ص :2

شرح و ترجمه

صحیفه سجادیه

جلد اول

تالیف

آیت الله سید احمد فهری

ص :3

ص :4

انبيا و اوصيا از روح القدس بهره منداند 52

نكته هايى لطيف در جمله لاينقص من زاده ناقص 54

نكته تذل من تشاء 55

توجيه مرگ هاى انتحارى و اجل معلّق 57

افعال اللّه معلّل با غراض نيست يعنى چه؟ 58

قول فصل ميان أشاعره و معتزله 59

فطريّات بشر 61

راههاى شناخت و عرفان شهودى 64

معناى شكر 65

اشكال استلزم شكر تسلسل در شكر را و جواب آن 67

پاسخ بعضى از علماء، آخرت از اشكال تسلسل 68

تحقيق عرفانى در معناى ربّ 70

مراتب چهارگانه توحيد 71

فائدۀ ادبى عرفانى در معناى رضا 73

عالم برزخ و ارتباط اولياء با آن عالم 75

سخنى حكيمانه از حكيم اسلامى شيخ بهائى قدّس سرّه 78

كتاب مرقوم در اعلا علّيين و تحقيق در معناى آن 78

كلام محقق ربّانى فيض كاشانى در معناى كتاب 84

ظهور اثر اعمال در برزخ و داستانى از سيّد حميرى 86

تشبيه معنويّات به ماديات از محسّنات كلام است 88

فرق ميان رسول و نبىّ 88

عالم آخرت عالم بقا است 90

روايتى لطيف و زيبا در خلق لطيف و زيبا 92

وابستگى همه موجودات به حق متعال 93

ابتلاء و آزمايش الهى و حكمت آن با توجه به اين كه خداى تعالى از حقيقت هر فرد آگاه است. 104

سرّ ابتلاء انبياء و اولياء و بيانى از امام خمينى قدّس سرّه 104

روايتى لطيف تر از نسيم سحر در مواسات امير المؤمنين عليه السّلام 107

بيان نكته اى در دعاى شريف در مورد ابتلا 108

صراط مستقيم يك راه بيش نيست 109

توحيد در صفات و اختلاف ميان معتزله و اشاعره 111

قول وسط ميان اشاعره و معتزله 113

ص:6

حقيقة الوجود عين الكمال است 115

توبه پيشينيان 116

نكتۀ ختم دعاى شريف بدو نام مبارك ولى و حميد 118

معانى ولىّ 119

نشانه هاى اولياء خدا 119

معناى حميد 122

توجيهى براى ذكر صلوات در ادعيه 128

توجيهى ظريف و لطيف در وجه تكرار صلوات در ادعيّه 129

فضايل صلوات 129

افضل آن است كه دعا آهسته خوانده شود 130

دعا در صلوات به چه معنا است؟ 131

معناى محمّد 133

اشتقاق نام رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از نام خداى تعالى 134

اشتقاق نام على عليه السّلام از نام خداى تعالى 135

تعصّب جاهلانه گروهى از سنّيان 136

آرزوى موسى عليه السّلام كه از امّت محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باشد 137

احاطه قدرت حق تعالى به چه معنا است؟ 138

فرق است ميان محدوديت قدرت و محدوديت مقدور و سرّ اختلاف روايات در پاسخ به سؤال از قدرت 141

معناى ختم خلقت به اهل بيت 142

ائمه عليهم السّلام شهداء بر خلق اند 143

معناى خير امّت 144

حقيقت شهادت و فائدۀ آن 145

نفس انسانى از چه عالمى است؟ 146

فرشتگان حفظه به چه منظور است؟ 148

نكته اى لطيف در گماشتن فرشتگان بر آدميان 149

معنى اللّهم و چرا بيشتر دعاها با اللّهم آغاز مى شود 150

درود بر پيغمبر چه اثرى مى تواند داشته باشد 151

چرا در ادعيۀ وارده از ائمه صلوات زياد است 152

گزينش پيامبران براساس فضايل اخلاقى است 153

نكته اى عرفانى در اداى امانت 155

انبياء و اوليا متحقّق به رحمت رحمانيّه و رحيميّه بودند 156

ص:7

سخنى از امام خمينى دربارۀ رحمت انبياء 158

تحمّل رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اذيتهاى مشركين را 159

سخن گفتن امير المؤمنين با كشتگان جمل 162

تحقّق پيشگويى قرآن دربارۀ ابو جهل بدست ابن مسعود 163

ميزان قرب و بعد به انبياء و اولياء اطاعت خدا و معصيت اوست 164

نشانۀ حبّ راستين 167

محكمترين دستاويز ايمان حبّ فى اللّه است 167

سخنى از ابن ابى الحديد در صبر و استقامت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 168

علاقۀ مفرط رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به هدايت مردم 169

معالجۀ امراض نفسانيّه براى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رنج آور بود 170

اشتغال به تهذيب نفوس ديگران كه موجب انصراف رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از استغراق در تجليات بود مهمترين رنج رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود 171

علّت تأثّر رسول خدا هنگام هجرت از مكّه 172

الهى بودن حركت موجب عدم تمسّك به اسباب نيست 173

از مهمترين عوامل پيروزى شكست روحيّۀ دشمن است 175

غزوات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 175

پاداش به نسبت سنگينى بار مسئوليت است 177

دعاى امّت براى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چه فايده اى دارد 177

حسن شفاعت يعنى چه؟ 178

حكايتى از گلستان سعدى 179

نقدى بر سخن شهيد مطهرى دربارۀ شفاعت 182

رواياتى چند دربارۀ شفاعت 186

نكته اى عرفانى از امام خمينى در توسعۀ رحمت الهى 191

آيا اعتقاد به شفاعت موجب تجرّى به گناه است 194

نكته اى ادبى عرفانى در معناى وعد و وعيد 196

سخنى از مجلسى دربارۀ فرشتگان 205

نقد يكى از دانشمندان به سخن مجلسى 206

توجيه بال فرشتگان 208

ملائكه حاملين عرش 209

تسبيح فرشتگان منافاتى با درود بر پيغمبر ندارد 210

چرا فرشتگان از تسبيح خسته نمى شوند 211

ص:8

اسرافيل و نفخۀ صور 213

روايتى از امام زين العابدين عليه السّلام دربارۀ نفخۀ صور 214

ميكائيل و جبرئيل دو فرشتۀ مقرّب الهى 218

فرشتگان موكّل بر حجب 219

كثرت فرشتگان 222

صفات فرشتگان 223

ترس فرشتگان از جهنّم 224

زنده بودن عالم آخرت 225

قبيله هاى مختلف فرشتگان 226

فرشتگان موكّل بر باران و ابر و رعد و برق 227

فرشتگان موكّل بر كوهها و آبهاى دريا 229

سفيران بزرگوار 230

مكاشفۀ ملكوتى از مرحوم همدانى 232

ملك الموت و يارانش 233

امتياز خاصّ ملك الموت از ديگر فرشتگان 234

يادى از عارف والامقام مرحوم هيدجى قدّس سرّه 234

وصيّت نامۀ عارف حكيم هيدجى 235

منكر و نكير مبشّر و بشير 238

هشدارى از امام زين العابدين عليه السّلام 238

فرشته رومان 240

مالك دوزخ و رضوان خازن بهشت 241

حجلۀ مؤمن در بهشت 243

زبانۀ دوزخ 245

از ياد بردن امام بعضى از فرشتگان را چه توجيهى دارد 246

فرشتگان ساكن در هوا و زمين و آب 247

فرشتگان گماشته شده بر خلق 248

پيروان راستين پيامبر 257

مراتب تقوى از زبان يكى از بزرگان 259

اصحابى كه حسن صحبت داشتند 260

آيا همه اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عادل بودند؟ 261

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از چه كسانى شكايت داشت؟ 264

ص:9

خائنين به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چه كسانى بودند؟ 265

نشانه هاى ياران خوب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 267

سلمان و حب و نسب حقيقى او 269

زيد بن حارثه 269

مشركين با ياران رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چه مى كردند؟ 270

استقامت اصحاب حقيقى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 271

حسن ظن به خداى تعالى و متهم نكردن بندگان خدا 273

رهبت از ديدگاه محقق طوسى قدّس سرّه 274

معناى اهل ولايت 283

عظمت الهى قابل درك نيست 284

معناى رقبه 286

بلاغتى كه در انتخاب اسماء الهى بكار رفته 287

معناى قرب به خدا 288

دو نكتۀ ادبى 289

نكته اى در يا من تظهر عنده بواطن الاخبار 290

توجيه نسبت كيد به خدا 293

معناى اعوذ بك منك 294

مراتب سه گانۀ قرب از نظر كلّى 296

هدايت الهى بندگان را چهار مرتبه دارد 298

دام هاى شيطان 299

مكالمۀ حضرت يحيى با شيطان دربارۀ دامهايش 300

معناى لطيف براى الدعاء سلاح المؤمن 303

اعتراض حسن بصرى به نبى اللّه لوط و پاسخ آن 303

معناى قلب 305

معناى دعاة الى اللّه 307

داستانى به مناسبت اسم مبارك يا ارحم الراحمين 308

دعاهاى پايانى 309

معناى صبح و صباح 319

معناى خلق 320

كيفيّت شب و روز 320

حكمت كم و زياد شدن شبانه روز 322

ص:10

كلامى از شيخ بهايى در اين باره 323

چرا روز روشن آفريده شده 323

علم خداوند حادث است يا قديم 326

نكتۀ عدول از غياب به حضور 328

اشعارى از جامى در اين باره 328

مقصود از آسمان و زمين 331

فرشتگان مقيم و شاخص 332

سخنى از سيد مدنى 334

پاسخ سخن سيد 334

روز شاهد 337

معناى گناه بزرگ و كوچك 339

گناهان كبيره 340

شب قدر چه شبى است 343

معناى كرام 345

مانع از هلاكت 347

روايتى از مرحوم مجلسى 349

حقيقت صحيفه چيست؟ 352

سؤال و جوابى پيرامون محافظين 353، 352

معنى ساعت 354

تقسيم ساعات روز 354

مقصود از محافظت از چهارسو 358

محبّت بنده به خدا و محبّت خدا به بنده 360

درجات محبّت 361

بحثى اجمالى پيرامون شكر 365

معناى سنّت 366

وجوب امر به معروف و نهى از منكر 367

ذكر چند نكته در اين باره 369

خواستن توفيق پاسدارى از اسلام 371

خواستن توفيق راهنمايى گمراهان 371

روايتى از امام باقر عليه السّلام در اين باره 372

يارى ناتوانان بهترين صدقه 373

ص:11

رواياتى در اين باره 374

سپاسگزارى نعمت هاى الهى 376

گواه گرفتن خدا، آسمان و زمين و ساير مخلوقات 378

سؤال و پاسخى در مراتب توحيد 378

بحثى پيرامون لا اله الاّ اللّه 379

معنى قسط و عدل 380

رأفت خدا به بندگان 385

مالك اصلى خداست 386

معنى رحمن و رحيم بودن 387

تقدّم عبوديت بر رسالت 388

شهادت به رسالت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 389

دعا بلا را رفع مى كند 399

همه چيز در قدرت خداست 401

در سختى ها پناهگاه خداست 403

«اللّه» يعنى چه؟ 403

دعاى امام سجاد در مناجات سحر 405

غم و اندوه مانع انجام واجبات 408

بيان فرع فقهى 408

نكته اى دقيق پيرامون نوافل 408

معناى عرش 410

معناى عرش به نظر مرحوم شعرانى 411

معناى حرص 415

چگونه خدا را عبادت كنيم 416

نظر نگارنده پيرامون چگونگى عبادت 417

حكايتى از حكيم شيراز 419

سؤال و پاسخى پيرامون حرص 420

معناى غضب 421

توضيحاتى پيرامون خشم و غضب 421

معناى حسد و غبطه 423

داستانى از محدّث قمى در اين باره 425

داستانى راجع به شلمقانى و نتيجه حسد 426، 425

ص:12

معناى صبر 428

فضيلت صبر 429

دو توجيه براى روايت صبر نيمى از ايمان است 431

اقسام صبر 432

احكام صبر 433

صبر بر طاعت و مراحل سه گانۀ آن 433

معناى قناعت 434

سخنى از محقق طوسى در اين باره 435

كج خلقى و نتيجۀ آن 436

پى گيرى شهوت 437

حميّت و انواع آن 439

پيروى از هواى نفس 440

سخن بعضى از علما پيرامون هواهاى نفس آدمى 442

مراتب هدايت 444

غفلت و سستى در عبادت 445

مراتب غفلت 445

پناه بردن به خدا از مشقّت زيادى 446

جمله اى از استاد حسن زاده در اين باره و بيان روايتى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 447

مقصود از حق و باطل 448

پناه بردن به خدا از كوچك شمردن گناه 450

پناه بردن به خدا از بزرگ شمردن طاعت 451

پناه بردن به خدا از فخرفروشى توانگران 452

شرفيابى بزنطى محضر امام رضا عليه السّلام 452

پناه بردن به خدا از خوار شمردن تهيدستان 453

پناه بردن به خدا از بد رفتارى با زيردستان 454

حق زيردستان 455

روايتى از ميثم تمّار 458

حق همسر 459

داستانى از زندگى حضرت هود 460

حق خدمتگذار 461

شكايت خدمتگذار ابى ذر به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 461

ص:13

حق فرزند 462

پناه بردن به خدا از ناسپاسى منعم 465

نقل قطعه اى از مرحوم محدّث قمى 466

پناه به خدا بردن از كمك كردن به ستمكار 468

نقل رواياتى در اين باره 468

على بن يقطين و وزارت هارون 469

پناه به خدا بردن از طلبيدن چيزى كه حق ما نيست 471

نقل داستانى از بهرامنامه نظامى 472

پناه به خدا بردن از نيرنگ به ديگران 474

پناه به خدا بردن از عجب خودپسندى در كارها 475

پناه به خدا بردن از داشتن آرزوى دراز 476

پناه به خدا بردن از انجام دادن گناه پنهان 477

پناه به خدا بردن از انجام گناهان صغيره 479

انقلاب گناه صغيره به كبيره 479

پرهيز از گناهان كوچك 480

پناه بردن به خدا از چيره شدن شيطان 480

حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 481

پناه بردن به خدا از برگشتن بخت 482

داستان گرفتار شدن امين 482

عبد الملك پس از كشتن مصعب 484

داستانى از مادر جعفر برمكى 485

پناه بردن به خدا از دست زدن به اسراف 486

پناه بردن به خدا از دست زدن به تقتير 487

پناه بردن به خدا از نداشتن روزى بقدر كفاف 488

بحثى پيرامون فقر 489

پناه بردن به خدا از سرزنش دشمنان 490

پناه بردن به خدا از محتاج بودن به بستگان 491

پناه بردن به خدا از زندگى در سختى 492

پناه بردن به خدا از مرگ غافلگيرانه 493

پناه بردن به خدا از حسرت روز قيامت 495

پناه بردن به خدا از نهايت شقاوت 495

ص:14

پناه بردن به خدا از فرود آمدن عذاب 496

اشتياق به درخواست توبه 500

مراتب توبه 500

دورى از اصرار بر گناه 501

كاهش در دين و دنيا 501

آمدن معاويه به مدينه 502

در دو تصميم ما را به رضاى خود رهنمون باش 505

بحثى پيرامون همّ و معانى آن 505

داستانى عرفانى از مثنوى در تنازع عقل و نفس 508

انسان ناتوان آفريده شده 510

حقارت مبدأ خلقت انسان 511

ضعف ما را با توفيق تأييد فرما 512

مقصود از كورى چشم دل 513

جوارح ما را راه نفوذ در معصيت قرار مده 515

حركت اعضا و نگاه ما را در جهت ثواب قرار ده 515

خدايا عفوت را بر ما آسان و از عذاب در امان دار 521

معناى مختصرى براى عدل 522

جبران نيازمندى ما با وسعت رحمت خدا 522

بحثى در امّن يجيب المضطرّ اذا دعاه و يكشف السوء 523

حال كه به درگاهت مى ناليم بما رحم كن 525

خدايا شيطان دشمن ماست ما را دشمن شاد مگردان 525

دعاى براى انجام كار كه عاقبتش خير است 529

سخنى از غزالى در اين باره 530

سخنى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در اين باره 531

نامه از امير المؤمنين راجع به زبير 533

همسايه ابو بصير و ضمانت امام صادق عليه السّلام 534

بحثى پيرامون ذكر 537

يادكنندگان اللّه سه دسته اند 538

درجات ذكر 538

شكر نعمت و معناى فوز 540

كلام خواجه عبد اللّه در معناى شكر 540

ص:15

اقسام شكر 552

درجات شكر در كلام خواجه 552

كلامى از حكيم سبزوارى پيرامون كلام خواجه 553

فرمانبردارى از خدا باعث نجات 548

شيعه در كلام امام باقر عليه السّلام 549

درجات ذكر 550

دو توجيه براى شكر 552

دو توجيه براى طاعت 553

خدايا ساعات فراغت ما را به سلامت بگذران 554

لطيفه اى عرفانى از رشيد الدين ميبدى 555

سخنى از امير المؤمنين عليه السّلام در دعاى كميل 556، 555

فرشتگان موكّل بر اعمال انسان 556

خدايا روزهاى آخر عمر ما را توبۀ مقبول مقدّر فرما 557

چه موقع توبه قبول است 558

حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در اين باره 558

روايتى از امام صادق عليه السّلام پيرامون توبه نصوح 560، 559

ص:16

ص:17

ص:18

نوشته اى بحقير مرقوم فرموده اند، نسخه هائى است كه تاريخ كتابت آنها در سالهاى 694 و 695 و 697 ميباشد و نسخه اى كه بخطّ شهيد اول رضى اللّه عنه بوده و بسال 734 متولد و در 784 به درجۀ شهادت رسيده اند. درحالى كه نسخۀ بدست آمده از حرم مطهر امام رضا عليه السّلام كه صفحۀ اول و آخر آن در اين شرح ملاحظه ميگردد در سال چهارصد و شانزده نوشته شده است.

2. دومين امتياز نسخه قديم، بلاغت چشم گيرى است كه در اكثر موارد اختلاف با نسخۀ معروفه، بچشم ميخورد و اين جانب در توفيقى كه اخيرا دست داد و طبعى زيبا از صحيفه سجّاديه در دمشق انجام يافت و نمونۀ آن در همين طبع ملاحظه ميگردد بملاحظۀ فصاحت و بلاغت نسخۀ قديم، از طرفى دريغم ميامد كه طبع نشود و از سوى ديگر خوف آن داشتم كه مباد نسخۀ معروفه خداى نكرده به انزوا كشيده شود و بر ما است كه اين ميراث امامت را با تمام اصالتى كه دارد محفوظ نگاه داريم و هر دعاى منسوب به امام سجّاد عليه السّلام را، بنام صحيفۀ سجّاديه طبع و منتشر نكنيم و تواتر كتاب را خدشه دار نكنيم. لذا هر دو نسخه را بيك جا طبع و موارد اختلاف را با خط نسخ كه ممتاز از خط ثلث است و اصل صحيفه معروفه با خطّ ثلث نوشته شده مشخص نموديم و در عين حال به دو نقطۀ غفلت، اعتراف دارم و اميدوارم بهمين زوديها جبران شود.

اول آنكه ترتيب دعاها در نسخه قديم مغاير با نسخۀ معروف است و آنچه ماطبع كرديم بترتيب نسخۀ قديم است و ديگر آنكه بعضى از دعاهاى نسخۀ معروف در نسخۀ قديم نبود و ما نيز از طبع آنها غفلت كرديم كه هم اكنون همه آنها با همان خط ثلث نوشته شده و آماده طبع ميباشد از خداى تعالى توفيق انجام آن را ميطلبم.

3. سوّمين اختلاف نسخۀ قديمه با نسخۀ معروف، در ترتيب ذكر دعاها است كه پاره اى از آنها پس و پيش ذكر شده است.

ص:21

4. چهارمين اختلاف در شمارۀ دعاها است كه بعضى از دعاها در نسخۀ معروفه عنوانى مستقل دارد و در نسخۀ قديمه متمّم دعاى پيش است چنانچه دعاى اول و دوم در صحيفۀ مشهوره در صحيفۀ قديم، يك دعا بيش نيست.

5. پنجمين اختلاف در عناوين دعاهاى دو نسخه است، چنانچه از فهرست آن پيدا است كه بعضى از عناوين نسخه معروفه اصلا در نسخه قديم نيست. مانند دعاى پنجم كه در صحيفۀ مشهور عنوانش (دعائه لنفسه و خاصته) و در نسخه قديم بدون عنوان است.

6. ششمين اختلاف دو نسخه در ذكر صلوات ها است كه در نسخۀ قديم بسيار كم است، برخلاف نسخه معروف، كه در بسيارى از دعاهايش در سر فصول دعاها غالبا صلوات بر محمّد و آل محمد مذكور است. فقط در يك مورد در دعاى نسخۀ معروف صلوات نيست كه در نسخۀ قديم صلوات ذكر شده و آن دعاى (يا من تحلّ به عقد المكاره) است كه در آخر دعا صلوات ذكر شده است در صورتيكه در نسخۀ معروفه صلوات نيست هم چنانكه در آخر نسخۀ قديم صلوات مفصّلى بر محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم هست كه در نسخۀ معروفه نيست و اين دو مورد، نشانگر آن است كه نبودن صلوات در موارد ديگر نه از روى تعصّب است و نه از جهت تقيّه و احتمال ميرود كه اكثار در ذكر صلوات از باب تيمّن و تبرّك بوده كه بر حسب روايات موجب استجابت دعا است. زيرا علاوه بر استشفاع از آن ذوات طيّبه چون صلوات بر آنان دعائى است مسجاب، اگر دعائى از بنده محفوف بصلوات باشد به استجابت مقرون خواهد بود كه خدايتعالى اكرم از آن است كه اول و آخر دعائى را مستجاب فرمايد و آنچه را كه در وسط آن دو قرار گرفته، ردّ فرمايد. چنانچه در روايت است و همچنين اضافه كردن كلمۀ (آل محمد) بر صلوات بر محمّد، بموجب رواياتى باشد كه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حتى از طريق عامّه نقل شده است كه فرمود: «لا تصلّوا علىّ صلوة بترى» و صلوة بترى را تفسير فرموده اند بانكه: صلوات بر آل محمد بعد از صلوات بر محمّد ذكر نشود، لذا در پاره اى از موارد، متعلّقات فعل تناسب با صلوات بر محمّد دارد.

ص:22

مانند: «اللهمّ فصلّ على محمّد و آله اكثر ما صلّيت على احد من خلقك و آته عنّا افضل ما آتيت احدا من عبادك و اجزه عنّا افضل و اكرم ما جزيت احدا من انبيائك عن امّته» كه در دعاى (صبح و شام) وارد است كه اگر كلمۀ و آله جزء اصل بود، مناسب تر بود كه ضمائر نيز بصورت جمع باشد و جملۀ آخر يعنى (احدا من انبيائك عن امّته) بى تناسب مينمود و اين نوع كه ذكر شد در موارد بسيارى از صحيفه مشاهده ميشود.

ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن سلمه فرهاذ جردى نقل ميكند كه: وى بنويسندۀ صحيفه كه حسن بن ابراهيم باشد اجازه داده است كه صحيفه را از استادش ابى بكر كرمانى روايت كند و ابى بكر كرمانى نخستين راوى سند است در اين صحيفه كه سندى است جداگانه از سندى كه در صحيفۀ مشهوره است و در آخر اين صحيفه مذكور است برخلاف صحيفه مشهوره كه سند آن در اول صحيفه ذكر شده است.

التّحميد للّه عزّ و جلّ الحمد للّه الأوّل بلا اوّل كان قبله و الآخر بلا آخر يكون بعده الّذي قصرت عن رؤيته ابصار النّاظرين و عجزت عن نعته اوهام الواصفين ابتدع بقدرته الخلق ابتداعا ابتدع الخلق بقدرته ابتداعا و اخترعهم على مشيّته اختراعا ثمّ سلك بهم طريق ارادته ثمّ سلكهم في طرق ارادته و بعثهم في سبيل محبته لا يملكون تأخيرا لا يملكون تأخّرا عمّا قدّمهم اليه و لا يستطيعون تقدّما الى ما أخّرهم عنه و جعل لكلّ روح منهم قوتا معلوما مقسوما من رزقه و جعل لكلّ منهم قيتة

ص:25

مقسومة من رزقه لا ينقص من زاده ناقص لا ينقص من زاده منهم ناقص و لا يزيد من نقص منهم زائد ثمّ ضرب له في الحياة اجلا موقوتا ثمّ ضرب له فى عمره اجلا موقوتا و نصب له امدا محدودا يتخطّأ اليه بايّام عمره يتخطّى اليه ايّام شهره وين هقه باعوام دهره حتّى إذا بلغ اقصى اثره حتّى اذا بلغ اقصى امده و استوعب حساب عمره قبضه الى ما ندبه اليه من موفور ثوابه او محذور عقابه من محبوب ثواب او محذور عقاب ليجزي الّذين اساؤوا بما عملوا و يجزي الّذين احسنوا بالحسنى عدلا منه تقدّست اسماؤه و تظاهرت آلاؤه و تظاهرت نعماؤه

ص:26

لا يسأل عمّا يفعل و هم يسألون و الحمد للّه الّذي لو حبس عن عباده معرفة حمده على ما ابلاهم من مننه المتتابعة و اسبغ عليهم من نعمه المتظاهرة لتصرّفوا في مننه فلم يحمدوه فى مننه فلم يشكروه و توسّعوا في رزقه فلم يشكروه فى نعمه فلم يحمدوه ولو كانوا كذلك لخرجوا من حدود الانسانيّة الى حدّ البهيميّة لخرجوا من حدود الانسانيّة و دخلوا فى حريم البهيميّة فكانوا كما وصف في محكم كتابه ان هم الاّ كالأنعام بل هم اضكّ سبيلا و الحمد للّه على ما عرّفنا من نفسه و الهمنا من شكره و فتح لنا من ابواب العلم بربوبيّته و دلّنا عليه

ص:27

من الاخلاص له في توحيده و جنّبنا من الالحاد و الشّكّ في امره حمدا نعمّر به فيمن حمده من خلقه حمدا نعمر به حمد من حمده من جميع خلقه و نسبق به من سبق الى رضاه و عفوه حمدا يضيء لنا به حمدا تضيء لنا به ظلمات البرزخ و يسهّل علينا به سبيل المبعث و تسهل به علينا سبل البعث و يشرّف به منازلنا عند مواقف الاشهاد و تشرف به منازلنا عند تواقف الأشهاد يوم تجزى كلّ نفس بما كسبت و هم لا يظلمون يوم لا يغني مولى عن مولى شيئا و لا هم ينصرون حمدا يرتفع منّا الى حمدا يرتفع عنّا الى اعلى علّيّين في كتاب مرقوم يشهده المقرّبون حمدا

ص:28

تقرّبه عيوننا اعيننا اذا برقت الأبصار و تبيضّ و تنضر به وجوهنا اذا اسودّت الأبشار حمدا نعتق به من اليم نار اللّه الى كريم جوار اللّه حمدا نعبر به اليم نار اللّه الى كريم جواره حمدا نزاحم به ملائكته المقرّبين و نراحم به ملائكة اللّه المقرّبين و نضامّ به و نضأم به انبياءه المرسلين في دار المقامة الّتي لا تزول و محلّ كرامته الّتي لا تحول و محلّ الكرامة الّتي لا تحول و الحمد للّه الّذي اختار لنا محاسن الخلق اختار لنا محاسن الخلقة و اجرى علينا طيّبات الرّزق و جعل لنا الفضيلة بالملكة على جميع الخلق و جعل لنا المملكة على جميع الخلق فكلّ خليقته

ص:29

منقادة لنا بقدرته فكلّ خلقه منقاد لنا بقدرته و صائرة الى طاعتنا بعزّته و صائر الى طاعتنا بعزّته و الحمد للّه الّذي اغلق عنّا باب الحاجة الاّ اليه و أغلق عنّا باب الحاجة الاّ اليه فكيف نطيق حمده امر متى نؤدّي شكره لا متى او متى نؤدّي شكره لا متى و الحمد للّه الّذي ركّب فينا آلات البسط و جعل لنا ادوات القبض و متّعنا بارواح الحياة و اثبت فينا جوارح الأعمال و غذّانا بطيّبات الرّزق و اغنانا بفضله و اقنانا بمنّه ثمّ امرنا ليختبر طاعتنا و نهانا ليبتلي شكرنا و نهانا ليبتلي شكرنا و هو بنا عالم قبل الإئتمار و الإنزجار فخالفنا عن طريق امره فخالفنا طريق امره و ركبنا متون زجره

ص:30

فلم يبتدرنا بعقوبته فلم يبادرنا بعقوبته و لم يعاجلنا بنقمته بل تأنّانا برحمته تكرّما بل تأنّى برحمته كرما و انتظر مراجعتنا برأفته حلما و انتظر فيأنا برأفته حلما و الحمد للّه الّذي دلّنا على التّوبة الّتي لمرنفدها الاّ من فضله فلو لم نعتدد من فضله الاّ بها لقد حسن بلاؤه عندنا و جلّ احسانه الينا و جسم فضله علينا و الحمد للّه الّذي دلّنا على التّوبة الّتي لو لم نعتدد من فضله الاّ بها لقد كان جسم بلاؤه عندنا و جلّ احسانه بها الينا فما هكذا كانت سنّته في التّوبة لمن كان قبلنا فما هكذي كانت سنّته في التّوبة قبلنا لقد وضع عنّا ما لا طاقة لنا به و لم يكلّفنا الاّ وسعا فلم يكلّفنا الاّ وسعنا و لم يجشّمنا الاّ يسرا و لم يجشّمنا الاّ يسرنا و لم

ص:31

يدع لأحد منّا حجّة و لا عذرا فالها لك منّا من هلك عليه و السّعيد منّا من رغب اليه فالهالك منّا من هلك عليه و الشّقيّ من رغب الاّ اليه و المحروم من اخطأه عفوه و الحمد للّه بكل ما حمده به ادنى ملائكته اليه و اكرم خليقته عليه و أكرم خلقه عليه و ارضى حامديه لديه حمدا يفضل سائر الحمد كفضل ربّنا على جميع خلقه ثمّ له الحمد مكان كلّ نعمة له علينا كلّ نعمة علينا و على جميع عباده الماضين و الباقين عدد ما احاط به علمه من جميع الأشياء و مكان كلّ واحدة منها عددها و مكان كلّ واحد منها عددها جميعا اضعافا مضاعفة

ص:32

ابدا سرمدا الى يوم القيمة حمدا لا منتهى لحدّه و لا حساب لعدده و لا حساب لعدّه و لا مبلغ لغايته و لا انقطاع لأمده حمدا يكون وصلة الى طاعته و عفوه حمدا يكون وصلة الى عفوه و سببا الى رضوانه و ذريعة الى مغفرته و طريقا الى جنّته و خفيرا من نقمته و عائذا من نقمته و امنا من غضبه و ظهيرا على طاعته و حاجزا عن معصيته و عونا على تأدية حقّه و وظائفه و عونا على تأدية وظائفه حمدا نسعد به في السّعداء من اوليائه و نصير به في نظم الشّهداء بسيوف اعدائه انّه ولي حميد. و نصير به في نظم الشّهداء بسيوف اعدائه.

ص:33

ص:34

سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ» :(1) مرا بخوانيد تا اجابت كنم و هم آنچه بصلاح شما است(2) مستجاب سازم، همانا كسانى كه از عبادت من سركشى كنند بزودى با خوارى و ذلّت بدوزخ خواهند رفت. امام سجّاد عليه السّلام در دعاى صحيفه پس از قرائت اين آيه عرض مى كند: «فسمّيت دعائك عبادة و تركه استكبارا» بارالها تو دعا را عبادت ناميدى و ترك آن را استكبار خواندى. و در روايت زرارة از امام باقر عليه السّلام نيز آمده است كه آنحضرت فرمود: خداى عزّ و جلّ مى فرمايد:«إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ» (3) فرمود: مقصود دعا است.

عطا كند، و گذشته از اين، مگرنه اين است كه يكى از عالى ترين مقامات اولياء، مقام رضا و از بين بردن خواسته هاى نفسانى است؟ و دعا كردن يعنى خواسته اى از خداى تعالى داشتن، منافات با مقام رضا دارد. دانشمندان اسلامى پاسخهاى گوناگونى در اين باره گفته اند و بايد اعتراف كرد كه فهم دقيق آنها و حلّ اين اشكال خالى از دقّت هم نيست، پس گوئيم با تامّلى بيشتر و عنايتى عميق تر به آيات و روايات در باب دعا، خواهيم ديد كه دعا خود يكى از مقدّمات قضاى الهى و در سلسلۀ علل وقوع مقدرات و يكى از مقدمات جريان تقدير حضرت حق است. باين معنى كه: دعا داراى دو بعد است:

1. بعد صدور دعا از بنده و اينكه عمل دعا نيز همچون ديگر اعمال، از كارهائى است كه بنده آن را انجام ميدهد. دعا در اين بعد محكوم قضا است يعنى تا قضاى الهى و مشيّت و تقدير او نباشد دعا نيز همچون ديگر كارها از بنده صادر نميشود.

2. بعد ديگر دعا، عبارت است از اينكه دعا عملى است كه خداى تعالى بآن امر كرده و دستور دعا كردن را بما آموخته است و فرموده:«اُدْعُوا رَبَّكُمْ ، اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (1) دعا در اين بعد، از همان مبداء است كه قضا نيز از آنجا است و قضا نميتواند حاكم بر دعا باشد كه هردو عرض يكديگر و منبعث از يك جا ميباشند (دقت شود).

بنابراين، آنكه دعا ميكند خود مجرى قضاى الهى است و بگفته حافظ:

در پس آينه طوطى صفتم داشته اند آنچه استاد ازل گفت بگو ميگويم

و اگر دعا با اين بعد ملحوظ شود، هيچگونه منافاتى با مقام رضا ندارد و هنگامى منافات دارد كه بحكم خواهش نفس باشد، امّا آنكه عارف باللّه است و متمكن در مقام رضا، همانگونه كه در مقام عظمت خداى تعالى پيشانى بر خاك ميگذارد و او را تسبيح و تقديس ميكند، هم چنين دعا نيز مى كند و حوائج خود را بر او عرضه ميدارد و در نظر او دعا كردن انجام وظيفه اى بيش نيست و علامت اين چنين دعا آن است كه اگر تير دعايش به هدف اجابت نرسيد و حاجتش برآورده نشد زبان گله و شكايتى از خداى تعالى ندارد

ص:37

به فرموده حافظ:

حافظ وظيفۀ تو دعا گفتن است و بس در بند آن مباش كه نشنيد يا شنيد

و به آنچه گفتيم، شايد اشاره فرموده باشد امام صادق عليه السّلام كه فرمود بميسر بن عبد العزيز: «يا ميسر ادع و لا تقل ان الامر قد فرغ منه ان عند للّه منزلة لا تنال الاّ بمسئلته ولو ان عبدا سدّفاه و لم يسئل لم يعط شيئا فاسأل تغط يا ميسرانه ليس من باب يقرع الاّ يوشك ان يفتح لصاحبه»:

اى ميسر دعا كن و نگو كه كار از كار گذشته است، همانا نزد خداى تعالى منزلت و مقامى است كه به جز با دعا بآن مقام نتوان رسيد و اگر بنده اى دهان خود را ببندد (دعا نكند) چيزى باو داده نميشود، پس سئوال كن تا عطا داده شوى. اى ميسر هيچ درى نيست كه زده شود مگر آنكه به باز شدن بر وى زننده نزديك ميشود

گفت پيغمبر كه چون كوبى درى عاقبت زان در برون آيد سرى

چون ز چاهى ميكنى هر روز خاك عاقبت اندر رسى در آب پاك

ديگرى صافى و خشكى هوا از خدا بدعا مى خواهند و هردو چشم اجابت دارند. آيۀ شريفه در اين مقام نيست و وعده اى كه در آن داده شده است، مربوط به اين قبيل حوادث و مقاصد و نيازمنديهاى بى حدّ و حصر دنيوى نيست. بلكه در مقام ذكر خدا و مجابات و مناجات و مكالمۀ روحانى با خود حق تعالى است و مدلول صريح آيه اين است كه: مرا بخوانيد تا بشما جواب بگويم. در آيات ديگر نيز داريم كه مى فرمايد:«وَ لا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ» (1) و «فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أَحَداً» (2) و «اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً» (3) و «اُذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً» (4) پس نبايد ما در ذكر و دعاى الهى كسى يا چيزى را با او شريك كنيم، بديهى است كه اگر كسى شما را براى حاجت دنياوى خواست، شما را نخواسته، بلكه حاجت خود را خواسته و شما را آلت و نردبان پايۀ وصول به مقصد خود قرار داده است. اشتباه نشود، نمى گويم حاجت از خدا نبايد خواست، مى گويم: خدا را براى حاجت نبايد خواست و علاوه مى كنيم كه، حاجت هم جز از خدا نبايد خواست.

خود كه كوبد آن در رحمت نثار كه نيابد در اجابت صد بهار

توضيحا از تعبير (ادعونى) در سياق آيۀ «اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» از جنبۀ ذوق ادبى و به قرينۀ آيات ديگر كه نمونه آن را ذكر كرديم، مفهوم اختصاص، استنباط مى شود. يعنى:

مرا بخصوص بخوانيد نه غير مرا و نه اغراض و آمال و آرزوهاى قلبى دنيوى خودتان را و در اين صورت است كه قطعا از پروردگار خود با زبان حال، جواب لبيك خواهيد شنيد.

و بالجمله، مقصود اين آيه اين است كه: هركس خدا را در ذكر خفى يا جلى با خلوص نيّت و كمال ايمان بخواند، خداوند با زبان حال و اشارات معنوى او را جواب مى گويد و غايت مطلب همانست كه از گفته هاى مولوى نقل كرديم.

ترس و عشق تو كمند لطف ماست زير هر يا ربّ تو لبيك هاست

ص:39

يعنى اگر درست دقت كنيم، لبيك حق را قبلا شنيده و بعد از آن بذكر و دعاى وى پرداخته ايم. انجاز وعد از اين سريعتر و بهتر كجا است؟(1)

الحمد للّه الاول بلا اول كان قبله و الآخر بلا آخر يكون بعده

سپاس خدايى را كه اوّلى است، كه پيش از او اوّلى نبوده، و آخرى است كه بعد از او آخرى نخواهد بود.

امام خمينى قدّس سرّه: هر حمد و مدحى كه از هر حامد و مادحى است در ازاء آن جهت نعمت و كمال است و محلّ و مورد نعمت و كمال، كه آن را تنقيص و تحديد نموده، بهيچ وجه مدخليّت در ثنا و ستايش ندارد، بلكه منافى و مضادّ است، پس جميع محامد و مدايح بحظّ ربوبيت كه كمال و جمال است رجوع كند نه بحظّ مخلوق كه نقص و تحديد است.

مولانا در جلد سوم مثنوى فرمايد:

در تحيّات و سلام الصالحين مدح جملۀ انبيا آمد عجين

مدحها شد جملگى آميخته كوزه ها در يك لگن در ريخته

ز آن كه خود ممدوح جز يك، بيش نيست كيش ها زين روى جز يك كيش نيست

زآن كه هر مدحى به نود حق رود بر صور و اشخاص عاريّت بود

مدحها جز مستحق را كى كنند ليك بر پنداشت گمره ميشوند

همچو نورى تافته بر حايطى حائط آن انوار را چون رابطى

لاجرم چون سايه سوى اصل راند ضال، مه گم كرد و ز استايش بماند

يا ز چاهى عكس ماهى وانمود سر بچه در كرد و آنرا ميستود

در حقيقت مادح ماه است او گرچه جهل او بعكسش كرد رو

مدح او مه راست نى آن عكس را كفرشد آن چون غلط شد ماجرا

كز شقاوت گشت گمره آن دلير مه ببالا بود او پنداشت زير

و به آن چه گفته شد، اشاره فرمود امام باقر عليه السّلام در روايتى كه: امام صادق عليه السّلام از ايشان نقل مى فرمايد كه فرمود: پدرم مركبى را گم كرد فرمود: اگر خداى تعالى مركوب مرا بمن بازگرداند، خدايرا بحمدهايى بستايم كه مورد رضايت او باشد. چيزى نگذشت كه مركب با زين و لجام آورده شد، پس پدرم بر آن مركب سوار شد و لباس هاى خود را از اطراف خود جمع كرد، آنگاه سر بسوى آسمان بلند كرد و گفت: (الحمد للّه) و چيزى بر اين جمله نيفزود، سپس فرمود: چيزى فروگذار نكردم و بجاى نگذاشتم همۀ حمدها را براى خداى عزّ و جل قرار دادم و هرچه حمد است در همين است كه گفتم. قال عليه السّلام

«فقد ابى بغلة له فقال لئن ردّها اللّه تعالى لأحمدنّه بمحامد يرضاها فمالبث ان جاء بها بسرجها و

ص:41

لجامها فلمّا استوى عليها و ضم اليه ثيابه رفع رأسه الى السماء فقال الحمد للّه و لم يزد ثم قال ما تركت و ما ابقيت شيئا جعلت كل انواع المحامد للّه عزّ و جل ما من حمد الاّ هو داخل فيما قلت»

ديگر، تا آن كه همه اسباب منتهى مى شود به او، كه مسبب الاسباب است. پس او است پايان هر چيز، يا آن كه او است كه پس از فناى همه ممكنات باقى است.«كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ» (1) بجز وجه اللّه همۀ موجودات فانى هستند.

ما همه فانى و بقا بس تو راست ملك تعالى و تقدّس تو راست

و او است آخر، به بيان ديگر، بدان معنا كه غايت قصوى و آخرين مقصد موجودات است، در سير تكاملى شان كه در نزد عارفان الهى به ثبوت رسيده كه: نور محبّت خدا و اشتياق حضرتش در همه موجودات سريان دارد، و همانگونه كه مبدعات علوى و عرشيان در آتش شوق و محبّت مى سوزند و مى گدازند، كاينات سفلى و فرشيان و خاك نشينان نيز در آرزوى آنند كه جرعه اى از شراب محبّتش در كامشان ريخته شود و به فرمودۀ امام خمينى قدّس سرّه و بعضى ديگر از بزرگان عرفا: بالعشق قامت السموات و الارض پس او است اول كه مبدأ و اول آفرينش است، از ارواح قدسيه عاليه گرفته تا اجسام و اشباح ارضيّه طبيعية و او است آخر كه نهايت مقصود كاينات و پايان سير تكاملى موجودات است، كه از مرتبۀ نازلتر فانى شده و ترقى به مرتبه بالاتر كنند تا به فناى كلى نايل شوند، كه «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» (2) چنانچه مولانا معتقد است كه گويد:

از جمادى مردم و نامى شدم وز نما مردم ز حيوان سرزدم

مردم از حيوانى و آدم شدم پس چه ترسم كى ز مردن كم شدم

حملۀ ديگر بميرم از بشر تا برآرم از ملايك بال و پر

وز ملك هم بايدم جستن ز جو كلّ شىء هالك الا وجهه

بار ديگر از ملك پرّان شوم آنچه اندر و هم نايد آن شوم

پس عدم گردم عدم چون ارغنون گويدم كانّا اليه راجعون

پس او است اول از حيث وجود، و او است آخر از حيث وصول و شهود.

و از تفسير نيشابورى نقل شده كه در معناى هو الاول و الآخر گفته است، كه: او اول

ص:43

است در ترتيب وجود و آخر است در عكس ترتيب كه اگر سلسلۀ علل موجودات در قوس نزول و از اشرف به أخسّ و از وحدت به كثرت ملاحظه شود اول است و اگر سلسله علل در قوس صعود ملحوظ شود آخر است و اضافه كرده است كه اين مطلب از اسرار مشكله بود كه خداى تعالى مرا به حلّ آن موفق فرمود.

الذى قصرت عن رؤيته ابصار الناظرين

مجلس تمام گشت و به آخر رسيد عمر ما هم چنان در اول وصف تو مانده ايم

ابتدع بقدرته الخلق ابتداعا و اخترعهم على مشيّته اختراعا

با قدرت خود اشياء را از نيستى هستى بخشيد و هرگونه كه خواست آنها را ساخت.

در ذات باشد، لازمه اش حدوث ذات خواهد بود.

اشكال دوّم آنكه: اگر اراده را صفت ذات بدانيم، لازمه اش آن است كه عالم قديم باشد، زيرا اگر اراده صفت ذات باشد لامحالة قديم خواهد بود و اگر اراده قديم باشد مراد نيز قديم خواهد گرديد، زيرا انفكاك مراد از اراده محال است. چنانچه در روايت توحيد است كه، «عاصم بن حميد» گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: لم يزل اللّه مريدا؟ خداى تعالى هميشه اراده داشته است؟ حضرت فرمود: «ان المريد لا يكون الالمراد معه، بل لم يزل عالما قادرا ثم اراد»: همانا بايد مراد بهمراه مريد بوده باشد، بلكه باريتعالى هميشه عالم و قادر بوده است و سپس اراده فرموده است.

پس متكلمين به خاطر دو محذور، اراده را صفت ذات نمى دانند، يكى آن كه ذات در معرض حوادث قرار مى گيرد و تعالى اللّه عن ذلك و ديگر آنكه بايد جهان حادث را قديم بدانيم و براى فرار از ايندو محذور اراده را صفت فعل دانسته اند و شايد اين نظريه را از ظاهر پاره اى از روايات نيز استفاده كرده اند مانند: روايت «عاصم» كه ذكر شد و روايت «كافى» شريف كه، «بكير بن اعين» مى گويد: «قلت لابى عبد اللّه عليه السّلام علم اللّه و مشيّته هما مختلفان أو متفقان؟ فقال: العلم ليس هو المشيه ألا ترى انّك تقول سافعل كذا ان شاء اللّه و لا تقول سافعل كذا ان علم اللّه فقولك ان شاء اللّه دليل على انه لم يشاء فاذا شاء كان الذى شاء كما شاء و علم اللّه السابق للمشيّه: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: علم خدا و مشيّت او باهم اختلاف دارند يا اين كه متفقند؟ فرمود: علم بجز مشيت است، نمى بينى كه تو مى گويى چنين خواهم كرد اگر خدا بخواهد و نمى گويى چنين خواهم كرد اگر خدا بداند، پس همين كه تو مى گويى اگر خدا بخواهد، دليل بر آن است كه خدا نخواسته است. پس هرگاه خواست آنچه كه خواست، به همان نحو كه خواست واقع مى شود و علم خدا پيش از مشيّت بارى تعالى است.

اين مقام اراده حضرت حق عين فعل او و فعل او همان ارادۀ او است. چنانچه در روايات آمده است و «ارادته فعله»، و مرتبه ديگرى از اراده عبارت است از معناى لطيفى كه آن عين ذات است و آن واقعيّت اراده است كه ملازم با اختيار است كه اگر ما بگوئيم خداى تعالى داراى اراده نيست و اراده صفت ذات نيست، معنايش آن خواهد بود كه، خداى تعالى در افعالش مانند، فواعل طبيعى باشد، و بدون اختيار باشد و همچون آتش در سوزاندن باشد كه، مجبور است و نمى تواند نسوزاند، «جل جنابه تعالى ان يكون فى ذاته خلوا عن الارادة التى هى من صفات الكمال للموجود بما انه موجود» شايد توضيح اين جملۀ حضرت امام خمينى قدّس سرّه، كه نقل شد براى دانش پژوهان خالى از فايده نباشد، كه فرمودند: ساحت مقدس بارى تعالى اجلّ از آن است كه، ذاتش خالى باشد از اراده اى كه يكى از صفات كمال موجود است، «بما انّه موجود» يعنى از آن نقطه نظر كه موجود است.

*كمال موجود بما انه موجود

يعنى چه؟

و لذا مى بينيم كه مجرّدات با آن كه موجود هستند نه ساكنند نه متحرك نه گرم هستند و نه سرد ولى مى توانيم بگوئيم، «الوجود اما عالم او غير عالم» وجود، در كليّۀ مراتبش مى تواند يا متصّف به اين صفت باشد و يا فاقد اين صفت كمال باشد پس معلوم مى شود كه، علم از صفات كمال موجود بما انه موجود است و از «امور عامه» است و صفت «اراده» از اين قبيل است كه صفت كمال نفس وجود است و تعالى اللّه جل جلاله كه فاقد اين صفت كمال باشد بيشتر از اين بحث در اين موضوع مناسب با اين اوراق نيست علاقمندان به كتب كلاميه مراجعه فرمايند.

ثم سلك بهم طريق ارادته و بعثهم فى سبيل محبّته

سپس آنان را براهى كه او مى خواست برد و در راه محبّت خود برانگيخت، يعنى آنان را آنچنان مطيع و فرمان بردار خود نمود كه، جرئت سرپيچى از خواسته او را نداشتند و هرآنچه را كه او مى خواست آنان مى خواستند. «و ما تشاؤن الاّ ان يشاء اللّه» نه فقط مى خواستند بلكه با علاقه و محبّت نيز مى خواستند. «فقال لها و للارض ائتيا طوعا او كرها قالتا أتينا طائعين»: به آسمان و زمين با امر تكوينى فرمود: «اى آسمان و زمين همه بسوى خدا بشتابيد بشوق و رغبت يا بناخواهى و كراهت آنها عرضه داشتند، ما با كمال شوق و ميل بسوى تو مى شتابيم».

- سؤال: ضمير (بعثهم) ضمير جمع است و همه مخلوقات را فرا مى گيرد و اين بدان معنى است كه، همه مخلوقات در راه محبت خدا قدم بردارند ولى ما مى بينيم كه در ميان خلق خدا افرادى هست كه دشمن خدايند و بويى از محبّت خدا به مشامشان نرسيده چگونه امام سجاد عليه السّلام: سرّ محبّت را در همه مخلوقات سارى ميداند. «و بعثهم فى سبيل محبّته» مى گويد.

