ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

مسائل متفرقه ميقات...... 142

استفتائات ميقات...... 149

واجبات احرام...... 158

استفتائات احرام...... 174

مستحبات احرام...... 179

مكروهات احرام...... 182

مُحرّمات احرام...... 183

مسائل متفرقه محرّمات احرام...... 241

استفتائات محرّمات احرام...... 243

مستحبات دخول حرم...... 255

مستحبات دخول مكه معظمه...... 256

آداب دخول مسجدالحرام...... 256

فصل دوم: طواف واجب و بعضى از احكام آن...... 261

واجبات طواف...... 264

مسائل متفرقه طواف...... 304

استفتائات طواف...... 308

آداب و مستحبات طواف...... 366

فصل سوم: نماز طواف...... 369

استفتائات نماز طواف...... 376

مستحبات نماز طواف...... 388

فصل چهارم: سعى و بعضى از احكام آن...... 389

مسائل متفرقه سعى...... 398

استفتائات سعى...... 399

مستحبات سعى...... 409

فصل پنجم: تقصير و بعض احكام آن...... 415

استفتائات تقصير...... 418

فصل ششم: احكام بين عمره و حج تمتع...... 423

استفتائات احكام بين عمره و حج تمتع...... 425

ص: 6

فصل هفتم: تبدّل حج تمتع به إفراد...... 431

استفتائات تبدّل حج تمتع به إفراد...... 434

بخش دوم: اعمال حج تمتع

فصل اول: احرام حج...... 441

استفتائات احرام حج...... 445

مستحبات احرام حج تا وقوف به عرفات...... 447

فصل دوم: وقوف به عرفات...... 449

استفتائات وقوف به عرفات...... 454

مستحبات وقوف به عرفات...... 457

فصل سوم: وقوف به مشعرالحرام...... 463

استفتائات وقوف به مشعرالحرام...... 473

مستحبات وقوف به مشعرالحرام...... 475

فصل چهارم: واجبات منا...... 477

رمى جمره عقبه...... 477

مستحبات رمى جمرات...... 485

قربانى...... 486

بدل قربانى...... 499

مسائل متفرقه قربانى...... 505

استفتائات قربانى...... 507

مستحبات قربانى...... 518

تقصير يا حلق...... 519

مسائل متفرقه حلق و تقصير...... 527

استفتائات حلق و تقصير...... 529

مستحبات حلق...... 538

فصل پنجم: اعمال مكه...... 539

استفتائات اعمال مكه...... 547

ص: 7

مستحبات طواف حج و نماز آن و سعى...... 556

فصل ششم: بيتوته در منا...... 557

مسائل متفرقه بيتوته در منا...... 564

استفتائات بيتوته در منا...... 565

فصل هفتم: رمى جمرات سه گانه...... 571

مسائل متفرقه رمى...... 581

استفتائات رمى جمرات ثلاث...... 583

فصل هشتم: مستحبات...... 591

مستحبات منا...... 591

مستحبات ديگر مكه معظمه...... 592

استحباب عمره مفرده...... 593

استحباب طواف وداع...... 594

فصل نهم: مسائل متفرقه...... 595

استفتائات مسائل متفرقه...... 605

فصل دهم: مصدود و محصور...... 621

استفتائات مصدود و محصور...... 636

استفتائات جديد

تقليد...... 641

بقاء بر تقليد ميت...... 641

رجوع به فالاعلم...... 644

استطاعت...... 645

نيابت...... 647

وظيفه نايب نسبت به مستحبات حج...... 647

محل احرام براى نايب...... 649

عمره مفرده به نيابت از خود و ديگران...... 650

ص: 8

احرام...... 651

احرام از جده...... 651

احرام از حديبيه...... 652

لباس احرام بانوان...... 653

وقف به حركت و وصل به سكون در تلبيه...... 655

محرمات احرام...... 655

خوردن سبزى هاى خوشبو...... 655

استفاده از بوى خوش براى كسى كه حس بويايى ندارد...... 656

پوشيدن دمپايى دوخته...... 657

بند دوخته ساعت مچى...... 657

طواف...... 658

شكيات طواف...... 658

بطلان طواف...... 659

نجاست معفو در طواف...... 660

غسل مستحب طواف...... 661

هل خوردن در طواف...... 662

طواف معذورين...... 663

سعى...... 665

سعى در مسعاى جديد...... 665

خروج از مكه...... 666

خروج از مكه پس از عمره تمتع...... 666

خروج از مكه پيش از اتمام اعمال حج...... 668

تجاوز از ميقات...... 669

رمى...... 671

رمى در طبقات فوقانى...... 671

رمى جمرات توسعه يافته...... 672

ص: 9

قربانى...... 673

ذبح با استيل...... 673

حلق...... 674

حلق با ماشين اصلاح...... 674

لزوم رعايت ترتيب اعمال منا...... 675

بيتوته...... 676

بيتوته در منا...... 676

نماز...... 677

نماز جماعت با اهل سنت...... 677

نماز در اماكن تخيير...... 680

نماز در مشاعر...... 681

نماز در هواپيما...... 683

متفرقه...... 684

فيش حج متوفى...... 684

خمس سپرده حج يا عمره...... 688

مصدود...... 690

حج كودك...... 693

ديوانه و حج مستقر...... 696

روزه مستحب در مدينه...... 697

اعتكاف در مسجدالحرام...... 698

آوردن قرآن از مسجدالحرام...... 699

نذورات...... 701

فهرست تفصيلى مناسك حج...... 703

ص: 10

و اولياى الهى در مدينه منوره، كسب نورانيت و رهايى از تيرگى گناه و حفظ صفا و نورانيت حاصل از آن است، چنانچه از امام صادق عليه السلام نقل است:

«الحَاجُّ لايَزالُ عَليه نُورُ الحَجِّ مَالَم يُلِمَّ بِذَنبٍ».(1)

گام نخست براى دستيابى به اين هدف بزرگ، فراگيرى و انجام صحيح مناسك است. حج گزار وظيفه دارد كه با اين مناسك آشنا شود و عمل خويش را بر آن منطبق سازد؛ و در گام دوم به اسرار و معارف هر يك از آنها پى ببرد.

مناسك حج از چنان گستردگى و اهميتى برخوردار است كه زراره گويد: «روزى خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم و گفتم مولاى من، چهل سال است از حضور شما و پدر بزرگوارتان مسائل حج را مى آموزم، آيا هنوز تمام نشده است؟ حضرت فرمود: «خانه اى كه دو هزار سال قبل از حضرت آدم عليه السلام، فرشتگان پيرامون آن طواف مى كرده اند انتظار دارى مسائل آن در چهل سال تمام شود؟»(2)

از آنجا كه روحانيون محترم كاروان ها كه وظيفۀ خطير ارشاد زائران به مسائل شرعى را بر عهده دارند نيازمند مناسكى جامع هستند تا بر اساس آن بتوانند با سهولت از جديدترين فتاواى مراجع عظام تقليد مطلع شوند، و به زائرين منتقل كنند؛ و از سوى ديگر لازم است در هر سال كتاب مناسك محشى حج مورد بازنگرى قرار گيرد تا نواقص چاپ هاى پيشين برطرف و تغييرات فتاواى مراجع و مسائل مستحدثه در آن طرح گردد. تهيه و تنظيم اين مناسك با حواشى دوازده تن از مراجع بزرگوار تقليد (آيات عظام بهجت، تبريزى، خويى، خامنه اى، زنجانى، سبحانى، سيستانى، صافى، فاضل، گلپايگانى، مكارم، نورى)، توسط بعثه مقام معظم رهبرى، گامى بزرگ در جهت آگاهى و آموزش مناسك حج همراه با جديدترين فتاواى مراجع و مسائل مستحدثه محسوب مى شود. قابل ذكر است حواشى مراجع معظم بر اساس حروف الفبا تنظيم شده است.1.

ص: 12

در پايان از زحمات حجت الاسلام والمسلمين استاد منصور مظاهرى كه تهيه، تنظيم و تصحيح نهايى كتاب را بر عهده داشتند، و همكاران محترمى كه در تايپ، مقابله و تصحيح آن نقش آفرين بودند، كمال تشكر را داريم.

ومن الله التوفيق

گروه فقه و حقوق

پژوهشكده حج و زيارت

ص: 13

ص: 14

تصویر

ص: 16

تصویر

جهت بيمار شدن از آن باز ماند يا آنكه پادشاهى از رفتن آن جلوگيرى نمايد، چنين كسى در حال مردن، به يهوديت يا نصرانيت از دنيا خواهد رفت.

اين آيه و اين روايت، در اهميت حج و وجوب آن كافى است و روايات بسيارى در اين دو قسمت وارد شده كه اين مختصر، گنجايش ذكر آنها را ندارد و چون كه مستحبات حج بيش از آن است كه در اين رساله بيان شود، لذا به بيان مقدارى از آنها اكتفا كرده و بقيه را به كتب مفصله وامى گذاريم كه به جا آوردن آنها(1) به اميد ثواب اشكالى ندارد.

و نظر به اينكه اين مناسك براى فارسى زبانان مى باشد و تكليف آنها عمره و حج تمتع است، اكتفا به بيان احكام آنها شد و قبل از شروع در مناسك، كه مشتمل است بر دو باب و چند فصل و مسائلى چند، بعض مسائل و شرايط وجوب حَجة الاسلام و بعض مسائل نيابت و وصيت به حج و چند مسئله ديگر بيان مى شود:

[1] م - حَجة الاسلام كه حج واجب بر شخص مستطيع است، بيش از يك مرتبه در تمام عمر واجب نيست.

[2] م - وجوب حج، بر شخص مستطيع فورى(2) است؛ يعنى واجب است در سال اول استطاعت به جا آورد و تأخير آن جايز نيست و در صورت تأخير، واجب است در سال بعد انجام دهد و همچنين....

[3] م - اگر درك حج، بعد از حصول استطاعت، متوقف بر مقدماتى مثل سفر و تهيه اسباب آن باشد، تحصيل آن واجب است؛ به طورى كه در همان سال به حج برسد و در صورتى كه شخص كوتاهى كند و به حج در آن سال نرسد، حج بر او مستقر مى شود(3) كه بايد در هر صورت بعداً به حج برود، هرچند استطاعت از بين برود.د.

ص: 18

درك مشعر عاقل شود.(1)

[6] م - كسى كه گمان مى كرد بالغ نشده و قصد حج استحبابى كرد و بعد معلوم شد بالغ بوده، حج او كفايت از حجة الاسلام نمى كند(2) مگر در صورتى كه قصد وظيفه فعليه را نموده و آن را بر حج ندبى اشتباهاً تطبيق كرده باشد.د.

ص: 20

[7] م - از براى بچه مميز، مستحب است حج رفتن و صحيح است حج او اگرچه ولى او اذن ندهد(1)، لكن بعد از بالغ شدن، اگر استطاعت داشت بايد حج برود و حج زمان كودكى كافى نيست.

[8] م - مستحب است ولى طفلِ غير مميز مُحرم كند او را(2) و لباس احرام به او بپوشاند، و نيت كند كه اين طفل را مُحرم مى كنم براى حج، يا اين طفل را مُعْتَمِرْ مى كنم به عمره تمتع، و اگر مى شود تلبيه را تلقين كند به او، والاّ خودش به عوض او بگويد.

[9] م - بعيد نيست كه ولى در اين امر كسى باشد كه كفيل بچه و نگهدار او است، اگرچه ولى شرعى نباشد.(3)ت.

ص: 21

[10] م - بعد از آنكه طفل مُحرم شد يا او را مُحرم كردند بايد ولى، او را از محرّمات احرام باز دارد(1)، و اگر مميز نيست خود ولى حفظ كند او را از محرّمات.

[11] م - بعد از اينكه طفل محرم شد، اگر محرّمات احرام را به جا آورد يا ولى، او را از آنها باز نداشت كفاره بر ولى طفل است نه بر مال طفل بنا بر اقوى در صيد(2) و بنات.

ص: 22

بر احتياط واجب در غير آن نيز.

[12] م - گوسفند قربانى براى حج، بر عهده ولى طفل است.(1)

[13] م - تمام اعمال حج و عمره را بايد ولى، طفل را وادار كند كه به جا آورد و اگر نمى تواند، ولى او به نيابت طفل به جا آورد.(2)ت.

ص: 23

[14] م - اگر طفل نابالغ قبل از اينكه در ميقات محرم شود بالغ شد، حج او حَجة الاسلام است، اگر از همان جا كه محرم مى شود مستطيع باشد.

سوّم: حرّيت.

چهارم: استطاعت از جهت مال و صحت بدن و توانايى و باز بودن راه و آزادى آن و وسعت وقت و كفايت آن.(1)

[15] م - استطاعت از جهت مال؛ يعنى داشتن زاد و راحله كه توشه راه و مَركب سوارى است(2)، و چنانچه عين آنها را ندارد كافى است چيزى مثل پول يا متاع ديگر داشته باشد كه ممكن است آن را صرف در تهيه آنها نمايد(3)، و شرط است كه مخارج برگشتن را نيز داشته باشد.(4) و امور ديگرى در استطاعت معتبر است كه در مسائل آينده بيان مى شود.د.

ص: 24

[16] م - شرط است در وجوب حج، علاوه بر مصارف رفتن و برگشتن، اينكه ضروريات زندگى(1) و آنچه را در معيشت به آن نياز دارد داشته باشد(2)، مثل خانه مسكونى و اثاث خانه و وسيله سوارى و غير آن، در حدى كه مناسب با شأن او باشد(3)، و چنانچه عين آنها را ندارد، پول يا چيزى كه بتواند آنها را تهيه كند، داشته باشد.

[17] م - اگر ضروريات زندگى يا پول آنها را در حج صرف كند از حَجة الاسلام كفايت نمى كند.(4)

[18] م - كسى كه نياز به ازدواج دارد و براى آن پول لازم دارد، در صورتى مستطيعد.

ص: 25

مى شود كه علاوه بر مخارج حج، مصارف ازدواج را هم داشته باشد.(1)

[19] م - كسى كه از ديگرى طلب دارد و بقيه شرايط استطاعت را نيز دارا است، اگر وقت طلب او رسيده يا حالّ است و مى تواند بدون واقع شدن در حَرَج و مشقت، آن را بگيرد واجب است مطالبه كند و بگيرد و به حج برود(2)، مگر مديون نتواند بپردازدت.

ص: 26

كه در اين صورت مطالبه جايز نيست و استطاعت حاصل نمى شود(1) و همچنين اگر وقت طلب او نرسيده و مديون بخواهد بپردازد لازم است طلبكار آن را بگيرد و مستطيع مى شود، ولى اگر مديون نمى خواهد بپردازد مطالبه واجب نيست(2)، هرچند باد.

ص: 27

مطالبه حاضر به پرداخت شود.

[20] م - اگر غير مستطيع، مصارف حج را قرض كند، مستطيع نمى شود، هرچند بتواند بعداً به سهولت قرض را ادا كند(1) و اگر با آن حج به جا آورد از حَجة الاسلام كفايت نمى كند.

[21] م - كسى كه مخارج حج را دارد و بدهى نيز دارد، چنانچه بدهى او مدت دار باشد و مطمئن است كه در وقت اداى بدهى، تمكن از اداى آن را دارد، واجب است به حج برود، و همچنين در صورتى كه وقت اداى بدهى رسيده، لكن طلبكار راضى بهت.

ص: 28

تأخير ادا باشد و بدهكار مطمئن است كه در وقت مطالبه مى تواند بدهى را ادا نمايد(1) و در غير اين دو صورت حج واجب نيست.(2)

[22] م - كسى كه خمس يا زكات(3) بدهكار است، در صورتى مستطيع مى شود كه علاوه بر آنها مخارج حج را داشته باشد.(4)ت.

ص: 29

[23] م - كسى كه از جهت مالى مستطيع است و از جهت صحت بدن يا باز بودن راه مستطيع نيست(1) مى تواند در مال تصرّف كند و خود را از استطاعت مالى هم خارج كند(2) ولى اگر از آن جهات هم استطاعت دارد و فقط وسايل رفتن را تهيه نكرده يات.

ص: 30

وقت حج نرسيده، نمى تواند خود را از استطاعت خارج كند(1) و اگر كرد، حج بر او مستقر مى شود و بايد به هر نحو است به حج برود.

[24] م - اگر در سالى كه استطاعت مالى دارد از جهت صحت بدن يا باز بودن راه استطاعت ندارد و در سال هاى ديگر از آن جهات استطاعت پيدا مى كند، مى تواند در مال تصرف كند و خود را از استطاعت خارج نمايد.(2)د.

ص: 31

[25] م - كسى كه استطاعت حج دارد بايد خرج هاى مقدماتى را؛ از قبيل خرج تذكره و ويزا و وديعه و آنچه مربوط به حج است بدهد، و اين خرج ها موجب سقوط حج نمى شود، ولى اگر استطاعت اين نحو مخارج را نداشته باشد مستطيع نيست.

[26] م - اگر اجرت ماشين يا هواپيما زياد باشد يا زيادتر از حد معمولى باشد و همين طور قيمت اجناس در سال استطاعت زياد باشد يا زيادتر از حد متعارف باشد بايد حج برود، و جايز نيست تأخير از سال استطاعت مگر آنكه به قدرى زياد باشد كه موجب حرج و مشقت در زندگانى شود.(1)

[27] م - شخص مستطيع اگر پول ندارد لكن ملك دارد(2) بايد بفروشد و به حجد.

ص: 32

برود اگرچه به واسطه مشترى نداشتن، به كمتر از قيمت معمولى بفروشد، مگر آنكه فروش به اين نحو موجب حرج و مشقت براى او شود.(1)

[28] م - كسانى كه كتب زياد دارند و محل احتياج آنها نيست و اگر زايد را بفروشند به قدر مؤونه حج مى شود و ساير شرايط را نيز دارا باشند واجب است به حج بروند، بلكه اگر از كتب موقوفه رفع احتياج مى شود(2) و كتاب ملكى به قدر حج هست واجب است حج بروند، به شرط آنكه كتاب هاى موقوفه در معرض زوال نباشد.

[29] م - اگر شك كند كه مالى كه دارد به اندازه استطاعت هست يا نه، احتياط واجب آن است كه تحقيق كند(3)، و فرقى نيست در وجوب تحقيق، ميان آنكه مقدار مالد.

ص: 33

خود يا مقدار مخارج حج را نداند.

[30] م - اگر نذر كند كه در روز عرفه كربلاى معلّى يا يكى از مشاهد ديگر را زيارت كند، نذرش صحيح است، لكن اگر مستطيع بوده يا در اين سال مستطيع شد بايد حج برود(1)، و نذر مانع از حج نمى شود، و اگر نرفت حج بر او مستقر مى شود، و بايد به نذر عمل كند(2)، و اگر حج رفت تخلف نذر موجب كفاره نمى شود، ولى اگر حج نرفت و به نذر هم عمل نكرد كفاره نذر را بايد بدهد.

[31] م - اگر رفتن حج موجب ترك واجب يا فعل حرامى مى شود(3) بايد ملاحظه اهميت حج يا حرام و واجب را كرد، اگر حج اهميتش بيشتر است(4) بايد برود والاّ نبايدت.

ص: 34

برود، لكن اگر رفت و حرامى به جا آورد يا واجبى را ترك كرد معصيت كار است ولى حج او صحيح است.

[32] م - اگر با اعتقاد به اينكه مستطيع نيست، قصد حج استحبابى كند و بعد معلوم شود كه مستطيع بوده كفايت از حَجة الاسلام نمى كند.(1) مگر در صورتى كه قصد وظيفه فعليه نموده باشد و اشتباهاً آن را بر حج استحبابى تطبيق كرده باشد.

[33] م - اگر شخص زاد و راحله ندارد ولى به او گفته شد كه حج به جا آور و نفقه تو و عائله ات بر عهده من، با اطمينان به وفا و عدم رجوع باذل، حج واجب مى شود(2) و اين حج را بذلى مى گويند(3) و در آن رجوع به كفايت كه از شرايط وجوبد.

ص: 35

است شرط نيست(1)، بلى اگر قبول بذل و رفتن به حج موجب اخلال در امور زندگى او شود(2) واجب نيست.

[34] م - اگر مالى كه براى حج كفايت مى كند را به او ببخشند براى اينكه حج به جاد.

ص: 36

آورد، بايد قبول كند و حج به جا آورد(1) و همچنين اگر واهب بگويد مخيرى بين اينكه حج آورى يا نه.(2) ولى اگر اسم حج را نياورد و فقط مال را به او ببخشد قبول واجب نيست.(3)

[35] م - باذل مى تواند از بذلش برگردد، ولى اگر در بين راه باشد(4) بايد نفقه برگشتن او را بدهد،(5) و اگر بعد از احرام رجوع كند بايد نفقه اتمام حج را نيز بپردازد.(6)د.

ص: 37

[36] م - پول قربانى در حج بذلى بر عهده باذل است(1) ولى كفارات بر عهده او نيست(2) و اگر پول قربانى را بذل نكند حج واجب نمى شود، مگر در صورت وجود شرايط ديگر استطاعت.(3)

[37] م - كسى كه در راه حج براى خدمت اجير شود، به اجرتى كه با آن مستطيع مى شود، حج بر او واجب مى شود؛ هرچند اجاره بر او واجب نبوده است، ولى بعد ازت.

ص: 38

آن مستطيع مى شود و بايد حج به جا آورد.(1)

[38] م - كسى كه براى نيابت از ديگرى اجير شد و با اجرت آن مستطيع گشت در صورتى كه استيجار براى سال اول باشد بايد حج نيابى را مقدم بدارد(2) و چنانچه استطاعت او تا سال بعد باقى بماند براى خودش در سال بعد حج به جا آورد.

[39] م - شرط است در استطاعت كه مخارج عائله اش را تا برگشت از حج داشته باشد هرچند عائله واجب النفقه او نباشند.(3)د.

ص: 39

[40] م - شرط است در استطاعت، رجوع به كفايت(1)؛ يعنى بعد از برگشت از حج، تجارت يا زراعت يا صنعت يا منفعت ملك، مثل باغ و دكان داشته باشد به طورى كه براى زندگانى به شدت و حرج نيفتد و اگر قدرت بر كسب لايق به حالش هم داشته باشد كافى است، و اگر بعد از مراجعت، نياز به مثل زكات و خمس و ساير وجوه شرعيه داشته باشد كفايت نمى كند(2)، بنابراين بر طلاب و اهل علمى كه در بازگشت ازد.

ص: 40

حج نياز به شهريه حوزه هاى علميه دارند، حج واجب نيست.

[41] م - شرط است در وجوب حج، استطاعت بدنى و استطاعت از جهت باز بودن راه و استطاعت زمانى، پس بر مريضى كه قدرت رفتن به حج [را] ندارد يا بر او حرج و مشقت زياد دارد، واجب نيست(1) و بر كسى كه راه براى او باز نيست يا وقت تنگد.

ص: 41

است؛ به طورى كه نمى تواند به حج برسد نيز واجب نيست.

[42] م - اگر با وجود شرايط استطاعت، حج را ترك كرد، حج بر او مستقر مى شود و بايد بعداً به هر نحو كه مى تواند به حج برود.(1)

[43] م - مستطيع بايد خودش به حج برود و حج ديگرى از طرف او كفايت نمى كند، مگر در مورد مريض يا پير، به شرحى كه بعداً بيان مى شود.(2)

[44] م - كسى كه خودش مستطيع است نمى تواند از طرف ديگرى براى حج نايب شود يا حج استحبابى به جا آورد، و اگر حج نيابى يا استحبابى به جا آورد باطل است.(3)د.

ص: 42

[45] م - كسى كه حج بر او مستقر شد و به جا نياورد تا فوت شد، بايد از تركه او برايش حج بدهند و حج ميقاتى كفايت مى كند و تا حج او را ندهند، ورثه نمى توانند در تركه تصرف نمايند(1) و لازم است در همان سالِ فوت، حج را ادا نمايند و تأخير از آنت.

ص: 43

جايز نيست(1)، و چنانچه در آن سال استيجار ممكن نباشد مگر از بلد، لازم است از بلد اجير بگيرند و از اصل تركه خارج مى شود(2)، و همچنين اگر در آن سال از ميقات نتوانند اجير بگيرند مگر به زيادتر از اجرت متعارف، لازم است اجير بگيرند و تأخير نيندازند(3)،د.

ص: 44

و اگر وصى يا وارث اهمال كنند و تأخير بيندازند و تركه از بين برود ضامنند،(1) بلى اگر ميت تركه نداشته باشد، بر وارث، حج او واجب نمى شود.

شود كه براى زن مفسده دارد، مستطيع نشده است.

[48] م - با وجوه شرعيه؛ مثل سهم امام و سهم سادات، شخص مستطيع نمى شود و اگر به مكه برود، كفايت از حَجة الاسلام نمى كند.(1)

[49] م - اگر كسى منزل گران قيمتى دارد و در صورتى كه آن را بفروشد و منزل ارزان تر بخرد و با تفاوت قيمت آن بتواند به حج برود، چنانچه منزلى كه دارد زايد بر شئون او نباشد لازم نيست آن را بفروشد و با اين فرض مستطيع نيست(2) و اگر زايد برد.

ص: 46

شئون او باشد(1)، با وجود ساير شرايط، مستطيع است.

[50] م - كسى كه از راه كسب يا غير كسب مخارج رفتن و برگشتن حج را دارد و بعد از برگشتن از حج، مقدارى از مؤونه زندگى خود را از درآمد كسب؛ مثل منبر و بقيه را از شهريه اى كه از وجوه شرعيه است تأمين مى كند، اگر در راه اداره زندگى بعد از مراجعت از حج، نياز به شهريه داشته باشد مستطيع نيست.(2)

[51] م - اگر كسى زمين يا چيز ديگرى را بفروشد كه منزل مسكونى تهيه كند،(3) در صورت نياز به منزل مسكونى مستطيع نمى شود، هرچند پولى كه به دست آورده، براى مخارج حج كافى باشد.د.

ص: 47

[52] م - اگر شخصى از سال هاى قبل مستطيع بوده و فعلاً مسافرت با هواپيما، به جهت كسالت، براى او مقدور نباشد و غير از هواپيما وسيله ديگرى براى او فراهم نباشد، نمى تواند نايب بگيرد(1) و بايد در وقت تمكن به حج برود و اگر متمكن نشد تا فوت شد، بايد از تركه اش براى او حج بدهند و اگر از سال هاى قبل استطاعت نداشته، در فرض مزبور مستطيع نشده است.(2)

[53] م - هرگاه زنى با كسب مى تواند مخارج خويش را متكفل شود و مخارج حجش را نيز دارد و در صورت رفتن او به حج، شوهرش براى مخارج به زحمتت.

ص: 48

مى افتد، اگر به زحمت افتادن شوهر، موجب حرج براى زن نباشد(1) مستطيع است و بايد به حج برود و به زحمت افتادن شوهر مانع استطاعت زن نمى شود.

[54] م - كسى كه در محل خودش مستطيع نيست، واجب نيست به حج برود، هرچند استطاعت حج ميقاتى را داشته باشد، ولى اگر رفت و وقتى به ميقات رسيد استطاعت حج از آنجا را با همه شرايط ديگر داشت مستطيع مى شود و كفايت از حَجة الاسلام مى كند.

[55] م - كسى كه بعد از استطاعت مالى بدون تأخير، سعى در رفتن به حج داشته و در قرعه كشى شركت نموده و از جهت اينكه قرعه به نامش اصابت نكرده نتوانسته به حج برود، مستطيع نشده و حج بر او واجب نيست(2)، ولى اگر مسامحه كرد و تأخير نمود و در سال هاى بعد در قرعه كشى شرك كرد، حج بر او مستقر شده است هرچند قرعه به نام او اصابت نكند.(3)د.

ص: 49

[56] م - كسى كه براى حج نيابتى اجير شده و بعد در همان سال استطاعت مالى پيدا كرده؛ چنانچه براى حج در آن سال اجير شده باشد، بايد حج نيابتى را به جا آورد(1) و اگر استطاعت او باقى ماند، حج خودش را در سال بعد انجام دهد.

[57] م - در حصول استطاعت فرقى نيست بين اينكه در ماه هاى حج يعنى شوال و ذى قعده و ذى حجه مال پيدا كند يا قبل از آن، بنابراين اگر استطاعت مالى پيدا شود و استطاعت بدنى و ساير شرايط موجود باشد نمى تواند خود را از استطاعت خارج كند، حتى در اوائل سال و قبل از ماه هاى حج.(2)ت.

ص: 50

[58] م - خدمه كاروان ها كه وارد جده مى شوند، اگر ساير شرايط استطاعت را دارند؛ از قبيل داشتن وسايل زندگى بالفعل يا بالقوه و رجوع به كفايت، مثلاً كار و صنعت و غير آن، كه با آنها مى توانند پس از مراجعت ادامه زندگى مناسب خود را بدهند، مستطيع هستند(1) و بايد حَجة الاسلام به جا آورند و كفايت از حج واجب آنان مى كند و چنانچه ساير شرايط را ندارند به مجرد امكان حج، براى آنان استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابى است و چنانچه بعداً استطاعت پيدا كردند، بايد حج واجب را به جا آورند و حكم روحانى كاروان نيز همين است ليكن اگر بعد از مراجعت از مكه نياز به شهريه حوزه دارند مستطيع نمى شوند.(2)

[59] م - پزشكان يا كسان ديگرى كه با مأموريت به ميقات آمده اند و در ميقات جامع شرايط استطاعت هستند، واجب است حجة الاسلام به جا آورند(3)، هرچند كه لازم است مأموريت خود را نيز انجام دهند.د.

ص: 51

اين شخص انجام اعمال حج تمتع ممكن باشد، ولو به نحو اضطرار و انجام اضطرارى اعمال، لازم است مُحرم شود و هر مقدار از اعمال را كه مى تواند ولو با كمك گرفتن از ديگرى انجام دهد، و هر مقدار را كه نمى تواند، نايب بگيرد ولى در وقوفين، گرفتن نايب كافى نيست.

[61] س - كسى كه احتمال مى دهد حجى كه در سال هاى قبل انجام داده، صحيح نبوده يا مستطيع نبوده است و فعلاً شرايط استطاعت را دارد و بخواهد احتياط كند، حج را به چه نيتى به جا آورد؟

ج - مى تواند قصد ما فى الذمه؛ يعنى قصد امتثال مطلقِ امرِ متوجه به او را كند(1) و مى تواند قصد حَجة الاسلام احتياطاً نمايد.

[62] س - شخصى كه حج واجب خود را انجام داده است آيا مى تواند آن را به قصد ما فى الذمه اعاده كند؟

ج - مانع ندارد(2) ولى اعاده حج كفايت از اجزاء - در صورت صحّت حج سابق و بطلان اجزاء - نمى كند و بايد خود آن جزء تدارك شود.

[63] س - كسى كه با وجود تقليد صحيح، قبلاً به حج مشرف شد و چون رجوع به كفايت را مجتهد او شرط استطاعت نمى دانسته حَجة الاسلام قصد نموده و به جا آورده است با اينكه رجوع به كفايت نداشته است، فعلاً همه شرايط استطاعت براى او موجود است و از حضرت امام تقليد مى كند آيا بايد حج سابق را اعاده كند يا خير؟

ج - اعاده لازم است.(3)ت.

ص: 53

[64] س - شخصى بعد از انجام عمره تمتع مريض شد و از انجام حج منصرف شد و به ايران رفت و در مكه كسى را وكيل كرده كه براى فراغ ذمه او اقدام نمايد، وظيفه در اين مورد چيست و آيا محرمات احرام بر چنين شخصى چه وضعى دارد؟

ج - در فرض مسئله، وكيل گرفتن بى فايده است و چنانچه سال اوّل استطاعت او بوده است و در اثر مرض از قدرت انجام حج افتاده باشد در اين صورت وجوب حج بر او موقوف است به بقاى استطاعت تا سال هاى بعد(1)، ولى در صورتى كه سال اول استطاعت نبوده و حج بر او از قبل واجب بوده است، چنانچه مأيوس از خوب شدن باشد بايد در همان سال(2) يا سال بعد براى حج و عمره تمتع نايب بگيرد، و در صورتىد.

ص: 54

كه مأيوس از خوب شدن نباشد(1) نمى تواند نايب بگيرد و بايد خودش حج و عمره تمتع را مجدداً انجام دهد، و در هر صورت فعلاً از احرام خارج و محرمات احرام بر او حلال شده است.

[65] س - در حال حاضر، كه هر كسى بخواهد حج مشرف شود بايد قبلاً براى ثبت نام و مقدمات حج اقدام نمايد، اگر كسى ثبت نام كرد ولى نوبت او را براى چند سال ديگر اعلام نمودند، اگر قبل از رسيدن آن نوبت، از راه ديگر وسيله رفتن براى او فراهم شد و پول قرض كرد و به مكه رفت، آيا حج او حَجة الاسلام است يا خير؟

ج - اگر قبلاً حج بر او مستقر نشده و فعلاً هم نمى تواند به حج برود مگر با قرض، حج بر او واجب نشده است، و حج او حَجة الاسلام نيست.(2)

[66] س - اگر كسى به خيال اينكه استطاعت دارد، به قصد عمره تمتع مُحرم شد و به ترتيب كليه اعمال حج تمتع حَجة الاسلام را انجام داد و بعد از تمام شدن اعمال معلوم شد كه مستطيع نبوده است، بفرماييد احرام و اعمال گذشته اش چگونه است و نسبت به آينده اگر مستطيع شد، آيا حجة الاسلام بر او واجب است يا نه؟

ج - مُحرم نيست(3)، ولى اگر مستطيع شد بايد حَجة الاسلام به جا آورد.ت.

ص: 55

[67] س - كسى خيال مى كرد، مستطيع نيست، به نيت استحباب مُحرم شد و اعمال عمره تمتع را انجام داد، بعد در مكه پرسيد، معلوم شد مستطيع بوده است، آيا مجدداً بايد به نيت وجوب مُحرم شود يا كافى است؟

ج - كفايت نمى كند، و در صحت حج ندبى او تأمل است.(1)

[68] س - شخصى براى زيارت سوريه ثبت نام كرده و فعلاً سه هزار روپيه به دست آورده است و خرج حج بيت الله هم همين مقدار مى شود، آيا رفتن حج واجب است يا مى تواند به زيارت سوريه برود؟د.

ص: 56

ج - اگر ساير شرايط استطاعت را داشته باشد بايد به حج برود.(1)

[69] س - در قباله هاى كنونى براى ازدواج، مبلغ زيادى نوشته مى شود، آيا زنى كه مى خواهد ازدواج كند طبق برنامه مذكور واجب الحج مى شود يا خير؟ ضمناً مشخص فرماييد مبلغ چقدر باشد بهتر است؟

ج - اگر بدون مفسده بتواند مهر را بگيرد و به حج برود مستطيع است، و مهرالسنه بهتر است و استحباب دارد.(2)

[70] س - اگر پدرى بعد از ثبت نام براى حج، فوت كرده است و چند پسر دارد و اجازه حج به يكى از پسران داده مى شود، آيا در چنين موردى استطاعت طريقى براى كدام حاصل مى شود؟

ج - با فرض وجود ساير شرايط استطاعت، به هر كدام اجازه داده شود مستطيع مى شود.(3)د.

ص: 57

[71] س - پدرى براى حج ثبت نام كرده و در وصيتش گفته است كه برايش حج مستحبى به جا آورند و پسر بزرگتر چون ديده خودش استطاعت بدنى و مالى دارد و فقط استطاعت طريقى نداشته كه آن هم با فوت پدر برايش حاصل شده، به نيت خود حج را انجام داده، نه به نيابت از پدر، آيا حج او صحيح است يا نه؟ چون استطاعت طريقى نداشته مگر از طريق نيابت؟

ج - فرض مزبور نيابت نيست، و حج خودش صحيح و مُجزى است.(1)

[72] س - مسلمينِ بعضى از كشورهايى كه حكومتشان كمونيستى است، اگر بخواهند حج بروند بايد مبلغ زيادى به آن حكومت كمك كنند و قهراً اين پول براىد.

ص: 58

تقويت چنين حكومتى مصرف مى شود، در صورتى كه راه منحصر به اين كار باشد آيا اولاً: حج بر چنين اشخاصى واجب است يا نه؟ و ثانياً: اگر اين مقدار پول را بدهند و به حج بروند از حجة الاسلام كفايت مى كند يا نه؟

ج - آنچه ذكر شد موجب سقوط حج نمى شود.(1)

[73] س - زنى براى حج ثبت نام كرده است، ولى شوهرش كه او هم استطاعت داشته، به عللى ثبت نام ننموده است، آيا زن مى تواند شرعاً نوبت خود را به شوهرش بدهد به اين اميد كه در آينده هر دو با هم ثبت نام نمايند يا نه؟ت.

ص: 59

ج - اگر زن مستطيعه است نمى تواند نوبت خود را به شوهرش بدهد، ولى اگر نوبت را به او داد حج شوهر صحيح است.

