ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

حضرت آدم عليه السلام و بلاهاى دنيا : اول : مفارقت بهشت 49

دوّم : مصيبت هابيل 51

حضرت نوح عليه السلام و بلاهاى دنيا 55

حضرت ابراهيم عليه السلام و بلاهاى دنيا 56

حضرت موسى عليه السلام و بلاهاى دنيا 59

حضرت عيسى عليه السلام و بلاهاى دنيا 61

اعياد و اهل بيت عليهم السلام 63

مقايسه مصائب سيد الشهداء عليه السلام وانبياء 64

مجلس سوّم 71

در غفلت بودن 76

بيدار كردن و متنبه نمودن 77

همسفر شدن با حضرت امام حسين عليه السلام 80

خبر دادن حضرت از شهادتش 81

ملاقات محمد حنفيه با برادرش امام حسين عليه السلام 82

تفأل حضرت سفر عراق را با قرآن 83

محمد حنفيه بار ديگر خدمت برادر 83

حركت حضرت و نزول در ذات عرق و آمدن فرزدق خدمت حضرت 84

منزل ثعلبيه و وقايع آن 85

طلبيدن حضرت زهير بن قين را 86

منزل زرود 88

منزل زباله و خبر شهادت حضرت مسلم 88

ص: 6

فرزدق بار ديگر خدمت حضرت سيد الشهداء 89

خبر شهادت عبداللَّه بن يقطر 90

قصر مقاتل و عبداللَّه بن حر جعفى 90

بطن العقبه و ملاقات عمرو بن بوزان 93

منزل ذو حشب و خيمه زدن دشمن در برابر حضرت ابا عبداللَّه عليه السلام 95

گفتگوى امام عليه السلام وحر 97

حلّ بيعت حضرت از اصحاب 98

منزل عذيب الهجانات و مأمور ابن زياد 99

ورود به كربلا 99

ورود حضرت به كربلا 100

نزول حضرت در كربلا 100

اولين زائر سيدالشهداء 101

مجلس چهارم 105

پند آموزى از گذشتگان 106

شديدتر حالات ميت 107

ثواب گريه از خوف خداوند 109

گريه هاى حضرت يحيى از خوف خدا 111

گريه حضرت داود از خوف خدا 112

گريه امام سجاد عليه السلام از خوف خدا 113

گريه اميرالمؤمنين عليه السلام از خوف خدا 113

گريه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از خوف خدا 115

ص: 7

افضليت گريه بر مصائب امام حسين عليه السلام از گريه از خوف خدا 116

فرمايشات امام رضاعليه السلام 117

حالت امام صادق عليه السلام در ماه محرم 119

امام حسين عليه السلام و نگاه به زوّار و عزادارنش 119

خبر دادن رسول خدا صلى الله عليه وآله شهادت حسينش را به دخترش فاطمه عليها السلام 119

عدم اختصاص گريه مردان بر مردان و زنان بر زنان 120

سبب تفضيل امت رسول اكرم بر ساير امم 121

گريه امام حسين عليه السلام 123

مجلس پنجم 127

هشدار از غرورزدگى ها 127

عالم برزخ و اهوال آن 128

حلّ بيعت و اعلام وفادارى بنى هاشم و اصحاب 131

امتيازات هر يك از اصحاب 133

حر بن يزيد رياحى، تائب و راجع إلى اللَّه 133

حبيب بن مظاهر، بزرگ اصحاب 137

مسلم بن عوسجه و وصيّت به حفظ امام عليه السلام 139

عابس بن شبيب، شجاعى ممتاز 140

ابو ثمامه صيداوى، و نماز جماعت با امام عليه السلام 141

هلال بن نافع، و جدّيت وى در حمايت از امام عليه السلام 142

اضطراب حضرت زينب عليها السلام 145

اطمينان خاطر دادن به اهل بيت عليهم السلام 146

ص: 8

مجلس ششم 151

هدف آفرينش انسان 151

سبب معرفت 155

تعريف عقل 155

دميدن اسرافيل در صور 160

بار دوم نفخه صعقه 161

نفخه سوّم 162

شرحِ صحراىِ محشر 163

نامهاى قيامت 166

كيفيت حشر 168

راه رهايى از اهوال قيامت 169

نيابت حضرت مسلم 169

گريه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بر حضرت مسلم 170

تعقيب حضرت مسلم عليه السلام 171

حضرت مسلم عليه السلام بر در خانه طوعه 171

شجاعت حضرت مسلم عليه السلام 173

شجاعت مسلم عليه السلام در كلام دشمن 174

كيفيت دستگيرى حضرت مسلم عليه السلام 175

تقاضاى مسلم جهت وصيت كردن 176

وصاياىِ حضرت مسلم 177

مسلم بالاىِ بامِ قصر و مصائب او 179

شهادت حضرت مسلم 179

ص: 9

مجلس هفتم 181

اميد به خدا به عمل است 181

تعريف رجاء 182

علائم تشيع 183

رجاء و خوف از خدا 185

رجاء و خوف در ترازو 186

خدا تنها خوبى براى بنده اش مى خواهد 188

به عباداتِ خود مطمئن نشويد 190

نتيجه اميد به خدا داشتن 190

راه هاى استحقاق رحمت حضرت حق 191

دل شكستگى به حال مظلوم 191

خصوصيات حضرت قاسم 192

اسباب محبت امام مظلوم عليه السلام نسبت به قاسم 193

صفات صورى و معنوى قاسم 196

قاسم خدمت امام جهت اجازه ميدان رفتن 198

اجازه ندادن حضرت 198

تعويذ امام حسن عليه السلام بر بازوىِ قاسم و فرمان نوشته در آن 199

وصيت امام حسن به برادرش امام حسين عليهما السلام 199

عقد بستن فاطمه براى قاسم 200

مذاكرات حضرت و قاسم راجع به ميدان رفتن قاسم 200

مقايسه اين عروسى با عروسى جده اش فاطمه كبرى عليها السلام 200

لباس حرب بر تن قاسم و ورودش به ميدان 201

ص: 10

جهاد قاسم 202

گفتگوى حميد بن مسلم و عمر بن سعد ازدى ملعون 202

استغاثه قاسم به عمو و آمدن حضرت 203

امام بر بالين قاسم 204

مجلس هشتم 207

لزوم آب دان و سقايت و ثواب آن 208

بستن آب بر امام حسين عليه السلام و اهل بيت آن حضرت 210

نامه ابن زياد ملعون به ابن سعد لعنه اللَّه 212

گماشتن ابن سعد ملعون عمرو بن حجاج را بر شريعه فرات 213

حفر زمين توسط حضرت و جوشيدن آب زلال 213

تقاضاى ابن سعد از حضرت براى گفتگو 211

نامه خولى اصبحى به ابن زياد 211

نامه ابن زياد به ابن سعد جهت جلوگير شدن آن ملعون ازحفرچاه توسط حضرت و ياران او 213

معرفى لب تشنگان كربلا 213

سقّاهاى لب تشنگان 214

اول: حضرت خاتم الأنبياء صلى الله عليه وآله 214

دوم : حضرت سيد الشهداء عليه السلام 214

سوم : شيعيان 214

موسى عليه السلام بر سرِ چاه مدين و آب دادن گوسفندانِ شعيب 216

موسى نزد شعيب عليهما السلام 217

ص: 11

سقاى چهارم : حضرت ابا الفضل عليه السلام 218

فضائل و مقامات حضرت ابا الفضل العباس عليه السلام 219

هجوم ابن سعد با لشكرش عصر روز تاسوعا به جانب معسكر حضرت 221

مهلت گرفتن ابا الفضل شبِ عاشورا را از ابن سعد 223

كرامات حضرت ابا الفضل 225

عظمت مقام ابا الفضل واسباب شفاعت 226

ابا الفضل خدمت برادر جهت اجازه گرفتن براى جان نثارى 227

روان گشتن ابا الفضل به جانب شريعه فرات 228

تصرف ابا الفضل فرات را و پر از آب نمودن مشك 229

مراجعت ابا الفضل به خيمه هاى برادر 230

تير بر مشك و ريخته شدن آب آن و ديگر مصائب ابا الفضل 231

امام مظلوم بالين برادرش ابا الفضل 232

مواسات حضرت ابا الفضل با امام حسين عليه السلام 232

مجلس نهم 235

مقام صابرين 236

اقسام صبر 236

روايات فضيلت صبر بر بلا 237

مقام خلاده بنت اوس به واسطه صبر 239

بلاء تحفه اهل ولاء 240

دچار معصيت نشدن نشانه بى اعتنائى خداوند 243

نماينده فقرا خدمت رسول خدا صلى الله عليه وآله 243

ص: 12

فضيلت صبر بر موت اولاد 244

بررسى سند روايت 246

شخصى كه زن نمى گرفت 246

عدم تنافى بين روايات 248

اختلاف درجات ايمان معامله خدا را با مؤمنين مختلف مى كند 249

انگشتر خواستن حضرت فاطمه زهرا عليها السلام و وجه آن 251

مقام رضا و تسليم 252

دليل بالاترين درجه رضا و تسليم 253

امام حسين عليه السلام و بالاترين مقام رضا و تسليم 255

مصيبت حضرت على اكبر و نامهاى آن 256

اسباب علاقه سيد الشهداءعليه السلام به على اكبر 257

على اكبر جامع صفات كماليه بود 258

كمال شباهت على اكبر خَلقا وخُلقاً به جدش رسول خدا صلى الله عليه وآله 260

حُسن صوتش معاينه حسن صوت رسول خدا صلى الله عليه وآله 261

شباهت على اكبر به جده اش فاطمه زهرا وجدش اميرالمؤمنين وعمش امام حسن عليهم السلام 262

على اكبر خدمت پدر جهت اجازه گرفتن براى ميدان رفتن 262

مقام رضاى حضرت ابا عبداللَّه عليه السلام 263

حركت على اكبر به طرف ميدان 263

على اكبر درميدانِ جهاد 264

شجاعت على اكبر 265

مراجعت على اكبر از ميدان وآمدن خدمت پدر 265

ص: 13

مراجعت على اكبر به ميدانِ جهاد 266

هلاكت كفار به دستِ على اكبر 266

پاره پاره شدن على اكبر و بر زمين افتادنِ او 267

سيد الشهداء بالينِ فرزند 268

نعش على اكبر بر در خيمه ها 269

مجلس دهم 271

اشعار ابن حمادرحمه الله 271

اشعار سيد رضى رحمه الله 273

اشعار صاحب معالم رحمه الله 274

عزادارى موجودات بر امام حسين عليه السلام 275

فضيلت زيارت امام حسين در شب عاشورا 277

عنايت سيد الشهدا به مرد نصرانى 278

عنايت امام حسين عليه السلام به شيخ جمال الدين خليعى 281

حقيقت زيارت 283

مظلوميت امام حسين عليه السلام 283

حضرت سيدالشهداءعليه السلام عازم ميدان جهاد گرديد 284

حضرت سوارِ بر مركب شد 284

به ميدان آمدن حضرت عليه السلام 285

استغاثه امام حسين عليه السلام 286

مراجعت حضرت به خيمه ها و وداع با اهل حرم و سكينه خاتون 287

كهنه جامه طلبيدن حضرت از خواهرش زينب 287

ص: 14

وداع با فرزند شير خواره اش 288

حضرت در مقابل لشكر و احضار عمر سعد 289

اول مقتول به دست حضرت 291

پيمان شكنى عمر سعد ملعون 291

حمله حضرت ابا عبداللَّه بر ميمنه لشكر 295

حمله بر ميسره لشكر 295

پراكنده شدن لشكر و كناره گرفتن حضرت به جهت استراحت 296

جمع آورى لشكر ابن سعد 296

هجوم لشكر ابن سعد به خيمه هاى ابا عبداللَّه و نداى حضرت بر آن ملاعين 297

صف آرائى لشكر به جهت قتل حضرت 298

حضرت كنارِ قتلگاه 299

توجه حضرت به جانب فرات و تصرف آن 299

دروغ گفتن بعض لشكريان با حضرت 300

حضرت بر درِ ، خيمه ها وداع آخرين با اهلِ حرم 301

مراجعت حضرت به ميدان وغضب حضرت بر اشقيا 302

ظهور شجاعة الحسينيه 303

كثرت كشته هاىِ لشكر ابن سعد به دست حضرت 304

غلبه ضعف بر حضرت و تكيه بر نيزه در يك طرف ميدان 305

اصابت سنگ به پيشانى حضرت 305

آمدن تير سه شعبه بر قلب حضرت 305

نيزه زدن صالح بن وهب بر پهلوىِ حضرت و سقوط وجود اقدسش از بالاى مركب 306

ص: 15

آمدن زينب بالاى تلّ معروف 307

اشقيا اطراف حضرت را گرفتند 307

افتادن حضرت بر زمين وعدمِ قدرت برايستادن 307

ضربت مالك بن يسر باشمشير بر فرق حضرت 308

آمدن زرعه بن شريك با شمشير كشيده 308

زبان حضرت متصل به ذكر خدا مشغول 308

چهل نفر از اشرار دور نعش حضرت 308

جدا شدن چند نفر از لشكر به قصدِ قتلِ حضرت 309

آمدن شمر ملعون در قتلگاه 309

انقلاب در عالَم 310

مجلس يازدهم 313

پارسايى اميرالمؤمنين عليه السلام 314

عدل در آيات وروايات و فوائد آن 315

غلبه شوق طواف خانه خدا بر يكى از سلاطين 316

پير زن و ملكشاه سلجوقى 317

فوائد دنيوى عدل 319

ظلم در آيات و روايات و تبعات آن 320

درجات قبح ظلم و بدترين آنها 322

ارتكاب اهل كوفه و شام تمام اقسام ظلم را نسبت به اهل بيت عليهم السلام 323

ظلم اشقياء نسبت به شهداء 324

ص: 16

مجلس دوازدهم 327

هفت حق مسلم بر مسلم 328

تلاش در قضاء حاجت مؤمن 329

پاداش قضاء حاجت مؤمن 331

مجازات بى اعتنائى به حاجت مؤمن 331

پاداش شاد كردنِ مؤمن 333

اهانت به مؤمن محاربه با خداوند است 335

احترام به مؤمن در حال حيات و ممات 336

ثواب پرداختن به امور ميت مومن 336

مضاعف شدن ثواب به درجه ايمان و حالات مؤمن 338

وفات ابوذر غفارى رحمه الله 339

نداىِ زنان بنى اسد 339

مردان بنى اسد در كربلا 340

بنى اسد در تحير و آمدن سوارِ نقابدار 340

دفن شهدا 341

سوار خودش را معرفى مى كند 343

مجلس سيزدهم 345

تعريف ايمان و اقسام و علائم آن 345

وصف غيرت در كلام اميرالمؤمنين عليه السلام و اقسام و تعريف آنها 347

غيرت در دين 348

غيرت در عرض 348

ص: 17

مقتضاى غيرت در اولاد 350

غيرت در مال 352

تبعات بُخل 353

جديّت در كسب اخلاق حميده 355

غيرت سيدالشهداء عليه السلام 355

مجلس چهاردهم 359

اهميت امر به معروف و نهى از منكر 359

تأسف بر وجودِ منكرات در جامعه و ترك نهى از منكر 362

خبر دادن رسولِ خداصلى الله عليه وآله از آمدن چنين دوره اى 363

جايگاه امر به معروف و نهى از منكر نسبت به اعمال حسنه 364

شرائط وجوب امر بمعروف و نهى از منكر 366

صفات آمر به معروف و ناهى از منكر 367

مراتب امر به معروف و نهى از منكر 368

امام حسين عليه السلام و امر بمعروف و نهى از منكر 369

منابع 374

ص: 18

ص: 19

ص: 20

بسم الله الرحمن الرحیم

حاج شيخ محمد رضا معزى دزفولى - مرجع تقليد وقت مردم شريف استان خوزستان - به شوشتر داشتند نماز ظهر را خود به جماعت اقامه نموده و نماز عصر را به مؤلف معظم اقتداء نمودند و صراحتاً مقلدين خود را به ايشان ارجاع دادند .

رساله عمليه معظم له بنام وسيلة الكبرى چاپ و زعامت دينى مردم را بر عهده گرفت و اين امر بطورى مورد استقبال مردم قرار گرفت كه در زمانى كوتاه رساله عمليه ايشان تجديد چاپ شد .

9 - ترجمه رساله عمليه عربى استادش آيت اللَّه العظمى حاج شيخ محمد رضا معزى به امر استاد .

10 - مُسيل العبرات فيما ينجي عن العقبات - كتاب حاضر - براى دهه عاشورا .

العيوب ، لا تقم في اسر لذات الجسد انها في جيد حبل من مسد فبعثتها و حركتها بعد التفريط و التقصير في جنب العليم القدير لصرف شطر من العمر العزيز في تحصيل زاد و اكتساب رمج من متجر الآخرة ليوم التناد و لما كان أعظم الوسائل إلى اللَّه ربّ العالمين التشبث باديال عطوفات سفرائه الاطائب الاطهرين الذين كملت بهم شريعة خاتم النبيّين و سيّد المرسلين سيّما الإمام المظلوم و الغريب المهموم ريحانة رسول الثقلين و فلذة كبده أبي عبداللَّه الحسين عليه السلام إذ كانت له خصوصية مظلومية ليست لسائر الأنوار و سعة باب ما كانت لأحد من المقرّبين الأخيار تمسّكت بهذه العروة الوثقى و واسطة الفيض و الايصال إلى ما هو خير و أبقى زبرت في عدة أوراق شطراً من فضائله و مصائبه و استودعت في مقدار صفحات نبذا من مراثيه و نوائبه كي نتوصل بهذه الوسيلة العليا إلى ما ورد عنهم عليهم السلام من أجر البكاء و الابكاء على الغريب الشهيد الشديد البلوى و صاحب المحنة و المصيبة العظمى فالمرجو و المأمول من فضله و كرمه القبول و ان يغيثنا في العاجل و الايام الآجلة و ينجينا من العقوبات و الوقائع الهائلة لم يخب الآن من رجاه و من حرّك من دون بابه الحلقة لا يخيّب من دعاه و لا يقطع رجاء من رجاه و أنا أُناديه من صميم القلب يا سيّداه إلى من افزع أن فقدت عنايتك في ضجعتي و إلى من التجاء أن لم تنفس كربتي و فضل من أُؤمّلُ أن عدمت فضلك يوم فاقتي فانك الذريعة إلى المقصد الاوفى و الشفيع الأعظم يوم الشفاعة الكبرى و سميت المجموعة باسم : « مسيل العبرات فيما ينجي عن العقبات » سائلاً من الناظر أن يعفو عن زلة النظر الفاتر و الفكر العاثر و يذكرني بدعاء الخير إذا استفاد منه شيئاً ففي كلام القديم السبحان هل جزاء الإحسان إلّا الإحسان و من اللَّه التوفيق و عليه التكلان .

ص: 26

اين عالم كم نظير كه طود التقى وبحر النهى وعلم الهدى بود در سن 51 سالگى دعوت حق را لبيك گفت و از دنيا رحلت فرمود .

اخيراً مرقد شريف ايشان تجديد بنا شده و مجالس دينى و تبليغى براى برادران و خواهران به صورت جداگانه و بطور مستمر در آن برگزار مى گردد .

تنها فرزند ذكور ايشان حضرت حجة الاسلام والمسلمين حاج سيد محمد رضا آل طيب رحمه الله در ظهر روز 22 بهمن سال 1365 شمسى پس از بازگشت از راهپيمائى در حال نماز بواسطه بمباران هواپيماهاى رژيم بعثى عراق شهيد گرديد .

والسلام عليه يوم ولد ويوم مات ويوم يبعث حيا ورحمة اللَّه وبركاته .

شوشتر

سيد محمد كاظم آل طيب

جمعه 7/4/1398

24 شوال المكرم 1440 هجرى قمرى

ص: 24

ص: 28

بسم الله الرحمن الرحیم

عالم اُولى و نشاه أخرى ، و لذا آيات قرآنيه بسيار و اخبار و آثار و ارده از ائمه اطهار شهادت دهنده و ناطقند بر توقف قبولى جميع اعمال مذكوره بر ثبوت همين وصف شريف نفسانى و اينكه هيچ عملى از اعمال حسنه و اوصاف مستحسنه بدون ايمان صاحبشرا از عذاب اخروى نجات ندهد نهايت سبب تخفيفى از عذاب شود آنكه بالذات از صفات ممدوحه باشد مثل عدالت و سخاوت نه اموريكه قصد تقرب بخدا در آنها شرط است مثل نماز و روزه و غير اينها ، و اينكه مؤمن ولو گنه كار باشد بالاخره برحمت حضرت بارى تعالى واصل مى شود اما آيات شاهده بر فقره أُولى أكثر من ان تحصى است زيرا كه در هر آيه كه خدا جزاى عملى را بيان فرموده شرط ايمان در آن نموده و در هيچ آيه لفظ عملوا وارد نشده كه سابق بر آن كلمه آمنوا نباشد(1) .

مى فرمودند : « يا أيها الناس دينكم دينكم فان السيئة فيه خير من الحسنة في غيره فان السيئة فيه تغفر و الحسنة في غيره لا تقبل »(1) يعنى محكم بگيريد دين خود را زيرا كه بدكارى در اسلام بهتر است از نيكوكارى در غير آن از اديان فاسده ، و بدكارى در اسلام آمرزيده مى شود و نيكوكارى در غير آن قبول درگاه الهى نخواهد شد و بدانكه فطرة و خلقت تمامى مردم بر اسلام و توحيد است چنانكه خدا مى فرمايد : « فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ »(2) .

از حضرت صادق عليه السلام سؤال كردند از تفسير آيه شريفه و مراد از فطرة ، فرمودند مراد از آن اسلام است كه خدا عهد و ميثاق از تمامى مخلوق خود بر آن گرفته در عالم ذر كه خطاب بايشان فرموده : « وَقَالَ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى »(3) همگى ايشان از مؤمن و كافر گفتند بلى ، بعد از آن چون در عالم دنيا آمدند هر كس بحسب طينة خود عمل كرده بعضى بايمان خود باقى مانده و بعضى كافر شده(4) .

در حديث وارد است از حضرت على بن الحسين عليهما السلام كه فرمودند : خداوند عالم ، خلقت كرده قلب و بدن تمام پيغمبران را از طينة عليين كه مراد از آن بهشت و آسمان هفتم و بالاترين امكنه و اشرف مراتب و اقرب امكنه است نسبت به خداوند عالم ، و خلق كرده دلهاى مؤمنان را از همان

ص: 31

طينة ، و بدنهاى ايشانرا از طينتى پست تر از آن ، و خلق كرده است دلها و بدنهاى كافران را از طينة سجين كه مراد از آن آتش و طبقه پايين از زمين و پست ترين مراتب و دورترين آنها است از خداوند ، و يا مراد درجه پايين عالم ملك است كه عالم عنصرى باشد كه بنى آدم چهار روز در آن تعيش مى كنند با نهايت ذلت كه ارواح مؤمنين كه از عالم عليين اند محبوس اند در بدن عنصرى.

پس بنابراين اشتقاق لفظ سجين از سجن است پس مخلوط كرده طينة مؤمن و كافر را ، از اينجهت متولد مى شود مؤمن از كافر و كافر از مؤمن ، و از اين جهت گناه مى كند مؤمن و عمل خير مى كند كافر و قلوب مؤمنين مائل اند بماده خلقت خود و هم چنين اند قلوب كفار(1) .

و نظر دارد به چيزى كه ذكر شد حديث شريفى كه از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام وارد شده باين مضمون كه چون روز قيامت شود مى گيرد خداوند عالم از كافر جزء طينة مؤمن و جوهر و مزاج او را با اعمال صالحه كه از او سر زده و مى دهد آنها را بمؤمن ، و مى گيرد از مؤمن جزء طينة كافر و مزاج و جوهر او را با جميع گناهانى كه از او صادر شده و رد مى كند آنها را به كافر عدلاً منه جلّ جلاله و تقدست اسمائه و مى فرمايد بكافر : « لا ظلم عليك هذه الأعمال الخبيثة من طينتك و مزاجك و أنت أولى بها و هذه الأعمال الصالحة من طين المؤمن و مزاجه و هو أولى بها اليوم تجزى كلّ ّ نفس بما كسبت »(2) .

ص: 32

و نظر به همين دارد آيه شريفه : « وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا »(1) و قول حق تعالى : « يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ » و آيه وافيه: « وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ * وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَيُسْأَلُنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ »(2) .

و در حديث است كه ايمان شريك است با اسلام در ظاهر و اسلام شريك نيست با ايمان در باطن اگر چه مجتمعند در قول و صفت(1) .

خدا كند حال ما حال كسانى نباشد كه درباره ايشان مى فرمايد : « وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ * يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ * فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ »(2) و نه از جمله كسانى كه حق بر ايشان واضح شده باشد و تصديق كرده باشند آن را به دل و زبان و از روى بصيرت و بينايى لكن امتثال نكنند جميع اوامر و نواهى را بلكه بعضى را طاعت كنند و بعضى را مخالفت بعد از آنكه معترف باشند بقبح فعل خود ، از روى غلبه نفس و ميل هواء و اتباع هوس كه چون كسى چنين باشد ايمانش ناقص و كامل نيست بلكه اسم كافر بر او صادق است چنانچه خدا درباره ايشان مى فرمايد : « وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ »(3) .

و از حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله وارد است : « لا يزني الزاني حين يزنى و هو مؤمن »(4) و وجه اطلاق اسم كفر بر چنين ايمانى آنست كه مثل اين ايمان دفع عذاب كليه از صاحبش نمى كند بلكه مدتى معين در آتش مى باشد بعد از آن برحمت خداوندى مى رسد پس چون چنين ايمانى بر هر حال فائده نمى كند

ص: 34

كانه مفقود است « و من أسلم وجهه للَّه في جميع الأُمور من غير غرض و هوىً » اطاعت كند جميع اوامر و نواهى خداوندرا بدون كسالت و سستى و چون گناهى كند بهمان نزديكى طلب آمرزش و استغفار از خداوند غفار نمايد و يا چون قدمش بلغزد فوراً برخيزد و انابه كند پس همين است مؤمن كاملِ ممتحن و او است صاحب دين خالص : « أولئك أصحاب أميرالمؤمنين بل هو من أهل البيت إذا كان عالماً بأمرهم محتملاً لسرّهم كما قالوا سلمان منّا أهل البيت »(1) ؛ وفقّنا اللَّه و ايّاكم لتحصيل هذا المقام .

آن خلود در جهنم است بيا اگر يك جزء اندك از آن تحصيل كرده ايم قدرش را بدانيم و حفظش كنيم بقدريكه جزئى مالِ دنياىِ فانى را حفظ مى كنيم ، خوب است در صدد حفظ آن يكذره ايمان كه از تمامى دنيا و مافيها بهتر است بوده ، اين ذره ايمان دشمنها دارد غارتگرها در صدد هستند آن را بربايند امروز غره مشو كه آنرا دارى اگر كارى كرد كه آنرا نبرند و همراهى كرد تو را تا پس از رفتن در قبر و بيرون آمدن از قبر كارى كرده و الّا هيچ نكرده ، خدا كند اين ذره ايمان را كه هست مستقر باشد نه مستودع .

پس بيا در اين چند روزه كه از عمر عزيز باقى مانده فرصت غنيمت شمريم و آبيارى كنيم درخت ايمان را بانواع عباداتيكه خدا براى تقرب بنده بخودش مقرر فرموده تا ريشه آن محكم گردد از بيخ بركنده نشود و از آتش معاصى آن را نگاه دارى تا ريشه آن از صدمه آن آتشهاى سوزنده و فانى كننده نسوزد و فاسد و ضايع نشود ، بيا همه با هم مراجعه بحال خود كنيم و نبض ايمان را بگيريم تا معلوم كنيم صحيح است يا مريض ، اگر صحيح است كامل الصحه است يا نه ، اگر مريض است رفع مرض آن كنيم اگر صحيح الاحوال است حفظ صحت آن بنمائيم ، واى به حال مريضى كه از مرض خود ملتفت نشود تا وقتى كه بحد هلاكت رسد يا مرض لا علاج شود .

قبول توبه وى « فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ »(1) به اين معنى كه حضرت آدم در ساق عرش كلمه چند نگريست ، جبرئيل او را بياموخت كه بدان كلمات كه اسماء پيغمبران بودند پناهنده شود و بدين گونه سخن كند « يا حميد بحقّ محمّد يا عالي بحقّ علي يا فاطر بحقّ فاطمة يا محسن بحقّ الحسن و الحسين و منك الإحسان » ، خداى را بدان كلمات سوگند داد چون به نام حسين رسيد آتش حزن از قلبش برانگيخت و آب از چشمش بريخت و گفت : يا أخي جبرئيل مالي إذا ذكرت الخامس ينكسر قلبي و يجري دمعي ؛ يعنى چرا در ذكر پنجم قلب من بشكافت و اشك من سيلان يافت جبرئيل گفت : يا آدم ولدك هذا يصاب بمصيبة تصغر عندها المصائب يقتل عطشاناً وحيداً فريداً ليس له ناصر و لا معين و لو تراه يا آدم و هو يقول واعطشاه واقلة ناصراه حتّى يحول العطش بينه و بين السماء كالدخان فلم يجبه أحد الّا بالسيوف و شرب الحتوف(2) .

حضرت آدم عليه السلام نه اسم كربلائى ، نه اسم شهادتى ، نه شمشير زدنى ، نه اسم نيزه خوردنى شنيده بود همين طور حضرت زكريا(3) و غير او از انبياء به مجرد بردن اسم حسين قلبشان شكسته مى شد همين است حال مؤمن زيرا كه خود حضرت فرموده : « أنا قتيل العبرة لا يذكرني مؤمن الّا وبكى »(4) .

دوم : در وقت شنيدن اسم حسين عليه السلام ، يعنى اگر اسم حسين عليه السلام را شخص

ص: 38

بشنود و محزون شود اين علامت بودنِ ايمان است در او ، و حضرت امام جعفر صادق عليه السلام فرمود : « مَن ذُكِرَ الحسين عنده فخرج من عينيه من الدموع مقدار جناح ذباب كان ثوابه على اللَّه و لم يرض له بدون الجنة »(1) .

گويا وجه آن اين باشد كه اسم مبارك آن حضرت مرآت تمام نماى مظلوم بودن و اصحاب شهيد شدن و اولاد و برادر كشته گشتن و بدن قطعه قطعه و پاره پاره گرديدن با لبى تشنه و جگرى سوخته و قلبى مصيبت زده و سر بريده بالاى نيزه رفتن و بدن مطهر پايمال سم اسب گشتن است .

سوم : از آثار محبة قلبيه نسبت به آن حضرت ، محزون و غمگين شدن در وقت ورود بمدفن آن حضرت است يعنى كربلاىِ پر بلا و بهمين جهت چون اهل ايمان از اولين و آخرين و انبياء و صلحا و اوصياء وارد شدند محزون گشتند اول كس از انبياء كه وارد زمين كربلا شد و به محض ورود دلش شكسته گرديد آدم صفى اللَّه(2) بود دوم نوح نبى اللَّه(3) سيم ابراهيم خليل اللَّه(4) چهارم موسى كليم اللَّه(5) پنجم عيسى روح اللَّه(6) ششم أميرالمؤمنين ولى اللَّه(7) بود كه تفاصيل حال هر يك از اينها معروف است .

چهارم : نگاه كردن به قبر آنحضرت كه اگر شخص از نگاه كردن بقبر آن

ص: 39

حضرت محزون شد معلوم مى شود كه يك ذره ايمان در قلبش هست .

حضرت صادق عليه السلام فرمود كه مؤمن در حرم حضرت سيدالشهداء محزون مى شود خصوصيتى دارد در تأثير حزن نگاه كردن به قبر آن حضرت در وقتى كه نظر كند تا بقبرى كه در نزد پاهاى آن حضرت است يعنى قبر شبيه به پيغمبر على اكبر .

پنجم : از علائم ايمان بياد آمدن سيدالشهداء است بعد از آب خوردن .

حضرت صادق عليه السلام فرمود : « إني ما شربت ماء بارداً إلّا و ذكرت الحسين عليه السلام »(1) .

داود رقى گويد بودم خدمت حضرت صادق عليه السلام « إذا استسقى الماء فلمّا شربه رأيته قد استعبر و اغرورقت عيناه بدموعه » يعنى كه حضرت صادق عليه السلام را ديدم كه آبى طلبيد و چون آشاميد اين قدر اشك از چشمهايش جارى شد كه هر دو چشمش غرق آب گرديد ثمّ قال لي يا داود لعن اللَّهُ قاتلَ الحسينِ عليه السلام فما من عبد شرب الماءَ فذكر الحسين عليه السلام واهل بيته و لعن قاتله إلّا كتب اللَّه له مائة ألف حسنة و حط عنه مائة ألف سيئة و رفع له مائة ألف درجة و كانّما أعتق مأة ألف نسمة و حشره اللَّهُ يوم القيامة ثلج الفؤاد »(2) .

ششم : از علائم ايمان انقلاب حالات است در دهه عاشورا ، پس هرگاه حالات شخصى در اين ايام منقلب شود علامت آنست كه إن شاء اللَّه تعالى ذره ايمان در او هست زيرا كه در اين ايام امر بر آن حضرت سخت گشته زيرا

ص: 40

كه گويا در عشره عاشورا مصيبت وارده بر آن حضرت به اندازه مصائب تمام عمرش بوده شاعر عرب مى گويد :

إذا جاء عاشورا تضاعف حسرتي * لآل رسول اللَّه و انهلّ عبرتي(1)

هو اليوم فيه اغبرت الأرض كلّها * وجوماً عليهم و السماء اقشعرت(2)

و البته بهمين نحو كه روز به روز مصائب آن حضرت سخت مى شود مؤمن كه از فاضل طينت او مخلوق است بايد روز به روز بر حزنش افزوده بشود.

افتاده ام كه تو مى دانى خدايا تو مى دانى كه من معروف را دوست مى دارم و منكر را دشمن مى دارم از تو خواهنده ام اى ذوالجلال و الاكرام بحقّ اين قبر و آن كس كه در آن است آنكه پيش بياورى از براى من آنچه رضاى تو و رضاى رسول تو در آنست پس از آن سر بر قبر پيغمبر نهاد و اينقدر بگريست تا بخواب برفت و در خواب چنان ديد كه رسول خدا مى آيد و فرشته از چپ و راست آن حضرت صفت كشيده و گروهى نيز از پيش روى و جماعتى نيز از عقب آن حضرت نيز گام مى زنند پس به آن حضرت برسيد و حسين را بر گرفت و بسينه خود چسبانيد و ميان هر دو چشمش را بوسيد . و قال : يا حبيبي يا حسين كأني أراك عن قريب مرملا بدمائك مذبوحاً بأرض كرب و بلا بايدي عصابة من أمتي و أنت مع ذلك عطشان لا تسقى و ظمان لا تروي و هم مع ذلك يرجون شفاعتي لا أنالهم اللَّه شفاعتي يوم القيامة حبيبي يا حسين انّ أباك و أُمك و أخاك قد جاءوا عندي و هم مشتاقون إليك و انّ لك في الجنّة لدرجات لا تنالها إلّا بالشهادة » .

يعنى رسول خدا صلى الله عليه وآله بفرمود : اى محبوب من اى حسين گويا مى بينم ترا كه در اين نزديكى در زمين كربلا بخون خويش مى غلطى ترا جماعتى از امت من مى كشند در حالتى كه بشدت تشنه باشى و ترا آب نمى دهند و با اين همه آرزو دارند شفاعت مرا ، خداوند ايشان را در قيامت از شفاعت من بى بهره كناد ، اى محبوب من اى حسين همانا پدر و مادر و برادر تو بنزد من آمدند و مشتاق روى تو مى باشند و از براى تو در بهشت درجات رفيع است و به آن درجات نتوان رسيد الّا بسعادت شهادت .

حسين عليه السلام در خواب عرض كرد : « يا جدّاه لا حاجة لي في الرجوع إلى الدنيا

ص: 42

فخذني اليك و أدخلني معك في قبرك فقال له رسول اللَّه صلى الله عليه وآله لابد لك من الرجوع إلى الدنيا حتّى ترزق الشهادة » ، عرض كرد يا جداه مرا هيچ حاجت به رجوع دنيا نيست بگير مرا و داخل كن با خود در قبر خود ، رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود : اى فرزند لابد بايد بدنيا رجوع نمايى تا سعادت شهادت دريابى(1) .

ناچار آن بزرگوار بى يار خروج از مدينه طيبه را اختيار نموده و تحمل نمود مفارقت قبر جد بزرگوارش را ، خدا مى داند كه به چه حالت آن حضرت و اهل بيتش از مدينه بيرون شدند.

عليا مخدره سكينه خاتون مى گويد : مصيبت ما در روز بيرون آمدن از مدينه از تمام مصائب سنگين تر بود(2) .

عرض كنيم اى بى بى مظلومه ، روزى كه با پدر و اعمام و اصحاب از مدينه بيرون آمدى سخت تر بود يا روزى كه از كربلا بر شتر برهنه سوار ، برادرِ بيمارت غل جامعه بگردن ، عمه ها و خواهران و كسان ، تمام گريان و نالان ، روى بكوفه مى رفتند يا روزى كه شما را وارد كوفه خراب نمودند يا روزى كه از كوفه روى بشام بردند در صحراها گرداندند.

يا روزى كه شاميان بودند بازوهايتان همه بيك ريسمان و اهل شام با خوشحالى دسته دسته تماشا كنان ، برادر عليلت نوحه خوان :

أقاد ذليلاً في دمشق كانّني * من الزنج عبد غاب عنه نصير(3)

و لا حول ولا قوّة إلّا باللَّه العليّ العظيم .

ص: 43

ص: 44

گرى و غدارى با اهل خود معروف و مشهور آفاق است هيچ حالى از احوال آن دوامى ندارد نه صحت تن در آن مى ماند نه سلامت مزاج در آن قرارى دارد نه غنا و بى نيازى در آن ثباتى دارد نه حياة و زندگانى در آن استمرارى دارد هيچ كس از اهل آن جان بسلامت نبرده بلكه هر يك از وراد خود را به انواع و اقسام رزايا و بلايا و شدائد و محن مبتلا گردانيده هر نوشى در آن منغص و ملوث بچندين نيش و هر دقيقه راحتى در آن مشوب و مخلوط باحوالى ريش ، نيست زندگانى و تعيش در آن مگر عبارت از حالات مختلفه ، و نه عشرت در آن مگر كيفياتى متشتته ، زندگانى در آن امريست قبيح و مذموم ، و امن و امان از چنگال آن امريست نشدنى و معدوم ، و نيستند اهل آن مگر نشانه هاىِ تيرهاىِ بلاىِ آن غداره ، مى زند ايشانرا به تيرهاى حوادث حادثه ، و فانى و نابود مى گرداند ايشانرا بصدمات و بليات وارده .

« واعلموا عباداللَّه إنّكم و ما أنتم فيه من هذه الدنيا على سبيل مَن مضى قبلكم ، ممّن كان أطول منكم اعماراً و أعمَرَ دياراً و ابعد آثاراً ، أصبحت اصواتهم هامدة و رياحهم راكدة و أجسادهم بالية و ديارهم خالية و آثارهم عافية . فاستبدلوا بالقصور المشيّدة و النمارق الممهّدة ، الصخور و الاحجارَ المسنّدة و القبور اللاطئة الملحدة التي قد بنى على الخراب فناءها و شيّد بالتراب بناءها فمحلّها مقترب و ساكنها مغترب بين أهل محلة موحشين و أهل فراغ متشاغلين »(1) .

مكنون خاطر آن بزرگوار و سر خيل ابرار از اين فقرات پر عبرات آن

ص: 46

است كه اى بندگان خدا دانسته و آگاه باشيد اينكه رفتار اين دنيايى كه در آن هستيد با شما بر طريقه رفتار اوست با كسانى كه پيش از شما در آن بوده اند و هر گونه رفتار و كردار با گذشتگان و پيشينيان داشته همان نحو با شما سلوك خواهد نمود و چنانچه در حق ايشان هيچ رحمى و ترحمى نه نمود و رعايتى از حال ايشان نكرده و الحال از غدر اين غداره ابدان ظريف و نازنين ايشان مساوى و هم جنس با خاك زمين گرديده همين رفتار را با شما خواهد نمود. پس از اين فقره ، آن بزرگوار از روى مرحمت تفصيل اين اجمال و توضيح اين مقال را حسب اقتضاء حال بيان نموده تا شايد حاضرين خدمت آن حضرت و غائبين از محبين آن معدنِ لطف و مرحمت ، قطع علاقه و محبت از دنياى دون رتبت كنند و همت خود را مصروف در امر آخرت خود نمايند تا مشمول آيه كريمه « أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ »(1) گرديده باشند كه مى فرمايد : اى مردم چه قدر از گذشتگان شما كه حال ايشان الحال معلوم است بود ، اعمارِ ايشان از اعمارِ شما طولانى تر و عمارات و منازل ايشان در دنيا معمورتر و اوضاع و دستگاه زندگانى ايشان از دستگاه شما عالى تر ، صبح كردند بعد از چند روزه قليل زندگانى به حاليكه آوازه ايشان خاموش اند نه از وجود ايشان اثرى و نه از بود و باش ايشان خبرى ، بادهاى نخوت ايشان ساكن و ايستاده اند نه از جاه و عزت ايشان نشانه و نه از جلالت و آبروى ايشان آيه اى ، بدنهاى ايشان پوسيده و

ص: 47

خاك گرديده و خانه هاى ايشان خالى و خراب شده اند نه از حال ايشان روايتى ، و نه از هستى ايشان حكايتى ، پس تبديل و عوض كردند قصرهاى بلند و افراشته و فرشها متكاهاى گسترده را به سنگهاى سخت و به ديوار افراشته و قبرهاى بزمين چسبيده لحد داشته ، چنان قبورى كه بنا شده است درگاه آنها براى خراب شدن و بسته شده است بيوت آنها براى خاك گشتن ، چنان قبورى كه محل آنها باين دنيا نزديك و ساكن در آنها به مصيبت غربت مبتلا ، چنان قبورى كه واقعند بين اهل محله اى همه وحشت زده و جمعى از امور دنيا فارغ و به كار آخرت مشغول گشته : « لا يستأنسون بالاوطان و لا يتواصلون تواصل الجيران على ما بينهم من قرب الجوار و دنوّ الدار و كيف يكون بينهم تزاور و قد طحنهم بكلكلة البلى و أكلتهم الجنادل و الثرى و كَأَن قد صرتم إلى ما صاروا إليه و ارتهنكم ذلك المضجع و ضمّكم ذلك المستودع فكيف بكم لو تناهت بكم الأُمور و بعثرت القبور : « هُنَالِكَ تَبْلُو كُلُّ نَفْسٍ مَا أَسْلَفَتْ وَرُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ »(1) »(2) .

حال آن جماعة گذشته اينست كه هيچ آنى و زمانى انس باوطان خود نمى گيرند و وطن ايشان وطن مالوف نمى گردد و هيچ وقتى بيكديگر مانند چسبيدن به همسايگان نمى چسبند و چگونه همسايگى با يكديگر كنند و ديد و بازديد با هم داشته باشند و حال آنكه خورد كرده است اعضاى ايشان را كهنه شدن و پوسيده گشتن و خورده است بدنهاى ايشان را

ص: 48

سنگهاى سخت و خاك زمين بر بدن ايشان بيختن و گويا اى بندگان خدا همين حاليه حال شما حال ايشان گرديده و امانتگاه قبر شمارا با ايشان در يك مكان جمع نموده پس اى مردم چگونه است حال شما در وقتى كه بنهايت رسد كارها و برانگيزد و بيرون اندازد شما را قبرها ، در آن وقت جزا مى دهد خدا هر نفسى را حسب چيزى كه پيش فرستاده . « إِنْ كَانَتْ إِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً فَإِذَا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنَا مُحْضَرُونَ * فَالْيَوْمَ لَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَلَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ »(1) .

