دين در قرآن

ص: 2

وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى

عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى

عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى

ص: 3

مرزبان كريمى

شهركرد - بهار1385

ص: 4

ص: 5

تقديم :

اين تلاش ناچيز را، به پدر و مادرم

و همه معلمان، مربّيان و اساتيد ارجمندى

كه سازنده و رشددهنده جسم و روح و فكرم بوده اند،

تقديم مى دارم.

ص: 6

دين و منشأ آن از نظر جامعه شناسان و فلاسفه غرب 64

ريشه دين، ذات و فطرت انسان است 68

ديدگاه قرآن در مورد ريشه دين 70

فطرت، منشأ دين و مذهب 75

فصل سوم: ريشه هاى اختلاف و انحراف از دين 79

1. پيروى از هوى و هوس 81

2. حفظ منافع مادى 82

3. دقيق و پيچيده بودن مسئله توحيد 83

4. منفعت و ضرر را از عوامل طبيعى دانستن 85

5. تفكر مادى و ظاهرگرايانه 88

6. بيم و اميد نسبت به حوادث زمينى 89

7. اعتقاد به واسطه براى تقرب به خدا 90

8. گمراهى مايه انحراف از دين 92

9. كثرت موجودات را نتيجه كثرت مدبر دانستن 95

10. انكار مقام انسان به عنوان پيامبر 97

11. اعتقاد به اطاعت و عبادت شيطان 99

12. اعتقاد به ربوبيت اجرام آسمانى 100

13. علايق و سنت هاى قومى 102

14. بت آيينه اى براى پروردگار 105

15. ستمگرى و طغيان انسان 108

پديد آمدن اختلاف ميان افراد انسان 110

تنها راه صحيح رفع اختلاف، راه دين است 110

اختلاف در خود دين 111

فصل چهارم: آيين حنيف (ملت ابراهيم)(علیه السلام) 115

واژه حنيف 117

ص: 8

تاريخچه آيين حنيف 120

سرگذشت و شخصيت و محتواى آيين حضرت ابراهيم(علیه السلام) 122

زادگاه و طفوليت ابراهيم 122

شرايط فكرى و عقيدتى بابل در زمان تولد حضرت ابراهيم(علیه السلام) 123

احتجاج حضرت ابراهيم(علیه السلام) با عمويش آزر 125

احتجاج ابراهيم با اقوام بت پرست و ستاره پرست 126

مبارزه عملى حضرت ابراهيم(علیه السلام) با بت پرستان 127

توسل به زور در مقابل منطق پيروز ابراهيم(علیه السلام) 128

احتجاج حضرت ابراهيم(علیه السلام) با نمرود 128

هجرت ابراهيم(علیه السلام) و حوادث و آثار و نتايج مربوط به آن 129

مناصب و مقامات معنوى ابراهيم(علیه السلام) 132

آداب و احكام آيين حنيف ابراهيم(علیه السلام) 135

حنفا در عصر نزول قرآن 136

آيين حنيف و پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) 138

مقايسه بين روش پيامبر اسلام و حنفاء 139

دفع اعتراض به دين حنيف ابراهيم(علیه السلام) 140

پاسخ به اعتراض جرجيس صال انگليسى 141

دفع اعتراضى ديگر به آيين حنيف ابراهيم(علیه السلام) 143

فصل پنجم: آيين صابئين (صابى) يا مندائيان 145

واژه صابئين 147

واژه مندائيان 148

صابئين در قرآن 149

تاريخچه مندائيان 150

گروههاى صابئين 156

عقايد صابئين مشرك (حرانيان) 158

عقايد صابئين موحد (حنيف) 163

نظر صابئين در مورد حضرت مسيح 164

ص: 9

آزادى مذهبى صابئين در جهان اسلام 165

احكام عملى صابئين 166

غسلهاى صابئين 167

تعميدهاى واجب مندائيان 168

غسل معمولى در مواقع زير انجام مى شود 169

ازدواج و طلاق در آيين مندائى 169

طلاق در آيين مندائى 170

جشن ها و اعياد مندائيان 171

وضو و نماز در آيين مندائى (رشامه و براخه) 174

براخه (نماز) 175

روزه در آيين مندائى 176

محرّمات در آيين مندائى 177

منجى در آيين مندائى 178

مرگ در آيين مندائى 179

معاد (رستاخيز در آيين مندائى) 180

كتب مقدسه ى مندائى 181

فصل ششم: آيين مجوس (زرتشت) 183

واژه مجوس 185

واژه مجوس در قرآن 187

ابهام در تاريخ زرتشت و حيات او 189

نام و نسب زرتشت 192

عقايد آريايى ها قبل از ظهور زرتشت 193

بعثت زرتشت 195

اصلاحات زرتشت 196

توحيد يا ثنويت 198

سخن اوستا در باب ثنويت 201

محتواى دعوت زرتشت 202

ص: 10

نتيجه بحث توحيد يا ثنويت در زرتشت 204

خدا در بين پيروان زرتشت 204

اصول آيين زرتشت 205

اعياد و جشن ها در آيين زرتشت 207

عبادت در آيين زرتشت 209

سدره پوشى (كستى بستن) 209

چهره نمادى (كستى) 210

نماز در آيين زرتشت 210

آتش و مراسم آن در آيين زرتشت 211

آتش هاى سه گانه و اصل هر يك از آنها 213

آتش هاى سه گانه 214

علت و چگونگى پيدايش تقدس آتش در روايات اسلامى 215

آتشكده و آداب آن در آيين زرتشت 216

منجى در آيين زرتشت 217

نخستين منجى آيين زرتشت 218

دومين منجى 219

سومين و آخرين منجى در آيين زرتشت 221

مرگ و معاد در آيين زرتشت 223

مراسم اموات در آيين زرتشت 225

زروان در آيين زرتشت 226

منشأ هندويى زروان 230

(دهر) در قرآن و زروان 230

كتب مقدس آيين زرتشت 232

اوستا 232

1. گاثاها 233

2. يسنا 234

3. يشتها 235

ص: 11

4. خرده اوستا 235

5. ويسپرد 235

6. ونديداد 236

زند و پازند 236

متون زرتشتى اواخر دوران ساسانى 237

1. كتاب بندهشن 237

2. گزيده هاى زاداسپرم 238

3. روايت پهلوى 238

4. دينكرد 238

5. زند بهمن يسن 239

6. زند ونديداد 239

7. متن هاى پهلوى 240

8. ارداويراف نامه 240

فصل هفتم: آيين يهود 241

واژه يهود 243

نژاد يهود (بنى اسرائيل) 244

يعقوب (اسرائيل) 245

فرزندان يعقوب (بنى اسرائيل يا اسباط) 245

يوسف(علیه السلام) 246

شخصيت و زندگى موسى(علیه السلام) 247

واژه موسى 247

تولد موسى 248

قتل يكى از فرعونيان به دست موسى(علیه السلام) 249

موسى در شهر مدين 250

شعيب(علیه السلام) 250

بعثت موسى(علیه السلام) 251

هارون 252

ص: 12

مقابله موسى با فرعون 253

معجزات موسى(علیه السلام) 254

گوساله پرست شدن قوم موسى(علیه السلام) 256

ارض موعود 257

خدا در آيين يهود 258

احكام دهگانه (عشره يا ده فرمان) 260

نقد و بررسى ده فرمان (يهود) 261

الواح موسى از نظر قرآن 262

فرامين نه گانه از ديدگاه قرآن 263

ويژگى هاى قوم يهود از ديدگاه قرآن 264

1. يهود امت برگزيده و صاحب افتخار عصر خويش 264

2. يهود داراى روح بت پرستى 266

3. يهود قومى ناسپاس 267

4. يهود قومى بهانه جو 268

5. يهود قومى مغضوب خداوند 269

6. يهود قومى عصيانگر عليه فرمان خدا 270

7. يهود و نفاق و پيمان شكنى 271

8. قوم يهود را خدا لعنت كرده 272

9. يهود، قومى سرگردان 273

10. يهود و سحر و جادو 274

هاروت و ماروت 276

سحر و جادوگرى از نظر تورات 276

11. آن چه خدا به عنوان مجازات بر قوم يهود حرام كرد 277

12. يهود و نژاد پرستى 279

تشابه يهود با مشركان و بت پرستان 282

شخصيت عزير از نظر يهود 282

يهود و عقيده به جبر 283

ص: 13

سير تاريخى قوم يهود پس از استقرار در فلسطين 284

1. عقايد بوميان عبرى و فلسطينى 284

2. دوران قضات يهود 286

3. دوران پادشاهان يهود 286

4. دوران انبياء يهود 288

اشعياء نبى 288

عاموس نبى 289

ارميا 289

حزقيا نبى 289

دانيال نبى 289

5. دوران اسارتهاى يهود 290

الف. اسارت بابلى 290

ب. تسلط يونان بر يهود 291

ج. تسلط روميان بر يهود 291

تأثيرپذيرى يهود از عقايد بيگانه در دوران اسارتها 293

ظهور تفرقه در آيين يهود در دوران اسارت 296

فرقه صدوقيان 297

فرقه فريسيان 297

فرقه قرائون 298

فرقه هروديان 298

فرقه زيلوتها 298

فرقه اسنها 299

اعياد و جشنهاى آيين يهود 300

1. عيد فصح 300

2. شابوعوت 300

3. عيد پنتكوست 300

4. عيد كيپور 300

ص: 14

5. عيد سايه بان 301

كتب مقدس آيين يهود (عهد عتيق) 302

تورات 302

عهد عتيق 303

كتب احاديث يهود (شروح و تفاسير تورات) 305

ميشناه (مشنا) 306

گِمارا 306

تلمود 307

دلايل غير آسمانى بودن كتب يهود 308

منجى در آيين يهود 311

اخلاقيات و مراسم و اصول تعاليم يهود در حال حاضر 314

معاد در آيين يهود 316

يهود و صهيونيزم 318

نتيجه عملى عقايد تجاوزگرانه صهيونيسم 320

فصل هشتم: آيين مسيحيت 321

واژه مسيح 323

تولد عيسى مسيح(علیه السلام) 325

حضرت مسيح در گاهواره سخن مى گويد 329

رابطه يحيى و عيسى 331

ويژگى ها و صفات حضرت يحيى(علیه السلام) در قرآن 332

يحيى تعميددهنده عيسى 333

شهادت يحيى 334

بعثت عيسى(علیه السلام) 335

تعاليم عيسى(علیه السلام) 336

معجزات مسيح(علیه السلام) 340

معجزات عيسى از نظر انجيل 342

حواريون عيسى(علیه السلام) 343

ص: 15

سرانجام حضرت عيسى مسيح(علیه السلام) 345

ديدگاه اناجيل در مورد سرانجام مسيح(علیه السلام) 347

دلايل بطلان عقايد مسيحيان درباره سرنوشت مسيح(علیه السلام) 349

پولس و نقش او در مسيحيت 352

سرانجام پولس 355

الوهيت مسيح 356

تثليث در آيين مسيحيت 358

مفهوم تثليث 362

تثليث؛ بدعتى در آيين عيسى(علیه السلام) 363

كتب مقدس آيين مسيح(علیه السلام) 365

واژه انجيل 366

الف. انجيل متى 366

ب. انجيل مرقس 367

ج. انجيل لوقا 368

معرفى دو انجيل غيرمعتبر 370

1. انجيل برنابا 370

2. انجيل ماريسيون 371

دلايل غير آسمانى بودن كتب عهد جديد 372

كليسا و فرق مسيحيت 376

معنى كليسا 376

1. كليساى ابتدايى 376

2. كليساى كاتوليك 378

نظريه كاتوليك در مورد انسان 381

نظريه نجات انسان 381

شعائر دينى كليساى كاتوليك 382

1. غسل تعميد و نامگذارى 382

2. تأييد 383

ص: 16

3. توبه 383

4. عشاء ربانى 384

5. تدهين نهايى 385

6. انتصاب مقامات روحانى (سازمان روحانى كليسا) 385

7. ازدواج مقدس 386

موانع ازدواج 386

طلاق 387

عبادات كاتوليك 387

اعياد و جشن هاى كاتوليك 389

برزخ از ديدگاه كاتوليك 390

رهبانيت كاتوليك 392

منابع عقيدتى كاتوليك 395

نقش كنستانتين (اعتقادنامه نيقه) 396

3. كليساى اورتودوكس 397

مشخصات كليساى اورتودوكس 398

اصول اعتقادى كليساى اورتودوكس 399

معاد در كليساى اورتودوكس 401

شعائر دينى اورتودوكس 402

عبادات كليساى اورتودوكس 403

جشن هاى كليساى اورتودوكس 404

مقامات كليساى اورتودوكس 404

رهبانيت در كليساى اورتودوكس 405

4. كليساى پروتستان 406

ويژگى هاى كليساى لوترى 409

عبادت لوترى 411

كليساى اصلاحى 412

عبادت در كليساى اصلاحى 413

ص: 17

كليساى ارامنه 414

كليساى نسطورى 415

كليساى يعقوبى 415

تأثير آيين ميترائيسم (مهرپرستى) در آيين مسيحيت 416

منجى در آيين مسيح 417

معاد (رستاخيز) عمومى در آيين مسيحيت 419

آخرين داورى 420

بهشت و جهنم در آيين مسيح 421

فصل نهم: جاهليت 423

واژه جاهليت 425

جاهليت در قرآن 426

دين و مذهب اعراب جاهلى قبل از اسلام 428

عقايد شرك آميز عرب جاهلى قبل از اسلام، بت پرستى 430

تأثير عقايد صابئين در عرب جاهلى 433

تأثير عقايد مجوس در عرب جاهلى 435

عقيده به (اللّه) در نزد عرب جاهلى 435

مراسم حج در عرب جاهلى 437

خرافات در عرب جاهلى 438

افتخارات عرب جاهلى 441

الف. شعر و ادبيات 441

ب. موقعيت زن در عرب و زنده به گور كردن زنان 442

ج. سلحشورى اعراب 443

د. مهمان نوازى اعراب جاهلى 444

ه . تعصب قبيله اى عرب جاهلى 445

قيامت از ديدگاه عرب جاهلى 446

فرهنگ و معارف عرب 447

ص: 18

اوضاع اجتماعى و دينى عرب جاهلى مقارن ظهور اسلام 449

فصل دهم: آيين اسلام 453

معناى اسلام 455

اسلام، دين همه انبياء 456

توصيفات دين اسلام 458

1. اسلام دين حنيف است 458

2. اسلام دين قيم است 458

3. اسلام دين خالص است 459

4. اسلام دين واصب است 459

5. اسلام دين حق است 460

6. اسلام دين بدون حرج است 460

7. اسلام دين خالى از اكراه است 460

جهانى بودن اسلام 461

جاودانگى اسلام و خاتميت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) 462

اسلام و ساير شرايع آسمانى 464

وحدت دعوت انبيا 467

اجتماعى بودن اسلام 467

عدالت اجتماعى اسلام 471

پيروزى نهايى اسلام 472

اسلام كاملترين دين است 474

زندگى و شخصيت پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) 477

بعثت محمد(صلی الله علیه و آله) و موضوع دعوت آن حضرت 478

عوامل نگرانى و مخالفت قريش با پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) 480

ايمان و استقامت 483

نخستين هجرت (هجرت به حبشه) 484

توطئه هاى فرهنگى عليه مسلمانان و پيامبر اسلام 486

ص: 19

محاصره اقتصادى مسلمين 488

معراج پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) 489

ورود اسلام به يثرب 492

توطئه قتل پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) 494

هجرت رسمى پيامبر و مسلمين از مكه به مدينه 495

اولين قانون عمومى اسلام 498

عقد اخوت و برادرى ميان مهاجرين و انصار 499

تشكيل اولين حكومت دينى مسلمين 500

ظهور منفاقان و اتحادشان با يهود 501

مختصرى از حوادث پس از هجرت رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) 503

وقايع سال اول هجرت 503

وقايع سال دوم هجرت 504

وقايع سال سوم هجرى 506

وقايع سال چهارم هجرى 507

وقايع سال پنجم هجرى 508

وقايع سال ششم هجرى 511

وقايع سال هفتم هجرى 512

وقايع سال هشتم هجرى 514

وقايع سال نهم هجرت 515

وقايع سال دهم هجرت 517

بررسى يك اتهام 518

مسيلمه كذاب 522

حجة الوداع 523

ظهور اختلاف و تفرقه در ميان مسلمين 525

معجزات پيامبر 533

معجزه جاويدان 536

وجوه اعجاز قرآن 537

ص: 20

1. فصاحت و بلاغت 537

2. خبرهاى غيبى قرآن 537

3. قرآن و قانونگذارى 538

4. قاطعيت و مصونيت از اشتباه 539

5. اتقان و يكنواختى بيان قرآن 540

6. كتابى عظيم از مردى درس ناخوانده 540

7. اعجاز علمى قرآن 541

خدا در آيين اسلام 542

معاد در آيين اسلام 544

عالم برزخ 546

منجى در آيين اسلام 547

علائم ظهور مهدى(علیه السلام) 549

فروع دين يا اركان دين اسلام 550

منابع فقه و شريعت اسلام 552

1. قرآن 552

2. سنت 553

3. اجماع 555

4. قياس يا عقل 555

نمايه ها 557

نمايه آيات 559

نمايه روايات 579

نمايه اعلام 582

منابع و مآخذ 639

مقدمه

ص: 21

بسم الله الرحمن الرحيم

هست كليد در گنج حكيم

اختلافات را كه در ميان افراد انسان و صاحبان افكار و مكاتب و طريقه هاى مختلف وجود دارد كنار بگذارد و همه افراد امت انسانى به سوى يك برادرى واقعى گام بردارند. آن وقت است كه سعادت حقيقى نصيب آنان خواهد شد و در پرتو اين اتحاد در زمينه هاى اقتصاد و اجتماع و سياست و ديانت و اخلاق و ديگر موضوعات و مسائل انسانى پيشرفت نموده، همه به سوى يك هدف دينى مقدس پيش خواهند رفت و حسن عاقبتى ابدى خواهند يافت. چنان كه قرآن مى فرمايد: «زمين ملك خداست و او به هر كس از بندگان كه خواهد واگذارد، و حسن عاقبت و پيروزى مخصوص اهل تقوى است.»(1)

دنياى امروز قادر نيست كه اختلافات پوچ و باطل موجود بين بشر امروز را كنار بگذارد و مدنيت امروز نمى تواند نظامى به وجود بياورد كه متكفل سعادت اجتماع انسان ها گردد. دنياى امروز تحت مطامع و دست درازى ديگران قرار گرفته و در نتيجه فضائل اخلاقى را از دست داده و در رذائل و شهوات غوطه ور است. و از طرفى قوانين بشرى نيز قادر نيست كه مجرمين و متخلفين را تحت تعقيب قرار دهد و آنها را مجازات نمايد و صلح و عدالت را بين افراد بشر متحقق سازد. اما اسلام تنها راه علاج و اصلاح اجتماع را تمسك بدين و پيروى از مقررات آن مى داند و عقيده دارد كه دين الهى مشتمل بر يك سلسله اصول كلى براى حفظ نظام اجتماع بوده و متكفل اصلاح اجتماع و برقرارى اخوت و عدالت كامل در ميان افراد جامعه بشرى مى باشد، ضمن اين كه صلاح و فلاح معنوى و اخروى آنان را نيز تأمين مى كند. و نيز معتقد است كه راه منحصر به فرد، جهت رسيدن به سعادت همانا اتحاد و يگانگى بين امم و شعوب و برقرار كردن اصل اخوت و برادرى است وقتى انسان فهميد كه همه آنها از يك اصل واحدند.(2) كه انسانيت

ص: 23

آنها را جمع مى كند و خداى يكتا را سزاوار پرستش بدانند و معتقد شوند كه آن خدا ستمكاران را جزا و نيكوكاران را پاداش مى دهد.(1) شرور و ظلم و تعدّى رخت بربسته و بشر به سوى كمال و تقوى پيش مى رود.

آرى همه انسان ها در حيات فردى و اجتماعى خويش خواهان سعادتند و شعارش را نيز سر مى دهند. اما اين كه سعادت حقيقى چيست و راه رسيدن به آن كدام است؟ اين سؤال براى بشر در حكم مجهولى حل نشدنى است، لذا همه راه گم كردگان مقصد سعادتند. ولى اگر فكر كنند و به درون خود رجوع نمايند(2) متوجّه خواهند شد كه آن گم شده (ايمان به خدا و كسب رضايت اوست) پس سعادت انسان در گرو تكميل و پرورش نفس ملكوتى اوست به طورى كه فرد در ميان همنوعان خود در كمال سلامت زندگى كند و در پرتو ايمان به خدا و جلب رضاى ذات مقدسش طمأنينه و آرامش حقيقى را به دست آورد. اين است كه قرآن در اين زمينه چنين فرموده است: (اى نفس قدسى مطمئن و دل آرام گرفته به ياد خدا امروز به حضور پروردگارت بازآى كه تو خشنود به نعمت هاى ابدى اويى و او راضى از عقايد و اعمال تو است.)(3) و بايد دانست طريق واحد سعادت انسان ها همان دين صحيح توحيدى است كه همه انبياء الهى به آن وصيت شده اند، و قرآن مجيد نيز به آن اشاره فرموده و همه مردم را به سوى آن دعوت كرده است و متذكر شده است كه: (خدا شرع و آيينى كه براى شما مسلمين قرار داد حقايق احكامى است كه نوح را هم به آن سفارش كرد و بر تو نيز همان را وحى كرديم و به ابراهيم و موسى و عيسى هم آن را سفارش نموديم كه دين خدا را بر پا داريد و هرگز تفرقه و اختلاف در دين مكنيد و بدان كه مشركان را كه به خداى يگانه و ترك

ص: 24

بتان مى خوانى قبولش در نظرشان بسيار بزرگ مى آيد.)(1) و در جاى ديگر مى فرمايد: (آنان كه دين را پراكنده و در آن فرقه فرقه شدند چشم از آنها بپوش كه چنين كسان به كار تو نيايند از دست آنها نيز غمگين مباش كه مجازات كار آنها با خداست.)(2) و در اين مورد انجيل هم متذكر شده است و مى گويد: (فكر نكنيد كه من آمده ام (تا تورات موسى) و نوشته هاى پيغمبران ديگر را منسوخ كنم. من آمده ام تا آنها را تكميل كنم و به انجام برسانم.)(3) همه اهل كتاب به تعبير قرآن اهل هدايت و ارشادند و از راه ايمان به خدا خارج نشده و به روز رستاخيز ايمان دارند. (محققآ هر مسلمان و يهودى و نصارى و صابى كه از روى حقيقت ايمان به خدا و روز قيامت آورد و عمل خوب كرد، آنها از جانب پروردگار به اجر و ثواب رسند و هيچگاه در دنيا و عقبى بيمناك و اندوهگين نخواهند بود.)(4) بنابراين همه اهل كتاب داراى كتاب نازل شده از جانب خدا هستند و اين امر تنها مخصوص مسلمين و يهود و نصارى نيست بلكه از نظر قرآن صابئين و مجوس و پيروان حضرت ابراهيم(علیه السلام) نيز اهل كتاب محسوب مى شوند. چنانچه قرآن مى فرمايد: (اين گفتار به حقيقت در كتب رسولان پيشين يعنى در صحف ابراهيم(علیه السلام) و تورات موسى(علیه السلام) ذكر شده است.)(5) همچنين قرآن، مجوس يعنى پيروان زرتشت را در رديف يهود و صابئين و نصارى قرار داده، همه آنان را از يك سو، از مسلمانان و از سوى ديگر از مشركين جدا فرموده و داورى نهايى در مورد پيروان همه

ص: 25

اين شريعت ها را به عهده خداوند در روز قيامت گذاشته است.(1) قرآن در جاى ديگر مى فرمايد: (و هيچ امتى نبوده جز آن كه در ميانشان ترساننده و راهنمايى بوده است.)(2) اين آيات دلالت بر اين دارد كه آن چه بر محمّد(صلی الله علیه و آله) و عيسى(علیه السلام) و موسى(علیه السلام) نازل شده است همان است كه بر نوح(علیه السلام) و ابراهيم(علیه السلام) و ديگران آمده است زيرا همه آنها براى نشر توحيد و يگانگى مبعوث گرديده اند. تا بشر را از انحراف برهانند. پس نتيجه چنين گرفته مى شود كه اديان همه دين واحدند و اصول آن ها يكى است و ايمان به خدا و عمل صالح آنها را بيكديگر نزديك مى كند. حدود پانزده قرن است كه قرآن آخرين كتاب آسمانى بر پيغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نازل گشت و اصول و وسائل سعادت كامل را برقرار نمود. و عدل مطلق و مساوات را به وجود آورد تا حجت و دليل براى خلق باشد و آن را خداوند بر خاتم النبيين نازل كرد و آن تصديق كننده همه انبياء است. (ما بتو وحى كرديم چنان كه به نوح و پيامبران بعد از او و نيز وحى كرديم به ابراهيم و اسحق و يعقوب و اسباط (فرزندان يعقوب كه دوازده سبط بودند) و عيسى و ايوب و يونس و هارون و سليمان و به داوود هم زبور را عطا كرديم. و رسولانى هم كه شرح حال آنان را از پيش بر تو حكايت كرديم و آنها كه حكايت ننموديم به همه خدا وحى فرستاد)(3) هر كه در اين آيات كريمه تدبر كند درمى يابد كه هدف همه آنها توحيد و ايمان به خداست و دينى كه از جانب خداوند آمده است يكى است و هيچ گاه اختلافى در اصل دين الهى وجود ندارد. اين است كه قرآن به مردم فرمان مى دهد كه به انبياء و كتبشان ايمان بياورند و مسلمآ ايمانش كامل نيست مگر آن كه به آنها ايمان آورد. (بگوييد كه ما مسلمين ايمان به خدا آورده ايم و به آن كتابى كه بر پيغمبر ما فرستادند و به آن

ص: 26

چه بر پيغمبران گذشته چون ابراهيم و اسماعيل و اسحق و يعقوب و اسباط و موسى و عيسى فرستادند و به همه آن چه پيغمبران از جانب خدا آوردند به همه عقيده منديم و ميان هيچ يك از پيغمبران فرق نگذاريم و به هر چه از جانب خداست گرويد و تسليم فرمان او هستيم.)(1)

قرآن همه اديان را يكى مى داند و همه پيغمبران هم مردم را به دين واحد دعوت كرده اند و شرط اساسى ايمان را ايمان به آنها مى داند و صراحتآ مى گويد كسى كه ايمان به آنها نداشته باشد دين ندارد. (آنان كه به خدا و رسولان او كافر شوند و خواهند كه ميان خدا و پيغمبرانش جدائى اندازند يعنى گويند كه اينان فرستاده خدا نيستند و ارتباطى با خدا ندارند و گويند كه ما به برخى از گفتار انبياء ايمان آورده و به پاره اى ايمان نياورديم به حقيقت اين ها كافرانند.)(2)گذشته از اين ها قرآن كريم كليه كسانى را كه اهل شريعت هاى ديگر هستند و از روى ايمان به مقررات دينى خود عمل نموده اند اهل نجات دانسته، مى فرمايد: (همانا برخى از اهل كتاب كسانى هستند كه به خدا و كتاب آسمانى شما و هم كتاب آسمانى خودشان ايمان آوردند در حالتى كه مطيع فرمان خدا بوده و آيات خدا را به بهايى اندك نفروشند آنها را نزد خدا پاداش نيكو است.)(3) آرى قرآن كريم شرط اساسى نجات و رستگارى را ايمان به خدا و روز قيامت و عمل صالح مى داند و هيچكس از اهل كتاب را مجبور بر تغيير عقيده خود ننموده است بلكه اسلام در مقابل حمايت از آنها اقدام به قبول جزيه كرده است.

به موجب آيات قرآنى تورات و انجيل به ظهور حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) بشارت داده اند. (يادآر هنگامى كه عيسى بن مريم به بنى اسرائيل گفت من همانا رسول خدا به سوى

ص: 27

شما هستم و به حقانيت كتاب تورات كه در جلو من است تصديق مى كنم و نيز شما را مژده مى دهم كه بعد از من رسول بزرگوارى كه نامش (در انجيل من) احمد است بيايد.)(1) و نيز مى فرمايد: (آنان كه پيروى كنند از رسول ختمى مرتبت و پيغمبر امى كه در تورات و انجيلى كه در دست آنهاست نام و نشانش را نگاشته مى يابند...)(2) و در اين مورد وقتى به متون تورات و انجيل هم مراجعه مى كنيم عينآ مطالبى مى يابيم كه مؤيد همين گفتار است. تورات در باب 23 سفر مثنى آيه 1 و 2 در اين مورد مى فرمايد: (و اين است بركتى كه بركت داد موسى مرد خدا به بنى اسرائيل هنگام مردنش و گفت: خدا از سينا آمد. تجلى كرد از ساعير، درخشان گرديد از كوه فاران، و با هزاران هزار مقدسين ورود نمود، از دست راست او شريعت آتشين ظاهر گرديد.) آمدن خدا از سينا بر حسب اتفاق علماء و مفسرين تورات، نزول وحى الهى است بر حضرت موسى(علیه السلام) در طور سينا و روى اين اصل تجلى خدا از ساعير و درخشندگيش از فاران نيز تجلى و درخشندگى حق به انوار روحى و علوم غيبى، بر پيامبرانى عظيم القدر از اين دو مكان بوده است، و چون حضرت مسيح(علیه السلام) از كوه ساعير و حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) از كوه فاران (حرى) مبعوث به رسالت گرديدند، بدون ترديد آيه فوق از تورات، بشارت از بعثت اين دو پيغمبر بزرگ الهى است كه پس از موسى(علیه السلام) از اين دو مكان مبعوث گشتند.(3) حضرت على بن ابيطالب(علیه السلام) نيز در دعاى سمات مى فرمايد: «پروردگارا به جلال و بزرگوارى تو، كه در كوه سينا آشكار گرديد، و با بنده و فرستاده خود موسى(علیه السلام) سخن گفتى و طلوعت از كوه ساعير، و درخشندگى و جلوه ات در كوه فاران (حرى) با گروه

ص: 28

كثيرى از مقدسان، و سپاه منظم فرشتگان آسمان و خشوع كروبيان ثناخوان.)(1) در كتاب انجيل نيز به عباراتى برخورد مى كنيم كه بشارت به آمدن حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) دارد. حضرت مسيح(علیه السلام) بر حسب نقل يوحنا در فصول (16، 15،14) انجيل خود از ظهور شخصى پس از خود به نام (پارقليطا پريكليطوس) بشارت داده و او را رئيس جهان معرفى نموده است، مى فرمايد: (من از پدرم خواهم خواست و او پارقليطاى ديگرى به شما خواهد داد كه تا ابد با شما باشد.) و نيز مى فرمايد: (و چون بيايد آن پارقليطا كه من به سوى شما خواهم فرستاد از جانب پدر، روح راستى كه از جانب پدر مى آيد، او درباره من شهادت خواهد داد.) و نيز مى گويد: (ليكن من راست مى گويم بشما كه شما را مفيد است كه اگر من نروم پارقليطا نزد شما نخواهد آمد، اما اگر بروم او را نزد شما خواهم فرستاد، و او چون بيايد جهان را به گناه و صدق و انصاف ملزم خواهد ساخت به گناه زيرا كه بر من ايمان نمى آرند. بصدق زيرا كه نزد پدر مى روم و شما ديگر مرا نخواهيد ديد به انصاف زيرا كه بر رئيس اين جهان حكم جارى شده است. و ديگر چيزها بسيار دارم كه به شما بگويم، ليكن حالا نمى توانيد متحمل شد، اما چون او بيايد شما را به تمام راستى ارشاد خواهد نمود زيرا كه او از پيش خود سخنى نخواهد گفت، بلكه هر آن چه مى شنود خواهد گفت و شما را به آينده خبر خواهد داد. و او مرا جلال خواهد داد. هر آن چه پدر دارد از آن منست از همين سبب گفتم كه آن چه از آن منست خواهد يافت و شما را خبر خواهد داد.) قبل از اسلام در اين كه پارقليطاى موعود انجيل، پيغمبرى است پس از مسيح(علیه السلام)، هرگز اختلافى در ميان علماء و مفسرين انجيل ديده نمى شود و تنها دعوى گروهى از مسيحيان كه: (همان پارقليطاى موعودند)، بهترين گواه براين مطلب است. كلمه پارقليطا، كلمه اى است سريانى كه ترجمه يونانى كلمه

ص: 29

(پريكليطوس) است كه به معنى، بسيار ستوده و بينهايت نامدار است و در عربى به (محمّد و احمد) ترجمه مى شود.(1) آيات قرآن و عبارات ياد شده از تورات و انجيل كه به عنوان نمونه بيان گرديد صراحت دارد كه هريك از كتب آسمانى همديگر را تأييد كرده و اركان همه آنهاكه عبارت از ايمان به خدا و روز رستاخيز و عمل صالح باشد يكى است و اگر اختلافى باشد در فروع است. و چنان كه قبلا بيان گرديد انجيل هم مى گويد: (من ناموس (يعنى تورات) را نقض نمى كنم بلكه آن را تأييد و تكميل نموده و مردم را به سوى محبت و رحمت مى خوانم.) ولى با كمال تأسف بايد گفت كه اسلام و قرآن و همچنين اديان ديگر با همه سفارشاتى كه درباره اخوت و برادرى نموده و مردم را به سوى يك هدف عالى انسانى دعوت كرده اند باز مى بينيم پيروان آنها تحت تأثير تبليغات سوء افرادى سودجو قرار گرفته و آنان با تأويلات و تحريفاتى كه در كتب آسمانى نمودند مردم را به سوى اهداف مغرضانه خود سوق داده اند و قرآن مجيد نيز ضمن آياتى چند به اين گونه تحريفات اشاره كرده كه ذيلا نمونه هايى از آن را نقل مى كنيم: (اى اهل كتاب چرا حق را به باطل مشبه مى سازيد تا چراغ حق را به باد شبهات خاموش كنيد در صورتيكه به حقانيت آن آگاهيد.)(2) و نيز مى فرمايد : (همانا برخى از اهل كتاب قرائت كتاب آسمانى را تغيير مى دهند تا آن چه از پيش خود خوانده اند از كتاب خدا محسوب دارند و هرگز آن چه تحريف شده از كتاب خدا نخواهند بود، و گويند اين آيات از جانب خدا نازل شده در صورتيكه هرگز از جانب خدا نيست و با آن كه مى دانند، اين ها تحريف خود آنهاست و به خدا دروغ مى بندند.)(3) و در جاى ديگر مى فرمايد : (اى اهل كتاب در دين خود بنا حق غلو نكنيد و از پى خواهش هاى

ص: 30

آن قومى كه خود گمراه شدند و بسيارى را نيز گمراه كردند و از راه راست دور افتادند نرويد.)(1) و نيز مى فرمايد: (پس واى بر آن كسانى كه چيزى به نام كتاب تورات از پيش خود نوشته آنگاه به خداى متعال نسبت مى دهند تا آن را به بهايى اندك بفروشند پس واى بر آنها از آن چه نوشته و آن چه بدان كسب مى كند)(2) از اين آيات چنين استفاده مى شود كه كتاب هاى آسمانى پيش از اسلام تحريف گشته و نمى توان آنها را وحى الهى دانست و اعتقاد يهود و نصارى باينكه تورات و انجيل موجود را همان تورات و انجيل نازل شده از جانب خدا مى دانند، نمى تواند درست باشد.

متأسفانه پس از وفات نبى اكرم مسلمانان نيز گرفتار اين افراد سودجو كه نمى توانستند شاهد پيشرفت هاى چشمگير اسلام و مسلمين باشند شدند، در اين رهگذر اگر چه به حكم آيه شريفه كه مى فرمايد: (اگر شما را شكى است در قرآنى كه ما بر محمّد(صلی الله علیه و آله) بنده خود فرستاديم پس بياوريد يك سوره مانند آن و گواهان خود را بخوانيد و از بزرگان و فصحا هر كه خواهيد كمك طلبيد به جز خدا اگر راست مى گوييد كه اين كلام مخلوق است نه وحى خدا.)(3) قادر نبودند در متون قرآن و آيات شريفه تصرفاتى بكنند ولى با تأويلات فاسد خود آيات و احاديث نبوى را توجيه كرده و در نتيجه مذاهب مختلفى در جهان اسلام به وجود آوردند. اينان با تمسك به آيات متشابه و منسوخ در ميان مسلمين ايجاد شبهه نموده و به موجب آيه شريفه «يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ»(4) با گفتار و توجيهات بى ربط خود عقيده افراد ضعيف الايمان را متزلزل ساختند و قرآن كريم خود به اين مطلب اشاره دارد آنجا كه مى فرمايد: (آنان كه در دل هايشان ميل به

ص: 31

باطل است از پى متشابه رفته تا به تأويل كردن آن در اين راه شبهه و فتنه گرى پديد آرند در صورتى كه تأويل آن را كسى جز خدا نداند.)(1)

منظور اصلى بنده از نگارش اين رساله كه شايد در ميان كتب و نوشته هاى فارسى مربوط به اديان اولين گام است، اين بوده كه پديده دين و شريعت را بر اساس نگرش قرآن كريم به رشته تحرير درآورم. زيرا اولا بحث از دين به سبك رايج در دانشگاه ها صرفآ جنبه جامعه شناسى دارد. ثانيآ رشته تحصيلى الهيات و معارف اسلامى از نظر درس تاريخ اديان تابع همان شيوه دين شناسى اجتماعى است، حال آن كه مى بايد نحوه دروس اين رشته بر اساس منابع و متون اسلامى استوار باشد. لهذا، اين حقير تصميم گرفتم به دلايل فوق و به دليل علاقه و ذوق باطنى خويش دين و شريعت را بر مبناى انديشه الهى قرآن به صورت بسيار مختصر مورد بررسى قرار دهم. بديهى است كه اين كارى است بس عميق و وسيع، به طورى كه از وسع اين بنده، بسيار عالى تر و فراتر است ليكن با توجه باطنى به عنايات حضرت تعالى، در اين مسير گامى كوتاه، لرزان و لنگان برداشته ام و از محضر مقدسش اميد توفيق دارم و تكيه بر كرم بى انتهايش نمودم. كه جز او به هر كه اميد بسته شود عين نااميدى و ناكامى است و به هر چيز جز او تكيه شود، سست و شكننده است. روش بنده در اين نگارش، اين بوده كه :

1. سعى كرده ام دين و شريعت را بر اساس تقدم زمانى مورد بررسى قرار دهم هر چند در مورد شرايع الهى اين امر چندان ضرورتى ندارد.

2. نام هر شريعتى را معنا كرده، آيه يا آيات مربوط به آن را استخراج و معنى نموده، و بر اساس تفاسير قرآن شرح داده ام و عقايد اختصاصى هر يك را از كتب معتبر و مورد قبول پيروانشان توضيح و انحرافات هر يك را از ديدگاه قرآن ارائه داده ام.

ص: 32

3. تلاش من اين بوده كه محتواى حقيقى و الهى شرايع را، بر اساس هدايت قرآن تذكر دهم تا هم پيرايه هاى خرافى هر يك روشن گردد و هم مشتركات و جنبه هاى الهى هريك تشريح شود.

4. بديهى است كه در اين نگارش مكاتب عقيدتى بشرى(1) جائى ندارند.

5. فصلى را براى اصطلاحات دين شناسى رايج در لسان قرآن اختصاص دادم تا تا معانى متعدد و احتمآلى هر اصطلاحى كاملا روشن باشد.

6. هر دين و شريعتى را در فصلى مستقل مورد بررسى مختصر قرار داده ام.

7. در پايان نيز فهرستى از كتب مورد استفاده با مشخصات كامل آورده ام هر چند در پاورقى ها از ذكر مأخذ كوتاهى نشده، همچنين فهرست اعلام و آيات مورد استفاده را در پايان بيان كرده ام.

انه ولى التوفيق

مرزبان كريمى

اسفند ماه 1369 مطابق با شعبان المعظم 1411

ص: 33

را هم كه دعوى ايمان مى كند، ولى در واقع ايمان ندارد، شامل مى شود.

و نيز مى نويسد: اصولا كلمه اسلام اين است كه كسى و يا چيزى در برابر كسى ديگر حالتى داشته باشد كه هرگز او را نافرمانى نكند، و او را از خود دور نسازد. همچنان كه در قرآن كريم آمده: آرى كسى كه روى دل تسليم براى خدا كند.(1)

واژه اسلام به معنى تسليم است و منظور تسليم در مقابل خدا است.

اميرمؤمنان على(علیه السلام) در گفتارى كه در كلمات قصار نهج البلاغه از او نقل شده اين حقيقت را ضمن بيان عميقى روشن ساخته، مى فرمايد: مى خواهم هيچ كس نكرده باشد، سپس شش مرحله براى اسلام بيان فرموده است. نخست مى فرمايد : اسلام همان تسليم در برابر حق است، سپس اضافه مى كند تسليم بدون يقين ممكن نيست زيرا تسليم بدون يقين تسليم كوركورانه است نه عالمانه بعد مى فرمايد: يقين هم، تصديق است يعنى تنها علم و دانايى كافى نيست، بلكه به دنبال آن، اعتقاد و تصديق قلبى لازم است.

سپس مى فرمايد: تصديق همان اقرار است يعنى كافى نيست كه ايمان تنها در منطقه قلب و روح انسان باشد بلكه با شهامت و قدرت بايد آن را اظهار داشت.

سپس اضافه مى كند: اقرار همان انجام وظيفه است يعنى اقرار تنها گفتگوى زبانى نيست بلكه تعهد و قبول مسئوليت است و در پايان مى فرمايد: انجام مسئوليت همان عمل است عمل به فرمان خدا و انجام برنامه هاى الهى زيرا تعهد و مسئوليت چيزى جز عمل نمى تواند باشد و آنها كه تنها نيروى خود را در گفتگوها، طرح ها، جلسات و انجمن ها و مانند آن صرف مى كنند و فقط حرف مى زنند، نه تعهدى را پذيرفته اند و نه مسئوليتى و نه از روح اسلام آگاهى دارند. اين روشنترين تفسيرى است كه براى اسلام در تمام

ص: 36

جنبه ها مى توان كرد.(1)

مى شمارد. درباره فرعون و قوم او آمده است: فرعونيان در باطن و نفس خويش عقيده داشتند كه آيات موسى از قبيل عصا و غيره از جانب خداست ولى در ظاهر تسليم نشدند و اقرار نكردند.(1) نظير اين آيه قول موسى(علیه السلام) به فرعون است كه فرمود: فرعون يقين داشت كه آيات از جانب خداست ولى تسليم نبود.(2)

پس ايمان به معنى اعتقاد و تصديق تنها نيست. بلكه ايمان به معنى تسليم است مؤمن كسى است كه به حق تسليم باشد و آن قهرآ با عمل توأم است و بدون آن مصداق ندارد.

خلاصه سخن آن كه: ايمان پس از اعتقاد است، شخص اگر پس از اعتقاد به عقيده اش تسليم شد مؤمن است وگرنه منافق يا كافر مى باشد، از طرف ديگر هرقدر اعتقاد قوى باشد تسليم محكم خواهد بود. يعنى ايمان داراى مراتب و داراى شدت و ضعف مى باشد.(3)

علّامه در الميزان در مورد ايمان چنين مى گويد: ايمان به هر چيز عبارت است از علم به آن با التزام عملى به آن پس صرف علم و يقين به وجود چيزى بدون التزام عملى، ايمان به آن چيز نيست خدايتعالى در اين باره مى فرمايد: آن را انكار كردند، با اين كه دل هاشان يقين به آن داشت.(4) و نيز فرمود: خداى تعالى او را در عين اين كه عالم بود گمراه كرد.(5)

در تفسير عياشى از زيبرى روايت كرده كه گفت: از امام جعفر صادق(علیه السلام) پرسيدم آيا مرا

ص: 38

از ايمان خبر نمى دهى؟ بدانم آيا ايمان مجموع قول و عمل است و يا قول بدون عمل؟ فرمود ايمان همه اش عمل است چون خود قول هم يكى از اعمال است، كه خدا واجبش كرده.(1)

در تفسير نمونه در مورد ايمان اين چنين بيان شده است :(2) ايمان واقعيتى غير از علم و

يقين دارد، و ممكن است كفر از روى جحود و انكار در عين علم و آگاهى سر زند و به تعبير ديگر حقيقت ايمان تسليم در ظاهر و باطن در برابر حق است، بنابراين اگر انسان به چيزى يقين دارد اما در باطن يا ظاهر تسليم در مقابل آن نيست ايمان ندارد، بلكه داراى كفر جحودى است، و اين را در حديثى از امام جعفر صادق(علیه السلام) مى خوانيم كه ضمن بر شمردن اقسام پنجگانه كفر يكى از اقسام آن را كفر جحود مى شمرد و يكى از شعبه هاى جحود را چنين بيان مى فرمايد: آن عبارت از چيزى است كه انسان آن را انكار كند در حالى كه مى داند حق است و نزد او ثابت است.(3)

خلاصه اين كه اساس هر دين ايمان است و آن به معناى تصديق به دل و اعتقاد قلبى و اقرار به زبان است و شخص با ايمان را مؤمن مى گويند.

»

و «ابن» و «روح القدس » است كه واسطه بين پدر و پسر مى باشد.(1)

علّامه طباطبايى در مورد تثليث چنين فرموده است: ذات احديت ذات واحدى است كه داراى «اقانيم» ثلاثه مى باشد مراد از اقنوم صفتى است كه ظهور و بروز و تجلى يك شئى براى غير خود با آن صورت مى گيرد. در عين آن كه صفت غير موصوف چيز ديگرى نيست كه (اقانيم ثلاثه) عبارت از اقنوم وجود، اقنوم علم و اقنوم حيات مى باشد. «اقنوم علم»، كلمه و «اقنوم حيات» روح است. اين اقانيم ثلاثه همان ابن و اب و روح القدس مى باشد كه (اب) اقنوم وجود، و (ابن) اقنوم علم و كلمه و (روح القدس) اقنوم حيات است به عبارت ديگر منظور آن است كه (ابن) كه همان كلمه و اقنوم علم است از نزد (اب) و پدر خود كه اقنوم وجود مى باشد، به همراهى «روح القدس » كه اقنوم حيات است و از آن موجودات روشن گرديده اند نازل شده.(2)

تفسير نمونه تثليث در مسيحيت را يك انحراف دانسته و آن را اينگونه بيان مى كند: آنها با صراحت مى گويند: خداوند سه گانه است و نيز با صراحت مى گويند در عين حال يگانه است، يعنى هم وحدت را حقيقى مى دانند و هم سه گانگى را واقعى مى شمرند.(3)

و لايق پرستش و ستايش و استعانت است. همه انبياء الهى بر ضرورت به اعتقاد به خدايى واحد قائل شدند كه از تشبيه و جسمانى بودن بيرون است. جرجانى در تعريف توحيد چنين مى گويد: توحيد در لغت عبارت است از حكم به اين كه چيزى واحد است و نيز عبارت است از علم به اين كه چيزى واحد است و در اصطلاح اهل حقيقت توحيد يعنى تجريد ذات الهى از آن چه در افهام متصور و از آن چه در اوهام و اذهان متخيل است. توحيد سه چيز است، شناخت خداى تعالى به ربوبيت و اقرار به وحدانيت او و نيز نفى هرگونه ضدوندى از او.(1)

قاموس در مورد فوق چنين مى گويد: راغب گويد «وحده» به معنى انفراد است، و احد در اصل چيزى است كه مطلقآ جزئى ندارد، سپس آن در هر موجود به كار مى رود و نيز گويد : چون واحد وصف خدا آيد معنايش اين است كه او كسى است كه تجزى و تكثير در آن راه ندارد. چنان كه قرآن مى فرمايد: بگو او ذاتى يگانه است.(2)

كلمه احد در آيه مذكور، در اصل «وحد» با واو است و داراى دو استعمال مى باشد يكى آن كه اسم استعمال مى شود در اين صورت به معنى يكى و يك نفر است.(3)

استعمال دوم آن است كه وصف مى باشد به معنى يكتا و بى همتا و در اين استعمال فقط به ذات بارى تعالى اطلاق مى شود.(4)

صاحب الميزان مى گويد: و سخن كوتاه آن كه جمله: (الهكم اله واحد)،(5) با همه

ص: 41

كوتاهيش مى فهماند كه الوهيت مختص و منحصر به خدا يتعالى است، و وحدت او وحدتى مخصوص است وحدتى است كه لايق ساحت قدس اوست. علاوه بر اين كه قرآن كريم اصل وجود خدايتعالى را بديهى مى داند، هر جا از خدا صحبت كرده، عنايتش همه در اين است كه صفات او را از قبيل وحدت و يگانگى و خالقيت و علم و قدرت و صفات ديگر او را اثبات كند.(1)

در تفسير نمونه چنين آمده است: توحيد يعنى اعتقاد به ذاتى كه از هر نظر بى نظير و منفرد مى باشد: در علم يگانه است، در قدرت بى مثال است، در رحمانيت و رحيميت يكتا است و خلاصه از هر نظر بى نظير است. اعتقاد به ذاتى است كه قبول كثرت نمى كند نه در خارج و نه در ذهن.

