ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 6

(4) کتاب الحجّة

[ تتمّة کتاب الحجّة ]

ذلِکَ لَهُمْ(1) ؛ وَ نَزَلَ(2) الْحَجُّ ، فَلَمْ یَقُلْ لَهُمْ : طُوفُوا أُسْبُوعاً حَتّی کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذلِکَ لَهُمْ ؛ وَ نَزَلَتْ «أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الاْءَمْرِ مِنْکُمْ» وَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ علیه السلام : مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ ؛ وَ قَالَ علیه السلام (3) : أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِی ؛ فَإِنِّی سَأَلْتُ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ _ أَنْ لاَ یُفَرِّقَ بَیْنَهُمَا حَتّی یُورِدَهُمَا عَلَیَّ الْحَوْضَ ، فَأَعْطَانِی ذلِکَ ؛ وَ قَالَ : لاَ تُعَلِّمُوهُمْ ؛ فَهُمْ(4) أَعْلَمُ مِنْکُمْ ، وَ قَالَ : إِنَّهُمْ لَنْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ بَابِ هُدًی ، وَ لَنْ یُدْخِلُوکُمْ فِی(5) بَابِ ضَلاَلَةٍ(6) ، فَلَوْ سَکَتَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ(7) یُبَیِّنْ مَنْ أَهْلُ بَیْتِهِ لاَدَّعَاهَا آلُ فُلاَنٍ وَ آلُ فُلاَنٍ ، وَ لکِنَّ(8)اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَنْزَلَهُ(9)فِی کِتَابِهِ ، تَصْدِیقاً لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله : «إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(10) فَکَانَ(11) عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ علیهم السلام ، فَأَدْخَلَهُمْ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله تَحْتَ الْکِسَاءِ فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ ، ثُمَّ قَالَ(12): اللّهُمَّ ، إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ أَهْلاً وَ ثَقَلاً ، وَ هوءُلاَءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ ثَقَلِی(13)، فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ : أَ لَسْتُ مِنْ أَهْلِکَ ؟ فَقَالَ : إِنَّکِ إِلی خَیْرٍ ، وَ لَکِنَّ هوءُلاَءِ أَهْلِی(14)وَ ثَقَلِی .

ص: 8

فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، کَانَ عَلِیٌّ(1) أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ ؛ لِکَثْرَةِ مَا بَلَّغَ فِیهِ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ إِقَامَتِهِ لِلنَّاسِ ، وَ أَخْذِهِ بِیَدِهِ .

فَلَمَّا مَضی عَلِیٌّ علیه السلام ، لَمْ یَکُنْ یَسْتَطِیعُ عَلِیٌّ(2) _ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ _ أَنْ یُدْخِلَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ لاَ الْعَبَّاسَ بْنَ عَلِیٍّ وَ لاَ وَاحِداً(3) مِنْ وُلْدِهِ ، إِذاً لَقَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ : إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالی _ أَنْزَلَ فِینَا کَمَا أَنْزَلَ فِیکَ ، فَأَمَرَ(4) بِطَاعَتِنَا کَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِکَ ، وَ بَلَّغَ فِینَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَمَا بَلَّغَ فِیکَ ، وَ أَذْهَبَ عَنَّا الرِّجْسَ(5) کَمَا أَذْهَبَهُ عَنْکَ .

فَلَمَّا مَضی عَلِیٌّ علیه السلام ، کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام أَوْلی بِهَا ؛ لِکِبَرِهِ .

فَلَمَّا تُوُفِّیَ ، لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُدْخِلَ وُلْدَهُ ، وَ لَمْ یَکُنْ(6) لِیَفْعَلَ ذلِکَ(7) ، وَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یَقُولُ : «وَ أُولُوا الاْءَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللّهِ»(8)فَیَجْعَلَهَا فِی وُلْدِهِ ، إِذاً لَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام : أَمَرَ اللّهُ بِطَاعَتِی کَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ أَبِیکَ ، وَ بَلَّغَ فِیَّ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَمَا بَلَّغَ فِیکَ وَ فِی أَبِیکَ ، وَ أَذْهَبَ اللّهُ عَنِّی الرِّجْسَ کَمَا أَذْهَبَ عَنْکَ وَ عَنْ أَبِیکَ .

1 / 288

فَلَمَّا صَارَتْ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام ، لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ یَسْتَطِیعُ(9) أَنْ یَدَّعِیَ عَلَیْهِ کَمَا کَانَ هُوَ یَدَّعِی عَلی أَخِیهِ وَ عَلی أَبِیهِ لَوْ أَرَادَا أَنْ یَصْرِفَا الاْءَمْرَ عَنْهُ ، وَ لَمْ یَکُونَا لِیَفْعَلاَ ؛ ثُمَّ صَارَتْ حِینَ أَفْضَتْ(10) إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَجَری(11) تَأْوِیلُ هذِهِ الاْآیَةِ : «وَ أُولُواْ

ص: 9

الاْءَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللّهِ» ثُمَّ صَارَتْ مِنْ(1) بَعْدِ الْحُسَیْنِ(2)لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ إِلی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیًّ علیهم السلام ». وَ قَالَ : «الرِّجْسُ(3) هُوَ الشَّکُّ ، وَ اللّهِ لاَ نَشُکُّ(4)فِی رَبِّنَا أَبَداً» .(5)

ترجمه

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-ابی بصیر گوید:از امام صادق(علیه السّلام)پرسیدم از قول خدا عز و جل(59 سوره نساء):«از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولی الامر خودتان اطاعت کنید»؟فرمود:در بارۀ علی بن ابی طالب و حسن و حسین(علیهم السّلام)نازل شده،من به او گفتم:به راستی مردم می گویند:چرا او نام علی و خاندانش را در کتاب خدا عز و جل نبرده؟گوید:فرمود:در پاسخ آنها بگوئید که:برای پیغمبر آیۀ نماز نازل شد و خدا در آن نام نبرد سه رکعت و چهار رکعت را تا اینکه رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)آن را شرح داد و آیۀ زکاة نازل شد خدا نام نبرد که باید از چهل درهم یک درهم داد تا رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بود که آن را شرح داد و آیۀ حج نازل شد و نفرمود به مردم که هفت دور طواف کنید تا آنکه رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بود که آن را شرح کرد برای مردم و نازل شد«

أَطِیعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ

»و در بارۀ علی و حسن و حسین(علیهم السّلام)نازل شد و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)در بارۀ علی(علیه السّلام)فرمود هر که را من مولا و آقایم علی(علیه السّلام)مولا و آقا است، و فرمود: من به شما وصیت می کنم در بارۀ کتاب خدا و خاندانم زیرا من از خدا عز و جل در خواسته ام که میان آنها جدائی نیفکند تا آنها را بر سر حوض به من رساند،خدا این خواست مرا داد،و فرمود:چیزی به آنها نیاموزید که آنها از شما أعلم هستند،و فرمود: خاندان من شما را از هیچ در هدایت بیرون نکنند و هرگز شما را به باب گمراهی وارد نکنند. اگر پیغمبر خاموش می نشست و آن را در خاندان خود شرح نمی کرد،آل فلان و آل فلان ادعای آن را می کردند،ولی خدا در کتاب باز هم شرح آن را برای تصدیق پیغمبرش بیان کرد و نازل نمود(33 سوره احزاب):«همانا خدا می خواهد پلیدی را از شما خاندانبه خصوص ببرد و شما را پاک کند»علی بود و حسن و حسین و فاطمه(علیهم السّلام)که پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)آنها را زیر عبا گرد آورد،در خانۀ ام سلمه،و سپس فرمود:بار خدایا هر پیغمبری خاندان و بنه ای دارد و اینها خاندان و بنۀ منند،ام سلمه گفت:آیا من از خاندان تو نیستم؟ فرمود:تو رو به خوبی داری ولی اینان خاندان و بنۀ منند. چون رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)وفات کرد،علی(علیه السّلام)اولیٰ و أحقّ از همۀ مردم بود برای پیشوائی مردم،برای تبلیغات بسیاری که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)نسبت به او کرده بود و او را برابر مردم بپا داشته بود و دست او را در دست داشت و چون علی(علیه السّلام)در گذشت،نمی توانست و اقدام نمی کرد که محمد بن علی یا عباس بن علی یا یکی از پسرانش را وارد امر امامت کند،زیرا در این صورت حسن و حسین(علیهما السّلام)می گفتند:خدا در بارۀ ما حکم نازل کرده چنانچه در بارۀ تو نازل کرده و به اطاعت ما دستور داده چنانچه به اطاعت تو دستور داده و در بارۀ ما تبلیغ کرده رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)مثل این که در بارۀ تو تبلیغ کرده و پلیدی را از ما برده است چنانچه از تو برده است. چون علی(علیه السّلام)در گذشت،حسن(علیه السّلام)اولیٰ بود به خاطر این که بزرگتر بود و چون او وفات می کرد،نمی توانست از اولاد خود وارد امر امامت کند و اقدام به آن هم نمی کرد با این که خدا می فرماید:«

وَ أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اَللّٰهِ

»و اگر آن را برای اولادش مقرر می کرد،امام حسین(علیه السّلام)می گفت:خدا بهاطاعت من فرمان داده چنانچه به اطاعت تو فرمان داده و اطاعت پدرت و رسول خدا در باره من هم تبلیغ کرده مثل آن که در بارۀ تو و پدرت تبلیغ کرده و خدا پلیدی را از من برده مثل این که از تو و پدرت برده است،و چون امامت به حسین(علیه السّلام)رسید هیچ کدام از خاندان و خویشانش نمی توانستند بر او ادّعائی بیاورند چنانچه او می توانست طرح دعوی نسبت به برادر و پدر کند،در صورتی که می خواستند امر امامت را از او بگیرند و به دیگری منتقل کنند با این که این کار را نمی کردند و چون خلافت به حسین(علیه السّلام)رسید،این آیه اجراء گردید که:«

أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اَللّٰهِ

»و امامت پس از حسین به علی بن الحسین(علیهما السّلام)رسید و بعد از علی بن الحسین به محمد بن علی(علیهم السّلام)،فرمود:مقصود از رجس و پلیدی که از ما برده اند،شک است و به خدا ما هرگز در پروردگار خود شک نداریم(مقام توحیدِ خالص همین است).

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 395 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-ابی بصیر گوید:از امام صادق علیه السّلام از قول خدای عز و جل:«از خدا و رسولش و صاحبان فرمان اطاعت کنید(نساء/59)»؟ پرسیدم،فرمود:دربارۀ علی بن أبی طالب و حسن و حسین علیه السّلام نازل شده، ***

به او گفتم:به راستی مردم می گویند:

چرا او نام علی و خاندانش را در کتاب خدا عز و جل نبرده؟فرمود: در پاسخ آنها بگوئید که:برای پیامبر آیۀ نماز نازل شد درحالی که نامی از سه رکعت و چهار رکعت برده شد تا اینکه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله آن را شرح داد و آیۀ زکاة نازل شد درحالی که خداوند گفت که باید از چهل درهم یک درهم زکات را داد تا رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله آن را شرح داد و آیۀ حج نازل شد و نفرمود به مردم که هفت دور طواف کنید تا آنکه رسول خدا آن را برای مردم شرح داد و نازل شد

«أَطِیعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ»

و دربارۀ علی و حسن و حسین علیه السّلام نازل شد و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله دربارۀ علی علیه السّلام فرمود هرکه را من مولا و آقایم علی علیه السّلام هم مولا و آقای اوست و فرمود:من به شما دربارۀ کتاب خدا و خاندانم وصیت می کنم زیرا من از خدای عز و جل خواسته ام که میان آن ها جدائی نیفکند تا آنها بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند،خدا این خواسته مرا برآورده کرد و فرمود:چیزی به آن ها نیاموزید که آنها از شما أعلم هستند،و فرمود: خاندان من شما را از راه هدایت بازندارند و هرگز شما را گمراه نسازند.

اگر پیامبر خاموش می نشست و آن را در خاندان خود شرح نمی داد،آل فلان و آل فلان ادعای آن را می کردند،ولی خدا در قرآن باز هم شرح آن را برای تصدیق پیامبرش بیان کرد و فرمود:«همانا خدا می خواهد پلیدی را از شما خاندان دور سازد و شما را پاک گرداند (احزاب/33)»این خانواده عبارت بودند از علی و حسن و حسین و فاطمه علیه السّلام که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آنها را زیر عبای خود در خانۀ«ام سلمه»گرد آورد،و سپس فرمود:بار خدایا هر پیامبری خاندانی دارد و اینها خاندان منند،ام سلمه گفت:آیا من از خاندان تو نیستم؟

فرمود:در مسیر خوبی هستی ولی اینان خاندان منند.

چون رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله وفات کرد،علی علیه السّلام برای پیشوائی مردم اولی و أحقّ از همۀ مردم بود زیرا پیامبر برایش تبلیغات زیادی کرده بود و در روز غدیر در برابر مردم او را بالا برد و به معرفی او پرداخت و چون علی علیه السّلام درگذشت،نمی توانست و اقدام هم نمی کرد که محمد بن علی یا عباس بن علی یا یکی از پسرانش را(غیر از حسنین)وارد امر امامت کند،زیرا در این صورت حسن و حسین علیه السّلام می گفتند:خدا دربارۀ ما حکم نازل کرده چنانچه دربارۀ تو نازل کرده و به اطاعت از ما دستور داده چنانچه به اطاعت تو دستور داده و دربارۀ ما تبلیغ کرده است و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله مثل این که دربارۀ تو تبلیغ کرده و پلیدی را از ما برده است چنانچه از تو برده است.

چون علی علیه السّلام درگذشت،حسن علیه السّلام اولی بود به خاطر این که بزرگتر بود و چون او وفات می کرد،نمی توانست از اولاد خود وارد امامت کند و اقدام به آن هم نمی کرد با این که خدا می فرماید:

«وَ أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اَللّٰهِ»

*

و اگر آن را برای اولادش مقرر می کرد،امام حسین علیه السّلام می گفت:خدا به اطاعت من فرمان داده چنانچه به اطاعت تو فرمان داده و اطاعت پدرت و رسول خدا درباره من هم تبلیغ کرده مثل آن که دربارۀ تو پدرت تبلیغ کرد و خدا پلیدی را از من برده مثل این که از تو و پدرت برده است،و چون امامت به حسین علیه السّلام رسید هیچکدام از خاندان و خویشانش نمی توانستند بر او ادّعائی بیاورند چنانچه او می توانست طرح دعوی نسبت به برادر و پدر کند،در صورتی که می خواستند امر امامت را از او بگیرند و به دیگری منتقل کنند با این که این کار را نمی کردند و چون خلافت به حسین علیه السّلام رسید،این آیه اجراء گردید که:

«وَ أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اَللّٰهِ»

*

و امامت پس از حسین علیه السّلام به علی بن الحسین علیه السّلام رسید و بعد از علی بن الحسین به محمد بن علی علیه السّلام؛رسید و فرمود:مقصود از رجس و پلیدی که از ما برده اند،شک است و ما هرگز به پروردگار خود شک نداریم.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 797 

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابو بصیر گوید: از امام صادق در باره قول خدای عز و جل «خدا را فرمان برید و پیغمبر و کارداران خود را فرمان برید-59 نساء» پرسیدم، فرمود: در باره علی بن ابی طالب و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است (زیرا در آن زمان همان سه نفر از ائمه حاضر بودند)، بحضرت عرضکردم: مردم میگویند: چرا نام علی و خانواده اش در کتاب خدای عز و جل برده نشده؟ فرمود: بآنها بگو: آیه نماز، بر پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله نازل شد و سه رکعتی و چهار رکعتی آن نامبرده نشد تا اینکه پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله خود برای مردم بیان کرد و آیه زکاة بر آن حضرت نازل شد و نامبرده نشد که زکاة از هر چهل درهم یکدرهم است، تا اینکه خود پیغمبر آن را برای مردم شرح داد و امر بحج نازل شد و بمردم نگفت هفت دور طواف کنید تا اینکه خود پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله برای آنها توضیح داد. و آیه«

أَطِیعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ

»نازل شد و در باره علی و حسن و حسین هم نازل شد، پس پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله در باره علی علیه السلام فرمود:«هر که را من مولا و آقایم علی مولا و آقاست» و باز فرمود: در باره کتاب خدا و اهل بیتم بشما سفارش میکنم. من از خدای عز و جل خواسته ام که میان آنها جدائی نیندازد تا آنها را در سر حوض بمن رساند، خدا خواسته مرا عطا کرد، و نیز فرمود: شما چیزی بآنها نیاموزید که آنها از شما داناترند، و باز فرمود: آنها شما را از در هدایت بیرون نکنند و بدر گمراهی وارد نسازند. اگر پیغمبر خاموشی میگزید و در باره اهل بیتش بیان نمی کرد، آل فلان و آل فلان آن را برای خود ادعا می کردند، ولی خدای عز و جل برای تصدیق پیغمبرش بیان آن حضرت را (که مقصود آل پیغمبر است نه آل فلان و فلان) در کتابش نازل فرمود «همانا خدا میخواهد ناپاکی را از شما اهل این خانه ببرد و پاکیزه تان کند، پاکیزه کامل-33 سوره احزاب-» در خانه ام سلمه و علی و حسن و حسین و فاطمه علیهم - السلام بودند که پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله آنها را زیر عبا گرد آورد و سپس فرمود: خدایا هر پیغمبری اهل و حشمی داشت، و اهل و حشم من اینهایند، ام سلمه گفت: من از اهل شما نیستم؟ فرمود: تو بخوبی میگرائی، ولی اینها اهل و حشم من هستند. بنا بر این چون پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله وفات یافت، برای پیشوائی مردم، علی از همه مردم سزاوارتر بود، بجهت تبلیغات بسیاری که رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله نسبت باو فرموده بود، و دست او را گرفته و در میان مردم بپا داشته بود، و چون علی درگذشت، نمی توانست و اقدام هم نمی کرد که محمد بن علی و نه عباس بن علی و نه هیچ یک از پسران دیگرش را (غیر از حسنین علیهما السلام) در اهل پیغمبر داخل کند، زیرا در آن صورت حسن و حسین می گفتند: خدای تبارک و تعالی آیه اهل بیت را در باره ما نازل فرمود، چنان که در باره تو نازل کرد و مردم را باطاعت ما امر کرد، چنان که باطاعت تو امر فرمود، و رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله نسبت بما تبلیغ کرد، چنان که نسبت بتو، تبلیغ فرمود و خدا ناپاکی را از ما برد چنان که از تو برد، و چون علی درگذشت، حسن علیه السلام بامامت سزاوارتر بود برای بزرگسالیش و چون وفات نمود، نمی توانست و اقدام هم نمی کرد که فرزندان خودش را در امر امامت داخل کند و در میان آنها قرار دهد، در صورتی که خدای عز و جل میفرماید:«خویشاوندان در کتاب خدا بیکدیگر سزاوار ترند» زیرا در آن صورت حسین علیه السلام میگفت: خدا مردم را باطاعت من امر نمود، چنان که باطاعت تو و اطاعت پدرت امر فرموده و رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله در باره من هم تبلیغ کرده، چنان که در باره تو و پدرت تبلیغ فرموده و خدا ناپاکی را از من برده، چنان که از تو و پدرت برده است، پس چون امامت بحسین رسید، هیچ یک از اهل بیت او نمی توانست بر او ادعا کند، همچنان که او بر برادر و پدرش ادعا می کرد، اگر آن دو می خواستند امر امامت را از او بدیگری بگردانند، ولی آنها چنین کاری نمی کردند، سپس زمانی که امامت بحسین علیه السلام رسید، معنی و تأویل آیۀ«

وَ أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اَللّٰهِ

»جاری گشت، و بعد از حسین بعلی بن الحسین رسید، و بعد از علی بن الحسین بمحمد بن علی رسید، آنگاه امام فرمود: مقصود از ناپاکی همان شک است، بخدا که ما در باره پروردگار خود هرگز شک نکنیم.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 42 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح بسندیه و قد مر الکلام فی أولی الأمر فی باب أن الأئمة علیهم السلام ولاة الأمر و فی باب فرض طاعة الأئمة علیهم السلام، و لعل التخصیص بالثلاثة لکونهم موجودین عند نزول الآیة. فما له لم یسم أی لو کانوا مقصودین بالآیة لسماهم بخصوصهم و أسمائهم قولوا لهم هذا نقض إجمالی من کل أربعین درهما أی بعد الوصول إلی النصاب، و الحاصل أنه لم یبین لهم القدر الذی یجب إخراجه طوفوا أسبوعا ذکره علی المثال. قوله: من کنت مولاه فعلی مولاه، أقول: هذا من جملة ما ذکره الرسول صلی الله علیه و آله و سلم لعلی علیه السلام فی یوم الغدیر، و هو مما تواتر نقله من الخاص و العام، فقد روی ابن الأثیر فی جامع الأصول أخذته من عین کتابه نقلا من صحیح الترمذی عن زید ابن أرقم، و أبی سریحة - الشک من شعبة - أن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قال: من کنت مولاه فعلی مولاه، و روی البغوی فی المصابیح و البیضاوی فی المشکاة عن أحمد و الترمذی بإسنادهما عن زید بن أرقم مثله، و رویا عن أحمد بإسناده عن البراء بن عازب و زید بن أرقم أن النبی صلی الله علیه و آله و سلم لما نزل بغدیر خم أخذ بید علی علیه السلام فقال: أ لستم تعلمون إنی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ قالوا: بلی، قال: أ لستم تعلمون إنی أولی بکل مؤمن من نفسه؟ قالوا: بلی، فقال: اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، فلقیه عمر بعد ذلک فقال له: هنیئا لک یا بن أبی طالب أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة. أقول: قال ابن حجر العسقلانی فی المجلد السادس من کتاب فتح الباری فی شرح فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام من صحیح البخاری، و أما حدیث: من کنت مولاه فعلی مولاه فقد أخرجه الترمذی و النسائی و هو کثیر الطرق جدا و قد استوعبها ابن عقدة فی کتاب مفرد و کثیر من أسانیدها صحاح و حسان، انتهی. و قال ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة: روی عثمان بن سعید عن شریک بن عبد الله قال: لما بلغ علیا علیه السلام أن الناس یتهمونه فیما یذکره من تقدیم النبی صلی الله علیه و آله و سلم له و تفضیله علی الناس، قال: أنشد الله من بقی ممن لقی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و سمع مقالته فی یوم غدیر خم إلا قام فشهد بما سمع، فقام ستة ممن عن یمینه من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أنهم سمعوه یقول ذلک الیوم و هو رافع بیدی علی علیه السلام: من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و أخذل من خذله، و أحب من أحبه، و أبغض من أبغضه. و قال فی موضع آخر روی سفیان الثوری عن عبد الرحمن بن القاسم عن عمر بن عبد الغفار أن أبا هریرة لما قدم الکوفة مع معاویة کان یجلس بالعشیات بباب کندة، و یجلس إلیه فجاء شاب من الکوفة، فجلس إلیه و قال: یا أبا هریرة أنشدک الله أ سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول لعلی بن أبی طالب: اللهم وال من والاه و عاد من عاداه؟ قال: اللهم نعم، قال: فأشهد بالله أن قد والیت عدوه و عادیت ولیه ثم قام عنه. و قال فی موضع آخر ذکر جماعة من شیوخنا البغدادیین أن عدة من الصحابة و التابعین و المحدثین کانوا منحرفین عن علی علیه السلام قائلین فیه السوء، و منهم من کتم مناقبه و أعان أعداءه میلا مع الدنیا و إیثارا للعاجلة، فمنهم أنس بن مالک ناشد علی الناس فی رحبة القصر، أو قال رحبة الجامع بالکوفة: أیکم سمع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول: من کنت مولاه فعلی مولاه، فقام اثنا عشر رجلا فشهدوا بها و أنس بن مالک لم یقم، فقال له: یا أنس ما یمنعک أن تقوم فتشهد فلقد حضرتها؟ فقال: یا أمیر المؤمنین کبرت و نسیت، فقال: إن کان کاذبا فارمه بها بیضاء لا تواریها العمامة، قال طلحة بن عمیر: فو الله لقد رأیت الوضح به بعد ذلک أبیض بین عینیه. و روی عثمان بن مطرف أن رجلا سأل أنس بن مالک فی آخر عمره عن علی بن أبی طالب فقال: آلیت أن لا أکتم حدیثا سألت عنه فی علی بعد یوم الرحبة: ذاک رأس المتقین یوم القیامة سمعته و الله من نبیکم ثم ذکر کتمان زید بن أرقم حدیث الولایة، و دعاء علی علیه السلام علیه بذهاب بصره، و أنه عمی بعد ذلک. و قال فی موضع آخر قال علیه السلام یوم الشوری: أ فیکم أحد قال له رسول الله صلی الله علیه و آله: من کنت مولاه فهذا مولاه غیری؟ قالوا: لا، انتهی. و أقول: روی السیوطی فی در المنثور عن ابن مردویه و ابن عساکر بإسنادهما عن أبی سعید الخدری قال: لما نصب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علیا یوم غدیر خم فنادی له بالولایة، هبط علیه جبرئیل بهذه الآیة

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

و روی أیضا عن ابن مردویه و الخطیب و ابن عساکر بأسانیدهم عن أبی هریرة قال: لما کان یوم غدیر خم و هو الثامن عشر من ذی الحجة قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: من کنت مولاه فعلی مولاه، فأنزل الله:

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

و روی ابن جریر بإسناده عن ابن عباس

وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمٰا بَلَّغْتَ رِسٰالَتَهُ

یعنی إن کتمت هذه الآیة:

یٰا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ

یعنی ما نزل علی رسول الله یوم غدیر خم فی علی بن أبی طالب، و روی عن ابن مردویه بإسناده عن ابن مسعود قال: کنا نقرأ علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: یا أیها الرسول بلغ ما أنزل إلیک من ربک أن علیا مولی المؤمنین و إن لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس. أقول: و قد أوردت الأخبار الواردة فی ذلک من طریق الخاصة و العامة فی قریب من عشرة کراریس فمن أراد الاطلاع علیها فیرجع إلیه و جملة القول فیه: أن الاستدلال بخبر الغدیر یتوقف علی أمرین: أحدهما إثبات الخبر، و الثانی إثبات دلالته علی خلافته صلوات الله علیه. أما الأول فلا أظن عاقلا یرتاب فی ثبوته و تواتره بعد الإحاطة بما أوردته فی الکتاب الکبیر، قال السید التستری فی إحقاق الحق: ذکر الشیخ ابن کثیر الشامی الشافعی عند ذکر أحوال محمد بن جریر الطبری إنی رأیت کتابا جمع فی أحادیث غدیر خم فی مجلدین ضخمین، و کتابا جمع فیه طرق حدیث الطیر، و نقل عن أبی المعالی الجوینی أنه کان یتعجب و یقول: رأیت مجلدا ببغداد فی ید صحاف فیه روایات هذا الخبر، مکتوبا علیه المجلدة الثامنة و العشرون من طرق من کنت مولاه فعلی مولاه، و یتلوه المجلدة التاسعة و العشرون، و أثبت الشیخ ابن الجزری الشافعی رسالته الموسومة بأسنی المطالب فی مناقب علی بن أبی طالب، تواتر هذا الحدیث من طرق کثیرة، و نسب منکره إلی الجهل و العصبیة، انتهی. و قال السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب الشافی أما الدلالة علی صحة الخبر فلا یطالب بها إلا متعنت لظهوره و اشتهاره، و حصول العلم لکل من سمع الأخبار به، و ما المطالب بتصحیح خبر الغدیر و الدلالة علیه إلا کالمطالب بتصحیح غزوات النبی صلی الله علیه و آله و سلم الظاهرة المشهورة و أحواله المعروفة و حجة الوداع نفسها لأن ظهور الجمیع و عموم العلم به بمنزلة واحدة، ثم قال: و مما یدل علی صحته إجماع علماء الأمة علی قبوله و لا شبهة فما ادعیناه من الإطباق، لأن الشیعة جعلته الحجة فی النص علی أمیر المؤمنین علیه السلام بالإمامة و مخالفو الشیعة أولوه علی اختلاف تأویلاتهم و ما یعلم أن فرقة من فرق الأمة ردت هذا الخبر أو امتنعت من قبوله، و استدل قوم علی صحة الخبر بما تظاهرت به الروایات من احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام به فی الشوری، حیث قال: أنشدکم الله هل منکم أحد أخذ رسول الله صلی الله علیه و آله بیده فقال: من کنت مولاه فهذا مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه غیری؟ فقال القوم: اللهم لا، و إذا اعترف من حضر الشوری من الوجوه و اتصل أیضا بغیرهم من الصحابة ممن لم یحضر الموضع و لم یکن من أحد نکیر له، مع علمنا بتوفر الدواعی إلی إظهار ذلک لو کان، فقد وجب القطع علی صحته. علی أن الخبر لو لم یکن فی الوضوح کالشمس لما جاز أن یدعیه أمیر المؤمنین علیه السلام سیما فی مثل هذا المقام انتهی ملخص کلامه (ره). و أما الثانی فلنا فی الاستدلال به علی إمامته صلوات الله علیه مقامان: الأول أن المولی جاء بمعنی الأولی بالأمر و التصرف المطاع فی کل ما یأمر الثانی أن المراد به هنا هو هذا المعنی. أما الأول فقد قال السید رحمه الله: من کان له أدنی اختلاط باللغة و أهلها یعرف أنهم یضعون هذه اللفظة مکان أولی، کما أنهم یستعملونها فی ابن العم، و قد ذکر أبو عبیدة معمر بن المثنی - و منزلته فی اللغة منزلته فی کتابه المعروف بالمجاز فی القرآن - لما انتهی إلی قوله:

مَأْوٰاکُمُ اَلنّٰارُ هِیَ مَوْلاٰکُمْ

أن معنی مولیکم أولی بکم و أنشد بیت لبید شاهدا له:

فغدت کلا الفرجین تحسب أنه-مولی المخافة خلفها و أمامها

و لیس أبو عبیدة ممن یغلط فی اللغة، و لو غلط فیها أو وهم لما جاز أن یمسک عن النکیر علیه و الرد لتأویله غیره من أهل اللغة ممن أصاب، و ما غلط فیه علی عادتهم المعروفة فی تتبع بعضهم لبعض و رد بعضهم علی بعض، فصار قول أبی عبیدة الذی حکیناه مع أنه لم یظهر من أحد من أهل اللغة ردا له کأنه قول الجمیع. و لا خلاف بین المفسرین فی أن قوله تعالی:

وَ لِکُلٍّ جَعَلْنٰا مَوٰالِیَ مِمّٰا تَرَکَ اَلْوٰالِدٰانِ وَ اَلْأَقْرَبُونَ

أن المراد بالموالی من کان أملک بالمیراث و أولی بحیازته و أحق به. و قال الأخطل:

فأصبحت مولاها من الناس بعده-و أخری قریش أن تهاب و تحمدا

و روی فی الحدیث أیما امرأة تزوجت بغیر إذن مولاها فنکاحها باطل، و کلما استشهد به لم یرد بلفظ مولی فیه إلا معنی أولی دون غیره. قال المبرد - بعد أن ذکر تأویل قوله تعالی:

بِأَنَّ اَللّٰهَ مَوْلَی اَلَّذِینَ آمَنُوا

و الولی و الأولی معناهما سواء، و هو الحقیق بخلقه المتولی لأمورهم. و قال الفراء فی کتاب معانی القرآن: الولی و المولی فی کلام العرب واحد، و فی قراءة ابن مسعود: إنما مولیکم الله و رسوله، مکان ولیکم و قال أبو بکر محمد بن القاسم الأنباری فی کتابه فی القرآن المعروف بالمشکل: و المولی فی اللغة ینقسم إلی ثمانیة أقسام، أولهن المولی المنعم، ثم المنعم علیه المعتق، و المولی الولی، و المولی الأولی بالشیء، و ذکر شاهدا علیه الآیة التی قدمنا ذکرها، و بیت لبید، و المولی: الجار، و المولی: ابن العم، و المولی: الصهر، و المولی: الحلیف، و استشهد لکل واحد من أقسام المولی بشیء من الشعر لم نذکره، لأن غرضنا سواه. و قال أبو عمر غلام تغلب: أقسام المولی، و ذکر فی جملة الأقسام أن المولی السید و إن لم یکن مالکا، و المولی: الولی. و قد ذکر جماعة ممن یرجع إلی أمثاله فی اللغة أن من جملة أقسام مولی السید: الذی لیس هو بمالک و لا معتق، و لو ذهبنا إلی ذکر جمیع ما یمکن أن یکون شاهدا فیما قصدناه لأکثرنا، و فیما أوردناه کفایة و مقنع، انتهی مختصر کلامه قدس سره. و قال ابن الأثیر فی النهایة: قد تکرر اسم المولی فی الحدیث، و هو اسم یقع علی جماعة کثیرة فهو الرب، و المالک، و السید، و المنعم، و المعتق، و الناصر، و المحب و التابع، و الجار، و ابن العم، و الحلیف، و العقید، و الصهر، و العبد، و المنعم علیه، و کل من ولی أمرا أو قام به فهو مولاه و ولیه، و منه الحدیث: من کنت مولاه فعلی مولاه، یحمل علی أکثر الأسماء المذکورة، و منه الحدیث أیما امرأة نکحت بغیر إذن مولاها فنکاحها باطل، و روی ولیها أی متولی أمرها. و قال البیضاوی و الزمخشری و غیرهما من المفسرین، فی تفسیر قوله تعالی:

هِیَ مَوْلاٰکُمْ

هی أولی بکم، و قال الزمخشری فی قوله تعالی:

أَنْتَ مَوْلاٰنٰا

سیدنا و نحن عبیدک، أو ناصرنا أو متولی أمورنا. أن المولی حقیقة فی الأولی، لاستقلالها بنفسها و رجوع سائر الأقسام فی الاشتقاق إلیها، لأن المالک إنما کان مولی لکونه أولی بتدبیر رقیقه و بحمل جریرته و المملوک مولی لکونه أولی بطاعة مالکه، و المعتق و المعتق کذلک، و الناصر لکونه أولی بنصرة من نصر و الحلیف لکونه أولی بنصرة حلیفه، و الجار لکونه أولی بنصرة جاره و الذب عنه، و الصهر لکونه أولی بمصاهره، و الإمام و الوراء لکونه أولی بمن یلیه، و ابن العم لکونه أولی بنصرة ابن عمه. و العقل عنه، و المحب المخلص لکونه أولی بنصرة محبة. و إذا کانت لفظة مولی حقیقة فی الأولی وجب حملها علیها دون سائر معانیها، هذا الوجه ذکره الشیخ یحیی بن بطریق (ره) فی العمدة، و الشیخ أبو الصلاح الحلبی قدس سره فی تقریب المعارف. ما ذکره السید رضی الله عنه فی الشافی و غیره فی غیره، و هو أن ما یحتمله لفظة مولی ینقسم إلی أقسام، منها ما لم یکن صلی الله علیه و آله علیه، و منها ما کان علیه، و معلوم لکل أحد أنه علیه السلام لم یرده، و منها ما کان علیه، و معلوم بالدلیل أنه لم یرده، و منها ما کان حاصلا له، و یجب أن یریده، لبطلان سائر الأقسام و استحالة خلو کلامه من معنی و فائدة، فالقسم الأول هو المعتق و الحلیف، لأن الحلیف هو الذی ینضم إلی قبیلة أو عشیرة فیحالفها علی نصرته و الدفاع عنه، فیکون منتسبا إلیها متعززا بها، و لم یکن النبی صلی الله علیه و آله حلیفا لأحد علی هذا الوجه، و القسم الثانی ینقسم إلی قسمین أحدهما معلوم أنه لم یرده لبطلانه فی نفسه کالمعتق و المالک و الجار و الصهر و الخلف و الإمام، إذا عدا من أقسام المولی، و الآخر أنه صلی الله علیه و آله و سلم لم یرده من حیث لم یکن فیه فائدة، و کان ظاهرا شائعا، و هو ابن العم، و القسم الثالث الذی یعلم بالدلیل أنه لم یرده هو ولایة الدین و النصرة فیه، و المحبة و ولاء المعتق. و الدلیل علی أنه علیه السلام لم یرد ذلک أن کل أحد یعلم من دینه علیه السلام وجوب تولی المؤمنین و نصرتهم و قد نطق الکتاب به، و لیس یحسن أن یجمعهم علی الصورة التی حکیت فی تلک الحال، و یعلمهم ما هم مضطرون إلیه من دینه، و کذلک هم یعلمون أن ولاء المعتق لبنی العم قبل الشریعة و بعدها، و قول ابن الخطاب فی الحال علی ما تظاهرت به الروایة لأمیر المؤمنین علیه السلام أصبحت مولای و مولی کل مؤمن یبطل أن یکون المراد ولاء المعتق، و بمثل ما ذکرناه فی إبطال أن یکون المراد بالخبر ولاء المعتق أو إیجاب النصرة فی الدین، استبعد أن یکون أراد به صلی الله علیه و آله قسم ابن العم لاشتراک خلو الکلام عن الفائدة بینهما، فلم یبق إلا القسم الرابع الذی کان حاصلا له صلی الله علیه و آله، و یجب أن یریده و هو الأولی بتدبیر الأمر و أمرهم و نهیهم، انتهی. أقول: أکثر المخالفین لجأوا فی دفع الاستدلال به إلی تجویز کون المراد الناصر و المحب، و لا یخفی علی عاقل أنه ما کان یتوقف بیان ذلک علی اجتماع الناس لذلک فی شدة الحر، بل کان هذا أمر یجب أن یوصی به علیا علیه السلام بأن ینصر من کان الرسول ینصره، و یحب من کان صلی الله علیه و آله یحبه، و لا یتصور فی إخبار الناس بذلک فائدة یعتد بها إلا إذا أرید بذلک نوع من النصرة و المحبة یکون للأمراء بالنسبة إلی رعایاهم، أو أرید به جلب محبتهم بالنسبة إلیه و وجوب متابعتهم له حیث ینصرهم فی جمیع المواطن، و یحبهم علی الدین، و بهذا أیضا یتم المدعی. و أیضا نقول علی تقدیر أن یراد به المحب و الناصر أیضا یدل علی إمامته عند ذوی العقول المستقیمة و الفطرة القویمة بقرائن الحال، فإنا لو فرضنا أن أحدا من الملوک جمع عند قرب وفاته جمیع عسکره، و أخذ بید رجل هو أقرب أقاربه و أخص الخلق به، و قال: من کنت محبة و ناصره فهذا محبة و ناصره، ثم دعا لمن نصره و والاه، و لعن من خذله و لم یقل هذا لغیره، و لم یعین لخلافته رجلا سواه، فهل یفهم أحد من رعیته و من حضر ذلک المجلس إلا أنه یرید بذلک استخلافه و تطمیع الناس فی نصرة و محبته، و حث الناس علی إطاعته و قبول أمره و نصرته علی عدوه. و بوجه آخر نقول: ظاهر قوله: من کنت ناصره فعلی ناصره، هو أنه یتمشی منه النصرة لکل أحد، کما کان یتأتی من النبی صلی الله علیه و آله و لا یکون ذلک إلا بالرئاسة العامة، إذ لا یخفی علی منصف أنه لا یحسن من أمیر قوی الأرکان کثیر الأعوان أن یقول فی شأن بعض آحاد الرعایا: من کنت ناصره فهذا ناصره، فأما إذا استخلفه و أمره علی الناس فهذا فی غایة الحسن، لأنه جعله بحیث یمکن أن یکون ناصر من نصره. أنه قد ورد فی کثیر من روایات الخاصة و العامة أنه صلی الله علیه و آله و سلم قال أولا: أ لست أولی بکم من أنفسکم؟ أو قال: أ لستم تعلمون إنی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ قالوا بلی، قال: أ لستم تعلمون إنی أولی بکل مؤمن من نفسه؟ قالوا: بلی، فقال: اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه، فما مهده صلی الله علیه و آله و سلم أو لا و فرع علیه هذا الکلام قرینة واضحة علی أن المراد بالمولی ما ذکره أولا من الأولویة التی أثبتها لنفسه، و لا ینکر هذا إلا جاهل بأسالیب الکلام، أو متجاهل للعصبیة عما تتنازع إلیه الأفهام. قال فی الشافی: فأما الدلالة علی أن المراد بلفظة مولی فی خبر الغدیر الأولی، فهو أن من عادة أهل اللسان فی خطابهم إذا أوردوا جملة مصرحة و عطفوا علیها بکلام محتمل لما تقدم التصریح به و لغیره، لم یجز أن یریدوا بالمحتمل إلا المعنی الأول، یبین صحة ما ذکرناه أن أحدهم إذا قال مقبلا علی جماعة مفهما لهم، و له عدة عبید: أ لستم عارفین بعبدی، فلان، ثم قال عاطفا علی کلامه: فاشهدوا إن عبدی حر لوجه الله، لم یجز أن یرید بقوله: عبدی بعد أن قدم ما قدمه إلا العبد الذی سماه فی أول کلامه دون غیره من سائر عبیده، و متی أراد سواه کان عندهم لغوا خارجا عن طریق البیان انتهی. و أقول: فإذا ثبت أن المراد بالمولی هنا الأولی الذی تقدم ذکره و الأولی فی الکلام المتقدم غیر مقید بشیء و حال من الأحوال، فلو لم یکن المراد به العموم لزم الألغاز فی الکلام، و من قواعدهم المقررة أن حذف المتعلق من غیر قرینة دالة علی خصوص أمر من الأمور یدل علی العموم، لا سیما و قد انضم إلیه قوله صلی الله علیه و آله: من أنفسکم؟ فإن للمرء أن یتصرف فی نفسه ما یشاء، و یتولی من أمره ما یرید، فإذا حکم بأنه أولی بهم من أنفسهم یدل علی أن له أن یأمرهم بما یشاء، و یدبر فیهم ما یشاء فی أمر الدین و الدنیا، و أنه لا اختیار لهم معه، و هل هذا إلا معنی الإمامة و الرئاسة العامة. و أیضا لا یخفی علی عاقل أن ما قررهم صلی الله علیه و آله و سلم علیه إنما أشار به إلی ما أثبت الله له فی کتابه العزیز، حیث قال:

اَلنَّبِیُّ أَوْلیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ

و قد أجمع المفسرون علی أن المراد به ما ذکرناه. قال الزمخشری فی الکشاف: النبی أولی بالمؤمنین فی کل شیء من أمور الدین و الدنیا من أنفسهم، و لهذا أطلق و لم یقید فیجب علیهم أن یکون أحب إلیهم من أنفسهم، و حکمه أنفذ إلیهم من حکمها، و حقه آثر علیهم من حقوقها، و شفقتهم علیه أقدم من شفقتهم علیها، و أن یبذلوها دونه و یجعلوها فداء إذا أعضل خطب و وقایة إذا ألحقت حرب، و أن لا یتبعوا ما تدعوهم إلیه نفوسهم، و لا ما تصرفهم عنه و یتبعوا کل ما دعاهم إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و صرفهم عنه، إلی آخر کلامه. و نحوه قال البیضاوی و غیره من المفسرین. و قال السید رضی الله عنه فأما الدلیل علی أن لفظة أولی یفید معنی الإمامة، فهو أنا نجد أهل اللغة لا یضفون هذا اللفظ إلا فیمن کان یملک ما وصف بأنه أولی به، و ینفذ فیه أمره و نهیه، أ لا تراهم یقولون: السلطان أولی بإقامة الحدود من الرعیة و ولد المیت أولی بمیراثه من کثیر من أقاربه، و مرادهم فی جمیع ذلک ما ذکرناه، و لا خلاف بین المفسرین فی أن قوله تعالی

اَلنَّبِیُّ أَوْلیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ

المراد به بتدبیرهم و القیام بأمرهم، حیث وجبت طاعته علیهم، و نحن نعلم أنه لا یکون أولی بتدبیر الخلق و أمرهم و نهیهم من کل أحد إلا من کان إماما لهم مفترض الطاعة علیهم. فإن قال: سلمنا أن المراد بالمولی فی الخبر ما تقدم من معنی الأولی من أین لکم أنه أراد کونه أولی بهم فی تدبیرهم و أمرهم و نهیهم دون أن یکون أراد به أولی بأن یوالوه و یحبوه و یعظموه و یفضلوه؟ قیل له: سؤالک یبطل من وجهین: أحدهما أن الظاهر من قول القائل فلان أولی بفلان، أنه أولی بتدبیره و أحق بأمره و نهیه، فإذا انضاف إلی ذلک القول أولی به من نفسه زالت الشبهة فی أن المراد ما ذکرناه، أ لا تراهم یستعملون هذه اللفظة مطلقة فی کل موضع حصل فیه محقق للتدبیر و الاختصاص بالأمر و النهی کاستعمالهم لها فی السلطان و رعیته و الوالد و ولده و السید و عبده، و إن جاز أن یستعملوها مقیدة فی غیر هذا الموضع، إذا قالوا فلان أولی بمحبة فلان أو بنصرته أو بکذا و کذا منه، إلا أن مع الإطلاق لا یعقل عنهم إلا المعنی الأول. و الوجه الآخر أنه إذا ثبت أن النبی صلی الله علیه و آله و سلم أراد بما قدمه من کونه أولی بالخلق من نفوسهم أنه أولی بتدبیرهم و تصریفهم من حیث وجبت طاعته علیهم بلا خلاف وجب أن یکون ما أوجبه لأمیر المؤمنین علیه السلام فی الکلام الثانی جاریا ذلک المجری یشهد بصحة ما قلناه أن القائل من أهل اللسان إذا قال فلان و فلان، و ذکر جماعة شرکاء فی المتاع الذی من صفته کذا و کذا، ثم قال عاطفا علی کلامه من کنت شریکه فعبد الله شریکه، اقتضی ظاهر لفظه أن عبد الله شریکه فی المتاع الذی قدم ذکره، و أخبر أن الجماعة شرکاؤه فیه، و متی أراد أن عبد الله شریکه فی غیر الأمر الأول کان سفها غاشا ملغزا. فإن قیل: إذا سلم لکم أنه علیه السلام أولی بهم بمعنی التدبیر و وجوب الطاعة من أین لکم عموم وجوب الطاعة فی جمیع الأمور التی تقوم بها الأئمة، و لعله أراد به أولی بأن یطیعوه فی بعض الأشیاء دون بعض؟ قیل له: الوجه الثانی الذی ذکرناه فی جواب سؤالک المتقدم یسقط هذا السؤال. و مما یبطله أیضا أنه إذا ثبت أنه علیه السلام مفترض الطاعة علی جمیع الخلق فی بعض الأمور دون بعض وجبت إمامته، و عموم فرض طاعته، و امتثال تدبیره، فلا یکون إلا الإمام لأن الأمة مجمعة علی أن من هذه صفته هو الإمام، و لأن کل من أوجب لأمیر المؤمنین علیه السلام من خبر الغدیر فرض الطاعة علی الخلق أوجبها عامة فی الأمور کلها علی الوجه الذی یجب للأئمة علیهم السلام و لم یخص شیئا دون شیء. و بمثل هذا الوجه نجیب من قال: کیف علمتهم عموم القول لجمیع الخلق؟ مضافا إلی عموم إیجاب الطاعة لسائر الأمور، و لستم ممن یثبت للعموم صیغة فی اللغة فتغلقون بلفظة من و عمومها، و ما الذی یمنع علی أصولکم من أن یکون أوجب طاعته علی واحد من الناس أو جماعة من الأمة قلیلة العدد، لأنه لا خلاف فی عموم طاعة النبی صلی الله علیه و آله و عموم قوله من بعده: فمن کنت مولاه، و إلا لم یکن للعموم صورة، و قد بینا أن الذی أوجبه ثانیا یجب مطابقته لما قدمه فی وجهه و عمومه فی الأمور، و کذا یجب عمومه فی المخاطبین بتلک الطریقة، لأن کل من أوجب من الخبر فرض الطاعة و ما یرجع إلی معنی الإمامة ذهب إلی عمومه لجمیع المکلفین، کما ذهب إلی عمومه فی جمیع الأفعال، انتهی. و أما ما زعم بعضهم من أن قوله صلی الله علیه و آله: اللهم وال من والاه، قرینة علی أن المراد بالمولی الموالی و الناصر، فلا یخفی وهنه إذ لم یکن استدلالنا بمحض تقدم ذکر الأولی حتی یعارضونا بذلک، بل إنما استدللنا بسیاق الکلام و تمهید المقدمة و التفریع علیهما، و ما یحکم به عرف أرباب اللسان فی ذلک و أما الدعاء بموالاة من والاه فلیس بتلک المثابة، و إنما یتم هذا لو ادعی أحد أن اللفظ بعد ما أطلق علی أحد معانیه لا یناسب أن یطلق ما یناسبه و یدانیه فی الاشتقاق علی معنی آخر، و کیف یدعی ذلک عاقل، مع أن ذلک مما یعد من المحسنات البدیعة. بل نقول تعقیبه بهذا یؤید ما ذکرناه و یقوی ما استثناه بوجوه: الأول: أنه لما أثبت صلی الله علیه و آله و سلم له الرئاسة العامة و الإمامة الکبری، و هی مما یحتاج إلی الجنود و الأعوان، و إثبات مثل ذلک لواحد من بین جماعة مما یقتضی إلی هیجان الحسد المورث لترک النصرة و الخذلان، لا سیما أنه صلی الله علیه و آله و سلم کان عالما بما فی صدور المنافقین الحاضرین من عداوته، و ما انطوی علیه جنوبهم من السعی فی غصب خلافته أکد ذلک بالدعاء لأعوانه، و اللعن علی من قصر فی شأنه، و لو کان الغرض محض کونه صلی الله علیه و آله و سلم ناصرا لهم، أو ثبوت الموالاة بینه و بینهم کسائر المؤمنین لم یکن یحتاج إلی مثل تلک المبالغات و الدعاء له بما یدعی للأمراء و أصحاب الولایات. الثانی: أنه یدل علی عصمته اللازمة لإمامته لأنه لو کان یصدر منه المعصیة، لکان یجب علی من یعلم ذلک منه منعه و زجره و ترک موالاته، و إبداء معاداته لذلک فدعاء الرسول صلی الله علیه و آله لکل من یوالیه و ینصره و لعنه علی کل من یعادیه و یخذله، یستلزم عدم کونه أبدا علی حال یستحق علیها ترک الموالاة و النصرة. الثالث: أنه إذا کان المراد بالمولی الأولی کما نقوله کان المقصود منه طلب موالاته و متابعته و نصرته من القوم، و إن کان المراد الناصر و المحب کان المقصود بیان کونه صلوات الله علیه ناصرا و محبا لهم، فالدعاء لمن یوالیه و ینصره، و اللعن علی من یترکهما فی الأول أهم و به أنسب من الثانی، إلا أن یأول الثانی بما یرجع إلی الأول فی المال کما أومأنا إلیه سابقا. أن الأخبار المرویة من طرق الخاصة و العامة الدالة علی أن قوله تعالی

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

نزلت فی یوم الغدیر تدل علی أن المراد بالمولی ما یرجع إلی الإمامة الکبری، إذ ما یکون سببا لکمال الدین و تمام النعمة علی المسلمین، لا یکون إلا ما یکون من أصول الدین بل من أعظمها و هی الإمامة التی بها یتم نظام الدنیا و الدین، و بالاعتقاد بها تقبل أعمال المسلمین، و قال الشیخ جلال الدین السیوطی و هو من أکابر متأخری المخالفین فی کتاب الإتقان: أخرج أبو عبیدة عن محمد بن کعب قال: نزلت سورة المائدة فی حجة الوداع فیما بین مکة و المدینة، و منها

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

و فی الصحیح عن عمر أنها نزلت عشیة عرفة یوم الجمعة عام حجة الوداع، لکن أخرج ابن مردویه عن أبی سعید الخدری أنها نزلت یوم غدیر خم، و أخرج مثله من حدیث أبی هریرة، انتهی. و روی السیوطی أیضا فی الدر المنثور بأسانید أن الیهود قالوا: لو علینا نزلت هذه الآیة لاتخذنا یومها عیدا. و روی الشیخ الطبرسی (ره) فی مجمع البیان عن مهدی بن نزار الحسینی عن عبد الله الحسکانی عن أبی عبد الله الشیرازی عن أبی بکر الجرجانی عن أبی أحمد الأنصاری البصری عن أحمد بن عمار بن خالد عن یحیی بن عبد الحمید الحمانی عن قیس بن الربیع عن أبی هارون العبدی عن أبی سعید الخدری أن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لما نزلت هذه الآیة قال: الله أکبر علی إکمال الدین و إتمام النعمة و رضا الرب برسالتی، و ولایة علی بن أبی طالب من بعدی، و قال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و أخذل من خذله. قال: و قال الربیع بن أنس نزل فی المسیر فی حجة الوداع، انتهی. و قد مر سائر الأخبار فی ذلک. أن الأخبار المتقدمة الدالة علی نزول قوله تعالی:

یٰا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمٰا بَلَّغْتَ رِسٰالَتَهُ وَ اَللّٰهُ یَعْصِمُکَ مِنَ اَلنّٰاسِ

مما یعین بالمولی الأولی و الخلیفة و الإمام، لأن التهدید بأنه إن لم یبلغه فکأنه لم یبلغ شیئا من رسالاته و ضمان العصمة له یجب أن یکون فی إبلاغ حکم یکون بإبلاغه إصلاح الدین و الدنیا لکافة الأنام، و به یتبین للناس الحلال و الحرام إلی یوم القیامة یکون قبوله صعبا علی الأقوام، و لیس مما ذکروه من الاحتمالات فی لفظ المولی ما یظن فیه أمثال ذلک إلا خلافة علیه السلام و إمامته، إذ بها یبقی ما بلغه صلی الله علیه و آله و سلم من أحکام الدین، و بها ینتظم أمور المسلمین، و لضغائن الناس لأمیر المؤمنین علیه السلام کان مظنة إثارة الفتن من المنافقین، فلذا ضمن الله له العصمة من شرهم. قال الرازی فی تفسیره الکبیر فی بیان محتملات نزول تلک الآیة: العاشر نزلت هذه الآیة فی فضل علی علیه السلام، و لما نزلت هذه الآیة أخذ بیده و قال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، فلقیه عمر فقال: هنیئا لک یا بن أبی طالب أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة، و هو قول ابن عباس و البراء بن عازب و محمد بن علی. و قال الطبرسی (ره): روی العیاشی فی تفسیره بإسناده عن ابن أبی عمیر عن ابن أذینة عن الکلبی عن أبی صالح عن ابن عباس و جابر بن عبد الله قالا: أمر الله محمدا صلی الله علیه و آله و سلم أن ینصب علیا علیه السلام للناس فیخبرهم بولایته، فتخوف رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أن یقولوا حابی ابن عمه و أن یطعنوا فی ذلک علیه فأوحی الله إلیه الآیة فقام علیه السلام بولایته یوم غدیر خم، و هذا الخبر بعینه حدثناه السید أبو الحمد عن الحاکم أبی القاسم الحسکانی بإسناده عن ابن أبی عمیر فی کتاب شواهد التنزیل لقواعد التأویل، و فیه أیضا بالإسناد المرفوع إلی حیان بن علی العنزی عن أبی صالح عن ابن عباس قال: نزلت هذه الآیة فی علی فأخذ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بیده علیه السلام فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. و قد أورد هذا الخبر أبو إسحاق أحمد بن إبراهیم الثعلبی فی تفسیره بإسناده مرفوعا إلی ابن عباس قال: نزلت هذه الآیة فی علی، أمر النبی أن یبلغ فأخذ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بید علی فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. و قد اشتهرت الروایات عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام أن الله أوحی إلی نبیه صلی الله علیه و آله و سلم أن یستخلف علیا فکان یخاف أن یشق ذلک علی جماعة من أصحابه فأنزل الله سبحانه هذه الآیة تشجیعا له علی القیام لما أمره بأدائه. و المعنی إن ترکت تبلیغ ما أنزل إلیک أو کتمته کنت کأنک لم تبلغ شیئا من رسالات ربک فی استحقاق العقوبة. هو أن الأخبار الخاصیة و العامیة المشتملة علی صریح النص فی تلک الواقعة إن لم تدع تواترها معنی - مع أنها کذلک - فهی تصلح لکونها قرینة لکون المراد بالمولی ما یفید الإمامة الکبری و الخلافة العظمی، لا سیما مع انضمام ما جرت به عادة الأنبیاء و السلاطین و الأمراء من استخلافهم عند قرب وفاتهم، و هل یریب عاقل فی أن نزول النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی زمان و مکان لم یکن نزول المسافر متعارفا فیهما، حیث کان الهواء علی ما روی فی غایة الحرارة، حتی کان الرجل یستظل بدابته، و یضع الرداء تحت قدمیه من شدة الرمضاء و المکان مملوء من الأشواک، ثم صعوده صلی الله علیه و آله و سلم علی الأقتاب و الدعاء لأمیر المؤمنین صلوات الله علیه علی وجه یناسب شأن الملوک و الخلفاء و ولاة العهد، لم یکن إلا لنزول الوحی الإیجابی الفوری فی ذلک الوقت، لاستدراک أمر عظیم الشأن جلیل القدر و هو استخلافه و الأمر بوجوب طاعته. نقول یکفی فی القرینة علی إرادة الإمامة من المولی فهم من حضر ذلک المکان و سمع هذا الکلام، هذا المعنی کحسان حیث نظمه فی إشعاره المتواترة و غیره من شعراء الصحابة و التابعین و غیرهم، و کالحارث بن النعمان الفهری کما رویناه فی الکتاب الکبیر عن الثعلبی و غیره، أنه هکذا فهم الخطاب حیث سمعه و غیرهم من الصحابة و التابعین علی ما أوردناه فی الکتاب المذکور فی ضمن الأخبار، و لنعم ما قال الغزالی فی کتاب سر العالمین فی مقالته الرابعة التی وضعها لتحقیق أمر الخلافة، بعد عدة من الأبحاث، و ذکر الاستخلاف: لکن أسفرت الحجة وجهها و أجمع الجماهیر علی متن الحدیث من خطبته صلوات الله علیه و آله فی یوم غدیر خم باتفاق الجمیع، و هو یقول: من کنت مولاه فعلی مولاه، فقال عمر: بخ بخ یا أبا الحسن لقد أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة، فهذا تسلیم و رضا و تحکیم، ثم بعد هذا غلب الهواء بحب الرئاسة و حمل عمود الخلافة و عقود النبوء و خفقان الهواء فی قعقعة الرایات اشتباک ازدحام الخیول و فتح الأمصار سقاهم کأس الهواء فعادوا إلی الخلاف الأول، فنبذوا الحق وراء ظهورهم و اشتروا به ثمنا قلیلا فبئس ما یشترون، انتهی. أقول: لا یخفی علی من شم رائحة الإنصاف أن تلک الوجوه التی نقلناها عن القوم تتمیمات ألحقناها بها، و نکأت تفردنا بإیرادها لو کان کل منها مما یمکن لمباهات و معاند أن یناقش فیها فبعد اجتماعها و تعاضد بعضها ببعض لا یبقی لأحد مجال الریب فیها، و العجب من هؤلاء المخالفین مع ادعائهم غلبة الفضل و الکمال، کیف طاوعتهم أنفسهم أن یبدوا فی مقابلة تلک الدلائل و البراهین احتمالا یحکم کل عقل باستحالتها، و لو کانت مجرد التمسک بذیل الجهالات، و الالتجاء بمحض الاحتمالات مما یکفی لدفع الاستدلالات، لم یبق شیء من الدلائل إلا و لمباهات فیه مجال، و لا شیء من البراهین إلا و لجاهل فیه مقال، فکیف یثبتون الصانع و یقیمون البراهین فیه علی الملحدین؟ و کیف یتکلمون فی إثبات النبوات و غیره من مقاصد الدین؟ أعاذنا الله و إیاهم من العصبیة و العناد، و وفقنا جمیعا لما یهدی إلی الرشاد. قوله صلی الله علیه و آله: أوصیکم بکتاب الله و أهل بیتی، أقول: الأخبار الواردة بهذا المضمون کثیرة أوردناها فی کتابنا الکبیر، و أشهرها ما رواه أحمد بن حنبل فی مسنده بإسناده إلی أبی سعید الخدری، قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنی قد ترکت فیکم الثقلین ما إن تمسکتم به لن تضلوا بعدی و أحدهما أکبر من الآخر: کتاب الله حبل ممدود من السماء إلی الأرض، و عترتی أهل بیتی، ألا و إنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض. و بإسناده إلی زید بن ثابت قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنی تارک فیکم الثقلین خلیفتین، کتاب الله حبل ممدود من السماء إلی الأرض، و عترتی أهل بیتی و إنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض. و روی مسلم فی صحیحه عن زید بن أرقم قال: قام رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فینا خطیبا بما یدعی خما بین مکة و المدینة، فحمد الله و أثنی علیه و وعظ و ذکر ثم قال: أما بعد أیها الناس إنما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربی فأجیب. و إنی تارک فیکم ثقلین أو لهما کتاب الله فیه النور فخذوا بکتاب الله و استمسکوا به، فحث علی کتاب الله تعالی و رغب فیه ثم قال: و أهل بیتی أذکرکم الله فی أهل بیتی ثلاثا. و روی ابن الأثیر فی جامع الأصول نقلا عن صحیح الترمذی عن جابر بن عبد الله قال: رأیت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی حجة الوداع یوم عرفة و هو علی ناقته القصواء یخطب فسمعته یقول: إنی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلوا: کتاب الله و عترتی أهل بیتی. و عن زید بن أرقم قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: إنی تارک فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلوا بعدی، أحدهما أعظم من الآخر، و هو کتاب الله حبل ممدود من الأرض إلی السماء، و عترتی أهل بیتی لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، فانظروا کیف تخلفونی فیهما. و هذا الخبر من المتواترات لم ینکره أحد من المخالفین عند الاحتجاج علیهم، کقاضی القضاة و غیرهم من المتعصبین، بل تکلموا فی الدلالة علی الإمامة و ذکر ألفاظه اللغویون، قال ابن الأثیر فی النهایة: فی الحدیث: إنی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی، سماهما ثقلین لأن الأخذ بهما ثقیل، و یقال لکل خطیر نفیس ثقل، فسماهما ثقلین إعظاما لقدرهما، و تفخیما لشأنهما. و قال الطیبی فی شرح المشکاة: سمیا ثقلین إذ یستصلح الدین بهما، و یعمر کما عمرت الدنیا بالثقلین، أو لأن الأخذ بهما عزیمة، انتهی. و أما الاستدلال بها علی إمامة الأئمة علیهم السلام، فقال الشیخ المفید قدس الله روحه لا یکون شیء أبلغ من قول القائل: قد ترکت فیکم فلانا، کما یقول الأمیر إذا خرج من بلده و استخلف من یقوم مقامه لأهل البلد: قد ترکت فیکم فلانا یرعاکم و یقوم فیکم مقامی، و کما یقول من أراد الخروج عن أهله و أراد أن یوکل علیهم وکیلا یقوم بأمرهم: قد ترکت فیکم فلانا فاسمعوا له و أطیعوا، فإذا کان ذلک کذلک فهو النص الجلی الذی لا یحتمل غیره، إذ خلف فی جمیع الخلق أهل بیته و أمرهم بطاعتهم و الانقیاد لهم بما أخبر به عنهم من العصمة، و أنهم لا یفارقون الکتاب و لا یتعدون الحکم بالصواب. و نقل السید - رضی الله عنه - فی الشافی عن صاحب المغنی أنه اعترض علی الاستدلال بهذا الحدیث و حدیث السفینة و أمثالهما علی الإمامة بأن هذا إنما یدل علی أن إجماع العترة لا یکون إلا حقا، لأنه لا یخلو من أن یرید صلی الله علیه و آله و سلم بذلک جملتهم أو کل واحد منهم، و قد علمنا أنه لا یجوز أن یرید بذلک إلا جملتهم، لأن الکلام یقتضی الجمع، و لأن الخلاف قد یقع بینهم علی ما علمناه من حالهم، و لا یجوز أن یکون فی شیء و ضده، و قد ثبت اختلافهم فیما هذا حاله، و لا یجوز أن یقال إنهم مع الاختلاف لا یفارقون الکتاب، و ذلک یبین أن المراد به أن ما أجمعوا علیه یکون حقا حتی یصح قوله: لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، و ذلک یمنع من أن المراد بالخبر الإمامة، لأن الإمامة لا تصح فی جمیعهم و إنما یختص بها الواحد منهم، ثم قال: و لیس لهم أن یقولوا إذا دل علی ثبوت العصمة فیهم و لم یصح إلا فی أمیر المؤمنین علیه السلام ثم فی واحد واحد من الأئمة فیجب أن یکون هو المراد، و ذلک أن لقائل أن یقول: أن المراد عصمتهم فیما اتفقوا علیه و ذلک یکون ألیق بالظاهر، و بعد فالواجب حمل الکلام علی ما یصح أن یوافق العترة فیه الکتاب، و قد علمنا أن کتاب الله دلالة علی الأمور، فیجب أن یحمل قوله صلی الله علیه و آله و سلم فی العترة علی ما یقتضی کونه دلالة و ذلک لا یصح إلا بأن یقال أن إجماعها حق و دلیل. ثم أجاب السید - رضی الله عنه -: بأن إجماع أهل البیت علیهم السلام حجة یدل علی إمامة أمیر المؤمنین علیه السلام بعد النبی صلی الله علیه و آله و سلم بغیر فصل، و علی غیر ذلک مما أجمع أهل البیت علیه، و یمکن أیضا أن یجعلوه حجة و دلیلا، علی أنه لا بد فی کل عصر فی جملة هذا البیت من حجة معصوم مأمون یقطع علی صحة قوله. ثم قال: فإن قیل: ما المراد بالعترة، فإن الحکم متعلق بهذا الاسم؟ قلنا: عترة الرجل فی اللغة هم نسله کولده و ولد ولده، و فی أهل اللغة من وسع ذلک فقال: إن عترة الرجل هم أدنی قومه إلیه فی النسب، فعلی القول الأول یتناول ظاهر هذا الخبر و حقیقته الحسن و الحسین علیهما السلام و أولادهما، و علی القول الثانی یتناول من ذکرناه و من جری مجراهم فی الاختصاص بالقرب من النسب، علی أن الرسول صلی الله علیه و آله و سلم قد قید القول بما أزال به الشبهة و أوضح القول بقوله عترتی أهل بیتی، فوجه الحکم إلی من استحق هذین الاسمین، و نحن نعلم أن من یوصف من عترة الرجل بأنهم أهل بیته هو ما قدمنا ذکره من أولاده و أولاد أولاده، و من جری مجراهم فی النسب القریب. علی أن الرسول صلی الله علیه و آله و سلم قد بین من یتناوله الوصف بأنه من أهل البیت، فتظاهر الخبر بأنه صلی الله علیه و آله و سلم جمع أمیر المؤمنین و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام فی بیته و جللهم بکسائه، ثم قال: اللهم هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، فنزلت الآیة، فقالت أم سلمة: یا رسول الله أ لست من أهل بیتک؟ فقال صلی الله علیه و آله و سلم: لا و لکنک علی خیر. فخص هذا الاسم بهؤلاء دون غیرهم، فیجب أن یکون الحکم متوجها إلیهم و إلی من ألحق بهم بالدلیل، و قد أجمع کل من أثبت فیهم هذا الحکم أعنی وجوب التمسک و الاقتداء علی أن أولادهم فی ذلک یجرون مجراهم، فقد ثبت توجه الحکم إلی الجمیع. فإن قیل: علی بعض ما أوردتموه یجب أن یکون أمیر المؤمنین علیه السلام لیس من العترة؟ قلنا: من ذهب إلی ذلک من الشیعة یقول: أن أمیر المؤمنین علیه السلام و إن لم یتناوله الاسم علی الحقیقة کما لا یتناوله اسم الولد فهو علیه السلام أبو العترة و سیدها و خیرها و الحکم فی المستحق بالاسم ثابت له بدلیل غیر تناول الاسم المذکور فی الخبر، ثم قال رحمه الله بعد إیراد اعتراضات: فأما ما یمکن أن یستدل بهذا الخبر علیه من ثبوت حجة مأمون فی جملة أهل البیت فی کل عصر، فهو أنا نعلم أن الرسول صلی الله علیه و آله و سلم إنما خاطبنا بهذا القول علی جهة إزاحة العلة لنا، و الاحتجاج فی الدین علینا و الإرشاد إلی ما یکون فیه نجاتنا من الشکوک و الریب، و الذی یوضح ذلک أن فی روایة زید بن ثابت هذا الخبر: و هما الخلیفتان من بعدی، و إنما أراد أن المرجع إلیهما بعدی فیما کان یرجع إلی فیه فی حیاتی، فلا یخلو من أن یرید أن إجماعهم حجة فقط دون أن یدل القول علی أن فیهم فی کل حال من یرجع إلی قوله، و یقطع علی عصمته، أو یرید ما ذکرناه فلو أراد الأول لم یکن مکملا للحجة علینا و لا مزیحا لعلتنا و لا مستخلفا من یقوم مقامه فینا، لأن العترة أولا قد یجوز أن یجمع علی القول الواحد و یجوز أن لا یجمع بل یختلف، فما هو الحجة من إجماعها لیس بواجب ثم ما اجتمعت علیه هو جزء من ألف جزء من الشریعة فکیف یحتج علینا فی الشریعة بمن لا نصیب عنده من حاجتنا إلا القلیل من الکثیر، و هذا یدل علی أنه لا بد فی کل عصر من حجة فی جملة أهل البیت مأمون مقطوع علی قوله، و هذا دلیل علی وجود الحجة علی سبیل الجملة و بالأدلة الخاصة یعلم من الذی هو حجة منهم علی سبیل التفصیل، علی أن المعترض قد حکم بمثل هذه القضیة فی قوله: إن الواجب حمل الکلام علی ما یصح أن یوافق فیه العترة للکتاب، و أن الکتاب إذا کان دلالة علی الأمور وجب فی العترة مثل ذلک، و هذا صحیح لیجمع بینهما فی اللفظ و الإرشاد إلی التمسک بهما لیقع الأمان من الضلال، و الحکم بأنهما لا یفترقان إلی القیامة، و إذا وجب فی الکتاب أن یکون دلیلا و حجة وجب مثل ذلک فی قولهم أعنی العترة، و إذا کانت دلالة الکتاب مستمرة غیر منقطعة و موجودة فی کل حال و ممکنة إصابتها فی کل زمان، وجب مثل ذلک فی قول العترة المقرون بها، و المحکوم له بمثل حکمها، و هذا لا یتم إلا بأن یکون فیها فی کل حال من قوله حجة، لأن إجماعها علی الأمور لیس بواجب علی ما بینا، و الرجوع إلیهما من الاختلاف و فقد المعصوم لا یصح فلا بد مما ذکرناه، انتهی. أقول: عدم افتراقهما بحسب ظاهر اللفظ یحتمل وجوها: أحدها: أن یکون الغرض استمرارها إلی آخر الدهر بحیث لا یکون زمان فیه الکتاب، و لیس فیه العترة و بالعکس. و ثانیها: استمرارها من حیث الإرشاد و الهدایة و الدلالة علی ما یوجب العصمة عن الضلال لا مطلقا کما أومأ إلیه السید قدس سره. و ثالثها: کونهما متفقین غیر مختلفین بأن لا یحکموا بما یخالف الکتاب و لا یحکم الکتاب بما یخالف قولهم و کونهم عالمین بجمیع ما فی الکتاب غیر مخالفین له فی شیء، و هذا یتضمن العصمة. و رابعها: کون جمیع الکتاب عندهم علی ترتیب النزول لفظا و معنی، و کونهم عالمین بجمیع علم القرآن ظهرا و بطنا، بل هم القرآن حقیقة لانتقاش نفوسهم المقدسة بلفظ القرآن و معانیه و إسراره و اتصافهم بصفات القرآن و أخلاقه، و هذا سر ما روی: أن النبی صلی الله علیه و آله و سلم کان خلقه القرآن، و ما قاله أمیر المؤمنین علیه السلام: أنا کلام الله الناطق، و به یمکن الجمع بین ما ورد من کون القرآن أفضل منهم و کونهم أفضل من القرآن، بأن یکون المعنی حینئذ أن جهة کونهم قرآنا و کونهم عالمین بجمیع علومه أرجح من سائر جهاتهم، و قد حققنا ذلک مفصلا فی کتاب عین الحیاة. و خامسها: کون المراد عدم افتراقهما فی وجوب الإیمان بهما، و أنه لا ینفع الإیمان بأحدهما بدون الآخر، و لا تحصل معرفة أحدهما إلا بمعرفة الآخر. و سادسها: کون الکتاب شاهدا علی حقیتهم دالا علی إمامتهم و کونهم مفسرین للکتاب، شاهدین علی حقیقة مضامینه، و کونهم محتاجین إلی الکتاب، فکل منهما محتاج إلی الآخر، و الناس محتاجون إلیهما معا، فلذا أنزل الله الکتاب مجملا، و جعل أهل البیت علیهم السلام مفسرین له، حاکمین به، إذ لیس الکتاب ناطقا ینطق بما فیه و یحکم بما یتضمنه، فلا بد من ناطق ینطق عن الکتاب و یحکم بما فیه، و یحمل الناس علی العمل به و یفسره لهم، و علی هذا المعنی دل أکثر الأخبار. و یدل علی بعض المعانی المتقدمة ما رواه الصفار فی البصائر عن سعد الإسکاف، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول النبی صلی الله علیه و آله و سلم: إنی تارک فیکم الثقلین فتمسکوا بهما، فإنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، قال: فقال أبو جعفر علیه السلام: لا یزال کتاب الله و الدلیل منا یدل علیه حتی یردا علی الحوض. قوله صلی الله علیه و آله و سلم: لادعاها آل فلان و آل فلان، أی آل العباس و آل جعفر و أضرابهم من أقاربه صلی الله علیه و آله و سلم، أو آل تیم و آل عدی لشبهة کون بنتیهما فی بیته، أو لبنتیهما. قوله: و لکن الله عز و جل أنزل، إلخ. أقول: لا خلاف بین الأمة فی أن المراد بأهل البیت فی آیة التطهیر أهل بیت نبینا صلی الله علیه و آله و سلم، و إن اختلف فی تعیینهم فقال کثیر م

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 248 

*****

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ ، عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ وَ عِمْرَانَ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام مِثْلَ ذلِکَ .