اسرافيل يك صيحه بيشتر در صور نمى زند كه تمامى خلق اولين و آخرين در محضر كبريايى حاضر شوند در آن روز هيچ ظلمى بر كسى وارد نمى شود بلكه هر كس بجزاى عمل خود مى رسد .

اگر بد كنى چشم نيكى مدار * كه هرگز نيارد گز انگور بار(2)

چون نداى اهبطوا(1) بر آمد و حكم شد كه بزمين فرود رويد آدم دست حوا گرفته گفت بيا تا از اين مرتبه رفيعه تنزل كنيم و ميل به هبوط بنمائيم كه نوبت معزولى رسيد و محنت غريبى و بى كسى پيش آمد در اين اثناء جبرئيل آمد و گفت اى آدم حكم اين است كه دست از حوا بدارى و مفارقت او بر مواصلت اختيار كنى و هر يك بجايى ديگر رويد پس آدم دست حوا بداشت و هر يك روى به طرفى نهادند و به گريه و زارى مشغول شدند ملائكه متعجب ايستاده و مى نگريستند و بر غربت و كربت آدم و حوا مى گريستند و ايشان يكديگر را گم كردند و هيچ كدام از همديگر خبر نداشتند آدم بسرِ كوه سرانديب افتاد(2) و حوا بر ساحل درياى هند در موضعى كه آن را جده مى گويند فرود آمد آدم دويست سال بر سر كوه سرانديب مى گريست ابن عباس روايت كرده كه هرگاه آدم ترك مندوب خود را ياد كرد بيهوش شدى بعد از آن ندا رسيد بجبرئيل كه مونس آدم شو غريبست چون جبرئيل خواست كه برود آدم گفت زمانى ديگر باش تا غم دل با تو بگويم و بعد از زمانى ديگر كه عزم رفتن كردى و از چشم آدم غايب شدى چندان بگريستى و بناليدى كه مرغان هوا را بر او رحم آمدى و چندان آب از هر دو چشم او روان شدى كه دو چشمه آب روان گشتى و حوا نيز بساحل جده مى گريست و ناله و زارى مى كرد روزى آدم از جبرئيل پرسيد كه اى برادر حوا كجاست ؟ گفت بكنار دريا در فراق تو گريان و نالان است و از حال تو هيچ

ص: 50

خبرى ندارد آدم از استماع اين سخن بيهوش شد جبرئيل سر او را بدامن گذاشت ناگاه در آن بيهوشى ديد كه حوا بر كنار دريا نشسته و مى گريد و مى گويد : حبيبي آدم أجائع أنت أم شبعان ، اى دوست من آدم و اى مونس و همدم ، گرسنه اى يا سيرى ؟ أَلابسٌ أنت أم عريان پوشيده اى يا برهنه اى أنائم أنت أم يقظان ، خوابى با بيدارى ؟ آدم خواست جوابش دهد ناگاه بهوش آمد و ناله كرد جبرئيل گفت اى آدم ترا چه شد آدم صورت واقعه را بيان نمود و چنان بخروشيد كه جبرئيل بناله درآمد و مناجاة كرد كه الهى بر اين دو غريب فرو مانده ترحم كن(1) .

اخلاص او ، پس آتش خشم قابيل مشتعل شد و دود حسد ديده بصيرت او را تيره كرد به هابيل گفت كه البته ترا مى كشم تا از دغدغه تو فارغ البال شوم هابيل گفت كه البته خدا از پرهيزكاران قبول مى كند پس از آن هابيل به قابيل گفت : « لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ »(1) گفت اگر باز كنى دست خود را تا مرا بكشى من نيستم دراز كننده دست خود را تا تو را بكشم بدرستى كه من مى ترسم از خدايى كه پروردگار عاليمانست .

« إِنِّي أُرِيدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِي وَإِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ وَذَلِكَ جَزَاءُ الظَّالِمِينَ »(2) هابيل گفت بدرستى كه من مى خواهم آنكه بازگردى تو بگناه من يعنى بگناه كشتن من اگر متحمل بشوى آن را و بجزاى گناه خودت كه از پيش كرده اى پس باشى از اهل جهنم و اين است جزاى ستمكاران كه قتل ناحق كنند « فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ »(3) پس آسان كرد نفس قابيل كشتن برادر را و كمر براى قتل او بست و در كمين گاه نشست و چون حضرت آدم عزم بيت المعمور نمود كه در مكه معظمه است قابيل فرصت يافت و به سر او آمد هابيل را ديد درخوابست سنگى برداشت و بر سر هابيل بكوفت چنانچه مغز سرش پريشان شد پس كشت او را و گشت از زيان كاران در دنيا و آخرت و چون او را كشت ندانست كه با

ص: 52

وى چه بايد كرد زيرا كه او اول مرده بود از بنى آدم پس او را در چيزى پيچيده و چهل روز بر پشت گرفته باطراف مى گشت و ابن عباس آورده كه تا يكسال او را مى كشيد تا بتنگ آمد پس برانگيخت خدا زاغى را كه مى كاويد زمين را به منقار و هر دو پاىِ خود ، تا حفره اى بكند و بنمايد به قابيل كه چگونه بپوشد جثه برادر خود را . و مرويست كه چون قابيل نمى دانست كه با جثه برادر خود چه كند حق تعالى دو غراب را ملهم ساخت تا با يكديگر مقاتله كردند يكى ديگر را بكشت و بعد از آن به منقار و چنگال خود حفره كند و زاغ مرده را بياورد و در آن حفره نهاد و خاك بر آن پاشيد تا زاغ مرده پوشيده گشت قابيل چون آن حال را مشاهده كرد « قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْأَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ »(1) يعنى گفت قابيل از روى جزع و تحير اى واى بر من آيا عاجزم از آنكه باشم مانند اين غراب در اين عمل ، پس پوشم تن برادر خود را بهمان طريق كه آن زاغ مرده را دفن كرد پس قابيل پشيمان گشت از قتل برادر خود بجهت مشقت بسيارى كه باو رسيده بود كه آن تحير وى بود در امر او برداشتن او مدت يكسال بگردن خود و احتياج او به تعليم زاغ و سياهى رنگ او و تبرى پدر و مادر از او چنانچه در اخبار است كه آدم عليه السلام چون خواست احرام حج كند بر هابيل خائف بود از آنكه قابيل او را بكشد خواست تا ويرا بكسى سپارد پس او را به اهل آسمان و زمين عرض نمود قبول نمى كردند و مى گفتند امانت امرى عظيم است و كارى پر خطر ، ما را قوه ارتكاب آن نيست پس

ص: 53

قابيل را بخواند و هابيل را به او سپرد اين است كه خدا مى فرمايد : « إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا »(1) و چون آدم عليه السلام از زيارت حرم مراجعت نمود فرزندان همه به استقبال وى آمدند مگر هابيل كه آدم او را بسيار دوست مى داشت زيرا كه جوانى بود به سن بيست سالگى رسيده رويش چون ماه و گيسويش سياه ، حق تعالى او را صورتى خوش و سيرتى دلكش ارزانى داشته و هيچ يك از اولاد آدم بجمال و كمال وى نبود و هنوز شيث متولد نشده بود و در خبر است كه اجمل اولاد آدم شيث بود كه لمعه نور محمدى صلى الله عليه وآله از بشره او لامع بود و در جبين او ساطع بود القصه چون آدم هابيل را نه ديد به جستجوى او مشغول شد و احوال او را از قابيل پرسيد او گفت من نمى دانم كجاست آدم فرمود بلكه او را كشته اى و از جهت اين تن تو سياه گشته وى از اين امتناع نمود پس روى از وى بگردانيد و احوال هابيل را از هر چه باو مى رسيد مى پرسيد و هيچ كس نشان او را نمى داد و مى گفتند چند روز است كه پيدا نيست و نمى دانيم كجا رفته است و بچه كار مشغول است آدم هفت شبانه روز در كوه و صحرا مى گشت و در تحقيق حال هابيل جدى تمام مى نمود شب هشتم در خواب ديد كه در جايى ايستاده مى گويد يا ابتاه الغياث اى پدر فريادم برس . آدم از هول بخروش آمد بيهوش گشت چون بخود آمد جبرئيل را ديد بر بالين وى نشسته گفت اى برادر از حال هابيل خبرى دارى ؟ كه حالا او را در خواب ديدم چون

ص: 54

مظلومان استغاثه مى كرد و كسى بفرياد او نمى رسيد جبرئيل گفت اى آدم حضرت عزّت مى فرمايد عظم أجرك بزرگ باد اجر تو در مصيبة هابيل ، بدانكه قابيل هابيل را بكشت و فرياد مى كرد و الغياث مى گفت و كسى بفرياد او نمى رسيد اكنون همان فرياد است كه از زمين ظاهر مى گردد و فرداى قيامت نيز فريادكنان بعرصه محشر در آيد ، آدم فرياد كرد و گريه آغاز نمود و گفت برادر جبرئيل خاك ويرا بمن بنما ، جبرئيل او را بسر قبر هابيل برد آدم عليه السلام خاك ازروى او دور كرد هابيل را ديد سر كوفته و تمام اعضايش بخون آغشته و آلوده ، آدم عليه السلام روى مبارك در روى او مى ماليد و مى گفت : و احسرتاه واغربتاه واكربتاه آدم پس چندان بگريست كه ملائكه هفت آسمان بگريه در آمدند و عرض كردند بار خدايا آدم عليه السلام دو سه روزى از گريستن آسوده بود اكنون باز گريان شد ما را طاقت گريستن وى نيست خطاب رسيد كه اى آدم صبر كن در اين مصيبت كه مزد صابران بسيار و اجر ايشان بيشمار است و ما حكم كرديم كه نصف عذاب دوزخ تنها از براى قابيل باشد(1) .

آنكه ديد كه با بيان نعم عظيمه خداوندى قوم وى متنبه نشدند و رؤساى ايشان اتباع خود را بيشتر اغواء و اضلال كردند تا بدتر و جفاكارتر گشتند پس در عصيان و عناد افزودند ، اى پروردگارمن بدرستى كه اين قوم عاصى شدند و نافرمانى كردند و پيروى كردند مكر كنندگان را مكر بزرگ . حضرت نوح هزار و الّا پنجاه سال در ميان قوم خود مكث نمود « فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عَامًا »(1) و طباع دشمنى ايشان را كما هو حقه دريافت و دانست كه هيچ كس از ايشان مسلمان نخواهد شد و هر كه از ايشان بوجود آيد او رابر ضلالة و غواية خواهند داشت و اطفال خود را از آن حضرت تحذير و تنفير مى كردند و طباع ايشان را در كفر راسخ مى ساختند و خداوند متعال نيز خبر داد به آن حضرت كه از قوم تو كسى ايمان نخواهد آورد و از ايشان فرزندى كه بوجود آيد مؤمن نخواهد شد پس ايشان را هدف تير نفرين خود كرده از حق تعالى سؤال استيصال ايشان نمود . « وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا * إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا »(2) .

فَاعِلِينَ »(1) يعنى گفتند نمروديان و بت پرستان بيكديگر بسوزانيد ابراهيم را و نصرت كنيد خدايان خود را .

بعضى گويند قائل اين كلمه نمرود بود و اول حكم كرد تا گودالى از دامنه كوهى بنا كردند بلندى ديوار آن شصت گز و نزديك يك ماه هيزم جمع كرده و آنرا پر ساخته و در روايت است كه هر كه بيمارى داشتى يا حاجتى او را بودى بجهت صحة آن بيمار و قضاى حاجت هيزم آوردى و در آنجا انداختى و اكثر زنان ريسمان مى رشتند و مى فروختند و هيزم مى خريدند و در آن حظيره ( گودال ) مى انداختند چندان هيزم جمع شده كه از بالاى آن حظيره مانند كوهى برآمده و روغن فراوان بر آن هيزمها ريختند و آتش در آن دادند بطورى شعله كشيد كه مرغان در هوا بريان مى شدند و هيچ كس نمى توانست كه نزديك آن رود و چون خواستند كه ابراهيم را در آن اندازند نمى دانستند بچه وجه او را بيندازند ابليس بصورت پيرى بر آمده ايشان را تعليم ساختن منجنيق كرد پس منجنيق بساختند و ابراهيم را غل بگردن و بند بر دست و پاى نهاده بر بالاى منجنيق نشانده به آتش افكندند و در اخبار است كه چون آتش نمرودى بالا گرفت و ابراهيم را در منجنيق نهاده خواستند كه در آن آتش اندازند دست بدعا برداشت و گفت : « اللهمّ أنت الواحد في السماء و أنا الواحد في الأرض و ليس في الأرض يعبدك غيري حسبي اللَّه و نعم الوكيل » در اين حال فرياد از ملائكه برخواست و زمين و آسمان و وحوش و طيور بگريه درآمدند و حمله عرش و سكنه كرسى اغاز گريستن

ص: 57

كردند ملائكه گفتند بارخدايا تو عالمى كه از مشرق تا مغرب عالم همين يك آدم است كه ترا بوحدانيت مى شناسد اكنون مى خواهند ويرا بسوزانند ما را اذن ده تا او را امداد نماييم خطاب رسيد كه بنزد وى رويد اگر از شما مدد طلبيد ممد و معاون وى باشيد .

اول ملك الرياح بيامد و بر خليل سلام كرد ابراهيم عليه السلام جواب داد و فرمود تو چه كسى هستى كه بر بى كسان و بيچارگان سلام مى كنى گفت من فرشته موكل بر بادها هستم آمده ام كه تو را مدد كنم اگر فرمائى لشكر باد را امر كنم تا تمام جمرات آتش را بردارند و در خانه نمروديان افكنند و ابدان و امتعه ايشان را بسوزانند آن حضرت فرمود نمى خواهم كه در اين حال پناه بغير از ايزد متعال برم ملك السحاب بيامد و گفت اى خليل همه ابرها محكوم فرمان منند اگر امر كنى حكم كنم تا قطرات باران بر اين جمرات افشانند و باندك زمانى آتش افروخته را فرو نشانند آن حضرت فرمود كه مهم خود را بحق واگذاشته ام .

ملك الجبال بيامد و گفت اى پدر ملت و صاحب خلّت ! حكم فرماى تا كوههاى بابل را بر سر نمروديان فرود آورم و همه را در زير كوههاى بلند پست كنم آن حضرت فرمود نمى خواهم كه غير حق را در مهم من مدخلى باشد .

ملك الارض پيش آمد كه اى خليل جليل ! طبقات زمين مأمور امر منند اجازه ده تا زمين بابل را امر كنم همه نمروديان را فرو برد فرمود خلوا بيني و بين حبيبي بگذار مرا با حبيب خود كه هر چه خواهد با من كند در آخر

ص: 58

جبرئيل آمد وقتى كه ابراهيم از منجنيق جدا شده بود و به حظيره آتش نزديك شده نعره زد كه اى خليل هل لك من حاجة هيچ حاجتى دارى فرمود أمّا اليك فلا يعنى حاجت دارم اما نه به تو ، جبرئيل گفت : بر آن كس كه حاجت دارى بخواه فرمود علمه بحالي حسبي من سؤالى ، دانستن او حال مرا كافى است از سؤال يعنى چون او مى داند من چه گويم ، در خبر است كه چون جبرئيل با وى گفت چرا بآنكس كه حاجت دارى نمى گويى گفت چون دوست سوختن دوست خواهد زيستن روا نيست همان لحظه خطاب در رسيد كه چون دوست مرا دوست خواهد سوختن وى سزا نيست از اين جهت زمهرير مهر الهى بآتش نمرودى رسيد اشتعال آن را منطفى ساخت آن موضع را سرد و خنك گردانيد كه مى فرمايد : « قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ »(1) دارد كه آتش غل و بند را بسوخت و اصلا متعرض وجود خليل با تجليل نشد جبرئيل فوراً نازل شد و بر حوالى آن گل و نرگس بدميد و چشمه آب شيرينى پديد آمد و جبرئيل پيرهن و بالشى از بهشت بياورد پيرهن باو پوشانيد و بالش درزير وى افكند و او را بر آن نشانيد و هفت روز با ابراهيم در حظيره آتش بسر برد و با او مكالمه مى نمود و انيس وى بود(2) .

آن حضرت آورد از ظلم قبطى كه خباز فرعون بود حضرت موسى او را بكشت كه خدا مى فرمايد : « فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ »(1) .

پس از آن مقربان درگاه فرعون مشاورة و تدبير مى كردند براى كشتن حضرت موسى بعوض قبطىِ مقتول ، در اين بين مؤمن آل فرعون بشتاب آمده و حضرت موسى را خبر كرده كه مى فرمايد : « وَجَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يَسْعَى قَالَ يَا مُوسَى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ * فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ * وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسَى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَوَاءَ السَّبِيلِ »(2) يعنى پس بيرون رفت موسى در هماندم بى زاد و راحله و رفيق از شهر مصر در حالتى كه ترسان بود بر نفس خود كه انتظار مى برد كه كسى از پى او درآيد و او را بگيرد گفت اى پروردگار من نجات ده مرا از گروه ستمكاران يعنى از فرعون و كسان او .

و چون قدم به راه نهاد متوجه شد و روى آورد بسوى مدين و اين مدينه مسمى بود باسم بانى او مدين بن ابراهيم خليل و شعيب در آنجا بود و در تحت تصرف فرعون نبود و از مصر تا آنجا هشت روزه راهست حضرت موسى چون راه را نمى دانست از روى توكل و حسن ظن بخدا گفت اميد

ص: 60

است كه خداىِ من راه نمايد مرا براه راست و مرويست كه در اثناى راه بر سَرِ سه راه رسيد و وسط آنها را اختيار نمود و جويندگان او بآنجا رسيده در راه ديگر روانه شدند و او را نيافتند .

القصه حضرت موسى هفت روز و هشت شب راه مى رفت و جز گياه صحرا خوردنى نداشت سعيد بن جبير روايت كرده كه آن حضرت پاى برهنه بود و بمدين نرسيد تا آنكه خف قدم او بيفتاد و مجروح شد و چون توكل بخدا كرده بود حق تعالى فرشته اى را فرستاد بر اسبى نشسته نيزه در دست گرفته گفت يا موسى بكجا مى روى جواب داد بمدين گفت راه دانى گفت نه گفت مرو كه من راه برد توام حضرت موسى با وى رفت تا بماء مدين رسيد(1) .

الْقُدُسِ »(1) يهودا مردى را كه طغيانوش نام داشت گفت در اين خانه رو عيسى را بكش . داخل خانه شد كسى نيافت و زواياى خانه را مى جست كسى نديد چون بيرون آمدنِ او دير شد يهودا گمان برد كه عيسى با او در كازرار است بقصد اهانت او در خانه آمد حق تعالى شبه عيسى را بر او افكند طغيانوش را پنداشتند كه عيسى است وى را بگرفتند هر چه فرياد مى كرد كه من عيسى نيستم قبول نكردند و او را بكشتند و بر درختى آويختند و بعد از قتل او جمعى گفتند كه در اين خانه عيسى بود و صاحب ما، اگر مقتول عيسى است پس صاحب ما كجاست و اگر صاحب ما است پس عيسى كجاست ؟(2)

اين است كه مى فرمايد درباره يهود : « وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ »(3) .

بخصوص بخصوص از بين تمامى دوستانِ خدا اين دنياى دون ، عداوت خاصى و بغض مخصوصى با خانواده محمّد و آل محمّد صلى الله عليه وآله داشته و دارد زيرا كه اين بزرگواران خاص و خلاص مقربان درگاه كبريائند امام سجاد عليه السلام مى فرمايد:

نحن بنو المصطفى ذو غصص * يجرعها في الأنام لي كاظمنا(4)

ص: 62

عظيمة في الأنام محنتنا * أولنا مبتلى و آخرنا(1)

يفرح هذا الورى بعيدهم * و نحن أعيادنا ماتمنا(2)

الناس فى الأمن و السرور و ما * يأمنُ طول الزمان خائفنا(3)

الكبش »(1) يعنى حسين را مانند گوسفند سر بريدند .

مصيبة الحسين أعظم المصيبات * قتلوه عطشانا بشط فرات

خدا خبر داد به حضرت آدم ، يا آدم ولدك هذا يصاب بمصيبة تصغر عندها المصائب(2) چه حق گفته شاعر كه مى گويد :

آنچه بر پيغمبران يكسر گذشت * جمله بر فرزند پيغمبر گذشت

لم تر عين نظرت مثله(1)

من محتف يمشي و من ناعل(2)

اگر آدم صفى اللَّه پس از دفن هابيل بالاى قبرش آمده جسدش بيرون آورده صورت بصورتش گذاشت حسين ثار اللَّه در حال احتضار جوان هيجده ساله بالاى سرش حاضر بود فوضع خدّه على خدّه صورت بصورتش گذاشت اما آدم سر هابيل را تنها كوفته ديد وليكن حسين مظلوم سر على اكبر را كوفته ، بدنش را قطعه قطعه و ريزه ريزه مشاهده نمود .

اگر نوح نجى اللَّه از دست قوم خود يكهزار و الّا پنجاه سال اذيت كشيد و بالاخره يكنفر از ايشان براه حق نيامد حسين ثار اللَّه در عشره عاشورا باضعاف مضاعف از شرار امت اذيت كشيده و هر قدر اهل كوفه بدبخت را موعظه مى نمود در دل از سنگ سخت تر ايشان اثر نمى كرد چنان در روز عاشورا آن بزرگوار اتمام حجت بر ايشان نموده كه هيچ عذرى براى ايشان نگذاشته ، از آن جمله آمد مقابل لشكر بايشان فرمود اى جماعت ، قسم مى دهم شما را بخدا آيا مى شناسيد مرا يا نه همه گفتند بلى توئى پسر پيغمبرِ خدا ، فرمود قسم مى دهم شما را بخدا آيا مى دانيد مادرم فاطمه دختر محمد است ؟ گفتند : بلى ، گفت قسم مى دهم شما را بخدا آيا مى دانيد كه پدر من على بن ابى طالب است ؟ گفتند : بلى ، فرمود قسم مى دهم شما را مى دانيد كه جدّه من خديجه بنت خويلد اول زنان اين امت است ؟ گفتند : بلى ، فرمود آيا مى دانيد حمزه سيدالشهداء عم پدر من است ؟ گفتند : بلى ، فرمود آيا

ص: 65

مى دانيد كه جعفر طيار عم من است ؟ گفتند : بلى ، فرمود آيا مى دانيد كه اين شمشير شمشير پيغمبر است كه بر كمر بسته ام ؟ گفتند : بلى ، فرمود قسم مى دهم شما را بخدا آيا مى دانيد كه اين عمامه عمامه پيغمبر است كه بر سر نهاده ام ؟ گفتند : بلى ، فرمود اى جماعت پس براى چه خون من مظلوم را مباح مى دانيد و كمر قتل مرا بسته ايد ؟ گفتند : اى حسين آنچه گفتى همه را مى دانيم ليكن دست از تو بر نمى داريم تا بميرى با لب تشنه(1) .

اگر ابراهيم خليل اللَّه مبتلا بآتش نمروديان گشته حسين ثار اللَّه مبتلا بآتش فراق ياران و ياوران و سوختن دل از داغ جوانان و برادران در واقعه عظماى عاشورا و داهيه كبراى قيامت نما گرديده ، در هنگام ابتلاى ابراهيم و گزاردن او در منجنيق بلا ملائكه موكل به بادها و ابرها و كوهها و زمين ها بنصرتش آمدند و آن خليل جليل نصرت ايشان را قبول نكرده و تن بقضاى الهى در داده ، در روز عاشورا جماعت جنيان بنصرت آقاى مظلوم آمدند آن حضرت از روى ترحم ، و بى انصافىِ مقاتله جنيان با بنى نوع انسان ، نصرت ايشان را قبول نكرده و تن بكشته شدن و سر بالاى نيزه رفتن(2) و بدن پامال شدن در داده(3) .

اگر بعد از پرت شدن ابراهيم خليل از منجنيق بلا و نزديك شدن او به آتش ، جبرئيل امين به نصرتش آمده و ابراهيم اجابتش نه نمود و منعش از

ص: 66

حائل شدن ميانه خود و دوستش شده روز عاشورا هم جبرئيل امين بنصرت آقاىِ مظلوم آمده در كربلا هم وقتى رسيد ديد حسين را در ميان خون خود ، پر در پر زده سايه بر بدن آن حضرت انداخت فرمود : جبرئيل

بردار شهپرت بگذارم بآفتاب * حائل مشو ميان من و يار جبريئل

رو شهر شام حائل روى سكينه شو * كورا زنند سيلى بسيار جبرئيل

اگر در ابتلاى موساى كليم اللَّه فرعون و فرعونيان شهر مصر را بر آن حضرت تنگ گرفته تا لابد بى زاد و راحله با پاى برهنه از شهر مصر بيرون شده اشقياىِ اين امت تمامى ربع مسكون عالم را بر حسين مظلوم تنگ گرفته كه فرمود : « لو كنت في حجر هامة لا يدعوننى بنو امية حتّى يستخرجوا هذه العلقة من جوفي »(1) فرمود : اگر در سوراخ جانورى از جانوران زمين بروم بنى اميه از من دست بردار نخواهند شد تا خون دلم را بريزند .

موساى كليم چون به شهر مدين نزد شعيب رسيد از ظلم فرعون و فرعونيان ايمن گرديد اما اين بزرگوار چون از مدينه بيرون آمد پناه بخانه خدا آورده خانه كه براى تمامى مخلوقات عالم از آدم الى خاتم مأمن مى بود « وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا »(2) براى وى مأمن نشد.

من در اينجا چند مسئله مى گويم ملتفت باشيد اين بزرگوار بى يار چقدر مظلوم بوده علماء اعلام در احكام حرم محترم از آن جمله محقق در كتاب شرايع مى فرمايد كه هر گاه صائد صيد خود را در خارج حرم بست آن صيد خود را رها كرده و داخل حرم شد ديگر حق ندارد او را بيرون بياورد و هرگاه خود صائد در خارج حرم باشد و صيد

ص: 67

حرم را در حرم شكار كند بايد فداء بدهد و همچنين عكس آن كه صائد در حرم باشد و صيدى از خارج حرم صيد كند ضامن است و هرگاه بعض صيد در حرم باشد و بعضى آن در خارج حرم و صائد او را بزند چه بر عضو داخلش در حرم يا خارجش از حرم زده باشد او را ضامن است و هرگاه شكار كند صيدى را كه بر شاخ درختى باشد كه آن شاخه در خارج حرم بوده باشد وليكن تنه درخت در حرم باشد ضامن است و هر كه شكارش را با خود در حرم ببرد چون داخل حرم شود واجب است او را رها كند(1) ببين چه قدر حرم احترام دارد ببين چقدر اين بزرگوار مظلوم است كه يزيد ملعون سى تن از شياطين بنى اميه به بهانه زيارت خانه كعبه به مكه فرستاده و بايشان سفارش نمود كه هرگاه ميسر شود شما را حسين را گرفته ولو چسبيده به پرده خانه كعبه باشد و يا سر از بدنش جدا كرده(2) .

جانهاى عالم و عالميان فداى اين آقاى مظلوم . اگر جماعت يهوديان درباره عيسى روح اللَّه گمان برده كه او را كشته و بر دار زده اند « وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ »(3) و أمّا أهل الكوفة قتلوا الحسين و صلبوه و سحقوه و نهبوا أمواله وسلبوا نسائه و هتكوا حريمه ، أهل كوفه آقا را كشتند

ص: 68

نه يك مرتبه بلكه چندين مرتبه كه خدا خبر داد بحضرت آدم بأنه لم يجبه أحد الّا بالسيوف و شرب الحتوف(1) بلى يك نوع از كشتنش مانند كشتن گوسفند قربانى بود كه سر مطهر از بدن اطهرش جدا كردند : ذبح الحسين كما يذبح الكبش(2) بردارش زدند سر مطهرش را گاهى بالاى نيزه ، گاهى بر درخت خرما ، گاهى بر در دوازه شام آويزان نمودند پامال كردند بدن اطهرش را بنوعى كه عضو سالم از او باقى نگذاشتند .

« وبجرد الخيل بعد القتل عمداً سحقوني »(3) غارت كردند اموال آن بزرگوار را ، خيام مخدرات عصمت و طهارة آتش زدند ايشان همه باطراف صحرا پراكنده گشتند عقب نموده ايشان را كعب نيزه و تازيانه مى زدند خش و آلات از ايشان مى گرفتند چادر و معجر بردند حق داشتند زينب و ام كلثوم اگر در اين حال خطاب به اميرالمؤمنين مى نمودند :

يا مرتضى على بكجايى بيا بيا * امروز نيست وقت جدائى بيا بيا

ما از مدينه تا بجوار تو آمده ايم * آخر تو از نجف قدمى پيشتر بيا

بردند معجز از سر زينب زمانه خراب شدى * چون قلم اينجا رسيدى سر شكست

لا حول ولا قوة إلّا باللَّه العليّ العظيم .

ص: 69

ص: 70

بسم الله الرحمن الرحیم

شير خورنده پس از آن كودك و بعد به حد بلوغ رسيده و در وصف خلقت مى فرمايد : « وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ »(1) يعنى آفريديم انسان را از خلاصه گرفته شده از گل يا مراد از انسان در آيه شريفه آدم ابوالبشر است كه خلقت وى از صفوة و خلاصه گل بوده يا مراد جنس انسان است زيرا كه همه آدميان اصلاً از اجزاء ارضيه اند و پس از عروض اطوار مختلفه بر آنها بالاخره مستحيل به نطفه گرديده و در صلب پدران قرار مى گيرند زيرا كه نطفه ها همه از نباتات حاصل مى شوند يا بيواسطه مثل گندم و جو يا بواسطه چون لحوم مثلاً كه از نباتات متكون مى شوند و تمامى نباتات جوهريست از خاك زمين كه مستحيل به نبات مى شود كما قال تعالى : « مِنْهَا خَلَقْنَاكُمْ وَفِيهَا نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى »(2) مى فرمايد : پس از آن گردانيديم و قرار داديم خلق او را از آب منى كه قرار مى گيرد در رحم مادر و تا چهل روز بحالت منويه باقى و سفيد رنگ است پس از آن مستحيل نموديم آن نطفه سفيد را ، پاره از خون بسته تا چهل روز ديگر بحالت دمويه باقى است پس از آن تبديل نموديم آن خون بسته را به مقدارى از گوشت كه يكدفعه آنر بجاوند يعنى بقدر يك لقمه مى باشد تا چهل روز ديگر ، پس از آن گردانيديم آن يك لقمه گوشت را

ص: 72

قطعه استخوانى محكم بعد از سه اربعين ، پس از آن پوشانديم بر آن استخوان گوشتى كه از مضغه باقى مانده بود يا گوشتى مجدد و تازه بعد از رستن عروق و اعصاب بر آن ، بعد از آن آفريديم او را آفريدنى ديگر در بطن مادر يعنى صورت انسانى را بر آن فائض گردانيديم يا روح را بر او فائض ساختيم يا قوى را در او ايجاد نموديم و مى شود كه مراد هر سه باشد .

و صاحب كشاف گفته كه مراد به خلق آخر خلقى است كه مباين خلق اول است مباينة تامه چه بعد از آنكه جماد بود آنرا حيوان گردانديم و ابكم بود او را ناطق ساختيم و اصم بود او را سميع گردانيديم و اكمه بود بصيرت ساختيم(1) .

اين است كه اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايد : « ثمّ منحه قلباً حافظاً و لساناً لافظاً و بصراً لا حظا ليفهم معتبرا و يقصّر مزدجراً حتى إذا قام اعتداله و استوى مثاله نفر مستكبراً و خبط سادراً ماتحاً في غرب هواه كادحاً سعياً لدنياه في لذّات طربه و بدوات أربه ثمّ لا يحتسب رزيةً و لا يخشع تقيّة فمات في فتنته غريراً و عاش في هفوته يسيراً لم يُفد عوضاً و لم يقض مفترضاً »(2) يعنى پس از بلوغ عطا و بخشش كرد خداوند منان به انسان دلى حفظ كننده و زبانى گوينده و چشمى بيننده براى اينكه بفهمد و عبرت بگيرد و باز ايستد از معصيت و زجر كند نفس خود را در ترك مخالفت خدا تا زمانى كه معتدل و برابر گشت اعضاء و جوارح وى و مستوى شد صورت و شخصيت وى بعكس

ص: 73

مقصود از دادن آن نعمتها سر باز كشيد از اطاعت منعم خود تكبر ورزيده و گمراه گرديده آب كشنده از دلو بزرگ چاه هوا و خواهش نفس خود و تلاش و سعى كننده از براى دنياى خود در حالى كه فرو رفته در سرور و طرب لذتهاى خود و ظاهر ساختن حاجات و آرزوهاى خود ، گمان نكند در اين حال مصيبتى را و نترسد محذورى را پس بميرد در گمراهى خود مغرور شده و زندگانى كند در لغزشهاى خود زمانى اندك و كسب نكرده عوضى را از عمر عزيز خود و جا نياورده واجبى را از واجبات خدا . تفصيل داده اميرالمؤمنين اجمال اين مقال را به كلماتى دلسوز و فقراتى غم افروز كه مى فرمايد : « دهمتْهُ فجعات المنية في غبّر جماحه و سنن مراحه فظلّ سادراً و بات ساهراً في غمرات الآلام و طوارق الأوجاع و الأسقام بين أخ شقيق و والد شفيق و داعية بالويل جزعاً و لا دمة للصدر قلقا و المرد في سكرة مُلْهثةٍ و غمرة كارثة و انّه موجعة و جذبةٍ مكربة و سوقه متعبةٍ »(1) يعنى بگيرد اين مغرور بى خبر را ناگاه دردهاى مرگ آور در بقيه سركشى وى و طريقه نشاط و شادى وى روز را به شب كرد حيران گشته و شب را به روز رسانيده بيدار شده در حالتى كه واقع شده در شدائد ناخوشى ها و شب آميزه دردها و مرضها ميانه برادر همزاد و پدر مهربان و زنان فرياد زننده به واويلاه از روى جزع و بر سينه زننده از روى اضطراب و حيرانى و حال آنكه آن مرد در بيهوشى است غافل كننده و شدتى است شكننده و ناله اى است درآورنده و كشاندنى است غم آورنده و راندنى است رنجاننده ، ببين پس از مفارقت روح از بدن آن بيچاره بدبخت

ص: 74

بچه بلاها مبتلا مى شود .

اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايد : « ثُمَّ أُدْرِجَ فِي أَكْفَانِهِ مُبْلِساً وَ جُذِبَ مُنْقَاداً سَلِساً ثُمَّ أُلْقِيَ عَلَى الْأَعْوَادِ رَجِيعَ وَصَبٍ وَ نِضْوَ سَقَمٍ تَحْمِلُهُ حَفَدَةُ الْوِلْدَانِ وَ حَشَدَةُ الإِخْوَانِ إِلَى دَارِ غُرْبَتِهِ وَ مُنْقَطَعِ زَوْرَتِهِ وَ مُفْرَدِ وَحْشَتِهِ حَتَّى إِذَا انْصَرَفَ الْمُشَيِّعُ وَ رَجَعَ الْمُتَفَجِّعُ أُقْعِدَ فِي حُفْرَتِهِ نَجِيّاً لِبَهْتَةِ السُّؤَالِ وَ عَثْرَةِ الِامْتِحَانِ وَ أَعْظَمُ مَا هُنَالِكَ بَلِيَّةً نُزُولُ الْحَمِيمِ وَ تَصْلِيَةُ الْجَحِيمِ وَ فَوْرَاتُ السَّعِيرِ وَ سَوْرَاتُ الزَّفِيرِ لا فَتْرَةٌ مُرِيحَةٌ وَ لا دَعَةٌ مُزِيحَةٌ وَ لا قُوَّةٌ حَاجِزَةٌ وَ لا مَوْتَةٌ نَاجِزَةٌ وَ لا سِنَةٌ مُسَلِّيَةٌ بَيْنَ أَطْوَارِ الْمَوْتَاتِ وَ عَذَابِ السَّاعَاتِ إِنَّا بِاللَّهِ عَائِذُونَ »(1) يعنى پس از دردهاى گذشته پيچيده شود ميت در قطعات كفن خود از همه اوضاع دنيا مأيوس و كشائيده شود از دنيا به كمال اطاعت و هموارى ، پس انداخته شود بر پاره هاى چوبهاى جنازه ، باز گشته از مرض و بيمارى و نزار و لاغر شده از درد و رنجورى و بدوش خود بردارند او را خدمتكاران كه پسران وى باشند و يارى كنندگان كه برادران وى باشند و مى برند او را بسوى خانه غربت قبر او و محل انقطاع زيارت كردن او تا زمانى كه برگردد تشييع كننده و بازآيد مصيبت كشيده ، نشانده شود آن بيچاره بيكس در گودال قبر در حالتى كه آهسته سخن گويد از دهشت و وحشت سؤال نكيرين و لغزش در امتحان و آزمايش در قبر تنگ و تاريك و بزرگتر چيزى كه در خبر است در آن وقت از بليه و دردهاى مهيا شده آب گرم جهنم و بريان كردن آتش جحيم و جوشيدن زبانهاى آتش است از براى عذاب عاصيان و گنه كاران نيست در

ص: 75

قبر سستى در عذاب كه راحت دهنده باشد و نه واگذاشتنى كه عذاب را برطرف كننده باشد و نه قوه از براى ميت كه منع كننده باشد و نه مردنى كه زور رسنده باشد و نه اول خوابى كه آرام دهنده باشد در حالتى كه ميت بيچاره گرفتار است بين حالات مردنها و عذاب ساعتها ، پناه مى بريم بخدا از اين شدتها و سختى ها و فى الخبر انه عليه السلام لما خطب بهذه الخطبة اقشعرت لها الجلود و بكت العيون و رجّفت القلوب(1) يعنى چون اميرالمؤمنين اين كلمات بفرمودند بدنهاى حاضران بلرزيد و چشمها بگريه درآمدند و دلها از جا كنده شد خدا كند دل من و توهم از جا كنده شده باشد تا كى به آرامى و اطمينان عمر خود بگذرانيم و خيال اين دردها كه در پيش داريم نمى نمائيم .

دنيادارى خود قرار دهى .

نان و حلوا چيست اين تدريس تو * كين بود سرمايه تلبيس تو

بهر اظهار فضيلت معركه * ساختن انداختن اندر مهلكه

تا كه عامى چند سازى رام خود * با صد افسون آورى در دام خود

چند بگشايى درون انبان لاف * چند بگشايى گزاف اندر گزاف

نه فروعت محكم اند نه اصول * شرم بادت از خدا و از رسول

اندرين ره چيست دانى غول تو * اين ريائى درس نامعقول تو

درس اگر قربت نباشد زو غرض * ليس درساً انه بئس المرض

در آن چيزى نيست عملِ روزانه روزنامه خواندن ، عمل شبانه ، روزنامه است عمل صبح ، روزنامه عمل عصر ، روزنامه است هيچ غصه خود نمى خورى ؟ هيچ فكرى بحال خود نمى كنى ؟ چرا اين قدر در حق خود بى رحم و بى انصافى ؟ !

« أو لعلك رأيتني آلف مجالس البطالين فبيني و بينهم خليتني »(1) به بين چقدر بطالة و تضييع عمر بد است كه امام سجاد عليه السلام شكوه از حال خود مى كند و عرض مى كند خدايا شايد تو مرا نشسته مجالس بطالين ديده كه ميانه من و ايشان دوستى انداخته اى . مى نگرى آقاى تاجر ! تا كى مشغول خريد و فروش امتعه دنيا هستى و محاسبه پول سياه و سفيد مى كنى يكدم مشغول تجارت براى دار آخرت هم باش .

« وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ »(2) يكدم محاسبه اعمال و طاعات و معاصى هم بكن ببين نبادا يك وقت ميزان كنند اعمال را معاصى زيادتى كنند بر طاعات . حاجى بزاز ! عمرت را گذرانيدى در پيمودن كرباس ، يك دم اعمال خود هم به پيماى نبادا نقصى در ان باشد نبادا كفه ميزان طاعات سبك باشد « وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ * فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا هِيَهْ * نَارٌ حَامِيَةٌ »(3) « تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ * لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلَّا

ص: 78

مِنْ ضَرِيعٍ * لَا يُسْمِنُ وَلَا يُغْنِي مِنْ جُوعٍ »(1) تا كى تحصيل غذاى بدن مى كنى يك دم هم در صدد تحصيل غذاى ر وح باش تا كى صرف عمر عزيز در تحصيل غذاهاى الوان دنيايى مى كنى يك دقيقه غذاى آخرتى براى خود مهيا كن نبادا در آخرت غذاى تو از درخت ضريع باشد كه درختى است در جهنم ، ميوه آن از آتش سوزنده تر ، از صبر تلخ تر ، از مردار گندتر است .

تو در اين اوطان غريبى اى پسر * خو بغربت كرده خاكت بسر

اينقدر در شهر تن ماندى اسير * كان وطن يكباره رفتت از ضمير

رو بتاب از جسم و جانرا شاد كن * موطن اصلى خود را ياد بكن

تا بچند اى شاهباز پر فتوح * باز مانى دور از اقليم روح؟

تا بكى در چاه طبعى سرنگون * يوسفى يوسف بيا از چه برون

تا عزيز مصر ربانى شوى * وارهى از جسم و روحانى شوى

اى بقالها و اى عطارها اى همه دكان دارها عمر عزيز در بازار گذشت از صبح تا شب ، كى وقت رو كردن بخدا مى شود خيال كرده كه عمر فنائى ندارد ؟ مى بينى كه آثار مرگ ظاهر شده محاسن سياه سفيد گشته دندانهاى با صفا و محكم افتاده چشمها كم نور شده گوشها سنگين گشته قُوا همه تحليل رفته اشتها بغذا تزلزل كرده .

قد تو خم گشته و مويت سفيد * يعنى از ره قاصد مرگت رسيد

اى سبزى فروشها تا كى صدا مى زنى يكى يك پول دو سه پول نتيجه عمرت جزءِ هوا شد ، حاصلى برنگرفتى ، ثمره از اين عمر عزيز بدست

ص: 79

نياوردى ترا بخدا قسم ديگر بس است يك دم رو بخدا كن كه اگر تو يك قدم پيش روى خدا صد قدم پيش مى آيد .

اى كه پنجاه رفت و در خوابى * مگر اين پنج روز دريابى

فرصت غنيمت دان ، مهلت كم شده ، رفتن نزديك شده ، كار هنوز درست نگشته ، چرا اين قدر مسامحه و سهل انگارى مى كنى اگر بدرفتارى با خدا كمتر نمايى كار درست مى شود خداوند منان اسباب شفاعت و وسايل نجات براى بندگان مهيا كرده .

