بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

امامت اهل بیت علیه السلام در قرآن

مولف محمدجعفر طبسی

مترجم مهدی ساجدی

معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام.

ص: 3

ص: 4

ص: 6

به امامت را مورد توجّه و عنايت قرار داده اند.

برخى از بزرگان أهل سنّت، بدون آنكه نامى از امامت ببرند اعتراف نموده اند كه آياتى از قرآن كريم دلالت بر اين امر دارد. ترديدى نيست كه بايد امامت را از ديدگاه قرآن كريم بررسى و تحقيق نمود. لازم است به همگان بياموزيم كه قرآن كريم با صداى رسا و بلند و در آيات و شرايط مختلف به صورت محكم و قاطع بر اين امر اصرار و تأكيد ورزيده است. كسانى كه اندك آشنايى با اين كتاب عزيز دارند، اذعان مى نمايند كه در آيات متعدّدى از قرآن كريم، گروه مخصوص در كنار خدا و رسول مطرحند «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا»(1) و يا در آيۀ كريمه ديگر مى فرمايد: «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»(2) يا در آيۀ شريفه خمس «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى»(3) و آيات ديگر.

روشن است كه در مجموعه اين كتاب نورانى خداوند تبارك و تعالى در كنار رسول اكرم صلى الله عليه و آله افرادى كه واجد مقام عصمت و حجيت هستند را مورد اشاره و معرفى قرار داده است. به هر جهت هر قدر قرآن را دقيق تر مورد مطالعه قرار دهيم، بر اين امر بيشتر واقف مى شويم.

كتابى كه در پيش روى داريد به اين بحث بسيار مهم و كليدى پرداخته است.

محقق عاليقدر و ژرف انديش حضرت حجة الاسلام و المسلمين آقاى شيخ محمدجعفر طبسى دامت بركاته هفتاد و دو آيه از آيات قرآن را با دقّت تفسيرى و با مراجعه به تفاسير عامه و خاصه مورد بحث و كنكاش قرار داده است. ضمن تقدير و تشكر از ايشان اميد است اين اثر موجب تقويت اعتقاد به امامت در ميان مسلمانان گردد. ان شاء اللّه.

مركز فقهى ائمه اطهار عليهم السلام

محمّد جواد فاضل لنكرانى1.

ص: 8

برآمده اند تا ضمن تفسير و تبيين آيات، به چگونگى اثبات مسألۀ ولايت و امامت اهل بيت عليهم السلام به وسيلۀ اين آيات پرداخته و در مواردى كه نسبت به دلالت آيات شبهاتى مطرح است، به طور مستدل و با استناد به كلام بزرگان و مفسّرين، از خاصّه و عامّه، به اين شبهات پاسخ گويند.

با توجه به زحمات فراوانى كه در زمينۀ تأليف اين كتاب توسط ايشان صورت گرفته، توصيۀ حقير به طالبان حقيقت و خصوصاً طلاب گرانقدر حوزه هاى علميه اين است كه از مطالعۀ اين كتاب ارزشمند كه موجب تقويت و تحكيم مبانى اعتقادى در مسألۀ ولايت و امامت اهل بيت عليهم السلام است، غفلت نورزند. اميدوارم اين ترجمه به عنوان خدمتى كوچك و تقديمى به آستان اهل بيت عليهم السلام در جهت حراست از حريم آن بزرگواران مورد قبول درگاه ايزدى قرار گيرد.

مهدى ساجدى

ص: 10

از دو هزار نفر حديث شنيده كه هزار نفرشان در نيشابور بوده است.(1)

همچنين از حاكم حسكانى كه حنفى مذهب و متوفاى قرن پنجم هجرى است در سبب تأليف كتاب باارزش «شواهد التنزيل لقواعد التفضيل» چنين آمده: «زمانى كه برخى چنين گفتند: «أحدى از مفسّرين قائل نيست كه سوره «هل أتى» در شأن عليّ عليه السلام و أهل بيتش نازل شده و غير از اين نيز در شأن آنها آيه اى در قرآن نيست» جرأتشان را انكار نموده و تهمت و سخنان ناروايشان را بزرگ دانستم و در عين حال انتظار انكار و خرده گيرى بر آن را از علما و بزرگان داشتم اما كسى جز قاضى إمام عماد الاسلام أبي العُلا صاعد بن محمد در اين باره سخنى نگفت».(2)

و نيز از خطيب بغدادى (ت 463) در كتاب «تاريخ بغداد» چنين آمده: «بدرستى كه أحدى از خلفا جز عثمان بن عفان و مأمون قرآن را حفظ نكرده اند».(3)

و اين طرز تفكر فاسد از نسلى به نسل بعد ادامه يافته و به زمان ابن تيميه حرّانى ناصبى مسلك رسيده است و وى نيز اين مطالب نادرست را تكرار كرده و چنين مى گويد: «سوره «هل أتى» در حق أهل بيت عليهم السلام نازل نشده است و اين مطلب از سخنان دروغى است كه در هيچيك از كتبى كه در نقل احاديث به آن رجوع مى شود روايت نشده نه در صحاح و نه در مسانيد و نه جوامع حديثى و نه در سنن ذكر نشده است».(4)ن.

ص: 12

و نيز ابن كثير دمشقى (ت 774) مى نويسد: «چيزى از قرآن در مورد على عليه السلام نازل نشده است».(1)

آنچه مايه تعجّب بسيار است اين كه اينها چگونه اين حقيقت تاريخى كه سوره «هل أتى» در حق أهل بيت عليهم السلام نازل شده و در نزد أكثر مفسّرين ثابت است را مورد انكار قرار مى دهند در حالى كه مى دانند بزرگان أهل سنّت مانند واحدى شافعى (ت 478) و زمخشرى معتزلى (ت 538) و ديگران در كتب تفسيرشان به نزول اين آيه در شأن حضرت أمير المؤمنين علي عليه السلام تصريح نموده اند.(2)

و تنها راه مقابله با اين مبناى فاسد خود أهل تسنن هستند كه خلاف اين مطالب را نقل نموده اند. به عنوان نمونه ابن حجر هيثمى مكّى شافعى (ت 974) چنين مى گويد:

«در مورد عليّ عليه السلام سيصد آيه نازل شده است».(3)

و از عبدالرحمن بن أبي ليلى(4) (ت 82) نيز چنين نقل شده: «در قرآن هشتاد آيه مختص به على عليه السلام نازل شده كه أحدى از اين أمّت در آن شريك نيست».(5) و نيز از مجاهد(6) (ت 100) آمده: «در مورد علي عليه السلام هفتاد آيه نازل شده كه احدى با او در اين آيات شريك نيست»(7).

و نيز از يزيد بن رومان چنين نقل شده: «آنچه كه از قرآن در مورد على عليه السلام نازل شده در مورد هيچكس ديگر نازل نگرديده است.»(8)م.

ص: 13

5. ما نزل من القرآن في أمير المؤمنين عليه السلام، تأليف أبي بكر محمّد بن أحمد بن محمّد بن عبداللّه بن إسماعيل أبي الثّلج بغدادى. وى در سال 325 وفات يافت.(1)

6. ما نزل في أمير المؤمنين عليه السلام، تأليف أبي الفرج عليّ بن حسين إصفهانى زيدى صاحب الأغانى. وى در سال 356 وفات يافت.(2)

7. ما نزل في أمير المؤمنين عليه السلام، تأليف أبي إسحاق إبراهيم بن محمد ثقفى. وى در سال 283 وفات يافت.(3)

8. ما نزل في أمير المؤمنين عليه السلام، تأليف أبي أحمد عبد العزيز بن يحيى بن أحمد بن عيسى جلودى. وى در سال 332 وفات يافت.(4)

9. ما نزل في أمير المؤمنين عليه السلام، تأليف أبي موسى هارون بن عمر بن عبد العزيز بن محمد مجاشعى. وى از ياران حضرت عليّ بن موسى الرضا عليه السلام است.(5)

10. ما نزل من القرآن في صاحب الزمان عليه السلام، تأليف أبي عبداللّه جوهرى صاحب كتاب «مقتضب الاثر». وى در سال 401 وفات يافت.(6)

11. ما نزل في أميرالمؤمنين عليه السلام، تأليف أبى جعفر محمّد بن أُوربمه قمى. مرحوم نجاشى (ت 450) نامش را در رجال ص 330 آورده و در ص 329 نام كتاب را متذكر شده است.

12. «الآيات البيّنات»، تأليف يوسف بن أحمد بن يوسف جيلانى. وى در قرن چهاردهم وفات يافت.

13. «آيات الأئمّه عليهم السلام» تأليف سيّد مير محمّد لاريجانى. وى در سال 1323 وفات يافت.

14. «شواهد التنزيل» تأليف حاكم حسكانى حنفى. وى در قرن پنجم وفات يافت.

داراى كتاب خصائص عليّ بن أبي طالب في القرآن است.(7)

15. «آيات الفضائل» تأليف ميرزا على تبريزى. وى در سال 1313 وفات يافت.

16. «آيات الحجّة والرّجعة» تأليف شيخ محمد على همدانى. ولادت وى در سال 1293 اتفاق افتاده است.

17. «الآيات النازله في فضائل العترة الطاهرة» تأليف شيخ تقى الدين عبداللّه حلبى.

وى در سال 811 وفات يافت.8.

ص: 15

18. النور المشتعل من كتاب ما نزل من القرآن في علي عليه السلام، تأليف أبي نُعَيم إصفهاني. وى در سال 413 وفات يافت.(1)

19. التنزيل في أميرالمؤمنين عليه السلام، أبي الفرج إصفهانى. وى در سال 356 وفات يافت.(2)

20. «طريق تفسير «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ »» تأليف أحمد بن محمّد بن سعيد بن عُقده. وى در سال 332 وفات يافت.(3)

21. ما نزل من القرآن فى أهل البيت عليهم السلام، تأليف الحبرى.(4)

22. المصابيح فى ذكر ما نزل من القرآن فى أهل البيت عليهم السلام تأليف أحمد بن حسن إسفرائينى. مرحوم نجاشى مى گويد: وهو كتاب حسن كثير الفوائد.(5)

23. «ما نزل من القرآن في القائم» تأليف سيد هاشم بحرانى. وى در سال 1107 وفات يافت.

24. «الشيعة و الرّجعة»، مرحوم شيخ محمد رضا طبسى (ت 1405).

25. آيات ولايت در قرآن، ناصر مكارم شيرازى.

26. امامت و عصمت امامان در قرآن، شيخ رضا كاردان.

27. ضياء العالمين، محمّد بن طاهر عاملى (ت 1138 ج 7).

28. تفسير الآيات الباهرة بأخبار العترة الطاهرة، محمّدحسن ميانجى (ت 1344).(6)

29. تنزيل الآيات الباهرة في فضل العترة الطاهرة، سيّد عبدالحسين شرف الدين.

در تكملۀ أمل الآمل آمده كه اين كتاب مشتمل بر يكصد آيه است.(7)

30. الآيات الباهرة في العترة الطاهرة، سيّد شريف مرتضى (ت 436). در حاشيه كتاب رياض الجنة آمده كه نام كتاب الرسالة الباهرة في فضل العترة الطاهرة است و بخشى از آن در كتاب الاحتجاج (506/2) چاپ شده است.(8)

31. الآيات النازلة في أهل البيت عليهم السلام، حسن بن محمّد بن يحيى شافعى، معروف به ابن فحّام (ت 458).(9) در سير أعلام النبلاء سال وفات وى 408 ذكر شده است.(10)

32. أسماء أمير المؤمنين عليه السلام في كتاب اللّه، إبن أبى الثّلج بغدادى (ت 325).(11)

لازم به ياد آورى است اين مباحث در دوره هاى متعدد در مركز فقهى أئمّه أطهار عليهم السلام مرحوم آية اللّه العظمى فاضل لنكرانى رحمه الله در قم و كابل و مشهد مقدس، ود.

ص: 16

معاونت تبليغ حوزه علميه قم واستانهاى مختلف ايران از جمله استان گلستان، اهواز در دانشگاه أمير المؤمنين عليه السلام، و كرمان، كرمانشاه و تبريز، و نيز در مركز تخصصى شيعه شناسى كرج تدريس شده است.

ص: 18

آيۀ اول

سخن أبي جعفر و أبي عبداللّه عليهما السلام و تمامى علماى أهل بيت عليهم السلام است».(1)

و مجاهد كه قائل به اين قول است، حافظ ذهبى در موردش چنين مى گويد: «وى امام و شيخ القرّاء و المفسّرين است. همچنين جناب أنصارى مى گويد: «فضل بن ميمون چنين برايمان نقل نموده است كه از مجاهد شنيدم مى گويد: سى مرتبه قرآن را بر ابن عباس عرضه نمودم».(2)

قتاده نيز در مورد مجاهد و رمّانى چنين گفته است: «مجاهد عالم ترين باقى مانده از مفسّرين است... در سال 103 از دنيا رفت.

همچنين رمّانى معتزلى مذهب است و در تفسير و لغت و نحو و كلام داراى تصنيف است و در سال 384 از دنيا رفت، و همانگونه كه ذهبى نقل نموده وى از دانشمندان بود و نيز معتقد بود امام أميرالمؤمنين على عليه السلام بر ديگران از صحابه أفضل است».(3)

همچنين مى توان از صحابه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه معتقد بودند اين آيه در شأن مولى الموحدين على عليه السلام نازل شده است، ابن عباس مفسّر توانمند و عمّار ياسر و جابر بن عبداللّه أنصارى و أنس بن مالك و عبداللّه بن أُبيّ نام برد.(4)

از تفتازانى در كتاب شرح مقاصد نيز چنين نقل شده: «اين آيه در مورد علي بن أبي طالب عليه السلام زمانى كه انگشتر خود را در نماز در حال ركوع به سائل داد نازل شده»(5).».

ص: 20

و جُرجانى هم نقل نموده: «أئمّه تفسير اجماع دارند بر اينكه مراد از «اَلَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» على عليه السلام است چه اينكه ايشان در نمازدر حال ركوع بود كه سائل از وى درخواست كمك نمود، پس حضرت انگشتر خود را به او دادند و اين آيه نازل شد».(1)

آلوسى (ت 1127) صاحب تفسير روح المعانى نيز چنين نگاشته است: «اين آيه به نظر معظم مفسّرين در شأن حضرت على عليه السلام نازل شده است».(2)

تصريح نموده است زيرا وى در اين كتاب اين حديث را از اساتيد خودنقل نموده و گفته است: «پس رسول خدا صلى الله عليه و آله دست على عليه السلام را گرفت و گفت: هر كس من ولي و أولى به او از خودش هستم پس علي وليّ اوست، از اين رو معلوم مى شود تمامى معانى به اين وجه بازگشت دارد واين كلام يعنى: «ألستُ أولى بالمؤمنين من أنفسهم» بر آن دلالت دارد و اين كلام نصّ صريح در اثبات امامت حضرت على عليه السلام و قبول اطاعت ايشان است».(1)

با توجه به اين گفتار، امّا قاضى ايجى (ت 756) صاحب كتاب مواقف با كمال تعصّب چنين نگاشته است: «مولى فقط به معناى ناصر است».(2) و هيچ دليلى بر گفته خود ذكر نكرده است.

نفر از رافضى هايى كه معتقد به اين نظريه باطل هستند را بيان مى كرد، و اين سخن چيزى جز إفترا در حق پيروان مكتب أهل بيت عليهم السلام نيست. آيا هيچ رافضى پيدا مى شود كه معتقد باشد كه على عليه السلام مالك خلق است، بلكه مالك خلق تنها خداوند متعال است.

بنابراين آيۀ شريفه به كسانى كه بر مردم ولايت دارند اشاره دارد كه عبارتند از:

خداوند تبارك و تعالى و رسول أعظم اسلام صلى الله عليه و آله و كسانى كه در آنها اين خصوصيات يعنى إقامه نماز و اداى زكات در حال ركوع جمع باشد.

ابن عباس مبنى بر اينكه على عليه السلام انگشتر خود را كه از طلا بود صدقه داد مى نويسد:

«اين ممكن نيست زيرا طلا حرام است.»(1) و در حاشيه كتاب نيز چنين آمده است: «اين حديث ساختگى است و اين سلسله سند، نزد محدثين به سلسله دروغ ناميده شده است.»

آيا اين مقدار از جرح براى اثبات ساختگى بودن روايت كافى نيست؟

حضرت امام أمير المؤمنين على عليه السلام كسى است كه سنت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را احيا نموده و او خود به احكام شرعى از ديگران آگاه تر و عالم تر است پس چگونه ممكن است بگوييم اين مطلب بر حضرت مخفى مانده است.

واقعاً از بدبختى هاى روزگار اين است كه وارث علم پيامبر صلى الله عليه و آله و باب شهر علم النبي صلى الله عليه و آله نداند طلا بر مرد حرام است.

علاوه بر اينكه در بعضى از روايات چنين آمده «تصدّق علي بخاتمه» و يا «فناولنى خاتمه» كه از اين تعبير استفاده نمى شود انگشتر در انگشت حضرت بوده است و چه بسا آن حضرت انگشتر را در دست مبارك نگه داشته و يا در جيب آن حضرت بوده است زيرا حمل طلا براى مرد بدون اشكال است.

به اين بهانه جويان نادان مى گوييم: آن حضرت در اين آيۀ شريفه مورد ستايش خداوند متعال قرار گرفته اند و اگر عمل، حرام بود چگونه مورد مدح خداوند متعال قرار گرفت؟

راستى اگر كار أميرالمؤمنين عليه السلام را ديگر خلفا انجام مى دادند اين اشكالها مطرح مى شد؟

اشكال دوم: انگشترى كه آن حضرت صدقه دادند بسيار گران قيمت بوده است و اين مطلب با روح زهدى كه در امام وجود دارد سازگار نيست. حتى به گفته بعضى، قيمت آن برابر با ماليات يك استان مثل شامات بوده است. آيا استفاده از چنين انگشتر قيمتى براى حضرت على عليه السلام اسراف و حرام نبوده است.(2)د.

ص: 30

جواب: ما حتى يك روايت نيافتيم كه دال بر اين مطلب باشد و آنچه در نصوص آمده: «فناولني خاتمه، أعطاني هذا الخاتم، تصدّق بخاتمه وهو راكع، خاتم فضّة» است.

اشكال سوم: گفته شده عمل حضرت در نماز، فعل كثير محسوب مى شود كه مبطل نماز است از اين رو ممكن نيست كه حضرت مرتكب فعل كثير در نماز شده باشند.(1)

جواب: فعل كثير به فعلى گفته مى شود كه صورت نماز را بهم زده و شخص نمازگزار را از هيات نمازگزار بودن خارج نمايد مانند گريه كردن در نماز براى دنيا يا كف زدن.

اما آنچه شايسته ذكر است اين كه مطلب به كلى برعكس است، زيرا طبق تصريح علماى أهل سنت فعل حضرت فعل يسير و كم محسوب مى شود. به عنوان نمونه از سمرقندى (ت 333) در ذيل اين آيه چنين آمده است: «عمل يسير در نماز مفسد نماز نيست»(2) و در اينجا سمرقندى به اين مطلب تمسك جسته كه عمل امام أمير المؤمنين على عليه السلام در نماز مشروع بوده است.

واز جمله كسانى كه قائل است عمل آن حضرت در نماز فعل كثير محسوب نمى شود، فخر رازى در تفسيرش است. وى چنين مى نگارد: أبوبكر جصّاص (ت 370) در كتابش تحت عنوان «باب عمل يسير در نماز» مى گويد: اگر مراد، صدقه دادن در ركوع است پس بر مباح بودن عمل يسير در نماز دلالت دارد.»(3)

سائل در نماز به نيّت زكات جايز است.(1)

نتيجه اينكه: صدقه دادن حضرت در نماز عملى مشروع و موافق و مطابق با احكام شرعى بوده است و اگر اين عمل، عمل صحيحى نمى بود حضرت در اين آيۀ شريفه مورد مدح خداوند قرار نمى گرفت.

همچنين در پاسخ به اين اشكال گيرندگان مى گوييم: نظرتان در مور عمل خليفه دوم در كشتن شپش در نماز چيست؟ جناب مسلم در كتاب صحيح چنين نقل كرده كه عمر بن خطاب پيوسته در نماز شپش مى كشت تا آنجا كه خونش بر دستش ظاهر مى گشت.(2)

چرا در اينگونه موارد كسى بر خليفه ايراد نمى گيرد كه شپش كشى در نماز عمل كثير و موجب بطلان نماز مى شود؟

اشكال چهارم: اين آيه در مورد أبوبكر نازل شده است و ربطى به امام أمير المؤمنين على عليه السلام ندارد. فخر رازى در همين ارتباط مى گويد: عكرمه روايتى نقل كرده مبنى بر اينكه اين آيه در مورد أبوبكر نازل شده است.(3)

جواب:

اولاً: اين مطلب با روايات فراوانى كه بيان مى كند آيۀ شريفه در شأن حضرت امام أمير المؤمنين على عليه السلام نازل شده مخالفت دارد و هرگز اين روايت ضعيف تاب مقاومت در برابر آن همه روايات را ندارد و أحدى جز عكرمه اين سخن را بر زبان جارى نكرده است.

ثانياً: چرا جناب فخر رازى سند اين روايت را براى ما نقل نكرده است؟ر.

ص: 32

ثالثاً: عكرمه همانگونه كه ذهبى از على بن عبداللّه نقل كرده فردى دروغگوست.(1)

و نيز ابن سعد (ت 230) در موردش مى نويسد: «به احاديثش استدلال نمى شود و مردم در مورد او صحبت ها مى كنند.»(2)

همچنين وى معتقد به عقايد خوارج نهروان بوده(3)، و مهمتر از همه اينكه چنانكه ابن أبى الحديد معتزلى (ت 656) نقل مى كند وى از دشمنان حضرت أمير المؤمنين على عليه السلام بوده است.(4) از اين رو اعتماد بر گفتار اين فرد دروغگو مبنى بر طلا بودن انگشتر حضرت ناممكن است. و از اينجا به تلاش خوارج در لطمه زدن به شخصيت امام عليه السلام به جهت اهداف خاص خود نيز پى مى بريم. چه اينكه وى كسى است كه مى گويد آيه تطهير در شأن أهل بيت عليهم السلام نازل نشده است. كه در آينده بدان اشاره خواهيم نمود.

اشكال پنجم: گفته شده مشهور اين است كه امام أميرالمؤمنين على عليه السلام فقير بوده و مالى كه زكات بدان تعلّق گيرد در اختيار نداشته اند از اين رو گفته شده كه آن حضرت سه قرص نان را به سائل عطا نمودند و به همين جهت سوره «هل أتى» در شأن آن حضرت نازل گرديده است و كسى كه داراى مال فراوانى است كه زكات بدان تعلق مى گيرد ممكن نيست كه در آن سوره بواسطه إعطاى چند قرص نان مورد آن ستايش بزرگ قرار گيرد. و اگر گفته شود آن حضرت مالى كه متعلّق زكات باشد نداشته اند حمل قول خداوند متعال «وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» بر ايشان غير ممكن است.(5)ة.

ص: 33

جواب: در ردّ اين كلام كه گفته شده آن حضرت دائما فقير بوده و مال و اموالى نداشته اند مى گوييم: آيا آن بزرگوار همان كسى نيست كه چاههاى فراوانى را در مدينه حفر مى نموده است در حالى كه «بئر على» معروف است. بله آن حضرت براى خودشان چيزى از اموال دنيا را انباشته نمى نمودند بلكه به فقرا و مساكين انفاق مى كردند، و عجيب اين است كه فخر رازى از كجا برايش ثابت شده آن حضرت زمانى كه انگشترخود را به سائل دادند فقير بوده اند و اگر اين آيه در شأن ساير صحابه رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شده بود آيا باز هم وى چنين مطالبى را ابراز مى نمود؟

اشكال ششم: آنچه در مورد امام أمير المؤمنين على عليه السلام رواست اين است كه حضرت در نماز كاملا غرق در خدا بوده و تمام توجّهشان در نماز به خداوند متعال بوده است، و ظاهراً هر كس كه چنين حالتى را دارا باشد متوجّه كلام فقير نخواهد بود.

از اين رو خداوند متعال فرموده است: اَلَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ(1) در حالى كه آن حضرت كه غرق در فكر (خلقت آسمان و زمين) بوده اند چگونه متوجّه كلام ديگرى شده اند.(2)

جواب: خلاصه كلام فخر رازى چنين است كه چگونه ممكن است بين خاتم بخشى در نماز و حضور قلبى كه حضرت بدان معروف بوده اند جمع نمود؟

به راستى كه ما مى خواهيم به حضرت حضور قلب در نماز را تعليم دهيم!

آيا مانعى دارد خداوندى كه «مقلّب القلوب و الأبصار» است قلب آن حضرت را براى لحظه اى متوجّه سائل نمايد تا از ثواب اين صدقه نيز بهره مند گردد، و آيا اين صدقه دادن خود نوعى عبادت نيست؟ علاوه بر اين در واقع اين خداوند متعال است كه توجّه آن حضرت را به سائل برگردانده است، و اين همان مطلبى است كه ما درر؟

ص: 34

روايتى كه حاكم حسكانى حنفى قرن پنجم نقل نموده مى يابيم: «سائل دستش را به آسمان بلند كرد و گفت: بار پروردگارا شاهد باش كه من در مسجد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله درخواست كمك نمودم اما هيچ كس به من چيزى عطا ننمود و در حالى كه حضرت على عليه السلام در ركوع بودند به او اشاره نمودند.»(1)

و از أبوبكر شيرازى (ت 407) طبق نقل ابن شهرآشوب (ت 588) چنين نقل شده است: «هنگامى كه سائل درخواست كمك نمود، حضرت دست خويش را روى شانۀ خود قرار داده و به سائل اشاره نمودند كه انگشتر را بيرون آورد پس سائل دستش را دراز كرد و انگشتر را از دست آن حضرت بيرون آورد و براى او دعا نمود، پس خداوند متعال با أمير المؤمنين عليه السلام به ملائكۀ خود مباهات نمود و فرمود: ملائكۀ من آيا عبد و بنده من را نمى بينيد، جسمش در عبادت من و قلبش به من گره خورده است و براى بدست آوردن رضايت من مالش را صدقه مى دهد.»(2)

همانگونه كه پيداست عبارت «و قلبش به من گره خورده است» كلام فخر رازى را كه براى اشكال گرفتن گفته بود: «شايسته آن حضرت اين است كه قلبشان مستغرق در ذكر خداوند باشد» نفى مى كند. واقعا آن حضرت در نماز تمام توجهشان به خداوند متعال بوده و لحظه اى از ذكر خداوند جدا نبودند و دليل بر اين مطلب، عبارت «قلبش به من گره خورده است» مى باشد.

با توجه به آنچه بيان شد به امثال فخر رازى كه سنگ حضور قلب را به سينه مى زند مى گوييم: نظرتان در ارتباط با روايت بخارى از عقبه چيست كه گفته است: «در مدينه نماز عصر را پشت سر نبىّ مكرم اسلام صلى الله عليه و آله خواندم، پس حضرت سلام داده و سپس با سرعت در حالى كه از سر و كول مردم رد مى شدند به سمت حجره برخى از زنانشان7.

ص: 35

رفتند پس مردم از سرعت پيامبر آشفته شدند، در اين هنگام پيامبر به سمت مردم بازگشته و ديدند كه آنان از سرعت گرفتن پيامبر صلى الله عليه و آله متعجبند، حضرت فرمودند: (در نماز) به ياد مقدارى طلا و نقره كه نزدم بود افتادم، ناخوشايند داشتم كه نزد من بماند لذا امر كردم آن را (بين فقرا) تقسيم كنند.»(1)

و نيز در بخارى چنين آمده: «نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله در نماز عايشه را نيشگون مى گرفتند.»(2)

واقعاً نقل اين سنخ روايات در معتبر ترين كتابهاى أهل سنت راجع به وجود مبارك پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله شرم آور است و هرگز با مقام نبوّت و رسالت هم خوانى ندارد.

همچنين إبن أبي شيبه (ت 235) استاد بخارى از هشام بن عروه از پدرش چنين نقل مى كند: «عمر گفت: من جزيه (ماليات) بحرين را در حالى كه در نماز هستم محاسبه مى كنم.»(3)

آيا اين امور با حضور قلب در نماز منافات ندارد؟ و چرا در اين موارد كسى به حضور قلب اشاره نمى كند؟ ولى همين كه نام أمير المؤمنين عليه السلام به ميان مى آيد به ياد حضور قلب مى افتند؟

اشكال هفتم: گفته شده به دليل قول خداوند متعال كه مى فرمايد: «وَ آتُوا الزَّكاةَ»(4) زكات اسم براى زكات واجب است نه مستحب. بنابراين اگر حضرت امام على عليه السلام در نماز در حال ركوع، زكات واجب را پرداخت نموده اند، هرآينه پرداخت زكات واجب را از اول وقت وجوب به تأخير انداخته اند و اين تأخير در أدا نزد أكثر علما معصيت محسوب مى شود و لذا إسناد آن به حضرت على عليه السلام جايز نيست، و از3.

ص: 36

طرفى ديگر حمل نمودن زكات در آيه بر زكات مستحب نيز برخلاف اصل است زيرا همانگونه كه بيان شد ظاهر قول خداوند متعال: «وَ آتُوا الزَّكاةَ» دال بر اين است كه هر آنچه بر آن اطلاق زكات مى شود واجب است.(1)

جواب: بدون شك مراد از زكات در آيۀ شريفه زكات مستحبى است و احاديث وارد شده در شأن نزول آيه نيز مؤيد و گواه اين مطلب است، اما استدلال فخر رازى براى وجوب زكات به آيه: «وَ آتُوا الزَّكاةَ» صحيح نيست. زيرا آنچه بر وجوب دلالت دارد كلمه «وَ آتُوا» است نه «يُؤْتُونَ» در حالى كه آنچه در اين آيه شريفه آمده كلمه «يُؤْتُونَ» است كه دلالت بر وجوب ندارد، و كلمه «زكات» تنها بر ماهيت زكات دلالت دارد و زكات قابل تقسيم به واجب و مستحب است و اين تقسيم بدون هرگونه قرينه اى ثابت است، بنابراين وجوب و استحباب خارج از محدوده دلالت لفظ است.

همچنين دليل بر قابل تقسيم بودن زكات به دو قسم، اقوال و فتاواى علما است چه اينكه آنان زكات را به دو قسم واجب و مستحب تقسيم نموده اند، بنابراين آنچه گفته شده مبنى بر اينكه زكات تنها بر زكات واجب اطلاق مى گردد خلاف اصل است.

گفتنى است كه در اين باره جصّاص حنفى مذهب (ت 370) چنين نوشته است:

«جمله «وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» دلالت دارد بر اينكه صدقه مستحب نيز زكات محسوب مى شود زيرا حضرت على عليه السلام انگشترشان را به عنوان زكات مستحبى انفاق نمودند.»(2)

علاوه بر اين، پروردگار متعال در اين آيه از حضرت على عليه السلام مدح نموده است در حالى كه اگر عمل آن حضرت اشتباه بوده چگونه مورد ستايش قرار گرفته است؟ى.

ص: 37

اشكال هشتم: ضميرهاى به كار رفته در آيۀ شريفه، همگى ضمير جمع هستند، بنابراين چگونه انطباقش بر يك فرد ممكن است در حالى كه اين انطباق، بر خلاف ادبيات عرب است.

جواب: اين اشكال و مانند آن از ضعيف ترين اشكالات وارد بر آيۀ شريفه محسوب مى شود و البته اين اشكال، ايراد جديدى نيست چه اينكه مرحوم شيخ طوسى (ت 460) و سيد مرتضى (ت 436) قبل از هزار سال به آن اشاره نموده و پاسخ آن را داده اند.

در جاهاى فراوان و متعددى از قرآن كريم ضمير جمع در مفرد به كار رفته است كه برخى از آنها عبارتند از:

1. فخر رازى (ت 606) از ابن عباس نقل نموده است كه آيۀ يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ(1) در مورد عمرو بن جموح نازل شده است، پيرمردى كه مال و اموال بسيار داشت و به پيامبر صلى الله عليه و آله عرضه داشت: چه چيزى از اموالمان را به چه كسانى انفاق كنيم؟ پس آيۀ شريفه نازل گشت.(2)

2. آيۀ شريفه: «اَلَّذِينَ قالَ لَهُمُ النّاسُ إِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ»(3) كه جناب واحدى شافعى (ت 468) مى گويد: اين آيه در مورد نُعَيم بن مسعود أشجعى است. و نيز شيخ طوسى (ت 460) فرموده است: اختلافى نيست در اينكه مراد از اين آيه يك نفر بيشتر نيست و آن نُعيَم بن مسعود أشجعى است.(4)

3. آيۀ شريفه: اَلَّذِينَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا(5) در مورد8.

ص: 38

عبد اللّه بن أُبىّ بن سلول نازل شده است.(1)

4. آيۀ شريفۀ مباهله: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ»2.

5. آيۀ اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ كه به اعتراف مفسرين دربارۀ أمير المؤمنين عليه السلام نازل شده.(2)

پس در تمامى اين آيات با وجود اينكه ضمير به صورت جمع به كار رفته است اما در عين حال يك فرد مد نظر است.

دادن چنين فعلى، از سجاياى اخلاقى براى هر مؤمنى است و اين نكته بلندى است كه در هر جايى به آنچه شايسته آن جاست تعبير آورده مى شود.»(1)

در همين راستا مرحوم شيخ طوسى (ت 460) چنين نگاشته است: «پس دليل بر اينكه مراد از «وليّ» آن چيزى است كه ما بيان نموديم اين است كه خداوند متعال با لفظ «إنّما» اين را كه براى ما غير از خدا و رسولش و كسانى كه ايمان آورده اند ولى باشد را نفى نموده است، چه اينكه اگر مقصود خداوند متعال از آيه، بيان لزوم موالات داشتن در دين بود، برخى را به خصوص ذكر نمى نمود زيرا موالات داشتن در دين در مورد تمامى مؤمنين عموميت دارد چون خداوند متعال مى فرمايد: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ».(1)

اشكال دهم: اين استدلال كه آيۀ شريفه در مورد حضرت على عليه السلام نازل شده است صحيح نيست، زيرا بيان نموديم أكثر مفسّرين چنين پنداشته اند كه اين آيه در حق أمّت نازل شده و مراد اين است كه خداوند متعال به مسلمان دستور داده كه جز از مسلمين كسى را براى خود به عنوان دوست و ياور برنگزيند، و برخى نيز گفته اند آيه در مورد أبوبكر نازل شده است.

جواب: اين تعصّب كور، جاى تعجب بسيار دارد و جاى سوال است كه چرا چنين موضع گيرى بدى نسبت به حضرت أمير المؤمنين على عليه السلام صورت پذيرفته و چگونه ايراد گيرنده ادعا مى كند كه نزول آيۀ شريفه در حقّ آن حضرت نا صحيح است.

آيا فخررازى فراموش كرده است كه بزرگان از صحابه مانند ابن عباس و عمار ياسر و جابر بن عبد اللّه أنصارى و أنس بن مالك و عبد اللّه بن أُبى قائلند آيۀ شريفه در شأن آن حضرت نازل گشته است؟ و چگونه فخر رازى ادعا مى كند أكثر مفسّرين قائل به نزول آيه در مورد أمّت هستند؟ آيا افرادى كه نامشان برده شد از صحابه نيستند و آيا أبوبكر رازى و طبرى و مغربى و رمّانى و مجاهد و سدّى قائل به نزول آيه در شأن آن حضرت نبودند و اينها از نظر فخر رازى أمت به حساب نمى آيند؟6.

ص: 41

وچه زيباست، سخن محمود أبوريه كه امير المؤمنين على عليه السلام را مورد خطاب قرار داده و گفته است: «به خدا سوگند نسبت به شما در هيچ چيز انصاف را مراعات نكردند.»

اين در حالى است كه شيخ طوسى رحمه الله در تفسير خود مى گويد كه تمامى علماى أهل بيت عليهم السلام بر نزول آيه در شأن أمير المؤمنين عليه السلام اتّفاق نظر دارند.(1)

اما اين سخن كه آيۀ شريفه در مورد أبوبكر نازل شده را ظاهراً جز وى كسى از مفسّرين بيان ننموده است چه اينكه اگر اين موضوع صحت داشت در سقيفه مورد احتجاج قرار مى گرفت و فخر رازى هيچ دليلى بر اين گفته اقامه نمى كند.

اشكال يازدهم: مى گويند حضرت على عليه السلام از اين رافضى ها (شيعيان) به تفسير قرآن آگاه تر بوده است و اگر اين آيه دالّ بر امامت آن حضرت بود، ايشان حداقل در يك محفل هم كه شده به آن احتجاج مى كرد، و اينها نمى توانند بگويند نگفتن آن حضرت به خاطر تقيه بوده است زيرا خودشان از آن حضرت چنين نقل نموده اند كه ايشان در روز شورى به خبر غدير و مباهله و تمامى فضائل و مناقب خويش تمسّك نموده اند، اما به اين آيه در اثبات امامت خويش تمسّك نجسته اند و اين مطلب موجب قطع به سقوط گفته اين رافضى ها كه خداوند آنها را لعنت كند مى گردد.(2)

همچنين فخر رازى در جاى ديگر مى گويد: «ما با برهان روشن بيان نموديم كه آيه اى كه گذشت يعنى قول خداوند متعال: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ»(3) از قوى ترين دلايل بر صحت امامت أبوبكر است. بنابراين اگر اين آيه دالّ بر صحّت امامت حضرت على عليه السلام بعد از نبى اسلام صلى الله عليه و آله باشد بين دو آيه تناقض لازم مى آيد ولزوم تناقض باطل است، در نتيجه قطع مى يابيم كه اين آيه دلالتى بر اينكه4.

ص: 42

حضرت على عليه السلام امام بعد از نبى اسلام صلى الله عليه و آله هستند ندارد».(1)

در جواب فخر مى گوييم: در مثل گفته شده «ثبّت العرش ثم أنقش» يا به تعبير فارسى «اول برادرى را ثابت كن و بعدا ادعاى ميراث نما» لذا لازم است شما اول اثبات كنى آيۀ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ» در مورد أبوبكر است و هيچ احتمال ديگرى در آن راه ندارد.

و اين در حالى است كه طبرى (ت 310) مى گويد: «أهل تأويل در مورد افراد قومى كه خداوند در آيه بيان فرموده اختلاف نظر دارند:

1. برخى گفته اند: اين افراد، أبوبكرصديق و اصحابش هستندكه با أهل ارتداد جنگيدند تا آنان را از درى كه خارج شده بودند يعنى اسلام، داخل نمايند.

2. برخى ديگر معتقدند آنها قوم أبوموسى أشعرى هستند و از عياض چنين نقل نموده اند: «زمانى كه آيۀ «مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ» نازل شد نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله به أبوموسى و همراهانش اشاره نموده و فرمودند: آنها قوم اين فردند.»(2)

3. گروهى گفته اند: آنها تمامى أهل يمن هستند.

4. گروهى ديگر گفته اند: آنها ياوران رسول اللّه صلى الله عليه و آله هستند.

و برترين اقوال قول دوم است كه آنها قوم ابو موسى أشعرى از أهل يمن هستند. به دليل حديث صحيح نقل شده در اين باره از رسول خدا صلى الله عليه و آله و اگر اين حديث صحيح كه اين قوم را معيّن نكرده نبود، قائل مى شديم مراد از قوم، أبوبكر و اصحابش هستند.»(3)هو

ص: 43

مى گوييم: اولاً: اگر بحث كننده در آنچه بيان شد دقت لازم نمايد متوجه مى شود كه قول مختار نزد طبرى و أكثر محدّثين و مفسّرين آيه، ارتباطى به خلافت أبوبكر ندارد.

ثانياً: فخر رازى نمى تواند براى اثبات صحّت خلافت أبوبكر به قرآن تمسّك نمايد چراكه وى أشعرى مسلك و مذهب است و أشاعره همانگونه كه شهرستانى (ت 548) بيان نموده، معتقدند اثبات امامت از طريق اجماع و انتخاب است نه نص و تعيين.(1) و اين ما هستيم كه معتقديم امامت بايد از طريق قرآن ثابت شود.

ثالثاً: چه ارتباطى ميان جنگيدن با مرتدين و امامت - \بر فرض اينكه آيه در صدد ثبوت امامت براى أبوبكر باشد - \وجود دارد؟ آيه كريمه بيان مى كند: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ» و در آيه نيست كه اين قوم با مرتدين پيكار مى كنند و اين فخر رازى است كه اين مطلب را به خاطر تصحيح خلافت أبوبكر اضافه نموده است. آيه مى فرمايد: اگر از شما مؤمنان كسى از دينش بازگردد، خداوند در آينده گروهى را خواهد آورد كه داراى اوصاف مذكور از جمله مجاهده در راه خدا باشند. در آيه نيامده است كه «اينان با آن مرتدّين محاربه خواهند كرد» ولى فخر رازى اين جمله را در استدلالش افزوده است.(2)

فرموده اند: «حضرت على عليه السلام انگشتر خويش را در حال ركوع صدقه دادند پس آيۀ اَلَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ نازل شد». به اين رافضى ها مى گوييم بر فرض، آيه در شأن حضرت على عليه السلام نازل شده باشد در آن دلالتى بر اثبات خلافت آن حضرت در زمان أبوبكر صديق نيست زيرا ما در آيه اول «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ...» ادلّه دال بر اثبات امامت براى أبوبكر در زمانى كه وى امام بود را بيان كرديم و ما خلافت را براى على عليه السلام در وقتى كه خلافت را شايسته خود نمى ديد قرار نمى دهيم زيرا از ايشان چنين نقل شده كه أبوبكر بهترين مردم بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله است».(1)

در پاسخ سمرقندى مى گوييم:

اولاً: امامت در نزد شما با نص، ثابت نمى گردد بلكه شما قائل به شورى و اجماع هستيد بنابراين حق نداريد و نمى توانيد براى اثبات خلافت أبوبكر به قرآن استناد كنيد.

ثانياً: چه كسى گفته است كه حضرت امام أمير المؤمنين على عليه السلام خود را شايسته خلافت نمى ديده است؟ آيا حضرت در خطبه شقشقيه در خطاب به أبوبكر نفرمودند: «به خدا سوگند هرآينه أبوبكر جامه خلافت بر تن كرد و حال آنكه به خوبى مى دانست جايگاه من نسبت به خلافت چون محور آسياب است. او مى دانست كه سيل علوم از دامن كوهسار من جارى است و مرغان بلند پرواز انديشه ها به بلنداى جايگاه من نتوانند پرواز كنند.»(2)ر.

ص: 45

ثالثاً: اين گفته سمرقندى مبنى بر اينكه رافضى ها قائلند آيه در شأن حضرت على عليه السلام نازل شده به دليل كلام امام باقر عليه السلام.... دقيق نيست زيرا كسى كه اين مطلب را روايت نموده امام محمد باقر عليه السلام به تنهايى نيست، بلكه صحابه رسول خدا صلى الله عليه و آله مانند جابر بن عبد اللّه أنصارى و أنس بن مالك و زيد بن أرقم و ابن عباس و ديگران نيز اين روايت را نقل نموده اند.

رابعاً: شما به أميرالمؤمنين على عليه السلام نسبت داديد كه ايشان فرموده: أبوبكر بهترين مردم پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله است. اين حديث را احمد بن حنبل (ت 241) در مسندش(1) نقل كرده اما افرادى كه در سلسله سند آن وجود دارند يعنى:

1. شهاب بن خراش

2. حجّاج بن دينار

3. أبي معشر

4. إبراهيم نخعى.

همۀ آنها از نظر علماى رجال أهل سنّت داراى مشكل هستند.

