مجموعه سخنرانیهایی ازآية الله مظاهری ودکتر علی اکبر ولایتی

متن اثر :مجموعه سخنرانیهایی از آية الله مظاهری ودکتر علی اکبر ولایتی

ناشر: انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد

تیراژ : 2000نسخه

تاریخ چاپ:1374

نوبت چاپ:اول

چاپ و امور فنی:چاپخانه روزنامه قدس

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

ص: 3

مجموعه ای که پیش رو دارید، دربردارنده 8سخنرانی اخلاقی، و یک سخنرانی سیاسی است. بحث اخلاقی آن در سال 1371 از سوی استاد اخلاق حضرت آية الله مظاهری در جمع دانشجویان و طلاب حوزه و دانشگاه ایراد شده است. به دلیل جایگاه مسایل سیاسی، در این مجموعه از سخنرانی جناب آقای دکتر علی اکبر ولایتی وزیر محترم امور خارجه جمهوری اسلامی ایران تحت عنوان «تحلیلی بر نظم نوین جهانی» استفاده شده است، تا تناسب بحثهای اخلاقی سیاسی هفته حفظ شود.

لازم به یادآوری است که در تنظیم این مجموعه برخی عبارتها از سوی ویراستار اصلاح شده تا بتواند به صورت کتاب و نشریه درآید، البته بدون این که دخل و تصرفی در مطالب به عمل آید.

بدیهی است عناوین و سرفصلها وتیترهای مختلف، ومنابع آن،وهمچنین تصحيح آن، از سوی ویراستار علمی این مجموعه به متن سخنرانیها افزوده شده است.

به نظر می رسد که این مجموعه از نظر سبک بحث، و پرداختن به مسایل اخلاقی و سیاسی برای اقشار مختلف مفید و آموزنده باشد.

والسلام

ص: 4

گفتار ششم: چگونگی تهذیب نفس-3...97

دستورالعملی برای تهذیب نفس / 97 اهمیت نماز شب / 98 خضوع و خشوع در نماز / 98

تلاوت قرآن، کار و عمل رمز موفقیت، حرکت هدفدار منظومه شمسی / 100 صفقیه شدن در جهت حل مشکلات اجتماعي / 101 حیات طیبه قرآنی، کار تولیدی از نظر اسلام / 102 کار خدماتی از نظر اسلام /103برآوردن حاجت مؤمن / 104 مشکلات پیامبر(ص) در صدر اسلام، تحمل مشکلات رمز موفقیت بزرگان اسلام / 106فقر و محرومیت بزرگان علم و دانش /108 حرکت شتابدار نظام هستی / 109 مغبوضترین افراد در پیشگاه خدا بیکارهایند/ 110 تکامل انسان در گرو تحمل مشکلات /111 پرواز با دو بال علم و تقوی / 112.

گفتارهفتم: چگونگی تهذیب نفس -4...113

درآمد /113 مراتب ذکر، ذکر یونسیه /115اهمیت دعا و راز /118 توسل به اهل بیت /121 خدا را وکیل خود بگیرید /123 خدا نداشتن یعنی دلهره و اضطراب / 124چهار آیه مهم / 125 تأثير صبر و سعه صدر / 126.

گفتار هشتم: خودسازی و تجسم عمل...129

خلاصه بحث / 144.

گفتار نهم: تحلیلی بر نظم نوین جهانی...147

نگاهی به وضعیت جهان / 147 تأثير انقلاب اسلامی ایران در جهان / 149 صدور انقلاب

اسلامی، تأثیر انقلاب در مسیحیت / 150نظم نوین جهانی / 152 شعار حقوق بشر / 154 طرح

حقوق بشر ابزاری شیطانی / 155اسلاح فریبنده دمکراسی، خلع سلاح عمومی ابزاری برای سلطه صهیونیسم / 156 اصلاحات سیاسی و علمی بازیچه دست استعمار غرب/ 157محیط زیست ابزار دیگر استکبار / 158 چکیده بحث / 159 سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران / 161 رابطه ما برای حضور انقلاب اسلامی ایران / 162 واقع بینی و آرمان خواهی ، پرسش و پاسخ، ایران وافغانستان /163.

ص: 6

باشد، توانسته باشد درخت رذالت را از دل بر کند، و درخت فضيلت را به جای آن غرس کند، وشقی و بی بهره حتما آن کسی است که صفت رذیله ای بر دل او حکمفرما باشد.

قرآن شریف قریب هفت هزار آیه دارد . دو ثلث قرآن شریف یا مستقیم یا غیرمستقیم مربوط به اخلاق و تهذیب نفس است. داستانهای قرآن همه وهمه مربوط به اخلاق است. حضرت امام رضوان الله عليه-عقيده داشتند و بارها می فرمودند که همه آیات قرآن رنگ اخلاقی دارد؛ ایشان می فرمودند: اگر با این عینک وارد قرآن شوید می بینید که آیه ای نیست که مربوط به اخلاق نباشد، وقرآن کتاب اخلاق است گرچه همه چیز دارد و کارخانه آدم سازی است، ولو این که همه علوم در آن موجود است، و بالأخره قرآن باکمال وضوح می فرماید « لَا یَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ

إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»(شعراء / (1)89. هیچ چیزی در روز قیامت نتیجه بخش نیست جزدل پاك . اگردل پاك باشد مابقی نتیجه بخش است، و اما اگر دل گناه آلودباشد تقواهم در روز قیامت به درد نمی خورد، تقوای ظاهری منهای تقوای باطنی کاربرد ندارد ، حتی در دنياهم کاربرد

ندارد.

چرا قرآن شریف این مقدار راجع به اخلاق تأکید دارد؟ چرا قرآن بعثت همه انبیارا مربوط

به اخلاق می داند؟ پاسخ این است که هدف از بعثت همه انبیاء ساختن انسانهاست ؛ «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ» (حدید/ 25)(2). همه پیامبران آمدند، در حالی که قوه مقننه مال آنها بود، قوه قضائیه مال آنها بود وقوه مجریه مال آنها بود . برای چه آمدند؟ «لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» در خصوص پیغمبر اکرم (ص) این مضمون در قرآن کریم تکرار شده که او برای پرورش و آموزش آمده است، آن جا که

ص: 8

می فرماید: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ» (جمعه/ 2)(1). پیامبر که ذي المقدمه است با معجزه قرآن آمده است، برای این که مردم را تزکیه کند برای این که مردم را مهذب کند، برای این که سطح معلومات را بالا ببرد.

دنیای روز می گوید: «آموزش و پرورش»، اما قرآن به طور مکرر می فرماید: پرورش و آموزش یعنی، علم منهای تهذیب جز وبال وسختی و بدبختی برای خود انسان و برای جامعه اش چیزی ندارد. پس باید گفت: «پرورش و آموزش». چرا قرآن این مقدار تأكيد دارد؟

پاسخ این چرا در قرآن کریم در آیات فراوانی از جمله در همین سوره شمس آمده است. در این سوره پس از یازده قسم و پس از بیان مقصود اصلی از این سوگندها یک داستانی که به منزله علت برای «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّیهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّیهَا »(شمس/ 9 و10) است آمده، و آن قضیه ثمود است. می فرماید قوم ثمود هرچه پیامبرشان گفت نپذیرفتند، بعد برای این که پیامبر را از میدان به در برند از او معجزه ای خواستند، و آن این که شتری با بچه اش از کوه بیرون بیاید. آن پیامبر معجزه را آورد . همه وهمه پای کوه آمدند، کوه شکافته شد وناقه ای با بچه اش بیرون آمد. اما نپذیرفتند، و ایمان نیاوردند، بلکه تصمیم گرفتند شتر را با بچه اش بکشند، آن پاکدل که به فکر

مردم بود زنگ خطر را به صدا درآورد و گفت : شتر را نکشید که این خطر دارد. اما گفته

او مثل گفته های قبلش موثر واقع نشد وشتر را کشتند. پس از آن پروردگار عالم غضب

کرد وغضب او آن قوم را نابود کرد. قرآن این داستان را نقل می کند، اما با دو نکته : نکته

ص: 9

اول آن که می فرماید: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَیهَا»(شمس/11)(1)؛ یعنی قوم ثمود پیامبر خود را تکذیب کردند.

اینک جای این سوال است که چرا چنین شد؟ آیا پیغمبر پیغمبر نبود؟ آیا کوتاهی در انسانیت آنها بود؟ پاسخ این است که کوتاهی در هیچ یک از آنها نبود، بلکه در آن جا بود که طغيانگری، یعنی تکبر، یعنی غرور ، یعنی سرسختی، یعنی لجاجت بر دل اینها حکمفرما شد، و این طغيان سرپوشی بود بر عقلهای آنان. لذا آن تكبر، آن سرسختی، آن لجاجت وآن غرور نمی گذاشت که اینها پیامبرشان را قبول کنند و آن معجزه کذائی را بینند. آنها حاضر شدند با آن که زنگ خطر برایشان زده شده بود بمیرند و دچار عذاب الهی بشوند، اما نپذیرند که زیر بار حق بروند. نکته دوم این داستان آن است که «وَلَا یَخَافُ عُقْبَهَا» (شمس/15)(2). اینها به سبب آن افکار آلوده و به واسطه لجاجتشان و به علت تکبر وغرورشان عاقبت اندیش نبودند، بی فکر کار می کردند، و احتمال این که عذاب آخرت وجود دارد را نمی دادند، یا اگر می دادند برای آنها موثر واقع نمی شد. این داستانی که قرآن می فرماید، به منزله علتی است برای اهمیت علم اخلاق در قرآن .

قرآن شریف گاهی جامعه را به دو قسمت می کند، و یک برداشتی از جامعه ارائه می دهد که این ترسیم و این برداشت به منزله علت وبرهانی بر این حقیقت است. اگر من کتاب اخلاقم، بجا هستم و اگر می گویم اخلاق واجب مؤكد است، درست است.

قرآن می فرماید: مردم دو قسم هستند: یک قسم افرادی که پاکدل هستند، عاطفه آنها ووجدان اخلاقی آنها سرمشق زندگی آنهاست ؛ می فرماید : اینها حق خواه وحق جو هستند، نه فقط حق جو، بلکه وقتی حق را ببینند از بس خشنود می شوند گریه شوق می کنند، «وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَرَی أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا

ص: 10

عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ » (مائده / 83)(1). وقتی حق را دیدند گریه شوق می کنند، و بعد هم با زبان حالشان یا زبان مقالشان می گویند، ما طرفدار حق هستیم، ما می گشتیم که حق را ببینیم و اینک حق را یافته ایم، چرا آن را قبول نکنیم وچرا مطلوب انسانیت را نپذیریم؟

این یک ترسیم از جامعه است، اما ترسیم دیگری که قرآن از جامعه و به عبارت دیگر از جامعه ای که صفت رذیله افراد آن را کور و کر کرده ودل آنها را از آنها گرفته و به سبب صفات رذیله حجابهایی بر عقل آنها قرار گرفته، دارد، این است که می فرماید: کار آنها به آن جایی می رسد که وقتی حق را ببینند نه تنها گریه شوق نمی کنند، نه تنها حق خواه وحق جو نیستند، بلکه حق کشند و حتی اگر نتوانند حق را بکشند حاضرند خود بمیرند تا حق را نبینند؛ «وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِن کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ »(انفال/ 32)(2). یک دسته ای گویند: خدایا اگر حق هست نمی توانم ببینم، نمی توانم بشنوم، سنگی یا آتشی بیاید مرا نابود کند. آن سان که بعضی می گویند وقتی پیامبر اسلام(ص) به نبوت مبعوث شد مردی برخاست و گفت : ای رسول خدا این کار که کردی از جانب خودت بود یا از جانب خداوند؟ اگر از طرف خودت بود قبول ندارم و اگر از طرف خدا بود نمی توانم ببینم و بپذیرم. از خدا بخواه

سنگی یا آتشی بیاید و مرا نابود کند. آن مرد به جای این که بگوید: ای خدا اگر حق است دلی بده تا آن را بپذیرم، ای خدا اگر حق است چشمی بده تا آن را ببینم، گوشی بده تا آن را بشنوم، و در کی بده تا آن را بفهمم، به جای همه اینها می گوید: ای خدا اگر حق است عذاب دنیا و آخرت را بر من فرود آر.

این یک علت، برای این است که چرا قرآن و اسلام این قدر به اخلاق اهمیت داده

ص: 11

است، و چرا پیامبر اکرم می فرماید: «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» یا چرا قرآن می فرماید

«یَوْمَ لَا یَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ (شعراء/ 89)؟

قضیه ولید بن مغیره انصافا قضیه عجیبی است، ولید بن مغیره ریحانة العرب و از نظر فصاحت وبلاغت خیلی بالا است. مرحوم طبرسی-رضوان الله تعالى عليه- در مجمع البیان یک قضیه در سوره مدثر از او نقل می کند، که آن قضیه موجب شد چند تا آیه داغ بر ضد او نازل شود که شاید آیاتی به این داغی نداریم یا کم داریم.

ولید بن مغیره این ریحانة العرب به مسجد آمد و پیامبر (ص) را دید که قرآن می خواند . قرآن پیامبر او را مجذوب خود ساخت؛ چرا که او اهل دل و مرد فصاحت و بلاغت بود . لذا جذابیت قرآن او را تحت تأثیر قرار داد، به اندازه ای که بلند شد و به میان دوستانش برگشت. او عبارتی در مورد قرآن بر زبان آورد که به گفته ابن ابی الحدید معتزلی همانند آن یا گفته نشده، یا کمتر گفته شده است. او گفت: «ان له لحلاوة وان له لطراوة وان اعلاه لمثمر و ان اسفله لمغدق وانه يعلو ولايعلى عليه». گفت: دوستان، این قرآن یک شیرینی خاصی دارد، یک طراوت مختص به خود دارد، و میوه آن شیرین است، ریشه های آن در اعماق زمین فرو رفته و کلامی است که همانند آن کلامی نیامده است. وی پس از این سخنان برخاست و به خانه رفت. دوستانش دیدند ولید رفت، و اگر ولید مسلمان شود برای آنها خطر دارد. لذا ابوجهل روی روی کار کرد. او در حالی که قیافه مخصوصی به خود گرفته بود و می خواست ولید را تحریک کند به خانه او رفت. خدا

نکند که عاطفه یک کسی تحریک شود وصفت رذیله ای بر دل او حکمفرما باشد. وليد از او پرسید که چرا ترشرویی می کنی؟ تو را با حالتی حاکی از غم و اندوه می بینم! ابوجهل گفت: راستی دوستان قصد دارند برای تو پول جمع کنند. وليد پرسید: چرا؟ او گفت: برای این که فهمیدند تو می خواهی مسلمان بشوی، و از این کار هدفی مادی در نظر داری. بعضی هم می گویند خرفت شدی، بی عقل شدی، و می خواهی مسلمان

ص: 12

بشوی. بدین ترتیب ابوجهل توانست مردی را که غرور، تکبر وجاه طلبی بر دل او حکمفرما بود تحریک کند. لذا وليد برخاست و به جمع دوستان خود آمد و به آنها گفت: او آدم دروغگویی است؟ همه گفتند: نه، او چهل سال به عقل و کیاست در میان ما شهرت داشته است. دوباره پرسید: آیا می شود گفت او کاهن است؟ گفتند: اللهم لا . سپس قدری اندیشید، و آنگاه ناگهان سر را بالا کرد و گفت: چیزی به نظرم رسید که می شود به واسطه آن پیغمبر را از صحنه بیرون کنیم، چیزی که مردم آن را می پذیرند، و آن این است که بگوییم : پیغمبر جادو گر است، برای این که جادو گرها روابط میان زن وشوهر یا دو تا برادر ، یا پدر و پسر را به هم می زنند، و پیغمبر هم چنین کاری را انجام داده است. گفتند: آری، این خوب است. سرانجام در میان مردم شایع کردند که این مردی جادو گر است.

پس از این جلسه مشرکان، از بس که آن جلسه بد بوده غضب پروردگار عالم ظاهر شده و در پی آن چند آیه برضد آن جلسه و بر ضد ولید در قرآن آمده است؛ می فرماید: «إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ نَظَرَ ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُإِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (مدثر/ 18-25)(1).

می فرماید: فکر کرده است. مرده باد بر این نگرش! باز دوباره می فرماید: مرده باد بر این فکرش! حرف را برد و برگرداند فکر کرد و کرد و کرد و بالاخره گفت: «ان هذا الاسحر يوثر»؛ این قرآن یک سحر مؤثری است در میان مردم. ولید بن مغیره با آن فصاحت وبلاغتش، ولید بن مغیره با آن جمله اول، أينک جای این پرسش است که ولید چه کرد که چنین آیاتی عتاب آمیز درباره او نازل شد؟ پاسخ آن است که در مورد او تنها و تنها یک نکته وجود داشت و آن آلودگی دل است. خدا نکند تكبر بر دل کسی حکمفرما

ص: 13

باشد، خدا نکند، پول پرستی وریاست طلبی بر دل کسی حکمفرما باشد که چنین کسی حاضر است دوثلث جهان را نابود کند و برای این که بر ثلث دیگری حکومت کند، حاضر است کارهای زشتی انجام بدهد.

یکی از نویسنده ها جمله عجیبی نقل می کند و می گوید: دختری در حال مرگ بود وهمه به حال این دختر گریه می کردند، بویژه آن که او نامزد بود. در این میان دیدند می گوید: بگذار بمیرم وآنگاه انگشترم را در آور . وقتی نگریستند متوجه شدند آن پیرزنی که بالای سرش ایستاده منتظر است تا او چشمهایش را ببندد، تا وی انگشتر نامزدی او را درآورد وبدزدد.

مشاهده می کنید که آن دخترك التماس می کند تا زنده هستم به این انگشتر علاقه دارم، صبر کن، بمیرم بعد در آورد. اما آن زن اعتنا نمی کند. هرچه آن دختر دست خود را عقب می کشد آن زن نیز دست خود را جلوتر می آورد و می خواهد انگشتر را از انگشت او درآورد؛ یعنی آن که حاضر است زشت ترین کارها را برای مختصری پول انجام دهد. چنین کسی دیگر گوش شنوا ندارد. او دیگر وجدان اخلاقی ندارد، او دیگر نمی شنود و نمی فهمد که این دختر خانم چه می گوید؛ تمام اندیشه او این است که به پول مختصری برسد.

شما عزیزان همه می دانید که در دنیای امروز، حاکمیت آمریکای جنایتکار، با آن تمدن، با آن علم، با آن ثروت و با آن گستره حکومتش دست به چه کارهای زشتی می زند تنها بدان خاطر که به ادعای خودش، منافع مادی اش در خطر است.

عزیزان من، از آمریکای جنایتکار درس عبرت بگیرید و از بی ادب، ادب آموزید. ببینید چه کارهای زشتی در دنیای امروز و در دنیای علم ودانش صورت می گیرد. چرا؟ تنها به دلیل این صفت رذیله ای که در دنیا حکمفرماست. اروپا با آن علم وتمدنش، اروپا با آن کارهای فوق العاده خویش، به اندازه ای کارهای زشت دارد که انسان شرمش

ص: 14

می آید آن را تصور کند. چه رسد به این که از آن سخن بگوید. چرا؟ تنها برای این که غیرت از مردها وعفت از زنها رفته است. وقتی یک انسان غيرت نداشته باشد، وقتی یک خانم یا یک دخترخانم عفت نداشته باشد کارهای زشتش به اندازه ای می شود که یک دختر کوچک ما، یا یک پسر کوچک ما، نمی تواند آن را تصور کند. یکی از آقایان پزشک به من می فرمود که با زن و بچه ام به اروپا رفتیم او برای گرفتن تخصصش رفته بود- وی گفت: در ماشین که می رفتیم دختر چندساله من یک صحنه بدی دید، اما به رو نیاورد، ما هم به رو نیاوردیم. دو سه روز این دختر بچه فکر می کرد و بعد از دو سه روز یک بار سر بلند کرد و گفت: بابا تو مسلمانی؟ گفتم : آری گفت: نه، اگر مسلمان بودی این جا نمی آمدی. آنگاه بنا کرد به گریه کردن . گفت: بابا، من نمی توانم این جا صبر کنم. ما را ببر وخودت تنها بیا . آن پزشک به من گفت: مجبورم. که در آن جا تنها بمانم، بدان علت که زن و بچه ام حاضر نشدند چنین صحنه هایی را ببینند.

پس می بینید در دنیای حاضر غیرت وعفت نیست، و اکنون جای این پرسش است که چرا دنیای علم چنین شده است. تنها علت این امر، وتنها پاسخ این سؤال در حاکمیت صفات رذیله است، و ما باید درس عبرت بگیریم، آن سان که می فرماید :«وَالَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن یَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَی ۚ فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَئِکَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ» (زمر/17 و 18)(1).

قرآن شریف درباره بلعم باعورا چند آیه دارد که برای ما زنگ خطر است .می فرماید: «وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا» (اعراف/ 175). وی آدمی بود که به او علم داده بودیم. حتی آن گونه که می دانید در روایات ما «نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا»معنای خاص دیگری هم دارد، یک روشنایی ونور. او نه فقط از علم و آگاهی بهره

ص: 15

داشته، بلکه برخوردار از الهاماتی هم بوده، و بالأخره یک عنایات ویژه ای از طرف حق به او داده شده است، اما می فرماید «فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ» (اعراف/175)؛ آنچه به او داده بودیم رفت؛ «فانسلخ منها». مثل ماری که از پوست بیرون بیاید، از آن عنایت خاص ما بیرون آمد وتابع شیطان و یا شیطان تابع او ، وبالأخره گمراه شد، آن هم چه گمراهی سختی! بعد می فرماید: «وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ » (اعراف/ 176).

دیگر کارش به آن جا رسید که نشد دست او را بگیریم، دیگر در زمین میخکوب شده بود، تنها به خاطر هوی و هوس، وبرای این که هوی و هوس بر دل او حکمفرما شد، و آن صفت رذیله او را در زمین میخکوب کرد به اندازه ای که دیگر دست عنایت ما نتوانست او را بالا ببرد.

این آیات در ادامه خود زنگ خطری نیز برای ما طلبه ها دارد، و می فرماید «فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَث » (اعراف/ 176). کار آن مرد به جایی رسید که مثل یک سگ هار شد. سگ هار صفت رذیله اش این است که اگر به او حمله کنی حمله می کند، اگر هم به او حمله نکنی او همان درندگی خود را دارد. سگ هار صفت رذیله اش این است که حتی اگر یک بچه بی گناه را مقابل خود ببیند او را مورد حمله قرار می دهد، زبان خود را در می آورد وله له می کند و پارس می کند، و به هر بیگناهی حمله می کند، هم کسی که به او حمله کرده و هم کسی که به او حمله نکردهاست.

مفاد این آیه آن است که اگر کسی صفات رذیله بر او حكمفرما شود، علمش برای جامعه مضر است. چنین کسی خواه در جامعه باشد و خواه نباشد، خواه جامعه او را بپذیرد و خواه نپذیرد برای جامعه مضر است. اگر جامعه او را نپذیرد عقده ای می شود . علیه اسلام، علیه روحانیت، علیه انقلاب و بالاخره عليه انسانیت کتاب می نویسد، و

ص: 16

اگر هم جامعه او را بپذیرد به فرموده حضرت امام خمینی (ره) می فرمودند: به تجربه برای من اثبات شده - اتفاقا این فرمایش ایشان برای من هم اثبات شده است که هر دهی، هر شهری که عموما نجيب وذات متدین باشد، اگر ریشه یابی کنید خواهید دید که عالمی با علمایی مهذب در میان آنها بوده اند، یا الآن هستند، و هر شهری که ذاتا نانجيب وبد باشد یا اکثر آنها بد باشند، خواهید دید عالمی با علمایی غیر مهذب در میان آنها بوده یا الآن هستند.

این فرمایش حضرت امام خیلی ارزش دارد و زنگ خطری برای ماست. ما طلبه ها باید بدانیم حساب ما جدای از حساب دیگران است. امام صادق (ع) - که این چند روزه شهادت ایشان است و باید اسمی از ایشان ببرم و خدا را شکر می کنم که اسمی از ایشان آمد به یکی از خویشان سببی دور خود فرمود: «الحسن لكل احد حسن ومنک احسن لمكانک منا والقبيح لكل احد قبيح ومنک اقبح لمكانک منا»؛ کار خوب از هر که سرزند خوب است اما از تو بهتر است؛ چون منسوب به ما هستی. کار بد نیز از هر که سر بزند بد است، اما از تو بدتر است؛ چون منسوب به مایی. این روایت خطاب به این جلسه پر عظمت است و امام صادق(ع) به شما عزیزان فرموده است.

حضرت رضا(ع)، که ان شاء الله نظر لطفی به مجلس ما دارد، الآن به زبان حال به همه می گوید: «الحسن لكل احد حسن ومنک احسن لمكانک منا والقبيح لكل احد قبيح ومنک اقبح لمكانک منا» . حساب ما غیر از حساب دیگران است. عزیزان من، ما اگر مهذب باشیم، با علممان و با گفتارمان می توانیم دیگران را بسازیم که امام صادق(ع) به شاگردانشان سفارش می کردند: «کونوا دعاة الى الله بغير السنتكم وكونوا لنازينا»؛ زینت ما باشید و با عملتان دیگران را بسازید. البته این ساختن نه این است که به فرموده حضرت امام مسجدیها را می سازید، بلکه باید با عملت نسل آینده را بسازی و مردمی نجیب و متدین تحویل جامعه بدهی که این کاری با ارزش و احیای

ص: 17

انسانهاست، آن سان که قرآن می فرماید : اگر یک نفر را زنده کنی مثل این است که جهان را زنده کرده باشی؛ «وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا »(مائده / 32)(1)

امام صادق(ع) هم چنین می فرماید: «ولا تكونوا لناشينا» یعنی مایه ننگ ما نباشید. دوستان، مواظب باشید، با عملتان برای امام صادق (ع) برای امام عصر (عج) برای روحانیت ننگ نباشید. اگر چنین شدیم چه پیش خواهد آمد؟ به فرموده حضرت امام نسل آینده را نابود می کنید، آن هم چه نابودی، که قرآن می فرماید «اگر کسی را بکشید یعنی یک فرد را منحرف کنید مثل این است که جهان را کشته باشید. گناه انحراف یک انسان، کشتن یک انسان نیست، یک نسل کشی است.

وظیفه ما سنگین است، گرچه الحمدلله پاداش ما هم پر عظمت است. وظیفه ما سنگین است و ما باید قبل از همه چیز درصدد باشیم صفات رذیله را از دل بزداییم . جمله ای که باید با کمال جسارت به همه شما عرض کنم این است که بدانیم نمی شود به این زودی کسی ادعا کند که من مهذب هستم. چهل سال خون جگر می خواهد آن هم به صورت مداوم تا انسان بتواند یک صفت رذیله را از دل بزداید.

حتما شنیده اید که مرحوم بحرالعلوم - با آن عظمتش - تنها پس از سالها تلاش، و در آخر کار بود که بالای منبر رفت در حالی که خیلی خشنود بود، می گفت : الحمدلله توانسته ام ریشه ریا را از دلم بر کنم و توانسته ام درخت خلوص را در دل غرس کنم.

همه ما صفت رذیله داریم، و به این زودیها نمی شود آنها را ریشه کن ساخت، اگر درصدد نباشیم، به فکر نباشیم و تنها در حاشیه درسهایمان یک بحث اخلاقی داشته باشیم، کار درست نمی شود. مسأله خودسازی مقدم بر مسأله علم است. روشن است اگر علم نباشد روحانیت نیست، و اگر علم نباشد این دستگاه نیست. اما مقدم بر علم

ص: 18

مسأله تهذیب نفس است، و شما باید دوش به دوش این که باید عالم شوید درس هم بخوانید و کاملا تهذیب نفس کنید.

بیش از این مزاحم نمی شوم. و در پایان بحث یک آیه از سوره یس برایتان می خوانم و امیدوارم این آیه سرمشق همه ما برای تهذیب نفس باشد. می فرماید اگر صفت رذیله ای بر دل کسی حکمفرما باشد ولو خیلی انسان قویی هم باشد، نمی تواند حرکت کند، اگر سدی عقب یا جلوی او باشد چطور می تواند حرکت بکند، و بالأخره تشبيه معقول به محسوس. سومش می فرماید : اگر کسی چشمهایش بسته شده باشد چه طور می تواند حرکت کند، ولو وسیله عالی باشد ولو علم بالا باشد؟ قرآن کریم می فرماید: «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلَی أَکْثَرِهِمْ فَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ إِنَّا جَعَلْنَا فِی أَعْنَاقِهِمْ أَغْلَالًا فَهِیَ إِلَی الْأَذْقَانِ فَهُم مُّقْمَحُونَ وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لَا یُبْصِرُونَ » (یس/7-9)(1).

در این آیه سه تشبیه معقول به محسوس دارد:

یک تشبیه این که صفت رذیله در دل نظير غل و زنجیری است بر چشم؛

تشبیه دوم این که صفت رذیله در دل نظیر یک سد است برای یک انسانی که می خواهد حرکت کند، آن هم سدی که هم پشت سر او قرار دارد و هم پیش روی او؛

تشبيه سوم این است که اگر صفت رذیله ای بر دل حکمفرما باشد، دل را کور می کند و دیگر نمی تواند این دل حرکت کند، نظیر کسی که چشمهایش بسته است و نمی تواند حرکت کند.

خدایا، به عزت وجلالت قسمت می دهم صفات انسانیت و حالت تنبه و بیداری،نورانیت دل، توفیق عبادت و بندگی وترك معصيت، وتوفيق وظیفه شناسی، و عمل کردن به وظیفه وتوفيق تهذیب نفس به همه ما عنایت فرما!

ص: 19

خدایا، به عزت و جلالت عاقبت امر همه ما را ختم به خیر فرما!