توحيد اعتقاد به ذاتى است كه قابل شماره نيست و هرگز داخل عدد نمى شود. خداوند ذاتى است بيسط كه هيچگونه تركيب خارجيه يا عقليه (جنس و فصل، ماهيت و وجود) ندارد.(2)

قائل به خداى خير و خداى شر مى باشند و قرآن در مورد آنان چنين مى فرمايد: و خداوند فرمان داده دو معبود انتخاب نكنيد، معبود شما تنها يكى است تنها از كيفر من بترسيد.(1)تفسير نمونه نوشته است: ثنويين بخشى از موجودات اين عالم را مخلوق يزدان و بخشى را مخلوق اهريمن دانسته و به اين ترتيب آفرينش و خلقت را ميان يزدان و اهريمن تقسيم مى كنند. ثنويين نور و روشنايى روز را نعمت و ظلمت و تاريكى شب را شر و عذاب و براى هر كدام خالقى قائل هستند، يكى را يزدان و يكى را اهريمن مى گويند.(2)

دين گفته است و هم ملت(1) علاوه بر اين ها دين در قرآن به معنى شريعت و قانون نيز به كار رفته است.(2) در

مواردى نيز دين معنى اطاعت و بندگى را دارد.(3)

از اين جهت است كه علماى علم لغت كلمه ديّان را به معنى قاضى و محاسب و جزا دهنده دانسته اند و نيز كلمه مدينه را مكانى گفته اند كه داراى يك يا چند قاضى بوده است.(4)

شهرستانى در ملل و نحل مى نويسد: دين طاعت و انقياد است يعنى گردن به فرمان نهادن، و در كلام خداى عز و جل: به اين معنى است كه مى فرمايد: به درستى دين نزد خداى تعالى اسلام است(5) و اسلام و انقياد به يك معنى است.

و دين به معنى جزاء آمده چنان كه گفته مى شود «كما تدين تدان» يعنى همچنان كه جزا بدهى تو همان جزا داده شوى. و گاه به معنى حساب آيد و در قرآن به اين معنى نظر دارد، آنجا كه مى فرمايد: آن شمار و حسابى راست است.(6) پس متدين: مسلمان مطيع باشد مقر بجزا و حساب و روز قيامت.(7) صاحب الميزان مى نويسد: اولا دين در عرف

ص: 44

قرآن عبارتست از

سنتى اجتماعى كه در بين مجتمع دائر است. ثانيآ سنن اجتماعى يا عبارت است از دين حق و فطرى يعنى اسلام و يا دينى كه از دين حق و راه خدا منحرف شده و به كژى گراييده باشد. دين روش مخصوصى در زندگى است كه صلاح دنيا را به طورى كه موافق كمال اخروى و حيات دائمى حقيقى باشد، تأمين مى نمايد. دين براى اصلاح اعمال بندگان و پيدايش ملكات فاضله و اصلاح اختلافات و اعتدال حال آنان است.(1)

جرجانى مى گويد: دين وضع و قرار دادى است الهى كه صاحبان عقل در آن به قبول آن چه در نزد رسول(صلی الله علیه و آله) است دعوت شده اند. و نيز گفته است شريعت از آن جهت كه مورد اطاعت و پيروى واقع مى شود دين نام دارد. همچنين گفته دين آن است كه منسوب به خداى تعالى مى باشد.(2) دين به معنى عام تفسيرى است از آفرينش جهان به منظور گرايش و كرنش در

برابر مبدأ و كارپرداز دنيا و هدف و راهى براى بهتر زيستن. و به معنى خاص، دين سنتى است الهى كه بشر را به خداى يگانه مى خواند. آداب و مقرراتى دارد كه افراد را از نظر شخصى پاك و پيراسته كرده و به راه كمال رهنمود مى سازد. و از نظر اجتماعى نظم عادلانه و روابط نيكو و تلاش مشترك و همه جانبه و در راه خير و سعادت جامعه را به وجود مى آورد.

ص: 45

(1)

ابراهيم و موسى و عيسى وصيت كرده ايم. دين را با حفظ و عمل بپا داريد و در آن فرقه فرقه نشويد.(1)

كلمه شرع لازم و متعدى هر دو آمده است و شارع به معنى شريعت گذار و قانونگذار و همچنين به معنى آشكار است. منهاج و منهج: نيز كه به معنى روشن و معلوم است ظاهرآ قيد توضيحى شرعه است آنجا كه فرمود: «لكلٍ جعلنا منكم شرعةً و منهاجآ»(2) براى هر گروه از

شما آيين و روشى روشن مقرر داشته ايم. از آيه شريفه استفاده مى شود اولا شريعت هاى انبياء با هم فرق داشته اند. ثانيآ علت اختلاف امتحان مردم است و چون امتحان لازم است نسبت به استعداد و ترقى و تكامل بشريت براى هر دوره امتحانى و شريعت آمده است و خلاصه شريعت ها امتحان است و امتحان هر دوره نسبت به نحوه قابليت آن دوره است و اين موجب تفاوت شريعت هاست. شرايع در اصول متحدند و در فروعات با هم فرق دارند.(3)

.

فرق ديگرى هم هست و آن اين كه دين به يك نفر و عده اى هر طور كه باشند نسبت داده مى شود ولى شريعت به يك نفر نسبت داده نمى شود، مگر آنجا كه يك نفر وضع كننده آن بوده و يا قيام آن به دست اوباشد.

فرق ديگر اين كه از قرآن به دست مى آيد: كه معناى شريعت اخص و كوتاهتر از معناى دين است به اين معنا كه شريعت ها يكديگر را نسخ مى كنند نسبت به اصل دين.(1)

(1)

كردند.(1)

صنم نامند و اگر از سنگ باشد وثن گويند.(1)

اتمام حجت است.(1) در آيات قرآن

به تارك عمل، كافر اطلاق شده است مثل تارك حج.(2)

در كافى باب وجوه الكفر روايتى از حضرت صادق(علیه السلام) نقل شده كه كفر را به پنج قسمت تقسيم كرده و فرموده: كفر در كتاب خدا بر پنج وجه است: كفر جحود و آن دو قسمت است. انكار ربوبيت و انكار حق بعد از علم سوم كفران نعمت، چهارم ترك تكليف و وظيفه شرعى و كفر برائت، كه آن بيزارى كردن از شرك و عقايد باطل مى باشد. چنان كه در قرآن هم از قول حضرت ابراهيم(علیه السلام) خطاب به كفار و هم از قول شيطان در قيامت خطاب به اهل عذاب اين مسئله بيان شده است.(3)

(1)

مير سيد شريف جرجانى در تعريفات گويد: شريعت از جهت اين كه پيروى مى شود، دين و از حيث اين كه جمع مى شود، ملت و از نظر اين كه به آن رجوع مى شود، مذهب ناميده شده است.(2)

فرقه: فرقه كه جمع آن فرق است از فرقه به معنى جدا كردن است و بيانگر انفصال و جدايى است چنان كه قرآن مى فرمايد: در آن شب هر كار با حكمت از هم جدا و منفصل مى شود.(3) تفريق به معنى پراكنده كردن و جدايى افكندن است كه در قرآن مجيد در مورد اختلاف دينى و غيره به كار رفته است.(4)

به هرحال منظور از فرقه عبارتست از يك دسته مذهبى كه در بعضى از مسائل دينى و اعتقادى با گروه هاى ديگر مذهبى اختلاف داشته باشد و در اين مورد حديثى از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده است كه فرموده: امت من به هفتاد و سه فرقه متفرق مى شوند و يك فرقه از آنها رستگار است و ساير فرقه ها در آتش هستند.(5)

نام شريعتى است كه خدا بر زبان انبياء براى مردم فرستاده است. فرق دين با ملت آن است كه ملت فقط به پيامبر نسبت داده مى شود نه به آحاد ملت، مثلا گفته نمى شود ملت خدا، ملت زيد ولى گويند دين خدا و دين زيد. در هر صورت تفاوت بين دين و ملت آن است كه دين منسوب به خدا و ملت منسوب به پيغمبر است. يعنى دين به خدا و پيامبر و شخص نسبت داده مى شود اما ملت فقط به رهبر و آورنده دين اضافه مى شود.(1)

علّامه طباطبايى مى نويسد: گويا منظور از ملت روش حياتى معموله ميان مردم است و گويا متضمن معناى املال و املاء (ديكته كردن) هم مى باشد و بنابراين ملت يك راهى است كه از ديگرى گرفته شده است، البته ريشه معنايش خيلى روشن نيست ولى آن طور به نظر مى رسد كه مرادف شريعت باشد، به اين معنى كه «ملت» هم چون لفظ شريعت و بر خلاف لفظ دين يكراه خاصى را افاده مى كند، گرچه از جهتى هم ميان ملت و شريعت فرق است، شريعت به اين عنايت گفته مى شود كه راهى است كه خداوند براى رفتن مردم به سوى او آماده نموده است و ملت به اين ملاحظه گفته مى شود كه با پيروى در عمل از ديگرى گرفته شده است و شايد روى همين نكته است كه لفظ ملت بر خلاف دين و شريعت به خداوند اضافه نمى شود. دين خدا و شريعت خدا گفته مى شود ولى ملت خدا گفته نمى شود. به پيامبر اضافه مى شود از اين نظر كه روش و سنت اوست و به امت هم اضافه مى شود از اين نظر كه آنان به آن راه رفته و آن روش را گرفته اند خلاصه اين شد كه دين در اصطلاح قرآن اعم از شريعت و ملت است و اين دو با هم چون دو مترادف هستند فقط از جهت عنايت لفظى فرق مختصرى با هم

ص: 54

دارند.(1)

كلمه ملت در قرآن گاهى به كلمه قوم و غيره اضافه شده است.(2) و نيز به طريقه بت پرستان، ملت اطلاق شده است.(3) دكتر مشكور مى نويسد: ملت كلمه اى است عربى كه

جمع آن ملل مى شود و در آن زبان به معناى دينى است كه منسوب به پيغمبر و دين آورى الهى باشد، مانند: ملت ابراهيم، ملت موسى، ملت عيسى و ملت محمد(صلی الله علیه و آله).

در مقابل ملت «نحله» آمده كه به معناى مذهبى است كه كسى بر خود بندد و به خود نسبت كند و جمع آن «نحل» است، و آن غالبآ به معناى اديان باطله و مذهب هاى فلسفى و غير دينى به كار رفته است. اماكلمه ملت در زبان فارسى به معناى قوم و ساكنان يك مملكت به كار مى رود.

ص: 55

(1)

بوده كه او را از كلاس اول تا آخرين كلاس بالا برده اند. اين تكامل دين است نه اختلاف اديان، قرآن هرگز كلمه دين را به صورت جمع نياورده است. از نظر قرآن، آن چه وجود داشته، دين بوده، نه اديان، يك تفاوت پيامبران با نوابغ و فلاسفه بزرگ اين است كه فلاسفه هر كدام مكتب مخصوص به خود داشته اند، از اين رو، هميشه در جهان فلسفه ها وجود داشته نه فلسفه ولى پيامبران الهى هميشه مؤيد و مصدق يكديگر بوده اند و يكديگر را نفى نكرده اند. هر كدام از پيامبران اگر در محيط و زمان پيامبر ديگر مى بود، مانند او قانون و دستورالعمل مى آورد.

قرآن تصريح مى كند كه پيامبران يك رشته واحدى را تشكيل مى دهند و پيامبران پيشين، مبشّر پيامبران پسين بوده اند و پسينيان مؤيد و مصدّق پيشينيان بوده اند و هم تصريح مى كند كه از همه پيامبران بر اين مطلب كه مبشر و مؤيد يكديگر باشند، پيمان اكيد و شديد گرفته شده است. مى گويد: ياد كن هنگامى را كه خداوند از همه پيامبران پيمان گرفت كه آن گاه كه به شما كتاب و حكمت دادم و سپس فرستاده اى آمد كه آن چه را با شما است تصديق مى كند و به او ايمان آوريد و او را يارى نماييد. خداوند گفت آيا اقرار و اعتراف كرديد و اين بار را به دوش گرفتيد؟ همه گفتند اقرار كرديم. خداوند گفت پس همه گواه باشيد من نيز از گواهانم.(1)

قرآن كريم كه دين خدا را از آدم تا خاتم يك جريان پيوسته معرفى مى كند نه چند تا، يك نام روى آن مى گذارد و آن اسلام است. البته مقصود اين نيست كه در همه دوره ها، دين خدا با اين نام خوانده مى شده است و با اين نام در ميان مردم معروف بوده است، بلكه مقصود اين است كه حقيقت دين، داراى ماهيتى است كه بهترين معرف آن

ص: 58

لفظ اسلام است و اين است كه مى گويد: دين در نزد خدا اسلام است.(1) و يا مى گويد: ابراهيم نه يهودى و نه نصرانى بلكه حق جو و مسلم بود.(2)

آفرينش براى او تعيين كرده است، تسليم اند. نوع ديگرى از فرمان براى خدا هست كه فرمان تشريعى ناميده مى شود. يعنى قوانينى كه در شرايع آسمانى و تعليمات انبياء وجود داشته است، تسليم در برابر آنها جنبه «اختيارى» دارد و تنها افراد باايمان هستند كه به خاطر تسليم در مقابل آنها شايسته نام مسلمان مى باشند. البته سرپيچى از اين قوانين نيز بالمآل دست كمى از سرپيچى از قوانين آفرينش ندارد كه اين هم باعث انحطاط و عقب ماندگى و يا نابودى است.(1)

.

هايى است. اين قسم تفاوت به چند گونه ممكن است فرض شود :

1. بى شك جامعه هاى انسانى در طول تاريخ از نظر وسعت و پيچيدگى در ابعاد مختلف فردى و اجتماعى تفاوت هايى داشته و دارند. جامعه هاى زمان حضرت نوح و ابراهيم و... يقينآ به گستردگى جوامع امروزى نبوده است. به عنوان مثال خداوند در مورد حضرت يونس مى فرمايد: ما او (يونس(علیه السلام)) را بر قومى بالغ بر صد هزار يا اندكى بيشتر به رسالت مبعوث ساختيم.(1) اين نوع اختلاف در جوامع گذشته خود مى تواند زمينه اى براى اختلاف شرايع آسمانى از نظر وسعت و ضيق احكام باشد. به گونه اى كه آيين حاكم بر جامعه بزرگتر، داراى احكام و قوانين بيشتر و گسترده ترى نسبت به موضوعات جديدتر باشد.

2. فرض ديگر اين است كه احكامى در زمان پيامبر قبلى باشد و بعدآ توسط نبى بعدى نسخ شود. چنان كه قرآن كريم از زبان حضرت عيسى(علیه السلام) خطاب به بنى اسرائيل مى فرمايد : من به رسالت مبعوث گشته ام تا اين كه بعضى از آن چه را كه بر شما قبلا حرام شده حلال نمايم.(2)

3. فرض ديگر اين است كه در يك زمان معين احكامى براى قومى وجود داشته باشد اما براى قوم ديگر چنين احكامى نباشد. اين مطلب را مى توانيم به عنوان نمونه از آيه زير استظهار نماييم. پس به خاطر ظلمى كه يهوديان پيشه ساختند، ما نعمت هاى پاك خويش را كه حلال بود بر آنان حرام ساختيم.(3) در اين آيه حرام شدن بعضى طيبات، مخصوص يهوديان است و لذا اگر فرض كنيم كه در زمان آنان اقوام غيريهودى ديگرى هم بوده اند كه در آيين حضرت موسى(علیه السلام) براى آنان نيز احكامى تشريع شده بود. اما به

ص: 62

هر حال مسلم است كه اين اقوام غيريهودى، حكم خاص را نداشته اند.(1)

آن چه مسلم است اين است كه بر اساس هيچ يك از اين سه فرض، اختلاف اصولى در دين لازم نمى آيد. چرا كه بر اساس فرض اول، روشن است كه توسعه احكام يك دين نسبت به دين ديگر، به معناى تناقض و تضاد در اساس و ريشه نيست، بلكه، در واقع همان اساس واحد اسلام است كه در آيين بعدى با فروع و جزئيات بيشترى ارائه شده است.

پديد آورده است كه البته چنين اختلافى هرگز به معناى تضاد در ريشه و اساس اديان نيست.(1) بلكه ناشى از توسعه و تعميق هر چه

بيشتر تعاليم عرضه شده است.

پايان تايپ من

مى گرايد.(1)

فردريك ماكس مولر دانشمند آلمانى كه سعى فراوانى در پيوستگى ميان دين و دانش نمود و تاريخ تطبيقى اديان را به وجود آورد و خود متخصص در سرودهاى ودايى و اوپانيشادها بود گفته است كه دين كوششى است براى درك آن چه درك نشدنى است و بيان آن چه غيرقابل تقدير است.(2)

هربرت اسپنسر فيلسوف انگليسى پيرو مذهب تكاملى داروين معتقد بود كه سه اصل : قانون، دين و آداب و رسوم به نحو خيلى نزديكى با هم ارتباط دارند. وى دين را جنبه اى از جامعه و حكومت مى دانست او مى گويد: بشر اوليه چون پدران خود را به خواب مى ديد آنان را زنده مى پنداشت و قايل به پرستش ايشان مى شد و از آنان يارى مى خواست و شفاعت و وساطت ايشان را در مشكلات خود طلب مى كرد.(3)

ادوارد بارنت تايلر دانشمند و جامعه شناس انگليسى بنيان گذار مكتب انسان شناسى و بررسى تطبيقى اديان و نظريه آنيميسم(4) مى گويد: دين ايمان و اعتقاد به يك مبدأ و وجود

ص: 65

روحانى است و اين اعتقاد در ميان اقوام پست هم وجود دارد.

سر جان لابرك(1) دانشمند انگليسى مراحل دين را در حيات بشر اين گونه بيان كرده است :

1. مرحله لادينى و خداناشناسى.

2. مرحله فتيش پرستى يا پرستش اشياء بى جان.

3. مرحله توتيميسم يا طبيعت پرستى.

4. مرحله شمنيسم يا جادوگرى.

5. مرحله بت پرستى يا آنترويومورفيسم كه به معنى تشبيه انسان به خدا است.

6. مرحله توحيد اخلاقى.

فيتيشيسم به معناى اعتقاد به تقدس بعضى از اشياء طبيعى كه جنبه تبرك دارد، مى باشد. توتيميسم يعنى پرستش شىء يا حيوانى كه سمبل وحدت قبيله مى باشد و معمولا بيشتر حيوان است و بيانگر حاكميت و حضور روح جد اعلاى قبيله بر افراد است مثلا گاو توتم آريايى بوده.

اندرو لانگ(2) دانشمند اسكاتلندى و پيرو مكتب تايلور مى گويد: بشر اوليه به يك نوع

يكتاپرستى اعتقاد داشته و به يك مبدأ متعال اخلاقى در دين خود مؤمن بوده است. همان طور كه انسان نمى تواند بيش از يك پدر داشته باشد، بشر اوليه نيز كم و بيش يكتا پرست بوده و به يك خداى برتر اعتقاد داشته است او فكر دينى را به دو مرحله عالى و پست تقسيم مى كند: يكى دين در سطح بالا و ديگر دين در سطح پايين، به قول وى

ص: 66

دين در سطح بالا بر تصور خداى يكتا قرار دارد و دين در سطح پايين مبتنى بر اساطير و افسانه هاى خدايان است.

اميل دوركيم(1) دانشمند فرانسوى مى گويد: دين يك حقيقت اجتماعى است و آن محصول

مشترك ذهن ماست كه ميان اشياء مقدس و غير مقدس تمايز برقرار مى سازد، دين مذهب مشتركى از اعتقادات و اعمال مربوط به مقدّسات و محرّمات است. اين اعتقادات و اعمال كسانى است كه به نام گروه مؤمنان به آن گرويده و در امّت واحدى گرد مى آيند.

در حقيقت دوركيم ريشه ى دين و مذهب را توتم پرستى دانسته و مى گويد: دين يعنى پرستش وجه مشترك افراد مختلف جامعه، دين پرستش روح جمعى جامعه است، مذهب تجلى يك جامعه است در ذهن افرادش و خدا تجلى يك روح دسته جمعى است در روح فردى، رابطه بنده و معبود همان رابطه فرد است با روح اجتماعش.

رابرت رانولف مارت(2) دانشمند انگليسى مى گويد: دين احساسى است غريب و غير

شخصى و نيرويى ذهنى كه در نزد مردم ابتدايى از آن تعبير به «مانا» مى شود.

مانا اعتقاد به وجود روح خاصى است در اشياء كه موجب تقدس و تبرك جستن از آنها مى شود، مانا يك قوّه بى نام مرموز است كه در بعضى اشخاص و برخى اشياء وجود دارد و موجب تمسّك و توسل جستن به آنها مى شود.

سر جيمز جورج فرايزر(3) دانشمند انگليسى مى گويد: دين عبارت از نيروهاى تسكين دهنده

ص: 67

فوق انسانى است كه رفتار و زندگى او را تحت انضباط مى آورد. جادو بر اساس قوانين تغييرناپذير طبيعت استوار است ولى اعتقاد به نيروهاى منضبط كننده، اساس دين را تشكيل مى دهد. و فرق بنيادى دين و جادو همين است و ما مى دانيم كه در نزد بشر ابتدايى دين و جادو از نظر حكم و عمل و ايمان و ترس و دغدغه به هم آميخته است، اما جادو مرحله اى است تشويش آميز و دين حالتى است كه باعث آرامش خاطر و اطمينان قلب انسان مى گردد.(1)

زيگموند فرويد(2) روانكاو مشهور اطريشى مى گويد: دين و احساس مذهبى نتيجه تمايلات

سركوفته جنسى است و اصولا حتى اخلاق مولّد يك نوع شقاوت است زيرا دين و اخلاق از سركوب شدن غريزه جنسى ناشى مى شود.

كارل ماركس(3) آلمانى معتقد است دين همواره در جهت حفظ وضع موجود و به سود طبقه

مرفه و عليه طبقه زير دست و در جهت مبارزه با تكامل جامعه است نقش ارباب اديان اغفال و فريب مردم به سود ستمگران و اسثمارگران بوده است و نيز مى گويد دين اختراع اقويا و اغنيا است.

فردريك نيچه(4) مى گويد: قانون تكامل طبيعت و تكامل تاريخ بر اساس غلبه اقويا و

ص: 68

حذف

ضعفا است، نيرومندان عامل پيشرفت تاريخ و ضعيفان عامل توقف و انحطاط بوده و هستند. دين و مذهب اختراع ضعفا براى ترمز اقويا است. بنابراين چون دين به حمايت از ضعيفان برخواسته است عامل توقف و انحطاط تاريخ و تمدن بشر است.(1)

اعتقاد به خدا كه اصل نهايى همه اديان جهان است بر جاى خواهد ماند، رضايت عمومى بشر و اشتياق روح انسان كه به عنوان دليلى براى اثبات ذات خداوند به كار برده اند، در پس كليه اسماء مختلف خداوند از قبيل: برهما، يهوه اهورامزدا و الله يك مقصود و يك كوشش و يك ايمان نهفته است. اديان همه از سرزمين مقدّس ذهن انسانى سرچشمه و از يك روح جان گرفته اند. زيرا روح انسانى شيفته ى يك حقيقت روحانى است و اعمالش نيز به نحوى تحت تأثير آن است.

آينده ى دين در آزادى و نزديك شدن همه ى اعتقادات و معاشرت و تفاهم اديان با يكديگر است، تا در اين تماس و تبادل همه از هم روح و جان تازه اى بيابند.

دين شناسى و بررسى اديان، شرايط و مقتضياتى را كه براى پيدايش يك دين وجود داشته مورد مطالعه قرار مى دهد و اديان را از نظر باستان شناسى و انسان شناسى بررسى مى كند. ارزش پژوهش هاى نظرى هر چه باشد اگر روش تطبيقى را با تعقل و بدون غلوّ و افراط و توأم با حس همدردى به كار ببريم، ما را در يافتن زمينه مشترك اديان گوناگون و خاصيت تركيبى آنها يارى مى كند. و جنبه هاى مختلف طبيعت انسانى را بر ما آشكار مى سازد.(1)

گوستاو كارل يونگ(2) دانشمند سوئيسى، معتقد است كه غير از وجدان آگاه و وجدان نا آگاه

يك وجدان واسطه وجود دارد. كه از جنس اين دو نوع نيست بلكه بين اين دو تا بوده و نيمه آگاه است وى اين وجدان سوم را وجدان اجتماعى ناميد. يونگ مى گويد: احساس

ص: 70

مذهبى يكى از رده هاى اساسى وجدان اجتماعى بشر است.(1)

در جزوه مذهب يا بعد چهارم روح انسان، چنين آمده است: هم چنان كه جهان غير از سه بعد مادى: طول، عرض و ارتفاع، داراى يك بعد خاصى است به نام زمان و مكان، در روح آدمى هم بعد چهارمى هست كه مذهب، روح تجلى آن بعد خاص انسانى است. احساس عرفانى و دينى نوعى گرايش و عشق خاصى است كه ريشه در ذات و درون انسان دارد و به هيچ وجه زاييده ابعاد محسوس و مادى نيست بلكه زاييده بعد مرموزى است كه بعد چهارم نام دارد و همين نشان مى دهد كه در فطرت و ذات آدمى سرچشمه اى هست كه دين و مذهب از آنجا مى جوشد و همواره در طول تاريخ مى جوشيده، بنابراين محال است كه زندگى انسان را در هيچ زمانى بدون پرستش بيابيم پس دين و پرستش كه از خصوصيات اين بعد است امرى دائمى و هميشگى بوده است.(2)

بعثت پيامبران مبارزه با سركشى ها است. اساس اسلام و قرآن كلمه «لااله الا الله» است كه انسان را آشكارا به طرد همه قدرت هاى غير الهى دعوت مپى كند و او را به پرستش خداى يگانه فرا مى خواند. پيامبران قبل از هر چيز مردم را به اجتناب از اطاعت از طغيان گران و پرستش خداى يكتا هدايت مى كنند و به آنان هشدار مى دهند كه به ستمگران نزديك مشويد.

«زنهار! به جانب ستمكاران گرايش پيدا نكنيد كه آتش شما را در خواهد گرفت.»(1) (در بين هر امّت پيغمبرى فرستاديم كه از مردم چنين مى خواست، خدا را پرستش كنيد و از تسليم در برابر طغيان گران بپرهيزيد).(2)

ب. دين تسكينى براى آلام درونى و اقناع حس عدالت خواهى مردم نيست، تا مردم بى عدالتى هاى موجود را به اميد پاداش فردا تحمل كنند. زيرا دين به دليل تاريخ درخشانش براندازنده بى عدالتى ها است و تعاليمش شاهد اين مدّعا است.

(پيامبران را با دليل هاى روشن فرستاديم و با آنان كتاب و ميزان سنجش حق و باطل فرستاديم، تا مردم عدالت را به پاى دارند.)(3)

ج. دين مولود جهل نيست، چون اديان مخصوصآ اسلام از ابتدا مردم را به علم و بينش مى خواندند و خدمت عظيم مسلمين به علم و تمدن گواه اين مدعاست. كشف قوانين طبيعت تفسيرى از نظام جهان آفرينش است و عقيده به خدا بدان معنى نيست كه علل و عوامل طبيعى را منكر شويم بلكه خدا را آفريننده جهان با همه قوانين و روابطش مى دانيم و نظم و سامان عالم را به اراده ى او وابسته مى شناسيم.

از نظر قرآن اعتقاد به خدا، ناشى از نادانى هاى بشر نيست بلكه نتيجه همه روشنايى ها

ص: 72

و آگاهى هاى اوست و قرآن با صراحت تام، انسان را از دنباله روى امرى كه بدان علم و آگاهى ندارد منع مى كند (از آن چه بدان آگاهى ندارى، پيروى مكن.)(1) قرآن خردمندان را معتقدان به خدا مى داند كه از نشانه هاى خدا در آفرينش (زمين و آسمان و...) به او پى مى برند.(2)

د. دين مولود ترس نيست، گرچه به قول انيشتاين ممكن است: ترس براى يك انسان ابتدايى ايجاد كننده ى زمينه مذهبى باشد اما يك احساس مذهبى از آفرينش يا وجود در ذهن همه وجود دارد.(3) در قرآن آياتى هست كه تأييد مى كند كه انسان هنگام ترس و درماندگى و

هنگامى كه اميدش از همه جا قطع مى شود به ياد خدا مى افتد.

اما از اين آيات دو نكته قابل توجه به دست مى آيد، يكى اين كه قرآن ترس را نه علت پيدايش تصور خدا بلكه سبب توجه به او مى داند، بدين معنى كه از نظر قرآن گرايش به خداوند در ذات و فطرت آدمى هست، اما آسايش و آرامش و رفاه زندگى او را چنان به خود مشغول مى كند كه خدا را از ياد مى برد، آنگاه وقتى كه به خطر مى افتد و درمانده و بى پناه مى شود به ياد خدا مى افتد. از نظر قرآن، ترس، خدا را كه در عمق ضمير هست به خاطر مى آورد نه اين كه او را اختراع كند. نكته دوم اين است كه قرآن انسان را به سبب همين فراموشى و همين گاه به ياد خدا بودن و گاه نبودن او ملامت مى كند، قرآن از انسان مى خواهد كه هميشه به ياد خدا باشد نه فقط در مواقع يأس و درماندگى.

ص: 73

(1)

ه . دين مايه ى تخدير و سكوت و بى حركتى جامعه نيست، بلكه اصولا مايه رشد و بيدارى و تحرك و حيات است، گرچه دستورهاى صبر و رضا و تسليم و توكّل احيانآ به صورت منفى تلقين و تلقى شده است.

در طول تاريخ، انبياء كه مردم را دعوت به دين و خداباورى و پرستش او كرده اند پيوسته مردم را به جهاد، تلاش و حركت واداشته اند و با عوامل تخدير فكرى و روحى مبارزه كرده اند يعنى اعتقاد به خدا همواره مكتب مبارزه محسوب مى شده است و اصيل ترين نهضت هاى و حركت هاى اجتماعى، سياسى و علمى را خداپرستان ايجاد كرده اند.

مثلا: ابراهيم(علیه السلام) در برابر نمرود، موسى(علیه السلام) در برابر فرعون، انقلاب امام حسين(علیه السلام) در برابر يزيد و انقلاب جهانى حضرت مهدى(علیه السلام) همه گواه اين مدعا است كه دين عامل بيدارى، حركت، تلاش، آزادى و حيات واقعى انسان ها است.

(اى مردم، با ايمان خدا و رسول را اجابت كنيد وقتى شما را به چيزى مى خوانند كه سرچشمه ى حيات شما است.)(2)

و. دين مايه ى وهم و جمود نيست، چه اسلام همه را به فكر آزاد انديشى دعوت مى كند و مردم خردمند و دانا را برتر از ديگران مى داند، اما اصرار دارد كه مردم، نيك انديش باشند تا به گمراهى نيفتند و نيز گرفتار تعصب نشوند. گرچه ممكن است برخى از سودجويان در طول تاريخ از دين سوء استفاده كرده باشند و از آن به عنوان يك عامل مخدر يا ركود يا استثمار استفاده كنند، اما اين خاصيت اصل دين نيست بلكه بهره بردارى واژگونه اى از دين است. (بشارت بده بندگان مرا، آنان كه سخن را استماع مى كنند و پس از ارزيابى آن را كه بهتر است انتخاب مى كنند، چنين كسانى هستنند كه خدا آنها

ص: 74

را هدايت كرده و اين ها به راستى صاحبان عقل هستند.)(1)

ز. ريشه احساس مذهبى را نبايد در تمايلات سركوفته ى جنسى جستجو كرد. چون گرچه از نظر روانكاوى تمايلات سركوفته و روان ناخودآگاه نقش عمده اى در نوع احساس و رفتار يك فرد دارند، اما اين تنها غريزه جنسى نيست كه در آدمى اصالت دارد، بلكه در آدمى تمايلات و خواست هاى ديگرى هم هست و همچنين خداپرستى و دين نشانه سبك عقلى و كودك صفتى و نياز به يك پدر پر قدرت آنگونه كه فرويد و پيروان او پنداشته اند نيست بلكه از نظر قرآن اعتقاد به خدا و ديندارى مايه ى آرامش روان انسان و ايجاد كننده ى اطمينان دل مؤمنان مى گردد.(2)

ح. عامل اقتصاد را نمى توان انگيزه ى پيدايش اديان دانست. بدانگونه كه تصور كنيم فرد خير خواهى در وضع نابسامان اقتصادى جامعه به فكر دعوتى مى افتد تا از طغيان ثروتمندان بكاهد و به نفع بينوايان اقدامى كند، و احيانآ ديگران در آينده از همين مسلك استفاده معكوس كنند، نه چنين نيست. چون اين فكر برآن اساس است كه عامل اقتصاد تنها پايه همه ى پديده هاى اجتماعى باشد، با آن كه رفته رفته ثابت شده كه عوامل اجتماعى متعدد و پيچيده اند و فقط يك عامل مؤثر نيست.

از طرفى دعوت انبياء هم فقط به خاطر اصلاح حال محرومان نبود، بلكه اصلاحى همه جانبه در فكر و اخلاق و تربيت و زندگى و اقتصاد مردم بود. (اوست خدايى كه ميان عرب امى «يعنى قومى كه خواندن و نوشتن هم نمى دانست» پيغمبرى بزرگوار از همان مردم برانگيخت تا بر آنان آيات وحى خدا تلاوت كند و آنها را از لوث جهل و اخلاق

ص: 75

زشت پاك سازد و شريعت كتاب سماوى و حكمت الهى بياموزد با آن كه پيش از اين همه در همه ورطه ى جهالت و گمراهى بودند.)(1)

ط. دين تقليد كوركورانه از عقايد سنتى و خرافى گذشتگان نيست. بلكه برعكس قرآن يكى از علل مخالفت مردم با دعوت پيامبران و يكى از علل بى اعتقادى آنان را به خداى يگانه همين پيروى بى دليل آنان از راه و رسم نياكان مى داند و همه جا اعلام مى كند كه اعتقاد به خدا را بر دلايل روشن و آشكار و به تعبير قرآن به «بينه» و «بيّنات» استوار كنيد و چشم بسته قدم در راه پيشينيان خود ننهيد.

در شرح مشكلات و موانعى كه سر راه پيامبران بوده هست، در قرآن چنين مى خوانيم : (پيش از تو نيز در هيچ شهرى بيم دهنده اى نفرستاديم مگر آن كه هوسرانان و دنياداران آن شهر مى گفتند ما پدران خود را بر آيينى يافته ايم و ما نيز همان راه آنان را دنبال خواهيم كرد. آن بيم دهنده مى گفت آيا اگر من براى شما آيينى آورده باشم كه راهنما تر از آيين پدرانتان باشد (باز هم شما به راه آنان خواهيد رفت) اما آن مردم مى گفتند كه ما رسالت شما را نمى پذيريم.(2) قرآن همه جا خطاب به مردم مى گويد نه چشم بسته بر رسم و راه پدرانتان

بمانيد و نه حقايقى را كه از زبان پيامبران مى شنويد در رديف داستان ها و خرافات پيشينيان خود بدانيد.

تكيه قرآن بر بينه و بينات است، سلاح پيامبران را در مبارزه با خرافات و در دعوت به خدا، دليل و برهان مى داند، در شرح حال صالح مى خوانيم: (به صالح گفتند ما پيش از

ص: 76

اين به تو اميد بسته بوديم، حال تو ما را از پرستش آن چه پدرانمان مى پرستيده اند منع مى كنى ما نسبت بدانچه ما را بدان مى خوانى سخت بدگمانيم. صالح گفت اى مردم هيچ نگاه كرده ايد تا ببينيد كه آيا من از جانب پروردگارم دليل و برهان روشنى نيز دارم يا ندارم.)(1)

در قرآن، بيش از هفتاد بار در وصف چگونگى دعوت پيامبران كلمات «بينه» و «بينات» به كار رفته است بايد پرسيد چگونه ممكن است دينى كه مردم را در نخستين قدم به نقد و بررسى عقايد پيشينيان مى خواند و دليل و برهان را حاكم برگذشته و حال و آينده مى داند مردم را به خدايى دعوت كند كه خرافه اى بيش نبوده و نسل ها كوركورانه همان گونه كه به نحسى سيزده و يا مبارك بودن نعل اسب معتقد شده اند به او اعتقاد پيدا كرده اند.

ى. دين و مذهب سمبل اجتماعى و روح مشترك جامعه نيست زيرا يك فرد مى تواند دينى داشته باشد بدون اين كه جامعه اش موافق باشند و به علاوه فرد مى تواند سمبل اجتماعى جامعه اش را بپذيرد ولىدين و مذهبش را از جامعه ى ديگر گرفته باشد و اصولا افراد يك جامعه در عين داشتن وحدت اجتماعى مى توانند هر يك دينى جداگانه داشته باشند، چون دين تابع فكر آزاد و انتخاب آگاهانه است نه تقليد از جامعه، و به همين جهت قرآن فرموده است: (در پذيرش دين اكراهى نيست).(2)

همچنين فرمود: (پيروى از اكثريت اهل زمين تو را از راه خدا گمراه مى كند.)

ص: 77

(1)

به خدا از جمله مسائلى است كه بسيارى از انديشمندان به آن اعتراف كرده اند. و همين كه انسان ها در طول تاريخ اعتقاد به خدا داشته اند و به روش هاى مختلف به پرستش خدا مى پرداخته اند دليلى است بر فطرى بودن اين نياز.

يونگ روان شناس بزرگ معاصر مى گويد: اين را نمى توان انكار كرد كه دين يكى از قديمى ترين و عمومى ترين تظاهرات روح انسانى است.(1)

از طريق مطالعه نسخه هاى باستانى در مى يابيم كه انسان داراى يك كنش مذهبى است و اين كنش با همان نيرومندى در وى مؤثر است كه غرائز جنسيت و پرخاشگرى.(2) اگر چه

گرايش به خدا امرى فطرى است، اما گاه مى شود كه انسان بر اثر دلبستگى به دنيا و توجه بيش از حد به اسباب و مسببات، خدا را به فراموشى مى سپارد و كفران نعمت مى كند، اما چون ضرر و زيان بر او وارد شده به ياد خدا افتاده و به فطرت توحيدى خويش باز مى گردد.(3)

قرآن خداجويى را امرى فطرى مى داند. نياز انسان به خدا نيازى است برخاسته از ژرفاى وجود آدمى. سرشت آدمى تشنه ى اعتقاد به خداست. چنان كه در بحث فطرت گفتيم هر موجودى در اين جهان خواص و خصوصياتى دارد، انسان نيز موجودى است كه صاحب يك سلسله صفات و خصوصيات است كه از او هرگز جدا نمى شود و همواره با اوست و در حقيقت او همين صفات و خصوصيات است و يكى از اين صفات و اين

ص: 79

كشش ها و كوشش ها همان سرشت و فطرت الهى اوست. مبارزه با اين نيازها و گرايش ها، مبارزه با خود انسان است و ناديده گرفتن آنها نيز ناديده گرفتن خود اوست.

قرآن مى گويد فطرت الهى همزاد انسان است اگر هيچ ترس و جهلى نباشد، اگر هيچ استثمار و ظلم و جاه طلبى در ميان نباشد باز هم انسان بالغ و عاقلى كه نه كودك صفتى دارد و نه خرافات را مى پذيرد، خود را بدون خدا، ناقص و ناتمام مى بيند و حس مى كند كه در وجود او كششى به جانب موجودى كامل و ابدى وجود دارد كه او را رها نمى كند، او را آرام نمى گذارد. او در جستجوى يك موجود نامحدود و بى نهايت است قرآن مى گويد: (پس به آيين خداپرستى روى بدار، كه آن همان فطرت الهى است كه خدا مردم را بر آن سرشته است، خلقت خدا دگرگونى نمى پذيرد، دين استوار اين است اما اكثر مردم نمى دانند.)(1)

از اين آيه چند نكته مشخص فهميده مى شود :

1. خدا آدمى را بر فطرت الهى و سرشت خداجويى آفريده است.

2. سرشت آدمى تغيير ناپذير است و اين خداجويى از آدمى جداشدنى نيست.

3. دين حقيقى و پابرجا، كه بر پايه محكمى استوار شده باشد، همين يكتاپرستى فطرى است.

4. بيشتر مردم از اين حقيقت غافلند و رو به آيين ها و مرام هايى مى آورند كه در سرشت آنها پايه و بنيادى ندارد.(2)

بنابراين منشأ دين و مذهب و گرايشات معنوى و خداجويانه و پرستش ذات مقدس

ص: 80

احديت و اطاعت از دين حق و توحيدى، ذات و فطرت و باطن و درون انسان مى باشد.

جز سعادت خود نمى انديشند و اراده اى جز حفظ حيات و زندگى دنيوى خويش ندارند، آنان دين و مذهب را هم براى حفظ منافع مادى و دنيوى خويش مى خواهند يعنى تا زمانى دين را مى خواهند كه دين براى آنان خيرى مادى داشته باشد در غير اين صورت از دين دست برداشته و روش انحطاط پيش مى گيرند و به پرستش هاى كاذب روى مى آورند به جاهليت و بت پرستى كشيده مى شوند. چنين افرادى همين كه در حادثه اى به نام دين و نبوت با شكست روبرو شوند به حقانيت دين و نبوت شك كرده و نهايتآ روح بت پرستى و جاهليت عقيدتى برايشان ظاهر مى شود پس به اين ترتيب روشن است كه دين فطرى و يگانه پرستى، حق بوده و اساس آغازين دين بشرى همين توحيد بوده كه در اثر عواملى، گروهى از آن دين منحرف شده به پرستش و عبوديت خدايان متعدد روى آورده اند.(1)

فهم و تعقل در مزاج هاى مختلف از نظر كندى و تيزى و خوبى و بدى و استقامت و كجى مختلف مى شود، اين ها هم مسلم است و كسى را در آن ترديد نيست، قرآن كريم هم در آيات چندى به آن اشاره كرده: (آيا برابرند آنان كه مى دانند با آنان كه نمى دانند اين را تنها صاحبان خرد مى فهمند و متذكر مى شوند.)(1)

(پس روى بگردان از كسى كه پشت كرد و روى گردانيد از قرآن ما و جز زندگى مادى دنيا را نخواست آرى پايه ى معلومات انسان همين اندازه است.)(2) و نيز مى فرمايد (پس چه

مى شود اين مردم را كه نمى فهمند و نزديك هم نيست حديثى را درك كنند.)(3)

و نيز در آيه 75 سوره مائده مى فرمايد: (ببين چگونه برايشان آيات را بيان مى كنيم آن گاه ببين چگونه از شنيدن حق روى مى گردانند.) اينگونه بحث مى فرمايد اين اختلاف درك ها و تفكرات در طرز تلقى و تفسير يكتايى خدا از همه جا روشن تر ديده مى شود چه در آنجاست كه اختلاف و نوسان وسيع و عجيبى كه افراد بشر در درك و تعقل و كيفيت تفسير و بيان مسئله وجود خداى تعالى دارند به خوبى به چشم مى خورد با اين كه همه شان در اصل وجود خدا متفقند چون داراى فطرت انسانيه اند و اين مسئله هم از الهامات مرموز و اشارات دقيق فطرت سرچشمه مى گيرد. وجود اين فطرت از يك طرف و برنخوردن به دين صحيح از طرف ديگر عده اى از افراد انسان را بر آن داشته كه براى اسكات و اقناع فطرت خود بتهايى از چوب و سنگ و حتى از كشك و يا گلى كه با شاش گوسفند آب گرفته درست كرده آنها را شركاء خدا و هم قطاران خدا بدانند و بپرستند همان طورى كه خدا را مى پرستند، از آنها حاجت بخواهند همان طورى كه

ص: 84

از خدا مى خواهند، در برابر آنها به خاك بيفتند همان طورى كه، در برابر خدا مى افتند. حتى به اين هم اكتفا نكرده كار را به جايى برسانند كه در همان عالم خيال بت ها را با خدا در انداخته و سرانجام بت ها را بر خدا غلبه داده در نتيجه براى هميشه روى به بتخانه نهاده خدا را فراموش كنند و بت ها را بر خود و حوايج خود امارت و سرورى داده خدا را معزول و از كار خدايى منفصل كنند، در حقيقت منتها درجه اى كه اين عده توانسته اند درباره ى هستى خداوند فكر كنند اين است كه براى او وجودى قائل شوند نظير وجودى كه براى آلهه ى خود قائلند، آلهه اى كه خود به دست خود يا به دست امثال خود آن را ساخته و پرداخته اند و لذا مى بينيم خدا را مانند يك يك بت ها به وحدت عددى كه در واحد است و از آن اعداد تركيب مى شود توصيف كرده اند. قرآن مى فرمايد: (و در شگفت شدند از اين كه به سوى ايشان از جنس خودشان ترساننده اى از طرف پروردگار آمد و كفار گفتند اين شخص جادوگرى است دروغ پرداز شگفتا، آيا اين مرد اين همه خدايان را كنار زده و منحصر به خداى واحدى كرده است؟ اين مطلب راستى مطلب بسيار عجيبى است.)(1) چه از اين طرز گفتارشان معلوم مى شود: دعوت قرآن را به توحيد، دعوت به وحدت عددى تلقى كرده اند، همان وحدتى كه در مقابل كثرت است و گمان كرده اند اگر قرآن مى فرمايد: (معبود شما معبودى است يگانه، معبودى جز او نيست)(2) و يا (اوست همان زنده جز او معبودى نيست پس او را بخوانيد در

حالى كه دين را براى او خالص كرده باشيد.)(3) و يا آيات ديگرى كه دعوتشان به اين است كه خدايان برون از حدتان را دور انداخته روى به درگاه خداى يگانه آريد و يا اگر

ص: 85

(و الهنا و الهكم واحد)(1) معبود ما و معبود شما يكى است و بت پرستان را دعوت مى كند به اين كه تفرقه در عبادت و اين كه هر قبيله و طايفه اى خدايى مخصوص به خود تهيه كرده و در برابر خدايان ديگران خضوع نكند. كنار گذاشته همه متفقآ يكى را بپرستند معنايش اين است كه اين الهه زياد را كنار گذاشته و اله واحد را كه وحدتش نظير وحدت يك يك بت ها است بپرستيد و حال آن كه قرآن در تعاليم عاليه خود وحدت عدديه را از پروردگار نفى مى كند و جهتش اين است كه لازمه وحدت عدديه محدوديت و مقدوريت است و واحدى كه وحدتش عددى است جز به اين كه محدود به حدود مكانى و زمانى و هزاران حدود ديگر باشد و جز به اين كه مقدور و محاط ما واقع شود تشخيص داده نمى شود و قرآن خداى تعالى را منزه از اين مى داند كه محاط و مقدور چيزى واقع شود و كسى بر او احاطه و تسلط بيابد.(2)

فراهم مى كند مثلا براى باران سببى است كه آن را از آسمان فروفرستاده و چمنزارها را سرسبز و خرم مى سازد و در نتيجه آذوقه ى آنان و علوفه ى چهارپايانشان را تأمين مى كند و براى پستى ها و بلندى هاى زمين سببى است كه امور آن را اداره مى كند سبب ديگرى هست كه بين دو نفر علاقه و محبت مى افكند. سببى است كه اداره ى درياها و كشتى ها را عهده دار است. و چون مى ديدند كه خودشان به تنهايى نيروى تسلط بر همه اين حوائج و حتى بر حوائج ضروريه را ندارند از اين رو براى دست يابى به هر حاجتى خود را ناچار مى ديدند كه در برابر سبب مربوط به آن حاجت خضوع نموده و او را پرستش كنند.

دوم: غريزه ى دفع ضرر كه چون مى ديدند از هر سو هدف تير حوادث و ناملايمات و محصور بلاياى عمومى از قبيل سيل و زلزله و طوفان و قحطى و خطرات شخصى از قبيل امراض و فقر و بى اولادى و امثال آن هستند، لذا پيش خود به اين خيال افتاده اند كه لابد اسباب قاهره اى در كار هست كه اين گرفتارى هاى خردكننده را براى انسان فراهم مى كند و در نتيجه صفاى زندگى را مبدل به كدورت مى سازد و لابد اين اسباب موجوداتى هستند، آسمانى نظير ارباب انواع و ارواح كواكب.

از اين جهت، از ترس اين كه مبادا دچار خشم آنها شوند، سر تسليم در برابرشان فرود آورده و آنها را معبود خود گرفتند. اين آن چيزى است كه از تواريخ راجع به پيدايش بت پرستى است. و آنجا كه مى فرمايد: (كه همان وجوب شكر منعم و پرستش معبود است، به خاطر انعام او.)(1) و اين كه پرستش او و شكر او سبب مزيد انعام اوست. در اين جمله رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه از راه سؤال و جواب آنان را به اشتباه و خطايشان واقف ساخته و بفهماند كه منطق شكر منعم، منطق و برهان صحيحى است

ص: 87

لكن منعم شما اين بتها نيستند بلكه منعم و ولى نعمتى كه بنى نوع آدم و هر موجود ديگر از خوان نعمتش متنعم است تنها خداى سبحان است خدا است آن كسى كه روزى مى دهد و خود احتياجى بروزى ندارد. به دليل اين كه او كسى است كه آسمان ها و زمين را آفريده و از ظلمت عدم به نور وجودش درآورده و نعمت هستى و تحققش ارزانى داشته. آن گاه به منظور بقا وجودش نعمتهاى ديگرى كه بقاء وجود آسمان و زمين بستگى به آن دارد، و عددش را جز خودش كسى نمى داند. و مسئله اطعام انسان كه يكى از آن هاست بر آن افاضه فرموده چه همه اين نعمت ها كه بقاى هستى عالم از انسان و غير انسان موقوف و مشروط به آن است و هم چنين جميع وسائلى كه به توسط آن، اين نعمت ها به موارد استحقاقش مى رسد همه منتهى به خلقت پروردگار است. آرى اشياء عالم و سلسله اسباب و مسببات همه از صنع اوست.