اما شهاب بن خِراش: ذهبى به نقل از ابن حبّان مى گويد: «وى زياد خطا و اشتباه مى كرده به گونه اى كه نمى شود به روايات او احتجاج و استناد كرد».(2)

اما حجّاج بن دينار: ذهبى به نقل از أبوحاتم مى گويد: «به روايات حجّاج بن دينار نمى شود احتجاج نمود، و دار قطنى گفته او قوى نيست و رجاليون دربارۀ او اختلاف كرده اند».(3)

واما زياد بن كلَيب (أبومعشر) تميمى: ذهبى دربارۀ او گفته: «أبوحاتم گفته: در حفظش متانت وجود ندارد (احاديث را به خوبى حفظ نمى كند)»(4)

اما ابراهيم نخعى كسى است كه مى گفت هركس على عليه السلام را بر عثمان مقدّم دارد دره.

ص: 46

مجالس ما حق حضور ندارد.(1) يعنى قائل به تفضيل مفضول بر فاضل است.

با توجّه به آنچه بيان شد قضاوت را به عهده شما مى گذاريم، آيا مى توان به چنين روايتى كه اين اندازه در سندش اشكال است اعتماد نمود؟ و اين سخن كه أبوبكر بهترين فرد بعد از نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله است را به أمير المؤمنين عليه السلام نسبت داد؟

پيامبرش را دوست دارد و خدا و پيامبرش نيز وى را دوست دارند» و اين شخص على عليه السلام است، پس مى گوييم: اين روايت خبر واحد است و آنها تمسّك به خبر واحد را در مقام عمل جايز نمى دانند پس چگونه تمسّك به خبر واحد در مقام علم و دانستن جايز است».(1)

در جواب مى گوييم:

اولاً: چرا فخر رازى پا را از دايره ادب اسلامى فرا نهاده و شيوه و روش لعن را نسبت به پيروان مكتب أهل بيت عليهم السلام در پيش گرفته است؟ مگر نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله از لعن مسلمان نهى نفرمودند؟ و اين در حالى است كه رافضى ها و شيعيان أمير المؤمنين عليه السلام نيز مانند ساير مسلمين قائل به توحيد و معترف به رسالت نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله بوده و به سوى كعبه معظّمه نماز به جاى مى آورند.

و جزرى شافعى (ت 833) در كتاب «أسنى المطالب» پس از نقل حديث رايه (پرچم) مى گويد: صحّت اين حديث مورد اتّفاق است.(2)

ثانياً: چه كسى گفته است حديث رايه، خبر واحد است، در حالى كه اين روايت در صحيح بخارى و مسلم وتمامى صحاح و مسانيد مسلمانان وجود دارد و بى شك اين خبر جزء روايات متواتره است و تمام مسلمين به صحّت آن اتّفاق نظر دارند.

ثالثاً: أكثر بزرگان شيعه قائل به جواز عمل به خبر واحد هستند، بنابراين چگونه مى گوييد در نزد آنها تمسّك به خبر واحد جايز نيست؟ اين نسبت تهمت و افترا است، و فقه شيعه بر مدار عمل به خبر واحد است. بله بزرگانى همچون سيد مرتضى (ت 436) و ابن إدريس (ت 598) به آن عمل نمى كنند و نبايد اين حكم را به همهد.

ص: 48

سرايت داد، و فخر رازى هم به اين نكته كاملاً واقف است ولى تعصّب شديد و كوركورانه او را وادار به اينگونه سخنان بيهوده كرده است.

پس خداوند متعال مقصودين را به اين جهاد و غلبه بر دشمن در آن توصيف مى نمايد.

و ما مى دانيم كه اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله دو دسته بودند: دسته اول كسانى كه به جنگ و جهاد اعتنايى نداشتند و گروهى ديگر كه أهل جهاد و مبارزه بودند و نيز مى دانيم هر مجاهدى جايگاهش از حضرت على عليه السلام در جهاد با دشمن پايين تر است زيرا اين مجاهدان با همۀ جايگاه رفيعى كه در شجاعت و صدق استحكام در مقابل دشمن داشتند به جايگاه آن حضرت نمى رسند زيرا آن حضرت معروف به زداينده غم ها و برطرف كننده گرفتارى ها از چهره مبارك نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله بودند.

و آن حضرت كسى است كه هيچگاه از گروهى برنگشت و نيز هيچگاه از ترس از مبارزه خوددارى ننمود و هيچگاه به دشمن پشت نكرد و اين حالات را براى أحدى نه قبل و نه بعد از آن حضرت قبول نمى كنيم، پس آن حضرت در اختصاص داشتن به آيه أولى است زيرا اوصاف آن حضرت مطابق معناى آيۀ شريفه است.

اما كسى كه قائل است آيه در مورد أبوبكر نازل شده از مسير صحيح به دور است، زيرا خداوند متعال زمانى كه مقصودين از آيه را به اقتدار داشتن در مقابل كفّار و بى توجهى به ملامت ديگران در جهاد در راه خدا توصيف مى نمايد چگونه ممكن است عاقلى گمان كند روى سخن آيه با كسانى است كه در اين زمينه بهره اى ندارند، زيرا معلوم است كه أبوبكر برخوردى با مشركين نداشته و در راه اسلام كسى را نكشته است ودر هيچيك از جنگهاى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در جايگاه أهل جنگ و برخورد با دشمن نبوده است، بلكه فرار از صحنه جنگ و روى گردانى از دشمن روش او بوده است و در مواضع متعددى كه از جانب پيامبر صلى الله عليه و آله به جنگ فرستاده شد مانند روز احد و حنين و... شكست خورده برگشت، با اين همه چگونه كسى كه به طور كلى جهادى نداشته، متّصف به جهاد در راه خدا آنهم به گونه اى كه در آيۀ شريفه بيان شده متّصف گردد و آيا روى گردانى در مصداق اين آيۀ شريفه از حضرت على عليه السلام به ديگران با علم به مطابقت اوصاف مذكور در آيه با آن حضرت جز به دليل تعصّب گرايى نيست؟

ص: 50

البته اين مطالب از باب طعن بر أبوبكر ويا زخم وارد كردن بر او نيست زيرا ما نسبت به وى داراى اعتقاد صحيحى هستيم بلكه منظورمان بيان اين مطلب است كه آيه بر قول شما دلالت ندارد.»(1)

اما اينكه فخر رازى قبلاً گفته بود كه أمير المؤمنين عليه السلام در هيچيك از محافل به اين آيه بر امامتشان اشاره نكردند:

مى گوييم: مگر تمام سخنان آن حضرت براى ما نقل شده و يا تمام فرمايشات ايشان در روز شورى در يكجا ثبت شده است بلكه مطالب بسيار زيادى از آن حضرت نقل نشده و يا اگر نقل شده به دست ما نرسيده است. مگر أمير المؤمنين عليه السلام به تمام آياتى كه بر خلافت ايشان دلالت داشته اشاره فرموده است. علاوه بر اين چهل.

ص: 51

كسى گفته حضرت به اين آيه در هيچ محفلى اشاره ننموده اند بلكه مطلب كاملاً برعكس است و حضرت در حديث مناشده به آيۀ «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ» تصريح فرمودند.

مرحوم ابن ميثم بحرانى (ت 699) تصريح مى كند كه حضرت حديث غدير را به هنگام ذكر فضائل خود به آن اشاره فرمودند و احدى آن را انكار ننمود.(1)

مرحوم شيخ طوسى (ت 460) در كتاب شريف «الامالى»، از صحابى عاليقدر جناب أبوذر غفّارى حديث نقل كرده كه حضرت فرمودند: «آيا غير از من در ميان شما كسى هست كه در حال ركوع صدقه داده باشد و در موردش آيۀ «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» نازل شده باشد؟ گفتند: نه».(2)

اشكال دوازدهم: گفته شده آيۀ شريفه در صورتى كه مفيد اثبات امامت باشد بايد آن حضرت در همان زمان نزول يعنى زمان حيات نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله امام بوده باشند و امر و نهى نموده و به انجام وظايف امامت همانند ساير أئمّه عليهم السلام بپردازند.

جواب: برخى از اصحاب معتقدند آن حضرت در زمان نزول آيه و حيات نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله عهده دار امر امامت بودند امّا به دليل وجود نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله امر و نهى نمى نمودند و وجود پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مانع از تصرّف آن حضرت بود امّا بعد از رحلت نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله به انجام وظايف امامت پرداختند.

برخى ديگر نيز معتقدند - سخنى كه مورد پذيرش ما نيز قرار دارد - آيۀ شريفه بر وجوب اطاعت از آن حضرت و استحقاق داشتن ايشان نسبت به امر امامت دلالت دارد و اين مطلب براى حضرت حاصل بود اما تصرّف حضرت متوقّف بر رحلت نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله بود، همان گونه كه استحقاق امر امامت براى وليعهد امام در زمانا.

ص: 52

حيات امام قبل، محقق است هرچند تصرّف براى ايشان در زمان حيات امام قبل، ميسّر نيست كما اينكه وصيّ در زمان حيات موصى استحقاق وصايت را دارد، امّا وجود موصى مانع از تصرّف وى است. اين مطلب در مورد ائمّه عليهم السلام نيز چنين است.(1)

اشكال سيزدهم: آيا اين چنين نيست كه روايت شده، آيۀ شريفه در مورد عبادة بن صامت(2) يا عبداللّه بن سلام و پيروانش نازل شده است؟ پس چرا نمى پذيريد كه اينان مصداق «اَلَّذِينَ آمَنُوا» هستند و قائليد أئمّه عليهم السلام مصداق آيه هستند؟

جواب: ما قبلاً بر اينكه آيۀ شريفه در مورد حضرت على عليه السلام نازل شده، از شيعه و سنى دليل آورديم و گفتيم آيۀ شريفه ويژگيهايى را در مد نظر قرار داده كه در غير آن حضرت وجود ندارد، بنابراين هر روايت ديگرى كه بر خلاف آيۀ شريفه باشد باطل خواهد بود.

علاوه بر اينكه روايتى كه بيان مى كند آيۀ شريفه در مورد «عبادة بن صامت» نازل شده با سخن ما تنافى ندارد زيرا عبادة بن صامت زمانى كه از سوگند (بر هم پيمانى با) يهود برائت جست، خداوند متعال ولايت كسانى كه در آيه ذكر شده اند را برايش قرار داد.

اما روايتى كه بيان مى كند آيه در مورد عبد اللّه بن سلام(3) است بر خلاف آن چيزى است كه مى پندارند، زيرا روايت شده عبد اللّه بن سلام زمانى كه مسلمان شد، يهودياند.

ص: 53

از سوگندش (بر هم پيمانى) قطع اميد كرده و از او برائت جستند و اين مطلب بر وى و اصحابش گران آمد، از اين رو خداوند متعال به خاطر تسلّى دادن به عبد اللّه بن سلام اين آيه را نازل نمود تا بيان كند به عوض مخالفت يهود با او، ولايت رسول خدا صلى الله عليه و آله و ولايت كسانى كه ايمان آورده اند را به وى عنايت نموده است.

آنچه كه صحّت گفتار ما را تأييد مى كند روايتى است كه بيان مى كند هنگامى كه اين آيه نازل شد نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله از خانه خارج شده و به برخى از اصحاب فرمودند:

آيا كسى به سائل چيزى داده است؟ گفتند: بله اى رسول خدا صلى الله عليه و آله، على بن ابيطالب عليه السلام انگشتر خويش را در حال ركوع به سائل داد. پس پيامبر خدا فرمودند: «اللّه اكبر» هرآينه خداوند متعال در مورد على عليه السلام قرآن نازل نمود و سپس اين آيه را تا آخرش تلاوت نمودند. و اين روايت باطل كننده سخن آنان است.(1)

اشكال چهاردهم: اشكال ديگرى كه هم فخر رازى و هم ديگران بدان اشاره كرده اند اين است كه اگر ولايت در آيۀ شريفه به معناى سرپرستى و صاحب اختيار بودن و امامت و رهبرى باشد، ولايت على عليه السلام در حال حيات پيامبر أكرم صلى الله عليه و آله چه معنايى دارد؟ زيرا بر فرض ثبوت اين معنا براى على بن أبيطالب عليه السلام، ولايت بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله براى او ثابت مى شود ولى در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله چنين ولايتى براى او ثابت نيست، امّا اگر ولايت را به معناى دوستى و نصرت بگيريم، هيچ اشكالى ندارد،3.

ص: 54

زيرا على عليه السلام حتى در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله دوست و يار مؤمنان بوده است.

جواب: جواب اين اشكال هم روشن است، زيرا ولايت ولىّ و وصىّ و خليفه و جانشين، همواره بالقوّه بوده نه بالفعل و اساساً اين مطلب در درون اين كلمات نهفته است.

حضرت زكريا هنگامى كه از خداوند متعال فرزند طلب مى كند تا ولىّ و جانشين و وارث او باشد و خداوند نيز خواسته اش را اجابت نموده و يحيى را به او مى دهد،(1)آيا يحيى در زمان حيات پدر، وارث و ولىّ و جانشين اوست يا پس از رحلت پدر؟ روشن است كه اين امور همه پس از وفات يافتن پدر است.

بنابراين ولايت در آيۀ شريفه به معناى صاحب اختيار و سرپرست و امامت أمّت است، ولى تمام اين معانى بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله براى على عليه السلام فعليت پيدا مى كند.

علاوه بر اين مسأله تعيين جانشين پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به اين آيه اختصاص ندارد بلكه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در طول دوران بيست و سه ساله پيامبريشان به طور مكرر مسأله خلافت مولاى متّقيان أمير المؤمنين عليه السلام را مطرح كردند كه اولين نمونه آن داستان حديث يوم الدّار است.(2)

اشكال پانزدهم: گفته شده كه أداء زكاة در نماز مخلّ به كمال خشوع و خضوع است، و اين إخلال در صلاة يا موجب بطلان نماز است و يا به كمال آن لطمه وارد مى كند و اين عمل لايق آن حضرت نمى باشد.

در پاسخ مى گوييم: اين مطلب مورد قبول نيست زيرا أداء زكاة در نماز از كمال نماز بشمار مى رود، زيرا آن حضرت جمع نمود ميان إلتفات در نماز ميان صلاة و زكاة، و اين عمل خوب موكّد و تقويت كنند خضوع و خشوع است.(3)

در انتهاى بحث از آيۀ شريفه به اسامى بعضى از كسانى اشاره مى كنيم كه نزول آيۀ4.

ص: 55

شريفه «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ» را در شأن حضرت على عليه السلام روايت نموده اند، اين افراد عبارتند از:

1 - أبوبكر حارثى 2 - أبو شيخ 3 - أحمد بن يحيى بن زهير تُسترى 4 - عبد الرحمن بن أحمد زُهَرى 5 - أحمد بن منصور 6 - عبد الرزاق 7 - عبد الوهّاب بن مجاهد 8 - مجاهد بن جبر 9 - ابن عباس 10 - سيد عقيل بن حسين علوى 11 - أبومحمد عبد الرحمن بن ابراهيم بن أحمد بن فضل طبرى 12 - أبوالحسين محمد بن عبداللّه مزنى 13 - أبوبكر أحمد بن محمد بن عبداللّه 14 - فهم بن سعيد بن فهم بن سعيد بن سليك بن عبد الله غطفانى 15 - معمر 16 - ابن طاووس 17 - كيسان 18 - حسين بن محمد ثقفى 19 - عبداللّه بن محمد بن شيبه 20 - عبيداللّه بن أحمد بن منصور كسائى 21 - أبوعقيل محمد بن حاتم 22 - أبوالفتح محمد بن حسين أزدى موصلى 23 - عصام بن غياث سمّان بغدادى 24 - أحمد بن سيّار مروزى 25 - عقيل بن حسين 26 - على بن حسين 27 - أبوعمرو (عثمان بن أحمد بن عبد اللّه رقّاق بغدادى 28 - عبداللّه بن ثابت مقرى 29 - أبي هُذَيل 30 - مقاتل 31 - ضحّاك 32 - حسن بن محمد بن عثمان فسوى 33 - يعقوب بن سفيان 34 - أبو نعيم فضل بن دكين 35 - سفيان ثورى 36 - أعمش 37 - مسلم ظبّى 38 - سعيد بن جُبير 39 - أنس بن مالك 40 - ابن جُريح 41 - عبد الملك بن أبي سليمان.....(1)

آيۀ دوم

ديگرى هم براى زندگى دنيا وجود دارد، بنابراين «إِنَّما» در اين آيه دلالت بر حصر ندارد.

در پاسخ مى گوييم:

أولاً: آيه اى كه فخر رازى آورده نيز «إِنَّما» در حصر به كار رفته است ولى حصر بر دوگونه است: حصر حقيقى و حصر اضافى. در حصر اضافى پندار مخاطب نفى مى شود مثلاً اگر كسى بگويد: زيد ايستاده است در برابر او گفته مى شود: «إنّما قائم عمرو» يعنى شخص ايستاده فقط عمرو است نه زيد. در اين جمله مقصود اين نيست كه افراد ايستاده در جهان منحصر در عمرو قرار داده شود بلكه مقصود اين است كه پندار طرف مقابل مبنى بر ايستاده بودن زيد را دگرگون سازد و به او بفهماند كه تنها عمرو ايستاده است. آيه كريمه نيز يادآور اين جهت است كه زندگى دنيا بايد به آبى كه از آسمان مى بارد و سپس گياهى در اثر آن مى رويد و سرانجام اين گياه به خشكى و پژمردگى مى گرايد مثل زده شود و تشبيه گردد چراكه اين مثل حاكى از فنا و انقطاع زندگى دنيا است نه اينكه مثلى براى آن آورده شود كه حاكى از دوام و استمرار و بقاى آن باشد.

ثانياً: «إِنَّما» كه از نظر وضع لغوى براى حصر است مى تواند در غير حصر هم مجازاً با وجود قرينه استعمال شود. در آيه اى كه فخر رازى به عنوان نقض آورده بر فرضِ استعمال در غير حصر، «إِنَّما» به دليل قرينه مجازاً در غير حصر استعمال شده است و اين دليل نمى شود كه بدون قرينه در غير حصر به كار رود. بنابراين در آيه كريمه مورد بحث، معناى حقيقى «إِنَّما» كه حصر است مقصود است.(1)

اراده تكوينى عبارت است از إراده اى كه متعلّق إراده به دنبال آن مى آيد و محقق مى گردد، مانند قضيه حضرت ابراهيم پيامبر عليه السلام زمانى كه إراده خداوند متعال بر نسوختن آن حضرت در آتش تعلّق گرفت و آتش سرد و سلامت گرديد.

امّا إراده تشريعى به تكاليف انسانها مربوط مى شود و اين إراده همانند إراده تكوينى، الزاماً با تحقّق مراد و متعلّق إراده همراه نيست. بدين معنا كه إراده خداوند متعال به تكليف نمودن بندگان بر نماز و روزه و ساير واجبات تعلّق گرفته است، امّا در خارج كسانى كه نماز يا روزه به جاى نمى آورند را نيز شاهد هستيم، پس در إراده تشريعى بين إراده و تحقّق مراد انفكاك وجود دارد، امّا در إراده تكوينى، إراده از مراد تخلّف ناپذير است.

با توجّه به آنچه بيان شد بايد گفت: مقصود از إراده در آيۀ شريفه، إراده تكوينى است بدين معنا كه خداوند متعال إراده نموده است تا هرگونه پليدى و گناه و معصيت را از أهل بيت عليهم السلام بردارد. و قطعاً بعد از اين إراده الهى، هرگونه گناه و معصيت از آن بزرگواران دور گشته است و بدون شك آيه در مقام تمجيد از أهل بيت عليهم السلام است، چه اينكه اگر مقصود از إراده در آيۀ شريفه، إراده تشريعى مى بود، اين بيان در آيۀ شريفه تمجيدى در حق أهل بيت عليهم السلام محسوب نمى گشت (زيرا چنين إراده اى نسبت به همۀ انسانها وجود دارد بدين معنا كه خداوند، پاك بودن را از همۀ انسانها خواسته است).

و از جمله دلايل دالّ بر اين مطلب كه منظور از إراده در اين آيۀ شريفه، إراده تكوينى است، احاديثى است كه بيان مى كند اين طهارت نسبت به أهل بيت عليهم السلام تحقّق يافته است.

به عنوان نمونه سيوطى شافعى (ت 911) در كتاب «الدّر المنثور» مى گويد:

«ترمذى و طبرانى و ابن مردويه و أبونُعَيم و بيهقى در كتاب دلائل از ابن عباس چنين نقل نموده اند كه وى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل نموده كه حضرت فرمودند: «خداوند متعال مردم را به دو قسمت تقسيم نمود و مرا در بهترين قسم قرار داد چه اينكه خداوند متعال مى فرمايد: وَ أَصْحابُ الْيَمِينِ (1) وَ أَصْحابُ الشِّمالِ (2) پس من از1.

ص: 60

أصحاب يمين هستم، و من بهترين از اصحاب يمينم سپس خداوند متعال اين دو قسم را به سه قسمت تقسيم نمود و مرا در بهترين اين سه قسم قرار داد چه اينكه خداوند متعال مى فرمايد: «فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ»(1) پس من از سابقون و از بهترين آنها هستم، سپس خداوند متعال اين سه قسم را قبيله قبيله قرار داد و من را در بهترين اين قبائل قرار داد، چه اينكه خداوند متعال مى فرمايد: وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ (2) و من با تقواترين فرزندان آدم و گرامى ترينشان نزد خداوند متعال هستم و بدين سبب تفاخرى ندارم، سپس خداوند متعال قبائل را به صورت خانه خانه قرار داد و مرا در بهترين خانه جاى داد چه اينكه خداوند متعال مى فرمايد: «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً»(3) پس من و أهل بيتم از گناهان پاك هستيم».(4) و اين روايت، در معصوم بودن أهل بيت عليهم السلام از گناه و خطا و اشتباه صراحت تام دارد.

مدّعا آن است كه إراده در آيه تطهير از نوع تكوينى است. زيرا:

1. كلمه «إراده» همچون ساير كلمات، در تشخيص معناى آن بايد ظهور نوعى آن را ملاحظه كرد، و اگر لفظى استعمال در غير معناى ظاهر بشود پيداست كه اين استعمال محتاج قرينه است و با نبود آن حمل بر معناى ظاهر مى شود وشكى نيست كه إراده در معناى تكوينى ظهور دارد و استعمال آن نيز در اين معنا شايع و فراوان است به طورى كه مى توان گفت: استعمال اين كلمه در إراده تشريعى كه منظور نفس تكاليف (اوامر و نواهى) باشد اندك و نادر است.

در قرآن كريم در 138 مورد به مقدارى كه پى جويى شد كلمه «إراده» به كار رفته و قريب 135 مورد آن در تكوينى استعمال شده است. از اينجا نتيجه مى گيريم در صورت شك در اينكه إراده در آيه تطهير به كداميك از آن دو معنا قابل حمل است، به ملاك ظهور و كثرت استعمال چاره اى جز اين نيست كه بگوييم معناى تكوينى آن إراده شده است، مگر قرينه اى بر خلاف داشته باشيم.

2. دليل روشنتر ديگرى كه مشخّص كننده معنى إراده در آيه تطهير است - كه در فرق ميان تكوينى و تشريعى و فصل مميز اقسام إراده گوشزد شد - مبتنى بر اين اساس است كه در تكوينى، إراده به فعل شخص مريد تعلّق دارد نه فعل غير و در آيه تطهير، مريد خداوند متعال و مراد، اذهاب رجس و تطهير است و اين اذهاب و تطهير، فعل خداوند است زيرا ضمير در كلمه «لِيُذْهِبَ» و كلمه «يُطَهِّرَكُمْ» به خداوند بازگشت دارد و اوست كه انجام دهنده اين دو فعل است. بنابراين چون إراده در آيۀ شريفه وابسته به عمل خداوند و شخص مريد است بايد گفت: تكوينى است نه تشريعى زيرا در إراده تشريعى به فعل غير تعلّق دارد نه شخص مريد.(1)

و در كتاب «امامت و عصمت امامان در قرآن» چنين آمده: دلايل تكوينى بودن إراده در آيه تطهير عبارتند از:1.

ص: 62

1. إراده تشريعى مانند تكليف، به كار ديگران تعلّق مى يابد، در حالى كه إراده در آيه كريمه به اذهاب رجس و دورساختن پليدى - كه فعل الهى به شمار مى آيد - تعلّق يافته است، و اين دليل بر اين است كه إراده به كار رفته در اين آيه تشريعى نيست.

2. إراده تشريعى خداوند براى دور بودن پليدى ها و پاكيزگى انسانها ويژه خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله نيست، بلكه خداوند خواسته و طلب كرده است كه همۀ انسانها از پليدى ها برحذر بوده و به طهارت و پاكيزگى متّصف باشند، در حالى كه از آيه تطهير استفاده مى شود تنها اين إراده، ويژه خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله است و اين به دلالت حصرى است كه در آغاز آيه تطهير آمده است و به روشنى مى رساند متعلّق اين إراده - كه دورى از پليدى ها و تطهير ويژه الهى است - در خارج تحقّق يافته است.

3. آيه به گواهى روايات و احاديث بسيارى كه در منابع حديثى و تفسيرى فريقين آمده است متضمن تمجيد و ستايش خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله است و اگر إراده در آيه كريمه، إراده تشريعى باشد، تمجيد و ستايش را در بر نخواهد داشت.

براين اساس، آنچه از آيه مى آموزيم، تحقّق إراده خداوند بر طهارت و پاكيزگى و پليديها است و اين همان مصونيت و عصمت آن انسانهاى برگزيده است.(1)

فرار از اشكال: براى فرار از اين مشكل نافرجام، علماى محقّق، راههاى مختلفى پيموده و مهمّ آن را به حلّ مساله جبر اختصاص داده اند ولى اگر بشود حلّ اين مشكل را از مسيرى پيمود كه اين گرفتارى پيش نيايد عاقلانه تر است و خوشبختانه با دقّت در مفاد آيه كريمه، هيچ اشكالى پيش نمى آيد تا اجبار به پاسخ باشد.

ندادن گناه متوجّه نيست، بلكه مراد ايجاد فاصله است و همين ايجاد فاصله است كه آنها را منزّه و مبرّا مى كند.

نقطه مقابل، كسانى هستند كه بين آنها و گناه، قرب و نزديكى است، مردمى كه مشرف به پليدى ها و نافرمانيها مى شوند، اين اشراف باعث بدبختيهايى است، لذا در قرآن كريم، قرب به گناه را نهى مى كند زيرا ميان نزديك شدن و صدور معصيت ديگر فاصله اى نيست.

قرآن مى فرمايد: رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ (1) از زشتيها دورى كنيد و به آنها نزديك نشويد چه آشكار و چه پنهان از آنها.

آرى مفاد آيه تطهير، فاصله دادن أهل بيت از رجس است، قهراً، فاصله عنايت است و اين عنايت اختصاصى است و هيچگونه جبرى در عدم صدور گناه نيست، ايجاد بعد و دورى بين انسان و گناه جبر نيست بلكه توفيق است و ذات احديت اين عنايت را به همه كس ندارد بلكه اين توفيقى است براى مردمى كه خدا لطف بيشترى به آنها دارد و هركس اين موفقيت را ندارد..... بنابراين إراده حق ايجاد فاصله بين رجس و أهل بيت است نه مصونيت آنها از گناه كه بالاجبار گرد معاصى نگردند و دور نگهدارى عنايت است و از اين عنايت تعبير به توفيق مى شود و نبايد نام اين توفيق را جبر گذاشت.(2)

افريقى (ت 711) در لسان العرب نيز بر همين عقيده است.(1) و نجاست و آلودگى كدام نجاست، بالاتر از گناه و معصيت است.

ابن حجر مكّى شافعى (ت 974) نيز مى گويد: «إنّما» بر حصر إراده خداوند در برداشته شدن پليدى گناه يا شك در امورى كه ايمان به آنها واجب است از أهل بيت عليهم السلام و تطهير آنها از ساير اخلاق و أحوال مذموم دلالت دارد.»(2) همچنين صابونى مى گويد: «عبارت «لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ» يعنى آنها را از آلودگى گناه به طور كامل پاك نموده است».(3)

معنايى كه ابن حجر از كلمه «رجس» فهميده اول معناى گناه است و سپس به شك (در اعتقادات واجب) اشاره نموده و گناه را بر شك مقدم داشته است. بنابراين وى و صابونى هردو، گناه و معصيت را از أهل بيت عليهم السلام نفى كرده اند و اين عيناً همان عصمتى است كه شيعه نسبت به أهل بيت عليهم السلام بدان معتقد است، چه اينكه معصيت و گناه از بارزترين مصاديق اخلاق و احوال مذمومى است كه صابونى در ذيل آيه بدان اشاره داشت.

2 - مراد امام أميرالمؤمنين على عليه السلام وحسنين عليهماالسلام و حضرت زهرا عليها السلام و همسران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هستند.

3 - فقط أصحاب كسا مراد هستند چه اينكه آنها در هنگام نزول آيه مخاطب آيۀ شريفه بوده اند، بعلاوه ساير أئمه عليهم السلام.

در همين زمينه ابن حجر مكّى شافعى مذهب (ت 974) در كتاب «الصواعق المحرقه» مى گويد: «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ...» أكثر مفسّرين بر اين اعتقادند كه اين آيه در شأن حضرت على عليه السلام و فاطمه زهرا عليها السلام و حسن و حسين عليهما السلام نازل شده، زيرا ضمير، در كلمه «عنكم» و بعد از آن مذكر آورده شده است، و نيز گفته شده در مورد زنان پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده است».(1)

اينكه ابن حجر معناى دوم را در مورد زنان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با عبارت «و قِيل...» آورده است، به تمريض و ناصوابى اين عقيده اشاره دارد و نشان مى دهد أهل بيت عليهم السلام در نظر او همانا حضرت زهرا عليها السلام و أمير المؤمنين على و حسنين عليهم السلام هستند و همسران پيامبر صلى الله عليه و آله داخل در أهل بيت عليهم السلام نيستند.

اما عكرمه ظاهراً تنها كسى است كه معتقد به نزول آيۀ شريفه در شأن همسران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است.

ذهبى در «سير أعلام النبلاء» مى گويد: «زيد بن حباب چنين گفت كه حسين بن واقد از يزيد نحوى از عكرمه از ابن عباس براى ما چنين نقل نمود: «آيۀ «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ» در مورد زنان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نازل گشته است. سپس عكرمه گفته است هر كس بخواهد من با او بر اين مسأله مباهله مى كنم».(2)لب

ص: 67

ذهبى نيز بر روايت فوق حاشيه زده و مى گويد: «چه تعبير بدى بلكه عجب تعبير پليدى، خداوند متعال آيات متشابه را به جهت هدايت مردم و گمراهى فاسقين نازل نموده است.»

همچنين مسلم بن ابراهيم مى گويد: «صلت (ابو شُعَيب) چنين نقل كرده: از محمد بن سيرين در مورد عقيده اش نسبت به عكرمه سوال نمودم وى گفت: بدم نمى آيد كه از أهل بهشت باشد ولى وى دروغگوست».(1)

4 - نحوه نماز خواندن را نمى دانست: أحمد بن حنبل (ت 241) مى گويد: «گمان نمى كنم مالك غير از يك مورد از عكرمه روايتى را نقل كرده باشد.»

و از أحمد بن أبى خُيثَمه چنين نقل شده: «در كتاب على بن مدينى ديدم كه چنين نوشته بود: از يحيى بن سعيد شنيدم مى گويد: به خدا سوگند از أيوب برايم چنين نقل كرده اند: وقتى براى أيوب نقل شد كه عكرمه نماز خواندن را نمى دانست، وى گفت عكرمه نماز مى خواند».

همچنين مصعب زبيرى (ت 72) مى گويد: عكرمه به اعتقادات خوارج معتقد بود.

مصعب مى گويد: على بن عباس مدعى است كه عكرمه داراى اعتقادات خوارج است».(2)بل

ص: 69

نتيجه بحث: اين نصوص شخصيت عكرمه را به خوبى نشان مى دهد، بنابراين چگونه مى شود بر وى و گفته هايش اعتماد نمود و آيا كسى كه همصداى با خوارج نهروان بوده مى تواند به نفع مولاى متقيان أمير المؤمنين على عليه السلام سخن بگويد؟

از آنچه بيان شد ظاهر گرديد كه آيه تطهير هيچ ارتباطى به همسران پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله ندارد و مختصّ به أهل بيت پاك آن حضرت است، همانگونه كه ابن حجر شافعى بدان اشاره نمود.

ادلّه و شواهد مبنى بر اختصاص آيه تطهير به أهل بيت عليهم السلام

شواهد و ادلّه فراوانى وجود دارد مبنى بر اينكه آيه تطهير به أهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله اختصاص دارد كه عبارتند از:

1. عدم وحدت سياق بين آيات: شايد مهمترين دليل كسانى كه مدعى هستند همسران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ازأهل بيت پيامبر محسوب مى شوند، وحدت سياق آياتى باشد كه قبل و بعد از آيه تطهير آمده است، چه اينكه اين آيات در مقام بيان وظايف همسران نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله است، از اين رو گفته اند اين آيه از آنجا كه همراه با ساير آيات آمده است دالّ بر اختصاص آيه تطهير به آنان است.

اما در جواب اين افراد مى گوييم: واقع شدن آيه تطهير در ميان اين آيات دلالتى بر وحدت سياق نداشته و وحدت را از بين مى برد، بعلاوه اينكه دليلى بر وقوع اين آيات در زمان و مكان واحد وجود ندارد، در حالى كه وحدت سياق نيازمند اثبات نزول آيات در يك زمان است و در صورت شك در وحدت و عدم وحدت زمان نزول آيات نمى توان اين وحدت را احراز نمود و ظاهراً نظم موجود در قرآن با ترتيب نزول متفاوت است از اين رو احراز نزول آيه تطهير بعد از اين آياتِ مرتبط با بيان وظايف همسران نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله مشكل مى گردد.ت.

ص: 70

2. لحن موجود در آيات مرتبط با همسران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با سياق موجود در آيه تطهير متفاوت است زيرا آياتِ بيان كننده وظايف همسران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مشتمل بر عتاب و سرزنش نسبت به زنان است به خلاف آيه تطهير كه خطاب در آن نه تنها با عتاب و سرزنش همراه نيست كه بر تمجيد از أهل بيت عليهم السلام دلالت تام دارد.

3. آيه تطهير شأن نزول مخصوص دارد كه در روايت أم سلمه به نقل از حاكم حسكانى حنفى (ت قرن 5) از أبى سعيد خُدرى موجود است كه مى گويد: «أم سلمه چنين بيان داشته است كه اين آيه(1) يعنى «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» در خانه من نازل شد درحالى كه در خانه نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله و على عليه السلام و حسن و حسين عليهما السلام و فاطمه عليها السلام بودند و من نيز بر در خانه نشسته بودم، گفتم: اى رسول خدا آيا من از أهل بيت عليهم السلام نيستم؟ حضرت فرمودند تو از همسران رسول خدا هستى».(2)

4. نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله در طول حيات شريفشان همسران خود را از أهل بيت عليهم السلام جدا مى نمودند و شايد بتوان گفت همين مسأله از قوى ترين دلايل بر اين مطلب است كه أهل بيت شامل همسران پيامبر نيست و احاديث در اين ارتباط از حد استفاضه گذشته است كه برخى از آنها عبارتند از: جُمَيع بن عُمَير نقل نموده كه با مادرم نزد عايشه رفتيم پس مادرم از او در مورد على عليه السلام پرسيد، او گفت: گمان تو چيست نسبت به مردى كه فاطمه عليها السلام همسر او و حسن و حسين عليهما السلام فرزندانش هستند، ديدم رسول خدا صلى الله عليه و آله را كه لباس خود را بر آنها انداخته و فرمود: بارپروردگارا اينان أهل بيت منند از آنها پليدى را دور نما و آنان را پاك قرار ده، پس گفتم اى رسول خدا آيا من از أهل بيت تو نيستم؟ حضرت فرمودند: تو بر خيرى.

و اسماعيل بن عبداللّه بن جعفر طيّار از پدرش چنين نقل مى كند: «هنگامى كه نبىّ مكرّم إسلام صلى الله عليه و آله به جبرييل در حال فرود آمدن از آسمان نظر انداختند فرمودند: چه كسى مرا مى خواند؟ چه كسى مرا مى خواند؟ پس زينب گفت: من اى رسول خدا صلى الله عليه و آله.

حضرت فرمودند: على عليه السلام و فاطمه عليها السلام و حسن و حسين عليهما السلام را صدا بزن پس حسن عليه السلام را در سمت راست و حسين عليه السلام را در سمت چپ و على عليه السلام و فاطمه عليها السلام را در مقابل خود قرار داد سپس آنها را با عباى خيبرى پوشانده و فرمودند: «بار پروردگارا! هر پيامبرى اهلى دارد و اينان أهل بيت منند پس خداوند متعال آيه را نازل نمود. پس زينب(1) به رسول خدا گفت: اى رسول خدا آيا من هم مى توانم در جمع شما داخل شوم، حضرت فرمودند: «در جاى خود باش چه اينكه تو بر خيرى ان شاء اللّه».(2)

و در روايت ديگرى از حضرت على عليه السلام چنين آمده كه حضرت فرمودند: «رسول خدا صلى الله عليه و آله ما را در خانه أمّ سلمه جمع نمود من و فاطمه عليها السلام و حسن و حسين عليهما السلام را سپس حضرت در عباى خود داخل شدند و ما را نيز با خود داخل نمودند سپس ما را به خويش چسبانيده و فرمودند: بارپروردگارا! اينان أهل بيت منند از آنها پليدى را دور نما و آنان را پاك قرار ده. پس أمّ سلمه گفت: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله من (هم داخل شوم) - در حالى كه به رسول خدا نزديك شد - حضرت فرمودند: تو از كسى هستى كه از اويى (از اهلت هستى) و تو بر خيرى. اين جمله را حضرت سه مرتبه تكرار نمودند».(3)اً

ص: 72

در اين روايات سه گانه كه نقل گرديد نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله به زينب و عايشه و أمّ سلمه فرمودند آنان از أهل بيت عليهم السلام نيستند و در واقع آنان را از أهل بيت عليهم السلام جدا نمودند.(1)

أبو الحسن جار) از أحمد بن عُبَيد و وى از عُبَيد بن شريك و او از محمد بن وهب و وى از وليد بن مسلم و او از أوزاعى و وى از شدّاد بن أبى عمّار و او از واثلة بن أسقع چنين نقل نموده است: «به خانه على بن أبيطالب عليه السلام رفته او را طلبيدم، پس فاطمه عليها السلام فرمودند:

رفته تا رسول خدا صلى الله عليه و آله را بياورد، پس نبىّ خدا صلى الله عليه و آله آمده و هر دو داخل خانه شدند و من نيز با آنان وارد خانه شدم و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بر روى زيرانداز نشستند و على عليه السلام در قسمت راست و فاطمه عليها السلام در قسمت چپ و حسن و حسين عليهما السلام در مقابل آن حضرت نشستند، سپس آن حضرت لباسى را گرفته و بر روى آنان انداختند سپس فرمودند: «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ» سپس فرمودند:

بارپروردگارا! اينان أهل منند، بارپروردگارا! اينان أهل منند، دراين هنگام واثله گفت: اى رسول خدا آيا من از أهل شما هستم؟ حضرت فرمودند: و تو نيز از أهل من هستى...».(1)

جواب: در جواب اين دسته از روايات مى گوييم: اين روايات در مقابل رواياتى كه دلالت دارند بر اينكه همسران نبىّ مكرم اسلام صلى الله عليه و آله از أهل بيت محسوب نمى شوند تاب مقاومت را ندارند. علاوه بر اين كه در سند روايتى كه حافظ مزى نقل نموده، عمروبن شعيب قرار دارد كه ذهبى در موردش مى گويد: «على بن مدينى از يحيى بن سعيد چنين نقل نموده: «حديثهاى او نزد ما سست محسوب مى شود».

همچنين ابوالحسن ميمونى مى گويد: «از أحمد حنبل شنيدم كه مى گويد: وى داراى امور منكرى است و تنها حديثهايش را از باب اعتبار گرفتن مى نگاريم نه به عنوان حجّت».

و نيز أبوحاتم (ت 327) مى گويد: «از يحيى در مورد او سوال كردم، پس ناراحت..

ص: 74

شد و گفت: چه بگويم؟ بزرگان از وى نقل روايت مى كنند.» ولى احمد بن زبير از يحيى چنين نقل كرده كه مطلب اينگونه نيست، چه اينكه ابوزكريا كه متبحّر در رجال شناسى است سخنانش در ارتباط با عمرو مضطرب است و اين دلالت دارد بر اينكه وى و اقوالش نزد او به طور مطلق حجّيت ندارند و ديگران از او قوى ترند».(1)

فرد دوم در سند روايت مزّى عبداللّه بن لهيعه است كه نسائى در موردش مى گويد:

«وى ثقه نيست» و نيز عبد الرحمن بن خراش در موردش گفته: «احاديث وى (در كتب حديثى) نوشته نمى شود». أبوزرعه هم گفته است: «به كلام وى استدلال نمى شود» و يحيى بن معين مى گويد: «ابن لهيعه به كلامش احتجاج صورت نمى گيرد».(2)

بنابراين روايت از جهت وجود اين افراد در سلسله سند از درجه اعتبار ساقط است و نمى توان آن را جزء روايات معارض قرار داد.

امّا روايتى كه حاكم حسكانى حنفى نقل كرده در سند آن فردى به نام «أوزاعى» قرار دارد. وى عبد الرحمن بن عمرو بن يحمد أبو عمرو أوزاعى است كه در محله أوزاع دمشق مى زيسته است، در زمان صحابه متولّد شده و نسبت به أمير المؤمنين على عليه السلام عقيده خوبى نداشته است.

ذهبى به نقل از يزيد بن محمد رُهاوى در ارتباط با اين فرد چنين آورده است: «از پدرم شنيدم كه مى گفت: به عيسى بن يونس گفتم: كداميك أفضلند: أوزاعى يا سفيان؟ گفت: و تو چه مى دانى سفيان كيست؟ گفتم: اى اباعمرو (علاقه به) عراقى (دل) تو را برده است اوزاعى فقيه و با فضل و دانش است، پس خشمناك شد و گفت: مى گويى چيزى را بر حق ترجيح دهم؟ از اوزاعى شنيدم كه مى گفت: ما اجرت نگرفتيم تا اينكهه.

ص: 75

شهادت داديم على عليه السلام منافق است و از او تبرى مى جستيم...»(1) با توجه به آنچه در مورد اين شخص منحوس و ناصبى بيان شد چگونه مى توان به روايات فردى اين چنينى اعتماد نمود؟ كسى كه نسبت به جان پيامبر صلى الله عليه و آله اسائه ادب مى كرده، نسبت به فردى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله محبت به او را نشانه ايمان و عداوت او را علامت و نشانه نفاق بيان داشته است.

نتيجه بحث: خلاصه بحث اين شد رواياتى كه مى گويد زنان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در زمره أهل بيت هستند، رواياتى ضعيف هستند كه امكان اعتماد بر آنها اصلاً وجود ندارد، بنابراين رواياتى كه مى گويد مراد از أهل بيت عليهم السلام على عليه السلام و فاطمه عليها السلام و حسن و حسين عليهما السلام است از تعارض سالم مى مانند.