تشخيص داد نسبت به آن علاقمند مى شود. آن وحشى آدمخوار، آدمخواره گى را خوب تشخيص داده، و به مقتضاى عشق به خوبى دست به آن كار مى زند و چون همه خوبى ها و كمالات از رشحات كمال مطلق «حضرت حق تعالى» است و همۀ خيرات نمى و ترشحى از خيرات او است پس عشق و محبّت به هر خوبى و كمال در حقيقت عشق و علاقه به اصل و مبدأ آن خوبى و كمال است و حضرت امام خمينى قدّس سرّه را در اين مجال بياناتى بسيار شيوا و زيبا است. طالبين به كتاب هاى «اربعين» و «آداب الصلوة» تأليف معظم له مراجعه نمايند. و از شيخ اكبر(1) صاحب «فتوحات» نقل شده كه گفته است: هيچ كس بجز خالقش را دوست نمى دارد و ليكن زينب و سعاد، هند و ليلى، درهم و دينار، و جاه و هر چه در اين عالم هست حجاب ميان او و خداى تعالى شده است. زيرا دو سبب باعث حبّ است يكى، جمال است كه اصل جمال مخصوص خداى تعالى است و چون جمال، محبوب بالذات است «و اللّه جميل يحبّ الجمال» پس ذات خود را دوست دارد و سبب ديگر حبّ، همانا احسان است و هيچ احسانى تمام نشود مگر از ناحيۀ خدا، و محسنى بجز خداى تعالى نيست، پس اگر جمال را دوست دارى دوست نمى دارى مگر خداى را كه حقيقت جمال او را است و اگر احسان را دوست دارى دوست نمى دارى مگر خداى را كه اوست محسن و بهر صورت محبّت جز به خداى تعالى نمى پذيرد و به اين معنى اشاره كرده است «ابن فارض» كه گويد:

و كلّ مليح حسنه من جمالها معارله بل حسن كل مليحة(2)

«زيبائى همه زيبارويان عاريتى است از جمال و زيبايى او».

و اين لطيفه در كلمات عرفاى اسلام و ادباى فارسى زبان نيز فراوان به چشم مى خورد حافظ گويد:

ص:49

عكس روى تو چو در آينۀ جام افتاد عارف از پرتو مى در طمع خام افتاد

حسن روى تو به يك جلوه كه در آينه كرد اين همه نقش در آئينه اوهام افتاد

اين همه عكس مى و نقش مخالف كه نمود يك فروغ رخ ساقى است كه در جام افتاد

جلوه اى كرد رخش روز ازل زير نقاب عكسى از پرتو آن بر رخ افهام افتاد

و سعدى گويد:

بجهان خرّم از آنم كه جهان خرّم از اوست عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست

لا يملكون تأخيرا عمّا قدّمهم اليه و لا يستطيعون تقدّما الى ما اخّرهم عنه

از آنچه خداى تعالى آن را بسوى آن پيش انداخته، نمى توانند بازپس روند و از آنچه به تاخيرشان انداخته نمى توانند قدمى پيشتر شوند يعنى هرچه از تقدم و تاخّر براى آنان تعيين و تحديد شده بايستى گردن نهند.

و البته تقديرات الهى منافاتى با استطاعت و اختيار ندارد و جبرى لازم نيايد چنانچه در جاى خود ثابت شده، و بحثى است علمى و دامنه دار و خلاصه اى از اين مطلب را و اشاره گونه اى به آنچه از روايات و براهين فلسفى استفاده مى شود در ابيات زير از مولانا توان ديد.

ما چو نائيم و نوا از ماز تو است ما چو كوهيم و صدا در ماز تو است

ما كه باشيم اى تو ما را جان جان تا كه ما باشيم با تو در ميان

ما عدمهائيم و هستيهانما تو وجود مطلق و هستى ما

ما همه شيران ولى شير علم حمله مان از باد باشد دمبدم

حمله مان پيدا و ناپيداست باد جان فداى آنكه ناپيداست باد

باد ما و بود ما از داد تو است هستى ما جمله از ايجاد تو است

لذّت انعام خود را وا مگير نقل و باد و جام خود را وا مگير

منگر اندر ما مكن در ما نظر اندر اكرام و سخاى خود نگر

ما نبوديم و تقاضامان نبود لطف تو ناگفتۀ ما مى شنود

تو ز قرآن بازخوان تفسير بيت گفت ايزد ما رميت اذ رميت

ص:50

گر بپرانيم تير آن كى ز ماست ما كمان و تيراندازش خدا است

اين نه جبر اين معنى جبّارى است ذكر جبّارى براى زارى است

زارى ما شد دليل اضطرار خجلت ما شد دليل اختيار

گر نبودى اختيار اين شرم چيست وين دريغ و حجبت و آزرم چيست؟

زجر استادان بشاگردان چرا است؟ خاطر از تدبيرها گردان چرا است

گر ز جبرش آگهى زاريت كو جنبش زنجير جباريت كو

در هر آن كارى كه ميلت نيست و خواست اندر آن جبرى شوى كاين از خداست

انبيا در كار دنيا جبريند كافران در كار عقبى جبريند.

«و جعل لكلّ روح منهم قوتا معلوما مقسوما من رزقه»؛ براى هر روحى از آنان (هر يك از آنان) از روزيش خوراكى معلوم و تقسيم شده قرار داد. چنانچه فرمايد:«نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا» (1) ما خود معاش و روزى آنان را در زندگى دنيا تقسيم كرديم، روح به دو معنى گفته مى شود يكى «بقول، حكماى قديم» و آن بخار لطيفى است كه از قلب برمى خيزد، و مايۀ زندگى و حركت موجودات زنده است و همچون چراغى كه در خانه باشد و در و ديوار آن را روشن مى كنند، اين روح نيز پرتو حيات را به هر عضوى كه بر آن اشراف دارد مى افكند و باعث حركت و احساس آن عضو مى شود: چشم مى بيند، گوش مى شنود، زبان سخن مى گويد، و بدن را تر و تازه نگه مى دارد وقتى از ميان رفت اعضاء از حركت بازمى ايستد و بدن فاسد و بدبو مى شود و اجزاء ازهم گسيخته مى گردد.

اجزاء را به همان نسبت جمع و تركيب مى كنند هستۀ خرمايى درست مى شود عينا مانند:

هستۀ خرماى طبيعى ولى فاقد آن روح نباتى است، و هرگز استعداد نموّ و درخت خرما شدن ندارد و معلوم نيست كه آن دانۀ طبيعى چه داشته كه اين هستۀ ساختگى آن را از دست داده است، روح در لسان اطبّاء و دانشمندان طبيعى، غالبا بدين معنى بكار گرفته مى شود.(1)

معناى ديگر روح كه، بيشتر در اصطلاح فلاسفه، و حكما از آن ياد مى شود عبارت است از نفس ناطقۀ انسانى يعنى همان موجودى كه در زبان فارسى از آن با كلمۀ (من) تعبير مى شود، و همان كه مخاطب خطابهاى قرآنى و بيانات انبيا است و پيدا است وقتى حقيقت روح حيوانى بلكه نباتى براى بشر مجهول و ناشناخته باشد، حقيقت اين روح مجهول تر و دورتر از درك و فهم خواهد بود تا آنجا كه جمعى از دانشمندان برآنند كه شناخت اين روح براى بشر از محالات است و روايت معروف از امير المؤمنين عليه السّلام: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» (هركه خود را شناخت پروردگار خود را شناخته است) را چنين معنى كرده اند همانگونه كه شناخت نفس محال است شناخت خداى تعالى نيز محال است و شايد اشاره به اين معنى باشد. آيۀ شريفه:«وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّ قَلِيلاً» اى رسول ما، از تو حقيقت روح را مى پرسند؟ در پاسخ بگو: كه روح به فرمان خدا است (و بى واسطۀ جسمانيّات به امر الهى به بدنها تعلّق مى گيرد) و آنچه از دانش به شما داده شده اندكى بيش نيست (و با اين دانش اندك نمى توانيد اين حقيقت را دريابيد) و در روايات متعدّدى از كافى و ديگر كتب روايات رسيده است كه،

ابى جعفر عليه السّلام قال: سألته عن علم العالم فقال لى يا جابر ان فى الانبياء و الاوصياء خمسة ارواح روح القدس و روح الايمان و روح الحياة و روح القوّه و روح الشهوة فبروح القدس يا جابر عرفوا ما تحت العرش الى ما تحت الثّرى ثمّ قال يا جابر ان هذه الاربعة ارواح يصنيبها الحدثان الاروح القدس فانها لا تلهو و لا تلعب»

جابر گويد: از امام باقر عليه السّلام پرسيدم از مبدأ علم عالم (يعنى پيغمبر و امام) بمن فرمود:

اى جابر، در انبياء و اوصياء پنج روح است، روح القدس، روح ايمان، روح حيات، روح قوّت، روح شهوت اى جابر بوسيله روح القدس است كه، از زير عرش تا درون فرش را مى دانند سپس فرمود: اى جابر به اين چهار روح اخير آفت ميرسد ولى روح القدس آفت پذير نيست و به لهو و لعب نمى افتد.

فيض روح القدس آر باز مدد فرمايد ديگران هم بكنند آنچه مسيحا ميكرد

و توان گفت كه قوت و رزقى كه، در دعاى شريف آمده مقصود نه تنها غذاى جسم است بلكه اعم از غذاى جسمى و روحى است زيرا آدمى كه مركّب از جسم و روح است همانگونه كه از نظر جسم نيازمند غذا است تا در اثر تغذيه به كمال جسمى برسد روح او نيز نيازمند غذائى مناسب با او است و آن عبارت است از «علم و معرفت» و بر اين گونه امور روحانى طعام و غذا گفته شده است چنانچه فرمود: «ابيت عند ربّى يطعمنى و يسقينى» من نزد پروردگارم بيتوته مى كنم و مرا طعام مى دهد و سيرابم مى كند و معلوم است كه، اين طعام و شراب از جنس غذاهاى حيوانى و نوشيدنى هاى بشرى نبوده است، مكاشفه اى روحانى: «از مرحوم عارف ربّانى آخوند «ملا حسينقلى همدانى» رحمه اللّه نقل شده است كه، فرموده بود: در حرم حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روز ماه رمضان مشغول خواندن زيارت امين اللّه بودم، همينكه به جمله و موائد المستطعمين معدّة رسيدم، ديدم مائده اى از آسمان نازل شد و غذاهاى متنوعى در آن بود و من از آن غذاها استفاده كردم و روزه ام نيز باطل نشد» و در روايات است كه، «زيد شحّام»، از امام باقر عليه السّلام پرسيد؟ از آيۀ شريفۀ:«فَلْيَنْظُرِ

ص:53

اَلْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ» (1) اين چه طعامى است كه آدمى لازم است در آن نظر كند و دقّت در آن نمايد فرمود: «علمه الذى ياخذ عمّن يأخذه»: اين طعام عبارت از علمى است كه فرامى گيرد، بايد مراقب باشد از چه كسى آن را بدست مى آورد

لا ينقص من زاده ناقص و لا يزيد من نقص منهم زائد

آنچه را كه خداى تعالى به كسى بيشتر عطا فرموده، كسى نتواند از او كم كند و از هر كس چيزى كم شده كس نتواند بر او بيفزايد.

خضر كارهايى كه برخلاف انتظار موسى است سر مى زند، از سوراخ كردن كشتى و كشتن پسر بچه و تعمير مجّانى، ديوارى كه در حال ويرانى بود و در هر سه مورد موسى برخلاف تعهّد قبلى زبان اعتراض به خضر گشود و بالاخره به جدايى از يكديگر انجاميد وقتى خضر فلسفه كارهايى را كه انجام داده، بيان مى كند در سوراخ كردن كشتى مى فرمايد:

«فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَها» (1) در كشتن غلام مى گويد:«فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما» (2) و در ساختن ديوار مى گويد: «فاراد ربّك» در نكتۀ تغيير تعبير در فعل اراده كه در اولى مى گويد من خواستم و در دومى مى گويد ما خواستيم و در سوّمى پروردگار تو خواست بعضى ها گفته اند چون در كار اول كلمه عيب بود به رعايت ادب آن را به خود نسبت داد! نه به خداى تعالى.

خوراك آدمى است كه دست تصرّف ديگران از كم و زياد كردن آن كوتاه است، اين منافات با آن ندارد كه آدمى بتواند با سعى و كوشش بيشتر روزى بيشترى به دست آورد، از مال و منال و املاك و هرچه قابل انتفاع و بهره بردارى باشد و آنچه قابل كم وبيش كردن نيست قوت مقسوم است نه رزق كه معناى وسيعترى دارد و ما به چشم مى بينيم كه افرادى با داشتن مال فراوان از قوت محرومند و خوراكشان كمتر از خوراك يك كارگر عادى است.

ثم ضرب له فى الحياة اجلا موقوتا

پس براى هريك از آنان در زندگى سر رسيد مشخّصى تعيين كرد

و نصب له امدادا محدودا

و براى او زمان معينى قرار داد.

- سؤال: اگر چنين است كه هركس در زندگى اجل معين و مشخصى دارد و قابل تقديم و تاخير نيست چنانچه آيه شريفۀ: «اذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ» (1)

(هنگاميكه اجلشان فرا رسيد لحظه اى پس و پيش اش نتوانند كرد) گوياى اين حقيقت است افرادى كه دست به خودكشى مى زنند و عقل ما حكم مى كند كه اگر انتحار نمى كردند زنده مى ماندند، و روشن تر از اين اگر فرضا شهر «هيروشيما» بمباران نمى شد بطور قطع و يقين همه مردم آن شهر در آن ساعت نمى مردند زيرا عادتا محال است كه، همۀ مردم يك شهر در يك ساعت به اجل طبيعى بميرند حال با توجّه به مشخص بودن اجل اين چنين مرگها چه توجيهى مى تواند داشته باشد؟

- جواب: بدون ترديد مرگ آدمى به يك معنى قابل تقديم و تاخير است و آيات و روايات نيز بدين معنى دلالت دارد، چنانچه خداى تعالى در سورۀ نوح از زبان نوح پيامبر نقل مى فرمايد: كه به قوم خود فرمود:«أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِيعُونِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرْكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللّهِ إِذا جاءَ لا يُؤَخَّرُ» :(2) خداى را به يكتايى بپرستيد و

ص:56

پارسا باشيد و مرا پيروى كنيد تا خدا به لطف و كرم خود، از گناهان شما درگذرد و اجل شما را تا وقت معيّن به تأخير اندازد كه اجل الهى چون وقتش فرا رسد، دگر هيچ تأخير نيفتد حاصل معنى آن كه خداى تعالى به قوم نوح وعده مى دهد كه اگر ايمان آورند اجل آنان را به تاخير خواهند انداخت تا پايان مدتى كه، تقدير فرموده است (تا اجل مسمّى) و اگر ايمان نياورند و همچنان بر كفرشان باقى بمانند اجل غير مسمّى گريبان گير آنان خواهد شد و بهرصورت اجل الهى چه مسمّى كه بيشترين و دورترين است و چه غير مسمّى كه نزديكترين دو اجل است وقتى فرا مى رسد تأخيرپذير نيست (إِنَّ أَجَلَ اللّهِ إِذا جاءَ لا يُؤَخَّرُ) پس آيه هم وعدۀ تاخير اجل مى دهد در صورت ايمان و هم تهديد به مرگ زودرس مى كند در صورت بقاء بر كفر.

قبضه الى ما ندبه اليه من موفور ثوابه او محذور عقابه

خداى تعالى جان او را مى گيرد، براى رسيدن به پاداش فراوان و يا كيفرى كه زنهار داده شده است از آن.

ليجزى الذين أساؤا بما عملوا و يجزى الذين أحسنوا بالحسنى

تا بدكاران را به كيفر كردارشان برساند و نيكوكاران را پاداش نيك عطا فرمايد

قيامت كه بازار مينو نهند منازل به اعمال نيكو دهند

بضاعت به چندانكه آرى برى و گر مفلسى شرمسارى برى

كه بازار چندانكه آكنده تر تهى دست را دل پراكنده تر.

عدلا منه تقدّست أسمائه و تظاهرت آلائه

اين پاداش و كيفر به حكم عدالت حق تعالى است كه منزّه است نامهاى او هويدا و پيوسته، است نعمت هاى او.

لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ (1)

نشايد اختلاف دارند «اشاعره»(1) گويند: «انّ افعال اللّه لا تعلّل بالاغراض و المصالح»: يعنى در كارهاى خدا غرض و مصلحتى منظور نمى شود بلكه او به حكم مالكيت حقيقى كه او را است هرچه بخواهد در ملك خود انجام مى دهد و مانند كسى كه در خانۀ ملكى خود تصرّف مى كند آبادش بكند يا خراب، كسى حق بازپرسى از او را ندارد زيرا كه ملك خودش مى باشد در صورتى كه اين مالكيّت امر اعتبارى بيش نيست و حقيقتى ندارد تا چه رسد به مالك حقيقى كه مالكيتش حقيقى و بالاترين مالكيت ها و نظيرى براى مالكيت خداى تعالى در اين عالم يافت نمى شود. و به بيان ديگر همانگونه كه ذات مقدسش بدون علت موجود است اوصاف و افعالش نيز نيازى به علت ندارد، نه علّت سببى و نه علّت غايى، نه سببى مى خواهد و نه غرضى. در مقابل اين گروه، طائفه «اماميه» و «معتزله» گويند: كه افعال خداى تعالى داراى، حكم و مصالحى است و بدون غرض كارى انجام دادن عملى است بيهوده و آن از خداى حكيم صادر نمى شود. و به بيان ديگر كار بيهوده عملى است زشت و ناپسند و كار زشت از هركس سر زند يكى از دو سبب را دارد يا سبب آن كار جهل است كه زشتى آن را نمى داند يا نيازمند به آن عمل است، هر چند كه مى داند زشت است و چون خداى تعالى عالم به قبايح است و جهل به ساحت قدس او راه ندارد و نيز غنى مطلق است و هيچگونه نيازى او را نيست پس نمى بايد به جز كار حكيمانه و هدف دار از او صادر شود و چون انسان مكلّف، به اين معنى واقف شد ديگر چون و چرا در كار چنين خدايى براى او جائز نيست و مى بايست همچون غلامان كه به ملاحظۀ جلال و عظمت سلطان لب از اعتراض مى بندند با اين كه سلطان مخلوقى است جايز الخطا پس چگونه توان گفت كه در كار ملك و رب الارباب چون و چرا جايز است!

ص:59

نويسنده گويد: شايد مقصود اشاعره آن باشد كه علل و اغراض در رتبۀ متأخره از اراده و مشيّت حق قرار دارند و هرچه آن خسرو كند شيرين بود، نه اين كه غرض و مصلحتى اساسا در كار خدا نيست! و به نظر مى رسد كه جمع ميان دو قول و قول فصل فرموده حضرت صادق عليه السّلام باشد، كه در تفسير آيه شريفه:«لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ» (1) فرمود:

«لا يسئل عمّا يفعل لانه لا يفعل الا ما كان حكمة و صوابا و هو المتكبّر الجبّار و الواحد القهار فمن وجد فى نفسه حرجا فى شيىء مما قضى كفر، و من انكر شيئا من افعاله جحد و هم يسئلون»، «قال يعنى بذلك خلقه انه يسئلهم»: فرمود: از آن جهت خداى تعالى مسؤول نيست كه به جز آنچه را كه حكمت و صواب در آن است نمى كند و او است خداى متكبّر، جبّار و يگانۀ قهّار هركس از قضاى الهى در خود ناراحتى احساس كند كافر است و هركس يكى از كارهاى او را انكار كند زير بار حق نرفته است و آنان مسؤولند فرمود مقصود خلق مى باشند كه خداى تعالى از آنان سؤال مى كند.

و الحمد للّه الذى لو حبس عن عباده معرفة حمده على ما ابلاهم من مننه المتتابعة و اسبغ عليهم من نعمه المتظاهره لتصرّفوا فى مننه فلم يحمدوه و توسعوا فى رزقه فلم يشكروه ولو كانوا كذلك لخرجوا من حدود الانسانيّة الى حدّ البهيمة فكانوا كما وصف فى محكم كتابه ان هم الاّ كالانعام بل هم اضلّ سبيلا

سپاس خدايى را كه اگر شناخت حمدش را نسبت به منّت هاى پياپى اش كه بر بندگانش دارد و نعمت هاى گوناگونى كه فراگير آنان است از آنان بازميداشت هرآينه نعمت هايش را صرف مى كردند و سپاس نمى گفتند و از روزى اش بهره فراوان مى بردند و شكرش را بجا نمى آوردند و اگر اين چنين بودند از حدود انسان بودن خارج و تا حدّ حيوان تنزل مى كردند و مصداق همان بودند كه، خداى تعالى در صريح قرآن توصيف فرموده كه، آنان جز به حيوان نمى مانند بلكه آنان گمراه تر از حيوان مى باشند.

ص:60

امام سجاد عليه السّلام در اين قسمت از دعا، اشاره به يكى از احكام فطرت فرموده اند، توضيح آن كه: خداى تعالى برحسب حكمت عاليه غير متناهيه، هنگامى كه با دست جمال و جلال خود خميرۀ وجود بشر را مى ساخت و طينت اصليۀ او را مى آفريد در خميرۀ ذات او فطرتهايى پنهانى و صفتهايى درونى به وديعت نهاد كه همه افراد عائله بشرى بدون استثناء حتى يك نفر بدان فطرتها مخمّرند و در جميع سلسله بشر با اختلاف عقايد و اخلاق و طبايع و امزجه و موقعيّت هاى جغرافيايى و رسوم و عادات متداوله در ميان آنان يك نفر پيدا نمى شود كه برحسب خلقت آن حالت را نداشته باشد، متمدن باشد يا وحشى، شهرنشين باشد يا بيابان گرد، عالم باشد يا جاهل الهى، باشد يا طبيعى همه و همه داراى آن نوع از حالات مى باشند گرچه خود آنها محجوب از آنها باشند و عارف كامل «شاه آبادى» استاد معارف حضرت امام خمينى قدّس سرّه از اين طريق، بسيارى از معارف عاليه را اثبات فرموده طالبين به كتاب «رشحات البحار» تاليف معظم له مراجعه كنند مثلا يكى از فطرتها كه در نهاد بشر گذاشته شده است عشق به كمال و كامل است و ديگر تنفّر از نقص و ناقص است كه اوّلى اصلى و ذاتى و ديگرى تبعى و ظلّى است تمام افراد بشر بدون استثناء، عاشق كمال اند و نسبت به شخص كامل عشق مى ورزند همچنانكه از نقص متنفرند و از ناقص گريزان، ممكن است در تشخيص كمال و كامل و نقص و ناقص اختلاف داشته باشند و دچار اشتباه شوند و ليكن در اصل عشق به كمال و تنفّر از نقص اختلاف ندارند فى المثل: آن وحشى خونخوار آدم كش كمال را در آن مى داند كه، پيروز گردد و به جان و عرض مردم مسلّط شود و خونخوارى و آدم كشى را كمال تشخيص داده عمر خود را در تحصيل آن يا اشتغال به آن صرف مى كند و آن دنيا خواه جاه طلب، كمال را به مال و جاه و رياست داند و عشق به آن مى ورزد و بالجمله صاحب هر مقصدى، مقصد خويش را كامل و هركه را كه داراى آن مقصد باشد كامل داند و عشق به آن دارد. و از غير آن متنفّر است و اگر كسى يافت شود كه عشق به كمال در او نباشد و اين نور الهى در فطرت او خاموش باشد نشايد كه نامش نهند آدمى.

نعمتى از كسى به كسى رسيد آن كه نعمت را دريافت كرده به حكم فطرت انسانى از نعمت دهنده سپاسگزار و ممنون او خواهد بود و بديهى است كه هرچه نعمت بزرگتر باشد مرتبۀ شكر و سپاس هم بالاتر مى رود.

شما اگر به وجدان خود مراجعه كنيد، خواهيد ديد دكترى كه دربارۀ شما عمل جرّاحى بسيطى انجام داده مثلا: جرّاحى پلاستيكى نموده و بر زيباى چهرۀ شما افزوده است در عين حال كه از او ممنون و سپاس گزاريد با دكترى كه عمل جرّاحى چشم يا مغز و قلب در شما انجام داده و شما را از محروميّت بينايى يك عمر نجات بخشيده و يا از خطرى كه، حيات شما را تهديد مى كرد رهانيده يقينا در نظر شما يكسان نيستند و هم چنين آن كه چنين خدمتى را يكبار نسبت به شما انجام داده و آن كه، بارها و بارها دربارۀ شما چنين احسانى نمود، به يك چشم نگاه نمى كنيد به حكم آن كه انسانيد و شكر منعم جزو ذات شما و سرشت شما است و اگر كسى را اين احساس نبود، به يقين بايد دانست كه از سلسلۀ بشريّت بيرون رفته و حتى وحشى ترين و جاهل ترين فرد بشر نيز حاضر نيست او را از خود بداند، زيرا چنانچه گفتيم افراد وحشى و جاهل نيز داراى فطرتند! بلكه بايد گفت چنين شخصى از مرتبۀ حيوانات نيز پائين تر سقوط كرده و نه تنها مصداق «أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ» (1) است بلكه مظهر «بل هم اضلّ» نيز مى باشد، زيرا ما بالعيان مى بينيم كه پاره اى از حيوانات نيز از اين امر فطرى بى نصيب نيستند.

پس از اين توضيح مختصر كه، به اشاره برگزار شد معلوم گرديد كه، امام عليه السّلام در اين جمله هاى درخشان به چه مطلب بلندى اشاره مى فرمايند كه، اگر خداى تعالى معرفت حمد خودش را از بنده هايش بازمى داشت، يعنى اين نور فطرت حق شناسى و شكر منعم را در دل آنان خاموش مى كرد آنان از حيوانات هم پست تر بودند آرى اين چنينند، كسانى كه اين نعمت الهى را ضايع كرده و اين نور الهى را در جان خود خاموش كرده اند نه نعمتى مى شناسند و نه شكر نعمت به جاى مى آورند! اينان از حدود انسانيّت خارج و داخل در

ص:62

حدود حيوانيت هستند «بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً» (1) دريغم آيد اشعار زيباى حكيم بزرگ شيراز را در اينجا نياورم باشد كه نور فطرت خواننده عزيز را پرتوى بيشتر بخشد وى گويد:

بره در يكى پيشم آمد جوان بتك در پى اش گوسفندان دوان

بدو گفتم اين ريسمان است و بند كه مى آيد اندر پيت گوسفند

سبك طوق و زنجير او باز كرد چپ و راست پوئيده آغاز كرد

بره در پى اش همچنان ميدويد كه خود خورده بود از كف او خويد

چو باز آمد از عيش بازى بجاى مرا ديد و گفت اى خداوند راى

نه اين ريسمان مى برد با منش كه احسان كمندى است در گردنش

به لطفى كه ديده است پيل دمان نيارد همى حمله بر پيليان

بدان را نوازش كن اى نيك مرد كه سگ پاس دارد چونان تو خورد

بر آن مرد كند است دندان يوز كه مالد زبان بر پنيرش دو روز

و الحمد للّه على ما عرّفنا من نفسه و ألهمنا من شكره

حمد و سپاس، خدايى را كه خود را به ما شناساند و شكرش را به ما الهام فرمود و بهتر آنكه اين چنين ترجمه شود: سپاس، خداى را بر آن معرفتى كه، نسبت به ذات خودش نصيب ما فرموده و بر آن شكرى كه ما را الهام فرموده است.

در توضيح فرق ميان اين دو ترجمه گوييم: شناسايى هر چيزى بطور كلّى سه راه دارد يا از راه علّت آن چيز است كه در معرفت اسباب و علل معلول شناخته مى شود كه اين را اصطلاحا استدلال «لمّى» گويند مانند: معرفت به حرارت از وجود آتش، و يا از طريق معلول و اثر پى به مؤثر و علت مى برد كه آن را اصطلاحا استدلال «أنّى» گويند مانند:

معرفت به بنّاء از وجود بنا و به نقّاش از وجود نقش به گفته حكيم نظامى:

بلى در عقل هر داننده اى هست كه با گردنده گرداننده اى هست

و يا از راه شهود و حضور كه انسان شخصا چيزى را مشاهده نموده و نسبت به آن

ص:63

معرفت پيدا كند. پرواضح است كه، راه اوّل معرفت، نسبت به حق تعالى مسدود است زيرا او خود، علة العلل است و معناى وجوب ذاتى آن است كه در ذات خود نيازى به علّت نداشته باشد باقى مى ماند دو راه ديگر و آن معرفت از راه اثر، به مؤثر و معرفت شهودى، اوّلى از اين دو راه براى عامه مردم است كه از اين راه معرفت به حق تعالى تحصيل مى كند و دومى از اين دو مخصوص انبياء و اوليا است كسانى كه با عنايت الهى و رياضت نفسانى و تصفيۀ باطن دل را، آمادۀ تجليات الهى نموده و آيينۀ دلشان مورد تجلّيات انوار قدسيه مى شود و نيز واضح است كه، هريك از اين دو طريق را مراتبى است، فى المثل معرفتى كه يك مهندس ساختمان از مشاهدۀ بنايى نسبت به سازندۀ آن پيدا مى كند و اندازۀ ذوق و مهارت فنّى او را در اين اثر مى يابد، غير از شناختى است كه يك فرد عادى از ديدن ساختمان همين اندازه متوجّه مى شود كه بنّايى آن را ساخته است و هم چنين شخصى را از نزديك مشاهده مى كند و به همۀ خصوصيات زيبايى او را، شاهد است با كسى كه او را از دور مى بيند و هيكلى بيش مشاهده نمى كند، فرق دارد.

و نيز چنانكه گفته شد شكر منعم برحسب كيفيت و كميّت نعمت فرق مى كند و نعمت هرچه عظيمتر و تعدادش بيشتر باشد شكر بيشترى لازم دارد، بنابراين گوئى امام سجّاد عليه السّلام خدا را سپاس مى گويد به آن مرتبه از معرفتى كه به آن خاندان عصمت و طهارت عطا فرموده و به آن درجه از شكر كه به آنان الهام فرموده است و كوتاه سخن آن كه، فرق است، ميان جمله اى كه در دعا است و جملۀ الحمد للّه على معرفتنا من نفسه و شكرنا له.

سررشتۀ كار بدست ديگرى است و در روايات نيز آمده است كه «المعرفة صنع اللّه» كه حدّ ممكن نيست بتواند با پاى خود به حريم كبريا راه يابد و شايد به همين نكته اشاره مى فرمايد امام سجّاد عليه السّلام كه عرض ميكند: «الحمد للّه على ما عرّفنا من نفسه» گويى عرض مى كند، بارالها اين تو بودى كه خود را بر ما نمودى چنانچه در دعاى ابى حمزه نيز به همين معنى اشاره دارد كه عرض مى كند. «بك عرفتك و انت دللتنى عليك و دعوتنى اليك و لو لا انت لم ادر ما انت» من تو را به مدد و اعانت تو شناختم و تو بودى كه مرا بر وجود خودت رهبرى فرمودى و بسوى خودت خواندى و اگر تو نبودى و عنايت هاى تو نبود من نمى دانستم تو چيستى؟

ما نبوديم و تقاضامان نبود لطف تو ناگفتۀ ما مى شنود

باد ما و بود ما از داد توست هستى ما جمله از ايجاد توست

به هرحال نكته عرفانى كه گفته شد در جمله هاى بعدى دعا نيز هست.

باز شما به دين جاهليت خود باز خواهيد گشت پس هركه بازگردد و مرتد شود، به خدا ضرر و زيانى نخواهد رسانيد خود را به زيان انداخته و هركس شكرگزار باشد خداوند، جزاى نيك به آنان خواهد داد.

چنانچه ملاحظه مى شود مرتدّ نشدن و بر دين اسلام باقى ماندن را شكر دانسته و وعدۀ جزاى خير داده اند و نيز فرمايد:«إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ» :(1) اگر همه كافر شويد خدا از همه شما البتّه بى نياز است و لكن كفر را نيز براى بندگانش نمى پسندد اگر شكرش را به جا مى آوريد آن را براى شما مى پسندد. در اين آيه نيز شكر در مقابل كفر، گفته شده است و فرموده:«وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ» (2): هركه شكر كند به نفع خودش مى باشد و هركس كافر شود خداى تعالى بى نياز و ستوده است و فرمود:«إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً» (3): ما انسان را، راهنمايى كرديم يا شاكر مى شود يا كافر و فرموده:«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ» :(4) مرا ياد كنيد تا من نيز به ياد شما باشم و شكر مرا به جاى آوريد نه آن كه كافر بشويد. پس آنچه از اين آيات استفاده مى شود آن است كه (حق ناشناسى و كفر در مقابل حق شناسى سپاس است) و شاكر كسى است كه حق شناس باشد و نعمت را از منعم بداند و بدين نكته اشاره است روايتى كه فرمود: داوود عليه السّلام عرض كرد: «يا ربّ كيف اشكرك»:

پروردگارا چگونه شكر تو را به جاى آورم؟ «فأوحى اللّه تعالى اليه يا داوود اذا علمت ان ما بك من نعمة فمنّى فقد شكرتنى»: خداى تعالى به او وحى فرمود: اى داوود! هر آن گاه كه دانستى نعمتى را كه دارا هستى از من است شكر مرا به جاى آورده اى و در روايت ديگرى است كه موسى عليه السّلام در مناجاتش با خدا عرض كرد: «الهى كيف استطاع آدم ان يؤدى شكرا اجريت عليه من نعمتك خلقته بيدك و سجدت له ملائكتك و اسكنته جنّتك فاوحى اللّه عزّ و جلّ اليه ان

ص:66

آدم علم ان ذلك كلّه منّى فذلك شكره» و در روايت ديگر قريب به همين مضمون است كه، موسى عليه السّلام در مناجاتش گفت: «الهى خلقت آدم بيدك و اسكنته جنّتك فقال اللّه تعالى علم ان ذلك منّى فكانت معرفته شكرا» مضمون هردو حديث، اين كه، چون آدم شناخت كه نعمت خلقت و اسكان بهشت و سجده ملائكه از خدا است همين شناخت شكر او بود.

اينها با نعمت هايى انجام مى گيرد كه از جانب خداى تعالى است اگر زبان است يا ديگر اعضا و جوارح و حتى حركات ما و نيرو و توان ما همه و همه از نعمت هاى الهى است چگونه ممكن است ما شكر نعمت را با خود نعمت انجام دهيم و اين در مثل: بدان ماند كه، بزرگى، مركبى براى سوارى بما عطا كند ما براى شكرگزارى از اين بخشش او مركب ديگرى از آن او را گرفته و سوار شويم در صورتى كه، تصاحب مركب ديگر خود عطاى ديگرى است كه نياز به شكر دارد بنابراين در مورد نعمت هاى خداى تعالى خود شكر كردن، نعمتى است كه، بايد شكر آن را نمود و همچنين شكر سوّم براى دوّم و چهارم براى سوّمى و (هكذا) و اين همان تسلسل محالى است كه، گفته شد و شارع مقدّس هرگز تكليف به محال نمى كند با اين كه ما ترديدى نداريم كه به ما دستور شكر داده شده است و حتى كيفيت شكر در روايات بيان شده كه از جمله شناخت منعم است و به همين نكته اشاره مى فرمايد امام سجّاد عليه السّلام در دعاى صحيفه اش، عرض مى كند: «اللهم ان احدا لا يبلغ من شكرك غاية الاّ حصل عليه من احسانك ما يلزمه شكرا... فأشكر عبادك عاجز عن شكرك» بعضى از

شده سپس گويد: از همين ديدگاه بود كه شيخ «ابو سعيد ميهنى» وقتى در نزدش آيه شريفۀ «يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ» (1) قرائت شد گفت: به جان خودم سوگند كه دوستشان دارد و بگذار كه دوستشان داشته باشد كه سزاوار دوست داشتن هستند، زيرا او خود را دوست داشته است نه ديگرى را. اين سخن اشاره به همين است كه او محبّ است و او محبوب سپس گويد:

اين ديد مرتبۀ بالايى است كه تو اى خواننده، جز با مثالى كه در حدّ عقل تو باشد فهمش نتوانى كرد و مثالى آورده كه روشنگر حقيقت امر است و آن اين كه مصنف كتابى اگر كتاب تصنيف شدۀ خود را دوست داشته باشد خودش را دوست داشته و اگر از آن كتاب تعريف و تمجيد كند از خويشتن تعريف و تمجيد كرده و صنعتگر اگر ساخته دست خود را دوست داشته باشد و از مصنوع خويش توصيف كند، خود را دوست داشته و از خويشتن تعريف و توصيف نموده است و نتيجه مى گيرد كه همه موجودات و ما سوى اللّه تصنيف خداى تعالى مى باشند و همه موجودات كلمات اللّه هستند.«قُلْ لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكَلِماتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِماتُ رَبِّي» (2) (بگو اگر دريا براى نوشتن كلمات پروردگار مركّب شود پيش از آن كه كلمات الهى به آخر رسد دريا خشك خواهد شد هرچند دريايى ديگر باز ضميمۀ آن دريا بكنيم) و همۀ عالم صنعت خداى تعالى است:«صُنْعَ اللّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ» و سخن را در اين مجال به درازا كشانده و حاصلى بدست نداده. زيرا اين گونه مطالب با بيان، قابل درك نيست بلكه ضميرى مى خواهد صاف و دلى پاك از آلايش به صفات ذميمه و آراسته به اخلاق فاضله و تا آئينۀ دل صيقلى نگردد محلّ اشراق انوار غيبى الهى نشود، رموز علم ادريسى بود ذوقى نه تدريسى، و بشوى اوراق اگر همدرس مايى كه درس عشق در دفتر نباشد حافظ گويد:

غسل در اشك زدم كاهل طريقت گويند پاك شو اول و پس ديده بر آن پاك انداز

نويسنده گويد: به نظر اين ناچيز اشكال مذكور قابل حلّ نيست مگر به اين كه بگوييم:

خداى تعالى به فضل و كرمش آنچه را كه خود شكرى لازم دارد به جاى شكر مى پذيرد و

ص:69

در يكى از روايات كه متضمن همين سؤال حضرت موسى است جمله اى است كه بيانگر همين نكته است و آن روايت چنين است: «ان موسى عليه السّلام قال يا ربّ كيف اشكرك و شكرى لك نعمة اخرى توجب علىّ الشكر فاوحى اللّه اذا عرفت ان النعم منّى رضيت منك بذلك شكرا» نكتۀ مورد نظر در جملۀ: «رضيت منك بذلك شكرا» است كه برمبناى تفضّلى است كه گفته شد وگرنه حق همان است كه با اقتباس از استاد سخن «سعدى» بگوييم: در هر شكرى، نعمتى موجود و بر هر نعمتى شكرى واجب، از دست و زبان كه برآيد كز عهدۀ شكرش بدرآيد.

و فتح لنا من ابواب العلم بربوبيّته و دلّنا عليه من الاخلاص له فى توحيده و جنّبنا من الالحاد و الشك فى امره

خدايى كه از درهاى علم به ربوبيتش به روى ما، گشود.

علم به ذات به روى آن حضرت گشوده شده و اگر مقصود همه يا بعضى از چهار معناى دوّم باشد ممكن است استفاده شود كه، مشاهدات آن حضرت مشاهدات اسماء صفاتيه بوده و اگر مقصود سه معناى اخير باشد كاشف از آن است كه حضرتش را معرفتى در مقام تجلّى افعالى دست داده است و محتمل است كه همه معانى رب مقصود باشد و همۀ تجلّيات براى آن حضرت شده باشد كه به فرمودۀ حضرت امام خمينى قدّس سرّه: قلوب اولياء نقشۀ تجلّيات حضرت حق است و تجليات برحسب حالات مختلفۀ قلوب آنها است هر دمش با من دلسوخته لطفى دگر است فافهم و اغتنم.

و لذا است كه هيچ موجودى مستحق حمد نيست «و الحمد للّه رب العالمين» و الّلام للاختصاص

4. و آخرين درجۀ توحيد، توحيد ذات است و معناى آن اين است كه، حقيقت وجود به جز او به هيچ موجودى صادق نيست و هرچه نام موجود (يعنى ذات له الوجود) بر آن گذاشته شده است سايۀ وجود حقيقى و شئون او و جلوۀ او و پرتو نور او است.

ما عدمهائيم هستى ها نما تو وجود مطلق و هستىّ ما

ما همه شيران ولى شير علم حمله مان از باد باشد دمبدم

حمله مان پيدا و ناپيداست باد جان فداى آن كه ناپيداست باد

نتيجه آن كه اگر كسى اثرى بطور استقلال براى موجودى قائل شد و يا صفت كمالى را بالاصالة براى موجودى معتقد شد و اگر كسى موجودات را مستقل در افعال دانست و معتقد به تفويض باطل شد يا براى ممكنات وجودى استقلالى نه استظلالى ديد در هر مرتبه گرفتار شرك در آن مرتبه است و اخلاص در توحيد وقتى حاصل مى شود كه از همه اين شركهاى چهارگانه رهايى يافته و به جز براى خداى يگانه براى احدى نه وجودى نه صفتى و نه فعل و اثرى قايل نباشد و راه وصول به جناب اقدس به جز راه اخلاص نيست «وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ» و يكى از القاب ائمه معصومين عليهم السّلام «المخلصين فى توحيد اللّه» است، چنانچه در زيارت جامعه وارد است لذا امام سجّاد عليه السّلام سپاس مى گويد خدايى را كه به سبب اخلاص در توحيد، او را به جناب مقدسش رهبرى فرموده و غبار هرگونه شرك را از آيينه ضمير مقدسش زدوده است كه:

قبلۀ عشق يكى باشد و بس.

حمدا نعمّر به فيمن حمده من خلقه و نسبق به من سبق الى رضاه و عفوه

چنان حمدى كه عمر خود را با آن در زمرۀ كسانى از خلق خدا كه حمد او را مى كنند به پايان برسانيم و با آن از كسانى كه پيشتازان به سوى خوشنودى و بخشايش او هستند پيشى گيريم.

ص:72

جمله اول دعا شايد اشاره به اين باشد كه در قانون جذب و انجذاب كه امروز به صورت قانون كلّى و جاذبۀ عمومى مطرح است، سنخيّت ميان دو طرف از شرايط لازمه آن است و به حكم جليس المرء مثله و به اصطلاح عرفى:

كبوتر با كبوتر باز با باز كند همجنس با همجنس پرواز

آن كه هوس مصاحبت نيكان و حامدان حق، را دارد او را لازم است كه خود را هم شكل و همرنگ آنان سازد تا از لذّت انس با آنان نه لحظاتى معدود بلكه مادام العمر و بل كه در جهان ديگر نيز بهره مند باشد. «اولئك مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً» چشم آلوده نظر از رخ جانان دور است و از جملۀ دوم دعا توان فهميد كه حمد خداى تعالى تازيانۀ سلوك است و اميد آن ميرود كه حامد در مسابقۀ رضوان و مغفرت الهى برندۀ مسابقه شناخته شود.

ابتدا مغفرت گفته شده و سپس بهشت برين و ازاين رو حكايت شده كه، شخصى بر غلامش غضب كرد غلام يكى از دوستان آقاى خود را به شفاعت نزد آقايش برد و او نيز شفاعت دوست را پذيرفت غلام با آن كه شفاعت شفيعش مورد پذيرش شده بود صورت خود را بر خاك گذاشته و در پيشگاه آقايش اشك مى ريخت شفيعش گفت: ديگر گريه از بهر چيست؟ آقايت تو را بخشيد آقا گفت: او مى خواهد كه من از او راضى بشوم كه هنوز نشده ام گريه براى اين است! با توجّه به اين قاعدۀ ادبى كه بايد از كمتر به بيشتر ترقى شود چرا حضرت سجاد عليه السّلام در اين جمله از دعا نخست رضا را ذكر فرموده و سپس عفو را و طبق قاعده اى كه ذكر شد مى بايست به عكس مى شد در پاسخ گويد:

اولا: عرب را قاعده چنين است كه گاهى چيزى را با آن كه بايد بعدا گفته شود قبلا مى گويند تا اهميّت آن را برسانند، شايد در اين جا نيز امام عليه السّلام از نظر اهمّيت رضا ابتدائا آن را ذكر كرده است.

و يا نكته اش اين است كه عفو و بخشايش حضرت حق همچون بخشودن ديگران نيست كه، تنها گذشت از جرم و گناه باشد و همراه با خشنودى نباشد و بگفتۀ سعدى (بخشيدم اگرچه مصلحت نديدم) بلكه عفو خداى تعالى همراه با رضا است زيرا با توجه به اين كه حضرتش كريم العفو است اگر عفوش شامل حال كسى شد نه تنها از گناهش در گذرد بلكه گناه او را تبديل به حسنه فرمايد. چنانچه در روايت است كه جبرئيل عليه السّلام شنيد كه ابراهيم خليل خدا را به اين اسم مى خواند عرض كرد: «أتدرى يا ابراهيم ما كرم عفوه» اى ابراهيم آيا ميدانى كه خداوند چگونه در عفوش كريم است؟ فرمود: نه يا جبرئيل: «قال: ان عفا عن السيئة كتبها حسنة» فرمود خداى تعالى اگر گناهى را بخشيد همان را حسنه محسوب مى فرمايد و بدين معنى در آيۀ شريفه نيز اشاره شده است:«إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً» (1) و ممكن است كه بگوييم جملۀ مذكور در دعا از باب ترقّى نيست بلكه از باب تتميم است بدين معنى كه اگر سبقت به

ص:74

رضا حاصل نشد، سبقت به عفو نصيبمان بشود و بدين معنى در دعا وارد است: «ان لم ترض عنّى فاعف عنّى» اگر از من راضى نشدى پس عفوم فرما:

بر در كعبه سائلى ديدم كه همى گفت و مى گرستى خوش

من نگويم كه طاعتم بپذير قلم عفو بر گناهم كش

حمدا يضيئ لنا به ظلمات البرزخ و يسهّل علينا به سبيل المبعث و يشرف به منازلنا الاشهار عند مواقف الأشهاد

حمدى كه چراغ راه تاريك برزخ باشد و قبر ما را روشن سازد و راه گشاى جادّه قيامت باشد.

بعث يا اسم مكان است، يعنى جاى رستاخيز و يا مصدر ميمى است به معناى رستاخيز و به هرحال معناى جملۀ دعا روشن است و مقصود آن است كه هنگام خروج از قبر و عالم برزخ تا ورود به عرصه محشر را كه وحشتها و شدّت ها دارد حمد تو دستگير من باشد و آن شدايد بر من آسان شود و آن جا كه شهيدان شاهد و شاهدان شهيد هستند جايگاه خوبى نصيبمان سازد.

تكون فى حواصل طيور خضر فى قنادل تحت العرش فقال ابو عبد اللّه عليه السّلام سبحان اللّه المؤمن اكرم على اللّه من ان يجعل روحه فى حوصلة طير يا يونس اذا كان ذلك اتاه محمد و على و فاطمة و الحسن و الحسين و الملائكة المقرّبون فاذا قبضه اللّه عزّ و جل صير تلك الروح فى قالب كقالبه فى الدنيا فيأكلون و يشربون فاذا قدم عليهم القادم عرفوه بتلك الصورة التى كانت فى الدنيا» راوى كه يونس بن ظبيان است مى گويد نزد امام صادق عليه السّلام بودم فرمود: مردم دربارۀ ارواح مؤمنين چه مى گويند؟ عرض كردم، مى گويند، در چينه دان پرنده هاى سبز رنگى مى باشند در قنديلهايى كه در زير عرش آويزان است، امام صادق عليه السّلام فرمود: سبحان اللّه، مؤمن نزد خداى تعالى گرامى تر از آن است كه روحش را در چينه دان پرنده ها قرار دهد اى يونس چون مرگ فرا رسيد محمد و على و فاطمه و حسن و حسين و فرشتگان مقرّب خدا نزد او مى آيند و چون خداى عز و جلّ روح او را قبض كرد آن روح را در قالبى همچون قالبى كه در دنيا داشت قرار مى دهد پس مى خورند، مى آشامند و اگر كسى بر آنان وارد شد او را مى شناسند به همان صورتى كه در دنيا بود، و روايات ديگرى به همين مضمون با اندكى اختلاف در كافى و ديگر كتابهاى حديث وارد است: «و عن حبّة العرنى قال خرجت مع امير المؤمنين الى الظهر فوقف بوادى السلام كانه مخاطب لاقوام فقمت لقيامه حتى اعييت ثم جلست حتى مللت ثم قمت حتى نالنى ما نالنى اولا ثم جلست حتى مللت ثم قمت و جمعت ردائى فقلت يا امير المؤمنين انّى قد اشفقت عليك من طول القيام فراحة ساعة ثم طرحت الرداء ليجلس عليه فقال لى يا حبّة ان هو الاّ محادثة مؤمن او مؤانسته قال قلت يا امير المؤمنين و انّهم لكذلك قال نعم و لو كشف لك لرأيتهم حلقا حلقا محبّين يتحادثون فقلت اجسام ام ارواح؟ فقال ارواح و ما من مؤمن يموت فى بقعة من بقاع الارض الا قيل لروحه الحقى بوادى السلام و انّها لبقعة من جنّة عدن» حبّۀ عرنى گويد: به همراه امير المؤمنين عليه السّلام به پشت كوفه بيرون شديم پس آن حضرت در وادى السلام ايستاد گويى با گروههايى صحبت مى كند من نيز بخاطر ايستادن آن حضرت ايستادم تا خسته شدم سپس نشستم تا از نشستن ملول شدم سپس برخاستم تا مانند دفعه اول خسته شدم، سپس نشستم تا ملول شدم سپس برخاستم و عباى خود را جمع كردم و عرض كردم يا امير المؤمنين من دلم به حال شما سوخت از بس ايستاديد ساعتى

ص:76

استراحت فرماييد، پس عبا را بر زمين پهن كردم تا حضرت بر آن نشيند پس حضرت به من فرمود: اى حبّه آن نيست مگر صحبت كردن با مؤمنى و يا مأنوس شدن با او، گويد:

گفتم يا امير المؤمنين آنان نيز اين چنينند؟ فرمود: آرى و اگر پرده براى تو برداشته ميشد هرآينه مى ديدى آنان را كه حلقه حلقه دوستانه نشسته اند با همديگر صحبت مى كنند عرض كردم آنان پيكرها هستند يا تنها ارواحند؟ فرمود ارواحند و هيچ مؤمنى نيست كه در جايى از جاهاى روى زمين به ميرد مگر آنكه به روح او گفته مى شود ملحق بشو بوادى السلام و آن بقعه اى است از بهشت عدن.