[74] س - من با داشتن بيست هزار تومان قرض و گرفتن يك ماه حقوق قبل از پرداخت آن، موفق به سفر حج شدم، با توجه به اينكه شخص طلبكار از اين سفر حج كاملاً راضى و به پولش احتياج ندارد، آيا اين حج واجب محسوب مى شود يا نه؟

ج - اگر استطاعت مالى براى شما محقق بوده، در فرض مزبور حج شما صحيح و حج واجب محسوب است، به شرط آنكه امكان اداى بدهى بعداً به سهولت براى شما فراهم باشد. ولى اگر با قرض براى حج استطاعت مالى پيدا كرده ايد، مستطيع نشده ايد و از حَجة الاسلام محسوب نمى شود.(1)

[75] س - اگر كسى مستطيع شد، آيا مى تواند مال خودش را به پدر يا مادر ببخشد و خرج سفر حج ايشان نمايد و اگر چنين كرد تكليفش چيست؟

ج - اگر شخصاً مستطيع است بايد حج به جا آورد و با بخشش پول به والدين، تكليف از او ساقط نمى شود و در صورتى كه با بخشش پول به والدين نتواند حج واجب بر خود را به جا آورد بخشش جايز نيست، اگرچه صحيح است.

[76] س - اشخاصى كه در وقت اسم نويسى براى حج، استطاعت مالى دارند و از طرف دولت براى پنج سال يا بيشتر اسم مى نويسند، آيا براى اين گونه اشخاص اسم نويسى واجب است يا نه؟ و بر فرض وجوب، اگر مسامحه كردند و ننوشتند و بعد از مدت پنج سال مردند يا از استطاعت مالى افتادند، فقط ترك واجب كرده اند يا اينكه حج هم بر آنان مستقر است؟

ج - اگر احتمال دهند كه قرعه در همان سال اول به نامشان بيرون مى آيد لازم است شركت كنندو اگر شركت نكردند بايد به حج بروند و حكم كسى را دارند كهت.

ص: 60

حج بر او مستقر است.(1)

[77] س - اينجانب با شرايط زير، طبق قرعه كشى سازمان حج و زيارت - ان شاء الله - در سال 1366 عازم بيت الله الحرام هستم:

1. هزينه كامل زيارت خود و همسرم از پول مُخَمَّس تهيه شده است.

2. معلم آموزش و پرورش بوده و حقوق مستمر در حد معمول زندگى با قناعت را دريافت مى دارم.

3. فاقد مسكن و اتومبيل شخصى بوده و در هر شهرى كه شاغل باشم، مستأجر هستم.ت.

ص: 61

4. وسائل زندگى را در حد معمول دارا مى باشم.

با توجه به شرايط فوق و شبهاتى كه نسبت به وجوب حج و عدم آن از اطراف القا مى شود، آيا حج اينجانب و همسرم از حج واجب، كفايت مى كند يا خير؟

ج - در فرض مرقوم چنانچه همسر شما به مقدار رفتن و برگشتن براى حج پول دارند و مى توانند بروند، مستطيع هستند، و شما در صورتى استطاعت داريد كه لوازم زندگى خود و عائله را به مقدار شأنتان دارا باشيد، و بعد از برگشتن بتوانيد با درآمد كسب خودتان، زندگى خود و عائله را اداره كنيد.(1)

[78] س - اگر شخصى مستطيع بود و در رفتن به حج مسامحه كرد تا نوبت او از دست رفت، حال كه اسم نمى نويسند، آيا با واسطه و سفارش در ايران يا خارج از ايران و با صرف مبالغى زياد، جايز است به حج مشرف شود يا خير؟ زيرا در غير اين صورت سال ها فريضه او تأخير مى افتد و خوف اين را دارد كه خداى ناكرده از تاركين حج به حساب آيد؟

ج - بايد به هر نحو هست و بر خلاف مقررات جمهورى اسلامى نيست به حج مشرف شود.(2)..

ص: 62

[79] س - شخصى قبلاً حج بر او مستقر نشده، اما در موقع ثبت نام جهت حج تمتع مستطيع بوده و ثبت نام نموده، ولى بعداً از نظر مالى محتاج شده و احتياج به پول سپرده شده در بانك را دارد، بفرماييد مى تواند پول را پس بگيرد يا خير؟ و چنانچه در سال اول يا سال هاى بعد قرعه به نام او اصابت كند، فرق دارد يا نه؟

ج - با فرضى كه ذكر شده مستطيع نيست و مى تواند پول را بگيرد و فرق ندارد.(1)

[80] س - پدرم در سال 1360 براى زيارت خانه خدا مستطيع شد و در سال 1362 جهت زيارت خانه خدا به مكه مشرف شد، ولى بعد از احرام بستن، بين راه سكته و فوت كرد و هيچ گونه عملى را انجام نداد، آيا حج به گردنش مى باشد يا خير؟

ج - اگر بعد از دخول حرم مرده(2)، حج از او ساقط شده است و اگر قبل از دخول حرم فوت كرده(3)، در صورتى حج واجب نيست كه سال اول استطاعت او باشد.(4)د.

ص: 63

[81] س - دارايى شخصى قريب هفتصد و پنجاه هزار تومان از اصل ملك و خانه كه ارث از پدرش به او رسيده مى باشد، به اضافه اينكه يك باب منزل مسكونى هم دارد، اكنون كه نامبرده در اثر سانحه اى از دنيا رفته است، داراى يك همسر و دو بچه صغير مى باشد كه معاش آنان از درآمد همين املاك مذكور تأمين مى شود، آيا شخص مُتَوفى مستطيع بوده يا خير؟ و در صورت وجوب حج، آيا حج بَلَدى گرفته شود يا ميقاتى كفايت مى كند؟ و آيا مى شود مخارج حج، از كل تركه پرداخت گردد؟

ج - چنانچه شخص متوفى در حال حيات، خرج رفت و برگشت خود و عيالاتش را داشته و در برگشتن هم درآمد لايق به حال خود و خانواده را داشته و مى توانسته به مكه برود و تأخير انداخته، مستطيع بوده و چنانچه وصيت نكرده، حج ميقاتى از اصل تركه خارج مى گردد.(1)

[82] س - شخصى كه حج به جا آورده، ليكن چون امرار معاش او از وجوه و امثال آن بوده و آن زمان نيز متذكر مسئله مربوط به عدم استطاعت چنين شخصى نشده ود.

ص: 64

گمان كرده كه حج واجب خود را انجام داده است، پس از آن و در حال استطاعت قطعى نيابتاً حج به جا آورده است، آيا حج نيابتى وى صحيح است يا بايد پس از انجام حج واجب مستقر خودش، نيابت را تكرار كند؟

ج - چنانچه در وقت انجام حج اوّلى مستطيع نبوده، با فرض حصول استطاعت در زمان حج ثانى، حج نيابتى باطل است(1) و حج خود را بايد انجام دهد و حج نيابتى را اگر وقت آن موسّع بوده، بعد از حج خودش انجام دهد و در غير اين صورت به صاحب پول مراجعه كند.

[83] س - كسى كه واجب الحج بوده، از پاكستان عازم حج شد و در مدينه منوره بيمار گرديد و در حال بيمارى به طرف مكه رهسپار شد و در بيمارستان مكه قبل از حج وفات نمود، تمام دارائيش در وقت فوت، مقدارى پول و قطعه زمينى در پاكستان بوده است، با توجه به اينكه پول موجودش براى نيابت حج او كفايت نمى كند، آيا ورثه اش بايد زمين را بفروشند و برايش نايب بگيرند، و يا اينكه با فوت او حج ساقط مى شود؟ اجركم على الله.

ج - اگر با احرام عمره تمتع داخل مكه شده و پيش از انجام يا اكمال اعمال عمره يا بعد از انجام آن فوت نمود، همان مقدار عمل او مُجزى و حج از او ساقط است، ولى اگر بدون احرام عمره وارد مكه شد(2) و در آنجا فوت نمود، در صورتى كه حج بر او قبلاً مستقر بوده، بايد از اصل تركه او برايش نايب بگيرند و حج ميقاتى كفايت مى كند.

[84] س - اينجانب در موقع ازدواج، يك سفر حج به زوجه ام وعده داده ام، آيا ادائش چگونه مى باشد؟

ج - اگر مجرد وعده بوده است(3)، لازم نيست اداى آن. و اگر مهر قرار داده شده باشدت.

ص: 65

بايد به آن عمل كند.(1)

[85] س - اينجانب كه به علت كهولت سن و بالا بودن قند خون و امراض ديگر قادر به انجام فريضه حج نمى باشم، آيا مى توانم نيابتاً از طرف خود كسى را به حج بفرستم يا خير؟

ج - اگر قبلاً از جميع جهات مستطيع بوده ايد، وليكن اقدام بر انجام حج نكرده ايد و در نتيجه حج بر شما مستقر شده و فعلاً در اثر پيرى يا بيمارى كه اميد خوب شدن نباشد تمكن از سفر حج نداريد واجب است كسى را نايب بگيريد تا براى شما حج به جا آورد.(2)

[86] س - شخصى پدرش وصيت كرده است كه فرزندش از جانب او حج به جا آورد، بعد از مرگ پدر، فرزند مستطيع مى شود. آيا لازم است حج خود را بر حج پدر مقدم بدارد و اگر حج خود را مقدم بدارد آيا صحيح است يا نه؟

ج - اگر قبل از آنكه پسر مستطيع شود، پدر او را اجير كرده كه بعد از فوت او در سال اول حج براى پدر انجام دهد يا نسبت به مدت، مطلق بوده كه منصرف به سال اول است و پسر قبل از استطاعتِ خود اجاره را قبول كرده، لازم است سال اول بعد ازد.

ص: 66

فوت پدر حج نيابى براى پدر انجام دهد.(1) و در غير اين صورت بايد براى خودش حج كند. و در صورت اول، اگر براى خودش حج به جا آورد صحيح است، گرچه در مخالفت اجاره معصيت كرده است. ولى در صورت دوم، اگر حج نيابى به جا آورد صحيح نيست(2)، و نه براى خودش واقع مى شود و نه براى پدرش، و حج بر خودش مستقر مى شود كه بايد به هر نحو شده در سال بعد اتيان كند و اگر به جا نياورد در سال هاى بعد، با مراعات فوراً ففوراً، انجام دهد. و بايد معلوم باشد كه مجرد وصيت(3) به حج بدون استيجار فرزند، نيابت را بر او واجب نمى كند هرچند وصيت را قبول كردهد.

ص: 67

باشد. بنابراين در فرض استطاعت فرزند بعد از فوت پدر بايد براى خودش حج به جا آورد و نيابت صحيح نيست.(1)

[87] س - خانم خانه دارى كه حج بر او واجب شده است و شوهرش اجازه مسافرت به تنهايى را نمى دهد و مى گويد چون براى حج اسم مرا ننوشته اى من اجازه نمى دهم، وظيفه اش چيست؟ و آيا بدون اجازه شوهر مى تواند به حج برود يا نه؟

ج - در سفر حج واجب، براى زن اجازه شوهر شرط نيست و زن بايد حج واجب خود را به جا آورد ولو اينكه شوهر او راضى به مسافرت او براى حج نباشد.(2)

[88] س - شخصى طبق وصيت پدر، كه پول به حساب سازمان حج واريز كرده است، به نيابت او به مكه آمده درحالى كه خود فرزند نيز استطاعت مالى داشته است، آيا به نيابت پدر حج به جا آورد يا حج خود را انجام دهد؟

ج - اگر راه براى پسر باز نبوده و از جهت نوبت پدر و نيابت از او، راه براى او باز شده است، بايد براى پدرش حج كند(3)، مگر آنكه تبرّعاً و بدون اجاره به نيابت پدر آمدهد.

ص: 68

باشد، كه در اين صورت مستطيع شده و بايد براى خودش حج به جا آورد(1)، و گذشت كه به مجرد وصيت و قبول فرزند، نيابت واجب نمى شود مگر آنكه قبل از استطاعت اجير شود.(2)

[89] س - شخصى به جز براى هَدْى، استطاعت حج را دارا است، آيا حج براى او واجب است؟

ج - بلى مستطيع است و پول هَدْى، جزو استطاعت نيست.(3)د.

ص: 69

[90] س - اينجانب سال گذشته به حج مشرف شدم و با توجه به فتواى حضرت عالى كه فرموده ايد طلابى كه به شهريه حوزه نياز دارند مستطيع نيستند و در صورتى مستطيع مى شوند كه از وجوه شرعيه مستغنى باشند، لذا اينجانب مقدار پولى با افراد ذى حق (پدر و همسايه) مبادله و دست گردان كردم و به عنوان اينكه نسبت به بنده ذى حق هستند، به آنان بخشيدم و ايشان آن را جهت مخارج حج به من برگرداندند، من هم در تمام اعمال و مناسك حج نيت حجة الاسلام كردم، آيا اين حج براى اينجانب كفايت از حجة الاسلام مى كند يا نه؟ ضمناً لازم به تذكر است كه در ثبت نام عمومى سال 1360 پول به حساب ريختم و آن موقع فتواى فوق را نديده بودم و پولى كه دست گردان شده بود جايگزين آن پولى كه در حساب واريز كرده بودم قرار گرفت، بفرماييد آيا عين پول مبذول بايد هزينه باشد يا بذل آن كافى است؟

ج - در فرض سؤال احوط آن است كه بعداً اگر استطاعت پيدا كرديد حج را اعاده نماييد.(1)

[91] س - شخصى قدرت مسافرت حج را ندارد و از قادر شدن بعد هم مأيوس است و استطاعت مالى هم ندارد، اگر به او بذل نفقه حج نمايند، آيا بايد قبول كند و نايب بگيرد يا اينكه قبول واجب نيست، و نيز اگر او را مهمان كنند، حج واجب مى شود تا استنابه كند يا خير؟

ج - در فرض مرقوم حج واجب نيست.(2)د.

ص: 70

[92] س - اگر در ميقات مستطيع شد و حَجة الاسلام به جا آورد، مُجزى است يا نه؟ و آيا در فرض مسئله، رجوع به كفايت شرط است يا نه؟

ج - اگر مستطيع شده، مُجزى است، ولى رجوع به كفايت شرط است.(1)

[93] س - شخصى كه استطاعت رفتن به حج را پيدا كرده، آيا مى تواند پول حج را به مصرف لازمى در غير مؤونه خود و افراد واجب النفقه اش خرج كند و خود را از استطاعت بيندازد؟ مثلاً آيا مى تواند در شرايط كنونى كشور خرج جبهه كند؟

ج - مستطيع بايد به حج برود(2)، و دادن پول در مصارف مذكور كافى از حج واجب نيست، و اگر خرج كند و از استطاعت بيفتد، بايد به هر نحو هست به حج برود.(3)

[94] س - در مواردى كه نهاد يا ارگانى فردى را به حج مى فرستد، بدون اينكه ملزم باشد كارى انجام دهد، آيا از موارد حج بذلى است يا خير؟ و قبول آن واجب است؟ت.

ص: 71

ج - با فرض مشروعيت آن بدون تعهد به هيچ كارى، حكم حج بذلى دارد.(1)

[95] س - مقدارى پول دارم كه براى رفت و آمد به سفر مكه كافى است، ولى هنوز از طرف دولت جمهورى اسلامى وقتى براى ثبت نام اعلام نشده است، آيا نگهدارى آن پول لازم است و من مستطيع هستم؟

ج - اگر ساير شرايط را داريد و در همين سال هم ثبت نام مى شود، بايد ثبت نام كنيد. و در غير اين صورت مستطيع نيستيد و نگهدارى پول لازم نيست.(2)

[96] س - همسر شهيدى كه داراى دو بچه چهار ساله مى باشد و عملاً سرپرستى اين دو بچه را دارد و به عنوان خانواده شهيد قرعه حج هم به نام او در آمده است، آيا مشار اليها مى تواند مخارج را از مال اين دو صغير بردارد و مناسك حج را انجام دهد يا خير؟

ج - نمى تواند مصارف حج را از اموال صغير بردارد.

[97] س - كسى كه چهار پسر دارد و زن براى همه شان گرفته است، و خرج سالانه خود را هم دارد و قرض هم ندارد، و با پسرانش درآمدشان يك جا است، الآن خرج دو نفر را دارند كه به حج بروند، آيا حج واجب است يا نه، و اگر واجب شده است آيا تنها بر پدر واجب شده يا بر پسر هم واجب شده است و اگر بر پسر هم واجب شدهت.

ص: 72

است كدامشان حق اولويت دارند؟

ج - كسى كه از مال خودش به مقدار حج دارد و مى تواند به مكه برود و بعد از برگشت زندگانى لايق شأنش را داشته باشد مستطيع است و بايد حج برود.(1)

[98] س - كسى كه واجد شرايط حج باشد و نوه اى دارد كه شرعاً و عرفاً به زن احتياج دارد كه اگر زن نگيرد به حرام مى افتد، آيا كدام مقدم است و وظيفه پدربزرگ چيست، ازدواج براى نوه اش يا حج؟

ج - حج خودش مقدم است، مگر اينكه ازدواج نوه، از مخارج عرفى او محسوب شود و نتواند هم براى او ازدواج كند و هم به مكه برود.(2)د.

ص: 73

[99] س - اينجانب با داشتن استطاعت مالى و هفتاد و دو سال سن، چون معتاد به خوردن ترياك هستم طبق مقررات كشورى، اداره بهداشت از رفتن حج جلوگيرى مى كند، از نظر شرع تكليف حج چيست؟

ج - اگر قبلاً مستطيع بوده ايد و با امكان، حج نرفته ايد حج بر شما مستقر شده است، و اگر قبلاً استطاعت نداشته ايد در فرض مذكور مستطيع نيستيد، مگر آنكه بتوانيد، ولو با ترك ترياك، تحصيل اجازه كنيد و به مكه برويد.(1)

[100] س - آيا از منافع خمس و زكات، كسى مستطيع مى شود يا نه، و آيا خمس و زكات جزو تركه ميت است يا نه؟

ج - چنانچه به عنوان مصرف از طرف ولى امر به او داده شده، مالك شده و جزو تركه او محسوب است، و از منافع آن هم با وجود ساير شرايط، مستطيع مى شود.(2)

[101] س - هرگاه كسى سرمايه يا ابزار كار دارد كه اگر مقدارى از آن را بفروشدت.

ص: 74

مى تواند با آن زندگى كند بدون زحمت، و با تفاوت آن قادر بر حج است آيا اين شخص مستطيع است؟

ج - با وجود ساير شرايط، مستطيع است.(1)

[102] س - شخصى باغى دارد كه چند سال است درآمدى نداشته، اما از نظر قيمت براى سفر حج كافى بوده، صاحب باغ عرفاً اطمينان دارد وقتى باغ ثمر بدهد او هم از كار افتاده خواهد شد و بايد از درآمد باغ امرار معاش نمايد، آيا اين شخص مستطيع است؟

ج - اگر تمكن از امرار معاش به غير از درآمد آن باغ نداشته باشد مستطيع نيست.

[103] س - شخصى كه بعد از عمره تمتع ديوانه شده، آيا لازم است كه او را براى حج محرم كنند و وظيفه چيست؟

ج - لازم نيست و بر ديوانه تكليفى نيست.(2)

[104] س - اگر دختر بچه سه ساله را مادرش در سفر مكه معظمه همراه ببرد و در ميقات نيت احرام و تلبيه را از جانب دخترش انجام بدهد و در طواف عمره و سعى بين صفا و مروه و طواف زيارت و طواف نساء و وقوف عرفات و مشعر و منا، مادر از طرف دختر نيت نموده و خود دختر را طواف و سعى و توقف بدهد و آنچه از اعمال حج كه دختر قادر نيست مادرش از جانب او انجام دهد، آيا آن دختر بعد از بلوغ و رشد مى تواند شوهر نمايد يا خير؟

ج - با فرض اينكه تمام اعمال را مطابق وظيفه انجام داده اند از احرام خارج شده و مى تواند شوهر كند.(3)د.

ص: 75

[105] س - اگر اطفال غير مميز - پسر يا دختر - را پدر و يا مادر در سفر مكه معظمه همراه ببرند، آيا واجب است كه پدر يا مادر در صورت تمكن اطفال، خود اطفال را وادار به انجام اعمال حج و عمره و طواف نساء نمايند و يا خود پدر و مادر و يا نايب ايشان اعمال عمره و حج و طواف نساء را از جانب اطفال به جا آورند، و اگر هيچ كدام از كارهاى مذكور فوق را پدر و مادر و اطفال عملى نكنند آيا اين اطفال بعد از بلوغ و رشد مى توانند ازدواج كنند و يا بايد به مكه بروند و عمره و حج و طواف نساء را انجام دهند و بعد ازدواج نمايند و يا تنها طواف نساء بر گردن آنان است؟

ج - بر ولى طفل واجب نيست او را مُحرم كند يا از طرف او حج انجام دهد، ولى اگر او را مُحرم كرد بايد وظايف و اعمال را مطابق وظيفه اى كه در مناسك و در رساله ذكر شده است انجام دهند، وگرنه در بعض صور، طفل در احرام باقى مى ماند و تا تدارك نكند نمى تواند ازدواج نمايد.(1)

[106] س - اولاً با وجود دَين چه مقدار پول براى استطاعت كافى است؟ و ثانياً در صورتى كه پول باشد ليكن به علت بيمارى قلب، مقامات پزشكى سازمان حج و زيارت تشرف را خالى از خطر ندانسته و تجويز ننمايند، آيا بايستى يك نفر براى انجام حج اعزام گردد؟

ج - شما اگر قبل از آنكه استطاعت پيدا كنيد مريض شده ايد، كه قدرت رفتن به مكه را از جهت مرض نداشته ايد، مستطيع نشده ايد(2) و نايب گرفتن لازم نيست و نيزت.

ص: 76

استطاعت مالى در صورتى موجود است كه پول به مقدار رفتن و برگشتن داشته باشيد و پس از برگشت، امكان پرداخت دين به سهولت براى شما باشد.(1)ت.

ص: 77

5. معرفت نايب به افعال و احكام حج(1) ولو با ارشاد كسى در حال عمل.

6. ذمه نايب، مشغول به حج واجبى در آن سال نباشد.(2)

7. معذور(3) در ترك بعض افعال حج نباشد.د.

ص: 79

[108] م - در منوب عنه امورى شرط است:

ص: 80

1. اسلام.(1)

2. در حج واجب شرط است كه منوب عنه فوت شده باشد يا اگر زنده است حج بر او مستقر شده(2) و خودش از جهت مرضى كه اميد خوب شدن آن نيست يا از جهت پيرى نتواند به حج برود(3) و در حج استحبابى اين شرط نيست و در منوب عنه بلوغ و عقل شرط نيست(4) و مماثله بين نايب و منوب عنه نيز شرط نيست و جايز است كسى كه تاكنون به حج نرفته و مستطيع نيست براى ديگرى نايب شود.(5)د.

ص: 81

[109] م - نايب بايد در عمل قصد نيابت نمايد و منوب عنه را در نيت تعيين كند ولو اجمالاً و شرط نيست اسم او را ذكر كند، گرچه مستحب است.

[110] م - ذمه منوب عنه فارغ نمى شود مگر به اينكه نايب، عمل را صحيحاً انجام دهد. بلى اگر نايب بعد از احرام و دخول حرم بميرد از منوب عنه مجزى است و در اجراى اين حكم در حج تبرعى اشكال است، بلكه در غير حَجة الاسلام خالى از اشكال نيست.(1)

[111] م - لباس احرام و پول قربانى در حج نيابى بر اجير است مگر در صورتى كه شرط شده باشد كه مستأجر بدهد و همچنين اگر اجير موجبات كفاره را انجام دهد كفاره بر عهده خود او است نه مستأجر.(2)د.

ص: 82

[112] م - نايب در طواف نساء نيز بايد قصد منوب عنه نمايد و احتياط استحبابى آن است كه به قصد ما فى الذمه به جا آورد.

[113] م - اگر نايب طواف نساء را صحيحاً انجام ندهد زن بر او حلال نمى شود و بر منوب عنه چيزى نيست.

[114] م - استيجار كسى كه وقتش از اتمام حج تمتع ضيق شده و وظيفه او عدول به افراد است براى كسى كه وظيفه او حج تمتع است صحيح نيست، بلى اگر در سعه وقت او را اجير كرد و بعد وقت ضيق شد بايد عدول كند و بنا بر احتياط از منوب عنه مجزى نيست.(1)

[115] م - در حج واجب نيابت يك نفر از چند نفر در يك سال جايز نيست(2) و در غير واجب مانع ندارد.

[116] م - كسى كه حج بر او مستقر شده، يعنى سال اول استطاعت حج نرفته، اگر به واسطه مرض يا پيرى، قدرت رفتن ندارد يا رفتن براى او حرج و مشقت دارد واجب استد.

ص: 83

نايب بگيرد، در صورتى كه اميد خوب شدن و قدرت پيدا كردن نداشته باشد و به احتياط واجب(1) بايد فوراً نايب بگيرد و اگر مستقر نشده باشد بر او، اقوى عدم وجوب است.(2)

[117] م - بعد از آنكه نايب عمل را به جا آورد، حج از معذور ساقط مى شود و لازم نيست خودش حج كند اگرچه عذرش برطرف شود(3) و اما اگر قبل از اتمام حج عذر برطرف شد، چه قبل از احرام يا بعد، بايد خودش حج برود.(4)

[118] م - كسى كه حج بر او واجب باشد چه سال استطاعتش باشد و چه حج بر او مستقر شده باشد، جايز نيست نيابت كند از غير و اگر نيابت كند باطل است؛ چه عالم به حكم باشد يا نباشد.(5)

[119] م - اگر اجير براى حَجة الاسلام بعد از احرام بستن و داخل شدن در حرم بميرد كفايت مى كند از حج كسى كه براى او به جا آورده است و لازم نيست حج كردند.

ص: 84

براى او و اگر قبل از احرام يا بعد از آن و قبل از داخل شدن در حرم بميرد بايد دو مرتبه اجير بگيرند(1)، و همين حكم را دارد كسى كه براى خودش به حج برود.(2)

[120] م - اگر كسى را براى حج اجير كردند و قرار نگذاشتند كه اجرت براى خصوص عمل باشد يا در مقابل عمل و رفت و آمدها باشد، پس اگر قبل از داخل شدن در حرم مرد، ظاهراً مستحق اجرت رفتن تا محل موت مى باشد و همين طور اگر بعد از احرام و دخول حرم بميرد، بيشتر از آن چه ذكر شد و اجرت احرام مستحق نيست(3)، اگرچه حج از ميت ساقط مى شود، و اگر بعض اعمال را به جا آورد و مُرد،د.

ص: 85

مستحق اجرت آن اعمال نيز مى باشد، و اگر اعمال را به نحوى به جا آورده است كه در عرف گفته شود كه عمره و حج را به جا آورد، مستحق تمام اجرت است، اگرچه بعض اعمال را كه مضر به صحت حج نيست و محتاج به اعاده نيست نسياناً ترك كرده باشد.

[121] م - كسى كه به عنوان نيابت رفت به مكه و خودش حج واجب به جا نياورد، احتياط آن است كه بعد از عمل نيابت(1)، براى خودش عمره مفرده به جا آورد و اينً.

ص: 86

احتياط واجب نيست(1) ليكن خيلى مطلوب است.

[122] م - كسى كه اجير شده براى حج تمتع، مى تواند اجير ديگرى شود براى طواف يا ذبح يا سعى يا عمره مفرده بعد از عمل حج، چنانچه مى تواند براى خودش طواف و عمره مفرده به جا آورد.(2)

[123] م - كسى كه عذر داشته باشد از بعض اعمال حج، نمى شود او را اجير كرد براى حج(3)، و اگر شخص معذور از بعض اعمال، تبرّعاً از غير، حج بكند اكتفا كردن به آن اشكال دارد.(4)

[125] س - اگر كسى كه نيابت از ديگرى گرفته و به حج آمده، از بعض اعمال معذور است، آيا مى تواند در اين اعمال نايب بگيرد و آيا مى تواند پول نيابت را به ديگرى بدهد كه اصل حج را به جا آورد؟

ج - نايب شدن معذور صحيح نيست(1) و بايد پول را به صاحبش برگرداند، مگر اينكه از طرف صاحب پول مجاز در نايب گرفتن باشد كه در اين صورت مى تواند ديگرى را در اصل عمل حج نايب كند و در صورتى كه بدون اجازه، نيابت را به ديگرى واگذار كرد و او عمل را انجام داد، حج از طرف منوب عنه واقع مى شود، ولى پول را بايد به صاحبشد.

ص: 88

برگرداند(1) و صاحب پول ضامن چيزى نيست و اجرت نايب را بايد امركننده بپردازد.

[126] س - از هر كاروان نوعاً چند نفر از خدمه به نيابت آمده اند و بناچار بايد نيمه شب از مشعر براى انجام كارهاى لازم در منا يا همراه ضعفا، به منا بروند، سؤال اين است كه آيا اجير شدن و نيابت آنان صحيح است يا خير؟

ج - با توجه به اينكه از معذورين هستند و نمى توانند وقوف اختيارى در مشعر را درك كنند، نيابت آنان صحيح نيست(2) و اگر قبل از استخدام اجير شده اند بايد حج را به جا آورند و وقوف اختيارى را درك نمايند.

[127] س - آيا شخص زنده در موردى كه مى تواند نايب بگيرد، بايد از بَلَد نايب بگيرد يا از ميقات، و اگر ديگرى براى او نايب بگيرد كفايت مى كند يا خير؟

ج - نايب گرفتن از ميقات كفايت مى كند و خودش بايد نايب بگيرد و نايب گرفتن ديگرى براى او كافى نيست مگر از طرف او وكالت داشته باشد.(3)

[128] س - آيا عمره مفرده يا طواف استحبابى را مى توانيم به نيابت چند نفر انجام دهيم و در اعمال آن؛ از جمله طواف نساء، نيت همه بايد بشود يا نيت بعضى كافى است؟د.

ص: 89

ج - مى توانيد به نيابت چند نفر انجام دهيد و بايد نيت همه بشود.

[129] س - كسى را روز عيد، قبل از حلق دستگير كرده اند و او را به ايران فرستاده اند، آيا رفقاى او مى توانند از او نيابت كنند و بقيه اعمال را انجام دهند يا خير و چگونه از احرام خارج مى شود؟

ج - بدون اينكه خودش نايب بگيرد نيابت صحيح نيست(1)، و براى خارج شدن از احرام بايد به منا بيايد و حلق يا تقصير كند و اعمال مترتّبه را انجام دهد و اگر نمى تواند برود در محل خودش حلق يا تقصير نمايد و بنا بر احتياط موهاى خود را به منا بفرستد و بايد براى اعمال مترتبه نايب بگيرد.(2)

[130] س - افرادى كه هر سال به حج مى روند؛ مانند خدمه كاروان ها، در محل خود از كسى نيابت قبول مى كنند، ولى در ميقات بر اثر اشتغال زياد از نيابت غافل و مُحرم مى شوند، بعد كه متوجه شدند دوباره نيت نيابت مى كنند، آيا حج نيابتى آنان درست است يا حج براى خودشان حساب مى شود؟

ج - بايد عمره و حج را به همان نيت اول اتمام كنند(3) و احرام دوم صحيح نيست مگرت.

ص: 90

آنكه احرام اول باطل باشد؛ مثل اينكه حج بر او واجب نبوده و نيت حجة الاسلام كرده باشد.(1)

[131] س - شخصى در ميقات براى خودش مُحرم مى شود و تلبيه مى گويد، بعد به فكر مى افتد كه چون خودش حج واجب را در سال هاى گذشته به جا آورده، براى پدر يا مادر يا يكى از خويشاوندان ديگرش حج تبرعى به جا آورد، آيا مى شود با نيت عدول كند و يا دوباره به نيت شخص مورد نظر مُحرم شود يا خير؟

ج - اگر به احرام صحيحى مُحرم شده، نمى تواند نيت را عوض كند و بايد عملش را به همان نيتى كه در احرام داشته، اتمام كند.

[132] س - نايبى در احرام عمره تمتع، بعد از اينكه وارد مكه شد شك مى كند كهد.

ص: 91

نيت نيابت كرده يا نه، آيا بايد به ميقات برگردد و مجدداً به نيابت مُحرم شود، يا اصلاً حج براى خودش حساب مى شود و ديگر نمى تواند نايب باشد؟

ج - در نيت خطور لازم نيست، اگر انگيزه او در حال احرام نيابت بوده، عمل را به نيابت انجام دهد، و اگر در داعى و انگيزه هم شك دارد، بايد اعمال را به نيت اجمالى (همان نيت در احرام) اتمام كند، و در نيابت به آن اكتفا نمى شود.(1)

[133] س - زنى در عرفات، در روز نهم ديوانه شد، او را به بيمارستان بردند و تا آخرين وقتى كه مى توانستند همراهان او در مكه بمانند باقى ماندند، خوب نشد، آيا شوهرش كه با او است مى تواند براى او نايب بگيرد و يا خودش باقى اعمال را انجام دهد يا نه؟

ج - مجنون تكليف ندارد و نمى توانند براى او نايب بگيرند، و اگر عاقل شد حكم اشخاص مُحرم ديگر را دارد.(2)د.

ص: 92

[134] س - هرگاه كسى مريض شود، به طورى كه بعد از احرام عمره قادر به انجام اعمال نباشد، آيا كسى كه براى عمره تمتع مستحبى مُحرم شده و عمره را انجام داده است مى تواند در حج نايب او شود يا خير؟

ج - كسى كه براى عمره تمتع مُحرم شده ولو مستحبى، نمى تواند در اصل عمره يا حج براى ديگرى نايب شود و بايد عملش را اتمام كند، ولى اگر مريض فقط قادر به انجام طواف و سعى نباشد و بتواند وقوفين را درك كند و بقيه اعمال را نايب بگيرد، جايز است ديگران را در طواف و سعى و اعمال ديگر نايب قرار دهد، هرچند خودشان هم حج يا عمره به جا مى آورند.(1)

[135] س - بنده چون مسئول گروه حج بودم، به استناد وظيفه ام، كه مراقبت از بيماران و عاجزهاى گروه بود، وقوف اضطرارى انجام دادم، لطفاً وظيفه شرعى اينجانب را بيان فرماييد.د.

ص: 93

ج - اگر همراه عجزه بوده ايد كه لازم بوده با آنان باشيد و آنان از وقوف اختيارى معذور بوده اند براى شما هم اشكالى نداشته، بلى اگر نايب كسى شده ايد نيابت شما درست نبوده است.(1)

[136] س - اگر كسى دفعه اول به صورت خدمه، حج به جا آورده و در دفعه دوم دوباره به مأموريت خدمه عازم مكه معظمه است، آيا مى تواند به عنوان پدر يا مادر كه فوت شده اند نيابت نمايد، و در چنين صورتى آيا حج از عهده پدر و مادرش برداشته مى شود؟

ج - مانع ندارد و حج از منوب عنه كافى است، مگر آنكه سال اول، مستطيع نبودهت.

ص: 94

و امسال مستطيع باشد.(1)

[137] س - اينجانب حدود شانزده سال قبل نيابتاً به مكه معظمه مشرف شدم و در منا چون سفر اول بوده است، و مى دانستم كه طبق تقليد حضرت عالى بايد در سفر اول حلق كنم، و ليكن نمى دانستم كه ماشين ته زن با تيغ فرق دارد و به جاى تيغ با ماشين ته زن سر خود را تراشيدم و بعد از آن سفر هم دو سفر ديگر مشرف شدم و در سفرهاى بعدى سر خود را ماشين نموده و ناخن هم گرفته ام، لطفاً بفرماييد در سفر اول كه به جاى تيغ با ماشين سر را تراشيدم، در مقابل اين كار وظيفه ام چيست؟ و آيا اين عملِ سفرِ اول در سفرهاى بعدى خللى وارد مى آورد يا ذمه ام برى شده است؟

ج - شما در صورت امكان بايد(2) به مكه برويد و در منا حلق كنيد(3) و بعد از آن طواف و نماز و سعى و طواف نساء و نماز آن را به جا آوريد و در اين اعمال نيت اتمام حج سفر اول را بكنيد و بعد از آن چيزى بر شما نيست، و اگر خودتان نمى توانيد برويد يا رفتن براى شما حرجى است در محل خود حلق كنيد و بنا بر احتياط موى آنت.

ص: 95

را به منا بفرستيد و در بقيه اعمال فوق نايب بگيريد، و نسبت به دو سفر ديگر كه آيا صحيح و كافى بوده يا نه احتياط را مراعات نماييد.

[138] س - كسانى كه مجاز هستند در شب عيد قربان، بعد از درك اضطرارى مَشعر، به منا بروند، آيا همه آنان از ذوى الأعذار مى باشند كه نيابت ولو تبرعاً مورد اشكال است يا نسبت به بعضى استثناء شده است؟

ج - در فرض سؤال، زن ها مى توانند نايب شوند و نيابت در ساير ذوى الأعذار صحيح نيست.(1)

[139] س - شخصى در حج از ميتى نيابت كرد و در وقت عقد اجاره براى انجام مناسك، هيچ عذرى نداشت، ولى چند سال بعد از انجام حج متوجه شد كه در وقوف مشعرالحرام، با زن ها و مريض ها به عنوان راهنما، وقوف اضطرارى كرده و به منا رفته است و غافل بوده كه نايب بايد وقوف اختيارى بكند، آيا وظيفه اش چيست؟

ج - عمل مزبور مُجزى از حج نيابتى استيجارى نيست(2)، و از جهت اجرت بايد بهد.