گفتنى است كه برخى از صحابه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز چنين فهميده اند كه همسران پيامبر مكرم اسلام صلى الله عليه و آله جزء أهل بيت عليهم السلام نيستند. در اين ارتباط مى توان به روايت زيد بن أرقم كه از صحابه است اشاره كرد. مسلم در صحيحش از يزيد بن حيّان از زيد بن ارقم چنين نقل مى كند: ما بر زيد بن ارقم وارد شديم و به او گفتيم: خير فراوان ديده اى! مصاحب با رسول خدا صلى الله عليه و آله بوده و به امامت آن حضرت نماز خوانده اى، و حديث را همانند حديث أبى حيّان نقل كرد و گفت: «آگاه باشيد! بدرستى كه من در بين شما دو چيز گرانبها مى گذارم: اولين آن دو، كتاب خداى عزوجل است و آن ريسمان محكم الهى است كه هركس از آن تبعيت نمايد بر هدايت است و هر كس آن را رها كند بر گمراهى است...».

و در ادامه روايت آمده است كه: به او گفتيم مراد از أهل بيت كيست؟ آيا منظور همسران پيامبرند؟ وى گفت: نه، به خدا سوگند همسر گاهى با مرد تا عصرگاهانه.

ص: 76

بيشتر نيست و مرد وى را طلاق مى دهد و او به خانه پدر و سمت اقوام خود بر مى گردد، أهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله أصل و ريشه هاى آن حضرت كسانى هستند كه صدقه بر آنان حرام است».(1)

و در بعضى از روايات خود نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله دايره شمول أهل بيت را محدود نمودند به گونه اى كه شامل همسران آن حضرت نشود همانند حديث أمّ سلمه زمانى كه وى مى خواست وارد عباى پيامبر صلى الله عليه و آله شود اما پيامبرخدا صلى الله عليه و آله او را منع نموده و به وى فرمودند: تو بر خير هستى، و يا در روايت عايشه كه به نبىّ مكرم اسلام صلى الله عليه و آله گفت:

آيا من از أهل شما نيستم؟ حضرت فرمودند: «به درستى كه تو بر خيرى»، مى گويد:

حضرت مرا با آنان در عبا داخل ننمودند.(2)

ماه بر در خانه فاطمه رضى اللّه عنها رفته و مى فرمودند: «موقع نماز است اى أهل بيت، «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً».

وى ذيل حديث مى گويد: «اين حديث بر طبق نظر مسلم صحيح است» و ذهبى نيز با وى در اين مطلب موافق است.(1)

اين عمل پيوسته از پيامبر رحمت صلى الله عليه و آله در مدت شش ماه به طورى كه در حديث أنس بيان شد به چه مطلبى اشاره دارد؟ شايد كسى كه در فهم احاديث، خبره نيست گمان كند اين كار نبىّ مكرم اسلام صلى الله عليه و آله جهت بيدار نمودن حضرت على عليه السلام و حضرت فاطمه زهرا عليها السلام براى فريضه صبح بوده، اما احدى به اين تفسير راضى نمى شود و مطلب مهمتر از يك بيدارى جهت نماز صبح است، بلكه اشاره دارد به اينكه آن حضرت مى خواسته اند براى مردم مدينه به طور خاص و براى همۀ مردم به طور عام عظمت و بزرگى شخصيت اينان را بيان كنند.

و نبىّ مكرم اسلام صلى الله عليه و آله بدون شك از آينده و ظلمى كه بر اين بزرگواران خواهد شد باخبرند و با اين كار درصدد اتمام حجّت بر مردمند و مى خواسته اند بزرگى قدر و منزلت آن بزرگواران را براى ديگران بيان نمايند، اما با وجود اين همه تأكيد، متأسفانه مردم حقوق آنان را مراعات نكردند و بالاترين ظلم ها را در حق آنها مرتكب شدند.

اين خانه همانگونه كه نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله نيز بر آن تصريح نموده اند، از خانه هاى انبيا با فضيلت تر است. سيوطى شافعى (ت 911) از أنس بن مالك و بُرَيده نقل مى كند:

«نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله آيۀ «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ»(2) را قرائت نمودند، پس مردى ايستاد و گفت: «كدام خانه منظور است اى رسول خدا؟ حضرت فرمودند: خانه هاى انبيا. پس أبوبكر ايستاد و گفت: اى رسول خدا اين خانه از آن6.

ص: 78

بيوت است؟ خانه على عليه السلام و فاطمه عليها السلام حضرت فرمودند: بله از أفضل آن خانه هاست».(1)

اى كاش اين مطلب را شخص ديگرى غير از أبوبكر مى پرسيد، ما از او مى پرسيم:

چگونه از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله چنين مطلبى را شنيدى ولى پس از رحلت آن حضرت آن اعمال شرم آور را نسبت به اين خانه انجام دادى. از او نقل شده است كه گفته: من در زندگى ام جز بر سه چيز تأسف نمى خورم كه چرا انجام دادم دوست داشتم آنها را انجام نمى دادم وسه چيز كه انجام ندادم و دوست داشتم انجام مى دادم و سه چيز كه اى كاش از رسول خدا صلى الله عليه و آله دربارۀ آنها مى پرسيدم. اما سه چيز كه دوست داشتم ترك كنم: دوست داشتم خانه فاطمة را هتك حرمت نمى كردم اگرچه آن را براى جنگ بسته بودند.(2)

قبلاً بيان شد أهل بيت عليهم السلام امامان دوازده گانه اند و روايت جوينى شافعى مذهب (ت 730) در فرائد السمطين نيز بر اين مطلب دلالت تام دارد.

در اين روايت امام أمير المؤمنين على عليه السلام مهاجر و أنصار را خطاب قرار داده و مى فرمايند: «اى مردم آيا مى دانيد خداوند متعال در كتابش «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» را نازل نموده است، پس (پيامبر خدا) من و فاطمه عليها السلام و حسن و حسين عليهما السلام را جمع نموده و بر ما عبا انداخته و فرمودند:

«بار پروردگارا! اينان أهل بيت و گوشت تن منند آنچه آنان را به درد آورد مرا به درد آورده و آنچه آنان را آزار دهد مرا آزرده و آنچه آنان را به سختى اندازد مرا به سختى انداخته، پس از آنان پليدى را دور كن و آنان را پاك گردان».

پس أمّ سلمه گفت: و من هم اى رسول خدا صلى الله عليه و آله؟ حضرت فرمودند: «تو به سوى خيرى، اين آيه فقط در شأن من (و دخترم) و برادرم على بن أبيطالب و دو فرزندم و نهد.

ص: 79

فرزند از فرزندان حسين عليه السلام نازل گرديده است و احدى با ما در آن شريك نيست.» پس همۀ أنصار و مهاجر گفتند: شهادت مى دهيم أم سلمه براى ما چنين نقل نموده است و از رسول خدا صلى الله عليه و آله سوال نموديم و آن حضرت نيز همانگونه كه أم سلمه گفته بود پاسخ دادند».(1)

مى شود: از أهل بيت أبوبكر و از خانواده أبوبكر است. در صورتى كه اگر از أهل بيت أبوبكر نباشد از عترت و خانواده او نيز محسوب نمى شود.

و اگر بخواهند عايشه و حفصه از أهل بيت نبىّ اسلام صلى الله عليه و آله باشند بايد صفيّه نيز از أهل بيت ايشان باشد در حالى كه وى دختر فردى يهودى است. چنانچه اگر يك هاشمى با يك تركى و يا رومى ازدواج كند در مورد زن او گفته نمى شود اين زن از أهل بيت اين هاشمى است كما اينكه گفته نمى شود اين زن از بنى هاشم است».(1)

در پايان بحث از آيه تطهير به اسامى برخى افراد از صحابه و تابعين كه روايت نموده اند اين آيه به أهل بيت عليهم السلام اختصاص دارد و شامل زنان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نمى شود اشاره مى نماييم:

1. امام أميرالمؤمنين على عليه السلام 2. أنس بن مالك

3. عايشه دختر أبوبكر 4. أبي الحمراء

5. أبوسعيد خُدري 6. واثلة بن أسقع

7. أمّ سلمة 8. زينب همسر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله

9. زيد بن أرقم 10. عبد اللّه بن عبّاس

و از محدثينى كه اين مطلب را روايت نموده اند نيز مى توان افراد ذيل را نام برد:

1. سليمان بن أحمد طبرانى (ت 360) 2. حكيم ترمذى (قرن سوّم)

3. حاكم نيشابورى (قرن پنجم) 4. ابن مردويهد.

ص: 81

5. أبونُعَيم إصفهاني (430) 6. بيهقى (ت 458)

7. ابن جرير طبرى (ت 310) 8. مسلم بن حجّاج نيشابورى (ت 261)

9. أبوبكر بن أبي شيبه (ت 235) 10. ابن منذر (ت 414)

11. ابن أبي حاتم (ت 327) 12. خطيب بغدادى (ت 463)

ص: 82

آيۀ سوم

كه بدان پرداخته شود، كه البته در پاسخ به اين افراد ساده لوح بايد گفت: اين اشكال برصحاح مسلمانان وارد است چه اينكه صاحبان اين تصانيف، واقعه غدير را دركتب خود آورده اند كه از جمله مى توان به صحيح مسلم و صحيح ترمذى و غير اين دو از صاحبان صحاح ششگانه اشاره نمود.

و چنانچه پيام غدير براى مردم به شكل مطلوب و صحيح تبيين گردد، مى تواند رمز وحدت مسلمين باشد. چه اينكه مردم اگر از آنچه نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله آنان را بدان امر نمودند آگاه مى شدند اين اختلافات بين مسلمانان اتّفاق نمى افتاد

12. جابر بن سَمُرَه (ت 74)

13. جرير بن عبد اللّه بجلّى (ت 51)

14. أبوذر غفارى (ت 31)

15. حبيب بن بُديل كان من الصحابة.

16. حذيفة بن يمان (ت 36)

17. ابو ايوب أنصارى (ت 50)

18. خُزيمة بن ثابت كه در جنگ صفين سال 37 هجرى به شهادت رسيد.

19. زيد بن أرقم (ت 66)

20. زيد بن ثابت (ت 45)

21. سعد بن أبي وقّاص (ت 55)

22. طلحة بن عبيد اللّه (ت 36)

23. سهل بن حُنيف أنصارى (ت 38)

24. سلمان فارسى (ت 36)

25. أبوسعيد خُدرى (ت 74) و ديگران.

همچنين پيشوايان أهل سنّت نيز به نقل واقعه غدير اهتمام كامل ورزيده اند كه از جمله مى توان شافعى (ت 204)، أحمد بن حنبل (ت 241)، ابن ماجه (ت 275)، مسلم بن حجّاج (ت 261) در صحيحش، ترمذى (ت 279)، نسائى (ت 303)، ابوعلى موصلى (ت 307)، بغوى (ت 516)، طحاوى حنفى (ت 321)، حاكم نيشابورى شافعى (ت 405) و ابن مغازلى شافعى (ت 457) را نام برد.

مورد أمير المؤمنين عليه السلام نازل شده است و أكثر ناقلين از جمله: أحمدبن حنبل(1) وابن بطه(2) وأبوبكربن مالك(3) وابوسعيد خركوشى(4) و أبوالمظفّر سمعانى(5) و أبوبكر باقلانى(6) و سايرين كه نقل اسامى آنها موجب تطويل كلام مى گردد نيز اين مطلب را روايت كرده اند و اجماع أهل بيت عليهم السلام بر نزول اين آيه در روز غدير خم نيز مؤيد آن است و امت هم اجماع دارند بر اينكه اين خطاب را از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شنيده اند كه حضرت فرمودند: آيا من از شما بر خودتان سزاوارتر نيستم؟ پس گفتند: به خدا بلى! پس حضرت بلا فاصله فرمودند: پس هركس من مولاى او هستم على عليه السلام مولاى اوست... پس نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله اطاعت از حضرت على عليه السلام و پذيرش ولايت ايشان را بر آنان واجب نموده و آنچه خداوند متعال برايشان از اين أمر مقدّر نموده را بيان نمودند و مردم انكار نكردند».(7)

همانطور كه گذشت أهل لغت نيز حديث غدير را به إختصار نقل نموده اند كه از جمله مى توان ابن أثير (ت 630)، ابن منظور (ت 711) در لسان العرب و ابن دُريد (ت 321) در جمرة اللغة را نام برد. وى در اين ارتباط چنين نگاشته: «و خم غدير شناخته شده است و آن موضعى است كه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در آن جا خطبه خوانده و أمير المؤمنين على عليه السلام را برترى دادند.د.

ص: 86

21. محمد بن إبراهيم حلوانى 22. حسن بن حمّاد سجاده

23. علي بن عابس 24. أبي جحّاف.(1)

البته در اين بين كسانى همچون عبد اللّه بن شقيق نيز در صدد برآمده اند تا نزول آيۀ شريفه در روز غدير خم را به نزول در منى يا زمانى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مورد حفاظت واقع شدند تغيير دهند، اما اين فرد همانگونه كه ابن حجر نقل مى كند از طرفداران عثمان و ناصبى بوده و در دل كينه و عداوت نسبت به حضرت على عليه السلام دارد.(1) و ذهبى تصريح مى كند كه وى ناصبى است(2)، و نيز ابن خِراش مى گويد: او على عليه السلام را مبغوض مى داشت.(3)

مخالفينتان غالب نمايد آيا بعد از شما منصب حكومت به ما خواهد رسيد؟ حضرت در پاسخ فرمودند: «امر (ولايت) به دست خداست، هرجا كه بخواهد قرار مى دهد».(1)

اهميت اين روايت در اين است كه مدعا يعنى اينكه امر امامت و جانشينى بعد از نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله و تعيين كسى كه امور امت را تدبير و اداره نمايد از شئون نبى اسلام صلى الله عليه و آله نيست و خداوند متعال هر جا و در هركس كه بخواهد قرار مى دهد، را اثبات مى نمايد.

از اين رو «ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ» ارتباطى به نماز ندارد زيرا نماز قبل از واقعه غدير تشريع شده بود و مسلمانان از بيست سال قبل نماز مى گزاردند، و نيز آيه ارتباطى به روزه هم ندارد زيرا حكم روزه بعد از هجرت نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله تشريع گرديد، و نيز در رابطه با حجّ و جهاد هم نيست چون دستور و حكم آن در سال دوم هجرت بيان شد، و اين مأموريت بقدرى مهم است كه همسنگ و همطراز نبوت قرار گرفته است.(1)

نيست كه شما را دوزخى سازد مگر اينكه شما را از آن نهى نمودم».(1)

بنابراين آن حضرت تمامى وظايف أمّت را بيان نموده و تنها يك چيز باقى مانده بود كه بر عهده آن حضرت بود تا در اواخر عمر شريف خود بيان نمايند، و آن چيزى نبود جز استمرار رسالت يعنى همان امامت كبرى براى أمير المؤمنين صلوات اللّه و سلامه عليه.

البته آن حضرت در قضيه يوم الدّار در حضور افراد معدود به جانشينى حضرت على عليه السلام اشاره فرمودند.

خليل مى گويد: محمد بن علاء از حمّانى و وى نيز از نضر و او از عكرمه و وى از ابن عباس چنين نقل كرده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله حراست و حفاظت مى شد و حضرت ابوطالب عليه السلام هر روز مردانى از قريش به جهت حراست از جان آن حضرت گسيل ميداشت تا اينكه اين آيه نازل شد «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ... وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ».

شبهه اوّل: ابن عبّاس مى گويد: عموى پيامبر صلى الله عليه و آله (ابوطالب) مى خواست افرادى را جهت حراست از آن حضرت به همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بفرستد، حضرت فرمودند: اى عمو خداوند مرا از جن و انس نگه مى دارد.

و واحدى شافعى (ت 468) نيز اين مطلب را در تفسير «الوسيط» از اسماعيل بن نُجَيد و همچنين اين قضيه را از عايشه به طور مرسل نقل كرده است.(1)

جواب: اولاً: اين روايت با روايات بسيارى كه تصريح مى كنند آيه ابلاغ در روز غدير خم نازل شده مخالف است.

ثانياً: در سند اين روايت اشخاصى هستند كه از نظر رجاليون أهل سنّت مورد قبول و اعتماد نيستند از قبيل عكرمه دروغگو كه در آيه تطهير مفصّل دربارۀ وضعيت و پرونده سياه او صحبت كرديم. وى طرفدار خوارج نهروان است.

همچنين شخص دوم واقع در سند واحدى، نضر بن عبد الرحمن است. او به اعتراف أهل سنّت، راوى ضعيفى است و أحمد بن حنبل و دار قطنى و بخارى او را تضعيف كرده اند، و أبو داود مى گويد: او احاديث باطلى دارد و نسائى مى گويد: متروك (الحديث) است. و نيز يحيى بن معين گفته: أحدى نمى تواند از او حديث نقل كند.(2)د.

ص: 93

در نتيجه روايت از نظر سند از درجه اعتبار ساقط است و روايات دال بر نزول آيه در غدير خم از معارضه سالم مى ماند.

شبهه دوم: ممكن است برخى اين اشكال را مطرح كنند كه اگر حديث غدير مورد اهتمام روات و محدّثين متقدّم بود، پس چرا بخارى (ت 256) آن را در صحيحش ذكر نكرده و عدم نقل آن دليل بر عدم صحت حديث است.

در پاسخ به اين بهانه جويان مى گوييم:

أولاً: چه كسى گفته ميزان و معيار در صحّت و سقم حديث تنها كتاب بخارى است.

ثانياً: بخارى متأسفانه به حديث صحيح و متواتر ثقلين اشاره نكرده است در اين صورت آيا مى توان گفت اين حديث صحيح نيست و از وجود مبارك پيامبر صلى الله عليه و آله نقل نشده است.

ثالثاً: مگر بخارى چنين قولى داده كه تمامى احاديث صحيح را در كتابش جمع كند. خودش مى گويد: «وما تركت من الصحيح أكثر».(1)

رابعاً: اگر بنا باشد معيار در صحّت حديث، ذكر شدن آن در صحيح بخارى باشد، حديث ساختگى ازدواج أمّ كلثوم با خليفه دوم در صحيح بخارى اصلاً ذكر نشده است پس چرا اينهمه آن را به رخ مى كشند و آن را دليل بر عادى سازى روابط ميان أميرالمؤمنين عليه السلام و خليفه دوم مى دانند؟

و مطلب قابل توجه اين كه در مقدمۀ كتاب عمدة القارى شرح صحيح بخارى 1 / 25 چنين آمده كه اسماعيل بن أبي القاسم بوشنجى نقل مى كند كه بخارى كتابى را تأليف كرده كه در آن يكصد هزار حديث صحيح را جمع آورى كرده است. چه بسا يكى از آن احاديث، حديث غدير باشد.1.

ص: 94

آيۀ چهارم

همچنين شهر بن حوشب از أبى هريره نقل نموده: «هنگامى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله دست على بن أبيطالب عليه السلام را گرفت، و فرمود: «آيا من أولى نسبت به مؤمنين نيستم؟» گفتند: بله اى رسول خدا (شما أولى هستى)، پس حضرت دست على بن أبيطالب عليه السلام را گرفته و فرمودند: «هركس من مولاى او هستم على مولاى اوست» سپس عمر بن خطّاب گفت: اى پسر أبى طالب بر تو مبارك باد، مولاى من و هر مسلمانى گشتى، پس خداوند متعال اين آيه را نازل نمود: «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ».

اين نكته در اين حديث قابل تأمل است كه آيا تبريك عمر بن خطاب به مولاى متقيان اميرالمؤمنين عليه السلام به خاطر «مولى» به معناى دوست بود يا «مولى» به معناى أولى در تصرف؟ مولى به معناى پسر عمو يا دوست و يا برادر، قبل از غدير براى همه روشن و ثابت بوده و نيازى به تبريك گفتن خليفه ندارد و آنچه نياز به تبريك دارد (مولى) به معناى جانشين و خليفه است. دقت كنيد.

أبوهريره مى گويد: و اين روز غديرخُم است. هركس در اين روز - يعنى هجدهم ذى حجّه - روزه بگيرد خداوند پاداش روزه شصت ماه را برايش مى نويسد.(1)

و در روايت ديگرى از أبى سعيد خُدرى است هنگامى كه نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله حضرت على عليه السلام را در روز غدير خم منصوب نمودند پس بر ولايت آن حضرت ندا سردادند، جبرئيل بر آن حضرت با اين آيه نازل شد: «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً».(2)دى

ص: 96

همان گونه كه گذشت مفسّرين و محدّثين و صحابه به نزول اين آيه در روز غدير خم هجدهم ذى الحجّة در حجّة الوداع تصريح نموده اند كه به اسامى برخى از آنها برحسب آنچه در كتاب «تاريخ دمشق» تأليف حافظ ابن عساكر دمشقى شافعى (ت 571) موجود است، اشاره مى نماييم:

1. أبو عبداللّه محمدبن على بن أبى العلاء 2. علي بن أبي العلاء

3. أبوالقاسم سمرقندي 4. أبو محمد بن أبى نصر

5. خُثيمه 6. جعفر بن محمد بن عنبسه

7. يحيى بن عبد الحميد حمّانى 8. قيس بن ربيع

9. أبي هارون عبدى 10. أبي سعيد خُدرى

11. أبوبكروجية بن طاهر 12. أبوحامد أزهري

13. أبو محمد مخلّدي 14. أبوبكر محمد بن حمدون

15. محمد بن إبراهيم حُلوانى 16. حسن بن حمّاد سجّاده

17. علي بن عابس 18. أعمش

19. أبى الجحّاف 20. عطيّة بن سعد عوفى

21. أبوالحسين بن نقور 22. محمدبن عبداللّه بن حسين دقّاق

23. أحمدبن عبداللّه بن أحمد بن عباس بزّاز 24. علي بن سعيد شامى

25. ضمرة بن ربيعه 26. مطر ورّاق

27. شهر بن حوشب 28. أبوبكر اليزدى

29. حبشون بن موسى الخلّال 30. يحيى بن محمد العلوى الحسينى7.

ص: 97

31. إبراهيم بن محمد العامى.(1)

روز ماه ربيع الاول، هفتاد روز مى گردد و با توجه به اينكه بايد ماه ذى حجّه را سى روز در نظر بگيريم دوازده روز ديگر به عقب بر مى گرديم تا 82 روز بشود. با كسر دوازده روز از ماه ذى حجّه به هجدهم اين ماه كه روز عيد غدير است مى رسيم.

بنابراين طبق اين محاسبه كه موافق نظريه علماء أهل سنت است، آيۀ شريفه مربوط به غدير مى شود نه عرفه. اگر معيار را 81 روز قرار دهيم مصادف با روز پس از عيد غدير مى شود و از روز عرفه فاصله زيادى دارد و هيچ هماهنگى با آن ندارد و اگر دو ماه محرم و صفر را سى روز در نظر بگيريم و ماه ذى حجه را بيست و نه روز، طبق 82 روز، نوزدهم ذى حجّه و طبق 81 روز بيستم ذى حجّه زمان نزول آيه مى شود، يعنى آيۀ شريفه يك يا دو روز پس از واقعه غدير و جانشينى أمير المؤمنين عليه السلام نازل گشته و ناظر به آن حادثه مهم تاريخى است و هيچ ارتباطى با روز عرفه نخواهد داشت.(1)

بن ابى سفيان شنيده كه بر منبر درحال بيان برداشت خود در مورد آيۀ «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» چنين مى گفت: اين آيه در روز جمعه در عرفه نازل شده است.(1)

اما عمرو بن قيس سكونى از دوستداران و طرفداران معاوية بن أبى سفيان بود.

وى بزرگ أهل حمص بود(2) و أكثر أهل حمص در اعتقاداتشان نسبت به امام على عليه السلام از منحرفين بودند و عثمان بن صالح نيز بر اين حقيقت كه مردم شهر حمص همگى أميرالمؤمنين على عليه السلام را دشنام مى دادند تصريح مى كند.(3)

همچنين خود اسماعيل بن عيّاش كه از عمرو بن قيس اين حديث را نقل كرده نيز از اهل حمص است. وى در سال 108 هجرى متولّد شده و از بسيارى از أهل شام روايت شنيده است كه از جمله مى توان به نقل روايت او از ناصبى معروف «حريز بن عثمان» اشاره نمود. وى طبق نقل أحمد بن سعيد دارمى از أحمد بن سليمان مروزى مى گويد: با حريز بن عثمان از مصرتا مكّه همسفر بودم، وى همواره به حضرت على عليه السلام دشنام داده و ايشان را لعن مى كرد.(4)

همچنين خطيب بغدادى (ت 463) از عبد الوهّاب بن ضحّاك از إسماعيل بن عياش چنين نقل كرده كه: شنيدم حريز بن عثمان گفت: اين روايتى را كه مردم از پيامبر صلى الله عليه و آله در مورد على عليه السلام نقل مى كنند كه: «أنت منّى بمنزلة هارون من موسى» درست است امّا شنونده اشتباه نقل كرده است. گفتم: اشتباهش چه بوده؟ گفت:

حديث اين بوده است: «أنت منّي مكان قارون من موسى» گفتم: از چه كسى شنيده اى؟ه.

ص: 100

گفت: از وليد بن عبد الملك بر بالاى منبر شنيدم.(1)

بنابراين چطور مى توان در اين مطلب كه آيۀ شريفه در عرفه نازل شده به گفته اين ناصبى هاى دشمن أمير المؤمنين عليه السلام و طرفداران معاويه اعتماد كرد؟ و اسماعيل بن عياش كه در سفر از مصر تا مكّه با حريز بن عثمان ناصبى بوده آيا ممكن است تحت تأثيرافكار و عقايد فاسد و انحرافى حريز ناصبى قرار نگرفته باشد؟

به راستى بعيد است كسى كه ذهبى از او چنين تعبير مى كند: «وى محدّث شام بوده» متأثّر از آراء و افكار بنى اميّه نشده باشد. و جاى تعجب است كه چرا ذهبى در مورد اسماعيل بن عيّاش چنين تعبيراتى به كار برده مبنى بر اين كه وى حافظ و امام و محدّث شام و باقى مانده بزرگان و درياى علم است. وى زبانى راستگو داشته و در ديندارى متين و داراى سنّت و پيرو و بزرگى و وقار بوده است.(2)

چرا بايد اسماعيل بن عياش كه همراه و همگام و همصداى با نواصب و دشمنان أمير المؤمنين على عليه السلام بود بشود حافظ و امام و ديندار و داراى سنّت و وقار؟ اين چه مبنايى است در علم جرح و تعديل نسبت به اشخاص؟ آيا اين شيوه سخن گفتن در مورد اين افراد چيزى جز پيروى از آنهاست؟ البته ذهبى در اعتقاداتش متأثر از شيخش ابن تيميه ناصبى است و از او غير از اين انتظار نمى رود. از اين رو مى توان به نقش بنى اميّه و طرفداران آنان در قلب حقايق و تحريف آيات قرآن و روايات و جابجايى آن پى برد.

2. سَمُرَة بن جُندَب (ت 58): فرد ديگرى كه نزول آيۀ شريفه در عرفه را روايت كرده سمرة بن جُندب فزارى است.ر.

ص: 101

از ابن حجر عسقلانى در كتاب «مختصر زوائد البزار» چنين نقل شده كه: إبراهيم بن سعيد جوهرى از يعقوب بن ابراهيم بن سعد از پدرش از محمد بن إسحاق از عمر بن موسى بن وجيه از قتاده از حسن نقل كرده كه سمره گفته: آيۀ «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...» بر پيامبر صلى الله عليه و آله در عرفه روز جمعه نازل شد.(1)

و عمرو بن موسى بن وجيه كه در سلسله سند قرار گرفته، جعل كننده حديث و دروغگو بوده و بخارى او را منكر الحديث (كسى كه احاديثش مورد توجه نيست) مى داند.(2) و جالب اينكه وى نيز از أهل حمص بشمار مى رود، حمصى كه تمام أهل آن از منحرفين از أميرالمؤمنين على عليه السلام به شمار مى رفتند.

فَتَبَيَّنُوا»(1) پس اين صحابى پيامبر طبق اين آيه قرآن فاسق است و قبول خبرش مبتنى بر تبيّن است.

او كسى است كه حقايق تاريخى را تحريف كرده و آيات قرآن را به نفع عبد الرّحمن بن ملجم مرادى خارجى قاتل أمير المؤمنين على عليه السلام تغيير مى داد.

نقل شده كه معاويه 400 هزار درهم به او داد تا بگويد آيۀ شريفه «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ»(2) در حق عبدالرحمن بن ملجم مرادى و آيۀ «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللّهَ عَلى ما فِي قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ وَ إِذا تَوَلّى سَعى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ»(3) در حقّ أميرالمؤمنين على عليه السلام نازل شده و وى اين كار را انجام داد.(4)

همچنين وى كسى است كه 47 نفر از افرادى كه قرآن را جمع آورى كردند را به قتل رساند.(5)

3. شعبى: شعبى همان عامر بن شرحبيل است. وى نزد ما مذموم است و دشمنى وى با أمير المؤمنين على عليه السلام اظهر من الشمس است. در معجم رجال الحديث در موردش چنين آمده: «وى فردى خبيث، فاجر، دروغگو و اعلان كننده دشمنى با أمير المؤمنين عليه السلام است.

وى فردى است كه مى گويد محبت أميرالمؤمنين عليه السلام نافع نيست و عداوت داشتن نسبت به آن حضرت ضرر نمى زند».(6)

4. داود بن أبي هند: وى بصرى است. يزيد بن زريع مى گويد: داود از مفتيانّ.

ص: 103

أهل بصره بود. واهالى بصره به «عثمانى الهوى» معروف بودند. وى در سال 139 وفات يافت.(1)

نتيجه بحث اين است كه نمى توان به راحتى پذيرفت كه آيه اكمال دين در روز عرفه نازل شده است و دست هايى مرموز طرفداران معاويه و بنى اميّه در تغيير حقايق در اينجا كاملاً پيداست.

نكته ديگر اينكه آيا اشكال دارد بگوييم آيه دو مرتبه نازل شده است، يك بار در عرفه و بار ديگر در غدير خم؟ اين قول چه محظورى را درپى دارد؟

سبط ابن جوزى حنفى (ت 654) در تذكرة الخواص مى گويد: احتمال دارد كه آيه دو مرتبه نازل شده باشد، يك مرتبه روز غدير و يك مرتبه هم در عرفه همان گونه كه بسم اللّه الرحمن الرحيم دو مرتبه نازل شده است؛ يك مرتبه در مكّه و يك مرتبه در مدينه.(2)

كشيدند و فرمودند: «هركس خدا و رسول مولاى اوست پس اين شخص مولاى اوست، بارپروردگارا! دوست بدار هر كس كه او را دوست بدارد و دشمن بدار هر كس كه او را دشمن دارد، بارپروردگارا! هر كس از مردم كه او را دوست بدارد دوستدارش باش و هركس كه او را دشمن دارد دشمنش! بارپروردگارا! من در روى زمين بعد از دو عبد صالح كسى را غير از تو نمى شناسم تا او را نزدش به امانت سپرم، پس در موردش به نيكى حكم فرما».(1)

2. ابن عساكر نيز از جابر بن عبداللّه چنين نقل مى كند: «نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله در غدير خم فرود آمدند پس مردم هركس پى كارى رفته و به آن حضرت توجه نكردند و با ايشان على بن أبيطالب عليه السلام نيز فرود آمد، پس تأخير عده اى بر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گران آمد از اين رو به أمير المؤمنين على عليه السلام امر نمودند تا مردم را جمع كنند، هنگامى كه مردم جمع شدند حضرت در ميان آنها ايستاد و در حالى كه به على بن أبيطالب عليه السلام تكيه زده بودند، خدا را حمد و ثنا نموده و فر مودند: «اى مردم همانا عقب ماندن و بى توجّهيتان به من را دوست نداشتم تا آنجا كه گمان كردم خاندانى در نزد شما مبغوض تر از خاندان من نيست.» سپس فرمودند: «اما خداوند متعال منزلت و جايگاه على بن أبيطالب عليه السلام را همانند منزلت و جايگاه من نزد خودش قرار داده است پس خداوند از او راضى باشد همانطور كه من از او راضى هستم چه اينكه او هيچ چيز را بر نزديكى به من و دوستى من برنمى گزيند».

سپس حضرت دستشان را بلند نموده و فرمودند: «بارپروردگارا! هركس من».

ص: 105

مولاى او هستم پس على عليه السلام مولاى اوست، بارپروردگارا! دوست بدار هر كس كه او را دوست بدارد و دشمن بدار هر كس كه او را دشمن دارد.» پس مردم به سمت نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله آمده و شروع به گريه و زارى نموده و مى گفتند: «به خدا سوگنداى رسول خدا ما نسبت به شما بى توجه نبوديم مگر اينكه كراهت داشتيم (كه اجتماعمان دور شما) در شما گران آيد، پس به خدا از غضبش و غضب رسولش پناه مى بريم، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در اين هنگام از آنها خشنود و راضى شدند».(1)

3. سهم بن حُصَين أسدى نقل مى كند: «من همراه با عبداللّه بن علقمه(2) - كه وى مدت زمان طولانى به حضرت على عليه السلام ناسزا مى گفت - به مكّه آمدم، به او گفتم: آيا تمايل دارى نزد أبوسعيد خُدرى رفته و با او از حديثى كه نزدش معهود است صحبت كنيم؟ گفت بله. پس نزد ابوسعيد رفته و گفتيم: آيا (از پيامبر) در مورد على عليه السلام كه رضوان خدا بر او باد چيزى شنيده اى؟ گفت: بله، برايت نقل مى كنم و در موردش مى توانى از مهاجرين و أنصار و قريش نيز سوال كنى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز غديرخُم ايستاده و (رسالت الهى را) ابلاغ نموده وفرمودند: «اى مردم آيا من نسبت به مؤمنين از خودشان أولى نيستم؟» گفتند: بله اى رسول خدا صلى الله عليه و آله (شما أولى هستيد) اين مطلب را حضرت سه مرتبه تكرار نمودند، سپس فرمودند: على نزديك بيا، پس حضرت دست على عليه السلام را بالا بردند تا اينكه سفيدى زير بغل هر دو نمايان شد و سه مرتبه فرمودند: «هركس من مولاى او هستم پس على عليه السلام مولاى اوست».د.

ص: 106

در اين هنگام عبداللّه بن علقمه به أبوسعيد خُدرى گفت: آيا خودت اين مطلب را از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدى؟ أبوسعيد در حالى كه به دو گوش و سينه خود اشاره مى كرد گفت: با دو گوش خود شنيدم و قلبم گواه است».(1)

4. عايشه دختر سعد از سعد چنين نقل مى كند: همگى با رسول خدا صلى الله عليه و آله در راه مكّه بوديم و حضرت متوجه مكّه بودند، زمانى كه به غديرخم رسيديم مردم ايستادند سپس كسانى كه جلوتر رفته بودند بازگشتند و عقب مانده ها ملحق شدند، پس از جمع شدن مردم حضرت فرمودند: «اى مردم آيا (رسالت الهى را) رساندم؟» گفتند:

بله، حضرت سه مرتبه فرمودند: «بارپرورگارا! شاهد باش». (و سپس فرمودند): «اى مردم ولى شما كيست؟» سه مرتبه گفتند: خدا و رسولش، سپس حضرت دست على بن أبيطالب عليه السلام را گرفته و او را ايستاندند راوى مى گويد: ابن نقور گفت: سپس حضرت فرمودند: «هركس خدا و رسولش ولى اوست پس اين فرد ولى اوست، بارپروردگارا! دوست بدار هر كس كه او را دوست بدارد و دشمن بدار هركس كه او را دشمن دارد».(2)

5. زيد بن أرقم چنين نقل مى كند: سپس حضرت در حالى كه ايستاده بودند، خطبه خواندند، پس خداى متعال را حمد و ثنا نموده و به تذكر و موعظه مردم پرداخته و».

ص: 107

سخنان فراوانى ايراد نمودند، سپس فرمودند: «اى مردم من در بين شما دو امر را مى گذارم كه اگر از آن تبعيت كنيد گمراه نمى شويد، كتاب خدا و أهل بيتم، عترتم»، سپس سه مرتبه فرمودند: «آيا مى دانيد من نسبت به مؤمنين از خودشان سزاوارترم؟» پس مردم گفتند: بله، پس حضرت فرمودند: «هر كس من مولاى او هستم على عليه السلام مولاى اوست».(1)

تحريف و دست اندازى مصون است، أهل بيت عليهم السلام نيز از خطا و گناه و معصيت مصون هستند واين دو تا كنار حوض كوثر كه بر آن حضرت وارد مى شوند از يكديگر جداناپذيرند و اين خود دلالت بر عصمت آنان دارد.

2. خبر دادن آن حضرت از نزديك بودن اتمام عمرشريفشان با اين كلام: «هر آينه گمان مى كنم نزديك است از جانب خداوند متعال (براى رفتن از دنيا) خوانده شده و اجابت كنم، و من (از ابلاغ رسالت) مورد سوال واقع مى شوم و شما نيز (نسبت به اعمال و رفتارتان بعد از من) مورد سوال واقع مى شويد.»

3. اشاره به مساله برانگيخته شدن قبل از برپايى قيامت با اين عبارت: «و همانا خداوند كسانى كه در قبرها مدفونند را برمى انگيزد»

4. اشاره نمودن حضرت به امور قبل از قيامت با اين سخنان: «و همانا مرگ حق است و قيامت بدون شك خواهد آمد»

5. اشاره اى دوباره به ولايت داشتن آن حضرت بر مردم، ولايتى كه خداوند متعال آن را به حضرت إعطا نموده و اين ولايت در قرآن كريم بيان شده است. آنجا كه خداوند متعال مى فرمايد: «اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»1.

و بدون شك اين ولايت همانند ولايت خداوند متعال بر مردم مطلق و بدون هيچ قيد و شرطى بوده و به زمان و مكان خاصى هم مقيد نيست.

و بعد از اينكه آن حضرت از مردم اين اعتراف را بر ولايت خودشان نسبت به مؤمنين گرفتند فرمودند: «اى مردم بدرستى كه خداوند مولاى من است و من مولاى مؤمنين هستم و هرآينه به آنها از خودشان سزاوارترم، پس هر كس من مولاى او هستم اين على مولاى اوست بارپروردگارا! دوست بدار دوستدارانش را و دشمن بدار دشمنانش را».ً.

ص: 109

بنابراين آن حضرت ولايتشان را با اين عبارت: «من كنت مولاه فهذا عليّ مولاه» به طور مطلق و بدون تقييد به چيزى به پسر عموى خود أمير المؤمنين على عليه السلام واگذار نمودند و اين دليل است بر اينكه اطاعت از أمير المؤمنين على عليه السلام همانند اطاعت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بر همه واجب است و در اين مساله جاى هيچ شك و شبهه نيست.

و روايت حاكم نيشابورى شافعى در المستدرك(1) مؤيد آن است كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: (ومن اطاع عليّاً فقد أطاعني، ومن عصى عليّاً فقد عصاني).

هستند كه از باب نمونه مى توان به گفته كلبى (ت 146) و فرّاء (ت 207)، زجّاج (ت 311) و أبى عُبيده (ت 211) اشاره كرد كه گفته اند: «مولا به معناى أولى است».(1)

همچنين جُرجانى در شرح مواقف مى گويد: «مولى به معناى متولّى و مالك امر و أولى به تصرف در كلام عرب شايع بوده و از بزرگان أهل لغت نيز نقل شده است».(2)

وهابيون را رد مى كند كه مى گويند: اطلاق لفظ عيد بر غدير از مجعولات شيعه است، در حالى كه اين كلمه در حدود 800 سال قبل از زبان يك دانشمند شافعى مذهب صادر شده است.

با وجود اين سخنان صريح از جانب علماى أهل لغت و حديث در مورد كلمه «مولى» چگونه قاضى ايجى در كتاب «مواقف» ادّعا مى كند كه معناى «مولى» فقط به معنى ناصر است.(1)

آيا اين چيزى جز تعصّب كوركورانه است؟

بدون شك مالك مردم و زمين و آسمان و تمام جهان تنها خداوند عزوجل است. و ريش هاى تكفير مسلمين را بايد در لابلاى سخنان بى پايه امثال ثعلب جستجو كرد.

نتيجه بحث: مولى به معناى مُحبّ از دايره بحث خارج است و تنها مولى به معناى أولى در تصرّف با آن گرماى شديد و انبوه جمعيت تناسب دارد، جمعيتى كه طبق تعبير سبط ابن جوزى حنفى (ت 654) در تذكرة الخواص» 120 هزار نفر بوده اند.(1)

اما موضوع ديگرى كه نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله در واقعه غدير در خطبه اى كه در آن روز ايراد نمودند بدان اشاره فرمودند، سخن آن حضرت در مورد أمير المؤمنين على عليه السلام است مبنى بر اينكه خداوند متعال همان منزلتى كه من در نزدش دارم را براى حضرت على عليه السلام قرار داده است(2) واقعاً اين سخن چه سخن عميق و چه عبارت دقيق و ظريفى است كه حضرت براى مردم بيان فرمودند و كلمه «منّى» بايد مورد توجّه قرار گيرد. حال بايد ديد «منّى» به چه معنى است.

و اما براى بيان تبعيض مانند سخن خداوند متعال: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها»(1) كه منظور خداوند متعال گرفتن مقدارى از اموالشان است تا بقيه اموال تطهيرشده و زياد گردد زيرا زكات در زبان عربى به معناى رشد و نمو و زياد شدن است.(2)

اما «من» زايد مانند سخن خداوند متعال: «ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي»(3) يعنى لكم إله غيره، زيرا زايد بودن بدين معناست كه اگر از كلام حذف شود (معناى) كلام تغيير نيابد و با وجود اين «من» توحيد خالص صحيح است.

اما «من» به معناى بيان جنس بودن مانند سخن خداوند متعال: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ»(4) در اين آيه از تمامى پليدى ها به طريق اولى نهى صورت گرفته است سپس خداوند متعال آنچه مورد نهى است را بيان نموده و فرموده: «مِنَ الْأَوْثانِ» يعنى جنس منهى عنه را بيان نموده است (يعنى پليدى كه از جنس بت است مورد نهى است).

با توجّه به آنچه بيان شد، سخن نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله «علِى مِنِّى وَأَنَا مِن عَلِى»(5) از يكى از معانى چهارگانه فوق خالى نيست. بنابراين مى گوييم: ممكن نيست من به معنى ابتداى غايت كه وجه اول بود منظور حضرت بوده باشد، زيرا اگر ابتداى غايت على عليه السلام از ابتداى غايت نبى صلى الله عليه و آله باشد ولى عكسش ممكن نيست زيرا بايد در جمله «و أنا من على» هم ابتداى غايت پيامبر صلى الله عليه و آله از ابتداى غايت على عليه السلام باشد و اين تناقض است.

اما وجه دوم كه بيان تبعيض بود نيز نمى تواند مراد نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله باشد زيرا نه نبى صلى الله عليه و آله جزيى از على عليه السلام و نه على عليه السلام جزئى از نبى صلى الله عليه و آله است و اين مطلب معلوم بوده و نيازمند ارائه دليل نيست.

اما وجه سوم كه زايد بودن «من» بود نيز نمى تواند مراد نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله بودهد.

ص: 115

باشد، زيرا معناى زايد بودن اين است كه در صورت حذف شدن از كلام، معنا دچار تغيير نگردد در حالى كه از اين جمله اگر «من» حذف گردد معنا تغيير مى يابد و تقدير چنين مى شود: «علي أَنَا و أَنَا علي» در حالى كه هيچ عاقلى اينگونه سخن نمى گويد.

اما وجه چهارم كه بيان جنس بود منظور حضرت بوده است، بنابراين «مِنِّى» در سخن حضرت يعنى از جنس من در تبليغ و اداى (وظيفه) و وجوب اطاعت.

