روانشناسی: ترس و دلهره فوبیا (شناخت، پیشگیری، ابعاد، آثار و درمان)

چند تذكر:

1 - معمولاً عناوين كتاب از لابلاى حرفهاى شيرين جوانان انتخاب شده است.

2 - در حد توان سعى شده ساده نگارى مطالب لطمه اى به بُعد علمى آن نزند ولى گاه ممكن است خلاف نظر انجام شده باشد كه پوزش مى خواهم.

3 - سعى شده مطالب همراه با مبانى علمى و توشه گرفته از فرهنگ غنى اسلام باشد و از مثالهاى كلى و غير ملموس صرف نظر شده بلكه به موارد محسوس و كاربردى پرداخته شود، لذا گاه مثالها بسيار ساده بنظر مى آيد ولى چه بايد كرد كه جمع زيادى از عزيزان ما بوسيلۀ همين موارد كوچك دچار مشكل شده اند. بدن قوى انسان هم گاه بخاطر يك ويروس و ميكروب بسياربسيار ريز از پاى مى افتد.

4 - سعى بر اين نبوده كه از اصطلاحات علمى و ادبى قوى بهره برده شود چون اين گونه مباحث نياز دارد كه همه خوانندگان به ويژه نسل جوان از آن بهره ببرند. لذا مطالب در حدّ توان ساده و روان تنظيم شده است.

5 - دوست داشتم موارد خاصى را از ميان نامه ها به مطالب كتاب اضافه كنم ولى بخاطر رعايت حجم كتاب از ذكر آن ها صرف نظر كردم ولى بطور قطع هر موردى كه نقل شده نمونه هاى فراوانى در بين نامه ها وجود داشته است.

6 - از جوانان عزيز، اوليا، مربيان و مسئولين محترمى كه بوسيلۀ نامه، تلفن و حضورى از بنده بخاطر تدوين آثار جوان پسند تشكر و قدردانى كرده و با لطف و عنايت خود يك طلبه و دانش آموختۀ حوزۀ علميه قم را به خاطر انجام وظيفه اش مورد محبت خود قرارداده اند، سپاسگزارى مى كنم.

ترس

ترس منفى

يكى از جنبه هاى ترس، وجود ترس منفى در انسانهاست. در اصل مى شود گفت كه يك بيمارى است و اين بيمارى يك خلأ فراگير انسانى است.

بيمارى ترس در كليه سيستم هاى مادى، عاطفى، فكرى، ذهنى، علمى، اجتماعى، تأثير منفى دارد. ترس از بيماريهايى است كه بسيارى از ساختارهاى وجودى انسان را متزلزل و متغير مى كند.

بيماريها عكس العمل هاى مختلفى دارند: برخى از بيماريها تنها بخشى از ساختمان وجود انسان را متحول مى كنند اما برخى بيماريها كليه سيستمهاى دفاعى بدن را متغير مى كنند و ترس از اين نوع بيمارى است ترس از بيماريهاى بنيادى و ريشه اى است كه زمينه ساز بسيارى از بيماريهاى ديگر چون بيماريهاى جسمى، فكرى، عاطفى و اجتماعى مى باشد.

ترس مسئله اى مهم و حياتى است و در تشكّل و تكوّن ساختار انسان بسيار مؤثر است، اگر انسان بخواهد در برابر مشكلات و نارسايى هاى زندگى پيروز باشد و بر قلّه هاى پيروزى دست پيدا كند بايد از شجاعت و شهامت بالايى برخوردار باشد و ترس منفى مانع اين پيروزى ها بشمار مى رود.

جلوه هاى ترس مثبت، بجا و مفيد

سيرۀ ائمه عليهم السلام در ترس از خداوند

با گذرى كوتاه در تاريخ اسلام به اين مسئلۀ مهم خواهيم رسيد كه انبياء عليهم السلام، ائمه عليهم السلام، و پيروان آنها از علماء و بزرگان همه از خداوند مى ترسيدند. با آنكه آنان پاك و معصوم بودند و هرگز گناه

ص: 7

ادعيه نمودار معارف كامل الهى

آنچه از حضرات معصومين عليهم السلام در دين اسلام به عنوان ادعيه به مسلمين رسيده و مسلمين را به مناجات با معبود باريتعالى فرا خوانده است، سراسر پر از معارف الهيه و نشانگر ترس مفيد آنان از خداوند است.

از جملۀ اين ادعيه مناجاتهاى على عليه السلام در دعاى كميل است كه سرتاسر فرازهاى اين دعا تعليم علوم الهيه و تعليم ترس از خداوند است.

دعاى شريف عرفه از امام حسين عليه السلام دعاهاى صحيفۀ سجاديّه، ادعيه اى كه از حضرات معصومين عليهم السلام براى مواقع خاص رسيده است، سراسر پر از نقاط روشنى است كه انسان را به سوى خداپرستى و ترس از خداوند فرا مى خواند.

آن هنگام كه حضرت على عليه السلام با آن مقام قدسى كه داشت از ترس خداوند چنان اشك مى ريزد و بر خود مى لرزد و دعا مى كند، پيروان آن حضرت چه حالتى بايد داشته باشند.

گرچه على عليه السلام گناهكار نبود اما راه مناجات و خداترسى را به صورت ادعيه به مسلمين، شناسانده و به آنها نشان داده كه بايد در مقام مناجات با خدا چگونه باشند؟

اين ادعيه حاكى از اين است كه خشيت و ترس واقعى و فراگير، ائمه عليهم السلام را به عظمت و قدرت الهى واقف كرده است و اين مسئله موجب شده است كه در هنگام دعا و گفتگو با خداوند چنين فرازهاى تكان دهنده اى را به صورت ادعيه بيان دارند.

ص: 8

آثار ترس از خداوند

ترس از خداوند، براى انسان آثار مثبتى به همراه دارد. هر كدام از اين آثار مى تواند انسان را به ترس از خداوند ترغيب كند و به انسان روحيه اى دهد كه فقط از خدا بترسد.

ناگفته روشن است كه كليّۀ اخلاقيات و روحيات انسان در اعمال او تأثير مى گذارند. اگر اين اخلاق و روحيه بر ميزان خداشناسى و محور ايمان باشد آثار مثبتى نيز در پى خواهد داشت.

آثار اعمال انسان هم در دنيا مشهود است و هم در آخرت، انسان از عكس العمل اعمالش بهره بردارى مى كند و از نيكى هاى عمل صالح بهره مند و از عقوبت اعمال زشت منزجر و ناراحت مى شود و كيفيت آن را مى بيند. زيرا اين وعدۀ خداوند است:

«كسى كه ذرّه اى خوبى كند نتيجۀ آن را مى بيند و كسى كه ذرّه اى بدى كند، نيز از نتيجۀ آن مصون نخواهد بود.»(1)

اصولاً دنيا جاى عمل است وحسابرسى اعمال در آخرت خواهد بود.

على عليه السلام فرمودند:

«امروز موقع عمل است و حسابرسى در كار نيست و فردا حساب است و عمل نخواهد بود.»(2)

و شناختن راه حق و پيروى از آن، نشانۀ عقل سليم در انسان است و انسان عاقل سعى مى كند، با انجام خوبيها و شناخت آن در زندگى، زمينۀ سعادت دنيوى و اخروى خود را تأمين كند.

2 - به مقام علماء و انديشمندان مى رسد.

اگر انسان از خدا بترسد، به مقام علماء و دانشمندان رسيده است زيرا آيۀ شريفه مى فرمايد:

«فقط علماء و انديشمندان هستند كه از خداوند مى ترسند.»(1)

از نظر فرهنگ اسلام، به كسى دانشمند و عالم گفته مى شود كه مقام قرب او نزد خداى متعال و مراتب ايمانش به حضرت حق از همه بالاتر باشد؟

عالم و دانشمندى كه در مسير خداشناسى نباشد و با ديدن آثار و پديده ها به وجود خداوند پى نبرد و علمش صرفاً به خاطر رشد مادى خود و انسانهاى ديگر باشد، به او عالم گفته نمى شود.

عالم شدن در امور مادى تنها يك جزء از اسرار آفرينش است. از نظر اسلام جهان ماوراء ماده بيش از دنياى مادى ارزش و قيمت دارد.

به هر حال اگر علم زمينه ساز ترس از خداوند براى انسان باشد، آن علمى است كه ارزشمند است، اگر علم براى انسان زمينۀ انحراف، فساد و جنايت را بوجود بياورد، آن علم نه تنها موجب خشيت از خداوند نمى شود، بلكه موجب استبداد و استكبار مى شود و ارزشى هم ندارد.

از بيان آيۀ كريمه چنين روشن است كه تنها عالم فى سبيل اللّه اگر داراى چنين شرايطى باشد كه در كتب روايى و آيات مسطور است و تحت عنوان عالم (به مردم شناسانده شده است) مى تواند به وجود خداوند و عظمت او پى ببرد و از خداوند خوف داشته باشد.

4 - ترس همۀ موجودات

از جمله آثار ترس از خداوند اين است كه امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

«كسى كه از خدا بترسد، همه چيز از او مى ترسد.»(5)

از اين روايت استفاده مى شود كه ترس از خداوند به انسان ابهّت و قداست و ارزشى عنايت مى كند كه ديگر موجودات، تحت تأثير او قرار مى گيرند.