خدایا، به عزت وجلالت روح پرفتوح حضرت امام عالی است عالی تر فرما!

خدایا ، با نابودی کفر با رسوایی کفر، بویژه با نابودی صهیونیسم و آمریکای جنایتکار، روح پرفتوح امام را شاد فرما!

خدایا، به عزت وجلالت این انقلاب و مقام معظم رهبری را در پناه امام زمان از همه آفات و بلیات حفظ فرما!

پروردگارا، دست ما را در دنیا و آخرت از دامن قرآن و اهل بیت کوتاه نفرما!

خدایا، به حق حضرت زهرا(س) نظر لطف حضرت ثامن الائمه علی بن موسی الرضا(ع) را بر سر همه ما مستدام بدار؛

وصلى الله على سيدنا ونبينا محمد وآله.

ص: 20

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»(علق / 1-5).

از نظر قاعده براعت استهلال(1)، این آیات باید فشرده همه آیات باشد. این آیات باید برنامه بیست و سه ساله پیغمبر اکرم (ص) را تعيين کند. می دانید ادبا رسمشان این بود که در خطبه کتابشان براعت استهلال داشتند، ودر این خطبه به طور فشرده تمام فصلها و مسایل کتاب را می آوردند و این خود یک نحوه فصاحت وبلاغت وشاهکار در ادبیات است.

اولش «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» به تعلیم وتعلم اهمیت داده شده است. این براعت استهلال در آیات دیگری به طور تفصیل آمده است.

گاه آیه ای در قرآن شریف تکرار می شود، و این تکرار علامت تأكيد است از جمله سوره جمعه «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ» (جمعه/ 4)(1). پیامبر آمده، با معجزه و با قرآنی آمده است، برای تعلیم و تعلم او معلم است، هم معلم تربیتی است و هم معلم آموزشی . پیامبر با قرآنش آمده، «یُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ» یعنی خودش و قرآنش معلم تربیتی است، خودش و قرآنش معلم آموزشی است .

پروردگار عالم اطلاق شهر بر آن کرد. این بدان معناست که از نظر قرآن هر کجا علم وتعليم وتعلم باشد تمدن آن جاست و هر کجا عالم و تعلیم وتعلم نباشد، ولو این که از نظر تمدن ظاهری خیلی بالا باشد، دهی بیش نیست.

قرآن شریف اگر عالمی از دنیا برود، کره زمین را به اندازه موت همان عالم کم ارزش می داند. وقتی علم در روی کره زمین باشد از نظر قرآن کره زمین سنگین وپر قیمت است، و اگر عالمی از دنیا برود کره زمین سبک و بی قیمت می شود. قرآن می فرماید: «أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا» (رعد/41)؛ آیا نمی بینید که ما گاهی از زمین می گیریم و زمین را ناقص می کنیم؟ امام سجاد- سلام الله عليه- می فرمایند: این نقصانی که در اینجا آمده است نقصان کمی نیست، نقصان کیفی است، و معنای آیه شریفه این است که اگر عالمی بمیرد کره زمین بی بها

می شود. از نظر کیفیت کم می شود، و بی قیمت می شود، وهر چه علم، تعلیم وتعلم در کره زمین بیشتر باشد آن کره از نظر کیفیت سنگینتر، پربهاتر وتمام و کاملتر است.

زمین است را خلق کرده است، یعنی «ما سوى الله» را خلق کرده است، برای این که شما آدم شوید و بدانید.

علومی که مربوط به جسم انسان باشد(علم طبیعی) وچه علومی که مربوط به روح انسان باشد، وچه معارف اسلامی اما قدر متیقن آیات ، معارف اسلامی است. در آن روایت مشهور که پیغمبر اکرم (ص) فرموده است: «إنما العلم ثلاثة: أية محكمة، فريضة عادلة، سنة قائمة»(1)این حصرو تأكيد، حصر وتأكيد اضافی است؛ یعنی همه علوم را علم می دانند، اما سه علم است که این سه علم را برتر از همه علوم می دانند. کلام برای برتری و برای تأكید مطلب با «إِنَّما» شروع شده و بر اساس این روایت، علم سه چیز است: علم به اصول دین، علم به احکام یعنی فقه، وعلم به اخلاق با علم به کیفیت تهذیب نفس. این قدر متیقن است، ولی به هر حال، علم وتعلیم و تعلم، عقل را تقویت کردن، ملا شدن، متخصص شدن در امری از امور، چه مادی و چه معنوی، نزد شارع مطلوب است .

صفت رذیله ای بر صاحبش حکمفرما باشد، این علم ارزش ندارد. از قرآن بگویم : قرآن شریف صاحب این علم را به سگ تشبیه کرده است، آن هم سگ هار، سگ درنده ، یعنی آن علم برای خودش و برای جامعه اش فوق العاده ضرر دارد .

جا منافع مادی ندارد. این جمله یک شعار است، این جمله یک دلالت است بر این که دنیای روز علم دارد. راستی که علم دارد! دنیای روز اتم را شکسته است، دنیای روز، دنیای کامپیوتری شده است، دنیای روز از نظر علم حیرت انگیز است، اما همین دنیای روز از نظر درندگی هم حیرت انگیز است، یک باغ وحش به تمام معنا شده است، یک درندگی عجیبی از علم از عالم پیدا شده است.

آیا علم و شکستن اتم این بدبختی را برای جامعه آورده است؟ آیا شکستن اتم و کامپیوتر این مصیبتها را برای دنیای روز آورده است؟ نه، علم آمده در یک ظرفی که آن ظرف آلوده است، مثل یک آب گوارا که در یک ظرف آلوده قرار گیرد. ظرف آلوده آن آب گوارا را آلوده می کند، ظرف آلوده همان علم بی رنگ را، بلکه رنگ تقدس دار را به رنگ خودش در می آورد، و همان آب زلال گوارا را ظرف متعفن، متعفن می کند.

خیال نکنید فقط قضیه بوسنی و هرزگوین است و می خواهند نسل کشی کنند، قضیه جنگ جهانی دوم نیز یک نشان دیگر است، هشت سال جنگ تحمیلی برای ایران، قضیه عراق و بالاخره ... قضایایی که بعد از ترقی علم پیدا شده، همه شواهد خوبی برای این آیه شریفه هستند. آیه شریفه می فرماید: علم اگر آمد در یک ظرف آلوده ، در کسی که حب به دنیا دارد، در کسی که حب به ریاست دارد، در کسی که منیت و خودیت بر او حکمفرماست، اگر علم آمد در این ظرف آلوده، کارش بدان جا می رسد که دنیای امروز

شود .

اگر آمریکا اتم را نشکسته بود بهتر بود یا نه؟ اگر دنیای اروپا مواد شیمیایی را کشف نکرده بود بهتر بود یا نه؟ آیا این مصیبتها که آمده برای کشف مواد شیمیایی است نه؟ آیا برای شکستن اتم است؟ نه . پس چرا همه وهمه، حتی خودشان می گویند: ای کاش اتم شکسته نشده بود و ای کاش مواد شیمیایی وعلم فیزیک و شیمی کشف نشده بود و ترقی نکرده بود؟ همه و همه برای این است که علم نزد نااهل ونزد کسی آمده که قضیه

ص: 28

عراق را با آن بمبها، قضیه ایران را با آن جنایتها به وجود آورد، بعد هم یک شعار دارد: می گوید: من می زنم، می کشم، برای این که منافع مادی ام در مخاطره است. » آیا این جمله معين «منافع مادی ام در مخاطره است، پیش عقل خودش، پیش وجدان اخلاقی خودش پذیرفته است؟ نه. شعار است، اما شعاری که همه می دانند شعار غلطی است. شعار قاعده «غلبه قوی بر ضعيف» است. آیا قاعده غلبه قوی بر ضعیف مربوط به انسانهاست یا مربوط به حیوانها؟

اگر مربوط به انسانها نیست، چرا علم موجب شده است که مال انسانها باشد؟ چرا کار به این جا رسیده که همه و همه می دانند و گفتنش تکرار مکررات است؟ قرآن می فرماید : تقصير علم نیست؛ علم نور است. تقصير علم نیست؛ علم تقویت است، تقویت انسانیت، وتقویت عقل . پس چرا چنین است؟ تقصیر نااهل بودن عالم است، وتقصیر این که علم در ظرف آلوده قرار گرفته است اگر یادتان باشد در جلسه اول تقاضا می کردم این آیه کوچک را همیشه در نظر داشته باشید: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ »(اسراء / 84) پیغمبر بگو: از کوزه همان برون تراود که در اوست . پیغمبر بگو : اگر انسان آلوده باشد، اگر صفت رذیله ای بر دل انسان حکمفرما باشد، فکرش آلوده است، گفتارش پلید است و کردارش پلید. اما اگر دل پاك باشد، گفتارش طيب است، کردارش پاك است و فکر طیب است و پاك؛ فکرش خدمت به اجتماع، کارش دیگر گرایی و گفته هایش به نفع دیگران است.

اما اگر انسان آلوده شد، فکرش خودخواهی است، گفتارش خودخواهی است وکردارش نابود کردن دیگران و خودخواهی. قرآن می فرماید: اینها وقتی که مسلط شدند برشهری، مسلط شدند بر اجتماعی «یُهْلِکَ الْحَرْثَ»(بقره/ 205) چرا دنیای روز با علمش «َیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ» است؟

چرا اینها درصددند نسل آینده را نه فقط در بوسنی و هرزگوین، بلکه نسل آینده

ص: 29

خودشان را هم نابود، آلوده بی اهمیت، بی غیرت، وبی عصبیت دینی کنند؟ همه وهمه به خاطر این است که حزب صهیونیست می بیند اگر مرد در عالم باشد او باید برود کنار . مردها را می خواهند نامرد کنند. زنها را می خواهند نازن کنند. برای چه؟ برای این است که غیرت را از مردها وعفت را از زنها بردند، آن همه به نام چه؟ به نام آزادی، و برای چه؟ برای این که منافع مادی آنها تأمین شود. از زن، خوب بتوانند استفاده مادی یعنی استفاده جنسی کنند. از مردها خوب بتوانند بار بکشند؛ زیرا اگر راستی غیرت باشد (غیرت دینی، غیرت ناموسی، غیرت اجتماعی) مرد حاضر نیست کسی بر او، بر مملکت او وافراد اجتماع او حکومت کند. می بینند بهترین راهها این است: بی غیرتی و بی عفتی در اجتماع، و نتیجه همه تأمین منافع مادی برای آنها.

از آنها که بگذریم در اهل علم وقتی که انسان مطالعه کند می بیند هر دین اختراعی، هر خلاف دینی که پیدا شده است زیر سر علم منهای تهذیب است. اگر صوفیگری، اگر شیخیگری، اگر بهائیگیری، اگر وهابیگری و بالاخره اگر قادیانی گری در این ممالک و از جمله در ایران آمد، برای این است که منافع مادی آنها تأمین شود، برای این است که آن عمامه مقدس آمده بود روی یک صفت رذیله، و آن صفت رذیله بدان جا رسید که وهابیگری و بهائیگری در حجاز ودر ایران منتشر شود.

وقتی که می خواستند بر ممالک مسلط بشوند، مثل میرزا علی محمد باب(1)را در ایران آوردند، ومثل آن مردک(2) را در حجاز بردند، ومثل آن قادیانی را در پاکستان،

ص: 30

و بالاخره دینهایی اختراعی و مضر وداغ، به نام خدا، به نام پیغمبر، به نام تمدن برای انسانها آوردند. اینها را استکبار آورد، اما به واسطه کی؟ به واسطه کسی که علم داشت، اما تهذیب نفس نداشت، علم داشت اماصفت رذیله ای هم بر آن حکمفرما بود.

عزیزان من به شما بگویم: اگر صفت رذیله ای بر شما حكمفرما باشد، شیطان انسی شما را می برد، شیطان جنی شما را می برد. نمی شود دل ناپاك باشد اما شیطان انسي وشيطان جنی این دل را نبرد. معمولا آن دلی که ناپاك باشد ملائکه رحمت خدا در آن دل نیست. در روایات از رسول اکرم (ص) می خوانیم که «لا تدخل الملائكة بيتا فيه کلب»(1)؛ در خانه ای که سگ باشد، ملائکه رفت و آمد ندارد. این چه خانه ای است؟ دل ناپاك. اگر دل یک صفت رذیله ای در آن باشد، نمی تواند دل الهام داشته باشد. قرآن می گوید: الهام عکس دارد. « وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَی أَوْلِیَائِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ» (انعام/121) همان شيطانها به این وحی و الهام می کنند، برای این که بتواند ناحق جلو رود و حق را مغلوب کند. اگر صفت رذیله ای باشد معلوم است که دیگر رحمت خدا ودست عنایت خدا در این دل نیست، ووقتی هم رحمت خدا و عنایت خدا نباشد دیگر شیطان هست.

شیطانها هم تفاوت دارند به قول مرحوم آية الله آقا شیخ غلامرضا یزدی - رضوان الله تعالی علیه- همه شیطان دارند، اما من «ملاشیطان» دارم! خیال نکنید که شیطان شما عالم نیست عالم است و از هر راه برای آدم غير مهذب جلو می آید، همان علم به جای این که دین را ترویج کند دین را تخریب می کند.

تاریخ برای انسان تنبه خوبی است. قرآن شریف یازده مرتبه تأکید دارد که سیر

ص: 31

در تاریخ کنید: «فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ»(نحل/ 36 وآل عمران 137)، «قُلْ سِيرُوا فِي اَلْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقَبَهُ اَلْمُجْرِمِينَ» (نحل/69) یازده مرتبه امر می کند که ما سیر در تاریخ کنیم؛ یعنی ما طلبه ها آن وقتی که کار نداریم، یک ساعت بنشینیم و بیندیشیم که این میرزا علی محمد باب ازکجا پیدا شد؟ این ابن تیمیه(1) با آن علمش از کجا پیدا شد؟ آن قادیانی با این علمش در پاکستان و هندوستان از کجا پیدا شد؟

این اندیشیدن، ما را بدان می رساند که انگليسها او را به ایران آوردند، آن دیگری را به پاکستان، او را نیز به حجاز . اکنون باید فکر کنیم، اینها چرا زیربار انگلیسیها رفتند . فکر ما می رسد به این جا که این برای این علمشان نبود. برای آلودگیشان بود، برای مادیگرایی شان بود، برای ریاست طلبی شان بود، و برای لجاجت، خودیت و منیتشان بود. وقتی که صفت رذیله ای بر دل کسی حکمفرما باشد، دانسته، به قول قرآن شریف، پا روی حق می گذارد، ودانسته، رو به باطل می رود.

شما خیال نکنید این افرادی که دین اختراع کردند، این افرادی که بر ضد اسلام کتاب نوشتند، این کسانی که در برابر اسلام و روحانیت مکتب آوردند، اینها نمی دانستند چه

ص: 32

کنند؟ نه، پروردگار عالم حجت را بر همه وهمه تمام می کند. قرآن می گوید:می دانستند، اما چرا چنین شدند؟ برای این که هوا وهوس بر دل آنها حکمفرما بود، چنان که قرآن می فرماید: «افْرَأَيْتَ مَنِ اتَّحَدَ الهه هواهُ واضَلَهُ اللَّهُ على عِلْمٍ وخَتِمَ عَلَى سَمْعِهِ وقَلْبِهِ وجَعَلَ على بَصَرِهِ غِشاوَةَ مَن يَهدِيهِ مِن بِعداللَّهِ افَلا تَذَكُرُونَ» (حاشيه / 23).

وقتی که هوا وهوس بر دل آنها حکمفرما بود و دل آنها آلوده بود، دانسته رو به ضلالت رفتند و عمر عزیز خود را صرف باطل کردند، عمری که اگر صرف باطل وهوا وهوس شد هیچ ارزشی ندارد. امام سجاد می فرماید: «... اللهم ان كان عمرى مرتعا للشيطان فاقبضنی الیک»(1)؛ خدایا اگر بناست عمر من چراگاه شیطان شود من هر چه زودتر بمیرم بهتر است؟ چقدر حرف بالاست!

تقاضا دارم بعد از نمازتان و در مظان استجابت دعایتان، دعا بکنید: خدایا اگر بناست من عالم غير مهذب شوم سلب توفيق كن از من، دیگر من درس نخوانم. خدایا اگر بناست که عمر من وعلم من چراگاه برای شیاطین انسی وجنی باشد، هر چه زودتر بمیرم، واز عالم بیرون بروم، سزاوار من واجتماع من است و برای خودم و برای اجتماع مفیدتر است.

باید دوش به دوش تحصیل، تهذیب، باشد، تعلیم وتعلم وملا شدن خیلی مشکل است؛ محرومیتها می خواهد، تحمل سختیها و مشکلات می خواهد. علامه مجلسی - رضوان الله تعالی علیه – در جلد اول بحارروایاتی را در همین موضوع می آورد.

علم پیدا کردن، ملا شدن، با سوزن چاه کندن است، اما مهذب شدن ودرخت رذالت را از دل کندن، با مژه چاه کندن است . راستی چنین است. این امر مهم مشکل است اما لازم است، واوجب واجبات است. با حوصله، با صبر و با استقامت باید جلو

ص: 33

رفت. اگر یک شبانه روز گذشت وتهذیب نفس نکرده اید خیلی متأسف باشید، خیلی متاثر باشید، و روز بعدش حتما جبران کنید. باید ادامه داشته باشد. البته اندك اندك باید جلو رفت؛ يكباره نمی شود، به یک سال و دو سال نمی شود. باید در راه باشید و دوش به دوش ملاشدنتان کاری بکنید که ، انشاء الله، مهذب بشوید، کاری بکنید ریاست طلبی، عصبیت، خودخواهی، پول پرستی و امثال اینها بر شما حکومت نکند، علم بر شما حکومت نکند. این رنگ اول.

صبغه دوم - رنگ دومی که از این رنگ کمتر نیست و قرآن شریف پافشاری روی آن دارد «رنگ تقوا» است. یک عالم باید متقی باشد، باید خدا ترس باشد، باید جزء ذات او باشد: یعنی ملکه تقوا سرتاپای او را گرفته باشد. باید چشم او متقی باشد، گوش او ، دست و پای او، متقی باشد و تمام اعضای او متقی باشند، و از اینها بالاتر، باید دل او متقی باشد؛ یعنی خداپرستی در دل او رسوخ کرده باشد.

اگر این تقوا باشد، تقویت خوبی است برای علم، وعلم در یک ظرف نورانی جای می گیرد، اما اگر تقوا نباشد، اولا قرآن شریف درهمان سوره جمعه که تعریف علم می کند و می فرماید: عالم تشریع برای علم است، بلافاصله می فرماید: «مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهَا کَمَثَلِ الْحِمَارِ یَحْمِلُ أَسْفَارًا» (جمعه/ 5). علم منهای تقوا، علم برای کسی که فاسق و فاجر باشد، علم برای کسی که چشمش، گوشش، زبانش، دلش کلید نداشته باشد، مثل یک بار کتابی است که سوار یک الاغ باشد؛ به غیر از خستگی برای این الاغ چیزی ندارد . انصافا این آیه هم خیلی عتاب آمیز است، یعنی در حالی که می گوید علم برای این عالم فایده ای ندارد، بی اعتنایی عجیبی به این

عالم می کند: «مَثَلُهُ کَمَثَلِ الْحِمَارِ». در آن جا می گفت: «مَثَلُهُ کَمَثَلِ الكلِب»، اما در این جا می گوید: «مَثَلُهُ کَمَثَلِ الْحِمَارِ» ، یعنی همین عالم بی تفاوت، همین عالم منغمر در گناه ، به اندازه ای بی فهم و بی شعور می شود، که با عمامه اش نگاه

ص: 34

شهوت آمیز می کند، به اندازه ای بی فهم و بی شعور می شود که در مجالس، غیبت می کند، تهمت می زند، شایعه پراکنی می کند. راستی اگر انسان یک کمی فکر کند، می شود یک کسی عمامه سرش باشد اما نگاههای آلوده هم داشته باشد؟ آیا این جمع بين ضدین یا جمع نقیضین نیست؟ آیا می شود کسی با عمامه اش در مجلس عوام غیبت را یاد مردم بدهد؟ ابهت غیبت را از دلها ببرد؟ قرآن می گوید: بله می شود، قرآن می گوید: آن عالمی که خدا ترس نباشد، چنین می شود؛ یعنی یک الاغ می شود، یک بی شعور می شود و این بی شعور دیگر نمی تواند فکر بکند که این نگاههای آلوده من به این زن چه معنا دارد و این زن چه می گوید؟ یعنی اگر مثلا یک خانمی، این خانم به تمام معنا خودش را درست کرده باشد، برای این که نامحرم به او نگاه کند، با وضع بدی به خیابان آمده باشد، جوانها به او نگاه می کنند، عشوه گری می کند. اما اگر یک عمامه به سر یک نگاه شهوت آمیز به او بکند، او در دلش- اگر به زبانش نگوید - به زبان حالش می گوید: خاك بر سر تو با این عمامه، با این عمامه تو چرا؟

اگر در مجلسی، خود او ده تا غیبت کند چیزی نیست، اما من با عمامه ام، شما با این عمامه، بفهمند تو طلبه هستی، ولوعمامه نداری، یک غیبت کنی، با زبان قالش ، یا با زبان حالش می گوید: تو چرا؟ تو که مروج این هستی که غیبت را از بین ببری، تو رفتی طلبه شدی که ریشه غیبت و تهمت و شایعه را بکنی، چرا خودت آبیاری می کنی؟

ممکن است خودش یک آدم گرانفروش، متقلب، حقه باز، رباخوار، رشوه خوار، مال مردم خور باشد، اما همین اگر بفهمد یک طلبه شهریه می گیرد، اما درس نمی خواند، بفهمد یک طلبه اعتنا به حق الناس ندارد، همان آدم به زبان قالش غيبتها می کند، به زبان حالش تهمتها می زند ولی بالاخره با زبان قال و حال به همين طلبه می گوید: تو چرا؟

همه اینها به ما چه می گوید؟ این که در عمق جان همه و از جمله ما این است که

ص: 35

طلبه باید باتقوا باشد. فطرت انسانها، عمق جان انسانها، وجدان اخلاقی انسانها می گوید: باید خداترس باشی. اما این جمله را عمق جان ما بیشتر به ما می گوید. لذا در آن آیه ای که اول خواندم قرآن همین را تذکر می دهد و می فرماید: عالم والاست، آن هم نه یک درجه، دو درجه بلکه درجات، اما کدام عالم؟ «يَرْفَعِ اَللَّهُ اَلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ دَرَجَاتٍ». این ایمان در این جا آن ایمان عقلی نیست.

یک قاعده کلی داشته باشید: در قرآن شریف که معمولا ایمان را که اطلاق می کند، مقصود ایمان قلبی وایمان عملی است ؛ آن ایمانی که رسوخ در دل کرده است ودل را وا می دارد نماز اول وقت بخواند، وا می دارد اجتناب از گناه بکند. این آیه می فرماید: عالم به درجاتی برتری بر دیگران دارد، اما عالمی که با عمل باشد. در ذیل همین آیه شریفه، مرحوم طبرسی - رضوان الله تعالی علیه- در احتجاج (1)یک روایت نقل می کند؛ می فرماید: هشام بن حکم یک جوانی بود هنوز ریش درنیاورده بود، خطی در صورت او پیدا شده بود. بر امام صادق (ع) وارد شد، «والمجلس غاص باهله» از اشرافی ها، از پیرمردها، از بزرگانی نشسته بودند. چشم امام صادق که افتاد به هشام، بلند شد. امام صادق ایستادند، هشام را بردند پهلوی خودشان نشاندند. این کار بر اهل مجلس، بر پیرمردها، براشرافی ها، و بر بنی هاشم گران آمد.

امام صادق (ع) دیدند جلسه از این کار بدش آمد و این کار بر جلسه گران آمد. تا امام صادق (ع) این حالت را دیدند آیه را خواندند؛ فرمودند: «يَرْفَعِ اَللَّهُ اَلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ دَرَجَاتٍ» . من این جوان را برتر از همه شما دانستم و نشاندم و جلوی پای او برخاستم برای این که عالم است، بعد فرمود: «هذا ناصرنا بلسانه» . فرق این و شما آن است که این ما را یاری می کند، با زبانش، این مبلغ دین است. مبلغ دین،

ص: 36

باید هشام بن حکم باشد، مبلغ دین باید زبانش کلید داشته باشد و باید خدا ترسی در دل او رسوخ کرده باشد. اگر خدای نکرده در مجلس بنشیند و حتی پشت سر اهل علم هم حرف بزند معلوم است حرفش از نظر روانی تأثیر ندارد. این روایت خوبی است که بچه را آورد نزد پیغمبر اکرم گفت: یا رسول الله به این بگویید خرما نخورد. پیغمبر فرمود: برو فردا بیا. فردا آمد گفت: بچه جان خرما نخور. رفت . اصحاب گفتند: چرا؟ پیامبر فرمود: دیروز خودم خرما خورده بودم .

قرآن شریف می فرماید: « لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ » (صف/ 2 و 3). نه معنایش این باشد که ای طلبه، حالا که تقوا نداری در حجره ات بنشین و به تبلیغ نرو. این معنایش نیست، بلکه معنایش این است که ای طلبه باید تبلیغت را بکنی، باید ترویج دین کنی، اما باید تقوا داشته باشی. ما دوش به دوش علممان باید تقوا داشته باشیم. این را هم باید به شما عرض بکنم تقوای ما غيرتقوای عموم مردم است. شما از خواص هستید. وقتی از خواص شدید دیگر خواه ناخواه تقوایتان هم باید غیر از تقوای بازاری باشد. همه باید اهمیت بدهند به نماز اول وقت . این معلوم است. واجب است بر همه وهمه لازم است وقتی مؤذن می گوید: «الله اکبر» دنبال نمازشان بروند. اگر نماز اول وقت نخوانند، اگر مسجدها سنگر نباشد، معلوم است گناه کرده اند قرآن شریف هم می گوید: «فَوَیْلٌ لِّلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ» (ماعون/ 4 و 5).

امام صادق (ع) می فرماید: «الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ» معنایش این است که بدون عذر نماز را اول وقت نخواند (1)اما ما طلبه ها چه؟ ما باید نماز شب بخوانیم . اگر شما طلبه ها در زندگیتان نماز شب نباشد، بدانید نقص دارید.

خدا رحمت کند مرحوم آية الله العظمی مرعشی را به من می گفت که یک سید

ص: 37

بزرگواری، یک طلبه مقدسی در وسط راه کربلا و سید محمد تشنگی بر او غلبه کرده و کم کم به حالت بیهوشی رفته و توسل به آقا پیدا کرده است. آن طلبه گفته بود: آقا آمد، سرم را گذاشت در دامنش، آبم داد. خوردم، نشستم. آب به صورت پاشید. بعد که می خواست برود فرمود: ننگ است برای کسی طلبه باشد امانماز شب نخواند.

خدا رحمت کند مرحوم آیة الله شیرازی(1)، قم آمده بود. شب جلسه ای بود یک مقدار طول کشید و از وقتی که باید ایشان بخوابد، یک مقدار دیر شد. خوابیدند، وقتی بلند شده بودند که اول اذان صبح بوده ، یعنی صدای بلندگوی حرم ایشان را بیدار کرده بود . نماز شبش از بین رفته بود. برای من نقل کردند ایشان از اول اذان صبح نماز شبش را قضا کرد، اما گریه می کرد، ناراحتی می کرد. یکی از بزرگان می گفت به او گفتم : آقا ما اصلا نماز شب نمی خوانیم حالا شما هم یک شب نخوانید . بعد ایشان یک جمله گفتند. گفتند: نه، مگر می شود طلبه نماز شب نخواند؟ من از شانزده سالگی نماز شبم تعطیل نشده بود تا دیشب.

به هر حال همه باید به نماز اهمیت بدهند، اما ما طلبه ها باید بیشتر ، نماز شب هم باید بخوانیم، اگر ما مقام محمود می خواهیم، نماز شب . این آیه شریفه آیه خوبی است «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ ۖ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا» (اسراء / 78 و 79).

این مقام محمود(2) چه مقامی است آن هم با این نکره بودنش؟ یعنی اگر وجاهت

ص: 38

دنیاوآخرت می خواهی اگر می خواهی علمت پربرکت باشد، اگر می خواهی علمت مفید باشد، اگر یک وجهه عمومی اما مقدس، سرتا پا نورانی در دنیا و آخرت می خواهی - قرآن می فرماید - نماز اول وقت و نماز شب . نماز ظهر وعصرت را، نماز مغرب وعشاءت را، نماز صبحت را اول وقت، وبعد هم می فرماید: علاوه بر این یک چیز دیگر هم هست که باید به او اهمیت بدهی : بیداری قبل از طلوع فجر، ونماز شب.

ما طلبه ها همه و همه باید علاوه بر این که زبانمان در گناه کلید داشته باشد، «مالا یعنی» هم نداشته باشیم. طلبه باید مراقب باشد غیبت نکند، شایعه پراکنی نکند، دروغ نگوید، وتهمت نزند، که این وظیفه است. همه باید غیبت نکنند، همه باید شایعه پراکنی نکنند. همه باید تهمت نزنند، همه باید دروغ نگویند، اما با طلبه ها باید مالا يعني»(1)هم نداشته باشیم. جوانی که شاگرد پیغمبر اکرم بود. مرد. پیغمبر او را در قبر گذاشت و روی قبر را پوشاند. مادرش گفت: برایت گریه نمی کنم. به دست پیغمبر اکرم به خاك رفتی.

پیغمبر اکرم (ص) به اصحاب فرمودند: قبر چنان فشاری به او داد که استخوانهایش درهم شکسته شد. گفتند: یا رسول الله، آدم خوبی بود. فرمود: اما مالا یعنی زیاد داشت؛ یعنی زبانش کلید نداشت؛ چیزهایی می گفت که نه نتیجه دنیا داشت نه نتیجه آخرت(2).