پس وقتى مسئله رزق كه در نظر انسان اهم مظاهر آن مسئله اطعام است به دست اوست واجب است او به تنهايى پرستش شود، چون تنها اوست كسى كه ما را غذا مى دهد و ما در اين حاجت خود به غير او نيازمند نيستيم. قرآن مى فرمايد: (اى محمّد(صلی الله علیه و آله) اگر خداوند تو را به فقر و يا مرض و يا مكروه ديگرى مبتلا كند كسى جز او نيست كه بلا را از تو بگرداند و اگر خيرى به تو برساند كسى نيست كه از آن جلوگيرى كند تنها اوست كه بر هر چيزى قادر است.)(1)همانگونه كه تمام منفعتها از جانب خداوند است همه شرها هم از ناحيه خداى سبحان به آدمى مى رسد. اما مشركين به سبب انحراف در عقيده، خدايانى را در ذهن خود ساخته و مورد احترام قرار مى دهند كه به زعم آنان اسبابى بودند كه بين خلق و خالق وساطت و شفاعت مى كردند و در عالم خلقت تأثيرات نيك و بدِ به سزايى داشتند، روى اين حساب بوده كه برخود لازم مى دانستند آن اسباب

ص: 88

را به اميد خيرشان و از ترس شرشان پرستش نمايند. پس آن چه از خير و شر به انسان مى رسد همه مستند به خدا است. در نتيجه خداى سبحان هم در الوهيت و هم در معبوديت يكتا و بى مثل و بدون شريك است.(1)

برابر پروردگار خود مى ايستند و آن چه را كه انبيا(علیه السلام) در دنيا گوشزدشان مى كردند و مى گفتند: بعد از مرگ دوباره زنده خواهيد شد و اينان انكارش مى كردند به عيان مشاهده مى كنند.(1)

.

پس مسئله اميدوارى آن قدرها در نفوس تأثير ندارد كه بتوان بت پرستى را مستند به آن نمود تازه مسلمين هم با آن همه معارف الهيه اى كه در اختيارشان است از تهديد و انذار بيشتر متأثر مى شوند تا از وعده و بشارت، و لذا در قرآن هم مى بينيم كه از وظايف انبيا(علیه السلام) انذار را بيشتر ذكر مى كند تا بشارت را با اين كه هر دو از وظايف آنان و از طرقى است كه در دعوت دينيه خود به كار مى برند.

كوتاه سخن: گفتيم از كلام ابراهيم بر مى آيد كه مشركين در احتجاج با آن جناب راجع به بت پرستى خود راه تهديد را پيش گرفته وى را از قهر خدايان بيم مى دادند، و او را نصيحت مى كردند بلكه بتوانند با خودشان در بت پرستى و ترك توحيد هم آواز سازند. ابراهيم(علیه السلام) در پاسخ آنان گفت: شما مى خواهيد با بيم دادن از خطر بت ها در دل من القا شبهه نموده، مرا به بت پرستى و ترك توحيد وادار كنيد، در حالتى كه من از بت هاى شما ذره اى نمى ترسم، زيرا همه ى آنها مخلوقاتى هستند كه نفع و ضرر خود را مالك نبوده ديگرى مدبر آنهاست و بنابراين ديگر ارزشى براى حجت شما نيست.(1)

شامل ديگران و مثلا اهل كتاب نيز مى شود، زيرا در آيه كلمه «ما» آمده و همچنين سوره مكى است و از اولين سوره هايى است كه بر پيغمبر نازل شده است. بت پرستان مى خواستند با پرستش بت به ارباب بت ها و با پرستش ارباب بت ها به رب الارباب تقرب جويند.

بت پرستان مى گفتند: ما با آلودگى هاى بشرى و مادى و پليدى ها و بدكارى ها و گناهانى كه داريم راهى به رب الارباب نداريم چون ساحت او پاك و منزه است و نسبتى بين ما و او نيست و بنابراين بر ما واجب است كه به توسط محبوبترين مخلوقات رب الارباب به او تقرب جوييم و محبوبترين مخلوقات، ارباب بت ها هستند كه خداكار تدبير خلق خود را به آنها سپرده است. و ما از راه بت ها و تمثال ها به ارباب بت ها نزديك مى شويم. پس ما به اين دليل بت مى پرستيم كه پيش خدا شفيع ما گردند و به ما خير برسانند. و بدى ها را از ما دور كنند و در واقع عبادت ما براى بت انجام مى گيرد، ولى شفاعت را ارباب بت ها مى كنند، ولى گاهى شفاعت به خود بت ها نسبت داده مى شود.

در اين آيه به جاى كلمه اصنام «لايضرهم و لاينفعهم» آمده تا تلويحآ موضوع اصلى خطايى را كه بت پرستان در پندار خود دارند به آنان يادآورى كند. يعنى كوشش هاى بت پرستان در صورتى موفقيت آميز بود كه بت ها قدرت داشتند كه سود و زيان برسانند و پرستش و تقرب مردم را درك مى كردند كه بر اثر پرستش از پرستندگان خود خشنود گردند. و در صورتى كه خدا شفاعتشان را بپذيرد خود بت ها و يا اربابانشان پيش خدا براى بت پرستان شفاعت كنند ولى بت ها اجسام بيجانى هستند كه به هيچ وجه داراى شعور نيستند، و نفع و ضررى نمى رسانند.

خدا به پيغمبر دستور مى دهد علاوه بر مطلبى كه از عبارت «لايضرهم و لا ينفعهم» بر

ص: 92

مى آيد استدلال ديگرى براى بطلان دعوى شفاعت كند و لذا مى فرمايد: «قل اتنبوؤن الله بما لا يعلم فى السموات و الارض»(1) يعنى آيا خدا را به چيزى آگاه مى سازيد كه در آسمان ها و زمين از آن اطلاعى ندارد و ماحصل اين سخن آن است كه خدا از اين شفيعان ادعايى نه در آسمان و نه در زمين هيچگونه اطلاعى ندارد. و شما با اين ادعاى خود در حقيقت مى خواهيد خدا را به مطلبى آگاه بسازيد كه خود او نمى داند و اين زشت ترين افترا و شنيع ترين نوع عناد است، چگونه مى شود در عالم چيزى وجود داشته باشد و خدا از آن خبر نداشته باشد؟ در حالى كه خدا هر چه در آسمان و زمين است مى داند.

پس استفهام در اين آيه استفهام انكارى است و اين كه علم خدا را به وجود شفيعان نفى مى كند كنايه از آن است كه چنين شفيعانى وجود ندارد. شايد هم انتخاب اين تعبير بدان لحاظ است كه شفاعت از جمله چيزهايى است كه ذاتآ به علم بستگى دارد. زيرا شفاعت تنها در صورتى تحقق مى يابد كه كسى كه پيش او شفاعت برده اند بداند شفيعى و شفاعتى وجود دارد، و وقتى فرض بر آن است كه خدا شفيعانى نمى شناسد پس اصولا چگونه با وصف آن كه خدا شفيعى نمى شناسد شفاعتى به نزد او تحقق مى پذيرد؟(2)

مهربانى.)(1) و وقتى گفته مى شود (جنبه يا اجنبه) به اين معنا است كه آن را دور كرد و درخواست ابراهيم از خداى تعالى كه او را از پرستش بت ها، دور گرداند، پناهندگى او است به خداى تعالى از شر گمراه كردنى كه همو به بت ها نسبت داده و گفته است، (رب انهن اضللن).

و پر واضح است كه اين دور كردن هر جور و هر وقت كه باشد بالاخره مستلزم اين است كه خداى تعالى در بنده اش به نحوى انحاء تصرف بكند، چيزى كه هست اين تصرف به آن حد نيست كه بنده را بى اختيار و مجبور سازد و اختيار را از بنده سلب نمايد چون اگر دور كردن به اين حد باشد ديگر چنين دوربودنى كمال نيست، كه مثل ابراهيم(علیه السلام) كسى آن را از خدا مسئلت نمايد. پس برگشت اين دعا در حقيقت به معنايى است كه بفهماند، كه هر چه از خيرات چه فعل باشد و چه ترك، چه امر وجودى باشد چه عدمى، همه نخست منسوب به خداى تعالى است و پس از آن منسوب به بنده اى از بندگان اوست به خلاف شر، كه چه فعل باشد و چه ترك، ابتدا منسوب به بنده است، و اگر هم به خدا نسبت مى دهيم آن شرورى را نسبت مى دهيم كه خداوند بنده اش را به عنوان مجازات مبتلا و آلوده به آن كرده باشد.

پس اجتناب از بت پرستى وقتى عملى مى شود كه خداوند به رحمت و عنايتى كه نسبت به بنده اى دارد او را از آن اجتناب (دورى) داده باشد و خلاصه صفت اجتناب داشتن از بت پرستى، صفتى است كه بنده بعد از تمليك خداى تعالى مالك آن مى شود، و مالك بالذّات آن تنها خداست، همچنان كه هدايت راه يافتگان نيز از خود ايشان نيست، بلكه خداوند به ايشان تمليك نموده، خداى تعالى آن را با لذات مالك است و بنده به تمليك خدا مالك آن مى شود. نه اين كه هدايت خدا چيزى و هدايت بنده چيز ديگرى

ص: 94

باشد و كوتاهترين و ساده بيانى كه اين معنا را افاده كند عبارتى است كه در كلمات اهل بيت عصمت(علیه السلام) آمده كه فرموده اند: خداوند بنده خود را موفق به عمل خير و يا ترك عمل زشت مى كند، پس خلاصه كلام اين شد كه مراد به جمله «واجنبى» درخواست صنعى است از خدا در ترك بت پرستى و به عبارت ديگر از خداى خود درخواست مى كند كه او و فرزندانش را از پرستش بت ها نگهدارى نموده در صورتى كه خود آنان بخواهند به سوى حق هدايتشان كند و اگر از او خواستند تا دين حق را افاضه شان فرمايد افاضه شان بفرمايد نه اين كه ايشان را حفظ بكند، چه اين كه خودشان خواهان اين حفظ باشند و يا نباشند و از آن فهميده مى شود كه نتيجه دعا براى بعضى از كسانى است كه جهت ايشان دعا شده نه براى همه آنان هر چند كه لفظ دعا عمومى است. پس ابراهيم(علیه السلام) در اين آيه دورى از بت پرستى را براى خودش و براى فرزندانش مسئلت مى دارد. درخواست كرده كه او را و فرزندانش را از پرستش بت ها دور بدار و بدين جهت بود كه اين بت ها بسيارى از مردم را گمراه كرده اند و اگر نسبت گمراه كردن به بت ها داده با اين كه مشتى سنگ و چوبند، از جهت ارتباطى است كه ميانه آنان و اضلال خلق هست، هر چند كه ارتباط شعورى نباشد، و لازم هم نيست كه هر فعلى را و يا هر اثرى را به چيزى نسبت بدهيم آن چيز شعور داشته باشد و ارتباط فعل با آن چيز ارتباط شعورى بوده باشد.

بسيارى از مردم را اين بت ها گمراه كرده اند چون مايه پرستش و پناه بردن مردم به آنها هستند و حال كه من خود و فرزندان خود را به درگاه تو پناه دادم كه تو ما را از عبادت آنها بر حذر بدارى لاجرم ما بندگانت بدو طائفه منقسم شويم يكى گمراهان و منحرفين از راه توحيد و يكى هم آنهايى كه خود را به دامن لطف تو انداخته اند، كه در حفظ تو از بت پرستى دور باشند

ص: 95

.

پس معلوم شد هر كه در عمل به شريعت خداوند باشد و از او پيروى كند، به او ملحق است.

نكته ديگرى كه از كلام ابراهيم استفاده مى شود اين است كه عصيانش كردند و در برابر آنها سكوت كرد و اين خود ظهور دارد در اين كه خواسته است همه پيروانش را كه تا آخر دهر بيايند پسر خوانده خود كند و همه آنهايى را كه نافرمانيش كنند بيگانه معرفى نمايند هر چند كه از صلب خودش باشند و ديگر اين كه به طور صريح براى عاصيان خود طلب مغفرت و رحمت نكرد. و تنها در جمله اى آنها را در معرض مغفرت خداى قرار داد. و كلا كلامش بدون اشاره به اين جهت نيست كه رحمت الهيه را جهت ايشان هم خواسته است، آرى درست است كه سيرت و طريقه او آدمى را براى رحمت الهيه و محفوظ ماندن از پرستش بت ها آماده مى سازد. لكن چنان هم نيست كه هر كس طريقه او را پيش گيرد و معصوم هر كس آن را ترك گويد به كلى از رحمت الهيه مأيوس شود، چون اين مقدار از گناه جلوگيرى شمول رحمت حق نمى شود هر چند كه مقتضى آن هم نيست و اين هم است كه مقصود از نافرمانى در جمله «و من عصانى» تنها شرك به خداى تعالى نيست.(1)

تا ايشان متذكر گردند ولى جز دورى بيشتر در ايشان اثر نبخشيد. بگو اگر با او الهه اى مى بود آن طور كه ايشان مى گويند (يا شما مى گوييد) در مقام غلبه يافتن بر خداى صاحب عرش بر مى آمدند و راهى براى رسيدن به اين هدف مى جستند. منزه و متعالى است خدا از آن چه آنان مى گويند و بسيار بزرگتر از آن است.)(1) در اين آيات مسئله ى توحيد و سرزنش مشركين تعقيب شده كه چگونه خدايانى براى خود درست كرده اند، و ملائكه كرام خداى را زنانى پنداشته اند، و چگونه با آمدن قرآن و ادله ى توحيد، باز هم متنبه نشده آيات قرآنى را نمى فهمند.

اين آيات خطاب به آن دست ها از مشركين است كه مى گفتند ملائكه دختران خدا هستند و يا بعضى از ايشان دختران اويند و براى خدا نوعى جنسيت دانسته اند. و اين الهه ها را شركا ى خدا در تدبير عالم مى دانستند و قهرآ بايد براى هر يك از آنها بر حسب ربوبيتشان سهمى از ملك قائل مى شدند و با اين كه ملك از توابع خلقت است كه به اعتراف خود ايشان مختص به خداى سبحان است، ناگريز بايد بگويند غير خدا هم مالك مى شود، و وقتى آلهه را مالك دانستند ناگريزند آنها را به جنگ با خدا هم روانه بكنند. چون علاقه به ملك غريزى هر مالكى است و هر صاحب قدرت و سلطنتى قدرت و سلطنت خود را دوست مى دارد و قهرآ هر يك از آلهه نيز مى خواهند كه با خدا در ملكش منازعه نموده ملك خداى را از دستش گرفته و خود به تنهايى مالك باشد.

پس خلاصه احتجاج اين است كه اگر آن طور كه شما پنداشته ايد با خداى تعالى اله ديگرى هم وجود مى داشت آن وقت ممكن مى شد كسى غير خدا چيزى از ملك خدا به چنگ آورد، هر چند كه ملكيت از لوازم ذات فياض خداوندى است كه وجود هر چيز

ص: 97

از افاضات او است، آن وقت به طور قهر الهه در مقام نزاع با خدا بر مى آمدند، چون ملك دوستى و سلطنت خواهى امرى است ارتكازى در تمامى موجودات و همين علاقه به ملكيت آلهه او را وادار مى كرد تا ملك خداى را از كفش بيرون كرده او را از عرش خود به زير بكشند، و روز به روز به ملكيت خود بيفزايند حال به كدام يك از اين حرف ها ملتزم مى شوند؟ (تعالى الله عن ذلك) و در جستجوى راهى هستند كه باشد به خدا دست يابند و بر او و ملك و سلطنت او غالب شوند و آيات مورد بحث شريك را براى خدا نفى مى كند كه اگر شركاى ديگرى در كار بودند حتمآ در مقام غلبه بر خدا و تسخير او بر مى آمدند و ملك و سلطنت او را مى گرفتند. و در آيه ى انبيا از اين راه نفى مى كند كه اصلا بودن شريك مايه ى اختلاف در تدبير مى شد و اين نيز منجر به فساد نظام مى گرديد، هرچند در مقام غلبه بر خداى تعالى هم برنيايند، پس حق مطلب اين است كه دليل در آيه مورد بحث غير دليلى است كه در اين آيه است آيه اى كه از نظر استدلال نزديك به آيه سوره انبيا است آيه: (آن وقت هر الهى به كار مخلوق خود مى پرداخت و ديگر اين كه بعضى مسلط بر بعضى ديگر مى شد)(1) مى باشد.

مى خواهد بفهماند آن چه مشركين درباره خدا خيال كرده اند با ساحت كبريايى و عظمت او نمى سازد و ثانيا دنبالش فرموده (سبحانه و تعالى عما يقولون) كه اين نيز مى رساند كه اعتقاد مشركين محذور بزرگى در بردارد كه ساحت عظمت خدا آن را تحمل نمى كند و آن اين است كه ملك خدا در معرض تهاجم غير قرار بگيرد، و اصولا ملكش ملكى باشد كه به حسب طبع قابل سلب بوده و انتقالش به غير ممكن باشد. اما اين آيه خداى تعالى را از آن چه كه مشركين درباره اش گفته اند و خدايان ديگرى در مقابل او

ص: 98

پنداشته اند و ملك او را قابل زوال دانسته اند منزه مى دارد.(1)

و رسولان گسيل شده به سوى بشر با اين كه آموزندگان و مربيان بشرند امرى است ضرورى و از لوازم زندگى زمينى.

توضيح اين كه عنايت الهيه اقتضا دارد كه خداوند هر نوع از انواع مخلوقات را به سوى كمال و سعادتش هدايت كند و انسان نيز كه يكى از انواع مخلوقات است مستثناى از اين قاموس كلى و عمومى نيست و اين را مى دانيم كه سعادت و كمال اين نوع جز در زندگى اجتماعى صورت نمى گيرد، چون خصوص انسان موجودى است كه بايد دسته جمعى زندگى كند و قوانين و سنت هايى كه مايه سعادت و آخرتش باشد در ظرف اجتماعيش جريان يابد.

و از آنجايى كه زندگى اين نوع از مخلوقات زندگى شعورى است لاجرم بايد علاوه بر عقل و تميز ميانه خير و شر مجهز به وسايل بيشترى براى پذيرفتن قانون و سنت باشد. زيرا اگر به غير عقل چيز ديگرى كه مايه هدايت او باشد نمى داشت به سعادت مطلوبش نمى رسيد آرى مايه اختلاف او همين عقل اوست و عقلى كه خود مايه ى اختلاف است چگونه رفع اختلاف مى كند پس ناگريز بايد به يك شعور ديگرى هم مجهز باشد تا با آن شعور خود معارف و قوانين رافع اختلاف و ضامن سعادت و كمالش را كه خداوند به سويش مى فرستند درك نمايد، و آن شعور عبارت است از شعور وحى كه انسان دارنده آن عبارت است از نبى و پيغمبر، و حاصل مضمون آيات نامبرده اين است كه تنها مانع پذيرفتن مردم دعوت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را اين است كه ايشان پنداشته اند كه رسالت بشر از ناحيه خدا محال است و در اين پندار خود خطا كرده اند، چه مقتضاى زندگى زمينى از يك سو و عنايت خداى تعالى نسبت به هدايت بندگانش از سوى ديگر اقتضا مى كند كه خداوند فرستاده اى از جنس فرشتگان به سوى افرادى از بشر گسيل بدارد و پيام هاى خود را به وسيله آن فرشته به آن افراد برساند و اين به حدى اجتناب ناپذير و

ص: 100

لازم است كه حتى اگر فرضآ ساكنان زمين هم فرشتگان بودند باز خداى تعالى به افرادى از آنان كه رسول خدا بودند فرشتگانى از آسمان مى فرستاد تا وحى او را به ايشان ابلاغ نمايد.(1)

اين حال معلوم است كه با عبادت او و تقرب به او خوف آن است كه رحمت خدا كه همان هدايت به سوى سعادت است از آدمى منقطع گشته، عذاب خذلان بر او نازل گردد و ديگر خداوند متولى امر او نگشته، در عوض شيطان مولاى او و او ولى شيطان خواهد شد، و اين همان هلاكت است.

پس معناى آيه (و خدا داناتر است) اين مى شود كه اى پدر شيطان را در آن چه به تو دستور مى دهد و از آن جمله به عبادت بت ها وادار مى كند اطاعت مكن، چون شيطان خودش نافرمان خدا و مصرّ در نافرمانى او است، كه او خود يگانه مصدر همه رحمت ها و نعمت هاست، پس چنين كسى كه مصدر همه نعمت ها را نافرمانى مى كند جز به نافرمانى خدا و محروميت از رحمت او فرمان نمى دهد و اگر من تو را از اطاعت شيطان نهى كنم براى اين است كه مى ترسم عذاب خذلان خدا تو را بگيرد، و رحمتش از تو قطع شود، و سرپرستى جز شيطان برايت باقى نماند، آن وقت ولى شيطانى و شيطان مولاى تو گردد.(1)

عرش عظيم كيست؟ و مراد به عرش آن مقامى است كه زمام تمامى امور عوالم در آنجا جمع است و هر تدبيرى از آنها صادر مى شود و اگر كلمه (رب) را تكرار فرمود، اين اشاره است به اهميت امر عرش و رفعت محل آن همچنان كه آن را به وصف عظيم توصيف فرمود.

آن چه از نظر لغت ثابت شده اين است كه رب هر چيزى به معناى مالكى است كه مدبر امر مملوك خود باشد، و در آن تصرف كند در نتيجه معناى ربوبيت خصوصى تر از معناى مالكيت است و معناى مالك عمومى تر از معناى رب است اگر كلمه رب با كلمه مالك مترادف باشد. جواب به سؤال در دو آيه سابق نمى خورد، چون معناى اين كه سؤال كند: (زمين و هر كه در آن است از كيست) بنا به قول ترادف اين مى شود كه (رب زمين و هر كه در آن است كيست). و اما صابئين اعتقاد دارند كه آسمان ها و آن چه از ستارگان و كواكب كه در آنها است نيز آلهه جداگانه دارد و اربابى دارند غير خدا و آن ارباب يا ملائكه اند يا جن و نيز آنها ملائكه و جن را موجوداتى مجرد از ماده مى دانند، كه از لوث طبيعت پاكند و اگر آنها را ساكن در آسمان ها مى دانند مقصودشان اين است كه ملائكه در باطن اين عالم ساكنند، كه آن عبارت است از عالم سماوى كه امور عالم در آنجا، اندازه گيرى مى شود، و قضاء از آن نازل شده اسباب طبيعى از آنجا مدد مى گيرند و معتقدند براى آسمان ها نيز اله و ربى غير خدا است آن وقت مراد به آسمان عالم سماوى با سكنه ى آن از ملائكه و جن خواهد بود، نه آسمان مادى و اجرام مادى در آن مؤيد اين معنا است كه جمله (و رب العرش العظيم) قرين آسمان ها قرار گرفته، چون عرش مقام صدور احكام تمامى عالم است، كه يكى از موجودات آن ارباب و آلهه آسمان ها است و معلوم است كه كسى كه چنين مقام دارد كه همه احكام از آن صادر مى شود. ديگر نمى تواند جز خدا بوده باشد، چون به اعتقاد خود آنان هم مقامى

ص: 103

ما فوق خدا نيست پس جز او نمى تواند فوق آن مقام قرار گيرد، پس معناى آيه: و خدا داناتر است اين شد كه بگو رب آسمان هاى هفتگانه كه اقرار امور و قضاهاى آن از آنجا نازل مى شود، و رب عرش عظيم كه احكام تمامى موجودات در عالم از ملائكه و پايين تر از ايشان از آنجا نازل مى شود كيست؟ چون شما كه اعتراف داريد كه همه آنها و آن چه را كه آنها مالكند مملوك خدا است و خداست كه به ايشان تمليك كرده.(1)

دهند، و اين سنت قرار دادن، متقابلا آن علاقه قوميت را حفظ مى كند، و اتحاد و اتفاق و يكپارچگى يك قوم را حفظ مى دارد.

اين حال و وضع عامه مردم است، و اما خواص قوم، آنها هم چه بسا به حجتى اعتماد كنند كه در حقيقت هيچ حجت ندارد، مثل اين كه بگويند: (خدا بزرگتر از آن است كه حس انسانى بدان احاطه يابد، و يا وهم و يا عقل او را در خود بگنجاند، و چون چنين است، ما نمى توانيم در عبادت كه يك نوع توجه است به او توجه كنيم. و لازم است چيز ديگرى را كه مورد عنايت اوست از قبيل جن يا ملائكه بپرستيم، تا آنها ما را به خدا نزديك كنند، و نزد او وساطت و شفاعت ما كنند.

پس آيه ى مورد بحث خطابى است از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به عامه قومش، كه بت پرستى شما هيچ دليلى ندارد، مگر علاقه قوميت، شما نمى خواهيد به اين وسيله امر زندگى خود را اصلاح كنيد، و خلاصه بر خلاف مسير سيل شنا نكرده باشيد.

و لذا مى بينيم مردم ابراهيم(علیه السلام)، وقتى آن جناب دليل بت پرستى را از ايشان مى پرسد در جوابش مى گويند: بلكه مال پدران خود را يافتيم كه چنين مى كردند.(1) گفت آيا وقتى بت ها را مى خوانيد خواهش شما را مى شنوند؟ و آيا شما را سود مى دهند؟ و يا ضرر مى زنند؟ گفتند: نه، بلكه ما پدران خود را يافتيم كه اين چنين مى كردند.(2)

از اينجا معلوم مى شود كه نصب كلمه مودّت در جمله (مودة بينكم)، هم مى شود به خاطر افتادن حرف جر باشد، و تقدير آن (لمودّة بينكم) بوده لام تعليل از اولش حذف شده باشد، كه در اين صورت مودّت سبب بت پرستى مى شود، و هم ممكن است به خاطر اين باشد كه كلمه ى نامبرده مفعول له است، و مودّت غايتى است كه از بت پرستى

ص: 105

رسيدن به آن غايت منظور باشد و خلاصه بت مى پرستيدند براى اين كه مودّت پيدا بشود، هر دو جور ممكن است، و لكن ذيل آيه با وجه دوم مناسب است كه توضيحش خواهد آمد.

و به اين وسيله سرانجام بت پرستى به علت مودّت را كه باطن و واقعيت آن است بيان نمود، تا بدانند آن علاقه هاى اجتماعى كه وادارشان كرد به اين كه به حكم (خواهى نشوى رسوا همرنگ جماعت شو) تن به بت پرستى دهند واقعيت خود را نشان داده، در روزى كه باطن هر چيز بيرون مى افتد، به صورت دشمنى و نفرت از يكديگر جلوه مى كند.

آرى مشركين، به خاطر رسيدن به اين متاع قليل و اين سود بى ارزش متوسل به شرك شدند، كه بزرگترين ظلم ها و كشنده ترين گناهان است. و آن وقت بر اين بت پرستى اتفاق كردند، لكن به زودى حقيقت عملشان برايشان ظاهر مى شود، و وبال آن گردن گيرشان مى گردد، و در نتيجه از يكديگر بيزا مى شوند، و جرم را به گردن يكديگر مى اندازند.

و مراد به اين كه فرمود: به يكديگر كفر مى ورزند، اين است كه اين عابد و معبودها يكديگر را تكفير مى كنند، خدايان دروغى به ايشان كفر مى ورزيدند، يعنى از ايشان بيزارى مى جويند همچنان كه قرآن كريم مى فرمايد: به زودى خدايان دروغى به عبادت بت پرستان كفر مى ورزند، و به ضديت عليه آنان قيام مى كنند.(1) و نيز فرمود: روز قيامت همين بت ها به شرك شما كفر مى ورزند.(2)

و اين معنا را درباره ى هر متبوعى نسبت به تابع خود بيان كرده و فرموده: روزى كه

ص: 106

رؤسا و پيشوايان از تابعان خود بيزارى مى جويند، عذاب را مى بينند و دستشان از اسباب قطع مى شود.(1)

و مراد به لعن يكديگر اين است كه اين عده آن عده را لعن مى كنند. همچنان كه باز قرآن كريم مى فرمايد: هر امتى كه در مى آيد امت ديگر را لعنت مى كند.(2)

آنگاه دنباله جمله فوق فرمود: «و مأواكم النار و مالكم من ناصرين» و اين جمله اشاره است به اين كه وبال اعمالشان به ايشان مى رسد، و كيفر خود را كه همان آتش است و هلاكى ابدى را دنبال دارد مى بيند، و هيچ ناصرى كه ياريشان كند و از آنان دفاع نمايد، ندارند.

پس ايشان كه در دنيا متوسل به مودّت شدند، تا از يارى يكديگر و تعاون اجتماعى و پشتيبانى از هم بهره مند شوند، به همين خاطر شرك ورزيدند. روز قيامت دشمن يكديگر خواهند شد و بر ضد يكديگر قيام خواهند نمود، و سرانجامشان بيزارى و ترك يارى يكديگر خواهد شد.(3)

مجسمه كه نمايانگر آن معبود است نشان داده باشند و اين بت پرستان ملائكه و جن را مى پرستيدند و آنها را موجوداتى روحانى و خارج از عالم اجسام، و منزه از خواص ماده و آثار آن مى دانستند و چون در هنگام عبادت توجه به اين موجودات روحانى برايشان دشوار بود، و نمى توانستند آنها را در ذهن خود مجسم سازند، لذا دست به اين ابتكار زدند كه براى هر يك مجسمه اى نمايانگر آن موجود روحانى بسازند، و هنگام عبادت متوجه آن مجسمه شوند.

در عبادت ستاره پرستان نيز مطلب از اين قرار بود، چون در كيش آنان نيز معبود اصلى روحانيات كواكب بود، و از در ناچارى خود اجرام كواكب را صنم، و نمايانگر آن روحانيات گرفته تا كواكب را بپرستند، ولى در اينجا از نظر اين كه ستارگان طلوع و غروب دارند و روزها اصلا پيدا نيستند ناگريز شدند صنم ديگرى براى اين صنم ها بسازند، تا قواى فعاله و آثارى كه ستارگان در عالم پايين دارند مجسم سازد، مثلا زهره به زعم ايشان ايجاد طرب و سرور و نشاط مى كند، اين آثار را در صنم زهره نمايش مى دادند، يعنى صنم زهره را به شكل دخترى زيبا مى ساختند و چون مريخ را منشأ فتنه و خونريزى مى دانستند، صنم آن را به صورتى ديگر و عطارد را كه سمبل علم و معرفت مى پنداشتند صنم آن ها را نمايانگر آثار و خواص آنها مى ساختند و هم چنين صنمى كه براى بزرگان و قديسين از بشر درست مى كردند، بدين منوال بود.

فرشته است و يا جن و يا بُت را مى پرستيدند، و در عبادت متوجه آن گشته، بدان تقرّب مى جستند، و اگر خيلى به اصطلاح روشن فكر مى شدند، از بت تجاوز كرده خود ربّ را عبادت مى كردند، ولى از عبادت خداى سبحان هيچ خبرى نبود. يعنى در كيش بت پرستى خدايتعالى به هيچ وجه و در هيچ حالى عبادت نمى شود.

ص: 108

(1)

آرى انسان در لغزشگاه تجسم امور معنوى و ريختن حقايق نامحسوس در قالب محسوس است و اين كار را به وسيله ساختن مجسمه و تصوير انجام مى دهد و در عين حال فطرتآ در برابر هر قدرت برتر و قهرآميزى خاضع است و بدان توجه دارد. از اين رو روح شرك و بت پرستى در اجتماع انسانى آنچنان سارى و جارى بوده و هست كه حتى در اجتماعات راقى كنونى و اجتماعاتى كه بر اساس طرد دين، ساختمان شده قابل احتراز و اجتناب نيست. شما مى بينيد در اين اجتماعات آرم و پرچم و مجسمه شخصيت ها به حدى مورد احترام است كه بت پرستى عهدهاى اوليه و بشر نخستين برايتان مجسم مى شود.

به علاوه همين امروز بر پشت كره زمين صدها ميليون بت پرست وجود دارد كه در شرق و غرب عالم اقامت گزيده اند. از اينجا به لحاظ اعتبار عقلى اين مسئله قوت مى گيرد كه بت پرستى در بين مردم بدين نحو شروع شده كه مجسمه يا تصوير مردان بزرگ را مخصوصآ بعد از مرگ و به منظور يادبود آنان سرپا نگه مى داشتند و در روايات ائمه اهل بيت نيز مؤيد اين سخن وارد شده است.

در تفسير قمى به صورت مضمر (يعنى به جاى نام امام ضمير آمده) و در علل الشرايع(2) به

طور مسند از حضرت صادق(علیه السلام) در ذيل آيه: (و قوم نوح گفتند هرگز خدايان خود را رها نكنيد و بخصوص دست از پرستش ودّ و سواع و يغوث و يعوق و نسر هرگز برنداريد.)

ص: 109

(1)

روايت كرده كه فرمود: «مردم سابق خداپرست بودند پس از چندى مردند و بستگان آنها به شيون پرداختند و مصيبت بر ايشان سخت شد پس شيطان كه خدا لعنتش كناد، به نزدشان آمد و بديشان گفت: من براى شما به صورت مردگان بت مى سازم تا بدان ها بنگريد و انس گيريد و خدا را عبادت كنيد.

آنگاه براى آنان به صورت مردگان بت ساخت و از آن پس خدا را مى پرستيدند و به بت ها نظر مى كردند و چون زمستان شد و باران آمد بت ها را داخل خانه بردند. اين نسل كه به عبادت خدا ادامه مى دادند منقرض شدند و اولادشان رشد كردند و گفتند: «پدران ما اينها را مى پرستيدند» و به جاى خدا شروع به پرستش بتها كردند. اين است كه خدا در آيه مورد بحث از قول قوم نوح مى فرمايد: دست از پرستش (اين پنج بت) بر نداريد.

مطابق نقل تاريخ در روم و يونان قديم سرپرست خانه را در خانواده پرستش مى كردند و موقعى كه مى ميرد بتى به جاى او مى ساختند و اهالى خانه آن را مى پرستيدند.

بسيارى از پادشاهان و بزرگان نيز در بين قوم خود پرستش مى شدند. قرآن كريم از اين عده نمرود، پادشاه معاصر ابراهيم كه در مورد خدا با وى مباحثه كرد و فرعون معاصر موسى را ذكر كرده است. (امروز نيز در بتكده ها و آثار عتيقه اى كه از آنان باقى مانده مجسمه هاى بسيارى از رجال بزرگ دينى يافت مى شود مانند مجسمه بودا و مجسمه هايى از برهمن ها و غيره...).

پرستش مردگان در روزگار قديم شاهد بر آن است كه پيشنينيان معتقدبودند مردگان با مرگ از بين نمى روند و ارواحشان بعد از مرگ باقى مى ماند و همان توجه و اثرى را كه در حال حيات دارا بوده، دارد و حتى بعد از مرگ از آن رو كه از شائبه ماده خلاص شده و تاثرات جسمانى و انفعالات مادى رهايى يافته وجودى قويتر و اراده اى نافذتر و

ص: 110

تاثرى شديدتر پيدا مى كنند.

فرعون معاصر موسى با اين كه در بين قوم خود به عنوان خدايى پرستش مى شد خود بت پرست بود. قرآن در اين مورد مى فرمايد: (اشراف قوم فرعون گفتند: آيا موسى و قوم او را مى گذارى كه در زمين فساد كنند و تو و خدايانت را ترك گويند.)(1) به طور كلى بت پرستى تقريبآ به يك ريشه بر مى گرددد و آن عبارت است از شفيع گرفتن به سوى خدا و پرستش بت ها و تمثال هاى آنها، قرآن كريم امت هاى معاصر نوح، ابراهيم و موسى را بت پرست معرفى كرده.(2)

فطرتش وادارش كرد تا براى اختصاص دادن منافع به خود با يكديگر اختلاف كنند از اينجا احتياج به وضع قوانين كه اختلافات پديد آمده را بر طرف سازد پيدا شد و اين قوانين لباس دين به خود گرفت و مستلزم بشارت و انذار و ثواب و عقاب گرديد و براى اصلاح و تكميلش لازم شد. عباداتى در آن تشريع شود، تا مردم از آن راه تهذيب گردند و به منظور اين كار پيامبرانى مبعوث شدند، و رفته رفته آن اختلاف ها در دين راه يافت و بر سر معارف دين و مبدأ و معادش اختلاف كردند و در نتيجه به وحدت دينى هم خلل وارد شد. شعبه ها و حزب ها پيدا شد و به تبع اختلاف در دين اختلاف هايى ديگر نيز درگرفت و اين اختلاف هاى بعد از تشريع دين به جز دشمنى از خود مردم ديندار هيچ علت ديگرى نداشت چون دين براى حل اختلاف آمده بود، ولى يك عده از در ظلم و طغيان خود دين را هم با اين كه اصول و معارفش روشن بود و حجت را بر آنان تمام كرده بود مايه اختلاف كردند.

پس در نتيجه اختلاف ها دو قسم شد يكى اختلاف در دين كه منشأ آن ستمگرى و طغيان بود و يكى ديگر اختلافى كه منشأ آن فطرت و غريزه بشرى بود و اختلاف دومى كه همان اختلاف مردم دنيا باشد باعث تشريع دين شد و خدا به وسيله دين خود عده اى را به سوى حق هدايت كرد و حق را كه در آن اختلاف مى كردند روشن ساخت و خدا هر كس را بخواهد به سوى صراط مستقيم هدايت مى كند. پس دين الهى تنها و تنها وسيله سعادت براى نوع بشر است و يگانه عاملى است كه حيات بشر را اصلاح مى كند چون فطرت را با فطرت اصلاح مى كند و قواى مختلف فطرت را در هنگام كوران و طغيان تعديل نموده براى انسان رشته سعادت زندگى در دنيا و آخرتش را منظم و راه ماديت و معنويتش را هموار مى نمايد و اين آيه سبب تشريع اصلى دين را بيان مى كند

ص: 112

.

،

از كجا آمده، به كجا مى رود و اگر مى رود بايد در اين منزلگاه موقت چه روشى اتخاذ كند، كه براى فردايش سودمند باشد؟ پس تشريع دينى و تقنين الهى تشريعى است كه اساسش تنها علم است و بس كه مى فرمايد: (حكم و قانون تنها به دست خداست و او دستور داده كه جز او را نپرستيد، اين است دين استوار ولكن بيشتر مردم نمى دانند.)(1)

قرآن كريم پر است از آياتى كه علم را مى ستايد و مردم را به سوى آن مى خواند و تشويق مى كند. و كلا دين نه عبارت است از هوس رانى و نه دعوت به اطاعت كوركورانه، و در شأن دين نيست كه بشر را دعوت به جهل و تقليد كند و ساحتش مقدس تر از آن است كه مردم را به عملى دعوت كند كه علم همراهش نباشد و يا به طريقه اى بخواند كه هدايت و كتابى روشن گر نداشته باشد.

،

تا آنجا كه مى فرمايد و تفرقه نينداختند مگر بعد از آن كه عالم بدان شدند ولى حسادت و طغيان به اختلاف وادارشان كرد و اگر نبود قضايى كه قبلا از ناحيه پروردگارت رانده شده كه هر امتى تا مدتى زندگى كند نسلشان را قطع مى كرديم.)(1)

و نيز مى فرمايد: (مردم تنها يك امت بودند ولى بعدها اختلاف كردند و اگر قضايى از پيش از ناحيه پروردگار تو رانده نشده بود، ميان آنان در آن چه اختلاف مى كردند حكم مى شد.)(2)

و كلام اين دو آيه همان سخنى است كه به آدم فرمود: (شما در زمين تا مدتى معين قرار داريد.)(3) و اختلاف در دين را مستند به بغى (حسادت و طغيان) كرد نه مستند به فطرت و اين براى اين جهت بود كه دين فطرى است و چيزى كه سرچشمه از فطرت دارد خلقت در آن نه دگرگونى مى پذيرد و نه گمراهى و در نتيجه حكمش مختلف نمى شود و همچنين خداوند در مورد فطرى بودن دين مى فرمايد: (رو به سوى دين حنيف آر، همان دينى كه فطرى بشر است و خدا بشر را بر آن فطرت آفريده و معلوم است كه خلقت خدا دگرگونى ندارد و دين استوار هم همين دين است كه از نهاد خود بشر سرچشمه گرفته است.)(4)

اما از اين آيه مورد بحث چند نكته روشن مى شود كه عبارتند از :

اول: حدّ دين و معرف آن و اين كه دين عبارت است از روش خاصى در زندگى دنيا كه هم صلاح زندگى دنيا را تأمين مى كند و هم در عين حال با كمال اخروى و زندگى دائمى و حقيقى در جوار خداى تعالى موافق است

ص: 115

.

دوم: اين كه دين از همان روز اولى كه بر بشر آمد براى رفع اختلاف آمد اختلاف ناشى از فطرت و سپس رو به استكمال گذاشت و در آخر رافع اختلاف هاى فطرى و غيرفطرى شد.

سوم: اين كه دين خدا لايزال رو به كمال داشته تا آنجا كه تمامى قوانينى را كه همه جهات احتياج بشر را در زندگى در برداشته باشد متضمن شده باشد در اين هنگام است كه دين ختم مى شود و ديگر دينى از ناحيه خدا نمى آيد و به عكس وقتى دينى از اديان خاتم اديان باشد، بايد مستوعب و دربرگيرنده تمامى جهات احتياج بشر باشد. و خداى تعالى در اين باره مى فرمايد :

(ما كتاب را بر تو نازل كرديم كه بيان گر هر چيز است.)(1) و نيز مى فرمايد: (و اين كه قرآن كتابى است شكست ناپذير، كه نه از ناحيه كتب آسمانى قبل خلل مى پذيرد و نه بعدآ كتابى ديگر ناسخ آن مى شود.)(2)

چهارم: اين كه هر شريعت لاحق كاملتر از شريعت سابق است.

پنجم: اين كه علت بعثت انبياء و فرستادن كتاب و به عبارتى ديگر سبب دعوت دينى همان سير بشر به حسب طبع و فطرتش به سوى اختلاف همان طور كه فطرتش او را به تشكيل اجتماعى مدنى دعوت مى كند همان فطرت نيز او را به طرف اختلاف مى كشاند و وقتى راهنماى بشر به سوى اختلاف فطرت او باشد، ديگر رفع اختلاف از ناحيه خود او ميسر نمى شود، و لاجرم بايد عاملى خارج از فطرت او عهده دار آن شود و به همين جهت خداى سبحان از راه بعثت انبياء و تشريع شرايع، نوع بشر را به سوى كمال لائق به حالش و اصلاحگر زندگيش اين اختلاف را بر طرف كرد و اين كمال، كمال حقيقى

ص: 116

است كه داخل در صنع و ايجاد است. قهرآ مقدمه آنها يعنى بعثت انبياء هم بايد داخل در عالم صنع باشد.

ص: 117

(1)

حد وسط و حالت تعادل است. و در بعضى از كتب ديگر حنيف به معنى كسى است كه از «انحراف» به «راستى و استقامت» مى گرايد و يا به تعبير ديگر از آيين ها و روش منحرف چشم مى پوشد و متوجه آيين مستقيم خداوند مى شود. همان آيينى كه موافق فطرت است و به خاطر همين موافقت او با فطرت صاف و مستقيم است و اين يك نوع اشاره به فطرى بودن توحيد مى باشد كه درون انسان نهفته است. و آدمى را از پرستش بتها و شرك ورزيدن منع مى كند. همچنين حنيف گرايش از هر گونه كژى و ناراستى به راستى مى باشد و از آنجا كه پيروان توحيد خالص از شرك روى گردان شده و به اين اصل اساسى (توحيد متمايل مى شوند به آنها حنيف گفته مى شود.)(1)

به طور كلى «حنفا» يعنى مايل شدن از هر دين باطل به سوى دين حق كه همان دين اسلام و دينى ثابت است و آنها بر اين دين ثابت هستند و خود را جزء آن دين مى دانند و راست دينان و پاك دينان واقعى همين حنفاء هستند و دين اسلام را بدين جهت دين حنيف ناميدند. كه خلق را دستور مى دهد به اين كه در تمامى امور حد واسط و حالت اعتدال را از دست ندهند و از انحراف به سوى افراط و تفريط بپرهيزند.

حنيف به معنى كسى است كه از گمراهى و انحراف به استقامت و اعتدال تمايل پيدا كند و به تعبير ديگر بر صراط مستقيم گام بردارد. و نيز به همين دليل، يكى از معانى حنيف مستقيم و صاف است، و از اينجا روشن مى شود، تفسيرهايى كه مفسران براى كلمه حنيف كرده اند مانند حج خانه خدا، پيروى از حق، پيروى از ابراهيم و اخلاص عمل همگى به همان معنى كلى و جامع بازگشت مى كند و اينها هر يك مصداقى از آن

ص: 120

است.(1)

حنيف به معنى مستقيم، ثابت و صاف به كار رفته كه منظور همان هدايت در دين توحيدى مى باشد كه اين دين همه را به راه مستقيم و ثابت و صاف هدايت مى كند. اين دين همان دين خالص و توحيدى مى باشد كه حضرت ابراهيم(علیه السلام) آورنده ى آن بود و آن را اسلام و خود را مسلم ناميد.(2)

قرآن در اين مورد مى فرمايد: (بگو اى پيغمبر محققآ مرا خدا به راه راست هدايت كرده است به دين استوار و آيين پاك ابراهيم كه وجودش از لوث شرك و عقايد باطل مشركين منزه بود، بگو اى پيغمبر همانا نماز و اطاعت و كليه اعمال من و حيات و ممات من همه براى خداست كه پروردگار جهان است او را شريك نيست و به همين اخلاص كامل مرا فرمان داده اند و من اولين كسى هستم كه مطيع و تسليم امر خدا مى باشد.) و نيز قرآن مى فرمايد: « و آيين اسلام مانند آيين پدر شما ابراهيم خليل است كه خدا از اين پيش شما امت را در صحف او و در اين قرآن مسلمان ناميده)(3) و نيز قرآن مى فرمايد: (همانا دين پسنديده نزد خدا آيين اسلام است.)(4)

آرى تنها دين در نزد خدا، اسلام و همه ى انبيا مبلغ اين دين بوده اند پس حنفاء نيز كسانى بوده اند كه الگوى كامل آنان حضرت ابراهيم(علیه السلام) بوده و آنان پيروان آيين فطرى و توحيدى آن حضرت به شما مى آيند و لذا قرآن همه را دعوت به پيروى از دين حنيف كرده، مى فرمايد : (پس تو اى رسول «با همه پروانت» مستقيم روى به جانب آيين پاك

ص: 121

اسلام آور و پيوسته از طريقه دين خدا كه فطرت خلق را بر آن آفريده است پيروى كن كه هيچ تغييرى در خلقت خدا نبايد داد اين است آيين استوار حق و ليكن اكثر مردم از اين حقيقت آگاه نيستند.)(1)

پس همانا دين حق يكتاپرستى مى باشد كه آن مهمترين اصل مشترك دين الهى است بنابراين همه ى انبيا از حضرت آدم(علیه السلام) تا حضرت خاتم(صلی الله علیه و آله) براى ترويج آن اصل مهم يعنى توحيد (يكتاپرستى) مبعوث شده اند و به درستى كه در دين حق تغيير و تحريفى نيست. در مجموع اين آيه چنين معنى مى دهد كه توجه خود را دائمآ به سوى آيينى داشته با كه از هر گونه اعوجاج و كجى خالى است همان آيين اسلام و همان آيين پاك و خالص خدا است.(2)

همچنين اين آيه تأكيد مى كند كه دين حنيف و خالص خالى از هر گونه شرك دينى است كه خداوند در سرشت همه ى انسان ها آفريده است سرشتى است جاودانى و تغيير ناپذير هر چند بسيارى از مردم توجه به اين واقعيت نداشته باشند. اما از نخستين روزى كه انسان قدم به عالم هستى مى گذارد اين نور الهى يعنى توحيد و خدا پرستى در درون جان او شعله ور است. او فطرتآ، حنيف يعنى متمايل از باطل به سوى حق و از كجى به راستى است و دين حنيف دينى است كه مطابق فطرت انسان بوده و از تمام كجى ها و انحرافات و خرافات و گمراهى ها به سوى راستى و درستى و حق متمايل شده است. و همان راه مستقيم الهى است كه همه انبياى الهى مأمور هدايت بشر به اين

ص: 122

راه بوده اند.(1)

تقديس نمايد. اما ابليس سر راه آدم را گرفت، جبرئيل او را گفت: دورش نما، آدم ابليس را به وسيله سنگريزه از خود راند. و بدين طريق خانه كعبه به وسيله آدم(علیه السلام) به عنوان نخستين خانه و به منظور پرستش خداوند در سرزمين مكه براى مردم ساخته شد. چنان كه قرآن مى فرمايد: (نخستين خانه اى كه به منظور پرستش خداوند براى مردم ساخته شد در سرزمين مكه بود.)(1) و حضرت على(علیه السلام) نيز در از زمان آدم تا به امروز به وسيله ى قطعات سنگى... امتحان كرده است، و آن را خانه محترم خود قرار داده، سپس به آدم و فرزندانش دستور داد كه گرداگرد آن طواف كنند.) كوتاه سخن اين كه: آيات قرآن و روايات اين تاريخچه معروف را تأييد مى كند كه خانه كعبه نخست به دست آدم ساخته شد، سپس در طوفان نوح فروريخت و بعد به دست ابراهيم و فرزندش اسماعيل تجديد بنا گرديد.(2)

پس نتيجه مى گيريم كه خانه كعبه و آداب و مناسك حج كه جز آيين حنيف ابراهيم(علیه السلام) هستند از زمان حضرت آدم(علیه السلام) اجرا و اعمال مى شده و تحقق داشتند و پس از حضرت آدم(علیه السلام) نيز به وسيله انبيا ديگر چون نوع(علیه السلام) اين آيين و مراسم حنيف ترويج و تبليغ و اجرا ميشده تا اين كه حضرت ابراهيم(علیه السلام) به نبوت مبعوث شد و اين آيين و آداب و رسوم و مناسك آن را از نو احيا و پايه هاى خانه كعبه را مجددا بالا برد. چنان كه قرآن مى فرمايد: (به ياد آوريد هنگامى را كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاى خانه (كعبه) را بالا مى بردند و مى گفتند پرودگارا از ما بپذير تو شنوا و دانايى.)(3) اين تعبير مى رساند كه شالوده هاى خانه كعبه وجود داشته و ابراهيم و اسماعيل پايه هاى آن را بالا بردند

ص: 124

.