سخنى حكيمانه از حكيم اسلامى جناب «شيخ بهايى» قدّس سرّه ايشان مى فرمايند: از آنچه در اين اخبار رسيده است كه بدنهايى كه در عالم «مثال» مورد تعلق ارواح نفوس است و جسم هم نيستند و در عين حال مى خورند و مى آشامند و حلقه حلقه گردهم نشسته اند به همان صورتى كه در بدنهاى عنصرى بودند و با يكديگر صحبت مى كنند و لذت مى برند و گاهى در فضا ميان آسمان و زمين همديگر را ملاقات مى كنند تا آشنايى پيدا مى كنند و اين قبيل مطالب كه پاره اى از لوازم جسم بودن را از آنها نفى مى كند و پاره اى را اثبات، چنين استفاده مى شود كه آن قالب نه به لطافت مجرّدات اند و نه به تيره گى مادّيات، بلكه از هردو جهت بهره منداند و حدّ وسط ميان عالم مادّه و عالم تجرّد مى باشند و اين روايات مؤيّد گفتۀ آندسته از بزرگان حكما است كه، فرموده اند: در عالم وجود، عالمى است كه غير از اين عالم حسّى است و كميّت دارد و حدّ متوسط ميان عالم مجرّدات و عالم مادّيات است نه به آن لطافت و نه به اين تيره گى، در آن عالم اجسام و اعراض را حركات و سكنات و صداها و طعم ها و ديگر چيزها است كه گويى همچون جوهر قائم به ذاتند و لكن به چيزى غير مادّى تعلّق دارند و اين عالم عالمى است بسيار وسيع و ساكنان آن عالم با يكديگر در لطافت و تيره گى و زيبايى صورت و زشتى منظر تفاوت فراوان دارند و بدنهاى مثالى ايشان، همۀ حواس ظاهريه و باطنيه را دارند، از لذايذ جسمى و روحى متنعّم و از آلام و دردهاى نفسى و بدنى متألم و ناراحت مى شوند و علاّمۀ در شرح «حكمة الاشرق» فرموده: كه، انبيا و اولياء و خداپرستان قاتل به چنين عالمى، هستند و گرچه

ص:77

برهان عقلى بر وجود چنين عالمى، قائم نشده است لكن با ظواهر رواياتى كه از ائمه دين رسيده است تأييد شده و حكماى متألّه به وسيلۀ مجاهدات نفسانى آن را شناخته و در مكاشفاتى كه داشته اند مشاهده كرده اند و تو مى دانى كه، فلكيون روحانى: (دانشمندانى كه از آسمان روح اطلاعات علمى دارند) مقامشان از فلكيين جسمانى برتر و والاتر است پس همانگونه كه اگر فلك شناسى از امور پنهانى فلك چيزى براى تو بگويد او را در گفتارش تصديق مى كنى سزاوار است كه اين فلك شناسان آسمان روحانيّت را نيز در آنچه از امور پنهانى عالم قدس و جهان فرشتگان خبر مى دهند تصديق نمايى. پايان ترجمۀ كلام شيخ بهائى قدّس سرّه.

يوم تجزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (1)

روزى كه هركس بى آنكه ستمى بر او رود پاداش آنچه را كه، بدست آورده خواهد ديد.

يوم لا يغنى مولى عن مولى شيئا و لا هم ينصرون

مولى معانى متعددى دارد از قبيل: ولىّ امر و يار و خويش و صاحب و نعمت دهنده و همسايه و هم پيمان و تابع و آزادكننده و آزادشده و بنده و مهمان و شريك و مالك و غيره و غرض از آيه شريفه آن است كه هيچ كس به درد هيچ كس به هيچوجه نمى خورد و يارى از ناحيۀ كسى نمى شود. تحقيق بيشترى را در معناى اين كلمه بيان خواهيم كرد انشاء اللّه.

حمدا يرتفع منّا الى اعلا عليين فى كتاب مرقوم يشهده المقربون

تضاد است نمى تواند حقايق عالم آخرت را آن چنان كه هست درك كند به جهت آن كه خداى تعالى كه حواس ظاهرى و باطنى به انسان عطا فرموده به موجب حكمت بالغه اش قوايى داده است كه متناسب با اين عالم است همچنانكه وقتى انسان در عالم رحم بود قوايى كه به او عنايت شده بود متناسب با عالم رحم بود و چون طفل از عالم رحم به عالم دنيا منتقل شود قواى او نيز تبديل يافته و كم كم رشد داشته و متناسب با اين عالم مى شود همچنين امروز كه قواى ما متناسب با عالم دنيا است هنگامى كه به عالم آخرت منتقل شديم قواى ما نيز تبديل يافته متناسب با آن عالم مى شود تا بتواند حقايق آن عالم را درك كند و شايد آيه شريفه:«فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ» (1) اشاره به اين معنى باشد كه ما پرده از كار تو برداشتيم و چشم بصيرتت، امروز تيزبين است و حقايق را درك مى كند هرچند پيشرفت هاى علمى كه امروز نصيب بشر گرديده تا حدودى جادّه امور اخروى را صاف كرده و مى توان گامهاى كوتاهى به آن سو برداشت و موضوعاتى از عالم آخرت را تا حدودى درك كرد.

مثلا: همين دستگاه ضبط صوت كه اكثرا ديده ايم و تمام سخن ها و حتى نفسى را كه، سخنگو مى كشد ضبط مى كند و هم چنين دستگاه فيلم بردارى كه از تمام حركات و اعمال ما فيلم تهيه مى كند و سالها محفوظ مى ماند و هرگاه به خواهيم صداى خودمان را بشنويم و يا اعمال و حركات خودمان را ببينيم فورا و عيانا مى شنويم و مى بينيم با توجه به اين كشف علمى و صنعتى براى ما كاملا معقول و قابل درك خواهد بود اگر ببينيم در قرآن شريف مى فرمايد:«إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» (2) هنگامى كه دو فرشته رقيب و عتيد از طرف راست و چپ به مراقبت او بنشسته اند سخنى (از خير و شرّ) به زبان نياورد مگر آن كه آن دو فرشته نزد او حضور دارند (و سخنان او را ضبط مى كنند) و هر وقت بخواهيم در عالم برزخ يا عرصۀ محشر و در دادگاه الهى همان نوار و فيلم ما را بر ما عرضه مى كنند و مى گويند تو خود كتاب اعمالت را بخوان

ص:79

نوار سخنرانى ات را گوش كن فيلم كارهاى خود را ببين و قضاوت كن.«اِقْرَأْ كِتابَكَ كَفى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً» (1) و نيز ما مى بينيم كه امروز دانشمندانى هستند كه از يك قطعه استخوانى كه بدست مى آيد مدت عمر و خصوصيّاتى از صاحب استخوان كه ميليونها سال پيش بوده بدست مى آورند و خلاصۀ سخن آن كه عالم با همۀ اجزايش در نظر صاحب نظران و تيزبينان كتابى است مدوّن و مرتّب. چنانچه قدوة العارفين حضرت امام خمينى قدّس سرّه مى فرمايد: «كه عالم وجود و اقليم كون از غيب و شهود كتاب است و آيات و كلام و كلمات و اين كتاب را ابوابى ترتيب داده شده و فصولى است مفصّل و هر بابى از اين كتاب را كليدهايى است كه با آنها آن باب باز و آغاز مى شود و مهرهايى است كه با آنها كتاب ختم مى شود و هر بابى را فصولى و هر فصلى را آياتى و هر آيه را كلماتى و هر كلمه اى را حروفى و هر حرفى را زبرى و بيّنه اى است.

سپس در مقام تفصيل اين اجمال و تطبيق كتاب تكوين و ابواب و فصول و آيات و كلمات آن بر عوالم كليه و جزييه با تطبيقى بديع و بى سابقه متعرض است و لكن استفاده از اين كتاب نه در حدّ هركس مى باشد هم چنانكه كتابهاى تدوين شده در دست رس ما نيز چنين است و همه كس اهل استفاده از آنها نيست. استفاده از كتاب تكوين منحصرا در اختيار كسانى است كه چشم بصيرتشان باز و از زندان طبيعت رهايى يافته دلشان با نور الهى منوّر باشد و حضرت امام «خمينى» را در اين مقام كلام لطيفى است طالبين به كتاب نفيس «شرح دعاى سحر» تاليف معظّم له و ترجمۀ اين ناچيز مراجعه نمايند.

و از جملۀ اين كتابهاى تكوين كه، با دست قدرت و حكمت تدوين شده است شعور باطنى انسان است كه كتابى است عجيب و آدمى هرچه را ببيند يا بشنود در آن كتاب ثبت مى شود و هر وقت بخواهد فورا با يك توجّه آن را ارائه مى دهد و چه بسا صفحاتى از اين كتاب خودبخود و بدون توجّه در مقابل چشم باطنى انسان گشوده مى شود و انسان در آن مى خواند چيزهايى را كه به كلّى فراموش كرده بود. مثلا: گاهى در خواب مى بيند چيزى را

ص:80

كه همين قدر مى داند كه آن چيز را ديده و يا شنيده امّا كى؟ و كجا؟ يادش نيست بنابراين نفس آدمى و روح انسانى و حواس آن كتاب عجيبى است كه تمام صفحات آن پر از خاطره است در اشعار منسوب به امير المؤمنين عليه السّلام است:

و انت الكتاب المبين الذى بأحرفه يظهر المضمر

بنابراين وقتى ما، كلمۀ كتاب مى شنويم ضرورتى ندارد كه به ذهن ما بيايد كه آن كتاب دفترى است و صفحات كاغذى مثلا دارد. و بر آن به زبان فارسى يا عربى گفتارها و كردارهاى ما ثبت و ضبط شده است و هم چنين است آنچه در قرآن و احاديث دربارۀ كتاب اعمال و قرائت كتاب و تطائر كتب و امثال آنها وارد است نبايد محصور شود در معانى محدودۀ مشخّصه كه نزد ما معروف است خصوصا با توجه به اين كه باب كنايه و استفاده و مجاز در همۀ زبانها و بخصوص در لسان عرب، بابى وسيع است و نوعى از بلاغت محسوب مى شود تا آن جا كه گفته اند: «الكناية ابلغ من التصريح» و قرآن و احاديث از اين قواعد عمومى مستثنى نيستند و بلكه با زبان مردم و لسان قوم سخن گفته اند:«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ بِلِسانِ قَوْمِهِ» مثلا ممكن است كتاب بدست راست دادن چنانچه بعضى از محققين فرموده است كنايه باشد از نيرو و خير و سعادت و دست چپ كناية از ضعف و ضرر و مشأمت و الفاظ يمن و ميمنت و امثال اينها با يمين (دست راست) از يك ريشه اند و همچنين (شؤم) كه ضد يمن است شأمبه: اخذ به ذات الشمال يعنى از دست چپ رفت و امّا اينكه دست چپ را يسار مى گويند از باب تفأل است و مؤيد همان معناى شومى و نامباركى و ضعف و ضرر و امثال اينها است بدين معنى كه چون شمال خود معناى بدى داشته نامش را به نامى كه محتواى خوبى داشته باشد تبديل كرده اند از باب تفأل يعنى فال نيك زدن و اسماء تفأليّه در لسان عرب فراوان است يعنى، الفاظى را در غير معانى اصلى خود حتى در ضدّ آنها بطور تفأل بكار مى برند و با اين استعمال تفأل و فال نيك ميزنند (در مقابل، فال بد را تطيّر ميگويند) چون در ميان عرب اصل فال زدن بسيار مرسوم و متداول بوده است و به آن معتقد بوده اند. كنيه كه اين همه شيوع دارد از همين باب است كه هر نوزادى را علاوه بر اسم مخصوص نامى تفألى داشته كه در پسر با لفظ (اب): پدر و

ص:81

در دختر با لفظ (امّ): مادر آغاز مى شده است مانند: ابو الحسن يا ام كلثوم و با گذاشتن اين نام فال نيك مى زدند كه اين فرزند بزرگ شده و پس از ازدواج پسرى به نام حسن داشته باشد و يا اين دختر پس از ازدواج دخترى به نام كلثوم بياورد. بيابان را كه معمولا جاى گم شدن و هلاكت بوده مفازه مى گفتند يعنى جاى فوز و نجات و مارگزيده را كه معمولا كارش به مرگ مى كشد سليم مى گويند و باران را رجع ميگويند كه رجوع كرده و مجددا باران خواهد آمد.

بعضى از محققين معاصر مى گويند: به عقيدۀ اين جانب، در قرآن و حديث طبق معمول اين زبان يك چنين استعمالى منتها موافق هدف خود دين وجود دارد به اين معنى كه براى اشخاص و اشياء و معانى أسماء و اوصافى مخصوص غير از آنها كه برحسب لغت و عرف داشته اند آورده مى شود تا به مسلمين بفهمانند كه از امت اسلامى چنين انتظار توقّعى هست پس خود اين گونه نامها و اوصاف به آنها مى آموزد كه اعمال و رفتارشان طورى باشد كه از آنها انتظار مى رود. مثلا: ثروت را در قرآن خير مى نامد (وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ) (1) يعنى آدمى عشق شديد به مال دارد با اين كه آيه در مقام مذمّت دوستى مال است باز هم آن را خير مينامد و با اين نام به مسلمين توانگر حالى مى كند كه ثروت بايد منشأ خير باشد نه مايۀ شرّ! امير المؤمنين عليه السّلام در نامۀ مالك وقتى طبقات مردم را نام مى برد ميفرمايد: «فمنها جنود اللّه و منها قضاة العدل و منها عمّال الانصاف و الرفق» و با اين تعبير مى فهماند كه در جامعۀ اسلامى قشون بايد لشكريان خدا و قضات بايستى دادگر و حكّام، اهل انصاف و مدارا باشند وگرنه قاعدۀ شمردن طبقات اين است كه بگويد بعضى از آنها لشكرى و بعضى حكامند، به نظر من اصطلاح (امر بمعروف و نهى از منكر) نيز از همين قبيل است يعنى با اين نامگذارى مى آموزند كه كار خير در ميان مسلمين بايد شناخته و رائج و شرّ و فساد ناشناس و بيگانه باشد در آيات مورد بحث نيز(2) از بدى و به دكارى بدشوارتر (عسرى) و از عمل صالح و كار خير به آسانتر (يسرى) تعبير كردن براى تعليم

ص:82

اين نكته است كه خيرات و حسنات بايد، در نظر مسلمان آسان ترين كارها و شرور و معاصى دشوارترين و سخت ترين اعمال باشد و از آن ها چنين توقع مى رود. پايان سخن محقق مزبور رحمت و رضوان خدا بر او باد.

و مؤيّد معنايى كه دربارۀ يمين و شمال گفته شد نامگذارى دو كشور، يمن و شام است به اين دو نام كه گفته اند چون يمن در طرف راست كعبه و شام در سمت چپ آن قرار دارد به آنها يمن و شام گفته شده است و به همين لحاظ اهل بهشت را اصحاب يمين و اصحاب الميمنه گويند و دوزخيان را اصحاب شمال و اصحاب المشئمه خوانند. پس احتمال مى رود كه:«مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ» (1) كنايه از راحت و سرور و سعادت و قوّت باشد «و مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ» (2) كنايه از بدبختى و بيچارگى و بنابراين بعيد نيست كه، مقصود از كتاب ابرار و كتاب فجّار همان نفوس و ارواحشان باشد كه يا در عليّين است و يا در سجّين و كلمه مرقوم اشاره به نشانى هايى باشد كه در نفوس و ارواح پيدا مى شود چنانچه مجمع البيان مرقوم را به علامت تفسير كرده است و گفته:

«كأنه اعلم بعلامة يعرف بها» (گوئى علامت گزارى شده تا شناخته شود).

و مؤيد اين معنا كه مراد از كتاب: نفوس و ارواح باشد رواياتى است كه در باب طينت وارد شده و آيات كتاب را بر آن تطبيق فرموده اند از جمله روايتى است كه در «كافى» شريف از امام باقر عليه السّلام نقل مى كند كه، فرمود: «ان اللّه خلقنا من اعلى علّييّن و خلق قلوب شيعتنا ممّا خلقنا منه و خلق ابدانهم من دون ذلك و قلوبهم تهوى الينا لانّها خلقت ممّا خلقنا ثم تلا هذه الاية»:«كَلاّ إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ» :(3)

خداى تعالى ما را از بالاترين مقام علّييّن آفريد و دلهاى شيعيان ما را از همان طينتى كه ما را آفريده بود آفريد و بدنهايشان را از طينتى پائين تر و اين كه دلهاى شيعيان ما هواى ما را دارد به همين جهت است كه آنها از همان آفريده شده اند كه ما آفريده شده ايم سپس

ص:83

حضرت، اين آيه را تلاوت فرمود:«كَلاّ إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ...» و فرمود: «خلق عدوّنا من سجّين و خلق قلوب شيعتهم ممّا خلقهم منه و ابدانهم من دون ذلك قلوبهم تهوى اليهم لانّها خلقت ممّا خلقوا ثم تلا هذه الآية: كَلاّ إِنَّ كِتابَ الفُجّارِ لَفِي سِجِّينٍ وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ كِتابٌ مَرْقُومٌ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ» :(1)

و دشمنان ما از طينت سجّين آفريده شده اند و دلهاى شيعيانشان از همان و بدنهاى آنان از طينتى پست تر از سجّين و اين كه دلهاشان در هواى آنان است. به همين جهت است كه آفرينش آنان از يك چيز است، سپس اين آيه را تلاوت فرمود:«كَلاّ إِنَّ كِتابَ الفُجّارِ لَفِي سِجِّينٍ» (2) تا آخر آيه. محدّث «بحرانى» فرمايد: روايت شده كه، «عبد اللّه بن عباس» به نزد كعب الاحبار آمد و او را گفت معنى آيۀ شريفه:«كَلاّ إِنَّ كِتابَ الفُجّارِ لَفِي سِجِّينٍ» چيست؟ گفت: «انّه روح الفاجر يصعد بها الى السماء فتأبى السماء ان تقبلها فيهبط بها الى الارض فتأبى الارض ان تقبلها فتنزل الى سبع ارضين حتى ينتهى بها الى سجّين و هو موضع جنود ابليس فعليهم لعنة اللّه و الناس اجمعين»: كتاب فجّار عبارت: از روح شخص فاجر است كه آن را به آسمان بالا مى برند ولى آسمان از پذيرفتن آن خوددارى مى كند بر زمينش فرود مى آورند زمين اش نمى پذيرد، پس تا طبقۀ هفتم زمين فرودش مى آورند تا به سجّين مى رسد كه جايگاه شيطان و لشكر شيطان است لعنت خدا و همۀ مردم بر آنان باد.

خبيث باشد نامۀ عملش از جانب چپ مى آيد يعنى از سمتى كه ناتوان است و جسمانى است كه همان جهت سجّينى باشد براى اين كه كتابش از جنس ورقهاى سفلى و صحيفه هاى ناپاك است كه بايد به آتش كشيده شود و به همين جهت عذاب او با آتش است و حقيقت جز اين نيست كه بازگشت ارواح به همان است كه از آن آفريده شده اند، چنانچه خدايتعالى فرمايد:«كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ» (1) همانگونه كه شما را در آغاز آفريده، بازگشت مى كنيد پس هركس كه از علّيّين آفريده شده باشد كتاب او در علّيّين و آنچه از سجّين آفريده شده كتاب او در سجّين خواهد بود. (پايان ترجمۀ كلام «فيض» قدّس سرّه) و احتمال مى رود كه آيات مرتبط به عالم برزخ باشد چنانچه از روايت دوّم استفاده مى شد.

حمدا تقرّبه عيوننا (اعيننا) اذا برقت الابصار و تبيض (و تنضر) به وجوهنا اذا اسودت الأبشار

حمدى كه ديده هاى ما با آن روشن شود هنگامى كه ديده ها خيره مى ماند و چهره هاى ما سفيد (شاداب) گردد هنگامى كه رنگ چهره ها سياه و تيره مى شود.

خيره ماندن ديده ها از خصوصيّات روز قيامت است، چنانچه فرمايد:«فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ وَ خَسَفَ الْقَمَرُ وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ يَقُولُ الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ» (2) و سفيد شدن رو اشاره است به خصوصيات ديگر روز قيامت كه فرمايد:«يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ» روزيكه چهره هائى سفيد مى شود و چهره هائى سياه مى شود، سفيد بودن چهره ممكن است كنايه از رسيدن به مقصود و ظهور آثار خوشحالى باشد چنانچه مى فرمايد:«وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ» (3) كه در اصطلاح و عرف ما نيز از آن تعبير به روسفيدى مى شود چنانچه از مقابل آن تعبير به روسياهى مى شود كه كناية از ظهور آثار حزن و اندوه و يأس در صورت است، چنانچه فرمايد:«وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ» و «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ» (4)

ص:85

و ممكن است بر معناى حقيقى شان حمل شود به اين نحو كه نورانيّت اعمال و صفات و عقايد شخص در دنيا موجب آن شود كه صورت ملكوتى و آخرتى آن، نورى باشد كه، در چهره هاى آنها بدرخشد و «نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ» گردد و در مقابل ظلمت كردارها و يا ملكات و عقايدشان در عالم آخرت كه عالم ظهور حقايق است به صورت سياهى در

قد و ربّى دخلت جنة عدن و عفانى الاله عن سيئاتى

فابشروا اليوم اولياء على و تولّوا عليا حتى الممات بالصفات

ثم من بعد تولّوا بنيه واحدا بعد واحد

آن كس كه گمان كرد على دادرسش نيست گر عشق على داشت گمانش به خطا بود

سوگند به دادار كه گشتيم بهشتى بخشيد خدا هرچه ز ما جرم و جفا بود

امروز همين مژده بود در حق آن دوست كو را به على در همۀ عمر وفا بود

پس دوست به داريد يكايك ز تبارش هركو بصفت همچو على نور خدا بود

و چون اشعار را به پايان رساند، گفت: «اشهد ان لا اله الا اللّه حقا حقا اشهد انّ محمدا رسول اللّه حقا حقا اشهد ان عليا امير المؤمنين حقا حقا اشهد ان لا اله الا اللّه» كه ديده گانش فرو بسته شد گويى روحش شمعى بود كه خاموش شد يا سنگ ريزه اى كه افتاد اين خبر در ميان مردم منتشر شد و به خدا قسم دوست و دشمن، موافق و مفارق در تشييع جنازۀ او شركت كردند.

حمدا نعتق به من أليم نار اللّه الى كريم جوار اللّه

آنچنان حمدى كه، سبب شود ما از آتش دردناك خدايى آزاد شويم و در پناه كرمش قرار گيريم.

عرب را عادت بر اين بود كه يكديگر را تهديد مى كردند و به اصطلاح ما، براى همديگر خط و نشان مى كشيدند ازاين رو هرگاه يكى از آنها مى خواست سفر كند براى اين كه تامين از دشمن اش داشته باشد، از رئيس قبيله اى براى خود امان مى گرفت اگر امانش را رئيس قبيله به عهده مى گرفت تا در محدودۀ آن قبيله بود كسى حق تعرّض به او نداشت و مى گفتند فلانى در جوار و پناه فلان رئيس قبيله است و چون از محدودۀ آن قبيله بيرون ميرفت و داخل محدودۀ قبيلۀ ديگر مى شد همين امان را با بزرگ آن قبيله تجديد مى كرد جملۀ شريفه دعا از اين عادت مرسوم عرب اقتباس شده و براى آن كه از زيان آتش دوزخ در امان باشد آرزوى ورود در امان و جوار الهى را دارد و ممكن است مقصود قرب الهى باشد و از باب تشبيه به قرب مكانى جوار گفته شده كه به معناى همسايه

ص:87

است:

حمدا نزاحم به ملائكته المقربين و نضام به انبيائه المرسلين

آورده باشد و نبى اعمّ است از آنكه با دين جديدى مبعوث شده باشد يا به منظور تأييد از دين پيغمبر سابق بر او باشد مانند: انبياء بنى اسرائيل كه ميان موسى و عيسى بودند و شايد به اين لحاظ در پاره اى از روايات عدد انبياء را به يك صد و بيست و چهار هزار و شمار مرسلين را سيصد و سيزده نفر تعيين كرده اند. ولى از امام باقر و حضرت صادق عليهما السّلام روايت شده كه، فرموده اند: رسول كسى است كه فرشته براى او ظاهر مى شود و با فرشته سخن مى گويد و نبى آنكه فرشته را به خواب مى بيند و چه بسا نبوّت و رسالت در يك نفر جمع شود (يعنى هم در عالم ظاهر و هم در عالم خواب فرشته را مى بيند) و از «زرارة» روايت شده كه گويد: از امام صادق عليه السّلام پرسيدم تفسير آيۀ شريفه «وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا» (1) را كه رسول چيست و نبى چه؟ فرمود: «النبىّ الذى يرى فى منامه و يسمع الصوت و لا يعاين الملك و الرسول الذى يسمع الصوت و يرى فى المنام و يعاين الملك»: نبى كسى است كه، به خواب مى بيند و صدا مى شنود ولى خود فرشته را نمى بيند و رسول آن كه صدا مى شنود و در خواب و بيدارى فرشته را مى بيند و محتمل است اين روايت معنايى غير آنچه در معناى نبى و رسول گفتيم داشته باشد و آن اين كه نبى اصلا فرشته را نبيند نه به خواب و نه به بيدارى، بلكه فقط دستور را از فرشته بواسطۀ صدا بگيرد.

نكتۀ قابل توجّه اين كه آنچه در معناى رسول و نبى گفته شد، نه به آن معنا است كه به جز آن دو كسى فرشته را به خواب و بيدارى نمى بيند و صداى او را نمى شنود و اين از مختصات نبى و رسول است، بلكه روايات خصوصيت اين دو مبعوث الهى را، بيان مى كند و به عبارت ديگر، اين خصوصيت دليل نبوتشان نيست كه همچون معجزۀ همراه با تحدّى در ديگرى نباشد، بلكه خصوصيتى است همراه با نبى و رسول و به مثال عرفى معروف هر گردو گرد است نه هر گرد گردو است كه چه بسا افراد مهذّب روحانى ملكوتى كه نه پيامبرند و نه رسول و ليكن همدم و همنشين فرشتگان اند در خواب و حتى در بيدارى و آيۀ شريفه:«إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ» (2) نيز اشاره اى

ص:89

بدين مطلب دارد و ارتباط ائمه معصومين عليهم السّلام با ملائكه از نظر روايات غير قابل انكار است با اينكه آن حضرات داراى مقام رسالت و نبوّت نبودند و هم چنين رابطۀ حضرت مريم و فاطمه زهرا عليهما السّلام با فرشته.

فى دار المقامة التى لا تزول و محل كرامته التى لا تحول

حضور عند رب العالمين و لذّت و انس و قرب است «فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ» (1) از صاحب «عرائس البيان» نقل شده كه، گويد: خداى تعالى در اين آيۀ شريفه مقامات و منازل گروهى از متقين را توصيف مى فرمايد كه دلشان كانون عشق و معرفت به خدا باشد و از ما سوى، بيرون شده باشند به آن منزل هاى عالم شهود و مقامات عنديّت، باغهاشان كناره هاى انس و نهرهاشان انوار قدس است خداى تعالى آنان را در بساط قرب و جوار خويش نشانده است. مجلسيانى كه هرگز مورد خشم و قهر قرار نمى گيرند تا تغييرى پذيرد و در حجاب و سترى واقع نمى شود كه زايل شود و به همين جهت آن را جايگاه راستين ناميد، يعنى محل كرامت دائم و قرب قائم و پيوستگى سرمد و نزديكى جاويدان.

پايان ترجمه مفسر مذكور.

لازم به تذكر است كه اين قبيل برگزيدگان الهى چون داراى نفوسى بودند كه در دار دنيا به فرمان خداى تعالى و تسليم امر او بودند از جنبۀ نفسانى متنعّم به انواع لذايذ و نعمت هاى جسمانى بهشت هستند و در عين حال از جنبۀ عقلانى در مقام عنديّت مقيم و از لذّت انس با محبوبيت برخوردارند و اين دو منافاتى باهم ندارند، چنانچه در همين عالم نيز چنين است با اين كه اين عالم دار تزاحم و تنگناى طبيعت است تا چه رسد به عالم آخرت كه تزاحمى آن جا وجود ندارد و بعضى از ارباب يقين فرموده اند كه تزاحم حتى در بين لذّات از يك سنخ هم نيست گوارا باد بر آنان، نعمت هاى گوناگون پروردگارشان.

خبر دارى از سالكان طريق كه باشند در بحر معنا غريق

خود از بادۀ عشق باشند مست ز كونين بر ياد او شسته دست

به سوداى جانان ز جان منفعل به ذكر حبيب از جهان مشتغل

به ياد حق از خلق بگريخته چنان مست ساقى كه مى ريخته

نشايد به دارو دوا كردشان كه كس مطلع نيست بر حالشان

الست از ازل همچنانشان بگوش به فرياد قالوا بلى در خروش

ص:91

سحرگه بگريند چندانكه آب فرو شويد از ديدشان كحل خواب

فرس كشته از بسكه شب رانده اند سحرگه خروشان و وامانده اند

شب و روز در بحر سودا و سوز ندانند ز اشفتگى شب ز روز

سلام على ذكرهم بما صبروا و نعم عقبى الدار

و الحمد للّه الذى اختار لنا محاسن الخلق

حمد و سپاس خدايى را كه آفرينش زيبا را براى ما برگزيد، چنانچه فرمايد:«وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ» (1) و محتمل است كه مقصود تنها زيبايى صورت و هيكل انسانى نباشد، بلكه مقصود زيبايى در همۀ ابعاد آفرينش انسان چه زيبايى صورت و چه زيبايى سيرت كه آدمى از جهت آفرينش باطنى نيز صدرنشين مسند خلقت است، زيرا تركيب قواى ظاهرى و باطنى به بهترين وجه در انسان انجام گرفته چنانچه آيۀ شريفه:

«ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» كه «فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» (2) را به دنبال دارد اشاره بدان است.

صورت اخير نقل كرده اند «مستغفرى» است در مسلسلاتش و «ابن عساكر» از حسن بصرى و او از امام حسن بن على عليهما السّلام.

و اجرى علينا طيبات الرزق

و الحمد للّه الذى اغلق منا باب الحاجة الاّ اليه

سپاس خدايى را كه در نياز ما را از همه سو بسته جز به سوى خودش.

بدان اى عزيز: كه ذات مقدس حضرت حق و قيّوم مطلق را احاطۀ قيومى بر همۀ دار وجود است و همۀ ماسوا در حقيقت ذات خود محتاج به او و قائم به او هستند.

زيرنشين علمت كائنات ما به تو قائم چه تو قائم به ذات

«يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ» (1) و اگر كسى در راه معرفت قدمى راسخ داشته باشد درك مى كند كه قبض و بسط وجود جز به دست قدرت او نيست:«وَ اللّهُ يَقْبِضُ وَ

يبسط»(2) و ازمۀ امور در آغاز و انجام و مبدأ و منتهى به دست مالكيّت حق تعالى است واحدى را در دار وجود، قدرت آن نيست كه نيازى را از كسى برطرف كند و آن چه در نظام وجود مشاهده مى شود از اعانت افراد نسبت به يكديگر صورت اعانت حق تعالى است و رفع احتياجات و نيازمنديها بوسيلۀ ديگران صورت فعل حق تعالى است وگرنه در حقيقت «لا مؤثر فى الوجود الا اللّه» و اين لطيفۀ الهيه در سرتاسر كتاب آسمانى قرآن شريف به چشم مى خورد كه به فرمودۀ حضرت امام خمينى قدّس سرّه به جز در قرآن مجيد در ديگر كتب سماويه سابقه، سابقه نداشته و براى اولين بار در اين صحيفه نورانيه الهيه مطرح شده است و آن لطيفه الهيه آن است كه افعال و اعمال كه در دار وجود تحقق مى يابد گاهى در اين كتاب آسمانى مستقيما به خداى تعالى نسبت داده شده و گاهى به اسباب و فواعل ظاهريّه مادّيه يا معنويّه مثلا و از باب نمونه مسئله مرگ و زندگى كه مكرر در مكرّر در قرآن شريف بدان اشاره شده است، گاهى به خود ذات مقدس منسوب است كه فرمايد:«اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها» :(3) خدا جانها را در وقت مرگ مى ستاند و گاهى به فرشتۀ موكل بر مرگ جناب عزرائيل عليه السّلام فرمايد:«قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ» (4) و گاهى بر فرشتگان

ص:94

و مأمورين الهى كه فرمايد:«حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا» :(1) مرگ هريك از شما كه فرا مى رسد مأمورين ما جانش را مى ستاند و يا فرمايد:«اَلَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ» (2) و ديگر آيات شريفه در جايى فرمايد:«قُلِ اللّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ» (3) بگو: اى پيغمبر اللّه است كه شما را زنده مى كند و سپس مى ميراند و در جايى «مَنْ قَتَلَ نَفْساً فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِيعاً وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعاً» :(4) هركس يك نفر را بكشد مانند آن است كه همۀ مردم را كشته است و هركس يك نفر را زنده كند مانند آن است كه همۀ مردم را زنده كرده است و هم چنين دربارۀ هدايت و ضلال و ديگر موضوعات مختلفه و اين معنا يكى از رقائق عبوديت است كه تا كسى به مرحلۀ توحيد افعالى نائل نشده باشد و از اين اولين مرتبۀ توحيد محروم مانده باشد درك اين لطيف الهيه را نتواند نمود و تا حقيقت توحيد فعلى در قلب جلوه نكند، نمى يابد كه كسى مالك خير و شرّ و سود و زيان نيست ولى آن را كه خداى تعالى در اين دولت به روى او گشود با امام سجّاد عليه السّلام هم آهنگ شده و عرض مى كند سپاس خدايى را كه درها را همه به روى خلق بسته است مگر در حاجت به سوى خودش را تا بدين وسيله به شرف عرض حاجت به درگاه رب العزّه برسد و عزت عبوديّت كه بالاترين عزّتها است «و كفى بى عزّا ان اكون لك عبدا» در عرض نياز نصيبش شود.

المنّة للّه كه در ميكده باز است ما را همه شب بر در او روى نياز است

از وى همه ناز است و غرور است و تكبّر و زما همه بى چاره گى و عجز و نياز است

شرح شكن زلف خم اندر خم جانان كوته نتوان كرد كه اين قصّه دراز است

و بنابر آنچه گفته شد معلوم گرديد، كه، ساده نگرى است و كوته نظرى، آن چه در توجيه اين جمله از دعا گفته شده است كه اين نيازمندى تنها در اصل ايجاد وجود است و

ص:95

انحصار احتياج به ذات خداى تعالى تنها در پوشيدن خلعت اصل وجود است و امّا در ديگر موارد احتياج، ما به اجزاء مادّى و صورى و شرايط و آلات و اسباب محتاج هستيم!! «قل ربّ زدنى علما»

فكيف نطيق حمده ام متى نؤدّى شكره لامتى

چون چنين است و اين همه فضل و نعمت از جانب خداى تعالى شامل حال ما است پس چگونه ما مى توانيم حمد او را به جاى آوريم و در چه مدّت از زمان توانايى آن خواهيم داشت؟ هرگز و هيچوقت(1)

و الحمد للّه الذى ركّب فينا آلات البسط و جعل لنا ادوات القبض

سپاس و حمد خدايى را كه ابزار پهن كردن را در وجود ما ساخت و افزار جمع كردن را در ما ايجاد فرمود، كه اعضا و جوارح ما به وسيلۀ اعصاب در اختيار ما هستند و قابل انقباض و انبساط.

و متّعنا بارواح الحياة

و ما را از ارواحى بهره مند فرمود كه ما به آن ارواح زنده ايم تعبير از جان آدمى با صيغه جمع (ارواح) يا به اعتبار مجموع آدميان است كه به اين اعتبار جانها گفته شده و يا اشاره است، به تعدّد ارواح در هر فردى از افراد چنانچه در شرح جملۀ «و جعل لكل روح منهم» به آن اشاره شد و يا اين كه ارواح جمع روح (با فتحۀ راء) به معناى آسايش باشد چنانچه در قرآن شريف است

«فَأَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِيمٍ» (2) يعنى ما را به لذّات و آسايش هايى كه در زندگى هست تمتّع بخشيد و بهره مند ساخت.

و اثبت فينا جوارح الاعمال

اعضاء بدن ما را كه با آن ها كارها انجام مى گيرد ثابت و استوار فرمود

ص:96

و غذّانا بطيّبات الرزق

و با روزيهاى پاكيزه و گوارا ما را تغذيه فرمود.

و اغنانا بفضله و اقنانا بمنّه

و ما را با فضل خود بى نياز فرمود و بر ما منّت نهاد و ما را سرمايۀ هر سعادت بخشيد پيدا است كه اقتباس از آيه شريفه:(وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنى وَ أَقْنى) (1) مى باشد.

ثم امرنا ليختبر طاعتنا و نهانا ليبتلى شكرنا

سپس ما را فرمان داد تا ميزان فرمان بردارى ما را بسنجد و نهى فرمود تا شكرگزارى ما را بيازمايد در توضيح اين دو جمله از دعاى شريف بى مناسبت نيست كه اشاره اى به معناى اختيار و امتحان الهى بشود پس گوييم:

آنچه از آيات متعدده قرآن كريم و احاديث شريفه كه از اهل بيت عليهم السّلام رسيده استفاده مى شود اين است كه هر فردى از افراد بشر ولو اين كه در عمرش براى يكبار هم كه شده مورد امتحان و آزمايش قرار مى گيرد از جملۀ آيات آيۀ شريفه:«أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» :(2) آيا مردم چنين پنداشتند كه به صرف آن كه گفتند ما ايمان به خدا آورده ايم رها مى شوند و بر اين ادّعا هيچ آزمايششان نكنند و ما امت هايى را كه پيش از ايشان بودند به امتحان و آزمايش آورديم حتى انبياء الهى عليهم السّلام در معرض آزمايش قرار گرفتند، همچون آدم و ابراهيم و موسى و سليمان و داود كه داستان آزمايش شان در قرآن شريف آمده است: دربارۀ آدم فرمود:«يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ» (3) اشاره است به آيه شريفه:«فَقُلْنا يا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَكَ وَ لِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُما مِنَ الْجَنَّةِ» (4) و هم چنين حضرت ابراهيم عليه السّلام كه فرمود:«وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ» (5) و دربارۀ موسى عليه السّلام فرمود:«وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّيْناكَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنّاكَ فُتُوناً» 6 و دربارۀ

ص:97

سليمان عليه السّلام فرمود:«وَ لَقَدْ فَتَنّا سُلَيْمانَ وَ أَلْقَيْنا عَلى كُرْسِيِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ» (1) و دربارۀ داود عليه السّلام فرمود:«وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنّاهُ» (2) و هم چنين امّت هاى پيشين همه در معرض امتحان بودند مانند: بنى اسرائيل كه فرمود:«فَإِنّا قَدْ فَتَنّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السّامِرِيُّ» (3) و آيات در اين باره جدّا بسيار است كه ذكر همۀ آنها بطول مى انجامد و امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «و الّذى بعثه بالحق لتبلبلنّ بلبلة و لتغربلنّ غربلة و لتساطنّ سوط القدر حتى يعود اسفلكم اعلاكم و اعلاكم اسفلكم و ليسبقّن سابقون كانوا قصروا و ليقصرنّ سبّاقون كانوا سبقوا»(4) بنابراين امتحان و آزمايش افراد مسلّم است و به حكم آيات و اخبار شكى در آن نيست نكته اى كه بايد توجّه به آن داشت آن است كه چنانچه قبلا نيز اشاره شد جمعى از «اشاعره» معتقدند كه در كارهاى خدا غرضى و نتيجه اى منظور نيست «انّ أفعال اللّه ليست معلّله بالأغراض» و در مقابل آنان شيعۀ اماميّه و گروهى از سنّى ها كه معتزله نام دارند برخلاف نظر اشاعره قائلند كه كارهاى خدا عبث و بيهوده نيست، و هيچ كارى بدون حكمت از خداى حكيم صادر نمى شود و در همه افعال اللّه حكمت و مصلحتى هست چنانچه فرمايد:«وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ» (5) ما آسمان و زمين و آنچه در ميان آنها است براى بازيچه نيافريديم اين همه كرّات لايتناهى مانند: توپ بازى نيستند كه خلق و رها شده باشند در اين جوّ «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً» (6) شما چنين گمان مى كنيد كه ما شما را بيهوده و بدون غرض آفريديم؟

پس بنابراين كه كارهاى الهى برمبناى مصلحت و حكمت است سؤالى پيش مى آيد كه چه حكمتى در آزمايش مردم است و براى چه مصلحتى بشر در معرض امتحان و

ص:98

آزمايش قرار مى گيرد؟ آيا اين آزمايش همچون آزمايش استاد از شاگرد است؟ معلمين در مدارس براى دانش آموزان امتحان دارند تا دانش آموز جدّى از شاگرد تنبل تشخيص داده شود امتحان خداى تعالى نمى تواند از اين قبيل باشد زيرا بر همۀ اسرار عالم است و هيچ بر او مخفى نيست تا محتاج به آزمايش باشد علاوه بر آن كه همه مخلوق او هستند و خالق از خصوصيات مخلوق و مصنوع خود آگاه است مهندسى، كه بنايى ساخته و ميكانيكى كه ماشينى اختراع كرده است از محتويات بنا و ماشين آگاهند «أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ» (1)

- سؤال: بنابراين پس معناى آيۀ شريفه كه، خدا مى فرمايد:«أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا ... فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ» (2) (ما آزمايش كرديم تا خدا دروغگويان را از راستگويان معلوم كند) چيست؟ علامه «طباطبائى» قدّس سرّه فرمايد: كه، مقصود از علم در اين آيه، علم فعلى حق تعالى است كه همان واقعيّت خارجى اشياء است، زيرا امور خارجيّه، خود مرتبه اى از مراتب علم خدا است و امّا علم ذاتى حق تعالى پس آن متوقف بر امتحان نيست حتما. پايان سخن علاّمه قدّس سرّه.

ممكن است گفته شود كه حكمت آزمايش روشن شدن حقيقت افراد است لكن نه براى خداى تعالى كه او عالم است و نيازى به امتحان ندارد بلكه براى ديگران زيرا بسيار اتفاق مى افتد كه افرادى خود را در اجتماع طورى جلوه مى دهند كه مردم دربارۀ آنان به اشتباه مى افتند و وقتى امتحان پيش مى آيد نقاب ها از چهره ها كنار مى رود و مردم به حقيقت آن شخص پى مى برند تاريخ سراپا گوياى، حال اين گونه افراد است و اين قسمت از تاريخ اگر دقيقا مورد توجّه قرار گيرد گذشته از اين كه بسيار شيرين و انس آور است موجب عبرت ديگران نيز هست، چه افرادى در تاريخ اسلام ثبت اند كه همه مرد جهاد و مبارزه و اهل جمعه و جماعت بودند، ليكن با يك امتحان كه پيش آمد مردود شناخته شدند و حتى در انقلاب اسلامى ما از افرادى كه پيشتاز انقلاب بودند و سرمايه گذارى در پيشرفت انقلاب كرده بودند، متأسّفانه نتوانستند امتحان خوبى پس

ص:99

بدهند. و چون به رياست مطلوب خود نرسيدند به صف مخالفين انقلاب پيوستند «عند الامتحان يكرم الرجل او يهان».

خوش بود گر محك تجربه ايد بميان تا سيه روى شود هركه در او غش باشد

گاهى ممكن است امتحان بدان منظور باشد كه حقيقت امر بر خود امتحان دهنده روشن شود، زيرا آدمى به خاطر حبّ نفس او و علاقه اى كه به خويشتن دارد و حبّ الشىء يعمى و يصمّ و محبّت چشم و گوش را كور و كر مى سازد عيوب و نقايص را متوجه نمى شود لذا چه بسا كه امر انسان بر خودش مشتبه شود و بگويد: «اين منم طاووس علّيّين شدم»؟ در اين موقع اگر لطف الهى شامل حال او شود او را در معرض امتحان قرار مى دهد تا از اشتباهى كه دربارۀ خود كرده است بيرون بيايد.

داوود رقّى از اصحاب امام صادق عليه السّلام است مى گويد: در محضر آن حضرت بودم كه، شخصى از خراسان شرفياب شد به نام سهل، پس از عرض سلام و اخلاص شروع كرد به اعتراض بر آن حضرت و عرض كرد: «ما الّذى يمنعك ان يكون لك حق تقعد عنه و انت تجد من شيعتك مأة الف يضربون بين يديك بالسيف»؟ عرض كرد آقا چرا در خانه نشسته ايد و حق مسلّم خودتان را مطالبه نمى كنيد با اين كه شما امروز از شيعيان خودتان، يكصد هزار شمشيرزن داريد كه حاضرند در ركاب شما از حق شما دفاع كنند؟ حضرت بدون آن كه پاسخى به اعتراض مرد خراسانى بدهد دستور فرمود كه تنور خانه را روشن كنند، همين كه تنور مشتعل شد و پر از آتش گرديد فرمود:

«يا خراسانى قم فاجلس فى التّنور» اى مرد خراسانى! برخيز و در ميان تنور درآ و همانجا بر آتش تنور بنشين «خراسانى» مضطرب شد و هراسناك عرض كرد: «يا سيّدى لا تعذّبنى بالنّار اقلنى اقالك اللّه» اى آقاى من مگر من چه جسارتى كردم كه مستحق آتش شدم و اگر خطا و جرمى از من سرزده استدعا دارم از تقصير من صرفنظر فرماييد و مرا مشمول عفو خود قرار دهيد، فرمود: مانعى ندارد از دستورى كه دادم تو را معاف داشتم و نمى خواهد داخل تنور بشوى «داوود» گويد: در همين اثنا يكى از اصحاب حضرت صادق عليه السّلام به نام هارون مكّى وارد مجلس شد و نعلين خود را با انگشت سبابه اش گرفته بود حضرت

ص:100

صادق عليه السّلام به او فرمود: نعلين خود را بينداز و در ميان تنور بنشين (فقال له الصادق عليه السّلام الق النعل و اجلس فى التنور) او هم بدون تامّل گفت به چشم و بديده منّت دارم فورا نعلين را از دست بينداخت و در ميان تنور پر از آتش نشست «داوود» گويد: حضرت روى به مرد «خراسانى» كرد و شروع كرد از اوضاع و احوال خراسان صحبت كردن و گزارشاتى مى فرمودند كه گويى در خراسان حضور داشته اند و مدّتى بدين گونه صحبت وقت مجلس سپرى شد طبيعى است كه مرد خراسانى چه حالت اضطرابى دارد كه سرنوشت اين تازه وارد در ميان تنور به كجا انجاميد و حضرت صادق عليه السّلام گويى به كلى از حال او غفلت فرمود كه چنين گرم صحبت دربارۀ خراسان شده است پس از آن كه صحبت حضرت تمام شد به «خراسانى» فرمود: «قم يا خراسانى و انظر ما فى التّنور» برخيز و ببين حال تازه وارد در ميان تنور چگونه است؟ «فقام الخراسانى الى التنّور فشاهده متربعا» خراسانى برخاست و به كنار تنور آمد با كمال تعجّب ديد! هارون مكّى چهار زانو در ميان آتش نشسته، گويى در ميان بستر حرير و پرنيان استراحت كرده است. امام صادق عليه السّلام با نشان دادن اين صحنه از امتحان، رو به خراسانى كرد و فرمود: در ميان آن صد هزار شمشيرزن كه گفتى چند نفر از قبيل اين مرد يافت مى شود؟

«كم تجد بخراسان مثل هذا؟» عرض كرد: يابن رسول اللّه به خدا سوگند حتى يك نفر از اين قبيل در تمام خراسان يافت نمى شود «فقال و اللّه و لا واحدا» فرمود ما در زمانى كه پنج نفر هم پيدا نشود كه بيارى ما برخيزند و ما را پشتيبان و ياور باشند قيام نمى كنيم. ما بهتر مى دانيم كه چه موقع بايد خروج كرد «فقال عليه السّلام أما انّا لا نخرج فى زمان لا نجد فيه خمسة معاضدين لنا نحن اعلم بالوقت» غرض از نقل اين حديث كه بطور خلاصه نقل شد اين است، كه احيانا امر بر خود شخص مشتبه مى شود و خيال مى كند مردى است مجاهد فى سبيل اللّه و در خطّ امام وقت و گوش به فرمان او است و اين اشتباه با امتحانى كه از او به عمل بيايد برطرف مى شود. بنابراين كه گفته شد ممكن است حكمت آزمايش يكى از دو چيز باشد و يا هردو و آن عبارت از روشن شدن حقيقت امر بر ديگران و حتى بر خود امتحان دهنده و مؤيد اين دو حكمت و مصلحت روايتى است كه صاحب مجمع البيان نقل مى كند

ص:101

و آن روايت از حضرت امير المؤمنين و امام صادق عليهما السّلام است كه آن دو بزرگوار آيۀ شريفه:«فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ» (1) را با ضم ياء و كسرۀ لام در يعلمن قرائت فرموده اند كه در اين صورت به معناى اعلام خواهد بود و شاهد بر آنچه گفته شد.

