلص منها. فی القاموس: الغمر الماء الکثیر، و معظم البحر و غمرة الشیء شدته و مزدحمة، و الجمع غمرات و غمار و لم تنحسر أی لم تنکشف عنه فتنة مضلة إلا غشیته أخری لأن الشرور بعضها یجر إلی بعض فیتعسر علیه الخروج عنها و التخلص منها و انخرق دینه بمقراض الفتنة فهو یهوی فی أمر مریج أی فی أمر مختلط بالأباطیل المختلفة أو بالحق و بالباطل، قال الراغب: أصل المرج الخلط، و المرج الاختلاف یقال: أمرهم مریج أی مختلط و قال البیضاوی فی قوله تعالی:

بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمّٰا جٰاءَهُمْ فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ

أی مضطرب من مرج الخاتم من إصبعه إذا خرج، و ذلک قولهم تارة أنه شاعر، و تارة أنه ساحر، و تارة أنه کاهن. شهر بالعثل فی بعض النسخ بالعین المهملة و الثاء المثلثة أی الحمق، فی القاموس العثل ککتف الغلیظ الضخم، و کصبور الأحمق، و النخلة الجافیة الغلیظة، و قد یقرأ بالتاء المثناة، فی القاموس عتل إلی الشر کفرح فهو عتل أسرع، و فی أکثر النسخ بالفشل، بالفاء و الشین المعجمة، و هو الضعف و الجبن، قیل: و إنما شهر بالفشل لأن خصمه المبطل لا ینقاد للحق، بل لا یزال یجادل بالباطل لیدحض به الحق، فیظهر ضعف هذا المحق فیشهر به. و من زاغ أی مال عن منهج الحق إلی الباطل زین له الشیطان سوء أعماله فقبحت عنده الحسنة، و حسنت عنده السیئة. و من شاق أی عارض و نازع أهل الدین و الإمام المبین أعورت علیه طرقه علی بناء الأفعال أو الافعلال أی صار أی طریق سلک فیه أعور أی بلا علم یهتدی به فیتحیر فیها، فی القاموس الأعور من الطرق الذی لا علم فیه، و فی بعض النسخ أوعرت أی صعبت. فی القاموس الوعر ضد السهل، و قد وعر المکان ککرم و وعد و ولع و توعر صار وعرا، و أوعر به الطریق وعر علیه و أفضی به إلی وعر، و الرجل وقع فی وعر و استوعروا طریقهم رأوه وعرا کأعوره، انتهی. و جمع الطرق إشارة إلی کثرة طرق الباطل و اعترض علیه أمره أی یحول بینه و بین الوصول إلی مقصوده أو یصعب علیه و لا یتأتی له بسهولة، أو علی بناء المجهول أی تعترض له الشبهات فتحول بینه و بین الوصول إلی أمره الذی یریده، و فی القاموس الاعتراض المنع و الأصل فیه أن الطریق إذا اعترض فیه بناء أو غیره منع السابلة من سلوکه، و اعترض صار وقت العرض راکبا. و صار کالخشبة المعترضة فی النهر، و الشیء دون الشیء حال، و الفرس فی رسنه لم یستقم لقائده، و زید البعیر رکبه، و هو صعب بعد، انتهی. و قیل: أی أمره معترض علیه مستول کالفرس الحرون یمشی نشاطا فی عرض الطریق، و هو کنایة عن عدم استقامته أو عن قوته و نشاطه فی الباطل، أو یعترض علیه مانع له عن قبول الحق من عرض له عارض أی مانع و منه اعتراضات العلماء لأنها تمنع من التمسک بالدلیل، و تعارض البینات لأن کل واحدة تعترض الأخری و تمنع نفوذها، و فی بعض النسخ أعورت علیه طرفه، بالفاء، أی صار عین قلبه أعور لا یبصر الحق. و أقول: الظاهر أنه إشارة إلی قوله تعالی:

وَ مَنْ یُشٰاقِقِ اَلرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُ اَلْهُدیٰ وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ اَلْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مٰا تَوَلّٰی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سٰاءَتْ مَصِیراً . علی المریة قال الجوهری: المریة الشک و الجدل، و قد یضم، و قرئ قوله تعالی:

فَلاٰ تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ

بهما، و قال: هاله الشیء یهوله هولا أی أفزعه، و قال: استسلم أی انقاد و قال: نکص علی عقبیه ینکص و ینکص أی رجع، و قیل: المراد بالشک الشک فی أصول الدین أو خلاف الیقین، و بالمریة الشک فی فروعه، أو بمعنی تساوی الطرفین الحق و الباطل، و الأخیران من شعب الأولین و الهوی ، إذ الشک یوجب متابعة الهوی و التردد أی بین الحق و الباطل، لأن الشاک متردد بینهما، قد یختار هذا و قد یختار ذاک، و الاستسلام الانقیاد لأن الشاک واقف علی الجهل مستسلم له أو لما یوجب هلاک الدنیا و الآخرة. و هو قول الله عز و جل أی الشک الذی ذکرنا شعبه هو الذی زجر الله عنه فی قوله

فَبِأَیِّ آلاٰءِ رَبِّکَ تَتَمٰاریٰ

إذ المماراة مجادلة علی طریقة الشک، قال البیضاوی: أی تتشکک، و الخطاب للرسول صلی الله علیه و آله و سلم أو لکل أحد. أقول: الظاهر أن المراد بالشک هنا الشک فی أصول الدین لا سیما فی الإمامة کما یومئ إلیه الاستشهاد بآیة سورة النجم، لأنه تعالی قال فیها:

وَ اَلنَّجْمِ إِذٰا هَویٰ

و قد روی عن ابن عباس أن النبی صلی الله علیه و آله و سلم قال: سینقض کوکب من السماء مع طلوع الفجر فیسقط فی دار أحدکم، فمن سقط ذلک الکوکب فی داره فهو وصیی و خلیفتی و الإمام بعدی، فسقط فی دار علی علیه السلام فقال المنافقون: لقد ضل محمد فی محبة ابن عمه و غوی، و ما ینطق فی شأنه إلا بالهوی، فأنزل الله تعالی:

وَ اَلنَّجْمِ إِذٰا هَویٰ

یقول: و خالق النجم إذا هوی

مٰا ضَلَّ صٰاحِبُکُمْ

یعنی فی محبة علی

وَ مٰا غَویٰ، `وَ مٰا یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَویٰ

یعنی فی شأنه

إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ . و روی علی بن إبراهیم عن الباقر علیه السلام یقول: ما ضل فی علی و ما غوی، و ما ینطق فیه عن الهوی، و ما کان ما قاله فیه إلا بالوحی الذی أوحی إلیه و مثله کثیر و قد ورد فی الأخبار الکثیرة أنه لما عرج بالنبی صلی الله علیه و آله و سلم فکان قاب قوسین أو أدنی أوحی الله إلیه فی ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام و قال بعد ذلک: فأوحی إلی عبده ما أوحی، یعنی فی علی علیه السلام ثم قال:

أَ فَتُمٰارُونَهُ عَلیٰ مٰا یَریٰ

أی أ فتجادلونه من المراء. و قال علی ابن إبراهیم سئل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم عن ذلک الوحی، فقال: أوحی إلی أن علیا سید المؤمنین و إمام المتقین و قائد الغر المحجلین، و أول خلیفة یستخلفه خاتم النبیین فدخل القوم فی الکلام، فقالوا: أ من الله أو من رسوله؟ فقال الله جل ذکره لرسوله صلی الله علیه و آله و سلم: قل لهم

مٰا کَذَبَ اَلْفُؤٰادُ مٰا رَأیٰ

ثم رد علیهم فقال:

أَ فَتُمٰارُونَهُ عَلیٰ مٰا یَریٰ

فقال لهم رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: قد أمرت فیه بغیر هذا، أمرت أن أنصبه للناس. فأقول: هذا ولیکم من بعدی. ثم قال:

إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ اَلظَّنَّ وَ مٰا تَهْوَی اَلْأَنْفُسُ . إلی أن قال:

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰی عَنْ ذِکْرِنٰا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ اَلْحَیٰاةَ اَلدُّنْیٰا، `ذٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ

ثم قال:

فَبِأَیِّ آلاٰءِ رَبِّکَ تَتَمٰاریٰ

و قد ورد فی الأخبار الکثیرة أنهم علیهم السلام آلاء الله، فإذا تأملت فی آیات تلک السورة عرفت ما ذکره علیه السلام من الشک. و شعبه حق المعرفة. فمن هاله من بین یدیه من الحق و الرغبة إلی الآخرة

نَکَصَ عَلیٰ عَقِبَیْهِ

إلی الباطل و الدنیا کما قال سبحانه:

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰی

الآیة. و من امتری فی الدین فی القاموس المریة بالکسر و الضم الشک و الجدل، و ماراه مماراة و مراء و امتری فیه و تماری شک تردد فی الریب بالفتح أو بکسر الراء و فتح الباء جمع ریبة کسدرة و سدر، و هو أظهر أی انتقل من حال إلی حال و من شک إلی شک آخر من غیر ثقة بشیء أو استمرار علی أمر کما هو دأب المعتادین بالتشکیک فی الأمور و سبقه الأولون من المؤمنین أی الذین کانوا فی مرتبته من الإیمان، و لعدم الشک و المریة صعدوا إلی درجات الیقین و أدرکه الآخرون أی الذین کانوا أخفض مرتبة منه فترقوا إلی مرتبته و هو واقف متحیر لا یبرح من درجته الخسیسة لابتلائه بالشک و الشبهة. و وطئته سنابک الشیطان السنابک جمع سنبک کقنفذ، و هو طرف الحافر و هو کنایة عن استیلاء الشیطان و جنوده من الجن و الإنس علیه و فی ل الشیاطین و من استسلم لهلکة الدنیا و الآخرة هلک فیما بینهما فلم تکن له الدنیا خالصة لزوالها مع ما علیه من العقوبات فیها، و لم تکن له الآخرة لعدم إتیانه بما ینفعه فیها. قال بعض المحققین: فیه إشارة إلی أن الطالب للدنیا المستسلم لها هالک، و أن الطالب للعقبی و نعیمها أیضا هالک، و للإنسان الموقن شأن وراء ذلک یلیق به، و هو نبذ الدنیا و العقبی وراء ظهره، و الترقی إلی ساحة الوصول أمام دهره، و روی أن الله تعالی أوحی إلی داود علیه السلام یا داود أحب الإحیاء إلی من عبدنی بغیر نوال و لکن عبدنی لیعطی الربوبیة حقها، و من أظلم ممن عبدنی لجنة أو نار، أ لم أکن أهلا أن أطاع و أعبد خالصة. و من نجا من ذلک فمن فضل الیقین قیل: الیقین لیس محض الاعتقاد، بل هو کیفیة نفسانیة تبعث علی متابعة من أقر بهم من الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام من جمیع الوجوه و تمنع عن مخالفتهم، و لذا قال علیه السلام : و لم یخلق الله خلقا أقل من الیقین، لأن الیقین بالمعنی المذکور لا یکون إلا لمن اصطفاه الله تعالی من عباده، و لمن تابعهم حق المتابعة، و قد مر الکلام فی الیقین، و کان المراد بالخلق هنا التقدیر. و الشبهة علی أربع شعب: إعجاب بالزینة أی إعجاب المرء بالزینة الدنیویة أو القلبیة من الأمور التی اخترعتها النفس بالرأی و الاستحسان، مع استعانة الوهم و الخیال فأعجبت بها. و تسویل النفس أی تزیینها للأمور الباطلة بحسب المادة و الصورة، مع شوب الحق و عدمه، فإن النفس باستعانة الوهم قد تزین الأمور الباطلة الصرفة، کما تزین الباطل الممتزج بالحق، و الظاهر أن الإضافة إلی الفاعل کما قال تعالی

بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً

*

و الإضافة إلی المفعول بعید، قال الراغب: التسویل تزیین النفس لما تحرص علیه و تصویر القبیح منه بصورة الحسن، قال تعالی:

بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً

*

اَلشَّیْطٰانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلیٰ لَهُمْ . و تأول العوج أی تأویل الأمر المعوج و الباطل بما یظن أنه حق و مستقیم و قیل: أی التأویل الغیر المستقیم قال فی القاموس: أول الکلام تأویلا و تأوله دبره و قدره و فسره، و قال: عوج کفرح و الاسم کعنب، أو یقال فی کل منتصب کالحائط و العصا فیه عوج محرکة، و فی نحو الأرض و الدین کعنب، و قال فی النهایة: هو بفتح العین مختص بکل شیء مرئی کالأجسام و بالکسر فیما لیس بمرئی کالرأی و القول. و لیس الحق بالباطل أی خلط الحق و الواقع بما هو لیس بواقع کالجمع بین خلافة أمیر المؤمنین علیه السلام و خلافة الثلاثة أو إخفاء الحق بتأویله بالباطل کتأویل حدوث العالم بالحدوث الذاتی، و هو إشارة إلی قوله تعالی:

وَ لاٰ تَلْبِسُوا اَلْحَقَّ بِالْبٰاطِلِ وَ تَکْتُمُوا اَلْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

و قال البیضاوی: اللبس الخلط و قد یلزمه جعل الشیء مشتبها بغیره، و المعنی لا تخلطوا الحق المنزل بالباطل الذی تخترعونه و تکتبونه حتی لا یمیز بینهما، أو لا تجعلوا الحق ملتبسا بسبب خلط الباطل الذی تکتبونه فی خلاله أو تذکرونه فی تأویله. و ذلک بأن الزینة تصدف عن البینة أی تصرف النفس عن البینة الشرعیة و العقلیة التی یحکم بصحتها النص الصحیح، و العقل الصریح، فی القاموس صدف عنه یصدف أعرض و فلانا صرفه کأصدقه، انتهی. و قال سبحانه:

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیٰاتِ اَللّٰهِ وَ صَدَفَ عَنْهٰا سَنَجْزِی اَلَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیٰاتِنٰا سُوءَ اَلْعَذٰابِ بِمٰا کٰانُوا یَصْدِفُونَ

تقحم علی الشهوة أی یوجب دخول الإنسان فی المشتهیات النفسانیة من غیر رویة، قال فی القاموس: قحم فی الأمر کنصر قحوما رمی بنفسه فیه فجأة بلا رویة و قحمه تقحیما و أقحمته فانقحم و قحمه الفرس تقحیما رمته علی وجهه و إن العوج یمیل بصاحبه أی إلی الباطل

مَیْلاً عَظِیماً

یتعسر معه الرجوع إلی الحق، و إنما لم یقل تأول العوج لأن تأول العوج لاختیاره، فإذا اختاره فهو یمیل به، و قیل: هو إما للاختصار اکتفاء بما سبق، أو للتنبیه علی أن تأول العوج أیضا عوج. و إن اللبس أی لبس الحق بالباطل و إن کان واحدا

ظُلُمٰاتٌ بَعْضُهٰا فَوْقَ بَعْضٍ

ظلمة الباطل و ظلمة القلب، و ظلمة الأعمال المترتبة علیه کذا قیل، أو المعنی أن سلوک هذه الطریقة یوجب تراکم الظلمات الکثیرة لکثرة موارده.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 155 

*****

ص: 156

الْخَبِیثَاتِ؛ وَ مَنْ طَغی ضَلَّ عَلی عَمْدٍ(1) بِلاَ حُجَّةٍ.

وَ الْهُوَیْنَا عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَی الْغِرَّةِ(2)، وَ الاْءَمَلِ، وَ الْهَیْبَةِ، وَ الْمُمَاطَلَةِ؛ وَ ذلِکَ بِأَنَّ(3) الْهَیْبَةَ تَرُدُّ عَنِ الْحَقِّ، وَ الْمُمَاطَلَةَ تُفَرِّطُ فِی الْعَمَلِ حَتّی یَقْدَمَ عَلَیْهِ الاْءَجَلُ؛ وَ لَوْ لاَ الاْءَمَلُ عَلِمَ الاْءِنْسَانُ حَسَبَ(4) مَا هُوَ فِیهِ، وَ لَوْ عَلِمَ حَسَبَ مَا هُوَ فِیهِ، مَاتَ خُفَاتاً(5) مِنَ الْهَوْلِ وَ الْوَجَلِ؛ وَ الْغِرَّةَ تَقْصُرُ(6) بِالْمَرْءِ عَنِ الْعَمَلِ.

وَ الْحَفِیظَةُ عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَی الْکِبْرِ، وَ الْفَخْرِ، وَ الْحَمِیَّةِ(7)، وَ الْعَصَبِیَّةِ؛ فَمَنِ اسْتَکْبَرَ أَدْبَرَ عَنِ الْحَقِّ؛ وَ مَنْ فَخَرَ فَجَرَ؛ وَ مَنْ حَمِیَ أَصَرَّ عَلَی الذُّنُوبِ(8)؛ وَ مَنْ أَخَذَتْهُ الْعَصَبِیَّةُ جَارَ(9)، فَبِئْسَ(10) الاْءَمْرُ أَمْرٌ(11) بَیْنَ إِدْبَارٍ وَ فُجُورٍ، وَ إِصْرَارٍ(12) وَ جَوْرٍ(13) عَلَی الصِّرَاطِ .

وَ الطَّمَعُ عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: الْفَرَحِ، وَ الْمَرَحِ(14)، وَ اللَّجَاجَةِ، وَ التَّکَاثُرِ؛

ص: 158

فَالْفَرَحُ(1) مَکْرُوهٌ عِنْدَ اللّهِ ، وَ الْمَرَحُ خُیَلاَءُ، وَ اللَّجَاجَةُ بَلاَءٌ لِمَنِ اضْطَرَّتْهُ إِلی حَمْلِ الاْآثَامِ، وَ التَّکَاثُرُ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ شُغُلٌ وَ اسْتِبْدَالُ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ.

فَذلِکَ النِّفَاقُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ، وَ اللّهُ قَاهِرٌ فَوْقَ عِبَادِهِ، تَعَالی ذِکْرُهُ، وَ جَلَّ وَجْهُهُ، وَ أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ(2)، وَ انْبَسَطَتْ یَدَاهُ، وَ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَتُهُ، وَ ظَهَرَ(3) أَمْرُهُ، 2 / 395

وَ أَشْرَقَ نُورُهُ، وَ فَاضَتْ بَرَکَتُهُ، وَ اسْتَضَاءَتْ حِکْمَتُهُ، وَ هَیْمَنَ(4) کِتَابُهُ، وَ فَلَجَتْ(5) حُجَّتُهُ، وَ خَلَصَ دِینُهُ، وَ اسْتَظْهَرَ(6) سُلْطَانُهُ، وَ حَقَّتْ کَلِمَتُهُ، وَ أَقْسَطَتْ(7) مَوَازِینُهُ، وَ بَلَّغَتْ رُسُلُهُ، فَجَعَلَ السَّیِّئَةَ(8) ذَنْباً، وَ الذَّنْبَ(9) فِتْنَةً، وَ الْفِتْنَةَ دَنَساً؛ وَ جَعَلَ الْحُسْنی عُتْبی(10)، وَ الْعُتْبی تَوْبَةً، وَ التَّوْبَةَ طَهُوراً؛ فَمَنْ تَابَ اهْتَدی؛ وَ مَنِ افْتُتِنَ غَوی مَا لَمْ یَتُبْ إِلَی اللّهِ، وَ یَعْتَرِفْ بِذَنْبِهِ، وَ لاَ یَهْلِکُ عَلَی اللّهِ إِلاَّ هَالِکٌ.

اللّهَ اللّهَ؛ فَمَا أَوْسَعَ مَا لَدَیْهِ مِنَ التَّوْبَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْبُشْری وَ الْحِلْمِ الْعَظِیمِ!

