ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 6

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

[ 5 ]

کِتَابُ الاْءِیمَانِ وَالْکُفْرِ

2 / 3

رَجُلٍ(1):

عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، قَالَ: «إِنَّ(2) اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ النَّبِیِّینَ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ قُلُوبَهُمْ وَأَبْدَانَهُمْ، وَخَلَقَ قُلُوبَ الْمُوءْمِنِینَ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ(3)، وَجَعَلَ(4) خَلْقَ أَبْدَانِ الْمُوءْمِنِینَ(5) مِنْ دُونِ ذلِکَ(6)، وَخَلَقَ الْکُفَّارَ مِنْ طِینَةِ سِجِّینٍ(7) قُلُوبَهُمْ وَأَبْدَانَهُمْ، فَخَلَطَ

ص: 8

بَیْنَ(1) الطِّینَتَیْنِ، فَمِنْ هذَا(2) یَلِدُ الْمُوءْمِنُ الْکَافِرَ، وَیَلِدُ الْکَافِرُ الْمُوءْمِنَ، وَمِنْ هَاهُنَا یُصِیبُ الْمُوءْمِنُ السَّیِّئَةَ، وَمِنْ هَاهُنَا یُصِیبُ الْکَافِرُ الْحَسَنَةَ؛ فَقُلُوبُ(3) الْمُوءْمِنِینَ تَحِنُّ(4) إِلی مَا خُلِقُوا مِنْهُ، وَقُلُوبُ الْکَافِرِینَ تَحِنُّ إِلی مَا خُلِقُوا مِنْهُ».(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: خدای عز و جل دلها و پیکرهای پیغمبران را از طینت (گل و سرشت) علیین آفرید،[ اندازه گیری کرد] و دلهای مؤمنین را هم از آن طینت آفرید و پیکرهای مؤمنین را از پائین تر از آن قرار داد [آفرید] و کافران را از طینت سجین آفرید، هم دلها و هم پیکرهایشان را، آنگاه این دو طینت را (هنگام خلقت آدم) ممزوج ساخت، بهمین جهت از مؤمن کافر متولد شود و کافر مؤمن زاید (زیرا فرزندان آدم استعداد این دو مرتبه را پیدا کردند) و نیز بهمین سبب بمؤمن گناه و بدی رسد و بکافر ثواب و نیکی (زیرا طینت هر یک از آنها بطینت دیگری ممزوج است)، پس دلهای مؤمنان بدان چه از آن آفریده شده گرایند و دلهای کافران بدان چه از آن آفریده شده تمایل کنند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 2 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از علی بن الحسین(علیهما السّلام)فرمود: به راستی خدا عز و جل پیغمبران را همه از سرشت آسمانی آفرید چه دلهای آنها را و چه پیکرهای آنها را و دلهای مؤمنان را هم از همان سرشت آفرید و پیکر آنان را از نشیب آن و کافران را از سرشت سیاه سیاه چال زندانی آفرید،چه دلهایشان را و چه پیکرشان را و میان هر دو سرشت در آمیخت و از برای این است که مؤمن،کافر زاید و از کافر مؤمن بر آید و از این جا است که مؤمن به بد کرداری افتد و از اینجا است که کافر به خوش رفتاری رسد،دلهای مؤمنان شوق مند باشند بدان چه از آن آفریده شدند و دلهای کافران شوق مند باشند بدان چه از آن آفریده شدند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 15 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1443-1-علی بن الحسین علیه السّلام فرمود:به راستی خدای عز و جل پیامبران را از گل و سرشت آسمانی آفرید و دل های مؤمنان هم نیز از همان سرشت خلق کرد و پیکر آنان را از پائین تر از آن و پیکر دل های کافران را از سرشت سیاه چال جهنم آفرید،آنگاه این دو سرشت را(به هنگام خلقت آدم)به هم درآمیخت از اینرو مؤمن از کافر و کافر از مؤمن متولد شود و به همین خاطر به مؤمن گناه و بدی می رسد و به کافر ثواب و نیکی (زیرا طینت و سرشت هر یک با دیگری مخلوط است)و از اینجاست که دل های مؤمنان متمایل است به آنچه که از آن آفریده شده اند و دل های کافران نیز همین طور

توضیح:علیین بالاترین مرحله قرب و نزدیکی به خداوند است که گل و سرشت پیامبران و مؤمنان از آنجا آورده شده و سجین جهنم و پست ترین مراتب و دورترین درجه از خداوند است که طینت و سرشت کافران از گل آنجا ساخته شده است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 3 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مرسل. قوله: خلق النبیین، الخلق یکون بمعنی التکوین و بمعنی التقدیر، و فی النهایة: طین علیه أی جبل و یقال: طانه الله علی طینته، أی خلقه علی جبلته و طینة الرجل خلقه و أصله، و قال : علیون اسم للسماء السابعة و قیل: اسم لدیوان الملائکة الحفظة ترفع إلیه أعمال الصالحین من العباد، و قیل: أراد أعلی الأمکنة و أشرف المراتب و أقربها من الله تعالی فی الدار الآخرة و تعرب بالحروف و الحرکات کقنسرین و أشباهها علی أنه جمع أو واحد، انتهی. و إضافة الطینة إما بتقدیر اللام أو من أو فی قلوبهم و أبدانهم بدل النبیین. و یحتمل أن یراد بالقلب هنا العضو المعروف الذی یتعلق الروح أولا بالبخار المنبعث منه، فلا ینافی ما مر فی باب خلق أبدان الأئمة علیه السلام من أن أجسادهم مخلوقة من طینة علیین و أرواحهم مخلوقة من فوق ذلک علی أنه لو أرید به الروح أمکن الجمع بجعل الطینة مبدءا لها مجازا باعتبار القرب و التعلق، أو بتخصیص النبیین بغیره صلی الله علیه و آله. و یؤیده خبر ابن مروان، و فی القاموس : سجین کسکین موضع فیه کتاب الفجار و واد فی جهنم أو حجر فی الأرض السابعة، و فی النهایة اسم علم للنار. فعیل من السجن. قوله: فخلط بین الطینتین، أی فی بدن آدم علیه السلام فلذا حصل فی ذریته قابلیة المرتبتین و استعداد الدرجتین و من ههنا یصیب المؤمن السیئة لخلط طینته بطینة الکافر، و کذا العکس فقلوب المؤمنین تحن أی تمیل و تشتاق، قال الجوهری: الحنین الشوق و توقان النفس إلی ما خلقوا منه أی إلی الأعمال المناسبة لما خلقوا منه المؤدیة إلیها أو إلی الأنبیاء و الأوصیاء المخلوقین من الطینة التی خلق منها قلوبهم، و کذا الفقرة الثانیة تحتمل الوجهین. و قال بعضهم فی تأویل الخبر: المراد بعلیین أشرف المراتب و أقربها من الله تعالی، و له درجات کما یدل علیه ما ورد فی بعض الأخبار الآتیة من قولهم أعلی علیین و کما وقع التنبیه علیه فی هذا الخبر بنسبة خلق القلوب و الأبدان کلیهما إلیه مع اختلافهما فی الرتبة، فیشبه أن یراد به عالم الجبروت و الملکوت جمیعا اللذین فوق عالم الملک أعنی عالم العقل و النفس، و خلق قلوب النبیین من الجبروت معلوم، لأنهم المقربون و أما خلق أبدانهم من الملکوت فذلک لأن أبدانهم الحقیقیة هی التی لهم فی باطن هذه الجلود المدبرة لهذه الأبدان، و إنما أبدانهم العنصریة أبدان أبدانهم لا علاقة لهم بها فکأنهم و هم فی جلابیب من هذه الأبدان، قد نفضوها و تجردوا عنها لعدم رکونهم إلیها و شدة شوقهم إلی النشأة الأخری، و لهذا نعموا بالوصول إلی الآخرة و مفارقة هذا الأدنی، و من هنا ورد فی الحدیث: الدنیا سجن المؤمن و جنة الکافر، و إنما نسب خلق أبدان المؤمنین إلی ما دون ذلک لأنها مرکبة من هذه و من هذه لتعلقهم بهذه الأبدان العنصریة أیضا ما داموا فیها، و سجین أخس المراتب و أبعدها من الله سبحانه فیشبه أن یراد به حقیقة الدنیا و باطنها التی هی مخبوءة تحت عالم الملک أعنی هذا العالم العنصری، فإن الأرواح مسجونة فیه، و لهذا ورد فی الحدیث: المسجون من سجنته الدنیا عن الآخرة، و خلق أبدان الکفار من هذا العالم ظاهر. و إنما نسب خلق قلوبهم إلیه لشدة رکونهم إلیه و إخلادهم إلی الأرض، و تثاقلهم إلیها، فکأنه لیس لهم من الملکوت نصیب لاستغراقهم فی الملک، و الخلط بین الطینتین إشارة إلی تعلق الأرواح الملکوتیة بالأبدان العنصریة، بل نشوها منها شیئا فشیئا فکل من النشأتین غلبت علیه صار من أهلها، فیصیر مؤمنا حقیقیا أو کافرا حقیقیا أو بین الأمرین علی حسب تدارک مراتب الإیمان و الکفر، انتهی. و قال آخرون: إن الله تعالی لما علم فی الأزل الأرواح التی تختار الإیمان باختیارها و التی تختار المعصیة باختیارها، سواء خلقوا من طینة علیین، أو من طینة سجین فلما علم ذلک أعطی أبدان الأرواح التی علم أنهم یختارون الإیمان کیفیة علیین للمناسبة و أعطی أبدان الأرواح التی علم أنها تختار الکفر باختیارها کیفیة السجین من غیر أن یکون للأمرین مدخل فی اختیارهم الإیمان و الکفر، و خلط بین الطینتین من غیر أن یکون لذلک الخلط مدخل فی اختیار الحسنة و السیئة، فمن فی قوله: من هذا و من هیهنا، للعلیة المجازیة.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 2 

*****

ص: 9

ص: 10

عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ(1):

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ الْمُوءْمِنَ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّةِ ، وَخَلَقَ الْکَافِرَ(2) مِنْ طِینَةِ النَّارِ» .

وَقَالَ : «إِذَا أَرَادَ اللّهُ(3) _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِعَبْدٍ خَیْراً، طَیَّبَ رُوحَهُ وَجَسَدَهُ ، فَلاَ یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ إِلاَّ عَرَفَهُ ، وَلاَ یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْمُنْکَرِ إِلاَّ أَنْکَرَهُ».

قَالَ: وَسَمِعْتُهُ یَقُولُ: «الطِّینَاتُ ثَلاَثٌ(4): طِینَةُ الاْءَنْبِیَاءِ، وَالْمُوءْمِنُ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ ، إِلاَّ أَنَّ الاْءَنْبِیَاءَ هُمْ(5) مِنْ(6) صَفْوَتِهَا ؛ هُمُ(7) الاْءَصْلُ وَلَهُمْ فَضْلُهُمْ، وَالْمُوءْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لاَزِبٍ(8)، کَذلِکَ(9) لاَ یُفَرِّقُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ شِیعَتِهِمْ» .

وَقَالَ : «طِینَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَاًء مَسْنُونٍ(10)، وَأَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ(11) فَمِنْ تُرَابٍ؛

ص: 12

لاَ یَتَحَوَّلُ مُوءْمِنٌ عَنْ إِیمَانِهِ، وَلاَ نَاصِبٌ عَنْ نَصْبِهِ ، وَلِلّهِ الْمَشِیئَةُ فِیهِمْ(1)».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خدای عز و جل مؤمن را از طینت بهشتی آفرید و کافر را از طینت دوزخی. و فرمود: چون خدای عز و جل نسبت به بنده ئی خیری خواهد، روح و پیکرش را پاک سازد (هدایت و الطافش را شامل حال او نماید)، از این رو هر خیری شنود، آن را بشناسد و بفهمد و هر بد و زشتی شنود، آن را زشت بیند. و شنیدم که میفرمود: طینتها بر سه گونه اند: طینت پیغمبران، و مؤمن هم از این طینت است، جز اینکه پیغمبران از خالص و برگزیده آن طینتند و ایشان اصل باشند و فضیلتشان بجای خود محفوظ است، و مؤمنین فرع باشند و از گل ثابت و چسبیده (گویا اشاره دارد که طینت مؤمن بطینت پیغمبران چسبیده است، اگر چه از فضاله آن طینت است) از این رو خدای عز و جل میان پیغمبران و پیروانشان جدائی نیندازد. طینت ناصبی که از گل سیاه بدبو است. طینت مستضعفین که از خاک است (یعنی قابلیت پذیرش اشکال مختلف را دارد و گل نیست تا مانند مؤمن و کافر بطرفی چسبندگی داشته باشد. مؤمن از ایمانش دگرگون نشود و ناصبی از دشمنی خود و امر مستضعفین مربوط بخواست خداست (که بجانب ایمان یا کفر گرایند).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 3 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از امام صادق(علیه السّلام)که فرمود:به راستی خدای عز و جل مؤمن را از سرشت بهشتی آفریده و کافر را از سرشت دوزخی و فرمود:چون خدا عز و جل خیر بنده ای را خواهد جان و تنش را پاک کند و خیری را نشنود جز آنکه آن را بداند و بفهمد و هیچ بدی و زشتی را نشنود جز آنکه آن را بد دارد،گوید:شنیدم که آن حضرت می فرمود:سرشت بر سه گونه باشد: 1-سرشت انبیاء:مؤمن هم از همان سرشت باشد جز آنکه پیغمبران از برگزیدۀ آنند و در آن اصل باشند و برتری دارند و مؤمنان فرع آنند از سرشتی بایست آن،از این رو خدا عز و جل میان پیمبران و پیروانشان جدائی نیندازد و فرمود: 2-سرشت ناصبی است که از سیاه سیاه چال بد بوئی است. 3-مستضعفان که از سرشت خاک معمولی باشند مؤمن از ایمان خود بر نگردد و ناصبی از بد کیشی خود و مستضعفان وابستۀ خواست خدایند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 15 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-امام صادق علیه السّلام فرمود:براستی خدای عز و جل مؤمن را از سرشت بهشتی آفریده و کافر را از سرشت دوزخی و فرمود:چون خدای عز و جل خیر بنده ای را بخواهد جان و تنش را پاک کند و خیری را نشنود جز آن که آن را بداند و بفهمد و هیچ بدی و زشتی را نشنود جز آن که آن را بد بدارد،گوید:شنیدم که آن حضرت می فرمود:سرشت بر سه گونه است:

1-سرشت انبیاء:مؤمن هم از همان سرشت باشد جز آنکه پیامبران از برگزیده آنهاست و در آن اصل باشند و برتری دارند و مؤمنان فرع آنند و هر دو از خاک نرم و مرطوب ساخته شده اند،از این رو خدای عز و جل میان پیامبران و پیروانشان جدایی نیندازد.

2-سرشت ناصبی از رنگ سیاه و بدبو است

3-مستضعفان که از سرشت خاک معمولی باشند،مؤمن از ایمان خود برنگردد و ناصبی از بدکیشی خود و مستضعفان وابسته به خواست خداوندند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 3 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. من طینة الجنة أی من طینة یعلم حین خلقه منها أنه یصیر إلی الجنة أو من طینة مرجحة لإعمال تصیر سببا لدخول الجنة لا علی سبیل الإلجاء إذا أراد الله بعبد خیرا أی حسن عاقبة و سعادة طیب روحه بالهدایات الخاصة و الألطاف المرجحة، و ذلک بعد حسن اختیاره و ما یعود إلیه من الأسباب، قوله تعالی:

مِنْ طِینٍ لاٰزِبٍ

قال البیضاوی: هو الحاصل من ضرب الجزء المائی إلی الجزء الأرضی و فی القاموس: اللزوب اللصوق و الثبوت، و لزب ککرم لزبا و لزوبا دخل بعضه فی بعض و الطین لزق و صلب، انتهی أقول: و یمکن أن یکون علی هذا التأویل للآیة الکریمة المراد باللزوب لصوقهم بالأئمة علیه السلام و ملازمتهم لهم، فقوله: کذلک لا یفرق الله، إلخ. و فی بعض النسخ لذلک، أی للزوبهم و لصوقهم بأئمتهم و لصوق طینتهم بطینتهم، لا یفرق الله بینهم و بینهم. أو لکونهم من فرع تلک الطینة لا یفرق الله بینهما فی الدنیا و الآخرة، لأن الفرع ملحق بالأصل و تابع له. قوله علیه السلام: من حمأ مسنون ، إشارة إلی قوله تعالی:

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسٰانَ مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ

و الصلصال الطین الیابس تسمع له عند النقر صلصلة أی صوت، و قیل: طین صلب یخالطه الکثیب، و قیل: منتن، و الحمأ: الطین الأسود، و المسنون المتغیر المنتن، و قیل: أی مصبوب کأنه أفرغ حتی صار صورة کما یصب الذهب و الفضة، و قیل: أنه الرطب، و قیل: مصور عن سیبویه، قال: أخذ منه سنة الوجه، و الحمأ المسنون: طین سجین. قوله: فمن تراب، أی خلقوا من تراب غیر ممزوج بماء عذب زلال کما مزجت به طینة الأنبیاء و المؤمنین، و لا بماء آسن أجاج کما مزجت به طینة الکافرین، فلا یکونون من هؤلاء و لا من هؤلاء، و لعل هذا وجه جمع بین الآیات الکریمة، فإن ما دل علی أنه خلق من حمأ مسنون فهو فی الناصب، و ما دل علی أنه خلق من طین لازب فهو فی الشیعة، و ما دل علی أنه خلق من تراب فهو فی المستضعفین، فیحتمل حینئذ أن یکون المراد إدخال تلک الطینات جمیعا فی بدن آدم لتحصیل قابلیة جمیع تلک الأمور و الأقسام فی أولاده و أن یکون المراد خلق کل صنف من تلک الطینة بإدخال ذلک الطین فی النطفة أو بحصول تلک النطفة من هذه الطینة. و الأوسط أظهر لما رواه الشیخ فی مجالسه بإسناده عن عبید بن یحیی عن یحیی ابن عبد الله بن الحسن عن جده الحسن بن علی علیه السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إن فی الفردوس لعینا أحلی من الشهد و ألین من الزبد و أبرد من الثلج و أطیب من المسک، فیها طینة خلقنا الله عز و جل منها، و خلق شیعتنا منها فمن لم یکن من تلک الطینة فلیس منا و لا من شیعتنا و هی المیثاق الذی أخذ الله عز و جل علی ولایة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب، قال عبید: فذکرت لمحمد بن الحسین هذا الحدیث فقال: صدقک یحیی بن عبد الله هکذا أخبرنی أبی عن جدی عن أبیه عن النبی صلی الله علیه و آله قال عبید: قلت: أشتهی أن تفسره لنا إن کان عندک تفسیر؟ قال: نعم أخبرنی أبی عن جدی رسول الله صلی الله علیه و آله أنه قال: إن لله ملکا رأسه تحت العرش و قدماه فی تخوم الأرض السابعة السفلی، بین عینیه راحة أحدکم فإذا أراد الله عز و جل أن یخلق خلقا علی ولایة علی بن أبی طالب علیه السلام أمر ذلک الملک فأخذ من تلک الطینة فرمی بها فی النطفة حتی تصیر إلی الرحم، منها یخلق و هی المیثاق. قوله: و لله المشیئة فیهم، أی فی المستضعفین و التعمیم بعید. و قال بعضهم: فی قوله علیه السلام: و المؤمنون الفرع من طین لازب، لأن الجبروت صفوة الملکوت و أصله، و الملکوت فرع الجبروت، و اللازب اللازم للشیء اللاصق به، و إنما کانت طینتهم لازبة للزوبها لطینة أئمتهم و لصوقها بها لخلطها بها و ترکبها من العالمین جمیعا، أ لا تری إلی شوقهم إلی أئمتهم و حنینهم إلیهم، و کما أن الأمر کذلک کذلک لا یفرق الله بین أئمتهم و بینهم، و الحمأ الطین الأسود و هو کنایة عن باطن الدنیا و حقیقة تلک العجوزة الشوهاء، و أما خلق المستضعفین من التراب أعنی ماله قبول الأشکال المختلفة و حفظها، فذلک لعدم لزومهم لطریقة أهل الإیمان، و لا لطریقة أهل الکفر و عدم تقیدهم بعقیدة لا حق و لا باطل، لیس لهم نور الملکوت و لا ظلمة باطن الملک، بل لهم قبول کل من الأمرین بخلاف الآخرین فإنهما لا یتحولان عما خلقوا له، و أما قوله: و لله المشیئة فیهم، فهو رد لتوهم الإیجاب فی فعله سبحانه، و فیه إشارة إلی قوله عز و جل:

وَ لَوْ شٰاءَ لَهَدٰاکُمْ أَجْمَعِینَ .

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 6 

*****

عَنْ أَبِی نَهْشَلٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلی عِلِّیِّینَ، وَخَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا مِنْهُ(1)، وَخَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذلِکَ ، وَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْنَا؛ لاِءَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقْنَا(2)» ثُمَّ تَلاَ هذِهِ الاْآیَةَ : «کَلاّ إِنَّ کِتابَ الاْءَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ»(3).

«وَخَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ، وَخَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ ، وَأَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذلِکَ؛ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْهِمْ؛ لاِءَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقُوا مِنْهُ» ثُمَّ تَلاَ هذِهِ الاْآیَةَ: «کَلاّ إِنَّ کِتابَ الفُجّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(4).(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

(این روایت بدون کم و زیاد بشماره 1008 در جلد دوم ص 234 با ترجمه و توضیح گذشت، لذا در اینجا تکرارش نمیکنیم. تنها در سلسله سند فرق مختصری دارد).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 4 

*****

[ترجمه کمره ای] :

4-از ابی حمزۀ ثمالی گوید:از امام باقر(علیه السّلام)شنیدم می فرمود: به راستی خدا جلّ و عزّ ما را از اعلیٰ علّیّین آفرید و دل شیعۀ ما را از آن آفرید که ما را آفرید و تن آنها را از درجۀ نازلتر آفرید،دل در هوای ما دارند زیرا دل آنها با ما هم سرشت است، سپس این آیه را خواند(18-21 سوره مطففین):«نه،هرگز،به راستی کتاب نیکان در علیّین است تو ندانی که علیّین چیست،کتابی نوشته شده که مقرّبان بر آن گواهند»فرمود:دشمن ما را از سجّین آفرید و دل شیعۀ آنها را از آن آفرید که خوشان را آفرید و تن آنها را از آنچه جز آن است و دلشان در هوای آنها است،زیرا با آنها هم سرشت باشند، سپس این آیه را خواند(7-10 سوره مطففین):«نه،هرگز به راستی کتاب هرزه کاران در سجّین باشد و تو ندانی که سجّین چیست،کتابی است نوشته،وای در این روز بر مکذّبان»

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 17 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1447-4-ابی حمزه ثمالی گوید:از امام باقر علیه السّلام شنیدم می فرمود:

به راستی خدای عز و جل ما را از أعلی علّیّین آفرید و دل شیعه را از آن آفرید که ما را آفرید و تن آنها را از درجه نازل تر،دل در هوای ما دارند زیرا دل آنها با ما هم سرشتند،سپس این آیه را خواند:«نه،هرگز،به راستی کتاب نیکان در علّیّین است تو ندانی که علّیّین چیست،کتابی نوشته شده که مقرّبان بر آن گواهند(مطففین/18-21)»فرمود:دشمن ما را،از سجّین آفرید و دل پیروان آنها را از آن آفرید که خویشان را آفرید و تن آنها را از آنچه جز آن است و دلشان در هوای آنهاست، زیرا با آنها هم سرشت باشند،سپس این آیه را خواند،«نه،هرگز،به راستی هرزه کاران در سجّین باشند و تو ندانی که سجّین چیست،کتابی است نوشته،وای در این روز بر دروغگویان(مطففین/7-10)»

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 5 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. و قد مر بعینه فی باب خلق أبدان الأئمة علیه السلام و قال بعض أرباب التأویل: کل ما یدرکه الإنسان بحواسه یرتفع منه أثر إلی روحه، و یجتمع فی صحیفة ذاته و خزانة مدرکاته، و کذلک کل مثقال ذرة من خیر أو شر یعمله یری أثره مکتوبا ثمة، و لا سیما ما رسخت بسبب الهیئات، و تأکدت به الصفات و صار خلقا و ملکة، فالأفاعیل المتکررة و العقائد الراسخة فی النفوس هی بمنزلة النقوش الکتابیة فی الألواح، کما قال الله تعالی:

أُولٰئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ اَلْإِیمٰانَ

و هذه الألواح النفسیة یقال لها صحائف الأعمال، و إلیه الإشارة بقوله سبحانه:

وَ إِذَا اَلصُّحُفُ نُشِرَتْ

و قوله عز و جل:

وَ کُلَّ إِنسٰانٍ أَلْزَمْنٰاهُ طٰائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ کِتٰاباً یَلْقٰاهُ مَنْشُوراً

فیقال له:

لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هٰذٰا فَکَشَفْنٰا عَنْکَ غِطٰاءَکَ فَبَصَرُکَ اَلْیَوْمَ حَدِیدٌ

هٰذٰا کِتٰابُنٰا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنّٰا کُنّٰا نَسْتَنْسِخُ مٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

فمن کان من أهل السعادة و أصحاب الیمین و کانت معلوماته أمورا قدسیة و أخلاقه زکیة و أعماله صالحة فقد أوتی کتابه بیمینه أعنی من الجانب الأقوی الروحانی، و هو جهة علیین و ذلک لأن کتابه من جنس الألواح العالیة و الصحف المکرمة المرفوعة المطهرة بأیدی سفرة کرام بررة یشهده المقربون، و من کان من الأشقیاء المردودین و کانت معلوماته مقصورة علی الجرمیات و أخلاقه سیئة و أعماله خبیثة فقد أوتی کتابه بشماله أعنی من جانبه الأضعف الجسمانی و هو جهة سجین، و ذلک لأن کتابه من جنس الأوراق السفلیة و الصحائف الحسیة القابلة للاحتراق فلا جرم یعذب بالنار و إنما عود الأرواح إلی ما خلقت منه کما قال سبحانه:

کَمٰا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ

کَمٰا بَدَأْنٰا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ

فما خلق من علیین فکتابه فی علیین، و ما خلق من سجین فکتابه فی سجین.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 7 

*****

ص: 14

وَکَثْرَةَ(1) أَمَانَةٍ(2)، ثُمَّ أُفَتِّشُهُ، فَأَتَبَیَّنُهُ(3) عَنْ(4) عَدَاوَتِکُمْ؛ وَأُخَالِطُ الرَّجُلَ، فَأَری مِنْهُ سُوءَ الْخُلُقِ(5) وَقِلَّةَ أَمَانَةٍ(6) وَزَعَارَّةً(7)، ثُمَّ أُفَتِّشُهُ، فَأَتَبَیَّنُهُ(8) عَنْ وَلاَیَتِکُمْ، فَکَیْفَ یَکُونُ ذلِکَ؟

قَالَ(9) : فَقَالَ لِی: «أَمَا عَلِمْتَ یَا ابْنَ کَیْسَانَ، أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَخَذَ طِینَةً مِنَ الْجَنَّةِ وَطِینَةً مِنَ النَّارِ، فَخَلَطَهُمَا جَمِیعاً، ثُمَّ نَزَعَ هذِهِ مِنْ هذِهِ ، وَهذِهِ مِنْ هذِهِ(10)، فَمَا رَأَیْتَ مِنْ(11) أُولئِکَ مِنَ الاْءَمَانَةِ وَحُسْنِ الْخُلُقِ وَحُسْنِ السَّمْتِ، فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ(12) مِنْ طِینَةِ(13) الْجَنَّةِ، وَهُمْ یَعُودُونَ إِلی مَا خُلِقُوا مِنْهُ، وَمَا رَأَیْتَ مِنْ هوءُلاَءِ مِنْ قِلَّةِ الاْءَمَانَةِ وَسُوءِ الْخُلُقِ وَالزَّعَارَّةِ(14) ، 2 / 5

فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ(15) مِنْ طِینَةِ النَّارِ، وَهُمْ یَعُودُونَ(16) إِلی مَا خُلِقُوا مِنْهُ».(17)

ترجمه

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1449-5-عبد اللّه بن کیسان می گوید به امام صادق علیه السّلام گفتم:

قربانت،من عبد اللّه بن کیسان چاکر شما هستم،فرمود:نژاد تو را می شناسم ولی خود تو را نمی شناسم(یعنی شیعه بودنت را نمی دانم) گوید:به آن حضرت گفتم:من در کوهستان زائیده شدم و در سرزمین فارس(شیراز)بزرگ شدم،من در بازرگانی و کارهای دیگر با مردم آمیزش دارم،با مردی درآمیزم و ببینم که خوش رفتار و نیکو کردار است و خوش اخلاق و امانت دار است و او را وارسم و بفهمم با شما دشمن است،و با مردی آمیزش کنم و از او بدرفتاری و بی پروائی در امانت و درندگی و کج خلقی(فساد و تبهکاری)بینم و او را وارسم و بدانم که دوست شما است،این چگونه می شود؟به من فرمود،ای پسر کیسان،به راستی خدای عز و جل از سرشت بهشت و سرشت دوزخ برگرفت و آنها را با هم درآمیخت و این دو از هم به خود برگرفتند،تو در آنها هرچه امانت داری و خوش رفتاری و خوش روشی بینی از آن است که با سرشت بهشتی آفریده شده یی و آنها به آنچه که از آن آفریده شده اند برگردند(و یکسره بهشتی شوند)و آنهایی که در آنها از بی پروائی در امانت و بدخلقی و درندگی و تباهی بینی آن است که سرشت دوزخی با آنها ترکیب شده(و آنها یکسره دوزخی شده اند)و آنها برگردند بدانچه که از آن آفریده شده اند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 7 

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عبد اللّٰه بن کیسان گوید: بامام جعفر صادق علیه السّلام عرضکردم: قربانت گردم، من عبد اللّٰه بن کیسان چاکر شما هستم. فرمود: نژادت را میشناسم، اما ترا نمیشناسم. گوید: عرضکردم من در کوهستان متولد شده و در سرزمین فارس (شیراز) بزرگ شده ام، و در امر تجارت و کارهای دیگر با مردم آمیزش دارم، گاهی با مردی معاشرت میکنم و از او خوشرفتاری و حسن خلق و امانت داری میبینم، سپس از مذهبش جستجو میکنم، معلوم می شود با شما دشمن است. و با مرد دیگری معاشرت میکنم و از او بد خلقی و کمی امانت و ناپاکی میبینم، سپس جستجو میکنم، معلوم می شود ولایت شما را دارد، این چگونه است؟. فرمود: ابن کیسان! مگر نمیدانی که خدای عز و جل گلی از بهشت گرفت و گلی از دوزخ، سپس آن دو را بهم آمیخت، آنگاه این را از آن، و آن را از این جدا ساخت (یعنی پس از آنکه این دو گل بیکدیگر تماس پیدا کردند، آنها را از هم جدا ساخت و مؤمنان را از گل بهشت و کفار را از گل دوزخ آفرید) پس آنچه از امانت داری و حسن خلق و خوشرفتاری در دشمنان ما بینی از جهت تماس آنهاست با طینت بهشتی (پیش از جدا کردن آنها از یک دیگر) و ایشان عاقبت باصل خلقت خود برگردند (و یکسره دوزخی شوند) و آنچه از بی امانتی و بدخلقی و آلودگی در دوستان ما میبینی، در اثر تماس آنهاست با طینت دوزخی و بالاخره باصل خلقت خود برگردند (و یکسره بهشتی شوند).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 4 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-از عبد الله بن کیسان از امام صادق(علیه السّلام)گوید:به او گفتم: قربانت،من عبد الله بن کیسان چاکر شما هستم،فرمود:نژاد تو را می شناسم ولی خود تو را نمی شناسم(یعنی شیعه بودنت را نمی دانم-از مجلسی ره)گوید:به آن حضرت گفتم:من در کوهستان زائیده شدم و در سرزمین فارس بزرگ شدم،من در بازرگانی و جز آن با مردم آمیزش دارم،با مردی در آمیزم و ببینم که خوش رفتار و نیکو کردار است و خوش اخلاق و امانت دار است و او را وارسم و بفهمم با شما دشمن است،و با مردی آمیزش کنم و از او بدرفتاری و بی پروائی در امانت و در درندگی و کج خلقی(فساد و تبهکاری خ ل)بینم و او را وارسم و بفهمم که دوست شما است، این چگونه می شود؟به من فرمود:ای پسر کیسان،به راستی خدا عز و جل از سرشت بهشت و سرشت دوزخ بر گرفت و آنها را با هم در آمیخت و این دو از هم به خود بر گرفتند،تو در آنها هر چه امانت داری و خوش رفتاری و خوش روشی بینی از آن است که با سرشت بهشتی سائیده اند و آنها برگردند بدان چه از آن آفریده شدند و آنچه در اینان از بی پروائی در امانت و بد خلقی و درندگی و تباهی بینی از آن است که سرشت دوزخی به آنها سائیده و اثر کرده و آنها بر گردند بدان چه از آن آفریده شدند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 19 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. فلست أعرفک أی بالتشیع فأفتشه عن عداوتکم التعدیة بعن لتضمین معنی الکشف، و السمت: الطریق و هیئة أهل الخیر، و زعارة بالزاء و الراء المشددة و قد یخفف الشراسة و سوء الخلق، و فی بعض النسخ بالدال و العین و الراء المهملات و هو الفساد و الفسق و الخبث. فخلطهما جمیعا أی فی صلب آدم إلی أن یخرجوا من أصلاب أولاده، و هو المراد بقوله: ثم نزع هذه من هذه إذ یخرج المؤمن من صلب الکافر، و الکافر من صلب المؤمن و حمل الخلط علی الخلطة فی عالم الأجساد و اکتساب بعضهم الأخلاق من بعض بعید جدا. و قال بعضهم: ثم نزع هذه - إلی آخره - معناه أنه نزع طینة الجنة من طینة النار، و طینة النار من طینة الجنة بعد ما مست إحداهما الأخری، ثم خلق أهل الجنة من طینة الجنة، و خلق أهل النار من طینة النار، و أولئک إشارة إلی الأعداء و هؤلاء إلی الأولیاء، و ما خلقوا منه فی الأول طینة النار و فی الثانی طینة الجنة.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 9 

*****

ص: 16

فَأَمْسَکَ الْقَبْضَةَ الاْءُولی بِیَمِینِهِ ، وَالْقَبْضَةَ(1) الاْءُخْری بِشِمَالِهِ ، فَفَلَقَ(2) الطِّینَ فِلْقَتَیْنِ، فَذَرَا(3) مِنَ الاْءَرْضِ ذَرْواً، وَمِنَ السَّمَاوَاتِ ذَرْواً، فَقَالَ لِلَّذِی بِیَمِینِهِ: مِنْکَ الرُّسُلُ وَالاْءَنْبِیَاءُ(4) وَالاْءَوْصِیَاءُ وَالصِّدِّیقُونَ وَالْمُوءْمِنُونَ وَالسُّعَدَاءُ وَمَنْ أُرِیدُ کَرَامَتَهُ، فَوَجَبَ(5) لَهُمْ مَا قَالَ کَمَا قَالَ، وَقَالَ لِلَّذِی بِشِمَالِهِ: مِنْکَ الْجَبَّارُونَ وَالْمُشْرِکُونَ وَالْکَافِرُونَ وَالطَّوَاغِیتُ وَمَنْ أُرِیدُ هَوَانَهُ وَشِقْوَتَهُ، فَوَجَبَ لَهُمْ مَا قَالَ کَمَا قَالَ.