در اينجا نكتۀ ديگرى است كه شايد در همۀ موارد آزمايش ها و يا در اكثرشان اين مصلحت وجود داشته باشد و آن اين كه، در نتيجۀ آزمايش سعيد از شقى و مطيع از عاصى و كامل از ناقص تميّز ذاتى پيدا كنند نه علم به تميّز كه دربارۀ حق تعالى محال باشد كه تحصيل حاصل خواهد بود و اين مطلب را با مثالى توضيح مى دهيم: ما در خارج مى بينيم كه امتحان بر دو گونه است:

يك وقت از قبيل امتحان استاد از شاگرد است تا حدّ علمى آن دانش آموز براى استاد يا براى خود دانش آموز و يا براى ديگران معلوم گردد كه گفتيم اين نوع امتحان دربارۀ حق تعالى نسبت به بندگان در بعد علم الهى معنا ندارد، ليكن در بعد علم ديگران مانعى ندارد و يك وقت امتحان و آزمايش، نه از قبيل امتحان استاد از شاگرد است بلكه از باب امتحان و آزمايش زرگر است از زر كه آن را در بوتۀ آزمايش مى گذارد تا عيار آن معلوم شود در اين نوع امتحان هرچند عيار آن زر معلوم مى شود، ليكن در عين حال خود زر نيز تصفيه مى شود و از غشّ خالى مى شود و از نقص به كمال مى رود و اين نوع امتحان است كه به حكم رحيميّت حق تعالى و فيّاض مطلق بودنش لازم است كه همواره در ميان خلق باشد (آزمايش تا قيامت، دائم است) و اين نوع از آزمايش مضمون بسيارى از آيات و روايات است و از جملۀ آيات آيه شريفۀ:«وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِينَ» (2) و البتّه ما شما را به سختى هايى از قبيل ترس و گرسنگى و كمبود در مال و جان و... آزمايش مى كنيم و مژده بده كسانى را كه در اين سختيها صابر و شكيبا هستند تا آن كه فرمايد:«أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» آن گروهند كه به آنان درودها است از جانب پروردگارشان و رحمت خاص

ص:102

و آنها خود هدايت يافتگانند اين كه، خداى تعالى صلوات و رحمت خاص خود را براى كسانى كه در گرفتاريها شكيبايى دارند قرار داده، نه از اين باب است كه ثوابى تعبّدى براى صبر باشد بلكه ظاهرا معنايش و اللّه العالم آن است كه صبر و شكيبايى در اين گونه آزمايش ها در انسان قابليت و استعدادى ايجاد مى كند كه صلوات و رحمت خاص شامل او مى شود (دقت شود.)

و از اين نقطه نظر است كه بلاء براى مؤمنين همواره بلاء خوب و حسن است «و ليبلى المؤمنين بلاء حسنا» و به آنچه گفته شد اشاره مى فرمايد آيۀ شريفه:«وَ لِيُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ يَمْحَقَ الْكافِرِينَ» :(1) و تا آن كه اهل ايمان را از هر نقص و عيب پاك و كافران را محو و نابود گرداند و اين آيات مخصوصا آيۀ آخرى تقريبا بطور صريح، همان را افاده مى كند كه ما در حكمت امتحان گفتيم و اين كه آزمايش خلق از قبيل آزمايش زر در بوتۀ آزمايش باشد و امّا اخبار در اين باره جدّا بيش از آن است كه در اين جا ذكر كنيم فقط يك روايت به عنوان نمونه و تيمّنا مى آوريم و آن اين كه امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «لا تفرح بالغناء و الرخاء و لا تغتم بالفقر و البلاء فان الذهب يجرّب بالنار و المؤمن يجرّب بالبلاء»: بثروت و آسايش فرحناك و شادان مباش و از فقر و گرفتارى هم غمناك مشو كه، طلا با آتش تجربه مى شود و مؤمن با بلا.

و توجيهى كه دربارۀ امتحان و آزمايش گفته شد در اشعار و كلمات بزرگان از عرفا نيز فراوان ديده مى شود مولانا گويد:

پوست از دارو بلاكش مى شود چون اديم طائفى خوش مى شود

ورنه تلخ و تيز ماليدى بر او گنده گشت و ناخوش و ناپاك بو

آدمى را نيز چون آن پوست دان از رطوبتها شده زشت و گران

تلخ و تيز و مالش بسيار ده تا شود پاك و لطيف و بافره

ور نمى تانى رضا ده اى عيار كه خدا رنجت دهد بى اختيار

ص:103

كه بلاى دوست تطهير شماست علم او بالاى تدبير شماست

چون صفا بيند بلا شيرين شود خوش شود دارو چو صحّت بين شود

بُرد بيند خويش را در عين مات پس بگويد اقتلونى يا ثقات

چنانچه اگر ركون نفس به كلّى به دنيا شد و وجهۀ آن مادّى و دنياوى گرديد سلب توجه از حق تعالى و دار كرامت او به كلّى گردد «و أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ» شود پس استغراق در بحر لذائذ و مشتهيات قهرا حبّ به دنيا آورد و حبّ به دنيا تنفّر از غير آن آورد و وجهۀ به ملك غفلت از ملكوت آورد چنانچه به عكس اگر انسان از چيزى بدى ديد و ادراك الم و ناملايمات كرد صورت آن ادراك در نفس ايجاد تنفّر نمايد و هرچه آن صورت قويتر باشد آن تنفّر باطنى بيشتر گردد چنانچه اگر كسى در شهرى رود كه در آن جا امراض و آلام بر او وارد شود ناملايمات خارجى و داخلى بر او رو آورد قهرا از آن جا متنفّر و منصرف شود و هرچه ناملايمات بيشتر باشد انصراف و تنفّر افزون شود و اگر شهر بهترى سراغ داشته باشد كوچ به آن جا كند و اگر نتواند به آنجا حركت كند و علاقه به آن جا پيدا كند و دلش را به آن جا كوچ دهد، پس اگر انسان از اين عالم هرچه ديد بليّات و آلام و اسقام و گرفتارى و امواج فتنه ها و محنتها بر او رو آورد قهرا از آن متنفّر گردد و دلبستگى به آن كم شود و اعتماد بر آن نكند و اگر به عالم ديگرى معتقد باشد و فضاى وسيع خالى از هر محنت و المى سراغ داشته باشد قهرا به آن جا سفر كند و اگر سفر جسمانى نتواند كند سفر روحانى كند و دلش را به آن جا فرستد و واضح است كه، تمام مفاسد روحانى و اخلاقى و اعمالى از حبّ به دنيا و غفلت از حق تعالى و آخرت است و حبّ به دنيا سرمنشأ هر خطيئه است. چنانچه تمام اصلاحات روحانى، نفسانى، اخلاقى و اعمالى از توجّه به حق و دار كرامت آن و از بى علاقگى به دنيا و عدم ركون و اعتماد به زخارف آن است، پس معلوم شد از اين مقدّمه كه حق تعالى، عنايت و الطافش به هركس بيشتر باشد و مراحم ذات مقدس شامل حال هركس زيادتر باشد او را بيشتر از اين عالم و زخارف آن پرهيز دهد و امواج بليّات و فتن را بر او بيشتر متوجّه فرمايد تا آن كه روحش از اين دنيا و زخارف آن منصرف و منزجر گردد و به مقدار ايمانش رو به عالم آخرت رود و وجهۀ قلبش متوجه به آن جا گردد و اگر نبود براى شدّت ابتلاء كمّل مگر همين يك جهت هرآينه كفايت مى كرد و در احاديث شريفه اشاره به اين معنى دارد:

«محمد بن يعقوب» باسناده عن ابى جعفر عليه السّلام قال ان اللّه تعالى ليتعاهد المؤمن بالبلاء كما يتعاهد الرجل

ص:105

اهله بالهديّة من الغيبة و ليحميه الدنيا كما يحمى الطبيب المريض»: حضرت باقر عليه السّلام فرمايد: همانا خداى تعالى هرآينه تفقّد كند مؤمن را به بلا، چنانچه تفقّد كند مردى عيال خود را به هديه از سفر و هرآينه پرهيز دهد او را از دنيا، چنانچه پرهيز دهد طبيب مريض را و در حديث ديگر نيز به همين مضمون وارد است و گمان نشود كه محبّت حق و شدّت عنايت ذات اقدس به بعضى بندگان (نعوذ باللّه) جزاف و بى جهت است، بلكه هر قدمى كه مؤمن و بندۀ خدا به سوى او بردارد عنايت حق، با او متوجّه شود و اسباب قدم ديگرى را فراهم فرمايد. و در حديث است كه اگر بنده وجبى به سوى حق رود و به او نزديك شود حق تعالى به قدر ذراعى به او نزديك شود.

مثل مراتب ايمان و تهيّۀ اسباب توفيق، مثل انسانى است كه با چراغى در راه تاريك حركت كند هر قدمى كه بردارد جلو او روشن گردد و راهنمايى براى قدم ديگر نمايد، هر قدمى كه انسان به سوى عالم آخرت بردارد راه، روشنتر شود و عنايات حق به او بيشتر گردد و اسباب توجّه به عالم قرب و تنفّر از عالم بعد را فراهم نمايد...

امام بزرگوار قدّس سرّه در ادامۀ فرمايش شان فرمايند: ديگر از نكات شدّت ابتلاء به بندگان خاص، اين است كه آن ها در اين ابتلا و گرفتاريها به ياد حق افتند و مناجات و تضرع در، درگاه قدس ذات مقدس نمايند و مأنوس با ذكر و فكر او گردند و طبيعى اين نوع بنى الانسان است كه در وقت بليّات تشبّث به هر ركنى كه احتمال نجات در آن دهند پيدا مى كنند و در وقت سلامت و راحت، غفلت از آن پيدا مى كنند و چون خواص ركنى، جز حق سراغ ندارند بدان متوجّه شوند و انقطاع به مقام مقدس او پيدا كنند و حق تعالى از عنايتى كه به آنها دارد خود سبب انقطاع را فراهم فرمايد گرچه اين نكته، بلكه نكته سابقه نسبت به انبياء و اولياى كمّل درست نيايد، چه كه آنها مقامشان مقدّس تر از آن است و قلبشان محكمتر از آن است كه به اين امور علاقه به دنيا پيدا كنند يا در توجّه و انقطاعشان به حق فرقى حاصل شود، و تواند بود كه انبياء و اولياى كمّل چون نور باطنى و مكاشفات روحانى يافته اند كه، حق تعالى به اين عالم و زخارف آن نظر لطف ندارد و دنيا و هرچه در او است خوار و پست است در پيشگاه مقدس او، از اين جهت اختيار كردند فقر را بر

ص:106

غنا و ابتلا را به راحتى و بليّات را به غير آنها چنانچه در احاديث شريفه شاهد بر اين معنى هست. در حديث است كه جبرئيل كليد خزاين ارض را در حضور خاتم النّبيّين صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورد و عرض كرد در صورت اختيار آن از مقامات اخروى شما نيز چيزى كم نشود حضرت براى تواضع از حق تعالى قبول نفرمود و فقر را اختيار فرمود... و در حديث است كه حق تعالى از وقتى كه عالم اجسام را خلق فرموده، به آن نظر لطف نفرموده است (پايان آنچه در نظر بود از نقل كلام امام قدّس سرّه).

از آنكه اين روايت زيبا را، در باب زهد امير المؤمنين نقل مى كند مى فرمايد: اين كار امير المؤمنين مرا به ياد كارى انداخت كه از فرزندش عباس عليه السّلام روز عاشورا سر زد كه وقتى وارد شريعۀ فرات شد و كفى از آب برداشت همين كه نزديك لبهايش رسيد «ذكر عطش الحسين و أهل بيته فرمى الماء و لم يشرب مع عطشه قطرة من الماء» به ياد تشنگى برادرش حسين و اهل بيت حسين افتاد پس آب را از كف ريخت و با اين كه تشنه بود يك قطره آب ننوشيد. سپس اشعارى بدين مناسبت ذكر مى كند.

است كه در مصرف خود صرف شود و اگر خلاف كرد و تعدّى به حق غير نمود و يا سيلى بر مظلومى زد شكر نعمت، دست را به جاى نياورده است پس نهى از تعدّى و از غصب مال مردم و از سيلى زدن بر مظلوم زمينه ساز شكر است كه اگر امتثال آن نهى را نمود شكر نعمت به جاى آورده و اگر مخالفت نهى كرد كفران نعمت نموده است. پس درست است كه، بگوييم نواهى الهيّه به منظور آزمايش شكر است و شايد به اين معنى اشاره فرموده باشد، امام صادق عليه السّلام كه، فرموده است: «شكر النعمة اجتناب المحارم» (شكر نعمت عبارت است از دورى جستن از كارهاى حرام)

فخالفنا عن طريق امره و ركبنا متون زجره

ولى ما به جاى آن كه در مقابل آن همه، نعمت هاى بيكران سر اطاعت فرود بياوريم و به شكر نعمت قيام كنيم نافرمانى و ناسپاسى كرديم از راهى كه پروردگار، به سلوك آن راه امر فرموده بود، اعراض كرديم و در كوره راهها كه در قانون الهى ممنوع العبور اعلام شده بود قدم نهاديم.

از آنها شيطانى است، كه دعوت بر آن راه مى كند! آنگاه همين آيه شريفه را تلاوت فرمودند؛ «روى ان النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خطّ خطا ثم قال هذا سبيل الرشد ثم خط عن يمينه و شماله خطوطا ثم قال هذه سبل على كل سبيل منها شيطان يدعو اليه ثم تلا قوله تعالى و ان هذا صراطى مستقيما الآيه» و شايد در آيه شريفه «وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ» (1) نيز اشاره اى به اين مطلب باشد.

فلم يبتدرنا بعقوبته و لم يعاجلنا بنقمته

ولى خداى تعالى به جزاى نافرمانى ما مبادرت به عقابش نفرمود و شتابى در كيفر ما نكرد و اگر مى كرد حق و عدل بود چنانچه فرمايد:

«وَ لَوْ يُعَجِّلُ اللّهُ لِلنّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَيْرِ لَقُضِيَ إِلَيْهِمْ أَجَلُهُمْ» :(2) اگر خدا به عقوبت كار زشت مردم به مانند كار خير تعجيل مى فرمود مردم همه محكوم به مرگ و هلاك مى شدند و لكن مهر و عطوفت الهى و نيز حكمت و مصلحتش چنين اقتضا مى كند كه به آنان مهلت داده شود و شتابى در كار كيفرشان نشود كه شتاب آن را سزد كه بترسد كار از دست برود «انّما يعجل من يخاف الفوت» خدايى كه بندگانش همواره در قبضه قدرت او هستند چرا تعجيل فرمايد بلكه تاخير مى اندازد، باشد كه بازگردند و ايمان آورند و توبه كنند يا اگر افرادى مؤمن در نسل آنها هست ضايع نشود.

بل تأنّانا برحمته تكرّما و انتظر مراجعتنا برأفته حلما

بلكه به حكم رحمت بى منتهايش از رهگذر كرم و بزرگوارى تأنّى و بى شتابى فرمود و به مقتضاى رأفت و مهربانى اش حلم و بردبارى ورزيد و منتظر بازگشت ما شد.

نويسنده گويد: چون در اين جمله از دعا، سخن از عجله نكردن حضرت حق و تانّى و انتظار مراجعت بندگان رفته است بى مناسبت نيست در توضيح اين كه اين گونه صفات چگونه به خداى تعالى نسبت داده مى شود با آن كه ساحت مقدسش دور از هرگونه عارض است اشاره اى بشود، پس گوئيم: يكى از مراتب اعتقادى، اعتقاد به توحيد در

ص:110

صفت برگردانيم و آن يك صفت يا علم است يا قدرت يا حيات.

و از طرفى ديدند قائل شدن به وجود، حتى يك صفت در ذات بارى تعالى، هرچند ما را از محذور كثرت صفاتى رها مى سازد ولى مشكل لزوم تركيب در ذات حق (از ذات و صفت) همچنان باقى است زيرا حكم صفت اين است كه غير از موصوف است و مفهوم و معناى صفت آن است كه ذات، به آن صفت متّصف است، چنانچه امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «لدلالة كل صفة أنها غير الموصوف» (هر صفتى با زبان ذات خود مى گويد كه من غير از موصوف هستم) و همين غيريّت است كه ما را با مشكل تركيب مواجه مى كند و ناچاريم بگوييم كه ذات با اين صفت تركيب يافته است.

بنابراين به خاطر رهايى از بند، اين اشكال آن يك صفت را نيز انكار كردند و در حقيقت همۀ صفات حق تعالى را يكباره منكر شدند و گفتند:

معناى اين كه خداى تعالى داراى صفاتى است و متصف به صفاتى است آن است كه ذاتش جانشين صفاتش مى باشد و متمسّك به مثل معروف شدند: «خذ الغايات و اترك المبادى» يعنى نتيجه و غايت را داشته باش و مقدمات و مبادى را رها كن. پس اگر مى گوييم كسى داراى صفاتى است، بدان منظور است كه نتيجه آن صفت براى او حاصل است مثلا اگر مى گوييم، قادر است بدان معنى است كه كارهاى معينى را انجام مى دهد و اگر مى گوئيم. شنوا است بدان معنى است كه از سخنان ما آگاهى دارد و امواج صدا را درك مى كند و هم چنين ديگر صفات. حال اگر ما گفتيم كه ذات حق تعالى بر همۀ اشياء علم دارد و همه اشياء نزد ذات مقدس مكشوف است و بر همه صداها علم دارد و همه كارها را انجام مى دهد، ضرورتى ندارد كه صفتى براى حق تعالى اثبات كنيم عمده نتيجۀ صفات است كه حاصل است خواه آن صفت به عنوان صفت بودن وجود داشته باشد يا نه از اين جهت شعار «معتزله» توحيد صفات و بلكه نفى صفات شد درحالى كه شعار «اشاعره» كثرت صفات بود و علاوه بر اين، اشاعره و معتزله، در موضوع ديگرى هم باهم اختلاف دارند و آن اينكه «اشاعره» با اين كه كثرت صفات را قائلند توحيد «افعالى» را نيز معتقدند، يعنى مى گويند: «لا مؤثّر فى الوجود الاّ اللّه» (هيچ مؤثرى در عالم وجود به جز

ص:112

خداى تعالى نيست) هر اثرى كه مشاهده مى شود از مؤثر ظاهرى نيست، بلكه مؤثر حقيقى خدا است به مثل اگر ما مى بينيم كه آتشى چوبى را مى سوزاند، آن نه آتش است كه مى سوزاند بلكه خداى تعالى است كه، هنگام نزديك شدن اين دو موجود (يعنى آتش و چوب) به يكديگر در چوب احتراق را ايجاد مى كند و اگر اين تأثير خدايى نباشد آتش و سنگ و چوب فرقى باهم ندارد و همگى موجودات بى اثرى هستند و براى توضيح اين گفتار مثلا در داستان حضرت ابراهيم عليه السّلام و آتش نمرودى اين نبود كه خداى تعالى آتش را سرد كرد و اثر سوزاندن را از آتش گرفت كه آتش چنين اثرى نداشت بلكه در آن حال اثر سوزاندن را كه فعل خودش بود، ايجاد نكرد!!

يعنى ذات ما غير از علم ما است و علم ما با ذات ما قائم است به قيام حلولى(1) با اين تفاوت كه علم ما حادث است و زائد بر ذات ما ولى علم خداى تعالى قديم است و زائد بر ذات او، بلكه بايد بگوييم كه خداى تعالى همه صفات كمال و جمال را دارا است، ولى نه به نحوى كه تركيب لازم آيد بلكه صفاتش عين ذات او است: «كمال التوحيد نفى الصفات عنه» و اين به دليل آنكه او تعالى و تقدس صرف الوجود است و همۀ كمالات به وجود بازمى گردد و هر كجا وجود هست كمالات وجود از حيات و علم و قدرت، نيز وجود دارد منتهى متناسب با نحوۀ وجود آن موجود اگر وجود جسمانى است صفات او نيز متناسب با جسم است و اگر عقلانى است، متناسب با عقل و اگر نفسانى است، متناسب با نفس و هرچه وجود عالى تر و قوى تر، صفات كمالش نيز به همان نسبت عالى تر و قوى تر خواهد بود و از همين راه، يعنى تلازم وجود با كمال، توجيه مى شود تسبيح همه موجودات و هرآنچه در آسمانها و زمين است، چنانچه در آيات متعددۀ قرآن به آن تصريح شده است و به فرمودۀ عارف رومى:

سنگ، احمد را سلامى مى كند كوه، يحيى را پيامى ميكند

جملۀ ذرّات عالم در نهان با تو مى گويند روزان و شبان

ما سميعيم و بصير و باهشيم با شما نامحرمان ما خامشيم

چون شما سوى جمادى مى رويد محرم جان جمادان كى شويد؟

از جمادِى در جهان جان شويد غلغلِۀ اجزاى عالم بشنويد

فاش تسبيح جمادات آيدت وسوسۀ تأويلها بزدايدت

نطق آب و نطق خاك و نطق گِل هست محسوس حواس اهل دل

ص:114

نكند و عذرى به جاى نگذاشت كه بدان عذر توبه را ترك كند

فالهالك منّا من هلك عليه و السعيد منا من رغب اليه

پس اگر كسى از ما به هلاكت برسد و نابود شود، خود كرده و خوشبخت از ما آن كه ميل به سوى او كرده و رو به او آورده است (كه اگر به جز او مايل گردد و از او روگردان شود كه بدبخت و شقى خواهد بود) (نسخه قديم) و ما دربارۀ توبه و شرايط آن به خواست خداى تعالى در جاى خود بطور تفصيل سخن خواهيم گفت.

و الحمد للّه بكل ما حمده ادنى ملائكته اليه و اكرم خليقته عليه و ارضى حامديه لديه

حمد و سپاس خداى را به هر حمدى كه، نزديكترين فرشتگانش و عزيزترين مخلوقاتش و پسنديده ترين ثناگويانش او را بدان حمد ثنا گفته اند، خواه از نظر كميّت و خواه از حيث كيفيّت و اخلاص در حمد

حمدا يفضل سائر الحمد كفضل ربّنا على جميع خلقه

حمد و سپاسى كه فضيلتش بر ديگر حمدها همچون برترى پروردگار ما باشد بر جملۀ آفريدگانش.

ثم له الحمد مكان كلّ نعمة له علينا و على جميع عباده الماضين و الباقين

باز حمد و سپاس خداى را به جاى هر نعمتى كه به ما و بر همۀ بندگانش از گذشتگان و به جاماندگان (حاضرين و آيندگان) عطا فرموده است.

عدد ما احاط به علمه من جميع الاشياء

به شمارۀ آنچه در دائرۀ علم او قرار دارد و عملش فراگير او است از هرچيز (بزرگ و كوچك و كلى و جزيى)

و مكان كل واحدة منها عددها اضعافا مضاعفة ابدا سرمدا الى يوم القيامة

و به جاى هريك از نعمتهايش به اندازۀ همۀ نعمتها سپاس، نه يك برابر و دو برابر بلكه

ص:117

چندين برابر و نه يك روز و دو روز، بلكه براى ابد و جاويد تا روز قيامت

حمدا لامنتها لحدّه و لا حساب لعدده و لا مبلغ لغايته و لا انقطاع لامده

حقيقى و واقعى و در امكان و توان من نيست لذا آن نيز همچون ديگر نيازهايم، جزء خواسته هاى درونى من و مورد دعا و تقاضاى من است بارالها: از تو مى خواهم كه همين حمد صورى و ظاهرى مرا به جاى آن گونه حمد كه آن چنان آثار و خصوصيات دارد بپذير. سعدى گويد:

بار خدايا مهيمنى و مدبّر و از همه عيبى منزّهى و مبرّا

ما نتوانيم حق حمد تو گفتن با همه كرّوبيان عالم بالا

سعدى از آن جا كه فهم اوست سخن گفت ورنه كمالات و هم كى رسد آن جا؟

2. اين دعاى شريف كه به دو نام مبارك ولىّ و حميد حسن ختام يافته است ممكن است بدان مناسبت باشد كه در دو جمله اخير دعا، يادى از اولياء و شهداء شده است اوليا، كه جمع ولى است مناسبت با ولىّ كه از «اسماء اللّه» دارد و حميد كه به معناى بسيار پسنديده است مناسبت با فوز به شهادت در راه خدا دارد كه پسنديده ترين اعمال است، چنانچه فرموده اند: «فوق كل برّ برّ حتى يقتل فى سبيل اللّه فاذا قتل فى سبيل اللّه فليس فوقه برّ» آخرين مرحله ترقى در مراتب نيكوكارى آن است كه شخص در راه خدا كشته شود كه اگر در راه خدا كشته شد بالاتر از آن كار نيكى نيست:

زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت كانكه شد كشتۀ او نيك سرانجام افتاد

است، يعنى اجزاء نماز يا وضو بايد پشت سرهم انجام داده شود بطورى كه فاصله ميان آنها واقع نشود چنانچه هرگاه اخبارى پى درپى و متّصل به هم برسد مى گويند:

(توالت الاخبار)، يعنى خبرها پشت سرهم و پياپى رسيد، عده اى كه، پس از ديگرى وارد محضرى مى شود به عربى گفته مى شود: (جاؤاولاء) اينها قرب و وصلهاى مكانى يا زمانى است در قرب معنوى نيز چنين است مثلا: دو نفر ميانشان محبّت هست عرب مى گويد: بين اين دو تن موالات است تولّى كه همراه تبرّا دو فرع از فروع دين شمرده شده از همين باب است شايد غفلت از اين معنى موجب آن شده است كه، گفته اند كلمۀ (مولا) از اضداد است يعنى هم به معناى سيّد و آقا است و هم به معناى بنده و غلام در حالى كه چنين نيست و آنچه ما مى بينيم به هر دو معنا گفته مى شود با اين كه يكى مالك است و يكى مملوك به ملاحظۀ اتصالى است كه اين دو به هم دارند، منتها اين اتصال به دو نحو ملاحظه مى شود و جهت اتّصال فرق مى كند اگر اتصال مالك به مملوك ملاحظه شد كه مالك از جهت مالك بودن قرب و وصل براى او حاصل، است در اين لحاظ، مولا به معناى آقا و سيد است و اگر اتصال از ناحيۀ بنده و مملوك لحاظ گرديد كه بنده متصل به مولا است زيرا كه مملوك او است در اين صورت مولا به معناى بنده مى شود، پس معنا فرق نكرده بلكه چون قرب و اتصال از دو طرف است كيفيت لحاظ فرق مى كند در آقا و بنده اتصال آن به اين به معناى سيد است و اتصال اين به آن به معناى عبد است و به تعبير محقق مذكور، يك بند هردو را بهم ربط داده است چيزى كه هست اين است كه يكى سررشته و بند به دستش است و يكى به گردنش است و براى روشنتر شدن مطلب اضافه مى كند كه در اصطلاح عرب است كه اگر كسى از چيزى يا از كسى اعراض و روگردانى كرد مى گويند و تولّى عن فلان و اگر اقبال به چيزى كرد و روى به او آورد مى گويند (تولاّه) يا (تولّى اليه) و همين موجب اشتباه شده كه بگويند از اضداد است و چنين نيست آن جا كه افادۀ اعراض مى كند بواسطۀ كلمۀ (عن) است نه به خودى خود، يعنى در اصل (تولّى) قرب و نزديكى افتاده است منتها كلمه (عن) مى فهماند كه از اين قرب انحراف و انصراف دست داده و آن يك امر خارجى است كه ربطى به مادّۀ اين كلمه ندارد وگرنه در

ص:120

مادّۀ اين كلمه بجز قرب چيزى ديگرى كه ضدّ آن باشد نيست پس معلوم شد كه كلمۀ (ولىّ) در دو جملۀ: «ولىّ اللّه» و «اَللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا» (1) به دو معنى نيست بلكه به يك معناست و آن معناى قرب و وصل است، منتهى در كلمه ولى اللّه آن سر ريسمان كه به گردن ولى بسته شده است ملحوظ است و در «اَللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا» (2) سررشته اى كه، به دست خدا است پس هرچه در معناى اين كلمه به عبارات مختلف بيان شده است همه از لوازم معنايى است كه گفتيم، حتى آن كه گفته است: «الولىّ من ثبت له الولاية التى توجب لصاحبها التصرّف فى العالم العنصرى و تدبيره باصلاح فساده و اظهار الكمالات فيه لاختصاص صاحبها بعناية الهية توجب له قوة فى نفسه لا يمنعها الاشتغال بالبدن عن الاتصال بالعالم العلوى و اكتساب العلم الغيبى منه فى حال الصحة و اليقظة بل يجمع بين الامرين لما فيها من القوّة التى تسع الجانبين: ولى كسى است كه ولايتى داشته باشد كه بتواند با آن در عالم مادّه تصرّف كند و مدبّر در اين عالم باشد، اگر جايى از آن فاسد شده اصلاح نمايد و كمالاتى از خود، نشان دهد به جهت آن كه صاحب ولايت را عنايت مخصوص الهى شامل حال است كه به حكم آن عنايت نيروى فوق العاده اى در نفس او پديد مى آيد كه به تدبير بدن مشغول شدن او را از اتصال به عالم بالا و كسب علم غيب در حال صحت و بيدارى مانع نمى شود، بلكه ميان اين دو امر جمع مى كند هم اين را دارد و هم آن را، زيرا نيرويى دارد كه هردو طرف را فراگرفته است.

ثقة الاسلام «كلينى» رضى اللّه عنه در كتاب شريف «كافى» سند به امام صادق عليه السّلام مى رساند، كه فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «من عرف اللّه و عظّمه منع فاه من الكلام و بطنه من الطعام و عنى نفسه بالصيام و القيام قالوا بآبائنا و امهاتنا يا رسول اللّه هؤلاء اولياء اللّه؟ قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم انّ اولياء اللّه سكتوا فكان سكوتهم ذكرا و نظروا فكان نظرهم عبرة و نطقوا فكان نطقهم حكمة و مشوا فكان مشيهم بين الناس بركة لو لا الآجال التى كتب عليهم لم تقرّ ارواحهم فى اجسادهم خوفا من العذاب و شوقا الى الثواب»: كسى كه خدا را شناخت و خداى تعالى در نظرش بزرگ بود دهان خود را از سخن گفتن مى بندد و شكمش از غذا خوردن مانع مى شود و خود را با روزه و نماز به

ص:121

مشقّت مى اندازد. اصحاب عرض كردند: پدران و مادران ما به قربانتان يا رسول اللّه. اينان، كه توصيفشان فرموديد اولياء خدا هستند؟

فرمود: به تحقيق كه، اولياء اللّه چون ساكت هستند در حال سكوت به ياد خدا مى باشند و چون نگاه مى كنند نگاهشان عبرت آميز است و چون سخن گويند لب به حكمت بگشايند و چون در اجتماع قدم بردارند قدمهايشان با بركت است و اگر نبود كه براى آنان، اجل معيّنى مقرّر و ثبت شده است جانهاشان در پيكرهاشان قرار نمى گرفت و قالب تهى مى كردند از ترس عذاب و شوق ثواب.

مژدۀ وصل تو كو كز سر جان برخيزم طاير قدسم و از دام جهان برخيزم

به ولاى تو كه گر بندۀ خويشم خوانى از سر خواجگى كون و مكان برخيزم

سرو بالا بنما اى بت شيرين حركات كه چو حافظ ز سر جان و جهان برخيزم

«و عن الصادق عليه الصلوة و السلام اولياء اللّه هم الذين يذكّرون اللّه برؤيتهم» امام صادق عليه السّلام فرمود: اولياء اللّه كسانى هستند كه ديدارشان، يادآور خداى تعالى است.

ديگرى گويد: اولياء خدا، رياحين و گلهاى خوشبوى روى زمينند كه چون عطرشان به مشام صدّيقان رسد مشتاق مولاى خود شوند: «الولى من اولياء اللّه ريحان اللّه فى الارض يتشممه الصدّيقون فيشتاقون به الى مولاهم».

اى صبا نكهتى از كوى فلانى به من آر زار و بيمار غمم راحت جانى به من آر

قلب بى حاصل ما را بزن اكسير مراد يعنى از خاك در دوست نشانى به من آر

الصّلاة على محمّد و آله و الحمد للّه الّذي منّ علينا بمحمّد نبيّه صلّى اللّه عليه و آله منّ علينا بنبيّه محمّد صلّى اللّه عليه دون الأمم الماضية و القرون السّالفة بقدرته الّتي لا تعجز عن شيء و ان عظم و لا يفوتها شيء و ان لطف فختم بنا على جميع من ذرأ و جعلنا شهداء على من جحد و كثّرنا بمنّه على من قلّ اللّهمّ فصلّ على محمّد امينك على وحيك و نجيبك من خلقك و صفيّك من عبادك امام الرّحمة امام الرّحمة و سيّد الأمّة و قائد الخير و مفتاح البركة كما نصب لأمرك نفسه

ص:123

و عرّض فيك للمكروه بدنه و كاشف في الدّعاء اليك حامّته و كاشف في الدّعاء اليك لحمته و قرابته و حارب في رضاك اسرته و قطع في احياء دينك رحمه و اقصى الأدنين على جحودهم و اقصى الأدنين على عنودهم عنك و قرّب الأقصين على استجابتهم لك و والى فيك الأبعدين و عادى فيك الأقربين و ادأب نفسه في تبليغ رسالتك و اتعبها بالدّعاء في الدّعاء الى ملّتك و شغلها بالنّصح لأهل دعوتك و شغلها بالنّصح لأهل دعوتك و حملها على المعجز من خدمتك حتّى عاتبته و قلت له طه ما أنزلنا عليك القرآن لتشقى الاّ تذكرة لمن يخشى و هاجر الى بلاد الغربة

ص:124

و محلّ النّأي عن موطن رحله و موضع رجله و محلّ النّأي عن موطئ رجله و موضع رحله و مسقط رأسه و مأنس نفسه ارادة منه لإعزاز ارادة لإعزاز دينك و استنصارا على اهل الكفر بك حتّى استتبّ له ما حاول في اعدائك و استتمّ له ما دبّر في اوليائك فنهد اليهم مستفتحا بعونك و متقوّيا على ضعفه ضعفه بنصرك فغزاهم في عقر ديارهم عقر دارهم و هجم عليهم في بحبوحة قرارهم حتّى ظهر امرك و علت كلمتك و لو كره المشركون اللّهمّ فارفعه فارفعه اللّهمّ بما كدح فيك الى الدّرجة العليا من جنّتك حتّى لا

ص:125

يساوى في منزلة و لا يكافأ في مرتبة و لا يوازيه لديك ملك مقرّب و لا نبيّ مرسل و عرّفه في اهله الطّاهرين و امّته المؤمنين و عرّفه في امّته من حسن الشّفاعة اجلّ ما وعدته يا نافذ العدة يا وافي القول من حسن الشّفاعة اجمل ما وعدته يا ناقد العدة و يا وفيّ القول يا مبدّل السّيّئات باضعافها من الحسنات انّك ذو الفضل العظيم الجواد الكريم انّك ذو فضل عظيم

ص:126

استجابت دعا است، چنانچه ثقة السلام «كلينى» در كتاب شريف «كافى» از امام صادق عليه السّلام حديث مى كند كه، فرمود: «لا يزال الدعاء محجوبا حتى يصلّى على محمد و آل محمّد»: تا صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده نشود دعا هم چنان از استجابت محجوب خواهد بود و هم از آن حضرت روايت مى كند كه فرمود: «من دعا و لم يذكر النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رفرف الدعا على رأسه فاذا ذكر النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رفع الدعاء»: كسى كه دعا كند و يادى از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نكند دعا بالاى سر او (همچون پرنده اى) پر مى زند آن گاه كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را ياد كرد دعا بالا برده مى شود و دانشمندان دينى در توجيه اين كه درود بر پيغمبر و آل او عليهم السّلام از شرايط استجابت دعا باشد به دو مطلب اشاره فرموده اند.

بدينوسيله جلب عنايت مسئول عنه را مى نمايد.

كه در اين اوراق بگنجد و ما به ذكر چند روايت تبرّك مى جوئيم:

1. امام رضا عليه السّلام فرمود: «من لم يقدر على ما يكفر به ذنوبه فليكثر من الصلوة على محمّد و آله فانّها تهدم الذنوب هدما»: كسى كه نتواند كارى بكند كه كفارۀ گناهانش باشد، بسيار صلوات بر محمد و آل او بفرستد كه صلوات بر آنان اساس گناهان را فرو مى ريزد و ويران مى سازد.

«و عن احدهما عليهما السّلام قال اثقل ما يوضع فى الميزان يوم القيامة الصلوة على محمّد و على اهل بيته»:

از امام باقر و يا امام صادق عليهما السّلام روايت شده كه سنگين ترين چيزى كه در روز قيامت در ميزان اعمال گذاشته مى شود صلوات بر محمد و بر اهل بيت او است. «و عن ابى الحسن العسكرى عليه السّلام قال: انّما اتخذ اللّه ابراهيم خليلا لكثرة صلاته على محمد و اهل بيته صلوات اللّه عليه»:

خداى تعالى ابراهيم عليه السّلام را فقط به خاطر اين خليل خود ساخت كه بر محمد و اهل بيت او صلوات فراوان مى فرستاد. «و فى الكافى عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال اذا ذكر النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فاكثروا الصلاة عليه فانه من صلّى على النبى صلوة واحدة صلّى اللّه عليه الف صلاة فى الف صف من الملائكة و لم يبق شىء ممّا خلقه اللّه الا صلّى على العبد لصلاة اللّه و صلوات ملائكته فمن لم يرغب فى هذا فهو جاهل مغرور قد برء اللّه منه و رسوله و اهل بيته» امام صادق عليه السّلام فرمود: هرگاه ذكر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به ميان آمد بسيار صلوات بر او بفرستيد كه هركس يك بار صلوات بر پيغمبر بفرستد خداى تعالى هزار صلوات بر او مى فرستد، در هزار صف از فرشتگان و چيزى از آفريدۀ حضرت حق نمى ماند مگر آن كه همه بر آن بنده صلوات مى فرستد، زيرا كه خدا بر او صلوات فرستاد و فرشتگان خدا بر او صلوات فرستادند و كسى كه بر چنين كارى راغب نباشد، پس او نادان مغرورى است كه خداى و رسول او و اهل بيت رسول او از او بيزارند.

بدون شك، صلوات بر پيغمبر و آل او شعارى است زنده براى زنده نگاه داشتن نام مبارك پيامبر و اولاد معصومينش و شايد بر همين مبنا است كه در ميان تمام دعاها (تا آن جا كه به خاطر اين ناچيز است) تنها دعايى است كه مستحب است، بلند گفته شود كه اگر دعا مجرّد و خالى از جنبۀ شعارى مى بود افضل آن بود كه آهسته ادا شود چنانچه اشاره به

و با صداى آهسته بخوانيد. و در روايت اسماعيل بن همام از امام رضا عليه السّلام است كه، فرمود:

«دعوة العبد سرّا دعوة واحدة تعدل سبعين دعوة علانية» يك دعاى پنهانى بنده برابر است، با هفتاد دعاى آشكار او. و در روايت ديگر قريب به همين مضمون فرمود: «دعوة تخفيها افضل من سبعين دعوة تظهرها» و در روايتى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «خير العبادة اخفاها»:

عبادت هرچه پنهان تر باشد، بهتر است و نيز فرمود:

«خير الذكر الخفىّ» ذكر پنهان بهترين ذكرها است و سرّ و خفا هرچند اعم از آهسته گفتن است بلكه به يك معنا آهسته گفتن نيز اعم از سرّى و مخفى بودن است ليكن بدون شك، يكى از موارد سرّ و اخفا در آهسته گفتن تحقق تواند يافت پس لامحالة آن فرد افضل خواهد بود.

و از اين روايات صريح تر در افضليت آهسته خواندن دعا روايتى است، از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه شنيدند گروههايى با صداى بلند دعا مى خواندند فرمود: صداهاى خود را بلند نكنيد (آهسته بخوانيد) كه پروردگار شما كر، نيست «سمع رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اقواما يجاهرون بالدعاء فقال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم لا ترفعوا اصواتكم فان ربكم ليس باصمّ» و در روايتى ديگر قريب به اين مضمون فرمود: «انكم لا تناجون الاصم و لا تنادون البعيد و انّما تدعون سميعا قريبا» غرض اين كه، اسرار در دعا مطلوب است، به جز صلوات كه در روايت از امام صادق عليه السّلام رسيده است كه فرمود: «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ارفعوا اصواتكم بالصلوة علىّ فانّها تذهب بالنفاق»: با صداى بلند بر من صلوات بفرستيد كه نفاق را از بين مى برد.

ذوات مقدّسه دعا تاثيرى ندارد زيرا به كمال مطلوب خود رسيده اند چنانچه در «زيارت جامعه» آمده است «و جعل صلواتنا عليكم و ما خصّنا به من ولايتكم طيبا لخلقنا و طهارة لا نفسنا و تزكية (بركة خ ل) لنا» و شايد كه هردو جهت مترتب بر صلوات باشد. و اللّه العالم

و الحمد للّه الذى منّ علينا بمحمد نبيّه صلى اللّه عليه و آله دون الأمم الماضية و القرون السالفة

بودن واو عاطفۀ در اول جمله دلالت بر آن دارد كه دعاى سابق پايان نيافته است و اين دعا تتمۀ دعاى سابق است، بنابراين آنچه در نسخۀ قديمۀ ما است كه عنوانى مستقل براى اين دعا نوشته نشده است درست تر به نظر مى رسد از آنچه در نسخه مشهوره است كه عنوانى مستقل دارد: (و كان من دعائه عليه السّلام...)

علاوه بر آنكه كلمۀ (و آله) بطور مسلم بر عنوان دعا در مقدمه صحيفه اضافه شده است زيرا همۀ دعا در هردو نسخه: (قديمه و مشهوره) مخصوص به رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و هم چنين اوصاف مذكوره در دعا مخصوص رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و ذكرى از آل محمد عليهم السّلام نشده است و به هرحال امام سجّاد عليه السّلام عرض مى كند سپاس و ستايش خدايى را كه با محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پيامبرش بر ما منّت نهاد و امّت هاى گذشته و قرنهاى پيشين، از نعمت وجود ايشان محروم بودند.

در اين جمله از دعا اشاره است به آنچه خداى تعالى فرموده است «لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ» :(1) خداى تعالى منّت نهاد بر مؤمنين كه پيامبرى از جنس خودشان براى آنان فرستاد تا آيات خدا را بر آنان بخواند و آنان را تزكيه كند و بر آنان كتاب و حكمت بياموزد، هرچند كه پيش از آمدن اين پيامبر در گمراهى آشكارى بودند.

«محمد»، اسم مفعول است از ريشۀ حمد از باب تفعيل به معناى ستوده و كسيكه

ص:132

داراى صفات محموده باشد و ليكن از معناى وصفى به معناى علمى نقل شده و نام مبارك حضرت خاتم الانبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلّم شده است.

اى خاك تو توتياى بينش روشن به تو چشم آفرينش

اى سيد بارگاه كونين نسّابۀ شهر قاب قوسين

اى صدرنشين عقل و جان هم محراب زمين و آسمان هم

اى شش جهت از تو خيره مانده بر هفت فلك جنيبه رانده

سرخيل تويى و جمله خيلند مقصود تويى همه طفيلند

سلطان سرير كائناتى شاهنشه كشور حياتى

اى كنيت و نام تو مؤبّد بو القاسم و احمد و محمّد

و به فرموده آية اللّه «غروى» اصفهانى قدّس سرّه:

اى نقطۀ ملتقاى قوسين وى خارج از احاطۀ أين

اى واسطۀ وجوب و امكان وى مبدأ و منتهاى كونين

اى واسطۀ قديم و حادث اى ذات تو جامع الكمالين

اى واحد بى نظير و مانند كز بهر تو نيست ثانى اثنين

جز تو كه نهاد پاى رفعت بر عرش فكان قاب قوسين

غير از تو كه فيض صحبت دوست؟ دريافت و لا حجاب فى البين

ديدىّ و شنيدى آنچه را لا أُذن سمعت و لا رأت عين

با قدر تو وصف من بود نقص با شأن تو مَدح مَن بود شَين

فرمود به شأنت ايزد پاك لولاك لما خلقت الافلاك

محدّث «قمى» قدّس سرّه مى فرمايد در بعضى روايات است كه، چون حضرت امير المؤمنين عليه السّلام - متولّد شد، ابو طالب او را بر سينۀ خود گرفت و دست فاطمه بنت اسد را گرفته، به سوى ابطح آمدند و ندا كرد به اين اشعار:

يا رب يا ذا الغسق الدجىّ و القمر المبتلج المضئ

بيّن لنافى حكمك المقضىّ ماذا ترى فى اسم ذا لصبىّ

معناى اشعار اين است كه، اى پروردگارى كه شب تار و ماه روشن و روشنى بخش را آفريده اى براى ما بيان فرما كه اين كودك را چه نام بگذاريم؟

ناگاه مانند ابر، چيزى از روى زمين پيدا شد نزديك ابو طالب آمد ابو طالب او را گرفت و با «على» به سينه خود چسبانيد و به خانه برگشت چون صبح شد ديد كه لوح سبزى است در آن نوشته شده:

خصّصتما بالولد الزكىّ الطاهر المنتخب الرضىّ

فاسمه من شامخ على على اشتق من العلىّ

بود.(1)

اَلْعَظِيمِ» (1) كه آن جا هم حذف نام مقدس «العلىّ» از آيۀ شريفه يقينا نكته اى دارد كه فهم آن در شأن راسخين، در علم است (ارباب معنى و ذوق دقت كنند شايد نكته اش را دريابند).

و الحمد للّه الذى منّ علينا بمحمّد نبيّه دون الامم الماضية و القرون السالفة

چنانچه اشاره شد اين جمله از دعا اقتباس شده از قرآن مجيد است كه مى فرمايد:«لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ...» (2) اين سنّت مخصوص ما امّت آخر الزمان است و امت هاى پيشين از اين نعمت الهى محروم بودند و دينى كه جامع مصالح دنيا و آخرت باشد و تضمين كنندۀ همۀ حقوق فردى و اجتماعى و سياسى و اقتصادى و فرهنگى انسانها باشد، تنها دين اسلام است. كه، به وسيله اين پيغمبر بزرگوار ابلاغ شده است و در پاره اى از روايات اشاره به اين معنا شده است كه بعضى از انبياء «اولوا العزم» آرزو داشتند كه اين افتخار نصيب آنان شود و آنان پيام آور اين تحفه آسمانى باشند و ليكن حكمت بالغه الهية چنين اقتضا نكرد.

سخن گفتن با تو، تو را انتخاب كردم پس آنچه را كه به تو فرستادم كاملا فراگير و سپاسگزار باش موسى عرض كرد: براستى كه راضى شدم پروردگارا.

بقدرته التى لا تعجز عن شىء و ان عظم و لا يفوتها شئ و ان لطف

خدايى كه نه عظمت چيزى مانع از شمول قدرت او مى شود و نه لطافت و كوچكى چيزى موجب فوت آن از احاطۀ قدرت مى گردد، چنانچه امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: «و ما الجليل و اللطيف و الثقيل و الخفيف و القوى و الضعيف فى خلقه الاّ سواء»: بزرگ و لطيف و سنگين و سبك و نيرومند و ناتوان همگى در مقام آفرينش مساوى هستند اين چنين نيست كه آفريدن بزرگ و سنگين و نيرومند براى خداى تعالى مشكلتر از آفريدن لطيف و سبك و ضعيف باشد كار خلق و امر به دست او است «يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» (1) حكماء و فلاسفه الهييّن را كلامى، در معناى «بقدرته التى لا تعجز عن شئ» و عباراتى نظير اين جمله كه در كلمات بزرگان و ائمه معصومين و حتى در قرآن كريم مكرّر وارد شده است، مانند:«إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» (2) و امثال آن است و موضوع بحث اين است كه عاجز نبودن خداى تعالى و احاطه قدرت او بر همه چيز به چه معناست؟ آيا امور غير ممكنه نيز در حيطه قدرت حق تعالى است؟ و آيا قدرت الهى بر محالات نيز تعلق مى گيرد؟ مثلا آيا خداى تعالى قادر است كه جمع كند ميان وجود و عدم در يك چيز؟ يا آن كه آيا مى توانند همانند خود شريكى براى خود بيافريند و امثال اين امور كه وجودش در خارج محال است.

خدايى كه بر او اعتقاد دارى آيا قادر است؟ گفت: آرى قادر است و قاهر. گفت: آيا اين خداى قادر مى تواند همۀ دنيا را در ميان تخم مرغى جاى دهد بدون آن كه تخم مرغ را بزرگ كند يا دنيا را كوچك سازد؟ هشام كه در پاسخ اين پرسش عاجز بود مهلت طلبيد و گفت: «النظرة» مهلتم بده تا جوابش را بيابم عبد اللّه كه به مشكل بودن سؤال سخت معتقد و مغرور بود گفت: (نه يكروز و دو روز) بلكه يك سال تو را مهلت مى دهم كه پاسخ اين را بياورى اين را گفت و از مجلس بيرون رفت هشام بدون فوت وقت سوار بر مركب شد و عازم رسيدن به خدمت امام صادق عليه السّلام گرديد.