بَعْدِهِ(1) ، فَنَحْنُ أَوْلی بِالاْءَمْرِ وَ بِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُوءْمِنِینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الاْءَنْصَارِ».

قُلْتُ : فَوُلْدُ(2) جَعْفَرٍ لَهُمْ(3) فِیهَا نَصِیبٌ ؟ قَالَ(4) : «لاَ»(5). قُلْتُ : فَلِوُلْدِ الْعَبَّاسِ(6) فِیهَا نَصِیبٌ ؟ فَقَالَ : «لاَ» ، فَعَدَدْتُ(7) عَلَیْهِ بُطُونَ(8) بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ، کُلَّ ذلِکَ یَقُولُ : «لاَ».

قَالَ(9) : وَ نَسِیتُ وُلْدَ الْحَسَنِ علیه السلام ، فَدَخَلْتُ بَعْدَ ذلِکَ عَلَیْهِ(10) ، فَقُلْتُ لَهُ : هَلْ لِوُلْدِ الْحَسَنِ فِیهَا نَصِیبٌ ؟ فَقَالَ : «لاَ وَ اللّهِ یَا عَبْدَ الرَّحِیمِ ، مَا لِمُحَمَّدِیٍّ فِیهَا(11) نَصِیبٌ غَیْرَنَا» .(12)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عبد الرحیم بن روح قصیر گوید: از امام باقر علیه السلام راجع بقول خدای عز و جل «پیغمبر بمؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران مؤمنانند و خویشاوندان بعضی نسبت ببعضی در کتاب خدا سزاوارترند-6 سوره 33-» پرسیدم در باره کی نازل شده است؟ فرمود در باره امر ولایت و امامت نازل شده است، این آیه پس از حسین علیه السلام در میان اولادش جاری شد، پس ما نسبت بپیغمبر و امر امامت از مؤمنین و مهاجرین و انصار سزاوارتریم، گفتم اولاد جعفر از امامت بهره ئی دارند؟ فرمود: نه، گفتم: برای اولاد عباس بهره ئی هست فرمود: نه، پس من تمام شعبه های فرزندان عبد المطلب را برای آن حضرت بر شمردم، نسبت بهمه میفرمود: نه، ولی اولاد حسن علیه السلام را در آن مجلس فراموش کردم، بعدا خدمتش رسیدم و عرضکردم: برای اولاد حسن از امامت بهره ئی هست؟ فرمود: نه: بخدا ای عبد الرحیم برای هیچ فردی که بمحمد منسوبست جز ما از آن بهره ئی ندارد (بحدیث 745 رجوع شود).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 46 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-عبد الرحیم بن روح القصیر از امام باقر(علیه السّلام)(پرسید)که قول خدا عز و جل(6 سوره احزاب):«پیغمبر به مردم از خودشان اولی است و زنهایش مادران آنانند و اولو الارحام اولی هستند بعضی بر بعضی در کتاب خدا»در بارۀ چه کسی نازل شده؟فرمود:در بارۀ امر خلافت نازل شده و این آیه در اولاد حسین(علیهم السّلام)بعد از او مجری گردیده و ما اولیٰ به امر خلافت و به جانشینی رسول خدائیم از سایر مؤمنین و مهاجرین و انصار،گفتم:اولاد جعفر در امامت بهره ای دارند؟ فرمود:نه،گفتم:پس اولاد عباس در آن نصیبی دارند؟فرمود:نه، من خاندان های عبد المطلب را بر آن حضرت بر شمردم،در بارۀ همه میفرمود:نه،گوید:اولاد حسن را از یاد بردم و بعد از آن خدمتش رسیدم و به او گفتم:آیا برای اولاد حسن(علیه السّلام)در امامت بهره ای هست؟فرمود:نه،به خدا ای عبد الرحیم،برای هیچ فرد محمدی در امامت بهره ای نیست جز ماها.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 395 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-عبد الرحیم بن روح القصیر از امام باقر علیه السّلام از قول خدای عزّ و جل:«پیامبر به مردم از خودشان اولی است و زنهایش مادران آنانند و در کتاب خدا خویشان بعضی بر بعضی دیگر برترند»پرسیدم:دربارۀ چه کسی نازل شده؟فرمود:دربارۀ امر خلافت نازل شده و این آیه در اولاد حسین علیه السّلام بعد از او اجرا گردیده و ما اولی به امر خلافت و به جانشینی رسول خدائیم از سایر مؤمنین و مهاجرین و انصار،گفتم:اولاد جعفر در امامت بهره ای دارند؟فرمود:نه،گفتم:پس اولاد عباس در آن نصیبی دارند؟ فرمود:نه،من خاندان های عبد المطلب را بر آن حضرت برشمردم،دربارۀ همه می فرمود:نه،گوید:اولاد حسن را از یاد بردم و بعد از آن خدمتش رسیدم و به او گفتم:آیا برای اولاد حسن علیه السّلام در امامت بهره ای هست؟ فرمود:نه،به خدا ای عبد الرحیم،برای هیچ فردی از خاندان محمد بهره ای در امامت نیست جز ما.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 799 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. و قال فی المصباح المنیر : الإمرة و الإمارة بالکسر أمر الولایة و قد مضی القول فیه فی الباب السابق.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 249 

*****

1 / 289

راکِعُونَ»(1) وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام فِی صَلاَةِ الظُّهْرِ وَ قَدْ صَلّی رَکْعَتَیْنِ وَ هُوَ رَاکِعٌ ، وَ عَلَیْهِ حُلَّةٌ(2) قِیمَتُهَا أَلْفُ دِینَارٍ ، وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَسَاهُ(3)إِیَّاهَا ، وَ کَانَ النَّجَاشِیُّ(4) أَهْدَاهَا لَهُ ، فَجَاءَ سَائِلٌ ، فَقَالَ : السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللّهِ وَ أَوْلی بِالْمُوءْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، تَصَدَّقْ عَلی(5)مِسْکِینٍ(6)، فَطَرَحَ الْحُلَّةَ إِلَیْهِ ، وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ(7) إِلَیْهِ : أَنِ احْمِلْهَا ، فَأَنْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِیهِ(8) هذِهِ الاْآیَةَ ، وَ صَیَّرَ نِعْمَةَ أَوْلاَدِهِ بِنِعْمَتِهِ(9) ، فَکُلُّ(10)مَنْ بَلَغَ مِنْ أَوْلاَدِهِ مَبْلَغَ الاْءِمَامَةِ یَکُونُ بِهذِهِ الصِّفَةِ(11) مِثْلَهُ ، فَیَتَصَدَّقُونَ وَ هُمْ رَاکِعُونَ ، وَ السَّائِلُ الَّذِی سَأَلَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام مِنَ الْمَلاَئِکَةِ ، وَ الَّذِینَ یَسْأَلُونَ الاْءَئِمَّةَ مِنْ أَوْلاَدِهِ یَکُونُونَ مِنَ الْمَلاَئِکَةِ» .(12)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السلام راجع بقول خدای عز و جل «همانا ولی شما خداست و رسولش و کسانی که ایمان آورده اند» فرمود: یعنی اولی بشما و سزاوارتر بشما و کارهای شما و جان و مال شما خداست و رسولش و کسانی که ایمان آورده اند، یعنی علی و اولادش که ائمه علیهم السلام هستند تا روز قیامت، سپس خدای عز و جل ایشان را وصف کرد و فرمود:«کسانی که نماز میخوانند و در حال رکوع زکاة میدهند». امیر المؤمنین مشغول نماز ظهر بود، بعد از آنکه دو رکعت را خوانده و در رکوع بود، در حالی که حله ایکه هزار دینار قیمت داشت، در برش بود و آن حله را نجاشی بپیغمبر (صلّی الله علیه و آله) هدیه کرده و او بامیر المؤمنین پوشانیده بود، مرد سائلی آمد و گفت: سلام بر تو ای ولی خدا و ای کسی که نسبت بمؤمنین از خودشان سزاوارتری! بفقیر صدقه ای ده، علی علیه السلام آن حله را بجانب او انداخت و با دست اشاره کرد که بردار، سپس خدای عز و جل آن آیه را در شأن او نازل فرمود. و تصدق اولادش را بتصدق او متصل ساخت [و نعمت بر اولادش را بوسیله نعمت بر او قرار داد] پس هر یک از اولاد او که بدرجه امامت رسد، مانند خود او همین صفت را دارد که در حال رکوع تصدق میدهد، و آن سائلی که از امیر المؤمنین تقاضا کرد از ملائکه بود، و آنها که از ائمه اولادش سؤال کنند، از ملائکه میباشند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 46 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-احمد بن عیسی از امام صادق(علیه السّلام)در قول خدا عز و جل:«همانا ولی و سرپرست شما خدا است و رسولش و آنان که گرویدند» فرمود:یعنی اولیٰ به شما و احق به شما و به کارهای شما و خود شما و اموال شما خدا است و رسولش و کسانی که ایمان آوردند، یعنی علی و اولاد ائمۀ او تا روز قیامت،سپس خدا عز و جل آن ها را وصف نمود و فرمود:«آنچنان کسانی که بپا می دارند نماز را و می پردازند زکاة را و ایشان در رکوعند»امیر المؤمنین(علیه السّلام)در نماز ظهر بود و دو رکعت خوانده بود و در رکوع بود و در برش حلّه ای بود به بهای هزار اشرفی که پیغمبر به او پوشانیده بود و نجاشی آن جامه را برای وی فرستاده بود،یک سائل آمد و گفت:السلام علیک یا ولیّ الله و اولیٰ به مؤمنان از خودشان،بر گدائی تصدّق فرما،علی(علیه السّلام) آن حلّه را نزد او انداخت و به دست اشاره کرد تا آن را برگیرد و خدا هم این آیه را بر او نازل کرد و به وسیلۀ انعام به او به فرزندانش هم انعام داد و هر کدام از فرزندانش که به امامت رسند به واسطۀ این صفت بوده است که مانند او بدان متصف بوده اند که در حال رکوع صدقه داده اند،و آن سائلی که از امیر المؤمنین(علیه السّلام)سؤال کرد از ملائکه بود و آن سائلی که از دیگر امامان سؤال کند از ملائکه می باشند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 397 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-احمد بن عیسی از امام صادق علیه السّلام در قول خدای عز و جل:«همانا ولی و سرپرست شما خدا و رسولش می باشند و آنان که گرویدند»فرمود:یعنی اولی به شما و احق به شما و به کارهای شما و خود شما و اموال شما،خدا و رسولش می باشند و کسانی که ایمان آوردند،یعنی علی و اولاد ائمۀ او تا روز قیامت،سپس خدای عزّ و جل آن ها را وصف نمود و فرمود: «آنچنان کسانی که نماز را بپا می دارند و زکات را می دهند و پیوسته در رکوع اند(یعنی تسلیم خداوندند)امیر المؤمنین علیه السّلام در نماز ظهر بود و دو رکعت خوانده بود و در رکوع بود و در برش حلّه ای بود به بهای هزار اشرفی که پیامبر به او پوشانیده بود و نجاشی آن جامه را برای وی فرستاده بود،یک سائل آمد و گفت:السلام علیک یا ولیّ اللّه و اولی به مؤمنان از خودشان،بر گدائی تصدّق فرما،علی علیه السّلام آن حلّه را نزد او انداخت و به دست اشاره کرد تا آن را بردارد و خدا هم این آیه را بر او نازل کرد و به وسیلۀ انعام به او،به فرزندانش هم انعام داد و هرکدام از فرزندانش که به امامت رسند به واسطۀ این صفت بوده است که مانند او بدان متصف بوده اند که در حال رکوع صدقه داده اند،و آن سائلی که از امیر المؤمنین علیه السّلام سؤال کرد از ملائکه بود و آن سائلی که از دیگر امامان سؤال کند از ملائکه می باشد.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 801 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. و قد مر الکلام فی الآیة فی باب فرض طاعة الأئمة علیهم السلام، و فی أکثر روایات الخاصة و العامة أنه علیه السلام تصدق بخاتمه، و فی هذه الروایة الحلة و هو بالضم: إزار و رداء ذکره فی المغرب، و یمکن الجمع بینهما بوقوع الأمرین معا، إما فی حالة واحدة أو حالتین، و قال عیاض : النجاشی لقب لملک الحبشة کما أن کسری لملک الفرس، و هرقل و قیصر لملک الروم، و خاقان لملک الترک، و تبع لملک الیمن، و القیل لملک حمیر، و النجاشی الذی کان فی زمن الرسول صلی الله علیه و آله و سلم اسمه أصحمة و قیل: صحمة و قیل: أصمحة، و هو الذی هاجر إلیه جعفر و أصحابه، و یدل علی أن مثل هذا فی الصلاة لیس بفعل کثیر کما سیأتی تحقیقه فی کتاب الصلاة. و صیر نعمة أولاده بنعمته أی جعل الله نعمة أولاد أمیر المؤمنین صلوات الله علیه موصولة بنعمته، مقرونة بها مذکورة معها، فلذا أتی بصیغة الجمع فالباء فی بنعمته للإلصاق، و یحتمل التعلیل أیضا و الظرف مفعول ثان، و المراد بالنعمة التصدق فی الرکوع، و الفاء فی قوله فکل للبیان أو للتفریع، و یدل علی أنه یمکن أن یری غیر النبی و الإمام علیهما السلام الملائکة بحیث لا یعرفه لما ورد فی الأخبار الکثیرة أن الناس رأوا السائل حین سأله النبی صلی الله علیه و آله و سلم: من أعطاک الخاتم؟.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 250 

*****

جَمِیعاً :

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ رَسُولَهُ بِوَلاَیَةِ(1) عَلِیٍّ ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ : «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُوءْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ»(2)وَ فَرَضَ وَلاَیَةَ أُولِی الاْءَمْرِ(3) ، فَلَمْ یَدْرُوا(4) مَا هِیَ ؟ فَأَمَرَ اللّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَنْ یُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلاَیَةَ کَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلاَةَ وَ الزَّکَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ ، فَلَمَّا أَتَاهُ ذلِکَ مِنَ اللّهِ ، ضَاقَ بِذلِکَ صَدْرُ(5)رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ تَخَوَّفَ أَنْ یَرْتَدُّوا(6) عَنْ دِینِهِمْ(7) وَ أَنْ یُکَذِّبُوهُ ، فَضَاقَ صَدْرُهُ ، وَ رَاجَعَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ، فَأَوْحَی اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَیْهِ(8) : «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ»(9) فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللّهِ(10) _ تَعَالی ذِکْرُهُ(11) _ فَقَامَ بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ ، فَنَادَی : الصَّ_لاَةَ جَامِعَةً(12) ، وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ».

ص: 13

قَالَ عُمَرُ بْنُ أُذَیْنَةَ : قَالُوا جَمِیعاً غَیْرَ أَبِی الْجَارُودِ : وَ(1) قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «وَ کَانَتِ الْفَرِیضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ الاْءُخْری ، وَ کَانَتِ الْوَلاَیَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی»(2)» .

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «یَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : لاَ أُنْزِلُ عَلَیْکُمْ بَعْدَ هذِهِ(3) فَرِیضَةً ، قَدْ أَکْمَلْتُ لَکُمُ الْفَرَائِضَ» .(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عمر بن اذینه از زراره و فضیل و بکیر و ابن مسلم و برید و ابی الجارود، همگی از امام باقر علیه السلام روایت کنند که فرمود: خدای عز و جل رسولش را بولایت علی علیه السلام امر کرد و آیۀ «سرپرست شما تنها خداست و رسولش و کسانی که ایمان آورده، نماز بپا دارند و زکاة دهند-55 سورۀ مائده-» را بر او نازل فرمود و ولایت اولو الامر (کار داران) را واجب ساخت، مردم ندانستند مقصود از ولایت چیست، خدا بمحمد صلّی اللّٰه علیه و آله امر فرمود تا ولایت را برای آنها توضیح دهد، چنان که نماز و زکاة و روزه و حج را توضیح داد، و چون امر بولایت از جانب خدا بپیغمبر رسید حضرتش دلتنگ شد و ترسید مردم از دین برگردند و او را تکذیب کنند، از این جهت دلتنگ شد و بپروردگارش مراجعه کرد، خدای عز و جل باو وحی فرستاد «ای پیغمبر آنچه از پروردگارت بتو نازل شده برسان، و اگر نکنی پیام او را نرسانیده ئی، خدا ترا از گزند مردم حفظ میکند-67 سوره مائده-» او هم امر خدای - تعالی ذکره - را اعلان کرد و بامر ولایت علی علیه السلام در روز غدیر خم قیام نمود و مردم را برای نماز جماعت بانگ زد و فرمان داد که حاضرین بغائبین برسانند. عمر بن اذینه (که از آن شش نفر روایت میکند) گوید: همگی جز ابی الجارود گفتند: امام باقر علیه السلام فرمود: واجبات خدا یکی پس از دیگری نازل میشد و امر ولایت آخرین آنها بود، که خدای عز و جل این آیه را نازل فرمود:«امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم-3 سوره مائده-» امام باقر علیه السلام فرمود: خدای عز و جل میفرماید: بعد از این واجبی بر شما نازل نکنم، واجبات را برای شما کامل کردم.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 47 

*****

[ترجمه کمره ای] :

4-عمر بن اذینه از زراره و فضیل بن یسار و بکیر بن اعین و محمد بن مسلم و برید بن معاویه و ابی الجارود همه از امام باقر(علیه السّلام) فرمود:خدا عز و جل به رسول خود دستور داد به ولایت علی(علیه السّلام)و به او نازل کرد(55 سوره مائده):«همانا ولی شما خدا است و رسولش و آنان که گرویدند و نماز را برپا داشتند و زکاة را پرداختند در حالی که رکوع کنند»و خدا ولایت اولو الامر را واجب کرد و ندانستند اولو الامر کیست و ولایت چیست؟خدا به محمد(صلّی الله علیه و آله) دستور داد برای آنها شرح کند ولایت را چنانچه نماز و زکاة و روزه و حج را شرح کرده بود،چون این دستور از طرف خدا برایش آمد دلش طپید و ترسید که از دین برگردند و او را تکذیب کنند و دل تنگ شد و به خدا عز و جل رجوع کرد،خدا به او وحی کرد:«ای رسول من تبلیغ کن آنچه را به تو نازل شده از پروردگارت اگر نکنی تبلیغ رسالت او نکردی، خدا تو را از مردم حفظ می کند»و پیغمبر امر خدای تعالی را اعلام کرد و در روز غدیر خُم قیام کرد برای انجام ولایت علی(علیه السّلام)و جار نماز دسته جمعی کشید و به مردم داد تا حاضران به غائبان برسانند. عمر بن اذینه گفته:همه جز ابی الجارود(در اینجا)گفتند: امام باقر(علیه السّلام)فرمود:هر فریضه پس از فریضه دیگر نازل می شد و ولایت آخر فرائض بود و خدا عز و جل در بارۀ آن نازل کرد(3 سوره مائده):«امروز دین شما را کامل کردم،و نعمتم را بر شما تمام کردم»امام فرمود:خدا عز و جل می فرماید:دیگر بعد از این بر شما فریضه نازل نکنم،من فرائض شما را کامل کردم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 399 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

4-عمر بن اذینه از زراره و فضیل بن یسار و بکیر بن اعین و محمد بن مسلم و برید بن معاویه و ابی الجارود همه از امام باقر علیه السّلام نقل می کنند که فرمود: خدای عزّ و جل به رسول خود به ولایت علی علیه السّلام دستور داد و به او فرمود:«همانا ولی شما خدا و رسولش می باشد و آنان که گرویدند و نماز را بر پا داشتند و زکاة را پرداختند درحالی که رکوع کنند(مائده/55)»و خدا ولایت اولو الامر را واجب کرد و ندانستند اولو الامر کیست و ولایت چیست؟خدا به محمد صلّی اللّه علیه و اله دستور داد برای آنها ولایت را شرح کند چنانچه نماز و زکاة و روزه و حج را شرح کرده بود، چون این دستور از طرف خدا برایش آمد دلش طپید و ترسید که از دین برگردند و او را تکذیب کنند و دل تنگ شد و به خدای عزّ و جل رجوع کرد،خدا به او وحی کرد:«ای رسول من آنچه که از طرف پروردگارت بر تو نازل شده تبلیغ کن اگر نکنی رسالت خود را تبلیغ نکرده ای خداوند تو را از گزند مردم حفظ خواهد کرد»پیامبر خدا در روز غدیر خم برای انجام ولایت قیام کرد و گفت:حاضران به غایبین این پیام را برسانند.

عمر بن اذینه گفته:همه جز ابی الجارود(در اینجا)گفتند:امام باقر علیه السّلام فرمود:هر فریضه پس از فریضه دیگر نازل می شد و ولایت آخرین فرائض بود که خداوند دربارۀ آن نازل کرد:«امروز دین شما را کامل کردم،و نعمتم را بر شما تمام نمودم(مائده/3)»امام فرمود:خدای عزّ و جل می فرماید:دیگر بعد از این بر شما فریضه نازل نکنم،من فرائض شما را کامل کردم.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 801 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن. بولایة علی أی بتبلیغ ولایته و إمامته و کونه أولی بهم من أنفسهم فیکون إضافة المصدر إلی الفاعل، أو طاعته علیه السلام فیکون إضافته إلی المفعول کما أنه فی قوله: ولایة أولی الأمر کذلک، لکن الأول أنسب بالآیة الأولی، و الثانی بالثانیة و أن یکذبوه أی بأن یقولوا لیس هذا من عند الله و إنما یقوله لحبه له أو لم یقبلوا الولایة و إن اعترفوا أنه من عند الله، فإنه بمنزلة التکذیب و هذا بالفقرة السابقة أنسب. قوله علیه السلام: و راجع ربه، أقول: روی السید بن طاوس رضی الله عنه فی کتاب إقبال الأعمال فی حدیث طویل ذکر أنه أخذه من کتب الثقات من الخاصة و العامة عن حذیفة قال: إن الله أنزل علی نبیه یعنی بالمدینة

اَلنَّبِیُّ أَوْلیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوٰاجُهُ أُمَّهٰاتُهُمْ وَ أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اَللّٰهِ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُهٰاجِرِینَ

فقالوا: یا رسول الله ما هذه الولایة التی أنتم بها أحق منا بأنفسنا؟ فقال علیه السلام: السمع و الطاعة فیما أحببتم و کرهتم، فقلنا: سمعنا و أطعنا فأنزل الله:

وَ اُذْکُرُوا نِعْمَةَ اَللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ مِیثٰاقَهُ اَلَّذِی وٰاثَقَکُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا

فخرجنا إلی مکة مع النبی صلی الله علیه و آله فی حجة الوداع فنزل جبرئیل علیه السلام فقال: یا محمد إن ربک یقرئک السلام و یقول: أنصب علیا علما للناس فبکی النبی صلی الله علیه و آله و سلم حتی اخضلّت لحیته و قال: یا جبرئیل إن قومی حدیثو عهد بالجاهلیة ضربتهم علی الدین طوعا و کرها حتی انقادوا لی، فکیف إذا حملت علی رقابهم غیری؟ قال: فصعد جبرئیل و قد کان النبی صلی الله علیه و آله و سلم بعث علیا علیه السلام إلی الیمن، فوافی مکة و نحن مع الرسول. ثم توجه علی علیه السلام یوما نحو الکعبة یصلی، فلما رکع أتاه سائل فتصدق علیه بحلقة خاتمه فأنزل الله:

إِنَّمٰا وَلِیُّکُمُ اَللّٰهُ وَ رَسُولُهُ

إلی قوله:

وَ هُمْ رٰاکِعُونَ

فکبر رسول الله و قرأه علینا، ثم قال: قوموا نطلب هذه الصفة التی وصف الله بها، فلما دخل رسول الله المسجد استقبله سائل فقال: من أین جئت؟ فقال: من عند هذا المصلی تصدق علی بهذه الحلقة و هو راکع، فکبر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و مضی نحو علی علیه السلام فقال: یا علی ما أحدثت الیوم من خیر؟ فأخبره بما کان منه إلی السائل فکبر ثالثة، فنظر المنافقون بعضهم إلی بعض و قالوا: إن أفئدتنا لا تقوی علی ذلک أبدا مع الطاعة له فنسأل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أن یبد له لنا، فأتوا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فأخبروه بذلک فأنزل الله:

قُلْ مٰا یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقٰاءِ نَفْسِی

الآیة. فقال جبرئیل: یا رسول الله أتمه فقال: حبیبی جبرئیل قد سمعت ما تؤامروا به فانصرف جبرئیل، فقال: کان من قول رسول الله صلی الله علیه و آله فی حجة الوداع بمنی: یا أیها الناس إنی ترکت فیکم أمرین إن أخذتم بهما لن تضلوا: کتاب الله و عترتی أهل بیتی، و أنه قد نبأنی اللطیف الخبیر أنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض کإصبعی هاتین - و جمع بین سبابتیه - ألا فمن اعتصم بهما فقد نجا، و من خالفهما فقد هلک، الأهل بلغت أیها الناس؟ قالوا: نعم، قال: اللهم أشهد. فلما کان فی آخر یوم من أیام التشریق أنزل الله علیه:

إِذٰا جٰاءَ نَصْرُ اَللّٰهِ وَ اَلْفَتْحُ

إلی آخرها فقال صلی الله علیه و آله و سلم: نعیت إلی نفسی، فجاء إلی مسجد الخیف فدخله و نادی: الصلاة جامعة فاجتمع الناس فحمد الله و أثنی علیه و ذکر خطبته صلی الله علیه و آله و سلم ثم قال فیها: أیها الناس إنی تارک فیکم الثقلین، الثقل الأکبر کتاب الله عز و جل طرف بأیدیکم فتمسکوا به، و الثقل الأصغر عترتی أهل بیتی، فإنه قد نبأنی اللطیف الخبیر أنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض کإصبعی هاتین - و جمع بین سبابتیه - و لا أقول کهاتین - و جمع بین سبابته و الوسطی - فتفضل هذه. فاجتمع قوم و قالوا: یرید محمد أن یجعل الإمامة فی أهل بیته، فخرج منهم أربعة و دخلوا إلی مکة و دخلوا الکعبة و کتبوا فیما بینهم إن أمات الله محمدا أو قتل لا یرد هذا الأمر فی أهل بیته فأنزل الله تعالی:

أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنّٰا مُبْرِمُونَ، `أَمْ یَحْسَبُونَ أَنّٰا لاٰ نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوٰاهُمْ بَلیٰ وَ رُسُلُنٰا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ . و أذن النبی صلی الله علیه و آله و سلم بالرحیل نحو المدینة فارتحلنا، فنزل جبرئیل بضجنان بإعلان علی علیه السلام فخرج رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حتی نزل الجحفة فلما نزل القوم و أخذوا منازلهم أتاه جبرئیل فأمره أن یقوم بعلی علیه السلام فقال: یا رب إن قومی حدیثو عهد بالجاهلیة فمتی أفعل هذا یقولوا فعل بابن عمه. فلما سار من الجحفة هبط جبرئیل فقال: اقرء

یٰا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ

الآیة، و قد بلغنا غدیر خم فی وقت لو طرح اللحم فیه علی الأرض لانشوی و انتهی إلینا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فنادی: الصلاة جامعة و لقد کان أمر علی أعظم عند الله مما یقدر، فدعا المقداد و سلمان و أبا ذر و عمارا فأمرهم أن یعمدوا إلی أصل شجرتین فیقموا ما تحتهما فکسحوه و أمرهم أن یضعوا الحجارة بعضها علی بعض کقامة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم، و أمرهم بثوب فطرح علیه ثم صعد النبی صلی الله علیه و آله و سلم المنبر ینظر یمنة و یسرة ینتظر اجتماع الناس إلیه. فلما اجتمعوا قال: الحمد لله الذی علا فی توحده و دنا فی تفرده، إلی أن قال: أقر له علی نفسی بالعبودیة، و أشهد له بالربوبیة، و أؤدی ما أوحی إلی حذار إن لم أفعل أن تحل بی قارعة أوحی إلی:

یٰا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ

رَبِّکَ

الآیة. معاشر الناس ما قصرت فی تبلیغ ما أنزله الله تعالی و أنا أبین لکم سبب هذه الآیة، إن جبرئیل هبط إلی مرارا، أمرنی عن السلام أن أقول فی المشهد و أعلم الأبیض و الأسود أن علی بن أبی طالب أخی و خلیفتی و الإمام بعدی، أیها الناس علمی بالمنافقین - الذین یقولون بألسنتهم ما لیس فی قلوبهم و یحسبونه هینا و هو عند الله عظیم، و کثرة أذاهم لی مرة سمونی أذنا لکثرة ملازمته إیای و إقبالی علیه، حتی أنزل الله:

وَ مِنْهُمُ اَلَّذِینَ یُؤْذُونَ اَلنَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ

- محیط و لو شئت أن أسمی القائلین بأسمائهم لسمیت و اعلموا أن الله قد نصبه لکم ولیا و إماما مفترضا طاعته علی المهاجرین و الأنصار، و علی التابعین، و علی البادی و الحاضر، و علی العجمی و العربی و علی الحر و المملوک، و علی الکبیر و الصغیر، و علی الأبیض و الأسود، و علی کل مؤمن موحد، فهو ماض حکمه. جائز قوله، نافذ أمره، ملعون من خالفه، مرحوم من صدقه. معاشر الناس تدبروا فی القرآن و افهموا آیاته و محکماته و لا تتبعوا متشابهه، فو الله لا یوضح تفسیره إلا الذی أنا أخذ بیده و رافعها بیدی، و معلمکم أن من کنت مولاه فهو مولاه و هو علی. معاشر الناس إن علیا و الطیبین من ولدی من صلبه هم الثقل الأصغر، و القرآن هو الثقل الأکبر لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، و لا تحل إمرة المؤمنین لأحد بعدی غیره، ثم ضرب بیده إلی عضده فرفعه علی درجة دون مقامه متیامنا عن وجه رسول الله فرفعه بیده و قال: أیها الناس من أولی بکم من أنفسکم؟ قالوا: الله و رسوله فقال: ألا من کنت مولاه فهذا علی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و أخذل من خذله، إنما أکمل الله لکم دینکم بولایته و إمامته، و ما نزلت آیة خاطب الله بها المؤمنین إلا بدأ به، و لا شهد الله بالجنة فی هل أتی إلا له، و لا أنزلها فی غیره، ذریة کل نبی من صلبه، و ذریتی من صلب علی، لا یبغض علیا إلا شقی و لا یوالی علیا إلا تقی و فی علی نزلت: و العصر و تفسیرها، و رب عصر القیامة

إِنَّ اَلْإِنْسٰانَ لَفِی خُسْرٍ

أعداء آل محمد،

إِلاَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا

بولایتهم

وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ

بموالاة إخوانهم

وَ تَوٰاصَوْا بِالصَّبْرِ

فی غیبة قائمهم. معاشر الناس آمنوا بالله و رسوله و النور الذی أنزل أنزل الله النور فی ثم فی علی ثم فی النسل منه إلی المهدی الذی یأخذ بحق الله. معاشر الناس إنی رسول الله قد خلت من قبلی الرسل، ألا إن علیا الموصوف بالصبر و الشکر، ثم من بعده من ولده من صلبه. معاشر الناس قد ضل من قبلکم أکثر الأولین، أنا صراط الله المستقیم الذی أمرکم أن تسلکوا الهدی إلیه، ثم علی من بعدی ثم ولدی من صلبه، أئمة یهدون بالحق إنی قد بینت لکم و فهمتکم و هذا علی یفهمکم بعدی، ألا و إنی عند انقطاع خطبتی أدعوکم إلی مصافحتی علی بیعته، و الإقرار له، ألا إنی بایعت لله و علی بائع لی و أنا آخذکم بالبیعة له عن الله

فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّمٰا یَنْکُثُ عَلیٰ نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفیٰ بِمٰا عٰاهَدَ عَلَیْهُ اَللّٰهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً . معاشر الناس أنتم أکثر من أن تصافحونی بکف واحدة قد أمرنی الله أن آخذ من ألسنتکم الإقرار بما عقدتم الإمرة لعلی بن أبی طالب و من جاء من بعده من الأئمة منی و منه علی ما أعلمتکم أن ذریتی من صلبه فلیبلغ الحاضر الغائب، فقولوا إنا سامعون مطیعون راضون لما بلغت عن ربک، نبایعک علی ذلک قلوبنا و ألسنتنا و أیدینا علی ذلک نحیا و نموت و نبعث لا نغیر و لا نبدل و لا نشک و لا نرتاب، أعطینا بذلک الله و إیاک و علیا و الحسن و الحسین و الأئمة الذین ذکرت کل عهد و میثاق من قلوبنا و ألسنتنا، لا نبتغی بذلک بدلا و نحن نؤدی ذلک إلی کل من رأینا. فبادر الناس بنعم نعم، سمعنا و أطعنا أمر الله و أمر رسوله، آمنا به بقلوبنا و تداکّوا علی رسول الله و علی بأیدیهم إلی أن صلیت الظهر و العصر فی وقت واحد، و باقی ذلک الیوم إلی أن صلیت العشاءان فی وقت واحد، و رسول الله یقول کلما أتی فوج: الحمد لله الذی فضلنا علی العالمین. أقول: قال السید - روح الله روحه - اعلم أن موسی نبی الله راجع الله تعالی فی إبلاغ رسالته و قال فی مراجعته:

إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخٰافُ أَنْ یَقْتُلُونِ

و إنما کان قتل نفسا واحدة و أما علی بن أبی طالب فإنه کان قد قتل من قریش و غیرهم من القبائل قتلی کثیرة، کل واحد منهم یحتمل مراجعة النبی صلی الله علیه و آله و سلم شفیقا علی أمته کما وصفه الله جل جلاله، فأشفق علیهم من الامتحان بإظهار ولایة علی علیه السلام فی أوان، و یحتمل أن یکون الله جل جلاله أذن للنبی صلی الله علیه و آله و سلم فی مراجعته لتظهر لأمته أنه ما آثر علیا و إنما الله جل جلاله آثره کما قال:

مٰا یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَویٰ `إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ

انتهی. و فی القاموس: صدع بالحق تکلم به جهارا، انتهی. و الصلاة منصوبة علی الإغراء و جامعة حال أو هما مرفوعان بالابتدائیة و الخبریة، فیکون خبرا فی معنی الأمر.

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

قال الطبرسی: قیل فیه أقوال أحدها: أن معناه أکملت لکم فرائضی و حدودی و حلالی و حرامی بتنزیلی ما أنزلت، و بیانی ما بینت لکم، فلا زیادة فی ذلک و لا نقصان منه بالنسخ بعد هذا الیوم، و کان ذلک یوم عرفة عام حجة الوداع عن ابن عباس و السدی و اختاره الجبائی و البلخی، قالوا: و لم ینزل بعد هذا علی النبی صلی الله علیه و آله و سلم شیء من الفرائض فی تحلیل و لا تحریم فإنه صلی الله علیه و آله و سلم مضی بعد ذلک بإحدی و ثمانین لیلة. و ثانیها: أن معناه الیوم أکملت لکم حجکم و أفردتکم بالبلد الحرام تحجونه دون المشرکین عن ابن جبیر و قتادة، و اختاره الطبری قال: لأن الله أنزل بعده:

یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اَللّٰهُ یُفْتِیکُمْ فِی اَلْکَلاٰلَةِ

قال الفراء: هی آخر آیة نزلت، و هذا لو صح لکان لهذا القول ترجیح لکن فیه خلاف. و ثالثها: أن معناه الیوم کفیتکم خوف الأعداء و أظهرتکم علیهم، کما تقول: الآن کمل لنا الملک، و المروی عن الإمامین أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام أنه إنما نزل بعد نصب النبی صلی الله علیه و آله و سلم علیا علما للأنام یوم غدیر خم، عند منصرفه عن حجة الوداع، قالا: و هی آخر فریضة أنزلها الله تعالی ثم لم تنزل بعدها فریضة. ثم روی عن الحسکانی بإسناده عن أبی سعید الخدری أن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لما نزلت هذه الآیة قال: الله أکبر الله أکبر علی إکمال الدین و إتمام النعمة و رضا الرب برسالتی و ولایة علی بن أبی طالب من بعدی، و قال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و أخذل من خذله، انتهی. أقول: قد دل علی الأول الأخبار المتواترة من طرق الخاصة و العامة و روی السید فی الطرائف عن ابن المغازلی و تاریخ بغداد للخطیب و روی الصدوق أیضا فی مجالسه بأسانیدهم عن أبی هریرة قال: من صام یوم ثمانیة عشر من ذی الحجة کتب الله له صیام ستین شهرا و هو یوم غدیر خم لما أخذ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بید علی بن أبی طالب علیه السلام و قال: أ لست أولی بالمؤمنین؟ قالوا: نعم یا رسول الله، قال: من کنت مولاه فعلی مولاه، فقال له عمر: بخ بخ یا بن أبی طالب أصبحت مولای و مولی کل مسلم، فأنزل الله:

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ . و روی ابن بطریق فی المستدرک عن أبی سعید الخدری أن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم دعا الناس إلی علی فی غدیر خم و أمر بما تحت الشجر من شوک فقم، و ذلک فی یوم الخمیس، فدعا علیا فأخذ بضبعیه فرفعهما حتی نظر الناس إلی بیاض أبطئ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم، ثم لم یتفرقوا حتی نزلت هذه الآیة:

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

الآیة. فقال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: الله أکبر الله أکبر علی کمال الدین و تمام النعمة و رضا الرب برسالتی، و بالولایة لعلی من بعدی، ثم قال: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و أخذل من خذله. و رواه فی الطرائف عن ابن مردویه بإسناده عن الخدری. و روی السیوطی فی در المنثور عن ابن مردویه و ابن عساکر بإسنادهما عن الخدری قال: لما نصب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علیا یوم غدیر خم فنادی له بالولایة هبط جبرئیل علیه بهذه الآیة:

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

و روی عن أبی هریرة أیضا مثله، و الأخبار فی ذلک کثیرة أوردتها فی الکتاب الکبیر. و مع قطع النظر عن الروایة یمکن أن یکون المراد بإکمال الدین بالولایة أن دین النبی صلی الله علیه و آله و سلم إنما یحفظ و یبقی و یوضح بالوصی، فمع عدم تعیین الوصی یکون الدین ناقصا فی معرض الزوال و الضیاع، و أیضا لما کان قبول الأعمال مشروطا بالولایة فمع عدم تعیین الإمام یکون ناقصا، و به یکمل جمیع أمور الدین و به یتم النعمة علی الخلق بتلک الوجوه، و الأخبار فی کون نعمة الله الولایة کثیرة، و به یتم دین الإسلام إذ الاعتقاد بالإمام رکن عظیم من أرکانه، فظهر أن تتمة الآیة إنما یناسب المعنی الأول.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 256 

*****

قُلْتُ : أَ تُسَمِّیهِنَّ لِی(1) جُعِلْتُ فِدَاکَ(2) ؟

فَقَالَ : «الصَّ_لاَةُ ، وَ کَانَ(3) النَّاسُ لاَ یَدْرُونَ کَیْفَ یُصَلُّونَ ، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام ، فَقَالَ : یَا مُحَمَّدُ ، أَخْبِرْهُمْ بِمَوَاقِیتِ صَ_لاَتِهِمْ(4) .

ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّکَاةُ ، فَقَالَ : یَا مُحَمَّدُ ، أَخْبِرْهُمْ مِنْ زَکَاتِهِمْ مَا أَخْبَرْتَهُمْ مِنْ(5) صَ_لاَتِهِمْ .

ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ ، فَکَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ یَوْمُ عَاشُورَاءَ ، بَعَثَ إِلی مَا حَوْلَهُ مِنَ الْقُری ، فَصَامُوا ذلِکَ الْیَوْمَ ، فَنَزَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ بَیْنَ شَعْبَانَ وَ شَوَّالٍ .

ثُمَّ نَزَلَ الْحَجُّ ، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام ، فَقَالَ : أَخْبِرْهُمْ مِنْ(6) حَجِّهِمْ مَا أَخْبَرْتَهُمْ مِنْ(7) صَلاَتِهِمْ وَ زَکَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ .

ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلاَیَةُ ، وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذلِکَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ ، أَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی» وَ کَانَ کَمَالُ الدِّینِ بِوَلاَیَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(8) علیه السلام ، فَقَالَ عِنْدَ ذلِکَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أُمَّتِی حَدِیثُو(9)عَهْدٍ(10) بِالْجَاهِلِیَّةِ(11) ، وَ مَتی أَخْبَرْتُهُمْ بِهذَا فِی ابْنِ عَمِّی ، یَقُولُ قَائِلٌ ، وَ یَقُولُ قَائِلٌ _ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی مِنْ

ص: 15

غَیْرِ أَنْ یَنْطِقَ بِهِ لِسَانِی(1) _ فَأَتَتْنِی عَزِیمَةٌ(2) مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بَتْلَةٌ(3) أَوْعَدَنِی إِنْ لَمْ أُبَلِّغْ أَنْ یُعَذِّبَنِی ، فَنَزَلَتْ : «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ» فَأَخَذَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام ، فَقَالَ(4): أَیُّهَا(5) النَّاسُ ، إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ نَبِیٌّ مِنَ الاْءَنْبِیَاءِ مِمَّنْ کَانَ قَبْلِی إِلاَّ وَ قَدْ عَمَّرَهُ اللّهُ ، 1 /291

ثُمَّ دَعَاهُ فَأَجَابَهُ ، فَأَوْشَکَ أَنْ أُدْعی فَأُجِیبَ ، وَ أَنَا مَسْؤُولٌ وَ أَنْتُمْ مَسْؤُولُونَ ؛ فَمَاذَا(6) أَنْتُمْ قَائِلُونَ ؟

فَقَالُوا(7) : نَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ ، وَ نَصَحْتَ(8)، وَ أَدَّیْتَ مَا عَلَیْکَ ؛ فَجَزَاکَ اللّهُ أَفْضَلَ جَزَاءِ الْمُرْسَلِینَ .

فَقَالَ : اللّهُمَّ اشْهَدْ _ ثَ_لاَثَ مَرَّاتٍ _ ثُمَّ قَالَ : یَا مَعْشَرَ(9) الْمُسْلِمِینَ ، هذَا وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی ؛ فَلْیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ مِنْکُمُ(10) الْغَائِبَ».

ص: 16

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «کَانَ وَاللّهِ(1) أَمِینَ اللّهِ عَلی خَلْقِهِ وَ غَیْبِهِ وَ دِینِهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ(2) لِنَفْسِهِ .

ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَضَرَهُ الَّذِی حَضَرَ(3) ، فَدَعَا عَلِیّاً علیه السلام ، فَقَالَ : یَا عَلِیُّ ، إِنِّی(4) أُرِیدُ أَنْ أَئْتَمِنَکَ عَلی مَا ائْتَمَنَنِیَ اللّهُ عَلَیْهِ مِنْ غَیْبِهِ وَ عِلْمِهِ ، وَ مِنْ(5) خَلْقِهِ ، وَ مِنْ دِینِهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِنَفْسِهِ ، فَلَمْ یُشْرِکْ وَاللّهِ فِیهَا _ یَا زِیَادُ(6) _ أَحَداً مِنَ الْخَلْقِ .

ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام حَضَرَهُ الَّذِی حَضَرَهُ ، فَدَعَا وُلْدَهُ _ وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ ذَکَراً _ فَقَالَ لَهُمْ : یَا بَنِیَّ ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ قَدْ أَبی إِلاَّ أَنْ یَجْعَلَ فِیَّ سُنَّةً(7) مِنْ یَعْقُوبَ ، وَ إِنَّ یَعْقُوبَ دَعَا وُلْدَهُ _ وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ ذَکَراً _ فَأَخْبَرَهُمْ بِصَاحِبِهِمْ ، أَلاَ وَ إِنِّی أُخْبِرُکُمْ بِصَاحِبِکُمْ ، أَلاَ إِنَّ هذَیْنِ ابْنَا رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهماالسلام ، فَاسْمَعُوا لَهُمَا ، وَ أَطِیعُوا ، وَ وَازِرُوهُمَا(8) ؛ فَإِنِّی قَدِ ائْتَمَنْتُهُمَا عَلی مَا ائْتَمَنَنِی عَلَیْهِ(9)رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِمَّا ائْتَمَنَهُ اللّهُ عَلَیْهِ مِنْ خَلْقِهِ ، وَ مِنْ غَیْبِهِ ، وَ مِنْ دِینِهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِنَفْسِهِ ، فَأَوْجَبَ اللّهُ لَهُمَا مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام مَا أَوْجَبَ(10) لِعَلِیٍّ علیه السلام مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَلَمْ یَکُنْ لاِءَحَدٍ مِنْهُمَا فَضْلٌ عَلی صَاحِبِهِ إِلاَّ بِکِبَرِهِ ، وَ إِنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام کَانَ إِذَا حَضَرَ الْحَسَنُ علیه السلام لَمْ یَنْطِقْ فِی ذلِکَ الْمَجْلِسِ حَتّی یَقُومَ .

ص: 17

ثُمَّ إِنَّ الْحَسَنَ علیه السلام حَضَرَهُ الَّذِی حَضَرَهُ ، فَسَلَّمَ ذلِکَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام .

ثُمَّ إِنَّ حُسَیْناً علیه السلام حَضَرَهُ الَّذِی حَضَرَهُ ، فَدَعَا ابْنَتَهُ الْکُبْری فَاطِمَةَ بِنْتَ الْحُسَیْنِ ، فَدَفَعَ إِلَیْهَا کِتَاباً مَلْفُوفاً ، وَ وَصِیَّةً ظَاهِرَةً(1) _ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام مَبْطُوناً(2) لاَ یَرَوْنَ إِلاَّ أَنَّهُ لِمَا(3) بِهِ _ فَدَفَعَتْ فَاطِمَةُ الْکِتَابَ إِلی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، ثُمَّ صَارَ وَاللّهِ ذلِکَ الْکِتَابُ إِلَیْنَا» .(4)

الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، مِثْلَهُ .

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابی الجارود گوید: شنیدم امام باقر علیه السلام میفرمود: خدای عز و جل پنج چیز بر بندگان واجب ساخت و آنها چهار چیزش را گرفتند و یکی را رها کردند، عرضکردم: قربانت گردم: آنها را برای من نام میبری؟ فرمود:1 - نماز، و مردم نمیدانستند چگونه نماز گزارند تا جبرئیل علیه السلام فرود آمد و گفت: ای محمد! وقتهای نماز را بمردم خبر ده 2 - زکاة پس از نماز نازل شد، جبرئیل گفت: ای محمد راجع بزکاة آنها را خبر ده چنان که راجع بنماز خبر دادی.3 - روزه بعد از زکاة نازل شد، چون روز عاشورا می آمد، پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله بدهات اطراف خود کس میفرستاد تا آن روز را روزه بدارند، سپس روزه ماه رمضان، میان شعبان و شوال نازل شد.4 - سپس امر بحج رسید، و جبرئیل علیه السلام فرود آمد و گفت: چنان که در باره نماز و زکاة و روزه بمردم خبر دادی، در باره حج هم خبر ده:5 - سپس امر بولایت رسید، و آن امر روز جمعه در عرفه رسید، و خدای عز و جل آیه «امروز دینتان را برای شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم» را نازل کرد، و کمال دین بسبب ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام بود، پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله در آنجا فرمود: امت من هنوز بدوران جاهلیت نزدیکند (تازه از جاهلیت باسلام گرائیده اند) اگر من نسبت بپسر عمویم بآنها خبری دهم، هر کسی نقی میزند - من این مطلب را بدون اینکه بزبان آورم در دلم میگفتم تا آنکه فرمان حتمی خدای عز و جل بمن رسید و مرا تهدید کرد که اگر ابلاغ نکنم، عذابم خواهد کرد، و این آیه نازل شد «ای پیغمبر آنچه از پروردگارت بتو نازل شده برسان، و اگر نکنی رسالت خدا را نرسانیده ئی. خدا ترا از شر مردم نگه می دارد و خدا مردم کافر را هدایت نمیکند-67 سوره 5-» پس رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: ای مردم: خدا همه پیغمبران پیش از مرا عمری معین داد و سپس بجانب خود خواند و آنها هم اجابتش کردند (از دار فانی بعالم باقی رهسپار گشتند) و نزدیکست که مرا هم بخواند و اجابت کنم، من مسئولیت دارم و شما هم مسئولیت دارید، اکنون شما چه میگوئید؟ آنها گفتند: گواهی دهیم که تو ابلاغ کردی و خیرخواهی نمودی و آنچه بر تو بود رسانیدی، خدا بهترین پاداش پیغمبران را بتو دهد. پیغمبر سه مرتبه فرمود: خدایا شاهد باش، سپس فرمود: ای گروه مسلمین: این (شخصی که روی دست من و نامش علی بن ابی طالب علیه السلام است) ولی شماست پس از من، شما که حاضرید بغائبین برسانید. امام باقر علیه السلام فرمود: بخدا که علی علیه السلام امین خدا بود بر خلقش و راز پنهانش و دینی که برای خود پسندیده بود، سپس وفات رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله فرا رسید، آن حضرت علی علیه السلام را طلبید و باو فرمود: ای علی من میخواهم آنچه را که خدا مرا بر آن امین ساخته و بمن سپرده، ترا بر آن امین سازم و بتو سپارم و آن راز پنهان خدا و علم خدا و مخلوق خدا و دینی است که برای خود پسندیده - امام باقر علیه السلام فرمود: بخدا ای زیاد هیچ کس را در اینها شریک علی نساخت-. سپس وفات علی علیه السلام فرا رسید، آن حضرت فرزندانش را که دوازده پسر بودند، نزد خود خواند و بآنها فرمود: فرزندان عزیزم! خدای عز و جل اراده حتمی فرمود که سنتی از یعقوب در من قرار دهد. یعقوب دوازده پسر داشت، آنها را نزد خود خواند و صاحب آنها (و جانشین خود را) بآنها معرفی کرد، آگاه باشید که من هم صاحب شما را معرفی میکنم، همانا این دو، پسران رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله حسن و حسینند علیهما السلام، از آنها بشنوید و فرمان برید و پشتیبانی نمائید که من آنچه را رسول خدا بمن سپرده و خدا باو سپرده بود بآنها میسپارم، و آن چیز مخلوق خدا و راز پنهان خدا و دینی است که او برای خود پسندیده است. پس خدا برای آنها از جانب علی واجب ساخت، آنچه را که برای علی از جانب پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله واجب ساخت (و آن شنیدن و فرمانبری و پشتیبانی امت است از ایشان) و هیچ یک از آن دو بر دیگری برتری نداشت، جز بواسطه بزرگسالیش (که مخصوص امام حسن علیه السلام بود) و چون حسین بمحضر حسن علیهما السلام می آمد، در آن مجلس سخن نمیگفت تا برمیخاست. سپس وفات حسن علیه السلام فرا رسید و او آن سپرده را بحسین تسلیم نمود، سپس وفات حسین علیه السلام فرا رسید، آن حضرت دختر بزرگترش فاطمه بنت الحسین علیه السلام را طلبید و مکتوبی پیچیده و وصیتی آشکار باو سپرد و علی بن الحسین علیه السلام بیماری از نظر معده داشت که در حال احتضارش میدیدند، پس فاطمه آن مکتوب را بعلی بن الحسین داد، سپس بخدا آن مکتوب بما رسید.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 51 

*****

[ترجمه کمره ای] :

آداب حجّشان خبر بده چون خبر نماز و زکاة و روزۀ آنها. 5-دستور ولایت نازل شد و نزول آن در روز جمعه بود و در موقف عرفه،خدا عز و جل نازل کرد(3 سوره مائده):«امروز دین را برای شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم»کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب(علیه السّلام)بود،رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)در اینجا فرمود: قوم من تازه مسلمانند و به جاهلیت نزدیکند و هر گاه آنها را از این حکم مطّلع سازم که در بارۀ ابن عمّ من است،این یک حرفی می زند و آن یک نقی می زند،این را پیش خودم گفتم و به زبان نیاوردم تا دستور حتمی از طرف خدا عز و جل رسید و مرا تهدید کرد که اگر حکم ولایت علی(علیه السّلام)را اعلام نکنم عذابم کند و نازل شد(67 سوره مائده):«آیا رسول من،تبلیغ کن آنچه را از پروردگارت به تو نازل شده و اگر نکنی،تبلیغِ رسالتِ خود نکردی،خدا تو را از شرّ مردم نگه می دارد،به راستی خدا قوم کفار را رهبری نمی کند»رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)دست علی(علیه السّلام)را گرفت و فرمود:ای مردم هیچ پیغمبری پیش از من نبوده جز آنکه خدا عمر مقدری به او داده و سپس او را دعوت کرده و او هم اجابت نموده(و از این دنیا رفته)نزدیک است که من هم دعوت شوم و اجابت کنم(و از این دنیا بروم)من مسئولیت دارم و شما هم مسئولیت دارید شما چه می گوئید؟ گفتند:ما گواهیم که تو تبلیغ کردی و حق نصیحت به جا آوردی و آنچه بر تو بود ادا کردی،خدایت بهترین پاداش رسولان بدهاد سه بار فرمود:بار خدایا گواه باش،سپس فرمود:ای گروهمسلمانان،این(علی علیه السّلام)ولی شما است بعد از من حاضران به غائبان برسانند،امام باقر(علیه السّلام)فرمود:به خدا علی(علیه السّلام)امین خداوند بود بر خلقش و غیبش و دینی که برای خود پسند داشت،سپس مرگ رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرا رسید و علی را نزد خود خواند و فرمود:یا علی من می خواهم آنچه را خدا از غیب و علم خود و از خلقش و دین پسند خودش به من سپرده به تو بسپارم به خدا ای زیاد أحدی از خلق با علی شریک نبود. سپس مرگ علی(علیه السّلام)فرا رسید و پسرانِ خود که 12 تن بودند فرا خواند و فرمود:ای پسران من خدا نخواست جز این که در من سنّتی از یعقوب نهاد،یعقوب در حضور 12 پسرِ خود جانشین و خلیفۀ خود را معرفی کرد،هلا من هم شما را به جانشین خود و صاحب الأمر شما خبر می دهم،هلا بدانید که این زادۀ رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)حسن و حسین می باشند،از آنها بشنوید و فرمان آنها ببرید و پشتیبان آنها باشید که هر چه را رسول خدا به من سپرده بود به آنها سپردم همانها که خدا از خلق و از غیب و از دین پسند خود بدو سپرده بود،خدا واجب کرده است برای آنها از نظر این که وصی علی هستند آنچه را واجب کرده بود برای علی از نظر این که وصی رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بود و بر یک دیگر برتری ندارند جز از نظر کبر سن،و شیوۀ حسین(علیه السّلام)این بود که در هر مجلسی حسن(علیه السّلام) حضور داشت سخنی نمی گفت تا برخیزد. سپس مرگ حسن(علیه السّلام)رسید،آن مقام را به حسین تسلیمکرد و مرگ حسین(علیه السّلام)رسید و دختر بزرگترش فاطمه بنت الحسین را طلبید و نامه ای سر بسته و وصیتی آشکارا بدو سپرد و در این حال علی بن الحسین(علیهما السّلام)دچار یک بیماری سختی بود که به حالِ خود نبود و فاطمه آن نامه و کتاب را به علی بن الحسین(علیهما السّلام)داد و به خدا آن کتاب به دست ما رسیده.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 407 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

6-ابی الجارود گوید:شنیدم،امام باقر علیه السّلام می فرمود:خدا بر بنده ها پنج چیز را واجب کرد و آنها چهار چیز را گرفتند و یکی را رها کردند،گفتم: قربانت آنها را برای من نام می برید؟فرمود:

1-نماز،مردم نمی دانستند چگونه نماز بخوانند،جبرئیل نازل شد و گفت:ای محمد به آنها از اوقات نماز و آداب آن خبر ده.

2-حکم زکاة نازل شد،و خطاب رسید:ای محمد به آن ها از آداب زکاتشان خبر ده چنانچه از نمازشان خبر دادی.

3-سپس حکم وجوب روزه نازل شد،و در اول رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به روستاهای اطراف اعلام می کرد روز عاشورا روزه بگیرند تا حکم روزه ماه رمضان میان شعبان و شوال نازل شد.

4-حکم حج نازل شد و جبرئیل آمد و گفت:به آنها از آداب حجّشان خبر ده مانند خبر نماز و زکاة و روزۀ آنها.

5-دستور ولایت نازل شد و نزول آن در روز جمعه بود موقع عرفه بود و فرمود:«امروز دین را برای شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم»کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام بود،رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله در اینجا فرمود:قوم من تازه مسلمانند و به جاهلیت نزدیکند و هرگاه آنها را از این حکم مطّلع سازم که دربارۀ ابن عمّ من است،این یک حرفی می زند و آن دیگری حرفی دیگر،این را پیش خودم گفتم و به زبان نیاوردم تا دستور حتمی از طرف خدای عزّ و جل رسید و مرا تهدید کرد که اگر حکم ولایت علی علیه السّلام را اعلام نکنم عذابم کند و نازل شد:«ای رسول من،تبلیغ کن آنچه را از پروردگارت به تو نازل شده و اگر نکنی،تبلیغ رسالت خود را نکردی،خدا تو را از شرّ مردم نگه می دارد،به راستی خدا کافران را رهبری نمی کند»رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله دست علی علیه السّلام را گرفت و فرمود:

ای مردم هیچ پیامبری پیش از من نبوده جز آنکه خداوند معاونی به او داده و سپس او را دعوت کرده و او هم پذیرفته نزدیک است که من هم دعوت شوم و اجابت کنم(و از این دنیا بروم)من مسئولیت دارم و شما هم مسئولیت دارید شما چه می گوئید؟

گفتند:ما گواهیم که تو تبلیغ کردی و حق نصیحت به جا آوردی و آنچه بر عهده ی تو بود انجام دادی،خدایت بهترین پاداش رسولان به تو بدهد سه بار فرمود:بار خدایا گواه باش.

سپس فرمود:ای گروه مسلمانان،این(علی علیه السّلام)ولی شما بعد از من است حاضران به غایبان برسانند،

امام باقر علیه السّلام فرمود:به خدا علی علیه السّلام امین خداوند بر خلقش بود و دینی که برای خود می پسندید،سپس مرگ رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرارسید و علی را نزد خود خواند و فرمود:

یا علی من می خواهم آنچه را خدا از غیب و علم خود و از خلقش و دین پسندیده خویش به من سپرده به تو بسپارم به خدا ای زیاد أحدی از مردم با علی شریک نبود.

سپس مرگ علی علیه السّلام فرارسید و پسران خود که 12 تن بودند فراخواند و فرمود:ای پسران من خدا نخواست جز این که در من سنّتی از یعقوب نهاد،یعقوب در حضور 12 پسر خود جانشین و خلیفۀ خود را معرفی کرد،اکنون من هم شما را به جانشین خود صاحب الامر شما خبر می دهم،بدانید که این زادۀ رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله حسن و حسین می باشند، سخن آنها را بشنوید و آنها را فرمان برید و پشتیبان آنها باشید که هرچه را رسول خدا به من سپرده بود به آنها سپردم همانا که خدا از خلق و از غیب و از دین پسندیده خود که به او سپرده بود،بر آنها واجب کرده است هرچه را که برای علی واجب کرده بود زیرا علی وصی رسول خدا بود و بر یکدیگر برتری ندارند جز از نظر زیادی سن و شیوۀ حسین علیه السّلام این بود که در هر مجلسی،حسن علیه السّلام حضور داشت سخنی نمی گفت تا برخیزد.

سپس مرگ حسن علیه السّلام فرارسید،آن مقام را به حسین تسلیم کرد و مرگ حسین علیه السّلام فرارسید و دختر بزرگترش فاطمه بنت الحسین را طلبید و نامه ای سربسته و وصیتی اشکارا بدو سپرد و در این حال علی بن الحسین علیه السّلام دچار بیماری سختی بود که بسیار بدحال به نظر می رسید و فاطمه آن نامه و کتاب را به علی بن الحسین علیه السّلام داد و به خدا آن کتاب به دست ما رسیده است.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 807 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف بسندیه. أخذوا أربعا أی المخالفون ثم نزل الصوم أی فی غیر القرآن أو بالآیات المجملة نحو:

وَ اَلصّٰائِمِینَ وَ اَلصّٰائِمٰاتِ

و أنه نزل أو لا

کُتِبَ عَلَیْکُمُ اَلصِّیٰامُ کَمٰا کُتِبَ عَلَی اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ

ثم فی تتمة الآیات عین کونه فی شهر رمضان، و علی التقادیر یدل علی أنه کان قبل نزول صوم شهر رمضان صوم عاشوراء ثم نسخ به. قال الطبرسی: فی قوله:

أَیّٰاماً مَعْدُودٰاتٍ

اختلف فی هذه الأیام علی وجهین: أحدهما: أنها غیر شهر رمضان و کانت ثلاثة أیام من کل شهر ثم نسخ عن معاذ و عطاء عن ابن عباس، و روی ثلاثة أیام من کل شهر، و صوم عاشوراء عن قتادة، ثم قیل: إنه کان تطوعا، و قیل: بل کان واجبا، و اتفق هؤلاء علی أن ذلک منسوخ بصوم شهر رمضان. و الآخر: أن المعنی بالمعدودات شهر رمضان، انتهی. بین شعبان و شوال الظاهر أنه لم یکن اشتهار الشهر بهذا الاسم فی أول الأمر کاشتهاره الیوم، فرفع بذلک توهم کونه غیره، أو لأنه لما کان المشهور أن رمضان من الرمض و هو شدة وقع الشمس علی الرمل و غیره، و إنما سموه رمضان لأنهم کانوا یسمون الشهور بالأزمنة التی وقعت فیها فوافق رمضان أیام رمض الحر فربما یتوهم أنه إنما یسمی بهذا الاسم إذا وقع فی ذلک الفصل، فرفع بهذا القول ذلک التوهم. و قال المحدث الأسترآبادی: یعنی الشهر الذی بین شعبان و شوال لم یکن اسمه شهر رمضان لأن رمضان اسم الله، انتهی. و قیل: إنما سمی رمضان لأنه یرمض الذنوب أی یحرقها و قیل: الغرض رفع توهم کون المراد الشهر العددی أی ثلاثین یوما کما زعمه بعض. قوله علیه السلام: و إنما أتاه ذلک أی الأمر بالولایة بقوله:

یٰا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ

و قوله: أنزل الله، أی بعد التبلیغ فی غدیر خم، و قوله: فقال عند ذلک رجوع إلی أول الکلام و تفصیل لذلک الإجمال، مع أنه یحتمل أن یکون نزل بعد تبلیغ یوم عرفة و بعد تبلیغ یوم الغدیر أیضا، و بالجملة فی الخبر تشویش، و مخالفة ظاهر لما ورد فی الأخبار الکثیرة أن الآیة نزلت یوم الغدیر أو بعده و هو أوفق بظاهر الآیة، و لما رواه الصدوق فی الخصال بسند صحیح عن أبی عبد الله علیه السلام قال: یوم غدیر أفضل الأعیاد، و هو یوم الثامن عشر من ذی الحجة و کان یوم الجمعة، الخبر. و هذا الخبر مع صحته صریح فی کون الغدیر یوم الجمعة، و یؤیده ما رواه ابن شهرآشوب فی المناقب عن ابن عباس أنه قال: اجتمعت فی ذلک الیوم خمسة أعیاد: الجمعة، و الغدیر، و عید الیهود و النصاری و المجوس، و لم یجتمع هذا فیما سمع قبله و کان کمال الدین بولایة علی لما عرفت أنه لما نصب للناس ولیا و أقیم لهم إماما صار معولهم علی أقواله و أفعاله فی جمیع ما یحتاجون إلیه فی أمر دینهم، ثم علی خلیفته من بعده، و هکذا إلی یوم القیامة فلم یبق لهم من أمر دینهم ما لا یمکنهم الوصول إلی علمه، فکمل الدین بهم و تمت النعمة بوجودهم واحدا بعد واحد. حدیثو عهد قریبوا عهد بالجاهلیة و الکفر یقول قائل إنه صادق و یقول قائل إنه کاذب، و المعنی یقول قائل: إنه نصبه للقرابة، و یقول قائل نصبه لحمایته له فی جمیع أحواله و أشباه هذا الکلام، فقلت فی نفسی أی کان هذا الکلام السابق کلاما نفیسا لم أنطق به فاتتنی عزیمة من الله أی آیة حتم لا رخصة فیها بتلة أی جازمة مقطوع بها، یقال: بتلة کنصره و ضربه إذا قطعه : إلا و قد عمره الله من باب نصر أو باب التفعیل، أی أبقاه مدة فأوشک علی المعلوم أی قرب و ما ذا مفعول قائلون قدم علیه. کان و الله أی رسول الله أو علی صلی الله علیهما، و الأول أظهر حضره الذی حضره أی الموت. فلم یشرک و الله أی رسول الله فیها أی فی الإمامة أو فی الخلافة أو فی الوصیة أو فی الأشیاء المذکورة و هی غیبة و خلقه و دینه و زیاد اسم أبی الجارود و هو المنذر. قوله: و کانوا اثنا عشر، قال المفید قدس الله روحه: أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام سبعة و عشرون ولدا ذکرا و أنثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصغری - المکناة بأم کلثوم - أمهم فاطمة البتول سیدة نساء العالمین. و محمد المکنی أبو القاسم، أمه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیة. و عمر و رقیة کانا توأمین أمهما أم حبیب بنت ربیعة. و العباس و جعفر و عثمان و عبد الله الشهداء مع أخیهم الحسین علیهم السلام بطف کربلاء أمهم أم البنین بنت حزام بن خالد بن دارم. و محمد الأصغر المکنی بأبی بکر، و عبید الله، الشهیدان بالطف أمهما لیلی بنت مسعود الدارمیة. و یحیی و عون أمهما أسماء بنت عمیس. و أم الحسن، و رملة، أمهما أم سعید بنت عروة بن مسعود الثقفی. و نفیسة و زینب الصغری و أم هانی و أم الکرام و جمانة المکناة أم جعفر و إمامة و أم سلمة و میمونة و خدیجة و فاطمة رحمة الله علیهن لأمهات شتی. و فی الشیعة من یذکر أن فاطمة صلوات الله علیها أسقطت بعد النبی ذکرا کان سماه رسول الله صلی الله علیه و آله و هو حمل: محسنا، فعلی قول هذه الطائفة أولاد أمیر المؤمنین ثمانیة و عشرون ولدا، انتهی. و إن یعقوب دعا ولده إشارة إلی قوله تعالی:

أَمْ کُنْتُمْ شُهَدٰاءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ اَلْمَوْتُ إِذْ قٰالَ لِبَنِیهِ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِی قٰالُوا نَعْبُدُ إِلٰهَکَ وَ إِلٰهَ آبٰائِکَ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ إِلٰهاً وٰاحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ . فأخبرهم بصاحبهم أی یوسف علیه السلام و وازروهما أی عاونوهما إنما وجب الله هو کلام أبی جعفر علیه السلام من علی أی بسببه أو من جهته لم ینطق أی من الأحکام الشرعیة أو لم یقض بین الناس. فدعا ابنته قال المفید رحمه الله: کان للحسین علیه السلام ستة أولاد: علی بن الحسین الأکبر أبو محمد و أمه شاه زنان بنت کسری یزدجرد، و علی بن الحسین الأصغر قتل مع أبیه فی الطف، و أمه لیلی بنت أبی مرة، و جعفر بن الحسین لا بقیة له و أمة قضاعیة، و کان وفاته فی حیاة الحسین علیه السلام، و عبد الله بن الحسین قتل مع أبیه صغیرا فی حجره، و سکینة و أمها الرباب بنت امرئ القیس، و هی أم عبد الله بن الحسین، و فاطمة و أمها أم إسحاق بنت طلحة بن عبد الله، انتهی. و وصیة ظاهرة عطف تفسیر، أو الکتاب الملفوف کان فیه الإسرار الذی لا ینبغی أن یطلع علیها المخالفون بل غیر أهل البیت علیهم السلام، و الوصیة الظاهرة کتب فیها أنه وصیه و هو أولی بأموره من غیره و سائر ما لا ینبغی إخفاؤه، و هو حجة إمامته کما مر، و الأول أظهر، و علی الثانی المراد بالکتاب الجنس أو الکتاب الملفوف لأنه أهم، و علی التقدیرین هذا غیر ما دفعه إلی أم سلمة قبل ذهابه إلی العراق من ودائع الإمامة کما سیأتی. لا یرون أی لا یعلمون إلا أنه متوجه و مهیئ لما ینزل به أی الموت، و هو کنایة عن الإشراف علی الموت، و قیل: اللام لام العاقبة نحو: لدوا للموت. .

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 264 

*****

1 / 292

فَغَضِبَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ، ثُمَّ قَالَ : «أَ فَ_لاَ قُلْتَ لَهُ ؟» قَالَ : قُلْتُ(1) : لاَ وَ اللّهِ ، مَا دَرَیْتُ(2)مَا أَقُولُ .

قَالَ : «أَ فَ_لاَ قُلْتَ لَهُ(3): إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصی إِلی عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ، فَلَمَّا مَضی عَلِیٌّ علیه السلام ، أَوْصی إِلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ، وَ لَوْ(4) ذَهَبَ یَزْوِیهَا(5) عَنْهُمَا، لَقَالاَ لَهُ(6): نَحْنُ وَصِیَّانِ مِثْلُکَ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ ذلِکَ .

وَ أَوْصَی(7) الْحَسَنُ إِلَی الْحُسَیْنِ ، وَ لَوْ ذَهَبَ یَزْوِیهَا عَنْهُ ، لَقَالَ(8) : أَنَا وَصِیٌّ مِثْلُکَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ أَبِی، وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ ذلِکَ ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَأُولُوا الاْءَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ»(9) هِیَ فِینَا وَ فِی أَبْنَائِنَا(10)» .(11)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابو بصیر گوید: بامام باقر علیه السلام عرضکردم مردی از طایفه مختاریه مرا دید و عقیده داشت که محمد بن حنفیه امامست، امام باقر علیه السلام در خشم شد و فرمود: چیزی باو نگفتی؟ عرضکردم: نه، بخدا، ندانستم چه بگویم، فرمود، چرا باو نگفتی. همانا رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بعلی و حسن و حسین وصیت کرد و چون علی علیه السلام خواست درگذرد، بحسن و حسین وصیت کرد، و اگر وصیتش را از آنها باز می داشت - در صورتی که او چنین کاری نمیکرد - آنها میگفتند: ما هم مانند تو وصی هستیم، و امام حسن بامام حسین وصیت نمود و اگر از او باز میداشت - در صورتی که او چنین کاری نمیکرد - حسین علیه السلام باو میگفت: من هم مانند تو از طرف پیغمبر و پدرم وصی هستم، خدای عز و جل فرماید: «خویشاوندان بعضی از بعضی دیگر سزاوارترند» این آیه در باره ما و پدران ماست.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 51 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-ابو بصیر گوید:به امام باقر(علیه السّلام)گفتم:مردی از پیروان مختار مرا دیدار کرد و اظهار عقیده کرد که محمد بن الحنفیه امام است،امام باقر خشم کرد و فرمود:تو چیزی به او نگفتی؟،گوید: گفتم:نه به خدا،من نمی دانستم چه به او بگویم،فرمود:به او نگفتی که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به علی(علیه السّلام)وصیت کرد و به حسن و به حسین و هر سه را به جانشینی خود معرفی کرد و چون علی(علیه السّلام) در گذشت به حسن و حسین(علیهما السّلام)وصیت کرد و اگر آن را از آن دو دریغ می داشت می گفتند:ما هم مثل تو وصیّ پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)می باشیم،و او چنین کاری نمی کرد و حسن(علیه السّلام)به حسین وصیت کرد و اگر می خواست از وی دریغ دارد می گفت:من هم مانند تو وصیّ منصوص پیغمبر و علی هستم و او چنین نمی کرد خدا عز و جل فرموده:«اولو الارحام به یک دیگر اولی هستند»و این آیه در بارۀ ما و در فرزندان ما است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 407 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-ابو بصیر گوید:به امام باقر علیه السّلام گفتم:مردی از پیروان مختار مرا دید و اظهار کرد که محمد بن الحنفیه امام است،امام باقر در خشم شد و فرمود: تو چیزی به او نگفتی؟گفتم:نه به خدا،من نمی دانستم چه به او بگویم، فرمود:به او نگفتی که رسول خدا به علی وصیت کرد و به حسن و به حسین و هرسه را به جانشینی خود معرفی کرد و چون علی درگذشت به حسن و حسین وصیت کرد و اگر آن را از آن دو دریغ می داشت می گفتند:ما هم مثل تو وصیّ پیامبر باشیم،و او چنین کاری نمی کرد و حسن به حسین وصیت کرد و اگر می خواست از وی دریغ دارد می گفت:من هم مانند تو بنص پیامبر و علی هستم و او چنین نمی کرد،خداوند فرمود:«صاحبان ارحام به یکدیگر اولی هستند»و این آیه دربارۀ ما و فرزندان ماست.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 809 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. من المختاریة أی أتباع مختار بن أبی عبیدة الثقفی الذی خرج یدعی طلب دم الحسین، و أظهر أنه بأمر محمد بن الحنفیة، فزعم أصحابه أنه الإمام بعد الحسین علیه السلام أ فلا قلت له المفعول مقدر أی ما یکون حجة علیه، و فی المصباح: دریت الشیء: علمته قال الله عز و جل استئناف لبیان کون علی بن الحسین الإمام دون ابن الحنفیة کما مر.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 265 

*****

أَبِی طَالِبٍ(1) علیه السلام ، وَ کَانَ(2) مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : سَلِّمُوا عَلی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ(3)الْمُوءْمِنِینَ ، فَکَانَ(4)مِمَّا أَکَّدَ اللّهُ عَلَیْهِمَا فِی ذلِکَ الْیَوْمِ یَا زَیْدُ ، قَوْلُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لَهُمَا : قُومَا فَسَلِّمَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُوءْمِنِینَ ، فَقَالاَ : أَ مِنَ اللّهِ أَوْ(5)مِنْ رَسُولِهِ یَا رَسُولَ اللّهِ؟ فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مِنَ اللّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ .

فَأَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ لا تَنْقُضُوا الاْءَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً إِنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ» یَعْنِی بِهِ قَوْلَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لَهُمَا ، وَ قَوْلَهُمَا : أَ مِنَ اللّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ؟ «وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ (أَئِمَّةٌ(6) هِیَ أَزْکَی مِنْ أَئِمَّتِکُمْ)(7)»».