ثُمَّ إِنَّ الطِّینَتَیْنِ(6) خُلِطَتَا جَمِیعاً، وَذلِکَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «إِنَّ اللّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوی»(7)، فَالْحَبُّ طِینَةُ الْمُوءْمِنِینَ(8) الَّتِی(9) أَلْقَی اللّهُ عَلَیْهَا مَحَبَّتَهُ، وَالنَّوی طِینَةُ الْکَافِرِینَ الَّذِینَ نَأَوْا(10) عَنْ کُلِّ خَیْرٍ، وَإِنَّمَا سُمِّیَ النَّوی مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ نَأی(11) عَنْ(12) کُلِّ خَیْرٍ وَتَبَاعَدَ عَنْهُ(13).

وَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ: «یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ»(14) فَالْحَیُّ:

ص: 18

الْمُوءْمِنُ الَّذِی تَخْرُجُ(1) طِینَتُهُ مِنْ طِینَةِ الْکَافِرِ، وَالْمَیِّتُ _ الَّذِی یَخْرُجُ(2) مِنَ الْحَیِّ _ هُوَ الْکَافِرُ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ طِینَةِ الْمُوءْمِنِ(3)، فَالْحَیُّ: الْمُوءْمِنُ، وَالْمَیِّتُ: الْکَافِرُ .

وَ ذلِکَ قَوْلُهُ(4) عَزَّ وَجَلَّ : «أَ وَمَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ»(5) فَکَانَ مَوْتُهُ اخْتِلاَطَ طِینَتِهِ مَعَ طِینَةِ الْکَافِرِ، وَکَانَ حَیَاتُهُ حِینَ فَرَّقَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بَیْنَهُمَا بِکَلِمَتِهِ (6)؛ کَذلِکَ(7) یُخْرِجُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ الْمُوءْمِنَ فِی الْمِیلاَدِ مِنَ الظُّلْمَةِ بَعْدَ دُخُولِهِ فِیهَا إِلَی النُّورِ، وَیُخْرِجُ(8) الْکَافِرَ 2 /6

مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلْمَةِ بَعْدَ دُخُولِهِ إِلَی النُّورِ، وَذلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: «لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَیَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ»(9)».(10)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: همانا خدای عز و جل چون خواست آدم علیه السّلام را بیافریند، در ساعت اول روز جمعه جبرئیل را فرستاد تا با دست راستش که از آسمان هفتم بآسمان دنیا میرسید مشت کرد، و از هر آسمان خاکی برداشت، و مشت دیگری از زمین هفتم بالا تا زمین هفتم دور برگرفت. سپس خدای عز و جل کلمه خود (جبرئیل) را دستور داد تا مشت اول را بدست راست و مشت دوم را بدست چپ خود نگهداشت، سپس آن گل را بدو قسمت شکافت و آنچه از زمین بود، بنوعی درپاشید و آنچه را هم که از آسمانها بود بنوعی در پاشید. آنگاه خدای تعالی نسبت بآنچه در دست راستش بود فرمود: رسولان و پیغمبران و اوصیاء و صدیقان و مؤمنان و سعادتمندان و هر که ارجمندیش را خواستم، از تو است. پس آنچه در باره آنها فرمود، چنان که فرمود ثابت و لازم شد. و نسبت بآنچه در دست چپش بود، فرمود: ستمگران و مشرکین و کفار و طغیانگران و هر که خواری و شقاوتش را خواستم از تو است، پس آنچه در باره آنها فرمود، چنان که فرمود. ثابت و لازم شد. سپس تمامت آن دو طینت بیکدیگر آمیخته شد. اینست آنچه خدای عز و جل فرماید:«همانا خدا شکافنده دانه و هسته است-95 - سوره 6-» مقصود از دانه طینت مؤمنین است که خدا محبت خود را بر آنها القا فرموده و مقصود از هسته طینت کافرانست که از هر خیری دور گشتند. و از این جهت هسته «نوی» نامیده شد، که از هر خیری برکنار گشت و دور شد . و نیز خدای عز و جل فرماید:«خدا زنده را از مرده بیرون آورد و بیرون آورنده مرده از زنده است. مقصود از زنده همان مؤمن است که طینت او از طینت کافر بیرون آید و مقصود از مرده ای که از زنده بیرون شود، کافریست که از طینت مؤمن بیرون شود، پس زنده مؤمن است و مرده کافر. اینست که خدای عز و جل فرماید:«آیا کسی که مرده است و سپس ما او را زنده کنیم-122 - سوره 6» پس مقصود از مردن مؤمن، آمیختگی طینت او با طینت کافر است و زندگی او زمانی است که خدای عز و جل بوسیله کلمه خود (جبرئیل) آنها را از یک دیگر جدا ساخت. خدای عز و جل این گونه مؤمن را در زمان ولادتش پس از آنکه در تاریکی بود، خارج میکند و بسوی نور میبرد و کافر را پس از آنکه در نور باشد خارج میکند و بسوی تاریکی میبرد، اینست معنی گفتار خدای عز و جل «تا آنکه را زنده است بیم دهد و گفتار (وعده و فرمان خدا) بر کافران ثابت گردد».

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 7 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-از امام صادق(علیه السّلام)فرمود:چون خدا عز و جل خواست آدم را بیافریند،جبرئیل را در نخستین ساعت روز جمعه فرستاد و با دست راست خود مُشتی بر گرفت که از آسمان هفتم تا آسمان دنیا را فرا داشت و از هر آسمانی تربتی در کف خود برداشت و مُشتی دیگر بر گرفت که از هفتمین زمین بلند تا هفتمین زمین دورتر را در آن فرا گرفت و خدا عز و جل دستور داد تا مُشت نخست را با دست راستش نگهداشت و دیگر مُشت را با دست چپش و آنچه در مُشت داشت دو بار در شکافت و از آنچه از زمین بود در پاشید و از آنچه هم از آسمان بود در پاشید،پس بدان چه در دست راست داشت گفت:از تو است رسولان و پیغمبران و اوصیاء و صدیقان و مؤمنان و سعادتمندان و هر کس ارجمندش خواستم-و آنچه گفت برایشان چنانچه گفت بایست شد-و بدان چه در دست چپ داشت گفت:از تو است جبّاران و مشرکان و کافران و سرکشان و هر که خواری و بدبختی او را خواهم-و بر ایشان آنچه را گفت چنانچه گفت بایست شد-سپس هر دو سرشت در هم آمیختند و این است تفسیر قول خداعز و جل(95 سوره انعام):«به راستی خداوند شکافندۀ دانه و هسته است»دانه سرشت مؤمن است که خدا دوستی خود را در آن افکنده و هسته سرشت کافر است که از هر خیری به دورند و آن را «نوی»تعبیر کرده برای آنکه از هر خیری به دورند و از آن دوری جویند و خدا عز و جل فرموده:«بر آرد زنده را از مرده و بر آرد مرده را از زنده». زنده مؤمنی است که سرشتش از سرشت کافری برآید،و مرده ای که از زنده برآید همان کافری است که از سرشت مؤمن در آید،زنده مؤمن است و مرده کافر و این است تفسیر قول خدا عز و جل(122 سوره انعام):«و آیا کسی که مرده است و او را زنده کردیم»(چون کسی است که در تاریکیها است)مرگش آمیزش سرشت او است با سرشت کافر،و زنده شدنش آنگاه است که خدای عز و جل به فرمان خود آنها را از هم جدا سازد،همچنین خدا عز و جل مؤمن را در هنگام زایش از آن تاریکی که در آن اندر است به روشنی بر آرد و کافر را از نوری که در آن اندر است به تاریکی بر آرد و این است تفسیر قول خدا عز و جل(70 سوره یس): «تا بیم دهد هر که زنده است و پا برجا شود فرمان حق بر کافران».

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 23 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1453-7-امام صادق علیه السّلام فرمود:چون خدای عز و جل خواست آدم را بیافریند،جبرئیل را در نخستین ساعت روز جمعه فرستاد و با دست راست خود که از آسمان هفتم به آسمان دنیا می رسید مشتی خاک برداشت و از هر آسمان خاکی برداشت و مشتی دیگر برداشت از زمین هفتم بالا تا زمین هفتم دور،سپس خدای تعالی به جبرئیل دستور داد که مشت اوّل را به دست راست و مشت دوم را به دست چپ خود نگه بدارد.و آنچه در مشت داشت دو بار شکافت و از آنچه از زمین بود پاشید و از آنچه هم از آسمان بود پاشید،پس بدانچه در دست راست داشت گفت:از توست رسولان و پیامبران و اوصیاء و صدیقان و مؤمنان و سعادتمندان و هرکس ارجمندی او را خواستم از توست و آنچه گفت برایشان چنانچه گفت ثابت و لازم شد و نسبت به آنچه که در دست چپ داشت گفت:از توست جبّاران و مشرکان و کافران و سرکشان و هرکس خواری و بدبختی او را بخواهم و برایشان آنچه که گفت چنانچه گفت ثابت و لازم شد سپس هر دو سرشت درهم آمیختند و این است تفسیر قول خدای عزّ و جلّ«به راستی خداونده شکافندۀ دانه و هسته است(انعام/95)»مقصود از دانه سرشت مؤمن است که خدا دوستی خود را در آن افکنده و هسته سرشت کافر است که از هر خیری بدورند و از این رو هسته«نوی»نامیده شد برای آنکه از هر خیری بدورند و از آن دوری جویند و خدای عزّ و جلّ فرموده:«زنده را از مرده و مرده را از زنده برآورد».

توضیح:حبّ بمعنی دانه و نوی بمعنی هسته است ریشه حب از محبت است و نای بمعنی دوری و قرآن هر دو واژه را آورده و می فرماید

فٰالِقُ اَلْحَبِّ وَ اَلنَّویٰ

خدائی که شکافندۀ دانه و هسته است دانه مثل گندم و نخود و هسته مثل زردآلو

زنده مؤمنی است که سرشتش از سرشت کافری برآید،و مرده که از زنده برآید همان کافری است که از سرشت مؤمن درآید،زنده مؤمن است و مرده کافر و این است تفسیر قول خدای عزّ و جلّ«و آیا کسی که مرده است و او را زنده کردیم(انعام/122)»(چون کسی است که در تاریکیهاست)پس مراد از مردن مؤمن آمیختگی طینت او با طینت کافر است و زندگی او زمانی است که خداوند به وسیلۀ جبرئیل آنها را از یکدیگر جدا کرد،همچنین خدای عزّ و جلّ مؤمن را در هنگام زایش از آن تاریکی که در آن بود به سوی روشنی آورد و کافر را از نوری که در آن قرار داشت به تاریکی آورد و این است تفسیر قول خدا عزّ و جلّ«تا بیم دهد هرکس که زنده است و پابرجا شود فرمان حق بر کافران(یس/70)»

توضیح:ظاهر اخبار و احادیث مربوط به اختلافات در سرشت و طینت چنین نشان می دهند که گروهی بهشتی و گروهی جهنمی را در آغاز آفریده شدند در اینصورت ایراد شد که در اینصورت کیفر و پاداش بندگان خلاف عدالت خداوند است مرحوم مجلسی در پاسخ راههای مختلفی پیموده،که خلاصه آن چنین است:

1-اخباریها این روایات را به خود ائمه ارجاع می کنند.

2-این اخبار حمل بر تقیّه شود که چون امام در حال تقیه بوده است مسائلی را بر اساس اعتقاد اشعریها و اهل سنت بیان کرده است.

3-خداوند چون از اول انتخاب راه بندگان را می دانسته که گروهی راه حق و گروهی راه باطل انتخاب می کنند آنها را آنگونه که می خواستند باشند آفریده است

4-اخبار نشان دهنده و کنایه از اختلاف استعدادها و قابلیت های افراد بشر است بدیهی است که قابلیت و برداشت پیامبر اسلام با ابو جهل مثلا خیلی متفاوت است.

5-خداوند ابتدا آنها را در عالم زر آفرید و مکلف ساخت و در آنجا گروهی فرمان بردند و گروهی مخالفت کردند پس اختلاف در طینت و سرشت از ناحیه اطاعت و عصیان خود آنها بود در مرتبه نخست

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 9 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. قوله: فی أول ساعة إلخ قیل: لما کان خلق آدم علیه السلام بعد خلق السماوات و الأرض ضرورة تقدم البسیط علی المرکب، و کان خلق السماوات و الأرض و أقواتها فی ستة أیام من الأسبوع و قد جمعت جمیعا فی الجمعة صار بدو خلق الإنسان فیه، و المراد بکلمته جبرئیل لأنه حامل کلمته أو لاهتداء الناس به کاهتدائهم بکلام الله أو لکونه مخلوقا بکلمة کن بلا مادة، و قیل: المراد بالسماوات درجات الجنة و بالأرضین درکات سجین لیطابق الأخبار الأخر، و یحتمل أخذها منهما معا، و قیل: کان المراد بالتربة ما له مدخل فی تهیئة المادة القابلة لأن یخلق منها شیء فیشمل الطینة بمعنی الجبلة و آثار القوی السماویة المربیة للنطفة، و بالجملة ما له مدخل فی السبب القابلی، انتهی. و قیل: إطلاق التربة علی ما أخذ من السماوات من قبیل مجاز المشارفة أی ما یصیر تربة و ینقلب إلیها، و القصوی مؤنث الأقصی أی الأبعد، و یدل علی أن الأرض سبع طبقات کالسماوات کما قال تعالی:

اَللّٰهُ اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ وَ مِنَ اَلْأَرْضِ

مِثْلَهُنَّ . قوله علیه السلام: ففلق الطین فلقتین ، ضمیر فلق إما راجع إلی الله أو إلی جبرئیل، و کذا قوله: فذرأ ، و فی القاموس فلقه یفلقه شقه کفلقه و فالق الحب خالقه أو شاقه بإخراج الورق منه، و قال: ذرت الریح الشیء ذروا و أذرته و ذرته أطارته و أذهبته و ذرأ هو بنفسه. أقول: الکلام یحتمل وجوها الأول أن یکون قوله: ففلق تفریعا و تأکیدا لما مضی، أی فصار یقبض بعض الطین بالیمین و بعضه بالشمال الطین صنفین، ففرق من الأرض أی ما کان فی یده من طین الأرض، و کذا الثانی فقال الله أو جبرئیل للذی بیمینه قبل الذر أو للذی کان بیمینه بعده. الثانی: أن یکون المعنی ففلق کل طین من الطینین فلقة أی جعل کلا منهما حصتین ففرق من کل طین حصة لیکون طینة للمستضعفین و الأطفال و المجانین، و قال لما بقی فی الیمین: منک الرسل إلخ و لما بقی فی الشمال: منک الجبارون إلخ و علی هذا لعل إرجاع الضمائر إلی الله تعالی أولی، فیقرأ أرید فی الموضعین بصیغة المتکلم، و علی الوجه الآخر یقرأ بصیغة الغائب المجهول. الثالث: ما ذکره بعض الأفاضل حیث قال: کان الفلق کنایة عن إفراز ما یصلح من المادتین لخلق الإنسان، و إنما ذرأ من کل منهما ما ذرأ لأنه کان فیهما ما لیس له مدخل فی خلق الإنسان و إنما کان مادة لسائر الأکوان خاصة. قوله علیه السلام: ثم إن الطینتین خلطتا، أی ما کان فی الیدین أو جمیع الطینتین المذروء منهما و غیر المذروء، و قوله علیه السلام: فالحب طینة المؤمنین، هذا بطن من بطون الآیة و علی هذا التأویل المراد بالفلق شق کل منهما و إخراج الآخر منه أو شق کل منهما عن صاحبه أو خلقهما من أجل أنه نأی کان مناسبة نأی و نوی من جهة الاشتقاق الکبیر المبنی علی توافق بعض حروف الکلمتین فإن الأول مهموز الوسط و الثانی من المعتل، و یحتمل أن یکون أصل المهموز من المعتل أو بالعکس و یؤید أن صاحب المصباح المنیر و الراغب فی المفردات ذکرا نأی فی باب النون مع الواو، أو یقال لیس الغرض بیان الاشتقاق بل بیان أن النوی بمعنی البعد، و ذکر نأی لتناسب اللفظین فإن الواوی أیضا یطلق بهذا المعنی، قال فی القاموس: النیة الوجه الذی یذهب فیه و البعد کالنوی فیهما انتهی . و الآیة فی سورة الأنعام هکذا:

إِنَّ اَللّٰهَ فٰالِقُ اَلْحَبِّ وَ اَلنَّویٰ

قال فی مجمع البیان: أی شاق الحبة الیابسة المیتة فیخرج منه النبات و شاق النواة الیابسة فیخرج منها النخل و الشجر، و قیل: معناه خالق الحب و النوی و منشإهما و مبدئهما، و قیل: المراد به ما فی الحبة و النواة من الشق، و هو من عجیب قدرة الله تعالی فی استوائه.

یُخْرِجُ اَلْحَیَّ مِنَ اَلْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ اَلْمَیِّتِ مِنَ اَلْحَیِّ

أی یخرج النبات الغض الطری الخضر من الحب الیابس، و یخرج الحب الیابس من النبات الحی النامی عن الزجاج و العرب تسمی الشجرة ما دام غضا قائما بأنه حی، فإذا یبس أو قطع أو قلع سموه میتا. و قیل: معناه یخلق الحی من النطفة و هی موات، و یخلق النطفة و هی موات من الحی عن الحسن و غیره، و هذا أصح، و قیل: معناه یخرج الطیر من البیض و البیض من الطیر عن الجبائی، و قیل: یخرج المؤمن من الکافر و الکافر من المؤمن. ثم قال سبحانه فی هذه السورة أیضا:

أَ وَ مَنْ کٰانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْنٰاهُ وَ جَعَلْنٰا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی اَلنّٰاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی اَلظُّلُمٰاتِ لَیْسَ بِخٰارِجٍ مِنْهٰا . قال الطبرسی : أ و من کان میتا أی کافرا فأحییناه بأن هدیناه إلی الإیمان عن ابن عباس و غیره، شبه سبحانه الکفر بالموت و الإیمان بالحیاة، و قیل: معناه من کان نطفة فأحییناه و جعلنا له نورا، المراد بالنور العلم و الحکمة أو القرآن أو الإیمان، و بالظلمات ظلمات الکفر، و إنما سمی الله الکافر میتا کأنه لا ینتفع بحیاته و لا ینتفع غیره بحیاته فهو أسوأ حالا من المیت إذ لا یوجد من المیت ما یعاقب علیه، و لا یتضرر غیره به، و سمی المؤمن حیا لأنه له و لغیره المصلحة و المنفعة فی حیاته و کذلک سمی الکافر میتا و المؤمن حیا فی عدة مواضع، مثل قوله:

إِنَّکَ لاٰ تُسْمِعُ اَلْمَوْتیٰ

*

و

لِیُنْذِرَ مَنْ کٰانَ حَیًّا

و قوله:

وَ مٰا یَسْتَوِی اَلْأَحْیٰاءُ وَ لاَ اَلْأَمْوٰاتُ

و سمی القرآن و العلم و الإیمان نورا لأن الناس یبصرون بذلک، و یهتدون به من ظلمات الکفر و حیرة الضلالة، کما یهتدی بسائر الأنوار، و سمی الکفر ظلمة لأن الکافر لا یهتدی بهداه و لا یبصر أمر رشده انتهی . و أقول: علی التأویل المذکور فی الخبر و أکثر التفاسیر المذکورة قوله تعالی:

یُخْرِجُ اَلْحَیَّ

بیان لقوله

فٰالِقُ اَلْحَبِّ . قوله: حین فرق الله بینهما بکلمته، أی بقدرته أو بأمر کن، أو بجبرئیل، و التفریق فی المیلاد أو فی الطینة، و الأول أظهر، فقوله: کذلک ، تشبیه الإخراج من الظلمات إلی النور و بالعکس بإخراج الحی من المیت و بالعکس، فی أن المراد فیهما إخراج طینة المؤمن من طینة الکافر و بالعکس، و لیس المراد تأویل تتمة تلک الآیة أعنی قوله سبحانه:

أَ وَ مَنْ کٰانَ مَیْتاً

إلخ فإنه لم یذکر فیها إخراج الکافر من النور إلی الظلمة، بل فیها أنه فی الظلمات لیس بخارج منها بل هو إشارة إلی قوله تعالی:

اَللّٰهُ وَلِیُّ اَلَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ اَلظُّلُمٰاتِ إِلَی اَلنُّورِ

الآیة، و لا ینافیه قوله علیه السلام: و یخرج الکافر ، مع أن فی الآیة نسب الإخراج إلی الطاغوت لأن لخذلانه سبحانه مدخلا فی ذلک، مع أنه یمکن أن یقرأ علی بناء المجرد المعلوم، أو علی بناء المجهول، و ما قیل: من أنه یظهر من هذا الحدیث أن إخراج المؤمن من الکافر و بالعکس فی وقتین تفریق الطین و وقت الولادة فلیس بظاهر کما عرفت. ثم استشهد علیه السلام لإطلاق الحیاة علی الإیمان أو کونه من طینة مقربة له بقوله سبحانه :

لِیُنْذِرَ مَنْ کٰانَ حَیًّا

أی کان من طینة الجنة علی تأویله علیه السلام، قال الطبرسی: أی أنزلناه لیخوف به من معاصی الله من کان مؤمنا لأن الکافر کالمیت بل أقل من المیت أو من کان عاقلا کما روی عن علی علیه السلام و قیل: من کان حی القلب حی البصر

وَ یَحِقَّ اَلْقَوْلُ عَلَی اَلْکٰافِرِینَ

أی یجب الوعید و العذاب علی الکافرین بکفرهم. و أقول: علی تأویله علیه السلام یحتمل أن یکون المراد بالقول ما مر من قوله سبحانه: منک الجبارون و المشرکون و الکافرون إلخ . اعلم أن ما ذکر فی هذا الباب و فی بعض الأبواب الآتیة من متشابهات الأخبار و معضلات الآثار، و مما یوهم الجبر و نفی الاختیار و لأصحابنا رضوان الله علیهم فیها مسالک: الأول: ما ذهب إلیه الأخباریون و هو أنا نؤمن بها مجملا و نعترف بالجهل عن حقیقة معناها و عن أنها من أی جهة صدرت و نرد علمه إلیهم علیه السلام. الثانی: أنها محمولة علی التقیة لموافقتها لروایات العامة و مذاهب الأشاعرة الجبریة و هم جلهم. الثالث: أنه کنایة عن علمه تعالی بما هم إلیه صائرون فإنه سبحانه لما خلقهم و کان عند خلقهم عالما بما یصیرون إلیه فکأنه خلقهم من طینات مختلفة. الرابع: أنها کنایة عن اختلاف استعداداتهم و قابلیاتهم و هذا أمر بین لا یمکن إنکاره، فإنه لا یریب عاقل فی أن النبی صلی الله علیه و آله و أبا جهل لیسا فی درجة واحدة من الاستعداد و القابلیة، و هذا لا یستلزم سقوط التکلیف فإن الله تعالی کلف النبی صلی الله علیه و آله بقدر ما أعطاه من الاستعداد و القابلیة لتحصیل الکمالات و کلفه ما لم یکلف أحدا مثله، و کلف أبا جهل ما فی وسعه و طاقته، و لم یجبره علی شیء من الشر و الفساد. الخامس: أنه لما کلف الله تعالی الأرواح أولا فی الذر و أخذ میثاقهم فاختاروا الخیر و الشر باختیارهم فی ذلک الوقت، و تفرع اختلاف الطینة علی ما اختاروه باختیارهم کما دلت علیه بعض الأخبار فلا فساد فی ذلک.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 15 

*****

الْحَکَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ زُرَارَةَ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «لَوْ عَلِمَ النَّاسُ کَیْفَ(1) ابْتِدَاءُ الْخَلْقِ مَا(2) اخْتَلَفَ اثْنَانِ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ قَالَ: کُنْ مَاءً عَذْباً ؛ أَخْلُقْ(3) مِنْکَ(4) جَنَّتِی وَأَهْلَ طَاعَتِی، وَکُنْ مِلْحاً أُجَاجاً؛ أَخْلُقْ مِنْکَ نَارِی(5) وَأَهْلَ مَعْصِیَتِی، ثُمَّ أَمَرَهُمَا، فَامْتَزَجَا، فَمِنْ ذلِکَ صَارَ یَلِدُ الْمُوءْمِنُ الْکَافِرَ، وَالْکَافِرُ الْمُوءْمِنَ(6).

ثُمَّ أَخَذَ طِیناً(7) مِنْ أَدِیمِ(8) الاْءَرْضِ، فَعَرَکَهُ(9) عَرْکاً شَدِیداً، فَإِذَا هُمْ کَالذَّرِّ(10)

ص: 20

یَدِبُّونَ(1)، فَقَالَ لاِءَصْحَابِ الْیَمِینِ: إِلَی الْجَنَّةِ بِسَلاَمٍ، وَقَالَ لاِءَصْحَابِ الشِّمَالِ: إِلَی النَّارِ وَلاَ أُبَالِی.

ثُمَّ أَمَرَ نَاراً، فَأُسْعِرَتْ(2)، فَقَالَ لاِءَصْحَابِ الشِّمَالِ: ادْخُلُوهَا، فَهَابُوهَا، وَقَالَ(3) لاِءَصْحَابِ الْیَمِینِ: ادْخُلُوهَا، فَدَخَلُوهَا(4)، فَقَالَ(5): کُونِی بَرْداً وَسَلاَماً، فَکَانَتْ بَرْداً وَسَلاَماً.

2 / 7

فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ: یَا رَبِّ، أَقِلْنَا(6)، فَقَالَ(7): قَدْ أَقَلْتُکُمْ، فَادْخُلُوهَا، فَذَهَبُوا، فَهَابُوهَا، فَثَمَّ(8) ثَبَتَتِ(9) الطَّاعَةُ وَالْمَعْصِیَةُ، فَلاَ یَسْتَطِیعُ(10) هوءُلاَءِ أَنْ یَکُونُوا مِنْ هوءُلاَءِ، وَلاَ هوءُلاَءِ(11) مِنْ هوءُلاَءِ».(12)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر مردم بدانند، آغاز آفرینش چگونه بوده، دو تن با یک دیگر (در امر دین) اختلاف نکنند. همانا خدای عز و جل پیش از آنکه مخلوق را بیافریند، فرمود: آبی گوارا پدید آی، تا از تو بهشت و اهل طاعت خود را بیافرینم، و آبی شور و تلخ پدید آی تا از تو دوزخ و اهل معصیتم را بیافرینم، سپس بآن دو دستور فرمود تا آمیخته شدند، از این جهت است که مؤمن کافر زاید و کافر مؤمن. آنگاه گلی را از صفحه زمین برگرفت و آن را بشدت مالش داد، بناگاه مانند مور بجنبش در آمدند سپس باصحاب یمین فرمود: بسلامت بسوی بهشت و باصحاب شمال فرمود: بسوی دوزخ و باکی هم ندارم. آنگاه امر فرمود تا آتشی افروخته گشت و باصحاب شمال فرمود: در آن داخل شوید، از آن ترسیدند و پرهیز کردند، سپس باصحاب یمین فرمود: داخل شوید: آنها داخل شدند، پس فرمود: سرد و سلامت باش آتش سرد و سلامت شد. اصحاب شمال گفتند: پروردگارا از لغزش ما درگذر و از نو بگیر، فرمود: از نو گرفتم، داخل شوید، ایشان برفتند و باز ترسیدند، در آنجا فرمانبرداری و نافرمانی پا برجا گشت، پس نه این دسته توانند از آنها باشند و نه آنها توانند از اینها باشند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 9 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از امام باقر(علیه السّلام)فرمود:اگر مردم می دانستند چگونه آفرینش آغاز شده است دو کس با هم اختلاف نداشتند،به راستی خدا عز و جل پیش از آنکه خلق را بیافریند فرمود:آبی خوش گوار باش تا من بهشت و فرمانبرانم را از تو آفرینم،و آب شور و تلخی باش تا من دوزخ و نافرمانانم را از تو بیافرینم.این دو با هم آمیختند و از این است که مؤمن کافر زاید و کافر مؤمن،سپس سرشتی از روی زمین بر گرفت و سختش در هم مالید بناگاه مردمی پدید شدند و چون مورچه بجنبیدند،به اصحاب یمین فرمود:با سلامتی به سوی بهشت،و به اصحاب شمال فرمود:به سوی دوزخ و من باکی ندارم،سپس آتشی را فرمان داد تا بر افروخت و به اصحاب شمال فرمود:در آن درآئید،از آن هراس کردند،به اصحاب یمین فرمود: در آن درآئید،بدان در آمدند و فرمود:سرد و سلامت باش،و آن آتش بر آنها سرد و سلامت شد،پس اصحاب شمال گفتند: پروردگارا قرار ما را تجدید کن،فرمود:تجدید کردم اکنون در آن درآئید،رفتند که درآیند و باز در هراس شدند و سپس طاعت و معصیت ثبت شد و تنوانند اینان از آنان باشند و نه آنان از اینان.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 25 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امام باقر علیه السّلام فرمود:اگر مردم بدانند که آفرینش چگونه آغاز شده است دو کس با هم(در مسائل دینی)اختلاف نداشتند،به راستی خدای عزّ و جلّ پیش از آنکه مخلوقات را بیافریند فرمود:آبی خوش گوار پدید شو تا من بهشت و فرمانبرانم را از تو بیافرینم،و آب شور و تلخ پدید آی تا من دوزخ و نافرمانانم را از تو بیافرینم.این دو باهم آمیختند و از این رو مؤمن کافر را نزاید و کافر مؤمن را،سپس سرشتی از روی زمین برگرفت و سخت به هم مالید بناگاه مردمی پدیدار شدند و چون مورچه بجنبیدند،به اصحاب یمین فرمود:با سلامتی به سوی بهشت روید،و به اصحاب شمال فرمود:به سوی دوزخ روانه گردید و من باکی ندارم، سپس به آتش فرمان داد تا بیفروزد و به اصحاب شمال فرمود:در آن وارد شوید،از آن هراس کردند،به اصحاب یمین فرمود:در آن وارد شوید و در آن وارد شدند و فرمود:سرد و سلامت باش،و آن آتش بر آنها سرد و سلامت شد،پس اصحاب شمال گفتند:پروردگارا قرارگاه ما را تجدید کن،فرمود:تجدید کردم اکنون در آن وارد شوید،رفتند که در آیند و باز در هراس شدند و سپس طاعت و معصیت ثبت شد و نتوانستند اینان از آنان باشند و نه آنان از اینان.

توضیح:مراد از آب و خاک باید موادی باشند که استعداد قبول اشکال مختلف داشته باشند و با این دو ماده سرشت و گل انسان برای خلقت آماده گردید و مراد از ترکیب آب شیرین و شور کنایه از ترکیب خیر و شر و عقل و رشد در سرشت انسان است

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 11 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: موثق کالصحیح. لما اختلف اثنان أی فی مسألة الاستطاعة و الاختیار و الجبر، أو لما تنازع اثنان فی أمر من أمور الدین لاختلاف إفهامهم و قابلیاتهم و طینهم، و لما بالغوا فی هدایة الخلق کن ماءا عذابا أمر تکوینی أو استعارة تمثیلیة لبیان علمه تعالی باختلاف مواد الخلق و استعداداتهم و ما هم إلیه صائرون و فی القاموس : ماء أجاج ملح مر، و قال أدیم النهار عامته أو بیاضه، و من الضحی أوله و من السماء و الأرض ما ظهر و قال: عرکه دلکه و حکه حتی عفاه و قال : الذر صغار النمل و مائة منها زنة حبة شعیر، الواحدة ذرة، و قال: دب یدب دبا و دبیبا: مشی علی هنیئة، و قال: أقلته فسخته، و استقالة: طلب إلیه أن یقیله، و قال: هابه یهابه هیبا و مهابة: خافه. و قال السید رضی الله عنه فی نهج البلاغة: روی الیمانی عن أحمد بن قتیبة عن عبد الله بن یزید عن مالک بن دحیة قال: کنا عند أمیر المؤمنین علی علیه السلام و قد ذکر عنده اختلاف الناس، قال: إنما فرق بینهم مبادئ طینهم، و ذلک أنهم قد کانوا فلقة من سبخ أرض و عذبها و حزن تربة و سهلها فهم علی حسب قرب أرضهم یتقاربون، و علی قدر اختلافها یتفاوتون، فتام الرواء ناقص العقل و ماد القامة قصیر الهمة و زاکی العمل قبیح المنظر و قریب القعر بعید السبر و معروف الضریبة منکر الجلیبة و تائه القلب متفرق اللب و طلیق اللسان حدید الجنان. و قال ابن میثم فی قوله علیه السلام: إنما فرق بینهم إلخ أی تقاربهم فی الصور و الأخلاق تابع لتقارب طینهم و تقارب مبادیه و هی السهل و الحزن، و السبخ و العذب و تفاوتهم فیها لتفاوت طینهم و مبادیه المذکورة و قال أهل التأویل: الإضافة بمعنی اللام أی المبادئ لطینهم کنایة عن الأجزاء العنصریة التی هی مبادئ المرکبات ذوات الأمزجة، أو السبخ کنایة عن الحار الیابس و العذب عن الحار الرطب و السهل عن البارد الرطب، و الحزن عن البارد الیابس، انتهی. و أقول: لا یبعد أن یکون الماء العذب کنایة عما خلق الله فی الإنسان من الدواعی إلی الخیر و الصلاح کالعقل و النفس الملکوتی، و الماء الأجاج عما ینافی و یعارض ذلک و یدعو إلی الشهوات الدنیة و اللذات الجسمانیة من البدن و ما رکب فیه من الدواعی إلی الشهوات، و یکون مزجهما کنایة عن ترکیبهما فی الإنسان، فقوله: أخلق منک، أی من أجلک جنتی و أهل طاعتی، إذ لو لا ما فی الإنسان من جهة الخیر لم یکن لخلق الجنة فائدة و لم یکن یستحقها أحد، و لم یصر أحد مطیعا له تعالی، و کذا قوله: أخلق منک ناری إذا لو لا ما فی الإنسان من دواعی الشرور لم یکن یعصی الله أحد، و لم یحتج إلی خلق النار للزجر عن الشرور ثم لإظهار إحاطة علمه بما سیقع من کل فرد من أفراد البشر للملائکة لطفا لهم و لبنی آدم أیضا بعد إخبار الرسل بذلک جعلهم کالذر، و میز من علم منهم الإیمان ممن علم منهم خلافه، و کلفهم بدخول النار لیعلموا قبل التکلیف فی عالم الأجساد أن ما علم منهم مطابق للواقع فثم ثبتت الطاعة و المعصیة و علم الملائکة من یطیع بعد ذلک و من یعصی و أثبت ذلک فی الألواح مطابقا لعلمه تعالی. و قوله: فمن ذلک صار یلد المؤمن الکافر، أی لأجل ما قرر فی الإنسان من جهتی الخیر و الشر تری الأب یصیر تابعا للعقل و مقویا لدواعی الخیر و زاجرا للشهوات فیصیر من الأخیار، و الابن یتبع الهوی و الشهوات و یسلطها علی العقل فیصیر من الأشرار مع نهایة الارتباط بینهما. و قوله: و لا یستطیع هؤلاء، أی لا یتخلف ما علم الله تعالی منهم، لکن لا یختارونها إلا باختیارهم و إرادتهم و استطاعتهم. هذا ما خطر بالبال علی وجه الاحتمال و الله یعلم غوامض أسرارهم علیه السلام. و قال بعض أهل التأویل عبر عن المادة تارة بالماء و أخری بالتربة لاشتراکهما فی قبول الأشکال، و لاجتماعهما فی طینة الإنسان و ترکیب خلقته، و أدیم الأرض وجهها و کأنه کنایة عما ینبت منها مما یصلح أن یصیر غذاء الإنسان و یحصل منه النطفة أو تتربی به، و العرک: الدلک و کأنه کنایة عن مزجه بحیث یحصل منه المزاج و یستعد للحیاة، و الذر: النمل الصغار و وجه الشبه الحس و الحرکة و کونهم محل الشعور مع صغر الجثة و الخفاء، و هذا الخطاب إنما کان فی عالم الأمر و لشدة ارتباط الملک بالملکوت و قوامه به جاز إسناد مادته إلیه و إن کان عالم الأمر مجردا عن المادة و اجتماعهم فی الوجود عند الله تعالی إنما هو لاجتماع الأجسام الزمانیة عنده تعالی دفعة واحدة فی عالم الأمر و إن کانت متفرقة مبسوطة متدرجة فی عالم الخلق و وجودهم فی عالم الأمر وجود ملکوتی ظلی ینبعث من حقیقة هذا الوجود الخلقی الجسمانی و هو صورة علمه سبحانه بها و عبر عنه بالظلال فی حدیث آخر، و أمره تعالی إیاهم إلی الجنة و النار هدایته إیاهم إلی سبیلهما، ثم توفیقه أو خذلانه، و لعل المراد بالنار المسعرة بعد ذلک التکالیف الشرعیة و تحصیل المعرفة المحرقة للقلوب لصعوبة الخروج عن عهدتها و استقالة أصحاب الشمال کنایة عن تمنیهم الإطاعة و عدم قدرتهم التامة علیها لغلبة الشقوة علیهم، و کونهم مسخرة تحت سلطان الهوی کما قالوا