پس از آنكه اجازۀ شرفيابى خواست و حضرتش اجازه فرمود عرض كرد:

يابن رسول اللّه عبد اللّه ديصانى به نزد من آمد و سؤالى كرد كه جز خدا و شما ملجأ و پناهى ندارم.

حضرت فرمود: چه پرسيد؟ عرض كرد به من چنين و چنان گفت امام صادق عليه السّلام فرمود: اى هاشم كم حواسك؟ حواس تو چندتا است؟ عرض كرد: پنج. فرمود كداميك از آلات و وسايل اين حواس پنجگانه كوچكتر است؟ عرض كرد: مردمك چشم فرمود:

مردمك چشمت به چه بزرگى است؟ عرض كرد: به بزرگى يك دانه عدس بلكه از آن هم كوچكتر، فرمود: اى هشام نگاه كن به پيش رو و بالاى سرت و به من بازگو كه چه مى بينى؟ عرض كرد: آسمان و زمين و خانه ها و قصرها و بيابانها و كوهها و رودها مى بينم امام صادق عليه السّلام به او فرمود: «ان الذى قدر ان يدخل الذى تراه العدسة او اقل منها قادر على ان يدخل الدنيا كلّها البيضة لا تصغر الدنيا و لا تكبر البيضة»: خدايى كه مى تواند اين همه را كه مى بينى در مردمك چشم كه به اندازۀ دانۀ عدس يا كوچك تر از آن است داخل كند توانايى آن را دارد كه همۀ دنيا را در ميان تخم مرغى داخل كند كه نه دنيا كوچكتر شود و نه تخم مرغ بزرگتر گردد. هشام خود را بر قدمهاى حضرت انداخت و دست و سر و پاى حضرت را ميبوسيد و عرض مى كرد يابن رسول اللّه همين يك جواب مرا كافى است «حسبى يابن رسول اللّه» و مانند اين روايت حديث ديگرى است كه، «صدوق» رحمه اللّه در توحيدش نقل مى كند كه مردى نزد امام رضا عليه السّلام آمد و عرض كرد. «هل يقدر ربك ان يجعل السموات و الارض

ص:139

و ما بينهما فى بيضة؟ قال نعم فى اصغر من البيضة قد جعلها اللّه فى عينيك و هى اقل من البيضه لانك اذا فتحتها عاينت السماء و الارض و ما بينهما و لو شاء لاعماك عنها»: آيا پروردگار تو مى تواند كه آسمان ها و زمين و هرچه ميان آن دو است در ميان تخم مرغى جاى دهد؟ فرمود آرى در كوچكتر از تخم مرغ خداى تعالى جاى داده در چشم تو و آن كمتر از تخم مرغ است زيرا تو هرگاه چشمت را باز مى كنى آسمان و زمين و هرچه مابين آنها است مى بينى و اگر خدا مى خواست چشم تو را از ديدن آنها كور مى كرد.

پيدا است كه اين جوابها از حضرات ائمه عليهم السّلام با ملاحظه استعداد فراگيرى طرف مقابل بوده و اصطلاحا آن را جواب اقناعى گويند وگرنه جواب حقيقى از اين سؤال آن است كه قدرت حق تعالى تعلق مى پذيرد به هر چيزى كه امكان تعلّق قدرت بر آن باشد و به عبارت ديگر قدرت متعلق مى شود بر ماهيات امكانيه و اشياء تصوّريه و امّا امور ممتنعه و محال نه ماهيتى دارد نه شيئيتى و چيزى نيستند تا متعلق قدرت قرار گيرند تنها ظرف وجودشان در واهمه است كه عقل صورتى وهمى از آن امر محال اختراع مى كند و آن را عنوان چيزى قرار مى دهد كه باطل الذات است و لاشىء محض است و حتى در وعاء امكان كه اوسع اوعيه است وجود ندارد مثلا عقل مفهوم اجتماع نقيضين را تصور مى كند و آن را عنوان قرار مى دهد تا حكم كند به امتناع آن و چون فهم اين معنا براى عامّه ناس مشكل است لذا در پاسخ جوابى كه در روايت ذكر شده گفته شده است و جواب حقيقى آن است كه گفته شود نقص در قدرت نيست بلكه نقص در مقدور است اين نارسايى از ناحيۀ خود آن امر محال است كه مقدور نمى باشد چون شيئيتى ندارد و چيزى نيست كه متعلق قدرت شود و شاهد بر اين معنا كه گفته شد روايتى است كه «صدوق» قدّس سرّه در كتاب توحيدش نقل مى كند كه به امير المؤمنين عليه السّلام گفته شد آيا پروردگارت مى تواند كه دنيا را در ميان تخم مرغ قرار دهد بدون آن كه دنيا كوچك شود يا تخم مرغ بزرگ شود؟ فرمود به ساحت قدس خداى تعالى عجز راه ندارد و نتوان گفت كه نمى تواند ولى آنچه تو خواستى نشدنى است: «فى التوحيد عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال قيل لامير المؤمنين عليه السّلام هل يقدر ربك أن يدخل الدنيا فى بيضة من دون ان يصغر الدنيا و يكبر البيضة؟ فقال ان اللّه تعالى لا ينسب الى العجز و الذى سئلتنى

ص:140

لا يكون» و اين روايت شريفه چنانچه ملاحظه مى شود بطور صراحت مى گويد كه، مورد سؤال ممتنع الذات و محال است و منافات با «إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» (1) ندارد زيرا محال را چنانچه اشاره شد شيئيتى نيست تا قدرت حق تعالى به آن تعلق پذيرد.

فختم بنا على جميع من ذرأ و جعلنا شهداء على من جحد و كثّرنا بمنّه على من قلّ

دادند.

اخرى فسئل لهم تطهيرهم من الشرك ليصح له امره فيهم فقال و اجنبى و بنىّ ان نعبد الاصنام فهذا دليل على انه لا يكون الائمة و الامة المسلمة التى بعث اللّه فيها محمدا الاّ من ذرّية ابراهيم بقوله و اجنبى و بنىّ ان نعبد الاصنام» و صريح تر از اين روايت روايتى است كه «قمى» رحمه اللّه از امام صادق عليه السّلام نقل مى كند كه، در محضر آن حضرت قرائت شد:!«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ» (1) حضرت فرمود: «خير امّة يقتلون امير المومنين و الحسن و الحسين بن على»؟! بهترين امت بودند كه امير المومنين و حسن و حسين بن على عليهم السّلام را كشتند؟! قارى عرض كرد فدايت شوم، چگونه نازل شده است؟ فرمود: «نزلت كنتم خير ائمة اخرجت للنّاس»: بهترين امامانى بوديد كه براى اصلاح مردم مأموريت يافتيد «ألا ترى مدح اللّه لهم تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تؤمنون باللّه» نمى بينى مدح خداى تعالى آنان را به اينكه امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد و ايمان بخدا داريد.

توجه به اين كه خداى تعالى عالم غيب و شهادت است و هيچ از موجودات و حوادث عالم از احاطۀ علمى و وجودى حضرتش بيرون نيست «وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاّ يَعْلَمُها» (1) در اينصورت شهادت غير خدا چه فائده اى مى تواند داشته باشد؟

و شايد به اين معنى اشاره شده است در آيه شريفه كه مى فرمايد:«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها» (1) كه دسّ به معناى پنهان كردن است «المنجد» گويد: «دس الشىء تحت التراب و فيه: ادخله فيه و اخفاه» همانگونه كه فلاح و رستگارى براى كسى است كه نفس را تزكيه كند آن كس كه كمالات نفسانى را پنهان كند و نگذارد كه به مرحلۀ ظهور و فعليت برسد محروميت و زيان كارى نصيب او است، بنابراين، نفوس مقدسۀ ائمه دين و اولياء الهى عليهم السّلام حتى هنگامى كه در قفس بدن گرفتار و زندانى هستند مى توانند از همه اعمال مردم اطلاع بيابند تا چه رسد به هنگامى كه آزادانه در فضاى قدس به پرواز درآيند و شاهد خيرات و شرور امّت ها شوند «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» (2)

و اين چنين حضور است كه مجوّز شهادت آنان است در درگاه الهى ازاين رو رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در جواب كسى كه از شهادت پرسيد فرمود آفتاب را مى بينى؟ اگر چيزى مانند آفتاب در نظرت روشن بود، شهادت بده وگرنه رها كن. «عن النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و قد سئل عن الشهادة قال هل ترى الشمس؟ على مثلها فاشهد اودع» و امام صادق عليه السّلام فرمود: حتما هيچ گواهى مده تا آن كه مانند كف دستت آن را بشناسى: «لا تشهدنّ بشهادة حتى تعرفها كما تعرف كفّك» و از اين جهت خداى تعالى شهادت منافقين را بر رسالت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تكذيب فرمود با آن كه شهادت به حق بود و مطابق واقع بود و دروغ به معناى مخالف واقع نبود ولى چون آنان شناخت حقيقى نداشتند در ادعاى شهادت دروغ مى گفتند. «قال تعالى إِذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِينَ لَكاذِبُونَ» (3)

منافقين كه به نزد تو آمدند و گفتند ما گواهى مى دهيم كه تو رسول خدايى مطلب شان درست بود و خدا نيز مى دانست كه تو رسول او هستى، ولى خداوند شاهد است كه اينان دروغ مى گويند يعنى در شهادتشان كه بايد به يقين بدانند تا شهادت دهند و منافقين يقين به رسالت تو ندارند.

ص:147

ليكون العباد لملازمتهم اياهم اشدّ على طاعة اللّه مواظبة و عن معصيته اشدّ انقباضا»: حاصل مضمون روايت آنكه: اوّلا خداى تعالى خواست كه فرشتگان به وظيفۀ عبوديّت و بندگى خويش قيام كنند و وظيفه اى كه براى آنان مقرر شده انجام دهند. و ثانيا شاهدانى باشند بر خلق خدا تا بنده هاى خدا به خاطر آن كه فرشتگان با آنان هستند و مراقب اعمالشان مى باشند بيشتر در طاعت الهى مواظبت داشته و مراقبت بيشترى انجام دهند و از گناه و نافرمانى بيشتر خوددارى كنند سپس حضرت توضيح بيشترى دادند و فرمودند: «و كم من عبديهمّ بمعصية فذكر مكانها فارعوى و كفّ فيقول: ربى يرانى و حفظتى على ذلك تشهد»: چه بسا بنده اى كه قصد گناهى مى كند بيادش مى آيد كه فرشتگان موكل به اعمال حضور دارند پس رعايت و خوددارى از گناه مى كند و مى گويد پروردگارم مرا مى بيند و فرشتگانى كه محافظ من هستند به اين گناه من شهادت خواهند داد.

اللّهم فصلّ على محمّد امينك على وحيك و نجيبك من خلقك و صفيّك من عبادك

بارالها پس درود بفرست بر محمّد كه امين وحى تو و بزرگوارترين خلق تو و برگزيده ترين از بنده هايت بود.

نور هدايت فرمايد كه «اَللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ» (1) كسيكه بر مؤمنين ولايت دارد و آنان را از تاريكى ها به نور مى برد (اللّه) است و به اين مناسبت است كه دعاكننده و سالك الى اللّه به حافظ و مربى و ولىّ خود متوسّل مى شود و با گفتن «يا اللّه» و «يا اللّهم» همچون كسى كه از دور حامى و حافظ خود را صدا مى زند، خود را در كنف حمايت او قرار مى دهد.

و بعضى از بزرگان سخنى از حكيم «سبزوارى» نقل كرده است كه به عقيده ناقل ممكن است وجه جمع ميان آن دو قول كه گفته شد باشد و حاصل آن اين كه، چون امّت مرحومه اوراق اغصان درخت وجود مقدس آنها هستند پس عود فائدۀ صلوات به آنها عود به آن ذوات مقدسه است و بالعكس، زيرا كه اوراق از ناحيۀ درخت است(1)

و امّا نكتۀ دوم، اين كه در ادعيۀ وارده از ائمه معصومين عليهم السّلام صلوات بر محمد و آل محمّد زياد به چشم مى خورد، چرا؟

نام (خيار تبعّض صفقة) بدين معنا كه فروشنده مى تواند، اين چنين تبعيض را نپذيرد و به خريدار بگويد يا بايد همۀ متاع را از صحيح و معيوب بپذيرى و يا بايد همه اش بخودم بازپس دهى و پولت را دريافت كنى در مورد سخن ما اگر خواستۀ بنده اى به همراه طلب درود و رحمت بر محمد و آل او عليهم السّلام به حضرت ربوبى جل شأنه عرضه شد، تبعّض صفقه كه مقام مقدس را نشايد و ردّ جميع نيز به ملاحظۀ آن كه درود بر محمّد و آل عليهم السّلام در ميان آنها است امكان ندارد «فلا يبقى الاّ قبول الجميع و هو المطلوب» و به اين لطيفۀ عرفانى تصريح فرموده است. امير المؤمنين عليه الصلواة و السلام در كلمات حكمت اش چنانچه در نهج البلاغه است كه فرمود: «اذا كانت لك الى اللّه حاجة فابدأ بمسئلة الصلوة على النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ثم اسئل حاجتك فانّ اللّه اكرم من ان يسئل حاجتين فيقضى احداهما و يمنع الآخر»:(1) هرگاه حاجتى به خدا داشتى با سؤال درود بر پيغمبر آغاز كن، سپس حاجتت بخواه كه همانا خداى تعالى اكرم از اين است كه دو حاجت از او خواسته شود يكى را روا كند و ديگرى را ردّ. اللّهم فصل على محمد أمينك على وحيك مقام نبوّت هرچند مقامى است انتصابى، نه انتخابى «وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ» (2) و زمام امر فقط به دست خداى تعالى است تا يار كه را خواهد و ميلش به كه باشد «ان اللّه اصطفى آدم و نوحا و آل ابراهيم و آل عمران على العالمين ذرّية بعضها من بعض» و لكن هر قامتى نه زيبندۀ اين خلعت الهى است بلكه هزاران نكته مى خواهد به غير از حسن و زيبايى تا انسانى به بهترين صفات حميده و اخلاق فاضله متّصف نباشد و در حكمت الهيه او را جايى براى چنين انتصاب نيست لذا مى بينيم كه تاريخ، پيغمبر بزرگوار اسلام را حتى پيش از بعثتش به طهارت و عصمت ياد مى كند و او را مجموعه اى از فضائل انسانيّت معرفى مى كند. امير المؤمنين عليه السّلام دربارۀ حضرتش مى فرمايد: «و لقد قرن اللّه من لدن كان فطيما اعظم ملك من ملائكته يسلك به طريق المكارم و محاسن اخلاق العالم ليله و نهاره»: از روزى كه رسول خدا از شير مادر گرفته شد، خداى تعالى بزرگترين فرشته از فرشتگان خود را مأمور كرد كه به همراه آن حضرت باشد تا او را براه

ص:153

مكارم صفات و محاسن اخلاق جهانى برد و اين فرشته شبانه روز به همراه آن حضرت بود.

صفت امانت كه از امّهات فضائل و اصول اخلاقيه است، در وجود مقدس رسول اكرم تجلّى خاصى داشت تا آنجا كه در زمان جاهليت قريش به آن حضرت لقب امين داده بود و اموال و نفايس خود را نزد آن حضرت به امانت مى سپرد و در موسم حج كه عشاير عرب به مكّه مى آمدند مال و متاع خود را به آن حضرت مى سپردند تا آنگاه كه مبعوث به رسالت گرديد و زمان هجرت به مدينه فرا رسيد امير المؤمنين على عليه السّلام را مأموريت داد كه اين اعلاميّه را هر صبح و عصر در ابطح به گوش مردم برساند: «من كان له قبل محمد امانة أو وديعة فليأت فلتؤدّ اليه امانته» هركه را نزد «محمد» صلّى اللّه عليه و آله و سلّم امانت يا وديعه اى است بيايد تا امانتش به او بازپس داده شود و فرمود: تا همه امانت ها را به صاحبانش بازپس نداده اى و در مكّه به اين منظور مانده اى آسيبى از مخالفين نخواهى ديد.

احمد مرسل كه خرد خاك اوست هردو جهان بستۀ فتراك اوست

امّى گويا به زبان فصيح از الف آدم و ميم مسيح

همچو الف راست به عهد و وفا اول و آخر شده بر انبياء

قابل توجّه است كه التزام به اين فضيلت انسانى را، رسول خدا تاكيد بليغ فرموده است تا آنجا كه فرمود: «من خان امانة فى الدنيا و لم يردّها الى اهلها ثم ادركه الموت مات على غير ملّتى و يلقى اللّه و هو عليه غضبان»: كسى كه به امانتى در دنيا خيانت كند، و به اهلش پس ندهد و بميرد مسلمان نمرده است و خدا را ملاقات مى كند، درحالى كه خدا بر او غضبناك است و هم چنين اولاد طاهرينش نيز كه تبعيّت تامّه از آن حضرت را داشتند همين تاكيد را فرموده اند امام صادق عليه السّلام فرمايد: «انّ ضارب علىّ بالسيف و قاتله لو ائتمننى و قبلت ذلك منه لأدّيت له الامانة»: اگر كسى كه على عليه السّلام را با شمشير شهيد كرد (يعنى عبد الرحمن بن ملجم شقى ترين مردم از اولين و آخرين چنانچه توصيف شده) مرا امين نمايد و من نيز امانت دارى از او را بعهده بگيرم هرآينه اداى امانت خواهم كرد! و امام زين العابدين عليه السّلام فرمود: «فو الذى بعث بالحق محمّدا نبيّا لو أنّ قاتل ابى الحسين عليه السّلام ائتمننى على السيف الذى قتل به

ص:154

ابى لأدّيته اليه»: سوگند به آن كه «محمد» صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را به حق برانگيخت اگر قاتل پدرم حسين عليه السّلام شمشيرى را كه با آن پدر مرا شهيد كرد نزد من امانت بگذارد امانتش را بازپس مى دهم.

*نكتۀ عرفانى

لكن در صفى معنايى از اختيار و گزينش ديگرى نيز ملحوظ است و در نسخۀ ابن ادريس، بنابر نقل بعضى (نجيّك) است بدون (باء) و بنابر آن ريشه اش از (نجوى) است كه به معناى آهسته و در گوشى سخن گفتن است و مناجات نيز از همين باب است گو اين كه در عرف عوام ما برخلاف معناى اصلى كلمه بر آوازهاى بلند و گوش خراش و حتى در مناره ها و با بلندگوها نيز مناجات گفته مى شود!! پس نجيّك يعنى كسى كه با تو مناجات مى كرد.

لذا در دعا وارد است بنابر نقل ابن اثير:

اللّهم بمحمّد نبيّك و موسى نجيّك امام الرحمة و قائد الخير و مفتاح البركة كما نصب لامرك نفسه و عرّض فيك للمكروه بدنه.

پيشوا و امامى كه براى همه رحمت بود. چنانچه خداى تعالى نيز فرمايد:«وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ» (1) و رهبرى كه مردم را به خير و نيكى رهبرى مى كرد و مقصود از اين كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پيشواى رحمت بود هردو رحمت الهيّه است، چه رحمت رحمانيه كه جميع دار وجود از جلوات آن است «لولاك لما خلقت الافلاك» و چه رحمت رحيميه كه هدايت همۀ هاديان طريق توحيد و رهبران سعادت و كمال بشريّت از جلوۀ آن رحمت است و شامل همۀ افراد بشر است، مگر آن كه افرادى از فطرت استقامت و كمال طلبى خارج و به سوء اختيار خود، خود را از آن محروم نمايند، نه آن كه رحمت شامل حال آنها نباشد حتى در عالم آخرت كه روز درو كشته هاى زشت و زيبا است، آنان كه كشته اى زشت دارند خود مقصّرند كه نمى توانند از رحمت رحيمية استفاده نمايند حافظ فرمايد:

مزرع سبز فلك ديدم و داس مه نو يادم از كِشتۀ خويش آمد و هنگام درو

گفتم اى بخت بخسبيدى و خورشيد دميد گفت با اين همه از سابقه نوميد مشو

آنكه در مزرع دل تخم عمل كشت نكرد زردرويى برد از حاصل خود وقت درو

ص:157

انبيا و اولياء كه امامت و رياست كل را، رسول ختمى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دارد متحقق به هردو رحمت الهيه بودند و علامت تحقق به اين دو و ظهور نمونۀ آن در قلب، آن است كه صاحب اين صفت با چشم عنايت و تلطّف به بندگان خدا نظر كند و خير و صلاح همه را طالب باشد و احدى را بدبخت نخواهد و راضى به بدبختى احدى نباشد يك نفر از عرفا مى گويد: پروردگارا! اگر ارادۀ تو بر اين تعلّق گرفته كه مرا بسوزانى و به آتش دوزخ ببرى يك دعاى مرا، مستجاب كن و اين يك درخواست مرا اجابت فرما و آن اين كه پيكر مرا آنقدر بزرگ كن كه قالب جهنم شود و ديگر براى كسى جا نماند اكنون كه بنا است من بسوزم تنها من در عذاب باشم و ديگر بندگان تو در سايه لطف تو متنعّم باشند من هم دلخوش هستم كه تنها من مى سوزم و فداى ديگران شده ام اگر انسانيّت و سعادت را مصداقى باشد صاحبان اين افكار هستند.

امام خمينى قدّس سرّه

پس معلوم شد كه وجود آن حضرت رحمت بود، براى مؤمن و كافر و منافق و در اين باره روايتى است آموزنده و تكان دهنده وقتى كه اين آيه نازل شد:«وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ» (1) رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به جبرئيل فرمود: آيا از اين رحمت چيزى هم نصيب تو شد؟ «هل اصابك من هذه الرحمة شىء»؟ عرض كرد بلى من از سوء عاقبت خودم مى ترسيدم كه مبادا كارم منتهى به شقاوت شود از بركت بعثت شما و نزول قرآن كريم به خواست خداى تعالى آرامش خاطر مى يافتم به واسطۀ آيۀ شريفه كه بر شما نازل شد و آن آيه درباره من بود كه خداى تعالى فرمود:«ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ» (2) كه در حقيقت اين آيه تضمينى بود كه جايگاه من در بساط قرب الهى بوده و نفوذ و قدرتم همواره محفوظ خواهد ماند. «كنت اخشى سوء العاقبة فامنت ان شاء اللّه بقوله تعالى ذى قوة عند ذى العرش مكين» نكته تكان دهنده خوف امين وحى الهى از سوء عاقبت خودش مى باشد و آموزنده آن كه با وصف اين كه آيه شريفه بشارت، حسن عاقبت به او مى دهد باز آرامش خاطر خود را با تعليق بر مشيت الهى و به همراه (انشاء اللّه) بيان مى كند و انصاف كه هردو مطلب شايان اهمّيت و قابل توجّه است.

و كاشف فى الدعا اليك حامته و حارب فى رضاك اسرته و قطع فى احياء دينك رحمه(3)

نزديكان و مخصوصين از خانواده خود را بطور علنى و آشكار بسوى تو دعوت كرد و با فاميل خود در راه رضا و خوشنودى تو به جنگ و ستيز برخاست و در جهت زنده كردن دين تو از خويشان خود بريد.

دعوت ايشان مخالف بودند، ولى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بدون رعايت پى آمدهاى مخالفت نزديكان از دعوت ايشان دست برنداشت. ناگفته پيدا است كه مخالفت با كسى اگر از نزديكان او صورت بگيرد اثر بيشترى در تبليغ عليه آن شخص دارد كه عامۀ مردم مى گويند: اينان كه از نزديكان او هستند او را بهتر از ما مى شناسند و شايد از اين جهت است كه با وجود مخالفين زيادى كه رسول اللّه داشتند و اذيّت ها و آزارها بر او روا داشتند، نام هيچ يك به صراحت در قرآن ذكر نشده، مگر نام «ابو لهب» كه عموى پيغمبر بود و از نزديكترين افراد بود به آن حضرت.

علامه «مجلسى» (رحمه اللّه) در بحار از «مناقب» ابن شهر آشوب نقل مى كند كه ابن عباس گويد: روزى رسول خدا وارد كعبه شد و شروع به نماز كرد ابو جهل گفت: «من يقوم الى هذا الرجل فيفسد عليه صلوته»؟ چه كسى حاضر است كه برخيزد و نماز اين مرد را باطل كند!؟ فقام ابن الزبعرى و تناول فرثا و دما و القى عليه ذلك» يكى از مشركين به نام «ابن الزبعرى» برخاست و مقدارى كثافت و خون تهيه كرد و حضرتش را به آن آلوده كرد!(1) در اين ميان ابو طالب عليه السّلام سر رسيد از ديدن اين منظره بسيار ناراحت شد و شمشيرش را از نيام كشيد، مشركين كه چنين ديدند همه فرار كردند پس جناب ابو طالب به غلامانش دستور داد كه پشت مبارك حضرت را از آلودگى تنظيف كنند و شستشويش دهند. و در روايت «بخارى» است كه چون حضرت سلام نماز را داد عرض كرد: «اللهم عليك الملأ من قريش»: بارالها! شكايت اين گروه از قريش را به نزد تو مى آورم. «اللهم عليك ابا جهل بن هشام و عتبة بن ربيعة و شيبة بن ربيعه و عقبة بن ابى معيط و اميّة بن خلف» راوى گويد: به خدايى كه جز او خدائى نيست آن روز رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از هركس نام برد ديدم در روز بدر كه كشته شده و پايش را گرفته و كشان كشان به طرف چاه مى برند، مگر «امية بن خلف» كه در ميان زره اش ورم كرده بود و نمى شد كشيدش «فاقرّوه و القوا عليه الحجر»: لذا جنازه اش را در همان جا كه افتاده بود به جاى گذاشتند و سنگ بر آن ريختند و پس از

ص:160

پايان عمليات جنگى، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به كنار چاه بدر كه كشته ها را در ميان آن ريخته بودند ايستاد و فرمود: «بئس عشيرة الرجل كنتم لنبيّكم» چه فاميل بدى بوديد براى پيغمبر خودتان «كذّبتمونى و صدّقنى الناس»: ديگران نبوّت مرا تصديق كردند ولى شما تكذيبم كرديد «و اخرجتمونى و آوانى الناس»: شما مرا از وطن و خانه ام بيرون كرديد و ديگران به من جا و پناه دادند: «و قاتلتمونى و نصرنى الناس»: شما با من به ستيز و جنگ برخاستيد و مردم ديگر مرا يارى كردند، سپس فرمود: «هل وجدتم ما وعد ربكم حقا فقد وجدت ما وعدنى ربى حقا»: من كه وعدۀ پروردگارم را دربارۀ خودم محقق يافتم آيا شما نيز آنچه را كه پروردگارتان به شما وعده داده بود محقق يافتيد؟

و در روايتى است كه اصحاب عرض كردند: «يا رسول اللّه أتنادى قوما قد ماتوا»؟ مردگان را صدا مى زنيد؟ فرمود: «ما انتم باسمع لما اقول منهم لكنهم لا يستطيعون أن يجيبونى»: شما شنواتر از آنان به آنچه مى گويم نيستيد و لكن آنان قدرت پاسخ دادن را ندارند.(1) نويسنده

ص:161

گويد: در آيات شريفه كه در مكّه نازل شده مكرر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در مقابل اذيّت و استهزاء و انكار مشركين مورد تسلى حق قرار گرفته و خداى تعالى به رسولش وعده فرموده كه مشركين و مخالفين را در دنيا به سزاى كردارشان برساند پيش از عالم آخرت از جمله: آيات شريفۀ سورۀ الطارق است كه مى فرمايد:«إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً وَ أَكِيدُ كَيْداً فَمَهِّلِ الْكافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً» (1) كه ابن عباس گفت اين آيات وعدۀ عذاب الهى است و از كلمۀ رويدا استفاده مى شود كه زمان اندكى ميان نزول اين آيات و عذاب الهى خواهد بود و اين چنين شد كه پس از اندك زمانى واقعۀ بدر پيش آمد كرد كه چندين نفر از صناديد قريش به دست مسلمانان كشته شدند و از جملۀ آنان رأس و رئيس كفر و نفاق ابو جهل بود كه در آيات سورۀ علق نيز تهديد او آمده است آن جا كه مى فرمايد:«كَلاّ لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنّاصِيَةِ ناصِيَةٍ كاذِبَةٍ خاطِئَةٍ» (2) اگر از كارهايش بازنايستد هر آينه قطعا و يقينا موى جلو سرش را گرفته و سخت به كشيمش پيشانيى دروغگوى خطاكار. و از معجزات بسيار روشن قرآن تحقق يافتن، اين تهديد دربارۀ ابو جهل است كه در روز بدر «ابن مسعود» كه از دست او كتك سختى خورده بود و آزار بسيار ديده بود او را به سزاى عملش رساند، داستان او از اين قرار بود:

كه در روايت است چون سورۀ «الرحمن» نازل شد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: چه كسى اين مأموريت را مى پذيرد كه اين سوره را بر رؤساى قريش بخواند «فتثاقلوا»، مسلمانان در پذيرش اين مأموريت سنگينى ورزيدند «ابن مسعود» برخاست و عرض كرد: من آمادۀ قبول اين وظيفه هستم رسول خدا او را فرمود: كه بنشين و دوباره پيشنهاد قبلى را تكرار فرمودند بجز «ابن مسعود» كسى برنخاست و بالاخره بار سوم كه آمادگى خود را اعلام كرد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اجازه اش فرمود و جهت اين كه رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به او اجازه نمى داد آن بود كه «ابن مسعود» بسيار ضعيف و كوچك اندام بود و پيغمبر علاقمند بود كه او بماند و اين نحو مأموريت سنگين را نپذيرد «و كان صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يبقى عليه لما كان يعلم من ضعفه و صغر

ص:162

جثته» «ابن مسعود» روانه شد تا رسيد به مسجد، ديد كه مشركين در گرد كعبه جمعند شروع كرد به خواندن آيات، ابو جهل برخاست چنان سيلى بر صورت «ابن مسعود» نواخت كه پرده گوشش پاره شد و خون جارى شد.

«ابن مسعود» بازگشت درحالى كه اشك از چشمهايش سرازير بود و مى گريست رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه چشمش به آن حالت خون آلود «ابن مسعود» افتاد قلب مباركش بر او رقّت كرد و با حالت افسردگى و غصّه سر بزير انداخت «فلما رآه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رقّ قلبه و اطرق رأسه مهموما فاذا جبرئيل جاء ضاحكا مستبشرا فقال يا جبرائيل تضحك و يبكى ابن مسعود؟ فقال سيعلم» در همان حال كه رسول خدا مهموم و غمناك سربزير بود ناگهان ديد كه جبرئيل خندان و شادان ظاهر شد. فرمود: جبرئيل تو مى خندى درحالى كه ابن مسعود دارد گريه مى كند؟ عرض كرد: بزودى سرّ خنده من معلوم خواهد شد.

چيزى نگذشت كه روز «بدر» فرا رسيد «ابن مسعود» خواهش كرد كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اجازه بفرمايد تا او نيز سهمى در اين جهاد داشته باشد و خوشه اى از اين خرمن فيض بردارد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم او را فرمود نيزه اى را بردار و در ميان زخميها بگرد هركه را ديدى كه رمقى دارد و نمرده است او را بكش كه با همين عمل خداى تعالى اجر و پاداش مجاهدين را به تو مرحمت مى فرمايد: «خذ رمحك و التمس فى الجرحى من كان له رمق فاقتله فانك تنال ثواب المجاهدين» «ابن مسعود» نيزه اش را برداشت و در ميان كشتگان قدم مى زد و آنان را بررسى مى كرد ناگاه ديد كه ابو جهل افتاده و همچون گاو خرخر مى كند با اين وصف ترسيد مبادا نيرويى داشته باشد كه از خود دفاع كند و به ابن مسعود آزارى برساند «فخاف ان تكون به قوّة فيؤذيه فوضع الرمح على منخره من بعيد فطعنه» نيزه اش را از دور بر گلوى او گذاشت و فشار داد ديد كه قدرت دفاع ندارد «فلمّا عرف عجزه قال فوضعت رجلى على عنقه» همين كه مطمئن شد ناتوان است گويد پايم را بر گردنش گذاشتم و گفتم ديدى كه خدا ذليلت كرد اى دشمن خدا؟ گفت: به چه ذليلم كرد؟ مگر عار است كه كسى شما را بكشد «أعار على رجل قتلتموه» سپس گفت: اگر غير كشاورز مرا كشته بود افتخار بيشترى نصيبم مى شد و هيچ نقصى در كارم نبود «لو غير أكّار قتلنى لكان اعظم لشأنى و لم يكن علىّ

ص:163

نقص» سپس پرسيد: پيروزى با كه باشد؟ جنگ به نفع ما پايان يافت يا بر زيان ما؟ «ابن مسعود» گفت: به نفع خدا و رسولش، پرسيد: آن اشخاص بلندقامت كه ما را مى كشتند و اسير مى كردند چه كسانى بودند، گفت: آنان فرشتگان بودند گفت: آنان بر ما پيروز شدند نه شما «هم الذين غلبونا لا انتم» پناه به خدا بايد برد كه شقاوت آدمى تا چه حد مى رسد كه با ديدن اين آيات نيز ايمان نمى آورد و هم چنان بر كفر باقى مى ماند سپس «ابن مسعود» بر روى سينه او نشست تا سرش را ببّرد، گفت اى چوپانك! بر جاى بلند قرار گرفته اى «لقد ارتقبت يا رويعى الغنم مرتقى عظيما» «ابن مسعود» گويد: شمشيرم را فرود آوردم تا سرش را جدا كنم كارى انجام نداد و ابو جهل تف بر صورتم انداخت و گفت شمشير مرا بگير و سرم را به آن جدا كن ولى از پائين گردن ببر تا هيبت بيشترى در نظر پيغمبر داشته باشد و پيام مرا به او برسان كه من در طول عمرم با تو دشمن بودم و امروز دشمن ترم، چون اين پيام به همراه سر بريده اش، به خدمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رسيد فرمود:

همان گونه كه من گرامى ترين پيامبرانم و امّتم گرامى ترين امت ها است. فرعون، اين امت نيز سخت ترين فرعونهاست، زيرا فرعون موسى را چون موج دريا گرفت و خواست غرق شود گفت:«آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ» (1) ولى فرعون اين امت دم مرگ عداوت و كفرش افزونتر شد. به هرحال «ابن مسعود» وقتى سر آن خبيث را از تن جدا كرد نتوانست حمل كند گوشش را دريد و نخى از آن رد كرد و سر را كشان كشان به نزد رسول خدا مى آورد و جبرائيل پيشاپيش «ابن مسعود» خندان بود و مى گفت: «يا محمد اذن باذن لكن الرأس ها هنا مع الأذن مقطوع» يا رسول اللّه! گوشى در مقابل گوشى با اين تفاوت كه اين گوش با سر از تن جدا شده است و بعضى گفته اند: كه «ابن مسعود» موى جلو سر ابو جهل را گرفته و مى كشيد و شايد هردو نقل صحيح باشد و مسافتى را با نخ و مسافت ديگر را با موى پيشانى كشيده باشد تا تهديد الهى تحقق يابد «لَنَسْفَعاً بِالنّاصِيَةِ» (2)

ص:164

و أقصى الأدنين على جحودهم و قرّب الاقصين على استجابتهم لك

نزديكانش را كه انكار حق داشتند از خود دور كرد و بيگانگان را كه پذيراى حق بودند به خود نزديك كرد. ابو لهب كه عموى پيغمبر بود در كتاب آسمانيش مورد نفرين و نفرت قرار گرفت و سلمان فارسى به افتخار «سلمان منا اهل البيت» مفتخر گرديد و بر اين اساس امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «ان ولىّ محمّد من اطاع اللّه و ان بعدت لحمته و انّ عدّو محمّد من عصى اللّه و ان قربت قرابته»: همانا دوست محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كسى است كه اطاعت خداى تعالى كند هرچند خويشاوندى دورى داشته باشد و دشمن «محمّد» صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كسى است كه نافرمانى خداى تعالى كند هرچند از خويشان آن حضرت باشد و همۀ اولياء و ائمه دين عليهم السّلام بر اين اساس دعوت داشتند و اصولا مقام ولايت همين اقتضا را دارد كه حبّ نفس و دعوت به نفس در كار نباشد وگرنه ولىّ حق نخواهد بود. در «زيارت جامعه» مى خوانيم: «الى اللّه تدعون و عليه تدلّون» چه بسيار رواياتى كه در اين زمينه از پيشوايان دين رسيده است، ولى متأسفانه هواهاى نفسانى و حيله هاى شيطانى مانع از تدبّر در آنهاست امام محمد باقر عليه السّلام برحسب روايت «كافى» به جابر فرمود: «يا جابر أيكتفى من ينتحل التشيّع ان يقول بحبّنا اهل البيت»! كسانى كه نام خود را شيعه گذاشته و دعوى دوستى ما كرده اند نبايد به همين ادّعا اكتفا كنند بله بايد بدانند كه دوستان و پيروان ما كسانى خواهند بود كه شعار آنها تقوى بوده و فرمان بردار باشند «و لا يعرفون يا جابر الا بالتواضع...» و راه شناختن آنان فروتنى و شكسته نفسى و دوستى و امانت و به ياد خدا بودن و نماز و روزه داشتن و احسان به والدين كردن است، رعايت حقوق همسايگان، حمايت از بيچارگان، دستگيرى از پا افتادگان همدردى دردمندان و بينوايان نوازش كردن يتيمان است، راست گفتن و قرآن شريف را خواندن و دستورات آن را بكار بستن است زبان خود را جز از خيرخواهى نگهداشتن براى بندگان خدا خير خواستن و پناهگاه دوستان بودن است جابر گفت: يابن رسول اللّه اگر اينها اوصاف شيعيان باشد پس من بايد اقرار و اعتراف كنم كه كسى را به اين صفات نمى شناسم فرمود: جابر من هم بايد بگويم و كسى را در اشتباه نگذارم هرگز گمان

ص:165

نكنى كه دعوى دوستى ما به اين سادگى باشد كه مردى بگويد، من على را دوست مى دارم و به وى ارادت مى ورزم ولى هيچ اثرى و عملى نشان ندهد گفتارش پذيرفته شود و سند شيعه بودن به او داده شود بالاتر از مقام علوى مقام مقدس نبوى است و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از على عليه السّلام بزرگتر و رفعت درجه اش بيشتر است اگر كسى بگويد:

من پيغمبر را دوست دارم و روش پيغمبر را نگيرد و دستورات او را پيروى نكند، هرگز سودمند نشود و اين دعوى از او نشنوند از خداى بترسيد و براى خدا كار كنيد كه خدا را با كسى خويشاوندى نيست «ليس بين اللّه و بين احد قرابة»: محبوب ترين بندگان و نزديكترين مردمان در پيشگاه خداوند كسى است كه تقواى او بيشتر و فرمان او را بهتر بكار، بندد اى جابر: خدا را شاهد مى گيرم كه تقرّب خداوند جز به فرمان بردارى و پرهيزكارى حاصل نخواهد شد در دست ما هرگز برات آزادى از آتش دوزخ نيست كه به افراد به بخشيم و هيچ كس را بر خدا حجّت نيست: «ليس معنا برائة من النار و لا لاحد على اللّه حجة من اطاع اللّه فهو لنا ولىّ و من عصى اللّه فهو لنا عدوّ و لا تنال و لا يتنال الا بالتقوى» بلى هركس مطيع و فرمانبردار خدا باشد، دوست ما خواهد بود و هركس خداى را نافرمانى كند دشمن ما است و كوتاه سخن ولايت و محبّت ما نصيب كسى خواهد بود كه پرهيزكار و نيكوكار باشد.

تا قيامت صوفى ار مى كند تا نياشامد كجا مستى كند

«و والى فيك الأبعدين و عادى فيك الأقربين»: ظاهرا اين دو جمله را مفهومى است به جز مفهوم دو جمله پيشين كه مفهوم جمله هاى پيشين آن بود كه ميزان در قرب و بعد آن حضرت پذيرش حق و انكار آن بود و اين دو جمله بدان معنا است كه دوستى و دشمنى آن حضرت در راه خداى تعالى و به خاطر او بود افرادى را كه ارتباط با حق تعالى داشتند و دوستدار خدا بودند و خدا ايشان را دوست مى داشت آن حضرت نيز آنان را دوست مى داشت، هرچند از جهات ظاهرى نسبى يا سببى يا ديگر جهات با آن حضرت دور بودند و كسانى را كه خدا را دشمن مى داشتند و خدا آنان را دشمن مى داشت او نيز دشمنشان بود هرچند از نزديكانش باشد از حيث نسب يا از جهت سببى و يا از ديگر

ص:166

جهات و در يك جمله، حب و بغضش فى اللّه و للّه بود و اين از نشانه هاى دوستى و لازم لاينفك آن است كه دوست واقعى كسى همه دوستان او را نيز دوست مى دارد و همۀ دشمنان او را دشمن.

مجنون را ديدند كه سگ گله ليلى را نوازش مى كرد و مى بوسيدش داستان را از زبان مولانا بشنويد و اگر محبّيد لذت ببريد:

همچو مجنون كو سگى را مى نواخت بوسه اش مى داد و پيشش مى گداخت

... بو الفضولى گفت كاى مجنون خام اين چه شيد است اين كه مى آرى مدام...

گفت مجنون تو همه نقشى و تن اندرآ بنگر تو از چشمان من

كاين طلسم بستۀ مولاست اين پاسبان گلّه ليلا است اين

همّتش بين و دل و جان و شناخت كاو كجا بگزيد و مسكن گاه ساخت

او سگ فرخ رخ كهف من است بلكه او همدرد و هم لهف من است

آن سگى كه گشت در كويش مقيم خاك پايش به ز شيران عظيم

آن سگى كه باشد اندر كوى او من به شيران كى دهم يك موى او

اى كه شيران مر سگانش را غلام گفتن امكان نيست خامش و السلام

لذا در منطق اسلام محكم ترين دست آويز و اصلى ترين مستمسك ايمان همانا همين حبّ و بغض است به اين روايت توجّه كنيد!

دوست داشتن اولياء خدا و دورى جستن از دشمنان خداست و شايد دو صفت آخرى از باب ذكر خاص بعد از عام باشد و احاديث در اين باب بسيار است.

و ادأب نفسه فى تبليغ رسالتك و اتعبها بالدعاء الى ملّتك و شغلها بالنصح لاهل دعوتك

در رساندن مسئوليتى كه به عهده اش بود پى گيرى دايم داشت و در دعوت مردم به دين تو خود را به سختى و ناراحتى وامى داشت و نسبت به كسانى كه اهميّت دعوت به سوى تو را داشتند از نصيحت و پندآموزى فراغت نمى يافت توضيح اين جملات را از زبان جدّش امير المؤمنين عليه السّلام بشنويد كه: عندليب آشفته مى خواند اين آواز را. «و نشهد ان محمدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عبده و رسوله خاض الى رضوان اللّه كلّ عمرة و تجرع فيه كل غصّه و قد تلّؤن له الاّدنون و تألّب عليه الاقصون و خلقت اليه العرب اعنّتها و ضربت الى محاربته بطون رواحلها حتى انزلت بساحته عداوتها من ابعد الدار و اسحق المزار»: گواهى مى دهم كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بنده او و فرستاده او است كه در راه رسيدن به رضوان اللّه تا قعر اقيانوس، شدائد و ناملايمات فرو رفت و جام هاى غصّه را يكى پس از ديگرى نوشيد نزديكانش بوقلمون صفت هر روز به رنگى درمى آمدند و بيگانگان بر عليه او دسته بندى و توطئه ها براه انداختند طوائف و قبايل عرب همچون اسبان عنان گسيخته به جنگ او تاختند و ركاب زنان با او به مبارزه پرداختند تا آن كه از شهرهاى دوردست و ناهموارترين زيارتگاه خيمه و خرگاه عداوت و دشمنى در كنار او برپا داشتند و امير المؤمنين عليه السّلام با بيانى لطيف و استعاره اى بديع توضيح داده اند كه اين چنين پى گيرى در مبارزه امكان ندارد، مگر آن كه ريشۀ دشمنى و عداوت خيلى عميق و قوى باشد كه چنين زحماتى را در مقابله با او و ريشه كن كردن او متحمّل گردد.

مى افتادند و هياهو راه مى انداختند و قوم آن حضرت بود كه كثافت داخل شكمبه بر سر نازنينش مى ريختند و لباسش را به گردنش مى پيچيدند خود و خانواده اش را سال ها در شعب بنى هاشم به محاصره انداختند چه محاصرۀ اقتصادى كه معامله با آنان و دادوستد با آنان را تحريم كرده بودند و چه محاصرۀ اجتماعى كه رفت وآمد خانوادگى و زناشويى با آنان و حتى صحبت كردن با آنان تحريم شده بود تا آن جا كه اگر نبود اينكه بعضى از افراد بواسطۀ خويشاوندى و يا به سبب ديگر دلشان به حال آنان مى سوخت و شبانه اندكى آرد يا خرما مخفى به آنان مى رساند، نزديك بود از گرسنگى بمى رند اين دربارۀ آن حضرت و خويشانش و امّا نسبت به اصحاب و يارانش، آنان را كتك ميزدند و شكنجه مى دادند، گرسنه شان نگه ميداشتند دست و پايشان را مى بستند و در جلو آفتاب سوزان مكه نگاهشان مى داشتند و آنان را حتى از درّه هايى كه به آنجا پناهنده شده بودند بيرون راندند كه پاره اى از آنها به حبشه رفتند و پاره اى به عشاير و قبايل عرب پناهنده شدند گاهى به قبيلۀ ثقيف و گاهى به بنى عامر و گاهى به ربيعه و به ديگر قبايل عرب با همه اينها همگى هم رأى و هم آهنگ شدند كه آن حضرت را بكشند و شب هنگام با يك حملۀ غافلگيرانه به قتلش برسانند كه مجبور شد از دستشان فرار كند و به اوس و خزرج پناهنده شود و فرزند و هرچه داشت رها كرده و تنها جان خود را نجات بدهد تا آن كه خود را به مدينه رساند آنجا نيز دست برنداشتند و با او جنگيدند و سپاه ها به راه انداختند و لشكر كشى ها كردند. «و لم يزل منهم فى عناد شديد و حروب متصلة حتى اكرمه اللّه تعالى و ايّده و نصر دينه و اظهره» و هم چنان در سخت ترين شرايط و جنگهاى پى درپى بود تا آن كه خداى تعالى گراميش داشت و تأييدش فرمود و دين او را (خود را) يارى كرد و بر ديگران پيروزش ساخت پايان نقل كلام شارح معتزلى.

از مرحلۀ صبر و استقامت آن حضرت در مقابل اذيّت و آزار دشمنان كه بگذريم جهات ديگرى نيز وجود داشت كه پى گيرى دايم و به سختى و زحمت انداختن نفس مقدسش و نصيحت به امّت را تاييد و تأكيد مى كرد.

حضرتش، آن چنان عشق و علاقه به اين موضوع از خود نشان مى داد و همچون پدر مهربان نسبت به فرزند عزيزش از اعراض مردم از ايمان و حقيقت انسانيّت متأسف بود كه از جانب حق تعالى مورد تسلّى قرار گرفت و خطاب به حضرتش فرمود: «لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ على ان لا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ» (1) حبيب ما گويى مى خواهى خود را به هلاكت اندازى كه چرا اين مردم ايمان نمى آورند؟ گويى خداى تعالى به حبيب خود مى فرمايد قدرى هم به فكر نجات و سلامتى جان خود باش كه تو عزيزترين فرد مخلوق مايى و ما (به عالمى نفروشيم مويى از سر دوست)«فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ» (2) اين همه تأسف به ايمان نياوردن اينان مخور، هركه خواهد گو، بيا و هركه خواهد گو برو «فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ» (3): هركه مى خواهد ايمان بياورد و هركه مى خواهد در كفرش باقى بماند،«إِنّا أَعْتَدْنا لِلظّالِمِينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً» (4):

ما براى كافران ستمكار آتشى آماده كرده ايم كه شعله هاى آن مانند خيمه هاى بزرگ گرداگرد آنها را فراگيرد و اگر از شدّت تشنگى شربت آبى درخواست كنند آبى مانند مس گداخته سوزان به آنها داده شود كه روى آنها را بسوزاند وه كه چه آب بدى است آن آب و چه آسايشگاه بدى خواهد بود دوزخ براى آنان «نعوذ باللّه من غضب الحليم» جهت ديگرى كه موجب مشقّت و ناراحتى آن حضرت بود خود معالجۀ امراض نفسانيه و تصفيۀ قلوب جاهلان از آثار و تاريكيهاى حاصل از گناه بود، زيرا نفوس هرچند كه در بدو خلقت و اصل فطرت ساده و بى آلايش آفريده شده اند و لكن در اثر گناهان كم كم تيره و آلوده مى شوند و در روايات از آن به نقطۀ سياه تعبير شده است چنانچه در تفسير آيۀ شريفه:«كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ» (5) از امام صادق عليه السّلام «كافى» و «عياشى» نقل مى كنند كه فرمود: «ما من عبد مؤمن الاّ و فى قلبه نكتة بيضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فى تلك النكتة

ص:170

نكتة سوداء فان تاب ذهب ذلك السوداء فان تمادى فى الذنوب زاد ذلك السوداء حتى يغطّى البياض فاذا اغطى البياض لم يرجع صاحبه الى خير ابدا و هو قول اللّه عزّ و جل: كلاّ بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون»: هيچ بندۀ مؤمنى نيست مگر اين كه نقطۀ سفيدى در دل او هست و چون يك گناه از او سر زند يك نقطۀ سياه بر روى آن نقطۀ سفيد مى افتد پس اگر توبه كرد آن نقطۀ سياه پاك مى شود و اگر گناه كردن همچنان ادامه داشت آن سياهى نيز رو به افزايش مى گذارد تا آنكه سياهى همه سفيدى را مى پوشاند و چون سفيدى پوشيده شد، صاحب چنين دلى هرگز بازگشت به خير نخواهد كرد و مقصود از رين (زنگار) در آيه مباركه:«كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ» (1) همين سياهى است. بگفته مولانا:

رنگ تو بر توت اى ديك سياه كرد سيماى درونت را تباه

بر دلت زنگار بر زنگارها جمع شد تا كور شد ز اسرارها

گر زند آن دود بر ديك نوى آن اثر بنمايد ار باشد جوى

ز آنچه هر چيزى بضد پيدا شود بر سپيدى آن سيه رسوا شود

چون سيه شد ديك پس تأثير دود بعد از آن بر وى كه بينداى عنود

و از همۀ اين جهات كه صرف نظر شود، يك جهت عمده تر هست كه شايد در مسلك عشق و منطق محبّت از همۀ اينها كه ذكر شد سخت تر و طاقت فرساتر باشد و آن اين كه، اشتغال به تهذيب نفوس ديگران و معالجۀ امراض آنان و حتى تأسيس شريعت و تعليم احكام ملازم با يك نوع انصراف از استغراق در تجلّيات جمال و جلال و بل كه تجليّات ذات است كه در مسلك محبّين تحمّل آن از تحمّل آتش دوزخ مشكلتر است و «كلّ الذى دون الفراق قليل» سيد العارفين عرض مى كند: «فهبنى يا الهى و سيدى صبرت على عذابك فكيف اصبر على فراقك».