زيرا نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله هم نبى و هم امام بوده اند همانگونه كه خداوند متعال در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام فرموده است: «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً»(1) با اينكه حضرت ابراهيم عليه السلام از پيامبران أولوالعزم بوده است. پس استحقاق امامت براى حضرت على عليه السلام همانند استحقاق نبوّت براى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى گردد. (يعنى همانگونه كه منِ پيامبر مستحق پيامبرى هستم، على عليه السلام هم مستحق امامت است) زيرا جنس راه استحقاق يكى است و آن درخواست حضرت ابراهيم عليه السلام است، زيرا حضرت ابراهيم عليه السلام امامت را براى ذرّيه شان درخواست نموده و خداوند متعال مى فرمايد: «لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ»(2) پس حضرت فرمودند: «ظالم كيست؟» خداوند متعال فرمودند: «كسى كه بت پرست باشد» به دليل سخن خداوند متعال: «إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ»(3) از اين رو حضرت ابراهيم عليه السلام از خداوند متعال درخواست نمودند كه خود و ذريه شان را از پرستش بتها دور بدارند و فرمودند: «وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ».(4)هي

ص: 116

و اين معارضه ها و مخالفتها بعد از رحلت نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله تحت عناوين مختلف شكل گرفت. برخى با اصل واقعه غدير و آنچه نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله مقابل آن جمعيت فراوان بيان نمودند مخالفت ورزيده و برخى ديگر سخن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه فرمودند: «من كنتُ مولاه فهذا على مولاه» را نفى كرده اند. گروهى نيز عبارت «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» را نفى نموده و برخى هم اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمودند: «ألست أولى بكم من أنفسكم» را انكار نموده اند.(1) و تمام اين تلاش هاى مذبوحانه در راستاى از بين بردن نام غدير بود.

اما كسى كه اصل واقعه غدير را نفى كرده شخصى به نام جابر بن نضر عبدرى است.(2)

حافظ أبو عُبَيد هَرَوى شافعى (ت 223) در كتابش «غريب القرآن» چنين مى گويد:

«زمانى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در غدير خم آنچه را كه بايد ابلاغ كند ابلاغ نمود و اين مطلب در شهرهاى مختلف شيوع پيدا كرد جابر بن نضر عبدرى آمد و گفت: اى محمد صلى الله عليه و آله ما را از جانب خدا امر كردى كه به توحيد شهادت دهيم و نيز شهادت دهيم كه تو رسول خدا هستى و به نماز و روزه و حج شهادت دهيم. پس اين امور را از تو پذيرفتيم اما به اين حد نيز راضى نشدى تا اين كه دست پسر عمويت را بالا برده و او را بر ما برترى دادى و گفتى: «من كنتُ مولاه فعلى مولاه» آيا اين مطلب از جانب شما است يا از طرف خداوند؟ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: به خدايى كه جز او خدايى نيست اين مطلب از ناحيه خداوند است. در اين هنگام جابر به سمت مركبش رفته و گفت پروردگارا اگر آنچه محمد صلى الله عليه و آله مى گويد حقّ است پس بر ما از آسمان سنگ بباران يا عذاب دردناكى را به ما برسان. وى هنوز به مركبش نرسيده بود كه خداوند سنگى را بر او بفرستاد. پس سنگ بر سر او خورده و از پشتش بيرون آمد و او را كشت ودر اين هنگام خداوند متعال اين آيه را نازل نمود: «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ».(3)ول

ص: 118

اين روايت براى ما ثابت مى كند كه موضوع تعيين امام أميرالمؤمنين على عليه السلام به عنوان جانشين بلافصل بعد از نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله امرى الهى بوده و آن حضرت هيچگونه دخالتى در آن نداشته است.

و موضوع دردناكى كه در اين روايت وجود دارد نپذيرفتن سخن كسى كه قرآن كريم در حقش مى گويد: «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى».(1) پيامبرى كه در مورد او قرآن با عبارت «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ»(2) ما را امر به فرمانبرى از وى بدون هيچ قيد و شرط نموده است.

جاى بسى تعجّب است كه چگونه اين صحابى جرأت نموده با سخن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله علناً مخالفت نمايد، و با وجود اين كه اين مطلب امرى الهى بوده از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نپذيرد. اين فاجعه بزرگى در زندگانى برخى از صحابه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله محسوب مى شود كه كلام رسول خدا كه همان سخن خداوند سبحان است را رد كرده اند و چگونه مى توان ميان اين مطلب و اين سخن كه همۀ صحابه پيامبر عادل و از أهل بهشتند را جمع نمود.(3)

همان گونه كه بيان شد اين گونه مخالفت ها و معارضات با واقعه غدير بعد از رحلت نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله به اشكال مختلف و گوناگون ادامه يافت.

و اين مخالفت ها و ايراد گرفتن ها و بهانه جويى ها مهمترين دليل است بر اينكه كلمه «مولى» به معنى أولى به تصرف است چه اينكه اگر اين كلمه به معنى مُحب ياد.

ص: 119

ناصر بود اصلاً با آن مخالفت صورت نمى گرفت.

بلاذرى (ت بعد از 270) روايت كرده كه امام أميرالمومنين على عليه السلام در كوفه منبر رفته و فرمودند: «شما را به خدا سوگند مى دهم آيا كسى هست كه در روز غديرخم از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيده باشد كه حضرت فرمودند: «اللّهُمَّ وَالِ مَن وَالَاه وَ عَادِ مَن عَادَاه» و شهادت دهد؟ زمانى كه حضرت اين مطلب را بيان نمودند پايين منبر أنس بن مالك و براء بن عازب و جريربن عبداللّه بجلّى نشسته بودند، پس حضرت جمله خود را تكرار نمودند امّا احدى به حضرت پاسخ مثبت نداد، سپس حضرت فرمودند:

بار پروردگارا! هركس اين قضيه را شاهد بوده و آن را كتمان مى كند او را از دنيا مبر مگر اينكه بر او نشانه اى قرار دهى كه با آن شناخته شود. راوى مى گويد: پس از آن أنس دچار پيسى و براء دچار كورى گرديده و جرير به دوران عرب جاهليت بازگشت (واسلام را كنار گذاشت).(1)

در روايت ديگرى حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام به أنس فرمودند: «چرا شهادت نمى دهى؟ أنس گفت: سن و سالم بالا رفته و فراموش كرده ام».(2)

آيا واقعا أنس در كوفه و هنگام سوال حضرت مسن شده بود؟ در حالى كه أنس در آن زمان عمرش از 50 سال تجاوز نمى كرد چگونه ممكن است كه بگويد: «مسن و فراموشكار شده ام!»(3) در واقع اين چيزى نيست جز تلاش براى خاموش كردن نورير

ص: 120

خدا و مخفى كردن فضايل اميرالمؤمنين على عليه السلام.

مرحوم شيخ مفيد (ت 413) از محمد بن نوفل صيرفى(1) نقل مى كند: «نزد هيثم بن حبيب صيرفى(2) بودم كه ابوحنيفه بر ما وارد شد. در اين بين صحبت از أميرالمؤمنين على عليه السلام به ميان آمد و صحبت به غدير خم رسيد. در اين هنگام ابو حنيفه گفت: به پيروانم گفته ام براى آنان (علوى ها) به حديث غدير اقرار نكنيد كه با شما مخاصمه و مجادله خواهند نمود.

در اين هنگام صورت هيثم بن حبيب متغيّر شد و گفت: چرا به آن حديث اقرار نمى كنيد؟ و حال آنكه حبيب بن أبى ثابت(3) از أبى طفيل از زيد بن أرقم اين حديث را براى ما نقل نموده است».(4)

در روايت ديگرى ابن مغازلى شافعى (ت 458) از زيد بن أرقم چنين نقل كرده است: «على عليه السلام مردم را در مسجد سوگند داد و فرمود: سوگند مى دهم شما را آيا كسى هست كه از پيامبر خدا شنيده باشد كه حضرت فرموده باشند: «من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه». پس من در بين كسانى بودم كه اين مطلب را كتمان كردند در نتيجه چشمانم نابينا شد».(5)ي.

ص: 121

واقعاً در اين روايت آيا زيد بن أرقم «مولى» به معناى مُحب يا ناصر و يا پسر عمو را مخفى كرده بود و يا «مولى» به معناى اولى به تصرف را؟ دقت كنيد.

البته پرونده زيد بن أرقم نزد ما بسيار سياه است، وى كسى است كه در كوفه بود و حضرت سيد الشهداء عليه السلام را نه تنها يارى نكرد بلكه روز يازدهم محرّم در مجلس عبيد اللّه بن زياد ملعون و خبيث حاضر شد و با چشمانش ديد چگونه وى با چوب و خيزران بر لب و دندان آن حضرت مى زند. و اين قضيه در تاريخ از مسلّمات بشمار مى رود.

اين مخالفت ها و معارضه ها پيوسته در بعضى از صحابه ى رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله وجود داشته است، و تمام آنها در راستاى خاموش كردن نام مبارك غدير بوده و دشمن همۀ تلاش خود را به كار گرفت تا نام أمير المؤمنين عليه السلام را در اذهان خاموش كند اما نتوانست نور خدا را خاموش نمايد.

1. أبوهريره و مخالفت با غدير: حافظ ابن أبى شيبه (ت 235) - كه استاد بخارى است - از أبى يزيد أودى از پدرش چنين نقل مى كند كه: «أبو هريره داخل مسجد شد پس گرد او جمع شديم در اين هنگام جوانى نزد او آمد و گفت: تو را به خدا سوگند مى دهم آيا از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيده اى كه فرموده باشد «من كنت مولاه فعليّ مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»؟ أبوهريره گفت: بله، جوان گفت من از تو بيزارم و شهادت مى دهم كه تو با دوستان على عليه السلام دشمنى و با دشمنان او دوست بودى. در اين هنگام مردم او را سنگ باران كردند».(1)

گفتنى است كه همين روايت را أبى يعلى موصلى (ت 307) در مسندش با حذف سخن جوان به أبى هريره كه گفت: من از تو بيزارم آورده است.ى.

ص: 122

و نيز طبرانى (ت 360) در كتاب «الاوسط» روايت را با حذف سخنان آن جوان، ذكر كرده(1) و اين خود نوعى مبارزه با حقايق غدير به شمار مى رود.

اين حركت خصمانه - يعنى انكار غدير - با روش ها و شيوه هاى ديگرى نيز ادامه يافت.

2. ابن حزم و دشمنى با غدير: ابن حزم ظاهرى أندلسى قرطبى يزيدى(2) (ت 456) در كتابش «الفِصَل والملل و الاهواء و النحل» مى گويد: امّا اين سخن «من كنت مولاه فعلى مولاه» اصلاً از طريق راويان ثقه و مورد اطمينان به صورت صحيح نقل نشده است.(3) وى اين مطلب را در كتاب «المفاضله» نيز تكرار كرده است.(4)

و جزرى شافعى در أسنى المطالب مى گويد: اين حديث نيكو است و از وجوه ديگر صحيح است، و تواتر آن از اميرالمؤمنين عليه السلام ثابت است، و نيز حديث از پيامبر به تواتر نقل شده است، و هيچ ارزشى به گفتۀ كسانى كه سعى در تضعيف آن دارند نيست. و بدون ترديد و شك اين گفته از جماعتى كه قطع به گفتۀ آنها حاصل مى شود نقل شده است. و ثابت است كه اين گفته را پيغمبر اكرم در روز عيد غدير خم در خطبه اى كه ايراد كردند به هنگام رجوع از حجة الوداع بيان داشتند.(5)

به خدا سوگند انسان نمى داند چگونه سخن ابن حزم قرطبى يزيدى را تفسير و توجيه كند و اين چه موضع گيرى خصمانه اى است نسبت به حديثى كه حافظ ذهبى (ت 748) به تواتر آن تصريح نموده است. وى مى گويد حديث غدير حديثى حسن و بسيار عالى است و متن آن متواتر است، و نيز مى گويد: اين حديث بدون شك ثابت است.(6)

البته ما از ابن حزم يزيدى ناصبى توقّع نداريم كه چنين موضع گيرى خبيثانه اى را در قبال حديث غدير نداشته باشد چه اينكه بهترين سخنى كه ذهبى در حق وى بيان كرده اين است: كه وى «در خطاب قراردادن بزرگان، رعايت ادب نمى كرد، بلكه عبارات درشت و ناسزا به كار برده و اخبار وى از جنس كارهايش است».(7)

و ذهبى نيز دربارۀ او گفته: «از ديگر خصلتهاى ناپسند او پيروى وى از امراى گذشته و باقيماندۀ بنى أميّه و اعتقاد به صحت إمامت آنان است تا آنجا كه به وى نسبته.

ص: 123

ناصبى بودن داده شده است».(1)

از ابن حزم يزيدى كه همواره پيرو بنى أميه بوده و امامت باطل و فاسد آنها را قبول داشته تا آنجا كه به دشمنى با أمير المؤمنين عليه السلام معروف شده است انتظار نمى رود كه حديث متواتر غدير را بپذيرد و اگر مى پذيرفت جاى تعجّب داشت و اين افراد لجوج و عنود و متعصّب به خيال خام خود درصدد از بين بردن نام غدير بودند.

3. أبو حُصَين أسدى: و از معارضين با حديث غدير أبوحُصَين أسدى كوفى (ت 128) است وى طرفدار عثمان بود. او كسى است كه تصريح مى كند: بين هيچ يك از امت خلافى نيست كه عبدالرحمان بن ملجم به تأويل على را كشت و اجتهادش او را به اين نتيجه رساند و كارش را صحيح مى دانست. اين سخنان بيهوده و سست هرگز قابل قبول احدى نيست. ابن حزم ظاهرى يزيدى روايات رسول خدا صلى الله عليه و آله را دربارۀ مجرم بودن قاتل على عليه السلام فراموش كرده. مگر حاكم نيشابورى در المستدرك(2) به نقل از پيامبر اكرم نقل نكرده كه قاتل اميرالمؤمنين عليه السلام شقى ترين مردم است مگر حضرت به على عليه السلام نفرمود: قاتل تو شبيه يهود بلكه خود يهود است.(3) پس چگونه ابن ظاهر اين شقى را مجتهد دانسته در حالى كه امام واجب الاطاعه خود را به قتل رسانده است.

مگر رسول خدا صلى الله عليه و آله خروج بر امام مسلمين را همانند خروج از جماعت مسلمين ندانسته و حكم به قتل او را نفرموده است؟ پس چرا ابن حزم اين مطالب را فراموش كرده؟

ذهبى از يحيى بن آدم از أبى بكر بن عيّاش نقل مى كند: از أباحُصَين شنيدم كه گفت: ما حديث «من كنت مولاه» را نشنيديم تا اين شخص يعنى «أبا إسحاق» از خراسان آمد و اين حديث را به شيوه صداى چهارپايان خواند و برخى از مردم نيز از او پيروى كردند.(4)

واقعاً خواننده بايد به اين نكته توجّه كند اين فرد عنود و خبيث و ناصبى چگونه حديث متواتر نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله را با اين تعبير زشت و ناپسند بيان مى كند.

اينان هرچند با اين موضع گيريهاى خصمانه به مقابله با غدير برخاستند اما در اندك زمانى به جاى نام غدير نام خودشان به فراموشى سپرده شد و نام غدير همواره در دلها زنده است.

و از اين نصوص به خوبى مى توان به نقش خصمانه عثمانيان و نواصب و بنى أميه در مبارزه با واقعه غدير پى برد و چگونه مى توان باور نمود كه حديث غدير به گوش أبوحصين أسدى نخورده، واقعه اى كه خبرش در اندك زمانى در همۀ دنيا منتشر شد.

ذهبى مى گويد: «حديث (غدير) بدون شك ثابت است امّا أبو حُصَين فردى طرفدار عثمان است».(5)ى.

ص: 124

4. ابن تيميّه حرّانى و حديث غدير: ابن تيميّه دمشقى ناصبى (ت 728) نيز روش پيشينيان خود را در جهت رد نمودن حديث غدير پيموده است، وى مى گويد:

و اما سخن پيامبر صلى الله عليه و آله «من كنت مولاه فعليّ مولاه» در ميان روايات صحيح وجود ندارد و آن را علما نقل كرده اند و مردم نيز در مورد صحت آن با يكديگر نزاع دارند.

وى از بخارى و إبراهيم حرّانى و گروهى ازأهل علم حديث نقل نموده كه آنان به حديث غديراشكال وارد كرده و آن را ضعيف دانسته اند.(1)

واقعا خواننده محترم بايد ملاحظه كند اين فرد با حديث غديرى كه متواتر بوده و در نزد همۀ مسلمانان صحيح است چگونه رفتار مى كند.

و چطور است كه معيار در صحت و بطلان حديث غدير را نقل نكردن بخارى در كتابش قرار مى دهد. آيا واقعاً بر ابن تيميه اين مطلب مخفى است كه بخارى تمامى احاديث صحيح را در كتابش نياورده، در حالى كه وى معترف است بسيارى از احاديث صحيح را ترك كرده است و شايد يكى از احاديث صحيحى كه آن را در كتابش نياورده همين حديث غدير باشد.

چه اينكه از او نقل شده كه گفته: «چه بسيار حديث صحيحى كه آن را ترك كردم (و در كتابم نياوردم)(2) از اين رو به ابن تيميه بايد گفت: هرگز بخارى چنين تعهّدى نداده است كه تمامى روايات صحيح را در كتابش نقل كند بلكه مدعى شده آنچه آورده صحيح است و بسيارى از احاديث صحيح را نياورده است.

به كسى كه معتقد است ملاك صحّت احاديث نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله ذكر كردن بخارى است، بايد گفت: بخارى حديث ثقلين - كه حديثى متواتر و صحيح است - رال.

ص: 126

نيز در كتاب خود روايت نكرده است، آيا نقل نكردن وى دليل مى شود كه اين حديث ضعيف است؟ آيا مى توان گفت اين حديث صحيح نيست؟ اصلاً اين چه قاعده اى است كه بگوييم معيار درصحت و ضعف حديث، بخارى است؟ چه كسى چنين قاعده اى را تأسيس كرده است و ريشۀ اين سخنان در كجاست؟

نكته ديگر در سخنان ابن تيميه اين است كه وى بطور مجهول به بخارى و إبراهيم حرانى نسبت داده كه حديث غدير را قبول ندارند و گفته: «و نُقِل» و مأخذ آن را ذكر نكرده است كه اين خود دليل بر سست بودن اين گفته است ولى نصب و عداوت با أهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله دردى است كه دوا ندارد.

و نكته قابل توجه اين است كه إبراهيم حرّانى به نقل از ابن تيميه كه منكر حديث غدير است از جمله وضّاعين و دروغ پردازان در حديث است، و اين را ابن عدى (ت 365) در «الكامل فى الضعفاء» نقل مى كند.(1)

نكته ديگر در سخن ابن تيميه اين بود كه گفت: حديث غدير را علما نقل كرده اند و در روايات صحيح وجود ندارد؛ معناى اين سخن اين است كه حديث غدير از طرف صحابه نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله كه در آن واقعه حاضر بوده اند، نقل نشده است. آيا به نظر ابن تيميه، أبوهريره و أنس بن مالك و زيد بن أرقم و ابن أبى ليلى و أبوذر غفّارى و جابر بن سمره و جابر بن عبد اللّه أنصارى و جرير بن عبد اللّه بجلّى و حذيفة بن يمان و حبيب بن بديل خُزاعى و خُزيمة بن ثابت و زيد بن ثابت و سعد بن أبى وقّاص و سعد بن عُباده و سعد بن جُناده و سلمان فارسى و سهل بن حُنيف به عنوان صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله كه شاهد اين واقعه بوده اند حديث غدير را نقل نكرده اند؟ آيا افراد ياد شده از علماء و بزرگان حديث و صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله نيستند؟ث.

ص: 127

و مردمى كه به گفته ابن تيميه در صحت حديث غدير نزاع دارند چه كسانى هستند؟ شايد از نظر ابن تيميه شامى و متعصّب، مردم يعنى بخارى و ابراهيم حرّانى فقط!

آيا ذهبى از جمله مردم نيست؟ وى كسى است كه ادعاى تواتر را در صحّت حديث غدير نموده و گفته: «يقين دارم كه نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله اين حديث را فرموده اند».(1)

و نيز گفته: طرق حديث طير و طرق حديث «من كنت مولاه» را در يك جزء جمع كرده ام و راويان حديث دوم صحيح ترند.(2)

آيا ترمذى (ت 297) از مردم نيست كه مى گويد: «حديث غدير، حسن و صحيح است»؟(3)

آيا غزالى شافعى طوسى (ت 505) از مردم نيست؟ كه مى گويد: «جمهور (علماى حديث) بر متن حديث در خطبه آن حضرت در روز غدير كه فرمودند: «مَن كنتُ مَولاه فَعَلِيّ مَولاه» اجماع دارند».(4)

آيا ابن حجر مكّى شافعى (ت 974) از مردم نيست؟ كه مدّعى است بسيارى از روايات نقل كننده حديث غدير صحيح يا حسن هستند.(5)

لازم به يادآورى است كه بخارى در حديث غدير ايراد وارد نكرده بلكه فقط آن را نقل نكرده است، ايراد وارد كردن به حديث يك مطلب است و نقل نكردن آن مطلبى ديگر!

از سخنان بسيار عجيب، سخن قاضى ايجى حنبلى (ت 756) در كتاب «المواقف» است، وى مى گويد: «اين حديث (حديث غدير) را أكثر اصحاب نقل نكرده اند».(6) درث.

ص: 128

حالى كه راويان حديث غدير از صحابه و تابعين و علما و محدّثين بيش از پانصد نفر هستند كه علاّمه أمينى رحمه الله نامهايشان را جمع آورى نموده است.(1) پس چگونه وى مى گويد أكثر اصحاب اين حديث را نقل نكرده اند و اين چه ظلمى است كه در حق سيد الوصيين امام أميرالمؤمنين على عليه السلام روا مى دارند؟ اگر واقعه غدير براى غير حضرت على عليه السلام اتّفاق مى افتاد باز هم اينان اينگونه موضع گيرى خصمانه اى از خود نشان مى دادند؟

انصافاً اين سخن، سخن خنده دارى است ولى بدتر از آن، سخنى است كه در مورد روايات نقل شده از ابن عساكر بيان داشته است. زيرا اين سخن نهايت عناد و دشمنى او با حق و حقيقت و أهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله را مى رساند. به راستى در كدام نقطه دنيا اين سخن پذيرفتنى است كه كسى بگويد: من آنچه با ميل و هواى نفسم سازگار باشد مى پذيرم و غير آن را نمى پذيرم.(1)

بر (امامت و جانشينى) حضرت على عليه السلام تصريح نمودند و ديوارهاى اين مسجد تا اين زمان باقى است».(1)

مهمتر از تصريح شهيد اوّل، سخن مرحوم سيد محسن أمين (ت 1371) است.

وى مى گويد: «اين مسجد، نزديك به «جُحفه» بوده و در اين زمان «رابع» ناميده ميشود، بين مكّه و مدينه قرار دارد و آباد و مشهور است و ساختمان آن در زمان شيخ أنصارى ره توسط برخى از پادشاهان هند تجديد بنا شده است».(2)

با توجه به اينكه وفات مرحوم شيخ مرتضى أنصارى «ره» در سال 1281 هجرى اتّفاق افتاده، معنى سخن اين است كه اين مسجد تا 150 سال پيش موجود بوده است، و طبق سخن سيد محسن عاملى اين مسجد 65 سال قبل وجود خارجى داشته است، اما امروزه به بركت وهّابيت تكفيرى كه همواره در سعى و كوشش در نابود ساختن آثار نبوى هستند، اثرى از اين مسجد نيست كه اين از مصاديق اكمل مبارزه با نام و مكان غدير به شمار مى رود. واقعاً ننگى از اين بالاتر نيست كه محل سقيفۀ بنى ساعده كانون نفاق و شرارت را در مدينه منوّره تجديد بنا مى كنند ولى آثار مسجد غدير را از بين مى برند و اين چيزى جز عداوت و دشمنى با آل پيامبر صلى الله عليه و آله نيست.

فصل به عمده اين شبهات و پاسخ به آنها خواهيم پرداخت.

شبهه اول: قاضى عبد الجبّار معتزلى اسد آبادى (ت 415) مى گويد: آيا چنين نيست كه مقدمه (در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمودند «ألست أولى بكم...» (متضمن لزوم إثبات اطاعت براى مردم در زمان حال (زمان ابلاغ توسط پيامبر صلى الله عليه و آله) است؟ پس جمله دوم «يعنى من كنت مولاه...» از سخن پيامبر صلى الله عليه و آله در مقدمه نيز بايد چنين باشد، و در اين صورت لازم است كه أمير المؤمنين على عليه السلام با پيامبر صلى الله عليه و آله در آنچه كه مقتضاى لزوم اطاعت و انقياد است شراكت داشته باشد به گونه اى كه اگر اطاعت از پيامبر صلى الله عليه و آله لازم و بدون بازگشت و در زمان حال است اطاعت از أمير المؤمنين على عليه السلام نيز چنين باشد و از آنجا كه طبق قول شيعه امامت دو امام در يك زمان صحيح نيست روشن مى گردد كه امامت امام درزمان رسول اسلام صلى الله عليه و آله به طريق اولى صحيح نيست.(1)

جواب: مقصود قاضى عبد الجبّار از مقدّمه، اين سخن رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله است كه فرمودند: «ألستُ أولى بكم من أنفسكم؟» فقالوا: بلى، فقال: «من كنت مولاه فهذا على مولاه» و سخن قاضى مغالطه اى بيش نيست. زيرا موضوع حديث غدير، اطاعت از حضرت على عليه السلام با وجود رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نيست، بلكه سخن مربوط به بعد از رحلت نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله است و پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله درصدد برآمده اند تا براى مردم، وجوب اطاعت از حضرت على عليه السلام را بعد از وفات يافتن خويش بيان نمايند و بدون شك امام أمير المؤمنين على عليه السلام با پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در لزوم اطاعت و انقياد از ايشان مشترك هستند و اطاعت از حضرت على عليه السلام اطاعت از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله است و اين مطلب در حديث صحيح السّند از نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله نقل گرديده است.ى.

ص: 132

حاكم نيشابورى شافعى مذهب (ت 405) با سندى كه خود بيان كرده از صحابى بزرگوار أبوذر غفّارى رضى الله عنه چنين نقل مى كند كه: رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمودند:

هركس از من اطاعت كند خدا را اطاعت كرده و هركس كه از من نافرمانى كند همانا خدا را نافرمانى كرده است و هركس كه از على عليه السلام اطاعت كند مرا اطاعت نموده و هركس كه على عليه السلام را نافرمانى كند مرا نافرمانى كرده است.

حاكم نيشابورى مى گويد: اين حديث، صحيح است و ذهبى نيز با حاكم نيشابورى در اين ارتباط موافق است.(1)

در اين روايت به صراحت بيان شده كه اطاعت از پيامبر صلى الله عليه و آله همان اطاعت از على عليه السلام است.

امّا سخن قاضى عبدالجبّار كه گفت: «وجود دو امام در زمان واحد، صحيح نيست پس روشن مى شود كه وجود امام در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله صحيح نمى باشد» مغالطه اى بيش نيست، زيرا سخن در مورد امامت أمير المؤمنين على عليه السلام و وجوب اطاعت از ايشان در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله نيست، بلكه سخن از إمامت و اطاعت آن حضرت بعد از وفات نبى مكرّم اسلام است و خيلى بعيد به نظر مى رسد كه قاضى به اين موضوع ساده توجّه نداشته باشد و اين شيوه سخن گفتن فقط به هدف تنقيص از مقام و منزلت أمير المؤمنين على عليه السلام است.

همچنين مى گويد: او از غُلات معتزله است.(1) وى در ذى قعده سال 415 وفات يافت.

شبهه دوم: قاضى عبد الجبّار أسدآبادى مى گويد: بسيارى از بزرگان ما ثابت بودن اين مقدمه به صورت متواتر را انكار مى كنند و معتقدند از باب خبر واحد است و آنچه ثابت است عبارت «من كنت مولاه» است و اين همان عبارتى است كه أميرالمؤمنين على عليه السلام در مجالس متعدّد هنگام بيان مناقب خود تكرار مى نمودند.(2)

جواب: اوّلاً: بايد معناى تواتر در لغت و اصطلاح مشخص گردد. تواتر چنانچه ابن منظور بيان مى كند به معناى تتابع است(3). و در اصطلاح عبارت است از: آنچه را جماعتى كه تعدادشان در هر طبقه از طبقات محدود نيست روايت كنند به گونه اى كه عادتاً توافقشان بر دروغگويى محال باشد و مستند آنان نيز امر محسوس باشد.

3. عدد تواتر مفيد علم از ابتداى سند تا انتهاى آن استمرار داشته باشد و مقصود اين است كه از كثرت نقصان نيابد، اما اگر تعداد روات، زياد شود تاثيرى در افاده علم ندارد.

4. مستند خبر، حس يعنى مشاهده يا شنيدن باشد، در اين صورت خبرى كه مستندش عقل و استنباط است مثل استنباط اينكه يك نصف دو است يا استنباط حدوث عالم از خبر متواتر خارج است.

پس هر حديثى كه داراى اين شروط چهارگانه باشد متواتر محسوب شده و هر حديثى كه يكى از اين شروط را نداشته باشد خبر واحد نام مى گيرد.(1)

و قاضى عبد الجبّار تواتر سخن نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله در غدير يعنى «ألستُ أولى بكم من أنفسكم» را نفى كرده و گفته اين خبر، خبر واحد است و آن را به اساتيدش كه نامشان را ذكر نكرده نسبت داده. و قاضى ايجى در كتاب «المواقف» نيز از وى تبعيت كرده است.(2) در حالى كه شروط مذكور در معناى تواتر همگى بر حديث غدير منطبق است. زيرا تعداد كسانى كه اين مقدمه را روايت كرده اند به اندازه اى است كه انسان به صحّت كلامشان اطمينان كامل پيدا كرده و موجب علم مى شود.

و كسانى كه اين مقدّمه را روايت كرده اند از بزرگان صحابه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مانند أنس بن مالك، زيد بن أرقم و بُريدة بن حُصَيب و ابن عبّاس و أبوسعيد خُدرى و أبى هريره و جرير بن عبداللّه بجلّى و ديگران هستند و امكان توافقشان بر دروغ چه عمدى و چه سهوى وجود ندارد.

و مستند تمامى اين صحابه حاضر كه نام آنها برده شد، حس يعنى مشاهده و شنيدن است و همگى آنان در روز هجدهم ذى حجّه در غديرخم بوده و سخن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را شنيده و با چشمان خود شاهد سخن گفتن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با جمعيت حاضر و خطاب «ألستُ أولى بكم من أنفسكم» فقالوا: بلى، بوده اند و تمامى شروط چهارگانه مذكور در تعريف تواتر در اين روات وجود دارد.د.

ص: 135

اما آنچه جاى تعجّب دارد اين است كه اين حضرات چرا وقتى به حديث غدير مى رسند به ياد تواتر مى افتند. و در جاهاى ديگر سخنى از تواتر به ميان نمى آورند.

آيا حديثى كه طبق نقل مرحوم علّامه أمينى در كتاب شريف «الغدير» از صد و بيست نفر از صحابه يا بيشتر نقل شده و بيش از هشتاد نفر از تابعين آن را نقل كرده اند مفيد تواتر نيست؟(1)

به قاضى عبد الجبّار - \كه تواتر حديث غدير را نفى مى كند - \مى گوييم آيا تواتر در حديث أبى بكربه نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله «نحن معاشر الانبياء لا نُوَرث» ثابت است؟ حديثى كه تنها راوى آن فقط خود خليفه است. يا حديث عشره مبشّره به بهشت، يا نماز أبى بكر در محراب رسول اللّه صلى الله عليه و آله، كداميك به تواتر ثابت است؟ پس چرا در اين گونه موارد كسى سخن از تواتر نمى كند.

منابعى كه اين مقدمه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را نقل كرده اند بسيارند كه به بيان برخى از آنها مى پردازيم:

فضائل امام أحمد بن حنبل: 222، ح 991. خصائص أمير المؤمنين عليه السلام عليهم السلام 86، از ابن عبّاس و از بُريده، و ص 88 از زيد بن أرقم، و ص 96 ح 90 از عامربن واثله. و ابن عساكر دمشقى شافعى در تاريخ دمشق 179/45 از أبى هريره و در ص 177 و 173 از أبى سعيد خُدرى و در ص 173 از عبد الرّحمان بن أبى ليلى و ص 158 از أبى طفيل عامر بن واثله نقل شده است. وى آخرين صحابى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بود كه از دنيا رفت.

و مرحوم إبن ميثم بحراني (ت 699) تصريح مى كند كه «ألستُ أولى بكم من أنفسكم» به تواتر بما رسيده است(2).

آيا سخن اين صحابه و اين مصادر متعدّد، براى اساتيد قاضى عبد الجبّار كافى نيست تا اعتراف به صدور «ألستُ أولى بكم من أنفسكم» از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نمايند؟ر.

ص: 136

همچنين سى نفر از صحابه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و به اعتراف أبونعيم اصفهانى (ت 430) مردمان بسيارى در كوفه كه شاهد اين واقعه بوده اند و شهادت دادند كه چنين مطلبى را از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيده اند.

ابن عساكر شافعى مذهب مى گويد: أبوالقاسم بن حُصَين از أبوعلى تميمى از أبوبكر قطيعى از أبوعبد الرحمن شيبانى از پدرش از حسين بن محمد و أبو نُعيم معنّي نقل مى كند، و اين دو از فطر از أبى طفيل چنين نقل مى كنند كه: حضرت على عليه السلام در جمع مردم در «رحبه» چنين فرمودند: هر فرد مسلمانى كه ماجراى روز غديرخم را از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيده قسم مى دهم كه بيان كند، پس سى نفر از مردم بلند شده و شهادت دادند. و أبونعيم گفت: پس بسيارى از مردم ايستاده و شهادت دادند كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هنگامى كه دست حضرت على عليه السلام را گرفتند به مردم فرمودند: «آيا مى دانيد كه من نسبت به مؤمنين از خودشان سزاوارترم» گفتند: بله اى رسول خدا صلى الله عليه و آله، راوى مى گويد: زيد بن أرقم را ديدم و به او گفتم: من از على عليه السلام شنيده ام كه چنين و چنان مى گويد، وى گفت: آيا شك دارى؟ وگفت: از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه دربارۀ او چنين مى گفت.(1)

در روز غديرخم از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيديم كه فرمودند: «آيا من نسبت به مؤمنين سزاوارتر نيستم» - ابن حمدان اين را هم اضافه كرده: «از خودشان» و هر دو راوى نقل كرده اند: - «و (اينگونه نيست كه) همسرانم مادرانشان هستند؟» گفتيم: بله اى رسول خدا صلى الله عليه و آله، حضرت فرمودند: «پس هركس من مولاى او هستم على عليه السلام مولاى اوست بارپروردگارا دوست بدار هر كس كه او را دوست بدارد و دشمن بدار هركس كه او را دشمن بدارد».(1)

بله بعضى از كسانى كه اين مقدمه يعنى «ألست أولى بالمؤمنين» را در غديرخم شنيدند اما شيطان بر آنان غالب شد در كوفه نزد أمير المؤمنين على عليه السلام آنچه ديده و شنيده بودند را گواهى ندادند. از اين رو خداوند متعال نيز آنان را در دنيا به امراضى كه در بدنشان آشكار گشت مبتلا ساخت. و به اين مطلب نيز ابن عساكر در تاريخش كه با سند خود از عبد الرحمن بن أبى ليلى نقل كرده اشاره كرده و گفته: أمير المؤمنين على عليه السلام در منطقه «رحبه» براى مردم خطبه خواندند و فرمودند: سوگند مى دهم هر كس از شما را كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز غديرخم در حالى كه دست مرا گرفته بودند شنيده كه حضرت فرمودند: «آيا من به شمااى گروه مسلمانان از خودتان سزاوارتر نيستم؟» و آنان گفتند: بله اى رسول خدا و حضرت فرمودند: «پس هركس من مولاى او هستم على مولاى اوست، بارپروردگارا دوست بدار هر كس كه او را دوست بدارد و دشمن بدار هركس كه او را دشمن بدارد» بايستد و شهادت دهد. پس چند ده نفرى ايستاده و شهادت دادند و گروهى نيز كتمان نمودند كه از دنيا نرفتند مگر اينكه نابينا شده يا به بيمارى پيسى مبتلا شدند.(2)ير

ص: 138

توسط برخى از امت ضررى به ما نمى رساند.(1)

و در پايان بحث از اين مقدمه اى كه اساتيد قاضى عبد الجبّار آن را انكار نمودند، به بيان اسامى برخى كسانى كه «ألست أولى بكم من أنفسكم» را نقل كرده اند مى پردازيم:

1. محمّد بن عبداللّه عمرى 2. محمّد بن إسحاق

3. محمّد بن يحيى 4. أحمد بن يوسف

5. أبو نعيم 6. ابن أبي غُنيه

7. حِكم 8. سعيد بن جُبير

9. ابن عبّاس 10. بُريده أسلمى(2)

11. أبو زكريا يحيى بن محمّد عنبرى 12. إبراهيم بن أبي طالب

13. علي بن منذر 14. ابن فضيل

15. مسلم ملّائى 16. خيثمة بن عبد الرحمن

17. سعد بن مالك(3) 18. عبد اللّه بن أحمدبن حنبل

19. أحمد بن حنبل 20. عبداللّه بن نُمير

21. عبد الملك 22. عطيّه عوفى

23. زيد بن أرقم(4) 24. حسين بن محمّد

25. فطر بن خليفه 26. أبوطفيل(5)

27. أبوبكر وجيه بن طاهر 28. أبوحامد أزهرى

29. أبو محمّد مخلدى 30. مؤمّل بن حسن بن عيسىد.

ص: 140

31. محمّد بن يحيى 32. ابن أبي غنّيه

33. ابن عبّاس 34. بُريده(1)

35. أبوالقاسم بن حصين 36. أبو على تميمى

37. أبوبكر قطيعى 38. أبو عبد الرحمن شيبانى

39. پدر أبو عبد الرحمن شيبانى 40. حسين بن محمّد

41. أبو سهل بن سعدونه 42. إبراهيم بن منصور

43. أبوبكر بن مقرى 44. أبويعلى

45. قواريرى (عبيد اللّه بن عمر) 46. يونس بن أرقم

47. يزيد بن أبي زياد 48. عبد الرحمن بن أبي ليلى(2)

49. أبوغالب بن بنّا 50. أبو الغنائم بن مأمون

51. أبو الحسن دارقطنى 52. على بن حسين بن عبيد بن كعب

53. أبو القاسم حسن بن محمّد بن بشر بجلى كوفى خزّاز

54. إسماعيل بن أبان 55. أبى داود طهوى (عيسى بن مسلم)

56. عمرو بن عبد اللّه 57. عبد الأعلى بن عامر ثعلبى(3)

58. أبوالقاسم بن سمرقندى 59. أبوالحسنى عاصم بن حسن

60. أبوعمر فارسى 61. أبو عبّاس بن عقده

62. حسن بن علي بن عفان 63. عبيد اللّه

64. أبى إسحاق 65. عمرو بن ذى مر

66. سعيد بن وهب 67. زيد بن يثيع(4)

68. أبوعلى بن سبط 69. أبو محمّد جوهرىد.

ص: 141

70. أبو على بن مذهب 71. أحمد بن جعفر

72. عبد اللّه بن أحمد 73. على بن حكيم أودى

74. شريك(1) 75. أبو القاسم زاهر بن طاهر

76. أبو سعيد خبزرودى 77. سيد أبوالحسن محمّد بن على

78. أحمد بن على بن مهدى 79. پدر أحمد بن على بن مهدى

80. إمام علي بن موسى الرضا عليه السلام 81. امام موسى بن جعفر عليه السلام

82. امام جعفر الصادق عليه السلام 83. امام محمّد الباقر عليه السلام

84. امام علي بن الحسين عليه السلام 85. امام حسين بن على عليه السلام

86. امام علي بن أبيطالب عليه السلام(2) 87. أبوسعد بغدادى

88. محمّد بن أحمد بن على بن شكرويه 89. محمّد بن أحمد بن علي السمسار

90. إبراهيم بن عبد اللّه بن خرشيذ 91. محمّد بن يزيد

92. أبو عبد اللّه حسين بن إسماعيل محاملى

93. أبوعامر 94. كثير النّواء

95. محمّد بن عمير بن يلى 96. پدر محمّد بن عمير(3)

97. أبو على بن مذهب 98. أحمد بن جعفر

99. عبد اللّه بن أحمد 100. محمّد بن جعفر

101. شعبه 102. ميمون أبى عبد اللّه

103. أبوبكر محمّدبن حسين بن مزرفى 104. أبوحسين محمّدبن على بن مهتدى

105. أبو الحسن على بن عمر بن محمّد بن حسن.(4)

شبهه سوم: گفته شده حضرت على عليه السلام بعد از واقعه غدير و در شورى به حديث غدير استناد نفرمودند.د.

ص: 142

جواب: اين اشكال دليل برجهل مستشكل به تاريخ است، زيرا امام على بن أبيطالب عليه السلام به اين حديث استناد نموده و مردم را در منطقه «رَحبه» در كوفه در مورد اين حديث سوگند دادند.

خوارزمى حنفى (ت 568) با سندش از أبي طفيل (صحابى رسول خدا) چنين نقل مى كند: در روز شورى همراه با على عليه السلام كنار در خانه بودم و شنيدم كه به آنها مى گويد:

«به چيزى با شما احتجاج مى كنم كه عرب و عجم شما نمى تواند آن را تغيير دهد.» سپس فرمود: «پس شما را به خدا سوگند مى دهم آيا در بين شما كسى هست كه (شنيده باشد) رسول خدا صلى الله عليه و آله در مورد كس ديگرى غير از من فرموده باشند: «من كنت مولاه فعليّ مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، وانصر من نصره» تا به غايبين برساند؟ گفتند: به خدا نه.(1)

شبهه چهارم: قاضى إيجى (ت 756) شافعى و يا حنبلى مذهب در كتاب «مواقف» چنين گفته است كه حضرت على عليه السلام در روز غدير در يمن بوده و با پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نبودند.

جواب: در ردّ اين سخن و اين ادّعاى بدون دليل مى گوييم: آيا وى به تاريخ مراجعه كرده و اين سخن را گفته است يا نه؟ بعيد است كه گفته شود وى به تاريخ مراجعه نكرده و از آن آگاهى ندارد و ظاهر اين است كه خود را در اين باره به نادانى زده است زيرا ما در پيشگاه صاحبان سيره هاى تاريخى صحيح نزد مسلمانان هستيم.

تاريخ به ما مى گويد كه امام على عليه السلام به دستور رسول خدا صلى الله عليه و آله در يمن حاضر بوده، اين را قاضى إيجى نيز ادّعا كرده و بدان تصريح دارد در حالى كه همان تاريخى كه براى ما رفتن آن حضرت به يمن را نقل كرده، از بازگشت حضرت از يمن و پيوستن ايشان به رسول خدا صلى الله عليه و آله در مكّه مكرّمه براى أداى مناسك حج نيز سخن مى گويد.

بنابراين سخن قاضى ايجى چيزى جز تحريف حقايق تاريخى نيست.9.