در حالتى كه سوار بر است بود و اما سر مطهرش مسافرت كرد از كربلا گاهى بالاى نيزه ، گاهى در توبره اسبانِ دشمنان ، گاهى بر درخت خرما آويزان . هم توشه شدن و هم سفر گشتن با اين مسافر بزرگوار در عالم حقيقت و معنى به اين نحو حاصل مى شود كه يكدم قلب را توجه بجانبش داده از اول مسافرتش تا زمان اقامتش ملاحظه حالش نموده و از صميم قلب در احوال پرملالش با او شريك گشته و همه با هم همدرد دل پر دردش شويم .

« شيعتنا خلقوا من فاضل طينتنا و عجنوا بماء محبّتنا(1) يفرحون لفرحنا و يحزنون لحزننا »(2) وفرمود : نفس المهموم لظلمنا تسبيح(3) جانهاى عالم و عالميان بفداى اين مسافر بزرگوار كه روز سه شنبه هشتم شهر ذى الحجة الحرام از مكه قصد عراق نمود سه روز پيش از آن خيمه بيرون زده .

أن هناك مصرعي و مصرع أصحابي و لا ينجو منهم الّا ولدي علي »(1) آن حضرت با دست مبارك بسوى آسمان اشاره نمود درهاى آسمان باز شد و اينقدر از ملائكه نازل گشت كه عدد آنها را غير از خدا كسى نمى دانست آن وقت فرمود اگر وقت از دست نمى رفت و اجر باطل نمى شد با اين فرشتگان با دشمنان خود مقاتله مى نمودم وليكن مى دانم كه مصرع و مدفن من و مدفن اصحاب من در آن زمين است و از آن داهيه دهياء و واقعه غم افزا جز فرزندم على زين العابدين كسى رها نخواهد شد.

بالجمله آن حضرت در روز ترويه وارد بيت الحرام شد طواف داد و سعى نمود احرام را بهم زد و حج را به عمره بدل نمود چون خوف آن داشت كه او را در مكه محاصره كنند.

آنگاه در ميان اهل و اصحاب خود بپاى خواست(2) .

چون كلمات آن حضرت گوشزد محمد حنفيه برادرش شد بدون تأمل بنزد آن حضرت بيامد و عرض كرد اى برادر تو غدر و مكر مردم كوفه را مى دانى و مى دانى كه با پدر و برادرت چه رفتار كرده اند سخت ترسانم كه آن خدعه و مكرى كه با پيشينيان داشتند در حق شما نيز بپاى برند اگر تو همچنان در حرم محترم اقامت نمايى از همه كس عزيزتر و محفوظتر باشى .

فقال : يا أخي قد خفت أن يغتالني يزيد بن معاوية بالحرم فأكون الذي يستباح به حرمة هذا البيت : فرمود برادر خوف آن دارم كه يزيد بن معاويه حيلتى كند و ناگاه مرا بقتل برساند و بدين جهت حرمت اين خانه محترم شكسته شود محمد عرض كرد اگر از اقامت در مكه معظمه بيم دارى بجانب يمن سفر كن يا در اطراف بيابانها اقامت نما كه حصنى حصين و معقلى متين است و هيچ كس را بتو دسترسى نخواهد بود آقاى مظلوم فرمود برادر يك امشب نظرى گمارم و پشت و روى اينكار بنگرم تا به بينم چه بايد كرد محمد به منزل خود مراجعت نمود(1) .

دادى كه در مسئلت من رأى زنى و مرا خبر كنى ، كدام رأى اين رنگ بست كه ترا بجانب عراق تعجيل داد ؟ فقال أتاني رسول اللَّه صلى الله عليه وآله بعد ما فارقتك فقال يا حسين اخرج إلى العراق فان اللَّه شاء يراك قتيلا ، فرمود برادر پس از آن كه تو مراجعت كردى رسول خدا را در خواب ديدم فرمود اى حسين بيرون شو بجانب عراق زيرا كه خدا مى خواهد تو را كشته ببيند محمد گفت : « إنّا للَّه و إنّا إليه راجعون »(1) اى برادر اكنون كه حال بدين منوال است اين زنان و كودكان را چرا با خود مى برى فرمود رسول خدا صلى الله عليه وآله خبر داد فقال انّ اللَّه قد شاء أن يريهنّ سبايا فرمود همانا خدا مى خواهد اين زنان و كودكان را اسير ببيند ديگر از براى محمد جاى سخن گفتن نماند(2) .

يعنى اگر تعجيل نمى كردم مرا مى گرفتند زيرا كه يزيد عنيد عمرو بن سعيد را با جماعتى گماشته بود كه اگر توانند آن حضرت را بشهادت رسانند ثم قال له أخبرني عن النانس خلفك قال الخبير سئلت : قلوب الناس معك و سيوفهم عليك و القضاء ينزل من السماء و اللَّه يفعل ما يشاء(1) .

آن حضرت فرمود : اكنون خبر ده مرا از مردم كوفه ، فرزدق عرض كرد كه اين مطلب را از دانايى پرسش نمودى ، همانا مردم كوفه از اول دوستدارند و آرزوى ديدار تو را دارند ليكن روزگير و دار شمشير برويت كشند و ترا بكشند و قضا از آسمان نازل مى شود و خدا كند آنچه بخواهد .

و صبح آن شب از اهل كوفه ابا هزه رسيد و بخدمت آن حضرت آمد سلام كرد عرض كرد يابن رسول اللَّه صلى الله عليه وآله چه چيز ترا بيرون آورد از حرم خدا و حرم جدّت پيغمبر صلى الله عليه وآله فقال الحسين و يحك يا أبا هزة ان بني أمية أخذوا مالى فصبرت وشتموا عرضى فصبرت وطلبوا دمى فهربت وايم اللَّه لتقتلني الفئة الباغية(1) جانهاى عالم و عالميان بفداى مظلوميت يا ابا عبداللَّه فرمود اى ابا هزه همانا بنى اميه حق مرا غصب كردند صبر كردم هتك حرمت من نمودند صبر كردم و چون خون مرا طلب نمودند فرار كردم . قسم بخدا كه اين جماعت گمراه مرا مى كشند .

كانماعلى رؤسهم الطير(1) .

در اين وقت ديلم دختر عمرو كه زوجه زهير بود گفت سبحان اللَّه پسر رسول خدا كسى بسوى تو مى فرستد و ترا طلب مى كند تو اجابتش نمى كنى برخيز و بشتاب و بشنو با تو چه مى گويد و باز مراجعه نما ، زهير برخاست و برفت زمانى نگذشت كه شادمان و خندان مراجعت كرد كأنّه از صورتش خورشيد تابيده چون بر سيد امر نمود تا خيمه او را بركندند و اسباب او را بر هم نهادند و به لشكرگاه امام عليه السلام حمل دادند و زوجه خود ديلم را طلاق گفت و فرمود با اهل خويش مراجعت نماى دوست ندارم كه زحمت اسيرى ببينى و من عزم كرده ام كه در ملازمت امام عليه السلام كوچ دهم و جان خود را فداى او كنم پس مال خود را بزوجه و بنى اعمام خود عطا كرد فرمود ديلم را باهلش برسانيد آن زن صالحه بايستاد و بگريست و شوهر را وداع كرد و قالت اسئلك أن تذكرني في القيامة عند جدّ الحسين گفت خواهانم از تو كه در روز قيامت در نزد جدّ حسين مرا فراموش ننمايى(2) .

و بروايت أعثم كوفى ديلم بزهير گفت تو همى خواهى در ركاب پسر مرتضى جانبارى كنى من چرا نخواهم در خدمت دختر مصطفى سرافرازى كنم(3) .

ص: 87

واقعه را بچشم خودم ديدم فقال الحسين عليه السلام : إنّا للَّه و إنّا إليه راجعون(1) .

چون آن حضرت خبر شهادت مسلم بشنيد بسراپرده خويش داخل شد دختر مسلم را پيش خود طلبيد و نوازش زيادى و مراعات خارج عادت با وى فرمود دختر حضرت مسلم را از آن حال گمانى رسيده عرض كرد يابن رسول اللَّه با من ملاطفت بى پدران و عطوفت يتيمان رعايت مى كنى مگر پدرم را شهيد كرده اند امام عليه السلام بى طاقت شد و بگريست فرمود اى دختر اندوهگين مباش اگر پدرت نباشد من پدر تو باشم و خواهرم مادر تو باشد و دخترانم خواهران تو باشند و پسرانم برادران تو باشند آن دختر فرياد برآورد و به هاى هاى بگريست پسران حضرت مسلم عمامه ها از سر برداشتند و بهاى هاى بگريستند و اهل بيت در اين مصيبت با ايشان موافقت نمودند و بسوگوارى بپرداختند و امام عليه السلام از شهادت آن بزرگوار بسيار رنجيده خاطر گشت(2) .

قد قضى ما عليه و بقى ما علينا ، اين وقت اين اشعار را در تسليت اهل بيت انشاء فرمود :

فان تكن الدنيا تعد نفيسة * فدار ثواب اللَّه أعى و اجمل(1)

و ان تكن الأبدان للموت انشأت * فقتل امرء بالسيف في اللَّه أفضل(2)

و ان تكن الأرزاق قسماً مقدراً * فقلة حرص المرء في الرزق اجمل(3)

و ان تكن الأموال للترك جمعها * فما بال متروك به المرء يبخل(4)

ديدند سراپرده افراخته و نيزه بلند بر زمين بنشانده و شمشيرى مادى از عمود خيمه آويخته و اسبى تازى درباره بند بر آهيخته آن حضرت فرمود اين سراپرده كيست عرض نمودند از عبداللَّه بن حر جعفى است كه از فارسان كوفيان و دليران و دلاوران ايشان است و او را در شجاعت و سماحت قرنى و قرينى نيست(1) .

آن حضرت حجاج بن مسروق جعفى را كه از قبيله او بود و مؤذن آن حضرت بود فرمان داد كه نزد او برو و او را بنزد ما دعوت كن حجاج برفت و عبداللَّه را از دعوت آن حضرت آگهى داد عبداللَّه گفت ابو عبداللَّه مرا از براى چه كار مى طلبد حجاج گفت از براى آنكه او را نصرت كنى عبداللَّه گفت من از پيش دانستم كه حسين را با كوفيان مقاتله خواهد رفت من از كوفه بيرون نشدم تا اگر او كشته شود در ميان قاتلان او نباشم حجاج مراجعت كرد و در خدمت حضرت صورت حال را عرض نمود جانهاى عالم و عالميان بفداى مظلوميتت و لطف و مرحمت آن بزرگوار كه خودش بنفس نفيس برخاست و بسراپرده عبداللَّه روان گشت عبداللَّه چون اين بديد پذيره نموده و آن حضرت را در جايى نيكو فرود آورد و در برابر او ايستاد پس آن حضرت فرمود كه تو اى عبداللَّه خوب مى دانى كه هر خير و شرى را پاداشى و كيفريست و هر گفتار و كرداريرا در قيامت بازپرسى است امروز ترا به نصرت خويش دعوت كنم اگر اجابت فرمايى فرداى قيامت جدم مصطفى را از خود شاد خاطر خواهى يافت عرض كرد اين معنى مقرر است و هر كس

ص: 91

اطاعت تو كند و بر متابعت تو قدم زند جنت جاويد بهره يابند ليكن مردم كوفه از نصرت تو دست بازداشته و رايت مخالفت افراشته اند و لشكرهاى يزيد از حوصله حساب افزونست لابد بر اصحاب تو ظفر خواهند يافت و غلبه بهره ايشان خواهد گشت از من كه يك تنم چه برآيد(1) خواستارم كه مرا معاف دارى و اين اسب ماديان كه ماحقه نام دارد و هيچ سوارى گرد آن را چاك نزده و اين شمشير كه از دندان شير كارگرتر است از من بخدمتى بپذيرى امام عليه السلام فرمود من بطلب اسب و شمشير تو نيامدم بلكه خواستم به موافقت من موفق شوى و ما را به بذل مال حاجت نيست(2) .

همانا از رسول خدا شنيدم كه فرمود آنكس كه فرياد اهل بيت من بشنود و ايشان را نصرت نكند خداوند او را برو در آتش افكند اين بفرمود و برخواست و فرمود « وَمَا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا »(3) و بيرون شد تا جانب كوفه كوچ دهد(4) .

در خبر است كه عبداللَّه بن حر از پس اين واقعه پشيمان شد و دريغ خورد كه چرا ملازمت خدمت آن حضرت را اختيار نكرده همواره اظهار مى خورد چند كه زنده بود از تاسف دست بر دست مى سود و اين اشعار تذكره مى نمود :

ص: 92

فيا لك حسرة ما دمت حيا * تردد بين صدري و التراقي(1)

حسين حين يطلب نصرة مثلي * على أهل العداوة و الشقاق(2)

مع ابن المصطفى روحي فداه * فويلي يوم توديع الفراق(3)

فلو انى أواسيه بنفسي * لَنِلْتُ الفوز في يوم التلاق(4)

لقد فاز الذي نصروا حسينا * وخاب الآخرون ذو النفاق(5)

شمشيرها ، اين جماعت كه بسوى تو رسولان گسيل كردند و ترا طلب نمودند اگر با تو نرد مخالفت نباختند و ساز مخاصمت نه نواختند .

فقال عليه السلام : يا عبداللَّه ليس بخفى على الرأي ولكن اللَّه تعالى لا يغلب على أمره ، فرمود اى عبداللَّه چنين نيست كه من حقيقت امر را ندانم و عاقبت اين كار را نبينم ليكن خداى تعالى بر آنچه قضا كرده مغلوب نشود و كلم او دگرگون نگردد .

ثم قال عليه السلام : و اللَّه لا يدعونني حتى يستخرجوا هذه العلقة من جوفي(1) .

بالجمله آن حضرت از بطن العقبه خيمه بيرون نمود با اصحاب و اهل بيت طى طريق كرده تا به منزل شراف رسيدند و چون صبح شد فرمان دادند كه خدم و حشم هر چند توانند حمل آب نمايند پس بار بست و بر نشست و راه كوفه در پيش گرفت چون روز به نيمه رسيد ناگاه يك تن از اصحاب گفت اللَّه اكبر آن حضرت نيز فرمود اللَّه اكبر آن گاه پرسش كرد چه شگفتى نگريستى كه تكبير گفتى عرض كرد نخلستانى مى نگرم كه هرگز در اين اراضى نديده ام و چند تنى ديگر نيز بدينگونه سخن كردند آن حضرت اصحاب را فرمود نيكو بنگريد جماعتى گفتند ما همه گوش اسب و نيش نيزه مى نگريم آن حضرت فرمود قسم بخدا جز اين نيست پس آن حضرت عنان به جانب دست چپ فرو گذاشت و اصحاب در ركاب او بسرعت برفتند و از آن سوى مقدمة الجيش سپاه دشمن فرا مى رسيد چنان مى نمود كه سنانهاى نيزه ايشان گزاننده تر از زنبوران سرخ و نُشادُر و آن رايات ايشان پرندگانى

ص: 94

سياهتر از غراب سياه است و آن حضرت از شاهراه بيك سوى همى رفت و سرعت نمود و از آن جماعت سبقت گرفت .

آنكه شمشير كشيدى برخش آبش داد * و آنكه گريد ز غمش كى رود او را از ياد

اين وقت هنگام نماز ظهر رسيد امام عليه السلام حجاج بن مسروق را فرمود تا اذان گفت و چون نوبت باقامت رسيد آن حضرت ازار و رداى خويش را در بر كرد و نعلين بپوشيد و از بهر نماز بيرون خراميد و اول خدايرا ثنا فرمود و سپاس گذاشت .

ثم قال ايها الناس اني لم آتكم حتّى اتتني كتبكم و قدمت عليّ رسلكم أن أقدم علينا فليس لنا امام لعل اللَّه يجمعنا و اياكم على الهُدى و الحق فإن كنتم على ذلك فقد جئتكم فاعطوني ما اطمئن إليه من عهودكم و مواثيقكم و ان لم تفعلوا و كنتم لمقدمى كارهين انصرفت عنكم إلى المكان الذي جئت منه إليكم » حُرّ و لشكر او از اين كلمات متحير بماندند و در جواب هيچ گونه سخن نگفتند(1) .

آنگاه آن حضرت فرزند خود على را فرمود برخيز و اقامه بگوى .

و با حر فرمود اگر خواهى تو با لشكر خويش جداگانه نماز ميكن عرض نمود بتو اقتدا مى كنم پس آن حضرت هر دو لشكر را امامت نمود و نماز ظهر را بجاى آورد و بسراپرده خويش مراجعت نمود و اصحاب در خدمت حضرتش انجمن شدند و حر نيز به خيمه خويش برفت و پانصد تن از سپاه او در گرد او انجمن شدند و پانصد تن در صف خويش بپائيدند و هر يك از لشكريان عنان اسب خويش را گرفته در ظل اسب نشيمن ساختند اين بود تا

ص: 96

هنگام نماز ديگر رسيد آن حضرت منادى را فرمود تا نماز عصر را ندا كند و اقامت گويد و همچنان نماز را بامامت هر دو لشكر بجاى آورد و چون سلام داد روى بجانب مردم آورد و خطبه انشاء كرد و همان مطلب سابق را

مدينه باشد تا از راه انصاف انصراف نجسته تا عاقبت كار چگونه شود(1) .

و در كتاب نورالعين سند به سكينه خاتون دختر مهر اختر حضرت سيدالشهداء منتهى مى شود كه مى فرمايد در خيمه خويش بودم آواز گريه شنيدم نخواستم از زنان كسى آگاه شود برخاستم نزد پدر آمدم او را گريان ديدم و ديدم كه با اصحاب همى فرمود :

ام كلثوم عرض كرد : أخي ردنا إلى حرم جدّنا قال يا أختاه ليس لي إلى ذلك سبيل أما رأيت ممانعة الحر بالأمس ؟ قالت أجل ذكّرهم محل جدّك و أبيك و أمّك و أخيك قال ذكّرتهم و وعظتهم فلم يسمعوا كلامي و لم يرعوا ملامي فمالهم غير قتلي سبيلاً(1) .

و الغاضرية(1) .

بالجمله آن حضرت روان شد و اصحاب او راه پيش داشتند و سپاه حر از هر جانب مانع و دافع بودند بدينگونه بيش و كم طى مسافت مى نمودند زهير بن قين عرض كرد يابن رسول اللَّه نيكو است كه در زمين كربلا فرود آئيم در كنار فرات لشكرگاه كنيم از زحمت بى آبى آسوده باشيم و در موقع خود قتال نمائيم و از خداى استعانت جوئيم حسين عليه السلام چون اين كلمات بشنيد آب در چشم بگردانيد ثم قال : اللهمّ اني أعوذ بك من الكرب و البلاء(2) .

وهيهنا واللَّه مسفك دماءنا و هيهنا و اللَّه مهتك حرمنا و هيهنا واللَّه مقتل رجالنا و هيهنا واللَّه مذبح اطفالنا و هيهنا و اللَّه تزار قبورنا و بهذه التربة وعدني جدّي رسول اللَّه صلى الله عليه وآله و لا خلف لقوله(1) .

فرمود : بايستيد و بارها بر زمين بيندازيد و از اينجا كوچ منمايد قسم بخدا كه اين زمين زمينى است كه شتران ما مى خوابند و اين زمين است كه خونهاى ما را در آن مى ريزند و اين زمين زمينى است كه حرم ما را هتك مى نمايند يعنى خواهرانم زينب و ام كلثوم را با كعب نيزه و تازيانه مى زنند و لباس ايشان را به يغما مى برند و اين زمين زمينى است كه مردان ما را در آن مى كشند يعنى دستهاى برادرم ابوالفضل را از بدن جدا و بدنش را تيرباران مى كنند و بدن على اكبر هيجده ساله را قطعه قطعه و پاره پاره مى نمايند و اين زمين زمينى است كه اطفال ما را در آن ذبح مى كنند و اين زمين زمينى است كه ما همه در آن مدفون خواهيم شد و شيعيان ما تا روز قيامت قبور ما را زيارت مى كنند و اين خاك خاكى است كه جدم رسول خدا صلى الله عليه وآله وعده آن را به من داده و البته وعده او صدق و حق خواهد بود عاقبت زيارت كرده اند و مى كنند و مى كنند تا روز قيامت شيعيان قبور آن حضرت و اهل بيت و اصحابش را .

قتلگاه شدند اول خواهر دلسوخته اش زينب خاتون روى كرد به سمت مدينه و عرض نمود السلام عليك يا جدّاه يا رسول اللَّه يا من صلّى عليك مليك السماء هذا حسينك مرملٌ بالدماء ، مقطع الأعضاء ، مجزوز الرأس من القفا ، مسلوب العمامة و الرداء(1) .

زينب عالمه غير معلمه است اين چهار فقره بخدمت جدش عرضه نمود چون هر يك از آنها اشاره بواقعه ايست گذشته اما فقره اول اشاره ايست بآن وقتى كه حسين خدمت جدش بود و مشتاق لقاء مادر گشت باران بر زمين مى باريد پيغمبر صلى الله عليه وآله نتوانست تحمل كند قطرات باران بر بدن حسين بريزد دعا كرد باران ساكن شد حسين نزد مادر برفت زينب عرض مى كند اى جد بزرگوار تو كه نتوانستى به بينى قطرات باران بدن حسين ببارد حال بيا و ببين چگونه بدنش تيرباران و غرقه درياى خون گشته .

فقره دوم اشاره است به آنروز كه حسين عليه السلام آمد بخدمت جدش پيغمبر در مسجد در حالتى كه آن حضرت بالاى منبر اصحاب را موعظه مى نمودند كه حسين عليه السلام دوان دوان بيامد و همه جا پا بدوش مردم و اهل مسجد مى نهاد كه خود را به جد بزرگوارش برساند ناگاه پاى مباركش در دامن جامه پيچيده بر زمين افتاد چون بر زمين بيفتاد پيغمبر صلى الله عليه وآله خود را از منبر بزير انداخت و آمد حسين را برداشت و بسينه گرفت اصحاب عرض نمودند چرا شما از منبر بزير آمديد ما خود حسين را برمى داشتيم بخدمت شما مى آورديم فرمود چون حسين بزمين افتاد حالتم ديگرگون شد و نتوانستم

ص: 102

خوددارى كنم زينب عرض مى كند اى جد بزرگوار تو كه نتوانستى يك دقيقه حسين را بر زمين افتاده به بينى حال بيا و ببين چگونه با بدن قطعه قطعه روى خاك افتاده(1) .

فقره سوم : اشاره است بروز عيدى كه دو جامه نو را براى حسين درست كرده بودند گريبان جامه حسين تنگ بود خطى از رنگ جامه بر دور گردنش بعمل آمده پيغبمر صلى الله عليه وآله وقتى كه او را ديد حالش متغير شد و فوراً امر نمود گريبان جامه را وسيعتر كردند زينب عرض مى نمايد اى جد بزرگوار تو كه نتوانستى خطى از رنگ جامه بر گردن حسين به بينى حال بيا و نگاه كن به بين چگونه سرش را از قفا بريده اند .

فقره چهارم : اشاره است به روزى كه پيغمبر اهل بيت خود را جمع نموده بايشان فرمود بياييد همه با هم سرها برهنه كنيم دعا كنيم در حق گناهكاران امت ، پيامبر صلى الله عليه وآله سر را برهنه كرد اميرالمؤمنين سر را برهنه كرد فاطمه زهرا سر را برهنه كرد حسن مجتبى سر را برهنه كرد چون حسين خواست سر را برهنه كند جبرئيل نازل شد عرض نمود خدمت حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله حقت سلام مى رساند و مى فرمايد بگو حسين سر را برهنه نكند در روز قيامت هر چه خواهى از گناهكاران امت به تو ببخشم اگر حسين سر را برهنه كرد ملائكه آسمانها بخروش مى آيند .

زينب عرض مى كند اى جد بزرگوار اين حسينى كه ملائكه نتوانستند يك دقيقه سرش را برهنه ببينند حال بيا و ببين چگونه با سر بى عمامه روى

ص: 103

خاك افتاده است . مستحب است زائر حسين دل شكسته باشد زينب وقتى كه وارد قتلگاه شد دلش يك درياى غصه مى بود . مستحب است زائر حسين لب تشنه و شكمش گرسنه باشد زينب وقت زيارت حسين سه روز بود لب تشته و شكم گرسنه مى بود مستحب است زائر حسين پاى برهنه باشد زينب وقتى كه آمد در قتلگاه پا برهنه بلكه سر برهنه هم مى بود مستحب است زائر حسين قبر حسين را به بوسد وقتى كه اين اهل بيت آمدند در قتلگاه ، حسين قبرى نداشت زينب خواهرش بوسيد گلوى بريده اش را و گريه كرد به نوعى كه هر دوست و دشمن از گريه اش بگريه درآمد حق داشت اگر مى گفت برادر حسين :

خاك عالم بسرم كزدم شمشير و سنان

جاى يك بوسه من در همه اعضاى تو نيست

« لا حول و لا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم » .

ص: 104

بسم الله الرحمن الرحیم

الرَّوْعِ وَ الزُّهُوقِ وَ قَبْلَ قُدُومِ الْغَائِبِ الْمُنْتَظَرِ وَ أَخْذَةِ الْعَزِيزِ الْمُقْتَدِرِ »(1) .

براى چه اينقدر علاقه باوضاع دنياى فانى ، با اينكه به علم يقين مى دانى كه اين علاقه منقطع خواهد شد گرفتار انقطاع از اين علائق خواهى گشت ، مى دانى كه پس از مفارقت روح از بدن چه مصيبت هاى سنگينى بر شخص وارد مى شود ؟

تعجيل منمائيد به بردن من تا بشنوم آواز اولاد خود را ، اين اولادى كه ناله مى كشند عقب جنازه من ، و عروس من كه گريه مى كند بر من و پدر من كه از اين مصيبت كمرش خم گشته و مادر من كه موى خود را پريشان نموده و بر سينه خود مى زند كمرش خم گشته چشمهايش از مردن سفيد گشته ، وقتى كه نماز كردند بر ميت و بلندش نمودند بعضى دوستانش بخانه ها برمى گردند مى گويد برادران مى دانستم كه احياء اموات را فراموش مى كنند وليكن نه به اين زودى ، هنوز بدن من در ميانه شماست پس وقتى كه در لحدش گذاشتند و خاك بر او ريختند ندانى كند واوارِثاه ، اى ميراث خواران ! من مال بسيار براى شما گذاشتم فراموش نكنيد مرا ، تصدق كنيد از من بر فقراى خود و لو قطعه نان سوخته باشد ، و ياد دادم من به شما قرآن را پس فراموش ننمائيد مرا از دعا كه در اين وقت من بشما محتاج شده ام مثل فقرايى كه بر در خانه شما مى آيند و محتاج بدعاى شما گرديده ام مثل محتاجين ديگر كه اظهار احتياج مى كنند(1) .

پس بيا تا حالمان حال فقراء نشده و دوست عمر عزيز باقى است و مانند گدايان در خانه ميراث خواران نشده ايم چاره براى خود كنيم ، تا روح تعلق به بدن دارد درد علاج پذير است ، اما هرگاه معاينه موت و عالم برزخ شد اول فقر و گدايى است اقلاً بيا در همين مجلس تا چاره از دست نرفته ، قدرى از دردهاى سنگين علاج كنيم ، حقوق مردم كه بر ذمه است علاجى غير از اداء آنها ندارد ، اما حقوقى كه از خدا ضائع كرده ايم امر آنها آسانتر است

ص: 108

معالج آنها آب است و آتش ، آب هر نجس را پاك مى كند آتش غش هر مغشوشى را دفع مى كند به اين معنى كه اگر الآن در همين دقيقه كه اينجا نشسته ايم تقصيرات و بديهاى خود را بخاطر بياوريم و ملاحظه بدحالى خود كنيم و مراجعه به احوال بد خود نماييم و تصور عقوبات مهيا شده از خداوند براى عاصين بنمائيم ، البته دل ما بحال خود مى سوزد ، حرارتى در دل بواسطه اين تصورات حادث مى شود ، بخارى از آن متصاعد مى گردد بدماغ مى رسد ، آنجا كه رسيد مستحيل بآب مى شود ، از دماغ سرازير مى شود ، در چشم حركت مى كند ، اگر يك قطره از آن آب از چشم بيرون آمد روح تطهير مى شود از نجاست معاصى ، با همان يك قطره آب پاك و پاكيزه مى گردد و العياذ باللَّه اگر امروز اين آب از چشم سرازير نشد در اوقات ديگر دريا دريا آب از چشم سرازير خواهد شد و اصلاً و ابداً فايده اى بحال شخص ندارد و يك جزء از هزار جزء خبث و نجس وجود شخصى را تطهير نمى كند خدا دوست دارد چشمى را كه از خوفش گريه نمايد .

قصرى در بهشت باو كرامت مى كند كه مزين باشد بمرواريد و جواهر و در آن قصر از نعمت هاى الهى بوده باشد آنچه چشم نديده و گوش نشنيده و در خاطر كسى خطور نكرده باشد(1) .

و حضرت صادق عليه السلام فرمود كه بسيار هست ميان آدمى و بهشت زياده از مابين تحت الثرى تا عرش دورى هست از بسيارى گناهان پس گريه مى كند از خوف الهى و از روى پشيمانى از گناهان تا اينكه نزديكتر شود به بهشت از پلك چشم به چشم(2) .

و ان الراحل اليك قريب المسافة(3) كسى كه بار سفر به بندد و اراده كوىِ دوست كند به يك چشم بر هم زدن به مراد دل مى رسد بيا من و تو همه با هم بار سفر به بنديم و در همين ساعت راه كوى دوست پيش گيريم چون ما يك قدم برداريم دوست حقيقى صد قدم پيش مى آيد.

در حديث ديگر فرمود كه هيچ خيرى نيست مگر آنكه آنرا كيلى و وزنى است مگر قطرات اشك كه قطره از آن درياهاى آتش را فرو مى نشاند و اگر بنده در ميانه امتى گريه كند خدا همه آن امت را رحم مى كند(4) .

و چون گريه از خوف خدا از افضل عبادات و اعظم وسائل رفع درجات است همواره اولياء و دوستان خدا مشغول بگريه و زارى از خوف حضرت بارى تعالى بوده اند با وجود اين زحمات و مجاهداتى كه در راه رضاى خدا

ص: 110

متحمل مى شدند .

بنزد وى آمدند عباد بنى اسرائيل بگرد او جمع گشته و او را خبر دار كردند كه روى تو چنين مجروح شده گفت من باخبر نشده ام حضرت زكريا فرمود اى فرزند چرا چنين مى كنى من از خدا فرزندى طلبيدم كه موجب سرور من شود گفت اى پدر تو مرا به اين امر كردى گفتى كه در ميان دوزخ و بهشت عقبه اى است كه نمى گذرند مردم از ان عقبه مگر جماعتى كه بسيار گريه كنند از خوف خدا فرمود اى فرزندم بلى من چنين گفتم جهد و سعى كن در بندگى خدا ، پس مادر حضرت يحيى بوى فرمود اى فرزند رخصت مى دهى كه دوباره نمد از براى تو بسازم كه بر دو طرف صورت خود نگهدارى كه دندانهاى تو را بپوشد و آب چشمت را جذب نمايد عرض نمود مادر اختيار دارى پس دوباره نمد براى او ساخته و بر صورتش گذاشت دندانهايش ( و اسنانهايش را ) فشار داد از اشك چشم چنان تر شد كه آب از ميان انگشتانش جارى شد چون حضرت زكريا اين حال را مشاهده نمود گريان شد و روى باسمان كرده و عرض نمود خداوندا اين فرزند من است و اين آب ديده او است و تو ارحم الراحمينى(1) .

و رسوا ننمودى الهى عمر من در معصيت تو بسيار گذشت و گناهان در نامه اعمال عظيم شد پس من غير از آمرزش تو اميدى ندارم و بغير خشنودى تو آرزويى ندارم پس از پى ان صدا رفتم دانستم كه اميرالمؤمنين است پس در پشت درختان پنهان شدم و آن حضرت بسيار ركعات نماز گزاردند چون فارغ شدند مشغول دعا و گريه و مناجات شدند و از جمله آنچه فرمودند اين بود كه الهى چون در بخشش و عفو تو فكر مى كنم گناه من بر من آسان مى شود و چون عذاب عظيم تو را بياد مى آورم بليه خطاها بر من عظيم مى شود آه اگر بخوانم در نامه عمل خود گناه چندى را كه فراموش كرده ام و تو آنها را احصاء فرموده اى پس بگوئى بملائكه كه بگيريد او را ، پس واى بر چنين گرفته شده و اسيرى كه خويشان او را نجات نمى توانند بخشيد و قبيله او بفريادش نمى توانند رسيد و جمع اهل محشر بر او ترحم مى كنند پس فرمود آه از آتش كه جگرها را بريان مى كند آه از آتش كه جميع احشا را فرو مى ريزد آه از درد پاهاى افروخته از آتش جهنم پس بسيار گريستند تا اينكه ديگر صدا و حركتى از آن حضرت نشنيدم با خود گفتم كه البته خواب بر آن حضرت غالب شد از بسيارى بيدارى ، نزديك او رفتم كه براى نماز صبح آن حضرت را بيدار كنم چندان كه حركت دادم حركت ننمود بمثابه چوب خشك جسد مباركش بزمين افتاده بود گفتم انا للَّه و انّا اليه راجعون و دويدم بجانب خانه آن حضرت و خبر را بحضرت فاطمه دادم فرمود كه قصه چون بود عرض كردم فرمود كه اى ابو الدرداء اين غشى است كه غالب اوقات او را از خوف الهى روى مى دهد پس آب آوردند و بر روى

ص: 114

آن حضرت پاشيدند و به هوش آمدند و نظر بسوى من فرمودند من مى گريستم فرمود كه از چه گريه مى كنى اى ابو الدرداء گفتم از آنچه مى بينم كه تو با خود مى كنى فرمود اگر به بينى مرا بسوى حساب مى خوانند در هنگامى كه گناهكاران يقين بعذاب خود داشته باشند و ملائكه غلاظ و زبانيه تندخو مرا احاطه كرده باشند و نزد خداوند جامه مرا بدرند و جميع دوستان مرا در آن حال واگذارند و اهل دنيا همه بر من رحم كنند هر آينه در آن روز بر من بيشتر رحم خواهى كرد پس ابو الدرداء گفت و اللَّه چنين حالتى از هيچ يك از صحابه پيغمبر صلى الله عليه وآله نديده بودم(1) .

را از جهنم بيرون بياوريد و داخل بهشت نمائيد .

و ملاحظه عظمت صفات و كبرياء و جبروت خداوند عالميان بوده باشد و در مقام تفكر در قصور و تقصير در عبادت خداوند و امتثال اوامر و نواهى و در مقام چشيدن شيرينى مناجات و محبت حضرت بارى تعالى كه منبعث از محبت و دوستى دوستان خدا و حجج خداوند عالميان كه ملاحظه نمى شود در آن اصلاً رجاء ثواب و نه خوف بر عقاب ، و شكى نيست كه اين قسم افضل از قسم سابق و حقيقت گريه از خوف خدا است چنان كه شكى نيست كه گريه بر مصائب آل رسول صلى الله عليه وآله از اين قسم است يعنى قسم مخصوصى است از اين قسم . زيرا كه معلوم است كه محبت اهل بيت راجع به محبت خداوند عالميان است .

بلكه بنابر قول بعضى از علماى اعلام گريه بر مصائب امام مظلوم افضل از گريه از خوف خدا است چنانچه جد اعلى مرحوم السيد نعمت اللَّه الجزائري أعلى اللَّه مقامه و درجته در كتاب مقامات النجاة مى فرمايد : « انّ البكاء على الحسين أفضل من بكاء الخشية » .

گرفتار آن خواهيم بود .

فعلى مثل الحسين فليبك الباكون ، پس بر مثل همچه مظلومى بايد گريه كرد زيرا كه گريه كردن بر آن مظلوم گناهان سنگين را برطرف مى كند .

ثم قال الرضا عليه السلام ، پس از آن ، آن حضرت فرمود چون شهر محرم داخل مى شد پدرم همواره قرين غصه و اندوه مى بود و هيچ وقت خنده نمى نمود و روز بروز بر غصه اش مى افزود تا روز دهم آن شهر مى شد در آن روز گريه ها مى كرد و مكرر مى فرمود اين روز روزى است كه حسين مظلوم در آن كشته گرديده و ريان بن شبيب گويد روز اول محرم بخدمت حضرت رضا عليه السلام رسيدم فرمود اى پسر شبيب اين ماه ماهى است كه اهل جاهليت قتال و ظلم را در آن روا نمى دانستند محض احترام اين ماه وليكن اشقياى اين امت قدرش را شكسته حرمت پيغمبر را ضائع كردند زيرا كه در اين ماه ذريه اش را كشتند زنانش را اسير كردند اموالش را به يغما بردند خدا هرگز نيامرزد ايشان را .

اى پسر شبيب اگر مى خواهى گريه كنى بر چيزى ، گريه كن بر حسين فانه ذبح كما يذبح الكبش زيرا كه مانند گوسفند قربانى ذبحش كردند و كشتند با او از اهل بيتش هيجده نفر كه در تمامى عالم نظير نداشتند از اين جهت در اين مصيبت آسمان و زمين گريه كردند و چهار هزار ملائكه از آسمان بزمين فرود آمدند كه يارى كنند امام مظلوم را وقتى رسيدند كه ديدند كار از كار گذشته حسين را سر بريده اند نزد قبر آن حضرت غبارآلوده پريشان مو

ص: 118

ماندند تا قائم ما ظهور كند و او را يارى كنند در خونخواهى امام مظلوم(1) .

كتب ثقات از معاصرين اينكه چون پيغمبر صلى الله عليه وآله خبر داد بدخترش فاطمه زهرا شهادت حضرت امام حسين را و آنچه را كه وارد مى شود بر آن وجود مقدس از محن و بلايا ، گريه كرد فاطمه زهرا عليها السلام گريه شديدى و عرض كرد اى پدر بزرگوار پس كه بر حسين گريه مى كند و اقامه عزاى او مى نمايد ؟ پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمود نور ديده ، زنان امت من بر زنان اهل بيتم گريه مى كنند مردان ايشان بر مردان اهل بيتم مى نالند پس بر پاى مى كنند عزاى حسين را ايشان طائفه پس از طائفه اى در همه سالها و چون روز قيامت شود تو زنان ايشان را شفاعت مى كنى و من مردان ايشان را شفاعت مى كنم و هر كس كه بر مصيبت حسين عليه السلام گريه كند دستش را بگيرم و او را داخل بهشت مى نمايم اى فاطمه هر چشمى در روز قيامت گريانست مگر چشمى كه بر مصيبت حسين عليه السلام گريان شده باشد كه در آن روز خندان و شادمان است(1) .

را كه غيرة اللَّه بود در وقتى كه از روى ناچارى و لابدى آن بزرگوار گرفت روى دستهاى خود طفل شش ماهه على اصغر را و قطره آبى از لشكر براى او طلب كرد و فرمود : يا قوم اسقوا هذا الرضيع أمّا ترونه كيف يتلظى عطشان من غير ذنب آتاه اليكم(1) ، و همچنين مصيبت برادر مردن در زنان اثرى دارد كه هرگز آن اثر در طبع مردان حاصل نمى شود پس كما هو حقه مصيبت دل زينب را در قتلگاه از كشته شدن برادر تصور نمى كند مگر زنان كه دارد بَكَتْ زينب حتى ابكَتْ كلَ عدوٍ و صديقٍ(2) دوست و دشمن بحالش گريه كردند در قتلگاه . پس گريه حقيقى و حقيقت گريه كه بمقام استحقاق شفاعت مى رساند در اين مصيبت حاصل نمى شود مگر از مردان بر مصيبت مردان و از زنان بر مصيبت زنان و باين وجه تخصيص شفاعت مردان بمردان و زنان بزنان نيز معلوم شد صح ما في المتن . پايان نكته .

خوانى و عزادارى از براى فرزند مصطفى است . اى موسى هيچ بنده از بندگان من در آن زمان نيست كه گريه كند يا تباكى نمايد يا عزادارى كند بر حسين مظلوم مگر اينكه بهشت از براى اوست و هر كس كه از مال خود انفاق كند در محبت پسر دختر پيغمبرش طعامى يا درهمى يا دينارى به اضعاف مضاعف در دنيا باو تلافى خواهد شد و گناهانش آمرزيده خواهد گشت و از اهل بهشت است اى موسى قسم بعزت و جلال خودم نيست مردى يا زنى كه در روز عاشورا يك قطره اشك از چشمش سرازير شود مگر اينكه مى نويسم از براى او اجر يك صد شهيد در نامه عملش(1) .

و نيز در منتخب است اينكه زنى بدكار در مدينه طيبه معروف به زشتى بود همسايه اى داشت مواظب بر ماتم امام مظلوم ، يكى از روزها جمعى بنزد آن شخص عزادارى امام عليه السلام مى نمودند فرمان داد تا براى ايشان غذايى درست كنند آن زن فاحشه داخل در خانه همسايه شد كه آتش بَرَد در وقتى كه طباخ از پختن غذا غافل شده و آتش خاموش گرديده بود آن زن نشست بزحمت تمام بقدر يك ساعت بر آتش دميد تا دستهاى او چركين و چشمهاى او اشك ريز شدند پس برگشت و بخانه خود رفت چون ظهر شد آن زن بحسب عادت خود پيش از ظهر خوابيد در عالم خواب ديد كه قيامت بر پاى شده ناگاه زبانه هاى آتش و ملائكه موكل بان بر وى هجوم آوردند و مى گفتند اى زناكار ! غضب خدا بر تو نازل است و مأموريم اينكه بيندازيم تو را در قعر جهنم ، آن زن در عالم خواب فرياد مى كشيد و فريادرس

ص: 122

نمى ديد مى گويد قسم بخدا رساندند مرا كناره جهنم ناگاه ديدم مردى پيش آمد و فرياد بايشان مى زد خلّوها بگذاريد او را گفتند يابن رسول اللَّه براى چه ؟ فرود چون داخل شد بر قومى كه عزاى من برپا مى كردند و آتش غذاى ايشان را افروخته گردانيده ، گفتند حبّاً و كرامة اى فرزند ساقى كوثر و اى شافع روز محشر ، آن زن مى گويد در عالم خواب گفتم تو كيستى كه بر من منت گذاردى فرمود منم حسين بن على بن ابى طالب از خواب بيدار شدم بيهشانه بسوى آن مجلس رفتم هنوز مردم متفرق نشده بودند خواب خود را حكايت براى ايشان كردم تعجب كردند صداى گريه و ناله ايشان بلند شد و از آن وقت از عمل قبيح خود بدست ايشان توبه كردم(1) .