شد جهنم با تو رضوان نعيم بى تو شد ريحان و گل نار جحيم

از اين جا است كه فرمود: «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم انه ليغان على قلبى و انّى لاستغفر اللّه فى اليوم مأة مرّة» بر

ص:171

دلم غبارى مى نشيند و تا غبار خواطر بزدايم هر روز يكصد بار استغفار مى كنم.

و هاجر الى بلاد الغربة و محلّ الناى عن موطن رحله و موضع رجله و مسقط رأسه و مأنس نفسه

به ديار غربت هجرت كرد و از محلّ خانوادگى و قرارگاه و زادگاه خود كه با آنجا مأنوس بود به دور افتاد. پيدا است كه انس با خانواده و زادگاه يك امر طبيعى است، گويى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز از اين قاعده مستثنى نبود با همۀ رنجها و ناراحتى ها كه در مكّه متوجّه آن حضرت بود به هنگام هجرت كه به حكم ضرورت مى بايست از وطن اصلى با مزيّت هم جوارى كعبه و شريف ترين بقعۀ روى زمين انجام گيرد، سخت متأثر بود تا آن جا كه وقتى تصميم به خروج گرفته شد در وسط مسجد الحرام ايستاد و رو به كعبه كرد و فرمود: «انّى لأعلم ما وضع اللّه منك و لا فى الارض بلد احبّ اليه منك و ما خرجت منه رغبة و لكن الّذين كفروا اخرجونى ولو تركت فيك لما خرجت منك»! من مى دانم، كه خداى تعالى خانه اى محبوبتر از تو در هيچ جا قرار نداده و در روى زمين شهرى نيست كه خداى تعالى آن را بيشتر از تو دوست داشته باشد و من به ميل و رغبت خود بيرون شدم و لكن كافران مرا بيرون كردند، كه اگر كسى با من كارى نداشت هرگز از تو بيرون نمى رفتم.

«بجحفة» كه بين مكه و مدينه است رسيد «اشتاق الى مكّة فانزل اللّه [إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعادٍ] (1) اى الى مكه»(2) مجدّدا آتش شوق زبانه كشيد و دل هواى كوى يار كرد خداى تعالى به تسلّى خاطر مباركش آيه نازل فرمود كه حبيب ما:

تو به خود نامدى اينجا كه به خود بازروى آنكه آورده تو را باز برد در وطنت

ارادة منه لاعزاز دينك و استنصارا على اهل الكفر بك

تحمّل اين همه ناملايمات بدان منظور بود كه دين تو را عزّت بخشد و بر كسانى كه بر تو كفر مى ورزند پيروز شود.

حتى استتب(3) له ما حاول فى اعدائك

تا آن كه آن چه را كه دربارۀ دشمنان توصيه و چاره جويى داشت مهيّا و آماده شد «و استتم له مادبّر فى اوليائك» و آنچه كه دربارۀ دوستانت به تدبير مى انديشيد بپايان رسيد.

«فنهد اليهم مستفتحا بعونك»: نهضتى را كه به يارى تو آغاز مى شد شروع كرد. «متقويا على ضعفه بنصرك» اگر جهات ضعفى داشت با امداد و كمك رسانى تو تقويت مى شد.

اين سبب ها بر نظرها پرده ها است كه نه هر ديدار صنعش را سزا است

ديده اى بايد سبب سوراخ كن تا حجب را بركند از بيخ و بن

تا مسبب بيند اندر لامكان هرزه بيند جهد و اسباب و دكان

رسول خدا آن مقرّب ترين بنده خدا با آن كه مؤيّد من عند اللّه بود و وعدۀ نصرت به او داده شده بود «فَلا تَحْسَبَنَّ اللّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ» (1) با اين همه از تمام نيروى فكرى و خارجى خود در پيشرفت مقصود الهى خود استفاده مى كرد و به تدبير و چاره انديشى مى پرداخت چه نسبت به دشمنان خدا و چه دربارۀ دوستانش و در عين حال از نصرت الهى و مددهاى غيبى نيز بهره مند بود به بيان شيرين قرآن توجه كنيد: آنجا كه وعدۀ نصرت مى دهد و هزار فرشته به يارى مسلمين مى فرستد تذكّر مى دهد:«وَ ما جَعَلَهُ اللّهُ إِلاّ بُشْرى وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَ مَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ» (2) و هم چنين در جنگ بدر كه سه هزار فرشته و بلكه پنج هزار ملائكه مسلمانان را يارى مى كردند باز اين نكته ناگفته نمانده است «بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمِينَ وَ ما جَعَلَهُ اللّهُ إِلاّ بُشْرى لَكُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ» (3) اين مددها ولو غيبى و معنوى بالاخره از دايره اسباب بيرون نيستند و پيروزى حقيقى و حقيقت پيروزى از جانب خداى تعالى است.

فغزاهم فى عقر دارهم و هجم عليهم فى بحبوحة قرارهم

با دشمنان دين در ميان خانه شان جنگيد و در وسط قرارگاهشان بر آنان هجوم كرد.

امام عليه السّلام در اين دو جمله به نكتۀ روانى مهمّى اشاره مى فرمايند كه در پيروزى، بر دشمن نقش مهمّى دارد و آن شكست روحيه دشمن است، در جنگهاى امروز مى بينيم كه يكى از عوامل پيروزى بالا بردن روحيۀ مبارزان و جنگ كنندگان است افراد مبارز به هر مقدار از روحيۀ بالا برخوردار باشند شانس بيشترى از پيروزى دارند. افراد سپاهى اگر از

ص:174

روحيه اى برخوردار باشند كه دشمن را در خانه خود و در ميان استحكامات خود مورد حمله و هجوم قرار دهند بى شبهه اثر مهمّى در شكست روحيۀ دشمن خواهند داشت از اين جاست كه امير المؤمنين آن يگانه قهرمان ميدانهاى جنگ و استاد در فنون جنگى وقتى اهل كوفه را توبيخ و سرزنش مى كند كه در جنگ با معاويه مسامحه كردند مى فرمايد: من به شما گفتم كه «اغزوهم قبل ان يغزوكم فو اللّه ما غزى قوم فى عقر دارهم الاّ ذلّوا»:

پيش از آن كه آنان بر شما به تازند، شما بر آنان به تازيد به خدا سوگند كه هيچ قومى در ميان خانه خود مورد تاخت وتاز قرار نگرفتند مگر اين كه ذليل شدند. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز در جنگهاى خود از اين نكتۀ روانى استفاده مى فرمود و چه بسيار جنگهايى كه لشكر اسلام بر سر دشمن در مراكز خود تاختند و پيروز شدند و تاريخ نويسان اسلامى همه آنها را ثبت و ضبط نموده اند.

و معلوم باد كه جنگ هاى اسلامى در زمان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را اگر خود آن حضرت در آن جنگ حضور داشته، در اصطلاح تاريخ «غزوه» گويند و اگر آن حضرت به همراه لشگر اسلام نبود آن را «بعث و سريّه» گويند (سريّه به فتح سين و كسر راء و تشديد ياء) كه به معناى گروهى از سپاه است كه به جبهه اعزام مى شوند و حدّاقل نه نفر است و حدّاكثر چهارصد نفر. و بعضى گفته اند: كه، سريّه از صد است تا پانصد، و زيادتر از پانصد، را (منس) گويند و اگر از هشتصد، زيادتر شد (جيش) گويند و اگر از چهارهزار زيادتر شد (حجفل) گويند (به تقديم حاء بر جيم بر وزن جعفر) و در عدد غزوات آن حضرت اختلاف است از نوزده تا بيست و هفت گفته اند.

و عقب نشينى شان را از آن رويدادها به دست آورند و بر زندگى خودشان تطبيق دهند كه اين است فايده تاريخ.

حتّى ظهر امرك و علت كلمتك و لو كره المشركون

پيغمبر خدا اين همه سختى را متحمّل شد. تا آن كه امر تو ظاهر و كلمۀ تو بلندى گرفت هرچند مشركين خوش نداشتند چنين شود. «ظهر» به معناى آشكار شدن و هم پيروز شدن است، چنانچه آيه مباركه «وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللّهِ وَ هُمْ كارِهُونَ» (1) به پيروزى تفسير شده است و كلمۀ خدا شايد به معناى كلمۀ توحيد باشد. چنانچه گفته شد و يا به معناى دعوت به اسلام است در مقابل دعوت به كفر كه كلمۀ كافران است، چنانچه در تفسير «وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلى» (2) مفسران گفته اند.

اللهم فارفعه بما كدح فيك الى الدرجة العليا من جنّتك حتى لا يساوى فى منزلة و لا يكافأ فى مرتبة و لا يوازيه لديك ملك مقرّب و لا نبىّ مرسل

بارالها رسول گرامى را، به پاداش آنچه در راه تو به سختى افتاد به بالاترين درجه در بهشتت بالا به بر تا آن جا كه هيچ فرشتۀ مقرّبى و هيچ پيامبر مرسلى در مقام و منزلت با او مساوى نبوده و در مرتبه همانند او نباشد از اين جملۀ دعا استفاده مى شود كه بهشت را درجاتى، است متفاوت. چنانچه در علوم عاليه ثابت شده است كه مراتب كمال غير متناهيه است همانگونه كه مراتب نقص و هبوط غير متناهيه است و در آيات شريفه نيز بدين معنى اشاره شده است كه مى فرمايد:«أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ» (3)«نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ و درجات»(4) بهشتى برمبناى فضل هم كه باشد و هست كه «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً» (5) حكمت

ص:176

الهى مقتضى، است كسى را كه سنگين ترين مسئوليت را به دوش كشيد و نيكو از عهدۀ آن بيرون آمد بالاترين مقام و والاترين منزلت به او عطا فرمايد و با دعايى كه وعدۀ استجابت داده بالاتر و والاترش را «وَ ما ذلِكَ عَلَى اللّهِ بِعَزِيزٍ» (1) ازاين رو در روايتى كه «ابى سعيد خدرى» نقل مى كند: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «الوسيلة درجة عند اللّه ليس فوقها درجة فاسئلو اللّه لى الوسيلة»: وسيله درجه اى است كه بالاتر از آن درجه اى، نيست براى من از خداى تعالى وسيله را به خواهيد. و در روايت ديگر است «الوسيلة درجة فى الجنة ليس فى الجنّة درجة اعلى منها فاسئلو اللّه ان يؤتينيها» گويى اين جملۀ از دعا ناظر اين روايت است.

نكته: اين كه بالاتر از وسيله درجه اى نيست با آنچه گفتيم از عدم تناهى درجات كمال منافات ندارد، زيرا ممكن است روايت ناظر به درجات موجود در بهشت باشد. چنانچه در روايت دوّم تصريح شده و به همين منظور ما روايت دوّم را نقل كرديم وگرنه روايت اول در اداى مطلب كافى بود.

دعاكننده است كه از دعا بر آن حضرت بهره مند مى شود و بهره اش عبارت است از، صلوات متقابل، پروردگار. چنانچه در روايت است: «من صلّى علىّ واحدة صلّى اللّه عليه عشرا» هركس بر من يك بار صلوات بفرستد خداى تعالى بر او ده بار صلوات مى فرستد و در «زيارت جامعه» است: «و جعل صلواتنا عليكم و ما خصّنا به من ولايتكم طيبا لخلقنا و طهارة لانفسنا و تزكية لنا و كفارة لذنوبنا» صلوات ما بر شما و ولايت و دوستى ما از شما را خداى تعالى موجب پاكى خلقت ما و پاكيزگى جان ها و تزكيه ما و كفاره گناهان ما قرار داد و هردو قول منافاتى باهم ندارند و مانعة الجمع نيستند چنانچه واضح است.

و عرّفه فى اهله الطاهرين و امته المؤمنين من حسن الشفاعة اجلّ ما وعدته

بايد دانست كه يكى از مسائل عاليۀ اسلامى، مسئله شفاعت است كه هم زمان با اوايل بعثت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مطرح شده است.

چنانچه آيۀ شريفه:«فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشّافِعِينَ» (1) در سورۀ مباركه المدّثر است كه چهارمين سوره است كه بر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شده است.

و اصل شفاعت فى الجمله نه بالجمله، مورد قبول و اجماع جميع فرق مسلمين است گرچه در حدود و كيفيّت آن مباحثات و گفتگوهايى در ميان علماء جريان دارد. و معناى شفاعت، چنانچه از لغت آن استفاده مى شود از شفع به معناى جفت در مقابل وتر به معناى طاق است كه گويى آن كس كه شفيع در كارى برمى انگيزد قدرت و نيروى او را در پيشرفت مقصود با نيروى خود جفت مى كند و در كنار نيروى خود مى گذارد تا با زياد شدن نيرو به مقصود خود نايل شود خواه مقصودش در نظر عقل و شرع امرى مطلوب باشد، خواه مذموم. و بنابراين شفاعت بر دو نوع متصوّر است، چنانچه در قرآن كريم نوع اول را «شفاعت حسنه» و قسم دوّم را «شفاعت سيئه» ناميده است: قال تعالى:«مَنْ يَشْفَعْ شَفاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْها وَ مَنْ يَشْفَعْ شَفاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْها» (2) هركس كه شفاعت نيكويى انجام دهد خود او نيز نصيبى از اين كار نيكو دارد و هركس شفاعت بد انجام دهد سهمى از آن خواهد داشت و اين از آن جهت است كه شفيع با اقدامش يا نقصى را جبران مى كند و يا كمال و مزيّتى بر آن مى افزايد تا مقدمات نتيجه بخش باشد پس او در به ثمر رسيدن اقدامات سهمى خواهد داشت چه سود و چه زيان، گويى خداى تعالى به مؤمنين هشدار مى دهد كه با آگاهى به ميدان شفاعت قدم بگذارند و متوجّه باشند كه در چه موردى شفاعت مى كنند كه اگر در مورد شفاعت، شر و فسادى هست بايد از شفاعت خوددارى كنند. مانند: آن كه به نفع منافقين نزد مشركين شفاعت كنند تا مشركين با منافقين نجنگند اين چنين شفاعت صحيح نيست و «شفاعت سيئه» است، زيرا در صورت وقوع جنگ از هر طرف كه كشته شود، بسود اسلام است و چه بسا منافقى كه مورد شفاعت قرار گرفت

ص:179

را بوسه داد و روى شفاعت بر زمين نهاده گفت:

اين پسر هنوز از باغ زندگانى برنخورده و از ريعان(1) جوانى تمتّع نيافته توقع به كرم اخلاق خداوندى آنست كه به بخشيدن خون او بر بنده منّت نهند ملك از اين سخن روى در هم كشيده و موافق رأى بلندش نيامده و گفت:

پرتو نيكان نگيرد هركه بنيادش بد است تربيت نااهل را چون گردكان بر گنبد است

نسل فساد اينان منقطع كردن و بيج تبارشان(2) برآوردن اولى تر است كه آتش نشاندن و اخگر گذاشتن أفعى كشتن و بچه نگاه داشتن كار خردمندان نيست.

ابر اگر آب زندگى بارد هرگز از شاخ بيد برنخورى

با فرومايه روزگار مبر كز نى بوريا شكر نخورى

وزير اين سخن بشنيد طوعا و كرها به پسنديد و بر حسن رأى ملك آفرين خواند و گفت: آنچه خداوند دام ملكه فرمود، عين صواب است و لكن اگر در سلك صحبت اينان تربيت يافتى طبيعت ايشان گرفتى امّا بنده اميدوار است كه در خدمت صالحان تربيت پذيرد و خوى خردمندان گيرد كه هنوز طفل است و سيرت بغى و عناد آن گروه در نهاد وى متمكن نشده است و در حديث آمده كه: «ما من مولود الاّ و قد يولد على الفطرة فابواه يهودّانه و ينصّرانه و يمجّسانه».

پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شد

سگ اصحاب كهف روزى چند پى نيكان گرفت و مردم شد

اين بگفت و طايفه اى از ندماى ملك با او يار شدند تا ملك از سر خون او درگذشت و گفت: بخشيدم اگرچه مصلحت نديدم.

دانى كه چه گفت زال با رستم گرد؟ دشمن نتوان حقير و بيچاره شمرد

ديديم بسى كه آب سرچشمه خورد چون بيشتر آمد شتر و بار ببرد

فى الجملة، پسر را به ناز و نعمت برآوردند و استاد و اديب به تربيت او نصيب كردند

ص:181

تا حسن خطاب و ردّ جواب و ساير آداب خدمت ملوكش درآموختند و در نظر همگنان پسنديده آمد. بارى، روزى وزير از حسن شمايل او در حضرت ملك شمّه اى گفت، كه تربيت عاقلان در وى اثر كرده و جهل قديم از جبلّت او بدر رفته است ملك را از اين سخن تبسّم آمده گفت:

عاقبت گرگ زاده گرگ شود گرچه با آدمى بزرگ شود

سالى دو بر اين بر آمد طايفه اى از اوباش محلّت با او پيوستند و عهد مرافقت بستند تا به وقت فرصت وزير را با دو پسر به كشت و نعمت بى قياس برداشت و در مغازۀ دزدان به جاى پدر نشست ملك را از اين معنى خبر شد و دست تحيّر به دندان گزيدن گرفت و گفت:

شمشير نيك ز آهن بد چو كند كسى؟ ناكس به تربيت نشود اى حكيم كسى

باران كه در لطافت طبعش خلاف نيست در باغ لاله رويد و در شوره زار خس

زمينِ شوره سنبل برنيارد در او تخم عمل ضايع مگردان

نكوئى با بدان كردن چنان است كه بد كردن به جاى نيكمردان

پايان حكايت از محققين عالى مقامى كه دربارۀ شفاعت بحث كرده اند «علاّمۀ طباطبائى» قدّس سرّه است كه، در تفسير بسيار نفيسش در تفسير آيۀ 48 از سورۀ بقره بحث جالبى كرده است طالبين مراجعه نمايند.

طباطبائى» در بحث شفاعت «الميزان» متعرض آن شده است و جواب علمى متينى داده است و حاصلش اين كه: ما قبول داريم كه سنّت خداى تعالى تغييرپذير نيست ولى اين سنّت الهيّه برمبناى تنها يك صفت از صفات الهيّه نيست. مانند: صفت تشريع و حكم تا قابل تغيير نباشد بلكه برمبناى آنچه مقتضاى همۀ صفات علياى حضرت حق جل و علا است. توضيح اين كه، آنچه خداى تعالى به هريك از موجودات افاضۀ فيض فرموده است از نعمت حيات و موت و روزى و ديگر نعمت هاى گوناگون الهى ارتباط اين نعمت ها به خداى سبحان به يك رابطه و مساوى هم نيست كه اگر چنين مى بود معناى صحيحى براى رابطه و سببيت باقى نمى ماند همانطورى كه حكما و فلاسفه در رابطۀ سبب و مسبب گفته اند: كه سنخيّتى ميان سبب و مسبّب لازم است تا مسبّب خاصى از سبب خاصّى توليد شود و اگر اين سنخيّت را لازم ندانيم «لصدر كل شىء عن كل شىء» هر چيزى سبب هر چيزى تواند بود و اين به معناى بطلان سببّيت است نظير اين سخن را در مقام گوييم كه اگر همۀ فيوضات الهيه در يك رابطه باشد، معنايش بطلان رابطه است مثلا اگر خداى تعالى بيمارى را شفا عطا مى فرمايد در عين حال كه بى جهت و بدون مصلحتى كه مقتضى اين عنايت باشد نيست. لكن رابطۀ اين فيض با صفت رأفت و رحمت و منعم بودن و شافى و معافى بودن حق تعالى است نه صفت مميت و منتقم و شديد البطش بودن حق تعالى و اگر ستمگر خونخوارى را هلاك مى كند نه به صفت رزّاقيّت و خالقيّت است بلكه به صفت منتقم و شديد البطش بودن است و هم چنين بقيۀ نعمتها و فيوضات الهيّه و قرآن كريم نيز بدين معنى گويا است كه هر رويدادى از رويدادها با توجّه به همه جهات وجودى آن رويداد با يك يا چند صفت از صفات علياى حق در ارتباط است صفاتى كه ميان آن ها و اين رويداد تناسب و ائتلافى وجود داشته باشد. و به عبارت ديگر توان گفت كه هر چيزى از ناحيۀ خاصّى از مصلحت و خير با خداى تعالى ارتباط دارد با توجه به اين نكتۀ فلسفى عرفانى گوييم كه درست است كه صراط حق تعالى مستقيم و سنّتش تغييرناپذير است و اختلافى در فعل حق نيست ليكن اين استقامت صراط و عدم تغيّر سنة و عدم اختلاف در فعل با در نظر گرفتن همۀ آن صفاتى است كه در صدور اين فعل دخالت دارد، نه يك

ص:183

صفت خاصّ و به عبارت ديگر با در نظر گرفتن حكمت ها و مصلحت هاى موجود در مورد فيض است، امّا پس از فعل و انفعال و كسر و انكسار در مرحلۀ واقع نه با در نظر گرفتن يك حكمت و مصلحت بلى اگر سبب حكم يك چيز مى بود با وجود آن سبب، البتّه حكم الهى تغييرپذير نمى شد در حق هيچ كس از مؤمن و فاجر و كافر ولى اين چنين نيست بلكه اسباب متعدّدى در كار است كه مقتضاى هر چيزى است غير از مقتضاى سبب ديگر، دقت شود.

و اما شهيد «مطهّرى» رحمه اللّه در پاسخ از اشكال لزوم تبعيض بنابر قول به شفاعت و تغيير در سنّت راهى را پيموده كه خالى از صعوبت نيست وى پس از آن كه شفاعت را بدو گونۀ صحيح و غير صحيح و به عبارت ديگرش عادلانه و ظالمانه تقسيم كرده است شفاعت باطل و ظالمانه و غير صحيح را به گونه اى تعبير كرده است كه خواننده را وادار به تصديق مى كند و تعبيراتى از قبيل اين كه: شفاعت غلط آن است كه كسى بخواهد از راه پارتى بازى جلو اجراى قانون را بگيرد. برحسب چنين تصوّرى از شفاعت، مجرم بر خلاف خواست قانون گذار و برخلاف هدف و قوانين اقدام مى كند و از راه توسّل به پارتى بر اراده قانونگذار و هدف قانون چيره مى گردد اين گونه شفاعت در دنيا ظلم است و در آخرت غيرممكن... تا آن كه گويد نوع نادرست كه به دلايل عقلى و نقلى مردود شناخته شده است اين است كه گناهكار كه به دلايل بتواند وسيله اى برانگيزد و به توسط او از نفوذ حكم الهى جلوگيرى كند درست همانطورى كه در پارتى بازيهاى اجتماعات منحط بشرى تحقّق دارد. معلّم شهيد پس از آن كه از شفاعت با تعبير پارتى و پارتى بازى معنايى را مجسّم مى سازد كه معمولا به واسطۀ سوء استفاده از آن ذهنيّت تنفّرآورى نزد خواننده دارد هرچند در اصل معناى صحيحى داشته باشد ادامه مى دهد كه بسيارى از مردم عوام، شفاعت انبياء و ائمه عليهم السّلام را چنين مى پندارند كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و امير المؤمنين عليه السّلام و حضرت زهرا عليها السّلام و ائمه اطهار خصوصا امام حسين عليه السّلام متنفذهايى! هستند كه در دستگاه خدا اعمال نفوذ مى كنند و ارادۀ خدا را تغيير مى دهند و قانون را نقض مى كنند. سپس مثالى در اين باره ذكر مى كند و مى گويد:

ص:184

اعراب زمان جاهليت نيز دربارۀ بت هايى كه شريك خداوند قرار مى دادند همين تصوّر را داشتند آنان مى گفتند كه خدا به تنهايى آفرينندۀ جهان است ولى در اداره كردن جهان بتها با او شركت دارند و مى گويد كه قرآن با اين گونه شركت به سختى مبارزه كرد. و مكرّر اعلام نمود كه خدا به تنهايى هم پديدآورنده جهان است و هم تدبيركنندۀ آن است. و پس از بياناتى نتيجه مى گيرند كه شفاعت به معنايى كه عوام معتقدند. به جز شرك چيز ديگرى نيست!

و امّا شفاعت صحيح در نظر استاد بر دو گونه است: شفاعت رهبرى يا شفاعت عمل بدين معنى كه پيغمبر اكرم با آوردن دستورات نجات بخش شفيع امّت است، زيرا امّت با عمل كردن به دستورات او از عذاب خدا نجات و به مقامات و سعادات اخروى نايل خواهند شد.

نوع دوّم: شفاعت مغفرت يا شفاعت (فضل) كه تأثير آن در از بين بردن عذاب و در مغفرت گناهان است و حدّاكثر ممكن است سبب وصول به حسنات و ثوابها هم بشود ولى بالابرندۀ درجات شخص نخواهد بود(1)

سپس در توضيح اين نوع شفاعت مى گويد همانگونه كه در قيامت اعمال انسان مجسّم مى شود روابط نيز مجسّم مى گردد روابط معنوى اى كه در اين جهان بين مردم برقرار است در آن جهان صورت عينى و جسمى پيدا مى كند. زمانى كه يك انسان سبب هدايت انسانى ديگر مى شود رابطۀ رهبرى و پيروى در ميان آنان در رستاخيز به صورت عينى در مى آيد و هادى به صورت پيشوا و امام و هدايت يافته بصورت پيرو و مأموم ظاهر مى گردد و پس از بياناتى نتيجه مى گيرد:

ص:185

در اين معناى شفاعت است كه رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم شفيع امير المؤمنين صلوات اللّه عليه و حضرت زهرا عليها السّلام مى باشد و آنها شفيع حسنين عليهما السّلام و هر امامى شفيع امام ديگر و شفيع شاگردان و پيروان خويش است...

به طوريكه اشاره شد تعبير از شفاعت بپارتى بازى و از تقرّب به درگاه الهى و آبرومند بودن بنده اى در اثر اطاعت و فداكارى در پيشگاه احديّت به اعمال نفوذ و از قبول شفاعت و احترام به خواسته بندۀ مقرّب و محبوب و از جلوه غفاريت كه در حقيقت سپاس گزارى حق تعالى از مقام عبوديت بنده اى است كه «إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَكُورٌ» (1) به تغيير در ارادۀ خدا و نقض قانون (و بدون در نظر گرفتن اين كه، خود شفاعت قانونى از قوانين الهيه است) و قياس مؤمنين به شفاعت به اعراب مشرك بت پرست كه بتها را در عين پرستش شريك مى پنداشتند تعبيرات و بياناتى است كه هرچند معناى صحيحى از آنها در نظر گوينده و نويسنده باشد حدّاقل اين است كه انعكاس مطلوبى در ذهن شنونده و خواننده نخواهد داشت. لذا بهتر آن است كه براى درك معناى شفاعت ابتداء نظرى به روايات اهل بيت عليهم السّلام كنيم تا با استفاده از تعبيرات ايشان و بياناتشان بتوانيم از شفاعت كه موضوعى است شرعى و بيانش به عهدۀ صاحب شرع است ترسيم درستى به نماييم روايات از (بحار علامۀ مجلسى) جلد 8 نقل مى شود با ذكر مصادر روايات:

شفاعت محمد، شفاعت محمد، امام باقر آن چنان خشمگين شد كه رنگ چهرۀ مباركشان تغيير كرد سپس فرمود: هان! اى ابو ايمن تو مغرور آن شدى كه شكم و دامنت با عفت ماند؟ اگر مناظر وحشتناك قيامت را ببينى به شفاعت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم محتاج خواهى بود واى بر تو. مگر پيغمبر به جز كسى را كه آتش بر او واجب شده باشد شفاعت خواهد كرد؟ سپس امام باقر عليه السّلام فرمود: هرآينه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را دربارۀ امّتش شفاعت است و ما را شفاعت است دربارۀ شيعيان ما و شيعيان ما را شفاعت است دربارۀ اهالى خودشان سپس فرمود به درستى كه مؤمن شفاعت مى كند دربارۀ افرادى همچون قبيلۀ ربيعه و مضر و همانا مؤمن شفاعت مى كند، حتى دربارۀ خدمتگذارش و مى گويد پروردگارا حق خدمتش را كه به من نموده عطا فرما او مرا از گرما و سرما محافظت مى كرد.«وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلاّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ» (1) قال لا يشفع احد من انبياء اللّه و رسله يوم القيامة حتى ياذن اللّه له الاّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فان اللّه قد اذن له فى الشفاعة من قبل يوم القيامة و الشفاعة له و للأئمة من ولده ثم بعد ذلك للانبياء صلوات اللّه عليهم و على محمد و آله قال: حدّثنى ابى عن ابن ابى عمير عن معاوية بن عمّار عن ابى العباس المكبّر قال دخل مولى لامرأة على بن الحسين صلوات اللّه عليهما على ابى جعفر عليه السّلام يقال له ابو ايمن فقال يا ابا جعفر تغرّون الناس و تقولون شفاعة محمّد شفاعة محمّد فغضب ابو جعفر عليه السّلام حتى تربّد وجهه ثم قال ويحك يا ابا ايمن اغرّك ان عف بطنك و فرجك اما لو قد رأيت افزاع يوم القيامة لقد احتجت الى شفاعة محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ويلك فهل يشفع الاّ لمن وجبت له النار؟ ثم قال: ما من احد من الاوّلين و الآخرين الاّ و هو محتاج الى شفاعة محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يوم القيامة ثم قال ابو جعفر عليه السّلام ان لرسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم الشفاعة فى امته و لنا شفاعة فى شيعتنا و لشيعتنا شفاعة فى اهاليهم ثم قال: و ان المؤمن يشفع فى مثل ربيعة و مضر و ان المؤمن ليشفع حتى لخادمه و يقول يا رب حق خدمتى كان يقينى الحرّ و البرد» ص 539.

2. امام رضا عليه السّلام از پدرانش از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل مى فرمايد كه فرمود: رسول خدا چون روز قيامت شود حساب شيعيان ما به عهدۀ ما واگذار مى شود پس هركس كه

ص:187

مظلمه اش ميان او و مردم باشد از مردم مى خواهيم كه آن حق را بر ما به بخشد و آنان نيز مى بخشند و هركس مظلمه اش ميان او و ما باشد سزاوارتر به عفو و گذشت خواهيم بود.

«احمد بن ابى جعفر البيهقى باسناده عن الرضا عن آبائه عن امير المؤمنين عليهم السّلام قال قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اذا كان يوم القيامة ولّينا حساب شيعتنا فمن كانت مظلمته فيما بينه و بين اللّه عزّ و جل حكمنا فيها فأجابنا و من كانت مظلمته بينه و فيما بين الناس استوهبناها فوهبت لنا و من كانت مظلمته فيما بينه و بيننا كنا احق من عفا و صفح» ص 219 عيون.

3. امام صادق عليه السّلام فرمود: چون روز رستاخيز شود خداى تعالى اوّلين و آخرين را در يك جا جمع مى كند پس تاريكى شديدى آنان را فرا مى گيرد كه ناله شان بلند مى شود و مى گويند پروردگارا اين تاريكى را از ما بردار فرمود...

خلاصه روايت اين كه، گروهى مى آيند كه نور پيشاپيش آنان حركت مى كند كه صحراى محشر را روشن مى سازد. اهل محشر مى گويند اينان پيامبرانند يا فرشتگان و يا شهدا پس از جانب خداى تعالى ندا مى آيد كه هيچ يك از اين گروه نيستند از خود آنان مى پرسند كه شما كيانيد؟ مى گويند: «نحن العلويّون نحن ذرّية محمد رسول اللّه نحن اولاد علىّ ولى اللّه نحن المخصوصون بكرامة اللّه نحن الآمنون المطمئنّون» پس ندا از نزد خداى تعالى به آنان مى رسد: «اشفعوا فى محبّيكم و اهل مودّتكم و شيعتكم فيشفعون فيشفّعون» دربارۀ دوستان و ارادتمندان و شيعيان تان شفاعت كنيد پس آنان شفاعت مى كنند و شفاعتشان مورد قبول واقع مى شود(1) (امالى صدوق ص 1170-171).

4. ابى بصير از امام صادق روايت مى كند كه فرمود: شيعيان ما از نور خدا آفريده شده اند و به خدا بازمى گردند به خدا قسم كه شما به ما خواهيد پيوست روز قيامت و همانا كه ما شفاعت خواهيم كرد و شفاعت ما مورد قبول واقع خواهد شد به خدا سوگند شماها حتما شفاعت خواهيد نمود و شفاعتتان پذيرفته خواهد گرديد و هيچ شخصى از شما نيست مگر اين كه آتشى در جانب چپ او و بهشتى در جانب راست او ظاهر خواهد شد

ص:188

پس دوستانش را به بهشت و دشمنانش را به آتش وارد خواهد نمود. «شيعتنا من نور اللّه خلقوا و اليه يعودون و اللّه انكم لملحقون بنا يوم القيامة و انّا لنشفع فنشفّع و و اللّه انّكم لتشفعون فتشفّعون و ما من رجل منكم الا و سترفع له نار عن شماله و جنة عن يمينه فيدخل احبّاءه الجنّة و اعدائه النار» (علل ص 421).

5. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: چون در مقام محمود بايستم دربارۀ صاحبان گناهان كبيره شفاعت خواهم كرد و خداى تعالى شفاعتم را خواهد پذيرفت به خدا قسم كه دربارۀ آنان كه ذرّيه مرا آزردند شفاعت نخواهم كرد «جعفر بن محمّد عن ابيه عن آبائه عليهم السّلام قال قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اذا قمت المقام المحمود تشفّعت فى اصحاب الكبائر من امّتى فيشفّعنى اللّه فيهم و اللّه لا تشفّعت فيمن آذى ذرّيتى» (امالى ص 177).

6. معاوية بن وهب گويد از امام صادق عليه السّلام معناى آيه شريفۀ «لا يَتَكَلَّمُونَ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً» (1) را پرسيدم فرمود: «نحن و اللّه المأذون لهم فى ذلك اليوم و القائلون صوابا» به خدا قسم ماييم آنانى كه آن روز اجازه دادند و سخن از روى صواب و حق گويند عرض كردم فدايت شوم چه مى گوييد؟ فرمود: «نمجّد ربنا و نصلّى على نبيّنا و نشفع لشيعتنا فلا يردّنا ربنا» پروردگارمان را تمجيد مى گوييم بر پيامبرمان صلوات مى فرستيم براى شيعيانمان شفاعت مى كنيم پس پروردگار ما، ما را ردّ نمى كند يعنى شفاعت ما را مى پذيرد (ص 183 محاسن).

7. شخصى به امام صادق عليه السّلام عرض كرد: ما را همسايه اى است از خوارج كه مى گويد:

«محمد» روز قيامت در فكر خويش است چگونه به شفاعت كردن مى رسد «انّ محمدا يوم القيامة همّه نفسه فكيف يشفع»؟ امام صادق عليه السّلام فرمود: يك نفر از اوّلين و آخرين نيست مگر آن كه روز قيامت نيازمند شفاعت «محمد» خواهد بود: «ما احد من الاولين و الاخرين الاّ و هو يحتاج الى شفاعة محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يوم القيامة» (ص 184 محاسن).

8. جابر بن يزيد گويد امام باقر عليه السّلام مرا فرمود: اى جابر در هيچ حاجتى از دشمن ما

ص:189

كمك مگير و از او چيزى مخواه و از وى شربت آبى سؤال مكن همانا مؤمن گذارش به او مى افتد در آتش پس مى گويد: اى مؤمن مگر من به تو چنين و چنان خدمت نكردم؟ پس مؤمن از او شرمنده مى شود و او را از آتش نجات مى دهد و مؤمن به همين جهت مؤمن ناميده شده كه او بر خدا امان مى دهد و خداوند امان دادن او را اجازه مى فرمايد. «يا جابر لا تستعن بعدونا فى حاجة و لا تستعطه و لا تسئله شربة ماء انه ليمرّ به المؤمن فى النار فيقول يا مؤمن الست فعلت بك كذا و كذا فيستحيى منه فيستنقذه من النار فانّما سمّى المؤمن مؤمنا لانه يؤمن على اللّه (فيجبر) فيؤمن امانه» (ص 185 محاسن).

9. امام صادق عليه السّلام فرمود: روز قيامت كه بشود حساب شيعيان ما به ما واگذار مى شود آنچه براى خدا است از خداى تعالى مى خواهيم كه آن را بما به بخشد پس آن به سودى آنها مى شود و آنچه براى مردم است از خداى تعالى مسئلت مى كنيم كه عوض آن را به صاحبانش بدهد پس آن هم به سود آن ها مى شود و آنچه براى ما است پس آن هم به سود آنها مى شود و سپس اين آيه شريفه را قرائت فرمود:«إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ» (1) و چندين روايت ديگر از كنز الفوائد ص 71.

10. امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: خداى تعالى به بندگانش مهربان است و از رحمتش بود كه يكصد رحمت آفريد. يك رحمت از همۀ آن رحمتها را در ميان همۀ خلايق قرار داد و به واسطۀ همان است كه مردم به همديگر مهربانند و مادر به فرزندش مهربان است و مادران حيوانات نسبت به بچه هاشان دل سوزند و چون روز قيامت شود اين يك را بر آن نود و نه، رحمت اضافه مى فرمايد پس با آن همه رحمت امت محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را رحم مى كند، سپس آنان را دربارۀ هركس كه دوست داشته باشند از مسلمانان شفاعتش كنند شفيع قرار مى دهد تا آن جا كه يكى مى آيد به نزد يكى از مؤمنين شيعه و مى گويد: مرا شفاعت كن او مى گويد: تو چه حقى بر من دارى؟ مى گويد: روزى تو را از آب سيراب كردم پس او بيادش مى آيد پس شفاعتش مى كند و شفاعتش پذيرفته مى شود پس ديگرى مى آيد و

ص:190

مى گويد مرا بر تو حقى است شفاعتم كن مى گويد: چه حقى بر من دارى؟ مى گويد در روز گرمى تو در سايۀ ديوارم آرميدى پس شفاعتش را مى كند و شفاعتش پذيرفته مى شود و همين طور شفاعت مى كند تا آن كه در حق همسايگانش دوستانش و آشنايانش شفاعت مى كند پس همانا مؤمن بر خدا گرامى تر از آنست كه شما گمان مى كنيد «قال امير المؤمنين عليه السّلام اللّه رحيم بعباده و من رحمته انه خلق مأة رحمة جعل منها رحمة واحدة فى الخلق كلّهم فبها يتراحم الناس و ترحم الوالدة ولدها و تحنن الامهات من الحيوانات على اولادها فاذا كان يوم القيامة اضاف هذه الرحمة الواحدة الى تسع و تسعين رحمة فيرحم بها امة محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ثم يشفعهم فيمن يحبّون له الشفاعة من اهل الملّة حتّى انّ الواحد ليجيئ الى مؤمن من الشيعه فيقول اشفع لى فيقول: و اىّ حق لك علىّ؟ فيقول: سقيتك يوما ماء فيذكر ذلك فيشفع له فيشفّع فيه و يجيئه آخر فيقول انّ لى عليك حقا فاشفع لى فيقول و ما حقك علىّ؟ فيقول استظللت بظلّ جدارى فيشفع له فيشفّع فيه و لا يزال يشفع حتى يشفع فى جيرانه و خلطائه و معارفه فانّ المؤمن اكرم على اللّه ممّا تظنّون»: تفسير الامام العسكرى. از اين روايات و دهها روايات ديگر استفاده مى شود كه دامنۀ شفاعت در روز قيامت وسيعتر از آن است كه ما گمان مى كنيم و اصولا قوانين عالم آخرت چنانچه در اين روايت نيز اشاره فرمود براساس رحمت واسعه است و از حساب

حقارت و كوچكى چيزى بحسب صورت باطنى ملكوتى فرع علم به عالم ملكوت و بواطن اشياء است و از براى امثال ماها حق اين حكم نيست و ما بايد چشم و گوشمان باز به فرمايشات علماى عالم آخرت يعنى انبياء و اولياء عليهم السّلام باشد.

و ديگر آن كه بناى آن عالم بر تفضّل و بسط رحمت غيرمتناهيۀ حق جل و علا گذاشته شده است و تفضّلات حق تعالى را حدّ و منتهايى نيست و استبعاد از تفضّل جواد على الاطلاق و صاحب رحمت غيرمتناهيه از كمال جهل و نادانى است، جميع اين نعمتهايى كه به بندگان عنايت فرموده كه از احصاى آنها بلكه احصاى كليّات آنها عقول عاجز و سرگردان است بدون سابقۀ سؤال و استحقاق بوده پس چه مانعى دارد كه به مجرد تفضل و بدون هيچ سابقه اضعاف مضاعف اين ثوابها را به بندگان خود عنايت فرمايد؟ آيا بناى عالمى كه به نفوذ ارادۀ انسانى قرار داده شده و دربارۀ آن گفته شده:«فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ» (1) با آن كه اشتهاى انسانى حد محدودى و قدر مقدّرى ندارد دربارۀ آن مى توان اين استبعاد را كرد؟ خداى تبارك و تعالى آن عالم را طورى مقرر فرموده و ارادۀ انسانى را طورى قرار داده كه به مجرد اراده هرچه را بخواهد موجود كند موجود مى كند.

اى عزيز راجع به اين گونه ثوابها، اخبار و احاديث شريفه يكى و دو تا و ده تا نيست كه انسان را مجال انكارى بماند بلكه فوق حدّ تواتر است جميع كتب معتبرۀ معتمدۀ احاديث مشحون از اين نحو احاديث است مثل آن است كه ما به گوش خود از معصومين عليهم السّلام شنيده باشيم و طورى نيست كه باب تأويل را انسان مفتوح كند پس اين مطلبى را كه مطابق نصوص متواتره است و مصادم با برهان هم نيست بلكه با يك نحو از برهان نيز موافق است بى سبب انكار كردن از ضعف ايمان و كمال جهالت است انسان بايد در مقابل فرمودۀ انبياء و اولياء عليهم السّلام تسليم باشد هيچ چيز براى استكمال انسانى، بهتر از تسليم پيش اولياى حق نيست خصوصا در امورى كه عقل براى كشف آنها راهى ندارد

ص:192

و جز از طريق وحى و رسالت براى فهم آنها راهى نيست اگر انسان بخواهد عقل كوچك و اوهام و ظنون خود را دخالت دهد در امور غيبيۀ اخرويّه و تعبديّه شرعيّه كارش منتهى مى شود به انكار مسلّمات و ضروريّات و كم كم از كم بزياد و از پائين ببالا منجر مى شود فرضا شما در اخبار و سند آنها خدشه داشته باشيد با آن كه مجال انكار نيست در كتاب كريم الهى و قرآن مجيد آسمانى كه خدشه نداريد در آن جا نيز امثال اين ثوابها مذكور است مثل قوله تعالى:«لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» (1) و مثل قوله تعالى «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ2»

بلكه گمان نويسنده آن است كه يك پايۀ اين استبعادات و انكارها بر عجب و بزرگ شمردن اعمال گذاشته شده است. مثلا اگر يك روز روزه بگيرد يا يك شب را به عبادت احيا كند پس از آن بشنود از براى آنها ثواب بزرگى را استعباد نمى كند با آن كه عينا اگر بنا بر خود عمل باشد اين استبعاد هست، ليكن چون اين عمل خود را بزرگ شمرده و اعجاب به آن نموده تصديق ثواب آن را مى كند.

اى عزيز: تمام عمر ما كه پنجاه شصت سال است فرض مى كنيم كه در آن قيام كنيم، به جميع وظايف شرعيّه و به ايمان صحيح و عمل صالح و توبۀ صحيحه از اين دنيا برويم آيا اين مقدار اعمال و ايمان ما را چه مقدار جزا هست؟ با آن كه به حسب كتاب و سنّت و اجماع جميع ملل چنين شخصى مورد رحمت حق است و به بهشت موعود مى رود بهشتى كه در آن جا مخلّد در نعمت و راحت و مؤبّد در رحمت و روح و ريحان خواهد بود آيا در اينجا مجال انكارى هست با اين كه اگر بناى جزاى عمل باشد - فرض باطل كه عمل ما جزايى داشته - اينقدرى كه عقل از تصوّرش كمّا و كيفا عاجز است نخواهد بود پس معلوم شد كه مطلب براساس ديگر مبتنى است و برپايۀ ديگر چرخ مى زند آن وقت هيچ

ص:193

استبعادى باقى نمى ماند و براى انكار راهى باز نخواهد ماند: پايان سخن حيات بخش دلهاى افسرده و مرده از حضرت امام خمينى قدّس سرّه

تكرم.

نويسنده اين بحث را با كلامى باارزش از استاد بزرگ حوزۀ علميه نجف اشرف آية اللّه العظمى آقاى حاج «سيد ابو القاسم خوئى» مرجع تقليد شيعيان دام ظلّه ختم مى كنم و شايد روشن گر پاسخ اشكال مذكور نيز باشد و آن اين كه روزى در محضرشان سخن از شفاعت مى رفت و دقيقا به ياد دارم كه صبح پنجشنبه، پس از ختم مجلس روضه هفتگى شان كه در منزلشان تشكيل مى شد بود ايشان فرمودند، اگر دو مطلب نبود ما از نظر فقهى فتوا مى داديم كه به استناد روايات شفاعت هركس هركارى را كه مى خواهد انجام دهد و هر گناهى كه مورد رغبت نفس است مرتكب شود و ليكن دو مطلب مانع از صدور چنين فتوا است:

1. اين كه روايات شفاعت به هر وسعت و شمول كه باشد بطور مسلّم شامل حال كفّار نيست و تنها مسلمان و حتى موحّد (اگر بگوييم) مشمول شفاعت خواهد بود و كسى مسلمان يا موحّد محشور مى شود كه با عقيده اسلامى و توحيد از دنيا برود و در جرأت به گناه و لاابالى بودن نسبت به معاصى الهيّه اين خطر وجود دارد كه ايمان و عقايد حقه در اثر ظلمت گناه از آدمى به هنگام مرگ سلب شود و انسان بى دين و بى ايمان از دنيا برود چنانچه خداى تعالى مى فرمايد:«ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ» (1) آخر و سرانجام كار آنان كه به اعمال زشت و كردار بد پرداختند اين شد كه كافر شدند و آيات خدا را تكذيب نموده و آنها را به مسخره گرفتند و در روايات نيز بدين معنى اشاره شده است.

2. مسئله برزخ و عذاب عالم قبر است كه برحسب بعضى از روايات شفاعت اهل بيت عليهم السّلام در عالم آخرت و روز قيامت است و فرموده اند: كه برزخ به عهدۀ خودتان است و عذاب برزخ كمّا و كيفا نمونه اى از عذاب آخرت است و معلوم نيست كه تا چند ميليون سال طول خواهد كشيد «اعاذنا اللّه و جميع اخواننا من عذاب القبر و رزقنا اللّه جميعا شفاعة محمد و

ص:195

اهل بيته و الصالحين من عباده». «يا نافذ العدة يا وافى القول يا مبدّل السيئات باضعافها من الحسنات انك ذو الفضل العظيم»: اى آن كه وعده اش نافذ است و به قولش وفا مى كند.

كه اگر از اين حق خود صرف نظر كند دليل بر كرامت نفس و گذشت او است از اين جهت است كه خداى تعالى كه جامع صفات كماليه است و از هر عيب و نقصى مبرّا است مخالفت وعدۀ خود نفرمايد:«إِنَّ اللّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ» (1) و ليكن مخالفت ايعاد از كرم و بزرگوارى او است «انّ فى ذلك لبشرى للذين يخافون سوء الحساب»، «يا مبدّل السيئات باضعافها من الحسنات»: اى آن كه گناهان را به چندين برابر از حسنات تبديل مى كنى. بعضى از بزرگان فرموده اند: كه اين جمله از دعا اشاره است به آيه مباركه:«إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ» (2) سپس از ابن عباس و ديگران نقل فرموده كه اين تبديل در دنيا صورت مى گيرد به اين معنى كه خداوند شركشان را تبديل به ايمان مى كند و كشتن مسلمانان را به كشتن مشركين و زنا را به عفّت و پاكدامنى و هكذا پس خداى تعالى به كسانى كه چنين اعمال صالحه انجام دهند، بشارت داده كه هرگاه توبه كنند و ايمان بياورند اين چنين تبديلى صورت مى پذيرد و ليكن ظاهر آن است كه اين جمله معنايى شامل از آيۀ مباركه دارد كه به عنوان يكى از اسماء مقدسۀ الهى مطرح شده است و اشاره بودن اين جمله به آيه شريفه مانند آن است كه بگوييم نام مقدس رحمان يا رحيم اشاره است به آيۀ مباركه:«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطِيعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ» (3)

پيدا است كه كسى كه داراى اين صفات باشد مشمول رحمت الهى است و يكى از موارد ظهور رحمت است نه اين كه اين اوصاف شرط شمول رحمت است و بدون آنها از رحمت الهى نصيبى ندارد.