ص: 159

وَ مَا أَنْکَلَ(1) مَا عِنْدَهُ مِنَ الاْءَنْکَالِ وَ الْجَحِیمِ وَ الْبَطْشِ(2) الشَّدِیدِ! فَمَنْ ظَفِرَ بِطَاعَتِهِ اجْتَلَبَ(3) کَرَامَتَهُ؛ وَ مَنْ دَخَلَ فِی مَعْصِیَتِهِ ذَاقَ وَبَالَ نَقِمَتِهِ، وَ عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نَادِمِینَ».(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

(و هم امیر المؤمنین علیه السّلام) فرمود: و نفاق بر چهار ستون (استوار) است: بر هوی (و هوس) و سهل انگاری (در امر دین)، و خشم ورزی، و طمع. و هواپرستی بر چهار شعبه است: بر ستم، و زورگوئی و تجاوز، و شهوت رانی، و سرکشی، پس هر که ستم - کرد بلاها و گرفتاریهایش زیاد شود، و او را واگذارند و از کمک باو خودداری شود، و هر که تجاوز کند و زور بگوید از سختیها نیاساید، و دلش آرام نباشد، و از شهوترانیها خود داری نتواند، و هر که شهوت خود را تعدیل نکند در پلیدیها فرو رود و هر که سرکشی کند بدون برهان و از روی عمد خود را گمراه کند. و سهل انگاری بر چهار شعبه است: بر فریب (خوردن برحمت حق سبحانه و غفلت از شیطان)، و آرزو، و ترس و بیم (از غیر خدا) و امروز و فردا کردن، و این برای آنست که ترس و بیم (از غیر خدا) راه حق را ببندد، و امروز و فردا کردن موجب کوتاهی در عمل گردد تا (آنگاه که) مرگ او برسد، و اگر آرزو نباشد (شخص) بحساب خود برسد، و اگر حساب کار خود را بداند از هراس و ترس بمرگ ناگهانی بمیرد، (و فریب رحمت حق خوردن) دست انسان را از عمل کوتاه کند. و خشم ورزی بر چهار شعبه است، بر کبر، و فخر (کردن بحسب و نسبت و غیر اینها). و حمیت (یعنی) نخوت و) غیرت، و تعصب (که هر دوی اینها دنبالۀ کبر است)، پس هر که کبر ورزد بحق پشت کند، و هر که فخر کند (و بر خود بنازد) نافرمانی کرده (یا دروغ گفته و خلاف کرده) و هر که حمیت کشد بگناهان اصرار ورزد (و بواسطه حمیت بنظائر فحاشی و آدمکشی و جنایات دیگر دچار گردد) و هر که تعصب او را فرا گیرد ستم کند (یا از راه راست منحرف شود)، پس چه بد چیز است خشم ورزی که میان پشت کردن بحق و نافرمانی و اصرار بر گناه و انحراف از راه راست قرار گرفته است.(این معنی بنا بر توضیحی است که آخر حدیث بیاید). و طمع بر چهار شعبه است: شادی و شادکامی و تبختر، و سرسختی، و فزون طلبی، پس شادی نزد خداوند خوش نیست (و بد است) و شادکامی و تبختر خود پسندی است، و سر سختی بلائی است که اگر کسی دچار شد او را بکشیدن بار گناهان وادار میسازد، و فزون طلبی (و برتری جوئی) بازی و سرگرمی و (موجب) باز داشتن دل (از یاد خدای تعالی) است و پذیرفتن چیزیست (یعنی دنیا و سرگرمیهای آن) بجای آنچه بهتر است (یعنی آخرت و نعمتهای آن) می باشد. پس این بود نفاق و ستونها و شعبه های آن، و خداوند بر تمام بندگان خود غالب است، نامش بلند و ذاتش والا است، و زیبا و نیکو ساخته است خلقت هر چیز را، دو دست جودش گشاده است، و رحمتش همه چیز را فرا گرفته، امر او عیان و نورش تابان است، برکتش بسیار و حکمتش نورانی است، کتابش پا برجا و حجتش پیروز و هویدا است، دینش پاک، و سلطنتش محکم و پیروز است، سخنش حق، و موازینش عادلانه و رسولانش رساننده بودند. بدکرداری را گناه دانسته، و گناه را فتنه، فتنه را چرکی شرده، و کار نیک را بازگشت دانسته، و بازگشت را توبه، و توبه را پاک کنده قرار داده، پس هر که توبه کند براه راست هدایت یافته، و هر که گرفتار فتنه شود گمراه شده تا مادامی که بخدا بازگشت نکند و بگناهش اعتراف ننماید، بر خدا دلیری نکند مگر هلاک شونده. از خدا بترسید، از خدا بترسید! که چه اندازه باب توبه و رحمت و بشارت و بردباری بزرگ در درگاهش و وسیع است، و چه اندازه سخت است آن شکنجه ها و دوزخ و سختگیری او، پس هر که باطاعتش دست یابد کرامتش را بخود جلب کند، و هر که در نافرمانیش در آید ناگواری و سختی پاداش کیفر او را چشد و بزودی زود روز پشیمانیش فرا رسد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 109 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-فرمود(امیر المؤمنین(علیه السّلام):نفاق بر چهار ستون قرار دارد: بر هوس رانی و سهل انگاری و کینه توزی و طمع ورزی. هوس رانی بر چهار پره است:بر ستم و دست اندازی وشهوت رانی و سرکشی،هر که ستم کرد و شورید،گرفتاری های او بسیار باشد و از او کناره گیری شود و بر او بتوفند(بر زیان او کمک شود خ ل)و هر که دست اندازی و تجاوز کرد،از هلاکتها نیاساید و دلش درست نماند و از شهوت رانیها خوددار نباشد و هر که شهوت خود را تعدیل نکند،در بدمنشیها و بدمنشان اندر شود و هر که سرکشی کند از روی عمد و بی دلیل،خود را به گمراهی افکند. و سهل انگاری بر چهار پره است:بر فریب و آرزو و باد و بروت و تنبلی و این برای آن است که باد و بروت،راه حق را ببندد و تنبلی تقصیر در کردار به بار آرد تا مرگ برسد و اگر آرزو نباشد انسان اندازۀ کار و کردار خود را بداند و اگر انسان اندازۀ وضعی را که در آن است بداند و بفهمد،به ناگهان از هراس و ترس بمیرد، و فریب دست مرد را از کردار سودمند،کوتاه سازد. کینه ورزی بر چهار پره است:بر کبر و فخر و حمیّت و تعصّب،هر که کبر ورزد،به حق پشت دهد و هر که بر خود بنازد، نابکار گردد و هر که حمیّت کشد،به گناهان اندر شود و هر که تعصّب کشد،جور کند،و چه بد وضعی است وضعی که میان پشت کردن به حق و نابکاری و اصرار بر گناه و جور است در گذشت از صراط. و طمع بر چهار پره است:شادی و خوش گذرانی و لجبازی و فزون طلبی شادکامی بد است نزد خداوند،و خوش گذرانی سر بزرگی است،و لجبازی بلای کسی است که او را به کشیدن بار گناهان وادار می سازد،فزون طلبی سرگرمی و بازی و دلدادگی است و پذیرفتن به دل پستی است به جای آنچه که بهتر و خوب است. این است نفاق و ستون ها و پره هایش،و خدا بر بنده هایشغالب است،نامش بلند است و وجهش والا است(وجه:ذات او یا آنکه مقصود،انبیاء و حجج او و یا دین او است-از مجلسی(ره) و زیبا و نیکو ساخته،هر چه را آفریده است دو دست جودش گشاده است و وسعت رحمتش همه چیز را فرا گرفته است،امر او عیان است و نورش تابان،برکتش در جریان است و حکمتش فروزان،کتابش پا برجا است و حجّتش پیروز و هویدا!دینش پاک و سلطنتش محکم و تابناک،سخنش حق و برجا و موازینش عادلانه و رسولانش رساننده بودند،بدکرداری را گناه شمرده و گناه را فتنه و فتنه را چرکینی و خوش کرداری را رضامندی دانسته و رضامندی را توبه و توبه را پاک کننده،پس هر که توبه کرد،به راه حق رفت و هر کس فتنه انگیخت،گمراه شد مادامی که به خدا بازگشت و به گناهش اعتراف نکرد،و دلیری نکند برابر خدا مگر هلاک شونده. خدا را باش خدا را باش،وه چه اندازه باب توبه به درگاهش وسیع است و رحمت مژدگانی و بردباریش بزرگ است،وه چه کیفر و دوزخ جانکاه است و ضربتش سخت است،هر که به فرمانبرش پیروز گردد و کرامتش به خود جلب کند و هر که در نافرمانیش در آید و بال نقمت او چشد و به همین زودی زود پشیمان گردد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 421 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-(امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:نفاق بر چهار ستون قرار دارد:بر هوس رانی و سهل انگاری و کینه توزی و طمع ورزی.

هوس رانی بر چهار شعبه استوار است:بر ستم و دست اندازی و شهوت رانی و سرکشی،هرکس ستم کرد و سرکشی نمود از سختی ها نیاساید و دلش آرام نگیرد از او کناره گیری کند و بر او بتازند و هرکس دست اندازی و تجاوز کرد،از هلاکت ها نیاساید و دلش درست نماند و از شهوت رانی ها خوددار نباشد و هرکس شهوت خود را تعدیل نکند،در پلیدی ها فرورود و هرکس سرکشی کند از روی عمد و بی دلیل،خود را به گمراهی افکند.

و سهل انگاری بر چهار شعبه استوار است:بر فریب و آرزو و ترس و بیم از غیرخدا و امروز و فردا کردن موجب کوتاهی در عمل می شود تا آنگاه که مرگ او فرارسد و اگر آرزو نباشد انسان اندازه کار و کردار خود را بداند و اگر انسان اندازه وضعی را که در آن است بداند و بفهمد، ناگهان از هراس و ترس بمیرد،(و فریب رحمت من خوردن)دست انسان را از عمل کوتاه سازد.

و خشم ورزی بر چهار شعبه استوار است:بر کبر و فخر و حمّیت و تعصّب، هرکس کبر ورزد،به حق پشت کند و هرکس بر خود بنازد،نافرمانی کرده و هرکس حمیّت کشد،به گناهان اقرار ورزد و هرکس تعصّب کشد،ستم کند،و چه بدوضعی است خشم ورزی که میان پشت کردن به حق و نابکاری و اصرار بر گناه ستم است درگذشت از راه راست.

و طمع بر چهار شعبه است:شادی و خوش گذرانی و لجبازی و فزون طلبی پس شادی نزد خداوند خوش نیست و بد است و شادکامی و خودپسندی و سرسختی بلائی است که اگر کسی دچار شد او را به کشیدن بار گناهان وادار می سازد،فزون طلبی سرگرمی و بازی و دلدادگی است و پذیرفتن به دل پستی است به جای آنچه که بهتر و خوب است.