رَبَّنٰا غَلَبَتْ عَلَیْنٰا شِقْوَتُنٰا وَ کُنّٰا قَوْماً ضٰالِّینَ

انتهی. و الاجتراء علی تلک التأویلات فی الأخبار جرأة علی الله و رسوله و الأئمة الأخیار إلا أن یکون علی سبیل الاحتمال، لکن بعد ثبوت ما بنوا علیه الکلام من المقدمات التی لم تثبت بالبرهان و الیقین بل بعضها مناف لما ثبت فی الدین المبین.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 18 

*****

تُرَابِ التُّرْبَةِ الَّتِی خَلَقَ(1) مِنْهَا آدَمَ علیه السلام ، فَصَبَّ عَلَیْهَا الْمَاءَ الْعَذْبَ الْفُرَاتَ، ثُمَّ تَرَکَهَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ، ثُمَّ(2) صَبَّ عَلَیْهَا الْمَاءَ(3) الْمَالِحَ(4) الاْءُجَاجَ، فَتَرَکَهَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً، فَلَمَّا اخْتَمَرَتِ الطِّینَةُ أَخَذَهَا ، فَعَرَکَهَا عَرْکاً شَدِیداً، فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ مِنْ(5) یَمِینِهِ وَشِمَالِهِ، وَأَمَرَهُمْ جَمِیعاً أَنْ یَقَعُوا فِی النَّارِ، فَدَخَلَ(6) أَصْحَابُ الْیَمِینِ ، فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ بَرْداً وَسَلاَماً ، وَأَبی أَصْحَابُ(7) الشِّمَالِ أَنْ یَدْخُلُوهَا».(8)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

زراره گوید: مردی از امام باقر علیه السّلام در باره این آیه پرسید:«و چون پروردگارت از فرزندان آدم، از پشتهایشان، نژادشان را برگرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا - تا آخر آیه 172 سوره 7-» حضرت در حالی که پدرش میشنید پاسخ داد. پدرم بمن حدیث فرمود که: خدای عز و جل یک مشت از خاک زمینی که آدم علیه السّلام را از آن آفرید برگرفت و آب گوارای فرات بر آن بریخت، و آن را چهل صباح بحال خود گذاشت، سپس بر آن آب شور و تلخ ریخت و چهل صباح دیگر واگذاشت. چون آن گل خمیر شد، آن را برگرفت و بشدت مالید، آنگاه آدمیان مانند مور از راست و چپش بجنبش در آمدند، بهمگی دستور فرمود بآتش درآیند، اصحاب یمین داخل شدند و آتش بر آنها سرد و سلامت گشت و اصحاب شمال از داخل شدن سرپیچی کردند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 10 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از زراره که مردی از امام باقر(علیه السّلام)پرسید از قول خدا عز و جل(172 سوره اعراف):«و آنگاه که برگرفت پروردگار تو از آدمی زاده ها نژادشان را از پشتشان و آنان را بر خود گواه گرفت که آیا من پروردگار شما نیستم؟گفتند چرا»تا آخر آیه(گواهیم،تا نگوئید روز قیامت که ما بودیم از این بی خبر و غافل). در پاسخ فرمود-و پدرش هم می شنود-که:پدرم برایم باز گفت:به راستی خدای عز و جل مُشتی از خاکی که آدم را از آن آفرید بر گرفت و از آب گوارا بر آن ریخت و آن را چهل صباح وانهاد و سپس از آب تلخ و شور بر آن ریخت و آن را چهل صباح وانهاد،و چون خمیر مایه شد آن را بر گرفت و به سختی در هم مالید و از راست و چپ آن چون مورچگان بر آمدند و به همه فرمان داد در آتش روند و اصحاب یمین رفتند و آتش بر آنها سرد و سلامت شد و اصحاب شمال سرباز زدند از رفتن در آن.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 27 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-زراره گوید:مردی دربارۀ امام باقر دربارۀ این آیه پرسید:«و آنگاه که پروردگارت از فرزندان آدم،از پشتهایشان،نژادشان را برگرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟گفتند:چرا»(گواهیم تا نگویید روز قیامت که ما از این،بی خبر و غافل بودیم).حضرت در حالی که پدرش می شنید فرمود:به راستی خدای عزّ و جلّ مشتی از خاکی که آدم را از آن آفرید برگرفت و از آب گوارای فرات بر آن ریخت و آن را چهل روز به حال خود گذاشت و سپس از آب تلخ و شور بر آن ریخت و آن را چهل روز کنار گذاشت و چون خمیر مایه شد آن را بر گرفت و به شدت به هم مالید و از راست و چپ آن نسل اول را مانند مورچگان از پشتش درآورد و آنها را زنده ساخت و عقل و شعور داد سپس به آنها فرمان داد در آتش روند و اصحاب یمین رفتند و آتش بر آنها سرد و سلامت شد و اصحاب شمال از رفتن در آن سرپیچی کردند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 13 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن کالصحیح. و ظاهر الحدیث أن السؤال عن الباقر علیه السلام کان فی زمن أبیه و هو حاضر، و فیه أنه لم یعهد إدراک زرارة علی بن الحسین علیهما السّلام فیحتمل أن یکون روی ذلک عن الرجل السائل و لم یکن زرارة حاضرا عند السؤال، مع أنه یمکن إدراکه زمان السجاد علیه السلام و عدم روایته عنه و لذا لم یعد من أصحابه، و فی تفسیر العیاشی هکذا عن زرارة أن رجلا سأل أبا عبد الله علیه السلام إلی آخر الخبر، و هو أصوب.

وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ

قال البیضاوی: أی أخرج من أصلابهم نسلهم علی ما یتوالدون قرنا بعد قرن، و من ظهورهم بدل من بنی آدم بدل البعض، و قرأ نافع و أبو عمرو و ابن عامر و یعقوب ذریاتهم

وَ أَشْهَدَهُمْ عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ

أی نصب لهم دلائل ربوبیته و رکب فی عقولهم ما یدعوهم إلی الإقرار بها حتی صاروا بمنزلة من قیل لهم : أ لست بربکم؟ قالوا بلی ، فنزل تمکینهم من العلم بها و تمکنهم منه منزلة الإشهاد و الاعتراف علی طریقة التمثیل، و یدل علیه قوله:

قٰالُوا بَلیٰ شَهِدْنٰا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ

أی کراهة أن تقولوا

إِنّٰا کُنّٰا عَنْ هٰذٰا غٰافِلِینَ

لم ننبه علیه بدلیل

أَوْ تَقُولُوا

عطف علی أن تقولوا

إِنَّمٰا أَشْرَکَ آبٰاؤُنٰا مِنْ قَبْلُ وَ کُنّٰا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ

فاقتدینا بهم لأن التقلید عند قیام الدلیل و التمکن مع العلم به لا یصلح عذرا

أَ فَتُهْلِکُنٰا بِمٰا فَعَلَ اَلْمُبْطِلُونَ

یعنی آباءهم المبطلین بتأسیس الشرک، و قیل: لما خلق الله آدم أخرج من ظهره ذریة کالذر و أحیاهم، و جعل لهم العقل و النطق و ألهمهم ذلک، لحدیث رواه عمر، انتهی. و قال بعض المحققین لعل معنی إشهاد ذریة بنی آدم علی أنفسهم بالتوحید استنطاق حقائقهم بالسنة قابلیات جواهرها و ألسن استعدادات ذواتها، و أن تصدیقهم به کان بلسان طباع الإمکان قبل نصب الدلائل لهم أو بعد نصب الدلائل، أو أنه نزل تمکینهم من العلم و تمکینهم منه بمنزلة الإشهاد و الاعتراف علی طریقة التمثیل نظیر ذلک قوله عز و جل:

إِنَّمٰا قَوْلُنٰا لِشَیْ ءٍ

إلخ، و قوله عز و علا:

فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ اِئْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قٰالَتٰا أَتَیْنٰا طٰائِعِینَ

و معلوم أنه لا قول ثمة و إنما هو تمثیل و تصویر للمعنی، و یحتمل أن یکون ذلک النطق باللسان الملکوتی الذی به یسبح کل شیء بحمد ربه، و ذلک لأنهم مفطورون علی التوحید. قوله علیه السلام: من تراب، التربة هذا من قبیل إضافة الجزء إلی الکل، قوله من یمینه و شماله ، الضمیران راجعان إلی الملک المأمور بهذا الأمر کجبرئیل أو العرش أو إلی التراب فاستعار الیمین للجهة التی فیها الیمن و البرکة، و الشمال للأخری، أو الیمین لصفة الرحمانیة و الشمال لصفة القهاریة، فالضمیران راجعان إلی الله تعالی کما فی الدعاء: الخیر فی یدیک، أی کلما یصدر منک من خیر أو شر أو نفع أو ضر فهو خیر، و مشتمل علی المصالح الجلیلة.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 21 

*****

فَأَقَالَهُمْ، ثُمَّ قَالَ لَهُمُ: ادْخُلُوهَا ، فَذَهَبُوا ، فَقَامُوا عَلَیْهَا وَلَمْ یَدْخُلُوهَا(1)، فَأَعَادَهُمْ طِیناً(2) ، وَخَلَقَ مِنْهَا آدَمَ علیه السلام ».

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (3): «فَلَنْ یَسْتَطِیعَ هوءُلاَءِ أَنْ یَکُونُوا مِنْ هوءُلاَءِ ، وَلاَ هوءُلاَءِ أَنْ یَکُونُوا مِنْ هوءُلاَءِ».

قَالَ(4): «فَیَرَوْنَ أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَنْ دَخَلَ تِلْکَ النَّارَ ، فَلِذلِکَ قَوْلُهُ(5) جَلَّ وَعَزَّ: «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ»(6)».(7)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

زراره گوید: مردی از امام باقر علیه السّلام در باره این آیه پرسید:«و چون پروردگارت از فرزندان آدم، از پشتهایشان، نژادشان را برگرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا - تا آخر آیه 172 سوره 7-» حضرت در حالی که پدرش میشنید پاسخ داد. پدرم بمن حدیث فرمود که: خدای عز و جل یک مشت از خاک زمینی که آدم علیه السّلام را از آن آفرید برگرفت و آب گوارای فرات بر آن بریخت، و آن را چهل صباح بحال خود گذاشت، سپس بر آن آب شور و تلخ ریخت و چهل صباح دیگر واگذاشت. چون آن گل خمیر شد، آن را برگرفت و بشدت مالید، آنگاه آدمیان مانند مور از راست و چپش بجنبش در آمدند، بهمگی دستور فرمود بآتش درآیند، اصحاب یمین داخل شدند و آتش بر آنها سرد و سلامت گشت و اصحاب شمال از داخل شدن سرپیچی کردند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 10 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از زراره که مردی از امام باقر(علیه السّلام)پرسید از قول خدا عز و جل(172 سوره اعراف):«و آنگاه که برگرفت پروردگار تو از آدمی زاده ها نژادشان را از پشتشان و آنان را بر خود گواه گرفت که آیا من پروردگار شما نیستم؟گفتند چرا»تا آخر آیه(گواهیم،تا نگوئید روز قیامت که ما بودیم از این بی خبر و غافل). در پاسخ فرمود-و پدرش هم می شنود-که:پدرم برایم باز گفت:به راستی خدای عز و جل مُشتی از خاکی که آدم را از آن آفرید بر گرفت و از آب گوارا بر آن ریخت و آن را چهل صباح وانهاد و سپس از آب تلخ و شور بر آن ریخت و آن را چهل صباح وانهاد،و چون خمیر مایه شد آن را بر گرفت و به سختی در هم مالید و از راست و چپ آن چون مورچگان بر آمدند و به همه فرمان داد در آتش روند و اصحاب یمین رفتند و آتش بر آنها سرد و سلامت شد و اصحاب شمال سرباز زدند از رفتن در آن.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 27 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-زراره گوید:مردی دربارۀ امام باقر دربارۀ این آیه پرسید:«و آنگاه که پروردگارت از فرزندان آدم،از پشتهایشان،نژادشان را برگرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟گفتند:چرا»(گواهیم تا نگویید روز قیامت که ما از این،بی خبر و غافل بودیم).حضرت در حالی که پدرش می شنید فرمود:به راستی خدای عزّ و جلّ مشتی از خاکی که آدم را از آن آفرید برگرفت و از آب گوارای فرات بر آن ریخت و آن را چهل روز به حال خود گذاشت و سپس از آب تلخ و شور بر آن ریخت و آن را چهل روز کنار گذاشت و چون خمیر مایه شد آن را بر گرفت و به شدت به هم مالید و از راست و چپ آن نسل اول را مانند مورچگان از پشتش درآورد و آنها را زنده ساخت و عقل و شعور داد سپس به آنها فرمان داد در آتش روند و اصحاب یمین رفتند و آتش بر آنها سرد و سلامت شد و اصحاب شمال از رفتن در آن سرپیچی کردند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 13 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن کالصحیح. و ظاهر الحدیث أن السؤال عن الباقر علیه السلام کان فی زمن أبیه و هو حاضر، و فیه أنه لم یعهد إدراک زرارة علی بن الحسین علیهما السّلام فیحتمل أن یکون روی ذلک عن الرجل السائل و لم یکن زرارة حاضرا عند السؤال، مع أنه یمکن إدراکه زمان السجاد علیه السلام و عدم روایته عنه و لذا لم یعد من أصحابه، و فی تفسیر العیاشی هکذا عن زرارة أن رجلا سأل أبا عبد الله علیه السلام إلی آخر الخبر، و هو أصوب.

وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ

قال البیضاوی: أی أخرج من أصلابهم نسلهم علی ما یتوالدون قرنا بعد قرن، و من ظهورهم بدل من بنی آدم بدل البعض، و قرأ نافع و أبو عمرو و ابن عامر و یعقوب ذریاتهم

وَ أَشْهَدَهُمْ عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ

أی نصب لهم دلائل ربوبیته و رکب فی عقولهم ما یدعوهم إلی الإقرار بها حتی صاروا بمنزلة من قیل لهم : أ لست بربکم؟ قالوا بلی ، فنزل تمکینهم من العلم بها و تمکنهم منه منزلة الإشهاد و الاعتراف علی طریقة التمثیل، و یدل علیه قوله:

قٰالُوا بَلیٰ شَهِدْنٰا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ

أی کراهة أن تقولوا

إِنّٰا کُنّٰا عَنْ هٰذٰا غٰافِلِینَ

لم ننبه علیه بدلیل

أَوْ تَقُولُوا

عطف علی أن تقولوا

إِنَّمٰا أَشْرَکَ آبٰاؤُنٰا مِنْ قَبْلُ وَ کُنّٰا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ

فاقتدینا بهم لأن التقلید عند قیام الدلیل و التمکن مع العلم به لا یصلح عذرا

أَ فَتُهْلِکُنٰا بِمٰا فَعَلَ اَلْمُبْطِلُونَ

یعنی آباءهم المبطلین بتأسیس الشرک، و قیل: لما خلق الله آدم أخرج من ظهره ذریة کالذر و أحیاهم، و جعل لهم العقل و النطق و ألهمهم ذلک، لحدیث رواه عمر، انتهی. و قال بعض المحققین لعل معنی إشهاد ذریة بنی آدم علی أنفسهم بالتوحید استنطاق حقائقهم بالسنة قابلیات جواهرها و ألسن استعدادات ذواتها، و أن تصدیقهم به کان بلسان طباع الإمکان قبل نصب الدلائل لهم أو بعد نصب الدلائل، أو أنه نزل تمکینهم من العلم و تمکینهم منه بمنزلة الإشهاد و الاعتراف علی طریقة التمثیل نظیر ذلک قوله عز و جل:

إِنَّمٰا قَوْلُنٰا لِشَیْ ءٍ

إلخ، و قوله عز و علا:

فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ اِئْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قٰالَتٰا أَتَیْنٰا طٰائِعِینَ

و معلوم أنه لا قول ثمة و إنما هو تمثیل و تصویر للمعنی، و یحتمل أن یکون ذلک النطق باللسان الملکوتی الذی به یسبح کل شیء بحمد ربه، و ذلک لأنهم مفطورون علی التوحید. قوله علیه السلام: من تراب، التربة هذا من قبیل إضافة الجزء إلی الکل، قوله من یمینه و شماله ، الضمیران راجعان إلی الملک المأمور بهذا الأمر کجبرئیل أو العرش أو إلی التراب فاستعار الیمین للجهة التی فیها الیمن و البرکة، و الشمال للأخری، أو الیمین لصفة الرحمانیة و الشمال لصفة القهاریة، فالضمیران راجعان إلی الله تعالی کما فی الدعاء: الخیر فی یدیک، أی کلما یصدر منک من خیر أو شر أو نفع أو ضر فهو خیر، و مشتمل علی المصالح الجلیلة.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 21 

*****

هذا غافِلِینَ»(1).

ثُمَّ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی النَّبِیِّینَ ، فَقَالَ: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ، وَأَنَّ هذَا مُحَمَّدٌ رَسُولِی ، وَأَنَّ هذَا عَلِیٌّ(2) أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ؟ قَالُوا: بَلی، فَثَبَتَتْ(3) لَهُمُ النُّبُوَّةُ؛ وَأَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلی أُولِی الْعَزْمِ أَنَّنِی رَبُّکُمْ ، وَمُحَمَّدٌ رَسُولِی ، وَعَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ ، وَأَوْصِیَاوءُهُ مِنْ بَعْدِهِ وُلاَةُ أَمْرِی وَخُزَّانُ عِلْمِی علیهم السلام ، وَأَنَّ الْمَهْدِیَّ أَنْتَصِرُ بِهِ لِدِینِی ، وَأُظْهِرُ بِهِ(4) دَوْلَتِی ، وَأَنْتَقِمُ بِهِ مِنْ أَعْدَائِی ، وَأُعْبَدُ بِهِ طَوْعاً وَکَرْهاً ، قَالُوا: أَقْرَرْنَا یَا رَبِّ ، وَشَهِدْنَا(5)، وَلَمْ یَجْحَدْ آدَمُ وَلَمْ یُقِرَّ، فَثَبَتَتِ (6) الْعَزِیمَةُ لِهوءُلاَءِ الْخَمْسَةِ فِی الْمَهْدِیِّ ، وَلَمْ یَکُنْ لآِدَمَ عَزْمٌ عَلَی الاْءِقْرَارِ بِهِ ، وَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً»»،(7) قَالَ: «إِنَّمَا هُوَ: فَتَرَکَ(8) .

ثُمَّ أَمَرَ نَاراً ، فَأُجِّجَتْ ، فَقَالَ لاِءَصْحَابِ الشِّمَالِ: ادْخُلُوهَا ، فَهَابُوهَا ، وَقَالَ لاِءَصْحَابِ الْیَمِینِ : ادْخُلُوهَا ، فَدَخَلُوهَا ، فَکَانَتْ عَلَیْهِمْ(9) بَرْداً وَسَلاَماً ، فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ:

ص: 24

یَا رَبِّ(1) أَقِلْنَا، فَقَالَ: قَدْ أَقَلْتُکُمُ ، اذْهَبُوا، فَادْخُلُوهَا(2) ، فَهَابُوهَا ، فَثَمَّ(3) ثَبَتَتِ(4) الطَّاعَةُ وَالْوَلاَیَةُ وَالْمَعْصِیَةُ».(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام باقر علیه السّلام فرمود، همانا خدای تبارک و تعالی چون خواست مخلوق را بیافریند، نخست آبی گوارا و آبی شور و تلخ آفرید، و آن دو آب بهم آمیختند، سپس خاکی از صفحه زمین برگرفت و آن را بشدت مالش داد، آنگاه باصحاب یمین که مانند مورچه میجنبیدند، فرمود: با سلامت بسوی بهشت و بأصحاب شمال فرمود بسوی دوزخ و باکی هم ندارم، سپس فرمود:«مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا گواهی دهیم، تا در روز قیامت نگویند: ما از این بی خبر بودیم». سپس از پیغمبران پیمان گرفت و فرمود: مگر من پروردگار شما نیستم؟ و این محمد رسول من نیست و این علی امیر مؤمنان نمیباشد؟ گفتند: چرا پس نبوت آنها پا بر جا شد، و از پیغمبران اولو العزم پیمان گرفت که من پروردگار شمایم و محمد رسولم و علی امیر مؤمنان و اوصیاء بعد از او، والیان امر من و خزانه داران علم من و اینکه مهدی کسی است که بوسیله او دینم را نصرت دهم و دولتم را آشکار کنم و از دشمنانم انتقام گیرم و بوسیله او خواهی نخواهی عبادت شوم. گفتند: پروردگارا! اقرار کردیم و گواهی دادیم، ولی آدم نه انکار کرد و نه اقرار نمود، پس مقام اولو العزمی برای آن پنج تن از جهت مهدی ثابت شد و برای آدم عزمی برای اقرار بآن یافت نشد (از این رو از پیغمبران اولو العزم خارج گشت) اینست گفتار خدای عز و جل:«و هر آینه از پیش با آدم عهدی کردیم، او فراموش کرد و برایش تصمیمی نیافتیم-116 سوره 20 - فرمود: مقصود از «نسی» در اینجا «ترک» است (زیرا فراموشی بر پیغمبران روا نیست). سپس بآتشی دستور فرمود تا بر افروخت و باصحاب شمال فرمود: بآن درآئید، ایشان ترسیدند و باصحاب یمین فرمود: در آئید، آنها وارد شدند، آتش بر آنها سرد و سلامت شد، آنگاه اصحاب شمال گفتند: پروردگارا! از ما درگذر و تجدید کن، فرمود: تجدید کردم، بروید و داخل شوید، باز ترسیدند. در آنجا اطاعت و ولایت و معصیت ثابت گشت.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 12 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از حمران از امام باقر(علیه السّلام):به راستی خدا تبارک و تعالی چون خلق را آفرید آن خوش گواری آفرید و آب تلخ و شوری و هر دو آب را به هم آمیخت و از روی زمین گِلی بر گرفت و آن را سخت مالید و به اصحاب یمین که چون مورچه می جنبیدند فرمود:با سلامتی به سوی بهشت،و به اصحاب شمال فرمود:به سوی دوزخ و باکی ندارم،سپس فرمود:آیا من پروردگار شما نیستم؟گفتند چرا،گواهیم؛تا نگویند در قیامت که ما از این بی خبر و غافل بودیم،سپس از پیغمبران پیمان ستد و فرمود:آیا نیستم من پروردگار شما؟و این محمد(صلّی الله علیه و آله) رسول من و این علی امیر مؤمنان؟گفتند: چرا،و نبوت برای آنها ثبت شد و از اولو العزم به این مضمون پیمان ستد که:به راستی من پروردگار شمایم و محمد رسول من است و علی امیر مؤمنان است و اوصیائش پس از او والیان امر منند و خزانه دارهای علم من،و به راستی عهدی است که من به وسیلۀ او دینم را نصرت دهم و دولتم را ظاهر کنم و از دشمنانم بدو انتقام کشم و به وسیلۀ او خواهی نخواهی پرستیده شوم. گفتند:پروردگارا ما اقرار داریم و گواهیم،آدم نه انکار کرد و نه اقرار آورد و مقام اولو العزمی در این پنج ثبت شد،نسبت به مهدی و آدم تصمیم نگرفت که بدو اقرار کند و این است تفسیر قول خدا عز و جل(115 سوره طه):«و هر آینه به تحقیق عهدی را عرضه کردیم بر آدم و آن را فراموش کرد و تصمیمی در او نیافتیم»فرمود:همانا مقصود از«نَسیَ»در اینجا«ترک»است.سپس فرمود:تا آتشی بر افروخته شد و به اصحاب شمال فرمان داد:در آن در آئید،و از آن هراسیدند،و به اصحاب یمین فرمود:در آن درآئید،در آن در آمدند و بر آنها سرد و سلامت شد،پس اصحاب شمال گفتند:پروردگارا از ما بگذر،فرمود:از شما گذشتم،اکنون بروید و در آن در آئید، پس از آن هراسیدند،از آنجا است که طاعت و ولایت و معصیت ثبت شد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 31 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امام باقر علیه السّلام فرمود:براستی خدای تبارک و تعالی چون خواست مخلوقات را بیافریند نخست آبی گوارا و آبی شور و تلخ بیافرید و آن دو را با هم ترکیب کرد سپس از روی زمین گلی برگرفت و آن را سخت مالید و به اصحاب یمین که چون مورچه می جنبیدند فرمود:با سلامتی به سوی بهشت روان شوید، و به اصحاب شمال فرمود:به سوی دوزخ بروید سپس فرمود:«مگر من پروردگار شما نیستم و این محمد مصطفی نیست و این امیر مؤمنان نیست گفتند:آری پس نبوت آنها ثابت شد و از پیامبران اولوالعزم به همین صورت پیمان گرفت و گفت:براستی من پروردگار شمایم و محمد رسول من است و علی امیر مؤمنان است و اوصیائش پس از او والیان امر من و خزانه داران علم من هستند،و به راستی عهدی است که من به وسیلۀ او دینم را نصرت دهم و دولتم را ظاهر کنم و از دشمنانم انتقام کشم و به وسیله او خواهی نخواهی پرستیده شوم.

گفتند:پروردگارا ما اقرار داریم و گواهیم،آدم نه انکار کرد و نه اقرار آورد و مقام اولوالعزمی برای آن پنج نفر بخاطر مهدی ثابت شد و آدم تصمیم نگرفت که به آن اقرار کند(و به همین خاطر از گروه پیامبران اولوالعزم خارج شد)این است گفتار خداوند عز و جل:«و هر اینه از پیش با آدم عهدی بستیم او فراموش کرد و تصمیمی در او نیافت»فرمود: همانا مقصود از«نسی»در اینجا«ترک»است.(زیرا فراموشی بر پیامبران او نیست)سپس فرمود تا آتشی برافروخته شد و به اصحاب شمال فرمان داد:در آن وارد شوید،و از آن هراسیدند و نرفتند،و به اصحاب یمین فرمود:در آن وارد شوید،در آن وارد شدند و بر آنها سرد و سلامت شد پس اصحاب شمال گفتند:پروردگارا از ما بگذر،فرمود:از شما گذشتم، اکنون بروید و در آن وارد شوید پس از آن هراسیدند،از آنجا است که طاعت و ولایت و معصیت ثبت شد.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 17 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. فأخذ طینا أی مزجه بالمائین لیحصل فیه استعداد الخیر و الشر معا فیصح التکلیف إلی الجنة أی امضوا إلی الجنة سالمین من العذاب و النکال، أو إلی ما یوجب الجنة سالمین من شبه الشیاطین و وساوسهم

أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ

یعنی فعل ذلک کراهة أن تقولوا، و فی أکثر النسخ أن تقولوا بصیغة الخطاب کما فی القراءات المشهورة، فیکون ذکر تتمة الآیة استطرادا، و الأصوب هنا أن یقولوا بصیغة الغیبة موافقا لقراءة أبی عمرو فی الآیة. قوله علیه السلام: ثم أخذ ، لعل کلمة ثم هنا و فیما سیأتی للتراخی الرتبی لا الزمانی، لما بین المیثاقین من التفاوت، و إلا فالظاهر تقدم أخذ المیثاق علی النبیین علی غیرهم، و کذا أخذ المیثاق علی أولی العزم و غیرهم لما سیأتی، و أرید بأولی العزم نوح و إبراهیم و موسی و عیسی و محمد صلی الله علیه و آله و لا ینافی دخول الإقرار بنبوة نبینا صلی الله علیه و آله فیما عهد إلیهم دخوله صلی الله علیه و آله فی المعهود إلیهم، قیل: و لما کانوا معهودین معلومین جاز أن یشار إلیهم بهؤلاء الخمسة مع عدم ذکرهم مفصلا، و إنما زاد فی أخذ المیثاق علی من زاد فی رتبته و شرفه لأن التکلیف إنما یکون بقدر الفهم و الاستعداد، فکلما زاد زاد، و إنما یعرف مراتب الوجود من له حظ منها و بقدر حظه منها، و أما آدم فلما لم یعزم علی الإقرار بالمهدی لم یعد من أولی العزم، و إن عزم علی الإقرار بغیره من الأوصیاء. إنما هو فترک یعنی معنی فنسی هیهنا لیس إلا فترک، و لعل السر فی عدم عزم آدم علی الإقرار بالمهدی استبعاده أن یکون لهذا النوع الإنسانی اتفاق علی أمر واحد، انتهی. و أقول: الظاهر أن المراد بعدم العزم عدم الاهتمام به و تذکره، أو عدم التصدیق اللسانی حیث لم یکن ذلک واجبا لا عدم التصدیق به مطلقا، فإنه لا یناسب منصب النبوة، بل ما هو أدون منه. و قوله: إنما هو فترک، أی معنی النسیان هنا الترک، لأن النسیان غیر مجوز علی الأنبیاء علیه السلام، أو کان فی قراءتهم علیه السلام فترک مکان فنسی أو المعنی أن العزم إنما کان ما ذکر، أی العزم علی الإقرار المذکور، فترک آدم علیه السلام أو کان المطلوب الإقرار التام و لم یأت به، أو عزم أولا ثم ترک و الأول أظهر. و فی القاموس الأجیج تلهب النار کالتأجج، و أججتها تأجیجا فتأججت.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 24 

*****

وَبَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ قَلِیلٌ ، وَبَعْضَهُمْ لَیْسَ لَهُ نُورٌ(1)؟

فَقَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : کَذلِکَ(2) خَلَقْتُهُمْ لاِءَبْلُوَهُمْ فِی کُلِّ حَالاَتِهِمْ.

قَالَ آدَمُ علیه السلام : یَا رَبِّ ، فَتَأْذَنُ لِی فِی الْکَلاَمِ؛ فَأَتَکَلَّمَ؟

قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ: تَکَلَّمْ؛ فَإِنَّ رُوحَکَ مِنْ رُوحِی ، وَطَبِیعَتَکَ(3) خِلاَفُ(4) کَیْنُونَتِی(5) .

قَالَ آدَمُ: یَا رَبِّ(6) ، فَلَوْ کُنْتَ خَلَقْتَهُمْ عَلی مِثَالٍ وَاحِدٍ ، وَقَدْرٍ وَاحِدٍ ، وَطَبِیعَةٍ وَاحِدَةٍ ، وَجِبِلَّةٍ وَاحِدَةٍ ، وَأَلْوَانٍ وَاحِدَةٍ ، وَأَعْمَارٍ وَاحِدَةٍ، وَأَرْزَاقٍ سَوَاءٍ ، لَمْ یَبْغِ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ ، وَلَمْ یَکُنْ(7) بَیْنَهُمْ تَحَاسُدٌ وَلاَ تَبَاغُضٌ ، وَلاَ اخْتِلاَفٌ فِی شَیْءٍ مِنَ الاْءَشْیَاءِ .

قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : یَا آدَمُ ، بِرُوحِی(8) نَطَقْتَ ، وَبِضَعْفِ طَبِیعَتِکَ(9) تَکَلَّفْتَ(10) مَا لاَ عِلْمَ لَکَ بِهِ ، وَأَنَا الْخَالِقُ الْعَالِمُ(11)، بِعِلْمِی خَالَفْتُ بَیْنَ خَلْقِهِمْ(12)، وَبِمَشِیئَتِی یَمْضِی(13) فِیهِمْ أَمْرِی ، وَإِلی تَدْبِیرِی وَتَقْدِیرِی(14) صَائِرُونَ ، لاَ(15) تَبْدِیلَ لِخَلْقِی ، إِنَّمَا(16) خَلَقْتُ الْجِنَّ

ص: 26

والاْءِنْسَ لِیَعْبُدُونِ(1)، وَخَلَقْتُ الْجَنَّةَ لِمَنْ أَطَاعَنِی وَعَبَدَنِی(2) مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ رُسُلِی وَلاَ أُبَالِی، وَخَلَقْتُ النَّارَ لِمَنْ کَفَرَ بِی وَعَصَانِی وَلَمْ یَتَّبِعْ رُسُلِی وَلاَ أُبَالِی ، وَخَلَقْتُکَ وَخَلَقْتُ ذُرِّیَّتَکَ مِنْ غَیْرِ فَاقَةٍ(3) بِی إِلَیْکَ وَإِلَیْهِمْ ، وَإِنَّمَا خَلَقْتُکَ وَخَلَقْتُهُمْ لاِءَبْلُوَکَ وَأَبْلُوَهُمْ أَیُّکُمْ(4) أَحْسَنُ عَمَلاً فِی دَارِ الدُّنْیَا فِی حَیَاتِکُمْ وَقَبْلَ مَمَاتِکُمْ، فَلِذلِکَ(5) خَلَقْتُ الدُّنْیَا وَالاْآخِرَةَ ، وَالْحَیَاةَ وَالْمَوْتَ ، وَالطَّاعَةَ وَالْمَعْصِیَةَ ، وَالْجَنَّةَ وَالنَّارَ ، وَکَذلِکَ(6) أَرَدْتُ فِی تَقْدِیرِی وَتَدْبِیرِی .

وَ بِعِلْمِیَ النَّافِذِ فِیهِمْ خَالَفْتُ بَیْنَ صُوَرِهِمْ وَأَجْسَامِهِمْ وَأَلْوَانِهِمْ وَأَعْمَارِهِمْ وَأَرْزَاقِهِمْ وَطَاعَتِهِمْ وَمَعْصِیَتِهِمْ(7) ، فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ الشَّقِیَّ وَالسَّعِیدَ ، وَالْبَصِیرَ وَالاْءَعْمی ، وَالْقَصِیرَ وَالطَّوِیلَ ، وَالْجَمِیلَ وَالدَّمِیمَ(8) ، وَالْعَالِمَ وَالْجَاهِلَ ، وَالْغَنِیَّ وَالْفَقِیرَ ، وَالْمُطِیعَ وَالْعَاصِیَ ، وَالصَّحِیحَ وَالسَّقِیمَ ، وَمَنْ بِهِ الزَّمَانَةُ(9) وَمَنْ لاَ عَاهَةَ بِهِ، فَیَنْظُرُ 2 /10

الصَّحِیحُ إِلَی الَّذِی(10) بِهِ الْعَاهَةُ ، فَیَحْمَدُنِی عَلی عَافِیَتِهِ(11) ، وَیَنْظُرُ الَّذِی بِهِ الْعَاهَةُ إِلَی الصَّحِیحِ ، فَیَدْعُونِی وَیَسْأَلُنِی أَنْ أُعَافِیَهُ ، وَیَصْبِرُ عَلی بَلاَئِی ، فَأُثِیبُهُ(12) جَزِیلَ عَطَائِی ، وَیَنْظُرُ الْغَنِیُّ إِلَی الْفَقِیرِ ، فَیَحْمَدُنِی وَیَشْکُرُنِی ، وَیَنْظُرُ الْفَقِیرُ إِلَی الْغَنِیِّ ، فَیَدْعُونِی وَیَسْأَلُنِی ، وَیَنْظُرُ الْمُوءْمِنُ إِلَی الْکَافِرِ ، فَیَحْمَدُنِی عَلی مَا هَدَیْتُهُ(13) ،

ص: 27

فَلِذلِکَ(1) خَلَقْتُهُمْ(2) لاِءَبْلُوَهُمْ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَفِیمَا أُعَافِیهِمْ وَفِیمَا أَبْتَلِیهِمْ وَفِیمَا أُعْطِیهِمْ وَفِیمَا أَمْنَعُهُمْ .