ص: 39

ما باید گفتارمان چنین باشد که با نتیجه دنیا داشته باشد با نتیجه آخرت . بالأخره امام صادق(ع) به شقرانی فرمود: «ان الحسن من كل أحد حسن وانه منك أحسن، لمكانک منا، و ان القبيح من كل أحد قبيح و انه من أقبح، لمكانک منا»؛(1) کار خوب از هرکس سر بزند خوب است، اما از تو خوبتر است؛ چون منسوب به امام زمانی وچون طلبه هستی، کار بد از هرکس سر بزند بد است اما از تو بدتر است؛ چون منسوب به ما هستی.

خدایا، به عزت وجلالت قسمت می دهم صفات انسانیت، حالت تنبه، نورانیت دل، توفیق عبادت و بندگی وترك معصيت، توفيق وظیفه شناسی و عمل کردن به وظیفه، توفيق تهذیب نفس و توفیق پیدا کردن ملکه تقوا به همه ما عنایت فرما!

همه علمای اسلام که خدمت به دین کرده اند و از دنیا رفته اند، روح آنها را شاد فرما!

روح ملکوتی حضرت امام رضوان الله تعالى عليه - عالی است، عالی تر فرما!

مراجع معظم تقلید در کنفت حفظ فرما!

این انقلاب و مقام معظم رهبری در ناه امام زمان(عج) از همه آفات و بلیات حفظ فرما!

دست ما را در دنیا و آخرت از دامان قرآن و اهل بیت کوتاه مفرما!

ص: 40

Kمأموربه». این که پروردگار عالم امر و نهی کرده، برای این است که عبد را بسازد و حالت تعبد و تسلیم به این انسان را بدهد.

3- اینان گفته اند: از این جهت، هر عبادتی که تعبدش بیشتر، فضیلتش نیز بیشتر است.

4- گفته اند: بعضی از اوامر و نواهی را عقل ما في الجمله درك می کند که مصلحت دارد یا مفسده دارد. اوامر از این نوع را ارشادی می نامند.

می گویند: اینها برای تعبد و تسلیم خوب است، اما خوبتر از آن احکامی است مثل نماز یا حج. در این عبادات، گرچه مکلف، به حکم قاعده «كلما حكم به الشرع، حكم به العقل»(1)اجمالا می داند در آنچه بدان امر شده مصلحتی وجود دارد، اما خصوصیت آن را نمی داند. می داند کرنش در مقابل خدا باید باشد و مصلحت ملزمه دارد. اما چرا نماز صبح دو رکعت و چراحمد و سوره اش بلند است، این را نمی داند، و دنیاهم پشت به پشت یکدیگر کند و بخواهد این مسایل را درك کند نمی تواند. از این جهت علمای علم اخلاق می گویند: این گونه عبادات که تعبدش بیشتر است، برای سازندگی، برای خضوع عقل، و برای خشوع دل بهتر است . به همین دلیل است که علمای اخلاق در مقابل علمای علم کلام یک چیز دیگری بهتر از آن درست کرده اند.

اشعری می گوید: اوامر و نواهی خدا مصلحت ندارد. برعکس شیعه می گوید: اوامر و نواهی تابع مصالح و مفاسد نفس الامری است. علمای علم اخلاق می گویند: علاوه بر این، اوامر و نواهی، تابع مصالح و مفاسد در خود امر است. به عبارت دیگر خود این امر، خود این نهی یک مصلحت ملزمه ای دارد، و مصلحت ملزمه اش سبب

ص: 42

شده ، عقل خاضع شود دل در مقابل خدا خشوع پیدا کند، و این فضیلت، یعنی تعبد و تسلیم در مقابل اوامر و نواهی خدا برای انسان پیدا شود. هر چه این حالت برای انسان بیشتر پیدا شود، مقام قربش بیشتر می شود تا برسد به مقام عنداللهی . از نظر عالم خلقت هم، «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (ذاريات / 56) را همین جور معنا کرده اند.

گفته اند: معنای این که خدا عالم جن را، عالم انس را خلق کرده برای این که عبادت کنند این است که عبد شوند. لذا امام صادق - سلام الله عليه- فرموده اند: «ای ليعرفون»، ما خلق نکردیم جن و انس را مگر برای مقام عرفان، مگر این که برسند به یک جایی که معرفت آنها زیاد شود، و رسوخ در دل آنها کند. می گویند: مراد از معرفت یعنی تعبد در مقابل خدا، تسلیم در مقابل اوامر و نواهی الهی . معرفت یعنی این که انسان به یک جایی برسد که دلش در مقابل خدا، در مقابل نبوت، در مقابل ولایت و در مقابل خدا خاضع و خاشع باشد.

ایشان آیه شریفه «أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنکُمْ » (نساء/ 59) را به همین نحو معنا کرده اند. می گویند: اطاعت سه معنا دارد : 1-اطاعت یعنی فرمان بردن ؛ یعنی باید فرمان خدا و پیامبر و ولایت را برد 2-اطاعت از نظر عمل؛ یعنی ما از نظر عمل باید مطيع خدا و پیغمبر و ائمه طاهرین (عليهم السلام) باشیم. 3- می گویند یک معنای دقیقتر از این هم هست و آن این که دل باید مطیع در مقابل خدا باشد، عقل باید سرکش در مقابل خدا نباشد، و عقل و دل باید در مقابل پیغمبر و ائمه طاهرین متواضع باشند. وقتی دل خاضع شد معنای واقعی «أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنکُمْ » تحقق می یابد.

علمای علم اخلاق می گویند: هدف از عالم خلقت و هدف از عالم تشریع، این انسان است. اما چرا این انسان؟ برای این که این انسان به مقام عبودیت برسد.

ص: 43

اگر کتاب اخلاق ، یعنی قرآن، هست، آن هم برای همین است. می گویند قضيه اخلاق و قضیه خودسازی هم مقدمه ای برای این است که خضوع دل در مقابل خدا حاصل شود. قرآن شریف بخصوص راجع به تعبد و تسلیم خیلی پافشاری دارد .

تسلیم در مقابل ولایت توأم باشد.

گاهی قرآن می فرماید: بهترین دستاویزها برای نجات انسان، و برای رسیدن به سعادت و هدف، همین تسلیم در مقابل خداست. می فرماید: «وَمَن یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی » (لقمان / 22)؛ آن کسی که متعبد باشد در مقابل اوامر و نواهی خدا، آن کسی که در مقابل خدا، در مقابل نبوت و در مقابل ولایت تسلیم باشد، به خوب دستگیره محکمی تمسک کرده است. از این آیه بخوبی استفاده می کنید که نجاتی نیست جز به مقام تسلیم و مقام تعبد در مقابل اوامر و نواهی حق.

گاهی پروردگار عالم در قرآن کریم می فرماید: آن افرادی که این مقام تسليم را ندارند نمی فهمند و نمی شود به اینها گفت عاقل؛ آنهایی که با فکر خودشان می خواهند در مقابل اوامر و نواهی خدا عرض اندام کنند و آنها که در مقابل اوامر و نواهی خدا از خودشان چیزی می تراشند، سفيهند و عقل ندارند.

تهذیب نفس از دیدگاه قرآن نمی آمد تا چون و چرا کند .

بعد در سوره صافات می فرماید : تسلیمش این بود: «یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَی ۚ قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِن شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ» (صافات / 102 و 103).

مقام تسلیمش این بود که به او گفتیم : بچه ات را سر ببر . بدون چون و چرا تصمیم گرفت بچه را سر ببرد. بعد این ماجرا را از پسرش نقل می کند و می گوید: آن کسی هم که به مقام والایی رسید، آن کسی که از نسل او مثل پیغمبر اکرم و امير المؤمنين وائمه طاهرین به دنیا آمدند، آن هم تا پدر گفت: پسر جانم می خواهم سرت را ببرم، گفت :

«یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ» ؛ آنچه امر شدی به جا بیاور. من هم امیدوارم صابر باشم : «فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ» ؛ هر دو تسلیم شدند، و ابراهیم بدون چون و چرا کارد را بر گلوی پسر گذاشت و او هم بدون چون و چرا در مقابل امر خدا تسلیم شد.

می فرماید: اگر می گوییم تابع ملت ابراهیم باشید برای این است . اگر می گوییم ابراهیم در دنیا و آخرت به مقام بلندی رسید، برای این مقام تسليم است. معنایش این است که این مقام تسليم است که در دنیا و آخرت انسان را به مقام بالایی می رساند .

أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ» این بهشت عنداللهی زیاد تکرار شده است: .

«یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ» (فجر /28)؛ «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَنَهَرٍفِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ» (قمر /54). به این می گویند:«مقام عنداللهی؛ یعنی این انسان از این عالم ناسوت می گذرد و به عالم ملکوت، به عالم جبروت به عالم لاهوت می رسد. بلکه از بهشت، از بهشت عدن، از بهشت رضوان می گذرد و به مقام عندالله می رسد؛ «فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ» .دیگر هیچ چیز و هیچ کس در این دنیا در دلش نیست جز خدا، در آخرت هم، همین

است که این آیه شریفه می فرماید: «فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ». بعد هم آن جمله ای که صفت برای اوست در دنیا و آخرت می آورد. «فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ». اگر انسان به این مقام تسليم رسید، اگر متعبد در مقابل خدا شد و براستی در این دنیا خدا بر دل او حکومت کرد و در آخرت پیش خدا بود، این دیگر در دنیا و آخرت ترس ندارد، غم و غصه هم ندارد ؛ غم و غصه، نگرانی، دلهره و اضطراب خاطر مال کسی است که خدا را نداشته باشد، مال کسی است که پیش خدا نباشد. اگر راستی کسی پیش خدا باشد، اگر کسی خدا بر دل او حکومت کند، اگر پناه کسی خدا باشد، دیگر چه می تواند او را اذیت کند تا بترسد یا غم داشته باشد یا غصه داشته باشد؟

«أَلَا إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ» (یونس / 62). حتی از قرآن استفاده می شود این افراد دیگر مصونیت دارند و به آن جا می رسند که دیگر شیطان روی اینها اثر ندارد. خوشا به حال اینها. می فرماید: «إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِکُونَ» (نحل/99 و 100).

این آیه در قرآن زیاد تکرار شده و بدان معناست که درباره افرادی که زیر پرچم خد هستند و دست عنایت خدا روی سر آنهاست. شیطان کاربرد ندارد؛ اثر او بر آدمهای

ص: 47

لاابالی و آدمهایی است که خدا را ندارند، و زیر پرچم شیطان می روند. وقتی که انسان زیر پرچم خدا نباشد، زیر پرچم شیطان می رود .

داشته باشد، دل آنها تسلیم در مقابل خدا باشد و الا نماز برای او سنگین است.

خدا نکند در جلسه ما کسی باشد که نماز اول وقت برایش لذتبخش نباشد و سنگین باشد، اوامر خدا برایش سنگین باشد، نواهی خدا برایش سنگین باشد، آلودگی چشم داشته باشد و به آن عادت داشته باشد، آلودگی زبان داشته باشد و به آن عادت داشته باشد، یعنی دروغ بگوید، العیاذبالله غيبت کند، تهمت بزند، شایعه پراکنی کند، مسخره کند و این عادت او هم باشد. این دلیل بر این است که خضوع ندارد، خشوع ندارد و تسلیم و تعبد در مقابل حق نیست، و الا اگر تسلیم و تعبد در مقابل حق بود نباید اوامر و نواهی خدا برای او سنگین باشد. این که سنگین است، این که به سختی باید

جلوی زبان و چشم را بگیرد، بلکه آن کسی که به سختی باید جلوی دل را بگیرد مقام تعبد برای او نیست.

پیدا شدن این مقام کاری است مشکل، اما لازم . از کجا پیدا می شود؟ باید خودسازی کرد.

شدند از این جا پیدا شدند.

یادم نمی رود حضرت امام رضوان الله تعالى عليه- در کشف الاسرار یک جمله خیلی شیرینی دارند در رد سنگلجی، سنگلجی کسی بود در تهران -خدا عاقبت همه مان را به خیر کند- هفتاد سال، قال الصادق و قال الباقر گفت: اما پس از همه اینها رفت و کسروی منش شد. این آقای سنگلجی، این عالم، این عالمی که عاقبتش به خیر نشد، این عالمی که مقام تسلیم نداشت، این عالمی که در جوانی کار نکرد تا تسلیم و تعبد در دل او رسوخ کند کارش به این جا رسید که حضرت امام می گوید: خواندم که می گفت: من از مدینه به مکه می رفتم فکر کردم این انگشتر در دست من چه فایده ای دارد؟ «لَا یَمْلِکُ لِنفُسِهِ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا»(1)این چه می تواند با منبکند؟ انگشتر را انداختم در بیابان پیش همجنسش؛ یعنی این انگشتر، عقیق، فیروزه اش، یاقوتش سنگی است مثل آن سنگها، و من هم انگشتر را پیش همجنسش انداختم.

حضرت امام می فرماید: من وقتی این جمله را خواندم به ریش او خندیدم. به این

ص: 50

گفتم: آقا تو کجا می روی؟ تو بین مدینه و مکه هستی، می خواهی مکه بروی برای چه؟ می خواهی بروی آن جا طواف کنی. طواف یعنی چه؟ یعنی دور زدن سنگها. استلام حجر کنی. تقبيل حجر مستحب است. استلام حجر هم مستحب است و بالاخره حجر الاسود با آن همه امتیازهایش، خانه خدا با آن همه امتیازهایش، با آن همه مقامش بیش از سنگ و گلی که نیست. اگر سنگ است چه فرق بين عقیق و حجرالاسود؟ اگر «لَا یَمْلِکُ لِنفُسِهِ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا» چه فرق بين سنگ و گل خانه خدا، و سنگ و گل حرم حضرت رضا علیه السلام؟ اینهایی که نمی توانند در مقابل قبر حضرت رضا تسلیم بشوند، یک روز اشکال می کنند که گنبدش چرا طلاست، یک روز اشکال می کنند که در حرم را چرا بوسیدی، یک روز اشکال می کنند که چرا مقابلش خم شدی اینها اگر

مجال پیدا کنند مثل کسروی، یک روز هم به خانه خدا اشکال می کنند.

شیطان و نفس اماره از کم شروع می کنند. اول از امامزاده ها شروع می کنند، چنان که کسروی از امامزاده ها شروع کرد، و پس از امامزاده ها آمد در ائمه طاهرین و پس از آن در خانه خدا شک کرد، و سپس زیر همه چیز زد. شیعه گری نوشت، سنی گری

نوشت و پس از آن ادعای پیغمبری کرد و پس از آن هم ادعای خدایی .

تمام دینها که از زیر سر عمامه ها پیدا شد، زیر سر آن عمامه ای پیدا شد که مقام تعبد و تسلیم را نداشت. اگر بهاییگری را ریشه یابی کنید به این جا می رسید، اگر وهابیگری را در آن دین ناجنس و بسیار خطرناکی است- بررسی کنید به این جا می رسید، اگر کسروی گری، اگر سنگلجی گری و بالاخره هر چه هست، حتی در زمان ائمه طاهرین آن فطحيها، آن واقفيها، وقتی که انسان ریشه یابی کند، حتی در بحث سنی و شیعه نیز چنین است. شما ببینید که سنی که در مقابل شیعه ایستاد چرا ایستاد . چه گفت؟ اما صادق بارها وقتی که مباحثه می کرد با ابوحنیفه وقتاده ، دست می گذاشت روی همین جمله ای که من می گویم. می فرمود : آخر تو که از قرآن چیزی نمی فهمی، چرا قد در

ص: 51

مقابل قرآن علم کردی؟ چه طور می شود در مقابل اوامر و نواهی خدا استحسان داشته باشید و قیاس داشته باشید؟ بعد با سه، چهار تا مثال او را مجاب می کرد.(1) وقتی مجابش می کرد، می گفت که: «مارايت افقه من جعفر بن محمد»(2)وقتی به این جا می رسید این را می گفت، اما آیا دست بر می داشت؟ نه. چرا؟ برای این که روح تعبد و تسلیم در دل او و در عقل او رسوخ نکرده بود.

الْأَعْلَی» زیاد دیده شد.

میرزا علی محمد باب «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی» گفت، کسروی «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی» گفت، بوش ها «أنا ربكم الأعلى» می گویند، صدام ها «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی» گفتند و می گویند. حتی شما یادتان نیست ما یادمان هست که در این اواخر در زمان طاغوت در نامه ها، دیگر به جای بسم الله الرحمن الرحیم، به نام نامی فلان و فلان رضاشاه پهلوی، محمدرضا شاه پهلوی می نوشتند و می گفتند!

هر کسی اگر خود را نساخته باشد این روح تفرعن را دارد، یعنی آن روحی را که صد درصد با این تسلیم منافات دارد، آن روحی که صد در صد با تعبد در مقابل خدا منافات دارد.

عزیزانم، مشکل است، اما همه، مخصوصا، طلبه ها باید در مقابل خدا، در مقابل پیغمبر و در مقابل ائمه طاهرین به این جا برسیم.

صادق که می گوید: من خدمت امام صادق(ع) بودم که سهل بن حسن خراسانی خدمت امام آمد و عرض کرد: یابن رسول الله، چرا قیام نمی کنید؟ این خلافت حق شماست . شما هم باور دارید. صد هزار شمشیر زن در ایران و در خراسان دارید. چرا نشسته اید؟ چرا قیام نمی کنید؟

امام صادق - سلام الله عليه- دیدند مثل اینکه داغ است و جوابش را باید عملا داد . مأمون رقی می گوید: امام صادق به خدمتکارشان حنیفه فرمودند: برخیز و این تنور را روشن کن. برخاست تنور را روشن کرد. تنور گرم و سرخ شد.

امام صادق(ع) به خراسانی گفتند: برخیز به درون این تنور برو. او پنا کرد گریه کردن و لرزیدن ؛ آقا مرا ببخش، غلط کردم، چیزی نگفتم، آقا ته را به خدا مرا به آتش مسوزان، خدا به تو رحم کند به من رحم کن! در همین گیرودارها که التماس می کرد، هارون مکی رسید؛ یعنی آن کسی که در مقابل امام صادق تسليم است، نه به گفتار تسلیم است، به دل تسليم است، به عقل تسليم است . سلام کرد. امام صادق(ع) فرمودند : هارون کفشهایت را بینداز و به درون این تنور برو . کفشها را انداخت و به درون تنوررفت و نشست. آن نگهبان «یانار کونی بردا و سلاما علی ابراهیم» در آتش نگاهش داشت؛ یعنی نظر امام صادق به هارون . معلوم است، با چنین نظری وی نمی سوزد .

همان نظری که ولایت به حضرت ابراهیم در آن آتش کرد. حضرت رو کرد به آن خراسانی و با او سرگرم صحبت شد. فرمود: بگو از خراسان چه خبر؟ مأمون رقی می گوید: امام صادق(ع) طوری با این خراسانی صحبت می کردند مثل این که حضرت همه جای خراسان را دیده اند. قدری طول کشید. بعد به خراسانی گفتند: برخیز سر تنور برو و ببین چه خبر است. آمد سر تنور .دید. هارون چهار زانو در آتش نشسته است. فرمودند : بیا بیرون آمد بیرون و سلام کرد و نشست. امام صادق(ع) رو کردند و به این خراسانی فرمودند: از این باورها چند تا داریم؟ گفت: به خدا یک نفر هم نیست. امام

ص: 54

صادق(ع) فرمودند: به خدا یک نفر هم ندارم. بعد فرمودند ما می دانیم چه وقت قیام کنیم؛ هر وقت این طور باورها پیدا کردیم، قیام می کنیم.(1) به این می گویند مقام تسلیم در مقابل ولایت، مقام خضوع در مقابل امر امامت، و مقام خشوع در مقابل قرآن.

2-مهمتر از این، توجه در نماز را به همه کس نمی دهند.

3-خضوع و خشوع در نماز، به همه کس نمی دهند.

4- نماز شب را به همه کس نمی دهند. لذا هر کدامتان که نیم ساعت قبل از اذان صبح و نیم ساعت بعد اذان صبح را بیدارید، خیلی شکر کنید که این را به همه کس نمی دهند.

5-همچنین از جمله چیزهایی که مهمتر از همه اینها است و به همه کس نمی دهند، مقام تعبد و تسلیم است. باید از خدا بخواهید، باید با التماس از خدا بگیرید، باید با عبادت از خدا بگیرید، باید ریاضت بکشید و از خدا بگیرید. اگر گرفتید، ولو مرتبه ضعیفش را، علم شما برای شما مفید است، والا بدانید اگر خدای نکرده این خضوع را نداشته باشید، ولی این مرتبه ضعیفش را، علم برای شما خطر دارد و خطر آن خیلی بزرگ است.

خداوند! به خدا می گویند: دروغ می گویی . به خدا می گویند: ظالمي. به خدا می گویند اشتباه می کنی. آن هم قسم می خورند «یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَمَا یَحْلِفُونَ لَکُمْ ۖ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَی شَیْءٍ ۚ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ» (مجادله /18و 19).

در روز قیامت افرادی هستند که در مقابل حق قسم می خورند و نسبت دروغ، نسبت اشتباه، نسبت ظلم به حق تعالی می دهند . پروردگار می گوید: دیدید کار به کجا می رسد؟ «إِنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ ». اگر نباشد مقام خضوع، اگر مقام تسلیم نباشد، ما این هستیم. حال اگر طلبه باشد علمش خطر دارد؛ شاید خدای نکرده کسروی ملعون از کار درآید. حالا اگر با این طرف و آن طرف زدنها تا لب نهر کوثر برسد و آن جا بخواهند او را ببرند نمی خواهد برود. شما می دانید که هر جا او را بخواهد ببرند باید با اجازه امیر المؤمنين سلام الله عليه- باشد.

«يا حارهمدان من يمت برنی *** من مؤمن او منافق قبلا....»(1)

شخصی که می میرد، هر که باشد علی (ع) را می بیند و با اجازه امیرالمؤمنین باید برود. امیرالمؤمنین اجازه می دهد به عزرائیل یا به آن ملکی که می خواهد قبض روحش بکند، اجازه می دهد جانش را بسختی بگیرد، به اندازه ای سخت که گویا رگها از بدنش بیرون کشیده می شود. این در مقابل علی(ع) قد علم می کند، در مقابل عزرائیل ملک مقرب خدا هم قد علم می کند و با حال تنفر از اميرالمؤمنين و عزرائیل از دنیا می رود.

آن آخرت است، این دنیاست و آن دم مرگ است. لذا پیدا کردن مقام تسلیم خیلی

ص: 57

لازم است. برای همه لازم است، اما برای ما طلبه ها لازمتر .

کاری بکنید که به قول حضرت امام رضوان الله تعالی علیه این روح عوامانه تان را از دست ندهید. خدا رحمت کند آقای حاج آقا مصطفی را، می گفت که شبی طوفانی بود، ساعت 9 دیدیم آقا برای رفتن حرم مهیاست.

حضرت امام تقریبا 15 سال که در نجف بودند یک شب حرم ایشان تعطیل نشد، به اندازه ای هم منظم بودند که مردم و طلبه ها ساعتشان را روی آمدن ایشان به حرم تنظیم می کردند؛ سر ساعت 9 در حرم بودند. مرحوم حاج آقا مصطفی گفته بود: شب طوفانی بود، خیلی باد می آمد، باران می آمد و بیرون رفتن از خانه مشکل بود؛ شن می آمد. دیدیم آقا مهیاست. به اتاق ایشان رفتم و عرض کردم آقا، امیرالمؤمنین -سلام الله عليه- دور و نزدیک دارند؟ فرمودند: نه. گفتم: اگر دور و نزدیک ندارند این زیارت جامعه را امشب توی اتاقتان بخوانید.

آقا تبسم کردند و فرمودند: «مصطفی، روح عوامانه ما را از ما نگیر» .به به چه حرف خوبی! روح عوامانه یعنی روح تسلیم، و چون و چرای طلبگی نکردن.

خدا رحمت کند استاد بزرگوار ما علامه طباطبایی را، وقتی که وارد صحن مطهر حضرت معصومه می شد چه تواضعی داشت. در صحن را می بوسید، می آمد. در رواق را می بوسید، می آمد در حرم را می بوسید، می آمد خودش را(1) -اگر می گذاشتند- به ضریح می مالید، آن جا سر مبارکش را می گذاشت و زیارت می کرد.

صدرالمتألهین یک جمله عالی دارد، چقدر عالی! می گوید: مدتی در حکمت مشاء کار کردم تاریک بود. مدتی در حکمت اشراق کار کردم. عجب آور بود. زمینه حکمت مشاء و حکمت اشراق را حکمت متعالیه درست کردم در خطر بود اتکاءش دادم به قرآن

ص: 58

و روایت، سکینه بود و برایم اطمینان پیدا شد. آن که اطمینان می دهد قرآن و روایات اهل بیت است؛ و بالاخره آن که سکینه و وقار می دهد، در علمش، در گفتارش، در کردارش و در دلش، تواضع، تعبد، تسلیم در مقابل خدا، در مقابل پیغمبر، در مقابل ائمه طاهرین، در مقابل اوامر و نواهی، در مقابل امامزاده ها، در مقابل علماست. مرحوم آقا باقر بهبهانی (1)، آن مردی که به عالم تشیع و به عالم فقه و اصول قرآن و تعالیم اهل بیت خیلی خدمت کرده است، در فوائد حائرية اش یک نصیحت، به ما طلبه ها دارد می فرماید: طلبه ها ! به تجربه برای من اثبات شده است که اگر توفیق می خواهی، اگر علم با تقوا می خواهی، اگر عنایت خاص خدا می خواهی، برو سر قبر فقها و از آنها در أمور دنیا و آخرتت استمداد بگیر و به فقها احترام کن، چه زنده شان، چه مرده شان .

بعد می فرماید: به تجربه برای من اثبات شده، آن افرادی که به علما و به فقها توهین می کنند اینها در وادی حسرت و ندامت و سرگردانی می مانند تا بمیرند.

اینها برای ما خیلی مفید است و ما باید چنین باشیم، ما باید چنین کنیم تا کم کم مثل علامه مجلسی اول - رضوان الله تعالی علیه- بشویم که می گوید: خدمت آقا امام زمان رسیدم فرمود: بیا جلو. ترسیدم. ابهت آقا مرا گرفت؛ یک قدم می رفتم بر می گشتم . فرمود: بیا جلو . رفتم دست تلطف روی شانه ام گذاشتند و فرمودند: «نعم الزيارة هذه». می فرماید: از دور زیارت جامعه را برای آن بزرگوار خواندم. السلام عليكم يا اهل بيت النبوة تا آخر . بعد فرمود: «نعم الزيارة هذه». می گوید: به قبر امام هادی اشاره کردم و گفتم این قبر جد توست؟ فرمود: آری(2).

ص: 59

باید چنین باشیم، ما را دعا، قرآن، عبادت، بعد تهذیب به جایی می رساند. ما را تواضع در مقابل ائمه طاهرین به جایی می رساند. اما اگر خدای نکرده بخواهید به سوی چون و چراها بروید از کم شروع می شود، اما ناگهان به طور ناخودآگاه، به قول قرآن«واضله الله على علم» می رسد به جایی که دیگر نمی توانید برگردید و دانسته سقوط می کنید؛ اول ندانسته است، بعد دانسته می شود.

خلاصه سخن امروز این شد: خودسازی و تهذیب نفس، کار مشکلی است و به قول آقا سید محمد فشارکی - رضوان الله تعالى عليه- با سوزن چاه کندن است، اما لازم است. دوش به دوش تحصیلتان باید خودسازی کنید، باید کتابهای اخلاقی بخوانید، باید جلسه های اخلاقی داشته باشید و دوش به دوش درستان باید تا اندازه ای که می شود مو به مو جلو بروید. حوصله می خواهد. مو به مو جلو بروید تا ان شاء الله بتوانید درخت رذالت را از دل بر کنید و درخت فضيلت را به جای آن غرس کنید- ان شاء الله.

ص: 60

به قول بزرگان با سوزن چاه کندن است. به هر حال کاری است مشکل، اما کاری است ممکن و لازم، و قرآن شریف آن را خواسته است. باید باحوصله، موبه مو، جلو رفت و از پروردگار عالم خواست تا بتوانیم درخت رذالت را از دل برکنیم، و درخت فضیلت را به جای آن بکاریم. این کار باید بشود.

از بحثهای قبل، استفاده کردیم که این کار برای همه، مخصوصا برای اهل علم کاری واجب و لازم است. حال چه باید کرد؟ قرآن شریف، ابتدا می فرماید: تزكیه کار خداست؛ شما فقط باید مقدماتش را فراهم کنید، و اگر عنایت حق و فضل و رحمت حق نباشد هیچ کس نمی تواند خود را تزكيه و تهذیب کند؛«وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَن یَشَاءُ»(نور/21).

هیچ کس نمی تواند خود را مزکی و مهذب کند، مگر با عنایت خدا، معلم اخلاق به حسب این آیه خود خدا معرفی شده است، آن جا که می فرماید : «وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَن یَشَاءُ». بلی، زمینه فراهم کردن، مقدمات فراهم کردن مال ماست، اما باید اذعان داشته باشیم به قصور خود، اذعان داشته باشیم به این که خدا باید مدد کند، خدا باید ما را مهذب کند.

نوارهای اخلاقی کار کند و خود را بسازد و خود را مهذب کند؛

الآن قسم اول و دوم مورد نظر من نیست و ان شاء الله- بعد درباره اش صحبت می کنم، الآن قسم سوم مورد نظر است.

قسم سوم - معلمی که همیشه با انسان است، و انسان می تواند هرکجا هست از او استفاده کند.

قرآن شریف، این معلم را به نام تقوا معرفی می کند.