ص: 96

اجيركننده مراجعه نمايد و يا در صورتى كه اجاره، موقت به زمان مخصوصى كه منقضى شده نباشد، دوباره حج نيابتى صحيح به جا آورد.

[140] س - آيا مى توانم براى مادرم و براى خودم فريضه حج را انجام دهم؟

ج - در يك سال بيش از يك حج واقع نمى شود.

[141] س - شخصى به عنوان نيابت در مسجد شجره مُحرم شد و به مكه آمد، در مكه فهميد كه خودش مستطيع بوده است؟ آيا بايد اعمال عمره را به قصد خود به جا آورد يا به قصد نيابت، و اگر بايد حج را به قصد خود به جا آورد، نسبت به حج نيابى چه وظيفه اى دارد و آيا مى تواند براى آن نايب بگيرد يا نه؟

ج - احرام او صحيح نبوده است(1) و بايد برگردد و براى عمره تمتع براى خودشت.

ص: 97

مُحرم شود و وظيفه خودش را انجام دهد و راجع به حج نيابى نمى تواند نايب بگيرد، مگر اجازه داشته باشد يا استيجار او براى مطلق تحصيل حج باشد.

[142] س - كسى كه نايب بوده و عمره تمتع را انجام داده و بعد ناچار شده است كه به ايران بازگردد، آيا مى تواند بقيه اعمال را به ديگرى واگذار نمايد كه حج تمتع را انجام دهد؟

ج - نمى تواند.

[143] س - آيا شرط ايمانِ نايب، كه در اصل نيابت حج(1) و همچنين در ذبح شرط است(2)، در ساير اعمالى كه نيابت در آن جايز است، مثل رمى و طواف هم شرط است يا خير؟

ج - در ساير اعمال نيز شرط است.(3)

[144] س - شخصى تمام اختيارات اموال پدرش را دارد و پدر نمى تواند بالمباشره حج را به جا آورد، پسر بدون تذكر دادن به پدر شخصى را اجير براى حج پدر نموده و خودش هم براى حج خود مشرف شده، در اين فرض آيا حج اجير براى حج پدر، مجزى است يا خير؟ و هرگاه در مدينه تصميم بگيرد كه آنچه را از مال پدر به اجيرد.

ص: 98

داده است با پدر حساب نكند و از مال خودش باشد، رفع اشكال مى شود يا نه؟

ج - در فرض مزبور استنابه در مورد پدر صدق نمى كند(1)، و حَجة الاسلام از طرف پدر واقع نمى شود و فرقى بين دو صورت فوق نيست.

[145] س - شخصى پس از آنكه به مدينه مشرف شد جنون پيدا كرد، با توجه به اينكه سابقاً حج بر او مستقر شده است، آيا مى شود براى او نايب گرفت يا خير، و اگر نشود، تبرع حج از او چه صورت دارد؟

ج - نيابت و تبرع در فرض سؤال صحيح نيست.(2)

[146] س - فردى پس از استطاعت مالى براى حج اسم نويسى كرد و براى دو سال بعد اسمش در آمد، ولى چند ماه قبل از حركت، فوت كرد درحالى كه پسرش را نايبد.

ص: 99

قرار داده بود كه براى او حج به جا آورد، درحالى كه پسر خود استطاعت مالى داشته ولى در اسم نويسى مسامحه كرده و ننوشته است، در صورتى كه اگر اسم مى نوشت، شايد در همان سال اول، قرعه به نامش در مى آمد و شايد هم سال هاى بعد، اكنون پسر به مدينه آمده به عنوان نيابت حج بلدى از جانب پدر و هنوز محرم نشده، چه وظيفه اى دارد؟

ج - در فرض مرقوم نيابت صحيح نيست و بايد براى خودش حج نمايد.(1)ت.

ص: 100

[147] س - شخصى اجير حج بَلَدى از قم شده و خودش ساكن اراك است، بعد از اجير شدن در نظر داشته كه به قم برود و از آنجا حركت كند، پس از چند روز درحالى كه از موضوع غافل شده، براى انجام كار ديگرى به قم و بعد از آنجا به تهران رفته است، آيا همان نيت قبلى براى حركت از قم كافى است يا بايد برگردد به قم، و بر فرض خروج از ايران چه حكمى دارد؟

ج - اگر مى تواند بايد برگردد(1)، و چنانچه برنگشت ولو در صورت تمكن و حج را انجام داد، حج صحيح است و بالنسبه استحقاق اجرت دارد.

[148] س - آيا بر نايب واجب است اعمال حج را طبق فتواى مرجع تقليد منوب عنه انجام دهد يا مطابق وظيفه خودش عمل نمايد؟

ج - ميزان، وظيفه خود اوست(2) ولى اگر اجير شده به كيفيت خاصى، بايد طورىل.

ص: 101

عمل كند كه مراعات وظيفه خودش و كيفيت ذكر شده، بشود.

[149] س - آيا در اجاره براى اعمال حج لازم است اجير و مستأجر از يكديگر سؤال كنند كه مقلّدِ چه كسى هستند يا نه؟

ج - لازم نيست و اجير مطابق تقليد خودش عمل مى كند.(1)

[150] س - نايب چند ماه قبل از حج به بلد منوب عنه مى رود و به عنوان نيابت حج حركت مى كند و به وطن خودش يا محل ديگرى مى رود و در ماه ذى حجه، كه عازم حج مى شود، ديگر به بلد منوب عنه نمى رود، كافى است يا نه؟ و چه وقت بايد برود؟ت.

ص: 102

ج - كافى است.

[151] س - در موردى كه مرحوم پدرم فرموده بود پسر بزرگ نيابتاً به مكه برود و من كه پسر بزرگ هستم به وسيله ارث مستطيع شده ام اما تاكنون نتوانسته ام سهم خود را به پول مبدل كنم، آيا مى توانم با اين حال به جاى پدر حج به جا آورم يا نه؟

ج - با فرض حصول استطاعت مالى براى خودتان(1) ولو از بابت ارثيه، اگر امكان فروش و صرف قيمت در حج را داريد بايد اول براى خودتان حج به جا آوريد و براى پدر بعداً انجام دهيد يا ديگرى را نايب بگيريد.(2)

[152] س - آيا جايز است براى نايب در طواف عمره تمتع يا طواف حج كه طواف را در غير موسم حج به جا آوَرَد يا نه؟

ج - مانع ندارد.(3)د.

ص: 103

[153] س - شخصى قبلاً مستطيع بوده و به حج نرفته و الآن هيچ گونه قدرت مالى جهت انجام حج را ندارد، آيا فرزندش مى تواند تبرعاً از طرف او حج نيابى انجام دهد؟

ج - نيابت در حج از حى صحيح نيست، مگر در صورتى كه شخص از جهت پيرى نتواند به حج برود يا مريض باشد و از جهت مرض نتواند برود و مأيوس از خوب شدن تا آخر عمر باشد.(1)د.

ص: 104

[154] س - حج به نيابت حضرت ولى عصر - ارواحنا له الفدا - چون در موسم حج تشريف دارند جايز است يا نه؟

ج - اشكال ندارد.(1)

[155] س - زنى كه واجب الحج است وصيت كرده كه از اصل تركه اش براى او حج بَلَدى توسط وصيش انجام شود، حال استطاعت جانى و مالى و غيره براى وصى او فراهم است، فقط از حيث عدم شركت در نام نويسى براى حج، آن هم با عذرى، استطاعت راهى ندارد، آيا مى تواند حج نيابى را انجام دهد؟

ج - وصى اگر قبلاً استطاعت نداشته و فعلاً هم راه براى او باز نيست الآن هم مستطيع نيست و مى تواند براى حج نيابى اجير شود(2)، ولى اگر بدون اينكه اجير شود خود را به ميقات برساند، نمى تواند حج نيابى به جا آورد و بايد براى خودش حج به جا آورد.

[156] س - كسى كه حج نيابى انجام مى دهد، اگر در قربانى شخص ثالثى را وكيل كرد، ذابح چگونه نيت كند، آيا بايد نيت كند كه به وكالت از ميت قربانى مى كنم يا بايد وكالت از نايبِ ميت كند؟ در هر صورت آيا بايد نام ميت را هم ببرد؟

ج - نام ميت بردن لازم نيست، بلكه چنانچه نيت كند آنچه بر عهده نايب استد.

ص: 105

انجام دهد صحيح است.(1)

[157] س - كسى كه براى حج اجير مى شود، اگر شرط كند كه مثلاً براى طواف نساء يا يك عمل ديگرى كه نيابت بردار است نايب مى گيرم، آيا اين شرط نافذ است و مى تواند عمل نمايد يا نه؟

ج - اگر عذر دارد(2) نمى تواند قبول كند، بلى در قربانى مانع ندارد و شرط لازم نيست.

[158] س - كسى احتمال قوى عقلايى مى دهد كه نتواند اعمال را به نحو عادى انجام دهد، و ممكن است حج تمتع را بدل به افراد كند، آيا مى تواند از حج واجب نيابت كند؟

ج - مى تواند نيابت كند، ولى اگر وظيفه او عدول به افراد شد، بنا بر احتياط منوب عنه نبايد اكتفا به آن كند.(3)د.

ص: 106

[159] س - نايبى كه در وقت قبول نيابت براى حج معذور نبوده است، و بعد از عقد اجاره در موقع عمل يا قبل از محرم شدن، جزو معذورين شد و در هر عذرى كه پيش آمده طبق وظيفه معذورين رفتار نمود، آيا حج او از منوب عنه كافى است؟ و آيا نسبت به نحوه عذر فرقى هست يا نه؟

ج - محل اشكال است.(1)د.

ص: 107

[160] س - كسانى كه در حال اجير شدن، از معذورين نبوده اند و بعداً در اثناى عمل عذر عارض شده است، آيا نيابتشان صحيح است و مستحق تمام اجرت مى باشند يا نه؟

ج - اشكال دارد.(1)

[161] س - خدمه اى كه از روى جهل به مسئله اجير شده اند و وقوف اختيارى مشعر را درك نكرده اند، فعلاً تكليفشان چيست و همچنين ساير معذورينى كه حج ناقص از اين قبيل انجام داده اند؛ تبرعاً يا با اجرت؟ت.

ص: 108

ج - نيابت ايشان صحيح نيست(1) و كفايت از منوب عنه نمى كند و بايد پول را برگردانند و خودشان با عدم عذر نسبت به درك اختيارى مشعر، بايد با انجام عمره مفرده(2)، از احرام خارج شوند.

[162] س - در مناسك آمده است كه معذور نمى تواند نايب شود، معذور به چه كسى گفته مى شود؟ لطفاً حد آن را معين كنيد؛ مثلاً كسى كه نمى تواند نماز طواف را صحيح بخواند، يا نمى تواند خودش رمى جمرات كند و يا نمى تواند قربانى نمايد و يا نمى تواند يكى ديگر از واجبات حج را؛ اعم از اركان و غير اركان، انجام دهد معذور است يا خير؟د.

ص: 109

ج - هر كس نتواند اعمال اختيارى حج را انجام دهد معذور است(1) و نمى تواند نايب شود(2)، ولى مباشرت در ذبح در حال اختيار هم لزوم ندارد و لذا كسى كه نمى تواند ذبح كند مى تواند براى حج نايب شود و براى ذبح نايب بگيرد.

[163] س - كسى كه نماز او صحيح نيست و براى حج به نيابت آمده است، آيا نيابت او صحيح است؟ و مفروض اين است كه به عنوان نيابت مُحرم شده است؟

ج - اگر از قرائت صحيح معذور است(3)، نيابت و احرام او باطل است(4) و اگر معذور نيست صحيح است و بايد قرائت خود را درست كند.ب.

ص: 110

[164] س - اگر مستنيب يا منوب عنه در وقت نيابت بدانند كه نايب جزو معذورين است و او را نايب كنند؛ اولاً آيا اجرت نيابت براى نايب حلال است يا نه؟ و ثانياً آيا حج نيابتى او صحيح و از حجة الاسلام يا غير حَجة الاسلام منوب عنه كفايت مى كند يا نه؟

ج - با فرض اينكه معذور بوده و استيجار شده استحقاق اجرت ندارد و كفايت نمى كند.(1)

و مستحب است در وقت خارج شدن از مكه نيت برگشتن نمايد و مكروه است قصد برنگشتن داشته باشد.(1)

[166] م - مستحب است از طرف خويشاوندان يا غير آنها حج به جا آورد تبرّعا؛ چه زنده باشند يا مرده و همچنين از طرف معصومين و نيز طواف از طرف آنها و غير آنها مستحب است به شرط آنكه در مكه نباشند(2) يا معذور(3) باشند.

[167] م - كسى كه زاد و راحله ندارد مستحب است قرض كند و به حج برود، در صورتى كه مى تواند قرض را ادا كند.(4)

[168] م - با مال حرام جايز نيست به حج برود و اگر مال او مشتبه است و علم به حرمت آن ندارد، مى تواند آن را صرف كند.(5)

[169] م - بعد از فارغ شدن از حج استحبابى مى تواند ثواب آن را به ديگرى هديه كند، همچنان كه در وقت شروع مى تواند آن را نيت كند.

[170] م - كسى كه مال ندارد تا با آن حج به جا آورد مستحب است ولو با اجارهد.

ص: 112

دادن خودش و نيابت از ديگرى به حج برود.

اين است كه زياد وارد مكه مى شوند و از آن خارج مى شوند استثنا شده است.(1)

[173] م - تكرار عمره مانند تكرار حج مستحب است و در مقدار فاصله بين دو عمره اختلاف فرموده اند و احوط آن است كه در كمتر از يك ماه، به قصد رجا به جا آورده شود.(2)د.

ص: 114

واجب نيست ولى استحباب دارد.

[175] م - صورت عمره مفرده - كه بايد كسى كه حج تمتع او بدل به حج افراد شد، بعد از حج به جا آورد(1) - آن است كه خارج شود به ادنى الحل و افضل آن است كه از «جِعرانه» يا «حُديبيه» يا «تنعيم» كه از همه نزديك تر به مكه است، محرم شود و بيايد به مكه و طواف كند و نماز آن را بخواند و سعى بين صفا و مروه بكند و تقصير كند يا سر بتراشد و طواف نساء به جا آوردو نماز طواف بخواند.

[176] م - «عمره مفرده» با «عمره تمتع» كه تفصيلاً خواهد آمد، در صورت فرق ندارد، مگر در سه چيز:(2)

اول - آنكه در عمره تمتع بايد تقصير كند؛ يعنى از مو يا ناخن خود بايد بگيرد(3) و سر تراشيدن جايز نيست و در عمره مفرده مخير است بين سر تراشيدن و تقصير.

دوم - آنكه در عمره تمتع طواف نساء ندارد و در عمره مفرده دارد.

سوم - آنكه ميقات عمره تمتع يكى از مواقيت پنج گانه است كه ذكر آن مى آيد.

و ميقات عمره مفرده ادنى الحل است(4) و جايز است از يكى از مواقيت پنج گانه محرم شود.(5)د.

ص: 117

[177] م - كيفيت افعال حج افراد؛ از احرام و وقوفين و اعمال منا و اعمال مكه، عين كيفيّت حج تمتع است و در احكام، مشترك هستند(1) و كيفيت افعال عمره تمتع؛ از احرام و طواف و ساير اعمال، عين كيفيتِ عمره مفرده است.

[178] م - عمره تمتع را اگر كسى به جا بياورد، كافى است از عمره مفرده.

[179] م - كسى كه وظيفه اش حج تمتع است؛ مثل اشخاصى كه از مكه شانزده فرسنگ شرعى دور باشند، اگر استطاعت براى عمره داشته باشند و براى حج نداشته باشند، عمره مفرده بر آنها واجب نيست مثل اشخاصى كه به نيابت حج مى كنند، گرچه احتياط آن است كه به جا آورد.(2)

[180] م - كسى كه محرم شد به احرام عمره مفرده، حرام مى شود بر او جميع چيزهايى كه در احرام تمتع گفته شد و بعد از آنكه تقصير كرد يا سر تراشيد، همه چيز بر او حلال مى شود مگر زن ها و بعد از آنكه طواف نساء را با نمازش به جا آورد، زن هم بر او حلال مى شود.

[181] م - طواف نساء را در عمره مفرده، بايد بعد از تقصير يا سرتراشى به جا آورد.(3)

[182] م - كسى كه به احرام عمره مفرده وارد مكه شد، اگر احرامش در ماه هاى حج بوده، جايز است كه آن را عمره تمتع قرار دهد(4) و دنبال آن، حج تمتع به جا آوردد.

ص: 118

و در اين صورت هدى بر او واجب مى شود.

و حج تمتع مركب است از سيزده عمل:

اول - احرام بستن در مكه.

دوم - وقوف به عرفات.

سوم - وقوف به مشعرالحرام.

چهارم - انداختن سنگ ريزه به جمره عقبه در منا.

پنجم - قربانى در منا.

ششم - تراشيدن سر يا تقصير كردن در منا.

هفتم - طواف زيارت در مكه.

هشتم - دو ركعت نماز طواف.

نهم - سعى بين صفا و مروه.

دهم - طواف نساء.

يازدهم - دو ركعت نماز طواف نساء.

دوازدهم - ماندن به منا، شب يازدهم و شب دوازدهم، و شب سيزدهم براى بعضى از اشخاص.

سيزدهم - در روز يازدهم و دوازدهم رمى جمرات، و اشخاصى كه شب سيزدهم در منا ماندند، روز سيزدهم بايد رمى جمرات كنند.(1)

آنچه ذكر شد صورت اجمالى اين دو عمل است و تفصيل آنها بعد ذكر مى شود.ط.

ص: 120

[183] م - لازم نيست مكلف اين اعمال را قبل از ورود به عمره و حج بداند ولو اجمالاً، و كافى است كه نيت كند عمره تمتع را؛ يعنى عبادتى را كه خداوند بر او واجب كرده و همين طور حج تمتع را به نحوى كه واجب است بر او، و كيفيت و تفصيل هر يك را از رساله در وقت عمل ياد بگيرد و عمل كند، ولى ياد گرفتن اجمالى آن بهتر و موافق احتياط است.

است، فعلاً مى خواهد براى عمره تمتع مُحرم شود، آيا جايز است بدون انجام طواف نساء مُحرم شود و بعد از انجام عمره تمتع، طواف نساء را به جا آورد؟

ج - مانع ندارد.(1)

[186] س - اگر فاصله بين دو عمره كمتر از يك ماه باشد، فرموده ايد بايد عمره دوم را به قصد رجا به جا آورد، آيا فرقى هست بين دو عمره مفرده از خودِ شخص و بين دو عمره مفرده اى كه هر دو يا يكى از آنها به نيابت از ديگران باشد يا نه؟

ج - فرق نمى كند.(2)

[187] س - اينكه حضرت عالى فرموده ايد: اگر فاصله ميان دو عمره كمتر از يك ماه باشد، عمره دوم رجائاً قصد شود، مقصود يك ماه است يا سى روز كامل؟

ج - ميزان يك ماه است، و اگر در بين ماه عمره به جا آورده، احتياط مذكور را تا سى روز مراعات كنند.(3)

[188] س - اگر بين دو عمره كمتر از يك ماه فاصله باشد بايد عمره دوم را به قصد رجا انجام دهد، چنانچه عمره دوم نيابت باشد نايب مى تواند براى آن اجرت بگيرد يات.

ص: 122

خير، و چنانچه بر منوب عنه انجام عمره مفرده واجب باشد كفايت مى كند يا خير؟

ج - لازم است احتياط مراعات شود و چنانچه با تذكر به اجيركننده اجرت بگيرد اشكال ندارد.(1)

[189] س - اگر زنى به نيت عمره مفرده محرم و بعد از آن عادت شود و در همه روزهايى كه مى تواند در مكه باشد حيض است، براى عمره مفرده بايد چه كند؟ و اگر آنجا اعمالى انجام نداده و فعلاً به ايران آمده، چه وظيفه اى دارد؟

ج - در فرض سؤال بايد براى طواف و نماز نايب بگيرد و بقيه اعمال عمره را خودش به جا آورد و چنانچه به ايران آمده، اقدام كند و برگردد و اگر نمى تواند، براى اعمال عمره نايب بگيرد ولى بايد خودش تقصير كند(2) و ترتيب بين آن و ساير اعمال مراعات شود و تا اعمال را به جا نياورد، آنچه به وسيله احرام بر او حرام شده، بر او حلال نمى شود.

[190] س - آيا طواف در عمره مفرده استحبابى، حكمِ طواف واجب را دارد كه بايد نماز آن خلف مقام باشد يا حكم طواف استحبابى را دارد و در هر جاى مسجدالحرام مى توان نماز آن را خواند؟د.

ص: 123

ج - حكم طواف واجب را دارد و بايد نماز آن، خلف مقام باشد.(1)

[191] س - انجام عمره مفرده در ماه هاى حج، پيش از عمره تمتع جايز است يا خير؟ و در اين مسئله فرقى بين صَرُوره و غير صروره هست يا نه؟

ج - مانع ندارد و فرق نمى كند.(2)

[192] س - تأخير عمره مفرده در حج افراد، تا چه وقتى بلا عذر جايز است؟

ج - بايد مبادرت نمايد عرفاً على الأحوط و تأخير نشود.(3)

[193] س - زنى كه احتمال مى دهد خون حيض ببيند و نتواند داخل مسجدالحرام شود، آيا مى تواند براى عمره مفرده مستحبى مُحرم شود و اگر خون ديد براى طواف و نماز نايب بگيرد و همچنين مريض اگر احتمال مى دهد نتواند اعمال عمره مفرده را انجام دهد؟ج.

ص: 124

ج - اشكال ندارد و چنانچه وظيفه او نايب گرفتن شد عمل به وظيفه نمايد.

[194] س - همچنان كه عمره مفرده را قبل از عمره تمتع ولو با كمتر از فاصله شدن يك ماه تجويز فرموده ايد، آيا بعد از عمره تمتع هم با كمتر از يك ماه فاصله تجويز مى فرماييد يا بايد رجائاً انجام شود؟

ج - به قصد رجا انجام شود.(1)

[195] س - كسى كه وظيفه او عمره تمتع است و ندانسته به نيت عمره مفرده مُحرم شده است تكليف او چيست؟

ج - اگر قصد عمره مفرده كرده، بايد عمره مفرده انجام دهد(2) و بعد عمره تمتع را به جا آورد(3) و چنانچه اشتباه در تطبيق بوده، تمتع واقع مى شود و صحيح است.

[196] س - اگر تقصير را در عمره مفرده جهلاً يا نسياناً به جا نياورد و طواف نساء را نيز ترك كرده و بعد رفته است به مسجد شجره و براى عمره تمتع مُحرم شده و عمره تمتع را به جا آورده و بعد متوجه نقص كار خود شده است، تكليف اين شخص با داشتن فرصت براى اعاده عمره تمتع و نداشتن فرصت چيست؟د.

ص: 125

ج - در فرض مرقوم(1) چنانچه عمره مفرده را در اشْهُر حج به جا آورده و مى خواهد حج مستحبى(2) به جا آورد، مى تواند عدول به عمره تمتع كند؛ چه وقت براى اعاده عمره تمتع داشته باشد يا نه. ولى اگر حج واجب باشد كفايت نمى كند على الأحوط و بايد پس از تقصير صحيح به ميقات برود(3) و براى عمره تمتع مجدداً محرم شود.

[197] س - كسى كه حجش بدل به افراد شده و بايد بعد از حج، عمره مفرده به جا آورد، اگر سال بعد كه به حج مى رود بعد از اعمال حج، عمره مفرده را به جا آورد كافى و مُجزى است يا نه؟

ج - احوط(4) آن است كه تا عمره مفرده را انجام نداده، براى عمره و حج ديگر مُحرم..

ص: 126

نشود، هرچند اگر خلاف كرد، ضرر به صحت عمره و حج او نمى زند.(1)

[198] س - كسانى كه از هند و پاكستان به عربستان مى آيند و در مكه معظمه مقيم مى شوند، آيا حجشان تمتع است يا وظيفه ديگرى دارند؟

ج - چنانچه به قصد مجاورت در مكه بمانند و بعد از دو سال مستطيع شوند حكم اهل مكه را پيدا مى كنند(2)، و در غير اين صورت، صور مختلفه اى است كه در تحريرالوسيله ذكر شده است.

[199] س - كيفيت حج قِران را بيان فرماييد، و آيا اين حج بركدام اشخاص واجب مى شود؟

ج - حج قِران واجب تعيينى نيست و چون مورد ابتلا نيست، مى توانيد به كتب مفصله مراجعه نماييد.(3)ت.

ص: 127

ص: 128

ص: 130

آن، هرچند نزديك به آن باشد.

[203] م - شخص جنب و حائض مى توانند در حال عبور از مسجد محرم شوند(1) و نبايد در مسجد توقف كنند.

[204] م - اگر جنب به واسطه زيادى جمعيت نتواند در حال عبور از مسجد احرام ببندد و آب براى غسل نباشد و نتواند صبر كند تا آب پيدا شود بايد تيمم كند و داخل مسجد شود و احرام ببندد.(2)ت.

ص: 132

[205] م - اگر حائض نتواند تا وقت پاك شدن صبر كند احتياط آن است كه نزديك مسجد محرم شود و در «جحفه» يا محاذى آن احرام را تجديد كند.(1)

دوم - وادى عقيق است، كه اوايل آن را «مسلخ» و اواسط آن را «غمره» و اواخر آن را «ذات عرق» مى گويند كه محل احرام عامه است و آن ميقات كسانى است كه از راه عراق و نجد به مكه مى روند.(2)

سوم - قرن المنازل است، و آن ميقات كسانى است كه از راه طائف حج مى روند.(3)

چهارم - يَلَمْلَمْ است، كه اسم كوهى است و آن ميقات كسانى است كه از راه يمن مى روند.(4)د.

ص: 133

پنجم - جُحْفه است و آن ميقات كسانى است كه از راه شام مى روند.(1)

[206] م - اگر بيّنه شرعيه قائم شد؛ يعنى دو شاهد عادل(2) شهادت دادند(3) كه فلان مكان ميقات است، تفتيش و تحصيل علم لازم نيست(4) و اگر علم و بيّنه(5) ممكن نشود مى تواند اكتفا كند به ظن حاصل(6) از پرسيدن از كسانى كه اهل اطلاع به آن مكان ها مى باشند.ت.

ص: 134

[207] م - هرگاه از راهى برود كه به هيچ يك از ميقات ها عبورش نيفتد، بايد از محاذات ميقات احرام ببندد.(1)

[208] م - اگر عبور او طورى است كه محاذات با دو ميقات پيدا مى كند احتياط واجب(2) آن است كه از جايى كه اول، محاذات پيدا مى كند احرام ببندد و در محاذات ميقات بعد، تجديد نيت احرام كند...

ص: 135

[209] م - كسانى كه از محاذات غير مسجد شجره عبور مى كنند، احتياط مستحب(1) آن است كه قبل از رسيدن به محاذات، به نذر محرم شوند و بهتر آن است كه در محاذات، تجديد احرام كنند.

[210] م - شخص مستطيع اگر احرام را از ميقات تأخير بيندازد از روى علم و عمد(2) و ممكن نشود برگردد به ميقات، به واسطه عذرى، و ميقات ديگرى در پيش نداشته باشد حج او باطل است(3)، و بايد سال ديگر حج به جا آورد.د.

ص: 136

[211] م - شخصى كه مى خواهد از محاذى ميقات محرم شود، اگر محاذات را نداند(1) بايد از اهل اطلاع مورد وثوق بپرسد(2)، و قول مجتهد كه اهل اطلاع به آن مكان ها نيست اعتبار ندارد، و اگر نتواند محاذات را بفهمد(3) قبل از رسيدن به محلى كه احتمال مى دهد از محاذات گذشته است به نذر محرم شود(4)، بلكه اگر از محل معينى پيش از رسيدن به محاذات، به نذر محرم شود احوط است.(5)

[212] م - كسانى كه با هواپيما به حج مى روند و مى خواهند بعد از حج به مدينه مشرف شوند، احتياط آن است كه بدون احرام بروند «جده»(6) و از اهل اطلاع موردت.

ص: 137

اعتماد تحقيق كنند(1) اگر جده يا «حده» معلوم شد، محاذى با يكى از ميقات ها است، از آنجا محرم شوند والاّ بروند به ميقات ديگر؛ مثل جحفه و از آنجا محرم شوند، و اگر نتوانستند به جحفه يا به ميقات ديگر بروند با نذر(2) از جده محرم شوند و بهتر آن است كه در «حده» تجديد احرام كنند اگرچه لازم نيست.

[213] م - مراد از «محاذات» آن است كه كسى كه مى رود به طرف مكه، به جايى برسد كه ميقات به طرف راست يا چپ او واقع شود به خط راست(3)؛ به طورى كه اگرت.

ص: 138

از آنجا بگذرد ميقات متمايل به پشت او شود.

[214] م - محاذات ثابت مى شود به علم و به دو شاهد عادل و اگر اينها ممكن نشود، اگر گمان حاصل شد(1) از قول كسانى كه مطلع به آن مكان ها هستند ظاهراً كافى است، بلكه از قول كسانى كه اهل خبره هستند و از روى قواعد علميه محاذات را تعيين مى كنند، اگر گمان حاصل شد ظاهراً كافى است.(2)

[215] م - كسى كه به واسطه فراموشى يا ندانستن مسئله و عذر ديگر(3) بدون احرام از ميقات عبور كرد پس اگر امكان داشت برگشتن به ميقات و به اعمال عمره مى توانست با برگشتن برسد واجب است برگردد و از ميقات احرام ببندد،(4) چه داخلد.

ص: 139

حرم شده باشد يا نه و اگر ممكن نيست،(1) به نحوى كه گفته شد، پس اگر داخل حرم نشده، از همان جا احرام ببندد و احتياط مستحب(2) آن است كه هر مقدارى مى تواند به طرف ميقات برگردد و آنجا محرم شود و اگر داخل حرم شده، واجب است اگر مى تواند و به اعمال عمره مى رسد، از حرم خارج شود(3) و محرم گردد و اگر نمى تواند به نحوى كه گفته شد همان جا محرم شود و احتياط مستحب آن است كه هر قدر مى تواند به طرف خارج حرم برگردد و آنجا محرم شود.

[216] م - زن حائض اگر مسئله نمى دانست و عقيده داشت كه نبايد در ميقات محرم شود و احرام نبست، حكمش همان است كه در مسئله قبل گفته شد.(4)د.

ص: 140

[217] م - جايز نيست احرام بستن پيش از رسيدن به ميقات و اگر احرام ببندد صحيح نيست ولى اگر نذر كند كه از محلى كه پيش از ميقات است احرام ببندد جايز است(1) و بايد از همان جا محرم شود؛ مثلاً اگر نذر كرد كه از «قم» محرم شود واجب است عمل كند، و بهتر آن است كه به ميقات يا محاذات ميقات كه رسيد احرام را تجديد كند.(2)

[218] م - جايز نيست احرام را از ميقات تأخير بيندازد اختياراً(3)، بلكه احتياط واجب آن است كه از محاذات ميقات، بدون احرام عبور نكند(4)، اگرچه ميقات ديگرى بعد از آن باشد.ت.

ص: 141

[219] م - اگر از ميقات بدون احرام(1) عبور كرد واجب است در صورت امكان برگردد و از آن ميقات محرم شود(2)، بلكه اگر ميقات ديگرى بعد از آن ميقات باشد بايد به احتياط واجب(3) برگردد به ميقاتى كه از آن گذشته و محرم شود.

در وقت خود انجام دهد، بايد نيت حج افراد كند(1) و براى حج افراد محرم شود، ولى اگر بعد از آن كشف خلاف شد(2) در صورتى كه براى حَجة الاسلام محرم شده، احرامد.

ص: 143

او باطل است و بايد براى عمره تمتع مجدداً محرم شود.

[222] م - كسانى كه با هواپيما به جده مى روند نمى توانند از جده يا حديبيه محرم شوند(1) بلكه بايد به يكى از مواقيت، مثل جحفه(2) بروند و از آنجا محرم شوند و اگر از مدينه بروند بايد از مسجد شجره محرم شوند و در اين حكم فرقى بين اينكه قصد عمره تمتع يا مفرده داشته باشند نيست و حديبيه ميقات عمره مفرده است(3) براى كسانى كه در مكه هستند.(4)د.

ص: 144

[223] م - كسانى كه ميقات(1) براى آنها مشخص نيست نمى توانند به گفته راهنما (بلد) يا حمله دار كه مى گويد فلان محل ميقات است محرم شوند، مگر از گفته او اطمينان پيدا كنند والاّ بايد به عرف محل مراجعه نمايند.(2)

[224] م - در صورتى كه ثابت نيست كه رابغ محاذى جحفه است احرام از آن جايز نيست.(3)

[225] م - كسى كه در غير ماه هاى حج به مكه رفته و عمره مفرده به جا آورده و در مكه مانده تا ماه هاى حج براى احرام عمره تمتع، بايد به يكى از مواقيت پنج گانه معروفه برود و نمى تواند از تنعيم محرم شود.(4)د.

ص: 145

[226] م - كسانى كه براى عمره مفرده به مكه مشرف مى شوند و بايد به يكى از مواقيت معروفه بروند، نمى توانند بدون احرام از ميقات تجاوز كنند و در صورت تجاوز، واجب است به ميقات برگردند(1) و از آنجا محرم شوند و اگر كسى نتوانست برگردد هر جا كه هست مُحرم شود.(2)

[227] م - اگر شخص در مكه باشد و بخواهد عمره تمتع به جا آورد و به عللى از رفتن به ميقات عمره تمتع معذور باشد لازم است به خارج حرم برود(3) و از آنجا محرم شود و از ادنى الحل كافى است.(4)

[228] م - ميقات براى شاغلين در جده؛ از ايرانيان و غير آنها، در عمره تمتع و عمرهد.

ص: 146

مفرده(1) همان مواقيت معروفه است و نمى توانند از جده يا ادنى الحل مُحرم شوند و اگر از روى جهل(2) به مسئله در جاى ديگر محرم شوند، احرام آنها صحيح نيست و محرمات احرام بر آنها حرام نمى شود، چنانچه در صورت علم و عمد هم حُكم همين است هرچند در صورت جهل، اگر بعد از اعمال، مسئله را فهميدند عمل آنان صحيح است.(3)

[229] م - خدمه كاروان ها كه مى خواهند به مكه بروند و بعد از آن بايد از مكه خارج شوند بنا بر احتياط نبايد عمره تمتع انجام دهند،(4) بلكه براى دخول مكه بايد بهد.

ص: 147

يكى از مواقيت معروفه بروند و از آنجا براى عمره مفرده مُحرم شوند. و ادنى الحل، ميقات اين اشخاص نيست(1)، و پس از انجام اعمال عمره مفرده مى توانند از مكه خارج شوند، و در صورت خارج شدن از مكه، اگر فقط به جده بيايند براى ورود به مكه در مرتبه دوم و سوم و بعد از آن، احرام واجب نيست(2)، ولى اگر به مدينه بروند و از آنجات.

ص: 148

بخواهند به مكه بروند بايد در مسجد شجره مُحرم شوند براى عمره مفرده ديگر و چون بين اين عمره مفرده و عمره مفرده اول يك ماه فاصله نشده عمره دوم را رجائاً به جا آورند(1) و در هر صورت اين اشخاص آخرين مرتبه اى كه به مكه مى روند بايد به يكى از مواقيت معروفه، مثل مسجد شجره يا جُحفه بروند و از آنجا براى عمره تمتع مُحرم شوند.

ج - صحيح است.

[232] س - در مناسك مرقوم است كه زن هاى حائض بايد(1) عبوراً از مسجد شجره مُحرم شوند و اگر نمى توانند، در خارج مُحرم شوند و در مُحاذى جُحفه تجديد احرام كنند، چون اين كار مشكل است و محاذى جحفه معلوم نيست، آيا حضرت امام اجازه مى فرمايند كه اين گونه اشخاص در مدينه با نذر مُحرم شوند؟

ج - چون احرام قبل از ميقات با نذر صحيح است، زن هاى حائض كه عذر شرعى از دخول مسجد دارند، مى توانند در مدينه با نذر براى عمره محرم شوند. و در اين صورت لازم نيست به مسجد شجره بروند، ولى نذر زن بايد با اذن شوهر باشد.(2)

[233] س - زن حائضى كه از مدينه عازم مكه بود، گمان مى كرد كه در حال عبور در مسجد شجره مى تواند محرم شود و وظيفه اش را انجام دهد، ولى وقتى كه به محوطه حياط مسجد رسيد، ديد به جهت ازدحام نمى تواند با عبور محرم شود، لذا از شوهرش كه حاضر بود اجازه نذر گرفت و چند قدمى از مسجد فاصله گرفت و با نذر محرم شد، آيا كفايت مى كند يا خير؟

ج - اگر احراز كند كه قبل از ميقات، با نذر محرم شده است مانع ندارد.(3)

[234] س - زن در حال حيض، به خيال اينكه مى تواند در حال عبور، در مسجد شجره احرام ببندد وارد مسجد شد و بلافاصله احرام بست و تلبيه را هم گفت و چند قدمى هم به طرف درى كه مى خواست خارج شود رفت، ولى چون ديد نمى شود عبورد.