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، أَئِمَّةٌ ؟ قَالَ : «إِی وَ اللّهِ أَئِمَّةٌ» قُلْتُ : فَإِنَّا نَقْرَأُ «أَرْبی»(8) فَقَالَ(9) : «مَا أَرْبی؟ _ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ فَطَرَحَهَا(10)_ «إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللّهُ بِهِ»یَعْنِی بِعَلِیٍّ علیه السلام «وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ» یَوْمَ الْقِیَامَةِ(11)«عَمّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ

ص: 20

فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها» یَعْنِی بَعْدَ مَقَالَةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ علیه السلام «وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ»یَعْنِی بِهِ(1) عَلِیّاً علیه السلام «وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»(2)» .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابو بصیر گوید: بامام باقر علیه السلام عرضکردم مردی از طایفه مختاریه مرا دید و عقیده داشت که محمد بن حنفیه امامست، امام باقر علیه السلام در خشم شد و فرمود: چیزی باو نگفتی؟ عرضکردم: نه، بخدا، ندانستم چه بگویم، فرمود، چرا باو نگفتی. همانا رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بعلی و حسن و حسین وصیت کرد و چون علی علیه السلام خواست درگذرد، بحسن و حسین وصیت کرد، و اگر وصیتش را از آنها باز می داشت - در صورتی که او چنین کاری نمیکرد - آنها میگفتند: ما هم مانند تو وصی هستیم، و امام حسن بامام حسین وصیت نمود و اگر از او باز میداشت - در صورتی که او چنین کاری نمیکرد - حسین علیه السلام باو میگفت: من هم مانند تو از طرف پیغمبر و پدرم وصی هستم، خدای عز و جل فرماید: «خویشاوندان بعضی از بعضی دیگر سزاوارترند» این آیه در باره ما و پدران ماست.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 51 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-ابو بصیر گوید:به امام باقر(علیه السّلام)گفتم:مردی از پیروان مختار مرا دیدار کرد و اظهار عقیده کرد که محمد بن الحنفیه امام است،امام باقر خشم کرد و فرمود:تو چیزی به او نگفتی؟،گوید: گفتم:نه به خدا،من نمی دانستم چه به او بگویم،فرمود:به او نگفتی که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به علی(علیه السّلام)وصیت کرد و به حسن و به حسین و هر سه را به جانشینی خود معرفی کرد و چون علی(علیه السّلام) در گذشت به حسن و حسین(علیهما السّلام)وصیت کرد و اگر آن را از آن دو دریغ می داشت می گفتند:ما هم مثل تو وصیّ پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)می باشیم،و او چنین کاری نمی کرد و حسن(علیه السّلام)به حسین وصیت کرد و اگر می خواست از وی دریغ دارد می گفت:من هم مانند تو وصیّ منصوص پیغمبر و علی هستم و او چنین نمی کرد خدا عز و جل فرموده:«اولو الارحام به یک دیگر اولی هستند»و این آیه در بارۀ ما و در فرزندان ما است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 407 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-ابو بصیر گوید:به امام باقر علیه السّلام گفتم:مردی از پیروان مختار مرا دید و اظهار کرد که محمد بن الحنفیه امام است،امام باقر در خشم شد و فرمود: تو چیزی به او نگفتی؟گفتم:نه به خدا،من نمی دانستم چه به او بگویم، فرمود:به او نگفتی که رسول خدا به علی وصیت کرد و به حسن و به حسین و هرسه را به جانشینی خود معرفی کرد و چون علی درگذشت به حسن و حسین وصیت کرد و اگر آن را از آن دو دریغ می داشت می گفتند:ما هم مثل تو وصیّ پیامبر باشیم،و او چنین کاری نمی کرد و حسن به حسین وصیت کرد و اگر می خواست از وی دریغ دارد می گفت:من هم مانند تو بنص پیامبر و علی هستم و او چنین نمی کرد،خداوند فرمود:«صاحبان ارحام به یکدیگر اولی هستند»و این آیه دربارۀ ما و فرزندان ماست.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 809 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. من المختاریة أی أتباع مختار بن أبی عبیدة الثقفی الذی خرج یدعی طلب دم الحسین، و أظهر أنه بأمر محمد بن الحنفیة، فزعم أصحابه أنه الإمام بعد الحسین علیه السلام أ فلا قلت له المفعول مقدر أی ما یکون حجة علیه، و فی المصباح: دریت الشیء: علمته قال الله عز و جل استئناف لبیان کون علی بن الحسین الإمام دون ابن الحنفیة کما مر.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 265 

*****

وَ إِنَّمَا سَمَّاهُمُ اللّهُ _ عزَّ وَ جَلَّ _ الْمُسْتَحْفَظِینَ ؛ لاِءَنَّهُمُ اسْتُحْفِظُوا الاِسْمَ الاْءَکْبَرَ ، وَ هُوَ الْکِتَابُ الَّذِی یُعْلَمُ بِهِ عِلْمُ کُلِّ شَیْءٍ الَّذِی کَانَ مَعَ الاْءَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِمْ ، یَقُولُ اللّهُ عزَّ وَ جَلَّ : «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنا بِالبَیِّنَاتِ(1) وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ»(2) الْکِتَابُ : الاِسْمُ الاْءَکْبَرُ ، وَ إِنَّمَا عُرِفَ _ مِمَّا یُدْعَی الْکِتَابَ _ التَّوْرَاةُ وَ الاْءِنْجِیلُ وَ الْفُرْقَانُ ، فِیهَا کِتَابُ نُوحٍ علیه السلام ، وَ فِیهَا کِتَابُ صَالِحٍ وَ شُعَیْبٍ وَ إِبْرَاهِیمَ علیهم السلام ، فَأَخْبَرَ(3) اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الاْءُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی»(4) فَأَیْنَ صُحُفُ(5) إِبْرَاهِیمَ ؟ إِنَّمَا(6) صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ الاِسْمُ الاْءَکْبَرُ ، وَ صُحُفُ مُوسَی الاِسْمُ الاْءَکْبَرُ .

فَلَمْ تَزَلِ الْوَصِیَّةُ فِی عَالِمٍ بَعْدَ عَالِمٍ حَتّی دَفَعُوهَا إِلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، فَلَمَّا بَعَثَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ، أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبُ مِنَ الْمُسْتَحْفَظِینَ ، وَ کَذَّبَهُ(7)بَنُو إِسْرَائِیلَ ، وَ دَعَا إِلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ، وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِهِ .

ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ _ جَلَّ ذِکْرُهُ _ عَلَیْهِ(8) : أَنْ أَعْلِنْ فَضْلَ وَصِیِّکَ ، فَقَالَ : رَبِّ(9) ، إِنَّ الْعَرَبَ 294/1

قَوْمٌ جُفَاةٌ(10)، لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ کِتَابٌ، وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَیْهِمْ نَبِیٌّ ، وَ لاَ یَعْرِفُونَ فَضْلَ(11) نُبُوَّاتِ

ص: 23

الاْءَنْبِیَاءِ وَ لاَ شَرَفَهُمْ ، وَ لاَ یُوءْمِنُونَ بِی إِنْ أَنَا أَخْبَرْتُهُمْ بِفَضْلِ أَهْلِ بَیْتِی ، فَقَالَ اللّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ : «وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ»(1) ، «وَقُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ»(2).

فَذَکَرَ مِنْ فَضْلِ وَصِیِّهِ ذِکْراً ، فَوَقَعَ النِّفَاقُ فِی قُلُوبِهِمْ ، فَعَلِمَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ذلِکَ وَ مَا یَقُولُونَ ، فَقَالَ اللّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ : یَا مُحَمَّدُ ، «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ»(3)، «فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظّالِمِینَ بِآیاتِ اللّهِ یَجْحَدُونَ»(4) لکِنَّهُمْ(5) یَجْحَدُونَ بِغَیْرِ حُجَّةٍ لَهُمْ .

وَ کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَتَأَلَّفُهُمْ ، وَ یَسْتَعِینُ بِبَعْضِهِمْ عَلی بَعْضٍ ، وَ لاَ یَزَالُ یُخْرِجُ لَهُمْ شَیْئاً فِی فَضْلِ وَصِیِّهِ حَتّی نَزَلَتْ هذِهِ السُّورَةُ(6)، فَاحْتَجَّ عَلَیْهِمْ حِینَ أُعْلِمَ بِمَوْتِهِ وَ نُعِیَتْ إِلَیْهِ نَفْسُهُ(7) ، فَقَالَ اللّهُ _ جَلَّ ذِکْرُهُ _ : «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ»(8) یَقُولُ : فَإِذَا(9)فَرَغْتَ فَانْصَبْ(10)عَلَمَکَ ، وَ أَعْلِنْ وَصِیَّکَ ، فَأَعْلِمْهُمْ(11) فَضْلَهُ(12) عَ_لاَنِیَةً ، فَقَالَ علیه السلام (13):

مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ ، اللّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ ؛ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ .

ص: 24

ثُمَّ قَالَ : لاَءَبْعَثَنَّ رَجُلاً یُحِبُّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ ، وَ یُحِبُّهُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ ، لَیْسَ بِفَرَّارٍ ؛ یُعَرِّضُ(1) بِمَنْ رَجَعَ ، یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ(2) وَ یُجَبِّنُونَهُ .

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله : عَلِیٌّ سَیِّدُ الْمُوءْمِنِینَ .

وَ قَالَ(3) : عَلِیٌّ عَمُودُ الدِّینِ(4) .

وَ قَالَ : هذَا هُوَ(5) الَّذِی یَضْرِبُ النَّاسَ بِالسَّیْفِ عَلَی الْحَقِّ بَعْدِی .

وَ قَالَ : الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ أَیْنَمَا مَالَ .

وَ قَالَ : إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا : کِتَابَ اللّهِ(6)عَزَّ وَ جَلَّ ، وَ أَهْلَ بَیْتِی عِتْرَتِی ؛ أَیُّهَا النَّاسُ ، اسْمَعُوا وَ(7)قَدْ بَلَّغْتُ(8) ، إِنَّکُمْ سَتَرِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ ، فَأَسْأَلُکُمْ(9) عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَیْنِ(10) ، وَ الثَّقَ_لاَنِ کِتَابُ اللّهِ _ جَلَّ ذِکْرُهُ _ وَ أَهْلُ بَیْتِی ، فَ_لاَ تَسْبِقُوهُمْ(11) ؛ فَتَهْلِکُوا ، وَ لاَ تُعَلِّمُوهُمْ ؛ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ .

ص: 25

فَوَقَعَتِ الْحُجَّةُ بِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ بِالْکِتَابِ الَّذِی یَقْرَؤُهُ النَّاسُ ، فَلَمْ یَزَلْ(1)یُلْقِی فَضْلَ أَهْلِ بَیْتِهِ بِالْکَ_لاَمِ ، وَ یُبَیِّنُ لَهُمْ بِالْقُرْآنِ : «إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(2)وَ قَالَ عَزَّ ذِکْرُهُ : «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی»(3) ثُمَّ قَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ : «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ»(4) .

فَکَانَ عَلِیٌّ علیه السلام (5) ، وَ کَانَ حَقُّهُ الْوَصِیَّةَ الَّتِی جُعِلَتْ لَهُ ، وَ الاِسْمَ الاْءَکْبَرَ ، وَ مِیرَاثَ 295/1

الْعِلْمِ ، وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ، فَقَالَ : «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»(6) ثُمَّ قَالَ : «وَ إِذَا (الْمَوَدَّةُ)(7) سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ»(8) یَقُولُ : أَسْأَلُکُمْ عَنِ الْمَوَدَّةِ _ الَّتِی أَنْزَلْتُ(9) عَلَیْکُمْ فَضْلَهَا _ مَوَدَّةِ الْقُرْبی بِأَیِّ ذَنْبٍ قَتَلْتُمُوهُمْ .

وَ قَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ : «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(10) قَالَ : الْکِتَابُ :(11)الذِّکْرُ ، وَ أَهْلُهُ : آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام ، أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِسُوءَالِهِمْ ، وَ لَمْ یُوءْمَرُوا بِسُوءَالِ الْجُهَّالِ ، وَ سَمَّی اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الْقُرْآنَ(12) ذِکْراً ، فَقَالَ(13) تَبَارَکَ وَ تَعَالی : «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ

ص: 26

لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»(1)وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ»(2).

وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ : «أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الاْءَمْرِ مِنْکُمْ»(3) وَ قَالَ(4) عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ لَوْ رَدُّوهُ(5)إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الاْءَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ»(6) فَرَدَّ الاْءَمْرَ _ أَمْرَ النَّاسِ _ إِلی أُولِی الاْءَمْرِ مِنْهُمُ الَّذِینَ أَمَرَ(7) بِطَاعَتِهِمْ وَ بِالرَّدِّ(8) إِلَیْهِمْ .

فَلَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ ، نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام ، فَقَالَ : «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ»(9) فَنَادَی النَّاسَ؛ فَاجْتَمَعُوا، وَ أَمَرَ(10) بِسَمُرَاتٍ(11)؛ فَقُمَّ(12) شَوْکُهُنَّ، ثُمَّ قَالَ(13)صلی الله علیه و آله : یَا أَیُّهَا النَّاسُ(14) ، مَنْ وَلِیُّکُمْ وَ أَوْلی بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ ؟ فَقَالُوا : اللّهُ وَ رَسُولُهُ ،

فَقَالَ : مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ ، اللّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ ؛ ثَ_لاَثَ مَرَّاتٍ.

ص: 27

فَوَقَعَتْ حَسَکَةُ(1) النِّفَاقِ فِی قُلُوبِ الْقَوْمِ ، وَ قَالُوا : مَا أَنْزَلَ اللّهُ _ جَلَّ ذِکْرُهُ _ هذَا عَلی مُحَمَّدٍ قَطُّ ، وَ مَا یُرِیدُ إِلاَّ أَنْ یَرْفَعَ بِضَبْعِ(2)ابْنِ عَمِّهِ .

فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ ، أَتَتْهُ(3) الاْءَنْصَارُ ، فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللّهِ ، إِنَّ اللّهَ _ جَلَّ ذِکْرُهُ _ قَدْ أَحْسَنَ إِلَیْنَا ، وَ شَرَّفَنَا بِکَ وَ بِنُزُولِکَ(4)بَیْنَ ظَهْرَانَیْنَا(5) ، فَقَدْ فَرَّحَ اللّهُ(6) صَدِیقَنَا ، وَ کَبَتَ(7) عَدُوَّنَا ، وَ قَدْ یَأْتِیکَ وُفُودٌ ، فَ_لاَ تَجِدُ مَا تُعْطِیهِمْ ، فَیَشْمَتُ بِکَ الْعَدُوُّ(8)، فَنُحِبُّ أَنْ تَأْخُذَ ثُلُثَ أَمْوَالِنَا حَتّی إِذَا قَدِمَ عَلَیْکَ وَفْدُ مَکَّةَ ، وَجَدْتَ مَا تُعْطِیهِمْ ، فَلَمْ یَرُدَّ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْهِمْ شَیْئاً ، وَ کَانَ یَنْتَظِرُ مَا یَأْتِیهِ مِنْ رَبِّهِ ، فَنَزَلَ(9) جَبْرَئِیلُ علیه السلام ، وَ قَالَ : «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»(10)، وَلَمْ یَقْبَلْ أَمْوَالَهُمْ .

296/1

فَقَالَ(11) الْمُنَافِقُونَ : مَا أَنْزَلَ اللّهُ هذَا عَلی مُحَمَّدٍ ، وَ مَا یُرِیدُ إِلاَّ أَنْ یَرْفَعَ بِضَبْعِ ابْنِ

ص: 28

عَمِّهِ ، وَ یَحْمِلَ عَلَیْنَا أَهْلَ بَیْتِهِ ، یَقُولُ أَمْسِ : مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ ، وَ الْیَوْمَ(1) : «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» ، ثُمَّ نَزَلَ عَلَیْهِ آیَةُ الْخُمُسِ ، فَقَالُوا : یُرِیدُ أَنْ یُعْطِیَهُمْ(2) أَمْوَالَنَا وَ فَیْئَنَا(3) .

ثُمَّ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ ، فَقَالَ : یَا مُحَمَّدُ ، إِنَّکَ قَدْ قَضَیْتَ(4) نُبُوَّتَکَ ، وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ ، فَاجْعَلِ الاِسْمَ الاْءَکْبَرَ وَمِیرَاثَ الْعِلْمِ وَآثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ عِنْدَ عَلِیٍّ ؛ فَإِنِّی لَمْ أَتْرُکِ الاْءَرْضَ إِلاَّ وَ لِیَ فِیهَا عَالِمٌ تُعْرَفُ(5) بِهِ طَاعَتِی ، وَ تُعْرَفُ بِهِ وَلاَیَتِی(6) ، وَ یَکُونُ حُجَّةً لِمَنْ یُولَدُ بَیْنَ قَبْضِ النَّبِیِّ إِلی خُرُوجِ النَّبِیِّ الاْآخَرِ ، قَالَ : فَأَوْصی إِلَیْهِ بِالاِسْمِ الاْءَکْبَرِ وَ مِیرَاثِ الْعِلْمِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ(7)، وَ أَوْصی إِلَیْهِ بِأَلْفِ کَلِمَةٍ وَ أَلْفِ بَابٍ ، یَفْتَحُ(8) کُلُّ کَلِمَةٍ وَ کُلُّ بَابٍ أَلْفَ کَلِمَةٍ وَ أَلْفَ بَابٍ» .(9)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السلام فرمود: موسی علیه السلام بیوشع بن نون وصیت کرد و یوشع بن نون بفرزندان هارون وصیت کرد و بفرزندان خودش و فرزندان موسی وصیت نکرد، همانا خدای تعالی صاحب اختیار است، هر که را خواهد و از هر خاندانی که خواهد اختیار کند، و موسی و یوشع مردم را بوجود مسیح علیه السلام مژده دادند و چون خدای عز و جل مسیح را مبعوث ساخت، مسیح علیه السلام بمردم گفت: همانا پس از من پیغمبری که نامش احمد و از اولاد اسماعیل علیه السلام است خواهد آمد که مرا و شما را تصدیق میکند (بنبوت من و پیروی شما باور دارد) و حجت و عذر مرا و شما را می آورد مانند من و شما احتجاج میکند و قول بالوهیت مرا از من و شما نفی میکند) و امر وصیت پس از عیسی در حواریین مستحفظ جاری گشت و از این جهت خدا ایشان را مستحفظ نامید که نگهداری اسم اکبر بایشان واگذار شد و آن کتابیست که علم هر چیز از آن دانسته شود و همراه پیغمبران صلوات اللّٰه علیهم بوده است. خدای تعالی فرماید:«بتحقیق که ما رسولانی پیش از تو فرستادیم و بهمراه ایشان کتاب و میزان (قانون عدالت) نازل کردیم-25 سوره حدید-» (در قرآن صدر آیه چنین است: «

لَقَدْ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا بِالْبَیِّنٰاتِ

»کتاب همان اسم اکبر است، و از آنچه بنام کتاب معروفست: تورات و انجیل و فرقان (قرآن) است، ولی در آن کتاب،(که همراه اوصیاء است) کتاب نوح علیه السلام و کتاب صالح و شعیب و ابراهیم علیهم السلام است که خدای عز و جل خبر میدهد «همانا این در صحف نخستین است، یعنی صحف ابراهیم و موسی-18-19 سوره 87-» پس (اگر کتاب منحصر بتورات و انجیل و قرآنست،) صحف ابراهیم کجاست! همانا صحف ابراهیم، اسم اکبر است و صحف موسی هم اسم اکبر است:(که باید پیغمبر بعلی صلّی اللّٰه علیه و آله سپارد) پس همیشه وصیت نسبت بعالمی پس از عالم دیگر جریان داشت، تا آن را بمحمد صلّی اللّٰه علیه و آله رسانیدند، و چون خدای عز و جل محمد صلّی اللّٰه علیه و آله را مبعوث کرد، مستحفظین پسین باو اسلام آوردند و بنی اسرائیل تکذیبش نمودند، او بسوی خدای عز و جل دعوت کرد و در راهش جهاد نمود تا آنکه خدای - جل ذکره - باو امر فرستاد که فضیلت وصیت را آشکار کن، پیغمبر عرض کرد پروردگارا! عرب مردمی خشنند، در میان ایشان کتابی نبوده و برای آنها پیغمبری مبعوث نگشته و بفضیلت و شرف پیغمبران آگاه نیستند، اگر من فضیلت اهل بیتم را بآنها بگویم، ایمان نمی آورند، پس پس خدای جل ذکره - فرمود:«غم آنها را مخور-127 سوره 16 - و بگو سلام شما در آینده میدانید 89 سوره 43-» پیغمبر اندکی از فضیلت وصیش تذکر داد، و در دلها نفاق افتاد: رسول خدا صلّی اللّٰه - علیه و آله آن نفاق و گفتار ایشان بدانست، خدای - جل ذکره - فرمود: ای محمد!«محققا ما میدانیم که تو سینه ات از آنچه میگویند تنگ می شود-97 سوره 15-» ایشان ترا تکذیب نمیکنند بلکه ستمگران آیات خدا را انکار میکنند-33 سورۀ 6» یعنی بلکه بدون اینکه دلیلی داشته باشند انکار میکنند. رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله ایشان را الفت میداد و بعضی را یاور بعضی دیگر میساخت و همیشه چیزی از فضیلت وصیش را بآنها گوشزد میکرد، تا آنکه این سوره (انشراح) نازل شد و پیغمبر زمانی که از مرگ خود آگاه شد و گزارش آن را شنید، بر آنها احتجاج کرد، و خدای - جل ذکره - فرموده:«چون فراغ یافتی در عبادت کوش [نصب کن] و بسوی پروردگارت راغب شو-7 و 8 سوره انشراح-» میفرماید: چون (از تبلیغ رسالت) فراغ یافتی پرچم و نشانه ات (یعنی علی علیه السلام) را نصب کن و وصیتت را آشکار نما پیغمبر هم (در روز غدیر) فضیلت علی علیه السلام را آشکارا اعلام کرد. و فرمود: هر کس من مولای او هستم علی مولای او است، خدایا دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن - تا سه مرتبه-. و باز (در جنگ خیبر بعد از آنکه چند تن را پرچمدار کرد و نتوانستند فتح کنند) فرمود: همانا مردی را اعزام کنم که او خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش او را، او فرارکننده نیست - با این جمله پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله گوشه میزند بکسی که (از در قلعه خیبر) برگشت، او اصحابش را ترسو میشمرد و اصحابش او را و باز پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله فرمود: علی آقای مؤمنین است و فرمود: علی ستون دین است و فرمود: اینست همان کسی که پس از من از روی حق با شمشیر گردن مردم را می زند، و فرمود: بهر جانب که علی رود، حق همراه اوست، و فرمود: همانا من دو امر در میان شما میگذارم، اگر آنها را بپذیرید، هرگز گمراه نشوید:1 - کتاب خدای عز و جل (قرآن)2 - اهل بیت و عترت من، ای مردم گوش کنید که من تبلیغ کردم، شما در قیامت سر حوض بر من وارد میشوید و من از آنچه نسبت بثقلین انجام داده اید از شما بازخواست میکنم، و ثقلین، کتاب خدا - جل ذکره - و أهل بیت منند، برایشان پیشی نگیرید که هلاک شوید، و بایشان چیزی نیاموزید که آنها از شما داناترند. بنا بر این حجت (خدا برای مردم) با قول پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله و قرآنی که خود مردم آن را میخوانند ثابت شد، زیرا پیغمبر همواره فضیلت اهل بیتش را بوسیله بیان القا میفرمود و بوسیله قرآن برای مردم روشن میساخت. 5 - سپس فرمود:«و زمانی که در باره دختر زنده بگور رفته بازخواست شود که بچه گناهی کشته شد؟- 8 و 9 سوره 82-» خدا میفرماید در باره مودت و دوستی که فضیلت آن را بر شما نازل کردم از شما بازخواست میکنم و آن مودت خویشاوندان پیغمبر است که ایشان را بچه گناه کشتید؟ 6 - و باز خدا - جل ذکره - فرمود:«اگر نمیدانید از اهل ذکر بپرسید،- 43 سوره 16-» فرماید قرآن ذکر است و اهل قرآن آل محمدند علیهم السلام که خدای عز و جل مردم را بسؤال از ایشان امر کرده است، و مردم بسؤال از جهال و نادانان دستور ندارند، و خدای عز و جل قرآن را ذکر نامیده، در آنجا که فرماید:«ما ذکر را بتو نازل کردیم تا برای مردم آنچه نازل شده بیان کنی شاید اندیشه کنند-44 سوره 16-» و باز فرمود، قرآن برای تو و قوم تو ذکر است و در آینده باز خواست شوید-43 سوره 43-». 7 - و خدای - عز و جل - فرمود: خدا را فرمان برید و پیغمبر و صاحبان امر از خودتان را فرمان برید-59 سورۀ 4-» 8 - و فرمود:«و اگر آن را (بخدا و) رسول و صاحبان امر از خود ارجاع دهند، کسانی که از آنها اهل استنباطند، بدانند، پس مقصود از ارجاع امر، ارجاع امر مردم است بصاحبان امر از آنها که خدا مردم را باطاعت از ایشان و رجوع بایشان دستور داده است. و چون رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله از حجة الوداع بازگشت، جبرئیل علیه السلام بر او نازل شد و گفت: «ای پیغمبر؟ آنچه از پروردگارت بتو نازل شده ابلاغ کن، و اگر نکنی رسالت او را نرسانیده ئی، خدا ترا از شر مردم نگه می دارد، همانا خدا کافران را هدایت نمیکند-69 سورۀ 5-» پیغمبر مردم را فریاد زد، تا گرد آمدند و دستور داد تا خارهای بوته های خار را تراشیدند (تا بتوان روی آنها نشست و ایستاد). سپس آن حضرت صلّی اللّٰه علیه و آله فرمود: ای مردم ولی شما و سزاوارتر از خود بشما کیست؟ گفتند: خدا و رسولش، پس فرمود: هر که من مولای او هستم علی مولای اوست، خدایا دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن - تا سه بار-. پس خار نفاق در دل آن مردم افتاد و گفتند: خدا - جل ذکره هرگز - چنین امری بر محمد نازل نکرده بلکه او میخواهد بازوی پسر عمویش را بلند کند (او را بر ما رئیس کند) چون پیغمبر بمدینه وارد شد، انصار نزد او آمدند و گفتند: ای رسول خدا: خدای - جل ذکره - بما احسان فرمود و از برکت تشریف فرمائی شما در میان ما، بما شرافت بخشید، و دوست ما را شاد و دشمن ما را سرکوب کرد، اکنون واردین نزد شما می آیند و بسا چیزی نداری که بآنها عطا کنی و موجب شماتت دشمن می شود، ما دوست داریم که شما یک سوم اموال ما را قبول فرمائی تا اگر از مکه اشخاصی بر شما وارد شدند، برای عطاء بآنها چیزی داشته باشی، رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) جوابی بایشان نداد و منتظر بود که از پروردگارش چه دستور برسد. تا آنکه جبرئیل علیه السلام این آیه آورد:«بگو من برای پیغمبری از شما مزدی جز دوستی خویشاوندان نمیخواهم-23 سورۀ 42-» و پیغمبر اموال ایشان را نپذیرفت: باز منافقان گفتند: خدا این را بر محمد نازل نکرده و او مقصودی جز بلند کردن بازوی پسر عمویش و تحمیل خاندان خود را بر ما ندارد، دیروز میگفت: هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست، و امروز میگوید:«بگو من برای پیغمبری از شما مزدی جز دوستی خویشان نمیخواهم. سپس آیه خمس بر پیغمبر نازل گشت و باز آنها گفتند: می خواهد اموال و غنیمت ما را بآنها دهد. سپس جبرئیل علیه السلام نزد آن حضرت آمد و گفت: ای محمد! وظیفه پیغمبریت را انجام دادی و عمرت بآخر رسید اکنون اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت را بعلی علیه السلام بسپار، زیرا من هرگز زمین را خالی نگذارم، از دانشمندی که اطاعت و ولایت من بوسیله او شناخته شود و او برای کسانی که در میان وفات پیغمبر گذشته تا آمدن پیغمبر آینده متولد میشوند حجت باشد، پس پیغمبر اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت را بعنوان وصیت بعلی سپرد و او را بهزار کلمه و هزار باب وصیت فرمود که از هر کلمه و بابی هزار کلمه و باب گشوده میشد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 60 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-امام صادق(علیه السّلام)فرمود:موسی به یوشع بن نون وصیت کرد و یوشع بن نون به اولاد هارون،نه به فرزندان خود وصیت کرد و نه به فرزندان موسی،اختیار تام با خداوند است هر که را از هر خاندانی بخواهد اختیار می کند و موسی و یوشع هر دو به مسیح مژده دادند و چون خداوند عز و جل مسیح را مبعوث کرد،مسیح به آنها فرمود:محققاً بعد از من در آینده پیغمبری آید که نامش احمداست و از اولاد اسماعیل است او تصدیق مرا و شما را می آورد و عذر مرا و شما را می خواهد و امامت بعد از او در حواریین مستحفظ جاری شد و خداوند آنها را مستحفظ نامیده،زیرا که آنها اسم اکبر را باید حفظ و نگهداری کنند و آن کتابی است که بدان هر چیزی دانسته شود آنکه با همۀ پیغمبران بوده. خدا تعالی می فرماید:محققاً رسولانی پیش از تو فرستادیم و نازل کردیم با آنها کتاب و میزان(25 سوره حدید)چنین است: «

لَقَدْ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا بِالْبَیِّنٰاتِ وَ أَنْزَلْنٰا مَعَهُمُ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْمِیزٰانَ

»کتاب همان اسم اکبر است و همانا از کتاب آنچه معروف است تورات و انجیل و فرقان خوانده شد و در آن کتاب نوح و کتاب صالح و شعیب و ابراهیم هم هست،خدای عز و جل آن را خبر داده(18 و 19 سوره اعلیٰ):«به راستی این در صحف نخست است صحف ابراهیم و موسی» صحف ابراهیم کجا است؟همانا صحف ابراهیم اسم اکبر است و صحف موسی اسم اکبر است،همیشه وصیت الهی در عالمی دنبال عالمی بوده است تا آن را به محمد(صلّی الله علیه و آله) داده اند،چون خدا عز و جل محمد(صلّی الله علیه و آله) را مبعوث کرد،دنبالۀ مستحفظین بدو تسلیم شدند و بنی اسرائیل او را تکذیب کردند و او هم به خدا عز و جل دعوت کرد و در راه او مجاهده کرد. سپس خدا جلّ ذکره به وی دستور فرستاد که فضل وصی خود را اعلان کن،عرض کرد:پروردگارا عرب مردمی جفا پیشه اند،کتابی نداشته و پیغمبری به آنها مبعوث نبوده و فضل نبوت و شرف آنها را نمی فهمیدند و اگر من از فضل خاندانم بدانها خبر دهم به من ایمان نمی آورند،خدا جل ذکره فرمود(127 سوره نحل):«بر آنها غم مخور»و فرمود(89 سوره زخرف):«

سَلاٰمٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ

»«سلام باد شما در آینده می دانید-بدانند-»و از فضل وصیّ خود یاری کرد و در دل آنها نفاق افتاد و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)آن را دانست و هم آنچه را می گفتند و خدا جلّ ذکره فرمود(97 سوره حجر):«محققاً ما می دانیم سینه ات بدان چه گویند تنگ می شود»(22 سوره انعام):«به راستی آنها تو را دروغگو نشمارند ولی ستمکاران به آیات خدا انکار ورزند». آری آنها بی دلیل انکار می کردند و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)دل آنها را به دست می آورد و گرم می کرد و برخی را وسیلۀ پذیرش برخی دیگر می نمود و خرده خرده فضل وصی خود را به آنها اظهار می کرد تا این سوره نازل شد و بر آنها حجت آورد چون مرگ وی به وی اعلام شده بود و خبرش داده بودند خدا جلّ ذکره فرمود: «ألم نشرح»«چون فارغ شدی نصب کن و به سوی پروردگارت روی کن» می فرماید:چون فراغت یافتی رهبر خود را منصوب کن و وصی خود را به مردم اعلام کن و فضل او را بی پرده و آشکارا بیان کن، آن حضرت فرمود:هر که را من آقا و مولا هستم علی آقا و مولا است،بار خدایا دوستش را دوست دار و دشمنش را دشمن دار-تا سه بار. و باز فرمود:(در فتح خیبر)هر آینه مردی را برای فتح خیبر برانگیزم که خدا و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسولش او را دوست می دارد،گریزنده نیست(در این بیان گوشه می زد به کسی که از درِ قلعۀ خیبر بی نتیجه برگشته بود و اصحاب خود را ترسو قلمداد می کرد و اصحابش او را ترسو می شمردند)و باز فرمود: علی(علیه السّلام)سید مؤمنان است،و فرمود:این علی(علیه السّلام)همان کس است که بعد از من در راه حق شمشیر می زند،و فرمود:حق با علی استهر جا مَیل کند،و فرمود:من در میان شما دو چیز به جا می گذارم، که اگر بدانها بگروید هرگز گمراه نشوید:کتاب خدا عز و جل و خاندانم،عترتم،اَیا مردم بشنوید،من محققاً تبلیغ کردم،شما فردای قیامت سر حوض بر من وارد می شوید و از شما از آنچه در باره ثقلین کردید باز پرسم که ثقلین کتاب خدا جل ذکره و خاندان منند،از آنها جلو نیفتید تا هلاک شوید،به آنها چیزی نیاموزید که آنها از شما داناترند،و حجت نسبت به امامت علی تمام شد هم به قول پیغمبر هم به قرآنی که مردم می خوانند و پیاپی فضل خاندانش را در ضمن سخن به مردم می فهمانید و با قرآن هم بیان می داشت. (33 سوره احزاب):«همانا خدا می خواهد که رجس و پلیدی را از شما-خصوص اهل بیت-ببرد و شما را به خوبی پاک کند». و فرمود(41 سوره انفال):«بدانید هر آنچه را به غنیمت گرفتید و هر آنچه بهره یافتید به راستی خمسش از آن خدا و رسول و از آن ذی القربی است»و سپس فرمود(26 سوره اسراء)«و بده به ذی القربی حقش را»مقصود از ذی القربی علی(علیه السّلام)بود و حقش آن وصیتی بود که خدا برایش مقرر کرده بود با اسم اکبر و میراث علم و آثار نبوت پس خدا فرمود:(23 سوره شوری)«بگو(ای محمد)من از شما مزدی نخواهم جز دوستی در بارۀ خویشان»و باز فرمود:(8 و 9 سوره تکویر) «و وقتی که از دختر زنده به گور باز پرسی کنند که به چه گناهی کشته شده؟»(از مودت و دوستی پرسند که چرا زیر پا رفته؟)می فرماید: از شما بپرسند از مودت و دوستی که فضل آن در قرآن به شما نازل شده یعنی مودت ذوی القربی که به چه گناهی کشتید آنها را. و باز فرمود خدا جل ذکره(43 سوره نحل):«پس بپرسید از اهل ذکر اگر شما خود نمی دانستید»فرمود:کتاب خدا همان ذکر استو اهلش آل محمدند(صلّی الله علیه و آله)خدا فرمان داده بپرسش از آنها و دستور نداده بپرسش از نادانها و خدا عز و جل قرآن را ذکر نامیده و فرموده(44 سوره نحل):«و فرو فرستادیم به تو ذکر را تا بیان کنی برای مردم آنچه را بدانها نازل شده،شاید اندیشه کنند»و فرموده است خدا عز و جل(43 سوره زخرف):«و به راستی این قرآن ذکر است برای تو و برای قوم تو و در آینده باز پرسی شوید»و فرموده است(59 سوره نساء):«و فرمان برید از خدا و فرمان برید از رسول و اولو الأمر خود»و فرموده است:(82 سوره نساء):«و اگر رجوع دهند آن را(به خدا و) به رسول و به اولو الامر خودشان بدانند حقیقت آن را کسانی که از آنها اهل فهم و استنباطند». پس رجوع هر کار که کار مردم باشد به اولی الأمر آنها شده که دستور اطاعت و مراجعه به آنها داده شده،چون رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) از حجة الوداع برگشت جبرئیل بر او نازل شد و گفت(69 سوره مائده):«آیا رسول تبلیغ کن آنچه را از پروردگارت به تو نازل شده و اگر نکنی،تبلیغ رسالت نکردی،خدا تو را از مردم نگه می دارد،به راستی خدا هدایت نکند کفار را»پیغمبر مردم را دعوت کرد و گرد آمدند و دستور داد زیر سایۀ درختان خار را جاروب کردند و خارهای آن را برگرفتند،سپس فرمود:ای مردم،کیست ولیّ و پیشوای شما و اولی به شما از خودتان؟همه گفتند:خدا و رسولش،فرمود:هر که را من مولا و آقا هستم،علی مولا و آقا است،بار خدایا دوستش را دوست دارد و دشمنش را دشمن دار-تا سه بار-. و از اینجا خار نفاق و دوئیّت در دل آن مردم خلید و گفتند: هرگز این دستور از طرف خدا به محمد(صلّی الله علیه و آله) نرسیده و مقصودی ندارد جز این که رتبۀ پسر عمّ خود را بالا ببرد،و چون به مدینهبرگشت،انصار شرفیاب حضور او شدند و گفتند:یا رسول الله به راستی خدا جل ذکره به ما احسان کرد و ما را به وجود شما شرافتمند ساخت و تو را میان ما مأویٰ داد و دوستان ما را خداوند به وجود تو خرسند نمود و دشمنان ما را سرکوب کرد و امروز مردمی به تو وارد شوند و پذیرائی خواهند و بسا چیزی در دست نداشته باشی که به آنها عطا کنی و دشمن تو را سرزنش کند،ما خواهش داریم یک سوم دارائی ما را ضبط کنی تا وقتی نمایندگان مکه به تو وارد شوند عطای مناسبی در دست داشته باشی که به آنها ببخشی. پیغمبر جوابی به آنها نداد و انتظار داشت که جبرئیل در این مورد چه دستوری آورد از طرف پروردگارش،جبرئیل آمد و این آیه را آورد(23 سوره شوری):«بگو ای محمد من از شما مزدی نخواهم جز دوستی در بارۀ خویشان»و از اموال آنها چیزی نپذیرفت،باز هم منافقان گفتند:خدا چنین چیزی به محمد نازل نکرده،مقصودی ندارد جز این که زیر بازوی پسر عمش را بلند کند و خاندانش را بر ما تحمیل نماید،دیروز می گفت:هر که را من مولا و آقا هستم علی مولا و آقا است و امروز هم می گوید:بگو من از شما مزدی نخواهم جز دوستی در بارۀ خویشان. و سپس آیۀ خمس نازل شد و گفتند:می خواهد ما اموال و غنیمت خود را به آنها بدهیم،سپس جبرئیل نزد او آمد و گفت:ای محمد(صلّی الله علیه و آله) نبوت خود را گذراندی و عمرت به سر رسید،اکنون اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت باید نزد علی(علیه السّلام)باشد،زیرا من زمین را خالی از عالم و دانشمندی نگذارم که به وسیلۀ او طاعت من معلوم شود و ولایت من شناخته گردد و حجت باشد بر هر که از ظهور پیغمبری تا ظهور پیغمبر دیگر زائیده شود.فرمود:پیغمبر به علی وصیت کرد به اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت،و هزار کلمه و هزار باب به او وصیت کرد،هر کلمه و هر باب از آن مفتاح هزار کلمه و هزار باب دیگر بود.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 423 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-امام صادق علیه السّلام فرمود:موسی به یوشع بن نون وصیت کرد و یوشع بن نون به اولاد هارون،نه به فرزندان خود،وصیت کرد و نه به فرزندان موسی، اختیار تا با خداوند است هرکس را از هر خاندان که بخواهد اختیار می کند و موسی و یوشع هردو به مسیح مژده دادند و چون خداوند عز و جل مسیح را مبعوث کرد،مسیح به آنها فرمود:محققا بعد از من در آینده پیامبری خواهد آمد که نامش احمد است و از اولاد اسمعیل است که من و شما را تصدیق می کند و عذر من و شما را می پذیرد و امر وصیت پس از عیسی در حواریین جاری خواهد شد و از این جهت خدا ایشان را مستحفظ نامید،زیرا که آن ها اسم اکبر را باید حفظ و نگهداری کنند و آن کتابی است که با آن هرچیزی دانسته شود کتابی که با همۀ پیامبران بوده است.

خداوند در این باره می فرماید:محققا ما رسولانی پیش از تو فرستادیم و با آنها کتاب و میزان نازل کردیم(حدید/25)»کتاب همان اسم اکبر است و همانا از کتاب آنچه معروف است تورات و انجیل و فرقان خوانده شده و در آن کتاب نوح و کتاب صالح و شعیب و ابراهیم هم هست،خدای عز و جل آن را خبر داده:«به راستی این در صحف نخست است صحف ابراهیم و موسی(اعلی/18 و 19)»صحف ابراهیم کجاست؟همانا صحف ابراهیم اسم اکبر است و صحف موسی اسم اکبر است،همیشه وصیت الهی در عالمی دنبال عالمی بوده است تا آن را به محمد صلّی اللّه علیه و اله داده اند،چون خدای عز و جل محمد صلّی اللّه علیه و اله را مبعوث کرد،دنبالۀ مستحفظین به وی تسلیم شدند و بنی اسرائیل او را تکذیب کردند و او هم به خدای عز و جل دعوت کرد و در راه او جهاد نمود.

سپس خدای جلّ ذکره به وی دستور داد که فضل وصی خود را اعلان کن،عرض کرد:پروردگارا عرب مردمی خشن اند و در میان آنها کتابی نبوده و برای آن ها پیامبری مبعوث نشده و به فضیلت و شرف پیامبر آگاه نیستند و اگر من از فضل خاندانم به آنها خبر دهم به من ایمان نمی آورند،خدا جل ذکره فرمود:«بر آنها غم مخور(نحل/127)»و فرمود: «بگو سلام بر شما بزودی خواهید دانست(زخرف/89)»و از فضل وصیّ خود یادی کرد و در دل آنها نفاق افتاد و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله آن را دانست و هم آنچه را می گفتند و خدای جلّ ذکره فرمود:«ما می دانیم که سینه ات بدانچه می گویند تنگ می شود(حجر/97)»«به راستی آنها تو را دروغگو نشمارند ولی ستمکاران آیات خدا را انکار می کنند(انعام/22)».

آری آنها بی دلیل انکار می کردند و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله دل آنها را به دست می آورد و گرم می کرد و برخی را وسیلۀ پذیرش برخی دیگر می نمود و بتدریج برتری وصی خود را به آنها اظهار می کرد تا این سوره نازل شد و برای آنها دلیل آورد چون مرگ وی به او اعلام شده بود و خبرش داده بودند خدا جلّ ذکره فرمود:

«أَ لَمْ نَشْرَحْ»

«چون فارغ شدی در عبادت بکوش،و به سوی پروردگار خود رو کن(انشراح/7 و 8)» می فرماید:چون فراغت یافتی جانشین خود را منصوب کن و وصی خود را به مردم اعلام کن و فضل او را بی پرده و آشکارا بیان کن،آن حضرت فرمود:هرکس را من آقا و مولا هستم علی هم آقا و مولای اوست،بار خدایا دوستش را دوست بدار و دشمنش را دشمن بدار-تا سه بار تکرار فرمود.

و باز(در فتح خیبر)فرمود:هرآینه مردی را برای فتح خیبر برگزینم که خدا و رسول را دوست می دارد و خدا و رسولش هم او را دوست می دارند(در این بیان گوشه می زد به کسی که از در قلعۀ خیبر بی نتیجه برگشته بود و اصحاب خود را ترسو قلمداد می کرد و اصحابش او را ترسو می شمردند)

و باز فرمود:علی علیه السّلام سید مؤمنان است،و فرمود:این علی علیه السّلام همان کس است که بعد از من در راه حق شمشیر می زند،

و فرمود:حق با علی است هرجا میل کند،

و فرمود:من در میان شما دو امانت گرانبها باقی می گذارم،که اگر بدانها بگروید هرگز گمراه نخواهید شد:کتاب خدای عز و جل و خاندانم، عترتم ای مردم بشنوید،

من محققا رسالت خود را تبلیغ کردم،شما فردای قیامت سر حوض بر من وارد می شوید و از شما از آنچه درباره ثقلین کردید خواهم پرسید که مراد از ثقلین کتاب خدا و خاندان من اند مبادا از آنها جلو بیفتید که هلاک خواهید شد.به آنها چیزی نیاموزید که آنها از شما داناترند،و حجت نسبت به امامت علی تمام شد هم به گفته پیامبر و هم به قرآنی که مردم می خوانند و پیاپی فضل خاندانش را در ضمن سخن به مردم می فهماند و با قرآن هم بیان می داشت.

«همانا خدا می خواهد که ناپاکی را از شما-به ویژه اهل بیت-دور سازد و شما را به خوبی،پاک کند»(احزاب/33).

و فرمود:«بدانید هرآنچه را به غنیمت گرفتید و هرآنچه بهره یافتید به راستی خمسش از آن خدا و رسول و از آن ذی القربی است(انفال/41)»و سپس فرمود:«و به ذی القربی حقش را بده(اسراء/26)»مقصود از ذی القربی علی علیه السّلام بود و حقش آن وصیتی بود که خدا برایش مقرر کرده بود با اسم اکبر و میراث علم و آثار نبوت پس خدا فرمود:«بگو(ای محمد) من از شما مزدی نخواهم جز دوستی دربارۀ خویشان(شوری/22)» و باز فرمود:«و وقتی که از دختر زنده به گور شده سؤال کنند که به چه جرمی کشته شده؟(تکویر/8 و 9)»(از مودت و دوستی پرسند که چرا زیر پا رفته؟)می فرماید:از شما بپرسند از مودت و دوستی که فضل آن در قرآن به شما نازل شده یعنی مودت ذوی القربی که به چه گناهی آنها را کشتید.

و باز خدا فرمود:«پس بپرسید از اهل ذکر اگر نمی دانید(نحل/42)» فرمود:کتاب خدا همان ذکر است و اهلش آل محمدند صلّی اللّه علیه و اله خدا فرمان به پرسش از آنها داده نه از نادانان و خدای عز و جل قرآن را ذکر نامیده

و فرموده:«و به سوی تو ذکر فرستادیم تا آنچه را که به تو نازل شده برای مردم بیان کنی شاید بیندیشند(نحل/44)»

و نیز فرموده است:«و به راستی این قرآن برای تو ذکر است و در آینده بازخواست خواهی شد(زخرف/42)»و باز فرموده است:«و اگر رجوع دهند آن را(به خدا و)به رسول و به اولو الامر که اهل درک و استنباط اند بدانند(نساء/82)»

پس هر کاری ارجاع شده است به اولو الامر چون رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله از حجة الوداع برگشت جبرئیل بر او نازل شد و عرض کرد:

«ای پیامبر!آنچه را که از پروردگارت بر تو نازل شده تبلیغ کن که اگر نکنی،رسالت خود را تبلیغ نکردی،خدا تو را از مردم نگه خواهد داشت به راستی خدا کافران را هدایت نخواهد کرد(مائده/69)»

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مردم را گرد آورد و دستور داد زیر سایۀ درختان جاروب کردند و خارهای آن را جمع کردند،

سپس فرمود:ای مردم،کیست ولیّ و پیشوای شما اولی به شما از خودتان؟همه گفتند:خدا و رسولش، فرمود:هرکه را من مولا و آقا هستم،علی هم مولا و آقای اوست،بار خدایا دوستش را دوست بدار و دشمنش را دشمن تا سه بار این حرف را تکرار کرد و از اینجا خار نفاق و دوئیّت در دل آن مردم خلید و گفتند:هرگز این دستور از طرف خدا به محمد صلّی اللّه علیه و اله نرسیده و مقصودی ندارد جز این که رتبۀ پسر عمّ خود را بالا ببرد،و چون به مدینه برگشت،انصار شرفیاب حضور او شدند و گفتند:یا رسول اللّه به راستی خدای جل ذکره به ما احسان کرد و ما را به وجود شما شرافتمند ساخت و تو را میان ما قرار داد و دوستان ما را خداوند به وجود تو خرسند نمود و دشمنان ما را سرکوب کرد و امروز مردمی بر تو وارد می شوند و از تو توقع پذیرائی دارند و بسا چیزی در دست نداشته باشی که به آن ها عطا کنی و دشمن تو را سرزنش کند،ما خواهش داریم یک سوم دارائی ما را برداری تا وقتی نمایندگان مکه بر تو وارد می شوند به آن ها بدهی پیامبر به آنها جوابی را نداد و انتظار داشت تا جبرئیل در این مورد از طرف خدا برایش دستوری بیاورد،جبرئیل آمد و این آیه را آورد:«بگو ای محمد من از شما مزدی نخواهم جز دوستی خانواده ام را (شوری/23)»و از اموال آنها چیزی نپذیرفت،باز هم منافقان گفتند:خدا چنین چیزی به محمد نازل نکرده،و هدفی ندارد جز این که زیر بازوی پسر عمش را بلند کند و خاندانش را بر ما تحمیل نماید،دیروز می گفت: هرکس را من مولا و آقای او هستم علی هم مولا و آقای اوست و امروز هم می گوید:بگو من از شما مزدی نمی خواهم جز دوستی خانواده ام و سپس آیۀ خمس نازل شد و گفتند:می خواهد ما اموال و غنیمت خود را به آنها بدهیم،سپس جبرئیل نزد او آمد و گفت:ای محمد صلّی اللّه علیه و اله نبوت خود را گذراندی و عمرت به سر رسید،اکنون اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت باید نزد علی علیه السّلام باشد،زیرا من زمین را خالی از عالم و دانشمندی نگذارم که به وسیلۀ او طاعت من معلوم شود و ولایت من شناخته گردد و بر هرکس حجت باشد از ظهور پیامبری تا پیدایش پیامبری دیگر.پیامبر به علی وصیت کرد به اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت،و هزار کلمه و هزار باب و هر کلمه و هر باب کلید هزار کلمه و هزار باب دیگر بود.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 823 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. و الخیرة بالکسر و کعنبة مصدر باب ضرب: التفضیل، أو اسم مصدر باب الافتعال کما قیل. قوله: لهم، أی للمبعوث إلیهم بتصدیقی أی فی الرسالة و صحة الولادة کما نطقت به سورة مریم و غیرها و تصدیقکم فی الإیمان و المتابعة کما فی سورة المائدة:

وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی اَلْحَوٰارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی قٰالُوا آمَنّٰا

الآیة، و غیر ذلک من الآیات و الأخبار و عذری و عذرکم أی حجتی و حجتکم من قولهم أعذر إذا احتج لنفسه، أو براءتی مما رمیت به من ادعاء الألوهیة و الولدیة و براءتکم من القول فی ذلک، أو براءتی مما رمانی به الیهود و براءتکم من متابعة من کان کذلک. و الحواریون هم خواص عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام و أنصاره، من التحویر بمعنی التبییض، قیل: إنهم کانوا قصارین یبیضون الثیاب و ینقونها من الأوساخ، و قیل: بل کانوا ینقون نفوس الخلائق من الکدورات و أوساخ صفات الذمیمة، و قال الأزهری: هم خلصان الأنبیاء و تأویله: الذین خلصوا و نقوا من کل عیب، و تسمیة الله إیاهم بالمستحفظین کأنها إشارة إلی قوله عز و جل فی شأن التوراة:

فِیهٰا هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا اَلنَّبِیُّونَ اَلَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هٰادُوا وَ اَلرَّبّٰانِیُّونَ وَ اَلْأَحْبٰارُ بِمَا اُسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتٰابِ اَللّٰهِ وَ کٰانُوا عَلَیْهِ شُهَدٰاءَ . و جرت أی الوصیة أو الخیرة أو السنة، و قیل: المراد بالمیزان الشرع، و قیل: هو عطف تفسیر للکتاب. قال المحدث الأسترآبادی: مقصوده علیه السلام أن المشهور بین الناس فی هذا الزمان مما یسمی بالکتاب الکتب الثلاثة و من جملة الکتب کتاب نوح علیه السلام و کتاب صالح و کتاب شعیب و إبراهیم علیهم السلام، و قد أخبر الله أن ما جاء به محمد صلی الله علیه و آله و سلم مذکور فی صحف إبراهیم و موسی و کانتا عنده، فإذا کانتا محفوظتین إلی زمانه صلی الله علیه و آله و سلم فکیف لا یحفظهما هو صلی الله علیه و آله و سلم و لا یدفعهما إلی أحد، فالذی دفعهما إلیه هو صاحب الشریعة، انتهی. و أقول: فیه أیضا رد علی من زعم أن المستحفظین علماء الیهود و النصاری، لعدم وجدان هذه الکتب عندهم، فالمراد بالعقب من المستحفظین الأوصیاء أی أولادهم بل ظاهره أن العقب لم یکونوا من بنی إسرائیل، فالمراد بهم أبو طالب و أمیر المؤمنین علیهما السلام، و کلمة من یحتمل التبعیض و الابتداء و البیان أیضا علی بعد. قال بعض المحققین: استحفاظهم الاسم الأکبر الذی هو الکتاب الجامع للعلوم الغیر المنفک عن الأنبیاء، لعله کنایة عن انتقاش قلوبهم الصافیة المصیقلة بنور الله، بما فی اللوح المحفوظ، و صیرورتهم العقل بالفعل، و بلوغهم رتبة الشهود التام و إلی قابلیة الإنسان لهذه الرتبة أشار أمیر المؤمنین صلوات الله علیه بقوله:

دواؤک فیک و ما تشعر-و داؤک منک و ما تبصر و تزعم أنک جرم صغیر-و فیک انطوی العالم الأکبر و أنت الکتاب المبین الذی-بأحرفه یظهر المضمر

و العالم الأکبر هو الاسم الأکبر، إذا العالم ما یعلم به الشیء کالاسم ما یعلم به المسمی، و من الأنبیاء و الأوصیاء من أوتی علم الکتاب کله، و منهم من أوتی بعضه، و إلی الأول أشیر بقوله عز و جل:

قُلْ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ اَلْکِتٰابِ

یعنی به أمیر المؤمنین علیه السلام و إلی الثانی بقوله:

قٰالَ اَلَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ اَلْکِتٰابِ

حیث أتی بمن التبعیضیة، یعنی به آصف بن برخیا. و المراد بقوله: إنما عرف مما یدعی الکتاب، أن المعروف مما یسمی بالکتاب لیس سوی هذه الثلاثة مع أن کثیرا من الأنبیاء کان معهم کتب غیر هذه، منها کذا و منها کذا، و قد أخبر الله عن بعضها و لیس ذلک بمعروف بین الناس، فإذا انحصرت الکتب فیما عرف فأین صحف إبراهیم الذی أخبر الله عنها، و الغرض من هذا الکلام الرد علی من زعم أن المراد بالمستحفظین لکتاب الله، علماء الیهود الحافظین للتوراة و من یحذو حذوهم فی حفظ الألفاظ و القصص. فبین علیه السلام أن المراد بکتاب الله الاسم الأکبر المشتمل علی کل ما فی العالم من شیء الذی کتبه الرحمن بیده کما قال سبحانه:

أُولٰئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ اَلْإِیمٰانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ

و عن أمیر المؤمنین علیه السلام أن صحف إبراهیم کانت عشرین صحیفة و صحف إدریس ثلاثین، و صحف شیث خمسین، یعنی ما کان یتلی من الاسم الأکبر علی الناس. و عن أبی ذر رضی الله عنه أنه قال لرسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: ما کان صحف إبراهیم؟ قال: اقرأ یا أبا ذر

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّٰی

إلی قوله:

صُحُفِ إِبْرٰاهِیمَ وَ مُوسیٰ

یعنی فیها أمثال هذه الکلمات. إن العرب قوم جفاة أی بعداء عن الآداب و الأخلاق الحسنة، قال فی المغرب: الجفاء هو الغلظ فی العشرة و الخرق فی المعاملة و ترک الرفق، انتهی. و لا تخزن علیهم أقول: هذه الآیة بهذا الوجه لیست فی المصاحف المشهورة، إذ فی سورة الحجر

لاٰ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلیٰ مٰا مَتَّعْنٰا بِهِ أَزْوٰاجاً مِنْهُمْ وَ لاٰ تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اِخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ

و فی سورة النحل:

وَ اِصْبِرْ وَ مٰا صَبْرُکَ إِلاّٰ بِاللّٰهِ وَ لاٰ تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمّٰا یَمْکُرُونَ

و فی سورة الزخرف

فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلاٰمٌ

فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ

فیحتمل أن یکون علیه السلام ذکر الآیتین إحدی السوابق مع الأخیرة فسقط من الرواة أو النساخ، أو أشار علیه السلام إلی الآیتین بذکر صدر إحداهما و عجز الأخری، أو یکون نقلا لهما بالمعنی، أو یکون فی مصحفهم علیهم السلام کذلک، و الحزن علیهم التأسف علی کونهم هالکین. سلام أی ما أدعوکم إلیه سلامة لکم من النار، أو تسلم منکم، و متارکة. ذکرا أی قلیلا من الذکر بدون إعلان ذلک أی وقوع النفاق فی قلوب المنافقین من العرب.

وَ لَقَدْ نَعْلَمُ

أقول: فی المصاحف المشهورة فی سورة الحجر

وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمٰا یَقُولُونَ `فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ اَلسّٰاجِدِینَ

و فی سورة الأنعام

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ اَلَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاٰ یُکَذِّبُونَکَ

الآیة و الکلام فیه کالکلام فیما مر.

فَإِنَّهُمْ لاٰ یُکَذِّبُونَکَ

قیل: معناه أن تکذیبک أمر راجع إلی الله لأنک جئت من عنده بالمعجزات و الآیات، فهم لا یکذبونک فی الحقیقة و إنما یکذبون الله بجحود آیاته، أو المراد أنهم لا یکذبونک بقلوبهم و لکنهم یجحدون بألسنتهم، أو أنهم لا یکذبونک و لا یجحدونک و لکنهم یجحدون بآیات الله، و ذلک أنه صلی الله علیه و آله و سلم کان یسمی عندهم بالأمین، یعرفون أنه لا یکذب فی شیء، و کان أبو جهل یقول ما تکذب و إنک عندنا لصدوق و إنما نکذب ما جئتنا به. و روی أن الأخنس بن شریق قال لأبی جهل: یا أبا الحکم أخبرنی عن محمد أ صادق هو أم کاذب فإنه لیس عندنا أحد غیرنا؟ فقال له: و الله إن محمدا لصادق و ما کذب قط و لکن إذا ذهب بنو قصی باللواء و السقایة و الحجابة و النبوة فما ذا یکون لسائر قریش؟ و سیأتی فی الروضة عن أبی عبد الله علیه السلام أنه قرأ رجل علی أمیر المؤمنین صلوات الله علیه هذه الآیة فقال: بلی و الله لقد کذبوه أشد التکذیب و لکنها مخففة

فَإِنَّهُمْ لاٰ یُکَذِّبُونَکَ

لا یأتون بباطل یکذبون به حقک، و هذا التفسیر موافق لما فسرها علیه السلام به هیهنا بقوله: و لکنهم یجحدون بغیر حجة لهم، و المخففة من أکذبه إذا ألفاه کاذبا، و المشددة أیضا لا یبعد عن هذا المعنی علی ما فی کتب اللغة، قال الفیروزآبادی: أکذبه ألفاه کاذبا و حمله علی الکذب و بین کذبه، و کذب بالأمر تکذیبا و کذابا أنکره، و فلانا جعله کاذبا، انتهی. و إنما وضع الظالمین موضع الضمیر للتنصیص بظلمهم فی إنکار آیاته و تمرنهم علی جحدها، و یقال: تألفه إذا داراه و آلفة بالتکلیف. هذه السورة أی سورة أ لم نشرح کما یظهر مما بعده، و جملة فاحتج علیهم معترضة و کأنه أشیر بها إلی ما فعل بغدیر خم أو إلی أعم منه و من غیره من المواطن، و فی بعض النسخ هذه الآیة أی آیة:

فَإِذٰا فَرَغْتَ فَانْصَبْ . و نعیت علی بناء المجهول و النعی خبر الموت

فَإِذٰا فَرَغْتَ فَانْصَبْ

فی القرآن المشهورة بفتح الصاد من النصب بمعنی التعب و الاجتهاد، یعنی إذا فرغت من عبادة عقبها بأخری و واصل بعضها ببعض، و قیل: إذا فرغت من الغزو فانصب فی العبادة، أو فإذا فرغت من الصلاة فانصب فی الدعاء کما ورد فی الخبر أیضا، و المستفاد من هذا الحدیث أنه بکسر الصاد من النصب بالتسکین بمعنی الرفع و الوضع، أی إذا فرغت من أمر تبلیغ الرسالة فانصب علمک بفتح اللام، أی ارفع علم هدایتک للناس، وضع من یقوم به خلافتک موضعک حتی یکون قائما مقامک من بعدک بتبلیغ الأحکام و هدایة الأنام، لئلا تنقطع خیط الهدایة و الرسالة بین الله و بین عباده، و یکون ذلک مستمرا بقیام إمام مقام إمام إلی یوم القیامة فلعل فی مصحفهم علیهم السلام کان بالکسر، أو یقال: لعله ورد بالفتح أیضا بمعنی النصب و إن لم یذکر فی الکتب المتداولة فی اللغة، و یحتمل أن یکون تفسیره علیه السلام بیانا لحاصل المعنی، و یکون المقصود أتعب نفسک فی نصب وصیک بما تسمع من المنافقین فی ذلک. و العجب من المتعصب الناصب الزمخشری أنه قال فی الکشاف: و من البدع ما روی عن بعض الرافضة أنه قرأ فانصب بکسر الصاد أی فانصب علیا للإمامة، قال: و لو صح هذا للرافضی لصح للناصبی أن یقرأ هکذا و یجعله أمرا بالنصب الذی هو بغض علی و عداوته، فانظر إلی هذا المتعصب المتعنت کیف عمی الله بصیرته بغشاوة العصبیة حتی أتی بمثل هذا الکلام الذی یلیق باللئام فی هذا المقام. و لا یخفی فساده علی ذوی الأفهام من وجوه: الأول: أن المناسبة بین الفراغ من تبلیغ الرسالة و نصب الإمام لحفظ الشریعة بین ظاهر، لئلا یکون الناس بعده فی حیرة و ضلالة، و لتجری سنة الله تعالی فی الأولین و لا مناسبة بین الفراغ و ما ذکره بوجه. و الثانی: أن إبداء احتمال مخالف لما ذهب إلیه جمیع فرق المسلمین لا یکون مساویا لاحتمال ذهب إلیه أکثر المتورعین من المؤمنین. و الثالث: أن ما ذکره الإمامیة لیس بمحض التشهی و الاختراع بل نقلوه عن أئمتهم الذین لا خلاف بین المسلمین فی فضلهم و علو شأنهم، و هذا الناصب أیضا کثیرا ما ینقل القراءات و التفاسیر عنهم، و جمیع المفسرین یعتمدون علی ما نقل عنهم، فلا یکون ما نقل عنهم بأدون مما رووا عن قتادة و کعب و ابن مسعود و غیرهم. و الفاء فی قوله: فقال الله للبیان و قوله: ثلاث مرات متعلق بقوله: اللهم. إلی آخر الکلام، أو الجمیع ثم قال : أی فی یوم غزوة خیبر بعد ما مضی أبو بکر مع أصحابه، فلما رأوا مرحبا الیهودی خرج للمبارزة فروا ثم فی الیوم الثانی مضی عمر و أصحابه و فروا و کلمة ثم للتراخی بحسب الرتبة لا الزمان إن حملنا الکلام السابق علی ما ذکر فی یوم الغدیر، و إلا فیمکن حمله علی الزمانی أیضا. و هذا الخبر مذکور فی کتب العامة بطرق کثیرة، منها: ما رواه مسلم فی صحیحه بإسناده عن سلمة بن الأکوع قال: کان علی علیه السلام قد تخلف عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی خیبر و کان رمدا فقال: أنا أتخلف عن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فخرج فلحق بالنبی صلی الله علیه و آله فلما کان مساء اللیلة التی فتحها الله فی صبیحتها قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: لأعطین الرایة غدا رجلا یحبه الله و رسوله، أو قال: یحب الله و رسوله یفتح الله علیه، فإذا نحن بعلی و ما نرجوه فقالوا: هذا علی فأعطاه رسول الله الرایة ففتح الله علیه. و روی أیضا بإسناده عن أبی حازم عن سهل بن سعد أن رسول الله قال یوم خیبر: لأعطین الرایة رجلا یفتح الله علی یدیه یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله، فبات الناس یدوکون لیلتهم أیهم یعطاها؟ قال: فلما أصبح الناس غدوا علی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم کلهم یرجو أن یعطاها، قال صلی الله علیه و آله و سلم: أین علی بن أبی طالب؟ فقالوا: هو یا رسول الله یشتکی عینیه، قال: فأرسلوا إلیه فأتی به فبصق رسول الله صلی الله علیه و آله فی عینیه و دعا له، فبرأ حتی کان لم یکن به وجع، فأعطاه الرایة فقال علی: یا رسول الله أقاتلهم حتی یکونوا مثلنا؟ قال: أنفذ علی رسلک حتی تنزل بساحتهم ثم ادعهم إلی الإسلام و أخبرهم بما یجب علیهم من حق الله فیهم، فو الله لئن یهدی الله بک رجلا واحدا خیر لک من أن یکون لک حمر النعم و روی عن أبی هریرة أیضا مثله . معرضا حال عن فاعل قال، و التعریض نفی عیب عن أحد لإثباته لآخر، و المراد أن أبا بکر و عمر لا یحبان الله و رسوله و لا یحبهما الله و لا رسوله و هما فراران، و إنما ذکر علیه السلام الجبن فقط لیعلم عدم المحبة أیضا مع نوع تقیة إذ العلة مشترکة، و لا خفاء فی أن سیاق هذا الکلام یدل علی اختصاص جمیع تلک الأوصاف بالمبعوث أخیرا و إلا فلا فائدة فی ذکرها. یجبن حال عن فاعل رجع أی یخوف أصحابه و یدعوهم إلی الجبن عند الحرب، أو ینسبهم إلی الجبن عند الرجوع و یلومهم به، یقال جبنه تجبینا أی نسبه إلی الجبن علی سید المؤمنین أی أولی بالمؤمنین من أنفسهم کما أن السید أولی بعبده منه، أو أشرفهم و أفضلهم لأنه فاق جمیعهم فی جمیع الکمالات عمود الدین أی لا یقوم الدین إلا به کما لا تقوم الخیمة إلا بالعمود. هو الذی الترکیب یدل علی الحصر أی کل من یضرب الناس بالسیف بعدی فهو علی الباطل غیره و غیر أوصیائه، و ضمیر مال لعلی أو للحق أی سواء قام أو قعد و فی جمیع أقواله و أفعاله، و هذا الحدیث رواه ابن مردویه فی مناقبه بعدة طرق عن عائشة أن رسول الله صلی الله علیه و آله قال: الحق مع علی و علی مع الحق لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، و ادعی ابن أبی الحدید صحة هذا الحدیث بل تواتره. و قال إنی تارک فیکم أمرین هذا الخبر متواتر اتفقت الأمة علی قبوله و نقله، و قد مر الکلام فیه کتاب الله مرفوع بتقدیرهما کتاب الله أو منصوب بدل تفصیل لأمرین و العترة العشیرة: الأدنون و قد بلغت علی صیغة المعلوم أی بلغت ما یلزمنی تبلیغه فی أهل بیتی، أو علی المجهول أی بلغنی جبرئیل عن الله بالوحی لا تسبقوهم أی فی الإمامة أو فی شیء من الأمور

فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ

المشهور فی القراءة فتح الهمزة علی حذف المبتدأ، أی فحکمه أن لله خمسه و قیل: علی حذف الخبر أی فثابت أن لله خمسه، و قرئ بکسرها أیضا و المعنی أن الذی أخذتموه من مال الکفار قهرا مما یطلق علیه اسم الشیء قلیلا کان أو کثیرا فحکمه أن لله خمسه و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل، و سیأتی أحکامه فی محله إنشاء الله. و لا یخفی ما فی تخصیص ذی القربی بالذکر و إعادة اللام و تشریکه مع الرسول فی التساهم من التعظیم و الاهتمام بشأنه. فکان علی أی ذا القربی علی حذف الخبر أو کان تامة، و هذا أحد تأویلات الآیة، و قد ورد فی أخبار کثیرة من طریق الخاصة و العامة أنها نزلت فی فدک، فرووا عن أبی سعید الخدری و غیره أنه لما نزلت الآیة أعطی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فاطمة فدک، و لا تنافی بینهما فإن حق فاطمة علیها السلام من ذوی القربی کان فدک، و حق أمیر المؤمنین الوصیة، و قال البیضاوی: و

آتِ ذَا اَلْقُرْبیٰ حَقَّهُ

، من صلة الرحم و حسن المعاشرة و البر علیهم، و قیل: المراد بذی القربی أقارب الرسول صلی الله علیه و آله و سلم.

إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبیٰ

قال الطبرسی رحمه الله: اختلف فی معناه علی أقوال: أحدهما: لا أسألکم فی تبلیغ الرسالة أجرا إلا التواد و التحاب فیما یقرب إلی الله تعالی. و ثانیها: أن معناه إلا أن تودونی فی قرابتی منکم و تحفظونی لها فهو لقریش خاصة. و ثالثها: أن معناه إلا أن تؤدوا قرابتی و عترتی و تحفظونی فیهم، عن علی بن الحسین و ابن جبیر و عمرو بن شعیب و جماعة، و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام. ثم أورد أخبارا کثیرة فی ذلک ثم قال: و علی التقادیر ففی المودة قولان: أحدهما: أنه استثناء منقطع لأن هذا إنما یجب بالإسلام فلا یکون أجرا للنبوة. و الآخر أنه استثناء متصل و المعنی لا أسألکم إلا هذا فقد رضیت به أجرا کما أنک تسأل غیرک حاجة فیعرض المسؤول علیک برا فتقول: اجعل بری قضاء حاجتی، و علی هذا یجوز أن یکون المعنی: لا أسألکم أجرا إلا هذا فقد رضیت به أجرا، و نفعه أیضا عائد إلیکم فکأنی لم أسألکم أجرا، انتهی. و قال إمامهم الرازی فی تفسیره: روی الکلبی عن ابن عباس قال: إن النبی صلی الله علیه و آله لما قدم المدینة کانت تنوبه نوائب و حقوق و لیس فی یده سعة فقال الأنصار: إن هذا الرجل قد هداکم الله علی یده و هو ابن أختکم و جارکم فی بلدکم فاجمعوا له طائفة من أموالکم ففعلوا ثم أتوه به فرده علیهم و نزل قوله تعالی:

قُلْ لاٰ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً

أی علی الإیمان إلا أن تؤدوا أقاربی، فحثهم علی مودة أقاربه، ثم قال بعد نقل خبر طویل عن صاحب الکشاف فی مودة آل الرسول صلوات الله علیهم و ذم بغضهم: و أنا أقول آل محمد هم الذین یؤول أمرهم إلیه، و کل من کان أول أمرهم أشد و أکمل کانوا هم الآل، و لا شک أن فاطمة و علیا و الحسن و الحسین علیهم السلام کان التعلق بینهم و بین الرسول صلی الله علیه و آله و سلم أشد التعلقات، و هذا کالمعلوم المتواتر، فوجب أن یکونوا هم الآل. و أیضا اختلف الناس فی الآل فقیل: هم الأقارب. و قیل: هم أمته فإن حملناه علی القرابة فهم الآل، و إن حملناه علی الأمة الذین قبلوا دعوته فهم أیضا آل، فثبت أن علی جمیع التقدیرات هم آل، و أما غیرهم هل یدخلون تحت لفظ الآل فمختلف فیه، فثبت علی جمیع التقدیرات أنهم آل محمد علیهم السلام. و روی صاحب الکشاف أنه لما نزلت هذه الآیة قیل: یا رسول الله من قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم؟ فقیل: علی و فاطمة و ابناهما، فثبت أن هؤلاء الأربعة أقارب النبی صلی الله علیه و آله، فإذا ثبت هذا وجب أن یکونوا مخصوصین بمزید التعظیم، ثم ذکر الرازی دلائل کثیرة علی وجوب محبة الآل. و أقول: هذه الروایة التی رواها الزمخشری رواها الثعلبی و البیضاوی و غیرهما من المفسرین. قوله:

وَ إِذَا اَلْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ

أقول: القراءة المشهورة: الموءودة بالهمزة، قال الطبرسی: الموءودة هی الجاریة المدفونة حیا و کانت المرأة إذا حان وقت ولادتها حفرت حفرة و قعدت علی رأسها، فإن ولدت بنتا رمتها فی الحفرة و إن ولدت غلاما حبسته، أی تسأل فیقال لها : بأی ذنب قتلت؟ و معنی سؤالها توبیخ قاتلها، و قیل: المعنی یسأل قاتلها بأی ذنب قتلت؟ و روی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام: و إذا المودة سئلت بفتح المیم و الواو، و روی عن ابن عباس أنه قال: هو من قتل فی مودتنا أهل البیت، و عن أبی جعفر علیه السلام قال: یعنی قرابة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و من قتل فی جهاد، و فی روایة أخری قال: هو من قتل فی مودتنا و ولایتنا، انتهی. و أقول: الظاهر أن أکثر تلک الأخبار مبنیة علی تلک القراءة الثانیة إما بحذف المضاف أی أهل المودة یسألون بأی ذنب قتلوا أو بإسناد القتل إلی المودة مجازا، و المراد قتل أهلها أو بالتجوز فی القتل و المراد تضییع مودة أهل البیت علیهم السلام و إبطالها و عدم القیام بها و بحقوقها، و بعضها علی القراءة الأولی المشهورة بأن یکون المراد بالموؤودة النفس المدفونة فی التراب مطلقا أو حیا، إشارة إلی أنهم لکونهم مقتولین فی سبیل الله تعالی لیسوا بأموات بل أحیاء عند ربهم یرزقون، فکأنهم دفنوا حیا، و فیه من اللطف ما لا یخفی، و هذا الخبر یؤید الوجه الأول لقوله قتلتموهم. قال الکتاب الذکر شبیه بالقلب أی الذکر هو الکتاب [و عکس لکون الکتاب] ذاتا، و الذکر صفة أو أن وصف کونه کتابا أشهر من کونه ذکرا و قد مر الکلام فی هذه الآیات فی باب أن أهل الذکر هم الأئمة علیهم السلام، و قد مر وجه آخر و هو أن الذکر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و هم علیهم السلام أهله، و سمی الله هذا بیان لصحة إطلاق الذکر علی الکتاب و وقوعه.

وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ

أی ما فیه من المواعظ و العبر و الزواجر و الثواب و العقاب، فتحصل لهم الدواعی علی فعل الحسنات و ترک السیئات

وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ

الخطاب إلی الرسول و قومه أی یسألکم الناس عما فیه فتجیبون أو یسألکم عن مراقبته و محافظته و تبلیغه، و سبق الکلام فی آیة أولی الأمر عن قریب

وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی اَلرَّسُولِ

کذا فی المصاحف و فی أکثر النسخ و لو ردوه إلی الله و إلی الرسول فیکون نقلا بالمعنی، للإشعار بأن الرد إلی الرسول رد إلی الله، و الذین یستنبطونه عبارة عن بعض الرادین إلی أولی الأمر و هم المستمعون المنصتون للجواب حق الإنصات و الاستماع، و من فی منهم للابتداء، و الضمیر لأولی الأمر، أو للتبعیض و الضمیر للرادین إلی أولی الأمر، أو الذین یستبطونه عبارة عن أولی الأمر و الضمیر راجع إلی أولی الأمر، و الغرض التنصیص بأنهم هم أهل العلم و الاستخراج و الاستنباط أمر الناس بدل من الأمر، أی دلت الآیتان علی أن الله تعالی فوض أمر الناس إلی أهل بیته و أمرهم بطاعتهم و الرد إلیهم فیما اختلفوا فیه.

بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ

أی الوصیة و الولایة کما مر

إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یَهْدِی اَلْقَوْمَ اَلْکٰافِرِینَ

دل علی أن کل من أنکر ولایة علی علیه السلام فهو کافر، و السمرات جمع سمرة و هی بفتح السین و ضم المیم شجرة شائکة یقال لها أم غیلان فقم شوکهن علی بناء المجهول أی کنس و أولی بکم عطف تفسیر للإشعار بأن الولی فی

إِنَّمٰا وَلِیُّکُمُ اَللّٰهُ

و الأولی فی قوله:

اَلنَّبِیُّ أَوْلیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ

بمعنی واحد. و الحسکة بفتح المهملتین شوک صلب شبه به النفاق، قال الجوهری: قولهم فی صدره حسکة و حساکة أی ضغن و عداوة، و القوم: المنافقون المتقلبون، و الضبع بفتح المعجمة و سکون الموحدة العضد کلها أو وسطها بلحمها، أو الإبط أو ما بین الإبط إلی نصف العضد من أعلاه، ذکره الفیروزآبادی، و رفعها کنایة عن إعلاء قدره و إشادة ذکره و جعله مسلطا علیهم بین ظهرانینا أی بیننا علی سبیل الاستظهار و الاستناد إلینا کان ظهرا منا قدامک و ظهرا وراءک فأنت مکنوف من جانبیک، و فی القاموس : کبته یکبته: صرعه و أخزاه و صرفه و کسره و رد العدو بغیظ و أذله، انتهی. و الوفود جمع الوفد بالفتح و هم الطوائف الواردون علی الملوک لحاجة، و الشماتة الفرح ببلیة العدو. یقول أمس أی یوم الغدیر و الفیء: الغنیمة و تعرف به ولایتی أی محبتی أو إمارتی و خلافتی المدلول علیها بقوله:

إِنَّمٰا وَلِیُّکُمُ اَللّٰهُ

فی هذه الآیة. و قوله: ألف باب، تفسیر لألف کلمة أو أحدهما متعلق بالأحکام و الآخر بغیرها، و یحتمل أن یکون المراد بألف کلمة و ألف باب بقواعد کلیة أصولیة و قوانین مضبوطة جملة أمکنه أن یستنبط منها أحکاما جزئیة و مسائل فرعیة تفصیلیة لکن لا کاستنباطنا بالظن و التخمین بل استخراجا بالعلم و الیقین، و یؤیده ما رواه الصفار فی بصائر الدرجات بإسناده عن موسی بن بکر قال: قلت لأبی عبد الله علیه السلام: الرجل یغمی علیه الیوم و الیومین أو ثلاثة أو أکثر من ذلک کم یقضی من صلاته؟ فقال: أ لا أخبرک بما ینتظم به هذا و أشباهه؟ فقال: کلما غلب الله علیه من أمر فالله أعذر لعبده، و زاد فیه غیره قال: قال أبو عبد الله علیه السلام: و هذا من الأبواب التی یفتح کل باب منها ألف باب.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 285 

*****

ص : 293

ص: 29

أَلْفَ حَرْفٍ(1)» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بعلی هزار حرف آموخت که از هر حرفی هزار حرف گشوده گشت.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 61 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-امام باقر(علیه السّلام)فرمود:رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به علی هزار حرف آموخت که از هر حرفی هزار حرف دیگری فهم می شد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 423 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-امام باقر علیه السّلام فرمود:رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به علی هزار حرف آموخت که از هر حرفی هزار حرف دیگری درک می شد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 825 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: حسن موثق، و الحرف عبارة عن الکلمة و الکلام.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 287 

*****

297/1

مَحْدُودٌ ؟

قَالَ : «إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام : إِذَا أَنَا مِتُّ فَاسْتَقِ(1) سِتَّ قِرَبٍ(2) مِنْ مَاءِ بِئْرِ غَرْسٍ(3) ، فَغَسِّلْنِی(4) وَ کَفِّنِّی وَ حَنِّطْنِی(5) ، فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ غُسْلِی وَ کَفْنِی ، فَخُذْ بِجَوَامِعِ(6) کَفَنِی ، وَ أَجْلِسْنِی ، ثُمَّ سَلْنِی عَمَّا شِئْتَ ، فَوَ اللّهِ ، لاَ تَسْأَلُنِی عَنْ شَیْءٍ إِلاَّ أَجَبْتُکَ فِیهِ(7)» .(8)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

فضیل گوید: بامام صادق علیه السلام عرضکردم: قربانت گردم، آیا آبی که میت را با آن غسل می دهند، اندازه معینی دارد؟ فرمود: همانا رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بعلی علیه السلام فرمود: چون من مردم شش مشک از آب چاه غرس بکش و مرا غسل بده و کفن پوش و حنوط نما، و چون از غسل و کفنم فارغ شدی، اطراف کفنم را بگیر و مرا بنشان و سپس هر چه خواهی از من بپرس، بخدا که از هر چه پرسی پاسخت گویم.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 62 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-فضیل بن سکره گوید:به امام صادق(علیه السّلام)گفتم:قربانت آبی که با آن مرده را غسل دهند اندازه معینی دارد؟فرمود:رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به علی(علیه السّلام)وصیت کرد که چون من مردم،شش مشک از آب چاه غرس بکش و مرا غسل ده و کفن پوش و حنوط کن و چون از غسل دادن و کفن کردنم پرداختی،اطراف کفنم را بگیر و مرا بنشان و هر چه خواهی از من بپرس به خدا از هر چه بپرسی به تو پاسخ دهم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 425 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-فضیل بن سکره می گوید:به امام صادق علیه السّلام گفتم:قربانت آبی که با آن مرده را غسل دهند اندازه معینی دارد؟فرمود:رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به علی علیه السّلام وصیت کرد که چون من مردم،شش مشک از آب چاه غرس بکش و مرا غسل ده و کفن بپوش و حنوط کن و چون به غسل دادن و کفن کردنم پرداختی،اطراف کفنم را بگیر و مرا بنشان و هرچه خواهی از من بپرس به خدا هرچه بپرسی به تو پاسخ خواهم داد.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 827 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. و فی القاموس: بئر غرس، فی المدینة، و منه الحدیث فی غرس عین من عیون الجنة، و غسل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم منها، انتهی. و الجوامع جمع الجامعة و هی المواضع التی جمعت طرفی الثوب الملفوف علی شیء. و فی بعض الروایات بمجامع کفنی بهذا المعنی ثم سلنی هذا السؤال و الجواب إما علی الحقیقة بإعادة الروح إلی جسده المقدس أو علی المجاز باتصال روحانی بین روحیهما المقدسین و انتقاش أحدهما من الآخر کالمرءاتین المتقابلتین، أو علی نحو آخر لا تصل إلیه عقولنا القاصرة. قال الغزالی فی رسالة العلم اللدنی: قال أمیر المؤمنین علیه السلام إن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أدخل لسانه فی فمی فانفتح فی قلبی ألف باب من العلم، و فتح لی کل باب ألف و قال أیضا: لو ثنیت لی الوسادة و جلست علیها لحکمت بین أهل التوراة بتوراتهم و أهل الإنجیل بإنجیلهم و لأهل الفرقان بفرقانهم، و هذه المرتبة لا تنال بمجرد التعلم بل یتمکن المرء فی هذه المرتبة بقوة العلم اللدنی، و کذا قال علیه السلام لما حکی عن عهد موسی علیه السلام: إن شرح کتابه کان أربعین و قرأ، قال الغزالی: و هذه الکثرة و السعة و الانفتاح فی العلم لا یکون إلا من لدن إلهی سماوی، انتهی. لا یقال: قد مر فی الأخبار أنه لم یخرج النبی صلی الله علیه و آله و سلم من الدنیا إلا و علی علیه السلام علم جمیع علمه، فهذا أی علم؟ لأنا نقول: یحتمل أن یکون المراد بجمیع علمه ما تحتاج الأمة إلیه من أمور الدین و الدنیا و یکون هذا غیره، أو یکون المراد بالموت ما یشمل ما یقرب منه من الأزمان، أو یراد به الموت بعد هذه الحیاة، مع أنه یمکن أن تکون هذه العلوم لم تکن له صلی الله علیه و آله و سلم فی حال حیاته بل مما أفیض علیه بعد قطع تعلقه عن العلائق الجسمانیة و اتصاله بعالم القدس بالکلیة کما مر أنه یفاض علیه صلی الله علیه و آله علم ما یحدث باللیل و النهار للأئمة علیهم السلام، و الله یعلم غرائب أسرارهم و أحوالهم.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 288 

*****

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا حَضَرَ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله الْمَوْتُ ، دَخَلَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام ، فَأَدْخَلَ رَأْسَهُ ، ثُمَّ قَالَ : یَا عَلِیُّ ، إِذَا أَنَا مِتُّ فَغَسِّلْنِی وَ کَفِّنِّی ، ثُمَّ أَقْعِدْنِی وَ سَلْنِی(1) وَ اکْتُبْ(2)» .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السلام فرمود: چون وفات رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله نزدیک شد، علی علیه السلام نزدش آمد و سر درون برد [پیغمبر سر زیر روپوش کرد - سر علی را در برگرفت] و فرمود: ای علی! چون من مردم غسلم بده و کفنم پوش، سپس مرا بنشان و بپرس و بنویس.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 62 

*****

[ترجمه کمره ای] :

8-امام ششم فرمود:چون مرگ رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)در رسید، علی(علیه السّلام)بر او در آمد و سر درون برد و فرمود:ای علی چون من مُردَم،مرا غسل ده و کفن پوش و مرا بنشان و از من بپرس و بنویس.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 425 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

8-امام ششم فرمود:چون مرگ رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرارسید علی علیه السّلام بر او وارد شد و نزدیکش رفت و فرمود:ای علی چون من مردم،مرا غسل ده و کفن بپوش و مرا بنشان و از من بپرس و بنویس.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 827 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. فأدخل رأسه الضمیران فی أدخل و فی رأسه للنبی صلی الله علیه و آله و سلم أی أدخل رأسه تحت الإزار لئلا یواجهه بإخبار موته التی کان یعلم أنه أصعب الأمور علیه، أو ضمیر أدخل للرسول و ضمیر رأسه لعلی علیه السلام أی أدخل رأس علی تحت لحافه لیودعه الأسرار کما یدل علیه غیره من الأخبار، أو الضمیران لعلی علیه السلام و الأوسط أظهر کما روی الصدوق فی الخصال بإسناده عن أبی عبد الله علیه السلام قال: جلل رسول الله صلی الله علیه و آله علیا علیه السلام ثوبا ثم علمه، و ذلک ما یقال أنه علمه ألف کلمة کل کلمة تفتح ألف کلمة.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 289 

*****

قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فَظَهَرَ(1) ذلِکَ لِشِیعَتِکُمْ وَ مَوَالِیکُمْ(2)؟ فَقَالَ : «یَا کَامِلُ ، بَابٌ أَوْ بَابَانِ».

فَقُلْتُ(3) لَهُ(4) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فَمَا یُرْوی مِنْ فَضْلِکُمْ مِنْ أَلْفِ أَلْفِ بَابٍ إِلاَّ بَابٌ أَوْ بَابَانِ ؟ قَالَ : فَقَالَ : «وَ مَا عَسَیْتُمْ أَنْ تَرْوُوا مِنْ فَضْلِنَا ، مَا تَرْوُونَ مِنْ فَضْلِنَا إِلاَّ أَلِفاً(5)غَیْرَ مَعْطُوفَةٍ(6)» .(7)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

یونس بن رباط گوید: من و کامل خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم، کامل بحضرت عرض کردم: قربانت گردم، فلان شخص حدیثی روایت کند، فرمود: آن را بازگو، عرضکرد: او گفت: رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله در روز وفاتش بعلی علیه السلام هزار باب حدیث کرد و هر بابی مفتاح هزار حدیث بود، که جمعا یک میلیون باب می شد، فرمود: آری چنین بود، عرضکردم: قربانت، آن بابها برای شیعیان و دوستان شما هم ظاهر شد؟(از آن علوم آگاه گشتند؟) فرمود: ای کامل یک باب یا دو باب آن (از یک باب بیشتر و بدو باب نرسیده) ظاهر گشت. عرضکردم: قربانت، بنا بر این، از یک میلیون باب از فضل شما جز یک یا دو باب روایت نشده است؟ فرمود: توقع دارید که شما از فضل ما چه اندازه روایت کنید؟ شما از فضل ما جز یک ألف غیر متصل روایت نکنید.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 62 

*****

[ترجمه کمره ای] :

9-یونس بن رباط گوید:من و کامل تمار خدمت امام صادق(علیه السّلام)رفتیم و کامل به آن حضرت گفت:قربانت،یک حدیث است که فلانی روایت کرده،آن را نقل کن،گفت به من باز گفت که پیغمبر برای علی باز گفت در روزی که وفات کرد هزار باب و از هر بابی هزار باب گشوده می شد و این هزار هزار باب شد، فرمود:محققاً چنین بوده است،من گفتم:قربانت،برای دوستان و شیعیان شما از این علم چیزی ظاهر شده است؟فرمود:ای کامل یک باب یا دو باب،گفتم:قربانت،از فضل شما که هزار هزار باب است هان یک باب یا دو باب روایت شده است؟گوید:امام فرمود:امید است که شما از فضل ما چه اندازه روایت کنید؟شما از فضل ما جز به اندازه یک الف راستا روایت ندارید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 425 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

9-یونس بن رباط گوید:من و کامل تمار خدمت امام صادق علیه السّلام رفتیم و کامل به آن حضرت گفت:قربانت،یک حدیث است که فلانی روایت کرده،آن را نقل کن،گفت به من بازگفت که پیامبر برای علی بازگفت در روزی که وفات کرد هزار باب و از هر بابی هزار باب گشوده می شد و از هرکدام هزار باب دیگر فرمود:محققا چنین بوده است، من گفتم:قربانت،برای دوستان و شیعیان شما از این علم چیزی ظاهر شده است؟

فرمود:ای کامل یک باب یا دو باب،گفتم:قربانت،از فضل شما که هزار هزار باب است تنها یک باب یا دو باب روایت شده است؟گوید: امام فرمود:توقع دارید که شما از قصص ما چه اندازه روایت کنید شما از فضل ما جز یک الف متصل روایت نکنید.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 827 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. باب أو بابان : قال المحدث الأسترآبادی (ره): لیس من باب شک الراوی فالمقصود ثم باب و وقع الشروع فی الآخر، انتهی، و الحاصل أنه إذا کان بابا و کسرا فیجوز إسقاط الکسر فیکون بابا أو إتمامه فیکون بابین کما هو الشائع عند المنجمین و المحاسبین فی الکسور. من فضلکم قیل: أی من علمکم، و الظاهر أن الراوی توهم أن ما حدث به النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی ذلک الیوم علیا علیه السلام کان فضل أهل البیت علیهم السلام، أو أن انتشار الفضل بنسبة انتشار سائر العلوم، فبین علیه السلام أن انتشار الفضل أقل من انتشار سائر العلوم لقصور عقل أکثر الخلق عن فهمها، بل لم ینتشر من فضائلهم بین الناس إلا أقل من جزء من ألف ألف جزء. قوله علیه السلام: إلا ألفا غیر معطوفة، یعنی إلا حرفا واحدا ناقصا أی أقل من حرف واحد، و إنما اختار الألف لأنها أول الحروف من حروف التهجی و أبسطها و أخفها مؤنة فی الکتاب و التکلم و عدم عطفها کنایة عن نقصانها فإنها تکتب فی رسم الخط الکوفی القدیم هکذا فإذا کان طرفها غیر مائل کانت ناقصة، هذا هو المعنی الحق المسموع عن المشایخ الکبار قدس الله أرواحهم. و قال المحدث الأسترآبادی (ره) احتراز عن الهمزة کنایة عن الوحدة، و یمکن أن یکون إشارة إلی ألف منقوشة لیس قبلها صفرا و غیره، انتهی. و من حمل الفضل فیما مر علی العلم توهم المنافاة بین باب أو بابین، و بین الحرف الناقص الدال علی عدم إتمام باب واحد، فتصدی لدفع ذلک بحمل البابین علی أبواب الفروع، و هذا علی باب من أبواب الأصول و قد عرفت ضعف مبنی الاعتراض، و ربما یقرأ لذلک ألفا بسکون اللام أی بابا واحدا ینحل إلی ألف، فالمراد بقوله: غیر معطوفة أنه لم یعطف علیه شیء آخر. و أقول: علی هذا یمکن أن یکون بناء الأول علی الظهور فی الجملة، و الثانی علی الظهور التام، أو الأول علی الخواص، و الثانی علی سائر الشیعة.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 290 

*****

کُتُبَهُ وَسِلاَحَهُ(1)، وَ أَمَرَنِیأَنْ آمُرَکَ إِذَا حَضَرَکَ الْمَوْتُ أَنْ تَدْفَعَهَا إِلی أَخِیکَ الْحُسَیْنِ».ثُمَّ 1 / 12

أَقْبَلَ عَلَی(2)ابْنِهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَقَالَ(3) : «وَ أَمَرَکَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَدْفَعَهَا إِلی ابْنِکَ(4) هذَا» . ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، ثُمَّ قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ : «وَ أَمَرَکَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَدْفَعَهَا إِلَی ابْنِکَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، وَ أَقْرِئْهُ(5) مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنِّی السَّ_لاَمَ» .(6)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

سلیم بن قیس گوید: زمانی که امیر المؤمنین علیه السلام بپسرش حسن علیه السلام وصیت می فرمود، حاضر بودم، علی علیه السلام حسین و محمد (بن حنفیه) علیهما السلام و سایر فرزنداش را با رؤساء شیعه و اهل بیتش گواه گرفت، سپس کتاب و سلاح امامت را باو تحویل داد و فرمود: پسر عزیزم! رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله مرا امر فرمود که بتو وصیت کنم و کتب و سلاحم را بتو سپارم، چنان که پیغمبر بمن وصیت فرمود و کتب و سلاحش را بمن سپرد و باز مرا امر کرد که بتو امر کنم، چون مرگت فرا رسد، آنها را ببرادرت حسین علیه السلام بسپاری، سپس بپسرش حسین علیه السلام متوجه شد و فرمود: و رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بتو أمر فرموده که آنها را باین پسرت بسپاری، سپس دست علی بن الحسین علیه السلام را گرفت و فرمود: رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بتو امر فرموده است که آنها را بپسرت محمد بن علی بسپاری و از جانب پیغمبر و من باو سلام رسانی.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 63 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-سلیم بن قیس گوید:من خود گواه بودم که امیر المؤمنین(علیه السّلام)به پسرش حسن(علیه السّلام)وصیت کرد و حسین و محمد (علیهما السلام)و همۀ اولاد و رؤسای شیعه و خاندانش را گواه گرفت،سپس کتاب مخصوص و سلاح را به او تحویل داد و به او فرمود: پسر جانم،رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به من فرمود که:به تو وصیت کنم و کتب و سلاح مخصوص خود را به تو واگذارم چنانچه رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به من وصیت کرد و کتب و سلاحش را به من تحویل داد و به من فرمود:به تو أمر کنم که چون مرگت فرا رسید آنها را به برادرت حسین(علیه السّلام)بدهی و سپس رو به حسین(علیه السّلام)پسرش کرد و فرمود:رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به تو فرموده که آنها را به این پسرت بدهی و سپس دست علی بن الحسین(علیهما السّلام)را گرفت و به علی بن الحسین(علیهما السّلام)فرمود:رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به تو فرمود که:آنها را به پسرت محمد بن علی بدهی و از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)و من به او سلام برسان.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 427 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-سلیم بن قیس می گوید:من خود گواه بودم که امیر المؤمنین علیه السّلام به پسرش حسن علیه السّلام وصیت کرد و حسین و محمد(علیهما السلام)و همۀ اولاد و رؤسای شیعه و خاندانش را گواه گرفت،سپس کتاب و سلاح امانت را به او تحویل داد و به او فرمود:

پسرم،رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به من فرمود که:به تو وصیت کنم و کتب و سلاح خود را به تو واگذارم چنانچه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به من وصیت کرد و کتب و سلاحش را به من تحویل داد و به من فرمود:به تو أمر می کنم که چون مرگت فرارسید آنها را به برادرت حسین علیه السّلام بسپاری و سپس رو به حسین علیه السّلام پسرش کرد و فرمود:رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به تو فرموده که آنها را به این پسرت رد کنی و سپس دست علی بن الحسین علیه السّلام را گرفت و به علی بن الحسین علیه السّلام فرمود:رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به تو فرمود که:آنها را به پسرت محمد بن علی بدهی و از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و من به او سلام برسان.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 829 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

حسن علی الظاهر، بل صحیح. إذ کتاب سلیم مقبول عند القدماء، اعتمد علیه الکلینی و الصدوق و غیرهما، و هم أعرف بأحوال الرجال ممن تأخر عنهم، و الکتاب معروض علی الباقر علیه السلام و هو عندنا موجود. و المراد بالکتاب الجنس، أی جمیع ما فی الجفر الأبیض من الکتب، و کذا المراد بالسلاح جمیع ما فی الجفر الأحمر من الأسلحة أن تدفعها أی الکتب و السلاح و اقرأ من باب منع أو الأفعال.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 291 

*****

عَمِیرَةَ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ، قَالَ: حَدَّثَنِی الاْءَجْلَحُ وَسَلَمَةُ بْنُ کُهَیْلٍ وَ دَاوُدُ بْنُ أَبِی یَزِیدَ(1) وَ زَیْدٌ الْیَمَامِیُّ(2) ، قَالُوا :

حَدَّثَنَا شَهْرُ بْنُ حَوْشَبٍ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام حِینَ سَارَ إِلَی الْکُوفَةِ ، اسْتَوْدَعَ أُمَّ سَلَمَةَ کُتُبَهُ وَ الْوَصِیَّةَ ، فَلَمَّا رَجَعَ الْحَسَنُ علیه السلام ، دَفَعَتْهَا إِلَیْهِ .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

شهر بن حوشب گوید: چون علی علیه السلام (از مدینه) بکوفه رفت، کتابها و وصیتش را بام سلمه سپرد و چون امام حسن علیه السلام بمدینه بازگشت، آنها را باو تحویل داد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 64 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-شهر بن حوشب روایت کرده که چون علی(علیه السّلام)به کوفه آمد کتب و وصیت را به ام سلمه سپرد و چون حسن(علیه السّلام)به مدینه آمد همه را به او داد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 429 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-شهر بن حوشب روایت کرده که چون علی علیه السّلام به کوفه آمد کتب و وصیت را به ام سلمه سپرد و چون حسن علیه السّلام به مدینه آمد همه را به او داد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 831 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. کتبه لعل المراد بعض الکتب، و المراد بالوصیة الصحیفة المختومة التی نزلت من السماء و قد مر ذکرها، و فی نسخة الصفوانی

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 292 

*****

کُتُبَهُ وَ سِ_لاَحَهُ ، وَ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَکَ إِذَا حَضَرَکَ الْمَوْتُ أَنْ تَدْفَعَهُ(1) إِلی أَخِیکَ الْحُسَیْنِ .

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلی ابْنِهِ الْحُسَیْنِ ، وَ قَالَ : أَمَرَکَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَی ابْنِکَ(2) هذَا ، ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ ابْنِ ابْنِهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ، ثُمَّ قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ : یَا بُنَیَّ ، وَ(3)أَمَرَکَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَی ابْنِکَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، وَ أَقْرِئْهُ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنِّی السَّ_لاَمَ .

299/1

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ ، فَقَالَ : یَا بُنَیَّ ، أَنْتَ وَلِیُّ الاْءَمْرِ وَ وَلِیُّ الدَّمِ ، فَإِنْ عَفَوْتَ فَلَکَ ، وَ إِنْ قَتَلْتَ فَضَرْبَةٌ(4)مَکَانَ ضَرْبَةٍ(5) ، وَ لاَ تَأْثَمْ(6)» .(7)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

جابر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام بحسن وصیت کرد و حسین و محمد (بن حنفیه) علیهم السلام را با همه فرزندان و رؤسای شیعیان و خانواده اش بر آن وصیت گواه گرفت، سپس کتاب و سلاح را تحویلش داد و باو فرمود: پسر جانم! رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بمن امر فرمود که بتو وصیت کنم و کتابها و سلاحم را بتو سپارم، چنان که رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بمن وصیت کرد و کتابها و سلاحش را بمن سپرد و بمن امر فرمود که بتو امر کنم، چون مرگت فرا رسد، آن را ببرادرت حسین سپاری، سپس متوجه پسرش حسین شد و گفت: رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله ترا امر کرد که آن را باین پسرت سپاری، سپس دست پسرش علی بن الحسین را گرفت و فرمود: پسر عزیزم! رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بتو هم امر فرمود که آن را بپسرش محمد بن علی سپاری و او را از جانب رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله و من سلام رسانی، باز بپسرش حسن متوجه شد و فرمود: پسر جانم، تو صاحب امر (امامت) و صاحب خونی، اگر (ابن ملجم را) ببخشی حق داری و اگر بکشی، بجای یک ضربت فقط یک ضربت بزن و کار ناروا مکن.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 65 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-از جابر از امام باقر(علیه السّلام)فرمود:امیر المؤمنین(علیه السّلام)به امام حسن وصیت کرد و حسین و محمد(علیهما السلام)و همۀ اولاد خود و رؤسای شیعه و خاندانش را بر آن گواه گرفت و کتاب و سلاح را به او داد،سپس به فرزندش حسن فرمود:پسر جانم،رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به من فرمود:که به تو وصیت کنم و کتب و سلاح را به تو بدهم چنانچه رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به من وصیت کرده و کتب و سلاحش را به من داده و به من فرموده:به تو فرمایم که چون مرگت فرا رسد آنها را به برادرت حسین(علیه السّلام)بدهی و سپس رو به پسرش حسین کرد و فرمود:رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به تو فرموده که آنها را به این پسرت بدهی،سپس دست پسرش علی بن الحسین(علیهما السّلام)را گرفت و به پسرش علی بن الحسین(علیهما السّلام)فرمود:ای پسر جانم،رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)تو را فرموده که آنها را به پسرت محمد بن علی(علیهما السّلام)بدهی و از طرف رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)و من به او سلام برسان،سپس رو به پسرش حسن کرد و فرمود:ای پسر من صاحب اختیار امامت و صاحب اختیار خون منی،اگر بگذاری حق داری و اگر قصاص کنی یک ضربت به جای یک ضربت بزن و گناهی مورز.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 431 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-از جابر از امام باقر علیه السّلام فرمود:امیر المؤمنین علیه السّلام به امام حسن وصیت کرد و حسین و محمد علیهما السّلام و همۀ اولاد خود و رؤسای شیعه و خاندانش را بر آن گواه گرفت و کتاب و سلاح،امامت را به او داد،سپس به فرزندش حسن فرمود:

پسر عزیزم،رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به من فرمود:که به تو وصیت کنم و کتب و سلاح را به تو بسپارم چنانچه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به من وصیت کرده و کتب و سلاحش را به من داده و به من سفارش فرموده:

به تو می گویم که چون مرگت را فرارسد آنها را به برادرت حسین علیه السّلام رد کن و سپس رو به پسرش حسین کرد و فرمود:

رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به تو فرموده که آنها را به این پسرت بسپار،سپس دست پسرش علی بن الحسین علیه السّلام را گرفت و به پسرش علی بن الحسین علیه السّلام فرمود:

ای پسر عزیزم،رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به تو فرموده که آن ها را به پسرت محمد بن علی علیه السّلام بدهی،و از طرف رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و من به او سلام برسان،سپس رو به پسرش حسن کرد و فرمود:

ای پسرم تو صاحب اختیار امامت و صاحب خون منی،اگر(ابن ملجم را)ببخشی حق داری و اگر قصاص کنی فقط یک ضربت به جای یک ضربت بزن و کار ناروایی را مکن(یعنی او را بخاطر خشم مثله و قطعه قطعه مکن که این کار را خداوند دشمن می دارد).

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 833 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف أنت ولی الأمر أی أمر الخلافة و الإمامة و ولی الدم أی إلیک اختیار القصاص. فلک أی فهو جائز لک فضربة مبتدأ خبره الظرف، أو خبر مبتدإ محذوف، أی فالواجب ضربة و الظرف نعته و لا تأثم إما نهی أو نفی، فعلی الأول أی لا تفعل ما یوجب الإثم - بالمثلثة - بالقاتل أو الزیادة علی الضربة الواحدة، أو قتل غیر القاتل کما کان شائعا بین العرب، لا سیما فی الأمراء فإنهم قد کانوا یقتلون بواحد قبیلة، و یؤیده ما رواه السید رضی الله عنه فی نهج البلاغة حیث قال فی کلام له یوصی به الحسنین علیهما السلام: یا بنی عبد المطلب لا ألفینکم تخوضون دماء المسلمین خوضا تقولون: قتل أمیر المؤمنین! ألا لا تقتلن بی إلا قاتلی، انظروا إذا أنا مت من ضربته هذه فاضربوه ضربة بضربة، و لا یمثل الرجل، فإنی سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول: إیاکم و المثلة و لو بالکلب العقور، و النهی لتعلیم الأمة فإن الحسنین علیهما السلام کانا مستغنیین عن ذلک، و علی الثانی المعنی لا تأثم بالضربة لأنه قصاص، أو بالزیادة فإنه مستحق لها و هما بعیدان، و یمکن أن یقرأ علی الأول لا تأثم نهیا من باب التفعل أی لا تزد فتکون عند الناس منسوبا إلی الإثم.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 293 

*****

حَقَّ(1) قَدْرِهِ(2) مُتَّبِعِینَ أَمْرَهُ، وَ(3)أَحْمَدُهُ کَمَا أَحَبَّ(4) ، وَ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ الْوَاحِدُ الاْءَحَدُ الصَّمَدُ کَمَا انْتَسَبَ(5) ؛ أَیُّهَا النَّاسُ ، کُلُّ امْرِیًء لاَقٍ فِی فِرَارِهِ مَا مِنْهُ یَفِرُّ(6)، وَ الاْءَجَلُ(7) مَسَاقُ النَّفْسِ إِلَیْهِ ، وَ الْهَرَبُ مِنْهُ مُوَافَاتُهُ(8) ، کَمْ أَطْرَدْتُ(9)الاْءَیَّامَ أَبْحَثُهَا(10) عَنْ مَکْنُونِ(11) هذَا الاْءَمْرِ ، فَأَبَی اللّهُ _ عَزَّ ذِکْرُهُ _ إِلاَّ إِخْفَاءَهُ ، هَیْهَاتَ(12) عِلْمٌ مَکْنُونٌ(13) .

أَمَّا وَصِیَّتِی ، فَأَنْ لاَ تُشْرِکُوا بِاللّهِ _ جَلَّ ثَنَاوءُهُ _ شَیْئاً ، وَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَ_لاَ تُضَیِّعُوا(14)

ص: 38

سُنَّتَهُ(1) ، أَقِیمُوا هذَیْنِ الْعَمُودَیْنِ ، وَ أَوْقِدُوا(2) هذَیْنِ الْمِصْبَاحَیْنِ ، وَ خَ_لاَکُمْ(3)ذَمٌّ مَا لَمْ تَشْرُدُوا(4) ، حُمِّلَ(5) کُلُّ امْرِیًء(6)مَجْهُودَهُ ، وَ خُفِّفَ عَنِ الْجَهَلَةِ ، رَبٌّ رَحِیمٌ ، وَ إِمَامٌ عَلِیمٌ ، وَ دِینٌ قَوِیمٌ(7).

أَنَا (8) بِالاْءَمْسِ صَاحِبُکُمْ ، وَ الْیَوْمَ(9) عِبْرَةٌ(10) لَکُمْ ، وَ غَداً مُفَارِقُکُمْ(11) ، إِنْ تَثْبُتِ(12)

ص: 39

الْوَطْأَةُ(1) فِی هذِهِ الْمَزَلَّةِ ، فَذَاکَ(2) الْمُرَادُ ، وَ إِنْ تَدْحَضِ(3)الْقَدَمُ ، فَإِنَّا کُنَّا فِی أَفْیَاءِ(4) أَغْصَانٍ ، وَ ذَری(5) رِیَاحٍ ، وَ تَحْتَ ظِلِّ غَمَامَةٍ اضْمَحَلَّ فِی الْجَوِّ مُتَلَفِّقُهَا(6) ، وَ عَفَا(7) فِی الاْءَرْضِ مَخَطُّها(8) .

وَ إِنَّمَا کُنْتُ (9)جَاراً جَاوَرَکُمْ بَدَنِی أَیَّاماً ، وَ سَتُعْقَبُونَ (10)مِنِّی جُثَّةً (11)خَ_لاَءً ، سَاکِنَةً بَعْدَ حَرَکَةٍ ، وَ کَاظِمَةً (12)بَعْدَ نُطْقٍ ؛ لِیَعِظَکُمْ (13)هُدُوِّی (14)، وَ خُفُوتُ (15)···

ص: 40

إِطْرَاقِی (1)، وَ سُکُونُ أَطْرَافِی (2)؛ فَإِنَّهُ أَوْعَظُ لَکُمْ مِنَ النَّاطِقِ الْبَلِیغِ .

وَدَّعْتُکُمْ وَدَاعَ مُرْصِدٍ (3)لِلتَّ_لاَقِی ، غَداً تَرَوْنَ أَیَّامِی ، وَ یَکْشِفُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَنْ سَرَائِرِی ، وَ تَعْرِفُونِّی (4)بَعْدَ خُلُوِّ مَکَانِی ، وَ قِیَامِ غَیْرِی مَقَامِی (5).

إِنْ (6)أَبْقَ فَأَنَا وَلِیُّ دَمِی ؛ وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِیعَادِی ؛ وَ (7)إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ (8)لِی قُرْبَةٌ وَ لَکُمْ حَسَنَةٌ ، فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا (9)، أَ لاَ تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّهُ ···

ص: 41

لَکُمْ (1)؟

فَیَا لَهَا حَسْرَةً عَلی کُلِّ ذِی غَفْلَةٍ أَنْ یَکُونَ عُمُرُهُ عَلَیْهِ حُجَّةً ، أَوْ تُوءَدِّیَهُ أَیَّامُهُ إِلی شِقْوَةٍ ؛ جَعَلَنَا اللّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ لاَ یَقْصُرُ (2)بِهِ عَنْ طَاعَةِ اللّهِ رَغْبَةٌ (3)، أَوْ تَحُلُّ (4)بِهِ بَعْدَ 1 / 300

الْمَوْتِ نَقِمَةٌ (5)، فَإِنَّمَا نَحْنُ لَهُ وَ بِهِ».

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْحَسَنِ علیه السلام ، فَقَالَ : «یَا بُنَیَّ ، ضَرْبَةً مَکَانَ ضَرْبَةٍ ، وَ لاَ تَأْثَمْ» . (6)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

یکی از اصحاب گوید: چون امیر المؤمنین علیه السلام ضربت خورد، عیادت کنندگان گردش را گرفتند، بحضرت عرض شد: ای امیر مؤمنان! وصیت نما، فرمود: برای من متکائی گذارید (تا بتوانم بنشینم و با شما سخن گویم) سپس فرمود: سپاس خدا را باندازه شایستگیش، همه از فرمانش پیروی کننده ایم ، چنان که دوست دارد، او را میستایم، و شایسته پرستشی جز خدای یگانه یکتای بی نیاز نیست، چنان که خود را (در سوره توحید) نسبت داده است. ای مردم هر شخصی از آنچه می گریزد، در حالت گریزش بآن میخورد،(انسان میخواهد از مرگ بگریزد، ولی گریز از مرگ همان استقبال از مرگست زیرا در حال گریز هم از عمرش کم می شود و از نیرویش کاسته میگردد و معالجات پزشکان حاذق برعکس نتیجه میدهد.

از قضا سرکنگبین صفر افزود-روغن بادام خشکی مینمود)

مدت زندگی میدان راندن جانست بسوی أجل (مانند مرکبی که مسافت معینی را بدون توقف میپیماید، مرکب جان انسان هم در میدان مدت عمرش بدون توقف حرکت میکند و بمقصدی که مرگست میرسد) گریز از مرگ، در آمدن و رسیدن بمرگست، چقدر از روزها را گذراندم و از نهان این امر کنجکاوی نمودم، و خدا جز پنهان داشتن آن را نخواست، هیهات؟ علمی است نهان و پوشیده. اما وصیت من اینست که چیزی را برای خدای - جل ثناؤه - شریک نگیرید و سنت محمد (صلّی الله علیه و آله) را ضایع نکنید (احکام و دستورهای پیغمبر را ترک نکنید) این دو ستون را (که یکتا دانستن خدا و عمل بدستورهای پیغمبر است) بپا دارید، و این دو چراغ را روشن نگهدارید، تا زمانی که پراکنده نشوید از سرزنش برکنار باشید، خدا هر کس را باندازه توانائیش تکلیف کرده و بر نادانان سبک گرفته (زیرا توبه کسانی را که از روی نادانی مرتکب گناه شوند، قبول دانسته) شما پروردگاری مهربان، پیشوائی دانا و دینی محکم دارید، من دیروز همدم شما بودم و امروز برای شما درس پند و عبرتم (تا بدانید این بستر مرگ برای همه شما گسترده می شود) و فردا از شما جدا میشوم. اگر جای پا در این لغزشگاه دنیا استوار ماند، همانست مراد و مطلوب،(اگر زنده بمانم مطابق مقصود شماست و من هم بقضاء و قدر خدا خرسندم) و اگر قدم بلغزد، بدانید که ما در سایه شاخه های درختان و پراکنده های بادها و زیر سایه ابری که، متراکمش در فضا از هم بپاشد و اثرش در زمین نابود گردد، زندگی میکنیم (پس اگر من مردم تعجب نکنید و بدانید که من هم یکی از اجزاء جهان بی ثبات و زود گذری بوده ام که سایه و باد و ابر آن را توضیح دادم، بدانید که دنیا لغزشگاهست و آخرت پا برجا). همانا من برای شما همسایه ای بودم که تنها پیکرم چند روزی در کنار شما بود (اما روح من از روح شما اوج بسیاری گرفته بود) و بزودی پیکر بی روح مرا تشییع میکنید، که بعد از حرکت آرامش یافته و پس از سخنگوئی دم فرو بسته باشد، باید همان آرامش پیکرم و دیده فرو بستنم و سکون اعضایم شما را موعظه میکند، زیرا همان ها برای شما از سخنور شیوا پند دهنده تر است، بامید دیدار (در روز قیامت) با شما خداحافظی میکنم.(تا زنده بودم قدر مرا ندانستید، ولی) فردا روزگار حکومت مرا میفهمید و خدای - عز و جل - از اسرار کار من برای شما پرده بر میدارد و پس از آنکه مسند من خالی شد و دیگری بجایم نشست (و شما را بچنگال ستم خود گرفت) مرا می شناسید (و قدرم را می دانید و آرزوی یک ساعت دیدار و حکومت مرا میبرید ولی افسوس که جز آه و اندوه بهره ئی ندارید. اگر زنده ماندم، خودم صاحب اختیار خون و جانم هستم (یا ابن ملجم را میبخشم و یا قصاصش میکنم) و اگر مردم، مردن وعده گاه من است،[اگر گذشت کنم] آن گذشت برای من موجب قربت و برای شما حسنه و ثوابست، پس درگذرید و چشم پوشید، مگر شما نمیخواهید که خدا از شما درگذرد (مقصود حضرت اظهار در گذشت از اصحاب و حلیت خواستن از آنهاست با آنکه کوچکترین تجاوزی نسبت بآنها ننموده، چنان که پیغمبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله هم از امتش حلیت طلبید و یا مقصود در گذشتن نسبت بضربت خوردن خود او است، یعنی اگر من مردم، بجان مردم نیفتید و بخاطر من عده ئی را نکشید و یا اگر کسی نسبت بشما چنین کرد تا ممکن است از او درگذرید) ای وای! دریغا بر آن غافلی که عمرش علیه خود او حجت شود، یا روزگار زندگیش او را ببدبختی کشاند، خدا ما و شما را از کسانی قرار دهد که هیچ خواهش و تمایلی او را از اطاعت خدا باز ندارد و پس از مرگ عقوبتی باو نرسد، همانا ما مملوک خدائیم و باو زنده ایم، سپس متوجه امام حسن علیه السلام شد و فرمود: پسر جانم، بجای یک ضربت، یک ضربت بزن و کار ناروا مکن.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 68 

*****

[ترجمه کمره ای] :

6-ابراهیم بن اسحق احمری حدیث را به آنجا رسانید که چون امیر المؤمنین(علیه السّلام)ضربت خورد،برای عیادت گرد او را گرفتند و به گفتند:یا امیر المؤمنین(علیه السّلام)وصیت کن،فرمود:برای من تکیه گاهی بسازید،سپس فرمود:حمد خدا را به اندازه ای که او را شاید و همۀ ما پیروان فرمان اوئیم،من او را چنانچه دوست دارد سپاس گزارم و نیست شایستۀ پرستشی جز خدای یکتای یگانه و بی نیاز چنانچه خود را بدین نسب ستوده(در سورۀ اخلاص که آن را نسب خدا خوانند)ایا مردم،هر مردی به ناچار بدان بر خورد می کند که آن می گریزد،مرگ است که هر نفسی به سوی آن می شود و گریز از آن پابندی و استقبال از آنست من چقدر روز شماری کردم و از نهان این امر کاوش نمودم و خدا عز ذکره جز این نخواست که نهانش سازد،هیهات!علمی است سربسته و ناپیدا. دنبالۀ وصیّت من این است که:چیزی را برای خدا جلّ ثناؤه شریک نگیرید و راجع به محمد(صلّی الله علیه و آله) سنّت و روش او را گم نکید و از دست ننهید این دو ستون دیانت را بر پا دارید و این دو چراغ هدایت را بر افروزید و از نکوهش بر کنار باشید تا از حق نگریزید، هر کس بار دسترنج خود را به دوش دارد و بار نادانها سبک شده است،پروردگاری است مهربان،امامی است دانا،دینی است استوار، من دیروز سرور شما بودم و امروز برای شما درس عبرتم و فردا برای همیشه از شما جدا می شوم،اگر گام در این لغزشگاهِ مرگ بر جا ماند مراد همان است و اگر بلغزد جای بسی افسوس است. ما در این جهان سایۀ شاخه های لرزان درختانیم،و گرد جلو باد وزان و زیر سایۀ ابر پر دوران که به زودی در فضا از هم پراکنده گردد و اثر آن از زمین محو شود،همانا برای شما همسایه ای بودم،تنم چند روزی در کنار شما زیست و بزودی پیکر تهی مرا دنبال خواهید کرد،پیکری که پس از جنبش آرام شده و پس از یک عمر سخن گوئی دم فرو بسته باید آرامش هراسناکم شما را پند دهد (برای آنکه آرامش هراسناکم شما را پند دهد)به همراه خموشی مرگبارم و بی جانی اندامم،زیرا آن پندده تر است برای شما از سخنور شیوا،من با شما وداع می کنم به امید دیدار فردا(فردای قیامت).شما فردا روزگار عدالت گستر مرا می فهمید و خدا عز و جل پرده از اسرار زندگی من بر می دارد و چون جای مرا خالی دیدید و دیگری را به جای من ملاحظه کردید،مرا خواهید شناخت،اگر بمانم خودم صاحب اختیار خونم باشم،و اگر بمیرم،مرگ وعده گاه من است(اگر درگذرم). گذشت برایم ثواب است و برای شما حسنه به شمار رود، گذشت کنید و چشم پوشید،آیا نمی خواهید خدا شما را بیامرزد، وای چه اندازه دریغ و افسوس دارد غافلی که عمرش به مسئولیت او گذشته و روزگارش او را به بدبختی کشانده،خدا ما را و شما را از کسانی مقرر سازد که از اطاعت خدا روی به دیگر سوی نکنند و پس از مرگ در زبونی و شکنجه نیفتد،همانا ما از آن خدائیم و به او پاینده ایم،سپس رو به حسن(علیه السّلام)کرد و فرمود:پسر جانم،یک ضربت به جای یک ضربت،مبادا گناه ورزی.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 435 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

6-ابراهیم بن اسحق احمری حدیث را به آنجا رسانید که چون امیر المؤمنین علیه السّلام ضربت خورد،برای عیادت اطراف او را گرفتند و به او گفتند:یا امیر المؤمنین علیه السّلام وصیت کن،فرمود:برای من تکیه گاهی قرار دهید(تا بنشینم و برایتان سخن گویم)سپس فرمود:سپاس خدا را که به اندازه شایستگیش او را می ستاییم و از او پیروی می کنیم چنانچه دوست دارد عمل می کنیم و شایسته پرستش جز خدای یگانه بی نیاز نیست چنانچه در سوره توحید خود را ستوده است ای مردم هر شخصی!از آن چه می گریزد(مرگ)به او برخورد می کند و گریز از مرگ همان استقبال و روکردن به مرگ است زیرا در حال گریز هم از عمرش کم می شود و از نیرویش کاسته می گردد و معالجات پزشکان نتیجه معکوس می دهد من چقدر روزشماری کردم و از نهان این امر کاوش نمودم و خدا عز ذکره جز این نخواست که نهانش سازد،هیهات!علمی است سربسته و ناپیدا.

دنبالۀ وصیت من این است که:چیزی را برای خدا جلّ ثناؤه شریک نگیرید و راجع به محمد صلّی اللّه علیه و اله سنّت و روش او را ضایع مکنید و این دو ستون دین(پرستش خدای یکتا و عمل به دستور)را برپا دارید و این دو چراغ هدایت را برافروزید و از نکوهش بر کنار باشید تا از حق نگریزید، خداوند هرکس را به اندازه توانائیش تکلیف کرده و بر نادانها سبک گرفته،پروردگار شما مهربان،امامی دانا،دینی استوار،دارید من دیروز سرور شما بودم و امروز برای شما درس عبرتم و فردا برای همیشه از شما جدا می شوم،اگر گام در این لغزشگاه مرگ برجا ماند مراد همان است و اگر بلغزد جای بسی افسوس است.

ما در این جهان،در سایۀ شاخه های درختان لرزان و بادهای پراکنده و و زیر سایۀ ابر پرتراکم قرار داریم که به زودی در فضا از هم پراکنده گردد و اثر آن از زمین محو شود،همانا برای شما همسایه ای بودم،تنم چند روزی در کنار شما زیست و بزودی پیکر تهی مرا دنبال و تشییع خواهید کرد،که بعد از حرکت آرامش یافته و پس از یک عمر سخن گوئی،دم فروبسته است باید همان آرامش پیکرم و دیده فروبستنم و سکون اعضایم شما را پند دهد،زیرا همانا من با شما وداع می کنم به امید دیدار فردا(قیامت).شما فردا روزگار عدالت گستر مرا می فهمید و خدا عز و جل پرده از اسرار زندگی من برمی دارد و چون جای مرا خالی دیدید و دیگری را به جای من ملاحظه کردید،مرا خواهید شناخت،اگر بمانم خودم صاحب اختیار خونم می باشم،(یا ابن ملجم را می بخشم و یا قصاص می کنم)و اگر بمیرم،مرگ وعده گاه من است.(اگر گذشت کنم) برای من ثواب است و برای شما حسنه به شمار می رود گذشت کنید و چشم بپوشید،آیا نمی خواهید خدا شما را بیامرزد،وای چه اندازه دریغ و افسوس دارد غافلی که عمرش به مسؤلیت او گذشته و روزگارش او را به بدبختی کشانده،خدا ما و شما را از کسانی قرار دهد که از اطاعت خدا روی به سوی دیگر نکنند و پس از مرگ در زبونی و شکنجه نیفتد،همانا ما از آن خدائیم و به او پای بندیم سپس رو به حسن علیه السّلام کرد و فرمود: پسر عزیزم،اگر می خواهید قصاص کنید بجای هریک ضربت یک ضربت بزن.

توضیح:بیان حضرت در اینجا اندک تغییری در خطبه 147 نهج البلاغه آمده است ولی صحبت در این است که آیا حضرت جریان شهادت خود را می دانسته است و یا نه در پاسخ باید گفت که از احادیث و روایات و سخنان شارحین نهج البلاغه مانند ابن ابی الحدید و ابن میثم برمی آید که حضرت شهادت خود را در ماه رمضان توسط ابن ملجم می دانسته زیرا پیامبر به او خبر داده بود ولی از جزئیات آن آگاه نبوده است چون از سخنان خود حضرت است که هرروز که می آمد تصور می کردم مرگم در آن روز است و چون سپری می شد«روز دیگر در انتظار می نشستم»از این سخن استفاده می شود که از ساعت و لحظه شهادت خود آگاه نبوده است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 835 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

مرسل، و روی الرضی رضی الله عنه فی نهج البلاغة بعضه. حف به أی أحاط، و العواد جمع عائد و هم الزائرون للمریض أثنوا لی وسادة یقال ثنی الشیء کسمع أی رد بعضه علی بعض، و الوسادة بالکسر ما یتکأ علیه فی المجلس، و تثنیها إما للجلوس علیها لیرتفع و یظهر للسامعین أو للاتکاء علیها لعدم قدرته علی الجلوس مستقلا الحمد لله قدره أی حمدا یکون حسب قدره و کما هو أهله، قائم مقام المفعول المطلق أو منصوب بنزع الخافض أی علی قدره، و قیل: یحتمل کونه مفعولا عند من لم یشترط کونه شریکا لعامله فی الفاعل کما اختاره الرضی (ره)، و القدر مصدر باب ضرب: التعظیم، و منه ما قدروا الله حق قدره، انتهی. متبعین أمره حال عن فاعل الحمد لأنه فی قوة أحمده کما أحب أی حمدا یکون محبوبة و موافقا لرضاه کما انتسب أی کما نسب نفسه إلیه فی سورة التوحید، و لذا تسمی نسبة الرب فی قراره متعلق بلاق ما منه یفر أی من الأمور المقدرة الحتمیة کالموت کما قال تعالی:

قُلْ إِنَّ اَلْمَوْتَ اَلَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاٰقِیکُمْ

و اللقاء فی مدة الفرار و هی الحیاة الدنیا، فإن الإنسان یفر من الموت ما دام حیا و إن کان تعبدا. و الأجل منتهی العمر، و هو مبتدأ و مساق النفس مبتدأ ثان و إلیه خبره و الجملة خبر المبتدأ الأول، و لیس فی النهج کلمة إلیه، فیحتمل أن یکون المراد بالأجل منتهی العمر، و المساق بمعنی ما یساق إلیه، و أن یکون المراد به المدة المضروبة لبقاء الإنسان، و بالمساق زمان السوق و الهرب منه موافاته، لأن الهرب إنما یکون بعلاج و حرکة یفنی بهما بعض المدة، و إفناء المدة هو الموافاة، أو المعنی أنه إذا قدر زوال عمر أو دولة فکل تدبیر یدبره الإنسان یصیر سببا لحصول ما یهرب منه کما أن کل دواء و معالجة إذا صادف قرب مجیء الأجل کان مضرا بالبدن و إن کان بحیث إذا لم یصادفه کان نافعا مجربا عند الأطباء، مع أن المرض و المزاج فی کلتا الصورتین واحد، بناء علی إبطال أفعال الطبیعة، و إن نفع الأدویة إنما هو فعل الله عند الدواء، و مع قطع النظر عن ذلک إذا صادف الدواء الأجل یصیر أحذق الأطباء جاهلا غافلا عما ینفع المریض، فیعطیه ما یضره، و إذا لم یصادف یلهم أجهل الأطباء بما ینفعه کما هو المجرب. کم أطردت الأیام الطرد الإبعاد، تقول: طردته أی نفیته عنی و الطریدة ما طردته من صید و غیره، و أطردت الرجل علی صیغة الأفعال إذا أمرت بإخراجه، و بحث عن الأمر کمنع أی فتش، و قیل: الإطراد أدل علی العز و القهر من الطرد. و أقول فی تأویله وجوه: الأول: ما ذکره شراح النهج حیث قالوا: کأنه علیه السلام جعل الأیام أشخاصا یأمر بإخراجهم و إبعادهم عنه، أی ما زلت أبحث عن کیفیة قتلی و أی وقت یکون بعینه، و فی أی أرض یکون یوما یوما، فإذا لم أجده فی یوم طردته و استقبلت یوما آخر فأبحث فیه أیضا فلا أعلم فأبعده و أطرده و استأنف یوما آخر و هکذا، حتی وقع المقدر، قالوا: و هکذا الکلام یدل علی أنه علیه السلام لم یکن یعرف حال قتله مفصلة من جمیع الوجوه، و أن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أعلمه بذلک مجملا، لأنه قد ثبت أنه صلی الله علیه و آله و سلم قال له: ستضرب علی هذه و أشار إلی هامته فتخضب منها هذه و أشار إلی لحیته، و ثبت أنه صلی الله علیه و آله و سلم قال له: أ تعلم من أشقی الأولین؟ قال: نعم عاقر الناقة، فقال له: أ تعلم من أشقی الآخرین؟ قال: لا، فقال: من یضرب هیهنا فتخضب هذه، و کلام أمیر المؤمنین یدل علی أنه بعد ضرب ابن ملجم له لا یقطع علی أنه یموت من ضربته أ لا تراه یقول: إن ثبتت الوطأة فذاک إلخ و قال بعضهم: ذلک البحث إما بالسؤال عن الرسول صلی الله علیه و آله و سلم مدة حیاته أو بالفحص و التفرس من قرائن أحواله فی سائر أوقاته مع الناس، و مکنون هذا الأمر أی المستور من خصوصیات هذا الأمر، و المستور الذی هو هذا الأمر، فالمشار إلیه شیء مستور متعلق بوفاته علیه السلام، و هیهات أی بعد الاطلاع علیه، فإنه علم مخزون، و من خواص المخزون ستره و المنع من أن یناله أحد. الثانی: أن یکون المراد بهذا الأمر إخفاء الحق و مظلومیة أهله و ظهور الباطل و غلبة أصحابه و کثرة أعوانه، لأنه علیه السلام سعی فی أول الأمر فی أخذ حقه غایة السعی فلم یتیسر و جرت أمور لم یکن یخطر ببال أحد وقوع مثله، و فی آخر الأمر لما انتهی إلیه و حصل له الأنصار و الأعوان، و جاهد فی الله حق الجهاد، و غلب علی المنافقین سنحت فتنة التحکیم التی کانت من غرائب الأمور، ثم بعد ذلک لما جمع العساکر و أعاد الخروج إلیهم وقعت الطامة الکبری، فالمراد بالمکنون سر ذلک و سببه، فظهر لی و أبی الله إلا إخفائه عنکم لضعف عقولکم عن فهمه، إذ هی من غوامض مسائل القضاء و القدر. الثالث: ما ذکره بعض أفاضل المعاصرین حیث قرأ أطردت علی صیغة المعلوم من باب الأفعال یقال: أطرد الشیء إذا تبع بعضه بعضا و جری، و الأنهار أطردت أی جرت، و قال: و هذا الأمر إشارة إلی الأجل و مکنونه لمه و سره من المصالح التی جعل الله الآجال کلا فی وقته بسببها، و هو مخالف لما هو المضبوط فی نسخ نهج البلاغة فإن أطردت فیها علی نسخة المتکلم من باب الأفعال، و الأوسط أحسن الوجوه. و فی النهج علم مخزون و محمدا منصوب بالإغراء بتقدیر ألزموا و الفاء للتفریع و فی النهج أما وصیتی فالله لا تشرکوا به شیئا، و محمد صلی الله علیه و آله و سلم فلا تضیعوا سنته التوحید و النبوة، و إقامتهما الاعتقاد بهما و العمل بمقتضیات الإیمان بهما، و قیل: المراد بهما الحسنان علیهما السلام، و قیل: هما المراد بالمصباحین. و خلاکم ذم أی سقط عنکم و أعذرتم فلا ذم علیکم ما لم تشردوا کتضربوا یقال: شرد البعیر أی نفر و ذهب فی الأرض، و الغرض النهی عن التفرق و اختلاف الکلمة أی لا ذم یلحقکم ما دمتم متفقین فی أمر الدین متمسکین بحبل الأئمة الطاهرین أو المراد النهی عن الرجوع عن الدین و إقامة سننه، و قرأ بعضهم ذم بالکسر أی مضی لکم ذمة و أمان ما لم تشردوا، و لا یخفی بعده. حمل کل امرئ منکم مجهوده فی بعض نسخ النهج حمل علی صیغة الماضی المجهول من باب التفعیل، و رفع کلمة کل و فی بعضها علی المعلوم و نصب کل فالفاعل هو الله سبحانه، و فی بعضها حمل کضرب علی المعلوم و رفع کل و الأول أظهر، و المجهود مبلغ الوسع و الطاقة و خفف عن الجهلة علی بناء المجهول و لعله استدراک لما یتوهم من ظاهر الکلام من أنه سبحانه کلف کل أحد بما هو مبلغ طاقته و نهایة وسعه، فبین علیه السلام أن التکلیف علی حسب العلم، و الجهال لیسوا بمکلفین بما کلف به العلماء و قد قال الله سبحانه:

إِنَّمَا اَلتَّوْبَةُ عَلَی اَللّٰهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسُّوءَ بِجَهٰالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ

و یدل ظاهره علی أن الجاهل معذور فی أکثر الأحکام رب رحیم خبر مبتدإ محذوف، أی ربکم رب رحیم، أو مبتدأ محذوف الخبر، أی لکم رب رحیم، و فی أکثر نسخ النهج خفف علی بناء المعلوم، فقوله: رب فاعله، و لا یضر عطف الدین و الإمام علیه لشیوع التجوز فی الإسناد، قال ابن أبی الحدید: و من الناس من یجعل رب رحیم فاعل خفف علی روایة من رواها فعلا معلوما، و لیس بمستحسن لأن عطف الدین علیه یقتضی أن یکون الدین أیضا مخففا و هذا لا یصح، انتهی. و المراد بالإمام الإمام فی کل زمان، و یحتمل شموله للرسول صلی الله علیه و آله و سلم. أیضا تغلیبا، و ربما یخص بالرسول. أنا بالأمس صاحبکم أی کنت صحیحا مثلکم نافذ الحکم فیکم، أو صاحبکم الذی کنتم تعرفوننی بقوتی و شجاعتی و الیوم عبرة لکم العبرة بالکسر ما یتعظ به الإنسان و یعتبره لیستدل به علی غیره، و المعنی الیوم تعتبرون بإشرافی علی الموت و ضعفی عن الحراک بعد ما کنت أمیرا لکم، أتصرف فی الأمور علی حسب إرادتی أو بأن تروننی صریعا بینکم بعد قتل الأقران و صرع الإبطال إن ثبت الوطأة فی بعض النسخ بصیغة الماضی، و الوطأة بالفتح موضع القدم، و المرة من الوط ء و هو الدوس بالرجل، و المراد ثبات القدم بالبقاء فی الدنیا بأن کان یؤدی الجرح إلی الهلاک، و دحضت القدم کمنعت أی زلقت و زلت، و هذا کنایة عن الموت فذاک المراد أی مرادکم فإنه علیه السلام کان آنس بالموت من الطفل بثدی أمه، أو مرادی لأنه صلوات الله علیه کان راضیا بقضاء الله تعالی، فمع قضاء الله حیاته لا یرید غیر ما أراده سبحانه. ثم الظاهر من سائر الأخبار أنه علیه السلام کان عالما بشهادته و وقتها و کان ینتظرها و یخبر بوقوعها و یستنبطها فی اللیلة التی وعدها، و یقول: ما منع قاتلی؟ فهذا الکلام من قبیل تصویر العالم نفسه بصورة الشاک لبعض المصالح نحو قوله تعالی

أَ فَإِنْ مٰاتَ أَوْ قُتِلَ . و الأفیاء جمع فیء بالفتح و هو الظل الحادث منه بعد الزوال، لأن أصله الرجوع و ذری ریاح أی ما ذرته و جمعته، شبه ما فیه الإنسان فی الدنیا من الأمتعة و الأموال بما ذرته الریاح فی عدم ثباتها و قلة الانتفاع، فإنها تجمعها ساعة و تفرقها أخری، أو المراد محال ذروها، کما أن فی النهج و مهب ریاح، قال الفیروزآبادی: ذرت الریح الشیء ذروا و أذرته و ذرته أطارته و أذهبته، و ذری هو بنفسه و ذراوة النبت بالضم ما ارفتّ من یابسه فطارت به الریح، و ما سقط من الطعام عند التذری، و ما ذرأ من الشیء کالذری بالضم، انتهی. و اضمحل السحاب: تقشع، و الشیء ذهب و فنی، و الجو: ما بین السماء و الأرض و متلفقها بکسر الفاء أی ما انضم و اجتمع، یقال: تلفق أی انضم و التأم، و لفق الثوب کضرب أی ضم شقه إلی أخری فخاطهما، أو بفتح الفاء مصدرا میمیا، و عفا أی درس و انمحی و لم یبق له أثر و مخطها فی أکثر نسخ الکتاب و فی النهج بالخاء المعجمة و هو ما یحدث فی الأرض من الخط الفاضل بین الظل و النور، و انمحاؤها یستلزم انمحاء الظل، و المخط الأثر و العلامة یقال: خط فی الأرض کمد خطأ أی أعلم علامة، و فی بعض النسخ بالحاء المهملة أی محط ظلها، و الضمیران فی متلفقها و مخطها راجعان إلی الغمامة، و قیل: الضمیر فی متلفقها راجع إلی الغمامة و فی مخطها إلی ذری الریاح، لأن العلامة إنما تحصل من هبوب الریاح و لا یخفی بعده. و الحاصل أنی إن مت فلا عجب فإنا کنا فی أمور فانیة شبیهة بتلک الأمور، أو لا أبالی فإنی کنت فی الدنیا غیر متعلق بها کمن کان فی تلک الأمور، و فیه حث أیضا للقوم علی الزهد فی الدنیا و ترک الرغبة فی زخارفها، و قیل: أراد علی وجه الاستعارة بالأغصان الأرکان من العناصر الأربعة، و بالأفیاء ترکیبها المعرض للزوال، و بالریاح الأرواح، و بذراها الأبدان الفائضة هی علیها بالجود الإلهی، و بالغمامة الأسباب القویة من الحرکات السماویة و الاتصالات الکوکبیة، و الأرزاق المفاضة علی الإنسان فی هذا العالم التی هی سبب بقائه، و کنی باضمحلال متلفقها فی الجو عن تفرق تلک الأسباب و زوالها، و بعفاء مخطها فی الأرض عن فناء آثارها فی الأبدان. قوله: کنت جارا، أی مجاورا جاورکم بدنی، إنما خص المجاورة بالبدن لأنها من خواص الأجسام، أو لأن روحه صلوات الله علیه کانت معلقة بالملأ الأعلی و هو بعد فی هذه الدنیا کما قال علیه السلام فی وصف إخوانه الذین تأوه شوقا إلی لقائهم: کانوا فی الدنیا بأبدان أرواحها معلقة بالملأ الأعلی و ستعقبون علی بناء المفعول من الأعقاب و هو إعطاء شیء بعد شیء، و یقال: أکل أکلة أعقبه سقما أی أورثه، و الحاصل: یبقی فیکم بعد رحلتی، و جثة الإنسان بالضم شخصه و جسده خلاء أی خالیة من الروح و الحواس بعد حرکة فی النهج: بعد حراک، کسحاب بمعناها و کاظمة بعد نطق قال الفیروزآبادی کظم غیظه رده و الباب أغلقه و کظم کعنی کظوما سکت، و قوم کظم کرکع ساکنون، و فی النهج: و صامتة بعد نطوق. لیعظکم بکسر اللام و النصب کما ضبط فی أکثر نسخ النهج، و یحتمل الجزم لکونه أمرا، و فتح اللام و الرفع أیضا، و هدأ کمنع هداء و هدوءا بالضم، أی سکن، و هدؤی، فی بعض نسخ النهج بالهمزة علی الأصل، و فی بعضها بتشدید الواو بقلب الهمزة واوا، و فی الصحاح خفت الصوت خفوتا سکن و لهذا قیل للمیت خفت إذا انقطع کلامه و سکت، و إطراقی إما بکسر الهمزة کما هو المضبوط فی النهج من أطرق إطراقا أی أرخی عینیه إلی الأرض، کنایة عن عدم تحریک الأجفان، أو بفتحها جمع طرق بالکسر بمعنی القوة کما ذکره الفیروزآبادی، أو بالفتح و هو الضرب بالمطرقة، و قیل: جمع طرقة بالفتح أی صنائع الکلام، یقال: هذه طرقته أی صنعته و الأول أظهر و أضبط. و الأطراف جمع طرف بالتحریک کجمل و إجمال و المراد بها الأعضاء و الجوارح کالیدین و الرجلین أو جمع الطرف بالتسکین و هو تحریک العین و الجفن، إلا أن جمعه لم یثبت إلا عند القتیبی، و قال الزمخشری: الطرف لا یثنی و لا یجمع لأنه مصدر، و کذا ذکره الجوهری. ودعتکم علی صیغة المتکلم من باب التفعیل، وداع بالفتح اسم من قولهم ودعته تودیعا، و أما الوداع بالکسر فهو الاسم من قولک وادعته موادعة أی صالحته، و هو منصوب بالمصدریة، و فی أکثر نسخ النهج: وداعیکم وداع، بإضافة وداعی إلی ضمیر المفعول، أی وداعی إیاکم و تجوز فی مثله الفصل و الوصل، و وداع مرفوع بالخبریة، و رصدته: إذا قعدت له علی طریقه تترقبه و أرصدت له العقوبة إذا أعددتها له و حقیقتها جعلتها علی طریقه کالمترقبة له، و مرصد فی بعض نسخ النهج علی صیغة اسم المفعول فالفاعل هو الله تعالی أو نفسه علیه السلام کأنه أعد نفسه بالتوطین للتلافی، و فی بعضها علی صیغة اسم الفاعل، فالمفعول نفسه صلی الله علیه و آله أو ما ینبغی إعداده و تهیئة، و یوم التلاقی یوم القیامة و یحتمل شموله للرجعة أیضا. غدا أی زمان مفارقتی إیاکم و هو ظرف للأفعال الآتیة أی بعد أن أفارقکم و یتولی بنو أمیة و غیرهم أمرکم ترون و تعرفون فضل أیام خلافتی و إنی کنت علی الحق و یکشف الله لکم أنی ما أردت فی حروبی و سائر ما أمرتکم به إلا وجه الله عز و جل، و تعرفون عدلی و قدری بعد قیام غیری مقامی بالأمارة. قیل: و السر فیه أن الکمل إنما یعرف قدرهم بعد فقدهم إذ مع شهودهم لا یخلو من یعرفهم عن حسد منه لهم، فکمال قدرهم مخبوء عن عین بصیرته لغشاوة حسده التی علیها و یکشف الله عن سرائری لأن بالموت ینکشف بعض ما یستره الإنسان عن الناس من حسناته المتعدیة إلیهم. أقول: و یحتمل أن یکون المراد بقوله: غدا أیام الرجعة و یوم القیامة فإن فیهما تظهر شوکتهم و رفعتهم و نفاذ حکمهم فی عالم الملک و الملکوت، فهو علیه السلام فی الرجعة ولی انتقام العصاة و الکفار، و تمکین المتقین و الأخیار فی الأصقاع و الأقطار و فی القیامة ولی الحساب و قسیم الجنة و النار و غیر ذلک مما یظهر من درجاتهم و مراتبهم السنیة فیهما، فالمراد بخلو مکانه خلو قبره عن جسده فی الرجعة، أو نزوله عن منبر الوسیلة و قیامه علی شفیر جهنم یقول للنار: خذی هذا و اترکی هذا فی القیامة. و فی أکثر نسخ الکتاب: و قیامی غیر مقامی، و هو أنسب بالأخیر، و علی الأول یحتاج إلی تکلف شدید، کان یکون المراد قیامه عند الله تعالی فی السماوات و تحت العرش و فی الجنان فی الغرفات و فی دار السلام کما دلت علیه الروایات، و فی نسخ النهج و فی بعض نسخ الکتاب: و قیامی غیر مقامی، فهو بالأول أنسب، و یحتاج فی الأخیر إلی تکلف تام بأن یکون المراد بالغیر القائم علیه السلام، فإنه إمام الزمان فی الرجعة و قیام الرسول مقامه للمخاصمة فی القیامة. و یخطر بالبال أیضا أنه یمکن الجمع بین المعنیین فیکون أسد و أفید بأن یکون: ترون أیامی، و یکشف الله عن سرائری، فی الرجعة و القیامة لاتصاله بقوله وداع مرصد للتلاقی و قوله علیه السلام: و تعرفونی، کلاما آخر إشارة إلی ظهور قدره فی الدنیا کما مر فی المعنی الأول، هذا أظهر الوجوه لا سیما علی النسخة الأخیرة. إن أبق فأنا ولی دمی صدق الشرطیة لا یستلزم وقوع المقدم و قد مر الکلام فیه فلا ینافی ما مر من قوله: و غدا مفارقکم فالفناء میعادی کما قال جل شأنه:

کُلُّ مَنْ عَلَیْهٰا فٰانٍ `وَ یَبْقیٰ وَجْهُ رَبِّکَ

و قال:

کُلُّ شَیْ ءٍ هٰالِکٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ

و فی بعض النسخ: العفو لی قربة و لکم حسنة، فیحتمل أن یکون استحلالا من القوم کما هو الشائع عند الموادعة، أی عفوکم عنی سبب مزید قربی و حسناتکم، أو عفوی لکم قربة و عفوکم عنی حسنة لکم، فیکون طلب العفو علی سبیل التواضع من غیر أن یکون منه إلیهم جنایة، و فی أکثر النسخ و إن أعف فالعفو لی قربة، أی إن أعف عن قاتلی، فقوله: و لکم حسنة أی عفوی لکم حسنة لصعوبة ذلک علیکم حیث تریدون التشفی منه و تصبرون علی عفوی بعد القدرة علی الانتقام، أو عفوکم عمن فعل مثل ذلک لکم حسنة لا عفوکم من قاتلی، فإنه لا یجوز و إن احتمل أن یکون قال ذلک علی وجه المصلحة.

فَاعْفُوا وَ اِصْفَحُوا

أی عنی علی الوجه الأول أو عن غیر قاتلی ممن له شرکة فی ذلک کما مر فی روایة النهج: لا ألفینکم تخوضون دماء المسلمین، أو عن جرائم إخوانکم و زلاتهم و ظلمهم علیکم، أو إذا جنی علیکم بمثل هذه الجنایة، لئلا یناقض قوله علیه السلام: ضربة مکان ضربة، مع أنه یحتمل أن یکون معناه إن لم تعفو فضربة، لکن الأمر بالعفو عن مثل هذا الملعون بعید. فیا لها حسرة النداء للتعجب و المنادی محذوف و ضمیر لها مبهم، و حسرة تمیز للضمیر المبهم، نحو ربه رجلا، و أن یکون خبر مبتدإ محذوف و التقدیر لأن یکون، أی یا قوم أدعوکم لأمر تتعجبون منه و هی الحسرة علی ذی غفلة، و هی کون العمر علیه حجة لتضییعه فیما لا یعنیه، و الشقوة بالکسر سوء العاقبة. ممن لا یقصر به الباء للتعدیة و رغبة فاعل لم یقصر، و ضمیر به راجع إلی الموصول أی لا تجعله رغبة من رغبات النفس و شهوة من شهواتها قاصرا عن طاعة الله، هذا هو الظاهر، و قیل: رغبة تمیز عن النسبة و ضمیر به راجع إلی الله أی ممن لا یقصر بتوفیق الله عن طاعة الله لأجل الرغبة عنها و هو بعید، و قد یتوهم تعلق عن طاعة الله بالرعیة و هو أبعد أو تحل عطف علی یقصر فینسحب علیه النفی، و النقمة العقوبة و العذاب. فإنما نحن له و به أی لله و مملوکه، و لا نفعل شیئا إلا بعونه أو الضمیر للموت أی خلقنا للموت و نحن متلبسون به.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 303 

*****

وَ الرُّوءَّاسِ (1)_ ثُمَّ ارْمِ بِهِ فِیهِ ؛ فَإِنَّهُ وَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ» . (2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عقیلی از اشخاصی نقل کند، تا آنکه گوید: چون ابن ملجم بامیر المؤمنین علیه السلام ضربت زد، آن حضرت بامام حسن فرمود: پسر جانم! چون من مردم، ابن ملجم را بکش و برای او در کناسه گودال گوری بکن و او را در آنجا انداز که آنجا یکی از وادیهای دوزخست - عقیلی گوید کناسه موضعی است در باب طاق محامل در محل کبابی ها و کله پزها-.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 69 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-علی بن ابراهیم عقیلی حدیث را بالا برده تا گوید که فرمود:چون ابن ملجم،امیر المؤمنین(علیه السّلام)را ضربت زد،آن حضرت به حسن فرمود:چون ابن ملجم را به قصاص من بکش و در کناسه کوفه گورش را بکن(عقیلی در باب طاق محمل سازی کوفه معرفی کرده آنجا که کبابچی ها و کله پزها هستند)و او را در آن افکن که آنجا یکی از وادی های دوزخ است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 435 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-علی بن ابراهیم عقیلی حدیث را بالا برده تا گوید که فرمود:چون ابن ملجم،امیر المؤمنین علیه السّلام را ضربت زد،آن حضرت به حسن فرمود:ابن ملجم را به قصاص من بکش و در کناسه کوفه گورش را بکن(عقیلی در باب طاق محمل سازی کوفه معرفی کرده آنجا که کبابچی ها و کله پزها هستند)و او را در آن بیفکن که آنجا یکی از وادی های دوزخ است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 1 , ص 837 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

مرفوع، و الکناسة بالضم موضع بالکوفة و کذا طاق المحامل سوق أو محلة بها، و وصف کلام علی بن الحسین و الشواء بضم الشین و تشدید الواو جمع الشاوی و هم الذین یشوون اللحم، و کذا الرؤاس بضم الراء و تشدید الهمزة جمع الرأس و هم الذین یطبخون الرؤوس أو یبیعونها، و یحتمل فتح الشین و الراء فیهما أی بیاع الشواء و الرؤوس و قد یقرأ الرواس بالواو، و رده الجوهری حیث قال: یقال لبائع الرؤوس رءاس، و العامة تقول: رواس فإنه واد لعله إنما صار من أودیة جهنم لکونه مدفنا لذلک الخبیث علیه لعنة الله أبد الآبدین.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 304 

*****

صَنِیعَهَا (1)وَ عَدَاوَتَهَا لِلّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ عَدَاوَتَهَا لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ .

فَلَمَّا قُبِضَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ وُضِعَ عَلَی السَّرِیرِ ، ثُمَّ (2)انْطَلَقُوا بِهِ (3)إِلی مُصَلّی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله _ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ عَلَی الْجَنَائِزِ _ فَصَلّی عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام ، وَ حُمِلَ وَ أُدْخِلَ إِلَی (4)الْمَسْجِدِ ، فَلَمَّا أُوقِفَ (5)عَلی قَبْرِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ذَهَبَ ذُو الْعَیْنَیْنِ (6)إِلی عَائِشَةَ ، فَقَالَ لَهَا : إِنَّهُمْ قَدْ أَقْبَلُوا (7)بِالْحَسَنِ لِیَدْفِنُوهُ (8)مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَخَرَجَتْ (9)_ مُبَادِرَةً (10)_ عَلی بَغْلٍ بِسَرْجٍ (11)، فَکَانَتْ أَوَّلَ امْرَأَةٍ رَکِبَتْ فِی الاْءِسْ_لاَمِ سَرْجاً ، فَقَالَتْ : نَحُّوا (12)ابْنَکُمْ عَنْ

ص: 44

بَیْتِی ؛ فَإِنَّهُ لاَ یُدْفَنُ فِی بَیْتِی ، وَ یُهْتَکُ عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله حِجَابُهُ .

فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ علیه السلام : قَدِیماً هَتَکْتِ أَنْتِ وَ أَبُوکِ حِجَابَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ أَدْخَلْتِ عَلَیْهِ بَیْتَهُ (1)مَنْ لاَ یُحِبُّ قُرْبَهُ ، وَ إِنَّ اللّهَ تَعَالی سَائِلُکِ (2)عَنْ ذلِکِ یَا عَائِشَةُ» . (3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

محمد بن مسلم گوید: شنیدم امام باقر علیه السلام می فرمود: چون وفات حسن بن علی علیهما السلام نزدیک شد، بحسین علیه السلام فرمود: برادرم! بتو وصیتی می کنم، آن را حفظ کن، چون من مردم، جنازه ام را (با غسل و کفن و حنوط) آماده دفن کن، سپس مرا بر سر قبر رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله ببر تا با او تجدید عهد کنم، آنگاه مرا بطرف قبر مادرم علیها السلام برگردان، سپس مرا در بقیع دفن کن. و بدان که از عایشه بمن مصیبتی رسد و منشأش آنست که خدا و مردم زشتکاری و دشمنی او را با خدا و پیغمبر و ما خانواده می دانند. چون امام حسن علیه السلام وفات یافت [و] در همان جا روی تابوتش گذاشتند، او را بمحل مصلای پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله که بر جنازه ها نماز می خواند بردند، امام حسین علیه السلام بر جنازه نماز خواند و سپس برداشتند و بمسجد بردند، چون بر سر قبر رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله نگاهداشتند، جاسوسی نزد عایشه رفت و گفت: بنی هاشم جنازه حسن را آورده اند تا نزد پیغمبر دفن کنند، او روی استری زین کرده ئی نشست و بشتاب بیرون شد - و او نخستین زنی بود که در اسلام برزین نشست - آمد و گفت فرزند خود را از خانه من بیرون برید، او نباید در خانه من دفن شود و حجاب رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله دریده شود، امام حسین علیه السلام باو فرمود: تو و پدرت در سابق حجاب رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله را پاره کردید و در خانه او کسی را در آوردی که دوست نداشت نزدیک او باشد (مقصود ابو بکر و عمر است) ای عایشه خدا از این کارت از تو بازخواست می کند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 69 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-محمد بن مسلم گوید:از امام باقر(علیه السّلام)شنیدم می فرمود: چون مرگ حسن بن علی(علیهما السّلام)فرا رسید،به حسین(علیه السّلام)فرمود:برادر جانم،با تو وصیتی دارم آن را حفظ کن،چون من مُردَم مرا آماده ساز(غسل بده و کفن کن و حنوط بپاش)سپس مرا سر قبر رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بر،تا با او تجدید عهد کنم و مرا به قبر مادرم بر گردان و از آنجا به قبرستان بقیع ببر و در آنجا به خاک سپار و بدان که از عایشه به من مصیبت رسد که خدا می داند،و مردم او را آلت دست کنند(مقصود بنی امیه است)و دشمنی او با خدا و رسول خدا و ما خانواده هم او را وادارد. چون امام حسن(علیه السّلام)جان داد او را در تختۀ تابوت نهادند و سپس به محلی که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بر جنازه ها نماز می خواند بردند و حسین(علیه السّلام)بر او نماز خواند و او را وارد مسجد کردند و چون بر سر قبر پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)نگهداشتند جاسوسی به عایشه خبر داد که بنی هاشم جنازۀ حسن را آوردند تا در حجرۀ مدفن پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)به خاک سپارند و او شتابانه سوار بر استری آمد-و او اول زنی بود که در اسلام بر روی زین سوار شد-و فریاد زد:فرزند خود را از خانۀ من دور کنید که در آن به خاک نرود و حجاب رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به واسطه او دریده نگردد،امام حسین(علیه السّلام)فرمود:از روز نخست تو و پدرت حجاب او را دریدید و کسی را به خانه او دفن کردید که دوست نداشت نزدیک او باشد(مقصود،ابی بکر است)و به راستی ای عایشه خدا از تو باز خواست کند.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 437 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-محمد بن مسلم می گوید:از امام باقر علیه السّلام شنیدم می فرمود:چون مرگ حسن بن علی فرارسید،به حسین فرمود:برادر،با تو وصیتی دارم آن را حفظ کن،چون من مردم مرا آماده ساز(غسل و کفن و حنوط نما)سپس مرا سر قبر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ببر،تا با او تجدید پیمان کنم و مرا به قبر مادرم برگردان و از آن جا به قبرستان بقیع ببر و در آنجا به خاکم سپار و بدان که از عایشه به من مصیبت خواهد رسید که خدا می داند،و مردم او را آلت دست کنند(مقصود بنی امیه است)و دشمنی او با خدا و رسول و ما خانواده بر مردم معلوم است.

چون امام حسن علیه السّلام جان داد او را در تابوت نهادند و سپس به محلی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بر جنازه ها نماز می خواند بردند و حسین علیه السّلام بر او نماز خواند و او را وارد مسجد کردند و چون بر سر قبر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نگهداشتند جاسوسی به عایشه خبر داد که بنی هاشم جنازۀ حسن را آوردند تا در کنار پیامبر بخاک سپارند و او با شتاب و سوار بر اسب آمد و او اول زنی بود که در اسلام بر روی زین سوار شد-و فریاد زد:فرزند خود را از خانۀ من دور کنید و بخاک نسپارید تا حجاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به واسطه او دریده نشود،امام حسین علیه السّلام فرمود:از روز نخست،تو و پدرت حجاب او را دریدید و کسی را به خانه او دفن کردید که دوست نداشت نزدیک او باشد(مقصود،ابی بکر است)و به راستی ای عایشه خدا از تو بازخواست خواهد کرد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 3 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. و قال الکلینی کلام تلامذته و هو فی هذا الموضع غریب، و لعل بکرا أیضا روی عن ابن الجهم أو عن ابن سلیمان و احتمال إرسال الأول کما قیل بعید، و ابن زیاد هو سهل. ثم ردنی یدل علی أن فاطمة علیها السلام لیست مدفونة بالبقیع، و یمکن أن یستدل به علی شرعیة ما هو الشائع فی هذه الأعصار فی الروضات المقدسات من تزویر الأموات ما یعلم الله و الناس صنیعها أی به، أو ما یعلمه الله، فصنیعها خبر مبتدإ محذوف، و المراد بالصنیع الفعل القبیح، فی القاموس: صنع به صنیعا قبیحا فعله، انتهی. و فی بعض النسخ صنعها بهذا المعنی و فی بعضها بغضها . ثم انطلقوا قرأ بعض الأفاضل ثم إشارة للمکان، أی فی بیته فقوله: انطلقوا جزاء لما و یحتمل أن یکون بالضم و یکون قوله فصلی جواب لما أدخل الفاء علیه للفاصلة، و ظاهره کون مصلی الرسول صلی الله علیه و آله و سلم خارجا من المسجد، و یمکن حمله علی المسجد الذی کان فی زمن الرسول صلی الله علیه و آله أو ما هو الآن مسقف و یصلی الناس فیه، و هما متقاربان و ذو العوینتین الجاسوس، قال الجوهری: ذو العینتین الجاسوس، و لا تقل ذو العوینتین، و فی القاموس: و ذو العینین الجاسوس، انتهی. و هذا الخبر یدل علی أنه سیجیء بالواو أیضا و یمکن أن یکون علیه السلام تکلم باللغة الشائعة بینهم، و یظهر من بعض الأخبار أنه کان مروان بن الحکم لعنه الله. قوله: قدیما، ظرف هتکت و هتکت الحجاب لإدخال أبی بکر و أبه بیته صلی الله علیه و آله و سلم بغیر إذنه. ثم اعلم أن ذکر الخبر فی باب النص من جهتین الأولی اشتماله علی الوصیة و قد مر فی الأخبار أنها من علامات الإمام و الثانیة أنه علیه السلام صلی علی أخیه و هی أیضا من علامات الإمامة کما سیأتی، و لذا ذکره المصنف فی هذا الباب، ثم أن الخبر یدل علی مرجوحیة رکوب الفروج علی السروج.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 306 

*****

مِثْلُکَ یَغِیبُ عَنْ سَمَاعِ کَ_لاَمٍ(1) یَحْیَا(2) بِهِ الاْءَمْوَاتُ ، وَ یَمُوتُ(3) بِهِ الاْءَحْیَاءُ ، کُونُوا أَوْعِیَةَ الْعِلْمِ وَ مَصَابِیحَ الْهُدی ؛ فَإِنَّ ضَوْءَ النَّهَارِ بَعْضُهُ أَضْوَأُ مِنْ بَعْضٍ .(4)

أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالی _ جَعَلَ وُلْدَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَئِمَّةً ، وَ فَضَّلَ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ ، وَ آتی دَاوُدَ علیه السلام زَبُوراً ، وَ قَدْ عَلِمْتَ بِمَا اسْتَأْثَرَ(5) بِهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله .

یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ(6) ، إِنِّی أَخَافُ(7) عَلَیْکَ الْحَسَدَ ، وَ إِنَّمَا وَصَفَ اللّهُ بِهِ الْکَافِرِینَ ، فَقَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «کُفّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ»(8) وَ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِلشَّیْطَانِ عَلَیْکَ سُلْطَاناً .

یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ ، أَ لاَ أُخْبِرُکَ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ أَبِیکَ فِیکَ ؟ قَالَ : بَلی ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَاکَ علیه السلام یَقُولُ یَوْمَ الْبَصْرَةِ(9) : مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَبَرَّنِی(10) فِی الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةِ ، فَلْیَبَرَّ مُحَمَّداً وَلَدِی(11) .

ص: 46

یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ ، لَوْ شِئْتُ أَنْ أُخْبِرَکَ وَ أَنْتَ نُطْفَةٌ فِی ظَهْرِ أَبِیکَ ، لاَءَخْبَرْتُکَ .

یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهماالسلام بَعْدَ وَفَاةِ نَفْسِی وَ مُفَارَقَةِ رُوحِی جِسْمِی إِمَامٌ مِنْ(1) بَعْدِی ، وَ عِنْدَ اللّهِ _ جَلَّ اسْمُهُ _ فِی الْکِتَابِ(2) وِرَاثَةً مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَضَافَهَا اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ فِی وِرَاثَةِ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ ، فَعَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ خِیَرَةُ خَلْقِهِ ، فَاصْطَفی مِنْکُمْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ، وَ اخْتَارَ مُحَمَّدٌ عَلِیّاً علیه السلام ، وَ اخْتَارَنِی عَلِیٌّ علیه السلام بِالاْءِمَامَةِ ، وَ اخْتَرْتُ أَنَا(3) الْحُسَیْنَ علیه السلام ؟

فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ : أَنْتَ إِمَامٌ ، وَ أَنْتَ وَسِیلَتِی إِلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ؛ وَ اللّهِ ، لَوَدِدْتُ أَنَّ نَفْسِی ذَهَبَتْ قَبْلَ أَنْ أَسْمَعَ مِنْکَ هذَا الْکَ_لاَمَ ، أَلاَ وَ إِنَّ فِی رَأْسِی کَ_لاَماً لاَ تَنْزِفُهُ(4) الدِّلاَءُ ، وَ لاَ تُغَیِّرُهُ(5) نَغْمَةُ الرِّیَاحِ(6) ، کَالْکِتَابِ الْمُعْجَمِ(7) ، فِی الرَّقِّ(8) الْمُنَمْنَمِ(9) ، أَهُمُّ

ص: 47

بِإِبْدَائِهِ(1) ، فَأَجِدُنِی سُبِقْتُ(2) إِلَیْهِ ، سَبَقَ(3) الْکِتَابُ الْمُنْزَلُ(4) أَوْ مَا جَاءَتْ(5) بِهِ الرُّسُلُ ، وَ إِنَّهُ 302/1

لَکَ_لاَمٌ یَکِلُّ(6) بِهِ لِسَانُ النَّاطِقِ(7) وَ یَدُ الْکَاتِبِ حَتّی لاَ یَجِدَ قَلَماً ، وَ یُوءْتَوْا(8) بِالْقِرْطَاسِ حُمَماً(9) ، فَ_لاَ(10) یَبْلُغُ(11) فَضْلَکَ ، وَ کَذلِکَ یَجْزِی اللّهُ الْمُحْسِنِینَ ، وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ :

ص: 48

الْحُسَیْنُ علیه السلام أَعْلَمُنَا عِلْماً ، وَ أَثْقَلُنَا حِلْماً(1) ، وَ أَقْرَبُنَا مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله رَحِماً ، کَانَ فَقِیهاً قَبْلَ أَنْ یُخْلَقَ ، وَ قَرَأَ الْوَحْیَ قَبْلَ أَنْ یَنْطِقَ ، وَ لَوْ عَلِمَ اللّهُ فِی أَحَدٍ(2) خَیْراً مَا اصْطَفی(3) مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ، فَلَمَّا اخْتَارَ اللّهُ مُحَمَّداً ، وَ اخْتَارَ مُحَمَّدٌ عَلِیّاً علیه السلام ، وَ اخْتَارَکَ عَلِیٌّ إِمَاماً ، وَ اخْتَرْتَ الْحُسَیْنَ ، سَلَّمْنَا وَ رَضِینَا ؛ مَنْ(4) بِغَیْرِهِ(5) یَرْضَی(6) ؟ وَ مَنْ(7) کُنَّا(8) نَسْلَمُ(9) بِهِ مِنْ مُشْکِ_لاَتِ أَمْرِنَا؟» .(10)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

امام صادق علیه السلام فرمود: چون وفات حسن بن علی علیهما السلام فرا رسید بقنبر فرمود: ای قنبر! ببین پشت در، مؤمنی از غیر آل محمد علیهم السلام هست؟ عرضکرد: خدای تعالی و پیغمبر و پسر پیغمبرش آن را از من بهتر میدانند. فرمود: محمد بن علی را (که مادرش حنفیه است) نزد من آور (پس مقصود از سؤال کردن حضرت این بود که بقنبر بفرماید: من میدانم کسی جز محمد بن حنفیه آنجا نیست، او را بیاور و گفته اند مقصودش از مؤمن عزرائیل است، زیرا او بر در خانه ائمه اجازه میگرفت) قنبر گوید: من نزدش رفتم، چون وارد شدم، گفت: امیدوارم جز خیر پیش نیامده باشد. عرضکردم: ابا محمد را اجابت کن (که ترا میخواند) او با شتاب بدون اینکه بند کفش خود را به بندد با من دوید، چون مقابل امام رسید سلام کرد. حسن بن علی علیهما السلام باو فرمود: بنشین که مانند تو شخصی نباید از شنیدن سخنی که سبب زنده شدن مردگان و مردن زنده ها می شود، غایب باشد (آن سخن وصیت آخر عمر من است که دلهای مرده را زنده میکند و هر زنده ای که آن را نپذیرد، در شمار مردگان آید). شما باید گنجینه علم و چراغ هدایت باشید، زیرا برخی از نور خورشید از برخ دیگرش تابان تر است (پس اگر چه تو هم برادر من و حسینی، اما بدان که من و او نور تابنده تر خورشید وجود پدریم، با آنکه اگر چه همه بشر از یک اصلند ولی تو بواسطه انتسابت بعلی علیه السلام باید علم و کمالت از مردم دیگر تابنده تر باشد) مگر نمیدانی که خدا فرزندان ابراهیم را امام قرار داد ولی بعضی را بر بعض دیگر فضیلت بخشید و بداود علیه السلام زبور را داد، در صورتی که میدانی محمد صلّی اللّٰه علیه و آله را بچه امتیازی برگزید (قرآن را باو فرستاد و او را باستواری بر خلق عظیم ستود). ای محمد بن علی! من از حسد تو میترسم [من از حسد تو نمی ترسم - بنسخه اعلام الوری-] زیرا خدا کافران را بآن وصف کرده و فرموده است (بسیاری از اهل کتاب میخواهند) با وجود اینکه حق بر آنها روشن شده بسبب حسدی که در دل خود دارند، شما را بکفر برگردانند-109 سوره 2-» در صورتی که خدای عز و جل شیطان را بر تو مسلط نساخته است ای محمد بن علی! نمیخواهی آنچه را از پدرت در باره تو شنیده ام بتو بگویم؟ گفت: چرا، فرمود: شنیدم پدرت علیه السلام روز جنگ بصره (جنگ جمل) میفرمود: کسی که میخواهد در دنیا و آخرت بمن نیکی کند، باید بپسرم محمد نیکی کند. ای محمد بن علی اگر بخواهم بتو خیر دهم از زمانی که نطفه ای بودی در پشت پدرت خبر میدهم. ای محمد بن علی! نمیدانی که حسین بن علی علیهما السلام بعد از وفات من و بعد از جدائی روحم از پیکرم، امام پس از من است و نزد خدای جل اسمه - امامت بنام او در کتاب (لوح محفوظ یا قرآن یا وصیتنامه ثبت است، امامت او از راه وراثت پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله که خدای عز و جل آن وراثت را بوراثت از پدر و مادرش هم افزوده میباشد، خدا دانست که شما خانواده بهترین خلق او هستید، لذا محمد صلّی اللّٰه علیه و آله را از میان شما برگزید و محمد علی علیه السلام را انتخاب کرد و علی علیه السلام مرا بامامت برگزید و من حسین علیه السلام را برگزیدم. محمد بن علی علیه السلام عرضکرد: تو امامی و تو واسطه میان من و محمدی صلّی اللّٰه علیه و آله، بخدا من دوست داشتم که پیش از آنکه این سخن را از تو بشنوم مرده باشم، همانا در سرم سخنی است که دلوها نتوانند همه آن را بکشند (آنقدر از فضیلت شما در خاطر دارم که بوصف در نیاید) و ترانه و آهنگ بادها دگرگونش نسازد (یاوه گوئیهای دشمنان عقیده مرا نسبت بشما سست نکند) آنها مانند نوشته سر بمهریستکه ورقش مزین و منقوش است، می خواهم اظهارش کنم ولی می بینم کتاب منزل خدا (قرآن) و کتب دیگری که پیغمبران آورده اند، بر من پیشی گرفته اند، و آن سخنی است که زبان هر گوینده و دست هر نویسنده از ادای آن عاجز است تا آنجا که قلمها تمام شود و کاغذها سیاه شود و باز هم فضیلت شما بآخر نرسد، خدا نیکوکاران را چنین جزا میدهد و هیچ نیروئی جز از خدا نیست. حسین از همه ما داناتر و از لحاظ خویشتن داری سنگین تر و از جهت قرابت برسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله نزدیکتر است او پیش از خلقتش فقیه بوده (یعنی خدا روحش را پیش از تعلق ببدن عالم و بلکه معلم ملائکه ساخت) و پیش از آنکه زبان باز کند وحی خدا را خوانده است و اگر خدا در شخص دیگری خیری میدانست، محمد (صلّی الله علیه و آله) را بر نمی گزید، پس چون خدا محمد صلّی اللّٰه علیه و آله را برگزید؛ و محمد علی را انتخاب کرد و علی شما را بامامت برگزید و شما حسین را، ما تسلیم شدیم و رضا دادیم، کیست که بغیر آن رضا دهد؟ و کیست جز او که در کارهای مشکل خویش تسلیمش شویم؟!!

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 73 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-امام صادق(علیه السّلام)فرمود:چون مرگ حسن بن علی فرا رسید،فرمود:ای قنبر،ببین بر در خانه مؤمنی جز از آل محمد(صلّی الله علیه و آله) هست؟گفت:خدا و رسولش و زادۀ رسولش از من داناترند،فرمود: محمد بن علی را نزد من دعوت کن،من خدمت او شتافتم،فرمود: پیشامدی شده است؟گفتم:به زودی ابو محمد را اجابت کن،او بند نعل خود را نبسته شتافت و با من می دوید،و چون نزد آن حضرت رسید،سلام داد،امام حسن(علیه السّلام)به او فرمود:بنشین که مانند تو کسی نباید از شنیدن سخنی که مرده را زنده می کند و زنده ها بدان بمیرند غایب باشد. «شماها همه باید معدن علم و چراغ هدایت باشید،و با این حال محقق است که موجهای تابان روز روشن با هم تفاوت دارند و بعضی از بعضی روشنتر و تابنده ترند،نمی دانی که خداوند فرزندان ابراهیم(علیه السّلام)را ائمه نمود و با این حال بعضی را برتر از بعضی ساخت به داود همان زبور را داد و می دانی که محمد(صلّی الله علیه و آله) را به چه فضیلتیمخصوص کرد. ای محمد بن علی(علیهما السّلام)من از حسد بر تو نگرانم،خدا آن را صفت کفار دانسته و فرموده عز و جل(109 سوره بقره):«کفار حسود از جانب خود پس از آن که حق بر آنها آشکار شد»،ای محمد: مبادا خداوند عز و جل شیطان را بر تو مسلط کند،ای محمد بن علی،من خبر ندهم از آنچه از زبان پدرت در بارۀ تو شنیدم؟گفت چرا،فرمود:روز جنگ بصره می فرمود:هر که دوست دارد در دنیا و آخرت به من نیکی کند باید به فرزندم محمد نیکی کند،ای محمد،اگر بخواهم به تو خبر دهم از زمانی که نطفه ای بودی در بهشت پدر می توانم خبر داد. ای محمد بن علی که حسین بن علی(علیهما السّلام)بعد از آنکه جان من رفت و روح از تنم جدا شد،امام بعد از من است و نام او به امامت نزد خدا جلّ اسمه در کتاب ثبت است،امامت او به وراثت مستقیم از پیغمبر است به اضافه ای از طرف خدا که وراثت از پدر و مادرش باشد،خدا دانست که شما بهترین خلق او هستید،محمد را از میان شما برگزید و محمد،علی را برگزید برای امامت و علی(علیه السّلام)هم مرا برگزید برای امامت و من هم حسین(علیه السّلام)را انتخاب کردم». محمد بن علی در پاسخ او گفت:تو امامی و تو وسیلۀ منی در حضور محمد(صلّی الله علیه و آله) به خدا دوست داشتم پیش از آن که این سخن را از شما شنیده باشم مرده بودم،هلا در مغز من سخنی است که دلوها نتوانند آن را تا ته بکشد و بادهای تند نتوانند دگرگونش سازند چون نوشتۀ نقطه داری در برگ کاغذ مزیّنی نقش شده و من آهنگ اظهار آن داشتم و دریافتم که کتاب منزل خدا در آن بر من پیشی گرفته و هم آنچه رسولان خدا آورنده اند،آن سخنی است که زبانگوینده بدان بند آید و دست نویسنده در آن درماند تا به جایی که از بس مفصل قلم نایاب گردد و به جای کاغذ سفید که به آخر رسیده برگۀ سیاه بیاورند و باز هم حق فضل تو ادا نشده باشد و همچنین خداوند پاداش نیکوکاران دهد و لا قوة الا بالله. حسین از ما همه داناتر و بردبارتر و به رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) نزدیکتر است،او پیش از آفرینش،فقیه بوده و قبل از آنکه زبان باز کند وحی الهی را خوانده است،اگر خدا کسی را بهتر می دانست محمد(صلّی الله علیه و آله) را بر نمی گزید و محمد(صلّی الله علیه و آله) علی(علیه السّلام)را انتخاب کرد و علی تو را به امامت بر نشاند و تو حسین(علیه السّلام)را شایسته دانستی و انتخاب کردی،ما پذیرفتیم و پسندیدیم،کیست که به غیر او رضا دهد(آن کسی که اگر به جای او دیگری را هم تو معین می کردی راضی بودیم و در مشکلات امور خود بدو تسلیم می شدیم خ ل)و کیست جز او که در مشکلات امور خود بدو تسلیم شویم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 443 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-امام صادق علیه السّلام فرمود:چون مرگ حسن بن علی فرارسید،

فرمود:ای قنبر،ببین بر در خانۀ مؤمنی جز از آل محمد صلّی اللّه علیه و آله هست؟

گفت:خدا و رسولش و زادۀ رسولش از من داناترند،

فرمود:محمد بن علی را نزد من دعوت کن،من خدمت او شتافتم، فرمود:پیشامدی شده است؟

گفتم:زود ابو محمد را اجابت کن،او بند نعل خود را نبسته شتافت و با من می دوید،و چون نزد آن حضرت رسید،سلام داد،امام حسن علیه السّلام به او فرمود:بنشین که مانند تو کسی نباید از شنیدن سخنی که مرده را زنده می کند و زنده ها بدان بمیرند غایب باشد.

متن وصیت امام حسن علیه السّلام «شماها همه باید معدن علم و چراغ هدایت باشید،و با این حال محقق است که موجهای تابان روز روشن باهم تفاوت دارند و بعضی از بعضی روشنتر و تابنده ترند،نمی دانی که خداوند فرزندان ابراهیم علیه السّلام را ائمه نمود و با این حال بعضی را برتر از بعضی ساخت به داود همان زبور را داد و می دانی که به محمد صلّی اللّه علیه و آله چه فضیلتی ویژه ای دارد.

ای محمد بن علی علیه السّلام من از حسد بر تو نگرانم،خدا آن را صفت کفار دانسته و فرموده:

(بسیاری از اهل کتاب می خواهند)با اینکه حق بر آنها آشکار شده بخاطر حسدی که در دل دارند شما را به کفر برگردانند(بقره/109)

ای محمد:مبادا خداوند عز و جل شیطان را بر تو مسلط کند،ای محمد بن علی آیا نمی خواهی از آنچه که از پدرت شنیدم برایت بگویم؟

گفت:چرا،فرمود:شنیدم پدرت علیه السّلام روز جنگ بصره(جنگ جمل) می فرمود:هرکه دوست دارد در دنیا و آخرت به من نیکی کند باید به فرزندم محمد نیکی کند،ای محمد،اگر بخواهم می توانم به تو خبر دهم از زمانی که نطفه ای در پشت پدرت بودی.

ای محمد بن علی نمی دانی که حسین بن علی علیه السّلام بعد از وفات من و جدائی روح از بدنم امام بعد از من است و نام او به امامت نزد خدا جلّ اسمه در کتاب(لوح محفوظ)ثبت است،امامت او به وراثت مستقیما از طرف پیامبر است به اضافه وراثتی که از پدر و مادرش دارد،خدا دانست که شما بهترین خلق او هستید،محمد را از میان شما برگزید و محمد، علی را برای امامت و علی علیه السّلام هم مرا برگزید و من هم حسین علیه السّلام را انتخاب کردم».

محمد بن علی در پاسخ او گفت:تو امامی و تو وسیلۀ منی در حضور محمد صلّی اللّه علیه و آله به خدا دوست داشتم پیش از آن که این سخن را از شما بشنوم مرده بودم،همانا در مغز من سخنی است که دلوها نتوانند آن را تا آخر بکشند(از فضیلت شما آنقدر مطالب را در دل دارم که به توصیف نیاید) و با دهان تند نتوانند دگرگونش سازند چون نوشتۀ نقطه داری در برگ کاغذ مزیّنی نقش شده و من آهنگ اظهار آن را داشتم و دریافتم که کتاب منزل خدا(قرآن)در آن بر من پیشی گرفته و هم آن چه رسولان خدا آورده اند،آن سخنی است که زبان گوینده بدان بند آید و دست نویسنده در آن درماند و به جای کاغذ سفید که به آخر رسیده برگۀ سیاه بیاورند و باز هم حق برتری تو ادا نشده باشد و همچنین خداوند پاداش نیکوکاران دهد و لا قوة الا باللّه.

حسین از همه ما داناتر و بردبارتر و به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نزدیکتر است،او پیش از آفرینش،فقیه بوده و قبل از آنکه زبان باز کند وحی الهی را خوانده است،

اگر خدا کسی را بهتر می دانست محمد صلّی اللّه علیه و آله را برنمی گزید و محمد صلّی اللّه علیه و آله علی علیه السّلام را انتخاب کرد و علی تو را به امامت رساند و تو حسین علیه السّلام را شایسته دانستی و انتخاب کردی،ما پذیرفتیم و پسندیدیم،کیست که به غیر او رضا دهد و کیست جز او که در مشکلات امور خود، تسلیم او شویم.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 7 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. قوله: الله و رسوله و ابن رسوله أعلم به منی، أی لا تحتاج إلی أن أذهب و أری أنت تعلم ذلک بعلومک الربانیة، و یحتمل أن یکون المراد بالنظر النظر الباطنی لأنه کان من أصحاب الأسرار، و لذا قال: أنت أعلم، أی أنت أحری بهذا النحو من العلم و منکم أخذت ما عندی، و یحتمل أن یکون أراد بقوله: مؤمنا، ملک الموت، فإنه کان یقف و یستأذن، و یمکن أن یکون أتاه الملک بصورة بشر فسأل قنبرا لیعلم أنه یراه أم لا، أو لیعلم أنه ملک الموت أم لا، فجوابه أراد به أنی لا أری أحدا و أنت أعلم بما تقول، و تری ما لا أری، و هذا مع بعده أشد انطباقا علی ما بعده، و علی الأول السؤال کان لیبعثه لطلب محمد بن علی أی أخیه ابن الحنفیة، فلما لم یکن غیره بعثه فعجل علی شسع نعله و فی بعض النسخ عن شسع أی صار تعجیله مانعا عن عقد شسع نعله، بل لم یعقده، و عدا معی. قوله علیه السلام کلام أی الوصیة و النص علی الخلیفة یحیی به الأموات أی سبب لحیاة الأموات بالجهل و الضلالة بحیاة العلم و الإیمان إن قبلوا و یموت به الأحیاء بالحیاة الظاهرة أو بالحیاة المعنویة أیضا إن لم یقبلوه، و موتهم بکفرهم و جهلهم و ضلالتهم، فإن من لا ینتفع به غیره بل یضل غیره فهو فی قوة الأموات بل أخس منهم، أو المعنی أنه کلام یصیر الإقرار به سببا للحیاة الأبدی، فالأموات أیضا أحیاء به کما قال تعالی:

وَ لاٰ تَحْسَبَنَّ اَلَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ أَمْوٰاتاً بَلْ أَحْیٰاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ

و روی: المؤمن حی فی الدارین و یموت به الأحیاء أی بإنکاره یصیر الأحیاء بمنزلة الأموات، و قیل: یحیی به الأموات أی أموات الجهل و یموت به الأحیاء أی بالموت الإرادی عن لذات هذه النشأة الذی هو حیاة أخرویة فی دار الدنیا. کونوا أوعیة العلم بالإقرار و التعلم منه و مصابیح الهدی بهدایة غیرکم فالأمر لغیر الإمام، و یحتمل شموله له بضبط العلم و منعه عن غیر أهله، و هدایة من یستحقه أو هو تحریص علی استماع الوصیة و قبولها و نشرها. فإن ضوء النهار. اه هذا رفع و دفع لما استقر فی نفوس الجهلة من أن المتشعبین عن أصل واحد فی الفضل سواء، و لذا یستنکف بعض الأخوة عن متابعة بعضهم و کان الکفار یقولون للأنبیاء إنما أنتم بشر مثلنا، فأزال تلک الشبهة بالتشبیه بضوء النهار فی ساعاته المختلفة، فإن کله من الشمس لکن بعضه أضوء من بعض، کأول الفجر و وقت طلوع الشمس و وقت الزوال و هکذا، فباختلاف الاستعدادات و القابلیات تختلف إفاضة الأنوار علی المواد، و لا مدخلیة للانشعاب من أصل واحد، کذا خطر بالبال و قیل: أی لا تستنکفوا من التعلم و إن کنتم علماء، فإن فوق کل ذی علم علیم. و قیل: هذا بیان لما سبق بتشبیه المصدق للإمام بالظل فی النهار، و الإمام بالضحی فإن کلیهما ضوء و الأول مستضیء بالثانی، و خارج من الظلمات إلی النور، و الثانی أضوء من الأول. أ ما علمت تمثیل لما ذکر سابقا و تقریر له، و تنبیه علی أنه کما کان بین أولاد الخلیل علیه السلام تفاوت فی العلم و الفضل حتی صار الأفضل مستحقا للخلافة، و کان بین المستحقین لها أیضا تفاوت فی الفضل، فکذا بین أولاد سید الأوصیاء أیضا تفاوت فیه حتی صار بعضهم مستحقا للإمامة دون بعض. و قوله: جعل ولد إبراهیم أئمة، إشارة إلی قوله تعالی:

وَ وَهَبْنٰا لَهُ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ نٰافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنٰا صٰالِحِینَ، `وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنٰا

و قوله: و فضل إلخ إشارة إلی قوله سبحانه:

وَ لَقَدْ فَضَّلْنٰا بَعْضَ اَلنَّبِیِّینَ عَلیٰ بَعْضٍ وَ آتَیْنٰا دٰاوُدَ زَبُوراً . و قد علمت بما استأثر الله به الباء لتقویة التعدیة و لیس به فی إعلام الوری و هو أظهر، و الاستئثار التفضیل یعنی قد علمت أن الله فضل محمدا صلی الله علیه و آله و سلم علی جمیع خلقه بوفور علمه و عمله و مکارم أخلاقه، لا بنسبة و حسبه و أنت تعلم أن الحسین علیه السلام أفضل منک بهذه الجهات إنی أخاف فی إعلام الوری إنی لا أخاف و هو أظهر و أنسب بحال المخاطب بل المخاطب أیضا

کُفّٰاراً حَسَداً

فالآیة هکذا:

وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ اَلْکِتٰابِ

لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمٰانِکُمْ کُفّٰاراً

- لو یردونکم - مفعول ود، و لو بمعنی أن المصدریة أی أن یردوکم

کُفّٰاراً

حال عن ضمیر المخاطبین

حَسَداً

مفعول له لود

مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ

صفة لقوله: حسدا، أی حسدا منبعثا من عند أنفسهم، أو متعلق بود

مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُمُ اَلْحَقُّ

بالمعجزات و النعوت المذکورة فی کتبهم. و لم یجعل الله جملة دعائیة إنشائیة أو خبریة، و الغرض قطع عذره أی لیس للشیطان علیک سلطان و استیلاء یجبرک علی إنکار الحق، فإن أنکرت فمن نفسک، و لا ینافی ذلک قوله سبحانه:

إِنَّمٰا سُلْطٰانُهُ عَلَی اَلَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ اَلَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ

لأن ذلک بجعل أنفسهم لا بجعل الله، أو السلطان فی الآیة بمعنی لا یتحقق معه الجبر، أو المعنی أنک من عباد الله الصالحین، و قد قال الله تعالی:

إِنَّ عِبٰادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطٰانٌ إِلاّٰ مَنِ اِتَّبَعَکَ مِنَ اَلْغٰاوِینَ . فلیبر محمدا أی یحسن إلیه و یکرمه و لا یدل علی الطاعة حتی یتکلف بأن المراد الطاعة فی هذا الیوم حیث أعطاه الرایة و بعث معه جماعة من عسکره فکان علیهم أن یطیعوه. و عند الله جل اسمه لعله عطف علی قوله: من بعدی، أی و إمام عند الله فی الکتاب أی فی اللوح أو فی القرآن أو فی الوصیة المنزلة من السماء کما مر، و العطف فی قوله: و مفارقة روحی، للتفسیر و قوله: من بعدی تأکید و تصریح باتصال الإمامة بالوفاة، و فیه تذکیر لما سمعه من أبیه علیه السلام حین أحضره و سائر إخوته عند الوصیة إلی الحسنین علیهما السلام، و أشهدهم علی ذلک و قد روی أنه نظر بعد الوصیة إلی محمد بن الحنفیة و قال له: هل حفظت ما أوصیت به إخوتک؟ قال: نعم، قال: فإنی أوصیک بتوقیر أخویک لعظم حقهما علیک. و ضمیر أضافها للوراثة و فی بمعنی إلی، و الحاصل أنه إمام مثبت إمامته فی الکتاب، و قد ذکر الله تعالی وراثته مع وراثة أبیه و أمه کما سبق فی وصیة النبی صلی الله علیه و آله و یحتمل أن تکون فی للسببیة أی أضاف الله تعالی الوراثة له بسبب وراثة أمه و أبیه و بتوسطهما أو بمعنی مع أی وراثة النبی صلی الله علیه و آله و سلم أضیفت إلی وراثة أبیه و أمه، إشارة إلی حضوره عند وصیة النبی صلی الله علیه و آله و سلم و الوصیة إلیه علی الخصوص، و فی إعلام الوری و عند الله فی الکتاب الماضی وراثة النبی صلی الله علیه و آله و سلم أصابها فی وراثة أبیه و أمه. علم الله أنکم خیرة خلقه. اه و الخیرة بالکسر و کعنبة المختار و الاختیار للإمامة بأمر الله سبحانه. هذا الکلام أی الکلام الدال علی وفاتک أو المشعر بحسدی ألا بفتح الهمزة حرف استفتاح و إن فی رأسی کلاما النسبة إلی الرأس إما إشارة إلی أنه حصل بالسماع أو إلی أن القوة الحافظة فی الدماغ أو لأن الإبداء باللسان و تنوین کلاما للتعظیم و هو عبارة عما یدل علی فضل الحسنین علیهما السلام و مناقبهما، و شبهه بالماء لکثرته و غزارته، و کونه سببا لحیاة الأرواح کما أن الماء سبب لحیاة الأبدان، و نسبة النزف تخییلیة، و النزف: النزح، تقول: نزفت ماء البئر نزفا إذا نزحت کله، فهو کنایة عن کثرته. و لا تغیره نغمة الریاح کنایة عن ثباته أو عذوبته ترشیحا للتشبیه السابق، و النغمة: الصوت الخفی، عبر بالریاح عن الشبهات التی تخرج من أفواه المخالفین الطاعنین فی الحق، کما قال تعالی:

یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اَللّٰهِ بِأَفْوٰاهِهِمْ وَ اَللّٰهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ اَلْکٰافِرُونَ

و المقصود أنه علی کلام یقینی لا یتطرق إلیه الشبه و الشکوک کالکتاب المعجم اسم مفعول من باب الأفعال أی المختوم، کنایة عن أنه من الأسرار، فی القاموس: باب معجم کمکرم مقفل، أو من قولهم: أعجمت الکتاب فهو معجم أی أزلت عجمته و هی عدم الإفصاح، و التعجیم أیضا بهذا المعنی، أی کالکتاب الذی أزیلت عجمته و عدم إفصاحه بالنقط و الإعراب، بحیث یکون المقصود منه واضحا عکس المعنی الأول، أو من قولهم أعجمه إذا لم یفصحه لا لقصور فیه بل للطف معانیه و قصور أکثر العقول عن إدراکه فیرجع إلی الأول، و الرق بالفتح و یکسر: جلد رقیق یکتب فیه و الصحیفة البیضاء، و یقال: نمنمه أی زخرفه و رقشة، و النبت المنمنم: الملتف المجتمع، أی الرق المزین بولاء الأئمة و سائر المعارف، أو المشتمل علی العلوم الجمة، و فی بعض النسخ المنهم بالهاء إما بفتح النون و تشدید الهاء المفتوحة من النهمة أی بلوغ الهمة فی الشیء کنایة عن کونه ممتلئا بحیث لم یبق شیء غیر مکتوب، أو سکون النون و فتح الهاء و تشدید المیم من قولهم إنهم البرد و الشحم أی ذابا کنایة عن إغلاقه و بعده عن الأفهام کأنه قد ذاب و محی، فلا یمکن قراءته إلا بعسر. أهم بأدائه الضمیر للکلام بأدائه بالفتح و التخفیف، أی بأداء حقوق هذا الکلام، قال الجوهری: أدی دینه تأدیة أی قضاه، و الاسم الأداء، و فی بعض النسخ بإبدائه أی إظهاره فأجدنی من أفعال القلوب، و من خواصها جواز کون فاعلها و مفعولها واحدا سبقت علی بناء المجهول سبق علی صیغة الماضی و الجملة استئنافیة و الکتاب المنزل القرآن. و ما خلت أی مضت به الرسل سائر الکتب أو المراد بالکتاب الجنس لیشملها و ما خلت به الرسل ما ذکره الأنبیاء علیهم السلام و یمکن أن یقرأ سبق بصیغة المصدر مضافا إلی الکتاب لیکون مفعولا مطلقا للتشبیه، و الحاصل أنی کلما أقصد أن أذکر شیئا مما فی رأسی من فضائلک أو فضائلک و مناقب أخیک أجده مذکورا فی کتاب الله و کتب الأنبیاء و قیل: أی سبقنی إلیه أنت و أخوک لذکره فی کتاب الله و کتب الأنبیاء علیهم السلام و أنه أی ما فی رأسی حتی لا یجد أی الکاتب قلما و یؤتی علی بناء المجهول و الضمیر للکاتب أیضا أو للذی یکتب له الکتاب لیقرأه و هو معطوف علی لا یجد، و الحمم بضم الحاء و فتح المیم: جمع الحمة أی الفحمة یشبه بها الشیء الکثیر السواد، و ضمیر یبلغ للکاتب و یحتمل القرطاس و الأول أظهر. و الحاصل أنه کلام من کثرته یکل به ید الکاتب لکثرة الحرکة حتی تفنی الأقلام فلا توجد لصرف کلها فی الکتابة، و حتی یؤتی أی الکاتب أو من یؤتی من جانب الکتاب بالقراطیس کلها مسودة مملوءة بفضائلک، فلا یبلغ الکاتب الدرجة التی تستحقها من الفضائل و المناقب، بل المکتوب قلیل من کثیر کما قال تعالی:

قُلْ لَوْ کٰانَ اَلْبَحْرُ مِدٰاداً لِکَلِمٰاتِ رَبِّی

الآیة و قد ورد أنهم کلمات الله. أعلمنا علما قوله علما تمیز للنسبة علی المبالغة و التأکید، و الحلم العقل أو الرزانة و عدم السرعة أی الطیش قبل أن یخلق أی بدنه الشریف کما روی أن أرواحهم المقدسة قبل تعلقها بأبدانهم المطهرة کانت عالمة بالعلوم اللدنیة معلمة للملائکة، و قیل: المعنی أنه کان فی علم الله أنه یکون فقیها و لا یخفی بعده. قبل أن ینطق أی بین الناس کما ورد أنه أبطأ عن الکلام أو مطلقا إشارة إلی علمه فی عالم الأرواح و فی الرحم، کالفقرة السابقة من بغیره یرضی الاستفهام للإنکار و الظرف متعلق بما بعده، و ضمیر یرضی راجع إلی من، و فی بعض النسخ بالنون و هو لا یستقیم إلا بتقدیر الباء فی أول الکلام، أی بمن بغیره ترضی، و فی بعض النسخ من بعزة ترضی أی هو من بعزة و غلبته ترضی، أو الموصول مفعول رضینا و من کنا نسلم به هذا أیضا إما استفهام إنکار بتقدیر غیره، و نسلم إما بالتشدید فکلمة من تعلیلیة أو بالتخفیف أی نصیر به سالما من الابتلاء بالمشکلات، و علی الاحتمال الأخیر فی الفقرة السابقة معطوف علی الخبر أو علی مفعول رضینا و یؤید الأخیر فیهما أن فی إعلام الوری هکذا: رضینا بمن هو الرضا و بمن نسلم به من المشکلات.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 313 

*****

السَّلاَمُ(1) ، ثُمَّ رُدَّنِی فَادْفِنِّی بِالْبَقِیعِ ، وَ اعْلَمْ أَنَّهُ سَیُصِیبُنِی مِنَ الْحُمَیْرَاءِ مَا یَعْلَمُ النَّاسُ مِنْ صَنِیعِهَا(2) وَ عَدَاوَتِهَا لِلّهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ عَدَاوَتِهَا لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ .

فَلَمَّا قُبِضَ الْحَسَنُ علیه السلام ، وُضِعَ(3) عَلی سَرِیرِهِ ، وَانْطَلَقُوا(4) بِهِ إِلی مُصَلّی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله _ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ عَلَی الْجَنَائِزِ _ فَصَلّی(5) عَلَی الْحَسَنِ علیه السلام ، فَلَمَّا أَنْ صَلّی(6) عَلَیْهِ ، حُمِلَ فَأُدْخِلَ الْمَسْجِدَ ، فَلَمَّا أُوقِفَ عَلی قَبْرِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، بَلَغَ عَائِشَةَ الْخَبَرُ ، وَ قِیلَ لَهَا : إِنَّهُمْ قَدْ أَقْبَلُوا(7) بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ لِیُدْفَنَ مَعَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَخَرَجَتْ _ مُبَادِرَةً(8) _ عَلی بَغْلٍ بِسَرْجٍ(9) ، فَکَانَتْ(10) أَوَّلَ امْرَأَةٍ رَکِبَتْ فِی الاْءِسْ_لاَمِ سَرْجاً ، فَوَقَفَتْ وَ قَالَتْ(11) : نَحُّوا ابْنَکُمْ عَنْ بَیْتِی ؛ فَإِنَّهُ لاَ یُدْفَنُ فِیهِ شَیْءٌ ، وَ لاَ یُهْتَکُ عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله حِجَابُهُ .

فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِمَا : قَدِیماً هَتَکْتِ أَنْتِ وَ أَبُوکِ حِجَابَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ أَدْخَلْتِ بَیْتَهُ مَنْ لاَ یُحِبُّ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله قُرْبَهُ ، وَ إِنَّ اللّهَ سَائِلُکِ(12) عَنْ ذلِکِ یَا عَائِشَةُ ؛ إِنَّ(13) أَخِی أَمَرَنِی أَنْ أُقَرِّبَهُ مِنْ أَبِیهِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِیُحْدِثَ(14) بِهِ عَهْداً .

وَ اعْلَمِی أَنَّ أَخِی أَعْلَمُ النَّاسِ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ(15) ، وَ أَعْلَمُ بِتَأْوِیلِ کِتَابِهِ مِنْ أَنْ یَهْتِکَ

ص: 50

عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله سِتْرَهُ ؛ لاِءَنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالی _ یَقُولُ : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاّ أَنْ یُوءْذَنَ لَکُمْ»(1) وَ قَدْ أَدْخَلْتِ أَنْتِ بَیْتَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الرِّجَالَ بِغَیْرِ إِذْنِهِ ،303/1

وَ قَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ»(2) وَ لَعَمْرِی لَقَدْ ضَرَبْتِ أَنْتِ(3) لاِءَبِیکِ وَ فَارُوقِهِ عِنْدَ أُذُنِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الْمَعَاوِلَ(4) ، وَ(5) قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی»(6) وَ لَعَمْرِی لَقَدْ أَدْخَلَ أَبُوکِ وَ فَارُوقُهُ عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِقُرْبِهِمَا مِنْهُ الاْءَذی ، وَ مَا رَعَیَا مِنْ حَقِّهِ مَا أَمَرَهُمَا اللّهُ بِهِ عَلی لِسَانِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ أَمْوَاتاً مَا حَرَّمَ مِنْهُمْ أَحْیَاءً ؛ وَ تَاللّهِ یَا عَائِشَةُ ، لَوْ کَانَ هذَا الَّذِی کَرِهْتِیهِ(7) _ مِنْ دَفْنِ الْحَسَنِ عِنْدَ أَبِیهِ(8) صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَیْهِمَا _ جَائِزاً فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللّهِ ، لَعَلِمْتِ أَنَّهُ سَیُدْفَنُ وَ إِنْ رَغِمَ(9) مَعْطِسُکِ(10)».

قَالَ : «ثُمَّ تَکَلَّمَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ ، وَ قَالَ : یَا عَائِشَةُ ، یَوْماً عَلی بَغْلٍ ، وَ یَوْماً عَلی جَمَلٍ ، فَمَا تَمْلِکِینَ نَفْسَکِ ، وَ لاَ تَمْلِکِینَ الاْءَرْضَ عَدَاوَةً لِبَنِی هَاشِمٍ .

ص: 51

قَالَ : «فَأَقْبَلَتْ عَلَیْهِ ، فَقَالَتْ : یَا ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ ، هوءُلاَءِ الْفَوَاطِمُ(1) یَتَکَلَّمُونَ ، فَمَا کَ_لاَمُکَ ؟ فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ علیه السلام : وَ أَنّی(2) تُبْعِدِینَ(3) مُحَمَّداً مِنَ الْفَوَاطِمِ ، فَوَ اللّهِ ، لَقَدْ وَلَدَتْهُ ثَ_لاَثُ فَوَاطِمَ : فَاطِمَةُ بِنْتُ عِمْرَانَ بْنِ عَائِذِ بْنِ عَمْرِو بْنِ مَخْزُومٍ ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ زَائِدَةَ بْنِ الاْءَصَمِّ(4) بْنِ رَوَاحَةَ بْنِ حِجْرِ بْنِ عَبْدِ مَعِیصِ(5) بْنِ عَامِرٍ».

قَالَ(6) : «فَقَالَتْ عَائِشَةُ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام : نَحُّوا ابْنَکُمْ ، وَ اذْهَبُوا بِهِ(7) ؛ فَإِنَّکُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ(8)».

قَالَ : «فَمَضَی الْحُسَیْنُ علیه السلام إِلی قَبْرِ أُمِّهِ ، ثُمَّ أَخْرَجَهُ ، فَدَفَنَهُ بِالْبَقِیعِ» .(9)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

محمد بن مسلم گوید شنیدم امام باقر علیه السلام می فرمود: چون حسن بن علی علیه السلام بحالت احتضار درآمد، بحسین فرمود، برادرم! بتو وصیتی میکنم، آن را حفظ کن، چون من مردم، جنازه ام را آماده دفن کن سپس مرا بسوی رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بر تا با او تجدید عهدی کنم، آنگاه مرا بجانب مادرم فاطمه علیها السلام برگردان، سپس مرا ببر و در بقیع دفن کن و بدان که از طرف حمیرا،(عایشه) که مردم از زشتکاری و دشمن او با خدا و پیغمبر و ما خاندان آگاهند، مصیبتی بمن میرسد، پس چون امام حسن علیه السلام وفات کرد و روی تابوتش گذاردند، او را بمحلی که پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله بر جنازه ها نماز میخواند بردند، امام حسین بر جنازه نماز گذارد و چون نمازش تمام شد داخل مسجدش بردند، چون بر سر قبر رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله نگهش داشتند بعایشه خبر بردند و باو گفتند، بنی هاشم جنازه حسن بن علی علیهما السلام را آورده اند تا در کنار رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله دفن کنند، عایشه بر استری زین کرده نشست و شتافت - او نخستین زنی بود که از دوران اسلام بر زین نشست - آمد و ایستاد و گفت: فرزند خود را از خانه من بیرون برید، که نباید در اینجا چیزی دفن شود و حجاب پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله دریده شود. حسین بن علی صلوات اللّٰه علیهما فرمود: تو و پدرت از پیش حجاب پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله را دریدید و تو در خانه پیغمبر کسی را در آوردی که دوست نداشت نزدیک او باشد (مقصود ابو بکر و عمر است) و خدا از این کار، از تو باز خواست میکند. همانا برادرم بمن امر کرد که جنازه اش را نزدیک پدرش رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله برم تا با او تجدید عهد کند، و بدان که برادر من از همه مردم بخدا و رسولش و معنی قرآن داناتر بود و نیز او داناتر از این بود که پرده رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله را پاره کند، زیرا خدای تبارک و تعالی میفرماید:«ای کسانی که ایمان آورده اید، تا بشما اجازه نداده اند بخانه پیغمبر وارد نشوید - 58 سوره 33-» و تو بدون اجازه پیغمبر، مردانی را بخانه او راه دادی. خدای عز و جل فرماید:«ای کسانی که ایمان آورده اید. آواز خود را از آواز پیغمبر بلندتر نکنید-3 سوره 49-» در صورتی که بجان خودم سوگند که تو بخاطر پدرت و فاروقش (عمر) بغل گوش بپیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله کلنگ ها زدی با آنکه خدای عز و جل فرماید:«کسانی که نزد رسول خدا صدای خود را فرو میکشند، آنهایند که خدا دلهایشان را بتقوی آزمایش کرده است-4 سوره 49-» بجان خودم که پدرت و فاروقش بسبب نزدیک کردن خودشان را بپیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله او را آزار دادند و آن حقی را که خدا با زبان پیغمبرش بآنها امر کرده بود، رعایت نکردند زیرا خدا مقرر فرموده که آنچه نسبت بمؤمنین در حال زنده بودنشان حرام است در حال مرده بودن آنها هم حرامست، بخدا ای عایشه! اگر دفن کردن حسن نزد پدرش رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) که تو آن را نمیخواهی، از نظر ما خدا آن را جایز کرده بود، میفهمیدی که او برغم انف تو در آنجا دفن میشد (ولی افسوس که کلنگ زدن نزد گوش پیغمبر از نظر ما جایز نیست) سپس محمد بن حنفیه رشته سخن بدست گرفت و فرمود: ای عایشه! یک روز بر استر مینشینی و یک روز (در جنگ جمل) بر شتر مینشینی؟! تو بعلت دشمنی و عداوتی که با بنی هاشم داری، نه مالک نفس خودت هستی و نه در زمین قرار میگیری،(در صورتی که خدا میفرماید: نفس ببدی فرمان میدهد-53 یوسف» و بزنان پیغمبر میفرماید: در خانه خود بنشینید 33 - احزاب). عایشه رو باو کرد و گفت: پسر حنفیه! اینها فرزندان فاطمه اند که سخن میگویند، دیگر تو چه میگوئی؟! حسین علیه السلام باو فرمود: محمد را از بنی فاطمه بکجا دور میکنی، بخدا که او زاده سه فاطمه است:1 - فاطمه دختر عمران بن عائذ بن عمرو بن مخزوم (مادر ابو طالب)2 - فاطمه بنت اسد بن هاشم (مادر امیر المؤمنین علیه السلام)3 - فاطمه دختر زائدة بن اصم بن رواحة بن حجر بن عبد معیص بن عامر (مادر عبد المطلب) عایشه بامام حسین علیه السلام گفت: پسر خود را دور کنید و ببریدش که شما مردمی دشمنی خواهید، پس حسین علیه السلام بجانب قبر مادرش رفت و جنازه او را بیرون آورد و در بقیع دفن کرد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 75 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-محمد بن مسلم گوید از امام باقر(علیه السّلام)شنیدم،فرمود: چون حسن بن علی در بستر مرگ افتاد به حسین فرمود:برادر جانم من به تو وصیتی دارم آن را خوب حفظ کن،چون من مُردم مرا آماده ساز و به سوی رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)ببر تا با او تجدید عهدی کنم و مرا نزد مادرم فاطمه(علیها السّلام)برگردان و پس از آن مرا در بقیع ببر و به خاک بسپار و بدان که از طرف حمیراء(عایشه)به من،آن رسد که مردم همه می دانند به واسطۀ کینه و عداوت او با خدا و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)و دشمنی او با ما خانواده. چون حسن(علیه السّلام)وفات کرد،او را بر تختۀ تابوتی گذاردند و به مصلای رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)که در آن بر جنازه ها می خواند بردند،و نماز بر امام حسن(علیه السّلام)خواندند و بعد از نماز او را به مسجد پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)بردند و چون بر سر قبر رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)توقف دادند، به عایشه خبر دادند که بنی هاشم امام حسن(علیه السّلام)را آوردند تا نزد رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به خاک سپارند و او با شتاب سوار بر استری آمد -و او اول زن مسلمان بود که در تاریخ اسلام بر زین سوار شد- برابر امام حسین(علیه السّلام)و بنی هاشم ایستاد و گفت:فرزندِ خود را از خانه من دور کنید،زیرا در این خانه به خاک نرود و حجاب رسول خدا هتک نگردد. حسین بن علی(علیهما السّلام)در پاسخ او فرمود:تو و پدرت از قدیم حجاب رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)را دریدید و در خانۀ او کسی را وارد کردید که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)دوست نداشت به او نزدیک باشد،خدا ای عایشه از تو باز خواست می کند،برادرم به من سفارش کرده او را نزد پدرش رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)برم تا با او تجدید عهدی کند و بدان ای عایشه که برادرم داناترین مردم بود به خدا و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)و داناتر بود به تأویل قرآن از این که پردۀ رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)را بر او بدرد و به او بی احترامی کند زیرا خدا تبارک و تعالی فرماید(58 سوره احزاب):«آیا آن کسانی که ایمان آوردید وارد خانه پیغمبر نشوید جز این که به شما اجازه داده شود»و تو مردهائی را بی اجازۀ رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)در خانۀ او وارد کردی(مقصود ابی بکر و عمر است)با این که خدا عزّ و جلّ فرموده است(3 سورۀ حجرات):«آیا کسانی که ایمان آوردید آواز خود را بر آواز پیغمبر بلندتر نکنید و روی سخن او سخنی نگوئید»و به جان خودم تو برای پدرت(ابو بکر)و برای فاروقش(عمر)در گوش رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)کلنگ ها را به کار انداختید،با این که خدا عزّ و جلّ فرماید(4 سوره حجرات):«به راستی آن کسانی که آواز خود را نزد رسول خدا آهسته کنند آنانند کسانی که خدا دلشان را به تقوی آزموده»به جان خودم پدرت و فاروقش با نزدیکی خودشان به رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)او را آزار دهند و خود آن دو نفر آنچه را خدا از حق و حرمت رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) واجب کرده رعایت نکردند،خدا حرمت مؤمنانی را که مرده اند مانند مؤمنان زنده مقرر نموده،به خدا ای عایشه اگر آنچه را بد داری از دفن حسن(علیه السّلام)نزد پدرش رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)میان ما و خدا روا بود می دانستی که بر غم انف تو در آن جا دفن می شد. سپس محمد بن حنفیه رشتۀ سخن را به دست گرفت و گفت: ای عایشه،یک روز بر استر و یک روز بر شتر،تو از بس با بنی هاشم دشمنی نه خود را نگهداری و نه به زمین قرار داری،عایشه رو به وی کرد و گفت:ای پسر حنفیه،این ها زادگان فاطمه اند که سخن می کنند،تو دیگر چه می گوئی؟امام حسین(علیه السّلام)در جوابش گفت: محمد را به کجا دور می کنی از بنی فاطمه؟با این که از سه فاطمه است: 1-فاطمه دختر عمران بن عائذ بن عمرو بن مخزوم(زوجۀ عبد المطّلب و مادر عبد الله و ابی طالب و زبیر است-از مجلسی ره). 2-فاطمه دختر اسد بن هاشم(زوجۀ طاهرۀ ابو طالب و مادر امیر المؤمنین-علیه السّلام-). 3-فاطمه دختر زائده بن اصمّ بن رواحه بن حجر بن عبد معیص بن عامر(زوجۀ هاشم و مادر عبد المطّلب است). عایشه در جواب حسین(علیه السّلام)گفت:فرزند خود را دور کنید و او را از کنار قبر رسول ببرید!شما هستید مردمی که در سخن برطرف خود پیروز گردید،فرمود:امام حسین(علیه السّلام)او را نزد قبر مادرش برد و از آنجا بیرون آورد و در بقیع به خاک سپرد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 449 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-محمد بن مسلم می گوید:از امام باقر(ع)شنیدم،فرمود:چون حسن بن علی در بستر مرگ افتاد به حسین فرمود:برادر جانم من به تو وصیتی دارم آن را خوب حفظ کن،چون من مردم مرا آماده ساز و به سوی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ببر تا با او تجدید عهدی کنم و مرا نزد مادرم فاطمه علیه السّلام برگردان و پس از آن مرا در بقیع ببر و به خاک بسپار و بدان که از طرف حمیراء(عایشه)به من،آن رسد که مردم همه می دانند به واسطۀ کینه و عداوت او با خدا و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و دشمنی او با ما خانواده.

چون حسن علیه السّلام وفات کرد،او را بر تابوتی گذاردند و به مصلای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که در آن بر جنازه ها نماز می خواند بردند،و نماز بر ***

امام حسن علیه السّلام خواندند و بعد از نماز او را به مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بردند و چون بر سر قبر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گذاشتند به عایشه خبر دادند که بنی هاشم امام حسن علیه السّلام را آورده اند تا در کنار رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به خاک سپارند و او با شتاب سوار بر استری آمد-و او اول زن مسلمانی بود که در تاریخ اسلام بر زین می نشست و گفت:فرزند خود را از خانه من دور کنید و به خاک نسپارید و حجاب رسول خدا را پاره نکنید.

حسین بن علی علیه السّلام در پاسخ او فرمود:تو و پدرت(ابا بکر)از قدیم حجاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را دریدید و در خانۀ او کسی را وارد کردید که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دوست نداشت به او نزدیک باشد(مراد ابا بکر و عمر است)،خدا ای عایشه از تو بازخواست می کند،برادرم به من سفارش کرده او را نزد پدرش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ببرم تا با او تجدید پیمان کند و بدان ای عایشه که برادرم داناترین مردم به خدا و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود و او داناتر از این بود که پردۀ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بدرد و پاره کند و به او بی احترامی نماید زیرا خدای تبارک و تعالی می فرماید:«ای کسانی که ایمان آورده اید تا به شما اجازه نداده اند بخانه پیامبر وارد نشوید (احزاب/58)»(مقصود ابی بکر و عمر است)و با اینکه خداوند فرموده است:«ای کسانی که ایمان آورده اید صدای خود را بر صدای پیامبر بلندتر نکنید و روی سخن او سخنی نگوئید(حجرات/3)»و به جان خودم تو برای پدرت(ابو بکر)و برای فاروقش(عمر)در گوش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله کلنگ ها را به کار انداختید،با این که خدای عزّ و جلّ فرماید:«به راستی آن کسانی که آواز خود را نزد رسول خدا آهسته کنند کسانی اند که خدا دلشان را به تقوی آزموده است»(حجرات/4)

به جان خودم پدرت و فاروقش با نزدیکی خودشان به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله او را آزار دادند و خود آن دو نفر آنچه را خدا از حق و حرمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله واجب کرده رعایت نکردند زیرا خداوند مقرر کرده که آنچه که بر مؤمنین در حال زنده بودنشان حرام است در حال مردن آنها هم حرام است ای عایشه اگر دفن کردن حسن نزد جدش بد می دانی و راضی نیستی از نظر ما خداوند آن را جایز شمرده بود با مخالفت تو آن را دفن می کردیم(ولی افسوس که کلنگ زدن در کنار پیامبر از نظر ما جایز نیست).

سپس محمد بن حنفیه رشتۀ سخن را به دست گرفت و گفت:ای عایشه،یک روز بر استر و یک روز بر شتر سوار می شوی،تو از بس با بنی هاشم دشمنی نه خود را نگهداری و نه به زمین قرار داری،عایشه رو به وی کرد و گفت:ای پسر حنیفه،این ها فرزندان فاطمه اند که سخن می گویند،تو دیگر چه می گوئی؟

امام حسین علیه السّلام در جوابش گفت:محمد را به بنی فاطمه بکجا دور می کنی؟با اینکه او زاده سه فاطمه است:

1-فاطمه دختر عمران بن عائذ بن عمرو بن مخزوم(زوجۀ عبد المطلب و مادر عبد اللّه و ابیطالب و زبیر است-).

2-فاطمه دختر اسد بن هاشم(زوجۀ طاهرۀ ابو طالب و مادر امیر المؤمنین علیه السّلام).

3-فاطمه دختر زائده بن اصمّ بن رواحه بن حجر بن عبد معیص بن عامر(زوجۀ هاشم و مادر عبد المطلّب است).

عایشه در جواب حسین علیه السّلام گفت:فرزند خود را دور کنید و او را از کنار قبر رسول ببرید!شما مردمی هستید که در سخن بر طرف خود پیروزید سپس امام حسین علیه السّلام او را نزد قبر مادرش برد و از آنجا بیرون آورد و در بقیع به خاک سپرد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 13 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. لما احتضر علی بناء المجهول أی أحضره الموت و الحمیراء تصغیر الحمراء لقب عائشة فصلی علی بناء المجهول و یحتمل المعلوم فالمرفوع راجع إلی الحسین علیه السلام، و کذا قوله: فلما أن صلی ، یحتمل الوجهین و أن زائدة لتأکید الاتصال. و أعلم بتأویل کتابه قیل: أفعل لیس هنا للتفضیل بل للتبعید، و قیل: المراد أعلم الناس بتأویل کتابه مکرها أن یهتک، و الحاصل أن وفور علمه مانع من ذلک، و ظاهره أنه لم یکن ذلک جائزا بالنسبة إلی الحسن علیه السلام أیضا، و لعله علی سبیل المصلحة إلزاما علیها لبیان سوء صنیعها فی دفن الملعونین غیر المأذونین، و إشکال إثبات الفرق بین الفعلین، و إلا فهو علیه السلام کان مأذونا فی ذلک فی حیاته و بعد وفاته. و یؤیده ما رواه الشیخ فی مجالسه بأسانید جمة عن ابن عباس قال: دخل الحسین بن علی علیهما السلام علی أخیه الحسن بن علی علیه السلام فی مرضه الذی توفی فیه فقال له: کیف تجدک یا أخی؟ قال: أجدنی فی أول یوم من أیام الآخرة و آخر یوم من أیام الدنیا، و اعلم أنه لا أسبق أجلی و إنی وارد علی أبی و جدی علیهما السلام علی کره منی لفراقک و فراق إخوتک و فراق الأحبة و أستغفر الله من مقالتی هذه و أتوب إلیه، بل علی محبة منی للقاء رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب و أمی فاطمة علیها السلام، و حمزة و جعفر علیهما السلام، و فی الله عز و جل خلف من کل هالک، و عزاء من کل مصیبة، و درک من کل ما فات، رأیت یا أخی کبدی فی الطشت، و لقد عرفت من دهانی و من أین أتیت فما أنت صانع به یا أخی؟ فقال الحسین علیه السلام أقتله و الله، قال: فلا أخبرک به أبدا حتی تلقی رسول الله صلی الله علیه و آله و لکن أکتب یا أخی: هذا ما أوصی به الحسن بن علی إلی أخیه الحسین بن علی، أوصی أنه یشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له و أنه یعبده حق عبادته لا شریک له فی الملک، و لا ولی له من الذل و أنه خلق کل شیء فقدرة تقدیرا، و أنه أولی من عبد و أحق من حمد، من أطاعه رشد، و من عصاه غوی، و من تاب إلیه اهتدی، فإنی أوصیک یا حسین بمن خلفت من أهلی و ولدی و أهل بیتک أن تصفح عن مسیئهم و تقبل من محسنهم، و تکون لهم خلفا و والدا و أن تدفننی مع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فإنی أحق به و ببیته ممن أدخل بیته بغیر إذنه و لا کتاب جاءهم من بعده، قال الله فیما أنزله علی نبیه صلی الله علیه و آله و سلم فی کتابه:

یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَدْخُلُوا بُیُوتَ اَلنَّبِیِّ إِلاّٰ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ

فو الله ما أذن لهم فی الدخول علیه فی حیاته بغیر إذنه، و لا جاءهم الإذن فی ذلک من بعد وفاته، و نحن مأذون لنا فی التصرف فیما ورثناه من بعده فإن أبت علیک الامرأة فأنشدک الله بالقرابة التی قرب الله عز و جل منک و الرحم الماسة من رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أن تهریق فی محجمة من دم حتی نلقی رسول الله فنختصم إلیه و نخبره بما کان من الناس إلینا بعده ثم قبض علیه السلام. قال ابن عباس: فدعانی الحسین بن علی علیهما السلام و عبد الله بن جعفر و علی بن عبد الله بن العباس فقال: اغسلوا ابن عمکم فغسلناه و حنطناه و ألبسناه أکفانه ثم خرجنا به حتی صلینا علیه فی المسجد، و إن الحسین علیه السلام أمر أن یفتح البیت فحال دون ذلک مروان بن الحکم و آل أبی سفیان و من حضر هناک من ولد عثمان بن عفان، و قالوا: یدفن أمیر المؤمنین الشهید ظلما بالبقیع بشر مکان، و یدفن الحسن مع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لا یکون ذلک أبدا حتی تکسر السیوف بیننا و تنقصف الرماح و ینفذ النبل، فقال الحسین علیه السلام أم و الله الذی حرم مکة، للحسن بن علی بن فاطمة أحق برسول الله و ببیته ممن أدخل بیته بغیر إذنه، و هو و الله أحق به من حمال الخطایا، مسیر أبی ذر (ره) الفاعل بعمار ما فعل، و بعبد الله ما صنع، الحامی الحمی المؤوی لطرید رسول الله، لکنکم صرتم بعده الأمراء و تابعکم علی ذلک الأعداء و أبناء الأعداء، قال: فحملناه فأتینا به قبر أمه فاطمة علیها السلام فدفناه إلی جنبها رضی الله عنه و أرضاه. قال ابن عباس: و کنت أول من انصرف فسمعت اللفظ و خفت أن یعجل الحسین علی من قد أقبل، و رأیت شخصا علمت الشر فیه فأقبلت مبادرا فإذا أنا بعائشة فی أربعین راکبا علی بغل مرحل تقدمهم و تأمرهم بالقتال، فلما رأتنی قالت: إلی إلی یا ابن عباس لقد اجترأتم علی فی الدنیا، تؤذوننی مرة بعد أخری، تریدون أن تدخلوا بیتی من لا أهوی و لا أحب، فقلت: وا سوءتا! یوم علی بغل و یوم علی جمل، تریدین أن تطفئ نور الله و تقاتلی أولیاء الله و تحولی بین رسول الله و بین حبیبه أن یدفن معه؟ ارجعی فقد کفی الله عز و جل المؤنة و دفن الحسن علیه السلام إلی جنب أمه، فلم یزدد من الله تعالی إلا قربا و ما ازددتم منه و الله إلا بعدا، یا سوءتاه انصرفی فقد رأیت ما سرک! قال: فقطبت فی وجهی و نادت بأعلی صوتها: أ ما نسیتم الجمل یا ابن عباس إنکم لذوو أحقاد، فقلت: أم و الله ما نسیت أهل السماء فکیف ینساه أهل الأرض؟ فانصرفت و هی تقول:

فألقت عصاها و استقر بها النوی-کما قر عینا بالأیاب المسافر

أقول: و قد أوردت أمثاله فی کتاب بحار الأنوار فهذه الأخبار تدل علی أن فی هذه الکلمات مصلحة و توریة بأن یکون المراد بهتک الستر المحاربة التی کانت تتوقع فی ذلک عند ضریحه المقدس و عدم الإذن و عدم الجواز للاشتمال علی المفسدة، و مخالفة التقیة التی أمر الرسول بها و أمثال ذلک من التوریة و التأویل، و یدل علی عدم جواز دخول بیت النبی صلی الله علیه و آله و سلم الذی دفن فیه لمن لا یعلم الإذن بل غیره من الأئمة المدفونین فی بیوتهم إلا أن یقال: إذنهم فی الزیارة من قرب بالهیئات المنقولة إذن فی الدخول، مع أنهم علیهم السلام رخصوا لشیعتهم فی التصرف فی أموالهم فی حال غیبتهم، و یدل علی أن الآیة شاملة لما بعد الوفاة أیضا أو یثبت ذلک بقول النبی صلی الله علیه و آله و سلم: حرمة المؤمن میتا کحرمته حیا کما یومئ علیه السلام إلیه آخرا. و المراد بالرجال أبو بکر و عمر و الحفارون و الذین حملوهما و دفنوهما فیه، و تسمیة عمر فاروقا علی التهکم و نسبته إلی أبی بکر للاتحاد الذی کان بینهما فی الشقاوة و المعاونة فی غصب حقوق أهل بیت العصمة، و أنه کان وزیره و مشیرة أو لتسمیة أبی بکر إیاه فاروقا و نسبة الفعل إلیهما، لأن دفنهما کان بوصیتهما و رضاهما و الاستدلال لقبح ضرب المعاول بالنهی عن رفع الصوت بالقیاس بالطریق الأولی، أو منصوص العلة، إذ یظهر من الآیة أن العلة فی ذلک رعایة الأدب و الإکرام و الاحترام الذی یجب رعایته له، فیدل علی قبح رفع الصوت عند ضریحه المقدس بغیر ضرورة بل رفع الصوت فی الزیارة عنده و عند ضرائح الأئمة من أهل بیته بحیث یخرج عن الآداب، لما ورد من أن حرمتهم واحدة و حقهم واحد. قوله: عند إذن رسول الله، أی ظاهرا و بحسب ما یراه الناس و رفعهم إلی السماء بعد ثلاثة أیام لا ینافی وجوب احترام مراقدهم، مع أنه ذهب جماعة إلی أنهم بعد الرفع یرجعون أیضا إلی ضرائحهم المطهرة، و سیأتی القول فیه مفصلا إنشاء الله تعالی

یَغُضُّونَ أَصْوٰاتَهُمْ

أی یحفظونها و لا یرفعونها بالصیاح

اِمْتَحَنَ اَللّٰهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْویٰ

أی جربها لها أو جربها بأنواع التکالیف لأجل التقوی، فإنها لا تظهر إلا بالاصطبار علیها أو أخلصها للتقوی من امتحن الذهب إذا أذابه و میز جیده من ردیئه، و سیأتی معانی التقوی و مراتبها فی کتاب الإیمان و الکفر إن شاء الله. إن الله حرم. اه دفع بذلک ما ربما یتوهم من أن حرمة الدخول فی بیته بغیر إذنه أو رفع الصوت عنده لعلهما کانا فی حال حیاته و لا یشمل ما بعد موته صلی الله علیه و آله و سلم. کرهتیه الیاء لإشباع الکسرة و إن رغم معطسک المعطس: الأنف، و ربما جاء بفتح الطاء و الرغام بالفتح التراب، یقال: رغم أنفه من باب علم أی ذل رغما بحرکات الراء و رغم الله أنفه و أرغمه أی ألصقه بالرغام، هذا هو الأصل ثم استعمل فی الذل و العجز عن الانتصاف من الخصم و الانقیاد علی کره یوما علی بغل نصب یوما بالجار و المجرور و الظرف خبر مبتدإ محذوف بتقدیر أنت، أو نصبه بفعل محذوف بتقدیر ترکبین. و روی أنه أنشد یومئذ ابن الحنفیة أو ابن عباس هذا البیت

تجملت تبغلت-و إن عشت تفیلت لک التسع من الثمن-و للکل تملکت

أو:

و فی الکل تصرفت.