ص: 143

در اين زمينه توجّه پژوهشگران را به رواياتى جلب مى كنيم كه به عكس ادّعاى قاضى در كتاب «مواقف» تصريح مى كند:

ابن سعد (ت 231) مى گويد: گفته مى شود سرّيه علي بن أبيطالب عليه السلام به يمن دوبار بوده، يكى از آن دو در ماه رمضان سال دهم هجرت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله روى داد. گفتند:

رسول خدا صلى الله عليه و آله، على عليه السلام را به يمن فرستاد و پرچمى به او داد و با دست خويش عمامه بر سرش نهاد و فرمود: برو، و به جايى توجّه نكن، پس وقتى به ديار يمنى ها فرود آمدى و رسيدى، با آنان نبرد نكن، مگر آنكه با تو بجنگند. پس با سيصد سواره حركت كرد و آن اوّلين سپاهى بود كه وارد آن سرزمين، يعنى سرزمين مذحج شد. پس يارانش را گسيل داشت كه غنايم و زنان و اطفال اسير و چارپايان بسيار و... آوردند.

على عليه السلام بُريدة بن خَصيب أسلمى را مسئول غنايم گردانيد. غنايمى را كه بدست آورده بودند، نزد وى گرد آوردند تا آنكه امام عليه السلام به جماعت يمنى ها برخورد. ايشان را به اسلام دعوت كرد امّا سرباززدند و نيزه و سنگ پرتاب كردند. امام عليه السلام يارانشان را آماده كرده و پرچم را به مسعود بن سنان سلّمى داد، آنگاه على عليه السلام با يارانش به آنان حمله كرد و بيست نفر از آنان را كشت، پس پراكنده شدند و عقب نشستند. پس از تعقيب يمنى ها دست برداشت، سپس آنان را به اسلام فرا خواند كه به سرعت اجابت كردند و گروهى از رؤساى آنان با على عليه السلام بر اسلام بيعت كردند و گفتند: ما نماينده قوم خويشيم و اين صدقات ماست، پس حقّ خدا را از آن برگير و على عليه السلام غنايم را گرد آورد، آن را به پنج جزء قسمت كرد و بر سهمى از آن نوشت كه اين از آن خداست و على عليه السلام قرعه انداخت، پس اوّلين سهم، سهم خمس بود و بقيه غنايم را بين يارانش تقسيم كرد، آنگاه حركت كرد و به پيامبر صلى الله عليه و آله در مكّه رسيد كه براى حجّ سال دهم بدانجا آمده بود.(1)

از ابن أثير جزرى (ت 663) نقل شده است: على بن أبيطالب عليه السلام به نجران فرستادهد.

ص: 144

شد تا صدقات و جزيه آنان را جمع كند و بازگردد، پس چنين كرد و بازگشت و با رسول خدا صلى الله عليه و آله در مكّه در حجّة الوداع ديدار كرد و بر فرماندهى سپاهى كه همراهش بود، يكى از يارانشان را گماشت و پيش از همه به سوى پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و در مكّه به ايشان رسيد.(1)

واقدى (ت 270) پس از آنكه سرّيه امام امير مؤمنان على عليه السلام را به يمن نقل مى كند، مى گويد: عمر بن محمّد بن عمر بن على از پدرش براى من نقل كرد كه: على عليه السلام تمام غنايمى را كه بدست آورده بود به پنج بخش تقسيم كرد و براى آن قرعه انداخت و در يكى از سهم هاى آن نوشت: از آن خدا، كه اوّلين سهم، سهم خمس خارج شد. به كسى چيزى غنيمت نداد و نبخشيد.

فرماندهان پيشين به ياران حاضر (و نه ديگران) از خمس مى دادند، بعد به رسول خدا صلى الله عليه و آله مى گفتند كه ايراد نمى گرفت. اين كار را از حضرت على عليه السلام خواستند امّا ايشان خوددارى كرد و فرمود: خمس را نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله مى برم تا حضرت دستور دهند. اينك رسول خدا صلى الله عليه و آله در موسم حج است. ايشان را ديدار مى كنيم و در مورد خمس هرچه را خدا بخواهد انجام مى دهد، پس بازگشت و خمس را با خود برد، نيز باقى اموال و غنايم را. چون به «فُتُق» رسيد، عجله كرد و أبورافع را بر يارانش و خمس گمارد. در ميان خمس، لباسى از لباسهاى يمنى بود، نيز بارهاى بسته و چارپايانى كه غنيمت گرفته، چارپايانى كه صدقه اموال يمنى ها بود.(2)

حضرت ديدار كرد و در مورد امام عليه السلام قيل و قال زيادى شده بود. برخى از همراهان امام عليه السلام بر ضد ايشان سخن مى گفتند، بدان سبب كه بازگشت و جانشين امام عليه السلام غنايم را به سپاهيان بخشيد. امام عليه السلام شتابان به سوى رسول خدا صلى الله عليه و آله رفت. چون رسول خدا صلى الله عليه و آله از حج فارغ شد، به غدير خم فرود آمد و اين خطبه را خواند تا ارزش على عليه السلام را به آگاهى مردم برساند و گفته ديگران را در مورد او رد كند.(1)

هر كه در اين متون و مطالب، بدور از تعصّب و جانبدارى بينديشد، آشكارا در مى يابد كه امام أمير مؤمنان على عليه السلام بعد از آنكه كار مهمّى را كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بدان فرمان داده بود، انجام داد، از يمن پيروزمندانه بازگشت و در مكّه مكرّمه براى اداى مناسك حجّ به پيامبر صلى الله عليه و آله پيوست.

البتّه گفته جزرى به نقل از ابن إسحاق هرگز مورد قبول ما نيست زيرا ما معتقديم سبب خطبه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در آن روز تاريخى و سرنوشت ساز، بيان و تثبيت وصايت و جانشينى بلا فصل أمير المؤمنين على عليه السلام بود و نه چيز ديگر.

و از جمله امورى كه دلالت مى كند امام أمير مؤمنان على عليه السلام در رويداد غدير حاضر بوده و در يمن نبوده، روايات متواترى است كه صراحت دارند پيامبر صلى الله عليه و آله در واقعه غدير، دست على عليه السلام را بالا بردند و فرمودند: «هركس كه من مولاى اويم اين على مولاى اوست».

در اينجا به پاره اى ازاين روايات توجّه فرماييد:

1. امام حنابله، أحمد بن حنبل (ت 241) در كتاب «فضائل الصحابه» نقل كرده است كه عبد اللّه براى ما روايت كرد و گفت: پدرم براى من از ابن نمير از عبد الملك از عطيه عوفى روايت كرد: نزد زيد بن أرقم آمدم و بدو گفتم: يكى از بستگانم از تو حديثى دربارۀ على عليه السلام در روز غدير نقل كرده، دوست دارم كه آن را از زبان خودت بشنوم.

گفت: اى عراقيان شما قابل اعتماد نيستيد! بدو گفتم: از جانب من، بيم و هراسى1.

ص: 146

نداشته باش. گفت: باشد. ما در «جُحفه» بوديم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله هنگام ظهر بر ما وارد شد در حالى كه بازوى على را گرفته بود، پس فرمود: «اى مردم، آيا نمى دانيد كه به مؤمنان از خودشان شايسته ترم؟» گفتند: آرى! فرمود: «پس هركس من مولاى اويم، على مولاى اوست.» به او گفتم: آيا فرمود: خدايا دوست بدار كسى كه على عليه السلام را دوست بدارد و دشمن بدار كسى كه او را دشمن دارد؟ گفت: چنانكه شنيدم به تو خبر مى دهم.(1)

جاى تأسّف است كه اين صحابى تمام حديث را نقل نكرده و رعايت امانت را ننموده، چگونه ممكن است بگوييم كه زيد، صدر حديث را شنيده ولى ذيل و پايان حديث را نشنيده است؟

سخنش: «چنانكه شنيدم به تو خبر مى دهم» چه معنا دارد؟ عجيب است كه ذيل روايت را يعنى: «خدايا دوست بدار كسى كه على عليه السلام را دوست دارد و دشمن بدار كسى كه او را دشمن دارد» را أحمد بن حنبل نيز از زيد بن أرقم نقل كرده، آنجا كه مى گويد: «زيد بن أرقم گفت و من شنيدم: با رسول خدا صلى الله عليه و آله در منطقه اى فرود آمديم كه بدان «خُم» مى گفتند، پس فرمان نماز داد كه در گرماى سخت نماز خوانده شد، پس پيامبر صلى الله عليه و آله براى ما سخن گفت. براى رسول خدا صلى الله عليه و آله پارچه اى بر درختى كه از خورشيد زرد شده بود پهن گشت و فرمود: «آيا نمى دانيد يا گواهى نمى دهيد كه من شايسته تر به هر مؤمنى از خود او هستم؟» گفتند: آرى، فرمود: «پس هركس مولاى اويم، اين على عليه السلام مولاى اوست. خدايا! دشمن بدار كسى كه او را دشمن دارد و دوست بدار كسى كه او را دوست دارد».

و نسائى در «الخصائص»،(2) اين روايت را كه درآن «خدايا، دوست بدار كسى كه او را دوست دارد و دشمن بدار كسى كه او را دشمن دارد» آمده است، از عامر بن واثله روايت مى كند:

على عليه السلام مردم را در ميدان كوفه گرد آورد و گفت: هركسى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله درد.

ص: 147

روز غدير خم شنيد «آيا نمى دانيد از هر مؤمنى شايسته تر به اويم... سپس در حالى كه ايستاده بود، دست مرا (على عليه السلام) گرفت و فرمود: «هركه مولايش هستم، على عليه السلام مولاى اوست. خدايا دوست بدار هر كه او را دوست بدارد...» گواهى دهد، أبو طفيل مى گويد: خارج شدم و هنوز در ذهنم دربارۀ امام عليه السلام مشكل و ترديد وجود داشت، پس با زيد بن أرقم ملاقات كردم و به من خبر داد و گفت: شك دارى؟ حديث را از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم.

در اينجا «زيد بن أرقم» عامر بن واثله صحابى را كه هنوز در ذهنش ظاهراً شكى بود، مخاطب ساخت و او را از ترديد در حديث بيرون آورد، ولى وقتى از او در مورد اين اضافه «خدايا دوست بدار كسى كه على عليه السلام را دوست بدارد و دشمن بداركسى كه اورا دشمن بدارد» مى پرسند، مى گويد: چنانچه شنيدم خبر مى دهم! و شفّاف سخن نمى گويد.

در «مصنف» ابن أبى شيبه - \كه شيخ بخارى است - \آمده است: شريك براى ما از أبويزيد و وى از پدرش نقل كرده: أبو هريره وارد مسجد شد، پس نزد او آمديم.

درمقابل او جوانى برخواست و گفت: تو را به خدا قسم مى دهم! آيا از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدى كه فرمود: «هركه من مولاى اويم، پس اين على عليه السلام مولاى اوست. خدايا! دوست بدار كسى كه او را دوست دارد و دشمن بدار هركه اورا دشمن دارد» گفت:

آرى. جوان گفت: امّا من از تو بيزارم. گواهى مى دهم كه دشمنى كرده اى با كسى كه على عليه السلام را دوست دارد و دوستى نموده اى با كسى كه على عليه السلام را دشمن مى دارد. مردم او را با سنگريزه زدند.(1)

2. أحمد نيز به سند خويش از براء بن عازب نقل كرده: با پيامبر صلى الله عليه و آله در حجّه الوداع حركت كرديم تا به غدير رسيديم كه در اين هنگام ندا در داده شد كه براى نماز جمع شويد و زير درختى را براى پيامبر صلى الله عليه و آله جارو و تميز كردند. حضرت دست على عليه السلام را گرفت و فرمود: «آيا به مؤمنان از خودشان سزاوارتر نيستم؟» گفتند: چرااى رسولد.

ص: 148

خدا صلى الله عليه و آله. فرمود: اين (على عليه السلام) مولاى كسى است كه من مولا و سرپرست اويم.

خدايا، دوست بدار هر كه او را دوست دارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن دارد.» پس عمر به على عليه السلام گفت: اى فرزند أبيطالب، مباركت باد، مولاى هر مرد و زن مؤمن گرديدى.(1)

3. أحمد بن حنبل به سند خويش از أبى ليلى كندى نقل مى كند: از زيد بن أرقم شنيدم منتظر تشييع جنازه اى بوديم كه كسى از اباعامر پرسيد: آيا از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدى كه روز غديرخم به على عليه السلام بگويد: «هركه من مولاى اويم، اين على عليه السلام مولاى اوست.» گفت: بله، أبو ليلى گفت: به زيد بن أرقم گفتم: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود؟ گفت: بله، آن را چهار مرتبه فرمود.(2)

4. در تاريخ دمشق ابن عساكر آمده است: أبو عبد اللّه خلّال و أمّ مجتبى دختر ناصر به نقل از إبراهيم بن منصور از أبوبكر بن مُقرى از أبويعلى از أزرق بن على از حسان از محمّد بن سلمه از پدرش از أبو عبداللّه شامى نقل مى كند كه: وقتى نزد زيد بن أرقم نشسته بوديم و او در مجلس بنى أرقم نشسته بود، مردى از قبيله مراد كه بر استرى سوار بود وارد شد و گفت: ميان شما، زيد كيست؟ قوم گفتند: اين شخص زيد است. گفت: تو را به خدايى كه جز او خدايى نيست، قسم مى دهم، آيا از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدى فرمود: «هر كس من مولاى اويم، پس اين على عليه السلام مولاى اوست، خدايا! دوست بدار هر كه او را دوست بدارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن بدارد؟» گفت: آرى.(3)

5. ميمون راوى مى گويد: يكى براى من از زيد نقل كرد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «خدايا ! دوست بدار هركه على عليه السلام را دوست بدارد و دشمن بدار هركه او را دشمن بدارد».(4)

6. أمّ مجتبى علوى به ما خبر داد: برإبراهيم بن منصور خوانده شد: أبوبكر بن مقرى از أبويعلى نقل كرد كه هدبة بن خالد از حمّاد، يعنى ابن سلمه، از على بن (زيد)ر.

ص: 149

از عدى بن ثابت از براء و به سندى ديگر حمّاد از أبو هارون از عدى بن ثابت از براء نقل كرد كه: با رسول خدا صلى الله عليه و آله در حجّه الوداع بوديم. وقتى به غديرخم رسيديم، زير دو درخت را براى رسول خدا صلى الله عليه و آله جارو كردند و در ميان مردم ندا داده شد براى نماز جمع شوند. رسول خدا صلى الله عليه و آله على عليه السلام را فرا خواند و دست او را گرفت و او را از جانب راست خويش بلند كرد و فرمود: «آيا از هر مؤمنى شايسته تر و أولى از خود وى نيستم؟» گفتند: آرى. و در يكى از دو حديث آمده: «آيا همسرانم أمّ المؤمنين نيستند؟» «پس اين (امام على عليه السلام) دوستدار كسى است كه من دوستدارش هستم و مولاى شخصى است كه من مولايش هستم. خدايا هر كه وى را دوست بدارد، دوست بدار و هر كه او را دشمن بدارد دشمنش باش».(1)

7. أبوالقاسم سمرقندى از أبو الحسين بن نقور و أبو القاسم بن سرى و أبو محمّد أحمد بن على بن حسن بن أبى عثمان از أبو الحسن أحمد بن محمّد بن قاسم بن موسى بن قاسم بن صلت از أبوبكر أحمد بن عبد اللّه (نحاس) دوست أبى صخره نقل مى كنند كه املا كرد، از محمّد بن زنجويه از حميدى از يعقوب بن جعفر بن ابى كثير مدنى از مجاهر بن مسمار از ابن أبى نقور از عايشه دختر سعد از سعد:

همراه رسول خدا صلى الله عليه و آله در راه مكّه بوديم كه بدان سو مى رفت. وقتى به غدير خم رسيد كه در منطقه ى «خم» است، مردم توقّف كردند. كسانى كه رفته بودند، برگشتند و كسانى كه عقب مانده بودند، رسيدند. وقتى مردمان گرد آمدند، رسول خدا فرمود: «اى مردم! آيا فرمان هاى خدا را به شما رساندم؟» گفتند: آرى، فرمود:

«خدايا! شاهد باش.» دوباره فرمود: «مردم، آيا فرمان خدا را به شما ابلاغ كردم؟» گفتند:

آرى، فرمود: «خدايا! گواه باش». در بار سوم پرسيدند: «مردم! چه كسى ولى (سرپرست) شماست؟» سه بار گفتند: خدا و رسولش، سپس دست على بن أبيطالب عليه السلام را گرفت و برخيزاند.د.

ص: 150

ابن نقور مى افزايد: سپس فرمود: «هر كه خدا و رسولش ولى اوست، پس اين نيز ولى اوست. خدايا! هر كه وى را دوست بدارد، دوست بدار و هر كه با وى دشمن باشد، دشمنش باش».(1)

8. ابن عساكر نيز به سند خود از سهم بن حُصَين أسدى چنين نقل مى كند: من و عبد اللّه بن علقمه به مكّه آمديم. روزگارى عبداللّه علقمه به على عليه السلام ناسزا مى گفت، به أبوسعيد خدرى گفتم: در اين باره حديثى دارى؟ مقصودم سخن از عهد و زمان پيشين بود، گفت: آرى.

اگر برايت نقل كردم، در اين باره از مهاجر و أنصار و قريش بپرس. رسول خدا صلى الله عليه و آله روز غديرخم برخاست و فرمان خدا را ابلاغ كرد و فرمود: «اى مردم! آيا از مؤمنان به خودشان سزاوارتر نيستم؟» عبد اللّه بن علقمه پرسيد: آيا اين را از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدى؟ أبوسعيد گفت: آرى، و به گوش و سينه اش اشاره كرد و گفت: با دو گوشم شنيدم و به دلم سپردم.(2)

9. أبوهريره مى گويد: هر كه روز هجدهم ذى حجّه را روزه بگيرد، پاداش روزه شصت ماه برايش نوشته مى شود، كه روز غديرخم است، وقتى كه پيامبر صلى الله عليه و آله دست على بن أبيطالب عليه السلام را گرفت.

ابن كثير در «البدايه و النهايه» به نقل از أبوهريره افزون بر مطلب فوق آورده: پس خدا اين آيه را نازل كرد: «اليوم أكملت لكم دينكم وأتممت عليكم نعمتى».(3)

10. جرير بن عبد اللّه بجلّى: رسول خدا صلى الله عليه و آله با دست بر بازوى على عليه السلام زد و او را برخيزاند. بازويش كشيده شد، پس دستانش را گرفت و فرمود...(4)

11. أبوسعيد خُدرى: وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله على عليه السلام را در غديرخم منصوب فرمود...(5)ر.

ص: 151

12. عبداللّه: ديدم پيامبر صلى الله عليه و آله دست على عليه السلام را گرفت....(1)

اين بود شمارى از نصوص و متونى كه تصريح دارد پيامبر صلى الله عليه و آله دست امام أمير مؤمنان على عليه السلام را در غدير گرفت.

با ملاحظه اين نصوص آيا جايى براى اين هست كه بگوييم على عليه السلام در يمن بوده و در غديرخم حضور نداشت؟ به خدا سوگند نمى دانم علّت اين كينه ها در حقّ امام أمير مؤمنان على عليه السلام و سرور أوصيا و صاحب ولايت كبرى پس از پيامبر صلى الله عليه و آله چيست؟

براى اثبات اين كه امام أمير مؤمنان على عليه السلام از يمن برگشت و در مكّه مكرّمه به پيامبر صلى الله عليه و آله پيوست، نصوص بسيارى است كه صراحت دارد امام عليه السلام فرمود: همان كه پيامبر صلى الله عليه و آله قربانى كرد، قربانى نمودم أهللت بإهلال النّبى).

رويانى رازى (ت 307) در «مسند الصحابه» به سند متّصل از براء نقل كرده:

هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله على بن أبيطالب عليه السلام را بر يمن فرمانروا كرد، همراهش بودم. همراهش بر بعضى غنايم دست يافتم. وقتى خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد، على عليه السلام عرض كرد: ديدم فاطمه عليها السلام خانه را با مواد خوشبو كننده، خوشبو كرده چون حاجى نبايد در حال احرام خوشبو كننده استفاده كند بدين سبب از كنار خانه گذر كردم، فاطمه عليها السلام پرسيد: چه دارى؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله به اصحابشان دستور دادند و مُحلّ شدند (از احرام درآمدند).

پاسخ دادم: با همان كه پيامبر صلى الله عليه و آله قربانى كرد، قربانى مى كنم. پس خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدم و رسول خدا صلى الله عليه و آله به من فرمودند: چه كردى؟ عرض نمودم: با قربانى شما حج را به پايان رساندم، پس قربانى آورده و روى آنها علامت گذاردم.

پيامبر صلى الله عليه و آله به يارانشان فرمودند: «اگر سال آينده به حجّ آيم (چنانكه امسال ميسّر گشت) همان كارى را مى كنم كه اصحاب كردند، امّا قربانى كرده و روى آنها علامت گذارده ام». به من فرمود: (67 يا 66) شتر قربانى كن. براى خود (33 يا 34) تا را نگه دار.81

ص: 152

از هر قربانى برايم مقدارى نگه دار.(1)

طبرانى (ت 360) به سند خويش به نقل از مروان اصغر از أنس بن مالك نقل مى كند: وقتى على بن أبيطالب عليه السلام از يمن آمد، پيامبر صلى الله عليه و آله بدو فرمودند: «با چه قربانى كردى؟» عرض كردند: «با قربانى (شما اى) پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «اگر همراهم قربانى نبود، مُحلّ مى شدم.(2) احاديث دلالت دارد بر اينكه امام على عليه السلام در حجّه الوداع حضور داشته كه همراه پيامبر صلى الله عليه و آله قربانى كرده اند.

ابن سيّد الناس در «السيرة النبوية» وقتى به چگونگى قربانى كردن پيامبر صلى الله عليه و آله اشاره مى كند، مى نويسد:

على عليه السلام جزء أهل صفّه بود. سپس رسول خدا صلى الله عليه و آله به قربانگاه در منى رو كرد و 33 شتر قربانى نمود، بعد به على عليه السلام دستورداد هرچقدر باقى مانده بود، قربانى كند، از جمله قربانى هايى كه على عليه السلام از يمن آورد، نيز آنچه پيامبر صلى الله عليه و آله از يمن آورده بودند، كه تمامى صد شتر مى شدند.

حلبى شافعى مى نويسد كه از ابن عبّاس نقل شده است كه: رسول خد صلى الله عليه و آله در حجّة الوداع صد قربانى همراه آورد. سى تا از آنها را قربانى كرد، سپس به على عليه السلام دستور داد هرچه باقى مانده بود، قربانى كند. بدو فرمودند: گوشت و پوست و جهازشان را بين مردم تقسيم كند... وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله به محلى بين مكّه ومدينه و سپس به غديرخم (نزديك رابغ) رسيدند، صحابه را گرد آورده و براى آنها سخنرانى كردند.

در آن فضل على كرّم اللّه وجهه را بيان فرمودند، نيز از بدگويى برخى كسانى كه همراه على عليه السلام در يمن بودند، بيزارى جستند. از على عليه السلام به سبب كارعادلانه اى كه در حقّشان كرده، ايراد مى گرفتند و برخى گمان مى كردند ستم و بخل بوده، در حالى كه در اين باره حق با على عليه السلام بود، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند:د.

ص: 153

اى مردم! همانا بشرى مانند شمايم. نزديك است فرستاده پروردگارم (فرشته مرگ) به سراغم آيد و دعوت خدا را لبيك گويم. در نقل طبرانى آمده: فرمودند كه اى مردم! خداى مهربان و آگاه مرا خبر كرده پيامبر بعدى نصف عمر پيامبر پيشين را خواهد داشت. گمان مى كنم نزديك است (براى مرگ) خوانده شوم و بايد اجابت كنم. من مسئولم و شما مسئول. چه مى گوييد؟

گفتند: گواهى مى دهيم فرمان خدا را به ما رساندى و تلاش كردى وخيرخواه ما بودى. خدا به شما پاداش خير بدهد.

فرمودند: شهادت مى دهيد معبودى جز خدا نيست و محمّد بنده و فرستاده اش است و بهشت و جهنّم حقّ است، نيز حشر پس از مرگ حقّ است و قيامت بى شك مى آيد وخدا هر كه را در قبر است، برمى انگيزاند؟ گفتند: بلى شهادت مى دهيم.

فرمود: خدايا گواه باش...

سپس به تمسّك و چنگ زدن به كتاب خدا تشويق فرمودند و سفارش أهل بيتشان را كرده و افزودند:

ميانتان دو چيز گرانبها به جاى مى گذارم: كتاب اللّه وعترت (أهل بيتم) هرگز از هم جدا نمى شوند تا كنار حوض كوثر بر من آيند.

به طور مكرر سه بار در حقّ على عليه السلام فرمودند: آيا از خودتان به شما اولى وسزاوارتر نيستم؟ مردم باتصديق وپذيرش پاسخ مى دادند. دست على عليه السلام را بالا برده و فرمودند: «هركه مولايش منم، على مولايش است. خدايا هر كه وى را دوست بدارد، دوست بدار و دشمن كسى باش كه وى را دشمن بدارد. هر كه به وى محبّت داشته باشد، بدو محبّت داشته باش، امّا هر كه از وى كينه به دل داشته باشد، بر او خشم گير. هر كه وى را يارى دهد، ياريش ده و هركه كمكش كند، كمكش نما امّا هر كه وى را تنها گذارد و يارى ندهد، ياريش مده. هر جا گردد، حق را همراهش گردان».

اين محكمترين دليلى است كه شيعه اماميه و رافضه بدان تمسّك مى كنند كه على عليه السلام از هر كس ديگرى به امامت شايسته تر است و مى گويند: اين، نصّ صريحى

ص: 154

بر خلافت اوست كه سى صحابى آن راشنيدند و بر آن گواهى دادند. گفتند: بنابراين ولايت براى على همانند ولايتى است كه براى پيامبر صلى الله عليه و آله بود، به دليل فرمايش حضرت رسول صلى الله عليه و آله «آيا شايسته تر به شما نيستم».(1)

شبهه پنجم: نكته بسيار مهم در خطبه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در غدير گفته: «اللهم وال من والاه وعاد من عاداه» است كه برخى سعى در جدا كردن آن از خطبه غدير دارند و مى گويند اصلاً اين گفته بعضى از علماء است، و برخى ديگر گستاخانه آن را به دروغگويان در كوفه نسبت مى دهند.

ظاهراً اول كسى كه چنين سخنى را گفته عبد اللّه بن عدى بن عبداللّه بن محمد بن مبارك بن قطّان جرجانى است، وى در سال (227) متولّد و در سال (362) وفات كرده.(2)

وى در كتاب «الكامل» مى گويد: دروغگويان از قول شريك اين گفته يعنى «اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه» را نقل كرده اند.(3)

نقد اين گفته: در رد اين سخن باطل و بى اساس مى گوييم: خوب بود ايشان نام برخى از اين دروغگويان را در كوفه مى برد. و اين زياده را تنها شريك نقل ننموده بلكه أبوهريره صحابى نيز از پيامبر صلى الله عليه و آله آن را نقل كرده.

حافظ ابن عساكر دمشقى شافعى (ت 571) در تاريخش چنين نقل كرده:

أبوعبداللّه خلّال از إبراهيم بن منصور از أبوبكر بن مقرى از أبويعلى از أبوبكر بن أبى شيبه از شريك از أبو يزيد أودى از پدرش نقل مى كند كه: «أبوهريره وارد مسجد شد. مردم پيرامونش گرد آمدند. جوانى نزدش رفت وگفت: تو را به خدا سوگند مى دهم آيا شنيدى رسول خدا صلى الله عليه و آله بفرمايد: «من كنت مولاه فعلى مولاه. اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه؟» أبوهريره گفت: گواهى مى دهم شنيدم رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «من كنت5.

ص: 155

مولاه فعلى مولاه اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه».(1)

نقطه شايان توجه درروايت، اولاً اين است: راوى كه زياده را نقل كرده، أبوهريره است؛ دوم: در زنجيره راويان كه اين زياده را آورده اند، أبوبكر بن أبى شيبه و شريك اند. آيا كسى مى تواند بگويد أبوبكر بن أبى شيبه از دروغگويان است؟ او همان كسى است كه ذهبى دركتابش دربارۀ وى مى نويسد: «امام، عَلَم، سرور، حافظ و دارنده كتب بزرگ».(2)

ذهبى از عجلى نقل مى كند: أبوبكر بن أبى شيبه ثقه (مورد اعتماد در حديث) و حافظ روايت است. جرجانى مى گويد كه از يحيى بن معين پرسيدم: آنچه أبوبكر بن أبى شيبه از شريك شنيده معتبر است؟، گفت: أبوبكر در نظرما راستگوست.

با وجود چنين تصريحاتى از رجاليون بزرگ اهل سنت آيا مجالى مى ماند بگوييم عبارت زياده «اللهم وال من والاه...» را دروغگويان دركوفه به «شريك» نسبت داده اند؟ به خدا نمى دانم در حق اينان چه بگويم؟ به سهم خود براى اينكه ثابت كنيم عبارت زيادى ضمن حديث شريف بوده - نه اينكه مردمان وعالمان افزوده باشند - به نام كسانى اشاره مى كنيم كه عبارت زيادى را از زبان پيامبر صلى الله عليه و آله با واسطه يا بى واسطه روايت كرده اند، مى پردازيم.

كتبى كه عبارت زياده رانقل كرده اند به آگاهى خوانندگان عزيز مى رسانيم كه محدّثان و شخصيت هايى كه نامشان برده مى شود، از قول رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده اند، فرمود: «اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله».

اسامى راويان از كتابهايى استخراج شده كه برحسب ترتيب زمانى نام مى بريم.

پژوهشگران شايد به اسامى كتب بيشترى بيش از آنچه آورده ايم، دست يابند:

1. فضائل الصحابه، أحمدبن حنبل (م 241)د.

ص: 156

2. مسنداحمد. احمد بن حنبل 241

3. سنن ابن ماجه قزوينى (م 275).

4. أنساب الاشراف، بلاذرى (م 279)

5. سنن، محمد بن عيسى بن سوره ترمذى (م 297)

6. خصائص أميرالمؤمنين عليه السلام، نسايى (م 303)

7. مسند، أبويعلى موصلي (م 307)

8. المعجم الكبير، سليمان بن أحمد طبرانى (م 360)

9. المعجم الاوسط، سليمان بن أحمد طبرانى (م 360)

10. المعجم الصغير، سليمان بن أحمد طبرانى (م 360)

11. المستدرك على الصحيحين، حاكم نيشابورى (م 405)

12. الكشف والبيان، ثعلبى (م 427)

13. السنن الكبرى، بيهقى (م 458)

14. مناقب ابن مغازلي شافعي (م 483)

15. شواهد التنزيل، حاكم حسكانى (م سده ى پنجم).

16. مناقب علي بن أبيطالب عليه السلام، ابن مردويه (م 498)

17. مناقب، خوارزمى (م 568)

18. مقتل الحسين، خوارزمى حنفي (م 568)

19. تاريخ دمشق الكبير، ابن عساكر شافعي (م 571)

20. فرائد السمطين، جوينى شافعى (م 730)

21. اسنى المطالب، جزرى شافعى (م 883)

22. زوائد تاريخ بغداد على الكتب الستة، دكتر خلدون الاحدب. معاصر

و صدها تن از محدّثان و راويان و عالمان دنباله حديث غدير، از قول رسول خدا صلى الله عليه و آله را آورده اند: «اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله.»

ص: 157

به سهم خود اسامى اين شخصيت ها را استخراج كرده ايم تا خوانندگان وخردمندان روشن ضمير بدانند كه پندار برخى محدّثان و رجال پژوهان درست نيست كه «اللّهمّ وال من والاه» توسط مردمان يا عالمان و يا دروغگويان افزوده شده است!

50. واسع الروايه (بسيار روايت مى داند). 51. دقيق الخط، 52. صدوق اللهجه، 53. اليه المنتهى فى الاتقان (سرآمدى استوارى). 54. صاحب المسند الكبير و...(1)

نام راويانى كه فرموده پيامبر صلى الله عليه و آله عبارت «اللهم وال...» را آورده اند:

1. إبراهيم بن أبي طالب 2. إبراهيم بن الحجّاج شامى

3. إبراهيم بن الحسين همدانى 4. إبراهيم بن عبداللّه بن محمد

5. إبراهيم بن عبداللّه الكجّى أبومسلم 6. إبراهيم بن محمدبن بطحاء محتسب

7. إبراهيم بن عبد الصمد الهاشمى أبو إسحاق

8. إبراهيم بن المنذر خرامى 9. إبراهيم بن منصور

10. إبراهيم بن مهاجربن مسمار 11. ابن أبى السرّى

12. ابن أبى شيبة 13. ابن فُضَيل

14. ابن هبيرة 15. أبو إسحاق بن زيد خطّابى

16. أبو إسحاق سُبيعى 17. أبو إسرائيل ملّائى

18. أبوبكر بن مالك 19. أبوبكر بن مردويه

20. أبوبكر بن محمد بن عبداللّه بن محمد 21. أبوبكر خطيب

22. أبوبكر قطيعى 23. أبوبكر مقرّى

24. أبوجعفر بن نفيل 25. أبو الحسن دارقطنى

26. أبو الحسن أحمد بن محمد بن القاسم بن موسى بن القاسم بن صلت

27. أبو الحسن عبدى 28. أبو الحسن فقيه

29. أبوالحسين بن عبدالرحمن أزدى 30. أبو الحسين بن نرسى

31. أبو الحسين بن نقور 32. أبو داود طهوى

33. أبوسعد أديب 34. أبوسعد مطرز

35. أبو سعيد أديب 36. أبو سعيد خير رودىد.

ص: 159

37. أبو سلمة بن عبد الرحمن 38. أبو سليمان مؤذّن

39. أبو سهل بن سعدويه 40. أبوصالح عبدالصمد بن عبدالرحمن

41. أبو طاهر أحمد بن محمود 42. أبو العباس بن عقدة

43. أبو العبّاس بن قتيبة 44. أبو عبداللّه خلّال

45. أبو عبداللّه شامى 46. أبو عبداللّه فرادى

47. أبو عبد الرحمن شيبانى 48. أبو عبد الرحيم كندى

49. أبو عبيدة 50. أبو عثمان بحيرى

51. أبو عروبة 52. أبو على بن سبط

53. أبوعلي بن عمر بن محمد بن حسن 54. أبو علي بن مذهب

55. أبوعلي تميمى 56. أبو علي حدّاد

57. أبو عمر بن مهدى 58. أبو عمر الفارسى

59. أبو عمرو بن حمدان 60. أبو عمرو فقيه

61. أبوعون زيادى 62. أبو غالب بن بنّاء

63. أبو الغنائم بن مأمون 64. أبو الفرج سعيد بن أبى الرجاء

65. أبوالفضل بن أبى عبيداللّه فقيه 66. أبو القاسم بغوى

67. أبو القاسم بن بسرى 68. أبو القاسم بن حصين

69. أبوالقاسم بن سمرقندى 70. أبو القاسم بن محمد دلّال

71. أبو القاسم شيبانى 72. أبو القاسم واسطى

73. أبوالقاسم عبدالصمد بن محمد بن عبداللّه

74. أبو مالك جنبى 75. أبو محمد جوهرى

76. أبو محمد أحمد بن على بن الحسن بن أبى عثمان

77. أبو مسعود اصبهانى 78. أبو المظفّر بن قشيرى

79. أبومنصور بن شيرويه حافظ ديلمى 80. أبو منصور قزّاز

81. أبو موسى 82. أبو نعيم الحافظ

ص: 160

83. أبو الوفاء 84. أبو هارون عبدى

85. أبو يعلى موصلى 86. أحمد بن إبراهيم بن محمد

87. أحمد بن إبراهيم بن عبداللّه بن كيسان ثقفى مدينى

88. أحمد بن أبى خثيمة 89. أحمد بن جعفر

90. أحمد بن إسحاق بن إبراهيم بن نبيط بن شريط

91. أحمد بن حازم بن أبى غرزة 92. أحمد بن الحسين بن عبد الملك

93. أحمد بن الحسين بيهقى أبوبكر 94. أحمد بن حنبل

95. أحمد بن سعد بن إبراهيم بن سعد أبو إبراهيم زهرى

96. أحمد بن سليمان مؤدّب 97. أحمد بن سهل الفقيه أبونصر

98. أحمد بن شعيب النسائى 99. أحمد بن عبداللّه البزاز أبو جعفر

100. أحمد بن عبداللّه بن احمد 101. أحمد بن عبداللّه النحاس أبوبكر

102. أحمد بن عبيد 103. أحمد بن على بن مهدى

104. أحمد بن على بن حسن بن أبى عثمان أبومحمد

105. أحمد بن عمرو 106. أحمد بن عمر وكيعى

107. أحمد بن الفضل باطرقانى أبوبكر 108. أحمد بن الفضل معرى

109. أحمد بن القاسم بن الريان 110. أحمد بن كامل أبوبكر

111. أحمد بن محمد أبوطاهر 112. أحمد بن محمد بن طاوان

113. أحمد بن محمد بن أحمد الضبعى بغدادى

114. أحمد بن محمد بن سعيد أبو العباس

115. أحمد بن محمد بن القاسم بن الصلت أبو الحسن

116. أحمد بن محمد بن المتيم 117. أحمد بن محمود أبو طاهر

118. أحمد بن يحيى 119. إدريس بن يزيد أودى

120. أزرق بن علي 121. إسحاق بن أبى حبيب

122. إسحاق بن الفرج الشيخ أبوعلى 123. إسحاق بن منصور

ص: 161

124. إسحاق بن عبداللّه بن محمد بن على بن حسين

125. إسرائيل 126. إسماعيل بن أبان ورّاق

127. إسماعيل بن بن أبى عبداللّه بن حماد العسقلانى أبوالفضل

128. إسماعيل بن أحمد بن إبراهيم الجرجانى أبو سعيد

129. إسماعيل بن بن صُبَيح 130. إسماعيل بن عمرو جبلى

131. إسيد أبوالحسن محمد بن على 132. أعمش

133. بدر بن عبد اللّه شيحى التاجر أبو النجم

134. بشر بن حرب 135. بكر بن سوادة

136. تمّام بن محمد 137. جابر بن حر

138. الإمام جعفر الصادق عليه السلام 139. جناب بن نسطاس

140. جوير 141. حاكم أبو عبداللّه حافظ

142. حبان 143. حبشى بن جنادة

144. حبيب بن أبى ثابت 145. حجّاج بن منهال

146. حرب بن شريح 147. حسّان

148. حسن أبوالعباس 149. حسن بن جعفر بن مدرار

150. حسن بن أحمد بن الحسن حدّاد مقرى

151. حسن بن زيد 152. حسن بن سفيان أبوالعبّاس

153. حسن بن صالح بن زريق عطار 154. حسن بن على أشعرى لولوى

155. حسن بن على بن بزيع 156. حسن بن على بن سهل عاقولى

157. حسن بن على بن عفان 158. حسن بن عليل العترى

159. حسن بن محمّد بن بشر البجلي الكوفي الخزّاز أبوالقاسم

160. حسين بن إسحاق تسترى 161. حسين بن عبدالملك أبو عبداللّه

162. حسين بن عمرو عنقرى 163. حسين بن هارون الضبى القاضى

164. حسين بن محمد بن عثمان النصيبى أبو عبداللّه

ص: 162

165. حفص بن عبيداللّه بن عمر 166. حفص بن عمر عمرى

167. حكم بن عتيبة 168. حمّاد بن سلمة

169. حمدان بن مختار 170. حمزة بن العباس السيد أبومحمد

171. الحميدى 172. خالد بن يزيد العمرى

173. حنبل بن عبداللّه بن سعادة مكى رصافى

174. خثيمة بن عبدالرحمن 175. خلف بن سالم

176. داود بن يزيد أودى 177. رزق اللّه بن عبدالوهاب

178. زاذان أبى عمر 179. زاهر بن طاهر أبو القاسم

180. الزبير بن عبيداللّه الثورى أبويعلى 181. زيد بن حباب

182. زيد بن الحسن أنماطى 183. زيد بن الحسن الكندى أبواليمين

184. زيد بن يثيع 185. سعد بن إسحاق

186. زينب ابنه أحمد بن عبد الرحيم المقدسية أم محمد

187. سعيد بن أبى الرجاء أبو الفرج 188. سعيد بن دينار

189. سعيد بن ذى حدّان 190. سعيد بن وهب

191. سفيان ثورى 192. سلمة بن فضل

193. سلمة بن كهَيل 194. سليمان أعمش

195. سليمان بن أحمد بن أيوب طبرانى 196. سليمان بن قرم الضبى

197. سماك بن عبيد بن وليد عبسى 198. شريك بن عبداللّه

199. شهربن حوشب 200. شهر بن زنجلة رازى أبو عمر

201. صالح بن محمد حافظ 202. ضحّاك

203. ضمرة بن ربيعة هاشمى 204. طاهر بن مدرار

205. طلحة بن مصرف 206. طلحة بن يحيى

207. عاصم بن الحسن أبو الحسن 208. عبّاس بن أحمد برقى

209. عبّاس بن إبراهيم بن منصور قراطيسى

ص: 163

210. عبد الأعلى بن عامر ثعلبى 211. عبداللّه بن أبى إسحاق بغوى

212. عبداللّه بن أحمد بن محمد بن حنبل أبوعبداللّه

213. عبداللّه بن حيدر القزوينى مجد الدين أبوالقاسم

214. عبداللّه بن زياد المقرى 215. عبداللّه بن سعيد أبو سعيد الأشج

216. عبداللّه بن سليمان 217. عبداللّه بن شوذب

218. عبداللّه بن صالح 219. عبداللّه بن عدى الجرجانى أبو أحمد

220. عبداللّه بن على أبو القاسم 221. عبداللّه بن عيسى

222. عبداللّه بن لهيعة 223. عبداللّه بن محمد قاضى

224. عبداللّه بن محمد نُفيلى 225. عبداللّه بن نُمير

226. عبداللّه بن يعقوب بن إسحاق بن إبراهيم بن جميل أبو أحمد

227. عبد الرحمن بن محمد بن إبراهيم بن مدرة مدينى

228. عبد الرحمن بن محمد مدينى 229. عبد الرزاق

230. عبد الصمد بن محمد أنصارى جمال الدين أبو القاسم

231. عبد العزيز بن أحمد 232. عبد الكريم بن محمد

233. عبد الغنى أبومحمد بن الحافظ أبى العلاء

234. عبد الملك بن مسلم ملّائى 235. عبد النور بن عبداللّه

236. عبدوس بن عبداللّه همدانى أبوالفتح 237. عبيداللّه بن عمر قواريرى

238. عثمان بن محمد بن أحمد بن سعيد خلّال

239. عدى بن ثابت 240. عطيه عوفى

241. عفّان بن مسلم 242. عكرمة بن إبراهيم أزدى

243. علاء بن سالم عطّار 244. على بن أحمد بن عبدان

245. على بن إبراهيم بن عيسى مقرى باقلانى أبوالحسن

246. على بن أحمد عاصمى أبوالحسن 247. على بن ثابت

248. على بن حسن عبدى

ص: 164

249. على بن الحسين عليه السلام

250. على بن حسين بن عبيد بن كعب 251. على بن حكيم أودى

252. على بن زيد بن جدعان 253. على بن سعيد الرّقى

254. على بن سعيد الرازى

255. على بن شيخ الاسلام فضل بن محمد فاريدى أبومحاسن

256. على بن عمر بن عبداللّه بن شوذب أبوالحسن

257. على بن عمر بن محمد بن الحسن أبو الحسن

258. على بن عمر بن محمد حربى 259. على بن محمد بن أحمد أبوالحسن

260. على بن محمد بن بندار قزوينى أبو الحسن

261. على بن محمد الطنافسى 262. على بن المنذر

263. على بن موسى الرضا عليه السلام 264. على بن يحيى بن جعفر بن عبدكويه

265. عمادالدين عبدالحافظ بن بدران بن شبل بن طرخان المقدسى

266. عمران بن أبان الواسطى 267. عمربن الحسن المراغى أبوحفص

268. عمر بن شبيب 269. عمر بن الفضل بن أحمد أبوالوفاء

270. عمرو بن ذى مر 271. عمرو بن عبداللّه

272. عميرة بن سعد 273. عيسى بن طلحة

274. غياث بن إبراهيم 275. فاطمة بنت محمد أم البهاء

276. فخرالدين مرتضى بن محمود حسينى أشترى

277. فضل بن محمد صدر الدين أبو على فاريدى

278. فضل بن محمد بن عبد الوهّاب أبوالقاسم

279. فُضَيل بن مرزوق 280. فِطر بن خليفة

281. قاضى حسين بن هارون الضبى 282. قبيصة بن ذويب

283. قواريرى 284. قيس بن حفص

285. قيس بن الربيع 286. كلبى

287. مالك بن أحمد بن إبراهيم بانياسى أبوعبداللّه

ص: 165

288. مالك بن إسماعيل أبوغسّان

289. محاسن بن عمر بن رضوان حرّانى

290. إمام محمد باقر عليه السلام

291. محمد بن أبى بكر كاووسى قزوينى علاءالدين أبوحامد

292. محمد بن أبى القاسم بن أبى الفضل بن عبد الكريم الرافعى

293. محمد بن أحمد بن عبد الرحمن المعدّل

294. محمد بن أحمد بن عثمان أبوطالب

295. محمد بن أحمد بن على

296. محمد بن أحمد بن قدامة المقدسى أبوعمر

297. محمد بن أحمد بن قيس النساوى

298. محمد بن إسماعيل الراشدى

299. محمد بن الحسين بن عبداللّه البرجى الإصفهانى أبوالفضل

300. محمد بن الحسين بن المزرفى أبوبكر

301. محمد بن الحسين الزعفرانى

302. محمد بن الحسين السُّبيعى

303. محمد بن الحسين العطّار أبوالفتح

304. محمد بن حموية بن محمد الجوينى أبو عبداللّه

305. محمد بن حُمَيد 306. محمد بن خلف النميرى

307. محمد بن الدلّال أبوالقاسم 308. محمد بن زنجويه

309. محمد بن سعد 310. محمد بن شجاع أبوبكر

311. محمد بن الفضل الفراوى أبو عبداللّه

312. محمد بن الطفيل النخعى

313. محمد بن عبداللّه بن سليمان الهلالى خياط السُّنه أبوبكر

314. محمد بن عبداللّه بن نصر الزغوانى أبوبكر

ص: 166

315. محمد بن عبدالباقى أبوبكر 316. محمد بن عبد الرحمن الذراع

317. محمد بن عبد الصمد بن أبي الفضل الحرستانى القاضى

318. محمد بن عُبيدة القاضى 319. محمد بن عثمان بن أبى شيبة

320. محمد بن عثمان النصيبى 321. محمد بن على بن دحيم أبو جعفر

322. محمد بن على بن عمر بن المهدى

323. محمد بن على بن المهتدى أبو الحسين

324. محمد بن على السيد أبو الحسن 325. محمد بن على الصائغ

326. محمد بن عمر البزاز 327. محمد بن عمر بن بكر البغدادى

328. محمد بن عمر التميمى الحافظ 329. محمد بن عون

330. محمد بن الفضيل 331. محمد بن المثنّى

332. محمد بن محمود بن إبراهيم الحمامى الشيخ تقى الدين

333. محمد بن مسلمة

334. محمد بن المظفّر بن موسى البغدادى

335. محمد بن المنكدر

336. محمد بن منيع بن عبد الرحمن بن جوشى أبوجعفر البغدادى

337. محمد بن نوح الجند يسابورى

338. محمد بن يوسف

339. محمد وأحمد ابنا عبداللّه بن أبى دُجانة

340. مخول بن إبراهيم 341. مسعر بن كدام

342. مسلم الملّائى 343. مطرف بن سمرة بن جندب

344. معاوية بن ميسرة بن شريح 345. معروف بن خربوذ المكى

346. معمر 347. المغيرة

348. المفضل بن الجعفرى أبوطالب 349. منصور بن أبى الأسود

350. منصور بن الحسين بن على أبوالفتح

ص: 167

351. موسى بن جعفر عليه السلام 352. موسى بن عيسى بن عبداللّه السَّراج

353. موفّق بن أحمد بن محمد المكى 354. مهاجر بن مسمار

355. ميمون أبى عبداللّه 356. نصر بن عبدالرحمن أبو سليمان الوشّاء

357. نصر بن مزاحم

358. وليد بن عقبة بن نزار القيسى

359. هارون بن سعد

360. هبة اللّه بن أبوالقاسم بن غالب السامرى كمال الدين أبو غالب

361. هبة اللّه بن سهل

362. هبة اللّه بن محمد بن عبد الواحد بن الحصين أبوالقاسم

363. هدبة بن خالد 364. هنّاد بن السرّى أبو السرّى

365. يحيى بن حمّاد 366. يحيى بن سليمان الجعفى

367. يحيى بن عبد الحميد الحمّانى 368. يحيى بن عبد الوهّاب أبو زكريا

369. يحيى بن عمر الاخبارى أبو عمر 370. يحيى بن محمد العنبرى أبو زكريا

371. يحيى بن يعلى 372. يزيد بن أبى زياد

373. يعقوب بن أحمد السرّى أبوالقاسم 374. يعقوب بن إسحاق أبو عوانة

375. يعقوب بن جعفر بن أبى كثير المدنى الهاشمى

376. يعقوب بن يوسف بن زياد 377. يوسف بن محمد بن سابق

378. يوسف بن يعقوب الشيبانى أبو الفتح

379. يونس بن أرقم(1)