برای نمونه قرآن راجع به نماز می فرماید: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ »(عنکبوت/45)؛ نماز انسان را از گناه کردن باز می دارد؛ یعنی نماز است که می تواند برای انسان معلم اخلاق باشد، چنان که در آیه دیگر می فرماید : «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ» (بقره/ 45)؛ برای سیر و سلوکتان، برای خودسازیتان و برای دنیایتان و برای آخرتتان از نماز کمک بگیرید. .

درباره نماز و این که معلم اخلاق است، قرآن سفارش زیادی دارد. قرآن می فرماید : نماز است که انسان را از ظلمتها به نور مطلق می کشاند. می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلًا(احزاب / 41 و 42).

قدر متیقن این ذکر نماز است. می دانید مصادیق دیگر هم دارد، اما قدر متیقن این ذكر، نماز است. بعد می فرماید: «هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ»(احزاب/43).

اگر براستی انسان نماز بخواند، پروردگار عالم درود بر او می فرستد، و به دنبال درود خدا فرشتگان براو درود می فرستند. پروردگار عالم انسان را به واسطه نماز از ظلمتها به نور می کشاند؛ از ظلمت هوی و هوس، از ظلمت صفات رذیله واز ظلمت نفس اماره، او را به نور مطلق می کشاند. معنای مهذب بودن یعنی همین. این آیه تقریبا به این صراحت دارد که نمازمعلم اخلاق است. از نماز می توانیم استفاده کنیم برای تهذیب نفس، از نماز می توانیم استفاده کنیم برای این که درخت رذالت را از دل برکنیم و درخت فضیلت به جای آن غرس کنیم، و از همین جهت است که در قرآن و روایات ، مقام محمودی (1)برای نماز اول وقت و نماز شب هست و مقام محمود همين نماز اول وقت است. بالاترین مقام برای انسان این است که بتواند صفات رذیله را ریشه کن کند و

ص: 64

بتواند صفات خوب را جایگزین کند. این راه است که انسان را به مقام وصول به هدف می رساند. معقول نیست که انسان بتواند به هدف برسد در حالی که صفت رذیله ای براو حکمفرماست.

قرآن می فرماید: «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ ۖ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا » (اسراء / 78 و 79).

اگر مقام محمود می خواهی نماز ظهر و عصرت را اول وقت، نماز مغرب و عشاء را اول وقت، نماز صبح را اول وقت بخوان، ونماز شب هم فراموش نشود. این آیه هم می فرماید: معلم اخلاقی که همه وقت و همه جا هست نماز و اهمیت دادن به نماز است.

به شما عزیزان، معقول نیست که بگویم: نماز بخوانید، چنانچه خوب هم نیست که بگویم: نماز اول وقت بخوانید. معلوم است نماز می خوانید و نماز را اول وقت هم می خوانید و نماز را در مسجد با جماعت می خوانید. در وقت نماز تلاطم درونی حتما برای شما پیدا می شود برای این که شما مروج نمازید. اما باید در زندگی شما نماز شب باشد. اگر می خواهید مهذب شوید باید یک ساعت قبل از طلوع فجر، نیم ساعت قبل از طلوع فجر، نیم ساعت بعد از طلوع فجر بیدار باشید، و با راز و نیاز با خدا، با نماز شب، زمینه درست کنید برای این که پروردگار عالم شما را مهذب کند.

معمولا نمی شود، ندیدیم و نشنیدیم یک کسی به نماز بی اعتنا باشد اما مهذب هم شده باشد. نشنیدیم ندیدیم یک کسی نماز شب در زندگیش نباشد، اما مهذب هم شده باشد. اگر می خواهید مهذب شوید حتما باید این نماز شب، این طلوع فجر و بیداری قبل از طلوع فجر در زندگی شما باشد.

سورۂ مزمل سوره ای است که در دومین نزول وحی، بر پیغمبر نازل شده است؛

ص: 65

یعنی در دفعه اول چند آیه اول سوره علق در کوه حرا بر پیغمبر نازل شد و پیغمبر به رسالت مبعوث شد، بعد در دفعه دوم این آیات سوره مزمل بر پیغمبر نازل شد که در آغازش می فرماید:

«یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِّصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا» (مزمل / 1-4) ای پیغمبر، ای کسی که عبای نبوت به دوش گرفتی، به پاخیز شب را جز اندکی، نصفش را با کمتر از آن اندکی را ، با افزون بر آن و به ترتیل بخوان قرآن را. بار سنگینی بر دوش تو آمده است، اگر می خواهی این بار به منزل برسد باید به اندازه ممکن شب رابیدار باشی. هرچه قدر می شود و می توانی بیدارخوابی داشته باشی. برای طلبه، نیم ساعت، یک ساعت قبل از

طلوع فجر.

«قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا» دستورالعمل ده گانه ای است که به پیغمبر اکرم داده شده برای این که بتواند بار رسالت را به منزل برساند. در حقیقت، این دستورالعملی است برای همه، برای تهذیب نفس همه، دستورالعملی است برای اهل علم، برای این که این بار سنگین تبلیغ را به منزل برسانند. این

دستورالعمل ده گانه اولش نماز شب است: «قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا»، و بعدش هم خواندن قرآن.

اگر ما اهمیت ندهیم - ولو این که العیاذبالله نماز اول وقت نخوانیم- نه تنهانمی توانیم مهذب باشیم، بلکه زندگی ناخوشی هم برای ما پیدا می شود. یک کلاف سردرگمی در زندگی انسان پیدا می شود و انسان سکاری، حیاری می ماند تا این که بمیرد.

قرآن می فرماید: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی» (طه / 124)؛ آن کسانی که به نماز اهمیت ندهند، ازنماز اعراض بکنند

ص: 66

اینها دو تا مصیبت دارند: یکی در دنیا که یک زندگی ناخوش دارند، و یکی در آخرت که کور وارد صف محشر می شوند. آن جا با خدا درد دل می کند: چشم داشتم، چرا این جا کورم؟ خطاب می رسد : برای این که نماز را فراموش کردی، برای این که آیاتی که برای تو فرستاده بودیم همه را از یاد بردی. خوب، حالا هم از یاد برده می شوی؛«کَذَلِکَ أَتَتْکَ آیَاتُنَا فَنَسِیتَهَا ۖ وَکَذَلِکَ الْیَوْمَ تُنسَی» (طه/ 126). علاوه بر این که نمی شود تهذیب نفس کرد، یک حالی از حیرانی و سکران برای انسان پیدا می شود . بعضی اوقات انسان سردر گم است، کلاف سربه گم است، قفل غم روی دل دارد، دلهره، اضطراب خاطر، نگرانی، غم و غصه فراوان دارد و نمی داند از کجا سرچشمه

گرفته است. قرآن می فرماید: علتش، اهمیت ندادن به نماز است. حتی آن جمله که در سوره ماعون است کمر انسان را می شکند. می فرماید: «فَوَیْلٌ لِّلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ»(ماعون/5)، وای به آن نامسلمان، آن که مسلمان واقعی نیست، وای به این نامسلمان، آن که نماز را سبک می شمارد. نماز می خواند اما می گذارد آخرکار، نماز می تواند باجماعت بخواند نمی خواند، می تواند نمازش با دل ادب بگزارد و تند تند نخواند، اما مراعات نمی کند.

بالاخره نماز معلم اخلاق است. من از همه شما تقاضا دارم نماز اول وقت بخوانید . اگر می شود در مسجد با جماعت بخوانید. من از همه شما تقاضادارم برای پربرکت شدن عمرتان، برای پربرکت شدن عملتان، برای این که خدا دست شما رابگیرد و تقوا پیدا کنید و مهذب شوید، به نماز خیلی اهمیت بدهید. « إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ» (عنکبوت/45) بی اعتنا به نماز نباشید. خدا عاقبت آن کسی که بی اعتنا به نماز است به خیر نمی کند. چه بسیار دیدم افرادی که پنجاه سال، شصت سال قال الباقر وقال الصادق گفتند، اما بالاخره عاقبتشان به خیر نشد، برای این که به نماز اهمیت نمی دادند. یک نماز تندتندی آن هم در آخر کار، در آخر وقت می خواندند.

از

ص: 67

همه شما تقاضا دارم اگر دنیا می خواهید به نماز اهمیت بدهید، اگر آخرت می خواهید، و اگر هم موضوع بحث ما را که کیفیت تهذیب نفس است می خواهید به نماز اهمیت بدهید.

مرحوم کلینی- رضوان الله تعالی علیه- در کافی روایتی به سند صحیح نقل می کند، و این روایت را صاحب وسایل دو سه قسمت کرده است و شاید هم دو سه روایت باشد. او این روایتها را در جلد سوم وسایل در اعداد نماز نقل می کند. در این روایت امام می فرماید: نماز، نماز شب و نافله، معلم اخلاق است، آن هم چه معلمی! می فرماید: خدا فرموده است بنده من به من نزدیک می شود به واسطه نافله. این نافله آیا مستحبات است مطلقا؟ یا نافله های نمازهای يوميه...؟ قدر متیقن از این نافله ، نماز شب است. می فرماید: «... وانه ليتقرب الى بالنافلة حتى احبه فاذا أحببته كنت سمة الذي يسمع به وبصره الذي يبصر به و لسانه الذي ينطق به ويده الذي يبطش به. ان دعاني أجبته وان سالنی اعطيته»(1)

می فرماید: نافله است که بنده را محبوب من می کند. وقتی محبوبم شد، دیگر چشم او می شوم، گوش او می شوم، دست او می شوم، و او را مستجاب الدعوة می کنم، مستجاب الدعوه ای که تا دعا کند مستجاب می شود. این که می گوید: چشم او می شوم، گوش او می شوم، زبان او می شوم، زبان او می شوم، دست او می شوم، همه و همه معنایش همان فرقان است؛ یعنی می رسد به جایی که نور خدا در دل او منور

ص: 68

می شود، و به واسطه نور خدا بین حق و باطل تمیز می دهد، و مقام فرقان پیدا می کند؛ می رسد به آن جا که صاحب خانه در دل می آید؛ می رسد به آن جا که دیگر هیچ چیزی و هیچ کسی در دلش نیست، جز خدا. این مقام کی برای انسان پیدا می شود؟ این روایت می فرماید: به واسطه اهمیت دادن به نماز شب، به واسطه اهمیت دادن به نافله ها. این نافله ها امر پروردگار عالم است و اگر از عموم مردم نخواهند از ماها در وقتی که بیکار باشیم می خواهند. این اوامر مستحبی است که نسبت به انبيا بعضی اوقات با آن شدت عمل سخت گرفته می شود، این معنایش این نیست که به ما اهل علم سخت گیریهایی می شود که به دیگران نمی شود؟

در روایتی که مرحوم صاحب وسایل نقل می کند راجع به نماز شب، گاهی می فرماید: «ترکه قبيح» ، «ترکه معصية»، «أنهافريضة» اینها معنایش چیست؟ معنایش این نیست که برای خواص حتما این نماز شب باید باشد؟ اما اگر راستی می خواهد راه را بپیماید از همین جا باید بپیماید، باید زمینه درست کند که خدا نظر لطف به او بکند، باید مقدمات فراهم کند تا خود خدا معلم اخلاقش باشد، واگر کسی می خواهد خدا معلم او باشد باید به نماز اهمیت بدهد، باید به همه نوافل اهمیت بدهد.

راجع به روزه قرآن شریف می فرماید: روزه معلم است «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (بقره/183)؛ یعنی اگر می خواهی حس پرهیزگاری پیدا کنی، می خواهی تسلط بر نفس اماره پیدا کنی، می خواهی به قول قرآن شریف، بینی نفس اماره را به خاك بمالی، روزه بگیر .

ماه رجب که ماه خداست، ماه شعبان که ماه پیغمبر اکرم است، باید از این دو ماه ، بعدش هم که ماه مبارك رمضان است استفاده کنید. این روزه های مستحبی با این همه

ص: 69

ثوابش، ولی عمده تر و بالاتر از ثواب این است که روزه مستحبی انسان را می سازد و انسان را به آن جا می رساند که راه پنجاه ساله را ممکن است به یک روز با روزه ماه رجب با ماه شعبان بپیماید.

انفاق، خود انفاق را قرآن شریف می فرماید که معلم اخلاق است: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ ۖ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ» (توبه/103)؛ ای پیغمبر ، خمس است، زکات است، انفاق است که انسان را پاک می کند و تربیت می کند بعدش هم همه واجبات چنین هستند.

هم هست کسی که گناه بکند، نقطه سیاهی در دل او پیدا می شود، اگر توبه کرد نقطه سیاه زایل می شود، و اگرنه، آن نقطه سیاه زیاد می شود، و اگر هم گناه کرد و کرد و کرد تا همه دل را گناه گرفت « فلن تفلح ابدا» دیگر موفق به توبه نمی شود.

بالأخره همان دل سیاه را که صفحه دل را سیاهی گرفته است، انسان می تواند با یک توبه، در دل شب یک گریه و زاری از گناه ، مبدل کند به صفحه ای سفید؛ یعنی آن ظلمت رامبدل کند به نور و روشنایی.

این که پرونده سیاه به پرونده درخشان، مبدل شود ممکن نیست مگر به آن که دل انسان مبدل شود از سیاهی و تاریکی روشنی و به سفیدی. معنای «يقظه» و «تنبه» و بیداری و اهمیت دادن به واجبات نیز همین است. تخليه وتحليه هم معنایش همین است.

خلاصه، اگر کسی بخواهد مهذب بشود، من خیال می کنم بهترین راه آن است که از معلم تقوا استفاده کند. معلم تقواست که انسان را می تواند به آن جا برساند که درخت رذالت را ریشه کن کند و درخت فضيلت را به جای آن بکارد .

عَلَیْهِ آیَاتُنَا قَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ کَلَّا ۖ بَلْ ۜ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ» (مطففين / 13 و 14)؛ وقتی که قرآن برایش می خوانند می گوید افسانه است . قرآن می گوید: نه، افسانه نیست، دل ناپاك است؛ گناه روی گناه دل او راناپاك وتاریک کرده و دل تاریک دیگر نمی تواند قرآن روی آن اثر بگذارد.

قرآن شریف می فرماید: آهنگهای شهوت انگیز، عکسهای مبتذل و فیلمهای مبتذل موجب می شود که انسان از نور به ظلمتها کشیده شود و موجب می شود که اصلا از دین بیرون رود . می فرماید: «ومِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الحَديثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيرِ عِلمٍ وَيَتَّخِذَها هُزُواً» به طور ناخودآگاه از دین بیرون می رود و به آن جا می رسد که اصلا حق و حقیقت را مسخره می کند. «وَيَتَّخِذَها هُزُواً» چنان تخدیر شود که آن تخديرش موجب شود دیگر چشم نداشته باشد، گوش نداشته باشد، دل نداشته باشد. لذا به دنبال آیه می فرماید: «وَإِذَا تُتْلَی عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّی مُسْتَکْبِرًا کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا ۖ فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ »(لقمان/7).

این آیه شریفه می فرماید فیلمهای شهوت انگیز، عکسهای شهوت انگیز و آهنگهای شهوت انگیز، اینها معلم اخلاقند، اما معلم اخلاق در جهت رذالت . انسان را رذل می کنند و صفات رذیله را به دل رسوخ می دهند و به آن جا می رسانند که اصلا به واسطه آن صفات رذیله زیر همه چیز می زند.

خلاصه حرف این است: اگر معلم اخلاق می خواهید، معلم اخلاق خصوصی ممکن نیست، معلم اخلاق عمومی کم است، درسهای اخلاق کم است، اما یک چیز زیاد است و قرآن شریف روی آن پافشاری دارد و همه وقت برای انسان میسر است و باید از آن استفاده کنید، و آن کلمه تقواست؛ اهمیت به واجبات، همه و همه، مخصوصا نماز، اهمیت به مستحبات، همه و همه، مخصوصا خدمت به خلق خدا و مخصوصا

ص: 72

نافله شب ؛ اجتناب از گناه همه و همه مخصوصأ حق الناس ، نظير غیبت، تهمت، شایعه، مال مردم خوردن، و امثال اینها؛ واگر بشود اجتناب از شبهات .

مُّسْتَقِیمٍ» (مائده/ 15 و 16)؛ از ظلمتها او را به نور می کشاند: « وَیُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّور». بعد از همه اینها، آن راهی را که به مقصود می رسد، آن راهی را که به مطلوب می رسد، راه سلامتی و صراط مستقیم، آن راه را هم نشان می دهد :«وَیَهْدِیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ».

خلاصه بحث امروز ما این شد: بالاترین چیزی که انسان رامهذب می کند، یعنی برای انسان، معلم اخلاق است، تقواست. من خیال می کنم این از معلم خصوصی بالاتر است، این از معلم عمومی هم بالاتر است، بلکه معلم خصوصی و معلم عمومی وابسته به این معلم است. اگر انسان تقوا نداشته باشد، اگر انسان به واجبات اهمیت ندهد، اگر انسان تقوا نداشته باشد، اگر انسان به واجبات اهمیت ندهد، اگر انسان زبانش کلید نداشته باشد، اگر انسان دلش کلید نداشته باشد، يقينی و حتمی است که دیگر حرف حق در او تأثیر ندارد، دیگر مسلم است که هیچ کسی نمی تواند در او تأثير بگذارد.

پیغمبر اکرم با آن جاذبه اش همه را جذب می کرد، اما نمی توانست در آن دلهایی که تاریک بود و در آن افرادی که رابطه ای با خدا نداشتند تأثیر بگذارد. هدایت قرآن برای متقین است. شما ببینید، اول سوره بقره: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ الم ذَلِکَ الْکِتَابُ لَا رَیْبَ ۛ فِیهِ ۛ هُدًی لِّلْمُتَّقِینَ». می گوید قرآن، معلم وهادی است، اما برای متقین و نه دیگران این «هدی للمتقین» دوجور می شود تفسیر کرد: یک معنا این است که برای تشریف و تعظیم متقین قرآن شریف می فرماید: من آمدم برای متقين ؛ اما یک معنای دیگر این است که قرآن می تواند روی افرادی اثر بگذارد که متقی باشند، اما اگر گناه دل کسی را سیاه کرده باشد، دیگر نمی تواند قرآن، جاذبه پیغمبر، جاذبه قرآن، جاذبه ائمه

طاهرین روی آن اثر بگذارد.

همه شما خواندید برای دیگران که امام حسین علیه السلام در روز عاشورا از مردم

ص: 74

خواست ساکت شوند تا با آنها صحبت کند، هرچه گفت ساکت نشدند بعد به آنها فرمود: «... قد ملات بطونكم من الحرام...»(1)؛ شکمهایتان از حرام پرشده و دلها سیاه و تاریک شده است.

آیه ای که الآن خواندم بخوبی دلالت می کند که اگر دل سیاه باشد، نه این که اثر نمی گذارد، بلکه بدتر می شود .

برسیه دل چه سود خواندن وعظ *** نرود میخ آهنین درسنگ

«إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِ آیَاتُنَا قَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ» (قلم / 15). این در حالی است که قرآن نور است، اساطیر نیست، واقعیت دارد، و هدایت است، اما تو نمی توانی واقعیتش را درك کنی. قرآن «هدی للمتقین» است، جاذبه پیغمبر «هدی للمتقین» است، کتابهای اخلاقی، معلمهای اخلاق همه و همه «هدی للمتقین» هستند، و پروردگار عالم هم باقی است و هادی برای افرادی که با تقوا باشند.

انسان می شود.

ما اگر بخواهیم به جایی برسیم یعنی اگر بر مبنای بحثمان بخواهیم مهذب باشیم، حتما باید اول متقی باشیم؛ یعنی از توبه و يقطه باید شروع شود تا بتوانیم درخت رذالت را از دل بر کنیم و درخت فضیلت جای آن غرس کنیم. ان شاء الله .

ص: 76

باشد همان جلسه اول گفتم قانون ادبیت، یعنی براعت استهلال(1) اقتضا می کند که برنامه بیست و سه ساله پیغمبر در این چند آیه آمده باشد. برنامه بیست و سه ساله پیغمبر اکرم در این چند آیه، «آموزش و پرورش» است.

پیغمبر اکرم خانه تشریف آوردند. طولی نکشید جبرئیل آمد با یک دستورالعمل که در اول سوره مزمل است(2). در این آیات گوشزد می کند که ای پیامبر بار سنگینی بردوشت قرار گرفته است، و این بار سنگین را اگر بخواهی به منزل برسانی خود به خود نمی شود و نمی توانی . بایدازبرون نیرو بگیری و باید به این دستورالعمل عمل کنی. آنگاه دستورالعمل یعنی آیات اول سورۂ مزمل رابه پیغمبر می دهد و انصاف معلوم است که پیغمبر هم به این دستورالعمل خوب عمل کرد، چنان که این بار سنگین راهم خوب به منزل رساند. این دستورالعمل یازده تا جزء دارد. مسلم است کسی که به این دستورالعمل، عمل بکندبه هر کجا بخواهد می تواندبرسد؛ اگربار سنگین طلبگی

باشد می تواند این بار سنگین رابه منزل برساند، اگر سیروسلوك باشدحتما می تواند به جایی برسد و می تواند حتی به مقام لقاء برسد، اگر برای اداره یک مملکتی، برای اداره یک اداره و خانه ای باشد، فوق العاده مؤثر است و بالاتر از اینها برای تقویت اراده است؛ انسان یک اراده فولادی پیدا می کند که بتواند غصه و دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی را از بین ببرد و به جای آن نشاط و امید غرس بکند.

بالاخره، این دستورالعمل برای هر کاری فوق العاده مطلوب است. حتی برای این

ص: 78

که ایمانش را دم مرگ با خود ببرد، این دستورالعمل مفید است، برای این که بخواهد محبوب در جامعه باشد این دستورالعمل مفید است، برای این که بخواهد خانه خودش را بسازد و نسل صالحی تحویل جامعه بدهد این دستورالعمل مفید است و برای این که بخواهد مهذب شود و بخواهد درخت رذالت از دل برکند و درخت فضيلت به جای آن غرس کند مفید است.

در این دستورالعمل، اول گوشزد می کند که یا رسول الله باری سنگین بردوشت آمده است؛ «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ» ، ای کسی که عبای نبوت بر دوشت آمده «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا»، این عبای نبوت و این بار نبوت، سنگین است. بعد از آن که می فهماند بار سنگین است، در نخستین جزء یازدهگانه از این دستورالعمل می فرماید: «قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِّصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا».بعد هم می فرماید: «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا» (مزمل 7

/2).

لذا اولین دستورالعمل به پیغمبر اکرم و به همه و همه، شب بیداری است. به چه اندازه؟ قرآن می فرماید: به اندازه قوت و توانایی؛ «قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِّصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ»؛ یعنی به اندازه قدرت و توانایی.

اگر بشود در نظام جمهوری اسلامی، این شب را که دو قسمت شده است و در قسمت اول مردم بیدارند، و در قسمت دوم خوابند به عکس شود، خیلی عالی است. یعنی برنامه های رادیو ، برنامه های تلویزیون از یک یا، از دو شروع شود تا اول آفتاب . این وضعی که انسانها دارند مخصوصا مسلمانها، یعنی این که نصف اول شب را بیدارند و نصف دوم شب را خواب . این از نظر روانی و از نظر اخلاقی کاری نامطلوب است و اگر این کار مطلوب که في الجمله در حجاز هست- در حجاز یک ساعت قبل طلوع فجر شهر اذان می گوید به اسم اذان نافله ، و تقریبا مردمی که نماز خوانند، مقیدند و مسجدی هستند بیدارند، یک ساعت قبل از طلوع فجر بیدارند، و بعد از اذان نافله ، اذان صبح می گوید، با فاصله یک ساعت - اگر در میان ما طلبه ها رواج می یافت، یعنی مطالعه ما نصفه دوم از شب بود نه نصفه اول، این کار از نظر اخلاقی، از نظر روانی، از نظر قرآنی، از نظر تجربی فوق العاده مفید است. پیشرفت در نصف دوم شب بسیار بیشتر از نصف اول شب است. علاوه بر این که الهامهایی در آن وقت پیدا می شود، فيوضاتی در آن وقت مخصوصا قبل از طلوع فجر و بعد از طلوع فجر، پیدا می شود که اینها را معمولا همه و همه، مخصوصا ما طلبه ها از دست می دهیم.

قرآن قسم می خورد به فجر؛ در سه، چهار جا از قرآن به قبل از طلوع فجر و به خودبين الطلوعین قسم خورده شده ، و معلوم است قسم پروردگار برای اهمیت آن مورد است. این بیداری قبل از طلوع فجر، ولو نیم ساعت، بیداری وقت طلوع فجر، ولو نیم ساعت - مابقی اش را بخوابید- برای زندگی شما، برای تحصیل ، برای تهذیب نفس

ص: 80

شما، برای تقویت اراده شما و بالاخره برای موفقیت شما فوق العاده مطلوب است، و معلوم می شود این بیداری قبل از طلوع فجر از همه چیزها هم مهمتر است؛ لذا اول آمده است: «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ».

این راجع به دستوراول، در این دستور اول جوابش را هم می فرماید: در مابقی نمی فرماید، چرا؟ اما در اینجا چرای آن را هم می گوید ؛ می فرماید: «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا».

می میرم. می فرماید: چون خواب اهمیت نداشت من هم اهمیت به خواب ندادم. ده روز تمام شد. دیدم تب کردم و کم کم رفتم دم مرگ. فرموده بودند که در آن اتاقی که خوابیده بودم، گنبد مطهر حسين عليه السلام پیدا بود، می گوید: به امام حسین گفتم: آقا می دانی من برایم چیزی نیست بمیرم یا نمیرم، اما کاری برای اسلام نکردم، از شما تقاضا دارم که بخواهید من برگردم یک کار مثبتی برای اسلام بکنم و بمیرم. فرموده بودند که همان وقتی که توسلم تمام شد دیدم حالم خوب شد. الحمدلله کار مثبتی هم انجام داد ؛ حوزه مبارکه قم به دست ایشان تشکیل شد، و چقدر با فایده بود . به قول حضرت امام، اگر انقلاب هم بود از حوزه بود، چه رسد به آن افراد پر برکتی که

مرحوم حاج شيخ رضوان الله تعالى عليه - تحویل جامعه دادند.

حالا اگر کسی این طور عمری پر برکت بخواهد، و بخواهد که یک کار مثبت به دست او انجام داده بشود - که اتفاقا قرآن می فرماید : دعا کن و همین را از خدا بخواه ،

که از زبان حضرت سلیمان می گوید: بگو: «وَهَبْ لِی مُلْکًا لَّا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِّن بَعْدِی ۖ إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ» (ص/ 35)؛ خدایا یک کار چشمگیری که همه غبطه آن را بخورند به دست من انجام بده - اگر کسی بخواهد این طور شود، بلکه بالاتر از این، اگر کسی بخواهد راستی مهذب شود و درخت رذالت را از دل بر کند، تکبر ریشه کن شود، سوءظن ریشه کن شود، حسادت ریشه کن شود، سوءظن ریشه کن شود،حسادت ریشه کن شود، این کاری است مشکل، در سرحد محال، ولی لازم و شدنی .به قول مثنوی می گوید: کسی با چراغ در خیابان می گشت. به او گفتند: دنبال چه هستی، آن هم با چراغی و در روز؟ گفت: دنبال آدم. کسی به او گفت: نگرد که پیدا نخواهی کرد.

به قول همین مؤسس حوزه علمیه که می فرمود: این که مردم می گویند: ملا شدن چه آسان، آدم شدن چه مشکل، این حرف، خیلی غلط است، بلکه «ملا شدن چه

ص: 82

مشکل، آدم شدن محال است». اما همین که محال است قرآن می فرماید: به واسطه نماز شب، به واسطه بیداری قبل از طلوع فجر، می شود آن را پیدا کرد: «وَ مِنَ اَللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً» ؛ اگر مقام محمود می خواهی - که خدا دوست دارد این مقام محمود برای تو باشد - نافله شب بخوان. این نافله شب را هم من به شما سفارش می کنم که طولانی اش نکنید، برای این که طلبه باید درسش را هم بخواند. همین یازده رکعت نماز به طور مختصر، که اگر یک ساعت قبل از طلوع فجر برخیزید می توانید آن را بخوانید : پنج تا دو رکعتی، یک، یک رکعتی،

می شود نماز شب، بعدش هم یک توسل به حضرت رضا(ع) بعد نافله صبح تان، نماز صبح تان و بعد هم بخوابید و موقع ناشتا، موقع کارتان برخیزید، ولو این که بین طلوعین خوابیدن کراهت هم دارد، ولی معلوم است برای شما که بخواهید بیدار بمانید بعد خوابتان بگیرد و کسل هستید و نمی توانید درس بخوانید خوابیدن مانعی ندارد. یک ساعت قبل از طلوع فجر و بعد از طلوع فجر بیدار بودن، مقام محمود است و از جمله مقام محمود این است که بتواند این بار سنگین را که بر دوشش قرار گرفته به منزل برساند. .

مسؤولیت ما طلبه ها خیلی بالا و خیلی سنگین است، مسؤولیت نبوت است؛ و مسؤولیت امامت و رهبری است گرچه خطاب آیه به خصوص پیامبر بزرگوار اسلام (ص) است، ولی با الغای خصوصیت، «اَنّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً» برای ما هم هست.

است؛ یعنی اگر پروردگار عالم نماز شب از ما بخواهد، به دلالت فحوا و به طریق اولی نماز واجب را حتما می خواهد.

اگر به واسطه نماز شب تقویت اراده پیدا کنیم، به فحوا با نمازهای واجب بیشتر پیدا می کنیم، اگر به واسطه نوافل انسان بتواند به مقام لقاء برسد با نمازهای واجبی بیشتر می تواند برسد، و بالاخره اگر به واسطه نوافل بتواند مهذب شود، به واسطه نمازهای واجب بیشتر می تواند. از فحوا فهمیده می شود که اهمیت دادن به نماز، نماز اول وقت برای همه اگر بشود و گرنه، برای ما طلبه ها حتما باید بشود، با جماعت، در مسجد و در حرم مطهر، و این نماز اول وقت است که قرآن به آن سفارش کرده .