پيامبران بنى اسرائيل بوده و لذا مورد تصديق مسلمين و يهود و نصارى است. اين پيامبر بزرگ در شهر « اور » يا شهر «فدام آرام» از شهرهاى بابل به دنيا آمد.(1)

خاموشى را تبديل به نور و شادى و گرمى و جنب و جوش مى كند، يا ماه كه نور ملايم و منظره شاعرانه اش خاصه در شب هاى سيزدهم و چهاردهم در بيابان هاى تاريك، بزمِ الهام بخش و نشاط آورى مى سازد. آن هم براى بشر كه نادانستنى فراوان دارد و سراسر جهان براى وى پر از ابهام و اسرار است.(1) همچنين در شهر بابل كيش صابئين رواج كامل داشت معتقدين به اين

كيش داراى معابد بسيارى بودند و هر معبدى را به نام ستاره اى ساخته و مجسمه اى از آن ستاره را در آن معبد نصب كرده بودند.

صابئين در حدود سال دويست قبل از ميلاد در اين سرزمين معبدى به نام خداى خورشيد و معبدى به نام خداى ماه بنا كرده بودند. همچنين هيكل هايى به اسم آفتاب داشته اند مانند هيكل بعلبك كه براى بت خورشيد و قِران كه براى بت ماه ساخته بوند. و نيز در نزديكى بت ماه بوده، و نيز دهى ديگر است به نام (ترع عوز) كه به معنى دروازه ى زهره مى باشد.

به طورى كه مورخين مى نويسند حتى بت هاى خانه كعبه هم از آن مكه در آن روزها در شمار صابئين و ستاره پرست بوده اند، و بت لات به اسم زحل و بت عزّى به اسم زهره بوده.(2)

احتجاج حضرت ابراهيم(علیه السلام) با عمويش آزر

ص: 127

(1)

هنگامى ابراهيم از مخفى گاه خود خارج و به ميان مردم و قوم خويش گام نهاد و به خانواده خود پيوست كه خداوند به او رشد فكرى داده و او را به سوى حق هدايت فرموده بود به طورى كه او داراى فطرتى پاك بود و خداوند متعال نيز با نشان دادن ملكوت هر چيز به او، تأييدش نموده و كارش را بجايى رسانده بود كه تمامى اقوال و افعالش موافق با حق شده بود، لذا چون ديد كه پدرش و همه ى مردم بت مى پرستيدند، اين عمل را از آنان نپسنديد و نتوانست ساكت بنشيند، لاجرم به احتجاج با پدر پرداخت او را از پرستش بت ها منع و به توحيد خداى سبحان دعوت نمود. پدرش وقتى ديد ابراهيم به هيچ وجه از پيشنهاد خود دست بردارد او را از خود طرد نمود و به سنگسار كردنش تهديد نمود، ابراهيم(علیه السلام) در مقابل اين تهديد و تشديد از در شفقت و مهربانى با وى تلطف كرد. به هر حال ابراهيم با عمويش «آزر» وارد بحث شد و با عبارتى بسيار محكم، رسا و توأم با محبت و گاهى توبيخ در زمينه بت پرستى به او هشدار داد و به او گفت: چرا چيزى را مى پرستى كه نمى شنود و نمى بيند و هيچ مشكلى را درباره تو حل نمى كند؟ تو اگر از من پيروى كنى، من تو را به راه راست هدايت مى كنم، من از اين مى ترسم كه اگر از شيطان پيروى كنى مجازات الهى دامنت را بگيرد. حتى هنگامى كه عمويش در مقابل اين نصايح او را تهديد به سنگسار كردن مى نمود او با جمله (سلام عليك) من براى تو استغفار خواهم كرد كوشش نمود تا در دل سنگين او راهى پيدا كند.

ص: 128

(1)

گرداننده اين جهان باشند. من روى خود را به سوى كسى كردم كه آسمان ها و زمين را آفريده من در ايمان خود به او خالص و ثابت قدمم و هرگز از مشركان نخواهم بود. ابراهيم اين مرحله از مبارزه خود را با بت پرستان، به عالى ترين صورتى پشت سرگذاشت و توانست عده اى را بيدار و حداقل عده ديگرى در شك و ترديد فرو برد. چيزى نگذشت اين زمزمه در آن منطقه پيچيد: اين جوان كيست كه با اين منطق گويا و بيان رسا در دلهاى توده ى مردم راه باز مى كند؟(1)

بود تا خود شاهد حال باشد. ابراهيم(علیه السلام) مى دانست كه مردم درباره بت هاى خود قائل به حيات و نطق نيستند و لكن مى خواست با طرح اين نقشه زمينه اى بچيند كه مردم را به اعتراف و اقرار بر بى شعورى و بيجانى بتها وادار سازد و لذا مردم پس از شنيدن جواب ابراهيم(علیه السلام) به فكر فرو رفته به انحراف خود اقرار نمودند و با سرافكندگى گفتند: تو كه مى دانى اين بت ها قادر بر تكلم نيستند، ابراهيم(علیه السلام) كه غرضى جز شنيدن اين حرف از خود آنان نداشت بى درنگ گفت: آيا خداى را گذاشته و اين بت ها را كه جماداتى بى جان و بى سود و زيانند مى پرستيد؟ اف بر شما و بر آن چه مى پرستيد آيا راستى فكركنيد و چيزهايى را كه خود به دست خودتان مى تراشيد مى پرستيد و حاضر نيستيد خدا را كه خالق شما و خالق همه مصنوعات شما است بپرستيد.(1)

(1)

حاكم برافروخته شده بود، بسوزاند و براى هميشه فكر خود را راحت كند اما هنگامى كه آتش به فرمان خدا خاموش گشت و ابراهيم سالم از آن صحنه بيرون آمد چنان لرزه اى بر دستگاه نمرود وارد گشت كه به كلى روحيه خود را باخت، چرا كه ديگر ابراهيم يك جوان ماجراجو و تفرقه افكن، (برچسبى كه دستگاه نمرود به او مى زدند) نبود بلكه به عنوان يك رهبر الهى و يك قهرمان شجاع كه مى تواند يك تنه و با دست خالى بر انبوه جباران قدرتمند يورش ببرد، درآمد. و به همين دليل نمرود و درباريانش كه همچون زالو خون مردم بينوا را مى مكيدند تصميم گرفتند براى ادامه حكومت خود با تمام قوا در برابر ابراهيم(علیه السلام) به ايستند و تا او را نابود نكنند از پاى ننشينند. از سوى ديگر ابراهيم سهم خود را از آن گروه گرفته بود، يعنى دلهاى آماده به او ايمان آورده بودند، او بهتر ديد كه با جمعيت مؤمنان و هوادارانش سرزمين شام و فلسطين و مصر سرزمين فراعنه روانه شود و توانست در آن مناطق حقيقت توحيد را تبليغ نمايد و مؤمنان فراوانى را به سوى پرستش خداوند يگانه بخواند.(1) بارى پس از آن كه

ابراهيم از آتش نجات يافت باز هدف خود را تعقيب نموده و شروع به دعوت به دين حنيف نمود و عده كمى به وى ايمان آوردند.(2) قرآن كريم از آن جمله لوط و همسر ابراهيم را اسم مى برد. اين بانو همان زنى است كه ابراهيم با او مهاجرت كرد و پيش از بيرون رفتن از سرزمين خود به اراضى مقدسه با او ازدواج كرده بود. ابراهيم(علیه السلام) و همراهانش در موقع بيرون شدن از وطن خود از قوم خود تبرى جسته و شخص او از آزر كه او را پدر ناميده بود و در واقع پدرش نبود، بيزارى جسته و به اتفاق همسرش و لوط به سوى ارض مقدسه خيمه بيرون زدند، باشد كه در آنجا بدون مزاحمت كسى و

ص: 133

دور از اذيت و جفاى قومش به عبادت خداوند مشغول باشند.(1) و اما بناى كعبه كه خانه خدا و در عين حال خانه اى براى مردم است. و در آبه

96 آل عمران آمده: (اول خانه اى كه براى مكان عبادت خلق بنا شد همان خانه مكه است كه در آن بركت و هدايت خلايق است.) اگر تدبر شود روشن مى شود كه كعبه پيش از ابراهيم(علیه السلام) بنا شده بود. آن حضرت آن را پس از خرابى تجدبد ساختمان كرد و زن و فرزندش را در بيابان سكونت داد در حالى كه اثرى از آبادى در آنجا نبود تا رفته رفته محلى آباد گرديد. ابراهيم(علیه السلام) به امر پروردگار خود به مكه كه دره اى عميق و بى آب و علف بود آمده و دعايى جهت طلب اولاد كرد او با اين كه در كهولت بود خداوند بشارت اسحاق و اسماعيل را به او داد و همان طور كه خداوند وعده داده بود بركت را در خود حضرت ابراهيم(علیه السلام) ديد و به او دو فرزند داد و اسماعيل در سن شيرخوارگى بود كه در مكان مخوف آنها را منزل داد و خود به ارض مقدس مراجعت نمود اسماعيل در اين سرزمين نشو و نما كرد و اعراب چادر نشين اطراف به دور او جمع شده و بدين وسيله خانه كعبه آباد شد. ابراهيم(علیه السلام) گاهگاهى پيش از بناى مكه و خانه كعبه و پس از آن به مكه مى آمد از فرزندش اسماعيل ديدن مى كرد تا آن كه در يك سفر مأمور به ساختن خانه كعبه شد.(2) لذا به اتفاق اسماعيل اين خانه را بنا نهاد و اين اولين خانه اى

است كه از طرف پروردگار ساخته شد. آن بزرگوار در بناى كعبه و اسكان خانواده خود در آنجا جز رضاى خدا نظرى نداشت. و اين خانه مباركى است كه در آن آيات بينات و در آن مقام ابراهيم است و هركس درون آن داخل شود از هر گزندى ايمن است.

ص: 134

(1)

ابراهيم(علیه السلام) پس از فراغت از بناى كعبه دستور حج را صادر نمود و عبادات مربوطه به آن را تشريع نمود.(2) (اعمال و مراسم فعلى حج مشروح احكام و دستورهاى حضرت ابراهيم است كه با وحى آسمانى توسط فرزند بزرگوار آن حضرت يعنى حضرت محمّد بن عبدالله(صلی الله علیه و آله) پى ريزى شده است.) آنگاه خداى تعالى او را مأمور به ذبح فرزندش اسماعيل نمود آن امتحان بزرگ و بى نظير، ابراهيم(علیه السلام)، اسماعيل را در انجام فرائض حج شركت مى داد موقعى كه به سعى رسيدند و مى خواستند كه بين صفا و مروه سعى كنند، اين مأموريت ابلاغ شد. و ابراهيم داستان را با فرزندش در ميان گذاشت و گفت: فرزند عزيزم در خواب چنين مى بينم كه ترا ذبح و قربانى مى كنم. رأى تو چيست عرض كرد پدرجان هر چه را كه مأمور به انجامش شده اى انجام ده و ان شاء الله به زودى خواهى ديد كه من مانند بندگان صابر خدا چگونه صبرى از خود نشان مى دهم، پس از اين كه هر دو به اين امر تن در دادند و ابراهيم صورت جوانش را بر زمين گذاشت وحى آمد كه اى ابراهيم خواب خود را تصديق كردى و ما به همين مقدار از تو قبول كرديم و ذبح عظيمى را فدا و عوض او قرار داديم و راستى اين امتحان آشكارى است.(3)

در اينجا ذكر چند نكته لازم است: مراد از كشتار عظيم در آيه فوق كه عوض قربانى اسماعيل است به احتمآل قوى كشتار بزرگ و همه ساله ى عيد قربان است زيرا يكى از علل قربانى موسم حج زنده نگاه داشتن خاطره فداكارى ابراهيم(علیه السلام) است كه آن حضرت فرمود: هر قربانى كه در منى تا روز قيامت ذبح شود فديه حج هم فديه اسماعيل مى باشند.(4) و روايت شده كه ابراهيم(علیه السلام) در آن روز قوچى را ذبح كرد و

حج را عوض اسماعيل قرار داد و افتتاح آن را به ابراهيم محول كرد.

ص: 135

(1)

5. او كسى است كه روى دل را به پاكى و خلوص متوجه خدا كرده بود و هرگز شرك نورزيد.(2)

6. خداى تعالى رشد و هدايت او را قبلا ارزانيش داشته بود.(3)

7. او را در دنيا برگزيد و او در آخرت نيز در زمره صالحين خواهد بود چه او در دنيا وقتى خدايش فرمود تسليم شو گفت تسليم امر پروردگار عالميانم.(4)

8. ابراهيم فوق العاده مهمان نواز بود به طورى كه در بعضى از روايات آمده است او را پدر مهمانان يا صاحب ميهمانان لقب داده بودند.(5)

9. او توكل بى نظيرى داشت تا آنجا كه در هيچ كار و هيچ حادثه اى نظرى جز به خداوند نداشت هر چه مى خواست از او مى طلبيد و جز در خانه ى او را نمى كوبيد داستان پيشنهاد فرشتگان براى نجات او به هنگامى كه قوم لجوج مى خواستند او را در ميان دريايى از آتش بيفكنند و عدم قبول اين پيشنهاد از ناحيه ابراهيم در تواريخ ضبط است، او مى گفت من سر تا پا نيازم اما نه به مخلوق بلكه تنها به خالق.(6)

10. او شجاعت بى نظيرى داشت و در برابر سيل خروشان تعصب هاى بت پرستان يك تنه ايستاد و كمترين ترس و وحشتى به خود راه نداد و بت هاى آنها را به باد مسخره گرفت و از بتكده ى آنها تل خاكى ساخت و در برابر نمرود و دژخيمانش با شهامت بى

ص: 137

نظيرى سخن گفت كه هر يك از آنها در آياتى از قرآن مجيد آمده است.

11. ابراهيم منطق فوق العاده نيرومندى داشت در عبارات كوتاه و محكم و مستدل پاسخ هاى دندان شكنى به گمراهان مى داد و با همان منطق رسايش بينى لجوجان را به خاك مى ماليد. هر گز به خاطر شدت خشونت آنها از كوره درنمى رفت، بلكه با خونسردى كه حاكى از روح بزرگش بود با آنها روبرو مى شد و با گفتار و رفتارش سند محكوميتشان را به دستشان مى سپرد كه اين مطلب نيز در داستان محاجه ى ابراهيم با نمرود و با عمويش آزر و با قضات دادگاه بابل هنگامى كه مى خواستند او را به جرم خداپرستى و بت شكنى محكوم نمايند به روشنى آمده است.(1)

12. خداوند او را امام قرار داد و او را يكى از پنج پيغمبرى دانسته كه اولى العزم و صاحب شريعت و كتاب بودند.(2)

اين بود فهرست آن مناصب الهيه و مقامات عبوديتى كه خداوند به ابراهيم ارزانى داشته و در قرآن از آن اسم برده است و قرآن كريم فضائل و كرامات هيچ يك از انبيا كرام را به اين تفصيل نفرموده. آرى قرآن كريم به منظور حفظ شخصيت و حيات ابراهيم(علیه السلام) دين قويم ما را هم اسلام ناميده و آن را به ابراهيم نسبت داده و فرمود: (اين دين دين پدر شما ابراهيم است. و او قبل از اين شما را مسلمان ناميده)(3) و نيز فرموده: (بگو پروردگار من مرا به راه راست هدايت نمود دينى است قويم و ملت و كيش معتدل ابراهيم كه از مشركين نبود).

خداوند كعبه اى را كه آن جناب ساخت بيت الحرام و قبله عالميان قرار داده و براى

ص: 138

زيارت آن مناسك حج را تشريع نمود تا بدين وسيله ياد مهاجرتش را بدين ديار و جا دادن همسر و فرزندش را در آنجا و خاطره ذبح فرزند، توجهات به خدايش و آزارها و محنت هايى را كه در راه خدا ديد زنده نگاه بدارد.(1)

از خود بدانند يهوديان و مسيحيان هر كدام بر پيوند خويش با ابراهيم تأكيد داشتند كه قرآن در پاسخ آنها اين واقعيت را بيان داشت كه او تنها يك مسلمان و موحد راستين بود يعنى كسى كه در همه چيز تسليم فرمان خدا بود. جز به او نمى انديشيد و جز در راه او گام برنمى داشت.(1)

ب. احكام دهگانه مربوط به طهارت و پاكيزگى كه پنج حكم آن مربوط به سر و پنج حكم ديگرش مربوط به ساير اعضاى بدن است اما آن چه مربوط به سر است عبارتند از :

1. زدن شارب يعنى گرفتن آبخور سبيل.

2. نتراشيدن ريش (ريش گذاشتن).

3. بافتن گيسوان و اصلاح سر و صورت.

4. مسواك كردن.

5. خلال نمودن دندان ها.

و اما پنج حكم مربوط به ساير اعضاى بدن عبارتند از :

1. تراشيدن و ازاله موهاى زائد از بدن.

2. ختنه كردن.

3. ناخن گرفتن.

4. غسل جنابت.

5. طهارت گرفتن و شستشوى با آب.

ص: 140

(1)

ج. نماز خواندن.

د. پرداخت زكات.

ه . انجام اعمال و مناسك حج(طواف، قربانى، سعى بين صفا و مروه، رمى جمره، و غيره).

و. مباح بودن گوشت چهارپايان.

ز. تبرّى از دشمنان خدا.

ح. تحيت گفتن به سلام.

بودند كه با اجتماع فاسد آن روز عرب جوششى نداشتند.(1)

ابن اسحاق مى گويد : قريش در يكى از اجتماعات ساليانه پيرامون يكى از بت هاى با اهميتشان گرد آمدند و قربانى كردند و به عبادت و طواف مشغول بودند در آن ميان چهار تن از جمع بيرون رفتند و به راز گفتن و در گوشى حرف زدن با هم نشستند و آن چهار تن عبارت بودند از (ورقه بن نوفل بن اسد بن عبدالعزى، عبيدالله بن جحش، عثمان بن حويرث و زيد بن عمرو بن نفيل) با هم گفتند بياييد رو راست باشيم و سرّ يكديگر را نهفته داريم همه پذيرفتند يكى از آنها گفت: مى دانيم كه قوم ما بر آيين ارزشمندى نيستند. و در حقيقت از دين پدرشان ابراهيم منحرف شده اند، اين سنگ كور و كر و بى سود و بى زيان چيست كه گرد آن مى گرديم، بياييد دين بر حقى براى خود بجوييم چه به خدا سوگند اين آيين رايج بى ارزش است. سپس هر يك از گوشه اى رفتند تا حقيقت «حنيفيه» يا دين ابراهيم را بيابند.(2) اما اين

كه اين حقيقت را يافتند يا نه به درستى روشن و مسلّم نيست و آنها را نمى توان پيروان راستين ابراهيم(علیه السلام) شمرد. و حتى خودشان نيز خود را به نام حنيف نخوانده اند، از سوى ديگر حقيقت وجود ايشان نيز قابل انكار نيست.

چه آنان در جزيرة العرب جنبشى عليه مراسم مذهبى جاهلى و عادات مردم آن زمان به وجود آوردند و انحراف مردم و پرستش بت ها را سرزنش كردند و از اين افراد در اخبار و روايات به نام حنفا ياد شده است. البته تعداد حنفا منحصر به چهار نفر فوق نبوده.

ص: 142

(1)

را در مسجد اعتكاف مى كرد.

در آن موقع اين گوشه گيرى ها، دورى از جامعه جاهلى و پرهيز از رسوم و عادات آنها بود ولى در دوره اسلامى آن «اعتكاف» بود و در مسجد انجام شد. زيرا دوره دعوت جامعه به حق و مقاومت در راه حق بود كه فرار از معركه به خلوت و غار، شيوه انبيا و مسلمين نيست.(1)

كه حنفاء آيينى داشتند كه تنها براى خود برگزيده بودند. تكليف به ابلاغ در كار نبود اگر هم از طرف آنها گاهى دعوتى شده باشد همراه با سخنى نرم و آرام و مهربان بوده و اگر پيروانى هم داشته اند در حدود همان دوستانم و همفكران خودشان بوده است.(1)

صيانت مى كنند و در رواج كالاى علمى مى كوشند و از وبال انتقاد و ظهور تقلب و انحراف بيمناكند اين رويه را نمى پسندند. و واقعا ميل كردم كه به منظور خدمت به معارف و اثبات حقيقت و انتقاد از تقلب و خيانت به پاره اى از خيانت ها و اشتباهات آن دو كتاب اشاره كنم باشد كسانى كه قلم به دست مى گيرند لگام توسن سركش تعصب را نگاه داشته و در لغزشگاه هاى قدم و قلم جلو قلم خود را بگيرند.

(1)

(1)

بنابراين ناگريز بايد عمر شريفش هنگامى كه خداوند بر وى ظاهر شده و وى را امر به هجرت نموده به اندازه سكونت وى در حاران كمتر از 75 سال باشد و در رساله پولس به عبرانيان آمده است: و هنگامى كه دعوت شد به ايمان اطاعت كرد كه بيرون رود.(2) و همين

اندازه كه از عهد جديد ذكر كرديم در صراحت كفايت مى كند و لازم اين صراحت اين است كه ابراهيم قبل از آن كه به حاران بيايد ايمان به خدا داشته و پيامبرى بوده كه به وى وحى مى شده است. به هر حال حنيف در لغت عرب به كسى گفته مى شود كه داراى حقيقت توحيد و عبادت حق باشد.(3)

اكثر مردم نمى دانند.)(1) و همچنين آياتى ديگر از قرآن كريم(2) روشنگر آن خواهد بود كه حنفيت در برابر

بت پرستى و مذاهبى است كه بعدها به وجود آمده و دچار تحريف شده اند و خود مذهب اصيل، ذاتى، فطرى و خالص اولى است. اين آيات مسلمآ مكى هستند و سالها پيش از هجرت نازل شده و امر به پيروى از دين فطرى حنيف ابراهيم(علیه السلام) نموده اند. بنابراين اعتراض فوق كاملا مردود است. ضمنآ حنيف گاهى معادل كلمه مسلم به كار رفته و حنفيت براى دين ابراهيم(علیه السلام) و اسلام خيلى رواج داشته است. و نيز در احاديث از قول پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) وارد شده كه فرمود: (من به آيين حنيفيت مبعوث شدم.) يا فرمود: (محبوبترين دين نزد خدا حنيفيت است.)

ص: 149

(1)

همان واژه ى (صبا) صفت تعميدگرى را به هر مندائى داده و او را (صبى) يعنى صاحب تعميد ناميدند و براى جمع بستن اين كلمه به آن (ى، ن) و (و، ن) اضافه كرده و مندائيان را (صابئين) و (صابئون) ناميدند. علاوه بر آن اعراب امروزه براى نسبت دادن كار شستشو يا تعميد در آب جارى به مندائيان به آنان مغتسله نيز مى گويند.(1) محققان معاصر و جديد نيز اين كلمه را عبرى مى دانند «دائرة المعارف» فرانسه جلد چهارم ص22 اين واژه را عبرى دانسته و آن را به معنى فروبردن در آب يا تعميد مى داند. «ژسينوس» آلمانى مى گويد: اين كلمه هر چند عبرى است ولى محتمل است از ريشه اى كه به معنى ستاره است مشتق باشد.(2)

مى رود و آن معرفتى است كه از خود هستى به وجود آمده است.(1)

.

بنابراين دين صابئان مانند دين يهود و نصارى دين توحيد بوده و آنها پيغمبرى و شريعتى داشته و پس از پيامبرشان به تدريج به بت پرستى و پرستش كواكب گراييده اند. پيامبرشان از جمله پيامبرانى است كه در قرآن مجيد نامى از او به ميان نيامده ولى به آنها اشاره شده است.(1) دليل اين نظر عقايد و اعمالى است كه از آنها منقول است و نيز اعتنا كردن قرآن به شأن آنها و شمردن در رديف ديانت ها است.(2)

از گمراهان را از بدبختى نجات دهد. اما اين كار دوام نيافت زيرا پس از سپرى شدن زمان (رام و رود) باز آتش كينه و عداوت ها و نافرمانى ها و كفران، بدبختى و انحطاط و فساد همه ى جوامع بشرى آن زمان را فرا گرفت. پس از گذشت صدهزار سال از دوران (رام و رود) دوباره مردى خداپرست به نام (شورباى) به همراه همسرش (شرهبيل) رهبرى مردم مندائى را به عهده گرفت و به هدايتشان پرداخت.(1)

خداوند نود و دو هزار سال بعد از سال هاى آتش يا زمان (شورباى و شرهبيل) پيامبر مقتدرى چون نوح كه در مجادله و مباحثه بى نظير بود را به سراغ مردم جاهل آن زمان فرستاد تا بلكه به سر عقل آيند و دست از كفران و فساد بردارند، اما باز اين كار هم چاره نيفتاد. نوح كه در مندائيت (نو) خوانده شده و در ميان پيامبران خدا از مقام شامخى برخوردار است به مباحثه و گفتگوهاى فراوان با سردمداران زر و زور و آنان كه مردم را غارت مى كردند پرداخت اما آنان او را به ريشخند گرفته و استهزايش مى كردند و از بلاهايى كه خداوند برسر اسلافشان به خاطر نافرمانى هاشان آورده بود عبرت نگرفتند، تا آن كه حضرت (نوح) كه سالهاى سال با آن مردم نادان به خاطر دست برداشتن از خطاهايى كه انجام مى دادند مباحثه كرده بود ديگر از آنان خسته شده و به پروردگار خويش رو آورد و به خداوند گفت الاها قوم مغرور من بر خودش ظلم مى راند افراد قوم من خود را به دست خويش هلاك مى نمايند خداوندگارا آنان را هلاك فرما تا عبرت باقيماندگان باشد، پس خداوند گفت صبركن چنان بارانى بر آنان ببارانم كه ديگر هيچ از آنان نماند، تو عذاب مرا بدانان وعده نما اگر اصلاح پذيرفتند با آنان خوب تا

ص: 155

كن وگرنه هلاكشان خواهم ساخت و حضرت (نوح (ع» سلام و درود خداوند بر او باد نيز اين چنين نمود. اما اين كار نوح باز هم كارگر نيفتاد و قوم مغرور و نادان او وى را به ريشخند گرفتند، نوح(علیه السلام) بر آنان اتمام حجت كرد كه ديگر پايان كار است و اگر خلاف كنيد سزايتان مرگ خواهد بود اما مردم او نپذيرفتند پس وى دست به دعا برداشت و تقاضاى عاجل عذاب خداوندى را بر بزهكاران و كافران نمود و به خداوند فرمود كه خدايا مى ترسم كه اين قوم مغرور و نادان ايمان كسان معدودى هم كه به تو ايمان آورده اند را سست كنند. آنان را از دست كافران نجات ده. آن گاه از جانب خداوند به نوح(علیه السلام) ندايى رسيد كه اى نوح برخيز و از چوب درختان سرو و چنار كشتى بزرگى بساز و از هر نوع از موجودات زنده ى روى زمين دو نر و ماده گرد آور و در كشتى سوار كن و آن گاه كه علامت بلا و مجازات آشكار گرديد با اهل و خاندان و آنان كه به تو گرويده اند به كشتى درآى تا در امان بمانيد.

سپس نوح نجاران ماهرى را كه در شهر حران(1) و لبنان مى شناخت به كار ساختن كشتى مأمور ساخت پس از سيصد سال كار فراوان كشتى بزرگى ساخته شد. آن گاه حضرت نوح به فرمان خداوند شروع به جمع كردن انواع موجودات زنده از هر نوع دو جفت يعنى نر و ماده نمود و پس از مدتى حيوانات زيادى در كشتى گرد آمدند. آنگاه تمام وسايل لازمه را هم در كشتى گذاشت و منتظر نشانه هاى مجازات خداوندى گرديد و وقتى كه علامات آشكار شد با خانواده ى خود و نيز مردم با ايمانى كه به خداوند ايمان آورده بودند سوار كشتى شد. و خداوند وقتى كه نوح و آنان را كه بدو گرويده بودند سوار بر كشتى شدند بلا را نازل فرمود، نخست از آسمان باران سيل آسايى ريزش

ص: 156

كرد و بعد همراه آن از زمين آب جهيدن گرفت و از همه جا از زمين و آسمان آب مى آمد و باريدن ها و جهيدن آب از زمين چهل و دو شب طول كشيد تا آن كه آب تمام زمين حتى كوهها را پوشاند و تمام قوم كافر نوح به جز آنان كه در كشتى بودند را از ميان برد. كشتى نوح(علیه السلام) به مدت يازدهماه يازدهم به كنار كوهى به نام (قاردون) رسيد.(1) و در آنجا از كشتى پياده شد و تمام حيوانات و پرندگان مختلفى را كه با خود آورده بودند را نيز از كشتى خارج كردند تا در زمين پراكنده گشته و به تكثير نسل بپردازند.

حضرت نوح(علیه السلام) پس از سال هاى زيادى كه به ارشاد مردم پرداخت دار فانى را وداع گفت و به سوى خداوند شتافت، پس از او مندائيان آن زمان بدون رهبر ماندند پس خداوند فرزند ارشد وى يعنى حضرت سام را كه در مندائيت (شوم) خوانده مى شود به پيامبرى مندائيان برگزيد. وى در ميان مندائيان از مقام شامخى برخوردار است زيرا آنان وى را پدر اصيل سام در كتب مقدسه مندائى حبيب و عزيز خداوند بزرگ ذكر شده است. هشت هزار سال بعد از واقعه ى طوفان پيامبرى به نام ابراهيم(علیه السلام) ظهور كرد كه پدر تمام انبياء بزرگ بعد از خود مى باشد. سال هاى طولانى بعد در مصر سرزمين اهرام ثلاثه و سرزمين نيل آبى پيامبرى به نام موسى براى نجات قوم اسرائيل از دست پيروان ملكايا (فرعون) كه به بدى بسيار مشهور بود ظهور كرد. آنگاه قوم بنى اسرائيل به رهبرى موسى از مصر گريختند. و از ستم فرعون نجات يافتند.

در دو هزار سال پيش بين مندائيان و قوم بنى اسرائيل زد و خوردهايى رخ داد كه خداوند به خاطر نجات مردم مندائى از چنگال بنى اسرائيل پيامبرى به نام حضرت (يحيى يوحنا) را براى آنان ارسال فرمود. حضرت يحيى از پدرى پير و سالخورده كه نود و نه سال سن

ص: 157

داشت و به نام زكريا(علیه السلام) و مادرى پيرزن و نازا كه هشتاد و هشت سال سن داشت به نام (اينشوى)(1)

بنابر اراده ى الهى متولد شد. حضرت يحيى(علیه السلام) پيامبرى است كه احيا كننده دين مندائى است آن حضرت شب ها را به تعليم و روزها را به تعميد مردم مندائى مى پرداخت. و سنت تعميد را كه مدت مديدى در بين مندائيان به فراموشى سپرده شده بود را از نو زنده نمود و دوباره به مندائيان قدرت و نفود بيشترى در فلسطين اعطا كرد. جضرت يحيى(علیه السلام) مدت چهل و دو سال به تعميد مردم در رود اردن پرداخت وى به نام و به اراده خداوند صاحب رودخانه ها شد و به تعميد مردم پرداخت، او جذاميان را با آب طاهر نموده و شفا مى داد و نيز كورها را بينايى و كرها را شنوايى مى بخشيد، افليج ها و شكسته پاها و افتادگان را به نام و به كمك و توان پروردگار به حركت در مى آورد. او قدرت بيان شيرين و گيرايى داشت. وقتى كه سخن مى گفت همه را مفتون بيان خويش ساخته دل ها را صاحب مى گرديد. تا آنجا كه او از طرف خداوند، پيامبر راستين نام گرفت. حضرت يحيى آثار و كتب پراكنده مندائى را جمع آورى كرد و خودش نيز كتاب (دراشااديهيا) يعنى تعاليم يحيى را براى مندائيان از خويش به جا گذاشت.(2)

حضرت يحيى در موقع عروج به آسمان شصت و چهار سال سن داشت. شصت سال بعد از مرگ حضرت يحيى(علیه السلام) حامى بزرگ مندائيان، يهوديان باز از نو خودكامگى آفريدند و به كشت و كشتار مندائيان و همچنين آتش زدن كتاب ها و تخريب اماكن آنها پرداختند. آنها تا آنجا اين كار را ادامه دادند كه بالاخره بعد از مدتى نه چندان مديد از

ص: 158

فوت حضرت يحيى شصت هزار ناصورائى(1) به رهبرى اردوان ملكا كه خود وى هم يكى از ناصورائيان (نگهبانان

و حافظان دين) پيرو حضرت يحيى بود به سوى (كوه مداى) كه در نزديكى شهر حران شام بود مهاجرت كردند. در آنجا يعنى در شهر حران اجازه فعاليت مذهبى يافتند و شروع به ساختن عبادتگاهها نمودند، اما دنباله درگيرى هاى بين مندائيان و مداى هم رسيد و بالاخره به ناچار مندائيان سرزمين اصلى و آبا و اجدادى خود يعنى فلسطين را ترك كردند. تا آنجا كه براى پيدا كردن محل مناسب زندگى و مراسم خود كه همانا وجود آب هاى جارى است به سوى جلگه بين النهرين كه زمين مساعدى براى زندگى بود مهاجرت كردند و البته ناگفته نماند كه حمايت اردوان اشكانى پادشاه ايران(2) از آنان يكى از عوامل مهمى بود كه مندائيان را بدان ناحيه كشاند. زيرا اردوان مندائيان را از شر آزارهاى يهوديان در امان نگه داشته و در بين النهرين كه مركز و پايتخت ايران آن زمان به شمار مى آمد به آنان آزادى كامل بخشيد. پس از آن كه اسلام ظهور كرد مندائيان نفس راحتى كشيدند چون دين آن ها يكى از اديان الهى و رسمى آورده شده در قرآن مجيد كتاب مقدس مسلمين معرفى شده است بنابراين مندائيان مشمول الذمه خوانده شده و به دستور پيامبر اكرم حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) مورد حمايت قرار گرفتند و از آن موقع تا كنون مندائيان همگام با مردم مسلمان در جوامع اسلامى زندگى مى كنند. اما آن چه از قرائن و شواهد برمى آيد. آن است كه در شصت سال بعد از وفات حضرت يحيى مندائيان بر اثر زد و خوردهاى شديدى كه با يهوديان داشتند ديار و وطن اصلى خود يعنى فلسطين را رها كرده و به سوى جلگه بين النهرين كه يكى از بلاد امپراطورى ايران

ص: 159

در زمان اشكانيان بود مهاجرت كردند البته اين مهاجرت با توافق پادشاه ايران اردوان سوم اشكانى و تحت حمايت او انجام گرفت و از آن تاريخ يعنى از دو هزار سال پيش تاكنون مندائيان هنوز در اين سرزمين ساكن مى باشند علت عدم نقل و انتقال يا مهاجرت مندائيان از اين منطقه كه در قديم ميسان خوانده مى شد و از نام قديمى ميسن يونانى گرفته شده اين است كه مندائيان اين جلگه ها را مناسب زندگى و همچنين مراسم خود كه بستگى خاصى به آب جارى دارد يافتند. امروزه عمده ى جمعيت مندائيان ايران در شهرهاى اهواز - آبادان - خرمشهر - سربندر - دشت ميشان(1) و در عراق در شهرهاى بصره - بغداد - حلفايه- حله - كركوك - ناصريه و مندلى در عماره و جلگه هاى اطراف آن ساكنند.(2) شهرستانى معتقد است كه: صابئين به عاذيمون و هرمس كه همان (شيث و ادريس) مى باشند معتقد اند و به ساير انبياء اعتقادى ندارند.(3) در تفسير الميزان آمده است: ابوريحان بيرونى در كتاب آثار الباقيه ى خود، چنين مى نويسد: اولين كسى كه در تاريخ از ايشان، يعنى مدعيان نبوت نامشان آمده «بوذاسف» است كه بعد از يكسال از سلطنت طهمورث در سرزمين هند ظهور كرد و دستور فارسى نويسى را بياورد و مردم را به كيش صابئيان دعوت كرد و خلقى بسيار پيرويش كردند، سلاطين پيشدادى و بعضى از كيانى ها كه در بلخ توطن كرده بوند دو نيّر (يعنى آفتاب و ماه) را و كليات عناصر را، تعظيم و تقديس مى كردند. اين بود تا آن كه وقت ظهور زردشت رسيد. يعنى سى سال بعد از تاج گذارى بشتاسب در آن ايام بقيه صابئى مذهب ها در حران بودند و اصلا به نام شهرستان ناميده مى شدند يعنى به ايشان مى گفتند حرانى ها، البته بعضى هم گفته اند، حرانى منسوب به هاران پسر نوح، برادر ابراهيم(علیه السلام) است زيرا او در بين

ص: 160

رؤساى حرانى ها متعصب تر به دين خود بود.(1)

موجب شد كه گروهى آيين كلدانى را به اشتباه آيين صابى بدانند و يا صابى ها را ستاره پرست تفسير كنند. و يا صابى ها را با حنفا و پيروان ابراهيم (كه در آن ديا و در حران كم و بيش وجود داشتند و از لحاظ اعتقاد به مبدأ و معاد و احكام و اغسال نيز تشابهى با هم داشتند) يكى پندارند و يا حنفاء را (صابى هاى ابراهيمى) بخوانند و يا حرانى ها را، صابى بخوانند. وى همچنين مى نويسد: برخى معتقدند كه حرانى ها در زمان مأمون براى آن كه خود را اهل كتاب به شمار آرند و تحت شرايط «ذمه» واقع شوند نام صابى را بر خود نهادند و قبل از آن سابقه ندارد كه حرانى ها را صابى گفته باشند».

پروفسور خولسون آلمانى در كتاب «صابئه و صابيسم» مى نويسد: ميان صابيان واقعى و صابى هاى دروغى حران بايد فرق گذاشت چه از سال 820 ميلادى به اين طرف برخى از مورخين حرانى ها را نيز صابى خوانده و حال آن كه حرانى ها صابى دروغين هستند. دسته اول يا جماعت مندائيان كه مغتسله و صابى هاى بين النهرين نيز خوانده مى شوند. صابيان حقيقى هستند و دسته دوم بت پرستان سريانى مى باشند كه در حران اقامت داشتند و هنگامى كه مأمون خليفه عباسى در آخرين جنگ خود با روميان شرقى از ولايت حران مى گذشت، از آيين آنها پرسيد و از جواب هاى آنها استنباط كرد كه بايد بت پرست باشند به آنها تا مراجعت مهلت داد و گفت تا مراجعت من بايد به آيين اسلام و يا يكى از آيين هاى اهل كتاب درآييد و گرنه شما را خواهم كشت لذا اين گروه نام صابى را به دروغ بر خود گذاردند و از آن تاريخ مورخين به شبهه افتادند.(1) پس صابئيان حقيقى فرقه اى هستند كه خود را پيرو حضرت يحيى بن زكريا مى دانند كه اين حضرت از نظر قرآن از انبياء صاحب كتاب معرفى شده.(2) اينان

ص: 162

همچنين زبور مى خوانند و به قبله توجه مى كنند و منشأ اين فرقه از نظر تاريخى مربوط به دوران قبل از زرتشت است، زيرا: «پيش از آن كه زرتشت آيين مجوس را به (گشتاسب) عرضه كند و او آن را بپذيرد مردم اين ملك بر مذهب «حنفا» بودند و ايشان صابئانند و آن آيينى هست كه (بوذاسب) آن را به زمان (طهمورث) آورده است).(1)

نويسنده ى كتاب «بلوغ الارب» مى گويد: صابئين يكى از ملت هاى بزرگ هستند و اختلاف نظر درباره ى آنها به نسبت معرفت افراد از آيين آنان است و همان طور كه از آيه 62 بقره بر مى آيد اين جمعيت به دو گروه مؤمن و كافر تقسيم مى شوند. اينان همان قوم ابراهيم خليلند كه ابراهيم مأمور دعوت آنان بود، آنها در حران سرزمين صابئان زندگى مى كردند و بر دو قسمت بودند: صابئيان حنيف و صابئان مشرك.(2)

علاوه بر پرستش بت پرست، آنها كواكب را نيز مى پرستيدند.

حرانى ها مى گفتند: ابراهيم از ميانه حرانيان بيرون رفت، براى اين كه در غلاف عورتش برص افتاده بود و در مذهب حرانى ها هر كس مبتلا به برص مى شد نجس و پليد مى بود به همين جهت بود كه ابراهيم ختنه كرد و غلاف خود را بريد و آنگاه به بتخانه رفت و از بتى صدايى شنيد كه مى گفت: اى ابراهيم براى خاطر تنها يك عيب از ميانه ى ما بيرون رفتى و وقتى برگشتى با دو تا عيب آمدى از ميانه ما بيرون شو.، و ديگر حق ندارى به سوى ما برگردى ابراهيم از گفتار آن بت در خشم شد و او را ريز ريز كرد و از ميانه حرانيان بيرون شد ولى چيزى نگذشت كه از كرده ى خود پشيمان شد و خواست تا پسر خود را به عنوان پيشكشى براى ستاره مشترى قربانى كند، چون صابئى ها را عادت همين بود كه فرزندان خود را براى معبود خود قربان مى كردند و چون ستاره مشترى بدانست، كه ابراهيم از در صدق، توبه كرده به جاى پسرش قوچى فرستاد تا آن را قربانى كند. به همين جهت (حرانيان معروفند به قربانى دادن از جنس بشر و لكن امروز نمى توانند اين عمل را علنا انجام دهند.)(1)

صابئين معتقدند كه عالم را صانعى است قادر و عالم وحى، كه از هر زشتى منزه و پاك است و او را با صفات سلبى وصف مى كنند و مى گويند: (خدات محدود نيست. ديده نمى شود، ظلم نمى كند، و اگر اسماء حسنايى براى خدا قائلند، به عنوان مجاز قائلند، نه حقيقت، چون در نظر آنان صفتى حقيقى وجود ندارد.)

و مى گويند واجب است بر ما كه بدانيم از رسيدن به بزرگى او عاجزيم، و تنها به وسيله مقربان او كه روحانيات هستند مى توانيم به او نزديك شويم. زيرا تنها روحانيات هستند

ص: 164

كه از مواد جسمانى و قوت هاى جسدانى و تغييرات مكانى و زمانى پاك و منزه بوده و اساس خلقتشان بر طهارت و پاكى است. بنابراين به اين ها تقرب پيدا مى كنيم تا ما را در درگاه حضرت رب الارباب شفاعت كنند. و هيچ بشرى چنين مقام و منزلتى را ندارد. بنابراين صابئين حرانى منكر امر نبوت در نوع بشريت هستند و مى گويند: (چرا ما ايشان را پيروى كنيم ايشان چه برترى بر ما دارند، آنها مانند ما مى خورند و مى نوشند، پس اگر بشرى مانند خود را پيروى كنيم به زيانكارى فاحش مبتلا شويم.)(1)

اولين كسى كه مذهب ستاره پرستى را در بين مردم ابداع نمود و انتشار داد مردى بود از اهل هند به نام (يوذاسف) وى مردم را به زهد و ترك دنيا و اشتغال به معنويات و توجه به عوالم بالا كه مبدأ و منتهاى نفوس بشر است دعوت مى نمود. (و با القاى شبهاتى كه داشت مردم را به پرستش بت ها و سجده در برابر آنها وامى داشت و با حيله و نيرنگ هايى كه مخصوص به خودش بود اين مسلك خرافى را صورت مسلكى صحيح و عقلانى داد.(2)

يوذاسف منجمى بود كه در زمان طهمورث پادشاه ايران ظهور نمود و مردم را به مذهب صابئه دعوت كرد و خلق كثيرى از او پيروى كردند و مذهب او در اقطار زمين مانند روم و يونان و بابل و ساير كشورها شيوع پيدا كرد و هيكل ها و معابدى مشتمل بر بت هاى ستارگان بنا گرديد. اين فرقه داراى احكام و قوانين و ذبيحه ها و قربانى هايى هستند كه به سرپرستى كاهنانشان انجام مى گيرد. و ذبح انسان را به ايشان نسبت مى دهند. اين

ص: 165

فرقه، خدا را در جنبه ى خدايى و نه در مقام عبادت يگانه مى دانند.(1) يعنى به الوهيت ذات يگانه خدا عقيده دارند ولى به توحيد در عبوديت خدا معتقد نيستند و لذا به شرك و بت پرستى گرويدند.

بت پرستى صابئان (حرانيان) بر اساس روابط كون و فساد و ارتباط حوادث ارضى عالم به اجرام علوى مثل (خورشيد، ماه، عطارد، زهره، مريخ، مشترى، زحل) مبتنى است. اين مذهب عقيده دارد كه اين اجرام با عوالم روحانى وابسته به خود سررشته دار نظام عينى جهانند و هر كدام از آنها حوادث مربوط به خود را كه در احكام نجوم توصيف شده تدبير مى كنند و با تكرار گردش اين اجرام، گردش زمان بى توقف و بى نهايت تكرار مى گردد. پس اين اجرام وسائطى هستند بين خدا و اين عالم مشهود كه پرستش آنها آدمى را به خدا نزديك مى كند و بايد براى آنها بت و مجسمه ساخت و با عبادت بتها و مجسمه ها به آنان تقرب جست.(2)

صابئى ها، هيكل ها و بت هايى به نام هاى آفتاب داشتند كه بنا به گفته ابومعشر بلخى در كتابش كه درباره معابد روى زمين نوشته، هر يك از آن بتها شكل خاصى داشته اند، مانند هيكل بعلبك، كه بت آفتاب بوده و هيكل قِران كه بت ماه بود و ساختمانش را به شكل طيلسان (نوعى از لباس) كرده اند و در نزديكى دهى است به نام سلميسن كه نام قديمش صنم ميسن (بت قمر) بوده و نيز دهى ديگر است، به نام ترع عوز يعنى دروازه ى زهره كه مى گويند : كعبه و بت هاى آنجا نيز از آن صابئى ها بوده، و بت پرستان آن ناحيه از صابئين بوده اند، ولات كه يكى از بت هاى كعبه است به نام زحل است و عزى

ص: 166

كه بتى ديگر بوده، به معناى زهره است و صابئين انبياء بسيارى داشته اند و بيشترشان فلاسفه يونان بوده اند. مانند هرمسمصرى و اغاذيمون و واليس و فيثاغورث و بابا سوار، جد مادرى افلاطون و امثال ايشان.(1)

معروفترين بت ها و هيكل هاى صابئين حرانى عبارت است از :

1. هيكل نخستين علت

2. هيكل عقل

3. هيكل سلسله

4. هيكل صورت

5. هيكل نفس (اين چند هيكل همه مدور شكل ساخته شده بودند به خلاف ساير هياكل كه هر كدام شكل مخصوصى داشتند.)

6. هيكل زحل شش ضلعى

7. هيكل مشترى سه ضلعى

8. هيكل مريخ چهار ضلعى مستطيل

9. هيكل شمس مربع

10. هيكل عطارد مثلث

11. هيكل زهره مثلث در جوف مربع مستطيل

12. هيكل قمر هشت ضلعى.(2)

صابئين حرانى آنهايى هستند كه قائل بر وحانيت و بت هاى آنها هستند اينان نيز گرچه

ص: 167

امر نبوت را انكار كردند الا اين كه در طريق رسيدن به كمال معرفت نفسانى راههايى دارند كه خيلى با طرق براهمه و بودائيان تفاوت ندارد.(1) زيرا معتقدند بر ما واجب است كه دلهايمان را

از پليدى هاى شهوات مادى پاك كنيم و اخلاق خود را تهذيب نموده از قيد قواى شهويه و غضبيه آزادش سازيم، باشد كه بين ما و بين روحانيان سنخيتى به وجود آيد و ما بتوانيم از آنها حوائج خود را بخواهيم و احوال خود را بر آنها عرضه بداريم و در جميع امور خود به آنها روى بياوريم باشد كه نزد خالق و رازق ما، ما را شفاعت كنند، و اين تطهير قلب حاصل نمى شود مگر به وسيله خود ما و به اين كه ما نفس را رياضت داده از شهوات پستش پرهيز دهيم و علاوه از روحانيات هم استمداد گرفته بدرگاهشان تضرع و زارى بنماييم، يعنى دعا و نماز به جا آورده و زكات مال داده و از خوردنى ها و آشاميدنى ها روزه بداريم. و قربانى ها و ذبيحه ها پيشكش داشته. بخورات معطر بخور دهيم و افسون و اذكار و عزائم بخوانيم باشد به اين وسيله نفوس ما استعدادى حاصل كرده بتوانيم بدون واسطه ديگران از روحانيات استمداد كنيم.(2)

نتيجه اين كه: با توجه به آيات قرآن در مورد احتجاج حضرت ابراهيم(علیه السلام) عليه ستاره پرستان(3) در شهر حران كه پس از هجرت آن حضرت از بابل به آن جا صورت گرفته بود به دست مى آيد كه حضرت ابراهيم(علیه السلام) مأموريت الهى داشت كه با عقايد شرك آلود

ص: 168

و خرافى حرانيان كه ستاره پرست و بت پرست بودند مبارزه كند. آن چه مسلم است صابئين حران داراى عقايدى نقطه مقابل عقايد توحيدى حنفا يعنى پيروان حقيقى ابراهيم خليل بوده اند. بنابراين صابئين مورد تأييد قرآن كه در رديف اهل كتاب و اهل ايمان هستند به هيچ روى حرانيان نمى باشند.