ص: 150

كرد برگشت و از همان درى كه وارد شده بود خارج شد، آيا احرامش چگونه است؟

ج - صحيح است.(1)

[235] س - يك نفر از حجاج به كلى شنوايى خود را از دست داده و زبان او هم لكنت دارد كه قادر بر تكلم صحيح نيست، مسئولين و ساير حجاج همراه، به اين موضوع توجه نداشته اند و اين آقا بدون نيت و تلبيه وارد مكه شده است، تكليف او و همراهانش چيست؟

ج - بايد به ميقات برگردد و با نيت و تلبيه محرم شود، هرچند با بردن همراه باشد و اگر نمى تواند به ميقات برود بايد در خارج حرم محرم شود(2) و اگر نمى تواند تلبيه را صحيح بگويد، ولو با تلقين، احوط آن است كه به هر نحو مى تواند بگويد و ترجمه اش را نيز بگويد.(3)د.

ص: 151

[236] س - نظر به اينكه مسجد جحفه و مسجد تنعيم اخيراً تخريب و بازسازى شده و وسعت يافته است، آيا حجاج يا مُعْتَمِرين بايد حتماً در حدود مسجد قبلى محرم شوند و يا محرم شدن در تمام مسجد فعلى معتبر است؟

ج - ميقات در جحفه، خصوص مسجد نيست و از هر جاى جحفه مى توانند محرم شوند و همچنين مسجد تنعيم خصوصيت ندارد و احرام از ادنى الحل صحيح است(1) هرچند در مسجد نباشد. بنابراين در صورت توسعه مسجد با صدق جحفه در اول، و ادنى الحل در دوم، احرام اشكال ندارد.

[237] س - در مناسك فرموده ايد خدمه اى كه مى خواهند به مكه بروند و از مكه خارج شوند، در صورت خارج شدن از مكه، اگر فقط به جده مى روند، براى ورود به مكه در مرتبه دوم و سوم و بعد از آن احرام واجب نيست، ولى اگر به مدينه بروند و از آنجا بخواهند به مكه بروند بايد در مسجد شجره محرم شوند براى عمره مفرده ديگر چنانچه ميسر است، نكته علمى فرق ميان جده و مدينه را بيان فرماييد؟

ج - فارق، عبور از ميقات و عدم عبور است.(2)

[238] س - كسى كه وسايلش در جحفه مانده است، آيا مى تواند براى آوردن وسايل خود، از احرام خارج گردد، درحالى كه براى عمره تمتع محرم شده و وارد حرم گرديده است؟

ج - مى تواند قبل از خروج(3) از احرام عمره، برود و وسايل خود را بياورد و اگرد.

ص: 152

اعمال عمره تمتع را انجام داده و مُحِلّ شده است، نمى تواند از مكه خارج شود مگر در حال ضرورت، مُحرماً به احرام حج على الأحوط.(1)

[239] س - كسى از جده محرم شده و اعمال عمره تمتع را انجام داده است، تكليف او چيست؟د.

ص: 153

ج(1) - اگر از رفتن به ميقات معذور نبوده(2) و وقت براى انجام عمره تمتع هست بايد به ميقات برود و محرم شود و عمره تمتع را اعاده كند، و اگر رفتن به ميقات ممكن نيست به خارج حرم برود و از آنجا محرم شود.(3)

[240] س - آيا جايز است كسى كه به احرام عمره تمتع در يكى از ميقات ها محرم شده است به طرف خلاف مكه برود و بعد از چند روز بيايد مكه؛ مثلاً از مسجد شجره به مدينه و بعد، از همان راه يا راه ديگر به مكه برود؟

ج - مانع ندارد.

[241] س - بعد از اتمام حج تمتع؛ اگر شخص از مكه خارج شود و بخواهد مراجعت كند آيا لازم است محرم شود يا خير؟

ج - در صورتى كه از وقت احرام عمره تمتع يك ماه نگذشته(4) است لازم نيست محرم شود و مى تواند بدون احرام وارد مكه شود.د.

ص: 154

[242] س - كسى كه عمره مفرده انجام داده است، آيا مى تواند در فاصله كمتر از يك ماه، بدون احرام از ميقات تجاوز كند؟

ج(1) - احتياط آن است كه به قصد رجا براى عمره مفرده ديگر محرم شود و بدون احرام تجاوز نكند.(2)

[243] س - كسى كه در جده و يا مدينه حالت روانى پيدا مى كند، آيا لازم است مُحرِماً وارد مكه شود يا بدون احرام نيز جايز است؟

ج - مجنون تكليف ندارد و احرام بر او واجب نيست و اگر بدون احرام وارد مكه شود اشكالى ندارد.

[244] س - زن حائضى كه نمى توانست صبر كند تا پاك شود، نزديك مسجد شجره محرم شد و بنا داشت محاذى جحفه احرام را تجديد كند، در ماشين خوابش برد و وارد مكه شد، آيا احرام او درست است؟

ج - در صورت امكان بايد برگردد و از جحفه يا محاذى آن محرم شود على الأحوط، و اگر ممكن نيست از حرم خارج شود و از آنجا احرام ببندد.(3)

[245] س - اگر بعد از خروج از ميقات، در بين راه متوجه شود كه تلبيه را نگفته يا نيت نكرده و يا به جهت ديگر احرامش درست نيست، و چنانچه بخواهد از همان جا به ميقات برگردد ميسر نيست ولى اگر بيايد مكه امكان دارد برگردد، آيا مى تواند بيايدد.

ص: 155

مكه و به ميقات برگردد يا بايد از همان جا محرم شود؟

ج(1) - اگر مى تواند به ميقات برگردد ولو از مكه، نمى تواند براى عمل واجب از غير ميقات محرم شود، ولى براى دخول مكه از ادنى الحل به نيت عمره مفرده محرم شود و بعد از اعمال آن، به يكى از مواقيت معروف برود و براى عمره تمتع احرام ببندد.(2)

[246] س - زن بدون اذن شوهرش نذر مى كند و با نذر محرم مى شود، آيا احرامش درست است و چنانچه با همان احرام اعمالش را به جا آورده باشد چگونه است؟

ج - اگر قبل از ميقات محرم شده، احرام او صحيح نيست(3)، اگرچه در صورتى كه بعد از تمام شدن حج فهميد عملش صحيح است، ولى اگر بعد از عمره متوجه شد، در صورتى صحيح است كه قابل جبران(4) نباشد و در صورتى كه مى تواند، بايد به ميقاتت.

ص: 156

برود و از آنجا محرم شود و اگر نمى تواند به ميقات برود، از خارج حرم احرام ببندد.(1)

[247] س - آيا نذر احرام قبل از ميقات براى نايب هم جايز است يا نه؟

ج - اشكال ندارد.(2)

[248] س - هرگاه حائض يا جنب عصياناً وارد مسجد شجره شود و مانند ديگران توقف نمايد و محرم شود، آيا احرام او صحيح است يا نه؟

ج - احرام صحيح است.(3)

[249] س - كسانى كه در مكه اقامت پذيرفته اند، موقتاً نه دائماً، آيا ميقاتشان همان مواقيت خمسه معروفه است يا ادنى الحل؟

ج(4) - اگر فريضه آنها تبديل نشده، بايد از مواقيت معروفه محرم شوند و اگر تبديل شده ميقات آنها مكه است.

[250] س - شخصى بدون احرام، عمداً يا جهلاً يا سهواً، وارد مكه شده و بعداً از جهت گرانى بيش از حد كرايه يا ممنوعيت از طرف دولت، نتوانست به ميقات برگردد، وظيفه اش چيست؟د.

ص: 157

ج - اگر ممكن نيست به ميقات برود، از ادنى الحل بايد محرم شود(1) مگر اينكه ترك احرام از ميقات بدون عذر باشد، كه در اين صورت نمى تواند حج به جا آورد(2) و اگر مستطيع است، سال بعد بايد حج انجام دهد و گرانى بيش از حد عذر نيست مگر موجب حَرَج باشد.

ص: 159

كند عمره تمتع را و لازم نيست(1) قصد كند ترك محرماتى را كه بر محرم پس از احرام، حرام مى شود، بلكه كسى كه به قصد عمره تمتع يا حج تمتع لبيك هاى واجب را گفت، محرم مى شود؛ چه قصد بكند احرام را يا نكند و چه قصد بكند ترك محرمات را يا نكند. پس كسى كه مى داند ارتكاب مى كند بعضى محرمات را؛ مثل زير سايه رفتن در حال سفر، احرام او صحيح(2) است. ولى احتياط آن است كه قصد كند ترك محرمات را.

[252] م - آنچه ذكر شد كه: لازم نيست(3) قصد كند ترك محرمات را، در غيرِ آن محرماتى است كه عمره يا حج را باطل مى كند؛ مثل اكثر محرمات و اما آنچه عمره يا حج را باطل مى كند؛ مثل نزديكى با زن در بعضى از صور كه ذكر خواهد شد پس با قصد ارتكاب آن، احرام باطل است بلكه غير ممكن است.(4)ت.

ص: 160

[253] م - عمره و حج و اجزاى آنها از عبادات است و بايد با نيت خالص براى طاعت خداوند تعالى به جا آورد.(1)

[254] م - اگر عمره را به ريا يا غير آن باطل كند(2)، احتياط واجب آن است كه حج افراد به جا آورد و پس از آن عمره مفرده به جا آورد و در سال ديگر حج را اعاده كند.

[255] م - اگر حج را به نيت خالص به جا نياورد و به ريا و غير آن باطل كند(3)، بايد سال ديگر عمره و حج را اعاده كند.

[256] م - اگر بعضى از اركان عمره يا حج را به نيت خالص نياورد و به ريا و غيرد.

ص: 161

آن باطل كند و نتواند آن را جبران كند، پس در عمره حكم بطلان عمره را دارد و در حج حكم بطلان حج را، ولى اگر محل جبران باقى است و جبران كرد، عملش صحيح مى شود، گرچه معصيت كار است.(1)

[257] م - اگر به واسطه ندانستن مسئله يا جهت ديگر، به جاى نيتِ عمره تمتع، حج تمتع را قصد كند، پس اگر در نظرش آن است كه همين عمل را كه همه به جا مى آورند او هم به جا آورد و گمان كرده جزء اول از دو جزء حج، اسمش: حج تمتع است ظاهراً عمل او صحيح است و عمره تمتع است و بهتر آن است كه نيت را تجديد كند.

[258] م - اگر به واسطه ندانستن مسئله يا جهت ديگر، گمان كند كه حج تمتع بر عمره تمتع مقدم است و نيت حج تمتع كند به عزم اينكه پس از احرام برود به عرفات و مشعر و حج به جا آورد و عمره را پس از آن به جا آورد، احرام او باطل است(2) و بايد در ميقات تجديد احرام كند و اگر از ميقات گذشته است بايد در صورت امكان برگردد به ميقات و محرم شود والاّ از همان جا محرم شود و اگر وارد حرم شده و ملتفت شد بايد در صورت امكان از حرم خارج شود و محرم شود، والاّ در همان جا محرم شود.(3)

[259] م - دوم - تلبيه؛ يعنى لبيك گفتن، و صورت آن بنا بر اصح، آن است كه بگويد:

«لَبَّيْك، اللّهُمَّ لَبَّيْك، لَبَّيْك لا شَرِيك لَك لَبَّيْك».

و به اين مقدار اگر اكتفا كند محرم شده و احرامش صحيح است و احتياط مستحب آن است(4) كه پس از آنكه چهار «لبيك» را به صورتى كه گفته شدهد.

ص: 162

گفت، بگويد:

«إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَك وَالْمُلْك، لا شَرِيك لَك لَبَّيْك(1)».

و اگر بخواهد احتياط(2) بيشتر بكند، پس از گفتن آنچه ذكر شد، بگويد:

«لَبَّيْك اللّهُمَّ لَبَّيْك لَبَّيْك(3) إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَك وَالْمُلْك لا شَرِيْك لَك لَبَّيْك».

و مستحب است بعد از آن بگويد:

«لَبَّيْك ذَا الْمَعارِج لَبَّيْك داعياً إلى دارِ السَّلامِ لَبَّيْك، لَبَّيْك غَفّارَ الذُّنُوبِ لَبَّيْك، لَبَّيْك أهْلَ الْتَلْبِيَةِ لَبَّيْك، لَبَّيْك مَرْهُوباً وَ مَرْغُوباً إلَيْك لَبَّيْك، لَبَّيْك إلهَ الْحَقِّ لَبَّيْك، لَبَّيْك ذَا النَّعْمِاءِ وَالْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمَيلِ لَبَّيْك، لَبَّيْك كشَّافَ الْكرَبِ الْعِظامِ لَبَّيْك، لَبَّيْك عَبْدُك وَ ابْنُ عَبْدَيْك لَبَّيْك، لَبَّيْك يا كرِيمُ لَبَّيْك».

و اين جملات را نيز بگويد خوب است:

«لَبَّيْك، أتَقَرِّبُ إلَيْك بِمُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد لَبَّيْك، لَبَّيْك بِحَجَّة و عُمْرَة لَبَّيْك، لَبَّيْك وَ هذِهِ عُمْرَةُ مُتْعَة إلي الْحَجِّ لَبَّيْك، لَبَّيْك أهْلَ التَّلْبَيَةِ لَبَّيْك، لَبَّيْك تَلْبِيَةً تَمامُها وَ بَلاغُها عَلَيْك».

[260] م - واجب است صحيح گفتن قدر واجب از لبيك را كه گذشت، همان طور كه صحيح گفتن تكبيرة الاحرام در نماز واجب است.(4)د.

ص: 163

[261] م - اگر تلبيه را به قدر واجب كه ذكر شد، نداند بايد آن را ياد بگيرد يا كسى او را در وقت گفتن تلقين كند؛(1) يعنى كلمه كلمه آن شخص بگويد و شخصى كه مى خواهد احرام ببندد دنبال او به طور صحيح بگويد.

[262] م - اگر نتواند ياد بگيرد يا وقت ياد گرفتن نباشد و با تلقين هم نتواند بگويد، احتياط آن است كه به هر نحو كه مى تواند بگويد(2)، و ترجمه اش را هم بگويد و بهتر آن است كه علاوه بر آن نايب هم بگيرد.

[263] م - اگر لبيك گفتن را فراموش كرد يا به واسطه ندانستن حكم نگفت، واجب است برگردد به ميقات در صورت امكان و احرام ببندد و لبيك بگويد و اگر نتواند برگردد، همان جا بگويد اگر داخل حرم نشده است، و اگر داخل حرم شده واجب است برگردد به خارج حرم و احرام ببندد و لبيك بگويد(3) و اگر ممكن نيست همان جا(4) محرم شود و لبيك بگويد، و اگر بعد از گذشتنِ وقتِ جبران، يادش آمده.

ص: 164

بعيد نيست صحت عمل.(1)

[264] م - اگر كسى لبيك واجب را نگفت، چه به واسطه عذرى و چه بدون عذر، چيزهايى كه بر محرم حرام است بر او حرام نمى شود و اگر آنچه در احرام موجب كفاره مى شود به جا آورد، كفاره ندارد و همچنين اگر لبيك را به ريا باطل كند.

[265] م - اگر بعد از گفتن لبيك واجب در ميقات، فراموش كند كه نيت عمره تمتع كرده يا نيت حج تمتع، بنا بگذارد كه نيت عمره تمتع كرده و عمره او صحيح است و همچنين اگر بعد از لبيك گفتن در روز هشتم كه بايد براى حج تمتع بگويد، فراموش كرد كه لبيك را براى حج گفت يا براى عمره، بنا بگذارد كه براى حج تمتع گفته و حج او صحيح است(2) و احتياط مستحب در تجديد تلبيه است.

[266] م - جايز نيست(3) لبيك واجب را از ميقات تأخير بيندازد و اگر تأخيرد.

ص: 165

انداخت، بايد به دستورى كه در مسئله 215 ذكر شد، عمل كند.(1)

[267] م - واجب در لبيك بيش از يك مرتبه نيست، ولى مستحب است تكرار آن و زياد گفتن آن هرچند مى تواند و براى هفتاد مرتبه گفتن ثواب زيادى ذكر شده است، و لازم نيست آنچه را در حال احرام بستن گفته است تكرار كند، بلكه كافى است(2) بگويد

«لَبَّيْك اللّهُمَّ لَبَّيْك» يا تكرار كند

«لَبَّيْك» را فقط.

[268] م - احتياط واجب آن است كه كسى كه براى عمره تمتع محرم شد، در وقتى كه خانه هاى مكه پيدا مى شود لبيك را ترك كند و ديگر لبيك نگويد(3) و مراد از خانه هاى مكه خانه هايى است كه در زمانى كه عمره به جا مى آورد، جزو مكه باشد(4)، هرچند مكه بزرگ شود و احتياط واجب(5) براى كسى كه احرام حج بسته آن است كه لبيك را تا ظهر روز عرفه بيشتر نگويد.

[269] م - سوم - پوشيدن دو جامه احرام براى مردان(6) كه يكى «لنگ» است ود.

ص: 166

ديگرى «ردا» كه بايد آن را به دوش بيندازند. و احتياط واجب(1) آن است كه اين دو جامه را قبل از نيت احرام و لبيك گفتن بپوشد و اگر بعد از لبيك پوشيد احتياط(2) آن است كه لبيك را دوباره بگويد.

[270] م - لازم نيست(3) كه لنگ، ناف و زانو را بپوشاند و كفايت مى كند كه به نحو متعارف باشد، ولى مستحب است كه ناف و زانو را بپوشاند.

[271] م - در پوشيدن دو جامه احرام ترتيب خاصى معتبر نيست، بلكه به هر ترتيبى(4) بپوشد مانع ندارد، فقط بايد يكى را لنگ قرار دهد به هر كيفيتى كه مى خواهد ود.

ص: 167

يكى را ردا قرار دهد به هر كيفيتى كه مى خواهد و احتياط مستحب(1) آن است كه ردا شانه ها را بپوشاند.

[272] م - احتياط واجب آن است كه در حال اختيار اكتفا نكند(2) به يك جامه بلند كه مقدارى از آن را لنگ كند و مقدارى را ردا قرار دهد، بلكه بايد دو جامه جدا باشند.

[273] م - در پوشيدن جامه احرام احتياط واجب آن است كه نيت كند و قصد امر الهى و اطاعت او كند(3) و احتياط مستحب آن است كه در كندن جامه دوخته هم نيت و قصد اطاعت كند.

[274] م - شرط است در اين دو جامه كه نماز در آنها صحيح باشد، پس كفايتم.

ص: 168

نمى كند جامه حرير و غير مأكول(1) و جامه اى كه نجس باشد به نجاستى كه در نماز عفو از آن نشده باشد.

[275] م - لازم است جامه اى را كه لنگ قرار مى دهد نازك نباشد، به طورى كه بدن نما باشد و احتياط مستحب آن است كه ردا هم بدن نما نباشد.(2)

[276] م - احتياط واجب(3) آن است كه لباس احرام زن، حرير خالص نباشد، بلكه احتياط آن است كه تا آخر احرام حرير نپوشد.

[277] م - دو جامه اى كه ذكر شد كه بايد محرم بپوشد مخصوص به مرد است(4)، ولى زن مى تواند در لباس خودش به هر نحو هست محرم شود؛ چه دوخته باشد يا نباشد، ولى حرير محض نباشد(5) چنانچه گذشت.د.

ص: 169

[278] م - احتياط واجب(1) آن است كه هر وقت در بين اعمال يا غير آن در احوال احرام اين دو جامه(2) نجس شود، تطهير يا تبديل نمايد و احوط مبادرت به تطهير بدن است در حال احرام اگر نجس شود.(3)

[279] م - اگر تطهير نكند جامه احرام يا بدن را، كفاره ندارد.

[280] م - احتياط آن است كه جامه احرام از پوست نباشد،(4) لكن ظاهراً اگر به آن جامه گفته شود مانع ندارد.د.

ص: 170

[281] م - لازم نيست كه جامه احرام منسوج و بافتنى باشد،(1) بلكه اگر مثل «نمد» ماليده باشد و جامه به آن گفته شود(2) مانع ندارد.

[282] م - افضل آن است كه محرم اگر جامه احرام را عوض كرده، وقتى كه وارد مكه مى شود براى طواف همان جامه اى را كه در آن محرم شده است بپوشد، بلكه موافق احتياط استحبابى است.(3)

[283] م - اگر محرم اضطرار پيدا كند به پوشيدن قبا يا پيراهن براى سردى هوا يا غير آن مى تواند قبا و پيراهن بپوشد، ليكن بايد قبا را پايين و بالا كند و به دوش بيندازد و دست از آستين آن بيرون نياورد و احوط آن است كه پشت و رو نيز بكند و پيراهن را نيز بايد به دوش بيندازد و نپوشد(4) و اگر اضطرار رفع نمى شود مگر به پوشيدن قبا و پيراهن، مى تواند بپوشد.(5)د.

ص: 171

[284] م - لازم نيست جامه احرام را هميشه در برداشته باشد، بلكه جايز است آنها را عوض كند و براى شستن بيرون بياورد و براى حمام رفتن آنها را بِكند، بلكه جايز است براى حاجت(1) هر دو را بيرون بياورد و لخت شود.

[285] م - شخص محرم مى تواند از دو جامه احرام بيشتر بپوشد، مثل دو سه ردا و دو سه لنگ براى حفظ از سرما يا غرض ديگر.(2)

[286] م - اگر لباس احرام را عمداً نپوشد(3) يا لباس دوخته درحالى كه مى خواهد محرم شود بپوشد معصيت كرده است، ولى به احرام او ضرر نمى رساند(4) و احرامش صحيح است، و اگر از روى عذر باشد معصيت هم نكرده و احرامش صحيح است.

[287] م - گره زدن لباس احرام اشكال ندارد(5) ولى احتياط واجب آن است كه آن راد.

ص: 172

كه لنگ قرار داده به گردن گره نزند(1) و اگر از روى جهل يا نسيان گره زد احتياط آن است كه فوراً باز كند، ولى به احرامش ضرر نمى رساند و چيزى هم بر او نيست و سنگ در جامه احرام گذاشتن و بانخ بستن نيز جايز است.(2)

[288] م - شرط نيست در احرام بستن پاك بودن از حدث اصغر و اكبر، پس جايز است در حال جنابت و حيض و نفاس محرم شود، بلكه غسل احرام براى حائض و نفساء مستحب است.

[289] م - اگر پيراهن بپوشد بعد از آنكه محرم شد، لازم است كه پيراهن را شكاف دهد(3) و از پايين بيرون آورد، ولى اگر در پيراهن محرم شود، لازم نيستد.

ص: 173

شكاف دهد(1) و از پايين بيرون آورد، و همين قدر لازم است آن را بكند و لباس احرام بپوشد و در هر دو صورت احرامش صحيح است.

[290] م - اگر فراموش كند احرام را و به خاطرش نيايد مگر بعد از اتمام همه واجبات و نتواند جبران كند احتياط در بطلان عمره او است، اگرچه صحت آن به نظر بعيد نيست،(2) ولى اگر اعمال حج را هم تمام كرد و يادش آمد عملش صحيح است.

احرام لازم نيست، بلكه ممكن نيست، اين احرام چه صورت دارد؟

ج - به احرام ضرر نمى زند هرچند قصد احرام لازم نيست(1) و احرام امر قصدى نيست، بلكه اگر شخص به قصد حج يا عمره تلبيه بگويد محرم مى شود هرچند قصد احرام نكند.

[292] س - زنى قبل از احرام براى عمره تمتع، مى دانست كه عادت ماهانه او ده روز است و قبل از احرام حج، اعمال عمره تمتع را نمى تواند انجام دهد، مع ذلك، نيت عمره تمتع كرد، آيا در برگرداندن نيت احرام عمره تمتع به حج افراد، بايد چه كند؟

ج - نيت را به حج افراد برگرداند(2) و اشكال ندارد، بلى اگر با التفات به اينكهد.

ص: 175

نمى تواند عمره تمتع را انجام دهد و اگر انجام دهد صحيح نيست به نيت عمره تمتع محرم شود، صحت اين احرام، بلكه حصولِ جدّ به آن، محل اشكال است.

[293] س - مردها معمولاً براى احرام، يك حوله به عنوان لنگ به كمر مى بندند و يكى هم بر روى شانه ها مى اندازند، ولى بعضى افراد براى اينكه موقع وزش باد و يا سوار شدن ماشين عورت آنها ظاهر نشود اضافه بر آن دو حوله، يك متر چلوار ندوخته از وسط پا عبور مى دهند به نحوى كه دو طرف پارچه از جلو و عقب زير حوله قرار مى گيرد، آيا اين عمل صحيح است يا اشكال دارد؟

ج - اشكال ندارد.(1)

[294] س - آيا مى شود براى كسى كه قادر بر تلبيه گفتن نيست نايب گرفت يا خير؟

ج - اخْرَس (لال) بايد با انگشت به تلبيه اشاره كند و زبانش را هم حركت دهد، و نايب گرفتن كافى نيست.(2)

[295] س - كسى كه در گذشته حج واجبش را انجام داده و بنا دارد حج مستحبىد.

ص: 176

به جا آورد، ولى از روى ناآگاهى و يا فراموشى در نيت احرام عمره مى گويد «احرام عمره تمتع از حج تمتع از حجة الاسلام مى بندم قربة الى الله»، آيا آوردن و در نيت داشتن حجة الاسلام، درحالى كه حج مستحبى است، اشكال دارد يا خير؟

ج - اشكال دارد(1)، مگر آنكه اشتباه لفظى باشد و قصدش اين بوده عمره اى كه وظيفه او است انجام دهد و اسمش را حجة الاسلام گذاشته باشد.

[296] س - اگر كسى بداند در صورت صحيح نگفتن تلبيه، محرم نمى شود و تلبيه را غلط بگويد و اعمال حج را انجام دهد، آيا اعمالش صحيح است يا نه؟

ج - چنانچه از روى عمد بوده صحيح نيست و اگر عمدى نبوده و از روى فراموشى يا ندانستن مسئله بوده، در فرض مرقوم بعيد نيست صحت عمل.(2)

[297] س - اگر كسى تلبيه را غلط بگويد و بعد از وقوفين و قبل از اتمام اعمال حج فهميد كه صحيحاً محرم نشده است، آيا وظيفه او نسبت به ساير اعمال، و همچنينت.

ص: 177

عمره قبلى او چگونه است؟

ج - با فرض اينكه بعد از وقت جبران متوجه شده بعيد نيست صحت عمل، لكن احوط عدم اكتفا به اين حج است و اين احتياط ترك نشود.(1)

[298] س - ترجمه تلبيه

«لبَّيك، اللّهُمَّ لَبَّيك، لَبَّيك لا شَريك لَك لَبَّيك» چيست؟

ج - ترجمه جمله مذكور چنين است:(2) «اجابت مى كنم دعوت تو را، خدايا! اجابت مى كنم دعوت تو را، اجابت مى كنم دعوت تو را، شريكى نيست مر تو را، اجابت مى كنم دعوت تو را». و اگر كلمه «دعوت» را هم نگويد كفايت مى كند در مواردى كه بايد ترجمه را بگويد.

[299] س - لباس احرامى كه معلوم نيست از درآمد منبر است يا وجوهات شرعيه، آيا لازم است خمس آن را بدهد؟

ج - با فرض شك، لازم نيست، هرچند احتياط مطلوب است.(3)د.

ص: 178

[300] س - كسى كه به ديگران تلقين نيت و تلبيه مى كند و خودش فراموش كرده است كه نيت نمايد، وظيفه اش چيست؟

ج - اگر به قصد انجام عمره يا حج تلبيه نگفته، محرم نشده است و بايد در صورت امكان به ميقات برگردد و اگر ممكن نيست به خارج حرم برود و مجدداً محرم شود.(1)

[301] س - آيا لباس احرام منحصر در دو جامه است و بيشتر نبايد باشد؟

ج - مقدار واجب آن دو جامه است و زيادتر مانع ندارد.

نفساء نيز صحيح است و تقديم اين غسل به خصوص در صورتى كه خوف آن باشد كه در ميقات آب يافت نشود جايز است و در صورت تقديم، اگر در ميقات آب يافت شد مستحب است غسل را اعاده نمايد و بعد از اين غسل، اگر مكلف لباسى را پوشيد يا چيزى را خورد كه بر محرم حرام است(1) باز هم اعاده مستحب است و اگر مكلف در روز غسل نمود از غسل تا آخر شب آينده كفايت مى كند و همچنين اگر غسل در شب نمود تا آخر روز آينده كافى است ولى اگر بعد از غسل و پيش از احرام به حدث اصغر محدث شد غسل را اعاده نمايد.(2)

4. آنكه دو جامه احرام از پنبه باشد.(3)

5. آنكه احرام را به ترتيب ذيل ببندد، در صورت تمكن بعد از فريضه ظهر و در صورت عدم تمكن بعد از فريضه ديگر(4) و در صورت عدم تمكن از آن، بعد از شش يات.

ص: 180

دو ركعت نماز نافله، در ركعت اول پس از حمد سوره توحيد و در ركعت دوم سوره جحد را بخواند و شش ركعت افضل است و بعد از نماز حمد و ثناى الهى را به جا آورد و بر پيغمبر و آل او صلوات بفرستد، آن گاه بگويد:

«أللّهُمَّ إنِّي أسْأَلُك أنْ تَجْعَلَنِي مِمَّنِ اسْتَجابَ لَك، وَ آمَنَ بِوَعْدِك، وَ اتَّبَعَ أمْرَك، فَاِنِّي عَبْدُك، وَ في قَبْضَتِك، لا اوْقي إلّا ما وَقيتَ، وَ لا آخُذُ إلّا ما أعْطَيْتَ، وَقَدْ ذَكرْتَ الْحَجَّ، فَأسْألُك أنْ تَعْزِمَ لِي عَلَيْهِ عَلى كتابِك، وَ سُنَّةِ نَبِيِّك صَلَواتُك عَلَيْهِ وَآلِه، وَتُقَوِّيَنِي عَلى ما ضَعُفْتُ، وَ تُسَلِّمَ لِي مَناسكي في يُسْرٍ مَنْك وَ عافِيَة، وَ اجْعَلْنِي مِنْ وَفْدِك الّذي رَضِيتَ وَ ارْتَضَيْتَ وَ سَمَّيْتَ وَكتَبْتَ.

أللّهُمَّ إنِّي خَرَجْتُ مِنْ شُقَّة بَعيدَة، وَ أنْفَقْتُ مالِي ابْتِغاءَ مَرْضاتِك. أللّهُمَّ فَتَمِّمْ لِي حَجَّتِي وَ عُمْرَتِي. أللّهُمَّ إنّي اريْدُ التمتع بِالْعُمْرَةِ إلَى الْحَجِّ عَلى كتابِك، وَ سُنَّةِ نَبِيِّك صَلَواتُك عَلَيْهِ وَ آلِهِ، فَاِنْ عَرَضَ لِي عارِضٌ يَحْبِسُنَي، فَخَلِّنِي حَيْثُ حَبَسْتَنِي بَقَدَرِك الَّذي قَدَّرْتَ عَلَيَّ. أللّهُمَّ إنْ لَمْ تَكنْ حَجَّةً فَعُمْرَةً، أحْرَمَ لَك شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ لَحمِي وَ دَمِي وَ عِظامِي وَ مُخّي وَ عَصَبِي مِنَ النِّساءِ وَ الثِّيابِ وَ الطِّيْبِ، أبْتَغِي بِذلِك وَجْهَك وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ».

6. هنگام پوشيدن دو جامه احرام بگويد:

«اَلْحَمْدُ للهِِ الَّذِي رَزَقَنِي مَا اواري بِهِ عَوْرَتي، وَ اؤَدِّي فِيْهِ فَرْضِي، وَ أعْبُدُ فِيْهِ رَبِّي، وَ أنْتَهِي فِيْهِ إلى ما أمَرَنِي، الْحَمْدُ للهِِ الَّذِي قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِي، وَ أردْتُهُ فَأعانَنِي وَ قَبِلَنِي وَ لَمْ يَقْطَعْ بِي، وَ وَجْهَهُ أرَدْتُ فَسَلَّمَنِي فَهُوَ حِصْنِي وَ كهْفِي وَ حِرْزِي وَ ظَهْرِي وَ مَلاذِي وَ مَلاذِي وَ رَجائي وَ مَنْجايَ وَ ذُخْرِي وَ عُدَّتِي في شِدَّتِي وَ رَخائِي».

7. آنكه تلبيه ها را در حال احرام تكرار كند؛ خصوصاً در موارد آينده:

الف) وقت برخاستن از خواب.

ب) بعد از هر نماز واجب و مستحب.

ج) وقت رسيدن به سواره.

د) هنگام بالا رفتن از تلّ يا سرازير شدن از آن.

ص: 181

ه) وقت سوار شدن يا پياده شدن.

و) آخر شب.

ز) اوقات سحر.

زن حائض و نفساء(1) نيز اين تلبيه ها را بگويند.

و شخص متمتع، تلبيه گفتن او در عمره مستمر خواهد بود تا آنكه خانه هاى مكه را ببيند و اما تلبيه حج تا ظهر روز عرفه مستمر است.(2)

6. حمام رفتن، و اولى آن است كه محرم بدن خود را با كيسه و مثل آن نسايد.(1)

7. لبيك گفتن محرم در جواب كسى كه او را صدا نمايد.(2)

احتياط واجب هم درباره مُحرم و هم مُحِل.(1)

[307] م - شكار دريايى مانع ندارد و آن حيوانى است كه تخم و جوجه، هر دو را در دريا كند.(2)

[308] م - ذبح و خوردن حيوانات اهلى، مثل مرغ خانگى و گاو و گوسفند و شتر مانع ندارد.

[309] م - پرندگان،(3) جزو شكار صحرايى مى باشند و ملخ نيز در حكم شكار صحرايى است.(4)د.

ص: 184

[310] م - احتياط واجب آن است كه زنبور را نكشد، اگر قصد اذيت او را نداشته باشد.(1)

[311] م - نگاه داشتن صيد حرام است، اگرچه خودش مالك آن باشد.(2)

[312] م - اگر پرنده اى كه نزد اوست «پر» در نياورده يا پر او را چيده اند، واجب است(3) آن را حفظ كند تا پر درآورد و آن را رها كند، بلكه بعيد نيست كه واجب باشد(4) حفظ بچه صيد را؛ مثل آهو بره، تا بزرگ شود و رها كند آن را.

[313] م - هر شكارى كه حرام است، جوجه و تخم آن نيز حرام است.(5)د.

ص: 185

بدان كه در شكار احكام بسيارى است و چون محلِ حاجتِ چندان نيست، از بيان آنها خوددارى شد.(1)

دوم - جماع كردن با زن، و بوسيدن و دست بازى كردن(2) و نگاه به شهوت،(3) بلكه هر نحو لذت و تمتعى بردن.(4)

[314] م - اگر كسى در احرام عمره تمتع از روى علم و عمد، با زن، چه در قُبُل و چه در دُبر و يا با مرد جماع كند، ظاهراً عمره اش باطل نشود(5) وليكن موجب كفارهت.

ص: 186

است كه بيان آن مى آيد(1) و احتياط آن است كه اگر اين عمل پيش(2) از سعى واقع شد عمره را تمام كند و آن را دو مرتبه به جا آورد(3) و اگر وقت تنگ است حج افراد(4) به جا آورد و بعد از آن عمره مفرده(5) به جا..

ص: 187

آورد و احتياط بيشتر آن است كه سال ديگر حج را اعاده كند.

[315] م - اگر در عمره تمتع اين عمل را از روى علم و عمد پس از سعى مرتكب شود، كفاره بر او واجب مى شود و كفاره(1) بنا بر احتياط واجب يك شتر است؛ چه ثروتمند باشد يا نباشد.

[316] م - اگر در احرامِ حج اين عمل را از روى علم و عمد به جا آورد، اگر قبل از وقوف به عرفات بوده حج او فاسد است مسلّماً، و اگر بعد از وقوف به عرفات و قبل از وقوف به مشعرالحرام بوده، حج او فاسد است بنا بر اقوى(2)، و در هر دو صورتك.

ص: 188

كفاره آن يك شتر است.(1)

[317] م - در اين دو صورت كه حج فاسد شد بايد حج را تمام كند و در سال ديگر نيز حج به جا آورد.(2)ت.

ص: 189

[318] م - اگر اين عمل بعد از وقوف به عرفات و مشعر واقع شد دو صورت دارد: يكى آنكه: قبل از تجاوز از نصفِ طواف نساء مرتكب شده، در اين صورت حج او صحيح است، و فقط بايد كفاره بدهد.(1)

دوم آنكه: بعد از تجاوز از نصف طواف نساء(2) مرتكب شده، پس حج او صحيحء.