و كسى كه از خدا بترسد، خداوند در درون او قدرتى بوجود مى آورد كه كليۀ موجودات، جمادات، حيوانات، گياهان و انسانها از او مى ترسند و مطيع او هستند و فرمان او را اطاعت مى كنند.

چنانكه در حالات ائمه عليهم السلام در تاريخ داستانهاى زيادى در همين مورد آمده است كه حتى حيوانات وحشى از آنان مى ترسيدند و براى آنها رام بودند.

همۀ موجودات عالم از ذات مقدس حضرت احديّت، پيروى و اطاعت مى كنند.

انسانى هم كه از خدا بترسد برايش كمال و قدرتى بوجود مى آيد كه ديگران از او خواهند ترسيد.

اما اگر كسى از خدا نترسد، از همه چيز خواهد ترسيد و اين مطلب را دنبالۀ روايت از امام صادق عليه السلام بيان مى دارد:

ص: 11

5 - هدايت الهى

از جمله آثار ترس از خداوند اين است كه هدايت الهى شامل حال انسان مى شود، هدايت نعمت الهى است كه انسان به وسيلۀ آن از گناهان دور شده و در مسير رضاى حق تعالى قرار مى گيرد، هم در دنيا و هم در آخرت از نعمات بيشمار الهى بهره مند مى گردد. هدايت نعمتى است كه خداوند به انسانهايى كه از او مى ترسند، بشارت داده است. قرآن مى فرمايد:

«از ستمكاران نترسيد، از من بترسيد تا من هم نعمتم را بر شما تمام گردانم و باشد كه به راه حق و ثواب و هدايت دست يابيد.»(2)

هدايت نعمتى است كه خداوند به وسيلۀ آن انبياء خود را تأييد و پيروان آنان را به صراط مستقيم هدايت فرموده است و مؤمنين نيز شامل اين هدايت مى شوند قرآن مى فرمايد:

«هر كس توانست، نعمت هدايت را دريابد رستگار مى شود، اما اگر گمراه شد و از خداوند دور ماند عقوبت دنيا و آخرت گريبان او را خواهد گرفت و خداوند وعده داده است كه خلافكاران را هدايت نمى كند.»(3)

7 - بى رغبتى به دنيا

يكى از آثار ترس از خداوند اين است كه انسان نسبت به دنيا بى ميل و رغبت مى شود و همّ و غمّ او از مسائل دنيوى بيرون مى رود و متوجه مقامات معنوى و اخروى مى شود. اين مطلب را امام صادق عليه السلام طى روايتى فرمودند:

«هر كس به خداوند شناخت پيدا كرد از او بترسد و هر كس كه از خدا ترسيد ميل به دنيا ندارد و دنيا را رها مى كند.»(1)

رغبت به دنيا و عشق و علاقه به نعمات و جلوه هاى دنيا منشأ بسيارى از گناهان است. در اين مورد خداوند به انسان بارها هشدار داده است. قرآن مى فرمايد:

«اى مردم وعده خدا دروغ ندارد، زندگى دنيا شما را گول نزند.»(2)

و در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«زندگى دنيا بازيچه و سرگرمى است.»(3)

و در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«هر كس زندگى دنيا و زينت آن را بخواهد، ما پاداش كارهاى خوب آنان را در اين دنيا به آنها مى دهيم.»(4)

و در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«كسى كه سود دنيا را بخواهد به او مى دهيم اما در آخرت بهره اى نخواهد داشت.»(5)

و در آيه اى ديگر هشدار مى دهد:

«گناهكاران به زندگى دنيا شاد هستند در صورتى كه زندگى دنيا نسبت به زندگى آخرت ناچيز است.»(6)

و امام صادق عليه السلام فرمودند:

«دنيا مانند آب درياست، شخص تشنه هرچه بيشتر از آن بنوشد، عطش او زيادتر گردد تا او را به هلاكت رساند.»(7)

اما آنكس كه از خدا بترسد نسبت به دنيا بى رغبت است و آخرت را مى طلبد.

ص: 13

8 - گناه نمى كند

يكى از آثار ترس از خداوند اين است كه موجب مى شود انسان گناه نكند. در اين مورد پيامبران الهى پيوسته به وسيلۀ ترس از خداوند و قيامت سعى داشتند كه مردم را از عصيان و گناه باز دارند و از ترس به عنوان عامل رشد و تزكيه انسانها استفاده نمايند و هدف از رسالت انبياء نيز هدايت مردم به وسيلۀ ترس و بشارت بوده است. قرآن مى فرمايد:

«تو جز آنكه خلق را (از كيفر اعمال بد) بترسانى به كار ديگرى مأمور نيستى. ما تو را به حق و راستى به سوى خلق فرستاديم تا (خوبان را به بهشت ابد بشارت دهى) و (بدان را از خشم و غضب حق) بترسانى و هيچ امّتى نبوده جز آنكه ميانشان ترساننده و راهنمايى بوده است.»(1)

هر كس از انذار و ترس پيامبران پند گرفت و گناه نكرد اهل نجات است و آنكس كه گناهكار شد در عذاب خواهد بود، قرآن مى فرمايد:

«و هيچكس بار گناه ديگرى را به دوش نمى گيرد و آنكه بارش سنگين است اگر ديگرى را هرچند خويشاوند او باشد بر سبكبارى خود كمك طلبد ابداً بارى از دوشش برندارد. اى رسول ما تنها آنان را كه در خلوت و پنهانى از خداى خود مى ترسند و نماز بپا مى دارند، مى توانى خداترس و پرهيزكار كنى و هر كس خود را از كفر و گناه و اخلاق زشت پاك و منزّه ساخت، سود و سعادتش بر خود اوست و بازگشت همه به سوى خداست.»(2)

در اين آيه صراحتاً مى فرمايد كه هر كس خداترس شود پرهيزكار مى گردد و به اعمال شايسته و صالح دست مى زند و گناه نمى كند. و مشخص مى سازد كه ترس از خداوند عامل رشد معنويات در بشر و انجام اعمال صالح است.

10 - مطيع خداوند

يكى از آثار ترس از خداوند اين است كه انسان مطيع خداوند مى شود و در راهى قدم مى گذارد كه رضاى خداوند در آن است و به اين وسيله به نجات و پيروزى در دنيا و آخرت خواهد رسيد.

قرآن مى فرمايد:

«و هر كس فرمان خدا و رسول را اطاعت كند و خداترس و پرهيزكار باشد، چنين كسى را پيروزى و رستگارى و سعادت خواهدبود.»(2)

ترس از خداوند، روحيۀ اطاعت از اوامر الهى را در قلب انسان بوجود مى آورد و اين اطاعت براى انسان آثار دنيوى و اخروى فراوانى به همراه دارد. از جمله قرآن مى فرمايد:

«اگر خدا و رسول وى را اطاعت كنيد او از اعمال شما هيچ نخواهد كاست و از گناه گذشته شما مى گذرد كه خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.»(3)

و در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«... اگر خدا را اطاعت كنيد سعادت و هدايت خواهيد يافت.»(4)

و در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«هر كس مطيع خدا و رسول اوست او را به بهشتهايى وارد سازند كه در زير درختانش نهرها جارى است و آنجا منزل ابدى مطيعان خواهد بود و اين سعادت و رستگارى عظيم است.»(5)

12 - توبه

يكى از آثار ترس، توبه از گناه است. توبه به معناى بازگشت به طرف خداوند و به دست آوردن رضاى اوست در گناهى كه از انسان به صورت عمداً يا سهواً انجام پذيرفته است. همۀ انسانها موظف هستند كه اگر گناهى انجام دادند، آن را فراموش نكنند و با تو به خود را اصلاح نموده و قرب الهى را بدست آورند.

شرايط توبه

توبه شرايطى دارد: شرايط توبه فراوان است در اينجا به طور مختصر به آنها اشاراتى مى شود.

1 - پشيمانى از گناه: پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «مؤمن هر گاه گناهى را مرتكب گردد، دلگير و پشيمان مى شود.»(4)

2 - قبل از مرگ باشد: توبه بايد قبل از رسيدن وقت مرگ و اجل انسان باشد قرآن مى فرمايد:

«كسانى كه گناه انجام مى دهند و توبه نمى كنند تا مرگ آنها برسد، توبه آنها فايده ندارد.»(5)

3 - كار شايسته بازگشت از انحراف است: امام سجاد عليه السلام فرمود: «توبه كار شايسته و بازگشت از انحراف است، توبه با زبان نيست.»(6)

4 - پشيمانى، استغفار، تصميم بر ترك گناه: از على عليه السلام پرسيدند: توبه نصوح چيست؟

امام على عليه السلام فرمود: «با قلب پشيمان شدن، با زبان استغفار كردن، تصميم بر ترك گناه گرفتن براى هميشه، معناى توبه نصوح است.»(7)

ص: 17

تحوّل در جوانان ايرانى

در انقلاب اسلامى ايران نيز از بركت ايمان مردم و ترس از خداوند، جوانانى كه در قبل از انقلاب از طاغوت ترس و وحشت داشتند، شجاع شدند. به نحوى كه يك رژيم محكم و قوى و ريشه دار را از جاى بركندند و اسلام را جايگزين آن نمودند.