حافظ ابن عساكر چنين نقل كرده:

ابوالقاسم هبة اللّه بن محمد از أبوعلى واعظ از أبوبكر بن مالك از عبداللّه بن احمد از پدرش از حجّاج بن شاعر از شبابه از نعيم بن حكيم از أبو مريم و مردى از همنشينان على عليه السلام از على عليه السلام كه پيغمبر صلى الله عليه و آله در روز غدير خم فرمودند: «من كنت مولاه فعلى مولاه» اما مردمان بعداً افزودند: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه».(1)

و همچنين در سند آن روايت نُعَيم بن حكيم است. وى چنان كه ذهبى در «ميزان الاعتدال» گفته: احاديث ناصحيح دارد. و ابن سعد دربارۀ اش گفته: او در شأن حديث نيست و نسائى به ضعف او شهادت داده. وى در سال 148 درگذشت.(1)

و نيز در سند روايت از مردى همنشين على عليه السلام نام برده شده كه نمى دانيم آن مرد كيست؟

و روايت به اين دلائل از درجه اعتبار ساقط است، و هرگز تاب مقاومت در برابر روايات زيادى كه «اللهم وال من والاه» را به پيغمبر صلى الله عليه و آله نسبت مى دهد را ندارد.

جمله دلايل نبوّت است، نيز فضيلتى آشكار براى على عليه السلام و عمّار است، همچنين ردّ نواصب كه مى پندارند على عليه السلام در جنگ هايش بر حق نبود!(1)

منّاوى در «فيض القدير» به نقل از كتاب «الإمامه» عبد القاهر جُرجانى (ت 441) گفته: فقهاى حجاز و عراق و هردو فريق حديث و رأى (از جمله مالك و شافعى و أبو حنيفه و أوزاعى و أغلب متكلّمان و مسلمانان) اتّفاق نظر دارند كه على عليه السلام در جنگ با أهل صفّين بر حق بود، چنانكه در جنگ با أهل جمل بر حق بود و كسانى كه بر ضدّش جنگيدند، باغى اند و در حقّ إمام عليه السلام ستم كردند.(2)

شبهه ششم: گفته شده خطبه غدير ارتباطى به خلافت حضرت على عليه السلام ندارد، بلكه علّت اين خطبه يك قضيه شخصى بين حضرت و خالد بن الوليد بوده است.

اوّلين كسى كه به اين مطلب اشاره كرده مورّخ معروف ابن إسحاق (ت 151) است.

و جزرى شافعى (ت 833) در كتابش «أسنى المطالب» از وى نقل كرده است.

جزرى مى گويد: سبب اين خطبه در روز غدير سخنى است كه ابن إسحاق بيان كرده و آن اينكه زمانى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله على رضى الله عنه و خالد بن وليد را به عنوان امير به سمت يمن فرستاد، حضرت على عليه السلام پس از بازگشت از يمن، به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در مكّه در حجّة الوداع پيوستند در حالى كه در مورد حضرت حرف و حديث فراوان بود، (چه اينكه) برخى از كسانى كه با ايشان بودند به جهت اينكه حضرت از آنان غنايمى كه جانشين آن حضرت به لشكريان داده بود را بازستانده و به سرعت به مكّه بازگشته بودند اعتراض داشتند. زمانى كه نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله از انجام حجّ فارغ شده و به منطقه غديرخم رسيدند، اين خطبه را ايراد نموده و درصدد برآمدند تا منزلت حضرت على عليه السلام را براى مردم بيان كرده و سخن كسانى كه در مورد آن حضرت صحبت كرده بودند را رد نمايند.(3)ول

ص: 171

جواب: حقيقتاً اگر تمام مطالب كتاب ابن إسحاق بر اين منوال از بحث بدون منطق باشد بايد گفت: خاك بر سر تاريخ! اين خطبه اى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بيان نمودند به دستور خداوند عزّوجل و براى به پا داشتن امر مهمّى از جانب خداوند متعال يعنى تعيين جانشينى الهى بوده است.

قاضى عبد الجبّار معتزلى مذهب (ت 415) نيز از اين روش باطل پيروى كرده و گفته است: برخى در سبب اين خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله گفته اند: خطبه اى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله ايراد نمودند به دليل قضيه اى بوده كه بين أمير المؤمنين على عليه السلام و أسامه روى داده است. أمير المؤمنين على عليه السلام به أسامه فرمودند: آيا اين را براى مولايت! مى گويى و أسامه گفت تو مولاى من نيستى و مولاى من رسول خدا صلى الله عليه و آله است. پس پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «من كنت مولاه فعلي مولاه» و مقصود حضرت از اين سخن ازبين بردن ذهنيت أسامه و بيان اينكه على عليه السلام در مولى بودن مانند پيامبر هستند.(1)

قاضى عبد الجبّار كسى است كه حضور أميرالمؤمنين على عليه السلام را در قضيه مباهله انكار كرده است.(2)

و كسى كه در مورد امور متواتر و صحيح تاريخى چنين بى مبالات صحبت مى كند در مورد واقعه غدير نيز اين گونه سخن مى گويد. روش قاضى چنين است كه هميشه به شكل مجهول سخن بگويد. گاهى مى گويد: بعضى از اساتيد ما چنين گفته اند و در اينجا هم گفته:

برخى چنين گفته اند و اين نوع سخن گفتن از كسى صادر مى شود كه از استدلال و منطق عاجز باشد. وى نام كسانى كه خطبه غدير را بدين كيفيت كه خودش نقل كرده - يعنى به دليلد.

ص: 172

اختلاف بين حضرت على عليه السلام و أسامه - بيان كرده باشند را نياورده است.

به قاضى عبدالجبّار مى گوييم: چه مسأله اى ميان حضرت على عليه السلام و أسامه اتّفاق افتاده بوده است كه نياز باشد عمر بن خطّاب به حضرت على عليه السلام تبريك گويد.

آنچه قاضى و قبل از او ابن إسحاق در علّت ايراد خطبه غدير توسط پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بيان كرده، امرى بيهوده و خنده دار است كه هيچ عاقلى آن را نمى پذيرد. آيا در آن گرماى شديد، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هزاران نفر را معطّل مى كنند تا فقط بر قدر و منزلت حضرت على عليه السلام آگاهى دهند؟

اين سخن در واقع به تمسخر گرفتن واقعه غدير و كاستن از قدر و منزلت رسالت و نبوّت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است و جز نواصب و دشمنان أمير المؤمنين عليه السلام كسى آن را نمى پذيرد و به آن دامن نمى زند.

مرحوم شيخ مفيد (ت 413) از شدت گرماى آن روز چنين خبر داده و مى گويد: «حضرت در زمانى مردم را براى خطبه خواندن جمع نمودند كه شدت گرماى آفتاب به حدى بود كه اگر در آن گرما گوشت خام بر زمين گذاشته مى شد بريان مى گرديد. روزى بسيار گرم بود و بيشتر مردم از شدّت گرما عباى خود را زير پا قرار داده بودند».(1)

آيا در اين گرماى شديد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مردم را معطّل مى كنند تا قدر و منزلت حضرت على عليه السلام را بيان كنند؟ مگر مردم حاضر در آن روز در مورد منزلت أمير المؤمنين عليه السلام شك داشتند؟ آن حضرت كه تمام عمر مباركشان را در كنار حضرت رسول صلى الله عليه و آله سپرى كرده بودند و همۀ حاضران بدان واقف بودند.

«وى فردى معتبر و حجّت (مورد اعتماد) نيست.

أيوب بن إسحاق بن سافرى مى گويد: از أحمد بن حنبل پرسيدم: اگر ابن إسحاق به تنهايى حديثى را نقل كند مى پذيرى؟ گفت: نه به خدا، من او را ديدم كه از جماعتى به عنوان خبر واحد حديث نقل مى كرد و سخن هيچيك از آن جماعت را از ديگرى جدا نقل نمى كرد (و نمى گفت اين مطلب را فلانى گفته و آن مطلب را فلان شخص)

ميمونى گفته: از يحيى بن معين شنيدم كه: ابن إسحاق ضعيف است. همچنين نسائى و غير نسائى در مورد او گفته اند: قوى نيست.

عُقيلى از عبّاس بن فضل اسفاطى از سليمان بن داود از يحيى بن سعيد از وهيب از هشام بن عروه چنين نقل كرده كه: ابن إسحاق دروغگوست.

هيثم بن خلف از أحمد بن إبراهيم از أبو داود از هشام بن عروه نقل كرده كه وقتى به هشام گفته شد: ابن إسحاق در مورد فاطمه چنين و چنان گفته، گفت: اين خبيث دروغ مى گويد.

إبراهيم خرامى از ابن أبى فُدَيك نقل مى كند كه وى گفته: محمّد بن إسحاق را ديدم كه از مردى از أهل كتاب حديث مى نوشت.

و نيز أبوالحسن دار قطنى گفته: «(احاديث) ابن إسحاق مورد استدلال نيست (و به احاديث نقل شده از او توجه نمى شود).(1)

بنابراين ابن إسحاقى كه طبق نقل أحمد بن حنبل إبا ندارد از اينكه از هر كسىه.

ص: 174

حديث نقل كند و طبق نقل هشام بن عروه دروغگوست، قبول سخنش ممكن نيست. علاوه براين مى گويد: «ابن إسحاق در نقل حديث به روايتى ولو ضعيف السند إستناد نمى كند و اين از مختصّات وى است. و بر فرض پذيرش سخن ابن إسحاق اين مساله فضيلت و منقبتى براى أميرالمؤمنين عليه السلام به حساب نمى آيد.

اگر علّت بيان خطبه غدير همان چيزى بود كه ابن إسحاق ادّعا مى كند، تبريك گفتن عمر بن خطّاب به أمير المؤمنين على عليه السلام با اين بيان كه «مولاى من و مولاى هر مرد و زن مؤمن گشتى» وجهى نداشت و براى حضرت أمير المؤمنين على عليه السلام نيز احتجاج به آن به عنوان يك فضيلت در شورى، پسنديده نبود».(1)

شبهه هفتم: گفته شده آيه اى كه قبل از اين آيه قرار دارد و نيز آيه بعد از آن، در مورد أهل كتاب است. از اين رو مناسب است اين آيه را نيز مربوط به أهل كتاب بدانيم تا سياق آيۀ شريفه حفظ و يكسان و تمام باشد و در اين صورت آيه ارتباطى به خلافت و إمامت أمير المؤمنين على عليه السلام ندارد.

جواب: بدون شك هدف كسانى كه چنين شبهاتى را مطرح مى كنند، رسيدن به فهم دقيق و معناى حقيقى آيه نيستند. از اين رو به آنان مى گوييم: آيات قرآن به صورت تدريجى بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نازل گشته و نزول آيات نيز به دليل مناسبتهاى گوناگون اتّفاق افتاده است. به عنوان نمونه سوره نور گاهى از توحيد و گاهى از معاد و زمانى از اجراى حدود الهى سخن به ميان آورده است و دليل اين مساله هم همان تدريجى بودن نزول قرآن است.(2)

شبهه هشتم: قاضى ايجى (ت 756) حنبلى مذهب مدّعى است كه حديث غديرد.

ص: 175

صحيح نيست و گفته: ادّعاى ضرورى بودن صحّت حديث زورگويى است و أكثر اصحاب حديث اين حديث را نقل نكرده اند.(1)

جواب: اين موضع گيرى هاى ناپسند در قبال حديث غدير، دليل بر أهمّيت واقعه غدير و اهتمام ويژه نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله نسبت به اين واقعه مهم در تاريخ اسلام است، و قاضى گاهى اصل وجود أميرالمؤمنين على عليه السلام در روز غدير را - چنانچه در شبهه چهارم، شبهه و جواب آن را مفصّل بيان كرديم - انكار مى كند و گاهى صحّت اين حديث را مورد ترديد قرار داده يا عدم نقل آن را به أكثر اصحاب حديث نسبت مى دهد در حالى كه مى داند مطلب به كلى برعكس آن چيزى است كه بيان كرده است.

حديث غدير را بخارى به دليل شدّت تعصّب و دشمنى اش نقل نكرده ولى مى بينيم در صحيح مسلم از صحابى پيامبر يعنى زيد بن أرقم چنين نقل شده: رسول خدا صلى الله عليه و آله كنار (چشمه) آبى كه خم نام داشت بين مكّه و مدينه ايستاد و خطبه خواند....(2)

طحاوى (ت 279) مى گويد: اين حديث داراى سند صحيح است و در هيچيك از راويانش طعنى وارد نيست.(3)

ابن كثير (ت 748) مى گويد: استاد ما أبوعبداللّه ذهبى مى گويد: اين حديث، صحيح است.(4)

ابن حجر (ت 974) مى گويد: اين حديث، صحيح است و به كسى كه در صحّت آن اشكال وارد كند، و نيز اين سخن كه على عليه السلام در يمن بوده توجّه نمى شود، زيرا رجوع از يمن و ملحق شدن به پيامبر صلى الله عليه و آله ثابت است.(5)ه.

ص: 176

و از ذهبى نقل شده: اين حديث متواتر است يقين دارم رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را فرموده است.(1)

سخن پايانى: در واقعه غدير، إراده جدّى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اعلان اثبات خلافت ووصايت و ولايت على عليه السلام و أهل بيت عليهم السلام بود و معارضه با آن در واقع معارضه با رسالت و نبوّت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است. و غدير نقطه شروعش يوم الدّار است و اوج آن در روزهاى آخر عمر شريف آن حضرت شكل گرفت كه همان حجّة الوداع بود.

بحث از اين آيه را با حديثى كه شيخ صدوق نقل كرده به پايان مى رسانيم.

مرحوم شيخ صدوق (ت 381) در كتاب شريف «امالى» از امام جعفر صادق عليه السلام از پدرانشان عليهم السلام از پيامبر مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله چنين نقل كرده كه: «روز غدير خم بافضيلت ترين أعياد أمّت من است، و روزى است كه خداوند متعال در آن روز مرا به نصب برادرم على بن أبيطالب عليه السلام به عنوان پرچم هدايت براى أمّتم امر فرمود تا بعد از من به وسيلۀ او هدايت يابند و روزى است كه خداوند در آن روز دين را كامل نموده و نعمت را بر أمّتم تمام كرد و دين اسلام را براى آنان (به عنوان يك دين كامل شده) پسنديد».

آيۀ پنجم

حضرت أميرالمؤمنين على عليه السلام به عنوان جانشين در آن روز اعتراض كرد.

ابو عُبَيد هروى(1) (ت 401) در تفسيرش به نام «غريب القرآن» چنين مى گويد:

هنگامى كه در غدير خُم رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله آنچه بدان مأمور بودند را إبلاغ نمودند و خبر آن در شهرها شيوع پيدا كرد جابر بن حارث بن كلده عبدرى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: اى محمّد! از جانب خدا به ما دستور دادى به وحدانيت خدا و رسالتت و نماز و روزه و حج و زكات شهادت دهيم. ما نيز پذيرفتيم اما به اين هم راضى نشدى تا اينكه بازوى پسر عموى خود را گرفته و او را بر ما برترى دادى و گفتى: «هر كه من مولاى اويم پس على مولاى اوست» آيا اين مسأله از جانب شما است يا از ناحيه خداوند؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: قسم به خدايى كه جز او خدايى نيست، اين موضوع از ناحيه خداوند است.

در اين هنگام جابر در حالى كه مركبش را قصد كرده بود گفت: بارپروردگارا! اگر آنچه محمّد صلى الله عليه و آله مى گويد حق است، پس بر ما از آسمان سنگ بباران يا بر ما عذاب دردناكى را فرو فرست. پس هنوز به مركبش نرسيده بود كه سنگى از جانب خداوند به او رسيد و بر سرش اصابت كرده و از پشتش بيرون رفت و او را كشت و خداوند متعال: «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ» را نازل نمود.(2)

اين قصّه را أبوإسحاق ثعلبى نيشابورى(3) (ت 437) و أبوبكر نقّاش موصلىً.

ص: 179

بغدادى(1) (ت 351) و حاكم حسكانى حنفى(2) (ت قرن 5)، و أبوبكر يحيى قرطبى(3)(ت 567) و سبط ابن جوزى حنفى(4) (ت 654) و شيخ الاسلام حموى(5) (ت 722) و ديگران نيز نقل نموده اند.

و تذكر اين نكته لازم به نظر مى رسد كه اين مرد اعرابى از كلمه (ففضّلته علينا) و فرموده پيامبر صلى الله عليه و آله (من كنت مولاه) هرگز مولى به معنى دوست و يا پسر عمو را نفهميده است بلكه مولى به معنى اولى در تصرف را استفاده كرده است (دقت كنيد).

تفسير قرطبى و اتقان سيوطى در مدينه نازل شده است و موارد متعدّد ديگر.

همانگونه كه سوره هايى به عنوان مدنى شمرده شده است در حالى كه آياتى از آن مكى است مانند سوره «مجادله» كه مطابق قول معروف، مدنى است ولى ده آيه اوّل آن طبق تصريح بعضى از مفسّران در مكّه نازل شده است.

بنابراين هيچ مانعى ندارد كه سوره معارج نيز چنين باشد.(1)

اشكال دوم: برخى از مفسّران براى كناره گيرى از واقعيتى كه در اين آيه نهفته است، به عذر ديگرى متوسّل شده اند و آن اينكه سياق آيات قبل و بعد كه دربارۀ أهل كتاب است، تناسبى با مسأله ولايت و خلافت و امامت ندارد، اين دوگانگى با بلاغت و فصاحت قرآن سازگار نيست.

در پاسخ مى گوييم: تمام افرادى كه با چگونگى جمع آورى آيات قرآن آشنا هستند مى دانند كه آيات قرآن، تدريجاً و به مناسبتهاى مختلف نازل شده است، به همين سبب بسيار اتّفاق مى افتد كه يك سوره دربارۀ مسائل مختلفى سخن مى گويد و بخشى از آن دربارۀ فلان غزوه است و بخشى ديگر دربارۀ فلان حكم و تشريع اسلامى است. بخشى با منافقين سخن مى گويد و بخشى با مؤمنين، مثلاً اگر سوره نور را مورد توجّه قرار دهيم، مى بينيم بخشهاى مختلفى دارد كه هر كدام ناظر به مطلبى است. از توحيد و معاد گرفته تا اجراى حد زنا و داستان إفك و مسائل مربوط به منافقين و حجاب و غير اينها. (ساير سوره هاى طولانى قرآن نيز كم و بيش چنين است) هرچند در ميان مجموعه اجزاى يك سوره، پيوند كلّى و عام وجود دارد.

دليل اين تنوّع محتواى سوره همان است كه گفته شد. قرآن تدريجاً و بر حسب نيازها و ضرورتها و در وقايع مختلف نازل شده و هرگز به شكل يك كتاب كلاسيك نيست كه موضوع واحدى را كه از پيش تعيين شده، دنبال كند.(2)د.

ص: 181

شد عدّه اى از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله در مسجد مدينه جمع شدند و به يكديگر گفتند: در مورد اين آيه چه مى گوييد؟ برخى گفتند: اگر به اين آيه كفر بورزيم به آيات ديگر كفر ورزيده ايم و چنانچه به اين آيه ايمان آوريم پس بدرستى كه ذلّت است على بن أبيطالب عليه السلام را بر ما مسلّط كند.

پس همگى گفتند: پيامبر صلى الله عليه و آله در آنچه مى گويد صادق و راستگوست، از او پيروى كرده امّا از على عليه السلام اطاعت نمى كنيم، پس آيه نازل شد «يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَها»(1) يعنى ولايت محمّد صلى الله عليه و آله «وَ أَكْثَرُهُمُ الْكافِرُونَ»(2) به ولايت على عليه السلام.(3)م.

ص: 183

آيۀ ششم

محمّد صلى الله عليه و آله و منظور از «وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ» حضرت على عليه السلام است.(1)

حديث فوق هرچند مرسل است امّا مضمون سخن رسول خدا به صورت متواتر به ما رسيده است.

ذهبى (ت 748) مى گويد: «من كنت مولاه فعلي مولاه» حديث حسن (و از نظر سند) جدّاً عالى و متنش نيز متواتر است.(2)

نكته مهم در سخن ابن شهرآشوب اين است كه عدوى صحابى، به خداوند متعال سوگند ياد مى كند كه سخن نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله ارتباطى به خداوند ندارد و در واقع اين شخص با سخن ناپسند خود پيغمبرى صلى الله عليه و آله را كه خداوند متعال تصديق نموده، تكذيب كرده است. چون خداوند متعال در قرآن فرموده: «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى»(3)

و اين موضوع، فاجعه اى بزرگ در زندگى اينگونه افراد از صحابه محسوب مى شود و اين معارضه ها بعد از واقعه غدير شروع شد و بعد از حيات شريف نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله تا به امروز به انواع و اقسام مختلف و روشهاى گوناگون ادامه پيدا كرد.

اگر أمّت اسلامى به رسالت غدير عمل مى نمودند و از حضرت أمير المؤمنين على عليه السلام در زمينه اداره شئون مسلمين بعد از پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله حرف شنوى مى داشتند و تبعيت مى كردند، هيچ گاه اين جنگها و اختلافات بعد از آن حضرت شكل نمى گرفت و تمامى اين مصائب از اين نشأت گرفت كه مردم دستور پيامبر صلى الله عليه و آله را ناديده گرفتند و به سخن و وصيت ايشان در تمسّك به كتاب خدا و عترتشان كه فرمودند: «إنّى تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه وعترتى ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا بعدى أبداً»(4) توجه نكردند.ت.

ص: 185

آيۀ هفتم

2. اوامرى كه از ايشان به عنوان ولى امر مسلمين صادر مى گردد. اين اوامر به عنوان تبليغ أحكام الهى نيست بلكه به اين عنوان كه آن حضرت أولى الامر مؤمنين و سرپرست آنان بوده است صادر فرموده همانند اوامرى كه از ايشان در جنگها و صلح بين مسلمانان صادر مى گرديده است. اين اوامر به اداره حكومت اسلامى مربوط مى شود.

سخن خداوند متعال كه مى فرمايد: «وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ» شامل هر دو قسم است.

و بدون شك نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله در تمامى اوامر و نواهى معصوم بوده و امر نمودن ايشان به معصيت محال است، بنابراين آيۀ شريفه بر عصمت آن حضرت در تمامى امور بدون هيچگونه استثنايى دلالت دارد.(1)

رو همانگونه كه اطاعت ازخداوند متعال به طور مطلق واجب است، اطاعت از رسول خدا صلى الله عليه و آله و از «أولى الأمر» نيز به طور مطلق و بدون هيچگونه قيد و شرطى واجب است و اين اطلاق از ظاهر آيه مباركه كاملاً استفاده مى شود.

وجوب اطاعت ندارند بلكه وجوب اطاعت از «أولى الأمر» همان وجوب اطاعت از رسول است.

اين مطلب در واقع برهانى است بر اينكه اطاعت از «أولى الأمر» در تمام اوامر و نواهى مانند اطاعت از رسول خدا است، در نتيجه «أولى الأمر» نيز مانند رسول در همۀ اوامر و نواهى از گناه و اشتباه معصوم هستند.

براى توضيح بيشتر اين برهان مى توان گفت: در آيه براى اطاعت رسول و «أولى الأمر» بيش از يك «أطيعوا» نيامده است. از اين رو «أطيعوا» نمى تواند هم مطلق و هم مقيد باشد و نيز نمى توان گفت «أطيعوا» در مورد رسول داراى اطلاق و دربارۀ «أولى الأمر» مقيد است، زيرا اطلاق و تقييد بايكديگر قابل جمع نيستند. واگر «أطيعوا» نسبت به پيامبر مطلق است و هيچ قيدى ندارد بايد نسبت به «أولى الأمر» نيز چنين باشد.(1)

لازم است بايد واقعه مورد تنازع را به خدا و رسول بازگرداند.

2. علم گسترده به تمام محتواى كتاب و سنّت، از اين رو كه اگر «أولى الأمر» حتى يك حكم از كتاب و سنت را نداند و در مورد آن حكم انحرافى صادر كند، رجوع به او در آن حكم، بازگشت به كتاب و سنت نخواهد بود، در حالى كه تفريع مى فهماند اطاعت از «أولى الأمر» همواره موجب بازگرداندن موارد تنازع به كتاب و سنت است. بنابراين فاى تفريع در آيه، قرينه روشنى براى تعيين «أولى الأمر» در امامان معصوم عليهم السلام است.(1)

آنان است در حالى كه آيه كريمه مطلق است و هيچ قيدى براى آن نيست.

جواب از اشكال: وجوب اطاعت از امامان معصوم عليهم السلام مشروط به معرفت آنان نيست تا اگر كسى آنان را نشناخت اطاعت از آنان بر وى واجب نباشد، بلكه اطاعت از آنان خودِ مشروط است. در نتيجه بايد آنان را شناخت تا بتوان اطاعت كرد و ميان اين دو فرق بسيار است.

به عبارت ديگر: گاهى شرط، شرط وجوب است و گاهى شرط واجب؛ مثلاً وجوب حج مشروط به استطاعت است و استطاعت شرط وجوب حج است.

بنابراين اگر استطاعت نباشد حج واجب نخواهد بود. ولى طهارت در نماز شرط واجب است يعنى نماز كه واجب است، مشروط به طهارت است. بر اين اساس اگر كسى طهارت را تحصيل نكرد، نمى تواند نماز بخواند ولى گناه كرده است، زيرا بر او واجب بوده كه طهارت تحصيل كند تا بتواند نماز بخواند، اما در مسأله حج اگر استطاعت نداشت حج بر او واجب نيست و گناهى مرتكب نشده است. در اين مورد نيز اطاعت پيامبر صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام هردو مشروط به شناخت آنان است از اين رو بايد شناخت آنان را تحصيل كرد تا بتوان از آنان اطاعت نمود. پس وجوب اطاعت از آنان مطلق است، اما خود اطاعت، مشروط است.

خلاصه اينكه «أولى الأمر» در آيه شامل كسانى است كه از گناه و خطا معصوم باشند و «أولى الأمر» قابل تطبيق بر أهل حل و عقد چنانكه فخر رازى گفته است نيست و نيز آنچه از آيه استفاده مى شود اين است كه «أولى الأمر» بر ائمّه معصومين عليهم السلام قابل تطبيق است و اجماع بر عدم عصمت غير آنان نيز اين مطلب را تأييد مى كند.(1)

باشند، زيرا اين مفهوم تنها كسانى را شامل مى شود كه حق سرپرستى و مالكيت امر أمّت را دارند. از اين رو بر امراى جور به هيچ وجه صادق نيست.

نكته ديگرى كه دلالت بر رفعت شأن و علوّ مقام «أولى الأمر» دارد، عطف «أولى الأمر» بر خدا و رسول است و اين اشتراك و مقارنت در وجوب اطاعت مطلق، مرتبه اى است كه همسنگ آن جز براى كسانى كه زيبنده اين ارزش بزرگ باشند ميسّر نيست.

اسلام صلى الله عليه و آله فرمودند: «بعد از من فرمانروايانى بر شما حكمرانى خواهند نمود، برخى به نيكى و برخى با جور و ستم با شما رفتار كنند. پس گوش به فرمانشان بوده و از آنان در تمام آنچه مطابق حق است فرمانبرى داشته و پشت آنها نماز به جاى آوريد؛ اگر به نيكى رفتار كنند به نفع خود و شما عمل كرده اند و چنانچه به بدى رفتار كنند به نفع شما و عليه خود رفتار كرده اند.

و نيز ابن مثنّى مى گويد: «يحيى بن عبداللّه از نافع از عبداللّه از نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله نقل كرد كه حضرت فرمودند: بر مسلمان است كه در آنچه دوست مى دارد و آنچه نمى پسندد پيروى كند مگر اينكه امر به معصيت شود. پس هركس به معصيت امر كند اطاعتى از او نيست».(1)

اختلال حواس شده و (از نظر عقلى) تغيير كرده اند (در نتيجه احاديث را مخلوط كرده و تغيير مى دهند).(1)

و عروة بن الزبير بنا به گفته بلاذرى (ت قرن 3)، أكثر رواياتش از پدرش زبير از عايشه است، و دشمنى زبير با بنى هاشم و أميرالمؤمنين على عليه السلام روشن تر از روز است.(2)

ابن أبى الحديد معتزلى (ت 665) در شرح نهج البلاغه به نقل از زهرى از عروه از عايشه مى گويد: نزد پيامبر صلى الله عليه و آله بودم كه عبّاس عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و حضرت على عليه السلام وارد شدند، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: همانا اين دو - يعنى عبّاس عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و حضرت على عليه السلام - بر دين من از دنيا نمى روند.(3)

خود عروه به نقل از مرحوم تسترى كسى است كه به ساحت مقدس و مبارك مولى أميرالمؤمنين عليه السلام إساءه ادب مى كرده و دشنام مى داده است.(4)

با اين وجود آيا مى توان به گفته اين پدر و پسر اعتماد نمود؟ و از اين نصوص مى توان به نقش آل زبير و دشمنى آنان با أمير المؤمنين عليه السلام پى برد.

همچنين درسند روايت طبرى نام ابن أبى فُدَيك است كه ابن سعد - يكى از امامان رجال و حديث نزد أهل سنت - دربارۀ اش مى گويد: حديث بسيار از او روايت شده است و سخن او حجّت نيست.(5)

و نيز در سند روايت عبداللّه بن محمد بن عروه است كه نزد علماى رجال ناشناخته بوده و قابل اعتماد نيست.

و در سند روايت دومى كه طبرى نقل نمود نيز فردى به نام يحيى بن عبيداللّه وجودد.

ص: 195

دارد كه ابن معين در موردش مى گويد: وى فرد معتبرى نيست، و نيز ابن مثنّى مى گويد: يحيى قطّان از او روايت نقل مى كرد اما نقل روايت از او را كنار گذاشت، و أحمد هم مى گويد: احاديث وى مورد پذيرش نيست، و نيز گفته: وى فردى مورد اعتماد نيست، و ابن عيينه مى گويد: ضعيف (الحديث) است.(1)

أحمد بن حنبل دربارۀ يحيى بن عبيد اللّه گفته: احاديث او جزء احاديث منكر است ونه او و نه پدرش شناخته شده نيستند.(2)

نتيجه بحث: راويان هر دو حديث طبرى افرادى مجهول الهويه و ضعيف و ناشناخته هستند و نمى توان به گفته آنها اعتماد نمود پس هر دو روايت از لحاظ سند از درجه اعتبار ساقط مى شوند.

از اين رو خداوند متعال اطاعت از آنان را به طور مطلق واجب نموده است همان گونه كه اطاعت از پيامبرش و نيز اطاعت از خود را به طور مطلق واجب نموده است، و تنها اطاعت از فردى به طور مطلق مى تواند واجب گردد كه معصوم و ايمن از سهو و اشتباه بوده باشد، و اين عصمت و ايمنى در فرمانروايان و علما وجود ندارد، و اين وجوب اطاعت مطلق تنها مختص امامانى است كه ادلّه بر عصمت و طهارتشان دلالت دارد.

اما كسى كه معتقد است مراد از «أولى الأمر» علما هستند دور از حقيقت است زيرا «أولى الأمر» معنايش اين است كه از كسى كه مالك امر امت است اطاعت كنيد و اين افراد علما نيستند. اگر گفته شود در صورتى كه علما برحق باشند اطاعت از آنها بر ما واجب است و زمانى كه از حق روى گردان شوند ديگر اطاعت از آنان بر ما واجب نيست، مى گوييم: اين سخن قيد زدن عموميت وجوب اطاعت در آيه است كه دليلى بر آن وجود ندارد و حمل آيه بر عموم نسبت به كسانى كه اطاعت مطلق از آنها صحيح است سزاوارتر از مقيد نمودن آيه است، كما اينكه نمى توان وجوب اطاعت از خدا و رسولش را مقيد نمود».(1)

نازل شده است. دليل بر اين مطلب اين است كه به مقتضاى آيه، اطاعت از «أولى الأمر» عموميت دارد زيرا خداوند متعال أمر به اطاعت از آنان را بر أمر به اطاعت از خود و اطاعت از رسولش عطف نموده است. در حالى كه اطاعت از فرمانروايان جنگ و همۀ علما مانند اطاعت از خداوند و رسولش واجب نيست. بنابراين تنها مصداقى كه مى تواند مراد آيه باشد امامان معصوم عليهم السلام هستند.(1)

است: وى در آخر عمر از جهت حافظه گرفتار اختلال حواس شده بود.(1)

إبراهيم حربى نيز مى گويد: دوستى به من چنين خبر داد: آخرين بارى كه حجّاج به بغداد بازگشت وى دچار اختلال حواس شده بود، پس ابن معين او را ديد كه دچار اختلال حواس شده، از اين رو به فرزندش گفت: كسى بر او وارد نشود.(2)

علاوه بر اين، حديث، به نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله اسناد داده نشده است و از اين جهت دچار ارسال است.

كرده است.(1)

اين روايت اگر از سند صحيحى برخوردار مى بود، خليفه اول در سقيفۀ بنى ساعده و نيز خليفۀ دوم بدان تمسّك واحتجاج مى كردند.

و در سند آن نيز عبدالملك بن عمير است كه وى نزد علماى أهل سنّت مردود و غير قابل اعتماد است، و در تهذيب الكمال از قول أحمد بن حنبل دربارۀ وى چنين آمده است: «احاديث عبد الملك بن عمير داراى اضطراب (نداشتن محتواى محكم) است. روايات اندكى را نقل كرده و من 500 حديث منقول از وى را مى بينم كه در بيشتر آنها اشتباه كرده است».(2)

حال با توجه به ايرادات مذكور در سلسله سند روايتى كه مى گويد بعد از نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله لازم است به اين دو اقتدا نمود آيا مى توان بر آن اعتماد كرد؟

من در قومم باش و به اصلاح امور پرداز.

پس خداوند متعال فرمود: «وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ» مجاهد در ادامه مى گويد: «أولى الأمر» على بن أبيطالب عليه السلام است؛ خداوند متعال ايشان را در زمان حيات رسول خدا صلى الله عليه و آله سرپرست امور قرار داد، در آن زمان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله آن حضرت را در مدينه به عنوان جانشين خويش برگزيده بود، پس خداوند متعال بندگان را به اطاعت از ايشان و ترك مخالفت با آن حضرت فراخواند».(1)

در اين حديث، مجاهد، اين دانشمند و مفسّر تابعى معروف، شأن نزول آيه «أولى الأمر» را موقعى دانسته است كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله أمير المؤمنين على عليه السلام را در مدينه جانشين خويش قرار داد.

در اين حديث تمام منزلتهايى كه براى هارون نسبت به موسى عليه السلام بوده است براى على عليه السلام نسبت به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله قرار داده شده است. از جمله آنها جانشينى هارون نسبت به موسى عليه السلام است كه اين جانشينى - كه لازمه آن واجب الإطاعه بودن على عليه السلام براى تمامى مسلمانان است - براى على عليه السلام قرار داده شده است.

اين نكته شايسته يادآورى است كه اگر از شأن نزول آيه هم چشم پوشى كنيم، حديث منزلت از احاديث ثابت و مسلّم ميان شيعه و أهل سنت است به گونه اى كه پس از بيان حديث منزلت در شأن نزول مذكور، حاكم حسكانى مى گويد: اين روايت، همان حديث منزلت است كه استاد ما أبوحازم حافظ دربارۀ اش مى گفت: من آن را به پنج هزار سند نقل كرده ام.(2)د:

ص: 201

2 - \حديث اطاعت: دليل ديگرى كه انطباق «أولى الأمر» را بر حضرت امام على عليه السلام تأييد مى كند و اطاعتش را همانند اطاعت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله لازم و واجب مى داند حديث اطاعت است. اين حديث به طرق و الفاظ مختلف نقل شده است.

حاكم نيشابورى شافعى(1) (ت 405) در كتاب «المستدرك على الصحيحين» به اسناد خويش از ابوذر غفّارى رضى الله عنه چنين نقل كرده است: «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند:

هركس از من اطاعت كند هر آينه خدا را اطاعت نموده است و هركس از من نافرمانى كند خدا را نافرمانى كرده است و هر كس از على عليه السلام اطاعت كند هرآينه مرا اطاعت كرده و هر كس از على عليه السلام نافرمانى كند مرا نافرمانى كرده است».(2)

وى در مورد اين حديث مى گويد: اين حديث صحيح السند است و ذهبى نيز در «تلخيص المستدرك» ذيل حديث، صحّت آن را تأييد كرده است.

بنابراين آنچه مهم است بررسى دلالت روايت و فقه الحديث است.

در اين حديث شريف، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله اطاعت از على عليه السلام را ملازم و همسنگ با اطاعت از خود قرار داده چنانكه اطاعت از خود را ملازم با اطاعت از خداوند متعال قرار داده است در نتيجه مى توان گفت اطاعت از على عليه السلام همان اطاعت از خداوند متعال است. كما اينكه امر على عليه السلام همان امر پيامبر صلى الله عليه و آله بوده و امر پيامبر صلى الله عليه و آله همان امر خداست، در نتيجه امر على عليه السلام امر خداست و مخالفت با آن جايز نيست چنانكه مخالفت با امر خدا و رسولش جايز نمى باشد.ى.

ص: 202

و روايت به طور واضح بر عصمت مولى الموحدين، أمير المؤمنين على عليه السلام دلالت تام دارد زيرا محال است كسى كه امرش امر خداوند متعال است معصيت خداوند متعال را انجام دهد. (دقت كنيد)

3 - \حديث ثقلين: دليل ديگرى كه انطباق «أولى الأمر» را بر على عليه السلام و أهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله تأكيد مى كند، حديث شريف و متواتر ثقلين است. اين حديث نزد همۀ مسلمانان مورد قبول واقع شده است و اسناد بسيار فراوان و متعدد براى آن ذكر شده، و وجود مبارك پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در مواضع متعدد از جمله در طائف و در غديرخم و در روزهاى پايانى عمر مباركشان به آن اشاره فرمودند.