پس مناسب است در اين اوقات كه بهار گريه است و عزادارى و سوگوارى بر امام مظلوم است همه با هم گريه كنيم بر مصائب آن حضرت ، اگر چه گريه بر هر مصيبتى از مصائب آن حضرت اجرهاى عظيم دارد ليكن از جهت بعض خصوصيات بعضى اقسام گريه افضل از بعض اقسام است مثل گريه كردن بر مصيبتى كه خود آن حضرت بر آن گريه كرده باشد كه از اين جهت معلوم مى شود كه آن مصيبت از اعظم مصائب است زيرا كه گريه كردن از صفات زنان است و براى مردان ننگ و عار است بخصوص

مرتبه وقتى بود كه وارد زمين كربلا شد چون بارها بر زمين انداختند و خيمه ها را برافراشتند آقاى بى كس جمع نمود تمامى اهل بيت و اولاد خود را در خيمه خود فنظر اليهم نظر آيس فبكى ساعة(1) يعنى نگاه مأيوسانه بايشان كرد قدرى گريست نمى دانم گريه آن حضرت براى چه بود شايد براى اين بود كه بخاطر مبارك آورده آنكه بعد از زمانى قليل همين جماعت محترمه كه تماماً صحيح و سالم و معزز و محترم نزد او حاضرند مردان ايشان كشته و بخون آغشته و زنها اسير و دستگير خواهند شد يا آنكه بخاطر مبارك آورده همين نحوى كه الآن اين زنان محترمه در نهايت عزت و جلالت به هيئت اجتماع در خدمتش حاضر و مجتمع اند طولى ندارد كه بنهايت ذلت و خوارى و حالت اسيرى و دستگيرى در مجلس پسر زياد ملعون مجتمع خواهند شد يا اينكه بخاطر مباركش آمد اينكه همين زنانى كه الآن بنزد او حاضرند در نهايت عزت و احترام طولى ندارد كه در نهايت ذلت و خوارى همه بيك ريسمان بسته و در مجلس يزيد ملعون حاضر خواهند شد و آن ملعون اهانتها بايشان خواهد رسانيد .

عليا مخدره سكينه خاتون مى فرمايد نديدم كسى بى رحم تر و بى مروت تر از يزيد ملعون(2) كه چون ما را در مجلس آن ملعون حاضر كردند همه گريه كننده ، مصيبت زده ، داغ ديده بعوض اينكه بر ما ترحم كند در پيش چشم همه ماها با چوبى كه در دست داشت بنا كردن زدن بر لب

ص: 124

و دندان پدر بزرگوارم(1) دو طفل از اطفال آن حضرت پاى تخت ايستاده چوب كه بالا مى رفت دستها بالا مى بردند چوب كه پايين مى آمد دستها بصورت خود مى زدند و مكرر مى گفتند باباى غريب حسين باباى مظلوم حسين(2) در اين وقت حق داشت عليا مخدره زينب خاتون اگر مى گفت :

يزيد مزن تو چوب جفا بر لب برادر من

سر بريده چه كرده است خاك بر سر من

لا حول ولا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم .

ص: 125

ص: 126

بسم الله الرخمن الرحیم

بر گناه كردن و مخالفت خداوند و نافرمانى پروردگار خودت و براى چه تن بهلاكت نفس خود داده آيا نيست از براى درد تو صحت يافتنى يا اينكه نيست از براى خواب تو بيدار شدنى ؟ پس كى خود را از مرض غفلت و بيهشى معالجه مى كنى و كى از خواب غفلت بيدا مى شوى و علاجى براى كارت مى كنى آيا ترحم مى كنى بر جان خودت بقدرى كه بر ديگران ترحم مى كنى ؟ پس چه بسيار است كه مى بينى كسى را در آفتاب گرم نشسته پس ترحم باو مى كنى و او را بسايه مى برى يا مى بينى شخصى را گرفتار و مبتلا بمرض كه اذيت رسانيده باشد آن مرض بدن و جسدش را پس از روى ترحم و دلسوزى بحالش گريه مى كنى پس چه باعث شده ترا كه بر درد سنگين خود صبر و طاقت مى كنى و قوى گردانيده ترا بر مصيبتهاى وارده بر خودت و صابر گردانيده و شكيبايى داده تو را از گريه كردن بر روح و جان خودت و حال آنكه روح و جان خودت از همه جانها نزدت عزيزتر است ، چگونه بيدار نمى گرداند تو را ترس شب در آمدن خشم خدايى و حالى آنكه افتاده به سبب معصيت ها در ورطه پلهاى قهر و غضب هاى او ، پس مداوا و معالجه كن خود را از درد سستى و ضعف و ذلت به عزم و جد و سعى عقل خودت و از خواب غفلتى كه چشمان تو را گرفته به بيدارى دل .

يا مَن بدنيا اشتغل * قد غرّك طول الأمل

الموت يأتي بغتة * و القبر صندوق العمل(1)

است حضرت صادق عليه السلام قسم مى خورد واللَّه أتخوف عليكم فى البرزخ ، عرض كردند كدام است برزخ فرمود : القبر منذ حين موته إلى يوم القيامة(1) چقدر شديد و سخت است دخول در قبر كه مستحب است وقتى كه ميت را نزديك قبر برند سه مرتبه او را بر زمين بگذارند و باز بردارند ليأخذ أهبته(2) يعنى تا اينكه خود را آماده و ساخته قبر كند جاى نرفته مى خواهد برود كه تاريك و باريك فريد و وحيد .

حضرت فرمود : لا يأتي على الميت أشدّ من أول ليلته(3) شب اول قبر بدترين شب ها است هر كس مسافرت كرده ملاحظه نموده كه وقتى كه وارد بلد غربت شد كه نه جايى را مى داند نه كسى را مى شناسد نه از خويشانش كسى مى بيند نه از دوستانش كسى سراغ دارد چه حالت مى شود و چه قدر دل پر از غم و هم و اندوه مى گردد با اينكه عذاب و عقابى در كار نيست فشارى در ميان نيست سؤال نكيرين نيست هوا صاف ، راه رفتن به اينطرف و آن طرف باز .

القبر اما روضة من رياض الجنة و أما حفرة من حفر النيران(4) العياذ باللَّه اگر گودالى شد از گودالهاى جهنم تا روز قيامت چه بايد كرد اگر يك ذره ايمان نماند قبر سياه مى شود ، نور ايمان روشنش مى كند وقتى كه ميت را در قبر سرازير مى كنند مثل اين است كه چيزى از آسمان بياندازند .

ص: 129

خاتون قيامت براى ظلمت و وحشت قبر گريه مى كرد و اشك چشم خود را در شيشه گذاشته بود به حضرت امير وصيت كرد كه آنرا در قبرش بگذارد و سفارش كرد يا على همين كه مرا به قبر سپردى زود مرو و بالاى قبرم بنشين قدرى قرآن بخوان كه من از وحشت قبر مى ترسم .

حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله وقت وفات فرمود : هول المطلع(1) از هول قبر واهمه دارم .

حضرت امام حسن وقت وفات گريه مى كرد عرض كردند تو حجة خدايى فرزند پيغمبرى چرا اينقدر گريه مى كنى فرمود از هول و وحشت و تاريكى قبر گريه مى كنم .

هر روز سه مرتبه يا پنج مرتبه قبر من و تو را صدا مى زند أنا بيت الوحشة أنا بيت الظلمة أنا بيت الديدان(2) اگر دردم يكى بودى چه بودى .

حديث است وقتى كه ميت را در قبر گذاشتند و رفتند صداى پاى تشييع كنندگان را مى فهمد و وحشتش زياد مى شود پس بس است مغرور دنيا بشوى صندوق عمل را خالى بگذارى .

امام سجاد عليه السلام مى فرمايد : « فمن يكون أسوء حالا منّي ان أنا نقلت على مثل حالي إلى قبر لم أمهده لرقدتي و لم أفرشه بالعمل الصالح لضجعتي »(3) .

يعنى كيست كه حالش از من بدتر باشد اگر به همين حالى كه دارم مرا

ص: 130

ببرند بسوى قبرى كه درست نكرده ام آنرا براى خوابيدنم و فرش از عمل صالح در آن نگسترانيده ام .

خوش بحال كسانى كه گوى سعادت از ميدان مسابقت ربودند و امر خود را انجام دادند صاحبان بصيرت و ارباب حقيقت حال عقباى خود را مهم دانسته تحمل مشاق در اين دو روز دنيا نمودند و خود را به روح و ريحان در آخرت رسانيدند در واقعه كربلا اصحاب امام مظلوم جانفشانى كردند تير بلا بجان خود خريدار گشته كشته شدن را با لب تشنه بر خود آسان و گوارا نمودند به بين اين بزرگواران چه علو همت و چه نظر عالى داشتند كه در مقام اظهار نصرت و يارى مولاى خود بياناتى نمودند كه عقول از تصور آن حيران مانده . بيا من و تو هم در مجلس كه نشسته ايم خود را در عمل ايشان شريك نمائيم و از روى صدق و صفا عرضه بداريم يا ليتنا كنّا معكم فنفوز فوزاً عظيماً اى آقاىِ مظلوم ! كاش ما هم مى بوديم در كربلا جان خود را نثار قدمت مى نموديم .

كه ما هرگز چنين كارى نخواهيم كرد تا بعد از شما زنده بمانيم و دست از دامن شما برداريم . اول كسى كه اين مذاكره كرد برادر با جان برابرش حضرت ابا الفضل بود پس از آن همگى اهل بيتش باين نحو سخن گفتند و جواب آن حضرت بدادند . پس از آن باولاد عقيل بالخصوص فرمودند كفايت است شما را شهادت مسلم ، تمامى برخيزيد و برويد اذن رفتن بشما دادم گفتند سبحان اللَّه مردم چه خواهند گفت و ما چه خواهيم گفت هرگاه ترك كنيم بزرگ و آقا و سيد و عم زادگان خود را و يارى نكنيم ايشان را و شمشير نزنيم با ايشان ، قسم بخدا هرگز چنين كارى نخواهيم كرد البته جانها و اموال خود را فدا خواهيم نمود و بهمراه شما با دشمن مقاتلت خواهيم نمود تا ما هم شريك شويم در آنچه بر شما وارد مى شود ، مباد زندگانى بعد از شما را .

برخاست اول از بين اصحاب باوفا مسلم بن عوسجه ، عرض نمود اى آقا تو را بگذاريم و برويم چه عذرى براى خدا بياوريم ، نه قسم بخدا ، خواهيم در پيشروى شما نيزه و شمشير زد ، تا قائمه شمشير در دست است با آن كار مى كنيم و هرگاه سلاح جنگ نداشتيم هر آينه با سنگ مقاتلت با لشكر دشمن مى نموديم قسم بخدا از تو دست بردار نخواهيم شد تا خدا بداند كه ما حفظ غيبة رسول اللَّه درباره تو كرده ايم قسم بخدا اگر يقين بدانم كه كشته مى شوم بعد از آن زنده مى شوم بعد از آن مرا مى سوزانند و بدانم كه هفتاد مرتبه با من چنين خواهند كرد از تو مفارقت نخواهم نمود تا بميرم و چگونه اينكار كنم و حال آنكه يك كشتن بيش نيست پس از آن بكرامتى

ص: 132

خواهم رسيد كه زوال و انقضائى ندارد .

پس از آن برخاست زهير بن قين و عرض نمود اى آقا البته دوست دارم كه در ركاب تو كشته شوم پس از آن زنده شوم پس از آن كشته شوم تا هزار مرتبه اگر بكشتن من جان مبارك شما و جوانان بنى هاشم سالم مى ماند و همين طور يك يك اصحاب برخواستند و قريب بكلمات يكديگر جواب آن حضرت مى دادند و اظهار مراتب اخلاص و ارادت خود نمودند(1) .

المسبحين(1) و در حديث است كه خدا به توبه كردن معصيت كار مسرورتر مى شود از مسافرى كه در شب تاريك زاد و راحله خود را گم كند و پس از آن آنها را به بيند(2) .

و حر رئيس طائفه خود بود و مردى بزرگ و صاحب رياست و قائد طائفه بنى تميم بود(3) و پس از بناى مبارزت و مقاتلت در روز عاشورا اول شهيد در راه سيدالشهداء بود چون اول روز عاشورا يك فقره موافق بعض اخبار بدون مبارزت صبحى لشكرِ مخالف بطور مهاجمه حركت بطرف خيام نمودند و تيربارانى شد وقتى كه آن ملاعين ديدند كه خندق فاصله است سوارها را اصحاب دفاع كردند وليكن پيادگان بى حيايى نموده آتش در خيام انداختند حضرت راضى نشد خيام آتش بگيرند و ميان عيال بريزند فرياد حضرت بلند شد : زنها از خيمه ها بيرون شويد صداى عيال بلند شد واغربتاه و اجداه اصحاب به هيجان آمده آواز بى كسى حضرت بلند گشت يا امة التنزيل و حملة القرآن حمايت كنيد حرم پيغمبر را ، تصور كنيد چه قيامتى بوده ، آن صيحه و ضجه عيال پيغمبر صلى الله عليه وآله حر را بغيرت آورد كه خود حضرت يا حضرت على اكبر در نوحه اش خواند : فجاد بنفسه عند الصياح(4) مراد همين صيحه يا آواز حملة القرآن حضرت بود .

پس از اين واقعه حر بطرف خيمه گاه حضرت آمد و مى گفت اللهم اليك

ص: 134

انبت فتب علي وقد ارعيت قلوب أوليائك و أولاد نبيّك(1) اما چون خجالت مى داشت از اسب پياده شد عبا بر سر كشيد نزديك حضرت كه آمد خود را به قدمهاى مباركش انداخت حضرت فرمود : ارفع رأسك يا شيخ من أنت با كمال خجالت عرض كرد أنا الذي حبستك عن الطريق من آن بنده شرمنده گناهكارم كه تو را از راه برگرداندم نمى دانستم كه كار باينجا مى كشد .

فهل لي من توبة فرمود ان تبت تاب اللَّه عليك وقتى كه مژده قبولى توبه را شنيد عرض كرد چون اول كس بوده ام كه بشما جسارت كرده ام مى خواهم اول كس باشم كه خونش در راه شما بريزد(2) .

امام عليه السلام فرمود : برو و بگو لا حول ولا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم(3) .

وقتى كه به ميدان آمد اول شروع نمود به موعظه ، و خطاب كرد باهل كوفه مادرهاى شما به عزاى شما بنشينيد دعوتم هذا السيد الصالح يعنى بسوى خود خوانديد اين امام مظلوم را كه نصرت و ياريش كنيد حالا كه بر شما وارد شده دورش را گرفته ايد و أخذتم بكلكلته(4) چه عبارت دلسوزى است چقدر كار سخت بوده كه اينطور فرموده يعنى او را اسيروار گرفته ايد و راه نفس زدن را براى اين بزرگوار بسته ايد چه مى شود شما را ، بگذاريد همين طور كه آمده خود و عيالش برگردند آب فرات را كه يهود و نصارى و كلاب و خنازير مى خورند بر او بسته ايد و قسمى تشنگى بر ايشان

ص: 135

زور آورده كه بحد هلاكت رسيده اند عوض آنكه جوابش بگويد تير بارانش كردند حر بر آنها حمله كرد و رجز مى خواند :

اني أنا الحر و نجل الحر * انجع من ذي لبد هزير(1)

و لست بالجبان عند الكر * لكنّني الوقاف عند الفر(2)

هر كس از شجعان معروف به مبارزتش آمد بجهنم فرستاد بميسره و ميمنه حمله كرد و هر دو را بر هم زد تا اينكه اسب او را پى كردند پياده مشغول جنگ شد(3) دورش را گرفتند بازوهايش از كثرت خون و جراحت سست شد تا آخر الامر كه از كار افتاد دو نفر در كشتنش شريك شدند(4) .

بروايتى حضرت بسر وقتش آمد وقتى رسيد كه خون از او سرازير مى شد حضرت بوى فرمودند بخ بخ لك يا حر أنت حر كما سميت في الدنيا و الآخرة ، پس از آن بنا كرد بالاى نعش او نوحه كردن فرمود :

لنعم الحر حر بني رياح * صبور عند مختلف الرماح(5)

و نعم الحر إذ نادى حسينا * فجاد بنفسه عند الصياح(6)

ص: 136

و بروايت ديگر چون از كار افتاد اصحاب سيدالشهداء برداشتند او را به نزد حضرت بردند هنوز رمقى داشت آن بزرگوار بنا كرد دست مباركش را به صورتش كشيد و فرمود أنت حر كما سمتك أمّك و أنت حر في الدنيا و الآخرة(1) .

جدش مصطفى باشد . كم كم نود تن مرد جنگى در هم آمدند و دست در دست دادند و در ساعت راه كربلا را پيش گرفتند و از آن طرف مردى كه خميرمايه نفاق و شقاق بود بسرعت خود را به لشكرگاه عمر سعد ملعون رسانيد و واقعه را براى ايشان نقل نمود ابن سعد ملعون فورا مردى از سران سپاه با چهار صد تن مرد جنگى روانه كرد و در عرض راه با جماعت بنى اسد برخورد كردند و در كنار فرات مشغول جنگ شدند چون جماعت بنى اسد قليل بودند تاب مقاومت نداشتند مغلوب شدند و حبيب بتمام زحمت خود را به آقاى مظلوم رسانيد و صورت حال را بخدمتش عرضه نمود فقال عليه السلام لا حول ولا قوة الّا باللَّه(1) .

در روز عاشورا امام مظلوم اين بزرگوار را به ميسره لشكر برگماشت(2) و چون نوبت شهادت بوى رسيد آن حضرت را وداع كرد و عرض كرد اى مولاىِ من ، پدر و مادرم فداى تو باد ، قسم بخداى آرزومندم كه از جانب تو بروم و جد و پدرت را سلام رسانم .

پس از آن بميدان آمد و اين رجز قرائت كرد .

أنا حبيب و أبي مظاهر * و فارس الهيجاء ليث قسور(3)

تا آخر آن بزرگوار با تنى سالخورده و قدى خميده مانند شير شميده(4) از چپ و راست همى تافت مَرد و مركب بخاك مى انداخت و از يمين و شمال

ص: 138

رزم مى راند تا بروايتى شصت و دو تن از آن كافران بدرك نيران فرستاد تا آخر الامر او را از پا در آوردند(1) .

چون حبيب شهيد شد مرگ او بر امام مظلوم بسيار دشوار بود فلذا در مرثيه وى فرمود : للَّه درك يا حبيب لقد كنت فاضلاً تختم القرآن في ليلة واحدة(2) .

مرد بزرگوار يعنى حسين عليه السلام تا جان دارى در ركاب او جانبازى كن حبيب گفت مسلم خاطرت جمع باشد البته چنين خواهم كرد(1) .

چون شير شميده(1) حمله هاى گران بنمود ربيع بن تميم گويد قسم بخدا ديدم كه عابس به هر طرف كه رو مى كرد جمعى كثير بخاك هلاك مى افكند تا از كثرت جراحات احجار و زخم سيف و سنان در افتاد لشكر او را كشتند و سر از تنش جدا نمودند . و هر يك از لشكريان مدعى بود كه من عابس را كشته ام . پسر سعد ملعون گفت عابس را يك نفر نكشته(2) .

خواهى قبضه شمشير تو را مقبوض كنم تا رسالت خويش را برسانى گفت به اين هم راضى نيستم ابا ثمامه گفت من هم راضى نمى شوم با دست و شمشير بنزد مولايم بروى(1) .

بأبي أنتم و أمي يا أصحاب الحمية و ليوث الكريمة .

كفايت است در فضل اين بزرگوار كه در روز عاشورا قال يا أبا عبداللَّه نفسي لنفسك الفداء هؤلاء اقتربوا منك لا و اللَّه لا تقتل حتى أقتل دونك و أحب أن القى اللَّه ربي و قد صلّيت هذه الصلاة ، عرض كرد يا ابا عبداللَّه جانم بقربانت اگر چه اين جماعت رايت جنگ افراخته اند و با تو جنگ خواهند كرد وليكن قسم بخداى تا من بخون خود نغلطم تو كشته نخواهى شد دوست دارم كه يك نماز ديگر با تو بگذارم آنگاه خدا را ملاقات كنم امام مظلوم سر بسوى آسمان بلند كرد فقال الحسين عليه السلام ذكرت الصلاة يا أبا ثمامة جعلك اللَّه من المصلّين نعم هذا أول وقتها(2) .

و بالجمله پس از براى هر يك از اصحاب آن بزرگوار فضائل و خصوصياتى است كه در ديگر ايشان نيست و تفصيل كما هو حقه موجب تطويل است .

الاغتيال لأنّه كان حازماً بصيراً بالسياسة ، يعنى چون آقاى مظلوم وارد زمين كربلا شد مقرب تر نزد آن سرور و مراقب تر احوال وى از تمامى اصحاب هلال بن نافع بود بخصوص در وقت مظنه رسيدن آسيبى بآن وجود مقدس ، زيرا كه هلال شخصى بود با احتياط و سيّس ، فخرج الحسين عليه السلام ذات ليلة إلى خارج الخيم حتى أبعد فتقلد هلال سيفه و أسرع في مشيه حتى لحقه فراه يختبر الثنايا و العقبات و الأكمات المشرفة على المنزل ثم التفت إلى خلفه فرانى ، فقال من الرجل ، هلال ؟ قلت جعلت فداك نعم أزعجني خروجك ليلاً إلى جهة معسكر هذا الطاغي ، شبى از شبها امام مظلوم از خيمه ها بيرون شد و رفت تا جايى كه از آنها دور گرديد هلال ملتفت شد شمشير به كمر بسته و بشتاب تمام خود را به آن حضرت رسانيده ديد كه آن حضرت ملاحظه مى كند پستى ها و بلندى هاى و دره ها و اطراف صحرا را ، چون آن بزرگوار به عقب خود ملتفت شد و هلال را ديد فرمود اى مرد كيستى؟ هلال است ؟ هلال گويد عرض كردم بلى جانم بقربانت ،مضطرب كرده است مرا بيرون آمدن تو در اين وقت شب به سمت لشكر دشمن . فقال يا هلال خرجت اتفقد هذه التلاع مخافة أن تكون كناء لهجوم الخيل على مخيّمنا يوم تحملون و يحملون ثمّ رجع و هو قابض على يساري و يقول هي هي و اللَّه وعد لا خلف فيه ، فرمود اى هلال در اين وقت شب از خيمه ها بيرون شدم تا بلندى ها و پستى هاى زمين را ملاحظه كنم نبادا دشمن در طرفى پنهان شود تا در روز جنگ يك مرتبه بطرف خيام هجوم آورد پس از آن امام مظلوم بطرف خيام طاهرات برگرديد در حالتى كه دست هلال به

ص: 143

دستش بود فرمود هلال قسم بخدا اين همان وعده اى است كه خلفى ندارد .

ثم قال يا هلال الا تسلك مابين هذين الجبلين من وقتك هذا و انج بنفسك فوقع على قدميه و قال إذن ثكلت هلالا أمّه ، سيدي إن سيفي بألف و فرسي مثله ، فو اللَّه الذي منّ عليّ بك لا أفارقك حتّى يكلا عن قري و جري ، فرمود : هلال آيا در اين وقت شب كه كسى از حال مطلع نمى شود قبول نمى كنى كه از ما بين اين دو كوه فرار نمائى و جانى بسلامت برى ؟ هلال خود را بر قدمهاى مبارك آقا انداخت عرض نمود اگر هلال چنين كند مادرش بعزايش بنشيند ، آقاىِ من شمشيرى گرفته ام بهزار ، اسبى خريده ام بهزار ، قسم بخدائى كه مرا به خدمت كردن بتو موفق داشته تا شمشير كار مى كند تا اسب حركت مى كند از تو جدا نمى شوم .

ثم فارقني و دخل خيمة أخته فوقفت إلى جنبها رجاء أن يسرع في خروجه منها فاستقبلته زينب و وضعت له متكئاً و جلس يحدثها سرّاً فما لبثت أن اختنقت بعبرتها و قالت : وا أخاه أشاهد مصرعك و أبتلى برعاية هذه المذاعير من النساء و القوم كما تعلم ما هم عليه من الحقد القديم ، ذلك خطب جسيم يعزّ عليّ مصرع هؤلاء الفتية الصّفوة و أقمار بني هاشم .

هلال گويد آقا از من جدا شد داخل در خيمه خواهرش زينب گرديد من ايستادم بيك طرف نزديكى خيمه بخيال آنكه بزودى مراجعت مى كند چون وارد خيمه شد خواهر استقبالش كرد متكائى براى او آورد هر دو با هم نشسته و آهسته آهسته با يكديگر سخن مى گفتند طولى نكشيد كه آواز گريه زينب بلند شد عرض كرد اى برادر ! جانم بقربانت چگونه قبر تو را ببينم

ص: 144

و بچه قسم نگاه دارى و پرستارى اين اطفال نمايم تو خود مى دانى كه اين قوم چقدر كينه جو هستند و دشوار است بر من ديدن كشته هاى بنى هاشم .

ثم قالت : أخي هل استعلمت من أصحابك نياتهم فإني أخشى أن يسلموك عند الوثبة و اصطكاك الا سنة فبكى عليه السلام و قال أما و اللَّه لقد نهرتهم و بلوتهم و ليس فيهم الّا الأشوس الأقعس يستأنسون بالمنية دوني اسيتناس

تجمع أصحابك و تواجهن بكلام يسكّن قلوبهن و يذهب رعبهن فلقد شاهدت منها ما لا قرار لي مع بقائه فقال له طوع أرادتك ، هلال گفت اى حبيب من حال خواهرش زينب را بسيار پريشان ديدم گمان مى كنم باقى زنان و اطفال نيز با خبر و با وى جزع و بى تابى كنند آيا مى توانى اصحاب را جمع كنى و ايشان را بكلامى مطمئن و آسوده خاطر نمايى حبيب گفت سمعاً و طاعة فبرز حبيب ناحية و هلال الى جانبه و انتدب أصحابه فتطالعوا من منازلهم فلما اجتمعوا قال لبني هاشم : ارجعوا الى منازلكم لا سهرت عيونكم ثمّ خطب أصحابه و قال يا أصحاب الحمية و ليوث الكريهة هذا هلال يخبرني الساعة بكيت و كيت و قد خلف أخت سيدكم و بقايا عياله يتشاكين و يتباكين أخبروني عما أنتم عليه فجرّدوا صوارمهم و رموا عمائمهم و قالوا : يا حبيب أما و اللَّه الذي منّ علينا بهذا الموقف لئن زحف القوم لنحصدن رؤسهم و لنلحقنهم بأشياخهم أذلّاء صاغرين و لنحفظنّ وصية رسول اللَّه صلى الله عليه وآله

سعادت هر آينه اگر بناى جنگ شد سرهاى دشمنان را از بدن جدا خواهيم كرد و ايشان را بآباء و مشايخ اشقياى ايشان ملحق خواهيم نمود با كمال ذلت و حقارت و البته ملاحظه خواهيم نمود وصية حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله را درباره فرزندان و دختران وى .

فقال هلمّوا معي فقام يخبط الأرض و هم يعدون خلفه حتى وقف بين أطناب الخيم و نادى : يا أهلنا و يا سادتنا و يا معاشر حرائر رسول اللَّه ، هذه صوارم فتيانكم آلو ان لا يغمدوها إلّا فى رقاب من يبتغي السوء فيكم ، و هذه أسنّة غلمانكم أقسموا أن لا يركضوها الّا في صدور من يفرق ناديكم حبيب گفت با من بياييد حبيب از پيش ، اصحاب از عقب ، ميان طناب هاى خيام حرم محترم ايستاده حبيب صدا زد اى خاتون هاى دنيا و آخرت و اى خانمان اهل بيت رسالت ، اين شمشير اعوان شماست كه عهد كرده اند در غلاف نگذارند مگر در رقاب دشمنان شما و اين تيرهاى غلامان شماست كه سوگند خورده اند قرار نگيرند مگر در سينه اعداى شما .

فقال الحسين عليه السلام : أخرجن عليهم يا آل اللَّه فخرجن و هنّ ينتدين ويقلن حاموا أيها الطيبون عن الفاطميات ما عذركم إذا لقينا جدّنا رسول اللَّه صلى الله عليه وآله و شكونا إليه ما نزل بنا و قال أليس حبيب و أصحاب حبيب كانوا حاضرين يسمعون و ينظرون ؟ فو اللَّه الذي لا اله الّا هو لقد ضجّوا ضجّة ماجت منها الأرض و اجتمعت لها خيولهم و كان لها جولة و اختلاف و صهيل حتى كأنّ كلاً ينادى صاحبه(1) .

ص: 147

چون آن شاهِ كم سپاه صداى اصحاب را شنيد باهل حرم فرمود اى آل اللَّه همه از خيمه ها بيرون بياييد اهل بيت از خيمه ها بيرون دويدند اصحاب را بيارى تحريص كردند و فرمودند اى مردمان پاك سرشت ! حمايت كنيد فاطميات و نساء هاشميات را ، اگر مسامحه كنيد عذر شما بنزد جد ما رسول خدا چه خواهد بود راوى گويد قسم بخداىِ لا شريك له صداى ضجه و ناله از اصحاب بلند شد كه زمين كربلا به تزلزل آمد و مراكب ايشان بضجه و شهيق آمدند كه گويا صاحبان خود را ندا مى كردند ، عرض كنيم اى اصحاب با حميت و اى جان نثاران اهل بيت عصمت و طهارت ، كجا بوديد وقتى كه آقا از بى كسى نظر به سمت چپ و راست مى كرد ياورى نمى ديد در اين هنگام از دل پر درد و بى ياورى عنان مركب بجانب قتلگاه منعطف گردانيد .

آمد كنار مصرع شهداء ايستاد و صدا زد ابدان قطعه قطعه ياران خود را و ندا در داد : يا مسلم بن عقيل و يا هاني بن عروة و يا حبيب بن مظاهر و يا زهير بن قين يا برير يا خضير يا ابطال الصفا و يا فرسان الهيجاء مالي أناديكم فلا تجيبوني و ادعوكم فلا تسمعوني أنتم نيام أرجوكم تنتبهون أم حالت مودتكم عن إمامكم فلا تنصرونه فهذه نساء الرسول صلى الله عليه وآله قد علاهن النحول فقوموا عن نومتكم أيّها الكرام وادفعوا عن حرم الرسول الطغاة اللئام(1) ، شهدا را يك به يك صدا زد و فرمود اى شجاعان روز دعوا و اى سواران وقت هيجاء چه شده است مرا كه مى خوانم شما را جوابم نمى دهيد و بيارى

ص: 148

مى طلبم اجابت نمى نمائيد اگر خواب رفته ايد اميدوارم بيدار شويد اينك زنانِ رسولِ خدا صلى الله عليه وآله بى ياور مانده و اسير رنج و عنا گرديده اند برخيزيد و اين قوم اشرار را از اين حرم محترم دفع نماييد حق داشت اگر از دل سوخته مى فرمود :

كجا رفتند آن رعنا جوانان

كجا رفتند آن شيرين زبانان

سرور سينه ام اكبر كجا رفت

چه شد قاسم على اصغر چرا رفت

گويا، ندا از عالم بالا عيان شد

باين مضمون حسين را نوحه خوان شد

آقا، همه بار سفر بستند و رفتند

از اين دام بلا جستند و رفتند

همه رفتند در منزل رسيدند

دل از دنيا و مافيها بريدند

لا حول ولا قوّة إلّا باللَّه العلي العظيم .

ص: 149

ص: 150

بسم الله الرحمن الرحیم

و جوار حضرت واجب الوجود فائز و نائل گردد .

و من الواضح اللائح أن المقتضى لذلك بحر فيضه و كونه فياضاً مطلقاً نهايت گر گدا كاهل بود تقصير صاحب خانه چيست ، و كلمه « يعبدون » بالخصوص در آيه كريمه تفسير به « يعرفون » شده و البته بايد غرض حكيم على الاطلاق از عمل مهم غرض مهم نيز باشد و معلوم است كه خداى تعالى فضيلت داده بنى نوع انسان را بر بسيارى از مخلوقات خود چنانچه اشاره نموده باين در كتاب مجيد « وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا »(1) و اين همه اوضاع و اسبابى كه در عالم دنيا تهيه شده از براى زندگانى اهل آنست از آسمانها و زمينها و آفتاب و ماه و ستاره ها و درياها و اشجار و انهار و گردش ليل و نهار و درختان و معدن ها و ساير اينها براى تعيش بنى نوع انسان است.

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند

تا تو نانى بكف آرى و بغفلت نخورى

همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار

شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى

و معلوم است كه نبايد غرض از كرامت و شرافت اين جوهر نفيس تعيش و عشرت او باشد در چهار روزه دنيا مانند خوردن و خوابيدن و پوشيدن و امثال آنها كه فى الحقيقه نه لذات بلكه دفع الام و اسقام و كدوراتند تا بعد از گشتن اين چهار روزه فانىِ صرف و معدوم الاثر باشد و رجوع و بازگشتى

ص: 152

بخالق خود نداشته باشد البته نه چنين است « أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ »(1) .

پس معلوم شد اينكه موافق است با حكم شرع در اين باب حكم عقل سليم كه رسول باطن و آينه صافى واقع نما است و بيانه ثانيا للتوضيح هكذا كه البته بايد غرض از عمل مهم صادر من الحكيم على الاطلاق فائده و نتيجه مهمه باشد و متصور نيست در اين عمل مهم فائده مهمه مگر معرفة اللَّه كه آنست اصل فائده و فانده اصليه و نتيجه كذلك مهم و هذه المقالة الوافية انما تعيها اذن واعية و المتأخر من الدرجة الأولى التي هي المعرفة باللَّه تعالى و انتقاش جلاله على صفحة الخاطر بالنظر إلى اناء قدرته الكاملة القاهرة و القدير في أشعة انواره المضيئة الباهرة العبادة و التذلل له بالاركان و الاعضاء التي هي من رشحات فيوضاته الكرام و نعم نعيمه الجسام العظام .

بعد از مرتبه خداشناسى درجه خداپرستى و طاعت حضرت عزت است كه فرموده در حديث قدسى « اني وضعت العز في طاعتي »(2) و طى اين مقام است كه بهر مقامى منيع و درجه رفيع مى رساند و از خصائص و امتيازات بنى نوع انسانيست رسيدن بهر مقامى كه بخواهى حتى الملكوتية الصرفة و النورانية المحضة التي هي الخلقة من العالم العلوي و أمر فوق أمره و حقيقة فوق حقيقته بيان ذلك اينكه هر موجودى از موجودات عالم ترقى كند فقط فرد خوبى از جنس خود

ص: 153

مى شود ليكن خروج آن از حقيقت و جنس خود و رسيدن بحقيقت و جنس اعلى از آن ممكن نيست مثلاً چون درخت خرما ترقى كند نخل خوبى مى شود وليكن لياقت انسان از براى ترقى كردن و رسيدن به درجات عاليه بنحويست كه مى شود خود را ترقى دهد تا به درجه رسد كه حقيقت آن حقيقت ملك و داخل در زمره موجودات عالم ملكوت گردد بلكه مى شود ترقى آن بحدى رسد كه ملك مقرب خدا خادمش مى شود و اشعه انوار جلال و جمال حضرت متعال در وجود او منعكس شود

در حديث آمد كه يزدان مجيد

خلق عالم را سه گونه آفريد

يك گروه را جمله عقل و علم وجود

او فرشته است و نداند جز سجود

يك گروه ديگر از دانش تهى

همچه حيوان از علف در فربهى

او نبيند غير اصطبل و علف

از شقاوت غافل است و از شرف

و ان سيم هست آدمى زاد و بشر

از ملائك نيمى و نيمش ز خر

نيم خر خود مايل سفلى بود

نيم ديگر مايل علوى شود

ص: 154

تا كدامين غالب آيد در نبرد

زين دو گانه تا كدامين برد نرد

عقل اگر غالب شود پس شد فزون

از ملائك اين بشر در آزمون

شهوت ار غالب شود پس كمتر است

از بهائم اين بشر زان كابتر است(1)

پس هر چه هست از قامت ناساز بى اندام ماست(2) .

اميرالمومنين مى فرمايد : منهم ركوع لا ينتصبون و منهم سجود لا يسأمون بعضى از ملائكه از روز خلقت تا روز قيامت ركوع اند برپا نمى شوند بعضى در سجودند خسته نمى شوند(3) .

نباشد نه در ذات و نه در ماهيت و نه در فعل و نه تأثير نمودن در غير و باين معنى اول صادريست كه از فياض ذى الجلال متجلى شد و قدم بعرصه وجود گذاشت و هيچ موجودى از موجودات عالم وجود امكانى بمرتبه او نمى رسد و قرب او بخداى تبارك و تعالى از همه موجودات بيشتر است و از حضرت صادق روايت شده كه فرمود : « انّ اللَّه خلق العقل وهو أول خلق من الروحانيين عن يمين العرش من نوره فقال له اقبل فاقبل ثمّ قال له ادبر فأدبر »(1) .

يعنى خدا خلق كرد عقل را و حال آنكه او اول مخلوق از روحانيين بود كه از يمين عرش از نور خدا خلق گرديد پس خطاب كرد خدا باو : روكن پس روى كرد و خطاب كرد باو : پشت كن پس پشت كرد و اصل و حقيقت عقل از نور الهى است .

و خلق كردند جهل را از درياى شور ظلمانى پس گفتند پشت كن پشت نمود گفتند رو كن قبول نكرد(2) .

و روح انسانى مربوط بعالم عقل است و نسبت عقل بروح انسانى مانند نسبت روح است به بدن چنانچه بدن را اتصال بروح حاصل مى شود و با او متحد مى شود مانند اتحاد صورت و هيولى همچنين مى تواند شد كه اين روح انسانى را با عقل ربطى و اتحادى حاصل شود و بهر قدر كه روح انسانى بيشتر مربوط با عقل شود آثار كمالات عقل در او نيز بيشتر ظاهر مى شود و باين معنى اشاره دارد حديثى كه وارد است باينكه عقل را سر

ص: 156

مى باشد بعدد رؤس بنى نوع انسان و هر سرى ربطى دارد بسر آدمى يعنى بنفس آن شخص و روح آن شخص و پرده ميان آن سر و اين سر مى باشد تا اينكه برسد بسن پانزده سالگى پس آن پرده از ميان برداشته مى شود و ادراك و شعور آن شخص زياد مى شود و نيك و بد و خيرات و حسنات و قبايح و سيئات بنظر او روشن مى شود .

و واضح است كه نفوس در صفا و كدورات تفاوت بسيار دارند و ارتباط نفوس بعالم عقول از اين جهت متفاوت مى شود در شدت و ضعف و قلت و كثرت ، و بسا هست كه در بدو خلقت آثار نورانيت و ضياء در او ظاهر شود مانند آنچه حكايت متواتره شده است از خلقت انوار الهيه در ارحام امهات و ظهور كرامات و خوارق عادات از ابتداء ولادت و هر چه اين ارتباط ضعيف شود و مناسبت كم شود صفات شيطانيه و حيوانيه و علائق بدين ضعيف شود و مى رسد بجايى كه شخص جبار متمرد مى شود چنانچه معاويه بود كه فرمود چيزى كه داشت عقل نبود بلكه مكر و شيطنت بود(1) از اين جهت فرمودند العقل ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان(2) عقل چيزيست كه آدمى بواسطه آن بندگى خدا مى كند و بهشت را بجهت خود ذخيره مى نمايد و عقل باين معنى كه تحصيل عبادت معبود و اكتساب نعيم دار الخلود شود نيست مگر اينكه از جهت آنكه نفس خود را متخلق مى سازد باخلاق الهيه و عقايد حقه و افعال مرضيه و صفات حميده و حسنه

ص: 157

و تمامى اينها از متاع عالم عقل است پس اگر اطلاق بر انسان شود كه گويند فلان كس عاقل است و صاحب عقل است مجاز است و از جهت ارتباط نفس است بعالم ارواح قدسيه و جواهر مجرده و عقول مقدسه .

اميرالمؤمنين مى فرمايد : « العقل رقى إلى عليين(1) و العاقل من صدقت أقواله أفعاله(2) العاقل من أمات شهوته(3) العاقل من يزهد فيما يرغب اليه الجاهل(4) العاقل يطلب الكمال(5) فقد العقل شقاء(6) فكر العاقل هداية(7) فكر الجاهل غواية(8) حدّ العقل الانفصال من الفاني و الاتصال بالباقي(9) » .

عقل نردبانى است كه صاحبش را مى برد بعالم عليين كه عالم بهشت و ملائكه مقربين است صاحب عقل كسى است كه قول و فعلش موافق باشد عاقل كسى است كه خواهش نفس را بميراند و نفس اماره را مقهور گرداند عاقل كسى است كه خود را دور كند از هر چه جاهل در طلبش مى باشد عاقل كسى است كه پيوسته در تحصيل علوم و معارف و اخلاق حميده برآيد عاقل پيوسته كار مى كند در پيدا كردن راه نجات و جاهل پيوسته فكر

ص: 158

مى نمايد راه دورى از حق را ، آخر مرتبه عقل انقطاع است از خلق و دار فناء و پيوستگى و اتصال بحق و مجاورت خانه هستى و نعيم ابدى و دار خلد و دار البقاء و هر چه نفس بيشتر متابعت كند عقل را قدرت او بر افعال شاقه بيشتر مى شود و خوارق عادات و ظهور كرامات از اولياء و بندگان خدا از جهت ربط نفس ايشانست بعالم عقل .

و چون در خبر است چنانچه شنيدى كه العقل ما يعبد به الرحمن و يكتسب به الجنان(1) عاقلان حقيقى و راهنمايان واقعى از جهت كمال ارتباط نفس قدسيه ايشان بعالم عقل و معرفت ايشان به ذات مقدس حضرت بارى تعالى هر دقيقه در صدد رضاجويى خدا و اصلاح امر آخرت و عاقبت خود بودند و پشت به دنياى دنيّه كردند و آخرت خود را مهم دانسته و همواره ياد از اهوال و افزاع آخرت مى نمودند و مى ناليدند مى خواهم اهوالى را كه در پيش است يك يك بطور اجمال بيان كنم .

امام چهارم از آنها مى نالد و مى گويد : « أبكى لخروج نفسي أبكى لظملة قبري أبكى لضيق لحدي أبكى لسؤال منكر و نكير أياي أبكى لخروجى من قبري عرياناً ذليلاً حاملاً ثقلي على ظهري انظر مرة عن يميني و أخرى عن شمالي »(2) .

از دهشت و وحشت نظر بسمت راست و چپ مى كنند اهل محشر .

در حديث است كه چون خداى تعالى از خلق آسمان و زمين بپرداخت صورى بيافريد و باسرافيل داد وى آنرا در دهن گرفت و چشم را در زير

ص: 159

عرش گماشته تا كى فرمان الهى در رسد كه در صور دمد راوى پرسيد كه يا رسول اللَّه صور چه باشد فرمود شاخيست بزرگ دور فيه مقابل آسمان و زمين .

زنند تا باز به جاى خود آيند و همه مردمان مدهوش و بى خبر شوند و در اين حالت باشند كه زمين شكافته شده شق شق گردد و چون در آسمان نگرند مانند زيت گداخته ببينند پس شكافته گردد و ستارگان فرو ريزند و آفتاب و ماه گرفته شوند .

مى فرمايد : « إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ الدُّنْيَا وَحْدَهُ لا شَيْ ءَ مَعَهُ كَمَا كَانَ قَبْلَ ابْتِدَائِهَا كَذَلِكَ يَكُونُ بَعْدَ فَنَائِهَا بِلا وَقْتٍ وَ لا مَكَانٍ وَ لا حِينٍ وَ لا زَمَانٍ عُدِمَتْ عِنْدَ ذَلِكَ الْآجَالُ وَ الْأَوْقَاتُ وَ زَالَتِ السِّنُونَ وَ السَّاعَاتُ فَلا شَيْ ءَ إِلّا اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ الَّذِي إِلَيْهِ مَصِيرُ جَمِيعِ الأُمُورِ »(1) .

و در آن وقت اين ندا در دهد « لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ »(2) پس از ان خداى تعالى زمين را هموار سازد بحيثيتى كه اگر بيضه در مشرق نهاده باشد در مغرب توان ديد آن گاه حق تعالى بقدرت كامله خود چهل روز بارانى بباراند(3) بمثال نطفه مردمان تا از بالاى زمين دوازده گز برآيد و همچنان كه نباتات روئيده شود خلق آن از آن آفريده مى شود و حاملان عرش را زنده كند و جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل بيافريند و به اسرافيل گويد كه صور دمد .