این است نفاق و ستون ها و پره هایش،و خدا بر بنده هایش غالب است،نامش بلند است و ذاتش بالاست و زیبا و نیکو ساخته،هرچه را آفریده است دو دست جودش گشاده است و وسعت رحمت همه چیز را فراگرفته است،امر او عیان است و نورش تابان،برکتش در جریان است و حکمتش فروزان،کتابش پابرجاست و حجّتش پیروز و هویدا!دینش پاک و سلطنتش محکم و تابناک،سخنش حق و برجا و موازینش عادلانه و رسولانش رساننده بودند،بدکرداری را گناه شمرده و گناه را فتنه و فتنه را چرکینی و خوش کرداری را رضامندی دانسته و رضامندی را توبه و توبه را پاک کننده،

پس هرکس توبه کرد،به راه حق رفت و هرکس فتنه برانگیخت،گمراه شد مادامی که به خدا بازگشت و به گناهش اعتراف نکرد،و دلیری نکند برابر خدا مگر هلاک شونده.

خدا را باش خدا را باش،وه چه اندازه باب توبه به درگاهش وسیع است و رحمت مژدگانی و بردباریش بزرگ است،وه چه کیفر و دوزخ جانکاه است و ضربتش سخت است،هرکس به فرمانبرش پیروز گردد و کرامتش به خود جلب کند و هرکس در نافرمانیش درآید ناگواری و سختی پاداش کیفر او را چشد و به زودی روز پشیمانیش فرارسد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 183 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق و هو تتمته، أفرده المصنف عنه و جعله جزء هذا الباب کما أنه جعل سائر أجزائه أجزاء لأبواب أخر، مرت فی أول الکتاب، و النفاق بالکسر فعل المنافق و محله القلب و اشتقاقه إما من نفقت الدابة تفوقا من باب قعد إذا ماتت، لأن المنافق بنفاقه بمنزلة المیت الهالک، أو من نفق البیع نفاقا بالفتح إذا راج، لأن المنافق یروج إیمانه ظاهرا و یخفی باطله باطنا أو من النفق بفتحتین و هو ضرب من الأرض یکون له مخرج من موضع آخر. لأن المنافق یستر نفاقه کما یستر السائر فی الأرض نفاقه أی دراهمه و غیرها، أو من النافقاء و هی إحدی جحرتی الیربوع، لأن له جحرتین یقال لإحدیهما النافقاء و للأخری القاصعاء، فإذا دخل عن إحداهما و هی القاصعاء أخرج من الأخری و هی النافقاء، و فیه تشبیه له بالیربوع فإن الیربوع یخرق الأرض من أسفل حتی إذا قارب وجهها أرق التراب، فإذا رابه شیء دفع التراب برأسه و خرج، فظاهر جحرة تراب و باطنه خفر، و کذا المنافق ظاهره إیمان و باطنه کفر، و یخرج من الإیمان من غیر الوجه الذی دخل فیه. علی الهوی و الهوینا قد مر تفسیر الهوی و قیل: إنه میل النفس إلی مقتضی طباعها و خروجها عن حدود الله عز و جل، و هو أشد جاذب عن قصد الحق و أعظم ساد عن سلوک سبیله و أقوی باعث علی سلوک سبیل النفاق، و قال فی النهایة: الهوینا تصغیر الهونی تأنیث الأهون، و هو من الهون الرفق و اللین و التثبت، انتهی. و المراد هنا التهاون فی أمر الدین و ترک الاهتمام فیه کما هو طریقة المتقین، و قیل: هی الفتنة الصغری التی تجر إلی الکبری، و الفتن تترتب کبراها علی صغراها، و المؤمن یترک الصغری فضلا عن الکبری، و قال الجوهری : الحفیظة الغضب و الحمیة، و قال : بغی علیه بغیا علا و ظلم و استطال و کذب و فی مشیه اختال، و قال : العدوان الظلم الصراح، و قد عدا علیه و تعدی علیه و اعتدی کله بمعنی، و التعدی مجاوزة الشیء إلی غیره، و قال : طغا یطغی و یطغو طغیانا: جاوز الحد، و قال: فلان قلیل الغائلة و المغالة أی الشر، و الغوائل الدواهی و تخلی علی بناء المجهول، و منه نائب مناب الفاعل، و کذا قصر و علیه یقال: تخلی منه و عنه ترکه، أی یخلیه الله مع الشیطان و غلب علیه، لسلب توفیق الله منه، و البوائق الدواهی و الشرور و لم یسلم قلبه علی بناء المجرد، أی من الآفات و الأمراض النفسانیة. و من لم یعذل نفسه فی المصباح عذلته عذلا من بابی ضرب و قتل لمته، فاعتذل، أی لام نفسه و رجع، انتهی. و فی بعض النسخ بالدال المهملة، فهو علی بناء التفعیل، و تعدیله هو أن تقتصر علی الحلال و لم تتجاوز إلی الحرام، و الأول أکثر و أظهر، و فی ل و من لم یعزل نفسه عن الشهوات بالزای، و له وجه خاص أی دخل فی الخبیثات أی الخصال الدنیة و الأفعال الردیئة. و من طغی أی جاوز حده و ادعی ما لم یکن له و لم یتصف به، و قیل: ارتکب الکبائر و أصر علیها، و الأول أظهر ضل علی عمد لأنه عارف بنفسه بلا حجة له عند الله و الغرة بالکسر الغفلة، و هی هنا الغفلة عن ربه و عن عدوه الأکبر، و عما خلق لأجله، و عما یؤول إلیه أمره، أو الاغترار بالأمانی و الآمال، و برحمة الله و شفاعة الشفعاء، أو بکثرة الأعمال مع غفلته عن شرائطها. و الأمل الرجاء، قال فی المصباح: أملته أملا من باب طلب و هو ضد الیأس، و أکثر ما یستعمل فیما یستبعد حصوله قال زهیر: أرجو و آمل أن تدنو مودتها و من عزم إلی بلد بعید یقول أملت الوصول و لا یقول طمعت إلا إذا قرب منها، و الرجاء بین الأمل و الطمع فإن الراجی قد یخاف أن لا یحصل مأمولة، انتهی. و تطویل الأمل هو أن یأمل أمورا یتوقف حصوله علی عمر طویل، و هو إنما یکون بأن یعد الموت منه بعیدا و هذا یصیر سببا لأن یجترئ علی المعاصی و یسوف التوبة و یتوغل فی الدنیا و یبنی ما لا یسکنه، و یحصل ما لا ینتفع به، و لذا ورد: من أطال الأمل أساء العمل، و قد قال سبحانه:

رُبَمٰا یَوَدُّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کٰانُوا مُسْلِمِینَ، `ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ اَلْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ

و قد روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنه قال: أن أخوف ما أخاف علیکم اثنتان اتباع الهوی و طول الأمل فإن اتباع الهوی یصد عن الحق، و طول الأمل ینسی الآخرة. و المطل و المماطلة: التسویف بالعدة و الدین و ذلک بأن الهیبة أی المهابة و المخافة من غیر الله و المماطلة أی صاحبها و الإسناد مجازی حتی یقدم علیه أی علی المماطل بقرینة المقام، و قیل: الضمیر للعمل، و الأجل آخر العمر. حسب ما هو فیه بالتحریک أی حسابه و قدره و عدده، و ما هو فیه عمره و عمله إشارة إلی قول النبی صلی الله علیه و آله و سلم: حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا، و یحتمل التدبیر لکنه بعید، و فی القاموس: حسبه حسبا و حسبانا بالضم و حسبانا و حسابا و حسابة و حسبة بکسرهن عده و المعدود محسوب، و حسب محرکة و منه هذا بحسب ذا، أی بعدده و قدره و قد یسکن و فی الصحاح: حسبته أحسبه بالضم حسبا و حسابا و حسبانا و حسابة إذا عددته، و المعدود محسوب، و حسب و هو فعل بمعنی مفعول، و منه قولهم: لیکن عملک بحسب ذلک أی علی قدره و عدده، و احتسبت علیه کذا إذا أنکرت علیه، و احتسبت بکذا أجرا عند الله، و الاسم الحسبة بالکسر و هی الأجر و الجمع الحسب. و فی المصباح قال الأصمعی: فلان حسن الحسبة فی الأمر أی حسن التدبیر و النظر، و جمع الحسبة حسب کعنب، و قیل: هو حسب جمع الحسبة بمعنی الاحتساب و هو إنکار المنکر بجزاء العمل السیء و هو بعید. و الحاصل علی ما ذکرنا أنه لو لا الأمل و الغفلة التی یستلزمها توجه إلی حساب عمره و ما صرفه فیه و ما اکتسبه من المعاصی فیه و تفکر فی أنه یمکن أن یأتیه الموت قریبا فیذهب إلی الآخرة بلا عمل و لا زاد، و تفکر فی سکرات الموت و أهوال ما بعده و عقبات القیامة و أفزاعها و شدائد العقوبات التی استحقها فکرا صحیحا کان حقه أن یموت فجأة من الهول و الوجل، کما مات همام لما سمع صفات المؤمن، و أما الأمل فیلهیه عن جمیع ذلک حتی یأتیه الأجل، و یظهر منه أن فی قدر من الأمل و الغفلة حکمة لنظام النوع و بقاء الدنیا، و الإکثار منهما یوجب الشقاوة فی العقبی. و فی القاموس: خفت خفوتا سکن و سکت و خفاتا أی بالضم مات فجاءة، و الهول الخوف، و الوجل بالتحریک الفزع و هو من آثار الخوف و توابعه. و الغرة بالمعانی المتقدمة تقصر بالمرء عن العمل أی تجعله قاصرا عن کمال العمل مقصرا فیه، و هو ظاهر و قیل: الفرق بین الغرة و المماطلة أن مع المماطلة شعورا بالعمل و معرفة بثبوته و حقیته، بخلاف الغرة و لذلک ذکر التفریط مع المماطلة، و القصر مع الغرة إذ الشائع فی التفریط هو التقصیر فی الشیء مع العلم به، انتهی. و أقول: علی ما ذکرنا من معانی الغرة یظهر الفرق بوجوه أخری کمالا یخفی علی المتدبر. و الحفیظة علی أربع شعب علی الکبر و قد مر أنه ترفع الإنسان و تعظمه بادعاء الشرف و العلو علی غیره، أو هو بطر الحق کما مر فی الأخبار، قال فی النهایة: هو أن یجعل ما جعله الله حقا من توحیده و عبادته باطلا، و قیل: هو أن یتجبر عند الحق فلا یراه حقا، و قیل: هو أن یتکبر عن الحق فلا یقبله و الفخر و هو إظهار الفرح و الکمال بالحسب و النسب و المال و نحوها، و ادعاء العظمة و الشرف بذلک، و أما ذکر آلائه تعالی و نعمائه فلیس من الفخر کما قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: أنا سید ولد آدم و لا فخر، أی لا أقوله تبجحا و فخرا و لکن شکر الله تعالی و تحدثا بنعمته. و الحمیة الأنفة و الغیرة قال الراغب: عبر عن القوة الغضبیة إذا ثارت و کثرت بالحمیة فقیل: حمیت علی فلان، أی غضبت علیه، قال تعالی:

حَمِیَّةَ اَلْجٰاهِلِیَّةِ

و العصبة الأقارب من جهة الأب و العصبیة حمایتهم و الدفع عنهم، و التعصب المحاماة و المدافعة و هی و الحمیة من توابع الکبر، و کان الفرق بینهما أن الحمیة للنفس و العصبیة للأقارب، أو الحمیة للأهل و العصبیة للقبیلة. فمن استکبر أدبر عن الحق لتکبره عن طاعة أئمة الحق و التذلل عند ظهوره و من فخر فجر أی کذب أو أذنب بوقوعه فی المحارم. و من حمی أصر أی علی الذنوب التی توجبها الحمیة من الشتم و الضرب و القتل و إنکار الحق و تقویة الباطل جار أی مال عن الحق و ظلم و تعدی لرعایة العشیرة و القبیلة. فبئس الأمر الحفیظة لتردده بین الأدبار عن الحق و الفجور و التوسع فی الشر و الإصرار علی الباطل و الذنوب و الجور علی الصراط و کان علی بمعنی عن أی میل عن الصراط المستقیم. الفرح أی السرور بما یحصل من الدنیا و المرح هو بالتحریک أشد الفرح و کان المراد هنا إظهاره بالتبختر، و هو التمادی فی الفعل المزجور عنه، و التکاثر و هو التباهی بالکثرة فی الأموال و الأولاد و الأنصار و نحوها، فالفرح مکروه عند الله کما قال سبحانه:

إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ اَلْفَرِحِینَ

و المرح خیلاء هو بالضم و الکسر و المد العجب و التبختر فی المشی، و قیل: هو التکبر فی کل شیء، و قال ابن درید: هو التکبر مع جر الإزار، و أنه من کمال التکبر عند العرب. و اللجاجة بلاء أی فتنة و محنة لمن اضطرته أی اللجاجة إلی حمل الآثام الناشئة منها، لأن اللجاجة سبب للمعاصی و الآثام، و لذلک قیل: اللجاجة متولدة من الکبر و غیره من الأمور الفاسدة، و یتولد منها أمور فاسدة أخری و التکاثر لهو و لعب شبه التقلب فی أمر الدنیا باللهو و اللعب فی الإتعاب بلا منفعة و فی المنع عما یوجب منفعة أبدیة من أمر الآخرة و شغل القلب عن الله تعالی و عما أراد من نوع الإنسان من الأعمال الصالحة و الأخلاق الفاضلة النافعة فی الآخرة و استبدال الذی هو أدنی و هو الدنیا و زهراتها الفانیة بالذی هو خیر و هو الآخرة و نعمها الباقیة. فذلک النفاق و دعائمه و شعبة أی أصوله و فروعه المنتجة للبعد من الله و من دینه، فمن تخلص من الجمیع فهو مؤمن کامل، و من اتصف بالجمیع فهو منافق کامل و من اتصف ببعض دون بعض فهو مذبذب بینهما شبیه بالمنافق إلی أن یستقر أمره فیما شاء الله تعالی. قیل: أحادیث هذا الباب تدل علی أن المؤمن أقل وجودا من الکبریت الأحمر إذ لا یخلو أحد من العلماء و الصالحین عن بعض الخصال المذکورة فضلا عن غیرهم. و یمکن أن یقال: هذه الخصال إن کانت لأجل التهاون بالدین أو عدم اعتقاد حقیته کان صاحبها منافقا خارجا عن الإیمان، مشارکا لمنافقی عهد النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی الاسم و المعنی، و إن لم یکن لأجل ذلک بل حصلت بمجرد اقتضاء الطبیعة و هوی النفس الأمارة کان مشابها بهم و مشارکا لهم فی الاسم دون المعنی، و لا یکون بذلک خارجا عن الإیمان و إن خرج عن کماله، قال المازری: من المخالفین من غلب علیه خصال النفاق و أصر فیها و جعلها طبیعة و عادة له لا من وجدت فیه ندرة، و قال: لا بد من هذا التأویل لأن تلک الخصال قد تجتمع فی واحد و لا تخرجه من الإسلام کما اجتمعت فی بعض السلف و بعض العلماء، و فی إخوة یوسف و أنهم حدثوا فکذبوا و وعدوا و أخلفوا و ائتمنوا فخانوا، مع أنهم لم یکونوا منافقین خارجین عن الإسلام لأن ذلک کان ندرة منهم، و لم یصروا علی ما فعلوا، و قال محیی الدین البغوی: هذه ذنوب لا تکفر بها فتحمل علی أن من فعلها عادة و تهاونا بالدین یکون منافقا خارجا عن الإسلام، أو علی أن المراد بالنفاق معناه اللغوی لأنه لغة إظهار خلاف ما فی الضمیر، و من فیه هذه الخصال کذلک فإن الکاذب یظهر أنه صادق و مخلف الوعد یظهر أنه یفی بوعده و کذا فی بقیتها و الله قاهر فوق عباده إشارة إلی قوله تعالی:

وَ هُوَ اَلْقٰاهِرُ فَوْقَ عِبٰادِهِ

*

أی غالب علی جمیعهم فوقهم بالاستیلاء و القدرة علی إیجادهم و إبقائهم و إفنائهم تعالی ذکره أی عن النقائص أو عن أن یشبه ذکر المخلوقین أو عین أن یأتی به أحدکما هو حقه. و یؤید الثانی ما ورد فی الدعاء: تعالی ذکرک عن المذکورین. و جل وجهه أی ذاته أجل من أن یوصل إلی کنهه أو أنبیائه و حججه علیهم السلام أو دینه و

أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ

قوله: خلقه بدل اشتمال لکل شیء أی أحسن خلق کل شیء أو هو بفتح اللام علی صیغة الفعل و علی التقدیرین ناظر إلی قوله سبحانه:

ذٰلِکَ عٰالِمُ اَلْغَیْبِ وَ اَلشَّهٰادَةِ اَلْعَزِیزُ اَلرَّحِیمُ، `اَلَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ

و قد قرئ علی الوجهین. قال البیضاوی

اَلَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ

موفرا علیه ما یستعده و یلیق به علی وجه الحکمة و المصلحة، و خلقه بدل من کل شیء بدل الاشتمال، و قیل: علم کیف یخلقه عن قوله: قیمة المرء ما یحسنه، أی یحسن معرفته و خلقه مفعول ثان، و قرأ نافع و الکوفیون بفتح اللام علی الوصف، انتهی. و یرد علیه أن الإحسان بمعنی العلم لا یتعدی إلی مفعولین. فی القاموس: هو یحسن الشیء إحسانا یعلمه، فالظاهر أن یکون علی هذا التقدیر أیضا بدل اشتمال و انبسطت یداه إشارة إلی قوله تعالی:

وَ قٰالَتِ اَلْیَهُودُ یَدُ اَللّٰهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِمٰا قٰالُوا بَلْ یَدٰاهُ مَبْسُوطَتٰانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشٰاءُ

و قیل: ثنی الید مبالغة فی الرد و نفی البخل عنه و إثباتا لغایة الجود، فإن غایة ما یبذله السخی من ماله أن یعطیه بیدیه، و تنبیها علی منح الدنیا و الآخرة و علی ما یعطی للاستدراج و ما یعطی للإکرام. و قال الطبرسی (ره): الید تذکر فی اللغة علی خمسة أوجه: الجارحة و النعمة، و القوة و الملک، و تحقیق إضافة الفعل، ثم قال: و لما کان الجواد ینفق بالید و الجواد بمسک الید عن الإنفاق، أضافوا الجود و البخل إلی الید، فقالوا للجواد: مبسوط الید، و للبخیل مقبوض الکف، و أنکر الزجاج کون الید هنا بمعنی النعمة لأنه یکون معناه نعمتاه مبسوطتان، و نعم الله أکثر من أن تحصی، و أجیب بأن المراد مطلق التکرار نحو لبیک و سعدیک، ثم قال: و لک أن تحمل المثنی علی أنه تثنیة جنس، و یکون أحد جنسی النعمة نعمة الدنیا، و الآخرة نعمة الآخرة و النعم الظاهرة و الباطنة کما قال سبحانه:

وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظٰاهِرَةً وَ بٰاطِنَةً

و قیل: المراد بالید القوة أی قوتاه بالثواب و العقاب مبسوطتان، انتهی. و أقول: یحتمل أن یکون الیدان کنایة عن النعمة و البلاء، فإن منحه تعالی منح لعباده کما قیل فی الدعاء: و الخیر فی یدیک، و قیل: کنایة عن قبول توبة المذنبین، و إنما کنی بذلک لأن العرب إذا رضی أحدهم الشیء بسط یده لأخذه، و إذا کرهه قبضها. و وسعت کل شیء رحمته من المؤمن و الکافر، و المکلف و غیره فی الدنیا، و أما فی الآخرة فهو للمؤمن خاصة کما قال جل شأنه:

وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُهٰا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ . و ظهر أمره أی وجوده و علمه و قدرته و حکمته بما أظهر فی الآفاق و الأنفس، أو دینه و شرائعه فی العباد لیقروا له بالعبودیة، أو أمره التکوینی الدال علی کمال قدرته و أشرق نوره أی أفاض نور الوجود و العلم و الکمالات علی جمیع المواد القابلة بحسب قابلیاتها، و استعداداتها، و قیل: أی علمه فی قلوب العارفین أو حجته الدالة علی وحدانیته و علو ذاته و صفاته، أو نبوة محمد صلی الله علیه و آله و سلم أو نور الولایة المشار إلیه بقوله تعالی:

یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اَللّٰهِ بِأَفْوٰاهِهِمْ وَ یَأْبَی اَللّٰهُ إِلاّٰ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ

و الأظهر أنه إشارة إلی قوله سبحانه:

لَقَدِ اِبْتَغَوُا اَلْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَکَ اَلْأُمُورَ حَتّٰی جٰاءَ اَلْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اَللّٰهِ وَ هُمْ کٰارِهُونَ

