بسم الله الرحمن الرحیم

حلیه الأعمال: راهنمای کمال

علی عطائی اصفهانی

ص: 2

«بِسمِ اللّه الرَّحمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدَلله رَبُّ اَلْعَالَمِينَ وَصَلِّي اَللَّهُ عَلَي مُحَمَّدٌ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ وَلَعَنَهُ اللَّهُ عَلَيَّ اعْدائَهِم وَ مُخَالِفِيهِمْ وَ مُنْكِرِي فَضائِلِهِم إِليَّ قِيامِ يَومِ الدِّينِ»

قال الله تبارک وتعالی:« أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اَللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَيْبَةَ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا في السَّماءِ* تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا ويَضْرِبُ اللَّهُ الأمثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ».»(1)

در آغاز آفرینش، مخلوقات بر دو گونه به وجود آمدند، طیب و خبیث، پاکیزه و پلید، و هر یک ندایی بر ضد دیگری سر داده و میدهند. یکی ندای حق و رحمانی و دیگری ندای باطل و شیطانی، و هر کدام طرفداران و پاسخ دهندگانی داشته و دارند.

متاع کفر و دین بی مشتری نیست **گروهی آن، گروهی این پسندند

خداوند سبحان، اولی را به شجره طیبه تشبیه کرده، که ریشه دار و ثابت و به طور دائم میوه دهنده است، «كَلِمَةٍ طَيِّبَةٍ كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثابِتٌ وفَرْعُهَا في السَّماءِ *تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا» و دومی را به شجره خبیثه تشبیه کرده که بی ریشه و بدون ثبات و قرار است. «وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ»(2)

ص: 3

حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) فرمود: اصل شجره طیبه، رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) است و نسبش در بنی هاشم ثابت و پابرجا است، و فرع و تنه این درخت، علی بن ابی طالب (علیه السلام)است، و شاخه آن فاطمه(علیهماالسلام)است، و میوه آن ائمه از فرزندان علی و فاطمه(علیهم السلام)هستند، و برگش شیعیان آن بزرگواران می باشند. و هرگاه مؤمنی از شیعیان ما فوت کند، برگی از آن درخت می افتد، و هنگامی که مؤمنی متولد شود، برگی بر آن درخت می روید...(1)

در روایت دیگر است که امام صادق (علیه اسلام) فرمود:

پیامبر اکرم الله(صلی الله علیه وآله وسلم)، اصل و ریشه این درخت است. امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)تنه آن درخت است. امامان که از ذریه ایشان هستند، شاخه های آن درخت هستند. علم امامان(علیهم السلام) میوه درخت است. شیعیان با ایمانشان، برگهای آن درخت هستند.

سپس امام صادق (علیه السلام)فرمود: آیا چیز دیگری باقی می ماند؟

راوی می گوید: گفتم نه، به خدا سوگند.

امام فرمود: به خدا سوگند هنگامی که یک فرد با ایمان متولد می شود، برگی در آن درخت ظاهر می گردد، و هنگامی که یک نفر مؤمن، فوت می کند برگی از آن درخت می افتد.؟(2)

ص: 4

بر این اساس، مؤمنین می توانند به طور شایسته و مدام از میوه شجره طیبه بهره مند شوند، از معارف و اخلاق پسندیده و اعمال با ارزش اهل بیت عصمت و طهارت الگو گرفته و در خط آن بزرگواران حرکت کنند، و از میوه سعادت بخش آن شجره طیبه، یعنی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) بالا و اهل بیت آن حضرت(علیهم السلام) بهره مند گردند، که در این صورت در آخرت نیز به طور شایسته از همان میوه ها بهره مند خواهند گردید.

«وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ۖ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا ۙ قَالُوا هَٰذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ ۖ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا ۖ»، (1)«و [ای پیامبر!] کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند بشارت ده که بوستان هایی بهشتی خواهند داشت که از پایین آن جویبارها روان است، هرگاه از آن بوستان ها) میوه ای روزی شان شود می گویند: این همان است که از پیش [در دنیا روزی ما شده بود، و آن ارزقی) که همانند آن است برای آنان آورده می شود». (یعنی می گویند: علوم ومعارفی که از شجره طیبه کسب کردیم، اکنون

ص: 5

در بهشت به نتیجه آنها رسیده واطاعت و پیروی از معصومین(علیهم السلام) امروز ثمر بخشیده و مارابهره داده است).

عقاید حقه و اعتقاد به اصول دین نیز از مصادیق کلمه طیبه و شجره پر برکت پاک و پاکیزه است.بلکه هر انسانی می تواند خود را از مصادیق کلمه طیبه و شجره ثمره قرار دهد و به دیگران ثمر بخشد.(1)همان گونه که دیده و شنیده شده که برخی انسان ها به برکت ایمان و تقوا و علم و عمل - مثل علما - و یا به برکت ایمان و تقوا و مال و ثروت - مثل ثروتمندان خیر - کلمه طیبه و شجره ثمردهنده گشتند، کما اینکه برخی نیز در اثر بی ایمانی و ناپاکی، کلمه خبیثه و شجره خبیثه و منشأ شر و فساد گشتند، که نمونه بارز آنها بنی امیه و پیروانشان بودند، و البته این هر دو گروه تا قیامت مصداق دارند و در جامعه، خود را نشان می دهند.

رگ رگ است این آب شیرین، آب شور ** در خلایق می رود تا نفخ صور

پس ما بیاییم و با رفتار و گفتار و عمل صالح و شایسته، خود را از مصادیق کلمه طیبه» و «شجره طیبه» قرار دهیم و با مؤدب شدن به آداب دین، پاکیزه تر و در همه زمینه ها منشأ خیر و برکت و ثمربخش باشیم و خود را به کمال خداپسند برسانیم. ان شاءالله والتوفیق من الله.

ص: 6

دستور می دهد در مسجدی اقامه نماز کند که در روز نخست شالوده آن براساس تقوا گذارده شده، علاوه بر این، گروهی از مردان، در آن مسجد به عبادت مشغولند که دوست می دارند خود را پاک و پاکیزه نگه دارند، و سپس به اهمیت و ارزش پاکیزگی و پاکی توجه داده و فرموده است خدا پاکیزگان را دوست دارد.

همچنین خداوند سبحان در آیه ای دیگر فرموده است:

« إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ»(1)؛ «به راستی خدا توبه کنندگان را دوست دارد، و پاکان و پاکیزه کنندگان را [نیز] دوست دارد.

از این آیه مبارکه نیز اهمیت پاکی و نظافت معلوم می گردد، زیرا خداوند سبحان اعلان فرموده که پاکان و پاکیزگان محبوب خدا هستند و آنان را دوست می دارد، و دوستی در این موارد به دادن پاداش و ثواب است.

نیز خداوند درباره اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) فرموده است: «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»(2)«جز این نیست که خدا می خواهد آلودگی را از شما اهل بیت دور سازد و شما را پاکیزه بدارد».

همچنین خدا به پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)وامر فرموده است که: «وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ»(3)«و [ای پیامبر ] لباس هایت را پاکیزه دار».(4) و به حضرت ابراهیم خلیل علی نبینا و علی آله و علیهم السلام فرموده است:

ص: 8

اینکه عمل می کنیم، خدا را هم شاکر باشیم که چنین دستوری را در برنامه های شبانه روزی ما قرار داده و ما را ملزم فرموده است که مرتب، به آن عمل نماییم.(1) گذشته از این ها، صحت وفضیلت اکثر عبادات مشروط به طهارت و پاکی است.

به علاوه، از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)و نقل است که فرمود: «اَلنَّظَافَةُ مِنَ اَلْأَيْمَانِ وَصَاحِبُهُ فِي الجَنَّةِ»؛ پاکیزگی شعبه ای از ایمان است، و صاحبش در بهشت است.(2)

و از حضرت امیر(علیه السلام) علی نقل است که فرمودند: «اَلطَّهُورُ نِصْفُ اَلْإِيمَانِ»؛ طهارت و پاکیزگی نصف ایمان است».(3)

از سویی ملاحظه می شود که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)و از افراد کثیف و آلوده، به شدت مذمت کرده و فرموده است: «به راستی خداوند، انسان های چرکین و کثیف را دشمن می دارد» (آنها نزد خدا منفورند).(4)

و فرموده است: «آدم چرکین و کثیف بد بنده ای است».(5)

و امام صادق(علیه السلام)طلا از آباء گرامش نقل کرده که فرمودند: «به راستی خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد، و ناپاکی را نمی پسندد و هر گاه به بنده اش نعمتی داد، دوست دارد آثار آن را در بنده اش ببیند، پرسیدند: چگونه آثار نعمت را ببیند؟

ص: 10

فرمودند: لباسش را پاکیزه کند، بوی خوش استعمال کند، خانه اش را گچ کاری و سفید کند، درب خانه اش را جاروب بزند. »(1)

و حضرت امیر(علیه السلام) فرمودند: «لباس پاک و تمیز غم و غصه را می برد و طهارت نماز است».

و فرمودند: «شستن لباس هم وغم را برطرف می سازد و طهارت نماز است».(2)

ناپسند.

چهارم: طهارت و پاک نمودن باطن، از هر آن چه غیر خداست، و این قسم طهارت، در انحصار انبیاء و معصومین علیهم السلام و اولیاء است و عادت احدی به آن دست نیابد. و در این کتاب فقط از قسم اول و دوم بحث می شود.

نداده و در کوچه بن بست و روی قبور مؤمنین که بی احترامی بشود، و در جایی که وقف عده ای خاص باشد.

لازم به یادآوری است که: مخرج بول با غیر آب پاک نمی شود، ولی مخرج مدفوع با شرایطی که در توضیح المسائل بیان شده) با غیر آب نیز پاک می شود.

آداب مستحبه هنگام تخلی: 1- در موقع تخلی جایی بنشیند که کسی او را نبیند.

2- هنگام وارد شدن به مکان تخلی بسم الله بگوید.

3- اگر سرش پوشیده نیست آن را بپوشاند و پارچه ای نیز روی صورت آویزان کند که بینی و دهانش را بپوشاند.

4- هنگام ورد اول پای چپ را و هنگام خروج اول پای راست را بگذارد. (به عکس مسجد)

5- سنگینی بدن را بر پای چپ بیندازد، و مابین دو ران و ساق پای راست را گشاد قرار دهد تا مدفوع به آسانی خارج شود.

6- در حالی که نشسته ذکر خدا بگوید و اگر اذان را شنید اذان را حکایت کند.

7- با دست چپ خود را بشوید.

8- هنگامی که چشمش به آب افتاد خدا را شکر کند که آب را پاک و پاک کننده قرار داد.

9- توجه کند که آنچه را خورده، به این صورت از او خارج می شود، و فکر کند از چه راهی به دست آورده (از راه حلال یا حرام بوده و به چه صورت در آمده، و در آن موقع بگوید:«اَللَّهُمَّ اِرْقِي اَلْحَلاَلَ وَجَبْنِي اَلْحَرَامَ»؛«خدایا! روزی حلال قسمتم کن و از حرام دورم گردان».

نیز مستحب است پیش از نماز و پیش از خواب و پیش از آمیزش و بعد از

ص: 13

بیرون آمدن منی بول کند.

مکروهات تخلی: برخی از مکروهات حال تخلی عبارتند از:

1- داخل شدن در مکان تختی در حالی که در دست انگشتری باشد که اسماء مقدسه بر آن کنده شده است.

2- همراه داشتن قرآن و دعا و آنچه احترامش لازم است.

3- نشستن روبروی خورشید و ماه و باد، مگر این که جلوی عورت خود را ولو با دست بپوشاند.

4- نشستن زیر درخت میوه دار یا درختی که مردم از سایه آن استفاده می کنند.

5- نشستن در جایی که محل رفت و آمد است.

6- طول دادن نشستن بیش از نیاز.

7- تخلی و بول کردن در آب، مخصوصا در آب ایستاده.

8- بول کردن در حال ایستاده، مگر اینکه داروی حمام (نوره) گذاشته باشد.

9- بول کردن در لانه جانوران .

10- بول کردن روی زمین سخت که موجب ترشح می شود.

11- حرف زدن، مگر ذکر خدا که در هر حال مستحب است.

12- شستن محل مدفوع با دست راست.

13- تخلی و بول کردن در کنار جوی آب، کنار راهها، پشت درب خانه ها و به طور کلی هر جا که موجب لعن و مذمت می شود.

14-خودداری کردن از بول و غائط، و چنانچه ضرر داشته باشد جایز نیست.

استبراء:مستحب است مرد بعد از بول استبراء کند تا یقین کند که در مجرا بول نمانده است. و برای آن اقسامی است و بهترین آنها این است که اول مخرج مدفوع را (اگر نجس شده) بشوید، بعد با انگشت دست چپ سه بار از مخرج

ص: 14

مدفوع تا بیخ آلت بکشد، بعد شست را روی آلت و انگشت پهلوی شست را زیر آن بگذارد و سه مرتبه تا ختنه گاه بکشد و پس از آن سه مرتبه سر آلت را فشار دهد، و فایده استبراء این است که اگر بعد از آن رطوبتی ببیند پاک است، و وضو را نیز باطل نمی کند. مگر اینکه یقین کند بول است.

ضمناً بر زن استبراء از بول نیست و رطوباتی که بعد از تطهیر می بیند پاک است، وضو را نیز باطل نمی کند.(1)

روایت است که حضرت امام رضا علیه السلام فرمودند: «امر به وضو و آغاز به آن پیش از نماز برای این است که بندگان هنگامی که در پیشگاه خدا می ایستند و با او مناجات می کنند پاک باشند، و در برابر دستورات او مطیع و فرمانبردار بوده، از آلودگی ها و کثافات برکنار باشند، علاوه بر این، وضو سبب می شود که آثار خواب آلودگی و کسالت از انسان برطرف شود و قلب برای قیام در پیشگاه خدا نور و صفا یابد».(1)

بشویند.بعد از آن،جلوی سر را باتری آب وضو که در دست مانده، مسح کنند و محل مسح سر، ربع مقدم سر، که جلوی پیشانی است، می باشد. بعد با تری آب وضو، که در دست مانده روی پاها را مسح کنند.

البته گروهی از اهل تسنن مدعی هستند که کیفیت شستن دست ها،در قرآن بیان شده است، که از سر انگشت ها به طرف آرنج است، و گفته اند: (الی) در آیه( الی المرافق)،برای انتهای غایت است، که معنا چنین می شود، «دست ها را از سر انگشت ها به طرف آرنج بشویید.

مؤلف: اولاً همه جا (الی) برای غایت و انتها نیامده، بلکه در موارد بسیاری به معنای (مع) آمده است، مثلا خدا فرموده است:«وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَىٰ أَمْوَالِكُمْ ۚ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا»(1)(أی: مع أموالکم) «نخورید اموال آنها را با اموال خودتان»، و در آیه وضو نیز (الی) به معنای (مَعَ) است، یعنی دست ها را با مرفق (آرنج) بشویید، لذا باید در وضو آرنج ها نیز شسته شود.

ثانیاً: اهل سنت که ادعا کرده اند (الی) در آیه برای غایت و انتها است، گوئیا به معنای (دست) (ایدیکم) توجه نکرده اند، و لذا رمز آوردن «الی» را نفهمیده اند، و اگر توجه می کردند که (دست» لااقل به سه قسمت، صدق می کند، تا مچ، تا آرنج، و تا کتف، و آوردن (الی) در آیه برای این است که توهم نشود شستن، تا مچ کفایت می کند، یا باید کتف نیز شسته شود، و این نظیر این است که گفته می شود:از زمین تا یک متر به سقف، کاشی کاری شود، یا از درب مسجد، تا محراب، جاروب شود، یا این زمین تا فلان جا ملک زید است، که در تمام این موارد (الی) برای تعیین مقدار است، که این مقدار، کاشی کاری شود، نه کمتر، نه زیادتر. و

ص: 17

هکذا، و اما از کجا شروع شود و به کجا ختم گردد، باید صاحب کار تعیین کند، یا از قرائن خارجی معلوم گردد، و در باب وضو صاحب شرع اهل بیت علیهم السلام هستند زیرا خاندان پیامبران صلی الله علیه وآله از کیفیت وضوی پیامبر صلی الله علیه وآله آگاه بوده اند، چون (اَهْلَ اَلْبَيْتِ أَدْرِي بِمَا فِي البَیتِ)، به علاوه طبق حدیث شریف «ثقلین» باید به اهل بیت علیهم السلام رجوع کرد،و آن ها فرموده اند: در وضو، صورت و دست ها را از بالا به طرف پایین بشویید، مضافاً بر این که در شستن صورت و دست ها، قرینه وجود دارد که از بالا شسته شوند، زیرا چیزی که دارای ارتفاع است، عقل و عرف، حکم می کند که مناسب است از بالا شسته شود، خصوصا اگر آلوده و کثیف باشد، و اوامر شعر هم منصرف منصرف است به آنچه نزد عرف و عقلا متعارف است. و ظاهرا همین جهات باعث شده که اهل تسنن به اتفاق گفته اند شستن صورت از بالا به پایین، مستحب است، و گفته اند در شستن دست ها مخرند از پایین به بالا یا به عکس بشویند. ولی شستن از سر انگشت ها به طرف بالا مستحب است.

ضمنا از آن چه نسبت به شستن صورت و دست ها ذکر شد، مطلب مربوط به مسح سر نیز روشن می شود. و در این قسمت نیز ملاک صحت و تعیین کیفیت انجام آنها، توسط اهل بیت علیهم السلام بیان شده است، مثل این روایت:«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قُلتُ لَه:أَلاَ تُخْبِرُنِي مِنْ أَيْنَ عَلِمْتَ وَقُلتَ:أَنَّ اَلْمَسْحَ بِبَعْضِ اَلرَّأْسِ وَ أَنَّ اَلْمَسْحَ بِبَعْضِ اَلرَّأْسِ وَ؟ فَضَحِكَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَقَالَ:يَا زُرَارَةُ قَالَهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّي اللَّهُ عليه وآله وَنَزَلَ بِهِ اَلْكِتَابُ مِنَ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ تَعَالَيْ: «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ» فَعَرَفْنَا أَنَّ اَلْوَجْهَ كُلَّهُ يَنْبَغِي أَنْ يُغْسَلَ- اِلی اَن قالَ - ثُمَّ فَصَلَ تَعَالَيْ بَيْنَ اَلْكَلاَمِ فَقالَ: «وَامسَحُوا بِرُءُوسِكُم»فَعَرَفْنَا حِينَ قَالَ «بِرؤُسِکُم »انَّ اَلْمَسْحَ بِبَعْضِ اَلرَّأْسِ لِمَكَانِ اَلباء»(1)«زراره گفت:

ص: 18

کیفیت وضو گرفتن

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: از کجا دانستی که مسح به بعضی از سر و به بعضی از پا می باشد؟ حضرت فرمود: ای زراره! این حکم را رسول الله صلی الله علیه وآله فرموده، و در باره آن آیه از طرف خدا نازل شد، خداوند متعال فرمود: «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ» پس از این جمله فهمیدیم که باید همه صورت را شست. - تا آنکه فرمود: - پس از آن خداوند متعال، بین کلام فاصله انداخت (یعنی جمله دوم را از جمله اول جدا نمود) و فرمود: «وَامسَحُوا بِرُءُوسِكُم» پس از اینکه در شستن صورت «با» نیاورد و در مسح سر «با» آورد - و «برؤسکم» فرمود، دانستیم که مسح، به بعضی از سر است، بخاطر «باء». (نه تمام سر) »

همچنین از آنچه راجع به شستن صورت و دستها بیان شد، مسأله، نسبت به مسح پاها نیز روشن می شود، زیرا علاوه بر روایات بسیاری که از اهل بیت علیهم السلام وارد شده آیه شریفه «وَامسَحُوا بِرُءوسِكُم وَ ارجِلكُم» نیز بر آن دلالت دارد، چون مقتضای فصاحت و بلاغت است که هرگاه جمله ای مستقل باشد وعطف شده باشد به جمله قبل، نباید بین وی و معطوف علیه او جمله ای مستقل، فاصله شود، و در صورتی که امر دایر باشد که عطف به جمله کنارش باشد، یا به جمله قبلی آن (اَلْأَقْرَبُ يَمْنَعُ اَلْأَبْعَدَ)، بنابراین مناسب این است که (وَ اَرجُلَکُم) عطف باشد به (وامسَحُوا بِرُءُوسِكُم)، یعنی پاها را نیز مانند سرتان مسح کنید، و اینکه در قرآن (وَاَرجُلَکُم) به فتح لام نوشته شده، به لحاظ این است که عطف شده بر محل (بِرُءُوسِکُم)، چون (بِرُءُوسِکُم) مفعول (وَامسَحُوا) است که محلا منصوب است، گذشته از اینها، گروهی از قراء (اَرجُلِکُم) را به کسر لام قرائت کرده اند، به علاوه، اعراب کلمه، حجیت شرعی ندارد و حکمی را ثابت نمی کند، چون اعراب گذاریهای قرآن از جانب پیامبر صلی الله علیه وآله و در زمان آن حضرت صورت نگرفته است،

ص: 19

و همین امور باعث شده که اهل تسنن در مسأله مسح، یا شستن پاها، شدید دچار اختلاف شوند.

اختلاف میان اهل تسنن در مسح پاها

درکتاب «عمدة القاری فی شرح صحیح بخاری»(1)چنین آمده است:

در وظیفه مسح، یا شستن پاها، چهار مذهب وجود دارد، اول: مذهب ائمه چهارگانه اهل سنت که گفته اند: وظیفه شستن است، دوم: مذهب شیعه امامیه که گفته اند وظیفه، مسح است،سوم:مذهب حسن بصری و محمد بن جریر طبری و ابوعلی جبائی که گفته اند: وظیفه، تخییر بین شستن و مسح است، چهارم:

مذهب اهل ظاهر که گفته اند: وظیفه، جمع بین شستن و مسح است.

در عمدة القاری، بعد از نقل اقوال، روایاتی نقل کرده است که پیامبر صلی الله علیه وآله پاها را می شست، و روایاتی نیز نقل کرده است که آن حضرت پاها را مسح می کرد.

[سپس از رفاعة بن رافع ]روایت کرده است که: «غَسَّلَ أَلنبِيٌ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه وَجْهَهُ وَيدَيْهِ إِلَيَّ ألمِرفَقَينِ ومَسَحَ بِرَأسِهِ وَ رِجْلَيْهِ إلَيَّ الكَعبَينِ»؛ پیامبر صلی الله علیه وآله صورت و دستهایش را تا آرنج شست و سر و پاهایش را مسح کرد.

[بعد از نقل این روایت گفته است: ] ابوعلی طوسی و ترمذی و ابوبکر بزاز، این روایت را نیکو شمرده اند و حافظ بن حبان و ابن حزم آن را صحیح دانسته اند.همچنین ابن جریر طبری در تفسیرش(2)گفته است: «الصَّوابِ عِنْدَنا اِن أَللَّهَ تَعالي اَمْرِ بِعُمُومِ مَسْحِ اَلرِّجْلَيْنِ بِالْمَاءِ فِي اَلْوُضُوءِ كَمَا أَمَرَ بِعُمُومٍ مَسْحَ ألوجه بِأَلْترَابٍ فِي

ص: 20

أَلتَیَمُّمِ»؛صحیح در نزد ما این است که، خدا امر کرده پاها را در وضو مسح کنند، همانگونه که امر کرده در تیمم صورت را با خاک مسح کنند.(1)

و فرمودند: «هر چیزی پاک کننده ای دارد و پاک کننده دهان، مسواک است».(1)

و فرمودند: (( مسواک بخشی از وضو است».(2)

و فرمودند: «اگر مردم فواید مسواک را می دانستند،به راستی آن را با خود زیر روانداز خواب خود می بردند».(3)

و فرمودند: «به عرض دندانها مسواک کنید، (نه به طول) » «وَاسْتَاكُوا عَرْضاً».(4)

و فرمودند: «در وقت وضو مسواک کردن با انگشت ابهام و سبابه، مسواک محسوب می شود» «اَلتَّسْوِيكِ بِالاِبْهَامِ وَ اَلْمُسَبِّحَةِ عِنْدَ اَلْوُضُوءُ سِوَاكٌ».(5)

و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: «در مسواک دوازده فایده و خصلت وجود دارد:

1- عمل به سنت و دستور پیامبر صلی الله علیه وآله است.

2- دهان را پاکیزه می کند.

3- چشم را جلا می دهد.

4- خدا را خوشنود می کند.

5- دندان ها را سفید می کند.

6- دندان را اصلاح و جرم آن را برطرف می سازد.

7- لثه را محکم می کند.

ص: 22

8- حافظه را زیاد می کند.

9- حسنات را افزایش می دهد.

10- فرشته ها را شاد می سازد.

11- اشتهای به غذا را زیاد می کند.

12- بلغم را از بین می برد.(1)

و از همان حضرت نقل است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «مسواک سنت مؤکد و وسیله پاکیزگی دهان و موجب آمرزش گناهان و باعث رضای پروردگار است».

مسواک چرک دندان ها را برطرف می سازد و آنها را - که از نعمت های بی بدیل خدا و جوهری گرانبها و وسیله جویدن غذا و سلامت معده است - از فاسد شدن حفظ میکند.(2)

تذکر: این ها بخشی از روایات مربوط به فضیلت و فواید مسواک بود که بیشتر آنها در من لا یحضره الفقیه ج 1 از ص 33 به بعد آمده است. اما شستن دهان و خلال کردن دندان ها که از آداب غذا خوردن است، در بخش مربوط به آداب غذا خوردن می آید، ان شاء الله.

ضمنا :در استحباب مسواک زدن، فرقی میان دندان طبیعی و مصنوعی وجود ندارد، و ملاک در هر دو یکی است، هر چند در کیفیت مسواک زدن و تمیز کردن تفاوت دارند.

را حتی المقدور رعایت کند و آنها عبارتند از:

1- ظرف آب را (اگر ظرف است) سمت راستش بگذارد.

2- هنگام وضو رو به قبله باشد.

3- بسم الله الرحمن الرحیم بگوید، از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل است که فرمودند: «کسی که هنگام وضو بسم الله نگوید، وضویش کامل نیست و فرمودند: «هر کس هنگام وضو بسم الله بگوید، تمام بدنش پاک می شود، و هر کس وضو بگیرد و بسم الله نگوید، فقط آن چه را آب بر آن جاری شده پاک می گردد».(1)

4- وقتی نگاهش به آب می افتد این دعا را بخواند: «بِسمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَالحَمدُ لِلَّهِ الّذي جَعَلَ الماءَ طَهُوراً وَلَم يَجعَلهُ نَجِساً» «با نام خدا و کمک از او، وضو می گیرم؛ همه حمد و سپاس از آن خدایی است که آب را پاکیزه قرار داده است و آن را پلید و نجس قرار نداده است».

5- آب وضو به مقدار یک مد (750 گرم) باشد. (هر چند با نصف استکان آب نیز می شود وضو گرفت، ولی مستحب است، به مقدار یک مد باشد تا وضو را شاداب بگیرند).

6-پیش از آن که آب را به صورت بزند، دو دست را تا مچ بشوید و بگوید:

«بِسمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ اللّهُمَّ اجعَلْني مِنَ التَّوَّابينَ واجعَلني مِنَ المُتَطَهِّرينَ» «با نام خدا و کمک از او آغاز می کنم؛ خدایا مرا از توبه کنندگان و پاک شوندگان قرار بده».

7- پس از آن که دست ها را تمیز نمود آب در دهان نموده و بیرون بریزد؛ و هنگام انجام این عمل، که به آن «مضمضه» می گویند، بگوید: «اللّهّمَّ لَقِّنی حُجَّتی

ص: 24

يَومَ أَلْقاكَ وأَطْلِق لِساني بِذکرکَ» «خدایا! روزی که با تو دیدار می کنم، دلیلم را به من تلقین کن و زبانم را به یاد خود بگشا».

8- پس از آن سه بار آب، در بینی کند و بریزد، و هنگام انجام این کار - که به آن « استنشاق» می گویند - بگوید: «اللَّهُمَّ لا تُحَرِّمْ عَلَيَّ رِيحَ الجَنَّةِ واجْعَلْنِي مِمَّن يَشَمُّ رِيحَهَا ورُوحَهَا وطِيبَهَا» « خدایا بوی بهشت را بر من حرام مگردان و از کسانی قرارم ده که نسیم و عطر بهشت را می بویند).

9- در وقتی که شروع به وضو و شستن صورت می کند، سوره مبارکه وإِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ اَلْقَدْرِ را بخواند.(1)

10- برای شستن صورت، مشت را از آب پر کند و به قصد شستن صورت آب را به بالای پیشانی بریزد و دست را همراه آب، از بالا به پایین بکشد و بگوید:

«اللَّهُمَّ يَبضُّ وَجهي يَومَ تَسوَدُّ فيهِ الوُجُوهُ وَلا تُسَوِّد وَجهي يَومَ تَبيَضُّ فیهِ الوُجُوهِ» خدایا ! رویم را در آن روز که چهره ها سیاه است، سپید گردان؛ و در آن روزی که چهره ها سپید است رویم را سیاه مگردان». .

11- آب را با دست راست به صورت بریزد.

12- آب را به صورت نپاشد (پرتاب نکند، بلکه آب را به طور آرام به بالای صورت بریزد و دست را همراه آن به سمت پایین بکشد.

13- (پس از شستن صورت با دست راست آب را بردارد و در دست چپ بریزد و با آن، دست راست را بشوید و وضو دهد.

14- در شستن دست ها، مرد اول آب را بر ظاهر ذراع و دوم به باطن بریزد، و

ص: 25

زن به عکس مرد انجام دهد.

15- هنگام شستن دست راست بگوید: «أَللَّهُمَّ أَعْطِنِي كِتَابِي بِيَمِينِي والخُلْدَ في الجِنانِ بِيَساري وَحاسِبنِي حِساباً يَسِيراً» «خدایا نامه کردارم را به دست راستم بده و جاودانی بودن در بهشت را به سمت چپم؛ و حسابم را آسان فرما». .

16- هنگام شستن دست چپ، بگوید: «أَللَّهُمَّ لا تُعْطِني كِتابي بِشِمالي وَلَا مِن وَرَاءِ ظَهْرِي وَلَا تَجْعَلْها مَغلولَةً إلَيَّ عُنُقِي وَاَعُوذِبْك مِن مُقَطَّعَاتِ النّيرَانِ» «خدایا نامه کردارم را به دست چپ و از پشت سر به من مده و آن را به گردنم مبند؛ و من از آتش سوزان جهنم به تو پناه می برم». .

17- هنگام مسح سر بگوید: «أللَّهُمَّ غَشِّني بِرَحمَتِكَ وَبَرَكاتِكَ وَعَفوِكَ» «خدایا مرا با رحمت و برکت ها و بخشایش خود بپوش».

18- هنگام مسح پاها بگوید: «أللَّهُم ثَبِّتْني عَلَيَّ الصِّراطَ يَومَ تَزِلُّ فيهِ الأَقدامُ وَاجعَل سَعيَ فِيمَا يُرضيكَ عَنِّي يا ذَالِجَلالُ وَالإكْرامِ» «خدایا ! آن روز که گام ها بر صراط می لغزد، گام مرا ثابت و استوار بدار، و کوششم را در آن چه از من خرسند می شوی قرار ده؛ ای دارنده شکوه و بزرگواری».

در روایت است که حضرت امیر ( با این آداب وضو گرفت و در پایان به فرزندش «محمد بن حنفیه) فرمود: هر کس وضو بگیرد مثل وضوی من، و دعاهایی را که در هر قسمت خواندم، بخواند، خداوند تبارک و تعالی به عدد هر قطره ای از قطرات آب وضویش، فرشته ای خلق می کند که تا روز قیامت خدا را تقدیس نماید و تسبیح و تهلیل (لا اله الا الله) و تکبیر بگوید، و خداوند متعال

ص: 26

ثواب آنها را برای آن وضو گیرنده قرار میدهد.(1) تذکر: بیشتر آدابی که برای وضو نقل کردم از همین روایت اخذ شده و عمده توجه به مضامین آیات و ذکرها و دعاهایی است که حضرت خواندند، و بدیهی است، توجه به آنها، به وضو ارزش می دهد.

19- وضو را شاداب بگیرد(2)(البته تعیین یک مد (750 گرم) برای شاداب گرفتن وضو است و بیش از آن اسراف است و چه بسا حرام باشد، که در بحث وسواس مطرح می کنم ان شاء الله).

20- پس از وضو بگذارد آب وضو خود به خود خشک شود، آن را با چیزی خشک نکند) از شیخ صدوق نقل شده که هر کس وضو بگیرد و دستمال به کار نبرد (صورت و دست ها را با دستمال خشک نکند) سی حسنه برایش نوشته می شود، «مَن تَوَضَّأَ وَلَم يَتَمَندَل كُتِبَت لَهُ ثَلاَثُونَ حَسَنَةً».(3)

2- کسی که وضو دارد، مجددا وضو بگیرد، که در روایت است: «وضو روی وضو نور است فوق نور»(1) 3- وضو برای خواندن قرآن.

4- وضو برای همراه داشتن قرآن.

5- وضو برای داخل شدن در مسجد 6- وضو (قبل از وقت برای آماده شدن جهت نماز.

7- وضو وقت خوابیدن.

8- وضو برای زیارت معصومین (علیهم السلام) 9- وضو برای طواف مستحبی 10- وضوی جنب برای تخفیف در کراهت چیز خوردن.

11- وضو برای خواندن نماز میت.

12- وضو قبل از مقاربت.

13- وضو به جهت مقاربت مجدد.

14- وضو به جهت مقاربت با زن حامل.

15- وضو بر کسی که محتلم شده و اراده آمیزش دارد.

16- وضو بر زن حائض در اوقات نماز | 17- وضو بر کسی که جنب است و می خواهد میت را غسل دهد.

18- وضو بر کسی که می خواهد میت را در قبر بگذارد.

19- وضو بر کسی که عازم سفر است.

20- وضو برای رفتن به زیارت اهل قبور.

ص: 28

21- وضو بر قاضی، هنگام نشستن برای قضاوت.

22- وضو برای انجام هر کاری که شرعا مطلوب و محترم است، مثل تعلیم وتعلم، و نوشتن فقه و روایات اهل بیت ، مطالعه کتاب های مذهبی، اخلاقی، هنگام موعظه و حضور در مجلس وعظ و ارشاد، و....

یادآور می شوم: کلیه موارد ذکر شده، برداشت از روایاتی است که در کتاب های وسائل الشیعه، من لا یحضر، کافی، مستدرک الوسائل، و محاسن برقی آمده و به جهت اختصار از نقل عین روایات و آدرس آنها صرف نظر شد.

مکروهات وضو: 1- کمک گرفتن، یا کمک کردن غیر، برای وضو گرفتن، بدون ضرورت (در آن چه مباشرت واجب نیست)، مثل این که کسی آب وضو را در دستش بریزد.

در چند روایت است که پیامبر واله فرمودند: «دو چیز است که دوست ندارم در آنها کسی با من مشارکت کند، یکی وضو است، چون وضو از نماز من است، و دیگری صدقه است، زیرا صدقه، از دست من به دست سائل و در دست خدای رحمان واقع می شود.(1) و همین مضمون از امام سجاد و امام رضا نقل شده است.(2) 2- وضو گرفتن در محل بول و مدفوع. (کاسه توالت). (3)(اما وضو گرفتن، سر

ص: 29

دستشویی که در توالت نصب شده، کراهت ندارد، هر چند فاضلاب آن، متصل به فاضلاب توالت باشد.

3- وضو گرفتن با آبی که در ظرف، به وسیله آفتاب، گرم شده است.(1) 4- وضو گرفتن در مسجد، برای کسی که در خارج از مسجد حدثی - مثل بول - از او خارج شده است. (2) (اما کسی که در خود مسجد، محدث شده - مثلا خواب رفته، یا ریح از او خارج شده - وضو گرفتن مکروه نیست).(3)

کُلَّهِ.. »(1)؛ «علت غسل جنابت پاکی و پاکیزگی انسان است از آن چه به او رسیده از آسیب جنابت، و پاک کردن همه بدن است، چون جنابت (منی) از همه جای بدن خارج شده، به این جهت واجب است همه بدن شسته شود».

در روایت دیگر است که گروهی از یهود آمدند خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) والا و داناترین آنها گفت: به چه علت در خارج شدن منی، غسل واجب شده ولی در خروج بول و مدفوع واجب نشده است، با اینکه بول از منی نجس تر است؟ (چون منی با یک بار آب ریختن پاک می شود، ولی برای تطهیر بول دو بار آب ریختن لازم است) پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و فرمودند: «هنگامی که انسان آمیزش می کند، منی از تمام رگها و از زیر موهای بدنش خارج می شود، به این جهت خداوند عزوجل، غسل جنابت و شستن تمام بدن را واجب فرمود، ولی بول، زیادی آبی است که انسان آشامیده، و مدفوع، فضولات غذایی است که خورده و هنگام خروج، بر تمام بدن اثر نمی گذارد. از این جهت برای این ها غسل واجب نشده و فقط شستن مخرج و وضو لازم شده است» یهود پس از شنیدن این بیان گفتند: ای محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) راست گفتی: «إِذَا جَامَعَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ خَرَجَ اَلْمَاءُ مِنْ كُلِّ عِرْقٍ وَ شَعْرَةٍ في جَسَدِهِ فأوجَبَ اللَّهُ وَعَزوَجَلِّ الاغتِسالَ مِنَ الجَنابَةِ وَ البَولُ يَخْرُجُ مِنْ فَضْلَةِ الشَّرَابِ الَّذِي يَشْرَبُهُ الْإِنْسَانُ وَالْغَائِطُ مِن فَضْلَةِ الطَّعامِ الَّذي يَأكُلُهُ الإِنسانُ عَلَيهِ الوُضوءُ مِن ذَلِكَ».(2) در روایت دیگر است که: حضرت فرمودند: «بول و مدفوع دائمی و در روز چند مرتبه است، و غسل کردن، در هر مرتبه عسر و حرج و میسور نیست، و خدا تکلیف نمی کند مگر به قدر وسع انسان، به خلاف جنابت که همیشگی و مکرر

ص: 32

نیست، بلکه گاه گاهی عارض می شود.(1) البته این ها حکمت است و چنانچه یکی از اسباب جنابت واقع شد (2)به عنوان یک قانون کلی و عمومی، واجب است برای عبادات مشروط به طهارت، غسل کنند، چه منی خارج شود یا نشود، و خلاصه غسل جنابت تکلیف و تعبد است، لذا باید هنگام شستن بدن، قصد قربت کنند و شرایط دیگر را رعایت نمایند.

مستحبات غسل: 1- چنانچه کسی به واسطه خروج منی جنب شده، مستحب است پیش از غسل بول کند تا بقایای منی از مجرا خارج شود.(3) 2- محل خروج منی و جاهای بدن را، اگر آلوده شده، پیش از غسل بشوید.

3- دست ها را بشوید و آب در دهان بگرداند و مضمضه کند، همچنین آب در بینی بالا بکشد و آن را بشوید.

4- دست به تمام بدن بکشد که اگر مانعی از رسیدن آب به بدن وجود دارد، برطرف شود.

5- دقت کند آب به جاهایی که احتمال می دهد آب خود به خود نمی رسد، برساند.

6- آب غسل به قدر سه کیلوگرم باشد. (هر چند به کمتر از آن هم می توان غسل

ص: 33

کرد).

7- وقت شروع به غسل بگوید: «بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ» 8- در حال غسل کردن این دعا را بخواند: «أَللَّهُمَّ طَهِّر قَلبِي اللّهُمَّ اجْعَلْني مِنَ التَّوَّابينَ وَاجعَلني مِنَ المُتَطَهِّرينَ»(1)«بار پروردگارا! دلم را پاک گردان، خدایا! مرا از توبه کنندگان قرارم بده، و از پاکان و پاکیزگانم بگردان».(2) کارهایی که بر جنب مکروه است: 1 و 2- خوردن و آشامیدن، بر کسی که جنب است مکروه است، ولی چنانچه وضو بگیرد، و دهانش را بشوید (آب در دهانش کند و بیرون بریزد) مکروه نیست.

3- خواندن بیش از هفت آیه از سوره هایی که سجده واجب ندارد.(3) 4- رساندن جایی از بدن به جلد، و حاشیه و میان خطهای قرآن 5- همراه داشتن قرآن، یا چیزی از آیات آن.

6- خوابیدن، ولی اگر وضو بگیرد، یا اگر معذور است، تیمم کند مکروه نیست.

7- حنا یا رنگ بستن به سر و صورت.

8- نزدیکی کردن (آمیزش) پس از آن که در خواب محتلم شده.(4) آداب مستحبه حائض: مستحب است زن حائض در وقت نمازهای واجب،

ص: 34

خود را از خون پاک نماید و پنبه و دستمال را عوض کند و وضو بگیرد. و اگر نمی تواند وضو بگیرد تیمم کند، و به اندازه نماز خواندن، رو به قبله بنشیند و مشغول ذکر و دعا و صلوات شود.

همچنین برای زن حائض غسل های مستحب - مثل غسل جمعه و غسل احرام و غسل توبه و مانند اینها - مستحب است.(1) آنچه بر حائض مکروه است: 1- خواندن و همراه داشتن قرآن، 2- رساندن جایی از بدن به حاشیه و بین خطهای قرآن (اما اگر به خود خطها برسد حرام است)، 3۔ خضاب کردن به حنا و مانند آن.

نفساء: آدابی که بر حائض مستحب یا مکروه بود که بالا نقل شد) بر زن در حال نفاس نیز مستحب یا مکروه است و در این جهت فرقی میان آنها نیست.

مستحاضه: رفتن زن مستحاضه در مسجدالحرام و مسجدالنبی و سایر مساجد و توقف در آنها، و خواندن سوره هایی که سجده واجب دارد، اشکال ندارد، هر چند غسل های واجب خود را (که باید برای نمازهایش به جا بیاورد) به جا نیاورده باشد.(2)

کرده اند، و آنها بر سه قسمند: 1- زمانی، 2- مکانی، 3- فعلی؛ و غسل های فعلی هم بر دو قسمند: الف: غسل برای فعلی که انجام داده، ب: غسل برای فعلی که می خواهد انجام دهد.

و در چند روایت است که «غسل جمعه بر مرد و زن، در سفر و حضر واجب است»(1)(که در مقام تأکید بر انجام آن، تعبیر به وجوب فرموده اند).

در چند روایت است که «اگر کسی غسل جمعه را عمدا ترک کرد، استغفار کند و پس از آن ترک نکند».(2) در روایتی از حضرت رضا(علیه السلام)نقل است که فرمودند: «علت غسل جمعه این است که روز جمعه، عید است که مردم برای نماز جمعه و ذکر خدا اجتماع می کنند، و جهت تعظیم و بزرگداشت این روز، غسل جمعه مقرر گردید، تا امتیاز روز جمعه بر روزهای دیگر معلوم باشد، و برای این که غسل کننده، از این جمعه تا جمعه بعد، در پاکی و پاکیزگی باشد.

و در روایتی است که: هر گاه حضرت امیر (علیه السلام)می خواست کسی را توبیخ و سرزنش کند، می فرمود: «تو بی شخصیت تر از کسی هستی که غسل جمعه را ترک می کند، به راستی غسل جمعه، از این جمعه تا جمعه آینده، طهارت و پاکی است».(3) خلاصه روایات در تشویق بر غسل جمعه و مذمت تارک آن، بسیار است، تا آن حد که جمعی از بزرگان، قائل به وجوب آن شده اند. ولی فقها به لحاظ قرائن موجود در خود روایات، و با توجه به قرائن خارجی، فتوا به استحباب آن داده اند، و روایاتی را که ظهور در وجوب دارند، حمل بر تأکد استحباب کرده اند.(4)

ص: 37

ضمنا: در استحباب غسل جمعه، فرقی بین زن و مرد نیست، حتی بر زن حائض و نفساء و مستحاضه، و کودک ممیز نیز، مستحب است. چون عباداتش صحیح است. و همچنین فرقی نیست که انسان در نماز جمعه شرکت کند یا شرکت نکند.

وقت غسل جمعه از طلوع فجر تا ظهر است، و هر چه به ظهر نزدیک تر باشد افضل است، و اگر تا ظهر جمعه موفق به غسل نشد، تا غروب قضا کند، و الآ می تواند روز شنبه آن را قضا نماید. (1)و اگر خوف آن دارد که روز جمعه آب نیابد و متمکن از غسل نشود، می تواند روز پنجشنبه غسل کند.(2) مستحب است هنگام غسل جمعه بگوید: «اَللَّهُمَّ طَهِّرْ قَلْبِي مِنْ كُلِّ آفَةٍ تَمْحَقُ بِهَا دِينِي وَ آفَةٍ تَمْحَقُ بِهَا دِينِي وَ»(3)«بار پروردگارا قلب مرا از هر آفتی که دینم را تباه می کند، و عملم را باطل می گرداند، پاک گردان».

شبهای ماه رمضان (تفصیل آنها در آداب ماه رمضان می آید ان شاء الله).

غسل های مکانی: غسل هایی که هنگام ورود به مکانی خاص، مستحب است عبارتند از: 1- غسل برای ورود به حرم مکه. 2- برای ورود به مسجد الحرام. 3- برای ورود به مدینه. 4- برای ورود به مسجد النبی(صلی الله علیه وآله وسلم). 5- برای ورود به مشاهد مشرفه.

تذکر: چنانچه کسی به قصد ورود به یکی از این مکان ها غسل کرد، ولی پیش از ورود به آن مکان، غسلش باطل شد. (هر چیزی که وضو را باطل می کند غسل مکانی را نیز باطل می کند) مستحب است دوباره غسل کند (زیرا آن چه مستحب است این است که هنگام ورود، با غسل باشد). ضمن: چنانچه غسل کرد و رفتنش تأخیر افتاد، مانعی ندارد - مثلا صبح غسل کرد و عصر، و یا شب می رود - غسل به قوت باقی است. مگر به مبطلات وضو، باطل شود، مثلا خوابش ببرد، یا حدث از او سر بزند.

غسل های فعلی: و آنها غسلهایی هستند که به جهت انجام کاری مستحبند، و اینها بر دو قسم می باشند: اول، برای انجام کاری که می خواهد انجام دهد، دوم برای کار انجام شده، و قسم اول عبارتند از:

1- غسل برای احرام. 2- برای طواف. (طواف واجب یا مستحب) 3- غسل برای وقوف در عرفات. 4- برای وقوف در مشعرالحرام. 5- برای قربانی. 6- برای حلق در منی. 7- برای زیارت معصومین (صلوات الله علیهم) از دور و نزدیک. 8- برای نماز استخاره. 9- برای گرفتن تربت قبر مطهر حضرت سیدالشهدا(علیه السلام)10- هنگام حرکت برای سفر، خصوصا سفر کربلا. 11- غسل برای تو به. 12- غسل برای نشاط پیدا کردن جهت نماز شب. (در فلاح السائل است که حضرت امیر(علیه السلام)در شب های سرد، غسل می کرد برای تحصیل نشاط جهت نماز شب)

ص: 39

13- غسل برای غسل دادن و کفن کردن میت. 14- برای حجامت. 15- برای آمیزش مجدد. 16- غسل برای دعا و حاجت خواستن از خداوند متعال.

تذکر: این غسلها برای این است که هنگام انجام آن کارها انسان با غسل باشد، لذا اگر قبل از شروع به آن کار یا در اثنای آن باطل شد، مستحب است اعاده شود.

قسم دوم از غسل های فعلی، غسل است برای کار انجام شده و آنها عبارتنداز:

1- غسل برای کشتن و ذبح حیوانات. 2- غسل برای توبه از گناهی که مرتکب شده.(1)3- غسل کودکی که تازه به دنیا آمده. (و وقت آن از هنگام تولد است تا دو یا سه روز بعد) 4- غسل برای کسی که به دار آویخته شده را دیده است. 5- غسل بر کسی که نماز خورشید، و ماه گرفتگی را عمدا نخوانده. و بعضی فرموده اند: اگر تمام خورشید یا ماه گرفته و نمازش را نخوانده (بنابر احتیاط) غسل کند و نماز را قضا نماید) 6(2)- غسل بر زنی که خود را برای غیر شوهرش خوش بو کرده، در روایت است که «اَيَّما اِمْرَأَةٍ تَطَيَّبَتْ لِيُغِيِّرَ زَوْجَهَا لَمْ تُقْبَلْ مِنْهَا صَلاَةٌ حَتِّي تَغْتَسِلُ مِنْ طِيبِهَا كَغُسْلِهَا مِنْ جَنَابَتِهَا»(3)«هر زنی که خود را برای غیر شوهرش خوش بو کند، نمازش قبول نخواهد شد تا این که از جهت بوی خوشی که استعمال کرده، غسل کند، مثل غسل جنابتش» 7- غسل بر کسی که میت را پس از آن که غسلش داده اند، مس کند، یعنی جایی از بدنش را به بدن میت برساند.

تذکر: وقت انجام غسل های فعلی، بعد از انجام آن کارها است و وقت آنها تا آخر عمر باقی است (مگر غسل تازه مولود، که وقت آن تا روز سوم است) ولی بهتر است هر چه زودتر انجام دهند، خصوصا غسل برای گناهانی که مرتکب

ص: 40

شده اند، زیرا مرگ خبر نمی کند.

تداخل اغسال: در تداخل اغسال متعدد و انجام یک غسل به جای چند غسل، و کفایت بعضی غسلها - مثل غسل جنابت، یا جمعه - از غسل های واجب یا مستحب، و کفایت آنها از وضو، بین فقها اختلاف وجود دارد، (به العروة الوثقی» فصل، فی مستحبات غسل الجنابة، مسأله 15، و «الأغسال الفعلیة» (السادس) مسأله 4، و «الاغسال الزمانیة، مسأله 13» و توضیح المسائل مراجع مسأله 646 و مسأله 391، مراجعه شود.

نیز: غسل های مستحبی و تعداد آنها، و کفایت یا عدم کفایتشان از وضو، محل خلاف است، به توضیح المسائل مراجع، مسأله 644 و مسأله 645 مراجعه شود.

صحیح از ابن سنان آمده که گفت: به حضرت امام جعفر صادق (لیلا گفتم: مردی در وضو و نمازش مبتلای به وسواس است، و حال این که او شخص عاقل و فهمیده ای است، حضرت فرمودند: «چگونه مردی عاقل و فهمیده است که از شیطان اطاعت می کند ؟ !! عرض کردم: چگونه از شیطان اطاعت می کند؟ فرمود:

از خودش سؤال کن و بپرس که این حالت وسواس از کجا و از چه چیز است؟ منشأ آن چیست؟) او خواهد گفت: این حالت و رفتار، از عمل شیطان است».(1) و در روایت صحیح دیگر است که حضرت فرمود: «شیطان خبیث را به خود عادت ندهید (او را نسبت به خود معتاد نکنید چون آن خبیث، به آن چه عادت داده شد، معتاد می شود (دیگر دست بردار نیست و تنها هدف و خواسته او این است که اطاعتش کنند، پس شما به توهم (که از سوی او القاء می شود) اعتنا نکنید، و از آن بگذرید.(2) سپس مرحوم سبزواری فرموده است: ) علاوه بر اینها، نباید شک کرد که وسواس و وسواس گری مبغوض شرع است و برخلاف تسهیل و آسان بودن شریعت است، همان گونه که حضرت امام محمد باقر لا فرمودند: «اِنّ اللهَ یَسِیرٌ

ص: 42

يَجِبُ اليُسرُ وَيُعْطِي علَيَّ اليُسرَ مَا لاَ يُعْطِي عَلَيَّ اَلْعُنْفَ»(1)(به راستی خدا آسان گیر است و آسان گیری را دوست می دارد و عطا می کند بر آسان گیری آن چه را عطا نمی کند بر سخت گیری).(2) مؤلف: مضاف بر آن چه از فقهای عظام نقل کردم، شخص وسواسی را به این آیه مبارکه متوجه می کنم «يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ اليُسرَ وَلا يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ اليُسرَ وَلا»(3)«خدا برای شما آسانی می خواهد و دشواری برای شما نمی خواهد، و همچنین به این آیه شریفه متوجه می کنم: «ما يُريدُ اللَّهُ لِيَجعَلَ عَلَيْكُم ما يُريدُ اللَّهُ لِيَجعَلَ عَلَيْكُم»(4)«خدا نمی خواهد مشقت و حرجی بر شما قرار دهد، ولی می خواهد شما را پاک و پاکیزه کند).

و بدیهی است که شخص وسواسی، خودش را در مشقت و سختی می اندازد، همسر و فرزند و اطرافیانش را هم به زحمت و مشقت می اندازد، و این امر بر خلاف قرآن و برخلاف اراده و خواست خداوند رحیم مهربان است.

بر این اساس، وسواس، فی نفسه حرام و مبغوض خداوند است و باید از آن پرهیز نمود، همان گونه که از سایر محرمات پرهیز می شود.

خداوند در آیات بسیاری از اسراف کننده و مسرفین مذمت فرموده و حتی آنها را از اهل آتش دانسته است. «وَأَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أصْحَابُ النَّارِ»(1)«و به یقین اسراف کنندگان اهل آتش اند». و تصریح فرموده که آنان را دوست ندارد. «وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يَجِبُ وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يَجِبُ»(2)«اسراف نکنید، خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد» و فرموده است: مسرفین را هدایت نخواهد کرد،«إِنَّ اَللَّهَ لاَ يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ»(3)«به راستی خدا کسی را که اسراف کننده و بسیار دروغگو است، هدایت نمی کند» و غیر اینها از آیات شریفه قرآن.

و از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)والله نقل است که فرمودند: «آب وضو [حد اکثر آن که وضوی کامل و با آدابش گرفته شود یک مد است، (750 گرم) و آب غسل، إحداکثرش که غسل کامل با آن انجام شود یک صاع است، (سه کیلوگرم) ولی بعد از من، افرادی می آیند که این مقدار آب را کم می شمارند، این افراد برخلاف سنت من عمل می کنند، و هر کس طبق سنت من عمل کند و با یک مد آب، وضو، و با یک صاع آب غسل کند) و ثابت قدم بماند، در حظیرة القدس با من خواهد بود».(4) و از همان حضرت نقل است که فرمودند: «خوبان امت من با آب کم وضو

ص: 44

می گیرند».(1) در روایت دیگر است که: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)و از راهی می گذشت، ملاحظه فرمود که شخصی به نام «سعد» مشغول وضو است و در آب وضو اسراف و زیاده روی می کند، فرمود: «ای سعد! این اسراف کاری چیست؟! سعد گفت: مگر در وضو هم اسراف هست؟ فرمود: آری هر چند کنار نهر و از آب جاری وضو بگیری».(2) و در روایتی است که امام صادق(علیه السلام)فرمودند: «برای خدا فرشته ای است که اسراف آب وضو را می نویسد، همان گونه که بیش از حد واجب شستن را می نویسد».(3) و همان حضرت فرمودند: «اسراف باعث بی برکتی و موجب فقر می شود، و میانه روی سبب غنی و بی نیازی می گردد».(4) و امام صادق(علیه السلام)فرمود: «هر کس در وضویش بیش از اندازه آب مصرف کند، مانند کسی است که وضویش را نقض کرده است»؛ «مَنْ تَعَدَّي فِي ؤَضْوَيْهِ كَانَ كَنَاقِضِهِ».(5) اسراف از گناهان کبیره و موجب شبهه در صحت وضو است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)و حضرت امام رضا(علیه السلام)اسراف را از گناهان کبیره

ص: 45

شمرده اند.(1) همچنین در روایت دیگر است که فرمودند: «هر گاه خداوند، خیر بنده اش را خواست میانه روی و تدبیر زندگی و معاش را به او الهام فرماید، و او را از اسراف و خرج های بی رویه، دور دارد».(2) نیز فقهای بزرگوار - مثل صاحب جواهر درس و مراجع تقلید دامت برکاتهم، - اسراف و زیاده روی را از جمله گناهان کبیره شمرده اند.(3) گذشته از مفاسد مترتبه بر اصل اسراف و وسواس، باید توجه داشت که اگر کسی در وضو گرفتن وسواسی باشد و دست چپ را بیش از اندازه آب بریزد، صحت وضویش محل اشکال است، چون این کار موجب می شود مسح سر و پا با آب جدید انجام شود، (و حال این که مسح باید با آب وضو که در کف دست است انجام گیرد) بلکه اگر آب زیاد هم نریزد، ولی بیش از حد، دست بکشد، در این صورت نیز صحت وضویش مشکل است، چون این کار موجب می شود رطوبت کف دست - که باید با آن مسح کند - با رطوبت ساعد (ذراع) مخلوط گردد و مسح با آب مخلوط انجام شود.(4)

ص: 46

وسواس، نشان کم خردی است: علاوه بر آن چه گذشت، باید توجه داشت که وسوسه حالتی نفسانی، و تخیلی شیطانی است که نشان نادانی و بی عقلی انسان است (1)زیرا این حالت باعث تضییع عمر و هدر رفتن اوقات گرانبها، و باز ماندن از زندگی و حتی تأمین معاش و نفقه واجب النفقه می شود، بلکه گاهی موجب فوت واجبات و چه بسا سبب ارتکاب محرمات می گردد.(2)لذا برخی از

ص: 47

فقها فرموده اند: هر احتیاطی که انسان را در معرض وسواس قرار دهد، جایز نیست و چنانچه منجر به وسواس گردد، اطاعت از شیطان و حرام است.(1) مؤلف: اسراف و زیاده روی، به طور مطلق و در همه جا و نسبت به همه افراد، اطاعت از شیطان و مبغوض الهی است، و فرقی نیست که اسراف، در مصرف عمر گرانبها، یا آب، یا مال، یا خوردن و آشامیدن یا غیر اینها باشد.

مربوط به حمام و آداب لباس پوشیدن و خانه و زندگی روزمره را نقل فرموده است.(1) و در بحارالانوار و مستدرک الوسائل بیش از اینها روایت آورده اند.

از حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام )نقل است که فرمودند: (نِعْمَ البَيتُ الحَمَّامُ يُذَكِّرُ النَّارَ وَيَذهَبُ بِالدَّرَنِ»(1)«حمام چه جای خوبی است، آتش (گرمای) آخرت را به یاد می آورد و چرک و فضولات بدن را زایل می گرداند».

و از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)نقل است که فرمودند: «الدَّاءُ ثَلاثَةٌ وَالدَّواءُ تَلائِه فَامَّا الدَّاءُ فَالدَّمُ والمِرَّةُ وَالبَلْغَمُ فَدَواءُ الدَّمِ الحِجامَةُ وَدَواءُ البَلغَمِ الْحَمَّامُ وَدَوَاءُ المِرَّةِ الْمُشْئُ»(2)(درد سه چیز است و دارو نیز سه چیز، اما درد، پس خون است و بلغم و مژه (صفراء زرداب)، پس داروی خون، حجامت است، داروی بلغم (خلط) حمام است، و داروی ( متره» (صفراء) راه رفتن است.| و از حضرت امام رضا(علیه السلام)نقل است که فرمودند: «فایده حمام عظیم است، بدن را معتدل می کند، رگها و اعصاب را نرم و آرامش می بخشد، اعضای بدن را تقویت می کند، چرک و بوی بد را زایل می گرداند».

و از حضرت امیر(علیه السلام)نقل است که: «شستن سر، چرک را می برد و آزار و بیماری چشم را دفع می کند، و شستن لباس، غم و اندوه را می برد، و پاکی و پاکیزگی، برای نماز است، پس خود را با آب، پاکیزه کنید، تا مردم از بوی بد بدن شما، متأذی و ناراحت نشوند، و در پی اصلاح بدن خود باشید، به راستی که خدا دشمن دارد بنده کثیف بدبو که پهلوی هر کس بنشیند از او متأذی و ناراحت می شود.(3) روایات در مدح حمام و فواید آن بسیار است که به خاطر اختصار، به همین مقدار اکتفا کردم.

ص: 50

نیست و نیز لنگ و ستر عورت به طور کامل اختصاص به حمام عمومی ندارد، بلکه هر جا ناظر محترمی وجود دارد، یا در معرض نگاه نامحرم است، ستر و پوشش لازم است، همچنین نگاه به عورت غیر، حرام است، هر چند او متوجه نیست، یا بی حیا و بیباک است.

از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم)روایت است که فرمودند: «هر کس به خانه همسایه اش سر بکشد و نگاه کند به عورت مردی، یا به موی زنی، یا به چیزی از بدن زنی، حق است بر خداوند متعال که او را با منافقین، داخل جهنم کند، آن منافقینی که در دنیا در مقام تجسس از پنهانی های مسلمانان بودند، به علاوه، خدا او را از دنیا نبرد مگر بعد از آن که مفتضح و رسوایش کند، و در آخرت، پنهانی های او را در معرض دید مردم قرار دهد).(1)

و پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم)از داخل شدن در نهرها، نهی فرمودند مگر با لنگ، و فرمودند:

«اِنَّ لِلماءِ أهلاً وسكاناً» «به راستی برای آب اهل و سکنه وجود دارد». و در روایت دیگر است که فرمودند: «در آبها سکنه و فرشته ها موجودند». 3 و از غسل در زیر آسمان، بدون لنگ نهی فرمودند»(1)(البته این نهی، حمل بر کراهت شده).

ضمن ستر عورت، حتی از دید کودک ممیز خود انسان نیز، لازم است و در این جهت فرقی بین فرزند و بیگانه نیست.

مستحبات ورود به حمام: 1- هنگام ورود بگویند: «بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ».

2- از لنگ مخصوص به خود استفاده کنند. 3- از کیسه و صابون و لیف مخصوص به خود استفاده کنند. (از وسائل عمومی و مشترک استفاده نکنند). 4- بدن را با سدر بشویند و حنا ببندند. 5- پس از خروج از گرم خانه، به حاضران سلام کنند.

6- پاها را با آب سرد بشویند. 7- با حوله تمیز مخصوص به خود، بدن را خشک کنند. 8- پارچه ای تمیز به سر ببندند. 9- خدا را حمد و شکر کنند، که حمام را وسیله و محلی برای نظافت قرار داده، و انسان را از این جهت هم بر حیوانات برتری بخشیده).

10- هنگام پوشیدن لباس، این دعا را بخوانند، «اَللَّهُمَّ أَلْبِسْنِي التَّقويَ وجَنِّبْنِي الرَّدِيَّ» (بار پروردگارا مرا لباس تقوا بپوشان، و از پستی دورم دار».(2) مکروهات حمام: 1- بعد از حجامت، بلافاصله حمام رفتن مکروه است.

2- استفاده از لنگ کوتاه و چیزی که حجم عورت را نمی پوشاند مکروه است.

ص: 53

3- داخل گرم خانه سلام کردن. 4- آب سرد نوشیدن. 5- از کیسه و صابون دیگران استفاده کردن. 5- آب سرد به بدن ریختن. 6- مسواک زدن. 7- سر و ریش را شانه زدن. 8- کشیدن لنگ به سر و صورت و بدن مکروه است، (در روایت است که موجب خال خال شدن صورت (و رفتن آبرو) و عوارضی در بدن می شود).(1)9- در گرم خانه روی سنگ های داغ، به پشت و پهلو خوابیدن. 10- بعد از خروج - بلافاصله - آب سرد نوشیدن.(2) زایل کردن مو: مستحب مؤکد است که موی عانه (زیر ناف) و مواضع مجاور آن را زایل کند، همچنین موی زیر دو بغل را برطرف سازند.