فِي الصُّورِ »(1) « فَإِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ »(2) و اين نفخه را نفخه احياء گويند اشاره دارد به اين فقره حضرت اميرالمؤمنين در همان خطبه كه مى فرمايد : « ثُمَّ يُعِيدُهَا بَعْدَ الْفَنَاءِ مِنْ غَيْرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَيْهَا وَ لا اسْتِعَانَةٍ بِشَيْ ءٍ مِنْهَا عَلَيْهَا وَ لا لِانْصِرَافٍ مِنْ حَالِ وَحْشَةٍ إِلَى حَالِ اسْتِئْنَاسٍ وَ لا مِنْ حَالِ جَهْلٍ وَ عَمًى إِلَى حَالِ علمٍ الْتِمَاسٍ وَ لا مِنْ فَقْرٍ وَ حَاجَةٍ إِلَى غِنًى وَ كَثْرَةٍ وَ لا مِنْ ذُلٍّ وَ ضَعَةٍ إِلَى عِزٍّ وَ قُدْرَةٍ »(3) .

و در اين وقت مردم گويند « يَا وَيْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ »(4) يعنى واى بر ما كه ما را برانگيزاند از خوابگاه ما ؟ اين آن واقعه ايست كه خدا وعده داد ما را و راست گفتند پيامبران خدا .

گرفتار خود هستند و طورى آنها را بمحشر مى آورند كه حال نگاه كردن ندارند(1) .

و صحراى قيامت تاريك كقطع الليل المظلم منهم المسحوق على وجهه بعضى گناهكاران را روى زمين مى كشند بعضى با قدم راه مى روند بعضى ديگر مثل مور زير دست و پاى مردم لكدكوب مى گردند بعضى ديگر را كنار جهنم آويزان مى كنند بعضى اژدها در گردن آن طوق كرده متصل نيش مى زنند(2) .

زمين محشر مثل نقره خام داغ و چنان مسطح و صيقلى كه اگر تخم مرغى در مشرق بگذارند اهل مغرب آنرا مى بينند اين است كه مى فرمايد : « إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ * وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ * وَإِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ * وَأَلْقَتْ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتْ * وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ * يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ * فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا * وَيَنْقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا * وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ * فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا »(3) يعنى چون آسمان منشق و شعبه شعبه شود و اذن بگيرد از خدا و سزاوار است اينكه اذن بگيرد و در زمانى كه زمين كشيده شود و بيرون بيندازد آنچه را كه در آنست از خزائن و دفائن و خالى بشود از آنها و اذن بگيرد از خدا و سزاوار است اينكه اذن بگيرد اى انسان در آن وقت

ص: 164

بزحمت خود را بخدا خواهى رسانيد خطاب بمطلق انسان است اعم از صالح و طالح معلوم مى شود كه زحمات وارده بر اهل محشر اختصاص به بدان و عاصيان ندارد پس از رسيدن ايشان به پروردگار و حاضر شدن در محضر كبريائى در روز شمار هر كس كه نامه عمل به دست راست داشته باشد محاسبه مى شود با او محاسبه اندكى و مراجعت مى كند بزودى باهل خود از حور العين يا زنان آدمى خوشحال و مسرور و اما كسى كه نامه عملش پشت كمرش باشد كنايه از آنكه دستهايش را از پشت ببندند و نامه را بدست وى دهند پس فرياد مى كند واثبورا اى كاش هلاك مى شدم و اين روز را نمى ديدم و همين كه گناهكارى مبتلا شد پس نزد تمام خلق اولين و آخرين رسوا مى شود و اين است كه اميرالمؤمنين در مناجات شعبان عرض مى كند : « الهي قد سترت عليّ ذنوباً في الدنيا و أنا أحوج الى سترها على منك في الأخرى الهي قد احسنت إلى إذ لم تظهرها لاحد من عبادك الصالحين فلا تفضحني يوم القيامة على رؤس الاشهاد »(1) .

خدايا تو در دنيا گناهانى بر من ستر نمودى و من به ستر آنها در آخرت محتاجتر هستم خدايا احسان بمن نمودى كه آنها را در نزد احدى اظهار نفرمودى پس مرا رسوا مكن در روز قيامت در حضور خلائق اولين و آخرين .

كار بر اهل محشر سخت مى شود فرياد مى كنند يا رب حاسبنا و لو إلى

ص: 165

النار(1) أَيُّهَا الْيَفَنُ الْكَبِيرُ الَّذِي قَدْ لَهَزَهُ الْقَتِيرُ كَيْفَ أَنْتَ إِذَا الْتَحَمَتْ أَطْوَاقُ النَّارِ بِعِظَامِ الْأَعْنَاقِ وَ نَشِبَتِ الْجَوَامِعُ حَتَّى أَكَلَتْ لُحُومَ السَّوَاعِدِ(2) اى پير مردى كه موى سفيد و سياه محاسنت در هم مخلوط شده چگونه است حال تو در وقتى كه بچسبد طوقهاى آشتين به استخوانهاى گردنت و غلهاى جامعه بنشينند ميانه دستهاى تو بنحوى كه بخورند گوشتهاى بازوهاى تو را . و اشاره به مضمون آيه شريفه در حق گناهكاران است وقتى كه خطاب با عتاب از مصدر قهار برسد : « خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ »(3) بگيريد او را و زنجير گران بر او بگذاريد ،

القيامة(1) يوم الحسرة(2) يوم الفصل(3) يوم الدين(4) يوم الطامة الكبرى(5) يوم الحاقة(6) يوم الواقعة(7) يوم الفزع(8) يوم الحساب(9) يوم الشهود(10) يعنى روزى است كه شهادت مى دهند ايام و ليالى و ساعات و زمين و تمام اعضاء و جوارح و ملائكه و شهر محرم و ليالى جمعه و ليله عاشورا بر اعمال و رفتار و كردار ، يوم الحصاد(11) است الدنيا مزرعة الآخرة يوم التجارة است الدنيا متجر الآخرة يوم الفرار است « يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ * وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ * وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ »(12) « يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ »(13) است يعنى روزيست كه هر چه در پنهانى داشته اشكار مى شود يوم الفضيحة است چنانچه در مناجات شعبان است « فلا تفضحني يوم القيامة على رؤس الأشهاد »(14) يوم

ص: 167

التغابن(1) است يوم الحشر(2) است .

چند گويى كه بپيرى رسم و توبه كنم ؟

چه كنى گر بجوانى بلحد درمانى؟

الحابس نفسه على ذلك للَّه و السلام(1) .

سعيد و هانى كه آخر رسولان شما بودند رسيدند اينكه نوشته ايد امام و پيشوايى نداريم زود بيا شايد خدا ما را هدايت كرد لهذا برادر و پسر عم و معتمد خود را از اهل بيت كه مسلم بن عقيل است بسوى شما فرستادم هرگاه بمن نوشت كه اتفاق رأى عقلا و فضلاى شما موافق خطوط شماست بسرعت بطرف شما مى آيم ان شاء اللَّه .

كنند(1) و كمر اطاعت وى ببندند و همچه عزت و شوكتى براى او حاصل شود و پس از چند روز قليل كارش بجايى رسد كه پناه به پيره زنى آورد و او را حامى خود قرار دهد بچه حالت مى شود و چه قدر مهموم و مغموم و گرفتار مى گردد دوست و دشمن بر همچه كسى ترحم مى كند .

پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمودند عزيز خوار شده را ترحم كنيد(2) .

آورد آشاميد و قدرى بنشست ، طوعه داخل خانه شد پس از آن بيرون آمد گفت يا عبداللَّه آب خوردى ؟ فرمود بلى سيراب شدم گفت پس بخانه خودت برو حضرت مسلم جوابش نداد باز تكرار نمود باز حضرت مسلم جواب نداد مرتبه سوم آن زن گفت : سبحان اللَّه يا عبداللَّه قم عافاك اللَّه إلى أهلك فانّه لا يصلح لك الجلوس على بابي طوعه گفت اى بنده خدا برخيز و بسوى اهل و عيال خويش بشتاب صحيح نيست نشستن تو بر در خانه من ، يعنى راضى نيستم بر در خانه من بنشينى اين وقت حضرت مسلم برخاست و قال يا امة اللَّه مالى في هذا المصر أهل و لا عشيرة فهل لك في أجر و معروف و لعلى مكافتك بعد هذا اليوم ، فرمود اى كنيز مرا در اين شهر خانه و اهل بيت و عشيره نيست آيا مى توانى ثواب كنى در راه خدا مرا جاى دهى تا شايد بعد از اين تلافى بتو كنم طوعه گفت بگو تو كيستى و از كجائى و بدينجا چرائى ؟ حضرت فرمود : منم مسلم بن عقيل ، اين كوفيان مرا فريفتند و دروغ گفتند و مرا بدين شهر آورند و اين وقت دست از نصرت من كشيدند طوعه گفت مگر تو مسلم بن عقيلى ؟ فرمود بلى چون آن زن از دوستان خانواده رسالت و نبوت بود عرض كرد داخل در خانه من بشو حضرت مسلم را برده در اطاق مخصوص خود او را منزل داد و فرش نيكو گسترده و غذا بنزد او حاضر كرد حضرت مسلم غذا از گلويش پايين نرفت در اين وقت فرزند ملعونش بلال در رسيد و چونكه ديد مادرش بسيار تردد و رفت و آمد در آن اطاق مى كند چيزى در دلش افتاد جهت را سؤال كرد طوعه گفت فرزند چكار دارى آن ملعون اصرار را از حد گذرانيده و گفت ترا

ص: 172

بخدا قسم مى دهم بگو چكار دارى در اين اطاق اينقدر رفت و آمد مى كنى طوعه گفت فرزند ترا خبر مى كنم بشرط آنكه اين سر را فاش نكنى پس از اخذ عهد و ميثاق بر تستّر آن تفصيل حال را براى او بيان نمود چون وقت خواب شد حضرت مسلم بخوابيدند و بلال با مادر خود بيارميدند(1) .

چون صبح شد و بلال ملعون از خواب مرگ برخاست باستعجال به دار الاماره رفت و فرياد زد النصيحه النصيحه پدرش اسيد حضرمى گفت چه نصيحت دارى گفت مادرم دشمنى را پناه داده گفت كدام دشمن گفت مسلم بن عقيل اينك در خانه ما منزل دارد پس اسيد به عبدالرحمن بن محمد بن اشعث خبر داد و آن ملعون بدين مژده ابن زياد لعين را آگهى داد فوراً ابن زياد ملعون بروايتى محمد بن اشعث را با پانصد تن روان نمود تا خانه طوعه را محاصره كردند چون بانگ قعقعه سلاح و همهمه مردان غازى و حمحمه اسبان تازى گوشزد حضرت مسلم گشت گفت اين جماعت جز من كسى

جماعت را طعمه شمشير ساخته بقيه لشكر چون اين زور بازو بديدند پشت بجنگ فرار نمودند محمد اشعث كس بنزد ابن زياد ملعون فرستاد كه مرا بجماعتى از ابطال مدد كن آن ملعون پانصد تن ديگر از شجاعان لشكر فرستاد هم در اين دفعه جنگى شديد اتفاق شد و عددى كثير از سپاه ابن زياد كشته تيغ و تير شدند ديگر مردم از پيش روى حضرت بگريختند و در كوچه ها متفرق شدند محمد اشعث بار ديگر ابن زياد را اگهى داد سواره و پياده مدد فرست كه از شمشير مسلم كس بسلامت نتواند جست پيغام داد آن ملعون به محمد اشعث ثكلتك أمك وعدموك قومك رجل واحد يقتل منكم هذه القتل العظيمة فكيف لو أرسلناك إلى من هو أشد باساً و اصعب مراساً ، يعنى مادرت بعزايت بنشيند و از تو تام و نشانى نماند مسلم يكتن بيش نيست جماعتى از شما را كشته اگر تو را بمبارزت كسى فرستم كه از

بار ديگر ابن زياد ملعون پانصد تن مرد رزم آزماى فرستاد و همچنان حضرت مسلم چون شير خشمناك بر ايشان حمله كرد لشكر از جلويش فرار كرده بالاى يكديگر مى افتادند .

محمد اشعث ملعون خواست حيلتى كند گفت مسلم بيهوده شمشير مزن امير تو را امان داده حضرت مسلم فرمود اى دشمان خدا و رسول ، شما را در نزد من امانى نيست(1) بسيار امر بر كوفيان سخت شده كارى كه كردند بر بامها بالا رفته او را از پشت بامها سنگباران نمودند بسته هاى نى آتش زده بر سر او مى افكندند فرمودند : مالكم ترموني بالأحجار كما ترمى الكفار و أنا من اهل بيت الانبياء الأبرار ألا ترعون حق رسول اللَّه في ذريته(2) .

حبى پر از آب زلال در آنجا حاضر بود و آن بزرگوار سخت عطشان، فرمود اى مردم آبى بمن دهيد فقال له مسلم بن عمرو أتراها ما أبردها لا واللَّه لا تذوق منها قطرة ابداً حتى تذوق الحميم في نار جهنم عمرو بن حريث كه در آنجا حاضر بود غلام خود را حكم داد تا كوزه پر از آب و قدحى بنزد حضرت مسلم آورد و قدرى آب در قدح بريخت و بدست حضرت مسلم داد چون خواست بنوشد قدح از خون دهان مباركش پر شد بدست غلام داد بريخت بار ديگر آنرا پر كرد هم پر از خون شد مرتبه سوم دندانهاى مباركش در قدح افتاد فقال عليه السلام الحمد للَّه لو كان لي من الرزق المقسوم لشربته پس از زمانى ابن زياد ملعون فرستاد كه مسلم را داخل نماييد پس آن بزرگوار را اسيروار با لب تشنه وارد مجلس ميشوم ابن زياد ملعون نمودند چون وارد شد بر ابن زياد بامارت سلام نداد آن ملعون گفت چه سلام كنى و چه نكنى كشته خواهى شد .

علاج من ثقيف و أنا ارجوان يرزقني اللَّه الشهادة على يدي شر بريته(1) فرمودند پسر زياد دروغ گفتى معاويه مسلمانان را پراكنده ساخت و پسرش يزيد نيز همان آهنگ نواخت اما انگيزش فتنه و فساد را تو باعث شدى و پدرت زياد بن عبيد كه عبدى از بنى علاج از قبيله بنى ثقيف بود تاسيس نمود و من اينك آرزومندم كه بدست بدترين مردم شربت شهادت بنوشم .

بالجمله مكالماتى ديگر فيمابين حضرت مسلم و ابن زياد ملعون اتفاق شد و از بسكه در آن سخنان آن ملعون هرزه گويان شده زبان قوه بيان آنان را ندارد وليكن حضرت مسلم در جواب آنها چنان آن ملعون را ساكت مى نمود كه در ميان اهل مجلس خجلت زده و شرمنده مى گشت خواست كارى كند كه حضرت مسلم قوه حرف زدن نداشته باشد روايت دارد كه فشتم الملعون اميرالمؤمنين و والحسن و الحسين عليهم السلام بنا كرد ناسزا گفتن بحضرت اميرالمؤمنين و امام حسن و امام حسين ، در اين وقت حضرت مسلم فرمودند أنت و أبوك أحق بالشتيمة فاقض ما أنت قاض يا عدو اللَّه(2) فرمود اى ملعون تو و پدرت سزاواريد به دشنام ، بكن آنچه قصد دارى اى دشمن خدا يعنى چرا حكم بقتل من نمى كنى كه ديگر من زندگانى دنيا را نمى خواهم .

آن ملعون گفت بكر بن حمران احمرى را حاضر كنيد(3) كه پسر عقيل فرق او را شكافته(4) چون حاضر شد گفت تو مى كشى پسر عقيل را گفت

ص: 178

چرا نكشم گفت بگير او را و بر بالاى بام قصر ببر و گردنش را بزن آن ملعون گرفت حضرت مسلم را و به بالاى بام قصر برده در بين راه آن بزرگوار مشغول تسبيح و تهليل بود و استغفار مى نمود(1) .

از دنيا برود و بخواهند حمل و نقل جنازه اش بقبرستان كنند يا تابوت مى آورند يا عمارى مى آورند يا بر چهار چوبه اش مى گذارند اما در نقل اين جنازه طيب و طاهر تابوت نياوردند و عمارى هم نياوردند حتى چهار چوبه هم نياوردند بكله ريسمانى آوردند پاى حضرت مسلم را بستند در ميان كوچه و بازارش بگردانيد چه خوب گفته شاعر كه مى گويد :

فان كنت لا تدرين ما الموت فانظرى

إلى هاني في السوق و ابن عقيل(1)

يعنى اى نفس اگر خبرى از مردن ندارى بيا به بازار كوفه نگاه كن به مسلم بن عقيل و هانى بن عروة كه با آن جلالت قدر و زور بازو پس از وفات چگونه ايشان را كشان كشان مى گردانند اف لك يا دهر أف بر تو اى زمانه غدار و فلك كج رفتار كه سر و كار دوستان خدا را باينجا مى كشانى .

ابن زياد ملعون حكم كرد بدن حضرت مسلم را وارونه بر در دروازه كوفه آويزان نمودند حق دارد شاعر كه از دل سوخته مى گويد :

و لو ان البحار صارت دموعي * ما كفتني لمسلم بن عقيل(2)

يعنى اگر بقدر درياهاى عالم در مصيبت مسلم بن عقيل اشك از چشمم ببارم هنوز كفايت نمى كند و غصه اش از دلم بيرون نمى رود .

لا حول و لا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم . و سيعلم الذين ظلموا أي منقلب ينقلبون .

ص: 180

بسم الله الرحمن الرحیم

جمله اوصاف حميده و خصال نيكو و پسنديده و منجيات از دركات و هلكات صفت رجاء و اميدوارى است به لطف و رحمت حضرت عزت

رجاى بخدا كه مدخول و معيوبست نظر بكردار بندگان ، و هر خوف و ترس از كسى از عمل محقق و ثابت مى شود مگر خوف از خدا كه با شبهه و بازيچه است ، اميد دارد بادعاى خودِ بنده ، خدا را در امرى بزرگ كه ثواب ابدى اخروى باشد و اميدوار است به مخلوق ضعيف خدا در عطاى كوچك و اندك كه احسان دنيايى باشد بجا مى آورد از براى آن مخلوق از تذلل و خضوع و خشوع و فرمانبردارى و جان نثارى مقدارى كه بقدر آن از براى خدا بجا نمى اورد پس چه چيز است شان خدا كه منع مى شود از فرمانبردارى و خضوع و خشوعى كه كرده مى شود براى بندگان وى .

آيا اى بنده بيچاره و نادان مى ترسى كه در اميد بخدا نااميد شوى به سبب منع يا بخل وى تعالى عن ذلك علواً كبيراً يا اينكه خدا را از جهت ضعف و ناتوانى سزاوار اميدوارى باو نمى دانى با آنكه حضرت اقدسش جواد ذاتى و غنى و قوى مطلق است بخل و عجز به هيچ وجه بر او روا نيست.

الْبُطُونِ مِنَ الصِّيَامِ ، ذُبْلُ الشِّفَاهِ مِنَ الدُّعَاءِ ، صُفْرُ الْأَلْوَانِ مِنَ السَّهَرِ ، حُدْبُ الظُّهُورِ مِنَ الْقِيَام ، عَلَى وُجُوهِهِمْ غَبَرَةُ الْخَاشِعِين »(1) .

يعنى شيعيان ما كسانى باشند كه چشمان ايشان از جهت گريه از خوف خداى كم نور گرديده باشد و شكمهاى ايشان از نخوردن غذا لاغر گرديده و به پشت چسبيده و لبهاى ايشان از دعا بدرگاه خدا افسرده و خشكيده و صورتهاى ايشان از زحمت شب بيدارى در طاعت خداى زرد رنگ گشته كمرها از زحمت قيام براى نماز شكسته ، بر صورتهاى ايشان آثار اتعاظ و ترك دنيا و عمل براى روز جزاء پيدا و هويداست .

اى برادران بياييد همه با هم ملاحظ حال خود كنيم به بينيم از اين صفات كه علامت تشيع و ايمانند كدام يك در ما موجود است اگر از انصاف نگذريم هر آينه هيچ يك از اين صفات را نتوانيم در خود ثابت كنيم فواواسفاه و واويلاه كه بلكه چون در خود بنگريم ضد اين صفات را مشاهده مى نماييم و يا اگر عين اين صفات در خود ببينيم نخواهد بود مگر ناشى از خلاف طاعت حضرت حق ، چشمها از زحمت گرما و سرما براى تحصيل مالى كه در روز جزاء نفعى نخواهد داشت كم نور گريده .

« يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ * إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ »(2) شكمها از نخوردن و غرقه گشتن در تحصيل زخارف دنيويه خالى مانده و به پشت چسبيده ، لبها از منازعه و مخاصمه با يكديگر در امور معاش افسرده

ص: 184

و خشكيده ، صورتها از زحمت سفر و شب كارى و تلاش مال دنياى دنى و تحصيل متاع دار فانى زرد رنگ گشته ، كمرها از زحمت دنيا شكسته و آثار غرق شدن در لذائذ دنيا و غفلت از دار عقبى بر صورت پيدا و هويداست .

اگر توجه كنى بحال دوستان خداى مى بينى كه همواره از نفوس خود ناراضى و شكوه گرند و با آن زحمات و لطمات در راه خداى بعد از اظهار خجلت وشرمندگى و تقصير و درماندگى اظهارى نفرموده اند از آن جمله اميرالمؤمنين كه پيغمبر عليه السلام در حقش فرمودند ضربة علي يوم الخندق أفضل من عبادة الثقلين(1) چگونه در سياهى شبها بدرگاه خداى در فقرات دعا اظهار تقصير و تفريط مى نمايد از آن جمله در بعض فقرات دعاى كميل عرض مى كند : و قد أتيتك يا الهي بعد تقصيري و اسرافي على نفسي معتذراً نادماً منكسر مستقيلاً مستغفراً منيباً مقراً مذعناً معترفاً لا اجد مفرا مما كان مني ولا مفزعاً أتوجه اليه في أمري غير قبولك عذري و ادخالك اياي في سعة من رحمتك(2) .

و مع ذلك اميد عفو دارم حضرت بوى فرمودند بترس از خداى و اطاعت نماى و با اين اميد قبول داشته باش زيرا كه بالاترين درجات حسن ظن بخداى و بزرگ ترين درجات رجاء از براى كسى است كه بيشتر خدا را اطاعت كند .

بناء على هذا ممدوحيت رجاء بخداى تا درجه اى است كه بسرحد غرور نرسد و خوف خداى از دل نرود زيرا چنان كه وصف رجاء از اوصاف منجيه است وصف خوف از خداى نيز از اوصاف ممدوحه است و مستحسنه است و از لوازم ايمان است « إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ »(1) و نيز حسن خوف از خداى تعالى تا درجه اى است كه بسر حد ياس نرسد زيرا كه يأس از رحمت خداى از معاصى كبيره است و از اوصاف موبقه است « وَمَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ »(2) و فرمود : « يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ »(3) و « إِنَّهُ لَا يَيْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ »(4) .

خداى متعال : الهي ذنوبي تخوفني منك وجودك يبشرني عنك فاخرجني بالخوف من الخطايا و أوصلني بجودك إلى العطايا(1) و حضرت صادق عليه السلام فرمودند : و لقد كان أميرالمؤمنين أحسن الناس باللَّه ظناً و ابسطهم له رجاء و كان أعظم الناس منه خوفاً و أشدهم له هيبة و منه رهبة و كذا سائر الأنبياء لم يكن في زمان كل واحد منهم أحداً أحسن منه رجاء و لا أشد منه خوفاً(2) .

و اميرالمؤمنين فرمودند از براى اصحاب خود آنكه حسن ظن عبد بخدا بمقدار خوف اوست از خدا(3) ، و بيان نكرده است در كتاب مجيد مثل او برادرانى كه معصيت كرده بسبب خوردن يك حبه مگر براى عبرت و موعظه بندگان و نيز آن حضرت بيكى از اولاد فرمودند كه اى فرزند چنان از خداى بترس كه همچنين دانى كه اگر طاعات همه اهل زمين را كرده باشى از تو قبول نخواهد شد و چنان بخداى اميدوار باش كه چنان دانى كه اگر گناهان همه اهل زمين را كرده باشى تو را خواهد آمرزيد(4) .

حارث بن مغيره گويد بخدمت حضرت صادق عليه السلام عرض كردم كه در وصيت لقمان چه بود فرمود چيزهاى عجيبه در آن بود و عجيب تر از همه آنكه به پسر خود وصيت كرد كه چنان از خداى بترس كه اگر اطاعت ثقلين را با خود ببرى چنان دانى كه ترا رحم خواهد نمود بعد از آن حضرت

ص: 187

فرمودند كه پدرم مى گفت آنكه هيچ بنده مؤمنى نيست مگر آنكه در دل او دو نور است يكى نور خوف و يكى نور رجاء كه هر كدام را وزن كنى از ديگرى زيادتر نيست(1) .

او داد برگشت نزد حضرت داود عليه السلام و او را باخبر كرد حضرت داود عليه السلام باز باو فرمود برگرد و درمها را پس بده و بگو من چيزى نمى خواهم بلكه از خداى سؤال نما كه ملك موكل به باد حاضر شود تا بگويد اين كار كه شده باذن خدا بوده يا نه حضرت سليمان از خداوند منان اين امر درخواست نمود بامر خداوند ملك حاضر شد آن حضرت از او اين سوال كرد جواب گفت آنكه باذن خداى اين امر واقع شده زيرا كه شخص تاجرى كه با وى بوده مراكب بسيارى و توشه اش تمام شده نذر كرد آنكه هرگاه از طعام كسى خورد ثلث اموال مراكبش براى او باشد و ما جوها را باو داديم و او از آن خورده و وفاء بنذر بر او واجب گرديده آن وقت حضرت سليمان آن شخص تاجر را حاضر كرد و از او اين سؤال نمود آن شخص اقرار بواقعه فرمود پس صاحب جو را حاضر كرده آن تاجر از براى آن زن گفت كه ثلث اموال مراكب حق تو گرديده و آن عبارتست از سيصد و شصت هزار دينار و مال را بقبض آن زن داد پس حضرت داود عليه السلام بفرزند خود سليمان فرمود كسى كه معامله با منفعت مى خواهد بايد معامله كند با خداوند كريم(1) .

و در ارشاد ديلمى است آنكه يكى از مؤمنين رفيق خود را در خواب ديد بعد از وفات در حالى نيكو ، از وى سؤال كرد كه بچه وسيله باين درجه رسيده جواب گفت بواسطه حسن ظن بخدا و گفت هيچ كس بخير دنيا و آخرت نمى رسد الّا بحسن ظنّ بخدا(2) .

ص: 189

كه برگردانيد او را به بهشت بريد(1) .

المنكسرة »(1) نور الهى در دلهاى شكسته مى تابد وقتى كه دل كه از اعضاى رئيسه و سلطان بدن است منور بنور الهى شد اعضاء و جوارح همه نورانى مى شوند .

« العبد تابع المولى و الناس على دين ملوكهم » رجاء واثق و اميد صادق مى شود هرگاه دل شكسته شود بحال كسى كه از چندين جهت دل شكسته باشد و هيچ كس باو رحم نكرده باشد و از ظلم زمانه غدار و روزگار كج رفتار اميدش نااميد گرديده باشد .

فصل شيرخوارگى پدرش عبداللَّه از دنيا رحلت نمود و حياة جاودانى را بر اين جهان فانى اختيار نمود و بعضى گويند پيغمبر صلى الله عليه وآله حمل بود كه پدرش از دنيا برفت و اين روايت اثبت است و يتيم محبوب قلوب رئوفه است و هر قلب رئوفى به طفل يتيم محبت دارد و ترحم مى كند .

و از جمله اسباب محبت فيمابين مردم ثبوت صفات كماليه است در محبوب و پيغمبر از سن كوچكى مجمع جميع صفات كماليه بود و سخاوت و شجاعت و حسن ظن و علو همت و مروت و فتوت و رأفت و رحمت و جوانمردى و ديانت و امانت و عدالت و سائر اوصاف كماليه و لذا قاعده حضرت ابى طالب اين بود كه منزل نمى كرد مگر نزد پيغمبر صلى الله عليه وآله و يك دقيقه از او جدا نمى شد و نمى خوابيد مگر پهلوى پيغمبر صلى الله عليه وآله و هر جا مى رفت پيغمبر را با خود مى برد .

و چون قريش خواستند صدمه بر وجود اقدس نبوى برسانند و ابوطالب مطلع شد شب وقت خواب فرشى در موضع معتاد خوابيدنش مى گسترانيد و بعض اولادش را در اين رختخواب مى خوابانيد و پيغمبر را بجاى ديگر مى برد و گاه مى شد اميرالمؤمنين را بجاى پيغمبر مى خوابانيد كه اگر كفار صدمه بزنند وجود اقدس نبوى محفوظ باشد تا يك شب كه اميرالمؤمنين بابى طالب گفت : پدر ، كفار مرا مى كشند بعوض پيغمبر ، ابوطالب در جوابش فرمود :

اصبرن يا بني فالصبر اجحى * كلّ حي مصيرة لشعوب

قدم الصبر فالبلاء شديد * لفداء الحبيب و ابن الحبيب

ص: 194

النبي الاعز ذي الحسب الثاقب * و الباع و الكريم النجيب

ان تصبك المنون فالنبي تبرى * فمصيب منها و غير مصيب

كل حي و ان تحلى بعمر * آخذ من مذقها بنصيب

فاجابه علي عليه السلام :

أتأمرني بالصبر في نصر احمد * و واللَّه ما قلت الذي قلت جازعا

ولكنني احببت أن تر نصرتي * و تعلم اني لم ازل لك طائعا

ساسعى لوجه اللَّه في نصر احمد * نبيّ الهدى المحمود طفلاً ويافعاً(1)

و بعضى از علما گويند كه اميرالمؤمنين ياد گرفت خوابيدن در جاى پيغمبر را از عمل پدرش ابى طالب لذا در ليلة المبيت كه كفار قريش خواستند پيغمبر را بقتل رسانند و پيغمبر فراراً از مكه بيرون شد روانه غار گشت تا بعد از سه روز كه متوجه مدينه منوره شد اميرالمؤمنين جان خود را نثارش كرد و در رخت خوابش خوابيد.

بهمين جهاتى كه شنيدى شدت محبت ابى طالب را نسبت به پيغمبر صلى الله عليه وآله ، محبت داشت كاملاً حضرت سيد الشهدأ با يادگار برادر خود قاسم بن الحسن زيرا كه در دو سالگىِ قاسم حضرت مجتبى دار فانى را وداع گفت سيدالشهداء تربيت كرد قاسم را در دامن خود تا به حد رشد رسيد و گاه

ص: 195

مى شد كه بفرزند او را صدا مى زد.

را به نصرت تو و تشريف كرد ما را بسعادت شهادت در حضرت تو اى پسر رسول خداى آيا شاد نباشيم از ملازمت خدمت شما فقال جزاكم اللَّه خيراً پس در آن وقت حضرت قاسم عرض كرد اى عم بزرگوار و أنا فيمن يقتل آيا فردا من كشته مى شوم يا نه ؟ حضرت فرمودند اى پسرك من كشته شدن در كام تو چگونه است ؟ قال يا عم أحلى من العسل عمو كشته شدن در كام من از عسل شيرين تر است فقال أي واللَّه فدالك عمّك يعنى اى نورديده ، جان عمت بقربانت قسم بخداى تو هم كشته مى شود و فرزندم عبداللَّه كه على اصغر است نيز فردا كشته مى شود عرض كرد اى عمو آيا لشكر دشمن در خيام مى آيند و عبداللَّه شيرخوار را مى كشند ؟ حضرت فرمود جان عمت بقربابت چون فردا شود تشنگى عبداللَّه بحدى رسد كه نزديك شود روح از بدنش مفارقت كند در ميان خيمها آيم جستجوى آب يا شيرى براى او كنم پيدا نشود پس او را روى دستهاى خود گيرم ملعونى تير به گلويش زند دستهايم از خون پر شود بجانب آسمان بپاشم و عرض كنم بدرگاه خداى اللهم صبراً و احتساباً(1) هر صاحب شعورى در اين سؤال و جواب نظر كند بفهمد علو مقام اين شهيد را پس حسين مظلوم حق داشت كه در روز عاشورا در وقت استيذان اين جوان از براى رفتن ميدان حالتى بر او رخ داد كه در ميدان رفتن هيچ يك از بنى هاشم حتى حضرت على بن الحسين مظلوم ، باينحالت نشد زيرا كه ديد الانست كه اين نوداماد كه هم مانند فرزند اوست هم فرزند برادر پدرى و مادرى اوست هم يادگار برادر اوست مجمع

ص: 197

جميع صفات حسنه و خصال مستحسنه و داراى تمام كمالات صورى و معنويست از دستش مى رود .

نمود چون بحد بلوغ نرسيده بود . فلم يزل الغلام يقبل يديه و رجليه(1) .

و بخواندن طه و طواسين مشغول شدند و درختان بهشت نثار كردند درخت طوبى نثار كرد حور العين شادى كردند اما در عروسى اين فاطمه حور العين همه بر سر زدند همه محزون بودند بهشت گريه كرد آسمان خون نثار كرد در عروسى ها شيرينى ها و شربت نثار مى كنند در اين عروسى زنان حرم اشك چشم نثار كردند در عروسى خضاب مى بندند در اين عروسى داماد خضاب بست در قتلگاه ، عروس خضاب بست از خون گوش بريده اش در عروسى ها اگر عروسى خانه والده باشد تا خانه داماد سوارش مى كنند(1) در اين جا عروس را سوار شتر برهنه كردند حجله زفاف اين عروسى گودال قتلگاه بود تخت داماد بدنهاى قطعه قطعه شهداء بودند در عروسى براى عروس و خويشان لباس فاخر مى كنند در اين عروسى فاطمه نو عروس وقتى كه سرش در دامن عمه اش زينب بود از غش بهوش آمد عرض كرد عمتاه هل من خرقة استربها رأسي قالت زينب و عمتك مثلك .

اف لك يا دهر پس از وقوع چنين عروسى چون حضرت قاسم عازم ميدان رفتن شد و حضرت اذنش نمى داد فلم يزل يقبل يدي الحسين و رجليه حتى اذن له فخرج ودموعه تسيل على خديه(2) .

قاسم وارد ميدان شد صفحه ميدان را به نور جمال خود منور گردانيد و بر لشكر دشمن حمله ور گرديد و اين رجز مى خواند :

إن تنكروني فأنا ابن الحسن * سبط النبي المصطفى و المؤتمن(1)

هذا حسين كالاسير المرتهن * بين اناس لا سقو صوب المزن(2)

برو بر زمين افتاد .

و جرحته بحوافرها و وطئته حتّى مات الغلام .

همين روايت در گودى قتلگاه بالاى نعش ها گذاشت ثم قال بعد كلمات له صبراً يا أهل بيتي لا رأيتم هواناً بعد اليوم ابداً(1) يعنى بر شما باد بصبر كردن اى اهل بيت من ، خوش بحال شما كه از زحمت دنيا آسوده شديد و در نعيم بهشت غرقه در گشتيد اگر گوش شنوا باشد كانه هنوز آواز قاسم از زير سم مركبان مى آيد :

عمو فداى تو گردم بدار دست از جنگ * مكن مجادله شاها دمى نماى درنگ

تو جنگ مى كنى و جان برفت ز اعضايم * شكست زير ستم اسب استخوانهايم

لا حول ولا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم .

ص: 205

ص: 206

بسم الله الرحمن الرحیم

در خصوص آن تأكيد اكيد فرموده .

و آب به مردم بده تا آن مشك پاره شود بدانكه پيش از پاره شدن مشك بهشت بر تو واجب مى شود(1) عمم حمزه و پسر عمم جعفر را در خواب ديدم پرسيدم از ايشان چه عملى از همه اعمال حسنه بهتر يافته ايد قالا فديناك بالاباء و الامهات و جدنا أفضل الأعمال الصلاة عليك و حب على و سقى الماء(2) قال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله خمس من أتى بواحدة منها وجبت له الجنّة يعنى پنج عمل اند هر كس موفق شود به بجا آوردن يكى از آنها بهشت بر او واجب مى شود من اعتق رقبة عانية كسى كه بنده در راه خدا آزاد كند او كَسى جلدة عارية يا برهنه را بپوشاند او حمل قدماً حافيةً يا پياده پابرهنه را سوار كند أو اطعم كبداً جائعة يا گرسنه را سير كند أو سقى هامة صادية(3) يا تشنه را سيراب كند مستحق بهشت مى شود.

و عن موسى بن جعفر عن آبائه عن رسول اللَّه صلى الله عليه وآله قال ان اللَّه يحب ابراد الكبد الحرى و من سقى كبدا حراً من بهيمة أو غيرها أظله اللَّه يوم لا ظلّ الّا ظلّه (4) .

حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله مشغول وضو ساختن بود گربه از راه گذشت نگاه به آب كرد فرمود گربه تشنه است وضو را گذاشت آبرا نزد گربه نهاد و از پس مانده گربه وضو را تمام كرد(5) .

ص: 209

يكى در بيابان سگى تشنه يافت

برون از رمق در حياتش نيافت

كله دلو كرد آن پسنديده كيش

چه حبل اندر آن بست دستار خويش

بخدمت كمر بست و بازو گشاد

سگ تشنه را يك كفى آب داد

خبر داد پيغمبر از حال مرد

كه ايزد گناهان او عفو كرد

حتى در آب دادن به كافر كه از بهائم اذل است خدا اجر مى دهد اگر كسى طعامى به كافر دهد اجرى ندارد اما آب دادن به كافر اجر دارد.

راوى گويد من هم محمل حضرت صادق عليه السلام بودم در راه مكه ، ديدم شخصى افتاده در زير سايه درخت مغيلان حضرت فرمود برو ببين نبادا از تشنگى افتاده باشد مى گويد پياده شدم و رفتم و آمدم عرض كردم يابن رسول اللَّه نصرانى است از تشنگى افتاده است فرمود آبش بده لكل كبد حراء اجر(1) پس مسلمان به مسلمان آب دهد اجر دارد و مسلمان به كافر آب دهد اجر دارد كافر به مسلمان آب دهد موجب تخفيف عذابش مى شود كافر به كافر آب دهد سبب تخفيف عذابش مى شود.

عطش و تشنگى خستند و تفصيل اين اجمال بر وجه مقتضاى حال آن است كه چون عمر سعد ملعون خبر از سوء عاقبت امر خود نداشت و نه دانست كه خيمر مايه اش از سجين و طينتش مائل بدرك اسفل السافلين است از مقاتله با سيدالشهداء ارواحنا له الفداء كراهتى بكمال داشت پس از آنكه روز ششم محرم الحرام آن ملعون بزمين كربلا رسيد و لشكرگاه ساخت و خيمه ها برافراخت آن حضرت را اگهى فرستاد .

مى كنند تا شطرى از شب سپرى مى شود او را با حسين جز از در رحمت ورأفت نديده ام فرمان كن تا اين خدمت را از گردن فرو نهد و زمام كار را بدست من دهد تا من اين خدمت را بخاتمه برسانم و كار حسين را كفايت كنم .

مى خواهى بهتر بشناسى اين جماعت اهل بيت پيغمبرند از خانواده رسالتند اين جماعت لب تشنه سه تا امام دارند اولاد امام دارند برادر امام دارند پنجاه ساله دارند سى و چهار ساله دارند هيجده ساله دارند سيزده ساله دارند زن دارند صحيح دارند مريض دارند اينها باين اوصافى كه گفتم نيستند مگر لب تشنگان ديار كربلا و داغديدگان صحراى نينوا .

زان تشنگان هنوز به عيوق مى رسد

فرياد العطش ز بيابان كربلا

آبرا برئيس و سرور اين جماعت بدهى هر آينه خواهد گفت اى شيعه چگونه من آب بياشامم با آنكه اين همه زنان و كودكان و اطفال فريادشان به العطش بلند است چگونه من آب بخورم و حال آنكه جوان هيجده ساله ام على اكبر پس از مراجعت از ميدان توقع يك شربت آب از من نمود اجابتش ميسرم نشد چگونه من آب بخورم و حال آنكه برادرم ابا الفضل را كه سقاى اهل بيت من بود با لب تشنه شهيد كردند اى شيعه اگر مى خواهى اظهار محبت بمن بكنى اين آب را به على اكبر يا به برادر با جان برابرم ابا الفضل برسان اگر بعلى اكبر بدهى معلوم نيست او نيز قبول كند زيرا خواهد گفت چگونه من آب بياشامم و حال آنكه برادر شيرخوار مرا ، على اصغر براى قطره آبى گلويش را گوش تا گوش دريدند و با لب تشنه روى دست بابايم شهيدش كردند اگر مى خواهى محبت كنى اين قطره آبرا به لب تشنه برادرم على اصغر رسان اگر بوى بدهى نيز قبول نخواهد كرد زيرا كه مى گويد من چگونه آب بياشامم و حال آنكه عم بزرگوارم حضرت ابالفضل كه سقاى ما بود و براى ما تحصيل آب مى نمود لبش تشنه روى خاك افتاده ، برو اين قطره آب را بوى ده كه از همه سزاواتر است اگر به حضرت ابا الفضل بدهى نيز قبول نخواهد كرد و خواهد گفت چگونه من آب خورم و حال آنكه آقا و سرورم فرزند فاطمه هر قدر تا آندم آخر گفت اسقوني قطرة من الماء كسى آبش نداد تا آنكه با لب تشنه روى خاك افتاده سرش از پيكرش جدا كردند پس بيا اى شيعه اين قطره آب چشم را ذخيره نمائيم براى روز سياهى كه خود در پيش داريم كه شايد از بركت اين قطره اشك از آتش غضب خدايى خلاص شويم.

ص: 215

طعامى نخورده بود و پاى او مجروح گشته به تنهايى بكشيد تا آنكه گوسفندان ايشان را سيراب كرد « فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ »(1) چون حضرت موسى گوسفندان ايشان را آب داد بازگشت بسوى ديوارى يا درختى از جهت حرارت هوا و شدت جوع گفت اى پروردگار من به درستى كه هر چيزى را كه بفرستى بسوى من از خوبى يعنى از خوردنى چه كم باشد چه بيش بان محتاجم و از تو مى طلبم(2) .

« فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاءٍ قَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا فَلَمَّا جَاءَهُ وَقَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ »(3) يعنى آمد بسوى موسى يكى از آن دو دختر كه صفورا نام داشت و بزرگتر از ديگرى بود در حالتى كه راه ميرفت به طريق شرم داشتن روى خود بسته و گويند آستينى بر روى خود افكنده گفت بدرستى كه پدر من مى خواند تو را تا مزد آب دادن تو بدهد .

كبرى و داهيه دهيا صديقه طاهره فاطمه زهرا عليها السلام بنزد ما بيايد و بفرمايد : انّ أبي يدعوك ليجزيك أجر ما سقيت لنا يعنى پدرم پيغمبر صلى الله عليه وآله مى گويد بيائيد اى شعيان حسين تا مزد دهم شما را سقايتى را كه كرديد درباره اهل بيتم .