وَأَنَا اللّهُ الْمَلِکُ الْقَادِرُ ، وَلِی أَنْ أَمْضِیَ(3) جَمِیعَ مَا قَدَّرْتُ عَلی مَا دَبَّرْتُ ، وَلِی أَنْ أُغَیِّرَ مِنْ ذلِکَ مَا شِئْتُ إِلی مَا شِئْتُ ، وَأُقَدِّمَ مِنْ ذلِکَ مَا أَخَّرْتُ ، وَأُوءَخِّرَ مِنْ ذلِکَ مَا قَدَّمْتُ(4) ، وَأَنَا اللّهُ الْفَعَّالُ لِمَا أُرِیدُ(5) ، لاَ أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ ، وَأَنَا أَسْأَلُ خَلْقِی عَمَّا هُمْ فَاعِلُونَ».(6)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

حبیب سجستانی گوید: شنیدم امام باقر علیه السّلام فرمود: همانا خدای عز و جل چون ذریه آدم علیه السّلام را از پشتش خارج ساخت، تا از آنها برای ربوبیت خود و نبوت هر پیغمبری پیمان گیرد، نخستین کسی که در باره پیغمبری او از انبیاء پیمان گرفت، محمد بن عبد اللّٰه صلی اللّٰه علیه و آله بود، سپس خدای عز و جل بآدم علیه السلام فرمود: بنگر تا چه می بینی؟ آدم علیه السلام بذریه خود که چون موران بودند نگریست، دید آسمان را پرکرده اند. عرضکرد: پروردگارا! چه ذریه زیادی دارم؟! اینها را برای چه خلق فرمودی؟ و از پیمان گرفتنشان چه منظور داری؟ خدای عز و جل فرمود: تا مرا عبادت کنند و چیزی را شریک من نسازند و بپیغمبرانم ایمان آوردند و از آنها پیروی کنند. آدم علیه السّلام عرضکرد: پروردگارا! چرا بعضی از اینها را بزرگتر از بعضی دیگر می بینم؟ و چرا برخی نور زیادی دارند و برخی نور کم، و برخی بی نورند؟. خدای عز و جل فرمود: ایشان را این گونه آفریدم تا در تمام حالات امتحانشان کنم. آدم علیه السّلام عرضکرد: پروردگارا! بمن اجازه میدهی سخن گویم؟ خدای عز و جل فرمود: سخن گوی که روح تو از روح من است (یعنی از روحی است که من آفریده ام و بخود نسبت داده ام) و طبیعتت بر خلاف هستی من است (یعنی خلقت جسمانی و بد نیت با عوارض و طبایعش بر خلاف عالم مجرداتست). آدم عرضکرد: ای کاش همه آنها را یکسان و یک اندازه می آفریدی که دارای یک طبیعت و یک خلقت میبودند، و رنگها و عمرهایشان یک نواخت میبود، و از لحاظ ارزاق برابر میبودند، تا برخی بر برخی دیگر ستم نمیکردند و هیچ گونه حسد و کینه و اختلاف در میانشان پیدا نمیشد. خدای عز و جل فرمود: ای آدم بوسیله روح من سخن گفتی و بسستی طبیعتت خود را بزحمت انداختی نسبت بچیزی که در آن علم نداری (یعنی اصل نیروی نطق و بیانت بوسیله روحیست که من بتو دادم و آن خیر است و صلاح، ولی مضمون سخنت که عقیده بتساوی ذریه و نسلت میباشد، مقتضای اوهام و خیالاتی ست که از قوای جسمانیت سرچشمه میگیرد، از این رو بر خلاف حکمت و صلاحست) من خالق دانا هستم، از روی دانائیم خلقت آنها را مخالف یک دیگر ساختم، و فرمانم در میان آنها بسبب مشیتم جاری شود، و بسوی تدبیر و تقدیر من میگرایند، خلقت من دگرگونی نپذیرد، همانا من جن و انس را آفریدم تا عبادتم کنند و بهشت را آفریدم برای کسی که اطاعت و عبادتم کند، و از پیغمبرانم پیروی نماید و باک ندارم، و دوزخ را آفریدم برای کسی که بمن کافر شود و نافرمانیم کند و از پیغمبرانم متابعت نکند و باک ندارم، و ترا و ذریه ات را آفریدم. بدون اینکه احتیاجی بشما داشته باشم بلکه ترا و آنها را آفریدم تا آزمایشتان کنم که کدامین شما در زندگی و پیش از مردنتان نیکو کردارتر هستید. از این جهت دنیا و آخرت و زندگی و مرگ و اطاعت و معصیت و بهشت و دوزخ را آفریدم و در تقدیر و تدبیر خود این گونه اراده کردم، بعلم نافذی که نسبت بآنها دارم میان صورتها و پیکرها و رنگها و عمرها و روزیها و اطاعت و معصیتشان تفاوت و اختلاف انداختم، آنها را بشقی و سعید، بینا و کور، کوتاه و بلند، با جمال و پست، دانا و نادان، توانگر و مستمند، فرمانبر و نافرمان، سالم و بیمار، زمین گیر و بی آفت تقسیم نمودم تا (هر کس را بقدر استعدادش تکلیف کنم و بقدر اطاعتش پاداش دهم و دسته ئی مشاغل سخت و مشکل را عهده دار شوند و نوع انسان باقی ماند و تا) سالم بنا تندرست بنگرد و مرا بسبب عافیتش شکر گزارد و ناتندرست بسالم بنگرد و دعا کند و از من بخواهد تا او را عافیت بخشم، و بر بلاء من صبر کند تا از عطاء جزیل خود باو ثواب دهم، و توانگر بفقیر بنگرد و سپاس و شکر من بجا آورد، و فقیر بتوانگر بنگرد و دعا کند و از من بخواهد، و مؤمن بکافر بنگرد و برای آنکه هدایتش کرده ام سپاسگزاری من کند. از این جهت آنها را آفریدم تا در خوشی و ناخوشی و عافیت و گرفتاری و عطاء و منعم آنها را آزمایش کنم، منم خداوند مالک توانا. من حق دارم همه آنچه را مقدر کرده ام، طبق تدبیرم مجری سازم، و حق دارم آنچه را خواهم بنحوی که خواهم، تغییر دهم و بعضی از آنچه را مؤخر داشته ام مقدم دارم و برخی را که مقدم داشته مؤخر کنم، منم خدائی که هر چه اراده کنم انجام دهم و از آنچه کنم بازخواست نشوم، و من مخلوقم را از آنچه کنند بازخواست نمایم (زیرا خدای سبحانه و تعالی از لحاظ ذات و صفات کامل و نسبت بهر چه خواهد و کند عادل و عالمست و مصالح نهانی و دقیقی را که عقول مخلوقش بآن نرسد، میداند و ملاحظه میکند، از این رو بازخواست و حساب کشیدن از او معنی ندارد، ولی مخلوق هر که باشد، در کردار و رفتارش خوب و بد و زشت و زیبا یافت می شود پس باید مورد بازخواست و حساب کشی قرار گیرد).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 15 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از حبیب سجستانی گوید:شنیدم از امام باقر(علیه السّلام) می فرمود:به راستی چون خدا عز و جل نژاد آدم را از پشتش بر آورد تا از آنها پیمان گیرد به پروردگاری خود و نبوت هر پیغمبر،اول کس که به نبوت او پیمان گرفت از آنان،محمد بن عبد الله بود، سپس خدا عز و جل به آدم فرمود:بنگر چه می بینی؟فرمود:آدم به نژاد خود نگاه کرد که مورچه وار فضای آسمان را پُر کردند،آدمگفت:پروردگارا،وه چه بسیار است نژاد من،برای کار بزرگی آنها را آفریدی؟تو از آنها چه می خواهی که پیمان ازشان می ستانی؟خدا فرمود:برای آنکه مرا بپرستند و چیزی را شریک من ندانند و به رسولانم بگروند و از آنها پیروی کنند،آدم گفت:پروردگارا پس مرا چه شده که برخی ذره ها را بزرگتر از برخی بینم و برخی روشنی بسیار دارند و برخی روشنی اندک و برخی هیچ روشنی ندارند؟ خدا عز و جل فرمود:چنین آنها را آفریدم تا آزمایش نمایم در هر حالی،آدم عرض کرد:پروردگارا به من اجازۀ سخن می دهی تا سخنی گویم؟خدا عز و جل فرمود:سخن بگو که جانت از من است و طبیعتت بر خلاف هستی من است،آدم گفت:پروردگارا کاش همه را یکسان آفریده بودی با یک نمونه و یک اندازه و یک طبع و یک خو و یک رنگ و با عمرهای برابر و روزیهای برابر تا بر یک دیگر ستم نکنند و بر یک دیگر حسد نبرند و دشمنی با هم نکنند و در هیچ چیزی اختلاف نکنند،خدا عز و جل فرمود:ای آدم،به نیروی روح من گویا شدی و به سستی طبع خود آنچه را ندانی به زبان آوردی،منم آفریدگار جهان به دانش خود آفرینش آنان را مختلف ساختم و به خواست خودم امرم را در آنان اجراء کنم و به تدبیر و تقدیر من بگردند،در آفرینشم تبدیلی نیست،همانا جن و انس را آفریدم تا مرا بپرستند و بهشت را برای کسانی آفریدم که مرا اطاعت کنند و بپرستند و پیروی از رسولانم کنند-و باکی ندارم- دوزخ را آفریدم برای هر که به من کافر شود و نافرمانی من کند و پیروی از رسولانم نکند و باکی ندارم،تو را آفریدم و نژادت را آفریدم بی نیازی به تو و فرزندانت و همانا تو را و آنها را آفریدم تا تو را بیازمایم و آنان را بیازمایم که کدام در دار دنیا کردار بهتریدارید در زندگی و پیش از مردن خود،برای این آفریدم دنیا و آخرت،و زندگی و مرگ،و طاعت و گناه را و بهشت و دوزخ را و همچنین اراده کردم در تقدیر و تدبیر خودم و به دانش نافذم در بارۀ آنها میان صورت و جسم و رنگ و عمر و رزق و طاعت و معصیت آنان اختلاف انداختم و از آنها شقی و سعید و بینا و کور و کوتاه و بلند و زیبا و زشت و دانا و نادان و توانگر و درویش و مطیع و عاصی و تندرست و بیمار و زمین گیر و بی عیب مقرر ساختم تا تندرست به معیوب بنگرد و مرا حمد کند بر عافیت خود،و معیوب به تندرست نگاه کند و به درگاهم دعا کند و از من خواهش کند که او را عافیت بخشم و به بلایم صبر کند تا عطای شایان ثوابم را به او دهم،و توانگر به درویش بنگرد و مرا سپاس گزارد و شکر کند،و درویش به توانگر نگاه کند و به درگاهم دعا کند و از من خواهش کند،و مؤمن به کافر نگرد و مرا سپاس گزارد که او را رهنمودم؛برای این آنها را آفریدم که در خوشی و ناخوشی آنها را بیازمایم،و هم در آنچه آنان را عافیت دهم و هم در آنچه گرفتار سازم و در آنچه به آنها بدهم و در آنچه از آنها دریغ دارم،و منم خدای ملک توانا و حق من است که هر چه مقدر کردم طبق تدبیر خودم اجراء کنم و حق من است که هر چه را از آن خواهم چنانچه خواهم تغییر دهم،هر چه از آن خواهم پیش دارم و هر چه را خواهم پس اندازم،و منم خدای فعّال ما یشاء،از آنچه کنم باز پرسی ندارم، و خلق خود را از هر چه کنند بازپرسی کنم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 35 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-حبیب سجستانی،گوید:شنیدم امام باقر علیه السّلام می فرمود:براستی چون خدای عز و جل نژاد آدم را از پشتش خارج ساخت تا از آنها به پروردگاری خود و نبوت هر پیامبر پیمان بگیرد اولین کسی که به نبوت او پیمان گرفت،محمد بن عبد اللّه بود،سپس خدای عز و جل به آدم فرمود: بنگر چه می بینی؟فرمود:آدم بذریه خود نگاه کرد که مورچه وار فضای آسمان را پر کرده اند،آدم گفت:پروردگارا،نژاد من چقدر زیاد است، برای کار بزرگی آنها را آفریدی؟تو از آنها چه می خواهی که از آنها پیمان می ستانی؟خدا فرمود:برای آنکه مرا بپرستند و چیزی را شریک من قرار ندهند و به رسولانم بگروند و از آنها پیروی کنند،آدم گفت: پروردگارا چه شده است که بعضی از آنها را،بزرگ تر از دیگری می بینم؟چرا بعضیها پرنور و بعضیها کم نور و بعضی ها بی نوراند؟ خدای عز و جل فرمود:چنین آنها را آفریدم تا آنها را آزمایش نمایم، آدم عرض کرد:پروردگارا به من اجازه سخن می دهی تا سخنی گویم؟ خدای عز و جل فرمود:سخن بگو که روحت از روح من است(زیرا آن روح را من آفریدم)و طبیعتت برخلاف هستی من است،آدم گفت: پروردگارا کاش همه را یکسان آفریده بودی با یک نمونه و یک اندازه و یک طبع و یک خو و یک رنگ و با عمرهای برابر و روزی های برابر تا بر یکدیگر ستم نکنند و بر یکدیگر حسد نبرند و دشمنی با هم نکنند و در هیچ چیزی اختلاف نورزند،خدای عز و جل فرمود:ای آدم،به نیروی روح من گویا شدی و به سستی طبع خود آنچه را که علم نداری بر زبان آوردی،منم آفریدگار جهان به دانش خود آفرینش آنان را مختلف ساختم و به خواست خودم فرمانم را در آنان اجرا کنم و به تدبیر و تقدیر من بگردند،در آفرینشم تبدیلی نیست،همانا جن و انس را آفریدم تا مرا بپرستند و بهشت را برای کسانی آفریدم که مرا اطاعت کنند و بپرستند و پیروی از رسولانم کنند-و باکی ندارم دوزخ را آفریدم برای هرکس که به من کافر شود و نافرمانی کند و پیروی از رسولانم ننماید و باکی ندارم که تو را و نژادت را آفریدم درحالی که نیازی به تو و فرزندانت را نداشتم همانا تو و آنها را آفریدم تا تو و آنان را بیازمایم که کدام یک از شما در زندگی و پیش از مردن خود،کردار بهتری دارید. دنیا و آخرت،و زندگی و مرگ،و طاعت و گناه را و بهشت و دوزخ را آفریدم و همچنین اراده کردم در تقدیر و تدبیر خودم و به دانش نافذم دربارۀ آنها میان صورت و جسم و رنگ و عمر و رزق و طاعت و معصیت آنان اختلاف انداختم و از آنها شقی و سعید و بینا و کور و کوتاه و بلند و زیبا و زشت و دانا و نادان و توانگر و درویش و مطیع و عاصی و تندرست و بیمار و زمین گیر و بی عیب قرار دادم تا تندرست به بیمار بنگرد و بر سلامتی خود مرا حمد گوید و بیمار به تندرست نگاه کند و به درگاهم دعا کند و از من بخواهد که او را سلامتی بخشم و به بلایم صبر کند تا عطای شایان ثوابم را به او دهم،و توانگر به درویش بنگرد و مرا سپاس گوید و شکر کند،و درویش به توانگر نگاه کند و به درگاهم دعا کند و از من خواهش کند،و مؤمن به کافر بنگرد و مرا سپاس گوید که او را رهنمائی نمودم؛برای اینکه آنها را آفریدم که در خوشی و ناخوشی آنها را بیازمایم،و هم در آنچه آنان را سلامتی دهم و هم در آنچه گرفتار سازم و در آنچه به آنها بدهم و در آنچه از آنها دریغ دارم،و منم خدای ملک توانا و حق من است که هرچه مقدر کردم طبق تدبیر خودم اجراء کنم و حق من است که هرچه را از آن خواهم تغییر دهم،هرچه از آن خواهم جلو ببرم و هرچه را خواهم به تأخیر اندازم،و منم خدای فعّال مایشاء،از آنچه کنم بازپرسی ندارم،و خلق خود را از هرچه کنند بازپرسی کنم.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 21 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن. قوله: فکان و ثم قال ، و فنظر ، الکل معطوف علی أخرج، و قوله: قال آدم ، جواب لما، و لأمر ما أی لأمر عظیم قوله: یعبدوننی، أی أرید منهم أن یعبدوننی، و قوله: لا یشرکون بی شیئا ، حال أو استئناف بیانی قوله: و کذلک خلقتهم، فی بعض النسخ لذلک أی لأجل الاختلاف، کما قال سبحانه:

وَ لاٰ یَزٰالُونَ مُخْتَلِفِینَ `إِلاّٰ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذٰلِکَ خَلَقَهُمْ

علی بعض التفاسیر، أو لأن یعبدونی و لا یشرکوا بی شیئا.

مِنْ رُوحِی

*

أی من روح اصطفیته و اخترته، أو من عالم المجردات بناء علی تجرد النفس، و قیل: الروح الأول النفس، و الثانی جبرئیل، و لا یخفی ما فیه و طبیعتک أی خلقتک الجسمانیة البدنیة أو صفاتها التابعة لها خلاف کینونتی أی وجودی فإنها من عالم المادیات، و لا تناسب عالم المجردات أو الخطأ و الوهم ناش منها، و قیل: الکینونة هنا مصدر کان الناقصة و الإضافة أیضا للتشریف، أی صفاتک البدنیة مخالفة للآداب المرضیة لی - ککونک صابرا و قانعا و راضیا بقضائه تعالی، و الجبلة بکسر الجیم و الباء و تشدید اللام: الخلقة، و قوله: و بضعف طبیعتک تکلفت ما لا علم لک به، فی بعض النسخ و بضعف قوتک تکلمت، و الحاصل أن حکمک بأنهم إذا کانوا علی صفات واحدة کان أقرب إلی الحکمة و الصواب إنما نشأ من الأوهام التابعة للقوی البدنیة فإنهم لو کانوا کذلک لم یتیسر التکلیف المعرض لهم لأرفع الدرجات، و لم تبق نظام النوع، و لم یرتکبوا الصناعات الشاقة التی بها بقاء نوعهم إلی غیر ذلک من الحکم و المصالح. بعلمی خالفت بین خلقهم إذ علمت أن فی مخالفة خلقتهم صلاحهم و بقاء نوعهم و بمشیتی أی إرادتی التابعة لحکمتی یمضی فیهم أمری أی الأمر التکوینی أو التکلیفی أو الأعم لا تبدیل لخلقی أی لتقدیری، أو لما قررت فیهم من القابلیات و الاستعدادات، و قیل: أی من حسنت أحواله فی ذلک الوقت حسنت أحواله فی الدنیا، و من حسنت أحواله فی الدنیا حسنت أحواله فی الآخرة، و من قبحت أحواله فی ذلک الوقت قبحت أحواله فی الموطنین الآخرین لا یتبدل هؤلاء إلی هؤلاء و لا هؤلاء إلی هؤلاء. أقول: و سیأتی الکلام فی تفسیر قوله تعالی:

لاٰ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اَللّٰهِ

و کان هذا إشارة إلیه إنما خلقت الجن و الإنس لیعبدون إشارة إلی قوله تعالی:

وَ مٰا خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ

و أورد علی ظاهر الآیة أن بعض الجن و الإنس لا یعبدون أصلا إما لکفر أو جنون أو موت قبل البلوغ أو نحو ذلک، و عدم ترتب العلة الغائیة علی فعل الحکیم ممتنع، و أجیب بوجوه أربعة: الأول: أنه أراد سبحانه بالجن و الإنس الذین بلغوا حد التکلیف قبل الممات و التعلیل المفهوم من اللام أعم من العلة الغائیة، کما روی الصدوق فی التوحید عن أبی الحسن الأول علیه السلام أنه قال معنی قول النبی صلی الله علیه و آله: اعملوا فکل میسر لما خلق له، أن الله عز و جل خلق الجن و الإنس لیعبدوه و لم یخلقهم لیعصوه، و ذلک قوله عز و جل:

وَ مٰا خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ

فیسر کلاما لما خلق له، فالویل لمن استحب العمی علی الهدی. الثانی: أنه إن سلمنا أن المراد بالجن و الإنس ما هو أعم من المکلفین و أن اللام للعلة الغائیة، لا نسلم العموم فی ضمیر الجمع فی قوله: لیعبدون، إذ لعل المراد عبادة بعض الجن و الإنس. الثالث: إن سلمنا عموم ضمیر یعبدون أیضا فلا نسلم رجوع الضمیر إلی الجن و الإنس إذ یمکن عوده إلی المؤمنین المذکورین قبل هذه الآیة فی قوله تعالی:

وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ اَلذِّکْریٰ تَنْفَعُ اَلْمُؤْمِنِینَ

فتدل علی أن خلق غیر المؤمنین لأجل المؤمنین کما یومئ إلیه قوله علیه السلام فی هذا الخبر: و ینظر المؤمن إلی الکافر فیحمدونی و لذلک خلقتهم إلخ . الرابع: لو سلمنا جمیع ذلک نقول: ترتب الغایة علی فعل الحکیم و وجوبه إنما هو فیما هو غایة بالذات، و الغایة بالذات هنا إنما هی التکلیف بالعبادة، و العبادة غایة بالعرض، و التکلیف شامل لجمیع أفراد الجن و الإنس للروایات الدالة علی أن الأطفال و المجانین یکلفون فی القیامة کما سیأتی فی کتاب الجنائز . قوله: و قبل مماتکم ، کان تخصیص قبل الممات بالذکر و إن کان داخلا فی الحیاة للتنبیه علی أن المدار علی العاقبة فی السعادة و الشقاوة، لأبلوک و أبلوهم أی لأعاملک و إیاهم معاملة المختبر

أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً

مفعول ثان للبلوی بتضمین معنی العلم. قوله: و الطاعة و المعصیة إسناد خلقهما إلیه سبحانه إسناد إلی العلة البعیدة، أو المراد به جعل المعصیة معصیة، و الطاعة طاعة، أو المراد بالخلق التقدیر علی عموم المجاز أو الاشتراک، و ظاهره أن الجنة و النار مخلوقتان کما هو مذهب أکثر الإمامیة بل کلهم، و أکثر العامة، و ذهب جماعة من المعتزلة إلی أنهما غیر مخلوقتین الآن، و ستخلقان. و بعلمی النافذ فیهم أی المتعلق بکنه ذواتهم و صفاتهم و أعمالهم، کأنه نفذ فی أعماقهم أو الجاری أثره فیهم فجعلت منهم الشقی و السعید أی من کنت أعلم عند خلقه أنه یصیر شقیا، أو المادة القابلة للشقاوة و إن لم یکن مجبورا علیها، و کذا السعید و البصیر أی بصرا أو بصیرة، و کذا الأعمی و الذمیم فی أکثر النسخ بالذال المعجمة، أی المذموم الخلقة، فی القاموس: ذمه ذما و مذمة فهو مذموم و ذمیم و بئر ذمیم و ذمیمة قلیلة الماء، غزیرة ضد، و به ذمیمة أی زمانة تمنعه الخروج، و کأمیر بثر یعلو الوجوه من حر أو جرب، و فی بعض النسخ بالدال المهملة، فی القاموس: و الدمة بالکسر الرجل القصیر الحقیر، و أدم أقبح أو ولد له ولد قبیح دمیم، و قال : الزمانة العاهة و قوله: لأبلوهم بدل لقوله لذلک خلقتهم. قوله: و لی أن أغیر إشارة إلی أن الطینات المختلفة و الخلق منها، و تقدیر الأمور المذکورة فیهم لیس مما ینفی اختیار الخیر و الشر أو من الأمور الحتمیة التی لا تقبل البداء لا أسأل عما أفعل إنما لا یسأل لأنه سبحانه الکامل بالذات العادل فی کل ما أراد، العالم بالحکم و المصالح الخفیة التی لا تصل إلیها عقول الخلق، بخلاف غیره فإنهم مسئولون عن أعمالهم و أحوالهم لأن فیها الحسن و القبیح و الإیمان و الکفر، لا بالمعنی التی تذهب إلیه الأشاعرة أنه یجوز أن یدخل الأنبیاء علیه السلام النار و الکفار الجنة، و لا یجب علیه شیء، و قیل: إن هذا إشارة إلی عدم الوجوب السابق و جواز تخلف المعلول عن العلة التامة کما اختاره هذا القائل. و قال بعض أرباب التأویل فی شرح هذا الخبر: إنما ملأوا السماء لأن الملکوت إنما هو فی باطن السماء و قد ملأها، و کانوا یومئذ ملکوتین، و السر فی تفاوت الخلائق فی الخیرات و الشرور و اختلافهم فی السعادة و الشقاوة و اختلاف استعداداتهم و تنوع حقائقهم لتباین المواد السفلیة فی اللطافة و الکثافة و اختلاف أمزجتهم فی القرب و البعد من الاعتدال الحقیقی و اختلاف الأرواح التی بإزائها فی الصفاء و الکدورة و القوة و الضعف و ترتب درجاتهم فی القرب من الله سبحانه و البعد عنه کما أشیر إلیه فی الحدیث: الناس معادن کمعادن الذهب و الفضة خیارهم فی الجاهلیة خیارهم فی الإسلام. و أما سر هذا السر أعنی سر اختلاف الاستعدادات و تنوع الحقائق فهو تقابل صفات الله سبحانه و أسمائه الحسنی التی هی من أوصاف الکمال و نعوت الجلال، و ضرورة تباین مظاهرها التی بها یظهر أثر تلک الأسماء، فکل من الأسماء یوجب تعلق إرادته سبحانه و قدرته إلی إیجاد مخلوق یدل علیه من حیث اتصافه بتلک الصفة فلا بد من إیجاد المخلوقات کلها علی اختلافها و تباین أنواعها لتکون مظاهر لأسمائه الحسنی جمیعا، و مجالی لصفاته العلیا قاطبة، کما أشیر إلی لمعة منه فی هذا الحدیث، انتهی. و أقول: هذه الکلمات مبنیة علی خرافات الصوفیة و إنما نورد أمثالها لتطلع علی مسالک القوم فی ذلک و آرائهم.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 29 

*****

فَقَالَ(1): «أَ لَمْ تَرَ إِلی ظِلِّکَ(2) فِی الشَّمْسِ شَیْئاً(3) وَلَیْسَ بِشَیْءٍ».

«ثُمَّ بَعَثَ(4) مِنْهُمُ(5) النَّبِیِّینَ ، فَدَعَوْهُمْ(6) إِلَی الاْءِقْرَارِ بِاللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، وَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللّهُ»(7) ثُمَّ دَعَوْهُمْ(8) إِلَی الاْءِقْرَارِ بِالنَّبِیِّینَ فَأَقَرَّ بَعْضُهُمْ ، وَأَنْکَرَ بَعْضٌ(9) ، ثُمَّ دَعَوْهُمْ(10) إِلی وَلاَیَتِنَا ، فَأَقَرَّ بِهَا وَاللّهِ مَنْ أَحَبَّ ، وَأَنْکَرَهَا مَنْ أَبْغَضَ ، وَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ : «فَما(11) کانُوا لِیُوءْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ»(12)».

ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «کَانَ التَّکْذِیبُ ثَمَّ».(13)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام باقر علیه السّلام فرمود: همانا خدای عز و جل مخلوق را آفرید و هر که را دوست داشت، از آنچه دوست داشت آفرید، و آنچه را دوست داشت این بود که: از طینت بهشتی آفرید و هر که را دشمن داشت از آنچه نزدش مبغوض بود آفرید، و آنچه نزدش مبغوض بود، این بود که خلقتش را از طینت دوزخی ساخت، سپس آنها را در ظلال برانگیخت. راوی گوید: عرضکرد ظلال چیست؟ فرمود: مگر سایه خود را در پرتو خورشید نمی بینی که چیزی هست و چیزی نیست (نظر باینکه سیاهی روی زمین است چیزی هست، و نظر باینکه ماده و ذاتیت ندارد چیزی نیست و مقصود عالم أرواح یا عالم مثالست) سپس از میان آنها پیغمبران را برانگیخت و ایشان را باقرار بخدای عز و جل دعوت کرد. اینست معنی قول خدای عز و جل:«اگر از آنها بپرسی چه کسی خلقشان کرده خواهند گفت خدا،87 سوره 43» سپس آنها را باقرار بپیغمبران دعوت کرد، بعضی اقرار کردند و برخی انکار ورزیدند. آنگاه بولایت ما دعوتشان فرمود، بخدا هر که را که خدا دوست داشت بآن اقرار کرد و هر که را دشمن داشت انکار ورزید. و همین است معنی قول خدای تعالی:«آنها بآنچه قبلا تکذیب کرده بودند، ایمان نخواهند آورد،101 سوره 7-» سپس امام باقر علیه السّلام فرمود: تکذیب در آنجا واقع شد (یعنی کسانی که اکنون تکذیب ولایت میکنند، ابتدا در عالم أرواح و مثال تکذیب کرده اند).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 16 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-از امام باقر(علیه السّلام)فرمود:به راستی خدا عز و جل خلق را آفرید و هر که را دوست داشت از آن آفرید که دوست داشت،و آنچه را دوست داشت این بود که او را از سرشت بهشت آفرید و هر چه را دشمن داشت از آنچه آفرید که بد داشت و آنچه را که بد داشت این بود که او را از سرشت دوزخ آفرید،سپس آنها را به سایه ای فرستاد،من گفتم:سایه چیست؟در پاسخ فرمود:تو سایۀ خود را در برابر خورشید نمی بینی که چیزی است و در حقیقت چیزی نیست؟سپس پیغمبران را از میان آنها برانگیخت و آنان را به اقرار به خدا عز و جل دعوت کرد و این است تفسیر قول خدا عز و جل(87 سوره زخرف):«و اگر از آنها بپرسی،چه کسی شما را آفریده،گویند خدا»سپس مردم را دعوت کرد تا اقرار کنند به پیمبران و برخی اقرار کردند و برخی انکار نمودند،سپس آنان را به ولایت ما دعوت کرد،به خدا هر که را دوست داشت اقرار کرد و هر که را دشمن داشت انکار کرد و این است تفسیر قول خدا(101 سوره اعراف):«نبودند که ایمان آورند بدان چه پیش از آن انکار کرده بودند». سپس امام باقر(علیه السّلام)فرمود:تکذیب از آنجا است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 35 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-از امام باقر علیه السّلام فرمود:براستی خدای عزّ و جل مخلوقات را آفرید و هرکس را دوست داشت از آن چیزی که دوست داشت بیافرید،و آنچه را دوست داشت این بود که او را از سرشت بهشت آفرید و هرچه را دشمن داشت از آنچه که بد داشت بیافرید و آنچه را که بد داشت این بود که از سرشت دوزخ آفرید،سپس آنها را به سایه ای فرستاد،من گفتم:سایه چیست؟،در پاسخ فرمود:تو سایه خود را در برابر خورشید نمی بینی که چیزی است و در حقیقت چیزی نیست؟.سپس پیامبران را از میان آنها برانگیخت و آنان را به اقرار به خدای عز و جل دعوت کرد و این است تفسیر قول خدای عز و جل:«و اگر از آنها بپرسید،چه کسی شما را آفریده گویند:خدا(زخرف/87).

سپس مردم را دعوت کرد تا به پیامبران اقرار کنند و برخی اقرار کردند و برخی انکار نمودند،سپس آنان را به ولایت ما دعوت کرد،به خدا هرکس را دوست داشت اقرار کرد و هرکس را دشمن داشت انکار کرد و این است تفسیر قول خداوند:«آنها به آنچه که قبلا تکذیب کرده بودند ایمان نخواهند آورد(اعراف/101)»سپس امام باقر علیه السّلام فرمود:در آنجا انجام گرفت(یعنی کسانی که امروز ولایت را تکذیب می کنند ابتدا در عالم مثال تکذیب کرده بودند.)

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 23 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف، و قد مضی هذا الخبر بأدنی تغییر فی المتن و السند فی باب فیه نتف و جوامع من الروایة فی الولایة، و قد شرحناه هناک، و قیل: ما فی قوله: ما أحب و ما أبغض مصدریة و قد مضی تأویله بالعلم أو باختلاف الاستعدادات، و المراد بالظل إما عالم الأرواح أو عالم المثال، فعلی الأول شبه الروح المجرد علی القول به أو الجسم اللطیف بالظل للطافته و عدم کثافته، أو لکونه تابعا لعالم الأجساد الأصلیة، و علی الثانی ظاهر، و قوله: شیئا بتقدیر تحسبه أو الرؤیة بمعنی العلم لکن ینافیه تعدیتها بإلی، و الأظهر شیء کما کان فیما مضی. و قیل: أراد بقوله و لیس بشیء أن الحیاة و التکلیف فی ذلک الوقت لا یصیران سببا للثواب و العقاب کأفعال النائم و لا یبقی، بل مثال و حکایة عن الحیاة و التکلیف فی الأبدان و لذا یسمی الوجود الذهنی بالوجود الظلی، لعدم کونه منشأ للآثار و مبدءا للأحکام، و قیل: یمکن أن یراد به عالم الذر المبائن لعالم الأجسام الکثیفة و هو یحکی عن هذا العالم و یشبهه و لیس منه فهو ظل بالنسبة إلیه، أو عالم الأرواح کما قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی بعض خطبه: ألا إن الذریة أفنان أنا شجرتها، و دوحة أنا ساقتها، و إنی من أحمد بمنزلة الضوء، من الضوء، کما إظلالا تحت العرش قبل البشر و قبل خلق الطینة التی کان منها البشر أشباحا حالیة لا أجساما نامیة.