از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نقل است که فرمودند: «داروی پیامبران و حجامت و نوره و بوی خوش بود».(3) و از حضرت امیر(علیه السلام)نقل است که فرمودند: «نوره پاکی و پاکیزگی است».(4) و از پیامبر وال نقل است که فرمودند: «شارب و موی زیر بغل و عانه را بلند مگذارید، به راستی شیطان آن جا را پناهگاه خود می گیرد و در آن جا پنهان می شود».(5) و پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمودند: «کسی که به خدا و روز قیامت معتقد است، موی عانه اش را بیش از چهل روز نمی گذارد، و حلال نیست بر زنی که به خدا و روز

ص: 54

قیامت ایمان دارد، نوره گذاشتن را بیش از بیست روز تأخیر اندازد».(1) و از حضرت رضا(علیه السلام)نقل است که فرمودند: « موی بدن هر گاه بلند شد آب پشت را قطع می کند، مفاصل را سست می گرداند، باعث ضعف و بیماری می گردد، و نوره آب پشت (منی) را زیاد می کند، بدن را نیرو می بخشد و فربه می نماید».(2) ضمنا: افضل این است که موها را با نوره زایل کنند، والا با تراشیدن هم مانعی ندارد.(3) همچنین در تمام ایام هفته نوره گذاشتن جایز است، جز روز چهارشنبه که مکروه است.(4) و در روایات به منظور تأکید، فرموده اند: «هر دو روز یک بار نوره بگذارید والا در هفته یک بار، وگرنه، هر پانزده روز، و اگر بیست روز شد و برای خرید نوره پول ندارید، قرض بگیرید».(5) و در روایتی آمده است که: «اگر کسی بیش از یک ماه بگذرد و نوره نگذارد، نمازش قبول نیست (لا صلاة له) و چنانچه چهل روز گذشت و نوره نگذاشت، مؤمن، بلکه مسلمان نیست».(6) و از امام صادق (علیه السلام)است که فرمودند: «یک بار نوره در تابستان، افضل است

ص: 55

از نوره گذاشتن از بیست بار در زمستان»(1)(یعنی نوره در تابستان بیشتر سفارش شده است).

تذکر: در حال نوره گذاشتن، نشستن مکروه، و موجب عوارض جسمی می شود، و چنانچه انسان در حال ایستاده، خواست بول کند، در این مورد ایستاده بول کردن، کراهت ندارد.(2) و مستحب است پس از شستن محل نوره، بدن را از سر تا پا حنا بمالند، و لااقل دستها را حنا بگذارند.(3) همچنین، مستحب است موی سینه و دستها و پاها و مانند آنها را زایل کنند، در روایت است که: «زیادی موی بدن مرد، سبب کم شدن شهوت و قطع آن می شود.(4)و به همین لحاظ است که اگر کسی نتوانست ازدواج کند، نوره نگذارد، تا شهوتش کم شود، و به گناه نیفتد.

و از امام باقر (علیه السلام)روایت است که فرمود: «هر کس روز جمعه شارب و ناخنش را بگیرد و بگوید: «بِسمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَعَلِيٌ سُنَّةَ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ صَلَواتُ اللَّهِ وسَلامُهُ عَلَيهِم » به هر مو و ناخنی، ثواب آزاد کردن بندهای از فرزندان اسماعیل علیه السلام به او داده می شود».(1) و از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل است که فرمودند: «بلند گذاشتن شارب، از عمل قوم لوط است» و «شیطان آن جا را پناهگاه می گیرد و در آن پنهان می شود».(2) و از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمودند: «شارب خود را کوتاه کنید، همانا بنی امیه شارب را کوتاه نمی کردند».(3) در کتاب شریف کافی، یک باب مربوط به شارب است و روایات متعددی نقل کرده در توصیه برگرفتن شارب و کوتاه کردن آن و این که گرفتن شارب، سنت پیامبر و است، و کسی که شارب را بلند بگذارد، جایگاه شیطان (میکروب) را آماده و تأمین کرده است.(4) و یک باب مربوط به کوتاه کردن ناخن است، و در این باب هفده روایت نقل کرده در توصیه بر کوتاه کردن ناخن و مذمت کوتاه نکردن آن، و در اکثر آنها آمده که پیامبران صلی الله علیه وآله ائمه علیهم السلام فرموده اند: «روز جمعه ناخن ها را بگیرید تا از بیماریها در امان بمانید، در برخی دارد که: «شیطان زیر ناخن مخفی می شود و در بعضی روایات آمده است که در روز پنجشنبه و جمعه ناخن گرفتن موجب زیادتی روزی

ص: 57

و برطرف شدن فقر است.(1) نیز روایت است که: « مو و ناخن را پس از گرفتن دفن کنید».(2)(زیر دست و پا نریزید).

موی سر برسد، آن را مرتب کند و بشوید و شانه بزند، اصلاح نماید و از کثیف شدن و درهم ریخته شدن آن جلوگیری کند.

در کتاب شریف (کافی» یک باب مربوط به شانه زدن مو مطرح، و در این باب یازده روایت آمده است که به موی سر و ریش خود برسید و آنها را مرتب شانه بزنید، من جمله از امام صادق (علیه السلام)روایت کرده که فرمودند: «سر را شانه زنید که آلودگی را می برد، و ریش را شانه زنید که دندان را محکم و روزی را زیاد می کند».(1) و از حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)از این آیه پرسیدند «خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ»(2)«بگیرید زینت خود را نزد هر مسجدی) حضرت فرمودند: «شانه زدن پیش از هر نمازی، از این زینت است».(3) و پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) فرمودند: «هر کس مویش را بلند می گذارد، باید به خوبی، آن را سرپرستی کند» «مَنِ اِتَّخَذَ شَعْراً فَلْيُحْسِنْ وَلاَيَتَهُ».(4) و امام علیه السلام فرمودند: « موی سر، با ارزش و نیکو و از پوشش های خداوند متعال است، پس آن را گرامی دارید».(5) و امام صادق (علیه السلام)فرمودند: «هر کس موی خود را بلند بگذارد و شانه نزند، و فرقش را نگشاید، خداوند متعال در قیامت، آن را با اژه ای از آتش شانه کند» «مَنِ اتَّخَدَ شَعراً وَلَم يُفرِّقْهُ فَرَّقَهُ اَللَّهُ بِمِنْشَارٍ مِنْ نَارٍ» .(6)

ص: 59

روایات در مذمت تراشیدن ریش زیاد است و صاحب وسائل قدس سره تحت عنوان: «بَابُ عَدَمِ جَوَازِ حَلَقِ اَللِّحْيَةِ»(1)(باب عدم جواز تراشیدن ریش)، پنج روایت مفصل نقل کرده است: از جمله:

از حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)است که:

خداوند متعال آیین و ستها که ده چیز است، بر حضرت ابراهیم علیه السلام نازل کرد، پنج چیز از آن ها در سر است و پنج چیز آن ها در بدن، اما آن ها که در سر است:

1- گرفتن شارب. 2- واگذاشتن ریش. 3- چیدن موی اضافی سر و ریش. 4- مسواک. 5- خلال دندانها. اما آن چه در بدن است: 1- زایل کردن موی بدن. 2- ختنه. 3- گرفتن ناخن ها. 4- غسل از جنابت. 5- تطهیر با آب؛ پس این ها سنت و آیین آشکار است که ابراهیم علیه السلام آورده و نسخ نشده و تا قیامت به قوت خود باقی است، و همین است قول خدای تعالی «وَاتَّبِع مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً»(2)«و از آیین مستقیم و یگانه پرستی ابراهیم پیروی کرد».

مؤلف: روایات درباره باقی گذاشتن ریش و مذمت تراشیدن و شبیه شدن به یهود و مجوس و سایر کفار، بسیار است، علاوه، همه می دانیم که تمام انبیاء و ائمه معصومین صلوات الله وسلامه علیهم دارای محاسن بوده اند، و خدا فرموده است «قَدْ كَانَ لَكُمْ أَسْوِّهُ حُسْنَهُ فِي إِبْرَاهِيمَ»(3)«به راستی برای شما در روش ابراهیم سر مشقی نیکو وجود دارد».

و فرموده است: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اَللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اَللَّهَ

ص: 61

وَاليَومَ الأُخَّرِ وَذِكْرُ اللَّهِ كَثِيراً»(1)« البته برای شما در روش و رفتار رسول خدا(صلی الله علیه وآله و سلم) سرمشقی نیکو وجود دارد، برای کسی که همواره به خدا و روز قیامت امید دارد، و خدا را بسیار یاد می کند».

حد ریش و آداب آن: مستحب است ریش، متوسط و میانه باشد، نه بسیار بلند، و نه بسیار کوتاه، اگر بیش از حد بلند باشد مذموم است و در روایات آمده که زیاده از قبضه، در آتش است.(2) نیز نباید به قدری کوتاه باشد که عرفا صدق ریش نکند، امام صادق (علیه السلام)فرمود:

ریش خود را با مشت بگیر و اضافه را بچین».(3)

و از همان حضرت است که پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم)به مردی گذشت که ریش دراز داشت، فرمودند: چه می شد اگر این مرد ریش خود را اصلاح می کرد. وقتی این خبر به آن مرد رسید ریش خود را مقداری کوتاه و میانه ساخت و خدمت پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم)آمد، حضرت فرمود: ریش را این گونه اصلاح کنید.(4)

در روایت دیگر است که امام محمد باقر(علیه السلام)به سلمانی دستور داد، اطراف محاسنش را بزند و آن را مدور (به صورت دایره) در آورد،(5)

در روایت دیگر است که آن حضرت ریش مبارکش را سبک و معتدل ساخت.(6) خلاصه: از مجموع روایات استفاده می شود که مستحب است ریش در حد میانه و معتدل و زیبا باشد، و موهای گونه ها گرفته شود.

در وسائل الشیعه یک باب مطرح است تحت عنوان: «بَابُ اِسْتِحْبَابِ تَخْفِيفٍ

ص: 62

اللِّحيَةِ وَتَدويرِها والأَخيرِ مِنَ العارِضَينِ»(1)(باب استحباب سبک کردن ریش و زدن اطراف آن، و گرفتن مو از گونه ها) و پنج روایت در این رابطه نقل فرموده است که همه حاکی است از استحباب معتدل بودن و مذمت از افراط و تفریط.

و از آداب دیگر لحیه و ریش این است که: 1- زیاد دست به ریش نکشند (با ریش خود بازی نکنند).(2)

2- در هنگام هر نمازی - ولو نافله - شانه بزنند که در این باره روایات متعدد وارد شده است.(3)

3- شانه زدن با شانه دنده شکسته، و شانه کردن در حال ایستاده مکروه است، و بهتر است نشسته و قبل و بعد از هر نمازی شانه بزنند.(4)

ضمنا: کندن موی سفید مکروه است، ولی چیدن آن کراهت ندارد.(5)

از حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)نقل است که فرمودند: «سه گروهند که روز قیامت، خدا با آنها سخن نمی گوید و به آنها نگاه نمی کند، و برایشان عذابی دردناک است: 1- کسی که موی سفیدش را بکند. 2- کسی که با خودش نکاح( استمنا) کند. 3- کسی که با او وطی شود» «ثَلاثَةٌ لاَيُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ القِيامَةِ وَلا يَنظُرُ إلَيْهِم وَلَهُم عَذابٌ أَليمٌ النَّاتِفُ شَيْبَهُ والتَّنَاكُحُ نَفْسِهُ والمَنكُوحُ في دُبُرِهِ».(6)

خضاب (حنابندان زنان و مردان: مستحب است مرد، موی سر و ریش خود را با حنا، یا وسمه و غیر آن، رنگ کند، نیز مستحب است زن، موی سر و دست و

ص: 63

پایش را خضاب کند، و فرقی نیست میان جوانان و میانسالان و سالمندان، همچنین فرقی نیست بین زن شوهردار و زن بی شوهر.(1)

در روایات برای خضاب، فواید بسیاری بیان شده است. من جمله، بوی بد بدن را زایل می کند، مو را تقویت و می رویاند، تاری چشم را برطرف و آن را جلا میدهد، فقر را می برد، و فرشته ها را خوشنود می گرداند.

استفاده از حنا، بعد از نوره، رنگ سفید ناخن ها را برطرف می سازد، و حنا به تمام بدن، بعد از نوره تأکید شده است.

فرقی نیست که خضاب با حنا باشد، یا با وسمه (که مو را مشکی می کند ولی با وسمه افضل است.(2)

در روایات است که: مردان با وسمه خضاب کنند تا بر عفت همسرانشان افزوده گردد، زیرا برخی زنان به خاطر آرایش نکردن شوهران خود، و نرسیدن به وضع سر و صورتشان، ترک عفت، و (خدای ناکرده) پا از دایره عفت بیرون گذارند.(3)

ضمنا: تأخیر خضاب، تا مدتی که بعضی موها سفید و دو رنگ شوند، مکروه است، همچنین خضاب بر زن حائض مکروه است، و در حال جنابت نیز مکروه است و در حال خضاب، آمیزش مکروه است.(4)

یادآوری: حنا به بدن مالیدن، بعد از نوره، بر مردان مستحب است و در آن شبهه ای وجود ندارد، (5)اما استحباب خضاب ریش، فی نفسه، برای مردان محل

@@

ص: 64

تأمل است. و آنچه مسلم است و از روایات استفاده می شود، استحباب خضاب برای مردان، مربوط به صدر اسلام و زمانی بوده که مسلمانان در اقلیت بوده اند، و به وسیله خضاب از غیر مسلمانان شناخته می شدند. (چون مشرکان خضاب نمی کردند و حنا به ریش خود نمی گذاشتند).

در روایت است که حضرت امیر (علیه السلام) فرمودند: « پیامبر صلی الله علیه وآله امر به خضاب فرمود، و آن در زمانی بود که مسلمانان در اقلیت بودند، اما الآن که اسلام توسعه یافته و قدرتش گسترده شده، خضاب و ترک آن مساوی و منوط به میل خود مرد است و استحباب ندارد».(1)

و از حضرت امام حسین (علیه السلام)است که فرمودند: «پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم)را در جنگ با مشرکان، امر کرد مسلمانان به رنگ سیاہ خضاب کنند تا در برابر مشرکان، نیرومند و با شکوه ظاهر شوند»(2) (جوان و نیرومند جلوه کنند).

وصاحب وسائل الشیعه فرموده است:(از مجموع روایات استفاده می شود که علت استحباب خضاب، ایجاد خوف در دل دشمنان و مربوط به صدر اسلام است).(3)

و در روایات است که حضرت امیر (علیه السلام)خضاب نمی کرد، و علت آن این بود که پیامبر(صلی الله علیه اله و سلم) به او فرمودند « محاسنت به خون سرت خضاب می شود».(4)

نیز نقل است که به حضرت امیر (علیه السلام)گفتند: چرا خضاب نمی کنی؟ فرمودند:

ص: 65

منتظرم شقی ترین اشقیا ریشم را از خون سرم خضاب کند، و این مطلب عهدی است از حبیبم رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) .(1)

و در نهج البلاغه است که به آن جناب گفتند: «ای امیر مؤمنان! چه می شد اگر مویت را خضاب میکردی؟ آن بزرگوار فرمودند: خضاب آرایش است و ما در عزا هستیم».(2)

از سویی در روایات است که: موی سفید در محاسن، نور و وقار است(3) و روایت است که: حضرت ابراهیم(علیه السلام) در ریش خود موی سفید دید، گفت:پروردگارا! این چیست؟ خدا فرمود: وقار است، ابراهیم(علیه السلام) گفت: خدایا! بر وقار من بیفزا «يَا رَبِّ زِدْنِي وَقَاراً»(4)(وقار: ابهت و شخصیت).

خلاصه: از مجموع روایات، و سیره عملی بزرگان فقه و فقاهت، استفاده می شود که حنا و خضاب، فی نفسه، برای مردان استحباب ندارد، و بعید است که حضرت امیر (علیه السلام)مستحبی را ترک کرده باشد، آن هم چنین مستحبی را که در منظر عموم و مدتی طولانی بر آن بگذرد.

البته استحباب حنا و خضاب، برای زنان مطلقا، و در هر سن و سال، و در هر شرایطی هستند، ثابت است و در آن شبهه ای وجود ندارد.(5)

ص: 66

طَیِّبَ»(1)

و همان حضرت فرمودند: «عطر از سنت پیامبران (صلی الله علیه وآله و سلم)است» «اَلْعِطْرُ مِنْ سُنَنِ اَلْأَنْبِيَاءِ».(2)

و از همان حضرت است که: «بوی خوش از اخلاق و سیره انبیااست» «اَلطِّيبُ مِنْ أَخْلاَقِ اَلْأَنْبِيَاءِ»(3)

و از همان حضرت است که پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم)فرمودند: «بوی خوش قلب را استوار و محکم می کند و توان آمیزش را بالا می برد».(4)

و حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)فرمودند: «سزاوار نیست انسان بوی خوش را در همه روزها ترک کند، و اگر توان نداشت، یک روز در میان و اگر نتوانست در هر جمعه ای بوی خوش استعمال کند و ترک ننماید».(5)

در روایت دیگر است که « پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) هنگام وضو، خود را با مشک معطر می کرد و پس از خروج از منزل، از بوی خوش آن حضرت، می فهمیدند پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم)است».(6)

در روایت دیگر است که: « امام سجاد (علیه السلام)هنگام خروج از منزل خود را با مشک معطر می کرد».(7)

و نقل است که انسان، هر گاه گلاب را بر صورت و سر زد، خدا را حمد و ثنا گوید و صلوات بفرستد.

نیز از حضرت امیر(علیه السلام)نقل شده که فرمودند: «چند چیز انسان را شکفته و

ص: 68

شاد می کند:من جمله بوی خوش، شنا و شستشو، اسب سواری، نگاه به سبزیجات...».(1)

البته بوهای خوش، بسیار است، گل ها و گیاهان خوشبو و معطر نیز اقسامی دارد، و افضل گل ها گل محمدی (صلی الله علیه وآله و سلم) است، که نقل شده: «در شب معراج چند قطره از عرق پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) را به زمین ریخت و گل سرخ از آن رویید».(2)

و در کتاب شریف کافی روایات مربوط به عطر و گل و بوی خوش، در ضمن هفت صفحه آمده است.(3)

و در وسائل الشیعه، روایات این قسمت را در ضمن دوازده صفحه آورده که همه، حاکی از فضیلت استعمال عطر و بوی خوش است.(4)

در کتاب شریف کافی، در شش صفحه، روایات مربوط به این موضوع آمده است (1)و در کتاب وسائل الشیعه، ضمن سیزده صفحه، روایات این سنت و فواید آن نقل شده است.(2)

در روایات، از روغن بنفشه زیاد تعریف شده و فرموده اند: خوردن و به بدن مالیدن آن به علاوه بر فوایدی که در بالا نقل شد - سردرد و تب را زایل و به انسان آرامش می بخشد، و بعد از آن، روغن زیتون سفارش شده است.

ضمنا در روایات است که: روغن به بدن مالیدن را تکرار نکنید (کراهت دارد) و سالی یک مرتبه، و یا ماهی یک مرتبه و در نهایت از این جمعه تا جمعه دیگر، یک مرتبه بدنتان را چرب کنید و ماساژ دهید تا در سلامت به سر برید، «ان شاء الله»، و از حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)است که فرمودند: «هنگام روغن مالیدن به بدن، آن را در کف دست بریزید و این دعا را بخوانید: (اللَّهُمَّ إِنِّي اسْئُكَ الزَّيْنُ والزِّينَةُ والمَحَبَّةَ في الدُّنْيَا واعُوذِبْك مِنَ الثِّينِ والثَّنَئَانِ والْمَقْتُ فِي الدُّنْيَا والْأَخِرَة»(3)و [بسم الله بگویید ]و روغن را از بالای سر به طرف صورت و بدن بمالید.

خَيْرَ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اَللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذْكَّرُونَ» «ای فرزندان آدم! لباسی برای شما فروفرستادیم که اندام شما را می پوشاند و مایه آبرو و زینت شماست و لباس تقوا و پرهیزکاری بهتر است، اینها از آیات خدا است شاید متذکر شوند».

اولین چیزی که پس از ولادت، مورد نیاز انسان است، لباس و پوشش است.

خداوند در آیه فوق به همه انسانها خطاب کرده و می فرماید: ما لباس برای شما فرستادیم که در رأس همه فوایدش - زشتیها و قبایح بدنتان را پنهان می سازد. و علاوه بر آن، اندام شما را زیباتر از آن چه هست نشان میدهد. (و ریشاً)(1)

در پایان آیه فرموده است: «این لباس هایی که خدا برای شما قرار داد - اعم از لباس ظاهری و لباس معنوی - همگی از آیات و نشانه های خدا است تا بندگان متوجه نعمت های پروردگار شوند».«ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اَللَّهِ لَعَلَّهُمْ يُذْكَرُونَ».

و از امام جعفر صادق(علیه السلام)است که فرمودند: «ازيَن اللِّباس لِلْمُؤْمِنِينَ لِبَاسُ اَلتَّقَوي وَ أَنْعِمَةُ اَلْأَيْمَانِ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَي «وَ لِبَاسُ اَلتَّقوي ذَلِكَ خَيْرٌ» وَامّا لِبَاسَ اَلظَّاهِرِ فَنِعَمُهُ مِنَ اللَّهِ تَعالي يَسْتُرُ بِهَا اَلْعَوْرَاتِ وهِيَ كرامة أكرم اللّه بها ذرّيّة آدم عليه السّلام

ص: 71

مَا لَمْ يُكْرَمْ غَيْرَهُمْ... »(1)«زیباترین لباس از برای مؤمن، لباس تقوا است، و مناسب ترین لباس برای مؤمن لباس ایمان است، همان گونه که خدا فرموده است:

لباس تقوا بهتر است». اما لباس ظاهر که بدن را با آن می پوشانید، نعمتی است از جانب خدا به بندگان خود که با آن، زشتی و قبح منظر خویش را بپوشانند و این لباس، کرامت و عزتی است که خداوند متعال به فرزندان آدم لطف فرموده و به غیر آنها مرحمت نکرده است».

قائم ما (حضرت حجت عجل الله فرجه) وقتی قیام کرد، لباسش همانند لباس علی علیه السلام و سیره و روشش، سیره علی علیه السلام است.(1)

آداب تهیه لباس و شرایط آن

1- لباس از حلال تهیه شود: حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)فرمودند: «بپوش و آراسته و زیبا باش، خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد ولی باید از حلال باشد» «قال عَلَيهِ السَّلامُ ألبَسُ وَتَجَمُّلُ فَانَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الجَمَالَ ولْيَكُنْ مِن حَلال».(2)

2- لباس در زی (یعنی: مناسب و در شأن شخص باشد، و از لحاظ رنگ، شکل و قیمت، معتدل و مثل نوع مردم باشد، مثل نوع هم لباسی ها و همکارهایش باشد و از متعارف و اعتدال خارج نگردد.

3- پاک و تمیز باشد، امام صادق(علیه السلام)فرمود: «لباس پاکیزه و تمیز، دشمن را سرافکنده می کند).(3)

و همان حضرت از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)نقل کرده که فرمودند: «مَنِ اِتَّخَذَ ثَوْباً فَلْيُنَظِّفْهُ»؟ « هر کس لباس تهیه می کند، باید آن را پاکیزه دارد).

و باید توجه داشت: پاک و پاکیزه بودن مطلوب است نه نو و گران قیمت بودن.

حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام)فرمودند: «النَّظيفُ مِنَ الثِّيابِ يُذهِبُ الهَمَّ النَّظيفُ مِنَ الثِّيابِ يُذهِبُ الهَمَّ»(4)«لباس پاکیزه، غم و غصه را می برد و برای نماز نیز طهارت است ».

ص: 73

و از پیامبر(صلی الله علیه آله وسلم)است که فرمودند: «بِئْسَ اَلْعَبْدُ اَلْقَاذُورَةُ»(1)«بد بنده ای است کسی که چرکین و کثیف است».

و همان حضرت(صلی الله علیه آله وسلم)مردی را دید که موی سرش درهم ریخته و لباسش چرکین و وضعی نامناسب داشت، پیامبر(صلی الله علیه آله وسلم)فرمود: «مِنَ الدِّينِ المُتْعَةُ وإِظْهَارُ النِّعْمَةِ»(2) «شعبه ای از دین بهره وری از نعمت ها و ظاهر ساختن نعمت ها است» (یعنی به لباس و وضع ظاهرت برس، اصلاح کن و لباس چرکینت را بشوی).

4- چهارم از آداب لباس و تهیه آن، این که مسلمان نباید در تهیه لباس برای خود و خانواده اش بخل بورزد، و کوتاهی نماید، بلکه باید در حد وسع و به مقدار متعارف لباس تهیه کند.

امام صادق(علیه السلام)فرمودند: «خداوند سبحان که به بنده اش نعمتی مرحمت می کند، دوست دارد اثر آن نعمت بر او ظاهر گردد و همین که اثر آن نعمت بر او ظاهر گشت، او را حبیب خدا و آشکار کننده نعمت خدا می نامند، اما اگر اثر آن نعمت بر او ظاهر نگردید، او را مبغوض (مورد غضب خدا و تکذیب کننده نعمت خدا می نامند.(3)

و خداوند متعال خطاب به پیامبر(صلی الله علیه آله وسلم)فرمود: «وَامّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ »(4)«و اما نعمت های پروردگارت را بازگو کن»، و بدیهی است که این دستور شامل حال همه کسانی می شود که مورد لطف خدا قرار گرفته و خدا به آنها نعمت عطا

ص: 74

فرموده است، یعنی هر کس نعمتی به او داده شد، لازم است بازگو کند، و بازگو کردن نعمت، به دو طریق است: 1- به زبان اظهار کردن که شاکر باشد و در جامعه در مواقع لزوم و مناسب، از نعمت های خدا یاد آوری کند. 2- با عمل خود نعمت را بازگو و نشان دهد، به این که در راه خدا انفاق نماید، در راه تأمین نیازهای متعارف خود و خانواده اش هزینه کند، در جامعه آبرومندانه ظاهر شود، نعمت خدا را به جا و به موقع مصرف نماید، بخل نورزد، ناله سر ندهد، با چهره ای فلک زده و با لباسی ناپسند و چه بسا چرکین و نفرت انگیز، ظاهر نشود.

حضرت امیر(علیه السلام)فرمود: «باید هر یک از شما برای برادر مسلمان خود، و دوستان و اهل خانه اش زینت کند و با هیئتی آراسته، ظاهر گردد، همان گونه که برای افراد بیگانه زینت می کند و دوست دارد او را در زیباترین هیئت بینند».(1) یعنی مسلمان نباید برای اهل خانه و اطرافیانش با هیئت و وضع نفرت انگیز ظاهر شود، همان گونه که دوست ندارد در برابر افراد ناشناس با هیئت ناپسند ظاهر شود.

در روایت دیگر است که: پیامبر (صلی الله علیه آله وسلم)در آینه نگاه می کرد و موهای سرش را در آینه منظم می نمود و شانه می زد، و گاه در آب نگاه می کرد و موهایش را مرتب می فرمود، و برای اصحاب خود نیز خودش را آراسته می کرد، وقتی عایشه دید پیامبر (صلی الله علیه آله وسلم)را در ظرف آبی که در منزل بود نگاه می کند و موی خود را مرتب می نماید تا به نزد اصحاب برود، (عایشه) گفت: پدر و مادرم فدایت، در آب نگاه می کنی و مویت را مرتب می سازی در حالی که تو یک پیامبری و بهترین خلق خدایی؟

ص: 75

پیامبر(صلی الله علیه آله وسلم)فرمودند: خداوند دوست دارد که بنده اش چون نزد برادران خود می رود، خود را برای آنها منظم و آراسته و زیبا سازد.(1)

5- پنجم از آداب لباس این که: لباس شهرت تهیه نکند و نپوشد، از لباسی که منجر به انگشت نما شدن او می شود پرهیز نماید، از امام صادق علیه السلام است که فرمودند: «خدا لباس شهرت را مبغوض و دشمن می دارد».(2)

و فرمود: «بس است برای خواری انسان این که لباسی بپوشد یا مرکبی سوار شود که او را مشهور سازد».(3)

و فرمود: «شهرت، خوب و بدش در آتش است».(4)(شهرت سرانجام سر از آتش جهنم در می آورد).

و از امام حسین (علیه السلام)است که فرمود: «کسی که لباسی بپوشد به قصد اینکه مشهور شود، خداوند روز قیامت لباسی از آتش به او می پوشاند».(5)

و مرحوم سید ،در کتاب شریف «العروة الوثقی» فرموده است: «يُحَرِّمُ لِباسَ الشُّهرَةِ بِأن يَلْبَسَ خِلافَ زِيِّهِ مِن حَيْثُ جِنَسَ اَللِّبَاسِ او مِن حَيثُ لَونُهُ اؤ مِن حَيثُ وَضَعَهُ وَتَفصيلِهِ وَخِياطَتِهِ»(6)«لباس شهرت حرام است، به اینکه لباسی بر خلاف متعارف بپوشد، از حیث جنس، یا از حیث رنگ، یا از حیث هیئت و دوخت».

همچنین مرد نباید لباس مخصوص به زن و زن نباید لباس مخصوص به مرد را بپوشد، و البته این در موردی است که قصد تشبه به یکدیگر را داشته باشند، مرد بخواهد خود را به صورت زن جلوه دهد، یا زن بخواهد خود را به هیئت و شکل

ص: 76

مرد در آورد، اما چنانچه متعارف باشد، مثلا در خانه دم پایی یکدیگر را بپوشند، یا به خاطر نبود لباس یا سرما و گرما، و امثال آن، از لباس یکدیگر استفاده کنند، اشکال ندارد، و در هر حال، از پیامبر اکرم نقل است که فرمودند: «خدا لعنت کرده است مردانی را که شبیه زنان شوند، و زنانی را که شبیه مردان گردند».(1)

و در روایت دیگر است که، « پیامبر (صلی الله علیه آله وسلم)منع کرد و بازداشت مرد را که شبیه زنان شود، و زن را نهی کرد در لباس پوشیدن، که شبیه مردان شود».(2)

و مرحوم سید قدس سره در کتاب شریف «العروة الوثقی» فرموده است «وكَذَا يَحْرُمُ عَلَيَّ الأَحْوَطُ لُبْسَ اَلرِّجَالِ مَا يَخْتَصُّ بِالنِّسَاءِ وَبِالْعَكْسِ»(3)«وهمچنین - بنا بر احتیاط - حرام است مرد لباس مخصوص به زن را بپوشد و بالعکس».

ضمنا: برهنه بودن زن و مرد، در غیر حال ضرورت، مکروه است چه شب باشد چه روز، و این در جایی است که در معرض دید نامحرم نباشند، و الا حرام است.

از حضرت امیر(علیه السلام)نقل است که فرمودند: «چنانچه کسی از شما عریان شود، شیطان به او نگاه کرده و در او طمع می کند، پس خود را بپوشانید (4)و فرمود:«نباید مرد لباسش را از رانش کنار بزند و نزد اطرافیانش بنشیند».(5)

ص: 77

در روایت دیگر است که: « پیامبر (صلی الله علیه آله وسلم)نهی کرد از برهنه بودن در شب و روز، و نهی کرد از نگاه کردن به عورت برادر مسلمان خود، و فرمود: کسی که به عورت برادر مسلمانش نگاه کند و چشم برندارد، هفتاد هزار فرشته او را لعن می کنند، و نهی کرد از این که زنی به عورت زن دیگر نگاه کند. (1)

می کنی؟ گفت: پیراهن شما را وصله دار دیدم و تعجب کردم که شما لباس وصله دار پوشیده ای، حضرت فرمودند: «لا إِيمانَ لِمَن لا حَياءَ لَهُ وَلا مالَ لِمَن لا تَقديرَ لَهُ وَ لا جَدِيدَ لِمَن لا خَلقَ لَهُ»(1)« ایمان ندارد کسی که حیا ندارد، مال ندارد کسی که بیش از درآمدش خرج می کند، نو ندارد کسی که کهنه ندارد».

10۔ وقت بیرون آوردن لباس «بسم الله» بگوید.

11- چنانچه لباس فاخر و قیمتی پوشید، در میان مردم متواضعانه رفت و آمد کند، و به لباس خود فخرفروشی و تکبر نکند.

12- اگر کسی از عبا و بالاپوش استفاده می کند، سبک باشد.(2)

13- اگر چند لباس در بر می کند (مثل فصل زمستان) لباس نو و زیبا را روی لباس های کهنه بپوشد.

14- زن ها از چادر و لباسی استفاده کنند که حجم بدنشان پنهان باشد، و برجستگی اعضایشان نمایان نباشد، (و چنانچه لباسی بپوشند که حجم بدن پوشیده نشود و مفسده انگیز باشد جایز نیست).

15- برای دوخت لباس، روز پنجشنبه و یا چهارشنبه را اختیار کنند.

16- لباس اضافی را به فقرا و نیازمندان بدهند.

این آداب برگرفته از روایات است که بیشتر آنها در وسائل الشیعه، ابواب احکام الملابس، چاپ آل البیت، ج 5، از ص 15 تا ص 45 آمده است.

ص: 79

در روایت است که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «لاَ تَلْبَسُوا اَلسَّوَادَ فَاِنَّهُ لِبَاسُ فِرعُونَ؛ لباس سیاه نپوشید، همانا لباس سیاه، لباس فرعون است».(1)

و از امام جعفر صادق علیه السلام نقل است که: «يُكْرَهُ اَلسَّوَادُ إِلاَّ فِي ثَلاَثٍ اَلْخُفُّ وَ اَلْعِمَامَةُ وَالْكِسَاءُ؛ سیاه پوشیدن مکروه است مگر خف، (2)و عمامه و عبا».(3)

در روایت دیگر است که: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پوشیدن لباس سیاه را دوست نمی داشت، مگر خف، و عمامه و عبا.(4)

در روایت دیگر است که « محسن بن احمد» گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم، در حالی که کلاه سیاه بر سرم هست نماز بخوانم؟ حضرت فرمودند: «لاَ تُصَلِّ فِيهَا فَإِنَّهَا لِبَاسُ لاَ تُصَلِّ فِيهَا فَإِنَّهَا لِبَاسُ»(5)خیر، در آن نماز نخوان، همانا لباس سیاه، لباس اهل آتش است».

و غیر اینها از روایاتی که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام از پوشیدن لباس سیاه، و حتی کلاه سیاه، مذمت کرده اند، و در مکروه بودن آن فرقی بین مرد و زن نگذاشته، و تنها عبا و عمامه و چادر و خف را استثنا فرموده اند. و سید قدس سره در کتاب شریف «العروة الوثقی»(6)فرمودند: يُكْرَهُ مِينَ اللِّبَاسِ حَالُ الصَّلَاةِ أَلثُّوبَ اَلْأَسْوَدِ حَتّي لِلنِّساءِ عَدا ألْخَفَ و العِمَامَةُ والكِسَاءُ ومِنهُ الْعَبَاءُ.... در حال نماز، پوشیدن لباس سیاه مکروه است، حتی برای زنان، جز خف و عمامه و عبا و چادر». (پوشیدن خف در نماز مانعی ندارد، چون نرم است و در سجده،

ص: 81

سرانگشت بر زمین واقع می شود).

زمان های بعد که مسلمانان بر شهرها غلبه پیدا کرده و اصولا مشرکی یافت نمیشده، تحت الحنک موضوعیتی نداشته و ندارد، و هم اکنون چنانچه کسی با تحت الحنک رفت و آمد کند چه بسا لباس شهرت تلقی شود.

همچنین برای استحباب تحت الحنک، برای نماز، دلیل و روایتی در دست نیست و نمی توان حکم به استحباب آن نمود.

نیز، عمامه، دستاری به سر پیچیدن است و لازم نیست به صورتی باشد که روحانیون و علما می پیچند.

ضمنا: عمامه سفید مستحب است و این که سادات، عمامه سیاه می پیچند، به خاطر شناسایی سیادت آنها است.(1)

و مستحب است هنگام بر سر نهادن عمامه این دعا را بخوانند: «اَللَّهُمَّ سَوِّمْنِي بِسِيما الإِيمانِ وَ تَوِّجْنِي بِتَاجِ الْكَرَامَةِ وقَلِّدْنِي حَبْلَ الإِسْلامِ وَلا تَخْلَع رِبْقَةَ الإيمانِ مِنْ عُنُقِي اللّهُمَّ ارفَع ذِكري واعِلَي ثَنائي وَأعِزَّني بِعِزَّتِكَ وَأكرِمني بِكَرَمِكَ بَينَ يَدَيكَ وَبَينَ خَلقِكَ اللّهُمَّ تَوِّجني بِتاجِ الكَرامَةِ وَالعِزِّ وَالقَبولِ»(2)

و از پیامبر صلی الله علیه وآله است که: هر که خواهد عمرش طولانی شود، صبحانه بخورد، کفش خوب بپوشد، عبا و بالاپوش را سبک کند، و کمتر آمیزش نماید.(1) و نقل شده که کفش زرد، چشم را جلا می دهد، غم و غصه را زایل می کند، و پوشش پیامبران است.

و از امام باقر علیه السلام است که: «کفش زرد، موجب شادی و سرور است، خدا در وصف گاو بنی اسرائیل فرموده است:«صَفْرَاءُ فَاقِعُ لُؤْنَهَا تَسُرُّ اَلنَّاظِرِينَ»(2)« [آن گاو]زرد بسیار زرد است که دیدن رنگ آن بینندگان را شادمان می کند».

و نقل شده که امام صادق علیه السلام کفش سفید پوشیده بود و به یک نفر از اصحابش توصیه فرمود که کفش سفید تهیه کند و برای آن برکاتی بیان فرمود.

و از آن حضرت نقل است که فرمودند: «کسی که کفش تهیه می کند، باید کفش خوب تهیه کند، و کسی که لباس تهیه می کند، باید پاکیزه تهیه کند و پاکیزه نگه دارد، و کسی که حیوان و مرکب سواری تهیه می کند، باید در حفظ و سلامت او کوشش کند، و کسی که همسر می گیرد باید اکرام و احترامش کند، زیرا همسر وسیله آسایش است، پس او را ضایع نکنید، و کسی که موی سر و صورت گذاشت، باید آن را نیکو بدارد و کسی که مو گذاشت و به آن رسیدگی نکرد و شانه نزد، خدا روز قیامت با شانه آتشین آن را شانه زند و فرق سر را باز کند».(3)

ص: 84

یادآوری: مستحب است در پوشیدن کفش، ابتدا به پای راست کنند، و هنگام کندن، ابتدا کفش پای چپ را در آورند.(1)

در اینجا این روایت را که حاکی از اخلاق پیامبر صلی الله علیه وآله در این باب وارد شده، و مشتمل بر فواید بسیار است می آورم:

«كَانَ اَلنَّبِيُّ صلي الله عليه وآله يُرْقَعُ تَوبَهُ وَ يَخْصِفُ نَعلَهُ ويَحْلُبُ شَاتَهُ ويَأْكُلُ مَعَ الْعَبْدِ ويَجْلِسُ عَلَيَّ الْأَرْضَ و يَرْكَبُ الحِمارَ ويُرْدِفُ ولا يَمْنَعُهُ الحَياءُ أن يَحْمِلَ حَاجَةً مِنَ السُّوقِ إلَيَّ أهلُهُ وَيُصافِحُ الغَنِيَّ وَالفَقيرَ وَلا يَنزِعُ يَدَهُ مِن يَدِ أحَدٍ حَتّي يَنزِعُها هُوَ وَيُسَلِّمُ عَلَيَّ مَنِ استَقبَلَهُ مِن غَنِيٍ وَفَقيرٍ وَ كَبِيرٍ وصَغِيرٍ وَلا يُحَقِّرُ مَا دُعِيَ إلَيهِ وَلَو إِلَيَّ حَشَفَ التَّمْرِ وَ كَانَ خَفِيفَ الْمَؤِينَةِ كَرِيمَ الطَّبِيعَةِ جَمِيلَ اَلْمُعَاشَرَةِ طَلْقَ الْوَجْهِ بَسَّاماً مِنْ غَيْرِ ضَحِكٍ مَحْزُوناً مِنْ غَيْرِ عبوس مُتَوَاضِعاً مِنْ غَيْرِ مَذَلَّةٍ جَواداً مِنْ غَيْرِ سَوْفٍ رَقِيقَ القَلبِ رَحيماً بِكُلِّ مُسلِمٍ وَ لَم يَتَجَشَّ مِن شِبَعٍ قَطُّ وَلَم يَمُدَّ يَدَهُ إلَيَّ طَمَعٌ قَطُّ»(2)«اخلاق و روش پیامبر صلی الله علیه وآله چنین بود، لباسش را وصله می کرد، کفش را پینه می زد، گوسفندش را می دوشید، با بردگان هم غذا می شد، روی زمین می نشست، الاغ سوار می شود و یکنفر را هم پشت سرش سوار می کرد، مایحتاج منزلش را از بازار برای خانواده اش حمل می کرد، بدون اینکه حیا کند خجالت بکشد)، با دارا و فقیر مصافحه می کرد، با کسی که مصافحه می کرد، دستش را از دست او درنمی آورد تا او دستش را در آورد، با هر کس روبرو می شد، اعم از دارا و فقیر، کبیر و صغیر، سلام می کرد، به هر چه دعوت می شد، هر چند به خرمای بد و خشکیده، می پذیرفت و حقیر نمیشمرد، مخارج و هزینه زندگیش

ص: 85

سبک بود، بلند طبع، خوش برخورد، گشاده روی بود، بر لب تبسم داشت، بدون اینکه با صدای بلند خنده کند، محزون بود بدون اینکه چهره اش عبوس و در هم کشیده باشد، متواضع بود، بدون اینکه تن به ذلت و خواری بدهد، بخشنده بود، بدون اینکه اسراف کند، نسبت به همه مسلمانان رقیق القلب و مهربان بود، هرگز به خاطر پرخوری، آروغ نزد، و هرگز از روی طمع، دست دراز نکرد».

معنای قول خدای عزوجل در کتابش، «وتتلقاهم الملائک هذا یومکم الذی کنتم توعدون»(1)«ملاقات می کنند آنها را ملائکه، این آن روزی است که به شما وعده داده شده».مَنْ كَسَا أخَاهُ كِسْوَةَ شِتَاءٍ أَوْ صَيْفٍ كَانَ حَقّاً عَلَيَّ اللَّهِ أن يَكسُوَهُ مِن ثِيابِ الجَنَّةِ وَأَن يُهَوِّنَ عَلَيهِ مِن سَكَرَاتِ المَوتِ وَأَن يُوَسِّعَ عَلَيْهِ في قَبرِهِ وَأن يُلَقِيَ الْمَلائِكَةَ إِذَا خَرَجَ مِن قَبرِهِ بِالبَشَريِّ وَهُوَ قَولُ اللَّهِ عزَّوجلّ في كِتابِهِ:«وَتَتَلَقّاهُمُ المَلائِلكَةُ هذا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(2)

و از امام زین العابدین علیه السلام نقل است که فرمودند: «کسی که مؤمن گرسنه ای را غذا دهد، خداوند از میوه های بهشتی به او می خوراند، و کسی که مؤمن تشنه ای را سیراب کند، خداوند از آشامیدنی بهشت به او مرحمت کند، و کسی که مؤمنی را بپوشاند خداوند از لباس های سبز به او بپوشاند».(3)

و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام نقل است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «هر کس فقیری از فقرای مسلمانان را بپوشاند، یا چیزی کمک دهد که زندگیش تأمین شود، خداوند عزوجل هفتاد هزار فرشته را موگل می کند (وامی دارد که تا نفخ صور، برای گناهان او طلب مغفرت کنند».(4)و از امام سجاد زین العابدین علیه السلام است که:

«هر کس لباس اضافی دارد و بتواند به مؤمن محتاج، لباس بدهد ولی خودداری کند و ندهد، خداوند او را به رو در آتش اندازد».(5)

ص: 87

مؤلف: صاحب وسائل فرموده است: این روایت که امام سجاد علیه السلام چنین فرموده: حمل شده بر موردی که ضرورت باشد و مؤمن، از جهت بی لباسی، در معرض فوت شدن قرار گرفته باشد، زیرا در این صورت پوشاندن او واجب است.(1)

شیعه و از علامات شیعیان اهل بیت علیهم السلام است.

از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام پرسیدند: چرا امیرالمؤمنین صلی الله علیه وآله انگشتر را در دست راست می نمود؟ فرمودند: چون آن حضرت امام اصحاب یمین (راست) بود، و اصحاب شمال (چپ) مذمت شده اند، و خدا اصحاب یمین را مدح و اصحاب شمال را مذمت کرده است، پیامبر صلی الله علیه وآله نیز انگشتر در دست راست می کرد، و این علامت شیعیان ما است که بدین وسیله شناخته می شوند، همان گونه که به نماز اول وقت و پرداخت زکات و همراهی با برادران و امر به معروف و نهی از منکر شناخته می شوند.(1)

و از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام نقل است که فرمودند: «عَلاماتُ المُؤمِنِ خَمسٌ، ألتَّخَتُّمُ فِی الیَمین »(2)«علامات مؤمن پنج چیز است، او یکی از آنها انگشتر در دست راست نمودن است. »

مؤلف: مرحوم صاحب وسائل در باب 49، در باره استحباب انگشتر در دست راست نمودن، ده روایت نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام انگشتر در دست راست می کرده اند. و انگشتر در دست چپ نمودن از بدعت های معاویه و بنی امیه است.

علامه مجلسی قدس سره وجه این بدعت را چنین نقل کرده است:

در قضیه تحکیم عمروعاص و ابوموسی اشعری، عمروعاص، انگشتر را از دست راستش در آورد و گفت: علی علیه السلام را از خلافت خلع کردم مثل این انگشتر که از دست راستم در آوردم، و خلافت را برای معاویه قرار دادم، مثل این انگشتر

ص: 89

که در دست چپم نمودم، و این سبب شد که معاویه و بنی امیه انگشتر را در دست چپ کرده و آن را مرسوم کنند.(1)

و مستحب است انگشتر از نقره باشد و انگشتر طلا بر مرد حرام است. و مستحب است انگشتر عقیق باشد، در روایت است که: هر دستی که در آن عقیق باشد و به سوی خدا بلند شود، خالی برنگردد، و فرقی نیست که عقیق، سرخ یا زرد، یا سفید باشد، و سفارش شده که در سفر، انگشتر عقیق در دست کنند که حرز و امان است. و دو رکعت نماز با عقیق، مقابل یک هزار رکعت نماز است که عقیق در دست نباشد، و مستحب است اسامی مبارک خمسه طیبه علیهم السلام را بر عقیق نقش کنند، و گفته شده که عقیق زرد بهتر از قرمز و سفید است. بعد از انگشتر عقیق، انگشتر یاقوت و زمرد، و فیروزه و در نجف سفارش شده است.

ضمنا :در وسائل یک باب آمده درباره استحباب مزین کردن کودکان به طلا و نقره، که برای دختر انگشتر و زیورآلات طلا، یا نقره و برای پسر انگشتر نقره بخرند و در دست و همراه آنها نمایند. (2)

تذکر: امام صادق علیه السلام در ضمن روایتی فرمود: «از مصادیق شرک خفی جابجا کردن انگشتر است بقصد یاد آمدن حاجت و مانند آن» « قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ إِنَّ اَلشِّرْكَ أخْفي مِنْ دَبِيبِ اَلنَّمْلِ قَالَ و مِنْهُ تَحْوِيلُ الْخَاتَمِ لِيَذَذْكَرَ الْحَاجَةَ وشَبَةَ هَذَا. »(3) مولف: ظاهرا در آن زمان برخی افراد معتقد بوده اند که اگر انسان چیزی را فراموش کند، با جابجا کردن انگشتر یادش می آید، و امام با این عقیده را شرک

ص: 90

خفی دانسته و آنرا جایز ندانسته است. چون خدا است که فراموش شده را به یاد می آورد نه جا بجا کردن انگشتر.

تذکری دیگر: از همان حضرت در ضمن دو روایت است که: «جا بجا کردن انگشتر در حال نماز، و حرکت دادن آن از مکانی به مکانی دیگر، بمنظور جلوگیری از سهو و نسیان در نماز و بقصد شمارش رکعات، مانعی ندارد»(1)

نماز است که اگر کسی آن را سبک شمارد، از شفاعت پیامبران صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام ( محروم می شود.

روز محشر که جان گداز بود پرسش اولین نماز بود

پس مکن در نمازها تقصیر تا در آن روز باشدت توقیر

نماز است که همچون آب روان، پاک کننده انسان است.

نماز است که بازدارنده انسان از هر نوع زشتی و پلیدی و بداخلاقی است.

«وَ أقِمِ الصَّلوةَ إنَّ الصَّلاةَ تَنهَي عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنكَرِ»(1)، «ونماز را به پا دار، به راستی که نماز [انسان را] از زشتکاری و ناپسند باز می دارد».

تنهی عن المنکر والفخشاء اقصر فهذا منتهی الثناء

خلاصه، خلقت انسان، برای تکامل او است و تکامل او منوط به ارتباط با خدای سبحان است و بهترین وسیله ارتباط با خدا نماز است، و با توجه به امور ذکر شده است که خداوند متعال فرموده است: «حافِظُوا عَلَيَّ الصَّلَواتِ وَالصَّلاةَ الوُسَطِيُّ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ »(2)، «در انجام همه نمازها (مخصوصا نماز وسطی نماز ظهر) کوشا باشید و از روی خضوع و اطاعت و فرمانبرداری، برای خدا بپا خیزید».

نیز خطاب به مؤمنین فرموده است: «يَا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا اِسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصّلاةِ إنّ اللّهَ مَعَ الصابِرِين»(3)«ای کسانی که ایمان آورده اید از صبر و نماز کمک بخواهید زیرا خدا با صابران است »

ص: 93

و حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام می گوید: رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ»(1)«ای پروردگارم! برخی فرزندانم را در دره ای بی کشت و زرع نزد خانه محترمت کعبه سکونت دادم، ای پروردگار من! این سکونت دادن برای این است که نماز را برپا دارند» و غیر اینها از آیات، مضافاً بر روایات.

نیز از امام صادق علیه السلام پرسیدند بهترین عبادتی که بنده را بخدا نزدیک می کند چیست؟ فرمود: « من چیزی را پس از معرفت و شناسنایی خدا بهتر از نماز نمی دانم، مگر نشنیده ای که بنده صالح حق، حضرت عیسی علیه السلام گفت: خداوند بمن سفارش بر نماز کرد. سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ أَفْضَلِ مَا يَتَقَرَّبُ بِهِ العِبادُ إِلَيَّ هُمْ وَ أَحَبَّ ذَلِكَ إِلَيَّ اَللَّي عزوجل مَا هُوَ فَقالَ مَا أَعْلَمُ شَيئاً بَعدَ المَعرِفَةِ أَفضَلُ مِن هُوَ اَلصَّلاَةُ أَلاَ تُرِيَ أَنَّ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عِيسَيِ ابْنِ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ وَ أوْصَانِي بِالصَّلاةِ وَالزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيَا»(2)

همچنین در روایات است که فرمودند: « اسلام بر پنج پایه بنا نهاده شده، و آنها ستون اسلام اند، اول نماز، دوم زکات، سوم حج، چهارم روزه و پنجم ولایت.»

أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ بُنِيَ اَلْإِسْلاَمُ عَلَيَّ خَمْسَةُ أشياءَ عَلَيَّ الصَّلَاةُ وَ الزَّكَاةُ وَالْحَجُّ وَ الصَّوْمُ وَ الْوَلَايَة.(3)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «انجام یک حج افضل است از دنیا و آنچه در دنیا

ص: 94

است و انجام نماز واجب افضل است از هزار حج»« قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَقُولُ حَجَّةٌ أَفْضَلُ مِنَ الدُّنْيَا وما فِيها وَ صَلاةٌ فَرِيضُهُ أَفْضَلُ مِن أَلْفِ حِجَّةٍ. »(1)

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: « خدا را ! خدا را ! نسبت به نماز که نماز پایه دین شما است» اَللَّهَ اَللَّهَ فِي اَلصَّلاَةِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِينِكُمْ.(2) و همان حضرت فرمود: اول چیزی که از انسان سوال می شود نماز است، اگر نماز قبول شد سایر اعمال هم قبول می شود، و اگر نماز قبول نشد، سایر اعمال نیز قبول نخواهد شد.

وقالَ الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَوَّلُ مَا يُحَاسَبُ بِهِ اَلْعَبْدُ عَلَيَّ الصَّلاةُ إِذا قُبلت قُبِلَ مِنْهُ سَائِرُ عَمَلِهِ وَ إِذَا رُدَّ عَلَيْهِ رَدَّ عَلَيْهِ سَائِرَعَمَلُه.(3)

و همچنین در روایتی دیگر فرمودند: وقتی نمازت تمام شد قلبت را متوجه خدا بگردان، دلت در نماز باشد [به راستی هیچ بنده ای نیست که با قلبش متوجه خدا باشد، مگر اینکه خداوند متعال قلب مؤمنان را متوجه او می کند و آنان را دوست او قرار می دهد، و او را برای رفتن به بهشت یاری می کند.

فَإِذَا صَلَّيتَ فَأقبِل بِقَلبِكَ عَلَيَّ اللَّه عزّوجلّ فَإِنَّهُ لَيسَ مِن عَبْدٍ مُؤمِنٍ يُقبِلُ بِقَلبِهِ عَليَّ اَللَّهُ عزوجل في صَلاتِهِ وَدَعَاهُ إِلاَّ أقبَلَ اللَّهُ عزوجل عَلَيْهِ بِقُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَيْهِ وَ أَيَّدَهُ مَعَ مَوَدَّتِهِم إِيَّاهُ بِالجَنَّةِ.(4) ابو ثمامة صیداوی ظهر عاشورا دید وقت نماز است، به حضرت اباعبدالله

ص: 95

الحسین علیه السلام عرض کرد دوست دارم این نماز ظهر را با شما بخوانم، بعد کشته شوم، حضرت سر به آسمان برداشت و فرمود: یاد کردی نماز را، خدا تو را از نماز گزاران قرار دهد...) «ذَكَرْتَ اَلصَّلاَةَ جَعَلَكَ اَللَّهُ مِنَ اَلْمُصَلِّينَ»(1)

مولف: از آنچه بطور خلاصه نقل کردم اهمیت نماز معلوم گردید، و ملاحظه فرمودید که امام حسین علیه السلام به ابوثمامه دعا کرد که خدا او را از نمازگزاران قرار دهد و نه از شهدا که معلوم می شود نماز اول وقت مقدم و با ارزشتر ازشهادت است پس هوشیار باشیم.

به علاوه: چنانچه نماز را نسبت به سایر واجبات الهی بسنجیم، نماز از تمام آنها آسانتر و بی زحمت تر است. مثلا اگر آنرا با حج مقایسه کنیم خواهیم دید در حج علاوه بر هزینه های بسیار سنگین آن، هنگامی که می خواهند انجام دهند، زحمت تهیه مقدمات سفر، مشکلات سفر، طولانی بودن مدت رفت و برگشت، سختی اعمال و... را باید تحمل کنند.

اگر نماز را با روزه مقایسه کنیم خواهیم دید یک ماه، آنهم گاهی در تابستان و گرما که واقعا دشوار و چه بسا برای برخی افراد طاقت فرسا است.

اگر، نماز را با ادای فریضه خمس و زکات و بدهی های مالی مقایسه کنیم، می ببینیم ادای دیون مالی طبعا دشوار است بطوری که بسیاری افراد با اینکه اهل نماز و روزه و حج اند، اما در پرداخت بدهی مالی مشکل دارند ونوعا خودداری می کنند.

اگر نماز را با فریضه امر به معروف و نهی از منکر بسنجیم، خواهیم دید این دو واجب مهم گاها پر مخاطره و چه بسا بسیار مشکل است، بطوریکه اکثر مردم متدین حتی از امر و نهی خانواده خویش عاجزند و گاهی جرأت حرف زدن

ص: 96

ندارند.

اگر نماز را با فریضه جهاد مقایسه کنیم می بینیم جهاد بسیار دشوار و چه بسا با مخالفت اطرافیان مواجه می شود.

خلاصه: انجام نماز نسبت به سایر واجبات دیگر بسیار سهل و آسان و مقدور همگانست. اقامه نماز نیاز به صرف مال ووقت زیاد ندارد، با مشکل گرسنگی و تشنگی و خطر سفر و... مواجه نمی شود، و با این وصف ملاحظه می کنیم که خداوند سبحان در آیات قرآن و معصومین علیهم السلام در سفارشاتشان، اقامه نماز را مقدم بر واجبات قرار داده اند، حضرت ابراهیم علیه السلام می گوید: خدایا ذریه ام را در کنار کعبه، در سرزمین بی آب و کشت، اسکان دادم تا نماز را به پا دارند. (آیه مربوط به آن گذشت)

امام صادق علیه السلام فرمودند: مقصود از «رجال» در این آیه مردانی (مقابل نامردها) هستند که اول وقت نماز، تجارت و کسب و کار را رها کرده، به سراغ نماز می روند و به نماز اول وقت مشغول می شوند، و اجر این افراد عظیم تر و بزرگتر است از اجر افرادی که مشغول تجارت نیستند.

قال علیه السلام: «رِجَالٌ لاَ تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ ...»كانُوا اصْحابَ تِجَارَةٍ فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلاةُ تَرَكُوا التِّجَارَةَ واطّلَقُوا إِلَيَّ الصَّلاةَ وَهُم اعْظَمُ اجراً مِمَّنْ لا يَتَّجِرّ.(1)

نیز خداوند سبحان فرموده است:

« وَسَارِعُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ»(2)

و بشتابید به سوی آمرزشی از جانب پروردگارتان و بهشتی که وسعت آن [به اندازه] آسمانها و زمین است، که برای متقین و پرهیزکاران آماده شده است.

همچنین فرموده است: «فَاسْتَبِقُوا اَلْخَيْرَاتِ»(3)؛ « پس در کارهای خیر پیشدستی کنید».

و بدیهی است که نماز اولین وسیله مغفرت و بهترین عمل خیر است، لذا سزاوار است مؤمنین ایدهم الله نماز اول وقت را غنیمت شمارند و فرصت را از دست ندهند.

از جانب خدا ندا میدهد که: ای مردم ! بپا خیزید و آتشهایی را که بر پشت خود افروخته اید با نمازتان خاموش کنید. قال صلی الله علیه وآله : مَا مِنْ صَلاَةٍ يَحْضُرُ وَقْتُهَا إِلاَّ نَادِي مَلَكٍ بَيْنَ يَدَيِ اَللَّهِ أَيُّهَا اَلنَّاسُ قُومُوا إِلَيَّ نِيرَانَكُمُ اَلَّتِي أؤ قِدْتُمُوهَا عَلَيَّ ظُهُورَكُمْ فَاطْفَؤُهَا بِصَلاَتِكُمْ.(1)

حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: بدان که اول وقت همیشه افضل است، پس تا آنجا که توان داری، در کار خیر عجله و شتاب کن و محبوب ترین اعمال در پیشگاه خدا آن عمل خیری است که بنده بر آن مداومت داشته باشد، هر چند اندک و کم باشد. «إِعْلَمُ اَنْ اَوْلِ الْوَقْتِ أَبَداً أَفْضَلُ فَعَجِّلِ الْخَيْرَ مَا اسْتَطَعْتَ وَ احْبُ الأعْمالِ إِلَيَّ اللَّهُ ما دَاوَمَ عَلَيهِ العَبْدُ وإِنْ قُل».(2)

و از امام صادق علیه السلام است که: عزرائیل گفت: در شرق و غرب عالم خانه ای نیست مگر اینکه من هر روز پنج بار سرکشی و نگاه می کنم، پس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: عزرائیل در اوقات نماز از خانه ها سرکشی می کند، پس اگر مواظب و مراقب اوقات نمازها هستند، هنگام قبض روحشان شهادت اَن لا إِلهَ إلاَّ الله وانّ مُحَمَّداً رَسُولُ الله را به آنها تلقین می کند، و شیطان را از نزد ایشان دور می سازد.

«انَّ مَلَكَ الْمَوْتِ قالَ إِنَّهُ لَيْسَ فِي شَرْقِهَا ولا في غَرْبِها اهْلُ بَيْتِ مَدَرٍ وَلا وَبَرٍ إِلاَّ وَ أنَا أَتَصَفَّحُهُم في كُلِّ يَومٍ خَمسَ مَرَّاتٍ». فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَي اللهُ عَلَیهِ وَآلِه : «إِنَّمَا يَتَصَفَّحُهُمْ فِي مَوَاقِيتِ الصَّلَاةِ فَإِنْ كَانَ مِمَّنْ يُوَاظِبُ عَلَيْهَا مواقِيتها لَقَّنَهُ شَهَادَةَ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ صلي الله عليه وآله ونُحِّيَ عَنْهُ مَلَكُ اَلْمَوْتِ إِبْلِيس».(3)

ابن مسعود گوید: از پیامبر صلی الله علیه وآله پرسیدم: محبوب ترین اعمال نزد خدا چه

ص: 99

عملی است؟ فرمود: نماز اول وقت، گفتم: پس از آن چه عملی محبوب تر است؟ فرمود: نیکی به پدر و مادر، گفتم: پس از آن چه؟ فرمود: جهاد در راه خدا. «سَأَلْثُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه أَيُّ اَلْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَيَّ اَللَّهُ قَالَ اَلصَّلاَةُ لِوَقْتِهَا قُلْتُ ثُمَّ أَيُّ شَيْءٍ قال برُّ اَلْوَالِدَيْنِ قُلْتُ ثُمَّ أَيُّ شَيْءٍ قالَ الجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»(1)

در روایت دیگر است که: از پیامبر صلی الله علیه وآله پرسیدند: بهترین اعمال چیست؟ فرمودند: نماز اول وقت افضل اعمال است. «سُئِلَ اَلنَّبِيُّ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِهَ عَنْ أَفْضَلِ اَلْأَعْمَالِ قَالَ اَلصَّلاَهُ لاَوَلَ وَقْتِهَا».(2)

از امام صادق علیه السلام است که: جبرئیل امین به پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: افضل وقت نماز، اول وقت است. «اِفْضَلِ اَلْوَقْتُ أَوَّلُهُ».(3)

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: هر بنده ای که به اوقات نمازها اهتمام ورزد، من ضامن راحتی او هنگام مرگ می شوم، و ضامن برطرف شدن غم و غصه ها و نجات او از آتش می شوم. «مَا مِنْ عَبْدٍ اهْتَمَّ بِمَوَاقِيتِ اَلصَّلاَةِ إِلاَّ ضَمِنْتُ لَهُ الرَّوْحَ عِندَ المَوْتِ وانْقِطَاعَ الهُمُومِ والأحزانَ وَالنَّجاةَ مِنَ النَّار».(4)

نیز از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمودند: هیچ بنده ای نیست که اهتمام و مواظبت به اوقات نماز نماید، و به مواضع آفتاب، برای وقت نمازش دقت کند، مگر اینکه من ضمانت می کنم برای او در دم مرگ راحتی را، و دفع و رفع هموم و تألم و اندوه و نجات از آتش را». «مَا مِنْ عَبْدٍ اِهْتَمَّ بِمَوَاقِيتِ اَلصَّلاَةِ وَ مَوَاضِعَ اَلشَّمْسِ إِلاَّ

ص: 100

ضَمِنْتُ لَهُ الرَّوْحَ عِنْدَ الْمَوْتِ وانْقِطاعَ الهُمُومِ وَالأحزانَ والتُّجَاةَ مِنَ النَّارِ».(1)

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: هیچ عملی به پیشگاه حضرت احدیت محبوب تر از نماز نیست، پس چیزی از امور دنیا شما را از خواندن نماز در اول وقت باز ندارد، زیرا خداوند تبارک و تعالی مذمت نموده قومی را و فرموده: «وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غفلت ورزند». «لَيْسَ عَمَلٌ أَحَبَّ إِلَيَّ اللَّهُ عَزَّوَجل مِنَ الصَّلاةِ فَلا يَشْغَلَنَّكُمْ عَنْ أَوْقَاتِهَا شَيْءٌ مِنْ أُمُورِ الدُّنْيَا فَاِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَجِلٌ ذَمَّ اِقْواما فَقَال «اَلَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاَتِهِمْ سَاهون »يَعنِي اَنَّهُمْ غَافِلُونَ اِسْتَهَانُوا بِأَوْقَاتِهَا».(2)

امام محمد باقر علیه السلام فرمود: اول چیزی که از بنده بازخواست و محاسبه می شود، نماز است، که اگر پذیرفته و مقبول واقع شد، سایر اعمال او نیز مقبول است. همانا نماز اگر در وقتش ادا گردد و بالا رود، به سوی صاحبش بر می گردد در حالی که نورانی و فروزان است و به صاحبش می گوید: مرا حفظ کردی، خدا تو را حفظ نماید. و اگر در غیر وقتش و ناقص به جا آورده شود، و بالا رود، به سوی صاحبش بر می گردد، در حالی که سیاه و تاریک است و می گوید: مرا ضایع کردی، خداوند تو را ضایع گرداند. «اَوَّلُ مَا يُحَاسَبُ بِهِ اَلْعَبْدُ اَلصَّلاَةُ فَإِنْ قُبِلَتْ قَبْلُ مَاسُوَاهَا إِنَّ اَلصَّلاَةَ إِذَا اِرْتَفَعَتْ فِي وَقْتِهَا رَجَعَتْ إِلَيَّ صَاحِبُهَا وَهِيَ بَيْضاءُ مُشْرِقَةٌ تَقُولُ حَفِظْتَنِي حَفِظَكَ اَللَّهُ وَ اِذا اِرْتَفَعَتْ فِي غَيْرِ وَقْتِهَا بِغَيْرِ حُدُودِها رَجَعَتْ إلَيَّ صَاحِبُها وهِيَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ تَقُولُ ضَيَّعْتَنِي ضَيَّعَكَ اللَّهُ».(3) امام صادق علیه السلام فرمود: شیعیان ما را در اوقات نماز امتحان کنید، و ببینید

ص: 101

چگونه اوقات نماز را حفظ می کنند. «امتحنوا شیعتنا عند مواقیت الصلاة کیف محافظته علیها».(1)

امام سجاد علیه السلام در آستانه ماه مبارک رمضان، در خواست مراقبت اوقات نماز نموده است: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ اِلْهُ وَفَّقْنا فِيهِ عَلَيَّ مَوَاقِيتُ الصَّلَواتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِها اَلَّتِي حَدَدْتَ وَ فُرُوضِها الَّتِي فَرَضْتَ وَ وَظائِفِها الَّتِي وَظَّفْتَ وَ أَوْقاتِها الَّتِي وَقَّتْ».