شنيدى كه حضرت موسى چون بنزد شعيب رسيد حضرت شيعب از حال وى پرسيد كه براى چه باين حالت رسيده گفت از دست فرعون و فرعونيان . در روز جزا چون ماهاى شرمسار و گنهكار بخدمت سيد ابرار حاضر شويم با حال متوحش و روئى سياه و قدى خميده و رنگى پريده خواهد آن بزرگوار فرمود براى چه باين حالت شده ايد البته در جواب عرض خواهيم كرد از جهت سركشى نفس اماره و غلبه شيطان و حب دنيا كه سرمايه همه گناهانست .

حضرت شعيب بشارت داد بموسى پس از اظهار اغتشاش حال خود لا تخف نجوت من القوم الظالمين يعنى چون به نزد من رسيدى در امن و امان واقع شدى در آن وقت كه ما وجه اختلال حال خود را بعرض اقدس نبوى برسانيم اميد است آن حضرت بشارت بما دهد لا تخف نجوت من عذاب العاصين يعنى چون سقايت كردى در دنيا اهل بيت لب تشنه مرا و ايشان را از چشمه چشمت آب دادى امروز كه همه دلها ترسانند خوفى بر تو نيست و از عذاب ابدى خلاص گشتى .

سوار و سى تن پياده ملازم ركاب او فرمود تا از طريق شريعه آب به لشكرگاه او آورند ابا الفضل بود تا شب فراز آمد و تاريكى جهان را فرا گرفت اين وقت چون شير شرزه بجانب فرات روان گشت آنگاه از ميان اصحاب هلال بن نافع بجلى پيشروى آن حضرت روان بود نخست وارد شريعه گشت عمرو بن حجاج ملعون گفت تو كيستى و اين جا چه مى كنى گفت يك تن پسر عمّ توام آمده ام تا آب بنوشم گفت بنوش بر تو گوارا باد هلال گفت اى عمرو مرا آب مى دهى و پسر پيغمبر صلى الله عليه وآله و اهل بيتش را لب تشنه مى گذارى تا از عطش هلاك شوند گفت اين سخن راست مى گويى ليكن چه توان كرد بامرى مأمورم لابد بايد آنرا بنهايت برم هلال چون اين سخن بشنيد بانگ در داد كه اى اصحاب حسين در آئيد حضرت ابا الفضل چون شير شرزه با جماعت خود بشريعه در آمدند و از آن سوى عمرو لشكر خود را فرمان جنگ داد كانون طعن و حرب افراخته گشت اصحاب امام مظلوم نيمى بمقاتلت پرداختند و نيمى مشكها را پر از آب كردند پس حضرت ابا الفضل بسلامت بازگشت و اصحاب امام مظلوم و اهل بيتش همه سيراب شدند از اين جهت است كه آن حضرت را سقا ناميده اند(1) .

يا عباس قل واحد قال العباس و احد ، اميرالمؤمنين بوى فرمود قل اثنين عرض كرد بلسانى كه واحد گفته ام اثنين نمى گويم اميرالمؤمنين بوسيد حضرت ابا الفضل را ، زينب مكرمه عرض كرد بابا آيا ما را دوست مى دارى فرمودند بلى اى نور ديده(1) .

هر كس فى الجمله تأمل كند در اين يك كلمه بلندى كه در سن طفوليت در زمانى كه پدر بزرگوارش خواسته او را عدد ياد دهد از اين وجود مقدس گفته شده علو مقامش بر وى معلوم خواهد شد.

اما در بها و صفاى رخسار يگانه روزگار بود كه با اينكه صباحت و ملاحت طائفه بنى هاشم بر همه واضح است از بين همه بنى هاشم آن بزرگوار ملقب بود به قمر بنى هاشم يعنى چون جمال بى مثال وى با طائفه بنى هاشم مقايسه مى شدى صورتش مانند ماه درخشان بودى و سائرين در جنب وى مانند ستارگان مى نمودند و در رشادت و بلندى قامت بمثابه بود كه چون بر اسب بسيار بلند كوه پيكر سوار مى شد اگر پاهاى مبارك از ميانه ركاب بيرون آوردى پاهايش بزمين كشيده شدى(2) .

و در شجاعت و دليرى و قوت قلب بدرجه بود كه آن درياى لشكر كه در كربلا مجتمع شدى بغايت از اين وجود مبارك ترسان و هراسان بودند چنانچه خود حضرت سيدالشهداء باين مطلب اشاره فرمود وقتى كه روز عاشورا برادر را روى زمين افتاده ديد اين مضمون بفرمود : اليوم نامت اعين

ص: 220

بك لم تنم(1) و سهرت أخرى فعزّ منامها(2) در خبر است وقتى كه ابا الفضل كشته شد جرئت لشكر بطرف خيمه رفتن زياد شد و جرى شدند(3) .

و در تأدب و معرفت در حق برادر خود امام عليه السلام چنان ممتاز بود كه خود را از نوكران و غلامان آن حضرت محسوب مى نمود(4) .

و حضرت سيدالشهداء اين قدر ابا الفضل را دوست مى داشت كه بوى مى فرمود بنفسى أنت يعنى برادر عباس جان حسين بقربانت ، و امام عليه السلام در هر امر شديدى طلب نصرت از ابا الفضل مى كرد(5) .

در لئالى الأخبار است حضرت لقمان از سفر مراجعت كرد نزديك شهر غلامش را ديد باو گفت ما فعل أبي پدرم چطور بود گفت مات أبوك لقمان گفت ملكت امري اختيارم بخودم افتاد پرسيد عيالم ؟ گفت ماتت گفت جدد فراشي لحافم تازه شد احوال خواهرش را پرسيد جواب داد ماتت لقمان گفت ناموسم پنهان شد حال برادر را پرسيد گفت مات لقمان آهى كشيد گفت انقطع ظهري(6) پشتم شكسته شد قدم خم شد .

اسب خويش بنشست سپاهيان چون اين بديدند سلاح جنگ در بر كردند و بر نشستند و جانب معسكر حسين عليه السلام را پيش گرفتند چون راه بر لشكرگاه ابى عبداللَّه نزديك شد همهمه مردان غازى و حمحمه اسبان تازى و قعقعه سلاح گوش زد اهل بيت گشت اين وقت آقا عليه السلام بر در سرا پرده نشسته اصلاح سيف و سنان مى نمود ناگاه خواب او را در ربود سر بزانوى مبارك نهاده زينب بدويد و برادر را از خواب برانگيخت و عرض كرد مگر اين هياهو را اصغا نفرموديد اينك لشكر دشمن است كه مى رسد امام عليه السلام سر برداشت فقال يا اختاه اني رأيت الساعة رسول اللَّه صلى الله عليه وآله جدي و أبي علياً و أمي فاطمة و أخي حسناً و هم يقولون يا حسين انّك رائح الينا عن قريب .

و بروايتى غداً فرمود خواهر در همين ساعت جدم مصطفى و پدرم على مرتضى و مادرم فاطمه زهرا و برادرم حسن مجتبى را در خواب ديدم مرا گفتند زود بيا بنزد ما و بروايتى فردا در نزد ما خواهى بود زينب چون اين كلمات بشنيد با دست بصورت خود زد و فرياد بويل و واى برداشت فقال لها الحسين ليس لك الويل يا اختاه أسكتي رحمك اللَّه مهلاً لا تشمتي بنا القوم(1) امام عليه السلام فرمود خواهر شايسته نيست ترا كه به ويل و واى در افتى خداوند ترا رحمت كناد زبان دشمن را به شماتت من مخواه .

اين وقت حضرت ابا الفضل عرض كرد يابن رسول اللَّه اينك لشكر دشمن نزديك شد رأى مبارك چيست آن حضرت برخاست و به برادر فرمود سوار شو و اين جماعت را بگوى اين عجلت و شتاب چيست چه

ص: 222

مى خواهيد و از بهر چه مى آئيد ابا الفضل با بيست سوار روان شد زهير بن قين و حبيب بن مظاهر اسدى ملازم خدمت او بودند چون با لشكر دشمن مقابل شد آن حضرت بانگ بزد كه از بهر چه مى آئيد گفتند فرمان امير عبيداللَّه رسيد كه حسين و اصحاب او بفرمان او گردن نهند و با يزيد دست بيعت دهند و اگر نه حاضر جنگ شوند ابا الفضل فرمود اكنون در اين جا باشيد تا من بروم و حضرت ابى عبداللَّه را خبر كنم تا چه فرمايد عنان مركب را منعطف گردانيد و بخدمت حضرت برادر آمد قصه را عرضه داشت آن حضرت قدرى سر بزير افكند پس سر مبارك بلند كرد و باصحاب در كار حرب سخن فرمود روى بابا الفضل نمود و فرمود : ارجع اليهم فان استطعت ان تؤخرهم و تدفعهم عنا العشية لعلنا نصلّي لربنا الليلة و ندعوه و نستغفره فهو يعلم اني قد أحبّ الصلاة له و تلاوة كتابه و كثرة الدعاء و الاستغفار(1) .

به ابا الفضل فرمود اين جماعت را ديدار كن و اگر توانى اين مناجزت و مبارزت را از اين شب تاخير نماى تا يك امشب خداوند را نماز گزاريم و شب را بدعا و استفغار احياء كنيم چه خداوند مى داند كه من نماز و قرائت قرآن و كثرة دعا و استغفار را دوست مى دارم .

ندادمى اكنون كار بدست تست و امير جنگ توئى من چه گويم در اين وقت عمرو بن حجاج زبيدى گفت قسم بخداى اگر كفار ترك و ديلم اين مهلت را از شما مى خواستند دعوت ايشان را اجابت مى فرموديد آخر ايشان آل محمداند صلى الله عليه وآله اين ترديد و توانى چيست ؟ اين وقت عمر سعد ملعون رسولى در خدمت حضرت ابو الفضل روان كرد و پيغام داد انا اجلناكم الى غد فَانْ استسلمتم سرحنا بكم إلى عبيداللَّه بن زياد و ان أبيتم فلسنا بتاركيكم گفت يك امشب شما را مهلت داديم فردا صبح كه شد اگر سر بفرمان پسر زياد در آوريد شما را بنزد وى كوچ دهم تف بر تو اى زمانه دون پرست .

اى چرخ تا كى اينهمه ظلم و ستم كنى

دلهاى محترم همه پا بست غم كنى

مسعود را برانى خوار جهان كنى

مردود را بخوانى صدر امم كنى

هر جا كه مقبلى است نصيبش بلا دهى

هر جا كه مدبريست قرين نعم كنى

و اگر نه دست از شما باز نخواهم داشت و فيصل امر بر دست شمشير خواهيم گذاشت اين هنگام هر دو لشكر به آرامگاه خود باز شدند و بيارميدند(1) .

و بدانكه سرور شهداء ريحانه رسول خداى در طلب مهلت از اين ملاعين و اشقياء اشاره فرمودند كه نه غرض از آن اينست كه يك شب ديگر از

ص: 224

زندگانى دنيا بهره مند شوند يا اينكه راه فرارى پيش گيرند .

زيرا كه بر اهل معرفت و دانش معلوم است كه كسى كه بداند ساعت شهادت خود را و در شب عاشورا خبر دهد كه فردا خود با اصحاب و انصارش كشته خواهند شد چگونه طالب و خواستگار زندگانى يك شبه خواهد گشت .

و اما اينكه آن حضرت از طلب مهلت قصد فرار نداشت زيرا كه تاسوعا يوم حوصر فيه الحسين(1) يعنى روز نهم محرم روزى بود كه لشكر حسين و اصحابش را حلقه وار احاطه كرده بودند و راه نفس زدن را بر آن بزرگوار گرفته بودند چنان كه حر بن يزيد رياحى در مقابل لشكر بايشان گفت و اخذتم بنفسه(2) يعنى اين ينده خدا را آورديد و او را محاصره كرديد بقسمى كه راه نفس بر او بسته شده .

است زود برگشتيم بحرم محترم ابا الفضل ديديم كه انگشتش بين شبكات ضريح معلق است و يك قطره خون از آن بيرون نمى آيد و همان شخص پس از يك شب فوت شد(1) فاضل دربندى مى فرمايد البته اين صدمه بر او وارد شده مگر از جهت تقصيرى كه درباره قبر مطهر كرده .

حسين را و زيارت نمى كنى فرزندم ابا الفضل را(1) .

رسانيد كودكان چون اين بدانستند بناليدند و بانگ العطش العطش در دادند . پس آن حضرت مشك خشكيده برداشت و بر نشست و تصميم عزم داد كه از بهر كودكان آبى بدست آورد .

اقاتل القوم بقلب مهتد * اذب عن سبط النبي أحمد(1)

اضربكم بالصارم المهند * حتى تحيدوا عن قتال سيدي(2)

انى انا العباس ذو التودد * نجل علي المرتضى المؤيد(3)

يا نفس لا تخشى من الكفار * و ابشري برحمة االجبار(1)

مع النبي السيد المختار * مع جملة السادات و الاطهار(2)

قد قطعوا ببغيهم يسارى * فاصلهم يا رب حر النار(3)

و بواطن بدنش نشستند لذا تمامى بدنش از هم جدا و منفصل گرديده و ثلث گوشت بدنش بزمين ريخته .

جدا كردند امام عليه السلام را روز عاشورا تير باران كردند ابا الفضل را نيز سه مرتبه تيرباران نمودند ضربت بر فرق امام زدند كه عمامه اش پر از خون شد ضربت بر فرق ابا الفضل زدند كه از ميانه زين بر زمين افتاد نمى دانم براى چه مظلوم كربلا همه شهدا را پس از شهادت بجانب قتلگاه نقل داد الا برادر با جان برابر خود ابا الفضل را كه در همان جايى كه افتاده بود گذاشت بعضى گويند براى اينكه مرقد و محل قبر آن حضرت جداگانه و مستقل باشد تا قدر و جلال و امتيازش از ساير شهداء بر خلق ظاهر گردد و بعضى گويند از جهت آنكه چون حضرت خواست نعش برادر از زمين بردارد دست بهر عضوى كه مى گذاشت از بدن او جدا مى شد زيرا كه از صدمه تيرها كه بر بدنش زده بودند تمام بدنش قطعه قطعه و ريزه ريزه شده بود پس حق داشت امام مظلوم كه وقتى كه برادر را به اين حالت ديد بالاى سرش ايستاد و بفرمود :

أحق الناس أن يبكى عليه * فتى أبكى الحسسن بكربلاء

أخوه و ابن والده علي * ابو الفضل المضرج بالدماء

فرمود اى مردم هر چه مى خواهيد گريه كنيد گريه كنيد بر جوانى كه حسين را در كربلا به گريه در آورد برادر و فرزند پدر حسين ابو الفضل كه در خون خود غلطيده و بدنش از خون رنگين گرديده . و نيز حق داشت آن حضرت اگر از دل پر درد بالاى نعش چنين برادرى مى فرمود :

برخيز اى برادر با جان برابرم * آيد برادرى بچه روز ديگر بكار

دستى ندارى آنكه بر آرى بياريم * بارى براى خاطر من صيحه برآر

لا حول ولا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم .

ص: 233

ص: 234

بسم الله الرحمن الرحیم

صابرين باجر و جزائى كه در آن حد و كيل و كشش نباشد.

كند بر ترك معصيت ، خداوند عالم باو بدهد نهصد درجه كه از هر درجه تا درجه ديگر مانند منتهاى پايين زمين باشد تا منتهاى عرش(1) .

و از اين حديث شريف مستفاد مى شود كه افضل اقسام صبر ، صبر است بر ترك معصيت و اشاره به آن دارد اينكه چون پيغمبر صلى الله عليه وآله در جمعه آخر شعبان خطبه خواندند براى اصحاب و دستورى براى عمل ماه مبارك رمضان بايشان دادند اميرالمومنين از آن بزرگوار سؤال كردند كه بهترين اعمال در اين مبارك چيست حضرت فرمودند الورع من محارم اللَّه يعنى دروى جستن از محرمات خداى(2) .

و از حضرت ختمى مرتبت منقولست كه چون حق تعالى در قيامت جميع خلائق را در يك زمين جمع كند منادى از جانب خداوند نداء كند بنحوى كه جميع خلائق بشنوند كه كجايند اهل صبر پس گروهى از مردم برخيزند و استقبال كنند ايشان را ملائكه به ايشان گويند كه بر چه چيز صبر كرديد گويند بر فعل طاعات و ترك سيئات پس منادى از جانب خداوند ندا كند كه بندگان من راست مى گويند بگذاريد ايشان را بى حساب داخل بهشت شوند.

كه ملك و عزت به كسى نرسد مگر به قتل نفوس محترمه و تكبر و سركشى و كسى بى نياز و غنى نمى شود مگر به غصب كردن اموال ديگران و بُخل كردن و دوستى با كسى نمى شود مگر اينكه دين را از دست بدهد و موافق هواى نفس رفتار نمايد پس كسى كه آن زمان را دريابد و صبر كند بر فقر يا آنكه قادر باشد بر تحصيل مال بنحو مذكور و صبر كند بر عداوت مردم با آنكه مى تواند تحصيل محبت كند بنحو مذكور و صبر كند بر ذلت و بتواند تحصيل عزت كند بنحو مسطور خداى او را ثواب پنجاه صديق يعنى سابق بر همه در قبول اسلام مانند على عليه السلام از مردان و خديجه زوجه پيغبمر صلى الله عليه وآله از زنان عطا مى كند(1) .

جامع اين كلمات گويد واضح است كه زمان موعود همين زمان است پس خوش بحال كسى كه در اين زمان صبر را پيشه خود قرار دهد و در راه رضاى خداى تلخى ها و دشوارى ها را بر خود سهل و آسان گرداند و جان عزيز خود را از آتش غضب خداوندى برهاند .

و از حضرت صادق عليه السلام روايت شده اينكه كسى كه مبتلا شود از مؤمنين ببلائى و صبر بر آن كند از براى او مثل اجر هزار شهيد هست(2) .

و در خبر است كه وقتى كه مؤمن را داخل قبر كنند نماز بيايد و سمت راست او قرار گيرد و زكات به سمت چپ او و باقى اعمال خيريه سايه مى افكنند بر او و صبر در گوشه يك طرف قرار مى گيرد چون دو ملكى كه

ص: 238

مباشر سؤالند بر او داخل شوند صبر به نماز و زكات و سائر اعمال خيريه گويد شما نزديك صاحب خود هستيد معين او شويد اگر عاجز شديد من اعانت او مى كنم(1) .

و در ديوان حضرت اميرالمؤمنين است :

اني وجدت و فى الأيام تجربة * للصبر عاقبت محمودة الأثر

و قل من جد في امر يطالبه * فاستصحب الصبر الّا فاز بالظّفر(2)

خوردند حضرت صادق عليه السلام فرمودند در اين هنگام حضرت موسى تبسم كرد عابد گفت چرا تبسم مى كنى فرمود دلالت كرد مرا مردى از بنى اسرائيل بر فلان عابد ، او را عابدتر خلق يافتم و هدايت او مرا بر فلان ، او را عابدتر از اولى يافتم و دلالت كرد ثانى مرا بر تو و گمان كرده بود كه تو عابدتر از او مى باشى و من تو را شبيه ايشان نمى بينم گفت من مردى بنده و مملوكم آيا نمى بينى كه ذكر خداى مى كنم و نه مى بينى مرا كه بوقت نماز مى كنم و اگر زود نماز نكنم ضرر بغله و مداخل مولاى خود مى رسانم و ضرر بعمل مردم مى رسانم آيا مى خواهى كه به بلاد خود بروى موسى عليه السلام فرمود بلى پس قطعه ابرى بر او مرور كرد حدّاد گفت اى ابر بيا ، آمد ، گفت كجا اراده دارى گفت فلان زمين گفت برو قطعه ديگر بر او گذشت گفت اراده كجا دارى گفت زمين موسى بن عمران گفت بيا اين مرد را بملائمى بردار و بملائمى او را بگذار در زمين موسى بن عمران پس چون موسى عليه السلام ببلاد خود رسيد عرض كرد پروردگار من ، به چه چيز رسانيده اين بنده را به مقامى كه ديدم ، وحى رسيد باينكه اين بنده من صبر مى كند بر بلاى من و راضى است بقضاى من و شكر مى كند نعمت هاى مرا و بدانكه بلاء تحفه اهل ولاء است(1) .

مردى خدمت رسول خداى آمد و عرض كرد يا رسول اللَّه من تو را دوست مى دارم فرمود مهيا شو از براى فقر گفت خداى را دوست دارم فرمود آماده بلا باش(2) .

ص: 241

و از حضرت امام محمد باقر عليه السلام است : انّ اللَّه عزّ وجل ليتعاهد المؤمن بالبلاء كما يتعاهد الرجل أهله بالهدية و يحميه الدنيا كما يحمى الطبيب المريض(1) يعنى خداوند نوازش مى كند مؤمنرا به بلا چنانكه صله مى كند مرد اهل خود را بهديه و تحفه و پرهيز مى دهد خداى مؤمن را از لذت دنيا چنانچه پرهيز مى دهد طبيب مريض را .

و از آن حضرت روايت است كه مبتلا مى شود مؤمن بقدر دين خود(2) و منقول است كه خدمت حضرت باقر عليه السلام عرض كردند كه مغيره مى گويد بدرستى كه خداى مبتلا نمى كند بنده مؤمن را نه بجذام و نه ببرص حضرت فرمودند مغيره غافل بوده است از مؤمن آل يس به درستى كه او دست بريده بود و يا در انگشتان او تشنج و پيسى عارض شده كه به كف دست برگشت بودند و مفصلهاى اصول آن ظاهر شده و انگشتان او رو شده پس حضرت فرمودند بدرستى كه مؤمن مبتلا مى شود بهر بليه و مى ميرد بهر قسم مردنها مگر اينكه خود را نمى كشد و داخل خون نمى شود(3) .

و از حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله سؤال كردند كيست كه بلاى او سخت تر است در دنيا فرمودند پيغمبران پس از آن افضل و بهتر و همچنين ، و مبتلا مى شود بنده مؤمن بعد از ايشان بقدر ايمان و اعمال وى ، پس هر كه ايمان او صحيح و عمل او نيكو باشد سخت تر است بلاى او(4) .

ص: 242

بگويد غنى ملحق به فقير نمى شود اگر چه انفاق كند از مال خود با آن ده هزار درهم و همچنين است هر عمل خيرى كه از ايشان سر زند پس رسول فقراء برگشت بنزد ايشان چون اين فقرات را به ايشان گفت گفتند رضينا رضينا(1) .

و در خبر نبوى و سجادى وارد شده كه تب يك شب معادل عبادت يك سال است و دو شب معادل دو سال و سه شب معادل هفتاد سال است گويد پرسيدم اگر به هفتاد سال نرسد...(2) .

ايستادن از عمارت بجهت جهاد و نقص انفس را به قتل در حرب با رسول خداى .

و بعضى گويند وجه تأخير ثمرات از ساير اسباب امتحان در آيه كريمه اهميت و عظمت آنست و اينكه صبر بر فقد اولاد كه ثمرات قلب اند اعظم درجات صبر بر بلاء است. و على كل حال در حديث است كه پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمود هر مردى كه پيش از او سه ولد از او بميرد كه به گناه نرسيده باشند يعنى بالغ نشده باشند يا زنى كه پيش از او سه ولد نابالغ مرده باشد چون روز قيامت شود اينها مى پوشانند پدر و مادر خود را از آتش جهنم(1) .

و پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمود كسى كه پيش فرستد از صلب خود پسر نابالغى را فضيلت او بيشتر است از آنكه بجا گذارد بعد از خود صد پسر كه همه اينها جهاد كنند در راه خداى و ساكن نشود حرب آنها تا روز قيامت(2) .

و نيز فرمودند هر آينه اگر پيش فرستم ولدى را كه از شكم مادر افتد پيش از اتمام شدن آن ، محبوب تر است نزد من از اينكه بجاى گذارم يك صد سوار كه همه قتال كنند در راه خداى(3) .

و پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمود چون روز قيامت شود ندا شوند اطفال مؤمنين كه بيرون بيائيد از قبرهاى خود پس بيرون آيند پس ندا شود در ميان ايشان كه داخل بهشت شويد فوج فوج بعضى در عقب بعضى ، پس مى گويند اى

ص: 245

پروردگار ما پدر و مادر ما با ما باشند بعد نداى ديگر بهمان كيفيت مى شود اطفال بهمين نحو سخن گويند دفعه سوم بهمين ندا و همين كلام از اطفال صادر شود در مرتبه چهارم ماذون مى شوند كه والدين خود را با خود برند پس برجست مى كند هر طفلى بسوى پدر و مادر خود و دستهاى ايشان را گرفته با هم داخل بهشت مى شوند و در آنروز اطفال مى شناسند پدران و مادران خود را بهتر از اولادى كه شما امروز در خانه ها داريد(1) .

و از حضرت پيغمبر است اين كه مؤمن اگر بداند آنچه را كه خداى مهيا كرده است از براى او بربلا هر آينه آرزو مى كند آنكه در دنيا اعضاى بدن او با مقراض(2) جدا كرده شده بود(3) .

زيادتى داشت بر حسنات ، باين جهت مغموم بودم ناگاه ديدم منديلى مثل پارچه سفيدى به حساب من گذاشته شد و حسنات بواسطه آن ترجيح داده شد بر سيئات پس كسى بمن گفت دانستى اين چه بود گفتم نه گفت سقطى است كه داشتى من گفتم دخترى هم داشتم گفت دختر از تو نيست از جهت آنكه آرزوى مرگ او را مى كردى(1) .

و از غزالى است در كتاب احياء العلوم كه بعضى از اهل صلاح مدت زمانى بود كه هر چه اظهار تزويج و زن گرفتن مى شد قبول نمى كرد روزى از خواب بيدار شد خود سبقت باين مطلب نمود و خواهشى كرد كه زنى از براى او بگيرند گرفتند و از سبب آن استفسار نمودند گفت شايد خداى مرا ولدى نصيب كند و او را بميراند و پيشرو من در آخرت از براى من باشد زيرا كه در خواب ديدم كه گويا قيامت برپا شده و من در ميان خلائق در موقف بودم و آن قدر شدت عطش داشتم كه نزديك بود گردن من بيافتد و همه خلائق هم در شدت اندوه و عطش بودند باين اضطراب كه ناگاه ديدم اطفالى چند جمعيت خلائق را بهم مى زنند و قنديلهاى نور با خود دارند و در دستهاى ايشان ابريقها از نقره و كوزه ها از طلا و ايشان مردم را يك يك سيراب مى كنند و جمعيت را از هم مى پاشند و از بيشتر مردم آب نداده مى گذشتند پس من دست خود را به يكى از ايشان دراز كردم و گفتم مرا آب ده كه عطش مرا هلاك كرده گفت تو در ميان ما ولدى ندارى ما پدران خود

ص: 247

را آب مى دهيم گفتم شما كيستيد گفتند ما اطفال مسلمانانيم(1) .

هست ليكن بالعقل آنرا بر رخاء و رفاهيت چهار روزه دنيا كه نفع قليل عاجل فانى است ترجيح مى دهد و بگوش هوش استماع وعده هاى خيرى كه مخبرين صادق داده اند نموده از آن جمله حضرت صادق عليه السلام در ضمن فضائل بلا فرمودند : « ومن ذاق طعم البلا تحت سرّ حفظ اللَّه تلذذ به أكثر من تلذذه بالنعمة و اشتاق اليه إذا فقده لأنّ تحت نيران البلاء و المحنة أنوار النعمة و تحت أنوار النعمة ميزان البلاء و المحنة »(1) .

در بلا لذتى است پنهانى * ناچشيده كسى كجا داند

هر كه او لذت بلا دريافت * درد را بهتر از دوا داند

و اميرالمؤمنين عليه السلام در كلمات قصار خود مى فرمايد : « حلاوة الدنيا مرارة الآخرة و مرارة الدنيا حلاوة الآخرة »(2) .

چنانچه از اينگونه از اهل ايمان مسلم بن يسار نقل مى كند اينكه وارد بحرين شدم زنى مرا بضيافت برد از براى او پسرها و مملوكها و مال بسيار بود و من او را اندوهگين مى ديدم مدتى از او غائب شدم پس بر او وارد شدم بر در خانه ، هيچ كس را نديدم اذن دخول گرفتم داخل شدم او را خندان و خوشحال يافتم گفتم تو را چه شده گفت چون تو رفتى نفرستاديم چيزى را در دريا مگر آنكه غرق شد و نه در بيابان مگر آنكه تلف شد و بنده ها از دست برفتند و پسرها مردند گفتم خداى تو را رحمت كند آنروز تو را در حزن ديدم و امروز شاد مى بينم گفت بلى چون من بودم از سعه دنيا در آنچه

ص: 250

بودم ترس داشتم از اينكه خداى تعالى تعجيل در ثواب حسنات من در دنيا فرموده باشد بعد از انكه مال و اولاد و غلامان رفتند اميدوارم كه خداى تعالى چيزى براى من ذخيره نموده باشد(1) .

حاله فقالوا ردت الخاتم و رجعت السرير إلى هيئته(1) .

جامع اين كلمات حقير سراپا تقصير گويد كه بر اهل ذوق و افهام سليمه واضح است كه وقوع امثال اين وقايع از حضرات معصومين و اهل بيت طاهرين نشده مگر براى عبرت بندگان و تذكر ديگران و الا صديقه طاهره كه وارث علم پيغمبران است كه فرمود به يكى از زوجات خود غيّبيه عني فاني اذا نظرت اليه ذكرت الدنيا و زخارفها(2) چگونه علاقه به دنياى دنيه پيدا مى كند و اما وجه فرحت آن مخدره به رسيدن انگشتر نه از جهت فراهم شدن اسباب تزيين بوده بلكه از جهت اين بوده كه ديد انگشترى كه قادر على الاطلاق بيد قدرت خود ساخته از عالم غيب براى او رسيده و در آنچه اراده وى بان تعلق گرفته بدون تعويق و تاخير حضرت حق جل شأنه موافقتش نموده .

و غوطه ور درياى محبت نسبت به محبوب شده كه از خودى خود گذشته كه به هيچ وجه من الوجوه طالب راحت و رفاهيت نفس خود نيست نه خواهان نعيم دنيا و نه قاصد لذات دار عقبى است و هيچ رايى بالاستقلال نيست نه خواهان نعيم دنيا و نه قاصد لذات دار عقبى است و هيچ رايى بالاستقلال ندارد بلكه رايش عين راى خداست و رضايش عين رضاى اوست و اين در جه از ايمان خاص پيغمبران و تالى تلو ايشان است زيرا كه اين درجه ، اعلى درجات ايمان است لذا حضرت امام محمد باقر عليه السلام در جواب جابر فرمودند و اما نزد ما اهل بيت محبوب تر چيز آن است كه از خدا وارد مى شود از فقر و غنا و صحت و مرض و موت و حيات ، جابر برخاست و ميان دو چشم حضرت را بوسيد و گفت راست فرمود جدت پيغمبر صلى الله عليه وآله كه به من گفت اى جابر بخدمت يكى از فرزندان من خواهى رسيد كه اسمش موافق اسم من باشد و حقيقت علم را بشكافد و چون بخدمت او رسيدى سلام مرا باو برسان(1) .

حسن در باب پوشيدن زره با آن سرور تكلم كردند و فرمود : يا بني واللَّه لا يبالي أبوك أعلى الموت وقع أم وقع الموت عليه(1) و اللَّه لابن أبي طالب انس بالموت من الطفل بثدى امه(2) يعنى فرزند قسم بخدا كه باك ندارد پدر تو كه بر مرگ واقع شود يا مرگ بر او واقع شود قسم بخدا هر آينه پسر ابوطالب مانوس تر است به مرگ از طفل به پستان مادرش.

همچنان كه فرو رفته گان در بحارِ زخارف دنيا هم آنقدر آلام از جوع و عطش و سرما و گرما و نخوابيها در تحصيل مدعاى خود دارند كه نتوان وصف نمود الا آنكه بجهت شدت شوق ، ادراك الم نمى كنند و در بعضى كلمات اميرالمؤمنين است : الهي لو أدخلتني نارك لم اقل انها نار و اقول انها جنتي لان جنتي رضاك فاين ما أنزلتني أعرف ان رضاك فيه(3) يعنى اى خداىِ من اگر داخل كنى مرا در آتش نمى گويم كه آتش است و مى گويم بهشت است بجهت آنكه بهشت من رضاى تست پس هر جا كه نازل كنى مرا مى دانم كه رضاى تو در آن است.

و هذه الدرجة أقصى الدرجات و اعلاها و الانبياء و الاولياء انما هي غاية سيعهم لا غيرها من الجنة و مراتبها فان الجنة و ما أعد فيها من النعيم انما هي مقاصد التجار و غاياتهم و الا فاهل الهمم العالية و المطالب الغالية انما يطلبون محبته و رضاه .

ص: 254

روى عن النبي صلى الله عليه وآله انه قال بكى شعيب عليه السلام من حب اللَّه عز وجل حتى عمى فرد اللَّه عليه بصره ثم بكى حتى عمى فرد اللَّه عليه بصره فلما كانت الرابعة أوحى اللَّه تعالى اليه الى متى يكون هذا منك ان يكن هذا خوفاً من النار فقد اجرتك و ان يكن شوقا الى الجنة فقد ابحتك قال الهي و سيدي أنت تعلم انّى ما بكيت خوفا من نارك و لا شوقاً الى جنتك ولكن عقد حبك على قلبي فلست اصبر و اراك فاوحى اللَّه اليه اما إذا كان هكذا فمن اجل هذا ساخدمك كليمي موسى بن عمران(1) .

از محبت مسها زرين شود * وز محبت تلخها شيرين شود

وز محبت نار نورى مى شود * وز محبت ديو حورى مى شود

وز محبت مرده زنده مى شود * وز محبت شاه بنده مى شود

هر كجا تو با منى من خوشدلم * گر بود در قعر چاهى منزلم

هر كجا باشد شه ما را بساط * هست صحرا گر بود سم الخياط

خوشتر از هر دو جهان آنجا بود * كه مرا با تو سر و سودا بود

تركت الخلق طراً في هواكا * و ايتمت العيال لكى اراكا

فلو قطعتني في الحب أربا * لما حن الفؤاد لي سواكا(1)

خداوند متعال در تلافى محبت شعيب موساى كليم را شبان وى گردانيد و در تلافى اين خدمت از حسين مظلوم درجه شفاعت را بوى كرامت نمود ، و بواسطه اين معامله با خداى كريم تمامى عاصيان و گنه كاران را از آتش غضب خدائى خلاصى داد چنانچه درساق عرش نوشته است الحسين مصباح الهدى و سفينة النجاة(2) حسين چراغ راه هدايت و كشتى نجات امت است .

بلكه اين بزرگوار در اين معامله چند مرتبه در راه رضاى خدا از نفس نفيس خويش گذشت .

دارد اين مصيبت مفوتة الحسين است اين مصيبت محرقة قلب الحسين است اين مصيبت مقوسة ظهر الحسين است نام مخصوص اين مصيبت مصيبت على اكبر است .

مى رانند بسوى بهشت . على اكبر عرض كرد خدمت آن حضرت اى پدر بزرگوار مگر ما برحق نيستيم فرمود قسم بخداوند متعال كه ما برحقيم على اكبر عرض نمود اى پدر حال كه ما برحقيم چه باك از مرگ داريم فقال الحسين عليه السلام جزاك اللَّه يا بني خير ما جزى ولداً عن والده(1) فرمود كه خدا ترا جزاى خير دهد بهتر جزائى كه داده مى شود پسر از پدر .

و عقبة بن سمعان گويد در ملازمت ركاب آن حضرت مى رفتم ناگاه آن حضرت سر بر پشت اسب فرو داشت و خواب او را در ربود پس از آن سر برداشت و فرمود انّا للَّه و انّا اليه راجعون الحمدللَّه رب العالمين و دو مرتبه يا سه مرتبه اين كلمات را تكرار نمود على اكبر بخدمت پدر آمد و عرض نمود اين تحميد و استرجاع در اين وقت چه بود فقال يا بني اني خفقت خفقة فعنّ لي فارس على فرس و هو يقول القوم يسيرون و المنايا تسير اليهم فعلمت انها انفسنا نعيت الينا فرمود اى پسرك من مرا خواب در ربود سوارى بر من ظاهر شد و مى گفت اين جماعت مى روند و مرگ همراه ايشان مى رود دانستم كه اين خبر مرگ ما را مى دهد على اكبر عرض كرد يا اب أفلسنا على الحق اى پدر آيا ما بر حق نيستيم فرمودند قسم بخداوندى كه بازگشت مردم بسوى اوست ما برحقيم عرض كرد اى پدر حال كه چنين است از هلاك چه باك فقال له الحسين عليه السلام جزاك اللَّه يا بني من ولد خير ما جزى ولداً عن والده امام عليه السلام فرمود خداوند ترا جزاى خير دهاد بهتر جزائى كه پسر را از پدر مى دهد(2) .

ص: 259

مطابق با دعواى نبوت آن حضرت از وى ظاهر نشده بود هر آينه ثبوت اين همه اوصاف حسنه و خصال مستحسنه در وجود مقدس آن حضرت از صغر سن با اينكه تربيتش ميانه طوايف عرب بى ادب شده اقوى دليلى است بر صدق آن حضرت و اينكه از جانب خدا مبعوث گرديده و مورد الطاف و اعطاف و توجهات غيبيه حضرت قادر متعال است(1) . و بس است در كمال و عظمت خلق آن حضرت اينكه وجود مقدسش مخاطب بخطاب « وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ »(2) گرديده همين خلق عظيم بميراث رسيد از آن حضرت به حضرت على اكبر .

از همين جهت در سفر محنت اثر كربلا با اينكه مؤذن حضرت سيدالشهداء ارواحنا له الفداء حجاج بن مسروق بود(1) چون صبح ميشوم عاشورا سر از افق بيرون كشيد امر نمود على اكبر را اذان گفت(2) .

دشمن نگريست و از اين حال صبر نتوانست كرد عرض كرد خدمت پدر بزرگوار جانم بقربانت رخصت فرمائيد تا من نيز از اين قوم خون خواهى كنم و جان خود را نثار قدوم مبارك گردانم(1) عكس حكايت ابراهيم و اسماعيل چون در آن واقعه اول پدر به پسر گفت انى رأيت في المنام اني أذبحك فانظر ماذاترى پدر پسر را راضى كرد كه گفت « يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ »(2) وليكن در اين واقعه على اكبر اصرار كرد تا پدر را راضى نمود .

بايشان فرمود دعنه بگذاريد او را ، زنها بگذاريد او را روانه ميدان شود بهر نحوى كه بود او را از دست زنها رها كرد و خودش اسلحه جنگ بر او پوشانيد و اسب عقاب را كه اسب خاص پيغمبر صلى الله عليه وآله بود(1) بوى داد تا بر آن سوار شود و چون بجانب ميدان روان گشت آن حضرت متصل اشك مى ريخت محاسن خود را بدست مبارك گرفته و انگشت سبابه بسوى آسمان بلند كرد و عرض نمود بدرگاه خداوند متعال : اللهمّ أشهد على هؤلاء القوم فقد برز اليهم غلام أشبه الناس خلقاً و خلقاً و منطقاً برسولك و كنا إذا اشتقنا إلى نبيك نظرنا إلى وجهه(2) آقاى مظلوم آرام نمى گرفت اول قدرى دور از لشكر بايشان نفرين كرد و عرض نمود اللهمّ امنعهم بركات الأرض و فرقهم تفريقاً و مزقهم تمزيقاً(3) .

باز قدرى نزديكتر رفت عقب على اكبر بطرف لشكر تا جائى كه لشكر آوازش را مى شنيدند صيحه زد بابن سعد ملعون و فرمود مالك قطع اللَّه رحمك و لا بارك اللَّه في أمرك و سلط عليك من يذبحك على فراشك كما قطعت رحمي و لم تحفظ قرابتي من رسول اللَّه(4) .

بايستاد و اين رجز انشاء نمود :

انا علي بن الحسين بن علي * من عصبة جد أبيهم النبي(1)

و اللَّه لا يحكم فينا ابن الدعى * اطعنكم بالرمح حتى ينثنى(2)

اضربكم بالسيف أحمى عن أبي * ضرب غلام هاشمي علوي(3)

مرا كشت و سنگينى اسلحه مرا به تعب افكنده آيا بشربتى آب دست توان يافت تا در مقاتله اعداء قوتى بدست كنم و دمار از روزگار كفار اشرار برآورم و خون از اندام مباركش جارى بود و تنش از رنگينى خون چنان مى نمود كه گويا لباس سرخ در بر كرده حضرت سيدالشهداء نظر به على اكبر كرد و سخت بگريست و قال يا بني يعز على محمّد و علي بن أبي طالب و علىّ أن تدعوهم فلا يجيبوك وتستغيث بهم فلا يغيثوك يا بني هات لسانك فأخذ بلسانه فمضه فرمود اى فرزند بر محمد و على و بر من دشوار است كه ايشان را بخوانى و اجابت ننمايند و استغاثه كنى بايشان و ترا اعانت نكنند و زبان على اكبر را در دهان گذاشت و بمكيد و انگشتر خود را باو داد و حكم كرد كه در دهان بگذار فقال عليه السلام امسكه في فيك وارجع الى قتال عدوك فاني أرجو انك لا تمسى حتى يسقيك جدّك بكاسه الاوفي شربة لا تظمأ بعدها أبداً فرمود پسر اين انگشتر در دهان بگذار و بر گردد بسوى جهاد دشمن اميد است عصر نيامده از دست جدت سيرآب شوى كه هرگز تشنه نگردى .

خويشتن را در ميان آن قوم اشرار انداخت و از چپ و راست همى زد و همى كشت تيغش بر خود آهن خبر از حداد همى داد و زمين از خون ياد از كوزه فصاد همى كرد در اين حمله نيز هشتاد تن از آن جماعت را بدار البوار فرستاد از كثرت زخم و سيلان خون اعضاى مباركش سست گرديد در اين وقت منقذ بن مره عبدى ملعون كمين كرد از كمينگاه برآمد شمشيرى بر فرق مباركش زد كه از آن زخمى گران يافت پس لشكريان از چهار طرف ريختند و او را زخمهاى فراوان زدند يك دفعه توانايى از على اكبر برفت دست در گردن اسب در آورده و عنان آنرا رهايى داد فقطعوه بسيوفهم ارباً ارباً بدن مباركش را بضرب شمشير پاره پاره كردند(1) از جمله امتيازات اين شهيد يكى اين است كه باقى شهداء هر چه زخم داشتند از پيشرو بود مگر اين شهيد كه تمام شمشيرها بر كمرش فرود آمدند .

فرزند ناكام را از ميانه ميدان شنيد صيحه عظيم بكشيد و قال قتل اللَّه قوماً قتلوك ما أجرئهم على الرحمن و على رسوله و على انتهاك حرمة الرسول ، على الدنيا بعدك العفا فرمود : فرزند خدا بكشد كشنده ترا چقدر عجيب است از جرئت اين قوم بر خدا و پيغمبر صلى الله عليه وآله اى نور ديده پس از تو خاك بفرق جهان و ما فيها(1) .

آن حضرت سوار بر اسب شد و ميانه ميدان آمد و صفوف لشكر بشكافت آقاى مظلوم بالاى هر شهيدى به تعجيل مى رفت مگر على اكبر كه بتأنى و تامل بسر وقتش آمد گويا وجهش اين بود كه آن حضرت از حس و حركت افتاده بود و مكرر صيحه مى كشيد و على على مى گفت .