لَیَقُولُنَّ اَللّٰهُ

أی خلقنا الله أو الله خلقنا علی اختلاف فی تقدیم المحذوف و تأخیره، و المشهور الأول، و الغرض أن اضطرارهم إلی هذا الجواب بمقتضی العهد و المیثاق، قوله

فَمٰا کٰانُوا لِیُؤْمِنُوا

، الآیة فی سورة الأعراف هکذا:

تِلْکَ اَلْقُریٰ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبٰائِهٰا وَ لَقَدْ جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ فَمٰا کٰانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمٰا کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ کَذٰلِکَ یَطْبَعُ اَللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِ اَلْکٰافِرِینَ

و قال البیضاوی: فما کانوا لیؤمنوا عند مجیئهم بالمعجزات،

بِمٰا کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ

، أی بما کذبوه من قبل الرسل بل کانوا مستمرین علی التکذیب، أو فما کانوا لیؤمنوا مدة عمرهم بما کذبوا به أولا حین جاءتهم الرسل و لم یؤثر قط فیهم دعوتهم المتطاولة و الآیات المتتابعة، و اللام لتأکید النفی و الدلالة علی أنهم ما صلحوا للإیمان لمنافاته لحالهم فی التصمیم علی الکفر و الطبع علی قلوبهم.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 31 

*****

صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ :

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (1): «أَنَّ بَعْضَ قُرَیْشٍ قَالَ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : بِأَیِّ شَیْءٍ سَبَقْتَ الاْءَنْبِیَاءَ(2) وَأَنْتَ بُعِثْتَ آخِرَهُمْ وَخَاتَمَهُمْ؟

فَقَالَ(3): إِنِّی کُنْتُ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَبِّی ، وَأَوَّلَ مَنْ أَجَابَ حَیْثُ(4) أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ(5) النَّبِیِّینَ ، «وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ»(6) فَکُنْتُ أَنَا أَوَّلَ نَبِیٍّ (7)قَالَ: بَلی ، فَسَبَقْتُهُمْ بِالاْءِقْرَارِ(8) بِاللّهِ(9) عَزَّ وَجَلَّ».(10)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: بعضی از مردم قریش برسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله عرضکردند: بچه سبب (رتبه و مقامت) از پیغمبران دیگر پیش افتاد در صورتی که در آخر و پایان آنها مبعوث گشتی؟ فرمود: من نخستین کسی بودم که بپروردگارم ایمان آوردم و نخستین کسی بودم که پاسخ گفتم، زمانی که خدا از پیغمبران پیمان گرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ در آنجا من نخستین پیغمبری بودم که گفتم: چرا، پس من در اقرار بخدای عز و جل بر آنها پیشی گرفتم (از این رو در مقام و رتبه از آنها پیش افتادم).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 16 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از امام صادق(علیه السّلام)فرمود:یکی از قریش به رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)گفت:به کدام چیز تو بر پیغمبران پیشی جستی،با اینکه در پایان آنها مبعوث شدی و خاتم آنهائی؟در پاسخ فرمود:من نخست کس بودم که به پروردگارم ایمان آوردم و نخستین کس بودم که پاسخ گفتم،آنگاه که خدا پیمان از پیغمبران ستد و آنها را بر خودش گواه گرفت که:«آیا نیستم من پروردگار شما؟»پس من نخست پیغمبر بودم که گفتم:بلی،و در اقرار به خدا عز و جل بر آنها پیش دستی کردم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 37 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امام صادق علیه السّلام فرمود:یکی از قریش به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گفت:به کدام چیز تو بر پیامبران پیشی گرفتی و در رتبه و مقام جلو افتادی،در صورتی که در آخر و انتهای آنها مبعوث شدی؟در پاسخ فرمود:من نخستین کسی بودم که پاسخ گفتم،آنگاه که خدا از پیامبران پیمان گرفت و آنها را بر خودش گواه ساخت که:«آیا من پروردگار شما نیستم؟»پس من نخستین پیامبری بودم که گفتم:بلی،و در اقرار به خدای عز و جل بر آنها پیش دستی کردم.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 25 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف و قد مر فی باب مولد النبی صلی الله علیه و آله. قوله: سبقت الأنبیاء، أی رتبة و فضلا و آخرهم منصوب بالظرفیة و خاتمهم مرفوع بالعطف علی بعثت، و علی طریقة أصحاب التأویل یمکن أن یراد بسبقه صلی الله علیه و آله إلی الإقرار کونه أکثر قابلیة و استعدادا لقبول الحق و إدراک المعارف الربانیة، و قوله صلی الله علیه و آله حیث أخذ الله ، یمکن تعلقه بالجملتین معا و بالأخیرة فقط، کما هو الظاهر، فعلی الأخیر یمکن أن یکون سبق الإیمان إشارة إلی سبق خلق روحه علی خلق سائر الأرواح و قد آمن عند وجوده، فزمان إیمانه و إقراره أکثر من زمان إیمان الجمیع، و یمکن أن یکون المراد الإیمان فی عالم الأجساد أی عند تعلق الروح بالبدن کان معرفتی و إیمانی قبل سائر الأنبیاء فإنه صلی الله علیه و آله کان متکلما بالتوحید فی بطن أمه و هو بعید، و قیل فی علة تأخیره صلی الله علیه و آله فی الوجود البدنی و البعثة وجوه: منها تعظیمه لأن سائر الأنبیاء مقدمة له مخبرة بوجوده و بعثته کالمقدمة للسلطان، و منها: تکمیله للأدیان السابقة کما قال: بعثت لأتمم مکارم الأخلاق، و منها: تعظیم دینه من جهة نسخه للشرائع السابقة و عدم نسخ شرع آخر، و منها: أن یکون شاهدا لتبلیغ جمیع الأنبیاء، و أیضا مقتضی الترتیب الترقی من الأدنی إلی الأعلی، و لو جیء بالأدون بعد الأفضل لا تظهر رتبتهما و فضلهما کما لا یخفی.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 32 

*****

السَّمْتِ(1)؟

قَالَ: «لاَ تَقُلْ حَسَنَ السَّمْتِ؛ فَإِنَّ(2) السَّمْتَ سَمْتُ الطَّرِیقِ، وَلکِنْ قُلْ: حَسَنَ السِّیمَاءِ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ یَقُولُ: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ»(3)».

قَالَ: قُلْتُ: فَأَرَاهُ حَسَنَ السِّیمَاءِ، وَ(4) لَهُ وَقَارٌ، فَأَغْتَمُّ لِذلِکَ؟

قَالَ(5): «لاَ تَغْتَمَّ لِمَا رَأَیْتَ(6) مِنْ نَزَقِ أَصْحَابِکَ ، وَلِمَا رَأَیْتَ مِنْ حُسْنِ سِیمَاءِ مَنْ خَالَفَکَ؛ إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَتَعَالی _ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام ، خَلَقَ تِلْکَ(7) الطِّینَتَیْنِ(8) ، ثُمَّ فَرَّقَهُمَا فِرْقَتَیْنِ ، فَقَالَ لاِءَصْحَابِ الْیَمِینِ: کُونُوا خَلْقاً بِإِذْنِی ، فَکَانُوا خَلْقاً بِمَنْزِلَةِ الذَّرِّ یَسْعی ، وَقَالَ لاِءَهْلِ(9) الشِّمَالِ: کُونُوا خَلْقاً بِإِذْنِی ، فَکَانُوا خَلْقاً بِمَنْزِلَةِ الذَّرِّ یَدْرُجُ ، ثُمَّ رَفَعَ لَهُمْ نَاراً ، فَقَالَ: ادْخُلُوهَا بِإِذْنِی(10) ، فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ دَخَلَهَا مُحَمَّدٌ(11) صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ اتَّبَعَهُ(12) أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَأَوْصِیَاوءُهُمْ وَأَتْبَاعُهُمْ .

ثُمَّ قَالَ لاِءَصْحَابِ الشِّمَالِ: ادْخُلُوهَا بِإِذْنِی ، فَقَالُوا: رَبَّنَا ، خَلَقْتَنَا لِتُحْرِقَنَا؟ فَعَصَوْا ، فَقَالَ لاِءَصْحَابِ الْیَمِینِ: اخْرُجُوا بِإِذْنِی مِنَ النَّارِ ، فَخَرَجُوا(13) لَمْ

ص: 31

تَکْلِمِ(1) النَّارُ مِنْهُمْ(2) کَلْماً ، وَلَمْ تُوءَثِّرْ فِیهِمْ أَثَراً ، فَلَمَّا رَآهُمْ أَصْحَابُ الشِّمَالِ قَالُوا: رَبَّنَا، نَری أَصْحَابَنَا قَدْ سَلِمُوا ، فَأَقِلْنَا(3) وَمُرْنَا بِالدُّخُولِ ، قَالَ(4): قَدْ أَقَلْتُکُمْ، فَادْخُلُوهَا ، فَلَمَّا دَنَوْا(5) وَأَصَابَهُمُ الْوَهَجُ(6) رَجَعُوا ، فَقَالُوا: یَا رَبَّنَا ، لاَ صَبْرَ لَنَا عَلَی الاِحْتِرَاقِ ، فَعَصَوْا ، فَأَمَرَهُمْ(7) بِالدُّخُولِ ثَلاَثاً ، کُلَّ ذلِکَ یَعْصُونَ وَیَرْجِعُونَ ، وَأَمَرَ أُولئِکَ(8) ثَلاَثاً ، کُلَّ ذلِکَ یُطِیعُونَ وَیَخْرُجُونَ ، فَقَالَ لَهُمْ: کُونُوا طِیناً بِإِذْنِی ، فَخَلَقَ مِنْهُ آدَمَ علیه السلام ».

قَالَ: «فَمَنْ کَانَ مِنْ هوءُلاَءِ لاَ یَکُونُ مِنْ هوءُلاَءِ ، وَمَنْ کَانَ مِنْ هوءُلاَءِ لاَ یَکُونُ مِنْ هوءُلاَءِ؛ وَمَا رَأَیْتَ مِنْ نَزَقِ أَصْحَابِکَ وَخُلُقِهِمْ ، فَمِمَّا أَصَابَهُمْ(9) مِنْ لَطْخِ(10) أَصْحَابِ الشِّمَالِ؛ وَمَا رَأَیْتَ مِنْ حُسْنِ سِیمَاءِ(11) مَنْ خَالَفَکُمْ وَوَقَارِهِمْ ، فَمِمَّا أَصَابَهُمْ مِنْ لَطْخِ(12) أَصْحَابِ الْیَمِینِ».(13)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عبد اللّٰه بن سنان گوید: بامام صادق علیه السّلام عرضکردم: من بعضی از اصحاب خود (شیعیان) را می بینم که بیخردی و تندی و سبکی عارضش شود. از این جهت بشدت اندوهگین میشوم و مخالفت خود (غیر شیعه) را نیکو روش می بینم. فرمود: نیکو روش نگو، زیرا مقصود از روش طریقه (کیش و مذهب) است، بلکه بگو نیکو سیما، زیرا خدای عز و جل میفرماید:«سیمای آنها در رخسارشان از اثر سجده است-29 سوره 48-» عرضکردم: او را نیکو سیماء و دارای وقار میبینم و از آن جهت اندوهگین میشوم. فرمود: از سبکی که در اصحابت و سیماء نیکی که در مخالفینت میبینی اندوهگین مباش، زیرا خدای تبارک و تعالی چون خواست آدم را بیافریند، آن دو طینت را آفرید، سپس آنها را دو نیمه کرد و باصحاب یمین فرمود: باذن من آفریده شوید، آنها مخلوقی گشتند مانند مورچگان که میشتافتند و باهل شمال فرمودند: باذن من آفریده شوید، آنها مخلوقی گشتند مانند مورچگان که براه خود میرفتند (آهسته و کند میرفتند) سپس برای آنها آتشی برافراشت و فرمود: باذن من بآن در آئید، نخستین کسی که بآتش درآمد، محمد صلی اللّٰه علیه و آله بود، سپس پیغمبران اولو العزم دیگر و اوصیاء و پیروانشان از پی او در آمدند. آنگاه باصحاب شمال فرمود: باذن من بآن در آئید، گفتند: پروردگارا! ما را آفریدی تا بسوزانی؟! و نافرمانی کردند، سپس باصحاب یمین فرمود: باذن من از آتش خارج شوید، بی آنکه آتش بآنها جراحتی رساند و در آنها تأثیری گذارد (خارج شدند). چون أصحاب شمال آنها را دیدند، گفتند: پروردگارا! اصحاب خود را سالم میبینیم، از ما در گذر و امر فرما داخل شویم، فرمود: از شما در گذشتم، داخل شوید، چون نزدیک رفتند و افروختگی آتش بآنها رسید، برگشتند و گفتند: پروردگارا! ما بر سوختن صبر نداریم و نافرمانی کردند، تا سه بار ایشان را امر بدخول فرمود، و در هر سه بار نافرمانی کردند و برگشتند و آنها (یعنی اصحاب یمین) را سه بار امر فرمود، هر سه بار فرمان بردند و بسلامت از آتش درآمدند. سپس بهمه آنها فرمود: باذن من گل شوید و آدم را از آن گل آفرید، پس آنها که از این دسته باشند، از آن دسته نگردند و آنها که از آن دسته باشند، از اینها نشوند (یعنی عاقبت اصحاب یمین سعادتمند و بهشتی گردند و اصحاب شمال یا شقاوت و دوزخی شوند) و هر سبکی و بدخلقی که در اصحابت (شیعیان) میبینی از برخورد آنهاست با اصحاب شمال و هر سیمای نیک و وقاری که در مخالفینت می بینی، از برخورد آنهاست با اصحاب یمین (گویا مقصود از این برخورد همان چسبندگی و آمیختگی اجزاء گل اولیه آنهاست با یک دیگر).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 18 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از عبد الله بن سنان،گوید:به امام صادق(علیه السّلام)گفتم: قربانت من می نگرم که برخی هم مذهبان ما گرفتار خشم و کج خلقی می شوند و از این به سختی غمنده می شوم،و می نگرم که در مخالفان ما کسانی هستند خوش روش؛فرمود:خوش روش نگو زیرا روش، روش راه را گویند ولی بگو:خوش سیما،زیرا خدا عز و جل فرماید(29 سوره فتح):«سیمای آنان در چهره شان از اثر سجده است»، گوید:گفتم: او را خوش سیما بینم و با وقار و از این راه هم غمنده گردم، در پاسخ فرمود:غمنده مباش از آنچه در هم مذهبان خود بد خلقی دیدی و در مخالفان خود خوش خلقی،به راستی خدای تبارک و تعالی چون خواست آدم را بیافریند این هر دو سرشت را آفرید و آنها را در بخش کرد و به اصحاب یمین فرمود:شما به اجازۀ من خلقی باشید،و خلقی شدند چون مورچگان می کوشیدند،و به اهل شمال فرمود:به اجازۀ من خلقی باشید،خلقی شدند چون مورچگان می لولیدند،سپس آتشی برای آنها برافراشت و فرمود:به اجازۀ من در آن درآئید،و نخست کس که در آن درآمد محمد(صلّی الله علیه و آله) بود، سپس رسولان اولو العزم و اوصیاء و پیروانشان در آن در آمدند، سپس به اصحاب شمال فرمود:به اذن من در آن در آئید،در پاسخگفتند،پروردگارا ما را آفریدی تا ما را بسوزانی؟و نافرمانی کردند، پس به اصحاب یمین فرمود:به اجازۀ من از آتش درآئید،آتش در آنها زخمی پدید نکرده بود و اثری نکرده بود،و چون اصحاب شمال آنها را دیدند گفتند:پروردگارا ما می بینیم اصحاب یمین سالمند،از ما در گذر و با ما تجدید قرار کن و به ما فرمان بده که در آئیم. فرمود:من از شما در گذشتم،در آتش در آئید،چون نزدیک آن شدند و سوز آتش به آنها رسید،بر گشتند و گفتند:پروردگارا ما بر سوختن شکیبا نیستیم،و نافرمانی کردند و تا سه بار فرمان در آمدن در آتش به آنها رسید و هر بار نافرمانی کردند و برگشتند. و آنان را سه بار دستور ورود داد و هر سه بار اطاعت کردند و بیرون شدند،پس به آنها فرمود:همه به اجازۀ من گل شوید و آدم را از آن آفرید،گفت:هر که از آنان است از اینان نیست و هر که از اینان است از آنان نیست،آنچه از سبکی و کج خلقی یارانت بینی از آلودگی آنان با اصحاب شمال است،و آنچه از نیکوئی سیمای مخالفان خودتان و وقارشان بینی از چسبش با اصحاب یمین به آنها سرایت کرده است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 41 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-عبد اللّه بن سنان،می گوید:به امام صادق علیه السّلام گفتم:قربانت گردم می نگرم که برخی هم مذهبان ما گرفتار خشم و کج خلقی می شوند و از این جهت به سختی غمگین می شوم و مخالف خود را نیکو روش می بینم فرمود: خوش روش مگو زیرا مقصود از روش راه و مذهب است ولی بگو: خوش سیما،زیرا خدای عزّ و جل فرماید:«سیمای آنان در رخسارشان از اثر سجده است(فتح/29)،گوید:گفتم:او را خوش سیما و باوقار می بینم و از این جهت اندوهگین می شوم،در پاسخ فرمود:غمگین مباش از آنچه در هم مذهبان خود بدخلقی دیدی و در مخالفان خود خوش خلقی،براستی خدای تبارک و تعالی خواست آدم را بیافریند این هر دو سرشت را آفرید و آنها را دو بخش کرد و به اصحاب یمین فرمود: شما به اذن من آفریده شوید آنها مخلوقی شدند مانند مورچگان که می شتافتند،و به اهل شمال فرمود به اجازه من آفریده شوید آنها مخلوقی شدند چون مورچگان می لولیدند،سپس آتشی برای آنها برافروخت و فرمود:به اجازه من در آن درآئید،و نخستین کسی که در آتش وارد شد محمد صلّی اللّه علیه و آله بود،سپس رسولان اولو العزم و اوصیاء و پیروانشان در آن وارد شدند سپس به اصحاب شمال فرمود:به اذن من در آن درآئید،در پاسخ گفتند:پروردگارا ما را آفریدی تا ما را بسوزانی؟و نافرمانی کردند، پس به اصحاب یمین فرمود به اجازه من از آتش خارج شوید،آتش بر آنها زخمی پدید نیاورد و اثری نکرده بود،و چون اصحاب شمال آنها را دیدند گفتند:پروردگارا ما می بینیم اصحاب یمین سالمند،از ما در گذر و به ما اجازه ده از ان خارج شویم.

فرمود:من از شما درگذشتم پس در آن وارد شوید چون نزدیک آن شدند و سوز آتش به آنها رسید،برگشتند و گفتند:پروردگارا ما بر سوختن شکیبا نیستیم و نافرمانی کردند و تا سه بار فرمان وارد شدن در آتش به آنها داد و هر بار نافرمانی کردند و برگشتند و به آنان(یعنی اصحاب یمین)سه بار دستور ورود داد و هر سه بار اطاعت کردند و بیرون شدند،پس به آنها فرمود:همه به اجازۀ من گل شوید و آدم را از آن آفرید،گفت:هرکس از آنان است از اینان نیست و هرکس از اینان است از آنان نیست،آنچه از سبکی و کج خلقی یارانت بینی از آلودگی آنان با اصحاب شمال است،و آنچه از نیکویی سیمای مخالفان خودتان و وقارشان بینی از برخورد آنها است با اصحاب یمین(احتمال دارد منظور از برخورد همان چسبندگی و آمیختگی اجزای گل اولیه آنها با یکدیگر باشد).

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 25 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مرسل. و یقال: عراه و اعتراه أی غشیه و أتاه، و النزق بالفتح و التحریک الخفة عند الغضب، و الحدة و الطیش قریبان منه، و قال الجوهری : السمت الطریق و سمت یسمت بالضم أی قصد، و السمت هیئة أهل الخیر، یقال: ما أحسن سمته أی هدیه، و قال: السیما مقصور من الواو، قال تعالی:

سِیمٰاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ اَلسُّجُودِ

و قد یجیء السیماء و السیمیاء ممدودین، و قال الفیروزآبادی: السمت الطریق و هیئة أهل الخیر، و السیر علی الطریق بالظن و حسن النحو و قصد الشیء، و قال: السیما و السیماء و السیمیاء بکسرهن: العلامة، و قال الجزری: السمت: الهیئة الحسنة، و منه فینظرون إلی سمته و هدیه أی حسن هیئته و منظره فی الدین، و لیس من الحسن و الجمال. و قیل: هو من السمت: الطریق، یقال: ألزم هذا السمت، و فلان حسن السمت أی حسن القصد، و قال الزمخشری: السمت أخذ النهج و لزوم المحجة یقال: ما أحسن سمته أی طریقتها أی طریقتها التی ینتهجها فی تحری الخیر و التزیی بزی الصالحین، و فی المصباح: السمت الطریق و القصد و السکینة و الوقار و الهیئة انتهی. و لعل منعه علیه السلام عن إطلاق السمت لأن السمت یکون بمعنی سمت الطریق فیوهم أن طریقهم و مذهبهم حسن فعبر علیه السلام بعبارة أخری لا یوهم ذلک، أو لما لم یکن السمت بمعنی هیئة أهل الخیر فصیحا أمر بعبارة أخری أفصح منه، أو أنه علیه السلام علم أنه أراد بالسمت السیماء لا هیئة أهل الخیر و الطریقة الحسنة و الأفعال المحمودة فلذا نبهه علیه السلام بأن السمت لم یأت بالمعنی الذی أردت و هذا قریب من الأول، و الوقار الاطمئنان و السکینة البدنیة لأصحاب الیمین أی للذین کانوا فی یمین الملک الذی أمره بتفریقها أو للذین کانوا فی یمین العرش أو للذین علم أنهم سیصیرون من المؤمنین الذین یقفون فی القیامة عن یمین العرش کونوا خلقا أی مخلوقین ذوی أرواح، و قیل: أی کونوا أرواحا بمنزلة الذر أی النمل الصغار یسعی و إطلاق السعی هنا و الدرج فیما سیأتی إما لمحض التفنن فی العبارة، أو المراد بالسعی سرعة السیر، و بالدرج المشی الضعیف کما یقال: درج الصبی إذا مشی أول مشیه فیکون إشارة إلی مسارعة الأولین إلی الخیرات و بطوء الآخرین عنها، و قیل: المراد سعی الأولین إلی العلو و الآخرین إلی السفل، و لا دلالة فی اللفظ علیهما. ثم اتبعه أولوا العزم أی سائرهم علیه السلام، و الکلم: الجرح و الفعل کضرب، و قد یبنی علی التفعیل، و فی القاموس : وهج النار تهج وهجا و وهجانا اتقدت، و الاسم الوهج محرکة. و أقول: ما عرفت من التأویلات فی الأخبار السابقة یمکن إجراء أکثرها فی هذا الخبر کان یقال: لما کان من علم الله منهم السعادة تابعین للعقل و المقتضیات للنفس المقدس فکأنها طینتهم، و من علم الله منهم الشقاوة تابعین للشهوات البدنیة و دواعی النفس الأمارة فکأنها طینتهم، و لما مزج الله بینهما فی عالم الشهود جری فی غالب الناس الطاعة و المعصیة، و الصفات القدسیة و الملکات الردیئة، فما کان من الخیرات فهو من جهة العقل و النفس و هما طینة أصحاب الیمین و إن کان فی أصحاب الشمال، و ما کان من الشرور و المعاصی فهو من الأجزاء البدنیة التی هی طینة أصحاب الشمال و إن کان فی أصحاب الیمین، و یمکن أیضا أن یقال: المعنی أن الله تعالی لما قرر فی خلقة آدم علیه السلام و طینته دواعی الخیر و الشر و علم أنه یکون فی ذریته السعداء و الأشقیاء و خلق آدم علیه السلام مع علمه بذلک فکأنه خلط بین الطینتین، و لما کان أولاد آدم مدنیین بالطبع لا بد لهم فی نشأة الدنیا من المخالطة و المصاحبة، فالسعداء یکتسبون الصفات الذمیمة من مخالطة الأشقیاء و بالعکس. فلعل قوله: من لطخ أصحاب الشمال و من لطخ أصحاب الیمین إشارة إلی هذا المعنی، و لما کان السبب الأقوی فی اکتساب السعداء صفات الأشقیاء، استیلاء أئمة الجور و أتباعهم علی أئمة الحق و أتباعهم، و علم الله أن المؤمنین إنما یرتکبون الآثام لاستیلاء أهل الباطل علیهم و عدم تولی أئمة الحق لسیاستهم فیعذرهم بذلک، و یعفو عنهم و یعذب أئمة الجور و أتباعهم بتسببهم لجرائم من خالطهم مع ما یستحقون من جرائم أنفسهم. کما ورد فی بعض الأخبار: أن الله تعالی یلحق الأعمال السیئة التی اقترفها المؤمنون بالنواصب لأنها من طینتهم، و الأعمال الحسنة التی اکتسبها النواصب بالمؤمنین لأنها من طینتهم، و قد أوردنا الأخبار فی ذلک فی کتابنا الکبیر، و هذا باب غامض تعجز العقول عن إدراکها و الإقرار بالجهل و العجز فی مثله أولی.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 34 

*****

مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ :

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : بِأَیِّ شَیْءٍ سَبَقْتَ وُلْدَ آدَمَ؟

قَالَ: إِنِّی(1) أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ(2) بِرَبِّی(3)؛ إِنَّ اللّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ «وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلی»(4) فَکُنْتُ(5) أَوَّلَ مَنْ أَجَابَ».(6)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: از رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله پرسیدند بچه علت از همه فرزندان آدم پیش افتادی؟ فرمود: زیرا من نخستین اقرارکننده بپروردگارم بودم، خدا از پیغمبران پیمان گرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا، در آنجا من نخستین پاسخ دهنده بودم (چنانچه در روایت اول این باب بیان گردید).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 18 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-از صالح بن سهل از امام صادق(علیه السّلام)فرمود:سؤال شد از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به کدام چیز بر تمامی فرزندان آدم پیشی جستی؟، فرمود: من نخست کس بودم که به پروردگارم اقرار کردم،خدا از پیمبران پیمان ستد و آنها را بر خودش گواه گرفت که:«آیا نیستم من پروردگار شما؟»گفتند:چرا،پس من نخست کس بودم که پاسخ گفتم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 41 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-صالح بن سهل از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود:از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله سئوال شد به کدام چیز بر تمامی فرزندان آدم پیشه گرفتی و مقدم شدی؟ فرمود:من نخستین کسی بودم که به پروردگارم اقرار کردم،خدا از پیامبران پیمان گرفت و آنها را بر خود گواه ساخت که:«آیا پروردگار شما نیستم؟»گفتند:چرا،پس من نخستین کسی بودم که پاسخ گفتم.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 27 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف و شرحه ظاهر مما مر.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 36 

*****

رِئَابٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها» .

قَالَ: «فَطَرَهُمْ(1) جَمِیعاً عَلَی التَّوْحِیدِ».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

زراره گوید از امام صادق علیه السّلام راجع بقول خدای عز و جل:«فطرت خدائی است که مردم را بر آن آفریده» پرسیدم، فرمود: همه را بر یگانه پرستی آفرید.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 20 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-از زراره گوید:از امام صادق(علیه السّلام)پرسیدم از قول خدا عزّوجل«فطرت خدا که مردم را بر آن آفریده است»فرمود:همه را بر فطرت یگانه پرستی آفریده است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 45 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-زراره می گوید از امام باقر علیه السّلام از قول خدای عز و جل«راست رو باشید و به او شرک نورزید(حج/32)»پرسیدم فرمود:همان فطرت یگانه پرستی است که خدا مردم را بر آن آفریده«در آفرینش خداوند دگرگونی نیست»فرمود:آنان را به معرفت خود هستی داده است،

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 31 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح و قد مر شرحه.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 57 

*****

لَیَقُولُنَّ اللّهُ»(1)».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

زراره گوید، از امام باقر علیه السّلام این قول خدای عز و جل را پرسیدم:«مخلصان خدا باشید و باو مشرک نشوید-31 سوره 22-» فرمود: فطرت حنیفیه (مستقیم و بی انحراف) است که خدا مردم را بر آن آفریده «آفرینش خدا را تغییری نیست» فرمود: خدا مردم را بر معرفت خود آفریده. زراره گوید و نیز از آن حضرت این قول خدای عز و جل را پرسیدم:«و چون پروردگارت از فرزندان آدم از پشتهایشان نسلشان را برگرفت و بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا-172 سوره 7-» فرمود: از پشت آدم نژادش را تا روز قیامت در آورد، و مانند مورچگان خارج شدند، سپس خود را بآنها معرفی کرد و وانمود، و اگر چنین نمیکرد، هیچ کس (در دنیا) پروردگارش را نمیشناخت، و فرمود رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله فرماید: هر نوزادی بر همین فطرت متولد می شود، یعنی خدای عز و جل را خالق خود میداند، همچنین است قول خدای تعالی:«اگر از آنها بپرسی، آسمانها و زمین را که آفریده؟ خواهند گفت: خدا».

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 20 

*****

[ترجمه کمره ای] :

4-از زراره از امام باقر(علیه السّلام)گوید:از او پرسیدم از قول خدا عز و جل(32 سوره حج):«راست رو باشید برای خدا و به او شرک نورزید»گوید:فرمود:همان فطرت یگانه پرستی است که خدا مردم را بر آن آفریده«آفرینش خدا را دیگر گونی نیست»فرمود:آنان را به معرفت خود هستی داده است،زراره گوید:و از آن حضرت پرسیدم از قول خدا عز و جل(172 سوره اعراف):«و گاهی که بر گرفت پروردگارت از آدمیزاده گان نژادشان را از پشتشان و گواهشان ساخت بر خودشان که آیا نیستم من پروردگار شما،گفتند بلی»الآیه،فرمود:نژاد آدم را از پشت او تا به روز قیامت بر آورد،آنان چون ذرّه بیرون شدند و خود را بدانها شناساند و وانمود و اگر این نبود احدی پروردگار خود را نمی شناخت،و گوید که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: هر نوزادی بر فطرت زاید،یعنی شناسائی اینکه خدا عز و جل آفرینندۀ او است،چنین است قول خدا(35 سوره لقمان):«و اگر بپرسی از آنان که چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است هر آینه می گویند خدا».

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 45 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

4-زراره گوید:و از آن حضرت پرسیدم از قول خدای عز و جل:«و چون پروردگارت از فرزندان آدم از پشتهایشان نسلشان را برگرفت و بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟گفتند: چرا(اعراف/172)»فرمود:نژاد آدم را از پشت او تا روز قیامت برآورد، آنان چون ذره ای بیرون شدند تا خود را به آنها بشناسانند و ظاهرشان کرد و اگر این نبود احدی پروردگار خود را نمی شناخت،و گوید که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هر نوزادی بر همان فطرت متولّد می شود یعنی خداوند را خالق خود می داند،چنین است قول خداوند:«و اگر از آنان بپرسی که چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟می گویند: خدا(لقمان/35)»

از امام صادق علیه السّلام در تفسیر قول خدای عز و جل«فطرت خدائی است که مردم را بر آن آفریده است»

فرمود:آنها را بر توحید و یگانگی آفریده است.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 31 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن. قوله: حنفاء الله ، إشارة إلی قوله سبحانه فی سورة الحج:

فَاجْتَنِبُوا اَلرِّجْسَ مِنَ اَلْأَوْثٰانِ وَ اِجْتَنِبُوا قَوْلَ اَلزُّورِ `حُنَفٰاءَ لِلّٰهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ

أی اجتنبوا الرجس الذی هو الأوثان کما یجتنب الأنجاس و کل افتراء، و عن الصادق علیه السلام الرجس من الأوثان الشطرنج، و قول الزور الغناء و قال الطبرسی (ره): حنفاء لله، أی مستقیمی الطریقة علی ما أمر الله مائلین عن سائر الأدیان

غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ

أی حجاجا مخلصین و هم مسلمون موحدون لا یشرکون فی تلبیة الحج به أحدا، و قال فی النهایة فیه: خلقت عبادی حنفاء، أی طاهری الأعضاء من المعاصی لا أنه خلقهم کلهم مسلمین لقوله تعالی:

هُوَ اَلَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کٰافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ

و قیل: أنه أراد خلقهم حنفاء مؤمنین لما أخذ علیهم المیثاق أ لست بربکم قالوا بلی، فلا یوجد أحد إلا و هو مقر بأن له ربا و إن أشرک به و اختلفوا فیه، و الحنفاء جمع حنیف و هو المائل إلی الإسلام الثابت علیه، و الحنیف عند العرب من کان علی دین إبراهیم، و أصل الحنف المیل و منه الحدیث: بعثت بالحنیفة السمحة السهلة، انتهی.