حضرت رضا علیه السلام به قصد استقبال از برخی طالبیین خارج شد. وقت نماز فرا رسید. قصری در آن حوالی بود. امام علیه السلام با یاران به سوی آن رفتند و در کنار سنگ بزرگی فرود آمدند. راوی می گوید: سپس امام به من فرمود: اذان بگو. عرض کردم منتظر رسیدن و ملحق شدن بعضی از یاران هستیم که بیایند. حضرت فرمود:

«خدا تو را بیامرزد، نماز را از اول وقت بدون عذر تأخیر نیندازید، بر تو باد همیشه نماز را در اول وقت آن به جا آوری». راوی گفت: پس اذان گفتم و نماز خواندیم.

«خَرَجَ الرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَستَقْبِلُ بَعْضَ اَلطَّالِبِيِّينَ وجَاءَ وَقتُ الصَّلاةِ فَمَالَ إِلَيَّ قَصْرٌ فَنَزَلَ تَحْتَ صَخْرَةٍ فَقَالَ اِذْن فَقُلْتُ ننتظرُ يَلْحَقُ بِنَا أَصْحَابُنَا فَقَالَ غَفْرَاللُهُ لَكَ لاَ تُوَخِّرُونَ صَلاَةً عَن أَوَّلِ وَقتِها إِلَيَّ آخِرُ وَقْتِهَا مِن غَيرِ عِلَّةٍ عَلَيكَ أبَداً بِأَوَّلِ الوَقتفاذِنتِ وصَلَّينا».(2)

از امام حسن عسکری علیه السلام است که فرمودند: موسی بن عمران با خداوند سخن گفت و عرض کرد: بار خدایا جزای کسی که نمازش را در اول وقت

ص: 102

می خواند چیست؟ فرمود: خواسته هایش را برآورده و بهشتم را به او مباح می گردانم. «كَلَّمَ اَللَّهُ- عزَّوجلَّ -موسي بْنَ عِمْرَانَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ مُوسِي: إِلَهِي مَا جَزَاءُ مَنْ صَلّيَ اَلصَّلَوَاتِ لِوَقْتِهَا قَالَ اَعْطَيْتُهُ سُؤْلَهُ وَ أُبِيحُهُ جَنَّتِي».(1)

از امام صادق علیه السلام است که فرمودند: از برای هر نماز واجبی دو وقت است، اول وقت و آخر وقت، اول وقت برتر و بهتر است از آخر وقت و نباید کسی آخر وقت را وقت نمازش قرار دهد مگر علت و عذری داشته باشد. آخر وقت برای بیماران، معلولان، و صاحبان عذر قرار داده شده است. سپس امام علیه السلام فرمود: اول وقت «رضوان الله» و موجب خشنودی خداوند است و آخر وقت «عفو الله» و موجب غفران و عفو و بخشش خداوند است و عفو و بخشش نیست، مگر از کسی که تقصیر کرده است و چنانچه انسان نمازش را در آخر وقت بخواند، ثواب نماز اول وقت از دستش رفته، بعلاوه، نماز اول وقت برای نمازگزار، بهتر و برتر است از اهل و اولاد و مالش. «لِكُلِّ صَلاةٍ وَقْتَانِ اوْلٌ وَ آخِرٌ فَأَوَّلُ الوَقتِ أَفضَلُهُ وَلَيسَ لاحَدّ ان يَتَّخِذَ آخِرَ الوَقْتَيْنِ وقْتاً إِلَّاَّ مِنْ عِلَّةٍ وَ إنَّما جُعِلَ آخِرُ الوَقتِ لِلمَريضِ وَالمُعتَلُّ وَ مَنْ لَهُ عُذْرٌ وأَوَّلُ اَلْوَقْتِ رِضْوَانُ اللّهِ وَ آخِرُ اَلْوَقْتِ عَفْوُ اَللَّهِ وَ اَلْعُفُولاَ يَكُونُ إِلاَّ مِن تَقْصِيرٍ وَ انَّ الرَّجُلَ لَيُصَلِّي فِي غَيْرِ الوَقتِ وَ انَّ مافاتِهِ مِنَ الوَقتِ خَيْرٌ لَهُ مِن أهلِهِ وَمَالِهِ».(2)

از یکی از زنان پیامبر صلی الله علیه وآله نقل است که گفت: ما با پیامبر صلی الله علیه وآله گفتگو می کردیم، هنگامی که وقت نماز می رسید، گویا آن حضرت ما را نمی شناخت و ما هم او را نمی شناختیم، زیرا وقت نماز تمام توجه پیامبر صلی الله علیه وآله به نماز و خدا بود

ص: 103

و در آن وقت از همه چیز رومی گرداند. قالت: كَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صلي الله عليه وآله يُحَدِّثُنَا وَ نُحَدِّثُهُ فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلاهُ فَكَأنَّهُ لَمْ يَعْرِفْنَا وَلَمْ نَعْرِفْهُ شُغُلاً بِاللَّهِ عَنْ كُلِّ شِئ.(1)

از حضرت رضا علیه السلام است که فرمودند: نماز در اوقات فضیلتش، هر رکعت آن برابر دو هزار رکعت است. «إِنَّ اَلصَّلَوَاةَ فِي أَوْقَاتِ فَضْلِهَا بِكُلِّ رَكْعَةٍ أَلْفَا رَكْعَةٍ».(2)

و همان حضرت فرمودند: نماز اول وقت برای انسان بهتر است از فرزند و مالش. «فَضْلُ اَلْوَقْتِ اَلْأَوَّلِ خَيْرٌ لِلرَّجُلِ مِنْ وُلْدِهِ وَ مَالِهِ».(3)

و فرمودند: نماز اول وقت رضوان و خشنودی خدا است و آخر وقت عفو و غفران خدا است. «إِنَّ اَلصَّلَوةَ أَوَّلُ اَلْوَقْتِ رِضْوَانُ اَللَّهِ وَ آخِرُ اَلْوَقْتِ عَفْوُ الله». (4)

همچنین روایت است که: پیامبر صلی الله علیه وآله می فرمود: روشنی چشم من در نماز است، و هنگام نماز می فرمود: ای بلال: ما را راحت کن، «قَالَ اَلنَّبِيُّ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه قُرَّةَ عَيْنِي فِي اَلصَّلاَةِ وَكَانَ يَقُولُ اِرْحَنَا يَا بِلاَلُ».(5)ای بلال ! وقت نماز است، اذان بگو تا مشغول نماز شویم، و از ناراحتی های دنیا دور گردیم و نفس راحتی بکشیم.

مؤلف: روایات در اهمیت و فضیلت نماز اول وقت بسیار است، و تأخیر آن بدون عذر، سزاوار نیست، بلکه ظاهر عبارت شیخ الطائفه، مرحوم شیخ طوسی ست ، در کتاب شریف مبسوط (ج 1، ص 72) عدم جواز تأخیر نماز از اول وقت است، مگر عذر داشته باشند.

یادآوری: در باره نماز اول وقت و حضور در نماز جماعت و شناسایی نماز خوان و بی نماز و عادل و غیر عادل، به وسائل الشیعه، چاپ آل البیت، ج27،

ص: 104

کتاب الشهادات، باب 41، ح 1 مراجعه شود.

وجود دارد و در عین حال برای درک فضیلت اوقات نماز، لازم نیست بین نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشاء فاصله انداخت، بلکه هر چه به اول وقت نزدیکتر خوانده شود بهتر و ثواب بیشتری دارد، و خلاصه مشهور و مستفاد از روایات اهل بیت علیهم السلام این است که وقتی ظهر شد. وقت فضیلت نماز ظهر و عصر (وقت فضیلت هر دو) داخل می شود، منتهی وقت فضیلت نماز ظهر ممتد است تا موقعی که سایه شاخص به اندازه خود شاخص شود و وقت فضیلت نماز عصر ممتد است تا سایه شاخص، به اندازه دو برابر شاخص شود، همچنین، وقتی که مغرب شود، وقت فضیلت نماز مغرب و عشاء داخل می شود، وقت فضیلت نماز مغرب تا موقعی است که سرخی طرف مغرب تمام شود، وقت فضیلت نماز عشا ممتد است تا یک سوم از شب.

وقت فضیلت نماز صبح از اول صبح صادق است تا موقعی که هوا روشن شود.

بنابراین چنانچه نماز ظهر را اول وقت بخوانیم و بلافاصله نماز عصر را بخوانیم همان گونه که در نمازهای جماعت مرسوم است) هر دو نماز در وقت فضیلت واقع شده و هر چه به اول وقت نزدیکتر خوانده شود ثواب بیشتری دارد، همچنین در صورتی که بعد از نماز مغرب، بلافاصله نماز عشاء خوانده شود، در وقت فضیلت خوانده شده و ثواب بیشتری دارد، البته اگر نافله ها خوانده شود و پس از

ص: 106

آن نماز عصر و عشا را بخوانیم بهتر است.

ولی اکثر اهل تسنن گفته اند: کسی که مسافر نیست واجب است نمازها را در پنج وقت بخواند و حکم به وجوب فاصله انداختن نموده اند، و حال اینکه طبق روایاتی که خودشان نقل کرده اند، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در مواردی نماز ظهر و عصر را با هم و نماز مغرب و عشاء را نیز با هم و پشت سر هم خوانده اند و خلاصه [علاوه بر روایات شیعه طبق روایاتی که در صحیح مسلم (1)و بخاری(2) آمده و مفتی پیشین عربستان نیز به آنها اشاره کرده است(3) منظور رسول الله صلی الله علیه وآله از با هم خواندن نمازها این بوده که مسلمانان در زحمت و مضیقه و مشقت قرار نگیرند.

در صحیح مسلم یک باب تحت عنوان «باب: الجمع بین الصلاتین فی الحضر» مطرح است، و مسلم در این باب شش روایت، مربوط به جمع بین نمازها در حضر نقل کرده است، یکی از آن روایات این است:

عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ اَنَّ اَلنَّبِيَّ صلي الله عليه وآله جَمَعَ في الْمَدينَهِ بَيْنَ الظُّهْرِ والْعَصْرِ وبَيْنَ المَغْرِبِ والْعِشَاءِ مِينٌ غَيْرُ خَوْفٍ ولاَ مَطَرٍ ولاسَفَرٌ( قَالَ الرَّاوِي)« قُلْتُ: لاَءَبْنَ عَبَّاسٍ لِمَ فَعَل ذَلِكَ قَالَ أَرَادَ أَنْ لاَ يَخرُجَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِهِ».

همچنین مسلم، از ابن عباس روایت کرده است که: «رسول الله صلی الله علیه وآله در مدینه نماز ظهر و عصر را با هم خواند و نماز مغرب و عشا را با هم خواند و این در حالی بود که نه ترسی وجود داشت و نه باران می آمد و نه مسافر بود. » راوی گوید: از

ص: 107

ابن عباس سؤال کردند چرا رسول الله صلی الله علیه وآله نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را با هم خواند؟ ابن عباس گفت: رسول الله صلی الله علیه وآله خواست احدی از امتش در زحمت و مشقت قرار نگیرد.

و در یک روایت است که ابن عباس گفت: «كُنَّا نَجْمَعُ بَيْنَ اَلصَّلاَتَيْنِ عَلَيَّ عَهْدِ وَلِيِّ اَللَّهِ صَلَي الله عَلَیهِ وَ آلِه»؛ « ما در عهد پیامبر صلی الله علیه وآله بین دونماز جمع می کردیم. »(1)

مؤلف: این تعبیر ابن عباس گویای این است که جمع بین نمازها متعارف و استمرار داشته است (لفظ: تا) و این همان شیوه شیعیان است. و آنها در نهایت باید بگویند: مکلف مخیر است بین جمع و تفریق، و یا لااقل بگویند: تفریق افضل است. و حکم به تعین تفریق، بر خلاف روایات معتبر خودشان است، و در کتاب (الفقه علی المذاهب الخمسة، ص 79) نقل است که برخی علمای آنها نظر فقهای شیعه را پذیرفته و در این زمینه کتابی نوشته اند به نام (ازالة الحظر عمن جمع بین الصلاتین فی الحضر).

همچنین خداوند سبحان در آیه دیگر فرموده است:«فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ ۖ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا »(1) « گروهی از صالحان که اهل عبادت و نماز بودند پس از خود، جانشینانی (فرزندان و نسل نا اهل بجای گذاشتند که نماز را ضایع کردند، و از شهوات پیروی نمودند، در نتیجه به زودی سرنگونی (بدبختی و عذاب) را خواهند دید.

1- و از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمودند: «نزد خدا عملی محبوب تر از نماز نیست، پس مواظب باشید امور دنیا شما را از نماز اول وقت باز ندارد، به راستی خداوند عزوجل اقوامی را مذمت کرده و فرموده است: « اَلَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاَتُهُمْ سَاهُونَ»یعنی اینان غافلند و نسبت به اوقات نماز سهل انگار و بی تفاوتند. قال علیه السلام : «لَيْسَ عَمَلٌ أَحَبَّ إِلَيَّ اللَّهُ عَزَّوَجل مِنَ الصَّلاةِ فَلا يَشْغَلَنَّكُمْ عَنْ أَوْقَاتِهَا شَيْءٌ مِنْ أُمُورِ الدُّنْيَا فَاِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وجِلٌ ذَمَّ اقواما فَقَالَ« اَلَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ» يَعْنِي اَنَّهُمْ غَافِلُونَ اِسْتَهَانُوا بِأَوْقَاتِهَا».(2)

2- نیز از امام صادق علیه السلام است که فرمودند: مقصود از «ساهون» افرادی هستند که نماز را بدون عذر، از اول وقت تأخیر می اندازند، و به وقت دیگر موکول می کنند.(3)

3- از امام صادق علیه السلام نقل شده که: ضایع کردن نماز، تأخیر آن از اول وقت است، نه اینکه اصلا نماز نخوانند، «اِضَاعُوهَا بِتَأْخِيرِهَا مِنْ مَوَاقِيتِهَا مِنْ غَيْرِ أَنْ تَرَكُوهَا اَصِلاً».(4)

ص: 109

4- پیامبر صلی الله علیه وآله به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «یا علی! با وضوی کامل او پیش از وقت نماز) ، در اول وقت اقامه نماز کن، و نماز را از اول وقتش تأخیر نیندازی چون تأخیر نماز بدون علت، خداوند قهار را به خشم خواهد آورد.» «وَتُقِيمَ الصَّلاةَ بِوُضُوءٍ سَابِقٍ فِي مَوَاقِيتِهَا وَلا تُؤَخِّرَهَا فَانَّ في تَأخيرِها مِن غَيرِ عِلَّةٍ غَضَبِ اللَّهِ عَزَّوجلَّ».(1)

5- همچنین پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: کسی که نمازهای خویش را با وضوی کامل و با حفظ وقتهای آنها انجام دهد، این نماز در قیامت برای او نور و برهان است، و کسی که نمازها را ضایع کند با فرعون و هامان محشور خواهد شد. «مَن حافَظَ عَلَيَّ الخمُسَ باكِمالٍ طَهُورُهَا ومَوَاقِيتُهَا كانَت لَهُ نُوراً وبُرْهَاناً يَوْمَ القِيَامَةِ ومَن ضَيَّعَهَا حُشِرَ مَعَ فِرْعَونَ وَهَامَانَ».(2)

مؤلف: چون نماز، ارزان به دست نیامده، تا آن را ارزان از دست بدهیم.

6- امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمودند: کسی که نمازش را در غیر وقت آن بخواند [بدون عذر] از نمازش ظلمت و تاریکی بلند می گردد، و می گوید خدا تو را ضایع کند که مرا ضایع کردی و اول چیزی که از بنده در مقابل خداوند عز و جل سؤال می کنند، نماز است که اگر نماز او صحیح و مقبول باشد، اعمال و کارهای نیک او نیز مقبول خواهد شد، و هرگاه نمازش مقبول نباشد، دیگر اعمال او نیز مقبول نخواهد بود.«مَنْ صَلَّي اَلصَّلاَةَ لِغَيْرِ وَقْتِهَا رُفِعَتْ لَهُ سوداءُ مُلظلَمَة تَقُولُ ضَعِيكَ اَللَّهُ كَما ضَيَّعْتَنِي وَ اَولُ ما يَسَأَنُ اَلْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَيْنَ يَدَيِ اَللَّهِ عَزَّ وَجِلٌ عَنِ الصَّلاهِ فَانْ زَكَت صَلاتُهُ زَكِيَ سَايِرَ عَمَلِهِ وَإِنْ لَمْ يَزْكِّ صَلاتَهُ لَمْ يُزَكِّ

ص: 110

عَمَلُهُ».(1)

7- ابو بصیر گوید: بعد از شهادت امام صادق علیه السلام خدمت ام حمیده همسر آن حضرت رفتم، ام حمیده پس از گریه شدید گفت: ای ابوبصیر! کاش حاضر بودی در هنگام رحلت حضرت صادق علیه السلام. آنگاه که یکی از دو چشمان مبارکش را فروبست و فرمود: خویشان و نزدیکانم را و هر کس که به من لطفی و محبتی دارد خبر کنید تا بیایند! وقتی همه در حضور آن جناب اجتماع نمودند، و در دور بسترش گرد آمدند، فرمود: هرگز شفاعت ما نمی رسد به کسی که نمازش را خفیف و سبک بشمارد. «ثُمَّ قالَتْ يا أَبَا مُحَمَّدٍ لُؤ شَهِدْتَهُ حِينَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ وقَدْ قَبَضَ إِحْدَي عَيْنَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَدْعُوالِي قَرَابَتِي وَ مَنْ لَطُفَ بِي فَلَمَّا اجْتَمَعُوا حَوْلَهُ قَالَ إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَنْ تَنَالَ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلاةِ»(2)

8- امام صادق علیه السلام فرمود: مردی در حضور امیرالمؤمنین علیه السلام نماز خواند و مثل کلاغ که منقارش را به زمین می زند، رکوع و سجده نمود، حضرت فرمود:

چند وقت به این کیفیت نماز خوانده ای؟ گفت: از فلان زمان تا بحال، حضرت فرمود: مثل تو مثل کلاغ است که منقار به زمین می زند، اگر به این حالت بمیری، بر غیر دین محمد بن عبدالله صلی الله علیه وآله مرده ای، آنگاه فرمود: به راستی دزدترین دزدها آن کسی است که از نمازش بدزدد.«فَقَالَ مَثَلُكُمْ عِنْدَ اَللَّهِ مَثَلُ اَلْغُرَابِ إِذَا نقرلؤمت متَّ عَلَيَّ غَيْرَ مِلَّةِ إِبي اَلْقَاسِمِ مُحَمَّدٍ صلي الله عليه وآله ثُمَّ قَالَ ان اِسْرِقِ اَلنَّاسَ مَنْ سَرَقَ مِنْ صَلاَتِهِ».(3)

ص: 111

9- از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل است که فرمودند: هر کس از مردان و زنان، نماز را سبک شمارند و نسبت به آن بی اعتنا باشند، به پانزده خصلت مبتلا و گرفتار می شوند، شش گرفتاری و بلا در دینا، سه گرفتاری هنگام مردن و سه بلا و گرفتاری در قبر و سه بلا در قیامت، آنگاه که از قبر خارج می شوند.

اما آن شش مصیبت و آفتی که در دنیا به آن مبتلا می گردد این است که:

اول: خداوند برکت را از عمرش برمی دارد. دوم: برکت از رزقش برداشته می شود. سوم: خداوند نورانیت و سیمای صالحین را از صورتش می گیرد. چهارم:

هر عمل نیکی انجام دهد، مأجور نمی گردد و اجر نمی برد. پنجم: دعایش مستجاب نمی شود. ششم: برای او حظی از دعای صالحین نیست و از دعای مؤمنان، برای مؤمنین و صالحین، او را بهره و خیری نخواهد بود.

و اما آن سه مکافاتی که در دم مرگ دامنگیرش می شود این است که:

اول: با ذلت و خواری می میرد. دوم و سوم: با اینکه خوردنی و آشامیدنی موجود و در اختیار اوست، در عین حال گرسنه و تشنه از دنیا می رود.

اما آن سه بلایی که داخل قبر گرفتارش می شود:

اول: خداوند فرشته ای را در قبرش بر او می گمارد که در قبر زجر و شکنجه اش دهد. دوم: به فشار قبر مبتلا می گردد. سوم: به ظلمت و تاریکی قبر گرفتار می شود.

و اما آن سه بلایی که در روز قیامت به آنها گرفتار می شود:

اول: خداوند فرشته ای را بر او موگل می نماید که او را به صورت، در روی زمین بکشد، در حالی که خلایق او را می نگرند. دوم: او را محاسبه شدید می نمایند.

سوم:خداوند به او نظر رحمت نمی افکند و پاکش نمی گرداند، و از برای او عذاب دردناک و سختی خواهد بود.اَلنَّبَوِيُّ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه فِيمَنْ تَهَاوَنَ بِصَلاَتِهِ إِبْتَلاَهُ اَللَّهُ بِخَمْسَ عَشْرَةَ خَصْلَةً يَرْفَعُ اللَّهُ البَرَكَةَ مِنْ عُمُرِهِ وَ مِنْ رِزْقِهِ وَ يَمْحُو اَللَّهُ تَعَالِيَ سِيمَاء

ص: 112

الصَّالِحِينَ مِن وَجهِهِ وَكَّلَ عَمَلٌ يَعمَلُهُ لا يُؤجَرُ عَلَيهِ ولا يَرْتَفِعُ دُعاؤُهُ إلَيَّ السَّماءُ وَ لَيْسَ لَهُ حَظٌ في دُعاءِ الصَّالِحِينَ وَيَمُوتُ ذَلِيلاً وَجائِعاً وَعَطْشاناً ويُوَكِّلُ اللَّهُ بِهِ مَلَكاً يُزْعِجُهُ فِي قَبرِهِ وَ يُضيقُ عَلَيهِ قَبرُهُ وَ تَكونُ الظُّلمَةُ في قَبرِهِ وَ يُوَكِّلُ اَللَّهُ بِهِ مَلَكاً يُسْحَبُهُ عَلَيَّ وَجهُهُ وَ الخَلائِقُ يَنْظُرُونَ إِلَيهِ ويُحَاسَبُ حِسَاباً شَدِيداً وَلا يَنظُرُ اللَّهُ إلَيهِ وَلا يُزَكّيهِ وَلَهُ عَذابٌ أَليمٌ.(1)

«ویل» (که چاهی در جهنم است) می شود، خداوند متعال فرموده است: ویل برای نمازگزارانی است که از نماز خویش غفلت می کنند. »«الصَّلاةُ عِمَادُ الدِّينِ فَمَنْ تَرَكَ صَلاتَهُ مُتَعَمِّداً فَقَدْ هَدَمَ دِينَهُ ومَن تَرَكَ أَوْقَاتَهَا يَدْخُلُ الْوَيْلَ والْوَيْلُ وَادٍ فِي جَهَنَّمَ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَيْ: «وَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ اَلَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاَتُهُمْ سَاهُونَ(1) »(2)

3- و همان حضرت فرمود: «اگر کسی بدون عذر نمازش را ترک کند، به طور حتم، اعمال خیرش بی فایده می شود و مرز میان بنده و کفر ترک نماز است». «مَن تَرَكَ صَلاتَهُ حَتي تَفوتُهُ مِن غَيرِ عُذْرٍ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ ثُمَّ قَالَ بَيْنَ اَلْعَبْدِ وَ بَيْنَ اَلْكُفْرِ تَرْكُ اَلصَّلاَةِ».(3)

4- امام باقر علیه السلام فرمود: نماز ستون دین است، و مثل آن مل ستون خیمه است، چنانچه ستون پا برجا و ثابت بماند، میخها و طناب ها و خیمه، ثابت و پابرجا می ماند، اما اگر ستون خم و شکسته شود، میخ و طناب و خیمه بر پا نمی ماند.(4)

5- از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمودند: در روز قیامت، اول چیزی که از عمل بنده مورد توجه قرار می گیرد، نماز او است، پس اگر نمازش مورد قبول واقع شود، اعمال دیگرش نیز مورد توجه قرار می گیرد، و اگر نمازش قبول نشد، سایر اعمالش مورد توجه و قبول قرار نخواهد گرفت.(5) «أَوَّلُ مَا يُنْظَرُ فِي عَمَلِ اَلْعَبْدِ فِي يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِي صَلاتِهِ فَإنْ قُبِلَتْ نُظِرَ في غَيْرِها وإِنْ لَمْ تُقْبَلْ لَم يُنظَر في عَمَلِهِ بِشِئ».(6)

ص: 114

امام صادق علیه السلام فرمودند: کسی که نماز نمی خواند برای او حظ و سهمی در اسلام نخواهد بود. «لاَ حَظَّ فِي اَلْأَسْلاَمِ لِمَنْ تَرْكُ اَلصَّلاَةِ».(1)

6- ابن مسعود از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمودند: «ای پسر مسعود! بعد از من مردمی بیایند که غذاهای لذیذ و رنگارنگ می خورند، و بر مرکبهای راهوار سوار می شوند، و خود را مانند زنان و به زینتهای زنان آرایش می کنند، و مانند زنان خودنمایی می نمایند، و به روش پادشاهان جبار و متکبر جلوه گری می کنند، آنها منافقین این متند، در آخر الزمان شرابخواری می کنند، با نرد بازی و مشغول می شوند، و غرق هوسها و شهوت رانی می شوند، با جماعت مسلمانان همراهی نمی کنند (در نماز جماعتها شرکت نمی کنند از نماز غفلت کرده و کوتاهی می کنند، این چنین افراد مصداق این آیه شریفه هستند که خدا فرموده است:

«فَخَلَّفَ مِن بَعْدِهِم خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَا»(2) پس از خود نسلی به جا گذاشتند که نمازها را ضایع ساخته، و از شهوتها پیروی کردند و به زودی عذاب گمراهی و سرانجام شوم خویش را دیدار خواهند نمود.

و امام صادق علیه السلام در همین راستا فرموده است: «حَجَّةً أَفْضَلُ مِنَ الدُّنيَا وَمَا فِيهَا وَصَلاَهُ فَرِيضَةً أَفْضَلُ مِنْ أَلْفُ حَجَّةٍ»، «انجام یک حج افضل است از دنیا و آن چه در دنیا است و انجام نماز واجب، افضل است از هزار حجة».(3)

و در ارزش و فضیلت نماز همین بس که بر زائر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و حضرت زهرا علیها السلام و سایر معصومین علیهم السلام ، پس از زیارت آن بزرگواران، مستحب است لااقل

ص: 115

دو رکعت نماز قربتا الی الله بخواند و ثواب آن را به آن معصومی که زیارتش کرده، هدیه کند، مثلا چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را زیارت کرده، نماز زیارت بخواند و ثواب آن را به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هدیه کند، و اگر حضرت زهرا علیهاالسلام را زیارت کرده، نماز زیارت بخواند و ثواب آن را به آن حضرت هدیه کند و همچنین نسبت به زیارت سایر معصومین علیهم السلام . (یعنی هدیه مناسب شأن پیامبر صلی الله علیه وآله و سایر معصومین علیهم السلام نماز است).

بنابراین: نمازگزار باید اهمیت و ارزش و فوائد نماز را در نظر داشته باشد و آن را با توجه کامل و با خضوع و خشوع و وقار بخواند و از شتابزدگی و غفلت و سبک شمردن آن، پرهیز کند و آگاه باشد که مقابل چه کسی ایستاده و با چه کسی سخن می گوید و خود را در مقابل عظمت و بزرگی او ناچیز و مقصر ببیند.

نماز گزار باید توجه داشته باشد که نماز اساس دین، نشان مسلمانی و پاک کننده جسم و روح و زندگی انسان است، نماز بهترین وسیله رساندن بشر به کمال و سعادت است، نماز ممتاز ترین عبادات و حساس ترین پایه های دین است، نماز تنها وسیله دائمی و عمومی ارتباط با خداوند سبحان است، تا آنجا که مشهور شده « اَلصَّلاَةُ مِعْرَاجُ اَلْمُؤْمِنِ»

ص: 116

امام علیه السلام فرمود: ای حماد! خوب نماز نخواندی، چه قدر زشت و ناپسند است که شصت یا هفتاد سال از عمر یک نفر شیعه بگذرد و نتواند یک نماز کامل، با حدود و آدابش بخواند؟

حماد گوید: از این سخن امام [که فرمود چه قدر زشت است...] خجالت زده شدم و در خود احساس حقارت و شرمندگی نمودم و گفتم: فدایت شوم، نماز را با آدابش به من بیاموز.

حضرت برخاست و رو به قبله ایستاد و در حال ایستادن، بدنش را راست نگهداشت و دستها را پایین آورد و روی رانها گذاشت و گامهای خود را به هم نزدیک کرد، به طوری که فاصله میان آنها به اندازه سه انگشت باز بیشتر نبود، و سرانگشتهای پا را رو به قبله قرار داد و با حال خضوع و آرامش کامل بدن گفت:

«اَللَّهُ اَكْبَرُ»و سوره حمد «وَقُلْ هُوَ اَللَّهُ اَحِدٌ» را شمرده شمرده و با صدای خوش و دلنشین قرائت کرد و پس از آن در حالی که ایستاده بود، به مقدار یک نفس کشیدن، صبر کرد، بعد در حالی که همچنان راست ایستاده بود گفت:«اَللَّهُ اَكْبَرُ» و هنگام گفتن تکبیر دستها را تا مقابل صورت بالا برد، و پس از آن برای رکوع خم شد، در رکوع زانوها را به عقب داد و پشت را صاف نگهداشت، به طوری که اگر قطره آب یا روغن بر پشت آن حضرت ریخته می شد [به خاطر صاف نگهداشتن کمرش] آن قطره، جا به جا نمیشد و حرکت نمی کرد، و گردن را کشید و پلک چشمانش را روی هم انداخت (خیره خیره نگاه نمی کرد. پس از آن، به طور شمرده، سه مرتبه «سُبْحَانَ اَللَّهِ »و یک مرتبه «سُبْحَانَ رَبِّيَ اَلْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ» گفت، و از رکوع برخاست و راست ایستاد و در حال آرامش کامل بدن، گفت: «سَمِعَ اَللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» و همچنان که راست ایستاده بود «اَللَّهُ اَكْبَرُ» گفت و دستها را تا مقابل صورت بالا برد، سپس به سجده رفت و اول دستها را روی زمین گذاشت، بعد

ص: 118

زانوها را، و در سجده، آرنجها را به زمین نچسبانید و بازوها را از پهلو جدا نگهداشت و اعضای بدن را به هم نچسبانید، و هشت عضو بدن، یعنی پیشانی، کف دو دست، سر دو زانو، سر دو انگشت پا، و سر بینی را، روی زمین گذاشت و سه مرتبه گفت: «سُبْحَانَ رَبِّيَ اَلْأَعْلِي وَ بِحَمْدِهِ»و سر از سجده برداشت و بر روی ران چپ نشست و روی پای راست را بر کف پای چپ گذاشت و پس از نشستن و آرامش کامل بدن، گفت: «اَللَّهُ أَكْبَرُ أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ رَبِّي وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ» و برای رفتن به سجده دوم در همان حال آرامش بدن گفت: «اَللَّهُ أَكْبَرُ» و به سجده رفت، سجده دوم را نیز مثل سجده اول و با همان آداب انجام داد و رکعت دوم را نیز با همان خصوصیات به پایان رساند و تشهد خواند و سلام داد.

آن گاه فرمود: ای حماد! این گونه و با این آداب نماز بخوان، و در حال نماز، با دست و انگشتهای خود بازی مکن، و به این طرف و آن طرف نگاه نکن، و به چیزی که موجب حواس پرتی می شود توجه نکن.(1)

ص: 119

مؤلف: از این حدیث شریف چند مطلب قابل توجه استفاده می شود:

اول این که: نماز، بدون رعایت آداب آن، هر چند باطل نیست اما کامل و مورد پسند خدا و پیامبر و ائمه علیهم صلوات الله نمی باشد و چنانچه کسی نماز بدون آداب خواند، مستحق توبیخ است، خصوصا اگر عمری از او گذشته باشد.

دوم این که: در آداب نماز، فرقی بین نماز واجب و مستحب نیست، و این که برخی افراد، نافله می خوانند و رعایت آداب و حتی رعایت واجبات رکوع و سجود آن را نمی کنند، در اشتباهند - بعد توضیح می دهیم که در واجبات نماز، فرقی بین نماز واجب و مستحب نیست و در ارکان و اجزاء و شرایط مشترک هستند مگر آنچه را دلیل بخصوصی استثنا کرده است -

سوم این که: امام صادق علیه السلام تنها برخی آداب نماز را عملا به حماد یاد داد و در روایات دیگر آداب دیگری بیان شده که برخی از آنها را در ادامه بازگو می کنیم .

چهارم این که: از این حدیث شریف می فهمیم که یاد گرفتن و یاد دادن آداب نماز و مردم را به رعایت آن، سفارش کردن، یک وظیفه الهی است که لازم است

ص: 120

مؤمنین - به ویژه روحانیون - نسبت به آن پایبند باشند که متأسفانه «ضَعُفُ الطَّالِبُ والمَطلُوبُ»(1)مصداق پیدا کرده است. و در منبرها مسأله مطرح نمی شود.

قبولی نمازهایی می شود که در غیر مسجدالحرام خوانده است.(1)

2. چنانچه در عراق و نجف اشرف است، در صورت امکان، نماز را در حرم امیرالمؤمنین علی علیه السلام بخواند، در روایت است که: نماز در حرم حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام معادل دویست هزار نماز است.(2)

3. چنانچه در کوفه است، نماز را در مسجد کوفه بخواند که نماز در آن معادل هزار نماز است که در سایر مساجد خوانده شود (3)و در فضیلت مسجد کوفه روایات زیادی وارد شده است، همچنین نماز در بیت المقدس مثل نماز در مسجد کوفه است.

4. اگر در شهرهایی است که حرم ائمه اطهارعلیهم السلام در آنها می باشد، در صورت امکان، نماز را در حرم آن بزرگواران بخواند، زیرا همان گونه که در کتاب شریف « العروة الوثقی» آمده است (4)نماز در حرم ائمه اطهارعلیهم السلام ، (تحت قبه مبارکه) افضل است از نماز در مساجد.

ص: 122

5. بعد از مواردی که ذکر شد، افضل مکانها برای نماز، مسجد جامع است که نماز در آن معادل صد نماز است. (1)پس از آن مسجد محل و مسجد بازار است.

6. مستحب است نمازها را در جاهای مختلف بخواند. از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود: «نمازهای نافله را در مکانهای مختلف بخوانید، هر نقطه ای که روی آن نماز خوانده شود، روز قیامت برای نمازگزار شهادت میدهد».

در روایت دیگر است که فرمود: «نمازها را در مساجد، در مکانهای مختلف بخوانید، زیرا در روز قیامت، هر مکانی که در آن نماز خوانده شده، برای نمازگزار شهادت می دهد. (2)

تذکر: «أَشْهَدُ أَنَّ عَلِيّاً أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ وَوَلِيُّ اَللَّهِ» جزء اذان و اقامه نیست ولی خوب است بعد از «اِشْهَدْ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ» به قصد قربت گفته شود. (به شرحی که در صفحه 127 ذکر می شود).

ثواب اذان و اقامه: امام صادق علیه السلام فرمود: چنانچه نماز را با اذان و اقامه بخوانی، دو صف از فرشتگان، پشت سرت نماز می خوانند، و اگر فقط اقامه بگویی - بدون اذان - یک صف از فرشتگان پشت سرت نماز می خوانند. «عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ إِذَا أَذَّنتَ وَ أَقَمْتَ صَلِّي خَلفَكَ صَفَّانِ مِنَ الْمَلائِكَةِ وَ إِذَا أَقَمْتَ صَلِّيَ خَلْفَكَ صَفُّهُ مِنَ الْمَلَائِكَة »(1)

و در روایتی آمده است: کمترین مقدار هر صف از دو صف فرشتگان، مابین مشرق و مغرب است. (أَقَلُّهُ مَابينُ اَلْمَشْرِقِ وَالمَغْرِبُ)(2)

و در روایت دیگر است که امام اهللا فرمود: هر دو صف را غنیمت شمار.

(اِغْتَنِمِ اَلصَّفَّيْنِ) (3)یعنی، هم اذان بگو، هم اقامه.

مؤلف: ظاهرة مقصود از این روایات آن است که، اگر دو صف از فرشتگان پشت سر شخصی نماز جماعت بخوانند، چه مقدار ثواب دارد و چه اندازه ثواب برای کسی که امام جماعت است، خواهد بود؟ همین مقدار ثواب برای کسی است که نمازش را با اذان و اقامه بخواند، لذا امام علیه السلام سفارش فرموده که: فرصت را از دست ندهید و این مقدار ثواب با ارزش را با گفتن اذان و اقامه غنیمت شمارید.

به عبارتی روشنتر، ارزش و اهمیت و مقدار ثواب نماز خواندن با اذان و اقامه،

ص: 124

وقتی معلوم می شود که، او بدانیم هر اندازه شرکت کنندگان در نماز جماعت از اهل فضل و تقوا و بیشتر باشند، ثواب جماعت بیشتر است.(1)

وثانیا بدانیم هر مقدار ثواب به همه مأمومین داده می شود، به همان مقدار، به امام جماعت داده می شود. (2)

بر این اساس، چنانچه نماز جماعت، با دو صف از ملائکه، با آن عرض و طول، و با معصوم بودن آنها، خوانده شود، چه مقدار ثواب خواهد داشت؟ همان مقدار ثواب به کسی داده می شود که نمازش را با اذان و اقامه بخواند. پس غنیمت شمرید و نمازها را با اذان و اقامه بخوانید و ثواب با این همه ارزش را از دست ندهید.

مستحبات اذان و اقامه: مستحب است کسی که اذان و اقامه می گوید، هنگام گفتن اذان و اقامه، این آداب را رعایت کند.

1- با طهارت (وضو یا غسل) باشد. 2- رو به قبله باشد. 3- ایستاده باشد. 4- بین جمله های اذان کمی فاصله بیندازد و آنها را شمرده، شمرده بگوید. 5- اذان را به آرامی و کمی با صدای بلند بگوید. 6- بین جمله های اقامه زیاد فاصله نیندازد و آهسته تر از اذان بگوید. 7- جمله های اقامه را به هم نچسباند (وصل نکند). 8 - وقتی گفت: «اَشْهَدْ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ» صلوات بفرستد. 9(3)- وقتی گفت:

ص: 125

«اَشْهَدُ اَنَّ عَلِيّاً امِيرالمُؤْمِنِينَ وَ وَلِيُّ اَللَّهِ»صلوات بفرستد و (مثلا) بگوید:«صَلَواتُ اللَّهِ وَسَلامُهُ عَلَيهِ».(1) 10- بین اذان و اقامه یک قدم بردارد، یا ذکر بگوید، یا دعایی بخواند، یا در بین اذان و اقامه نماز صبح، دو رکعت نافله صبح را بخواند، و در بین اذان و اقامه نماز ظهر و عصر، دورکعت یا بیشتر از نافله ظهر و عصر را بخواند. 11- در اثنای اذان و اقامه حرف دنیا نزند. خصوصا در اثنای اقامه حرف نزند و با دست به چیزی اشاره نکند، چون اقامه از نماز (جزء نماز) محسوب است. 12- بین اذان و اقامه حرف دنیا نزند. 13- بین اذان و اقامه فاصله نیندازد و

ص: 126

اگر بیشتر از معمول فاصله انداخت، متسحب است دوباره آنها را بگوید، همچنین بین اذان و اقامه و نماز فاصله نیندازد، و اگر به قدری فاصله انداخت که اذان و اقامه آن نماز محسوب نشود، مستحب است دوباره آنها را بگوید. 14- اذان و اقامه را با خضوع و خشوع و با توجه به معانی جمله های آنها بگوید.

صدقه دهد، و در تمام دوران عمرش حج بجا آورد، اما ولایت ولی خدا را نشناسد، تا از او پیروی کند، و تمام اعمالش با راهنمایی وی باشد، برای او ثواب و پاداشی نخواهد بود، و نزد خدای عزوجل حقی نخواهد داشت و از اهل ایمان نباشد».(1)

در روایت دیگر نقل کرده است که حضرت امام سجاد علیه السلام از اصحابش پرسید: «چه مکانی افضل مکانها است؟ گفتند: خدا و پیامبر و فرزند پیامبر صلی الله علیه وآله اعلم و آگاه ترند، فرمود: افضل مکانها در مسجدالحرام، بین رکن و مقام است (رکن حجرالاسود و مقام حضرت ابراهیم علیه السلام ) و چنانچه کسی به مقدار حضرت نوح که در میان قومش عمر کرد (نهصد و پنجاه سال عمر کند و روزها روزه بگیرد و شبها در بین رکن و مقام بپا ایستد و عبادت نماید و سرانجام خدا را بدون ولایت ما ملاقات کند، آن عباداتش هیچ نفعی برای او نخواهد داشت».

در کتاب شریف «العروة الوثقی» در فصل مربوط به غسل اموات فرموده است:

«يَشْتَرِطُ فِي اَلْمُغْسِلِ أَنْ يَكُونَ مُسْلِماً إِثْنِي عِشْرِيّاً»؛ «شرط است غسل دهنده اموات مسلمان دوازده امامی باشد».

در همان کتاب در باب شرایط اذان و اقامه، فرموده است: «يَشْتَرِطُ فِي اَلْمُوذِنِ

ص: 128

اَلأِیمانُ»؛ «شرط است که مؤذن مؤمن باشد».

در شرایط امام جماعت فرموده است:«در امام جماعت، ایمان شرط است».

در شرایط صحت روزه فرموده است: «يَشْتَرِطُ فِي صِحَّةِ ألصُومِ الإِسْلامِ وَالأَيمانِ فَلا يَصِحُّ مِن غَيرِ اَلمومِنِ»؛ «صحت روزه مشروط بر این است که شخص روزه گیر، مسلمان و مؤمن (شیعه دوازده امامی) باشد و روزه از غیر مؤمن صحیح نیست».

در شرایط اعتکاف فرموده است: «در صحت اعتکاف ایمان شرط است و از غیر مؤمن صحیح نیست).

در کتاب حج، در شرایط نایب فرموده است: «از شرایط نایب در حج، ایمان است، به خاطر اینکه عمل غیر مؤمن صحیح نیست، هر چند معتقد به وجوب حج باشد و از او قصد قربت حاصل شود».؛ « الثَّالِثُ مِنْ شَرَائِطِ النَّائِبِ فِي الْحَجِّ الإِيمانُ لِعَدَمِ صِحَّةِ عَمَلِ غَيْرِ المُؤمِنِ وَ ان كانَ مُعتَقِداً بِوُجُوبِهِ وحَصَلَ مِنهُ نِيَّةُ الْقُرْبَةِ».

مرحوم آیة العظمی خوئی قدس سره فرموده است: «روایات بسیاری دلالت دارند بر اینکه عبادات کسی که معتقد به ولایت و امامت ائمه علیهم السلام نیست، باطل و عاطل (تهی و بیهوده و بی ارزش است»؛ «اَلرِّوَايَاتِ اَلْكَثِيرَةِ اَلدَّالَّةِ عَلَيَّ أَنْ عَمَلَ الْمُخَالِفِ بَاطِلٌ عَاطِلٌ لَايَعْتَدِبُهُ»(1)

علامه مجلسی قدس سره فرموده است: «امامیه اتفاق دارند بر اینکه شرط قبولی و صحت اعمال، ایمان است و از جمله ایمان، اقرار به ولایت همه ائمه علیهم السلام و امامت

ص: 129

آن بزرگواران است، و روایات در این باره از شیعه و سنی متواتر و غیرقابل تردید است».(1)

مؤلف: بر این اساس اعتقاد و اعتراف به ولایت و امامت و خلافت بلافصل امام علی علیه السلام شرط صحت همه عبادات است، شرط صحت نماز، روزہ، حج و سایر عبادات است، نماز بدون ولایت مثل نماز بدون وضو است، لذا بر هر مسلمان خواهان صحت عبادات است که از روی اعتقاد و بینش واقعی بگوید:«اَشْهَدُ اَنَّ عَلِيّاً أَمِيرُ الْمُؤْمِنِيِّينَ حَقَّاً» خصوصا هر جا شهادتین را به زبان جاری کرد و گفت: «اِشْهَدْ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه »

در اصول کافی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «ما نخستین خاندانی هستیم که خدا نام ما را بلند ساخت، چون آسمانها و زمین را آفرید، به منادی دستور داد - سه بار - ندا داد:اِشْهَدْ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ الله و سه بار ندا داد - اَشْهَدْ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ و - سه بار - ندا داد:اَشْهَدْ اَنَّ عَلِيّاً أَمِيرُ الْمُؤْيِيِّينَ حَقّاً».(2)

ص: 130

و در بحارالانوار، از امام جعفر صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: هنگامی که خداوند عزوجل عرش را آفرید، بر آن نوشت: لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ عَلِيٌ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ [تا آن که فرمود:] هرگاه یک نفر از شما گفت: لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ پس باید بگوید:عَلِيٌ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ.(1)

در روایت دیگر است که فرمود: وقتی رکعت چهارم نماز را خواندی، در تشهد آن بگو: «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الحَمدَلِلِهُ أَشهَدُ أَنْ لا إلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَشهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَشَرَسُولُهُ أرسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِيراً ونَذِيراً أَشهَدُ أنَّكَ نِعْمَ الرَّبُّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً نِعمَ الرَّسُولُ و ان عَلِيَّ بْنَ أَبِي طالِبٍ نِعْمَ الْوَلِيُّ وَ اَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌ وَ النَّارَ حَق....»(2)

و فرمود: إِذَا قُلْتَ تَكْبِيرَ السَّابِعَةِ تَقُولُ وَجَّهْتُ وَجهِيَ لِلَّذي فَطَرَ السَّمَواتِ وَالأرضَ حَنيفاً مُسَلِماً عَلَيَّ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَ دِينِ مُحَمَّدٍ وَ وَلايَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٍ بَيْنَ اَبِي طَالِبٍ صلَواتُ اللَّهِ علَيهِم ومَا أنَا مِنَ المُشْرِكِينَ.. (3)

از امام صادق نقل است که فرمود: میان تکبیرهای هفتگانه مستحبی که قبل از تکبیره الاحرام نماز می گویی، بگو: «عَلِيٍ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَ دِينِ مُحَمَّدٍ وَ مِنْهَاجِ عَلِيِّ بَنِي اَبِي طَالِبٍ(و در ذیل این روایت از حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه چنین آمده است: ) عَلِيٍ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَدِينُ مُحَمَّدٍ عليهِ السَّلامُ وَهْدِيَ عَلِيٌ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ ».(4)

ص: 131

باشد ولی نه به عنوان جزء اذان (1).(2)

ص: 133

تشریع: تشریع عبارت از آن است که مکلف عملی را که دلیل معتبری بر مشروعیت، یا عدم مشروعیت آن وجود ندارد، به عنوان دستور دین و مشروع بودن انجام دهد و آن را به دین نسبت دهد، و بگوید اسلام چنین دستوری را داده است، و این عمل به لحاظ اینکه به دروغ به اسلام و دین نسبت داده می شود حرام است.(1) مثل اینکه مکلف، در وضو صورت و دستها را سه بار بشوید، به قصد اینکه شستن سوم را شارع دستور داده است. (به توضیح المسائل، مسأله 248 مراجعه شود).

رجاء: رجاء آن است که مکلف، عملی را به امید ثواب و به احتمال مطلوب بودن آن انجام دهد، بدون اینکه به دین نسبت دهد، یا عملی را ترک کند به امید اینکه ترک آن مطلوب است. (2) رجاء دو مورد دارد:

الف: در جایی که روایت ضعیفی وارد شده بر محبوبیت و رجحان فعلی، مثل برخی غسل های مستحبی که در توضیح المسائل ذکر شده و فرموده اند رجاء انجام دهند.(3)

ب: در جایی که روایت خاصی وارد نشده، ولی روایات عام و مطلق وارد شده

ص: 135

که دلالت دارند بر محبوبیت و مطلوب بودن فعلی، و در این مورد جایز است مکلف آن عمل را در موارد مناسب و مشابه، به امید ثواب و رجاء انجام دهد بدون اینکه آن را به دین و اسلام نسبت دهد.(1) مثلا روایت خاصی وارد نشده که در اذان و اقامه بگویید: اِشْهَدْ اَنَّ عَلِيّاً أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ وَلِيُّ اَللَّهِ يَا حَجَّهُ الله، ولی روایت وارد شده که امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که گفتید لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ بگویید عَلِيٌ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ.

نیز در ذیل روایتی آمده است که فرمودند: «اَشْهَدُ اَنَّ عَلِيّاً كانَ الْحُجَّةَ عَلَيَّ اَلنَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اَللَّهِ صلي الله عليه وآله ».(2)

نیز به نقل از شیعه و سنی، روایات بسیاری وارد شده که پیامبر صلی الله علیه وآله به اصحاب فرمودند: به علی بن ابی طالب، به لفظ «امیر المؤمنین» سلام کنید و بگویید:

«اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ».(3)

نیز روایات بسیاری وارد شده که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: علی ولی هر مؤمن است.(4) همچنین روایات فراوانی وارد شده که امیرالمؤمنین علی علیه السلام و یازده فرزند معصومش علیهم السلام حجتهای خدا بر مردمند.(5)

ص: 136

بر این اساس و طبق این روایات که به طور عموم دلالت بر مطلوبیت و رجحان این عبارات دارد، مکلف می تواند رجاء و به امید ثواب، در اذان و اقامه، بعد از «اِشْهَدْ أَنَّ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ» بگوید: «اِشْهَدْ أَنَّ عَلِيّاً أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ وَلِيُّ اَللَّهِ» یا «حُجَّةُ اَللَّهِ». ولی به قصد جزء اذان و اقامه نگوید.

البته بهتر است فقط یک بار بگویند: «اشهَد انَّ عَلِيّاً أَميرُ المُؤمِنِينَ وَوَلِيُّ اَللَّهِ»، همان گونه که از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «هرگاه یکی از شما گفت:لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ پس بگوید: عَلِيٌ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ ».(1)

یادآوری: از کتاب شریف «من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق قدس سره معلوم می شود که شهادت به امامت و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام در اذان، در عصر شیخ صدوق، میان گروهی از مردم رایج بوده، و معلوم می شود روایاتی هم در خصوص این موضوع وجود داشته است که ظاهرا به خاطر تقیه، از نشر و تصریح و عمل به آنها در میان عموم شیعیان، معذور بوده اند، و برای روشن شدن این مطلب لازم است اهل علم به کتاب شریف «روضة المتقین، شرح من لایحضر، ج 2، ص 246» و به کتاب بحارالانوار، ج 84، باب اذان و اقامه، ص 112، رجوع کنند. و ظاهرا اینکه شیخ صدوق فرش ، در این مورد فرموده است: «مفوضه لعنهم الله» به خاطر اعتقاد فاسدشان بوده که نوعی شرک است، نه به خاطر شهادت به ولایت.

پروردگار عالم جلت عظمته حضور یابد، سزاوار است آداب حضور را رعایت کند، تا از نمازش بهره کامل ببرد، که به برخی از آنها اشاره میکنم:

1.خلوص نیت، یعنی قصدش این باشد که فقط برای خدا نماز بخواند، اگر مسجد می رود، تنها قربتا الی الله حرکت کند و از هر گونه قصد و غرض شخصی و دنیوی و خودنمایی پرهیز کند.

2. با حضور قلب، آماده نماز شود، یعنی دل و فکرش متوجه انجام نماز باشد و از آنچه غیر نماز است روی برگرداند، و این حالت را خشوع دل گویند. (در مقابل خضوع و خشوع ظاهر، که در آداب قرائت بیان می شود).

3. با حال حیا و شرمساری، مهیای نماز شود، یعنی احساس شرمساری کند که با همه بدیها و گناهان، می خواهد رو به قبله بایستد و با خدا حرف بزند و«إِيَّاكَ نَعبُدُ وَإيَّاكَ نَستَعينُ»بگوید و جا دارد با زبان دل، بلکه با تمام وجود، بگوید: «يا مُحْسِنُ قَدْ اَتاكَ الْمُسِيءُ أَنْتَ الْمُحْسِنُ وَ اَنَا الْمُسيءُ وَهَل يَرْحَمُ المُسِيءَ إِلاَّ المُحْسِنُ؟»؛ ای خدایی که به بندگان احسان می کنی، بنده گناهکار، به در خانه تو آمده، تو احسان کننده و من گناهکارم، و آیا گناه کار را جز نیکوکار رحم می کنند؟ 4. عظمت پروردگار عالم را در نظر بگیرد و توجه داشته باشد که می خواهد به پیشگاه ملک الملوک تشرف حاصل کند.

نقل است که امیر مؤمنان علی علیه السلام وقتی شروع می کرد به وضو، چهره مبارکش از ترس خدا متغیر می شد، «كَانَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ إِذَا أَخَذَ فِي اَلْوُضُوءِ تَغَيَّرَ وَجْهُهُ مِنْ خِيفَةِ اَللَّهِ تَعَالَيْ».(1)

در نقل دیگر است که چون وقت نماز داخل می شد، آن حضرت، رنگ به رنگ

ص: 138

و متزلزل می شد، به آن حضرت عرض می کردند: شما را چه شده است؟ می فرمود: هنگام ادای امانتی رسید که خداوند، آن را بر آسمانها و زمینها و کوه ها عرضه کرد و آنها از تحمل آن سر باز زدند و انسان با ضعفی که دارد آن را پذیرفت و تحمل کرد.(1)

نیز روایت است که امام حسن مجتبی علیه السلام وقتی از وضو فارغ می شد، رنگ مبارکش متغیر می شد، از آن حضرت علتش را سوال کردند، فرمود: حق است سزاوار است بر کسی که می خواهد وارد بر صاحب عرش شود، این که رنگش تغییر کند. (2)

5. در حال خوف و رجا (امیدواری باشد که با همه قصور و تقصیرها، آیا ممکن است قابلیت حضور پیدا کند؟ و در عین حال امیدوار باشد که خداوند رحمان، خداوند غفار الذنوب، او را به حضور می پذیرد.

6. به آیه مبارکه «وَ أَقِمِ اَلصَّلَوةَ لِذِكْرِي »(3)، (نماز را به پا دار، بجهت ذکر و یاد من) توجه داشته باشد، که می خواهد با اقامه نماز، خدا را در همه حالات و همه جا، حاضر و ناظر بداند و از او غافل نشود.

7. در مواردی که جلوی نمازگزار، صف جماعت یا دیوار نباشد و جلوی او معرض عبور و مرور باشد، مستحب است چیزی مانند تسبیح یا عصا و امثال آن

ص: 139

جلوی مهر و سجاده خود بگذارد تا اگر عبور و مروری صورت گرفت، بین او و مرور کننده فاصله و حائلی باشد و همینطور است اگر جلوی او شخصی یا چیزی که باعث حواس پرتی می شود، وجود داشته باشد که در این صورت نیز مستحب است چیزی جلوی مهر و سجاده خود بگذارد.(1)

دوم. بعد از اقامه و قبل از تکبیرة الإحرام، این دعا نیز وارد است: «اللَّهُمَّ رَبَّ هذِهِ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَ اَلصَّلاَةِ اَلْقَائِمَةِ بَلِّغْ مُحَمَّداً صَلَّي اللهُ عليه وآله اَلدَّرَجَةَ وَ اَلْوَسِيلَةَ وَ اَلْفَضْلَ وَ اَلْفَضِيلَةَ وَ بِاللَّهِ أَسْتَفْتِحُ وَ بِاللَّهِ أَستَنجِحُ وَبِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اَللَّهِ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صلي الله عليه وآله أَتَوَجَّهُ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَاجْعَلْنِي بِهِمْ عِندَكَ وَجيهاً في الدُّنيا وَالأَخِرَةِ وَمِنَ المُقَرَّبينَ».(1)

و همچنین مستحب است در اثنای تکبیرات افتتاحیه، پیش از تکبیرة الإحرام بگوید: «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ إِنَّ صَلاتِي ونُسُكِي ومَحْيَايَ ومَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ وَبِذلِكَ أُمِرتُ وَ أنَا مِنَ المُسلِمينَ».

تکبیرات افتتاحیه: از آداب مستحبه اول نماز آن است که، غیر از تکبیرة الاحرام، شش تکبیر گفته شود، که مجموع هفت تکبیر می شود و آنها را تکبیرات افتتاحیه نامند.

امام باقر علیه السلام فرمود: «اِسْتَفْتَحَ اَلصَّلاَةَ بِسَبْعِ تَكْبِيرَاتٍ وِلاَءً.. » (2)؛ «نماز را با هفت تکبیر پی در پی، افتتاح کن». .

و همان حضرت فرمود: «أدني مَا يُجْزِي مِنَ اَلتَّكْبِيرِ فِي التَّوَجُّهِ إِلَيَّ الصَّلاةُ تَكْبِيرَةٌ وَاحِدَةٌ وَ ثَلاَثُ تَكْبِيرَاتٍ وَ خَمْسٌ وَ سَبْعٌ أَفْضَلُ»(3)، «در توجه و دخول در نماز، حداقل یک تکبیر کفایت می کند، ولی سه تکبیر و پنج تکبیر و هفت تکبیر افضل

ص: 141

تکبیری است»؛ «وَإِنَّ لِكُلِّ شَيءٍ زَينَهُ وَ إِنَّ زِينَةَ اَلصَّلاَةِ رَفْعُ اَلْأَيْدِي عِنْدَ كُلِّ تَكْبِيرِهِ »(1)

4. انگشتها را به هم بچسباند.

.. به جای سجده نگاه کند.

. گردنش را راست نگهدارد(گردن را کج نکند).

7. پشتش را صاف نگهدارد(به حال خمیدگی نایستد).

8. سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیاندازد.

9. پاها را کنار هم بگذارد (آنها را پس و پیش نگذارد).

10. قدمها را صاف و محاذی هم بگذارد، به طوری که سر انگشتان پا به سمت قبله باشد.

11. مردان پاها را بین دو قدم را به اندازه سه انگشت باز، تا یک وجب فاصله دهند و زنان پاها (قدمها) را به هم بچسبانند.

12. با حالت خضوع و خشوع، یعنی با وقار و آرامش کامل بایستد، و با دستها

ص: 145

و انگشتان بازی نکند.

حضور در پیشگاه اقدس الهی اقتضا می کند تمام اعضای بدن، در آرامش کامل قرار بگیرند و هیچ گونه حرکتی نداشته باشند، زیرا هر نوع حرکت و اضطراب عمدی، با خشوع و خضوع منافات دارد و نشانه عدم خشوع و خضوع است، در حالی که خداوند متعال برجسته ترین صفات مؤمن را خشوع در نماز معرفی کرده و فرموده است: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ* الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»(1). «مؤمنان رستگار شدند * مؤمنانی که در نمازشان خاشعند». خداوند سبحان در این آیه شریفه، خواندن نماز را نشانه مؤمنان نمی شمارد، بلکه خشوع در نماز را از ویژگیهای آنان می شمرد، یعنی آنچه به نماز ارزش و بها می دهد، توجه به پروردگار و از غیر او بریدن است. اینجا است که ما باید از نماز خواندن خود استغفار کنیم و از این نمازها که می خوانیم سر خجلت به زیر اندازیم.

از حضرت امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «بهره تو از نمازت به مقداری است که در آن، توجه داشته باشی، اگر نمازگزار، همه نماز خود را با حواس پرتی و بدون توجه بخواند یا از آداب آن غفلت کند، چنین نمازی در هم پیچیده می شود و به صورت صاحبش زده می شود».

«إنَّما لَكَ مِن صَلاتِكَ ما أَقْبَلْتَ عَلَيْهِ مِنْهَا فَانْ أَوْهَمَهَا كُلَّهَا أو غَفَلَ عَن أَدَائِهَا لُفَّتْ فَضُرِبَ بِهَا وَجْهُ صَاحِبِهَا».(2)

و در روایت است که خداوند سبحان به حضرت موسی علیه السلام خطاب کرد: «ای موسی ! چون مرا یاد کنی، از عظمت من اعضای تو مضطرب و لرزان شود و در وقت یاد من، خاشع و با وقار باش و چون مرا یاد کنی، زبان خود را در عقب دل

ص: 147

خود بدار (یعنی اول به دل یاد کن، بعد به زبان) و چون در حضور من بایستی مانند بنده ذلیل بایست و با من مناجات کن، با دل ترسناک و زبانی راستگو».(1)او آیه 45 سوره مبارکه بقره: «وَإنَّها لَكَبيرَةٌ إِلاَّ عَليَّ الْخاشِعِينَ» به این آداب اشاره دارد، یعنی رعایت شرایط قبولی نماز، سخت و مشکل است.

قیام ایستادن : نمازگزار باید تکبیره الاحرام و حمد و سوره را در حال قیام و آرامش بدن بخواند. البته حرکت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد و سوره اشکال ندارد، اگر چه مستحب است آنها را هم حرکت ندهد.

قرائت: در رکعت اول و دوم نمازهای واجب یومیه، انسان باید اول حمد فاتحة الکتاب) و بعد از آن یک سوره کامل بخواند.«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ *الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ * الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ *إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ* اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ * صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ »

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ »«قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ* اللَّهُ الصَّمَدُ * لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ * وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ»

أحده مسأله: بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند، و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.

مسأله: مرد باید در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد که تمام کلمات حمد و سوره، حتی حرف آخر آنها را بلند بخواند.

مسأله: زن می تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند یا آهسته

ص: 148

بخواند.

مسأله: بر هر مکلفی واجب است قرائت حمد و سوره و ذکرهای نماز را یاد بگیرد، باید زیر و زبر کلمه را یاد بگیرد، باید مخارج حروف را یاد بگیرد که حرفی را به حرف دیگر تبدیل نکند - مثلا به جای «ض»، «ز» نگوید، و چنانچه در یاد گرفتن تقصیر کرده و نماز را غلط بخواند، نمازش صحیح نیست و همچنین سعی کند کلمات را شمرده بخواند، وطوری نخواند که از دو کلمه، کلمه بی معنا متولد شود، مثلا «اَلحَمدُ» را با «لِله» شمرده و جدای از هم بخواند به طوری که از آنها لفظ «دُلِل» متولد نشود، یا از «لِله رَبّ» لفظ «هِرَب» و از «مالِکِ یَومِ اَلدّین» لفظ «کِیَو» و از «إِیّاکَ نَعبُد»، «کَنَعَ» و از « إیّاکَ نَستَعِین» لفظ «کَنَس» و از «اَنعَمتَ عَلَیهِم»، «تَعَل» و از «مَغضُوبِ عَلَیهم»، « بِعَل» متولد نشود، البته عدم رعایت اینها موجب بطلان نماز نمی شود.(1)

مسأله: در نماز مستحبی خواندن سوره لازم نیست. و می توانند چند آیه از هرجای قرآن بخوانند.