در جنگ تحميلى جوانان بسيجى آنقدر ايثار و شجاعت از خود نشان دادند كه برخى از اين شجاعتها واقعاً بى نظير بود و در مواقع عادى، اين افراد طاقت تحمّل اين همه سختى از قبيل:

تشنگى، گرسنگى، سرما، بى خوابى، جراحت و بيمارى را نداشتند. اما به بركت ترس از خداوند، شجاعت در عمق جان آنها ريشه كرده و اين شجاعت باعث شد كه از هيچ مشكلى هراس به خود راه ندهند.

شجاعت جوانان ايرانى به حدّى بود كه هيچ نيرويى قدرت مقابله با آنان را نداشت و دشمن زبون از هر سلاحى براى جلوگيرى از پيشرفت آنان استفاده كرد ولى نتيجه اى برايش دربر نداشت.

با آنكه سربازان عراقى و يا مزدوران ديگر كشورها كه با ايران مى جنگيدند از تمرينات و فنون

ص: 18

آثار اخروى

2 - بهشت جايگاه اوست

از جمله آثار ترس از خداوند آن است كه او را از گناهان باز مى دارد و در قيامت جايگاه او بهشت خواهد بود. قرآن مى فرمايد:

«و امّا كسى كه از مقام و منزلت پروردگارش بترسد و نفس خود را از هوى و هوس منع كند البته نتيجۀ كارش اين است كه بهشت جايگاه اوست.»(2)

و در آيۀ ديگر به او بشارت دو بهشت داده شده است:

«و براى كسى كه از مقام و منزلت پروردگارش بترسد دو بهشت است.»(3)

5 - به مقام رضوان مى رسد

يكى از آثار اخروى ترس از خداوند رسيدن به مقام رضوان است. چنانكه در جهنم، عذاب خداوند درجه بندى است و هر كس به اندازۀ گناهش عذاب و كيفر مى شود در بهشت نيز درجات آنان امتيازبندى شده است و درجات بهشت متفاوت است بالاترين مقام در قيامت مقام رضوان است كه مخصوص آن كسانى است كه از خداوند مى ترسند. قرآن مى فرمايد:

«خداوند از آن مؤمنين راضى و خشنود است و آنان هم از خداوند خشنودند، اين مقام براى كسى است كه از پروردگارش بترسد.»(1)

مقامات بهشتى بسيار عالى و نعمتها در حدّ بسيار وسيع و بالاست، اما مقام رضوان بالاترين مقام است و در آيه اى از قرآن آن را چنين معرفى فرموده است كه مقام رضوان از تمامى نعمات بهشت بالاتر است: خدا اهل ايمان را از مرد و زن وعده فرموده كه در بهشت خلد و ابدى كه زير درختانش نهرها جارى است درآورد و در عمارات نيكوى بهشت عدن منزل دهد و برتر و بزرگتر از هر نعمت مقام رضا و خشنودى خدا را به آنان كرامت فرمايد و آن به حقيقت پيروزى و رستگارى بزرگ است.»(2)

زمينۀ گناه

براى انسان زمينه هاى گناه فراوان است از جمله آثار ترس از گناهان اين است كه انسان عامل گناه را بشناسد و با آن مبارزه كند مهم ترين عامل شيطان است كه قسم ياد كرده است انسان را از راه راست بازدارد. قرآن مى فرمايد:

شيطان گفت: «خدايا قسم به عزّت و جلال تو كه تمامى مردمان را گمراه مى سازم مگر بندگان خالصت را.»(1)

و خداوند به انسان هشدار داد:

«شيطان ارادۀ گمراهى آنان را دارد به نحوى كه از هر سعادت و خوشبختى به دور باشند.»(2)

شيطان راههاى گمراه كنندۀ فراوانى پيش پاى انسان مى گذارد تا به هر صورت ممكن او را به وسيلۀ ارتكاب بر گناه از خداوند دور سازد و براى هر كس به اندازه ايمانى كه دارد، دام مخصوص نهاده است.

على عليه السلام مى فرمايد:

«بدانيد كه شيطان راههاى فريب خود را براى شما آسان مى نمايد تا به جاى قدمش گام نهاده از او پيروى كنيد.»(3)

گوشه اى از سيرۀ عملى انبيا و ائمه عليهم السلام و ترس از گناه

4 - يادآورى لطف خدا

خدايا دلم آرام و خاطرم آسوده به اين بود كه هميشه مرا ياد كردى و بر من لطف و احسان نمودى، و چه بسيار گناهانم را پوشاندى و چه بسيار بلاهاى سخت را از من دور گرداندى و چه بسيار از لغزشها مرا نگاه داشتى و چه بسيار ناپسندها كه از من دور كردى و چه بسيار مدح و ثناى نيكو كه من لايق آن نبودم و تو از من بر افكار و زبانها منتشر ساختى.(2)

سوم: ترس از اولياء الهى

يكى از انواع ترس مثبت ترس از اولياء الهى است. گرچه اين ترس در مرحلۀ پايين ترى از ترس خداوند قرار دارد و بالاترين ترس، ترس از خداست. اما اگر اين ترس هم مانع گناه و زمينۀ كمال در انسان شود، ترس مثبت و پسنديده است براى آنكه اين ترس نيز زمينۀ ترس از خدا را فراهم مى كند.

برخى افراد به احترام اولياء الهى و ائمه عليهم السلام در شهادات و ايام منصوب به اين حضرات گناه نمى كنند و از آنها مى ترسند. اين مسئله در محاكم قضايى هم مطرح است كه در ايام سوگوارى و عزاى ائمه عليهم السلام مثل ايام محرم و صفر و ماه مبارك رمضان، شهادت حضرت على عليه السلام آمار جنايات بسيار كاهش مى يابد.

ترس از ائمه عليهم السلام، از آنجا كه زمينه ساز ترك گناه است ترسى ارزشمند و كمال آفرين است و بجاست كه انسان اين ترس را در خود تقويت كند.

ششم: ترس از انحراف

يكى از انواع ترسهاى مثبت ترس از منحرف شدن است. اگر انسان احتمال مى دهد كه خود و فضاى آلوده او را منحرف مى كند، خوب است كه بترسد و خود را به فضاى آلوده نرساند و هميشه در فضاهاى پاك باشد و از افراد آلوده بترسد و گريزان باشد.

اگر مى تواند با ميكروب و ويروسهاى جسمى و روحى و معنوى مقابله و مبارزه كند و اين كار را انجام دهد، اگر ضعيف است و قدرت مقابله ندارد، حداقل خود را از مفاسد دور نگهدارد.

اگر مى تواند با گناه مقابله كند، اما اگر نمى تواند در فضاى گناه نرود و زمينه و مقدمۀ گناه را براى خود بوجود نياورد.

به طور مثال: انسان اگر مى داند نمى تواند خود را حفظ كند به مراكز فساد و اعتياد قدم نگذارد. و از اين مراكز دورى كند.

اگر دانش آموزى از آبروى خويش بترسد و تقلّب نكند، اين ترس او را از انحراف و گناه تا تقلب بازداشته است.

اگر فردى از دوست ناباب بترسد و احتمال انحراف دهد و اين احتمال موجب ترك دوستى شود، اين ترس، مثبت است.

اگر فردى به خاطر هتك حرمت و زندان دزدى نكند اين ترس، ترس مثبت به شمار مى رود.

به هر حال ترس از انحراف و دورى از منابع و مراكز فساد به انگيزۀ سالم ماندن و فاسد نشدن، ترس مثبت است و اين ترس اينان را از مفاسد و گناهان بيشمارى باز مى دارد. در نتيجه انسان در مسير قرب الهى قرار مى گيرد و اين ترس، باعث رشد انسان مى شود.

ص: 27

هفتم: ترس در خلوتها

ب - ملائك

يكى از ناظران اعمال انسان ملائك مى باشند. قرآن مى فرمايد:

«شما حرفى نمى زنيد مگر آنكه عتيد و مراقب، حاضر و بر آن آماده است.»(1)

و در آيۀ ديگر مى فرمايد: «و هر فردى را فرشته اى براى حساب به محشر كشاند و فرشته اى نيك و بدش را گواهى دهد.»(2)

ايجاد انگيزه

براى اينكه همۀ افراد جامعه از قانون الهى و شرعى پيروى كنند و تنها در حضور ديگران مرتكب خلاف نشوند بلكه هميشه خود را در محضر خدا ببينند بايد انگيزۀ عمل خوب در آنها تقويت شود.

احترام به قانون يك وظيفه تلقى شود، عدم تجاوز به حقوق ديگران، بزهكارى، خلافكارى و ساير مواردى كه شايد افراد به خاطر ترس از ديگران انجام ندهند، بايد براى آنها به عنوان ارزش مطرح شود و آنها در همه حال اين قوانين را رعايت كنند تا احترام به قانون در آنها به صورت ملكه در آيد چنان شود كه اگر فرد از عوامل كنترل دور شد، دچار انحراف و لغزش نشود و براى ترك معاصى انگيزه داشته باشد.

ايجاد انگيزه بايد توسط مربى انجام شود و مربى با آشنا كردن مترّبى خود به موازين شرعى، قانونى و عقلى، احترام به قانون را يك وظيفه تلقّى كند و در هر حال به آن احترام بگذارد.