ترمذى (ت 297) در صحيحش به اين حديث اشاره كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند:

من دو چيز گرانقدر ميان شما مى گذارم؛ يكى كتاب خدا و ديگرى عترتم كه أهل بيت من هستند. مادامى كه به اين دو تمسّك جوييد و چنگ بزنيد، هرگز گمراه نشويد. اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا كنار حوض بر من وارد شوند.(1)

در اين حديث شريف اولاً گمراه نشدن أمّت بر تمسّك و پيروى از دو چيز (قرآن و أهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله) متوقف شده است كه دلالت مى كند اگر از هيچ يك يا يكى از اين دو پيروى نشود، ضلالت و گمراهى حتمى است.

و اينكه أهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله و قرآن ملازم يكديگرند و هرگز از هم جدا نمى شوند.

اين دو جمله به وضوح دلالت دارند كه أهل بيت عليهم السلام كه در رأس آنان وجود مبارك أمير المؤمنين عليه السلام است بايد مانند قرآن مورد تمسّك مردم قرار گرفته و اوامرشان مورد اطاعت آنان باشد و اينكه آنان از قرآن جدا نمى شوند به روشنى دلالت بر عصمت آنان دارد زيرا اگر دستخوش گناه و اشتباه شوند از قرآن جدا شده اند در حالى كه طبق حديث ثقلين آنان هيچگاه از قرآن جدا نمى شوند.(2) (دقت كنيد)د.

ص: 203

آيۀ هشتم

شب جمعه بوده، خوابيدن حضرت على عليه السلام در بستر پيامبر صلى الله عليه و آله اتّفاق افتاده است.(1)

ابن عبّاس نقل كرده: مشركين در «دار النّدوه» جمع شدند تا در مورد رسول خدا صلى الله عليه و آله با يكديگر مشورت كنند. در اين هنگام جبرييل بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و ايشان را از اين موضوع مطّلع ساخت و به ايشان دستور داد كه در آن شب در مكّه نمانده و در بستر خود نخوابند.

از اين رو حضرت به على عليه السلام امر نمودند تا در بسترشان بخوابند و فرمودند:

«خداوند متعال به من امر نموده تا شما را به خوابيدن در بسترم مأمور سازم، نظر شما در اين باره چيست؟

أمير المؤمنين عليه السلام فرمودند: آيا با كار من جان شما سلامت مى مانداى رسول خدا؟ حضرت فرمودند: بلى.

و در حديث ديگرى چنين آمده: أمير المؤمنين على عليه السلام فرمودند: آيا با انجام اين كار دينم سالم مى ماند؟ پس حضرت على عليه السلام تبسّم نموده به جهت اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله به ايشان خبر دادند كه با انجام اين كار، جان حضرت در سلامت مى ماند، سجده شكر نمودند. هنگامى كه سر از سجده برداشتند، به پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: آنچه بدان امر شدى را اجرايى كن، گوش و چشم و همۀ قلبم فداى تو باد! و به هرآنچه مى خواهى مرا دستور فرما و موفقيت من تنها با كمك خداوند است.

هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله اين مطلب را از حضرت على عليه السلام شنيدند، ايشان را به سينه خود چسبانيده وگريستند وحضرت على عليه السلام نيز به خاطر فراق پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گريه كردند.(2)في

ص: 206

و بدون شك اگر حضرت على عليه السلام در آن شب به جاى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نمى خوابيدند، دشمنان به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله دست مى يافته و آن حضرت را به شهادت مى رساندند.

پس آنچه را أميرالمؤمنين على عليه السلام در ليله المبيت انجام دادند، خالصاً براى خداوند متعال بوده است و جان خويشتن را در راه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله بدون هيچگونه چشم داشتى فدا نمودند و اين عين اخلاص است.

مرحوم شيخ مفيد «ره» همچنين مى فرمايد: با وجود حضرت على عليه السلام پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله توانستند رسالت خويش را تبليغ نموده و دعوت به اسلام را اظهار كنند و مردم را آشكارا به دين خدا دعوت نمايند و اگر حضرت على عليه السلام نبودند ملّت اسلام تثبيت نمى گشت و شريعت مطهّر استقرار نمى يافت و دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله به اسلام علنى نمى گشت.

پس آن حضرت ياور اسلام و كمك كار به سوى دين از ناحيه خداوند عزّوجل بوده اند و بدين جهت كه آن حضرت ضامن پيروزى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بودند، پيامبر صلى الله عليه و آله توانستند آنچه از امر نبوّت را كه مى خواهند محقّق سازند و آنقدر تلاش حضرت گرانبهاست كه كوهها نمى توانند همسنگ اين تلاشهاى خالصانه باشند و هيچ فضيلتى در هيچ كس با اين فضيلت برابرى نمى كند.(1)

بلاذرى (ت 279) به سندش از أبى هاشم رفاعى از عمويش از عبد اللّه بن عبّاس چنين نقل مى كند كه: شعبى گفته: على عليه السلام شجاع ترين مردم بود و عرب بر شجاعت او معترف بود.(1)

و بر خلاف كسانى كه قبل از ايشان به طور متعدد و در جاهاى گوناگون از معركه جنگ گريختند، تاريخ براى ما فرار نمودن آن حضرت را از هيچ ميدانى در جنگ نقل نكرده است.

حافظ ابن عساكر دمشقى شافعى (ت 571) از ابن عبّاس چنين نقل مى كند:

پيامبرخدا صلى الله عليه و آله أبوبكر را به سوى خيبر فرستاد. وى شكست خورده و بازگشت، پس عمر را فرستاد، وى نيز شكست خورد و بازگشت در حالى كه اصحابش را ترسانده بود و يارانش نيز او را ترسانده بودند. ترس سراپاى او و همراهانش را فراگرفته بود).(2)

خوارزمى حنفى (ت 568) نيز گفته: همانا پيامبرخدا صلى الله عليه و آله عمربن خطّاب را به سوى خيبر گسيل داشت پس وى و همراهانش شكست خوردند.(3)

حضرت نمى رسند زيرا آن حضرت معروف به زداينده غم ها و برطرف كننده گرفتارى ها از چهره مبارك نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله بودند.... معلوم است كه أبوبكر برخوردى با مشركين نداشته و در راه اسلام كسى را نكشته است و در هيچيك از جنگهاى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در جايگاه أهل جنگ و برخورد با دشمن نبوده است بلكه فرار از صحنه جنگ و روى گردانى از دشمن روش او بوده است و در مواضع متعددى كه از جانب پيامبر صلى الله عليه و آله به جنگ فرستاده شد مانند روز احد و حنين و...

شكست خورده برگشت، با اين همه چگونه كسى كه به طور كلى جهادى نداشته، متّصف به جهاد در راه خدا آنهم به گونه اى كه در آيۀ شريفه بيان شده متّصف گردد.(1)

در نتيجه كسى كه در بستر پيامبر صلى الله عليه و آله به جاى ايشان خوابيد و بدين درجه از شرافت نايل شد و خون پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را از ريخته شدن محفوظ داشت، وجود نازنين حضرت أميرالمؤمنين على عليه السلام بود، در حالى كه ايشان شجاع ترين عرب بود، و تنها كسى است كه شايستگى اداره امور مربوط به شئون أمّت اسلامى بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله را داشته.

و حضرت آن مأموريت را به أتمّ و أكمل وجه و بهترين شكل أدا نمود به طورى كه جبرييل عليه السلام نيز بدين مسأله مباهات كرد.

ثعلبى (ت 430) در ذيل آيه «وَ مِنَ النّاسِ...» گفته: هنگامى كه حضرت على عليه السلام در بستر پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در شب هجرت به مدينه به جاى ايشان خوابيدند، جبرييل نزد سر حضرت و ميكاييل نزد پاهاى حضرت بودند. جبرييل گفت: به مثل تواى پسرأبىة؟

ص: 211

طالب عليه السلام بايد تبريك گفت، خداوند متعال به خاطر تو به ملائكه مباهات مى كند. پس خداوند متعال بر پيامبرش صلى الله عليه و آله در حالى كه به سمت مدينه در حركت بودند در شأن حضرت على عليه السلام اين آيه را نازل نمودند «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ...».(1)

و حضرت على عليه السلام تنها كسى هستند كه جان خويشتن را در ازاى بدست آوردن رضايت خداوند متعال معامله نمودند.

حاكم نيشابورى شافعى (ت 405) از حضرت امام سجاد عليه السلام چنين نقل كرده:

«اولين كسى كه جان خويشتن را در ازاى بدست آوردن رضايت خداوند متعال معامله نمودند حضرت على عليه السلام بودند».(2)

منكر به شهادت رسيده اند مى باشد و اين شبهه را فخر رازى مطرح كرده است.(1)

جواب: اوّلاً: فخر رازى روايت مستندى را كه براين موضوع دلالت كند ذكر نكرده است.

ثانياً: سياق آيه از يك خطر مهم كه متوجّه شخص معينى است خبر مى دهد و انطباق آن بر آمرين به معروف و ناهين از منكر ممكن نيست.

شبهه دوم: گفته شده آيۀ شريفه در مورد صحابى جليل القدر أبوذر غفّارى نازل شده است و ربطى به ليلة المبيت ندارد.

جواب: در عصر پيامبرخدا صلى الله عليه و آله خطر مهمّى متوجّه اين صحابى پيامبر صلى الله عليه و آله نبود به گونه اى كه جان وى را تهديد كند. البتّه ما مى دانيم كه اين صحابى جليل القدر مصائب و مشكلات بسيار فراوانى را در دوران حكومت عثمان متحمّل شد و به (ربذه) تبعيد گشت، امّا آيه از مطلبى مهم تر از آنچه اين صحابى بزرگ متحمّل شده است سخن مى گويد.

شبهه سوّم: گفته شده آيۀ شريفه در مورد تمامى مهاجرين و أنصار است و ارتباطى با ليله المبيت ندارد.

جواب: آيه مى گويد: «وَ مِنَ النّاسِ» و بدون شك «من» تبعيضيه است. از اين رو شمول آن نسبت به تمام مهاجرين و أنصار صحيح نيست و خلاف ظاهر آيه است، اگر نگوييم خلاف صريح آيه است.

شبهه چهارم: گفته شده آيه در مورد مردى به نام صُهَيب بن سنان رومى نازل شده است و ارتباطى با أميرالمؤمنين على عليه السلام ندارد.

جواب: در سند روايتى كه اين مطلب را بيان مى كند، حمّاد بن سلمه وجود دارد كه وضعيت وى مورد اختلاف است و او طبق نقل ذهبى، فردى خيال پرداز بوده است.(2)

و حمّاد بن سلمه از جمله كسانى است كه قائل به جسمانيت خداوند متعال بوده وم.

ص: 214

روايت ديدن خداوند به شكل فردى أمرد كه بر او زيورآلات سبز رنگ است از او نقل شده است.(1)

مشكل ديگرى كه در مورد حمّاد بن سلمه وجود دارد اين است كه كتب وى مورد دستبرد و تغيير واقع شده است و اين مصيبت بزرگى در ارتباط با يك راوى به حساب مى آيد زيرا اين امر، تمامى روايات او را از درجه اعتبار ساقط مى كند.

ذهبى سلفى از ابن ثلجى از عُبّاد بن صُهَيب چنين نقل مى كند كه: حمّاد از روايات حفاظت نمى كرد و پيوسته مى گويند كه در كتابهاى وى دستكارى شده است، و ابن أبى العوجاء كه ربيب (فرزند همسر او) بوده در كتابهاى او دستكارى مى كرده است.(2)

و حمّاد از مفتيان أهل بصره بوده و أهل بصره به طرفدارى از عثمان شهره بوده اند و بعيد نيست كه آنان اين روايت - يعنى نزول آيه در مورد صُهيب بن سنان - را به جهت كاستن از مقام و منزلت حضرت على عليه السلام و بزرگ جلوه دادن صهيب ساخته باشند، همانگونه كه زبيريون در مورد حكيم بن حزام روايت ولادت در كعبه را در مقابل مولود كعبه حضرت على عليه السلام ساختند تا بگويند ولادت در كعبه فضيلتى براى آن حضرت بحساب نمى آيد.

طبق نقل ابن سعد (ت 230) در كتاب «طبقات» از جمله كسانى كه نزول آيه در مورد صهيب را روايت كرده اند، دو فرد به نامهاى كلبى و أبى صالح هستند، امّا در حاشيه كتاب سند اين روايت را به دليل وجود اين دو راوى، ضعيف دانسته شده است.(3)

و نيز على بن زيد از جمله كسانى است كه نزول آيه در مورد صهيب را روايت كرده است، امّا بخارى در مورد او گفته: به روايات او احتجاج نمى شود، و نيز ابنح.

ص: 215

خزيمه گفته: من به روايات وى به جهت سوء حفظش در نقل روايت، استناد و احتجاج نمى كنم چرا كه وى احاديث را وارونه نقل مى كند و أحمد بن حنبل هم در موردش گفته: وى ضعيف است.(1)

نتيجه بحث اينكه كسانى كه نزول آيه را در مورد صهيب نقل كرده اند به اعتراف علماى علم جرح و تعديل از ضعفا بوده و مورد اعتماد نيستند و احاديثشان قابل استناد نيست.

شبهه پنجم: گفته شده رسول خدا صلى الله عليه و آله سلامتى حضرت على عليه السلام را تضمين كرده بوده است، بنابراين عمل حضرت أمير عليه السلام منقبتى برايشان محسوب نمى شود.

جواب: روايت دال بر اين موضوع را ثعلبى به صورت مرسل روايت كرده است، از اين رو اعتماد بر آن ممكن نيست و از امورى كه دروغ بودن اين روايت را تأييد مى كند سخن أبوجعفر إسكافى است زيرا وى اين روايت را از روايات ساختگى أبوبكر أصم دانسته و گفته: او شيخ معتزله است.(2)

و ذهبى مى گويد: وى از أميرالمؤمنين على عليه السلام رويگردان بوده و در سال 201 هجرى وفات يافت.(3)

أبوذر و صُهَيب بن سنان نازل شده است، زيرا خانواده أبوذر وى را گرفته بودند و او از دست آنها فرار كرده و بر پيامبرخدا صلى الله عليه و آله وارد شد، هنگامى كه هجرت نموده و بازگشت از وى رويگردان شدند، پس از آنها كوچ نمود تا بر پيامبرخدا صلى الله عليه و آله اين آيه نازل شد.

وأمّا صُهَيب مشركين وى را از خانواده اش گرفته بودند، وى نيز با دادن أموال خود در مقابل خانواده اش به آنها فديه داد و سپس از دست آنها آزاد شد و هجرت كرد.

از ديگر افراد متعصّب مى توان سعيد بن مسيِّب را نام برد. وى نزول آيه در مورد أبوذر را نقل نكرده و تنها بر حكايت صهيب اكتفا كرده است.

مخفى نماند كه با قطع نظر از عدم اعتبار سخن اين دو فرد در مقام - چون عكرمه نزد أكثر علماى رجال از خوارج بوده و سعيد بن مسيِّب از كسانى است كه بر امام زين العابدين عليه السلام نماز نگذارده و برخى نيز انحراف وى از أهل بيت عليهم السلام را نقل كرده اند - بر هيچ ديندار منصفى اعتماد بر مثل سخن اين دو در مقابل روايات فراوانى كه به آنها اشاره كرديم و با وجود ثابت بودن صدور چنين فعلى از حضرت على عليه السلام ممكن نيست.

علاوه بر اينكه مناسب تر به مقام مدح، فروش جان و بذل آن در طلب رضاى خداوند متعال است همانگونه كه در مورد حضرت على عليه السلام نقل كرده اند نه خريد جان و نجات دادن جان خود و رهايى بخشيدن آن همانگونه كه در مورد أبوذر و صهيب نقل شده چه اينكه نجات جان خود از هركسى ممكن است صورت پذيرد.

از اين گذشته بخشش مال به عنوان فديه، فروش جان به حساب نمى آيد بلكه خريدن آن است و با معناى آيه مناسبت ندارد زيرا تمامى مفسّرين كلمه «إشراء» در آيۀ شريفه را به معناى فروختن تفسير نموده اند، كما اينكه معناى اين كلمه در أكثر موارد مخصوصا در قرآن كريم چنين است.... و از عجايب اين است كه تعصّب در اين دو نفر در اين زمينه باعث شده نزول آيۀ شريفه در مورد حضرت على عليه السلام را به هيچ وجه ولو به عنوان يك احتمال ذكر نكنند. چون لاأقل مى توانستند مانند رازى و نيشابورى، ورود آيه در مورد آن حضرت و ديگران را نقل كنند.(1)عن

ص: 217

به علم به اين مطلب، آنها را به چنين امرى تكليف نمود با اينكه مى دانست چنين كارى از آنان واقع نمى شود تا برترى و فضيلت أميرالمؤمنين عليه السلام و فداكارى و جانفشانى ايشان را دركارى كه هيچ كس انجام نمى دهد روشن و آشكار سازد.

پس وقتى فرزندان آدم عليه السلام بدانند كه ملائكۀ مقرّب نمى توانند مانند حضرت على عليه السلام چنين فعلى را انجام دهند در اين صورت اقرار خواهند كرد كه حضرت على عليه السلام مثل و مانندى ندارد، در نتيجه برترى جانفشانى آن حضرت بر فداكارى و جانفشانى و تحصيل محبّت هر بشر و ملك مقرّب روشن مى گردد چه اينكه خداوند متعال مى فرمايد: «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ»1.

و در خوابيدن حضرت به جاى پيامبر صلى الله عليه و آله احتمال سلامتى حضرت كم بود و هر كسى در اين زمينه به جهت كثرت دشمنان و شكست پيامبر صلى الله عليه و آله در آن موقعيت، ظنّ قوى به شهادت و ازبين رفتن پيدا مى كرد و حتّى ملائكه نيز ظن قوى به هلاكت داشتند از اين رو آنان هم بر انجام اين كار اقدام ننمودند. از اين رو انجام اين فداكارى توسط حضرت أميرالمؤمنين على عليه السلام باعث شد برترى حضرت بر ملائكه و سايرين از اولاد آدم عليه السلام ثابت و روشن گردد و سبب شد تا محبّت خداوند متعال به ايشان نسبت به ديگران كه اقدام به چنين كارى نكردند بيشتر باشد و بى نظير بودن آن حضرت بر همگان مبرهن گردد.(1)لى

ص: 219

كسانى كه نزول آيه را در شأن حضرت على عليه السلام روايت كرده اند:

1. أبوالقاسم بن سمرقندى 2. عاصم بن حسن

3. أبوعمر بن مهدى 4. أبوالعبّاس بن عُقده

5. حسين بن عبد الرحمن بن محمّد أزدى

6. محمّد أزدى 7. عبد النّور بن عبداللّه

8. محمّد بن مغيره قرشى 9. إبراهيم بن عبداللّه بن معبد

10. ابن عبّاس 11. أبو الأعزّ قراتكنى بن أسعد

12. أبو محمّد جوهرى 13. أبوحفص عمر بن أحمد بن عثمان

14. أحمد بن محمّد بن سعيد همدانى 15. أحمد بن عبد الرحمن بن سراج

16. محمّد بن أحمد بن حسن قُطوانى 17. عبّاد بن ثابت

18. سليمان بن قَرم 19. عبد الرحمن بن ميمون أبو عبداللّه(1)

20. أبو سعد سعدى 21. إبراهيم بن أحمد بذورى

22. أبوالفتح محمّد بن أحمد بن زكريا طحّان

23. أبو أيّوب سليمان بن أحمد مطلى 24. سعيد بن عبداللّه رفاء

25. على بن حكام رازى 26. شعبه

27. أبى سلمه 28. أبى نضره

29. أبى سعيد خُدرى 30. عبداللّه بن أحمد حاكمد.

ص: 220

31. أبى حفص بن شاهين 32. أبى بكر سُبيعى

33. محمّد بن أحمد بن حسين قُطوانى(1)

34. محمّد بن منصور بن يزيد 35. أحمد بن أبى عبد الرحمن أصناعى

36. حسين بن محمّد بن فرقد أسدى 37. حكم بن ظهير

38. سُدّى(2) 39. يحيى بن عبد الحميد حمّانى

40. قيس 41. حضرت امام زين العابدين عليه السلام(3)

در پايان، بحث از آيۀ شريفه را به ذكر حديثى از امام حنابله أحمد بن حنبل (ت 241) كه به سند خود از زيد بن أرقم نقل كرده، خاتمه مى دهيم:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «هر كس دوست دارد به شاخه سرخ رنگى كه خداوند متعال در بهشت عدن با دست خود غرس نموده چنگ زند پس به محبّت على بن أبيطالب عليه السلام تمسّك جويد».(4)م.

ص: 221

آيۀ نهم

و خطاب در آيۀ شريفه با أهل نجران كه نصرانى بودند است. آنان معتقد بودند كه حضرت عيسى عليه السلام خداست و تولّد آن حضرت بدون پدر را دليل بر اين اعتقاد باطل مى دانستند. امّا خداوند متعال در آيۀ شريفه: «إِنَّ مَثَلَ عِيسى عِنْدَ اللّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»(1) مهر بطلان بر گمان ناصوابشان زده و به آنان مى فرمايد: اگر بدين جهت اعتقاد به خدا بودن حضرت عيسى عليه السلام داريد كه او بدون داشتن پدر بوجود آمده است، خدا دانستن حضرت آدم عليه السلام اولويت دارد زيرا او بدون داشتن پدر و مادر به وجود آمده است.

و آيۀ شريفه، پيامبرخدا صلى الله عليه و آله را مورد خطاب قرار مى دهد كه آنان را براى مباهله دعوت نمايد تا گمان باطلشان در مورد خداوند متعال را از بين برد.

قابل توجّه اينكه آياتى كه قبل از آيه مباهله واقع شده (35 تا 60) در ارتباط با حضرت عيسى عليه السلام و ولادت و مقامات آن حضرت است. همچنين اين آيات دربارۀ حضرت مريم عليها السلام و سخن گفتن ايشان با ملائكه صحبت مى كند و پس از آن در ادامه اين مباحث آيه 61 همين سوره در مورد مباهله صحبت مى كند.

هيچ كس شك و ترديدى ندارد در اينكه اين آيه در شأن أهل بيت عليهم السلام يعنى امام على عليه السلام و حسنين عليهما السلام و حضرت زهرا عليها السلام نازل شده است.

علّامه معتزلى زمخشرى(1) (ت 538) مى گويد: آيه دالّ بر برترى أصحاب كساء عليهم السلام است و قوى تر از آن دليلى وجود ندارد و در اين آيه برهان واضح بر صحّت نبوّت نبىّ اكرم صلى الله عليه و آله بيان شده است، زيرا أحدى از موافق و مخالف يافت نشده كه آنها به اين برهان پاسخ داده باشند.(2)

آلوسى سلفى (ت 1270) مى گويد: دلالت آيه كريمه بر برترى آل اللّه و پيامبرش صلى الله عليه و آله از امورى است كه هيچ مؤمنى در آن شك نمى كند و دشمنى با خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله ايمان را از بين مى برد.(3)

«وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ» مانند خودشان قرار دادند زيرا منظور از «أَبْناءَنا» بدون هيچ اختلافى حسنين عليهما السلام هستند و منظور از «نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ» حضرت فاطمه عليها السلام و منظور از «وَ أَنْفُسَنا» خود رسول خدا صلى الله عليه و آله و وجود حضرت على عليه السلام هستند، زيرا بدون هيچ اختلافى غير از اين بزرگواران كس ديگرى در جريان مباهله حاضر نبوده است و چون رسول خدا صلى الله عليه و آله آن حضرت را مانند خويش قرار دادند واجب است كسى در فضيلت به آن حضرت نزديك نباشد.

اگر گفته شود نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله حسنين عليهما السلام را نيز با وجود اينكه نابالغ بوده و مستحق ثواب نبوده اند در مباهله داخل نمودند و اگر مستحق ثواب هم بوده اند أفضل صحابه نبوده اند، خواهيم گفت: حسن و حسين عليهما السلام بالغ و مكلّف بوده اند، زيرا بلوغ و كمال عقل نيازمند شرط مخصوصى نيست، بدين جهت حضرت عيسى عليه السلام نيز در حالى كه در گهواره بودند سخنانى را بيان كردند كه بر مكلّف و عاقل بودن آن حضرت دلالت داشت و چنين چيزى از يكى از پيشوايان معتزله نيز حكايت شده است.

و نيز گفته شده منظور اصحاب اين است كه حسنين عليهما السلام بعد از پدر و جدّ خود برترين صحابه بوده اند زيرا زيادى ثواب متوقف بر انجام كار زياد نيست، پس كوچكى سنّ آن دو بزرگوار مانع از اين نيست كه معرفت و اطاعتشان براى خدا و اقرارشان به نبوّت نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله به گونه اى واقع شود كه مستحق ثواب باشند به گونه اى كه ثواب آنها از همۀ معاصرينشان غير از جد و پدرشان بيشتر باشد.(1)وغ

ص: 225

و مؤيد اين روايت نيز روايت ديگرى است كه نسائى با سند خود از أبوذر غفّارى از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده است كه حضرت فرمودند: اى بنى وليعه از كار خود دست بر مى دارند و يا به سوى آنها مانند خودم را مى فرستم تا دستورات مرا اجرايى كند پس با آنها مى جنگد و فرزندانشان را اسير مى كند.(1)

فرزندان أهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله و فرزندان أُمّت ايشان، اين فضيلت به حسن و حسين عليهما السلام اختصاص يافت و نيز از بين دختران پيامبر صلى الله عليه و آله و دختران أهل بيت و دختران أمّت ايشان، اين فضيلت به فاطمه عليها السلام دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله اختصاص يافت و از بين نزديكان رسول خدا صلى الله عليه و آله و از أهل بيت و أُمّت ايشان، على عليه السلام به اين فضيلت اختصاص يافت كه رسول خدا صلى الله عليه و آله ايشان را مانند خود قرار دادند. خداوند مى فرمايد:

«وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ».(1)

بعد از ما رستگار نخواهيم شد.(1)

و به اين مسأله اسقف نجران نيز اعتراف كرد. فخر رازى أشعرى مذهب در تفسيرش ذيل آيه مى گويد: اسقف نجران گفت: اى گروه مسيحيان! همانا من چهره هايى را مى بينم كه اگر از خداوند درخواست كنند كه كوهى را از جايش بركند، هرآينه خداوند اجابت نموده و كوه را متلاشى مى سازد. پس با آنان مباهله نكنيد كه هلاك مى شويد و تا روز قيامت مسيحى بر روى زمين باقى نخواهد ماند.(2)

مخصوصاً در حالى كه خود شخص، همسرانى دارد و اين برخلاف لغت عرب است.

و بعيدتر اين است كه مراد از «أنفسنا» على عليه السلام باشد.

پاسخ اين سخن از عبده - كه از مصلحان و عالمان بزرگ شمرده شده - بسيار شگفت انگيز است. وى با اينكه به كثرت و اتّفاق در روايات توجّه كرده، در عين حال آنها را بر وضع و جعل حمل نموده است.

آيا يك مسلمان - چه رسد به عالمى بزرگ - مى تواند به خود جرأت دهد و حقيقتى را كه در سنّت أصيل و معتبر رسول خدا صلى الله عليه و آله ريشه اى محكم دارد به اين سادگى مورد انكار قرار دهد؟ اگر احاديثى كه در صحاح و مسانيد معتبر به سند صحيح روايت شده، آن هم در كتابى مانند صحيح مسلم - كه نزد أهل سنّت پس از قرآن مجيد يكى از دو كتاب أتقن از همۀ كتابها شمرده شده است - چنين آسيب پذير باشد. پس براى اثبات يا ردّ يك مطلب در مذاهب اسلامى به چه مرجعى بايد اعتماد كرد؟ آيا حديثى كه در زبان أئمّه مذهب خودشان حكم به تواتر آن شده است، اگر معتبر نباشد پس چه حديثى معتبر خواهد بود؟

آيا قبول و يا ردّ حديث بايد بر اساس معيارها و ضوابط باشد يا هر كس بر اساس ذوق و سليقه خويش مى تواند هر حديثى را رد يا قبول كند؟ آيا اين بازى با سنّت رسول اللّه صلى الله عليه و آله نيست؟

عبده با دقّت به معنى آيه توجّه نكرده و پنداشته است كه كلمه «نسائنا» در مورد حضرت فاطمه عليها السلام استعمال شده است. در حالى كه «نسائنا» در معناى خودش به كار رفته است، امّا همسران رسول اللّه صلى الله عليه و آله كه در آن موقع نه تن بودند، هيچيك صلاحيت اين مقام رفيع را نداشتند و تنها زنى كه در خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله، از أهل بيت وى شمرده مى شد و از صلاحيت مذكور برخوردار بود حضرت فاطمه عليها السلام است كه همراه آن حضرت براى مباهله برده شد.(1)د.

ص: 231

و نكته قابل تأمّل در اين حديث ساختگى، نسبت دادن آن به امام جعفر صادق و امام محمّد باقر عليهما السلام است.(1) كه اين خود گناهى است نابخشودنى.

وثالثاً: تذكر اين نكته مهم لازم به نظر مى رسد كه مرحوم شيخ طوسى (ت 460) نام هيثم بن عدى را جزء افرادى ذكر كرده كه از أئمّه روايت نقل نكرده اند، با اين بيان اساس اين روايت زير سوال مى رود و دروغ بودن آن ثابت مى شود.(2)د.

ص: 233

آيۀ دهم

مى نمودى؟ حضرت على عليه السلام فرمودند: اگر دو فرزندم از مريضيشان بهبودى يابند، سه روز روزه مى گيرم، پس حضرت فاطمه عليها السلام نيز چنين فرمودند و كنيز آن دو بزرگوار نيز چنين نذر نمود. پس خداوند متعال به آنان عافيت عنايت نمود... و حضرت على عليه السلام با پيامبرخدا صلى الله عليه و آله نماز مغرب را خواندند و به منزل آمدند و غذا مقابل حضرت گذاشته شد، ناگهان مسكينى به در خانه آمده و گفت: سلام بر شمااى أهل بيت محمّد! صلى الله عليه و آله مسكينى از مساكين مسلمانان هستم، مرا غذا دهيد، خداوند از غذاهاى بهشتى به شما دهد، پس همگى غذاى خود را به او دادند و در آن شب جز آب چيزى نخوردند.

روز دوّم نيز روزه گرفته و هنگام مغرب يتيمى درِ خانه شان را زد و گفت: سلام بر شما اى أهل بيت محمّد! صلى الله عليه و آله من يتيمى از اولاد مهاجرين هستم و پدرم در روز عقبه به شهادت رسيد، مرا غذا دهيد، خداوند از غذاهاى بهشتى به شما دهد، پس على عليه السلام صدايش را شنيدند و همگى غذاى خود را به او داده و با آب سپرى كردند. هنگامى كه روز سوّم فرا رسيد، على عليه السلام با پيامبرخدا صلى الله عليه و آله نماز گزارده و به منزل بازگشتند و مقابل حضرت غذا گذاشته شد، ناگهان اسيرى گفت: مرا غذا دهيد، خداوند از غذاهاى بهشتى به شما دهد، پس همگى غذاى خود را به او داده و چيزى جز آب براى خوردن نداشتند.

صبح روز چهارم على عليه السلام دست حسن عليه السلام را در دست راست خود و دست حسين عليه السلام را در دست چپ خود قرار داده و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله رفتند در حالى كه آن دو از شدّت گرسنگى مى لرزيدند.(1)تى

ص: 235

«إنسان» مكّى نيست بلكه تمام آن در مدينه نازل شده است و اين مطلبى است كه معظم مفسّرين از قديم و جديد بدان معتقدند.

كسانى كه گفته اند سوره «إنسان» مدنى است:

أبوعبداللّه محمّد بن أيّوب بن يحيى بن ضُرَيس بَجَلّى رازى (ت 294) تصريح كرده كه اين سوره در مدينه منوّره نازل شده است.(1)

ابن ضُريس شخصيتى است كه نزد أهل سنّت معروف است. وى نزد عبد الرحمن بن أبى حاتم و على بن شهريار و أحمد بن إسحاق و ديگران شاگردى كرده است و به حافظ و محدّث رى و ثقه موصوف شده است.

ذهبى در موردش گفته: امام و حافظ و ثقه، پرتلاش و داراى فكر جوّال و محدّث اسلام است.(2)

و از كسانى كه نزول اين سوره را در مدينه روايت كرده مى توان ابن عبّاس و عثمان بن عطاء و مجاهد بن جبر و ابن أبى نُجَيح و أبوعمر بن أبى العلاء مقرى و على بن أحمد و أحمد بن عُبَيد و محمّد بن فضل بن جابر و إسماعيل بن عبداللّه بن زراره رقّى و عبدالعزيز بن عبد الرحمن قرشى و عمرو بن هارون و ابن جُريح و عطاء خراسانى و... نام برد.

هر يك به ديگرى را تا رسيدن به اين راويان حفظ كرده و به اين راويان رسانده است، پس اين روايات و مانند آن همگى دروغ و ساختگى است.(1)

و امّا جواب از اين لا طائلات اين است كه آنچه حكيم ترمذى گفته همگى استنباطات شخصى و وهمى است و هرگز به دليل قوى مستند نيست و متأسفانه اين مردى كه به وى «حكيم» اطلاق مى شود، امور متواتر و ثابت در تاريخ اسلام را نفى كرده و گفته اينها امورى دروغين و ساختگى است و كسانى كه اين امور را ترويج مى دهند مردمانى احمق هستند.

به وى مى گوييم: اگر اين قضايا در مورد ساير خلفا نقل شده بود در موردش چنين سخن مى گفتيد و آن را به كلّى نفى مى كرديد؟ هيچ چيز جز تعصّب كوركورانه ايشان را وادار نكرده اين موضع گيريهاى خصمانه نسبت به أهل بيت عليهم السلام از خود نشان دهند.

طبرانى (ت 360) از محدّثين و حفّاظ بزرگى است كه اين قضيه را روايت كرده است، آيا مى توان به وى احمق و نادان گفت؟

طبرانى شخصيتى است كه ذهبى در موردش مى گويد: امام، حافظ، ثقه و محدّث الاسلام.(2)

ترمذى در ردّ اين قضيه به مسأله اى كه براى عوام مردم روشن است تمسّك كرده، در حالى كه چطور مى توان گفت كه براى حضرت على عليه السلام كه باب شهر علم رسولم.

ص: 239

خداست معلوم نبوده است. وى گفته: خداوند متعال نفقه خانواده و فرزندان را بر مردان واجب كرده است. وى گويا با اين سخن خواسته چنين القا كند كه بر حضرت على عليه السلام واجب بوده كه ابتدا بر أهل و عيال و اولاد خود انفاق كند، پس چگونه افطارش را به فقرا و مساكين و ايتام بخشيده است؟

امّا آنچه بر او مخفى مانده يا خود را به نادانى زده است اين است كه بين انفاق و ايثار تفاوت بسيارى است و ايثار از أهل بيت عليهم السلام جدا نمى گردد و آنان از بارزترين مصاديق اين آيۀ شريفه: «وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ»(1) هستند.

پس عمل خدا پسندانه أهل بيت عليهم السلام ايثار بود.

ترمذى صوفى اگر در آنچه حافظ طبرانى روايت كرده خوب تعمّق مى كرد، هيچگاه از او اين كلمات سخيف صادر نمى گشت. چه اينكه در روايت طبرانى چنين آمده: «أميرالمؤمنين على عليه السلام به منزل آمدند و در مقابل حضرت غذا گذاشته شد كه ناگهان مسكينى بر آنان وارد شده و جلوى درخانه ايستاد و گفت: سلام بر شما اى أهل بيت محمّد! صلى الله عليه و آله مسكينى از مساكين مسلمانان هستم، مرا غذا دهيد، خداوند از غذاهاى بهشتى به شما دهد، پس همگى غذاى خود را به او دادند.»

اين كلام، نصّ صريح است در اينكه امام أميرالمؤمنين عليه السلام بر أهل و عيالشان انفاق نموده بودند و آنان بعد از شنيدن صداى مسكين از روى طيب خاطر و رضايت كامل همگى غذايشان را به او دادند و هيچ كس آنان را بر اين كار مجبور نكرد و هرگز امام عليه السلام آنان را از خوردن غذا منع نكرده و به گرسنه ماندن سه روز به گونه اى كه ترمذى بيان كرده وادار ننمودند.

نكته ديگر در سخنان ترمذى اين است كه وى براى رد اصل اين قضيه چنين استدلال كرده كه چه كسى اين ابيات را هرشب از على عليه السلام و فاطمه عليها السلام حفظ نموده است.9.

ص: 240

مى گوييم: اين ابيات در روايت ابن عبّاس از سى بيت تجاوز نمى كند. آيا براى امثال ابن عبّاس كه در حفظ و تفسير و تأويل سرآمد بوده حفظ كردن اين چند بيت مشكل بوده است و كسى كه اصل قضيه را روايت كرده نمى توانسته اين ابيات را نيز حفظ كند؟ در حالى كه ابن عبّاس به عالم أمّت معروف بوده است.

و چنين موضع گيرى هايى از امثال ترمذى چيزى جز خوش خدمتى به نواصب و دشمنان أهل بيت عليهم السلام نيست.

كسانى كه فخر رازى از آنها نام برد عبارتند از:

1. أبوبكر أصم: وى به اعتراف ذهبى فردى منحرف و از أمير المؤمنين على عليه السلام روى گردان بوده و كتابى به نام «خلق القرآن» دارد. از چنين فردى انتظار نمى رود كه به نفع أميرالمؤمنين على عليه السلام سخن بگويد.(1)

2. و أمّا أبو على جبائى: ذهبى دربارۀ او گفته كه وى شيخ معتزله بوده و در مورد اينكه حضرت على عليه السلام و أبوبكر كداميك برتر بوده اند توقّف كرده است. وى در سال 303 در بصره وفات يافت.(2)

3. و أمّا قاضى عبد الجبّار: ذهبى نيز در مورد او گفته كه وى شيخ معتزله بوده و از بزرگان فقهاى شافعى محسوب مى شده است. وى از غلات معتزله به شمار مى رود.

وى معتقد بوده است كه حضرت على عليه السلام در جريان مباهله اصلاً حضور نداشته است.(3)

از اين رو گاهى حقايق تاريخى كه در تاريخ مسلمين ثابت است را نفى كرده و گاهى نزول اين آيات را در شأن أهل بيت عليهم السلام انكار مى كند.

در انتهاى بحث از اين آيۀ شريفه به اسامى كسانى كه نزول آيه را در مورد أهل بيت عليهم السلام روايت كرده اند اشاره مى كنيم:

1. ابن عبّاس 2. سعيد بن جُبير

3. عبداللّه بن ثابت مقرى 4. عثمان بن أحمد سمّاك

5. مقاتل بن سليمان 6. أصبغ بن نُباته

7. أحمد بن عبداللّه إصبهانى 8. سليمان بن أحمد طبرانى

9. بكر بن سهل دمياطى 10. عبد الغنى بن سعيد

11. موسى بن عبد الرحمن 12. ابن جُريحد.

ص: 243

13. عطاء 14. حسن بن على بن محمّد جوهرى

15 محمّد بن عمران بن موسى مرزبانى 16. على بن محمّد بن عبيداللّه

17. حسين بن حكم حبرى 18. حبّان بن على

19. كلبى 20. أبى صالح

21. أبو إسحاق زجّاج 22. أبوالقاسم قرشى

23. أبوالقاسم ماسرجى 24. محمّد بن يونس كلديمى

25. حمّاد بن عيسى جهضمى 26. نهاس بن فهم

27. قاسم بن عوف شيبانى 28. زيد بن أرقم.

و سخن را در مورد آيۀ شريفه با ذكر روايتى كه ابن عدى جرجانى (ت 365) در كتاب «الكامل»(1) نقل كرده به پايان مى بريم. وى با سند خود از صحابى جليل القدر جناب أبوذر غفّارى عليه الرحمه و الرضوان چنين نقل مى كند: هنگامى كه آيه: «يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ»(2) نازل شد رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «أمّت من در روز قيامت بر پنج پرچم محشور مى شوند، پس از آنها سوال مى كنم نسبت به ثقلين چگونه رفتار نموديد؟(3)د.

ص: 244

آيۀ يازدهم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به آنان فرمودند: چه كسى (مى خواهد) دين و وعده هايم را از طرف من ضمانت كند و (دوست دارد) با من در بهشت بوده و جانشين من در أهلم باشد؟ پس مردى كه نامش برده نشده گفت: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله شما دريا بودى! چه كسى مى تواند جاى شما باشد؟ سپس به ديگرى گفت.

راوى مى گويد: پيامبر خدا عليه السلام اين درخواست را بر خانواده خويش عرضه داشتند پس على عليه السلام فرمودند: من (مى پذيرم).(1)

ابن عساكر دمشقى شافعى (ت 571) با سندى از حضرت على عليه السلام نقل مى كند كه:

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: اى فرزندان عبد المطّلب به خدا سوگند در بين عرب، جوانى را نمى شناسم كه براى قومش بهتر از آنچه من براى شما آورده ام آورده باشد.

من براى شما خير دنيا و آخرت را آورده ام و همانا پروردگارم مرا امر نموده تا شما را (به دين اسلام) دعوت كنم پس كداميك از شما مرا در اين امر يارى مى دهد تا برادر و وصىّ و جانشين من در بين شما گردد؟ پس قوم ايشان همگى از پذيرش دعوت امتناع ورزيدند، در حالى كه من از همه جوان تر بودم گفتم: من اى نبىّ خدا! صلى الله عليه و آله ياور شما بر اين كار هستم. پس گردن مرا گرفته و فرمودند: اين شخص برادر و وصىّ و جانشين من در بين شماست به سخنانش گوش دهيد و از او اطاعت كنيد.(2)29

ص: 246

در روايت ديگرى ابن عساكر به سند خود از أبى رافع چنين نقل كرده كه: أبى رافع مى گويد: بعد از اينكه مردم با أبوبكر بيعت كرده بودند، نشسته بودم پس شنيدم كه أبوبكر به عبّاس مى گويد: تو را به خدا سوگند مى دهم آيا مى دانى رسول خدا صلى الله عليه و آله فرزندان عبد المطّلب و اولادشان را جمع كرد و تو نيز در بينشان بودى و شما را بدون قريش جمع كرد پس حضرت فرمود: اى فرزندان عبد المطلّب همانا خداوند پيامبرى را مبعوث نكرد مگر اينكه براى او از أهلش كسى را برادر و وزير و وصىّ و جانشين در أهلش قرار داد. پس چه كسى از شما با من بيعت مى كند تا برادر و وزير و وصىّ و جانشين من در أهلم باشد؟ هيچ كس براى بيعت بلند نشد. فرمود: اى فرزندان عبد المطلّب در اسلام آوردن سرآمد باشيد نه عقب مانده! به خدا سوگند يا بر اين كار قيام مى كنيد يا غير شما قيام مى كنند و شما پشيمان مى شويد، پس على عليه السلام از بين شما ايستاد و با همان شروط با او بيعت كرد و به سوى پيامبر صلى الله عليه و آله سايرين را فراخواند، آيا اين قضيه را درمورد على عليه السلام از طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله مى دانى (و به ياد دارى)؟ گفت: بله.(1)

امر كرد كه به سخنان پسرت گوش دهى و از او اطاعت كنى!(1)

راستى چگونه ممكن است رسول خدا صلى الله عليه و آله به اين شكل سخن بگويند: «أن يكون أخى و كذا و كذا» اين شيوه سخن گفتن به طور مجهول از شخص عادى صادر نمى شود چه رسد به پيامبرخدا صلى الله عليه و آله كه افصح الفصحاء و عقل كل در بين همه هستند و اين چيزى جز پوشاندن حقايق تاريخى نيست.