مسأله: مستحب است در تمام نمازها در رکعت اول سوره «قدر» و در رکعت دوم سوره «توحید» را بخواند.

مسأله: در رکعت سوم و چهارم نماز، فقط سوره حمد را بخواند، یا سه مرتبه بگوید: «سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَلا إلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَاللَّهُ اَکبَرُ».

مسأله: بر مرد و زن واجب است رکعت سوم و چهارم نماز را آهسته بخوانند.

ص: 149

آداب قرائت: 1. در رکعت اول پیش از گفتن بسم الله و شروع به خواندن حمد بگوید: «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ اَلشَّيْطَانِ اَلرَّجِيمِ».(1)

2. در نماز ظهر و عصر «بسم الله» را بلند بگویند، البته معلوم است که در نماز صبح، و مغرب و عشاء، بر مردان واجب است «بسم الله» را بلند بخوانند.

3. حمد و سوره را شمرده و با آرامی بخوانند، به طوری که اگر کسی گوش دهد، بتواند حروف آنها را شمارش کند.

4. حمد و سوره را با صدای زیبا و دلنشین بخوانند. از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل است که فرمود: «برای هر چیزی زیوری است و زیور قرآن، صوت زیباست».«لِكُلِّ شِئٍ حِلْيَةٌ وَ حُلِيُّهُ اَلْقُرْآنُ اَلصَّوْتُ اَلْحَسَنُ».(2)

5. در آخر هر آیه، وقف کنند، یعنی آن را به آیه بعد نچسبانند.

6. در حال خواندن حمد و سوره، به معنای آیه توجه کنند.

7. اگر نماز را فرادا می خوانند، بعد از آن که حمد را تمام کردند بگویند:

«اَلْحَمْدَلَلُهُ رَبُّ اَلْعَالَمِينَ» و اگر به جماعت می خوانند، بعد از حمد امام بگویند:

«اَلْحَمْدَلَلُهُ رَبُّ اَلْعَالَمِينَ »، امام هم اگر بعد از حمد،به قصد ذکر-نه ورود-بگوید:«اَلْحَمْدَلَلُهُ رَبُّ اَلْعَالَمِينَ» به اشکال ندارد. (3)

ص: 150

8. بعد از خواندن سوره «توحید» در رکعت اول و دوم، یک یا دو یا سه مرتبه بگویند: «كَذَلِكَ اَللَّهُ رَبِّي» یا «كَذَلِكَ اَللَّهُ رَبُّنَا» البته این ذکر فقط بعد از سوره «توحید» وارد شده و نباید بعد از سوره های دیگر به قصد ورود گفته شود.

9. پس از خواندن حمد، لحظه ای صبر کنند و پس از آن سوره را شروع کنند و پس از خواندن سوره نیز، لحظه ای صبر کنند، پس از آن تکبیر پیش از رکوع را بگویند یا برای قنوت دستها را بالا ببرند.

10. در رکعت اول هر نمازی، سوره «قدر» و در رکعت دوم سوره «توحید» را بخواند.

ص: 151

11. در نماز صبح دوشنبه و پنج شنبه، در رکعت اول سوره «انسان» و در رکعت دوم سوره غاشیه» را بخواند.

12. در رکعت اول نماز ظهر جمعه، سوره «جمعه» و در رکعت دوم سوره منافقون» بخوانند، نماز صبح جمعه را نیز به همین نحو بخوانند.

13. شب جمعه، در رکعت اول نماز مغرب سوره (جمعه) و در رکعت دوم سوره ( توحید)) بخوانند.

14. اگر در اثنای قرائت نام مبارک پیامبر اکرم الله صلی الله علیه وآله را شنیدند، همانجا صلوات بفرستند و پس از آن نماز را ادامه دهند.

یادآوری: در نماز واجب و مستحب، تکرار آیه و گریه کردن از خوف خدا اشکال ندارد، در روایت است که: «امام سجاد زین العابدین علیه السلام وقتی «مَالِكُ يَوْمِ اَلدِّينِ »(1)را می خواند، به قدری آن را تکرار می کرد که در آستانه مرگ قرار می گرفت».

در روایت دیگر است که: «از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام سوال کردند از مردی که نماز واجب می خواند و به آیه ای می رسد که در آن تخویف (ترس از مرگ و قیامت) است، پس آن آیه را تکرار می کند و می گرید، آیا اشکال دارد؟ حضرت فرمود: مانعی ندارد، هر چند بار که می خواهد، تکرار نماید و گریه کند».(2)

چهارم، می توانند سوره حمد بخوانند، ولی بهتر است تسبیحات اربعه بخوانند.

7. بازوها را از پهلو جدا نگهدارند(به پهلو نچسبانند).

8. بین دو قدم را نگاه کنند.

9. قبل از ذکر رکوع یا بعد از آن صلوات بفرستند.

10. ذکر رکوع یعنی «سبحان الله» یا «سبحان ربی العظیم و بحمده» را سه یا پنج یا هفت مرتبه، بلکه زیادتر تکرار کنند. و آن را به فرد ختم کنند (نه زوج).

1. قبل از شروع به ذکر، این دعا را بخوانند: «اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعتُ وَلَكَ خَشَعتُ وَ بِكَ آمَنْتُ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَأَنْتَ رَبِّي خَشَعَ لَكَ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ لَحمي وَدَمِي وَ مُخِّي وَ عَصَبِي وَ عِظَامِي ومَا أَقَلَّتْ قَدَمَايَ غَيرَ مُسْتَنكِفٍ ولا مُسْتَكْبِرٍ وَلا مُسْتَحسِرٍ عَن عِبَادَتِكَ وَ الْخُشُوعُ لَكَ وَ التَّذَلُّلُ لِطاعَتِكَ سُبْحانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ. »

12. بعد از آن که از رکوع برخاستند و راست ایستادند، در حال آرامی بدن بگویند: «سَمِعَ اَللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ»، بلکه بهتر است در ادامه آن بگویند: «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ أَهْلِ الْجَبَرُوتِ وَ الْكِبْرِياءِ وَ الْعَظَمِهِ رَبَّ الْعَالَمِين».

ذکر سجده را بگوید، نمازش باطل است و چنان چه از روی فراموشی و بی توجهی باشد، باید دوباره در حال آرام بودن بدن، ذکر را بگوید.

مسأله: باید بعد از سجده اول، بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.

مسألة: اگر نمازگزار پیش از تمام شدن ذکر، عمدا سر از سجده بردارد، نمازش باطل است.

مسأله: کسی که نمی تواند پیشانی را به زمین برساند. باید به قدری که می تواند خم شود و مهر را بر جای بلندی بگذارد و سجده کند، ولی باید کف دست ها و زانوها و انگشتان پا را، در صورت امکان به طور معمول بر زمین یا روی میز بگذارد. و اگر نمی تواند زانو و انگشتان را بر زمین بگذارد، کف دستها را که می تواند، باید بر زمین، یا روی میز جلویش بگذارد.

مسأله: نمازگزار باید در سجده، پیشانی را بگذارد بر زمین و یا آن چه از زمین می روید مثل علف، و کاه، و چوب، ولی سجده بر خوراکی و پوشاکی صحیح نیست.

مسأله: سجده بر چیزهای معدنی؛ مانند طلا و نقره، صحیح نیست.

مسألة: سجده کردن بر سنگهای معدنی مانند سنگ مرمر و سنگ های سیاه اشکال ندارد.

مسألة: سجده بر دستمال کاغذی، در صورتی که از چوب و مواد گیاهی ساخته شده، اشکال ندارد.

مسألة: سجده بر تسبیح تربت و تسبیح چوبی و سنگی اشکال ندارد. (البته باید دانه های تسبیح کنار هم و به قدری باشند که پیشانی به اندازه یک دو ریالی،

ص: 155

روی دانه ها قرار گیرد. )(1) مسأله: چیزی که بر آن سجده می کند باید پاک باشد، ولی اگر مثلا مهر را روی فرش نجس بگذارد، اشکال ندارد.

مسأله: برای سجده بهتر از هر چیز، تربت حضرت سیدالشهداء الی است، و بعد از آن خاک، سنگ، و بعد از سنگ، گیاه و چوب و کاغذی که از کاه و چوب ساخته شده است.

مسأله: جایی که نمازگزار، از جهت تقیه یا غیر آن، تمکن ندارد بر چیزی که سجده صحیح است سجده کند، می تواند بر فرش سجده کند. البته اگر در مسجد جایی که سجده بر آن صحیح است وجود دارد. مثلا سنگ فرش است و می تواند آنجا برود، باید به آنجا برود و در این مسأله فرقی بین نماز واجب و مستحب و روضه مقدسه و غیر آن وجود ندارد.

مستحبات سجده: 1. کسی که ایستاده نماز می خواند، پس از آن که سر از رکوع برداشت و کام ایستاد و کسی که نشسته نماز می خواند، بعد از آن که کاملا نشست، در حالی که بدن آرام است، برای رفتن به سجده تکبیر بگوید.

2. در حال تکبیر دستها را بالا ببرد (به کیفیتی که در تکبیرة الإحرام بیان شد).

3. موقع رفتن به سجده، مرد اول دستها را و زن ابتدا زانوها را به زمین بگذارد.

4. تمام پیشانی را به چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارد.

5. علاوه بر پیشانی و کف دست و سر زانو و سر انگشت پا، بینی را نیز به مهر یا چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارد.

ص: 156

6. در حال سجده، انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طوری که سر انگشتان، رو به قبله باشد.

7. قبل از شروع به ذکر، این دعا را بخواند: «اللّهُمَّ لَكَ سَجَدتُ وَبِكَ آمَنتُ وَ لَكَ أَسْلَمْتُ وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَ أَنتَ رَبّي سَجَدَ وَجهِي لِلَّذِي خَلَقَهُ وَشَقَّ سَمعَهُ وَبَصَرُهُ الحَمدَلِلُهُ رَبُّ الْعالَمِينَ تَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ».

8. گر چه هر ذکری بگوید کفایت می کند، ولی بهتر است «سُبْحَانَ اَللَّهِ» و یا «سُبحانَ رَبّيَ الأَعلي وَبِحَمدِهِ» بگوید.

9. به تربت حضرت سیدالشهدا علیه السلام، بعد از آن به خاک، بعد از خاک به سنگ و بعد به گیاه سجده کند.

10. محل سجده با محل ایستادن و محل قرار گرفتن کف دست و سر زانو مساوی باشد (پست و بلند نباشد).

11. در سجده دعا کند و از خدا حاجات خود را بخواهد، خصوصا طلب روزی حلال کند و این دعا را بخواند: «يَا خَيْرَ الْمَسْئُولِينَ وَ يَا خَيْرَ الْمُمْعِطِينَ أَرْزِقْنِي وَ ارْزُقْ عِيالِي مِنْ فَضْلِكَ اَلْواسِعِ فَاِنَّكَ ذُو اَلْفَضْلِ الْعَظِيمِ». «ای بهترین کسی که از او سوال می کنند و ای بهترین عطا کنندگان، از فضل خودت به من و عیال من روزی بده، به راستی که تو، دارای فضل بزرگ هستی».

12. در هر دو سجده صلوات بفرستد.

13. مرد بین دو سجده بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر کف پای چپ بگذارد، و زن بر نشیمنگاه بنشیند و زانوها را جمع کند و به هم بچسباند.

14. بعد از هر سجده، وقتی نشست و بدن آرام گرفت تکبیر بگوید.

15. بعد از سجده اول وقتی نشست و بدن آرام گرفت، بگوید: «أَسْتَغْفِرَالِلَّهَ وَ

ص: 157

أَتُوبُ إِلَيْهِ».

16. در موقع نشستن، دستها را روی رانها بگذارد.

17. برای رفتن به سجده دوم، در حال آرامی بدن، «الله اکبر» بگوید.

18. در حال سجده سنگینی بدن را به طور مساوی روی پیشانی و سایر اعضای سجده، بیندازد.

19. در حال سجده، مرد بازوها را از پهلو جدا نگه دارد و آرنجها را به زمین نگذارد و شکم را به زمین نزدیک نکند، زن آرنجها را به زمین بگذارد و اعضای بدن را به هم نزدیک کند و خود را جمع نگه دارد.

20. مرد هنگام برخاستن، اول زانوها را بلند کند، سپس دستها را از زمین بردارد، و زن هنگام برخاستن، به طوری برخیزد که حجم نشیمنگاه او نمایان نشود.

21. هنگام برخاستن بگوید: «بِحَولِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَاَقعُدُ» و گفتن: «يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ» وارد نشده است هر چند گفتن آن به قصد ذکر اشکالی ندارد.

22. هنگام برخاستن، کف دست را، در حالی که انگشتان باز است بر زمین بگذارد و با تکیه بر آنها برخیزد (مشت را گره کرده، بر زمین نگذارد).

23. ذکر سجده را تکرار کند و سجده را طول بدهد و آنها را به فرد ختم کند(سه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید).

ابواسامه گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: «بر شما باد به تقوای الهی و پرهیز از گناه و ورع، و کوشش در بندگی خدا، و راست گفتاری و اداء امانت، و حسن خلق و نیکی با همسایه و بر شما باد که مردم را با رفتار و اخلاقتان دعوت کنید. (نه به گفتار تنها) و زینت ما باشید و ننگ ما نباشید و بر شما باد بطول دادن رکوع و سجود، زیرا هنگامی که یکی از شما رکوع و سجود را طول دهد شیطان از

ص: 158

پشت سرش نگاه کند و فریاد زند و گوید: ای وای بر من، این بنده اطاعت کرد و من نافرمانی، این بنده سجده کرد و من سرپیچی، « عَلَيْكَ بِتَقْوِي اَللَّهِ وَ الْوَرَعِ وَ الإِجْتِهَادِ وَصِدقِ الحَديثِ وَ أداءِ الأَمَانَةِ وَحُسْنِ الخُلُقِ وَحُسنِ الْجِوَارِ وَ كُونُوا دَعَاهُ إِلَيَّ أَنفُسُكُم بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ وكُونُوا زَيْناً وَلا تَكُونُوا شَيناً وَ عَلَيْكُمْ بِطُولِ الرُّكوعِ وَالسُّجُودِ فَانَّ أَحَدَكُمْ إِذَا أَطَالَ الرُّكُوعَ والسُّجُودَ هَتَفَ إِبْلِيسُ مِن خَلفِهِ وَقالَ يا وَيلَهُ أطاعَ وَعَصَيتُ سَجَدَ وَ أَبَيْتُ».(1)

5.در تشهد اول، بعد از صلوات بگویند: «وَتَقَبَّل شَفاعَتَهُ وَ ارفَع دَرَجَتَهُ» و در تشهد دوم گفتن این ذکر مانعی ندارد، ولی به قصد دعا بگویند نه به قصد ورود، چون در خصوص تشهد اول وارد شده است.

6. بعد از «أَشهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَرَسُولُهُ» بگویند: «اُرسُلهُ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَنَذيراً بَينَ يَدَيِ السَّاعَةِ أَشهَدُ أَنَّك نِعْمَ الرَّبُّ وَأنَّ مُحَمَّداً نِعْمَ الرَّسُولُ» پس از آن بگویند:

«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ».

7. در تشهد اول وقتی سر از سجده برداشته و نشستند، بگویند: «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَ خَيرُ الأسماءِ لَهُ أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَأَشهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسولُهُ أرسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَنَذيراً بَينَ يَدَيِ السَّاعَةِ أَشْهَدُ أَنَّكَ نِعْمَ الرَّبُّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً نعمَ الرَّسولُ اللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَتَقَبَّل شَفاعَتَهُ في أُمَّتِهِ وَارفَع دَرَجَتَهُ».

8. در تشهد اول، هنگام برخاستن از تشهد بگویند:«بِحَوْلِ اَللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَ أَقْعُدُ. » و در تشهد دوم وقتی سر از سجده برداشته و نشستند، بگویند: «بِسْمِ اَللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ اَلْحَمْدُ اَللَّهُ وَ خَيْرُ اَلْأَسْمَاءِ لِلَّهِ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ وَ أَشهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً بَيْنَ يَدَيِ السَّاعَةِ أَشْهَدُ أَنَّكَ نِعْمَ الرَّبُّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً نِعْمَ اَلرَّسُولُ اَلتَّحِيَّاتُ لِلَّهِ وَ اَلصَّلَوَاتُ اَلطَّاهِرَاتُ اَلطَّيِّبَاتُ اَلزَّاكِيَاتُ اَلْغَادِيَاتُ الرائحاتُ السابغات النَّا عَمَّاتٍ لِلَّهِ ما طَابَ وَزَكاً وَطَهَّرَ وَ خَلَصَ وَ صَفَا فَلِلَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَأَشهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسولُهُ أرسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِيراً ونَذِيراً بَينَ يَدَيِ اَلسَّاعَةِ أَشْهَدُ أَنَّ رَبّي نِعمَ الرَّبُّ وَ أنَّ مُحَمَّداً نِعمَ الرَّسولُ وَأَشهَدُ أنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لاَ رَيْبَ فِيها وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ الْحَمْدَلِلِهُ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أنْ هَدانا اَللَّهُ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ اللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ آلَ مُحَمّدٍ وَبارِك عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَسَلِّم عَلَيَّ

ص: 160

مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَرَحَّم عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَعَلِي آلِ مُحَمّدٍ كَما صَلَّيتَ وَبارَكتَ وَ تَرَحَّمتَ عَلَيَّ إِبراهيمَ وَعَلي آلِ إِبْراهِيمَ انِّكَ حَميدٌ مَجيدٌ اللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَعَلِي آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لَنَا ولِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْأَيمَانِ وَلا تَجْعَل فِي قُلوبِنا غِلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ امْنُنْ عَلَيَّ الْجَنَّةَ وَ عافِني مِنَ اَلنَّارِ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِلمُؤمِنينَ وَ المُؤْمِئَاتِ وَلِمَن دَخَلَ بَيتيَ مُؤمِناً وَللمُؤْمِنِينَ والْمُؤْمِنَاتِ ولا تَزِدِ الظَّالِمِينَ الا تَبَارَا».(1)

بَرکاتُهُ» اگر نماز فرادا است، با گوشه چشم یا ابرو (به طوری که صورتش از قبله برنگردد) به سمت راست خود اشاره کند و به قلبش خطور دهد که به دو فرشته نویسنده اعمال، سلام می کند و اگر نماز جماعت است، امام جماعت به قلبش خطور دهد که به دو فرشته نویسنده اعمال و به مأمومین سلام می کند و مأموم به قلبش خطور دهد که به دو فرشته نویسنده اعمال و امام جماعت سلام می کند.(1) و بنا بر احتیاط در این سلامها، نباید قصد شود که حقیقتا به کسی سلام می کنند.(2)

5 . از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: وقتی در رکعت چهارم نماز [برای تشهد نشستی، میگویی:بِسْمِ اَللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الحمدَللُهُ وَخَيرُ الأسماءِ لِلَّهِ [تا آخر آنچه در تشهد اول گذشت . پس از آن بگو: ) السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحِمَهُ اللَّهُ وَ بَرَكاتُهُ السَّلامُ عَلَيَّ أَنْبِيَاءَ اَللَّهِ وَ رسله السَّلامُ عَلَيَّ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكائِيلَ وَ الْمَلائِكَةِ الْمُقَرَّبِينَ السَّلامُ علي مُحَمَّدِ بْنُ عَبْداللَّهِ خَاتَمِ اَلنَّبِيِّينَ لاَ نَبِيَّ بَعْدَهُ وَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْنَا وَ عَلِيٌ عِبَادَهُ اَللَّهُ اَلصَّالِحِينَ. (پس از آن سلام نماز را بگو)(3) ترتیب: نماز باید بدین ترتیب انجام شود: نیت، تکبیره الاحرام، قرائت، رکوع، سجود، و در رکعت دوم پس از سجود، تشهد و در رکعت آخر پس از تشهد، سلام.

والات: موالات، یعنی پشت سر هم بودن اجزای نماز و فاصله نینداختن بین آنها؛ و چنانچه کسی به اندازهای بین اجزای نماز فاصله بیندازد که عرفا نگویند نماز می خواند، نمازش باطل است. ولی طول دادن رکوع و سجود و خواندن

ص: 162

سوره های بزرگ، موالات را به هم نمی زند.

وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»(1)و یا «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ»(2) ویا «رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَىٰ رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ»(3)و امثال اینها.

نیز دعاهای وارده از معصومین علیهم السلام را بخوانند، مانند این دعا: «سُبْحانَ مَنْ دانَتْ لَهُ السَّماواتُ وَ اَلْأَثَرُ بالعُبوديه سُبْحانَ مَنْ تَفَرَّدَ بِالوَحدانيَّةِ أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّل فَرَجَهُم اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي وَلِجَميعِ المُؤمِنينَ وَالمُؤْمِناتِ واقضِ حَوائِجي وَحَوائِجِهِم بِحَقِّ حَبيبِكَ مُحَمّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرينَ».

و مانند این دعا: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ اَلْحَلِيمُ اَلْكَرِيمُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَرَبَّ الأرَضينَ السَّبعِ وَما فِيهِنَّ وَمَا بَينَهُنَّ وَما تَحتَهُنَّ وَ رَبِّ العَرشِ العَظيمِ وَالحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمِينَ».

7. قنوت را طولانی کنند (بسیار دعا بخوانند) از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل است که فرمود: «اَطْوَلَكُمْ قُنُوتاً فِي دَارِ اَلدُّنْيَا اُطْؤُلُكُمْ رَاحَتاً يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ فِي اَلْمَوْقِفِ».

« هریک از شما که قنوتش در دنیا طولانی تر باشد، راحتی اش در قیامت طولانی تر (بیشتر) است».(4) 8. پیش از شروع به خواندن قنوت و بعد از آن صلوات بفرستد.

مسأله: در قنوت لازم نیست دستها را بالا ببرند، لذا چنانچه کسی بخواهد در نماز با اهل تسنن قنوت بخواند، می تواند بدون بالا بردن دست، قنوت بخواند و

ص: 164

صحیح است، و برخی از فقها که بالا بردن دست را شرط دانسته اند، در حال تقیه لازم نمی دانند.(1)

فرع: به جز حمد و سوره و تسبیحات، نمازگزار مخیر است بقیه ذکرهای واجب و مستحب نماز را به مثل تکبیره الاحرام، ذکر رکوع، ذکر سجده و تشهد و دعاهای در حال نماز - بلند یا آهسته بخواند، بلی مستحب است در تمام نمازها قنوت را بلند بخواند، ولی بلند گفتن ذکرها برای امام جماعت مستحب است و برای مأموم - چناچه امام جماعت صدای او را بشنود - کراهت دارد، (موجب کم شدن ثواب نماز می شود).

3. صلوات بفرستند، از امام صادق علیه السلام است که فرمود: «کمال روزه به پرداخت زکات فطره است، و کمال نماز به فرستادن صلوات است، و کسی که بعد از نمازش صلوات نفرستد، برایش نماز نیست» (گویا نماز نخوانده است).(1)

و از حضرت رضا علیه السلام است که فرمود: «هر کس بعد از نماز صبح و مغرب آیه «إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكِتَةٌ يُصَلُّونَ عَلَيَّ النَّبی ... » را بخواند و صلوات بفرستد، خداوند حاجات دنیا و آخرت او را برآورده می کند».(2)

4. تسبیحی که با آن ذکر می گویند از خاک قبر سیدالشهداء (علیه السلام)باشد.(3)

5. بعد از نماز، سجده شکر بجا آورند، به این کیفیت که پیشانی را به قصد شکر بر چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارند و یک یا سه مرتبه بگویند: «شکراَ لله» یا «شکراً شکراً» یا «عفواً عفواً» و افضل آن است که این ذکر را صد مرتبه تکرار کنند و بهتر آن است که دو سجده به جا بیاورند، به این صورت که پس از سجده اول پیشانی را از زمین بردارند و اول طرف راست صورت را بر زمین و چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارند و بر آن بکشند (تعمیر)، بعد طرف چپ صورت را بر آن بگذارند و به آن بکشند، پس از آن مجددا پیشانی را بر زمین بگذارند و همان ذکرها را تکرار کنند.

ص: 166

از امام صادق علیه السلام است که فرمود: موسی بن عمران علیه السلام وقتی نماز می خواند، صورتش را برنمی گرداند تا اینکه گونه راستش را بر زمین می چسباند و گونه چپش را نیز به زمین می چسباند.(1) همچنین مستحب است در حال سجده شکر، آرنج ها را روی زمین بگذارند و سینه را به زمین بچسبانند. نیز مستحب است بعد از سجده، کف دو دست را به محل سجده بکشند و آنها را به صورت و جلوی بدن بکشند.

6. در تعقیب نماز سفارش شده است که سوره مبارکه حمد و آیة الکرسی و سوره توحید را بخوانند.

همچنین گفتن شهادتین و اقرار به امامت ائمه معصومین علیهم السلام سفارش شده است. نیز دعاهای بسیاری وارد شده که برخی از دعاهای وارده به این قرار است:

«لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحدَهُ أنجَرَ وَعدَهُ وَنَصَرَ عَبدَهُ وَ غَلَبَ الأَحْزابَ وَحْدَهُ فَلَهُ المُلكُ وَ لَهُ الحَمدُ يُحيي وَيُميتُ وَهُوَ حَيٌ لا يَموتُ بِيَدِهِ الخَيرُ وَهُوَ عَلَيَّ كُلُّ شِئ قَديرٌ ». «اللّهُمَّ اهْدِني مِن عِندِكَ وَ أَفِضْ عَلَيَّ مِنْ فَضْلِكَ وَ انْشُرْ عَلَيَّ مِنْ رَحْمَتِكَ وَ أَنْزِلْ عَلَيَّ مِنْ بَرَكاتِكَ». «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَجِرْنِي مِنَ النَّارِو ارزُقْنِي الجَنَّةَ وَزَوِّجْني مِنَ الحُورِ العينِ أَعُوذُ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ وَ عِزَّتِكَ اَلَّتِي لاَ تُرامُ وَ قُدْرَتِكَ الَّتي لا يَمْتَنِعُ مِنْهَا شَيءٌ مِن شَرِّ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ وَمِن شَرِّ الأَوجاعِ كُلِّها لا حَولَ ولا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ العَلِيِّ العَظِيمِ. ». «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسأَلُكَ مِنْ كُلِّ خَيْرٍ أَحاطَ بِهِ عِلْمُكَ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ كُلِّ سُوءٍ أَحاطَ بِهِ عِلْمُكَ اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ عَافِيَتَكَ فِي أُمُورِي كُلِّها وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ خِزْيِ اَلدُّنْيَا وَ عَذَابِ اَلْأَخِيرَةِ». «أُعيدُ نَفسي وَأهلي وَمالي وَ لَدَيَّ وَمَا رِزْقِي رَبِّي بِاللَّهِ الوَاحِدِ الأَحَدِ الصَّمَدِ الَّذِي لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أحَدٌ أُعِيدُ نَفْسِي و

ص: 167

مَالِي وَ أَهْلِي وَ وُلْدِي وَ مَا رَزَقَني رَبّي بِرَبِّ الْفَلَقِ مِن شَرِّ ما خَلَقَ وَمِن شَرّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ وَمِن شَرِّ النَّفَّاثاتِ في العَقدِ وَمِن شَرِّ حاسِدٍ إِذَا حَسَدَ».«أُعِيدُ نَفْسِي و أَهْلِي وَمَالِي و لَدَيَّ وَمَا رَزَقَنِي رَبِّي بِرَبِّ النَّاسِ مَلِكِ النَّاسِ إِلَهِ النَّاسِ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ النَّاس».

7- نیز مستحب است برای جلوگیری از فراموشی این دعا را بخوانند: «سُحْبَانِ مَنْ لاَ يَعْتَدِي عَلَيَّ أَهْلُ مَمْلَكَتِهِ سُبْحَانَ مَنْ لاَ يَاخُذُ أَهْلَ اَلْأَرْضِ بِأَلْوَانِ الْعَذابِ سُبْحانَ الرَّءُوفِ اَلرَّحِيمِ اَللَّهُمَّ اجْعَلْ لي في قَلبي نُوراً وَبَصَراً وَفَهِماً وَعِلماً اِنَّكَ عَلَيَّ كُلُّ شئ قَديرٌ».

8- سلام و صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله بعد از نماز: «بزنطی» گوید: به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم بعد از نماز فریضه، صلوات و سلام بر پیامبر صلی الله علیه وآهل چگونه است؟ فرمودند: می گویی: «السَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا رَسولَ اللَّهِ وَرَحِمَهُ اللَّهُ وَ بَرَكاتُهُ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يا مُحَمَّدَ بن عبداللهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا خِيَرَةَ اللَّهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا حَبِيبَ اَللَّهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا صَفْوَةَ اللهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا امينَ اللَّهِ أشهِدُ اَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ وَأشهَدُ انَّكَ مُحَمَّدُ بنُ عبدالله وَأشهَدُ أنَّكَ قَدْ نَصَحتَ لِأُمَّتِكَ وَجاهَدْتَ في سَبيلِ رَبِّكَ وَعَبدتَهُ حَتّي اتَّيكَ اليَقينُ فَجَزَاكَ اَللَّهُ يَا رَسُولَ اَللَّهِ أَفْضَلَ ما جَزِيَ نَبِيّاً عَن أُمَّتِه اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَفْضَلَ ما صَلَّيْتَ عَلَيَّ إِبْراهِيمَ وَآلِ إِبْراهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ».(1)

است که: شرط اساسی قبولی عبادات، تقوا است، پرهیز از اخلاق رذیله و اعمال ناپسند است، و باید توجه داشت که بسیاری از حالات و صفات رذیله بر خلاف تقوا هستند، بلکه برخی از صفات، با روح عبادت و بندگی منافات دارند، و چنانچه انسان به خود آید و اندکی بیندیشد، می تواند از پیدایش آن صفات جلوگیری نموده و خود را اصلاح کند، بعضی از آنها عبارتند از:

عجب: یکی از موانع قبولی نماز، «عجب»(1)است و جب، آن است که انسان عبادت خود را بزرگ و با اهمیت و با ارزش تلقی کند، به عبادت خود ببالد و به آن افتخار کند، آن را وسیله شخصیت و سرافرازی خود قرار دهد و احیانا آن را مطرح و به رخ این و آن بکشد، و از این که مردم بدانند و از آن آگاه شوند، شاد و خوشحال شود، و این حالت با روح عبادت منافات دارد، زیرا منظور از عبادت، اظهار بندگی و تواضع و فروتنی است و چنانچه بدانیم صفت عجب، با روح عبادت منافات دارد و موجب ضایع شدن آن می شود، خود را اصلاح و از بروز و پیدایش آن جلوگیری می کنیم. از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: «دو مرد داخل مسجد شوند که یکی عابد و دیگری فاسق باشد و از مسجد خارج شوند، در حالی که فاسق صدیق (مؤمن واقعی) شده باشد و عابد فاسق، و این برای آن است که عابد داخل مسجد شود، در حالی که به عبادتش ببالد و به آن بنازد و فکرش در آن باره باشد ولی فکر فاسق در باره ندامت و پشیمانی از فسقش باشد و از خداوند راجع

ص: 169

به گناهانی که کرده است آمرزش خواهد».(1) ریا: یکی دیگر از موانع قبولی نماز و هر عبادتی ریا است، و ریا آن است که انسان عبادت را به قصد نشان دادن به مردم، انجام دهد، به منظور اظهار تقدس و در مقام مقدس نمایی انجام دهد.(2)

ریا علاوه بر این که مانع قبولی عبادت است، موجب بطلان هم می باشد.

خداوند فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ»(3)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید بخششهای خود را با منت نهادن بر گیرنده، و آزار و رنجاندن او، باطل نسازید، همچون کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کند».

و نیز فرموده است: «فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ الَّذِينَ هُمْ يُرَاءُونَ» (4)(وای بر نمازگزارانی که در نماز خود مسامحه و سهل انگاری می کنند، آنچنان کسانی که ریا می کنند).

و از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل است که فرمود: «در روز قیامت ریاکار به چهار نام خوانده می شود، به او می گویند: ای کافرا، ای فاجرا، ای فریب کارا، ای زیانکارا، عمل تو تباه و نابود و اجر تو باطل است، امروز برای تو نجات و رهایی نیست،

ص: 170

برو مزد خود را از آن کس بگیر که عبادت را برای او انجام دادی».(1)

و از امام محمد باقر علیه السلام نقل است که فرمود: «نگاه داری عمل، مشکل تر است از انجام دادن آن، عرض کردند: نگهداری آن چگونه است؟ فرمود: مردی کار خیری به جا می آورد و برای خدا انفاق می کند و قصدش فقط خدا است و کسی غیر از خدا در نظرش نیست، پس ثواب پنهانی آن عمل برای او نوشته می شود، سپس آن عمل را برای مردم بازگو می کند، ثوابی که نوشته شده بود، محو می شود و ثواب عمل آشکارا که کمتر از پنهانی است برای او نوشته می شود، و بار دوم که آن عمل را بازگو می کند، آن ثواب نیز محو می شود و در نامه عمل او ریا نوشته می شود».(2)

بر این اساس بر نمازگزار است که نماز - واجب باشد یا مستحب - و حتی مقدمات آن - مثل وضو گرفتن و رفتن به مسجد و... - را فقط برای خدا انجام دهد و نیتش را آلوده نسازد.

تذکر: اگر خوب خواندن، به قصیر تعلیم و تشویق به خوب خواندن باشد، ریا نیست، لذا چنانچه شخصی نماز را در حضور مردم، با لحنی خوش و با محسنات و آداب آن بخواند و غرضش یاد دادن و ترغیب به خوب خواندن نماز باشد، ریا محسوب نمی شود، بلکه چه بسا ممدوح و پسندیده هم باشد، همان گونه که در روایت حماد (صفحه 117) گذشت، که امام صادق علیه السلام برای تعلیم حماد، نمازی با آداب خواند، و در پایان فرمود: ای حماد این گونه نماز بخوان.

خلاصه، اگر غرض از خوب خواندن، این باشد که شنونده، مثل او نماز را با آداب و نیکو بخواند، ریا نیست بلکه ممدوح و پسندیده است و ظاهرا روایتی که

ص: 171

از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده به همین امر نظر دارد که فرموده است: «كُونُوا دُعَاءَ اَلنَّاسِ بِغَيْرِ اَلسُّنَّتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الْوَرَعَ وَ الأءجتِهادَ وَالصَّلاةَ والخَيرَ فَإِنَّ ذلِكَ داعِيَةٌ» (1)؛ « مردم را با غیر زبانتان دعوت کنید، تا از شما ورع و کوشش و نماز و خیر را ببینند، به راستی و حتم، عمل کردن خود شما موعظه و دعوت کننده است )).

و در روایت دیگر است که شخصی می گوید: «قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ اَلرَّجُلُ يَدخُلُ فِي اَلصَّلاَةِ فَيُجَوِّدُ صَلاَتَهُ وَ يُحَسِّنُهَا رَجَاءَ أَنْ يَسْتَجِرَ بَعْضَ مَنْ يَرَاهُ إِلَيَّ هَوَاهُ قَالَ لَيْسَ هَذَا مِنَ اَلرِّيَاء».(2) « به امام صادق علیه السلام گفتم: «مردی داخل نماز می شود و نمازش را خوب و با آداب و محسنات می خواند، به امید این که بعضی از بینندگان را جذب کند که مثل خودش نماز را خوب و با آداب بخوانند)، حضرت فرمود: این نحو نماز، با این هدف ریا نیست».(3)

حبس حقوق: از چیزهایی که مانع قبولی نماز - بلکه هر عبادتی - است، حبس حقوق و پرداخت نکردن بدهی های مالی است.

امام جعفر صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: «أَيُّهَا اَلْمُسْلِمُونَ زَكُّوا أَمْوَالَكُمْ تُقْبَلْ صَلاَتُكُمْ»(4)؛ «ای مسلمانان! زکات اموالتان را بپردازید،

ص: 172

نمازهای شما قبول می شود».

علاوه بر این، حبس حقوق و بدهی مردم - زکات باشد یا غیر آن - با تمکن از پرداخت، از بی تقوایی است و آیه مبارکه «إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اَللَّهُ مِنَ اَلْمُتَّقِينَ »گویای عدم قبولی است.

حرام خواری: از موانع قبولی نماز - بلکه هر عبادتی - حرام خوردن است.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل است که فرمود: «در بیت المقدس فرشته ای است که هر شب ندا میدهد: هر کس حرام (هرچند کم و ناچیز باشد) بخورد، خدا از او نه عمل مستحبی را قبول می کند، و نه واجبی را».(1)

لقمه نانی که باشد شبهه ناک در حریم کعبه ابراهیم پاک

گر به دست خود فشاندی تخم آن ور به گاو چرخ کردی شخم آن

ور مه نو در حصادش داس کرد ور به سنگ کعبه اش دست آس کرد

ور به آب زمزمش کردی عجین مر یم آیین پیکری از حور عین

ور بخوا ندی بر خمیرش بی عدد فاتحه با قل هوالله احد

ور بدی از شاخ طوبی آتشش اور بدی روح الامین هیزم کشش

ورتو بر خوانی هزاران بسمله بر سر آن لقمه پر ولوله

عاقبت خاصی تنش ظاهر شود نفس از آن لقمه تو را قاهر شود

در ره طاعت تو را بی جان کند خانه دین تو را ویران کند

درد دینت ار بود ای مرد راه چاره خود کن که دیدنت شد تباه(2)

ص: 173

غیبت: از موانع قبولی نماز، غیبت است، و باید توجه داشت که غیبت از بزرگترین گناهان است که در قرآن مجید صریحا از آن نهی شده و در احادیث معصومین علیهم السلام، حرمت آن ثابت است، اما این که مانع قبولی نماز است، از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل است که فرمود: «مَنِ اغْتابَ مُسلِماً أو مُسلِمَةً لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ تَعالي صَلاتِهِ ولا صِيامَهُ أربَعِينَ يَوماً وَلَيلَةً إِلاَّ أن يَغْفِرَ لَهُ صَاحِبُهُ»(1) «هر که غیبت مرد یا زن مسلمانی را بکند، خداوند متعال چهل شبانه روز نماز و روزه او را قبول نمی کند، مگر این که آن کس که غیبتش شده، غیبت کننده را ببخشد »

عقوق والدین: کسی که عاق پدر یا مادر باشد، از خیر دنیا و آخرت محروم است و از عمر خود نیز بهره ای نمی برد، به علاوه، عبادات و نماز او هم مقبول درگاه الهی نمی باشد.

امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس از روی خشم و غضب، به پدر و مادر خود نگاه کند، اگر چه پدر و مادر به او ظلم کرده باشند، خداوند نماز او را قبول نمی کند».(2)

ناراضی بودن شوهر از زن: چنانچه زن به وظیفه شرعی خود عمل نکند و حقوق شرعی شوهر را رعایت نکند، به طوری که شوهر ناراحت و ناراضی باشد، نمازش قبول نمی شود مگر وقتی که رضایت او را تحصیل نماید. امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «سه گروهند که نمازشان قبول نمی شود، غلامی که از دست مولایش فرار کرده، و زنی که شب را به سر ببرد در حالی که شوهرش بر او غضبناک و از او ناراضی باشد و کسی که امامت کند گروهی را که از امامت او کراهت دارند و

ص: 174

خوششان نمی آید».(1)

در روایت دیگر است که امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «هر زنی که شب را به روز آورد در حالی که شوهرش، به خاطر حقی که بر روی دارد و رعایت نکرده، ناراضی باشد، نماز آن زن قبول نخواهد بود تا شوهرش را راضی کند». «أَيُّمَا امْرَأَةٍ بَاتَتْ وزَوْجُها عَلَيْها سَاخِطٌ فِي حَقٍ لَمْ تُقْبَلْ مِنْها صَلاهُ حَتّي تُرْضِي عَنْها».(2)

به رحمت خدا امیدوار باشیم: خلاصه کلام آن که، هر گونه گناهی، مانع قبولی نماز و سایر عبادات است و به مقتضای آیه شریفه «إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اَللَّهُ مِنَ اَلْمُتَّقِينَ» نماز و عبادتهای دیگر، تنها از انسانهای با تقوا، قبول و پذیرفته است، ولی باید توجه داشت که برای تقوا مراتب متفاوت و درجات فراوانی است، و از سویی رحمت الهی گسترده و امیدبخش است، یعنی امید می رود که خداوند متعال به مقتضای رحمت واسعه اش، اعمال بندگانش را با نازلترین مراتب تقوا قبول فرماید و احدی را محروم و از درگاهش نا امید بر نگرداند. بنابراین، هیچ نمازگزاری نباید مأیوس و از لطف و کرم الهی نا امید باشد که خود - از لسان پیامبر بزرگوارش حضرت یعقوب علیه السلام - نوید داده و فرموده است:«وَلاَ تَايِئِسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ انَّه لاَ يَايِئْسَ مِنْ رَوْحِ اَلليرِ الا القوم الكافِرُون»(3)، «و از رحمت خدا مأیوس نشوید که از رحمت خدا، جز انسان های کافر، مأیوس نمی شوند».(4) و در هر حال، یأس از

ص: 175

رحمت واسعه الهی، نشانه کفر است و مسلمان هیچگاه از رحمت الهی مأیوس نشده و نخواهد شد.

بهترین لباسهای خود را می پوشید؟ فرمود: «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، و او فرموده است: زینت خود را هنگام رفتن به مسجد و اقامه نماز برگیرید، پس من دوست دارم بهترین لباسم را بپوشم». «إنَّ اللَّهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ فَأَتَجَمَّلُ لِرَبِّي وَهُوَ يَقولُ «خُذُوا زِينَتَكُم عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ »فأُحِبُّ أَنْ أَلْبَسَ أَجْوَدَ ثِيَابِي»(1) اموری که ثواب نماز را کم می کند: اموری چند، موجب کم شدن ثواب نماز و کاهش اجر نمازگزار می شود و سزاوار است، قبل از شروع به نماز، برای رفع آنها چاره اندیشی شود که برخی از آنها عبارتند از: 1. به نماز ایستادن در حال خواب آلودگی. 2. به نماز ایستادن با روحیه ای خسته و با کسالت. 3. مشغول نماز شدن با داشتن بول یا مدفوع، یا باد معده - به طوری که اگر با آن وضع مشغول نماز شود، ناچار است به خود فشار آورد تا جلوی آنها را بگیرد. 4. ایستادن به نماز، مقابل درب باز، (مگر پرده آویزان کنند)، 5. مقابل عکس، و حتی جایی که عکس یا مجسمه ای وجود داشته باشد. (مگر روی آنها را بپوشانند). 6. مقابل چراغ، آتش، مقابل هر نوع نوشته، مقابل انسانی که روبرو قرار دارد، و به طور کلی، مشغول نماز شدن در جایی که موجب حواس پرتی می شود مکروه، و باعث کم شدن ارزش و ثواب نماز می شود.

تأکید شده که در جماعت شرکت کنید، به ویژه کسانی که همسایه مسجد هستند، و کسی که صدای اذان را می شنود، و جماعت در نماز مغرب و عشاء و صبح، بیشتر تأکید شده است.

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: مرد نابینایی به حضرت رسول صلی الله علیه وآله عرض کرد: من صدای اذان را می شنوم، ولی کسی را نمی یابم که مرا برای نماز جماعت بیاورد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «از خانه ات ریسمانی به مسجد بکش و دستت را به آن بگیر و به جماعت حاضر شو»؛ «شَدَّ مِن مَنزِلِكَ إلَيَّ المَسجِدَ حَبلاً واحضُرِ الجَماعَةَ».(1) بلکه نماز جماعت هرچند مستحب است، اما از مستحباتی است که نزدیک است به واجبات ملحق شود، یعنی در ردیف واجبات قرار گیرد. و اهمیت آن از اینجا معلوم می شود که در اسلام، مستحبی، - و حتی واجبی - به نظر نرسیده که اگر کسی آن را ترک کند، تهدید شده باشد به این که خانه اش بر سرش آتش زده شود، اما در خصوص تارک نماز جماعت، که از روی سبک شمردن آن، حاضر نشود، تهدید شده به این که خانه اش بر سرش آتش زده شود، یعنی در دنیا استحقاق چنین مجازاتی را دارد. و از اول که نماز ظاهر و شناخته شد، به صورت جماعت و به جماعت دیده و شناخته شد. از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «اولین جماعت آن بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله با امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام نماز خواندند». «أَوَّلَ جَمَاعَةٍ كَانَتْ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّي الله عليه وآله كَانَ يُصَلِّي وَ

ص: 178

أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ مَعَهُ ...»(1)

جماعت افضل است».(1)با آن که روایت شده که نماز در مسجد کوفه معادل هزار نماز است.(2)

و در روایتی وارد شده است که اگر یک نفر به امام جماعت اقتدا کند هر رکعت از نماز آنان ثواب صد و پنجاه نماز دارد، و اگر دو نفر اقتدا کنند هر رکعتی ثواب ششصد نماز دارد، و هر چه بیشتر شوند، ثواب نمازشان بیشتر می شود، تا به ده نفر برسند وعده آنان که از ده گذشت، اگر تمام آسمانها کاغذ و دریاها مرکب و درختها قلم و جن و انس و فرشته ها نویسنده شوند، نمی توانند ثواب یک رکعت آنرا بنویسند.(3)

ص: 180

مؤلف: روایات در فضیلت نماز جماعت بسیار است و رجحان و برتری آن بر نماز فرادا از ضروریات است و از مجموع روایات استفاده می شود نماز جماعت هرچند در غیر مسجد واقع شود، افضل است از نماز فرادا هر چند در مسجد خوانده شود.

البته در مسجد الحرام و مسجد النبی و حرم (تحت قبه) ائمه علیهم السلام ، نماز هر چند فرادا خوانده شود افضل است از نماز جماعتی که در غیر آنها برگزار شود.

از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام سؤال کردند: فردی در مکه نمازش را در خانه به جماعت بخواند افضل است یا در مسجدالحرام به طور فرادا؟ حضرت فرمود:در مسجدالحرام فرادا افضل است».(1)

ص: 181

مرز بین کفر و اسلام، نماز جماعت و حضور در مساجد بوده است و نشان مسلمان و منافق، حضور در مسجد و عدم حضور بوده است. و سزاوار نیست مؤمنین (وفقهم الله) نماز جماعت را ترک کنند و از فیض نماز در مسجد و ثواب جماعت خود را محروم سازند. خصوصا که از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده که فرمود:

از کسانی که به جماعت حاضر نمی شوند فاصله بگیرید و با آنها رفت و آمد نکنید.(1)

ص: 183

همگی به امامت امام علیه السلام نماز جماعت را برگزار کردند و ادب حر و فکر و انسانیت و نماز جماعت، موجب شد که صبح عاشورای حسینی گردید و به سعادت ابدی دست یافت.

ظهر عاشورا ابا عبدالله علیه السلام نماز جماعت برگزار کرد، تا اهمیت و ارزش آن را گوشزد کند، حجت را بر دشمن تمام کند، و در سخت ترین حالات، ارتباط و توگل و اعتماد خود و یارانش را، به خدا و به قدرت الهی آشکار سازد. به علاوه به پیروان و شیعیانش توجه به نماز را بیاموزد. صلوات الله وسلامه علیه.

حضرت امام خمینی قدس سره ، برکات نماز جماعت و مساجد را در نظر داشت و فرمود: مساجد سنگر است، سنگرها را پر کنید. رضوان الله تعالی علیه.

و یک زن یا چند زن پشت سر امام بایستند. و اگر چند مرد و یک زن، یا چند زن باشند، مردها عقب امام و زنها پشت مردها بایستند.

5- اگر امام و مأموم هر دو زن باشند، احتیاط واجب آن است که در یک ردیف بایستند.

6- امام در وسط صف بایستد و اهل علم و کمال و تقوا در صف اول بایستند.

7- صف های جماعت منظم باشد و بین کسانی که در یک صف ایستاده اند فاصله نباشد و شانه آنان در یک ردیف باشد.

8- بعد از گفتن، «قد قامت الصلاة» مأمومین برخیزند.

9- امام جماعت، حال مأمومی را که از دیگران ضعیف تر است رعایت کند و نماز را طول ندهد، مگر بداند همه کسانی که به او اقتدا کرده اند مایلند که نماز طولانی شود.

10- امام جماعت در حمد و سوره و ذکرهایی که بلند می خواند، صدای خود را به قدری بلند کند که مأمومین بشنوند، ولی بیش از اندازه صدای خود را بلند نکند.

11- اگر امام در رکوع بفهمد کسی تازه رسیده و می خواهد اقتدا کند، مستحب است رکوع را دو برابر طول بدهد نه بیشتر، اگر چه بفهمد کس دیگری برای اقتدا وارد شده است.

12- اگر در صف های جماعت جا باشد، مکروه است انسان تنها بایستد.

13- مکروه است مأموم ذکرهای نماز را طوری بگوید که امام بشنود.

14- مسافری که نماز ظهر و عصر و عشاء را دو رکعت می خواند، مکروه است در این نمازها به کسی که مسافر نیست، اقتدا کند. و کسی که مسافر نیست مکروه است در این نمازها به مسافر اقتدا نماید. و منظور از کراهت در اینجا این است

ص: 186

که ثواب جماعت کمتر است، و بهتر است مسافر به مسافر و حاضر به حاضر اقتدا کند، و اگر برای مسافر، امام جماعت نیست، به حاضر اقتدا کند و سر دو رکعتی سلام نماز را بدهد.

15- مأموم هر مقدار به امام نزدیک تر باشد بهتر است.

16- مأموم طرف راست صفها بایستد.

17- بعد از آن که «قَدْ قَامَتِ اَلصَّلاَةُ» گفته شد، نماز نافله خواندن مکروه است.

18- بعد از آن که امام جماعت از سوره حمد فارغ شد (در نمازهای جهریه) مأموم بگوید: « اَلْحَمْدَلَلُهُ رَبُّ اَلْعَالَمِينَ».

19- بعد از آن که «قَدْ قَامَتِ اَلصَّلاَةُ» گفته شد، حرف زدن مکروه است.

20- زودتر به مسجد رفتن و به انتظار تشکیل و برقرار شدن جماعت صبر کردن، مستحب است، هرچند نماز جماعت، اول وقت اقامه نشود؛ زیرا نماز جماعت افضل است از نماز فرادا که در اول وقت خوانده شود، مگر این که وقت فضیلت بگذرد.

21- نماز جماعت هر چند سریع خوانده شود، افضل است از نماز فرادا، هر چند طولانی و با آداب خوانده شود.

22- اطفال را در صف اول جا دادن مکروه است.

23- در دوران بین امامت و مأموم شدن، افضل اختیار امامت است.

24- امام جماعت بعد از سلام نماز، همچنان در جای خود بنشیند، تا مأمومینی که عقب مانده اند . مثلا در رکعت دوم، یا سوم و یا چهارم اقتدا کرده اند - نمازشان تمام شود.

25- کسی که نماز را به جماعت، یا فرادا بجا آورده است، و احتمال خلل در نمازش بدهد، هر چند شرعا محکوم به صحت است، ولی جایز است آن را دوباره

ص: 187

به جماعت یا فرادا اعاده کند.

26- کسی که نماز را فرادا خوانده است، هر چند احتمال خلل در آن ندهد، مستحب است آن را به جماعت اعاده کند، خواه امام شود، یا مأموم. و چنانچه بخواهد قصد وجه کند، به قصد استحباب اعاده کند.

27- در رکعت اول و دوم نماز ظهر و عصر، مأموم نباید حمد و سوره را بخواند، و مستحب است به جای آن ذکر بگوید.

همچنین، اگر در نماز مغرب و عشا و صبح، صدای حمد و سوره امام را (ولو با بلندگو) بشنود، اگر چه کلمات را تشخیص ندهد، نباید حمد و سوره را بخواند، و مستحب است به قرائت امام گوش دهد و آهسته هم ذکر بگوید: اما اگر به طور کلی صدای امام را نشنود و همهمه او را نیز نشنود، مستحب است حمد و سوره را آهسته بخواند، یا بجای آن ذکر بگوید.

مصافحه بعد از نماز: مرسوم است مأمومین بعد از نماز جماعت به هم دست می دهند و مصافحه می کنند، ولی روایت خاصی در این باره وارد نشده، اما از روایاتی که در باب مصافحه وارد شده که برخی از آنها را در همین کتاب، ص 607 آورده ام) رجحان آن در تمام حالات و به هر مناسبتی ثابت می شود. و هدف از مصافحه و این قبیل آداب، اظهار محبت به یکدیگر و رفع کدورت است، لذا انجام آن بعد از نماز نیز رجحان دارد، البته نباید به قصد ورود و به عنوان تعقیبات و مستحبات بعد از نماز انجام دهند.

ضمنا، این مطلب از مرحوم آیه الله خوئی قدس سره سؤال شده و ایشان فرموده است: « مصافحه از تعقیبات شمرده نمی شود، بلکه به لحاظ این است که مصافحه استحباب نفسی دارد، و در هر حال مستحب است». و مرحوم آیه الله تبریزی نیز آن را امضا فرموده است. و عین پرسش و پاسخ چنین است:

ص: 188

سؤال:«مِمَّا اعْتَادَ عَلَيْهِ المُصَلُّونَ المُصَافَحَةَ بَعْدَ الاِنْتِهَاءِ مِنَ اَلصَّلاَةِ فَهَلْ هَذَا اَلْأَمْرُ يعدُ مِن تَعْقِيبَاتِ اَلصَّلاَةِ وَهَل هُوَ وَارِدٌ عَن اهْلِ البَيتِ عَلَيهِمُ الصَّلاةُ وَهِلَ اِنَّ الاّفَضُلَ تَركُهُ خُصُوصاً اِذاً مَا لاَ حَظَّنَا اَنَّ النَّاسَ يَتَعامَلونَ مَعَهُ كَأنَّهُ مِنَ المُستَحبَّاتِ بَعدَ الصَّلاةِ ؟

الخُوئِيِّ لا تَعُد مِنَ التَّعقيباتِ بَل بِلحاظٍ انَّها بِنَفْسِها مُستَحَبَّةٌ وَفيَّ كُلِّ حالٍ وَاللَّهُ العالِمُ».(1)

1- شرک به خداوند سبحان:«إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَن يُشرَكَ بِهِ ويَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَن يَشاءُ وَمَن يُشرِك بِاللَّهِ فَقَدِ افتَري إِثْماً عَظِيماً»(1)؛ «خداوند هرگز شرک را نمی بخشد و پایین تر از آن را برای هر کس بخواهد می بخشد و آن کس که برای خدا، شریکی قرار دهد، گناه بزرگی مرتکب شده است».

«إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ ۖ »(2)، «کسی که به خدا شرک می آورد، خدا بهشت را بر او حرام فرموده و جایگاهش دوزخ است».

2- کشتن کسی که قتل او حرام است: «وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا»(3)؛ «و هر کس، فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند مجازات او دوزخ است در حالی که جاودانه در آن می ماند و خداوند بر او غضب می کند و او را از رحمتش دور می سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است».

«وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا* وَمَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا ۚ وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا» (4)؛ «یکدیگر را نکشید، خداوند نسبت به شما مهربان است و هر کس این عمل را از روی تجاوز و ستم انجام دهد، به زودی او را در آتش وارد خواهیم ساخت و این کار برای خدا آسان است).

3- عقوق والدین: وَهْوَ اَلْأَسَائِهِ إِلَيْهِمَا. تمام آیات و روایاتی که در مذمت و عقوبت قاطع رحم (که برخی از آنها را در ص 447 تا ص 455 آورده ام) به طور

ص: 190

حتم، شامل عاق والدین نیز می شود، به علاوه از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمود:

«حذر کنید از عقوق پدر و مادر، به راستی که بوی بهشت از هزار ساله راه شنیده می شود، ولی کسی که عاق باشد، بوی آن را نمی شنود».(1)

و فرمود: «هر که صبح کند در حالی که پدر و مادر بر او غضبناک باشند، صبح کرده در حالی که دو در جهنم بر روی او گشوده است».(2) و روایات در مجازات عقوق بسیار است. (به کافی، ج 2، ص 349 مراجعه شود).(3)

4- فرار از جهاد: «وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزًا إِلَىٰ فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ ۖ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ»(4)؛ «و هر کس در آن هنگام هنگام جنگ به آنها (دشمن) پشت کند مگر آنکه هدفش کناره گیری از میدان برای حمله مجدد و یا به قصد پیوستن به گروهی از مجاهدان) بوده باشد - (چنین کسی به غضب خدا گرفتار خواهد شد و جایگاه او جهنم است و چه بد سرانجامی است».

5- خوردن مال یتیم: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَىٰ ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ

ص: 191

فِي بُطُونِهِمْ نَارًا ۖ وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا»(1) ؛ «کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می خورند (در حقیقت) تنها آتش می خورند و به زودی در شعله های آتش (دوزخ) می سوزند».

ع- ربا خواری: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»(2)؛ «کسانی که ربا می خورند (در قیامت) برنمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس با شیطان دیوانه شده و نمی تواند تعادل خود را حفظ کند گاهی، زمین می خورد و گاهی بپا می خیزد) این به خاطر آن است که گفتند داد و ستد هم مانند ربا است در حالی که خدا خرید و فروش را حلال کرده و ربا را حرام، و اگر کسی اندرز الهی به او رسد و از ربا خواری) خودداری کند سودهایی که در سابق (قبل از نزول حکم تحریم) به دست آورده مال اوست و کار او به خدا واگذار می شود اما کسانی که بازگردند (و دوباره مرتکب رباخواری شوند) اهل آتش اند و همیشه در آن می مانند.

7- نسبت زنا به زنان پاکدامن: «إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ»(3)؛ «کسانی که زنان پاکدامن و بی خبر از هرگونه آلودگی) و مؤمن را متهم می سازند، در دنیا و آخرت از رحمت الهی دورند و عذاب بزرگی برای آنهاست».

ص: 192

8- زنا: « وَلَا يَزْنُونَ ۚ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ يَلْقَ أَثَامًا *يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهَانًا»(1)؛ «و زنا نمی کنند و هر کس چنین کند مجازات سختی خواهد دید * عذاب او در قیامت مضاعف می گردد و همیشه با خواری در آن خواهد ماند».

و از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله روایت است که فرمودند: «زنا شش اثر دارد: سه اثر آن در دنیا است، و سه اثر دیگر در آخرت. اما آثار دنیوی زنا: نورانیت را می برد و رزق و روزی را کم می کند و مرگ و فنا را نزدیک می نماید؛ و اما آثار اخروی آن:

موجب غضب پروردگار است و حساب روز قیامت را سخت می کند و سبب داخل شدن در آتش جهنم و خلود در آن می شود».(2)

9- قطع رحم: «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ»(3)، «(فاسقان) کسانی هستند که پیمان خدا را، پس از محکم ساختن آن، می شکنند و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند قطع نموده و در روی زمین فساد می کنند، اینها زیانکارانند». (روایات صله و قطع رحم در ص 443 تا 451 آمده)

10- ظلم: «إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا ۚ وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ ۚ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا»(4)؛ «برای ستمگران آتشی آماده کردیم که سراپرده اش آنان را از هر سو احاطه کرده است و اگر تقاضای آب

ص: 193

کنند آبی برای آنان می آورند که همچون فلز گداخته صورتها را بریان می کند، چه بد نوشیدنی و چه بد محل اجتماعی است).

11- گمراه نمودن بندگان خدا از راه حق: «ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۖ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ ۖ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ»(1)؛ «آنها با تکبر و بی اعتنایی نسبت به سخنان الهی) می خواهند مردم را از راه خدا گمراه سازند. برای آنان در دنیا رسوایی است و در قیامت عذاب سوزان به آنها می چشانیم».

12- دروغ بستن بر خدا یا بر معصومین علیهم السلام : «وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ ۚ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَكَبِّرِينَ»(2)؛ «و روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بستند می بینی که صورتهایشان سیاه است، هر آینه جهنم جایگاه متکبران است».«قُلْ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ*مَتَاعٌ فِي الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِيقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّدِيدَ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ»(3)، «بگو آنها که به خدا دروغ می بندند (هرگز) رستگار نمی شوند * بهره ای (ناچیز) از دنیا دارند، سپس بازگشتشان به سوی ما است، سپس آنان را به دلیل کفرشان به آتش دوزخ می سوزانیم».

و امام باقرعلیه السلام فرمودند: «حتی یک دروغ هم از قول ما مگو، چرا که آن دروغ، تو را از دین حنیف اسلام خارج می کند». (4)

ص: 194

13- تکبر: «ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا ۖ فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ»(1)؛ وارد جهنم شوید و برای ابد در آنجا بمانید که جایگاه بسیار بدی برای متکبران است.

14- اسراف: «وَكَذَٰلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَلَمْ يُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ ۚ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَأَبْقَىٰ»(2)؛ و این گونه جزا می دهیم کسی را که اسراف کند و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد و عذاب آخرت شدیدتر و پایدارتر است.

و از حضرت امام صادق علیه السلام است که فرمودند: «آیا گمان می کنی خداوند به کسی که مال داده به خاطر احترام اوست، یا به کسی که نداده به واسطه پستی او می باشد؟! هرگز چنین نیست، بلکه مال از آن خداست و آن را به عنوان امانت نزد شخص قرار می دهد، و اجازه داده است تا با رعایت میانه روی، از آن بخورد و بیاشامد و لباس بپوشد و ازدواج کند و بر مرکب سوار شود و باقیمانده آن مال را به فقرا برساند و احتیاج آنان را برآورده نماید. پس هر کس به این دستور رفتار کند، آنچه را خورده و آشامیده و پوشیده و سوار شده و نکاح نموده بر او حلال است؛ و اگر چنین نکرده تمام آن بر او حرام است... »؛ سپس آیه شریفه را تلاوت فرمودند که: اسراف نکنید؛ زیرا خداوند اسراف کنندگان را دوست نمیدارد».(3)

15- تبذیر: «وَلا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً* اِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا اخوانَ اَلشَّيَاطِينِ وَ كَانَ اَلشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كُفُورا»(4) ؛؛ «و هرگز اسراف و تبذیر نکن * چرا که تبذیرکنندگان

ص: 195

برادران شیطانند و شیطان در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود».(1) (تبذیر، ریخت و پاش کردن و تلف نمودن و دور ریختن است، که شامل تلف عمر هم می شود).

16- تکیه کردن بر ظالمین:«وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ »(2) و بر ظالمان تکیه ننمایید که موجب می شود آتش شما را فرا گیرد.

17- یأس و نا امیدی از رحمت خداوند متعال: «وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ ۖ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ»(3)؛ و از رحمت خدا مأیوس نشوید که تنها گروه کافران از رحمت خدا مأیوس می شوند.

18- کم فروشی و کم دادن در معامله: «وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ *الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ*وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ*أَلَا يَظُنُّ أُولَٰئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ*لِيَوْمٍ عَظِيمٍ*يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ»(4)، وای بر کم فروشان * آنان که وقتی برای خود پیمانه می کنند، حق خود را به طور کامل می گیرند * اما هنگامی که می خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می گذارند * آیا آنها گمان نمی کنند که برانگیخته می شوند * در روزی بزرگ * روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان می ایستند.

19- ایمن بودن از غضب و مجازات الهی:«اَفَامِنُوا مَكْرَ اَللَّهِ لاَ يَأْمَنُ مَکرَ

ص: 196

اَللَّهِ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْخَاسِرُونَ»(1)، آیا آنها خود را از مجازات الهی در امان می دانند؟ در حالی که جز زیانکاران، خود را از مجازات خدا ایمن نمی دانند.

20 - دزدی: «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ *فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»(2) ؛ دست مرد و زن دزد را به کیفر عملی که انجام داده اند به عنوان یک مجازات الهی قطع کنید، و خداوند، توانا و حکیم است * اما آن کس که پس از ستم کردن توبه و جبران نماید، خداوند توبه او را می پذیرد و از این مجازات معاف می شود زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.