ص: 30

نمادهاى ترس منفى، نابجا و مضر

ترس منفى

بر خلاف ترس مثبت كه ارزش آفرين است و موجب رشد و تعالى انسان مى شود، ترس منفى يك خلأ روحى به شمار مى رود. انسان ترسو يك ضعف و كاستى روحى دارد و ترس منفى در حقيقت يك بيمارى است. ترس منفى بروز يك مشكل روانى در افراد ترسو است و همانگونه كه بيماريهاى جسمى، احتياج به شناخت عامل و درمان دارد، در مورد ترس كه يك بيمارى روحى است نيز درمان بسيار اهميت دارد.

عوامل ترس منفى، شناخت ترس كه اصولاً ترس منفى چيست؟ آشنايى با آثار ترس منفى روشنگر راههاى درمان ترس منفى است.

همانگونه كه اولياء و مربيان و خود انسان نسبت به درمان كاستى هاى جسمى، همّت مى ورزند، در مورد درمان كاستى هاى روحى نيز بايد اين اهتمام را داشته باشند تا بتوانند با درمان كاستى هاى روح، ديگر ابعاد وجوديش را از آثار اين كاستى محفوظ دارند.

به هر حال هر عضوى كه دچار بيمارى و نقصى شود، انسان را دچار ناراحتى و مشكل مى كند و ساير اعضاء مادى و معنوى انسان نيز از اين عوارض مصون نخواهند بود.

ترس يك خلأ روحى فراگير است كه اكثر افراد از كودك و جوان و بزرگسال و حتى سالمند از آن مصون نيستند. و بسيارى از افراد از مسائل مختلف در هر دوران از زندگى خود بى جهت مى ترسند و وحشت دارند، كه حتى در بسيارى موارد موجب ركود علمى، معنوى و روحى و اجتماعى آنها مى شود. ابتدا به شناخت انواع ترس اشاره اى گذرا داريم.

2 - ترس از تاريكى

ترس از تاريكى نوع ديگرى از ترس است. برخى افراد بدون دليل واضحى از تاريكى وحشت دارند، اين مطلب روش است كه تاريكى وحشت ندارد چرا انسان بايد از تاريكى بترسد؟

7 - ترس از آب

يكى ديگر از انواع ترس، ترس از آب است. برخى افراد به خاطر ترس از آب حاضر به شنا كردن نيستند و از اين نعمت و ارزش اسلامى محروم مى شوند، اما كسانى كه مى خواهند شنا ياد بگيرند، ابتدا ممكن است از آب بترسند اما وقتى شنا ياد بگيرند نه تنها از آب نمى ترسند بلكه لذت مى برند و تلاش مى كنند كه به عمق هرچه بيشتر بروند. و داخل آب بمانند.

آب در حقيقت ترس ندارد عاملى كه موجب ترس مى شود مهم است. زيرا اكثر كودكان در ابتداى كودكى از آب و شنا و حمام به شدت وحشت دارند و به هيچ عنوان با رضا و رغبت حمام نمى كنند. لذا بايد عامل ترس از بين برود تا فرد دست از ترس نابجاى خود بردارد و آب را چيز ترسناكى تصوّر نكند.

10 - ترس از آينده

يكى ديگر از انواع ترسهاى مضر ترس از آينده و عاقبت كار دنيا است. اين موضوع نيز موضوعى فراگير است و اكثر افراد از اين نوع ترس رنج مى برند و اين ترس عواقب سويى در زندگى، آينده، شخصيت و عاقبت آنها برجاى مى گذارد رسوخ اين ترس در دل افراد، به دليل ضعف ايمان است. زيرا مؤمن به خداوند تكيه دارد و از آينده هيچ ترسى به خود راه نمى دهد. نعمت امروز را غنيمت مى شمارد و به فكر فرداهاى نيامده مى باشد.

البته اين نكته به آن معنا نيست كه انسان كار و تلاش نكند، بلكه انسان بايد كار كند، زحمت بكشد، اسراف و زياده روى نكند، و در مورد آيندۀ خود به خدا متّكى باشد. توكّل به خدا ترس از آيندۀ دنيوى را از بين مى برد، اما غصّه و ترس بيهوده از آينده در مكتب اسلام نامفهوم است.

على عليه السلام مى فرمايد:

«اى مردم، رزق و روزيى كه بر شما ضمانت شده، شما را از واجبات بازندارد. و انسان اگر توكّل داشته باشد، به واسطۀ ترس از تنگدستى، چيزى را سؤال نمى كند، ردّ نمى كند و نگه نمى دارد چون فقر و غنى را به دست خدا مى داند.»(2)

و امام سجاد عليه السلام فرمود:

«ديدم تمام خوبى و بركت را در بريدن طمع از مال مردم و آنچه پيش آنان است و هر كس به مردم اميد

ص: 35

11 - ترس خيالى

ترس خيالى نيز يكى ديگر از انواع ترس است. برخى افراد از مردن مى ترسند و حتى حاضر نيستند، لحظاتى كنار مرده بسر برند و يا تنها باشند، و يا شب به گورستان بروند.

با آنكه مى دانند كه مرده، كارى به انسان ندارد و موجودى بى آزار است.

برخى افراد از جنّ مى ترسند. جن ها موجوداتى هستند كه به انسان آزارى نمى رسانند و از مخلوقات خداوند به شمار مى روند چنانكه ملائكه چنين هستند. اما برخى افراد به شدت از جن در وحشت و ترس بسر مى برند.

برخى افراد از موجودات خيالى چون غول و پرى در وحشت و هراسند در حالى كه اين موجودات، موجودات حقيقى نيستند.

خيالات و اوهام، منشأ بسيارى از ناراحتى هاى روحى در انسان بشمار مى رود. لذا از نظر اسلام خيال و وهم مطرود است.

2 - جامعه

توصيه مهم (1):

توصيه اين است كه با ديدن نشانه هاى ترس در افراد، سعى كنيم ابتدا ريشه ها و زمينه هايى كه موجب ترس در فرد شده اند، بشناسيم و با اين عوامل برخورد صحيح داشته باشيم.

توصيه

در اينگونه موارد توصيه اين است كه بايد براى فردى كه از وسايل و ابزار گوناگون بر اساس يك تجربه تلخ مى ترسد تحليل شود كه اگر انسان يك بار دقت نكرد و ضربه ديد، مثلاً برق دست او را گرفت يا سوخت يا دچار صدمه جسمى و روحى و فكرى شد، بايد تجربه كسب كند و بار ديگر جانب احتياط را بيشتر رعايت كند. اين مسلّم است كه ابزارى چون برق، گاز، چرخ گوشت، كبريت، وسايل صوتى و... ترس آفرين نيستند. بلكه لازمۀ يك زندگى مرفّه و راحت مى باشند. چيزى كه مهم است استفادۀ صحيح از اين ابزار است.

اگر تجربه تلخ در تجربه علمى و درس خواندن باشد مثلاً مردود شدن يا تجديد شدن فردى را از كلاس و مدرسه و درس بترساند بايد به انسان تفهيم شود، اينطور نيست كه انسان هميشه تجديد يا مردود شود. شكست براى رشد انسان لازم است گاهى فردى به توصيه هاى دلسوزانه اولياء و مربيان خود توجه نمى كند و خود نيز برنامه ريزى درستى براى رشد علمى خود ندارد. اين بى تجربگى و عدم توجه به توصيه اولياء ممكن است باعث رد يا تجديد شدن او شود. اين شكست و تجربه تلخ نبايد او را از مسير دور كند. از درس و كلاس دلزده شده و سرد شود بلكه اين تجربۀ تلخ بايد باعث شود كه به شيوه هاى درست درس خواندن توجه بيشترى كند و شكست خود را جبران نمايد.

توصيه مهم (2):

اين نكته قابل توجه است كه بى احتياطى در مورد بيماريها و عدم مراقبت از كودك مخصوصاً اگر آگاهانه باشد امرى نابخشودنى است.

اما اگر فردى نهايت دقت را در مورد سلامت خود و كودك به خرج داد و احياناً دچار بيمارى شد، بيمارى او هيچگاه ترس ندارد، بلكه ترس از بيمارى، عوارض آن را شديدتر مى كند.

اين نكته نيز حائز اهميت است كه بسيارى از بيماريها از نظر آثار جسمى، مشترك است و عوامل مختلفى ممكن است باعث بيمارى شود. سردرد هميشه به خاطر عامل تومور مغزى نيست. بلكه شايد يك سرماخوردگى ساده باشد. دل درد هميشه ناشى از كيست و آپانديس و كيسه صفرا نيست، شايد منشأ آن عفونت سادۀ دستگاه گوارش باشد. تب هميشه عامل يا زمينۀ تشنج و بيمارى حاد تنفسى و عفونى نيست و در اغلب موارد ناشى از دفاع سالم بدن در مقابل ويروس و ميكروب است و ترس آفرين نمى باشد.

در اينجاست در مى يابيم كه ترس از بيمارى، بيشتر از خود بيمارى، سلامت جسم و روح انسان را تهديد مى كند. انسان بايد به جاى ترس از بيمارى و احتمالهاى منفى، درصدد رشد آگاهى نسبت به بيماريها و آشنايى با علائم هر بيمارى باشد و بر اولياء لازم است كه كمكهاى اوليه در رابطه با برخورد صحيح با بيماريها را فراگيرند و آنها را بكار ببندند و سلامت و بهداشت خود و خانواده را به وسيلۀ آگاهى بيشتر دوام و بقاء بخشند.

توصيه مهم (3):

براى از بين بردن جهالت و نادانى لازم است انسان نسبت به كارهايى كه مى خواهد انجام دهد، آگاهى و علم كامل و يا نسبى داشته باشد.