ص: 190

است و كفاره هم ندارد بنا بر اقوى.(1)

[319] م - اگر زنى را از روى شهوت ببوسد، كفاره آن يك شتر است(2) و اگر بدون شهوت ببوسد كفاره آن يك گوسفند است(3) و احتياط مستحب آن است كه يك شتر كفاره بدهد.د.

ص: 191

[320] م - اگر عمداً نگاه كند به غير زن خود(1) و انزالش شود، احوط آن است كه اگر مى تواند يك شتر كفاره بدهد و اگر نمى تواند يك گاو و اگر آن را هم نمى تواند يگ گوسفند كفاره بدهد.(2)

[321] م - اگر محرم نگاه كند به زن خود از روى شهوت و انزالش شود، مشهور آن است كه يك شتر كفاره است،(3) ولى اگر از روى شهوت نباشد كفاره ندارد.(4)د.

ص: 192

[322] م - اگر كسى با زن دست بازى كند به شهوت و انزالش نشود، يك گوسفند كفاره آن است(1) و اگر انزالش شود احتياط آن است كه يك شتر كفاره بدهد،(2) اگرچه كفايت گوسفند خالى از قوت نيست.

[323] م - هر يك از اين امور كه موجب كفاره است، اگر با جهل به مسئله يا از روى غفلت يا از روى نسيان واقع شود، به عمره و حج او ضرر نمى رساند و بر شخص كفاره نيست.(3)

[324] م - اگر مردى با زن خود كه مُحرم است، از روى اجبار جماع كند، بر زن چيزى نيست و مرد بايد علاوه بر كفاره خود كفاره زن را هم بدهد(4)، و اگر زن از روى رضايت جماع دهد كفاره بر خود اوست و مرد بايد كفاره خودش را بدهد و كفاره اىد.

ص: 193

كه بايد بدهند گذشت.

سوم - عقد كردن زن از براى خود يا غير، چه آن غير، احرام بسته باشد يا نبسته باشد و مُحِلّ باشد.

[325] م - جايز نيست(1) شخص محرم شاهد شود براى عقد، گرچه آن عقد براى غير محرم باشد.

[326] م - احتياط آن(2) است كه شهادت ندهد بر عقد، اگرچه شاهد عقد شده باشد، در حال محرم نبودن، اگرچه جايز بودن آن خالى از قوت نيست.

[327] م - اقوى آن است كه خواستگارى كردن در حال احرام جايز است و احتياط(3) در ترك است.

[328] م - رجوع كردن به زنى كه طلاق رجعى داده است مانع ندارد.

[329] م - اگر زنى را در حال احرام براى خود عقد كند، با علم به مسئله، آن زن بر او حرام دائمى مى شود.(4)

[330] م - اگر زنى را با جهل به مسئله براى خود عقد كند، عقدى كه كرده است باطل است، ليكن حرام دائمى نمى شود،(5) ولى احتياط آن است كه آن زن را نگيرد؛ خصوصاً اگر با او نزديكى كرده باشد.د.

ص: 194

[331] م - ظاهراً فرقى بين زن عقدى و صيغه اى نيست در احكامى كه ذكر شد.

[332] م - احتياط آن است كه زن اگر احرام بسته باشد و مرد محرم نباشد و او را عقد كند، با او نزديكى نكند و او را طلاق دهد، و در صورت علم به مسئله، او را طلاق دهد و با او هيچ وقت ازدواج نكند.(1)

[333] م - اگر كسى عقد كند زنى را براى محرمى و محرم دخول كند، پس اگر هر سه عالم به حكم(2) باشند بر هر يك آنها يك شتر كفاره است و اگر دخول نكند كفاره نيست و در اين حكم فرق نيست بين آنكه زن و عاقد مُحِلّ باشند يا مُحرم و اگر بعضى از آنها حكم(3) را مى دانند و بعضى نمى دانند؛ بر آنكه مى داند كفاره است.

[334] م - چهارم - استمناء؛ يعنى طلب بيرون آمدن منى، به دست يا غير آن، هرچند به خيال باشد يا به بازى كردن با زن خود يا كس ديگر، به هر نحو باشد. پس اگر منىع.

ص: 195

خارج شود كفاره آن يك شتر است(1) و احتياط واجب آن است كه در جايى كه جماع موجب بطلان است، استمنا نيز موجب بطلان باشد(2) به نحوى كه در جماع گفته شد.

پنجم - استعمال عطريات؛ از قبيل مشك و زعفران و كافور و عود و عنبر، بلكه مطلق عطر، هر قسم كه باشد.(3)د.

ص: 196

[335] م - ماليدن عطر بر بدن و لباس جايز نيست و همين طور پوشيدن لباسى كه بوى عطر مى دهد، اگرچه قبلاً به آن عطر ماليده شده باشد.(1)

[336] م - خوردن چيزى كه در آن چيزى است كه بوى خوش مى دهد؛ مثل زعفران، جايز نيست.(2)

[337] م - اگر به پوشيدن لباس يا خوردن غذايى كه بوى خوش مى دهد اضطرار پيدا كند، بايد دماغ خود را بگيرد كه بوى خوش به آن نرسد.(3)

[338] م - از گل ها يا سبزى هايى كه بوى خوش مى دهد بايد اجتناب كند(4)، مگرد.

ص: 197

بعضى انواع كه صحرايى است؛ مثل «بومادران» و «درمنه» و «خزامى» كه مى گويند از خوشبوترين گل هاست.

[339] م - احتياط آن است كه از «دارچين» و «زنجبيل» و «هل» و امثال آنها اجتناب كند، اگرچه اقوى حرام نبودن آنهاست.(1)

[340] م - از ميوه هاى خوشبو؛ از قبيل سيب و بِه، اجتناب لازم نيست و خوردن آنها و بوييدن آنها مانع ندارد، ليكن احتياط(2) آن است كه بوييدن را ترك كند...

ص: 198

[341] م - اقوى حرمت گرفتن دماغ است از بوى بد،(1) لكن فرار كردن از بوى بد به تند رفتن عيب ندارد.

[342] م - خريد و فروش عطريات اشكال ندارد ليكن نبايد آنها را براى امتحان بو كند يا استعمال كند.(2)

[343] م - كفاره استعمال بوى خوش يك گوسفند است بنا بر احتياط واجب.(3)

[344] م - مشهور آن است كه استعمال خلوق كعبه و آن چيزى است كه كعبه را به آن خوشبو مى كنند حرام نيست، لكن چون معلوم نيست كه خلوق چيست(4) احتياط(5) آند.

ص: 199

است كه اجتناب كند از بوى خوشى كه در كعبه است.

[345] م - اگر بوى خوش را مكرر استعمال كرد در وقتِ واحد، بعيد نيست يك گوسفند كفايت كند،(1) ليكن احتياط در تعدد است، و اگر در اوقات متعدده استعمال كرد احتياط ترك نشود(2)، و اگر بعد از استعمال كفاره داد و باز استعمال كرد واجب است كه باز كفاره بدهد.د.

ص: 200

ششم - پوشيدن چيز دوخته(1)؛ مثل پيراهن و زير جامه و قبا و امثال آنها.

[346] م - چيزهايى كه شبيه به دوخته است؛ مثل پيراهن هايى كه با چرخ يا با دست مى بافند يا چيزهايى را كه با نمد به شكل بالاپوش مى مالند؛ مثل كليجه و پستك و كلاه و غير آن، جايز نيست پوشيدن آنها.(2)د.

ص: 201

[347] م - احوط اجتناب از مطلق دوخته است، هرچند كم باشد؛ مثل كمربند دوخته و شب كلاه.(1)د.

ص: 202

[348] م - هميانى را كه در آن پول مى گذارند، اشكال ندارد به كمر ببندد(1)، هرچند دوخته باشد و بهتر آن است كه قسمى كند كه بى گره باشد.

[349] م - فتق بند، اگر دوخته باشد براى ضرورت جايز است ببندد، ليكن احتياط آن است كه كفاره بدهد.(2)

[350] م - اگر به لباس دوخته احتياج پيدا كرد جايز است بپوشد، ولى كفاره بايد بدهد.(3)

[351] م - جايز است گره زدن لباس احرام را، ولى احتياط در گره نزدن است و احتياط واجب آن است كه لنگ را به گردن گره نزنند.(4)

[352] م - جايز است كه لباس احرام را با سوزن يا چيز ديگر، بعضى را به بعضى وصل كند، گرچه احتياط در ترك است.(5)

[353] م - از براى زن ها جايز است لباس دوخته، هر قدر مى خواهند بپوشند و كفاره ندارد، بلى جايز نيست از براى آنها پوشيدن «قفازين» و آن چيزى بوده كه زن هاى عرب در آن پنبه مى گذاشتند و دست مى كردند براى حفظ از سرما.(6)ت.

ص: 203

[354] م - كفاره پوشيدن لباس دوخته، يك گوسفند است.(1)

[355] م - اگر مُحرم چند قسم لباس دوخته بپوشد؛ مثل پيراهن و قبا و عبا، براى هر يك بايد كفاره بدهد(2) و احتياط واجب آن است كه اگر آنها را توى هم كرد و يك دفعه پوشيد باز براى هر يك كفاره بدهد.(3)

[356] م - اگر از روى اضطرار لباس هاى متعدد پوشيد كفاره ساقط نمى شود.(4)د.

ص: 204

[357] م - اگر يك قسم لباس بپوشد، مثل پيراهن، و كفاره بدهد و باز پيراهن ديگر بپوشد يا آن را كه پوشيده بكند و باز بپوشد بايد براى دفعه ديگر نيز كفاره بدهد.(1)

[358] م - احتياط واجب آن است كه اگر چند لباس از يك نوع بپوشد مثل چند قبا يا چند پيراهن، چه در مجلس واحد يا در مجالس عديده، براى هر يك كفاره بدهد.(2)

[359] م - هفتم - سرمه كشيدن به سياهى كه در آن زينت باشد، هرچند قصد زينت نكند.(3) و احتياط واجب اجتناب از مطلق سرمه است كه در آن زينت باشد(4)، بلكهت.

ص: 205

اگر بوى خوش(1) داشته باشد بنا بر اقوى حرام است.

[360] م - حرام بودن سرمه كشيدن، به زن اختصاص ندارد و براى مرد نيز حرام است.

[361] م - در سرمه كشيدن كفاره نيست(2) ليكن اگر در سرمه بوى خوش باشد(3) احتياط كفاره دادن است.

[362] م - در صورتى كه احتياج داشته باشد(4) به سرمه كشيدن مانعى ندارد.

هشتم - نگاه كردن در آينه.(5)د.

ص: 206

[363] م - در اين حكم فرقى بين زن و مرد نيست.

[364] م - نگاه كردن به اجسام صاف صيقل داده شده كه عكس در آن پيداست و نگاه كردن در آب صاف اشكال ندارد.(1)

[365] م - عينك زدن اگر زينت نباشد(2) اشكال ندارد، ولى اگر زينت محسوب شود(3) جايز نيست.(4)

[366] م - در نظر كردن به آينه كفاره نيست، ليكن مستحب است كه بعد از نگاه كردن لبيك بگويد.(5)ت.

ص: 207

[367] م - اگر در اطاقى كه ساكن است آينه باشد و بداند كه گاهى چشم او سهواً به آينه مى افتد اشكال ندارد، ليكن احتياط آن است(1) كه آن را بردارد يا چيزى روى آن بيندازد.

[368] م - احتياط آن است كه به آينه نگاه نكند، اگرچه براى زينت نباشد.(2)

نهم - پوشيدن موزه و چكمه و گيوه و جوراب و هرچه تمام روى پا را مى گيرد.(3)

[369] م - اين حكم اختصاص به مردان دارد و براى زن مانع ندارد.(4)

[370] م - اگر مرد محتاج شود(5) به پوشيدن چيزى كه روى پا را مى گيرد احتياط واجب آن است كه روى آن را شكاف دهد.(6)د.

ص: 208

[371] م - در پوشيدن آنچه روى پا را مى گيرد كفاره نيست.(1)

دهم - فسوق.

[372] م - فسوق اختصاص به دروغ گفتن ندارد(2) بلكه فحش دادن و فخر(3) به ديگران كردن نيز فسوق است و از براى فسوق كفاره نيست، فقط بايد استغفار كند و مستحب است چيزى كفاره بدهد و اگر گاو ذبح كند بهتر است.

يازدهم - جدال(4)؛ و آن گفتن «لا وَالله» و «بَلى وَالله» است.ر.

ص: 209

[373] م - گفتن كلمه «لا» و كلمه «بَلى» و در ساير لغات، مرادف آن؛ مثل «نه» و «آرى»، دخالتى در جدال ندارد بلكه قَسَم خوردن در مقامِ اثبات مطلب يا ردّ غير، جدال است.(1)

[374] م - قَسَم اگر به لفظ «الله» باشد يا مرادف آن؛ مثل «خدا» در زبان فارسى، جدال است،(2) و اما قَسَم به غير خدا، به هر كسى باشد، ملحق به جدال نيست.

[375] م - احتياط واجب الحاق ساير اسماء الله است به لفظ جلاله، پس اگر كسى قَسَم بخورد به «رحمان» و «رحيم» و «خالق سموات و ارض»، جدال محسوب مى شود به احتياط واجب.(3)ت.

ص: 210

[376] م - در مقام ضرورت، براى اثبات حقى با ابطال باطلى جايز است قَسَم بخورد به جلاله و غير آن.(1)

[377] م - اگر در جدال راستگو باشد، در كمتر از سه مرتبه چيزى بر او نيست مگر استغفار(2)، و در سه مرتبه(3) كفاره بايد بدهد و كفاره آن يك گوسفند است.(4)

[378] م - اگر در جدال دروغگو باشد احتياط واجب آن است كه در يك مرتبه يك گوسفند كفاره بدهد و در دو مرتبه يك گاو و در سه مرتبه يكد.

ص: 211

شتر بلكه خالى از قوت نيست.(1)

[379] م - اگر در جدال به دروغ، در دفعه اول يك گوسفند كفاره ذبح كرد، بعيد نيست كه اگر بعد از آن جدال كند به دروغ، كفاره آن يك گوسفند باشد نه گاو.(2)

[380] م - اگر در جدال به دروغ، دو مرتبه جدال كرد و يك گاو(3) ذبح كرد براى كفاره و بعد يك مرتبه ديگر جدال كرد به دروغ، ظاهراً يك گوسفند كفاره است(4) و اگرد.

ص: 212

بعد از ذبح گاو دو مرتبه دروغ گفت و جدال كرد ظاهراً يك گاو كفاره آن است.(1)

[381] م - اگر به راست جدال كرد بيشتر از سه مرتبه، هرچند باشد يك گوسفند كفاره است مگر آنكه بعد از سه مرتبه كفاره بدهد، در اين صورت اگر سه مرتبه ديگر جدال كند به راست بايد يك گوسفند ذبح كند.(2)

[382] م - اگر به دروغ ده مرتبه يا بيشتر جدال كند، كفاره يك شتر است ظاهراً،(3) مگر آنكه پس از سه مرتبه يا زيادتر، كفاره را ذبح كند كه در اين صورت در دفعه اول گوسفند و در دفعه دوم گاو و در دفعه سوم شتر است.(4)د.

ص: 213

دوازدهم - كشتن جانورانى كه در بدن ساكن مى شوند؛ مثل شپش و كيك(1) و كنه كه در بدن حيوان است.(2)

[383] م - جايز نيست انداختن شپش و كك را از بدن.(3)د.

ص: 214

[384] م - جايز نيست(1) نقل كردن آن را از مكانى كه محفوظ است به جايى كه از آن ساقط شود و بيفتد و احتياط آن است كه به محلى كه در معرض آن است كه بيفتد نقل ندهد.

[385] م - احتياط مستحب(2) آن است كه آن را از محلى به محل ديگر از بدن نقل ندهند اگر مكان اول محفوظتر باشد.

[386] م - بعيد نيست كه در كشتن يا انتقال دادن، كفاره نباشد، ليكن احتياطاً يك كف از طعام صدقه بدهد.(3)

سيزدهم - انگشتر به دست كردن؛ به جهت زينت و اگر براى استحباب باشد مانع ندارد.(4)ت.

ص: 215

[387] م - اگر انگشتر به دست كند، نه براى زينت و نه براى استحباب؛ مثل آنكه براى خاصيتى به دست كند، اشكال ندارد.

[388] م - احتياط واجب آن است كه محرم «حنا» براى زينت نبندد، بلكه اگر زينت باشد ولو قصد نكند احتياط در ترك است، بلكه حرمت آن، در هر دو صورت، خالى از وجه نيست.(1)

[389] م - اگر قبل از احرام «حنا» ببندد، چه به قصد زينت باشد يا نباشد و چه اثرش تا زمان احرام بماند يا نماند، مانع ندارد ولى احتياط خوب است.(2)د.

ص: 216

[390] م - انگشتر به دست كردن و حنا بستن كفاره ندارد.(1)

چهاردهم - پوشيدن زيور است براى زن به جهت زينت.(2)

[391] م - اگر زيور زينت باشد احتياط واجب آن است كه ترك كند هرچند قصد تزيين نداشته باشد بلكه حرمت آن خالى از قوت نيست.(3)

[392] م - زيورهايى را كه عادت داشته به پوشيدن آن، قبل از احرام لازم نيست براى احرام بيرون بياورد.(4)د.

ص: 217

[393] م - زيورهايى را كه عادت داشته به پوشيدن آن، نبايد به مرد نشان دهد، حتى به شوهر خود.(1)

[394] م - پوشيدن زيور حرام است ولى كفاره ندارد.(2)

پانزدهم - روغن ماليدن به بدن.(3)

[395] م - احوط بلكه اقوى حرام بودن ماليدن روغن است، اگرچه بوى خوش در آن نباشد.(4)

[396] م - جايز نيست روغنى كه بوى خوش در آن است استعمال كند پيش از احرام، اگر اثرش باقى مى ماند تا وقت احرام.(5)

[397] م - اگر از روى اضطرار و احتياج روغن بمالد عيبى ندارد.(6)

[398] م - خوردن روغن مانع ندارد اگر در آن بوى خوش مثل زعفران نباشد.ت.

ص: 218

[399] م - اگر در روغن بوى خوش نباشد در ماليدن آن كفاره نيست.(1)

[400] م - اگر در روغن بوى خوش باشد كفاره آن يك گوسفند است اگرچه از روى اضطرار باشد.(2)

شانزدهم - ازاله مو از بدنِ خود يا غير خود، چه مُحرم باشد چه مُحِلّ.

[401] م - در حرمت ازاله مو، فرقى نيست ميان كم و زياد، بلكه ازاله يك مو نيز حرام است.(3)و.

ص: 219

[402] م - ازاله مو، اگر از روى ضرورت باشد عيب ندارد(1)؛ مثل زيادى شپش و درد سر و موى چشم كه اذيت مى كند.

[403] م - اگر در وقت غسل يا وضو(2) مويى بدون قصد كنده شود اشكال ندارد.

[404] م - در ازاله مو فرقى نيست(3) بين تراشيدن يا نوره ماليدن يا كندن يا قيچى كردن و غير آن.

[405] م - كفاره سر تراشيدن، اگر به جهت ضرورت(4) باشد، دوازده «مُدّ» طعام است كه بايد به شش مسكين بدهد، يا سه روز روزه بگيرد، يا يك گوسفند قربانى كند.(5) و «مُد» يك چارك (ده سير) است تقريباً.

[406] م - اگر تراشيدن از روى ضرورت نباشد احتياط واجب آن است كه يك گوسفند كفاره بدهد،(6) بلكه تعيّن گوسفند در اين صورت بعيد نيست.د.

ص: 220

[407] م - اگر از زير هر دو بغل خود ازاله مو كند بايد يك گوسفند ذبح كند براى كفاره،(1) بلكه احتياط آن است كه اگر از زير يك بغل هم ازاله مو كند يك گوسفند كفاره بدهد.(2)

[408] م - احتياط واجب آن است كه اگر موى سر را ازاله كند به غير تراشيدن، كفاره تراشيدن را بدهد.(3)ت.

ص: 221

[409] م - اگر دست بكشد به سر يا ريش خود و يك مو يا بيشتر بيفتد، احتياط آن است كه يك كف طعام صدقه بدهد.(1)

هفدهم - پوشانيدن مرد سر خود را، به هرچه او را بپوشاند.(2)

[410] م - احتياط واجب آن است كه سر را به چيزهايى غير پوششى هم نپوشاند؛

مثل گل و حنا و دوا و پوشال و غير اينها.(3)

[411] م - احتياط واجب آن است كه چيزى بر سر نگذارد؛ مثل بار براى حمل، كه سر به آن پوشيده شود.(4)د.

ص: 222

[412] م - جايز است به بعض بدن خود، سر را بپوشاند؛ مثل آنكه دست ها را روى سر بگذارد، ليكن احتياط در ترك آن است.(1)

[413] م - جايز نيست سر را زير آب كند، بلكه جايز نيست زير مايع ديگرى؛ مثل گلاب و سركه و غيرآن، كند.(2)

[414] م - در حكم سر است بعض سر،(3) پس نبايد بعض سر را هم بپوشاند و نه زير آب يا مايع ديگرى كند.(4)

[415] م - گوش ها ظاهراً از سر محسوب است پس نبايد آنها را پوشانيد.(5)

[416] م - پوشانيدن رو براى مردان مانع ندارد و از سر محسوب نيست، پس در وقت خواب مانعى از پوشاندن آن نيست.

[417] م - گذاشتن بند خيك آب بر سر، از حكم پوشش استثنا شده و مانع ندارد.

[418] م - دستمالى را كه براى سردرد به سر مى بندند عيب ندارد.(6)د.

ص: 223

[419] م - گذاشتن سر روى بالش براى خوابيدن مانع ندارد.

[420] م - اگر پارچه اى را روى كمانى بيندازند؛ به نحوى كه بالاى سر باشد و سر را زير آن كند براى حفظ از پشه، مانع ندارد و همچنين رفتن در پشه بند اشكال ندارد.

[421] م - زير دوش حمام رفتن براى مُحرِم مانع ندارد، ليكن زير آبشارى كه سر را فرو گيرد جايز نيست.(1)

[422] م - اگر سر را شست نبايد با حوله و دستمال خشك كند(2) و بعض سر هم در حكم همه است.

[423] م - در وقت خوابيدن، مرد نبايد سر خود را بپوشاند(3) و اگر بدون التفات پوشانيد بايد فوراً آن را باز كند و همين طور اگر از روى فراموشى پوشانيد واجبد.

ص: 224

است فوراً سر را باز كند و مستحب است تلبيه بگويد بلكه احوط است گفتن آن.(1)

[424] م - اگر سر را بپوشاند؛ به نحوى از انحا، كفاره آن يك گوسفند است(2) و احتياط واجب(3) كفاره است براى پوشاندن بعض سر.

[425] م - احوط آن است كه اگر مكرر سر را پوشانيد، مكرر كفاره بدهد؛(4) يعنى براى هر دفعه يك گوسفند كفاره است، گرچه تعدد كفاره معلوم نيست و به نظر بعيد نمى آيد واجب نبودن.د.

ص: 225

[426] م - اگر سر را پوشانيد و گوسفند را براى كفاره ذبح كرد و باز سر را پوشانيد احتياط به كفاره دادنِ دوباره خيلى مطلوب است گرچه وجوبش معلوم نيست.(1)

[427] م - كفاره در صورتى واجب است كه از روى علم به مسئله و عمد سر را بپوشاند، پس اگر از روى ندانستن مسئله يا غفلت و سهو و نسيان بپوشاند كفاره ندارد.(2)

هيجدهم - پوشانيدن زن روى خود را به نقاب و روبند و برقع.(3)

[428] م - پوشانيدن رو را به هر چيز، اگرچه چيزهاى غير متعارف باشد(4)؛ مثل پوشال و گل و چيزهاى ديگر، جايز نيست بنا بر احتياط، و جايز نيست با بادبزن روى خود را بپوشاند.

[429] م - بعض رو در حكم تمام آن است و نبايد آن را بپوشاند.(5)ت.

ص: 226

[430] م - اگر دست هاى خود را روى صورت بگذارد مانع ندارد.

[431] م - اگر روى خود را براى خوابيدن روى بالش بگذارد مانع ندارد.(1)

[432] م - واجب است براى نماز سر را بپوشاند و مقدمتاً براى پوشانيدن سر كمى از اطراف رو را بپوشاند(2)، ليكن واجب است بعد از نماز فوراً آن را باز كند.(3)

[433] م - جايز است براى روگرفتن از نامحرم(4) چادر يا جامه را كه به سرت.

ص: 227

افكنده پايين بيندازد تا محاذى بينى، بلكه چانه، بلكه در صورت احتياج تا گردن و چيزى بر او نيست.

[434] م - بهتر آن است كه آن چيزى را كه در موقع حاجت از سر پايين مى اندازد، با دست يا چيز ديگر دور از رو نگه دارد كه به صورت نچسبد، بلكه اين كار احوط است.(1)

[435] م - بعضى براى دور نگه نداشتن جامه از صورت، كفاره لازم دانسته اند و آن احوط است، گرچه اقوى واجب نبودن آن است.(2)

[436] م - در نقاب انداختن و پوشاندن رو، به هر نحو كه باشد، كفاره لازم نيست،(3) گرچه موافق احتياط است.

نوزدهم - سايه قرار دادن مرد بالاى سر خود:(4)ت.

ص: 228

[437] م - سايه قراردادن جايز نيست از براى مردان، و براى زن ها و بچه ها جايز است و كفاره هم ندارد.

[438] م - حرام بودنِ سايه قرار دادن بالاى سر، مختص به حال منزل طى كردن است و اما درحالى كه در محلى منزل كرد در منا باشد يا غير آن، زير سايه رفتن مانع ندارد و با چتر و مثل آن سايه بر سر قرار دادن مانع ندارد اگرچه در حال راه رفتن باشد، پس مانع ندارد كه در منا از چادر خود تا محلى كه ذبح مى كنند يا محلى كه رمى جمرات مى كنند با چتر برود؛ گرچه احتياط مستحب ترك است در حال راه رفتن.(1)ست

ص: 229

[439] م - فرق نيست در حرام بودن سايه قرار دادن در وقت طى كردن منزل، بين آنكه در محملى باشد كه روپوش دارد يا در اتومبيل سرپوشيده باشد يا در هواپيما باشد يا زير سقف كشتى باشد.

[440] م - احتياط آن است كه در وقت طى منزل، به پهلوى محمل يا هر چيزى كه بالاى سر او نباشد، استظلال نكند،(1) اگرچه جايز بودنِ آن خالى از قوت نيست.

[441] م - كسانى كه از تهران يا جاى ديگر مى خواهند به مكه مشرف شوند يا هواپيما، اگر نذر كنند براى احرام بستن از تهران، نذر آنها صحيح است و بايد محرم شوند(2) و اگر راه ديگرى نباشد جز هواپيما، بايد بروند به حج، ليكن براى زير سقفد.

ص: 230

بودن در حال طى منزل بايد كفاره بدهند.

[442] م - كسى كه نذر كرد از تهران يا جاى ديگر محرم شود، بايد محرم شود(1) و حتى الامكان بايد از راهى برود كه زير سايه - در طى منزل - قرار نگيرد(2) و اگر راهى نباشد كه زير سقف قرار نگيرد در صورت التفات به اين مطلب پيش از نذر معصيت كار است براى آنكه خود را از روى عمد مبتلاى به معصيت كرده است.(3)

[443] م - كسانى كه مى خواهند با هواپيما به مكه بروند، لازم است با هواپيما به مدينه بروند و از آنجا در مسجد شجره محرم شوند و با اتومبيلى كه سقف ندارد به مكه بروند و يا آنكه بروند جده به قصد رفتن به جحفه و در صورت امكان بروند به جحفه و از آنجا محرم شوند و با اتومبيل بى روپوش بروند به مكه معظمه، و اگر رفتن به ميقات امكان نداشت از جده(4) محرم شوند و بهتر آن است كه در «حده» هم كه بين جده و مكه است تجديد احرام كنند.(5)ت.

ص: 231

[444] م - نشستن در زير سقف در حال طى منزل در شب خلاف احتياط است،(1) گرچه جايز بودن آن به نظر بعيد نيست، بنابراين بعيد نيست جايز بودن نشستن محرم در هواپيمايى كه شب حركت مى كند.

[445] م - در جايز نبودنِ سايه بالاى سر قرار دادن، فرق نيست(2) بين سواره و پياده.

[446] م - كسانى كه كشتى سوار مى شوند در حال احرام، زير سقفِ آن نبايد بروند، ليكن در كنار ديوار كشتى كه سايه است، ظاهراً نشستن جايز است.(3)

[447] م - استظلال در وقت طى منزل براى عذرى، مثل شدت گرما يا شدت سرمات.

ص: 232

يا بارندگى جايز است، ليكن بايد كفاره بدهد.

[448] م - كفاره سايه قرار دادن در حال طى منزل يك گوسفند است، چه با عذر سايه افكنده باشد چه با اختيار، بنا بر احتياط واجب.(1)

[449] م - اقوى كفايت يك گوسفند است در احرام عمره، هرچند بيش از يك مرتبه سايه قرار داده باشد و يك گوسفند است در احرام حج هرچند بيش از يك مرتبه استظلال كرده باشد.(2)

بيستم - بيرون آوردن خون از بدن خود:(3)

[450] م - بيرون آوردن خون از بدنِ ديگرى؛ مثل حجامت كردن او، يا دندان او را كشيدن حرام نيست.(4)

[451] م - جايز نيست(5) به مثل خراشيدنِ بدن، خون از آن بيرون آورد و همين طور به مسواك نمودن،(6) خون از بن دندان ها بيرون آورد.د.

ص: 233

[452] م - جايز است در حال احتياج(1) خون بگيرد به حجامت و غير آن و همين طور خون دمل را بيرون آوردن در حال احتياج و جَرَب را خاريدن در صورتى كه موجب آزار است، اگرچه از آن خون درآيد.

[453] م - خون از بدن در آوردن كفاره ندارد.(2)

بيست و يكم - ناخن گرفتن:

[454] م - جايز نيست بعض ناخن را هم بگيرد مگر آنكه موجب آزار شود(3)؛ مثل آنكه بعض آن افتاده باشد و بعض ديگر موجب آزار او باشد.

[455] م - جايز نيست ناخن پا را هم بگيرد؛ چنانچه جايز نيست ناخن دست را بگيرد.

[456] م - فرقى نيست بين آلات ناخن گيرى، قيچى باشد يا چاقو يا ناخن گير و احتياط واجب آن است كه ازاله ناخن نكند به هيچ وجه، حتى به سوهان و دندان.(4)ت.

ص: 234

[457] م - اگر انگشت زيادى داشته باشد جايز نيست ناخن آن را بگيرد احتياطاً، و همچنين اگر دست زيادى داشته باشد احتياط آن است كه ناخن آن را نگيرد،(1) اگرچه بعيد نيست جواز، اگر معلوم شد آن انگشت يا آن دست زيادى است.

[458] م - اگر يك ناخن از دست يا پا بگيرد يك مد طعام بايد كفاره بدهد و براى هر ناخنِ دست تا به ده نرسيده بايد يك مد طعام بدهد و همچنين در ناخن هاى پا.

[459] م - اگر تمام ناخن دست ها و پاها را در يك مجلس بگيرد يك گوسفند كفاره آن است.(2)

[460] م - اگر ناخن دست ها را تماماً بگيرد، در يك مجلس يا چند مجلس،(3) و در محل ديگر يا چند محل ديگر ناخن پاها را بگيرد دو گوسفند كفاره آن است.

[461] م - اگر تمام ناخن دست ها را بگيرد و ناخن پاها را كمتر از ده ناخن بگيرد يك گوسفند براى ناخن دست و براى هر يك از ناخن هاى پا يك مد طعام بايد بدهد(4) و همچنين اگر ناخن پاها را بگيرد تماماً و ناخن دست ها را كمتر از ده بگيرد.(5)ت.

ص: 235

[462] م - اگر پنج ناخن از پا بگيرد و پنج ناخن از دست، براى هر يك بايد يك مد طعام كفاره بدهد(1) و همچنين است اگر كمتر از ده، در هر يك از دست و پا، بگيرد براى هر يك بايد كفاره بدهد.(2)

[463] م - اگر بيشتر از ده ناخن داشته باشد، پس اگر تمام را بگيرد بايد يك گوسفند بدهد، و احتياط مستحب(3) آن است كه براى ناخن زيادى از ده تا، كفاره بدهد براى هر يك، يك مد.

[464] م - اگر كسى كه بيشتر از ده ناخن دارد، ده ناخن اصلى را بگيرد، احتياط واجب(4) آن است كه يك گوسفند بدهد و اگر بعضى از ناخن هاى اصلى را و بعضى از ناخن هاى زيادى را بگيرد براى ناخن هاى اصلى يك مد بدهد و براى زيادى ها احتياط مستحب آن است كه كفاره بدهد.(5)

[465] م - اگر تمام ناخن هاى دست را گرفت و كفاره آن را داد و بعد در همان مجلس ناخن هاى پا را تماماً گرفت بايد يك گوسفند ديگر كفاره بدهد.(6)ط.

ص: 236

[466] م - اگر كسى كمتر از ده ناخن داشت و تمام آن را گرفت براى هر يك، يك مد طعام بايد بدهد و احتياط مستحب(1) آن است كه يك گوسفند ذبح كند.

[467] م - اگر محتاج شد به گرفتن ناخن، احتياط واجب آن است كه كفاره به همان نحو كه ذكر شد بدهد.(2)

[468] م - بيست و دوم - كندن دندان است؛ هرچند خون نيايد بنا بر احتياط(3) وت.

ص: 237

احتياط آن است كه يك گوسفند كفاره بدهد.(1)

بيست و سوم - كندن درخت يا گياهى كه در حرم روييده باشد:(2)

[469] م - اگر گياهى يا درختى در منزل مُحرم روييده باشد، بعد از آنكه منزل او شده، پس اگر آن را خودش كاشته باشد جايز است آن را بكند.(3)

[470] م - اگر درختى در منزل او روييده، بعد از آنكه منزل او شده ليكن خودش آن را نكاشته باشد، احتياط(4) آن است كه آن را قطع نكند گرچه اقوى جواز است.

[471] م - اگر گياهى كه در منزل او روييده، بعد از آنكه منزل او شده و خودش آن را نكاشته باشد احتياط واجب(5) آن است كه آن را قطع نكند.

[472] م - اگر منزلى خريده باشد كه داراى درخت و گياه است، نبايد آن را قطع كند.(6)د.

ص: 238

[473] م - درخت هاى ميوه و درخت خرما از اين حكم بيرون است و مى تواند آنها را قطع كند(1) و در گياه ها (اذخر) كه گياه معروفى است از حكم مستثنى است و قطع آن مانع ندارد.

[474] م - اگر درختى را كه جايز نيست كندنش، بكند، احتياط آن است كه اگر بزرگ باشد يك گاو كفاره بدهد و اگر كوچك باشد يك گوسفند.(2)ر.

ص: 239

[475] م - اگر بعض درخت را قطع كند، اقوى(1) آن است كه قيمت آن را كفاره بدهد.

[476] م - در قطع گياه ها كفاره نيست به جز استغفار.(2)

[477] م - جايز است شتر خود را بگذارد كه علف بخورد(3)، ولى خودش براى او قطع نكند.(4)

[478] م - آنچه ذكر شد از قطع درخت و گياه حرم، مختص به مُحرم نيست، بلكه براى همه كس ثابت است.

[479] م - اگر به نحو متعارف راه برود و گياهى از راه رفتن او قطع شود اشكالى ندارد.(5)

[480] م - بيست و چهارم - سلاح در برداشتن، بنا بر احوط(6) مثل شمشير و نيزه وى.

ص: 240

تفنگ و هرچه از آلات جنگ باشد،(1) مگر براى ضرورت و مكروه است سلاح را همراه بردارد در صورتى كه به تن او نباشد اگر ظاهر باشد(2) و احوط ترك آن است.(3)

كنند و يا در محل بنزين در زير سقف متوقف شوند و محرمين زير سقف قرار گيرند اشكالى پيدا نمى شود و كفاره ندارد.

[483] م - شخصى كه با ماشين مسقف رانندگى مى كند بايد در هر احرام يك گوسفند كفاره بدهد و با تكرار پياده و سوار شدن، كفاره تكرار نمى شود و همچنين در ساير موارد سايه بر سر قرار دادن.

[484] م - پوشيدن نعلينى كه بندهاى عريضى داشته باشد ولى تمام روى پا را نگيرد، در حال احرام مانعى ندارد.

[485] م - در شب، استظلال نيست.(1) بنابراين، جايز است محرم در شب با ماشين سقف دار به مكه برود، ولى در هواى ابرى در روز جايز نيست، مگر ابر به طورى تيره باشد كه استظلال صدق نكند.(2)

[486] م - جايز است از جاهاى دور مثل تهران با نذر محرم شود(3)، ولى اگر زير سقف سفر مى كند بايد كفاره بدهد.