21- سحر: «وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ ۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَٰكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ ۚ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّىٰ يَقُولَا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ ۖ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ ۚ وَمَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ»(3)، و (یهود) از آنچه شیاطین در عهد سلیمان به مردم می آموختند پیروی کردند. سلیمان هرگز (دست به سحر نیالود و) کافر نشد، ولی شیاطین کفر ورزیدند و به مردم سحر آموختند و (نیز یهود) از آنچه بر دو فرشته بابل، هاروت و ماروت، نازل شد پیروی کردند (آن دو فرشته، راه سحر کردن را برای آشنایی با طرز باطل کردن آن به مردم یاد می دادند و به هیچ کس چیزی یاد نمی دادند مگر اینکه از پیش به او می گفتند ما وسیله آزمایشیم، کافر نشو و از این تعلیمات، سوء استفاده نکن) ولی آنها از آن دو فرشته، مطالبی را می آموختند که بتوانند به وسیله آن، میان مرد و

ص: 197

همسرش جدایی افکنند، ولی هیچگاه نمی توانند بدون خواست و اجازه خداوند به انسانی زیان برسانند.

22- اشتغال به غنا و لهو و لعب، مثل تار و دف و موسیقی مناسب مجالس لهو و لعب:«وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا ۚ أُولَٰئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ»(1)؛ و بعضی از مردم سخنان لهوی را می خرند تا مردم را از روی نادانی، از راه خدا گمراه سازند و آیات الهی را به استهزاء گیرند، برای آنان عذابی خوارکننده است.

و امام صادق علیه السلام فرمودند: «خانه ای که در آن غنا خوانده می شود از مصیبت و بلای ناگهانی ایمن نیست و دعا در آن مستجاب نمی شود و فرشتگان داخل آن خانه ها نمی گردند».(2)(در زمان ما، خرید و تهیه ماهواره، از مصادیق بارز این آیه است).

23- خبر دروغ دادن و برای اثبات یا تأکید آن به خدا سوگند یاد کردن، با علم به دروغ بودن آن: «إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَٰئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»(3)؛ کسانی که عهد الهی و قسم های خود را به بهای ناچیزی می فروشند، آنان در آخرت بهره ای ندارند و خدای سبحان با آنان سخن نمی گوید و به آنان نگاه نمی کند و آنان را پاک نمی کند و گرفتار عذاب دردناکی می شوند.

24- «خودکشی»؛ از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: «کسی

ص: 198

که از روی عمد، خود را بکشد در آتش جهنم مخلد خواهد بود».(1)

25- «ترک عمدی نماز یا سبک شمردن آن»؛ (درباره ترک نماز یا سبک شمردن آن به صفحه 108 تا 113 همین کتاب مراجعه شود).

26- «روزه خواری در ماه مبارک رمضان»؛ از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: «کسی که یک روز از ماه مبارک رمضان را (بدون عذر) افطار کند، روح ایمان از او بیرون می رود».(2)

27- «لواط» ؛ از حضرت رسول صلی الله علیه وآله روایت است که فرمودند: «هر گاه کسی لواط کند عرش خدا به لرزه در آید، و خداوند او را لعنت و غضب فرموده و جهنم را برایش آماده می سازد؛ و کسی را که با او لواط شده، در کنار جهنم نگاه می دارد تا به حساب همه مردم رسیدگی شود، آنگاه او را در جهنم می اندازد و در طبقات جهنم معذب خواهد بود».(3)

28- «ترویج فحشا و منکر»؛ خدای متعال در قرآن کریم می فرماید:«إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ »(4) « به طور یقین کسانی که دوست دارند فحشا و کارهای زشت، در میان مؤمنین شیوع پیدا کند، برای آنها در دنیا و آخرت عذاب دردناک است».

29- «ضربه زدن به حیثیت و آبروی مؤمن»؛ از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: «کسی که علیه فرد مؤمن، چیزی را نقل کند و هدف او این باشد که

ص: 199

به واسطه آن خبر، او را تضعیف نموده و آبرویش را بریزد و در نزد مردم بی اعتبارش ساخته و از چشم مردم بیندازدش، خداوند چنین کسی را از ولایت خود خارج ساخته و به سوی ولایت شیطان رهسپار می سازد و شیطان هم او را تحت ولایت خود نمی پذیرد».(1)

30- غیبت: غیبت عبارتست از بدگویی پشت سر، و به بازی گرفتن آبرو و شخصیت دیگران، غیبت مؤمن از گناهان کبیره و از محرمات بزرگ الهی است، خداوند سبحان فرموداست: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ»(2) «ای کسانی که ایمان آورده اید... برخی از شما پشت سر دیگری بدگویی نکند، آیا احدی از شما دوست دارد گوشت مرده برادرش را بخورد، مسلما از خوردن گوشت مرده بیزار هستید، از خدا بترسید، بی گمان خدا بسیار توبه پذیر و بخشاینده است»(3)

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که درباره مسلمانی چیزی بگوید که چشمش دیده یا گوشش شنیده و قصدش ریختن آبروی او باشد، در زمره کسانی است که خداوند سبحان فرموده است:« إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»(4) «کسانی که

ص: 200

دوست دارند فحشاء و زشتیها را در میان مسلمانان شایع کنند، عذاب دردناک بهر آنها خواهد بود.»

آری آبرو و شخصیت مؤمن، بسیار محترم و ارزشمند است، «اَلْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ اَلْكَعْبَةِ»(1)

در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) شخصی به نام (ماعز اسلمی) در حضور پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) اعتراف به گناه کرد و حد بر او جاری شد و پس از آنکه از دنیا رفت، دو نفر از کنار قبرش عبور کردند و بهم گفتند: (ما عز) خود را رسوا کرد و مثل سگ سنگ باران شد، پیامیر (صلی الله علیه و آله وسلم) سخن آنها را شنید، در آنجا خرابه ای بود و الاغ مرده ای در آن افتاده بود، پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به آن دو نفر فرمود: بروید از مردار این الاغ بخورید، گفتند:چگونه می توان مرداری را خورد. پیامبر فرمود: شما گوشت (ماعز) را خوردید و آن کار شما بدتر از این است، آیا نمی دانید که ( ماعز ) آمرزیده شده و الان در بهشت به سر می برد؟(2)

نیز از آنحضرت است که فرمودند: «کسی که از برادر مؤمنش نزد او غیبت شود در حالی که بتواند او را یاری کند و یاریش کند، خداوند متعال او را در دنیا و آخرت یاری کند و چنانچه بتواند و یاریش نکند. خداوند او را بخودش واگذارد، و در دنیا و آخرت یاریش نکند». «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ مَنِ اُغْتِيبَ عِنْدَهُ أَخُوهُ المؤين فَنَصَرَهُ وَ أعانهُ نَصَرَهُ اللَّهُ وَ أعانَهُ فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ ومَن لَم يَنْصُرْهُ وَلَم يُعِنهُ وَلَم يَدفَع عَنهُ وَهُوَ يَقدِرُ عَلَيَّ نُصرَتَهُ وَ عَونَهُ إِلاَّ خَفَضَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَ

ص: 201

الآخِرَةِ. »(1)

و همان حضرت فرمودند: « گوش دهنده به غیبت، یکی از غیبت کنندگان است: «اَلسَّامِعُ لِلْغِيبَةِ أَحَدُ اَلْمُغْتَابَيْنِ»(2)

مولف: غیبت کننده و گوش دهنده، با هم شریکند، چون اگر شنونده ای نباشد، گوینده نمی تواند غیبت کند. و برشنونده است که نهی از منکر کند و از برادر ایمانی خود دفاع نموده او را یاری کند و حرف غیبت کننده را رد نماید.

شیخ انصاری قدس سره در مکاسب محرمه فرموده است. خلافی میان فقهانیست در اینکه گوش دادن به غیبت حرام است.

توجه: گاهی گناه شنونده غیبت، بیش از گناه غیبت کننده است، چون غیبت را رد نکرده و نهی از منکر نموده است، مؤمن را یاری نکرده و از او دفاع ننموده است، با سکوتش غیبت را تأیید، و غیبت کننده را جری و چه بسا تشویق کرده و از همه بدتر، خود را مصداق این آیه قرارداده است: «إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»(3) یادآوری: در چند مورد غیبت تجویز شده، و گوش دادن به آن در خصوص این موارد حرام نیست و مانعی ندارد، و آن موارد عبارتند از:

1- در مقام شکایت مظلوم از ظالم

2- در مقام مشورت و اطلاع یافتن، برای ازدواج و شرکت در کارها و امثال آن

3- غیبت کسی که آشکارا گناه می کند و برای خود حرمتی قائل نیست

ص: 202

4- غیبت کسی که درصددگمراه کردن مردم است.

5- و غیر اینها که در کتب مربوطه بیان شده و خلاصه، هر موردی که مصلحت غیبت کردن، بیشتر از مفسده هتک حرمت مؤمن باشد، جایز است ولی باید بمقدار لازم اکتفا کرد، نه بیشتر. عَصَمَنَا اَللَّهُ وَ مِنَ اَلزَّلَلِ وَ آمَنَنَا مِنَ اَلْفِتَنِ.

ضمنا: مؤمن باید حرمت خود را نیز حفظ کند و جایز نیست آبروی خویش را ببرد و اطلاقات، خصوصا اطلاق آیه مبارکة: «إِنَّ اَلَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ اَلْفَاحِشَةُ » شامل خودش نیز می شود.

31- «گوش دادن به غیبت»؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)درضمن سفارشهای خود به حضرت امیر (علیه السلام)فرمودند: «کسی که نزد او غیبت برادر مسلمانش شود و با اینکه قدرت دفاع از او را دارد، دفاع نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت ذلیل و خوار می گرداند».

32- «تهمت زدن به دیگران»؛ امام صادق (علیه السلام)در روایتی فرمودند: «چنانچه مؤمن برادر دینی خود را متهم نماید، ایمان در قلبش ذوب گشته، همچون نمکی که در آب حل می شود».(1) 33- «سخن چینی و فتنه انگیزی»؛ امام صادق (علیه السلام)در روایتی از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل می کنند که آن حضرت فرمودند: «بدترین شما کسانی هستند که سخن چینی کرده، میان دوستان تفرقه می اندازند و از خوبان عیب جویی می نمایند».(2)

ص: 203

34- «سوء ظن به مؤمن»؛ خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ »(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از ظن و گمانها بپرهیزید، همانا بعضی از گمانها گناه است».

و حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)از حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل می کنند که آن حضرت فرمودند: «کار برادر دینی خود را بر بهترین وجه آن قرار بده، مگر آنکه دلیلی به دست آید که راه توجیه را بر تو ببندد، و به سخن برادرت، تا هنگامی که می توانی محمل خوبی برای آن بیابی، بدگمان مباش».(2)

35- «مسخره نمودن مؤمن»؛ خدای متعال در قرآن کریم می فرماید:«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَىٰ أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَىٰ أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ »(3)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! قومی، قوم دیگر را مسخره نکند و نیز دسته ای از زنان دسته دیگر را مسخره نکنند، چه بسا آنها که مسخره می شوند بهتر از مسخره کننده باشند».

36- «سرزنش مؤمن»؛ حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)در روایتی می فرمایند: «کسی که مؤمنی را به خاطر خطا و گناهی سرزنش کند، نمی میرد مگر آنکه آن کار خلاف را مرتکب شود و به همان سرزنش مبتلا گردد».(4)

37- «اذیت و آزار مؤمن»؛ در حدیثی حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) فرموده اند: خدای متعال می فرماید: «باید آماده جنگ با من شود کسی که بنده

ص: 204

مؤمن مرا اذیت کند».(1)

38- «ذلیل و خوار نمودن مؤمن»؛ از حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت است که فرمودند: « هیچ مؤمنی برادر مؤمنش را خوار و ذلیل نمی کند، در حالی که می تواند یار و مددکارش باشد، مگر آنکه خداوند در دنیا و آخرت خوار و ذلیلش خواهد نمود».(2)

39- «دشنام دادن»؛ از حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) روایت است که: «همانا خداوند بهشت را حرام فرموده است بر هر دشنام دهنده پست و کم شرمی که باک ندارد چه بگوید و چه به او گفته شود».(3)

40- « انجام یا ترک کاری که موجب اذیت و یا ناراحتی پدر و مادر باشد» ؛ از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است که فرمودند: «کسی که پدر و مادر خود را آزار دهد مرا آزار داده، و کسی که مرا بیازارد خدای متعال را آزرده، و آزار دهنده خدا ملعون است».(4)

41- «اذیت و آزار همسایه»؛ در روایت آمده است که یکی از انصار خدمت رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)از همسایه اش شکایت نمود، حضرت به امیرالمؤمنین (علیه السلام)و سلمان و ابوذر فرمودند به مسجد بروند و با صدای بلند فریاد برآورند: «ایمان ندارد کسی که همسایه اش از او در امان نیست»؛ و آنان این پیام را سه مرتبه تکرار نمودند. سپس رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)با اشاره فرمودند: «تمام چهل منزل جلو و پشت

ص: 205

سر و سمت راست و سمت چپ، همسایه محسوب می شوند».(1)

42- «قطع رحم» ؛ حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام)در یکی از خطبه های خود فرمودند: «پناه می برم به خدا از گناهانی که نابودی را نزدیک می کند». کسی سؤال کرد: آیا گناهی هست که نابودی را نزدیک کند؟ فرمودند: «آری، قطع رحم؛ همانا خانواده ای با هم جمع می شوند و یکدیگر را یاری می دهند در حالی که اهل معصیت هستند، پس خداوند به آنان رزق و روزی میدهد؛ و خانواده ای از هم جدا میشوند و از یکدیگر می برند در حالی که اهل تقوی هستند، پس خداوند ایشان را از توسعه در رزق محروم می فرماید».(2) (روایات در ص 447 آمده است)

43- «پیمان شکنی»؛ پیامبر اکرم(صلی الهه علیه وآله وسلم) در حدیثی می فرمایند: «کسی که پیمان شکن باشد دیندار نیست».(3)

44- «دروغگویی»؛ حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «هیچ گاه بندهای طعم ایمان را نمی چشد مگر اینکه دروغ را ترک کند، چه از روی شوخی باشد یا جدی». (4)

45- «قسم یاد کردن به دروغ» ؛ حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)نقل می کنند که آن حضرت فرمودند: «از قسم دروغ بترسید، همانا قسم دروغ آبادیها را خراب و صاحبش را بی سامان می سازد».(5)

ص: 206

46- «فتوی دادن بدون داشتن علم کافی»؛ از امام محمد باقر(علیه السلام)است که فرمودند: «کسی که بدون داشتن علم و هدایت از سوی خداوند برای مردم فتوی دهد، ملائکه رحمت و ملائکه عذاب او را لعنت می کنند، وگناه کسانی که به فتوای او عمل کرده اند به عهده اوست».(1)

47- «شهادت ناحق»؛ از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) است که فرمودند:«گواهی دهنده به دروغ، از جای خود حرکت نمی کند مگر اینکه آتش دوزخ بر او واجب می شود».(2)

48- «خوددداری از شهادت به حق»؛ خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: « وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ ۚ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ»(3)؛ «گواهی خود را پنهان مکنید؛ وهر کس از ادای شهادت خودداری ورزد، همانا قلب گناهکاری دارد، و خداوند به آنچه انجام می دهید داناست».

49- «راهزنی و سلب امنیت و آسایش مردم»؛ از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «این گونه افراد (محارب خدا و رسول صلی الله علیه وآله محسوب گردیده) مشمول آیه «إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ...»(4) می شوند».(5)

ص: 207

50- «غش و فریبکاری در معاملات»؛ امام صادق (علیه السلام) از پدران معصوم خود (علیهم السلام)نقل می کنند که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: «کسی که در خرید یا فروش با مسلمانی غش و تقلب نماید، از ما نیست، و در روز قیامت با یهود که متقلب ترین مردم نسبت به مسلمانان هستند محشور خواهد شد».(1)

51- غصب اموال و تجاوز به حقوق دیگران»؛ در روایتی از حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه وارد شده است: «برای احدی جایز نیست که بدون اجازه در اموال دیگران تصرف نماید»(2) و در روایت دیگری حضرت رسول (صلی الله علیه وآله وسلم)می فرمایند: «کسی که در یک وجب از زمین همسایه خویش خیانت نموده و آن را غصب نماید، خداوند آن یک وجب زمین را تا هفت طبقه زیرین آن به صورت طوقی بر گردن او می اندازد تا اینکه بدین حال در قیامت به ملاقات خداوند برود؛ مگر اینکه از عمل خویش توبه نماید و آن را به صاحبش برگرداند ».(3)

52- «خودداری از پرداخت بدهی و عدم ادای حقوق دیگران»؛ از امام سجاد علیه السلام است که فرمودند: «روز قیامت دست انسان را می گیرند و به اهل محشر نشان می دهند و می گویند هر کس نزد این شخص حقی دارد، حق خود را بگیرد، و هیچ چیز بر اهل محشر از این دشوارتر نیست که آشنایی را ببیند از ترس اینکه مبادا ادعای حقی نماید».(4)

و پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)فرمودند: کسی که در پرداخت بدهی و ادای حق به صاحبش

ص: 208

مسامحه و امروز و فردا کند، در حالی که توانایی دارد، هر روزی که می گذرد، گناه عشار بر او نوشته می شود. (عشار کسی است که به امر ظالم از مردم ده یک می گیرد).وَ مَن مَطَلَ عَلَيَّ ذي حَقٍ حَقَّهُ -وَهُوَ يَقدِرُ عَلَيَّ أَداءَ حَقِّهِ فَعَلَيهِ كُلَّ يَومٍ خَطيئَةُ عَشَّارٍ.(1)

معاویه بن وهب به حضرت صادق علیه السلام عرض کرد: شنیدیم که مردی از انصار فوت کرد و دو دینار مدیون بود پیامبر صلی الله علیه وآله بر او نماز نخواند و فرمود: خودتان بر او نماز بخوانید، تا اینکه بعضی از نزدیکانش ضامن شد بدهی او را بپردازد، پس از آن پیامبر صلی الله علیه وآله بر او نماز خواند. امام صادق علیه السلام فرمود: این خبر صحیح است و رسول خدا چنین فرمودتا مسلمانان بدانند و به پرداخت بدهی اهمیت دهند. و آنرا کوچک نشمرند.مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ الله عَلَيهِ السَّلام اِنَّه ذُكِرَ لَنَا أَنَّ رَجُلًاً مِنَ الأنصارِ ماتَ وَعَلَيهِ دِينَارَانِ دَينا فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيْهِ اَلنَّبِيُّ ص وَ قَالَ صَلُّوا عَلَيَّ صَاحِبُكُمْ حَتي ضمنهما[عنهُ] بَعْضُ قَرَابَتِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ ذَلِكَ اَلْحَق ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ ص إِنَّمَا فَعَلَ ذلِكَ لِيَتَّعِظوا و ليَرُدَّ بَعضُهُم عليَّ بَعْض و لِئَلاّ يَسْتَخِفّوا بالدّين(2)

و امام محمدباقر علیه السلام فرمود: «اولین قطره خون شهید کفاره گناهان او است مگر دین و بدهی که کفاره و جبران آن تنها به پرداخت آنست».عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ أَوَّلُ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِ الشَّهيدِ كَفَّارَةٌ لِذُنوبِهِ إِلاَّ الدَّينُ فَاِنٍ كَفَّارَةَ قَضَاؤَةُ(3)

و همان حضرت فرمود: شهادت در راه خدا هر گناهی را جبران می کند، مگر

ص: 209

بدهی را که جبران بدهی تنها به پرداخت یا بخشیدن طلبکار است.عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمقَال كُلُّ ذَنْبٍ يُكَفِّرُهُ الْقَتْلُ في سَبِيلِ اللّ عَزوجَلَّ إِلاَّ اَلدَّينَ لا كَفَّارَةَ لَهُ إِلاَّ أَدَاؤُهُ أَوْ يَقْضِيَ صَاحِبُهُ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي لَهُ الْحَق.(1)

در توضیح المسائل فرموده اند: تهیه غذا و لباس و منزل زن و تهیه احتیاجاتش بر شوهر واجب است، و اگر تهیه نکند چه توانایی داشته باشد یا نداشته باشد مدیون زن است. (2)

مؤلف: در همین راستا است که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)هنگام رحلت، خود را در معرض قصاص قرار داد، به شرحی که در کتاب چهارده معصوم صفحه 167، از بحار ج 22 صفحه 507 آورده ام.

53- «بازی با آلات قمار»؛ خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ»(3)؛ «همانا شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار بین شما دشمنی و کینه ایجاد کند).

54- «نگاه به نامحرم؛ حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) در روایتی می فرمایند:

نگاه به نامحرم تیری است زهرآلود از تیرهای شیطان؛ و چه بسا نگاههایی که حسرت طولانی را به دنبال دارد».(4)

مؤلف: علاوه بر آنچه نقل کردیم، باید توجه داشته باشیم که هر عمل و رفتاری که انجام آن دلالت بر پستی انسان و بی حیایی و بی مبالاتی در دین کند، خلاف مروت و منافی با عدالت، و حرام و از گناهان بزرگ است. زیرا مخالفت امر و نهی

ص: 210

بزرگ، بزرگ است و مرتب و پی در پی می گوییم «الله اکبر»

بنابراین بر عموم مرد و زن مسلمان لازم است، علاوه بر بجا آوردن واجبات الهی، از انجام محرمات، و ارتکاب گناهان، و رفتار منافی مروت پرهیز کنند، چون انجام حرام و ارتکاب گناه، علاوه بر اینکه خود موجب عذاب می شود، باعث از بین رفتن عبادات و بی اثر شدن اعمال شایسته و صالح نیز می گردد.

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «در بجا آوردن اعمال صالح و پسندیده، تلاش و کوشش کنید، و اگر عمل صالح انجام نمیدهید پس گناه نکنید، همانا کسی که بنا و ساختمان می کند و آن را خراب نمی کند بنایش بالا می رود، هر چند کم باشد، و کسی که بنا و ساختمان می کند و آن را خراب می کند بنایی برای او نخواهد بود».(1)

و از همان حضرت نقل است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: در معراج، افرادی را مشاهده کردم که به عذابهای سختی مبتلا بودند، از آن جمله: «گروهی را دیدم که جلوی آنان سفره هایی از گوشت پاکیزه و گوشت آلوده بود و آنان، آلوده را می خوردند و پاکیزه را وامی گذاشتند، از جبرئیل در مورد اینان پرسیدم. جبرئیل گفت: آنان کسانی از امت تو هستند که حرام می خورند و حلال را کنار می گذارند.

آن گاه بر اقوامی گذشتم که لبانی چون لبان شتر داشتند که گوشت بدنشان قیچی شده و در دهانشان ریخته می شود، گفتم: ای جبرئیل! اینان چه کسانی هستند؟ گفت: آنان بدگویان و عیب جویانند.

آن گاه به گروهی گذشتم که سر و صورتشان با سنگ شکسته و خرد میشد.

گفتم: ای جبرئیل! اینان کیانند؟

گفت: کسانی هستند که نماز عشا را ترک کرده اند.

ص: 211

بعد به گروهی برخوردم که آتش در دهانشان ریخته و از نشیمنگاهشان خارج می شد. گفتم: اینان کیانند؟

جبرئیل گفت: اینان کسانی هستند که اموال یتیمان را به ظلم می خورند. اینان در حقیقت آتش می خورند، و به زودی در شعله های آتش دوزخ می سوزند.

سپس از کنار آنها گذشتم و به گروهی برخوردم که از بزرگی شکم، نمی توانستند از زمین برخیزند، گفتم: اینان چه کسانی هستند؟ گفت: اینان کسانی هستند که ربا می خورند و برنمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، فکر و عقلش را آشفته کرده است. آنان راه آل فرعون را می پیمایند و بر آتش، صبح و شام عرضه می شوند و می گویند: خدایا! قیامت کی برپا می شود؟ و نمی دانند که روز قیامت، کار مشکل تر و تلخ تر است... »(1)

اسلامند که به وسیله آنها جامعه بشری اصلاح می شود، فساد از ریشه و بن کنده می شود و تباهی از جامعه رخت برمی بندد، خداوند متعال فرموده است: «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ »(1)شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدید آمده اید، که به معروف (نیکی) امر می کنید و از منکر بدی) باز می دارید.

و فرموده است: «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(2)باید از میان شما گروهی باشند که مردم را به نیکی دعوت کنند و از زشتی نهی نمایند، و آنان رستگارانند.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: «چگونه می شود حال شما هنگامی که زنانتان فاسد و جوانانتان منحرف و فاسق شوند، و شما امر به معروف و نهی از منکر نکنید ؟ برخی از روی تعجب پرسیدند: مگر چنین روزی پیش می آید؟ فرمود: بلی و بدتر از آن نیز پیش می آید، چگونه خواهد بود حال شما زمانی که به منکر امر کنید و از معروف نهی نمایید ؟ »

باز از روی تعجب و ناباوری گفتند: مگر چنین وضعی رخ می دهد؟ فرمود: آری و بدتر از آن، چگونه خواهید شد هنگامی که معروف را منکر بدانید و منکر

ص: 213

را معروف؟ «قال(صلی الله علیه وآله وسلم) : كَيْفَ بِكُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُكُمْ وفَسَقَ شَبَابُكُمْ ولَم تَأمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ ولَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ فَقِيلَ لَهُ ويَكُونُ ذَلِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَال نَعَمْ وَ مِن شَرٍ فَكَيْفَ بِكُمْ إِذَا اَمَرْتُمْ بِالْمُنْكَرِ وَ نَهَيْتُمْ عَنِ اَلْمَعْرُوفِ فَقِيليا رَسُولُ اَللَّهِ وَ يَكُونُ ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌ مِن ذَلِكَ فَكَيْفَ بِكُم إِذَا رَأَيْتُمُ المَعرُوفَ مُنكَراً والمُنكَرَ مَعرُوفاً(1)

و همان حضرت فرمودند: هنگامی که امت من امر به معروف و نهی از منکر را فرو گذارند، منتظر عذاب الهی باشند).

و حضرت رضا علیه السلام فرمود: «امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه اشرار بر شما مسلط می شوند، و در این موقع، خوبان شما دعا می کنند و خدا را می خوانند ولی دعایشان مستجاب نمی شود.

قال علیه السلام:لَتَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهَوْنَ عَنِ المُنكَرِ أو لَيُسْتَعْمَلَنَّ عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ فَيَدْعُوا خِيَارَكُمْ فَلاَ يُسْتَجَابُ لَهُمْ.(2)

امام محمد باقر (علیه السلام) فرمود: خداوند به شعیب پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) وحی فرمود: من از قوم تو چهل هزار از بدان و شصت هزار از خوبان را عذاب می کنم. عرض کرد:

پروردگارا! بدان سزاوارند و به جای خود، خوبان را چرا؟ خدا وحی فرمود: به جهت آنکه خوبان در برابر اهل معصیت مسامحه کردند و همراه با غضب من، غضب نکردند. «قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (عَلَيْهِ السَّلاَم): أوحي اَللَّهُ إِلَي شُعَيْبٌ اَلنَّبِيِّ (عَلَيْه السَّلامُ) اِنِّي لَمُعَذِّبٌ مِنْ قَوْمِكَ ماتَةَ اَلْفَ اِرْبَعِينَ اَلفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّينَ اَلفاً مِنْ خِيَارِهِمْ فَقَالَ :يَا رَبِّ هَؤُلاَءِ اَلْأَشْرَارُ فَمَا بَالُ اَلْأَخْيَارِ؟ فَأُوحِي اَللَّهُ عَزَّ وَجِلٌ إِلَيْهِ إِنَّهُمْ دَاهَنُو اَهْلَ اَلْمَعَاصِي

ص: 214

وَلَم یَغضَبِوا لِغَضَبِی. »(1)

از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله ما را امر کرد که با معصیت کاران با روی درهم کشیده روبرو شویم. «قال علیه السلام:أَمَرَنَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّي اللَّهُ عليه وآله وسَلَّمَ أَنْ نُلْقِيَ اَلْمَعَاجِيَ بُؤجُوهُ مُكْفَهِرَّة »(2)

مؤلف: روایات بسیار وارد شده که از حضور در مجالس گناه نهی فرموده اند، مگر در صورتی که بتوانند نهی از منکر کنند، و وارد شده که: اگر کسی در مجلس گناه حاضر شود، لعنت خدا بر او نیز نازل شود.

یادآوری: وظیفه مؤمنین (ادهم الله) در مورد خانواده و وابستگانشان شدید و بسیار مهم است، خداوند سبحان فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ »(3)«ای کسانی که ایمان آورده اید؟ خود و خانواده خود را از آتشی که سوختش (هیز مش) مردمان و سنگ هایند محفوظ بدارید».

آنان که به فرزندان خود علاقه دارند، باید آنها را امر به معروف و نهی از منکر کنند، تا از خشم خداوند محفوظ و از افتادن در دام شیاطین مصون بمانند.

صورت شبهه نباید اقدام کند و حرف بزند.

2- احتمال اثر و فایده بدهد، بنابراین، اگر می داند حرف او اثر ندارد، اقدام نکند و ساکت بماند و بگذرد.

3- امر و نهی موجب ضرر و مفسده نباشد.

4- از شخصی که تارک معروف، یا مرتکب منکر است، آثار پشیمانی و توبه، ظاهر نباشد.

5- در صدد کشف گناه و در مقام تجسس از گناه برنیاید.

6- از همه مهم تر اینکه امر و نهی کننده، خود و خانواده اش عامل به معروف و تارک منکر باشند.

خداوند سبحان فرموده است: « أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ »(1)آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید و خود را از یاد می برید، در حالی که شما کتاب [خدا را می خوانید، آیا هیچ فکر نمی کنید؟ ضمنا شرایط و آداب واعظ، در صفحه 779 همین کتاب آمده است.

وَعَنهُ عَلَيهِ السَّلامُ أَيضاً «الصَّبرُ صَبرانِ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ حَسَنٌ جَمِيلٌ وأحْسَنُ مِن ذَلِكَ الصَّبْرُ عِنْدَمَا يُهُمُّ اللَّهُ تَعَالِي عَلَيْك».

2-العفَّة :فَعَن أبي جَعفَرعَلَيهِ السَّلاَمُ :«مَا عِبَادُهُ أَفْضَلُ عِندَ اَللَّهِ مِن عِفَّةِ بَطنٍ وَ فَرج ».

وَعن أَبي عَبدِاللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ :«إنَّما شَيَّعَهُ جَعفَرٌ مَن عَفَّ بَطنُهُ وَفَرَّجَهُ وَاشتَدَّ جِهادُهُ وَ عَمِلَ لِخَالِقِهِ و رَجَا ثَوَابَهُ وَ خَافَ عِقَابَهُ فَإِذَا رَأَيْتَ أُولَئِكَ فَأُولَئِكَ شِيعَةُ جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَم»

3- اَلْحِلْمِ رُوِيَ عَنْ رَسُولِ اللَّه صَلِيِّ اللهُ عَلَيهِ وَآلِه وَسَلمَ أَنَّهُ قَالَ مَا أَعَزَّ اللَّهُ بِجَهْلٍ ولا أَذَلَّ بِحِلْمٍ قَطُّ»

وَعن أميرِ الْمُؤْمِنِينَ عليهِ السَّلامُ أَنَّهُ قَالَ:« أَوَّلُ عِوَضِ الْحَلِيمِ مِنْ حِلْمِهِ أَنَّ النَّاسَ أَنْصَارُهُ عَلِيٌ الْجَاهِل».

وَعَنِ الرَّضا عِلَيهِ السَّلامُ أنَّهُ قالَ:« لاَ يَكُونُ اَلرَّجُلُ عَابِداً حَتِّي يَكُونُ حَلِيماً»

4- اَلتَّوَاضُعِ عَنْ رَسُولِ اَللُّه صلِيِّ اللَّهُ عليه وآله وسلمَ أَنَّهُ قَالَ:« مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ وَ مَن تَكَبَّرَ خَفَضَةَ اللَّهِ وَمَنِ اقتَصَدَ في مَعيشَتِهِ رَزَقَهُ اَللَّهُ وَ مَنْ بذرحرمه اَللَّهُ وَ مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اَلْمَوْتِ أَحَبَّهُ اَللَّهُ تَعَالَي».

5-إِنْصَافِ اَلنَّاسِ وَلَوْ مِنَ اَلنَّفْسِ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَي الله عَلَيهِ وَآلِه أَنَّهُ قَالَ:« سَيِّدُ الْأَعْمَالِ إِنْصَافُ النَّاسِ مِن نَفْسِك ومُوَاسَاةُ الأَخِ فِي اللَّهِ تَعَالَي عَلَيَّ كُلُّ حَالٍ»

6- اِشْتِغَالِ اَلْإِنْسَانِ بعيبه عَنْ عُيُوبِ اَلنَّاسِ فَعَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَي اللهِ عَلَيه وآله َأْنهُ قَالَ:« طُؤبي لِمَن شَغَلَهُ خَوْفُ اللَّه عزّوجلّ عَنْ خَوْفِ النَّاسِ طُوبِي لِمَنْ شَغَلَهُ عَيْبُهُ عَنْ عُيُوبِ الْمُؤْمِنِينَ».

وَعْنِهِ صلي الله عَلَيه وآله وَسَلَّمَ« إِنَّ أَسْرَعَ اَلْخَيْرِ ثَواباً الْبِرُّ وَ اَنْ اَسْرَعَ الشَّرِّ عِقاباً الْبَغْيُ وَ كُفِّيَ بِالْمَرْءِ عَيْباً أَنْ يُبْصِرَ مِنَ النَّاسِ مَا يَعْمِي عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَنْ يُعَيِّرَ اَلنَّاسَ بِمَا لاَ يَسْتَطِيعُ تَرْكَهُ وَ أَنْ يُؤْذِيَ جَلِيسَهُ بِمَا لاَ يَعْنِيه».

ص: 217

7-إصلَاحَ النّفَسِ عَنَد ميلها إلي الشَّر :عَن اميرالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ :«مَنْ أَصْلَحَ سَرِيرَتَهُ أصْلَحَ اللَّهُ تَعَالِي عَلانِيَتِهِ ومَن عَمِلَ لِدِينِهِ كَفَاهُ اللَّهُ دُنْيَاهُ ومَن أَحْسَنَ فِيمَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ اللَّهِ أصلَحَ اللَّهُ ما بَيْنَهُ وبَيْنَ النَّاسِ».

8-اَلزُّهْدُ فِي اَلدُّنْيَا وَ تَرْكُ اَلرَّغْبَةِ فِيهَا عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ :«مَنْ زَهِدَ فِي الدُّنْيَا أَثْبَتَ اللَّهُ لِحِكْمَةٍ فِي قَلْبِهَا وانْطَلَقَ بِهَا لِسَائِهِ وَ بَصَّرَهُ عُيُوبَ الدُّنْيَا دَاءَهَا وَ دَواءَها وَأخرَجَهُ مِنها سالماً إليَّ دارَ السَّلام».

وروي أَنَّ رَجُلاً قَالَ لِأَبِي عَبْدِاَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ إِنِّي لا أَلْقَاك إِلَّآ فِي السِّنِينَ فَأَوْصِنِي بَشِئِّ حَتِّي آخُذُ بِهِ ؟فَقَالَ عَلَيهِ السَّلاَمُ :«أُوصِيكَ بِتَقْوِي اللَّهِ والْوَرَعِ والإِجْتِهَادِ وَ إِيَّاكَ أنْ تَطْمَعَ إِلَيَّ مِنْ فَوْقِكَ وَ كُفِّي بِمَا قَالَ اَللَّهُ عَزَّوجلَّ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه:« وَلاَ تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَيَّ ما مَتَّعْنَا بِهِ اِزْوَاجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ اَلْحَيَاةِ اَلدُّنْيَا»(1) وَقالَ تَعاليفَ لا تُعْجِبْكَ أموالُهُم وَلاَ اَولاَدُهُم »(2) فَإِنْ خِفْتَ ذَلِكَ فَاذْكُرْ عَيْشَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآله فَانمَا كَانَ قُوتُهُ مِنَ الشَّعِيرِ وَحَلُّواهُ مِنَ التَّمْرِ وَ وَقُودُهُ مِنَ السَّعَفِ إِذا وَجَدَهُ وَ إِذا أُصِبتَ بِمُصِيبَةٍ فِي نَفْسِكَ أَوْ مَالِكَ أَوْ وُلْدِكَ فَاذْكُرْ مُصَابَكَ بِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَي الله عَلَيهِ وَآلِه فَاءْنَ اَلْخَلاَئِقَ لَمْ يُصَابُوا بِمِثْلِهِ قَطُّ »

اَلرَّحِمِ إِذَا مَسَّتْ سَكَنَتْ ».

2- اَلْحَسَدِ فَعَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِاللَّهِ عَلَيْهَا اَلسَّلاَمُ اِنَّهما قَالاَ :«إِنَّ الْحَسَدَ لَيَاكِلُ اَلْإِيمَانِ كَمَا تَأْكُلُ اَلنَّارُ اَلْحَطَبَ.

وَعَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه أَنَّهُ قَالَ ذَاتَ يَوْمٍ لِأصحَابِهِ:« انَّه قَد دَبَّ إِلَيْكُمْ دَاءُ الأُمَمِ مِن قَبْلِكُمْ وهُوَ الحَسَدُ لَيسَ بِحَالِقِ الشَّعْرِ ولكِنَّهُ حالِقُ الدّينِ وَيُنجي فِيهِ أَنْ يَكُفَّ الإِنْسَانُ يَدَهُ وَيَخزُنَ لِسَانَهُ ولا يَكُونُ ذَا عَمْزٍ عَلِيٍ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ».

3-اَلظُّلمِ :عَنْ أَبِي عَبدِاللَّهِ عَليْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ :«مَنْ ظَلَمَ مَظْلِمَةً أَخَذَ بِهَا فِي نَفسِهِ أو فِي مَالِهِ أَو فِي وَلِدهِ».

وَعَنَه أيْضاً أَنَّهُ قالَ :«مَا ظَفِرَ بِخَيْرٍ مَنْ ظَفِرَ بِالظُّلْمِ أَمَا إنَّ المَظلومَ يَاخُذُ مِن دِينِ الظَّالِمِ أَكْثَرَ مِمَّا يَأْخُذُ اَلظَّالِمُ مِنْ مَالِ اَلْمَظْلُومِ ».

4-كَوْنَ اَلْإِنْسَانِ مِمَّنْ يَتَّقِي شَرَّهُ فَعَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَي الله عَلَيهِ وَآلِه أَنَّهُ قَالَ:« شَرُّ اَلنَّاسِ عِنْدَ اَللَّهِ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ اَلَّذِينَ يُكْرَمُونَ اتِّقَاءَ شَرِّهِم».

.وعن أَبي عَبداللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ «وَ مَنْ خَافَ اَلنَّاسُ لِسَانَهُ فَهُوَ فِي اَلنَّارِ»

وَعنه عَلَيهِ السَّلامُ أَيْضاً :«إِن اِبْغَضَ خَلْقُ اَللَّهِ عَبْدٌ اِتَّقِي اَلنَّاسُ لِسَانُهُ».

5-اَلْمُمَارَاتِ :عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلي اَللَّهُ عليه وآله قَالَ :«لا تُمَارِ اخَاكَ وَلا تُمازِحْهُ وَلا تَعِدْهُ فَتُخَلِفَهُ»: «با برادر ایمانیت جر و بحث مکن، شوخی بیجا مکن، و هرگاه با او قول و قراری گذاشتی تخلف مکن». وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهّرین، وَاَلحَمدُلِلهِ رَبّ العالَمِین.

نافله ظهر هشت رکعت است که به صورت چهار نماز دو رکعتی، پیش از نماز ظهر خوانده می شود. و نافله نماز عصر نیز هشت رکعت است که به صورت چهار نماز دو رکعتی پیش از نماز عصر خوانده می شود.

چنان چه انسان بداند که بعد از ظهر نمی تواند نافله های نماز ظهر و عصر را بخواند، (مثلا مسافر می شود می تواند آنها را پیش از ظهر بخواند.

نافله نماز مغرب چهار رکعت است که به صورت دو نماز دو رکعتی بعد از نماز مغرب خوانده می شود.

نافله نماز عشا دو رکعت است که نشسته، بعد از نماز عشا خوانده می شود، و این دو رکعت نشسته، یک رکعت ایستاده محسوب می شود.

نافله نماز صبح دو رکعت است و پیش از نماز صبح خوانده می شود.

نافله شب یازده رکعت است، هشت رکعت آن به نیت نافله شب، به صورت چهار نماز دو رکعتی، و دو رکعت دیگر به نیت نماز شفع و یک رکعت به نیت نماز وتر خوانده میشود. «وتر» و «وتر» هر دو صحیح است. و وقت نافله شب از نیمه شب تا اذان صبح است و بهتر است نزدیک اذان صبح خوانده شود، ولی جوانان و سالمندان و مسافران و هر کس که عذر دارد، اگر برای آنها سخت است نافله ها را بعد از نصف شب بخوانند، جایز است آنها را به قصد تعجیل پیش از نصف شب بخوانند، لکن چنانچه این نوع افراد نماز شب را به جای قبل از نیمه شب، روز قضا کنند افضل است.

در روز جمعه چهار رکعت به شانزده رکعت نماز نافله ظهر و عصر افزوده می شود. یعنی بیست رکعت نافله، به صورت ده نماز دو رکعتی، پیش از نماز ظهر و عصر خوانده می شود. و می توانند تمام بیست رکعت نافله روز جمعه را پیش از ظهر بخوانند.

ص: 220

در سفر که نماز قصر است، نافله مغرب(1)و نافله صبح و نماز شب ساقط نیست و مستحب است آنها را بخوانند و نافله عشا را نیز به امید ثواب بخوانند ولی نافله ظهر و عصر ساقط است و نباید بخوانند.

مسافر که در اماکن تخییر - مثل مکه و مدینه - مخیر بین قصر و اتمام است، نباید نافله ظهر و عصر را بخواند، هر چند تمام را اختیار کند و نمازش را تمام بخواند.

نَفْسِي وَ بِئْسَ ما صَنَعْتُ وَ هَذِهِ يَدايَ يا رَبِّ جَزاءً بِمَا كَسَبْتُ وَهَذِهِ رَقَبَتِي خاضِعَةً لِما أَتَيْتُ وها أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ فَخُذ لِنَفْسِكَ مِنْ نَفْسِيَ اَلرِّضَا حُتِّي تُرْضِي لَكَ اَلْعُتْبِي لاَ أَعُودُ» پس از آن سیصد مرتبه بگویند: «العفو» و بگویند: «رَبِّ اغفِر لِي وَ ارحَمَني وَتِب عَلَيَّ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ».

همچنین مستحب است در قنوت نماز وتر 70 مرتبه بگویند: «استغفرالله» یا 70 مرتبه بگویند: «اِسْتَغْفِرِ اَللَّهَ رَبِّي وَ أَتُوبُ اِلیهِ»، نیز مستحب است 300 مرتبه بگویند: «العفو).

کس به چهل مؤمن دعا کنند و پس از آن برای خودش دعا کند، دعایش مستجاب می شود، بر این اساس: در نماز شب و خصوصا در قنوت نماز وتر دعا کردن به چهل مؤمن رجائا (نه به قصد ورود) وجهه شرعی دارد ولی دعا کردن لزومی ندارد و نماز بدون دعاهم صحیح است.

ضمنا: لازم نیست بطور حتم به چهل نفر دعا کنند، بلکه می توانند به هر چند نفر که مایل بودند دعا کنند، و فرق نیست که زنده باشند یا مرده، زن باشند یا مرد، بی گناه باشند یا گناه کار، هرچند گناه کار بیشتر به دعا نیاز دارد.

و دعای به مؤمنین به این است که برای آنها از خدا طلب مغفرت کنند، مثلا بگویند: « اللَّهُمَّ اغفِر لِفُلانٍ » و نام او را ببرند، و لازم نیست دعا به عربی باشد، بلکه به فارسی هم می توانند دعا کنند و مثلا بگویند: خدایا! پدر و مادر مرا بیامرز، کسانی که حق به گردن من دارند بیامرز.

یادآوری: نافله را می توانند در حال راه رفتن بخوانند و برای رکوع و سجده اشاره کنند و در حال راه رفتن، رو به قبله بودن شرط نیست و پشت به قبله هم نماز صحیح است. نیز می توانند آنها را نشسته بخوانند ولی چون دو رکعت نماز نشسته ثواب یک رکعت نماز ایستاده را دارد، بهتر است دو رکعت نشسته را یک رکعت حساب کنند، همچنین نماز وتر را اگر نشسته خواندند بهتر است دو نماز یک رکعتی (یعنی دو نماز وتر) بخوانند.

با نافله ها کمبود نمازهای واجب را جبران کنیم: در روایات متعددی است که: چه بسا در اثر سهو و حواس پرتی، نمازهای واجب، به طور کامل انجام نمی شود، و امر به نافله ها برای تکمیل نمازهای واجب و جبران کمبود و نواقص آنها است.

از امام صادق (علیه السلام) است که فرمود: «نماز نافله تشریع شد تا کمبود و نقص

ص: 223

نمازهای واجب را جبران و آنها را تکمیل نماید».(1)

اهمیت نماز شب: برای اهمیت و ارزش نماز شب همین بس که خداوند متعال در قرآن کریم، پاداش خواننده نماز شب را عظیم و بی مانند دانسته و فرموده است:«تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ *فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»(2) کسانی که در دل شب از بسترهایشان دور می شوند آبپا می خیزند و رو به درگاه خدا می آورند و پروردگار خود را با بیم و امید می خوانند، و از آنچه به آنها روزی داده ایم انفاق می کنند، هیچ کس نمی داند چه پاداشهای مهم و با ارزشی که مایه روشنی چشم ها می گردد، برای آنها نهفته شده، این پاداش اعمالی است که انجام می دادند».

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «هر کار نیکی که انسان انجام دهد، ثواب و پاداشش در قرآن بیان شده، جز ثواب نماز شب که خداوند به خاطر عظمت فوق العاده اش آن را بیان نکرده و همین قدر فرموده است:«تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ *فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ».(3)

همچنین خداوند سبحان، در آیهای دیگر، نماز شب خوان را از بندگان خاص

ص: 224

خود معرفی کرده و فرموده است: «وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا *وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا»(1)؛ «بندگان خاص خداوند رحمان، آنها هستند که با آرامش و بدون تکبر، روی زمین راه می روند، و هنگامی که جاهلان، آنها را مخاطب سازند [و حرف ناپسند به آنان بزنند به آنها سلام می کنند. (بندگان خاص خداوند رحمان کسانی هستند که شبانگاه برای پروردگارشان سجده می کنند و نماز می خوانند).

و از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده که فرمود: «بهترین شما کسانی هستند که در سخن گفتن مؤدبند و گرسنگان را سیر می کنند و در شب در آن هنگام که مردم خوابند، نماز می خوانند»؛ «خَيْرٌ كَمْ مَنْ أَطَابَ اَلْكَلاَمَ وَ أَطْعِمَ اَلطَّعَامَ وُصَلِّيَ بِاللَّيْلِ وَ اَلنَّاسُ نِيَامٌ».(2)

در روایت دیگر است که: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به جبرئیل فرمود: مرا موعظه کن، جبرئیل گفت: «ای محمد! هر مقدار می خواهی عمر کن اما بدان که سرانجام از دنیا خواهی رفت، و به هر چه می خواهی دل ببند اما بدان سرانجام از آن جدا خواهی شد، و هر عملی می خواهی انجام ده ولی بدان سرانجام، عملت را خواهی دید، و نیز بدان که شرف مؤمن نماز شب او است، و عزتش خودداری از ریختن آبروی مردم است»؛ «يا مُحَمَّدُ عِش ما شِئتَ فَاِنَّكَ مَيِّتٌ وَأَحْبِبْ مَن شِئتَ فَانَّكَ مُفارِقُهُ وَ اعْمَلْ ما شِئْتَ فَانَّكَ لاقِيهِ واعْلَمْ أنَّ شَرَفَ المُؤمِنِ صَلاتُهُ بِاللَّيْلِ وَعِزُّ الْمُؤْمِنِ كَفُّهُ عَنْ أَعْرَاضِ النَّاسِ».(3)

ص: 225

و امام صادق علیه السلام فرموده است: «سه چیز است که افتخار مؤمن و زینت او در دنیا و آخرت است: نماز در آخر شب، و بی اعتنایی به آنچه در دست مردم است، و پذیرش ولایت امام از اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله »؛ «ثَلَاثٌ هُنَّ فَخْرُ الْمُؤْمِنِ وَزِينُهُ فِي الدُّنْيَا و الْأَخِرَةِ اَلصَّلاَةُ فِي آخِرِ اَللَّيْلِ وَ يَأْسُهُ مِمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ وَ وَلاَيهِ اَلْأَمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَي الله عَلَيهِ وَآلِه ».(1)

و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در وصایایش خطاب به حضرت امیر علیه السلام فرموده است: «تو را به اموری سفارش می کنم همه را حفظ کن - سپس فرمود: خداوندا ! علی را بر انجام این وظایف یاری فرما [تا آنجا که فرمود: ای علی ! بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب بر تو باد به نماز شب !»؛ «يَا عَلِيُّ أُوصِيكَ فِي نَفْسِكَ بِخِصَالٍ فَاحْفَظْهَا عَنِّي ثُمَّ قَالَ اَللَّهُمَّ أَعِنْهُ...وَ عَلَيْكَ بِصَلاةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلاَةِ اَللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلاَةِ اَللَّيْلِ!»(2)

و حضرت امیر علیه السلام فرموده است: «نماز شب موجب صحت جسم و خشنودی پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تمسک به اخلاق پیامبران است»؛ «قِيامُ اللَّيلِ مَصَحَّةٌ لِلبَدَنِ وَ مَرضاةٌ لِلرَّبِّ عَزوَجَلّ وَ تَعَرُّضٌ لِلرَّحمَةِ وَ تَمَسُّكٌ بِأَخلاقِ النَّبيّينَ ».(3)

از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده که فرمود: «نماز شب برای صاحبش چراغی است در تاریکی قبر»؛ «صَلاَةُ اَللَّيْلِ سِرَاجٌ لِصَاحِبِهَا فِي ظُلْمَةُ اَلْقَبْرِ».(4)

در روایت دیگر است که: خداوند سبحان به حضرت موسی علیه السلام وحی کرد:

ص: 226

«در تاریکی شب به عبادت برخیز، به پاداش آن، قبرت را باغی از باغهای بهشت قرار میدهم»؛ «قُمْ فِي ظُلْمَةِ اَللَّيْلِ اِجْعَلْ قَبْرُكَ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ اَلْجَنَّةِ».(1)

نیست، من تو را سه بار طلاق داده ام که در آن رجوعی نیست. زندگی تو کوتاه است و ارزشت اندک و کارت بی ارزش، آه از کمی توشه و طولانی بودن راه و دوری سفر و عظمت محشر و مکان ورود»؛ «فَاشْهَدْ لَقَدْ رَأَيْتُهُ فِي بَعْضِ مَوَاقِفِهِ وَ قَدِ ارْخَيَ اليْلُ سُدُولَهُ وهُوَ قَائِمٌ فِي مِحْرَابِهِ قابِضٌ عَلَيَّ لِحْيَتَهُ يَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِيمِ وَ يَبْكِي بُكاءَ الحَزينِ ويَقُولُ يَا دُنْيَا يَا دُنْيا إِلَيكِ عَنِّي اَبِي تَعَرَّضْتِ أَمْ إِلَيَّ تَشَوَّقْتِ لاَحَانَ حِينُكِ هَيْهَاتَ غُرِّي غَيْرِي لاَ حَاجَةَ فِي وقْد طَلَّقْتُكِ ثَلاثاً لا رَجعَةَ فيها وَ عَيْشُكِ قَصيرٌ وخَطَرُكِ يَسِيرٌ وَعَمَلُكِ حَقيرٌ آهِ مِن قِلَّةِ الزَّادِ وَطولِ الطَّريقِ وَبُعدِ السَّفَرِ وَعَظيمِ المُؤَرَّدِ».(1)

علی آن شیر خدا شاه عرب **الفتی داشت در آن نیمه شب

شب زاسرار علی آگاه است **دل شب مخزن سر الله است

شب شنید است مناجات علی** جوشش چشمه عشق ازلی

از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: «آنگاه که شب از نیمه گذشت، فرشته ای ندا می دهد و می گوید: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ المَلائِكَةِ والرَّوحِ رَبُّنَا اَلرَّحْمَانُ لاَ إِلَهَ غَيْرُهُ» این ذکر شریف را می گوید که نماز شب خوان ها از خواب برخیزند.

و در آن وقت خروسها صدا بلند کنند. سپس مقداری سکوت می کند و مجددا می گوید: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا اَلرَّحْمَانُ لاَ إِلَهَ غَيْرُهُ» و این ذکر شریف را می گوید تا کسانی که اهل ذکر هستند از خواب برخیزند. و چون صبح طلوع کند می گوید:

«رَبُّنَا اَلرَّحْمَانُ لاَ إِلَهَ غَيْرُهُ»(2) و این ذکر را می گوید تا انسانهای غافل از خواب برخیزند.

ص: 228

مؤلف: آن فرشته هر نوبت مقداری از ذکر شریف را کم می کند و در آن رمزی نهفته است.

هنگام سفیده دم خروس سحری **دانی که چرا همی کند نوحه گری

یعنی که دمیدند در آئینه صبح** کز عمر شبی گذشت و تو بی خبری

دلاتاکی در این کاخ مجازی **کنی مانند طفلان خاک بازی

بیفشان بال و پرز آمیزش خاک **برتا کنگره ایوان افلاک

خلیل آسا در ملک یقین زن** نوای لا أحب الأفلین زن

بگویند: «أَللَّهُم أَنْتَ وَلِيُّ نِعْمَتِي وَ الْقادِرُ عَلَيَّ طَلِبَتِي تَعلَمُ حاجَتِي فَأَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ لَمّا قَضَيْتَها لِي».

مرحوم دیلمی در ارشاد القلوب (باب 22، فضیلت نماز شب) فرموده است:

بدان که نماز بین نماز مغرب و عشاء، ثواب بزرگ دارد، که آن را نماز توبه کنندگان گویند، و روایت شده که آن را «غفیله» گویند، چون که در آن ساعت، بنده غفلت دارد، [تا آنکه فرموده است: ] و این نماز در پیشگاه پروردگار برتر از روزه یک روز است.

تذکر: دو رکعت نماز مزبور را قربت الی الله می خوانیم - مثل همه نمازها - و در هر رکعت صد مرتبه می گوییم: «اَيَّاكَ نَعْبُدُ وَ اَيَّاكَ نَسْتَعِينُ»«خدایا ! فقط تو را عبادت می کنیم و فقط از تو کمک می جوییم و بعد از نماز دعا می خوانیم و - با توجه به اینکه میدانیم خداوند سبحان، پیامبر صلی الله علیه وآله و و اهل بیت آن حضرت علیهم السلام را وسیله، و خصوصا شفعای روز قیامت قرار داده می گوییم: ای محمد و ای علی! مرا در قیامت کفایت کن، از من شفاعت کن، مرا یاری و کمک نما و محافظت کن، و به امام زمان استغاثه می کنیم، و می گوییم: ای صاحب الزمان! مرا دریابی من امنیت و امان می خواهم، امان می خواهم، امان. »(1)

ص: 231

(1)

ص: 232

حبوه و هدیه ندهم؟ جعفر عرض کرد: بلی یا رسول الله صلی الله علیه وآله. (امام صادق فرموده که مردم گمان کردند طلا و نقره به او عطا می فرماید، لذا گردن کشیدند که عطای آن حضرت چیست؟) پس پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: ای جعفر! من به تو چیزی را عطا می کنم که اگر هر روز به عمل آوری بهتر باشد برای تو از دنیا و آنچه در آن است، و اگر هر دو روز یک مرتبه بجا آوری گناهانی که بین آن دو نماز مرتکب شده ای، خدا بیامرزد، و اگر هر جمعه یا هر ماه، یا هر سال بجا آوری، گناهانی که بین آنها مرتکب شده ای، خدا بیامرزد».(1)

کیفیت نماز جعفر طیار: نماز جعفر علیه السلام چهار رکعت است به دو سلام - یعنی دو تا دو رکعتی، مثل نماز صبح - در هر رکعت حمد و سوره بخوانند، بعد از خواندن حمد و سوره، در هر رکعت هفتاد و پنج مرتبه تسبیحات اربعه، یعنی «سُبحانَ اللَّهِ والحَمدُ لِلَّهِ وَلا إِلَهَ الاّ اَللَّهُ وَاللَّهُ اَكْبَرُ» را به این صورت بخوانند: (15) مرتبه قبل از رکوع، (10) مرتبه در رکوع، (10) مرتبه بعد از رکوع، در حال ایستاده، (10) مرتبه در سجده اول، (10) مرتبه بعد از سجده اول، وقتی که نشسته اند، (10) مرتبه در سجده دوم، (10) مرتبه بعد از سجده دوم.

در رکعت دوم نیز بعد از حمد و سوره مثل رکعت اول عمل کنند، که در دو رکعت جمع صد و پنجاه مرتبه تسبیحات را بخوانند.

دو رکعت دوم را نیز مثل دو رکعت اول انجام دهند، جمع سیصد «سُبحانَ الله

ص: 234

والحَمدُ لِلَّهِ ولا إلَهَ الا اَللَّهُ وَاللَّهُ اَكْبَرُ » بخوانند.

تذکر: این نماز اذان و اقامه ندارد. و بعد از حمد، هر سوره ای بخوانند صحیح است ولی بهتر است در رکعت اول بعد از حمد، سوره «اذا زلزلت الأرض» و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره «والعادیات»، و در رکعت سوم بعد از حمد سوره«اِذَا جَاءَ نَصْرَالِلُهُ»و در رکعت چهارم بعد از حمد، سوره «قُلْ هُوَ اَللَّهُ »را بخوانند.

مسأله: چنانچه کسی عجله دارد، جایز است نمازها را بخواند و تسبیحات را بعد از نماز بجا آورد.

مسأله: اگر کسی کار دارد، یا خسته می شود، جایز است دو رکعت اول را بخواند، و پس از انجام کار، یا رفع خستگی، دو رکعت دیگر را بخواند، و فاصله بین آنها ضرر ندارد.

مسأله: اگر بعضی از تسبیحات را در محل خودش فراموش کرد، و در محل دیگر متذکر شد، با تمام آن را فراموش کرد و در محل دیگر متذکر شد، در آنجا تدارک کند . مثلا اگر بعد از حمد و سوره، تسبیحات را فراموش کرد و در رکوع متذکر شد، در رکوع بیست و پنج مرتبه تسبیحات را بگوید - و اگر بعد از نماز متذکر شد، بعد از نماز بگوید و صحیح است مسألة: احتیاط آن است که ذکر رکوع و سجده را، قبل یا بعد از تسبیحات بگوید. و مستحب است در رکعت دوم از هر دو نماز، قبل از رکوع، قنوت بخوانند.

مسأله: چنانچه کسی از ایستادن معذور است، یا خسته می شود، جایز است نماز را در حال نشسته بخواند، یا بعضی از رکعتها را ایستاده و برخی را نشسته بخواند.

مسأله: مستحب است در سجده دوم از رکعت چهارم، بعد از تسبیحات بگوید: «يا مَن لَبِسَ العِزَّ وَالوَقارَ يا مَن تَعَطَّفَ بِالمَجدِ وَتَكَرَّمَ بِهِ يَا مَنْ لاَ

ص: 235

يَنْبَغِي التَّسْبِيحُ إِلاَّ لَهُ يا مَنْ أَحْصِيَ كُلَّ شَيءٍ عِلْمُهُ يا ذَا النِّعمَةِ وَالطَّوْلِ يا ذا المَنِّ وَالْفَضْلِ يا ذا القُدْرَةِ وَالكَرَمِ اسئَلُكَ بِمَعاقِدِ العِزِّ مِن عَرشِكَ وَبِمُنتَهي الرَّحمَةِ مِن كِتابِكَ وَ بِاسْمِكَ الْأَعْظَمِ الْأَعْلي وَ بِكَلِماتِكَ التَّامَّاتِ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ. و پس از آن حاجات خود را بطلبد.

وقت نماز جعفر: این نماز را جایز است در هر وقت از روز، یا شب بخوانند، خواه در وطن باشند یا در سفر، ولی افضل اوقات آن قبل از ظهر جمعه است.

وقتی که آفتاب بلند شده و در شب نیمه شعبان نیز مستحب مؤکد است.(1)

تذکر: این نماز را در تمام ساعات روز می توانند بخوانند، ووقت معینی ندارد.

نافله شب های ماه رمضان را در اعمال و آداب ماه رمضان متعرض می شویم.

مگر اینکه خدا گناهان او و پدر و مادرش را می آمرزد، و ثواب نمازگزاران روز جمعه را به او عطا فرماید». این هشت رکعت نماز (به صورت دو نماز چهار رکعتی) مشهور است به نماز اعرابی.(1)

نمازهای فریضه و نافله در احکام و آداب مشترکند: مقتضای اطلاق آیات و روایات، این است که نمازهای واجب و مستحب، به حسب حقیقت و ماهیت، مشترکند و از حیث احکام و اجزاء و شرایط، فرقی میان آنها نیست، یعنی احکام و اجزاء و شرایط رکوع و سجود، در نماز واجب و مستحب فرقی ندارند.

مثلا آیه مبارکه «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ»(2)، و آیه «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ *الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»(3) و امثال این آیات اختصاص به نماز واجب ندارد، بلکه خاصیت، و ماهیت و حقیقت نماز را بیان کرده است.

همچنین روایت «لاَ صَلاَةَ إِلاَّ بِطَهُورٍ»(4)یا «اَلصَّلاَةِ اَوْلُهَا تَكْبِيرٌ وَ آخِرُهَا التَّسلِیمَ»(5) یا «لاَ صَلاَةَ اِلاّ بِفَاتِحَةِ اَلْكِتَابِ»(6)یا «انَّ الصَّلاةَ ثُلُثُها طَهورٌ وَ ثُلُثُها رُكُوعٌ وثُلُثُهَا سُجُودٌ»(7)یا «لاَ تُعَادُ اَلصَّلاَةُ إِلاَّ مِنْ خَمْسَةٍ اَلطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ ثُمَّ قالَ القُراءه سِنَّهُ وَ التَّشَهُّدُ سِنُّهُ فَلَا تَنْقُضُ السُّنَّةُ الْفَرِيضَةَ. »(8)یا

ص: 238

«الصَّلاهُ خَيرُ مَوضوعٍ فَمَن شَاءَ استَقَلَّ ومَن شاءَ اسْتَكثَرَ»(1) و امثال اینها، اختصاص به نمازهای واجب ندارند، بلکه مطلق هستند و شامل همه فرائض و نوافل می شوند.

در کتاب «العروة الوثقی» (فصل فی الرکوع: مسأله 28) فرموده است:لافَرقَ بَينَ الفَريضَةِ والنَّافِلَةِ في واجِباتِ الرُّكوعِ وَمُستَحَبّاتِهِ وَمَكروهاتِهِ. (در واجبات و مستحبات و مکروهات رکوع، فرقی بین نماز واجب و مستحب نیست».

و در (فصل: فی السجود) فرموده است: «وَ حَقيقَتُهُ وَضْعُ الجَبهَةِ عَليَّ الارضَ بِقَصْدِ التَّعظيمِ... امَّا سُجودُ الصَّلوةِ فَيَجِبُ فِي كُلِّ رَكْعَةٍ مِنَ الفَرِيضَةِ وَ النَّافلة سجْدَتانِ و هُمَا مَعاً مِنَ الأركان(2)فَتَبْطُلَ بِالْإِخْلاَلِ بِهِمَا مَعاً وَ كَذَا بِزِيَادَتِهِمَا مَعاً فِي اَلْفَرِيضَةِ عَمْداً وَ وَاجِبَاتِهِ امُورٌ احدها وَضْعُ اَلْمَسَاجِدِ السَّبعَةِ عَلَيَّ الأَرْضُ وَ هِيَ الجَبْهَةُ والكَفَّانِ.. ».