فما تملیکن نفسک إشارة إلی قوله تعالی:

إِنَّ اَلنَّفْسَ لَأَمّٰارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّٰ مٰا رَحِمَ رَبِّی

و ملک الأرض عبارة عن الاستقرار فی البیت المأمورة به فی قوله تعالی:

وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ . عداوة مفعول له هؤلاء الفواطم أی المنسوبون إلی فاطمة فالجمعیة باعتبار المنسوب لا باعتبار المنسوب إلیه، فإنه یقال: للقرشی قریش فالفاطم بمنزلة الفاطمی جمع علی الفواطم، و المراد الفاطمیون، کذا خطر بالبال. و قیل: المراد المنسوبون إلی الفواطم: فاطمة البتول و الفواطم الآتیة و هو أظهر لفظا، لکنه بعید عن السیاق یتکلمون أی لهم أن یتکلموا لانتسابهم إلیها فما کلامک أی أی شیء کلامک و لا وقع له و أنی تبعدین من الإبعاد أو التبعید، و الاستفهام للإنکار، و فاطمة الأولی زوجة عبد المطلب أم عبد الله و أبی طالب و الزبیر، و الثانیة زوجة أبی طالب، و الثالثة زوجة هاشم أم عبد المطلب. و فی القاموس : معیص کأمیر: بطن من قریش

قَوْمٌ خَصِمُونَ

أی شدید الخصومة و اللجاج إلی قبر أمه أی للزیارة و تجدید العهد کما مر.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 320 

*****

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ(1) علیهماالسلام لَمَّا حَضَرَهُ الَّذِی حَضَرَهُ ، دَعَا(2) ابْنَتَهُ الْکُبْری فَاطِمَةَ بِنْتَ(3) الْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَدَفَعَ إِلَیْهَا کِتَاباً مَلْفُوفاً ، وَ وَصِیَّةً ظَاهِرَةً ، وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام مَبْطُوناً(4) مَعَهُمْ(5) لاَ یَرَوْنَ إِلاَّ أَنَّهُ لِمَا بِهِ ، فَدَفَعَتْ فَاطِمَةُ 304/1

الْکِتَابَ إِلی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، ثُمَّ صَارَ وَ اللّهِ ذلِکَ الْکِتَابُ إِلَیْنَا یَا زِیَادُ».

قَالَ : قُلْتُ : مَا فِی ذلِکَ الْکِتَابِ جَعَلَنِیَ اللّهُ فِدَاکَ؟

قَالَ(6) : «فِیهِ وَ اللّهِ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وُلْدُ آدَمَ مُنْذُ خَلَقَ اللّهُ آدَمَ إِلی أَنْ تَفْنَی الدُّنْیَا ؛ وَ اللّهِ ، إِنَّ فِیهِ الْحُدُودَ حَتّی أَنَّ فِیهِ أَرْشَ(7) الْخَدْشِ» .(8)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابی جارود (که نامش زیاد است) گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: چون هنگام شهادت حسین بن علی علیهما السلام فرا رسید، دختر بزرگترش فاطمه بنت الحسین علیه السلام را طلبید و کتابی پیچیده و وصیتی آشکار باو داد، زیرا علی بن الحسین علیهما السلام مرضی از لحاظ معده داشت که در حال احتضارش میدیدند، سپس فاطمه آن کتاب را بعلی بن الحسین علیه السلام داد، ای زیاد! سپس بخدا آن کتاب بما رسید، زیاد گوید عرضکردم: خدا مرا قربانت گرداند، در آن کتاب چه نوشته است؟ فرمود: بخدا آنچه از زمان خلقت آدم تا بآخر رسیدن دنیا مورد احتیاج اولاد آدمست در آن است، بخدا که احکام حدود حتی جریمه خراش در آن ثبت است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 75 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از ابی الجارود که امام باقر(علیه السّلام)فرمود:چون هنگام شهادت حسین(علیه السّلام)در رسید دختر بزرگ ترش فاطمه بنت الحسین(علیه السّلام)را طلبید و کتاب سر بسته و وصیت ظاهره ای به او داد، علی بن الحسین(علیهما السّلام)در این حال،سخت بیمار بود و به خود مشغول بود و فاطمه آن کتاب را به علی بن الحسین(علیهما السّلام)داد،به خدا آن کتاب به ما رسیده است،ای زیاد.گوید:من گفتم:خدا مرا قربانت کند در آن کتاب چیست؟فرمود:به خدا هر چه اولاد آدم از روز آفرینش خدا مر حضرت آدم(علیه السّلام)را تا فناء دنیا نیاز دارند در آن است،به خدا تمام حدود و مجازاتها در آن ثبت است تا برسد به مجازات یک خراش در تن.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 449 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-ابی الجارود(زیاد)می گوید:امام باقر علیه السّلام فرمود:چون هنگام شهادت حسین علیه السّلام فرارسید دختر بزرگتر خود را بنام فاطمه بنت الحسین را طلبید و کتاب سربسته و وصیتی آشکار به او داد،زیرا علی بن الحسین علیه السّلام در این حال بشدت بیمار و در حال احتضار او را می دیدند سپس فاطمه آن کتاب را به علی بن الحسین علیه السّلام داد،ای زیاد به خدا آن کتاب را به ما رسیده است،زیاد می گوید:من گفتم:قربانت گردم در آن کتاب چه مسائلی نوشته شده است؟

فرمود:به خدا هرچه اولاد آدم از روز آفرینش آدم تا نابودی جهان به آن نیاز دارند در آن موجود باشد،به خدا تمام حدود و مجازاتها در آن ثبت است تا برسد به مجازات یک خراش در تن.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 15 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف، و هو جزء من خبر طویل مضی فی باب ما نص الله و رسوله علی الأئمة علیهم السلام، یقال : خدش الجلد أی قشره بعود و نحوه، و الأرش: الدیة.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 320 

*****

ذلِکَ إِلی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ».

قُلْتُ لَهُ : فَمَا فِیهِ یَرْحَمُکَ اللّهُ ؟

فَقَالَ(1) : «مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وُلْدُ آدَمَ مُنْذُ کَانَتِ الدُّنْیَا إِلی أَنْ تَفْنی(2)» .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابی جارود گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: چون هنگام شهادت امام حسین علیه السلام فرا رسید، وصیتش را که در کتابی پیچیده بود، در حضور مردم، بفاطمه داد، پس چون امر شهادت حسین علیه السلام بدان جا که مقدر بود رسید، فاطمه آن وصیت را بعلی بن الحسین علیهما السلام داد، عرضکردم: خدایت رحمت کند، در آن وصیت چه بود؟ فرمود: آنچه فرزندان آدم از ابتدای دنیا تا بآخر رسیدن آن احتیاج دارند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 76 

*****

[ترجمه کمره ای] :

2-به ابی الجارود فرمود:چون شهادت حسین(علیه السّلام)در رسید وصیّت خود را در یک کتاب در هم پیچیده به دخترش فاطمه سپرد و چون کار حسین(علیه السّلام)بدان جا که مقدّر بود کشید آن کتاب را به علی بن الحسین(علیهما السّلام)داد،به آن حضرت گفتم:در آن چه بود- یرحمک الله-؟فرمود:هر چه فرزندان آدم بدان نیازمندند از روزی که دنیا به وجود آمده تا تمام شود.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 449 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

2-امام باقر علیه السّلام به ابی الجارود فرمود:چون شهادت حسین علیه السّلام فرارسید وصیّت خود را در کتابی پیچیده بود و به دخترش فاطمه سپرد و چون کار حسین علیه السّلام به آنچه که مقدّر بود کشید آنکتاب را به علی بن الحسین علیه السّلام داد،به آن حضرت گفتم:خدایت رحمت کند در آن چه بود؟

فرمود:هرچه فرزندان آدم به آن نیازمندند از روزی که دنیا به وجود آمده تا پایان جهان.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 15 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. ما حضره أی الشهادة وصیته إضافة إلی الفاعل، أی ما أوصی إلی علی بن الحسین علیه السلام ظاهرة أی أعطاها بمحضر الناس لیشهدوا بکون السجاد وصیا و إماما لکن کان الکتاب مدرجا مطویا، و ما فی الکتاب مستورا عنهم، قال الجوهری: أدرجت الکتاب و الثوب طویته.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 320 

*****

أَدْرَکْتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّ_لاَمَ .

قَالَ : وَ مَضی جَابِرٌ ، وَ رَجَعَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَجَلَسَ مَعَ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام وَ إِخْوَتِهِ ، فَلَمَّا صَلَّی الْمَغْرِبَ ، قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ لاِءَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : «أَیَّ شَیْءٍ قَالَ لَکَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ الاْءَنْصَارِیُّ(1) ؟» فَقَالَ(2) : «قَالَ : إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ : إِنَّکَ سَتُدْرِکُ رَجُلاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِیَ اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ، یُکَنّی أَبَا جَعْفَرٍ ، فَأَقْرِئْهُ مِنِّی(3) السَّ_لاَمَ».

فَقَالَ لَهُ أَبُوهُ(4) : «هَنِیئاً لَکَ _ یَا بُنَیَّ _ مَا خَصَّکَ اللّهُ بِهِ مِنْ رَسُولِهِ مِنْ بَیْنِ أَهْلِ بَیْتِکَ ، لاَ تُطْلِعْ(5) إِخْوَتَکَ عَلی هذَا ، فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً ، کَمَا کَادَ(6) إِخْوَةُ یُوسُفَ لِیُوسُفَ(7) علیه السلام » .(8)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

شيبانى گويد: بخدا كه من در خدمت على بن الحسين بودم و فرزندانش هم حضور داشتند كه جابر ابن عبد اللّٰه انصارى خدمت آن حضرت رسيد و سلام كرد، سپس دست ابى جعفر (امام باقر) عليه السلام را گرفت و با او خلوت كرد و عرضكرد: همانا رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله بمن خبر داد كه من مردى از اهل بيت او را كه نامش محمد بن على و كنيه اش ابا جعفر است درك ميكنم، و فرمود: چون خدمتش رسيدى، او را از جانب من سلام برسان، شيبانى گويد: جابر برفت و ابو جعفر عليه السلام آمد و نزد پدرش على بن الحسين عليه السلام با برادرانش نشست، و چون نماز مغرب را گزارد، على بن الحسين به ابى جعفر عليهم السلام فرمود: جابر بن عبد اللّٰه انصارى بتو چه گفت ؟ جوابداد: او گفت: رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله فرمود: تو مردى از اهل بيت مرا كه نامش محمد بن على و كينه اش ابا جعفر است درك ميكنى، سلام مرا باو برسان. پدرش باو فرمود: پسر جانم! امتياز و خصوصيتى را كه خدا توسط پيغمبرش از ميان اهل بيتش تنها بتو داده بر تو گوارا باد. برادرانت را از اين مطلب آگاه مكن، مبادا در باره تو مكرى انديشند، چنان كه برادران يوسف براى يوسف انديشيدند.

*****

[ترجمه كمره اى] :

در نسخۀ صفوانى است:4-فليح بن ابى بكر شيبانى گويد:به خدا من خدمت على بن الحسين(عليهما السّلام)نشسته بودم و فرزندانش نزد او بودند كه جابر بن عبد الله انصارى خدمت او آمد و بر او سلام كرد و دست ابى جعفر امام باقر(عليه السّلام)را گرفت و با او خلوت كرد و پس از آن گفت:به راستى رسول خدا(صلّى الله عليه و آله)به من خبر داده كه من محققاً مردى از خاندان او را درك مى كنم كه او را محمد بن على گويند و كينه اش ابا جعفر است و چون او را درك كردى سلام مرا به او برسان، گويد:جابر رفت و ابو جعفر نزد ما برگشت و با پدرش على بن الحسين(عليهما السّلام)و برادرانش نشست و چون نماز مغرب را خواند،على بن الحسين(عليهما السّلام)به ابو جعفر فرمود:جابر بن عبد الله انصارى با تو چه گفت ؟پاسخ داد كه به من گفت:رسول خدا(صلّى الله عليه و آله)فرموده:تو محققاً مردى از خاندان مرا كه نامش محمد بن على و كينه اش ابو جعفر است درك مى كنى،سلام مرا به او برسان،پدرش به او فرمود:گوارا باد بر تو اى پسر جانم آنچه را خدا از طرف رسولش در ميان خاندان نبوت به تو اختصاص داده است،مبادا برادران خود را از اين موضوع مطّلع كنى تا برايت مكرى انديشند چنان كه برادران يوسف براى يوسف نمودند.

*****

[hhh] :

فليح بن ابى بكر شيبانى مى گويد:به خدا من خدمت على بن الحسين عليه السّلام نشسته بودم و فرزندانش نزد او بودند كه جابر بن عبد اللّه انصارى خدمت او آمد و بر او سلام كرد و دست ابى جعفر امام باقر عليه السّلام را گرفت و با او خلوت كرد و پس از آن گفت:به راستى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به من خبر داده كه من محققا مردى از خاندان او را درك مى كنم كه او را محمد بن على گويند و كنيه اش ابا جعفر است و چون او را درك كردى سلام مرا به او برسان،گويد:جابر رفت و ابو جعفر نزد ما برگشت و با پدرش على بن الحسين عليه السّلام و برادرانش نشست و چون نماز مغرب را خواند،على بن الحسين عليه السّلام به ابو جعفر فرمود:جابر بن عبد اللّه انصارى با تو چه گفت ؟ پاسخ داد كه به من گفت:رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرموده:تو محققا مردى از خاندان مرا كه نامش محمد بن على و كنيه اش ابو جعفر است درك مى كنى،سلام مرا به او برسان،پدرش به او فرمود:گوارا باد بر تو اى پسر جانم آن چه را خدا از طرف رسولش در ميان خاندان نبوت به تو اختصاص داده است،مبادا برادران خود را از اين موضوع مطلع كنى تا برايت مكرى انديشند چنان كه برادران يوسف براى يوسف كردند.

توضيح:از مجلسى ره نقل شده است كه مى گويد براى على بن الحسين 11 پسر بود كه يكى از آنها نامش محمد بود و كنيه اش ابو جعفر و لقبش باقر كه مادرش دختر حسن بن على عليه السّلام بود و بقيه مادرانشان همه كنيز بوده اند.

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

أي كان حديث فليح في نسخة الصفواني في هذا الباب، مع أنه مناسب للباب الآتي.: مجهول، و فليح بضم الفاء و فتح اللام مجهول، روي عن السجاد و الباقر و الصادق عليهم السلام. فخلا به أي ذهب به إلى خلوة لم يكن فيه أحد غيرهما هنيئا لك نصبه بتقدير ليكن هنيئا و الهنيء ما ليس فيه مشقة من طعام و غيرها، و ما موصولة محلها الرفع، لأنها اسم ليكن من أهل بيتك متعلق بخصك لا تطلع على بناء الأفعال. و كان ولد علي بن الحسين عليهما السلام أحد عشر ذكرا: محمد المكنى أبا جعفر الملقب بالباقر أمه أم عبد الله بنت الحسن بن علي بن أبي طالب عليهم السلام، و زيد و عمر أمهما أم ولد، و عبد الله و الحسن و الحسين أمهم أم ولد، و الحسين الأصغر، و عبد الرحمن، و سليمان لأم ولد، و على و كان أصغر ولده لأم ولد، و محمد الأصغر أمه أم ولد.

*****

بْنِ الْحُسَیْنِ :

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا حَضَرَ(1) عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام الْوَفَاةُ قَبْلَ ذلِکَ ، أَخْرَجَ سَفَطاً(2) أَوْ صُنْدُوقاً عِنْدَهُ ، فَقَالَ : یَا مُحَمَّدُ ، احْمِلْ هذَا الصُّنْدُوقَ» . قَالَ : «فَحَمَلَ بَیْنَ أَرْبَعَةٍ(3) ، فَلَمَّا تُوُفِّیَ(4) ، جَاءَ(5) إِخْوَتُهُ یَدَّعُونَ فِی(6) الصُّنْدُوقِ ، فَقَالُوا : أَعْطِنَا نَصِیبَنَا فِی(7) الصُّنْدُوقِ ، فَقَالَ : وَاللّهِ ، مَا لَکُمْ فِیهِ شَیْءٌ ، وَ لَوْ کَانَ لَکُمْ فِیهِ شَیْءٌ ، مَا دَفَعَهُ إِلَیَّ»

وَ کَانَ فِی الصُّنْدُوقِ سِ_لاَحُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُتُبُهُ.(8)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

اسماعیل بن محمد گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: پیش از آنکه وفات علی بن الحسین علیهما السلام فرا رسد، زنبیلی یا صندوقی را که نزد او بود، بیرون آورد و فرمود: ای محمد: این صندوق را ببر، پس آن را در میان چهار تن (که چهار طرفش را گرفته بودند) بردند، چون آن حضرت وفات کرد، برادران امام باقر آمدند و ادعا کردند که از آنچه در میان صندوق بود، بهره ما را بده. فرمود: بخدا که از بهره شما چیزی در آن نبود، اگر از بهره شما چیزی در آن میبود، پدرم آن را بمن نمیداد، در آن صندوق سلاح و کتب رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بود (که از علائم و مختصات امام علیه السلام است).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 77 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-از اسماعیل بن محمد بن عبد الله بن علی بن الحسین از امام باقر(علیه السّلام)فرمود:چون مرگ علی بن الحسین(علیهما السّلام)در رسید، پیشتر از آن سبدی یا صندوقی که نزد او بود بیرون آورد و به من فرمود: ای محمد این صندوق را ببر،در برابر چهار کس آن را بردند،و چون وفات کرد،برادرانش آمدند و مدّعی شدند که از آنچه در آن صندوق بوده بهره ما را بده،فرمود:به خدا در آن بهره ای برای شما نبود و اگر بود،آن را به من نمی داد،در آن صندوق سلاح و کتب رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بود.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 453 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-از اسماعیل بن محمد بن عبد اللّه بن علی بن الحسین از امام باقر علیه السّلام فرمود: چون مرگ علی بن الحسین علیه السّلام فرارسید پیش از مرگ سبد یا صندوقی که نزد او بود بیرون آورد و به من فرمود:ای محمد این صندوق را ببر، پس آن را چهار تن بلند کردند و بردند(چون صندوق بخاطر آنکه پر از کتاب و سلاح بود سنگین بود)و چون وفات کرد،برادرانش آمدند و مدّعی شدند که از آنچه در آن صندوق بوده بهره ما را بده،فرمود:به خدا در آن بهره ای برای شما نبود و اگر بود،آن را به من نمی داد،در آن صندوق سلاح و کتب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود(که از مختصات امام است).

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 19 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول، و فی النسخ الذی عندنا عن إسماعیل بن محمد بن عبد الله و الظاهر عن عبد الله إذ روایة الخلف الثالث لعلی بن الحسین عن أبی جعفر علیه السلام بعید و توهم أنه الجواد علیه السلام أبعد إذ إبراهیم لم یلقه فکیف من یروی عنه. و فی بصائر الدرجات عن إبراهیم بن أبی البلاد عن عیسی بن عبد الله بن عمر عن جعفر بن محمد علیه السلام قال: لما حضر علی بن الحسین علیهما السلام الموت أخرج السفط أو الصندوق عنده. إلی آخر الخبر و هو الأظهر، لا سیما بالنظر إلی آخر الخبر کما ستعرف. و السفط بالتحریک وعاء کالجوالق و کالقفة المعمولة من الخوص و الشک من الراوی بین أربعة حال عن المفعول أی کان بین أربعة رجال أخذ کل رجل بقائمة من قوائمه الأربع و الغرض بیان ثقله و کونه مملوء من الکتب و الأسلحة فلما توفی إما کلام الباقر علیه السلام علی سبیل الالتفات، أو کلام الراوی، و ما فی البصائر لا یحتاج إلی تکلف فی هذا المقام و لا فی قوله: و کان فی الصندوق ، إذ الظاهر أنه کلام الإمام علیه السلام.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 323 

*****

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ عُمَرَ بْنَ عَبْدِ الْعَزِیزِ کَتَبَ إِلَی ابْنِ حَزْمٍ» ثُمَّ ذَکَرَ مِثْلَهُ إِلاَّ أَنَّهُ قَالَ : «بَعَثَ ابْنُ حَزْمٍ إِلی زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ کَانَ أَکْبَرَ مِنْ أَبِی علیه السلام » .(1) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ مِثْلَهُ .

قَالَ عَنْبَسَةُ : فَلَمَّا قُبِضَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ، دَخَلْتُ عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَأَخْبَرْتُهُ بِذلِکَ ، فَقَالَ : «صَدَقَ جَابِرٌ» . ثُمَّ قَالَ : «لَعَلَّکُمْ تَرَوْنَ(1) أَنْ لَیْسَ کُلُّ إِمَامٍ هُوَ الْقَائِمَ بَعْدَ الاْءِمَامِ الَّذِی کَانَ قَبْلَهُ(2)» .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

جابر بن یزید جعفی گوید: از امام باقر علیه السلام راجع بقائم (بامر خدا یعنی امام) سؤال شد، حضرت دست خود را بامام صادق علیه السلام زد و فرمود: بخدا که این قائم آل محمد صلّی اللّٰه علیه و آله است، عنبسه گوید: چون امام باقر علیه السلام وفات کرد، خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و این خبر را باو دادم، فرمود: جابر راست گفته است، سپس فرمود: شاید شما عقیده ندارید که هر امامی بعد از امام پیشینش قائم (بامر خدا) است؟.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 80 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-جابر بن یزید جعفی گوید:از امام باقر(علیه السّلام)سؤال شد از قائم(علیه السّلام)دست به امام صادق(علیه السّلام)زد و فرمود:به خدا این قائم آل محمد(صلّی الله علیه و آله) است،عنبسه گوید:چون امام باقر(علیه السّلام)وفات کرد،من خدمت امام صادق(علیه السّلام)رسیدم و این خبر را به او گفتم،فرمود:جابر راست گفته. سپس فرمود:شاید شما معتقد نیستید که هر امامی قائم است به امامت بعد از امامی که پیش از او بوده است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 459 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-جابر بن یزید جعفی می گوید:از امام باقر علیه السّلام از قائم سئوال شد حضرت دست به امام صادق علیه السّلام زد و فرمود:به خدا این قائم آل محمد صلّی اللّه علیه و آله است، عنبسه گوید:چون امام باقر علیه السّلام وفات کرد،من خدمت امام صادق علیه السّلام رسیدم و این خبر را به او گفتم،فرمود:جابر راست گفته.

سپس فرمود:شاید شما معتقد نیستید که هرامامی قائم است به امامت بعد از امامی که پیش از او بوده است.

توضیح:مراد از قائم آل محمد امام دوازدهم نیست بلکه مراد از قائم به امر امامت است در این صورت ائمه همه قائم اند و هر امامی قائم است به امام قبل از خود.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 25 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح. و قوله: قال عنبسة، الظاهر أنه کلام هشام و یحتمل ابن محبوب لکنه بعید ترون علی المجهول أو المعلوم أی تظنون، و القائم یطلق فی الأخبار علی المهدی القائم بالجهاد، الخارج بالسیف، و علی کل إمام فإنه قائم بأمر الإمامة کما سیأتی فی باب: أن الأئمة کلهم قائمون بأمر الله، و غرضه علیه السلام بیان أن أبی سمانی قائما بالمعنی الثانی لا الأول، و فی الإبهام نوع مصلحة لعدم یأس الشیعة عن الفرج.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 328 

*****

الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ الْجُمُعَةَ(1) ، وَ أَنْ یُعَمِّمَهُ بِعِمَامَتِهِ(2) ، وَ أَنْ یُرَبِّعَ قَبْرَهُ ، وَ یَرْفَعَهُ(3) أَرْبَعَ أَصَابِعَ ، وَ أَنْ(4) یَحُلَّ عَنْهُ أَطْمَارَهُ(5) عِنْدَ دَفْنِهِ(6) ، ثُمَّ قَالَ لِلشُّهُودِ : انْصَرِفُوا رَحِمَکُمُ اللّهُ .

فَقُلْتُ لَهُ(7) _ بَعْدَ مَا انْصَرَفُوا _ : یَا أَبَتِ(8) مَا کَانَ فِی هذَا(9) بِأَنْ تُشْهِدَ عَلَیْهِ(10) ؟

فَقَالَ : یَا بُنَیَّ(11) کَرِهْتُ أَنْ تُغْلَبَ ، وَ أَنْ یُقَالَ : إِنَّهُ(12) لَمْ یُوصَ إِلَیْهِ(13) ، فَأَرَدْتُ أَنْ تَکُونَ(14) لَکَ الْحُجَّةُ» .(15)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عبد الاعلی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم آنچه در آنجا بود (از کتب و؟؟؟ و نشانه های امامت) بمن سپرد و چون وفاتش نزدیک شد، فرمود: گواهانی نزد من آور، من چهار تن از قریش را که نافع - غلام عبد اللّٰه بن عمر - در میان آنها بود حاضر کردم، پس فرمود بنویس: اینست آنچه یعقوب بپسرانش وصیت کرد.«پسرانم! خدا برای شما این دین را برگزید، پس نمیرید جز اینکه مسلمان باشید-132 سوره 2-» و محمد بن علی بجعفر بن محمد وصیت کرد و باو امر فرمود که او را در بردی که نماز جمعه را با آن میخواند کفن پوشد، و با عمامه خودش او را عمامه پوشد و قبرش را چهار گوش سازد و بمقدار چهار انگشت بالا آورد و هنگام دفن بندهای کفن او را بگشاید: سپس بگواهان فرمود برگردید خدا شما را رحمت کند - بعد از آنکه رفتند - گفتم: ای پدر! در این وصیت چه احتیاجی بگواه گرفتن بود؟ فرمود: پسر جانم! نخواستم که تو (در امر امامت یا کارهای وصیت) مغلوب باشی و مردم بگویند باو وصیت نکرده است، خواستم که تو حجت و دلیل داشته باشی.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 81 

*****

[ترجمه کمره ای] :

8-عبد الاعلی از امام صادق(علیه السّلام)فرمود:پدرم هر چه در آنجا بود به من سپرد مرگش در رسید فرمود:چند گواه نزد من حاضر کن و من چهار تن از قریش که یکی از آنها نافع وابستۀ عبد الله بن عمر بود حاضر کردم،پس از آن فرمود:بنویس:این است که یعقوب به فرزندانش وصیّت کرد(132 سورۀ بقره):«ای پسرانم به راستی خدا برای شما دینداری را برگزیده مبادا بمیرید جز اینکه مسلمان باشید(مبادا نامسلمان بمیرید)»و محمد بن علی(علیهما السّلام)به جعفر بن محمد(علیهما السّلام)وصیّت کرد و به او امر کرد تا در آن بُردی که روزهای جمعه در آن نماز می خوانده کفنش کند و عمامۀ مخصوص او را به سرش بندد و گورش را چهار گوش بسازد و چهار انگشت از زمین بلند کند و هنگام خاک سپردن گره های کفن او را باز کند(جامۀ دوختۀ او را بکند)سپس به گواهان فرمود:خدا رحمتتان کند برگردید،و چون آنها برگشتند،گفتم:پدر جان این مطالب اهمیتی نداشت که شما بر آن گواه گرفتید؟فرمود:پسر جانم،من بد داشتم که تو در تصدّی امر دفن و کفن من مغلوب نظر دیگران شوی و بگویند که به او وصیّت نشده،من خواستم دلیل و مدرکی داشته باشی.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 461 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

8-عبد الاعلی گوید:امام صادق علیه السّلام فرمود:پدرم هرچه در آنجا بود(از کتب و سلاح و نشانه های امامت)همه را به من سپرد و چون مرگش نزدیک شد فرمود:گواهانی نزد من بیاور و من چهار تن از قریش که یکی از آنها نافع غلام عبد اللّه بن عمر بود حاضر کردم،پس از آن فرمود: بنویس:این است که یعقوب به فرزندانش وصیت کرد:«ای فرزندانم به راستی خدا برای شما این دین را برگزید مبادا بمیرید جز اینکه مسلمان باشید(بقره/132)»و محمد بن علی علیه السّلام به جعفر بن محمد علیه السّلام وصیّت کرد و به او امر کرد تا در آن بردی که روزهای جمعه در آن نماز می خوانده کفنش کند و عمامۀ مخصوص او را به سرش بندد و گورش را چهار گوش بسازد و به مقدار چهار انگشت از زمین بلند کند و هنگام خاک سپردن گره های کفن او را باز نماید سپس به گواهان فرمود:برگردید خدا رحمتتان کند و چون آن ها برگشتند،گفتم:پدر جان این مطالب چه نیازی به گواه گرفتن داشت؟

فرمود:پسرم نخواستم که تو در تصدّی امر دفن و کفن من مغلوب نظر دیگران شوی و بگویند که به او وصیّت نشده،من خواستم دلیل و مدرکی داشته باشی.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 27 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. ما هناک أی ما کان محفوظا عنده من الکتب و السلاح و آثار الأنبیاء و ودائعهم فیهم نافع أی منهم بتعمیم قریش بحیث یشمل موالیهم أو معهم کان یصلی فیه الجمعة أی مع العامة تقیة أو فی الدار خفیة أربع أصابع أی مفرجة و أن یحل عنه علی بناء المجرد من باب نصر، و الإطمار جمع طمر بالکسر و هو الثوب الخلق، و الکساء البالی من غیر صوف، ذکره الفیروزآبادی، و ضمائر عنه و أطماره و دفنه إما راجعة إلی جعفر علیه السلام أی یحل أزرار أثوابه عند إدخال أبیه القبر، فإضافة الدفن إلی الضمیر إضافة إلی الفاعل أو ضمیر دفنه راجع إلی أبی جعفر علیه السلام إضافة إلی المفعول، أو الضمائر راجعة إلی أبی جعفر علیه السلام، فالمراد حل عقد الأکفان، و قیل: أمره بأن لا یدفنه مع ثیابه المخیطة. ما کان فی هذا ما نافیة أی لم تکن لک حاجة فی ذلک بأن تشهد أی إلی أن تشهد، أو استفهامیة أی أی فائدة فی هذا أی الموصی به بأن یشهد علیه، الباء للسببیة و الظرف متعلق بکان تشهد بصیغة الخطاب المعلوم أو بصیغة الغائب المجهول، و فی إعلام الوری: ما کان لک فی هذا و أن تشهد علیه أن تغلب علی بناء المجهول أی فی الإمامة فینکروا إمامتک، فإن الوصیة من علامات الإمامة کما مر، أو فیما أوصی إلیه مما یخالف العامة کتربیع القبر فیکون له فی ذلک عذر، و یقول کذا أوصی إلی أبی، و یحتمل التعمیم لیشملهما.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 329 

*****

ص: 62

الْفَارِسِیُّ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ(1) ، قَالَ :

سَأَلْتُ عَبْدَ الرَّحْمنِ فِی السَّنَةِ الَّتِی أُخِذَ فِیهَا أَبُو الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام ، فَقُلْتُ لَهُ : إِنَّ هذَا الرَّجُلَ قَدْ صَارَ فِی یَدِ هذَا ، وَ مَا نَدْرِی(2) إِلی مَا یَصِیرُ ؟ فَهَلْ بَلَغَکَ عَنْهُ فِی أَحَدٍ مِنْ وُلْدِهِ شَیْءٌ ؟

فَقَالَ لِی : مَا ظَنَنْتُ أَنَّ أَحَداً یَسْأَلُنِی عَنْ(3) هذِهِ الْمَسْأَلَةِ(4) ؛ دَخَلْتُ عَلی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام فِی مَنْزِلِهِ ، فَإِذَا هُوَ فِی بَیْتٍ کَذَا فِی(5) دَارِهِ فِی مَسْجِدٍ لَهُ ، وَ هُوَ یَدْعُو ، وَ عَلی یَمِینِهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام یُوءَمِّنُ عَلی دُعَائِهِ ، فَقُلْتُ لَهُ : جَعَلَنِیَ اللّهُ فِدَاکَ(6) ، قَدْ(7) عَرَفْتَ انْقِطَاعِی إِلَیْکَ ، وَ خِدْمَتِی لَکَ ، فَمَنْ وَلِیُّ النَّاسِ بَعْدَکَ ؟

فَقَالَ : «إِنَّ مُوسی قَدْ لَبِسَ الدِّرْعَ وَ سَاوی عَلَیْهِ»(8) فَقُلْتُ لَهُ : لاَ أَحْتَاجُ بَعْدَ هذَا إِلی شَیْءٍ .(9)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابن حجاج گوید: در سالی که ابو الحسن ماضی (امام هفتم) علیه السلام را گرفتند، بعبد الرحمن گفتم: این مرد (امام هفتم علیه السلام) بدست این مرد (هارون) افتاد و نمیدانم عاقبت کارش بکجا انجامد آیا نسبت بیکی از اولادش بتو خبری رسیده است؟ بمن گفت: من گمان نمیکردم کسی این مسأله را از من بپرسد، من بمنزل جعفر بن محمد رفتم، او در فلان اتاق خانه در محل نمازش بود و دعا میکرد و موسی بن جعفر طرف راستش بود و آمین میگفت، بحضرت عرضکردم: خدا مرا قربانت کند: میدانید که من تنها بشما گرویده ام و در خدمت شما بوده ام، بفرمائید صاحب اختیار مردم بعد از شما کیست؟ فرمود: موسی آن زره را پوشید و بقامتش راست آمد، بحضرت عرض کردم: بعد از این دیگر بچیزی احتیاج ندارم (همین سخن مرا کافیست).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 82 

*****

[ترجمه کمره ای] :

3-عبد الرحمن بن حجاج گوید:در همان سالی که ابو الحسن ماضی(علیه السّلام)را گرفتند من از عبد الرحمن پرسیدم که این مرد (امام ما)به دست این مرد ظالم افتاد و ما نمی دانیم چه سرانجامی دارد آیا به تو نسبت به یکی از اولادش چیزی رسیده،گفت:من گمان نداشتم کسی این مسأله را از من بپرسد،من در منزل امام صادق خدمت او رسیدم و او در یک اطاق کذائی در خانه اش که محل نمازش بود تشریف داشت و دعا می کرد و سمت راستش موسی بن جعفر(علیه السّلام)بود که آمین می گفت بر دعایش من به او عرض کردم:قربانت،می دانی که من تنها نظر به شما دارم و به شما خدمت کرده ام بعد از شما امام بر مردم کیست؟فرمود:موسی زره را پوشیده و به اندام او رسا در آمده،گفتم:بعد از این دیگر نیاز به سؤالی ندارم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 463 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

3-عبد الرحمن بن حجاج می گوید:در همان سالی که ابو الحسن را گرفتند من از عبد الرحمن پرسیدم که اینمرد ماضی علیه السّلام(امام هفتم)به دست این مرد ظالم افتاد و ما نمی دانیم چه سرانجامی دارد آیا به تو نسبت به یکی از اولادش خبری رسیده است،گفت:من گمان نداشتم کسی این مسأله را از من بپرسد:من در منزل امام صادق خدمت او رسیدم و او در یک اطاقی در خانه اش که محل نمازش بود تشریف داشت و دعا می کرد و سمت راستش موسی بن جعفر علیه السّلام بود که آمین می گفت من به او عرض کردم:قربانت،می دانی که من در خدمت شما بوده ام و به شما خدمت کرده ام بعد از شما امام بر مردم کیست؟

فرمود:موسی آن زره را پوشید و مناسب قامتش شد گفتم:بعد از این دیگر نیاز به سؤالی ندارم و همین سخن مرا کافی است.

توضیح:مورد سؤال،امام بعد از موسی کاظم است زیرا عبد الرحمن بن حجاج فهمیده که امام هفتم از زندان آزاد نخواهد شد به همین خاطر با تعجب سؤال می کند ولی جواب نص بر خود امام هفتم است نه بر کسی که بعد از اوست شاید منظور ابن حجاج این باشد که تو درباره سؤال از امامت امام رضا همان را شنیدی که من دربارۀ سؤال از امام هفتم از امام صادق علیه السّلام شنیدم و مقصود از زره زره تقوی است نه زرهی که قائم آل محمد بر تن می کند و قیام می کند همان طور که مذهب واقفیه بر این باورند که براساس این حدیث امام غایب که ظهور خواهد کرد امام هفتم است نه کسی دیگر.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 29 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول. و الأرجانی بفتح الهمزة و تشدید الراء المکسورة نسبة إلی بلد بفارس، الفارسی بکسر الراء لالتقاء الساکنین. إن هذا الرجل أی الکاظم علیه السلام فی ید هذا أی الرشید لعنه الله إلی ما یصیر ما استفهامیة و إثبات ألفها مع حرف الجر شاذ و فی بیت بالتنوین کذا کنایة عما ذکره مفصلا من صفة البیت یؤمن علی التفعیل أی یقول آمین فمن ولی الناس أی أولی بهم من أنفسهم. ثم اعلم أن فی الخبر إشکالا من جهة أن السؤال کان عن إمامة الإمام بعد الکاظم علیه السلام، و الجواب تضمن النص علیه لا علی من بعده؟ و الجواب عنه من وجوه: الأول: ما خطر ببالی و هو الأظهر عندی، و هو أن غرض عبد الرحمن أن الکاظم هو القائم الذی هو آخر الأئمة و یغیب، ثم یخرج بالسیف کما هو مذهب الواقفیة، و استدل علیه بقوله: قد لبس الدرع و ساوی علیه، فما قد بلغهم من الروایة المتقدمة أن قائمنا من إذا لبس الدرع ملاءها فلا یحتاج إلی السؤال عن الإمام بعده، و قد أخطأ عبد الرحمن فی الاستدلال، إذ یمکن أن یکون للرسول صلی الله علیه و آله و سلم درعان أحدهما علامة الإمامة و الأخری علامة القائم، أو یکون هذا من الأخبار البدائیة، و یحتمل أن یکون هذا من مخترعات الواقفیة. الثانی: ما ذکره المحدث الأسترآبادی حیث قال: کان فی آخر هذا الحدیث الشریف قصة إمامة الرضا علیه السلام فترکه المصنف لأن الباب معقود لغیرها. الثالث: ما ذکره بعض الأفاضل أن فیه طریق استعلام حال الرضا علیه السلام، و کنایة الإشارة و حینئذ یصیر الجواب مربوطا بالسؤال. الرابع: ما ذکره بعض المعاصرین و هو أن مقصود عبد الرحمن أنک سمعت بعد سؤالک من أبی الحسن فی الرضا علیه السلام مثل ما سمعته بعد سؤالی من أبی عبد الله علیه السلام فی أبی الحسن، فلا وجه لسؤالک، و قال: المراد بالدرع لباس العلم و التقوی و نحوهما مما یدفع به ضرر إبلیس و جنوده، و فی الدعاء: اللهم ألبسنی درعک الحصینة، و المقصود فی هذا الحدیث استکمال شروط الإمامة، أی ساوی أبو الحسن الدرع علی نفسه فتطابقها و علی هذا التقریر لا منافاة بینه و بین ما مر، و لا یخفی بعده. ثم اعلم أنه فقلت علی بعض الوجوه المتقدمة کلام الأرجانی، و علی بعضها کلام عبد الرحمن فلا تغفل.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 331 

*****

عُمَرَ ، قَالَ :

کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَدَخَلَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ(1) علیه السلام _ وَهُوَ غُ_لاَمٌ _ فَقَالَ(2) : «اسْتَوْصِ بِهِ(3) ، وَ ضَعْ أَمْرَهُ عِنْدَ مَنْ تَثِقُ بِهِ مِنْ أَصْحَابِکَ» .(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

مفضل بن عمر گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم که ابو ابراهیم (موسی بن جعفر) علیه السلام وارد شد و او جوانی بود. امام فرمود وصیت مرا در باره این بپذیر (و بدان که او امام است) و امر امامت را با هر کدام از اصحابت که مورد اطمینانست در میان گذار.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 83 

*****

[ترجمه کمره ای] :

4-مفضل بن عمر گوید:من نزد امام صادق(علیه السّلام)بودم که ابو ابراهیم پسر بچه ای بود و نزد او آمد،امام به من فرمود:بخواه که او وصی من باشد و امر امامت او را به هر کدام از هم عقیده های خود که می دانی راز نگهدارند اظهار کن.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 465 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

4-مفضل بن عمر می گوید:من نزد امام صادق علیه السّلام بودم که ابو ابراهیم (موسی بن جعفر)پسربچه ای بود و نزد او آمد،امام به من فرمود: وصیت مرا درباره او بپذیر و بدانکه او امام بعد از من است او را به هر کدام از هم عقیده های خود که می دانی رازنگهدارند بگو.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 31 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. استوص به أی أقبل وصیتی فیه فإنی أوصیک برعایته و القول بإمامته، قال فی المغرب: فی حدیث الظهار استوص بابن عمک خیرا أی أقبل وصیتی فیه، و انتصاب خیرا علی المصدر، أی استیصاء خیر، انتهی. وضع أمره أی الإخبار بإمامته و النص علیه و هو أمر بالتقیة.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 332 

*****

أَبُو إِبْرَاهِیمَ(1) علیه السلام .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

اسحاق بن جعفر (بن محمد علیه السلام) گوید: روزی خدمت پدرم بودم که علی بن عمر بن علی (پسر امام چهارم علیه السلام) از پدرم پرسید و گفت: قربانت گردم، ما و مردم، بعد از شما بکه پناه بریم؟ فرمود: بکسی که دو جامه زرد پوشیده و دو گیسو دارد و اکنون از این در بر تو در آید و هر دو لنگه در را با دو دست خود باز کند، چیزی نگذشت که دیدیم دو دست که دو لنگه در را گرفته و آنها را گشود، ظاهر گشت، سپس ابو ابراهیم علیه السلام بر ما وارد شد.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 83 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-اسحاق بن جعفر گوید:روزی نزد پدرم بودم و علی بن عمر بن علی(بن الحسین)به او گفت:قربانت،بعد از تو ما خانواده و مردم دیگر به که پناه برند؟فرمود:به آن که دو جامۀ زرد پوشیده و دو گیسوان دارد و از این در به تو عیان گردد و هر دو لنگۀ در را با هر دو دست خود را باز کند،ما درنگی نکردیم که دو کف هر دو لنگه را گرفته بودند و آن را گشود و ابو ابراهیم(علیه السّلام)بر ما طالع شد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 465 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-اسحاق بن جعفر گوید:روزی نزد پدرم بودم و علی بن عمر بن علی (پسر امام چهارم)از او پرسید:قربانت گردم بعد از تو ما خانواده و دیگران به که پناه برند؟فرمود:به آن که دو جامۀ زرد پوشیده و دو گیسوان دارد و از این در،بر تو ظاهر می شود و هردو لنگۀ در را با هردو دست خود باز می کند،چیزی نگذشت که دیدم دو دست دو لنگۀ در را گرفته و آن را گشود و سپس ابو ابراهیم(موسی بن جعفر)بر ما ظاهر شد.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 31 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف، و علی بن عمر هو ابن علی بن الحسین علیهما السّلام. إلی من تفزع أی تلجأ و تستغیث لحل المشکلات و استعلام مسائل الدین، و الغدیرة بالفتح الذؤابة بالضم مهموزا و هی ما نبت فی الصدغ من الشعر المسترسل، و یعنی کلام إسحاق أو غیره من الرواة آخذة بصیغة الفاعل حالا عن کل من الکفین أو یعدهما واحدا، أو بصیغة المصدر مفعولا لأجله. و فی إرشاد المفید: آخذتان، و هو أصوب بالبابین أی بمصراعی الباب، و الضمیر فی فتحهما للطالع، و الخبر مشتمل علی الإعجاز أیضا، و فی الإرشاد و أعلام الوری: حتی انفتحتا و دخل علینا أبو إبراهیم موسی بن جعفر و هو صبی و علیه ثوبان أصفران

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 332 

*****

309/1

أَئْتَمُّ(1) ؟ قَالَ(2) : فَأَوْمَأَ إِلَی ابْنِهِ مُوسی .

قُلْتُ(3) : فَإِنْ حَدَثَ بِمُوسی حَدَثٌ ، فَبِمَنْ أَئْتَمُّ ؟ قَالَ : «بِوَلَدِهِ».

قُلْتُ : فَإِنْ حَدَثَ بِوَلَدِهِ حَدَثٌ ، وَ تَرَکَ أَخاً کَبِیراً وَ ابْناً صَغِیراً ، فَبِمَنْ أَئْتَمُّ ؟ قَالَ : «بِوَلَدِهِ» ، ثُمَّ قَالَ(4) : «هکَذَا(5) أَبَداً(6)».

قُلْتُ : فَإِنْ لَمْ أَعْرِفْهُ وَ لاَ أَعْرِفْ(7) مَوْضِعَهُ ؟ قَالَ : «تَقُولُ : اللّهُمَّ ، إِنِّی أَتَوَلّی(8) مَنْ بَقِیَ مِنْ حُجَجِکَ مِنْ وُلْدِ الاْءِمَامِ الْمَاضِی ؛ فَإِنَّ ذلِکَ یُجْزِیکَ إِنْ شَاءَ اللّهُ» .(9)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

عیسی بن عبد اللّٰه گوید: بامام صادق علیه السلام عرضکردم: اگر پیش آمدی کند - که خدا آن را بمن ننماید-(یعنی اگر خدای ناخواسته شما وفات کنید) من بکه اقتدا کنم؟ حضرت اشاره بپسرش موسی کرد. عرضکردم: اگر برای موسی پیش آمدی کند، بکه اقتدا کنم؟ فرمود: بفرزندش، عرض کردم: اگر برای فرزندش پیش آمدی کند و برادر بزرگتر و پسر کوچکتری از خود باقی گذارد، بکه اقتدا کنم؟ فرمود: بفرزندش، سپس فرمود: همچنین همیشه (پسر کوچک امام، بر برادر بزرگتر امام مقدم است) عرضکردم: اگر امام را نشناختم و جای او را ندانستم چه کنم؟ فرمود: میگوئی خدایا! من پیرو و دوستدار آن حجت زنده تو هستم که از فرزندان امام گذشته است، همین ترا کافیست - ان شاء اللّٰه-.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 84 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-عیسی بن عبد الله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب گوید:به امام صادق(علیه السّلام)گفتم:اگر چیزی شد(خدا برایم این روز را نیاورد)من به که اقتدا کنم،به پسرش موسی(علیه السّلام)اشاره کرد، گفتم:اگر برای پسرش پیشامدی کرد و برادر بزرگ و پسر صغیری به جا گذاشت به کدام اقتداء کنم؟فرمود:به پسرش، سپس امام فرمود:چنین است همیشه،گفتم:اگر او را نشناسم و محل او را ندانم؟فرمود:می گوئی:خدایا من پیرو و دوست دار آن امامی هستم که فرزند امام گذشته است،که همین برای تو مجزی است ان شاء الله.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 467 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-عیسی بن عبد اللّه بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب گوید:به امام صادق علیه السّلام گفتم:اگر چیزی شد(یعنی خدای نخواسته شما وفات کنید)من به که اقتدا کنم؟حضرت به پسرش موسی علیه السّلام اشاره کرد،گفتم:اگر برای پسرش پیشامدی کند و برادر بزرگ و پسر صغیری به جا گذاشت به کدام اقتدا کنم؟

فرمود:به پسرش،سپس امام فرمود:چنین است همیشه،

گفتم:اگر او را نشناسم و محل او را ندانم؟

فرمود:می گوئی:خدایا من پیرو و دوست دار آن امامی هستم که فرزند امام گذشته است،که همین برای تو کافی است انشاء اللّه.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 33 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول، و قد مضی فی باب إثبات الإمامة فی الأعقاب إلی قوله أبدا و کنی بالکون عن الفقد و الموت محافظة للأدب و لا أرانی الله معترضة دعائیة قوله: فإن لم أعرفه، جوابه محذوف أی فما أصنع أو بمن ائتم إنی أتولی أی اعتقد ولایته و إمامته، و یدل علی أنه مع تعذر العلم التفصیلی فی أصل الدین یکفی العلم الإجمالی و لا بد من الإذعان مجملا، و یخرج بذلک عمن لم یعلم إمام زمانه.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 334 

*****

إِسْمَاعِیلَ».(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

مفضل بن عمر گوید: امام صادق علیه السلام از ابو الحسن موسی علیه السلام یاد کرد - و او در آن روز کودکی بود - و فرمود: اینست همان مولودی که در خاندان ما، مولودی پر برکت تر از او برای شیعیان ما بدنیا نیامده است، سپس بمن فرمود: باسماعیل جفا مکن (زیرا اگر چه او امام نیست، اما برادر بزرگتر امامست و یا مقصود اینست که: مبادا او را با دعای امامت وادار کنی).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 84 

*****

[ترجمه کمره ای] :

8-مفضل بن عمر گوید:امام صادق نام ابو الحسن(علیه السّلام)را برد که آن روز هنوز کودکی بود و فرمود:این است آن مولودی که در خاندان ما برای شیعیان ما از آن با برکت تری به وجود نیامده. سپس رو به من کرد و فرمود:به اسماعیل جفا و درشتی نکنید.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 467 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

8-مفضل بن عمر گوید:امام صادق نام ابو الحسن علیه السّلام را برد که آن روز هنوز کودکی بود و فرمود:این است آن مولودی که در خاندان ما،برای شیعیان پربرکت تر از او به دنیا نیامده است.

سپس رو به من کرد و فرمود:به اسماعیل جفا مکن(زیرا هرچند که او امام نیست ولی برادر بزرگتر امام است)

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 33 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. لم یولد فینا أی من بین أولادنا، و یحتمل شموله لأولاد سائر الأئمة علیهم السلام سوی أمیر المؤمنین و الحسنین علیهم السلام، فإن سائر هم متساوون فی الفضل، إن کان المراد حقیقة الکلام و إن کان المراد أنه أعظم برکة منهم کما هو الشائع فی مثل هذه العبارة فالتفضیل علی غیر الأئمة علیهم السلام، مع أنه یمکن أن یکون نوع من البرکات و المنافع مختصا به علیه السلام، کما أنه اختار الحبس و وقی بذلک شیعته لا تجفوا إسماعیل بالتخفیف من الجفاء نقیض الصلة أی إنه و إن لم یکن إماما لکنه ابن إمامکم، و لا بد من إکرامه و احترامه و رعایته، أو لا تخبروه بهذا فتجفوه إذ یعلم بذلک موته قبلی لما قد علم من أن الإمامة فی الأکبر و هو أکبر من الکاظم علیه السلام و لم تکن به آفة، أو لا تجفوا به بأن تبعثوه علی دعوی الإمامة بغیر حق، و علی بعض الوجوه یمکن أن یقرأ من باب الأفعال من أجفاه إذا أتعبه.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 334 

*****

لِیَ : «اذْهَبْ ، فَغَیِّرِ اسْمَ ابْنَتِکَ الَّتِی سَمَّیْتَهَا أَمْسِ ؛ فَإِنَّهُ اسْمٌ یُبْغِضُهُ اللّهُ» ، وَ کَانَ(1) وُلِدَتْ لِیَ ابْنَةٌ سَمَّیْتُهَا(2) بِالْحُمَیْرَاءِ ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «انْتَهِ إِلی أَمْرِهِ ؛ تُرْشَدْ(3)» ، فَغَیَّرْتُ اسْمَهَا .(4)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

یعقوب سراج گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم، آن حضرت بالای سر ابی الحسن موسی که در گهواره بود، ایستاده و مدتی با او راز میگفت، من نشستم تا فارغ شد. نزدیکش رفتم، بمن فرمود: نزد مولایت برو و سلام کن، من نزدیک رفتم و سلام کردم، او با زبانی شیوا بمن جواب سلام گفت: سپس بمن فرمود: برو و نام دخترت را که دیروز گذاشتی تغییر ده، زیرا خدا آن اسم را مبغوض دارد،- یعقوب گوید، برای من دختری متولد شده بود که نامش را حمیراء گذاشته بودم، امام صادق علیه السلام فرمود: بدستور او رفتار کن تا هدایت شوی. پس من اسمش را تغییر دادم.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 85 

*****

[ترجمه کمره ای] :

11-یعقوب سراج گوید:من خدمت امام صادق(علیه السّلام) رسیدم و او بالا سر ابو الحسن موسی(علیه السّلام)ایستاده بود که در گهواره بود،و رازی طولانی با او می گفت،من نشستم تا فارغ شد و برخاستم خدمت آن حضرت رفتم،به من فرمود:برو نزد مولا و آقایت و به او سلام کن،من نزدیک رفتم و به او سلام کردم و جواب سلام مرا با زبانی شیوا داد و سپس به من فرمود:برو نامی که دیروز برای دخترت گذاشتی تغییر بده زیرا آن نامی است که خدا آن را بد دارد و برای من نوزاد دختری بود که حمیراء نام گذاشته بودم و امام صادق(علیه السّلام)به من فرمود:به دستور او کار کن تا هدایت شوی،من نام آن دختر را عوض کردم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 469 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

11-یعقوب سراج گوید:من خدمت امام صادق علیه السّلام رسیدم و او بالای سر ابو الحسن موسی علیه السّلام که در گهواره قرار داشت ایستاده بود و رازی طولانی با او می گفت،من نشستم تا فارغ شد و آنگاه برخاستم و خدمت آن حضرت رفتم،به من فرمود:برو نزد مولا و آقایت و به او سلام کن، من نزدیک رفتم و به او سلام کردم و جواب سلام مرا با زبانی شیوا داد سپس به من فرمود:برو نامی که دیروز برای دخترت گذاشتی تغییر بده زیرا آن نامی است که خدا آن را بد می داند و برای من نوزاد دختری بود که حمیراء نام گذاشته بودم و امام صادق علیه السّلام به من فرمود:به دستور او کار کن تا هدایت شوی،من نام آن دختر را عوض کردم.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 37 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور. فجعل أی فشرع و یساره أی یناجیه و یتکلم معه سرا طویلا أی فی زمان طویل و هو نائب المفعول المطلق أی أسرارا طویلا مولاک أی من هو أولی بک من نفسک من بعدی، و الحمیراء لقب عائشة و لذا أبغض الله الاسم انته إلی أمره أی هذا الأمر أو مطلقا ترشد علی بناء المفعول جواب الأمر أی تهتد.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 337 

*****

إِلی رَجُلٍ وَاحِدٍ بِعَیْنِهِ ، فَقَدِّمْهُ وَ اضْرِبْ(1) عُنُقَهُ ، قَالَ : فَرَجَعَ إِلَیْهِ الْجَوَابُ ، أَنَّهُ قَدْ أَوْصی إِلی خَمْسَةٍ(2) ، وَاحِدُهُمْ(3) أَبُو جَعْفَرٍ الْمَنْصُورُ ، وَ مُحَمَّدُ بْنُ سُلَیْمَانَ ، وَ عَبْدُ اللّهِ ، وَ مُوسی ، وَ حَمِیدَةُ(4) .(5)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

ابو ایوب نحوی گوید: نیمه شبی ابو جعفر منصور دنبال من فرستاد، من نزدش رفتم، او روی کرسی نشسته بود و شمعی در برابر و نامه ای در دست داشت، چون سلامش گفتم، نامه را بطرف من انداخت و میگریست، سپس گفت: این نامه از محمد بن سلیمان است که گزارش میدهد، جعفر بن محمد وفات یافته است،- و سه مرتبه گفت-: «

إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ

»، کجا مانند جعفر یافت شود؟. سپس بمن گفت بنویس، من مقدمه نامه را نوشتم، آنگاه گفت: بنویس، اگر او بشخص معینی وصیت کرده است او را پیش آر و گردنش را بزن، جواب آمد که او به پنج نفر وصیت کرده است که یکی از آنها ابو جعفر منصور است و دیگران محمد بن سلیمان و عبد اللّٰه و موسی و حمید ماند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 86 

*****

[ترجمه کمره ای] :

13-ابو أیوب نحوی گوید:ابو جعفر منصور نیمه شبی مرا خواست و نزد او رفتم،بر تخت خود نشسته بود و جلو او شمعی بود و در دست او نامه ای،گوید:من چون سلام دادم آن نامه را پیش من انداخت و می گریست،گفت:این نامه از محمد بن سلیمان است که به ما گزارش داده،جعفر بن محمد وفات کرده است،«

إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ

»-تا سه بار-و کجا است مانند جعفر؟سپس به من گفت: بنویس،من دیباچه نامه را نوشتم و سپس گفت:بنویس،اگر به شخص معینی وصیت کرده او را پیش دار و گردنش را بزن، گوید:به او جواب رسید که به پنج نفر وصیت کرده یکی خود را ابو جعفر منصور و دیگر محمد بن سلیمان و عبد الله و موسی و حمیده.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 471 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

13-ابو أیوب نحوی گوید:ابو جعفر منصور نیمه شبی مرا خواست و نزد او رفتم،درحالی که او بر تخت خود نشسته بود و جلو او شمعی بود و در دست او نامه ای،من چون سلام دادم آن نامه را پیش من انداخت و می گریست،

این نامه از محمد بن سلیمان است که به ما گزارش داده،جعفر بن محمد وفات کرده است،انا للّه و انا الیه راجعون-تا سه بار-و کجاست مانند جعفر؟سپس به من گفت:

بنویس،من مقدمه نامه را نوشتم و سپس گفت:

بنویس،اگر به شخص معینی وصیت کرده او را به نزد خود بیاور و گردنش را بزن،گوید:به او جواب رسید که به پنج نفر وصیت کرده است که یکی از آنها خود ابو جعفر منصور و دیگری محمد بن سلیمان و عبد اللّه و موسی و حمیده.

توضیح:از اینکه امام چهار تن را ضمیمه موسی کرده جنبه تقیه داشته زیرا حمیده که زن است و امام نمی شود و منصور و محمد هم که از طرف حاکم مدینه بوده اند و حالشان معلوم است و بیان فرزند کوچکتر و بزرگتر بنام عبد اللّه و موسی دلیل بر این است که برادر بزرگتر که عبد اللّه است لیاقت منصب امامت را ندارد زیرا اگر امام بود دیگر ذکر نام برادر کوچکتر موردی نداشت پس امام با این کار نشان داد که جانشین او موسی علیه السّلام است.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 37 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف. و فی غیبة الطوسی (ره) أبو أیوب الخوزی، و قیل: النحوی نسبة إلی بطن من الأزد، و المعنی المتبادر أظهر، و محمد بن سلیمان و إلی المدینة من قبل المنصور، و قوله: ثلاثا ، کلام الراوی أی استرجع ثلاثا واحدهم الواو للعطف أو هو علی وزن فاعل و عبد الله هو الأفطح، و حمیدة علی التصغیر أو التکبیر علی فعلیة اسم أم موسی علیه السلام، و وجه التقیة فی تشریک هؤلاء ظاهر و مع ذلک أوضح الأمر إذ معلوم أن ذکر منصور بن سلیمان للتقیة، و معلوم أیضا أن حمیدة لم تکن قابلة للإمامة فبقی الأمر مترددا بین الوالدین، و لو کان الأکبر قابلا للإمامة لم یضم إلیه الأصغر فبین علیه السلام بذلک أنه غیر قابل لذلک، فتعین موسی علیه السلام. و یؤید ما ذکرنا ما رواه ابن شهرآشوب عن داود بن کثیر الرقی قال: أتی أعرابی إلی أبی حمزة الثمالی فسأله خبرا فقال: توفی جعفر الصادق علیه السلام فشهق شهقة و أغمی علیه، فلما أفاق قال: هل أوصی إلی أحد؟ قال: نعم أوصی إلی ابنیه عبد الله و موسی و أبی جعفر المنصور، فضحک أبو حمزة و قال: الحمد لله الذی هدانا إلی الهدی و بین لنا عن الکبیر، و دلنا علی الصغیر و أخفی عن أمر عظیم فسئل عن قوله؟ فقال: بین عیوب الکبیر و دل علی الصغیر لإضافته إیاه، و کتم الوصیة للمنصور لأنه لو سأل المنصور عن الوصی لقیل: أنت.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 337 

*****

وَ لاَ یَلْعَبُ» .(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

صفوان جمال گوید: از امام صادق علیه السلام در باره صاحب امر امامت پرسیدم، فرمود: صاحب این امر بازی و بیهوده گری نکند، آنگاه ابو الحسن موسی که کودک بود و بزغاله ای مکی همراه داشت و باو میگفت «پروردگارت را سجده کن» آمد، امام صادق علیه السلام او را در آغوش کشید و فرمود: پدر و مادرم فدای کسی که بازی و بیهوده گری نکند (پس امام علیه السلام اگر چه کودک باشد، از بزغاله ای هم که وسیله بازی کودکان است، استفاده ذکر خدا و یاد ربوبیت او و خضوع در پیشگاه مقدسش میکند).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 87 

*****

[ترجمه کمره ای] :

15-صفوان جمّال گوید:از امام صادق(علیه السّلام)پرسیدم از صاحب امر امامت؟فرمود:صاحب این أمر نه لهو دارد و نه لعب و بازی،و ابو الحسن موسی که کودکی بود و با خود بزغاله از گوسفندان مکه داشت و به او می گفت:(اسجدی لربّک)آمد،امام صادق او را بر گرفت و در آغوش کشید و فرمود:پدر و مادرم قربانت،کسی که نه لهو دارد و نه لعب.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 473 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

15-صفوان جمّال گوید:از امام صادق علیه السّلام پرسیدم از صاحب امر امامت؟فرمود: صاحب این أمر بازی و کارهائی بیهوده نمی کند آنگاه ابو الحسن موسی که کودک بود و با خود بزغاله ای مکّی داشت و به او می گفت:پروردگار خود را سجده کن آمد،امام صادق او را در بر گرفت و در آغوش خود کشید و فرمود:پدر و مادرم فدای کسی که بازی و بیهوده گری ندارد.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 39 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور، و العناق کسحاب: الأنثی من أولاد المعز ما لم یتم لها سنة، و الحاصل أن الإمام لا یلهو أی لا یغفل عن ذکر الله و لا یلعب أی لا یفعل ما لا فائدة فیه لا فی صغره و لا فی کبره، و إن صدر منه شیء یشبه ظاهرا فعل الصبیان ففی الواقع مبنی علی أغراض صحیحة، و لا یغفل عند ذلک عن ذکره سبحانه کما أنه علیه السلام فی حالة اللعب الظاهری کان یأمر العناق بالسجود لربه تعالی.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 339 

*****

فَضَرَبَ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ بِرَاحَتِهِ جَبْهَتَهُ ، ثُمَّ قَالَ : وَیْحَکَ(1) ، کَیْفَ قُلْتَ ؟ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ : سَمِعْتُ _ وَ اللّهِ _ مِنْهُ کَمَا قُلْتُ ، فَقَالَ هِشَامٌ : أَخْبَرَکَ أَنَّ الاْءَمْرَ فِیهِ مِنْ بَعْدِهِ .(2)

أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ الصَّحَّافِ ، قَالَ : کُنْتُ عِنْدَ الْعَبْدِ الصَّالِحِ _ وَ فِی نُسْخَةِ الصَّفْوَانِیِّ : قَالَ : کُنْتُ أَنَا _ ثُمَّ ذَکَرَ مِثْلَهُ .

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

صحاف گوید: من و هشام بن حکم و علی بن یقطین در بغداد بودیم، علی بن یقطبن گفت: خدمت موسی بن جعفر علیه السلام نشسته بودم که پسرش علی وارد شد، امام فرمود: علی بن یقطین! همین علی سرور اولاد من است، همانا من کنیه خودم را (که ابو الحسن است) باو بخشیده ام. هشام کف دست خود را به پیشانیش زد و گفت: وای بر تو چه گفتی؟!! ابن یقطین گفت: بخدا همین طور که گفتم از او شنیدم. هشام گفت: با این سخن بتو خبر داده که امر امامت پس از وی باو متعلق است.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 88 

*****

[ترجمه کمره ای] :

1-حسین بن نعیم صحاف گوید:من و هشام بن حکم و علی بن یقطین در بغداد بودیم،علی بن یقطین گفت:من نزد عبد صالح نشسته بودم که پسرش رضا(علیه السّلام)خدمت او آمد،امام به من فرمود: ای علی بن یقطین،این علی سید اولاد من است هلا من کنیه خود را به او بخشیدم،هشام بن حکم کف دست خود را به پیشانیش کوبید و گفت:وای بر تو،چه گفتی؟علی بن یقطین گفت: به خدا آنچه را که گفتم از او شنیدم،هشام گفت من هم به تو خبر می دهم(به تو خبر داده خ ل)که امر امامت بعد از آن حضرت با وی می باشد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 475 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

1-حسین بن نعیم صحاف گوید:من و هشام بن حکم و علی بن یقطین در بغداد بودیم،علی بن یقطین گفت:من نزد عبد صالح نشسته بودم که پسرش رضا علیه السّلام خدمت او آمد،امام به من فرمود:

ای علی بن یقطین،این علی سرور اولاد من است همانا من کنیه خود را(ابو الحسن)به او بخشیدم،هشام بن حکم گفت:دست خود را به پیشانیش کوبید و گفت:وای بر تو،چه گفتی؟علی بن یقطین گفت:

به خدا آن چه را که گفتم از او شنیدم،هشام گفت من هم به تو خبر می دهم که امام با این سخن به تو خبر داده که امر امامت بعد از آن حضرت،با اوست.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 41 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: صحیح بهذا السند، ضعیف بالسند الآتی. فقال لی فی بعض النسخ له فالقائل الصحاف، و الضمیر راجع إلی ابن یقطین، و قیل: الضمیر لابنه علی و اللام بمعنی فی و هو بعید نحلته أی أعطیته و الراحة الکف و الضرب للتعجب و لعله کان ظن أنه القائم کما توهم غیره، أو للتأسف لإشعار الکلام بقرب وفاته علیه السلام، لا سیما مع نحلة الکنیة ویحک قیل: منصوب بتقدیر حرف النداء للتعجب، و قال الجوهری: ویح کلمة رحمة، و ویل کلمة عذاب، و قال الزبیدی : هما بمعنی واحد، تقول: ویح لزید و ویل لزید ترفعهما علی الابتداء و لک أن تقول: ویحا لزید و ویلا لزید فتنصبهما بإضمار فعل.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 341 

*****

عَبَّادٍ(1) الْقَصْرِیِّ جَمِیعاً ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ ، قَالَ :

قُلْتُ لاِءَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِنِّی قَدْ کَبِرَ(2) سِنِّی ، فَخُذْ بِیَدِی مِنَ النَّارِ(3) .

قَالَ : فَأَشَارَ إِلَی ابْنِهِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، فَقَالَ : «هذَا صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی» .(4)

قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام : إِنِّی قَدْ کَبِرَتْ سِنِّی ، وَ دَقَّ عَظْمِی ، وَ إِنِّی سَأَلْتُ أَبَاکَ علیه السلام ، فَأَخْبَرَنِی بِکَ ، فَأَخْبِرْنِی مَنْ بَعْدَکَ(1) ؟

فَقَالَ : «هذَا أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

داود رقی گوید: بموسی بن جعفر علیه السلام عرضکردم سن من بالا رفته و استخوانم بنرمی گرائیده (بمرگ نزدیک شده ام من از پدر شما پرسیدم، مرا بشما ارجاع داد، شما هم مرا از جانشین خود آگاه سازید؛ فرمود: همین ابو الحسن الرضاست.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 89 

*****

[ترجمه کمره ای] :

5-داود رقی گوید:به ابو الحسن موسی(علیه السّلام)گفتم:پیر شدم و استخوانم تهی شده و من از پدرت پرسیدم و مرا به شما رهنمائی کرد شما هم مرا رهنمائی کنید(پس از شما امام کیست)فرمود:این ابو الحسن الرضا است.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 477 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

5-داود رقی می گوید:به موسی بن جعفر علیه السّلام گفتم:پیر شدم و استخوانم ته شده و من از پدرت پرسیدم و مرا به شما رهنمائی کرد شما هم مرا رهنمائی کنید فرمود:این است ابو الحسن الرضا.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 45 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: مجهول و دق عظمی أی ذبل من کبر سنی و النحولة.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 343 

*****

مِنْهُ ؛ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ بُدٌّ مِنْ لِقَائِی ، فَ_لاَ یَلْقَنِی إِلاَّ بِکِتَابِهِ» .(1)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

مخزومی که مادرش از اولاد جعفر بن ابی طالب علیه السلام است گوید: موسی بن جعفر علیه السلام (پیش از زندان رفتنش) دنبال ما فرستاد و ما را جمع کرد و فرمود: میدانید شما را برای چه دعوت کردم؟ گفتیم: نه، فرمود: گواه باشید که این پسرم وصی من است و پس از من خلیفه و کاردار منست. هر کس از من طلبی دارد. از این پسرم بگیرد، و بهر کس وعده ای داده ام، باید وفای آن را از او خواهد، و هر کس از ملاقات من ناگزیر است، جز بوسیله نامه او مرا ملاقات نکند.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 89 

*****

[ترجمه کمره ای] :

7-محمد بن مفضل گوید:مخزومی به من باز گفت:(مادر او از اولاد جعفر بن ابی طالب بود)گفت:ابو الحسن موسی(علیه السّلام) فرستاد دنبال ما و ما را جمع آوری کرد و فرمود:می دانید برای چه شما را دعوت کردم؟گفتیم:نه،فرمود:که این پسرم وصیم و قیم به امرم و بعد از من خلیفه و جانشین من است،هر که از من وامی خواهد از این پسرم باید آن را بگیرد و به هر کس وعده ای دادم باید عمل بدان را از او خواهد و هر کس ناگزیر است مرا شخصاً ملاقات کند باید به وسیلۀ نامۀ او باشد.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 479 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

7-محمد بن مفضل می گوید:مخزومی که مادرش از اولاد جعفر بن ابیطالب است گفت:موسی بن جعفر علیه السّلام قبل از زندان رفتنش دنبال من فرستاد و همه ما را جمع کرد و فرمود:می دانید برای چه کاری شما را دعوت کردم؟

گفتیم:نه،فرمود:گواه باشید که این پسرم و فرزندم وصی و جانشین بعد از من است هرکس از من طلبی دارد از این فرزندم بگیرد و به هر کس وعده ای دادم باید عمل بدان را از او خواهد و هرکس به ملاقات من ناگزیر است جز با نامه او،مرا ملاقات نکند.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 45 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف، و المخزومی المذکور فی اختیار الکشی هو المغیرة بن نوبة، و روی فیه عن حماد بن عثمان عن المغیرة بن نوبة المخزومی، قال: قلت لأبی الحسن علیه السلام: قد حملت هذا الفتی فی أمورک؟ فقال: إنی حملته ما حملنیه أبی علیه السلام. لکن روی الصدوق فی العیون هذا الخبر عن محمد بن الحسن بن الولید عن محمد بن الحسن الصفار عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب عن محمد بن الفضیل عن عبد الله بن الحارث و أمه من ولد جعفر بن أبی طالب، و ذکر الخبر. فیدل علی أن المخزومی اسمه عبد الله بن حارث، و علی التقدیرین مجهول أن ابنی هذا المراد الرضا علیه السلام، و فی العیون: إن علیا ابنی هذا، و علی تقدیر عدم معلومیة المشار إلیه یعلم منه إمامة الرضا علیه السلام إذ یدل علی وفاة موسی علیه السلام و أن أحد أولاده إمام بعده، و لم یقل أحد بإمامة غیره بعده کما مر و التنجز طلب الوفاء بالوعد، و اللقاء بالفتح مصدر لقی من باب علم. إلا بکتابه الضمیر راجع إلی الرضا علیه السلام، أی إلا مع کتابه الدال علی الإذن لشدة التقیة و الخوف، و لأنه أعلم بمن ینبغی دخوله علی و من لا ینبغی، و یحتمل رجوع الضمیر إلی الموصول أی یبعث إلی کتابه و لا یدخل علی فیکون إطلاق اللقاء علیه مجازا و لکن لا یخلو من بعد.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 344 

*****

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، قَالَ : کَتَبَ إِلَیَّ مِنَ الْحَبْسِ : «أَنَّ فُ_لاَناً ابْنِی سَیِّدُ وُلْدِی ، وَ قَدْ نَحَلْتُهُ کُنْیَتِی(1)» .(2)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

علی بن یقطین گوید: موسی بن جعفر علیه السلام از زندان بمن نوشت که: فلانی پسر من است، آقا و سرور فرزندان منست، من کنیه خودم را باو بخشیده ام.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 90 

*****

[ترجمه کمره ای] :

10-علی بن یقطین گوید:ابو الحسن(موسی)از زندان به من نوشت که فلان پسرم سید اولاد من است و من کنیه خود را به او بخشیدم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 481 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

10-علی بن یقطین می گوید:موسی بن جعفر علیه السّلام از زندان به من نوشت که فلان پسرم سرور اولاد من است و من کنیه خود را به او بخشیدم.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 47 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور، و دلالته علی النص علی التعیین للتصریح بالکنیة زائدا علی ما مر.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 346 

*****

أَنَّکَ أَنْتَ هُوَ ، فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، ذَهَبَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالاً ، وَ قُلْتُ فِیکَ(1) أَنَا وَ أَصْحَابِی ؛ فَأَخْبِرْنِی مَنِ الَّذِی یَکُونُ مِنْ(2) بَعْدِکَ مِنْ وُلْدِکَ ؟

فَقَالَ : «ابْنِی فُ_لاَنٌ» .(3)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

نصر بن قابوس گوید: بموسی بن جعفر علیه السلام عرضکردم: من از پدر شما پرسیدم که جانشین شما کیست؟ پدرت بمن فرمود که: جانشین او شمائید. چون امام صادق علیه السلام وفات کرد، مردم براست و چپ گرائیدند ولی من و اصحابم بشما معتقد شدیم، اکنون بفرمائید، کدام یک از پسران شما جانشین شما است؟ فرمود: فلان پسرم (یعنی علی بن موسی علیه السلام).