بر اولياء و مربيان نيز لازم است كه اگر مى خواهند عملى انجام دهند، عملشان همراه با آگاهى باشد. آنها خودآگاه باشند و زمينۀ آگاهى را براى كودكان و دانش آموزان نيز فراهم كنند.

اگر خودآگاهى ندارند و به روش برخورد صحيح با ترس آشنايى ندارند، متربّيان خود را تحت نظر افراد آگاه و اهل بينش اين امور قرار دهند و از آنها راهنمايى بخواهند.

در مورد عوامل ترس لازم است به فرد ترسو تذكّر داده شود كه بسيارى از اين عوامل ترس آفرين نيستند. بلكه روش برخورد صحيح با اين عوامل لازم است.

آب در اصل چيز ترسناكى نيست. آشنايى با فنون شنا باعث مى شود كه انسان از آب نترسد.

همۀ حيوانات ترسناك نيستند، جزء عدۀ خاصى كه دورى از آنها به خاطر خطرهايى كه دارند لازم است، بقيّۀ آنها حياتشان براى دوام و بقاء زندگى بشر ضرورى است.

بيماريها همه خطرناك نيستند، بلكه به ندرت پيش مى آيد كه يك بيمارى به صورت حاد درآيد در اين موارد عمل كردن به توصيه هاى پزشكى امرى لازم و ضرورى است و بالا بردن آگاهى در اين موارد خطر بيمارى را از بين خواهد برد.

وسايل و ابزار مختلف ترس ندارد بلكه بايد روش صحيح استفاده از آن را فراگرفت بسيارى از اين وسايل براى رفاه زندگى بشر لازم و ضرورى هستند و در حقيقت چيز ترسناكى نمى باشند.

ص: 41

تحليل و توجيه

در بسيارى از مواقع وقتى فردى از چيزى مى ترسد، اولياء و مربيان آگاهى لازم را به افراد نمى دهند، بلكه گاه ترس را در وجود او تشديد مى نمايند.

در مورد كودكان اين موضوع بيشتر به چشم مى خورد معمولاً اولياء كودك را از وسايل خطرناك مى ترسانند، او را منع مى كنند، تهديد مى نمايند و يا او را اجبار مى كنند كه كارى را انجام دهد. مثلاً اگر از تاريكى مى ترسد او را مجبور مى كنند كه در مكان تاريك برود و اگر نخواهد پيروى كند او را مجبور مى كنند كه به دستوراتشان عمل كند. اين روش برخورد، ترس را در وجود فرد ترسو ريشه دارتر مى كند و او را به عوارض روحى و جسمى مبتلا مى سازد.

در اينگونه موارد: بهترين راه تحليل درست و صحبت كردن با فرد ترسو است.

مثلاً بايد براى فرد توضيح داد كه تاريكى ترس ندارد. بلكه دست او را گرفته و به مكان تاريك ببرند و بعد چراغ را روشن كنند تا او باتجربه دريابد كه تاريكى چيز ترسناكى نيست.

و يا اگر كودك از حيوان مى ترسد، براى او توضيح دهند كه حيوانات مفيدند و ترس ندارند و به وسيله هاى گوناگون ارتباط عاطفى بين حيوان و كودك برقرار سازند.

بجاى آنكه كودك را بترسانند، اشياء را به كودك بشناسانند و عملكرد و كارآيى اشياء را به آنها بياموزند. طرز صحيح استفاده كردن از وسايل خطرآفرين را به آنها ياد دهند و با بالا بردن آگاهى و بينش آنها، ايشان را از خطر دور و مصون نگه دارند.

7 - عوامل عاطفى و روانى

8 - عامل شرطى

در بعضى موارد ممكن است عامل ترس، ناشى از عامل شرطى شدن باشد. يعنى اينكه در زمان گذشته در حالت يا مكان يا شئ خاص و يا حيوان خاصى ترس شديدى براى فرد بوجود آمده است و ذهنيّت او نسبت به اين امور ذهنيت ترس و رعب شده و احياناً چندين بار هم اين حالت تكرار گرديده است. به محض اينكه فرد با عامل ترس و رعب آفرين روبرو مى شود، به خاطر ذهنيت قبلى خود، دچار ترس و وحشت مى شود. و ترس مربوط به الآن نيست اين ترس از قبل در عمق وجود او جايگزين شده است.

مثل كودكانى كه از دكتر و تزريقات، خاطرۀ بدى دارند و از آن مى ترسند، به محض ورود به جايى كه شبيه مطب دكتر يا بيمارستان باشد، گريه مى كنند و مى ترسند. زيرا با ديدن اين مكانها به ياد ترس و وحشت زمان گذشته مى افتند و صحنه هاى ناخوش در ذهن آنها تكرار مى شود.

بعضى موارد ممكن است مربى، معلّم، استاد، دوست و يا خويشاوندى در مورد خاصّى با خود برخورد خشن و تندى انجام داده باشد. دانش آموز و متربّى به محض اينكه با او برخورد مى كند و او را مى بيند حالت ترس بر او حاكم مى شود. در حالى كه مربى در حال حاضر قصد ترساندن و حالت رعب آورى ندارد. اما چون اين حالت روحى متربّى در قبل و حال ارتباط برقرار مى شود، موجب مى شود كه متربّى، احساس ترس كند گرچه فعلاً مسئلۀ ترسناكى در بين نباشد و رفتار خشونت آميزى نيز اعمال نشود.

در برخى موارد نيز ممكن است فردى با ماشينى تصادف كرده و خاطرۀ بسيار بدى از تصادف دارد و به محض آنكه ماشينى با همان رنگ يا از همان مدل مى بيند، احساس ترس شديد و رعب مى كند، در حالى كه مسئله تصادف مربوط به قبل بوده و ديدن ماشين با همان مدل آن خاطره را در ذهن فرد تداعى و مرور مى كند و او را دچار ترس و وحشت مى كند.

توصيه مهم (5):

در اينگونه موارد توصيه اين است كه از نقل داستانها يا جريانهاى وحشتناك براى افرادى كه زمينۀ ترس در آنها وجود دارد و يا قدرت تحمّل مسائل ترسناك را ندارند، خوددارى كنيم.

حتّى المقدور اجازه ندهيم كه كودكان و نوجوانان برنامه هايى را كه مربوط به آنها نيست تماشا كنند و آنها را از ديدن مناظر وحشتناك منع كنيم.

در مواردى كه فرد از چيزى مى ترسد كه ترس درستى مى باشد، برايش توضيح دهيم كه مثلاً مرده ترس ندارد، به كسى آزارى نمى رساند و به انسان كارى ندارد.

اگر فردى در محيطى واقع مى شود كه ناگزير از ديدن فيلمهاى ترسناك است و نمى توان او را از محل نمايش دور كرد، بايد براى او توضيح داده شود كه اين صحنه ها نمايش است و حقيقت ندارد و براستى فردى كشته نمى شود و همۀ صحنه سازى است.

11 - مراقبتهاى شديد

توصيه مهم (6):

در اينگونه موارد توصيه آن است كه اگر منشأ ترس ضعف و كمبود جسمى است، در صدد رفع آن كمبود برآييم و فرد را در از بين بردن آن ضعف يارى كنيم. يا با او در انجام كارها همكارى نماييم و درصدد جبران ضعف او باشيم. زمينۀ ضعف و ايجاد ترس را از بين ببريم. و او را تقويت كنيم تا بتواند، كارى را كه از انجام آن مى ترسد، كم كم، انجام دهد.

اگر مشكل جسمى قابل علاج نباشد، مثل كسى كه فلج است يا قطع نخاع شده است و يا معلول جسمى، حركتى است، در اين صورت بايد به تقويت ابعاد ديگر وجود او پرداخت. بسيارى از معلولين جسمى، حركتى در فعاليتهاى هنرى، اختراع، ابتكار و نوآورى، پيشرفتهاى شايان ذكر دارند. بر مربّى لازم است كه استعدادهاى اين افراد را بشناسد و آن را تقويت كند.

با تقويت ديگر ابعاد وجودى فردى كه مى ترسد، او به اعتماد به نفس مى رسد و مشكلات را فراموش مى كند.

2 - تحقير و تمسخر

يكى از عوامل تشديد كنندۀ ترس تحقير وتمسخر فرد ترسو است. ما نبايد كسى كه يك خلأ روحى و عاطفى و معنوى دارد، مورد تحقير و تمسخر قرار دهيم. تحقير وتمسخر يك لطمه و صدمۀ جديد بر پيكر روحى بيمار است و بيمارى را تشديد مى كند.

درست مانند آن است كه كسى از نظر جسمى دچار ضعف و بيمارى شده باشد، ما به جاى آنكه او را تقويت كنيم، از او مقدارى خون بگيريم، يا او را تنبيه كنيم كه چرا مريض شدى؟ اينگونه اعمال مشكل جسمى بيمارى را حل نمى كند و او را دچار بيماريهاى روحى نيز مى نمايد.

تحقير و تمسخر نيز همين حالت را دارد. برخوردى غيرمنطقى با بيمارى روحى در يك فرد است و از نظر اسلام نيز تحقير و تمسخر ديگران به هيچ عنوان جايز نيست.