لاٰ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اَللّٰهِ

أی بأن یکون کلهم أو بعضهم عند الخلق مشرکین بل کان کلهم مسلمین مقرین به أو قائلین للمعرفة و أراهم نفسه بالرؤیة العقلیة الشبیهة بالرؤیة العینیة فی الظهور لیرسخ فیهم معرفته، و یعرفوه فی دار التکلیف، و لو لا تلک المعرفة المیثاقیة لم یحصل لهم تلک القابلیة و فسر علیه السلام الفطرة فی الحدیث بالمجبولیة علی معرفة الصانع و الإذعان به کذلک قوله أی هذه الآیة أیضا محمولة علی هذا المعنی :

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ

أی کفار مکة کما ذکره المفسرون أو الأعم کما هو أظهر من الخبر

لَیَقُولُنَّ اَللّٰهُ

لفطرتهم علی المعرفة. و قال البیضاوی: لوضوح الدلیل المانع من إسناد الخلق إلی غیره بحیث اضطروا إلی إذعانه، انتهی. و المشهور أنه مبنی علی أن کفار قریش لم یکونوا ینکرون أن الصانع هو الله، بل کانوا یعبدون الأصنام لزعمهم أنها شفعاء عند الله، و ظاهر الخبر أن کل کافر لو خلی و طبعه و ترک العصبیة و متابعة الأهواء و تقلید الأسلاف و الآباء لأقر بذلک، کما ورد ذلک فی الأخبار الکثیرة. قال بعض المحققین: الدلیل علی ذلک ما نری أن الناس یتوکلون بحسب الجبلة علی الله، و یتوجهون توجها غریزیا إلی مسبب الأسباب و مسهل الأمور الصعاب، و إن لم یتفطنوا لذلک، و یشهد لهذا قول الله عز و جل:

قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتٰاکُمْ عَذٰابُ اَللّٰهِ أَوْ أَتَتْکُمُ اَلسّٰاعَةُ أَ غَیْرَ اَللّٰهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ، `بَلْ إِیّٰاهُ تَدْعُونَ

فَیَکْشِفُ مٰا تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شٰاءَ وَ تَنْسَوْنَ مٰا تُشْرِکُونَ . و فی تفسیر مولانا العسکری علیه السلام أنه سئل مولانا الصادق علیه السلام عن الله؟ فقال للسائل: یا أبا عبد الله هل رکبت سفینة قط؟ قال: بلی، قال: فهل کسرت بک حیث لا سفینة تنجیک و لا سباحة تغنیک؟ قال: بلی، فهل تعلق قلبک هناک أن شیئا من الأشیاء قادر علی أن یخلصک من ورطتک؟ قال: بلی، قال الصادق علیه السلام فذلک الشیء هو الله القادر علی الإنجاء حین لا منجی، و علی الإغاثة حین لا مغیث. و لهذا جعلت الناس معذورین فی ترکهم اکتساب المعرفة بالله عز و جل، متروکین علی ما فطروا علیه، مرضیا عنهم بمجرد الإقرار بالقول، و لم یکلفوا الاستدلالات العلمیة فی ذلک، و إنما التعمق لزیادة البصیرة و لطائفة مخصوصة، و أما الاستدلال فللرد علی أهل الضلال. ثم أن أفهام الناس و عقولهم متفاوتة فی قبول مراتب العرفان و تحصیل الاطمئنان کما و کیفا، شدة و ضعفا، سرعة و بطأ، حالا و علما، و کشفا و عیانا، و إن کان أصل المعرفة فطریا إما ضروری أو یهتدی إلیه بأدنی تنبیه، فلکل طریقة هداه الله عز و جل إلیها إن کان من أهل الهدایة، و الطرق إلی الله بعدد أنفاس الخلائق، و هم درجات عند الله، یرفع الله الذین آمنوا و الذین أوتوا العلم درجات. قال بعض المنسوبین إلی العلم: اعلم أن أظهر الموجودات و أجلاها هو الله عز و جل، فکان هذا یقتضی أن یکون معرفته أول المعارف و أسبقها إلی الأفهام و أسهلها علی العقول و نری الأمر بالضد من ذلک، فلا بد من بیان السبب فیه، و إنما قلنا: إن أظهر الموجودات و أجلاها هو الله تعالی لمعنی لا نفهمه إلا بمثال هو أنا إذا رأینا إنسانا یکتب أو یخیط مثلا کان کونه حیا من أظهر الموجودات فحیاته و علمه و قدرته للخیاطة أجلی عندنا من سائر صفاته الظاهرة و الباطنة، إذ صفاته الباطنة کشهوته و غضبه و خلقه و صحته و مرضه و کل ذلک لا نعرفه، و صفاته الظاهرة لا نعرف بعضها و بعضها نشک فیه کمقدار طوله و اختلاف لون بشرته و غیر ذلک من صفاته، أما حیاته و قدرته و إرادته و علمه و کونه حیوانا فإنه جلی عندنا من غیر أن یتعلق حس البصر بحیاته و قدرته و إرادته، فإن هذه الصفات لا تحس بشیء من الحواس الخمس، ثم لا یمکن أن یعرف حیاته و قدرته و إرادته إلا بخیاطته و حرکته، فلو نظرنا إلی کل ما فی العالم سواه لم نعرف به صفاته، فما علیه إلا دلیل واحد و هو مع ذلک جلی واضح. و وجود الله و علمه و قدرته و سائر صفاته یشهد له بالضرورة کل ما نشاهده و ندرکه بالحواس الظاهرة و الباطنة من حجر و مدر و نبات و شجر و حیوان و سماء و أرض و کوکب و بر و بحر و نار و هواء و جوهر و عرض، بل أول شاهد علیه أنفسنا و أجسامنا و أصنافنا و تقلب أحوالنا و تغیر قلوبنا، و جمیع أطوارنا فی حرکاتنا و سکناتنا و أظهر الأشیاء فی علمنا أنفسنا ثم محسوساتنا بالحواس الخمس، ثم مدرکاتنا و سکناتنا بالبصیرة و العقل و کل واحد من هذه المدرکات له مدرک واحد و شاهد واحد و دلیل واحد، و جمیع ما فی العالم شواهد ناطقة و أدلة شاهدة بوجود خالقها و مدبرها و مصرفها و محرکها و دالة علی علمه و قدرته و لطفه و حکمته، و الموجودات المدرکة لا حصر لها. فإن کانت حیاة الکاتب ظاهرة عندنا و لیس یشهد له إلا شاهد واحد و هو ما أحسنا من حرکة یده، فکیف لا یظهر عندنا من لا یتصور فی الوجود شیء داخل نفوسنا و خارجها إلا و هو شاهد علیه و علی عظمته و جلاله، إذ کل ذرة فإنها تنادی بلسان حالها أنه لیس وجودها بنفسها و لا حرکتها بذاتها و إنما یحتاج إلی موجد و محرک لها، یشهد بذلک أولا ترکیب أعضائنا و ائتلاف عظامنا و لحومنا و أعصابنا و نبات شعورنا و تشکل أطرافنا و سائر أجزائنا الظاهرة و الباطنة، فإنا نعلم أنها لم تأتلف بنفسها، کما نعلم أن ید الکاتب لم یتحرک بنفسها، و لکن لما لم یبق فی الوجود مدرک و محسوس و معقول و حاضر و غائب إلا هو، و شاهد و معرف عظم ظهوره، فانبهرت العقول و دهشت عن إدراکه. فإذا ما یقصر عن فهمه عقولنا له سببان: أحدهما خفاؤه فی نفسه و غموضه و ذلک لا یخفی مثاله، و الآخر ما یتناهی وضوحه و هذا کما أن الخفاش یبصر باللیل و لا یبصر بالنهار لا لخفاء النهار و استتاره و لکن لشدة ظهوره، فإن بصر الخفاش ضعیف یبهره نور الشمس إذا أشرق، فیکون قوة ظهوره مع ضعف بصره سببان لامتناع إبصاره فلا یری شیئا إلا إذا امتزج الظلام بالضوء و ضعف ظهوره فکذلک عقولنا ضعیفة و جمال الحضرة الإلهیة فی نهایة الإشراق و الاستنارة، و فی غایة الاستغراق و الشمول حتی لا یشذ عن ظهوره ذرة من ملکوت السماوات و الأرض فصار ظهوره سبب خفائه، فسبحان من احتجب بإشراق نوره و اختفی عن البصائر و الأبصار بظهوره، و لا تتعجب من اختفاء ذلک بسبب الظهور، فإن الأشیاء تستبان بأضدادها و ما عم وجوده حتی لا ضد له عسر إدراکه، فلو اختلف الأشیاء فدل بعضها دون البعض أدرکت التفرقة علی قرب، و لما اشترکت فی الدلالة علی نسق واحد أشکل الأمر. و مثاله نور الشمس المشرق علی الأرض فإنا نعلم أنه عرض من الإعراض یحدث فی الأرض و یزول عند غیبة الشمس، فلو کانت الشمس دائمة الإشراق لا غروب لها لکنا نظن أن لا هیئة فی الأجسام إلا ألوانها و هی السواد و البیاض و غیرها، فإنا لا نشاهد فی الأسود إلا السواد، و فی الأبیض إلا البیاض، و أما الضوء فلا ندرکه وحده لکن لما غابت الشمس و أظلمت المواضع أدرکنا تفرقة بین الحالتین، فعلمنا أن الأجسام کانت قد استضاءت بضوء و اتصفت بصفة فارقتها عند الغروب، فعرفنا وجود النور بعدمه، و ما کنا نطلع علیه لو لا عدمه إلا بعسر شدید، و ذلک لمشاهدتنا الأجسام متشابهة غیر مختلفة فی الظلام و النور. هذا مع أن النور أظهر المحسوسات إذ به یدرک سائر المحسوسات، فما هو ظاهر فی نفسه و هو مظهر لغیره، انظر کیف تصور استبهام أمره بسبب ظهوره لو لا طریان ضده، فإذا الرب تعالی هو أظهر الأمور و به ظهرت الأشیاء کلها، و لو کان له عدم أو غیبة أو تغیر لانهدمت السماوات و الأرض و بطل الملک و الملکوت، و لأدرکت التفرقة بین الحالتین، و لو کان بعض الأشیاء موجودا به و بعضها موجودا بغیره لأدرکت التفرقة بین الشیئین فی الدلالة، و لکن دلالته عامة فی الأشیاء علی نسق واحد، و وجوده دائم فی الأحوال یستحیل خلافه، فلا جرم أورث شدة الظهور خفاء. فهذا هو السبب فی قصور الأفهام، و أما من قویت بصیرته و لم یضعف منته فإنه فی حال اعتدال أمره لا یری إلا الله و أفعاله، و أفعاله أثر من آثار قدرته، فهی تابعة له فلا وجود لها بالحقیقة، و إنما الوجود للواحد الحق الذی به وجود الأفعال کلها، و من هذا حاله فلا ینظر فی شیء من الأفعال إلا و یری فیه الفاعل، و یذهل عن الفعل من حیث أنه سماء و أرض و حیوان و شجر، بل ینظر فیه من حیث أنه صنع، فلا یکون نظره مجاوزا له إلی غیره کمن نظر فی شعر إنسان أو خطه أو تصنیفه، و رأی فیه الشاعر و المصنف و رأی آثاره من حیث هی آثاره لا من حیث إنها حبر و عفص و زاج مرقوم علی بیاض، فلا یکون قد نظر إلی غیر المصنف. فکل العالم تصنیف الله تعالی فمن نظر إلیها من حیث إنها فعل الله، و عرفها من حیث إنها فعل الله، و أحبها من حیث إنها فعل الله لم یکن ناظرا إلا فی الله، و لا عارفا إلا بالله و لا محبا إلا لله، و کان هو الموحد الحق الذی لا یری إلا الله، بل لا ینظر إلی نفسه من حیث نفسه، بل من حیث هو عبد الله. فهذا هو الذی یقال فیه أنه فنی فی التوحید و أنه فنی من نفسه، و إلیه الإشارة بقول من قال: کنا بنا ففنینا عنا فبقینا بلا نحن، فهذه أمور معلومة عند ذوی البصائر أشکلت لضعف الأفهام عن درکها و قصور قدرة العلماء عن إیضاحها و بیانها بعبارة مفهمة موصلة للغرض إلی الأفهام، لاشتغالهم بأنفسهم و اعتقادهم أن بیان ذلک لغیرهم مما لا یغنیهم، فهذا هو السبب فی قصور الأفهام عن معرفة الله تعالی. و انضم إلیه أن المدرکات کلها التی هی شاهدة علی الله إنما یدرکها الإنسان فی الصبی عند فقد العقل قلیلا قلیلا و هو مستغرق الهم بشهواته، و قد أنس بمدرکاته و محسوساته ألفها، فسقط وقعها عن قلبه بطول الأنس. و لذلک إذا رأی علی سبیل الفجأة حیوانا غریبا أو فعلا من أفعال الله خارقا للعادة عجیبا انطلق لسانه بالمعرفة طبعا فقال: سبحان الله و هو یری طول النهار نفسه و أعضاءه و سائر الحیوانات المألوفة و کلها شواهد قاطعة و لا یحس بشهادتها لطول الأنس بها و لو فرض أکمه بلغ عاقلا ثم انقشعت غشاوة عن عینه فامتد بصره إلی السماء و الأرض و الأشجار و النبات و الحیوان دفعة واحدة علی سبیل الفجأة یخاف علی عقله أن ینبهر لعظم تعجبه من شهادة هذه العجائب علی خالقها. و هذا و أمثاله من الأسباب مع الانهماک فی الشهوات و هی التی سدت علی الخلق سبیل الاستضائة بأنوار المعرفة و السباحة فی بحارها الواسعة، و الجلیات إذا صارت مطلوبة صارت معتاضة فهذا سد الأمر، فلیتحقق و لذلک قیل:

لقد ظهرت فلا تخفی علی أحد-إلا علی أکمه لا یعرف القمرا لکن بطنت بما أظهرت محتجبا-و کیف یعرف من بالعرف استترا

أقول: و فی کلام سید الشهداء أبی عبد الله الحسین علی جده و أبیه و أمه و أخیه و علیه و بنیه سلام الله، ما یرشدک إلی هذا العیان، بل یغنیک عن هذا البیان حیث قال فی دعاء عرفة: کیف یستدل علیک بما هو فی وجوده مفتقر إلیک أ یکون لغیرک من الظهور ما لیس لک حتی یکون هو المظهر لک، متی غبت حتی تحتاج إلی دلیل یدل علیک، و متی بعدت حتی تکون الآثار هی التی توصل إلیک، عمیت عین لا تراک و لا تزال علیها رقیبا، و خسرت صفقة عبد لم تجعل له من حبک نصیبا. و قال أیضا: تعرفت لکل شیء، فما جهلک شیء. و قال: تعرفت إلی فی کل شیء فرأیتک ظاهرا فی کل شیء فأنت الظاهر لکل شیء.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 58 

*****

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنَّ نُطْفَةَ الْمُوءْمِنِ لَتَکُونُ(1) فِی صُلْبِ الْمُشْرِکِ، فَلاَ یُصِیبُهُ مِنَ الشَّرِّ(2) شَیْءٌ ، حَتّی إِذَا صَارَ(3) فِی رَحِمِ الْمُشْرِکَةِ، لَمْ یُصِبْهَا(4) مِنَ الشَّرِّ شَیْءٌ حَتّی تَضَعَهُ ، فَإِذَا وَضَعَتْهُ، لَمْ یُصِبْهُ مِنَ الشَّرِّ شَیْءٌ حَتّی یَجْرِیَ عَلَیْهِ الْقَلَمُ».(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود، نطفه مؤمن در صلب مشرک قرار میگیرد، ولی هیچ گونه بدی و آلودگی باو نمیرسد، تا زمانی که در زهدان زن مشرکه قرار گیرد. در آنجا هم هیچ گونه بدی باو نرسد تا او را بزاید چون او را زائید، باز هم هیچ گونه بدی باو نرسید، تا آنکه قلم تکلیف بر او جاری شود.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 21 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-امام صادق(علیه السّلام)فرمود:به راستی نطفۀ مؤمن هر آینه در پشت کافری باشد و چیزی از بدی بدو نرسد تا آنگاه که به زاهدان زن مشرکه درآید و باز چیزی از بدی بدو نرسد تا آن را بزاید،و چون زائید،چیزی از بدی بدو نرسد تا به تکلیف رسد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 47 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امام صادق علیه السّلام فرمود:به راستی نطفۀ مؤمن در پشت کافر چیزی از بدی به او نمی رسد تا آنگاه که در زهدان زن مشرکه قرار گیرد و باز چیزی از بدی به او نرسد تا آن را بزاید،و چون زایید،چیزی از بدی به او نرسد تا به تکلیف رسد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 33 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. فلا یصیبه من الشر و فی بعض النسخ من الشرک، أی یحفظه الله من أن یصیبه من شرک الأبوین أو شرکهما شیء، بحیث یضره واقعا و الحکم علیه بالکفر و النجاسة بالتبعیة قبل البلوغ نظرا إلی الظاهر لا ینافی إیمانه الواقعی فی علم الله.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 64 

*****

فَقَالَ: «یَا أَبَا الْحَسَنِ، لَیْسَ حَیْثُ تَذْهَبُ(1)، إِنَّمَا الْمُوءْمِنُ فِی صُلْبِ الْکَافِرِ بِمَنْزِلَةِ الْحَصَاةِ فِی اللَّبِنَةِ، یَجِیءُ الْمَطَرُ، فَیَغْسِلُ اللَّبِنَةَ، وَلاَ(2) یَضُرُّ الْحَصَاةَ شَیْئاً»(3).(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

علی بن یقطین گوید: بموسی بن جعفر علیه السّلام عرضکردم: من از نفرینی که امام صادق علیه السّلام بیقطین و فرزندانش کرده نگران و ترسانم، فرمود: ای ابو الحسن! آن گونه که تو فکر میکنی نیست، همانا مؤمن در صلب کافر مانند سنگریزه در میان خشت است، باران می آید و خشت را میشوید و بسنگریزه هیچ گونه آسیبی نمیرساند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 22 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از علی بن یقطین گوید:به امام کاظم(علیه السّلام)گفتم:من از نفرین امام صادق(علیه السّلام)به یقطین و فرزندانش نگرانم،در پاسخ فرمود: ای أبا الحسن چنان نیست که تو گمان می بری،همانا مؤمن در پشت کافر چون سنگریزه ای است میان خشت،باران می آید و آن خشت را می شوید و می برد و به سنگریزه زیانی ندارد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 47 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-علی بن یقطین گوید:با امام کاظم علیه السّلام گفتم:من از نفرین امام صادق علیه السّلام به یقطین و فرزندانش نگرانم،در پاسخ فرمود:ای ابا الحسن چنان نیست که تو گمان می بری،همانا مؤمن در پشت کافر چون سنگ ریزه ای است میان خشت،باران می آید و آن خشت را می شوید و می برد و به سنگریزه زیانی نمی رساند.

توضیح:یقطین بن موسی از طرفداران بنی عباس بود و در دستگاه آنها نفوذ داشت رفتارش نزد امام صادق علیه السّلام مورد رضایت نبود و کارش سبب شد که امام به خود و فرزندانش نفرین کرد ولی پسرش علی در زمان امام هفتم مقامی بزرگ داشت و در بسیاری از موارد به یاری امام می شتافت و وقتی نگرانی خود را از نفرین امام صادق علیه السّلام نسبت به یقطین و فرزندانش ابراز داشت امام هفتم به او اطمینان داد که نگران مباش.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 33 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن کالصحیح. و کان یقطین بن موسی من دعاة العباسیة فی ابتداء دولتهم و کان له اختصاص بهم، قال الشیخ فی الفهرست : علی بن یقطین (ره) ثقة جلیل القدر له منزلة عظیمة عند أبی الحسن موسی علیه السلام، عظیم المکان فی الطائفة، و کان یقطین من وجوه الدعاة و طلبه مروان فهرب، و ابنه علی بن یقطین هذا ولد بالکوفة سنة أربع و عشرین و مائة و هربت أم علی به و بأخیه عبید بن یقطین إلی المدینة، فلما ظهرت الدولة الهاشمیة ظهر یقطین و عادت أم علی بعلی و عبید فلم یزل یقطین فی خدمة أبی العباس و أبی جعفر المنصور، و مع ذلک کان یتشیع و یقول بالإمامة، و کذلک ولده یحمل الأموال إلی جعفر بن محمد علیه السلام و نمی خبره إلی المنصور و المهدی فصرف الله عنه کیدهما، انتهی. و أقول: هذا الخبر و ما تقدم فی باب کراهیة التوقیت یدلان علی أن یقطین لم یکن مشکورا و کان منحرفا عن هذه الناحیة، و هذا الخبر یدل علی أن الصادق علیه السلام کان دعا علی یقطین و ولده و لعنهم و کان علی مشفقا خائفا من أن یصیبه أثر تلک الدعوة و اللعنة، فأجاب علیه السلام بأن اللعنة و سائر الشرار لا تصیب المؤمن الذی فی صلب الکافر، و شبه ذلک بالحصاة فی اللبنة، فإنه لا یضر الحصاة ما تقع علی اللبنة من المطر و غیره، فعلی هذا شبه علیه السلام اللعنة بالمطر لأن المطر یفتت اللبنة و یفرقها و یبطلها، فکذا اللعنة تبطل من تصیبه و تفتته و تفرقه. و یحتمل أن یکون شبه علیه السلام الرحمة و الألطاف التی تشمل من الله تعالی المؤمن بالمطر، و یکون الغرض أن ألطافه سبحانه و رحماته التی تحفظ طینة المؤمن تغسله و تظهره من لوث الکفر و ما یلزمه و ما یتبعه من اللعنات و العقوبات کما یغسل المطر لوث الطین من الحصاة و لعله أظهر. و حاصل الکلام علی الوجهین أن دعاؤه علیه السلام کان مشروطا بعدم إیمانهم و لم یکن مطلقا، و کان غرضه علیه السلام اللعن علی من یشبهه من أولاده. قوله علیه السلام شیئا، أی من الضرر، و فی بعض النسخ شیء أی من الآفات و اللعنات و الشرور.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 65 

*****

ص: 39

یَخْلُقَ مُوءْمِناً(1)، أَقْطَرَ مِنْهَا قَطْرَةً، فَلاَ تُصِیبُ بَقْلَةً وَلاَ ثَمَرَةً أَکَلَ مِنْهَا مُوءْمِنٌ أَوْ کَافِرٌ إِلاَّ أَخْرَجَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِنْ صُلْبِهِ مُوءْمِناً».(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: در بهشت درختی است که مزن نام دارد، چون خدا خواهد مؤمنی بیافریند، قطره ئی از آن بچکاند، آن قطره بهر سبزی و میوه ئی که رسد و مؤمن یا کافری از آن بخورد، خدای عز و جل از صلب او مؤمنی خارج کند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 22 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از امام صادق(علیه السّلام)فرمود: در بهشت درختی است به نام(مزن)و هر گاه خدا خواهد مؤمنی بیافریند قطره ای از آن بچکاند و به هیچ سبزی و میوه ای نرسد که مؤمن یا کافر از آن بخورد جز آنکه خدا عز و جل از صلب او مؤمنی بر آرد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 49 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امام صادق علیه السّلام فرمود:

در بهشت درختی است به نام(مزن)که هرگاه خدا بخواهد مؤمنی را بیافریند قطره ای از آن بچکاند آن قطره به هر سبزی و میوه ای برسد و مؤمن یا کافر از آن بخورد خداوند از پشت او مؤمن را خارج می سازد

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 35 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. و فی المصباح حلوان بالضم بلد مشهور من سواد العراق و هی آخر مدن العراق و بینها و بین بغداد نحو خمس مراحل، قیل: سمیت باسم بانیها و هو حلوان بن عمران ابن الحارث بن قضاعة، و فی القاموس : المزن بالضم السحاب أو أبیضه أو ذو الماء، انتهی. و کان التسمیة هنا علی التشبیه، قیل: هذا الحدیث کما یناسب ما قیل من أن المراد بالطینة الأصول الممتزجات المنقلة فی أطوار الخلقة کالنطفة و ما قبلها من موادها مثل النبات و الغذاء و ما بعدها من العلقة و المضغة و المزاج الإنسانی القابل للنفس الناطقة المدبرة، کذلک یناسب ما ذکر من أن المراد بالطینة طینة الجنة لأن طینة الجنة اختمارها و تربیتها بهذه القطرة کما أنه بماء العذب الفرات المذکور سابقا، و بالجملة خلقه من طینة الجنة و مزجها بماء الفرات أولا و تربیتها بماء المزن ثانیا لطف منه تعالی بالنسبة إلی المؤمن لیحصل له الوصول إلی أعلی مراتب القرب، انتهی. و قال بعض المحققین من أهل التأویل: الجنة تشمل جنان الجبروت و الملکوت، و المزن الحساب و هو أیضا یعم سحاب ماء الرحمة و الجود و الکرم و سحاب ماء المطر و الخصب و الدیم، و کما أن لکل قطرة من ماء المطر صورة و سحابا انفصلت منه فی عالم الملک کذلک له صورة و سحاب انفصلت منه فی عالمی الملکوت و الجبروت، و کما أن البقلة و الثمرة تتربی بصورتها الملکوتیة کذلک تتربی بصورتیها الملکوتیة و الجبروتیة المخلوقتین من ذکر الله تعالی اللتین من شجرة المزن الجنانی و کما أنهما تتربیان بها قبل الأکل کذلک تتربیان بها بعد الأکل فی بدن الآکل، فإنها ما لم تستحل إلی صورة العضو فهی بعد فی التربیة، فالإنسان إذا أکل بقلة أو ثمرة ذکر الله عز و جل عندها و شکر الله علیها، و صرف قوتها فی طاعة الله سبحانه و الأفکار الإیمانیة و الخیالات الروحانیة فقد تربت تلک البقلة أو الثمرة فی جسده بماء المزن الجنانی، فإذا فضلت من مادتها فضلة منویة فهی من شجرة المزن التی أصلها فی الجنة و إذا أکلها علی غفلة من الله سبحانه، و لم یشکر الله علیها و صرف قوتها فی معصیة الله تعالی و الأفکار المموهة الدنیویة و الخیالات الشهوانیة، فقد تربت تلک البقلة أو الثمرة فی جسده بماء آخر غیر صالح لخلق المؤمن إلا أن یکون قد تحقق تربیتها بماء المزن الجنانی قبل الأکل، و أما مأکولة الکافر التی یخلق منها المؤمن فإنما یتحقق تربیتها بذلک الماء قبل أکله لها غالبا، و لذکر الله عند زرعها أو غرسها مدخل فی تلک التربیة، و کذلک لحل ثمنها و تقوی زارعها أو غارسها إلی غیر ذلک من الأسباب.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 66 

*****

دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ(1)، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ حُمْرَانَ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ(2) عَزَّ وَجَلَّ : «صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً» قَالَ: «الصِّبْغَةُ هِیَ الاْءِسْلاَمُ».(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام راجع بقول خدای عز و جل:«رنگ آمیزی خدا است، کیست که رنگ آمیزیش از خدا بهتر باشد؟» فرمود: آن رنگ آمیزی اسلام است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 23 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از امام صادق(علیه السّلام)در تفسیر قول خدا عز و جل«

صِبْغَةَ اَللّٰهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اَللّٰهِ صِبْغَةً

»فرمود: مقصود از صبغه همان اسلام است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 51 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-از امام صادق علیه السّلام در تفسیر قول خدای عز و جل«رنگ آمیزی خداست و چه کسی رنگ آمیزیش از خداوند بهتر است»فرمود:

مقصود از رنگ آمیزی همان اسلام است.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 37 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 70 

*****

الاْءِیمَانُ».(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

محمد بن مسلم از یکی از دو امام پنجم یا ششم علیهما السّلام نقل میکند که آن حضرت در باره قول خدای عز و جل:«رنگ آمیزی خداست، کیست که رنگ آمیزیش از خدا بهتر باشد؟» فرمود: آن رنگ آمیزی اسلام است و راجع بقول خدای عز و جل:«هر که بطغیانگر کافر شود، و بخدا ایمان آورد، بدست آویزی محکم چنگ زده است 256 - سوره 2-» فرمود: آن دست آویز ایمان است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 23 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-امام باقر(علیه السّلام)یا امام صادق(علیه السّلام)فرمود در تفسیر قول خدا عز و جل:«

صِبْغَةَ اَللّٰهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اَللّٰهِ صِبْغَةً

»که: مقصود از صبغه،اسلام است. و در تفسیر قول خدا عز و جل(256 سوره بقره):«هر که کافر شد به طاغوت و گروید به خدا به تحقیق چسبیده است به حلقۀ محکم» فرمود:آن،ایمان است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 51 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-امام باقر علیه السّلام یا امام صادق علیه السّلام در تفسیر قول خدا عزّ و جلّ:«رنگ آمیزی خداوند که کیست که رنگ آمیزی او از خداوند بهتر باشد؟»فرمود:

مقصود از رنگ آمیزی اسلام است.

و در تفسیر قول خدای عز و جل:«هرکس از طاغوت برید و به خدا گروید به ریسمان محکم الهی چنگ زده است(بقره/256)»فرمود:آن ایمان است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 37 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مرسل کالموثق، و قال الجوهری : صبغة الله دینه ، و یقال: أصله من صبغ النصاری أولادهم فی ماء لهم، و قال الفیروزآبادی: الصبغة بالکسر الدین و الملة، و صبغة الله فطرة الله، أو التی أمر الله تعالی بها محمدا صلی الله علیه و آله و سلم و هی الختانة

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 70 

*****

قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الاْءِیمانَ»(1): هَلْ لَهُمْ فِیمَا کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمْ صُنْعٌ(2)؟ قَالَ: «لاَ».(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

فضیل گوید: بامام صادق علیه السّلام عرضکردم: اینکه خدا فرماید:«ایشانند که خدا ایمان را در دلهایشان رقم زده،22 سوره 58» آیا خود آنها نسبت بآنچه خدا در دلهایشان رقم زده دستی دارند؟ فرمود: نه.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 24 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از فضیل گوید:به امام صادق(علیه السّلام)گفتم(22 سوره مجادله):«آنان نوشته است در دلشان ایمان»آیا در آنچه در دل آنها نوشته است خودشان دستی دارند؟فرمود:نه.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 53 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-فضیل گوید:به امام صادق علیه السّلام عرض کردم:این که خدا وفا ببرد«آنها کسانی اند که خداوند ایمان را در دلشان قرار داده است(مجادله/22)»آیا در آنچه در دل آنها نوشته است خودشان دستی دارند؟فرمود:نه.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 39 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: موثق کالصحیح. و إنما ذکر هذا مع عدم اشتماله علی ما عنون به الباب لأنه کالتتمة لما ذکر فی آخر الخبر السابق لأنهما فی آیة واحدة، و یدل علی أن الإیمان من الله و لیس للعباد فیها صنع و اختیار، و إنما کلف العباد بعدم الجحد ظاهرا و بإخراج التعصب و الأغراض الباطلة عن النفس، أو مع السعی فی الجملة أیضا، و یمکن تخصیصه بمعرفة الصانع کما مر أو بکمال المعرفة و قد مضی تفصیل القول فی ذلک فی باب البیان و التعریف، و فی بعض النسخ صبغ بالباء الموحدة و الغین المعجمة، أی لهذه الکتابة صبغ و لون و هو تصحیف.

مرآة العقول ؛ ج 7 , ص 73 

*****

جَمِیلٍ ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ(1) عَزَّ وَجَلَّ: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُوءْمِنِینَ» قَالَ: «هُوَ(2) الاْءِیمَانُ».

قَالَ : قُلْتُ(3): «وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؟ قَالَ: «هُوَ الاْءِیمَانُ» .

وَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالی: «وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی»(4)؟ قَالَ: «هُوَ الاْءِیمَانُ».(5)

ترجمه

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 130 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-از امام باقر(علیه السّلام)که علی بن الحسین(علیهما السّلام)بارها می فرمود: من دوست دارم که بر پروردگارم در آیم و کردارم استوار باشد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 251 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-علی بن الحسین علیه السّلام بارها می فرمود:من دوست دارم که بر پروردگارم وارد شوم در حالی که عملم برابر باشد(هر روز نسبت به روز قبل کمتر نباشد)

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 237 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق. و عملی مستو کان المراد بالاستواء الاشتراک فی الکمال و عدم النقص، فلا ینافی ما روی عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم من استوی یوماه فهو مغبون، و یمکن أن یکون المراد الاستواء فی الترقی فإن من کان کل یوم منه أزید من السابق فعمله مستو للاشتراک فی هذا المعنی، أو یکون المراد بأحدهما الکیفیة و بالأخری الکمیة.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 82 

*****

هِلاَلاً(1)» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: مبادا عملی را بر خود واجب گردانی و تا 12 ماه از آن دست برداری.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 130 

*****

[ترجمه کمره ای] :

6-از سلیمان بن خالد،گوید:امام صادق(علیه السّلام)فرمود: مبادا بر خود کاری را لازم گردانی و تا 12 ماه از آن دست برداری.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 253 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

6-امام صادق علیه السّلام فرمود:مبادا بر خود کاری را لازم گردانی و تا 12 ماه از آن دست برداری.

توضیح:مقصود آن است که نباید خود را به طاعتی متعهد گردانی(مثل نماز شب)و پس از مدتی دست از آن برداری.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 237 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: موثق. أن تفرض علی نفسک أی تقرر علیها أمرا من الطاعات لا علی سبیل النذر فإنه لا تجوز مفارقته بعد السنة أیضا، و یحتمل شموله للنذر القلبی أیضا فإن الوفاء به مستحب أیضا.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 82 

*****

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «قَالَ اللّهُ تَبَارَکَ وَتَعَالی : یَا عِبَادِیَ الصِّدِّیقِینَ(1) ، تَنَعَّمُوا بِعِبَادَتِی(2) فِی الدُّنْیَا ؛ فَإِنَّکُمْ تَتَنَعَّمُونَ(3) بِهَا فِی الاْآخِرَةِ» .(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: خدای تبارک و تعالی فرماید: ای بندگان راستی پیشه من! در دنیا از نعمت عبادتم برخوردار باشید که در آخرت از آن برخوردار خواهید بود.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 131 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از امام صادق(علیه السّلام)که فرمود: خدا تبارک و تعالی فرماید:ای بنده های صدیق من در دنیا به عبادتم متنعّم باشید،زیرا شما در آخرت بدان متنعّم خواهید بود.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 253 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-امام صادق علیه السّلام فرمود:خدای تبارک و تعالی فرماید:ای بنده های راستگوی من در دنیا از نعمت عبادتم برخوردار باشید که آخرت هم از آن نعمت برخوردار خواهید بود(زیرا صدیقان و مقربان درگاه خداوند از عبادت لذت برند و به وسیلۀ آن نیرومند شوند و در نزد آنها اینکار بزرگترین لذت روحی است)

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 239 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. تنعموا بعبادتی الظاهر أن الباء صلة فإن الصدیقین و المقربین یلتذون بعبادة ربهم و یتقون بها و هی عندهم أعظم اللذات الروحانیة، و قیل: الباء سببیة فإن العبادة سبب الرزق کما قال تعالی:

وَ مَنْ یَتَّقِ اَللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً

و هو بعید فإنکم تتنعمون بها أی بأصل العبادة فإنها أشهی عندهم من اللذات الجسمانیة فهم یعبدون للذة لا للتکلیف، کما أن الملائکة طعامهم التسبیح و شرابهم التقدیس أو بسببها أو بقدرها أو بعوضها و الأول أظهر.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 84 

*****

84/2

قَالَ(1) : قُلْتُ(2) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، وَمَا مَعْرِفَةُ النَّاسِخِ مِنَ الْمَنْسُوخِ؟

قَالَ : فَقَالَ : «أَ لَیْسَ تَکُونُ مَعَ الاْءِمَامِ مُوَطِّناً نَفْسَکَ عَلی حُسْنِ النِّیَّةِ فِی طَاعَتِهِ ، فَیَمْضِی ذلِکَ الاْءِمَامُ ، وَیَأْتِی إِمَامٌ آخَرُ ، فَتُوَطِّنُ نَفْسَکَ عَلی حُسْنِ النِّیَّةِ فِی طَاعَتِهِ؟».