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 91 

*****

[ترجمه کمره ای] :

12-نصر بن قابوس گوید:به ابی ابراهیم(امام کاظم علیه السّلام) گفتم: من از پدرت پرسیدم:امام بعد از تو کیست؟به من خبر داد که توئی آن امام،و چون امام صادق فوت کرد مردم به راست و به چپ رفتند ولی من و اصحابم در باره تو شکی نداشتیم،بفرمائید بعد از شما امام کیست؟فرمود:پسرم فلان.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 481 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

12-نصر بن قابوس می گوید:به ابی ابراهیم(امام کاظم علیه السّلام)گفتم:

من از پدرت پرسیدم:امام بعد از تو کیست؟

به من خبر داد که توئی آن امام،و چون امام صادق فوت کرد مردم به راست و چپ میل کردند ولی من و یارانم درباره تو شکی نداشتیم، بفرمائید بعد از شما امام کیست؟فرمود:پسرم فلان.

***

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 49 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور و فی العیون و رجال الکشی قال: ابنی علی یمینا و شمالا ، أی إلی جهات مختلفة غیر الصراط المستقیم.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 346 

*****

یَزِیدَ بْنِ سَلِیطٍ ، قَالَ :

لَقِیتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام _ وَ نَحْنُ نُرِیدُ الْعُمْرَةَ _ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ ، فَقُلْتُ(1) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، هَلْ تُثْبِتُ(2) هذَا الْمَوْضِعَ الَّذِی نَحْنُ فِیهِ ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، فَهَلْ تُثْبِتُهُ أَنْتَ؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، إِنِّی(3) أَنَا وَ أَبِی لَقِینَاکَ هَاهُنَا وَ أَنْتَ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، وَ مَعَهُ إِخْوَتُکَ ، فَقَالَ لَهُ أَبِی :314/1

بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ، أَنْتُمْ کُلُّکُمْ أَئِمَّةٌ مُطَهَّرُونَ ، وَ الْمَوْتُ لاَ یَعْری مِنْهُ أَحَدٌ ، فَأَحْدِثْ إِلَیَّ شَیْئاً أُحَدِّثْ(4) بِهِ مَنْ یَخْلُفُنِی مِنْ بَعْدِی(5) ؛ فَ_لاَ یَضِلُّ .

قَالَ : «نَعَمْ یَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ ، هوءُلاَءِ وُلْدِی ، وَ هذَا سَیِّدُهُمْ _ وَ أَشَارَ إِلَیْکَ _ وَ قَدْ عُلِّمَ(6) الْحُکْمَ(7) وَ الْفَهْمَ(8) وَ السَّخَاءَ وَ الْمَعْرِفَةَ(9) بِمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ النَّاسُ ، وَ مَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنْ أَمْرِص: 79

دِینِهِمْ وَ دُنْیَاهُمْ ، وَ فِیهِ حُسْنُ الْخُلُقِ ، وَ حُسْنُ الْجَوَابِ ، وَ هُوَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ اللّهِ عَزَّ

وَ جَلَّ ، وَ فِیهِ أُخْری خَیْرٌ مِنْ هذَا کُلِّهِ» .

فَقَالَ لَهُ أَبِی : وَ مَا هِیَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ؟

قَالَ علیه السلام : «یُخْرِجُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْهُ(1) غَوْثَ(2) هذِهِ الاْءُمَّةِ وَ غِیَاثَهَا ، وَ عَلَمَهَا وَ نُورَهَا ، وَ فَضْلَهَا وَ حِکْمَتَهَا(3) ، خَیْرُ مَوْلُودٍ ، وَ خَیْرُ نَاشِیًء(4) یَحْقُنُ(5) اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ الدِّمَاءَ ، وَ یُصْلِحُ بِهِ ذَاتَ الْبَیْنِ ، وَ یَلُمُّ(6) بِهِ الشَّعْثَ(7) ، وَ یَشْعَبُ(8) بِهِ الصَّدْعَ(9) ، وَ یَکْسُو بِهِ الْعَارِیَ ، وَ یُشْبِعُ بِهِ الْجَائِعَ ، وَ یُوءْمِنُ بِهِ الْخَائِفَ ، وَ یُنْزِلُ(10) اللّهُ(11) بِهِ الْقَطْرَ(12) ، وَ یَرْحَمُ بِهِ الْعِبَادَ ، خَیْرُ(13) کَهْلٍ(14) ، وَ خَیْرُ نَاشِیًء ، قَوْلُهُ حُکْمٌ ، وَ صَمْتُهُ عِلْمٌ ، یُبَیِّنُ لِلنَّاسِ مَا یَخْتَلِفُونَ

ص: 80

فِیهِ ، وَ یَسُودُ عَشِیرَتَهُ(1) مِنْ قَبْلِ أَوَانِ حُلُمِهِ(2)».

فَقَالَ لَهُ أَبِی : بِأَبِی(3) أَنْتَ(4) وَ أُمِّی ، وَ هَلْ وُلِدَ ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، وَ مَرَّتْ بِهِ سِنُونَ».

قَالَ یَزِیدُ : فَجَاءَنَا مَنْ لَمْ نَسْتَطِعْ مَعَهُ کَ_لاَماً ، قَالَ یَزِیدُ : فَقُلْتُ لاِءَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : فَأَخْبِرْنِی أَنْتَ بِمِثْلِ مَا أَخْبَرَنِی بِهِ أَبُوکَ علیه السلام ، فَقَالَ(5) لِی : «نَعَمْ ، إِنَّ أَبِی علیه السلام کَانَ فِی زَمَانٍ لَیْسَ هذَا زَمَانَهُ».

فَقُلْتُ لَهُ : فَمَنْ یَرْضی مِنْکَ بِهذَا ، فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللّهِ .

قَالَ : فَضَحِکَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ضَحِکاً شَدِیداً ، ثُمَّ قَالَ : «أُخْبِرُکَ یَا أَبَا عُمَارَةَ ، إِنِّی خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی ، فَأَوْصَیْتُ إِلَی ابْنِی فُ_لاَنٍ(6) ، وَ أَشْرَکْتُ مَعَهُ بَنِیَّ فِی الظَّاهِرِ ، وَ أَوْصَیْتُهُ فِی الْبَاطِنِ ، فَأَفْرَدْتُهُ وَحْدَهُ ، وَ لَوْ کَانَ الاْءَمْرُ إِلَیَّ لَجَعَلْتُهُ فِی الْقَاسِمِ ابْنِی ؛ لِحُبِّی إِیَّاهُ ، وَ رَأْفَتِی(7) عَلَیْهِ ، وَ لکِنْ ذلِکَ إِلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ، یَجْعَلُهُ حَیْثُ یَشَاءُ ، وَ لَقَدْ جَاءَنِی بِخَبَرِهِ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله (8) ، ثُمَّ أَرَانِیهِ ، وَ أَرَانِی مَنْ یَکُونُ مَعَهُ ؛ وَ کَذلِکَ لاَ یُوصی

ص: 81

إِلی أَحَدٍ مِنَّا حَتّی یَأْتِیَ بِخَبَرِهِ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَدِّی عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِ ، وَ رَأَیْتُ مَعَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَاتَماً وَ سَیْفاً وَ عَصًا وَ کِتَاباً وَ عِمَامَةً ، فَقُلْتُ : مَا هذَا یَا رَسُولَ اللّهِ ؟ فَقَالَ لِی : أَمَّا الْعِمَامَةُ ، فَسُلْطَانُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ؛ وَ أَمَّا السَّیْفُ ، فَعِزُّ(1) اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی ؛ وَ أَمَّا الْکِتَابُ ، فَنُورُ اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی ؛ وَ أَمَّا الْعَصَا ، فَقُوَّةُ اللّهِ ؛ وَ أَمَّا الْخَاتَمُ ، فَجَامِعُ هذِهِ الاْءُمُورِ .

ثُمَّ قَالَ لِی : وَ الاْءَمْرُ قَدْ خَرَجَ مِنْکَ إِلی غَیْرِکَ ، فَقُلْتُ : یَا رَسُولَ اللّهِ ، أَرِنِیهِ أَیُّهُمْ هُوَ ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَا رَأَیْتُ مِنَ الاْءَئِمَّةِ أَحَداً أَجْزَعَ(2) عَلی فِرَاقِ هذَا الاْءَمْرِ 315/1

مِنْکَ(3) ، وَ لَوْ کَانَتِ الاْءِمَامَةُ(4) بِالْمَحَبَّةِ ، لَکَانَ إِسْمَاعِیلُ أَحَبَّ إِلی أَبِیکَ مِنْکَ ، وَ لکِنْ ذلِکَ(5) مِنَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».

ثُمَّ قَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «وَ رَأَیْتُ وُلْدِی جَمِیعاً : الاْءَحْیَاءَ مِنْهُمْ وَ الاْءَمْوَاتَ ، فَقَالَ لِی أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : هذَا سَیِّدُهُمْ _ وَ أَشَارَ إِلَی ابْنِی عَلِیٍّ _ فَهُوَ مِنِّی ، وَ أَنَا مِنْهُ ، وَ اللّهُ مَعَ الْمُحْسِنِینَ».

قَالَ یَزِیدُ : ثُمَّ قَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «یَا یَزِیدُ ، إِنَّهَا وَدِیعَةٌ عِنْدَکَ ، فَ_لاَ تُخْبِرْ بِهَا إِلاَّ عَاقِلاً ، أَوْ(6) عَبْداً تَعْرِفُهُ صَادِقاً ، وَ إِنْ سُئِلْتَ عَنِ الشَّهَادَةِ ، فَاشْهَدْ بِهَا ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُوءَدُّوا الاْءَماناتِ إِلی أَهْلِها»(7) وَ قَالَ لَنَا أَیْضاً : «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ

ص: 82

کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللّهِ»(1)2 . فی «ب» : «وقال» .(2)» .

قَالَ : فَقَالَ (3)أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «فَأَقْبَلْتُ عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقُلْتُ : قَدْ جَمَعْتَهُمْ لِی _ بِأَبِی أَنْتَ(4) وَ أُمِّی _ فَأَیُّهُمْ هُوَ(5) ؟ فَقَالَ : هُوَ الَّذِی یَنْظُرُ بِنُورِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ، وَ یَسْمَعُ بِفَهْمِهِ ، وَ یَنْطِقُ بِحِکْمَتِهِ ، یُصِیبُ فَ_لاَ یُخْطِئُ(6) ، وَ یَعْلَمُ فَ_لاَ یَجْهَلُ ، مُعَلَّماً حُکْماً(7) وَ عِلْماً ، هُوَ هذَا _ وَ أَخَذَ(8) بِیَدِ عَلِیٍّ ابْنِی _ ثُمَّ قَالَ : مَا أَقَلَّ مُقَامَکَ مَعَهُ! فَإِذَا رَجَعْتَ مِنْ سَفَرِکَ فَأَوْصِ ، وَ أَصْلِحْ أَمْرَکَ ، وَ افْرُغْ مِمَّا أَرَدْتَ ؛ فَإِنَّکَ مُنْتَقِلٌ(9) عَنْهُمْ ، وَ مُجَاوِرٌ غَیْرَهُمْ ، فَإِذَا أَرَدْتَ(10) فَادْعُ عَلِیّاً فَلْیُغَسِّلْکَ وَ لْیُکَفِّنْکَ ؛ فَإِنَّهُ طُهْرٌ(11) لَکَ ، وَ لاَ(12) یَسْتَقِیمُ(13) إِلاَّ ذلِکَ(14) ، وَ ذلِکَ سُنَّةٌ قَدْ مَضَتْ؛ فَاضْطَجِعْ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ صُفَّ إِخْوَتَهُ خَلْفَهُ(15) وَ عُمُومَتَهُ(16) ، وَ مُرْهُ

ص: 83

فَلْیُکَبِّرْ عَلَیْکَ تِسْعاً(1) ؛ فَإِنَّهُ قَدِ اسْتَقَامَتْ وَصِیَّتُهُ ، وَ وَلِیَکَ(2) وَ أَنْتَ حَیٌّ ، ثُمَّ اجْمَعْ لَهُ وُلْدَکَ مِنْ بَعْدِهِمْ(3) ، فَأَشْهِدْ عَلَیْهِمْ ، وَ أَشْهِدِ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ(4) ، وَ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً».

قَالَ یَزِیدُ : ثُمَّ قَالَ لِی أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «إِنِّی أُوءْخَذُ فِی هذِهِ السَّنَةِ ، وَ الاْءَمْرُ هُوَ إِلَی ابْنِی عَلِیٍّ ، سَمِیِّ عَلِیٍّ(5) وَ عَلِیٍّ : فَأَمَّا عَلِیٌّ(6) الاْءَوَّلُ ، فَعَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ، وَ أَمَّا الاْآخِرُ ، فَعَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، أُعْطِیَ فَهْمَ الاْءَوَّلِ وَ حِلْمَهُ وَ نَصْرَهُ وَ وُدَّهُ وَ دِینَهُ(7) وَ مِحْنَتَهُ(8) وَ مِحْنَةَ الاْآخِرِ ، وَ صَبْرَهُ عَلی مَا یَکْرَهُ ، وَ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَتَکَلَّمَ إِلاَّ بَعْدَ مَوْتِ هَارُونَ بِأَرْبَعِ سِنِینَ».

ثُمَّ قَالَ لِی : «یَا یَزِیدُ ، وَ إِذَا مَرَرْتَ بِهذَا الْمَوْضِعِ ، وَ لَقِیتَهُ(9) _ وَ سَتَلْقَاهُ(10) _ فَبَشِّرْهُ أَنَّهُ سَیُولَدُ لَهُ غُ_لاَمٌ أَمِینٌ مَأْمُونٌ مُبَارَکٌ ، وَ سَیُعْلِمُکَ(11) أَنَّکَ قَدْ لَقِیتَنِی ، فَأَخْبِرْهُ عِنْدَ ذلِکَ أَنَّ الْجَارِیَةَ الَّتِی یَکُونُ مِنْهَا هذَا الْغُ_لاَمُ جَارِیَةٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ مَارِیَةَ جَارِیَةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 84

أُمِّ إِبْرَاهِیمَ ، فَإِنْ قَدَرْتَ أَنْ تُبَلِّغَهَا(1) مِنِّی السَّ_لاَمَ ، فَافْعَلْ».

قَالَ یَزِیدُ : فَلَقِیتُ بَعْدَ مُضِیِّ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَلِیّاً علیه السلام ، فَبَدَأَنِی ، فَقَالَ لِی : «یَا یَزِیدُ ، 1 / 316

مَا تَقُولُ فِی الْعُمْرَةِ؟» فَقُلْتُ : بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ، ذلِکَ إِلَیْکَ ، وَ مَا عِنْدِی نَفَقَةٌ(2) ، فَقَالَ : «سُبْحَانَ اللّهِ! مَا کُنَّا نُکَلِّفُکَ وَ(3) لاَ نَکْفِیکَ(4)» فَخَرَجْنَا حَتّی انْتَهَیْنَا إِلی ذلِکَ الْمَوْضِعِ ، فَابْتَدَأَنِی ، فَقَالَ : «یَا یَزِیدُ ، إِنَّ هذَا الْمَوْضِعَ کَثِیراً مَا لَقِیتَ فِیهِ جِیرَتَکَ(5) وَ عُمُومَتَکَ» قُلْتُ : نَعَمْ ، ثُمَّ(6) قَصَصْتُ عَلَیْهِ الْخَبَرَ ، فَقَالَ لِی : «أَمَّا الْجَارِیَةُ ، فَلَمْ تَجِئْ بَعْدُ ، فَإِذَا جَاءَتْ بَلَّغْتُهَا(7) مِنْهُ السَّ_لاَمَ» فَانْطَلَقْنَا(8) إِلی مَکَّةَ ، فَاشْتَرَاهَا فِی تِلْکَ السَّنَةِ ، فَلَمْ تَلْبَثْ(9) إِلاَّ قَلِیلاً حَتّی حَمَلَتْ ، فَوَلَدَتْ ذلِکَ الْغُ_لاَمَ .

قَالَ یَزِیدُ : وَ کَانَ إِخْوَةُ عَلِیٍّ یَرْجُونَ أَنْ یَرِثُوهُ ، فَعَادُونِی إِخْوَتُهُ مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ ، فَقَالَ لَهُمْ إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ : وَ اللّهِ(10) ، لَقَدْ رَأَیْتُهُ وَ إِنَّهُ لَیَقْعُدُ مِنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ بِالْمَجْلِسِ الَّذِی لاَ أَجْلِسُ فِیهِ أَنَا .(11)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

یزید بن سلیط زیدی (که کنیه اش ابا عماره است) گوید: در بین راهی که بعمره میرفتیم بموسی بن جعفر علیه السلام برخوردم و عرضکردم: قربانت گردم، این مکان را که ما در آن هستیم بیاد می آورید؟ فرمود: آری، تو هم یادت می آید؟ عرضکردم: آری، من و پدرم شما را در اینجا ملاقات کردیم و امام صادق علیه السلام و برادران شما هم بودند. پدرم بامام صادق علیه السلام عرضکرد: پدر و مادرم بقربانت، شما همه امامان پاک هستید ولی کسی از مرگ بر کنار نمیماند. بمن مطلبی بفرمائید که بجانشین خود باز گویم تا گمراه نشود. فرمود آری ای ابا عبد اللّٰه؛(کنیه پدر زید است) اینان پسران منند و این سرور آنهاست - و بشما اشاره کرد - اوست که حکم (قضاوت یا حکمت) و فهم و سخاوت و شناسائی احتیاجات و اختلافات مردم را در امر دین و دنیاشان میداند و اخلاق و پاسخ دادنش نیکوست، و او دری از درهای خدای عز و جل است و امتیاز دیگری دارد که از همه اینها بهتر است، پدرم عرضکرد: آن چیست؟ پدر و مادرم بقربانت. حضرت فرمود: خدای عز و جل فریادرس و پناه و علم و نور و فضیلت و حکمت این امت را از صلب او بیرون آورد (یعنی امام هشتم علیه السلام را) او بهترین مولود و بهترین کودک (زمان خود) است، خدای عز و جل بوسیله او از خونریزی جلوگیری کند، و میان مردم آشتی دهد و پراکنده را گرد آورد و رخنه را اصلاح کند،(بدعت و ضلالت را از میان ببرد) برهنه را بپوشاند و گرسنه را سیر کند و هراسان را ایمن سازد: خدا ببرکت او باران فرستد و بر بندگان ترحم کند، او (در سن جوانی و پیری) بهترین پیران و بهترین جوانانست، گفتارش حکمت و خاموشیش علم است: آنچه مردم در آن اختلاف دارند، فیصل دهد و پیش از بلوغش بر فامیلش سروری کند. پدرم عرضکرد: پدر و مادرم بقربانت او متولد شده است؟ فرمود: آری، چند سال هم از سنش گذشته است، یزید گوید: در آن هنگام شخصی وارد شد که با بودن او نمیتوانستیم سخنی گوئیم. یزید گوید بموسی بن جعفر علیه السلام عرضکردم: مانند خبری که پدرت علیه السلام بمن فرمود، شما هم بفرمائید. امام فرمود آری، پدرم در زمانی بود که مانند این زمان نبود (یعنی در این زمان باید تقیه کرد) بحضرت عرضکردم: هر که باین جواب قناعت کند، لعنت خدا بر او باشد، حضرت را خنده سختی گرفت، سپس فرمود: ای ابا عماره بتو خبر دهم که من از منزلم بیرون رفتم و بفلان پسرم وصیت کردم و در ظاهر پسران دیگرم را هم با او شریک کردم ولی در باطن تنها باو وصیت کردم، اگر کار دست من میبود، امامت را بپسرم قاسم میدادم که او را دوست دارم و نسبت باو مهربانم، ولی این اختیار با خدای عز و جل است، هر کجا خواهد قرار دهد. خبر امامت او (در خواب - مرآت-) از رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بمن رسیده و خود او و معاصرینش را بمن نشان داده است، و او نیز تا از پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله و جدم علی صلوات اللّٰه علیه خبر نرسد بکسی از ما وصیت نکند و من در خواب دیدم که همراه پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله انگشتر و شمشیر و عصا و کتاب و عمامه ای بود: عرضکردم: یا رسول اللّٰه! اینها چیست؟ فرمود: عمامه رمز سلطنت خدای عز و جل است و شمشیر رمز عزت خدای تبارک و تعالی است و کتاب رمز نور خدای تبارک و تعالی و عصا رمز نیروی خداست و انگشتر رمز جامع همه این امور است. سپس رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله بمن فرمود: امر امامت از تو بیرون رفته و بدیگری رسیده است (یعنی نزدیکست بیرون رود و بدیگری رسد یا تعیین امام از دست تو بیرونست - مرآت-) عرضکردم: یا رسول اللّٰه بمن بنما که او کیست! فرمود، من هیچ یک از امامان را ندیدم که از مفارقت امر امامت مانند تو بیتابی کند (گویا بیتابی حضرت بواسطه این بود که میدانست فرزندانش پس از وی اختلاف کنند و شیعیانش دسته دسته شوند) اگر امر امامت از روی محبت و دوستی میبود که اسماعیل از تو نزد پدرت محبوبتر بود، ولی امام از جانب خدای عز و جل تعیین می شود، سپس موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: من تمام فرزندان زنده و مرده ام را بنظر آوردم، آنگاه امیر المؤمنین علیه السلام بپسرم علی اشاره کرد و فرمود: این سرور آنهاست: او از من و من از اویم و خدا با نیکوکارانست. سپس موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: ای یزید این مطالب نزد تو امانت باشد، جز بآدم عاقل یا بنده خدائی که او را راستگو تشخیص داده ئی مگو، و اگر از تو گواهی خواستند، گواهی بده که خدای عز و جل میفرماید:«خدا بشما فرمان میدهد که امانتها را بصاحبانش بپردازید-59 سوره 4-» و نیز بما فرموده است «ستمگرتر از آنکه شهادت خدا را نزد خویش پنهان کند کیست؟150 - بقره-». موسی بن جعفر گوید: من (در خواب) متوجه رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله شدم و گفتم: پدر و مادرم بقربانت، شما همه فرزندانم را یک جا گفتید، بفرمائید کدامیک امامست؟ فرمود: آنکه با نور خدای عز و جل بنگرد و با فهمش بشنود و با حکمتش سخن گوید، درست میرود و لذا اشتباه نکند، علم دارد و لذا نادانی نکند، حکمت و علم باو آموخته شده - آنگاه دست پسرم علی را گرفت و فرمود: او این است. سپس فرمود: چه کم همراه او هستی؟! (یعنی وفاتت نزدیک شده) چون از سفر (مکه) بازگشتی وصیت کن و کارهایت را سامان ده و از هر چه خواهی فراغت جو، زیرا تو از ایشان جدا میشوی و همسایه دیگران و چون خواستی (وصیت کنی) علی را بطلب تا ترا (در حال زنده بودنت) غسل دهد و کفن پوشد، زیرا غسل دادن او ترا پاک کند و جز آن درست نباشد و این سنتی است که از پیش ثابت شده. و باید (هنگام نماز میت) تو در برابرش بخوابی و برادران و عموهایش را پشت سر او بصف کن و باو دستور ده که 9 تکبیرتر تو بگوید (یعنی برای احترام و امتیاز تو چهار تکبیر بیشتر از نماز بر میتهای دیگر بگوید) زیرا وصیت او پا بر جا شده و در حال زنده بودنت متصدی کارهای تو باشد. سپس فرزندانت را که بعد او هستند گرد آور و بنفع او از ایشان گواهی بگیر و خدا را هم گواه گیر و همان خدا برای گواهی کافیست. یزید گوید: سپس موسی بن جعفر علیه السلام بمن فرمود: مرا امسال میگیرند و امر امامت با پسرم علی است که همنام دو علی (از امامان گذشته) است: علی اول علی بن ابی طالب و علی دوم علی بن الحسین علیهم السلام است. فهم و خویشتن داری و نصرت و دوستی و دین و محنت علی اول و محنت و شکیبائی بر ناملایمات علی دوم باو عطا شده است، و تا چهار سال بعد از مرگ هارون آزادی زبان ندارد. سپس بمن فرمود: ای یزید! چون باینجا عبورت افتاد و او را ملاقات کردی - که ملاقات هم خواهی کرد - باو مژده بده که خدا پسری باو خواهد داد، امین، مورد اعتماد و مبارک. و او بتو خبر دهد که مرا در اینجا ملاقات کرده ئی آن هنگام تو باو خبر ده که آن کنیزک مادر آن پسر کنیزیست از خاندان ماریه کنیز رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله و مادر ابراهیم، و اگر توانستی سلام مرا بآن کنیز هم برسانی، برسان. یزید گوید: بعد از وفات موسی بن جعفر، علی علیهم السلام را ملاقات کردم حضرت ابتدا کرد و فرمود ای یزید: برای رفتن بعمره چه نظر داری؟ عرضکردم: پدر و مادرم بقربانت، اختیار با شماست من خرجی ندارم، فرمود: سبحان اللّٰه!! ما تا متعهد خرجت نشویم تکلیف نمیکنیم، پس براه افتادیم تا بآن مکان رسیدیم. حضرت ابتدا کرد و فرمود: در اینجا بارها همسایگان و عموهایت را ملاقات کرده ای (یزید از فرزندان زید بن علی بوده که با امام ششم و هفتم پسر عمو می شود و پسر عمو در حکم عموست عرضکردم: آری، سپس داستان را برای او شرح دادم. بمن فرمود: اما آن کنیز هنوز نیامده،؟؟؟ آمد سلام آن حضرت را باو میرسانم [میرسانی] سپس بمکه رفتیم و در همان سال آن کنیز را خریداری فرمود و مدتی نگذشت که حامله گشت و آن پسر را زائید. یزید گوید: برادران علی (بن موسی علیه السلام) امید داشتند که (در امامت) وارث موسی بن جعفر باشند و بیگناه با من دشمن شدند.(شاید خیال میکردند خریدن آن کنیز بواسطه او بوده است) اسحاق ابن جعفر بایشان میگفت: من دیدم که یزید در مجلس موسی بن جعفر در جایی می نشست که من در آنجا نمی نشستم.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 96 

*****

[ترجمه کمره ای] :

14-یزید بن سلیط گوید:ما عازم عمل عمره بودیم که در میان راه به امام کاظم(علیه السّلام)بر خوردیم من گفتم:قربانت آیا این جا را می شناسید و به خاطر می آورید؟،فرمود:آری آیا تو هم می شناسی و به خاطر می آوری؟،گفتم:آری،من و پدرم شما را با امام صادق به همراه برادرانت همین جا ملاقات کردیم،پدرم به آن حضرت گفت:پدر و مادرم قربانت،شما همه امامانی پاک هستید ولی مرگ دامنگیر همه است،به من دستوری تازه لطف کنید تا به جانشین خود باز گویم و بعد از من گمراه نباشد،امام فرمود:به چشم ای ابا عبد الله(کنیه سلیط بوده)اینان همه پسران منند و این آقا و سید آنها است(به شما اشاره کرد)او است که حکم و فهم و سخاوت و معرفت بدان چه مردم بدان حاجت دارند و در امر دین و دنیاشان مورد اختلاف است آموخته و دارای حسن خلق و جواب نیکو به سؤالات است او است بابی از ابواب خدا عز و جل و در او فضیلتی است از همۀ اینها بهتر،پدرم به او عرض کرد:آن چیست، پدر و مادرم قربانت؟فرمود: خدا عز و جل از صلب او بیرون آورد پشت و پناه این امت و علم و نور و فصل و حکومت آنها را،بهترین نوزاد و بهترین پرورده باشد،خدا به وسیله او خونها را حفظ کند و میانه مردم را اصلاح نماید و پراکندگی را برطرف سازد و رخنه را ببندد و برهنه را بپوشاند و گرسنه را سیر کند و ترسنده را آسوده خاطر کند و بارانببارد و به بندگان ترحم کند،بهترین مرد باشد و بهترین جوان گفتارش محکم و قاطع است و خموشی او علم و دانش،برای مردم هر چه مورد اختلاف باشد بیان کند و به تیره و تبار خود در کودکی سرافراز و آقا باشد،پدرم به او عرض کرد:پدر و مادرم قربانت آیا از مادر زائیده شده؟فرمود:آری و چند سال هم بر او گذشته،یزید گوید(چون رشته سخن به اینجا رسید):کسی آمد که با وجود او دیگر نمی توانستیم در این باره سخنی بگوئیم. یزید گوید:من به امام عرض کردم شما هم به من خبری بدهید مانند خبری که پدرت به من داد،فرمود:آری،پدرم در زمانی بود که جز این زمان است(یعنی در زمان او آزادی بیشتری وجود داشت)من به او عرض کردم:هر که به این جواب قناعت کند خدا او را لعنت کند،گوید:امام کاظم(علیه السّلام)خنده ای از ته دل کرد و سپس فرمود:ای ابا عماره به تو خبر می دهم که چون از منزل خود بیرون آمدم به فلان پسرم به خصوص وصیت کردم و پسران دیگر را هم در ظاهر با او شرکت دادم ولی در باطن و نهانی وصی خاص من او است او را به تنهایی برگزیدم،اگر اختیار با من بود امر امامت را به پسرم قاسم وامی گذاردم،چون او را دوست دارم و با او مهربانم ولی این امر با خدا عز و جل است و هر جا خواهد مقرر سازد خبر امامت او از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به من رسیده است او را به من نموده است و به من نموده است که همراه او کیست و همچنین به هیچ کدام از ما ائمه وصیت نمی شود تا خبر آن از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)برسد و از جدم علی(علیه السّلام)،من به همراه جدم انگشتری و شمشیری و عصا و کتابی و عمامه ای دیدم و عرض کردم:یا رسول الله اینها چیست؟به من فرمود:عمامه رمز سلطنت خدا عز و جل است و شمشیر عزت خدا تبارک و تعالی،کتاب نور خدا تبارک و تعالی است و اما عصا رمز نیروی خدا است و خاتم رمز جامع همۀ این امور است، سپس به من فرمود:امر امامت از تو به دیگری منتقل شده،گفتم:یا رسول الله به من بنما کدام آنها است آن شخص،رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)به من فرمود:هیچ کدام از ائمه(علیهم السّلام)را ندیدم که از تو نسبت به مفارقت این امر امامت بی تاب تر باشد،اگر امر امامت روی محبت و دوستی بود(نسبت به فرزندی)اسماعیل پیش پدر تو از تو محبوب تر بود ولی این امر از طرف خدا عز و جل است،سپس امام کاظم(علیه السّلام)فرمود: همۀ فرزندان خود را از زنده و مرده در نظر آوردم و امیر المؤمنین(علیه السّلام) به من فرمود:این سیّد آنها است و اشاره کرد به علی(علیه السّلام)او از من است و من از او و خدا نیکوکاران را دوست دارد. یزید گوید:سپس امام کاظم(علیه السّلام)فرمود:ای یزید این حدیث نزد تو امانت است به آن خبر مده مگر خردمندی یا یک بندۀ خدائی که او را راست و درست بدانی و اگر برای گواهی از تو پرسند طبق آن گواهی بده و این است فرمودۀ خدا عز و جل(59 سوره نساء): «به راستی خدا به شما فرمان می دهد که امانات را به اهل آن بپردازید»و نیز برای ما فرموده(140 سوره بقره)«کیست که ستمکارتر باشد از آن که یک گواهی از خدا دارد و نهان کند»گوید:پس امام کاظم(علیه السّلام) فرمود:من رو به رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)کردم و گفتم:پدر و مادرم قربانت،ائمه را برایم جمع کردی کدام آنها او است(یعنی کدام امام است)فرمود:آن که به نور خدا عز و جل می بیند و به فهم الهی می شنود و به کمک او سخن می گوید،درست است و خطاء ندارد و می داند و نادانی ندارد و آموخته است از نظر حکمت و دانش هردو،او،این است،و دست پسرم علی را گرفت،سپس فرمود:چه اندازه بودن تو با او کم است،چون از سفر برگردی وصیت کن و کارهایت را اصلاح کن و از هر چه خواهی فراغت جو،زیرا تو از آنها جدا می شوی و با دیگران همسایه می گردی و هر گاه خواستی علی(علیه السّلام)را بطلب تا تو را غسل دهد و کفن کند،زیرا غسل او تو را پاک کند و جز آن درست نباشد،این سنتی است که ثابت شده،تو در برابر او دراز بکش(برای ادای نماز بر میت تو)و برادران و عموهایش را دنبال سر او به صف کن و به او دستور بده که تا نه تکبیر بر تو بگوید(نماز میت عمومی پنج تکبیر است و ما زاد آن برای احترام است که نسبت به بزرگان مذهب مورد رخصت گردیده طبق موارد خاصه و منصوصه)زیرا وصیت او پا بر جا است و در زندگی تو جانشین تو است،سپس اولاد خود را جمع کن و گواه بر آنها بگیر و خدا را گواه ساز و همان خدا برای گواه بس است. سپس امام کاظم(علیه السّلام)به من فرمود:من در این سال گرفتار می شوم و کار امامت با پسرم علی(علیه السّلام)است که هم نام علی و علی است علی اول علی بن ابی طالب است و علی دیگر،علی بن الحسین(علیهما السّلام)به وی فهم و حلم و مهر و دین و محنت علی اول عطا شده است و محنت و صبر علی دیگر بر آنچه بد دارد و نمی تواند سخنی بگوید مگر چهار سال پس از مردن هارون،سپس به من فرمود:ای یزید،چون به اینجا گذر کنی و او را ببینی و محققاً او را خواهی دید به او مژده بده که محققاً برای او پسری متولد گردد که امین است و مأمون و مبارک و او به تو خبر دهد که با من ملاقات کردی،در این وقت به او خبر ده آن کنیزکی که این پسر از او است،کنیزکی است از خاندان ماریه کنیز رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)امابراهیم و اگر توانستی سلام مرا به او برسانی برسان. یزید گوید:پس از در گذشت امام کاظم(علیه السّلام)علی بن موسی الرضا را ملاقات کردم و او با من آغاز سخن کرد و گفت:ای یزید در بارۀ انجام عمره چه می گوئی؟گفتم:پدر و مادرم قربانت، اختیار با شما است،من خرجی ندارم،فرمود:سبحان الله،ما به تو تکلیفی نکنیم که متعهد خرج تو نباشیم،و به همراهی آن حضرت برای انجام عمره بیرون شدیم تا به همان جا رسیدیم،او با من آغاز سخن کرد و فرمود:ای یزید در اینجا بسیار شده که با همسایگان و عموهایت بر خوردی،گفتم:آری،و سپس داستان را برای او گفتم، فرمود:آن کنیزک هنوز نیامده و چون به دست من رسد سلام پدرم را به او می رسانم،و با هم به مکه برگشتیم و در همان سال آن کنیزک را خریداری کرد و دیری نگذشت که آبستن شد و آن پسر را زائید،یزید گوید:برادران علی(علیه السّلام)امیدوار بودند که در امامت وارث او باشند و با من بی گناه دشمن شدند،اسحاق بن جعفر می گفت به آنها:به خدا من او(یزید)را دیدم نسبت به پدرم امام کاظم مقامی و موقعی داشت و به جایی می نشست که من در آنجا راه نداشتم.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 491 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

14-یزید بن سلیط می گوید:ما عازم عمره بودیم که در میان راه به امام کاظم علیه السّلام برخورد کردیم من گفتم:قربانت آیا این جا را می شناسید و به خاطر می آورید؟فرمود:آری آیا تو هم می شناسی و به خاطر می آوری؟گفتم:آری؛

***

من و پدرم شما را با امام صادق به همراه برادرانت همین جا ملاقات کردیم،پدرم به آن حضرت گفت:پدر و مادرم قربان شما باد شما، امامان همه پاکید ولی مرگ به سراغ همه می آید،به من مطلبی تازه بگوئید تا برای جانشین خود بگویم که بعد از من گمراه نشود فرمود: بسیار خوب ای ابو عبد اللّه(کنیه پدر زید است)اینان همه پسران منند و این آقا سرور آنهاست(به شما اشاره کرد)اوست که حکم و فهم و سخاوت و معرفت بدانچه مردم به آن حاجت دارند آموخته و در امر دین و دنیایشان که مورد اختلاف داوری کرده و اخلاق و پاسخ دادنش نیکوست و اوست دری از درهای خدای عز و جل

در او فضیلتی است از همۀ اینها بهتر،

پدرم به او عرض کرد:پدر و مادرم قربانت باد آن کیست؟

فرمود:خداوند عز و جل از پشت او بیرون آورد کسی را که آراسته است به نور علم و حکمت و خصلت(مراد امام هشتم است)

خداوند به وسیلۀ او خونها را حفظ کند و میان مردم را اصلاح نماید و پراکندگی را برطرف سازد و راه نفوذ دشمن را ببندد و برهنه را بپوشاند و گرسنه را سیر کند و هراسان را آسوده خاطر کند و خداوند ببرکت او باران فرستد و بر بندگان ترحم کند،(او در سن پیری و جوانی)بهترین پیران و بهترین جوانان است،گفتارش حکمت و خاموشی او علم است برای مردم هرچه مورد اختلاف باشد بیان می کند و به تیره و تبار خود در کودکی سروری کند.

پدرم به او عرض کرد:پدر و مادرم قربانت آیا از مادر زائیده شده؟ فرمود:آری و چند سال هم بر او گذشته،

یزید گوید(چون رشته سخن به اینجا رسید):کسی آمد که با وجود او دیگر نمی توانستیم در این باره سخنی بگوئیم.

یزید گوید:من به موسی بن جعفر عرض کردم شما هم به من خبری بدهید مانند خبری که پدرت به من داد،فرمود:آری،پدرم در زمانی بود که غیر از این زمان است(یعنی در زمان او آزادی بیشتری وجود داشت)من به او عرض کردم:هرکس به این جواب قناعت کند خدا او را لعنت کند،گوید:امام کاظم علیه السّلام خنده ای کرد و سپس فرمود: ای ابا عماره به تو خبر می دهم که چون از منزل خود بیرون آمدم به فلان پسرم وصیت کردم و پسران دیگر را هم در ظاهر با او شریک کردم ولی در باطن و تنها به او وصیت کردم و او را به تنهایی برگزیدم، اگر اختیار با من بود امر امامت را به پسرم قاسم واگذار می کردم،چون او را دوست دارم و با او مهربانم ولی این کار با خدای عز و جل است که امر امامت را در هرکس که صلاح بداند قرار می دهد خبر امامت را او از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به من رسیده است و خود او و یارانش را به من نشان داده است و همچنین به هیچکدام از ما ائمه وصیت نمی شود تا خبر آن از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله برسد و از جدم علی علیه السّلام،من به همراه جدم انگشتری و شمشیری و عصا و کتابی و عمامه ای دیدم و عرض کردم:یا رسول اللّه اینها چیست؟

به من فرمود:عمامه رمز سلطنت خدای عز و جل است و شمشیر رمز عزت خدای تبارک و تعالی و کتاب رمز نور خدای تبارک و تعالی است و اما عصا رمز نیروی خداست و انگشتر رمز جامع همۀ این امور است، سپس به من فرمود:امر امامت از تو به دیگری منتقل شده،گفتم:یا رسول اللّه به من بنما که او کیست،رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به من فرمود:هیچکدام از ائمه علیه السّلام را ندیدم که از تو نسبت به مفارقت امر امامت اینقدر بیتابی کند،اگر امر امامت روی محبت و دوستی بود همانا اسماعیل از تو نزد پدرت محبوبتر بود ولی امام از طرف خدای عز و جل است،سپس امام کاظم علیه السّلام فرمود:همۀ فرزندان خود را از زنده و مرده در نظر آوردم و امیر المؤمنین علیه السّلام به من فرمود:این سیّد آنها است و اشاره کرد به علی علیه السّلام او از من است و من از او و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

یزید گوید:سپس امام کاظم علیه السّلام فرمود:ای یزید این حدیث نزد تو امانت است به آن خبر مده مگر خردمندی یا بندۀ خدائی که او را درست بدانی و اگر برای گواهی از تو بپرسند طبق آن گواهی بده و این است فرمودۀ خدای عز و جل:«به راستی خدا به شما فرمان می دهد که امانات را به صاحبانش ادا کنید»(نساء/59)و نیز برای ما فرموده:«کیست ستمکارتر از آنکس که شهادت خدا را نزد خویش پنهان کند؟(بقره/140)» گوید پس امام کاظم علیه السّلام به من فرمود:من رو به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله کردم و گفتم:پدر و مادرم قربانت،ائمه را برایم جمع کردی،کدامیک از آنها اوست(یعنی کدام امام است)فرمود:آن که به نور خدای عز و جل می بیند و به فهم الهی می شنود و به کمک او سخن می گوید،راه درست می رود و خطا نمی کند و می داند و نادانی ندارد و حکمت و دانش به او آموخته شده آنگاه دست پسرم علی را گرفت،

سپس فرمود:او این است سپس فرمود:چه مقدار همراه او هستی؟ (یعنی مرگ تو نزدیک شده است)چون از سفر مکه بازگشتی وصیت کن و کارهایت را اصلاح کن و از هرچه خواهی فراغت جو،زیرا تو از آن جدا می شوی و با دیگران همسایه می گردی و هرگاه خواستی علی علیه السّلام را بطلب تا تو را غسل دهد و کفن کند،زیرا غسل او تو را پاک کند و جز آن درست نباشد،این سنتی است که ثابت شده،تو در برابر او دراز بکش(برای ادای نماز بر میت تو)و برادران و عموهایش را دنبال سر او به صف کن و به او دستور بده که تا نه تکبیر بر تو بگوید(نماز میت عمومی پنج تکبیر است و مازاد آن برای احترام است که نسبت به بزرگان مذهب اجازه داده شده)زیرا وصیت او پابرجاست و در زندگی تو جانشین توست،سپس اولاد خود را جمع کن و گواه بر آن ها بگیر و خدا را گواه ساز و همان خدا برای گواه بس است.

سپس امام کاظم علیه السّلام به من فرمود:من در این سال گرفتار می شوم و کار امامت با پسرم علی علیه السّلام است که هم نام دو علی است یکی علی بن ابی طالب و دیگر،علی بن الحسین علیه السّلام که به وی فهم و حلم و مهر و دین و محنت علی اول،عطا شده است و محنت شکیبائی علی دوم،به او داده شده است و تا چهار سال بعد از مرگ هارون آزادی زبان ندارد سپس به من فرمود:ای یزید،چون به اینجا گذر کنی و او را ببینی که به یقین او را خواهی دید به او مژده بده که محققا برای او پسری متولد گردد که امین است و مأمون و مبارک و او به تو خبر دهد که با من ملاقات کردی،در این وقت به او خبر ده آن کنیزکی که این پسر از اوست،کنیزکی است از خاندان ماریه کنیز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ام ابراهیم و اگر توانستی سلام مرا به او برسان.

یزید گوید:پس از درگذشت امام کاظم علیه السّلام علی بن موسی الرضا را ملاقات کردم و او با من آغاز سخن کرد و گفت:ای یزید دربارۀ انجام عمره چه می گوئی؟گفتم:پدر و مادرم قربانت،اختیار با شماست،من خرجی ندارم،فرمود:سبحان اللّه،ما به تو تکلیفی نکنیم که متعهد خرج تو نباشیم،و به همراهی آن حضرت برای انجام عمره بیرون شدیم تا به همان جا رسیدیم،او با من آغاز سخن کرد و فرمود:ای یزید در اینجا بسیار شده که با همسایگان عموهایت برخوردی،گفتم:آری،و سپس داستان را برای او گفتم،فرمود:آن کنیزک هنوز نیامده و چون به دست من رسد سلام پدرم را به او می رسانم،و باهم به مکه برگشتیم و در همان سال آن کنیزک را خریداری کرد و دیری نگذشت که آبستن شد و آن پسر را زائید،یزید گوید:برادران علی علیه السّلام امیدوار بودند که در امامت وارث او باشند و با من بی گناه،دشمن شدند،اسحاق بن جعفر به آنها می گفت:من دیدم که یزید در مجلس موسی بن جعفر در جائی می نشست که من در آن جا نمی نشستم.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 57 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: کالسابق أیضا، و فی القاموس إرمینیة بالکسر و قد یشد الیاء الأخیرة: کورة بالروم، أو أربعة أقالیم أو أربع کور متصل بعضها ببعض، یقال لکل کورة منها: إرمینیة و النسبة إلیها أرمنی بالفتح، انتهی. و سلیط بفتح السین و کسر اللام، و الزیدی نسبة إلی زید من جهة النسب لا من جهة المذهب، و عمارة بضم العین و تخفیف المیم، و الجرمی بالفتح نسبة إلی بطن من طیئ أو إلی بطن من قضاعة، و فی القاموس أثبته عرفه حق المعرفة و أنت تأکید للضمیر المستتر المرفوع، و أنا تأکید للضمیر المنصوب لا یعری أی لا یخلو تشبیها للموت بلباس لا بد من أن یلبسه کل أحد فأحدث إلی علی بناء الأفعال أی ألق أو حدث أحدث بالجزم جوابا للأمر أو بالرفع صفة لقوله شیئا من یخلفنی من باب نصر أی یبقی بعدی، و فیه نوع من الأدب بإظهار أنی لا أتوقع بقائی بعدک لکن أسأل ذلک لأولادی و غیرهم ممن یکون بعدی، و أبو عبد الله کنیة سلیط، و فی إعلام الوری یا أبا عمارة و ما هنا أصوب. و قد علم علی بناء المعلوم المجرد أو بناء المجهول من التفعیل، و الحکم بالضم القضاء أو الحکمة، و الفهم: سرعة انتقال الذهن إلی مقصود المتکلم عند التحاکم و غیره و هو باب أی لا بد لمن أراد دین الله و طاعته، و الدخول فی دار قربه و رضاه من أن یأتی إلیه. و فیه أخری أی خصلة أخری خیر من هذا أی مما ذکرته کله، و الغوث العون للمضطر و الغیاث أبلغ منه و هو اسم من الإغاثة، و المراد بالأمة الشیعة الإمامیة أو الأعم و العلم بالتحریک سید القوم و الرایة و ما یهتدی به فی الأسفار و الطرق، أو بالکسر علی المبالغة أی ذا علمها، و النور ما یصیر سببا لظهور الأشیاء عند الحس أو العقل، و الفضل ضد النقص، و الحکمة بالکسر العقل و الفهم، و الإسناد فی الکل علی المبالغة. خیر منصوب أو مرفوع علی المدح مولود أی فی تلک الأزمان أو من غیر المعصومین من هذه الأمة و الناشئ الحدث الذی جاز حد الصغر، أی هو خیر فی الحالتین به الدماء أی دماء الشیعة أو الأعم فإن بمسالمته حقنت دماء الکل، و لعل إصلاح ذات البین عبارة من إصلاح ما کان بین ولد علی علیه السلام و ولد العباس من العداوة جهرة و یلم بشد المیم و ضم اللام أی یجمع به الشعث بالتحریک أی المتفرق من أمور الدین و الدنیا، قال الجوهری: لم الله شعثه أی أصلح و جمع ما تفرق من أموره، و قال: الشعب الصدع فی الشیء و إصلاحه أیضا، و قال: الصدع الشق. و کسوة العاری و إشباع الجائع، و إیمان الخائف مستمرا إلی الآن فی جوار روضته المقدسة صلوات الله علیه. و القطر بالفتح: المطر، و یستعار أیضا للبرکة و السخاء، و قال الجوهری: الکهل من الرجال الذی جاوز الثلاثین و وخطه الشیب، و قال الفیروزآبادی: من وخطه الشیب أو من جاوز الثلاثین أو أربعا و ثلاثین إلی إحدی و خمسین، و فی النهایة من زاد علی ثلاثین سنة إلی الأربعین، و قیل: من ثلاث و ثلاثین إلی تمام الخمسین انتهی. و لعل تکرار خیرنا شیء تأکید لغرابة الخبریة فی هذا السن دون سن الکهولة و عدم ذکر سن الشیب لعدم وصوله علیه السلام إلی سن الشیب، و هو الذی غلب البیاض علی الشعر لأنه علیه السلام کان له عند شهادته أقل من خمسین سنة کما سیأتی، و قیل: تکرار خیر ناشئ باعتبار أن المقصود هنا وصف أبیه بأنه خیر کهل، و وصفه بأنه یدرک کهولة أبیه حین شبابه، و لذا قدم کهل علی ناشئ، قالوا: و هنا کالواو فی کل رجل و ضیعته فی احتمال کون مدخولها منصوبا لکونها بمعنی مع، و تقدیر خبر المبتدأ قبلها و هو مقرون، و کونها مرفوعا و کونها عاطفة، و تقدیر خبر المبتدأ بعد مدخولها أی مقرونان و لا یخفی بعده. قوله: حکم، أی حکمة و صواب أو حکم و قضاء بین الناس، و الأول أظهر و صمته علم أی مسبب عن العلم، لأنه یصمت للتقیة و المصلحة لا للجهل بالکلام و قیل: سبب للعلم لأنه یتفکر و الأول أظهر یسود کیقول أی یصیر سیدهم و مولاهم و أشرفهم، و العشیرة الأقارب القریبة قبل أوان حلمه بالضم أی احتلامه و هو الجماع فی النوم، و هو کنایة عن بلوغ السن الذی یکون للناس فیها ذلک، فإن الإمام لا یحتلم أو بالکسر و هو العقل، و هو أیضا کنایة عن البلوغ لأن الناس عنده یکمل عقلهم و إلا فهم کاملون عند الولادة بل قبلها فقال أی یزید علی الالتفات أو هو کلام راوی یزید و المسؤول موسی علیه السلام و لا یحتمل أن یکون المراد سلیطا و یکون المسؤول الصادق علیه السلام، إذ ولادة الرضا علیه السلام إما فی سنة وفاة الصادق علیه السلام أو بعدها بخمس سنین کما ستعرف، و هذا علی ما فی بعض النسخ حیث لم یکن فیه أبی، و فی أکثر النسخ فقال له أبی: بأبی أنت فلا یجری فیه ما ذکرنا إلا یقال أن سلیطا سأل أبا إبراهیم علیه السلام بعد ذلک بسنین. و فی العیون هکذا قال: فقال أبی: بأبی أنت و أمی، فیکون له ولد بعده؟ قال: نعم، ثم قطع الکلام و هو لا یحتاج إلی تکلف. قال یزید فقلت أی لأبی إبراهیم علیه السلام . فی زمان أی فی زمان حسن لا تلزم التقیة فیه کثیرا لیس هذا زمانه استئناف أی زمان الإخبار أو صفة لزمان و إضافة الزمان إلی ضمیر الزمان علی المجاز أی لیس هذا مثله، و قیل: أی زمانا مثله، و فی العیون کان أبی علیه السلام فی زمن لیس هذا مثله و هو أظهر، و أبو عمارة کنیة یزید. ابنی فلان أی الرضا علیه السلام، و التکنیة من الراوی، و فی العیون: یا با عمارة إنی خرجت من منزلی فأوصیت فی الظاهر إلی بنی و أشرکتهم مع علی ابنی و أفردته بوصیتی فی الباطن. فی الظاهر أی فیما یتعلق بظاهر الأمر من الأموال و نفقة العیال و نحوهما فی الباطن أی فیما یتعلق بالإمامة من الوصیة بالخلافة و إیداع الکتب و الأسلحة و سائر الأمانات المتعلقة بها، أو فی الظاهر أی عند عامة الخلق، و فی الباطن أی عند الخواص أو بغیر حضور أحد، أو المراد بالظاهر بادی الفهم، و بالباطن ما یظهر علمه للخواص بعد التأمل فإنه علیه السلام فی الوصیة الآتیة و إن أشرک بعض الأولاد معه لکن قرن ذلک بشرائط یظهر منها أن اختیار الکل إلیه علیه السلام، أو المراد بالظاهر الوصیة الفوقانیة، و بالباطن الوصیة التحتانیة فإنک ستعرف أن فی الأخیرة کان یظهر عزل الجمیع و اختصاصه علیه السلام بالوصیة. و لقد جاءنی بخبره رسول الله صلی الله علیه و آله المجیء و الإرادة إما فی المنام أو فی الیقظة بأجسادهم المثالیة أو بأجسادهم الأصلیة علی قول بعض، و قیل: للأرواح الکاملة أن یتمثلوا فی صور أجسادهم أحیانا لمن شاءوا فی هذه النشأة الدنیویة کما تمثل رسول الله صلی الله علیه و آله لأبی بکر حین أنکر حق علی علیه السلام. و أقول: فی العیون تصریح بالأول إذ فیه هکذا: و لقد رأیت رسول الله صلی الله علیه و آله فی المنام و أمیر المؤمنین علیه السلام معه. قوله: و أرانی من یکون معه، أی من یکون فی زمانه من خلفاء الجور أو من شیعته و موالیه أو الأعم، و لما کان فی المنام و ما یشبهه من العوالم تری الأشیاء بصورها المناسبة لها، أعطاه العمامة فإنها بمنزلة تاج الملک و السلطنة، و سیأتی أن العمائم تیجان العرب، و کذا السیف سبب للعز و الغلبة، و صورة لها، و الکتاب نور الله و سبب لظهور الأشیاء علی العقل، و المراد به جمیع ما أنزل الله علی الأنبیاء علیهم السلام، و العصا سبب للقوة و صورة لها إذ به یدفع شر العدی، و یحتمل أن یکون کنایة عن اجتماع الأمة علیه من المؤالف و المخالف، و لذا یکنی عن افتراق الکلمة بشق العصا. و الخاتم جامع هذه الأمور لأنه علامة الملک و الخلافة الکبری فی الدین و الدنیا. و قیل: المراد بالخاتم المهدی علیه السلام فإنه خاتم الأوصیاء إشارة أن المهدی من صلبه دون إخوته. قد خرج منک أی قرب انتقال الإمامة منک إلی غیرک أو خرج اختیار تعیین الإمام من یدک، و قیل: منک أی ممن تحبه إلی غیرک، أی غیر من تحبه، و الأول أظهر، و فی العیون: و الأمر یخرج إلی علی ابنک. و لعل جزعه علیه السلام لعلمه بمنازعة إخوته و اختلاف شیعته فیه، و قیل: لأنه کان یحب أن یجعله فی القاسم، و الفراق بکسر الفاء و فتحها المفارقة، و لعل حبه علیه السلام للقاسم کنایة عن اجتماع أسباب الحب فیه لکون أمه محبوبة له و غیر ذلک، أو کان الحب واقعا بحسب الدواعی البشریة، أو من قبل الله تعالی لیعلم الناس أن الإمامة لیست تابعة لمحبة الوالد، أو یظهر ذلک لهذه المصلحة. فهو منی کلام أبی إبراهیم أو کلام أمیر المؤمنین صلوات الله علیه، و قد عرفت أن هذه العبارة تستعمل فی إظهار غایة المحبة و الاتحاد و التشارک فی الکمالات. إنها ودیعة أی الشهادة أو الکلمات المذکورة أو عبدا تعرفه صادقا أی فی دعواه التصدیق بإمامتی بأن یکون فعله موافقا لقوله، و المراد بالعاقل من یکون ضابطا حصینا و إن لم یکن کامل الأیمان، فإن المانع من إفشاء السر إما کمال العقل و النظر فی العواقب أو الدیانة و الخوف من الله، و کون التردید من الراوی بعید. و فی العیون: إلا عاقلا أو عبدا امتحن الله قلبه للإیمان أو صادقا و لا تکفر نعم الله تعالی. و قوله: و إن سئلت کأنه استثناء عن عدم الإخبار، أی لا بد من الإخبار عند الضرورة و إن لم یکن المستشهد عاقلا و صادقا، و یحتمل أن یکون المراد أداء الشهادة لهما لقوله تعالی: إلی أهلها . فأشهد بها أی بالإمامة أو المراد بالشهادة شهادة الإمام و الضمیر راجع إلیها و هو قول الله، أی أداء هذه الشهادة داخل فی المأمور به فی الآیة. و قال لنا أی لأجلنا و إثبات إمامتنا من الله صفة شهادة، و یدل علی أن هذه الشهادة منه علیه السلام من قبل الله و بأمره فأیهم هو لعل هذا السؤال لزیادة الاطمئنان کما قال إبراهیم علیه السلام:

وَ لٰکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی

أو أراد علیه السلام أن یعین النبی صلی الله علیه و آله له کما عین أمیر المؤمنین علیه السلام لیخبر الناس بتعیینهما إیاه، و یحتمل أن یکون هذا تفصیلا لما أجمل سابقا. ینظر بنور الله أی ینظر بعینه و بقلبه بالنور الذی جعله الله فیهما، و الباء للآلة کما قال النبی صلی الله علیه و آله: اتقوا فراسة المؤمن فإنه ینظر بنور الله، و هذا إشارة إلی ما یظهر له من الأسرار و المعارف بتوسط روح القدس و بالإلهام و غیرهما و یسمع بفهمه إلی ما سمعه من آبائه فلا یجهل أی شیئا مما یحتاج إلیه الأمة معلما اسم مفعول من باب التفعیل إیماء إلی قوله تعالی:

وَ کُلاًّ آتَیْنٰا حُکْماً وَ عِلْماً . فإذا رجعت أی إلی المدینة من سفرک أی الذی تریده أو أنت فیه، و هو السفر إلی مکة فإذا أردت یعنی الوصیة و قیل: أی مفارقتهم فی السفر الأخیر متوجها من المدینة إلی بغداد، و الأول أظهر لأن السفر لم یکن باختیاره علیه السلام و بعد أخذهم له حبسوه و لم یکن له مجال هذه الأمور، و یمکن أن یقرأ أردت علی بناء المجهول أی أرادک الرشید لأن یأخذک. فإنه طهر لک أی تغسیله لک فی حیاتک طهر لک، و قائم مقام غسلک من غیر حاجة إلی تغسیل آخر بعد موتک و لا یستقیم إلا ذلک أی لا یستقیم تطهیرک إلا بهذا النحو، و ذلک لأن المعصوم لا یجوز أن یغسله إلا معصوم مثله، و لم یکن غیر الرضا علیه السلام، و هو غیر شاهد إذ حضره الموت، و یرد علیه أنه ینافی ما سیأتی من أن الرضا علیه السلام حضر غسل والده صلوات الله علیهما فی بغداد، و یمکن أن یکون هذا لرفع شبهة من لم یطلع علی حضوره علیه السلام، أو یکون یلزم الأمران جمیعا فی الإمام الذی یعلم أنه یموت فی بلد آخر غیر بلد ولده، کما أنه یؤمر المصلوب بالغسل، و قیل: المقصود أنه سیولی طهرک بعد وفاتک سرا و لا یخفی بعده. وصف إخوته أی أقمهم خلفه صفا، قال الفیروزآبادی: صفت القوم: أقمتهم فی الحرب و غیرها صفا، و ربما یقرأ صف جملة اسمیة حالیة. و الظاهر أن التسع تکبیرات من خصائصهم علیهم السلام کما یظهر من غیره من الأخبار أیضا و قیل: أنه علیه السلام أمره بأن یکبر علیه أربعا ظاهرا للتقیة و خمسا سرا و لا یخفی ما فیه، إذ إظهار مثل هذه الصلاة فی حال الحیاة کیف یمکن إظهارها عند المخالفین. فإنه قد استقامت وصیته تعلیل لجمیع ما تقدم و ولیک معلوم باب رضی أی قام بأمورک من التغسیل و التکفین و الصلاة و الواو للحال من تعدهم بدل: من ولدک، بدل کل أی جمیعهم أو بدل بعض أی من تعتنی بشأنهم کان غیرهم لا تعدهم من الأولاد و قیل: أی من تحصیهم من الممیزین و هو احتراز عن الأطفال، و فی بعض النسخ بالباء الموحدة بصیغة الاسم فکأنه بالضم أی أحضرهم و إن کانوا بعداء عنک، و منهم من قرأ بفتح الباء و قال: أی من بعد جمع العمومة. فأشهد علیهم أی اجعل غیرهم من الأقارب شاهدین علیهم بأنهم أقروا بإمامة أخیهم و خلافته، و قیل: أی فأشهده علیهم أی اجعله إماما و شاهدا علی ولدک، و فی العیون: فإذا رجعت من سفرک فأصلح أمرک و أفرغ مما أردت فإنک منتقل عنه و مجاور غیره، فاجمع ولدک و اشهد الله علیهم و کفی بالله شهیدا. إنی أوخذ علی بناء المجهول بقلب الهمزة واوا، و یقال: هو سمی فلان إذا وافق اسمه اسمه، و قیل: فی قوله تعالی:

هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیًّا

أی نظیرا یستحق مثل اسمه. أعطی فهم الأول أی أمیر المؤمنین علیه السلام و وده أی الحب الذی جعل الله له فی قلوب المؤمنین کما روی أن قوله تعالی:

إِنَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ اَلرَّحْمٰنُ وُدًّا

أنزل فی أمیر المؤمنین علیه السلام. قال الطبرسی رحمه الله: فیه أقوال: أحدها: أنها خاصة فی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، فما من مؤمن إلا و فی قلبه محبة لعلی علیه السلام عن ابن عباس، و فی تفسیر أبی حمزة الثمالی حدثنی أبو جعفر الباقر علیه السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله لعلی علیه السلام: قل: اللهم اجعل لی عندک عهدا و اجعل لی فی قلوب المؤمنین ودا، فقالهما علی علیه السلام، فنزلت هذه، و روی نحوه عن جابر بن عبد الله. و الثانی: أنها عامة فی جمیع المؤمنین یجعل الله لهم المحبة و الألفة و المقة فی قلوب الصالحین. و الثالث: أن معناه یجعل الله لهم محبة فی قلوب أعدائهم و مخالفیهم. و الرابع: یجعل بعضهم یحب بعضا. و الخامس: یحب بعضهم بعضا فی الآخرة. و یؤید الأول ما صح عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنه قال: لو ضربت خیشوم المؤمن بسیفی هذا علی أن یبغضنی ما أبغضنی، و لو صببت الدنیا بجملتها علی المنافق علی أن یحبنی ما أحبنی، و ذلک أنه قضی فانقضی علی لسان النبی صلی الله علیه و آله أنه قال: لا یبغضک مؤمن و لا یحبک منافق، انتهی. و محنته أی امتحانه و ابتلاؤه بأذی المخالفین و مخالفتهم و خذلان أصحابه له. ثم اعلم أنه قد ثبت مساواة جمیع الأئمة فی جمیع الکمالات کما مر فتخصیص بعضهم ببعضها لظهور هذا البعض منه أکثر من غیره بسبب المصالح المختصة بزمانه، کظهور الغزوات و الشجاعة و الفصاحة من أمیر المؤمنین علیه السلام، و الدعوات عن علی بن الحسین علیه السلام، لفراغه و انتشار العلوم من الباقر و الصادق علیهما السلام لقلة التقیة فی زمانهما، و هکذا. و لیس له أن یتکلم أی بالحجج و دعوی الإمامة جهارا، و فی العیون بعد ذلک: فإذا مضت أربع سنین فسله عما شئت یجبک إن شاء الله تعالی، و ستلقاه فیه إعجاز و تصریح بما علم من إذا الدالة علی وقوع الشرط بحسب الوضع. فلقیت أی فی المدینة و المضی بضم المیم و کسر الضاد و تشدید الیاء، أی وفاته علیه السلام ما تقول ما استفهامیة و المقصود تکلیفه بالعمرة إلیک أی مفوض إلیک و لا تکفیک الواو عاطفة أو حالیة جیرتک أی مجاوریک فی المعاشرة أو فی الدار و عمومتک أراد بهم أبا عبد الله و أبا الحسن علیهما السلام و أولادهما، و سماهم عمومته لأن یزید کان من أولاد زید بن علی و ولد العم فی حکم العم بلغتها بصیغة المتکلم و یحتمل الخطاب أیضا. فعادونی إخوته بدل من الضمیر المرفوع، و المعاداة إما لزعمهم أن التبشیر کان سببا لشراء الجاریة و ما کان لی ذنب لأنی کنت مأمورا بذلک، أو لزعمهم أنی توسطت فی شراء الجاریة و لم یکن کذلک فقال لهم إسحاق أی عم الرضا علیه السلام و أنه الواو للحال و الحاصل أن موسی علیه السلام کان یکرمه و یجلسه قریبا منه فی مجلس ما کنت أجلس منه بذلک القرب، مع أنی کنت أخاه، و إنما قال ذلک إصلاحا بینه و بینهم و حثا لهم علی بره و رعایته.

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 358 

*****

لَمَّا أَوْصی أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ، أَشْهَدَ إِبْرَاهِیمَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیَّ ، وَ إِسْحَاقَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیَّ ، وَ إِسْحَاقَ بْنَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، وَ جَعْفَرَ بْنَ صَالِحٍ ، وَ مُعَاوِیَةَ الْجَعْفَرِیَّ ، وَ یَحْیَی بْنَ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ(1) بْنِ عَلِیٍّ ، وَ سَعْدَ بْنَ عِمْرَانَ(2) الاْءَنْصَارِیَّ ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَارِثِ الاْءَنْصَارِیَّ ، وَ یَزِیدَ بْنَ سَلِیطٍ الاْءَنْصَارِیَّ ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ جَعْفَرِ(3) بْنِ سَعْدٍ الاْءَسْلَمِیَّ _ وَ هُوَ کَاتِبُ الْوَصِیَّةِ الاْءُولی(4) _ أَشْهَدَهُمْ أَنَّهُ «یَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ، وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لاَ رَیْبَ فِیهَا ، وَ أَنَّ اللّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ ، وَ أَنَّ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ ، وَ أَنَّ الْوَعْدَ حَقٌّ ، وَ أَنَّ الْحِسَابَ حَقٌّ(5) ، وَ الْقَضَاءَ حَقٌّ ، وَ أَنَّ(6) الْوُقُوفَ بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ حَقٌّ ، وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حَقٌّ ، وَ أَنَّ مَا نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاْءَمِینُ حَقٌّ ، عَلی ذلِکَ أَحْیَا ، وَ عَلَیْهِ أَمُوتُ ، وَ عَلَیْهِ أُبْعَثُ إِنْ شَاءَ اللّهُ».

وَ أَشْهَدَهُمْ أَنَّ «هذِهِ(7) وَصِیَّتِی بِخَطِّی ، وَ قَدْ نَسَخْتُ وَصِیَّةَ جَدِّی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ، وَ وَصِیَّةَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ قَبْلَ ذلِکَ ، نَسَخْتُهَا حَرْفاً بِحَرْفٍ ، وَ وَصِیَّةَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلی(8) مِثْلِ ذلِکَ ، وَ إِنِّی قَدْ أَوْصَیْتُ إِلی عَلِیٍّ ، وَ بَنِیَّ(9) بَعْدُ مَعَهُ إِنْ شَاءَ وَ آنَسَ(10) ···

ص: 86

مِنْهُمْ رُشْداً(1) وَ أَحَبَّ أَنْ یُقِرَّهُمْ(2) ، فَذَاکَ لَهُ ، وَ إِنْ کَرِهَهُمْ وَ أَحَبَّ أَنْ یُخْرِجَهُمْ ، فَذَاکَ لَهُ ، وَ لاَ أَمْرَ لَهُمْ مَعَهُ .

وَ أَوْصَیْتُ إِلَیْهِ بِصَدَقَاتِی وَ أَمْوَالِی وَ مَوَالِیَّ وَ صِبْیَانِیَ الَّذِینَ خَلَّفْتُ وَ وُلْدِی(3) ، وَ إِلی إِبْرَاهِیمَ(4) وَ الْعَبَّاسِ وَ قَاسِمٍ وَ إِسْمَاعِیلَ(5) وَ أَحْمَدَ وَ أُمِّ أَحْمَدَ(6) ، وَ إِلی عَلِیٍّ أَمْرُ نِسَائِی دُونَهُمْ ، وَ ثُلُثُ صَدَقَةِ(7) أَبِی وَ ثُلُثِی ، یَضَعُهُ حَیْثُ یَری ، وَ یَجْعَلُ فِیهِ(8) مَا یَجْعَلُ ذُو الْمَالِ فِی مَالِهِ(9) ، فَإِنْ أَحَبَّ أَنْ یَبِیعَ أَوْ یَهَبَ أَوْ یَنْحَلَ(10) أَوْ یَتَصَدَّقَ بِهَا عَلی مَنْ سَمَّیْتُ لَهُ وَ عَلی غَیْرِ مَنْ سَمَّیْتُ ، فَذَاکَ(11) لَهُ .

ص: 87

1 / 317

وَ هُوَ أَنَا فِی وَصِیَّتِی فِی مَالِی وَ فِی أَهْلِی وَ وُلْدِی ، وَ إِنْ یَری(1) أَنْ یُقِرَّ إِخْوَتَهُ _ الَّذِینَ سَمَّیْتُهُمْ فِی(2) کِتَابِی هذَا _ أَقَرَّهُمْ ؛ وَ إِنْ کَرِهَ ، فَلَهُ أَنْ یُخْرِجَهُمْ غَیْرَ مُثَرَّبٍ(3) عَلَیْهِ وَ لاَ مَرْدُودٍ ؛ فَإِنْ آنَسَ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی فَارَقْتُهُمْ(4) عَلَیْهِ ، فَأَحَبَّ أَنْ یَرُدَّهُمْ فِی وَلاَیَةٍ(5) ، فَذَاکَ لَهُ ؛ وَ إِنْ أَرَادَ رَجُلٌ مِنْهُمْ أَنْ یُزَوِّجَ أُخْتَهُ ، فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یُزَوِّجَهَا إِلاَّ بِإِذْنِهِ وَ أَمْرِهِ ، فَإِنَّهُ أَعْرَفُ بِمَنَاکِحِ قَوْمِهِ .

وَ أَیُّ سُلْطَانٍ أَوْ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ کَفَّهُ(6) عَنْ شَیْءٍ ، أَوْ حَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ شَیْءٍ _ مِمَّا ذَکَرْتُ فِی کِتَابِی هذَا _ أَوْ أَحَدٍ(7) مِمَّنْ ذَکَرْتُ(8) ، فَهُوَ مِنَ اللّهِ وَ مِنْ(9) رَسُولِهِ بَرِیءٌ ، وَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُ بُرَآءُ(10) ، وَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللّهِ وَ غَضَبُهُ ، وَ لَعْنَةُ اللاَّعِنِینَ وَ الْمَ_لاَئِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ

وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ جَمَاعَةِ الْمُوءْمِنِینَ ، وَ لَیْسَ لاِءَحَدٍ مِنَ السَّ_لاَطِینِ أَنْ یَکُفَّهُ(11)

ص: 88

عَنْ شَیْءٍ ، وَ لَیْسَ لِی عِنْدَهُ تَبِعَةٌ وَ لاَ تِبَاعَةٌ(1) ، وَ لاَ لاِءَحَدٍ مِنْ وُلْدِی لَهُ(2) قِبَلِی مَالٌ ؛ وَهُوَ(3) مُصَدَّقٌ فِیمَا ذَکَرَ ، فَإِنْ أَقَلَّ(4) فَهُوَ أَعْلَمُ ؛ وَ إِنْ أَکْثَرَ فَهُوَ الصَّادِقُ(5) کَذلِکَ .

وَإِنَّمَا أَرَدْتُ بِإِدْخَالِ الَّذِینَ أَدْخَلْتُهُمْ(6) مَعَهُ مِنْ وُلْدِی التَّنْوِیهَ(7) بِأَسْمَائِهِمْ ، وَ التَّشْرِیفَ لَهُمْ ؛ وَ أُمَّهَاتُ أَوْلاَدِی مَنْ أَقَامَتْ(8) مِنْهُنَّ فِی مَنْزِلِهَا وَ حِجَابِهَا ، فَلَهَا مَا کَانَ یَجْرِی عَلَیْهَا فِی حَیَاتِی إِنْ رَأی ذلِکَ ، وَ مَنْ خَرَجَتْ مِنْهُنَّ إِلی زَوْجٍ ، فَلَیْسَ لَهَا أَنْ تَرْجِعَ إِلی(9) مَحْوَایَ(10) إِلاَّ أَنْ یَری عَلِیٌّ غَیْرَ ذلِکَ ، وَ بَنَاتِی بِمِثْلِ ذلِکَ ، وَ لاَ یُزَوِّجُ بَنَاتِی أَحَدٌ مِنْ إِخْوَتِهِنَّ مِنْ أُمَّهَاتِهِنَّ وَ لاَ سُلْطَانٌ وَ لاَ عَمٌّ إِلاَّ بِرَأْیِهِ وَ مَشُورَتِهِ(11) ، فَإِنْ فَعَلُوا غَیْرَ ذلِکَ ، فَقَدْ خَالَفُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ ، وَ جَاهَدُوهُ فِی مُلْکِهِ ، وَ هُوَ أَعْرَفُ بِمَنَاکِحِ قَوْمِهِ ، فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یُزَوِّجَ زَوَّجَ ، وَ إِنْ أَرَادَ أَنْ یَتْرُکَ تَرَکَ .