[487] م - تزريق آمپول در حال احرام مانع ندارد ولى اگر موجب بيرون آمدن خون از بدن مى شود تزريق نكند،(4) مگر در مورد حاجت و ضرورت.ت.

ص: 242

[488] م - در حرام بودنِ سايه بر سر قرار دادن، فرقى بين سايه اى كه با شخص حركت كند، مثل چتر و ماشين مسقف و سايه ثابت مثل پل و غيره نيست(1) و فرقى بين اجبار و اختيار نيست(2) ولى بر عبور از زير پل هايى كه در جاده ها هست صادق نيست.

[489] م - كسى كه حجش را باطل كند، اگر حج فاسد شده را به اتمام رسانده از احرام خارج شده وگرنه در احرام باقى است.(3)

[490] م - بعد از آنكه محرم به منزل رسيد ولو در محله هاى جديد مكه، كه از مسجدالحرام دور هستند، مى تواند براى رفتن به مسجدالحرام در ماشين هاى مسقف سوار شود يا زير سايه برود.(4)

[492] س - اگر از روى علم و عمد در احرام حج، قبل از وقوف عرفه، با زوجه خود جماع نمايد مسلماً حج او باطل است، و قبل از وقوف مشعرالحرام هم بنا بر اقوى باطل است و كفاره دارد و بعد از اتمام در سال آينده اعاده كند، آيا در صورت جهل چه وظيفه اى دارد؟

ج - در صورت جهل، عمل او صحيح است و كفاره هم ندارد.(1)

[493] س - آيا شوهر پس از مُحل شدن مى تواند زوجه مُحرِم خود را از روى التذاذ دست بزند؟

ج - بر مرد مزبور منعى نيست ولى اگر زن نيز لذت مى برد، در فرض سؤال نبايد حاضر شود، على الأحوط.(2)

[494] س - فردى كه از احرام در آمده، زنش را كه محرم است مى بوسد، اگرچه زن راضى نيست، آيا اين كار نسبت به مرد و زن چه حكمى دارد؟

ج - اگر زن اختيار نداشته، چيزى بر او نيست. و بر مرد هم كفاره واجب نشده است.(3)د.

ص: 244

[495] س - صابون و بعضى از شامپوها كه بويى دارد، آيا مى شود براى بدن استعمال كرد يا خير؟ ضمناً خيلى بوى خوشى هم نيست.

ج - اگر صدق بوى خوش مى كند، از آن اجتناب كنند(1) و در غير اين صورت مانع ندارد.

[496] س - حمل قمقمه آب كه در محفظه دوخته نگهدارى مى شود، براى محرم چه صورت دارد؟

ج - احتياط آن است كه آن را به دوش نيندازد(2) و دست گرفتن آن مانع ندارد.

[497] س - در مورد نظر كردن در آينه، گاهى نگاه مى كند كه خود را ببيند و گاهى براى ديدن ماشين و غيره و يا مثلاً براى علاج دردى، آيا براى محرم فرق مى كند و يا يكسان است؟

ج - احوط، اجتناب است در همه موارد ذكر شده در سؤال.(3)ت.

ص: 245

[498] س - در حال احرام عده اى از همديگر عكس مى گيرند و در دوربين عكاسى كه آينه است و يا حالت شفاف و آينه مانندى دارد نظر مى كنند، بفرماييد اشكال دارد يا خير؟

ج - اگر معلوم نيست كه در آينه نظر مى شود، اشكال ندارد.(1)

[499] س - آيا سوگند معمولى به حال احرام اشكال دارد، همانند سوگندهاى روزمره مردم كوچه و بازار؟

ج - قسم به غير خدا از محرمات احرام نيست.(2)

[500] س - بعضى به علت عرق سوز شدن بدن، احتياج به پمادى دارند كه چربى دارد، آيا مُحرِم مى تواند از اين پماد به بدن خود بمالد يا خير؟

ج - نمى تواند مگر در مورد ضرورت، ولى كفاره ندارد ولو در غير مورد ضرورت مگر آنكه بوى خوش داشته باشد، كه كفاره آن يك گوسفند است، اگرچه از روى اضطرار باشد.(3)

[501] س - در موردى كه كنده شدن مو با كشيدن دست به سر و صورت كفاره دارد، آيا فرقى بين عمد و سهو و غفلت هست؟ت.

ص: 246

ج - فرق نمى كند به شرط آنكه دست كشيدن عمدى باشد.(1)

[502] س - اگر غير مُحرم از محرم ازاله مو كند يا يكى از كارهايى كه بر محرم حرام است و كفاره دارد انجام دهد، چه حكمى دارد؟

ج - اگر محرم به اختيار خود حاضر شود كه مثلاً مُحلّى سر او را بتراشد حرام است و بايد كفاره بدهد،(2) ولى چنانچه بدون اختيار او باشد كفاره ندارد، حتى بر مُحلّ مزبور.

[503] س - محرم سرش تر است، اگر بخواهد صبر كند تا خودش خشك شود و وضو بگيرد آفتاب طلوع مى كند و نمازش قضا مى شود، آيا وظيفه اش تيمم است؟

ج - اگر نمى تواند ولو با دست سر را خشك كند، احوط جمع بين وضو با اين حال و تيمم است.(3)د.

ص: 247

[504] س - كسى كه موى مصنوعى دارد و با همين حال براى عمره و حج محرم شده و اعمال خود را انجام داده است آيا اشكال دارد؟

ج - ضرر به عمره و حج ندارد، ولى اگر مرد آن را بر سرش گذاشته است بايد كفاره بدهد.(1)

[505] س - با توجه به حرمت پوشيدن صورت براى زنان در حال احرام، آيا چانه هم جزو صورت محسوب مى شود و بايد باز باشد يا اينكه اگر مقنعه اى بر سر گذاشته شود كه چانه را تا لب ها بپوشاند مانعى ندارد؟

ج - زير چانه جزو صورت محسوب نمى شود ولى پوشاندن به نحوى كه در سؤال ذكر شده اشكال دارد.(2)

[506] س - آيا زن محرم مى تواند صورت خود را با حوله پاك كند يا حكم سر مرد را دارد كه نمى تواند روى آن را بپوشاند؟د.

ص: 248

ج - احتياط، مراعات شود.(1)

[507] س - زن ها كه در حال احرام براى پوشيدن و در آوردن مقنعه، صورتشان پوشيده مى شود، چه صورت دارد؟

ج - بايد سعى كنند پوشيده نشود(2)، و اگر عامداً و از روى علم پوشيده نشود مانع ندارد.

[508] س - فرموده ايد كه محرم از منزل تا مسجدالحرام مى تواند زير سقف برود، آيا كسانى كه در مسجدالحرام براى حج محرم مى شوند مى توانند در مكه زير سقف باشند؟

ج - تا عرفاً در منزل و مكه هستند و در حال سير براى خارج شدن از مكه نيستند مى توانند استظلال نمايند.(3)د.

ص: 249

[509] س - كسى كه از تنعيم محرم مى شود، استظلال براى او چه حكمى دارد؟

ج - چون تنعيم جزو مكه شده و مكه منزل است، استظلال در فرض سؤال مانع ندارد.(1)

[510] س - ميقات عمره مفرده در خود مكه واقع شده است، آيا كسى كه در آنجا براى عمره مفرده احرام بست مى تواند در اتوبوس سقف دار سوار شود يا خير، با توجه به اينكه محل سكونت او مكه است؟

ج - در فرض مذكور مانع ندارد.(2)

[511] س - افرادى از مسجد شجره محرم شدند و شبانه براى مكه حركت نمودند ولى نزديك طلوع آفتاب در ماشين سقف دار به خواب رفتند و بعد از طلوع آفتاب بيدار شدند و ماشين را نگاه داشتند، آيا براى مدتى كه در حال سير در زير سقف بودند، كفاره دارد يا خير، و الآن كه ايستاده اند و مى خواهند پياده شوند، چه حكمى دارد؟

ج - براى مدتى كه خواب بوده اند، يا ماشين ايستاده، كفاره واجب نيست، ولى اگر بعد از بيدار شدن و التفات و قبل از ايستادن ماشين، استظلال شده ولو اضطراراً، كفاره واجب است.(3)ت.

ص: 250

[512] س - در حال احرام وقتى ماشين هاى بى سقف حركت مى كند و سفر انجام مى شود، آيا پياده و سوار شدن از ماشين درحالى كه ايستاده است، در صورتى كه مستلزم گذشتن از زير سقف قسمت جلو ماشين است، چه حكمى دارد؟

ج - مانع ندارد.

[513] س - كسانى كه از مسجدالحرام براى حج محرم مى شوند و از مسجدالحرام در ماشين سقف دار سوار مى شوند و مثلاً در عزيزيه كه منزل ايشان است پياده مى شوند، آيا سوار شدن در اتومبيل سقف دار از مسجدالحرام به منزل چه صورت دارد، و اگر پياده نشوند و از اول قصد عرفات داشته باشند حكم چيست؟

ج - در فرض اول مانع ندارد و در فرض دوم احتياط كنند.(1)

[514] س - اينجانب يكى از خدمه كاروان حج هستم، امسال (1365) بعد از درك عرفات به اتفاق مدير كاروان و معاون و اينجانب و بانوان كاروان در يك اتوبوسى سربسته قرار گرفتيم و براى درك اضطرارى به مشعرالحرام رفته و چون در مسير مزدلفه به منا به راه بندان برخورديم، لذا در هواى آفتابى در اتوبوس سربسته بودم، ناگاه به يادم آمد كه نبايد در زير طاق اتوبوس قرار بگيرم، چند دقيقه اى با علم به اينكه اتوبوس سرپوشيده است مانده و پس از توقف اتوبوس بر اثر راه بندان پياده شدم، و مابقى راه را تا محل چادر كاروان در منا پياده طى نمودم، لذا از محضر آن بزرگوار تقاضا دارم بفرماييد:

1. آيا كفاره تعلق مى گيرد يا نه؟

2. در صورتى كه تعلق گرفته باشد بايد حتماً در منا ذبح گردد؟

3. درحالى كه اكنون در تهران هستم آيا مى توانم قربانى را در محل اقامتم ذبح نمايم؟د.

ص: 251

4. در صورتى كه خدمه كاروان بودم و به دستور مديرگروه براى كمك نمودن به بانوان مسن براى رمى جمره عقبه عازم منا بودم و از خود استقلال نداشتم، آيا وجه اين گوسفند را چه كسى بايد بپردازد؟ ستاد حج، مديرگروه يا اينجانب؟

5. چنانچه ستاد حج تقبل نموده باشد ذبح را، آيا از گردن اينجانب ساقط مى گردد يا نه؟

ج - بايد قربانى كنيد و اگرچه بايد در منا ذبح نماييد،(1) ليكن ذبح در محل خودتان هم براى كفاره كفايت مى كند و مى توانيد به مسئولين در ستاد نيابت دهيد كه براى شما ذبح كنند و در اين صورت ذبح آنها هم كافى است، ولى بدون نيابت صحيح نيست.

[515] س - آيا استظلال، مربوط به سايه حاصل از تابش عمودى خورشيد است يا حاصل از تابش مايل خورشيد را هم شامل مى شود؟

ج - فرق نمى كند.(2)د.

ص: 252

[516] س - آيا استظلال، مربوط به سايه بر سر مى باشد يا اگر سايه فقط بر شانه بيفتد استظلال صدق مى كند؟

ج(1) - صدق نمى كند.

[517] س - آيا استظلال فقط مربوط به سقف مى باشد يا شامل سايه حاصل از ديوار ماشين هم مى شود؟

ج - شامل نمى شود.(2)

[518] س - آيا در عرفات هم مثل منا مى شود زير چتر حركت كرد يا حكم عرفات غير از حكم منا است؟

ج - زير چتر حركت كردن در عرفات اشكال ندارد.(3)

[519] س - در شهر مكه تونل هايى احداث كرده اند كه طولش بيش از 1500 قدم مى باشد آيا بعد از احرام حج مى شود داخل آن با اتومبيل سفر كرد، با علم به اينكه مسقف است؟

ج - مانع ندارد، بلى اگر خودش آن راه را اختيار كند و از زير آن سقف برود اشكال دارد.(4)

[520] س - آيا محرم به محض وصول به مكه مى تواند استظلال نمايد و يا بايستى به منزل برسد و بعد از اتخاذ منزل جايز است؟

ج - مكه منزل است و با رسيدن به آن استظلال مانع ندارد.(5)ت.

ص: 253

[521] س - اخيراً از حدود كشتارگاه تا نزديك جمرات، مسقفى را درست كرده اند، آيا عبور از اين راه براى محرمى كه هنوز منزل نكرده و از مشعر مستقيم به جمرات مى رود جايز است يا نه؟

ج - مانع ندارد.(1)

[522] س - آيا گرفتن ناخن توسط مُحرِم از غير مُحرم جايز است؟

ج - اشكال ندارد.

[523] س - آيا محرم مى تواند ناخن محرم ديگر را به قصد تقصير بگيرد يا نه؟

ج - اشكال ندارد.(2)

[524] س - كندن دندان كه بر محرم حرام است(3)، مقصود دندان خودش مى باشد يا شامل دندان غير هم مى شود؟ و در تقدير حرمت در صورت خون آمدن است يا مطلقاً؟

ج - شامل دندان غير نمى شود، هرچند خون از آن بيرون آيد.(4)

[525] س - آيا در حال احرام مى توان دندانى را كه شديداً درد دارد و دكتر سفارش مى كند كه آن را بكشيد، كشيد، گرچه باعث خونريزى شود؟

ج - اگر ضرورت دارد مانع ندارد، ولى كفاره دارد على الأحوط.(5)د.

ص: 254

[526] س - هرگاه محرم سر خود را با چيز دوخته بپوشاند، آيا يك كفاره بايد بدهد يا دو كفاره؟

ج - بايد دو كفاره بدهد(1) مگر در صورت جهل و نسيان.

[527] س - در بين مردم معروف است كه محرم نبايد به كسى دستور بدهد؛ مثلاً نبايد به كسى بگويد يك ليوان آب يا چاى يا چيز ديگر به من بدهيد و بايد خودش بردارد، آيا اگر در حال احرام چنين درخواستى از دوست خود بكند گناه كرده است يا نه؟ و در صورت گناه آيا كفاره هم دارد يا نه؟

ج - اشكال ندارد.

2. از براى تواضع و فروتنى نسبت به حضرت حق - جلَّ و علا - پابرهنه شده و نعلين خود را در دست گرفته داخل حرم شود و اين عمل ثواب زيادى دارد.

3. وقت دخول حرم اين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ إنَّك قُلْتَ فِي كتابِك وَقَوْلُك الحَقُّ: (وَ أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ)

. اللّهُمَّ إنّي ارْجُو انْ اكونَ مِمَّنْ اجابَ دَعْوَتَك، وَقَدْ جِئْتُ مِنْ شُقّة بَعيدة وَ فَجٍّ عَميق سامِعاً لِنِدائِك وَ مُستَجِيباً لَك مُطيعاً لأِمْرِك وَكلُّ ذلِك بِفَضْلِك عَليَّ وَ احْسانِك إِلَيَّ فَلَك الْحَمْدُ عَلى ما وَفَّقْتَنِي لَهُ أبْتَغِيْ بِذْلِك الزُّلْفَةَ عِنْدَك وَالْقُرْبَةَ إلَيْك وَالْمَنْزِلَةَ لَدَيْك وَالْمَغْفِرَةَ لِذُنُوبِي وَالتَّوْبَةَ عَلَيَّ مِنْها بِمَنِّك، اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَحَرِّمْ بَدَنِي عَلَى النَّارِ وَ آمِنِّي مِنْ عَذابِك وَ عِقْابِك بِرَحْمَتِك يَا أرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».

4. وقت دخول حرم مقدارى از علفِ (اذخر) گرفته آن را بجود.

است بنابراين نيكو اين است كه شخص از باب السلام وارد شده و مستقيماً بيايد تا از ستون ها بگذرد.

و مستحب است بر در مسجدالحرام ايستاده بگويد:

«السَّلامُ عَلَيْك أَيُّها النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، بَسْم الله وَبِاللهِ وَما شاءَ اللهُ، السَّلامُ عَلى أنْبَياءِ اللهِ وَرُسُلِهِ، السَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ، السَّلامُ عَلى إبْراهِيمَ خَلِيْلِ اللهِ، وَالحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمِينَ».

و در روايت ديگر وارد است كه نزد در مسجد بگويد:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَمِنَ اللهِ وَإلَى اللهِ وَما شاءَ اللهُ وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَخَيْرُ الْأَسْماءِ للهِِ، وَالْحَمْدُللهِِ وَالسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ، السَّلامُ عَلى مُحَمَّدِ بِنِ عَبْداللهِ، السَّلامُ عَلَيْك أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، السَّلامُ عَلى أنبِياءِ اللهِ وَرُسُلِهِ، السَّلامُ عَلى خَلِيْلِ اللهِ الرَّحْمنِ، السَّلامُ عَلَى الْمُرسَلِينَ وَالحَمْدُللهِِِ رَبِّ الْعالَمِينَ، السَّلامُ عَلَيْنا وَعَلى عِبادِاللهِ الصَّالِحينَ، أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَبارِك عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ كما صَلَّيْتَ وَبارَكتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى إبْراهِيمَ وَآلِ إبْراهيمَ إنَّك حَمِيدٌ مَجِيْدٌ، أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ عَبْدِك وَرَسُولِك، أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى إبْراهِيْمَ خَلِيلِك وَعَلى أَنْبِيائِك وَرُسُلِك وَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ، وَسَلامٌ عَلَى المُرْسَلِينَ وَالْحَمْدُللهِِ رَبِّ الْعالَمِينَ، أللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أبْوابَ رَحْمَتِك وَاسْتَعْمِلْنِي في طاعَتِك وَمَرْضاتِك وَاحْفَظْنِي بِحِفْظِ الْاِيمانِ أبَداً ما أبْقَيْتَني جَلَّ ثَناءُ وَجْهِك، الْحَمْدُللهِِ الَّذي جَعَلَني مِنْ وَفْدِهِ وَزُوّارِهِ وَجَعَلَني مِمَّنْ يَعْمُرُ مَسَاجِدَهُ، وَجَعَلَني مِمَّنْ يُناجِيهِ، أللَّهُمَّ إنِّي عَبْدُك وَزائِرُك في بَيْتِك وَعَلى كلِّ مَأتِيٍّ حَقٌّ لِمَنْ أتاهُ وَزارَهُ، وَأَنْتَ خَيْرُ مَأتِيٍّ وَأكرَمُ مَزُورٍ فَأَسْأَلُك يا اللهُ يا رَحْمنُ بِأَنَّك أنتَ اللهُ لا إلهَ إلَّا أَنْتَ وَحْدَك لا شَرِيك لَك بِأنَّك واحِدٌ احَدٌ صَمَدٌ لَمْ تَلِدْ وَلَمْ تُولَدْ وَلَمْ يَكنْ لَهُ (لك خ ل) كُفُواً أحَدٌ، وَأنَّ مُحَمَّداً عَبْدُك وَرَسُولُك صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَعَلى أهْلِ بَيْتِهِ يا جَوادُ يا كرِيمُ يا ماجِدُ يا جَبَّارُ يا كَريمُ أسْأَلُك أنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَك إيّايَ بِزِيارَتي إيَّاك أوَّلَ شَيْ ءٍ تُعْطِيَنِي فَكاك رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ».

پس سه مرتبه مى گويد:

«أَللَّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ».

پس مى گويد:

ص: 257

«وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِك الْحَلالِ الطَّيِّبِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ شَياطِيْنِ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».

پس داخل مسجدالحرام شود و رو به كعبه دست ها را بلند نموده و بگويد:

«اَللَّهُمَّ إنّي أَسْأَلُك في مَقامي هذا وَفي أوَّلِ مَناسِكي أنْ تَقْبَلَ تَوْبَتِي وَأنْ تَتَجاوَزَ عَنْ خَطِيئَتي وَأنْ تَضَعَ عَنِّي وِزْري، الَحمْدُللهِِِ الَّذي بَلَّغَنِي بَيْتَهُ الْحَرامَ أللَّهُمَّ إنّي أشْهَدُ أنَّ هذا بَيْتُك الْحَرامُ الَّذي جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَأمْناً مُبارَكاً وَهُدىً لِلْعالَمينَ أللَّهُمَّ إنَّي عَبْدُك وَالْبَلَدَ بَلَدُك وَالْبَيْتَ بَيْتُك جِئْتُ أطْلُبُ رَحْمَتَك وَأؤُمُّ طاعَتَك مُطِيْعاً لِأَمْرِك راضياً بِقَدَرِك أَسْأَلُك مَسْألَةَ الْفَقِيْرِ إلَيْك الْخائِفِ لِعُقُوبَتِك أللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أبْوابَ رَحْمَتِك واسْتَعْمِلْنِي بِطاعَتِك وَمَرْضاتِك».

بعد خطاب مى كند به سوى كعبه و مى گويد:

«أَلْحَمْدُللهِِ الَّذي عَظَّمَك وَشَرَّفَك وَكرَّمَك وَجَعَلَك مَثابَةً لِلنّاسِ وَاَمْناً مُبارَكاً وَهُدىً لِلْعالَمِيْنَ».

و مستحب است وقتى كه محاذى حجرالاسود شد بگويد:

«أشْهَدُ أنْ لاإلهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيك لَهُ وَأنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللهِ وَكفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَاللاَّتِ وَالْعُزّى وَبِعِبادَةِ الشَّيْطانِ وَبِعِبادَةِ كلِّ نِدٍّ يُدْعى مِنْ دُونِ اللهِ».

و هنگامى كه نظرش به حجرالاسود افتاد متوجه به سوى او شود و بگويد:

«أَلْحَمْدُللهِِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَما كنّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أنْ هَدانَا اللهُ سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ للهِ وَلا إلهَ إلَّا اللهُ وَاللهُ أكبَرُ، اللهُ أكبَرُ مِنْ خَلْقِهِ وَاللهُ أكبَرُ مِمّا أخْشى وَاَحْذَرُ، لا إلهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيْك لَهُ، لَهُ المُلك وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَيُمِيتُ وَيُحْيِي وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الخَيْرُ وَهُوَ عَلى كلِّ شَيء قَدِيرٌ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمّد وَآلِ مُحَمَّد وَبارِك عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ كأفْضَلِ ما صَلَّيْتَ وَبارَكتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى إبْراهِيمَ وَآلِ إبْراهِيمَ إنَّك حَمِيْدٌ مَجيدٌ، وَسَلامٌ عَلى جَميعِ النَّبِيِّينَ وَالمُرْسَلِينَ وَالحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمِينَ أللَّهُمَّ إنَّي اومِنُ بِوَعْدِك وَأُصَدِّقُ رُسُلَك وَأتَّبِعُ كتابَك».

و در روايت معتبر وارد است كه وقتى كه نزديك حجرالاسود رسيدى، دست هاى خود را بلند كن و حمد و ثناى الهى را به جا آور و صلوات بر پيغمبر بفرست و از

ص: 258

خداوند عالم بخواه كه حج تو را قبول كند. پس از آن، حجر را بوسيده و استلام نما و اگر بوسيدن ممكن نشد استلام نما و اگر آن هم ممكن نشد اشاره به آن كن و بگو:

«أَللَّهُمَّ أمانَتِي أدَّيْتُها وَمِيثاقِي تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِي بِالمُوافاةِ أللَّهُمَّ تَصْدِيقاً بِكتابِك وَعَلى سُنَّةِ نَبِيِّك صَلَواتُك عَلَيْهِ وَآلِهِ أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيك لَهُ وَأنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللهِ وَكفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطاغُوتِ وَاللاَّتِ وَالْعُزّى وَعِبادَةِ الشَّيْطانِ وَعِبادَةِ كلِّ نِدٍّ يُدْعى مِنْ دونِ اللهِ».

و اگر نتوانى همه را بخوانى بعضى را بخوان و بگو:

«أَللَّهُمَّ إليْك بَسَطْتُ يَدِي وَفِيما عِنْدَك عَظُمَتْ رَغْبَتِي فَاقْبَلْ سُبْحَتي وَاغْفِرْ لِي وَارْحَمْنِي، أَللَّهُمَّ إنّي أعُوذُ بِك مِنَ الْكُفْرِ وَالْفَقْرِ وَمَواقِفِ الْخِزْيِ في الدُّنيا وَالْآخِرَةِ».

ص: 259

ص: 260

[533] م - چنين كسى كه عمره خود را باطل كرد، احوط آن است كه حج افراد به جا آورد،(1) و پس از آن عمره به جا آورد و حج را در سال بعد اعاده كند.

[534] م - وقت فوت طواف، وقتى است كه اگر بخواهد آن را با بقيه اعمال عمره به جا آورد، نتواند وقوف به عرفات كند.(2)

[535] م - اگر از روى سهو ترك كرده طواف را،(3) لازم است آن را به جا آورد هر وقت كه باشد(4)، و اگر برگشته به محل خود و نتواند برگردد به مكه يا مشقت داشته باشد برگشتن، بايد شخص مورد اطمينانى را نايب بگيرد.

[536] م - اگر سعى را به جا آورده، پيش از آنكه طواف را به جا آورد، احتياطد.

ص: 262

واجب(1) آن است كه سعى را هم به جا آورد و اگر نماز طواف را به جا آورده، بايد آن را هم بعد از طواف اعاده كند.

[537] م - اگر شخص محرم به واسطه مرض، خودش قدرت نداشته باشد كه طواف كند و تا وقت تنگ شود قدرت حاصل نكند، اگر ممكن است، خودِ او را به يك نحو ببرند و طواف دهند؛(2) اگرچه به دوش گرفتن يا بر تخت گذاشتن باشد(3)، و اگر ممكن نشود بايد براى او نايب بگيرند.(4)

[538] م - شخص مريض را كه طواف مى دهند بايد مراعات شرايط و احكام طواف را، به مقدارى كه براى او ممكن است، بكنند.د.

ص: 263

[541] م - اگر در به جا آوردن طواف يا ساير اعمال عمره و حج كه عبادى است ريا كند؛ يعنى براى نشان دادن و به رخ ديگرى كشيدن و عمل خود را خوب جلوه دادن به جا آورد، طواف او و همين طور هرچه را اين طور به جا آورده باطل است و در اين عمل معصيت خدا را هم كرده است.

[542] م - ريا بعد از عمل و تمام كردن طواف يا ديگر اعمال، باعث بطلان عمل نمى شود.

[543] م - كفايت مى كند در صحيح بودن عمل، آنكه براى خدا بياورد يا براى اطاعت امر خدا، يا براى ترس از جهنم يا براى رسيدن به بهشت و ثواب.(1)

[544] م - اگر در عملى كه براى خدا مى آورد، رضاى ديگرى را هم شركت دهد و خالص براى خدا نباشد عمل باطل است.

دوم - آن است كه طاهر باشد از حدث اكبر؛ مثل جنابت و حيض و نفاس و از حدث اصغر؛ يعنى بايد با وضو باشد.

[545] م - طهارت از حدث اكبر و اصغر در طوافِ واجب شرط است؛ چه طواف عمره باشد يا طواف حج يا طواف نساء، حتى در عمره و حج مستحب، كه پس از احرام بستن واجب است آن را تمام كند.

[546] م - طهارت از حدث اكبر و اصغر، در طواف مستحبى شرط نيست(2)، ليكنت.

ص: 265

كسى كه جنب يا حائض است جايز نيست در مسجدالحرام وارد شود، ولى اگر غفلتاً يا نسياناً(1) طواف مستحب كرد صحيح است.

[547] م - طواف - يعنى هفت دور اطراف خانه كعبه گرديدن - مستحب است و بلكه هرچه شخص بتواند طواف كند خوب است.(2) و در اين طواف طهارت شرط نيست.(3)

[548] م - اگر شخصى كه حدث اكبر يا اصغر داشته طواف كند، باطل است؛ چه از روى عمد باشد يا از روى غفلت يا نسيان يا ندانستن مسئله باشد.

[549] م - اگر در اثناى طواف، حدث عارض شود، پس اگر پس از تمام شدن دور چهارم(4) است، بايد طواف را قطع كند و طهارت تحصيل كند و از همان جا كه طواف را قطع كرده تمام كند.(5)ت.

ص: 266

ص: 267

[550] م - اگر در فرض سابق پيش از تمام شدن دور چهارم(1)، حدث عارض شود احتياط واجب آن است كه تمام كند طواف را و اعاده كند و اين حكم در حدث اصغر است.(2)

[551] م - اگر در اثناى طواف حدث اكبر؛ مثل جنابت يا حيض عارض شود، بايد فوراً از مسجدالحرام بيرون رود، پس اگر پيش از تمامى دور چهارم(3) بود، پس از غسلد.

ص: 268

طواف را اعاده كند.

[552] م - اگر عذر داشته باشد از وضو و غسل،(1) واجب است تيمم كند بدل از وضو يا بدل از غسل.

[553] م - اگر تيمم كرد بدل از غسل و حدث اصغر عارض شد، براى حدث اكبر لازم نيست تيمم كند، بلكه براى حدث اصغر بايد تيمم كند و تا حدث اكبر براى او حاصل نشده و عذرش باقى است همان تيمم اول كافى است، ليكن احتياط مستحب(2) آن است كه تيمم بدل از غسل هم بكند.ت.

ص: 269

[554] م - احتياط واجب آن است كه اگر اميد دارد كه عذرش از وضو يا غسل مرتفع شود، صبر كند تا وقتى كه وقت تنگ شود يا اميدش قطع شود.(1)

[555] م - اگر با وضو بوده و شك كند كه حدث عارض شده است يا نه، بنا بر وضو داشتن بگذارد و لازم نيست وضو بگيرد و همچنين اگر از حدث اكبر پاك بوده و شك كند كه حدث عارض شده.

[556] م - اگر مُحدِث به حدث اصغر يا اكبر بوده و شك كند كه وضو گرفته يا نه يا غسل كرده يا نه، بايد در فرض اول وضو بگيرد و در فرض دوم غسل كند.

[557] م - اگر بعد از تمام شدن طواف شك كند كه با وضو آن را به جا آورده يا نه يا شك كند با غسل آن را به جا آورده يا نه، طواف او صحيح است(2)، ليكن براى اعمالد.

ص: 270

بعد بايد طهارت تحصيل كند.

[558] م - اگر در اثناى طواف شك كند كه وضو داشته يا نه(1)، پس اگر بعد از تمامى دور چهارم است طواف را رها كند و وضو بگيرد و از همان جا تتمه طواف را به جا آورد(2) و اگر قبل از تمام شدن دور چهارم(3) است احتياط واجب آن است كه طواف را تمام كند و اعاده كند.(4)د.

ص: 271

[559] م - در تمام صورت هايى كه در شك گفته شد كه «بنا بر طهارت بگذارد» يا «طوافش صحيح است» بهتر آن است كه تجديد وضو كند و رجائاً غسل به جا آورد، چون ممكن است كه بعد معلوم شود وضو يا غسل نداشته و اشكال پيدا مى شود.

[560] م - اگر در اثناى طواف شك كند كه غسل كرده است از جنابت يا حيض يا نفاس يا نه، بايد فوراً از مسجدالحرام بيرون برود(1)، پس اگر شوط چهارم را تمام كرده بوده و شك كرده، بعد از غسل برگردد و تتمه را به جا آورد(2) والاّ بعد از غسل اعاده كند طواف را و احتياط آن است كه در صورت اول نيز اعاده كند.

[561] م - اگر آب و چيزى كه به آن جايز است تيمم كند، موجود نباشد(3)، حكم آن حكم غير متمكن از طواف است، پس با مأيوس بودن از پيدا شدن يكى از آن دو، بايد نايب بگيرد. و احتياط وجوبى(4) آن است كه اگر جنب و حائض و نفساء نيست خودش نيز طواف كند و چون مستحاضه بدون به جا آوردن غسل هايى كه بر او لازم استت.

ص: 272

مى تواند(1) وارد مسجدالحرام شود و طواف كند، بنابراين به احتياطى كه در غير جنب و حائض و نفساء گفته شد بايد عمل كند، گرچه دخول مسجدالحرام نيز براى او خلاف احتياط استحبابى است.

سوم - طهارت بدن و لباس است از نجاست(2)؛

[562] م - احتياط واجب(3) آن است كه از نجاساتى كه در نماز عفو شده - مثل خون كمتر از درهم(4) و جامه اى كه با آن نتوان(5) نماز خواند؛ مثل عرقچين و جوراب حتىد.

ص: 273

انگشتر(1) نجس - اجتناب كند.

[563] م - در خون قروح و جروح اگر تطهير آن مشقت داشته باشد لازم نيست تطهير كند.(2)

[564] م - در خون قروح و جروح، تا آن اندازه اى كه مى شود تطهير كرد و لباس را عوض كرد، احتياط واجب(3) آن است كه تطهير كند يا جامه را عوض كند.

[565] م - احتياط آن است(4) كه اگر مى تواند تأخير بيندازد طواف را تا بشود بى مشقت تطهير كرد، تأخير بيندازد به شرطى كه وقت تنگ نشود.

[566] م - اگر طواف كند و بعد از آنكه از طواف فارغ شد علم پيدا كند به نجاست در حال طواف، اظهر آن است كه طوافش صحيح است.

[567] م - اگر شك داشته باشد كه لباسش يا بدنش نجس است، مى تواند با آن حالد.

ص: 274

طواف كند و صحيح است؛ چه بداند كه پيش از اين پاك بوده يا نداند، ليكن اگر بداند كه پيشتر نجس بوده و نداند كه تطهير شده است، نمى تواند با آن حال طواف كند بلكه بايد تطهير كند و طواف كند.

[568] م - اگر در بين طواف نجاستى به بدن يا لباس او عارض شود، اظهر آن است كه دست از طواف بردارد و جامه يا بدن را تطهير كند و طواف را از همان جا تمام كند و طواف او صحيح است.(1)

[569] م - اگر در بين طواف نجاستى در بدن يا لباس خود ببيند و احتمال بدهد كه در اين حال نجاست حاصل شده، ظاهراً حكم مسئله قبل را دارد.

[570] م - اگر در بين طواف علم پيدا كند كه نجاست به بدن يا لباس او از اول بوده، احتياط(2) آن است كه طواف را رها كند و تطهير كند و از همان جا بقيه طواف رات.

ص: 275

تمام كند و بعد از آن طواف را اعاده كند؛ خصوصاً اگر تطهير زياد طول بكشد و در اين صورت بعد از اتمام، نماز طواف را بخواند و پس از آن طواف را اعاده كند و نماز طواف را نيز اعاده كند و در اين احتياط فرقى نيست بين آنكه بعد از چهار دور علم پيدا كند يا قبل از آن، گرچه در صورت دوم احتياط شديدتر است.

[571] م - اگر فراموش كند نجاست را و طواف كند، احتياط واجب اعاده است،(1) و همين طور است اگر در بين طواف يادش بيايد.(2)

چهارم - ختنه كردن است در حق مردان و اين شرط در زن ها نيست، و احتياط واجب آن است كه درباره بچه هاى نابالغ مراعات شود.(3)ت.

ص: 276

[572] م - اگر بچه را كه ختنه نشده وادار به احرام كنند يا او را محرم كنند، احرام او صحيح است ولى طواف او صحيح نيست.(1) پس اگر محرم به احرام حج شود، چون طواف نساء او باطل است(2) بنا بر احوط حلال شدن زن بر او مشكل مى شود(3) مگر آنكه او را ختنه كنند و طواف دهند، يا خودش بعد از ختنه شدن طواف كند، يا آنكه نايب براى او بگيرند تا طواف كند.(4)

[573] م - اگر بچه ختنه كرده به دنيا بيايد طواف او صحيح است.ت.

ص: 277

پنجم - ستر عورت است،(1) پس اگر بدون ساترِ عورت طواف كند باطل است(2) و معتبر است در آن اباحه(3)، پس با ساتر غصبى طواف صحيح نيست بلكه با لباس غصبى غير ساتر نيز بنا بر احتياطِ واجب،(4) و احتياط آن است كه مراعات شرايط لباس نمازگزار را بنمايند.(5)

[574] م - احتياط واجب آن است كه مراعات موالات عرفيه را در طواف بكند(6)؛ت.

ص: 278

يعنى در بين دورهاى طواف آنقدر طول ندهد كه از صورت يك طواف خارج شود.

قسم دوم، [از واجبات طواف] - چيزهايى است كه گفته اند داخل در حقيقت طواف است، اگرچه بعضى از آنها نيز شرط است از براى طواف، ليكن در عمل فرقى نمى كند و آن هفت چيز است:

اول - آنكه ابتدا كند به حجرالاسود؛

[575] م - در ابتدا كردن به حجرالاسود، لازم نيست كه تمام اجزاى بدن طواف كننده به تمام اجزاى حجرالاسود عبور كند،(1) بلكه واجب آن است كه انسان از حجرالاسود،ت.

ص: 279

هر جاى آن باشد شروع كند و به همان جا ختم كند.