بجاى اينكه فرد ترسو تحقير شود يا به خاطر ترسش مسخره شود، بايد به او روحيه داد، او را تشويق و ترغيب كرد و اعتماد به نفس را در او بوجود آورد. تا به اين وسيله از نظر روحى تقويت شود و خود فرد به باطل بودن حالت ترس پى ببرد و خلاف واقع بودن ترس را بفهمد و آن را رها كند و به جاى ترسيدن، با ترس مقابله كند.

4 - معاشرتها

يكى از عوامل تشديد ترس معاشرت با افراد ترسو و كم دل است. وقتى انسان با كسى رفت و آمد داشته باشد، اخلاقيات و روحيات اين فرد در انسان تأثير مستقيم مى گذارد. لذا در اسلام نسبت به دوست و انتخاب درست شايسته سفارشات زيادى شده است.

از جمله على عليه السلام طى روايتى مى فرمايند: «موقعى كه كسى با ديگرى قدم برمى دارد مردم آنان را با يكديگر برابر مى دانند، زيرا افراد نمونه هاى يكديگرند و آنگاه كه افراد با يكديگر ارتباط پيدا مى كنند.

قلبهايشان با يكديگر نزديك مى شود.»(1)

و در اين حال همانند هم فكر مى كنند و اعمالشان همانند يكديگر است.

از اين رو معاشرت با دوستان ترسو موجب تشديد ترس در افراد مى شود. حتى گاهى ممكن است اولياء فردى بسيار شجاع باشند اما فرزند آنها بر اثر مجالست با افراد ترسو و گفت و شنود با آنان كم دل و ترسو شود.

در اينجا لازم است ارتباط فردى كه مى ترسد، با افراد ترسو قطع شده و عامل تشديد كنندۀ ترس از او گرفته شود، تا زمينه براى بازپرورى ترس در درون فرد فراهم شود.

آثار ترس منفى

4 - ناراحتى اعصاب

از جمله آثار ترس ناراحتى اعصاب است. انسانى كه مدام در معرض ترس باشد و از موضوعى بترسد، اعصابى محرّك خواهد داشت و خيلى زود عصيانى و ناراحت مى شود و اين ناراحتى اعصاب براى او آثار منفى ديگرى برجاى مى گذارد.(1)

3 - محدوديت افق فكرى

يكى از آثار روانى ترس محدوديت افق فكرى است. كسى كه ترسو باشد معمولاً در ميدانهاى باز و گسترده و در افقهاى وسيع فكرى نمى تواند وارد شود، چون مى ترسد.

مى ترسد كه لطمه بخورد، ضرر كند، آبرويش برود و مسائلى كه براى هر انسانى كه رشد و كمال را بخواهد، ممكن است اتفاق بيفتد.

كسى كه در مسير رشد و كمال قرار مى گيرد بايد خود را داخل امواج مشكلات و ناراحتى ها قرار دهد و با مشكلات مبارزه كند و از خدا استمداد بجويد تا پيروز شود اما اگر بترسد، رشد و كمالى هم در انتظار او نيست.

مثل اين است كه انسان ترسو به خود متكّى نيست و به خدا هم ايمان كامل ندارد و كسى كه از خدا استمداد نخواهد و به استقبال مشكل نرود، انسانى است كه محدوديت فكرى دارد و چنين فردى رشد نخواهد كرد.

انديشه اش در شعاع بسيار ضعيفى حركت مى كند، نمى تواند براى كارهاى بزرگ برنامه ريزى داشته باشد و فكر و تلاش خود را در آن راه بكار گيرد و اين خود عامل مهمّى براى سقوط و ركود انسان است.

5 - عدم ابتكار عمل

از جمله آثار روانى ترس عدم ابتكار عمل است. ابتكار عمل عامل موفقيت براى انسانها بشمار مى رود. اگر كسى بخواهد به نبوغ، شهرت، تشخص علمى، اجتماعى، هنرى، دست پيدا كند بايد از خود ابتكار عمل نشان دهد.

مردم معمولاً در مسائلى وحدت دارند. اما اگر در يك مجموعه و خانواده، فردى به عنوان يك حركت نوين و ابتكارانه وارد ميدان شود، گل مى كند و استعدادش شكوفا مى شود.

مثل آن است كه در بين يك باغ درخت انار، تنها يك درخت سيب وجود داشته باشد، اين درخت بسيار جلوه دارد و شاخص است.

مثل كودكى كه حافظ قرآن مى شود، اين بين كودكان شاخص و ممتاز است و تشويق مى شود، هديه هم دريافت مى كند.

اگر انسان در غير مسيرى كه مردم قدم برمى دارند، حركتى ايجاد كند، مى تواند ابتكار عمل را نشان دهد اما ابتكار عمل در افراد ترسو نيست چون از پيامدهاى آن بيم و هراس دارد. از شكست از تمسخر، از بى اعتنايى از رفتن آبرو مى ترسد، لذا از خود حركت نوينى هم بروز نمى دهد. اما آنها كه شجاع هستند در مسير نوآورى و خلاقيت قرار مى گيرند هرچند در اين راه شكست بخورند و يا مورد اذيت و آزار ديگران قرار بگيرند.

ص: 53

6 - ضعف حافظه

از جمله آثار ترس، ضعف حافظه است.(1) اگر انسان بخواهد حافظه اش به شكوفايى و رشد برسد، بايد در حالت آرامش و سكون اعصاب باشد. وقتى انسانى ترسو باشد ومدام اعصاب او در اضطراب و تشتت بسر ببرد، كار حافظه مختل مى شود و قدرت يادگيرى و دسته بندى آموخته ها را از دست مى دهد.

كسى كه ترسو است دچار اضطراب فكرى و چه كنم؟ وچرا كردم؟ وچه خواهد شد؟ مى باشد و اين افكار اضطراب آفرينى ناشى از ترس، مانع بزرگى براى يادگيرى بشمار مى رود. و گاه انسان آنقدر از نظر حافظه ضعيف مى شود كه مطلبى را اگر دهها بار هم بخواند، نمى فهمد. اين ضعف در مواقعى كه انسان با ترس دست به گريبان است، بيشتر مشهود مى باشد.

9 - بى قرارى

يكى از آثار ترس بى قرارى است. انسان وقتى به شدّت مى ترسد بى قرار مى شود. مثل زمانى كه زلزله صورت مى گيرد يا رعد و برق شديد مى شود و يا در مواقع بمبارانهاى هوايى، كه ترس به شدت بر مردم حاكم مى شود و از آثار اين ترس بى قرارى است. مسئله بى قرارى و عدم ثبات، آرامش را از انسان سلب مى كند. البتّه در اين موارد تحليل زياد است. مثلاً اصل زلزله يادآور قيامت است. خداوند علايمى را كه در برپايى قيامت مؤثر است، در دنيا نيز به انسان نشان مى دهد تا انسان بخود بيايد و گناه نكند از جمله نشانه هاى قيامت، رخ دادن زلزله است.(1) آنهم نه زلزله اى به مقياس پايين ريشتر باشد. بلكه زلزله اى است كه كوهها را درهم مى كوبد.(2) و در آن هنگام انسان هيچ پناهگاهى ندارد.(3) هيچ گريزگاهى نيست. پس در اين مسائل انسان به جاى اينكه بترسد و بى قرار شود بايد به ياد نشانه ها و آيات الهى باشد و به همين جهت خواندن نماز آيات واجب مى شود كه انسان با ياد خدا دل و روان خود را آرامش بخشد زيرا قرآن مى فرمايد:

«آگاه باشيد كه با ياد خدا دلها آرامش مى پذيرد.»(4)

مصائب و مسائل دنيا نسبت به رخدادهاى آخرت بسيار كم و ناچيز است. در اينجا انسان مى تواند مكانى امن پيدا كند و از بلا تا حدودى محفوظ باشد. اما در هنگامۀ آخرت چنين نيست.

پس بهترين راه توكّل بر خدا و اعتماد به نفس و پرهيز از بى قرارى است.

11 - احتياطهاى بى جا

يكى از آثار ترس، احتياطهاى بى جاست، افراد ترسو معمولاً احتياطهاى نابجا زياد دارند. گاهى چند بار در حياط را قفل مى كنند و باز از ترس اينكه مبادا در باز باشد، مجدد آن را امتحان مى كنند.

اگر اشياء قيمتى داشته باشند از ترس دزد آن را در مكانهاى مختلف قرار مى دهند و گاه خود نيز فراموش مى كنند كه آنها را كجا گذاشته اند. گاه برخى افراد نسبت به وسايل گازى حساسيت دارند و از آتش سوزى مى ترسند، بارها كليدهاى گاز را كنترل مى كنند و باز در دلشان وسوسه است كه مبادا باز باشد.

در اينگونه مسائل گاه انسان بر اثر ترس، دچار وسواس نيز مى شود. كه آيا وابسته، اين پاك است يا نه، و غيره....

البتّه احتياط در زندگى امرى لازم و ضرورى است. اما وسواس به خرج دادن و احتياطهاى افراطى ناپسند است و انسان را دچار مشكلات زيادى مى كند.

آثار اجتماعى ترس

1 - دفاع از حق نمى كند

يكى از آثار اجتماعى ترس، عدم دفاع از حق است، انسان ترسو نمى تواند تحليلهاى درستى از مسائل اجتماعى داشته باشد، از انديشۀ صحيح برخوردار نيست، قدرت مقاومت در برابر مشكلات را ندارد. لذا از حق نيز دفاع نمى كند. زيرا راه درست دفاع از حقّ را هم نمى داند.