ص: 89

وَقَدْ أَوْصَیْتُهُنَّ بِمِثْلِ مَا ذَکَرْتُ فِی(1) کِتَابِی هذَا ، وَ جَعَلْتُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلَیْهِنَّ شَهِیداً ، وَ هُوَ وَ أُمُّ أَحْمَدَ(2) ؛ وَ لَیْسَ لاِءَحَدٍ أَنْ یَکْشِفَ وَصِیَّتِی وَ لاَ یَنْشُرَهَا وَ هُوَ مِنْهَا(3) عَلی غَیْرِ مَا ذَکَرْتُ وَ سَمَّیْتُ ؛ فَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیْهِ ، وَ مَنْ أَحْسَنَ فَلِنَفْسِهِ ، وَ مَا رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ(4) لِلْعَبِیدِ(5) ، وَ صَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ(6) آلِهِ .

وَلَیْسَ لاِءَحَدٍ مِنْ سُلْطَانٍ وَ لاَ غَیْرِهِ أَنْ یَفُضَّ(7) کِتَابِی هذَا الَّذِی خَتَمْتُ عَلَیْهِ الاْءَسْفَلَ(8) ، فَمَنْ فَعَلَ ذلِکَ ، فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللّهِ وَ غَضَبُهُ ، وَ لَعْنَةُ اللاَّعِنِینَ وَ الْمَ_لاَئِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ(9) وَ جَمَاعَةِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمُوءْمِنِینَ وَ(10) الْمُسْلِمِینَ ، وَ عَلی(11) مَنْ

ص: 90

فَضَّ(1) کِتَابِی هذَا . وَ کَتَبَ وَ خَتَمَ(2) أَبُو إِبْرَاهِیمَ وَ الشُّهُودُ ، وَ صَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ(3) آلِهِ(4)».

قَالَ أَبُو الْحَکَمِ : فَحَدَّثَنِی عَبْدُ اللّهِ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیُّ(5) ، عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلِیطٍ ، قَالَ :

کَانَ أَبُو عِمْرَانَ الطَّلْحِیُّ قَاضِیَ الْمَدِینَةِ ، فَلَمَّا مَضی مُوسی علیه السلام قَدَّمَهُ إِخْوَتُهُ(6) إِلَی الطَّلْحِیِّ الْقَاضِی ، فَقَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ مُوسی : أَصْلَحَکَ اللّهُ وَ أَمْتَعَ بِکَ(7) ، إِنَّ 1 / 318

فِی أَسْفَلِ هذَا الْکِتَابِ کَنْزاً وَ جَوْهَراً ، وَ یُرِیدُ أَنْ یَحْتَجِبَهُ وَ یَأْخُذَهُ دُونَنَا ، وَ لَمْ یَدَعْ أَبُونَا _ رَحِمَهُ اللّهُ(8) _ شَیْئاً إِلاَّ أَلْجَأَهُ إِلَیْهِ(9) ، وَ تَرَکَنَا عَالَةً(10) ، وَ لَوْ لاَ أَنِّی أَکُفُّ نَفْسِی ، لاَءَخْبَرْتُکَ بِشَیْءٍ عَلی رُؤُوسِ ···

ص: 91

الْمَلاَء(1) ، فَوَثَبَ إِلَیْهِ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، فَقَالَ : إِذاً(2) وَاللّهِ تُخْبِرُ(3) بِمَا لاَ نَقْبَلُهُ مِنْکَ وَ لاَ نُصَدِّقُکَ عَلَیْهِ ، ثُمَّ تَکُونُ عِنْدَنَا مَلُوماً مَدْحُوراً(4) ؛ نَعْرِفُکَ بِالْکَذِبِ صَغِیراً وَ کَبِیراً ، وَ کَانَ أَبُوکَ أَعْرَفَ بِکَ لَوْ کَانَ فِیکَ خَیْرٌ ،(5) وَ إِنْ(6) کَانَ أَبُوکَ لَعَارِفاً بِکَ(7) فِی الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ ، وَ مَا کَانَ لِیَأْمَنَکَ عَلی تَمْرَتَیْنِ .

ثُمَّ وَثَبَ إِلَیْهِ إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ عَمُّهُ ، فَأَخَذَ بِتَلْبِیبِهِ(8) ، فَقَالَ لَهُ(9) : إِنَّکَ لَسَفِیهٌ ضَعِیفٌ أَحْمَقُ ، اجْمَعْ(10) هذَا مَعَ مَا کَانَ بِالاْءَمْسِ مِنْکَ ، وَ أَعَانَهُ الْقَوْمُ أَجْمَعُونَ .

فَقَالَ أَبُو عِمْرَانَ(11) الْقَاضِی لِعَلِیٍّ : قُمْ یَا أَبَا الْحَسَنِ ، حَسْبِی مَا لَعَنَنِی أَبُوکَ الْیَوْمَ(12) ،

ص: 92

وَ قَدْ وَسَّعَ لَکَ أَبُوکَ ، وَ لاَ وَ اللّهِ ، مَا أَحَدٌ أَعْرَفَ بِالْوَلَدِ مِنْ وَالِدِهِ ، وَ لاَ وَ اللّهِ ، مَا کَانَ أَبُوکَ عِنْدَنَا بِمُسْتَخَفٍّ فِی عَقْلِهِ ، وَ لاَ ضَعِیفٍ فِی رَأْیِهِ .

فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِلْقَاضِی : أَصْلَحَکَ اللّهُ ، فُضَّ الْخَاتَمَ وَ اقْرَأْ مَا تَحْتَهُ ، فَقَالَ أَبُو عِمْرَانَ(1) : لاَ أَفُضُّهُ ، حَسْبِی مَا لَعَنَنِی أَبُوکَ مُنْذُ(2) الْیَوْمِ ، فَقَالَ الْعَبَّاسُ : فَأَنَا(3) أَفُضُّهُ ، فَقَالَ : ذَاکَ(4) إِلَیْکَ ، فَفَضَّ الْعَبَّاسُ الْخَاتَمَ ، فَإِذَا فِیهِ إِخْرَاجُهُمْ وَ إِقْرَارُ عَلِیٍّ لَهَا(5) وَحْدَهُ ، وَ إِدْخَالُهُ إِیَّاهُمْ فِی وَلاَیَةِ(6) عَلِیٍّ إِنْ أَحَبُّوا أَوْ کَرِهُوا ، وَ إِخْرَاجُهُمْ مِنْ حَدِّ(7) الصَّدَقَةِ وَ غَیْرِهَا ، وَ کَانَ فَتْحُهُ عَلَیْهِمْ بَ_لاَءً وَ فَضِیحَةً وَ ذِلَّةً ، وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام خِیَرَةً .

وَ کَانَ فِی الْوَصِیَّةِ الَّتِی فَضَّ الْعَبَّاسُ تَحْتَ الْخَاتَمِ : هوءُلاَءِ الشُّهُودُ : إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، وَ إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ ، وَ جَعْفَرُ بْنُ صَالِحٍ ، وَ سَعِیدُ(8) بْنُ عِمْرَانَ ؛ وَ أَبْرَزُوا وَجْهَ أُمِّ أَحْمَدَ فِی مَجْلِسِ الْقَاضِی ، وَ ادَّعَوْا أَنَّهَا لَیْسَتْ إِیَّاهَا حَتّی کَشَفُوا عَنْهَا وَ عَرَفُوهَا ، فَقَالَتْ عِنْدَ ذلِکَ : قَدْ وَاللّهِ ، قَالَ سَیِّدِی هذَا : إِنَّکِ سَتُوءْخَذِینَ جَبْراً ، وَ تُخْرَجِینَ إِلَی الْمَجَالِسِ ؛ فَزَجَرَهَا إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ ، وَ قَالَ : اسْکُتِی(9) ؛ فَإِنَّ النِّسَاءَ إِلَی الضَّعْفِ ، مَا أَظُنُّهُ قَالَ مِنْ هذَا شَیْئاً .

ص: 93

ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام الْتَفَتَ إِلَی الْعَبَّاسِ ، فَقَالَ : «یَا أَخِی ، إِنِّی(1) أَعْلَمُ أَنَّهُ(2) إِنَّمَا حَمَلَکُمْ عَلی هذِهِ(3) الْغَرَائِمُ(4) وَ الدُّیُونُ الَّتِی عَلَیْکُمْ ، فَانْطَلِقْ یَا سَعِیدُ ، فَتَعَیَّنْ لِی مَا عَلَیْهِمْ(5) ، ثُمَّ اقْضِ عَنْهُمْ(6) ، وَ لاَ وَ اللّهِ ، لاَ أَدَعُ مُؤَاسَاتَکُمْ(7) وَ بِرَّکُمْ مَا مَشَیْتُ عَلَی الاْءَرْضِ ، فَقُولُوا مَا شِئْتُمْ».

فَقَالَ الْعَبَّاسُ : مَا تُعْطِینَا إِلاَّ مِنْ فُضُولِ أَمْوَالِنَا ، و مَا لَنَا(8) عِنْدَکَ أَکْثَرُ ، فَقَالَ : «قُولُوا مَا شِئْتُمْ ، فَالْعِرْضُ عِرْضُکُمْ(9) ، فَإِنْ تُحْسِنُوا فَذَاکَ لَکُمْ عِنْدَ اللّهِ ، وَ إِنْ تُسِیئُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ؛ وَ اللّهِ ، إِنَّکُمْ لَتَعْرِفُونَ أَنَّهُ مَا لِی یَوْمِی هذَا وَلَدٌ وَ لاَ وَارِثٌ غَیْرُکُمْ ، وَ لَئِنْ 1 / 319

حَبَسْتُ شَیْئاً مِمَّا تَظُنُّونَ ، أَوِ ادَّخَرْتُهُ(10) ، فَإِنَّمَا هُوَ لَکُمْ ، وَ مَرْجِعُهُ إِلَیْکُمْ ، وَ اللّهِ ، مَا مَلَکْتُ مُنْذُ مَضی أَبُوکُمْ(11) _ رَضِیَ اللّهُ عَنْهُ _ شَیْئاً إِلاَّ وَ قَدْ سَیَّبْتُهُ(12) حَیْثُ رَأَیْتُمْ».

ص: 94

فَوَثَبَ الْعَبَّاسُ ، فَقَالَ : وَ اللّهِ ، مَا هُوَ کَذلِکَ ، وَ مَا جَعَلَ(1) اللّهُ لَکَ مِنْ رَأْیٍ عَلَیْنَا ، وَ لکِنْ حَسَدُ أَبِینَا لَنَا وَ إِرَادَتُهُ مَا أَرَادَ مِمَّا لاَ یُسَوِّغُهُ اللّهُ إِیَّاهُ ، وَ لاَ إِیَّاکَ(2) ، وَ إِنَّکَ لَتَعْرِفُ أَنِّی أَعْرِفُ صَفْوَانَ بْنَ یَحْیی بَیَّاعَ السَّابِرِیِّ(3) بِالْکُوفَةِ ، وَ لَئِنْ سَلِمْتُ لاَءُغْصِصَنَّهُ(4) بِرِیقِهِ وَ أَنْتَ مَعَهُ .

فَقَالَ عَلِیٌّ(5) علیه السلام : «لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ(6) ، أَمَّا إِنِّی یَا إِخْوَتِی ، فَحَرِیصٌ عَلی مَسَرَّتِکُمْ(7) ، اللّهُ یَعْلَمُ ؛ اللّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی أُحِبُّ صَ_لاَحَهُمْ ، وَ أَنِّی بَارٌّ بِهِمْ ، وَاصِلٌ لَهُمْ ، رَفِیقٌ(8) عَلَیْهِمْ ، أُعْنی(9) بِأُمُورِهِمْ لَیْلاً وَ نَهَاراً ، ···

ص: 95

فَاجْزِنِی(1) بِهِ خَیْراً ، وَ إِنْ کُنْتُ عَلی غَیْرِ ذلِکَ ، فَأَنْتَ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ ، فَاجْزِنِی(2) بِهِ مَا أَنَا أَهْلُهُ ، إِنْ کَانَ شَرّاً فَشَرّاً ، وَ إِنْ کَانَ خَیْراً فَخَیْراً ؛ اللّهُمَّ أَصْلِحْهُمْ ، وَ أَصْلِحْ لَهُمْ ، وَ اخْسَأْ(3) عَنَّا وَ عَنْهُمُ(4) الشَّیْطَانَ(5) ، وَ أَعِنْهُمْ عَلی طَاعَتِکَ ، وَ وَفِّقْهُمْ لِرُشْدِکَ ؛ أَمَّا أَنَا یَا أَخِی ، فَحَرِیصٌ عَلی مَسَرَّتِکُمْ ، جَاهِدٌ(6) عَلی صَ_لاَحِکُمْ ، وَ اللّهُ عَلی مَا نَقُولُ وَکِیلٌ».

فَقَالَ الْعَبَّاسُ : مَا أَعْرَفَنِی(7) بِلِسَانِکَ! وَ لَیْسَ لِمِسْحَاتِکَ(8) عِنْدِی طِینٌ . فَافْتَرَقَ الْقَوْمُ عَلی هذَا ، وَ صَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ .(9)

ترجمه

*****

[ترجمه مصطفوی] :

یزید بن سلیط گوید: هنگامی که موسی بن جعفر علیه السلام وصیت میفرمود (ده تن را) گواه گرفت: 1 - ابراهیم بن محمد جعفری 2 - اسحاق بن محمد جعفری 3 - اسحاق بن جعفر بن محمد 4 - جعفر بن صالح 5 - معاویه جعفری 6 - یحیی بن حسین بن زید بن علی 7 - سعد بن عمران انصاری 8 - محمد بن حارث انصاری 9 - یزید بن سلیط انصاری 10 - محمد بن جعفر بن سعد اسلمی که نویسنده وصیت نامه اول بود. ایشان را گواه گرفت بر اینکه: او گواهی میدهد که شایسته پرستشی جز خدای یکتای بی انباز نیست و اینکه محمد بنده و فرستاده اوست، و اینکه روز قیامت بدون شک آمد نیست، و اینکه خدا هر که را در گور است زنده میکند و اینکه زنده شدن پس از مردن حق است و وعده خدا حق است و حساب حق است و داوری حق است و ایستادن در برابر خدا حق است و آنچه محمد صلّی اللّٰه علیه و آله آورده حق است و آنچه روح الامین (جبرئیل) نازل کرده حق است. بر این عقیده زندگی کردم و بر این میمیرم و بر این از گور بر میخیزم ان شاء اللّٰه. و نیز ایشان را گواه گرفت که این وصیتنامه بخط خود من است که وصیت جدم امیر المؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام و محمد بن علی (امام باقر علیه السلام) را حرف بحرف استنساخ کرده ام، و وصیت جعفر بن محمد هم مانند اینست. همانا من بعلی وصیت میکنم و پسران دیگرم را همراه او میسازم بشرط اینکه او بخواهد و آنها را شایسته تشخیص دهد و دوست داشته باشد که تثبیتشان کند و اگر نخواست و دوست داشت که خارجشان کند، اختیار با اوست، و با وجود او ایشان اختیاری ندارند. و نیز وصیت نمودم باو و بپسرانم: ابراهیم و عباس و قاسم و اسماعیل و احمد، سرپرستی موقوفات و اموال و بردگان و کودکانم را که بازماندگان منند و نیز ام احمد را، ولی سرپرستی زنانم با علی است نه با آنها و تولیت ثلث موقوفه پدرم و ثلث خودم نیز تنها با او است که در هر راه خواهد بمصرف رساند و نسبت بآنها حق صاحب مال را نسبت بمالش دارد، اگر خواهد بفروشد یا ببخشد یا واگذار کند یا بکسانی که نام بردم یا دیگرانی که نام نبردم صدقه دهد، اختیار با او است. او بجای من است در این وصیت نسبت بمال و اهل و فرزندانم، و اگر بخواهد برادرانش را که در نوشته ام نام بردم ثابت بدارد، و اگر نخواهد اختیار دارد که خارجشان کند، بر او سرزنشی نیست و کسی حق رد کردن او را ندارد. و اگر دریافت که حال آنها نسبت بزمانی که من از ایشان جدا میشوم تغییر کرد (مانند عروض جنون و سفه و خیانت) حق دارد ایشان را تحت سرپرستی خود درآورد. و اگر یکی از آنها بخواهد خواهر خود را بشوهر دهد، جز باجازه و فرمان او حق ندارد. زیرا او بامر ازدواج فامیلش آشناتر است. و هر سلطان یا هر شخصی از مردم که از او جلوگیری کند، یا او را نسبت بآنچه در این مکتوب ذکر نمودم، یا نسبت باشخاصی که نام بردم (از زنان و کودکان) مانع شود، از خدا و رسولش بیزاری جسته و خدا و رسولش نیز از او بیزار باشند، و لعنت و خشم خدا و لعنت لاعنان و ملائکه مقربین و پیغمبران و مرسلین و تمام مؤمنین بر او باد. و هیچ یک از سلاطین حق ندارد او را از کاری باز دارد، من از او دادخواهی و بستانکاری ندارم و برای هیچ یک از فرزندانم نزد او مالی نیست و هر چه گوید درست است، اگر کم کند او خود بهتر داند و اگر زیاد کند، او همچنان راستگوست و مقصود من از وارد کردن فرزندانی را که در وصیت وارد کردم، تنها از نظر احترام بنام و تکریم آنها بود. و کنیزانی که از من اولاد دارند، آنهائی که در منزل خود بمانند و با حجاب باشند، اگر او بخواهد، آنچه در زندگی من داشتند بآنها بدهد، و هر کدام از آنها که شوهر کند، دیگر حق ندارد بحرمسرای من باز گردد، مگر در صورتی که علی رأی دیگری دهد، و دخترانم نیز همچنانند، و جز برأی و مشورت او نه هیچ برادر مادری و نه هیچ سلطان و نه هیچ عموئی حق دارد دخترانم را شوهر دهد، اگر این کار را بکنند با خدا و رسولش مخالفت کرده و با سلطنت خدائی جنگیده اند علی بازدواج فامیل خویش بیناتر است، اگر خواهد بشوهر دهد میدهد، و اگر خواهد ترک کند، ترک میکند، من بآن زنها همچنان که در مکتوبم نوشته ام، وصیت کرده ام و خدا را بر آنها گواه گرفته ام و علی و ام احمد هم گواهند. و هیچ کس را نرسد که وصیت مرا بر خلاف آنچه ذکر کردم و نام بردم ظاهر سازد و منتشر کند، هر که بدی کند بر خود کرده و هر که نیکی کند بخود کرده است، پروردگارت ببندگان ستمگر نیست و درود خدا بر محمد و خاندانش باد، هیچ سلطان و شخص دیگری حق ندارد، این وصیتنامه را که پائینش را مهر کرده ام پاره کند، کسی که چنین کند، لعنت و خشم خدا و لعنت لاعنان و ملائکه مقربین و جمعیت پیمبران و مؤمنان از مسلمین بر او باد و تنها علی حق دارد وصیت مرا بگشاید.(سپس در جای امضا نوشت) نوشت و مهر کرد ابو ابراهیم (موسی بن جعفر علیه السلام) و گواهان و صلّی اللّٰه علی محمد و علی آله. ابو الحکم گوید: عبد اللّٰه بن آدم جعفری از یزید بن سلیط چنین روایت کند که: ابو عمران طلحی قاضی مدینه بود، چون موسی بن جعفر علیه السلام درگذشت، برادران امام هشتم، او را بدادگاه طلحی کشانیدند. عباس بن موسی (بن جعفر) گفت: خدا اصلاحت کند و خیررسانت سازد، همانا در پائین این وصیتنامه گنج و گوهریست (یعنی جمله ایست که برای ما سود بسیاری دارد) و این برادر میخواهد از ما پنهان کند و خودش تنها از آن استفاده کند و پدر ما هم - خدایش رحمت کند - همه چیز را باو واگذار کرده و ما را بی چیز گذاشته است و اگر من خودداری نمیکردم، در برابر همه مردم بتو خبر مهمی میگفتم (شاید مقصودش موضوع امامت و جانشینی آن حضرت بوده است). چون او چنین گفت: ابراهیم بن محمد بر او حمله کرد و گفت: اگر آن را بگوئی ما از تو نپذیریم و تصدیقت نکنیم و تو نزد ما سرزنش شده و منفور خواهی بود، ما ترا در کودکی و بزرگیت بدروغ شناخته ایم و پدرت ترا بهتر می شناخت، ای کاش تو خیری میداشتی، همانا پدرت بظاهر و باطن تو شناساتر بود، او ترا بر نگهداری دو دانه خرما امین نمیدانست. سپس عمویش اسحاق بن جعفر باو حمله کرد و دو طرف جامه اشرا گرفت و گفت: تو هم کم خرد و هم ناتوان و هم نادانی، این هم روی کاری که دیروز کردی باشد (معلوم می شود که قبلا هم کار زشتی از او صادر شده است) و حضار دیگر هم اسحاق را کمک کردند. قاضی بعلی (بن موسی الرضا علیه السلام) گفت: برخیز ای ابو الحسن: همان لعنتی که امروز از جانب پدرت بمن رسید، مرا بس است.(یعنی لعنتی که در وصیتنامه نوشته بود یا بجرم احضار من شما را) پدرت بتو اختیارات وسیعی داده، نه بخدا، پسر را هیچ کس بهتر از پدر نشناسد، بخدا که پدر تو نزد ما نه سبک مغز بود و نه سست رأی. عباس بقاضی گفت: خدایت اصلاح کند، آن مهر را بردار و نوشته زیرش را بخوان، ابو عمران قاضی گفت: نه، من برنمیدارم، همان لعنتی که امروز از پدرت بمن رسید، مرا بس است. عباس گفت: من آن مهر را برمیگیرم، قاضی گفت: تو خود دانی، عباس مهر را برداشت. دیدند در آن نوشته است، خارج کردن برادران از وصیت و پا برجا گذاشتن علی بتنهائی و داخل ساختن آنها را تحت سرپرستی علی چه بخواهند و یا نخواهند و خارج نمودن ایشان را از تصرف در موقوفه و غیر موقوفه. پس بازکردن عباس وصیت نامه را موجب بلا و رسوائی و خواری برادران و خیر و فضیلت علی (بن موسی علیه السلام) گشت. و هم در آن وصیتنامه که عباس مهرش را برگرفت نام این گواهان در زیرش نوشته بود:1 - ابراهیم بن محمد 2 - اسحاق بن جعفر 3 - جعفر بن صالح 4 - سعید بن عمران. و چون در مجلس قاضی ادعا کردند که این زن، ام احمد نیست روی او را گشودند و پرده اش را برداشتند و شناختند که خود اوست. آن هنگام ام احمد گفت: بخدا که آقایم (موسی بن جعفر علیه السلام) بمن فرمود: در آینده ترا بزور میگیرند و بمجالس میکشند، اسحاق بن جعفر باو پرخاش کرد و گفت: ساکت باش که زنان بسستی و ناتوانی منسوبند، گمان ندارم آن حضرت در این باره چیزی فرموده باشد. سپس علی (امام هشتم) علیه السلام بعباس رو کرد و فرمود: برادرم! من میدانم که غرامتها و بدهکاریهائی که دارید، شما را باین کار واداشته است، سعید (بن عمران)! برو و هر چه بدهکاری دارند تعیین کن و از طرف آنها از مال من بپرداز. نه بخدا که من تا زمانی که روی زمین راه روم از همراهی و احسان بشما دست بر نمیدارم. شما هر سخنی دارید بگوئید. عباس گفت: هر چه بما دهی از زیادی اموال خود ماست و آنچه ما از تو طلبکاریم، بیشتر از اینهاست. حضرت فرمود: هر چه خواهید بگوئید، آبروی من آبروی شماست [هدف من هدف شماست] اگر خوشرفتاری کنید بنفع خود شما نزد خدا محفوظست. و اگر بدرفتاری کنید، خدا آمرزنده و مهربانست، بخدا که شما میدانید من این زمان فرزند و وارثی جز شما ندارم و اگر از اموالی که شما گمان میکنید، چیزی نگهدارم و ذخیره کنم، از آن شماست و بشما بازمی گردد، بخدا از وقتی که پدر شما - رضی اللّٰه عنه -وفات کرده است، مالی بدست نیاورده ام، جز اینکه در مواردی که خبر دارید بمصرف رسانیده ام. عباس بر جست و گفت: بخدا که چنین نیست، خدا برای تو مزیت و اختیاری بر ما قرار نداده است ولی حقیقت اینست که پدر ما بر ما حسد برد و چیزی را خواست که خدا نه برای او و نه برای تو روا دانسته بود و خودت هم میدانی، من صفوان بن یحیی فروشنده پارچه های سابری را در کوفه میشناسم (سابری پارچه نازکی بوده که در سابور فارس میبافته اند و صفوان وکیل امام هشتم و امام نهم علیهما السلام بوده است و گویا وکیل امام هفتم هم بوده است) اگر زنده ماندم گلوی او را میگیرم و ترا هم با او. علی (بن موسی) علیه السلام فرمود: لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم. همانا ای برادرانم! خدا میداند که من مشتاق دلخوشی شمایم، خدایا! اگر تو میدانی که من صلاح ایشان را میخواهم و نسبت بآنها خوشرفتار و پیوند ساز و مهربانم، در هر شب و روز مرا برای کارهای ایشان یاری کن و جزای خیرم بده و اگر قصد دیگری دارم، تو هر پنهانی را میدانی، مرا چنان که سزاوارم جزا بده، اگر قصد بدی دارم جزای بد و اگر قصد خیری دارم جزای خیرم ده، خدایا ایشان را اصلاح کن و کارهایشان را اصلاح کن، و شیطان را از ما و آنها دور کن، و آنها را بر اطاعتت یاری و بهدایتت موفق دار، همانا ای برادر! من خوشحالی شما را شائقم و بصلاح شما کوشایم، و خدا نسبت بآنچه میگویم مورد اعتماد است. عباس گفت: من زبان ترا خوب میشناسم، برای بیل تو نزد ما گلی نیست (یعنی حنای تو نزد ما رنگی ندارد) و با این سخن از یک دیگر جدا شدند و صلّی اللّٰه علی محمد و آله.

ترجمه مصطفوی ؛ ج 2 , ص 102 

*****

[ترجمه کمره ای] :

15-یزید بن سلیط گوید:امام کاظم(علیه السّلام)در وصیت خود این عده را گواه گرفت: 1-ابراهیم بن محمد جعفری.2-اسحق بن محمد جعفری. 3-اسحق بن جعفر بن محمد.4-جعفر بن صالح. 5-معاویه جعفری.6-یحیی بن حسین بن یزید بن علی. 7-سعد بن عمران انصاری.8-محمد بن حارث انصاری.9-یزید بن سلیط انصاری.10-محمد بن جعفر بن سعد أسلمی و او نویسندۀ وصیت نامۀ نخست بود به این مضمون:گواه است که نیست شایسته پرستش جز خدا،یگانه است،شریک ندارد و گواه است که محمد بنده و رسول او است و بر این که قیامت آید شکّی ندارد و بر این که خداوند هر که در گورها است زنده می کند و بر این که زنده شدن بعد از مرگ حق است و وعده خدا حق است و حساب حق است و قضاء حق است و ایستادن برابر خدا حق است و هر آنچه محمد(صلّی الله علیه و آله) آورده درست است و هر آنچه روح الامین آورده درست است،بر این عقیده زنده ام و بر آن می میرم و بر آن مبعوث می شوم ان شاء الله،آنها را گواه می گیرم که این وصیت من است به خط خودم و من از وصیت جدّم امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و از وصیت محمد بن علی(علیهما السّلام)هم نسخه گرفتم،به مانند همین،و حرف به حرف آنها را استنساخ کردم و از وصیت جعفر بن محمد(علیهما السّلام)هم به مانند آن،من به طور تحقیق به علی وصیت کردم و در درجه دوم پسران من هم همراه او باشند اگر خواست و آنها را شایسته آن شناخت و دوست داشت که با او همراه باشند و اگر نخواست و بد داشت آنها را و خواست که آنها را از وصیت بیرون کند اختیار با او است و با وجود او امری ندارند. من به او وصیت کردم در بارۀ موقوفات و اموال و کنیزها و بنده هائی که دارم،و سرپرستی کودکانم که به جا گذاردم و اولادم با ابراهیم و عباس و قاسم و اسماعیل و احمد و ام احمد است،ولی سرپرستی زنانم مخصوص به علی است نه آنها،و ثلث موقوفه پدرم و ثلث من در اختیار او است به هر چه خواهد صرف کند و مانند صاحب مال در آن تصرف کند،اگر خواهد بفروشد یا ببخشد یا بهکسی واگذارد یا صدقه بدهد بر کسانی که من نام بردم برایش یا بر دیگران که نام نبردم اختیار با او است و او در اجرای وصیت من خود من است نسبت به مالم و خانواده ام و اولادم و اگر صلاح ببیند که برادران او را که من در نوشته خودم نام بردم بگمارد بر وظیفه آنها،آنها را برقرار دارد و اگر نخواهد و بد داشته باشد حق دارد آنها را بیرون کند و سرزنشی و اعتراضی به او متوجه نیست و کلامش رد ندارد،اگر دریافت که جز آنچه من از آنها توقع داشتم بعد از من در مقام مخالفت باشند و بخواهد آنها را از تصدی کارشان جلو گیرد اختیار با او است و اگر یکی از آنها بخواهد خواهر خود را(که از مادر او است)شوهر دهد حق ندارد او را شوهر دهد جز با اجازه و دستور او،زیرا او به وضع زناشوئی قوم خود آشناتر است. هر کسی از سلطان وقت یا دیگری از مردم او را از عملی بر طبق وصیت باز دارد یا میان او و آنچه ذکر کردم حائل شود یا یکی از برادران و خویشانی که در وصیت نام آنها را بردم این عمل را بکنند،از خدا و رسول خدا بیزار باشند و خدا و رسولش از آنها بیزار باشند و لعنت و خشم خدا بر آنها باد با لعنت همه لاعنان و فرشتگان مقرب و پیغمبران و رسولان و جمع مؤمنان،هیچ سلطانی را نرسد که او را از عملی باز دارد،برای او نزد من بدهکاری و غرامتی نیست و هیچ کدام از اولادم نزد من مالی ندارند و او(علی الرضا علیه السّلام )در هر چه گوید باید تصدیق شود،اگر کم باشد او داناتر است و اگر هم بیش باشد او راستگو است همچنان،و مقصود من از وارد کردن دیگران اولادم که نام بردم در وصیت همان ترویج نام و احترام آنها است. کنیزان من که از من اولادی دارند هر کدام در منزلمخصوص خود بمانند و به عفت و حجاب خود بپایند آنچه در زندگی من برای آنها خرج و نفقه بوده است به آنها داده شود،آن هم به نظر وصی من علی الرضا وابسته است،و هر کدام بیرون شد و شوهر کرد دیگر حق ندارد به مأوای من برگردد جز این که علی نظر دیگری بدهد،دختران من هم چنین باشند،هیچ کدام از برادران مادریشان و نه سلطان حق ندارد بی مشورت او(علی الرضا)آنها را شوهر دهند.اگر خلاف این کنند خدا و رسولش را مخالفت کردند و در ملک من با او نبرد کردند،آن وصی به زناشوئی قوم خود شناساتر است،اگر خواهد شوهر دهد و اگر خواهد بی شوهر گذارد، من به آنها هم طبق آنچه در این وصیت نامه است سفارش کردم و خدا را بر آنها گواه گرفتم و آن وصی و ام احمد هم هر دو گواهند،احدی حق ندارد وصیتنامه مرا باز کند و آن را منتشر سازد ولی خود وصی غیر از این است و هر گونه اختیاری دارد،هر که بد کند به خود کرده و هر که خوب کند به خود کند و پروردگارت به هیچ وجه در بارۀ بندگان ستم کار نیست و صلی الله علی محمد و آله،هیچ کس چه سلطان یا دیگری حق ندارد این وصیتنامه مرا که پائین آن را مهر کردم بگشاید و مهر آن را بشکند، هر که این کار کند لعنت و خشم خدا بر او باد و لعنت همۀ لاعنین و فرشته های مقرّب و جمع رسولان و مؤمنان از مسلمانان بر آن که این وصیتنامه مرا باز کند،نوشت و مهر نهاد بر آن ابو ابراهیم(امام کاظم علیه السّلام)و گواهان و صلی الله علی محمد و علی آله. ابو الحکم گوید:عبد الله بن آدم جعفری به من باز گفت از قول یزید بن سلیط که ابو عمران طلحی قاضی مدینه بود و چون امام کاظم(علیه السّلام)در گذشت برادران امام هشتم او را به محضر طلحیقاضی کشاندند،عباس بن موسی(یکی از برادرها)به قاضی گفت:-أصلحک الله و أمتع بک-(خدا عمرت را زیاد کند و سایه ات را از سر مسلمانان کم نکند)در تهِ این وصیتنامه گنجی و گوهری است و این برادر ما می خواهد آن را پنهان کند و خودش بر دارد و به ما ندهد و پدر مرحومم همه چیز را به اختیار او گذاشته و ما را بی چیز و بینوا رها کرده و اگر نبود که خود داری می کنم در برابر همه به شما خبر قابل توجهی می دادم. چون عباس سخن را به اینجا رسانید،ابراهیم بن محمد از جا جست و گفت:اگر چنین خبری بدهی ما تو را تصدیق نکنیم و از تو نپذیریم و نزد ما سرزنش شده و رانده گردی و خرد و سالخورده ما تو را دروغگو شناسند،پدرت بهتر تو را می شناخت اگر خیری در او بود به تو اختیاری می داد پدرت در عیان و نهان به تو عارفتر بود و تو را بر دو دانه خرما امین نمی دانست،سپس اسحق بن جعفر بر سر او جست و دامن او را گرفت و گفت:راستی تو بی خرد و ناتوان و احمق همه هستی این هم روی آن کار دیروز تو باشد. و دیگر همراهان قوم هم به اسحق کمک کردند،ابو عمران قاضی به علی(علیه السّلام)عرض کرد:شما تشریف ببرید،و آن لعنی که امروز پدرت به من نثار کرده مرا بس است،پدرت به تو اختیارات وسیعی و مال فراوانی داده،به خدا هیچ کس از پدر پسر را بهتر نمی شناسد،به خدا در نزد ما نه سبک سر بود و نه سست رأی. عباس به قاضی گفت:أصلحک الله،مهر وصیتنامه را بردار و هر چه در آن است بخوان،ابو عمران گفت:من مهر آن را بر نمی دارم آنچه لعنت پدرت به من امروز نثار کرده مرا بس است،عباس گفت:من خودم مهر آن را بردارم؟قاضی گفت:تو خود دانی،عباس مهر را برداشت و چون وصیتنامه را خواندند در آن اخراج برادران از وصیت و اقرار علی(علیه السّلام)ثبت بود و نوشته بود همۀ آنها در اختیار و ولایت علی الرضا هستند چه بخواهند و چه نخواهند و آنها همه از حق تصرف در صدقه،وقف،و دیگر اموال و امور خارجند، گشودن وصیت نامه برای آنها بلا و رسوائی و خواری شد و برای علی الرضا سرافرازی و خیر،و در وصیتنامه ای که عباس باز کرد این شهود قید شده بود: 1-ابراهیم بن محمد.2-اسحق بن جعفر. 3-جعفر بن صالح.4-سعید بن عمران. و روی ام احمد را در مجلس قاضی باز کردند چون مدعی شدند خودِ او نیست،تا روی او را گشودند و او را شناختند و در این وقت ام احمد گفت:آقایم(امام کاظم)به خدا به من فرمود که تو را به زور بگیرند و به محضرها بکشانند،اسحق بن جعفر او را از این سخن منع کرد گفت:خاموش،زن هر که باشد ضعیف است،من گمان ندارم آن حضرت هیچ همچو حرفی زده باشد. سپس علی الرضا رو به عباس کرد و فرمود:ای برادر،من می دانم بدهکاری و دیون به شما فشار آورده و شما را بدین کار و کشمکش واداشته،ای سعید تو برو معین کن چه اندازه بدهکارند و همه را بپرداز و من به خدا از همراهی با شما و احسان به شما کوتاهی نکنم تا زنده باشم،شما هر چه خواهید بگوئید،عباس در جواب گفت:هر چه به ما بدهی از زیادی مال خود ماست و مال ما نزد تو بیش از اینها است،فرمود:هر چه خواهید بگوئید،آبروی من آبروی شما است،اگر خوش رفتاری کنید نزد خدا اجر خوب دارید و اگر بدی کنید به راستی خدا بسیار آمرزنده و مهربان است،به خدا شمامی دانید که من امروز فرزندی ندارم و وارثی جز شما ندارم و اگر چیزی از این مال به گمان شما نگهدارم یا پس انداز کنم همانا برای شماها است و به شما بر می گردد،به خدا از روزی که پدر شما(علیه السّلام) وفات کرده چیزی به دست نیاوردم جز آن که در مصارفی خرج کردم که شما خودتان می دانید و دیده اید،عباس از جا جست و گفت،به خدا چنین نیست و خدا تو را بر ما صاحب اختیار نکرده ولی پدر ما بر ما حسد برده و آن را خواسته که خدا برای او و برای تو روا ندانسته تو خود می دانی که من صفوان بن یحیی فروشندۀ پارچه های سابری را می شناسم(صفوان وکیل امام رضا و امام جواد بوده و از این روایت معلوم می شود وکیل امام کاظم علیه السّلام هم بوده است-از مجلسی ره )و اگر زنده ماندم او را گلو گیر می کنم و تو را هم با او. علی الرضا(علیه السّلام)فرمود: لا حول و لا قوة الاّ بالله العلی العظیم. اما من ای برادرانم خدا می داند که از دل خوشی شماها را می خواهم،بار خدایا اگر تو می دانی که من مصلحت آنها را می خواهم و به آنها نیکی کننده ام و صله رحم می نمایم و دلبند کارهای آنها هستم در شب و روز،مرا برای کارهای آنها یاری کن و عوض خیر به من عطا کن و اگر قصد دیگری دارم تو علام الغیوبی،آنچه را مستحقم به من پاداش بده اگر بد است بد و اگر خوب است خوب، بار خدایا آنها را اصلاح کن و خوشی برای آنها فراهم کن و شیطان را از ما و آنها دور کن و آنها را به طاعت خود یاری ده تو رفیق رشد و رستگاری،اما من ای برادر بر خوشی شماها همه حریصم و برای اصلاح و بهی شما در تلاشم و خدا وکیل و شاهد است بر آنچه می گویم.عباس گفت:من خوب زبان تو را می شناسم نقش تو نزد من بر آب است و با این جمله از هم جدا شدند و صلی الله علی محمد و آله.

ترجمه کمره ای ؛ ج 2 , ص 505 

*****

[ترجمه آیت اللهی] :

15-یزید بن سلیط می گوید:امام کاظم علیه السّلام بهنگام وصیت خود ده تن را گواه گرفت:1-ابراهیم بن محمد جعفری 2-اسحق بن محمد جعفری

3-اسحاق بن جعفر بن محمد 4-جعفر بن صالح

5-معاویه جعفری 6-یحیی بن حسین بن زید بن علی

7-سعد بن عمران انصاری 8-محمد بن حارث انصاری

9-یزید بن سلیط انصاری 10-محمد بن جعفر بن سعد أسلمی

که او نویسندۀ وصیت نامه نخست بود به این مضمون:گواهی می دهد که شایسته پرستش جز خدای یگانه نیست؛شریک ندارد و گواهی می دهد که محمد بنده و رسول اوست و در آمدن قیامت تردید نیست و خداوند مرده های در گور را زنده می کند و اقرار بر اینکه زنده شدن بعد از مرگ و وعده خدا و حسابرسی و داوری حق است و ایستادن در برابر خداوند حق است و هرآن چه محمد صلّی اللّه علیه و آله آورده درست است و هرآنچه روح الامین(جبرئیل)آورده درست است،بر این عقیده زنده ام و بر آن می میرم و بر آن مبعوث می شوم انشاء اللّه،و نیز آنها را گواه گرفت که این وصیت به خط خودم است و من از وصیت جدّم امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و از وصیت محمد بن علی علیه السّلام(امام باقر)حرف به حرف آنها را استنساخ کرده ام وصیت جعفر بن محمد علیه السّلام هم مانند آن است،من همانطور به علی وصیت می کنم و در درجه دوم پسران من هم همراه او باشند اگر آنها را شایسته بداند و دوست داشته باشد که با او همراه باشند و اگر نخواست و آنها را سزاوار ندانست و خواست که آنها را از وصیت بیرون کند اختیار با اوست و با وجود او،آنها اختیاری ندارند.

و نیز من دربارۀ موقوفات و اموال و کنیزها و بنده هائی که دارم، و سرپرستی کودکانم که به جا می گذارم به او و پسرانم وصیت نمودم که پسرانم عبارتند از:ابراهیم و عباس و قاسم و اسمعیل و احمد و نیز ام احمد را،ولی سرپرستی زنانم با علی است نه با آنها،و ثلث موقوفه پدرم و ثلث من در اختیار اوست در هرراهی که بخواهد صرف کند و ماند صاحب مال در آن تصرف کند،اگر خواهد بفروشد یا ببخشد یا به کسی واگذارد یا صدقه بدهد بر کسانی که من برایش نام بردم یا بر دیگران که نام نبردم اختیار با اوست و او در اجرای وصیت مانند خود من است نسبت به اموال و خانواده ام و اولادم و اگر صلاح ببیند که برادران او را که من در نوشته خودم نام بردم وظیفه ای برایشان معین کند و اگر نخواهد مناسب نداند حق دارد آنها را بیرون کند و سرزنشی و اعتراضی به او متوجه نیست و کلامش نتوان رد کرد اگر دریافت که جز آنچه من از آنها توقع داشتم بعد از من در مقام مخالفت باشند و بخواهد آن ها را از تصدی کارشان جلوگیری کند اختیار با اوست و اگر یکی از آنها بخواهد خواهر خود را(که از مادر او است)شوهر دهد حق ندارد او را شوهر دهد جز با اجازه و دستور او،زیرا او به وضع زناشوئی قوم خود آشناتر است،هرکسی از سلطان وقت یا دیگری از مردم او را از عملی برطبق وصیت بازدارد یا میان او و آنچه ذکر کردم حائل شود یا یکی از برادران و خویشانی که در وصیت نام آنها را بردم این عمل را بکنند،از خدا و رسول خدا بیزار باشند و خدا و رسولش از آنها بیزار باشند و لعنت و خشم خدا بر آنها باد با لعنت همه لعنت کنندگان و فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولان و جمیع مؤمنان،هیچ سلطانی را نرسد که او را از عملی بازدارد،برای او نزد من بدهکاری و غرامت نیست و هیچکدام از اولادم نزد من مالی ندارند و او(علی الرضا علیه السّلام)در هرچه گوید باید تصدیق شود،اگر سخن او کم باشد او داناتر است و اگر هم زیاد باشد او راستگوست،و مقصود من از وارد کردن فرزندانی دیگر در وصیت احترام به آنها بوده است.

کنیزانی که از من اولادی دارند هرکدام در منزل مخصوص خود بمانند و باحجاب باشند،و خرج و نفقه آنها را بدهند و هرکدام بیرون شد و شوهر کرد دیگر حق ندارد به حرمسرای من بازگردد جز این که علی نظر دیگری بدهد، دختران من هم چنین باشند،هیچکدام از برادران مادریشان و نه سلطان حق ندارد بی مشورت او(علی الرضا)آنها را شوهر دهند.اگر خلاف این کنند خدا و رسولش را مخالفت کردند و در ملک من با او نبرد کردند،آن وصی به زناشوئی قوم خود آشناتر است، اگر خواهد شوهر دهد و اگر خواهد بی شوهر گذارد،من به آنها هم طبق آنچه در این وصیت نامه است سفارش کردم و خدا را بر آنها گواه گرفتم و آن وصی و ام احد هم هردو گواهند،احدی حق ندارد وصیتنامه مرا باز کند و آن را منتشر سازد ولی خود وصی غیر از این است و هرگونه اختیاری دارد؛هرکسی بدی کند و یا خوبی باید به خود نکرده است و پروردگارت به هیچ وجه دربارۀ بندگان ستم کار نیست،و هیچ کس چه سلطان یا دیگری حق ندارد این وصیتنامه مرا که پائین آن را مهر کردم بگشاید و مهر آن را بشکند،هرکه این کار کند لعنت و خشم خدا بر او باد و لعنت همۀ لاعنین و فرشته های مقرّب و جمیع پیامبران و مؤمنان از مسلمانان بر آن کس که این وصیتنامه را باز کند،نوشت و مهر نهاد بر آن ابو ابراهیم(امام کاظم علیه السّلام)و گواهان و صلّی اللّه علی محمد و علی آله.

ابو الحکیم گوید:عبد اللّه بن آدم جعفری از قول یزید بن سلیط که ابو عمران طلحی قاضی مدینه بود برایم بیان کرد که چون امام کاظم علیه السّلام درگذشت برادران امام هشتم او را به محضر طلحی قاضی کشاندند، عباس بن موسی(یکی از برادرها)به قاضی گفت:-أصلح اللّه و أمتع بک -(خدا عمرت را زیاد کند و سایه ات را از سر مسلمانان کم نکند)در آخر این وصیتنامه گنجی و گوهری است و این برادر ما می خواهد آن را پنهان کند و خودش بردارد و به ما ندهد و پدر مرحومم همه چیز را در اختیار او گذاشته و ما را بی چیز و بینوا رها کرده و اگر لازم نبود که برای همه شما خودداری کنم به شما خبر قابل توجهی می دادم.

چون عباس سخن را به اینجا رسانید،ابراهیم بن محمد از جا برخاست و گفت:اگر چنین خبری بدهی ما تو را تصدیق نکنیم و از تو نپذیریم و نزد ما سرزنش شده و رانده گردی و خرد و سالخورده ما،تو را دروغگو شناسند،پدرت بهتر تو را می شناخت اگر خیری در او بود به تو اختیاری می داد پدرت در عیان و نهان به تو عارفتر بود و تو را بر دو دانه خرما امین نمی دانست،سپس اسحق بن جعفر برخاست و دامن او را گرفت و گفت:راستی تو بی خرد و ناتوان از همه احمق تری و کار احمقانه خود را به کار دیروزت افزودی.

و دیگر همراهان به اسحق کمک کردند،ابو عمران قاضی،به علی علیه السّلام عرض کرد:شما تشریف ببرید،و آن لعنی که امروز پدرت به من نثار کرده مرا بس است،پدرت به تو اختیارات وسیع و مال فراوانی داده،به خدا هیچ کس از پدر پسر را بهتر نمی شناسد،به خدا در نزد ما نه سبک سر بود و نه سست رأی.

عباس به قاضی گفت:أصلحک اللّه،مهر وصیتنامه را بردار و هرچه در آن است بخوان،ابو عمران گفت:من مهر آن را برنمی دارم آنچه لعنت پدرت به من امروز نثار کرده مرا بس است،عباس گفت:من خودم مهر آن را بردارم؟قاضی گفت:تو خود دانی،عباس مهر را برداشت و چون وصیتنامه را خواندند در آن اخراج برادران از وصیت و اقرار علی علیه السّلام ثبت بود و نوشته بود همۀ آنها در اختیار ولایت علی الرضا است چه بخواهند و چه نخواهند و آنها همه از حق تصرف در صدقه،وقوف، و دیگر اموال و امور خارجند،گشودن وصیت نامه برای آنها بلا و رسوائی و خواری شد و برای علی الرضا سرافرازی و خیر، و در وصیتنامه ای که عباس باز کرد این شهود قید شده بود:

1-ابراهیم بن محمد.

2-اسحق بن جعفر

3-جعفر بن صالح

4-سعید بن عمران

و روی ام احمد را در مجلس قاضی،باز کردند چون مدعی شدند خود او نیست،تا روی او را گشودند و او را شناختند و در این وقت ام احمد گفت:به خدا آقایم(امام کاظم علیه السّلام)به من فرمود که تو را به زور بگیرند و به مجلس ها کشانند اسحق بن جعفر او را از این سخن منع کرد گفت:خاموش؛زن هرطور که باشد ضعیف است،من گمان ندارم آن حضرت همچو حرفی زده باشد.

سپس علی الرضا رو به عباس کرد و فرمود:ای برادر،من می دانم بدهکاری و دیون به شما فشار آورده و شما را بدین کار و کشمکش وا داشته،ای سعید تو برو معین کن چه اندازه بدهکارند و همه را بپرداز و من به خدا از همراهی و احسان به شما تا زنده هستم کوتاهی نکنم،شما هرچه خواهید بگوئید،عباس در جواب گفت:هرچه به ما بدهی از زیادی مال خود ماست و مال ما نزد تو بیش از اینهاست،فرمود:هرچه خواهید بگوئید،آبروی من آبروی شماست،اگر خوش رفتاری کنید نزد خدا اجر خوب دارید و اگر بدی کنید به راستی خدا بسیار آمرزنده و مهربان است،به خدا شما می دانید که من امروز فرزندی و ارثی جز شما ندارم و اگر چیزی از این مال به گمان شما نگهدارم یا پس انداز کنم همانا برای شماهاست و به شما برمی گردد،به خدا از روزی که پدر شما علیه السّلام وفات کرده چیزی به دست نیاوردم جز آن که در مصارفی خرج کردم که شما خودتان می دانید و دیده اید،عباس از جا برخاست و گفت:به خدا چنین نیست و خدا تو را بر ما صاحب اختیار نکرده ولی پدر ما،بر ما حسد برده و آن را خواسته که خدا برای او و برای تو روا ندانسته تو خود می دانی که من صفوان یحیی فروشندۀ پارچه های سابری را می شناسم(صفوان وکیل امام رضا و امام جواد بوده و ازاین روایت معلوم می شود وکیل امام کاظم علیه السّلام هم بوده است-از مجلسی«ره»)

و اگر زنده ماندم تو و او را گلوگیر می کنم.

علی الرضا علیه السّلام فرمود:لا حول و لا قوة الاّ باللّه العلی العظیم،ای برادران خدا می داند که دل خوش شماها را می خواهم،بار خدایا اگر تو می دانی که من مصلحت آنها را می خواهم و به آن ها نیکوکارم و صله رحم می نمایم و دلبند کارهای آنها هستم در شب و روز،مرا برای کارهای آن ها یاری کن و به من خیر عطا فرما و اگر قصد دیگری دارم تو علام الغیوبی،آنچه را مستحقم به من پاداش ده چه خوب باشد و چه بد، بار خدایا آنها را اصلاح کن و خوشی برای آنها فراهم نما و شیطان را از ما و آنها دور کن و آنها را به طاعت خود،یاری ده،تو رفیق رشد و رستگاری هستی،اما من ای برادر بر خوشی همه شما حریصم و برای اصلاح و بهبودی حال شما در تلاشم و خدا وکیل و شاهد است بر آنچه می گویم.عباس گفت:من خوب زبان تو را می شناسم«نقش تو نزد من بر آب است»و با این جمله از هم جدا شدند و صلّی اللّه علی محمد و آله.

ترجمه آیت اللهی ؛ ج 2 , ص 69 

*****

شرح

*****

[شرح علامه مجلسی] :

: ضعیف علی المشهور و یزید بن سلیط الأنصاری کأنه غیر الزیدی الراوی. و هو کاتب الوصیة الأولی أی وصیة أخری غیر هذه الوصیة لقوله بعد ذلک: هذه وصیتی بخطی. و قیل: الوصیة الأولی هی الشهادات و العقائد، و الوصیة الثانیة هی قوله: و إنی قد أوصیت، إلی آخر الوصیة. و قوله: إن هذه وصیتی بخطی، یعنی أن هذه الشهادات هی وصیتی التی کتبتها بخطی قبل ذلک، و هی محفوظة عندی، قال: و أراد بقوله: و قد نسخت وصیة جدی إلی قوله: مثل ذلک أن هذه الشهادات هی بعینها وصیة آبائی و قد نسختها قبل ذلک، و أراد بمحمد بن علی أبا جعفر علیه السلام علی مثل ذلک یعنی کانت علی مثل هذه الوصیة من الشهادات. و أقول: یمکن: أن یکون علیه السلام کتب وصایاهم علیهم السلام فی صدر الکتاب قبل هذه الوصیة أو فی المختوم تحت الکتاب أو فی کتاب آخر. و یؤیده ما رواه الصدوق (ره) فی العیون عن عبد الرحمن بن الحجاج قال: بعث إلی أبو الحسن علیه السلام بوصیة أمیر المؤمنین علیه السلام و بعث إلی بصدقة أبیه مع أبی إسماعیل مصادف و ذکر صدقة جعفر بن محمد علیه السلام و صدقة نفسه: بسم الله الرحمن الرحیم هذا ما تصدق به موسی بن جعفر إلی آخر الخبر، و المصنف أیضا أورد نحوه فی کتاب الوصایا. و قیل ضمیر هو لأبی إبراهیم علیه السلام، و الوصیة الأولی عبارة عن المتعلقة بالإیمان من الشهادتین و نحوهما إلی قوله: و علیه ابعث إنشاء الله، فکاتب الوصیة الثانیة غیره علیه السلام، و قوله: و أشهدهم، إلی قوله: مثل ذلک ، لیس داخلا فی الوصیة الأولی و لا فی الثانیة بل کلام بین الوصیتین، و الأوسط الذی خطر بالبال أظهر. و الوعد: الإخبار بالثواب للمطیع و کونه حقا أنه یجب الوفاء به، أو أنه لا یجوز ترکه، و القضاء: الحکم بمقتضی الحساب من ثواب المطیع و عقاب العاصی بشروطهما، و یحتمل أن یکون المراد القضاء و القدر المتعلق بجمیع الأمور. و بنی عطف علی علی بعد أی بعد علی فی المنزلة معه أی مشارکین معه فی الوصیة و أحب أن یقرهم أی فی الوصیة و أحب أن یخرجهم أی من الوصیة و قیل بنی مبتدأ و معه خبر، أی هم ساکنون معه إلی الآن فی داری إن شاء یبقیهم فی الدار و إن شاء یخرجهم منها، و فی العیون: و بنی بعده إن شاء، إلخ. و لا أمر لهم معه أی لیس لهم أن یخالفوه و أموالی أی ضبط حصص الصغار و الغیب منها، أو بقدر الثلث أو بناء علی أن الإمام أولی بالمؤمنین من أنفسهم و موالی أی عبیدی و إمائی أو عتقائی لحفظهم و رعایتهم أو أخذ میراثهم و ولدی أی أوصیت إلیه مع ولدی أو و إلی ولدی فیکون إلی إبراهیم بدلا من ولدی بتقدیر إلی، و قیل: الأظهر تقدم إلی علی ولدی و أنه اشتبه علی النساخ، و قیل: و ولدی أی و سائر ولدی، و إلی بمعنی حتی و أم أحمد عطف علی صدقاتی، انتهی، و فی العیون: و ولدی و إلی إبراهیم و هو أصوب. و إلی علی أی و مفوض إلی علی و هو خبر مقدم أمر نسائی أی اختیارهن و هو مبتدأ دونهم أی دون سائر ولدی و ثلث صدقة أبی مبتدأ و ضمیر یضعه راجع إلی کل من الثلاثین، و المراد التصرف فی حاصلهما بالبیع و الهبة و النحلة بناء علی أنهما حق التولیة، و یحتمل أن یکون المراد بیع أصلهما بناء علی أنهما کانا من الأموال التی للإمام التصرف فیها کیف شاء و لم یمکنهما إظهار ذلک تقیة فسمیاها صدقة، أو بناء علی جواز بیع الوقف فی بعض الصور، و یحتمل أن یکون ثلث صدقة أبی عطفا علی قوله أمر نسائی و یکون ثلثی مبتدأ و یضعه خبره و یکون المراد ثلث غیر الأوقاف. یجعل أی یضع، فی القاموس جعله کمنعه صنعه، و الشیء وضعه، و بعضه علی بعض ألقاه، و فی المصباح المنیر: نحلته أنحله بالفتح نحلا أعطیته شیئا من غیر عوض بطیب نفس، و نحلت المرأة مهرها أعطیتها نحلة، و ضمیر بها راجع إلی الصدقة أو إلی الثلث بتأویل الأموال أو الصدقة. و هو أنا أی هو بعد وفاتی مثلی فی حیاتی. و قوله علیه السلام: و إن رأی أن یقر تأکید لما مر، بحمل الأول علی الإقرار فی الدار، و هذا علی الإقرار فی الصدقة، و غیر منصوب بالحالیة عن فاعل یخرجهم، و التثریب التعییر و اللوم، و فی العیون: غیر مردود علیه: فإن آنس منهم الضمیر للمخرجین و فیه إیماء إلی أنهم فی تلک الحال التی فارقهم علیها مستحقون للإخراج فی ولایة أو تولیة و تصرف فی الأوقاف و غیرها، و ربما یقرأ فارقتهم بصیغة الغائبة بأن یکون الضمیر المستتر راجعا إلی المعیشة من الصدقة و علی فی علیه تعلیلیة و الضمیر للذی، و فی قوله فی ولایة بمعنی مع تابعیة من کل وجه، و لا یخفی شدة تکلفه. أخته أی من أمه، و المراد بالمناکح محال النکاح و ما یناسب و یلیق من ذلک و فی القاموس: المناکح: النساء. کفه عن شیء کأنه ناظر إلی السلطان أی صرفه و منعه قهرا، و قوله: أو حال ناظر إلی قوله: أحد من الناس، و یحتمل إرجاع کل إلی کل واحد عطف علی شیء مما ذکرت من النساء و الأولاد و الموالی، و یحتمل عطفه علی أحد من الناس فالمراد بالناس الأجانب و بمن ذکرت الأخوة و الأول أظهر، و فی العیون: و أی سلطان کشفه عن شیء أو حال بینه و بین شیء مما ذکرت فی کتابی فقد برأ من الله و من رسوله و الله و رسوله منه بریئان، و فی نسخ الکتاب فی الثانی برآء بفتح الباء و الراء و المد، قال فی القاموس: أنا براء منه لا یثنی و لا یجمع و لا یؤنث. و لیس لأحد تکرار للتأکید و فی القاموس : التبعة کفرحة و کتابة: الشیء الذی لک فیه تبعة شبه ظلامة و نحوها، انتهی، و قیل: التبعة ما تطلبه من غیرک من حق ترید أن تستوفیه منه، و التباعة: الحق الذی لک علی غیرک و لا ترید أن تستوفیه منه، و لم أجد هذا الفرق فی اللغة، و التباعة بالفتح مصدر تبعه إذا مشی خلفه و هو مناسب. فإن أقل أی أظهر المال قلیلا أو أعطی حقهم قلیلا و کذا أکثر بالمعنیین فی القاموس: أقله جعله قلیلا کقلله، و صادفه قلیلا و أتی بقلیل، و قال أکثر أتی بکثیر کذلک أی کما کان صادقا عند الإقلال أو أمره و شأنه کذلک، و فی العیون: و لیس لأحد من السلاطین أن یکشفه عن شیء عنده من بضاعة، و لا لأحد من ولدی ولی عنده مال، و هو مصدق فیما ذکر من مبلغه إن أقل و أکثر فهو الصادق. و قال الجوهری: نوهته تنویها إذا رفعته و نوهت باسمه إذا رفعت ذکره. و فی القاموس الحواء ککتاب و المحوی کالمعکی جماعة البیوت المتدانیة. و لا یزوج بناتی لعل ظاهر هذا الکلام علی التقیة لئلا یزوج أحد من الأخوة أخواتها بغیر رضاها بالولایة المشهورة بین المخالفین، و أما هو علیه السلام فلم یکن یزوجهن إلا برضاهن أو هو مبنی علی أن الإمام أولی بالأمر من کل أحد، و حمله علی تزویج الصغار بالولایة بعید. و هو و أم أحمد أی شهیدان أیضا أو شریکان فی الولایة، أو الواو فیه کالواو فی کل رجل و ضیعته، فالمقصود وصیته بمراعاة أم أحمد و لیست هذه الفقرة فی العیون أن یکشف وصیتی أی یظهرها و هو منها الواو للحال و من النسبیة مثل أنت منی بمنزلة هارون، و الضمیر للوصیة ما ذکرت أنه وصی و إلیه الاختیار و سمیته باسمه أو أعلیت ذکره

وَ مٰا رَبُّکَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ

لأن من أعطی الجزاء خیرا و شرا غیر من یستحقه فهو ظلام فی غایة الظلم. الأسفل صفة کتابی و إنهما کانتا وصیتین طوی السفلی و ختمها، ثم طوی فوقها العلیا کما مر فی الوصیة النازلة من السماء. قوله: و علی من فض کتابی هذا لیست هذه الفقرة فی العیون، و علی تقدیره یمکن أن یقرأ علی بالتشدید اسما أی هو الذی یجوز أن یفض کتابی هذا أو یکون حرفا و یکون المعنی: و علی کل من فض کتابی هذا لعنة الله، و یکون هذا إشارة إلی الوصیة الفوقانیة و قد یقرأ الأول یفض علی بناء الأفعال للتعویض أی یمکن من الفض فاللعنة الأولی علی الممکن و الثانیة علی الفاعل، و الفض کسر الخاتم. و کتب و ختم هذا کلامه علی سبیل الالتفات، أو کلام یزید، و المراد أنه علیه السلام کتب شهادته علی هامش الوصیة الثانیة و هذا الختم غیر الختم المذکور سابقا و کذا الشهود کتبوا شهادتهم علی الهامش و ختموا، و یحتمل أن یکون الختم علی رأس الوصیة الثانیة کالأولی، و الطلحی نسبة إلی طلحة و کان من أولاده، و قیل: إلی موضع بین المدینة و بدر قدمه علی بناء التفعیل أی کلفه القدوم و أمتع بک أی جعل الناس متمتعین منتفعین بک فی أسفل هذا الکتاب أی الوصیة الأولی المختوم علیها کنزا و جوهرا أی ذکر کنز و جوهر لأنفسهما إلا الجاه أی فوضه إلیه و عالة جمع عائل و هو الفقیر أو الکثیر العیال لأخبرتک بشیء أی ادعاء الإمامة و الخلافة و غرضه تخویفه علیه السلام و إغراء أعدائه به، و الملأ بالتحریک الجماعة من الأشراف إذا بالتنوین أی حین تخبر بشیء و هی من نواصب المضارع، و یجوز الفصل بینها و بین منصوبها بالقسم و تخبر منصوب بها، و المدحور المطرود. نعرفک استئناف لبیان السابق، و لو للتمنی أو الجزاء مقدر و إن مخففة من المثقلة لیأمنک اللام المکسورة زائدة لتأکید النفی و فی النهایة یقال لببت الرجل و لببته إذا جعلت فی عنقه ثوبا أو غیره و جررته به، و أخذت بتلبیب فلان إذا جمعت ثوبه الذی هو لابسه و قبضت علیه تجره، و التلبیب: مجمع ما فی موضع اللب من ثیاب الرجل، انتهی. اجمع بصیغة الأمر هذا أی ما وقع منک فی هذا الیوم من سوء الأدب و الخصومة مع ما کان بالأمس منک یدل علی أنه کان قد صدر منه بالأمس أمر شنیع آخر، و یمکن أن یقرأ أجمع علی صیغة المتکلم و قیل: أجمع علی أفعل تأکید و قیل: الهمزة للاستفهام التوبیخی و جمع بالفتح أی مجموع و هو مبتدأ و مضاف إلی هذا، و مع ما کان خبر، و الأظهر ما ذکرنا أولا. حسبی أی کاف لی، خبر ما لعننی ما مصدریة و المصدر مبتدأ الیوم ظرف حسبی لا تمهید للنفی بما المشبهة بلیس، و المستخف علی بناء المفعول من یعد خفیفا منذ الیوم إشارة إلی أنه یلزم القاضی اللعن أبدا و لحوق اللعن باعتبار إحضاره و التفتیش عن حاله، مع أنه لم یکن له ذلک، أو بناء علی أنه علیه السلام لعن من فض الکتاب الأول أیضا علی ما مر احتماله، و قیل: لما رأی القاضی مکتوبا فی أعلی الکتاب لعن من فضه خاف علی نفسه أن یلجئه إلی الفض فقال: قم یا أبا الحسن فإنی أخاف أن أفض الکتاب فینالنی لعن أبیک و کفانی ذلک شقاء و بعدا، و هو بعید لکنه موافق لما فی العیون، إذ فیه فقال: لا أفضه لا یلعننی أبوک. قوله: فإذا فیه الضمیر لما تحته، و ضمیر لها للوصیة باستقلاله فی جمیع الأمور فی ولایة علی أی فی کونه ولیا و والیا علیهم، أو فی کونهم تابعین له عن حد الصدقة أی حکمها و ولایتها أو عن طرفها فضلا عن داخلها، و فی العیون: فإذا فیه إخراجهم من الوصیة و إقرار علی وحده و إدخاله إیاهم فی ولایة علی إن أحبوا أو کرهوا، و صاروا کالأیتام فی حجره و أخرجهم من حد الصدقة و ذکرها. و فی أکثر النسخ هنا سعید بالیاء، و فی صدر الخبر سعد بدونه، و أحدهما تصحیف، و فی کتب الرجال و فی العیون سعد بدون الیاء، و أم أحمد من أمهات أولاده و کانت أعقلهن و أورعهن و أحظاهن عنده، و کان یسر إلیها الأسرار، و یودعها الأمانات کما ستعرف و کان إبراز وجه أم أحمد، لا دعاء الأخوة عندها شیئا ثم إنکارهم أنها هی، أو ادعائهم أنه علیه السلام ظلم أم أحمد، و أحضروها، فلما أنکرت قالوا: إنها لیست هی قال سیدی أی موسی علیه السلام هذا إشارة إلی الکلام الذی بعده، و ما قیل: أن المراد به الرضا و هذا إشارة إلیه فهو بعید، و إنما زجرها لأن فی هذا الإخبار إشعارا بأنهم یدعون شیئا من علم الغیب، و هذا ینافی التقیة. فإن النساء إلی الضعف أی مائلات إلی الضعف، و ضمیر أظنه لموسی علیه السلام و الغرائم جمع غرامة و هی ما یلزم أداؤه، و سعید کأنه ابن عمران المتقدم، و فی العیون سعد. فتعین لی ما علیهم أی حول ما علیهم علی ذمتی لأعطیه بعد زمان، و سیأتی تحقیق العینة و هی من حیل الربا مثل أن یکون لزید علیهم ألف دینار فیشتری سعید بوکالته من زید متاعا یسوی ألف دینار علی أن یؤدیها بعد سنة، ثم یبیعه هذا المتاع بألف دینار و یحسبه من الدین الذی له علیهم فیبرؤون من دیونهم و یبقی لزید فی ذمته علیه السلام مائتان و ألف دینار یعطیه بعد سنة، و قد وردت الأخبار بجواز ذلک و هذا منها، و قد تطلق العینة علی مطلق النسیئة و السلف فیمکن إرادة القرض أیضا بأن یحیلوا دیونهم علیه علیه السلام أو یستقرض سعید من الغرماء أو غیرهم و یؤدی دیون الأخوة. و فی بعض النسخ بعد قوله ثم اقض عنهم: و اقبض زکاة حقوقهم، و خذلهم البراءة فالمراد بزکاة حقوقهم الصکوک التی تنمو یوما فیوما بسبب الأرباح المکتوبة فیها، و یحتمل أن یکون بالهمز قال الفیروزآبادی: زکاة ألفا کمنعه نقده، أو عجل نقده و إلیه لجأ و استند، و رجل زکا کصرد و همز، و زکاء النقد موسر عاجل النقد، و ازدکا منه حقه أخذه، و فی العیون ذکر حقوقهم، أی الصک الذی ذکر فیه حقوقهم، و البراءة القبض الذی یدل علی براءتهم من حقوق الغرماء، و المواساة بالهمز: المعاونة بالمال مطلقا، أو بمقدار یساوی المعطی المعطی فی المال، قال فی النهایة: الأسوة بکسر الهمزة و ضمها القدرة، و المواساة المشارکة و المساهمة فی المعاش و الرزق، و أصلها الهمزة فقلبت واوا تخفیفا و فی المغرب آسیته بما لی أی جعلته أسوة أقتدی به و یقتدی هو بی و واسیته لغة ضعیفة، انتهی. و البر: الاتساع فی الإحسان و الصلة ما مشیت قیل: ما مصدریة، و المصدر نائب ظرف الزمان. فقولوا ما شئتم أی فلا أبالی قبیح قولکم فالعرض عرضکم بالکسر فیهما أی هتک عرضی یوجب هتک عرضکم، و فی بعض النسخ بالغین المعجمة المفتوحة فیهما و فتح الراء أیضا أی غرضی ما هو غرضکم، و هو رضاکم عنی، و الفضول جمع فاضل و هی الزیادات المتفرعة علی الأصول، أی من أرباح أموالنا و ما لنا بفتح اللام أو ضمها و العرض بالکسر جانب الرجل الذی یصونه من نفسه و حسبه من أن ینتقض یومی أی فی یومی غیرکم مرفوع و لعل الحبس فیما یتعلق بنصیبهم بزعمهم، و الادخار فیما یتعلق بنصیبه باعترافهم. فإنما هو لکم أی إذا بقیت بلا ولد مما تزعمون، و هذا کلام علی سبیل التوریة للمصلحة و مرجعه مصدر میمی فقد سیبته أی ما حبسته بل أطلقته و صرفته حیث رأیتم أی علی الأقارب و المستحقین أستعیر من قولهم سیبت الدابة أی ترکتها لترعی، و السائبة الذی لیس لأحد علیه ولاء و فی بعض النسخ شتته، أی فرقته و فی بعض النسخ شیته بقلب الثانی من المضاعف یاء. ما هو الضمیر راجع إلی الأمر أو المال أو الشیء و الأول أظهر، أی لیس الأمر و الحال کما قلت و ظهر من کلامک أن الأموال لک و أنت تعطیها لنا و لغیرنا علی العفو و الفضل من رأی علینا أی اختیار و ولایة و لکن حسد أبینا حسد خبر مبتدإ محذوف أی الواقع حسد والدنا، و من فی مما للبیان، و یحتمل کونه مبتدأ و مما لا یسوغه خبره، فمن للتبعیض، و التسویغ التجویز. إیاه و لا إیاک أی له و لا لک، و صفوان کان وکیلا للرضا و للجواد علیهما السلام و یومئ الخبر إلی أنه کان وکیلا للکاظم علیه السلام أیضا و السابری بضم الباء ثوب رقیق یعمل بسابور موضع بفارس و لئن سلمت بکسر اللام، و الإغصاص بریقه جعله بحیث لا یتمکن من إساقة ریقه أی ماء فمه کنایة عن تشدید الأمر علیه و أخذ أموال أبیه و أمواله علیهما السلام منه. لا حول و لا قوة إلا بالله تفویض للأمر إلی الله و تعجب من حال المخاطب علی مسرتکم أی ما فیه سرورکم الله یعلم بمنزلة القسم رفیق أی لین أو رحیم و تعدیته بعلی لتضمین معنی الإشفاق و المحافظة أعنی علی بناء المجهول أو المعلوم أی اعتنی و اهتم بأمورهم. و أصلح أی أمورهم لهم و یقال خسأت الکلب من باب منع: طردته و أبعدته أما أنا بالتشدید جاهد أی جاد وکیل أی شاهد ما أعرفنی صیغة التعجب بلسانک أی إنک قادر علی حسن الکلام و تزویقه لکن لیس موافقا لقلبک. و لیس لمسحاتک عندی طین هذا مثل سائر بین العرب یضرب لمن لا تؤثر حیلته فی غیره، و قال المیدانی: لم یجد لمسحاته طینا مثل یضرب لمن حیل بینه و بین مراده

مرآة العقول ؛ ج 3 , ص 370 

*****

قَالَ : قُلْتُ : وَ مَا یَکُونُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ؛ فَقَدْ أَقْلَقَنِی(1) مَا ذَکَرْتَ(2) ؟

فَقَالَ : «أَصِیرُ إِلَی الطَّاغِیَةِ(3) ، أَمَا إِنَّهُ لاَ یَبْدَأُنِی(4) مِنْهُ سُوءٌ(5) وَ مِنَ الَّذِی یَکُونُ بَعْدَهُ(6)».

قَالَ : قُلْتُ : وَ مَا یَکُونُ جُعِلْتُ فِدَاکَ(7) ؟

قَالَ : «یُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمِینَ ، وَ یَفْعَلُ اللّهُ مَا یَشَاءُ».

قَالَ : قُلْتُ : وَ مَا ذَاکَ(8) جُعِلْتُ فِدَاکَ(9) ؟

قَالَ : «مَنْ ظَلَمَ ابْنِی هذَا حَقَّهُ ، وَ جَحَدَ(10) إِمَامَتَهُ مِنْ بَعْدِی ، کَانَ کَمَنْ ظَلَمَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام حَقَّهُ ، وَ جَحَدَهُ إِمَامَتَهُ بَعْدَ(11) رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ».

قَالَ : قُلْتُ : وَ اللّهِ ، لَئِنْ مَدَّ اللّهُ لِی فِی الْعُمُرِ ، لاَءُسَلِّمَنَّ لَهُ حَقَّهُ ، وَ لاَءُقِرَّنَّ لَهُ(12) بِإِمَامَتِهِ .

ص: 97

قَالَ : «صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ ، یَمُدُّ(1) اللّهُ فِی عُمُرِکَ ، وَ تُسَلِّمُ(2) لَهُ حَقَّهُ ، وَ تُقِرُّ لَهُ بِإِمَامَتِهِ وَ إِمَامَةِ مَنْ یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ».

قَالَ : قُلْتُ : وَ مَنْ ذَاکَ ؟ قَالَ : «مُحَمَّدٌ ابْنُهُ(3)». قَالَ : قُلْتُ لَهُ : الرِّضَا وَ التَّسْلِیمُ .(4)