قَالَ : قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «هذَا(3) مَعْرِفَةُ النَّاسِخِ مِنَ الْمَنْسُوخِ» .(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عیسی بن عبد اللّٰه بامام صادق علیه السّلام عرضکرد: قربانت، عبادت چیست؟ فرمود: نیت خوب داشتن بعبادت از راهی که خدا از آن راه اطاعت شود، همانا ای عیسی! مؤمن نباشی تا آنکه ناسخ را از منسوخ تشخیص دهی (تا بناسخ عمل کنی و منسوخ را کنار گذاری). عرضکردم: قربانت تشخیص دادن ناسخ از منسوخ چیست؟ فرمود: مگر نه اینست که با امامی هستی و با حس نیت باطاعتش تصمیم میگیری، سپس آن امام در میگذرد و امام دیگر می آید و تو با حسن نیت باطاعت او تصمیم میگیری؟ عرضکردم: چرا، فرمود: همین تشخیص ناسخ از منسوخست.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 131 

*****

[ترجمه کمره ای] :

4-عیسی بن عبد الله به امام صادق(علیه السّلام)عرض کرد: قربانت،عبادت چیست؟ فرمود:خوش نیّتی در طاعت از راههائی که خدا از آنها اطاعت شود،هلا ای عیسی،تو مؤمن نباشی تا ناسخ را از منسوخ بشناسی.گوید:گفتم:معرفت ناسخ و منسوخ چیست؟گوید: فرمود: تو نیستی که با امامی دل به اطاعت او دادی و نیّت خوب داری و آن امام در می گذرد و امام دیگر می آید و دل می دهی و نیّت خوب داری که از او اطاعت کنی. گوید:گفتم:چرا؟ فرمود:این است معرفت ناسخ و منسوخ.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 255 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

4-عیسی بن عبد اللّه به امام صادق علیه السّلام عرض کرد:قربانت گردم،عبادت چیست؟ فرمود:خوش نیتی در طاعت از راههایی که خدا اطاعت شود،همانا ای عیسی،تو مؤمن نباشی تا آنکه ناسخ را از منسوخ بشناسی.گوید:گفتم: معرفت ناسخ و منسوخ چیست؟فرمود:

تو نیستی که با امامی دل به اطاعت او دادی و نیت خوب داری و آن امام می میرد و امام دیگری می آید و به او دل می سپاری و نیت خوب داری که از او فرمان بری.گفتم:چرا؟

فرمود:این است شناخت ناسخ از منسوخ

توضیح:حسن نیت در طاعت به این معنی است که عبادت درست و صحیح آن است که با نیت پاک و درست و به دور از هرگونه ریا و بدعت انجام گیرد تا خدا راضی باشد و معنی ناسخ و منسوخ در قرآن که می فرماید:«آیه ای را نسخ می کنیم جز آن که بهتر یا مانند آن بیاوریم(بقره/10)»این آیه تفسیر شده است به این که امامی را نبریم جز آنکه امام دیگری را بهتر یا مانند او بیاوریم

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 239 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مرسل. حسن النیة بالطاعة کان المعنی أن العبادة الصحیحة المقبولة هی ما یکون مع النیة الحسنة الخالصة من شوائب الریاء و السمعة و غیرها، مع طاعة أئمة الحق علیهم السلام و تکون تلک العبادة مأخوذة من الوجوه التی یطاع الله منها أی لا تکون مبتدعة بل تکون مأخوذة عن الدلائل الحقة و الآثار الصحیحة أو تکون تلک الطاعة مستندة إلی البراهین الواضحة لیخرج منها طاعة أئمة الضلالة أو المعنی شدة العزم فی طاعة من تجب طاعته حال کون تلک الطاعة من الوجوه التی یطاع الله منها، أی لم تکن مخلوطة ببدعة و لا ریاء و لا سمعة و هذا أنسب بما بعده. و قیل: یعنی أن یکون له فی طاعة من یعبده نیة حسنة، فإن تیسر له الإتیان بما وافق نیته و إلا فقد أدی ما علیه من العبادة بحسن نیته. أ لیس تکون هذا المعنی للناسخ و المنسوخ موافق و مؤید لما ورد فی الأخبار فی تفسیر قوله تعالی:

مٰا نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِهٰا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهٰا أَوْ مِثْلِهٰا

أن المراد به ذهاب إمام و نصب إمام بعده فهو خیر منه أو مثله و قیل: لعل المراد بهذه الوجوه الأئمة واحد بعد واحد لأنهم الوجوه التی یطاع الله منها لإرشادهم و هدایتهم و بالطاعة الطاعة المعلومة بتعلیمهم و إطاعتهم و الانقیاد لهم و بحسن النیة تعلق القلب بها من صمیمه بلا منازعة و لا مخاطرة، و یحتمل أن یراد بالوجوه وجوه العبادات و أنواعها و بحسن النیة تخلیصها عن شوائب النقص.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 85 

*****

نِیَّتِهِ(1)» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله فرمود: نیت مؤمن بهتر از عمل اوست و نیت کافر بدتر از عملش باشد و هر کس طبق نیتش کار میکند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 133 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-از امام صادق(علیه السّلام)که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: نیّت مؤمن بهتر است از کردارش و نیّت کافر بدتر است از کردارش،و هر عاملی عمل کند بر نیّتی که دارد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 257 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:نیت مؤمن بهتر از عمل اوست و نیّت کافر بدتر از عمل اوست و هرکس براساس نیّت خود کار می کند.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 243 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. نیة المؤمن خیر من عمله، و نیة الکافر شر من عمله هذا الحدیث من الأخبار المشهورة بین الخاصة و العامة و قد قیل فیه وجوه: الأول: أن المراد بنیة المؤمن اعتقاده الحق و لا ریب أنه خیر من أعماله إذ ثمرته الخلود فی الجنة و عدمه یوجب الخلود فی النار بخلاف العمل. الثانی: أن المراد أن النیة بدون العمل خیر من العمل بدون النیة، و رد بأن العمل بدون نیة لا خیر فیه أصلا، و حقیقة التفضیل تقتضی المشارکة و لو فی الجملة. الثالث: ما نقل عن ابن درید و هو أن المؤمن ینوی خیرات کثیرة لا یساعده الزمان علی عملها فکان الثواب المترتب علی نیاته أکثر من الثواب المترتب علی أعماله. الرابع: ما ذکره بعض المحققین و هو أن المؤمن ینوی أن یوقع عباداته علی أحسن الوجوه لأن إیمانه یقتضی ذلک ثم إذا کان یشتغل بها لا یتیسر له ذلک، و لا یتأتی کما یرید فلا یأتی بها کما ینبغی، فالذی ینوی دائما خیر من الذی یعمل فی کل عبادة، و هذا قریب من المعنی الأول و یمکن الجمع بینهما و یؤیدهما الخبر الثالث و الخامس، و ما رواه الصدوق فی علل الشرائع بإسناده عن أبی جعفر أنه کان یقول نیة المؤمن خیر من عمله و ذلک لأنه ینوی من الخیر ما لا یدرکه، و نیة الکافر شر من عمله و ذلک لأن الکافر ینوی الشر و یأمل من الشر ما لا یدرکه، و نیة الکافر شر من عمله و ذلک لأن الکافر ینوی الشر و یأمل من الشر ما لا یدرکه، و بإسناده عن أبی عبد الله علیه السلام أنه قال له زید الشحام: إنی سمعتک تقول: نیة المؤمن خیر من عمله فکیف تکون النیة خیرا من العمل؟ قال: لأن العمل إنما کان ریاء للمخلوقین و النیة خالصة لرب العالمین، فیعطی عز و جل علی النیة ما لا یعطی علی العمل، قال أبو عبد الله علیه السلام إن العبد لینوی من نهاره أن یصلی باللیل فتغلبه عینه فینام فیثبت الله له صلاته و یکتب نفسه تسبیحا و یجعل نومه صدقة. الخامس: أن طبیعة النیة خیر من طبیعة العمل لأنه لا یترتب علیها عقاب أصلا بل إن کانت خیرا أثیب علیها و إن کانت شرا کان وجودها کعدمها بخلاف العمل فإن من یعمل مثقال ذرة خیرا یره. و من یعمل مثقال ذرة شرا یره فصح أن النیة بهذا الاعتبار خیر من العمل. و أقول: یمکن أن یقال هذا فی الشر أیضا بناء علی أن الکافر یعاقب علی نیات الشر و إنما العفو عن المؤمنین. السادس: أن النیة من أعمال القلب و هو أفضل من الجوارح فعمله أفضل من عملها أ لا تری إلی قوله تعالی:

أَقِمِ اَلصَّلاٰةَ لِذِکْرِی

جعل سبحانه الصلاة وسیلة إلی الذکر و المقصود أشرف من الوسیلة، و أیضا فأعمال القلب مستورة عن الخلق لا یتطرق إلیها الریاء و غیره بخلاف أعمال الجوارح. السابع: أن المراد أن نیة بعض الأعمال الشاقة کالحج و الجهاد خیر من بعض الأعمال الخفیة کتلاوة آیة من القرآن و الصدقة بدرهم مثلا. الثامن: ما ذکره السید المرتضی رضی الله عنه فی الغرر أن لفظة خیر لیست اسم تفضیل بل المراد أن نیة المؤمن عمل خیر من جملة أعماله، و من تبعیضیة و به دفع التنافی بین هذا الحدیث و بین ما یروی عنه صلی الله علیه و آله و سلم: أفضل الأعمال أحمزها، و یجری هذا الوجه فی قوله: و نیة الکافر شر من عمله فإن المعنی فیه لیس معنی التفضیل بل المعنی شر من جملة أعماله، فإن قیل: کیف یصح هذا مع ما ورد فی الحدیث من أن ابن آدم إذا هم بالحسنة، کتبت له حسنة و إذا هم بالسیئة لم یکتب علیه شیء حتی یعمل؟ قلنا: قد ذکرنا سابقا أن ظاهر بعض الأخبار أن ذلک مخصوص بالمؤمنین. التاسع: أن المراد بالنیة تأثر القلب عند العمل و انقیاده إلی الطاعة و إقباله علی الآخرة و انصرافه عن الدنیا و ذلک یشتد بشغل الجوارح فی الطاعات و کفها عن المعاصی فإن بین الجوارح و القلب علاقة شدیدة یتأثر کل منهما بالآخر کما إذا حصل للأعضاء آفة سری أثرها إلی القلب فاضطرب و إذا تألم القلب بخوف مثلا سری أثره إلی الجوارح فارتعدت و القلب هو الأمیر المتبوع و الجوارح کالرعایا و الأتباع، و المقصود من أعمالها حصول ثمرة للقلب فلا تظن أن فی وضع الجبهة علی الأرض غرضا من حیث أنه جمع بین الجبهة و الأرض بل من حیث أنه بحکم العادة یؤکد صفة التواضع فی القلب فإن من یجد فی نفسه تواضعا فإذا استعان بأعضائه و صورها بصورة التواضع تأکد بذلک تواضعه، و أما من یسجد غافلا عن التواضع و هو مشغول القلب بأغراض الدنیا فلا یصل من وضع جبهته علی الأرض أثر إلی قلبه بل سجوده کعدمه نظرا إلی الغرض المطلوب منه فکانت النیة روح العمل و ثمرته و المقصد الأصلی من التکلیف به فکانت أفضل، و هذا الوجه قریب مما ذکره الغزالی فی إحیائه و هو أن کل طاعة تنتظم بنیة و عمل، و کل منهما من جملة الخیرات إلا أن النیة من الطاعتین خیر من العمل، لأن أثر النیة فی المقصود أکثر من أثر العمل، لأن صلاح القلب هو المقصود من التکلیف، و الأعضاء آلات موصلة إلی المقصود، و الغرض من حرکات الجوارح أن یعتاد القلب إرادة الخیر و یؤکد المیل إلیه لیتفرغ عن شهوات الدنیا و یقبل علی الذکر و الفکر، فبالضرورة یکون خیرا بالإضافة إلی الغرض، قال الله تعالی:

لَنْ یَنٰالَ اَللّٰهَ لُحُومُهٰا وَ لاٰ دِمٰاؤُهٰا وَ لٰکِنْ یَنٰالُهُ اَلتَّقْویٰ مِنْکُمْ

و التقوی صفة القلب، و فی الحدیث: أن فی الجسد لمضغة إذا صلحت صلح لها سائر الجسد. العاشر: أن نیة المؤمن هی الباعثة له علی عمل الخیر فهی أصل العمل و علته و العمل فرعها، لأنه لا یحصل العمل و لا یوجد إلا بتصور المقصود الحقیقی و التصدیق بحصوله و انبعاث النفس إلیه حتی یشتد العزم و یوجد الفعل فبهذه الجهة هی أشرف و کذا نیة الکافر سبب لعمله الخبیث فهی شر منه. الحادی عشر: أن النیة روح العمل، و العمل بمثابة البدن لها فخیریته و شریته تابعتان لخیریة النیة و شریتها کما أن شرافة البدن و خباثته تابعتان لشرافة الروح و خباثته، فبهذا الاعتبار نیة المؤمن خیر من عمله و نیة الکافر شر من عمله. الثانی عشر: أن نیة المؤمن و قصده أو لا هو الله، و ثانیا العمل لأنه یوصل إلیه، و نیة الکافر و قصده غیره تعالی و عمله یوصله إلیه، و بهذا الاعتبار صح ما ذکر، و هذا الوجه و ما تقدمه مستفادان من کلام المحقق الطوسی قدس سره، و الوجوه المذکورة ربما یرجع بعضها إلی بعض. و بعد ما أحطت خبرا بما ذکرنا نذکر ما هو أقوی عندنا بعد الإعراض عن الفضول و هو الحق الحقیق بالقبول، فاعلم أن الإشکالات الناشئة من هذا الخبر إنما هو لعدم تحقیق معنی النیة و توهم أنها تصور الغرض و الغایة و إخطارها بالبال، و إذا حققتها کما أومأنا إلیها سابقا عرفت أن تصحیح النیة من أشق الأعمال و أحمزها و أنها تابعة للحالة التی النفس متصفة بها، و کمال الأعمال و قبولها و فضلها منوط. بها، و لا یتیسر تصحیحها إلا بإخراج حب الدنیا و فخرها و عزها من القلب بریاضات شاقة و تفکرات صحیحة و مجاهدات کثیرة، فإن القلب سلطان البدن و کل ما استولی علیه یتبعه سائر الجوارح، بل هو الحصن الذی کل حب استولی علیه و تصرف فیه یستخدم سائر الجوارح و القوی، و یحکم علیها و لا تستقر فیه محبتان غالبتان کما قال الله عز و جل: یا عیسی لا یصلح لسانان فی فم واحد و لا قلبان فی صدر واحد، و کذلک الأذهان، و قال سبحانه:

مٰا جَعَلَ اَللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ

فالدنیا و الآخرة ضرتان لا یجتمع حبهما فی قلب. فمن استولی علی قلبه حب المال لا یذهب فکره و خیاله و قواه و جوارحه إلا إلیه و لا یعمل عملا إلا و مقصوده الحقیقی فیه تحصیله و إن ادعی غیره کان کاذبا و لذا یطلب الأعمال التی و عد فیها کثرة المال و لا یتوجه إلی الطاعات التی و عد فیها قرب ذی الجلال، و کذا من استولی علیه حب الجاه لیس مقصوده فی أعماله إلا ما یوجب حصوله، و کذا سائر الأغراض الباطلة الدنیویة فلا یخلص العمل لله سبحانه و للآخرة إلا بإخراج حب هذه الأمور من القلب و تصفیته عما یوجب البعد عن الحق. فللناس فی نیاتهم مراتب شتی بل غیر متناهیة بحسب حالاتهم، فمنها ما یوجب فساد العمل و بطلانه، و منها ما یوجب صحته، و منها ما یوجب کما له، و مراتب کما له أیضا کثیرة فأما ما یوجب بطلانه فلا ریب فی أنه إذا قصد الریاء المحض أو الغالب بحیث لو لم یکن رؤیة الغیر له لا یعمل هذا العمل أنه باطل لا یستحق الثواب علیه بل یستحق العقاب کما دلت علیه الآیات و الأخبار الکثیرة، و أما إذا ضم إلی القربة غیرها بحیث کان الغالب القربة و لو لم تکن الضمیمة یأتی بها ففیه إشکال و لا تبعد الصحة، و لو تعلق الریاء ببعض صفاته المندوبة کإسباغ الوضوء و تطویل الصلاة فأشد إشکالا، و لو ضم إلیها غیر الریاء کالتبرید ففیه أقوال ثالثها التفصیل بالصحة مع کون القربة مقصودة بالذات، و البطلان مع العکس. قال فی الذکری: لو ضم إلی النیة منافیا فالأقرب البطلان کالریاء و الندب فی الواجب، لأن تنافی المرادات یستلزم تنافی الإرادات، و ظاهر المرتضی الصحة بمنی عدم الإعادة لا بمعنی حصول الثواب، ذکر ذلک فی الصلاة المنوی بها الریاء و هو یستلزم الصحة فیها و فی غیرها، مع ضم الریاء إلی التقرب، و لو ضم اللازم کالتبرد قطع الشیخ و صاحب المعتبر بالصحة لأنه فعل الواجب و زیادة غیر منافیة، و یمکن البطلان لعدم الإخلاص الذی هو شرط الصحة، و کذا التسخن و النظافة، انتهی. و أقول: لو ضم إلی القربة بعض المطالب المباحة الدنیویة فهل تبطل عبادته؟ ظاهر جماعة من الأصحاب البطلان، و یشکل بأن صلوات الحاجة و الاستخارة و تلاوة القرآن و الأذکار و الدعوات المأثورة للمقاصد الدنیویة عبادات بلا ریب، مع أن تکلیف خلو القصد عنها تکلیف بالمحال، و الجمع بین الضدین کان یقول أحد: ائت الموضع الفلانی لرؤیة الأسد من غیر أن یکون غرضک رؤیته، أو اذهب إلی السوق و اشتر المتاع من غیر أن تقصد شراء المتاع، و قد ورد فی الأخبار الکثیرة منافع دنیویة للطاعات ککون صلاة اللیل سببا لوسعة الرزق، و کون الحج موجبا للغناء و أمثال ذلک کثیرة، فلو کانت هذه مخلة بالقربة لکان ذکرها إغراء بالقبیح، إذ بعد السماع ربما یمتنع تخلیة القصد عنها. نعم یمکن أن تؤول هذه القصود بالأخرة إلی القربة، کان یکون غرض طالب الرزق صرفه فی وجوه البر و التقوی به علی الطاعة، و من یکون مقصوده من طول العمر تحصیل رضا الرب تعالی، لکن هذا القصد لا یتحقق واقعا و حقیقة إلا لآحاد المقربین و لا یتیسر لأکثر الناس هذه النیة و هذا الغرض إلا بالانتحال و الدعاوی الکاذبة، و توهم أن الإخطار بالبال نیة واقعیة و بینهما بعد المشرقین فالظاهر أنه یکفی لکونه طاعة و قربة کونه بأمره سبحانه، و موافقا لرضاه و متضمنا لذکره و التوسل إلیه و إن کان المقصود تحصیل بعض الأمور المباحة لنیل اللذات المحللة، و أما النیات الکاملة و الأغراض العریة عن المطالب الدنیة الدنیویة فهی تختلف بحسب الأشخاص و الأحوال، و لکل منهم نیة تابعة لشاکلته و طریقته و حالته، بل لکل شخص فی کل حالة نیة تتبع تلک الحالة، و لنذکر بعض منازلها و درجاتها: فالأولی: نیة من تنبه و تفکر فی شدید عذاب الله و ألیم عقابه، فصار ذلک موجبا لحط الدنیا و لذاتها عن نظره، فهو یعمل کلما أراد من الأعمال الحسنة و یترک ما ینتهی عنه من الأعمال السیئة خوفا من عذابه. الثانیة: نیة من غلب علیه الشوق إلی ما أعد الله للمحسنین فی الجنة من نعیمها و حورها و قصورها فهو یعبد الله لتحصیل تلک الأمور. و هاتان نیتان صحیحتان علی الأظهر و إن توهم الأکثر بطلان العبادة بهما، لغفلتهم عن معنی النیة کما عرفت. و العجب أن العلامة (ره) ادعی اتفاق العدلیة علی أن من فعل فعلا لطلب الثواب أو خوف العقاب فإنه لا یستحق بذلک ثوابا. و أقول: لهاتین النیتین أیضا مراتب شتی بحسب اختلاف أحوال الناس، فإن من الناس من یطلب الجنة لحصول مشتهیاته الجسمانیة فیه، و منهم من یطلبها لکونها دار کرامة الله و محل قرب الله، و کذا منهم من یهرب من النار لألمها، و منهم من یهرب منها لکونها دار البعد و الهجران و الحرمان، و محل سخط الله کما قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی الدعاء الذی علمه کمیل بن زیاد النخعی: فلئن صیرتنی فی العقوبات مع أعدائک، و جمعت بینی و بین أهل بلائک، و فرقت بینی و بین أحبائک و أولیائک فهبنی یا إلهی و سیدی صبرت علی عذابک فکیف أصبر علی فراقک، و هبنی صبرت علی حر نارک فکیف أصبر عن النظر إلی کرامتک، إلی آخر ما ذکر فی هذا الدعاء المشتمل علی جمیع منازل المحبین و درجات العارفین. فظهر أن هاتین الغایتین و طلبهما لا تنافیان درجات المقربین. الثالثة: نیة من یعبد الله تعالی شکرا له فإنه یتفکر فی نعم الله التی لا تحصی علیه، فیحکم عقله بأن شکر المنعم واجب فیعبده لذلک، کما هو طریقة المتکلمین، و قد قال أمیر المؤمنین صلوات الله علیه: أن قوما عبدوا الله رغبة فتلک عبادة التجار، و إن قوما عبدوا الله رهبة فتلک عبادة العبید، و إن قوما عبدوا الله شکرا فتلک عبادة الأحرار. الرابعة: نیة من یعبده حیاءا فإنه یحکم عقله بحسن الحسنات و قبح السیئات و یتذکر أن الرب الجلیل مطلع علیه فی جمیع أحواله فیعبده و یترک معاصیه لذلک و إلیه یشیر قول النبی صلی الله علیه و آله و سلم: الإحسان أن تعبد الله کأنک تراه فإن لم تکن تراه فإنه یراک. الخامسة: نیة من یعبده تقربا إلیه تعالی تشبیها للقرب المعنوی بالقرب المکانی، و هذا هو الذی ذکره أکثر الفقهاء و لم أر فی کلامهم تحقیق القرب المعنوی، فالمراد إما القرب بحسب الدرجة و الکمال إذ العبد لا مکانه فی غایة النقص عار عن جمیع الکمالات، و الرب سبحانه متصف بجمیع الصفات الکمالیة فبینهما غایة البعد فکلما رفع عن نفسه شیئا من النقائص و اتصف بشیء من الکمالات حصل له قرب ما بذلک الجناب، أو القرب بحسب التذکر و المصاحبة المعنویة، فإن من کان دائما فی ذکر أحد و مشغولا بخدماته فکأنه معه و إن کان بینهما غایة البعد بحسب المکان، و فی قوة هذه النیة إیقاع الفعل امتثالا لأمره تعالی أو موافقة لإرادته أو انقیادا و إجابة لدعوته، أو ابتغاء لمرضاته، فهذه النیات التی ذکرها أکثر الأصحاب و قالوا لو قصد الله مجردا عن جمیع ذلک کان مجزیا فإنه تعالی غایة کل مقصد و إن کان یرجع إلی بعض الأمور السالفة. السادسة: نیة من عبد الله لکونه أهلا للعبادة و هذه نیة الصدیقین کما قال أمیر المؤمنین علیه السلام: ما عبدتک خوفا من نارک و لا طمعا فی جنتک و لکن وجدتک أهلا للعبادة فعبدتک، و لا تسمع هذه الدعوی من غیرهم، و إنما یقبل ممن یعلم منه أنه لو لم یکن لله جنة و لا نار بل لو کان علی الفرض المحال یدخل العاصی الجنة و المطیع النار لاختار العبادة لکونه أهلا لها، کما أنهم فی الدنیا اختاروا النار لذلک فجعلها الله علیهم بردا و سلاما، و عقوبة الأشرار فجعلها الله عندهم لذة و راحة و نعیما. السابعة: نیة من عبد الله حبا له، و درجة المحبة أعلی درجات المقربین، و المحب یختار رضا محبوبة و لا ینظر إلی ثواب و لا یحذر من عقاب، و حبه تعالی إذا استولی علی القلب یطهره عن حب ما سواه، و لا یختار فی شیء من الأمور إلا رضا مولاه، کما روی الصدوق (ره) بإسناده عن الصادق علیه السلام أنه قال أن الناس یعبدون الله علی ثلاثة أوجه فطبقة یعبدونه رغبة فی ثوابه فتلک عبادة الحرصاء و هو الطمع، و آخرون یعبدونه فرقا من النار فتلک عبادة العبید و هی رهبة، و لکنی أعبده حباله عز و جل فتلک عبادة الکرام و هو الأمن، لقوله عز و جل:

وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ

و لقوله عز و جل:

قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّٰهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّٰهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ

فمن أحب الله أحبه الله، و من أحبه الله عز و جل کان من الآمنین. و فی تفسیر الإمام علیه السلام قال علی بن الحسین علیهما السّلام: إنی أکره أن أعبد الله لأغراض لی و لثوابه، فأکون کالعبد الطمع المطمع، إن طمع عمل و إلا لم یعمل، و أکره أن أعبده لخوف عباده فأکون کالعبد السوء إن لم یخف لم یعمل، قیل: فلم تعبده؟ قال: لما هو أهله بأیادیه علی و إنعامه. و قال محمد بن علی الباقر علیه السلام: لا یکون العبد عابد الله حق عبادته حتی ینقطع عن الخلق کله إلیه، فحینئذ یقول هذا خالص لی فیتقبله بکرمه. و قال جعفر بن محمد علیه السلام: ما أنعم الله عز و جل علی عبد أجل من أن لا یکون فی قلبه مع الله غیره. و قال موسی بن جعفر علیه السلام: أشرف الأعمال التقرب بعبادة الله عز و جل. و قال علی الرضا علیه السلام:

إِلَیْهِ یَصْعَدُ اَلْکَلِمُ اَلطَّیِّبُ

قول لا إله إلا الله محمد رسول الله علی ولی الله، و خلیفة محمد رسول الله حقا و خلفاؤه خلفاء الله

وَ اَلْعَمَلُ اَلصّٰالِحُ

یَرْفَعُهُ

علمه فی قلبه بأن هذا صحیح کما قلته بلسانی. و أقول: لکل من النیات الفاسدة و الصحیحة أفراد أخری یعلم بالمقایسة بما ذکرنا، و هی تابعة لأحواله و صفاته و ملکاته الراسخة منبعثة عنها، و من هذا یظهر سر أن أهل الجنة یخلدون فیها بنیاتهم لأن النیة الحسنة تستلزم طینة طیبة و صفات حسنة و ملکات جمیلة، تستحق الخلود بذلک، إذ لم یکن مانع العمل من قبله، فهو بتلک الحالة مهیئ للأعمال الحسنة و الأفعال الجمیلة، و الکافر مهیئ لضد ذلک، و بتلک الصفات الخبیثة المستلزمة لتلک النیة الردیئة استحق الخلود فی النار. و بما ذکرنا ظهر معنی قوله علیه السلام: و کل عامل یعمل علی نیته، أی عمل کل عامل یقع علی وفق نیته فی النقص و الکمال و الرد و القبول، و المدار علیها کما عرفت، و علی بعض الاحتمالات المعنی أن النیة سبب للفعل و باعث علیه، و لا یتأتی العمل إلا بها کما مر.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 102 

*****

سَالِمٍ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ الْعَبْدَ الْمُوءْمِنَ الْفَقِیرَ لَیَقُولُ : یَا رَبِّ ارْزُقْنِی حَتّی أَفْعَلَ کَذَا وَکَذَا مِنَ الْبِرِّ وَوُجُوهِ الْخَیْرِ ، فَإِذَا عَلِمَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ ذلِکَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِیَّةٍ(1) ، کَتَبَ اللّهُ لَهُ مِنَ الاْءَجْرِ مِثْلَ مَا یَکْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ ؛ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: بنده مؤمن فقیر میگوید: پروردگارا بمن (مال و ثروت) روزی کن تا از احسان و راههای خیر چنین و چنان کنم.(مسجد بسازم و اطعام دهم و به بینوایان کمک کنم) و چون خدای عز و جل بداند نیتش صادق است و راست میگوید، برای او همان أجر و پاداش را نویسد که اگر انجام میداد مینوشت، همانا خدا وسعت بخش و کریم است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 135 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-از امام صادق(علیه السّلام)فرمود: به راستی بندۀ مؤمن فقیر می گوید:پروردگارا به من روزی بده تا چنان و چنین از احسان و کار خیر کنم و چون خدا بداند که راست می گوید،برای او همان مزد را بنویسد که اگر آن کار را می کرد،به راستی خدا واسع و کریم است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 259 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-امام صادق علیه السّلام فرمود:براستی بنده مؤمن فقیر می گوید:پروردگارا به من (مال و ثروت)بده تا صرف کارهای خیر کنم و چون خدا بداند که راست گوید،به او همان اجر را بنویسد که اگر آن کار را می کرد می نوشت براستی خدا واسع و کریم است.(شاید این حدیث توضیحی باشد برای حدیث دیگری که می فرماید:نیت مؤمن بهتر از عمل اوست.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 243 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. لیقول أی بلسانه أو بقلبه أو الأعم منهما فإذا علم الله عز و جل ذلک أی علم أنه إن رزقه یفی بما یعده من الخیر فإن کثیرا من المتمنیات و المواعید کاذبة لا یفی الإنسان به

إِنَّ اَللّٰهَ وٰاسِعٌ

القدرة أو واسع العطاء کریم بالذات، فالإثابة علی نیة الخیر من سعة جوده و کرمه لا من استحقاقهم ذلک. قال الشیخ البهائی قدس سره: هذا الحدیث یمکن أن یجعل تفسیرا لقوله علیه السلام نیة المؤمن خیر من عمله، فإن المؤمن ینوی کثیرا من هذه النیات فیثاب علیها و لا یتیسر العمل إلا قلیلا، انتهی. و أقول: النیة تطلق علی النیة المقارنة للفعل و علی العزم المتقدم علیه، سواء تیسر العمل أم لا، و علی التمنی للفعل و إن علم عدم تمکنه منه، و المراد هنا أحد المعنیین الأخیرین، و یمکن أن یقال: إن النیة لما کانت من الأفعال الاختیاریة القلبیة فلا محالة یترتب علیها ثواب، و إذا فعل الفعل المنوی یترتب علیه ثواب آخر، و لا ینافی اشتراط العمل بها تعدد الثواب کما أن الصلاة صحتها مشروطة بالوضوء و یترتب علی کل منهما ثواب إذا اقترنا، فإذا لم یتیسر الفعل لعدم دخوله تحت قدرته أو لمانع عرض له یثاب علی العزم، و ترتب الثواب علیه غیر مشروط بحصول الفعل، بل بعدم تقصیره فیه فالثواب الوارد فی الخبر یحتمل أن یکون هذا الثواب فله مع الفعل ثوابان، و بدونه ثواب واحد، فلا یلزم کون العمل لغوا و لا کون ثواب النیة و العمل معا کثوابها فقط، و یحتمل أن یکون ثواب النیة کثوابها مع العمل بلا مضاعفة و مع العمل یضاعف عشر أمثالها أو أکثر. و یؤیده ما سیأتی أن الله جعل لآدم أن من هم من ذریته بسیئة لم تکتب علیه، و إن عملها کتبت علیه سیئة، و من هم منهم بحسنة فإن لم یعملها کتبت له حسنة، فإن هو عملها کتبت له عشرا، و إن أمکن حمله علی ما إذا لم یعملها مع القدرة علیها، و علی ما حققنا أن النیة تابعة للشاکلة و الحالة، و أن کمالها لا یحصل إلا بکمال النفس و اتصافها بالأخلاق الرضیة الواقعیة فلا استبعاد فی تساوی ثواب من عزم علی فعل علی وجه خاص من الکمال و لم یتیسر له، و من فعله علی هذا الوجه. و قیل: أثابه المؤمن بنیته أمر خیر متفق علیه بین الأمة و رواه الخاصة و العامة روی مسلم بإسناده عن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قال: من طلب الشهادة صادقا أعطیها و لو لم تصبه، و بإسناد آخر عنه صلی الله علیه و آله و سلم قال: من سأل الله الشهادة بصدق بلغه الله منازل الشهداء و إن مات علی فراشه، قال المازری: و فیهما دلالة علی أن من نوی شیئا من أعمال البر و لم یفعله لعذر کان بمنزلة من عمله، و علی استحباب طلب الشهادة و نیة الخیر و قد صرح بذلک جماعة من علمائهم حتی قال الآبی: لو لم ینوه کان حاله حال المنافق لا یفعل الخیر و لا ینویه.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 102 

*****

تَلاَ قَوْلَهُ تَعَالی : «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ»(1) قَالَ(2) : «عَلی نِیَّتِهِ(3)» .(4)

ترجمه

(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

صفوان جمال گوید: امام صادق علیه السّلام بمن فرمود: خدا نعمتی کوچک یا بزرگ به بنده ئی ندهد که او بگوید: الحمد للّٰه جز آنکه شکرش را ادا کرده باشد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 151 

*****

[ترجمه کمره ای] :

14-از صفوان جمال،که امام صادق(علیه السّلام)به من فرمود: خدا هر نعمتی به بنده ای دهد،خرد یا بزرگ و آن بنده بگوید:الحمد للّٰه،شکرش را ادا کرده.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 293 

*****

[ترجمه مصطفوی] :

14-صفوان جمال،گوید که امام صادق علیه السّلام فرمود:خدا هر نعمتی به بنده ای دهد،خرد یا بزرگ و آن بنده بگوید:الحمد للّه،شکرش را ادا کرده است.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إِذَا رَأَیْتُمْ أَهْلَ الْبَلاَءِ ، فَاحْمَدُوا اللّهَ ، وَلاَ تُسْمِعُوهُمْ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ یَحْزُنُهُمْ» .(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله فرمود: چون گرفتاران را دیدید، خدا را شکر کنید و بآنها نشنوانید (آهسته بگوئید) زیرا اندوهگینشان میسازد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 154 

*****

[ترجمه کمره ای] :

23-فرمود که: رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرموده:چون گرفتارها را دیدید،خدا را حمد کنید و آن ها نشنوند که غمنده گردند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 299 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

23-رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:چون گرفتاران را دیدید،خدا را حمد و سپاس گوئید طوری که آنها نشنوند و افسرده نگردند.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 281 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 160 

*****

یَکُنْ یَقْدِرُ عَلَی النُّزُولِ لِلشُّهْرَةِ ، فَلْیَضَعْ خَدَّهُ عَلی قَرَبُوسِهِ(1) ، فَإِنْ(2) لَمْ(3) یَقْدِرْ ، فَلْیَضَعْ خَدَّهُ عَلی کَفِّهِ(4) ، ثُمَّ لْیَحْمَدِ اللّهَ عَلی مَا أَنْعَمَ اللّهُ(5) عَلَیْهِ» .(6)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: هر گاه یکی از شما نعمت خدای عز و جل را بیاد آورد، باید برای شکر خدا چهره روی خاک گذارد و اگر سوار است باید پیاده شود و چهره روی خاک گذارد و اگر از بیم شهرت نتواند پیاده شود چهره روی کوهه زین گذارد، و اگر نتواند، چهره بر کف دست گذارد، سپس خدا را بر نعمتی که باو داده حمد کند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 154 

*****

[ترجمه کمره ای] :

25-فرمود: هر گاه یکی از شماها نعمت خدا عز و جل را یاد آورد،باید گونه بر خاک نهد به شکرانۀ خدا و اگر سوار باشد،پیاده شود و گونه بر خاک نهد و اگر بیم شهرت نتواند که پیاده شود،گونۀ خود بر غاشیۀ زین نهد و اگر نتواند،بر کف خود نهد،سپس خدا را بدان چه بر او نعمت بخشیده است سپاس گوید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 299 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

25-امام صادق علیه السّلام فرمود:هرگاه یکی از شماها نعمت خدای عز و جل را به یاد آورد صورت خود را بر خاک گذارد و خدا را شکر گوید و اگر سوار باشد،پیاده شود و صورت بر خاک نهد و اگر از بیم شهرت نتواند که پیاده شود،صورت خود را بر زین نهد و اگر نتواند چهره خود را به کف دست گذارد،سپس خدا را بر نعمتی که به او بخشیده است سپاس گوید.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 283 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. و یدل علی استحباب وضع الخد فی سجدة الشکر و علی استحبابها عند تذکر النعم أیضا، و لو کان بعد حدوثها بمدة و علی استحباب حمد الله فیها.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 160 

*****

مُوسی(1) علیه السلام : یَا مُوسَی اشْکُرْنِی حَقَّ شُکْرِی ، فَقَالَ : یَا رَبِّ(2) ، وَکَیْفَ(3) أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ ، وَلَیْسَ مِنْ شُکْرٍ أَشْکُرُکَ بِهِ إِلاَّ وَأَنْتَ أَنْعَمْتَ(4) بِهِ(5) عَلَیَّ؟ قَالَ : یَا مُوسَی ، الاْآنَ(6) شَکَرْتَنِی حِینَ(7) عَلِمْتَ أَنَّ ذلِکَ مِنِّی» .(8)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: در ضمن آنچه خدای عز و جل بموسی علیه السّلام وحی فرمود این بود: ای موسی: مرا چنان که سزاوار است شکرگزار، عرضکرد: پروردگارا! ترا چگونه چنان که سزاوار است شکر گزارم، در صورتی که هر شکری که ترا نمایم، آن هم نعمتی است که تو بمن عطا فرموده ئی؟ فرمود: ای موسی! اکنون که دانستی آن شکرگزاریت هم از من است، مرا شکر کردی (چنان که سزاوار من است).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 155 

*****

[ترجمه کمره ای] :

27-از امام صادق(علیه السّلام)فرمود: در آنچه خدا عز و جل به موسی(علیه السّلام)وحی کرد،فرمود:ای موسی،حق شکر مرا به جای آور،عرض کرد:پروردگارا،چگونه حق شکرت را به جا آورم و شکری نگزارم جز آنکه همان شکر هم نعمتی است که تو به من ارزانی داشتی؟فرمود:ای موسی،اکنون حق شکر مرا ادا کردی که دانستی آن هم از من است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 301 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

27-امام صادق علیه السّلام فرمود:در ضمن آنچه خدای عز و جل به موسی علیه السّلام وحی کرد این بود که فرمود:ای موسی،حق شکر مرا به جای آور، عرض کرد:پروردگارا،چگونه حق شکرت را به جا آورم در صورتی که هر شکری که تو را گویم خود نعمتی است که تو به من داده ای؟فرمود: ای موسی،اکنون که دانستی شکرگزاریت از طرف ماست مرا همانطور که سزاوارم شکر گفتی.