در تاريخ ضربه هايى كه پيامبران، ائمه عليهم السلام و بزرگان دين از اين ترسوها خورده اند فراوان و بيش از شمارش است. همواره ترس از مسائل مختلف، در اجتماع باعث تسلّط طواغيت و سلاطين جور در بين جوامع بوده است. دفاع از حق يكى از دستورات دينى مسلمين است. در روايتى مى فرمايد:

«حق را بگو، هرچند به ضرر خودت باشد.»(1)

انسان بايد از حق دفاع كند، از مظلومان طرفدارى نمايد، هر چند در اين راه متحمّل صدماتى نيز بشود زيرا شرط مسلمانى اين است كه انسان از حقّ مظلوم دفاع كند.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد:

«كسى كه صبح كند و به امور مسلمين بى توجه باشد و به يارى آنها نشتابد، مسلمان نيست.»(2)

اگر كسى تشخيص داد كه راه حق چيست؟ بايد به دنبال راه حق برود و همه چيز خود را فداى حق كند چنانكه ائمه عليهم السلام چنين بودند و در راه دفاع از حق از همۀ هستى، دنيا، مال، استراحت و حتى جان خود گذشتند و بر پيروان آنان نيز فرض و لازم است كه در دفاع از حق بكوشند.

3 - مطرود است

انسان ترسو در اجتماع مطرود است. افراد جامعه به انسان ترسو، به چشم يك انسان بى ارزش يا كم ارزش نگاه مى كنند و حسابى براى او قائل نيستند.

انسانى كه ترسو باشد، مردم به او اقبال و گرايش ندارند و از اطراف او پراكنده مى شوند. اما كسى كه شجاع است، شهامت دارد داراى ابتكار عمل است، مردم جامعه نيز به او علاقه و گرايش دارند.

شخصيت اجتماعى انسان در گرو شجاعت و شهامت اوست. و كسى كه ترسو است، از اين نعمت محروم است.

5 - رشد اقتصادى ندارد

يكى از آثار اجتماعى ترس، ركود اقتصادى است. انسان ترسو در بعد اقتصادى رشد ندارد.

انسانهايى كه براى برنامه هاى تجارى، اقتصادى و برنامه هاى سرمايه گذارى، دل و جرأت ندارند رشد هم نمى كنند و معمولاً به جايى نمى رسند.

البته منظور اين نيست كه انسان بدون حساب و دقت عقلايى و شرعى و قانونى وارد ميدانهاى اقتصادى شود، اما در مسائل اقتصادى كه دفع آن در زمان آينده خواهد بود انسان بايد شجاعت و شهامت بيشترى به خرج دهد.

احتياط بجا صحيح است اما احتياطهاى نابجا انسان را از رشد محروم مى كند.

حركت انسان بايد به طور زيربنايى و اصولى باشد تا در زمينه هاى اقتصادى رشد كند. تجربۀ ايران در سالهاى سازندگى نشانگر اين مطلب است كه اگر سرمايه ها در بخش توليد و صرف امكانات زيربنايى متمركز شود، شايد چند سال افراد جامعه متحمّل ضرر شوند اما به هر حال در هنگام بهره بردارى از طرحهاى اقتصادى جبران زحمتهاى اصولى خواهد شد.

اما اگر افراد از ضرر و زيان و تورم بترسند و به سود كم راضى نشوند هرگز رشد نمى كنند اين مسئله در بين افراد جامعه نيز مطرح است كه در ابتداى كار و فعاليت انسان نبايد به واسطۀ ترس از ضرر و زيان، دنبال كار و فعاليت نرود و از فعاليتهاى اقتصادى بترسد. بلكه با كسب تجربه از افراد آگاه مى تواند، در زمينۀ اقتصادى نيز موفق شود.

ص: 60

شناخت نشانه هاى ظاهرى ترسوها

درمان

الف - عمل به گفته ها

قرآن مى فرمايد:

«آيا مردم را به كار خير وادار مى كنيد و خودتان را از انجام آن فراموش مى كنيد.»(1)

اگر انسان بخواهد حرفهايش مؤثّر واقع شود ابتدا خود بايد به آنچه مى گويد و تا آنجا كه امكان دارد عمل كند. بعد از ديگران بخواهد عمل كنند، زيرا اين كار تأثير حرف ناصح و گوينده را بيشتر مى كند.

ه - گفتار دلنشين

قرآن مى فرمايد: «تو اى رسول از آنان رويگردان ولى به آنها نصيحت كن و با گفتار دلنشين و مؤثر با آنها سخن بگو.»(1)

و در آيۀ ديگر مى فرمايد: «به گفتار خوش و زبان شيرين آنها را از خود دلشاد كن.»(2)

ى - توضيحات قابل درك

توضيحات مربّى بايد براى متربّى قابل درك باشد و بر اساس فكر او مسائل برايش تبيين شود.

اگر فرد مورد نظر كودك است، مثالها و راهنمايى ها بايد كودكانه باشد. اگر نوجوان است، در سطح فكر او باشد و همينطور اگر جوان يا بزرگسال است، بر اساس فكر و انديشه و ميزان علم افراد ارشاد صورت بگيرد تا مربى موفقيت داشته باشد و متربّى موفق به عمل شود.

ترس در مسائل فرهنگى

ترس اگر از مدرسه است. بايد كودك را با محيط مدرسه آشنا كرد. با مدير، كودكان ديگر محيط كلاس، حياط و ساير چيزهاى مدرسه، كودك قبل از ورود به دبستان آشنا شود. اين آشنايى احساس غربت و ترس را از كودك مى گيرد. و لازم است كودك بى جهت از معلّم و مدير و ناظم ترسانده نشود.

ترس اگر از امتحان است، تجزيه و تحليل اين مسئله لازم است كه بيان شود؛ امتحان براى رشد و آگاهى انسان است. امتحان ضرورى است و كسى كه درس خوانده باشد نبايد از امتحان بترسد. بلكه از ابتداى سال تحصيلى درسها را بخواند و آن را براى شب امتحان متمركز نكند.

در هنگام امتحان نيز به مسائل خاصّى چون، دورى از اضطراب، سر موقع رسيدن، توكّل به خدا، تمركز در دروس، توجه به مكان امتحان و آشنايى با آن، طرز امتحان دادن، روش پاسخگويى به سؤالات آشنا شود تا ترس از امتحان از بين برود.(1)

ترس اگر از مردود شدن است و فردى به خاطر اينكه مبادا رد شود از مدرسه گريزان مى شود، لازم است اهميت درس و تعليم براى او بيان شود و مضرّات كم سوادى و ناآگاهى براى او روشن شود و با علم و آگاهى به مزاياى تحصيل، ترس از مردود شدن در او كشته شود.

دفاع از حق

اگر ترس در دفاع از حق باشد و فرد ترسو تحليلش اين باشد كه اگر امر به معروف كنم، اذيتم مى كنند، مسخره ام مى كنند، احترام ندارم و يا اگر گناهكارى را به قانون معرفى كنم مى ترسم دشمنم شود و انتقام بگيرد و يا موفق نشوم و بگويند عرضه نداشت كارى انجام دهد و...

در اينجا تحليل اين است كه انسان در مسئلۀ دفاع از حق كه امرى لازم و واجب است نبايد هميشه انتظار داشته باشد كه ديگران از او تشكّر كنند و يا او را تشويق نمايند.

اصل اين است كه انسان به وظيفه اش عمل كند، تجزيه و تحليل و برخورد ديگران هرچه باشد مهم نيست. مهم رضايت الهى و انجام وظيفه است. حتى اگر انسان در انجام وظيفه به نتيجه نيز دست پيدا نكند، باز نبايد نااميد شود.

اگر انسان بترسد و از سختى و مشكل بهراسد، موفق به انجام وظيفه نمى شود. به طور مثال اگر تجزيه و تحليل امام حسين عليه السلام اين بود كه اگر قيام كنم، كشته مى شوم، تشنگى مى كشم، خانواده ام اسير دشمن مى شوند، پس ساكت بمانم، موفق به انجام وظيفه نمى شدند. تشخيص امام عليه السلام نهضت و حركت بود، هر چند به صورت ظاهر پيروزى نيز در پى نداشت ولى اثرات قيام حضرت پس از گذشت سالها نمايان شد.

ما نبايد توقع داشته باشيم حالا كه انقلاب كرديم، همۀ كشورها با ما دوست باشند يا دشمن از ما تعريف كند. طبيعى است كه دشمن تهمت مى زند، دروغ مى گويد، به ارزشهاى ما بى اعتناست، براى ما مشكل آفرينى مى كند و امام رحمه الله نيز فرمودند:

هر زمانى كه ابرقدرتها ما را تعريف كردند بدانيم از مواضعمان برگشتيم.

هر زمانى كه دشمن دست از سر ما برداشت و با ما مبارزه نكرد معلوم است در مواضع ما خلل ايجاد شده است و امام در جريان انقلاب روى مواضع به حق خود مى ايستادند و حرف هيچكس را در رابطه با ترك مواضع به حقّ خود، نمى پذيرفتند، در مورد انقلاب، افراد زيادى به امام اعتراض مى كردند ولى امام بر مواضع خود پايدار بودند و هيچ ترسى به دل راه نمى دادند.