در تهذيب الآثار طبرى همين متن بدين صورت آمده: «هذا أخي و وصيّي و خليفتي فيكم» و كذا و كذا ندارد و اين كاشف از تحريفى است كه در متون صورت گرفته است.(2)

چگونه مى توان پذيرفت كه در چنين قضيه مهمّى كه به سرنوشت مسلمين مربوط است، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به دو شكل صحبت كنند.

البته ما قلم اتهام را متوجه افرادى مى كنيم كه اين كتاب ها را تحقيق مى كنند و اصلاً به اين تحريف ها و تصرّفات اشاره نمى كنند.

خنده به أبوطالب گفتند: از پسرت تبعيت كن چون او را امير بر تو قرار داد!(1)

آن حضرت اشكال كرده اند كه اين اجابت دعوت در آن سن و سال، فضيلتى براى ايشان محسوب نمى شود.

مرحوم شيخ مفيد (ت 413) دربارۀ اين شبهه و پاسخ به آن مى گويد: امّت اجماع دارند كه اوّلين مردى كه دعوت رسول خدا صلى الله عليه و آله را اجابت نمود، امام أمير المؤمنين على عليه السلام بودند و در اين مسأله هيچيك از أهل علم جز پيروان عثمان اختلاف نكرده است و آنان هم به دليل كمى سنّ امام على عليه السلام در ايمان آن حضرت اشكال وارد كرده و گفته اند: آن حضرت در آن زمان بالغ نبوده اند تا ايمانشان از روى شناخت و معرفت بوده باشد در حالى كه ايمان أبوبكر در زمان كمال سن و سال بوده و با يقين و شناخت كامل، اسلام آورده است و اقرار به اسلام از روى تلقين و تقليد با اقرار از روى شناخت و دليل مساوى نيست زيرا آن حضرت در آن روز حدود هفت سال سن داشته اند و كسى كه در اين سن و سال باشد از رشد عقلى برخوردار نبوده و مكلّف نيست.

به اينان مى گوييم: شما از روى نادانى ادّعا كرده ايد كه آن حضرت در آن موقع هفت ساله بوده اند در حالى كه جمهور روايات نقل كرده اند كه سنّ آن حضرت در زمان شهادت 65 سال بوده و بعضى ديگر 63 سال نقل كرده اند امّا غير از اين دو روايت شاذّ بوده و قابل اعتنا نيست. پس اگر سن آن حضرت را 65 سال بدانيم، ايشان در زمان مبعث پيامبر صلى الله عليه و آله 12 ساله بوده اند و اگر سن ايشان را 63 بگيريم در آن زمان 10 سال سن داشته اند.

پس از اين مطلب، جناب شيخ مفيد أخبارى را ذكر مى كنند كه دلالت مى كند بر اينكه سنّ آن حضرت در آن زمان بيش از ده سال بوده است و مى گويند: بر فرض كه از دشمن بپذيريم كه حضرت على عليه السلام در آن زمان هفت ساله بوده اند، باز كمى سنّ حضرت دليل بر درستى ادعاى آنان نيست، زيرا كمى سن منافاتى با كامل بودن عقل ندارد و به اتّفاق أهل نظر و صاحبان عقول، در وجوب تكليف، بلوغ و احتلام شرط نيست و رسيدن به سن بلوغ تنها در احكام شرعى و نه عقلى معتبر است چه اينكه

ص: 250

خداوند متعال در قصّه يحيى عليه السلام مى فرمايد: «وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا»(1) و در قصّه عيسى عليه السلام مى فرمايد: «فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا»2.(2)

آيۀ دوازدهم

تكاليف مخصوصى بوده است.

مرحوم شيخ طوسى رحمه الله از مفسّر معروف جناب ابن عبّاس نقل مى كند كه خداوند عزّوجل آن حضرت را با سى امر از شريعت اسلام مورد امتحان قرار دادند كه ده مورد از آن امور در سوره برائت «اَلتّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ...»(1) بيان شده و ده مورد در سوره احزاب «إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِماتِ...»(2) و ده مورد ديگر در سوره مؤمنين تا «وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ»(3) و ده مورد آخر در سوره معارج در «سَأَلَ سائِلٌ»(4) تا «وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ»(5) است، پس اين امور را چهل قسمت قرار داد.(6)

ايشان در ادامه از بعضى ديگر نقل مى كنند كه امتحان حضرت ابراهيم عليه السلام، در مورد ذبح فرزندش اسماعيل بوده كه آن حضرت در اين امتحان به خداوند متعال وفادار ماندند. و از جبائى نقل شده مراد از اين امور تمامى تكاليف عقلى و شرعى است كه آن حضرت مورد تكليف قرار گرفتند.(7)

در تفسير «نور الثقلين» از «مجمع البيان» مرحوم طبرسى چنين نقل شده: از امام صادق عليه السلام منقول است كه حضرت فرمودند: منظور امتحان خداوند از حضرت ابراهيم عليه السلام در خواب ديدن ذبح فرزندش اسماعيل، پدر عرب، بوده، پس آن حضرت به همۀ آن دستورات عمل نموده و عزم خود را بر پياده كردن دستور الهى استوار ساخته و تسليم امر پروردگار شد، هنگامى كه عزم بر انجام گرفتند خداوند متعال بهة.

ص: 253

جهت پاداش دادن به صداقت آن حضرت و عمل به دستور خداوند، فرمودند: «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً».(1)

آنچه از زندگانى حضرت ابراهيم عليه السلام ثابت است، ايشان تصميم به كشتن فرزندشان اسماعيل گرفتند و آيۀ شريفه «إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ»(2) هم بر آن دلالت دارد.

امامت در آيه همان نبوّت و رسالت نيست؟

در پاسخ به اين سؤال مى گوييم: امامت در آيۀ شريفه «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً» ، غير از نبوّت است زيرا:

1. بدون شك خداوند متعال مقام امامت را به حضرت ابراهيم عليه السلام بعد از امتحان هاى متعدد كه مهم ترين آنها ذبح فرزندشان اسماعيل عليه السلام بود عطا نمود، درحالى كه قبلاً آن حضرت داراى مقام نبوّت و رسالت بودند.

2. در آيه كريمه «جاعِلُكَ» اسم فاعل است و از جهت ادبى اسم فاعل تنها درصورتى مى تواند در مابعد خويش عمل كند و اسمى را به عنوان مفعول نصب دهد كه به معناى ماضى نباشد بلكه بايد به معناى حال و يا استقبال باشد. بنابراين در آيۀ «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً» كه كلمه «جاعل» داراى دو مفعول است، اول «كاف» ضمير و دوم كلمه «إِماماً» نمى تواند به گذشته نظر داشته باشد.(3)

ابعاد انسانى پيشوا و اسوه و الگوى مردم ساخته است و بايد مردم در همۀ اين ابعاد از وى الهام بگيرند و به او اقتدا كنند.

اينكه اين مقام (امامت) پس از سالها رسالت آن حضرت و به دنبال پيروزى در تمام امتحانات بزرگ الهى به وى داده شد، به روشنى مى فهماند كه مقام امامت همسنگ نبوّت و رسالت نيست، بلكه مرتبه اى والاتر و رفيع تر از آن است.

نتيجه اين بحث آن خواهد بود كه وقتى ثابت شد مقام امامت از نبوّت برتر است و نبوّت بر اساس دلايل قطعى مشروط به عصمت است، پس چيزى كه از آن برجسته تر و متعالى تر است به طريق اولى به عصمت مشروط خواهد بود.(1)

باشند خارج مى شوند وتنها به گروه چهارم از ذريه مورد سؤال وى امامت داده مى شود.(1)

من به عنوان امامت به او نمى رسد و تنها به كسى مى رسد كه ظلمى انجام نداده باشد و اين بر وجوب عصمت در امام دلالت دارد زيرا كسى كه معصوم نيست ظالم است چون يا به خود يا به ديگران ظلم نموده است.(1)

بوده و توبه كرده است زيرا درخواست امامت براى كافر در حال كفر قبيح است و از طرف ديگر وقوع كفر از اينان معلوم است پس واجب است تحت نفى داخل باشند.

و اين اشكال به سخن ما كه قبلاً گفتيم كسى كه از ظلم توبه كند ظالم محسوب نمى شود وارد نيست زيرا «ظالم» از نظر لغوى اسم فاعل است مانند قاتل و ضارب و اسم شرعى نيست (يعنى كسى كه توبه كند ديگر شرعاً به او ظالم گفته نمى شود) و اسامى مشتق از افعال بعد از توبه نيز مانند قبل از توبه ثابت هستند مثل اينكه گفته مى شود اين شخص، قاتل زيد يا ضارب عمرو است يا خاذل (خوار كننده) على است گرچه از عمل خود توبه كرده باشد (چون در لغت همچنان اين صفت صادق است) و اينگونه اسامى از نظر شرعى مد نظر نيستند زيرا بعد از توبه اطلاقشان بر شخص، قبيح است مانند لفظ فاسق و كافر (كه بعد از توبه ديگر شرعاً نمى توان به شخص توبه كار اطلاق كرد).(1)

در انتهاى بحث از آيه، سخن را با روايتى از مرحوم شيخ صدوق (ت 381) خاتمه مى دهيم:

ايشان با سند خود روايت طولانى را از حضرت امام رضا عليه السلام نقل مى كنند كه در اين روايت حضرت مى فرمايند: خداوند مقام امامت را بعد از نبوّت و خليل بودن، مختصّ حضرت ابراهيم عليه السلام به عنوان مرتبه سوّم قرار داد و براى ايشان فضيلتى..

ص: 259

محسوب شد كه بدان شرافت يافت كه در اين آيۀ «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً» بدان اشاره شده است. پس حضرت ابراهيم عليه السلام در حالى كه از اين مقام خوشحال بودند فرمودند: براى ذريه من هم؟ (قرار مى دهى؟) خداوند متعال فرمودند: «لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ» يعنى اين عهد به ظالمين نمى رسد، پس اين آيه امامت هرظالمى را تا روز قيامت باطل كرده و آن را مختص برگزيدگان قرار داده است.(1)ة.

ص: 260

آيۀ سيزدهم

2. ابن منظور در لسان العرب كاربردهاى مختلف كلمه صدق را اين گونه بيان مى كند:

الصدق: نقيض الكذب، راست، نقيض دروغ است. صدّقه: قبل قوله. سخنش مورد پذيرش است.

رجل صدق: نقيض رجل سوء، مردخوب، نقيض مرد بد است، يعنى؛ صفت صدق وسوء نقيض يكديگر هستند.(1)

نيست، بلكه در موارد انديشه و باور و خوى انسانى و رفتار آدمى و ديگر چيزها نيز قابل اطلاق است و استعمال آن استعمال حقيقى است.

در اين آيه مورد بحث نيز خداوند متعال، مؤمنان را مخاطب ساخته و آنان را به تقوى و تحفّظ و خوددارى (از مخالفت با خدا) فرمان داده است و به آنان امر مى كند كه با صادقان باشند. اكنون بايد ديد منظور از صادقين در آيه كريمه چه كسانى هستند.

با توجّه به گستره مفهوم «صدق» - \كه در انحصار مقوله سخن و كلام نيست و قلمرو آن انديشه، اخلاق، كردار و رفتار را فرا مى گيرد - \و با توجّه به اينكه بودن با صادقين در آيه كريمه واجب شمرده شده است؛ به اين نتيجه مى رسيم كه منظور از بودن با صادقان، همراهى و معيّت جسمانى نيست، بلكه همراهى در هر چيزى است كه راستى و درستى در آن مطرح است، و منظور از صادقين در آيه كسانى هستند كه صدق مطلق را دارا باشند نه مطلق صدق را، و صادق به قول مطلق كسى است كه از هر جهت راست و درست باشد و در انديشه و گفتار و كردار و اخلاقش كوچك ترين كژى و انحراف وجود نداشته باشد. چنين كسى جز معصوم نخواهد بود، و بودن با چنين انسانى به معناى همراهى و همگامى با انديشه و كردار و اخلاق او و پيروى از وى خواهد بود.(1)

وجود دارد قبيح است زيرا به امر به انجام قبيح منجر مى گردد. بنابراين با توجّه به ثبوت عصمت در صادقين، ثابت مى شود كه اين عصمت بالاجماع به امامان معصوم عليهم السلام اختصاص دارد زيرا احدى از امّت به عصمت صادقين قائل نشده مگر اينكه آن را مختص معصومين عليهم السلام دانسته است.

و نيز از آنجا كه خداوند متعال امر به تبعيّت از صادقين نموده بنابراين بايد مراد كسانى باشند كه از نظر پروردگار، صادق محسوب مى شوند و همين موضوع مانع مى شود كه امر به تبعيّت متوجّه كسانى گردد كه در موردشان امكان دروغ وجود دارد زيرا امكان دروغ، مانع از قطع به صدق نزد پروردگار مى گردد و زمانى كه از اين جهت نيز عصمت صادقين ثابت گردد ثابت مى شود كه مراد از صادقين در آيه، أئمّه معصومين عليهم السلام هستند.

و نيز از آنجا كه خداوند متعال آنان را به صداقت داشتن توصيف نموده است پس اين توصيف مانع از كذب آنان مى گردد زيرا تحقّق كذب از آنان اقتضا دارد كه به كذب متّصف باشند و اين اتّصاف با خبر دادن خداوند به صداقت آنان منافات دارد.(1)

بر باطل اجتماع كنند. بنابراين اگر همۀ امّت بر چيزى اتّفاق كنند اتّفاق آنان بر حق است و اين موضوع دلالت دارد بر اينكه اجماع امّت، حجّت است.

اگر گفته شود: چرا منظور از بودن با صادقين، بر روش صادقين بودن نباشد چنانكه اگر پدرى به فرزندش گويد: «با صالحان باش» يعنى شيوه صالحان را دنبال كن، (و اين دلالت نمى كند كه لازم است در هر زمانى صادقى وجود داشته باشد).

پاسخ اين است: اين خلاف ظاهر است، زيرا ظاهر جمله «و كونوا مع الصادقين» اين است كه وجود صادقين مفروض گرفته شده و به بودن با آنان امر شده است.

و نيز اگر گفته شود: اين جمله فقط در زمان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ممكن بوده زيرا صادق در آن زمان تنها آن حضرت بوده است و دلالت نمى كند كه در هر زمانى بايد صادقين وجود داشته باشند.

در پاسخ مي گوييم: اين خطاب مانند ديگر خطابات قرآن كه تا قيامت متوجّه همۀ مكلّفين است، متوجّه به مكلّفين در هر زمانى است و خطاب ويژه زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله نيست، به دليل اينكه استثنا صحيح است (و صحّت استثنا همواره دليل وجود عموم در مستثنى منه است).

علاوه بر اينكه خداوند در مرحله نخست، مؤمنان را به تقوى امر فرموده است و اين تمام كسانى را كه ممكن است متّقى نباشند امر به تقوى مى كند و مخاطب به اين خطاب كسانى هستند كه جايز الخطا هستند و آيه دلالت دارد بر اينكه افراد جايز الخطا بايد همواره با كسى باشند كه معصوم از خطاست تا آن معصوم از خطا از اشتباه آنان جلوگيرى كند و اين مساله در هر زمان تحقّق دارد. پس آيه همۀ زمانها را فرا مى گيرد و ويژه زمان پيامبر صلى الله عليه و آله نيست.

تا اين جا به وضوح از سخنان فخر رازى استفاده شد كه منظور از صادقان را افراد معصوم از خطا مى داند و اين افراد در هر زمانى وجود دارند و اين مطلب صحيح و بى اشكال است ولى فخر رازى پس از آن مى گويد:

ص: 265

صادقان معصوم مجموع امّت هستند و نمى توانند افراد خاص و مشخّصى از امّت باشند زيرا در اين صورت بر هر كسى لازم است كه آن افراد مشخّص را بشناسد تا بتواند با آنان باشد در حالى كه اين شناخت و آگاهى ميسور نيست و ما افراد خاصّى را نمى شناسيم كه از خطا و اشتباه معصوم باشند. با اين وصف اين معصوم، مجموع امّت خواهد بود و نتيجه آن حجّيت اجماع امّت است.(1)صف

ص: 266

و مقابله بين اين دو عنوان ايجاب مى كند كه مؤمنان مخاطب، كسانى باشند و صادقان كه مقابل آنها قرار گرفته اند كسان ديگرى باشند.

5. اينكه صادقان عام مجموعى باشد مناقض با سخن خود فخر رازى است، زيرا وى در توجيه اينكه صادقين در انحصار پيامبر صلى الله عليه و آله نيست گفت: «آيه كريمه در بيان اين جهت است كه در همۀ زمانها مؤمنانى يافت مى شوند كه جايز الخطا باشند و صادقانى هم يافت مى شوند كه معصوم از خطا باشند و اين مؤمنان همواره بايد با آن صادقان باشند كه معصومند».

با اين وصف، مؤمنان مخاطب را جايز الخطا و صادقان را معصوم از خطا فرض كرده است.(1)

و فرمودند: آيا مى دانيد اين آيه در مورد چه كسى نازل شده است؟ گفتند به خدا سوگند نمى دانيم. در اين هنگام أبو دُجانه گفت: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله همۀ ما از صادقين هستيم! به تو ايمان آورده و تو را تصديق كرده ايم. حضرت فرمودند: نه اى أبو دُجانه، اين آيه تنها در مورد پسرعمويم على بن أبيطالب عليه السلام نازل شده و او از صادقين است.(1)

و طبق آنچه - \مجموع امّت اسلامى - \كه فخر رازى بيان كرده، اگر اين امّت بر مساله اى اتّفاق داشته باشند بر همگان متابعت از آنان لازم است و در اين صورت معناى «كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ» در هر عصر و زمان اين است كه با امّت اسلامى باشيد.

اين تفسير از آيۀ شريفه به ذهن هيچيك از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله در هنگام نزول آيه، تبادر نكرده است چه اينكه مساله اجماع بعد از قرن اوّل بوجود آمده است.

بنابراين بايد گفت منظور از «صادقين» همان امامان معصوم عليهم السلام هستند كه در هر عصر و زمانى وجود دارند و اين وجود مختصّ عصر رسالت نيست و اينان بدون شك افراد مشخّصى هستند.(1)

و هيچ منافاتى ميان اين روايت و روايتى كه مرحوم طبرسى از امام محمّد باقر عليه السلام نقل كرده مبنى بر اينكه مراد از «صادقين» آل محمّد عليهم السلام هستند وجود ندارد زيرا أمير المؤمنين عليه السلام هم يكى و بلكه اكمل مصاديق آل محمّد عليهم السلام است.

سخن در ارتباط با آيۀ شريفه را با روايتى كه حافظ ابن عساكر دمشقى شافعى با سند خود از ابن عبّاس نقل كرده به پايان مى بريم:

رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايند: كسى كه دوست دارد زندگانيش مانند من و مرگ او همانند مرگ من باشد و در بهشت عدنى كه پروردگارم آن را غرس كرده ساكن شود بايد ولايت على عليه السلام بعد از من را پذيرا باشد و ولايت ولى بعد از او را بپذيرد و به امامت امامان بعد از من معتقد باشد زيرا آنان عترت من هستند، از گِل من سرشته شده اند و خداوند متعال به آنان علم و فهم عنايت نموده است، واى بر تكذيب كنندگان فضائل آنان از امّتم، كسانى كه قاطع رحم من هستند خداوند هيچگاه شفاعت من شاملشان نشود!(2)ي.

ص: 271

آيۀ چهاردهم

بودن ايشان در آن زمان اختلاف وجود دارد.(1)

حاكم نيشابورى شخصيتى است كه به گفته ذهبى، ناقد و شيخ محدّثين و امام و حافظ به شمار مى رود و فردى است كه از دو هزار استاد، حديث شنيده است. چنين فردى ادّعا مى كند كه به اتّفاق، أميرالمؤمنين عليه السلام اوّل كسى است كه اسلام آورد.

و از زيد بن أرقم چنين نقل كرده: همانا اول فردى كه با رسول خدا صلى الله عليه و آله اسلام آورد على بن أبيطالب عليه السلام بود. وى پس از نقل حديث مى گويد: اين حديث داراى سند صحيح است.(2)

و از صحابى بزرگوار سلمان فارسى چنين نقل شده: اوّلين كسى كه از اين أمّت بر پيامبر صلى الله عليه و آله در كنار حوض كوثر وارد مى شود اوّلين كسى است كه اسلام آورد (يعنى) على بن أبيطالب عليه السلام.(3)

و از أنس منقول است كه پيامبر صلى الله عليه و آله روز دوشنبه به پيامبرى برگزيده شد و حضرت على عليه السلام روز سه شنبه اسلام آورد.)(4) ذهبى در مورد اين روايت و روايت قبل سكوت اختيار كرده و آن را رد نكرده است)

و در حديث چنين آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به أميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: تو اوّلين از مؤمنين در ايمان آوردن و اوّلين از مسلمانان در اسلام هستى و جايگاه تو نسبت به من همانند جايگاه هارون نسبت به موسى عليهما السلام است.(5)

از اين متون كاملاً استفاده مى شود كه على عليه السلام اول كسى است كه اسلام آورد، نه ديگران.1.

ص: 274

حافظ و عالم به قراءات و به علوم حديث و رجال معرّفى كرده است.(1)

5. ثعلبى شافعى (ت حدود 427) مفسّر معروف در ذيل آيۀ شريفه مى گويد: همۀ علما اتّفاق نظر دارند كه اوّل ايمان آورنده از مردان پس از حضرت خديجه عليها السلام حضرت على بن أبيطالب عليه السلام بود.(1)

را خود صحابه به آن معترفند و اين چيزى است كه ابن عبد البرّ مالكى (ت 463) بدان اشاره كرده و مى گويد: از سلمان و أبوذر و مقداد و خبّاب و جابر و أبى سعيد خُدرى و زيد بن أرقم نقل شده كه: على بن أبيطالب عليه السلام اوّل اسلام آورنده است و اين صحابه، على عليه السلام را بر ديگران ترجيح و برترى داده اند.(1)

سخن دربارۀ اين آيه كريمه را با روايت ابن عساكر دمشقى شافعى مذهب (ت 571) به سندش از ابن مسعود به پايان مى بريم، وى مى گويد كه من نود سوره را بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله خواندم، و قرآن را بر بهترين مردم پس از پيامبر ختم كردم، به او گفتند بهترين مردم كيست؟ گفت: على بن ابى طالب(2).5.

ص: 278

آيۀ پانزدهم

صاحِبُكُمْ وَ ما غَوى».(1)

و اين قضيه نزد أكثر مفسّرين و محدّثين ثابت است كه از جمله مى توان به افراد ذيل اشاره نمود:

1. أبو إسحاق ثعلبى شافعى (ت 427) در «الكشف و البيان» 234/4.

2. حاكم حسكانى حنفى (ت قرن 5) در «شواهد التنزيل» 381/2.

3. زرندى حنفى (ت 750) در «نظم درر السمطين»: 93.

4. شبلنجى شافعى در «نور الأبصار»: 11.

5. سبط ابن جوزى حنفى (ت 654) در تذكره الخواص: 30.

6. ابن صبّاغ مالكى (ت 855) در «الفصول المهمّه فى معرفه الأئمّه» 242/1.(2)

گفتند: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله اگر براى شما اتّفاقى بيفتد بعد از شما به كه رجوع كنيم و چه كسى در بين ما همانند شما به امر دين مى پردازد؟ حضرت فرمودند: فردا كه فرا رسد ستاره اى از آسمان در خانه مردى از اصحابم فرو مى افتد پس بنگريد كه چه كسى است كه او جانشين من و اداره كننده امر دين در بين شما بعد از من خواهد بود.

هر يك از اصحاب طمع داشت كه فردا پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به او بگويد تو سرپرست امور بعد از من هستى. هنگامى كه روز چهارم فرارسيد هر يك از صحابى پيامبر در خانه خود نشسته و فروافتادن ستاره را نگاه مى كردند كه ناگهان ستاره اى از آسمان كه نورش دنيا را فراگرفته بود فروافتاد تا اينكه در منزل حضرت على عليه السلام پنهان شد، پس اصحاب از حق روى گردانده و گفتند: اين مرد گمراه شده و از مسير حق منحرف گشته است! و در مورد پسر عمويش از روى هوى و هوس سخن مى گويد، پس خداوند متعال آيۀ «وَ النَّجْمِ إِذا هَوى» را نازل كرد، و نيز گفته مى شود آيۀ «... جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُكُمُ»(1) نازل شد.

و در روايت نوف بكالى چنين آمده: در منزل على عليه السلام ستاره اى فرو افتاد كه نورش تمام مدينه و اطراف آن را فراگرفت و اين ستاره ستاره زهره و گفته شده ستاره ثريا بوده است.(2)

آيۀ شانزدهم7.

ص: 281

آيۀ هفدهم

اينكه شنوا باشى و گوش فرا دهى، و حقّ است بر خداوند كه شنوا باشى و گوش فرا دهى. پس آيۀ «وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ» نازل شد.(1)

و در روايت ديگرى از ابن عبّاس مفسّر معروف از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نقل شده كه وقتى آيۀ «وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ» نازل شد، حضرت فرمودند: از پروردگارم درخواست كرده ام كه گوش شنوا را گوش على عليه السلام قرار دهد.(2)

و در روايت حاكم حسكانى حنفى از حضرت على عليه السلام چنين نقل شده كه حضرت فرمودند: رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمودند: بدرستى كه خداوند به من امر نمود كه تو را به خود نزديك سازم و از خويشتن دور نسازم و تو را تعليم دهم تا شنوا گردى و بر من آيۀ «وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ» را نازل نموده پس على تو گوش شنوا براى علم منى و من شهر علمم و تو درِ شهرى و جز از در شهر نمى توان به شهر وارد شد.(3)

و از على بن حوشب فرازى(4) چنين نقل شده كه از مكحول(5) شنيدم مى گويد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله آيۀ «وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ» را خواندند و رو به حضرت على عليه السلام كرده و فرمودند: اى على از خداوند خواسته ام گوش شنوا را گوش تو قرار دهد. حضرت على عليه السلام فرمودند: سخن يا چيزى را از رسول خدا صلى الله عليه و آله نشنيدم كه فراموش كرده باشم.(6)رأ

ص: 284

و از سعيد بن جبير(1) از ابن عبّاس از حضرت على عليه السلام نقل شده كه حضرت فرمودند: از زمانى كه اين آيه نازل شده گوشهايم چيزى را از خير و علم و قرآن نشنيده مگر اينكه آن را دريافته و حفظ نموده است.(2)

از مجموع اين نصوص و روايات چنين استفاده مى شود كه قلب حضرت على عليه السلام بعد از دعا كردن رسول خدا صلى الله عليه و آله، ظرف و محل علم و وحى خداوند تبارك و تعالى شده و جايگاهى براى علوم قرآنى و الهى گرديده است.

آرى امام على عليه السلام درِ شهر علم پيامبر صلى الله عليه و آله است همانگونه كه حاكم نيشابورى شافعى (ت 405) با سند خود از جابر بن عبد اللّه نقل كرده كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه حضرت فرمودند: من شهر علمم و على عليه السلام درِ آن شهر است، پس هر كس طالب علم است بايد از درِ شهر وارد شود.(3)

و درِ شهر علم پيامبر صلى الله عليه و آله هرگز از قرآن كريم جدا نمى شود، و اين مطلب، از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نيز نقل شده كه فرمودند: على عليه السلام با قرآن است و قرآن با على عليه السلام است و اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا اينكه در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند.

اين حديث به نظر حاكم نيشابورى شافعى و ذهبى از احاديث صحيح است.(4)

در نتيجه مى توان گفت: حضرت على عليه السلام با ظاهر قرآن و باطن آن و محكم و متشابه قرآن و لطائف قرآن و بطون هفتگانه آن همراه است، و اين منزلت بزرگى است كه احدى بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله غير از حضرت على عليه السلام بدان نرسيده است.ي.

ص: 285

أنس گفت: با خود گفتم: بارپروردگارا! اين فرد را شخصى از أنصار قرار بده و آمدن حضرت على عليه السلام را مخفى كردم، پس پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: چه كسى است اى أنس؟ گفتم: على عليه السلام است، پس حضرت در حالى كه شادمان بودند ايستادند و حضرت را در آغوش كشيده و مصافحه كردند و با صورت خود عرق حضرت على عليه السلام را پاك نمودند. پس حضرت على عليه السلام فرمودند: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله همانا رفتارى را از شما ديدم كه قبلاً چنين رفتارى را از شما در مورد خود نديده بودم.

حضرت فرمودند: چرا چنين نكنم در حالى كه تو أمانات من را ادا مى كنى و صداى من را به گوششان مى رسانى و آنچه را بعد از من در آن اختلاف كنند تبيين مى نمايى.(1)

لازم به يادآورى است كه أنس بن مالك در حديث طير مشوى هم - \كه يكى از احاديث متواتر است - \اجازه نداد وجود پربركت أميرالمؤمنين عليه السلام بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وارد شوند و در هر سه دفعه به حضرت گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله كار دارد كه دروغ محض بود و مى خواست يكى از اقوام خود با پيامبر صلى الله عليه و آله هم غذا شود.

آرى على ستيزى را بايد از اينجا فهميد كه چگونه أميرالمؤمنين عليه السلام در خانه رسالت و نبوّت مظلوم بود.(2)

ابن أبى الحديد معتزلى در شرح نهج البلاغه مى گويد: حضرت على عليه السلام مى فرمايند: پس از رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تا الان مظلوم بودم.(3)ا.

ص: 288

آيۀ هجدهم

بلاغت موجود در كلام عربى آن را يارى نمى كند زيرا اگر هر دو صفت فقط به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بازگشت داشت، بلاغت در كلام چنين اقتضا مى كرد كه آيۀ شريفه اينگونه آورده شود: «أنت لكل قوم منذر و هاد» در حالى كه ظاهر آيۀ شريفه اين است كه «منذر» غير از «هاد» است.

2. منظور از «مُنْذِرٌ» رسول خدا صلى الله عليه و آله و منظور از «هادٍ» خداوند متعال است بدين معنا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله انذار دهنده و خداوند متعال هادى براى هر قوم است.

اين تفسير نيز مانند تفسير قبلى تفسير صحيحى نيست و با آيۀ شريفه تناسب ندارد، زيرا كلمه «هادٍ» از لحاظ ادبيات عربى نكره است در حالى كه مى دانيم خداوند متعال از هر معرفه اى شناخته شده تر و أعرف از هر چيزى است.

3. منظور از «هادٍ» در آيه، غير از خدا و رسولش است. شايد منظور فردى كه چنين تفسيرى از آيه ارائه نموده از غير، علما باشد، علمايى كه در هر قومى وجود دارند. امّا اين تفسير نيز صحيح نيست زيرا كلمه «هادٍ» همانگونه كه بيان شد نكره است و بر وحدت دلالت دارد و بدين معناست كه هر قومى يك هدايت گر دارد. از اين رو سؤال مى كنيم كه هدايت گر أمّت اسلامى كيست؟

امّا ممكن است كه آيۀ شريفه را بدين شكل تفسير كنيم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله «مُنْذِرٌ» و شارع و مؤسّس اسلام است و هر دينى هدايت گرى دارد كه به منزلۀ حافظ و نگهبان آن دين است و از طرف ديگر وحدت سياق در آيه اقتضا دارد كه همانگونه كه رسول خدا صلى الله عليه و آله «مُنْذِرٌ» از جانب خداوند متعال است و تعيين آن بدست خداوند تبارك و تعالى است، همچنين تعيين «هادٍ» نيز از جانب خداوند متعال صورت پذيرد و تنها شخصى كه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله بر امامت و خلافت وى از ناحيه خداوند عزو جل تصريح نموده اند، وجود نورانى حضرت على عليه السلام است. از اين رو مى گوييم «مُنْذِرٌ» و مؤسّس اسلام، پيامبر گرامى اسلام حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و «هادٍ» و امام مسلمانان بعد از ايشان، حضرت على عليه السلام است كسى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از طرف

ص: 290

خدا ايشان را به اين مقام منصوب نموده است و تفسير آيه بدين شكل با ظاهر آيه سازگارى دارد.(1)

539/4: از أبوهريره و أبو برزه أسلمى صحابى پيامبر صلى الله عليه و آله اين روايت را نقل كرده اند.

همچنين فخر رازى در تفسيرش 14/7: اين حديث را نقل كرده و بر آن حاشيه اى نزده است كه معنايش پذيرفته بودن اين روايت نزد اوست.

2. حاكم حسكانى با سند خود از أبو هريره هنگامى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله دربارۀ سخن خداوند متعال كه ميفرمايد: «وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ» سؤال كرد، چنين نقل كرده كه حضرت فرمودند: هادى اين امّت على بن أبيطالب عليه السلام است.(1)

از آنچه تا كنون بيان شد ثابت مى شود كه صحابه رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه منظور از «هادى» در اين آيه، فقط وجود پربركت حضرت على عليه السلام است.

است و چه كسى اين روايت را جعل كرده است.

آنچه ذهبى را بر آن داشته تا اين روايت را دروغ پندارد، دشمنى و كينه توزى و تعصّب مفرط وى نسبت به أهل بيت عليهم السلام است. أهل بيتى كه خداوند متعال در آيه تطهير آنان را پاكيزه و مطهّر قرار داده است. و تعصّب ذهبى از زبان شاگردش سُبكى ثابت است كه دربارۀ تعصّب او گفته: در تعصّب به جايى رسيده كه او را مسخره مى كنند و من روز قيامت بر او ترسناكم.(1) و سخن بعضى از معاصرين دربارۀ ذهبى قابل توجّه است كه مى گويد: او همراه با سلفى ها بوده و مخصوصاً در عقايد متأثّر از شيخش ابن تيميه است.

و دشمنى و عداوت و عناد ابن تيميه نسبت به أهل بيت عليهم السلام و خصوص أمير المؤمنين عليه السلام بر احدى پوشيده نيست.

سمّاك است كه ذهبى در مورد وى مى گويد: وى شيخ، امام، محدّث، زياد نقل كننده حديث، صادق و تكيه گاه عراق است، و خطيب بغدادى نيز در موردش گفته: وى ثقه و فردى ثابت (در عقيده) است.(1)

راوى سوّم، عبد الرحمن بن منصور حارثى است كه ذهبى نيز در موردش مى گويد: وى محدّث است و در «ميزان الاعتدال» نقل كرده كه وى مورد رضايت موسى بن هارون بوده است.(2) وى در سال 271 وفات كرده است.

راوى چهارم، حسين بن حسن أشقر است. خود ذهبى در آن صفحه اى كه روايت ذيل را از وى نقل كرده، او را توثيق نموده است و اين توثيق ذيل روايت 4690 از أمّ سلمه است، هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله غضبناك مى شدند احدى از ما غير از على بن أبيطالب عليه السلام جرأت نمى كرد با ايشان صحبت كند. كه ذهبى دربارۀ أشقر گفته: أشقر توثيق شده است.(3)

بله اين راوى (أشقر) متّهم به دروغگويى است امّا نه از ناحيه ذهبى بلكه از ناحيه ديگران و اتّهام دروغگويى او به جهت اين است كه وى دو حديث ذيل را روايت كرده است:

1. على عليه السلام باب «حطّه» است(4) هر كس از اين در داخل شود مؤمن است و هر كس از آن خارج شود، كافر است.

2. زمانى كه روز قيامت فرا رسد منادى ندا دهد اى أهل محشر! چشمهايتان را فرود.

ص: 294

اندازيد تا فاطمه عليها السلام عبور كند، پس فاطمه عليها السلام در حالى كه با هفتاد حور العين همانند نور درخشنده همراهند عبور مى كنند.(1)

پس در واقع آنچه موجب گرديده تا راوى فوق نزد اين افراد از درجه اعتبار ساقط گردد، نقل احاديث أهل بيت عليهم السلام است، و اين روش غير معقولى در علم جرح و تعديل است، و بايد گفت اين مسلك و روش در جرح و تعديل و اسقاط روات، مصيبتى بزرگ براى اينها محسوب مى شود چرا كه نقل فضائل أهل بيت عليهم السلام نبايد موجب اسقاط راوى از درجه اعتبار گردد.

راوى پنجم، منصور بن أبى الأسود است. ذهبى از وى در «ميزان الاعتدال» نام برده و مى گويد: حديث وى نوشته ميشود. و از أحمد بن أبى خيثمه از ابن معين نقل كرده كه وى فردى ثقه است و نيز دار قطنى وى را راستگو دانسته است و عجلى مى گويد:

او فردى كوفى و ثقه است.(2)

راوى ششم فردى به نام أعمش است. وى نزد أهل سنّت بى نياز از تعريف است چه اينكه ذهبى در موردش مى گويد: وى امام، شيخ الاسلام و شيخ قرائت كنندگان و محدّثين است.(3)

راوى هفتم منهال بن عمرو أسدى است. ذهبى توثيق وى را از زبان يحيى بن معين نقل كرده و دار قطنى در موردش مى گويد: وى راستگوست.(4)

راوى هشتم عبّاد بن عبد اللّه أسدى است. ذهبى در مورد وى مى گويد: امام بزرگ و داراى منزلت عظيم است.(5)ة.

ص: 295

آيۀ نوزدهم

حضرت على عليه السلام در رأس آنها قرار داشته و امير و شريف آنهاست. همانا خداوند در قرآن اصحاب محمّد صلى الله عليه و آله را مورد عتاب و سرزنش قرار داده امّا در قرآن از حضرت على عليه السلام جز به نيكى ياد نشده است.(1)

مى كند كه: نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله نشسته بوديم كه حضرت على عليه السلام وارد شد، هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله ايشان را ديدند فرمودند: برادرم نزدتان آمد سپس رو به كعبه نموده و فرمودند: به خداى اين بنا سوگند او و شيعيانش در روز قيامت رستگارند. سپس روبه ما نموده و فرمودند: به خدا سوگند او اولين شما در ايمان آوردن و به پادارنده ترين شما نسبت به دستورات خدا و با وفاترين شما نسبت به عهد و پيمان الهى و حكم كننده ترين شما به حكم خداوند و قسمت كننده ترين شما به تساوى و عادل ترين شما نسبت به مردم و با فضيلت ترين شما نزد خداوند است.

جابر مى گويد: پس خداوند متعال آيۀ «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» را نازل نمود. پس از آن هرگاه حضرت على عليه السلام مى آمد، اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله مى گفتند: بهترين مردم بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله نزدتان آمد.(1)

و از سيوطى شافعى (ت 911) ذيل آيۀ شريفه چنين نقل شده: رسول خدا صلى الله عليه و آله (خطاب به حضرت على عليه السلام) فرمودند: تو و شيعيانت روز قيامت مورد رضايت خداوند بوده و از نعمت هاى الهى خوشنوديد.

و نيز ابن مردويه از حضرت على عليه السلام نقل كرده كه حضرت فرمودند: رسول خدا صلى الله عليه و آله به من فرمودند: آيا نشنيده اى سخن خداوند متعال كه مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» منظور تو و شيعيانت هستيد. و وعده گاه من و شما حوض كوثر خواهد بود، زمانى كه امّتهاى ديگر براى حسابرسى مى آيند شما خوانده مى شويد در حالى كه پيشانى شما نورانى است.(2)0.

ص: 299

آيۀ بيستم

معجزه اى است كه بر دست نبى اكرم صلى الله عليه و آله از جانب خداى متعال جارى مى گردد و اين معجزه ها محكم ترين دليل و شاهد بر صحّت گفتار رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله است.(1) محور مهم در اين آيه كريمه اين است كه مصداق «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ» را بشناسيم.

و نكته عجيب اين است كه برخى از مفسّرين نظير فخر رازى و طبرى و طبرانى حتى اين احتمال را ذكر نكرده اند كه مراد از آيۀ شريفه، حضرت على عليه السلام و أهل بيت عليهم السلام هستند و اين ظلم بزرگى در حقّ سيد الوصيين امام أميرالمؤمنين على عليه السلام است.

علم الكتاب نزدش است أميرالمؤمنين على عليه السلام است. و از آن حضرت سؤال شد كه آيا آصف بن برخيا كه قرآن در موردش مى گويد: «اَلَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ» عالم تر است يا كسى كه نزد او علم الكتاب است؟ حضرت فرمودند: مقدارعلم كسى كه نزدش قسمتى از علم الكتاب است در مقايسه با كسى كه نزدش همه علم الكتاب است به اندازۀ مگسى است كه با بال خود از آب دريا برگرفته باشد.(1)

و عجيب نيست اگر آيۀ «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ» را به شهرِ علم پيامبر صلى الله عليه و آله امام أميرالمؤمنين على عليه السلام تفسير و منطبق كنيم زيرا آن بزرگوار تنها مفسّر قرآن كريم بعد از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و عالم به تمامى اسرار و ظاهر و باطن و محكم و متشابه آيات قرآنى بودند.

حافظ ابن عساكر (ت 571) با سندى از امام على عليه السلام چنين نقل كرده كه حضرت فرمودند: پيوسته شب و روز بر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله داخل مى شدم و هر زمان پرسشى داشتم مرا پاسخ مى گفتند و اگر ساكت بودم خودشان شروع (به بيان معارف) مى نمودند و هيچ آيه اى بر ايشان نازل نشد مگر اينكه آن را خواندم و تفسير و تأويلش را دانستم و براى من از خداوند متعال خواستند كه چيزى را كه به من تعليم مى دهند فراموش نكنم، پس هيچ حرام و حلالى يا امر و نهى و طاعت و معصيتى را فراموش نكردم و همانا دستشان را بر سينه من نهادند و چنين دعا كردند:

بارپروردگارا! قلبش را مملو از علم و فهم و حكمت و نور قرار بده.

كسانى كه نزول آيه در حق حضرت على عليه السلام را روايت كرده اند:

1. أبو الحسن فارسى 2. أبوبكر المعمرى

3. أبو جعفر محمّد بن على الفقيه 4. محمّد بن موسى المتوكّل

5. محمّد بن يحيى عطّار 6. أحمد بن محمّد بن عيسى

7. قاسم بن يحيى 8. حسن بن راشد

9. عمرو بن مفلّس 10. خلف

11. عطية بن سعد عوفى 12. أبوبكر مفيد

13. أبو أحمد جلودى 14. محمّد بن سهل

15. زيد بن إسماعيل 16. داود بن محبّر

17. أبوعوانه 18. أبى بشر

19. سعيد بن جُبَير 20. أبوبكر سُبَيعى

21. عبداللّه بن محمّد بن منصور بن جنيد رازى

22. محمّد بن حسين بن إشكاب 23. أحمد بن مفضّل

24. مندل بن على 25. اسماعيل بن سليمان

26. أبى عمر زاذان 27. ابن حنفيه

28. عبداللّه بن عطاء 29. حسين بن حكم حبرى

30. سعيد بن عثمان 31. أبى مريم

32. اسماعيل بن على عنزى 33. أبى عمر

34. محمّد بن عبداللّه حسّاس 35. أبو محمّد عبداللّه بن محمّد قاينى

36. محمّد بن عثمان نصيبى 37. حسين بن حكم

38. أحمد بن محمّد بن طاوان 39. محمّد بن جعفر بن محمّد عسكرى

40. محمّد بن عثمان بن أبى شيبه 41. إبراهيم بن محمّد بن ميمون

42. على بن عابس 43. عقيل بن حسين

ص: 305

44. أبو معاويه 45. أعمش

46. أبى صالح(1)

حضرت على عليه السلام فرمودند: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله چه كار كنم؟ حضرت فرمودند:

صبر، حضرت على عليه السلام فرمودند: اگر نتوانستم چه؟ حضرت فرمودند: خوبى خواهى ديد، حضرت على عليه السلام فرمودند: دينم سالم مى ماند؟ حضرت فرمودند: دينت سالم مى ماند.(1)ك.

ص: 307

آيۀ بيست و يكم