از ستارگان نيز احترام مى گذارند و به همين جهت متهم به «ستاره پرستى» شده اند هر چند ظاهر آيه فوق اين است كه آنها در صف مشركان نيستند.(1) از جمله دلايل متهم بودن صابئين به ستاره پرستى، تأثير علوم نجوم

كلدانى در عقايد آنهاست زيرا صابئين هنگامى كه از فلسطين به عراق مهاجرت مى كردند در بابل رحل اقامت افكندند و تحت تأثير فرهنگ بابلى از جمله علم تنجيم (ستاره شناسى) آن مردم واقع شدند.(2)

كه عقيده ى اصلى آن مبارزه ميان نور و ظلمت است به سبك مخصوص شعر مندائى نوشته شده كه نوعى ترجيع بند يعنى تكرار آخرين كلمه ى هر بيت در اول بيت بعد است. تمام انجيل يوحنا مبتنى است بر اعتقاد به حيات، يعنى هستى مطلق نور و حقيقت كه با اعتقاد صبى ها (مندائى ها) به هى يا (حيات) و نهورا (نور) و (كوشط) (حقيقت) يكى است. مندائيان، يوحناى معمدان يا يحيى بن زكريا را پيغمبر خود نمى دانند و آيين تعميد يعنى شستشوى خود را منسوب به او نمى دانند. بلكه او را نصوراى يعنى يكى از مؤمنان و كاهنان مندائى مى شمارند، كه روح و جسم مردم را شفا مى داد و آهن و آتش در او كارگر نمى افتاد و در آب غرقه نمى شد. بعضى تغييرات در آداب دينى مندائى از جمله: كم كردن نماز از پنج نوبت به سه نوبت را به او منسوب مى دارند. مندائى ها عيسى مسيح را نيز نصوراى مى نامند ولى مى گويند كه او مرتد شد و به اسرار دين خيانت ورزيد.(1) ليكن انبياء مورد قبول

صابئين عبارتند از (حضرت آدم، حضرت شيث، حضرت نوح، حضرت سام، حضرت ابراهيم خليل، حضرت موسى، حضرت يحيى بن زكريا) كه دين خود را نهايتآ منسوب به حضرت يحيى(علیه السلام) مى دانند و مى گويند كه خداوند به همه اين پيامبران كتاب آسمانى نازل كرده است.(2)

عقايدشان در ميان جامعه اسلامى بوده به طورى كه حتى عده اى از پيروان اين آيين از بزرگان دولت در بغداد(1) بوده اند.

دليل ديگر در آزادى مذهبى صابئين اين است كه در كتاب (عيون اخبار الرضا) باب دوازدهم و كتاب (توحيد صدوق) باب 65، در ضمن مذاكره، حضرت رضا(علیه السلام) با اصحاب ملل گفتگوى آن بزرگوار با عمران صابى نقل شده كه وى سؤالات مفصلى درباره توحيد و صفات بارى تعالى از امام(علیه السلام) كرده و بالاخره مجاب شده و اسلام آورده، اين روشن مى كند كه صابئان در آن زمان آزادى مذهب داشته اند. ابواسحاق حرانى صابى كه كاتب خليفه عباسى و عزالدوله ديلمى بود گويند مقام ارجمندى از علم داشت. مرحوم سيد رضى او را مرثيه گفته است. فريد وجدى در شرح حال او مى نويسد: عزالدوله اصرار كرد كه اسلام آورد، قبول نكرد. ماه رمضان را با مسلمانان روزه مى گرفت. آيات قرآن را بسيار عالى حفظ كرده بود و در نامه هايش از آن اقتباس مى كرد. نواده ى همين شخص را نقل مى كنند كه ابوالحسن هلال بن محسن نام داشت و در دين جدش بود به همراه پسرش محمّدبن هلال به اسلام گرويدند.

به هر حال اينها در دينشان آزاد بودند و كسى به آنها كارى نداشت. در (مجمع البيان) ذيل آيه 62 بقره فرمود: (همه فقهاى اهل سنت اخذ جزيه را از صابئين جايز مى دانند. ولى در نزد شيعه جايز نيست زيرا كه آن ها اهل كتاب نيستند.)(2) اما بايد دانست كه بعضى از فقهاى شيعه

هم آنان را اهل كتاب مى دانند.

ص: 172

اسلام آمد و مردم دمشق مسلمان شدند و آن بنا را مسجد خود كردند. و از ديگر احكام صابئين اين است كه از جنابت غسل مى كنند ولى ختنه را واجب نمى دانند چون معتقدند: چنين دستورى نرسيده و بيشتر احكامشان در مسئله ازدواج و حدود مانند احكام مسلمين است و در مسئله مس ميت و امثال آن احكامى نظير احكام تورات دارند. صابئى ها قربانيانى براى ستارگان و بت ها و هيكل هاى آن ها دارند و ذبيحه ى آنان را بايد كاهنان ايشان سر ببرند، كه از اين عمل تفألى دارند و مى گويند: كاهن به اين وسيله مى تواند جواب سؤال هاى خود را بگيرد، و علم به دستورالعمل هايى كه ممكن است مقرب باشند دست يابد.(1)

كنار رودخانه مى روند و در آنجا روحانى گنزورايا(1) مى باشد به انتظار ايستاده تا آن كه تعميد شونده به دست او تعميد شود. اول به انجام مراسم رشامه (وضو) مى پردازند و بعد رو به شمال (قبله مندائيان) ايستند و آيه هايى مى خوانند. بعد از انجام مراسم وقتى از آب بيرون مى آيند. چنين مى خوانند: (من با روانى شاد و فكرى پاك و وجدانى آزاد از هر گونه شرك نسبت به الله از رودخانه بيرون آمده و تعميد يافتم.)

تعميد گرفته تا مراسم ازدواج و مراسم (ترميده)(1) شدن انجام مى گيرد، مى روند. در درون

(مندى) خانه اى از نى به نام (اشخنثا) وجود دارد كه درب آن خانه رو به شمال (قبله مندائيان) است. منظور از اين خانه ى نى ساز اين است كه داماد به عروس فهماند كه علت ازدواج ما مال و منال دنيوى نيست. پس از آن (گنزورا) به (ترميده) مى گويد به سوى عروس برود و هداياى داماد(2) را به او بدهد و از رضايت او مطلع شود. انگشترها را به او بپوشان و براى موفقيت آنها

دعا كن.

پس از آن (گنزورا) مراسم عقد و ازدواج را انجام مى دهد و آيه هايى از كتاب مقدس «قلستا» را مى خواند و يك كوزه را مى شكند و با اين عمل شادى همگان آغاز مى شود لازم به تذكر است كه جريان عقد و ازدواج مندائيان بسيار مفصل و دقيق است كه هر لحظه ى آن با حضور و اجازه ى روحانى مندائى به وقوع مى پيوندد و از زوجين سوگندهاى مذهبى خاصى را مى گيرند و هر يك را نسبت به ديگرى در انجام وظايفشان متعهد مى كنند.

خاصى يا خواندن صيغه مخصوص نيست بلكه طلاق به اين صورت است كه عملا زن با مرد ديگرى ازدواج كند در غير اين صورت طلاقى تحقق نيافته است.(1)

عصر روز عيد بزرگ قبل از غروب آفتاب مندائيان همه چيز را براى گذراندن 36 ساعت در خانه تدارك مى بينند و فلسفه آن اين است كه :

كل افراد خانواده دور هم جمع شده و همديگر را ببينند، علت مهمتر و بزرگتر آن است كه در اين مدت انسان سالى از عمر عزيز خويش را پشت سر مى گذارد و بهترين فرصت براى انديشيدن به كارهايى است كه يك فرد در طول سال گذشته اش انجام داده است يعنى وقتى فردى مى توانست در اين مدت به خويش و خدا بينديشد و در مورد كارهاى بد و خوبش قضاوت نمايد. و بعد از 36 ساعت كه صبح روز بعد مى شود آبتنى كرده و به ديدار يكديگر مى روند. كه اول به همراه روحانى به خانه ضعيفان و داغ ديدگان مى روند.

2. عيد شيشيان: اين عيد در ششم دولا و پنج روز بعد از عيد بزرگ مى باشد. بارزترين مميزه اين عيد آن است كه در اين روز مندائيان شاخه اى از بيد(1) كه علماى روحانى

(بوثه هايى)(2) را براى تبرك بر آن مى خوانند را بر سر در خانه هايشان نصب مى نمايند.

3. عيد فل: در اولين روز ماه (تورا) و مصادف با (آبان ماه يزدگردى) مى باشد اين روز، روزى است كه در آن (ملكا هيول)(3) درگاه احديت از جانب خداوند مأموريت يافت تا در زمين

حيات را به وجود آورده و آن را قابل سكونت سازد. و ملكا هيول زيوا در اين روز وارد زمين شد و سبزى ها و درختان را در آن به وجود آورد و از اولين درختان كه روى زمين

ص: 179

به وجود آورد درخت خرما بوده. پس مندائيان به ميمنت آن روز و ايجاد درخت خرما(1) جشنى برپا مى نمايند

و از خرما غذاى خوبى تهيه كرده و آن (فل)(2) نام دارد و اسم اين عيد هم از اين غذا گرفته شده

است. در اين روز تمام افراد خانواده كنار هم نشسته و هر يك فل مى خورند و شادى مى كنند.

4. دهو حونين (عيد كوچك): در هيجدهم ماه (تورا) و مقارن است با آبان ماه (فارسى) اين عيد در حقيقت دنباله عيد (فل) قرار دارد. در عيد كوچك (ملكا هيول زيوا) به جاى خود يعنى عالم انوار بر مى گردد و چون در اين روز مأموريت او با موفقيت به پايان مى رسد مندائيان در روى زمين جشنى به خاطر او برپا مى كنند و شادمانى مى نمايند. و خوراك مندائيان در اين روز ماست، برنج و خرما است. و مانند اعياد ديگر مردم به ديد و بازديد هم مى روند.

5. عيد پروانايا: كه نام ديگر آن پنجه يا (بنجه)(3)

ماه ششم و ماه قينا ماه هفتم مندائى قرار دارد، يعنى وقتى آخرين ساعت از آخرين روز ماه شمبلتا ماه ششم پايان پذيرفت. آنگاه آغاز اولين روز بنجه مى باشد و بعد از تمام آخرين ساعات روز پنجم بنجه اولين روز قينا ماه هفتم، ايام بنجه تمام مى گردد.) اين عيد بى اندازه مهم و مقدس است و اين عيد در حال حاضر مصادف اولين روزهاى

ص: 180

بهارى و در اوايل فروردين است.

اين ايام به عقيده مردم مندائى به حساب عمر نمى آيند. و شب و روز اين پنج روز در نظر مندائيان با هم فرقى ندارند. و در اين ايام مندائيان به قربانى در راه خدا و به ياد مردگان خويش مى پردازند و غذايى(1) براى آمرزش آنها درست مى كنند. و مندائيان در اين ايام بايد از هر عمل زشتى به شدت پرهيز نموده و به انجام كارهاى خير همت ورزند.

6. دهوا ديمانه: يا روز عيد جشن تولد يحيى(علیه السلام) و آن در اول (هيطا) و مصادف با اوايل خرداد (فارسى) مى باشد و مردم در اين روز به جشن و سرور پرداخته و اين روز به مناسبت تولد با سعادت يحيى(علیه السلام) روز كودكان نامگذارى شده. در اين روز كودكان بيشتر از بقيه تعميد مى شوند.(2) بايد به اين نكته توجه داشت كه در اعياد و از جمله اين عيد به هنگام تعميد درفش كه علامت مذهبى مندائيان است طبق مراسم خاصى نصب مى شود.

7. عاشوريه: رسم عاشوريه همان غذاى آمرزش است كه بعد از طوفان نوح در بين مندائيان مرسوم گرديده و در ارتباط و به يادبود آن واقعه برگزار مى گردد. البته اين غذاى آمرزش با لوفانى فرق دارد. چون قبل از واقعه طوفان نوح، (لوفانى) غذايى براى آمرزش مردگان، بين مندائيان مرسوم بوده، ولى عاشوريه كه فقط حبوبات است و به ياد آن

ص: 181

رويداد بپا داشته مى شود. چون حضرت نوح(علیه السلام) و دوستانش بعد از يازده ماه سرگردانى روى آب به خشكى رسيدند، تنها چيزى كه برايشان سالم مانده بوده مقدارى حبوبات بود و آن را براى آمرزش از دست رفتگان پختند و امروز هم به رسم يادبود آن واقعه همه ساله مندائيان به خاطر آن كه هميشه خاطره ى طوفان نوح(علیه السلام) را در ياد انسان ها زنده كرده و به نابكاران يادآورى كرده باشند تا از خدا ترسيده و راه حق در پيش گيرند، اين مراسم را در اولين روز ماه (سرطانا) برپا مى دارند.(1)

گاه پس از آن انگشتان دست راست را در آب فروبرده و از راست به چپ بر روى پيشانى مى كشد، يعنى در حقيقت با نوك انگشتان پيشانى را مسح مى نمايد و اين كار را سه بار تكرار مى كند و بعد از آن نوك انگشتان دو دست را همزمان در آب فروبرده به نزديك گوش ها مى آورد. اين عمل سه بار تكرار گشته، آن گاه در حالى كه هنوز نشسته با كف دست راست مقدارى آب بالا آورده و مى بويد و اين عمل را سه بار انجام مى دهد و بعد با كف دست راست آب برداشته و بر كف دست چپ مى ريزد، اين عمل را يك بار انجام مى دهد. لازم به تذكر است كه در تمام مراحل، آيه هايى مخصوص خوانده مى شود. بعد با كف دست راست مقدارى آب برداشته در دهان مى گذارد و پس از مزمزه كردن، به كنارى مى ريزد، اين كار را سه بار انجام مى دهد. سپس انگشتان دو دست را در آب فروبرده و زانوها را مسح مى كند. اين عمل سه بار تكرار مى شود. آن گاه انگشتان دست ها را در آب فروبرده و به سوى ساق پاها مى برد و پس از آن دو دست را در آب گذاشته و اسم دينى خود را مى گويد. بعد سرپا ايستاده، اول پاى راست خود را در آب فروبرده و بيرون مى آورد و آن گاه پاى چپ را به همين ترتيب و آيه اى خاص را مى خواند.(1)

ستايش كند. پس همان طور كه گفته شد منظور از اطلاق نام براخه به نماز و دعاى مندائيان آن است كه با انجام اين عمل وجود خداوند مبارك دانسته شده و مورد ستايش قرار مى گيرد. براخه هر روز سه بار يعنى صبح و ظهر و بعدازظهر و بعد از انجام هر رشامه (وضو) برقرار مى گردد. البته به اين نكته بايد توجه داشت كه براخه را در هر مكانى كه مقدور باشد مى توان انجام داد. مراسم براخه با آياتى كه معروف به آيات توحيد هستند آغاز مى گردد.(1)

برابر شياطين، اصنام و خدايان دروغين بازداريد. پاهاى خود را از رفتن به راه هاى ناپاك و ناروا منع كنيد. اين روزه هاى عظيم و بزرگ را برپاى داريد تا روحتان از زندان تن آزاد گردد.(1)

كس به شرابخوارى و... پرداخته و به جاهاى ناپاك پا گذارد، در آن دنيا نصيبى جز آتش جهنم نداشته و در دهانش آتش گداخته خواهند ريخت.

4. دروغ: دروغ يكى از اعمال ناپسندى است كه در مندائيت به شدت دستور پرهيز از آن داده شده، سفارش شده كه هيچ وقت خويش را به كارهايى از قبيل دروغ گفتن، سخن چينى و تقلب و نفاق و غيره آلوده نسازند.

5. رباخوارى: رباخوارى يكى از اعمالى مى باشد كه در آيين مندائى منع و مجازات شديدى در آن دنيا دارد.

6. كارهايى از قبيل فخرفروشى، ظلم، چپاول و تجاوز به حريم ديگران از اعمال ناپسند شناخته شده و انجام اين اعمال مجازات هايى دارد.

7. خوردن گوشت خوك، گراز و به كل تمام حيوانات درنده و نيز حتى گاو، شتر، اسب و بسيارى حيوانات ديگر حرام اعلام شده است.

8. ازدواج: ازدواج با غيرمندائى و نيز ازدواج با خواهر، برادر، خاله، جده، دايى، عمو، پدربزرگ، مادربزرگ، برادرزاده و خواهرزاده، خواهران و برادران تنى و ناتنى و خواهران زن (البته تا قبل از مرگ زن) و برادر شوهر حتى بعد از مرگ شوهر حرام و غيرمجاز مى باشد.

9. سحر و جادو: سحر و جادو در مندائيت بسيار بد و ناروا شمرده شده و با انجام دهندگان اين عمل به اشدّ مجازات معامله مى شود و آيه هايى نيز در اين زمينه بيان شده است.(1)

ص: 186

10. زدن موى صورت براى مردان جايز نمى باشد.(1)

براى تطهير و غسل يافتن بدنش تقاضاى آب كند كه خويشان يا حاضرين اين خواست او را اجابت كرده و از آب جارى و پاك رودخانه برايش آب تهيه نموده، علت آن كه مندائيان در هنگام مرگ مراسم غسل را به جا مى آورند آن است كه آنان عقيده دارند كه روح بايد از جسم طاهرى خارج شود. بعد از آن كه شخص مشرف به موت غسل داده شد بايد به او كفن (قماشى) داد كه همان رسته مى باشد و آن را بر او بپوشانند و تمام اين كارها قبل از مرگ انجام مى گردد. و او را طورى قرار مى دهند كه در هنگام نشستن رو به جهت شمال كه قبله مندائيان هم بدان سمت است باشد. و محتضر را به حال خود گذاشته تا دقايق آخر عمرش فرا رسد و بعد از مرگ ديگر كسى به ميت دست نمى زند و اگر كسى مرده اى را لمس نمود بر او واجب است كه غسل انجام نمايد. و بعد براى تشييع طى مراسم خاصى كه توسط روحانيان انجام مى شود.(1)

كنده شده مى گذارند بعد دهان مرده را گشوده و در داخل آن تكه سنگى كوچك و خاك مى گذارند و با اينكار به زنده ها نشان مى دهند كه ما از خاكيم و به خاك بر مى گرديم و آياتى در همين رابطه خوانده مى شود و روى آن خاك ريخته مى شود پس از بازگشت تمام كسانى كه در مراسم كفن و دفن شركت كرده به خاطر نظافت غسل مى كنند. و اگر در قبرستان مراسم (لوفانى) انجام نشد، بعد از غسل چهار نفر (حلالى) اين كار را انجام مى دهند و تا پنج روز هر روز يك بار براى مرده غذاى آمرزش درست مى كنند. و مندائيان روز سوم، هفتم، سيم و چهل وپنجم پس از خاكسپارى براى ميت فاتحه مى گيرند و از دسترنج خود او (لوفانى) درست مى كنند و به فقرا مى دهند و در مندائيت مراسم عزادارى به شدت منع گرديده و حرام مى باشد. و به جاى عزادارى به بيچارگان طعام مى دهند و با اين كار از خداوند مى خواهند كه روح مرده شان را بخشيده و مورد

ص: 188

مغفرت قرار دهد. و نزديكان بايد لباس بر تن كنند و از گريه و سينه زنى و كندن موى سر و چاك دادن پيراهن و پوشيدن لباس سياه پرهيز نمايند. زيرا مندائيان عقيده دارند كه روح هر شخص امانتى است كه خدا در نزد او به وديعه نهاده پس اگر روزى خداوند مصمم به پس گرفتن امانت شود ديگر ناراحتى ندارد.

كارهاى نيك و چه كارهاى زشتى زده است.(1)

3. سيدرا ادنشماثا :(1) اين كتاب درباره ى سنن و مراسم و دعاهاى روزانه و تلقين اموات و چگونگى دفن و جدايى روح از بدن و امثال آن بحث مى كند. صابيان معتقدند كه اين كتاب بر آدم (ابوالبشر) نازل شده است. و يك (حلالى) براى ترميده(2) شدن بايد اين كتاب را حفظ كرده و خوب به آن آشنا شود.

4. اسفرملواشه: به وسيله اين كتاب، علماء صابئين پيش بينى حوادث مى كنند و ذكرهايى در آن وجود دارد كه براى علاج امراض خوانده مى شود. و از اين كتاب براى در آوردن اسم دينى به طريقه ى خاصى استفاده مى كنند.

5. قلستا: (كتاب عقد) از اين كتاب در مراسم عقد و عروسى استفاده مى شود، زيرا تمام مراسم ازدواج و چگونگى برقرارى آن در اين كتاب موجود مى باشد.

6. انيانى: (عبادت) اين كتاب در باب مراسم عبادت و نماز و احكام ميت بحث مى كند. زيرا تمام رسوم عبادت در آن نگاشته شده است.

7. دهيقل زيوا: كه مشتمل بر 1200 سطر است و از كتابهاى ادعيه مى باشد و صابئين معتقدند هركسى اين كتاب را به همراه داشته باشد هيچ سلاح گرم و سردى به او كارگر نيست.

8. سيدرا ادمصوتا (كتاب تعميد): كه تمام مراسم تعميد شرح شده است و اين كتاب مخصوص اين مراسم است. علاوه بر اين كتب نوشته جات مهم ديگرى هم وجود دارد كه از اهميت قابل توجهى برخوردارند،اهم آنان عبارتند:(تفسير پغرا) كه درباره ى بدن بشر و چگونگى ساختمان آن بحث كرده است. از ديگر نوشته جات مهم مندائيان كتاب آلماريشايا مى باشد كه درباره ى تكوين و به وجود آمدن دنيا بحث كرده است.

ص: 191

طومار(حران گوبيثا) يكى از نوشته هاى تاريخى و مهم مندائيان است كه در آن در مورد سرگذشت و چگونگى مهاجرت مندائيان از فلسطين نوشته شده است.(1)

ص: 192

كه از آراميان به صورت «مگوس» به آنجا رفته و به صورت مجوس درآمده و «موبد» يا نامى كه به پيشوايان دين زرتشتى مى دهيم از همين ريشه بوده. يونانيان از قرن پنجم پيش از مسيح به بعد پيشواى دينى ايران را «مگوس يا مغ» مى نامند. درگاتها واژه ى «مگون» كه صفت است كسى است كه پيرو آيين مغ باشد و از اين واژه مطلق زرتشتى اراده مى شود. و واژه مجوس در نزد ايرانيان و عرب ها به معناى زرتشتى به كار رفته است.

نتيجه آن كه واژه مجوس همان مگوس آرامى ها است. و به معناى پيروان آيين زرتشت است و ريشه اين لغت در اوستا آمده و ايرانى است.(1)

و نيز در تفسير نمونه چنين آمده است: واژه مجوس را از ماده مغ كه به پيشوايان و روحانيون اين مذهب مى گفتند مشتق مى دانند و موبد كه اكنون به روحانيون آنها گفته مى شود در اصل از ريشه ى «مغود» بوده است.(2)

در تأييد اين مطلب كه آيين مجوس همان آيين زرتشت بوده و آيين زرتشت در اصل همان آيين مغ است مطالبى از «گاثاها» يا «گاتها» كه سرودهاى خود زرتشت است و كهن ترين بخش «اوستا» و پاره اى از «يسنا» مى باشد مى آوريم :

(اى زرتشت! كيست آن پاكدينى كه در گسترش آيين بزرگ (مغ) دوست و يا ورتست)(3) و نيز مى گويد: (اى مزدا! كيست آن درست كردارى كه از منش نيك به آيين مغ انديشد؟

ص: 195

كيست سپندارمذ)(1) و در جايى ديگر چنين مى گويد: (تا بدان هنگام كه كوشش و جوششى در راه دين

پرورى و آيين گسترى در رگ و خون داريد مزد و پاداش نيك آيين (مغ) را در روز پسين كه روان دروغ پرست از گرانى بار گناه با پشت خميده از كنار شما خواهد گذشت و نابود خواهد شد از آن خويش دانيد. اگر امروز آيين مغ را فرو نهيد و به دروغ پرستان بگرويد فردا بانگ دريغ و افسوس از شما برآيد).(2) ضمنآ بايد توجه داشت كه واژه مجوس جمع است و مفرد آن «مجوسى» است.

گرفته است. چنين بر مى آيد كه آنها داراى دين و كتاب و پيامبرى بوده اند.)(1)

حقيقت اين كه اگر اسلام آيين مجوس را از جمله اديان واقعى الهى (كه انحرافاتى فراوان در آن پديد آمده) معرفى نمى كرد و مجوس را «اهل كتاب» نمى شمرد، براى ما بسيار مشكل بود آيين مجوس را به عنوان آيين الهى كه خلق را به سوى خداوند متعال و عقايد و اعمال صحيح هدايت كند بشناسيم ولى تاريخ صحيح و تحقيقات محققان نيز گفته ى اسلام را تأييد مى كند و آيين نخستين زرتشت را آيين توحيد و يكتا پرستى مى داند، كه بعدها بر اثر عوامل مختلفى تغيير صورت و ماهيت داده است.(2)

دكتر مشكور در كتاب خلاصه اديان چنين مى گويد: از دين زرتشت به نام مجوس در قرآن كريم ياد شده و در سوره حج آيه 17 نام آنان به دنبال ملتهاى اهل كتاب آمده است. چنان كه خداوند فرمود: (همانا خداوند در روز رستاخيز ميان كسانى كه به اسلام گرويدند و آنان كه يهودى و نصرانى و مجوسى شدند و كسانى كه مشرك گرديدند، جدايى افكنده فرق مى گذارد.) از اين معلوم است كه قرآن ملت مجوس (مغان) زرتشتى را اهل كتاب دانسته و آن طايفه را با يهود و نصارى كه از امم خداپرست و داراى شرايع آسمانى هستند در يك رديف آورده و كلمه ى مجوس را با «واو» وصل به ايشان مى پيوندد و به وسيله ى حرف موصول دوم كه «الذين» باشد آنان را از مشركان جداسازد.(3) در تأييد اين آيه ى قرآن احاديثى از پيغمبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده. از جمله از رسول خدا روايت شده است كه فرمود: (نسبت به مجوس همان احكام اهل كتاب را مرعى داريد.) و نيز

ص: 197

از امام جعفر صادق(علیه السلام) پرسيده شد آيا مجوس اهل كتابند. فرمود بلى مگر نشنيدى كه پيغمبر(صلی الله علیه و آله) به مشركين مكه نامه نوشت و آنها را به اسلام دعوت كرد. و در صورت عدم تقبل اسلام به جنگ فراخواند ولى مشركين پاسخ دادند كه از ما جزيه بگير و ما را به بت پرستى واگذار حضرت به آنها گفت: (جزيه فقط از اهل كتاب مى گيرم) در پاسخ گفتند: پس اگر چنين است چرا از مجوس ها جزيه قبول كردى (حضرت به آنها نوشت كه مجوس داراى پيغمبر و كتابند.) يا چنين فرمود: (مجوس پيامبرى داشتند و كتاب آسمانى، پيامبرشان را به قتل رساندند و كتاب او را آتش زدند.)(1)

در حديث ديگرى از على(علیه السلام) در پاسخ به سؤال (اشعث بن قيس) منافق معروف چنين آمده است كه آن حضرت فرمود: آرى اى اشعث خداوند بر آنان (مجوس) كتابى نازل كرده و پيامبرى مبعوث نموده است.(2) همچنين روايات ديگرى در اثبات اين كه (مجوس) اهل كتاب هستند نيز وجود دارد و در آنها آمده كه (مجوس) پيامبرى داشتند كه او را كشتند و كتابى داشتند كه آن را سوزاندند.(3)

شيخ صدوق در كتاب (علل الشرايع) ضمن حديثى مفصل از على(علیه السلام) روايت كرده كه منظور از (اصحاب رس)(4) قومى بودند كه پيامبر خود را زنده در گور نمودند. و در كنار نهرى در بلاد مشرق به نام (نهر رس) مى زيستند. داراى دوازده شهر بودند كه اسامى آنها از اين قرار است: (آبان، آذر، دى، اسفندار، پروردين، اردى بهشت، امرداد

ص: 198

،

خرداد، تير، مهر، شهريور) و بزرگترين شهر آنها (اسفندار) بود و پادشاه ايشان در آن شهر مسكن داشته است. علّامه مجلسى نهر رس را، همان رود ارس) مى داند. كه رود مرزى ايران و شوروى است و (اصحاب رس) را جزء پيروان پيغمبر ايرانى يعنى زرتشت دانسته است.(1)

(1)

ترديدى نيست كه امروز مجوس به پيروان زرتشت گفته مى شود، و يا لااقل پيروان زرتشت بخش مهمى از آنان را تشكيل مى دهند، ولى تاريخ خود زرتشت نيز به هيچ وجه روشن نمى باشد، تا آنجا كه بعضى ظهور او را در قرن يازدهم قبل از ميلاد دانسته اند و بعضى در قرن ششم يا هفتم، اين تفاوت و اختلاف عجيب يعنى پنج قرن نشان مى دهد كه تا چه اندازه تاريخ زرتشت تاريك و مبهم است.(2)

تاريخ تولد زرتشت ميان علماء شرق و غرب مورد نزاع است و تا كنون نظر واحدى در اين باره حاصل نشده است، اما همه او را يك شخص تاريخى دانسته اند يعنى كسانى كه او را افسانه مى دانند نظرشان مورد توجه نيست. تقريبآ تمام مورخين تولد زرتشت را قريب يك هزار سال پيش از مسيح دانسته اند. به طور كلى به هيچ وجه نبايد تاريخ ولادت زرتشت را كمتر از هزار سال پيش از مسيح دانست بلكه به دلايل بسيار مى توان خيلى بيشتر از آن تصور كرد. بعضى مى گويند اين پيامبر اقلا يكهزار و سيصد سال پيش از مسيح در حيات بوده است. بعضى ديگر ولادت وى را چهارده قرن پيش از مسيح گفته اند. بيشتر مورخين وجود تاريخى زرتشت را مابين شش هزار سال و پنج هزار سال پيش از مسيح ذكر كرده اند.(3)

صفا معتقد است: زرتشت بعد از قرن چهارده قبل از ميلاد مى زيسته است.(4) هم او مى گويد :

مسئله زمان زندگانى زرتشت كمتر از مسئله سرزمين اصلى دعوت دينى او مشكوك نيست زيرا در مورد، محل تولد زرتشت نيز نظريات مختلفى است بعضى او را از ناحيه

ص: 200

ى غربى ايران مى دانند، بعضى محل تولد او را مشرق ايران گفته اند و عده اى مى گويند زرتشت در مغرب ايران ولادت يافت و براى نشر آيين خويش به مشرق اين كشور مهاجرت كرده است، هر چند عده اى نيز تمام شخصيت زرتشت را نفى كرده او را وجود خيالى و داستانى محض دانسته اند.(1) شهيد مطهرى مى گويد: درباره ى زرتشت مجهولات بسيار است. آيا زرتشت يك شخصيت افسانه اى است مانند رستم و اسفنديار، يا يك شخصيت واقعى و برفرض اين كه يك شخصيت واقعى و تاريخى است، درچه زمان مى زيسته است؟ درباره زمان زرتشت از 600 سال پيش از مسيح تا شش هزار پيش از مسيح اختلاف است. محققين غالبآ او را يك شخصيت تاريخى و واقعى مى دانند و غالبآ محل تولد او را درآذربايجان و زمانش را در حدود ششصد سال قبل از مسيح مى دانند.

آقاى تقى زاده مى نويسد: ظن قوى مى رود كه زرتشت 258 سال قبل از استيلاى اسكندر بر ايران و قتل (دارا) (331. 230 قبلا از ميلاد) بوده يا 272 سال قبل از وفات اسكندر ( 223 قبل از ميلاد) و لذا موضوع قابل بحث عبارت از آن خواهد بود كه اين فاصله چنان كه گفته شد تا تولد زرتشت است يا بعثت او يا ايمان گشتاسب؟ و بنابراين بايد تولد زرتشت را در سنه ى 568 قبل از مسيح يا (618) و يا (630 قبل از مسيح) دانست، و اگر فاصله (272 تا وفات اسكندر) را حقيقى فرض كنيم اعداد فوق (595 و 625 و 637) مى شود.(2)

دكتر مشكور مى نويسد: زرتشت قديمى ترين پيامبر آريايى است. (افلاطون و پلينى و

ص: 201

پلوتارك) در آثار خود مفصلا از وى ياد كرده اند و او را شش هزار سال پيش از افلاطون زنده دانسته اند، بعضى مى گويند زرتشت ششصد سال پيش از لشكركشى (خشايارشاه) به يونان يعنى در (1080) پيش از ميلاد مى زيسته است. بعضى دوران زندگى او را از (600 تا 2000 سال پيش از ميلاد مسيح) دانسته اند ولى سخنى كه اكثر محققان با آن موافقند آن است كه اين پيغمبر آريايى در (1000 سال پيش از ميلاد) ظهور كرده است.(1)

:

1. منوشهر 2. دور شرين 3. ارج

4. هايزم 5. واندست 6. اسپيتمان

7. هردار 8. ارهدس 9. بايتر

10. هخيش 11. هجدسف 12. اريكدسف

13. فذرسف 14. پورشسف 15. زرادشت.(1)

نكته قابل توجه اين كه: امروز تقريبآ همه دانشمندان متفقند كه گاثاها اثر شخص زرتشت است ليكن از اين اثر نمى توان مجهولات و سؤالات مربوط به زندگى و شخصيت زرتشت را حل كرد.

ايرانى سوگند ياد كرده اند. دين قديم آرياها همان طور كه گفته شد شامل پرستش عناصر طبيعت و اجرام آسمانى بوده(1) كه به آنها خصوصيات اخلاقى و اجتماعى مى دادند. بعد از جدا شدن دو تيره هندى و ايرانى از يكديگر يك دسته را ديوها كه در رأس آنها خداى جنگجويى به نام ايندرا قرار داشت و دسته ديگر را آسوراها مى گفتند و سردسته آنها «ورون» و «ميتر» بوده. اكثر دانشمندان بر آنند كه (مزدا) ايرانيان كه به معنى دانا و بزرگترين (آهورا) مى باشد همان ورون قديم است.(2) مذهب دوگانه پرستى (ثنويت) از قديم الايام در ميان ايرانيان باخترى شيوع داشته. همان طور كه خدا مظهر خوشبختى و روشنايى و خير بود، مظهر تاريكى و شر نيز به شمار مى رفت. با گذشت زمان براى هر يك از آن ها مظهرى جداگانه تصور شد. همچنين از زمان خيلى قديم فرقه هاى مختلف معتقد به خدايانى نظير (ميترا) و (وايوياباد) و غيره به وجود آمده و انشعاباتى در كيش باستانى پديد آورده. درگاتاها مظهر منش نيك (اسپنت مينيو) و مظهر منش بد (انگر مينيو) معرفى شده و اين عقيده از پيشينيان به زرتشت رسيده.(3) به هر حال قبل از ظهور زرتشت ايرانيان از نوعى عقايد (پلى ته ايسم)(4) و در عين حال عقيده به خداى خدايان (ايزد ايزدان) برخوردار بودند. همچنين ايرانيان آتش را به عنوان تجلى الهه (آگنى) ستايش مى كردند و فروزندگان آتش را كه به منزله ى روحانيون بودند (آتربانان) يا (آذربانان) مى گفتند.

ص: 204

(1)

برخى عقيده دارند كه ايرانيان قبل از زرتشت (پندار نيك و گفتار نيك) را از جمله احكام عقايد خود مى دانستند ايرانيان قديم يكى از فرايض دينى پرستش (ميترا) را كه خداى جنگ و پيروزى و سرنوشت و خداى روزى دهنده بود قربانى گاو نر مى دانستند و همچنين در مراسم ستايش (ميترا) شربت سكرآور و مقدس (هوم يا هوما) را مى نوشيدند. در اوستا (هوم) شربت مقدس به شمار آمده است ولى نه به اندازه اى كه در كتب هندو(2) (سوم) كه همان (هوم) ايرانى است مورد تقديس و ستايش قرار گرفته است.(3)

ايرانيان قديم در كنار خدايان متعدد به (فره ورتى ها) كه ارواحى مجرد به شمار مى رفتند عقيده داشتند و نيز در برابر اهورا مزدا به نيروى خبيثى به نام اهريمن معتقد بودند.

ساير خدايان آريايى و هندى متعدد را همچون موجودات پليد و شرير و تاريكى و حيوانات درنده و بيمارى ها و نظاير اينها را (ديو) ناميد و آنها را ملعون خواند و مردم را از پرستش آنها منع كرد و تنها اهورا مزدا را قابل ستايش اعلام كرد و همچنين وى قربانى حيوانات اهلى از جمله گاو را نيز منع كرد. اين پيامبر ايرانى به اصلاح آيين قبل از خود، ايرانيان را از شرك رهانيد و به يكتاپرستى و اخلاق رهبرى كرد، آيينى توحيدى، اخلاقى و تربيتى به مردم ارائه كرد.(1) زرتشت خود را از جانب اهورامزدا ملهم مى دانست و اين معنى را به اطلاع همگان رسانيد و دين (بهى) را اعلام كرد ولى با مخالفت شديد موبدان روبرو گشت و در نتيجه چنان كه از يسنا بر مى آيد ناگريز شد از ميان خانواده و قبيله ى خود به جاى ديگر متوارى شود و در ديار دور سكونت گزيند. در يسنا از قول زرتشت چنين آمده است: (آيا به چه سرزمينى (كشور) بگريزم، به كجا فرا كنم و بروم؟ مرا از خانواده و عشيره ام جدا مى سازند. من در روستا مطلوب نيستم، چنان كه نزد اميران (شاهزادگان) بد ذات نيز مقبوليت ندارم. چگونه ترا خشنود سازم، اى اهورا مزدا)(2) در اين ميان (گشتاسب) از قبيله فريان كه داراى نفوذ و اعتبار بود از زرتشت حمايت كرد و او توانست به تبليغ دين خود بپردازد. (در گاثاها) اشاره ى به زناشويى زرتشت با دخترى از قبيله (فريان) شده كه از او سه پسر و سه دختر به وجود آمده است. در سنت زرتشتيان سه پسر زرتشت يكى نخستين موبد، و ديگر نخستين برزگر و ديگر نخستين سپاهى به شمار آمده اند.

ص: 206

(1)

(1)

دين زرتشت علاوه بر توجه به اصلاحات اقتصادى و اجتماعى داراى ارزش اخلاقى بسيارى نيز مى باشد، كه نتيجه ى آن تكامل مردم باتقوا و بهره مندى از زندگى جاويدان است. از نظر زرتشت اولين وظيفه ى آدمى پرهيزكارى است و آن عبارت است از پذيرفتن آيين درست و اطاعت از دستورات زرتشت، ترغيب مردم به ايمان به اهورامزدا است. دومين وظيفه، اخلاص و پيروى از راستى و درستى است. ملكوت اهورا مزدا، ملكوت نور است و قلمرو (انگره مينيو) تاريكى است. هر كارى كه در تاريكى است، هر كارى كه در تاريكى به آسانى گسترش يابد از ملكوت (اهورا مزدا) خارج است. هيچ قومى مانند پارسيان از دروغ نفرت ندارند. اين است كه تهمت و افترا به سبب ايجاد فساد و دزدى كه جز در خفا انجام پذير نيست، حتى دريافت وام را كه براى اجتناب و فرار از پرداخت، مجبور به دروغ مى شوند، محكوم مى كند. بايد بر سر پيمان استوار بود. در دين مزدا دلسوزى و ترحم چون دليل ضعف در مقابل پيروان اهريمن است، مجاز نيست. دين زرتشت از نظر اجتماعى با چادرنشينى مبارزه مى كند و طرفدار اسكان مردم و خانه سازى است. تربيت چهارپايان اهلى و مراقبت از آنان در چراگاهها، زندگى خانه نشينى مناسب است، و مؤمن حقيقى دهقانى است كه خدمتگذار واقعى و مربى چهارپايان مفيد، سرپرست خانه و بزرگ ده، درستكار باشد. بنابراين شغل اصلى زرتشتى، كشاورزى و مراقبت از چهارپايان است. انسان بايد جسم خود را قوى سازد و تعداد آفريدگان اهورا مزدا را افزايش دهد، با زنى نيكونژاد و دين دار ازدواج كند و كودكانى بار آورد كه از دين زرتشت پيروى نمايند. رياضت و محروميت از زندگى زناشويى مزدا در اين است كه آتشگاهى ساخته شود كه در آن آدمى دادگستر تربيت گردد و چهارپايان اهلى و چراگاههاى پاك فراهم سازد، همسر برگزيند و داراى فرزندان شود جسم و روح خويش را هستى بخشد. آتش، زمين و آب را نبايد آلوده گردانيد زيرا آفريدگان اهورامزدا

ص: 208

هستند.(1)

.

بر حسب آن چه تاريخ نشان مى دهد، نژاد آريا پس از استقرار در سرزمين ايران به پرستش مظاهر طبيعت - البته مظاهر خوب طبيعت از قبيل آتش، خورشيد، باران، خاك و باد پرداختند. بر حسب اظهار مورخين، ايرانيان بدها را نمى پرستيدند ولى مردمانى از غير نژاد آريا وجود داشته اند كه بدها و شرور را نيز به دستاويز راضى ساختن ارواح خبيثه پرستش مى كرده اند. آن چه در ايران قديم وجود داشته اعتقاد به دو مبدأ و دو آفريدگار بوده است نه دوگانه پرستى، يعنى ايرانيان قائل به شرك در خالقيت بوده اند نه شرك در عبادت. بعدها زرتشت ظهور كرده، از نظر تاريخ، به روشنى معلوم نيست كه آيا آيين زرتشت، در اصل، آيينى توحيدى بوده است يا آيينى ثنوى، اوستاى موجود، اين ابهام را رفع نمى كند، زيرا قسمت هاى مختلف اين كتاب تفاوت فاحشى با يكديگر دارد، بخش (ونديداد) اوستا صراحت در ثنويت دارد ولى بخش (گاثاها) چندان دوگانگى فهميده نمى شود، بلكه بر حسب ادعاى برخى از محققين از اين بخش يكتايى استنباط مى گردد. به علت همين تفاوت و اختلاف بزرگ است كه اهل تحقيق معتقدند اوستايى كه در دست است اثر يك نفر نيست، بلكه هر بخش آن از يك شخص است. تحقيقات تاريخى در اينجا نارسا است ولى ما بر حسب اعتقاد اسلامى اى كه درباره ى مجوس داريم مى توانيم دين زرتشت را در اصل يك شريعت توحيدى بدانيم زيرا بر حسب عقيده ى اكثر علماى اسلام زرتشتيان از اهل كتاب محسوب مى گردند. محققين از مورخين نيز همين عقيده را تأييد مى كنند و مى گويند نفوذ ثنويت در آيين زرتشت از ناحيه سوابق عقيده ى دو خدايى در نژاد آريا قبل از زرتشت بوده است. البته تنها از طريق تعبد، يعنى از راه آثار اسلامى مى توانيم شريعت زرتشت را يك شريعت توحيدى بدانيم، اما از نظر تاريخى يعنى از نظر آثارى كه به زرتشت منسوب است هر چند بخواهيم فقط «گاثاها» را ملاك قرار مى دهيم نمى توانيم آيين زرتشتى را آيين توحيدى

ص: 210

بدانيم. زيرا حداكثر آن چه محققان در باب توحيد زرتشت به استناد (گاثاها) گفته اند اين است كه زرتشت طرفدار توحيد ذاتى بوده است، يعنى تنها يك موجود را قائم به ذات و غير مخلوق مى دانسته است و آن (اهورا مزدا) است و همه ى موجودات ديگر را، حتى مزدا) مى دانسته است و به عبارت ديگر زرتشت براى درخت هستى بيش از يك ريشه قائل نبوده است و هم مى توانيم به اتكاء گفته برخى محققين، زرتشت را طرفدار توحيد در عبادت يعنى يگانه پرست بدانيم، ولى براى اين كه يك آيين توحيدى باشد، علاوه بر توحيد ذاتى و توحيد در عبادت، توحيد در خالقيت لازم است و آيين زرتشت به حسب مدارك تاريخى از نظر خالقيت، كاملا ثنوى بوده است، زيرا از اين تعليمات اينچنين استفاده مى شود كه قطب مخالف (انگره مينيو) «خرد خبيث» (سپنت مينيو) «خرد مقدس» است. سپنت مينيو منشأ اشياء نيك است يعنى همان اشيايى كه خوب است و مى بايست آفريده بشود، اما (انگره مينيو) يا اهريمن منشأ اشياء بد است. يعنى منشأ اشيايى است كه نمى بايست آفريده شوند و اهورا مزدا يا سپنت مينيو مسئول آفريدن آنها نيست، بلكه (انگره مينيو) مسئول آفريدن آنها است مطابق مزدا) آغاز مى گردد به دو شاخه منشعب مى شود شاخه نيك كه عبارت است از (سپنت مينيو) و آثار نيكش و شاخه بد كه عبارت است از (انگره مينيو) و همه آفريده ها و آثار بدش. به هر حال برخى از خاورشناسان (دومزيل) معتقدند كه «ثنويت اساس تفكر ايرانى است.»(1)

است، از (يسنا 28 تا 34) و از (يسنا 43 تا 53) روى هم 17 قطعه شعر هجايى كه هر قطعه داراى چندين بند است. از باستانى بودن زبان (گاثاها) و ممتاز بودن موضوع آن از ديگر قسمتهاى اوستا معلوم مى شود كه آنها گفته ى خود زرتشت اند در اين گفتارها زرتشت سعى دارد خصائل اخلاقى را به انسان تعليم دهد و به زبانى بسيار ساده ولى آسمانى، شرح مى دهد كه در جنگ ازلى كه ميان نيكى و دروغ در كار است، نيروهاى دروغ در تلاش از ميان بردن زندگانى اند. وظيفه انسان در اين جنگ پشتيبانى از نيك يعنى حفاظت زندگانى است و با حفظ زندگانى به خودى خود، جنگ ميان نيك و دروغ با پيروزى نيكى پايان مى يابد.(1) اينك

نمونه اى از سخن زرتشت را نقل مى كنيم: (من از دو نيروى معنوى سخن خواهم گفت كه در آغاز هستى، آن يك كه قدسى تر بود به آن ديگرى كه خراب كار بود چنين گفت: نه انديشه هاى ما، نه عقايد ما، نه قواى معنوى ما، نه انتخاب ما، نه گفتار ما، نه كردار ما، نه دانستگى هاى ما، نه روان ما هيچ يك با يكديگر يگانگى ندارند.)(2) و نيز مى گويد :

(در آغاز دو معنا بودند كه آنها را توأمان مى شناسند و يكى نيك و ديگرى دروغ است در انديشه، در گفتار و در كردار. از ميان اين دو معنا، هشياران، نيكى را انتخاب مى كنند نه گمراهان)(3) و نيز بيان مى كند: (آن گاه كه اين دو معنا به هم برخورد كردند زندگى را برقرار

كردند، باشد كه بدترين هستى، در فرجام، از آن پيروان دروغ باشد و براى راستان بهترين

ص: 212

انديشه)(1) (از ميان اين دو معنا، دروغ، انجام بدترين چيزها را انتخاب كرد. ولى معناى قدسى،

سپنتا مينيو، در كسوت استوارترين آسمان ها با راستى اتحاد بست و همه كسانى كه از خشنودساختن اهورا مزدا با كردار شرافتمندانه شاد مى شوند، چنين كردند.)(2) و نيز مى گويد :

(ديوان «خدايان بيگانگان»(3) نيز، از ميان دو معنا، نيك را انتخاب نكردند زيرا هنگامى كه

سرگرم مذاكره بودند، خشم بر آنها دست يافت و بر آن شدند كه با خشم همدست شوند و هستى انسان را تباه كنند.)(4)

اگر اوستاى ساسانى را ملاك قرار دهيم شك نيست كه زرتشت ثنوى بوده است ولى همچنان كه گفتيم، محققان تنها قسمت مختصر «گاثاها» را قديمى و از آن زرتشت مى دانند. و قسمت هاى ديگر را الحاقى مى شمارند. مندرجات گاثاها هر چند صراحت تمام ندارد ولى به توحيد از ثنويت نزديك تر است.

آن چه در مورد زرتشت محقق است اين است كه به توحيد در عبادت دعوت مى كرده است. اهورا مزدا كه از نظر شخص زرتشت نام خداى ناديده خالق جهان و انسان است تنها موجودى است كه شايسته پرستش است. زرتشت كه رسمآ خود را مبعوث از جانب

ص: 213

اهورا مزدا مى خوانده است مردم را از پرستش ديوها كه معمول آن زمان بوده است نهى مى كرده است.(1)

يكديگر هماهنگ نخواهند شد.