به طوری که ملاحظه می کنید، در کتاب «العروه الوثقی» واجبات سجده را در نماز واجب و مستحب، مثل هم بیان کرده و فرقی نگذاشته و فقط زیادی عمدی را در خصوص فریضه مخل دانسته است.

لازم به یادآوری است که مراجع معظم تقلید که بر عروه حاشیه دارند بر این قسمت از مسأله رکوع و سجود، که نقل کردم، حاشیه ندارند و همگی با صاحب

ص: 239

عروه موافقند. (1) بر این اساس صحیح نیست برخی افراد، شرایط رکوع و سجود را در نمازهای مستحبی و نافله ها رعایت نکنند و گمان کنند امر در نوافل، مبتنی بر تسامح است.

6- قطع نوافل اختیار هم جایز است.

7- خواندن نوافل در حال راه رفتن، یا سواره، در حال اختیار، جایز و صحیح است و در این صورت، قبله شرط نیست و برای رکوع و سجود اشاره می کنند.

8- نشسته خواندن نوافل، به هر کیفیت که بنشینند، در حال اختیار - با این که می توانند ایستاده بخوانند - صحیح است (1)ولی بهتر است هر دو رکعت نشسته را یک رکعت حساب کنند، مثلا اگر بخواهد نافله صبح را نشسته بخواند، دو تا دو رکعتی با دو سلام بخواند، اگر نماز وتر را که آخرین نافله نماز شب است، نشسته خواند، دو نماز وتر با دو سلام بخواند، همچنین می تواند نافله را یک رکعت ایستاده و یک رکعت نشسته بخواند، یا در اثناء بنشیند یا بایستد.

9- اگر سهوا رکن زیاد کردند نافله باطل نمی شود.

10- شک در رکعات نافله موجب بطلان آن نمی شود و می توانند بنابر اقل یا اکثر بگذارند و نماز صحیح است.

11- برای سهو در نوافل، سجده سهو واجب نیست، نیز قضای سجده یا تشهد فراموش شده واجب نیست، همچنین نماز احتیاطی برای نوافل واجب نیست.

12- به جماعت خواندن نماز مستحبی مشروع نیست، مگر نماز استسقاء نماز باران).

13- نوافل را در خانه خواندن (که دور از شبهه ریا است) افضل و ثواب آن بیشتر است، هر چند اگر انسان مسافر و ناشناس باشد و مثلا در مکه یا مدینه، یا حرم ائمه علیهم السلام باشد، که شبهه ریا درباره او نباشد، افضل آن است که نوافل را در آن اماکن مقدس بخواند.

ص: 241

14- همه نمازهای مستحبی، دو رکعتی هستند. زیاد و کم کردن آنها موجب بطلان می شود، مگر نماز وتر و نماز اعرابی (که در صفحه 237 بیان شده است).

خواندن نافله به جماعت صحیح نیست: به طور کلی جایز و صحیح نیست که نمازهای مستحبی را به جماعت بخوانند و فرقی بین نافله های شب و روز و ماه رمضان و غیر آن نیست و ظاهر روایات اهل بیت علیهم السلام - که فقها طبق آنها فتوا داده اند - این است که نافله ها را به جماعت خواندن بدعت و حرام است و علاوه بر این که معصیت است نماز هم باطل است.(1)

ص: 242

اَلْيسْ صَنَعْتُمْ مَا صَنَعْتُمْ فِيهَا».

در همین باب (حدیث 53) با دو سند روایت کرده است که «زهری» گفت:

در دمشق وارد شدم بر «انس بن مالک»، دیدم گریه می کند، گفتم چه چیز تو را می گریاند؟ گفت: آنچه را «از دین» درک کرده و شناخته بودم، نمی بینم، مگر این نماز را «این نماز هم ضایع شده است».

مؤلف: از بخاری تعجب است که این دو روایت را که بیانگر تضییع همه چیز دین و حتی نماز است، چرا تحت عنوان «تضییع نماز از وقت آن» آورده است، با این که ربطی به وقت نماز ندارد.

در هر حال، تضییع احکام دین و حتی تضییع نماز و دخل و تصرف در آن، به صرف سلیقه افراد، با اندک تأمل و بررسی معلوم می گردد و ضایع شدن نماز - چه فریضه و چه نافله - برای اهل علم و دانش آشکار است و نمونه بارز آن، نافله های شبهای ماه رمضان است که تضییع شده، و به عنوان نماز تراویح، آن هم با افزودن بر آن، و تغییر در کیفیت انجام آن می باشد، و این یکی از مصادیق این آیه است که خداوند سبحان فرموده است: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا*الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا»(1)بگو ایا شمارواز زیانکارترین مردم از جهت اعمال آگاه کنیم؟ [آنان] کسانی هستند که کوششان در زندگی دنیا به هدر رفته و نابود شده در حالی که گمان می کنند کار خوب انجام می دهند. ).

یادآوری: شرکت در نماز تراویح که به جماعت می خوانند جایز نیست، زیرا علاوه بر آنچه گذشت، طبق روایات معتبر خود اهل سنت، در عصر پیامبر

ص: 244

اکرم صلی الله علیه وآله و در زمان حکومت ابو بکر و در ابتدای حکومت عمر، نافله ها به صورت فرادا برگزار می شده و نمازی به نام «نماز تراویح» وجود نداشت و خوانده نمیشد و طبق روایات آنها، عمر بود که دستور داد نافله ها را در ماه رمضان به جماعت برگزار کنند و او بود که این بدعت را پایه ریزی و ترویج کرد و خودش هم به بدعت بودن آن اعتراف کرد. از سویی، در کتاب های خود اهل سنت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از بدعت نهی کرده و فرموده است: «كُلُّ بِدْعَةٍ ضَلاَلَةٌ»(1) (هر بدعتی گمراهی است و فرقی بین بدعت عمر و غیر عمر نگذاشته، و بدعت عمر را استثنا نکرده است. به علاوه، در صحیح مسلم» است که حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام خبر داده که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله چهار کلمه برای او بیان فرمود: عَنْ عَلِيٍ (رض) قَالَ حَدَّتَنِي رَسُولُ اَللَّهِ صلي الله عليه وآله بِأَرْبَعِ كَلِمَاتٍ لَعَنَ اَللَّهُ مَنْ ذَبَحَ لِغَيْرِ اَللَّهِ لَعَنَ اَللَّهُ مَنْ لَعَنَ وَالِدَيْهِ لَعَنَ اَللَّهُ مَنْ آوي مُحْدِثاً لَعَنَ اَللَّهُ مَنْ غَير مَنَارَ اَلْأَرْض. (2)«لعنت خدا بر کسی باد که حیوان را بدون بردن نام خدا ذبح کند، لعنت خدا بر کسی باد که کاری کند که مردم، پدر و مادرش را لعنت کنند، لعنت خدا بر کسی باد که از بدعت و بدعت گزار حمایت کند، لعنت خدا بر کسی باد که علامت ها را تغییر دهد )).

بر این اساس، اقامه نماز تراویح و شرکت در آن نامشروع و جایز نیست، زیرا علاوه بر این که بدعت و ضلالت است، حضور و شرکت در آن، حمایت و تأیید عملی بدعت و بدعت گزار است و طبق روایت که از صحیح مسلم نقل کردم،

ص: 245

حمایت کننده بدعت، مورد لعن پروردگار است.

گذشته از اینها از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام سؤال کردند: آیا صحیح است نمازهای نافله ماه رمضان را به جماعت بخوانیم؟ آن حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله ، شب اول ماه رمضان به مسجد آمد و مشغول نافله شد، مردم پشت سر آن حضرت صف کشیدند، پس حضرت نماز نخواند و با شتاب به خانه اش رفت و تا سه شب این قضیه تکرار شد، روز سوم آن حضرت تشریف آورد و بالای منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: «ای مردم نماز شب در ماه رمضان، نافله و مستحب است و نافله را به جماعت خواندن بدعت است، پس در ماه رمضان، برای نماز شب جمع نشوید، زیرا این اجتماع بدعت و معصیت است» [سپس خطاب به مردم فرمود: «آگاه باشید، هر بدعتی ضلالت و گمراهی است و سرانجام هر گمراهی آتش است، و از منبر پایین آمد در حالی که می فرمود: عمل اندک، طبق سنت بهتر است از عمل زیاد، که بدعت باشد».(1)

بر این اساس برگزاری نافله ها به جماعت، توسط اهل سنت، به نام نماز تراویح، آن هم با اضافه کردن 9 رکعت به نافله ها و با تقید به خواندن یک ختم قرآن در مجموع آنها و برگزاری آن در اول شب و شرکت زنان در آن، نه تنها بر خلاف عمل پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و برخلاف روایات معتبر عترت آن حضرت است، که خود آنان هم طبق روایاتشان، قبول دارند که این عمل بدعت است و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله چنین دستوری را نداده و چنین عملی را انجام نداده است و دلیلی از جانب پیامبر صلی الله علیه وآله بر صحت و مقبولیت آن ندارند.

ص: 246

لذا از خداوند سبحان می خواهیم که آنها و همه مسلمانان را به اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هدایت فرماید، زیرا تنها طریق نجات و رسیدن به سعادت، اطاعت از خدا و پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت آن حضرت و عمل کردن به سنت و روش آن بزرگواران و پرهیز از تعصب و دنباله روی جاهلانه از غیر آنان است. خداوند سبحان فرموده است: «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ ۖ »(1) و نیز فرموده است:

«وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»(2) و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:«اِنِّي تارِكٌ فِيكُمُ اَلثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اَللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي فَإِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا فَتَمَسَّكُوا بِهِمَا لاَ تَضِلُّوا ».(3)

دو تذکر: 1-چنانچه مؤمنان -ایدهم الله تعالی-هنگام برگزاری نماز تراویح در مسجد الحرام، یا مسجدالنبی یا غیر آن حضور داشتند، می توانند گوشه ای بنشینند و قرآن بخوانند، یا مشغول دعا و ذکر بشوند و خلاف تقیه هم مرتکب نمی شوند، چون اهل سنت نماز تراویح و شرکت در آن را واجب نمی دانند.

2 ___علت طرح نماز تراویح در اینجا، همان علت است که صاحب وسائل الشیعه قدس سره را وادار کرد آن را طرح کند، بدیهی است، در ماه مبارک رمضان نماز تراویح در گوشه و کنار مطرح می شود، همچنین زائران ایرانی در ماه رمضان در مکه و مدینه نماز تراویح را می بینند و از پیدایش و کم و کیف آن سؤال می کنند و در بازگشت مطرح می کنند و می پرسند و روحانیون هم فرصت مراجعه به کتب مربوطه را ندارند، و این کتاب به منظور تکامل و تأمین خواسته های مشروع مسلمانان نوشته شد. مضاف بر اینکه اهل سنت نیز این کتاب را

ص: 247

می خوانند و لازم است بدانند که نماز تراویح سنت رسول الله صلی الله علیه وآله نیست - و نباید به عنوان سنت بیاورند بلکه از بدعت های بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است، و امید است به این سخن کوتاه پیامبر صلی الله علیه وآله توجه کنند.«مَنْ عَمِلَ عَلَيَّ غَيْرَ عِلْمٍ كَانَ مَا يُفْسِدُ اِكْثَرُ مِمَّا یُصَّلِّحَ»(1)؛ «کسی که بدون علم عمل کند، مفسده عمل او بیش از مصلحت عملش خواهد بود. (ضرر عمل بدون علم بیش از نفع آن است) و به فرموده موسی بن جعفر علیه السلام نیز توجه کنند:«تَفَقَّهُوا فِي دِينِ اللَّهِ فَإِنَّ اَلْفِقَّةَ مِفْتَاحُ الْبَصِيرَةِ وَ تَمامُ الْعِبادَةِ وَ السَّبَبُ إِلَيَّ الْمَنَازِلُ اَلرَّفِيعَةُ وَ الرُّتَبِ الْجَلِيلَةِ فِي الدِّينِ وَ اَلدُّنْيَا وَفَضْلُ اَلْفَقِيهِ عَليَّ العَابِدُ كَفَضْلِ الشَّمْسِ عَلَيَّ الْكَوَاكِبِ ومَن لَم يَتَفَقَّهْ في دينِهِ لَم يَرَ اللَّهُ لَهُ عَمَلاً»؛ علم فقه تحصیل کنید، زیرا علم فقه و دین شناسی کلید بینش و کمال عبادت است، و راه رسیدن به جایگاه های بلند و مراتب با اهمیت و با عظمت در دین و دنیا است ، و برتری فقیه، و عالم دین شناس، بر عابد، همانند برتری خورشید بر ستارگان است، و هر کس علم فقه تحصیل نکند و دینش را نشناسد، خدا از اعمال او راضی نمی شود.(2) که اگر توجه کردند مصداق این آیه مبارکه قرار می گیرند:«اَلَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»(3) وَاللَّهُ وَلِيُّ التَّوفيقِ والسَّلامُ عَلَيَّ عِبَادُ اَللَّهِ اَلصَّالِحِينَ.

ص: 248

«فَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ مُوسَىٰ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْبَحْرَ ۖ فَانْفَلَقَ فَكَانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الْآخَرِينَ وَأَنْجَيْنَا مُوسَىٰ وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِينَ ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ»(1)

نیز همان عصا را بر سنگ زد و دوازده چشمه آب از آن سنگ جوشیدن گرفت به طوری که هر گروهی از همراهان آنحضرت از چشمه ای آشامیدند. « فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ ۖ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا ۖ قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ ۖ »(2) و بدیهی است که این کارها از دست بشر ساخته نیست حضرت عیسی مسیح لیلا باذن و با نیروی الهی کور مادرزاد و بیماری پیس را بهبود بخشید و مرده را زنده کرد و «وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَىٰ بِإِذْنِ اللَّهِ»(3)

در حالی که هیچ انسانی توان انجام این کارها را ندارد و بر فرض که با پیشرفت علم بتوانند چنین کارهایی انجام دهند، معجزه نیست چون با دارو و جراحی و ابزار موجود انجام می دهند، درصورتی که حضرت عیسی علیه السلام بدون هیچگونه دارو و ابزاری آن کارها را انجام داد.

منظر عموم است.(1) خداوند تبارک و تعالی به پیامبر و فرمود: بگو به مشرکان و معاندین اگر قبول ندارید که قرآن کلام خداست، مانندش را بیاورید، و این پیشنهاد در چند مرحله انجام گرفت،

مرحله اول نسبت به تمام قرآن «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَىٰ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَٰذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا»(2)

مرحله دوم نسبت به ده سوره،«أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ ۖ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ»(3)

ص: 251

مرحله سوم نسبت به یک سوره «وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ»(1)

در آخرین مرحله کلامی مشابه «فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ»(2) ولی سرانجام مشرکان متعصب و معاند، هنگامی که در مانده و ناتوان شدند، نامش را سحر گذاشتند.

ولید بن مغیره که از بزرگان مکه و در سخن شناسی شهرت به سزایی داشت و مشرکان روی فکر و نظر او حساب باز می کردند- آمد خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله و گفت:

ای محمد صلی الله علیه وآله سخنانت را برای من بخوان، پیامبر صلی الله علیه وآله این آیه را تلاوت فرمود:

« إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ»(3) گفت: دوباره بخوان حضرت آیه را اعاده کرد، ولید به مشرکان گفت: به خدا سوگند کلامی که از محمد صلی الله علیه وآله شنیدم شباهتی به کلام هیچ انسانی و جتی ندارد، سخنش شیرینی و برتری و زیبایی بخصوصی دارد، شاخسارش پر میوه، و دامنه اش ریشه های بسیار و پر برکتی دارد، کلامی برجسته است که بر هر چیز برتر و پیروز می شود و چیزی برآن برتر و پیروز نخواهد شد.

«لَقَدْ سَمِعْتُ مِنْ مُحَمَّدٍ آنفاً كَلاَماً مَا هُوَ مِنْ كَلامِ الانْسِ وَ الْجِنِّ إنَّ لَهُ لَحَلاوَةً و إنَّ عَلَيهِ لَطُلاوَةً وإِنَّ أعلاهُ كَثيرٌ وَ إنَّ أَسفَلَهُ لَمُغدِقٌ وَإنَّهُ لَيَعلُو وَلا يُعلِي»(4)

همچنین در روایت آمده است که، ولید بن مغیره-عموی ابوجهل - ازشعر

ص: 252

شناسان عرب و شخص سرشناس بود، وی دارای ثروت فراوان و فرزندانی برومند و غلامان بسیار و از تجار بزرگ مکه به شمار می آمد و از کسانی بود که پیامبرصلی الله علیه وآله را به باد تمسخر می گرفت و به آنحضرت توهین می کرد.

روزی در حجر اسماعیل خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله رسید، پیامبر صلی الله علیه وآله چند آیه از قرآن برایش تلاوت کرد، ولید با شنیدن آیات بدنش به لرزه افتاد و از حال طبیعی خارج گردید و به سوی خانه اش رفت، ابوجهل نزد او رفت و گفت: ای عم! چه شنیدی و چه شد؟ نام سخنان محمد صلی الله علیه وآله را چه گذاشتی ؟ شعر یا افسانه؟ یا کهانت و یا سحر؟ گفت: باید فکر کنم.

پس از مدتی فکر کردن و کلمات را سنجیدن سرانجام گفت: کلمات محمد صلی الله علیه وآله سحری از پشینیان و چیزی جز گفتار بشر نیست.(1)

خداوند سبحان در سورة (مدثر) ضمن 19 آیه، عناد و لجاج و تعصب و تکبر ولید را بیان فرموده و خلاصه با اینکه یقین به صحت دعوای پیامبر صلی الله علیه وآله پیدا کرد، در عین حال عناد ورزید و تسلیم حق نشد و سرانجام همه هستیش نابود گردید و با روی سیاه و قلبی تیره بهلاکت رسید. «فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا ۚ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ »(2)

بیاورند و نبوت پیامبرصلی الله علیه وآله را باطل کنند.

سال بعد در محل معاهده کنار کعبه معظمه گرد آمدند ابن ابی العوجاء (که سرآمد همه بود) گفت: من از روزی که از شما جدا شدم، تاکنون در این آیه فکر کردم «فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا ۖ قَالَ كَبِيرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ ۖ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّىٰ يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي ۖ وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ»(1) ها و نتوانستم در برابر فصاحت و بلاغت و معنای آن چیزی بسازم و این آیه مرا بخود مشغول کرد و از پرداختن به سایر آیات بازم داشت، عبدالملک گفت: من نیز در این مدت در این آیه فکر کردم و «يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ ۚ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ ۖ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لَا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ۚ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ»(2) و نتوانستم مانندش را بیاورم، ابوشاکر که گفت: من در این آیه فکر کردم «لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا ۚ فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ »(3) و از مقابله با آن عاجز شدم ابن مقفع گفت: ای رفقا ! این قران از جنس کلام بشر نیست و من در طول این یکسال در این آیه فکر کردم و«وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ ۖ وَقِيلَ بُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ »(4)و نتوانستم مثل آنرا بیاورم.

در این میان که آنها از عجز و شکست خود صحبت می کردند حضرت امام

ص: 254

جعفر صادق علیه السلام از نزدیک آنان عبور کرد و این آیه را تلاوت فرمود: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَىٰ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَٰذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا»(1). آنها وقتی این آیه را از لسان امام صادق علیه السلام شنیدند و آنحضرت را شناختند بهم گفتند: چنانچه اسلام حقیقت داشته و محمد صلی الله علیه وآله برحق باشد، وصایت و جانشینی آنحضرت نمی رسد مگر به جعفر بن محمد صلی الله علیه وآله سپس گفتند: بخدا سوگند! هرگز با او مواجه نشدیم جز اینکه هیبت و بزگواری آنجناب ما را فرا گرفت. و از ابهتش بدن ما به لرزه افتاد و پراکنده شدند.(2)

همچنین مرحوم شبر نقل کرده است که: اصمعی شنید کنیزی در کمال فصاحت و بلاغت شعر می خواند، به او گفت: تو باین فصاحت و بلاغت سزاوار است مانند قرآن کتابی بنویسی، کنیز گفت: تنها یک آیه از قرآن تمام دانشمندان و ضحا و بلغا را عاجز کرده است تا چه رسد به تمام قرآن و آن این آیه است:

«وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ أُمِّ مُوسَىٰ أَنْ أَرْضِعِيهِ ۖ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي ۖ إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ»(3)

ما به مادر موسی وحی الهام کردیم که او را شیر ده و هنگامی که بر او ترسیدی، وی را در دریا بیفکن و نترس و غمگین مباش، به طور یقین ما او را باز می گردانیم، و او را از پیامبران قرار می دهیم.

زیرا در این یک آیه، دو امر است: (یکی به شیر دادن و دیگری به انداختن موسی در دریا)، و دو نهی است: (یکی از ترس و دیگری جلوگیری از حزن و

ص: 255

اندوه)،و دو مژده و بشارت است: (یکی آنکه او را به مادر بر می گرداند و دیگری آنکه او را از پیامبران قرار می دهد).(1)

آری، حرف حرف قرآن، کلمه کلمه قرآن، آیه آیه قرآن، سوره سوره قرآن، و مجموع قرآن، معجزه و دلیل نبوت و گواه صدق پیامبری حضرت محمد صلی الله علیه وآله است.

آخراین قرآن همه وحی خدای اکبراست این همه آیات روشن معجز پیغمبراست

چیز گرانبها و ارزشمند در میان شما برجا می گذارم، که اگر به آن دو تمسک کنید بعد از من هرگز گمراه نخواهید شد و یکی از آنها بزرگتر از دیگری است، اول:

کتاب خدا که چون طنابی است که از آسمان - از جانب خدا - به سوی زمین کشیده شده است، دوم: عترت من «اهل بیتم» می باشند و این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض آروز قیامت بر من وارد شوند.

پیامبر صلی الله علیه وآله در این حدیث شریف -که شیعه و سنی آن را نقل کرده اند.(1) - فرموده است تمسک به قرآن و عترت مانع گمراهی و ضلالت است. یعنی آنچه جلوی گمراهی را می گیرد دو چیز در کنار هم و به طور همزمان هستند، تمسک و عمل به قرآن و همزمان، تمسک به اهل بیت علیهم السلام و اطاعت از آن بزرگواران.

بنابراین، مسلمانان اگر بخواهند گمراه نشوند، باید به قرآن و عترت توجه نمایند و نباید تنها نام قرآن را مطرح کنند و بگویند: قرآن ما را کفایت می کند و آن هم چه بسا در مقام فریب مردم، و در راستای سیاست و نفاق، و بالعکس، نباید نسبت به یادگیری و توجه به قرآن بی تفاوت باشند و تنها دل خوش کنند به اظهار علاقه به اهل بیت علیهم السلام ، - آنهم چه بسا به طور تظاهر و در حد شعار - بنابراین باید هر دو گروه بدانند، با چنین رویه ای، بطور حتم و یقین در وادی ضلالت افتاده اند، زیرا پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «اگر به قرآن و عترت، باهم و در کنار هم، تمسک کنید، هرگز گمراه نمی شوید». «اَنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا» و فرمود: «بطور قطع و یقین، این امر تا قیامت ملاک و مانع گمراه نشدن است» «وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّي يَرِدَا عَلَيَّ اَلْحَوْضَ» لذا می گوییم: اگر مؤمنین اَیَّدَهُمُ الله، طالب خیر وسعادتند باید به موقعیت و

ص: 257

جایگاه رفیع قرآن بیشتر توجه کنند، و در یادگیری و یاددادن و توجه به معانی و مفاهیم عالیه قرآن کوشا و جدی باشند و در عمل به آن کوتاهی ننمایند و همانگونه که نسبت به اهل بیت علیهم السلام اظهار محبت می کنند، نسبت به قرآن مجید نیز لااقل، چنین باشند، ضمنا از روایاتی که در ادامه می آورم، اهمیت توجه به قرآن و حقیقت مطلب فوق، روشن تر می شود.

1- امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «قرآن را بیاموزید، زیرا در روز قیامت قرآن، در صورت جوانی زیبا، نزد خواننده خود آید و با او خواهد بود».(1)

2- در روایت دیگر است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «بهترین شما کسی است که قرآن را یاد گرفته و به دیگران یاد دهد»؛ «خِيارُكُم مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ وَعَلَّمَهُ»(2)

3- و از همان حضرت نقل است که فرمود: «وقتی معلم به طفل گفت: بگو بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ و طفل (یاد گرفت و گفت:بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ خداوند برای طفل و پدر و مادر طفل و برای معلم او برائت و فرمان[دوری از جهنم ]می نویسد»؛«إِذَا قَالَ اَلْمُعَلِّمُ لِلصَّبِيِّ قل بِسمَ اللّه اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ فَقَالَ اَلصَّبِيُّ بسْمِ اللَّهِ الرّحَمِن الرّحيم كَتَبَ اَللَّهُ براءَة لِلصَّبِيِّ وَ بَرَاءَةً لِأَبَوَيْهِ وَ بِراءً لِلمُعَلِّم»(3)

4- و امام سجاد علیه السلام فرمود: «اگر بین مشرق و مغرب، انسانی نماند، و من روی زمین تنها بمانم، چنانچه قرآن با من باشد، هرگز احساس وحشت و تنهایی نمی کنم. [هرگز خوف و هراسی به من دست نمی دهد] »؛ «لَوْمَاتُ مِنْ بَيْنِ اَلْمَشْرِقِ

ص: 258

وَ اَلْمَغْرِبِ لَمَا اِسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ يَكُونَ اَلْقُرْآنُ مَعِي»(1)

5- و حضرت امیر علیه السلام فرمود: «قرآن را بیاموزید که بهترین کلام است و در آن بیندیشید که زنده کننده دل های مرده و بهار قلب ها است، و از نور آن شفا بجویید که شفای دلهای بیمار است، و آن را نیکو تلاوت کنید که سودمندترین سرگذشت ها است»؛ « وتَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَاِنَّهُ ألْحَسَنُ الْحَدِيثِ وَتَفَقَّهُوا فِيهِ فَإِنَّهُ رَبِيعُ الْقُلُوبِ واسْتَشْفَوْا بِنُورو فَانَّهُ شَقَاءُ الصُّدُورِ وَ أَحْسِنُوا تِلاَوَتَهُ فَإِنَّهُ أَنْفَعُ اَلْقَصَصِ»(2)

6- و امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: «بر شما باد به خواندن قرآن، همانا درجات بهشت، به تعداد آیات قرآن است، هنگامی که قیامت بر پا شود، به قاری قرآن گفته می شود، بخوان و بالا برو، و او هر آیه ای که می خواند، یک درجه بالا می رود. «عَلَيْكُمْ بِتِلاوَةِ الْقُرْآنِ فان دَرجاتِ الْجَنَّةِ عَلِيٌ عَدَدَ آيَاتِ اَلْقُرْآنِ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ يُقَالُ لِقَارِيالقُرْآنِ اِقْرَأْ اِرِقَا فَكُلَّمَا قَرَّا آيَةً يَرْقِي دَرَجَةً»(3)

7- و همان حضرت فرمود: «هر کس در جوانی قرآن بخواند و با ایمان هم باشد، قرآن با گوشت و خونش آمیخته شود و خداوند سبحان او را با فرشتگان پیام رسان و نیک رفتارش رفیق سازد، و روز قیامت قرآن میان او و آتش حائل و پرده شود»؛ «مَن قَرَأَ القُرآنَ وَهُوَ شابٌ مُؤمِنٌ اخْتَلَطَ الْقُرْآنُ بِلَحْمِهِ وَدَمَهُ وَ جَعَلَهُ اللَّهُ وَعَزوَجَلَّ مَعَ السَّفَرَةِ الكِرامِ الْبَرَرَةِ وَ كانَ الْقُرْآنُ حَجِيزاً عَنْهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ»(4)

8- و روایت است که: «عمر بن خطاب وارد شد بر پیامبر صلی الله علیه وآله در حالی که آن حضرت در شدت بیماری و تب بود، عمر گفت: یا رسول الله صلی الله علیه وآله چه اندازه تب

ص: 259

شما شدید است. حضرت فرمود: [ولی] این امر، مرا باز نداشت از اینکه شب گذشته سی سوره بخوانم که از جمله آنها سوره های هفتگانه طولانی بود، عمر گفت: ای پیامبرصلی الله علیه وآله خدا ! گناهان گذسته شما را و آنچه در پی است، بخشیده، پس چرا خود را این مقدار به زحمت می اندازی؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: آیا بنده شکرگزار خدا نباشم».(1)

9- و امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: آگاه باشید! همانا این قرآن پند دهنده ای است که فریب نمی دهد و هدایت کننده ای است که گمراه نمی کند و سخنگویی است که هرگز دروغ نمی گوید، کسی با قرآن همنشین نشد، مگر آنکه بر او افزود یا از او کاست، در هدایت او افزود و از نادانی و گمراهیش کاست.

آگاه باشید! کسی با داشتن قرآن نیازی ندارد، و بدون قرآن بی نیاز نخواهد بود.

پس درمان خود را از قرآن بخواهید، و در سختی ها از قرآن یاری طلبید که در قرآن، درمان بزرگترین بیماری ها، یعنی کفر و نفاق و سرکشی و گمراهی است، پس به وسیله قرآن خواسته های خود را از خدا بخواهید و با دوستی قرآن به خدا روی آورید، و بوسیله قرآن از خلق خدا چیزی نخواهید، زیرا وسیله ای برای تقرب بندگان به خدا، بهتر از قرآن وجود ندارد.

آگاه باشید که شفاعت قرآن پذیرفته و سخنش تصدیق می گردد آن کسی که در

ص: 260

قیامت قرآن شفاعتش کند بخشوده می شود، و آن کس که قرآن از او شکایت کند محکوم است.(1)

10- نیز سعد خفاف گوید: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: ای سعد! قرآن را بیاموزید، به راستی که قرآن روز قیامت در بهترین صورت وارد صحرای محشر می شود، در حالی که مردم در صد و بیست هزار صف قرار می گیرند، هشتاد هزار صف از امت محمد صلی الله علیه وآله و چهل هزار صف از امتهای دیگرند، پس قرآن بصورت مردی در برابر صف مسلمانان ظاهر می شود، و آنها به او نگاه می کنند و می گویند «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ اَلْحَلِيمُ اَلْكَرِيمُ» همانا این مردی از مسلمانان است که از سیما و صفاتش او را می شناسیم (ظاهرش نشان می دهد که او از مسلمانان است) جز اینکه او درباره قرآن و یادگیری و یاددادن و عمل به آن کوشاتر از ما بوده و به این جهت درخشندگی و زیبایی و روشنی بیشتری به او داده شده که به ما داده نشده است.يَا سَعْدُ تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّ اَلقُرانَ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي أَحْسَنِ صُورَةٍ نَظَرَ إِلَيْهَا الْخَلْقُ و النَّاسُ و عِشْرُونَ وَمائَةُ ألفِ صَفٍ ثَمانُونَ أَلْفَ صَفٍ امةُ مُحَمَّدٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ صَفٍ مِنْ سَائِرِ اَلْأُمَمِ فَيَأْتِي عَليَّ صَفُّ اَلْمُسْلِمِينَ فِي صُورَةِ رَجُلٍ فَيُسَلِّمُ فَيَنظُرون إِلَيْهِ ثُمَّ يَقُولُونَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ إِنَّ هَذَا اَلرَّجُلَ مِنَ المُسلِمينَ نَعْرِفُهُ بِنَعْتِهِ وصِفَتِهِ غَيْرَ أنَّهُ كانَ أَشَدَّ اجْتِهَاداً مِنَّا فِي اَلْقُرْآنِ فَمِنْ هُنَاكَ أُعْطِيَ مِنَ اَلْبَهَاءِ وَالْجَمَالِ وَ اَلنُّورِ مَا لَمْ نُعْطَهُ(2) پس از آن در برابر صف شهدا حاضر می شود، شهدا به او نگاه کنند و گویند:

«لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ اَلرَّبُّ اَلرَّحِيمُ» این مرد از شهیدان است که او را از آثارش می شناسیم،

ص: 261

جز اینکه او از شهیدان در دریا است، و به این جهت به او چنین زیبایی و برتری داده شده، و به ما داده نشده است، پس از آنها بگذرد، و در برابر صف شهیدان دریا قرار گیرد، آنان به او نگاه کنند و شگفت و تعجب آنان بسیار گردد و گویند:

این از شهیدان در دریا است که ما او را به علامت و صفت بشناسیم، جز اینکه آن جزیره ای که این مرد در آن شهید شده، هولناک تر از جزیره و محل شهادت ما بوده، و به این علت به او روشنی و درخشندگی و زیبایی بیشتری داده اند [مقام و منزلت شهدا متفاوت است، و هر شهیدی که با تحمل مشقت بیشتر شهید شده، درجه اش بالاتر است، مانند: شهادت قمر بنی هاشم علیه السلام در میان اصحاب ابا عبدالله علیهم السلام] پس از آنها نیز بگذرد تا به صف پیامبران علیه السلام می رسد پیامبران علیه السلام به او نگاه کنند و تعجبشان از دیدن او زیاد گردد و گویند: «لاَ اِلْهُ اِلاّ اَللَّهُ اَلْحَلِيمُ اَلْكَرِيمُ» به راستی این مرد، پیامبر مرسلی است که ما او را به نشانه و صفاتش بشناسیم، جز اینکه به او برتری فوق العاده ای داده شده است. پس همه ی پیامبران علیه السلام خدمت رسول خدا آیند و گویند: ای محمد صلی الله علیه وآله این کیست؟ پیامبر صلی الله علیه وآله گوید: آیا او را نمی شناسید؟ گویند: خیر، جز اینکه او از افرادی است که هرگز مورد خشم خدا قرار نگرفته است، پیامبر صلی الله علیه وآله فرماید: این حجت خدا بر مردم است. «فَيَقُولُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِهَ هَذَا حَجَّهُ اَللَّهُ»(1) پس از سلام از آنها بگذرد و به صورت فرشته ای در برابر صف فرشتگان قرار گیرد، فرشته ها به او نگاه کنند و به شدت تعجب نمایند، و چون برتری او را ببینند، بر آنها گران آید و گویند:تَعَالَيْ رَبُّنَا وَ تَقَدَّسْ ( پروردگار ما متعالی و مقدس است این بنده ای ست از فرشتگان که او را از آثار و صفاتش بشناسیم جز اینکه او از نظر مقام و مرتبه

ص: 262

نزدیکترین فرشتگان است نزد خدای عوکل، به این جهت نور و جمالی دارد که ما نداریم، پس بگذرد تا به درگاه رب العزه تبارک و تعالی می رسد و پای عرش به سجده می افتد، خدا او را ندا کند: ای حجت من در زمین! و ای سخن صادق و راست گویم! سر از سجده بردار و هر چه می خواهی بخواه تا به تو عطا شود، و شفاعت کن تا شفاعتت پذیرفته شود، پس سر بردارد، خداوند سبحان به او فرماید:

بندگان مرا [نسبت به خود] چگونه دیدی؟ گوید: بار پروردگارا برخی از آنان مرا محترم شمردند و محفوظ داشتند، و چیزی از مرا ضایع نکردند، برخی از آنها مرا ضایع کرده، حق مرا نادیده گرفتند و مرا سبک شمردند، و مرا تکذیب کردند، با اینکه من حجت تو بر تمام بندگانت بودم.[ تا آنکه امام باقر علیه السلام فرمودند] قرآن بر می گردد و نزد افرادی که مواظب او بودند، و بخاطر او مشقت و سختی تحمل کردند، حاضر می شود و از آنان شفاعت می کند، و خداوند فرماید: ای قرآن!، ای حجت من بر مردم، این افراد را که شفاعت کردی، آگاه باش که به ایشان پنج چیز عطا نمایم: 1-جوانانی باشند که هرگز پیر نشوند. 2- تندرستانی باشند که هرگز بیمار نشوند. 3- توانگرانی باشند که هرگز نادار نشوند، 4-خرسندانی باشند که هرگز غمگین نشوند 5- و زنده هایی باشند که هرگز نمیرند.

[سپس امام علیه السلام این آیه را خواند: «لاَ يَذُقُّونَ فِيهَا اَلْمَوْتَ إِلاَّ اَلْمَوْتَةُ اَلْأَوَّلِي»(1)( نچشند در آن مرگ را جز همان مرگ نخستین)

(راوی گوید: عرض کردم ای ابا جعفر علیه السلام آیا قرآن نیز سخن گوید؟ حضرت لبخندی زد و فرمود: آری، نماز هم سخن گوید و دارای صورت و خلقتی است

ص: 263

«انَّ الصَّلاةَ تَنهَي عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنكَرُ وَلَذِكرُ اللَّهِ أكبَرُ»(1)همانا نماز از فحشا و منکر نهی می کند و هر آینه ذکر و یاد خدا بزرگتر است(2)

مولف: روایت تلخیص شد، ضمن این روایت گویای این است که قرآن کریم در بردارنده تمام فضائل و مناقب انبیاء و شهدا و فرشته های مقرب خداوند سبحان است و از همه ی آنان با بهاتر و والا مقام تر است، و بر این اساس، انس با قرآن و توجه به آن، انس و توجه به همه ی پیامبران صلوات الله علیهم است، پس باید غنیمت شمرد و از قرآن جدا نشد. ان شاء لله و التوفیق من الله

خانه های خود را با خواندن قرآن نورانی کنید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

«خانه های خود را با خواندن قرآن نورانی کنید، و مانند یهود و نصارا، خانه هایتان را گورستان (که خاموش و بدون سر و صدا است) قرار ندهید. آنان در کنیسه ها و کلیساها نماز گزارده، خانه های خویش را از عبادت عاطل و باطل گزاردند، زیرا در خانه ای که تلاوت قرآن زیاد شود خیر و برکت آن خانه افزایش یابد و اهل آن در وسعت زندگی خواهند بود، و آن خانه برای اهل آسمان نورافشانی می کند، همان گونه که ستارگان، به اهل زمین نورافشانی می کنند»؛ «نُوِّرُوا بُيُوتَكُم بِتِلاوَةِ القُرآنِ وَلا تَتَّخِذُوهَا قُبُوراً كَمَا فَعَلَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارِيُّ صَلَّوا فِي الْكَنَايِسِ وَالْبَيَعِ وَ عَطَّلوا بُيُوتَهُمْ فَانٍ البَيت إِذَا كَثُرَ فيهِ تِلاوَةُ الْقُرْآنِ كَثَّرَهُ خَيْرُهُ واتَّسَعَ أهلُهُ وأضَاءَ لِأهْلِ السَّماءِ كَماتَضِي نُجُومِ السَّماءِ لِأهْلِ الدُّنيا»(3)

مؤلف: خانه ای که عده ای در آن زندگی می کنند و در آن قرآن و نماز و دین و اخلاق حاکم است، آن خانه نورانی و روشن است و اهلش زنده و منشأ خیر و

ص: 264

برکت برای خود و دیگران هستند، هم خود در آرامش و آسایش زندگی می کنند، هم دیگران از آنان بهره می برند. اما خانه ای که در آن تلاوت قرآن و آثار دین و ایمان نباشد، تاریک است و همچون گورستان دسته جمعی و مقبره خانوادگی خواهد بود، پس خانه ها را با خواندن قرآن روشن سازید و مانند یهود و نصارا نباشید.

از امام صادق (علیه السلام) نقل است که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «خانه ای که در آن قرآن خوانده شود و ذکر خدای عزوجل (و یاد او در آن بشود، برکتش بسیار گردد، و فرشتگان در آن حاضر باشند و شیاطین از آن دور شوند، و برای اهل آسمان میدرخشد چنانچه ستارگان برای اهل زمین میدرخشند، و خانه ای که در آن قرآن خوانده نشود و ذکر خدای عزوجل در آن نشود، برکتش کاسته شود، و فرشتگان از آن دور شوند و شیاطین در آن حاضر گردند»؛ «البَيتُ الَّذي يُقرَأُ فيهِ القُرآنُ ويَذْكَرُ اللَّهُ عَزَّوجلَّ فيهِ تَكثُرُ بَرَكَتُهُ وَ تَحضُرُهُ الْمَلائِكُهُ وتَهْجُرُهُ الشَّياطينُ وَيُضِيءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ كَمَا يُضِيءُ الْكَوَاكِبُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَانِ البَيتُ الَّذي لا يُقرَأُ فِيهِ الْقُرآنُ وَلا يُذكَرُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلٌ فِيهِ تُقبَلُ بَرَكَتُهُ وَتَهجُرُهُ المَلائِكَةُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّياطينُ».(1)

مقام والای حافظ قرآن: امام صادق علیه السلام فرمود: حافظ قرآن که به آن عمل کند با سفرای وحی خدا، که بزرگوار و نیکو رفتارند، خواهد بود. «اَلْحَافِظُ لِلْقُرْآنِ اَلْعَامِلُ بِهِ مَعَ اَلسَّفَرَةُ اَلْكِرَامُ اَلْبَرَرَةُ»(2)

و پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «عدد درجات بهشت به عدد آیات قرآن است، هنگامی که حافظ قرآن داخل بهشت می شود، به او گفته می شود: بالا برو و بخوان، زیرا

ص: 265

برای هر آیه ای درجه ای است، و بالاتر از درجه حافظ قرآن، درجه ای وجود ندارد.

«عَدَدَ دَرَجِ اَلْجَنَّةِ عَدَدَ اَيَّ الْقُرْآنِ فَإِذَا دَخَلَ صَاحِبُ اَلقُرآنِ اَلجَنّةَ قِيلَ لَهُ ارْقَ وَ اقْرَأْ لِكُلِّ آيَةٍ دَرْجَهُ فَلا تَكُونُ فَوْقَ حَافِظِ الْقُرْآنِ دَرْجُه»(1)

و از همان حضرت است که فرمود: کسی که قرآن را از حفظ بخواند، سپس گمان کند که خدا او را نمی آمرزد، از کسانی است که آیات خدا را به مسخره گرفته است؛ «مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ عَنْ حِفْظِهِ ثُمَّ ظَنَّ اِنَّ اللَّهَ تَعاليِ لَا يَغْفِرُهُ فَهُوَ مِمَّن استَهَزا بِآياتِ اللَّه».(2)

اَقَلاًّ روزی پنجاه آیه بخوانید: امام صادق علیه السلام فرمود: «قرآن عهدنامه الهی بر مسلمانان و خلق خدا است، سزاوار است که مسلمان به عهدنامه خود نگاه کند و دست کم شبانه روز پنجاه آیه بخواند»؛ «القُرآنِ عَهِدَ اللَّهُ إِلَيَّ خَلقُهُ فَقَد يَنبَغِي لِلمَرءِ المُسلِمِ أَن يَنظُرَ في عَهْدِهِ وَ أَن يَقرَأَ مِنهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ خَمْسِينَ آيَةً».(3)

خواندن یک آیه در ماه رمضان معادل یک ختم قرآن است: تلاوت قرآن همیشه مستحب است ولی در ماه مبارک رمضان از ویژگی دیگری برخوردار است، زیرا ماه رمضان ظرف نزول و بهار قرآن است.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: «کسی که در ماه رمضان یک آیه از قرآن بخواند مثل کسی است که یک ختم قرآن در غیر ماه رمضان بخواند»؛ «مَنْ قَرَأَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ آيَةً مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عزّوجلّ كَانَ كَمَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِي غَيْرِهِ مِنَ الشُّهُور».(4)

بعد از پیامبران بالاترین درجه از آن اهل قرآن است: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

ص: 266

رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: «همانا اهل قرآن در بلندترین درجات انسانها هستند به جز پیامبران و مرسلین، پس حقوق اهل قرآن را اندک مشمارید؛ زیرا برای ایشان از طرف خدای قادر متعال، مقام بلندی است»؛ «إِنَّ أَهْلَ الْقُرْآنِ فِي أَعْلِي دَرَجَةٍ مِنَ اَلْآدَمِيِّينَ مَا خَلَا النَّبِيِّينَ و الْمُرْسَلِينَ فَلا تَسْتَضْعِفُوا أَهْلَ الْقُرْآنِ حُقُوقَهُمْ فَاِنٍ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ لَمَكاناً عَلِيّاً».(1)

و حضرت سجاد علیه السلام از رسول خدا نقل کرده که فرمود: «هر کس که خدا قرآن به او عطا کرده (اهل قرآن و با قرآن شده و چنان پندارد که به دیگری بهتر از او چیزی داده اند، خیر بزرگی را کوچک شمرده و کوچکی را بزرگ دانسته است»؛«مَنْ أَعْطَاهُ اَللَّهُ اَلْقُرْآنَ فَرَأي أَنَّ رَجُلاً أُعطِيَ أَفضَلَ مِمَّا أُعطِيَ قَدْ صَغُرَ عَظِيماً وَ عَظُمَ صَغِيراً».(2)

ثواب خواندن و گوش دادن به قرآن: از امام حسین علیه السلام نقل است که فرمود:

«هر کس یک آیه از کتاب خدای عزوجل را در نمازش در حال ایستاده بخواند در برابر هر حرفی، خداوند صد حسنه برایش بنویسد، و اگر در غیر از نماز بخواند، به هر حرفی ده حسنه بنویسد، و اگر قرآن را گوش دهد، به هر حرفی یک حسنه برایش بنویسد»؛ «مَنْ قَرَأَ آيَةً مِنْ كِتَابِ اَللَّهِ عَزَّ وَجَل فِي صَلاَتِهِ قَائِماً يُكْتَبُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ مِائَةُ حَسَنَةٍ وَ إِذَا قَرَأَهَا فِي غَيْرِ صَلاةٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرفٍ عَشرَ حَسَناتٍ وَإنَّ استَمَعَ القُرآنَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرفٍ حَسَنَةً...».(3) و از امام باقر لا همین مضمون نقل شده، و در آن آمده است: «و هر کس

ص: 267

قرآن را در نمازش نشسته بخواند خداوند به هر حرفی پنجاه حسنه برایش بنویسد».(1)

در روایت دیگر است که امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس یک حرف از قرآن را گوش کند، گرچه نخواند، خداوند برای او یک حسنه بنویسد و یک گناه از او محو کند و یک درجه برایش بالا برد، و هر کس با نگاه به خط قرآن و بدون صوت و تلفظ، آن را بخواند، برایش به هر حرفی حسنه ای بنویسد و گناهی از او محو کند و درجه او را بالا برد، و هر کس یک حرف از آن را بیاموزد، خداوند برایش ده حسنه بنویسد و ده گناه از او محو کند و ده درجه برایش بالا برد. سپس فرمود:

نمی گویم به هر آیه، بلکه به هر حرفی چون باء، تاء، یا مانند اینها. و هر کس یک حرف آن را در نماز در حال نشسته بخواند، خداوند برای او پنجاه حسنه بنویسد و پنجاه گناه از او محو کند و پنجاه درجه او را بالا برد، و هر کس یک حرف از آن را در حال ایستاده در نمازش بخواند، خداوند در برابر یک حرف صد حسنه برایش بنویسد و صد گناه از او محو کند و صد درجه بالایش برد، و هر کس آن را ختم کند، یک دعای اجابت شده (نزد خداوند) دارد چه تأخیر افتد و چه همان زمان به اجابت برسد.(2)

مؤلف: از این روایات استفاده می شود که گوش دادن به قرآن عبادت است، هر چند قرآن را نخوانند. بنابراین افراد بی سواد هم می توانند با حضور در مجلس قرآن و گوش دادن به قرآن، ثواب ببرند. هم چنین در نماز جماعت، با گوش دادن به قرائت امام، علاوه بر ثواب جماعت، ثواب گوش دادن به قرآن را نیز می برند.

ثواب ختم قرآن در مکه مکرمه: از امام باقر (علیه السلام) روایت است که: «هر کس

ص: 268

در مکه قرآن را از جمعه ای تا جمعه دیگر ختم کند، یا در کمتر از این زمان یا بیشتر، ولی ختم آن در روز جمعه باشد، برای او از اولین جمعه ای که در دنیا بوده تا آخرین جمعه ای که در دنیا هست، اجر و حسنه نوشته شود، و اگر در روزهای دیگر نیز ختم کند، همین اجر برای او خواهد بود»؛ «مَن خَتَمَ القُرآنَ بِمَكَّةَ مِن جُمُعَةٍ إِلَيَّ جُمُعَةً أَو أَقَلَّ مِن ذَلِكَ أَو أَكثَرَ وَ خَتَمَهُ فِي يَوْمِ جُمُعَةٍ كُتِبَ لَهُ مِنَ الأَجْرِ وَالحَسَناتِ مِن اَولِ جُمُعَةٍ كَانَ فِي اَلدُّنْيَا إِلَيَّ آخِرُ جُمُعَةٍ تَكُونُ فِيهَا وَ إِنْ خَتَمَهُ فِي سَائِرِ اَلْأَيَّامِ فَكَذَلِكَ».(1)

قرآن را از رو بخوانید: از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «هر کس قرآن را از روی آن بخواند، از چشمان خود بهره مند شود و سبب سبک شدن عذاب پدر و مادرش گردد، اگر چه کافر باشند»؛ «مَن قَرَأَ القُرآنَ في المُصحَفِ مُتِّعَ بِبَصَرِهِ وَ خُفِّفَ عَن والِدَيهِ وإِنْ كانا كافِرَينِ».(2)

سه چیز به درگاه خدا شکایت می کند: از امام صادق (علیه السلام) نقل است که فرمود: «سه چیز است که به درگاه خداوند عزوجل شکایت می کند، مسجد خرابی که اهلش در آن نماز نخوانند و عالمی که میان نادان ها باشد و قرآنی که گرد و غبار بر آن نشسته و آن را نخوانند»؛ «ثَلاَثَةٌ يشكون إِلَي اَللَّهُ عَزَّ وَجِلٌ مسْجِدٌ خَرَابٌ لاَ يُصَلِّي فِيهِ أَهْلُهُ وَ عالِمٌ بينَ جُهَّالٍ وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَيْهِ الْغُبَارُ لاَ يُقْرَأُ فِيهِ».

قرآن کلام صامت پروردگار ما است **قرآن زهر جهت، سبب افتخار ماست

قرآن چراغ روشنی شام تار ما است **قرآن بزرگ شافع روز جزای ما است

ص: 269

قرآن زهر کتاب سماوی سر آمد است** قرآن بنای محکم دین محمد است

باید به حکم محکم قرآن عمل کنیم **برکیش خویش، جذب قلوب ملل کنیم

نگاه در قرآن عبادت است: شخصی به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: من قرآن را حفظ دارم، آن را از حفظ بخوانم بهتر است یا از روی قرآن؟ فرمود: «آن را از رو بخوان و به قرآن نگاه کن که بهتر است، آیا ندانسته ای که نگاه کردن در قرآن عبادت است؟»؛ «بَلْ إِقْرَأَةٌ وانْظُرْ فِي الْمُصْحَفِ فَهُوَ أفضَلُ أما عَلِمتَ أنَّ النَّظَرَ في المُصحَفِ عِبادَةٌ».(1)

و پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: بهره چشمانتان را از عبادت بدهید، گفتند: چگونه بهره آنها را بدهیم؟ فرمود: نگاه کردن در قرآن و تفکر در آن و عبرت گرفتن از پندها و عجایب آن، بهره چشمانتان است؛ «اعْطُوا أَعْيُنَكُمْ حَظَّهَا مِنَ الْعِبَادَةِ قَالُوا وَمَا حَظُّهَا مِنَ اَلْعِبَادَةِ يَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ النَّظَرُ فِي المُصْحَفِ والتَّفَكُّرَفِيهِ والأعتَبَارُ عِنْدَ عَجَائِبِهِ».(2)

مؤلف: از رو خواندن دو عبادت است یکی خواندن و دیگری نگاه کردن.

شمرده و با صدای خوش بخوانید: عبدالله بن سلیمان گوید: از حضرت صادق علیه السلام در مورد آیه شریفه «وَ رَتِّلِ اَلْقُرْآنَ تَرْتِيلاً» سؤال کردم، فرمود:

حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: « معنای آیه این است که: قرآن را شمرده و خوب بخوان و آن را مانند شعر، با عجله و شتاب مخوان، و مانند ریگ هنگام خواندن آن را پراکنده مساز، و دل های سخت خود را به وسیله آن به بیم و هراس افکنید، و همت شما این نباشد که سوره را به آخر برسانید (یعنی همت

ص: 270

خود را در تدبر و تأمل در آیات و بکار بستن و عمل کردن آنها قرار دهید نه به این که سوره را به آخر رسانید) »

و از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل کرده که فرمود: «لِكُلِّ شِئٍ حُلِيُّهُ وَ حُلِيُّهُ اَلْقُرْآنُ اَلصَّوْتُ اَلْحَسَنُ ؛ هر چیزی زینتی دارد و زینت قرآن آواز خوش است».

و همان حضرت فرمود: «إِنَّ اَلْحَسَنَ اَلصَّوْتُ زِينَةٌ لِلْقُرْآنِ»(1) ؛ به راستی صدای نیکو و زیبا، زینت قرآن است».

نیز فرمود: علی بن الحسین (علیه السلام)در خواندن قرآن، خوش آوازترین مردم بود و سقاهایی که به درب خانه اش می گذشتند، می ایستادند و قرآن خواندن آن حضرت را گوش می دادند، و حضرت باقر علیه السلام نیز خوش آواز ترین مردمان بود. (2)

مؤلف: مستحب است قرآن با صدای خوش و دل نشین و آمیخته به حزن خوانده شود، و باید فقط برای رضای خدا و کسب فیض از درگاه الهی و تعلیم به دیگران خوانده شود، اما چنانچه به قصد خودنمایی و جلب نظر مردم تلاوت گردد، نه تنها ارزش و ثواب ندارد، بلکه ریا و حرام خواهد بود.

همچنین باید با خشوع و خضوع خوانده شود به طوری که موجب صفای قلب و روشنی دل خواننده و شنونده گردد.

از حضرت رضا علیه السلام از پدران گرامی اش علیه السلام نقل است که فرمود: «مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ لَكُمْ فِيهِ خُشُوعُ اَلْقَلْبِ وُصَفَاءُ اَلسِّرِّ».(3) «آن مقدار از قرآن بخوانید که در آن خشوع قلب و صفای باطن باشد». (زیاد خواندن ملاک نیست، صفای باطن

ص: 271

مطلوب است).

نیز لازم است در معانی آیات کریمه قرآن تفکر و تدبر شود. خداوند سبحان فرمود است: «كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيُدَبِّرُوا اِيَاتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا اَلْأَلْبَابِ» « قرآن کتابی مبارک (با خیر و برکت) است، که بر تو نازل کرده ایم تا مردم در آیاتش فکر کنند و خردمندان از آن پند گیرند».(1)

همچنین در ذیل تفسیر آیه مبارکه «اِنَّ فِي خَلقِ السَّماواتِ وَالأرضِ وَاختِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ لآياتٍ لِأُولي الألَبابِ»(2) از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده که فرمود:«وَيْلٌ لِمَنْ لاَكَهَا بَيْنَ لَحْيَيْهِ ثُمَّ لَمْ يَتَدَبِيرُهَا ».(3) «وای بر کسی که این آیه را بخواند و در آن تأمل و تدبر نکند».(4)

روایات وارده از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم السلام، در باره فضیلت تعلم و تعلیم قرآن کریم و ثواب تلاوت آن بسیار است و حقیر برخی از آنها را گل چین کردم، امید است مورد توجه قرار گیرد و برادران ایمانی، خصوص جوانان عزیز به خواندن و توجه به قرآن مجید بیش از پیش اهتمام ورزند.

اهدای ثواب قرائت به معصومین علیهم السلام : مستحب است پس از خواندن قرآن ثواب آن را به چهارده معصوم علیهم السلام و به مؤمنین و مؤمنات هدیه کنیم.

روایت است که علی بن مغیره به حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام گفت: «پدر من در ماه مبارک رمضان گاهی اوقات تا چهل ختم قرآن می خواند، من هم بعد از

ص: 272

او به مقدار حال و فرصتم، همین مقدار و گاهی بیشتر یا کمتر خوانده ام، و روز عید فطر ثواب یک ختم آن را برای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله قرار می دهم، یک ختم برای علی علیه السلام ، یک ختم برای فاطمه علیها السلام و همین طور برای یکایک ائمه علیهم السلام تا به شما می رسم و یک ختم هم برای شما قرار داده ام و از وقتی که در ماه های رمضان این مقدار قرآن خوانده ام، این گونه عمل کرده ام، آیا برای من در ازای این عمل اجری وجود دارد؟

حضرت فرمود: آری اجر تو این است که روز قیامت با آنها خواهی بود.

گفتم: الله اکبر، برای من چنین اجری خواهدبود؟ حضرت سه مرتبه فرمود: آری.(1)

همچنین روایات متعددی از معصومین علیهم السلام وارد شده حاکی از استحباب خواندن سوره ها و آیاتی از قرآن کریم هنگام دفن و بعد از دفن میت و یا هنگام زیارت اهل قبور، که صاحب وسائل الشیعة در باب 20 و 34 و 57، ابواب الدفن، هیجده روایت در این رابطه آورده است.

نیز روایات بسیاری وارد شده حاکی از استحباب حج و عمره و طواف به نیابت از پیامبر اکرم الله صلی الله علیه وآله و فاطمه زهرا علیها السلام و ائمه معصومین علیهم السلام احیاء وأموات، و از جانب مؤمنین خصوصا خویشاوندان و یا اهدای ثواب آن بعد از پایان عمل، که باز مرحوم صاحب وسایل در باب 25 و 26 و 29 و 30، ابواب النیابة فی الحج، پانزده روایت در این رابطه آورده است.

این قسمت را یادآور شدم که معلوم باشد، انجام عبادت، مثل قرائت قرآن و اهدای ثواب آن به معصومین علیهم السلام اختصاص به خواندن قرآن ندارد، و استیحاش

ص: 273

برخی افراد به این که ما قابلیت نداریم، ما کجا و آن بزرگواران کجا؟ بی وجه است و اجتهاد در مقابل نص می باشد.

فایده: از آنچه به طور خلاصه ذکر شد روشن گردید که هرگاه به زیارت معصومین علیهم السلام یا امام زادگان مشرف شویم، چنانچه مقداری قرآن بخوانیم و ثواب آن را به آن بزرگواران هدیه کنیم، عمل مستحب و صحیحی انجام داده و انشاء الله مأجور خواهیم بود.

است، دهان خود را پاکیزه کنید»؛«إِنَّ أَفْوَاهَكُمْ مِنْ طُرُقِ اَلْقُرْآنِ فَنَظِّفُوهَا».(1)

7- قبل از شروع به خواندن بگوییم: «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ اَلشَّيْطَانِ اَلرَّجِيمِ». همان گونه که خداوند فرموده است: «فَإِذَا قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ اَلشَّيْطَانِ اَلرَّجِيمِ».(2)

و امام صادق علیه السلام فرمود: درهای گناه را با استعاذه ببندید و درهای اطاعت را با گفتن «بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ»باز کنید؛ «أغْلِقوا أبوابَ المَعصِيَةِ بِالأستعاذَةِ وَافتَحوُا أبوابَ الطَّاعَةِ بِالتَّسمِيَةِ»(3)

8- قرآن را با آرامش (بدون شتاب و عجله) و کلمات آن را شمرده بخوانیم.

9- با صدای زیبا و لحن نیکو بخوانیم و از آهنگ های مناسب مجالس لهو ولعب و اهل فسق و افراد ریاکار پرهیز کنیم.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل است که فرمود: «قرآن را با صوت و لحن عربی بخوانید و از آهنگ های اهل فسق و گناهکار پرهیز کنید... »؛ «اقْرَءُوا الْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ الْعَرَبِ وَأَصْوَاتِهَا وَ ايَّاكُم وَلُحُونَ أهْلِ الفِسْقِ وَ أَهْلِ الْكَبَائِرِ فَاِنَّهُ سَيَجِي مِن بَعدي أَقْوَامٌ يُرَجِّعُونَ الْقُرْآنَ تَرْجِيعَ الْغِنَاءِ وَ النَّوْحِ وَ اَلرُّهْبَانِيَّهِ لاَ يَجُوزُ تَرَاقِيهم قُلُوبُنَمْ مَقْلُوبُهُ وَ قُلُوبُ مَنْ يُعْجِبُهُ شَانُهُمْ».(4)

10- سعی کنیم قرآن را صحیح و بدون غلط بخوانیم، حروف را از مخرج ادا کنیم، مد، تشدید، وقف، وصل، ادغام و سایر آداب تجویدی را رعایت کنیم، اگر

ص: 275

نمی دانیم، نزد استاد تجوید حاضر شویم و به مقدار متعارف بیاموزیم.

11- در مجلس قرآن، مؤدب بنشینیم و به قرآن گوش دهیم و از صحبت با یکدیگر پرهیز کنیم. «وإِذا قُرِئَ القُرانُ فَاستَمِعُوا لَهُ وأنْصِتُوا لَعَلَّكُم تُرحَمُونَ».(1)

12- از توزیع هر نوع مواد خوردنی و نوشیدنی و مصرف آن خودداری کنیم.

در روایت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «اَنَّ هَذَا اَلْقُرْآنَ مَأْدُبَةٌ(2)اَللَّهِ فَتَعَلَّمُوا مَادِبَتَهُ مَا اِسْتَطَعْتُمْ»(3)، «به راستی قرآن غذای آماده و سفره گسترده الهی است پس به مقدار توانتان، آداب بهره بری از این غذای الهی را فرا گیرید».

حاضران مجلس قرآن، سر سفره خداوند سبحان نشسته اند، غذای آماده الهی در برابر آنان قرار دارد، بنابراین قبیح است غذای دیگری توزیع و مصرف شود، بلکه نهایت بی ادبی و نادانی است که هنگام تلاوت قرآن، به غیر قرآن توجه شود.

12- هر کس هر جا هست - چه در مجلس قرآن، چه جای دیگر - چنانچه آیات شریفه قرآن به گوشش می خورد - به وسیله بلندگو، رادیو، تلویزیون، ضبط صوت و... - سکوت اختیار کند و به کلام الله مجید گوش دهد. خداوند فرموده است:«وَإِذا قُرِئَ القُرآنُ فَاستَمِعُوا لَهُ وأنْصِتُوا لَعَلَّكُم تُرحَمُونَ»(4)؛ «هنگامی که قرآن خوانده می شود، بدان گوش فرا دهید و سکوت کنید، باشد که مورد ترکم

ص: 276

قرار گیرید».

از امام جعفر صادق علیه السلام نقل است که فرمود: «کسی که حرفی از کتاب خدای عزوجل را گوش دهد، بدون این که آن را بخواند، خداوند برای او حسنه می نویسد و سینه ای از او محو می کند و درجهای او را بالا می برد».

13- بعد از خواندن یا شنیدن «يَا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا » بگوییم: «اَلْبَيْكَ أَللَّهُمَّ رَبَّنَا لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ» اجابت می کنم تو را، اجابت می کنم تو را، بار پروردگارا اجابت می کنم تو را با کمک و همراهی و مساعدت خودت.(1)

14- بعد از خواندن با شنیدن «فَبِأَيِّ آلاَءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ»بگوییم: «لاَ بِشَيٍ مِنْ آلاَئِكَ رَبِّ اُکَذِّبُ».

وَلا مُتَسَكبِرَةاً بَل أنا عَبدٌ ذَلِيلٌ ضَعِيفٌ خَائِفٌ مُسْتَجِيرٌ»

همچنین در یازده سوره دیگر یک آیه هست (در مواضعی معین که در قرآنها علامت گذاری شده که مستحب است خواننده و شنونده، سجده کنند و ذکر فوق را بگویند.

چند فرع: 1- سجده واجب قرآن فوری است و اگر انجام نداد، یا متوجه نشد، هر وقت متذکر شد، باید بلافاصله سجده را بجا آورد.

2- اگر آیه سجده را گوش نداد و فقط به گوشش خورد سجده واجب نیست.