توضیح:باید توجه داشت که شکر نعمت الهی در برابر هر نعمت غیرممکن است زیرا نعمت های الهی بیش است و نمی توان بر هریک از آنها شکری گفت علاوه بر این شکر، هر نعمتی خود نعمت دیگری است در این صورت شاید مراد خداوند از وحی خود به موسی این باشد که باید انسان تمام کارهای خود را از خدا بداند و او را سپاس گوید که این سپاس است گسترده و فراگیر در همه کارها و رفتارهای خود.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 283 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. تقول أدیت حق فلان إذا قابلت إحسانه بإحسان مثله، و المراد هنا طلب أداء شکر نعمته علی وجه التفصیل و هو لا یمکن من وجوه: الأول: أن نعمه غیر متناهیة لا یمکن إحصاؤها تفصیلا فلا یمکن مقابلتها بالشکر. الثانی: أن کل ما نتعاطاه مستند إلی جوارحنا و قدرتنا من الأفعال فهی فی الحقیقة نعمة و موهبة من الله تعالی، و کذلک الطاعات و غیرها نعمة منه، فتقابل نعمته بنعمته. الثالث: أن الشکر أیضا نعمة منه حصل بتوفیقه فمقابلة کل نعمة بالشکر یوجب التسلسل و العجز، و قول موسی علیه السلام یحتمل کلا من الوجهین الأخیرین، و قد روی هذا عن داود علیه السلام أیضا حیث قال: یا رب کیف أشکرک و أنا لا أستطیع أن أشکرک إلا بنعمة ثانیة من نعمک، فأوحی الله تعالی إلیه: إذا عرفت هذا فقد شکرتنی.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 161 

*****

وَ قَالَ(1) : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ صَدَقَ(2) اللّهَ نَجَا» .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: جناب نوح علیه السّلام این دعا را (که در روایت سابق ذکر شد) در هر صبح میگفت، از این رو عبد شکور، بنده بسیار سپاسگزار نامیده شد. و رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله فرمود: هر که با خدا راست باشد (یعنی دل و زبان و ظاهر و باطنش موافق باشد) نجات یابد (چنان که جناب نوح علیه السّلام دعائی را که بزبان میگفت، دلش هم باور داشت، از این رو نجات یافت، با آنکه در میان گروهی منکر و بی دین گرفتار بود).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 156 

*****

[ترجمه کمره ای] :

29-فرمود که: نوح،هر بامداد این را می گفت:و بدان بود که بنده پر شکر نامیده شد،فرمود:رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود:هر که راست گفت نجات یافت.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 301 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

29-امام صادق علیه السّلام فرمود:حضرت نوح،بخاطر آنکه هر بامداد شکر خداوند را می گفت بنده بسیار سپاسگزار نامیده شد(و در قرآن،خداوند او را به لقب عبدا شکورا)نامید و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکس با خدا راست باشد و دل و زبانش با هم همراه گردد نجات یابد(چنانچه که نوح در میان قوم خود نجات یافت)

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 285 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق. یقول ذلک أی الدعاء المذکور فی الحدیث السابق و سیأتی فی کتاب الدعاء أن نوحا علیه السلام کان یقول ذلک عند الصباح و عند المساء، و الأخبار فی ذلک کثیرة بأدنی اختلاف أوردتها فی الکتاب الکبیر. و قوله صلی الله علیه و آله و سلم: من صدق الله نجا ، معناه أنه إذا أظهر العبد حالة عند الله و کان صادقا فی ذلک بحیث لا یعتقد و لا یعمل ما یخالفه یصیر سبب نجاته من مهالک الدنیا و الآخرة، و لعل ذکره فی هذا المقام لبیان أن نوحا علیه السلام کان صادقا فیما ادعی فی هذا الدعاء من أن جمیع النعم الواصلة إلی العبد من الله تعالی و أنه متوحد بالإنعام و الربوبیة و استحقاق الحمد و الشکر و الطاعة، فکان موقنا بجمیع ذلک و لم یأت بما ینافیه من التوسل إلی المخلوقین و رعایة رضاهم دون رضا رب العالمین، أو معه، فلذلک صار سببا لنجاته و تسمیة الله له شکورا، و ربما یقرأ صدق علی بناء التفعیل کما قال بعض الأفاضل لعله علیه السلام أشار بآخر الحدیث إلی تسمیة نوح علیه السلام بنحی الله، و یستفاد منه أن هذه الکلمات تصدیق لله سبحانه فیما وصف الله به نفسه، و شهد به من التوحید. و قال آخر: تصدیقه فی تکالیفه عبارة عن الإقرار بها و الإتیان بمقتضاها و فی نعمائه عبارة عن معونتها بالقلب و مقابلتها بالشکر و الثناء، انتهی. و لا یخفی أن ما ذکرنا أظهر.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 163 

*****

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ أَکْمَلَ الْمُوءْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً» .(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام باقر علیه السّلام فرمود: کاملترین مردم از لحاظ ایمان خوش خلق ترین آنهاست.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 156 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از امام باقر(علیه السّلام)،فرمود: به راستی کامل ترین مؤمنان در ایمان خوش خلق تر آنها است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 303 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-امام باقر علیه السّلام فرمود:کاملترین مؤمنان در ایمان خوش خلق ترین آنهاست.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 287 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. و الخلق بالضم یطلق علی الملکات و الصفات الراسخة فی النفس حسنة کانت أم قبیحة و هی فی مقابلة الأعمال، و یطلق حسن الخلق غالبا علی ما یوجب حسن المعاشرة و مخالطة الناس بالجمیل. قال الراغب: الخلق و الخلق فی الأصل واحد لکن خص الخلق بالهیئات و الأشکال و الصور المدرکة بالبصر، و خص الخلق بالقوی و السجایا المدرکة بالبصیرة و قال فی النهایة: فیه لیس شیء فی المیزان أثقل من حسن الخلق، الخلق بضم اللام و سکونها الدین و الطبع و السجیة و حقیقته أنه لصورة الإنسان الباطنة و هی نفسها و أوصافها و معانیها المختصة بها بمنزلة الخلق لصورته الظاهرة و أوصافها و معانیها و لهما أوصاف حسنة و قبیحة، و الثواب و العقاب یتعلقان بأوصاف الصورة الباطنة أکثر مما یتعلقان بأوصاف الصورة الظاهرة، و لهذا تکررت الأحادیث فی مدح حسن الخلق فی غیر موضع، کقوله: أکثر ما یدخل الناس الجنة تقوی الله و حسن الخلق، و قوله أکمل المؤمنین إیمانا أحسنهم خلقا و قوله: إن العبد لیدرک بحسن خلقه درجة الصائم القائم، و قوله: بعثت لأتمم مکارم الأخلاق، و أحادیث من هذا النوع کثیرة و کذلک جاء فی ذم سوء الخلق أحادیث کثیرة، انتهی. و قیل: حسن الخلق إنما یحصل من الاعتدال بین الإفراط و التفریط فی القوة الشهویة و القوة الغضبیة، و یعرف ذلک بمخالطة الناس بالجمیل و التودد و الصلة و الصدق و اللطف و المبرة و حسن الصحبة و العشرة و المراعاة و المساواة و الرفق و الحلم و الصبر و الاحتمال لهم، و الإشفاق علیهم. و بالجملة هی حالة نفسانیة یتوقف حصولها علی اشتباک الأخلاق النفسانیة بعضها ببعض، و من ثم قیل: هو حسن الصورة الباطنة التی هی صورة الناطقة کما أن حسن الخلق هو حسن الصورة الظاهرة، و تناسب الأجزاء إلا أن حسن الصورة الباطنة قد یکون مکتسبا و لذا تکررت الأحادیث فی الحث به و بتحصیله. و قال الراوندی رحمه الله فی ضوء الشهاب: الخلق السجیة و الطبیعة ثم یستعمل فی العادات التی یتعودها الإنسان من خیر أو شر و الخلق ما یوصف العبد بالقدرة علیه و لذلک یمدح و یذم به، یدل علی ذلک قوله صلی الله علیه و آله و سلم: خالق الناس بخلق حسن، انتهی. و أقول: مدخلیة حسن الخلق فی کمال الإیمان قد مر تحقیقه فی أبواب الإیمان.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 166 

*****

یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ» .(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله فرمود: روز قیامت در ترازوی کسی چیزی بهتر از حسن خلق گذاشته نمیشود.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 156 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرمود: در روز قیامت،در ترازوی کارهای مؤمن بهتر از حسن خلق نگذارند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 303 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:در روز قیامت،در ترازوی کارهای انسان بهتر از حسن خلق گذاشته نمی شود.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 287 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

ضعیف علی المشهور. و هو مما یستدل به علی تجسم الأعمال، و قد مضی الکلام فیه.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 167 

*****

الاَعْمَارِ» .(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: نیکوکاری و حسن خلق خانه ها را آباد کند و بر عمرها بیفزاید.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 157 

*****

[ترجمه کمره ای] :

8-فرمود: نیکوکاری و خلق خوش،خانه ها را آباد کنند و عمرها را بیفزایند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 307 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

8-امام صادق علیه السّلام فرمود:نیکوکاری و خوش رفتاری خانه ها را آباد می کند و بر عمرها بیفزاید.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 289 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق، و البر الإحسان إلی الغیر.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 169 

*****

الصَّفَا(1) ، فَقَالَ : وَلِمَ؟ إِنْ(2) کَانَ صَاحِبُکُمْ لَحَسَنَ الْخُلُقِ ، ائْتُونِی(3) بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ(4) ، فَأَتَوْهُ بِهِ ، فَأَدْخَلَ(5) یَدَهُ فِیهِ ، ثُمَّ رَشَّهُ عَلَی الاْءَرْضِ رَشّاً(6) ، ثُمَّ قَالَ : احْفِرُوا». قَالَ : «فَحَفَرَ(7) الْحَفَّارُونَ ، فَکَأَنَّمَا کَانَ رَمْلاً یَتَهَایَلُ(8) عَلَیْهِمْ» .(9)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: مردی در زمان پیغمبر صلی اللّٰه علیه و آله وفات کرد، او را نزد گورکنها بردند، آنها نتوانستند چیزی از زمین بکنند. بپیغمبر صلی اللّٰه علیه و آله شکایت کردند، و گفتند: یا رسول اللّٰه کلنگ ما در زمین کارگر نمیشود، مثل اینکه آن را بسنگ خارا میزنیم. پیغمبر (صلّی الله علیه و آله) فرمود: برای چه؟ رفیق شما که خوش خلق بود، ظرف آبی بیاورید، چون آن را آوردند، دست در آن برد و بر زمین پاشید، سپس فرمود: بکنید، گورکنها کندند، زمین مثل ریگ نرمی بود که روی آنها میریخت.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 158 

*****

[ترجمه کمره ای] :

10-فرمود: مردی در عهد پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)ُرد و برای به خاک سپردنش نزد گورکن ها آمدند و بر خلاف انتظار گوری نکنده بودند و از آن به پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)شکایت کردند،گورکنان گفتند:یا رسول اللّٰه،ابزار آهنین ما به زمین کار نمی کند،گویا آن را به سنگ خارا می زنیم، پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)فرمود:چرا؟با این که این رفیق شما خوش خلق بود،یک جام آب برای من بیاورید،آن را برایش آوردند و دستش را در آن فرو برد و سپس آن را بر زمین پاشید،سپس فرمود:بکنید،فرمود: گورکن ها کندند و گویا ریگی بود که روی هم ریخته بودند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 307 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

10-امام صادق علیه السّلام فرمود:مردی در زمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله وفات کرد و برای خاکسپاریش نزد گورکن ها آمدند و برخلاف انتظار گوری نکنده بودند از این رو برای عرض شکایت به نزد پیامبر رفتند،گورکنان گفتند: یا رسول اللّه،ابزار آهنین ما در زمین کارگر نیست،گویا آنها را به سنگ خارا می زنیم،پیامبر فرمود:چرا؟با این که این رفیق شما خوش رفتار بود پس جام آب را برای من بیاورید،آن را برایش آوردند و دستش را در آن فرو برد و سپس آن را بر زمین پاشید،سپس فرمود:اکنون بکنید.

گورکن ها کندند و با تعجب مشاهده کردند که ریگ ها روی هم می ریزند و زمین کاملا نرم شده است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 291 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. و المستتر فی قوله صلی الله علیه و آله و سلم: فأتی للنبی صلی الله علیه و آله و سلم، و منهم من قرأ أتی علی بناء المفعول من باب التفعیل، فالنائب للفاعل الضمیر المستتر الراجع إلی الرجل و الحفارین مفعوله الثانی، و لا یخفی ما فیه، و الصفا جمع الصفاة و هی الصخرة الملساء، و قوله: و لم استفهام إنکاری أو تعجبی إن کان الظاهر أن إن مخففة عن المثقلة، و تعجبه صلی الله علیه و آله و سلم من أنه لم اشتد الأرض علیهم مع کون صاحبهم حسن الخلق فإنه یوجب یسر الأمر فی الحیاة و بعد الوفاة بخلاف سوء الخلق فإنه یوجب اشتداد الأمر فیهما، و الحاصل أنه لما کان حسن الخلق فلیس هذا الاشتداد من قبله، فهو من قبل صلابة الأرض فصب الماء المتبرک بیده المبارکة علی الموضع فصار بإعجازه فی غایة الرخاوة، و قیل: إن للشرط و لم قائم مقام جزاء الشرط فحاصله أنه لو کان حسن الخلق لم یشتد الحفر علی الحفارین فرش صاحب الخلق الحسن الماء الذی أدخل یده المبارکة فیه لرفع تأثیر خلقه السیء و لا یخفی بعده. و قال فی النهایة: کل شیء أرسلته إرسالا من طعام أو تراب أو رمل فقد هلته هیلا یقال: هلت الماء و أهلته إذا صببته و أرسلته، و منه حدیث الخندق فعادت کثیبا أهیل أی رملا سائلا، انتهی. و بعضهم یقول: هلت التراب حرکت أسفله فسال من أعلاه.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 170 

*****

فَمِنْهُ سَجِیَّةٌ ، وَمِنْهُ نِیَّةٌ(1)» . فَقُلْتُ(2) : فَأَیَّتُهُمَا(3) أَفْضَلُ؟ فَقَالَ(4) : «صَاحِبُ السَّجِیَّةِ هُوَ مَجْبُولٌ لاَ یَسْتَطِیعُ غَیْرَهُ، وَصَاحِبُ النِّیَّةِ یَصْبِرُ(5) عَلَی الطَّاعَةِ تَصَبُّراً؛ فَهُوَ أَفْضَلُهُمَا(6)».(7)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: خلق و خوی بخششی است که خدای عز و جل بمخلوقش عطا میکند، برخی از آن غریزی و فطری و برخی از آن نیت است (یعنی با تصمیم و اکتساب و تمرین پیدا می شود و غریزه و فطرت ثانوی میگردد). عرضکردم: کدامیک از این دو بهتر است؟ فرمود: آنکه غریزه دارد، بر آن سرشته شده و غیر آن نتواند کند و آنکه نیت دارد، بسختی خود را بصبر بر طاعت وامیدارد، پس این بهتر است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 158 

*****

[ترجمه کمره ای] :

11-از اسحاق بن عمار،از امام صادق(علیه السّلام)فرمود: به راستی خلق خوب بخشش خدا است،خدا عز و جل آن را به خلق خود بخشش می کند،برخی از آن منش است و برخی به تصمیم و کسب است،من گفتم:کدام از این دو بهتر است،فرمود: آنکه طبع و منش او است بر آن واداشته است نمی تواند جز آن کند و آنکه به قصد و کسب خوش خلقی کند باید به خوبی بر طاعت صبر کند و رنج کشد،پس او بهتر این دو است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 307 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

11-امام صادق علیه السّلام فرمود:براستی اخلاق خوب هدیه ای است از طرف خداوند که پروردگار آن را به بندگان خود بخشیده است.بعضی از آنها غریزی و فطری است و بعضی دیگر مربوط به نیت و تصمیم شخص است که باید در خود بپرورد.گفتم:کدامیک از این دو بهتر است، فرمود:آن که غریزی است که غیر آن نمی تواند انجام دهد و آنکه مربوط به نیت و تلاش در پرورش اوست باید خود را به صبر بر طاعت وادار سازد پس این بهتر است.

توضیح:بعضی از خلقیات انسان فطری است مانند سخاوت و حیا و بعضی اکتسابی است مانند راستگوئی و امانت داری که انسان با تلاش و تمرین می تواند چنین صفات ارزنده انسانی را در خود بپرورد و مانند دستۀ اول آنها را ملکه و ذاتی خود بسازد به طوری که هیچگاه نتواند آنها را ترک گوید و خلاف آنها عمل کند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 291 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. و المنیحة کسفینة و المنحة بالکسر العطیة فمنه سجیة أی جبلة و طبیعة خلق علیها و منه نیة أی یحصل عن قصد و اکتساب و تعمل، و الحاصل أنه یتمرن علیه حتی یصیر کالغریزة، فبطل قول من قال: أنه غریزة لا مدخل للاکتساب فیه، و قال أمیر المؤمنین صلوات الله علیه: عود نفسک الصبر علی المکروه فنعم الخلق التصبر، و المراد بالتصبر تحمل الصبر بتکلف و مشقة لکونه غیر خلق.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 171 

*****

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَتَعَالی _ أَعَارَ أَعْدَاءَهُ(1) أَخْلاَقاً مِنْ أَخْلاَقِ أَوْلِیَائِهِ ؛ لِیَعِیشَ أَوْلِیَاوءُهُ مَعَ أَعْدَائِهِ(2) فِی دَوْلاَتِهِمْ» .(3)

وَفِی رِوَایَةٍ أُخْری : «وَ(4) لَوْ لاَ ذلِکَ لَمَا تَرَکُوا وَلِیّاً لِلّهِ(5) إِلاَّ قَتَلُوهُ» .(6)

أَخْذَهَا(1) رَآنِی ، فَقَامَ ، فَاسْتَحْیَیْتُ(2) أَنْ آخُذَهَا وَهُوَ یَرَانِی ، وَأَکْرَهُ أَنْ أَسْتَأْمِرَهُ فِی أَخْذِهَا ، فَأَخَذْتُهَا» .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

بحر سقا گوید: امام صادق علیه السّلام بمن فرمود: ای بحر خوش خلقی مایه آسانی امور است. [شادی میبخشد] سپس فرمود: آیا داستانی را که همه اهل مدینه میدانند برایت نقل نکنم؟ عرضکردم: چرا، فرمودی: روزی رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله در مسجد نشسته بود که کنیز یکی از انصار آمد و خود او هم ایستاده بود، کنیز گوشه جامه پیغمبر را گرفت، پیغمبر صلی اللّٰه علیه و آله بخاطر آن زن برخاست، ولی او چیزی نگفت، پیغمبر صلی اللّٰه علیه و آله هم باو چیزی نفرمود، تا سه بار این کار کرد، پیغمبر در مرتبه چهارم برخاست و کنیز پشت سرش بود، آنگاه کنیز رشته ئی از جامه حضرت برگرفت و برگشت. مردم باو گفتند خدا: ترا چنین و چنان کند که رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله را سه بار نگهداشتی و چیزی باو نگفتی، که او هم بتو چیزی نفرمود، از پیغمبر چه میخواستی؟ کنیز گفت: ما بیماری داریم، اهل خانه مرا فرستادند که رشته ئی از جامه پیغمبر بر گیرم تا بیمار از آن شفا جوید، و چون خواستم رشته را برگیرم، مرا دید و برخاست، من از او شرم کردم که رشته را برگیرم در حالی که مرا میبیند، و نمیخواستم در گرفتن رشته با او مشورت کنم، تا (در مرتبه چهارم) برگرفتم.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 159 

*****

[ترجمه کمره ای] :

15-از بحر سقاء،گوید:امام صادق(علیه السّلام)به من فرمود: ای بحر،خوش خلقی توانگری است،سپس فرمود:آیا تو را گزارش ندهم از حدیث آنچه پیش همۀ أهل مدینه معروف است؟ گفتم:چرا،فرمود:در این میان که روزی رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)در مسجد نشسته بود،یک دختری از انصار آمد و خود او هم ایستاده بود،آن دخترک گوشۀ جامۀ رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)را کشید، پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)برای او برخاست ولی آن دخترک چیزی نگفت و پیغمبر به او چیزی نگفت،تا سه بار این کار را کرد و پیغمبر در بار چهارم برای آن دخترک برخاست که پشت سرش بود و آن دخترک رشته ای از جامۀ رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بر گرفت و برگشت، مردم به او گفتند:خدا با تو کند آنچه کند(منظور نفرین به آن دخترک است)سه بار رسول خدا را گرفتار خود کردی و نه چیزی به او گفتی و نه چیزی به تو گفت،چه کار با او داشتی؟گفت:ما در خانه بیماری داریم و خانواده ام مرا فرستادند تا رشته ای از جامۀ رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)برگیرم برای آرمان جوئی بدان،چون خواستم آن را برگیرم،مرا دید و از جا برخاست و من شرم کردم که آن را برگیرم در برابر چشم آن حضرت و نخواستم به او تکلیف کنم که خود آن را برگیرد،و به من دهد،پس آن را برگرفتم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 311 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

15-بحر سقاء،گوید:امام صادق علیه السّلام به من فرمود:ای بحر،خوش خلقی توان گری است،سپس فرمود:آیا مایلی برایت داستانی نقل کنم که مردم مدینه آن را می دانند؟

گفتم:چرا فرمود:روزی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در مسجد نشسته بود،دختری از انصار آمد و خود او هم ایستاده بود،آن دخترک گوشۀ جامۀ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را کشید،پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بخاطر او برخاست ولی آن دخترک چیزی نگفت و پیامبر هم به او چیزی نگفت،تا سه بار این کار را تکرار کرد برای بار چهارم برای آن دخترک برخاست در حالی که آن دختر پشت سرش بود و آن دختر رشته ای از جامۀ رسول خدا را صلّی اللّه علیه و آله را برگرفت و برگشت،مردم به او گفتند:خدا با تو چنین و چنان کند که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را سر پا نگه داشتی و حرفی به او نزدی و او هم به تو چیزی نفرمود از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله چه می خواستی؟گفت:ما در خانه بیماری داریم و خانواده ام مرا فرستادند تا رشته ای از جامۀ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله برگیرم و بیمارم شفا یابد چون خواستم رشته را بردارم و او برخاست و مرا دید شرم کردم که در برابر دیدگان او رشته را بردارم ولی برای بار چهارم آن را برداشتم و از طرف دیگر نخواستم به او تکلیف کنم که این کار برایم انجام دهد.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 293 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق. یسر أی سبب لیسر الأمور علی صاحبه، و یمکن أن یقرأ یسرا بصیغة المضارع، أی یصیر سببا لسرور صاحبه أو الناس أو الأعم ما هو ما نافیة، و الجملة صفة للحدیث و هو قائم حال عن بعض الأنصار، و قیل: إنما ذکر ذلک للإشعار بأن مالکها لم یکن مطلعا علی هذا الأمر فحسن الخلق فیه أظهر فقام لها النبی صلی الله علیه و آله و سلم کان قیامه صلی الله علیه و آله و سلم لظن أنها تریده لحاجة یذهب معها، فقام صلی الله علیه و آله و سلم لذلک فلما لم تقل شیئا و لم یعلم غرضها جلس، و قیل: إنما قام لتری الجاریة أن الهدیة فی أی موضع من الثوب فتأخذ. و قال فی النهایة: هدب الثوب و هدبته و هدابه طرف الثوب مما یلی طرته، و فی القاموس : الهدب بالضم و بضمتین شعر أشفار العین و خمل الثوب، واحدتها بهاء. فعل الله بک و فعل کنایة عن کثرة الدعاء علیه بإیذائه النبی صلی الله علیه و آله و سلم و هذا شائع فی عرف العرب و العجم، و قولها: یستشفی الضمیر المستتر راجع إلی المریض و هو استئناف بیانی أو حال مقدرة عن الهدبة، أو هو بتقدیر لأن یستشفی، و فی بعض النسخ بل أکثرها لیستشفی و هو یرانی حال عن فاعل أخذها، و قیل: و أکره حال عن فاعل استحیت.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 174 

*****

فِیمَنْ لاَ(1) یَأْلَفُ وَلاَ یُوءْلَفُ» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: مؤمن الفت گیر است و کسی که الفت نگیرد و با او الفت نگیرند خیر ندارد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 161 

*****

[ترجمه کمره ای] :

17-فرمود که:امیر المؤمنین(علیه السّلام)فرمود: مؤمن اهل معاشرت است و خیری نیست در کسی که الفت نگیرد و با او الفت نگیرند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 313 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

17-امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:مؤمن اهل معاشرت است و کسی که میل ندارد با دیگران رفت و آمد کند دیگران هم انس و الفت نگیرند و در این کار خیری هم وجود ندارد.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 295 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. و فیه حث علی الألفة و حمل علی الألفة بالخیار و إن احتمل التعمیم إذا لم یوافقهم بالمعاصی کما وردت الأخبار فی حسن المعاشرة.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 175 

*****

وَرَوَاهُ(1) عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیی ، عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، إِلاَّ أَنَّهُ قَالَ : «یَا بَنِی هَاشِمٍ» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله فرمود: ای پسران عبد المطلب: شما نتوانید با اموال خود بهمه مردم گشایش دهید، پس با چهره باز و خوشروئی با آنها برخورد کنید.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 161 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از حسن بن حسین،گوید:شنیدم امام صادق(علیه السّلام)فرمود: رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرموده است:ای فرزندان عبد المطلب، هر چه شما دارید به همۀ مردم رسا نیست،آنان را با روی باز و سیمای شکفته برخورد کنید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 313 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

شما توان آن را ندارید که با ثروت خود برای همۀ مردم گشایش و راحتی در زندگی به وجود آورید پس با چهرۀ باز با آنها برخورد کنید و از روایت دیگر بجای پسران عبد المطلب پسران هاشم است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 297 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. لأن الحسن بن الحسین و إن کان مشترکا لکن الراوی عن الصادق علیه السلام منهم ثقة. و فی النهایة یقال: وسعه الشیء یسعه سعة فهو واسع و وسع بالضم و ساعة فهو وسیع، و الوسع و السعة الجدة و الطاقة، و منه الحدیث إنکم لن تسعوا الناس بأموالکم فسعوهم بأخلاقکم أی لا تتسع أموالکم بعطائهم فوسعوا أخلاقکم لصحبتهم، و قال: فیه أن تلقاه بوجه طلق، یقال : طلق الرجل بالضم یطلق طلاقة فهو طلق و طلیق، أی منبسط الوجه متهلله، و فی القاموس: هو طلق الوجه مثلثة و ککتف و أمیر ضاحکة مشرقة، و البشر بالکسر طلاقة الوجه و بشاشته، و قیل: حسن البشر تنبیه علی أن زیادة البشر و کثرة الضحک مذمومة بل الممدوح الوسط من ذلک. أقول: و یحتمل أن یکون للمبالغة فی ذلک أو یکون إشارة إلی أن البشر إنما یکون حسنا إذا کان عن صفاء الطویة و المحبة القلبیة لا ما یکون علی وجه الخداع و الحیلة.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 176 

*****

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ(1) : مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ؟

قَالَ : «تُلِینُ(2) جَنَاحَکَ(3) ، وَتُطِیبُ(4) کَلاَمَکَ ، وَتَلْقی أَخَاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ» .(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

یکی از اصحاب گوید بامام صادق علیه السّلام عرضکردم: اندازه حسن خلق چیست؟ فرمود: اینکه فروتنی کنی و خوش سخن باشی و برادرت را با خوشروئی برخورد کنی.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 162 

*****

[ترجمه کمره ای] :

4-یکی از اصحاب گفت:به امام صادق(علیه السّلام)گفتم:اندازۀ خوش خلقی چیست؟فرمود:نرمش کنی و سخن شیرین بگوئی و با برادرت با خوشروئی برخورد کنی.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 315 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

4-یکی از اصحاب گفت:به امام صادق علیه السّلام عرض کردم:اندازه خوش خلقی چیست؟فرمود:فروتن و خوش سخن باشی و با برادرت با خوش روئی برخورد کنی.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 297 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مرسل کالحسن لإجماع العصابة علی المرسل و الضمیر فیه و فی الخبر الآتی راجعان إلی إبراهیم بن هاشم. و تلیین الجناح کنایة عن عدم تأذی من یجاوره و یجالسه و یحاوره من خشونته بأن یکون سلس الانقیاد لهم و یکف أذاه عنهم أو کنایة عن شفقته علیهم کما أن الطائر یبسط جناحه علی أولاده لیحفظهم و یکنفهم کقوله تعالی:

وَ اِخْفِضْ لَهُمٰا جَنٰاحَ اَلذُّلِّ مِنَ اَلرَّحْمَةِ . قال الراغب: الجناح جناح الطائر و سمی جانبا الشیء جناحاه، فقیل جناحا السفینة و جناحا العسکر، و جناحا الإنسان لجانبیه، و قوله تعالی:

وَ اِخْفِضْ لَهُمٰا جَنٰاحَ اَلذُّلِّ

فاستعارة و ذلک أنه لما کان الذل ضربین ضرب یضع الإنسان، و ضرب یرفعه، و قصد فی هذا المکان إلی ما یرفع الإنسان لا إلی ما یضعه استعار لفظ الجناح فکأنه قیل: استعمل الذل الذی یرفعک عند الله من أجل اکتسابک الرحمة أو من أجل رحمتک لهم و قال: الخفض ضد الرفع و الخفض الدعة و السیر اللین، فهو حث علی تلیین الجانب و الانقیاد و کأنه ضد قوله: أن لا تعلوا علی. و قال البیضاوی فی قوله تعالی:

وَ اِخْفِضْ لَهُمٰا جَنٰاحَ اَلذُّلِّ

تذلل لهما و تواضع فیهما، جعل للذل جناحا و أمره بخفضها للمبالغة أو أراد جناحه کقوله:

وَ اِخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ

و إضافته إلی الذل للبیان و المبالغة کما أضیف حاتم إلی الجود، و المعنی و اخفض لهما جناحک الذلیل.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 178 

*****

عَلِیّاً علیه السلام إِنَّمَا بَلَغَ مَا بَلَغَ بِهِ(1) عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَأَدَاءِ الاْءَمَانَةِ» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابی کهس گوید: بامام صادق علیه السّلام عرضکردم: عبد اللّٰه بن ابی یعفور بشما سلام میرساند فرمود: بر تو و بر او سلام باد، چون نزد عبد اللّٰه رفتی سلامش رسان و باو بگو، جعفر بن محمد بتو میگوید در آنچه علی نزد رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله بمقام رسید بنگر و ملازمش باش، همانا علی نزد رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله بسبب راستگوئی و اداء امانت بآن مقام رسید.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 163 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-از ابی کهمس،گوید:به امام صادق(علیه السّلام)گفتم:عبد اللّٰه بن أبی یعفور به شما سلام می رساند،بر تو و بر او سلام،چون نزد عبد اللّٰه رفتی،سلام به او برسان و بگو به او که جعفر بن محمد به تو می گوید: بنگر بدان چه به واسطۀ آن،علی(علیه السّلام)نزد رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) تقرب یافت و بدان بچسب،زیرا علی(علیه السّلام)همانا به مقامی که نزد رسول خدا رسید،رسیده است به واسطه راستگوئی و امانت پردازی.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 319 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-ابی کهمس،گوید:به امام صادق علیه السّلام عرض کردم:عبد اللّه بن أبی یعفور به شما سلام می رساند،فرمود:بر تو و بر او سلام باد چون نزد عبد اللّه رفتی، سلام مرا به او برسان و به او بگو که جعفر بن محمد به تو می گوید:

بنگر در آنچه که علی علیه السّلام نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تقرب یافت ملازمش باش و به آنها عمل کن زیرا علی علیه السّلام بخاطر راستگوئی و امانت داری به آن مقام رسید.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 301 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. ما بلغ به علی علیه السلام کان مفعول البلوغ محذوف، أی انظر الشیء الذی بسببه بلغ علی علیه السلام عند رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم المبلغ الذی بلغه من القرب و المنزلة، و قوله بعد ذلک: ما بلغ به، کأنه زیدت کلمة به من النساخ، و لیست فی بعض النسخ، و علی تقدیرها کان الباء زائدة، فإنه یقال بلغت المنزل أو الدار، و قد یقال بلغت إلیه بتضمین، فیمکن أن یکون الباء بمعنی إلی، و یحتمل علی بعد أن یکون قوله: فإن علیا تعلیلا للزوم و ضمیر به راجعا إلی الموصول فی ما بلغ به أولا، و قوله: بصدق الحدیث کلاما مستأنفا متعلقا بفعل مقدر أی بلغ ذلک بصدق الحدیث.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 183 

*****

الاِجْتِهَادَ وَالصِّدْقَ وَالْوَرَعَ» .(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: مردم را بغیر زبان (بلکه با کردار) خود به خیر و نیکو کاری دعوت کنید، مردم باید کوشش در عبادت و راستگوئی و پرهیزکاری شما را ببینند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 164 

*****

[ترجمه کمره ای] :

10-از امام صادق(علیه السّلام)فرمود: مبلّغ مردم باشید به کار خیر نه تنها با زبان خود تا از شما کوشش و راستی و ورع بنگرند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 321 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

10-امام صادق علیه السّلام فرمود:مردم را به کارهای خوب تبلیغ کنید نه با زبان بلکه با عمل خود،آنها را به نیکوکاری دعوت کنید تا مردم شما را به راستگوئی و تقوی بنگرند.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 303 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح، و الضمیر راجع إلی أحمد. بغیر ألسنتکم أی بجوار حکم و أعمالکم الصادرة عنها، و إن کان اللسان أیضا داخلا فیها من جهة الأعمال لا من جهة الدعوة الصریحة، و الاجتهاد المبالغة فی الطاعات و الورع اجتناب المنهیات و الشبهات کما مر.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 186 

*****

مُصْعَبِ(1) بْنِ یَزِیدَ ، عَنِ الْعَوَّامِ(2) بْنِ الزُّبَیْرِ :

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ رَقَّ وَجْهُهُ ، رَقَّ عِلْمُهُ(3)» .(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: هر کس کم رو باشد، کم دانش است (زیرا از پرسیدن شرم میکند و مشکلات علمیش حل نمیشود).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 165 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-فرمود: هر که کم رو است کم دانش است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 323 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-امام صادق علیه السّلام فرمود:هرکس کم روست کم دانش است(زیرا از پرسیدن خجالت می کشد و نمی پرسد و لذا آگاهی نمی یابد و مشکلاتش حل نمی شود)

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 307 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. و المراد برقة الوجه الاستحیاء عن السؤال و طلب العلم، و هو مذموم فإنه لا حیاء فی طلب العلم، و لا فی إظهار الحق، و إنما الحیاء عن الأمر القبیح، قال تعالی:

وَ اَللّٰهُ لاٰ یَسْتَحْیِی مِنَ اَلْحَقِّ

و رقة العلم کنایة عن قلته، و ما قیل: إن المراد برقة الوجه قلة الحیاء فضعفه ظاهر، و فی القاموس: الرقة بالکسر الرحمة، رققت له أرق و الاستحیاء و الرقة، رق یرق فهو رقاق، انتهی. و استعارة رقة الوجه للحیاء شائع بین العرب و العجم، و قیل: المراد برقة العلم الاکتفاء بما یجب و یحسن طلبه، لا الغلو فیه بطلب ما لا یفید بل یضر کعلم الفلاسفة و نحوه، أو استعارة للإنتاج فإن الثوب الرقیق یحکی ما تحته أو یکون نسبة الرقة إلی العلم علی المجاز، و المراد رقة المعلوم أی یتعلق علمه بالدقائق و الحقائق الخفیة، و لا یخفی ما فی الجمیع من التکلف و التعسف.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 189 

*****

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «لاَ إِیمَانَ لِمَنْ لاَ حَیَاءَ لَهُ» .(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السّلام فرمود: ایمان ندارد کسی که حیا ندارد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 3 , ص 166 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-از امام صادق(علیه السّلام)که فرمود: ایمان نیست برای کسی که حیاء ندارد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 4 , ص 323 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-امام صادق علیه السّلام فرمود:کسی که حیا ندارد ایمان ندارد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 3 , ص 307 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور و مؤید للسابق.

مرآة العقول ؛ ج 8 , ص 190 

*****