سیره پیغمبر اکرم وائمه طاهرین -عليهم السلام- هم همین است. در روایات ما هم روی آن خیلی سفارش شده است.«أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْر» (اسراء / 78).

من خیال می کنم در «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ» این لام لدلوك به معنای «عنده»باشد و معنایش این جور می شود که اول وقت ظهر و عصر، نماز ظهر و عصر، اول وقت مغرب و عشاء نماز مغرب و عشاء و اول طلوع فجر، نماز صبح را بر پای بدار .

می شمارند؛ گاهی قضا می شود، گاهی می خواند، گاهی نمی خواند یا این که ضایعش می کند، در مقابل خدا بی ادب است، تند تند نماز می خواند، نه رکوع درستی دارد، نه سجده درستی، و نه خودش می فهمد که چه می گوید، و نه توجه دارد؛ یک نماز سر و پا شکسته ای که قرآن می گوید: وای بر این ! در آیه دیگر می فرماید: «فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ ۖ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا» (مریم/ 59) نمی گوید: نماز نمی خوانند. می گوید: نماز را ضایع کردند. این «غی» دو تا معنا دارد:

یک معنای ظاهری یعنی گمراهی. کسی که نماز را سبک بشمارد، ضایعش بکند این گمراه است و گمراه می شود. حال گمراهی مراتب دارد: یک گمراهی این که آدم فاسقی است، آدمی که شیطان او را مهار کرده و نفس اماره او را برده است. یک ضلالت و گمراهی هم این که اصلا رفته است که رفته است و علمش هم برای خودش و هم برای دیگران وزر و وبال شده است.

معنای دیگری که امام صادق (ع) می کند این است که «غی» یک وادی است از وادیهای جهنم(1)

جمع بین دو معنا هم ممکن است: کسی که نماز در متن زندگی اش نباشد و به نماز اهمیت ندهد، جهنمش از همان جا و گمراهیش از همان شروع می شود تا به آن وادی که به نام غي است و در جهنم است برسد.

سبک شمردن نماز خیلی بدبختی می آورد. مرحوم صدوق - رضوان الله تعالی

ص: 85

عليه- در عقاب الاعمال(1) یک روایت نقل می کند که هیجده عقوبت برای کسی که نماز را سبک بشمارد دارد؛ یعنی آن که اول نهار بخورد بعد نماز، اول بخوابد بعد نماز، اول غروب شده یا جلسه دارد، جلسه اش را رها نمی کند و بعد از آن نماز می خواند، یا می خوابد نماز اول وقت نمی خواند و ... مشمول چنین عقوبتهایی است. اگر شما یک بلیط هواپیما داشته باشید برای ساعت اول طلوع فجر، معلوم است خوابتان نمی برد، ساعت می گذارید، کسی را وامی دارید که بیدارتان کند، مرتب بیدار می شوید و دوباره می خوابید و ... . چرا؟ برای این که نکند این بلیط هواپیما از بین برود. آیا نماز صبح پیش ما به اندازه یک بلیط هواپیما اهمیت ندارد؟ گرفتاری ما به قول امام صادق(ع) از همین جا شروع می شود؛ یعنی اگر غم و غصه هست، اگر دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی و فقر هست، اگر مشکل روی مشکل هست، اگر کلاف سر در گمی هست، همه اش از این جا شروع می شود، از این که نماز در متن زندگی ما نیست، مورد توجه

پیغمبر و ائمه طاهرین در این دنیا نیستیم، حضرت رضا(علیه السلام) به ما اعتنا ندارد، و در آخرت هم اعتناندارد؛ برای این که اگر در آخرت اعتنا نداشته باشد از این جا شروع می شود و اگر در آخرت اعتنا داشته باشد هم از این جا شروع می شود.

روایتی هست که شاید همه شما برای مریدهایتان خوانده اید که امام صادق(ع) دم مرگ همه خویشانش را جمع کرد و بعد هم فرمود: «لا تنال شفاعتنامن استخف بالصلوة»(2).استخفاف به نماز چیست؟ این که برای مثال نماز را بگذارد آخر وقت . به قول آن آقامی گفت: می دانید چرا مرا مقدس می گویند؟ برای این که نماز صبحم یک

ص: 86

رکعت این طرف آفتاب ویک رکعت آن طرف آفتاب است. معلوم است این گرفتار می شود، معلوم است این نمی تواند تهذیب نفس کند، معلوم است این عمرش پربرکت نیست، معلوم است این علمش پربرکت نیست. من از این وضعی که طلبه ها دارند خیلی متأثرم. من یادم نمی رود اول طلبگی توی مدرسه حجتیه قم بودم. قبل از طلوع فجر یک چراغ خاموش نداشتیم. قبل از طلوع فجر وقتی می آمدیم حرم، طلبه ها صف کشیده ، مشرف می شدند حرم. بارها می آمدیم پشت در بسته حرم با مرحوم آیة الله نجفی در سرما و در گرما می ایستادیم تا این که در حرم باز بشود. اصلا نقص بود برای طلبه قبل از آفتاب برود سر حوض وضو بگیرد. انگشت نما بود اگر یک بار اتفاق می افتاد باید یک کتری، یا یک آفتابه ای به حجره اش می برد و وضو می گرفت. انگشت نما بود! اما الآن قبل از آفتاب بروتوی مدرسه سر حوض بین چه خبر است. چرا شیخ طوسی- رضوان الله تعالی علیه - توانست با این عمر کوتاهش و با آن مشکلات بیش از دویست جلد کتاب بنویسد؟ مشکلات شیخ طوسی را از نظر فقر، از نظر سیاست، از نظر اجتماع هیج کدام از ما نمی توانیم تصور کنیم، چه رسد به این که داشته باشیم، اما چه شد این توانست حوزه نجف را تشکیل بدهد؟ تشکیل حوزه نجف هزار ساله به دست این بزرگوار بود. چطور توانست کتاب مبسوط بنویسد و تهذیب و استبصار؟ چطور می شود که کتب اربعه ای که چکش و ابزار برای ما طلبه ها و مراجع است دو تایش مال

ایشان است؟ چطور توانست؟ برای این که نماز شب داشت، بیداری شب داشت و اهمیت به نماز داشت. استاد بزرگوار ما حضرت آية الله العظمی بروجردی به ایشان خیلی اهمیت می داد. هر وقت که به قول ایشان می رسید فوق العاده به ایشان اهمیت می داد و اگر یک دفعه هم می خواستند قول ایشان را رد کنند، یک توجیهاتی می کردند و از جمله می فرمودند : آخر ایشان علاوه بر این که عالم بود، عابد هم بود، و اگر عمر مبارکش راتقسیم کنیم به این مسأله یک دقیقه بیشتر نمی رسد، از این جهت ممکن است

ص: 87

اشتباه کرده باشد. آن وقت همین مرد بزرگ، یعنی حضرت آية الله العظمی آقای بروجردی، نقل می کردند و می فرمودند: مصباح المتهجد را که شیخ طوسی نوشت مصباح المتهجد را می دانید که مثل مفاتیح است؛ کتاب دعا ونوافل است- یک دوره خود آقا به کتاب عمل کرد، تا که عالم بی عمل نباشد. بعد هم دستور داد یک دوره زن و بچه اش به مصباح المتهجد عمل کردند. بعد دستور داد منتشر بشود. معلوم است این، می تواند حوزه نجف تشکیل بدهد.

کسی که سرو کار با دعا دارد، کسی که سروکار با خدا دارد، کسی که نافله شب و شب بیداری دارد و کسی که نماز اول وقت دارد، شیخ طوسی می شود با آن همه مشکلات.

مرحوم شهید دوم، این معلم اخلاق، می دانید تقریبا دویست و چهار یا دویست و پنج جلد کتاب نوشته است: در فقه نوشته، در اخلاق نوشته ، در رجال نوشته ؛ خیلی کتابها نوشته، که یکی از آنها کتاب شرح لمعه ای است که ما می خوانیم، یکی از آن کتابها مسالك، یک دوره فقه استدلالی است که دوش به دوش جواهر دارد جلو می رود. شهید دوم 54 سال هم عمر کرد و به اندازه ای هم فقیر بوده که برای زن و بچه اش شبها می رفته هیزم کنی، می رفته پشته خار به دوش می گرفته برای زنش می آورده و می فروخته است. این فقرش بوده و از نظر سیاسی هم به اندازه ای مشکل خفقان سیاست داشته که اصلا نمی توانسته حرفش را بزند. درس می خواسته بگوید، مجبور بوده اول قول ابوحنیفه را بگوید تا بعد بتواند قول امام صادق (ع) را بگوید. این عمر پربرکت برای چیست؟ برای این که رابطه اش با خدا محکم بوده است. بنابراین، از این جمله «قُمِ اَللَّيْلِ اِلاّ قَلِيلاً»، با ضمیمه آیات دیگر یک جمله دستورالعمل مطابقی پیدا می کنیم، و آن شب بیداری است و یک جمله دستورالعمل التزامی پیدا می کنیم و آن خواندن نماز شب است و یک جمله دستورالعمل فحوایی پیدا می کنیم و آن اهمیت دادن

ص: 88

به نماز واجب واول وقت است. من تقاضا دارم از شما که نماز اول وقت بخوانید، من تقاضا دارم از شما نماز شب بخوانید، من تقاضا دارم از شما اگر می شود مطالعه تان را نصف دوم شب قرار دهید و اگر نه، یک ساعت قبل از طلوع فجر، نیم ساعت قبل از ساعت طلوع فجر، بعد از طلوع فجر اقلا نیم ساعت بیدار باشید. حتما این کار در زندگی شما باشد، و الا بدانید عمرتان بی برکت می شود، علمتان بی بر کت می شود، و بالاخره شیطان شما را می برد. اگر کسی زیر پرچم خدا نباشد، دیگر خواه ناخواه زیر پرچم شیطان است، و اگر زیر پرچم خدا باشد، دیگر شیطان جنی و انسی هم با او نمی تواند کاری بکند: «إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِکُونَ» (نحل/99 و100).

این دستورالعمل اول و دوم و سوم .

فِی سَبِیلِ اللَّهِ ۖ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ» (مزمل / 20)؛ یعنی تا می توانی قرآن بخوان . می خواهد توجه به معنایش داشته باشی یا نه، می خواهد معنایش رابدانی یا نه، و می خواهد تفسیر بدانی یا نه. تنها خواندن قرآن . تا می توانی قرآن بخوان. بعد می فرماید: خدا می داند که گاهی مریضی، اما همان وقت که مریضی تا می توانی قرآن بخوان . خدا می داند گاهی کار داری، امتحان داری، گاهی دنیا تو را مشغول کرده ، کار روی کار و مشکل روی مشکل آمده، اما همان وقت هم تا می توانی قرآن بخوان. حال اگر از رو نمی شود از بر ، اگر نشسته نمی شود در راه . تا می شود قرآن بخوان .

بعد می فرماید: خدا می داند گاهی در خط مقدم جبهه ای، تیر مثل باران می بارد . بازهم «فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ» تا می توانی قرآن بخوان و این در مرتبه دوم بعد از دلالت مطابقی دستورالعمل هم واقع شده است؛ یعنی اول می فرماید: «قم الليل»، بعد می فرماید: «وَرَتْلَ اَلْقُرْآنُ تَرْتِيلاً» یعنی سرو کار با قرآن . لذا من تقاضا دارم از شما تا می توانید قرآن بخوانید، صبح و شب، قبل از مطالعه تان، قبل از رفتن به درستان، حتما باید قرآن بخوانید، و باید در قرآن خواندن روان باشید. باید یک طلبه غلط در قرآن نداشته باشد. اگر طلبه در قرآن غلط داشته باشد، حتی از نظر زینتی، یعنی از نظر تجوید، این ننگ است برای این طلبه . اگر خدای نکرده یک طلبه نتواند قرآن بخواند، غلط داشته باشد، در قرآن خوانی روان نباشد، این نقص بزرگی برای این طلبه، و حتی نقص

بزرگی برای یک مسلمان است .(1)

ص: 91

مرحله سوم: تمسک به قرآن، از حقیقت قرآن استفاده کردن و به نور قرآن منور شدن است. این از آن همه نیست، از آن خوبان است. قرآن در سوره واقعه می گوید: مال خوبان است؛ «کِتَابٍ مَّکْنُونٍ لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ » (واقعه / 78و79). اگر دلت بخواهد قرآن را لمس کند، اگر دلت بخواهد قرآن را مس کند و نور قرآن در آن دل بتابد، آن دل باید مطهر باشد، صفات رذیله باید در آن دل نباشد؛ این مال خوبان است . اگر ما خوب شدیم، خدا در آیه قرآن می فرماید که همین قرآن به طور ناخودآگاه راههای سلامتی را به تو نشان می دهد؛ یعنی قرآن می شود برای تو معلم اخلاق، چه خوب است انسان یک معلم اخلاقی مثل قرآن داشته باشد که همیشه با اوست. می فرماید :«قَدْ جَاءَکُمْ رَسُولُنَا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیرًا مِّمَّا کُنتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتَابِ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ ۚ قَدْ جَاءَکُم مِّنَ اللَّهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُّبِینٌ یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَیُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَیَهْدِیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»(مائده / 15 و 16)؛ نور آمده، کتاب مبین آمده، هدایت می کند، آن هم نه هدایت به معنای نشان دادن طریق، بلکه به معنای ایصال به مطلوب. چه کسی را؟ «مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ» ؛ کسی را که خدا از او راضی باشد، راههای سلامتی را به او می نمایاند،

راههای سلامتی برای دنیایش، راههای سلامتی برای آخرتش، راههای سلامتی برای هدایت جامعه اش و راههای سلامتی برای تهذیب نفس، برای سیر و سلوکش و برای این که از این منازل، یکی پس از دیگری کدورت بگذرد و او را برساند به جای بالا و بالاتر . بعد می فرماید: «وَیُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ»؛ یعنی قرآن او را از ظلمتها به نور مطلق می کشاند. دل او را از ظلمت جهل، از ظلمت هوا و هوس، از ظلمت صفات رذیله، از کدورتهای غم و غصه، دلهره، اضطراب خاطر و نگرانی، و بالاخره از هر ظلمتی به نور مطلق می کشاند و دل او به نور قرآن منور می شود و دیگر مثل کسی که نور دارد و هیچ پشیمانی ندارد و هیچ غم و غصه ونگرانی ندارد می شود. دیگر دل او یک دنیا اطمینان می شود که «أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/ 28). بعد هم

ص: 93

می فرماید: «وَيُهدِيَهُم إلى صِراطٍ مُستَقيمٍ»، دیگر آن راهی را که راه انبیاست، راه ائمه طاهرین است که منتهای سیرش هم همان سیر انبیاست- «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» (حمد/ 5 و6)- به او نشان می دهد، آن هم چه راهی؛ «وَمَن یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ ۚ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقًا» (نساء/ 69)؛ یعنی به آن جا می رسد که دیگر بهشت برای او کوچک است، حتی «رضوان الله»، چه رسد به بهشت معمولی! حتی بهشت «عدن»! دیگر بهشت برایش کوچک است. پس کجا خوب است؟ پیش خدا. کجا؟ پیش پیغمبر. کجا؟ پیش امام حسین، پیش حضرت ابوالفضل، پیش امام سجاد؛ «مِنَ النَّبِيّينَ وَالصّدِّيقينَ وَالشُّهَداءِ». صدیقین یعنی ائمه طاهرین، شهداء یعنی حضرت ابوالفضل و امثال او، و «الصالحين» هم یعنی افراد شایسته و افرادی که توانسته اند این راه را بپیمایند . بعد قرآن می فرماید: چه رفيقهای خوبی! رفیق خیلی مؤثر است و این وجود رفقاست که به انسان آسیب می رساند و پشت پا می زند به همه چیز. مرحوم دیلمی- رضوان الله تعالی علیه- در کتاب ارشاد ، در آن روایات معراجیه، نقل می کند که بعضیها در بهشت منعمر در عالم وحدتند. به او

خطاب می رسد: بنده ام بگذار بهشتیها در نعمتشان متنعم باشند ، اما لذت تو، حرف زدن من با تو و حرف زدن تو با من است. بعد می فرماید که: پروردگار عالم نظرها به این دارد و در هر نظری ملک او توسعه پیدا می کند.

فَاکِهُونَ» (یس/ 55). شغلها دارند و مشغولیتها دارند. شغلشان چیست؟ کمالی که برای آنها پیدا می شود، نظرهایی که پروردگار عالم به آنها می کند، و به واسطه آن نظرها سعة وجودی پیدا می کنند. این معنای «يهديهم الى صراط مستقیم» است، و کسی که از نور قرآن، از حقیقت قرآن و از باطن قرآن استفاده بکند، با تمسک به قرآن به این مرتبه و به این مقام می رسد، از عالم تهذیب نفس می گذرد، از عالم تحلیه می گذرد و به عالم تجلیه می رسد؛ «إِن تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَانًا»(انفال/29).

دیگر علم، علم لدنی است و دیگر می رسد به آن جا که الهام دارد. بعد هم می رسد به عالم لقاء ؛ یعنی می رسد به آن جا که دیگر حکومت الله است بر دل، و دیگر هیچ چیزی و هیچ کسی در دل او نیست جز خدا.

به دریا بنگرم، دریا تو بینم *** به صحرا بنگرم صحرا تو بینم

و به هرجا بنگرم کوه و در و دشت *** نشان از روی زیبای تو بینم

دیگر چیزی در این عالم نمی بیند جز خدا؛ «ما رایت شیئا الا و رایت الله قبله و بعده و معه»(1). خوشا به حال اینها!

وقت ما تمام شد. من خیال می کردم می توانم این دستورالعمل را تا آخر عرض کنم

ص: 95

امانشد. بنابراین دیگر بیش از این مزاحم نمی شوم. و امیدوارم که این دستورالعمل را در جلسه بعدی به آخر ببرم. تا الان چند مورد از این دستورالعمل را گفتم: 1- شب بیداری 2- نماز شب 3- نماز اول وقت 4- اهمیت دادن به قرآن 5- فعالیت و کار، که بدون فعالیت و کار انسان به جایی نمی رسد؛ «اِنَّ لَكَ فِي اَلنَّهارِ سَبْحاً طَوِيلاً»؛ یعنی ای پیغمبر همین طور که این کرات شناور در این فضا هستند و آن حرکتهای سرسام آور را دارند باید برای هدف فعال باشی. مانیز باید فعال باشیم و همیشه در کار و تلاش ؛ زیرا ملا شدن مشکل است، کار می خواهد و بدون کار نمی شود. در جلسه بعد راجع به این جمله صحبت می کنم. ان شاء الله .

ص: 96

بود. درباره آن صحبت کردم که قرآن روی این جزء بیشتر از همه اجزا پافشاری دارد، و می فهماند که بیداری شب، به انسان تسلط می دهد، تسلط بر نفس اماره، تسلط برشیطان درون، تسلط برشیطان برون و می تواند دشمن را زمین بزند و به قول قرآن شریف، دماغ دشمن را به خاك بمالد؛ «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا »(مزمل / 6).

وقت . قطعا یک طلبه وقتی که وقت نماز می شود، چه صبح، چه ظهر وعصرو چه مغرب و عشاء ، باید یک تلاطم درونی در او پیدا شود و اگر این تلاطم عمومی در او پیدا نشود، بداند طلبه نیست، بداند طلبه نیست، بداند اسمش در دفتر حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف ثبت نیست. اگر ما موفقیت در کار، موفقیت در تقوا، موفقیت در سیر و سلوکمان را می خواهیم باید به نمازهای واجب در اول وقت اهمیت بدهیم، اگر بشود در مسجد، در حرم مطهر، اگر بشود با جماعت و بالأخره اهمیت بدهیم. آن که الآن به شما سفارش می کنم و بعد باید مفصل درباره آن صحبت کنم خضوع و خشوع در نماز است. در نماز باید دل داشته باشیم. دل بگوید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» (حمد/ 3)، چنان که زبان می گوید. لااقل اگر دل نمی گوید که باید بگوید همه اعضاء و جوارح بگویند : «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» ؛ یعنی خضوع و خشوع به حسب ظاهر و ادب در نماز مراعات شود.

به خدا اهمیت بدهید، در مقابل خداوند تبارك و تعالی مؤدب باشید. یادم نمی رود جلسه آخری که ما خدمت استاد بزرگوارمان علامه طباطبایی - رضوان الله تعالى عليه - رسیدیم، وضع حال ایشان بد بود. عده ای از بزرگان بودند. اتفاقا یک مسأله سیاسی جلو آمد و در آن مسأله صحبت می کردیم. وضع حال ایشان خوب نبود.

من در وسط جلسه دیدم باید جلسه را قطع کرد. به ایشان عرض کردم آقا طول کشید، یک نصیحت به ما بکنید تا مرخص شویم. ایشان اول فرمودند : چیزی در نظرم نیست. بعد بلافاصله فرمودند: این آیه در نظرم آمد- تقاضا دارم متذکر این آیه باشید، الهامی برای ایشان دم مرگ جلو آمد که نصیحتی کند به ما ، و من هم همان نصیحت این استاد بزرگوار را به شما عزیزان منتقل می کنم - فرمود: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ»(بقره/152)؛ خدا می فرماید به یاد من باشید تا به یاد شما باشم. خیلی نصیحت بالاست. من تقاضا دارم از شما در مقابل خدا مودب باشید تا دست عنایت خدا روی سر

ص: 99

شما باشد. در نماز مؤدب باشید تا پروردگار عالم نظر لطفش را از شما برندارد .

متحرك. تحرك این کره زمین به اندازه ای است که علاوه بر این که روز و شب از آن پیدا می شود، علاوه بر این که سال و فصل از آن پیدا می شود، علاوه بر این که چهارده تا حرکت دیگر، وضعی و انتقالی برایش درست شده، یک حرکت سرسام آوری به دنباله خورشید و خورشید به دنبال ستاره و گا. از آن وقتی که من با شما صحبت می کنم تا الآن بیش از یک میلیون فرسخ رفته ایم. کجا؟ معلوم نیست. به قول قرآن می گوید: معلوم نیست «وَالشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا» (یس/ 38) .

قرآن روی کار و کوشش خیلی تأکید دارد. پانصد و پنج جا قرآن شریف تأكید می کند، دستور می دهد، امر می کند به کار شایسته و در این پانصد و پنج آیه، اگر همه نه ، بعضی اوقات یا بیشتر اوقات تذکر می دهد که سعادت دنیا و آخرت مرهون این کار شایسته است .

جهت، هم قرآن و هم روایات روی همین زراعت، مخصوصا روایات به طور مستقیم روی این کار تولیدی فوق العاده تأکید دارند، فوق العاده ثواب بر آن بار کرده اند. راوی می گوید: دیدم امام باقر سلام الله علیه- در زراعت کار می کنند، عرق از سر تا پای ایشان می ریزد در وسط آفتاب . آمدم خدمت امام باقر(ع) و گفتم: یابن رسول الله، بدهید کمک کنم. فرمود: نه، من از نظر اقتصادی احتیاج به این کار ندارم، اما می خواهم خدا مرا در این حال ببیند(1). نظیرش را هم باز از امام صادق(ع) داریم راجع به تجارت و راجع به صنعت .

چهارم: کار توزیعی، یعنی یک کاسب متدین، یک تاجر خیرخواه، معلوم است این هم به اندازه ای ثواب دارد که در روایات ما بهترین اعمال شمرده شده است .

مراجعه نکردی، و راهت را دور کردی؟ گفت: یابن رسول الله می خواستم مزاحم آقا نشوم، آقا معتکف بودند نمی خواستم از مسجد بیرون بیایند. امام صادق می فرمایند که : امام دوم فرمودند : «قضاء حاجة المومن أفضل من اعتكاف شهر»(1)؛ فرمودند: اگر کسی حاجتی از یک مسلمان برآورد، گرهی از کار یک مسلمان بگشاید، از یک ماه اعتکاف ثوابش بیشتر است، یک ماه روزه گرفتن، شبانه روز عبادت کردن در مسجد، آن هم مسجد رسول الله، مسجد مدینه منوره. اینها همه کارصالح است، کار شایسته ، عمل صالح و پانصد و پنج جا قرآن می فرماید: باید فعال باشید، باید در کار خود کوشا باشید. اگر کار تولیدی داری باید کوشا باشی، والا حاکم اسلامی حق دارد زمین را از تو بگیرد و به دیگری بدهد. اگر در کارتوزیعی است باید کوشا باشی و الا حاکم اسلامی حق دارد بگیرد زندانت بکند برای این که گران فروش و محتکر و بدخواه نباشی. اگر کار خدماتی است، باید کوشا باشی والا گناهی بالاتر از این نداری که کسی بتواندحاجتی از مسلمان بر بیاورد اما از انجام آن خودداری کند .

اما مهمتر از این سه، کار ما طلبه هاست. آن طلبه ای که فعال نباشد این طلبه در مخاطره عجیبی است . العياذ بالله، اگر فاسق باشد، در روایات می خوانیم که «يجب على الأمام أن يحبس الفساق من العلماء»(1)؛ بر امام واجب است که طلبه فاسق را بگیرد و زندان کند؛ یعنی امام زمان که بیاید یکی از کارهایش این است؛ «يجب على الأمام».اگر خدای نکرده دیگر طلبه نباشد، در مخاطره عجیبی است. یعنی ما طلبه ها اگر جوانی مان را - العياذ بالله- از دست بدهیم، اگر در کارمان فعال نباشیم، اگر تنبلی کنیم، حالا علاوه بر این که استفاده کردن از بیت المال برایمان حرام است،استفاده کردن از مدرسه حرام است، استفاده کردن از عمامه برایمان حرام است، علاوه بر همه اینها، طولی نمی کشد که به قول آن بزرگ یک غوره شیرین و ترش از کاردر می آییم .غوره به درد می خورد، خیلی هم به درد می خورد. انگور هم به درد می خورد، خیلی به درد می خورد. اما غوره شیرین و ترش به هیچ دردی نمی خورد. کسی که یک خوشه از آن را بخورد ثقل می کند. به قول آن آقا، طلبه ای که درس نخواند و کم کم بیسواد بار بیاید چنین می شود. اگر طلبه نبود، تابع عالم و تابع روحانی بود، اما این دیگر تابع هم نیست. اگر عالم می شد متبوع واقع می شد، اگر عالم می شد راستی ملجأ واقع می شد، اما این دیگر ملجأهم نمی تواند بشود، نه این، نه آن. وقتی نه این، نه آن،

امیر المؤمنین (ع) می فرماید: «پشه است»، امام صادق (ع) می فرماید: «کف و پف روی آب است». امير المؤمنین می فرمایند: «اما عالم او متعلم أوهمج»(2). امام صادق می فرمایند: «اما عالم او متعلم اوغثاء »(3)؛ یعنی اگر طلبه فعال نباشد امام صادقش می فرماید: کف و پف روی آبی، امیرالمؤمنینش می گوید: همجي، پشه ای، ما باید

ص: 105

فعال باشیم . با فعالیت و تحمل مشکلات و غوطه ور شدن در مشکلات این دین تا این جا رسیده است.

افتخاری برای ایران ، برای ایرانی، برای شیعه در دنیا نبود. نظیر این سه که گفتم در میان علمای مازیاد است؛ یعنی شما یک عالم یا یک طلبه پیدا کنید که در رفاه و آسایش درس خوانده باشد! یا نیست یا خیلی کم است. در گرسنگی ها، در مشکلات، در ناامنی ها علم را کسب کردند. .

مرحوم صاحب حدائق- رضوان الله تعالى عليه - می گوید که من در بحرین بودم که جنگ جلو آمد و پدرم را کشتند، برادرهایم را کشتند، اما همان وقت درس می خواندم. می گوید که سرپرستی يتيمها داشتم، هیچ نداشتم، اما همان سر پرستی، مانع از درس خواندن من نشد. می گوید: آمدم شیراز آن جا هم از نظر روحانی، هم از نظر غیرروحانیت مزاحمم بودند، مشکل فقرداشتم، بعد هم مشکل نا امنی آمد. مجبور شدم رفتم فسا، در آنجا همه کتابهایم از بین رفت، دوباره نوشتم. مسأله ناامنی

داشتم، مسأله فقر داشتم، دو، سه روز یک مرتبه چیزی گیرم نمی آمد بخورم، اما بالاخره توانستم حدائق را بنویسم(1). صاحب جواهر- رضوان الله تعالى عليه - با آن همه کتابهایش که نوشته است از نظر فقر خیلی در مضیقه بود. یک خانه محقری داشت در نجف که دو اتاق داشت. یک اتاقش زن و بچه، یک اتاق کوچک هم کتابخانه اش و هم بیرونی و رفت و آمد. آن وقت که نه کولر بود، نه چیزهای دیگر ، چون یک در دالان داشت، برای رفت و آمد مردم، کوران می شد در عراق، اما او در این اتاق جواهر نوشت، آن وقت در همین جواهرالآن هست که این عالم یگانه یک پسر مؤدب داشت که از دنیا رفت. عصر پسر را غسلش دادند، کفنش کردند، گذاشتند در همان اتاق برای این

که فردا تشییع جنازه کنند. صاحب جواهر نماز مغرب و عشایش را خواند. موقع نوشتن جواهرش بود- یعنی تنظیم در وقت آن نظم دروقتش می گفت که موقع نوشتن

ص: 107

جواهر است. آمد سر جنازه پسرش، جواهرش را نوشت، بعد هم وقتی تمام شد گفت که این مسایل را سر جنازه پسرم نوشتم هدیه کردم برای پسرم . صاحب جواهر که نمی خواست ریا کنند. آن مرد بالاتر از این حرفها است؛ تالی تلو عصمت است. چرا این جمله را در جواهر نوشت؟ نوشت برای این که به ما بگوید : ای طلبه، مشکل نباید جلوی کار تو را بگیرد، ولو مشکل فقر باشد، ولو مشکل مردن پسر باشد.(1)

طبع، انسان باید خیلی خوشحال باشد. قاعدتا پاستور اول کسی باشد در جلسه . اما پاستور نبود، همه اساتید دانشگاهها، مخترعین، بزرگان آمدند، ولی پاستورنیست . آخر شب، بعد از شام پاستور آمد، عذر خواهی کرد و گفت: آزمایش داشتم، آزمایشم ناقص بود، طول کشید، آزمایشم را تمام کردم و حالا آمدم خدمت شما. عذرخواهی می کنم. این شد پاستور(1).