ه . نقطه اصلى پايه اساسى اخلاق در آيين زرتشت بر روى اين قاعده است كه نفس و ضمير هر فرد آدميزاد يك ميدان نبرد دائمى بين خير و شر است و سينه آدمى تنورى است كه آتش اين جنگ همواره در آن مشتعل مى باشد روزى كه اهورا مزدا آدمى را بيافريد او را آزادى عمل عطا كرد كه خود عمل خود را برگزيند يعنى داراى نيروى اختيار گرديد كه ما بين دو راه خطا و صواب هر يك را بخواهد انتخاب نمايد. البته در (گاثاها) در بعضى آيات مطالب ياد شده را بيان مى كند و در بعضى آيات ديگر خلاف آن چه گفته شد بيان كرده و نيز در نصوص كتب زرتشتى درباره ى حد مسئوليت اهورا مزدا در مسأله ايجاد روح شرير (اهريمن) بسيار مبهم و غير مشخص است و معلوم نيست كه (انگره مينيو) يعنى روان پليد هم از روز ازل با (اهورامزدا روان ناپاك اهريمنى را خلق كرد يا آن كه انگره مينيو موجودى بود پليد و اهورا مزدا او را كشف كرده، اين مشخص نيست.(1) و اين جريان هم براى جان ناس مشخص نبوده است.

.

چنان كه در تصورى كه اهورا مزدا مى كنند اين معنى به نظر مى رسد، اما مسلمآ تعليمات اصلى دين زرتشت يزدان و اهريمن (دو خداى خير و شر) كه در ابتدا به صورت معقولترى مطرح شده بود، رفته رفته در مقابل اهورا مزدا دو خداى مستقل شدند و ثنويت، دوگانه پرستى و شرك در دين زرتشت نفوذ كرد. و نيز در پيرامون اهورا مزدا الهه ديگرى با صوّر گوناگون پديدار شد و خدايان باستانى اعصار اوليه اقوام آريايى كه شماره ى آنها به صدها و هزارها مى رسد با هاله اى از مجد و عظمت بار ديگر در اوستا ظهور كردند. از جمله ميترا، خداى مهر، اوستا خداى مادينه سحرگاه، وايو خداى باد، بهمن خداى زراعت، آشا خداى آتش و غيره كه در معابد زرتشتيان با اهورا مزدا در خدايى شركت داشتند. آفتاب كه ممكن است در تعليم اصيل زرتشت مظهر نور و حرارت و موجودى مقدس بوده است. در زمان ساسانيان پرستش مى شد. و نيز پرستش عناصر طبيعت رايج بوده و در ميان اين عناصر آتش (آذر) از همه بيشتر جنبه ى خدايى پيدا كرده و حتى گاهى فرزند اهورامزدا تصور شده است.(1)

است و با بدى هيچ گونه ارتباطى ندارد. در گاثاها براى اهورا مزدا صفات مخصوصى ياد كرده اند كه بعدها اين صفات تجسم يافت و هر يك فرشته اى شناخته شد. و يا به عبارت ديگر: زرتشت از هفت وجود يا جلوه ى خدا سخن مى گويد كه خدا آنان را بر حسب اراد ه ى خود آفريده است كه از قرار زير مى باشند :

1. سپنته مينيو: به معنى روح نيكوكار، يا آفريننده است. اين مشخصه منحصرآ به خدا تعلق دارد.

2. وهومنه، بهمن (انديشه نيك): نخستين زاده ى خدا، در طرف راست (اهورا مزدا) مى نشيند و تقريبآ مشاور اوست. او حامى حيوانات سودمند است و اوست كه گزارش روزانه مردمان را كه درباره ى (انديشه، گفتار و كردار) است تهيه مى كند. و ديوانى كه (بهمن) با آنان مخالف است عبارتند از (خشم، آز، بى نظمى)

3. آشه (ارديبهشت) راستى: ارديبهشت زيباترين (امشاسپندان)(1) است نه تنها در برابر

ناراستى قرار مى گيرد، بلكه نماينده قانون ايزدى و نظم اخلاقى در جهان است.

4. خشتره ويريه (شهريور) شهريارى مطلوب: از جهات بسيارى شهريور انتزاعى ترين (امشاسپندان) است. او مظهر توانايى، شكوه، سيطره و قدرت خدا است. در جهان مينويى او نماينده ى فرمانرواى بهشتى است و در زمين نماينده ى آن سلطنتى است كه با كمك به فقرا و ضعفا و با چيرگى به همه ى بديها، اراده خدا را در آن مستقر مى كند. و خدا از طريق او پاداش و مكافات اخروى را تعيين مى كند.

5. ارميتى (اسپندارمذ) اخلاص: او دختر اهورا مزدا است و در طرف چپ او مى نشيند. زمين زير نظر اوست و به چهارپايان چراگاه مى بخشد. وى مظهر فرمانبردارى مؤمنان و

ص: 217

هماهنگ كننده ى پرستش است. مخالف (گستاخى و كج انديشى) است.

6. هوروتات (خرداد) و امرتات (مرداد) كمال و بيمرگى: چون اين دو موجود مادينه هميشه در متون با هم ذكر مى شوند اين دو با آب و گياه ارتباط دارند و هداياى آنان ثروت و رمه ى چهارپايان است. معناى ديگرى كه براى آنها بيان شده اين است كه خرداد به معنى تماميت كمال و مفهوم نجات براى بشر است و مرداد تجلى ديگر رستگارى و جاودانگى است و نماينده آرمان ها و سرچشمه زندگى است و مخالف (گرسنگى و تشنگى)(1) مى باشد.

7. سروشه (سروش) فرمانبردارى: و آن به معناى اطاعت يا انضباط است و يكى از چهره هاى محبوب دين زرتشت است و در همه ى آيين هاى دينى حضور دارد. چون او در نيايش ها و سرودهاى زرتشت جاى دارد. و او نيايش را به بهشت منتقل مى كند. و در مراسم او را نيرويى توانا معرفى مى كنند كه نابود كننده ى بدى ها است.(2)

برگزار مى كنند.

2. جشن تيرگان: اين جشن در روز تير ( 13 ماه تير) به يادگار چيرگى ايرانيان بر تورانيان بر پاداشته مى شود. در شاهنامه فردوسى از اين پيروزى ياد شده است.

3. جشن خرداد: جشن خرداد جشنى است كه به مناسبت روز تولد زرتشت برپا مى شود.

4. جشن سده: يا جشن پيدايش آتش در دهم بهمن ماه، به مناسبت گذشتن صد روز از اول زمستان آريايى، يعنى از آغاز آبان ماه تا دهم بهمن ماه كه پنجاه روز مانده به آغاز نوروز است. اين جشن را (پوروشسب) دومين پادشاه پيشدادى بنياد نهاد.(1)

2جشن گاه انبار: جشنى است كه به هنگام برداشت كشت و ميوه و انبار كردن آنها با خواندن سرود آفرينگان برپا مى شود و بهره اى از آن را به مستمندان مى بخشند. ايرانيان عقيده دارند (اورمزد) جهان را در شش نوبت آفريد، او اين كار را در شش بار ولى در زمانى برابر با يك سال به پايان آورد. اين زمان هاى شش گانه آفرينش جهان را در پهلوى «گاسانبار» و در فارسى «گاه انبار» گويند. در روزگار باستان به هنگام فرا رسيدن هر يك از اين روزها جشن و شادمانى بر پا مى كردند. هر يك از جشن هاى «گاه انبار» پنج روز طول مى كشيد و روز پنجم برگزيده ترين روز جشن بود. جشن نخستين (ميديوزرم) نام داشت و در پانزدهم ارديبهشت آغاز مى شد. جشن دوم (ميديوشم) نام داشت و در پانزدهم تير آغاز مى شد.جشن سوم (پتيه شهيم) نام داشت و در سى ام شهريور آغاز مى شد. جشن چهارم (اياسرم) نام داشت و در سى ام مهر آغاز مى شد. جشن پنجم (دى آغاز مى شد. جشن ششم (همسپتمدم) نام داشت و مصادف با پنج روز5..

ص: 219

آخر سال است.(1)

6. جشن مهرگان: جشنى است كه به يادگار قيام كاوه آهنگر بر ضحاك برپا مى شود. اين جشن همچنين به افتخار (مهر) داور سرزمين ايران به مدت پنج روز همراه با شادمانى برگزار مى گردد.(2)

7. جشن نوروز: جشنى است كه به مناسبت نخستين روز سال برگزار مى گردد. بخشى از جشن نوروز، جشن (رپيتوين) است كه سرور گرماى نيم روز مى باشد. و آمدنش نمادى است از پيروزى نهايى و همبستگى آفرينش نيك. افتخار بنيان نهادن نوروز به (جمشيد) تعلق دارد. در اساطير ايرانى (جم) يا (جمشيد) را شاه آرمانى مى پنداشتند. شخصيت جم به مجموعه ى عقايد دوران هند و ايرانى تعلق دارد يعنى جم معادل شخصيت (يمه) در آيين هندو است. او نخستين كس از بى مرگان است كه به خاطر خشنودى خدايان، مرگ را برگزيد، جم نيز در اساطير ايران به سبب فرمانروايى هزارساله اش در زمين كه همراه با آرامش و وفور نعمت بوده بسيار مورد احترام است.(3) بايد دانست كه ماههاى زرتشتى هر روز نامى دارد و اگر نام روز

با نام ماه مصادف شود آن روز عيد و جشن است.(4) هر يك از روزهاى سى گانه ماه به نام يكى از امشاسپندان يا ايزدان خوانده مى شد و باور داشتند كه آن امشاسپند يا ايزد، نگاهبان و پاسدار آن روز است. نام ماهها را نيز از نام شش امشاسپند و شش تن از

ص: 220

ايزدانى كه نامشان بر روزها نيز نهاده شده است گرفته اند و چون نام روز و نام ماه با هم برخورد مى كرد آن روز را جشن مى گرفتند.(1)

زرتشتيان نخست آن را بر تن مى كنند و سپس ديگر جامه ها را مى پوشند و (كستى) بندى است مقدس كه زرتشتيان بر كمر مى بندند و گمان مى دارند اين بند مرز ميان دو بخش از تن انسان است. بخش زبرين (بالايى) كه از آن اعمال نيك برمى خيزد، و بخش زيرين كه از طريق آن اهريمن مى تواند انسان را به عمل بد برانگيزاند.(1)

همه نخها به صورت يك نخ نماد برادرى يا اتحاد جهانى است.(1)

5. اشهينگاه :(1) از نيمه شب تا هنگام برخاستن خورشيد است.(2)

او، و نمادى از نظم راستينش مى باشد. در دين كنونى زرتشت آتش آنچنان مقدس است كه نه اشعه ى خورشيد را بايد گذاشت كه بر آن بيفتد و نه چشم كافرى آن را ببيند. شايد هميشه وضع چنين نبوده است زيرا در دوران هاى كهن آتش دان ها را بر سر كوهها مى ساختند. در متون دينى زرتشت آتش را كه براى پيروزى خير بر نيروى اهريمنى (اژى دهاكه)(1) با او جنگيد و بر او پيروز شد و (فره ايزدى)(2) را از او گرفت (جنگجوى خوب دلير) ناميده اند. به هر حال در اين دين آتش نماد

اهورامزدا و كانون عبادتهاى روزانه آنان است. با اين حال هنوز به آتش جنگجو خطاب مى كنند زيرا از مقدس ترين آتش ها يعنى «آتش بهرام»(3) درخواست مى شود كه نه با ديوان خشكسالى بلكه با ديوان مينويى تاريكى نبرد كند.(4)

داشته است. اين آتش اختصاص به موبدان داشته است و به قولى در نيمه راه بين بندر عباس و داراب گرد بوده.

2. آتش (گشنسب): احتمالا در (شهرشيز) يا (گنزك) در كنار درياچه اروميه در تخت سليمان بوده است. اين آتش ويژه پادشاهان و ارتشتاران و بزرگان بوده.

3. آتش (برزين مهر): در كوه ريوند در شمال غربى نيشابور جاى داشته است. اين آتش مخصوص كشاورزان و پيشه وران بوده.(1) گفته اند كه اين هر سه آتش در پشت گاو اساطيرى (سريشوك)(2) در دوره تهمورث(3) يكى از پادشاهان دوران اوليه، نگهدارى مى شد. شبى طوفان شديدى رخ داد و آتش ها از پشت گاو به دريا افتادند و در آنجا به سوختن ادامه دادند و در دريا به مردمان روشنى بخشيدند. هر كدام از آتش ها با يكى از سه طبقه اجتماع ارتباط دارد.(4) اين هر سه آتش جمشيد را در پادشاهى بهشتى اش يارى كردند و جمشيد بود كه آتش فرنبغ را در جايگاه خاص خود را بر نشانيد.

هنگامى كه فره از او جدا گشت، آتش فرنبغ بود كه فره او را از دست ضحاك نابكار رهايى بخشيد. آتش بر زين مهر تا زمان گشتاسب حامى زرتشت از جهان پاسبانى مى كرد و راه را براى الهام بزرگ زرتشت در طول فرمانروايى اين پادشاه بزرگ آماده ساخت و در اين مدت از خود اين آتش نيز معجزاتى به ظهور پيوست، گفته اند كه آذرگشنسب جهان را تا دوران خسرو، شاه بزرگ ساسانى حفظ كرده است. هنگامى كه او بتكده ها

ص: 226

را در هم شكسته اين آتش بر يال اسب او قرار گرفت و تاريكى و تيرگى را دور ساخت. بنابراين اعتقاد بر اين است كه اين سه آتش بزرگ نوآورى هاى متأخر تاريخى نيستند، بلكه آنها حاميان و راهنمايان انسان در طول تاريخ اند.

نشانده شود. امور مربوط به آتش هاى (آذران و دادگاه) از اهميت بسيار كمترى برخوردارند. آتش دادگاه را مردمان غير روحانى نيز مى توانند مراقبت كنند، با اين همه هر دو را با تشريفات نظامى در جاى خود قرار مى دهند، زيرا آتش هاى مقدس نمودار فرمانروايى معنوىِ روشنى و راستى در نبرد با نيروهاى تاريكى هستند و اين نبردى است كه مؤمنان با همكارى اهورامزدا و پسرش آتش بدان مى پردازند. تطهير آتش هاى متعلق به همه طبقات يادآور اين است كه انسان نيز بايد همانند اين آتش ها تطهير شود، در اين مورد نيز يكى از پارسيان نام آور استدلال مى كند كه اين آتش ها به ياد آدمى مى آورد كه همان طور كه هيزم (براى تطهير آتش) از همه طبقات جامعه گردآورى مى شود. همه آدميان نيز صرف نظر از طبقه اجتماعى خود در صورتى كه مرحله تطهير را بگذرانند، در نزد خدا برابرند. وقتى يكى از پارسيان (زرتشتيان) به آتش نزديك مى شود، با خاكسترى بر پيشانى خود علامتى مى گذارد و اين عمل يادآور اين است كه او همانند آتش، سرانجام تبديل به غبار خواهد شد.(1)

قربانيش را پذيرفت و اگر بخواهى كه قربانى تو هم قبول شود بايد آتش را پرستش كنى، قابيل قبول كرد و ليكن، گفت آن آتش را نمى پرستم كه هابيل مى پرستيد بلكه آتش ديگر را ستايش و پرستش مى كنم، و آن قدر در عبادت آتش خواهم كوشيد تا قربانى مرا مانند قربانى هابيل بپذيرد. و با راهنمايى شيطان آتشكده اى ساخت و قربانى ها در ميان آتش افكند تا بسوخت و چنان به آتش مشغول شد كه به كلى از خداى عز و جل غافل گرديد و بى خبر ماند و چنان شد كه بعضى از فرزندانش جز آتش پرستى چيز ديگرى از او ارث نبردند و به مرور زمان آتش پرستى رواج كامل يافت. بعضى نوشته اند كه آتش پرستى از زمان حضرت ابراهيم(علیه السلام) شروع گرديد و علتش را چنين مى گويند كه نمرود وقتى كه از احتجاج ابراهيم عاجز شد آتش تهيه كرد و او را در آتش انداخت و آن حضرت نسوخت شيطان به صورت بنى آدم شد و به مردم گفت چون ابراهيم به آتش تواضع مى كرد بدين سبب او را نسوزانيد و شما هم به آتش احترام كنيد تا شما را نسوزاند، لذا آتش پرستى شايع گرديد، و مى توان گفت كه طبق حديث فوق منشأ آتش پرستى قابيل بوده و بعد از خاطره ها محو شد و در زمان حضرت ابراهيم دوباره شروع گرديده و رواج يافته است.(1)

ساخته بودند. آتشكده از كندر و ديگر عطريات آكنده بود محافظ آتشكده را (هيربد) مى گفتند. از جمله آداب آتشكده آن است كه يك چند عدد هيزم از چوب صندلِ معطر تراشيده توده مى كنند و بر فراز شراره بدون آن كه آن را لمس كنند قاشقى نگاه مى دارند كه روزنى كوچك در ميان آن است و در آن نيز خرده ريزه ى چوب صندل ريخته اند. پس از آن توده چوب هاى مقدس را مشتعل مى سازند و بخواندن نيايش و سرودهاى مذهبى مشغول مى شوند. موبدان و هيربدان همواره دستمال بر دهان بسته اند كه مبادا دم ايشان به آتش پاك دميده و آن را پليد سازد. زرتشتيان آتش را نمى پرستيدند بلكه آن را نشانى از فروغ ايزدى مى دانند.(1)

يكى از فلزات است. زر (طلا) نماد دوره اى است كه در آن «دينى بهى»(1) به زرتشت الهام شد، سيم

نماد دوره است كه شاه حامى او (گشتاسب) دين را پذيرفت، روى نماد دوران ساسانى و آهن نماد دوره كنونى است كه دين رو به تنزل است. گرچه در اين دوران است كه بدى مغلوب مى شود اما اين نبرد داستان واحدى از موفقيت طولانى خير نيست، بلكه مجموعه اى از زير و بم هايى است كه در طى آنها نخست نيكى و آنگاه بدى ظاهرآ موفق مى شوند. در طى دوران سه هزار ساله پايانى زرتشتيان منتظر آمدن سه منجى هستند كه هر كدام هر هزار سال يك بار ظهور مى كند. انتظار نخستين منجى را هزار سال پس از زرتشت مى كشيدند. از آنجا كه عموما بر آن هستند كه زرتشت در حدود 600 قبل از ميلاد مى زيسته است،(2) بايستى دو

منجى نخستين تاكنون ظهور كرده باشند. آنان معتقدند كه دوران آهن كه دوران تنزل دين، پيش از ظهور نخستين منجى است هنوز ادامه دارد.

نخستين منجى(3) آيين زرتشت

اوشيدر منجى (گسترش دهنده ى راستكارى) نزديك به فرارسيدن هزاره، آن از يك دختر باكره پانزده ساله اى كه در درياچه اى آب تنى مى كند، بارور مى شود و نطفه

ص: 231

منجى در رحم او بسته مى شود. گرچه او از دوشيزه باكره اى زاده مى شود، اما او فرزند پيامبر بزرگ زرتشت نيز هست و در اصل او فرزند زرتشت مى باشد و پدر (اوشيدر) منجى اول، زرتشت است كه نطفه او در درياچه اى نگهدارى(1) مى شود. وقتى اين منجى به سى سالگى مى رسد، خورشيد ده روز

يكسره در ميان آسمان در هنگام ظهر يعنى (ريپتوين) مى ايستد، در همان جايى كه پيش از نخستين حمله اهريمن قرار داشت، منجى با فرشتگان بزرگ(2) هم سخنى مى كند و الهام

دينى را كه نخستين بار زرتشت آورده بود، بازمى آورد. با آمدن او وضعى همانند وضع بهشت به جهان باز مى گردد. به مدت سه سال مردمان با هماهنگى بيشتر و به دور از آفريدگان بد زندگى مى كنند و بخشى از آفريدگان اهريمن يعنى نوع گرگ نابود مى شود. بدين گونه ظهور نخستين منجى پيش آزمونى است براى فرارسيدن كمال يعنى تلفيق نظم اوليه با (دين بهى) كه زرتشت آن را آورده بود. با اين همه (بازسازى جهان)(3) كامل نيست. بدى هنوز هست و بار

ديگر اظهار وجود خواهد كرد. منتها درباره چگونگى بروز بدى كه در پايان هزاره رخ خواهد داد، همداستان نيستند، در بعضى از متون آمده است كه دشمنان ايران باز خواهند گشت و (دين بهى) و دولت را پايمال خواهند كرد، اما چنين مى نمايد كه اين مطلب تاريخى كردن اعتقادى اساطيرى است كه در متنهاى ديگر آمده است. در اين متون گفته

ص: 232

شده كه شر به صورت زمستان هراس انگيزى كه با جادوگرى (ديو ملكوس)(1) به وجود مى آيد ظاهر مى گردد.

برف و تگرگ بخش اعظم نوع بشر را از ميان خواهد برد. با اين همه پيش از رسيدن دومين منجى، خير دوباره پيروز خواهد شد، زيرا مردمان از روى (قلعه اى)(2) كه جمشيد ساخته است

بيرون خواهد آمد و زمين از آنان پر خواهد شد. در اين زمين كه دوباره پرجمعيت شده، بيمارى ديگر كشنده نخواهد بود و مرگ فقط بر اثر پيرى و قتل خواهد بود بدين گونه بهترين سلاح اهريمن كه مرگ است كم كم نيروى خود را تا پيش از تولد دومين منجى از دست خواهد داد.

نخواهد داشت و گياهخوار خواهد شد و فقط آب خواهد نوشيد. با وجود اين نيروى رو به افزايش (آفرينش خير) و اخراج تدريجى شر هنوز تا به پايان آمدن نيروهاى تاريكى زمانى دراز مانده است شر دوباره به صورت ضحاك، يعنى همان غولى كه فريدون او را در غارى در كوه دماوند(1) زندانى كرده است.

اظهار وجود خواهد كرد. وى از زندان خواهد گريخت و با تاخت و تاز در جهان به ارتكاب گناه دست خواهد زد و يك سوم نوع بشر و حيوان را خواهد بلعيد. به عناصر خوب يعنى به آتش و آب و گياه آزار خواهد رساند. اما گرشاسب(2) يكى ديگر از قهرمانان باستانى برانگيخته خواهد

شد و سرانجام جهان را از اين موجود شرير رهايى خواهد بخشيد.

هزاره ى هر كدام از اين منجيان الگوى روشنى را دنبال مى كند، پيش از تولد اين منجى نيكى اوج خواهد گرفت. ظهور معجزه آميز او آفرينش را به وضع بهشتى نزديك تر خواهد كرد و نيروهاى شر كاستى خواهند گرفت. با وجود اين، شر در هر موقعيتى حمله اى را آغاز خواهد كرد كه تهديدى براى نابودى نوع بشر خواهد بود تا اين كه سرانجام به دست يكى از قهرمانان اوليه مغلوب شود

ص: 234

.

حيوانى كه براى خدمت به بشر كشته مى شود، انجام دهد. اين همان قربانى گاو(1) است كه قبلا نقش او را در تاريخ اوليه زرتشت بيان كرديم. از پيه آن گاو (هوم

)(2) اساطيرى كه در (درياى كيهانى)(3) قرار داد، اكسير جاودانگى تهيه خواهد شد. در متنها

شرح شكست انجامين شر آمده است گرچه ممكن است در اصل ترتيب تاريخى حوادث در دين زرتشتى چنين نبوده باشد. هر يك از موجودات ايزدى بر هماورد ديوى خود مستولى خواهد شد و او را نابود خواهد كرد تا اين كه سرانجام اهريمن و آز كه بازمانده اند، به دوزخ خواهند گريخت. فلز گداخته كه سطح زمين را هموار كرده و آدميان را فرا گرفته است به دوزخ فرو خواهد ريخت و تعفن و پليدى را كه مشخصه اين جايگاه است در خود فرو خواهد برد به طورى كه كل شر اگر هم از ميان نرود، عقيم خواهد شد.

جنگ نهايى و قطعى بين خير و شر در مى گيرد و همه مردگان بر مى خيزند و قيامت برپا مى شود و ستاره دنباله دارى به نام(گوچهر) بر زمين مى افتد و شعله ور مى شود و

ص: 236

همه معادن و فلزات گداخته مى گردد و چون سيل روان مى شوند. آن مايع گداخته بر نيكان چون شير گرم و ملايم خواهد شد. پس از شكست لشكريان اهريمن، اهريمن تا ابد در ظلمات فرو مى رود و زمين صاف و مسطح شده از هر تيرگى پاك مى گردد. اين حالت را «فرشگرد» گويند كه به معناى تصفيه و تجديد است و جهانى نو كه نيكى و عدالت و راستى در آن حكم فرما است به وجود مى آيد و جهانيان براى هميشه كامران و خوشبخت خواهند بود.(1)

نيست، بلكه در حقيقت جايگاه حقيقى انسان است، زيرا آن چه به ظاهر نابود مى كند، يعنى مرگ سلاح اهريمن انسان براى زيستن ساخته شده است و نه براى مرگ. اگر فرضآ مرگ سخن آخر باشد، در اين صورت اهريمن پيروزمند نهايى است و نه خدا.(1)

بنا به اعتقادات زرتشتى، روان آدمى پس از مرگ سه روز در اطراف جسد به سر مى برد و سپس بر اثر وزش باد به جايگاهى كه بايد حساب اعمال خاكى خود را در آنجا بدهد و مورد قضاوت واقع گردد برده مى شود. جسد او را بايد دور از مردم بر بالاى كوه در جاهايى كه آنجا را برج خاموشان گويند بيفكنند. تا طعمه مرغان و جانوران لاشخور گردد. و پس از مدتى آن استخوان هاى پراكنده را گردآورده در چاهى كه آن را استودان (استخواندان) گويند مى ريزند. زيرا آب و خاك و آتش مقدس اند و آلودن آنها جايز نيست. اگر آن مرده شخص نيكوكار و كم گناهى بود وجدان يا نتيجه اعمال او به صورت دخترى نورانى كه نماينده ى تقوا و پارسايى شخص است ظاهر مى گردد و چنانچه گناهكار باشد اين وجدان به صورت پيرزنى جادوگر و ديوى وحشت بار كه مظهر تبهكارى شخص است به سراغ وى خواهد آمد. سپس روان شخص را به عالى ترين مرجع قضايى اخروى كه در قله ى كوه البرز تشكيل مى گردد در حضور سه قاضى(2) مورد محاكمه قرار مى گيرد. در اينجا براى «توزين گناهان» ترازويى كه بى شباهت

به ترازوى توزين گناهان مصر قديم نيست، براى سنجش اعمال روان ها قرار داده اند. پس از اين مرحله، روان بايد از روى پل چينوات(3) (چينود) كه براى بدكاران به نازكى

ص: 238

دم شمشير مى رسد، بگذرند، ولى براى روانى كه در سنجش اعمال، پاك و بى گناه تشخيص داده مى شود،(1) پهن و سهل العبور است. گناهكاران چون از درگذشتن از روى آن عاجزند، ناچار به دوزخ سرنگون مى گردند. در دوزخِ زرتشتى از شعله هاى آتش فروزان خبرى نيست زيرا چنان كه گفتيم آتش مقدس است و هرگز نبايد به لوث وجود گناه كاران آلوده گردد. آن چه دوزخيان زرتشتى را شكنجه و عذاب مى دهد نبودن آتش و وجود سرماى سخت و ظلمات محض است. اين تاريكى به حدى شديد است كه قابل لمس با دست ها است و بوى نامطبوع اين شكنجه گاه ها بسيار مادى و جسمانى است. روان هاى گناهكاران در حالى كه به زنجير با يكديگر بسته شده اند به اين دوزخ كشانيده مى شوند.

شكنجه ها به قدرى طاقت فرسا است كه شخص هنوز سه روز نگذشته گمان مى كند كه نه هزار سال است كه زندانى دوزخ است. بر حسب گاتها دوزخ (خانه دروغ) مكانى است كه جايگاه ناخوشى ناميده مى شود. سرزمينى است كه بوى گند از آن بر مى خيزد و از اعماق ظلمانى آن فرياد شيون و ناله و غم به گوش مى رسد. در آن سوى پل چينوات خانه ى نغمات كه به قول گات ها بهشت برين است جاى دارد و آن مكان جايگاه خوشى است و آفتاب در آنجا هيچ گاه غروب نمى كند.(2)

روان مردگان به وسيله سه قاضى (ميترا، سروش، رشنو) براى قضاوت نزد اهورا مزدا

ص: 239

برده مى شود. در دست رشنو ترازويى است كه در دو كفه ى آن كردار نيك و بد شخص را نهاده و مى سنجد. كسانى كه كارهاى نيك و بدشان برابر است در عالم همستكان(1) خواهند ماند. روان و روح آدمى پيوسته صعود مى كند تا به عالى ترين مرتبه اى مى رسد كه آن مرتبه عالى خانه نغمات(2) است.(3)

خاموشى (خاموشان) يا دخمه مى نهند تا لاشخورها آن را بخورند. اعتقاد به انتقال روان از اين جهان به جهان ديگر در سه روز نخستين پس از مرگ انگيزه ى اجراى آيين هايى است كه در اين مدت انجام مى گيرد. از آنجا كه سروش است كه روان را در اين دوران حمايت مى كند، نيايش هايى در طول پنج بخش از اوقات شبانه روز به وسيله دو موبد يا بيشتر و خويشاوندان او، هم در خانه و هم در آتشكده، به ايزد تقديم مى گردد. مهمترين اين نيايش ها، نيايشى است كه در سومين روز كه روان به سوى داورى مى رود اجرا مى شود. در اين زمان از قادر مطلق طلب رحمت مى كنند و مراسم دينى براى ايزدانى كه با امر داورى ارتباط دارند، اجرا مى شود. آيين هاى مربوط به شخص در گذشته در سه روز پس از مرگ تمام نمى شود، اما تأكيد بر اين است كه نبايد به شيوه و زارى ادامه داد. شيون و مويه ى بيش از حد در دين زرتشتى گناه است. زيرا اين كار كمكى به روان نمى كند و بدن زنده را مى آزاد و از نظر اعتقاد به زندگى پس از مرگ و اطمينان به رستاخيز بى نتيجه است. زرتشتيان قويآ احساس مى كنند كه با مردگان در ارتباط اند و از آنها دعوت مى كنند تا در مهمانى هاى زندگان، نه در غم بلكه در شادمانى هاى جمعى (براى شادى روان) شركت جويند.(1)

هزار ساله) است كه در ميان اين زمان ازلى و ابدى قرار دارد كه دوران نبرد هرمزد و اهريمن است. زمان ازلى و ابدى را زمان بيكرانه (زروان) مى خوانند و زمان دوازده هزارساله را زمان (درنگ خداى) يا كرانه مند گويند.(1)

در يكى از قطعات گاثاها درباره ى دو گوهر اوليه كه خديوان همزاد ناميده مى شوند. و معرف خير و شر در انديشه و گفتار و كردارند، بحث شده است.(2) و لذا بعضى معتقد هستند كه اين اشاره ى گاثاها دليلى است بر قدمت اين انديشه و مسأله زروانيسم در عصر اشكانى و ساسانى جريانى نو نبوده است. بلكه بازگشت و عطفى بوده به يك اصل كهن، چون درگاثاها اشاره شده كه سپنت مينيو و انگره مينيو توامآ بوده اند كه نمايانگر خير و شر محسوب مى شدند، اما به پدر و آفريننده اين دو اشاره اى نشده است و بايستى اين پدر و آفريننده همان زروان باشد. هر چند به موجب سكوت كامل گاثاها به هيچ وجه چنين استنباط قاطعى نمى توانيم داشته باشيم اما بى گمان منشأ پيدايش، زر وانيسم را در همين نقطه بايستى جستجو كرد.(3)

بعضى ديگر معتقدند كه زروانيسم بدعتى در آيين زرتشت است. و زروانى سنتى است متعلق به پيش از زرتشت، اما اين نظريه رواج دارد كه كيش زروانى در دوره هخامنشى بر اثر نفوذ عقايد بابلى پيدا شده است. احتمالا اين كيش در دوره اشكانى از مقبوليت عموم برخوردار بوده است اما چنين مى نمايد كه در دوره ساسانى اهميت بيشترى يافت. با اين حال حتى در اين دوره نيز كيش زروانى احتمالا بيشتر نهضتى متفكرانه در دين

ص: 242

زرتشتى بود تا فرقه اى متمايز. بازسازى اساطير زروانى بسيار دشوار است زيرا هيچ متن زروانى خالصى بر جاى نيست، بلكه فقط گزارش هاى ناظران خارجى در اينجا و آنجا و احتياجات زرتشتيان را در دست داريم. بديهى است كه از چنين اسنادى بايد با احتياط استفاده كرد. نام اين فرقه مشتق از زروان (زمان) است كه به نظر زروانيان وجود غائى است. به عقيده ى آنان زروان منشأ غائى هم خير و هم شر و پدر دو برادر يعنى اهورا مزدا و اهريمن است. به اعتقاد زروانيان، (مطلق) در وجود زروان قرار دارد كه مشتمل بر دو قطب متضاد خير و شر است. زروانيان در پى وحدانيتى در پس ثنويت دين زرتشتى مقبول عموم بودند.(1) پس مى توان گفت زروانيسم اصلاحى است در دين زرتشت در جهت نفى ثنويت و توحيدى نمودن دين زرتشت. زيرا : (زروانيان) معتقد بودند كه اهورامزدا و اهريمن هر دو از موجود قديم تر و بالاترى به وجود آمده اند كه آن موجود (زروان اكران) يعنى زمان بيكران نام داشته است وى هم خالق اهورامزدا و هم خالق اهريمن است، بنابراين اهورامزدا كه در برخى از تعليمات زرتشت ما فوق همه ى موجودات است و اوست كه هم خرد مقدس و هم روح پليد را آفريده، در اعتقادات زروانيسم خود مخلوق زروان محسوب مى شود و بدين سان تحليلى توحيدى جايگزين تحليل ثنوى زرتشت مى شود.(2)

كيش زروانى اساسآ دين متفكران بودن است. چنين مى نمايد كه صورت هاى گوناگونى از كيش زروانى وجود داشته است. يكى از تحولات در اعتقاد به زروان، عقيده اى بوده دال بر تكامل مادى گرايانه، جهان و آن تحولى است كه احتمالا زير نفوذ خارجى پيدا

ص: 243

شده بود. بنابراين عقيده، آفرينش جهان عمل خدا نبوده، بلكه تكاملى تدريجى بوده از ماده اوليه بدون صورت، يعنى زمان و مكان نامحدود (زروان)، به آن چه داراى صورت است. يعنى محدود بدين گونه نامحدود، محدود مى گردد. البته اين فرآيند مى تواند بدون اعتقاد به وجود خالقى انجام پذيرد و چنين مى نمايد كه اين عقيده به تكامل تدريجى انكار بهشت و دوزخ و همه پاداش ها يا عقوبت هاى آينده را به دنبال مى آورد، خلاصه اين كه اين اسناد كه جهان از (زمان و مكان) اوليه يعنى زروان، تكامل تدريجى يافته است، بر اساس توجيه مادى گرايانه عالم نهاده شده است كه اساسآ با اعتقاد به وجود خالق و عقيده به زندگى پس از مرگ و تكيه بر پاداش يا عقوبت در دين زرتشت مقبول عموم، ناسازگار بوده است.(1)

بنا به اساطير زرتشتى، سپهر از زروان، خداى زمان، پديد آمده است. او تن زروان است و جهان مادى در اوست. او را در ادبيات پهلوى چون چرخى مى دانند. استعاره هايى چون فلك گردان و چرخ گردون در ادبيات فارسى بازمانده ى آن اسطوره است. سرنوشت جهان در دست او است. نيكويى كردن و بدى كردن هر دو، از او ساخته است. سپهر، اهورامزدا را در آفرينش يارى مى دهد. او چون كشاورزان جامه ى نيلگون بر تن دارد و حامى كشتكاران است. زروان در اوستا شخصيتى كوچك است و اندك اهميت دارد. اما از نوشته هاى عصر ساسانى بر مى آيد كه او خدايى سخت مورد ستايش توده ى مردم بوده است. خدايى كه به عنوان خداى زمان، ذات او جاودانگى است و به عنوان خداى مكان، همه آفرينش در اوست و بيكرانه است و جز او ذاتى بيكرانه نيست او سرچشمه هستى است. او بى مايه ى ماده، زمان قرار كيهانى و سرنوشت است. او هستى

ص: 244

كل است. منشأيى ندارد و خود منشأ همه چيز است. هيچ كس نمى تواند بر او برآشوبد و بر وى فرمانروا شود. خرد و قدرت او نيز بيكران است علاوه بر اينها، او خداى مرگ، خداى داور، خدا قرار و نظم، خداى تاريكى و روشنى و خداى سرنوشت است. اما زروان چون بيكرانه است، براى هيچ يك از آفريدگان او، حتى خدايان، قابل شناخت نيست.(1)

(1)

هرگز بعد از مرگ زنده نخواهيم شد.)(1) (زندگانى جز اين چند روزه حيات دنيا بيش نيست كه زنده شده و خواهيم مرد و از خاك برانگيخته نشويم.)(2) ولى در هر دو مورد تكيه بر انكار معاد است. تنها در آيه مورد بحث هم معاد و هم مبدأ انكار شده. روشن است اين كه آنها روى معاد بيشتر تكيه مى كردند به خاطر وحشتى بود كه از آن داشتند و تأثيرى كه ممكن بود در تغيير مسير زندگى هوس آلود آنها داشته باشد. به هر حال اين اعتقاد كه فاعل حوادث اين عالم دهر و روزگار است و يا به تعبير جمعى ديگر گردش افلاك و اوضاع كواكب مى باشد عقيده ى جمعى از ماديون در اعصار گذشته بوده كه سلسله حوادث را منتهى به افلاك مى كردند و معتقد بودند هر چه در جهان ما رخ مى دهد به سبب آنها است. حتى گروهى از فلاسفه (دهرى) و مانند آنها معتقد به ثبوت عقل براى افلاك بودند و تدبير اين جهان را به دست آنها مى دانستند. دهريون گاه در حوادث تلخ و ناگوار به دهر بدگويى مى كردند و آن را سبّ و دشنام مى دادند و عجب اين كه بقاياى آن نيز در ادبيات امروز ديده مى شود. ولى در احاديث اسلامى از پيغمبر گرامى اسلام نقل شده: (روزگار را دشنام ندهيد چرا كه خداوند روزگار است) اشاره به اين است كه روزگار لفظى بيش نيست، كسى كه مدبر اين جهان است خدا است اگر به مدبر و گرداننده ى اين جهان بدگويى كنيد بدون توجه به خداوند قادر متعال بدگويى كرده ايد. شاهد گوياى اين سخن حديث ديگرى است كه به عنوان حديث قدسى نقل شده است كه خداوند مى فرمايد : (اين سخن فرزندان آدم مرا آزار مى دهد كه به دهر دشنام مى گويند در حالى كه دهر منم همه چيز به دست من است و شب و روز را من دگرگون مى سازم).

ص: 247

(1)

(1)

2. نسك هاى داتيك در دانش و كار جهانى.

3. نسك هاى هاتك مانسريك در آگاهى از كردارهاى ميان جهان مينوى و جهان خاكى.

اوستاى كنونى شامل شش بخش عمده ى زير است :

1. گاثاها (گاتها).

2. يسنا.

3. يشتها.

4. خرده اوستا.

5. ويسپرد.

6. ونديداد.

و اينك هر يك را شرح مى دهيم :

چندين (هات) و هر هات داراى چندين بند است. اينك به شرح هر يك مى پردازيم :

1. اهونوگاثا كه داراى هفت هات و صد بند است و هر بند آن سه شعر است.

2. اشتودگاثا داراى چهار هات و شصت وشش بند است و هر بند آن پنج شعر دارد.

3. سپنتمدتا داراى چهار هات و چهل و يك بند است و هر بند آن چهار شعر است.

4. وهوخشترثا داراى يك هات و بيست و دو بند است و هر بند آن سه شعر دارد.

5. وهيشتوايشت ثا داراى يك هات و نه بند است و هر بند آن چهار شعر است. دو تا كوتاه و دو تا بلند. گاثاها كهن ترين دفتر يا ديوان شعر ايرانى است. و شعرهاى اين دفتر كهن سراسر ستايش پاكى و نيكى و آزادى و بهروزى و شادكامى مردم است.(1)

.

.

(اهورامزدا) و زيانهايى كه اهريمن بدين سرزمين مى رساند سخن در ميان است.

اساطير آفرينش و پايان جهان و نيز نكاتى در زمينه ى داستان هاى حماسى در آنها موجوداست و در حقيقت اين مطالب مفصل اساطيرى بازگشتى است عاميانه به همان عقايد و خرافه هاى پيش از عصر گاثاها.(1) اينك به معرفى مهمترين آثار آيين زرتشتى در دوران ميانه مى پردازيم.

او مطالبى را بيان كرده است.(1)

پيشگويى هاى كهن متعلق به دوره اى پس از شكست ايرانيان از يونانيان و پيش از فرارسيدن اشكانيان است. بعد از اواخر عهد ساسانيان و شايد بعد از آن نيز مطالبى تازه بر آن افزوده شده است تا پيشگويى هاى كتاب فراگيرنده ى همه اعصار باشد.(1)

بسيار باارزش آن (يادگار زريران،(1) داستان خسرو قبادان(2) وريدك، درخت آسورى،(3) قطعه شعر بهرام ورجاوند(4) و گزارش شطرنج) است كه از نظر اساطيرى، جغرافيايى و اجتماعى داراى اهميت ويژه اى است.(5)

(1)

شده و منسوب به آن (يهودى) مى باشد.(1) چون كورش هخامنشى يهود را پس از چهل و هفت سال اسارت در بابل به جهت موحد بودنشان نجات داد و در سال 520 قبل از ميلاد معبد اورشليم دوباره بنا شد. از آن زمان به بعد عبرانيان (يهودى) خوانده شدند زيرا ايرانيان آنان را به اين نام خواندند و امروز اين قوم را يهود و آيين شان را (آيين يهود) مى خوانند.(2)

(1)

بالا آنها را جزو كسانى مى شمارد كه آيات خدا بر آنها نازل گرديده است. بنابراين منظور از قبائل بنى اسرائيل، قبائل فرزندان يعقوب است كه پيامبرانى داشتند نه خود فرزندان(1) يعقوب، تا گفته شود همه

آنها صلاحيت پيامبرى نداشتند چرا كه آنها درباره برادر خود مرتكب گناه شدند. بنابراين منظور از اسباط پيامبران الهى بازمانده از ذريه و نسل يعقوب(علیه السلام) را گويند. مانند حضرت يوسف(علیه السلام).(2)

خشكسالى در كنعان، به تدريج بنى اسرائيل روى به مصر آوردند. و تعدادشان در آنجا رو به فزونى نهاد، ولى عاقبت حال ايشان دگرگون گشت و مصريان آنان را به كارهاى سخت وا مى داشتند و شكنجه و آزار مى كردند.(1)

يكى از مهمترين عوامل آزار و شكنجه بنى اسرائيل در مصر، اوامر جابرانه و ظالمانه (رامسس دوم) يكى از ستمكارترين فراعنه مصر بود وى را به سبب ستمگرى بى حدش (فرعون تسخير) ناميده اند. لازم به تذكر است كه حضرت موسى(علیه السلام) نيز در زمان حكومت وى متولد شد.(2) قرآن در مورد ستمگرى هاى رامسس دوم چنين مى فرمايد: (همانا فرعون در

زمين (مصر) تكبر و گردنكشى آغاز كرد و ميان اهل آن سرزمين تفرقه و اختلاف افكند و طايفه (موسى قدرت يابند.) و زنانشان را زنده(3) مى گذاشت و همانا فرعون مردى بسيار مفسد و بد

انديش بود) و نيز مى فرمايد: (يادآريد هنگامى را كه فرعونيان شما را سخت به عذاب و شكنجه مى داشتند پسرانتان را مى كشتند و زنان را زنده به اسارت و خدمتكارى مى گماشتند و اين شما را از جانب خدا امتحان و تنبيه بزرگى بود.)

ص: 263

(1)

اثر علاقه شديد به او، مانع از كشتن او شد. بالاخره فرعون تسليم شد كه او را نكشد. بنابراين در طلب زن شيردهى بر آمدند تا او را شير دهد، تقدير خدا اين بود كه هر زنى را كه آوردند موسى پستانش را نگرفت. حاضرين در اين كار فرو ماندند. خواهر موسى كه وارد آن مجمع شده و به توصيه ى موسى را پيش مادرش آوردند آنگاه به فرعون بشارت دادند كه مسأله حل شد و پستان فلان زن را گرفت و بدين سان خداوند موسى را به دامان پرمهر مادرش بازگرداند.(1)

همانگونه كه انسانى را ديروز كشتى؟(1)

ماجرا به فرعون و اطرافيان او رسيد و تكرار اين عمل را تهديدى بر وضع خود گرفتند، جلسه ى مشورتى تشكيل دادند و حكم قتل موسى صادر شد. در اين هنگام مردى(2) از كاخ

فرعون به سرعت خود را به موسى رساند و گفت اى موسى اين جمعيت براى كشتن تو به مشورت نشسته اند فورآ از شهر خارج شو كه من از خيرخواهان توام. موسى اين خبر را كاملا جدى گرفت و به توصيه او از شهر خارج شد و راهى سرزمين مدين(3) گرديد.(4)

يكى از آن دو بازگشت و به موسى گفت پدرم تو را مى خواهد تا مزد اين كار را كه كردى بدهد. موسى پيش شعيب(علیه السلام) آمد و ماجراى خويش را بازگفت، شعيب پس از شنيدن سرگذشت او گفت (نترس كه از قوم ستمگر نجات يافته اى) در همين هنگام يكى از دختران گفت: پدرجان اين جوان را اجير كن كه هم نيرومند است و هم درستكار. شعيب(علیه السلام) به موسى(علیه السلام) گفت مى خواهم يكى از دخترانم(1)

را به عقد نكاح تو درآورم به شرط اين كه هشت سال اجير من باشى و اگر ده سال برايم كار كردى به اختيار خودت است، و من نمى خواهم تو را به زحمت بيندازم و زياد از تو كار بكشم. زيرا من از نيكوكاران هستم. موسى(علیه السلام) اين پيشنهاد را پذيرفت و گفت اگر هشت يا ده سال برايت كار كردم هرگز از سوى تو بر من تحميلى نخواهد بود. و به همين آسانى موسى داماد شعيب شد.(2)

،

با خانواده اش از مدين به راه افتاد. چون به صحراى سينا(1) رسيد ظاهرآ راه را گم كرد و از سرما تا

حدى ناراحت بودند. كه قرآن در اين مورد مى فرمايد: (هنگامى كه موسى مدت خود را به پايان رسانيد و همراه خانواده اش از مدين به سوى مصر حركت كرد از جانب طور آتشى ديد به خانواده اش گفت: درنگ كنيد من آتشى ديدم، مى روم شايد خبرى براى شما بياورم يا شعله اى از آتش تا با آن گرم شويد. هنگامى كه به سراغ آتش آمد ناگهان از ساحل راست وادى در آن سرزمين بلند و پربركت از ميان يك درخت ندا داده شد كه اى موسى منم خداوند پروردگار جهانيان، عصايت را بيفكن هنگامى كه عصا را افكند نگاه كرد و ديد همچون مارى با سرعت حركت مى كند موسى ترسيد و به عقب برگشت به او گفته شد برگرد و نترس تو در امان هستى، دستت را در گريبانت فرو بر هنگامى كه خارج مى شود و درخشنده است و دستهايت را بر سينه ات بگذار تا ترس و وحشت از تو دور شود با اين دو برهان روشن از پروردگارت به سوى فرعون و قومش (برو و هدايتشان كن) كه آنها فاسق هستند)(2) آن چه مسلم است و از آيات فوق برمى آيد، انتخاب موسى به عنوان پيامبر در همين جا بوده است. و اين جريان بعد از گذشت ده سال كه ايشان در خدمت پيامبرى به نام شعيب بود تحقق مى يابد. در حقيقت ضرورت داشت كه موسى(علیه السلام) يك دوران ده ساله را در غربت و در كنار پيامبر بزرگ بگذارند و شبانى كند. تا اگر خوى كاخ نشينى بر فكر و جان او اثر گذاشته است به كلى شستشو شود، موسى بايد در كنار كوخ نشينان باشد، از دردهاى آنها آگاه گردد و براى مبارزه با كاخ نشينان آماده شود. از سوى ديگر موسى بايد زمان طولانى براى تفكر در اسرار

ص: 268

آفرينش و خودسازى در اختيار داشته باشد، كجا بهتر از بيابان مدين و كجا بهتر از خانه شعيب بود.(1) حضرت موسى(علیه السلام) در زمان سلطنت فرعون مصرى معروف به نام (منفتاح) فرزند

رامسس دوم در حدود 1310 سال قبل از ميلاد مسيح به پيامبرى مبعوث گرديد.(2) موسى(علیه السلام)

يكى از پنج شيغمبر اولوالعزم است كه خود سادات انبياء بودند و كتاب و شريعت داشتند. نام آن جناب از هر پيغمبرى ديگر در قرآن كريم بيشتر آمده و به طورى كه شمرده اند نامش در صد و شصت و شش جاى قرآن كريم ذكر شده و در بين انبيا(علیه السلام) به كثرت معجزه شهرت يافته است.

بندگان مؤمنين خدا، با موسى(علیه السلام) شريك دانسته.(1) و او را از مرسلان دانسته و از انبياء معرفى كرده است. و دعايى كه موسى(علیه السلام)

داشت از خدا خواست كه هارون را وزير او قرار دهد و پشتش را به وى محكم نموده او را شريك او قرار دهد، تا خدا را بسيار تسبيح كنند و بسيار ذكر گويند.