[576] م - آنچه واجب است آن است كه در عرف گفته شود: از حجرالاسود شروع به طواف كرد، و ختم كرد به حجرالاسود؛ چه از ابتداى آن شروع كند، چه از وسطش، چه از آخرش.

[577] م - از هر جاى حجرالاسود كه شروع كرد، بايد در دور هفتم به همان جا ختم كند، پس اگر از اولش شروع كرد بايد به اولش ختم شود و همچنين اگر از وسط يا آخر شروع كرد بايد به همان جا ختم شود.(1)

[578] م - در طواف بايد به همان طورى كه همه مسلمين طواف مى كنند، از محاذات «حجرالاسود»، بدون دقت هاى صاحبان وسوسه شروع كنند، و در دورهاى ديگر، بدون توقف دور بزنند(2) تا هفت دور تمام شود.

[579] م - گاهى ديده مى شود كه اشخاص نادان در هر دورى كه مى زنند، مى ايستند و عقب و جلو مى روند كه محاذات را درست كنند و اين موجب اشكال است و گاهى حرام است.ت.

ص: 280

دوم - ختم نمودن هر دورى است به حجرالاسود و اين حاصل مى شود به اينكه بدون توقف هفت دور را ختم كند و در دور هفتم به همان جا كه شروع كرده ختم شود(1) و لازم نيست در هر دورى بايستد و باز شروع كند و كارهاى جهال را نبايد بكنند.

سوم - آنكه در طواف كردن، خانه كعبه در طرف چپ طواف كننده واقع شود.

[580] م - لازم نيست در تمامِ حالاتِ طواف، خانه را حقيقتاً به شانه چپ قرار دهد، بلكه اگر در موقع دور زدن به حِجر اسماعيل عليه السلام خانه از طرف چپ قدرى خارج شود مانع ندارد، حتى اگر خانه متمايل به پشت شود، ليكن دور زدن به نحو متعارف باشد اشكال ندارد.(2)د.

ص: 281

[581] م - اگر در موقع رسيدن به گوشه هاى خانه، شانه از محاذات كعبه خارج شود هيچ اشكالى ندارد، اگر به طور متعارف دور زند، حتى اگر خانه متمايل به پشت شود.(1)

[582] م - گاهى ديده مى شود كه بعضى از نادانان، براى احتياط، ديگرى را وادار مى كنند كه او را طواف دهد و خود طواف كننده اختيار را از خود سلب مى كند و به دست ديگرى مى دهد و تكيه به دست او مى دهد و او را، آن شخص ديگر با فشار دور مى دهد، اين طواف باطل است(2) و اگر طواف نساء را اين طور به جا آورد، زن ها يا مردها بر او حرام خواهند بود.

[583] م - احتياط به اينكه خانه در تمام حالاتِ طواف، حقيقتاً به طرف چپ باشد، گرچه خيلى ضعيف است و قابل اعتنا نيست و بايد اشخاص جاهل و اهل وسوسه ازت.

ص: 282

آن احتراز كنند و به همان ترتيب كه ساير مسلمين دور مى زنند بزنند، لكن اگر شخص عاقل عالمى بخواهد احتياط كند و قدرى شانه را چپ كند، در موقع رسيدن به حجر اسماعيل يا اركان كعبه به طورى كه خلاف متعارف(1) و موجب انگشت نمايى نشود مانع ندارد.(2)

[584] م - اگر به واسطه مزاحمتِ طواف كنندگان، مقدارى از دور زدن به خلاف متعارف شد؛ مثل آنكه روى طواف كننده به كعبه واقع شد يا پشتش واقع شد و يا عقب عقب طواف كرد بايد آن مقدار را جبران كند و از سر بگيرد.(3)

[585] م - اگر به واسطه كثرت جمعيت، انسان را بدون اختيار خود بردند و دور دادند كفايت نمى كند(4) و بايد آن دور را از سر بگيرد، اگرچه خانه هم طرف چپ او بوده.د.

ص: 283

[586] م - در طواف كردن هر طور برود مانع ندارد، مى تواند آهسته برود و مى تواند تند برود و مى تواند بدود و مى تواند سواره طواف كند يا با دوچرخه طواف كند.(1) ليكن بهتر آن است كه به طور ميانه روى برود.

چهارم - داخل كردن حِجر اسماعيل عليه السلام است در طواف؛ و حجر اسماعيل محلى است كه متصل به خانه كعبه است و بايد طواف كننده دور حجر اسماعيل نيز بگردد.

[587] م - اگر دور حجر اسماعيل نگرديد و(2) از داخل آن طواف كرد، طوافش باطل است و بايد اعاده كند.

[588] م - اگر عمداً اين كار را بكند حكم ابطال عمدى طواف را دارد كه گذشت.

[589] م - اگر سهواً اين كار را بكند حكم ابطال سهوى را دارد.

[590] م - اگر در بعضى از دورها حجر اسماعيل را داخل در دور زدن نكرد احتياط واجب آن است كه آن دور را از سر بگيرد(3) و اعاده كند طواف را، اگرچه ظاهر آن استد.

ص: 284

كه اعاده طواف لازم نيست.

[591] م - اگر كسى در بعضى از دورها، از روى ديوار حجر اسماعيل عليه السلام برود، احتياط آن است كه به دستور مسئله قبل عمل كند(1) و در اين فرض نيز به احتياط واجب كفايت نمى كند تمام كردن دور را از آنجايى كه از روى ديوار رفته است.(2)

پنجم - بودن طواف است بين خانه كعبه و مقام حضرت ابراهيم عليه السلام از همه اطراف.(3)ت.

ص: 285

ص: 286

[592] م - مراد از اينكه: طواف بين كعبه و مقام باشد، آن است كه ملاحظه شود مسافتى را كه ميان خانه و مقام ابراهيم عليه السلام است و در همه اطراف خانه كعبه، طواف كننده از آن مقدار دورتر نباشد از خانه كعبه (و ما بين مقام و خانه چنانچه گفته اند تقريباً بيست و شش ذراع و نصف است) پس در همه اطراف بايد همين قدر بيشتر دور نباشد.

[593] م - اگر شخص از پشت مقام ابراهيم طواف كند(1) كه مقام ابراهيم هم داخل در طوافش شود طوافش باطل است و بايد اعاده كند.(2)

[594] م - اگر بعضى از دورها را از پشت مقام طواف كند بايد آن دور را با اعاده همان جزء تمام كند(3) و احوط آن است كه طواف را هم اعاده كند اگرچه ظاهراً اعاده لازم نباشد، بلكه بعيد نيست كفايت اعاده همان جزء.

[595] م - چون در طرف حجر اسماعيل عليه السلام محل طواف تنگ مى شود(4)، زيرا كهد.

ص: 287

مقدار حِجْر از آن كاسته مى شود و چنانچه گفته اند تقريباً شش ذراع و نيم براى محل طواف باقى مى ماند بايد در طواف از آن جانب بيشتر از شش ذراع و نيم دور نشود.

[596] م - اگر از جانب حجر اسماعيل عليه السلام بيشتر از شش ذراع و نيم(1) در دور زدن دور شد اظهر آن است كه آن جزء را اعاده كند و از مطاف دور بزند.

ششم - خروج طواف كننده است از خانه و آنچه از آن محسوب است.

[597] م - در اطراف ديوار خانه، يك پيش آمدگى است كه آن را «شاذروان» گويند و آن جزو خانه كعبه است و طواف كننده بايد آن را هم داخل قرار دهد.(2)

[598] م - اگر كسى در بعضى از احوال به واسطه كثرت جمعيت يا غير آن بالاى شاذروان برود و دور بزند آن مقدار كه دور زده باطل است(3) و بايد اعاده كند.

[599] م - دست به ديوار خانه كعبه گذاشتن، در آنجايى كه شاذروان است جايز است و به طواف ضرر نمى رساند،(4) گرچه احتياط مستحب در ترك آن است.د.

ص: 288

[600] م - در حال طواف، دست گذاشتن روى ديوار حجر اسماعيل عليه السلام جايز است(1) و به طواف ضرر نمى رساند، گرچه احتياط مستحب در ترك است.

هفتم - آنكه هفت شوط يعنى هفت دفعه دور بزند نه كمتر و نه زيادتر.

[601] م - اگر از روى عمد، طواف كننده از اول قصد كند كمتر از هفت دور به جا آورد و يا بيشتر به جا آورد، طوافش باطل است(2) اگرچه به هفت دور تمام كند و احتياط واجب آن است كه اگر از روى ندانستن حكم بلكه از روى سهو و غفلت باشد طواف را اعاده كند.(3)ت.

ص: 289

[602] م - اگر در اثناى طواف،(1) از قصد هفت دور آوردن برگردد به قصد زيادتر آوردن يا كمتر آوردن، از آنجا كه اين قصد را كرده و هرچه به اين عمل كرده باطل است و بايد اعاده كند(2) و اگر با اين قصد زيادتر آورد(3) اصل طواف باطل مى شود.

[603] م - اگر از اول قصد كند كه هشت دور به جا آورد، ليكن قصدش آن باشد كه هفت دور آن طواف واجب باشد و يك دور قدم زدن دور خانه براى تبرك يا مقصد ديگر باشد طواف او صحيح است.

[604] م - اگر گمان كند كه يك دور نيز مستحب است همان طور كه هفت دور مستحب است و قصد كند كه هفت دور واجب را بياورد و يك دور مستحب هم دنبال آن بياورد طواف او صحيح است.

[605] م - اگر بعد از طواف واجب كه هفت دور است به خيال آنكه يك دور نيز مستحبى جداگانه است هشت دور به جا آورد طوافش صحيح است.

[606] م - اگر كم كند از طواف واجب، چه يك دور يا كمتر يا بيشتر از يك دور ازت.

ص: 290

روى عمد، واجب است آن را اتمام كند(1) و اگر نكند حكمش حكم كسى است كه طواف را عمداً ترك كرده - كه در مسائل فصل چهارم گذشت - به احتياط واجب(2) و حكم جاهل به مسئله حكم عالم است.(3)

[607] م - اگر بعد از كم كردن از طواف كارهاى بسيارى كند(4) كه موالات فوت شود حكمش حكم قطع طواف است كه مى آيد.

[608] م - اگر سهواً(5) از طواف كم كند، پس اگر تجاوز از نصف كرده باشد اقوى آنت.

ص: 291

است كه از همان جا تمام كند طواف را در صورتى كه فعل كثير نكرده باشد، والاّ احتياط واجب اتمام و اعاده است.(1)

[609] م - اگر سهواً كم كرده و تجاوز از نصف نكرده طواف را اعاده نمايد،(2) لكن سزاوار نيست ترك احتياط در همه موارد سهو، به تمام كردن طواف ناقص و اعاده كردن.د.

ص: 292

[610] م - اگر متذكر نشود كه ناقص كرده است طواف را مگر بعد از مراجعت به وطن خود، احتياط آن است كه خودش برگردد(1) و اگر نتوانست يا مشكل بود مراجعت، نايب بگيرد.(2)

[611] م - در طواف واجب، قران جايز نيست؛ يعنى جايز نيست طواف واجب را با طواف ديگر دنبالِ هم آورد، بدون آنكه بين دو طواف، نماز طواف فاصله شود(3) و در طواف مستحب مكروه است.

[612] م - اگر زياد كند دورى را - يا كمتر يا بيشتر از دور - بر طواف، و قصدش آن باشد كه زياده را جزو طوافِ ديگر قرار دهد، داخل در قران ميان دو طواف است كه حرام است.(4)ت.

ص: 293

[613] م - در فرض سابق، اگر از اول قصد داشته يا در اثناى طواف قصد زياده كرده باشد، احتياط واجب آن است كه طواف اول را اعاده كند(1) و اگر بعد از تمام شدن، قصد به جا آوردن طواف ديگر براى او حادث شد و به دنبال طواف اول، زياده را آورد، اقوى صحّت طواف اول است و احوط اعاده است.(2)د.

ص: 294

[614] م - اگر سهواً زياد كند بر هفت دور، پس اگر كمتر از يك دور است قطع كند آن را و طوافش صحيح است و اگر يك دور يا زيادتر است، احوط(1) آن است كه هفت دور ديگر را تمام كند به قصد قربت، بدون تعيين مستحب يا واجب و دو ركعت نماز قبل از سعى و دو ركعت بعد از سعى بخواند و دو ركعت اول را براى فريضه قرار دهد بدون آنكه تعيين كند براى طواف اول يا طواف دوم است.(2)

[615] م - جايز است قطع طواف نافله را بدون عذر و اقوى كراهت قطع طواف واجب است بدون عذر و به مجرد خواهش نفس(3)، و احوط قطع نكردن آن است؛ بها.

ص: 295

اين معنى كه قطع نكند به طورى كه ترك بقيه را كند تا موالات عرفيه به هم بخورد.

[616] م - اگر بدون عذر طواف را قطع كرد، احوط(1) آن است كه اگر چهار دور به جا آورده(2) باشد طواف را تمام كند و بعد اعاده كند و اين در صورتى است كه منافى به جا آورده باشد حتى مثل زياد فاصله دادن كه موالات عرفيه به هم بخورد...

ص: 296

[617] م - اگر طواف را قطع كند(1) و منافى به جا نياورده باشد، اگر برگردد و تمام كند طواف صحيح است.

[618] م - اگر در بين طواف عذرى براى اتمام آن پيدا شد(2)؛ مثل مرض يا حيض يا حدث بى اختيار(3) پس اگر بعد از تمام شدن چهار دور بوده، بعد از رفع عذر برگردد(4) وت.

ص: 297

از همان جا تمام كند و اگر قبل از آن بوده(1)، طواف را اعاده كند و احتياط مستحب در فرض اول در غير حيض آن است كه اتمام كند و اعاده نمايد.

[619] م - اگر شخصى كه با عذر طواف را قطع كرده، نتوانست به جا آورد تا آنكه وقت تنگ شد، اگر ممكن است، او را حمل كنند و طواف دهند و اگر ممكن نيست نايب(2) براى او بگيرند.(3)

[620] م - اگر مشغول طواف است و وقت نماز واجب تنگ شود واجب است طواف را رها كند و نماز بخواند(4)، پس اگر بعد از چهار دور(5) رها كرد از همان جاف.

ص: 298

طواف را تمام كند، والاّ(1) اعاده كند.(2)

[621] م - جايز است بلكه مستحب است قطع كند طواف را براى رسيدن به نماز جماعت يا رسيدن به وقت فضيلت نماز واجب، و از هر جا قطع كرد از همان جا بعد از نماز اتمام كند(3)، و احتياط آن است كه به دستور مسئله قبل عمل كند، و سزاوار نيست اين احتياط ترك شود.(4)

[622] م - اگر بعد از تمام شدن طواف و انصراف از آن شك كند كه آيا طواف را زيادتر از هفت دور به جا آورده يا نه يا شك كند كمتر به جا آورده يا نه، اعتنا نكند و طوافش صحيح است، لكن در صورت دوم خالى از اشكال نيست(5) و احتياط ترك نشود.د.

ص: 299

[623] م - اگر بعد از طواف شك كند كه صحيح به جا آورده آن را يا نه، مثلاً احتمال بدهد كه از طرف راست طواف كرده يا محدث بوده يا از داخل حجر اسماعيل عليه السلام طواف كرده اعتنا نكند(1)، و طوافش صحيح است اگرچه باز در محل طواف باشد و از آنجا منصرف نشده يا مشغول كارهاى ديگر نشده باشد، در صورتى كه هفت دور بودن معلوم باشد بى زياده و نقيصه.

[624] م - اگر در آخر دور كه به حجرالاسود ختم شد شك كند كه هفت دور زده يا هشت دور يا زيادتر، اعتنا به شك نكند و طوافش صحيح است.(2)

[625] م - اگر قبل از رسيدن به حجرالاسود و تمام شدن دور، شك كند كه آنچه را دور مى زند دور هفتم است يا هشتم طوافش باطل است.(3)ت.

ص: 300

[626] م - اگر در آخر دور يا اثناى آن شك كند ميان شش و هفت و هرچه پاى نقيصه در كار است، طواف او باطل است.(1)

[627] م - اگر در طواف مستحب شك كند در عدد دورها، بنا بر اقل گذارد و طوافش صحيح است.

[628] م - شخص كثير الشك در عدد دورها اعتنا به شكش نكند(2) و احتياط آن است كه كسى را وادار كند كه عدد را حفظ كند.د.

ص: 301

[629] م - گمان در عدد دورها اعتبار ندارد(1) و حكم شك را دارد.

[630] م - اگر مشغول سعى بين صفا و مروه شد و يادش آمد كه طواف به جا نياورده، بايد رها كند و طواف كند و پس از آن سعى را اعاده كند.(2)

[631] م - اگر در حال سعى يادش آمد كه طواف را ناقص به جا آورده، بايد برگردد و طواف را از همان جا كه ناقص كرده تكميل كند و برگردد تتمه سعى را به جا آورد و طواف و سعيش صحيح است. ليكن احتياط آن است كه اگر كمتر از چهار دور به جا آورده طواف را تمام كند و اعاده نمايد(3) و همچنين اگر سعى را كمتر از چهار بار انجام داده تمام كند و اعاده كند.د.

ص: 302

[632] م - اگر سهواً يا غفلتاً يا جهلاً طواف را بى وضو به جا آورد طوافش باطل است و همين طور اگر با حال جنابت يا حيض و نفاس به جا آورد.

[633] م - اگر كسى مريض يا طفلى را حمل كند و طواف دهد و خودش نيز قصد طواف كند طواف هر دو صحيح است.(1)

[634] م - در حال طواف تكلم كردن و خنده نمودن و شعر خواندن اشكال ندارد لكن كراهت دارد و مستحب است در حال طواف مشغول دعا و ذكر خدا و تلاوت قرآن باشد.

[635] م - واجب نيست در حال طواف روى طواف كننده طرف جلو باشد بلكه جايز است به يمين و يسار نگاه كند و صفحه صورت را برگرداند بلكه به عقب نگاه كند(2) و مى تواند طواف را رها كند و خانه را ببوسد(3) و برگردد از همان جا اتمام كند.

[636] م - جايز است در بين طواف براى رفع خستگى و استراحت بنشيند يا دراز بكشد و بعد از همان جا اتمام كند، ولى نبايد آنقدر طول دهد كه موالات عرفيه به هم بخورد و اگر آنقدر نشست، احتياط آن است كه اتمام كند و اعاده نمايد.(4)ت.

ص: 303

[640] م - اگر در طواف بى اختيار او را ببرند، اعاده آن مقدار لازم است(1) و بايد طواف را صحيح انجام دهد و خودش به اختيار طواف كند و چنانچه ممكن نيست بايد در وقت خلوت طواف نمايد(2) ولى بايد دانست كه منظور از بى اختيار شدن اين نيست كه در اثر فشار جمعيت تندتر برود بلكه در اين صورت اگر قدم ها را به اختيار خود برمى دارد ضرر ندارد و طوافش صحيح است.

[641] م - اگر در حال طواف در اثر فشار و ازدحام جمعيت پشت به خانه شود و قسمتى از طواف به اين صورت انجام گيرد يا در اثر فشار جمعيت، شخص را مقدارى جلو ببرند بايد مقدارى از طواف كه پشت به خانه يا بدون اختيار بوده، اعاده شود(3) ود.

ص: 305

اگر نمى تواند برگردد با جمعيت بدون قصد طواف برود تا به جايى كه بايد از آنجا طواف را اعاده كند برسد و از آنجا تدارك نمايد.(1)

[642] م - اگر حاجى در حال طواف، پول خمس نداده همراه داشته باشد طوافش اشكال پيدا نمى كند.(2)

[643] م - اگر كسى پس از انجام اعمال حج تمتع فهميد كه در طواف عمره يا حج چند شوط از هفت شوط را از داخل حجر اسماعيل دور زده(3)، حج او صحيح است و بايد طواف را اعاده كند.(4)د.

ص: 306

[644] م - زنى كه در غير ايام عادت لك ديده و به اعتقاد پاكى، طواف و نماز را انجام داده و شب بعد خون ديده، با شرايط حيض(1)، اگر يقين كند كه بعد از ديدن لك، خون در باطن فرج بوده و قطع نشده، حيض بوده است و طواف و نمازشت.

ص: 307

صحيح نيست(1) و اگر شك دارد يا يقين كند كه خون قطع شده، حيض نبوده است و اعمالش صحيح است و در صورت اول حج او صحيح است و بايد طواف و نماز را اعاده كند(2) و اگر در عمره بوده در صورت ضيق وقت احتياطاً بعد از حج، يك عمره مفرده نيز به جا آورد.(3)

طواف، خودش يك نماز بخواند و بعد از طواف نايبش نيز، خودش نماز ديگر بخواند، و در صورتى كه دو طواف با هم انجام شود خودش يك نماز بخواند كفايت مى كند.

[646] س - اگر در اثناى طواف نماز جماعت برقرار شد و شخص از ادامه طواف معذور شد تكليف چيست، و اگر در اثناى سعى باشد وظيفه چيست؟

ج -(1) اگر بعد از شوط چهارم طواف يا سعى قطع شده، از همان جايى كه قطع شدهت.

ص: 309

طواف يا سعى را تمام كند، و اگر قبل از شوط چهارم طواف بوده(1) و فصل طويل شده، طواف را از سر بگيرد، هرچند احتياط آن است كه طواف را اتمام و پس از خواندن نماز آن، طواف را اعاده كند و نماز طواف ديگرى بخواند و در سعى(2) نيز احتياط در اتمام و اعاده است.

[647] س - اگر كسى بعد از تقصير در عمره تمتع متوجه شود كه وضوى او باطل بوده يا وضو نداشته و با اين حال طواف كرده و نماز طواف خوانده است، وظيفه او چيست؟

ج - طواف و نماز را اعاده كند و عمره او صحيح است.(3)د.

ص: 310

[648] س - شخصى در حال طواف، كعبه را بوسيده است و احتمال مى دهد كه در آن حال چند قدم راه هم رفته باشد، فعلاً وظيفه او چيست و البته اين شك بعد از عمل براى او حادث شده است؟

ج - طواف او صحيح است.(1)

[649] س - اگر در اثناى طواف، شك در صحت شوط سابق يا جزئى از شوطى كه مشغول است و محل آن گذشته است بكند، چه حكمى دارد؛ مثلاً نمى داند كه از مقابل حِجْر كه عبور كرده از حد مطاف خارج بوده است يا نه؟

ج - اگر مسئله را مى دانسته و مى خواسته است عمل صحيح را انجام دهد؛ يعنى غافل نبوده، طواف صحيح است.(2)).

ص: 311

[650] س - اگر طواف يا سعى يا نماز طواف در عمره، به جهتى باطل شده باشد و شخص بدون توجه به آن، تقصير نموده باشد و لباس پوشيده و بعد متوجه شده كه عمل مزبور باطل بوده است وظيفه او چيست و كفاره دارد يا نه؟

ج - بايد عمل باطل شده را جبران كند و ظاهر اين است كه از احرام خارج شده و كفاره ندارد.(1)

[651] س - كسى در شوط ششمِ طواف، نجاستى در بدن ديده و يقين كرده كه از شوطهاى قبل، اين نجاست در بدن او بوده است، بدون توجه به مسئله طواف را تكميل كرده و بعداً بدن را تطهير نموده و طواف را اعاده كرده است و عمره را تمام كرده است، آيا عمل او صحيح است يا خير؟ت.

ص: 312

ج - بايد مقدارى از طواف را كه بعد از يقين به نجاست باقى مانده اعاده كند و بعد نماز طواف را بخواند(1) و ظاهر اين است كه از احرام خارج شده و با اتمام طواف و نماز طواف مذكور، عمل صحيح است.

[652] س - كسى در اثناى طواف آن را قطع كرده و از اول شروع كرده است، آيا طواف او صحيح است يا خير و چنانچه اعمال مترتبه و تقصير را انجام داده وظيفه او چيست؟

ج - اگر بعد از دور چهارم بوده به احتياط واجب آن را تمام كند(2) و بعد يك طوافد.

ص: 313

ديگر به جا آورد و اگر قبل از دور چهارم بوده در فرض سؤال بايد يك طواف ديگر به جا آورد و با فرض جهل، ظاهر اين است كه اعمال مترتبه صحيح و از احرام خارج شده است.

[653] س - كسى در شوط آخر محدث شده است و بدون طهارت شوط را اتمام كرده و بعد وضو گرفته و طواف را اعاده نموده است و نماز و سعى و تقصير را انجام داده است، آيا صحيح است و وظيفه او چيست؟

ج - بايد قسمتى از طواف را كه بى وضو انجام داده، با وضو به جا آورد و بعد از آن نماز طواف بخواند.(1)د.

ص: 314

[654] س - كسى توهّم كرده است كه در طواف، مقدارى در اثر فشار جمعيت برده شده ولى براى او جزمى نيست و چون نمى توانسته برگردد و تدارك كند، بقيه شوط تا محل تدارك را به قصد احتياط و رجا انجام مى دهد كه اگر شوط او باطل است زيادى لغو باشد و اگر شوط او صحيح است زياده از طواف باشد و بعد بقيه اشواط طواف را به جا آورده و اين شوط را به حساب نياورده است، آيا اين طواف صحيح است يا خير؟

ج - صحيح نيست.(1)

[655] س - كسى در وقت طواف، شك در اشواط پيدا كرد و چون گمانش به يك طرف بيشتر بود بنا را بر آن طرف گذاشت و بعد از انجام اعمال يقين به صحت طواف خود پيدا كرد، آيا طواف او صحيح است؟

ج - صحيح است.(2)ت.

ص: 315

[656] س - كسى در شوط چهارم از حجرالاسود تا اول حجر اسماعيل را پيمود و فكر كرده است كه چون اول شوط چهارم نيت جدا در اين شوط نداشته بايد اين قسمت شوط را اعاده كند، لذا بقيه شوط را بدون نيت رفته و از حجرالاسود به قصد شوط چهارم طواف كرده است، آيا اشكالى در طواف حاصل مى شود؟

ج - اشكال دارد.(1)

[657] س - كسانى در طواف بعد از انجام مقدارى از آن، آن را رها مى كنند و بلافاصله از نو شروع مى كنند، طواف آنها چه صورت دارد و چنانچه در سعى بوده حكم چيست؟

ج - اشكال دارد(2) و اگر بعد از شوط چهارم طواف بوده، بايد آن را اتمام كنند و نمازت.

ص: 316

بخوانند و دو مرتبه طواف و نماز آن را اعاده نمايند.

[658] س - درباره اشخاصى كه قادر به طواف نيستند، آيا نايب گرفته شود يا خودشان در تخت روان طواف داده شوند، با در نظر گرفتن اينكه متصديان وسيله نامبرده، در خارج محدوده مطاف طواف مى دهند؟

ج - احتياطاً هر دو را انجام دهند. اگرچه طواف دادن در خارج مطاف كفايت مى كند.(1)

[659] س - شخصى در حال طواف اشتباهاً به قصد طواف وارد حجر اسماعيل عليه السلام مى شود و بعد كه متوجه شد برمى گردد و از همان جا كه وارد حجر شده بود طواف را شروع و شوط را كامل مى نمايد، آيا طوافش صحيح است يا نه؟

ج - اشكال دارد.(2) بلى، اگر پس از تذكر در حجر اسماعيل از حجرالاسود به قصدد.

ص: 317

احتياط شوط را اعاده مى كرد، و از محلى كه وارد حجر شده، قاصد جدى طواف بود، طوافش اشكال نداشت.

[660] س - اگر در حال طواف يا سعى يا در نماز شك كند كه شوط چندم و يا ركعت چندم است و با همين حال طواف و سعى و نماز را ادامه دهد، بعد به يك طرف شك يقين كند و اعمال را تمام نمايد، آيا عملش به نحوى كه ذكر شد صحيح است؟

ج - اگر طواف يا سعى را در حال شك ادامه داد و بعد يقين به صحت پيدا كرد اشكال ندارد و طواف و سعى صحيح است(1)، ولى در نماز بدون تروى محل اشكالى.

ص: 318

است، و احوط اعاده آن است.(1)

[661] س - زنى با شوهرش كه يك دور طواف را انجام داده بود، نيت طواف كرد و با او ادامه داد و بعد از شوط آخرِ مرد كه شوط ششم زن است، او به جاى اينكه يك شوط ديگر بياورد تا طوافش كامل شود، طواف را از سرگرفت، آيا طواف اول و دوم زن چگونه است؟

ج - احتياط آن است كه يك شوط ديگر به قصد احتياط به جا آورد كه مجموعاً چهارده شوط مى شود و بعد از انجام نماز طواف، طواف و نماز را اعاده نمايد.(2)

[662] س - در مطاف چيزهايى از افراد مى افتد؛ از قبيل ساعت، احرامى و غيره و كسانى كه طواف مى كنند پا روى آن مى گذارند، آيا براى طواف ضرر ندارد و موجب بطلان آن نمى شود؟

ج - موجب بطلان طواف نمى شود.(3)

[663] س - اگر انسان مى داند كه پا گذاشتن روى احرامى ديگران موجب اذيت و عدم رضايت او مى گردد، آيا اين عدم رضايت او به طواف ضرر ندارد؟

ج - به طواف ضرر نمى زند.(4)د.

ص: 319

[664] س - اگر كسى قبل از شوط چهارم طوافش را قطع و از نو طواف كند، گفته شده در صورتى كه فاصله زياد نشده باشد احتياط اين است كه طواف قطع شده را تمام كند و اعاده هم بنمايد، مراد از تمام كردن چيست، آيا فقط شوطى را كه قطع كرده تمام كند يا ما بعدش را هم به جا آورد؟

ج - طواف مزبور اشكال دارد(1) و اتمام موضوع ندارد و بايد طواف را بعد از نماز طواف اول، اعاده كند احتياطاً.

[665] س - شخصى طواف را از حجرالاسود شروع كرد و در هر شوط به ركن يمانى كه مى رسيد نيتِ ختم مى كرد و از حجرالاسود نيت شوط بعد را مى نمود و هفت شوط طواف را اين گونه تمام كرد به گمان اينكه ختم طواف و اشواط آن بايد در ركن يمانى باشد، آيا وظيفه اش چيست؟

ج - اين طواف اشكال دارد(2)، و بايد اعاده شود.

[666] س - گاهى مأمورين نظافت مسجدالحرام از كنار كعبه دست به دست هم مى دهند و همان طور توسعه مى دهند تا انسان از مَطاف خارج مى شود، آيا به همين مقدار بيرون كردن از مطاف، ضرورت حاصل است كه طوافش در خارج از مَطاف صحيح باشد يا بايد صبر كند تا نظافت تمام شود، و اگر افرادى گمان مى كردند كه ضرورت است و طواف را انجام دادند حال تكليفشان چيست؟ت.

ص: 320

ج - اگر امكان دارد كه در حد، طواف كند بايد صبر كند و در حد طواف كند و در اين صورت طواف در خارج حد صحيح نيست.(1)

[667] س - كسى كه از اول بلوغ، سال خمسى براى خود قرار نداده است، اگر به حج مشرف شود و با همان پول كه دارد احرامى تهيه و قربانى و مصارف در حج بكند، آيا براى حج او ضرر ندارد؟

ج - اگر پول او از درآمد كسب و حقوق است و معلوم نيست كه ربح بين سال است، بدون تخميس حكم غصب را دارد كه طواف و قربانى صحيح نيست.(2)ت.

ص: 321

[668] س - شخصى كه با پول خمس نداده لباس احرام بخرد و با آن محرم شده، و طواف و نماز به جا آورد، وظيفه اش چيست؟

ج - اگر از روى علم و عمد نبوده، اصل عمره و حج او صحيح است، ولى در صورتى كه جاهل مقصر باشد بايد طواف و نماز را اعاده كند.(1)

[669] س - اگر با پولى كه معلوم نيست متعلق خمس است يا نه لباس احرام بخرد، آيا لازم است خمس آن را بدهد و اگر نداد طواف با آن، چه صورت دارد؟

ج - با فرض شك لازم نيست خمس بدهد و طواف صحيح است هرچند احتياط مطلوب است.(2)د.

ص: 322

[670] س - شخصى در سال گذشته كه حج تمتع واجب خود را انجام مى داده، تنها نماز طواف را، به گمان اينكه كفايت مى كند بدون طواف، انجام داده است و سپس باقى اعمال را انجام داده، آيا چه وظيفه اى دارد؟

ج - با فرض اينكه طواف حج(1) را از روى جهل به مسئله ترك كرده و به محلش برگشته است، بايد حج را اعاده كند و يك شتر قربانى نمايد.(2)

[671] س - تعدادى مشغول طواف عمره يا زيارت بودند كه شروع كردند مسجد را نظافت كنند، ناچار طواف كننده ها از مَطاف خارج شدند، مدتى طول كشيد خيال كردند موالات عرفيه به هم خورده است، طواف را از سرگرفته اند، بفرماييد در صورتى كه به هم خوردن موالات مشكوك باشد، طوافشان درست است يا نه؟

ج - اشكال دارد.(3)ت.

ص: 323

[672] س - زنى است كه قادر بر طواف كردن نيست، امر دائر است بين اينكه با تخت در خارج مَطاف طوافش دهند و يا نامحرم او را پشت كند و در مَطاف طواف دهد، وظيفه چيست؟

ج - بايد او را در مَطاف طواف دهند، هرچند نامحرم او را پشت كند.(1)

[673] س - كسى كه وظيفه اش اتمام و اعاده طواف است، اتمام كرد و مشغول اعاده بود كه دوباره در يكى از شوطهاى طواف قطع شد مثل اول، آيا اين طواف را نيز بايد اتمام و اعاده نمايد؟

ج - فرقى نيست.

[674] س - شخصى در حال طواف افتاد و غش كرد و چند ساعت بعد به هوش آمد، آيا مى تواند از همان جا كه طواف را قطع كرده بود شروع كند و باقى اعمال را ادامه دهد يا نه؟

ج(2) - اگر قبل از شوط چهارم بوده، وضو بگيرد و طواف را اعاده نمايد و اگر بعد از شوط چهارم بوده، بايد وضو بگيرد و طواف را اتمام كند.

[675] س - آيا بعض شوطهاى طواف و سعى، براى كسانى كه قادر نباشند خودشان انجام دهند، قابل نيابت است يا نه؟د.

ص: 324

ج - بلى، قابل است.(1)

[676] س - با وضعيت فعلى كه جمعيت حجاج خيلى زيادند و عده اى از ضعفا نمى توانند در مطاف طواف كنند، آيا توسعه در مطاف هست و نيز خلف مقام كه يا نمى شود نماز خواند و يا مصادف با اذيت طواف كنندگان است و اطمينان از تمام كردن نماز؛ مخصوصاً براى ضعفا نيست، نماز خواندن در دورتر چه حكمى دارد؟ و آيا شخصى كه وارد مكه شد مى تواند فوراً به اعمال طواف و نماز، هر جور كه ممكن باشد، مشغول شود يا بايد در حال احرام بماند كه وقت ضيق شود؛ مثلاً تا شب نهم و آن وقت چنين كند و معلوم است براى همه كس ميسر نيست؟د.

ص: 325

ج(1) - اگر مى توانند ولو در وقت خلوت در مطاف طواف كنند بايد در حد آن طواف نمايند و نماز خواندن در مكان دور در مورد ضرورت مانع ندارد و صبر لازم نيست.(2)

[677] س - دخترى در كودكى و يا اوايل سنين بلوغ، جنب شده و تاكنون هم ازدواج نكرده است، با توجه به اينكه در سنين بالاتر نمى دانسته به واسطه فعلى كه در كودكى انجام شده جنب گشته است و در نتيجه غسل جنابت را تا حال انجام نداده است و با اين كيفيت به حج نيز رفته است، تكليف او چيست؟ آن غسل هايى كه يقيناً انجام داده است، حيض و جمعه بوده است، با توجه به موارد ياد شده فوق، اين سؤال ها مطرح است:

1. وضع نماز و روزه و كليه عباداتى كه بعد از بلوغ تاكنون انجام داده است چيست؟

2. آيا در زمان حال، محرم است و به صورت احرام وارد مكه و خارج شده است؟ و در صورت محرم بودن، آيا تا زمانى كه اعاده حج نكند، جميع محرمات كه در آن ايام حرام است بر اين شخص حرام مى باشد يا خير؟

3. در صورتى كه فقط حجش باطل باشد ولى مُحرم نباشد، چگونه مى تواند با وضع اعزامِ حجاج به بيت الله الحرام، كه چند سال يك بار اين توفيق حاصل مى شود، اعاده حج كند؟

ج - اگر يقين دارد كه جنب شده، بدون غسل جنابت نماز و طواف او صحيح نيست و غسل هاى ديگر كفايت از غسل جنابت نمى كند(3) و در فرض مسئله، نمازهايى را كهت.