قیل: لقد ابتغوا الفتنة، أی تشتت أمرک و تفریق أصحابک

مِنْ قَبْلُ

یعنی یوم أحد

وَ قَلَّبُوا لَکَ اَلْأُمُورَ

أی دبروا لک المکائد و الحیل و دوروا لآراء فی إبطال أمرک

حَتّٰی جٰاءَ اَلْحَقُّ

أی النصر و التأیید الإلهی

وَ ظَهَرَ أَمْرُ اَللّٰهِ

أی علانیة

وَ هُمْ کٰارِهُونَ

أی علی زعم منهم. و فاضت برکته أی کثرت من فاض الماء یفیض فیضا إذا کثر، و من أسمائه تعالی: الفیاض لسعة عطائه و کثرته، و تطلق البرکة غالبا علی النعم الدنیویة کالرحمة علی الأخرویة، قال الراغب: أصل البرک صدر البعیر، و إن استعمل فی غیره یقال له: برکة، و برک البعیر ألقی برکة، و اعتبر منه معنی اللزوم و سمی محبس الماء برکة، و البرکة ثبوت الخیر الإلهی فی الشیء قال تعالی:

لَفَتَحْنٰا عَلَیْهِمْ بَرَکٰاتٍ مِنَ اَلسَّمٰاءِ وَ اَلْأَرْضِ

و سمی بذلک لثبوت الخیر ثبوت الماء فی البرکة، و المبارک ما فیه ذلک الخیر. و استضاءت حکمته أی شریعته أو مصلحته أو علمه بالأشیاء و إیجادها علی غایة الإتقان، أو ما علمه العباد من الحکم کما قال تعالی:

وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَةَ

*. و هیمن کتابه أی صار کتابه حافظا و شاهدا و رقیبا علی کل شیء، لأن فیه تبیان کل شیء أو هو قائم علی سائر الکتب رقیب علیها لأنه یشهد لها بالصحة و الأخیر أظهر، لأنه ناظر إلی قوله تعالی:

وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ اَلْکِتٰابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمٰا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ اَلْکِتٰابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ . قال البیضاوی: من الکتاب، أی من جنس الکتب المنزلة و مهیمنا علیه و رقیبا علی سائر الکتب یحفظها عن التغییر و یشهد لها بالصحة و الثبات، و قرئ علی بنیة المفعول، أی هو من علیه و حوفظ من التحریف و الحافظ له هو الله تعالی، و الحفاظ فی کل عصر، و فی القاموس: هیمن الطائر علی فراخه رفرف، و علی کذا صار رقیبا علیه و حافظا، و المهیمن و تفتح المیم الثانیة من أسماء الله تعالی فی معنی المؤمن من أمن غیره من الخوف فهو ماء من بهمزتین، قلبت الثانیة یاءا ثم الأولی هاء، أو بمعنی الأمین أو المؤتمن أو الشاهد. و فلجت حجته أی غلبت حجته الدالة علی ربوبیته و توحیده و قدرته و حکمته و ظهرت ظهورا تاما حتی فرقت بین الحق و الباطل أو تمت حجته علی العباد، کما قال سبحانه:

قُلْ فَلِلّٰهِ اَلْحُجَّةُ اَلْبٰالِغَةُ

أو المراد بالحجة الرسل و الأوصیاء علیهم السلام و خلص دینه أی الدین الذی شرع للعباد خالص عن الکذب و الباطل و الغش، و قیل: الدین الطاعة و فیه تنبیه علی أن الطاعة المختلطة بغیر وجه الله تعالی لیست طاعة. أقول: هذا إشارة إلی قوله تعالی فی الزمر:

إِنّٰا أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ اَلْکِتٰابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اَللّٰهَ مُخْلِصاً لَهُ اَلدِّینَ

قال البیضاوی: أی محضا له الدین من الشرک و الریاء، ثم قال: ألا لله الدین الخالص، قال: هو أی ألا هو الذی وجب اختصاصه بأن یخلص له الطاعة، فإنه المتفرد بصفات الألوهیة و الاطلاع علی السرائر و الضمائر ثم قال تعالی:

وَ اَلَّذِینَ اِتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیٰاءَ مٰا نَعْبُدُهُمْ إِلاّٰ لِیُقَرِّبُونٰا إِلَی اَللّٰهِ زُلْفیٰ إِنَّ اَللّٰهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی مٰا هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ

ثم قال سبحانه:

قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اَللّٰهَ مُخْلِصاً لَهُ اَلدِّینَ

إلی أن قال:

قُلِ اَللّٰهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِینِی `فَاعْبُدُوا مٰا شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ . قال الطبرسی: مخلصا له الدین من شرک الأوثان و الأصنام، و الإخلاص له أن یقصد العبد بنیته و عمله إلی خالقه لا جعل ذلک لغرض الدنیا، و الخالص ما لا یشوبه الریاء و السمعة، و لا وجه من وجوه الدنیا، و الدین الخالص الإسلام، و قیل: معناه ألا لله الطاعة بالعبادة التی یستحق بها الجزاء فهذا لله وحده لا یجوز أن یکون لغیره، و قیل: هو الاعتقاد الواجب فی التوحید و العدل و النبوة و الإقرار بها و العمل بموجبها، و البراءة من کل دین سواها، و قال: العبادة الخالصة هی التی لا یشوبها شیء من المعاصی، انتهی. فظهر أن خلوص دینه عبارة عن نفی الشرک الظاهر و الباطن و الجلی و الخفی، کما هو مفاد الآیات البینات و استظهر سلطانه الاستظهار بمعنی الظهور و العلو و الغلبة، یقال: ظهر علی الحائط إذا علاه، و ظهر علی العدو إذا غلبه، و السلطان یطلق علی الحجة و البرهان و الولایة و السلطنة و الزیادات للتأکید و المبالغة. و حقت کلمته أی مواعیده فی الثواب و العقاب للمؤمنین و الکفار، و قیل: أی کلامه مطلقا أو القرآن الکریم، و فی الأخبار أن کلمات الله هم الحجج علیهم السلام و کأنه إشارة إلی قوله سبحانه:

وَ کَذٰلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحٰابُ اَلنّٰارِ

و قوله:

کَذٰلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی اَلَّذِینَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ

و قوله:

وَ لٰکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ اَلْعَذٰابِ عَلَی اَلْکٰافِرِینَ

و قوله:

وَ تَمَّتْ

کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لاٰ مُبَدِّلَ لِکَلِمٰاتِهِ . و أقسطت موازینه أی صارت ذا قسط و عدل، و الإسناد مجازی و هو إشارة إلی قوله تعالی:

وَ نَضَعُ اَلْمَوٰازِینَ اَلْقِسْطَ لِیَوْمِ اَلْقِیٰامَةِ فَلاٰ تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً

و قال البیضاوی: القسط العدل یوزن بها صحائف الأعمال، و إفراد القسط لأنه مصدر وصف به للمبالغة، و فی المصباح: قسط قسطا من باب ضرب و قسوطا جار و عدل أیضا فهو من الأضداد، قال ابن القطاع، و أقسط بالألف عدل و الاسم القسط. و قال الراغب: القسط هو النصیب بالعدل، قال تعالی:

وَ أَقِیمُوا اَلْوَزْنَ بِالْقِسْطِ

و القسط بالفتح هو أن یأخذ قسط غیره و ذلک جور، و الأقساط أن یعطی قسط غیره و ذلک إنصاف، و لذلک قیل: قسط الرجل إذا جار و أقسط إذا عدل، قال تعالی:

وَ أَمَّا اَلْقٰاسِطُونَ فَکٰانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً

و قال:

وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اَللّٰهَ یُحِبُّ اَلْمُقْسِطِینَ . فجعل السیئة الفاء لبیان تبلیغ الرسل، و السیئة الفعلة القبیحة ضد الحسنة، سواء کان من القول أو الفعل أو العقد، و الذنب ما یوجب العقوبة أی جعل الأفعال التی یستقبحها العقول السلیمة موجبة للعقوبة حیث نهی عنها و حرمها و أوعد علیها، و الذنب فتنة أی ضلالة عن الحق أو افتتانا و امتحانا، فإن التکالیف کلها ابتلاء أو سبب للافتتان بالدنیا و استیلاء الشیطان علیه، أو عذابا و عقوبة، و فی القاموس: الفتنة بالکسر الخبرة و إعجابک بالشیء و الضلال و الإثم و الکفر و الفضیحة و العذاب، و إذابة الذهب و الفضة و الإضلال و الجنون و المحنة و المال و الأولاد، و اختلاف الناس فی الآراء. و أقول: أکثر المعانی هنا مناسبة. و الفتنة دنسا أی وسخا تتوسخ به النفس و القلب فتذهب نورهما و صفائهما کما قال تعالی:

کَلاّٰ بَلْ رٰانَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ مٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ

و جعل الحسنی أی الفعلة الحسنی و هی الأعمال الحسنة مقابل السیئة أو الکلمة الحسنی و هی العقائد الحقة و العتبی الرضا أی سببا لرضا الخالق أو الرجوع من الذنب و الإساءة و العصیان إلی الطاعة و التوبة و الإحسان، و قیل: أی جعل الأعمال الحسنة بمنزلة التوبة ما حیة للذنوب، فهو ناظر إلی قوله تعالی:

إِنَّ اَلْحَسَنٰاتِ یُذْهِبْنَ اَلسَّیِّئٰاتِ

و یحتمل أن یکون المعنی أن العاقبة الحسنی إنما تحصل بالعتبی و التوبة کما قال:

لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا اَلْحُسْنیٰ وَ زِیٰادَةٌ

و قال تعالی:

وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنیٰ

، و

کَذَّبَ بِالْحُسْنیٰ

و قال:

وَ یَجْزِیَ اَلَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی

إِنَّ اَلَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا اَلْحُسْنیٰ

وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ اَلْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ اَلْحُسْنیٰ

و مثله کثیر. و قال الراغب: الفرق بین الحسن و الحسنة و الحسنی أن الحسن یقال فی الأعیان و الأحداث، و کذلک إذا کانت وصفا، و إذا کانت اسما فمتعارف فی الأحداث، و الحسنی لا یقال إلا فی الأحداث دون الأعیان. و العتبی توبة أی اکتفی بترک الذنب و الندامة علیها مع العزم علی الترک توبة ماحیة للذنب. و التوبة طهورا أی مطهرا من دنس العصیان و لوث الخطایا فمن تاب اهتدی إلی الحق و سبیل النجاة و من افتتن بالأدناس أی الذنوب الموجبة للدنس غوی عن سبیل الحق و النجاة و ضل. و لا یهلک علی الله ضمن معنی الاجتراء فعدی بعلی، و یحتمل أن یکون علی بمعنی فی کما فی قوله تعالی:

وَ دَخَلَ اَلْمَدِینَةَ عَلیٰ حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهٰا

أو بمعنی من کما قیل فی قوله تعالی:

إِذَا اِکْتٰالُوا عَلَی اَلنّٰاسِ یَسْتَوْفُونَ

فالهلاک بمعنی الخیبة، أو بمعنی مع کما قیل فی قوله تعالی:

وَ آتَی اَلْمٰالَ عَلیٰ حُبِّهِ

أی مع رحمته الکاملة إلا هالک بلغ الغایة فی استحقاق العقوبة و الهلاک. الله الله منصوبان بفعل محذوف أی اتقوا الله و احذروا الله، و التکریر للمبالغة و التأکید، و قد یراد به التعجب فما أوسع للتعجب ما لدیه من التوبة أی قبولها و ما أنکل ما عنده من الأنکال إشارة إلی قوله تعالی:

إِنَّ لَدَیْنٰا أَنْکٰالاً وَ جَحِیماً

و النکل بالتحریک منع الرجل و تبعیده عما یرید، و النکال بالفتح العقوبة التی ینکل الناس عن فعل ما جعلت له جزاء، و النکل بالکسر القید لأنه ینکل به أی یمنع، و جمعه أنکال، و الجحیم من أسماء جهنم و أصله ما اشتد لهبه من النیران، و البطش الشدید ناظر إلی قوله تعالی:

إِنَّ بَطْشَ رَبِّکَ لَشَدِیدٌ

و البطش: الأخذ القوی الشدید، و الوصف للتأکید اجتلب کرامته أی تحفه و هدایاه الخاصة لأولیائه فی الدنیا و الآخرة ذاق وبال نقمته الوبال فی الأصل الثقل و المکروه و قد یراد به العذاب فی الآخرة، و النقمة السخط و الغضب و العقوبة، و من أسمائه سبحانه المنتقم، و هو المبالغ فی العقوبة، و کما أن رحمته عظیمة کذلک نقمته شدیدة، فإن کل ما اتصف به فهو علی حد الکمال و عما قلیل ما زائدة للمبالغة فی القلة أی عن زمان قلیل أو نکرة موصوفة

لَیُصْبِحُنَّ نٰادِمِینَ

عما فعلوا من المعاصی، و لا ینفعهم الندم لفوت زمان التکلیف.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 170 

*****

اغْتَابَکَ ، وَ إِنْ وَعَدَکَ أَخْلَفَکَ».(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابو حمزۀ از حضرت علی بن الحسین علیهما السلام حدیث کند که فرمود: همانا منافق (آن کس است) که (از کاری) نهی کند ولی خود او (از آن کار) دست نمی کشد، و فرمان میدهد بدان چه خود نمیکند، و چون بنماز ایستد اعتراض کند، عرضکردم: ای فرزند رسول خدا اعتراض چیست؟ فرمود: رو براست و چپ گردانیدن، و چون رکوع کند خود را (مانند گوسفند) بزمین اندازد (یعنی بعد از رکوع نایستد و بهمان حال بسجده رود) روزش را شب کند و اندوهی جز خوردن شام ندارد با اینکه روزه هم نبوده است، و چون بامداد کند اندوهی جز خوابیدن ندارد با اینکه شب را بیدار نبوده، اگر برای تو حدیثی گوید دروغ گوید، و اگر نزدش چیزی بامانت گذاری بتو خیانت کند، اگر از او پنهان باشی تو را غیبت کند (و بدگوئی کند) و اگر بتو وعده بدهد وفا نکند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 112 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-از ابی حمزه،از علی بن الحسین(علیهما السّلام)،فرمود:منافق غدقن می کند و خود دست نمی کشد و فرمان می دهد بدان چه خودش نمی کند،و هر گاه به نماز ایستد اعتراض کند،گفتم:یا ابن رسول اللّٰه! اعتراض چیست؟فرمود:روی برگردانیدن،و هر گاه به رکوع رود، چون گوسفند خود را به زمین اندازد(یعنی قیام بعد از رکوع را نکند)،چون شب کند همّی جز صرف شام ندارد با اینکه روزه هم نبوده است،و چون بامداد کند همّتش این است که با اینکه شب را بیدار نمانده،اگر به تو حدیثی گوید،دروغ گوید،و اگر به تو چیزی بسپارد به تو خیانت ورزد و اگر از او نهان شوی،تو را بد گوئی کند و اگر به تو وعده ای دهد،تخلّف نماید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 423 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-«ابی حمزه»روایت کرده که علی بن الحسین علیه السّلام،فرمود:منافق آنکس است که از کاری نهی می کند ولی او از آن کار دست نمی کشد و فرمان دهد به آنچه که خود نمی کند و چون به نماز ایستد اعتراض کند عرض کردم:یابن رسول اللّه!اعتراض چیست؟فرمود:روی برگردانیدن،و هرگاه به رکوع رود،چون گوسفند خود را به زمین اندازد(یعنی قیام بعد از رکوع را نکند)،چون شب کند همّی چون صرف شام ندارد با اینکه روزه هم نبوده است،و چون صبح شود همّتش این است که با اینکه شب را بیدار نمانده،اگر به تو حدیثی گوید،دروغ گوید،و اگر به تو چیزی بسپارد به تو خیانت کند و اگر از او نهان شوی به تو بدگوئی کند و اگر به تو وعده ای دهد خلف وعده نماید.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 187 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. و قیل: لعل المراد بالمنافق هنا ناقص الإیمان، و هو شبیه بالمنافق الحقیقی لما بینهما من الملائکة فی عدم الإتیان بما ینبغی الإتیان به و إن کان هذا معتقدا للحق کما مر عن یزید الصائغ: هی أدنی منازل الکفر و لیس بکافر، و لا دلالة فیه علی أن من شرط الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر العمل بما یقول، لأن الواجب فی طرف الآمر أمران أحدهما أن یأمر غیره، و الثانی أن یمتثل فی نفسه، و کذا فی طرف النهی و النفاق و العقوبة من جهة المخالفة، و هی أنه لم یمتثل لا للأمر و النهی، و الاعتراض أن یمشی فی عرض الطریق یمینا و شمالا أستعیر هنا للالتفات یمینا و شمالا. و إذا رکع ربض فی المصباح: الربض بفتحتین و المریض مثال مجلس للغنم مأواها لیلا، و ربضت الدابة ربضا من باب ضرب و ربوضا و هو مثل بروک الإبل. و أقول: هنا إما کنایة عن إدلاء رأسه و عدم استواء ظهره، أو عن أنه یسقط نفسه علی الأرض قبل أن یرفع رأسه من الرکوع کإسقاط الغنم نفسه عند ربوضه، و العشاء کسماء طعام العشی، و ظاهره وجوب الوفاء بالوعد و إن أمکن المناقشة فیه.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 172 

*****

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ أَدْنی مَا یَکُونُ بِهِ الاْءِنْسَانُ(1) مُشْرِکاً، قَالَ(2): فَقَالَ : «مَنِ ابْتَدَعَ رَأْیاً، فَأَحَبَّ عَلَیْهِ(3)، أَوْ أَبْغَضَ(4) عَلَیْهِ(5)» .(6)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابو العباس گوید: از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: از کمترین چیزی که انسان بدان مشرک شود؟ گوید: فرمود: هر که رأیی را بدعت گذارد چه بواسطه آن محبوب گردد. و چه بدان واسطه مبغوض شود.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 113 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از ابی العباس،گوید:از امام صادق(علیه السّلام)پرسیدم از کمترین چیزی که انسان بدان مشرک گردد؟فرمود: هر که رأی را بدعت گذارد چه به واسطۀ آن محبوب گردد و چه به واسطۀ آن مبغوض شود.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 425 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-«ابی العباس»گوید:از امام صادق علیه السّلام پرسیدم از کمترین چیزی که انسان بدان مشرک گردد؟فرمود:هرکس رأی را بدعت گذارد چه به واسطۀ آن محبوب گردد و چه مبغوض شود.(مرحوم مجلسی فرماید:چون بدعت گزار فتوا و نظری بدون دلیل شرعی داده و خود را در قانونگذاری با خداوند شریک ساخته است).

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 189 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. و الرأی المبتدع ما لیس له مستند شرعی، و صاحبه مشرک لأنه اتخذ مع الرب عز و جل ربا آخر، و هو نفسه و هواه، أو غیرهما کما مر و إن لم یشعر به، سواء کان ذلک الرأی متعلقا بالأصول أم بالفروع فأحب علیه أی من تابعه فیه و أبغض علیه أی من خالفه، و أما الذی أخطأ فی فهم الکتاب و السنة و بذل الجهد فی ذلک و لم یقصر فیه و کان أهلا لذلک فالظاهر أنه لیس بداخل فیه.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 174 

*****

تنْزِلُ(1) فِی الرَّجُلِ، ثُمَّ تَکُونُ(2) فِی أَتْبَاعِهِ».