(خدا او را هم طراز موسايش دانسته است.)(2) آن چه مسلم است آن جناب در تمامى مواقف ملازم بردارش بوده و در عموم كارها با او شركت مى كرده و او را در رسيدنش به مقاصد يارى مى كرده. در آن زمان كه موسى(علیه السلام) به مدت چهل روز به ميقات رفت. هارون را جانشين خود قرار داد و گفت برادرم هارون خليفه من باش در قومم و اصلاح كن و راه مفسدان را پيروى مكن تا من برگردم.(3) وقتى حضرت موسى از ميقات برگشت در حالى كه خشمناك و متأسف

بود كه چرا پيروان او گوساله پرست شده اند، الواح تورات را بيفكند و سر برادر را گرفت و به طرف خود كشيد، هارون گفت اى پسر مادرم، مردم، مرا ضعيف كردند و گوش به سخنم ندادند و نزديك بود مرا بكشند، پس پيش روى دشمنان مرا شرمنده و سرافكنده مكن و با مردم ستمگر به يك چوب مران، موسى گفت: پروردگارا مرا و برادرم را بيامرز و ما را در رحمت خود داخل كن.

ص: 270

(1)

خود پافشارى مى كرد. او و درباريانش را به دين توحيد مى خواند.(1)

حاشا، پروردگار من با من است، و به زودى مرا راهنمايى مى كند در همين حال به وى وحى شد كه با عصايش به دريا بزند، همين كه زد دريا شكافته شد و بنى اسرائيل از دريا گذشتند، فرعون و لشكريانش نيز وارد دريا شدند همين كه آخرين نفرشان وارد شد، آب را از دو طرف به هم زد و همه شان را غرق كرد. بعد از آن كه بنى اسرائيل نجات يافت، از شر فرعون و لشكرش راحت شدند موسى(علیه السلام) قوم خود را به طرف بيابانى برد كه هيچ آب و علفى نداشت. در آنجا به كرامت خداى تعالى (منّ و سلوى)(1) بر آنان نازل شد تا غذايشان باشد. و براى سيراب شدنشان به

سنگى مى زند با همان عصا دوازده چشمه از آن مى جوشد و هر يك از تيره هاى بنى اسرائيل چشمه خود را مى شناخت، از آن چشمه مى نوشيدند و از آن (منّ و سلوى) مى خوردند و براى رهايى از گرماى آفتاب ابر را بر سر آنان مى آورد تا سايه خود را بر سر آنان بيفكند. سپس بنى اسرائيل از خوردن (منّ و سلوى) به تنگ آمده، درخواست كردند كه پروردگار خود را بخواند تا از زمين گياهان بر ايشان بروياند، از سبزى ها و خيار، سير، عدس و پياز آن برخوردارشان كند. خداى تعالى دستورشان داد براى رسيدن به اين هدف داخل سرزمين مقدس(2) شويد، كه خداوند بر شما واجب كرده در آنجا به سر بريد، بنى اسرائيل زير بار نرفتند و

خداى تعالى آن سرزمين را بر آنان حرام كرد و به سرگردانى مبتلاشان ساخته، در نتيجه مدت چهل سال در بيابانى سرگردان شدند.(3) از معجزات ديگر بلند كردن كوه طور

ص: 273

بود، كه در بالاى

سر آنان نگه داشت.

برگشتن موسى(علیه السلام) به طول انجاميد سامرى مقدارى زيور آلات از مردم و مقدارى از خويش جمع كرده و آنها را ذوب نموده به صورت گوساله اى در آورد و آن صداى گاو داشت (به نظر مى آمد كه در جوف آن دستگاههايى گذاشته بود) باد كه از عقب آن وارد مى شد در اصطكاك با آن دستگاه به صورت صداى گاو از دهان خارج مى شد. سامرى چون از ساختن گوساله فارغ شد با عده اى از همدستان خويش مردم را به عبادت گوساله خواندند و گفتند اين معبود شما و معبود موسى است. موسى معبود خويش را كه در اينجا است از يادبرد و در طلب آن به طور رفت. هارون كه جانشين موسى بود با اين امر به مخالفت برخاست و گفت مردم پروردگار شما خداى رحمن است نه اين گوساله از من پيروى كنيد و از عبادت آن دست برداريد گفتند تا برگشتن موسى به آن عبادت خواهيم كرد. خداوند در طور به موسى از ماجراى سامرى خبر داد، موسى به عجله و اندوهناك و خشمگين به ميان بنى اسرائيل بازگشت و آنها را به باد ملامت گرفت مردم تقصير را به گردن سامرى انداخته و گفتند او اين كار را كرد. موسى آنگاه به برادرش هارون پرخاش كرد ولى هارون گفت مردم مرا بيچاره كردند و خواستند مرا بكشند، سامرى آمد، گوساله اش را آتش زد، خاكسترش را به دريا ريخت و گفت اين چه وضعى است كه پيش آوردى، سامرى گفت: آن چه اين مردم ندانستند من دانستم مقدارى از دين تو را اخذ كرده و سپس رها كردم و نفس من اين چنين وادارم كرد. موسى(علیه السلام) سامرى را طردكرد(1) و

فرمود: برو حق ندارى با كسى افت و خيز و گفتگو و معاشرت كنى و بايد تنها زندگى نمايى، اما مردم را دستور داد تا توبه كنند و به همين منظور شمشير در يكديگر به كار

ص: 275

بزنند و يكديگر را بكشند تا شايد توبه شان قبول شود و قبول شد و فتنه فرونشست.(1) لازم به تذكر است كه اين

گوساله پرستى به تقليد از مصريان در پرستش گاو آپيس(2) بوده است.

(1)

اصولا طبيعت درونى خداى اسرائيل غير قابل ادراك است زيرا يهوه خداى آتش فشان سينا به تدريج در جان پرستى مفهومى يافت و به شكل انسان نمايش داده شد. داراى جسم روحانى و اعضايى شبيه اعضاى انسان گشت و از چشم و گوش و دهان و دست و قلب و اميال گوناگون برخوردار شد. يهوه خداى ملت يهود خدايى جنگجو است. جنگ هاى ملى اسرائيل جنگ هاى (يهوه) نام دارد.

دشمنان ملت دشمنان خدا هستند. جنگجويان اسرائيل ياوران يهوه به شمار مى روند. يهوه قوم خود را حتى اگر نسبت به بيگانگان بى عدالتى ورزند هرگز رها نمى كند. يهوه خدايى مقدس و عادل است اما به خاطر يك پادشاه گناهكار نزديكان و فرزندان و گاهى جمع كثيرى را مجازات مى كند. يهوه مردم پارسا را تا هزار نسل تقديس مى نمايد. بنابراين او خدايى است ستمگر و خونخوار و خشن و خائن و غدار و پاك دل و بى پيرايه.(2)

يهوه خداى رحيم، رئوف، دير خشم، كثير الاحسان و با وفا و نگاهدارنده ى رحمت براى هزاران نسل و آمرزنده ى خطا و گناه است و ليكن گناه را هرگز بى سزا نخواهد گذاشت بلكه خطاياى پدران را بر پسران و پسران پسران ايشان تا پشت سوم و چهارم خواهد گرفت.(3)

خدايى را كه حضرت موسى(علیه السلام) معرفى كرد. همان خداى يگانه همه انبياء الهى مى باشد. همان خداى مقتدر و خالق و عادلى است كه آفرينش پرتوى از لطف و حكمت اوست. خدايى بى مثل و مانند كه حاكم بر كل هستى است. همان خدايى كه فيض او دائمى و

ص: 277

مستمر است و هر لحظه به موجودات هستى اعطا مى كند. اما يهوديان گاهى از موسى(علیه السلام) توقع داشتند كه خدا را به چشم ببينند و گاهى هوس بت پرستى و گوساله پرستى مى كردند و سرانجام هم (يهوه) خداى خود را به صورت خدايى قومى و نژادى معرفى كردند، يعنى خدايى كه فقط به قوم بنى اسرائيل تعلق دارد و به نجات آنان چشم دوخته است. و لطف و فيض خود را مخصوص آنان مى داند. بدين ترتيب خدايى جهانى و همگانى نيست و اين تصور از روحيه ى نژادپرست يهود سرچشمه گرفته كه همين طرز تفكر، ديد آنان را نسبت به ساير ملت ها و اقوام، ديد خصمانه و پرخاشجويى كرده است. به طورى كه هميشه خود را بين ديگران قوم تنها و غير قابل سازش و انعطافى تصور مى كنند و آماده حيله و انتقام هستند. و اما تصويرى كه تورات از يهوه دارد چهره اى است خشن و جبروتى، جبار و متكبر كه فقط با عدلش رفتار مى كنند. كوچكترين تجاوز و مسامحه اى را نمى بخشند و بزرگتر از آن است كه انسان بتواند با او راز و نياز كند. صلابت قدرت و وحشت، همه خاطراتى از خداى يهود است. و نيز خدا در تورات طورى معرفى شده است كه داراى جسم و بدن است و گاهى حسود و غمگين و نادان و پشيمان و ستمگر و عصبانى مى شود. و نيز خدايى را كه تلمود (مجموعه روايات و معارف دينى يهود) معرفى مى كند. شبيه به انسان است، محبت مى ورزد، متنفّر مى شود، خشمگين مى گردد، مى خندد، مى گريد، پشيمان مى شود. تعويذ مى بندد، بر اريكه تكيه مى زند، در طرافش گروه فرستگان و كروبيان حلقه زده اند و هر روز سه بار تورات مى خواند.

ص: 278

(1)

تو باشد. زيرا كه در شش روز خداوند آسمان و زمين و دريا و آن چه را كه در آنها است به ساخت و در روز هفتم آرام فرمود، از اين سبب خداوند روز هفتم را مبارك خواند و آن را تقديس نمود.

5. پدر و مادر خود را احترام نما تا روزهاى تو در زمينى كه يهوه خدايت به تو مى بخشد دراز شود.

6. قتل مكن

7. زنا مكن

8. دزدى مكن

9. بر همسايه خود شهادت دروغ مده.

10. به خانه همسايه خود طمع مورز به زن همسايه ات و غلامش و كنيزش و گاوش و الاغش و به هيچ چيزى كه از آن همسايه تو باشد طمع مكن.(1)

بسيارى در نظر مى گيرد. احكام ده گانه در باب بيستم سفر خروج و باب پنجم سفر تثنيه به تكاليف اخلاقى و اجتماعى توجه دارد كه يكى از وسايل مشخص مربوط به جنبش عصر انبياء و مخصوصآ اوايل آن عهد است و موسى را مى توان پذيرفت. كار اين شخصيت تاريخى ايجاد اتحاد در ميان قبايل اسرائيل و در آوردن آن به صورت يكم قوم حقيقى از راه تأسيس يك دين ملى مى باشد. يهوه خداى بنى اسرائيل و اسرائيل قوم يهوه مى باشد. اين قاعده اساس آيين و كار موسى است.(1)

دادم و ترا به موهبت سخن گفتن با خودم نائل كردم. سپس اضافه مى كند كه در الواحى كه بر موسى(علیه السلام) نازل كرديم از هر موضوعى پند و اندرز كافى و شرح و بيان مسائل مورد نياز در امور دين و دنيا و فرد و اجتماع براى او نوشتيم. سپس به او دستور داديم كه (با نهايت جديت و قوتِ اراده اين فرمان ها را برگير.) و به قوم خود نيز فرمان ده كه بهترين آنها را انتخاب بكنند. ظاهرآ خداوند الواحى بر موسى(علیه السلام) نازل كرد كه شرايع و قوانين تورات در آن نوشته شده بود. نه اين كه الواحى در دست موسى(علیه السلام) بود و به فرمان خدا اين دستورات در آن منعكس گرديد. اما اين كه اين الواح چگونه بوده مشخص نيست و در قرآن تنها كلمه ى (الواح) آمده و اين كلمه جمع (لوح) است كه به معنى ظاهر شدن و درخشيدن است و چون با نوشتن بر روى يك صفحه مطالب آشكار مى گردد و مى درخشد به صفحه اى كه بر آن چيزى مى نويسند لوح مى گويند. و از تعبير (اندرزى از هر موضوعى نوشتيم) چنين بر مى آيد كه همه ى مواعظ و اندرزها و مسائل لازم در الواح موسى(علیه السلام) نبود. زيرا مى گويد: (از هر چيزى اندرزى براى او نوشتم) و اين به خاطر آن است كه آيين موسى(علیه السلام) آخرين آيين و شخص موسى(علیه السلام) خاتم انبياء نبود. و مسلمآ در آن زمان به مقدار استعداد مردم احكام الهى نازل گشت.(1)

بنى اسرائيل پيمان گرفتيم جز الله را پرستش نكنيد و در برابر هيچ بتى سر تعظيم فرود نياوريد.)(1)

2. نسبت به پدر و مادر نيكى كنيد.

3. نسبت به خويشاوندان و يتيمان و مستمندان نيز به نيكى رفتار نماييد.

4. با سخنان نيكو با مردم سخن گوييد.

5. نماز را برپا داريد و در همه حال به خدا توجه داشته باشيد.

6. در اداى زكات و حق محرومان كوتاهى روا مداريد.(2)

7. خون يكديگر را نريزيد.

8. يكديگر را از خانه ها و كاشانه هاى خود بيرون نكنيد.

9. چنان كه كسى در ضمن جنگ اسير شد، همه براى آزادى او كمك كنيد، فديه دهيد و او را آزاد سازيد.(3)

مى كند و هر كس را به سزاى اعمالش مى رساند.)(1) و نيز مى فرمايد: (هنگامى كه موسى به قوم خود گفت : اى قوم من نعمت خدا را بر خود (ياد آريد كه در شما پيغمبران قرار داده و شما را مستقل (يا سلاطين) نموده و چيزها به شما داده كه به هيچ كس از جهانيان نداده است.)(2) در اين آيات

مى فرمايد به خاطر استقامت بنى اسرائيل نعمت هاى بى شمارى به آنها داده اند.

وقتى قرآن مى فرمايد: (نعمت خدا را بر خود ياد آريد.) منظور تمام نعمتهايى است كه خداوند به آنان داده است. نعمتهايى را كه به ياد قوم خود آورده در مقام تفصيل سه قسمت نموده و فرموده وقتى كه در ميانتان پيامبرانى قرار داد، كه منظور همان پيامبرانى هستند كه چون ابراهيم و اسحاق و يعقوب و پيمبران پس از او يا منظور خصوص پيامبران بنى اسرائيل هستند و البته پيامبرى نعمتى است كه هيچ نعمتى با آن برابرى نمى كند و نبوت نعمت الهى است كه براى اين قوم انبياء بسيارى را از آنها برگزيد. (در روايتى آمده عدد انبياء بنى اسرائيل بالغ برهزار نفر مى باشد.)(3) (در روايتى ديگر انبياء بنى اسرائيل را چهار هزار نفر ذكر كرده اند.)(4)

سپس فرمود: شما را مستقل كرد و از مذلت بردگى فراعنه و روز گويى ستمگران بيرون آورده و آنگاه فرمود: به شما چيزها داد كه به كسى در جهان نداده كه همان عنايات و الطاف الهى است كه قرين آيات قاهره خداوندى بود كه در ايام اقامتشان در مصر بوده است. آن مقدار آيات معجز نما و برهان هاى روشن و نعمت هاى زندگى كه پى در پى

ص: 284

در عهد موسى(علیه السلام) به بنى اسرائيل رسيد براى هيچ يك از امتهاى پيش از موسى(علیه السلام) تحقق نيافته بود. و نيز در آيه ديگر خداوند مى فرمايد :

(ما بنى اسرائيل را كتاب آسمانى و حكومت و نبوت بخشيده ايم و از روزى هاى پاكيزه به آنها اعطا كرديم و آنها را به جهانيان (مردم عصر خويش) برترى بخشيديم.)(1)

در اين آيه مجموعآ پنج موهبت را كه خداوند به بنى اسرائيل عطا كرده بيان مى كند كه از قرار زير است. نخست مسأله كتاب آسمانى يعنى تورات است كه مبين معارف دينى و حلال و حرام و طرق هدايت و سعادت بود. دوم مقام حكومت و قضاوت زيرا مى دانيم آن ها ساليانى دراز حكومتى نيرومند و گسترده اى داشتند نه تنها داود و سليمان كه عده ى كثيرى از بنى اسرائيل در عصر خود زمامدارانى نيرومند بودند. سوم نعمت الهى بر آنها مقام نبوت بود كه ذكر شد. چهارم مواهب مادى (از انواع روزى هاى پاكيزه به آنها عطا كرديم) پنجم برترى و قدرت بلامنازع آنها بود كه مى فرمايد (ما آنها را بر جهانيان برترى بخشيديم) و نيز در آيه ديگر قرآن مى فرمايد: (و از قوم موسى گروهى به سوى حق هدايت مى كنند و حاكم به حق و عدالتند.)(2) وقتى حكايت از روح حق طلبى قوم موسى مى شود (منظور اقليت هاى صالح است گروهى هستند كه دعوت به سوى حق مى كنند و حاكم به حق و عدالتند و يا ممكن است به گروه كوچكى باشد كه تسليم در برابر سامرى و دعوت او نشدند و همه جا حامى و طرفدار مكتب موسى(علیه السلام) بودند و يا گروههاى صالح ديگرى كه بعد از موسى(علیه السلام) بر روى كار آمدند (و نيز مى توان به اقليتى از يهود كه در عصر پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) مى زيستند. كه پس از مطالعه ى كافى روى دعوت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) سرانجام اسلام را پذيرفته و در جمع مسلمانان راستين

ص: 285

و حاميان مخلص در آمدند.) نعمت هاى زيادى به قوم بنىاسرائيل داده شده است. كه در قسمت معجزات توضيح كافى داده شد.(1)

قبلى خود را نشان دهند. اما در هر حال اين جريان نشان مى دهد كه انسان تا چه حد تحت تأثير محيط قرار دارد. و گاهى محيط آن قدر تأثير مى گذارد كه بعضى انسان ها را بت پرست مى كند و محيط منشأ انواع مفاسد و بدبختى ها و يا سرچشمه اصلاح و پاكى مى گردد.(1)

انتخاب كنم همان خدايى كه شما را بر جهانيان برترى داد.)(1) يعنى اگر انگيزه پرستش خدا، حس شكرگزارى باشد، همه نعمت هاى شما از ناحيه ى خدا است و اگر انگيزه ى پرستش و عبوديت، منشأ اثر بودن باشد، باز آن هم مربوط به خدا است بنابراين به هر حسابى باشد جز خداوند قادر منان شايسته پرستش نيست. و در آياتى ديگر خداوند بنى اسرائيل را به ياد نعمت هايى كه به آنها داده است مى اندازد ولى باز آنها زير بار حق نمى روند و در غياب حضرت موسى(علیه السلام) بت پرست مى شوند (همان گوساله سامرى)(2)

او را مشاهده نكنند، هرگز ايمان نخواهند آورد. البته شك نيست كه آنها در اين تقاضاى خود حسن نيت نداشتند. و اين درخواستهاى عجيب و غير منطقى كه نوعى از عقيده بت پرستان را منعكس مى ساخت و خدا را جسم و محدود معرفى مى كرد و بدون شك از لجاجت و عناد سرچشمه گرفته است. ولى با اين همه راه بازگشت را براى آنها باز گذاشتيم ما (خداوند) بارها آنها را بخشيديم ولى آنها از خواب غفلت بيدار نشدند. ممكن است اين درخواستها به خاطر جهل آنها بوده چرا كه درك افراد نادان فراتر از محسوساتشان نيست و يا همان طور كه گفته شد اين درخواستها به خاطر لجاجت و بهانه جويى بوده است كه يكى از ويژگى هاى اين قوم بوده.(1)

هستند كه خداوند آنها را لعنت كرده و مورد غضب قرار داده....)(1) باز در اين آيه آنها كه مورد غضب قرار گرفته اند همان قوم يهود است. خداوند به خاطر اين كه اين قوم علاقه به بت پرستى داشتند آنها را مورد غضب قرار داد و ذليلشان كرد و آن بدبختى ها و گرفتارى ها و مشكلاتى بودند كه قبل از حكومت در بيت المقدس دامان اسرائيليان را گرفت. و همان مأموريت عجيب 0كشتار يكديگر) به عنوان كيفر و مجازات. البته بايد اين ملت مورد غضب پروردگار واقع مى شدند تا طعم ذلت را در اين زندگى بچشند و شلاق كيفر افترا زدن به خدا را ببينند و احساس كنند تا بار ديگر به اين آسانى و سادگى به فكر چنين گناه عظيمى نيفتند.(2)

آنها چنين شدند. ما اين امر را كيفر و عبرتى براى مردم آن زمان و زمان هاى بعد قرار داديم. خداوند به يهود دستور داده بود روز شنبه را تعطيل كنند، گروهى از آنان كه در كنار دريا مى زيستند به عنوان آزمايش دستور يافتند از دريا در آن روز ماهى نگيرند ولى از قضا روزهاى شنبه كه مى شد. ماهيان فراوانى بر صفحه آب ظاهر مى شدند، آنها به فكر حيله گرى افتادند و با يك نوع كلاه شرعى روز شنبه از آب ماهى گرفتند، خداوند آنان را به جرم اين نافرمانى مجازات كرد و چهره شان را از صورت انسان به حيوان دگرگون ساخت. و سرانجام دنيا پرستى بر اين قوم غلبه كرد و در مقابل فرمان خدا دست به عصيان زدند و به طور كلى فرمان خدا را فراموش كردند. از بعضى روايات چنين استفاده مى شود كه يهوديان كه همان قوم بنى اسرائيل باشد روزهاى شنبه قلابها را به دريا مى افكندند و سپس روز بعد آن را از دريا بيرون مى كشيدند. و يا در كنار دريا حوضچه هايى ترتيب دادند و راه آن را به دريا گشودند روزهاى شنبه راه حوضچه ها را باز مى كردند و ماهيان فراوان همراه آب وارد آنها مى شدند اما به هنگام غروب كه مى خواستند به دريا باز گردند راهشان را محكم مى بستند و سپس روز يكشنبه شروع به صيد آنها مى كردند و كم كم جسور شدند و حرمت روز شنبه را شكستند و علنا و بى پروا روزهاى شنبه به صيد ماهى مشغول شدند. بعد خداوند مى گويد: هنگامى كه در برابر آن چه از آن نهى شده بودند سركشى كردند آنها مجازات شدند و به شكل ميمون هاى طرد شده در آمدند. و اين است نتيجه عصيانگرى بر عليه حق.

ص: 291

(1)

پا گذاردن اصول انسانى پروا مى نمودند.(1)

دور باشند براى اين كلمه ى كفرى كه گفتند....)(1) و در اين جمله كه مى فرمايد (غلت ايديهم) نفرين به آنها است البته نفرينى كه مشابه است با آن چه كه به ساحت قدس خدا نسبت داده اند، يعنى بسته بودن دست خدا و سلب قدرت بر انجام خواسته خود. بنابراين چون سلب قدرت خود يكى از مصاديق لعنت و دورى از رحمت خدا است.

زيرا قول خداى تعالى همان عمل اوست و نفرين آن جناب و كسى را لعنت كردنش همان معذب كردن آنكس است به عذاب دنيوى يا اخروى كه يكى از مصاديق آن دست بسته گى و عجز است. بعضى هم گفته اند (غّلت ايديهم) نفرين نمى باشد، بلكه از اخبار غيبى و اخبار به عذابى باشد كه يهود در كيفر اين گفتار ناروا و جسارت به پروردگار به آن مبتلا مى شود. و به طور كلى لعنت خدا و غضبش بر يهود اين بود كه آنان از حدود خداوند تجاوز نمودند لذا در بينشان دشمنى انداخت.(2)

آن را به صورت يك مجازات معرفى مى كند. مجازاتى است اصلاحگر و بيداركننده چرا كه هيچ يك از مجازات هاى الهى جنبه ى انتقام جويى ندارد. اينها بايد ساليان دراز در آن بيابان كه به خاطر سرگردانيشان بيابان (تيه) ناميده شده دور از هر گونه سطله ى جباران بمانند و نسلى نو با ويژگى هاى توحيدى و انقلابى پرورش يابد و آماده حكومت بر سرزمين هاى مقدس شود.(1) اما به سبب روحيه ى لجاجت و

استكبارى و خوى نژادپرستى تاكنون هم قومى سرگردان مى باشند.

است و اين كه يهوديان اين عمل خود را مستند به يك و يا دو قصه مى دانند كه ميان خودشان معروف بوده و در آن دو قصه پاى سليمان پيغمبر و دو ملك به نام هاروت و ماروت در ميان بوده است. يهود اين طور مى پنداشتند، كه سليمان آن سلطنت و ملك عجيب را و آن تسخير جن و انس و وحش و طير را وكارهاى عجيب و غريب و خوارقى را كه مى كرد به وسيله سحر كرد، كه البته همه آن معلومات در دست نيست مقدارى از آن به دست ما افتاده يك مقدار از سحر خود را هم بدو ملك بابل يعنى هاروت و ماروت نسبت مى دهند، و قرآن هر دو سخن ايشان را رد مى كند.(1)

از احاديث چنين برمى آيد كه در زمان سليمانِ پيامبر(علیه السلام) گروهى در كشور او به عمل سحر و جادوگرى پرداختند، سليمان دستور داد تمام نوشته ها و اوراق آنها را جمع آورى كرده در محل مخصوصى نگه دارى كنند، پس از وفات سليمان گروهى آنها را بيرون آورده و شروع به اشاعه و تعليم سحر كردند، بعضى از اين موقعيت استفاده كرده و گفتند سليمان اصلا پيامبر نبود بلكه به كمك همين سحر و جادوگرى ها بر كشورش مسلط شد و امور خارق العاده انجام مى داد. گروهى از بنى اسرائيل هم از آنها تبعيت كردند و سخت به جادوگرى دل بستند، تا آنجا كه دست از تورات نيز برداشتند. آيه فوق پاسخى است به اين گفتار يهود كه در حقيقت تهمت و افتراى بزرگى نسب به حضرت سليمان مى باشد. و لازمه ى اين سخن يهود، تكفير حضرت سليمان نيز مى باشد. زيرا طبق گفته ى آنان سليمان مرد ساحرى بوده كه خود را به دروغ پيامبر خوانده و اين عمل موجب كفر است. آرى از نظر قرآن حضرت سليمان هرگز كافر نشد و هرگز به سحر توسل

ص: 296

نجست و از جادوگرى براى پيشبرد اهداف خود استفاده نكرد.(1)

صاحبان اجنه و جادوگران توجه مى نمايند تا آن كه از راه زنا پيروى ايشان نمايد روى عتاب خود را به سوى او گردانيده او را از ميان قومش منقطع خواهم ساخت.)(1) قاموس كتاب مقدس

تأليف مستر هاكس آمريكايى در صفحه 471 در اين باره مى نويسد: (پرواضح است كه سحر در شريعت موسى(علیه السلام) راه نداشت، بلكه شريعت اشخاصى را كه از سحر مشورت طلبى مى نمودند به شديدترين قصاص ها ممانعت مى نمود.)(2) ولى جالب اينجاست كه نويسنده

قاموس كتاب مقدس اعتراف مى كند كه با وجود اين يهود سحر و جادوگرى را فرا گرفتند و بر خلاف تورات به آن معتقد شدند او به دنبال مطلب قبل مى گويد: (لكن با وجود اين ماده فاسد در ميان قوم يهود داخل گرديد، قوم به آن معتقد شدند و در وقت حاجت بدان پناه بردند) به همين دليل قرآن آنها را شديدا مورد نكوهش قرار داده و آنها را سوداگرانى مى شمرد كه خود را به بدترين بهايى فروختند.

مى گوييم.)(1)

در اين آيه اشاره به قسمتى از محرّمات بر يهود مى كند تا روشن شود كه احكام مجهول و خرافى بت پرستان نه به آيين اسلام سازگار است و نه به آيين يهود و نه با آيين مسيح كه معمولا در احكامش از آيين يهود پيروى مى كند. در اين آيه صريح اشاره شده كه اين قسمت از محرّمات بر يهود نيز جنبه مجازات و كيفر داشته و اگر مرتكب جنايات و خلافكارى هايى نمى شدند اين امور نيز بر آنها حرام نمى شد، بنابراين نخست مى گويد بر يهوديان، هر حيوان ناخن دارى را حرام كرديم. و ظفر در اصل به معنى ناخن مى باشد ولى به سم حيوان هاى سم دار نيز اطلاق شده و از آيه فوق چنين استفاده مى شود كه تمام حيواناتى كه سم چاك نيستند اعم از چارپايان يا پرندگان بر يهود تحريم شده بود. و نيز در آيات ديگر قرآن خداوند چنين مى فرمايد: (به خاطر ظلمى كه از يهود صادر شد و نيز به خاطر جلوگيرى كردن بسيار از راه خدا قسمتى از چيزهاى پاكيزه را كه بر آنها حلال بود تحريم كرديم، و همچنين به خاطر ربا خوارى در حالى كه از آن نهى شده بودند و خوردن اموال مردم به باطل و براى كافران آنها عذاب دردناكى آماده كرده ايم.)(2) و باز در اين آيات چند نمونه از خلافكارى هاى يهود را بازگو مى كند و ذكر چند قسمت ديگر اعمال ناشايست آنها را بيان مى كند و خداوند به خاطر اين نافرمانى ها براى آنها كيفر گذاشته است و خداوند مى فرمايد سبب اين كيفرها براى ظلم و ستمى است كه يهود مرتكب شد و مردم را از راه خدا بازداشته و نيز به خاطر اين كه رباخوارى مى كردند و همچنين اموال مردم را به ناحق مى خوردند و به خاطر همين كارها باعث شده كه قسمتى از چيزهايى كه پاك و پاكيزه بود بر آنها حرام شود و

ص: 299

همه اينها سبب شده كه گرفتار آن محروميت گردند و نيز خداوند مى فرمايد: گذشته از اين كيفر دنيوى، ما آنها را به كيفرهاى اخروى گرفتار خواهيم ساخت و براى كافران آنها عذاب دردناكى آماده كرده ايم.

در تورات كنونى (سفر لاويان)(1) فصل يازدهم اشاره به تحريم قسمتى از آن چه در قرآن

گفته است مى كند و چنين مى گويد: (از ميان بهائم هر سم چاك دارى كه تمام شكاف و نشخوار كننده باشد بخوريد. اما از نشخوار كنندگان سم چاكان اينها را نخوريد، شتر را با وجودى كه نشخوار مى كند اما تمام سم چاك نيست آن براى شما ناپاك است) و بايد توجه داشت كه شتر براى يهود به كلى حرام بوده است. البته فرق هست بين تحريمى كه خداوند به عنوان مجازات براى يهوديان گذاشت با آن چه كه خود تورات حرام كرده بود. قرآن در اين زمينه مى فرمايد: (همه ى غذاهاى پاك) بر بنى اسرائيل حلال بود جز آن چه اسرائيل (يعقوب) پيش از نزول تورات بر خود حرام كرده بود (مانند گوشت شتر) بگو اگر راست مى گوييد تورات را بياوريد و بخوانيد (اين نسبت هايى كه به پيامبران پيشين مى دهيد حتى در تورات تحريف شده شما نيست.)(2) اين آيه با صراحت تمام تهمتهاى يهود را در مورد تحريم پاره اى از غذاهاى پاك (مانند شير و گوشت شتر) رد مى كند وگويد در آغاز تمام اين غذاها براى بنى اسرائيل حلال بود. مگر آن چه اسرائيل (نام ديگر يعقوب است) برخود تحريم كرده بود درباره اين كه يعقوب چه نوع غذايى را بر خود تحريم كرده بود. و علت آن تحريم چه بود توضيحى در آيه ذكر نشده است، ولى از روايات اسلامى بر مى آيد كه هنگامى كه يعقوب گوشت شتر مى خورد

ص: 300

بيمارى (يك نوع بيمارى عصبى) بر او شدت مى گرفت و لذا تصميم گرفت كه از خوردن آن براى هميشه خوددارى كند پيروان او هم به او اقتدا كردند و تدريجآ امر بر بعضى مشتبه شد تصور كردند اين يك تحريم الهى است و آن را به عنوان يك دستور دينى به خدا نسبت دادند. نسبت دادن اين موضوع به خدا يك تهمت است بنابراين قبل از نزول تورات هيچ يك از غذاهاى پاكيزه بر بنى اسرائيل حرام نبوده كه با جمله (قبل از نزول تورات) در آيه فوق به آن اشاره شده است. اگر چه بعد از نزول تورات و آمدن موسى(علیه السلام) بر اثر ظلم و ستم يهود پاره اى از غذاهاى پاكيزه به عنوان مجازات بر آنها تحريم شد.(1)

فرمود ايمان بياوريد مى گويند ما به چيزى ايمان مى آوريم كه بر خود ما نازل شده باشد). آنها نه به انجيل ايمان آوردند و نه به قرآن بلكه تنها جنبه هاى نژادى و منافع خويش را در نظر مى گرفتند در حالى كه اين قرآن حق است و منطبق بر نشانه ها و علامت هايى است كه در كتاب خودشان (تورات) خوانده بودند.

پس قرآن پرده از روى دروغ آنان برداشته و مى گويد اگر بهانه عدم ايمان شما اين است پس چرا به پيامبران خودتان در گذشته ايمان نياورديد پس چرا آنها را كشتيد اگر راست مى گوييد و ايمان داريد. اگر به راستى آنها به تورات ايمان داشتند توراتى كه قتل نفس را گناه بزرگى مى شمرد نمى بايست پيامبران بزرگ خدا را به قتل برسانند و اين انكار چيزى جز تعصب نژادى نيست و آنها اعتقاد داشتند و دارند كه آنها (يعنى يهود) از همه برتر هستند و در اين رابطه مى گفتند ما هرگز در آتش دوزخ نمى مانيم قرآن چنين مى فرمايد: (گفتند هرگز در اتش دوزخ جز چند روزى به ما نخواهد رسيد، بگو آيا پيمانى نزد خدا گرفته ايد؟ چون خداوند هرگز از پيمانش تخلف نمى ورزد يا اين كه چيزى به خدا نسبت مى دهيد كه به آن علم نداريد.)(1) قرآن در اينجا به يكى از گفته هاى بى اساس يهود كه آنان را به خود مغرور ساخته و سرچشمه قسمتى از انحرافات آنها شده بود اشاره كرده است. اعتقاد به برترى نژادى ملت يهود و اين كه آنها تافته اى جدا بافته اند و گنهكارانشان فقط چند روزى كيفر و مجازات مى بينند سپس بهشت الهى براى ابد در اختيار آنان است، يكى از دلائل روشن خودخواهى و خود پرستى اين جمعيت است.

اين امتياز طلبى با هيچ منطقى سازگار نيست زيرا هيچ گونه تفاوتى در ميان انسان ها از نظر كيفر و پاداش اعمال در پيشگاه خدا وجود ندارد. به هر حال آيه فوق با يك بيان منطقى، اين پندار غلط را ابطال مى كند و مى گويد اين ها دروغ و تهمت به خدا مى

ص: 302

بندند. و در جاى ديگر قرآن چنين مى فرمايد: (اين عمل آنها به خاطر آن است كه گفتند: جز چند روزى آتش (دوزخ) به ما نمى رسد و مجازات ما به واسطه امتيازى كه بر اقوام ديگر داريم بسيار محدود است و اين افترا (و دروغى كه به خدا بسته بودند) آنها را در دينشان مغرور ساخته بود.)(1)

منظور يهود از اين كه چند روزى بيشتر آتش دوزخ به ما نمى رسد همان چهل روزى بوده كه در غياب موسى(علیه السلام) گوساله پرستى كردند و اين گناهى است كه خود آنها انكار نكرده اند، به هر حال اين امتيازات دروغين و ساختگى كه به خدا نسبت مى دادند تدريجآ جزو عقايد آنها گرديد و آنها را مغرور ساخته بود تا آنجا كه در مخالفت با احكام خدا و قانون شكنى سخت بى باك بودند.(2) يكى ديگر از ادعاهاى بى اساس و امتيازات موهومى كه يهود براى خود قائل

هستند اين است كه همچون نصارا خود را فرزندان و دوستان خدا مى دانند. قرآن در اين مورد مى فرمايد: (يهود و نصارى مى گفتند ما فرزندان خدا و دوستان خاص او هستيم بگو پس چرا شما را در برابر گناهانتان مجازات مى كنند بلكه شما انسانى هستيد از مخلوقات او هر هركس را بخواهد و شايسته ببيند مى بخشد و هر كس را بخواهد و شايسته بداند مجازات مى كند و حكومت آسمان ها و زمين و آن چه در ميان آنها است از آن اوست و باز گشت همه موجودات به سوى اوست.)(3) شك نيست كه يهود خود را حقيقتآ فرزندان خدا نمى دانستند و تنها مسيحيان عيسى را فرزند حقيقى خدا مى دانند و به آن تصريح مى كنند، ولى منظورشان از انتخاب اين نام و عنوان براى خود اين بوده كه بگويند رابطه با خدا دارند و گويا هر كس در نژاد آنها و و يا جزء جمعيت آنها مى

ص: 303

شد بدون اين كه انجام اعمال صالحى داده باشد، خود به خود از دوستان و گروه فرزندان خدا مى شود. اما مى دانيم كه قرآن با تمام اين امتيازات موهوم مبارزه مى كند و امتياز هر انسانى را تنها به ايمان و عمل صالح و پرهيزكارى او مى شمرد.(1)

اسير و به بابل انتقال يافتند و حدود يك قرن در آنجا بودند، سپس هنگامى كه كوروش پادشاه ايران، بابل را فتح كرد، «عزرا» كه يكى از بزرگان يهود در آن روز بود، نزد وى آمد و براى آنها شفاعت كرد. كوروش موافقت كرد كه يهود به شهرهايشان بازگردند و از نو تورات نوشته شود. در اين هنگام او طبق آن چه در خاطرش از گفته هاى پيشينيان يهود باقى مانده بود تورات را از نو نوشت، به همين دليل يهود او رايكى از نجات دهندگان و زنده كنندگان آيين خويش مى دانند و به همين جهت براى فوق العاده احترام قائلند. اين موضوع سبب شد كه گروهى از يهود لقب (ابن الله) فرزند خدا را براى او انتخاب كنند و آنها اين لقب را به عنوان احترام به (عزير) اطلاق مى كردند ولى هر چه بود اين نامگذارى در اذهان گروهى از صورت احترام بالاتر رفته و آنچنانكه روش عوام است آن را طبعآ بر مفهوم حقيقى حمل مى كردند و او را به راستى فرزند خدا مى پنداشتند، البته امروز در ميان يهود چنين عقيده اى وجود ندارد و هيچ كس عزير را پسر خدا نمى داند. قدر مسلم در عصر نزول آيات قرآن در ميان يهود گروهى با اين عقايد وجود داشته اند. اگر چه ما اين لقب را به عنوان يك احترام نسبت به عزير تلقى كنيم، اين سئوال مطرح است كه چرا يهود اين احترام را براى حضرت موسى(علیه السلام) قائل نيستند؟(1)

گشاده است هر گونه بخواهد بخشد و اين آيات كه بر تو از طرف پروردگارت نازل شده بر طغيان و كفر بسيارى از آنها ميافزايد.و در ميان آنها عداوت و دشمنى تا روز قيامت افكنديم، و هر زمان آتش جنگى افروختند آن را خداوند خاموش ساخت و براى فساد در زمين تلاش مى كنند و خداوند مفسدان را دوست ندارد.»(1) در اين آيه يكى از مصداقهاى روشن سخنان ناروا و گفتار گناه آلوده يهود مطرح شده است.

تاريخ نشان مى دهد كه يهود زمانى در اوج قدرت مى زيستند،و بر قسمت مهمى از دنياى آباد آن زمان حكومت داشتند كه زمان داود و سليمان بن داود را به عنوان نمونه مى توان ياد آور شد. اما همين كه زندگى يهود به هم خورد و ستاره اقبالشان غروب كرد و دچار انواع سرگردانى ها شدند به اين باور رسيدند كه همه اينها نتيجه يك سرنوشت قطعى و حتمى است كه نمى توان آن را تغيير داد و دست خدا نيز از تغيير اين حوادث قطعى بسته است. به هر حال يهود معتقدند كه در آغاز خلقت خداوند همه چيز را معين كرده و آن چه بايد انجام گيرد، انجام گرفته است. و حتى خود خدا هم عملا نمى تواند تغيير در آن ايجاد كند.(2)

اصلا يهود عقيده دارند كه: خداوند عملا در جريان حوادث عالم پس از روز سبت (شنبه) كه روز آرامش و استراحت اوست، هيچ نقشى ندارد و سبت كه به معنى آرامش و آسايش و استراحت است روزى است كه آفرينش و آفرينندگى خدا و دخالت او در امور هستى پايان پذيرفت و خدا از آن پس تا كنون به استراحت پرداخته، به عبارت ديگر خدايى خدا فقط شش روز بوده است و درروز هفتم آرام فرموده.(3) و به هيچ عملى

ص: 306

دست نمى زند و به قول قرآن يهود

مى گويند: (دست خدا بسته است) پس هر امرى كه رخ مى دهد سرنوشت قطعى و جبرى و حتمى و حتى به دور از دخالت و اراده و تدبير خداوند صورت مى گيرد. خداوند در پاسخ آنها نخست به عنوان نكوهش و مذمت ازاين عقيده ناروا مى گويد: (دست آنها در زنجير باد، و به خاطر اين سخن ناروا از رحمت خدا به دور گردند). سپس براى ابطال اين عقيده ناروا مى گويد : (هر دو دست خدا گشاده است و هر گونه بخواهد و به هر كس بخواهد مى بخشد، زيرا اراده او بالاتر از هر چيز و نافذ در همه چيز است و خدا هر لحظه در امر آفرينش جهان دخالت دارد.)(1)

هزاره سوم قبل از ميلاد ابتدائى ترين مردمان، مردگان را مى سوزاندند و به صورت خاكستر در مى آوردند و سپس به خاك مى سپردند. هدايايى كه به مردگان تخصيص مى دادند نشان مى دهد كه به رستاخيز مردگان عقيده داشتند. جان پرستى و جادو مانند ساير اديان با يكديگر همراه بود. اشيايى به عنوان طلسم به كار مى رفت، جواهرات قرمز و آبى رنگ، مخصوص جلوگيرى از نفوذ شوم آبى چشمان بود و اقدامات چشم شوران را خنثى مى كرد. آستارته ها بصورت مشترك همرديف رب النوع قرار داشتند. از بيشتر خدايان (داگون) خداى گندم، فقط در بعضى از نواحى پرستش مى شد. اسرئيليان چون به كشور كنعان رسيدند، از فقدان احترام والدين و قربانى كودكان و بى عفتى و فساد رنجيده خاطر گشتند ولى چون در كشور فلسطين نفوذ كردند از نظر ساير امور به مردم آن كشور نزديك شدند و تحت تأثير افكار و عقايد آنها قرار گرفتند. و اما قوم بنى اسرائيل قبل از استقرار در فلسطين همان عبرانيان پيش از عصر حضرت موسى بودند و بسيارى از عقايد و عادات آنان به اعراب قبل از اسلام شباهت دارد. عبرانيان قبل از عصر حضرت موسى ساميان خانه به دوشى بودند كه در زير چادر زندگى مى كردند و به تربيت حيوانات اشتغال داشتند، خدايان محلى كنعانيان (بعل) نام داشت. بعلها همزادان و فرشتگان اصل فراوانى و شعار و نگهبان كشاورزى بودند. عبرانيان خدايان گوناگونى را مى پرستيدند كه(الوهيم يا اليم) نام داشتند مانند كوه هاى آتشفشان همچنين به روح شريرى به نام(ليليت) عقيده داشتند و نيز مارهاى گزنده توتم آنها بود كه (سرافيم) ناميده مى شدند.

ص: 308

(1)

نشست.او از بزرگترين پادشاهان بنى اسرائيل است و سه كتاب سفر جامعه،امثال سليمان و غزل غزل ها منسوب به اوست. سليمان از ثروتى كه از راه جهانگيرى و تجارت به دست آورده بود، به فكر ساختن(هيكل) يا معبد مجللى در اورشليم افتاد معماران شهر صور كه از فينيقيان بودند، مأمور ساختن آن عبادت گاه شدند.و از هنر آشورى و مصرى نيز الهام گرفتند.بايد دانست كه آن معبد را بيت المقدس ناميدند كه به زبان سامى(اورشليم) است كه به معناى شهر صلح وسلامت است.اما حكومت سلاطين براثر تفرقه هاى مذهبى و تنازعات داخلى روبه ضعف نهاد.و پادشاهان بابل به اين سرزمين چشم طمع دوخته و بخت النصر پادشاه بابل در حدود ششصد سال قبل از ميلاد اورشليم و بيت المقدس را تصرف كرد. يهود تمرد كرده و از طاعتش سر بر تافتند.(1) بخت النصر بار ديگر

بيت المقدس را محاصره كرد. پس از كشتار بيرحمانه، بالاخره آن را فتح نمود. شهر را غارت كرده، خزائن سلطنتى و نفايس هيكل را به غنيمت برد و اين معبد (بيت المقدس) را خراب كرد و جز ديوار خرابه اى از آن باقى نماند كه در نزد يهوديان مقدس است وآن را«ديوار ندبه» به معناى گريه زارى مى گفتند. به طور كلى پس از مرگ سليمان، قبائل شمالى يهود زير بار پسر و جانشين او (رحبعام) نرفتند، و يربعام پسر (ناباط) به شاهى انتخاب شد. و از آن پس دو دولت يهود تشكيل شد. دولتى به نام اسرائيل در شمال كه ده قبيله شمالى را شامل مى شد و دولت يهودا در جنوب كه دو قبيله يهودا و بنيامين را در بر داشت. دولت اسرائيل تقريبآ دويست سال و دولت يهودا سيصد سال دوام داشت.دولت اسرائيل در سال722 قبل از ميلاد به دست آشورى ها، منقرض شد و

ص: 310

شهر سامارى(1) به دست ايشان افتاد و دولت يهودا يك بار در سال

925 قبل از ميلاد به دست آشوريها افتاد و بار ديگر در سال 856 قبل از ميلاد به دست بخت النصر پادشاه كلده خراب شد، و يهوديان را به اسارت به بابل برد.(2)

را ملامت كرده و مى گويد: خدا مى فرمايد: «اين همه قربانى براى چيست، من از خون گاو ميش و بره و بز لذت نمى برم و خدا استغاثه هاى شما را گوش نمى دهد چون دستهاى شما به خون آلوده است. خود را بشوييد، از بدى دست بكشيد و پى حق برويد، حق يتيم را فرومگذاريد و از بيوه زنان حمايت كنيد».

.

(عزرا) را كه از جمله عالمان مورد توجه آنها بود، بر آنها به امارت گماشت و اجازه داد تا بار ديگر براى يهود كتابهاى مذهبى و تورات را بنويسد. و معابد آنها بسازد و آنها را به حال اوليه از لحاظ آزادى مذهبى برگرداند.(1)

عزرا در سال 457 قبل از ميلاد با گروهى از يهوديان به سرزمين فلسطين بازگشتند، آنگاه با همكارى جمعى به نگاشتن كتب(عهد عتيق) و تورات و مدارك ديگر مذهبى پرداختند. بدين طريق كه به امر كوروش هخامنشى «عزرا» سرگذشتها و داستانها و قانونهاى يهوديان را در كتابى گرد آورد، كه بعدها آن را تورات ناميدند.

.

سرانجام يهود درسال 165 قبل از ميلاد شهر اورشليم را فتح كردند و معبد را از پليديهاى بت پرستان يونانى پاك كردند و يونانيان ناگزير شدند كه سرزمين يهوديه را به كلى ترك كنند.(1)

را طعمه آتش ساخت و شهر را ويران كرد. گروهى از يهوديان فرارى و متوارى شدند و شمارى به اسارت وغلامى روميان درآمدند.وگروه كثيرى جلاى وطن كرده، در اكناف واطراف جهان پراكنده گشتند. تنها گروهى باقى ماندند كه فرقه (فريسيان) بودند.