ابراهيم پسر پيغمبر خدا از دنيا كه رفت حضرت خود او را بقبرى گذارد اميرالمؤمنين را امر نمود كه داخل قبر شو بندهاى كفن ابراهيم باز نما مى ترسم خود متصدى شوم نگاهم بصورت ابراهيم بيفتد نظر آخرين است حالم بهم خورد .

نخراشند خدا مى داند و دل امام مظلوم كه بچشم خود ديد جان دادن على اكبر را ، تو ميدانى كه جان دادن جوانان غير از جان دادن پيرمردان است .

بگمانت نرسد مرگ جوان آسان است

هر كه خون گريه كند بهر جوان جا دارد

چون شب جمعه شود مادر هرمرده جوان

بر سر قبر جوان ناله و غوغا دارد

لا حول ولا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم .

ص: 270

بسم الله الرحمن الرحیم

و يقول يا جداه ليتك حاضر * تعساك تمنع دوننا الا ندالا(1)

و يقول للشمر اللعين و قد علا * صدرا يربى في تقى ودلالا(2)

يا شمر تقتلني بغير جناية * حقا ستجزي في الجحيم نكالا(3)

و اجتز بالعضب المهند رأسه * ظلما و هز برأسه العسّالا(4)

و علا به فوق السنان و كبروا * للَّه جل جلاله و تعالى(5)

فارتجّت السبع الطباق و اظلمت * و تزلزلت لمصابه زلزالا(6)

و بكين اطباق السماء و امطرت * اسفا لمصرعه دماً قد سالا(7)

ص: 272

يا ويلكم أتكبّرون لفقد من * قتلوا به التكبير و التهليلا(1)

تركوه شلوا في الغلاة و صيّروا * للخيل في جسد الحسين مجالا(2)

و لقد عجبت من الاله و حلمه * في الحال جلّ جلاله و تعالى(3)

و نعم ما قال السيد الرضي طيب اللَّه ثراه في رثاء جده ارواحنا له الفداء :

قال الصادق عليه السلام تاسوعا يوم حوصر فيه الحسين و عاشورا يوم قوتل فيه الحسين(1) .

شاعر مى گويد :

هذا الحسين قتيلاً رهن مصرعه * يبكى له كل تهليل و تكبير(1)

آيا اسرافيل در صور دميده كه اين همه عالم منقلب شده ؟ نه بلكه شب عاشوراست كه حسين مظلوم روز آن كشته شده است ، در مصائب المعصومين است عن الصادق عليه السلام : إذا كان يوم عاشورا تنزل الملائكة من السماء و مع كلّ منهم قارورة من البلور الأبيض و يدورون في كلّ بيت و مجلس يبكون فيه على الحسين فيجتمعون دموعهم في تلك القوارير فإذا كان يوم القيامة فتلهب نار جهنم فيضربون تلك الدموع في النار فتهرب النار عن الباكي على الحسين مسيرة ستين ألف فرسخ(2) .

اگر امشب مثل سائر شبها منتظرى كه ترا تكليف بگريه كنم و براى تو مصيبت بخوانم خاك بر سر من و تو و واى بر اين دوستى كه ادعا مى كنيم ، نمى دانم در امشب كه شب عاشورا است در وقوع مصيبت عظمى و داهية دهياى واقعه در مثل فردا ماها كه جمعى از نوع بشر و دوستان اهل بيت پيغمبريم به چه نوع اظهار حزن و اندوه و دوستى و محبت خود نمائيم تا به آن سبب امتياز تحصيل كرده باشيم و خود را از جمادات و مخلوقات عديم الشعور و دشمنان اين خانواده در اين باب امتياز داده باشيم .

تا صبح بر اين مصيبة بزرگ گريه مى كنم عرض مى كنم گريه كردن بر اين مصيبت خيلى اجر و ثواب دارد و حديث من بكى أو أبكى أو تباكي على الحسين وجبت له الجنة(1) معروف است وليكن باين حالت از مخلوقات عديم الشعور امتياز پيدا نخواهيم كرد ، مگر نشينده اى كه پس از واقعه عاشورا آسمان و زمين بر اين مصيبت گريه كردند(2) و وحوش صحرا مى آمدند در قتلگاه از ابدان مطهره قطعه قطعه بو مى كشيدند و مى ناليدند(3) .

اگر بگوئى امشب كه شب عاشوراست خواب را بر خود حرام مى كنم مى نشينم سر به زانوى غم و الم مى گذارم و از سر شب تا صبح به عوض اشك خون از ديده مى ريزم عرض مى كنم كه البته خون به عوض اشك از چشمان جارى شدن اجرش بيشتر است و ثوابش بزرگتر ولى با اين صفت و حالت نيز از جمادات و مخلوقات عديم الحياة امتياز پيدا نخواهيم كرد ، مگر نشنيده اى كه پس از واقعه عاشورا آسمان خون باريد(4) و زمين خون گريه كرد(5) و در بيت المقدس هر سنگى كه از جاى خود برمى داشتند خون تازه از زير آن جارى مى شد(6) .

و اگر بگويى كه پس از اين واقعه جانگداز من دست از زندگانى خود بر

ص: 276

مى دارم و رو به بيابان و صحراها مى گذارم و ديوانه وار در اطراف دشت و بيابان گردش مى نمايم تا از اين غصه و اندوه بميرم ، عرض مى كنم اگر چنين كنيم البته به اجر بزرگ ماجور خواهيم بود وليكن باز به اين حالت از دشمنان اين خانواده امتياز پيدا نمى كنيم ، مگر نشنيده اى كه پس از واقعه عاشورا چون حكايت آن را براى عبداللَّه بن عمر كه از دشمنان اين خانواده بود نقل نمودند از غصه و اندوه ديوانه شد و رو به صحراها گذاشت ، ديوانه وار در اطراف بيابان گردش نمود تا از دنيا بگذشت .

اگر بگوئى من كجا كربلا كجا ، چگونه مى شود در همين امشب تا كربلا بروم و زيارت كنم از نزديك قبر آن حضرت را عرض مى نمايم : « وفي قلوب من والاه قبره »(1) اى دوستان حسين قبر حسين در دلهاى شماهاست پس بيا از نزديك زيارت كنيم آن حضرت را نه از دور در امشب ، كه كسى از در خانه آن حضرت مايوس نشده ، هر كه بر در خانه آن حضرت رفته كارش به جائى رسيده حتى آنكه اتفاق شده كه بعضى از كفار به در خانه آن حضرت رفته و محروم برنگشته اند .

و برخورد كرد به آن مرد نصرانى ، برداشت او را برد همراه خود ميانه مضيف شيخ واردش كرد شيخ طايفه صاحب مضيف نهايت محبت و مودت نسبت به او مرعى داشته و امرش بصبر مى نمود و تسليتش مى داد و آن شخص نصرانى نيز باين جهت خود را تسلى مى داد بانس با آن شيخ عرب و جماعتى از آن طايفه كه با او مانوس شده بودند اين به بود تا ايام غدير پيش آمد شيخ عرب با جمعى از اهل قبيله از مرد و زن عازم نجف اشرف شدند و رسم ايشان اين بود كه با پاى پياده و برهنه چنان كه رسم زوار عرب است حركت مى كردند چون تاجر نصرانى بر اين مطلب مطلع گشت احوالش بهم خورد و امواج حزن و غم بوى هجوم آور شده شيخ باو گفت غم مخور تو باش اينجا جمعى كه بزيارت نمى آيند از اهل قبيله البته پذيرايى از تو مى كنند نصرانى گفت من تمام انسم با تو است مى ترسم اگر مرا بگذارى از غصه هلاك شوم اگر به من رحم مى كنى راضى باش من با تو در اين سفر بيايم شيخ گفت اين مسافرت براى تو سودى ندارد زيرا كه راه دور است و ما همه پياده و پاى برهنه مى رويم و تحمل اين زحمات اين كه مى كنيم براى اجر و ثواب هايى كه اعتقاد داريم و تو كه نصرانى هستى و معتقد باين مطالب نيستى چرا اين زحمات را متحمل شوى تاجر نصرانى الحاح و التماس كرد شيخ عرب راضى شد باينكه او را همراه خود ببرد چون رفتند و به نجف اشرف رسيدند نصرانى را ميان خانه منزل دادند و نگذاشتند او را داخل صحن مقدس شود پس از زيارت غديريه جماعت زوار دو قسمت شدند جمعى از مردان و زنان برگشتند بمنازل خود و جمعى ديگر آمدند بكربلا

ص: 279

براى زيارت عاشورا نصرانى راضى نشد از شيخ مفارقت كند آمدند بطرف كربلا كمى پيش از غروب آفتاب روز نهم محرم وارد كربلا شدند شيخ به نصرانى گفت ضرورت اقتضاء مى كند بانكه داخل صحن شوى و نزديك چهل چراغ بنشين كه اسباب ما را پاسبانى كنى و ما همه امشب نمى خوابيم و تمام شب را زيارت مى كنيم و بر سر و صورت خود مى زنيم نصرانى در همانجا نشست يك ساعت از شب گذشته ديد چنان اوضاعى شده كه گويا قيامت برپا گرديده همه شهر كربلا يك آواز و چنان ضجه ها و ناله هاى بلند شده كه عقلها از سر مى پرد و بعضى خاك بر سر مى ريزند بعضى خاكستر به سر مى پاشند بعضى ناله مى كنند مثل كسى كه بدنش را قطعه قطعه نمايند فرياد مردم به وااماماه و احسيناه واقتيلاه و واشهيداه بلند است پس از وقوع اين همه وقايع نزديك صبح كه شد ديد كسى در صحن مقدس نيست آوازها همه خاموش و چراغها خوابيده اند در بين اينكه نصرانى در تعجب و حيرت بود از مشاهده آن اوضاع و احوال ديد كه مردى عظيم الشان جليل القدر از حرم بيرون آمد داخل صحن شد از نور او تمامى صحن مطهر منور شد همه جا آمده ايستاد در آخر ايوان مقابل چهل چراغ و دو نفر پيدا شد در نهايت تادب و خضوع و خشوع ايستادند مقابل آن شخص اول آن شخص جليل بايشان گفت دفتر خود را بمن دهيد دفترها و نوشتجات خود را به او دادند چون نظر بانها كرد بايشان گفت همه را ننوشته ايد و دفترها را بايشان داد ايشان بلرزيدند و عرض كردند بحق خودت و بحق كسى كه تفضيل داده است شما را بر اهل عالم كه آنچه در حرم و رواق و ايوان و صحن و هر چه

ص: 280

بالا و پايين و گوشه و كنار بوده نوشته ايم بايشان فرمود پس دفترها را بمن دهيد ايشان قسم ياد كردند بر ادعاى خود ، گفتند كه حتى اطفال شيرخواره را هم نوشته ايم تا آنكه پس از تفكر و تحير بسيار يكى از ايشان به ديگرى گفت بلى ما اين مرد نصرانى را ننوشته ايم آن شخص جليل بايشان گفت چرا ننوشته ايد عرض كردند كافر است فرمود سبحان اللَّه اما حلّ بساحتنا مى دانم نصرانى است اما نه بر در خانه من آمده است چون نصرانى اين حالت را ديد و اين مذاكرات را بشنيد بى هوش شد وقتى كه بهوش آمد ديد كه شيخ عرب و اهل قبيله نزد او حاضرند باو گفتند ترا چه شده گفت قسم مى دهم شما را اول كلمه اسلام بمن تعليم كنيد شهادتين تعليمش كردند پس از مشرف شدن وى به شرف اسلام براى ايشان نقل نمود چيزى را كه ديده بود(1) .

دوستان را كجا كنى محروم * تو كه با دشمنان نظر دارى!

الدين را از نذر مادرش مطلع كردند او هم قبول نموده و بگفته مادر از عقب جماعتى از زوار بكربلا رفت كه از شهر موصل عبور نمودند چون به مسيّب كه نزديك كربلا است رسيد گردوغبار زوار ببدنش رسيد لكن ديد كه زوار از آب فرات گذشته و رفته اند در همان جاى خود توقف نمود تا وقت مراجعت ايشان از كربلا ايشان را غارت و قتل نمايد چون شب شد بخواب رفت در عالم خواب ديد كه قيامت بر پا شده و ملائكه آمدند و او را بردند در ميان دوزخ انداختند و لكن آتش دوزخ اصلا و ابدا بدنش را نسوخت مالك دوزخ خطاب به آتش نمود كه در گرفتن و سوختن اين شخص چرا توقف مى كنى آتش گفت چگونه بسوزانم او را و حال آنكه غبار زوار كربلا ببدن او رسيده اگر شستشو شود او را بسوزانم ملائكه بامر مالك دوزخ او را شستشو نمودند و در ميان دوزخ انداختند باز آتش از سوختن او امتناع نمود مالك خطاب با عتاب به آتش كرد كه ديگر چرا او را نمى سوزانى آتش همان جواب اول را داد يعنى غبار زوار كربلا به اندرون بدنش رسيده و شما ظاهر بدنش را شسته ايد جمال الدين از دهشت و وحشت از خواب بيدار گرديد و از عقيده فاسد خود دست بردار شد و از خلص شيعيان گشت و رفت در كربلا مجاور قبر سيدالشهداء شد(1) و طبع شعرى خدا باو كرامت كرد كه قصيده ها در مراثى و تعزيه خامس آل عبا گفت از آن جمله اين دو بيت است :

و ان شئت النجاة فزر حسينا * لكي تلقى الاله قرير عين

ص: 282

فان النار ليس تمُسُ جسما

عليه غبار زوار الحسين(1)

دريا قطره كه اينست حقيقت و لب زيارت كه اجر آنرا در امشب شنيدى .

مى خواهد براى قربانى بمناى كوى دوست رود و يا موساى كليم اللَّه است كه مى خواهد به طور سينا براى راز و نياز با پروردگار بى نياز بالا رود و يا عيساى روح اللَّه است كه مى خواهند يهوديان او را بر دار برند و او بآسمان چهارم عروج مى كند يا محمد حبيب اللَّه است كه بر براق و رفرف سوار شده و مى خواهد به مقام قاب قوسين عروج نمايد اگر اين بزرگوار را شناخته مى دانى كه هم آدم صفى اللَّه است هم نوح نجى اللَّه است هم ابراهيم خليل اللَّه است هم اسماعيل ذبيح اللَّه است هم موساى كليم اللَّه است هم عيساى روح اللَّه است هم محمد حبيب اللَّه است هم حسين ثار اللَّه است كه مى خواهد خود را در درياى خون اندازد و گناهكاران را از درياى سياه جهنم نجات دهد .

بر همه كسى واضح و هويدا گردد .

و خدا مى داند چه گذشت بر اهل بيت حرم محترم وقتى كه به چشم خود ديدند آقا كفن بر خود مى پوشند و وقتى كه آمدند در قتلگاه ديدند آن كفن در برش نيست چون عليا مخدره جامه را به برادر داد حضرت با دست خود اطراف آن را پاره پاره كرد آنگاه پوشيد و بر بالاى آن جامه هاى ديگر نيز پوشيدند(1) .

و اسلحه حرب بر تن آراست و مصمم رفتن ميدان شدند .

المعين(1) تير حرمله همه جا آمد تا بر گلوى نازك آن طفل معصوم نشست فذبحه من الوريد الى الوريد من الاذن الى الاذن(2) گوش تا گوش گلوى اين طفل معصوم پاره شد خون روان گشت .

امام عليه السلام دست زير خون گرفته چون پر ميشد بجانب آسمان مى پاشيد حضرت امام باقر عليه السلام فرمودند يك قطره از خون على اصغر بر زمين نيامد(3) پس از جان دادن آن طفل معصوم امام عليه السلام از مركب پياده شد بر او نماز گذارد و با غلاف شمشير گودالى حفر كرد و او را دفن نمود(4) حق داشت اگر مى فرمود :

اى شير خواره حال براحت دمى بخواب

رستى ز زحمت عطش و سوز آفتاب

دفن تو شد بدست پدر خوش بحال تو

كس نيست نعش باب تو بردارد از تراب

حال كه رسيده ايم به مدينه پيغمبر صلى الله عليه وآله برگرديم و مجاور قبر جدم پيغمبر باشيم(1) آن ملعون گفت اين مقصد تو اجابت نخواهد شد فرمود پس حكم نما لشكر ما را آب دهند كه جگرهاى ما از شدت عطش تافته است آن ملعون گفت اين امر هم اجابت نخواهد شد(2) فرمود سيم آنكه اگر لابد جنگ با من مى كنيد من كه يك تن بيش نيستم اين همه لشكر چگونه مى شود يك تنه با ايشان رزم دهم آن ملعون گفت اين روا باشد(3) .

پس آن يادگار حيدر كرار و نور ديدگان احمد مختار بميدان آن لشكر اشرار آمد و فرمود :

أنا بن علي الطهر من آل هاشم * كفاني بهذا مفخراً حين افخر(4)

و جدي رسول اللَّه اكرم من مشى * و نحن سراج اللَّه في الأرض نزهر(5)

و فاطم امي من سلالة احمد * و عمي يدعى ذو الجناحين جعفر(6)

و فينا كتاب اللَّه انزل صادقا * وفينا الهدى والوحى بالخير يذكر(7)

ص: 290

و نحن امان اللَّه للناس كلهم * نسر بهذا في الانام و نجهر(1)

و نحن ولاة الحوض نسقى ولاتنا * بكاس رسول اللَّه ما ليس ينكر(2)

و شيعتنا في الناس اكرم شيعة * و مبغضنا يوم القيامة يخسر(3)

فطوبى لعبد زارنا بعد موتنا * بجنة عدن صفوها لا يكدر(4)

لشكريان زد ويل لكم اتدرون لمن تقاتلون هذا ابن انزع البطين هذا ابن قتال العرب فاحملوا عليه من كل جانب(1) يعنى واى بر شما مى دانيد با كدام كسى قتال مى دهيد اين پسر انزع البطين غالب كل غالب على بن ابى طالب است اين پسر كسى است كه شجاعان عرب و دليران اقوام را يكتن بجاى نگذاشت از چهار طرف دورش را بگيريد .

پس لشكر چون دريا بموج آمدند و از جاى جنبش كردند و حسين عليه السلام كه فرزند شير و نوباوه شمشير بود از جاى نرفت و مانند كوه بر جاى خود قرار گرفت و اين رجز قرائت نمود :

كفر القوم و قدما رغبوا * عن ثواب اللَّه رب الثقلين(2)

قتل القوم علياً و ابنه(3) * حسن الخير كريم الطرفين(4)

حنقا منهم و قالوا اجمعوا * احشروا الناس الى حرب الحسين(5)

يا لقوم من اناس رذل * جمعوا الجمع لاهل الحرمين(6)

ص: 292

ثم ساروا و تواصوا كلهم * باجتياحي لرضاء الملحدين(1)

لم يخافوا اللَّه في سفك دمي * لعبيد اللَّه نسل الكافرين(2)

و ابن سعد قد رمانى عنوة * بجنود كوكوف الهاطلين(3)

لا لشى ء كان مني قبل ذا * غر فخرى بضياء الفرقدين(4)

بعلي الخير من بعد النبي * و النبي القرشي الوالدين(5)

خيرة اللَّه من الخلق أبي * ثم أمي فانا ابن الخيرتين(6)

فضة قد خلصت من ذهب * فانا الفضة و ابن الذهبين(7)

من له جد كجدي في الورى * أو كشيخي فانا ابن العلمين(8)

ص: 293

فاطمة الزهراء أمي و أبي * قاصم الكفر ببدر و حنين(1)

عبداللَّه غلاما يافعا * و قريش يعبدون الوثنين(2)

يعبدون اللات و العزى معا * و على كان صلى القبلتين(3)

فابي شمس و أمي قمر * فأنا الكوكب و ابن القمرين(4)

وله في يوم اُحد وقعة * شفت الغل فضّ العسكرين(5)

ثم في الاحزاب و الفتح معا * كان فيها حتف أهل الفيلقين(6)

في سبيل اللَّه ماذا صنعت * امة السوء معا بالعترتين(7)

عترة آل النبي المصطفى * و على الورد يوم الجحفلين(8) (9)

ص: 294

هرگز نديدم مردى را كه لشكرهاى انبوه او را در پره افكنده باشند و فرزندان او را بتمامى كشته باشند و اهل بيت او را محصور و مستاصل ساخته باشند و او همچنان دلدار و قوى القلب صابر و ثابت باشد و چون شير قصد رزم كند و گرد اضطراب و اضطرار بر دامان و قار وى ننشيند .

بگشادند و سواران حمله هاى متواتر ساختند و پيادگان برمى احجار بپرداختند و آن حضرت را دايره وار در ميان آوردند و ميان او و اهل بيت حرم حايل شدند و جماعتى از رجاله لشكر هلهله كنان به جنگ زنان رو بخيام مخدرات حرم رفتند(1) .

يلقى الاعادي بقلب منه منقسم * بين الخيام و اعداء تكافحه(1)

و اللحظ كالقلب عين نحو نسوته * ترنوا و أخرى لقوم لا تبارحه(2)

لهفى عليه و قد حال الطغات الى * نحو الخيام و خاض النقع سانحه(3)

قال اقصدوني بنفسي واتركوا حرمي * قدحان حيني و قد لاحت لوائحه(4)

بسته ايد ايا حقى به گردن من داريد اداى آن نكرده ام يا اينكه سنتى از سنتهاى پيغمبر را تغيير داده ام يا شريعت و دينى را تبديل نموده ام ؟ آن اشقياى بى ترحم از روى عناد و لجاج گفته بل نقاتلك بغضاً منا لأبيك و ما فعل باشياخنا يوم بدر و حنين(1) .

حمله افكند و صفوف لشكر بشكافت و طريقه شريعه را از دشمن بپرداخت و اسب را بفرات براند و سخت تشنه بود و مركب آن حضرت نيز تشنگى از حد افزون داشت چون وارد شريعه گشت قال الحسين عليه السلام مخاطباً لمركبه أنت عطشان و أنا عطشان و اللَّه لا ذقت الماء حتى تشرب فرمود تو تشنه من هم تشنه قسم بخدا تا تو آب نخورى من آب نمى آشامم مركب سر بلند كرد يعنى آقا چگونه من پيش از تو آب خورم پس آن حضرت دست فرا برد كفى از آب برگرفت و فرمود كه آب خور من هم مى خورم(1) .

ناگاه حصين بن نمير ملعون تيرى بجانب آن حضرت انداخت آن تير همه جا آمد تا بر دهان مباركش نشست خون جارى شد(2). .

امام خود كشند چگونه چيزى را ادراك مى كنند بلكه قلب تيره ايشان از شب ديجور تاريكتر و مقامات آن حضرت بالتمام بر ايشان پوشيده گرديده استحوذ عليهم الشيطان فانسيهم ذكر اللَّه و ذكر أولياءه(1) عقيده ايشان بعلم غيبى آن حضرت مسلوب و چشمان ايشان از ادراك حقايق مطالب نابينا و معيوب ، حضرت نخواست كه در نظر بى نظر آن جماعت ، بى غيرت گمان رود فلذا با لب تشنه از فرات بتعجيل تمام بيرون آمد و بضرب شمشير لشكر را متفرق ساخته و بجانب خيمهاى حرم آمد .

امر تسلى مى دهد يكى بايشان مى گويد عمر سفر كوتاه است مى روم و زود بر مى گردم ديگرى مى گويد سفارش شما را بفلان شخص دوست يا همسايه كرده ام پذيرايى كند از شما تا مراجعت نمايم مگر اين مسافر كه باهل بيت خود فرمود بدانيد من كسى ندارم ، شما را بخدا مى سپارم و مى روم(1) .

و اين دفعه كه رفتم برنمى گردم به يك دفعه صداى الوداع الوداع و ناله الفراق الفراق از خيام طاهرات باوج سموات رسيد آسمان و زمين و ملائكه مقربين بلكه تمامى مخلوقات سموات و ارضين از وداع آن جناب با اهل بيت و وداع اهل بيت آن جناب را ، بگريه در آمدند بهر نحوى كه بود آن بزرگوار خود را از دست مخدرات طاهرات رها نمود و يك باره دل به ترك جهان بست و عازم سفر آخرت شد عنان بجانب ميدان منعطف گردانيد.

و اشتد غضب اللَّه على النصارى حين قالوا مسيح بن اللَّه و اشتد غضب اللَّه على المجوس حين عبدوا النار من دون اللَّه و اشتد غضب اللَّه على قوم قتلوا نبيهم و اشتد غضب اللَّه على هذه العصابة الذين يريدون قتل ابن بنت نبيهم(1) .

مى شود و اين همه شجاعت و جلادت بقوه جسمانيه آن حضرت بود و الا اگر مى خواست بقوه ربانيه با دشمن جنگ كند يك نفر از ايشان باقى نمى ماند بلكه همه كن فيكون مى شدند وليكن از قوه جسمانيه خود تنها اظهار نمود بالجمله .

قال السيد الرضي نقل ان بعد وقعة كربلا نسى الناس مقاتل اميرالمؤمنين و يذكرون جلادة الحسين و مقتله في ذلك اليوم(1) .

چنان آن بزرگوار بر آن قوم اشرار حمله مى كرد كه گاه آن درياىِ لشكر را جمع مى نمود تا پشت به پشت يكديگر مى زدند و بروى يكديگر مى افتادند پايمال سم مركبان مى شدند و گاه ايشان را متفرق مى ساخت كه چهار تا از ايشان پهلوى يكديگر باقى نمى ماند .

و از كثرتى كه داشتند فرارى ايشان تا به دروازه كوفه مى رسيد(2) كان يجمعهم تارة و يفرقهم أخرى در عدد مقتولين آن بزرگوار خلاف است و هركس شجاعت آن حضرت را در آن روز ببيانى مخصوص بيان كرده است .

تيرباران نمودند و همگان تيرها بر سينه مباركش مى آمد چه هرگز پشت به جنگ نمى داد و سينه اش چون پشت خارپشت گشته بالجمله اينقدر تير بر آن حضرت زدند كه او مانند خارپشت پر بر آورده(1) .

شمشير زدن ندارد چشم لشكريان از زور بازوى آن بزرگوار هم شكسته ، لشكر دور ايستاده ، حضرت يك طرف ، لشكر يك طرف ، نه آقا قوه پيش رفتن دارد ، نه لشكر جرأت پيش آمدن دارند .

بالاخره شمر بن ذى الجوشن ملعون جرأت كرد پيش آمد نگاهى بصورت آن حضرت كرده ديد كه رنگ ارغوانى آقا مبدل به زعفرانى شده فهميد تير سه شعبه كارش را تمام كرده خاطرش جمع شد صدا زد به لشكر يا قوم ثكلتكم امهاتكم ما تنتظرون بالرجل مادرهاى شما عزاى شما را بگيرد چه انتظار داريد حسينى باقى نمانده كارش را تمام كنيد(1) .

و اذبح عطشانا وأبي علي المرتضى وأترك مهتوكا و أمي فاطمة الزهراء(1) .

باز بروى زمين افتاد نه آن حضرت حالى داشت كه قتال دهد نه لشكر جرأت داشتند پيش بيايند .

حضرت را گرفتند حصين بن نمير تيرى بر دهان مباركش زد ابو ايوب غنوى تيرى بر حلقوم شريفش زد عمرو بن خليفه جعفى ضربتى بر عاتق مباركش زد صالح بن وهب مزنى ضربتى بر خاصره مباركش زد كه برو در افتاد و باز برخواست و نشست سنان بن انس نخعى ملعون نيزه در گلوى آن حضرت نشانيد با همان نيزه سينه اش را جراحتى زد تيرى بر نحر شريفش نشانيد كه آن حضرت افتاد و بر نشست تير را بكشيد(1) عمر سعد ملعون گفت لشكر مادرهاتان عزاى شماها بگيرد حسين را تمام كنيد سر او را از تن دور نمائيد نگاه كن توشه بردار وداع كن حمايت كن حراست كن .

نفر مى بود در روز عاشورا هم دو زره پوشيده خود را غرق اسلحه كرده سينه حسين هم يك هزار و نهصد و پنجاه و يك زخم دارد(1) تصور كن انصاف بده آيا همچه سينه طاقت دارد كه اين همه بار بردارد(2) فهميدى شمر كجا آمد و نشست هر جا كه نشست ميدانى چه كرد ؟

الاحوال عمامه از سر برداشته دو نور ديگر كه از زمين بجانب آسمان مى رود نگاه كن يك نور شيشه اى است از زمرد پر از خون حسين كه ملائكه از زمين به آسمان مى برند نور دوم را نگاه كن مى بينى به بلندى يك نيزه از زمين بالا رفته نگاه كن ببين اين نور چيست ؟ مى بينى يكسر بريده اى است بالاى نيزه اگر خوب نگاه كنى مى بينى سر بريده حسين است(1) هنوز قطرات خون از آن مى ريزد(2) حسين سر ندارد پيغمبر صلى الله عليه وآله عمامه بر سر ندارد و پيغمبر صلى الله عليه وآله با سر بى عمامه فرياد مى كند واولداه شيعيان يارى كنيد پيغمبر را ، بيائيد همه سر برهنه كنيم بر سر زنيم و بگوئيم وااماماه واسيداه وامظلوماه واحسيناه واقتيلاه وا شهيداه واغربياه لا حول ولا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم .

ترسم جزاى قاتل او چون رقم زنند

يك باره برجريده رحمت قلم زنند(3)

ص: 311

ص: 312

بسم الله الرحمن الرحیم

لِلَعِبِهِ وَ تَجُرُّنِي إِلَى نَارٍ سَجَرَهَا جَبَّارُهَا لِغَضَبِهِ أَ تَئِنُّ مِنَ الْأَذَى وَ لا أَئِنُّ مِنْ لَظَى »(1)

بگيرند آيا ناله مى كنى اى عقيل از جهت پاره آهنى كه گرم كرده است آنرا آدميزادى محض بازى كردن خود و مى كشانى مرا بسوى آتشى كه افروخته است آنرا جبار و قهارى براى غضب خود ، آيا ناله مى كنى از جهت اذيت آهن پاره و من ناله نكنم از جهت زبانه آتش جبار .

و بدانكه حسن احسان و قبح عدوان و خوبى عدل و زشتى ظلم هر دو از مستقلات عقليه اند باين معنى كه هرگاه هيچ پيغمبرى يا وصى به حسن اول و قبح ثانى خبر نداده بود هر آينه عقل هر عاقلى حكم بآن مى نمود و لذا تمامى مردم و عموم اهل ملل و نحل اين هر دو را تسليم دارند حتى جماعت دهريين و طبيعيين كه قائل به شرعى و دينى نيستند نمى توانند انكار اين دو امر نمايند و فوائد اخرويه و دنيويه مترتبه بر وصف عدل و احسان غير محصور .

عبادت و طاعت احيا نمايد(1) .

و آن حضرت فرمود كه هر صاحب تسلطى صبح كند و قصد ظلم باحدى نداشته باشد خداوند همه گناهانش را مى آمرزد(2) .

و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه ثوابى نزد خداوند عالم بزرگتر نيست از ثواب سلطانى كه عادل باشد(3) .

و از حضرت صادق عليه السلام منقول است كه پادشاه عادل بى حساب داخل بهشت مى شود(4) .

ضايع ساختند بالجمله چون پادشاه اظهار مطلب خود نمود عالم گفت ثواب حجهاى خود را بتو مى فروشم پادشاه گفت هر حجى به چند مى فروشى گفت ثواب هر قدمى كه برداشته ام بتمام دنيا مى فروشم پادشاه گفت من زياده از اندكى از دنيا ندارم و آن بهاى يك قدم نمى شود عالم گفت آسان است ساعتى كه در ديوان دادخواهى بعدالت پردازى و كار بيچارگان سازى ثواب آنرا به من ده تا من ثواب شصت حج خود را بتو بدهم و در اين معامله هنوز من صرفه برده ام(1) .

اگر كسى ديده بصيرت بگشايدو بنظر حقيقت بنگرد مى بيند كه لذت سلطنت و حكمرانى و شيرينى شهريارى و فرماندهى در عدل و دادخواهى و كرم و فريادرسى است .

عدل و كرم خسرويست ورنه گدايى بود

بهر دو ويرانه ده طبل و علم داشتن

بالجمله فوائد بسيار اخرويه و مثوبات جزيله صفت خجسته عدل و دادخواهى بالاترين فوائد است و از فواضل باقيات صالحاتست .

اگر عدل كردى در اين بى مال * به مال و به ملكى رسى بيزوال

خدا مهربانست و پس دادگر * ببخشاى و بخشايش حق نگر(2)

در كنار نهرى ديد چرا مى كرد آن را ذبح كرد و پاره از گوشت آنرا كباب نمود آن گاو از پيره زنى بود كه چهار يتيم داشت و وجه معيشت ايشان از شير آن گاو حاصل مى شد چون آن عجوزه از اين واقعه مطلع گشت دود از نهاد آن زن برآمد و مقنعه از سر كشيد و بر سر پلى كه گذرگاه سلطان بود نشست تا سلطان بانجا رسيد با قدى خميده از جاى بجست و با ديده گريان متوجه سلطان شد گفت اى پسر آلب ارسلان اگر داد مرا در سر اين پل ندهى در سر پل صراط دست دادخواهى بردارم و دست خصومت از دامنت برندارم بگو از اين دو پل كدام را اختيار مى كنى سلطان از هيبت كلام آن عجوزه لرزه بر اندامش افتاد پياده گشت و نشست گفت مرا طاقت پل صراط نيست بگو تا چه ستم بر تو شده پيره زال صورت حال عرض نمود سلطان متغير گشت اول فرمود غلام را بسياست رسانند و بعوض آن ماده گاو هفتاد گاو يا دويست گاو از سر كار خاصه به آن پيره زال عنايت داشت گويند چون شاه از دنيا برفت پيره زن بر سر قبرش نشست و گفت پروردگارا من بيچاره بودم مرا دست گيرى كرد امروز او بيچاره است تو او را دستگيرى كن يكى از نيكان سلطان را در خواب ديد گفت خدا با تو چه كرد گفت اگر دعاى آن پيره زن نبود مرا عذابى كردندى كه اگر بر اهل زمين قسمت مى نمودند همگى هلاك شدندى(1) .

پس عاقل بايد بداند كه مقصود از حياة دنيوى استيفاى حظوظ نفسانيه و پيروى لذائد شهوانيه و متابعت هواى جسمانيه نيست عنان خود را بلجام

ص: 318

ملاهى و مناهى و در كف نفس اماره نه نهد و همه همت او بر آسايش و آرايش دنيا نباشد و قدرى روز درماندگى وبيچارگى خود را بنظر بياورد كه آن روز دسترسى به تلافى آن نداشته باشد.

چه سلطان بفرمان داور بود * خدايش نگهبان و ياور بود

گزند كسانش نبايد پسند * كه ترسد كه در ملكش آيد گزند

ديگر آنكه اگر پادشاه عادل باشد مملكت آباد گردد و نعمت ها فراوان حتى آنكه حسن نيت پادشاه را در اين عمل تاثيرى عظيم و دخلى تمام است(1) چنان كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود إذا تغير نية السلطان فسد الزمان(2) يعنى چون پادشاه نيت بد در باره رعيت كند ملك و احوال زمانه فاسد و اوضاع روزگار تباه گردد و برعكس صفت عدل و احسان كه وصف ظلم و عدوان است از اقبح قبائح و ارذل صفات رذيله است .

خوف و جزع پريده خواهد بود و از عقل و هر چيزى خالى خواهد بود و فرمود : « وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ »(1) يعنى زود باشد كه بدانند آنان كه ظلم و ستم بر بندگان خدا كردند كه بعد از موت بازگشت ايشان به كدام مكان خواهد بود .

آرى بازگشت ظالم البته به آتش سوزنده و مار و عقرب گزنده خواهد بود و ستم بر بندگان خدا و چشم آمرزش در روز قيامت نيست مگر از حمق و سفاهت .

مكن بد كه بد بينى اى يار نيك

كه نايد ز تخم بدى بار نيك

دهقان سالخورده چه خوش گفت با پسر

كاى نور چشم من بجز از كشته ندروى(2)

و از حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله مرويست كه پست ترين و ذليل ترين خلق در نزد خدا كسى است كه امر مسلمان در دست او باشد و ميان ايشان براستى و عدل رفتار نكند(3) .

و در حديثى ديگر از آن حضرت روايت است كه ظلم و جور كردن در يك ساعت بدتر است نزد خدا از شصصت سال گناه(4) .

و از جانب خداوند معبود وحى رسيد بحضرت داود كه به اهل ظلم بگو

ص: 321

مرا ياد نكنند چه بر من واجب است ياد كنم هر كه مرا ياد كند و ياد كردن ظالمين به لعن كردن ايشانست(1) .

و هنگامى كه حضرت سجاد عليه السلام را زمان وفات رسيد به حضرت امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه اى فرزند زنهار ظلم نكنى بر كسى كه دادرسى بجز خداوند نداشته باشند زيرا كه چون او را كسى ديگر نباشد دست به درگاه مالك الملوك بر مى دارد و منتقم حقيقى را بر سر كار مى آورد(2) و در فقره دعا مى خوانى : و ايقنت انك أنت أرحم الراحمين في موضع العفو و الرحمة و أشد المعاقبين في موضع النكال و النقمة(3) .

منجنيق آه مظلومان بصبح * زود گيرد ظالمان را در حصار(4)

القلب و قليل التحمل و ضعيفة القوى و همچنين ظلم كردن به بزرگان و كوچكان هر دو بد است ولى ظلم كردن به كوچكان و اطفال از جهت ضعفشان و نقصان قواى ايشان بدتر است و همچنين ظلم كردن باصحاء و مرضى هر دو بد است ولى ظلم كردن به مرضى از جهت ضعف و ناتوانى آنها بدتر است و همچنين ظلم كردن به احياء و اموات هر دو بد است وليكن ظلم كردن به اموات از جهت اينكه دست ايشان از دنيا كوتاه است و قوه

و عمتك مثلك مى گويد چون نظر كردم بعمه ام زينب رأيت رأسها مكشوفة و متنها قد أسود من الضرب ديدم از ضرب تازيانه بدن عمه ام سياه گرديده و تمام الخبر في عاشر البحار .

سيم آنكه پس از شهادت شهداء اشقياى كوفه و شام ريختند در قتلگاه سرهاى شهدا را از بدن جدا كردند بروايتى هفتاد سر بريده مانند سرهاى گوسفند قسمت كردند از كربلا به كوفه ، از كوفه به شام بردند(1) .

چهارم آنكه عمر سعد ملعون خواست اول تمامى لشكرى كه در كربلا جمع شده بودند سر دهد ميانه قتلگاه تا ابدان شهداء را با خاك زمين يكسان كنند و اثرى از ايشان باقى نگذارند اين امر ميسر اين ملعون نشد ولى ندا كرد ميانه لشكر من ينتدب للحسين فيوطى ء الخيل صدره و ظهره(2) يعنى كيست كه ساختگى كند و مهيا شود بدن حسين را پايمال سم اسبان نمايد ده نفر از لشكر جدا شدند نعل بندى كردند اسبان خود را ، نمى دانم اين عمل شنيع از ايشان سر زد يا نه ، اين عمل كردند يا نكردند ، اگر نكردند ، پس چرا آن ده نفر سوار وارد مجلس ابن زياد ملعون شدند گفتند ما را بيش از همه جائزه بده گفت مگر شما چه كرده ايد آن ملاعين نشانه دادند به آن ملعون ، چون امام مظلوم كبّه بر روى خاك افتاده بود گفتند امير :

نحن رضضنا الصدر بعد الظهر * بكل يعبوب شديد الاسر

گفتند ما همان ده نفر سواريم كه اسبان قوى هيكل بر بدن حسين تاختيم اول خورد كرديم استخوانهاى كمرش را تا به سينه اش رسيديم(3) .

لا حول ولا قوة الاّ باللَّه العلي العظيم

ص: 325

ص: 326

بسم الله الرحمن الرحیم

شود مسرور گردد و او را رغبت در آن زياد مى شود و در ازدياد آن مى كوشد و چون بر عيوب خود مطلع شد رفع آن از خود مى كند .

و دليله لا يخدعه و لا يخونه ولا يظلمه و لا يكذبه ولا يغتابه يعنى مسلم راهنماى مسلم است او را فريب نمى دهد و با او خيانت نمى كند و مسلم ظلم به مسلم نمى كند و با او دروغ نمى گويد و بديهاى او را فاش نمى گرداند .

و حضرت رسول صلى الله عليه وآله فرمود كه خلق عيال خداوند و دوست ترين خلق بخدا كسى است كه به عيال خدا نفع رساند و از آن حضرت پرسيدند كه دوست ترين خلق بخدا كيست ؟ فرمود كه نافع ترين مردمان از براى مردمان(1) .

چهارم آنكه چشم او باشى و دليل و آينه او باشى .

حق پنجم آنكه سير نباشى تو و او گرسنه ، و تو سيراب نباشى و او تشنه ، و تو پوشيده نباشى و او برهنه .

حق ششم آنكه اگر تو را خادم باشد و برادر مؤمن را نباشد خادمت را بفرستى كه جامه او را بشويد و طعام براى او درست كند و فرش او را بگستراند .

و حق هفتم آنكه قسم او را راست نمايى و دعوت او را اجابت نمايى و بيمارى او را عيادت كنى و تشيع جنازه او نمايى و هرگاه دانى كه حاجتى دارد آنرا بر آورى و او را ملجأ به طلب و سوال نسازى(1) .

را بر من مالى است مى خواهد كه مرا در طلب آن حبس كند حضرت فرمودند واللَّه ندارم كه دين تو را ادا كنم عرض كرد پس بفرمائيد مهلت دهد تا خدا برساند باو دهم پس حضرت نعلين پوشيد كه روانه شود عرض نمودم يابن رسول اللَّه فراموش كرديد اعتكاف خود را كه مى خواهيد بيرون رويد حضرت فرمود فراموش نكردم وليكن از پدرم شنيدم كه فرمودند جدم فرمودند هر كه سعى نمايد در حاجت برادر مومنش چنان است كه نه هزار سال عبادت كرده باشد خداوند عالم را كه روزهاى آن روزه باشد و شبهاى آن را به عبادت به روز آورده باشد .

گر همچه خليل كعبه بنياد كنى

وى را به نماز و روزه آباد كنى

روزى دو هزار بنده آزاد كنى

بهتر نبود كه خاطرى شاد كنى

ز خود هرگز نيازارم دلى را

كه مى ترسم در آن جاى تو باشد

كعبه خراب كردن وانگه بجاى آن

كردن كليسا و نهادن بناى كشت

و از بام قدس بهر خرابات و ميكده

و ز مسجد رسول كشيدن ستون خشت

چندان گناه نيست كه آزردن دلى

خواهى بقول فاحش و خواهى بفعل زشت

ص: 330

و حضرت صادق عليه السلام فرمودند كه از اَحَبّ اعمال حسنة ادخال سرور است بر مؤمن ، سير كند گرسنگى او را يا دفع كند كربت او را يا ادا كند دين او را(1) .

و نيز آن حضرت فرمودند كه هر كه به جهت حاجتى بنزد برادر خود رود و او قدرت بر ادا كردن آن داشته باشد و روا نكند خداوند مسلط مى كند افعى را كه انگشت ابهام او را در قبر بگزد تا روز قيامت(1) .

و از حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله مروى است كه هر كه اهتمام نكند در امور مسلمانان مسلمان نيست(2) .

سعادت بجز خدمت خلق نيست * به تسبيح و سجاده و دلق نيست

ره نيك مردان ازاده گير * چه ايستاده دست افتاده گير

و حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمود هر كه يك حاجت از براى برادر خود روا كند چنانست كه در همه عمر خود خدا را خدمت كرده است(3) .