2 / 398

ثُمَّ(3) قُلْتُ: کُلُّ مَنْ نَصَبَ دُونَکُمْ شَیْئاً، فَهُوَ مِمَّنْ یَعْبُدُ اللّهَ عَلی حَرْفٍ؟

فَقَالَ: «نَعَمْ، وَ قَدْ یَکُونُ مَحْضاً(4)» .(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ضریس از آن حضرت علیه السّلام حدیث کند که در گفتار خدای عز و جل (در همین آیه) فرمود: شرک در طاعت است نه شرک در عبادت، و از گفتار خدای عز و جل «و برخی از مردمند که خدا را بر حرف پرستش کنند»(سورۀ حج آیۀ 11 پرسیدم؟) فرمود: آیه در بارۀ مردی نازل شده و سپس در بارۀ پیروان او هم باشد، پس من عرضکردم: هر که در برابر شما چیزی برپا دارد او از کسانی است که خدا را بر حرف پرستیده؟ فرمود: آری و گاهی مشرک محض باشد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 114 

*****

[ترجمه کمره ای] :

4-از ضریس،از امام صادق(علیه السّلام)در قول خدا عز و جل: «ایمان نیاورد بیشتر آنان به خدا جز اینکه هم آنها مشرک باشند»فرمود: شرک در اطاعت است نه شرک در عبادت،و از قول خدا عزّ و جلّ (11 سوره حج):«و برخی مردمند که خدا بر حرف می پرستند»(پرسش شد)و فرمود:راستی آیه ای در بارۀ مردی نازل شود و سپس در بارۀ پیروان او هم باشد،سپس من گفتم:هر که در برابر شما چیزی بر پا دارد،او از کسانی است که خدا بر حرف می پرستد؟در پاسخ فرمود:آری،و بسا که شرک محض باشد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 427 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

4-«ضریس»از امام صادق علیه السّلام در قول خدای عز و جل:«بیشتر آنان به خدا ایمان نیاورند جز اینکه آنها مشرک باشند»فرمود:مراد از شرک در طاعت است نه در عبادت و از قول خدای عز و جل سؤال شد فرمود:«و برخی مردمند که خدا را به حرف پرستند(حج/11)»به راستی آیه ای دربارۀ مردی نازل شود و سپس دربارۀ پیروان او هم باشد،سپس عرض کردم:هرکس در برابر شما چیزی برپا دارد،او از کسانی است که خدا را به حرف می پرستد؟در پاسخ فرمود:آری،و بسا که شرک محض باشد.

توضیح:مرحوم مجلسی فرماید:مراد از شرک در اینجا شرک در طاعت غیر خداست نه شرک در عبادت زیرا هرکس غیرخدا را فرمان برد شیطان است زیرا پیروی از هوای نفس است گرچه دیگری را سجده نکرده باشد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 191 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. شرک طاعة أی المراد بالشرک شرک طاعة لغیر الله لا شرک عبادة له فمن أطاع غیر الله سواء کان شیطانا أو نفسا أمارة بالسوء أو إنسانا ضالا مضلا فقد أشرک بالله غیره و إن لم یسجد له.

وَ مِنَ اَلنّٰاسِ مَنْ یَعْبُدُ اَللّٰهَ عَلیٰ حَرْفٍ

قال الطبرسی: أی علی ضعف من العبادة کضعف القائم علی حرف أی علی طرف جبل و نحوه عن علی بن عیسی، قال: و ذلک من اضطرابه فی طریق العلم إذا لم یتمکن من الدلائل المؤدیة إلی الحق فینقاد لأدنی شبهة لا یمکنه حلها، و قیل: علی حرف: علی شک عن مجاهد، و قیل: معناه أن یعبد الله بلسانه دون قلبه عن الحسن، قال: الدین حرفان أحدهما اللسان و الثانی القلب، فمن اعترف بلسانه و لم یساعده قلبه فهو علی حرف، و قال البیضاوی: أی علی طرف من الدین لا ثبات له فیه کالذی یکون علی طرف الجیش فإن أحس بظفر قر و إلا فر، روی أنها نزلت فی أعاریب قدموا إلی المدینة فکان أحدهم إذا صح بدنه و نتجت فرسه مهرا سویا و ولدت امرأته غلاما سویا و کثر ماله و ماشیته قال ما أصبت منذ دخلت فی دینی هذا إلا خیرا و اطمأن، و إن کان الأمر بخلافه قال: ما أصبت إلا شرا و انقلب، انتهی. ثم یکون فی أتباعه أی نزلت الآیة فی قوم شکوا فی النبی صلی الله علیه و آله و سلم و ما جاء به من الولایة و غیرها ثم جرت فیمن تبعهم علی ذلک بعدهم کالمستضعفین من المخالفین و الجهال الذین یتبعونهم بغیر علم، أو نزلت فی الذین شکوا فی النبی صلی الله علیه و آله و سلم ثم جرت فی الذین شکوا فی الإمام و قد یکون محضا أی مشرکا محضا کعلماء المخالفین و المتعصبین منهم حیث ترکوا الحق، مع وضوح البرهان عنادا. و الحاصل أنه سأل السائل عن المخالفین أ هم من أهل هذه الآیة؟ فقال علیه السلام: بعضهم من أهل هذه الآیة، و بعضهم مشرک محض، و یحتمل أن یکون تتمة کلامه سابقا أی و قد یکون فی الرجل محضا و لا یکون فی أتباعه، و فی بعض النسخ و قد یکون مختصا فهو صریح فی المعنی الأخیر.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 177 

*****

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّهَ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ، وَ أَقَامُوا الصَّلاَةَ، وَ آتَوُا الزَّکَاةَ، وَ حَجُّوا الْبَیْتَ، وَ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ، ثُمَّ قَالُوا لِشَیْءٍ صَنَعَهُ اللّهُ أَوْ صَنَعَهُ النَّبِیُّ(1) صلی الله علیه و آله أَلاَّ صَنَعَ خِلاَفَ(2) الَّذِی صَنَعَ، أَوْ وَجَدُوا ذلِکَ فِی قُلُوبِهِمْ، لَکَانُوا بِذلِکَ مُشْرِکِینَ» .

ثُمَّ تَلاَ هذِهِ الاْآیَةَ: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُوءْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(3)، ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «فَعَلَیْکُمْ بِالتَّسْلِیمِ».(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عبد اللّٰه بن یحیی کاهلی گوید: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اگر چنانچه مردمی خدای یگانه و بی شریک را پرستش کنند، و نماز را برپا دارند، و زکاة را بدهند، و حج خانۀ خدا را بجا آورند، و ماه رمضان را روزه دارند، سپس بچیزی که خدا کرده یا پیغمبر (صلّی الله علیه و آله) ساخته اعتراض کنند و بگویند: که چرا بر خلاف آن نساخته؟ یا در دل خود چنین اعتراضی کنند (گر چه بزبان نیاورند) بهمین اعتراض مشرک شوند، سپس این آیه را تلاوت فرمود:«نه چنین است بپروردگار تو سوگند ایمان نیاورند تا بداوری بگزینند تو را در آنچه سر زده است بین ایشان و سپس نیابند در دلهای خویش چاره ای از آنچه تو قضاوت کرده ای و تسلیم شوند تسلیم تسلیم شدنی»(سورۀ نساء آیۀ 65) سپس حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بر شما است که تسلیم باشید.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 115 

*****

[ترجمه کمره ای] :

6-از عبد اللّٰه بن یحیی کاهلی،گوید:امام صادق(علیه السّلام) فرمود:اگر چنانچه مردمی خدای یگانه و بی شریک را بپرستند و نماز را بر پا دارند و زکاة را بپردازند و خانۀ خدا را حج کنند و ماه رمضان را روزه دارند و سپس بدان چیزی که خدا ساخته و پیغمبر ساخته اعتراض کنند و بگویند:چرا بر خلاف آن نساخته اید؟یا در دل خود چنین تصوّری بکنند(گرچه به زبان نیاورند)،به همین اعتراض خود،مشرک گردند،سپس این آیه را خواند(64 سوره نساء): «نه،نه سوگند به پروردگارت مؤمن نباشند تا تو را در اختلاف و نزاعی که میان آنها است حَکَم و قاضی سازند و سپس در دل خود از آنچه قضاوت کنی و حکم بدهی حرجی و ضیقی و اعتراضی در نیابند و به خوبی تسلیم باشند و بپذیرند»سپس امام صادق(علیه السّلام)فرمود:بر شما لازم است که تسلیم باشید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 5 , ص 427 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

6-«عبد اللّه بن یحیی کاهلی»گوید:امام صادق علیه السّلام فرمود:

اگر چنانچه مردمی خدای یگانه و بی شریک را بپرستند و نماز را برپا دارند و زکات را بپردازند و حج خانۀ خدا را به جا آورند و ماه رمضان را روزه گیرند و سپس بدان چیزی که خدا و پیامبر ساخته اعتراض کنند و بگویند:چرا برخلاف آن نساخته اید؟یا در دل خود چنین تصوّری نمایند(گرچه به زبان نیاورند)،مشرک گردند،سپس این آیه را خواند: «نه چنین است به پروردگار تو سوگند که آن ها ایمان نیاورند تا تو را به داوری در آن چه از آنها سرزده برگزینند سپس در دل های خویش چاره ای از آنچه که تو داوری کرده ای نیابند و تسلیم شوند تسلیم شدنی(نساء/64)» سپس امام صادق علیه السّلام فرمود:بر شما لازم است که تسلیم باشید.

توضیح:مرحوم مجلسی فرماید:این حدیث بر این دلالت دارد که نارضایتی از کار خداوند و عدم تسلیم به سخنان معصومین شرک است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 4 , ص 191 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن، و یدل علی أن عدم الرضا بما صنعه الله و ترک التسلیم لما ورد عنهم علیهم السلام شرک، و قد مضی فی باب التسلیم أن الخطاب فی هذه الآیة إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و ألا بالفتح و التشدید حرف تحضیض، قال النحاة: دخوله علی المستقبل حث علی الفعل و طلب له، و علی الماضی توبیخ علی ترک الفعل نحو: أ لا تنزل عندنا، و أ لا نزلت.

مرآة العقول ؛ ج 11 , ص 178 

*****

حَیْثُ لاَ یَشْعُرُونَ».(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: از گفتار خدای عز و جل:«کشیشان و دیرنشینان خود را خدایانی در برابر خدا گرفتند»(سورۀ توبه آیۀ 31) فرمود: هر آینه بخدا سوگند آنها ایشان را بپرستش خودشان نخواندند، و اگر بپرستش خود خوانده بودند ایشان نمیپذیرفتند ولی حرامی را بر ایشان حلال کردند، و حلالی را بر ایشان حرام کردند، پس آنها را ندانسته از همین راه پرستش کردند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 4 , ص 115 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-از ابی بصیر،گوید:از امام صادق(علیه السّلام)پرسیدم از قول خدا عز و جل(32 سوره توبه):«دانشمندان و عابدان خود را در برابر خدا ارباب و پروردگار خود گرفتند»در پاسخ فرمود: هلا به خدا این دانشمندان و عبّاد آنها را به پرستش خودشان دعوت نکردند و اگر هم دعوت می کردند آنها نمی پذیرفتند ولی به نظر خودشان حرام خدا را برای آنها حلال کردند و حلال خدا را برای آنان حرام کردند و آنان را ندانسته و نفهمیده از این راه اطاعت و پرستش کردند.