شصت سال پس از ويرانى اورشليم (هادريان) قيصر روم كه به فلسطين سفر كرده بود امر كرد كه آن شهر را از نو بسازند. وبه جاى معبد يهود، پرستشگاهى رومى به نام (ژوپيتر)بر پا سازند.يهوديانى كه به خوارى در آنجا مانده بودندهمه ساله در روز نهم آب «توت فرنگى» به پاى ديوار خرابه اى كه از آن معبد مانده بود مى رفتند و بر فناى وطن و قومشان اشك مى ريختند.(1) و اين رسم و سنت همچنان برقرار است و به طور كلى قرآن در مورد سرنوشت

يهود چنين مى فرمايد: «آنها هر كجا يافت شوند مهر ذلت بر آنان خورده است، مگر با ارتباط به خدا و تجديد نظر در روش ناپسند خود و يا با ارتباط به مردم (و وابستگى به اين و آن) و در خشم خدا مسكن گزيده اند و مهر بيچارگى برآنان زده شده چرا كه آنها به آيات خدا كفر مى ورزند و پيامبران ا به نا حق مى كشند اينها به خاطر آن است كه گناه مى كنند و به حقوق ديگران تجاوز مى نمايند.»(2) تاريخ پرماجراى يهود، آن چه را كه در آيه فوق گفته شد كاملاً

تأييد مى كند. وضع كنونى نيز گواه بر اين حقيقت است و اين كه فوقاً خوانديم «مهر ذلت بر آن ها زده شده است» يك حكم تشريعى نيست بلكه يك فرمان تكوينى و حكم قاطع تاريخ است كه هر قومى غرق در گناه شوند و تعدى به حقوق ديگران جزو برنامه آنها باشد و در از بين بردن رهبران نجات بشريت كوشش داشته باشند داراى چنين

ص: 316

سرنوشتى خواهند بود. مگر اين كه در وضع خود تجديد نظر كنند و از اين راه بازگردند و يا با وابستگى هايى كه به ديگران پيدا مى كنند، چند روزى به حيات خود ادامه دهند. حوادثى كه اين روزها در كشورهاى اسلام مى گذرد، همگى شاهد گوياى واقعيتى است كه از اين آيه استفاده مى شود.(1)

يونانيان ودوران مكابيان در علوم كلامى و ادبى و مسائل مربوط به عالم طبيعت و تاريخ تأثير مشهودى داشت كه اين تأثير در كتابهاى آنها مثل (حكمت سليمان)، كتاب (يونس نبى) كه مجموعآ كتب (حكمتى) ناميده مى شوند، به خوبى روشن است و مى توان گفت كه هلنيزم در دماغ متفكرين يهود تأثيراتى عميق داشته است و آنها كه از نامراديهاى روزگار بدبين شده و از كتب انبياء خود ملول و مأيوس شده بودند به آنگونه افكار گراييده اند. طريقه استدلالى و عقلى را براى اثبات عقايد ايمانى پيش گرفتند. مثلا در قسمت آخر كتاب (امثال سليمان) به طور وضوح، بسيارى از مبادى فلسفى يونانيان ديده مى شود. و در اين كتاب كلمات بسيارى كه مبتنى بر اصول اخلاقى صرف است، بدون تقيد به قواعد دينى مندرج مى باشد و دستورهاى اخلاقى را بر اساس حكمت عملى و عقلى گذاشته نه بر پايه حكم شرع و قانون دينى و در اثبات عقايد دينى از طريق يونانيان استفاده كردند كه مبتنى بر استدلال و منطق است. تأثير هلنيزم نه تنها در فلسطين، بلكه در نزد يهوديان اسكندريه به نهايت قدرت خود رسيد. در آن شهر فيلسوفى به نام فيلون يهودى اسكندرانى پيدا شد كه مى خواست تورات را با فلسفه يونان وفق دهد.(1)

پس از حمله روميان به يهوديان، آن ملت مغلوب كه همان يهوديان بودند به اميد نجات دهنده اى از غيب انواع شدايد و مظالم را تحمل مى كردند و منتظر ظهور مسيح بودند. و علائم ظهور مسيح نزد آنها چنين بود، در پايان حكومت آخرين حاكم ظالم، يك كرناى آسمانى به صدا در مى آيد و مسيح سوار بر ابرها با گروهى از ملائكه در افق نمودار مى شود. آن وجود آسمانى كه شباهت صورى با بنى آدم دارد به (پسر انسان) و القاب ديگر مانند مسيح و يا فرزند برگزيده (داود) ملقب است. او را قاضى عادل و سلطان صلح مى

ص: 318

دانند،پس مردگان از گورها برخاسته، با زندگان و نيكوكاران صف واحدى تشكيل داده و به مسيح مى پيوندند. در برابر مسيح دادگاهى تشكيل مى گردد و نيكان از بدان جدا مى شوند وبدان به آتش دوزخ افكنده مى شوند و نيكان به بهشت جاودان آرام مى گيرند.(1)

پس همين طور كه ذكر شد بعضى از آداب و رسومى كه در بين يهوديان رواج پيدا كرد در دوران اسارت پديد آمده. و بعضى از اين آداب آنها را از توحيد و يگانه پرستى بسيار دور كرد. در كتاب ارمياء قطعه جالبى وجود دارد كه يهوديان مصر را به سبب بت پرستى سرزنش مى كند، خودارمياء مدتى در ميان آنها به سر برده بود. اين پيامبر به يهوديان فرارى كه در مصر زندگى مى كنند مى گويد كه: (يهوه) همه آنها را نابود خواهد ساخت، زيرا زنانشان براى خدايان ديگر عود و كندر سوزانده اند. اما اين يهوديان به سخنان او گوش نمى دهند و مى گويند (ما مسلمآ آن چه را بر زبان خودمان جارى شود انجام مى دهيم و براى ملكه آسمان عود مى سوزانيم و در راه او شراب نذر مى كنيم، چنان كه ما و پدرانمان در شهرهاى يهود و كوچه هاى اورشليم كرده ايم، زيرا كه در آن زمان آذوقه فراوان داشتيم و در آسايش به سر مى برديم و از بديها در امان بوديم).

ولى ارمياء به آنان اطمينان مى دهد كه اين كارهاى بت پرستانه از چشم يهوه دور نمى ماند و به سبب همين كارهاست كه بدبختى گريبان آنها را گرفته است.(2)

و نيز در جاى ديگر (حزقيال) از بت پرستى يهوديان در شگفت است. خداوندبه هنگام مكاشفه زنانى را به او نشان مى دهد كه در دروازه جنوب براى تموز (يكى از خدايان

ص: 319

بابل) گريه مى كنند و مردانى كه بر در پرستشگاه به پرستش آفتاب مشغولند. خداوند اعلام مى كند كه من در غضب عمل خواهم نمود و چشم من شفقت نخواهد كرد.(1) با اين كه بعضى اين

بت پرستى ها در دوران اسارت بر آنها غلبه كرده ولى ريشه پاره اى از اين انحرافات از سابق وجود داشته است. و در دوران اسارت شدت پيدا كرده است. البته در دوران اسارت همان طور كه ذكر شد پيامبرانى براى هدايت و نهى از بت پرستى آمده است كه در نظر قوم يهود اين دوران را تعبير به سرزنشهاى پيامبران مى كنند و در همين دوران بود كه تفرقه هايى بين خود يهوديان به وجود آمد كه در ذيل به آنها اشاره مى كنيم.(2)

.

يهود بايد آن طور كه در شريعت موسى مندرج است اجرا گردد. به علاوه براى احاديث شفاهى نيز اهميت فراوان قائل بودند.(1) فريسيان غالبآ از كاتبان و ربانيان و بسيارى از كاهنان فقير و

زيردست محسوب مى شدند اينها معتقد به قيامت پس از مرگ و مؤمن به روز حساب و داورى بودند. فريسيان عقيده داشتند كه صدوقيان گمراه هستند و طبق مشيت الهى محكوم به هلاكت هستند. ميان اين دو فرقه جنگ و خونريزى اتفاق افتاد و به ناچار آنان از (پومپئى) سردار رومى، كه حكمران شام بود، در خواست داورى كردند. وى نيز از اين فرصت استفاده كرد و در سال 63 قبل از ميلاد به فلسطين حمله كرد و آنجا را تحت سلطه روم در آورد.(2)

وجود آمدند. اين فرقه با آن كه نسبت به فرهنگ روم و يونان خصومتى ابراز نمى داشتند ولى مى خواستند كه ملت يهود دولت مستقلى داشته باشد.(1)

.

غسل تعميد نزد ايشان به علامت توبه از گناه، رايج و معمول بود و به كفاره نيز معتقد بودند و مى توان در حقيقت آنها را پيش آهنگان فرقه مسيحيان در قرن بعد دانست. چون كه خود را فرزندان نور نام داده و چشم به راه پادشاه نور بودند و ديگران را اولاد ظلمت مى شمردند كه فرشته تاريكى بر آنها حكومت مى كند. اين فرقه در اثر قتل عام روميان در سال 68 ميلادى نابود شدند.(1)

معروف است و به روز پنتكوست خاتمه مى يابد.(1)

مى كنند. در اين عيد كنيسه ها را تزئين مى كنند و بر در و ديوار آنها گلها و ميوه جات آويزان مى كنند. در جلوى خانه هاى خود، خيمه يا سايه بانى درست مى كنند و در زير آن با اقوام نشسته و به صرف طعام مى پردازند و در همان جا شب را به پايان مى رسانند.(1)

***

علاوه بر اين اعياد، يهود، عيدهاى ديگرى دارد به نام هاى زير :

عيد (خنوخ) درماه دسامبر و ديگرى به نام (پوريم) در ماه فوريه و ديگرى عيد شموع است كه در اين عيد كه هشت روز ادامه دارد هر روز شمعى را روشن مى كنند. مثلا روز اول يك شمع، روز دوم دو شمع، و روز سوم سه شمع و بالاخره روز هشتم هشت شمع روشن مى كنند. و اين عيد به يادگار استقلال يهود و تجديد بناى معبد است. علاوه بر اينها يوم سبت يا روز شنبه را تعطيل عمومى مى دانند و شنبه را محترم شمرده و بى كار مى مانند.

به نام هاى : سفر پيدايش، سفر خروج، سفر لاويان، سفر اعداد، سفر تثنيه، مى باشند. اين قسمت از كتب عهد قديم، شرح پيدايش خلقت جهان تا وفات حضرت يوسف(علیه السلام) در پنجاه باب است. و سفر خروج كه مشتمل بر چهل باب است از شمارش اسامى فرزندان(1) يعقوب كه به مصر آمدند

شروع شده و به نقل وضع خيمه اجتماع ختم مى شود و تأسيس احكام يهود در كوه سينا و مواعده خدا با موسى است.(2)

سفر لاويان شامل 27 باب و از حكم قربانى شروع شده و درباره مقدارى قواعد و حدود صحبت كرده. و سفر اعداد داراى 36 باب است و شامل ورود بنى اسرائيل به اردن و كنعان مى باشند و سفر تثنيه كه مشتمل بر 34 باب است و راجع به شرايع و احكام و تذكرات است و با مرگ موسى تمام مى شود. محتويات اين پنج سفر اغلب در قرآن ذكر شده است ولى يك قسمت مطالبى در خود تورات است كه ساحت خدا و پيامبران از آن دور است.(3)

پيامبرانى كه بعد از وى تا سال 397 قبل از ميلاد مسيح بودند منسوب مى باشد. لازم به ذكر است كه گاهى تمام كتابهاى عهد قديم راتورات مى نامند. زبان اصلى عهد قديم تا هنگام اسارت بابل عبرى بوده و از زمان اسارت بابل اصل بعضى ازآن كتب به زبان كلدانى است كه زبان بابل مى باشد. سپس كتاب عهد قديم به همت 72 نفر از دانشمندان يهود به زبان يونانى ترجمه شده است و اين ترجمه به (سبعينيه) شهرت يافت.

اين ترجمه نزد يهوديان و قدماى مسيحيان نهايت احترام و اعتبار داشته، اينك نام كتاب هاى تورات (عهد قديم) را به طور كامل بيان مى كنيم :

1. كتاب تكوين (پيدايش) و اين اولين جزء توراتى است كه به موسى(علیه السلام) نسبت داده شده و در عبرانى به نام اولش (برئشيت) ناميده مى شود.

2. كتاب خروج كه دومين كتاب تورات مى باشد و در عبرانى به نام اولش (واله شموت) ناميده شده است.

3. كتاب لاويان سومين كتاب تورات مى باشد و در عبرانى به نام اولش (ويقراء) ناميده شده است.

4. كتاب اعداد كه چهارمين كتاب تورات و در عبرانى به نام اولش (و يدبر) يعنى (سخن گفت) ناميده مى شود.

5. كتاب تثنيه الاشتراع است كه پنجمين كتاب تورات است و در عبرانى به نام اولش (اله) يعنى (اين) است.

6. كتاب (يشوع) يعنى يوشع بن نون.

7. كتاب قضات يا كتاب داوران.

8. كتاب راعوث يا كتاب روت.

9. كتاب اول سموئيل نبى.

ص: 328

10. كتاب دوم سموئيل نبى.

11. كتاب اول تاريخ ملوك.

12. كتاب دوم تاريخ ملوك.

13. كتاب اول تاريخ ايام.

14. كتاب دوم تاريخ ايام.

15. كتاب عزرا.

16. كتاب نحم يا.

17. كتاب استر.

18. كتاب ايوب نبى.

19. كتاب مزامير داود نبى (زبور).

20. كتاب امثال سليمان نبى.

21. كتاب جامعه سليمان نبى.

22. كتاب غزل هاى سليمان نبى.

23. كتاب اشعياء نبى.

24. كتاب ارمياء نبى

25. كتاب مراثى ارمياء نبى.

26. كتاب حزقيال نبى

27. كتاب دانيال نبى.

28. كتاب هوشع نبى.

29. كتاب يوئيل نبى

30. كتاب عاموس نبى.

ص: 329

31. كتاب عوبدياء نبى.

32. كتاب يونس نبى.

33. كتاب ميكاه نبى.

34. كتاب ناحوم نبى.

35. كتاب حيقوق نبى.

36. كتاب صفئياء نبى.

37. كتاب حجى نبى.

38. كتاب زكرياى نبى.

39. كتاب ملاكى نبى.(1)

(1)

از مناظرات، تعاليم و تفاسيرى كه بعد از ميشنا، بزرگان علماى يهود (ربانيون) بر ميشنا افزودند. اين عمل به وسيلة شوراى هفتاد نفرى ربانيون بابل (شوراى سنهدريم) صورت گرفت. بنابراين گمارا به عنوان شرح وتفسير ميشنا در جهت تكميل آن محسوب مى شود يعنى گمارا، كمال ميشنا است

باشند.(1)

.

2. تورات تنها در يك نسخه در الواحى قرار داشت و موسى آن را در دست بنى لاوى و مشايخ بنى اسرائيل كه حافظ و نگهبان تورات بودند به امانت سپرد تا در هر هفت سال در وقت معين آن را براى بنى اسرائيل بخوانند. اما خود موسى همين امناء و نگهبانان تورات را خائن و سركش و فاسد و گردنكش و فتنه انگيز خوانده است.(1)

3. تورات اصلى مفقود گرديده و مجموعه آن اكنون در دسترس نيست زيرا همان طور كه گفتيم موسى(علیه السلام) آن الواح را به لاويان داد تا در كنار تابوت عهد آن را جاى دهند. بنابراين تورات در آن صندوق جاى داشت، اما بالاخره سرنوشت نهايى آن چه شد؟ خود تورات مى گويد كه كاهنان تابوت عهد خداوند را (صندوقى كه در آن تورات قرار داشت) نزد سليمان آوردند، اما هنگامى كه آن را گشودند از تورات در آن اثرى نبود و به جز دو سنگ چيز ديگرى در آن يافت نگرديد.(2) پايان تايپ عبداللهى آغاز تايپ قاسمى

4. مى دانيم كه اورشليم و موجوديت آن بارها مورد تجاوز جباران و ستمكاران و ستمگرانى قرار گرفت كه از انجام هيچ نوع قتل و غارت در آن امتناع نداشتند. يكى از اين يورش ها به وسيله پادشاه بابل (بخت النصر) انجام شد.(3) وى دو بار به شهر اورشليم تاخت و

مخصوصآ بار دوم خانه خدا و تمام خانه هاى شهر را غارت كرد و سپس آنها را به آتش كشيد و سوزاند.(4) ترديدى نيست كه تورات اصلى هم به دنبال تمام موجودى خانه

ص: 334

خدا و شهر اورشليم

به غارت رفته و مفقود و معدوم گرديده و باز قبل از (بخت النصر) از طايفه همان بنى اسرائيل سلاطينى بر اورشليم حكم راندند كه بت پرستى را شعار خود قرار داده و تمام شريعت موسى و مقررات و دستورات او را پايمال نموده بودند و مدتها بر مردم يهود گذشته بود كه به هيچ يك از شئن مذهبى خود دسترسى نداشتند. چنان كه يكى از كتب عهد عتيق به اين حقيقت صريحآ اعتراف كرده و مى گويد: «و اسرائيل مدت مديدى بى خدا و بى كاهن و بى معلم و شريعت بودند.»(1)

5. مردم بنى اسرائيل پس از آن كه سال ها در بابل اسير بودند و شهر اورشليم دچار غارت و آتش سوزى و ويرانى گرديده بود، به امر كوروش به شهرهاى خود بازگشتند. در اينجا بود كه پس از دهها سال مردم به عزراى كاتب گفتند براى ما تورات بخوان و عزرا تورات را بر آنان خواند و آنها به گريه و ناله درآمدند. بنابراين سند تورات تنها به مردى به نام عزراى كاتب مى رسد و آن چه كه او خواند، مردم آن را به نام تورات پذيرفتند.(2)

6. محتويات كتب عهد عتيق گاهى به حدى رسوا و ننگين است كه انسان شرم دارد آن را به يك نويسنده معمولى نسبت دهد چه رسد به آفريدگار جهان و يا فرستادگان و برگزيدگان او. در اين كتب رسواترين مسائل جنسى و شهوى را به يك پيامبر بزرگ يعنى حضرت سليمان(علیه السلام) نسبت داده است و اين سخنان عاشقانه را به حساب گفتار

ص: 335

خداوند و به وحى آسمانى و فرمايشات آن پيامبر بزرگ مى گذارد.(1)

7. كتب عهد عتيق پروردگار جهان را دروغگو و حيله گر معرفى كرده است و شخصيت «مار» را بر خدا ترجيح مى دهد، زيرا كه مار حقيقى را كه خداوند بر آدم و حوا پنهان كرده بود براى آنها بيان نمود. در اين كتب خداوند موجودى است مانند انسان، راه مى رود، آواز مى خواند، جاهل و نادان است و در برابر حيله انسان و مار ضعيف و ناتوان است.(2)

8. تورات فعلى خدا را موجودى هوسباز كه هوس قهرمانى كشتى را در سر مى پروراند معرفى مى كند. آن خدا به صورت انسانى به خيمه يعقوب وارد مى شود و با او از سر شب تا صبح كشتى مى گيرد ولى اين خدا آن قدر بيچاره و ضعيف است كه به طور مكرر در برابر يعقوب شكست مى خورد و بالاخره ناچار مى شود با دادن رشوه اى به يعقوب (و يا به تعبير تورات با دادن بركت) از دست وى خلاصى يابد.(3)

9. تورات داستان ساختن و آرايش گوساله را به عنوان بت براى بنى اسرائيل و دعوت آنان را براى پرستش آن به هارون نبى نسبت مى دهد. حال آن كه همين خداوند ابتداء هارون را به مقام نبوت و ارشاد خلق نصب مى كند. اما بر خلاف علم و اراده خداوند اين پيامبر سرانجام ناخلف از كار درمى آيد و به جاى دعوت مردم به توحيد و يكتاپرستى

ص: 336

آنان را به گوساله پرستى دعوت مى نمايد.(1) و(2)

10. تورات لوط(علیه السلام) را كه يكى از پيامبران بزرگ و از فرستادگان آسمانى است، به ننگين ترين گناه يعنى زنا با دختران خود آن هم در حال مستى متهم مى كند.

11. تورات كنونى به پيامبر عاليقدرى چون نوح(علیه السلام) نسبتشراب نوشيدنى افراطى كه وى را مست و بيهوش به زمين مى افكند.(3)

12. تورات هوشع نبى را نيز از قول خداوند فرمان مى دهد كه «برو زنى زانيه و اولاد زناكار براى خود بگير زيرا كه مردم اين زمين از خداوند برگشته، سخت زناكار شده اند.(4)

موارد فوق دلايلى اندك از دلايل فراوان تحريف و غيرآسمانى بودن كتب عهد عتيق در حال حاضر است كه تمامى اين دلايل از لابه لاى صفحات موجود و معتبر در نزد يهوديان امروز استخراج شده است.

ظهور مسيح نزد ايشان چنين است: در پايان حكومت آخرين حاكم ظالم، يك كرناى آسمانى به صدا درمى آيد و مسيح سوار بر ابرها با گروهى از ملائكه در افق نمودار مى شود. آن وجود آسمانى كه شباهت صورى با بنىآدم دارد، به پسر انسان و القاب ديگر مانند مسيح و يا فرزند برگزيده «داود» ملقب است. او را قاضى عادل و سلطان صلح مى دانند. پس مردگان از گورها برخاسته، با زندگان و نيكوكاران صف واحدى تشكيل داده و به مسيح مى پيوندند. در برابر مسيح دادگاهى تشكيل مى گردد و نيكان از بدان جدا مى شوند و بدان به آتش دوزخ افكنده مى شوند و نيكان در بهشت جاودان آرام مى گيرند.(1)

يكى از خصايل قوم يهود اميد است كه از زمان حال به آينده توجه دارد و با اعتماد كامل در انتظار «روز يهوه» است تا در آن عصر خداى اسرائيل به آنان عظمت و سعادت بخشد.(2)

آرمان يهود اين است كه بدبختى كنونى آنان اراده خداوند متعال است كه بايد در مقابل آن زانو زد. به اميد آن كه نهايتآ «روز يهوه» فرا مى رسد. اين اميد در آيين يهود، عقيده به «مسيح موعود» را برقرار ساخته است. اين عقيده از وجوه اساسى دين يهود به شمار مى رود. از نظر آنان مسيح پادشاه بزرگى است كه رئيس نيرومند قوم يهود است و عاقبت مسيح است كه پيروزى سياسى و اجتماعى آنان را برقرار مى سازد.

ص: 338

(1)

سلطنت منجى آيين يهودى دنيوى نيست، بلكه معنوى و روحانى است. به عبارت ديگر مسيح آيين يهود «مسيح روحانى» است و او خادم يهوه به شمار مى رود. زيرا خدا روح خود را در او جا مى دهد و او را مأمور نجات بشر مى گرداند. او انصاف را براى امتها صادر مى سازد و عدالت را به راستى اجرا مى كند.

زندگانى خادم يهوه با رنج و ذلت همراه است و او خويشتن را براى كفاره گناهان بشر پيشكش مى سازد. در آن روز كه منجى يهود ظهور كند، همه امتها را داورى خواهد نمود و جنگ را نخواهند آموخت. در آن روز آسمان و زمين جديدى آفريده مى شود و اورشليم محل وجد و شادمانى خواهد شد. در آن روز شهرهاى مخروب را بنا نموده در آن ساكن خواهند شد.

در آن روز، طفل در سن صد سالگى خواهد مرد، ليكن گناهكار صدساله ملعون خواهد بود. ديگر از اورشليم صداى آواز گريه و ناله شنيده نخواهد شد. در آن روز خداوند گناه جميع ما را بر وى خواهد نهاد. او جان خود را به مرگ خواهد ريخت و گناهان بسيارى از مردم را بر خود خواهد گرفت و براى خطاكاران شفاعت خواهد نمود.(2)

در آن روز، متواضعان وارث زمين شده از كثرت سلامتى متلذذ خواهند شد. زيرا متبركان وارث زمين خواهند شد. اما ملعونان وى منقطع خواهند شد. خداوند روزهاى صالحان را مى داند و ميراث ايشان ابدى خواهد شد. به ذليل و محتاج ترحم خواهد فرمود و جانهاى مسكينان را نجات خواهد داد. اسم او ابدى بماند و اسمش مثل آفتاب باقى بماند. در او مردمان بركت خواهند يافت و تمامى قبايل او را خجسته خواهند گفت. در

ص: 339

آن وقت سرور بزرگ ميكائيلى كه از جانب پسران قومت قائم است خواهد ايستاد و در آن زمان قوم تو هر كسى كه در كتاب مكتوب يافت شده است نجات خواهد يافت.(1)

بسيارى پاك و

و قال گذاشته خواهند شد و از اين كه شريران، شريرانه رفتار خواهند نمود لهذا هيچ يك از شريران درك نخواهند نمود اما دانشمندان فهم خواهند كرد، بلكه ذليلان را به عدالت حكم و براى مسكينان زمين به راستى نتيجه خواهند نمود و زمين را به عصاى دهانش زده به روح لبهايش شرير را خواهد كشت و كمربند كمرش عدالت و وفا نطاق ميانش خواهد بود و گرگ با بره سكونت داشته، ببر با بزغاله و هم گوساله و پروارى ها با شير جوان هم خوابه خواهند شد و طفل كوچك راعى ايشان خواهد بود. و گفتم كه شايد از من ترسيده تأديب را قبول نمايى تا آن كه مسكن ايشان منقطع نشود اما هر قدر كه ايشان را عقوبت نمودم ايشان سحرخيرى نموده تمامى اعمال خويشتن را فاسد گردانيدند. بنابراين خدا مى فرمايد كه از من منتظر شويد تا به روزى كه جهت غارت كردن برخيزم زيرا قصد من اين است كه طوائف را جمع نموده، ممالك را به گرد آورم تا آن كه غضب خود را يعنى شدت قهرم را كلا به ايشان بريزم زيرا كه تمامى زمين به آتش غيرت من سوخته خواهد شد.(2)

در ميان همسايگان بسيار مورد تمجيد قرار گرفته است. راستى و درستى بهترين روش شناخته شده، زيرا كه در اين صورت، يهوه جانب ما را خواهد گرفت و اين به نفع ماست. خيرات و مبرات توصيه شده است.

با بردگان نبايد زياد مهربانى كرد (علف خشك و چوب تر و بار گران براى خران است و نان و مؤاخذه و كار براى خدمتكاران) او را چنان كه مناسب حال اوست به كار بگماريد و اگر سر از اطاعت باز زند، زنجيرهايش را گرانتر كنيد. در عين حال، بايد به خاطر داشته باشى كه براى خريدنش بهايى پرداخته اى و هر گاه فرار اختيار كند، پولت را از دست مى دهى. از اينجاست كه سختگيرى مفيد، حدى دارد.

دختر داشتن مايه نگرانى شديد خاطر است. يهود نسبت به زنان نظر تحقيرآميزى دارد : «بيد از پيرهن و خباثت از زن برمى خيزد». خوش رفتارى با فرزندان خطاست، درست اين است كه از كودكى گردنشان را به پايين خم كنيم. روى هم رفته، اخلاقيات يهود عبارتند از : زشتكارى و سوداگرى در لباس ديانت و پرهيزكارى.(1)

يهوديان معتقد به خداى يكتا هستند كه او را يهوه مى گويند. كه به معناى خداوند هستى است. از جهت آن كه بى احترامى در ذكر آن اسم نگردد آن را يهوه نوشته و «ادنائى» به معناى خداوندگار ما مى خوانند.

يهوه خداوند بخشنده و مهربان و در ضمن جبار و قهار و انتقام جو است. بر خلاف مسلمين و نصارى، يهوديان اعتقاد روشنى به آخرت و روز جزا ندارند و سزا و جزاى اعمال انسان را بيشتر در اين جهان مى دانند. اعتقاد به روز رستاخيز كه در دين ايشان ذكر گرديده اعتقادى قديم نيست و چنان كه در پيش ذكر شد، عقيده به معاد، پس از

ص: 341

آزادى يهود از اسارت بابل به دست كوروش از نشست و برخاست با ايرانيان زرتشتى قرار گرفت.

يهوديان توجه خاصى به اداى قربانى هاى خونين در مراسم مختلف دارند و با عنصر غيريهودى ازدواج را حرام مى دانند و به احترام روز سبت يا شنبه سخت پاى بندند. كودكان را هشت روز پس از تولد ختنه مى كنند. در سيزده سالگى مراسم ورود در دين را به جاى مى آورند. سپس آنان را براى ازدواج آماده مى سازند. پس از مرگ، جنازه را غسل مى دهند، در كفن مى پوشانند و به خاك مى سپارند. آنها روزهاى جمعه عصر براى عبادت به كنيسه(1)

مى روند و خود را براى آسايش روز سبت كه از غروب جمعه آغاز مى گردد، آماده مى كنند.

آنها از خوردن گوشت حيواناتى كه در دينشان تحريم شده، مانند گوشت خوك، مى پرهيزند و ذبيحه غيريهودى را نمى خورند. بر هر يهودى واجب است كه بيت المقدس را دو بار در سال زيارت كند و يك هفته در آنجا بماند.

چون همه بشر را خدا آفريده و از يك پدر و مادر به نام آدم و حوا هستند، از اين جهت بايد يكديگر را دوست داشته، اخوت و برادرى بين ايشان برقرار باشد.

يهوديان روحانيان خود را «ربن» يا «ربى» گويند كه عنوان علما و روحانيان ايشان است و آنان نيز به عنوان خاخام يا «حاخام» خوانده مى شوند. آنها مجتهدان خويش را از باب احترام «ربن» يعنى استاد ما و «ربى» يعنى استاد من مى خوانند و ايشان از باب نوعى تواضع، خود را تلميذ خاخاميم يعنى شاگردان حكيم مى خوانند. كار عمده «ربن ها» رسيدگى به امور حقوقى و قضايى يهود بوده و ايشان سعى كرده اند احكام تورات را با

ص: 342

حوايج و مقتضيات عصر خويش تطبيق كنند.(1)

بيندازد و وحوش رذيله و پست را از زمين نابود مى نمايم، و من (خدا) مسكن خودم را در وسط شما قرار مى دهم و من خودم را از براى شما بى رغبت نمى نمايم. و مابين شما راه مى روم و از براى شما خدا مى باشم و شما از براى من شعب مى باشيد، ولى اگر از من فرمان نبريد و به اين وصيت ها عمل نكنيد و فرايض مرا كنار بگذاريد و احكام مرا ناپسند داريد و همه سفارشات مرا عمل نكنيد، بلكه پيمان را بشكنيد، پس من اين اعمال را درباره شما عملى خواهم كرد :

1. بر شما رعب و ترس را مسلط مى كنم.

2. سل و تب را بر شما مى گمارم تا چشمانتان را فاسد سازد و نفس شما را تلف كند.

3. زراعات شما را باطل مى نمايم تا دشمنان آن را بخورند.

4. و در صورتى كه مع ذالك باز هم حرف مرا نشنويد من بر تأديب شما تا هفت برابر مضاعف مى نمايم.(1)

و نيز مى گويد: «و اگر صوت آفريدگار خداى خودت را شنيدى تا با جديت به جميع وصيت هايى كه من امروز تو را به آنها سفارش نموده ام، عمل نمايى، آفريدگار خدايت، تو را بر تمام قبائل زمين برتر مى سازد. تو - در اثر فرمانبردارى - در شهر و در مزرعه خودت، با بركت مى گردى و ثمره شكم تو ثمره زمين تو و نتايج حيوان هاى تو و نتايج گاو تو و بچه هاى گوسفند تو با بركت خواهد شد. و آفريدگار دشمنان تو را اگرچه استوار مى باشند، پيشاپيش تو منهدم مى نمايد. و لكن در صورتى كه صوت و نداى آفريدگار خدايت را نشنوى، تا عمل كنى به جميع وصيت ها و تمامى واجباتى كه امروز من تو را به آنها سفارش نموده ام، با جميع اين لعنتها بر تو وارد مى شوند و آنها تو را

ص: 344

درمى يابند. در شهر و مزرعه ملعون مى گردى، ملعون مى شود فرزند تو و جايگاه خمير تو، و ملعون مى گردد ثمره و شكم تو و همين طور بهره زمين تو و نتايج گاو تو و بچه گوسفند تو ملعون خواهند گرديد...».(1)

آرى، همان طور كه مى بينيم، در تورات (فعلى) در همه جا پاداش نيكوكارى و كيفر زشتكارى را منحصرآ در نفع و زيان دنيايى مقرر مى دارد بدون اين كه كوچكترين توجهى به روز واپسين داشته باشد و قرنها در بين قوم يهود سخن از معاد نبوده و تنها پاداش پارسايان عمر طولانى در روى زمين بود. سرنوشت مردگان را نمى دانستند واكليسات كه مربوط به قرن دوم قبل از ميلاد است مى گويد: «يك سگ زنده، بيشتر از يك شير مرده ارزش دارد. زيرا زندگان مى دانند كه خواهند مرد ولى مردگان هيچ نمى دانند.» به هر حال هيچ گاه يهوديان در مسئله معاد هم رأى و هم عقيده نبودند. اما در ابتداى قرن اول ميلادى، «فريسيان» آن را پذيرفتند ولى «صدوقيان» آن را انكار كردند و صدوقيان، قيامت و ملائكه و ارواح را منكر هستند و فريسيان هر دو را قبول دارند. درباره زندگى پس از مرگ مى گويند، مردگان در دره اى گود و تاريك به نام «شئول» قرار دارند و در بدبختى بسر مى برند.(2)

در قرون وسطى رفته رفته آباء كليسا، كليد جهن و بهشت را در دست خود داشتند و بهشت را به بهاى پولى كه از مردم مى گرفتند، مى فروختند و همچنين گناهان مردم را با پول مى خريدند و قيمت گناهان بر حسب اهميت آنها فرق مى كرد و اين موضوع به كلى عقيده به قيامت را به صورت مبتذلى، بازيچه سودجويى هاى ارباب كليسا ساخته

ص: 345

بود.(1)

1897 ميلادى، نخستين كنگره جهانى صهيونيست، در شهر «بال» در سوئيس منعقد گشت. در اين كنگره، مقرر شد كه در كشورهايى كه شمار يهوديان بسيار است، سازمانهاى صهيونيستى تشكيل گردد. در 1905 اكثر نمايندگان صهيونى، ضرورت تشكيل دولت يهود را در فلسطين تصويب نمودند و پيشنهاد بريتانيا را كه حاضر بود سرزمين «اوگاندا» را در آفريقا به عنوان ميهن يهود به آنان اعطاء كند، رد كردند.(1) همان طور كه ذكر شد در سال هفتاد ميلادى، تحت

رهبرى داعى مسيح موسوم به «باركوشباس» شورشى ضد دولت روم به عمل آمد و در يكصدوسى وشش ميلادى، با ناكامى به پايان رسيد، در نتيجه بيت المقدس تسخير و ويران گرديد و يهوديان در اطراف جهان پراكنده گشتند. يهوديان پراكنده در جهان را، تقريبآ هميشه و همه جا حقير شمردند و آزار كردند. مسيحيان متعصب آنان را قاتل عيسى مسيح دانستند، در نتيجه تعصب دينى مسئله ضد يهود به وجود آمد و در نتيجه شكنجه و آزارى كه به قوم يهود وارد مى شد، براى درمان اين بدبختى ها راه چاره را در تشكيل يك ملت مستقل قرار دادند و در پايان قرن نوزدهم و ابتداى قرن بيستم يكى از اهالى «هنگرى» موسوم به هزل از استقلال يهود طرفدارى كرد و رستاخيز حزب يهودى را اعلام داشت و بازگشت به «ارض موعود» را در خاطر يهوديان تجديد نمود.(2)

.

اين اعلاميه، اكيدآ تأسيس كشور اسرائيل را در فلسطين قبول كرده است و پس از شكست دولت عثمانى در 1923 ميلادى، فلسطين تحت قيموميت بريتانياى كبير قرار گرفت و هدف عمده اين كار، اجراى مفاد اعلاميه بالفور بود. جنگ جهانى دوم نهضت نازى و كشتار و شكنجه يهود به دست هيتلر، تأسيس يك دولت مستقل اسرائيل را هموار ساخت. در ظرف مدت بيست سال، شمار افراد يهودى كه از اطراف عالم به فلسطين آمده بودند، به يك ميليون نفر رسيد. سپس سازمان ملل بر تجزيه خاك فلسطين رأى داد و آن سرزمين به دو قسمت اسلامى عربى به نام اردن هاشمى، و يهودى به نام اسرائيل، منقسم گرديد (چهاردهم مه سال 1948 ميلادى).

مسلمانان جهان، خاصه ملل عرب، با اين تقسيم ظالمانه به مخالفت برخاستند و جنگهايى بين ملل عرب، به خصوص مصر و سوريه با اسرائيل روى داد كه آخرين آنها جنگ اكتبر 1968 است و با وجود پا در ميانى سازمان ملل براى حل اختلافات بين يهود و عرب در احقاق حق رانده شدگان از فلسطين موفق نشده و اين جنگهاى خونين هنوز در بين يهود و فلسطينيان مسلمان ادامه دارد.

ص: 348

(1)

منزه گرديده و به خون آشامى خودش پايان دهد.) صاحب الميزان در ذيل آيه 45 سوره آل عمران مى نويسد :

عيسى را بشارت دهنده معرفى كرده است و نيز مى گويد مسيح عبارت از (ممسوح كه به معناى مسح شده است و اين كه عيسى را (مسيح) گويند يا براى آن است كه با (يمن و بركت) مسح شده، يا به تطهير از گناهان، يا به روغن زيتونى كه انبياء(علیه السلام) را به آن مسح مى كردند، او هم مسح شده، يا جهتش مسح نمودن جبرئيل او را در موقع ولادت با بال خود بوده، تا از وسوسه ى شيطان در امان باشد، يا به جهت مسح نمودن عيسى سرهاى يتيمان يا مسح نمودن چشم كور و شفا دادن آن، يا مسح نمودن بيماران را با دست خود و بهبودى پيداكردن آنان مى باشد. و اين دلايل براى ناميدن عيسى به مسيح است. و نيز لفظ مسيح در ضمن بشارتى كه جبرئيل به مريم(علیه السلام) داده واقع شده كه چنين مى فرمايد: (خدا ترا به كلمه اى از خود كه نامش «مسيح عيسى بن مريم» است بشارت مى دهد).(1)

بعضى ديگر گفته اند: مقصود از عيسى يعنى (ايجاد) و تنها عيسى(علیه السلام) است كه به كلمه (كُنْ) ايجاد اختصاص داده شده، و قرآن در اين مورد مى فرمايد :

(مثل خلقت عيسى در نزد خدا مثل خلقت آدم است كه او را از خاك بساخت و سپس به آن خاك گفت، بشرى به حد كمال باش، همان دم چنان گرديد).(2)

و نظر ديگرى كه مسيح را به تعبير (كلمه) ناميده اند اين است، كه قبل از تولد، خداوند بشارت او را در كلامى به مادرش داده بود. اما بيشتر اين كه چرا به عيسى (كلمه) گفته اند، علت همان تولد فوق العاده مسيح است. و نيز بيان شده كه عيسى روحى است، كه از طرف خدا آفريده شد. اين تعبير كه در مورد آفرينش آدم بيان شد به طور عموم، و

ص: 351

براى مسيح به طور خصوص، يعنى آفرينش آدم به يك معنى آفرينش تمام بشر است، نيز در قرآن آمده و اشاره به عظمت آن روحى است كه خدا آفريد و در وجود انسان ها عمومآ و مسيح و پيامبران خصوصآ قرار داد.(1)

اورشليم متولد شد. و روز بيست و پنج دسامبر كه به عنوان عيد ميلاد مسيح نامگذارى شد بعد از چند قرن كه از ميلاد او مى گذشت به اين عنوان شهرت يافته است.

در انجيل هاى متى و لوقا تولد عيسى را چنين بيان مى كند: ولادت عيسى كه مادرش مريم است چنين بود، چون مادرش مريم به يوسف نامزد بود قبل از آن كه با هم درآيند، او را از روح القدس حامله يافتند. شوهرش يوسف چون مردى صالح بود و نخواست او را عبرت فرشته خداوند در خواب بر وى ظاهر شده گفت: اى يوسف پسر داود، از گرفتن زن خويش مترس زيرا كه آن چه در وى قرار گرفته است از روح القدس است. او پسرى خواهد زاييد و نام او را عيسى خواهد نهاد. يوسف از خواب بيدار شد و طبق دستور فرشته خداوند، زن خويش را گرفت و تا پسر نخستين خود را نزاييد او را نشناخت و او را عيسى نام نهاد، به اين طريق عيسى از مادرى باكره متولد گشت.(1)

با وجود اين كه مريم باكره بود طبق مندرجات انجيل سلسله نياكان عيسى توسط يوسف پدرش به ملكه داود مى رسد.(2)

و نيز در جاى ديگر مى نويسد :

يعقوب، يوسف شوهر مريم را آورد كه عيسى موسوم به مسيح از او متولد شد و با ذكر نسب نامه عيسى او را پسر يوسف مى خواند، و در آيات بعد مى گويد : يوسف انتظار كشيد تا مريم عيسى را كه از روح القدس بود زاييد و آنگاه با او عروسى كرد و مريم با حاملگى عيسى باكره هم بود.(3)

ص: 353

اما خداوند در قرآن تولد حضرت عيسى را چنين بيان مى فرمايد :

(در اين كتاب (آسمانى قرآن) از مريم يادآر، آن هنگامى كه از خانواده اش جدا شد و در ناحيه شرقى قرار گرفت، و حجابى ميان خود و آنها افكند (تا خلوتگاهش از هر نظر براى عبادت آماده باشد) در آن هنگام ما روح خود را به سوى او فرستاديم و او در شكل انسانى بى عيب و نقص بر مريم ظاهر شد. او سخت ترسيد و گفت من به خداى رحمن از تو پناه مى برم اگر پرهيزگار هستى، من فرستاده پروردگار توام (آمده ام) تا پسرى پاكيزه اى به تو ببخشم، گفت چگونه ممكن است فرزندى براى من باشد در حالى كه تا كنون انسانى با من تماس نداشته و زن آلوده اى هم نبوده ام، گفت مطلب همين است كه پروردگار فرموده، اين كار بر من سهل و آسان است. ما مى خواهيم او را نشانه اى براى مردم قرار دهيم و رحمتى از سوى ما باشد و اين امرى است پايان يافته و جاى گفتگو ندارد).(1)

حضرت مريم دختر عمران، مادر عيسى(علیه السلام) زنى كه قرآن به پاكى او شهادت داده است.

حضرت مريم نامش سى و چهار بار در قرآن مجيد ذكر شده است. قسمتى از آن چه قرآن درباره مريم آورده به قرار ذيل است :

زن عمران نذر كرد: خدايا بچه اى كه در شكم دارم در راه تو و در خدمت دين تو خواهد بود، زن اميدوار بود كه آن بچه پسر باشد ولى دختر به دنيا آمد، مادرش نام او را مريم گذاشت و او و فرزندش را كه مى دانست در آينده به وجود خواهد آمد از شر شيطان در پناه خدا قرار داد. خداوند اين نذر را قبول فرمود. به لطف خداوند مريم به بهترين

ص: 354

وجهى تربيت شد و خداوند زكريا(علیه السلام) را بر او كفيل قرار داد.(1) پس همان طور كه قرآن مى فرمايد حضرت مريم زنى پاك و منزه است و به اراده خداوند حامله مى شود كه قرآن در اين باره مى فرمايد :

«سرانجام (مريم) باردار شد و او را به نقطه دور دستى برد، درد وضع حمل او را به كنار تنه درخت خرمايى كشاند (آن قدر ناراحت شد كه) گفت: اى كاش پيش از اين مرده بودم و به كلى فراموش مى شدم، ناگهان از طرف پايين پايش او را صدا زد كه غمگين مباش پروردگارت زير پاى تو چشمه آب گوارايى قرار داده است. و تكانى به اين درخت نخل بده تا رطب تازه بر تو فرو ريزد، از اين غذاى لذيذ بخور و از آن آب گوارا بنوش و چشمت را به اين مولود جديد روشن دار، هر گاه كسى از انسانها را ديدى با اشاره بگو من براى خداى رحمان روزه گرفته ام و با احدى امروز سخن نمى گويم اين نوزاد خودش از تو دفاع خواهد كرد).(2)

و سرانجام مريم باردار شد و آن فرزند موعود در درون او جا مى گرفت به هر حال اين امر سبب شد كه او از بيت المقدس به مكانى دور دستى برود. او در اين حالت در ميان يك بيم و اميد، يك حالت نگرانى توأم با سرور به سر مى برد، گاهى به اين انديشيد كه اين حمل سرانجام فاش خواهد شد. چه كسى از من قبول مى كند زنى بدون داشتن همسر باردار شود مگر اين كه آلوده دامان باشد. من با اين اتهام چه كنم و راستى براى دخترى كه سال ها نسل پاكى و عفت و تقوا و پرهيزگارى و نمونه اى در عبادت و بندگى بوده اين بسيار دردناك است كه چنين اتهاماتى به او زده شود. اما از سوى ديگر احساس مى كرد كه اين فرزند پيامبر موعود الهى است يك تحفه بزرگ، آسمانى مى

ص: 355

باشد، خداوندى كه مرا به چنين فرزندى بشارت داده و با چنين كيفيت معجزه آسائى او را آفريده چگونه تنهايم خواهد گذاشت.

آيا ممكن است در برابر چنين اتهامى از من دفاع نكند؟ من كه لطف او را هميشه آزموده ام و دست رحمتش را بر سر خود ديده ام. اما اين حالت زياد به طول نيانجاميد و همان نقطه روشن اميد كه همواره در اعماق قلبش وجود داشت درخشيدن گرفت. «ناگهان صدايى به گوشش رسيد كه مى گويد غمگين مباش...»

«و اگر از آينده نگرانى آسوده خاطر باش، هر گاه بشرى ديدى و از تو در اين زمينه توضيح خواست به اشاره بگو من براى خداى رحمان روزه گرفته ام روزه سكوت و به همين دليل امروز با احدى سخن نمى گويم «خلاصه نيازى به اين نيست كه تو از خود دفاع كنى، آنكس كه اين مولود را به تو داده وظيفه دفاع را هم نيز به خود او سپرده است. بنابراين از هر نظر آسوده خاطر باش و غم و اندوه به خاطرت راه نيابد. و اين سخنان همچون جرقه اى روشن، سراسر قلب او را روشن كرد و حالت آرامش گوارايى به او دست داد.

قرار داده و جبار و شقى قرار نداده است و سلام خدا بر من آن روز كه متولد شدم و آن روز كه مى ميرم و آن روز كه زنده برانگيخته مى شوم.(1)

او براى رفع اتهام از مادرش در گهواره به سخن آمد، و با زبان فصيح، مقام بندگى خويش را در مقابل پروردگار و مقام نبوت خود را آشكار ساخت و از آنجا كه ممكن نيست پيامبر از رحم ناپاك و آلوده اى بيرون آيد پاكى مادر خود را با اين اعجاز اثبات نمود و در آيه ديگر چنين مى فرمايد :

او با مردم در گاهواره و در حالت طفوليت سخن خواهد گفت :(2) در اين آيه اشاره به اين حقيقت شده كه مسيح از آغاز تولد تا موقعى كه به سن كهولت برسد سخن حق خواهد گفت، در تمام عمر دائما در راه تبليغ و ارشاد خلق گام برخواهد داشت و لحظه اى آرام نخواهد نشست. اما از سرگذشت عيسى در اوان كودكى و جوانى اطلاع مستقيمى در دست نيست. ولى از مطالب مندرجه در اناجيل چنين برمى آيد كه خاندان او از طبقه متوسط ولى بسيار مؤمن و ديندار بوده اند در انجيل لوقا اشاراتى به روح مذهبى عيسى مى كند. او در دوران كودكى و نوجوانى در مراسم دعاها شركت مى كرد. و همواره به كنيسه مى رفت و قطعات طولانى از تورات و صحف انبياء را مى خواند و از بر مى كرد و از تعاليم خشك و بى روح و سطحى، كاتبان و فريسيان راضى نبود و اعتقاد چندانى به آنها نداشت. از نصوص انجيلى ها چنين بر مى آيد كه شغل حضرت عيسى(علیه السلام) نجارى بوده و اين شغل را از پدرخوانده اش (يوسف) فرا گرفته است و از همين سبب نسبت به طبقه متوسط كارگران و پيشه وران علاقه خاصى داشت و نيز از اناجيل چهارگانه استنباط مى شود كه افراد خانواده حضرت عيسى(علیه السلام) متعدد بوده و مركب از شش كودك

ص: 357

كه چهارتاى آنها پسر بوده به نام هاى (يعقوب، يوسف، شمعون، يهودا) و چند خواهر، همان طور كه ذكر شد حضرت عيسى حرفه نجارى داشته كه بردارانش او را در اين حرفه يارى مى دادند و علاوه بر كارهاى نجارى، آلات و ادوات كشاورزى مثل (گاو آهن، طوق، عرابه، براى كشاورزان اطراف شهر ناصره (شهر ناصره از توابع فلسطين است كه اناجيل چهارگانه متفق اند كه وطن خانواده عيسى در اين شهر بوده است.) مى ساخته.(1)

همان طور كه قبلا گفتيم سال تولد و كيفيت تولد حضرت عيسى با اختلاف در اناجيل نقل شده است. مثلا در انجيل متى باب يك درباره تولد حضرت عيسى(علیه السلام) چنين مى نويسد :

و تولد (يسوع) مسيح را از خاندان داود و ابراهيم معرفى مى كند و در آيه 18 كيفيت ولادت او را از مريم كه در عقد مردى به نام يوسف بوده است مى آورد و در باب 2 آيه يك مى گويد :

و همين كه يسوع در بيت لحم يهوديه متولد شد «در عصر هيردوس پادشا» دو مجوسى آمده بود به اورشليم، در انجيل لوقا باب 1 مى گويد: «و در همان عصر (يعنى زمان تولد مسيح) امريه اى از طرف (اوغسطس) قيصر صادر شد مبنى بر اين كه تمام سكنه را سرشمارى كنند). در اين دو انجيل تولد مسيح را با ده سال اختلاف بيان كرده اند صاحب كتاب تاريخ مختصر اديان بزرگ اين اختلاف را چنين بيان مى كند: از نظر انجيل متى، در عهد «هيردوس» پادشاه در سال چهارم قبل از ميلاد «عيسى» متولد شد، ولى در انجيل

ص: 358

لوقا در هنگام سرشمارى يعنى در سال ششم بعد از ميلاد (عيسى) متولد شده است).(1)

در انجيل لوقا،(2) (ابتدا بعثت حضرت عيسى را در سى سالگى بيان مى كند) ولى قرآن آغاز

بعثت آن حضرت را در همان اوان كودكى و در گهواره معرفى مى نمايد.).(3)

از عمر زكريا و همسرش گذشته بود و از نظر موازين طبيعى بسيار بعيد به نظر مى رسيد كه صاحب فرزندى شوند. اما چيزى نگذشت كه دعاى زكريا به اجابت رسيد و خداوند متعال حضرت يحيى را به او كرامت كرد.

زيادتر از آن چه مقرر است نگيريد).(1) و سپاهيان را ارشاد فرموده مى گفت (بر كسى ظلم مكنيد بر هيچ كس افترا نزنيد و به مواجب خود اكتفا كنيد). طبيعى بود كه عيسى مجذوب تعاليم يحيى گرديد در انجيل چنين آمده است.