و از حضرت امام محمدباقر عليه السلام روايت است كه هر كه تردد كند براى برآوردن حاجت برادر مؤمن خود خداوند عالم هفتاد و پنج هزار ملك را امر مى فرمايد كه بر او سايه افكنند و هيچ قدمى بر نمى دارد مگر اينكه خدا حسنه از براى او مى نويسد و سيئه از او محو مى كند و درجه او رفيع مى گرداند و چون از حاجت او فارغ شد ثواب حج و عمره از براى او ثبت مى كند(4) .

يكى خار پاى يتيمى بكَند * بخواب اندرش ديد صدر خجند

همين گفت در روضه ها مى چميد * كز ان خار بر من چه گلها دميد

ص: 332

و از حضرت صادق عليه السلام مروى است كه برآوردن حاجت برادر مؤمن بهتر است از آزاد كردن هزار بنده و سوار كردن هزار اسب كه در راه خدا جهاد كنند(1) .

خير دنيا و آخرت در خدمت كردن خلق خداست شاعر مى گويد :

كسى نيك بيند بهر دو سراى

كه نيكى رساند به خلق خداى

خدا را بر آن بنده بخشايش است

كه خلق از وجودش در آسايش است

و حركت ده وليكن اذيت مرسان و آن حضرت فرمود چنان گمان نكنيد كسى از شما كه چون مؤمنين را شاد كرد همين او را تنها شاد كرده ، نه ، بلكه و اللَّه ما را شاد كرده است بلكه و اللَّه پيغمبر را شاد كرده(1) .

و حضرت امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه چون مؤمن از قبر خود بيرون آيد با او مثالى بيرون خواهد آمد و باو خواهد گفت بشارت باد ترا به كرامت و سرور از جانب خدا ، آن مؤمن خواهد گفت خدا ترا به خير بشارت دهد ، پس آن مثال همراه او خواهد رفت و او را بشارت خواهد داد چون به امر هولناكى رسند گويد اين از تو نيست و چون بخوبى رسند گويد اين از براى تست و از او جدا نخواهد شد تا او را به مقام حضور بارى تعالى باز دارد چون امر الهى رسد كه او را به بهشت برند آن مثال خواهد گفت بشارت باد ترا كه خداى تعالى مرا خلق كرده كه ترا بشارت رسانم و در تنهايى انيس تو باشم(2) .

جامع اين كلمات گويد اين كه از قدرت كامله حضرت قادر على الاطلاق بعدى ندارد آنكه اشياء غير جسمانى و حالات معنوى نفسانى صورت محسوسه پيدا كنند چنانچه در اخبارى است كه ماه رمضان به صورت شخص در محشر حاضر مى شود(3) و كذلك قرآن مجيد(4) و مرگ را حاضر

ص: 334

كنند در محشر بصورت گوسفندى و سر از تنش جدا كنند(1) و غيبت مؤمن به قدرت خداوند مصور شود بصورت قطعه لحمى و آن زن مغتابه كه در عصر پيغمبر صلى الله عليه وآله ادعاى صوم كرده آنرا قى نمود و آن حضرت كذبش را بر حاضران واضح گردانيد(2) و همه اعمال شخص از حسنات و سيئات در برزخ و قيامت مصور به صور محسوسه مى شوند .

و الاذعان بامثال هذه المطالب يحتاج الى مزيد معرفة و بصيرة و ما يعقلها الا العالمون .

اين همه فضيلت و اجر در خدمت بندگان خدا و ادخال سرور در قلب مؤمن و نكال و انتقام در عكس آن يعنى بى اعتنايى به حوائج خلق و برادران دينى ، حكمت در آن اين است كه مؤمن عند اللَّه محترم است و محبوب خدا است زيرا كه قلبش اتصال دارد بنور جلال الهى و علاقه تامه بينه و بين ربه ثابت است حتى آنكه در حديث قدسى مى فرمايد : « من أهان مؤمناً فقد بارزني »(3) .

ابوحمزه عرض مى كند : « و تفضل عليّ ممدوداً على المغتسل يغسلني صالح جيرتي »(1) از جهت عدم اين ملاحظه و بى مبالاتى عمله اموات ، و ندانستن ايشان احكام تجهيز ميت را ، بيشتر اموات غسل نداده مدفون مى شوند خدا نصيب كند كسى از خوبان دوستان و برادران پس از وفات ما را غسل دهد .

و در حديث است من كفن مومناً أو مسلماً كمن ضمن كسوته إلى يوم القيامة(2) يعنى كسى كه كفن دهد مسلمانى را يا مومنى را خداوند عالم مى نويسد براى او ثواب كسى كه لباس آن ميت را داده باشد تا روز قيامت .

پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمود پنج صفنف اند كه بهشت بر ايشان واجب است از جمله ايشان كسى است كه برهنه اى را بپوشاند(3) يعنى يك دفعه ، پس چقدر اجر مومن عظيم مى شود هرگاه تا روز قيامت لباس كسى را بدهد و او را بپوشاند .

« ومن حفر قبر مؤمن ملكه اللَّه بيتاً في الجنة »(4) يعنى كسى كه قبرى حفر كند براى ميت مومن مالك مى گرداند خداوند او را خانه در بهشت .

و هر كس تشيع جنازه كند ميت مومنى را ، آن ميت را كه در قبر گذاشتند باو ندا مى رسد اول عطائى كه بتو مى كنم اين است كه تشييع كنندگان ترا آمرزيدم(5) .

ص: 337

و هر كس تابوت ميتى را بر دارد و تربيع كند همه گناهانش آمرزيده مى شود و هر قائمه از تابوت كه برداشت بيست و پنج گناه كبيره مهلكه از او آمرزيده مى شود(1) .

و هر كس خاك بر قبر مؤمنى بريزد به پشت دست خود خداوند عالم بعدد هر ذره از آن خاك براى او حسنه مى نويسد(2) .

و مردان خود را خبردار كردند و گفتند چه عذر داريد براى پيغمبر صلى الله عليه وآله و اميرالمؤمنين و فاطمه زهرا در روز قيامت كه يارى نكرديد اولاد ايشان را گفتيد از بنى اميه خائفيم و مى ترسيم ، و الحال بدفن ايشان اقدام نمى كنيد ، هرگاه شما ايشان را دفن نمى كنيد ما زنان مى رويم و خود ايشان را دفن مى نمائيم .

كرد و نگاهى بسوى ما كرد و فرمود اى مردم براى چه كارى در اينجا آمده ايد و از اين بدنها چه مى خواهيد گفتند ما همه آمده ايم تماشاى اين بدنها كنيم و خوشحالى نمائيم بخيال آنكه آن سوار از دشمنان ايشان است فرمود نه چنين است بلكه قصد ديگر داريد گفتند بلى اى برادر عرب ما همه آمده ايم بدن آقاى خود حسين را دفن سازيم هر قدر قوت كرديم كه او را از جاى خود حركت دهيم ما را ميسر نشد پس خواستيم كه اهل بيتش را دفن كنيم ايشان را نمى شناختيم زيرا كه مى بينيم همه بدنها بى سر روى خاك افتاده اند در اين تحير بوديم كه شما در رسيديد و ما ترسيديم كه نبادا كسى از ابن زياد ملعون باشد چون واقعه را نقل نمودند مى گويند كه برخواست آن سوار و چند گام دور شد و فرمود در اينجا حفر كنيد ما حفر كرديم پس هفده تن بى سر بترتيبى كه خودش فرمود بعضى نزديكتر به قبر حسين بعضى دورتر .

و على ملة رسول اللَّه هذا ما وعدنا اللَّه ورسوله وصدق اللَّه ورسوله ما شاء اللَّه لا حول ولا قوّة الّا باللَّه العلى العظيم » خودش تنها او را سرازير در قبر نمود صورت به گلوى بريده اش گذاشت و گريه مى كرد و ما شنيديم كه مى فرمود : « طوبى لأرض تضمنت جسدك الشريف اما الدنيا فبعدك مظلمة و أمّا الآخرة فبنورك مشرقة اما الحزن فسرمد و أما الليل فمسهد حتى يختار اللَّه لاهل بيتك دارك التي أنت مقيم بها فعليك مني السلام يابن رسول اللَّه و رحمة اللَّه و بركاته » پس از آن خشت لحد را چيد و خاك در ميان قبر ريخت و دست خود را بر قبر گذاشت و به انگشتان خود نوشت بالاى قبر « هذا قبر حسين بن علي بن أبي طالب الذي قتلوه عطشاناً غريباً » پس از آن متوجه به ما شد و فرمود ايا ديگر كسى از شهداء باقى مانده است يا نه ما گفتيم بلى اى برادر عرب ، باقى مانده است شجاعى افتاده در اطراف مسناة و اطراف او دو بدن ديگر افتاده است و ما هر قدر خواستيم بدن او را حركت دهيم دست بهر عضوى كه مى گذاشتيم از بدنش جدا مى شد از بسكه زخم تير و شمشير بر بدنش مى بود فرمود بياييد برويم او را ببينيم با او رفتيم وقتى كه نگاهش به ان پاره پاره افتاد خود را برو برانداخت بنا كرد بوسيدن و گريه كردن و فرمود : « على الدنيا بعدك العفا يا قمر بني هاشم فعليك مني السلام من شهيد محتسب و رحمة اللَّه و بركاته » پس از آن ما را امر نمود ضريحى از براى او شق نموديم خودش تنها او را به قبر سپرد و خشت لحد را چيد خاك قبر را مساوى كرد پس از ان ما را امر نمود دو بدنى را كه اطراف آن شجاع بودند دفن نموديم پس از آن رفت بطرف مركب سوارى خود ، ما او را عقب كرديم تا از او سؤال كنيم كه كيست و چه شخصى است فرمود اما

ص: 342

قبر حسين را كه ميشناسيد و در حفيره اول اهل بيتش مدفونند و آنكه نزديكتر از همه به آقاى مظلوم دفن شد جوان هيجده ساله اش على اكبر است و در حفيره دوم اصحاب حسين عليه السلام مدفونند و آن قبرى كه جداگانه قرار داده شده قبر حامل علم حسين ، حبيب بن مظاهر در آن دفن شده و اما آن شجاع دلير كه نزديك مسناة بود عباس بن اميرالمؤمنين است و آن دو بدنى كه در نزديكى او دفن شدند دو تا از اولاد اميرالمؤمنين اند هرگاه كسى از شما پرسيد باين تفصيل او را اعلان نماييد ما همه گفتيم اى برادر عرب قسم مى دهيم تو را به حق آن بدنى كه خودت تنها او را دفن كردى و نگذاشتى كسى ترا در دفن او يارى كند تو كيستى؟

ص: 344

بسم الله الرحمن ارحیم

حضرت اميرالمؤمين عليه السلام در بعضى كلماتش اشاره مى كند كه از آنست مستقر و قسم ديگر آن مستودع است(1) و آنچه فوائد و ثمرات براى ان بيان شده تمامى مترتب بر قسم مستقر است كه از صاحب خود جدا نمى شود و همراهى وى مى كند در حال احتضار ، و بعد از انتقال بعالم برزخ ، و از آنجا بعالم قيامت .

و از براى آنست علائمى ، كه از آنهاست ثبوت وصف غيرت و حميت در شخص ، چنانچه در خبر دارد كه الغيرة من الايمان(2) و ضد آن اعنى صفت بى غيرتى و بى حميتى از صفات ذميمه و قبيحه است و آن كوتاهى و اهمال است در محافظت آنچه نگاهبانى آن لازم است از دين و عرض و اولاد و اموال .

و اين صفت از مهلكات عظيمه و صفات خبيثه است و حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمودند دل مرد بى غيرت سرنگون است(3) و فرمودند كه اگر مردى در اهل خانه خود امرى ببيند كه منافى غيرت باشد و بغيرت نيايد خدا مرغى را مى فرستد و چهل روز بر در خانه آن شخص مى نشيند و فرياد مى كند كه خدا غيور است و هر صاحب غيرتى را دوست دارد اگر آن مرد به غيرت آمد فبها و الا پرواز مى كند و بر سَر او مى نشيند و پرهاى خود را بر چشمهاى او مى زند و مى پرد و بعد از آن روح ايمان از او مفارقت مى كند(4) .

ص: 346

اگر بگويم در اين ايام و عصرِ بدفرجام روزى چندين مرتبه آن مرغ پرهاى خود را بر چشمهاى مردم مى زند و روح ايمان از قالب ايشان بيرون مى رود دروغ نگفته ام نمى بينى موعظه در دلها تاثير نمى كند چون از جهت اين قبائح و شنائع كه نور و صفاى ايمان را برطرف مى كند دلها تاريك شده و ظرف گوش هوش مردمان دنس و چركين گرديده و البته هر چيز معطر و خوشبو و لطيف را در ظرف دنس بگذارند فوراً فاسدش مى كند و دناست ظرف لطافت مظروف را مى برد و از آثار آن مظروفِ لطيف چيزى باقى نمى گذارد ملاحظه كن ببين هرگاه گلاب بصرى(1) را به آن معطرى و لطافت كه هست در جام چركين و كثيف بگذارى چگونه فوراً آنرا فاسد مى نمايد و طبيعتش را تغيير مى كند و گذشته از اينكه عطريت آن اثرى در آن ظرف نمى كند و آن ظرف چيزى از آن اكتساب نمى كند برعكس چرك ظرف عطر آن را مى برد اگر انكار دارى الآن تفاصيل حقيقت وصف غيرت را بيان مى كنم .

كفار راه مى روند و شانه بهم مى زنند(1) .

اميرالمؤمنين جاى تو خالى است كه زنان شيعيانت لباس كفار در بر كرده اند و ميان كوچه ها و بازارها راه مى روند و خود را به مردان اجنبى نشان مى دهند و باين تفاخر مى كنند .

اينكه هيچ مردى را نبيند و هيچ مردى هم او را نبيند(1) روزى حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله فرمودند كه هر كه اطاعت زن خود كند خداوند او را سرنگون به آتش جهنم بيندازد عرض كردند در چه چيز اطاعتش كند فرمودند در اينكه از شوهر خود خواهش كند كه به حمامها و عروسى ها و عيدگاه ها و عزاها برود و جامه هاى نازك بپوشد و شوهر او راضى باشد و او را اذن دهد(2) و خداوند خطاب فرمود به زوجات پيغمبر صلى الله عليه وآله « وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى »(3) وليكن در اين زمان هر زمان مردم خطاب مى كنند بزنان خود و أخرجن من بيوتكن وتبرجن بتبرج الجاهلية الأولى ، و بايد مرد صاحب غيرت جميع ضروريات زن را از خوراك و پوشاك و ساير آنچه به آن احتياج دارد در خانه براى او مهيا سازد و منع نمايد او را از آنچه احتمال فساد در آن باشد از نظر كردن بنا محرمان و شنيدن صداى ايشان مگر از جهت ضرورت شرعيه كه تجويز ان مى كند .

چو زن راه بازار گيرد بزن * وگرنه در خانه بنشين چو زن

چو بر روى بيگانه خنديد زن * دگر مرد گو لاف مردى مزن

و اما امور شرعيه واجبه چون سفر حج واجب يا رفتن بخانه عالِمِ خدا ترس بجهت اخذ مسائل واجبه هرگاه مردان ايشان متمكن از اخذ مسائل و رسانيدن بايشان نباشند ، عيبى ندارد و اگر يقين فرض شود باينكه رفتن

ص: 349

بيكى از مواضع كه شرعاً راجح باشد چون زيارت ائمه عليهم السلام يا مجمع تعزيه زنان و مجالس روضه خوانى ايشان و امثال اينها كه از مفاسد خالى است نيز عيبى ندارد و مرجوحيت حاضر شدن زنان در مساجد براى نماز كردن و استحباب جا آوردن نماز از براى ايشان در خانه و بهتر بودن جا آوردن آن در اطاق پس اطاق و كراهت تشييع جنازه از براى ايشان حتى براى اموات از زنان و امثال اين احكام اقوى شاهدى است از براى رحجان بيرون نرفتن ايشان از خانه و مستور بودن ايشان از انظار و مرجوحيت بيرون رفتن در كوچه ها و بازارها و در مجامع خلق حركت كردن و اينگونه راه ها را پيمودن .

منع نمايى و اين را در منظر او قبيح سازى و باو حالى كنى كه زينت كردن و خودآرائى طريقه زنانست و مردان از آن عار دارند و به لباس پست و درشت معتاد سازى و طريقه نشستن و راه رفتن و برخواستن و خوابيدن او را تعليم كنى و بياموزى او را كه در وقت نشستن و ايستادن پشت بديگرى نكند و در حضور مردم آب دهن نيفكند و انگشت به بينى نكند و خميازه نكشد و با همنشينان تواضع و فروتنى كند و او را منع نمايى از پرگويى و دروغ گفتن و قسم خوردن اگر چه راست باشد و از فحش دادن و دشنام و لغو و غيبت و بسيار خنديدن و استهزاء و مزاح و تيز بمردم نگريستن و ابتداء بسخن گفتن او را باز بدارى و بايد او را از همنشين بد نهايت محافظت كنى كه اصل ادب همين است و بايد به او بفهمانى كه بزرگى در عطا و بخشش است و در گرفتن خوارى و ذلت است و دأب سگان است كه در انتظار لقمه اى دم خود را مى جنبانند و تملق مى كنند و از تمامى صفات رذيله او را باز دارى و در نظر او صفات حسنه را جلوه دهى چون صبر و شكر و توكل و رضا و سخاوت و شجاعت و صدق و صفا و غير اينها . و اخلاق رذيله را از حسد و عداوت و بخل و كبر و دزدى و خيانت و امثال اينها را ، مذمت كنى و اصول عقايد و آداب شريعت باو ياد دهى و ترغيب بعبادت كنى چون چنين نمايى اين اخلاق در دل او راسخ شود و داخل در زمره اخيار و ابرار شود و از براى پدر باقيات صالحات خواهد بود و الاّ وبال و برعكس مى شود .

و بدانكه ولد امانتى است از خدا در نزد پدر و مادر و ما المال و الاهلون

ص: 351

الا ودائع(1) و از اول غالباً دل او پاك و جوهر او صاف است و قابل هر نيك و بدى است و بهر چه او را تعليم دهند نشو و نما مى كند و پدر هم در ثواب و وبال او شريك است پس نبايد او را ضائع و مهمل بگذارد و از او غافل شود .

آن است كه تا خود زنده است اموال خود را به مصرفى رساند كه فائده اش بخودش عائد مى شود و از براى وارث نگذارد مگر آنكه او را فرزند خلفى باشد كه از جمله اخيار باشد كه وجود او نيز بمنزله وجود خود اوست و چگونه صاحب غيرت و حميت و عقل و ادراك راضى مى شود كه ماليرا كه شب و روز در تحصيل او تعب كشيده و در جمع آن عمر خود را تلف كرده و در عرصات محشر از عهده حساب آن بايد برآيد از براى شوهر زن خود گذارد و هم چنين است گذاشتن مال براى سائر ورثه كه حق آن ميت را نمى دانند و از او ياد نمى كنند از پسران بد گهر و شوهران دختر و سائر ورثه اگر چه مثل شوهر زن نيستند اما هرگاه از اهل خير و صلاح نباشند مال گذاشتن از براى ايشان بغير از وزر و وبال و فحش و دشنام ديگر ثمرى ندارد و چنانچه بارها ديده و مى بنيى .

عمر خود ضايع مكن در جمع اسباب جهان

كو براى شوهر زن مال كمتر مانده باش

كلوا قبل أن يأكل بعل زوجة شداد ، شريك شداد اين واقعه را ديد بخود آمد دست از بخل خود برداشت(1) .

من و تو خوب است چند واقعه از اين قبيل ديده باشيم و مع ذلك دست بردار نمى شويم ليكن محتمل است اشخاصى از مشاهده حال ما بخود بيايند و موعظه پذير شوند آن وقت واى بحال ما و داد از روزگار تباه ما .

آورده اند كه بخيلى بود روزى با عيال خود طعام مى خورد سائلى سؤال كرد و زن خواست او را طعام دهد از شوهر مى ترسيد به بهانه از خانه بيرون شد و نيم نانى در زير چادر گرفت و به سائل داد شوهرش خبردار شد وى را طلاق گفت پس از چندى آن زن شوهر كرد روزى با آن شوهر ثانى طعام مى خورد سائلى بر در آمد سؤال كرد زن خواست او را طعام دهد گفت نبادا اين شوهر نيز چون شوهر سابق باشد از وى دستور مى خواهد دستورى خواست شوهر گفت بده ، هر چه بر سر سفره هست بردار و به او بده ، زن چنين كرد چون نگاهش بسائل افتاد ديد شوهر پيشين اوست فرياد برآورد شوهرش از خانه بيرون دويد گفت چيست گفت اين سائلى را كه مى بينى شوهر من بود مال بسيار داشت ليكن بخل عظيم بر وى مستولى شده بود و از آن سبب مالش رفته و محتاج گشته مرد گفت بهتر از اين بشنو آن گدا كه بر در سراى تو آمد من بودم كه او را نيم نانى دادى و شوهر تو را طلاق داد درويش بودم اما سخاوت و جوانمردى داشتم حق تعالى به سبب آن مرا توانگر

ص: 354

ساخت و او را به سبب بخلش درويش كرده(1) .

« الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ »(2) شبهات شيطانى را به كنارى بگذار .

رسيد كه عقلها از تصور آن حيران است محض حفظ ناموس و حرم ، آن حضرت دست بردار شد از تمامى اصحاب و انصار و ياران و ياوران و جوانان و برادران تا آخر الامر كه خودش يكه و تنها ماند چنان جان فشانى و حفظ نمود حرم محترم خود را كه جان عزيز خود را كه اعز اشياء است نزد بنى نوع بشر حتى از اولاد كه ميوه هاى دلند و حصه از خود شخصند در معرض اين همه صدمات و لطمات آورد.

براى همين مطلب هيچ وقت اعتقاد مكن از كسى كه ادعا كند اولادم از خودم محبوب تر است نزد من ، بلكه محقق است عند الحكما كه در نزد هر كس چيزى محبوب تر از نفس خودش نيست و هر چه مى خواهد از مال و اوضاع و اسباب و اولاد و پسر و دختر همه را براى رفاهيت جان خودش مى خواهد و چون مى داند كه خوشى عيش خودش بواسطه اينها فراهم مى شود اينها را دوست دارد نه فى حد ذاتها .

و مع ذلك كله آن حضرت در روز عاشورا مقابل آن درياى دشمن آمد و تسليم داشت آنچه را كه بر او وارد بيايد از صدمات ، محض چيزى كه اشاره به آن نمود و فرمود :

أنا الحسين بن علي * آليت ان لا انثنى

احمى عيالات أبي * امضى على دين النبي(1)

صريحاً اظهار ايثار جان خود نمود در راه اهل حرم ، ميانه ميدان ، وقتى كه كار بر آن آقاى مظلوم بسيار سخت شده بود و جمعى از رجاله لشكر رو

ص: 356

به سمت خيام طاهرات رفتند صاح الحسين عليه السلام يا شيعة آل أبي سفيان أنا أقاتلكم و أنتم تقاتلوني و النساء ليس عليهنّ جناح فامنعوا عتاتكم عن التعرض لحرمي ما دمت حياً(1) و لنعم ما قال في وصف حاله عليه السلام :

كيف السكون من المكثور منفرداً

من غير نسوته خلو مطارحه

يلقى الاعادي بقلب منه منقسم

بين الخيام و اعداء تكافحه

و اللحظ كالقلب عين نحو نسوته

ترنوا و اخرى لقوم لا تبارحه

لهفى عليه و قد مال الطغاة الى

نحو الخيام و خاض النقع سانحه

قال اقصدوني بنفسى واتركوا حرمي

قد حال حيني و قد لاحت لوائحه(2)

يعنى تا نسازيد بخنجر تنم آغشته بخون

زينبم را كسى از خيمه نيارد بيرون

اى آقاى مظلوم حياة و مماتت تفاوتى ندارد ، چه گذشت بر تو در مجلس ابن زياد كه خواهرت زينب بى مقنعه ، آستين حجاب صورت كرده وارد

ص: 357

مجلس آن ملعون شد سر مطهرت در مجلس بود به چشم خودت ديدى عيال بى كست را مانند گوسفندان همه بيك ريسمان بسته ، سر پا در آن مجلس ميشوم ايستاده بودند چه گذشت بر تو وقتى كه آن ملعون ملتفت عليا مكرمه زينب خاتون شد و گفت من هذه المتكبرة آن مخدره مجلله بكنارى نشسته كنيزان اطرافش را گرفته بودند كسى جواب آن ملعون نمى داد از شقاوت و خباثتى كه داشت و خواست كه بيشتر استخفاف و اين اهل بيت محترم را خوار انظار نمايد سوال را تكرار كرد تا دفعه سيم يكى از كنيزان لابد شد گفت هذه زينب بنت اميرالمومنين(1) يعنى اى ملعون :

اين است كه كرده تو خوارش

انداخته ز اعتبارش

اين زينب و خواهر حسين است .

لا حول ولا قوّة الّا باللَّه العلي العظيم

ص: 358

بسم الله الرحمن الرحیم

خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد : « لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ »(1) يعنى چرا نهى نمى كنند علما و دانايان انسان را از گفتار گناه و خوردن حرام ؟ هر آينه بدكاريست آنچه مى كنند .

و از حضرت رسول صلى الله عليه وآله منقول است كه هيچ قومى نيست كه معصيت كنند و در ميان ايشان كسى باشد كه قدرت داشته باشد ايشان را منع كند و نكند مگر خوف آنست كه خداى تعالى فرو گيرد ايشان را به عذابى كه از نزد او نازل گردد(2) .

و نيز از آن حضرت منقول است كه بايد البته امر بمعروف و نهى از منكر نماييد و الا بدان شما بر شما مسلط و عامل مى شوند پس خوبان شما دست بدعا بر مى دارند و دعاى ايشان به اجابت نمى رسد(3) .

و به همين مضمون موعظه فرموده اميرالمؤمنين عليه السلام در حال احتضار اهل و عشيره خود و جميع اشخاصى را كه كلمات آن بزرگوار بايشان مى رسد تا روز قيامت كه خطاب فرمودند به حسنين عليهما السلام : « اوصيكما و جميع ولدي و أهلي و من بلغه كتابي بتقوى اللَّه و نظم أمركم » تا بفرمودند : « لا تتركوا الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر فانه يولّى عليكم شراركم و تدعون فلا يستجاب لكم »(4) .

ص: 360

و از اميرالمؤمنين عليه السلام منقول است كه كسانى كه پيش از شما هلاك شدند بدان واسطه بود كه مرتكب معاصى شدند و علماى ايشان ايشان را نهى نكردند چون معصيت ايشان بطول انجاميد عقوبات الهى بر ايشان نازل گرديد(1) .

و فرمودند امر بمعروف و نهى از منكر دو مخلوقند از مخلوقات خدا ، هر كه يارى كند ايشان را خدا او را عزيز كند و هر ذليل كند آنها را خدا او را ذليل گرداند(2) .

و از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت شده كه خداوند عالم وحى به شعيب فرستاد كه من صد هزار نفر از قوم ترا عذاب خواهم كرد چهل هزار نفر بدان و شصت هزار نفر از نيكان ، عرض كرد پروردگارا نيكان را چرا ؟ خطاب رسيد : بجهت آنكه مماشات و سهل انگارى با اهل معصيت كردند و بغضب من غضبناك نگشتند(3) .

و از حضرت صادق عليه السلام منقول است كه خداى تعالى دو ملك را فرستاد به شهرى كه آنرا با اهلش سرنگون سازند چون بآنجا رسيدند مردى را ديدند كه به درگاه خدا دعا مى كند و تضرع و زارى مى نمايد يكى از آن و ملك گفت اين مرد را نمى بينى گفت چرا وليكن آنچه خدا امر فرموده است بجاى مى آوريم يكى گفت من كارى نمى كنم تا بپروردگار خود رجوع كنم و از او سؤال كنم پس مراجعت كرد و عرض كرد پروردگارا چون باين شهر

ص: 361

رسيديم فلان بنده تو را ديدم كه بدرگاه تو دعا مى كرد و تضرع مى نمود خداوند عالم فرمود امرى كه بشما كردم بجا بياوريد بدرستى كه آن مرد كسى است كه هرگز در غيظ بجهت امر من متغير نشده يعنى در معاصى به غضب نيامده(1) .

و روزى آن حضرت به طايفه اى از اصحاب خود فرمودند كه بر من لازم است كه بيگناهان شما را به سبب گناهكاران مؤاخذه نمايم و چگونه لازم نباشد و حال آنكه از مردى از شما عمل قبيحى بشما مى رسد و انكار بر او نمى كنيد و از او دورى نمى جوئيد و اذيت نمى رسانيد او را تا آن را ترك كند و فرمود كه البته باز خواهم كرد گناهان شما را بر علما و دانايان شما . چه چيز باز مى دارد شما را كه چون از مردى از شما معصيتى از شما برسد بنزد او بيائيد و او را سرزنش كنيد و پند و نصيحت دهيد شخصى عرض كرد كه قبول نمى كنند فرمود از ايشان دورى كنيد و از نشستن با ايشان اجتناب نمائيد .

در بر كرده چادرش را بشكل مخصوص دلكشى بر سر زده ، كه فقط همان شكل چادر مهيج شهوت بينندگان است گذشته از آنكه مقدار ربع يا ثلث از آن البسه منحوسه اش بيرون ، ميان كوچه ها و بازارها گردش مى كند و چون خودش در كوچه به او برخورد كند مى بيند كه فقط هئيت چادرش تحريك مى كند كه ميانه كوچه برابر همه مردم دست باو دراز كند و او را بخود بكشد و اويلاه واحسرتاه واشريعتاه كه با وجود اين وقتى كه بخانه آمد از اين طرف اصلاً با وى مذاكره نمى كند و او را نهى نمى نمايد بلكه بافعال و اقوالى او را مدد مى كند و همراهى مى نمايد .

اللهمّ صل على محمّد و آل محمد و حلّنا بحلية الصالحين و البسنا زينة المتقين و وفّقنا لما تحب و ترضى بجاه محمد و آله الطاهرين و آمنا من فتن هذا الزمان المهين .

و چون حال مسامحه در امر بمعروف و نهى از منكر را دانستى و فهميدى كه چقدر مفاسد بر او مترتب است خواهى دانست كه امر به معصيت و نهى از طاعت چه مفسده دارد و چه عقابى بر آن مترتب است .

و هر كه تامل كند در اخبار و آثار و نظر كند در تواريخ و حكايات پيشينيان و بلاها و عقوباتى كه بايشان رسيده و مشاهده عصر خود كند و آنچه در آن حادث مى شود ببيند از ابتلاى مردمان بعد از شيوع معاصى به بعض آفات سماويه و ارضيه يقين مى كند كه هر عقوبت آسمانى يا زمينى از طاعون و وبا و قحط و غلا و كم شدن آب و باران و تسلط اشرار و ظالمان و قتل و غارت و زلزله و امثال اينها بسبب ترك كردن مردم است امر بمعروف و نهى از منكر را .

« كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ »(1) .

و از حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله مروى است كه فرمود بحق خدايى كه جان من در قبضه قدرت اوست كه شما را يكى از دو چيز البته خواهد بود يا آنكه امر بمعروف كنيد و اهل معاصى را از منكرات باز داريد ، يا آنكه حق سبحانه عذابى بر شما گمارد و هر چند دعا كنيد اجابت نكند(2) .

و بدانكه نمى شود كسى خود را بنده خداوند بداند و در حين مشاهده نافرمانى او بتواند خوددارى كند و حال آنكه هرگاه دو نفر فى الجمله ربطى با يكديگر داشته باشند نمى توانند ملاحظه سهل انگارى در امر يكديگر بكنند و چه ربطى از خالقيت بالاتر و برتر است و كسى كه خود را وابسته ديگرى داند چون حاكم نسبت به پادشاه يا ملازم حاكم نسبت به حاكم يا امثال اينها اگر ببيند كه كسى مخالفت آن شخص مى كند در صدد معارضه و منازعه بر مى آيد پس چگونه مى شود كه كسى مخالفت پروردگار خود را ببيند و متعرض نگردد و رضاى مردم را بر رضاى خدا مقدم بدارد و به تجربه ثابت و از اخبار و آثار ظاهر مى گردد كه پاس شريعت داشتن و همت بر اصلاح حال بندگان خدا گماشتن موجب عزت و غلبه و حرمت در نظرها و طول عمر مى گردد و بدانكه امر به معروف و نهى از منكر بر هر فرد از افراد مكلفين واجب است بوجوب كفايى و اختصاص باهل علم و علما ندارد بلى صدور مثل اين امر كه مايه حفظ دين و نگاهدارى شريعت حضرت سيدالمرسلين است از ايشان بيشتر زيبنده و شايسته است و كفايت است از براى شهادت بر اين ، اينكه در مقام مدح و ثنا خدمت امام عليه السلام عرض مى نمايى « وأشهد أنك قد أمرت بالمعروف و نهيت عن المنكر » پس كسى كه قائم مقام و نائب مناب اوست البته بايد وظيفه او را بجا بياورد و در آنچه لايق به مقام امامت است كمال سعى و كوشش را داشته باشد اللهم وفقنا للعروج إلى هذه المقامات المنيعة و الدرجات السنية الرفيعة .

ص: 365

آنست كه علم بصدور ترك معروف و فعل منكر بدون تحقيق و تفتيش حاصل شده باشد و اما مجرد احتمال و مظنه ، تجسس و تفحص جايز نيست پس اگر كسى گمان برد كه شخصى در خانه خود مشغولست به معصيتى ولى يقين به آن نداشته باشد جائز نيست داخل خانه اش شود و نبايد در صدد تحقيق برآيد و جايز نيست گوش دادن تا معلوم شود كه صدايى كه مى آيد معصيت است يا نه ، يا بوئيدن دهان كسى كه معلوم شود شراب خورده است يا نه ، يا تحقيق آنكه در خانه اش شراب دارد يا نه ، يا آنچه در ظرف اوست شراب است يا نه ، يا پرسيدن اينكه در زير لباس و دامن خود آلت طرب و سازندگى پنهان كرده است يا نه ، و جايز نيست از همسايه و رفقاى فاسق تفتيش فسق او را بكند . « وَلَا تَجَسَّسُوا »(1) بلى هرگاه تفحص كرد و معصيت بر او ثابت شد نهى از آن واجب مى شود ولى از اول خوب نكرده كه تفحص نموده است .

كه در مقابل او گفتار يا كردار خلاف ادبى نسبت باو بعمل مياورند پس بايد دلى قوى داشته باشد كه باينها مضطرب نگردد و از جا در نرود و بايد با مردم مهربان باشد و با ايشان برفق و مدارائى رفتار كند زيرا كه پند و نصيحت برفق و ملائمت بهتر در دل جا مى كند و بيشتر تأثير مى نمايد و بايد بى طمع از مردم باشد و قطع طمع و اميد از ايشان بنمايد زيرا كسى كه طمع بمال مردم دارد يا اميد ستايش و مدح از مردم دارد نمى تواند اصلاح حال مردم كند و امر بمعروف و نهى از منكر نمايد .

گويند يكى از بزرگان در خانه گربه داشت قصابى در جوار او دكان داشت و آن شخص هر روز از آن قصاب بجهت گربه خود پاره گوشت مى گرفت روزى از آن قصاب معصيتى ديد اول بخانه آمد و گربه را بيرون كرد بعد از آن بنزد قصاب آمده وى را از آن معصيت منع كرد و نهى نمود و سخنان درشت باو گفت قصاب گفت ديگر گربه تو چيزى نمى خورد گفت تا گربه را بيرون نكردم و طمع از مال تو نبريدم در مقام منع تو برنيامدم(1) .

از او و ترك دوستى و آميزش با او .

چهارم بزبان منع كردن و انكار بر او نمودن ، ابتداء بطور نصيحت و هرگاه مفيد نشد بتهديد و ترسانيدن و اگر آن نيز اثر نكرد بدرشتى و سخنان زبر باو گفتن و بد گفتن باين نوع كه اى نادان و اى جاهل و اى احمق و اى فاسق و امثال اينها .

پنجم بازداشتن او از معصيت بقهر و تسلط چون شكستن آلات لهو و لعب و ريختن شراب و گرفتن مال مغصوب و آنرا به صاحبش رد كردن .

ششم به زدن از دست و پاى بدون اينكه برسد به قتل و جراحت .

هفتم شمشير كشيدن و سلاح برداشتن و كشتن و مجروح كردن ، و اين مرتبه نزد علماى شيعه موقوف باذن امام است بالجمله باز تأكيدا گفته مى شود اينكه امر بمعروف و نهى از منكر از اعظم شعائر دين و اقواى علائم شريعت و آيين است و آن مقصد كلى است از بعثت انبياء و نصب ائمه و اوصياء و اولياء و نائب گردانيدن متدينين از علماء ، بلكه مدار گردش و هستى جميع اديانست و اختلال آن موجب باز ماندن دورانست .

وعصر ، دم بدم ، نفس به نفس مردم را ارشاد و هدايت مى كرد راه نجات بايشان نشان مى داد شب آخرى كه از مدينه بيرون آمد وداع كرد حرم جدّ بزرگوارش را ، در حرم محترم سر بسوى آسمان بلند كرد و عرض نمود : « اللهمّ انّ هذا قبر نبيّك و انا بن بنت نبيك و قد حضرني من الأمر ما قد علمت اللهمّ اني أحب المعروف و أنكر المنكر فاخترلي ما هو رضي لك و لرسولك »(1) .

گويا مكنون خاطر آن حضرت اين بود كه خداوندا ترا قسم مى دهم بحق قبر پيمبرت كه در وقوع اين واقعه و امرى كه براى من پيش آمده مرا موفق سازى كه بغير از معروف و احسان چيزى از من صادر نشود و مبتلا بصدور منكرى از منكرات نگردم .

اين بود كه در تمامى اين مسافرت بغير از معروف و احسان از آن وجود مقدس چيزى بروز نيافته ، آمد در مكه معظمه ، عزم كوچ كرد سبب پرسيدند فرمود : « قد خفت ان يغتالنى يزيد بن معاوية فاكون الذي يستباح به حرمة هذا البيت »(2) راضى نشد اين منكر از اهل كفر و شر در حرم خدا واقع شود .

در راه كربلا بهر كه برخورد مى كرد راه حق باو نشان مى داد موعظه اش مى فرمود اتمام حجت مى كرد ، راه خدا را براى مردم بيان مى نمود ، عبداللَّه بن حر را فرمود ياريم كن آن بى توفيق بد عاقبت قبول نكرد ، حضرت مع ذلك راضى نشد بشدت عذاب او ، فرمود : پس از اين نزديكى برو كه صداى

ص: 370

استغاثه مرا نشنوى ، شنيدم از جدم پيغمبر صلى الله عليه وآله كه فرمود هر كس صداى استغاثه ات را بشنود و ياريت نكند در روز محشر به رو در آتش جهنم سرنگون مى شود(1) .

پس از ورودش در كربلا على الاتصال احسان به مردم مى نمود و راه حق بايشان نشان مى داد .

روز عاشورا آمد مقابل لشكر در حالتى كه عمامه پيغمبر صلى الله عليه وآله بر سر گذاشته شمشير پيغمبر صلى الله عليه وآله بر كمر بسته سوار بر مركب گرديده به آوازى كه لشكر مى شنيدند مى فرمودند : مردم آيا مرا مى شناسيد ؟ يا نه ؟ همه گفتند بلى تو را نيكو مى شناسيم فرمودند مى دانيد كه جدم پيغمبر است ؟ همه گفتند بلى ، فرمود مى دانيد كه جده من خديجه دختر خويلد است ؟ اول زنى است كه ايمان به پيغمبر آورده ، همه گفتند بلى ، فرمودند : مى دانيد پدرم على بن ابى طالب است ؟ همه گفتند بلى ، فرمود مى دانيد مادرم فاطمه زهراست ؟ همه گفتند بلى ، تا آخر الأمر كه آن بدبختان بى ترحم گفتند بلى اى حسين اينها همه را كه مى گويى مى دانيم وليكن يك قطره آب به تو نخواهيم داد مگر اينكه بميرى با لب تشنه(2) .

پس از آنكه آن حضرت را با لب تشنه شهيد كردند سر مطهرش بالاى نيزه در شهر كوفه احسان به مردم كوفه مى كرد حق را برايشان واضح مى نمود و تلاوت قرن مجيد مى فرمود اين آيه را قرائت كرد : « أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ

ص: 371

أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا »(1) .

در شهر شام ارشاد كرد كسانى را كه در حق آن بزرگوار و اهل بيتش گمان كرده بودند خارجى اند فرمود : « إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى »(2) .

در مجلس يزيد ملعون سر مطهر آن حضرت ميانه طشت طلا وقتى كه آن همه بى حيايى را از آن لعين بى دين ديد و ديد كه بر اهل مجلس امر را مشتبه كرده و اهل بيتش را خوار انظار نموده و ايشان را خارجى بخرج داده و همه را مانند گوسفندان بيك ريسمان بسته سر پا مقابل تخت عزتش وا داشته مشغول شرب شراب ، و بازيدن قمار گرديده نهى از منكر نموده و بر اهل مجلس نمود مقام رفيع و شأن منيع خود را ، لبهاى افسرده اش شكفته و اين آيه را تلاوت نمود « وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ »(3) .

آن ملعون باقتضاى خبث طينتش بر غضبش افزود و كان بيده قضيب من الخيزران فضرب به على ثنايا أبى عبداللَّه بنا كرد اشاره كردن با چوب خيزران به لب و دندان آن حضرت و گفت :

ليت اشياخي ببدر شهدوا * جزع الخزرج من وقع الاسل

فاهلوا و استهلوا فرحا * ثم قالوا يا يزيد لا تشل(4)

يعنى كاش اجدا و اشياخ من كه در جنگ بدر كشته شدند در اين مجلس حاضر بودند و مى ديدند كه چگونه انتقام از آل على كشيدم و با چوب سر

ص: 372

بريده حسين را آزرده كردم و به من مى گفتند دست تو شل مباد كه لب و دندان پسر پيغمبر را با چوب كوبيدى و دلهاى پر درد ما را از اسير كردن عيالش خنك و خشنود نمودى .

حق داشت در اين وقت اگر خواهر دلسوخته اش مى فرمود :

يزيد مزن تو چوب جفا بر لب برادر من

سر بريده چه كرده است خاك بر سر من

لا حول ولا قوة الّا باللَّه العلي العظيم .

تمت المجالس التي أردت جمعها وتدوينها مبيضة على هذه الاوراق في عصر يوم الاحد الحادي عشر من شهر ذي القعدة الحرام سنة سبعة و اربعين و ثلثمأة بعد الالف من الهجرة النبوية على هاجرها آلاف الثناء و التحية في قرية مباركة ويس برج الثور و الحمد اللَّه أولاً و آخراً و ظاهراً و باطناً .

اللهمّ وفّقنا للعمل بها و اجعلها لنا ذخراً للمعاد بجاه محمد و آله الكرام الأمجاد .

ص: 373

8 - اعلام الورى باعلام الهدى) : فضل بن حسن طبرسى ( متوفى 548ق ) ، اسلامية ، تهران ، سوم، 1390ق .

9 - اعيان الشيعة : سيد محسن امين عاملى ( متوفى 1377ق )، دار التعارف بيروت ، 1421ق .