در کهکشانها پیدا می شود . این به ما چه می گوید؟ به ما می گوید: کم کاری برای خودت و برای اجتماعت خیلی ضرر دارد و بیکاری بدتر از همه است.

عمره في ما افناه»(1)؛ در روز قیام قدم از قدم بر نمی دارد مگر این که سؤال می کنند، جوانیت را در چه کهنه کردی و عمرت را در چه از بین بردی.

زندگی تو باشد.

این جمله «وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ » در آیات دیگر روی آن خیلی پافشاری شده است . قرآن می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلًا» (احزاب/ 41 و 42). امام صادق (ع) در ذیل این آیه شریفه می فرماید : پروردگار عالم از بنده هایش نماز خواسته است، اما محدود به هفده رکعت یا پنجاه و یک رکعت، روزه خواسته است محدود در یک ماه از سال، خمس خواسته است، زكاة و حج خواسته است، محدود. اما یک چیزی را در قران غير محدود خواسته است و آن ذکر و یاد خداست(1). فرموده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا»(احزاب/41)؛ یاد خدا باشید خیلی؛ «بُکْرَةً وَأَصِیلًا» صبح وشام از باب مثال است یعنی همیشه و همیشه .

در آیه دیگر می فرماید: بعضی از بنده های مورد عنایت خدا هستند که پروردگار عالم دست آنها را گرفته است و می برد و پرواز می کنند به آن جا که به جز خدا نداند . می فرماید: این افراد، افرادی هستند که همیشه به یاد خدا هستند؛ «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ » (نور / 36 و 37). آن افرادی که در هر حالی به یاد خدا هستند اینها مورد عنایت خاص پروردگار عالم هستند، اینها پروردگار عالم مرتفعشان می کند، چه ارتفاعی! بالأخره با یک جمله کوتاهی قرآن می فرماید: اگر می خواهی دست عنایتم روی سرت باشد به یاد من باش ؛ «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ» (بقره/152)؛ به یاد من باشید

تا به یاد شما باشم. نظیر این دو سه آیه که خواندم در قرآن زیاد است و از این دستورالعمل استفاده می کنیم که ما اگر بخواهیم در کارمان موفق باشیم باید به یاد و ذکر

ص: 114

خدا باشیم .

اگر نتواند در راه، در خلوت و در جلوت و در هر کجا که باشد و در هر وقت که باشد.

من تقاضا دارم از همه شما ذکری انتخاب کنید که ورد زبانتان باشد و عادت شما شود. این ذکر یونسیه فعلا برای شما خیلی خوب است. سیر و سلوکها و اهل دلها به این ذکر خیلی اهمیت می دهند.

مرتبه دوم، ذکر قلبی است. معنای ذکر قلبی این است که انسان وقتی مثلا که می گوید: «لا اله الالله» ، دل او هم همین را بگوید، عقل او هم همین را بگوید: کم کم«لااله الالله» در پوست و گوشت و استخوان او رسوخ کند و همه اعضا و جوارح او بگویند: «لااله الالله»، به طوری که اگر گوش داشته باشد یا افرادی که گوش دارند بشنوند. وقتی که می گوید گویا تمام اعضا و جوارحش

می گویند: «لااله الالله».به عبارتی دیگر، کاری بکند که دل باور کند آن ذکر را به زبان می گوید.

اگر صلوات را دل باور کند، فضائل اهل بیت را و کلمه «لااله الاالله» را، و اگر ذکر یونسیه است دل باور کرده باشد قصور و تقصیرش را، و اگر کسی مراعات کند، از همين ذكر لفظی به ذکر قلبی می رسد، ولی معلوم است که زمینه می خواهد؛ یعنی دلی که ناپاك باشد، دلی که چراگاه شیطان و صفات رذیله باشد، نمی شود کلمه «لااله الالله» در آن رسوخ بکند؛ دیو چو بیرون رود فرشته درآید. ولی به هرحال، این ذکر قلبی، ذکر خوبی است، یعنی در وقتی که انسان می گوید، دل باور کرده باشد، دل هم با او بگوید تا کم کم مابقی اعضا و جوارح با او همصدا شوند و شخص خیال نکند اینها حرف است. اینها مال قرآن است. قرآن می فرماید: حضرت داوود به این جا رسیده بود

که وقتی می گفت: «لااله الالله»، نه فقط اعضا و جوارح خودش، بلکه عالم وجود با او می گفتند: «لااله الاالله» . قرآن می گوید: «یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ » (سبأ/ 10)؛

ص: 116

ای کوهها و ای مرغان، شما نیز با نغمه داودی همراه و هماهنگ شوید. این امر، امر تکوینی است، یعنی وقتی داوود ذکر می گفت کوهها با او ذکر می گفتند، پرنده ها با او ذکر می گفتند وقتی که عالم وجود با او ذکر می گفت، معلوم بود که قلب او ، دست او ، پای او، چشم او ، تمام اعضا و جوارح او با او هم صدا بودند. خوشا به حال اینها که اعضا و جوارحشان، بلکه اطرافشان، بلکه عالم وجود، در ذکر با اینها هم صدا شوند؟

مرتبه سوم: ذکر عملی است. آن که امام صادق(ع) در ذیل همان آیه ای که خواندم پافشاری می کرد آن ذکر عملی است. امام صادق(ع) در ذیل آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلًا» (احزاب/ 41 و 42) می فرماید : مراد، گفتن «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الالله و الله اکبر»(1)، نیست، «وان کان منه» ، ولو این که ذكر لفظی از مصداقهای آیه است. ذکر قلبی هم مصداق آیه است، اما مصداق کاملش این است که انسان متوجه باشد که در محضر خداست، تمام گفتارش و کردارش کنترل شده باشد و توجه داشته باشد به این که خدا می بیند، به این که هرکجا باشد خدا ناظر و حاضر است. به این می گوییم: ذکر عملی؛ یعنی عملش با «لااله

الالله» بخواند، یعنی عملش با یاد خدا بخواند. از نظر زبان می گوید: «یا الله» ؛ یعنی من در محضر خدا هستم، کلمه «یا» نداست، خطاب است، یعنی من در محضر خدا هستم و خدا حاضر و ناظر بر دل من گفتار من و کردار من است. عمل باید با این زبان بخواند، و کسی که در محضر خداست معلوم است نباید مخالفت خدا کند. کسی که تمام گفتار و کردار او کنترل است نباید زیادی بگوید، چه رسد که گناه بگوید. او باید به واجبات اهمیت بدهد و اجتناب از گناه داشته باشد. پس معنای ذکر عملی یعنی اهمیت

ص: 117

به واجبات همه و همه، اهمیت به مستحبات تا اندازه ای که بتواند، و مهمتر از این دو ، اجتناب از گناه . گناه هرچند کوچک باشد، اما در این که مخالفت پروردگار عالم است خیلی بزرگ است. از همین جهت هم در روایات می خوانیم: اگر کسی یک گناه کوچک بکند این مستوجب عقاب می شود، آن هم عقاب همیشگی، برای این که در مقابل پروردگار عالم و در محضر ربوبی گناه کرده است و هر چند آن گناه کوچک است اما در این که مخالفت خداست خیلی بزرگ است، در این که انسان را به سقوط می کشاند خیلی بزرگ است. از همین جهت هم در روایات می خوانیم: گناه را کوچک

نشمارید، برای این که ممکن است یک گناه از نظر شما خیلی کوچک باشد، اما غضب خدا متلاطم شود(1) و خطاب شود که دیگر تو را نمی آمرزم. بعد هم فرمود: ثواب را کوچک نشمارید، برای این که ممکن است یک ثوابی پیش شما کوچک باشد اما رحمت خداوند را متلاطم کند و خطاب شود: آمرزیدم. این هم خلاصه ای از اجرای این دستورالعمل.

افضل از همه عبادات، دعا و راز و نیاز خداست.

کسی از امام صادق(ع) سؤال می کند: یابن رسول الله، من در مسجدالحرام نماز مستحبی بخوانم یا دعا و راز و نیاز با خدا داشته باشم؟ امام ابتدا می فرماید : هر دو خوب است. شخص می گوید: یابن رسول الله، می دانم که هر دو خوب است اما کدام بهتر است؟ می فرماید : دعا و راز و نیاز با خدا؛ «الدعاء افضل العباده»، «الدعاء مخ العباده»(1). از این جهت یک آیه ای در قرآن است، نظير آن آیه ای که می گفتم برای خواندن منحصر به فرد است، از نظر تأكيد. در قرآن شریف، گاهی آیه ای می بینیم منحصر به فرد. این آیه برای تأكید تهذیب نفس منحصر به فرد است؛ یعنی این که یازده قسم بخورد و بعد بفرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا»(شمس/ 9 و 10)، منحصر به فرد است. مثلش در قرآن نیست. اما آن آیه ای که مربوط به خواندن قرآن بود آیه «فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ » (مزمل /20) است که تأكيد خاصی دارد و همانند آن تأكید در دیگر آیه های قرآن نیست. درباره دعا و راز و نیاز با خدا هم چنین است. یک آیه ای در قرآن است که منحصر به فرد است، از نظر تأكيد و لطافت خاصی که نظیرش در قرآن نیست: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ»(بقره/ 186)؛ یعنی اگر صلاح و رشد خود را بخواهید باید با دعا سر و کار داشته باشید. در این آیه شریفه هفت مرتبه ضمیر متکلم تکرار می شود. در قرآن جایی نداریم که این قدر لطافت و این قدر تلطف و مهربانی داشته باشد: «وَاذا لَكَ عِبَادِي عَتِيٌ فَاِنِّي أُجِيبُ دَعْوَةَ اَلدَّاعِ اِذا دَعَّانِ». این ضمیرهای متکلم که به خدا بر می گردد، معنایش این می شود که بنده ام بيا. بدان استجابت می کنم . بدان برایت نتیجه

ص: 119

دارد. عزیزم، جانم، قهر نکن . برایت صلاح نیست. با من رابطه داشته باش، دعا کن، راز و نیاز با من داشته باش و بدان اجابت می شود و بالاخره برای تو نتیجه دارد، ولو این که توجه به آن نتیجه نداشته باشی. بعد هم در آیه دیگر خیلی داغ صحبت می کند برای آن افرادی که از دعا قهر کرده، حال دعا نداشته و با دعا سر و کار نداشته باشند. در اول آیه می فرماید «ادعونی استجب لکم»؛ دعا کنید و بقین داشته باشید مستجاب می شود . بعد می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»(غافر/60)؛ آنهایی که با دعا سر و کار ندارند، آنهایی که حال دعا ندارند جهنم می روند و سرافکنده و خوار در جهنمند. بالاخره در آیه دیگر می فرماید: «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ » (فرقان / 77)؛ اگر دعا نباشد اصلا خدا اعتنا به شما ندارد.

در این جا یک جمله ای عرض کنم و آن این است که ما باید دعا کنیم، اما تعیین وظیفه برای خدا نکنیم که این کفر است و پیش اهل دل شرك است. تعیین وظیفه برای خدا نکنید و به قول حافظ:

تو بندگی چو گدایان بشرط مزد مکن *** که خواجه خود روش بندہ پروی داند

تودعا کن اما تعیین وظیفه برای خدا مکن. این که حتما باید دعای مرا مستجاب کنی و آن که می خواهم بدهی، این غلط است، این دعا شرك و کفر است، این بی ادبی به ساحت مقدس ربوبی است. ما فقط باید بگوییم: خدایا، تو می دانی من این حاجت را دارم، پروردگار عالم، اگر صلاح باشد همان حاجت، و اگر صلاح نباشد بدل و عوض آن، و اگر صلاح نباشد به اندازه ای عنایت می کند که در روایات می خوانیم در روز قیامت این می گوید: ای کاش در دنیا یک دعای من هم مستجاب نشده بود تا الان بیشتر مورد رحمت خدا و مورد لطف خدا واقع می شدم.

خلاصه، آن که خوب است و به قول قرآن شریف «لعلهم يرشدون» - آن که انسان

ص: 120

را موفق می کند آن که به انسان تقویت اراده می دهد، آن که دل را روشن می کند، آن که انسان را در کار موفق به خودسازی می کند، دعا و راز و نیاز با خداست. اما استجابت دعا، آن حرف دیگر و نتیجه دیگری است. این دستورالعمل به ما نمی گوید که حالا نتیجه دعای تو چیست. فقط می گوید: تو برای موفقیت، دعا و راز و نیاز با خدا داشته باش.

(اعراف/ 180)، یعنی خدا اسماء خوبی دارد و باید اگر خدا را می خوانید و دعا می کنید به آن اسماء بخوانید، با آن اسماء بخوانید، اسماء حسنی. اگر هم روایت نداشتیم معلوم بود چه بوده اند. امام صادق (ع) می فرماید : «نحن والله الاسماء الحسنی(1)، نحن و الله الوسيله في القرآن»؛ یعنی ما وسیله هستیم، آن وسیله ای که خدا می گوید با آن وسیله در خانه من بیایید.

بنا بر این، موفقیت در کار بدون توسل به اهل بیت محال است. قطعا کسی بدون توسل به اهل بیت نمی تواند به جایی برسد این زیارت جامعه را خیلی بخوانید، حتما شما عزیزان باید روزی یک مرتبه به حرم مشرف شوید. این نعمت بزرگ را از دست ندهید. شما خیلی نعمت دارید که اگر شبانه روز شکر این نعمتها را بکنید، یک در میلیاردش را هم شکر نکرده اید. در خدمت حضرت رضا(ع) بودن نعمتی قابل وصف نیست. این زیارت جامعه زیارت خوبی است و به قول خود حضرت ولی عصر(عج) که علامه مجلسی اول -رضوان الله عليه- می فرماید: در عالم رؤیا به خدمتش رسیدم و زیارت جامعه را مداح وار برایش خواندم. فرمود: بیا جلو . رفتم دست مبارکش را روی شانه من گذاشت. فرمود: «نعم الزيارة هذه» ؛ خوب زیارتی است این زیارت. در اواخر همین زیارت است که می فرماید: «بكم فتح الله وبکم يختم وبکم ینزل الغيث وبکم یمسک السماء ان تقع على الارض وبكم بنفس الهم ويكشف الضر». اگر این آسمان وزمین عالم وجود پا برجاست واسطه فیض آن شما هستید، اگر نعمتی از طرف حق به عالم وجود می رسد واسطه فیضش شما هستید، اگر غم وغصه ای از دل کسی رفع می شود و اگر حاجتی از کسی برآورده می شود واسطه فیضش شما هستید. لذا بدون توسل به اهل بیت دعاهم فایده ای ندارد، چه رسد که انسان بخواهد سير وسلوك

ص: 122

برایشان یک امر عادی شود، یعنی همیشه و همیشه خود را در محضر مبدأ اعلی دیده ، بالاخره وحدت و اسمای حسنای او را بیابند. وقتی چنین باشد دیگر معلوم است که پناه او چیزی یا کسی نیست، جز خدا . لذا در این جزء دستورالعمل، اول زمینه چینی می کند و می فرماید: «رَبُّ المَشْرِقِ والمَغْرِبِ لاالَّهُ الاهوَ»؛ آن که پروردگار جهانیان است، آن که مؤثری در این جهان به جز او نیست، «فَاتَّخِذْهُ وَ كِيلاً » ؛ او را در کارها وکیل و پشتوانه خودت قرار بده . اگر خدا وکیل انسان باشد، اگر خدا پناه انسان باشد، انسان می تواند این راه خطرناك را بپیماید و به عبارت دیگر در کارها موفق شود، و از جمله در سیر و سلوکش .

پروردگار عالم کمک کار شما باشد. او کمک کار هست و هرچه کمی و کوتاهی هست از طرف ماست، هرچه قصور وتقصير هست از ماست. ماییم که قهریم، ماییم که پشت کرده ایم، ماییم که باید آشتی کنیم و ماییم که باید رو کنیم. قرآن، مخصوصا در این آیه شریفه که این جمله را تذکر می دهد، به این توجه می دهد که کسی جز خدا نمی تواند به فریاد انسان برسد. کجا می تواند انسان را سیر دهد جز خذا؟ بالأخره کجا می تواند سعادت به انسان دهد جز خدا؟ «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَن تَشَاءُ وَتَنزِعُ الْمُلْکَ مِمَّن تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَن تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَن تَشَاءُ ۖ بِیَدِکَ الْخَیْرُ ۖ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» (آل عمران /26).

دو صفت، یعنی صبر وسعة صدر در زندگی او باشد. به حضرت موسی خطاب شد که«اذْهَبَا إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی»(طه/ 43 و 44)؛ برو مقابل فرعون وبا سخن خوب و نرم با او حرف بزن، رفتن در مقابل فرعون کاری است مشکل ؛ نه عده دارد ونه عده دارد. یک چوپان ویک عصا! حضرت موسی نگفت : خدایا به من امکانات بده، نگفت خدایا به من معجزه بده، بلکه حضرت موسی اول جمله ای که دارد این است که گفت: خدا «رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی »(طه / 25)؛ خدایا به من شرح صدر و سعه صدر بده . بعد جوابش را هم قرآن از زبان

حضرت موسی می فرماید: «وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی» (طه /26)؛ خدایا اگر سعه صدر داشته باشم کارها آسان می شود، «وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی » (طه / 27)؛خدایا اگر من سعه صدر داشته باشم تقویت اراده پیدا می کنم، در مقابل دشمن می توانم حرفم را بزنم، در مقابل مشکل می توانم عرض اندام کنم، در برابر مشکل زمین نمی خورم و در برابر دشمن زبانم به لکنت نمی افتد و در هنگام حرف زدنم و در وقت حق گفتنم نمی مانم.

بالأخره در این دستورالعمل جزو دهم و یازدهمش صبر، مصیبت ومشکل را حل کردن با تسلط بر اعصاب، آرام آرام ، مو به مو بدون مشکل را حل کردن و آن جا که دیگر نشد مشکل را حل کردن، و سعه صدر برای همین دلیل مشکل است. اگر این جزء دهم و یازدهم در این دستورالعمل در کار همه مخصو مورد شما جوانها باشد حتما بدانید موفقید. اگر یک کلاف سر در گم را به شما بدهند اگر حوصله نداشتی وضعف عصب داشتی، یک قدری که به آن ور رفتی و دیدی که سر کلاف ، باز نمی شود، کلاف را شوریده می کنی و می اندازی . می گویی: نمی دانم، نمی شود، و نمی توانم. این سه در قاموس انسان راه ندارد. انسان اگر بخواهد، می تواند، و می شود، و می داند، چنان که تاریخ و تجربه به ما می گوید: آن کسانی که خواستند بدانند. ، دانستند، آن کسانی که خواستند بشود،

ص: 127

شد، و آن کسانی که هر چه خواستند، توانستند به آن برسند. همه شما چنین هستید؛ نه استعداد شما کمتر از آنهاست ونه جربزه شما کمتر از آنها . آنها رفتند و به جایی رسیدند . شما هم باید با صبر و استقامت و سعه صدر بروید تا ان شاء الله درهمه چیز موفق بشوید.

والسلام عليكم ورحمة الله وبركاته

ص: 128

پرداخت که این امر خیلی لازم و مهم است.

بحث امروز مربوط به تجسم عمل است . تجسم عمل یک امری است که از قرآن و روایات اهل بیت به خوبی استفاده می شود. معنای تجسم عمل این است که گفتارها، کردارها و افکار ما نابود شدنی نیستند.

ممکن است کسی چنین بپندارد که اگر چیزی می گوید، کاری می کند، و اندیشه ای می کند، این گفتار و کردار و پندار به مجرد گفتن و به مجرد عمل کردن نابود می شود، در حالی که حقیقت امر چنین نیست، و از قرآن و روایات چنین استفاده می کنیم که گفتار ما، کردار ما و افکار ما به تناسب خود، نوعی تجسم می پذیرند و در واقع و در نفس الامر موجودند، و دارای یک وجود واقعی هستند. اگر به گونه ای به گفته قرآن- چشم بصیرتی باشد، آن عمل را می بیند، و به همین دلیل نیز به فرموده قرآن شریف- در روز قیامت چون چشمها همه و همه حقیقت بین می شوند و پرده ها عقب می رود، انسان همه آن اعمال را می بیند؛ «فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ»(ق/22)(1)

تجسم عمل از نظر قرآن و روایات اهل بیت به سه قسم منقسم می شود:

قسم اول: تجسم عمل در حوزه سعادت و شقاوت انسان در همین دنیاست.از قرآن استفاده می شود که اعمال خوب ما موجب سعادت ما در همین دنیا، و اعمال بد ما نیز موجب بدبختی، بدفرجامی و شقاوت ما در این دنیا هستند.

قرآن می فرماید : اگر کسی حیات طیب در این دنیا بخواهد و حیات طیب تر در آخرت بخواهد، باید مؤمن واقعی باشد؛ یعنی بر طبق ایمانش صد درصد عمل داشته باشد: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً

ص: 130

وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» (نحل/ 97)(1)

به موجب این آیه، حیات طیب در این دنیا مرهون ایمان و اعمال خوب و حیات طیب تر در آخرت مرهون اعمال و ایمان ماست.

قرآن شریف در سوره انعام می فرماید : اگر کسی امنیت روحی می خواهد و اگر می خواهد دلهره، اضطراب خاطر، نگرانی و غم و غصه نداشته باشد، باید ایمانی که مشوب به گناه نباشد داشته باشد. قرآن می گوید: اگر رابطه انسان با خدایش محکم بوده و ایمان داشته باشد، حتما امنیت روحی دارد و حتما دیگر در دل او غم و غصه، نگرانی، ترس از آینده، دلهره و اضطراب خاطر نخواهد بود؛ «فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ ۖ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُولَئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ»(انعام / 81 و 82).(2)

می دانید چقدر در این آیه شریفه تأكید به کار برده شده؟ براساس این آیه دست عنایت خدا روی سر هر کسی است که ایمانش مشوب به ظلم و گناه نباشد و هدایت یعنی عنایت خاص خدا برای کسی است که ایمانش مشوب به گناه نباشد. آنچه تاکنون درباره آن بحث می کنیم این است که امنیت روحی و آسایش دل، مرهون ایمان به خداست، آن ایمانی که درباره اش می فرماید: «وَكُمْ يَلْبَسُوا ايمانَهُم بِظُلْمٍ».

درباره گناه ، آیات فراوانی بر این دلالت می کند که گناه موجب گرفتاری، موجب زندگی ناخوشایند و بالاخره موجب دلهره، آشفتگی خاطر و نگرانی می شود. قرآن

ص: 131

می فرماید: آن افرادی که از خدا اعراض بکنند و آن افرادی که زندگی آنها آلوده به گناه باشد، در این دنیا یک زندگانی ناخوش دارند و در آخرت نیز کور وارد محشر می شوند؛ «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَی وَقَدْ کُنتُ بَصِیرًا قَالَ کَذَلِکَ أَتَتْکَ آیَاتُنَا فَنَسِیتَهَا ۖ وَکَذَلِکَ الْیَوْمَ تُنسَی» (طه/ 124-126)(1).

آن گونه که در تفسیر می خوانیم یکی از مصادیق مهم اعراض از یاد خدا ترك نماز است، و بنابراین آن که نماز نخواند، آن که با خدا رابطه نداشته باشد، در همین دنیا یک زندگانی ناخوش دارد، هرچند قدرت مالی داشته باشد، هرچند جاه و منزلت و مقام داشته باشد، و هر چند شهرت اجتماعی داشته باشد، اما چون خدا ندارد، زندگی او ناخوش و با چه کنم چه کنم توأم است و به سان یک گره کور . چنین شخصی در آخرت هم کور وارد صف محشر می شود ..

قرآن می فرماید: «وَالَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُم بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِیبًا مِّن دَارِهِمْ» (رعد/ 31)(2).کفر در اینجا کفر عملی است و در برابر ایمان توأم با عمل ناشایسته و همراه با عمل غير صالح می باشد. در قرآن بسیاری از موارد واژه ایمان به کار رفته و از آن افرادی اراده شده است که دارای کردارهای خوب هستند، و در مقابل در بسیاری از موارد واژه کفر در مورد کسانی که فاسقند و اعمال ناشایست دارند به کار رفته است. این جا نیز از همین قبیل بوده و مراد از کفر همان کفر عملی است. می فرماید:

ص: 132

آن افرادی که زندگی آنها توأم با گناه است، و در گناه فرو رفته اند، اینها دايم گرفتاری و اندوه دارند، و از این غم و غصه فارغ نمی شوند که غم و غصه دیگر به سراغ آنان می آید، و از این دلهره و اضطراب خاطر آسوده نمی شود، اضطراب خاطر دیگر پیش می آید ؛ «وَلاَيَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةً أَوْ تَحُلُّ قَرِيباً مِنْ دَارِهِمْ». براساس این آیه، گاه این گرفتاری نه برای خودش بلکه برای اطرافیانش هم پیش می آید .

قرآن می فرماید: زندگی توأم با گناه، زندگی منهای خدا، تاریک است و تاریک، و وحشتناك است، وحشتناك .

قرآن تشبیه معقول به محسوس می کند، و از این تشبیه در قرآن فراوان است و اصولا هرجا نیز شخص می خواهد یک امر معنوی را تقریر کند و در اندیشه و ذهن مخاطبان خود جای دهد آن امر معنوی را به یک امر محسوس تشبیه می کند. قرآن کریم درباره وضعیت کافر تشبیهی زیبا آورده که شایسته توجه است :

دریا ذاتا تاریک است و وحشتناك . وقتی هوا ابری باشد یک وحشت دیگر بر آن افزوده می شود و هنگامی که طوفان باشد نیز تاریکی سومی به آن اضافه می شود.

قرآن می فرماید: زندگی توأم با گناه و زندگی منهای خدا، نظير آن کسی است که شنا نداند و به دریا رود، دریا ذات وحشتناك و تاریک است و ابر نیز بر آن چتر گسترده ، وطوفان نیز آن را به طغیان کشانده و موج بر روی موج در حرکت است.

قرآن می فرماید: این شخص به اندازه ای وحشت می کند که خود را هم گم می کند، و دیگر نه تنها هیچ کس را نمی بیند، بلکه خود را هم نمی بیند ؛ «أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُّجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌ ۚ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا»(نور /40)(1)

ص: 133

گرفتار گناه به اندازه ای خود را می بازد که اگر دستش را هم از آب بیرون بیاورد آن را نمی بیند.

در ادامه این آیه یک اصل کلی آمده که برای همه بویژه برای ماطلبه ها باید مورد توجه قرار داشته باشد، وآن اصل این است که « ومَن لَم يَجعَل اللَّهُ لَهُ نُوراً قِمَالُهُ مِنْ نُورٍ »(نور/ 40)(1). اگر کسی نورانیت بخواهد، اگر کسی بخواهد دلهره، پریشانی خاطر ، نگرانی، غم و اندوه نداشته باشد، و اگر می خواهید دلی چونان کوه داشته باشید که هیچ بادی آن را نمی لرزاند، باید نور خدا بردل بتابد و باید به واسطه رابطه با خدا به نور مطلق متصل شود. چیزی که در این قسم اول از قرآن استفاده می شود این است که گفتار ما، کردار ما وافکار ما نه تنها در سعادت و شقاوت ما تأثیر دارد بلکه در سعادت و شقاوت فرزندان ما نیز مؤثر است.

شما گر یک درخت گلابی بکارید، به آن آب بدهید و آن را بارور کنید، این درخت گلابی هم برای شما استفاده دارد و هم برای بچه های شما در دوران حیات شما و پس از آن. اگر هم یک آتش در خانه بیفروزید این آتش شما را می سوزاند و طبیعت آتش این است که بسوزد، و هر کس را در خانه هست هر چند بچه ای در گهواره- بسوزاند . قرآن می گوید: گناه آتش است و اگر آتش را برافروختی خانه ات می سوزد، دیگر رحمت خدا در آن خانه نیست و چنان که خود می سوزی زن و بچه ات هم در آن خانه می سوزند. در مقابل، اگر انسان مؤمنی باشی، آن رابطه با خدایت، آن نماز شب، آن خدمت به خلق خدایت، و آن دل پاکت موجب می شود که رحمت خدا بر خانه تو نازل

شود و این هم برای خودت نتیجه دارد و هم برای زن و بچه و اطرافیان تو .

ص: 134

قرآن می فرماید: «وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَلْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا »(نساء/9)(1)

به موجب این آیه ، اگر می خواهی بچه هایت خوشبخت بشوند، تأمین آتیه فقط به این نیست که آنان را درس خوان کنی، تأمین آینده فقط به این نیست که برای آنها خانه بگذاری، بلکه مهمتر از این دو این است که باید باتقواباشی، باید زبانت کلید داشته باشد، باید شهادت ناحق ندهی، غیبت نکنی، شایعه پراکنی نکنی، تهمت نزنی و دروغ نگویی، زبان و گوش و چشمت همه باید در اختیار و تحت سیطره تو باشد، که چنین چیزی موجب می شود برای خود و برای آنان که دوستشان می داری آینده خوبی تضمین شود.