و مؤيّد اين معنى است كلمۀ باضعافها كه در آيه مباركه نيست و نيز رواياتى از ائمه دين عليهم السّلام رسيده است كه بيانگر آن است كه اين نام مقدس خود، ظهورات و تجلّياتى دارد از جمله روايتى است از امام صادق عليه السّلام كه فرمود: چون روز قيامت شود خداى تعالى بر

ص:197

بنده مؤمنش تجلّى مى كند و يك يك گناهان او را به او گوش زد مى فرمايد سپس آنها را مى آمرزد آنچنان كه هيچ فرشته مقرب و پيغمبر مرسلى از آن آگاه نمى شود و آنچه را كه مؤمن خوش ندارد ديگرى آن را بفهمد بر او پوشيده مى فرمايد. سپس به گناهانش مى فرمايد حسنات بشويد: «اذا كان يوم القيامة تجلى الله تعالى بعبده المؤمن فيقفه على ذنوبه ذنبا ذنبا ثم يغفر له لا يطلع على ذلك ملكا مقربا و لا نبيا مرسلا و يستر عليه ما يكره ان يقف عليه احد ثم يقول لسيئاته كونى حسنات» و بعضى از بزرگان همانگونه كه اصل تبديل سيئات به حسنات را توجيه كرده اند، به مانند آنچه از ابن عباس و ديگران نقل شد در تبديل به اضعاف نيز توجيهاتى آورده اند كه وجه وجيهى ندارد پس از آن كه مبناى اين تبديل بر فضل الهى است كه عبارت است از احسان ابتدايى و بدون علّت و لذا است كه نامهاى مقدس در دعا با جملۀ شريفه انك ذو الفضل العظيم پايان يافته است و الحمد للّه ربّ العالمين

ص:198

الصّلاة على حملة العرش اللّهم و حملة عرشك الّذين لا يفترون من تسبيحك و لا يسأمون من تقديسك و لا يستحسرون من عبادتك و لا يؤثرون التّقصير على الجدّ في امرك و لا يغفلون عن الوله اليك.

و اسرافيل صاحب الصّور الشّاخص الّذي ينتظر منك الإذن و حلول الأمر فينبّه بالنّفخة صرعى رهائن القبور و ميكائيل ذو الجاه عندك و المكان الرّفيع من طاعتك و جبريل الأمين على وحيك المطاع في اهل سماواتك المكين لديك

ص:199

المقرّب عندك و الرّوح الّذي هو على ملائكة الحجب و الرّوح الّذي هو من امرك فصلّ عليهم و على الملائكة الّذين من دونهم من سكّان سماواتك و اهل الأمانة على رسالاتك و الّذين لا تدخلهم سأمة من دؤب و لا إعياء من لغوب و لا فتور و لا تشغلهم عن تسبيحك الشّهوات و لا يقطعهم عن تعظيمك سهو الغفلات الخشّع الأبصار فلا يرومون النّظر اليك النّواكس الأذقان الّذين قد طالت رغبتهم فيما لديك المستهترون بذكر آلائك و المتواضعون دون عظمتك

ص:200

و جلال كبريائك و الّذين يقولون اذا نظروا الى جهنّم تزفر على اهل معصيتك سبحانك ما عبدناك حقّ عبادتك فصلّ عليهم و على الرّوحانيّين من ملائكتك و اهل الزّلفة عندك و حمّال الغيب الى رسلك و المؤتمنين على وحيك و قبائل الملائكة الّذين اختصصتهم لنفسك و اغنيتهم عن الطّعام و الشّراب بتقديسك و اسكنتهم بطون اطباق سماواتك و الّذين على ارجائها اذا نزل الأمر بتمام وعدك و خزّان المطر و زواجر السّحاب و الّذي بصوت زجره يسمع زجل

ص:201

الرّعود و اذا سبحت به حفيفة السّحاب التمعت صواعق البروق و مشيّعي الثّلج و البرد و الهابطين مع قطر المطر اذا نزل و القوّام على خزائن الرّياح و الموكّلين بالجبال فلا تزول و الّذين عرّفتهم مثاقيل المياه وكيل ما تحويه لواعج الأمطار و عوالجها و رسلك من الملائكة الى اهل الأرض بمكروه ما ينزل من البلاء و محبوب الرّخاء و السّفرة الكرام البررة و الحفظة الكرام الكاتبين و ملك الموت و اعوانه و منكر و نكير و رومان فتّان القبور و الطّائفين بالبيت المعمور و مالك

ص:202

و الخزنة و رضوان و سدنة الجنان و الّذين لا يعصون اللّه ما امرهم و يفعلون ما يؤمرون و الّذين يقولون سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدّار و الزّبانية الّذين اذا قيل لهم خذوه فغلّوه ثمّ الجحيم صلوه ابتدروه سراعا و لم ينظروه و من اوهمنا ذكره و لم نعلم مكانه منك و بايّ امر وكّلته و سكّان الهواء و الأرض و الماء و من منهم على الخلق فصلّ عليهم يوم يأتي كلّ نفس معها سائق و شهيد و صلّ عليهم صلوة تزيدهم كرامة على كرامتهم و طهارة

ص:203

على طهارتهم اللّهمّ و اذا صلّيت على ملائكتك و رسلك و بلّغتهم صلاتنا عليهم فصلّ عليهم بما فتحت لنا من حسن القول فيهم انّك جواد كريم

ص:204

كورى.

انكار دارند، بلكه به عكس آن دليل داريم كه آنان معتقد به فرشتگان جسمانى هم، مى باشند. و از سوى ديگر به فرض آن كه اجماعى داشته باشيم، كه بعضى از ملائكه جسمانى هستند از امت اسلامى يا از اماميّه اجماعى قائم نشده كه همه فرشتگان جسمانى هستند حتى ملائكه كروبيّين و مهيمنين و فرشتگان عالى مقام الهى، پس مسئله بدان گونه و بدان پايه كه از كلام مؤلّف به نظر ميرسد نيست (پايان نقل از بحار).

و بهر حال آنچه از روايات اهل بيت عليهم السّلام استفاده مى شود آن است كه ملائكه بيشترين مخلوق خداى تعالى مى باشند. در رواياتى وارد است كه بنى آدم يك دهم از جن هستند و جن و بنى آدم يك دهم حيوانات برّى هستند و همۀ اينها يك دهم، حيوانات دريائى هستند و همه يك دهم، ملائكه دريا هستند و همگى يك دهم، فرشتگان روى زمينند كه موكل بر زمين اند و همۀ اينها يك دهم فرشتگان آسمان دنيا هستند و همگى اينان يك دهم آسمان دوّم مى باشند و به همين ترتيب تا آسمان هفتم سپس همه اينان در مقابل فرشتگان كرسى چيز اندكى مى باشند سپس همۀ اينان ده يك فرشتگانى هستند كه در يك سراپرده از سراپرده هاى عرشند كه از حيث طول و عرض و حجم ششصد هزار برابر آسمانها و زمين ها و آنچه در آنها و مابين آنها است و همه اينها نسبت به آن سراپرده چيز اندكى و مقدار كوچكى خواهد بود و به اندازه جاى پايى نيست مگر آن كه آنجا فرشته اى است در حال سجده يا ركوع يا قيام و آنان را زمزمه اى است از تسبيح و تقديس، وانگهى همه اينها نسبت به فرشتگانى كه بر گرد عرش در طوافند همچون قطره اى هستند در دريا و جز خداى تعالى شمارۀ آنها را كسى نمى داند، سپس اين فرشتگان همگى با فرشتگان لوح كه پيروان اسرافيل اند و فرشتگانى كه سپاهيان جبرئيلند همه و همه گوش بفرمان و فرمانبردار امر خداى تعالى مى باشند و به عبادت خداى تعالى بدون سستى مشغولند و زبان پاكشان به ياد خدا و تعظيم او گويا است و از آغاز آفرينش شان به ذكر و تعظيم حق بر يكديگر پيشى مى گيرند و در لحظات شبانه روز از عبادت خداى تعالى استكبار نمى ورزند و ملول نمى شوند نه اختلاف اجناسشان قابل شمارش است و نه مدت عمرهايشان و نه كيفيت عبادتهاشان، پايان حديث.

ص:207

و در حديثى از امام صادق عليه السّلام وارد است كه فرمود: آفريده اى بيش از فرشتگان نيست هر شب هفتاد هزار فرشته از آسمان فرود مى آيد و همه شب را در بيت اللّه الحرام (كعبه) بطوافند و هم چنين در هر روز(1) و روايات در اين باب بيش از آن است كه در اين رساله نوشته شود.

عرش، در زبان فارسى مرادف است با تخت سلطنتى و در قرآن كريم در چند جا بكار برده شده است كه مفسرين در هر جا به تناسب مورد معنايى براى آن گفته اند:

در آيۀ شريفه:«ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ» (1) يعنى بر تخت سلطنت مستقرّ گرديد بدان معنا كه سلطنت الهيه مخصوص آن ذات مقدس است و أحدى را در آن شركت نيست و به عبارت ديگر عرش در اين آيه به معناى ملك است و ملك خداى تعالى عبارت است: از مخلوقات او «إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً» (2) و چون ايجاد و وجود مخلوقات پس از خلقت آسمانها و زمينها شده است لذا در اين آيه كلمه (ثمّ) آورده شده است كه به معناى (سپس) در لغت فارسى است و حاصل معنى آن است كه قدرت و قهر و تدبير و حفظ خداى تعالى بر همۀ عالم اجسام مستولى است.

صدوق رحمه اللّه فرمايد: عقيدۀ ما دربارۀ عرش، آن است كه آن عبارت است از همۀ مخلوقات ولى به توجيه ديگرى عبارت از علم است. و از امام صادق عليه السّلام سؤال شد از قول خداى تعالى:«اَلرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى» (3) فرمود: نسبت به همه چيز يكسان است و آنچنان نيست كه به چيزى نزديكتر از چيز ديگر باشد. سپس گويد:

على و حسن و حسين عليهم السّلام بود.(1)

اللهم و حملة عرشك الذين لا يفترون عن تسبيحك و لا يسئمون من تقديسك و لا يستحسرون عن عبادتك و لا يؤثرون التقصير على الجد فى امرك و لا يغفلون عن الوله اليك

واو «و حملة عرشك» ممكن است حرف عطف باشد يعنى بارالها همان گونه كه به پيغمبر درود فرستادى (كه در دعاى پيش بود) به حاملان عرشت كه چنين و چنانند نيز درود بفرست و ممكن است (واو) استينافيّه باشد، كه بنابراين «حملة عرشك» مبتدا مى شود كه خبرش پس از چند جمله «فصلّ عليهم» است و به هرحال چندان تفاوتى در معنا ندارد بارالها درود بفرست به حاملان عرشت كه از تسبيح تو سستى نمى ورزند و از تقديس تو ملول نمى شوند و از عبادت تو خستگى ندارند و تقصير در امر تو را بر كوشش و جدّيت در اجراى آن مقدّم نمى دارند و آنچنان شيفته و شيداى تو هستند كه غفلتى بر آنان روى نمى دهند.

صاحب بصائر الدرجات روايت مى كند كه شخصى به امام صادق عليه السّلام عرض كرد: مرا خبر دهيد از قول خداى تعالى كه دربارۀ فرشتگان مى فرمايد:«يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لا يَفْتُرُونَ» (2) شبانه روز خداى را پيوسته تسبيح گويند سپس فرموده:«إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ...» (3) همانا خدا و فرشتگانش به پيغمبر درود مى فرستند...

چگونه فرشتگان پيوسته تسبيح گويند در صوريت كه آنان به پيغمبر صلوات ميفرستند؟ امام صادق عليه السّلام فرمود: خداى تعالى كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را آفريد به ملائكه دستور داد كه به هر مقدار كه صلوات بر محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى فرستيد از ذكر من كم كنيد، پس كسى كه در نماز صلى اللّه على محمد مى گويد مثل آن است كه مى گويد: «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر» و از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: نفس فرشتگان تسبيح است و از

ص:210

روايات غريبه آن كه از «جلال الدين سيوطى» در كتاب «الحباك» نقل شده كه ابن أبى شيبه از ابى امامه در كتاب (الصف) نقل مى كند كه: «ان الملائكة الذين يحملون العرش يتكلّمون بالفارسيّة»: فرشتگان حامل عرش فارسى صحبت مى كنند.

بنابراين، ملائكه كه موجودات يك عنصرى هستند و (نيست اندر عنصرش حرص و هوا - نور مطلق زنده از عشق خدا) نبايد از عبادت حق خسته بشوند و ملالى درك كنند كه شاكله اى جز اين ندارند «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ» (1) و به همين جهت است كه «لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ» (2) نمى خواهيم بگوييم كه فرشتگان سرشت شان بر طاعت است و قدرت بر شرور و معاصى ندارند، چنانچه بعضى از «فلاسفه» و «جبريّون» گفته اند: كه اين معنى خلاف ظاهر بعضى از، آيات قرآنى است. كه خداى تعالى فرمايد:«وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ» (3) و هركس از آنان (فرشتگان) بگويد كه خدا منم نه آن خداوند عالم، ما او را به آتش دوزخ كيفر خواهيم كرد و نيز خداى تعالى به خاطر سرپيچى و گردنكشى ديگران از عبادت آنان را مدح فرموده است:«لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ» (4) و ثواب و عقاب از حكيم نشانۀ اختيار در عمل براى كسى است كه مشمول عقاب و ثواب شده است، بلكه مى گوييم كه مقتضاى نورانيّت ذاتيشان عبادت و تسبيح است. چنانچه مقتضاى ذاتى شياطين عصيان و تمرد است و در هردو طرف اقتضايى بيش نيست كه قابل تخلف است، نه عليّت است كه تخلف پذير نباشد.

چنانچه خداى تعالى از لسان جنّ نقل مى فرمايد:«وَ أَنّا لَمّا سَمِعْنَا الْهُدى آمَنّا بِهِ فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا يَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً وَ أَنّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ» (5) ما چون به آيات قرآن گوش داديم برخى هدايت يافته و ايمان آورديم و هركه به خداى خود ايمان بياورد ديگر از نقصان خير و ثواب از احاطۀ رنج و عذاب هيچ نترسد و از ما جنّيان هم بعضى مسلمان و بعضى كافر و ستمكارند... و توجّه به اين نكته و اشتباه نكردن اقتضاء به علّيت بسيارى از مشكلات آيات و روايات را در زمينۀ طينت و خلقت و هدايت و ضلالت حلّ مى نمايد.

ص:212

و اسرافيل صاحب الصور الشاخص الذى ينتظر منك الاذن و حلول الامر فينبّه بالنفخة صرعى رهائن القبور

و نفخۀ ديگر «نفخۀ احياء» است كه همه مردگان دوباره زنده مى شوند و نفخه سوّم، «نفخۀ بعث» خواهد بود از جمله آياتى كه اشاره به نفخه اولى است آيه شريفه:

«وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ» (1) است و ذيل همين آيه اشاره به نفخه دوم است كه مى فرمايد:«ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ» (2) و از جمله آياتى كه به نفخه سوم اشاره است آيه شريفه:«وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ» (3) و چون در صور دميده شود به ناگاه همه از قبرها به سوى خداى خود بسرعت ميشتابند و ديگر آيات شريفه.

شاءَ اللّهُ وَ كُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِينَ» (1) تا آنجا كه فرمايد:«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» :(2) روزى كه صور اسرافيل دميده شود آن روز هركه در آسمانها و هركه در زمين است جز آن را كه خدا خواسته همه ترسان و هراسان باشند و همه منقاد و ذليل به محشر درآيند... كسانى كه در قيامت نيكوكار، آيند پاداش بهتر از آن بينند و نيز از هول و هراس آن روز ايمن باشند و زمين لرزه روى مى دهد و هر زن شيرده از بچۀ شيرخواره اش غافل مى شود همه باردارها سقط جنين مى كنند و مردم گيج مى خورند و بر روى يكديگر مى افتند همچون اشخاص مست و حال آنكه آنان مست نيستند و لكن از عظمت ترسى است كه آنان را فراگرفته است و ريش جوانان از هول سفيد مى شود شياطين به قطرهاى زمين فرار مى كنند و اگرنه، اين كه خداى تعالى جانهاى مردم را در پيكرهاشان نگاه مى دارد همه از هول آن نفخه قالب تهى مى كردند، پس به همين حال مدت زمانى را كه خدا بخواهد مى مانند سپس خداى تعالى به اسرافيل مى فرمايد: كه نفخۀ مرگ را بر صور بدمد صداى صور از طرفى كه رو به زمين است، بيرون مى آيد در تمام روى زمين يك نفر از آدم و پرى و شيطان و ديگر جانداران نمى ماند مگر آن كه صيحه مى زنند و مى ميرند و صداى صور از آن طرف آن به سوى آسمان بيرون مى آيد در همۀ آسمانها جانداراى نمى ماند، مگر آنكه مى ميرد خداى تعالى مى فرمايد:«إِلاّ ما شاءَ اللّهُ» (3) مگر آن كه خداى تعالى خواسته باشد كه نميرد و آن جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل است اينانند كه خداى تعالى خواسته است كه به مانند، پس خداى تعالى مى فرمايد: اى ملك الموت از خلق من كى مانده است؟ عرض مى كند پروردگارا تويى آن زنده اى كه نمى ميرد جبرائيل و ميكائيل و اسرافيل مانده اند و من مانده ام پس خداى تعالى امر مى فرمايد كه جان آنان را بگيرد، سپس خداى تعالى مى فرمايد اى ملك الموت كى مانده است؟ پس ملك الموت عرض مى كند: بندۀ ناتوان مسكين تو ملك الموت باقى مانده است

ص:215

پس خداى تعالى مى فرمايد: بمير اى ملك الموت به اذن من پس ملك الموت مى ميرد و هنگامى كه روحش بيرون مى آيد آنچنان فريادى مى كشد كه اگر بنى آدم پيش از مرگشان آن صدا را مى شنيدند همه شان هلاك مى شدند ملك الموت مى گويد:

اگر مى دانستم كه جان كندن بنى آدم اين قدر سخت و تلخ بوده و ناراحتى داشته ارواح مؤمنين را با مهربانى مى ستاندم پس چون كسى از خلق خدا در آسمان و زمين نمى ماند، خداى جبار جل جلاله ندا مى فرمايد: اى! دنيا كو، شاهان و شهزادگان؟ كو، ستمگران و فرزندانشان كو آن كه همۀ روى زمين را مالك شد؟

كجايند آنان كه، روزى مرا مى خوردند و حق مرا از مالشان بيرون نمى كردند سپس مى فرمايد: امروز ملك و سلطنت از آن كيست؟ هيچ كس جوابش نمى دهد پس خود خداى تعالى جواب مى فرمايد:«لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ» (1) سپس به آسمان فرمان مى دهد كه با افلاك و نجومش همچون آسياب بچرخد و به كوه ها را دستور حركت مى دهد كه همچون ابر در حركت آيند سپس زمين به زمين ديگرى تبديل مى شود بر زمينى كه بر آن گناه نشده باشد و خونى ريخته نشده باشد كوه و نباتى بر آن نباشد همچون نخستين روز خلقتش و هم چنين آسمانها تبديل مى شود چنانچه خداى تعالى مى فرمايد:«يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ» (2) و سرير سلطنت الهى بر آب باز نهاده مى شود همانگونه كه پيش از خلقت آسمانها و زمين بود با استقلال در عظمت و قدرتش سپس خداى تعالى دستور مى دهد كه آسمان بر زمين ببارد آن اندازه كه آب دوازده ذراع از هر چيز بالا مى زند پيكرهاى مردم همچون دانه از زمين مى رويد آن اجزايى كه از آنها خاك شده به قدرت خداى عزيز حميد به يكديگر نزديك مى شود حتى اگر در يك گودى هزار مرده به خاك شده باشد و گوشت ها و پيكرها و استخوانهاى پوسيده شان همه خاك شده باشد و به همديگر مخلوط شده باشد خاك هيچ مرده اى (به هنگام بعث) با خاك مرده ديگر، مخلوط نمى شود، زيرا در آن هم شقىّ و بدبخت هست و هم سعيد و خوشبخت،

ص:216

پيكرى كه از نعمت بهشتى برخوردار است و پيكرى كه با آتش عذاب مى شود پناه به خدا مى بريم از آن آتش، سپس خداى تعالى مى فرمايد جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل و حاملان عرش زنده شويد همگى به اذن خداى تعالى زنده مى شوند، پس خداى تعالى اسرافيل را مى فرمايد: كه صور را بدست گيرد سپس به ارواح خلائق دستور مى دهد كه بيايند و به ميان صور بروند، سپس خداى تعالى به اسرافيل مى فرمايد: كه نفخۀ حيات به صور بدمد و چهل سال فاصله ميان اين دو نفخه است فرمود: ارواح همچون ملخ پراكنده از سوراخهاى صور بيرون مى آيند و ميان زمين و آسمان را پر مى كنند پس ارواح بپيكرها كه در ميان قبرها خوابيده اند وارد مى شوند، هر روحى به پيكر خودش از بينى هاشان داخل مى شوند، پس همه به اذن خداى تعالى زنده مى شوند پس زمين شكافته مى شود و آنان بيرون مى آيند چنانچه خداى تعالى مى فرمايد:«يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً كَأَنَّهُمْ إِلى نُصُبٍ يُوفِضُونَ خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ» :(1)

آن روزى كه به سرعت سر از گودالهاى قبر برآورند، كه گويى به سوى نشانه اى مى شتابند درحالى كه چشمهاشان (از وحشت و ندامت گناه) بر زمين دوخته و خوارى (كفر و عصيان) بر آنان احاطه كرده اين همان روزى است كه به آنان وعده داده شده بود و مى فرمايد:«ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ» (2) سپس نفخۀ ديگرى به صور دميده مى شود كه ناگاه آنان برخاسته و با حيرت به اوضاع مى نگرند سپس به صحراى محشر خوانده مى شوند، پس خداى تعالى به آفتاب امر مى فرمايد: كه از آسمان چهارم به آسمان دنيا فرود آيد و گرمايش بر سرهاى مردم بتابد از گرماى آفتاب كارشان مشكل شود و از شدت گرما آنقدر عرق مى كنند كه در ميان عرقشان غوطه ور مى شوند سپس پاى برهنه و لخت و عور و تشنه مبعوث مى شوند و هريك زبانشان بر لبها مى مالند و اين هنگام آنقدر گريه مى كنند كه اشك ديدگانشان تمام مى شود، سپس به جاى اشك خون مى گريند.

راوى حديث كه حسن بن محبوب است و روايت را از يونس و ابى فاخته به چند

ص:217

واسطه نقل مى كند مى گويد: امام زين العابدين عليه السّلام را ديدم وقتى سخنش به اينجا رسيد ناله مى زد و همچون مادر فرزند مرده گريه مى كرد و مى فرمود: آه آه بر عمرم كه چگونه در غير عبادت خدا و غير طاعتش ضايع كردم تا از نجات يافتگان و بهره مندشدگان باشم.

پايان حديث شريف.

و ميكائيل ذو الجاه عندك و المكان الرفيع من طاعتك

و الروح الذى هو على ملائكة الحجب

درود بر روح كه موكل بر ملائكۀ حجب است يا درود بر روحى كه در ملائكه حجب است. يكى از ابوابى كه «مجلسى» محدّث جليل القدر (رحمه اللّه) در كتاب نفيسش «بحار الانوار» منعقد فرموده است (باب الحجب و الاستار فى السرادقات) است، يعنى باب حجابها و پرده ها و سراپرده ها و رواياتى را كه در اين باره از اهل بيت رسيده است نقل نموده است.

از جمله آنها روايتى است از توحيد و «خصال» صدوق رحمه اللّه از امير المؤمنين عليه السّلام كه از حضرتش از حجب سؤال شد فرمود: نخستين حجابها هفت حجاب است و عظمت هريك از حجابها را بيان مى فرمايد، تا آن كه فرمايد پس از اين ها سراپرده ديگر پانصد سال راه است. سپس سراپرده عزّت است، سپس سراپرده كبريا است، سپس سراپرده عظمت است، سپس سراپرده قدس است، سپس سراپرده جبروت است، سپس سراپرده فخر است، سپس سراپردۀ نور سفيد است، سپس سراپرده وحدانيت است كه هفتاد هزار سال راه است، سپس حجاب اعلى است و به همين جا سخن آن حضرت پايان يافت و ساكت شد. عمر گفت يا ابا الحسن. زنده نباشم روزى كه تو را نبينم.

صدوق رحمه اللّه پس از نقل اين روايت مى فرمايد اين حجابها بر خدا نيست، زيرا خداى تعالى توصيف به مكان نمى شود بلكه اين حجابها بر بالاترين درجۀ عظمت مخلوق خدا است كه غير او نتواند آن را درك كند.

و نيز روايتى از معانى و خصال نقل مى كند كه سندش به امام صادق عليه السّلام مى رسد و آنحضرت بواسطۀ پدرانش از امير المؤمنين عليه السّلام نقل مى فرمايد كه فرمود: خداى تعالى نور محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را آفريد پيش از آن كه بيافريند آسمانها و زمين و عرش و كرسى و لوح و قلم و بهشت و دوزخ را و پيش از آن كه بيافريند آدم و نوح و ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و موسى و عيسى و داود و سليمان و هركه را كه خداى تعالى فرموده در آيۀ شريفۀ

ص:219

و «وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ» تا «وَ هَدَيْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» (1) و پيش از آن كه همه پيامبران را بيافريند به چهارصد و بيست و چهار هزار سال پيش و خداى تعالى با او «دوازده» حجاب آفريد: حجاب قدرت و حجاب عظمت و حجاب منّت و حجاب رحمت و حجاب سعادت و حجاب كرامت و حجاب منزلت و حجاب هدايت و حجاب نبوّت و حجاب رفعت و حجاب هيبت و حجاب شفاعت، سپس نور محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را دوازده هزار سال در حجاب قدرت حبس كرد و او مى گفت: «سبحان ربى الاعلى» و در حجاب عظمت يازده هزار سال و او مى گفت: «سبحان عالم السرّ (و اخفى)» و در حجاب منت ده هزار سال و او مى گفت: «سبحان من هو قائم لا يلهو» و در حجاب رحمت نه هزار سال و او مى گفت:

«سبحان الرفيع الاعلى» و در حجاب سعادت هشت هزار سال و او مى گفت: «سبحان من هو دائم لا يلهو» و در حجاب كرامت هفت هزار سال و او مى گفت: «سبحان من هو غنىّ لا يفتقر» و در حجاب منزلت شش هزار سال و او مى گفت: «سبحان ربى العلى الكريم» و در حجاب هدايت پنج هزار سال و او مى گفت: «سبحان ذى العرش العظيم» و در حجاب نبوّت چهار هزار سال و او مى گفت: «سبحان رب العزّة عمّا يصفون» و در حجاب رفعت سه هزار سال و او مى گفت: «سبحان ذى الملك و الملكوت» و در حجاب هيبت دو هزار سال و او مى گفت:

«سبحان اللّه و بحمده» و در حجاب شفاعت هزار سال و او مى گفت: «سبحان ربى العظيم و بحمده» سپس خداى تعالى عزّ و جل بر لوح ظاهر فرمود كه چهار هزار سال بر آن مى درخشيد سپس آن را بر عرش ظاهر فرمود و برپايۀ عرش هفت هزار سال ثابت بود تا آن كه خداى عز و جل آن را در صلب آدم عليه السّلام قرار داد تا آخر آنچه در «جلد ششم» گذشت پايان نقل از بحار و در اين روايت اسرارى است كه دست آمال ما از رسيدن به آنها كوتاه است و درك اين معانى درخور استعداد ما نيست.

و در حديث معروف از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه فرمود: خداى را هفتاد هزار حجاب است از نور و ظلمت كه اگر آن حجابها را بردارد سبحات وجه او تا هرجا كه چشمش به

ص:220

آن مى رسد مى سوزاند «انّ اللّه سبعين الف حجاب من نور و ظلمة لو كشفها لا حرقت سبحات وجهه ما انتهى اليه بصره» و بعضى از بزرگان فرموده اند: كه علما در تاويل اين حديث سخن درازا گفته اند و اجمالش آن كه حجاب در حق تعالى محال است و نمى شود آن را فرض نمود مگر نسبت ببيننده و تحقيق درباره حجب آن است كه طاحب خدا را مقامات است كه هر يك از مقامات پيش از وصول به آن براى سالك حجابى است و مراتب مقامات بى نهايت است پس مراتب حجب نيز غيرمتناهى خواهد و اين كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در هفتاد هزار محصورش فرموده است جز به نور نبوّت قابل درك نيست يا آن كه مراد از هفتاد، كثرت است كه عدد هفتاد به منزلۀ مثلى است براى فزونى، پايان.

و از اين جمله دعا، استفاده مى شود كه روح رئيس فرشتگان موكل بر حجب و ساكنان در حجب است و ظاهر آن است كه يك نفر است كه سركردگى همه را دارد و محتمل است كه اسم جنس باشد بدين معنى كه ملائكۀ هر حجابى رئيسى داشته باشند.

و الروح الذى هو من امرك

و درود بر روحى كه او از امر تو است اشاره است به آيه شريفۀ:«وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي» (1) از تو مى پرسند كه روح چيست؟ بگو روح از امر پروردگار، من است و ظاهر اين جمله آن است كه روح، مورد سؤال در آيه از فرشتگان است، نه روح انسانى. چنانچه در روايت كافى شريف و على بن ابراهيم و صفار و ديگران است كه به سندهاى صحيح روايت كرده اند. از ابى بصير كه گويد سؤال كردم از امام صادق عليه السّلام از آيه شريفه. كه، خداى تعالى مى فرمايد:«وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي» فرمود مخلوقى است از جبرئيل و ميكائيل بزرگتر با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود و او با امامان است و او از ملكوت است. و رواياتى ديگر نيز در مقام رسيده است.

ص:221

فصلّ عليهم و على الملائكة الذين من دونهم من سكّان سمواتك و اهل الامانة على رسالاتك

پس درود بفرست بر آنان و بر فرشتگانى كه در رتبه و مقام كمتر از آنانند و از ساكنين آسمانهاى تو هستند.

ندارند تا مشغولشان كند (و به اصطلاح سالبه به انتفاع موضوع است) و سهوى كه غفلت بار آورد ندارند تا از تعظيم تو آنان را بازدارد و يا غفلتى كه سهو آورد ندارند تا از تعظيم تو بازمانند.

الخشّع الابصار فلا يرومون النظر اليك النواكس الاذقان الذين قد طالت رغبتهم فيما لديك

فرشتگانى كه چشمانشان را از شدّت خشوع بر قدمهاشان دوخته و نظر به سوى تو نيفكنند و در حديث است كه ملائكه از تابش نور، توان آن ندارند كه ديده به سوى بالا باز كنند و شايد جملۀ «الخشعّ الابصار فلا يرومون النظر اليك» كنايه از آن باشد كه آنان آنچنان خشوع و خشيت دارند كه معترفند به قصور خودشان و ديدۀ بصيرتشان بيش از آن مقدار كمال كه به آنان عطا شده درك نمى كند و طاقت تحمّل انوار عظمت را ندارند سرها بزير افكنده و از ديرزمان به اميد عطايا و موهبت هاى تو به انتظارند.

صد هزاران همچو موسى مست در هر گوشه اى ربّ ارنى گو شده ديدار جويان آمده

المستهترون بذكر آلائك و المتواضعون دون عظمتك و جلال كبريائك

(المستهتر بصيغۀ اسم مفعول يعنى با فتحه تاء دوم) به معناى حرص است از جوهرى نقل شده كه گويد: «فلان مستهتر بالشراب اى مولع به لا يبالى ما قيل فيه»: يعنى فلانى در خوردن شراب مستهتر است بدان معنا است كه آنچنان به ميخوارگى حريص است كه اعتنايى به حرف مردم نمى كند و پروايى از آنان ندارد به گفته سعدى:

گو همه شهرم نظر كنند و به بينند دست در آغوش يار كرده حمايل

در حديث است كه فرمود: «سبق المفردون»: تنهايان پيشى گرفتند گفتند تنهايان كيانند؟ فرمود: «المستهترون بذكر اللّه» آنانكه به ياد خدا حريصند و در بند سخن مردم نيستند.

مردمان طعنه زنندم كه چرا دل به تو دادم بايد اول به تو گفتن كه چنين خوب چرايى

ص:223

اى كه گفتى مرو اندر پى خوبان زمانه ما كجائيم در اين بحر تفكّر تو كجايى

درود بر فرشتگانى كه به ياد كردن نعمت هاى تو حريصند و در مقابل عظمت و جلال و بزرگى و بزرگواريت فروتنند. عظمت و جلال كبريا به يك معنا است و ممكن است عظمت، نسبت به ذات الهى باشد و كبريا نسبت به صفات مقدسه اش.

و الذين يقولون اذا نظروا الى جهنم تزفر على اهل معصيتك سبحانك ما عبدناك حق عبادتك

آنان كه وقتى نگاه مى كنند به دوزخ كه بر گنهكارانت نعره مى زند مى گويند: منزهى تو (بارالها) ما تو را آنچنان كه شايد عبادت نكرديم.

عالم آخرت، عالم زندگانى است و همه چيز در آن عالم حيات دارد و «وَ إِنَّ الدّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ» (1) بعضى، از اهل معرفت فرموده اند: «عالم يفور منه الحيات» جهان آخرت جهانى است جوشان از حيات و زندگى در آن عالم جزء مرده اى يافت نمى شود بهشت و همه نعمت هايش حيات دارند ميوه هاى بهشتى با ارادۀ مؤمن حركت مى كنند و در دسترس او قرار مى گيرند.«وَ دانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِيلاً» (2) آتش آن عالم نيز حيات دارد و مانند آتش اين دنيا مرده و بى شعور نيست.«إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً» (3) دوزخ هنگامى كه دوزخيان را از دور مى بيند خشمگين مى شود و نعره به روى آنان مى زند و در روايت است كه، دوزخ نعره اى مى زند كه احدى نمى ماند مگر آن كه اعضاى بدنش بلرزه مى افتد حتى ابراهيم عليه السّلام به زانو درمى آيد و عرض مى كند: «نفسى نفسى»، فرشتگان كه اين حالت را مشاهده مى كنند بر خود مى ترسند و مى لرزند كه مبادا در عبادتشان كوتاهى كرده باشند، لذا اعتراف به تقصير مى كنند كه خود يكى از موجبات عفو و تخفيف در عذاب است و عرض مى كنند بارالها! ما اعتراف مى كنيم كه حق پرستش تو را به جاى نياورديم و كلمۀ سبحانك در اين جا بدان معنى است كه خدايا تو منزّهى از

ص:224

اين كه عبادتهاى ما لايق پيشگاه مقدس تو باشد آرى با ديدن مشاهد روز قيامت: جهنم و عقوبتهاى الهى از يكسو، عظمت و جلال كبريايى كه آن روز روز ظهور تام و جلوۀ آن است و كوس لمن الملك آن روز نواخته مى شود. از سوى ديگر فرشتگان نگاهى به خويشتن و اعمال خويش مى كنند مى بينند كه اعمالشان قاصر است با اعتراف به تقصير به رحمت و عفو و كرمش پناهنده مى شوند.

مجلسى رحمه اللّه از پدر بزرگوارش نقل مى كند كه فرموده است:

ممكن است فرشتگان اين سخن را از روى تعجّب بگويند تعجب از اين كه چگونه اين جهنّميان مخالفت خدا كردند كه مستحق چنين عذابى شدند يا از صداى مهيبى كه برخلاف عادت مى شنوند اين تسبيح را مى گويند كه به جاى توبه از مكروه باشد براى آنان و ممكن است كه اين سخن فرشتگان از باب شفاعت باشد بدينگونه كه فرشتگان خودشان را بدوزخيان مى پيوندند و گويى عرض مى كنند: بارالها! ما و آنان همگى در عبادت تو مقصّريم ما را و آنان را مشمول رحمت خود قرار بده و انصاف آنكه وجه آخرى توجيهى است لطيف و زيبا.

فصلّ عليهم و على الروحانييّن من ملائكتك و اهل الزلفة عندك و حمّال الغيب الى رسلك و المؤتمنين على وحيك

فرود آيند، اجازه داده مى شود به هيچ مسجدى نمى گذرند مگر آن كه در آن نماز مى خوانند و به هيچ كسى در راه برخورد نمى كنند مگر آن كه براى او دعا مى كنند پس بركت فرشتگان به آنان مى رسد.

و قبائل الملائكة الذين اختصصتهم لنفسك و اغنيتهم من الطعام و الشراب بتقديسك و اسكنتهم بطون اطباق سماواتك

عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ كِراماً كاتِبِينَ يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ» (1)

«و الذين على أرجائها اذا نزل الامر بتمام وعدك»

و درود بر فرشتگانى كه به هنگام فرا رسيدن دستور و اعلام پايان وعدۀ الهى و اين كه روز رستاخيز فرا رسيده است آنان در كناره هاى آسمانها هستند، زيرا نظام فلكى برهم ريخته و نظم و استحكامى كه هم اكنون با بودن نيروهاى جاذبه و دافعه در كرات، حكم فرماست از ميان رفته و رشتۀ اتصال ازهم گسيخته مى شود. چنانچه خداى تعالى فرمايد:«فَيَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَةُ وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِيَ يَوْمَئِذٍ واهِيَةٌ وَ الْمَلَكُ عَلى أَرْجائِها» (2) و محتمل است كه مكان فرشتگان مزبور اساسا در كناره هاى آسمانها باشد و منتظرند تا كى شود كه وعدۀ الهى منجز گردد و قيامت برپا شود و معناى پايان يافتن وعدۀ الهى يا پايان يافتن عمر دنيا است و يا به اتمام رساندن و كامل نمودن خداى تعالى است وعده هاى خود را دربارۀ ثواب و پاداش اطاعت كاران و عقاب و كيفر گناهكاران.

و خزّان المطر و زواجر السحاب

و درود بر فرشتگانى كه خزانه داران بارانند و موكلان بر آن كه به هرجا بخواهندش مى برند، بنابراين و زواجر السحاب عطف تفسير خواهد بود يا موكلان بر درياها مى باشند كه منشأ بارانند و رانندگان ابر به هرجا كه خداى تعالى دستور فرمايد و شايد اشاره باشد به آيه شريفه:«وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» :(3) چيزى نيست مگر اين كه خزينه هاى او نزد ما است و فرود نمى آوريم مگر به اندازۀ معلوم و معيّن و يكى از آن اشياء باران است كه در خزينه ها و بدست خزينه داران است و نزولش به اندازۀ معيّن و معلوم است. لذا امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: بنا به روايت «ابن جرير»: «لم ينزل قطرة من ماء الاّ بكيل على يدى ملك» قطرۀ اى از آب نازل نمى شود مگر آن كه پيمانه و اندازه اى دارد و تقديرش بدست فرشته اى است. «الاّ قوم نوح فانه اذن للماء دون الخزّان فطغى الماء على الخزّان

ص:227

فخرج فذلك قوله سبحانه لمّا طغى الماء» مگر قوم نوح كه به آب اجازه داده شد بدون وساطت فرشتگان خارج شود از اين جهت بود كه طغيان كرد و فرشتگان نتوانستند از طغيان آن جلوگيرى كنند چنانچه خداى تعالى مى فرمايد:«إِنّا لَمّا طَغَى الْماءُ حَمَلْناكُمْ فِي الْجارِيَةِ» (1) چون دريا طوفان شد ما بوديم كه شما را به كشتى نشانديم و به همين معنا تفسير شده است آيۀ شريفه «فَالزّاجِراتِ زَجْراً» (2) و سحاب جمع سحابه است بمعناى ابر.

و الذى بصوت زجره يسمع زجل الرعود

نهايه گويد: و روايت است دربارۀ ملائكه: «لهم زجل بالتسبيح» اى صوت رفيع عال، يعنى فرشتگان را صدايى است بسيار بلند در تسبيح و رعود جمع رعد است به معناى غرّش ابر، پس معناى جمله چنين مى شود: كه درود بر فرشته اى كه از صداى زجر و راندنش صداى غرّش ابر شنيده مى شود.

و اذا سبحت به حفيفة السحاب التمعت صواعق البروق

و فرشته اى كه چون ابرها براندن او به حركت درآيند برقهاى فروزان و كشنده درخشيدن گيرد در بعضى از نسخه ها «خفيقة السحاب» است (با خاء نقطه دار و فاء و ياء و قاف) كه به معناى صدا است و «خفق النعال»: صوّتها يعنى صداى كفش ها برخاست و در حديث است كه: «ما خفقت النعال خلف امراء الاّ هلك و اهلك»: كفشها به دنبال كسى به صدا در نيامد مگر آن كه هم خود به هلاكت افتاد و هم ديگران را به هلاك كشيد.

و مشيّعى الثلج و البرد و الهابطين مع قطر المطر اذا نزل

و بر فرشتگانى كه دنبال برف و تگرگند و فرشتگانى كه به هنگام بارش به همراه دانه هاى باران فرود مى آيند.

و القوّام على خزائن الرياح

و بر فرشتگانى كه زمامدار خزانه هاى بادها هستند كه در هر مورد به هر اندازه كه دستور باشد اجرا مى كنند و ممكن است كه كنايه از اين باشد كه اسباب وزش بادها در

ص:228

اختيار آن فرشتگان است. مترجم گويد: آنچه كه امروز بر علماى طبيعى كشف شده كه همۀ اين رويدادهاى طبيعى از قبيل: باد و باران و رعد و برق و زلزله و مانند اين ها اسباب و علل طبيعى دارند منافاتى با مضامين اين دعا و امثال آن از ديگر روايات ندارد زيرا كه علل و اسباب طبيعى همچون ارّه و تيشه در دست نجّار است و جريان اين امور برطبق مصالح و حكمى است كه اسباب طبيعى شعور درك آنها را ندارند و از آنها بى خبرند و مى بايست با ارادۀ حكيم و مدبّرى انجام گيرد.

و الموكلّين بالجبال فلا تزول

و الذين عرّفتهم مثاقيل المياه و كيل ما تحويه لواعج الامطار و عوالجها

لواعج، جمع لاعج است به معناى شديد لعجه الحزن يعنى اندوه بر او سخت گرفت و عوالج، جمع عالج است به معناى توده اى از شن و معناى جمله چنين است: و درود بر فرشتگانى كه سنگينى آبها و اندازه و پيمانۀ بارانهاى تند و رگبارهاى تند را به آنان شناسانده اى.

و رسلك من الملائكة الى اهل الارض بمكروه ما ينزل من البلاء و محبوب الرخاء

و فرشتگانى كه فرستاده تو هستند بر بلاهايى كه خوش آيند اهل زمين نيست بر آنان فرود مى آورند و وسايل نعمت و آسايشى كه زمينيان آن را دوست مى دارند براى آنان فراهم آورند

و السفرة الكرام البحده

و سفيرانى كه بزرگوارند نه پست و لئيم اند و نيكوكارانند. و مقصود يا فرشتگان نويسندگان وحى اند و يا فرشتگان گماشته شده بر لوح محفوظ كه اشاره است بر آيۀ شريفه:«كَلاّ إِنَّها تَذْكِرَةٌ فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ بِأَيْدِي سَفَرَةٍ كِرامٍ بَرَرَةٍ» (1) و يا آن كه مقصود فرشتگان نويسندگان اعمال بندگان است و اگر اين معنى مقصود باشد جملۀ بعدى كه مى فرمايد:

و الحفظة الكرام الكاتبين

و بر نگهبانان بزرگوار كه اعمال بندگان را مى نويسند، تاكيد و تفسير جملۀ پيش خواهد بود و اشاره به آيۀ شريفه:«وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ كِراماً كاتِبِينَ يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ» (2) كه فرشتگان موكّل به اعمال بندگان مأموران بزرگوارى هستند و به اصطلاح روز پرونده سازى نمى كنند، بلكه با كرامت نفس و بزرگوارى با بندگان برخورد دارند. چنانچه

ص:230

مضمون روايتى است كه فرشتۀ مأمور بر نوشتن حسنات و كارهاى نيك كه در سمت راست بنده قرار دارد بر فرشته اى كه مأمور نوشتن گناهان و سيئات است و در سمت چپ است فرمان روا است، پس هنگامى كه بنده اى عمل نيكى انجام مى دهد فرشتۀ سمت راست آن يك عمل را ده عمل ثبت مى كند. و اگر بنده كار بد انجام دهد و گناهى مرتكب شود فرشته سمت چپ از فرشته سمت راست كسب تكليف مى كند كه اجازه مى دهيد تا بنويسم؟ آن فرشته فرمايد: نه، شايد كه توبه كند پس از آن كه مدتى مى گذرد دوباره اذن مى خواهد تا گناه گذشته را بنويسد اين بار نيز فرشتۀ مافوق، اجازه نمى دهد به بهانۀ اين كه شايد توبه كند و پس از گذشت زمانى ديگر براى بار سوّم كه اجازه ثبت مى خواهد فرشتۀ بزرگوار اجازه مى دهد و مى گويد: «اكتب اراحنا اللّه منه فبئس القرين ما اقلّ مراقبته للّه و استحيائه منّا»: ثبت كن كه خداوند ما را از دست اين بنده آسوده كند چه هم نشين بدى است نه خدا را در نظر مى گيرد و نه از ما شرم و حيا مى كند (حديث دنباله دارد)(1) و شايد در آيه شريفه اشاره اى به همين مضمون باشد كه نفرموده است «يكتبون ما تفعلون» بلكه فرموده است «يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ» (2) كه علم، اعم از كتابت است.

و از جمله اى از روايات استفاده مى شود كه فرشتگان گماشته شده بر بنى آدم بيش از دو فرشته مى باشند، چنانچه ظاهر آيه:«وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ كِراماً كاتِبِينَ» (3) نيز همين است هرچند اهل ادب گفته اند: كه لفظ جمع به عدد دو نيز گفته مى شود ولى در كمتر موردى و لذا ارادۀ كمتر از سه از لفظ جمع برخلاف ظاهر لفظ خواهد بود.

بلكه آنچه از روايات استفاده مى شود آن است كه ملائكۀ حفظه نه تنها وظيفه شان حفظ اعمال آدميزاده است، بلكه آنان دو وظيفه دارند يا دو دسته هستند يكدسته موكّل بر حفظ انسانها از حوادث و از شرّ شياطين و ارواح شريره و موذيه مى باشند حتى در بعضى از روايات از فرشتگانى نام برده شده كه براى حفظ هر عضوى مأموريت دارند و

ص:231

براستى كه اگر حفظ خدايى نباشد كمتر فردى به عمر طبيعى شصت و هفتاد سال مى رسد هركس دربارۀ خودش و دوستان و نزديكانش بينديشد متوجه مى شود كه حوادثى براى او و آشنايانش روى داده و بطور شگفت آورى از حادثه نجات يافته است. دسته دوّم ملائكه اى هستند كه مأموريت آنان ثبت اعمال و اقوال آدمى است و در پاره اى از روايات است كه ملائكه روزنه، چنانچه در تفسير آيۀ شريفه:«أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً» (1) روايت از «كافى» شريف است كه از امام صادق عليه السّلام سؤال شد كه نماز صبح در چه وقت فضيلت بيشترى را دارا است فرمود:

نمازى كه با دميدن فجر خوانده شود كه خداى تعالى مى فرمايد: «قرآن فجر» همانا قرآن فجر مشهود است، يعنى فرشتگان شب و روز هردو دسته هنگام فجر حاضراند و چون بنده اى نمازش را با دميدن صبح بخواند دوبار در نامۀ اعمال او ثبت مى شود هم فرشتگان شب آن را مى نويسند و هم فرشتگان روز. «فى الكافى عن الصادق عليه السّلام انه سئل عن افضل المواقيت فى صلوة الفجر فقال مع طلوع الفجر ان اللّه يقول و قرآن الفجر انّ قرآن الفجر كان مشهودا يعنى صلوة الفجر يشهدها ملائكة الليل و ملائكة النهار فاذا صلّى العبد الصبح مع طلوع الفجر اثبت له مرّتين اثبتها ملائكة الليل و ملائكة النهار» و روايات ديگرى نيز به همين مضمون آمده است.(2)

آيات زيرا خداى تعالى يك جا مى فرمايد:«اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها» (1) خدا است كه جانها را هنگام مرگ مى ستاند و در جايى ديگر مى فرمايد:«قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ» :(2)

بگو اى پيغمبر كه فرشتۀ مرگ كه گماشته شده است بر شما جان شما را خواهد گرفت و جاى ديگر مى فرمايد:«وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ يُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا يُفَرِّطُونَ» (3) او است خدايى كه قهر و اقتدارش مافوق بندگان است و براى حفظ شما فرشتگان را به نگهبانى مى فرستد تا آنگاه كه هنگام مرگ يكى از شما فرا رسد رسولان او را مى ميرانند و در قبض روح شما هيچ تقصيرى نخواهند كرد و نيز فرمايد:

«و اَلَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ» (4) آنان كه فرشتگان جانشان را مى گيرند درحالى كه در دنيا به خود ستم كرده اند و نيز فرمايد:«اَلَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ» (5) آنان كه چون فرشتگان آنان را قبض روح كنند پاك و پاكيزه اند و ديگر آيات شريفه، طبرسى قدّس سرّه روايتى از امير المؤمنين عليه السّلام نقل مى كند كه «زنديقى»، ادعا كرد كه در قرآن تناقضاتى وجود دارد و از جملۀ موارد تناقض كه مطرح كرد اين آيات بود و خلاصۀ مضمون آن كه خداى تعالى يك جا مى فرمايد: من خودم قبض روح مى كنم و در جاى ديگر فرمايد: ملك الموت و در جاى ديگر فرمايد: رسولان ما، پس آن حضرت در جواب او فرمود: خداى تعالى بزرگوارتر و بزرگتر از آن است كه خود مباشر قبض روح بندگانش شود و كار رسولان خدا و فرشتگان خدا كار خدا است، زيرا آنان به امر خداى تعالى كار مى كنند، پس خداى تعالى عدّه اى از فرشتگان را به عنوان رسول و سفير ميان خود و خلقش برگزيد و آنان همانها هستند كه مى فرمايد:«اَللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ» (6) پس هركس كه اهل طاعت باشد متولّى قبض روح او فرشتگان رحمت اند و هركس اهل معصيت و گناه

ص:233

است ملائكۀ غضب جان او را مى گيرند و براى ملك الموت معاونينى است از ملائكۀ رحمت و ملائكۀ غضب كه به دستور او انجام وظيفه مى كنند و كار آنان كار او است و هر كارى انجام دهند به او نسبت مى يابد. پس در اين صورت، كار آنان كار ملك الموت است و كار ملك الموت كار خدا است، زيرا خداى تعالى جانها را بدست هركس كه بخواهد مى گيرد و بدست هركس كه بخواهد عطا مى كند و منع مى كند و پاداش و كيفر ميدهد و همانا كار امناء حق هم، كار خدا است چنانچه فرمايد «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ» .