ص: 326

با اين حال خوانده بايد قضا كند و اگر نمى دانسته جنب است و روزه گرفته روزه هاى او صحيح است و قضا ندارد و حج در مفروض سؤال صحيح است، ولى طواف هاى عمره و حج و نساء و نمازهاى آنها را بايد دو مرتبه به جا آورد(1) و اگر خودش نمى تواند برود، براى آنها نايب بگيرد و تا طواف حج و طواف نساء و نماز آنها را انجام نداده يا با عدم قدرت، نايب او به جا نياورده، بايد از بوى خوش و ازدواج و محرماتى كه با طواف نساء حلال مى شود، اجتناب نمايد.

[678] س - شخصى در اثناى طواف محدث شده و خجالت كشيده بگويد و با همين حالت اعمال را تمام كرده و به ايران بازگشته، مستدعى است بفرماييد:

1. حجش چه صورت دارد؟

2. اگر اعاده لازم است، آيا مى تواند نايب بگيرد يا بايد شخصاً انجام دهد؟

ج - اگر با اعتقاد صحت، اعمال را تمام كرده حجش صحيح است(2) و بايد طواف ود.

ص: 327

نماز آن را اعاده كند و اگر خودش نمى تواند برود بايد نايب بگيرد و اگر در فرض مزبور، حدث بعد از شوط چهارم باشد به تفصيل مذكور در مناسك(1)، طواف را تدارك كند و چنانچه كار او عمدى بوده يا با ترديد و عدم اعتقاد به صحت انجام داده، شقوق و صورى دارد كه در بعض آنها صحت حج مشكل است.(2)

[679] س - ما در شب، ساعت 9 از مسجد شجره براى زيارت و انجام اعمال به سوى مكه حركت كرديم، در نزديكى اذان صبح به كعبه رسيديم و چون زائران قبلى مشغول نماز صبح بودند، سرپرست كاروان از ما تقاضا كرد مقدار كمى صبر كنيم تا پس از نماز ما را طواف دهد، ولى در اين مهلت به علت خستگى زياد، چند بار من خوابم برد، چون آب در دسترس خود نمى ديدم و جايى را نمى شناختم، روى ريگ هاى اطراف باغچه تيمم كردم و طواف و نماز آن را انجام دادم، آيا عمل حج من با اين توصيف صحيح است يا نه؟

ج - با اينكه براى شما امكان داشته كه وضو بگيريد ولو به اين نحو كه به منزل برويد و مثلاً براى روز بعد اعمال را انجام دهيد، تيمم صحيح نبوده است و اگر عمل شما با اعتقاد به صحت بوده از احرام خارج شده ايد(3) و فقط بايد طواف و نماز را اعادهد.

ص: 328

كنيد و اگرخودتان نمى توانيد برويد، بايد نايب بگيريد.

[680] س - اگر كسى قبل از حجرالاسود طواف را شروع نمود و به همان جا ختم كرد، آيا طوافش باطل است؟

ج - بلى، طواف باطل است.(1)

[681] س - اگر در هنگام خروج از مطاف، بعد از پايان هفت شوط، مقدارى مسافت را به قصد جزئيت به جا بياورد، آيا مبطل طواف است؟

ج - اگر عمدى باشد مبطل است و در صورت سهو قطع كند، و طوافش صحيح است.(2)د.

ص: 329

[682] س - شخصى بيش از چهار شوط از طواف انجام نداد و بدون اينكه نماز طواف را بخواند سعى را شروع كرد و يكى دو شوط از سعى را انجام نداده تقصير نمود و از احرام خارج شد، تكليف او چيست؟

ج - اگر اين شخص قصد هفت شوط طواف يا سعى را نداشته، عملش باطل است و بايد تمام اعمال را اعاده كند.(1)

[683] س - كسى نتوانسته است بيش از دو شوط از طواف خود را انجام دهد و بقيه اشواط را ديگرى به جاى او انجام داده است، وظيفه او چيست؟

ج - با فرض عذر حتى در آينده، عمل مزبور صحيح است و نماز را بخواند.(2)

[684] س - آيا مى شود قبل از شوط چهارم، طواف را بدون عذر به هم زد و آن را كأن لم يكن دانست و يا مانند نماز قطع كردن آن جايز نيست؟

ج - قطع مانع ندارد(3) ولى قبل از فوات موالات نمى توان آن را از سرگرفت.(4)

[685] س - كسى كه از طواف، حتى در خارج مطاف، عاجز است و به خاطر گرانى طواف با تخت روان، انجام آن براى او مشكل است، آيا طواف نيابى در محدوده از او كفايت نمى كند؟د.

ص: 330

ج - اگر از طواف با تخت روان نيز معذور است نايب بگيرد.(1)

[686] س - اگر كسى يك شوط طواف را از درون حجر به جا آورده و بقيه اعمال را انجام داده است تكليف او چيست؟

ج - بايد يك شوط طواف و نماز طواف را اعاده كند(2) و اگر با اعتقاد صحّت بوده بقيه اعمال صحيح است.

[687] س - در مواردى كه شخصى شك در اشواط كند، حكم به بطلان طواف مى فرماييد، حالا اگر كسى تجديد طواف نمود و در اين ميان كشف شد كه طواف اول شش شوط داشته و از طواف جديد نيز سه شوط انجام داده است، تكليف او چيست؟

ج - اشكال دارد و بايد احتياط كند.(3)د.

ص: 331

[688] س - بعضى به تصوّر اينكه طواف 14 دور است با اين كيفيت طواف انجام داده اند، آيا مخلِ به طواف است؟

ج - اگر به قصد 14 شوط طواف كرده، طوافش باطل است.(1)

[689] س - اگر كسى طواف عمره را فراموش كرد و يا آن را ناقص انجام داد و در عرفات به ياد آورد، تكليف چيست و آيا انجام و يا تتميم آن فوريت دارد؟

ج - مى تواند بعد از اعمال منا آن را تدارك كند و فوريت ندارد.(2)

[690] س - اگر كسى جهلاً طواف را بيش از هفت شوط آورد و بقيه اعمال بعد از آن را به جا آورد، تكليف او چيست؟د.

ص: 332

ج - اگر از اول قصد بيش از هفت شوط داشته، طواف و نمازش صحيح نيست و بايد آنها را اعاده كند و ظاهراً اعاده بقيه اعمال لازم نيست(1)، ولى اگر قصد هفت شوط داشته و بعد از تمام شدن زياد كرده(2)، پس اگر چهار شوط يا بيشتر زياد كرده، احتياط آن است كه بقيه را تا چهارده شوط تتميم كند و يك نماز ديگر هم به جا آورد و طواف و نماز را اعاده كند(3)، و اگر كمتر از چهار شوط زياد كرده و موالات عرفيه به هم خورده است، احتياط واجب اعاده طواف و نماز است و اگر موالات عرفيه به هم نخورده، حكم صورت قبل را دارد.

[691] س - شخصى طواف حج واجب خود را غلط انجام داده و پس از آن چندين بار حج نيابى انجام داده است، تكليف او در مورد حج خود و ديگر حج ها چيست؟

ج - مانع ندارد و بايد طواف حج خود را تدارك و كند حج هاى نيابى كه انجامت.

ص: 333

داده صحيح هستند.(1)

[692] س - شخصى طواف خود را انجام داده است و بعداً دو شوط طواف رجائاً براى جبران نقص احتمالى به جا مى آورد، آيا اين عمل خللى به طواف او مى رساند؟

ج - ضرر ندارد ولى جبران نقص نمى كند.(2)

[693] س - شخصى در دور پنجم طواف عذرى برايش پيش آمد، آيا بعداً بايد همين طواف را تكميل كند يا طواف ديگرى انجام دهد؟د.

ص: 334

ج - بايد همين طواف را تكميل كند.(1)

[694] س - شخصى در حين طواف، اندكى خون در بينى خود مى بيند و آن را با دستمال پاك مى كند و طواف خود را تمام مى نمايد، آيا اين طواف صحيح است؟

ج - اگر بينى او نجس شده بايد بينى خود را آب بكشد و طواف را تكميل كند(2) و اگر بدون تطهير بينى، طواف را ادامه داده، احتياط آن است كه بعد از تكميل و نماز، طواف و نماز را اعاده كند و همچنين اگر دستمال نجس همراه او بوده است.(3)

[695] س - شخصى در شوط دومِ طواف شك مى كند كه آيا طواف را به نيت منوب عنه آغاز كرده يا به نيت خودش وظيفه او چيست؟

ج - احتياط آن است كه طواف را به نيت منوب عنه اتمام كند و پس از نماز، دو مرتبه آن را با نماز ديگر اعاده كند.(4)د.

ص: 335

[696] س - شخصى در اثناى طواف، به خاطر تقبيل و لمس بيت الله الحرام از مسير خود منحرف شده و نمى داند در بازگشت، طواف را از همان نقطه كه رها كرده بود ادامه داده است يا نه، آيا طوافش صحيح است؟

ج - اگر ملتفت بوده كه از همان محلى كه طواف را رها كرده شروع كند و بعداً شك عارض شده، حكم به صحت نمايد و در غير اين صورت، اكتفا به طواف مزبور محل اشكال است.(1)

[697] س - شخصى در اثناى طواف، بر اثر فشار جمعيت، چند گام به جلو رانده شده است، پس از آن، به جاى اينكه همان مقدار را جبران كند، شوط ديگرى آورده، كه مجموعاً هفت شوط تمام و يك شوط ناقص مى شود، آيا اين طواف صحيح است؟

ج - طواف او اشكال دارد و بايد آن را اعاده كند.(2)

[698] س - شخصى بعد از اتمام طواف، سهواً يك شوط زياد كرده است و بعد مردّد است كه سه يا چهار شوط ديگر به جا آورده است و سپس همه اعمال عمره را نيز انجام داده است، آيا طواف او باطل است و آيا ترديد در عدد اشواطِ اضافى مضر نيست؟د.

ص: 336

ج - مضر است و بايد طواف و نماز را اعاده كند.(1)

[699] س - شخصى بر اثر شلوغى، مقدارى از طواف را در خارج مطاف انجام داده و بعد نيز بقيه اعمال را انجام داده است، تكليف او چيست؟

ج - اگر ممكن نبوده، ولو در وقت ديگر، كه در حد، طواف كند اشكال ندارد وگرنه بايد طواف و نماز اعاده شود.(2)

[700] س - كسى كه وظيفه او وضوى جبيره اى و تيمم است، اما از روى جهل، بدون تيمم، اعمال عمره را انجام داده است، وظيفه او چيست؟

ج - طواف و نماز آن، بايد اعاده شود.(3)

[701] س - شخصى شوط اول طواف را خارج از مطاف و به قصد طواف انجام داده، بعد متوجه شده است كه طواف بايد در محدوده معينى باشد، لذا مجدداً طواف را در مطاف آغاز نموده و بعد از طواف، اعمال ديگر را انجام داده است، آيا اشكال دارد؟

ج - مانع ندارد.(4)د.

ص: 337

[702] س - كسى كه اشتباهاً طواف را از ركن يمانى شروع و به همان جا ختم كرده و نماز طواف را خوانده و پس از آن متوجه شده، حكمش چيست؟ و چنانچه در اثناى طواف متوجه شد و طوافش را به حجرالاسود ختم كرد، مقدارِ زيادى، مُضر به طوافش مى باشد يا خير؟

ج - طواف و نماز را بايد اعاده كند و فرقى بين دو صورت نيست.(1)

[703] س - كسى كه مى داند يا احتمال مى دهد كه مقدارى از طوافش را بدون اختيار انجام مى دهد؛ يعنى جمعيت او را مى برند، آيا مى تواند از اول نسبت به آن مقدارى كه جمعيت او را مى برند نيز قصد طواف كند و آن مقدار را مثل طواف سواره حساب كند؟

ج - بايد طواف را شروع كند و اگر در اثنا، بدون اختيار او را بردند، همان مقدار را جبران كند و طواف را ادامه دهد.(2)د.

ص: 338

[704] س - مواردى كه بايد احتياطاً طواف را تمام كند و نماز طواف بخواند و طواف را با نمازش اعاده كند، آيا اگر يك طواف به قصد اعم از تمام و اتمام (يعنى چنانچه آن مقدارِ انجام شده باطل بوده، تمام هفت شوط را قصد طواف داشته باشد و چنانچه صحيح بوده به متمم آن قصد طواف داشته باشد) انجام دهد و دو ركعت نماز بخواند كافى است يا خير؟

ج - اين عمل صحيح نيست و ترديد در نيت است.(1)

[705] س - شخصى در عمره تمتع، بعد از تقصير فهميد طواف و سعيش باطل بوده، مجدداً طواف و سعى را با لباس دوخته انجام داد، آيا مجزى و صحيح است يا نه؟ و در فرض مذكور آيا بايد تقصير را هم تكرار كند يا نه؟

ج - طواف و سعى او صحيح است و اعاده تقصير لازم نيست، اگرچه احوط است.(2)

[706] س - شخصى چند مترى از يك شوط را خراب كرده است و چون دقيقاً اول و آخر آن معلوم نيست، يك شوط كامل از حجرالاسود شروع و به آنجا ختم مى كند به قصد اينكه آنچه خراب شده به نحو صحيح انجام شود و زيادى قبلى و بعدى مقدمه علميه باشد، آيا اين طواف صحيح است؟ت.

ص: 339

ج - صحيح است، مگر بعد از خراب شدن آن قسمت طواف را ادامه داده باشد كه در اين صورت طواف اشكال دارد.(1)

[707] س - كسى كه به حدود مطاف آگاهى ندارد، بعد از فراغ از طواف شك مى كند كه در مطاف بوده است يا نه، آيا طوافش صحيح است يا نه؟

ج - اگر از اول در مطاف بود و شك در خارج شدن دارد، طوافش صحيح است و اگر از اول شك دارد، با جهل مذكور در سؤال، نمى تواند به طواف مزبور اكتفا كند.(2)

[708] س - شخصى در شوط اول طواف بود كه نماز جماعت شروع شد، طواف را قطع مى كند و مشغول نماز مى شود و پس از نماز، طواف را از سر مى گيرد و هفت شوط كامل به جا مى آورد، آيا طواف او صحيح است؟

ج - اشكال دارد و بايد طواف را اعاده نمايد.(3)

[709] س - شخصى با علم به حرمت تماس با بدن زن در حين طواف، از روى شهوت با بدن زنى تماس مى نمايد و از اين تماس متلذذ مى گردد، آيا طواف او اشكال پيدا مى كند يا نه، تكليف او چيست؟ت.

ص: 340

ج - مضر به طواف نيست و اگر كارى كه موجب كفاره است انجام داده، بايد كفاره بدهد.(1)

[710] س - اگر كسى طواف را فراموش كند يا باطل انجام دهد، آيا مى تواند در ماه هاى غير حج انجام دهد؟

ج - مانع ندارد.(2)د.

ص: 341

[711] س - شخصى شوط اول طواف را درحالى كه ناقص بوده رها مى كند و پس از آن شش شوط ديگر به جا مى آورد و بعد از آن نقيصه شوط اول را به جا مى آورد، آيا طواف او صحيح است؟

ج - صحيح نيست.(1)

[712] س - اگر كسى در عدد اشواط طواف و سعى و عدد سنگ هاى رمى، به ديگرى اعتماد كند كافى است؟

ج - اگر اطمينان به عدد پيدا كند(2) مانع ندارد.

[713] س - شخصى به علت مريضى يا مسن بودن، در دورِ اول طواف خسته شده و از مطاف بيرون آمد و بعد از كمى استراحت، از همان جا كه طواف را قطع نموده بود شروع مى كند، آيا چون به دور چهارم نرسيده است، طوافش چه حكمى دارد؟د.

ص: 342

ج - اگر موالات به هم نخورده صحيح است.(1)

[714] س - آيا واجب است براى درك خلوتى مطاف و طواف در محدوده بيت و مقام، طواف را تأخير بيندازد يا مستحب است يا رجحان دارد خصوصاً اگر پس از ايام تشريق مطاف خلوت نشود؟

ج - در صورت امكانِ طوافِ در حد، ولو در وقت خلوت، بايد در حد طواف كند ولو با تأخير.(2)

[715] س - آيا مُحرم قبل از انجام طوافِ واجبِ خود، چه طواف عمره يا حج و چه طواف نساء، مى تواند همين طواف ها را براى معذور نيابت كند؟

ج - مانع ندارد.(3)

[716] س - شخصى در طواف عمره تمتع، در اثر فشار، احساس مى كند كه لنگ احرامش تر و نجس شده ولى اعتنا نمى كند و با همان حال طواف را تمام مى كند و نماز طواف و سعى و تقصير را انجام مى دهد و به منزل مى رود، بعد از بررسى مى بيند مقدارى نجاست خارج شده و احرامش را آلوده كرده است، يقين پيدا مى كند كه در همان حالِ طواف چنين شده است، بعد از اعمال حج و مراجعت به وطن به او مى گويند باطل است، مستدعى است حكم الله را با توجه به اينكه نماز و سعى را هم با همان حال انجام داده، درباره اين شخص بفرماييد و اگر اعمالش باطل باشد آيا هنوز در حال احرام است يا خير؟د.

ص: 343

ج - اگر در حال طواف شبهه داشته و يقين نداشته كه نجس شده و وضوى او باطل شده، از احرام خارج شده است و فقط بايد طواف و نماز را اعاده كند(1)، هرچند بعد از اعمال يقين پيدا كرده باشد.

[717] س - آيا يقين به هل خوردن در حين طواف، مصداق عدم امكان طواف در محدوده معين و مجوز براى تجاوز به غير اين محدوده مى شود يا خير؟

ج - شامل نيست.(2)

[718] س - در صورتى كه يقين دارد در حال طواف در محدوده معين با اجنبى يا اجنبيه برخورد مى كند باز هم واجب است در محدوده معين طواف كند؟

ج - آنچه ذكر شده عذر نيست.(3)

[719] س - اگر صاحب عادت وقتيه و عدديه كه عددش مثلاً هفت روز است، روز هفتم پاك شد و غسل كرد و اعمال حج را به جا آورد ولى بعداً لك ديد، اعمالش چگونه است؟د.

ص: 344

ج - اگر خون ديده و از روز دهم تجاوز نكرده، محكوم به حيض است كه در وسعتِ وقت بايد طواف و نماز را اعاده كند و در ضيق وقت، محل اشكال است كه مراعات احتياط بايد بشود.(1)

[720] س - بعضى از زنان به جهت خوردن قرص، نظم عادت ماهانه شان به هم مى خورد؛ به طورى كه گاهى در مدت طولانى مرتب خون و لك مى بينند، آيا وظيفه اين گونه زنان در حج چيست؟

ج - اگر خون سه روز استمرار داشته باشد، ولو به اين نحو كه پس از خروج تات.

ص: 345

سه روز باطن فرج آلوده باشد، حكم حيض دارد(1) وگرنه بايد به وظايف مستحاضه عمل كند.

[721] س - اگر زن در عمره تمتع بعد از سه شوط و نيم و قبل از چهار شوط، حائض شد و تا قبل از رفتن به عرفات، پاك نمى شود، وظيفه او چيست؟

ج - مورد عدول به افراد است.(2)د.

ص: 346

[722] س - اگر زنى بعد از شوط چهارم در طواف عمره تمتع حائض شد و تا وقت وقوف به عرفه پاك نشد وظيفه اش چيست؟

ج - بايد سعى و تقصير عمره تمتع را انجام دهد و محرم شود براى حج تمتع و در وقت انجام طواف حج، قبل يا بعد(1) از آن، بقيه طواف عمره تمتع و نماز آن را هم به جا آورد.د.

ص: 347

[723] س - زنى عمره تمتع را انجام داد، بعد متوجه شد كه طواف او باطل بوده است، پس از اينكه متوجه شد، ديد عذر زنانه دارد، تكليف او چيست؟

ج - هر وقت عذر او مرتفع شد، طواف و نماز را اعاده كند(1) و اگر قبل از وقوف پاك نمى شود، براى حج محرم شود و پس از آمدن به مكه و رفع عذر(2)، آنها را انجام دهد.(3)

[724] س - زنى مسئله را نمى دانست، بعد از پاك شدن از حيض، خيال مى كرده جنب است و لذا غسل جنابت را نيت مى كرد و با همين حال حج انجام داد، بفرماييد حج او چگونه است؟

ج - اگر منظور او غسل براى حدثى كه از خون داشته است باشد و اسم آن را جنابت گذاشته، عملش صحيح است.د.

ص: 348

[725] س - آيا مستحاضه كثيره، بايد براى طواف يك غسل و براى نمازِ طواف غسلى ديگر بكند يا يك غسل براى هر دو كافى است؟

ج - براى هر يك، غسل لازم است مگر آنكه از وقت غسل براى طواف تا آخر نماز خون قطع باشد.(1)ط.

ص: 349

[726] س - زنى به حساب شناسنامه، بيش از پنجاه سال شمسى دارد و يك سال و نيم خون نديده است ولى در عرفات خون مى بيند، بنابراين آيا در يائسگى او مى توان ترديد داشت يا نه و وظيفه او چيست؟

ج - اگر اطمينان دارد كه پنجاه سال قمرى او تمام شده و سيّده(1) نيست، حكم مستحاضه را دارد.(2)

[727] س - آيا نماز و طواف براى زن مستحاضه يك حكم دارند يا هر كدام از طواف و نماز جدا و مستقل هستند؟

ج - مستقل هستند.(3)

[728] س - زنى بعد از وقوفين حيض مى شود، با مصرف قرص، خون قطع مى گردد و اعمال را انجام مى دهد ولى بعد از آن لك مى بيند، وظيفه او چيست؟ط.

ص: 350

ج - اگر خون سه روز مستمر نبوده و حتى در باطن فرج هم قطع شده، حيض نبوده است و با انجام وظيفه مستحاضه، عمل او صحيح است.(1)

[729] س - زنى در حال طواف، مستحاضه قليله مى شود، وظيفه او چيست؟

ج - اگر بعد از تمام شدن دور چهارم بوده پس از تجديد وضو و تطهير بدن و لباس، طواف را تمام كند و اگر قبلاً بوده، به احتياط واجب پس از تجديد وضو و تطهير، آن را اتمام و سپس اعاده نمايد.(2)

[730] س - زن مستحاضه اى بعد از غسل و وضو مشغول طواف مى شود، در اثناى طواف لك مى بيند، وظيفه او چيست؟

ج - اگر خون او مستمر است و به وظيفه عمل كرده، با تحفظ از خروج خون، چيزى بر او نيست و در غير اين صورت حكم حدث جديد را دارد.(3)د.

ص: 351

[731] س - زنى به تصور اينكه پاك شده است، طواف انجام مى دهد و در اثناى سعى متوجه مى شود كه هنوز پاك نشده است، آيا سعى او نيز باطل است و اگر بعد از سعى متوجه شود چگونه است؟

ج - در فرض اول سعى را قطع كند و پس از پاك شدن از حيض، طواف و نماز را اعاده كند و احتياط آن است كه پس از اعاده طواف و نماز، سعى را اتمام و اعاده نمايد(1) و در فرض دوم نيز اعاده طواف و نماز لازم و اعاده سعى مبنى بر احتياط است.(2)

[732] س - زن مستحاضه كه بايد غسل كند و وضو بگيرد و با اين كار فاصله اى بين اعمال پيش مى آيد كه شايد طولانى هم باشد؛ مثلاً بايد برود منزل غسل كند و برگردد، آيا اين فاصله اشكال ندارد؟

ج - اگر خون قطع نمى شود براى هر يك از طواف و نماز بايد غسل كند و وضو بگيرد(3) و بايد طورى باشد كه بعد از غسل و وضو مبادرت به عمل نمايد، بنابراين اگر با رفتن به منزل نتواند مبادرت كند، نزديك مسجدالحرام غسل كند و وضو بگيرد.(4)ت.

ص: 352

[733] س - زن مستحاضه كه بايد براى هر نماز و طواف غسل كند طبق وظيفه اش غسل كرد و يا وضو گرفت و طواف را شروع كرد، بين طواف نماز ظهر شروع شد، نماز را خواند، و با همان طهارت اول، بعد از نماز، طواف را ادامه داد، آيا طوافش صحيح است؟

ج - اگر از هنگام غسل تا آخر طواف، خون قطع بوده، طواف صحيح است و در غير اين صورت احوط آن است كه اين طواف را تمام كند(1) و پس از غسل اعاده نمايد.

[734] س - زنى كه حيض نمى شود ولى هر دو ماه يك بار، دو سه روزى لك و ترشحات مى بيند، وظيفه اش چيست؟

ج - اگر خون استمرار تا سه روز ندارد، ولو به اين نحو كه پس از خارج شدن تا اين مدت باطنِ فرج آلوده باشد، حكم استحاضه را دارد.(2)د.

ص: 353

[735] س - هرگاه زن قُرَشيه پس از شصت سال و غير قرشيه پس از پنجاه سال، چند روز متوالى خون ببيند كه همه به اوصاف حيض باشد در طوافها و نماز چه كند؟

ج - حكم مستحاضه را دارد و حكم حيض بر خون مزبور مترتب نيست، حتى در صورت توالى يا داشتن صفات.(1)

[736] س - زن هايى كه براى جلوگيرى از قاعدگى از قرص استفاده مى كنند كه موقع طواف گرفتار حيض نباشند و ايام عادت ممكن است يك يا دو لكه كم رنگ ببينند، آيا اين خون استحاضه حساب است يا خون قروح و جروح، و در هر صورت به طواف ضرر مى زند يا خير؟

ج - حكم استحاضه را دارد(2) و بايد به وظيفه مستحاضه عمل كنند و اگر در اثناى طواف لك ديده، تفصيلى بين ما قبل از تمام شدن دور چهارم(3) و ما بعد آن هست كه در مناسك ذكر شده است.(4)

[737] س - شخصى غسل مس ميت به گردنش بوده ولى بعد از اعمال حج متذكر مى شود، وظيفه او چيست؟

ج - اگر بعد از مس ميت غسل جنابت كرده باشد - چون جنب هم بوده يا بعداً جنب شده - غسل جنابت كفايت مى كند و عملش صحيح است(5) والاّ بايد طواف و نماز آن را اعاده كند.(6)

[738] س - محرمى است كه مبتلا به خروج ريح است؛ يعنى مرتب ريح از او جداد.

ص: 354

مى شود و در عرض سال شايد يكى دو ماه، فى الجمله تخفيف پيدا مى كند، ولى نوعاً به فاصله يكى دو دقيقه وضويش باطل مى شود، تكليف چنين شخصى در طواف و نماز چيست؟ چند وضو بايد بگيرد؟

ج - حكم مبطون را دارد كه از تحريرالوسيله (جلد اول، صفحه 30، مسئله 3) استفاده مى شود و على اى حال چنانچه نتواند در اثناى طواف وضو بگيرد يا حرجى باشد اكتفا به يك وضو براى طواف كافى است، ولى اگر بتواند ولو با حمل آب در اثناى طواف وضو بگيرد واجب است تجديد وضو كند(1) و همچنين است حكم در نماز طواف.

[739] س - مدتى است كه به علت ابتلاى به بيمارى و در اثر عمل جراحى، خروج مدفوع را احساس نمى كنم و از كيسه مخصوص استفاده مى كنم، البته براى وضو و نماز فتواى حضرت امام مشخص و معين است كه بدان عمل مى كنم، ولى چون سال آينده به اميد خدا تصميم دارم خانه خدا را زيارت كنم، مستدعى است در رابطه با انجام مراسم حج، تكليف شرعى بنده را مرقوم فرماييد؟ت.

ص: 355

ج - اگر در طواف و نماز آن، رعايت وظيفه اى كه براى وضو و نماز داريد، بنماييد، عمل حج شما صحيح است.(1)

[740] س - شخصى عمل جراحى انجام داده است، و فعلاً كيسه اى بسته است كه بول او قطره قطره در آن كيسه مى ريزد، ليكن نه از مجراى بول، بلكه از موضع جراحى كه در پهلو قرار داده اند، آيا اين شخص حكم مسلوس را دارد؟

ج - حكم مسلوس را دارد.(2)د.

ص: 356

[741] س - كسى نيت طواف را در دل گذرانده و به قصد طواف حركت مى كند، مقدارى كه مى آيد گمان مى كند نيت طواف را بايد به زبان بگويد، لذا برمى گردد و نيت را با زبان مى گويد و طواف را از نو شروع مى كند، آيا طوافش صحيح است يا خير؟

ج - اشكال دارد.(1)

[742] س - به خاطر اهميت زيادى كه در اعمال حج داده مى شود و به خصوص در طواف ها و نماز آن، غالباً يك عملى را به عنوان احتياط و رجا، چندين بار به جا مى آورند ولو اينكه عمل نزد خودشان نقصى ندارد، البته به حد وسواس هم نمى رسد، آيا اين گونه تكرار در اعمال، اشكالى دارد؟

ج - وسواس همين است و نبايد به وسوسه اعتنا شود، بلى انجام عمل احتياطى بدون وسوسه مانع ندارد.(2)

[743] س - كسى به جهتى، طواف يا سعيش قطع مى شود و به جلو مى رود، مى خواهد از همان جا كه قطع شده شروع كند ولى در اثر ازدحام نمى تواند خود را به آنجا برساند و در محاذى آنجا به طرف چپ يا راست قرار مى گيرد، آيا مى تواند از محاذى جايى كه قطع شده شروع كند، يا بايد همان نقطه باشد؟

ج - لازم نيست همان نقطه باشد، بلكه محاذات كافى است و بايد طواف تكميل شود.

[744] س - قران، كه در طواف حرام است، آيا طواف را باطل مى كند يا خير؟

ج - اگر از اول يا در اثناى طواف اول، قصد قران داشته، احتياط در اعاده طواف است و اگر بعد از تمام شدن طواف اول قصد قران كرده، طواف باطل نمى شود.(3)د.

ص: 357

[745] س - آيا يك شوط و دو شوط طواف هم استحباب دارد يا بايد طواف هفت شوط باشد و اگر كسى گمان داشت كه مستحب است و بعد از هفت شوط طواف واجب، يكى دو شوط طواف مستحبى به جا آورد و بعد نماز طواف را خواند، آيا طوافش اشكال دارد؟

ج - استحباب آن ثابت نيست،(1) ولى طواف مزبور صحيح است.

[746] س - معيار در كثير الشك بودن در طواف چيست؟

ج - عرفى است.(2)

[747] س - طواف كردن در محدوده 26/5 ذراع و نماز خواندن پشت مقام، هرچه نزديك تر به مقام، آن طور كه در مناسك بيان شده، گويى نزد آنان بدعت است، آيا بايد همان گونه كه آنان در خارج از حد طواف مى كنند و دور از مقام نماز مى خوانند انجام شود؟

ج - چنين چيزى نيست و بايد به وظيفه عمل شود.(3)

[748] س - اينكه فرموده ايد در بعضى موارد بايد طواف و سعى را اتمام و اعاده كند، بفرماييد كه ترتيب هم لازم است يا نه؟

ج - بلى، احتياط به اين است كه قبلاً اتمام كند طواف را و نماز بخواند و سپس اعاده نمايد.(4)

[749] س - كسى كه در سعى يا طواف عمره تمتع يا عمره مفرده، نياز به نايب پيدا كرده است، آيا نايب بايد درحالى كه محرم است، نيابت كند يا خير؟ بر فرض عدم لزومد.

ص: 358

احرام، آيا بايد با لباس احرام طواف كند يا در لباس مَخيط هم جايز است؟

ج - هيچ يك از احرام يا لباس احرام در نايب لزوم ندارد.(1)

[750] س - شخصى مسلوس است، براى طواف و نماز آن، وظيفه اش چيست؟

ج - اگر وقتى دارد كه بتواند طواف را با وضو و نماز را با وضو انجام دهد، بايد آن وقت را انتخاب كند و طواف و نماز را با وضو و بدن پاك به جا آورد و بقيه اعمال را بعد از آن اتيان نمايد و اگر چنين وقتى ندارد، در صورتى كه مشقت نداشته باشد، براى هر بار كه حدث از او صادر شود يك وضو بگيرد و اگر مشقت دارد براى طواف يك وضو و براى نماز هم يك وضو بگيرد.(2)

[751] س - آيا در مواردى كه طواف و نماز بايد اعاده شود، لازم است با لباس احرام باشد؟

ج - لازم نيست.(3)ت.

ص: 359

[752] س - هرگاه محرم لباس احرام را كنار بگذارد و با لباس دوخته، اعمال عمره را؛ از طواف و سعى، انجام دهد؛ جهلاً يا عمداً، آيا طواف و سعى او صحيح است؟ و عمره او مجزى است يا نه؟

ج - طواف و سعى مزبور صحيح و عمره مذكور مجزى است.(1)

[753] س - هرگاه محرم به احرام عمره تمتع جنب باشد و آب براى او ضرر دارد يا آب ندارد و يا وقت عمره مى گذرد، آيا طواف و نماز، با تيمم كافى و مجزى است؟ يا بايد نايب هم بگيرد؟

ج - نايب گرفتن لازم نيست.(2)

[754] س - آيا حجاب زن در طواف مثل حجاب او در نماز است يا فرق مى كند؟

ج - فرق مى كند(3) و فقط وجه و كفين در طواف مستثنى است على الأحوط.د.

ص: 360

[755] س - اگر مقدارى از موهاى سر زن يا جاهاى ديگر بدن او، كه بايد در حال طواف بپوشاند، ظاهر باشد آيا به طواف او ضرر مى رساند يا نه؟ و اگر با ظاهر بودن موى سر، طواف را انجام داده، طواف او باطل است يا نه؟

ج - اگر عمدى باشد، طواف صحيح نيست على الأحوط(1) و در غير مورد عمد، صحيح است، مگر در جاهل مقصر على الأحوط.

[756] س - شخصى در عمره تمتع طواف را تمام كرده است، ولى مى گويد دلچسب نشد لذا يك طواف ديگر بدون خواندن نمازِ طوافِ اول، به جا مى آورد و نماز و سعى به جا مى آورد و تقصير مى كند، آيا عملش صحيح است يا نه؟

ج - عمل او صحيح است(2)، هرچند داخل در قِران حرام است.د.

ص: 361

[757] س - اكل و شرب در حال طواف جايز است يا نه؟

ج - مانع ندارد.

[758] س - كسى كه در حال طواف شخصى را از روى زمين بلند مى كند و ممكن است در اين حال گامى به طرف جلو بردارد و در اين حال توجه به طواف ندارد، در نتيجه نمى داند كه آيا مقدارى از مسافت را بدون قصد طواف آمده است يا نه، تكليف او چيست؟

ج - بايد آن مقدار را احتياطاً تدارك كند.(1)

[759] س - كودك نابالغى با اذن پدر محرم شد و طواف را نيمه كاره به تصور اينكه همين مقدار كافى است رها كرد و سعى را نيز از طبقه دوم انجام داده، تكليف چيست؟

ج - اگر از اول قصد هفت شوط نداشته، طواف او باطل است و بايد طواف و نماز و سعى را اعاده كند و بعد تقصير نمايد.(2)

[760] س - كسى كه در شوط ششم، طواف خود را رها كرد و نتوانست ادامه دهد و ديگرى به جاى او بقيه را به جا آورد، وليكن نماز طواف را خودش خواند و بعداًت.

ص: 362

متوجه شد كه استراحت در خلال طواف، به طواف ضرر نمى رساند و او با استراحت مى توانست خودش طواف خود را تمام نمايد، اكنون تكليف او چيست؟

ج - بقيه طواف را تمام كند و نماز را اعاده نمايد.(1)

[761] س - شخصى طواف خود را به هم مى زند و طواف دوم را شروع مى كند، آن را نيز به هم مى زند و طواف سوم را آغاز كرده به اتمام مى رساند، وظيفه او چيست؟

ج - اشكال دارد(2) و موارد احتياط مختلف مى شود.

[762] س - اگر شخصى ركن مستجار (ركن يمانى) را يقين كرد كه ركن حجرالاسود است، لذا طواف را از مستجار به عنوان حجرالاسود شروع كرد و هفت شوط كامل به جا آورد، بعداً فهميد كه يقين او خطا بوده است، تكليف او چيست؟

ج - طواف مزبور باطل است(3) و بايد تدارك شود.

[763] س - گاهى انسان شك مى كند كه اين شوط طوافم به هم خورده يا نه، آياد.

ص: 363

مى شود بعد از طواف يك شوط هم به عنوان احتياط، اضافه بر هفت شوط آورد و بعد نماز بخواند يا خير؟

ج - به وسوسه نبايد اعتنا كرد و اگر قسمتى از طواف اشكال پيدا كند، همان قسمت بايد تصحيح شود و ادامه بعد از آن به قصد طواف، بدون تصحيحِ آن قسمت، موجب اشكال در طواف مى شود و با آوردن يك شوط بعد از طواف احتياطاً، اشكال رفع نمى شود.

[764] س - شخص درحالى كه مشغول طواف است، در شوط پنجم يقين كرد كه 5 متر در شوط اول و 5 متر در شوط سوم بى اختيار طواف كرده است، تكليف او چيست؟

ج - اين طواف قابل تصحيح نيست(1) و بايد اعاده شود.

[765] س - شرايطى كه در طواف واجب، لازم الرعاية است، آيا در طواف مستحبى نيز معتبر است يا نه؟

ج - ظاهر آن است كه آنچه در مناسك استثنا نكرده معتبر است.(2)د.

ص: 364