شما می دانید که چند آیه در آخر سوره کهف مربوط به قضیه حضرت موسی وحضرت خضر است. عجیب آیاتی است که به گفته استاد بزرگوار ما حضرت امام - رضوان الله تعالی علیه- در درسهای اخلاقیشان تمام مسائل جبر و تفویض، قضا و قدر ، و آن مسایل دقیقی که مربوط به شیعه است را حل کرده است. راستی آیات عجیبی است و ماجرایی را در بر دارد که در طی آن بنا شد حضرت موسی کلاس مخصوصی را به واسطه حضرت خضر که البته رابطی بیش نبود، ببیند.

در سفر موسی و خصر سومین کاری که حضرت خضر انجام داد این بود که یک دیوار شکسته ای را ساخت، واین در حالی بود که به فرموده قرآن موسی و خضر که قبلا وارد آن شهر شدند مردم به آنها غذا نداده بودند و آنها گرسنه ماندند .

به همین سبب حضرت موسی اعتراض کرد، و گفت: اکنون که این خدمت را کردی خوب بود لااقل از آنها پولی بگیری . این جا بود که سفر موسی با خضرو محضر

ص: 135

درسی که موسی از آن بهره برد پایان یافت، و حضرت خضر به حضرت موسی گفت : «هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ» (کهف/78)(1). خضر پس از آن به تفسیر کارهایی که انجام داده بود پرداخت و در مورد سومین کار خود گفت: «وَأَمَّا الْجِدَارُ فَکَانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَکَانَ تَحْتَهُ کَنزٌ لَّهُمَا وَکَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّکَ أَن یَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَیَسْتَخْرِجَا کَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّکَ» (کهف/ 82)(2).

گفت: اما این دیوار از آن دو کودك يتيم بود، و گنجی در زیر آن وجود داشت و من می خواستم این گنج به این دو كودك برسد، و وقتی که رشید شدند آن را به اختیار خود گیرند. خضرعلت کار خود را چنین بیان می دارد که « وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحاً» ؛ چون که پدر و مادر خوبی داشتند، آن خوبی پدر و مادر علتی برای این کار من شد. این آیه به ما می گوید: اگر پدر صالح باشد و اگر مادر صالح باشد، آن کارهای شایسته اش نه فقط برای آنها، بلکه برای فرزندانشان مایه خیر و سعادت خواهد بود، چنان که اگر فردی ناشایسته باشد نیز آن کارهای بدش، نه برای خودش، بلکه برای بستگان او نیز آثار بدی به بار خواهد آورد.

قسم دوم تجسم عمل: از قرآن چنین استفاده می شود که هر چه از خوبی و بدی انجام دهیم یکی صورتی متناسب به خود می گیرد که همین الآن وجود دارد، و یک چشمی می خواهد تا آن را ببیند، آن سان که د روز قيامت چون همه چشمها تیزبین و حقیقت بین می شود هم خودش می بیند و هم دیگران می بینند.

قرآن روی این قسم دوم خیلی پافشاری دارد. شاید بیش از پنجاه آیه در قرآن در این

ص: 136

باره آمده که ای انسان مراقب باش تا در آخرت اعمال تو موجب سرافرازی تو باشد، به اندازه ای موجب سرافرازیت باشد که بگویی «هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ» (حاقه /19)(1)؛هان بیایید و کردار مرا ببینید. قرآن می گوید: مراقب باش که اعمال زشت تو آن جا دیده می شود و مبادا که یک وقت آن اعمال موجب سرافکندگی برای تو فراهم آورد.

از جمله آیاتی که ظاهرا از محکمات و خیلی قوی است این آیه است که می فرماید:«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا ۗ وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» (آل عمران / 30)(2).

این آیه می گوید خداوند بر بنده هایش رأفت دارد و به سبب همین رأفت زنگ خطر را برای آنها به صدا در می آورد که هر کس باید بداند اعمال خوبش، اعمال بدش همه در روز قیامت مجسم است و اطراف او را گرفته است. اگر اعمال شخص خوب باشد سرافراز است و اگر اعمال بد باشد، به اندازه ای رسواو ناراحت است که از جهنمش و از آن بدیهای اعمالش نمی ترسد، بلکه آنچه از آن می ترسد، رسوایی در روز قیامت است و پیوسته می گوید: ای کاش بین من و اعمال من فاصله زیاد وجود داشت. برای چنین شخصی در روز قیامت، غیبتها، ظلمها، جنایتها و بالاخره حق الناس ها به صورت مار و عقرب و درنده موذی در آمده و او را در محاصره خود گرفته اند.

این سخنهای چومار و کژدمت *** مارو کژدم می شود گیرد لبت

از قرآن و از روایات اهل بیت چنین استفاده می شود که اگر بهشتی هست، آن بهشت موعود، نعمتهایش اعمال ماست، و اگر که جهنمی هست، آن جهنم و آن نقمتهایش اعمال بد ماست. بنابر این، آن بهشت و جهنم اکنون نیز وجود دارد و در روز قیامت برای

ص: 137

خوبها و برای بدها مهیاست. اگر نقمت جهنم آتش است این آتش را ما فراهم کردیم، اگر نعمت بهشت نعیمی سرشار با آن همه تفاصيل وجود دارد این اعمال ماست که به آن صورت در آمده است؛ «ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ» (آل عمران / 182)(1).

این جمله شاید بیش از بیست بار در قرآن تکرار شده است.

آنچه میبافی همه روزه بپوش *** آنچه می کاری همه روزه بنوش

این سخن های چو مارو کژدمت *** مارو کژدم می شود گیرد لبت

اگر در جهنم عقرب وجود دارد همان زخم زبانهای ما و غيبتهای ماست. اگر در بهشت قصر وجود دارد با آن وصفهایی که در قرآن از آن شده، و اگر حور وجود دارد، با آن وصفهایی که در قرآن از آن شده، همه و همه اعمال خوب ماست. این هم قسم دوم از تجسم عمل، که این دو قسم مربوط به اخلاقیات است و نه مربوط به اخلاق.

اخلاقیات یعنی آن چیزهایی که از رذایل و فضایل ما سرچشمه می گیرد، یعنی اعمال خوب ما و اعمال بد ما.

قسم سوم از تجسم عمل، مربوط به اخلاق و اخلاقیات هر دو است.

از قرآن و از روایات اهل بیت چنین استفاده می شود که صفات رذیله ما، اگر متراکم در نفس ما شود، و اگر قوی شود و به روح ما و به هویت ما رنگ بدهد، ما را مسخ می کند. به گفته بزرگان تناسخ از نظر اسلام غلط است. این که انسان وقتی بمیرد، روح او به انسان دیگری یا هر حیوانی و یا به گیاهی منتقل شود، و آن مسأله تناسخی که در علم کلام آمده غلط است. اما از قرآن یک تناسخ لطیف و دقیقی استفاده می شود، و آن این است که اگر از صفات رذیله خود پیروی کنیم، و اگر آنها را ریشه کن نکنیم، کم کم در روح ما رسوخ می کنند و به آن رنگ می دهند، و هویت ما را به صورتی متناسب خود در می آورند. بنابراین، اگر یک انسان جاه طلب ، متکبر و خودخواه دست از خود خواهی

ص: 138

وتكبر و جاه طلبی برندارد، و اگر تابع این خصلتها شود و کم کم این خصلتها در روح او و در هویت او متمرکز شوند، هویت او را به صورت یک پلنگ در می آورند.

چشمهای تیز بین، همین پلنگ را در این دنیا می توانند ببینند، اما در آخرت چشمها همه تیز ببینند و همین شخص خود را به صورت پلنگ می بیند و دیگران هم او را به صورت پلنگ می بینند. آن کسی که در این دنیای پست منغمر است، و شخصیتش، حیثیتش، دینش و خدا را به این دنیا می فروشد، این رذیله که در وجود او قوی و در هویت او متمرکز شد، هویت او را عوض می کند و او را به صورت یک خوك در می آورد، خوکی که اکنون نیز هست، و آن کسانی که اهل دل هستند او را می بینند، ولی در آخرت همه و همه، و از جمله خودش، این را مشاهده می کنند.

افراد گزنده، افرادی که پشت سر دیگران شخصیت آنها را می کوبند، وآبروی دیگران را می برند، افرادی که گزندگی در روح آنها متمرکز شده، به صورت سگانی درنده در همین دنیا در می آیند، سگانی که اکنون آن را می بینند، و در روز قیامت، همه وهمه-هم خود او و هم دیگران شاهد بر آن می شوند.

آن افراد بی اعتنا، آن افرادی که در مورد، همه چیز در مورد دین خود، اجتماع خود، و مردم بی اعتنایند و چیزی که در زندگی آنها نیست خدمت به خلق خداست، و خودگرا و خودخواه هستند، به گفته قرآن، به صورت الاغی در می آیند. آدمهای لجوج، آدمهایی که تعصب قومی، تعصب حزبی وتعصبات علمی و فردی روی آنها اثر گذاشته ، به گفته قرآن، در روز قیامت وارونه به صف محشر آورده می شوند، و سر آنها روی زمین و پاهای آنها به سمت بالاست.

قرآن می فرماید: «فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ»(هود / 106)(1)؛ افراد شقاوتمند که بی اعتناهای اجتماعی و دینی روی آنها تأثير

ص: 139

.گذاشته اند، به صورت الاغ در جهنمند. قرآن به جای این که بگوید: آنها آه و ناله دارند، می گوید: «لَهُم فيها زَفيرٌ وَشَهِيقٌ»؛ در آن جا صدای الاغ در می آورند . زفير و شهيق را می دانید، در لغت به صدای الاغ زفیر می گویند، و شهيق آن ناله ای است که در دنباله صدای الاغ شنیده می شود. در آیاتی دیگر چنین می خوانیم که خداوند به این گروه می فرماید: «قَالَ اخْسَئُوا فِیهَا وَلَا تُکَلِّمُونِ» (مومنون/108)(1). بنابر آیه، در حالی که این گرفتاران آه و ناله دارند و التماس می کنند، پروردگار عالم به جای این که به اینها بگوید: گم شوید، می گوید: «قَالَ اخْسَئُوا فِیهَا وَلَا تُکَلِّمُونِ»(2).

این است معنای «مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرَى قَانٍ لَهُ مَعيشَةً ضَنكاً ونَحشُرُهُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ أَعْمَى». آن که از یاد خدا روی برتافته است کور وارد محشر می شود، و: می گوید: خداوندا من که چشم داشتم، چرا کورم؟ در پاسخ به او خطاب می شود برای این که، در دنیا کور شدی؛ «كَذَلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا». آن کوری دنیایت در اینجا جلوه گر شده و جلوه آن کوری آخرت است؛ «وَكَذلِكَ اليَومَ تُنسي»(طه / 126).

وقتی که دست عنایت خداوندی روی سرانسان نباشد، آن هویت و واقعیت حقیقی اش پیدا می شود. قرآن کریم می فرماید: «وَنَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی وُجُوهِهِمْ عُمْیًا وَبُکْمًا وَصُمًّا ۖ مَّأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ » (اسراء / 97)(3).

بعضی از بزرگان آیاتی را که می فرماید: کسانی را که براستی رابطه با

ص: 140

خدا ندارند، و صد در صد رابطه با شیطان دارند، از هر میکروبی و حتی از حیوان هم پست ترند، به همین معنای تجسم عمل و این قسم اخير تفسیر کرده اند.

همین معناست که می فرماید «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ» (انفال/ 22)(1). پست تر از هر میکروبی، پست تر از هر موذیی، هر ماری و هر عقربی، پست تر از هر درنده خویی، هر گرگی و هر سگی «اَلصُّمُّ اَلْبُكْمُ الَّذِينَ لَايَعْقِلُونَ» است.

این «اَلصُّمُّ اَلْبُكْمُ الَّذِينَ لَايَعْقِلُونَ» را دو گونه معنا کرده اند:

یک معنا این است، که چنین شخصی چون «صُمٌ بُكْمٌ عَمًىٌ فَهُمْ لَايَعْقِلُونَ» و پست تر از هر درنده ای است ؛ معنای دیگرش همان تجسم عمل است؛ یعنی انسان دور از خدا و بی تعقل و کر و کور از حقیقت، وارد صف محشر می شود، در حالی که چون در این جا پست تر از هردرنده ای بوده است، آن جا هم پست تر از هر درنده ای است؛«ولَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الجِنِّ وَالانسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَيَفْقَهُونَ بِهَا ولَهُم أَعْيُنٌ لاَ يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُم اَلْغَافِلُونَ» (اعراف/159)(2).

در این آیه را دو گونه معنا کرده اند: یک معنای ظاهری این که بعضی از مردم یا بسیاری از مردم گویا برای جهنم خلق شده اند، وراه جهنم را در پیش گرفته و در حال رفتن به جهنم هستند. اینها چشم حقیقت بین ندارند، گوش حقیقت بین ندارند، دل ندارند و از حیوانیت وبلکه از حیوان هم پست تر و غافلند. این یک معناست که دنیای

ص: 141

غرب با آن تمدنش، دنیای آمریکا با آن علمش، مصداق آن می شودو «لَهُمْ قُلُوبٌ لَأُيَفْقِهُونَ بِهَا».

قضيه بوسنی هرزگوین، یک گواه روشن بر این مسأله است که براستی هر کسی را جریحه دار می کند، و به فرموده امير المؤمنين اگر انسان با غیرتی بدان سبب بمیرد جا دارد، اما دنیای غرب تماشا می کند و خوشحال است، و آمریکا با کمال وقاحت می گوید: «به من چه ارتباطی دارد؟» و بالاتر این که در پشت پرده به جنایتکاران کمک می کند.

این یک معنای آیه است، اما معنای دقیقتر آیه، آن است که دنیای غرب و این آمریکا که راه جهنم را در پیش گرفتند، و دوان دوان به جهنم می روند وقتی که وارد صف محشر می شوند و زمانی که چشمها هم تیز بین می شود، اینها گرگند، سگند، مارند و عقربند.

در روایات ما نظیر این آیات زیاد است، راوی می گوید: در مکه خدمت امام صادق- سلام الله عليه - بودم. طواف امام (ع) تمام شده بود که خدمت، ایشان نشستم. در این هنگام دیدم امام صادق (ع) به مطاف نگاه می کند، خیلی خوشحال شدم. مسجد پر بود. گفتم: «يابن رسول الله امسال چقدر حاجی فراوان است ! » حضرت تبسم کردند و فرمودند: «ماكثر الضجيج و اقل الحجيج» . راوی می گوید: به امام گفتم :«نفهمیدم» و امام صادق- سلام الله عليه - به من چشم تیزبین دادند و فرمودند: «نگاه کن». راوی می گوید: از میان انگشتهای امام صادق نگاه کردم و دیدم همه موش، گاو، پلنگ، خرگوش و مار در طواف است، و در میانشان انسانهایی هم وجود دارند .

بزرگی به من گفت: من با علامه طباطبایی - رضوان الله تعالی علیه- رابطه رفاقتی داشتم. روزی به علامه طباطبایی گفتم : آقا من دلم می خواهد رابطه ام با شما

ص: 142

همیشه باشد. اگر من مردم، رابطه برقرار باشد، و اگر شما مردید، رابطه همچنان استوار باشد. آقای طباطبایی نیز قبول کردند. علامه طباطبایی از دنیا رفت، و پس از آن این بزرگ به من گفت: من یک شب از خداوند خواستم که خدایا من دلم می خواهد در این دنیا عالم برزخ را ببینم. او می گوید: علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه را در جلسه ای خواب دیدم که حضرت آیة الله میلانی هم در آن جلسه حضور داشتند. وارد آن جلسه شدم. دیدم که حضرت آية الله میلانی بلند شدند و قصد دارند خدمت حضرت رسول الله - سلام الله عليه- بروند. ایشان رفتند، و من در خدمت علامه طباطبایی نشستم. علامه طباطبایی، با ترشرویی به من گفتند: «اینها چه خواسته هایی است که از خدا می خواهی؟» به ایشان عرض کردم : دلم چنین می خواست و اکنون هم می خواهم. آن بزرگ می گوید: علامه اشاره ای کردند و گفتند: نگاه کن. نگاه کردم وعالم برزخ را

دیدم. اما دیدم بسیاری از اینها مار، پلنگ، عقرب وسگند و انسانهایی نیز در میان آنها هستند که معمولا حالتی نیم مرده دارند، و به گفته قرآن شریف عذاب را می چشند و اما مثل آن کرم زیرزمین دیگر مشاعرشان هیچ کار نمی کند، و تنها عذاب را درك می کند. آن شخص می گوید: چون چنین دیدم وحشت کردم، و تا وحشت کردم علامه طباطبایی - رضوان الله تعالى عليه - آن حالت را از من گرفتند، و دیگر هیچ ندیدم و پس از آن از خواب بیدار شدم.

نظیر این قضیه فراوان است. صدرالمتألهين - رضوان الله تعالى عليه- در یکی از کتابهایش می نویسد: دو نفر غيبت می کردند و من دیدم که مثل تنور، آتش از دهان اینها بیرون می آید. نمونه دیگر آن که عایشه در نزد پیامبر اکرم (ص) غیبتی کرد. پیغمبر اکرم فرمود: عایشه چرا غیبت کردی؟ استفراغ کن . پیامبر (ص) حال کشف به او دادند. او استفراغ کرد و یک مقدار گوشت گندیده از دهانش بیرون آمد. گفت : یارسول الله، من گوشت نخورده بودم. فرمود: مگر نخواندی : «لَا یَغْتَب

ص: 143

بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ»(حجرات/ 12)(1)

عزیزان من، شما این روایت امام حسین (ع) و امام سجاد(ع) را چگونه معنا می کنید، آن جا که فرمودند : «الغيبة ادام كلاب اهل النار»، یعنی غیبت نان وخورش سگهای جهنم است؟ شما این را چگونه معنا می کنید؟

استاد بزرگوار ما، مرحوم حضرت امام رضوان الله تعالى عليه- آن را چنین معنا می کرد. ببینید خوب معنایی است یا نه . امام (ره) فرمود: آن کسانی که در روح آنهاغيبت روی غیبت متمرکز بشود، این غيبتها به روح آنان رنگ می دهد، و در نتیجه هویت آنها عوض می شود، و به صورت

سگی در می آیند. این سگ جهنم می رود و در آن جا غذا می خواهد. در آن جا غذایش چیست؟ آنچه که قرآن در این باره می گوید: این است که غیبتهای او، آن گوشتهای گندیده و آن گوشتهای کثیف را به جهنم می برند، و در آن جا نان وخورش این سگ می شود .

این روایات ، به رغم موجز بودن، هم تجسم عمل به معنای سوم را معنا می کند، هم تجسم عمل به معنای دوم را .

ائمه طاهرین باشیم، باید صفت رذیله نداشته باشیم، باید خودسازی کنیم، باید گناه در زندگی ما نباشد، و باید بدانیم که اخلاق ما ، نیات ما، گفتار ما و کردار ما اگر بد باشد برای سعادت دنیای ما و برای سعادت اطرافیان ما ضرر دارد، وموجب رسوایی در آخرت است. باید بدانیم گاهی آن هویتی که در روز قیامت بروز می کند توجه صف محشر را به خود معطوف می سازد.

روایت داریم که بعضی افراد وقتی وارد صف محشر می شوند، چون متوغل در انسانیتند توجه همه صف محشر را به خود جلب می کنند. این گونه افراد به جای این که به صورت سگی وارد محشر بشوند با چنین برجستگی وسرافرازی به صحنه محشر پای می گذارند. اگر می خواهیم چنین باشد، باید خودسازی کنیم و باید رابطه ما با خدایمان محکم باشد.

خدایا، به عزت وجلالت قسمت می دهیم صفات انسانی، حالت تنبه ، نورانیت دل، توفیق عبادت و بندگی، وترك معصيت، توفيق وظیفه شناسی، و عمل کردن به وظیفه، توفیق تهذیب نفس، توفیق تنبه به این گونه آیات شریفه و به همه قرآن شریف، انس با قرآن و انس با روایات اهل بیت به همه ما عنایت فرما!

خدايا، ما را به راهی بدار که رضای تو در آن است، و ما را از راهی بازدار که سخط وغضب تو در آن است !

خدایا، به عزت وجلالت علمای بزرگ، مخصوصا مراجع تقلید که از این دنیا رفتند، روح آنها را شاد فرما! .

پروردگارا، روح حضرت امام رضوان الله تعالى عليه - عالی است عالیتر فرما!

خدایا، به عزت وجلالت، همه علمایی که به اسلام خدمت می کنند مخصوصا مراجع معظم تقلید را در کنفت حفظ فرما!

ص: 145

خدایا ، به عزت وجلالت این انقلاب و مقام معظم رهبری را در پناه امام زمان(عج) از همه آفات و بلیات حفظ فرما! دست ما را در دنیا و آخرت از دامان قرآن و اهل بیت كوتاه مفرما!

ص: 146

تاریخ نیز میلادی است حاکم بود. آنهایی که سنشان مثل بنده یک مقداری بیشتر است، خاطر مبارکشان می آید که روزگار سختی بود. آنهایی که در آن سالها در جامعه بودند، اگر دانشگاه می رفتند، مذهبيها حسابی در دانشگاه غریب بودند. حالا شما ملاحظه می کنید، یعنی الآن می بینید که به برکت انقلاب اسلامی نه تنها دانشگاههای ما جوش، جو اسلامی است، بلکه دانشگاههای اسلامی داریم، مثل همین دانشگاهی که الان در آن هستیم. در آن موقع در همین ایران که الآن مرکز اسلام است یک دانشجو اگر می خواست نماز بخواند خیلی باید خودش را روی هم می گذاشت تا در یک گوشه ای مثلا نمازش را بخواند؛ یعنی در حقیقت مذهبیها در حالت دفاعی و منفعل بودند و ابتکار

عمل دست غیر مذهبیها بود، اعم از کسانی که معتقد به لیبرالیزم یا معتقد به کمونیزم بودند و یا مکاتبی بین اینها. یک طیف گسترده ای از منتها الیه راست شروع می شد، تا منتها الیه چپ؛ مثلا دست راستیهای افراطی داشتیم و میانه رو هم داشتیم، چپیهای نوع مسکو، نوع چین، نوع آلبانی داشتیم و هر کدام اینها یک دکانی داشتند و هر کدام می خواستند بر دیگری سبقت بگیرند، اما همه در یک چیز مشترك بودند، و آن این که عصر مذهب گذشته است و الآن عصر جدایی دین از سیاست است، و مذهب باید از اجتماع به داخل خانه ها و به درون افراد رانده بشود. بالاخره این حیثیتی را که اساس تقوا و پرهیزگاری و رابطه انسان و خداست، می گفتند ناشی از ترس است و آدم همیشه

می ترسیده، از دوره حجر و عصر غارنشینی، هر زمانی به شکلی می ترسیده است.

ملاحظه فرمودید آن بهشت موعودی که کمونیستها وعده می دادند درست نشد، بلکه برعکس، مبالغ هنگفتی مال خدا را ظرف سالها و دهه ها، میلیاردها دلار را حرام کردند. بر اساس آماری که روسها دادند، در طی سالهای پس از جنگ دوم جهانی کرملین حدود 90 میلیارد دلار به کشورهای دیگر کمک کرد تا آن که اینها زیر پوشش اردوگاه چپ باشند؛ یعنی برای زنده و سرپا نگاه داشتن آرمان مارکسیسم پول خرج

ص: 148

می کردند، حفظ مارکسیسم و کمونیزم نیاز به هزینه داشت و هزینه اش هم سنگین بود. حرف اولیه آنها این بود که حالا ما خرج می کنیم، این توده ها از زیر قید طبقاتی با استثمار طبقاتی که آزاد شدند، آن وقت دیگر این نیروها که آزاد شد، جبران می شود. اما سالها و دهه ها گذشت و هیچ تحولی رخ نداد،بلکه این غولی که اینها از شیشه در آورده بودند، سر صاحبش را خورد؛ یعنی

مارکسیسم سر حامیان اولیه اش را خورد، و حالا که ملاحظه می کنید همه باصطلاح عقلای آنها دور هم جمع شده اند که چگونه با عوارض و عواقب آن مبارزه بکنند و معالجه بکنند.

گردوغبار کلیساها را پاك می کنند، کلیساها را رنگ می زنند، برج و باروها را آراسته می کنند، در حالی که چند دهه در حال رکود بود، و آقای اسقف، محلی از اعراب نداشت. اما حالا شما می بینید کسانی که رهبر کمونیستها بودند. الآن توبه کردند، و گویی که دو مرتبه می روند به کلیسا که غسل تعمید مجدد داشته باشند. این احیای تفکر مذهبی فقط منحصر به جهان اسلام نیست، بلکه در تمام دنیاست، تا این جا روشن شد که سیستم سیاسی جهان و تفکرات حاکم بر جهان به نحوی بود که با

تفکر مذهبی به صورت عام، و با اسلام به شکل خاص، مبارزه می کردند. اما حالا شما می بینید که برعکس، ابتکار عمل دست الهيون و مسلمانان، و انقلابیون مسلمان است، و نقطه مقابلش منفعل است. عرض کردیم که تفکر حاکم تفکر بی دینی، تفکرلامذهبی، تفکر سکولاریزم بود، اعتقادات الهی و اسلامی را به کنجی رانده بودند. اما حالا این مسلمان یا آن مذهبیی که به زمین افتاده بود، بلند شده و ضربه های خود را به جناح مقابل و جبهه مقابل می زند، و او را به گوشه ای انداخته است اینها ابتدا حاضر نبودند نام خدا را بیاورند، بعد بتدریج عقب نشینی کردند، و مرحله به مرحله عقب نشستند، و اکنون می گویند که اسلام خوب است؛ یعنی نه تنها تفکر مذهبی را قبول دارند، بلکه همان طور که عرض کردم آنهایی که در غرب هستند در فعالیتهای انتخاباتیشان یکی از نقاطی که روی آن تکیه می کنند این است که بگویند: ما به کلیسا می رویم، ما به خدا اعتقاد داریم و ما به اخلاق مذهبی پایبندیم، در حالی که در گذشته اگر کسی می خواست رأی بیاورد، باید می گفت که به خدا و به مذهب اعتقاد ندارم. حالا نه تنها این را می گویند، بلکه شما می بینید که برخی از رؤسای کشورهای مسیحی، از باصطلاح قدرتمندانشان، در اظهاراتشان از اسلام دفاع و تمجید می کنند،

البته می گویند: نه از این نوعی که ایرانیها دارند. وزیر خارجه یکی از این کشورهای اروپای شرقی اخیر به یکی از این کشورهای حاشیه خلیج فارس رفته برای این که وامی

ص: 151

بگیرد. گفته بود که ما اسلام کشور شما را قبول داریم، نه اسلام ایران را . حالا هرجا که می رود می گوید همان جا را قبول دارد، ایران را قبول ندارد. در حقیقت ما این روند را که الآن در دنیا هست قبول داریم و از آن خوشحالیم، برای این که حاکی از این است که مرحله به مرحله دارند عقب نشینی می کنند، و امروز دیگر در دنیا، از آدمهایی که بالاخره سررشته سیاست در دست آنان است و اقتداری دارند کسی نیست که بخواهد با تظاهر به لامذهبی در جامعه خود نفوذ پیدا کند. دوم این که حتی مسيحيها و یا رهبران مسیحی هم برای این که از این قافله ای که این طور به جلو می رود عقب نمانند می گویند اسلام هم خوب است، و از اسلام دفاع می کنند. موقعی، عرض کردم یکی از همین رؤسای جمهور کشورهای غربی، مسلمانان را به این دعوت می کرد که شما به اسلام عمل کنید، اسلام این را می گوید، همان چیزی که ما از شما می خواهیم انجام بدهید. در قضیه کویت همین رئیس جمهور آمریکا بود که این را می گفت .

به وجود آمده ادامه پیدا کند آنچه که غربیها در طی این چند قرن سرمایه گذاری کرده اند، و تصورشان این بود که بتوانند با تسلط بر تکنیک بر دنیا هم بیش از گذشته مسلط بشوند ثمر نخواهد داد. موقعی که مردم در مقابل بحران ارزشها قرار گرفتند که حاصلش سرخوردگی اکثریت مردم جهان از لامذهبی و بی اعتقادی و بی اعتباری ارزشهای اخلاقی بود، در عمل به دنبال بحران ارزشها، و فروپاشی جهان دو قطبی، و از بین رفتن کمونیزم، نوعی خلا به لحاظ سیاسی در دنیا و نظم موجود در جهان ایجاد می شود، و از دید آنها چیزی که ممکن است شکل بگیرد- همانطور که عرض کردم شکل گیری ارزشهای مذهبی است که مطابق خواست آنها نیست و از همین رو نظم نوین جهانی را مطرح کردند که یک فریبی بیشتر نیست و قالبی است که همان محتوای قبلی را دارد . زمانی عصر استعمار کلاسیک یا کهنه بود، بعد شد استعمار نو، حالا هم این شکلی از بهره کشی است که می خواهند زیر عنوان نظم نوین به آن سازمان بدهند و ایجادش بکنند.

در همان زمانی که می آمدند کشوری را می گرفتند که ما می خواهیم این جا را آباد کنیم، از همین کلمه استعمار استفاده می کردند. بعد به واسطه آثار سوئی که اشغال این کشورها توسط کشورهای غربی داشته واژه استعمار از آن معنای مثبتش تبدیل شده به یک معنای منفی، ولذا هر کس این کلمه را بشنود یک سابقه نفرت انگیزی به ذهنش متبادر می شود. قضيه نظم نوین جهانی هم جز این نیست؛ یعنی ساختن جهان و نظم دادن جهان به آن شکلی که مقصود آنها و در جهت مصالح و منافع آنهاست. اینها همواره مطرح کرده اند که آنچه که ما می کنیم در جهت مصالح و منافع انسان است. انگلیسیها زمانی به هند آمدند، به کشورهای مختلف آفریقا رفتند، در جاهای مختلف حضور داشتند. اگر همان زمان از اینها می پرسیدند، - اسنادش هست- شما آنجا چه می خواهید، جواب می دادند: ما آمدیم تمدن را بیاوریم، ترقی را بیاوریم، ولی

ص: 153

معلوم بود که در حقیقت در زیر دستکش زیبایی که به دستشان کرده اند چنگالهای آهنین نهفته است و واقعا کشورها و اموال و مصالح و منافع آنها را غارت می کردند. حالا هم با همان نام، ولی تحت پوشش نظم نوین جهانی با چهار مؤلفه ای که عرض کردم وارد شده اند و ما می بینیم که در عملکردشان صادق نیستند.