3 - پرهيز از يادآورى مشكلات قبل

يكى از راههاى درمان آن است كه هيچگاه مربى نبايد مشكلات ترس افراد را براى آنها يادآورى كند.

ص: 69

4 - توجه دادن به نكات مثبت

يكى از راههاى درمان ترس آن است كه فرد را ابتدا به جهات مثبتى كه دارد، متوجه كنيم. در بازسازى رفتارهاى ناپسند ابتدا بايد جهات مثبت مطرح شود. اين نكته عمومى است و مربوط به قشر خاصّى نيست. اين يك روش تربيتى است كه خداوند نيز از آن استفاده كرده است ابتدا انسان را ترغيب و تشويق مى كند، سپس، اجراى حكمى را از او مى خواهد.

تعريف و تمجيد، براى ترغيب افراد به انجام عمل صالح لازم است. لذا بايد ابتدا جهات مثبت فرد را به او گوشزد كنيم، سپس به نقاط ضعف او بپردازيم.

مثلاً بگوييم: تو حافظه ات خوب است، مرتب و تميز هستى، زرنگ هستى و كارها را خوب انجام مى دهى، حيف نيست كه از يك گربه بترسى؟

در هر مورد فرد ترسو، جهات مثبت هم دارد كه بايد آن را بيان كنيم، سپس به جهت منفى ترس انگشت بگذاريم و از فرد ترسو بخواهيم، ترس را كه عامل ركود اوست از خود دور كند.

6 - ايجاد علاقه و انگيزه

يكى از راههاى درمان ترس، ايجاد علاقه و انگيزه، در فردى است كه مى ترسد. گاهى ممكن است مربى فرد ترسو را مجبور به انجام كارى كند، در اين حال نتيجه بسيار كم و اندك و مقطعى است. انسان با توجه به روحياتى كه دارد، معمولاً تابع زور و اجبار نيست. اما همين كار را اگر مربى با ايجاد انگيزه و تشويق از او بخواهد، براحتى آن را انجام مى دهد. و حالت وازدگى از كار در او بوجود نمى آيد.

اگر بخواهيم فردى را رشد دهيم بايد نسبت به كارى كه از او مى خواهيم انجام دهد در روحيه اش ايجاد انگيزه كنيم. مزاياى آن را برشماريم و مضرات روحيات بد را به او گوشزد نماييم در او ايجاد

ص: 71

7 - تجربۀ عوامل ترس آفرين

يكى از راههاى كم كردن ترس و از بين بردن آن اين است كه مربى به همراه فرد ترسو، عوامل ترس آفرين را تجربه كنند. و فردى كه مى ترسد، به همراهى مربى و در پناه او اين عوامل را تجربه كند و خود به اين نتيجه برسد كه ترس معنا و مفهوم ندارد.

مثلاً كودكى كه از دكتر مى ترسد، گاهى اولياء او را به مطب دكتر ببرند بدون اينكه كودك بيمار باشد و احتياج به مداوا داشته باشد. يا در برخى موارد اگر اولياء بيمارند كودك را نيز به همراه خود به دكتر ببرند و كودك ببيند كه دكتر چيز ترسناكى نيست.

در برخى موارد كه كودك از آمپول مى ترسد، ابتدا اولياء او را از آمپول نترسانند و بعد اگر خود آمپولى براى تزريق دارند، كودك را هم همراه مى برند تا ببيند ديگران نيز آمپول مى زنند و آمپول چيز وحشتناكى نيست بلكه براى تضمين سلامت انسان لازم است. اگر فرد از حيوانى كه نبايد بترسد، مى ترسد، مربى حيوان را بغل بگيرد و به كودك بياموزد كه حيوان ترس ندارد. بلكه اگر او را اذيت كنند، از خود دفاع مى كند، چنگ مى زند يا نيش مى زند و يا...

حيوانات ترسناك عدّۀ محدودى هستند كه لازم است به خاطر خطرى كه دارند همه از آنها دورى كنند.

اگر كودك خود حيوانى را كه از او مى ترسد، نوازش كند، لمس كند با او بازى كند، كم كم ترس او از حيوان مورد نظر از بين مى رود.

مثلاً فردى كه از تاريكى مى ترسد به همراه مربى به جاى تاريك برود تا ببيند كه در تاريكى خبرى نيست. در همان حال برق را روشن كند و در روشنايى مكان را ببيند تا با تجربۀ در تاريكى، بياموزد كه تاريكى ترسناك نيست. عامل ضرر زننده اى در تاريكى وجود ندارد. در اين موارد مربيان نبايد از مكانهاى تاريك براى تنبيه يا زندانى كردن فرزندان خود استفاده كنند، زيرا اين تنبيه نابجا ترس از تاريكى را به همراه دارد.

هنگامى كه فرد تاريكى را آزمايش كرد و اعتماد به نفس به دست آورد، موجب مى شود كه ديگر از تاريكى نترسد.

ص: 72

8 - هميارى و كمك

يكى از راههاى درمان ترس هميارى و كمك به فرد ترسو مى باشد مربى بايد با فردى كه مشكل ترس دارد، هميارى و همكارى داشته باشد. او را تا حدود عقلايى در كارها يارى كند و به نحوى كه او وابسته به مربى نشود به اين همكارى ادامه دهد.

مقدارى از كار را مربى انجام دهد و متربى باقيماندۀ كار را كامل كند يا اگر متربى مى ترسد، كارى انجام دهد يا حرفى بزند، با او هميارى نمايد او را تأييد كند تا به كمك مربى قدرت اعتماد به نفس در خود بوجود بيايد.

اين هميارى درست مثل اين است كه فردى در بعد جسمى دچار يك نارسايى و مشكل مى شود و احتياج به فيزيوتراپى دارد و به وسيلۀ حركتهاى مصنوعى، سيستمهاى آسيب ديده بايد جريان پيدا كند. تا قدرت بدن به حالت اوليه برگردد.

يا كسى آموزش رانندگى مى بيند، ابتدا مربى مواظب وهمراه اوست و اگر خواست خطايى مرتكب شود او را كمك مى كند تا به فنون رانندگى آشنا شود.

در مسائل ديگر نيز آموزش و همكارى ابتدايى امرى لازم است. مثل آموزش كودكان پيش از دبستان، يا آموزش مسائل فنى و هنرى كه همكارى مربى لازم است.

اين هميارى و كمك به فرد نوآموز، قدرت و توان مى دهد تا اعتماد به نفس در كار پيدا كند. در مورد ترس نيز اين مسئله لازم است. همراهى و كمك مربى به فرد ترسو، به وى اعتماد به نفس مى بخشد و به مرور او را به انجام كارهايى كه مى ترسيده قادر مى كند.

10 - تغيير محيط

يكى از راههاى درمان ترس، تغيير محيط براى فردى است كه مى ترسد. گاهى موارد ممكن است فردى از مدرسه، معلّم، ناظم، همكلاسى ترس داشته باشد و اين رعب و وحشت مانع از تحصيل او شود، يكى از راههاى پيشنهادى، تغيير محيط آموزشى است.

يا در بعضى موارد فرد از افراد خاصّ مثل بچه هاى همسايه يا شاگردان مدرسه مى ترسد، بايد با تغيير محيط دادن او را از اين افراد دور نگه داشت.

گاه مسير رفت و آمد براى فردى رعب آفرين است، در اينجا نيز تغيير مسير لازم است، مربى بايد مدتى فضاى باز و زمينۀ آزادترى را براى فردى كه ترسو است فراهم آورد تا ترس از وجودش بيرون برود.

13 - تمرين

از جمله موارد درمان، تمرين شجاعت است. تمرين در همۀ ابعاد در رشد و شكوفايى انسان مؤثّر است و انسان بدون تمرين به هيچ موفقيتى دست نخواهد يافت.

در بحث فعلى كه ترس مى باشد نيز تمرين بسيار مؤثر است. تمرين بايد از مسائل كم و قابل اجراء شروع شود و مربى به تمام جهات توانايى هاى متربى توجه داشته باشد. زيرا استعدادها متفاوت است و توان و قدرت هر فرد مختص به خود اوست.

اگر تمرين سخت و طاقت فرسا باشد، فرد را دلسرد و پژمرده مى كند و نمى تواند مؤثر واقع شود.

در از بين بردن ترس بايد تمرين ابتدا از مسئله اى كه موجب ترس فرد مى شود شروع گردد. مثلاً فردى از تاريكى مى ترسد، مربى بايد او را همراهى و كمك كند و به محيطى كه او از آن ترس دارد وارد سازد در آنجا و در حالى كه مربى همراه اوست، چراغ را روشن كند به او بياموزد كه چيز ترسناكى وجود ندارد. شايد در ابتداى امر با يكبار هميارى و كمك، ترس از بين نرود. لذا لازم به تكرار اين صحنه و ادامۀ تمرين دارد. ميزان ترس در هر فرد، متفاوت است. اگر ترس ابتدايى باشد، تمرينات زودتر مؤثر واقع مى شود اما اگر ترس عميق باشد به تمرين بيشترى نياز دارد.

در همۀ موارد ترس آفرين، تمرين نقش مؤثر دارد و مربى بايد توجه داشته باشد كه به تدريج بايد ترس را از بين ببرد. چنانكه ترس به يكباره در وجود شخص رخنه نمى كند و به تدريج در وجود انسان جايگزين مى شود. از بين بردن ترس نيز محتاج تمرين و صبر و حوصله است.