3- اگر آیه سجده را از نوار و ضبط صوت بشنود سجده واجب نیست، ولی اگر مثلا انسانی مشغول خواندن است و به وسیله بلندگو، یا رادیو و تلویزیون، مستقیم پخش می شود و مکلف گوش می دهد، باید سجده کند. 4- در سجده واجب قرآن باید پیشانی را بر چیزی بگذارند که سجده نماز بر آن صحیح است، ولی سایر شرایط سجده نماز، در آن لازم نیست، هر چند رعایت شرایط دیگر مطابق احتیاط است. برخی این احتیاط را واجب دانسته اند). 5- در سجده واجب قرآن لازم نیست با وضو یا غسل و رو به قبله باشد، و زن حائض و مستحاضه و کسی که جنب است نیز اگر گوش دادند، واجب است فورا سجده کنند. 6- سجده فقط بر کسی واجب می شود که آیه سجده را بخواند، یا گوش دهد، اما بر کسی که آیه را بنویسد، یا به آن نگاه کند، و به قلبش خطور دهد، سجده واجب نیست.(1)

و مضامین عالیه آنها است که بسیار آموزنده و با ارزش است و در حقیقت این دعاها هدف از خواندن قرآن را روشن می کنند، لذا لازم است به محتوای آنها توجه شود و تنها به خواندن اکتفا نکنند، و برخی از آنها چنین است:

1-بِسمِ اللَّهِ الرّحمنِ الرَّحيمِ اللَّهُمَّ بِالحَقِّ أنزَلتَهُ وَبِالحَقِّ نَزَلَ أللَّهُمَّ عَظُمَ رَغْبَتِي فِيهِ وَ اجعَلهُ نوراً لِبَصَري وَشِفاءً لِصَدري وَذَهاباً لَهَمِّي وَغَمِّي وَ حُزني اللّهُمَّ زَيِّنْ بِهِ لِسانِي وَ جَمِّلْ بِهِ وَجْهي وَ قَوِّ بِهِ جَسَدي وَ ثَقِّلْ بِهِ ميزاني وَارْزُقني تِلاوَتَهُ عَلَيَّ طاعَتَكَ اناءَ اللَّيلَ وَأَطرافَ النَّهارِ وَاحشُرْني مَعَ النَّبِيِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الأخْيارِ . «خدایا ! قرآن را به حق، نازل کردی و به درستی هم نازل شده، بار الها ! میل و رغبت مرا به قرآن، زیاد گردان و آن را روشنایی دیده و شفای دل و برطرف کننده غم و غصه و اندوهم قرار ده، خداوندا ! زبانم را به خواندن قرآن زینت ده و چهره ام را به سبب آن نیکویی بخش و پیکرم را به پیروی آن نیرومند فرما و میزان عملم را به تبعیت آن سنگین گردان و خواندن قرآن را شب و روز، با توفیق فرمانبرداری، روزیام فرما و مرا با پیامبرت حضرت محمد و آل برگزیده اش محشور گردان».

2-بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ اَللَّهُمَّ إِنِّي أَشْهَدُ أَنَّ هَذا كِتَابُ اَلمُنزَلِ مِنْ عِنْدِكَ علي رَسُولِكَ مُحَمَّدُ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ كَلامُكَ النَّاطِقُ عَلَيَّ لِسانُ نَبِيِّكَ جَعَلتَهُ هادِياً مِنكَ إِلي خَلقُكَ وَ حَبلاً مُتَّصِلاً فيما بَيْنَكَ وَبَيْنَ عِبادِكَ اللّهُمَّ إنِّي نَشَرتُ عَهْدَكَ وَ كِتابَكَ أَللَّهُمَّ فَاجْعَلْ نَظَرِي فِيهِ عِبَادَهُ وَ قِرَائَتِي فيهِ ذِكراً وَفِكِّرِي فِيهِ اعْتِبَاراً وَاجعَلني مِمَّنِ اتَّعَظَ بِبَيَانِ مَوَاعِظِكَ فِيهِ واجْتَنَبَ مَعَاصِيَك ولا تَطْبَعْ عِنْدَ قِرَائَتِي عَلَيَّ قَلْبِي ولا عَلَيَّ سَمْعِي ولا تَجْعَلْ عَلَيَّ بَصَرِي غِشَاوَةً ولا تَجعَل قَرائَتي قِرائَةً لاتَدَبِّرُ فِيهَا بَلْ إجعَلَني أَتَدَبَّرُ آيَاتِهِ وأَحْكَامَهُ اخذاً بِشَرايِعِ دِينِكَ ولا تَجْعَلْ نَظَرِي فيهِ غَفلَةً وَلا قَرائَتِي هَدَراً إِنَّكَ أَنتَ الرَّؤوفُ الرَّحِيمُ. «خداوندا ! شهادت میدهم به این که قرآن مجید از طرف تو بر پیامبرت حضرت محمد صلی الله علیه وآله فرزند

ص: 279

عبدالله نازل شده، و سخن گویای تو است بر زبان پیامبرت، آن را راهنما از طرف خود به سوی خلق و ریسمانی متصل در میان خود و بندگانت قرار دادی، بار خدایا! عهد و کتاب تو را گشودم، بار الها ! نظر مرا در قرآن، عبادت و خواندنم را به منزله ذکر، و فکر مرا در آن، سبب عبرت قرار ده، و مرا از کسانی که به بیان موعظه های تو در این کتاب آسمانی پند گرفته و از نافرمانی ها دوری کرده است قرار ده، و هنگام خواندن قرآن بر قلب و گوش من شهر مزن، و پرده بر چشم دل من قرار مده، و خواندنم را خواندنی که در آن اندیشه نباشد قرار نده، بلکه مرا توفیق عنایت فرما که در آیات و احکام قرآن اندیشه و تدبر کنم، در حالی که احکام و دستورهای دینت را فهمیده و عمل کنم، و نگاه مرا در این کتاب، نظر غفلت و خواندنم را بیهوده قرار مده، به درستی که تو خداوند رؤوف مهربانی».

3. بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْئَلُكَ أن تُصَلِّيَ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَأن تُنَوِّرَ بِكِتابِكَ بَصَري وَ تُطلِقَ بِهِ لِساني وَتَشرَحَ بِهِ صَدري وَتَستَعمِلَ بهِ جَسَدي بِحَولِكَ وَ قُوَّتِكَ فَإِنَّهُ لاَ حَوْلَ وَ لا وَ إِلاَّ بِكَ يا ذَي الجَلالِ وَالاكرامِ يا رَبَّ العالَمينَ.

به نام خداوند بخشنده مهربان، بار خدایا ! از درگاهت درخواست می کنم که بر محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله رحمت فرستی، و دیده مرا به وسیله قرآن نورانی و زبانم را به این کتاب گویا گردانی، و سینه ام را به سبب آن گشاده سازی و وسعت بخشی، و بدنم را به برکت قرآن به عمل برگماری، به توانایی و قوت خود، زیرا توانایی و قوتی وجود ندارد مگر به توفیق تو، ای صاحب بزرگواری و کرامت و ای پرورش دهنده جهانیان !»

دعاهای قبل از خواندن، حاوی پیام ها و اخطارها و تذکراتی است، و به خواننده و شنونده قرآن هشدار می دهند که در قبال آیات الهی، قرآن کریم، وظایفی دارید، و گوشزد می کنند که حلالها و حرام هایی را که در قرآن مجید بیان شده است نصب العین قرار دهید و به آنها عمل کنید و تنها به خواندن و شنیدن اکتفا نکنید.

برخی از آنها چنین است:

1. صَدَقَ اللَّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ وَ صَدَقَ بَلَّغَ رَسُولَةُ اَلنَّبِيِّ الكَريمِ وَ نَحْنُ عَلَيَّ ذَلِكَ مِنَ الشَّاهِدِينَ وَالشَّاكِرِينَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ العِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَسَلامٌ عَلَيَّ المُرسَلينَ وَالحَمدلِلَهُ رَبُّ العالَمينَ؛ «راست گفت خداوند بلند مرتبه بزرگ، و راست گفت و ابلاغ کرد پیامبر بزرگوارش، و ما بر این گفتار از گواهان و سپاسگزارانیم، خداوند غالب و قاهر، از آنچه که غیر موحدین توصیف می کنند منزه است، و سلام بر فرستادگان از طرف خدای تعالی، و ستایش مخصوص پروردگار جهانیان است».

2. اَللّهُمَّ إِنِّي قَدْ قَرِئْتُ ما قَضَيْتَ مِنْ كِتَابِكَ اَلَّذِي أَنْزَلْتَهُ عَلَيَّ نَبِيَّكَ الصّادِق صَلَّي اللّهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ فَلَكَ الْحَمْدُ رَبَّنا اللَّهُمَّ اجعَلني مِمَّن يُحِلُّ حَلالَهُ وَيُحَرِّمُ حَرامَهُ وَ يُؤْمِنُ بِمُحْكَمِهِ مُتَشَابِهٌ واجْعَلْهُ لي أُنساً فِي قَبْرِي وَ أُنْساً في حَشري وَاجْعَلْنِي مِمَّنْ رَقِيَ بِكُلِّ اَيَّةٍ قَرءَها دَرَجَةً فِي أَعْلي عِلِّيِّينَ بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمِينَ؛ «بار الها! به راستی و حقیقت خواندم آنچه را که بیان کردی در کتابی که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادی، ای پروردگار ما! ستایش مخصوص تو است، بار خدایا! مرا از آنانی که حلال قرآن را حلال و حرام آن را حرام می دانند و به آیات محکم و متشابه آن ایمان دارند قرار ده، و قرآن را مونس در قبر و روز بازپسین من گردان، و مرا از کسانی قرار ده که به هر آیه ای که می خواند درجه ای در بالاترین درجات بهشت

ص: 281

ارتقا یابد، به رحمتت ای رحیم ترین رحیمان».(1)

در اهمیت و فضیلت «بِسمِ الله» همین بس که تمام سوره های قرآن - به جز سوره توبه (1)- با «بِسمِ الله» آغاز شده. و این امر بیانگر فضیلت و برکت «بِسمِ الله» است، علاوه بر این روایات بسیاری در فضیلت و برکات آن نقل شده است.

از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمودند: «هر کار مهمی که با «بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ»شروع نشود ناقص می ماند و به نتیجه مطلوب نمی رسد». «كُلِّ أَمْرٍ ذِي بَالٍ لَمْ يُبْدَأُ فِيهِ بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ فَهُوَ أَبْتَرُ».(2)

و از همان حضرت است که خداوند متعال فرمود: « من سوره حمد را میان خود و بندهام تقسیم کردم، نیمی از آن برای من، و نیمی از آن برای بنده ام، هنگامی که بنده ام می گوید: «بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ» می گویم: بنده ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهای او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر برکت کنم».(3)

و از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است که: «انسان هر کاری را می خواهد انجام دهد باید «بِسمِ اللهِ» بگوید و با نام خدا شروع کند، و هر کاری که با نام خدا شروع شود خجسته و مبارک است».(4)

و در فضیلت و مبارکی «بِسمِ اللهِ» همین بس که خداوند در اولین آیاتی که به پیامبرصلی الله علیه وآله نازل فرمود، امر کرد با نام خدا شروع کند « اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ »(5) «بخوان

ص: 283

به نام پروردگارت».

و حضرت سلیمان (علیه السلام)در نامه ای که به ملکه سبأ نوشت، آغاز آن را و «بِسمِ اللهِ» قرار داد:«انَّه مِن سُلَيْمانَ وإنَّهُ بِسمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنُ اَلرَّحِيمُ»(1)

نیز حضرت نوح(علیه السلام) کلی در طوفان سخت و وحشتناک، برای نجات خود و همراهانش، و به منظور رسیدن به سر منزل مقصود، هنگام سوار شدن بر کشتی، دستور داد و «بِسمِ اللهِ» بگویند و گفت: سوار شوید که روان شدن و لنگر انداختن کشتی فقط با نام خدا است:«وقالَ اركَبُوا فِيهَا بِسمِ اللَّهِ مَجرَاهَا وَمُرسَاهَا»(2)

همچنین سفارش شده «در ابتدای هر عملی و «بِسمِ اللهِ» بگویید، و الآ شیطان در آن عمل شرکت می کند».(3)

و از امام صادق علیه السلام است که فرمود: «بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ»سزاوارترین چیز است به بلند خواندن( آن را بلند بخوانید) و این، همان است که خداوند عزوجل فرموده است: «وَإِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي القُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلَيَّ أَدْبَارَهُمْ نُفُوراً»(4) ؛؛ «و آنگاه که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی و می گویی: «بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ » [مشرکان ] گریزان شده، به عقب فرار می کنند».(5)

و از پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)پرسیدند: «آیا شیطان از غذای انسان می خورد؟ فرمود: آری، هر سفره و غذایی که بدون «بِسمِ اللهِ» آغاز شود، شیطان از غذای آن می خورد و با

ص: 284

خورندگان هم غذا می شود، و خدا برکت را از آن سفره و غذا بر می دارد».(1)

و فرمودند: هر کس در اول کارش «بِسمِ اللهِ» را فراموش کند، خداوند او را به حادثه ناگواری مبتلا می کند تا به تقصیرش در ترک و «بِسمِ الله »متوجهش نماید. (2)

و فرمودند:« بِسمِ اللهِ» گره ها را باز کند، مشکلات را برطرف سازد، سختی ها را آسان سازد، انسان را از ناامنی و شرور، حفظ نماید، خداوند درهای طاعات را با «بِسمِ اللهِ» بر روی انسان باز کند و درهای گناه را با گفتن اَعُوذْ بِاللَّهِ مِنَ اَلشَّيْطَانِ اَلرَّجِيمِ، ببندد.(3)

و از حضرت رضا(علیه السلام) است که فرمودند:«بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ» نزدیک تر است به اسم اعظم خدا، از سیاهی چشم به سفیدی آن. «بِسمِ اللَّهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ أَقرَب إِلَيَّ اِسْمَ اَللَّهِ اَلْأَعْظَمُ مِنْ سَوَادِ اَلْعَيْنِ إِلَيَّ بَيَاضُهَا».(4)

و از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) این است که فرمودند: «وقتی معلم به کودک گفت: بگو بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ، و کودک آن را گفت، خداوند برای کودک و پدر و مادرش و معلم او برائت و فرمان دوری از آتش جهنم را بنویسد».(5)

همچنین نقل است که: «عبدالله بن یحیی که از دوستان حضرت امیر علیه السلام بود، خدمت آن حضرت آمد و بدون گفتن بسم الله بر تختی که آنجا بود نشست، ناگهان بر زمین افتاد و سرش مجروح شد، حضرت امیر (علیه السلام) دست بر سر او کشید و فرمود: آیا نمی دانی که پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم)فرمود: هر کار بدون «بِسمِ اللهِ» شروع شود بی سرانجام خواهد بود؟ عبدالله گوید: به آن حضرت گفتم: فدایت شوم، میدانم،

ص: 285

و بعد از این «بِسمِ الله »را ترک نخواهم نمود، فرمود: در این صورت بهره مند و خوشبخت خواهی شد).

امام صادق علیه السلام پس از نقل این حدیث فرمود: بسیار می شود که برخی از شیعیان ما، در آغاز کارشان بِسمِ اللهِ نمی گویند و خداوند آنها را با ناراحتی مواجه می سازد تا بیدار شوند و بِسمِ اللهِ را ترک نکنند، وضمن خطای نگفتن بسم الله از نامه عملشان شسته شود».(1)

فضائل و برکات «آیة الکرسی»: امیرالمؤمنین علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: «برگزیده قرآن سوره بقره است و برگزیده سوره بقره، آیة الکرسی است، در آن پنجاه کلمه است و در هر کلمه ای پنجاه برکت وجود دارد».

«سَيِّدُ القُرآنِ البَقَرَةُ وسِيدُ الْبَقَرَةِ آيَةُ الكُرْسِيِّ يَا عَلِيُّ إِنَّ فِيها لَخَمْسِينَ كَلِمَةً فِي كُلِّ كَلِمَةٍ خَمْسُونَ بَرَكَةً».(2)

و از امام محمد باقرعلیه السلام است که فرمود: «هر کس آیة الکرسی را بخواند، خداوند هزار امر ناخوشایند از امور ناخوشایند دنیا، و هزار امر ناخوشایند از امور ناخوشایند آخرت را از او برطرف نماید که آسان ترین ناخوشایند دنیا، فقر و آسانترین ناخوشایند آخرت، عذاب قبر است».(3)

نیز از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمودند: «آیه الکرسی از گنجی زیر عرش الهی به من داده شده است، و به هیچ پیامبری قبل از من داده نشده » ؛ «أُعطِيتُ آيَةَ الكُرسيِّ مِن كَنزٍ تَحتَ العَرشِ وَلَم يُؤتَهَا نَبِيٌ كَانَ قَبْلِي».(4)

ص: 286

و در روایت دیگر است که: دو برادر نزد پیامبر صلی الله علیه آله آمدند و گفتند: برای تجارت به شام می رویم، چیزی به ما بیاموز تا از شر اشرار محفوظ بمانیم، فرمود: هنگامی که به منزلگاهی رسیدید و نماز عشا را خواندید و برای خواب در بستر قرار گرفتید، تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام را بگویید، سپس آیة الکرسی را بخوانید، مسلما تا صبح در امان خواهید بود. در ذیل روایت آمده است: در یکی از منزلها دزدها، قصد بردن اموال آنها را نمودند، ولی دیدند دو دیوار کشیده شده و چیزی پیدا نیست، صبح آمدند ملاحظه کردند دیوار وجود ندارد، از آنها پرسیدند، شما وسط دو دیوار بودید و اکنون آن دیوارها دیده نمی شوند، ماجرا چیست؟ گفتند: ما به دستور پیامبر صلی الله علیه وآله ، هنگام خوابیدن تسبیح حضرت زهرا علیها السلام و آیة الکرسی را خواندیم.گفتند: بروید که دزدان به اموال شما دست نمی یابند».(1)

مرحوم ملا فتح الله قدس سره در تفسیر منهج الصادقین، در فضیلت آیة الکرسی فرموده است: چون این آیه شریفه متضمن براهین بر اصول اسلام از «توحید، عدل، علم، قدرت، حیات، اراده و ... می باشد، لذا دارای فضائل و خواص بسیار است و خواندن آن ثواب فراوان دارد، و روایات در بیان خواص و ثواب قرائت آن بسیار است و به نقل بیست روایت اکتفا می شود. سپس روایات را نقل کرده که به خاطر طولانی نشدن کتاب از آوردن آنها صرف نظر کردم و اجمال برخی از آنها چنین است: ]

1- هر کس آیة الکرسی را پس از هر نماز بخواند، خداوند او را از خطرهای نفسانی و شیطانی حفظ می کند.

2- اگر مرتب آن را بخواند از فقر و تهی دستی، ایمن گردد. و خدا از فضل و

ص: 287

کرمش به او مال بسیار می دهد و به روزیش وسعت میدهد.

3- هر کس هر صبح و شام آن را بخواند، خداوند او را از شر دزد نگاه دارد.

4- هر کس بر خواندن آن مداومت کند، از عذاب خدا در امان ماند و اموال و زندگیش، از سوختن و نابود شدن، در امان ماند و جانش از آفت حشرات و گزندها محفوظ ماند و از شر جن و انس و بلاها ایمن شود...(1)

صاحب مجمع البیان قدس سره نیز روایات بسیاری در فضیلت و برکات آیة الکرسی نقل کرده است. (2)

نیز شیخ کفعمی قدس سره نقل کرده است: برای درد و ضعف چشم، آیة الکرسی را بر آن بخوانند و در دل بگیرند خوب شدن آن را، و هنگام خواندن آن، به قصد عافیت، دست را بر چشم نهند و بگویند: «اُعِيذُ نُورَ بَصَرِي بِنُورِ اَللَّهِ اَلذَّ ي لاَ يُطْفِي»؛ «پناه می دهم نور دیده ام را به نور خدا که نور خدا هرگز خاموش نگردد».

مرحوم خاتون آبادی قدس سره نیز در کتاب جنات الخلود، ص 58 (در قسمت درد چشم) همین مطلب را از قول ائمه علیهم السلام نقل کرده و فرموده است: آیة الکرسی را به قصد عافیت بخوانند.

محدث قمی قدس سره نیز در حاشیه مفاتیح الجنان، در عوذات مأثوره، برای درد چشم، همین را نقل کرده است.

فضائل و برکات «آمن الرسول»: از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و نقل است که فرمود:

دو آیه آخر سوره بقره (3)، هم قرآن است و هم دعا و هم خوشنودی خدا، و هر کس

ص: 288

بعد از نماز عشاء آن را بخواند از بپا خواستن برای نماز شب او را کفایت می کند.(ثواب نماز شب به او عطا می شود).(1)

و از همان حضرت است که فرمود:«هرکس این دو آیه را تلاوت کند، مهمات دنیا و آخرتش کفایت می شود، و خدا حاجتش را برآورده فرماید».(2)

برکات آیه آخر سوره کهف: از امام صادق علیه السلام است که: «هر کس در وقت خواب، آیه آخر سوره کهف را بخواند، در همان ساعتی که می خواهد، بیدار می شود، و آیه این است:«قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»(3): «[ای پیامبر) بگو: جز این نیست که من بشری مانند شما هستم که به من وحی می شود که معبود شما معبودی است یگانه، پس کسی که همواره لقای پروردگارش را امید داشته است، باید کاری شایسته انجام دهد و هیچکس را در عبادت پروردگارش شریک نسازد».(4)

فضائل و برکات آیه «وَ اِن یَکادِ »: نقل شده که برای چشم زخم این آیه مبارکه را بخوانند: «وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ

ص: 289

وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ»(1) ؛ «والبته کسانی که کفر ورزیده اند، چون ذکر را [قرآن را از تو شنیدند نزدیک است با چشمانشان تو را به طور حتم [از زندگی ساقط کنند، و می گویند: او حتما دیوانه است.(2)

که هر حسنه ای افضل باشد از دنیا و آنچه در دنیا است، از اموال و خیرات آن، و کسی که گوش بدهد به قاری سوره حمد، برایش یک سوم اجری است که برای قاری می باشد، پس، از این خیر فراوان که بر شما ارزانی شده، بیشتر استفاده کنید». «وَمَن استَمَعَ إلَيَّ قارِئٌ يَقرَؤُها كَانَ لَهُ قَدْرُ ثُلُثِ مَا لِلقارِی.. »(1)

و از امام صادق علیه السلام است که: «هر گاه کسالت یا بیماری بر پیامبر صلی الله علیه وآله عارض می شد، دستان مبارکش را باز می کرد و سوره حمد و معوذتین (قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ برب الناس) را می خواند و دستانش را به صورتش می کشید. پس عارضه از آن حضرت برطرف می شد».(2)

و روایت است که شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد مدتی است به تب مبتلا شده ام و بهبود نمی یابم و معالجه نمی شوم، آن حضرت فرمود: هفت مرتبه سوره حمد را در گریبانت بخوان، گوید: چنین کردم و تب از بدنم مرتفع شد».(3)

مؤلف: روایات در فضیلت و برکات بسم الله و سوره مبارکه حمد، بسیار است و آنچه نقل شد نمونه ای از بیشمار است، به بحارالانوار، ج 92 مراجعه شود. و در آداب «بیمار» (صفحه 914) روایاتی نقل کردم که فرموده اند: سوره حمد را برای شفای بیماران بخوانید، ان شاء الله به برکت آن بهبود یابند.

فضائل و برکات سوره «یس»: از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل است که فرمود: «هر کس سوره «یس» را برای رضای خدا بخواند، مانند کسی است که دوازده مرتبه قرآن را ختم کرده باشد، و هر محتضری که در موقع احتضار، این سوره را بشنود،

ص: 291

به عدد هر آیه، ده فرشته بر او نازل شوند و برای او استغفار کنند».(1)

و از امام صادق علیه السلام است که: «هر چیزی قلب دارد و قلب قرآن «یس» است، هر کس روز، آن را بخواند، در آن روز محفوظ ماند و روزی او می رسد، و هر کس شب بخواند، خداوند هزار فرشته را نگهبان او قرار می دهد که او را از شر شیطان و هر آفتی حفظ کنند».(2)

و از پیامبر صلی الله علیه وآله است که: «چنانچه نزد محتضر سوره یس خوانده شود، خداوند، مردن و مرگ را بر او آسان کند».(3)

و از همان حضرت نقل است که: «هر کس هر جمعه ای قبر پدر و مادرش را زیارت کند و نزد آنها سوره یس را بخواند، خداوند به عدد حروف آن، مغفرت خود را شامل حالش گرداند».(4)

فضائل و برکات سوره «صافات»: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که در هر روز جمعه، سوره صافات را بخواند، همواره از هر آفتی در امان خواهد ماند و در دنیا هر بلایی از او بگردد و فراوان ترین رزق و روزی، نصیب او خواهد شد و خداوند نخواهد گذاشت هیچ آسیبی از شیطان رانده شده و ستمگری عنادورز، به مال و فرزند و بدنش برسد. و در روایتی آمده: این سوره برای به دست آوردن عترت دنیا و آخرت خوانده شود.(5)

ص: 292

فضائل و برکات سوره الرحمن»: از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است که فرمود: «هر چیزی عروسی دارد، و عروس قرآن «الرحمن» است»(1).

و از امام صادق علیه السلام است که: « هر کس در هنگام خواندن سوره الرحمن بعد از تلاوت«فَبِأَيِّ آلاَءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» و بگوید: «لَاشَيْءَ مِنْ آلَائِكَ رَبِّ أُكَذِّبُ»؛ « هیچ یک از نعمتهای تو را تکذیب نمی کنم». چه شب آن را بخواند یا روز، و پس از آن فوت کند، ثواب شهید به او عطا می شود»(2).

و از پیامبرصلی الله علیه وآله است که: «هر کس سوره الرحمن را بخواند، خداوند رحمان، بر ناتوانی او رحم کند، و به شکرگزاری نعمتهای خدا موفق شود»(3).

فضائل و برکات سوره «واقعه»: از امام صادق علیه السلام است که: « هر کس شبها پیش از خواب سوره واقعه را بخواند، خدا را ملاقات کند در حالی که چهره اش مانند ماه شب چهارده نورانی باشد»(4).

و از همان حضرت است که: «هر کس هر شب جمعه سوره واقعه را بخواند، مورد محبت خدا قرار می گیرد، و خدا همه مردم را دوست او می گرداند، و در دنیا به بدحالی و فقر مبتلا نشود، و در آخرت از رفقای امیرالمؤمنین علیه السلام خواهد بود، و این سوره اختصاص دارد به امیرالمؤمنین علیه السلام و هیچ کس در این سوره با آن حضرت شریک نیست».(5) و از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل است که فرمودند: «کسی که هر شب سوره «واقعه» را بخواند، هرگز به تنگ دستی مبتلا نمی شود». «مَنْ قَرَأَ سُورَةَ اَلْوَاقِعَةِ كُلَّ لَيْلَةٍ لَمْ تُصِبْهُ فَاقَهُ»(6).

ص: 293

از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «هر که سوره واقعه را در هر شب جمعه بخواند، خدا او را دوست دارد و او را نزد همه مردم، محبوب و محترم گرداند، و هرگز در دنیا پریشانی، فقر و ناداری، تنگدستی و هیچ آفتی از آفات دنیا نبیند و این سوره در شأن امیر مؤمنان علی و اولاد آن حضرت صلوات الله علیهم است(1).

روایت شده که: عثمان بن عفان، در بیماری عبدالله بن مسعود، به عیادت وی رفت، و به او گفت: از چه چیز ناراحت هستی؟ ابن مسعود گفت: از گناهانم، پرسید: چه چیز میل داری؟ گفت: رحمت پروردگارم را، پرسید: طبیب برایت بیاوریم؟ گفت: طبیب مرا بیمار کرده است. عثمان گفت: دستور بدهم سهمیه ات را از بیت المال بدهند؟ گفت: آن موقع که نیاز داشتم از پرداخت آن جلوگیری کردی و محرومم نمودی، اکنون که در آستانه مردن هستم و از آن بی نیازم، می خواهی بدهی؟ عثمان گفت: برای دخترانت باشد، ابن مسعود گفت: دخترانم از آن بی نیازند، چون به آنها دستور داده ام سوره واقعه را بخوانند، زیرا از پیامبر صلی الله علیه وآله شنیدم که فرمود: کسی که هر شب، سوره واقعه را بخواند، به فقر و ناداری گرفتار نمی شود».(2)

فضائل و برکات سوره «عمّ یتسائلون» : از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: «هر کس سوره «عمّ یتسائلون» را در هر روز بخواند سالش به پایان نمی رسد مگر اینکه بیت الله الحرام را زیارت می کند إن شاء الله». «رُوِيَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اِنَّه قَالَ مَنْ قَرَأَ عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ لَمْ يَخْرُجْ سَنَتُهُ إِذَا كَانَ يُدْمِنُهَا فِي كُلِّ

ص: 294

يَوْمَ حَتِّي يَزُورُ اَلْبَيْتَ اَلْحَرَامَ».(1)

و از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمود: «کسی که سوره (عم یتسائلون) را بخواند، خداوند متعال در قیامت از نوشیدنی خنک و گوارای بهشتی سیرابش می کند».(2)

فضائل و برکات سوره «سبح اسم ربک الأعلی»: از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل است که: «هر کس سوره (اعلی) را بخواند، خداوند به عدد هر حرفی که بر ابراهیم و موسی و محمد صلوات الله علیهم نازل کرده، ده حسنه به او عطا فرماید».(3)

و از امام صادق علیه السلام است که: « هر کس سوره (اعلی) را در نمازهای واجب یا مستحب خود بخواند، روز قیامت به او گفته می شود: از هر یک از درهای بهشت که می خواهی وارد شو إن شاء الله».(4)

نیز، از یکی از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام است که گفت: بیست شب پشت سر حضرت امیر علیه السلام نماز خواندم، آن حضرت جز سوره (سبح اسم ربک الأعلی) را در نماز نخواند، و فرمود: اگر میدانستید چه برکاتی در این سوره است، هر یک از شما در هر روز ده بار آن را تلاوت می کردید، و هر کس آن را بخواند گویی صحف ابراهیم و موسی را تلاوت کرده است».(5)

فضائل و برکات سوره «فجر»: از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل است که فرمودند: «کسی که سوره (والفجر) را در ده شب اول ذی الحجه بخواند، خداوند گناهان او را

ص: 295

می بخشد و کسی که در سایر ایام بخواند، نور خواهد بود برای روز قیامتش».(1)

و از امام صادق علیه السلام است که: «سوره فجر را در هر نماز واجب و مستحب بخوانید که سوره حسین بن علی علیهما السلام است، هر کس آن را بخواند در قیامت و در بهشت با حسین بن علی علیهما السلام خواهد بود».(2)

فضائل و برکات سوره «والشمس»: از امام صادق علیه السلام است که: «هر کس سوره (شمس) را بخواند، همه چیزها، حتی اعضا و جوارح او برایش شهادت میدهند، و خدا می فرماید: شهادت شما را در باره بنده ام قبول کردم، او را ببرید به بهشت تا آنچه خواهد انتخاب کند».(3)

و از پیامبرصلی الله علیه وآله روایت شده که: «هر کس سوره (شمس) را بخواند مثل آن است که هر چه آفتاب و ماه بر آن طلوع کرده، صدقه داده است».(4)

فضائل و برکات سوره «قدر»: امام صادق علیه السلام فرمودند: «هر کس سوره قدر را در نماز واجب بخواند منادی از جانب پروردگار ندا دهد که خدا گناهان گذشته تو را آمرزید، عمل را از سر بگیر».(5)

و از پیامبر صلی الله علیه وآله است: «کسی که سوره قدر را بخواند مانند کسی است که ماه رمضان را روزه گرفته، و شب قدر را احیا داشته است».(6)

و از امام جواد علیه السلام است: «هر کس سوره قدر را زیاد بخواند، و زیاد استغفار

ص: 296

کند، در دنیا و آخرت با اهل بیت علیهم السلام باشد».(1)

و از امام باقر علیه السلام است که: «برای هر چیزی ثمره ای است و ثمره قرآن سوره قدر است».(2)

فضائل و برکات سوره «زلزلت»: از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمود: «هر کس چهار مرتبه سوره «اذا زلزلت» را بخواند مانند کسی است که همه قرآن را خوانده است».(3)

و امام صادق علیه السلام فرمود: «از خواندن سوره اذا زلزلت خسته و افسرده نشوید، هر کس آن را در نمازهای مستحبی بخواند، هرگز خدا او را به زلزله و صاعقه و آفت های دنیا مبتلا نگرداند، و او را به این حوادث نمیراند، و فرشته مرگ، هنگام فوت، به راحتی و آرامش، جانش را بگیرد، و فرشته ها تا بهشت او را مشایعت و همراهی کنند».(4)

در روایت دیگر است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «هر کس سوره زلزلت را تلاوت کند، گویی سوره بقره را قرائت کرده و پاداش او به اندازه کسی است که یک چهارم قرآن را قرائت کرده است».(5)

فضائل و برکات سوره «والعادیات»: از امام صادق علیه السلام است که: «هر کس این سوره را بخواند و بر آن مداومت کند، خداوند روز قیامت او را با

ص: 297

امیرالمؤمنین علیه السلام مبعوث کند، و در کنار او و دوستان آن حضرت خواهد بود».(1)

و از پیامبر صلی الله علیه وآله است که: « هر کس آن را تلاوت کند به عدد حاجیانی که در مشعر الحرام توقف می کنند، به او حسنه داده می شود».(2)

فضائل و برکات سوره «همزه»: از پیامبر صلی الله علیه وآله است که: «هر کس این سوره را تلاوت کند به عدد کسانی که محمد صلی الله علیه وآله یارانش را مسخره و استهزاء کردند، ده حسنه به او داده می شود».(3)

و از امام صادق علیه السلام است که: «هر کس آن را در نماز واجب بخواند فقر از او دور می شود، روزی به او رو می آورد، و مردن های زشت و بد از او دفع می گردد».(4)

فضائل و برکات سوره «کوثر»: از پیامبر صلی الله علیه وآله است که: «هر کس آن را تلاوت کند خداوند او را از نهرهای بهشت سیراب کند، و به عدد هر قربانی که حاجیان در روز عید قربان، قربانی می کنند و همچنین به عدد قربانی هایی که اهل کتاب و مشرکان انجام می دهند، به او اجر میدهد».(5)

و از امام صادق علیه السلام است که: «هر کس در نماز واجب این سوره را بخواند خداوند سبحان اجر صد شهید برای او بنویسد و چهل صف از فرشته ها با او نماز بخوانند و هر کس آن را در نماز نافله اش بخواند، ثواب پنجاه شهید به او عطا می شود، و هر کس در وقت خواب آن را بخواند، خداوند از عذاب قبر محافظتش فرماید».(6)

فضائل و برکات سوره «کافرون»: از امام صادق علیه السلام است که: «هر کس در نمازهای واجب، سوره کافرون را بخواند، خداوند متعال او و پدر و مادرش را بیامرزد، و چنانچه در وقت خواب آن را بخوانند، خدا از شرک دورشان گرداند، و

ص: 298

اگر از بدبختها و اشقیاء باشند، نامشان را از دفتر اشقیاء محو نماید و در دفتر سعادتمندان بنویسد و زندگی سعادتمندانه به آنها عطا فرماید، و با شهدا محشورشان گرداند».(1)

و از امام باقر علیه السلام است که: « این سوره یک ربع قرآن است».(2)

و از پیامبر صلی الله علیه وآله است که: «هر کس سوره قل یا ایها الکافرون را بخواند گویی ربع قرآن را خوانده، وشیاطین طغیانگر از او دور می شوند، و از شرک پاک می گردد، و از سختی روز قیامت در امان خواهد بود».(3)

فضائل و برکات سوره «نصر»: از امام صادق علیه السلام است که: «هر کس سوره اذا جاء نصرالله) را در نماز واجب یا مستحب بخواند، خداوند او را بر همه دشمنانش پیروز گرداند و درهای روزی بر روی او باز گردد و پس از مرگ چون از قبر بیرون آید، نامه امان برای عبور از صراط به دست او داده می شود».(4)

فضائل و برکات سوره «توحید»: از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمود: «هر کس به خدا و قیامت اعتقاد دارد، و بعد از نماز واجبش سوره (قل هو الله احد) را تلاوت کند، خداوند سبحان، خیر دنیا و آخرت را برای او جمع کند، و پدر و مادرش را بیامرزد».(5)

و از همان حضرت است که فرمود: «کسی که هنگام ورود به خانه اش سوره توحید را بخواند، فقر از خانه او و خانه همسایگانش دور می شود».(6)

ص: 299

و همان حضرت فرمود: «خواندن یکبار سوره توحید معادل یک سوم قرآن است».(1)

و در روایت دیگر است که: «مردی از فقر و سختی زندگی به پیامبر صلی الله علیه وآله شکایت کرد، آن حضرت فرمود: هنگامی که داخل خانه ات شدی، اگر کسی در خانه هست به او سلام کن، و اگر کسی نیست «قل هو الله احد» را بخوان، آن مرد به دستور پیامبر صلی الله علیه وآله عمل کرد و زندگیش خوب و درآمدش فراوان گردید، تا آنجا که به همسایگانش نیز کمک می کرد».

و از پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمود: «آیا کسی از شما عاجز است از اینکه در یک شب یک سوم قرآن را بخواند؟ یکی از حاضران عرض کرد: ای رسول خدا ! چه کسی توان بر این کار دارد؟ فرمود: سوره (قل هو الله احد) را بخواند».(2)

فضائل و برکات «مُعَوِّذَتَین»: امام صادق علیه السلام فرمود: «چشم زدن (چشم زخم) و تأثیر آن حق است و کسی از تأثیر آن در امان نیست، و چنانچه کسی از تأثیر آن بیمناک است بگوید: (مَا شَاءَ اَللَّهُ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِيِّ اَلْعَظِيمِ) و هرگاه کسی با لباس و ظاهری آراسته از منزل بیرون رود، (قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ برب الناس) را بخواند، از چشم زخم در امان بماند، و از امام باقر علیه السلام است که هرگاه کسی در خواب می ترسد، وقت خواب سوره«قل اعوذ برب الفلق»و«قل اعوذ برب الناس»و«آیة الکرسی» را بخواند».(3)

و در روایتی دیگر است که: « پیامبر صلی الله علیه وآله بیمار شد، جبرئیل و میکائیل نزد او

ص: 300

آمدند، جبرئیل بالای سر پیامبر صلی الله علیه وآله نشست و میکائیل پایین آن حضرت، جبرئیل سوره (فلق) را تلاوت کرد و پیامبر صلی الله علیه وآله را با آن در پناه خدا قرار داد، و میکائیل سوره (قل اعوذ برب الناس) را تلاوت کرد».(1)

مؤلف: در کتاب شریف کافی (ج 2، باب فضل القرآن ص 619، تا ص 634) روایات بسیاری در فضائل و برکات سوره ها و آیات شریفه قرآن مجید نقل شده که آوردن آنها موجب طولانی شدن است، لذا صرف نظر کردم.

تذکر: همان گونه که در ابتدا یادآور شدم، این برکات و ثوابها، بدون قید و شرط نیست، و دست یابی به برکات و ثوابها در صورتی است که زبان و دل و عمل خواننده، همراه و هم آهنگ باشد، و به محتوای سوره و آیه توجه داشته باشد و در مقام عمل برآید، و در غیر این صورت نباید انتظار داشت، زیرا توقع بی جا، معقول نیست، خداوند سبحان فرموده است: «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا»(2)، «و آنچه را که مایه شفا و رحمت است، از قرآن برای مؤمنان نازل می کنیم، و ستمکاران را جز زیان نخواهد افزود».

امام صادق علیه السلام فرمود: « إنَّما الشِّفاءُ في عِلْمِ القُرآنِ لِقَولِهِ «ما هُوَ شِفاءٌ وَرَحِمَهُ لِلمُومِنینَ» (تفسیر عیاشی) (یعنی شفا بخش بودن قرآن، در علم و فهم قرآن است، پس کسی که از حقائق و معارف قرآن بیگانه است، نباید از آن توقع و انتظار شفا و نجات داشته باشد.

ص: 301

انبیاء علیهم السلام پرسید و گفت:خدا امر کرد فرشته ها بر آدم سجده کردند، ولی بر حضرت محمد صلی الله علیه وآله چنین مقامی نداد.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: خداوند متعال افضل تر از آنچه به آدم داد، به محمد صلی الله علیه وآله عطا فرمود، و آن این است که خداوند سبحان بر محمد صلی الله علیه وآله صلوات فرستاد و امر کرد فرشته ها بر آن حضرت صلوات بفرستند، و تمام خلقش را متعبد و متعهد کرد که تا قیامت بر آن حضرت صلوات بفرستند و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا»(1) و هر کس در حیات، یا در ممات محمد صلی الله علیه وآله بر او صلوات بفرستد، خداوند به هر صلواتی ده صلوات بر او می فرستد و ده حسنه به او عطا می کند، و خداوند اجابت دعای امت محمد صلی الله علیه وآله را متوقف کرد بر اینکه پیش از دعایشان بر آن حضرت صلوات بفرستند، پس این منزلت و مقام که خدا برای محمد صلی الله علیه واله قرار داد، بزرگتر و عظیم تر است از آنچه به آدم عطا فرمود. (2)

صلوات فرستادن، مثل حج واجب است: به مقتضای آیه مبارکه «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا»(3) که خدا به مؤمنین امر فرموده است، صلوات بفرستند، بر هر مکلفی - لااقل - در عمر یک مرتبه صلوات فرستادن واجب است، همان گونه که بر هر مکلف مستطیعی، یک مرتبه انجام مناسک حج واجب است، و این غیر از صلوات هایی است که در نمازها وارد شده، یعنی فرضا اگر کسی اصلا نماز نمی خواند که در تشهد آن

ص: 303

صلوات بفرستد، چنانچه حتی یک صلوات هم نفرستد، دو واجب مستقل را ترک کرده است: یکی نماز و دیگری صلوات، و ترک هر یک از آنها عقابی جداگانه دارد، به علاوه جمعی از علمای گذشته فتوا داده اند که هر گاه مکلف، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را متذکر شد یا نام آن حضرت نزد او برده شد - چه در نماز و در حال خواندن حمد و سوره باشد، یا در اذان و اقامه و یا غیر اینها - واجب است صلوات بفرستد و در این مسأله فرقی نیست که نام مبارک آن حضرت را ببرند مثل «محمد»، «احمد»، یا کنیه یا لقب آن حضرت را متذکر شوند، مثل «ابوالقاسم»، مصطفی»، «رسول» و «نبی»، یا با ضمیر یادآور آن بزرگوار شوند، مثل «عنه» در جایی که ضمیر «عنه» به آن حضرت برگردد.

همچنین اگر نام یا کنیه یا لقب آن حضرت را نوشتند، صلوات را نیز بنویسند، بلکه اگر قلبا متذکر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله شدند، صلوات بفرستند، هر چند ظاهر روایت آن است که مراد، تذکر و یادآوری زبانی است نه درونی و قلبی، و در هر حال در روایت صحیح است که: «هر وقت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را یاد کردی، یا کسی آن حضرت را نزد تو یاد کرد، چه در اذان باشد یا غیر آن، صلوات بفرست»؛ «و صَلِّ عَلَيَّ اَلنَّبِيُّ كُلَّمَا ذَكَرْتَهُ أَوْ ذَكَرَهُ ذَاكِرٌ فِي أَذَانٌ وَ غَيْرُهُ».(1)

روشن جهان زنورجمال محمد صلی الله علیه واله است **خرم ز چشمه های کمال محمد صلی الله علیه وآله است

ما دست کی زنیم به دامان دیگران** تا دامن محمد صلی الله علیه وآله و آل محمد صلی الله علیه وآله است

صلوات بر انبیاء و ائمه علیهم السلام: هر گاه کسی انبیاء یا ائمه اطهار - صلوات الله علیهم - را یاد کرد و نام آن بزرگواران را به زبان جاری ساخت و یا شنید، بر آنان

ص: 304

صلوات بفرستد.(1)

و در زیارت ائمه بقیع علیهم السلام می خوانیم: «وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَيْكُمْ رَحِمَهُ لَنَا وَ كَفَّارَةٌ لِذُنُوبِنَا». «خداوند متعال صلوات ما را بر شما، رحمت برای ما قرار داد، و کفاره گناهانمان ساخت».

و در زیارت حضرت زهرا علیها السلام می خوانیم: «اَلسَّلاَمُ عَلَيْكِ يَا فَاطِمَةُ بِنْتَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْكَ وَعْلِيَّ رُوحُكَ».و همچنین در زیارت آن حضرت می خوانیم:«أللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيْها صَلوةً تَزيدُ في مَحَلِّها عِندَكَ وَشَرَفِها لَدَيكَ... »

خلاصه: مستحب است هرگاه کسی نام هر یک از معصومین صلوات الله و سلامه علیهم را به زبان آورد، با نام آنها را شنید، بگوید: صلوات الله علیه یا بگوید:صلوات الله وسلامه علیه. مثلا اگر گفت: حضرت علی، بگوید: صلوات الله و سلامه علیه. و اگر نام آن حضرت را شنید، بگوید: صلوات الله وسلامه علیه. نیز اگر مثلا گفت: حضرت رضا، یا نام آن حضرت را شنید، بگوید: صلوات الله و سلامه علیه. و همچنین نسبت به سایر معصومین علیهم السلام .

بهشت دیده، آمد روی ایشان **دماغ آسوده دارد بوی ایشان

شود مشکین، نسیم صبحگاهی **گر آمیزد به خاک کوی ایشان

چو خضرت، گر سر آب حیات است **بخور یک شربت آب از جوی ایشان

ص: 305

به گفتاری از ایشان خوش دلم من** خوشا ایشان و گفت و گوی ایشان

خدا و فرشتگان بر مؤمنین صلوات می فرستند: در اهمیت و برکات صلوات، همین بس که خداوند سبحان و فرشتگانش بر شما مؤمنین صلوات می فرستند.

«هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ۚ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا»(1) «او است آن [خدایی که بر شما صلوات (رحمت) می فرستد، و فرشتگانش نیز بر شما صلوات می فرستند برای شما طلب رحمت می کنند تا شما را به سوی نور از تاریکی ها بیرون آورد، و [خدا] به مؤمنان همواره مهربان و رحمتگر است. »(2)

صلوات بر پرداخت کننده بدهی وانفاق کننده: خداوند سبحان به پیامبر صلی الله علیه وآله امر فرموده است که بر افرادی که صدقات و بدهی های مالی خود را پرداخت می کنند صلوات بفرستد و به آنها دعا کند که این صلوات و دعای پیامبر صلی الله علیه وآله در خصوص این مورد، دارای برکاتی ویژه است. «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ ۖ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»(3)، «[ای پیامبر!]از اموالشان صدقه ای زبدهی مالی]بگیر که بدان وسیله پاکشان می سازی و رشدشان می دهی، و بر آنان صلوات بفرست، برای آنان دعا کن!) که صلوات و دعای تو آرامشی است برای ایشان، و خدا شنوایی است دانا».

ص: 306

هرگاه مؤمنی در راه خدا چیزی انفاق کند، آن را مایه تقرب به خدا و وسیله صلوات و دعای پیامبر صلی الله علیه وآله می شمرد.«وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ ۚ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ ۚ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»(1)، و از میان بادیه نشینان کسانی هستند که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و آنچه را انفاق می کنند، وسیله تقرب نزد خدا و صلوات و دعاهای رسول [خدا] بر می شمرند، آگاه باشید، این [ انفاقها برای آنان مایه تقرب است، خدا به زودی آنان را در رحمت خویش در می آورد، به راستی خدا آمرزنده ای است مهربان و رحمت گر.

صلوات خدا بر صابران و مؤمنان: خداوند سبحان، پاداش صابران را صلوات خود بر آنان قرار داده است. «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ *الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ*أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ »(2)؛ «قطعا همه شما را با اموری اندک همچون ترس، گرسنگی، زیان مالی و جانی و کمبود میوه ها آزمایش می کنیم وبشارت بده به صابران.آنها که وقتی مصیبت به آنها می رسدمی گویند: «إنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إليهِ راجِعُونَ»ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم. اینها همانها هستند که صلوات و رحمت خدا شامل حالشان شده و هدایت یافتگانند» .

همچنین در روایت است که در محضر امام جعفر صادق علیه السلام نام سلمان فارسی برده شد، آن حضرت پس از تعریف و تکریم سلمان فرمودند:

ص: 307

«فَصَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَيَّ سَلْمَانُ»(1)، «صلوات خدا بر سلمان».

و سلیمان بن خالد گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: آیا جایز است بر مؤمنین صلوات فرستاد؟ فرمودند: آری به خدا سوگند بر مؤمنین صلوات فرستاده می شود، خدا بر آنها صلوات فرستاده است، آیا نشنیده ای قول خدا را«هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ»(2)، «او [خدا] است که بر شما صلوات می فرستد».(3) یک صلوات در برابر هزار صلوات: هر کس یک صلوات بفرستد، خداوند هزار بار در هزار صف از فرشته ها بر او صلوات فرستند...

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: «إِذَا ذُكِرَ اَلنَّبِيُّ صلّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه فَاكْثِرُوا اَلصَّلاَةَ عَلَيْهِ فانه مَنْ صَلِّيَ عَلَيَّ اَلنَّبِيُّ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلهِ وسَلَّمَ صَلاةً وَاحِدَةً صَلَّيَ اَللَّهُ عليه الفَ صَلاةٍ في الفِ صَفٍ مِنَ المَلائِكَةِ وَلَم يَبقَ شَيءٌ مِمَّا خَلَقَهُ اَللَّهُ إِلاَّ صَلِّي عَلِيٌ اَلْعَبْدُ لِصَلاَةِ اَللَّهِ عَلَيْهِ وَ صَلاَةِ مَلاَئِكَتِهِ فَمَنْ لَمْ يَرْغَبْ فِي هذَا فَهُوَ جاهِلٌ مَغْرُورٌ قَدْ بَرِيَ اللَّهُ مِنهُ وَ رَسُولُهُ وَأهلُ بَيتِهِ».(4) چون نام پیامبر صلی الله علیه و آله بالا برده شد بسیار بر او صلوات بفرستید، زیرا هر کس یک صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد، خداوند هزار بار در هزار صف از فرشته ها بر او صلوات فرستد، و چیزی از مخلوقات خدا نماند جز اینکه بر این بنده صلوات فرستد چون خدا و فرشتگان بر او صلوات فرستند، و هر کس در این فضیلت رغبت نکند، نادان و مغرور است و خدا و رسول و خاندانش از او بیزارند.

یعنی: چنانچه کسی بر پیامبرصلی الله علیه و آله صلوات نفرستد، و خود را از چنین ثواب و فضیلت بزرگ و با ارزش محروم گرداند، جاهل و فریب خورده است، به علاوه،

ص: 308

خدا و پیامبرصلی الله علیه و آله و خاندانش هم از او بیزارند.

تا قادر بر نطق و کلا مت هستی **بفرست مدام بر محمد صلوات

همچنین، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است که فرمودند: هر کس در نوشته ای صلوات بر من را بنویسد، تا وقتی نام من در آن نوشته بماند، فرشته ها برای نویسنده صلوات، طلب مغفرت می کنند. «قَالَ صَلِّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لَهُ مَنْ صَلِّي عَلَيَّ فِي كِتَابٍ لَمْ تَزَلِ اَلْمَلاَئِكَةُ تَسْتَغْفِرُ لَهُ مادام إِسْمِي فِي ذَلِكَ اَلْكِتَاب».(1)

ثواب صلوات دسته جمعی: فرشته ای که قدرت محاسبه همه چیز را دارد، از شمارش ثواب صلوات دسته جمعی مؤمنین عاجز است.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت است که فرمودند:

شب معراج در سیر آسمانی خود فرشته ای را دیدم که هزار دست داشت و در هر دست او هزار انگشت بود، ومشغول حساب کردن بود و با انگشتانش شماره می کرد.

به جبرئیل گفتم: این فرشته کیست و چه چیزی را حساب می کند؟

گفت: این فرشته، موگل بر قطرات باران است و حساب می کند چند قطره باران از آسمان بر زمین فرود آمده است.

حضرت به او فرمود: آیا تعداد قطرات باران را که از ابتدای آفرینش بر زمین باریده می دانی؟

عرض کرد: قسم به خداوندی که تو را به حق به سوی آفریدگانش فرستاده است نه تنها می دانم چند قطره باران از آسمان به زمین نازل شده است بلکه تفصیل آن را هم می دانم که چند قطره در دریا و چند قطره در خشکی و چند قطره در آبادی و

ص: 309

چند قطره در باغ و چند قطره در شوره زار و چند قطره در گورستان فرود آمده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرمود: من از حفظ و یادآوری او تعجب کردم، و او که چنین دید عرض کرد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! با همه این قدرتی که از نظر دستها و انگشتان و حفظ و یادآوری دارم از محاسبه یک چیز ناتوانم. سؤال کردم: حساب کدام چیز است؟ عرض کرد: «هرگاه گروهی از امت شما در مجلسی اجتماع کرده باشند و چون نام مبارک شما برده شود بر شما صلوات فرستند، من از شمارش ثواب آنها عاجزم».«قَوْمٍ مِنْ أُمَّتِكَ يَحْضُرُونَ مَجْمَعاً فَيُذْكَرُ اِسْمُكَ عِنْدَهُمْ فَيُصَلُّونَ عَلَيْكَ فَأَنَا لاَ أَقْدِرُ عَلَيَّ حَصْرَ ثَوَابِهِمْ».(1)

صلوات خدا و فرشتگان: از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که فرمودند: هر که ده بار بر محمد و آل محمد صلوات الله وسلامه علیهم، صلوات بفرستد خدا و فرشتگانش صدبار بر او صلوات می فرستند، و هر که صدبار صلوات فرستد، خداوند و فرشتگانش هزار بار بر او صلوات فرستند آسپس به راوی فرمود: آیا گفتار خدای عزوجل را نشنیده ای که فرموده است: «او است آن خداوندی که صلوات (رحمت) فرستد بر شما (او) و فرشتگانش [نیز بر شما صلوات فرستند تا شما را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آرد و خدا بر مؤمنان مهربان است. «مَنْ صُلِّيَ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَشراً صَلَّيَ اللَّهُ عَلَيهِ وَ مَلائِكَتُهُ مائَةَ مَرَّةٍ وَمَن صَلَّيَ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مائةَ[ مَرَّةٍ ]صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ مَلاَئِكَتُهُ ألفاً أما تسمع قول اللَّهِ عزَّوجلّ« هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيكُم وَمَلائِكَتُهُ لِيُخرِجَكُم مِنَ الظُّلُماتِ إِلَيَّ اَلنُّورُ وكانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً»(2)

ص: 310

اول و آخر دعا صلوات بفرستید: هرگاه کسی به درگاه خدا حاجتی دارد باید دعایش را با صلوات شروع و به صلوات ختم نماید.

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: «هرگاه کسی به درگاه خدای عزوجل حاجتی دارد، باید با صلوات بر محمد و آلش شروع کند و سپس حاجت خود را بخواهد، و در آخر هم با صلوات بر محمد و آلش پایان دهد، زیرای خدای عزوجل، کریم تر از آن است که دو طرف دعا را بپذیرد و وسط دعا را واگذارد. زیرا صلوات بر محمد و آل محمد محجوب نیست و بدون برخورد به حجاب و مانعی بالا می رود و مستجاب می شود . «مَن كانَت لَهُ إلَي اللّه عزوجل حاجَّهُ فَليَبدَأ بِالصَّلاةِ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلهِ ثُمَّ يَسْأَلُ حاجَتَهُ ثُمَّ يَختِمُ بِالصَّلاةِ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَاِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجلّ أَكْرَمُ مِنْ أن يَقبَلَ الطَّرَفَينِ وَيَدَعَ الْوَسَطَ إِذْ [ا] كانَتِ الصَّلاةُ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ لاتُحجَبُ عَنهُ».(1)

نماز بدون صلوات نماز نیست: نمازگزار، در تشهد هر نمازی که می خواند - واجب یا مستحب - باید صلوات بفرستد، والا نمازش نماز نیست و باطل است.شافعی نیز که یکی از چهار امام اهل سنت است در اشعارش چنین گفته است:

يَا أَهْلَ بَيْتِ رَسُولِ اَللَّهِ حُبِّكُمْ** فَتَرْضَ مِنَ اَللَّهِ فِي اَلْقُرْآنُ اِنْزِلْهُ

كَفَاكُمْ مِنْ عَظِيمِ اَلْقَدْرِ أَنَّكُمْ**مِنْ كَمْ يُصَلُّ عَلَيْهِمْ لاَ صَلاةَ لَهُ(2)

ای اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله ، حب و دوستی شما از طرف خدا در قرآن واجب شده است. در عظمت قدر شما همین بس که - هرکس بر شما صلوات

ص: 311

نفرستد نماز برایش نیست.

در میزان اعمال چیزی سنگین تر از صلوات نیست: روز قیامت، هنگامی که اعمال انسان سنجیده می شود و اعمال نیکش سبک باشد، ثواب صلوات او را در میزان نهند و بر کفه دیگر بچربد..

از یکی از دو امام باقر و صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند: «روز قیامت، در میزان اعمال چیزی سنگین تر از صلوات بر محمد و آل محمد نیست، و چه بسا شخصی که اعمالش را در میزان گذارند و سبک باشد، پس صلواتی را که فرستاده ظاهر سازد و آن را در میزان اعمال خود گذارد، پس به سبب آن، کفه اعمالش سنگین گردد و بر کفه دیگر بچربد». «مَا فِي الْمِيزانِ شَيْءٌ أَثْقَلُ مِنَ الصَّلاةِ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ اَلرَّجُلَ لَوَضَعَ أَعْمَالِهِ فِي الْمِيزَانِ فَيَمِيلُ بِهِ فَيُخْرِجُ الصَّلاَةَ عَلَيْهِ فَيَضَعُهَا فِي مِيزَانِهِ فَيُرَجِح[به].(1)

و پیامبر فرمودند: «هر کس در ماه رمضان زیاد بر من صلوات بفرستد، روزی که میزانها سبک است، خدا میزانش را سنگین کند»؛ «مَن اكثَر فيهِ مِنَ الصَّلواتِ عَلِيٍ ثَقَّلَ اَللَّهُ مِيزَائَهُ يَوْمَ تَخَفُّ اَلْمَوَازِينُ»(2)

صلوات در نماز بر اموات مگر بر مرده منافقین: در نماز بر اموات باید صلوات بفرستیم. زیرا نماز بر اموات، در حقیقت دعا برای آمرزش اموات است و در تکبیر دوم آن باید بگوییم: «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ». و کیفیت آن در ص 962 آمده است. ولی خداوند سبحان، پیامبر صلی الله علیه وآله را، از نماز و صلوات بر مرده

ص: 312

منافقان نهی فرمود. «وَلَا تُصَلِّ عَلَىٰ أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلَىٰ قَبْرِهِ ۖ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ»(1)؛ « [ای پیامبر !] و هرگز بر احدی از آنان (منافقان که مردند، نماز مخوان و صلوات نفرست و بر قبر احدی از آنها به دعا و طلب آمرزش نایست».

این نهی بیانگر عدم لیاقت منافقین از بهره وری برکات صلوات و دعا است.

با صلوات از شفاعت همه انبیاء بهره مند شویم: از حضرت زهرا علیها السلام روایت شده که فرمود: «شبی هنگام خواب پدرم به من فرمود: ای فاطمه! قبل از اینکه بخواب روی چهار عمل بجا آور: 1- یک ختم قرآن بنما، 2- پیامبران را شفیع خود گردان، 3- مؤمنان را از خود شاد و خوشنود نما، 4- حج و عمره بجا آور. »

گفتم: ای پدر ! مرا به چهار چیز امر فرمودی که در این وقت کم قدرت انجام آنها را ندارم، آن حضرت تبسم کرد و فرمود: ای فاطمه! در وقت خواب 1- سه مرتبه سوره« قُلْ هُوَ اَللَّهُ اَحِدٌ» را قرائت کن، گویا ختم قرآن نموده ای، 2- بر من و بر پیامبران قبل از من صلوات فرست، به این نحو: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ وَ صَلِّ عَلَيَّ جَميعُ الأنبياءِ وَالمُرسَلينَ» ] . روز قیامت ما (انبیاء) شفیعان تو خواهیم بود، 3- برای مؤمنین طلب مغفرت کن، [بگو: اللَّهُمَّ اغفِرْ لِلمُؤمِنينَ وَالمُؤمِناتِ ] که به این وسیله آنان را خوشنود کرده ای، 4- بگو: «سُبحانَ اللَّهِ وَالحَمدُ لِلَّهِ وَلا إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ» که با گفتن این تسبیحات همانند این است که حج و عمره بجا آورده ای».(2)

ص: 313

وَدِّعا إليَّ دينَكَ وَصَلِّ عَلَيَّ مُحَمّدٌ كَما صَدَّقَ بِوَعدِكَ وَأشفَقَ مِن وَعيدِكَ وَصَلِّ عَلَيَّ مُحَمّدٌ كَما غَفَرتَ بِهِ الذُّنوبَ وَسَتَرْتَ بِهِ العُيوبَ وَفَرَّجتَ بِهِ الكُروبَ وَصَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ كَما دَفَعْتَ بِهِ الشَّقاءَ وَكَشَفْتَ بِهِ الْغَمَّاءَ وَأجَبتَ بِهِ الدُّعاءَ وَنَجَّيتَ بِهِ مِنَ البَلاءِ وَصَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ كَما رَحِمتَ بِهِ العِبادَ وأَحْيَيْتَ بِهِ البِلادَ وَقَصَمْتَ بِهِ الجَبابِرَةَ وَأهلَكْتَ بِهِ الفَراعِنَةَ،وَصَلَ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ كَما اَضْعَفْتَ بِهِ الأَمْوالَ وَاحرَزْتَ بِهِ مِنَ الأَهْوالِ وكَسَرْتَ بِهِ الأصنامَ وَرَحِمتَ بِهِ الأَنامَ وَصَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ كَما بَعَثتَهُ بِخَيرِ الأَدْيانِ وَاعْزَزْتَ بِهِ الأَيمانَ وَتَبَرَّت بِهِ الأَوْثَانَ وَعَظَّمْتَ بِهِ البَيتَ الحَرامَ وَصَلِّ عَلَيَّ مُحَمّدٌ وَأَهلِ بَيتِهِ الطّاهِرينَ الأخيارِ وَسَلِّم تَسليماً.

صلوات امیرالمؤمنین علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه وآله : در روضه کافی است که امیرالمؤمنین علیه السلام در یکی از خطبه های روز جمعه این صلوات را بر پیامبر صلی الله علیه وآله فرستاد.

إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَيَّ النَّبِيَّ يا اَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيه وَسَلِّموا تَسليماً اللّهُمَّ صَلِّ عَليَّ مُحَمَّدٌ وَ ال مُحَمَّدُ وَبارِكَ عَليَّ مُحَمَّدٌ وَ اَلِ مُحَمَّدٌ وَتَحَنَّنَ عَليٍ مُحَمّدٌ وَ اَلِ مُحَمَّدٌ وَسَلِّم عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ اَلِ مُحَمَّدٍ كَأفضَلِ ما صَلَّيتَ وَبارَكتَ وَتَرَحَّمْتَ وَتَحَنَّنْتَ وَسَلَّمتَ عَلَيَّ إبراهيمَ وَ آلِ إِبْراهِيمَ إنَّكَ حَميدٌ مَجِيدٌ اَللَّهُمَّ اَعطِ مُحَمَّداً الوَسيلَةَ وَالشَّرَفَ وَالفَضيلَةَ وَالمَنزِلَةَ الكَريمَةَ اللّهُمَّ اجعَل مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ اَعظَمُ الخَلايقِ هُم شَرَفاً يَومَ القيمَةِ، وأقْرَبَهُم مِنكَ مَقْعَداً واوجَهَهُمْ عِنْدَكَ يَوْمَ الْقِيامَةِ جاهاً وَأفضَلَهُم عِندَكَ مَنزِلَهُ وَتَنصيباً اللّهُمَّ اعطِ مُحَمَّداً اَشْرَفَ المَقامِ وَحِباءَ السَّلامِ وشَفَاعَةَ الأَسْلامِ اللَّهُمَّ وَالحَقْنا بِهِ غَيرَ خَزَايَا وَلا نَاكِثِينَ وَلا نَادِمِينَ وَلا مُبَدِّلِينَ إِلَّةِ الحَقِّ آمِينَ.(1)

صلوات بر امام علی امیرالمؤمنین علیه السلام حقا: اللّهُمَّ صَلِّ عَليَّ أميرِ المُؤمِنينَ عَلِيِّ بْنِ ابيطالبٍ اخَيِّ نَبِيِّكَ وَوَلِيِّهِ وَصَفيِّهِ وَوَزيرِهِ وَمُستَودَعِ عِلمِهِ وَمَوضِعِ سِرِّهِ وَباب

ص: 315

حِكْمَتِهِ وَالنَّاطِقِ بِحُجَّتِهِ والدَّاعِي إِلَيَّ شَريعَتَهُ وَخَليفَتِهِ في أُمَّتِهِ وَمُفَرِّجِ الْكَرْبِ عَن وَجهِهِ قاصِمِ الكَفَرَةِ وَمَرغِمِ الفَجَرَةِ الّذي جَعَلتَهُ مِنْ نَبِيِّكَ بِمَنْزِلَةِ هَرُونَ مِنْ مُوسي اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَعادَ مَن عَادَاهُ وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ واخْذُل مَن خَذَلَهُ وَالعَن مَن نَصَبَ لَهُ مِنَ الأَوَّلِينَ وَالآخِرِينَ وَصَلِّ عَلَيهِ أفضَلَ ما صَلَّيْتَ عَلَيَّ اَحَدٌ مِنْ أَوْصِياءِ اِنْبِيائِكَ يا رَبَّ الْعالَمِين.