است. اما براساس قانون اساسی ما، هر کدام از اینها نماینده دارند؛ یعنی ارامنه دو نماینده دارند، آشوریها یک نماینده ، کلیميها یک نماینده ، زرتشتیها یک نماینده ، و رأي هر کدام از اینها با رأی نمایندگان مسلمان برابر است، در حالی که طبق قانون اساسی برای هر صد و پنجاه هزار نفر یک نماینده است؛ یعنی حقی که ما در جمهوری اسلامی به اقلیتها دادیم و قانون اساسی ما داده ، بیش از حقی است که به مسلمانها داده شده . گاهی ممکن است لایحه ای در مجلس قرار باشد تصویب شود و این به یک رأی نیاز داشته باشد و یک رأی بیشتر یا کمتر سرنوشت یک کشور با بیش از 99 درصد مسلمان را تعیین کند و این قدر اثر بگذارد. ما این قدر پایبند حقوق آدمها هستیم، ولو این که آنها مذهب دیگری داشته باشند. گفتم : الآن در فرانسه ظاهرا حدود سه میلیون مسلمان وجود دارد . چند نماینده در مجلس فرانسه دارند؟ جواب نداشت. گفتم : در انگلیس صدها هزار مسلمان هست. چند نماینده در مجلس انگلیس دارند؟ ملاحظه می فرمایید با اینها که صحبت می کنیم و براساس واقعیتهای موجود استدلال می کنیم، اینها حرفی برای زدن ندارند.

کشورها عناصر تعیین کننده ای هستند.

اگر کشوری هماهنگ است اشکالی ندارد سلاح داشته باشد.

سياسيون غربی روی این تکیه کرده اند که خاورمیانه باید فارغ از سلاحهای انهدام جمعی باشد. منظورتان از خاورمیانه کجاست؟ اسراییل را هم می گویید؟ می گویند : نه، اسراییل مستثنی است. اسراییل الان انواع سلاحها، رادار ، انواع موشکها، سلاح شیمیایی و سلاح هسته ای دارد ولی کسی متعرض آن نمی شود، اما دایم تعداد مشخصی از کشورهای خاورمیانه را اعلام می کنند که اینها دارای سلاحهای کشتار جمعی هستند، و یا در آستانه این هستند که دارای آن بشوند، و غالبش هم به دروغ، و تنها برای این که باز ابزاری باشد برای فشار بر روی این کشورها. معنایش این است که در یک منطقه بسیار نزدیک به هم در خاورمیانه اغلب کشورها کشورهای کوچکی هستند، مرزها به هم نزدیک است، با این موشکهای دور بردی که چند صد کیلومتر یا بیش از هزار کیلومتر، و یا حتی با موشکهای برد کوتاه و متوسط براحتی می توانند از این طرف خاورمیانه تا آن طرف خاورمیانه را هدف قرار دهند - همه نباید چنین سلاحهایی داشته باشند، مگر اسراییل .

مساوی به لحاظ جغرافیایی و سیاسی داشته باشند، یکی از اینها، دوتا از اینهایی که مثلا عضو فلان پیمان نظامی غربی هستند، اینها را می گویند جز آن خاورمیانه ای که ما می گوییم نیستند؟ خاورمیانه باید عاری از فلان سلاحها باشد. می گوییم : خوب، این کشورها را هم می گویید؟ می گویند: نه، اینها جزو خاورمیانه نیستند؛ یعنی اصطلاحات علمی هم ملعبه دست آن کسانی است که دنبال حاکمیت و ایجاد سلطه کامل بر دنیا هستند .

نداریم. چرا؟ برای این که اگر قرار باشد این طور بشود اشتغال را در آمریکا مورد خطر قرار می دهد؛ یعنی بگذار محیط زیست تخریب بشود. همین دیروز من یک خبری را از یکی از رسانه های بیگانه گوش می کردم. که فلان نوع سرطان در آمریکا زیاد شده، و این به واسطه آلودگی آبهای آشامیدنی به بعضی از مواد شیمیایی است. فلان نوع سرطان گوارش در آمریکا زیاد شده، به واسطه این که آب آشامیدنی اینها آلوده به بعضی از مواد شیمیایی است که محصول بعضی از کارخانه هاست؛ یعنی تخریب محیط طبیعی زندگی انسان . خود اینها که بیشترین تبلیغ را کردند- کم پیدا می شد کشوری که به اندازه آمریکا درباره محیط زیست تبلیغ کرده باشد- آن جایی که به آن نقطه ای رسید که با مصالح مقطعی حکومت آمریکا در تعارض افتاد با آن مخالفت کردند. پس ملاحظه می فرمایید این عامل دیگر هم جزو عواملی است که در دنیا به عنوان یکی از پایه های نظم نوین جهانی روی آن تبلیغ می شود یک ابزار برای اعمال سیاستهای خود آنهاست.

تا غرب، مؤثر افتاد، به طوری که ما در این کشور اسلامی و پایگاه اسلامی در جهان، دوره ای بر ما گذشت که اگر جوان ما می خواست فرایض خودش را انجام بدهد دچار مشکل بود؛ یعنی این موج تا درون این جوامع ریشه دار و عميقا مذهبی نفوذ کرده بود .

این دوره گذشت و یکی از نقاط برجسته این تغییر و تحول و گذر از آن دوره قبلی ورود به دوره فعلی، وقوع انقلاب اسلامی در ایران بود که به اقرار دوست و دشمن، مهمترین علت احیای تفکر مذهبی در جهان امروز، اعم از اسلامی و غیر اسلامی و یاسنی و یا شیعی گردید.

در آغاز سعی کردند آن را مخدوش کنند و بگویند این اصلا اسلامی نیست، این مخصوص شیعه است، و یک ملغمه ای است از اسلام، تشیع، ایرانیت، اما بعدها که دیدند اصلا نمی توانند آن را مهار کنند، حالا دیگر این حرفها را نمی زنند و شما کم می بینید کسی در دنیا بگوید که انقلاب، انقلاب اسلامی نیست ؛ یعنی کاری است که شیعه ها در ایران کردند. می گویند: اسلامی که ما طرفدار آن هستیم، اسلام نوع ایرانی نیست، آن نوع دیگرش است.

بحران ارزشهای حاکم بر چهار دهه پس از جنگ جهانی دوم، نه تنها با انقلاب اسلامی تشدید شد، بلکه جهت را عکس کرد، یعنی نتیجه اش این شد که جهت بر عکس شد، آنهایی که لامذهب بودند منفعل شدند، یا مکاتبی که بر اساس لامذهبی مبتنی بود یا سکولاریزم - سكولاريزم با لامذهبی تفاوتی دارد، حالا شاید نزدیکترین معنی فارسی اش همین بی دینی و مذهبی باشد و شاید جدایی دین از سیاست آن معنایی را که ما لیبرالیزم می بینیم نرساند منفعل شد. چنین شد که بالاخره در این دنیایی که این طور به هم پیوسته است و به هم مرتبط است بر اثر تحول و تکاملی که در وسایل ارتباط جمعی و همچنین ارتباطات ایجاد شده می بایست نظمی جایگزین نظم قبلی بشود. لذا نظم نوین جهانی را مطرح کردند. عرض کردم، آنها صداقت ندارند و این که طرفدار

ص: 160

می توانیم با عربستان رابطه نداشته باشیم؟ این به آن معنا نیست که سیاست ما با سیاست عربستان صددرصد بر هم منطبق است .

پرسش: سؤال کرده اند که روش ضدانقلاب در عصر کنونی دور کردن مردم از نظام و ارکان آن با توجه به نارضایتی تراشیهایی است که در سطح بسیار وسیعی در ادارات دیده می شود . در این باره چه می گویید؟

پاسخ: ببینید، ما و شما با هم فرقی نداریم، هر کداممان یک گوشه کار را باید بگیریم یا گرفتیم. نباید بعضیها خودشان را از مسؤولیت جدا کنند. بخواهند یا نخواهند این مردم ایرانند که باید کشور را اداره کنند. همین شما یک عده وکیل را انتخاب کرده اید و به مجلس رفته اند، اینها دولت را تأیید می کنند، و دولت حکومت می کند . پس خود شما این دولت را به وجود آوردید، ونمایندگان را انتخاب کردید، و چهار سال به چهار سال هم فرصت این را دارید که نماینده انتخاب کنید، با رئیس جمهور

انتخاب کنید . بنابر این همه مسئولند. اگر یک عده ای خودشان را کنار بکشند بعد به بقیه بگویند: شما بفرمایید، این درست نیست. به هر حال، مسئولیت همه ماست. اگر یک جا نابسامانی هست همه باید تلاش کنیم که حل بشود. اما این که یک عده ای در ادارات ممکن است کار مردم را دچار مشکل بکنند یا کار مردم را راه نیاندازند، این یک حرف واقعی است، بلی هست، اما آدم از این مقدمه چه نتیجه ای باید بگیرد؟ باید نتیجه بگیریم که باید کار را اصلاح کنیم. معلوم است اگر نظارت و مراقبت نباشد انسان در معرض خطاست. همه باید ناظر و مراقب باشند . چند نفر آدم را بفرستند به داخل گود که با مشکلات زورآزمایی کنند و خودشان بیرون بنشینند و آنهایی را که توی گودند مثلا هو کنند، این از عهده کسی بر نمی آید که با آن مشکلات کشتی بگیرد و پشت مشکلات را به خاك بسپارد . فرض بر این است که باید اینهایی که بیرون گود نشسته اند کسانی را که به داخل گود فرستاده اند تشویق بکنند. اغلب مسئولین و آنهایی که کار می کنند بار سنگینی

ص: 161

مردم نامه ای را امضا کردند و از دولت خواستند که این اسم را عوض کند و به همان اسم اصلی خودش برگرداند.

پرسش: رابطه ما با مصر و مراکش چگونه است؟

پاسخ: ما با مصر، مراکش و اردن به عنوان کشورهای اسلامی روابط فرهنگی را از مدتها قبل شروع کردیم . با بعضی از اینها رابطه سیاسی را از سر گرفتیم، مثل مراکش و اردن در مصر هم دفتر حفاظت منافعمان را باز کردیم. همان طور که عرض کردم نمی شود با کشورهای اسلامی رابطه نداشت و بعد ادعا کرد که می توان با مسلمانها رابطه داشت. راه ورود به کشورها، اعم از اسلامی و غیر اسلامی این است که شما رابطه رسمی داشته باشید، والا راه نمی دهند، مگر این که آدم قاچاقی وارد شود. ما هم که چنین قصدی نداریم. بعد هم شما که یک جایی سفارت دارید، این به معنای تأیید حکومت آن کشور نیست .

زمانی موضوع کمپ دیوید مطرح بود که باعث قطع رابطه ما با مصر شد. بعد متأسفانه این تعمیم پیدا کرد، و تعداد بیشتری از کشورهای اسلامی رفتند با اسرائیل صحبت کردند. ما این را محکوم کردیم و می کنیم. ما کمپ دیوید را محکوم می کنیم . ما مذاکره با اسرائیل را محکوم می کنیم. ما مخالف این هستیم که موضوع فلسطین به مذاکره و سازش گذاشته شود. موضع ما معلوم است.

اما داشتن رابطه با مردم مصر و با کشور مصر چیز دیگری است، یا با مراکش و با کشورهای دیگر اسلامی. این به معنای تأیید سیاستهای آن کشورها نیست. همین اکنون ما با ترکیه، پاکستان، عربستان و کویت رابطه داریم، با همه اینها. این معنایش این نیست که ما سیاست این دولتها را تأیید می کنیم. رابطه داشتن یک چیز است و موافقت یا مخالفت کردن با سیاستهای کشورهای دیگر یک چیز دیگر. ما با عربستان سعودی رابطه داریم، ما سفارت داریم، آنها هم سفارت دارند، هر دو سفير داریم. مگر ما

ص: 162

مستشرق بیاورند و ببیند این کجا بوده است؟ می شود اسمهای بی ریشه گذاشت؟ مگر می شود با تاریخ و تمدن و فرهنگ یک ملتی بازی کرد، و هر روز اسم عوض کرد؟ شما اجازه می دهید که اسم یک ده از استان خراسان را بآسانی یک کسی عوض بکند؟ اسم یک شهر را که تمام فرهنگ و شخصیت اجتماعی و تاریخی و سیاسی این مردم بستگی به همین چیزها دارد، یک اسم ریشه دار که با تاریخ یک ملت آمیخته است، این را برای چه باید عوضش بکنیم؟ کلمه باختران نیز کلمه بی ریشه ای بود، اصلا همچنین چیزی ما در فرهنگ منطقه، و کتابهایمان نداریم و باختران یعنی چه؟ چرا باید اسم را براساس سلیقه اشخاص عوض کرد؟ شما کتاب سعدی و گلستان را می خوانید: مهمان پیری بودم در دیاربکر . دیاربکر همین حالا هم بروید ترکیه دیاربکر است. یا در جامع کاشغر جوانی

را دیدم که می گفت ضرب زيد عمروا. کاشغر را بیایند عوض کنند، این کاشغری که سعدی در گلستان آورد؟ یا : در جامع کوفه بودم. کوفه ، کوفه است. می خواهم عرض بکنم که تمدن یک ملت، تاریخ تمدن یک ملت، مجموعه فرهنگ یک ملت، مجموعه به هم بافته ای مثل یک ساختمان است. مگر می شود کسی بیاید یک آجرش را از آن وسط بیرون بکشد و یک پایه اش را بردارد؟ یک وقت هست نامهای طاغوتی، مثلا به اسم فلان شخص از خانواده پهلوی گذاشته اند، یک جایی را نامگذاری کرده اند، یک شهری را، یک خیابانی را، خوب، این باید عوض بشود. حالا یک کسی مثل رضاخان، آدم انگلیس که این کشور را به باد فنا داده است ، اسم یک کوچه ای را، اسم یک خیابانی را، اسم یک میدانی را به نام خودش یا بچه هایش کرده ، حال که طاغوت رفته آن اسامی هم باید عوض بشود. اما این اسامی تاریخی که سابقه چند قرن یا بعضا چند هزار ساله دارد، برای چه ما بیاییم عوض کنیم و به خودمان صدمه زنیم؟ صد و چهل نفر از نمایندگان مجلس نامه ای را امضا کردند و از دولت خواستند، همین نمایندگان همین ملت. صدو چهل نفر اکثریت نمایندگان مجلسند. نمایندگان همین

ص: 163

اینها خودشان به ما گفتند که آمریکاییها از آنها خواسته اند که با ایران خیلی گرم نگیرند. وزیر خارجه آمریکا در منطقه بود که سران این کشورها به تهران آمدند و در اجلاس اکو شرکت کردند. این نشان دهنده آن است که چقدر حرف آمریکاییها روی اینها اثر داشته است. خود وزیر خارجه آمریکا ، همین آقای بیکر در کنگره گفته بود: ما هر جا می رویم، در هر نقطه ای از این منطقه خاور میانه - و منظورش کشورهای اسلامی، شمال آفریقا و جاهای مختلف است - هر جا می رویم می بینیم ایران هست. او در کنگره چنین اظهار عجز کرده بود. به هر حال، ما بیش از حد به آنها اهمیت ندادیم . در حدی که شایسته است اهمیت دادیم، و من نمی دانم منظورتان از این حرف چیست. ما تلخی نمی کنیم. ذوق زدگی هم نشان نمی دهیم. بعید می دانم که نظر اغلب آقایان که این جا هستند این باشد که ما زیاد شتابزدگی می کنیم . نه، ما سياستمان را با متانت پیش می بریم، بی جهت تلخی و سردی نشان نمی دهیم و خیلی هم عجله نداریم که حالا کاری که باید به مرور و بموقع انجام بشود زودتر از موقع انجام دهیم.

پرسش: سؤال دیگر این است: دلیل تغییر نام استان باختران به کرمانشاهان چیست؟

پاسخ: اسمش کرمانشاهان بوده و بیخودی اسمش را باختران گذاشته اند، یک اسم بی ریشه و بی ربطی که در هیچ فرهنگی نبود. گذشته از این، اسم قبلی اسمی بود که شاید نزدیک به دو هزار سال سابقه دارد، شما در تاریخ اسلام و در تاریخ ایران کلمه قرمسین را می بینید. این کتابهای تاریخی ما، کتابهای متن ما در تاریخ پر است از این اسم. کلمه قرمسین معرب کرمانشاه که از همان اوایل دوران اسلام این شکل معربش بوده و قبلش هم به همین نام برد. اسم تاریخی را عوض کردن برای چه؟ ضرر بسیاری دارد و نفعی هم برایش متصور نیست . بخشی از تاریخ تمدن ما، بخشی از تاریخ اسلام است؛ یعنی تاریخ اسلام که جدا از مسلمانان نیست . یعنی کار باید به آن جا برسد که

اگر فرزندان ما آمدند و در تاریخ خواندند کرمانشاه یا قرمسین، بپرسند و یا بروند

ص: 164

پاسخ: ببینید، هم افغانستان و هم این جمهوریها همسایه های ما هستند و بالاخره شما بخواهید یا نخواهید همسایه های مشخصی دارید که نمی توانید عوضشان کنید؛ یعنی نمی شود که آدم بگوید من این همسایه را نمی خواهم، یک کشور دیگری جایش بیاید. پس باید با هم زندگی کنیم، اما این که بعضی از مسؤولین افغانستان اظهاراتی می کنند که چندان دوستانه نیست، خوب اشکالی هم ندارد هر کسی آزادانه حرف خودش را بزند. اما تعدادی دیگر از مسؤولین افغانستان هستند که اظهاراتی غیر از این دارند. بعد هم اگر قرار باشد که در همکاری بین ایران و افغانستان یکی بیشتر از دیگری

از این رابطه دوجانبه، منتفع بشود حتما آن طرف ما نخواهیم بود. در طی این سالهایی که گذشت جمهوری اسلامی ایران جز کمک به افغانستان کار دیگری نکرده، بلکه بار سنگینی را هم به دوش کشیده و از حالا به بعد هم افغانستان اگر بخواهد کشور خویش را بازسازی کند و بخواهد یک کشور مستقل و قدرتمندی بشود بدون این که یک رابطه خیلی دوستانه با ایران داشته باشد، نمی تواند . ما برای این که کشور خودمان را بسازیم امکانات کافی داریم، کشور وسیعی داریم، امکانات زیرزمینی فراوانی داریم، امکانات پرسنلی و نیروی انسانی خوبی داریم، دسترسی به آبهای گرم داریم،موقعیت ژئوپلیتیک خوبی داریم. ما مشکلی نداریم برای این که کشورمان را بسازیم، ولی حتما افغانستان اگر بخواهد کشور خودش را بسازد، بدون کمک ایران نمی تواند . حالا کسانی می آیند حرفهایی می زنند، خوب بزنند. کشورداری سعه صدر می خواهد، این که کسی در یک گوشه ای حرفی زده و آدم زود برآشفته شود، در شأن کشور قدرتمندی مثل ایران نیست .

در مورد جمهوریهای تازه استقلال یافته هم همین طور است. آنها هم همسایه های ما هستند، و آنها با هیچ کشوری به اندازه ما مشتركات ندارند، و دیدید که از آن طرف دنیا مثل وزیر امور خارجه آمریکا بلند می شود، می آید و در این جا گشتی می زند،

ص: 165

چنین فرصتی نداریم و لذا ما باید تلاش بکنیم .

جمهوریهای مستقلی که تازه بوجود آمده اند، یادداشت تفاهم امضا کردیم. قراردادهایی که امضا کردیم، توسعه اکو، همکاری با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و تشکیل شورا یا سازمان کشورهای ساحلی دریای خزر، تشکیل مجموعه کشورهای فارس زبان ایران، افغانستان و تاجیکستان، اینها از مجموعه تلاشهایی است که ما در جهت پیشبرد سیاست خارجیمان داشته ایم. فکر می کنیم که با توجه به نیازهای متقابل بین ما و دنیای خارج عملی ترین شکل همکاری با کشورهای دیگر در حال حاضر همکاریهای منطقه ای است. همکاریهای منطقه ای، در دنیا در جاهای مختلف امتحان خودش را داده است. مشخص ترین آنها در همین منطقه خودمان است. اینهایی که در شورای همکاری دور هم هستند، در آسیایی جنوب شرق پیمان آ، س، آن و جاهای

دیگر .

حقوق بشر اند، طرفدار دمکراسی اند، طرفدار خلع سلاح اند، طرفدار حفظ محیط زیست اند، به دلایلی است که گفته شد.

روی دوششان است. من براحتی می گویم: بسیاری از آنهایی که مسئولیت به عهده دارند، اگر از مسئولیت بیرون بیایند هم وضع مادیشان بهتر می شود، و هم راحت ترند . اما واقعا بسیاری از کسانی که دارند کار می کنند، این را تکلیف شرعی خودشان . می دانند. حالا یک عده ای هم ممکن است که بد کار کنند. این باید حتما اصلاح شود . البته بدون کمک مردم نمی شود و این نیز روشن است که کمک مردم هم باید سازنده باشد.

شما ببینید، ایران یک کشوری است با این همه مشکلات، اما به عنوان یک کشور مقتدر در دنیا سرپای خودش ایستاد. شما هر گوشه ای را نگاه می کنید، می بینید در دنیا آشوب است، همین نزدیک خودمان در کشورهای عربی چه گذشت؟ در کویت چه گذشت؟ الان بین تعدادی از این کشورها در حاشیه خلیج فارس سر مرز وچه وچه اختلاف است. در افغانستان چه خبر است؟ در پاکستان، ایالت سند و کجا وکجا و... در این جمهوریها، آذربایجان و ارمنستان، در یوگسلاوی، در گرجستان، در جاهای دیگر، در عراق در ترکیه، خود حکومت ترکیه با کردها چه مشکلی دارد؟ امور نسبی

است و همان طور که عرض کردم، ما اگر قرار باشد آنچه را که گفتیم از مرحله حرف به عمل دربیاوریم باید کار کنیم. کار هم از نتیجه اش معلوم می شود. بالاخره شما مقایسه کنید که وضع این کشور چگونه است ووضع بسیاری از کشورهای دیگر چگونه است. اصلا بسیاری از کشورهای جهان سوم وضعشان از هم گسیخته شد. پس ازئفروپاشی آن نظام، آن کشتی جهان همین طور بی صاحب رها شد و بسیاری چون تکیه بر ملت نداشتند، چون یک پشتوانه درست و حسابی نداشتند، پایگاه درستی در بین مردمشان نداشتند، چون یک انسجام واساس درستی در ملیت آنها نبود، از هم پاشیده شدند. بنده می توانم یک فهرست طولانی از کشورهایی که در حال گرسنگی وقحطی هستند ارایه دهم. در قلب اروپا دریوگسلاوی حاضر دچار مشکلات عجیب و غریب

ص: 169

هستند.

ما مشکلات هشت ساله جنگ داشتیم، مشکلات بحران کویت بر ما هم سایه انداخت، یک روز زلزله، یک روز سیل، یک روز آواره افغانی، یک روز مشکلات شمال، در عین حال این کشور سرپاست. حال ممکن است یکی بلند شود و بگوید:فلان چیز گران است، یا آن یکی از فلان جارشوه گرفته است اینها هست، اصلا کجاست که مدینه فاضله است و این خبرها نیست؟ یک جایی را در دنیا مثال بزنید. در کجای تاریخ و در کجای جغرافیا بوده و هست که یک مدینه فاضله ای باشد که حتی یک

نفر هم پیدا نشود که کوچکترین خطایی نکند؟ خوب، آدم بیاید ایرادی بگیرد از یک گوشه ای، بعد همین را یک چماقی کند بر سر حکومتی که این طور یک کشوری را ظرف سیزده سال با این همه مصیبت این طوری اداره کرده است، این درست نیست. ممکن است کسی بگوید: بهتر از این نمی شود اداره کرد؟ خیلی خوب، هر کسی فکر می کند می تواند، این گوی واین هم میدان . بالاخره راه بر کسی بسته نیست. هر کسی می تواند در انتخابات شرکت کند، نماینده مجلس شود و حرفش را بزند، ودر حکومت مشارکت کند.

در موضوع قره باغ و ارمنستان، ما راه دیگری جز این که رفتیم نداشتیم. به شما بگویم در بین کسانی که در این زمینه کار کردند، به اقرار همه، ما موفقترین بودیم . آقای پطروس غالی دبیر کل سازمان ملل به ایران آمد و در اظهاراتش گفت که شما نسبتا موفقيد و ما آماده ایم که کمکهای سازمان ملل را در اختیار شما بگذاریم تا شما به میانجیگرینان ادامه بدهید. مشابه همین را دیگران نیز گفتند. اخیرا در اجلاسی در کرانموتانا در سویس بنده هم بودم، موضوع آذربایجان و ارمنستان مطرح شد و در آن جا، هم نماینده ارمنستان، هم نماینده آذربایجان و هم نماینده ترکیه اقرار کردند که ایران درکار میانجیگری نسبتا موفق بود. هیچ کس دیگری جز ما نمی توانست این مقدار کار

ص: 170

ناقص را هم انجام دهد، یعنی ما الآن توانستیم چند هفته آتش بس برقرار کنیم و قراردادی را به امضای دو رییس جمهور و سپس امضای رئیس جمهور خودمان برسانیم، دو رییس جمهور به تهران آمدند و از رئیس جمهور ما خواستند که میانجیگری را انجام بدهد و ایشان این کار را کردند و قراردادی را امضا کردند. در لیست کارهایی که شده ، از آتش بس موقت و امضای توافق نامه، اگر الآن بخواهیم بین آنها مقایسه کنیم، مهمترینش همان است که در تهران امضا کرده اند. ملاحظه کنید کار نسبتا موفقی بود . اما این که کاملا موفق نبود، ما اگر قرار باشد دنبال این باشیم، یا یک کاری صد درصد انجام شود یا اگر نشد رهایش کنیم، اصلا باید کار را تعطیل کنیم. شما ببینید در یوگسلاوی تمام غربیها، سازمان ملل، آمریکاییها، اروپاییها توانشان را گذاشته اند و هنوز درست نشده است و طول می کشد. خود آقای میتران آمد در همان سارایوو آن جا گیر افتاد، و به زحمت از آن جا بیرون رفت؛ یعنی صربهایی که آن جا شلیک می کنند به کسی رحم نمی کنند. با این حال می بینیم غربیها دست برنداشتند؛ یعنی این طوری نیستند که اگر یک حرکتی کردند و صد درصد موفق نشد رها کنند. نفس تلاش موضوعیت دارد، هرچقدر هم که به نتیجه برسد خوب است. ما باید یاد بگیریم که عملی تر فکر کنیم.

پرسش: در مورد قطعنامه 598 ایران و عراق آخرین وضعیت چیست؟

پاسخ: در مورد پیگیری مسایل قطعنامه 598، ببینید از محدودترین قطعنامه های سازمان ملل متحد که بخش مهمش اجرا شده قطعنامه 598 است. اگر قطعنامه های مربوط به فلسطین، قطعنامه های مربوط به لبنان، قطعنامه های مختلف مربوط به عراق در جریان اشغال کویت و بسیاری از قطعنامه های دیگر را نگاه کنید می بینیم که 598 نسبتا موفق ترین بوده است؛ بند یک و دو و سه و چهار و پنج اجرا شده ، بند هفت در حال اجراست و بند هشت هم در حال گفتگوست. الآن آقای نیازی در تهران است که از

ص: 171

طرف دبیر کل سازمان ملل آمده برای پیگیری بند هفت، بند هفت می گوید که سازمان ملل متحد از کشورهای مختلف دعوت می کند برای بازسازی دو کشور ایران و عراق، فقط اجرای متن بند هفت این است. بعضيها اشتباه می کنند و خیال می کنند که بند هفت مربوط به این است که یک کشور به کشور دیگر غرامت بدهد. متن بند هفت که در سازمان ملل تصویب شده این است که سازمان ملل از کشورهای مختلف بخواهد مثلا یک میز گرد بین المللی درست بکنند که اینها در بازسازی دو کشور، هم ایران و هم عراق، شرکت کنند. لذا آقای دکوئیار در سال گذشته به دو کشور نامه نوشت، هم به عراق و هم به ایران و از هر دو خواست خسارتهایی که فکر می کنند در جنگ دیدند لیستش را بدهند. عراقیها پاسخی ندادند و ما پاسخ دادیم و مأموری بنام آقای آبی فرح که دستیار آقای دبیرکل و سومالی الاصل بود دوبار به ایران آمد، و خسارت ما را به دلار تخمین زدند. چیزی نزدیک صد میلیارد دلار می شود. این مرحله گذشت، گزارشش به شورای امنیت داده شد. حالا آقای نیازی برای پیگیری بند هفت به تهران آمده است. بند شش را هم ما پیگیری کردیم و ملاحظه فرمودید که بالاخره گزارش دبیر کل به شورای امنیت، حاکی از این بود که عراق متجاوز است. شما یادتان هست در سالهای جنگ، یکی از مهمترین اهدافی که در سالهای جنگ همواره توسط امام-رضوان الله تعالی عليه- ذکر می شد، این بود که دنیا این متجاوز را محکوم کند. ما الآن پیگیر قضيه بازسازی هستیم. بسیار متشکرم.

والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته »

ص: 172