صلوات بر سیده نساء، فاطمه زهرا علیها السلام : اللّهُمَّ صَلِّ عَلَى الصِّدّیقَةِ فاطِمَةَ الزَّکِیَّةِ حَبیبَةِ حَبیبِکَ وَنَبِیِّکَ وَاُمِّ اَحِبّآئِکَ وَاَصْفِیآئِکَ الَّتِى انْتَجَبْتَها وَفَضَّلْتَها وَاخْتَرْتَها عَلى نِسآءِ الْعالَمینَ اللّهُمَّ کُنِ الطّالِبَ لَها مِمَّنْ ظَلَمَها وَاسْتَخَفَّ بِحَقِّها وَکُنِ الثّائِرَ اَللّهُمَّ بِدَمِ اَوْلادِها اللّهُمَّ وَکَما جَعَلْتَها اُمَّ اَئِمَّةِ الْهُدى وَحَلیلَةَ صاحِبِ اللِّوآءِ وَالْکَریمَةَ عِنْدَ الْمَلاَءِ الاَْعْلى فَصَلِّ عَلَیْها وَعَلى اُمِّها صَلوةً تُکْرِمُ بِها وَجْهَ اَبیها مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَتُقِرُّ بِها اَعْیُنَ ذُرِّیَّتِها وَاَبْلِغْهُمْ عَنّى فى هذِهِ السّاعَةِ اَفْضَلَ التَّحِیَّةِ وَالسَّلامِ.

صلوات بر امام حسن و امام حسین علیهما السلام : اللّهُمَّ صَلِّ عَلَى الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ عَبْدَيْكَ وَوَلِيَّيْكَ، وَابْنَيْ رَسُولِكَ، وَسِبْطَيِ الرَّحْمَةِ، وَسَيِّدَيْ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، أَفْضَلَ مَا صَلَّيْتَ عَلَىٰ أَحَدٍ مِنْ أَوْلادِ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ، اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ سَيِّدِ النَّبِيِّينَ، وَوَصِيِّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ، أَشْهَدُ أَنَّكَ يَا ابْنَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ أَمِينُ اللّٰهِ وَابْنُ أَمِينِهِ، عِشْتَ مَظْلُوماً، وَمَضَيْتَ شَهِيداً، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ الْإِمامُ الزَّكِيُّ الْهادِي الْمَهْدِيُّ . اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَيْهِ وَبَلِّغْ رُوحَهُ وَجَسَدَهُ عَنِّي فِي هٰذِهِ السَّاعَةِ أَفْضَلَ التَّحِيَّةِ وَالسَّلامِ ،اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ الْمَظْلُومِ الشَّهِيدِ، قَتِيلِ الْكَفَرَةِ، وَطَرِيحِ الْفَجَرَةِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا أَبا عَبْدِاللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ، أَشْهَدُ مُوقِناً أَنَّكَ أَمِينُ اللّٰهِ وَابْنُ أَمِينِهِ، قُتِلْتَ مَظْلُوماً، وَمَضَيْتَ شَهِيداً، وَأَشْهَدُ أَنَّ اللّٰهَ تَعالَى الطَّالِبُ

ص: 316

بِثارِكَ، وَمُنْجِزٌ مَا وَعَدَكَ مِنَ النَّصْرِ وَالتَّأْيِيدِ فِي هَلاكِ عَدُوِّكَ وَ إِظْهارِ دَعْوَتِكَ وَأَشْهَدُ أَنَّكَ وَفَيْتَ بِعَهْدِ اللّٰهِ، وَجاهَدْتَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ، وَعَبَدْتَ اللّٰهَ مُخْلِصاً حَتَّىٰ أَتاكَ الْيَقِينُ، لَعَنَ اللّٰهُ أُمَّةً قَتَلَتْكَ، وَلَعَنَ اللّٰهُ أُمَّةً خَذَلَتْكَ، وَلَعَنَ اللّٰهُ أُمَّةً أَلَّبَتْ عَلَيْكَ، وَأَبْرَأُ إِلَى اللّٰهِ تَعالىٰ مِمَّنْ أَكْذَبَكَ وَاسْتَخَفَّ بِحَقِّكَ وَاسْتَحَلَّ دَمَكَ، بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي يَا أَبا عَبْدِاللّٰهِ، لَعَنَ اللّٰهُ قاتِلَكَ، وَلَعَنَ اللّٰهُ خاذِلَكَ، وَلَعَنَ اللّٰهُ مَنْ سَمِعَ وَاعِيَتَكَ فَلَمْ يُجِبْكَ وَلَمْ يَنْصُرْكَ، وَلَعَنَ اللّٰهُ مَنْ سَبَىٰ نِساءَكَ، أَنَا إِلَى اللّٰهِ مِنْهُمْ بَرِيءٌ، وَمِمَّنْ والاهُمْ وَمالَأَهُمْ وَأَعانَهُمْ عَلَيْهِ، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ وَالْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِكَ كَلِمَةُ التَّقْوَىٰ، وَبابُ الْهُدَىٰ، وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقىٰ، وَالْحُجَّةُ عَلَىٰ أَهْلِ الدُّنْيا، وَأَشْهَدُ أَنِّي بِكُمْ مُؤْمِنٌ، وَبِمَنْزِلَتِكُمْ مُوقِنٌ، وَلَكُمْ تابِعٌ بِذاتِ نَفْسِي، وَشَرايِعِ دِينِي، وَخَواتِيمِ عَمَلِي، وَمُنْقَلَبِي فِي دُنْيايَ وَآخِرَتِي.

صلوات بر امام علی بن الحسین علیهما السلام : اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ الَّذِی اسْتَخْلَصْتَهُ لِنَفْسِکَ وَ جَعَلْتَ مِنْهُ أَئِمَّةَ الْهُدَی الَّذِینَ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ اخْتَرْتَهُ لِنَفْسِکَ وَ طَهَّرْتَهُ مِنَ الرِّجْسِ وَ اصْطَفَیْتَهُ وَ جَعَلْتَهُ هَادِیا مَهْدِیّا اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَیْهِ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ ذُرِّیَّةِ أَنْبِیَائِکَ حَتَّی یَبْلُغَ بِهِ مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِنَّکَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.

صلوات بر امام محمد بن علی علیهما السلام : اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی باقِرِ الْعِلْمِ، وَ إِمامِ الْهُدی، وَقائِدِ أَهْلِ التَّقْوی، وَالْمُنْتَجَبِ مِنْ عِبادِک. اللّهُمَّ وَکما جَعَلْتَهُ عَلَماً لِعِبادِک، وَمَناراً لِبِلادِک، وَمُسْتَوْدَعاً لِحِکمَتِک، وَمُتَرْجِماً لِوَحْیک، وَأَمَرْتَ بِطاعَتِهِ، وَحَذَّرْتَ مِنْ مَعْصِیتِهِ، فَصَلِّ عَلَیهِ یا رَبِّ أَفْضَلَ مَا صَلَّیتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ ذُرِّیةِ أَنْبِیائِک وَأَصْفِیائِک وَرُسُلِک وَأُمَنائِک یا رَبَّ الْعالَمِینَ.

صلوات بر امام جعفر بن محمد علیهما السلام:اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ خَازِنِ الْعِلْمِ الدَّاعِی إِلَیْکَ بِالْحَقِّ النُّورِ الْمُبِینِ اللَّهُمَّ وَ کَمَا جَعَلْتَهُ مَعْدِنَ کَلامِکَ

ص: 317

وَ وَحْیِکَ وَ خَازِنَ عِلْمِکَ وَ لِسَانَ تَوْحِیدِکَ وَ وَلِیَّ أَمْرِکَ وَ مُسْتَحْفَظَ دِینِکَ فَصَلِّ عَلَیْهِ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَصْفِیَائِکَ وَ حُجَجِکَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ.

صلوات بر امام موسی بن جعفرعلیهما السلام : اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَى الْأَمِينِ الْمُؤْتَمَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ الْبَرِّ الْوَفِيِّ، الطَّاهِرِ الزَّكِيِّ، النُّورِ الْمُبِينِ ، الْمُجْتَهِدِ الْمُحْتَسِبِ الصَّابِرِ عَلَى الْأَذىٰ فِيكَ . اللّٰهُمَّ وَكَما بَلَّغَ عَنْ آبائِهِ مَا اسْتُودِعَ مِنْ أَمْرِكَ وَنَهْيِكَ، وَحَمَلَ عَلَى الْمَحَجَّةِ، وَكابَدَ أَهْلَ الْعِزَّةِ وَالشِّدَّةِ فِيما كانَ يَلْقىٰ مِنْ جُهَّالِ قَوْمِهِ، رَبِّ فَصَلِّ عَلَيْهِ أَفْضَلَ وَأَكْمَلَ مَا صَلَّيْتَ عَلَىٰ أَحَدٍ مِمَّنْ أَطاعَكَ وَنَصَحَ لِعِبادِكَ إِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

صلوات بر امام علی بن موسی علیهما السلام :اللّهُمَّ صلِّ عليَّ عَلِيَّ بنِ مُوسي اَ لَّذِي اِرْتَضَيْتَهُ وَ رَضِيتَ بِهِ مَن شِئْتَ مِن خَلقِكَ اللَّهُمَّ وَكَما جَعَلتَهُ حُجَّةً عَليٍ خَلْقَك وقَائِماً بِأَمْرِك ونَاصِراً لِدِينِك وشَاهِداً عَلَيَّ عِبادَكَ وكَمَا نَصَحَ لَهُم في السِّرِّ وَالعَلانِيَةِ وَدَعا إِلَيَّ سَبيلَكَ بِالحِكمَةِ وَالمَوظَّةِ الحَسَنَةِ فَضلَ عَلَيهِ أفضَلَ ما صَلَّيتَ عَلَيَّ احَدٌ مِن أوليائِكَ وَخِيرَتِكَ مِن خَلقِكَ إنَّكَ جَوادٌ كَريمٌ.

صلوات بر امام محمد بن علی بن موسی علیهم السلام :اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ موُسى عَلَمِ التُّقى وَنوُرِ الْهُدى وَمَعْدِنِ الْوَفآءِ وَفَرْعِ الاْزْکِیآءِ وَخَلیفَةِ الاْوْصِیآءِ وَاَمینِکَ عَلى وَحْیِکَ اَللّهُمَّ فَکَما هَدَیْتَ بِهِ مِنَ الضَّلالَةِ وَاسْتَنْقَذْتَ بِهِ مِنَ الْحَیْرَةِ وَاَرْشَدْتَ بِهِ مَنِ اهْتَدى وَزَکَّیْتَ بِهِ مَنْ تَزَکّى فَصَلِّ عَلَیْهِ اَفْضَلَ ما صَلَّیْتَ عَلى اَحَدٍ مِنْ اَوْلِیآئِکَ وَبَقِیَّةِ اَوْصِیآئِکَ اِنَّکَ عَزیزٌ حَکیمٌ.

صلوات بر امام علی بن محمد علیهما السلام :اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى عَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَصِىِّ الاَْوْصِیآءِ وَاِمامِ الاَْتْقِیآءِ وَخَلَفِ اَئِمَّةِ الدّینِ وَالْحُجَّةِ عَلَى الْخَلاَّئِقِ اَجْمَعینَ اَللّ هُمَّ کَم ا جَعَلْتَهُ نوُراً یَسْتَضیَّىُ بِهِ الْمُؤْمِنوُنَ فَبَشَّرَ بِالْجَزی لِ مِنْ ثَوابِکَ وَاَنْذَرَ بِالاَْلیمِ مِنْ عِقابِکَ وَحَذَّرَ بَاْسَکَ وَذَکَّرَ بِآیاتِکَ وَاَحَلَّ حَلالَکَ وَحَرَّمَ حَرامَکَ وَبَیَّنَ شَرایِعَکَ وَفَرایِضَکَ وَحَضَّ عَلى عِبادَتِکَ وَاَمَرَ بِطاعَتِکَ وَنَهى عَنْ مَعْصِیَتِکَ فَصَلِّ عَلَیْهِ

ص: 318

اَفْضَلَ ما صَلَّیْتَ عَلى اَحَدٍ مِنْ اَوْلِیآئِکَ وَذُرِّیَّةِ اَنْبِیآئِکَ یا اِلهَ الْعالَمینَ.

صلوات بر امام حسن بن علی بن محمد علیهما السلام :اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرِّ التَّقِىِّ الصّادِقِ الْوَفِىِّ النُّورِ الْمُضیئِ خازِنِ عِلْمِکَ وَالْمُذَکِّرِ بِتَوْحیدِکَ وَوَلِىِّ اَمْرِکَ وَخَلَفِ اَئِمَّةِ الدّینِ الْهُداةِ الرّاشِدینَ وَالْحُجَّةِ عَلى اَهْلِ الدُّنْیا فَصَلِّ عَلَیْهِ یا رَبِّ اَفْضَلَ ما صَلَّیْتَ عَلى اَحَدٍ مِنْ اَصْفِیآئِکَ وَحُجَجِکَ وَاَوْلادِ رُسُلِکَ یا اِلهَ الْعالَمینَ.

صلوات بر امام ولی الأَمر المُنتَظرعجل الله تعالی فرجه الشریف :اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى وَلِیِّکَ وَابْنِ اَوْلِیآئِکَ الَّذینَ فَرَضْتَ طاعَتَهُمْ وَاَوْجَبْتَ حَقَّهُمْ وَاَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرْتَهُمْ تَطْهیراً اَللّهُمَّ انْصُرْهُ وَانْتَصِرْ بِهِ لِدینِکَ وَانْصُرْ بِهِ اَوْلِیآئَکَ وَاَوْلِیآئَهُ وَشیعَتَهُ وَاَنْصارَهُ وَاجْعَلْنا مِنْهُمْ اَللّهُمَّ اَعِذْهُ مِنْ شَرِّ کُلِّ باغٍ وَطاغٍ وَمِنْ شَرِّ جَمیعِ خَلْقِکَ وَاحْفَظْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ وَعَنْ یَمینِهِ وَعَنْ شِمالِهِ وَاحْرُسْهُ وَامْنَعْهُ اَنْ یوُصَلَ اِلَیْهِ بِسُوَّءٍ وَاحْفَظْ فیهِ رَسوُلَکَ وَآلَ رَسوُلِکَ وَاَظْهِرْ بِهِ الْعَدْلَ وَاَیِّدْهُ بِالنَّصْرِ وَانْصُرْ ناصِریهِ وَاخْذُلْ خاذِلیهِ وَاقْصِمْ بِهِ جَبابِرَةَ الْکُفْرِ وَاقْتُلْ بِهِ الْکُفّارَ وَالْمُنافِقینَ وَجَمیعَ الْمُلْحِدینَ حَیثُ کانوُا مِنْ مَشارِقِ الاْرْضِ وَمَغارِبِها وَبَرِّها وَبَحْرِها وَامْلاَ بِهِ الاْرْضَ عَدْلاً وَاَظْهِرْ بِهِ دینَ نَبِیِّکَ عَلَیْهِ وَآلِهِ السَّلامُ وَاجْعَلْنِى اللّهُمَّ مِنْ اَنْصارِهِ وَاَعْوانِهِ وَاَتْباعِهِ وَشیعَتِهِ وَاَرِنى فى آلِ مُحَمَّدٍ ما یَاْمُلوُنَ وَفى عَدُوِّهُمْ ما یَحْذَروُنَ اِلهَ الْحَقِّ آمینَ .(1)

بر عارض روی ماه مهدی علیه السلام صلوات **بر جذ به هر نگاه مهدی علیه السلام صلوات

ما را نبود چو هدیه ای در خور او **پیوسته به پیشگاه مهدی علیه السلام صلوات

بفرستیم بعد بر آنها.

ابن عمار گفت: نزد حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از برخی پیامبران یاد کردم و بر او صلوات فرستادم. حضرت فرمودند: «هرگاه نام یکی از پیامبران را بردی، اول بر محمد صلی الله علیه وآله و آل صلوات بفرست، بعد بر آن پیامبر، صلی الله علی محمد و آله و علی جمیع الأنبیاء».(1)

و از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال کردند از «روح» در آیه«يُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ بِالرُّوحِ »(2)فرمود: «اَلرُّوحُ غَيْرُ اَلْمَلاَئِكَةِ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیهِم»(3)

نیز در ضمن زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام این جمله آمده است «صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيكَ وَعَلَي المَلائِكَةِ اَلْحَافِّينَ بِكَ»(4)

اللَّيْلَ بِالسَّهَرِ إِلَى السَّحَرِ بِمُواصَلَةِ الاسْتِغْفارِ، حَلِيفِ السَّجْدَةِ الطَّوِيلَةِ، وَالدُمُوعِ الْغَزِيرَةِ، وَالْمُناجاةِ الْكَثِيرَةِ، وَالضَّراعاتِ الْمُتَّصِلَةِ، وَمَقَرِّ النُّهىٰ وَالْعَدْلِ، وَالْخَيْرِ وَالْفَضْلِ، وَالنَّدىٰ وَالْبَذْلِ، وَمَأْلَفِ الْبَلْوىٰ وَالصَّبْرِ، وَالْمُضْطَهَدِ بِالظُّلْمِ، وَالْمَقْبُورِ بِالْجَوْرِ، وَالْمُعَذَّبِ فِي قَعْرِ السُّجُونِ وَظُلَمِ الْمَطَامِيرِ، ذِي السَّاقِ الْمَرْضُوضِ بِحَلَقِ الْقُيُودِ، وَالْجِنازَةِ الْمُنَادىٰ عَلَيْها بِذُلِّ الاسْتِخْفافِ، وَالْوارِدِ عَلَىٰ جَدِّهِ الْمُصْطَفىٰ، وَأَبِيهِ الْمُرْتَضىٰ، وَأُمِّهِ سَيِّدَةِ النِّساءِ بِإِرْثٍ مَغْصُوبٍ، وَوِلاءٍ مَسْلُوبٍ، وَأَمْرٍ مَغْلُوبٍ، وَدَمٍ مَطْلُوبٍ، وَسَمٍّ مَشْرُوبٍ ؛ اللّٰهُمَّ وَكَمَا صَبَرَ عَلَىٰ غَلِيظِ الْمِحَنِ، وَتَجَرَّعَ غُصَصَ الْكُرَبِ، وَاسْتَسْلَمَ لِرِضاكَ، وَأَخْلَصَ الطَّاعَةَ لَكَ، وَمَحَضَ الْخُشُوعَ، وَاسْتَشْعَرَ الْخُضُوعَ، وَعادَى الْبِدْعَةَ وَأَهْلَها، وَلَمْ يَلْحَقْهُ فِي شَيْءٍ مِنْ أَوامِرِكَ وَنَواهِيكَ لَوْمَةُ لائِمٍ، صَلِّ عَلَيْهِ صَلاةً نامِيَةً مُنِيفَةً زاكِيَةً تُوجِبُ لَهُ بِها شَفاعَةَ أُمَمٍ مِنْ خَلْقِكَ، وَقُرُونٍ مِنْ بَراياكَ، وَبَلِّغْهُ عَنَّا تَحِيَّةً وَسَلاماً، وَآتِنا مِنْ لَدُنْكَ فِي مُوالاتِهِ فَضْلاً وَ إِحْساناً وَمَغْفِرَةً وَرِضْواناً، إِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَمِيمِ، وَالتَّجاوُزِ الْعَظِيمِ، بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ. ».(1)

و همان حضرت نقل کرده که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «شب و روز جمعه بر من بسیار صلوات بفرستید. از آن حضرت پرسیدند: صلوات بسیار چند عدد است؟ فرمودند: اقل آن صدصلوات است و هر چه بیشتر بهتر».

قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلي اَللَّهُ عَلَيْهِ واله أَكْثِرُوا مِنَ الصَّلاةِ عَلَيَّ فِي اللَّيلَةِ الغَرَّاءِ واليَومِ الأزهَرِ لَيْلَةَ الجُمُعَةِ يَوْمَ اَلْجُمُعَةِ فَقِيلَ إِلَيَّ كَمِ الْكَثِيرُ قَالَ إِلَيَّ مَا ئَةٌ ومَا زَادَتْ و أَفْضَلَ»(1)

و روایت دیگر است که: حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: « چون عصر روز پنجشنبه شود خداوند فرشته هایی از آسمان به زمین می فرستد، و با آنها قلم هایی از طلا و صحیفه هایی از نقره (سفید) است و تا غروب روز جمعه چیزی نمی نویسند مگر صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله . «إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْخَمِيسِ عِنْدَ العَصرِ الهَبَطُ اللَّهُ عَزَّوجلّ مَلائِكَةٌ مِنَ السَّماءِ إِلَي الْأَرْضُ مَعَها ضَحَائِفُ مِنْ فِضَّةٍ بِأَيْدِيهِمْ اقلام مِنْ ذَهَبٍ تَكْتُبُ الصَّلاةَ عَلَيَّ مُحَمَّد وَ آلِهِ إِلَيَّ عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمسِ مِن يَومِ الجُمُعَةِ».(2)

همچنین نقل است که شب جمعه ده بار از خدا بخواهیم که بر پیامبر صلی الله علیه واله صلوات بفرستد به این عبارت: «يا دائِمَ الْفَضْلِ عَلَيَّ الْبَرِيَّةِ يا باسِطَ اَلْيَدَيْنِ بِالْعَطِيَّةِ يا صاحِبَ المَواهِبِ السينيةِ صَلِّ عَليَّ مُحَمَّدٌ وَآلُه خَيرُ الوَرِيِّ سَجِيِّهٌ وَاغْفِرْ لَنَا يا ذَا العَلِيِّ فِي هذِهِ العَشِيَّةِ»(3)

و از حضرت امام محمدباقرعلیه السلام روایت است که فرمودند: در روز جمعه، نزد

ص: 322

من هیچ عبادتی محبوبتر از صلوات بر محمد و آل محمد نیست. «مَا مِنْ شَيْءٍ عُبِدَ اَللَّهُ بِهِ يَومَ الجُمُعَةِ أحَبُّ إِلَيَّ مِنَ الصَّلاةِ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَآلُ مُحَمَّدٍ ».(1)

نیز روایت شده که بهترین اوقات صلوات در روز جمعه بعد از عصر است، به اینکه صد مرتبه گفته شود: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَعَجِّلْ فَرَجَهُم»(2)

و از امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که فرمودند: صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله در بین نماز ظهر و عصر معادل هفتاد رکعت نماز است و کسی که بعد از نماز عصر روز جمعه بگوید:اللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الأَوصِياءِ المَرْضِيِّينَ بِأَفْضَلِ صَلَواتِكَ وبارِك عَلَيهِم بِأَفضَلِ بَرَكاتِكَ وَ السَّلامُ عَلَيهِم وَعَلَيَّ ارواحَهُم وَأجْسادَهُم وَرَحِمَهُ اللَّهُ وبَرَكاتُهُ. برای او مثل ثواب عمل جن و انس در آن روز خواهد بود.(3)

مؤلف: روایات در فضیلت صلوات، خصوصا در شب و روز جمعه بسیار است که به خاطر اختصار، به همین مقدار اکتفا کردیم. والتوفیق من الله.

ذکر ما این است دائم الاوقات **بر محمد صلی الله علیه وآله و آل او صلوات

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ سَيِّدِ الْمُرْسَلِينَ وَ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، الْمُنْتَجَبِ فِي الْمِيثَاقِ، الْمُصْطَفَى فِي الظِّلالِ، الْمُطَهَّرِ مِنْ كُلِّ آفَةٍ، الْبَرِيءِ مِنْ كُلِّ عَيْبٍ، الْمُؤَمَّلِ لِلنَّجَاةِ، الْمُرْتَجَى لِلشَّفَاعَةِ، الْمُفَوَّضِ إِلَيْهِ دِينُ اللَّهِ، اللَّهُمَّ شَرِّفْ بُنْيَانَهُ، وَ عَظِّمْ بُرْهَانَهُ، وَ أَفْلِجْ حُجَّتَهُ، وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ، وَ أَضِئْ نُورَهُ، وَ بَيِّضْ وَجْهَهُ، وَ أَعْطِهِ الْفَضْلَ وَ الْفَضِيلَةَ وَ الدَّرَجَةَ وَ الْوَسِيلَةَ الرَّفِيعَة، وَ ابْعَثْهُ مَقَامًا مَحْمُودًا يَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ، وَ صَلِّ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ، وَ سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ سَيِّدِ الْعَابِدِين إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ، وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُوسَى إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ إِمَامِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلِّ عَلَى الْخَلَفِ الصَّالِحِ الْهَادِي الْمَهْدِيِّ، إِمَامِ الْهُدَى وَ إِمَامِ الْمُؤْمِنِين وَ وَارِثِ الْمُرْسَلِينَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ الْأَئِمَّةِ الْهَادِينَ، الْعُلَمَاءِ الصَّادِقِينَ، الْأَبْرَارِ الْمُتَّقِينَ، دَعَائِمِ دِينِكَ وَ أَرْكَانِ تَوْحِيدِكَ، وَ تَرَاجِمَةِ وَحْيِكَ، وَ حُجَجِكَ عَلَى خَلْقِكَ، وَ خُلَفَائِكَ فِي أَرْضِكَ، الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِنَفْسِكَ، وَ اصْطَفَيْتَهُمْ عَلَى عِبَادِكَ، وَ ارْتَضَيْتَهُمْ لِدِينِكَ، وَ خَصَصْتَهُمْ بِمَعْرِفَتِكَ، وَ جَلَّلْتَهُمْ بِكَرَامَتِكَ، وَ غَشَّيْتَهُمْ بِرَحْمَتِكَ، وَ رَبَّيْتَهُمْ بِنِعْمَتِكَ، وَ غَذَّيْتَهُمْ بِحِكْمَتِكَ، وَ أَلْبَسْتَهُمْ نُورَكَ، وَ رَفَعْتَهُمْ فِي مَلَكُوتِكَ، وَ حَفَفْتَهُمْ

ص: 324

بِمَلائِكَتِكَ، وَ شَرَّفْتَهُمْ بِنَبِيِّكَ صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَيْهِمْ صَلاةً كَثِيرَةً دَائِمَةً طَيِّبَةً، لَا يُحِيطُ بِهَا إِلّا أَنْتَ، وَ لَا يَسَعُهَا إِلّا عِلْمُكَ، وَ لَا يُحْصِيهَا أَحَدٌ غَيْرُكَ، اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَى وَلِيِّكَ الْمُحْيِي سُنَّتَكَ، الْقَائِمِ بِأَمْرِكَ، الدَّاعِي إِلَيْكَ، الدَّلِيلِ عَلَيْكَ، وَ حُجَّتِكَ عَلَى خَلْقِكَ، وَ خَلِيفَتِكَ فِي أَرْضِكَ، وَ شَاهِدِكَ عَلَى عِبَادِكَ، اللَّهُمَّ أَعِزَّ نَصْرَهُ، وَ مُدَّ فِي عُمْرِهِ، وَ زَيِّنِ الْأَرْضَ بِطُولِ بَقَائِهِ، اللَّهُمَّ اكْفِهِ بَغْيَ الْحَاسِدِينَ، وَ أَعِذْهُ مِنْ شَرِّ الْكَائِدِينَ، وَ ازْجُرْ عَنْهُ إِرَادَةَ الظَّالِمِينَ، وَ خَلِّصْهُ مِنْ أَيْدِي الْجَبَّارِينَ، اللَّهُمَّ أَعْطِهِ فِي نَفْسِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ رَعِيَّتِهِ وَ خَاصَّتِهِ وَ عَامَّتِهِ وَ عَدُوِّهِ وَ جَمِيعِ أَهْلِ الدُّنْيَا مَا تُقِرُّ بِهِ عَيْنَهُ، وَ تَسُرُّ بِهِ نَفْسَهُ، وَ بَلِّغْهُ أَفْضَلَ مَا أَمَّلَهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ، إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، اللَّهُمَّ جَدِّدْ بِهِ مَا امْتَحَى مِنْ دِينِكَ، وَ أَحْيِ بِهِ مَا بُدِّلَ مِنْ كِتَابِكَ، وَ أَظْهِرْ بِهِ مَا غُيِّرَ مِنْ حُكْمِكَ، حَتَّى يَعُودَ دِينُكَ بِهِ عَلَى يَدَيْهِ غَضًّا جَدِيدًا خَالِصًا مُخْلَصًا، لَا شَكَّ وَ لَا شُبْهَةَ مَعَهُ، وَ لَا بَاطِلَ عِنْدَهُ وَ لَا بِدْعَةَ لَدَيْهِ، اللَّهُمَّ نَوِّرْ بِنُورِهِ كُلَّ ظُلْمَةٍ، وَ هُدَّ بِرُكْنِهِ كُلَّ بِدْعَةٍ، وَ اهْدِمْ بِغُرَّتِهِ كُلَّ ضَلالَةٍ، وَ اقْصِمْ بِهِ كُلَّ جَبَّارٍ، وَ أَخْمِدْ بِسَيْفِهِ كُلَّ نَارٍ، وَ أَهْلِكْ بِعَدْلِهِ كُلَّ جَبّارٍ، وَ أَجْرِ حُكْمَهُ عَلَى كُلِّ حُكْمٍ، وَ أَذِلَّ بِسُلْطَانِهِ كُلَّ سُلْطَانٍ، اللَّهُمَّ أَذِلَّ كُلَّ مَنْ نَاوَاهُ، وَ أَهْلِكْ كُلَّ مَنْ عَادَاهُ، وَ امْكُرْ بِمَنْ كَادَهُ، وَ اسْتَأْصِلْ مَنْ جَحَدَ حَقَّهُ وَ اسْتَهَانَ بِأَمْرِهِ وَ سَعَى فِي إِطْفَاءِ نُورِهِ وَ أَرَادَ إِخْمَادَ ذِكْرِهِ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَى وَ عَلِيٍّ الْمُرْتَضَى وَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ وَ الْحَسَنِ الرِّضَا وَ الْحُسَيْنِ الْمُصَفَّى، وَ جَمِيعِ الْأَوْصِيَاءِ مَصَابِيحِ الدُّجَى وَ أَعْلامِ الْهُدَى، وَ مَنَارِ التُّقَى وَ الْعُرْوَةِ الْوُثْقَى، وَ الْحَبْلِ الْمَتِينِ وَ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِيمِ، وَ صَلِّ عَلَى وَلِيِّكَ، وَ وُلاةِ عَهْدِكَ، وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ، وَ زِدْ فِي أَعْمَارِهِمْ، وَ زِدْ فِي آجَالِهِمْ، وَ بَلِّغْهُمْ أَفْضَل آمَالِهِمْ دِينًا وَ دُنْيَا وَ آخِرَةً، إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ. .(1)

یارب به محمد صلی الله علیه وآله و به زهرا علیها السلام صلوات**برشیر خدا علی علیه السلام اعلا صلوات

ص: 325

برحُسن حَسَن (علیه السلام)، جمال نیکوی حسین (علیه السلام)**اولاد علی (علیه السلام)و آل طاها صلوات

و سلام و درود مرا به ارواح پیامبر و خاندانش برسان.

همچنین فرستادن این صلوات، برای برآمدن حاجات، رجاء مانعی ندارد.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ فاطِمَةَ وَأَبيها وَبَعلِها وَبَنِيها بِعَدَدِ ما أحاطَ بِهِ عِلمُکَ.

سلام و صلوات به پیامبر صلی الله علیه وآله می رسد: از امام صادق علیه السلام است که فرمودند:

خدا فرشته ای را بر قبر پیامبر صلی الله علیه وآله موکل گردانده است، و هرگاه یکی از شما صلوات یا سلام بر آن حضرت فرستاد، آن فرشته به عرض پیامبر صلی الله علیه وآله می رساند.(1)

صلوات همراه مصافحه: نقل شده که فرمودند: «دو نفر که برای خدا با یکدیگر مصافحه (دست بهم دهند) و صلوات فرستند، پیش از آنکه از هم جدا شوند، خداوند مهربان هر دو را می آمرزد.(2)

مؤذن و شنونده اذان صلوات بفرستند: در روایت صحیح است که حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: «هر وقت نام مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را بردی، یا شخصی نام آن حضرت را نزد تو برد، بر پیامبر صلی الله علیه وآله صلوات بفرست، در اذان باشد یا غیر اذان».

وَصَلَ عَلِيٌ اَلنَّبِيَّ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه كُلَّمَا ذَكَرْتَهُ اَوْ ذَكَرَهُ ذَاكِرٌ عِنْدَكَ فِي اذان أَوْ غَيْرِهِ. (3)

مؤلف: همان گونه که ملاحظه می کنید، امام علیه السلام در این روایت امر فرموده است که با بردن نام پیامبر صلی الله علیه واله یا شنیدن آن، صلوات بفرستید. و ظاهر امر وجوب است و صاحب وسائل نیز فرموده است: «بَابِ وُجُوبِ اَلصَّلاَةِ عَلَيَّ اَلنَّبِيُّ كُلَّمَا ذُكِرَ فِي اِذَانِ أَوْ غَیرِهِ»

ص: 327

مرحوم سید قدس سره نیز در کتاب شریف «العروة الوثقی» فرموده است:

جماعتی از علما فتوا به وجوب صلوات داده اند (عبارتش در ذیل همین صفحه آمده است ولی به لحاظ قرائن خارجی و همچنین آمدن نام و القاب آن حضرت در قرآن بدون ذکر صلوات، «امر» (صل» در این روایت حمل بر استحباب شده است، هرچند احوط عدم ترک است. همچنین در روایتی که شیعه و ستی نقل کرده اند، پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «جبرئیل گفت: از رحمت خدا دور باد کسی که نام تو نزد او برده شود و بر تو صلوات نفرستد». و پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: من آمین گفتم.(1) نیز «مسلم» در صحیحش نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: وقتی مؤذن اذان می گوید، جمله های اذان را همراه او حکایت کنید و بر من صلوات بفرستید. به راستی که هر کس بر من صلوات بفرستد خداوند به هر صلواتی ده صلوات بر آن کس می فرستد. قالَ النَّبِی صلی الله علیه واله : «إِذَا سَمِعْتُمُ الْمُوذِنَ فَقُولُوا مِثْلَ ما يَقُولُ ثُمَّ صَلُّوا عَلَيَّ فانّهُ مَن صلّي عَلَيَّ صلاة صلّي اللّه عَلَيهِ عَشراً. »(2)

و نظیر همین روایت از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده و در ادامه فرمودند: «وَلا تَدَع ذِكْرَ اللَّهِ عَلَيَّ كُلِّ حَالٍ»(3)، در هیچ حال دست از ذکر خدا بر مدار.

صلوات در اثنای نماز: مرحوم سید قدس سره در کتاب شریف «العروة الوثقی» فرموده است: فرد هر وقت نام پیامبر صلی الله علیه وآله را به زبان آورد یا شنید، مستحب است بر آن حضرت صلوات بفرستد، اگر چه در نماز یا در اثنای قرائت باشد، بلکه احوط ترک نکردن است، زیرا که جماعتی از علما فتوی به وجوب آن داده اند، و

ص: 328

فرقی نیست که اسم آن بزرگوار ذکر شود یا کنیه یا لقب آن حضرت، یا به ضمیر ذکر شود، و در خبر صحیح است که: «صلوات بفرست بر پیامبر صلی الله علیه وآله هر وقت نام او را بردی یا آنکه کسی نام آن حضرت را نزد تو به زبان آورد، در اذان باشد یا غیر اذان»، و از آن بزرگوار روایت است که فرمودند: هرگاه نام من نزد کسی برده شود و فراموش کند صلوات بر من بفرستد (غفلت کند و صلوات نفرستد) خداوند او را در راه بهشت به خطا می اندازد (راه بهشت را گم می کند).(1)

سه فرع: اول. چنانچه کسی در اثنای قرائت حمد و سوره و یا سایر جاهای نماز، نام پیامبر اکرم صلی الله علیه واله را شنید، صلوات بفرستد و آن را تأخیر نیاندازد و بعد از فرستادن صلوات، نماز را ادامه دهد، بلکه احتیاط این است که فرستادن صلوات را در اثنای نماز ترک نکند، چون جمعی از علما فتوا به وجوب آن داده اند.

دوم: چنانچه در اثنای تشهد نام پیامبر صلی الله علهی وآله را شنید، به صلواتی که در تشهد واجب است اکتفا نکند و دو صلوات بفرستد، همچنین اگر نام مبارک آن حضرت تکرار شد، صلوات را تکرار کند.(2)

سوم. در صلوات، کیفیت خاصی معتبر نیست و هر عبارتی که دلالت بر صلوات کند، کفایت می کند، مثل «صَلِّيَ اَللَّهُ عَلَيْهِ » یا «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ اَلنَّبِيَّ » یا رب صل علی محمد» ولی به هر عبارت و کیفیتی که صلوات فرستاد، اضافه کردن آل ترک نشود.

ص: 329

صلوات در رکوع وسجود نماز:مستحب است قبل از ذکررکوع یابعد ازآن صلوات بفرستیم، همچنین مستحب است قبل از ذکر سجده یا بعد از آن صلوات بفرستیم.

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: «نمازگزار، در رکوع و سجود نمازش صلوات بفرستد، وصلوات بر محمد صلی الله علیه وآله و آل محمد مثل تکبیر و تسبیح است و معادل ده حسنه می باشد».(1)

و حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: «کسی که در رکوع و سجود و قیامش در حال قنوت) صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد خداوند علاوه بر ثواب اینها، ثواب دیگری به مقدار ثواب رکوع و سجود و قیام، به او عطا فرماید».(2)

صلوات در قنوت نماز: مستحب است در اول قنوت و در پایان آن صلوات بفرستیم، زیرا قنوت در نمازها دعا و طلب حاجات است و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: «هرگاه یکی از شما دعا کرد، ابتدا کند به صلوات بر پیامبر صلی الله علیه واله ، چون صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله مقبول عند الله است و این طور نیست که خداوند بعضی از دعا را قبول کند و بعضی را رد نماید».(3)

و از همان حضرت نقل شده که فرمودند: «کسی که حاجتی از خدا دارد، ابتدا صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد، پس از آن حاجتش را بطلبد و در پایان نیز صلوات بفرستد، همانا خداوند عزوجل کریم تر از آن است که دو طرف دعا را

ص: 330

مستجاب کند و وسط آن را واگذارد، هر جا صلوات بر محمد و آل محمد باشد حجابی وجود ندارد».(1)

و برخی از علما فرموده اند: از قنوت های جامع و کامل که موجب بر آمدن حاجات است، این قنوت است: «سُبْحانَ مَنْ دانَتْ لَهُ السَّماواتُ وَ اَلْأَرْضُ بِالْعُبُودِيَّةِ سُبْحانَ مَنْ تَفَرَّدَ بِالوَحدانيَّةِ أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّل فَرَجَهُم اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي وَلِجَمِيعَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ واقْضِ حَوائِجي وَ حَوَائِجِهِمْ بِحَقِّ حَبِيبِكَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّاهِرِينَ».(2)

مؤلف: این قنوت برگرفته از قنوتهای مفصل است و در عین اینکه کوتاه است، مشتمل است بر تمجید و ثنای الهی و صلوات بر پیامبر و آل آن حضرت و طلب مغفرت برای مؤمنین و مؤمنات، لذا همه شرایط دعا در آن جمع و به مستجاب شدن نزدیک است.

صلوات بعد از هر نماز کامل کننده نماز است: اهمیت و برکات صلوات از اینجا روشن می شود که نماز در صورتی به مرتبه کمال می رسد که بعد از آن بر محمد و آلش صلوات فرستاده شود.

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: همانا کمال روزه به پرداخت زکات فطره است، همان گونه که تمامیت و کمال نماز به صلوات بر پیامبرصلی الله علیه وآله است، چون کسی که روزه بگیرد و زکات فطره اش را عمدا نپردازد، برای او روزه نیست، و کسی که بعد از نماز صلوات نفرستد برایش نماز نیست.

«اِنْ مِنْ تَمامِ الصُّؤْمِ إِعْطاءُ الزَّكَاةِ -يَعْنِي الْفِطْرَةَ-كُمَا انّ الصَّلاَةَ عَلَيَّ أَلنَّبِي صَلَي اللّهُ عَلَيهِ والِه

ص: 331

مِن تَمامِ الصَّلاةِ لِأنَّهُ مَن صَامَ وَلَم يُؤَدِّ ألزَّكاةَ فَلا صُؤمَ لَهُ إِذَا تَرَكَهَا مُتَعَمِّداً وَلا صَلاةَ لَهُ إِذا تَرَكَ اَلصَّلاَةَ عَلَيَّ أَلنبيٌ صَلَي اللهُ عَلَيهِ وَآلِه »(1)

و از حضرت امام رضا علیه السلام نقل است که فرمودند: هر کس بعد از نماز صبح و نماز مغرب، آیه «إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَيَّ النَّبِیِّ...» را بخواند و صلوات بفرستد، خداوند حاجات دنیا و آخرت او را برآورده می کند. (2)

صلوات و سلام بر پیامبرصلی الله علیه وآله بعد از نماز: که در صفحه 168 گذشت.

بهترین ذکر و خوشترین نغمات** هست بر ختم مرسلین صلوات

مرحبا بر کسی که بفرستد **دائما بر محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام صلوات

صلوات عِدلِ تسبیح و تکبیر است: شیخ صدوق قدس سره از امام علیه السلام نقل کرده که فرمود: «صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله در پیشگاه خداوند عزوجل معادل (عِدلِ) تسبیح و تهلیل و تکبیر است»؛ «الصَّلاةِ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلُ تَعْدِلُ عِنْدَاللَّهِ عزّوجلَّ التَّسْبِيحَ والتَّهْليلَ والتَّكْبِيرَ»

یعنی صلوات فرستادن، مثل «سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَلاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَللهُ اَکبَر» گفتن است، و این دو ذکرشریف، هم سنگ یکدیگرند، یکی تسبیح و تقدیس و تکبیر پروردگار است و دیگری تشریف و تعظیم و تکریم نبوت و امامت است.

اشرف اعمال مؤمنان صلوات است: روایت است که امام حسن عسکری علیه السلام فرمودند: اشرف اعمال مؤمنان، با تفاوت مراتبی که میان آنان هست، همانا صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله است. إِنَّ أَشْرَفَ أَعْمَالِ اَلْمُؤْمِنِينَ فِيَّ

ص: 332

مَرَاتِبِهِمُ اَلَّتِي قَدْ رُتِّبُوا فِيهَا مِنَ الثريِّ إِلَيَّ العَرْشُ اَلصَّلاَةُ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلِهِ اَلطَّيِّبِينَ صَلي اللَّهُ عَلَيْهِمْ. (1)یعنی مؤمنان هرچند از نظر ایمان و تقوا و اعمال، متفاوت هستند و چه بسا تفاوت و مراتبشان بسیار زیاد است، اما در عین حال، اشرف اعمال همه آنها صلوات است، پس همه مؤمنین از برکات صلوات بهره برند و خود را مانند منافقان محروم نسازند. ان شاء الله والتوفیق من الله.

صلوات در حال طواف و سعی: در روایت است که: عبدالرحمن بن نعیم گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: من مشغول طواف شدم و دعایی نخواندم جز صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه واله و در حال سعی نیز همین گونه عمل کردم فقط صلوات فرستادم). حضرت فرمودند: «عطا نشد به احدی افضل تر از آنچه به تو عطا شد»؛ «مَا أُعْطِيَ أَحَدٌ مِمَّنْ سَأَلَ أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِيتَ».(2)

و در روایت دیگر است که: یعقوب بن شعیب گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم:

هنگام طواف، وقتی مقابل حجرالاسود رسیدم چه بگویم؟ فرمودند: «تکبیر بگو و بر محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله صلوات بفرست»؛ «فَقَالَ كَبَّرْ وَصُلِّي عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَآلِهِ»(3)

نیز روایت است که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در حالی که مشغول طواف بود، وقتی رسید مقابل رکن یمانی، فرمود: در این مکان فرشته ای است که قدرت شنیدن صحبتهای مردم روی زمین به او عطا شده است، پس هر کس بر پیامبر صلی الله علیه وآله صلوات بفرستد، صلوات او را به پیامبر صلی الله علیه وآله می رساند.(4)

در مجالستان صلوات را فراموش نکنید: هرگاه به هر مناسبتی دور هم جمع

ص: 333

شدید، حتما صلوات بفرستید. (هر چند یک مرتبه باشد) .

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: همیشه به امر خدای تعالی فرشتگانی در سیرند، هنگامی که به مجلسی می رسند که در آن ذکر خدا و صلوات است به یکدیگر می گویند: در این مجلس شرکت کنیم، وقتی حضور یافتند، هنگامی که اهل مجلس دعا کردند، آنها آمین می گویند، و هنگامی که صلوات فرستادند، همراه آنها صلوات می فرستند و به یکدیگر می گویند، خوشا به حال افراد این مجلس که خدا آنان را مورد عفو و مغفرت قرار داد.

و همان حضرت فرمودند: هر گروهی که در مجلسی جمع شوند و در آن مجلس ذکر خدا نگویند و صلوات نفرستند، آن مجلس برای آنها حسرت و باعث غم و غصه خواهد بود.(1)

همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه واله فرمودند: «جمع نشدند قومی در مجلسی که خدا را یاد نکردند و بر پیامبرشان صلوات نفرستادند مگر اینکه روز قیامت آن مجلس برای آنها حسرت و اندوه خواهد بود، چنانچه خدا بخواهد عفوشان می کند و اگر بخواهد ایشان را مؤاخذه می نماید. » «مَا جَلَسَ قَوْمٌ مَجْلِساً لَمْ يَذْكُرُوا اَللَّهَ وَ لَمْ يُصَلُّوا عَلَيَّ نَبِيَّهُمْ صلي الله عليه وآله إِلاَّ كَانَ مَجْلِسُهُمْ عَلَيْهِمْ تِرَّةً يَومَ القِيامَةِ إن شاءَ عَفا عَنهُم وَإن شَاءَ آخَذُهُم.(2)

سه گروه نفرین شده اند، شما از آنها نباشید: از حضرت امام محمد باقر علیه السلام نقل است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: جبرئیل به من گفت: کسی که اسم تو نزد وی برده شود، و بر تو صلوات نفرستد، خدا او را [از رحمت خود دور گرداند،

ص: 334

من گفتم: آمین، و کسی که ماه رمضان را درک کند و آمرزیده نشود، خدا وی را[ از رحمت خود ]دور گرداند، من گفتم: آمین. گفت: کسی که پدر و مادر، یا یکی از آن دو را درک کند و آمرزیده نشود، خدا وی را [از رحمت خود] دور گرداند، من گفتم: آمین. » عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ عَلَيْهِ السَّلام فِي حَدِيثٍ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّي اللهُ عَلَيهِ وَآلِهَ قالَ: قَالَ لِي جَبْرَئِيلُ مَنْ ذُكِرْتَ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصِلِّ عَلَيكَ فَأبْعَدَهُ اللَّهُ فَقُلْتُ آمِينَ فَقالَ وَمَن أَدْرَكَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَلَمْ يُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اَللَّهُ قُلْ آمِينَ قالَ وَمَن أَدْرَكَ أَبَوَيْهِ أو أحَدَهُما فَلَم يُغفَرْ لَهُ أبْعَدَهُ اللَّهُ فَقُلتُ آمِينَ.(1)

و در روایت دیگر است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بالای منبر رفت و روی پله اول فرمود: «آمین» روی پله دوم باز فرمود: «آمین» روی پله سوم نیز فرمود: «آمین) اصحاب عرض کردند: بر چه چیز آمین گفتی؟ فرمود: «جبرئیل نزد من آمد و همین که بر پله اول منبر بالا رفتم گفت: ذلیل باد (از رحمت خدا دور باد) کسی که نام تو نزد او برده شود و بر تو صلوات نفرستد»، پس من گفتم: «آمین» همین که بر پله دوم بالا رفتم گفت: «ذلیل باد (از رحمت خدا دور باد) کسی که پدر و مادرش را درک کند و آپدر و مادرش زنده باشند و بتواند به آنها خدمت کند و خوشنودشان نماید و موجبات آمرزش خود را فراهم کند، ولی کوتاهی کرده و در نتیجه داخل بهشت نشود» من گفتم: «آمین). همین که بر پله سوم بالا رفتم گفت: «ذلیل باد (از رحمت خدا دور باد) کسی که ماه رمضان را درک کند و آمرزیده نشود» من گفتم: «آمین»(2)

ص: 335

با صلوات گناهان را جبران کنیم: در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَيْكَ كَفَّارَةً لِذُنُوبِنَا»؛ «و خداوند سبحان [بر ما منت نهاد و ]صلوات ما را بر شما [اهل بیت علیهم السلام ] ، کفاره گناهان ما قرار داد».

و از حضرت امام رضا علیه السلام نقل است که فرمودند: چنانچه کسی نتواند کفاره گناهانش را بپردازد، بر محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله بسیار صلوات بفرستد، به راستی که صلوات گناهان را محو و نابود می کند.(1)

و در زیارت ائمه بقیع علیهم السلام می خوانیم: «وَجَعَلَ صَلاتَنا عَلَيكُم رَحِمَهُ لَنا وَ كَفَّارَةٌ لِذُنُوبِنَا »؛ «و خداوند سبحان صلوات ما را بر شما رحمت و کفاره گناهان ما قرار داد.

و از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل است که فرمودند: صلوات بر پیامبر صلی الله علیه واله گناهان را بهتر از آبی که آتش را خاموش کند از بین می برد.

اَلصَّلاَةِ عَلَيَّ اَلنَّبِيَّ صلي الله عليه وآله اِمْحَقْ لِلْخَطَايَا مِنَ اَلْمَاءِ لِلنَّارِ.(2)

نیز روایت است که: پیامبر صلی الله علیه وآله هنگام ورود در مسجد صلوات می فرستاد و می گفت: «رَبِّ اغفِرلي ذُنوبي وافتَح لِي أَبْوَابُ رَحْمَتِكَ»؛ «پروردگارا گناهان مرا ببخش و درهای رحمتت را برای من بگشا».

وهنگام خروج از مسجد باز صلوات می فرستاد و می گفت: «رَبِّ اِغْفِرْ لِي ذُنُوبِي

ص: 336

وافتَحْ لِي أبوابَ فَضلِكَ»؛ «بار پروردگارا گناهان مرا ببخش و درهای فضلت را بر من بگشا».(1)

آن کس که قدم به راه حق بگذارد** کی دست زدامان علی علیه السلام بردارد

باحت محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام و آلش **در لحظه احتضار جان بسپارد

فضائل صلوات در روایات گوناگون: روایت است که پیامبر صلی الله علیه وآله و فرمودند:

1- کودکان خود را به خاطر گریه آنان، کتک نزنید، زیرا گریه آنها در چهار ماه اول که به دنیا آمده اند، گواهی به «لا اله الا الله» است و چهار ماه دوم، صلوات بر پیامبر و آل پیامبر صلی الله علیه واله است و چهار ماه سوم، دعا برای پدر و مادر است.

«لاتَضْرِبُوا أطْفَالَكُم عَلَيَّ بُكائَهُم فَانَّ بكائهم أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ شَهَادَةُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ الصَّلاةُ علَي اَلنَّبِي وآله وَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ اَلدُّعَاءُ لِوَالِدَيْهِ».(2)

2- و فرمود: «الصَّلاةُ عَلَيَّ وَعَلَيَّ أهلَ بَيتي تَذْهَبُ بِالنِّفَاقِ»(3)، «صلوات بر من و اهل بیتم نفاق را می برد».

3- در روایتی از پیامبر صلی الله علیه واله نقل شده که فرمودند: جبرئیل بر من نازل شد و گفت: «کسی که یک مرتبه بر من صلوات بفرستد، خداوند ده صلوات بر آن کس می فرستد، و ده درجه او را بالا می برد»(4)

ص: 337

4- همچنین فرمودند: «جبرئیل بر من نازل شد و گفت: هر کس بر تو صلوات بفرستد و بر تو سلام کند، من بر او سلام می کنم، پس من برای خدا سجده شکر کردم، و این سجده شکر برای خدا به خاطر این بود که چنین مرتبتی در امتم وجود دارد که خدا در ازای هر صلواتی بر او سلام می کند و ده حسنه برای او می نویسد».(1)

5- نیز فرمودند: «هر بنده ای که بر من صلوات بفرستد، ملانکه به تعداد صلوات او، بر اوصلوات می فرستند، حال هرکس خواست کم فرستد و هرکس خواست بیش».(2)

6- و فرمود: « افضل روزها روز جمعه است و روز جمعه ثواب اعمال چند برابر می شود. پس در روز جمعه بر من زیاد صلوات بفرستید، بدرستی که صلوات شما بر من عرضه می شود. »(3)

7- و فرمود: «بر من صلوات بفرستید همانا هر جا باشید صلوات شما به من می رسد. (4)

8- و فرمود: «همانا بخیل کسی است که نام من نزد او برده شود و بر من

ص: 338

صلوات نفرستد. »(1)

9- و فرمود: «کسی که صلوات فرستادن بر من را فراموش کند راه بهشت را گم می کند. »(2)

10- و فرمود: «بر من صلوات بفرستید همانا صلوات شما پاکی شما است.»(3)

11- و به فاطمه زهرا علیها السلام فرمود: «وقتی داخل مسجد شدی بگو: «بِسمِ اللَّهِ والسَّلامُ عَلَي رَسولُ اللّهِ اللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَعَلِي آلِ مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْ لَنا وَسَهِّلْ لَنا أَبْوابَ رَحْمَتِكَ... »(4)

12- و فرمود: «کسی که بر من صلوات بفرستد روز قیامت شفاعت او بر من حتم می شود. »(5)

13- و فرمودند: گل سرخ، سید ریحانها و گل بهشت است، و هر کس بخواهد پیامبرصلی الله علیه وآله را ببوید، گل سرخ (گل محمدی) ببوید».(6)

14- در روایت دیگر است که: یکی از فرزندان امام هادی علیه السلام گل سرخی به دست پدر بزرگوارش داد، حضرت آن را گرفت و بویید و به چشمانش نهاد و

ص: 339

صلوات فرستاد و فرمود: چنانچه به شخصی گلی هدیه کنند و آن را بگیرد و ببوید و بر چشمانش بگذارد و صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام بفرستد، خداوند حسناتش را بنویسد و لغزشهایش را محو نماید».(1)

15- نیز از امام صادق علیه السلام نقل است که: «هر گاه گل و گیاه خوشبویی به دست کسی آمد و آن را بویید و بر چشم نهاد و صلوات فرستاد، خداوند او را مورد مغفرت قرار میدهد».(2)

16-در«صحیح بخاری» و «مسلم» و «مسند احمد حنبل» شانزده روایت است که: از رسول خدا صلی الله علیه وآله سؤال کردند: چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ حضرت فرمود: بگویید: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍ آلِ مُحَمَّدٍ كَما صَلَّيتَ عَلَيَّ إِبراهيمَ وَعَليَّ آلِ إبراهِيمَ... »(3)

17- در روایت است که هرگاه عصبانیت به شما دست داد (به جای پرخاش) صلوات بفرستید و از شر شیطان به خدا پناه برید.(4)

18- از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل است که فرمودند: «بر من زیاد صلوات بفرستید، به راستی صلوات بر من در قبر نور است و هنگام عبور از پل صراط نور است و در بهشت نیز نور است» ؛ «اكْثِرُوا الصَّلاةَ عَلَيَّ فَاِنَّ الصَّلاةَ عَلِيُّ نورٌ في القَبرِ وَنورُ عَلَی

ص: 340

اَلصِّرَاطِ وَ نُورٌ فِي اَلْجَنَّةِ».(1)

19- از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: هنگام عطسه صلوات بفرستید و نیز هرگاه مطلب یا چیزی را فراموش کردید، صلوات بفرستید تا متذکر شوید.(2)

20- و امام باقر علیه السلام فرمودند: هرگاه یکی از شما عطسه کرد بگوید: «الْحَمْدَللُهُ رَبُّ العالَمِينَ وَصَلي اللَّهُ عَليُّ مُحَمَّدٌ وَأَهلُ بَيتِهِ».(3)

21- و امام صادق علیه السلام فرمودند: هرگاه خودت عطسه کردی و یا شنیدی شخصی عطسه کرد بگو: «اَلْحَمْدَلِلَهِ وَصَلَي اَللَّهُ عَلَيَّ أَهْلَ بَیتِهِ»(4)

برکات صلوات متفاوت است: ملاحظه شد که در روایات برای صلوات پاداشهای متفاوتی بیان شده، و در برخی آمده بود که خدا و فرشتگانش بر کسی که صلوات فرستد، صلوات می فرستند، در برخی آمده بود که ده صلوات، یا ده درجه برای او منظور می شود.

ظاهرا منشأ این تفاوت، به خاطر تفاوت صلوات فرستنده ها است، به خاطر اختلاف در نیتها، برداشتها، معرفتها، هدفها، و سایر اغراض است.

برخی شناخت کامل از حقیقت صلوات و معنای آن دارند و صلوات را برای ارزش خود صلوات می فرستند، برای اطاعت ازامر الهی و عمل به آیه مبارکه «انَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ..»صلوات می فرستند، برخی برای محبت خالصانه به پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت آن حضرت صلوات می فرستند، برای ترفیع درجات معنوی آن بزرگواران و ادای گوشه ای از حقوق آن عزیزان صلوات می فرستند، ولی برخی

ص: 341

صلوات می فرستند برای خودشان، برای رفع گرفتاری و بهبود زندگی و بهبود بیماری و حاجات دنیوی خودشان، و اکثر ختم صلواتها که در زمان ما شایع است، بر همین اساس است.

البته این تفاوت در همه عبادات وجود دارد، در حج و زیارات، برخی برای شهرت، برخی برای سیاحت، برخی برای تجارت و برخی برای گرفتن حاجت و برخی هم برای ادای وظیفه و بندگی و عبودیت می روند.

در رفتن به زیارات و گرفتن مجالس، برخی فقط توجه به حاجات دنیوی و رفع گرفتاری و امور دنیوی دارند و گمان می کنند معصومین علیهم السلام آنهمه مصائب تحمل کردند برای اینکه حاجتمندان و گرفتاران به سراغ آنها بروند، البته توسل به آن بزرگواران به جای خود و با شرایطش محفوظ است ولی باید توجه داشت که مسأله، فوق این امور است.

خلاصه: صلوات از عبادات است و هر عبادتی دارای مراتبی است، مرتبه عالی آن، منوط به کمال توحید و خداشناسی و اخلاص و محبت به خداوند سبحان است.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: عبادات بر سه قسم است و عبادت کنندگان سه گروهند، گروهی از روی ترس عبادت می کنند، این عبادت بردگان است، گروهی برای ثواب و به طمع بهشت عبادت می کنند، این عبادت، عبادت مزدبگیران و کارگران است و گروهی فقط به خاطر محبت به خدا و اطاعت از فرمان او عبادت، می کنند و این عبادت، عبادت احرار و افضل عبادات است.(1)

البته هر سه قسم صحیح است و بر هر قسمی برکاتی مترتب می شود، ولی

ص: 342

صلوات در موارد متفرقه 343 تفاوت از زمین تا آسمان است، و همین تفاوت منشأ تفاوت روایات در بیان مراتب پاداش صلواتها است. والله العالم.

ختم صلوات: حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: هر کس صد مرتبه بگوید: «يَا رَبِّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ» صد حاجت او برآورده می شود، سی حاجت از حوائج دنیا و باقی برای آخرت.

«مَن قال يا رَبِّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَآلِ مُحَمَّدٍ مِائَةَ مَرَّةٍ قُضِيَتْ لَهُ مِائَةُ حَاجَةٍ ثَلاَثُونَ لِلدُّنْيَا وَ اَلْبَاقِي اَلْأَخِرَةُ.(1)

و از حضرت امام رضا علیه السلام نقل است که پیامبر صلی الله علیه واله فرمودند: «هر کس در روز جمعه صد مرتبه بر من صلوات بفرستد، خداوند شصت حاجت او را برآورده می کند، سی حاجت از حاجات دنیوی و سی حاجت از حاجات اخروی.

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلي الله عليه وآله مَنْ صُلِّيَ عَلَيَّ يَوْمَ اَلْجُمُعَةِ مِائَةَ مَرَّةٍ قَضَيَ اللَّهُ لَهُ سِتِّينَ حَاجَةً مِنْهَا ثَلاثُونَ لِلدُّنْيَا وثَلاثُونَ لِلآخِرَةِ.(2)

و امام صادق علیه السلام فرمودند: هر کس در روز صد مرتبه بگوید: «رَبِّ صَلِّ عَلَيَّ مُحَمَّدٌ وَ اَهْلُ بَيْتِهِ» خداوند صد حاجت او را برآورده می کند، سی حاجت از حوائج دنیا و سی حاجت از حوائج آخرت.(3)

ما جام جهان نمای ذاتیم **ما مظهر جمله صفاتیم

گو تشنه بیا که ما فراتیم **گو مرده بیا که ما حیاتیم

ص: 343

مرده دلان بروند سراغ اهل بیت تا به برکت مواعظ و نصایح آن بزرگواران دلشان نورانی و زنده شود. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ ۖ ...»(1) .. ا ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که پیامبر از سوی خدا شما را به چیزی فراخواند که به شما حیات می بخشد (دل شما را زنده می کند) اجابت کنید».

وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا».(1)

و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: هر کس با اخلاص بگوید: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ» داخل بهشت می شود، و اخلاصش این است که «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ»، میان او و حرامهای خدا پرده شود و او را از حرام های خدا بازدارد.(2)

یعنی: اثرگذاری این جمله مبارک مشروط به اخلاص است و اینطور نیست که هر کس - هر چند مثل معاویه و یزید باشد به آن را به زبان آورد داخل بهشت می شود.

و در روایتی آمده است که از پیامبر صلی الله علیه وآله از معنای اخلاص پرسیدند، فرمود:

اخلاص عمل کردن است به آنچه من بر آن مبعوث شده ام و دوستی اهل بیتم؛« اخلاصها اَلْعَمَلُ بِمَا بُعِثَ بِهِ وَحُبُّ أَهْلِ بَيْتِي»(3)

و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: به راستی شفاعت ما نخواهد رسید به کسی که نماز را سبک شمارد؛ «اِنَّ شَفَاعَتَنَا لاَ تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلاَةِ»(4)

همچنین خدا خطاب به پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ واسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيماً»(5)؛ «و [ای پیامبر اگر مسلمانان وقتی که به خودشان ستم کردند [و مرتکب خلاف شدند نزد تو می آمدند سپس از خدا آمرزش می خواستند و تو نیز برایشان استغفار و طلب

ص: 345

آمرزش می کردی، خدا را بسیار توبه پذیر و رحم کننده می یافتند».

ولی همان خدا، نسبت به منافقان خطاب به پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ اِسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ الله»(1)؛ « [ای پیامبرا بر منافقان یکسان است چه برایشان استغفار کنی، یا برایشان استغفار نکنی، خدا هرگز آنان را نمی آمرزد».