آفرين بر اين همّت هاى عالى و نظرهاى بلند و واقع بين و براستى بايد گفت:

نظر آنان كه نكردند بر اين مشتى خاك الحق انصاف توان داد كه صاحب نظرند(1)

*صورت وصيّتنامه

«حبيب اللّه» اخوى زاده است منتقل به او است - عباى تابستانى من از كسى است كه بدن مرا غسل مى دهد - كاسه و بشقاب مرغى با سينى برنجى تخم مرغى متعلق است به كتابخانه و باقى اسباب و اثاث منزل از كاسه و كوزه و پوست و پلاس و غيره منتقل است به نور على - مبلغ دوازده تومان در عوض به اشخاص مفصله بدهد - «محمد طاهر» دو تومان - «گوهر خانم» دو تومان - «قربانعلى» دو تومان - احمد دو تومان - سه نفر همشيره هاى على هركدام يك تومان - و سلطنت خانم دختر عمو يك تومان - «كرباسى» از جهت كفن خود تهيه نموده ام و اختيار جنازۀ من با رفيق مشفق خود جناب مستطاب آقا حاجى «سيد حسين لاجوردى» است ادام اللّه بقاه هرگاه در تهران باشم و وصى من جناب ايشان است، همچنان كه در حال حيات زحمات مرا متحمل بوده اند در ممات هم متقبل خواهند شد - نور على را بخواهند آنچه را كه به هركس بايد برسد به او تسليم كنند او امين است ميرساند آنچه ارث پدرى داشتم بعد از فوت پدرم رحمة اللّه عليه هبه كردم به اخوان خود و حصۀ من از عمارت پدرى منتقل است به اخوى زاده على كسى متعرض حال او نشود. «انا عبد من عبيد محمد»

من از كسى حق و طلبى ندارم و كسى از من حق و طلبى ندارد. «لله المنة على فضله و نواله و الصلاة على نبيه و آله انا لله و انا اليه راجعون سبحان ربك رب العزة عما يصفون و سلام على المرسلين و الحمد لله رب العالمين»(1) محل خاتم انا عبد من عبيد محمد.

تتمۀ وصايا - خواهشى كه از حضرت رفقا و دوستان دارم اين است كه هنگام حركت جنازه عمامۀ مرا بالاى عمارى نگذارند و در حمل جنازه به كمال اختصار كوشند - هاى و هو لازم نيست - از جهت اين كه مجلس ختمى فراهم آيد موى دماغ كسى نشوند چه عمل من ختم شد به كسى زحمت ندهند دوستان شادان و خندان باشند چرا كه من از زندان محنت و بلا رهايى جستم و از دار غرور به سراى سرور پيوستم و به جانب مطلوب خود شتافتم حيات جاودانى يافتم اگر جهت مفارقت از همديگر غمگين و اندوهگين

ص:236

مى باشيد عن قريب تشريف آورده خدمت شما انشاء اللّه مى رسيم هرگاه وجهى مى داشتم وصيت مى كردم ليلۀ دفن كه شب وصال من است دوستان انجمن نموده سورى فراهم آورده سرورى داشته باشند به ياد ايشان من شاد شوم جناب مستطاب آقاى حاج «سيد مهدى» (رحمه اللّه) بداعى وعدۀ مهمانى داده اند البته وفا خواهند فرمود بارى با اين همه تجلد و اظهار دليرى به نهايت هول و ترس دارم ولى به فضل حق و شفاعت اولياء او اميدوارم:

على حبّهم يا ذا الجلال توفّنى و حرّم على النيران شيبى و كبرتى

و قول النبى المرء مع من احبّه يقوّى رجائى فى اقالة عثرتى

به همه دوستان سلام و التماس دعاى خير از همگان دارم همه گونه حق در ذمۀ من دارند مرا حلال نمايند:

الا انّما الانسان ضيف لاهله تقيم قليلا عندهم ثم يرحل

به سر باز دارم هواى وطن برآنم كه بگريزم از ملك تن

بكى مانم از كشور خويش دور گرفتار آميزش مار و مور

ستوه است از اين قفس مرغ جان ز تن عزم پرواز دارد روان

رسيد آن كه زين تخمۀ پر ز خون برآيد همى جوجۀ جان برون

چو بايد رهايى از اين دامگاه ورا باغ مينوست آرامگاه

خوش آندم كه برگردم از راه باز كنم ديده بر چهرۀ دوست باز

بديدار ياران شوم شادكام بياسايم از ديدن ديو و دام

ز يزدان برد مرگ پاداش خير كه جانرا رهاند از اين تيره دير

همانا رهايى از اين گيردار بمرگست بهتر ز مردن چكار

ز بخشايش كردگار است مرگ كزاو گلبن جان شود تازه برگ

بلى مرگ آزادى از رنجهاست نبودى پس از وى اگر بازخواست

من از كردۀ خويش شرمنده ام گواهى دهم خود كه بد بنده ام

آيا آفرينندۀ مهر و ماه ببخشا باين بندۀ روسياه

ص:237

بدرگاه لطفت شده ملتجى گرفتار كردار خود هيدجى

انا عبد من عبيد محمد و منكر و نكير و مبشر و بشير

يوشك أن يدركك» همانا اجل تو سريعتر چيزى است كه به سراغ تو مى آيد و با كمال رغبت به دنبال تو است و نزديك است كه تو را بگيرد «و كأن قد اوفيت اجلك و قبض الملك روحك» گويى كه مهلتت پايان يافته و ملك الموت جان تو را گرفته «و صرت الى منزل وحيدا فردّ اليك فيه روحك و اقتحم عليك فيه ملكاك منكر و نكير لمسائلتك و شديد امتحانك» و تو در خانه اى تنها مانده اى و جان تو در آن منزل بر تو بازگردانده شد، و دو فرشتۀ منكر و نكير گريبان تو را در آن منزل گرفته اند تا بازپرسى كنند و از تو امتحان سختى بازگيرند. «ألا و ان اول ما يسألانك عن ربك الذى كنت تعبده و عن نبيّك الّذى ارسل اليك و عن دينك الذى كنت به و عن كتابك الذى كنت تتلوه و عن امامك الذى كنت تتولاّه» بدان كه نخستين بازپرسى اين است كه چه خدايى مى پرستيدى و كدام پيغمبرى را به پيغمبرى قبول داشتى و به چه دينى متديّن بودى و چه كتابى را مى خواندى و چه امام و پيشوايى را دوست مى داشتى يا اين كه سؤال از كيفيت موارد سؤال است كه خداى تعالى را چگونه مى پرستيدى و از رسول خدا چگونه اطاعت مى كردى و به دين اسلام تا چه حدّ پاى بند بودى و قرآنى كه آن را مى خواندى، چگونه به دستورهايش عمل مى كردى امام و رهبر و پيشوا را تا چه پايه دوست مى داشتى و در اجراى اوامر او حاضر بودى؟ «ثم عن عمرك فيما افنيته و مالك من اين اكتسبته و فيما اتلفته» مرحلۀ دوم بازجويى از عمر تو است كه در چه چيز مصرف كردى و از مال تو است كه از كجا آوردى و در چه راهى تلفش كردى؟ «فخذ حذرك و انظر لنفسك و اعدّ للجواب قبل الامتحان و المسألة و الإختبار» پس برحذر باش و در كار خود بينديش و پيش از امتحان و پرسش و آزمايش جواب آماده كن. «فان تك مؤمنا تقيا عارفا بدينك متّبعا للصادقين مواليا لاولياء اللّه لقّاك اللّه حجتك و انطق لسانك بالصواب فاحسنت الجواب فبشّرت بالجنّة و الرضوان من اللّه و الخيرات الحسان و استقبلتك الملائكة بالروح و الريحان و ان لم تكن كذلك تلجلج لسانك و دحضت حجتك و عييت عن الجواب و بشرت بالنار و استقبلتك ملائكة العذاب بنزل من حميم و تصلية جحيم» پس اگر مؤمن و با تقوى و عارف به دين خود و پيرو راستان و دوست اولياء خدا بوده باشى خداى تعالى حجتت را بر تو بياموزد و زبانت را به حق گويا مى كند، پس پاسخ نيكو مى دهى و مژدۀ بهشت و رضاى الهى و حوريان نكورو دريابى و فرشتگان با

ص:239

روح و ريحان به استقبال تو آيند.

و اگر اين چنين نباشى زبانت لكنت مى يابد و دليلت از دست مى رود و از پاسخگويى عاجز مى مانى و مژدۀ آتش مى گيرى و فرشتگان عذاب استقبالت كنند با پذيرايى از حميم و فرود آمدن بر دوزخ. روايت تتمه دارد كه مجلسى رحمه اللّه فرمايد تتمه اش در ابواب مواعظ خواهد آمد(1)

و رومان فتّان القبور

كرد و گفت: سه سؤال دارم كه پاسخ آنها را نمى داند به جز تو يا مردى ديگر(1) فرمود چيست عرض كرد: بفرمائيد تا بدانم سبب طواف كردن به اين خانه چه بود؟ فرمود: خداى عز و جل وقتى كه به فرشتگان دستور داد كه به آدم سجده كنند به خداى تعالى در جواب گفتند: آيا در زمين كسى را قرار ميدهى كه فساد در آن كند و خونها بريزد درحالى كه ما تسبيح گوى تو هستيم و تو را تقديس مى كنيم خداى تعالى فرمود: آنچه من مى دانم شماها نمى دانيد پس بر آنها غضب فرمود سپس آنان از خداى تعالى درخواست توبه كردند خداى تعالى امر فرمود كه طواف كنند «ضراح» را كه همان بيت المعمور است آنان هفت سال در طواف بودند و از آنچه گفته بودند استغفار مى كردند سپس خداى تعالى توبه آنان را پذيرفت و از آنان راضى شد اين چنين بود اصل طواف سپس خداى تعالى بيت حرام (كعبه) را مانند «ضراح» قرار داد كه توبه گاه گنهكاران از اولاد آدم باشد و پاك كننده آنان باشد عرض كرد: درست فرموديد.

و بعيد نيست تعبّد به ظاهر اين روايات و اينكه روايات اشاره به يك امر معنوى ملكوتى باشد كه مورد احترام فرشتگان و مطاف آنان است همچون بيت اللّه الحرام كه در زمين مورد احترام و مطاف ما است و مشهود نبودنش براى ما دليلى بر نبودنش نيست و همانگونه كه ما طائفين را نمى بينيم مطافشان را نيز نمى بينيم.

و با توجيهى كه براى اين روايات شد اشكال محاذات بيت المعمور با بيت اللّه الحرام كه در روايات متعدّدى رسيده است با توجه به حركت و گردش همه كرات آسمانى و از جمله زمين كه تصورش مشكل مى نمود برطرف گرديد.

و مالك و الخزنة

و درود بر مالك كه فرمانده و رئيس خازنان و گماشته شدگان بر آتش دوزخ است و اين فرشته الهى كه نامش از ملك و قدرت ريشه مى گيرد آن چنان تسلّط و قدرت دارد كه امير المؤمنين عليه السّلام در خطبه اش مى فرمايد: «أعلمتم انّ مالكا اذا غضب على النار حطم بعضها

ص:241

بعضا لغضبه و اذا زجرها توثّبت بين ابوابها جزعا من زجرته»: هيچ مى دانيد كه مالك دوزخ وقتى نهيب خشم آلود بر آتش مى زند شعله هاى آتش دوزخ درهم مى پيچد و از شدّت خشم او يكديگر را مى شكنند و وقتى آن را مى راند آتش ها در ميان درهاى دوزخ بروى هم انباشته مى شود؟

دوزخيان گاهى به مالك متوسل مى شوند كه به خداى تعالى عرض كند تا خدا جانشان را بگيرد، بلكه با مرگ از اين عذاب نجات يابند، ولى مالك به آنان پاسخ مى گويد كه در اين عالم مرگى وجود ندارد و عالم حيات است. و قالوا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قالَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ» (1) و گاهى به خزنه و مامورين زيردست مالك پناهنده مى شوند كه اگر نجاتى نيست حدّاقل تخفيفى در عذابشان داده شود ولو به يك روز كه نفسى بكشند و استراحتى كنند.

«وَ قالَ الَّذِينَ فِي النّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنّا يَوْماً مِنَ الْعَذابِ» (2) و لكن همين تقاضاى كوچك! نيز پذيرفته نمى شود پناه به خداى تعالى مى بريم از عذاب او در دنيا و آخرت.

و رضوان و سدنة الجنان

رضوان نام رئيس حوريان و غلمان و خادمان بهشتى است به عكس نام مالك دوزخ كه از ملك و قدرت مشتق بود و تناسب با حال مستكبرين و گردنكشان گنهكار داشت اين نام از رضا و خوشنودى ريشه مى گيرد كه بندگان بهشتى با اين صفت در دنيا خو گرفته بودند «رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ» (3) در شأن آنان بود و در راه رضا و خوشنودى حق تعالى كه بالاترين موهبت الهى بود «و رضوان من اللّه اكبر» از بذل جان و مال دريغ نداشتند آنان كه ديروز به زبان حالشان مى سرودند:

عشق تو سرنوشت من مهر رخت سرشت من خاك درت بهشت من راحت من رضاى تو

امروز فرشته اى به نام رضوان و با همۀ سدنة و خادمان اش در خدمت آنان است.

ص:242

و الذين لا يعصون اللّه ما امرهم و يفعلون ما يؤمرون

اقتباسى است از آيه شريفه:«عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ» (1): و صفت مشتركه اى است ميان همۀ فرشتگان، چه مأمورين به دوزخ و چه موظفين در بهشت.

و الذين يقولون سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار

و درود بر فرشتگانى كه مى گويند به مؤمنين و به آنان بشارت ميدهند كه سلام و تحيت بر شما باد كه صبر پيشه كرديد ولى عاقبت چه منزلگاه نيكويى نصيبتان گرديد و در اين منزلگاه از همه آفات بدوريد و جز سلامت و سعادت چيزى نيست و ظاهرا مقصود از دار در اين جمله از دعا و در آيۀ شريفه دار دنيا است كه براى مؤمنين اين چنين عاقبت نيكويى در بر داشت هم چنان كه مولى الموحدين عليه افضل صلوات المصلّين دربارۀ متقين فرمود: «صبروا ايّاما قليلة اعقبتهم راحة طويله» چند روز انگشت شمار صبر كردند و استراحتى دراز مدّت بدنبال شان بود و نيز خطاب به كسى كه از دنيا نكوهش مى كرد فرمود: «ايها الذام للدنيا المغترّ بغرورها...»

تا آنكه فرمود: «ان الدنيا دار صدق لمن صدقها و دار عافية لمن فهم عنها و دار غنى لمن تزوّد منها و دار موعظة لمن اتّعظ بها مسجد احبّاء اللّه و مصلّى ملائكة اللّه و مهبط وحى اللّه و متجر اولياء اللّه اكتسبوا فيها الرحمة و ربحوا فيها الجنة» دنيا خانۀ صدق است براى كسى كه با دنيا راست بگويد و عافيت گاه است براى كسى كه دنيا را درك كرده باشد و جاى ثروت اندوزى است براى آن كه از دنيا زاد و توشۀ آخرت برگيرد و اندرزگاه است براى آن كه پندپذير باشد دوستان خدا را مسجد است و فرشتگان الهى را نمازخانه و فرودگاه وحى الهى است و تجارتخانه اولياء خدا است كه در آن به كسب رحمت پرداختند و سود اين سودا بهشت بود «فمن ذا يذمّها»؟ كيست كه چنين دنيايى را نكوهش و مذمّت كند.

زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت كانكه شد كشتۀ او نيك سرانجام افتاد

فرمود امام باقر عليه السّلام برحسب روايتى كه «كلينى» در «كافى» شريف و نيز صدوق قدس سرّهما به

ص:243

سندهاى معتبر نقل كرده اند در وصف حال متقين پس از ورود به بهشت: «ثم يبعث اللّه الف ملك يهنّؤنه بالجنّه و يزّوجونه الحوراء قال فينتهون الى اول باب من جنانه فيقولون للملك الموكل بابواب جنانه استأذن لنا على ولى اللّه فان اللّه بعثنا اليه نهنّئه فيقول لهم الملك حتى اقول للحاجب فيعلمه مكانكم قال فيدخل الملك الى الحاجب و بينه و بين الحاجب ثلاث جنان حتّى ينتهى الى اوّل باب فيقول للحاجب ان على باب العرصة الف ملك ارسلهم رب العالمين ليهنّئوا ولىّ اللّه و قد سألوا ان آذن لهم عليه فيقول الحاجب انّه ليعظم علىّ أن استأذن لأحد على ولىّ اللّه و هو مع زوجته الحوراء قال و بين الحاجب و بين ولىّ اللّه جنّتان قال فيدخل الحاجب الى القيّم فيقول له ان على باب العرصة الف ملك ارسلهم ربّ العزّة يهنّئون ولى اللّه فاستأذن فيقدم القيم الى الخدّام فيقول لهم ان رسل الجبّار على باب العرصة و هم الف ملك ارسلهم اللّه يهنّئون ولى اللّه فاعلموه بمكانهم قال فيعلمونه فيؤذن للملائكة فيدخلون على ولىّ اللّه و هو فى الغرفة و لها الف باب و على كل باب من ابوابها ملك موكّل به فاذا أذن للملائكة بالدخول على ولىّ اللّه فتح كل ملك بابه الموكّل به قال فيدخل القيّم كل ملك من باب من ابواب الغرفة قال فيبلّغونه رسالة الجبّار جلّ و عزّ و ذلك قول اللّه عزّ و جلّ «وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ» (1) اى من ابواب الغرفة سلام عليكم الى آخر الآية. ترجمه حديث شريف:

سپس خداى تعالى هزار فرشته را مأموريت مى دهد كه تبريك ورود به بهشت را به ولى خدا عرض كنند و او را به حورى بهشتى تزويج كنند(2) فرمود: فرشتگان كه به اولين مدخل ورودى باغها مى رسند، به فرشته اى كه نگهبان درهاى باغها است مى گويند: براى ديدن ولىّ خدا اجازه بگيرد كه خداى تعالى به ما مأموريت داده تا تبريكش گوييم پس آن فرشته به آنان مى گويد باشيد تا بدربان مخصوص اطلاع دهم فرمود: آنگاه فرشته بنزد دربان مخصوص مى رود و پس از گذار از سه باغ كه ميان او و دربان مخصوص فاصله دارد به اولين در ورودى باغ مى رسد و بدربان مى گويد بر در فضاى بيرون يك هزار فرشته، كه

ص:244

خداى رب العالمين آنان را براى عرض تبريك فرستاده منتظرند و از من خواسته اند كه براى آنان اجازۀ شرفيابى بگيرم دربان مى گويد:

در موقعى كه ولى خدا با همسر حورى خودش به خلوت نشسته بر من سنگين است كه براى كسى اجازۀ ورود بگيرم فرمود: ميان دربان مخصوص و ولى خدا دو باغ فاصله است فرمود دربان مخصوص به نزد رئيس كل تشريفات (قيّم) مى رود و به عرض مى رساند كه هزار فرشته در بيرون هستند كه خداى ربّ العزّة آنان را فرستاده براى عرض تبريك به خدمت ولى خدا اجازه آنان را بگير پس رئيس كل به نزد محافظ مخصوص (خدّام) مى رود و به آنان گزارش مى دهد كه فرستادگان خداى جبّار بر در بيرونى هستند و تعدادشان هزار فرشته است كه خداى تعالى مأموريت شان داده كه به ولى اللّه تبريك گويند جريان را به حضور ولى اللّه عرض كنيد فرمود: چون گزارش به حضور مى رسد اجازه داده مى شود پس آنان را به تالار مخصوص كه هزار در ورودى دارد و بر هر در فرشته اى به پاسبانى است راهنمايى مى كنند فرمود پس رئيس كل تشريفات (قيم) هريك از فرشته ها را از يك در مخصوص كه باز شده داخل مى كنند فرمود: پس فرشتگان پيام خداى جبار جلّ و عزّ را به ولى خدا ابلاغ مى كنند و به اين معنى اشاره فرموده خداى تعالى كه مى فرمايد:«وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ» (1) يعنى از هريك از درهاى غرفه (تالار بزرگ) و مى گويند سلام عليكم تا آخر آيه.

و الزبانية الذين اذا قيل لهم خذوه فغلّوه ثم الجحيم صلّوه ابتدروه سراعا و لم ينظروه

شده است كه آنان دوزخيان را به سوى آتش ميرانند اگر بدين معنى باشد كه جوهرى گفته است ريشه اى از (زبن) است كه به معانى دفع است المنجد گويد: زبنه زبنا، دفعه، صدمه، نحّاه همه اين معنانى با ملائكه موكل بر آتش مناسب است.

درود بر زبانيه: فرشتگانى كه چون دستور به آنان مى رسد كه او را (دوزخى را) بگيريد و به زنجيرش درآريد سپس به آتشش افكنيد، بى درنگ انجام وظيفه مى كنند و مهلتى به گنهكار نمى دهند.

و من اوهمنا ذكره و لم نعلم مكانه و بأىّ امر وكّلته

و درود بر فرشته اى كه از يادش برديم و مقامش را نزد تو نمى دانيم و از كارى كه او را بدان گماشته اى خبر نداريم.

از ظاهر اين جملات چنين برمى آيد كه آن حضرت به جمله اى از فرشتگان احاطۀ علمى نداشته اند و اين برخلاف رواياتى است كه صريحا بيان مى كند ائمه عليهم السّلام به همه عوالم و مخلوقات عالمند و خداى تعالى امام را به ملكوت آسمانها و زمين آگاه فرموده است، بنابراين براى اين قسمت از دعا چند توجيه توان كرد.

1. مقصود آن باشد كه ما از طرق معموله كه ظواهر كتاب و سنّت است و راه آگاهى ديگران است علم بوجود اين فرشتگان نداريم و اين معنى منافات با آن ندارد كه ائمه عليهم السّلام از طريق ديگرى علم داشته باشند كه مصلحت در اظهار آن نبوده.

2. گفته شود كه دعا از زبان ديگران انشاء شده است و اين دو توجيه وجيه نيست

3. گفته شود كه حضرتش به هنگام انشاء دعا علم به اين موضوعات نداشته كه در روايات است «اذا شاؤوا علموا» ائمه عليهم السّلام هروقت كه بخواهند علم پيدا مى كنند.

4. اين گونه بيانات از ائمه عليهم السّلام به انگيزه تواضع در پيشگاه الهى صادر شده است، چنانچه همين توجيه نسبت به اعمالى كه با توسّل به اسباب عادى از ائمه صادر مى شد جارى است با آن كه، ما مى دانيم ائمه عليهم السّلام و هم چنين ديگر اولياء خدا بطور يقين قدرت بر اجراى امور از طرق غير عادى دارند بياد دارم دوران اقامتم در نجف اشرف يكى از

ص:246

بزرگان عرفا مشرف بود(1)

وقتى فرمود: مشكلى دارم ز دانشمند مجلس بازپرس و مشكل همين بود كه ائمه و اوليا عليهم السّلام با داشتن قدرت فوق العادۀ بشرى چرا از قدرتشان استفاده نكرده اند مقصود نه امور كلّى جهان خلقت بود كه منافات با مصلحت اتم داشته باشد، بلكه حتى در امور جزئيه كه يقينا با مصالح عامه تماسّ و تزاحمى نداشت و به من فرمودند كه سؤال مزبور را از آقايان نجف بنمايم، آن روزها مرحوم آية اللّه «آقا ميرزا محمود» امام جمعه زنجان كه از اعاظم علماى وقت شمرده ميشد اقامت موقت در نجف داشتند اين بنده سؤال را در محضرشان طرح كردم فرمود همين سؤال در بعضى از روايات از امام عليه السّلام شده است و در پاسخ فرموده است: (ما تواضعا للّه چنين مى كنيم) وقتى جواب را به حضور آن عارف بزرگ رساندم تغيير حالتى در ايشان مشاهده شد و فرمود: ائمه عليهم السّلام مطالب را چقدر عالى بيان فرموده اند؟! «ارى و انا لأمراء الكلام و فينا تنشّبت عروقه و علينا تهدّلت غصونه» (ط 231 نهج)

و سكان الهواء و الارض و الماء

فرشتگانى به روئيدنيهاى زمين از درخت خرما و ديگر درختان برگماشته است پس هيچ درختى و نخل خرمايى نيست مگر آن كه به همراهش فرشته اى است از جانب خداى عزّ و جل كه از آن و آنچه در آن است نگهدارى مى كند و اگر نبود اين كه با او است كسى كه از او دفاع مى كند درندگان و جنبندگان زمين هرچه ميوه در آنها بود مى خوردند... حديث دنباله دارد «بحار الانوار» ج 56 صفحۀ 239.

و من منهم على الخلق

مبدأ خلقت او است بردارند همان كه خداى تعالى مى فرمايد:«مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى» (1) پس آن را با نطفه اى كه در رحم است مى آميزند و پس از آميخته شدن عرض مى كنند پروردگارا چه مى آفرينى؟ پس خداى تعالى آنچه را كه ارادۀ آفرينش آن را فرموده به آن دو ملك دستور مى دهد.

فصلّ عليهم يوم تأتى كلّ نفس معها سائق و شهيد

پروردگارا درود بر آنان فرست روزى كه هركس مى آيد درحالى كه فرشته اى او را به محشر كشاند و فرشته اى بر نيك و بدش گواهى دهد.

امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه فرمايد: «سائق يسوقها الى محشرها و شاهد يشهد عليها بعملها» و اگر مقصود از سائق و شاهد فرشتگان باشند يا اشاره خواهد بود به فرشته خاصّى و يا مقصود جنس فرشته خواهد بود، زيرا در بسيارى از اخبار رسيده است كه هزاران فرشته اخيار و نيكوكاران را مشايعت خواهند كرد و همچنين با بعضى از اشرار ملائكه هاى عذاب همراهند تا عذابشان تشديد شود و گواهان از ملائكه نيز بيش از يك فرشته است، چنانچه در روايات متعددى وارد شده است. (و ممكن است مراد از ضمير عليهم همان فرشتگان سائق و شهيد باشند هرچند خلاف ظاهر است).

و صلّ عليهم صلوة تزيدهم كرامة على كرامتهم و طهارة على طهارتهم

درودى بر آنان بفرست كه مقامشان را در نزد تو بالاتر و ذاتشان را پاكيزه تر سازد.

اللّهم و اذا صلّيت على ملائكتك و رسلك و بلّغتهم صلواتنا عليهم فصلّ علينا بما فتحت لنا من حسن القول فيهم انك جواد كريم

بارالها هنگاميكه بر فرشتگانت و پيامبرانت درود فرستادى و درودهاى ما را به آنان رساندى بر ما نيز درود بفرست و ما را نيز مشمول رحمتت بفرما به خاطر اين توفيقى كه

ص:249

به ما عنايت فرمودى و زبان ما را به گفتار نيك دربارۀ آنان گشودى كه تويى بخشاينده و بخشنده اى كه بخل را بر داد و عطاى تو راهى نيست و تويى بزرگوار و باگذشت.

ص:250

الصّلاة على مصدّق الرّسل اللّهمّ و اتباع الرّسل و مصدّقوهم من أهل الأرض بالغيب عند معارضة المعاندين لهم بالتّكذيب و الإشتياق إلى المرسلين بحقائق الإيمان في كلّ دهر و زمان ارسلت فيه رسولا و أقمت لأهله دليلا من لدن آدم إلى محمّد صلّى اللّه عليه و آله من أئمّة الهدى و قادة أهل التّقى على جميعهم السّلام فاذكرهم، منك بمغفرة و رضوان.

اللّهمّ و أصحاب محمّد خاصّة الّذين احسنوا الصّحابة و الّذين أبلوا البلاء

ص:251

الحسن فى نصره و كانفوه و أسرعوا إلى وفادته و سابقوا إلى دعوته و استجابوا له حيث اسمعهم حجّة رسالاته و فارقوا الأزواج و الأولاد في إظهار كلمته و قاتلوا الآباء و الأبناء في تثبيت نبوّته و انتصروا به و من كانوا منطوين على محبّته يرجون تجارة لن تبور في مودّته و الّذين هجرتهم العشائر إذ تعلّقوا بعروته و انتفت منهم القرابات إذ سكنوا في ظلّ قرابته فلا تنس لهم اللّهمّ ما تركوا لك و فيك و أرضهم من رضوانك و بما حاشوا الخلق عليك و كانوا مع رسولك دعاة لك

ص:252

إليك و اشكرهم على هجرهم فيك ديار قومهم و خروجهم من سعة المعاش الى ضيقه و من كثّرت في إعزاز دينك من مظلومهم.

أللّهمّ و أوصل إلى التّابعين لهم باحسان الّذين يقولون ربّنا اغفر لنا و لإخواننا الّذين سبقونا بالإيمان خير جزائك الّذين قصدوا سمتهم و تحرّوا وجهتهم و مضوا على شاكلتهم لم يثنهم ريب في بصيرتهم و لم يختلجهم شكّ في قفو آثارهم و الإئتمام بهداية منارهم مكانفين و موازرين لهم يدينون بدينهم و يهتدون

ص:253

بهديهم يتّفقون عليهم و لا يتّهمونهم فيما أدّوا إليهم.

أللّهمّ و صلّ على التّابعين من يومنا هذا إلى يوم الدّين و على أزواجهم و على ذرّيّاتهم و على من أطاعك منهم صلاة تعصمهم بها من معصيتك و تفتح لهم في رياض جنّتك و تمنعهم بها من كيد الشّيطان و تعينهم بها على ما استعانوك عليه من برّ و تقيهم طوارق اللّيل و النّهار إلاّ طارقا يطرق بخير و تبعثهم بها على اعتقاد حسن الرّجاء لك و الطّمع فيما عندك و ترك التّهمة فيما تحويه أيدي العباد لتردّهم

ص:254

إلى الرّغبة إليك و الرّهبة منك و تزهّدهم في سعة العاجل و تحبّب إليهم العمل للآجل و الإستعداد لما بعد الموت و تهوّن عليهم كلّ كرب يحلّ بهم يوم خروج الأنفس من أبدانها و تعافيهم ممّا تقع به الفتنة من محذوراتها و كبّة النّار و طول الخلود فيها و تصيّرهم إلى أمن من مقيل المتّقين.

ص:255

ص:256

اَلْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ» (1) و چه مسلمانانى كه پيغمبر اسلام را زيارت نكردند خواه در زمان حيات آن حضرت و خواه پس از رحلت شان كه در همه اين موارد كلمۀ غيب را بكار بردند صحيح است، زيرا غيب بدان معنا است كه از حواس آدمى غايب باشد ولو در مقدارى از زمان چنانچه خداى تعالى از زبان يوسف نقل مى فرمايد:«ذلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّي لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ» (2) يوسف گفت من اين كشف حال نه براى خودنمايى كردم بلكه خواستم تا عزيز مصر بداند كه من هرگز در نهان و پنهان از او او را خيانت نكردم.

عند معارضة المعاندين لهم بالتكذيب

آنان تصديق نمودند هنگاميكه دشمنان أنبيا به تكذيب برخاستند.

و الاشتياق الى المرسلين بحقايق الايمان

ولى آنان كه براستى ايمان آوردند بدين وسيله اشتياق خودشان را ابراز كردند و از نسخۀ شهيد رحمه اللّه نقل شده كه در آن نسخه به جاى كلمۀ اشتياق كلمۀ (استباق) است و آن نيز معناى درستى دارد يعنى آنان كه براى ايمان آوردن از روى صدق و حقيقت بر يكديگر پيشى مى گرفتند به مصداق آيه كريمۀ: «و سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ» و به حكم دستور قرآنى «فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ» (3)

«فى كل دهر و زمان ارسلت فيه رسولا و اقمت لاهله دليلا»:

در هر روزگار و دورانى كه رسولى در آن زمان فرستادى و براى اهل آن زمان راهنمايى معيّن فرمودى.

من لدن آدم الى محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم

از زمان آدم عليه السّلام گرفته تا دوران پيغمبر آخر الزمان حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم.

ص:258

من ائمة الهدى و قادة اهل التقى على جميعهم السلام

از پيشوايان هدايت و رهبران اهل تقوى كه بر همگى سلام باد.

در اينجا فرمودۀ يكى از بزرگان را مى آوريم كه در عين وجازت خالى از لطف نيست اين عالم پس از آن كه مى گويد: تقوى از وقايّه است كه به معناى حدّاكثر مراقبت و محافظت است و در شرع به خصوص به معناى محافظت نفس است از هرآنچه براى آخرت زيان بار باشد گويد: تقوى را سه مرتبه است مرتبۀ اول: محافظت نفس است از عذاب دايم و جاودانى در آخرت و آن به اين است كه انسان از كفر دورى كند و خود را از كافر شدن محافظت كند و به اين مرتبه اشاره است فرموده خداى تعالى «أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى» (1) مرتبۀ دوّم: دورى از هرچه گناه است چه فعل چه ترك حتى معصيت هاى صغيره كه تقوى در شرع بهمين معنى است و اين مرتبه از تقوى است كه به آن اشاره شده در آيۀ شريفه:«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا...» (2) مرتبه سوّم آن است كه از هرچه دل او را از خداى تعالى مشغول مى كند دورى و اجتناب كند و به تمام دل متوجه حق تعالى باشد و اين است تقواى حقيقى كه خداى تعالى به آن امر فرموده در آيۀ شريفه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» (3)

و اين مرتبه را عرض عريضى است كه صاحبان اين مرتبه با يكديگر تفاوتها دارند به حسب تفاوت استعدادهايشان كه به موجب مشيت الهيّه به آنان افاضه شده است، و مقصود در اين جمله از دعا همۀ مراتب تقوا است، يعنى ائمه دين و پيشوايان الهى براى همۀ افراد متّقين در همه مراتب تقوا، رهبر و راهنما مى باشند.

فاذكرهم منك بمغفرة و رضوان

بارالها اينان را كه ذكر شد با آمرزش و خوشنودى از آنان ياد فرما و اين ياد، تفضلى باشد كه از ناحيۀ تو شامل حال آنان مى شود و به جز آن وعده هايى كه به آنان در مقابل اعمالشان وعده فرموده اى.

اللهم و اصحاب محمّد خاصة الذين احسنوا الصحابة

بارالها به ويژه ياران و همراهان محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را كسانى كه همراهى آن حضرت را نيكو

ص:260

انجام دادند.

اصحاب جمع صاحب است كه به معناى همراه و همنشين و رفيق است و در اصطلاح حديث به كسى گفته مى شود كه پيغمبر اسلام را ديده باشد و به او ايمان آورده باشد و با ايمان به او از دنيا رفته باشد هرچند در فاصله بين ايمان و مرگ با ايمان مرتد شده باشد و بعضى ها گفته اند: كه مقصود از صحابى، كسى است كه رسول خدا را ديده باشد و بس، هر چند يك كلمه هم با ايشان حرف نزده باشد حتى اگر كودكى باشد كه در آغوش ديگرى چشمش به رسول خدا افتاده باشد كه او نيز در شمار اصحاب رسول خدا است و هرچند طفل غير مميّز باشد و بعضى به جاى ديدن، كلمۀ ملاقات را آورده اند و گفته اند: صحابى كسى است كه رسول خدا را ملاقات كرده باشد هرچند با چشم او را نديده باشد. مانند:

كوران تا اين شرافت به امثال ابن ام مكتوم كه نابينا بود نيز نصيب گردد كه اگر ديدن به چشم را شرط صحابى بودن بدانيم لازمه اش صحابى نبودن ابن ام مكتوم است و حال آنكه به اجماع، او از اصحاب است. ابن حجر در مقدمۀ الاصابة گويد: صحابى كسى است كه پيغمبر را ملاقات كرده باشد با ايمان به آنحضرت و مسلمان از دنيا رفته باشد پس هركس كه حضرتش را ملاقات كرده از صحابه است خواه مجالست او با پيغمبر در زمان درازى باشد يا در مدت كوتاهى، خواه از آن حضرت حديثى روايت كرده باشد يا نه، با آنحضرت به غزوه و جبهه جنگ رفته باشد يا نه و هركس كه يك نگاه او را ديده باشد هر چند همنشينش نشده باشد و آنكس كه به جهت رويدادى مانند: كورى او را نديده باشد(1).

بحث در شمول و يا عدم شمول معناى صاحب مهم نيست مهم آن است كه بر اين اساس و مبنا بناهايى گذاشته شده كه براى اطمينان به استحكام بنا لازم است در پى ريزى و اساس آن بحث و بررسى شود و مسأله از اين قرار است:

اصحابى اخذتم اهتديتم»: مثل اصحاب من در ميان شما مثل ستارگان است كه هر ستاره اى راهنما گرفته شود به مقصد رهبرى خواهد شد و هر گفتارى از اصحاب مرا به دست گرفتيد راهرا خواهيد يافت و به مقصد خواهيد رسيد و امثال اين روايات، سپس بزرگان از علماشان براساس همين روايات گفته اند كه همۀ اصحاب پيغمبر، عادل اند و به هريك از آنان در فراگرفتن معالم دين مى توان مراجعه كرد و نبايد كمترين ايرادگيرى از آنان بشود كه مبادا بر دامن كبرياشان گردى بنشيند.

«ابن أثير» در مقدمۀ «اسد الغابة»(1) مى گويد: سنّت هايى كه تفصيل احكام بر آن دور مى زند و حلال و حرام و ديگر چيزها از آن شناخته مى شود، بايد پس از شناخت كسانى باشد كه در سند روايات قرار گرفته اند و راويان حديثند كه اولين شان و مقدم بر همه شان اصحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى باشند كه اگر كسى در حق آنان شناخت نداشته باشد، دربارۀ ديگران نادانتر بوده و انكارش بيشتر خواهد بود پس بايد اصحاب با نسب ها و احوالشان شناخته شوند و صحابه با ديگر راويان حديث در همۀ اين امور شريكند مگر در جرح و تعديل(2) كه آنان از اين قاعده بيرونند، زيرا همه شان عادلند و راهى براى جرح آنان وجود ندارد!!

«ابن حجر» در فصل سوّم از مقدّمۀ «الاصابه» در بيان عدالت صحابه گويد: «اتّفق اهل السنّة على ان الجميع عدول و لم يخالف فى ذلك الاّ شذوذ من المبتدعة»: سنّى ها همگى بالاتفاق بر آنند كه همۀ صحابه عادلند و خلاف اين را كسى نگفته و هيچ كس با اين عقيده مخالف نيست مگر افراد اندكى از بدعت گزاران و از «ابى زرعه» روايت مى كند كه او گفت: «اذا رأيت الرجل ينتقص احدا من اصحاب رسول اللّه فاعلم انه زنديق»: هرگاه مردى را ديدى كه از يكى از اصحاب رسول خدا انتقاد مى كند و از قدر او مى كاهد پس بدان كه او زنديق و كافر

ص:262

است و اضافه مى كند: بدليل آنكه پيغمبر حق است و قرآن حق است و هرچه پيغمبر آورده حق است و همۀ اينها را صحابه به ما رسانده اند اينان كه انتقاد مى كنند مى خواهند اين گواهان ما را جرح كنند و از عدالت ساقطشان كنند تا كتاب و سنّت را باطل كنند در اين صورت جرح انتقادكنندگان اولى تر است، زيرا كه آنانند زنديقان و كافران (آفرين بر اين استدلال!!) و امثال اين گونه نقل ها فراوان است كه اگر استقصا شود خود كتابى پر حجم خواهد شد.

ما با «ابن حجر» و امثال او مانند «ابن عبد البر» كه در مقدمۀ (استيعاب) مى گويد: «ثبتت عدالة جميعهم» و «ابن اثير» كه مى گويد: هيچ كس حق جرح، هيچ يك از اصحاب را ندارد نمى خواهيم در مدرك و دليل اين عقيده بحث و بررسى كنيم و اين كه آيا روايت «اصحابى كالنجوم» بدانگونه كه اينان نقل مى كنند درست است يا نه؟ و آيا آنچه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «نضّر اللّه امرءا سمع مقالتى فحفظها و وعاها حتى يبلغها غيره»(1) و در خطبه شان فرمودند: «فيبلّغ الشاهد الغايب»(2)

و فرمود: «بلّغوا عنىّ ولو آية و حدّثوا عنّى و لا حرج»(3) چنانچه ابو حاتم رازى امام اهل جرح و تعديل در مقدّمۀ كتابش به اين استدلال كرده است آيا دلالتى به مطلب او دارد يا نه؟ و اگر چنين است و رسول خدا اين فرمايشات را فرموده اند چرا عمر دستور داد كه همۀ احاديث پيغمبر را به آتش كشيدند و سوزاندند(4) و چرا عمر سه نفر را كه «ابن مسعود» و «ابا الدرداء» و «ابى مسعود» انصارى بودند به جرم! روايت حديث از پيغمبر زندانى كرد؟(5)

و چرا ابو بكر بنا به روايت ذهبى، مردم را پس از وفات پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جمع كرد و گفت:

شما كه حديث از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل مى كنيد خودتان در نقل احاديث اختلاف داريد و

ص:263

پس از شما اين اختلافات در حديث بيشتر خواهد شد. بنابراين حديث از رسول خدا را موقوف كنيد و كسى حق ندارد هيچ چيز از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل كند و هركس از شما چيزى پرسيد بگوييد: قرآن در ميان ما و شما هست هرچه حلال و حرام است از قرآن بگيريد(1) و چون دوران خليفۀ سوّم رسيد او نيز از آنچه دو خليفۀ پيشين كرده بودند كوتاه نيامد و بر فراز منبر رفت و گفت: «لا يحل لأحد يروى حديثا لم يسمع به فى عهد ابى بكر و لا فى عهد عمر»: كسى حق ندارد حديثى را كه در زمان خلافت ابى بكر و نه در زمان خلافت عمر شنيده نشده باشد نقل كند(2).

مى شويد؟) پس به من گفته مى شود كه تو نميدانى پس از تو چه كردند؟! پس من مى گويم: اى مرگ بر كسى كه پس از من دگرگونى ايجاد كرد. مرده باد آن كه پس از من تغيير داد.

و چه كسانى بودند كه نسبت به حرم رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تهمت زدند و دامن ناموس آن حضرت، همسر رسول خدا و امير المؤمنين را كه به حكم قرآن «وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» (1) بود با ننگ تهمت، آلوده كردند تا آنكه آياتى چند از سوره نور كه از آيۀ 11 شروع مى شود «إِنَّ الَّذِينَ جاؤُ بِالْإِفْكِ...» (2) در تبرئه متّهم نازل شد؟ و چه كسانى در عقبۀ هر شى هنگامى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از غزوه تبوك برميگشتند يا در حجة الوداع توطئه كردند و نقشۀ قتل رسول خدا را كشيدند؟ ولى خداوند بوسيلۀ وحى پيغمبرش را آگاه فرمود و عمّار ياسر و حذيفه كه اوّلى زمان ناقۀ رسول خدا را گرفت و دوّمى از پس ناقه را مراقبت مى كرد توطئه را خنثى كردند و در بعضى از تواريخ عدد توطئه گران را دوازده نفر گفته و واقدى گفته است كه اصحاب عقبه سيزده نفر بودند و پيغمبر نام و نشان آنان را به عمّار و حذيفة به گفت و همين عدول! بودند كه رسول خدا را بباد استهزاء گرفته بودند و چون مورد مؤاخذه گرفتند گفتند ما شوخى مى كرديم:«وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللّهِ وَ آياتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ» (3)«لا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ» (4) و چه كسانى در جنگ بدر نسبت خيانت به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دادند؟ با آن كه خداى تعالى پيغمبرش را تبرئه فرمود و آيه نازل شد «وَ ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ ثُمَّ تُوَفّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ» :(5) هيچ پيغمبرى در غنيمت هايى كه در جنگ بدست مى آيد خيانت نكند (اصلا كينونت و ساختمان وجودى پيغمبر سازگار با خيانت نيست كه نفرمود: لا يغلّ نبى و هركس در چيزى خيانت كند روز قيامت به كيفر آن خيانت خواهد رسيد (سپس به

ص:265

حساب ديگران نيز رسيدگى خواهد شد و آنان كه نسبت خيانت به رسول خدا دادند به سزاى عملشان خواهد رسيد و در اين كيفر ستمى بر آنان نخواهد رفت، زيرا كه خودشان سبب چنين عقوبتى را آماده كردند)

و چه كسانى در جنگ احد با دستور صريح و اكيد پيغمبر مخالفت ورزيدند و از ميدان نبرد گريختند؟ و هرچه پيغمبر صداشان مى كرد كه (إلىّ يا فلان) و تير از هر طرف به سوى پيغمبر نشانه مى رفت كسى گوش نميداد.«إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلى أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ» نه تنها گوش به فرمان حضرتش نمى دادند، بلكه حرفهاى كفرآميز مى زدند و مى گفتند: «لو كان لنا من الاسر شىء الامر ما قتلنا هيهنا» و بيكديگر مى گفتند برگرديم به همان دين اول تا آن جا كه گفته شد كاش كسى را مى فرستاديم به نزد «عبد اللّه ابىّ» تا براى ما از ابو سفيان امان مى گرفت (سيره دحلان - حاشيه سيره حلبيه ج 2 ص 39)

آيه شريفه آنان را تهديد فرمود،«وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ...» (1) و چه كسانى انتظار مى كشيدند كه تا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از دنيا رحلت فرمايد زنان آن حضرت را تصاحب كنند؟ به تفسيرها مراجعه كنيد تا ببينيد چه كسى و با چه تعبير وقيحانه اى كه پيشانى هر مسلمان غيرتمندى را به عرق مى نشاند اين هوس را در سر مى پروراند؟

كه آيه شريفه نازل شد:«وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً» (2) ، فاش تر بگويم چه كسانى دل يگانه دخت عزيز پيغمبر را آزردند؟ و چنان رنجيده خاطرش كردند كه از دنيا رفت و بر آنان خشمناك بود و وصيت كرد حتى در تشييع جنازه اش حاضر نشوند و چه كسانى حرمت خانۀ وحى را مراعات نكردند و تصميم گرفتند كه آتش برافروزند و خانه را با هركسى كه در آن است بسوزانند و به آتش بكشند حتى اگر دختر پيغمبر در ميان خانه باشد؟ اگر باور نداريد به صحيح بخارى و الامامة و السياسة ابن قتيبه مراجعه كنيد.

و ده ها مورد در قرآن و تاريخ از اين گونه اشخاص سخن به ميان آمده و كوس

ص:266

رسوائيشان را بر سربازار زده اند و شما مى گوييد كه ما بازهم بگوييم: همۀ آنها كه درك حضور پيغمبر كرده اند و به نام اصحاب اند عدول اند.؟ و كسى حق جرح آنان را ندارد؟

و فارقوا الازواج و الأولاد فى اظهار كلمته

و براى آنكه كلمۀ آن حضرت پيروز شود از زن و بچه خود دست كشيدند.

و قاتلوا الآباء و الابناء فى تثبيت نبوّته و انتصروا به

و در استوار ساختن پايه هاى نبوت او با پدران و فرزندان خود جنگيدند و به بركت وجود آن حضرت پيروز شدند و به همين مطلب اشاره مى فرمايد امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه كه مى فرمايد: «و لقد كنّا مع رسول اللّه نقتل آبائنا و أبنائنا و اخواننا و اعمامنا و ما يزيد نا ذلك الاّ ايمانا و تسليما و مضيّا على اللقم و صبرا على مضض الألم و جدّا فى جهاد العدوّ لقد كان الرجل منّا و الآخر من عدوّنا يتصاولان تصاول الفحلين يتخالسان أنفسها ايّهما يسقى صاحبه كأس المنون فمرّة لنا من عدوّنا و مرّة لعدوّنا منّا فلمّا راى اللّه صدقنا انزل بعدوّنا الكبت و انزل علينا النصر حتى استقّر الاسلام ملقيا جرانه و متبوء أوطانه»: به تحقيق كه ما با رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چنين بوديم كه پدران و فرزندان و برادران و عموهايمان را مى كشتيم و اين كار نمى افزود بر ما مگر ايمان و تسليم و پيشرفت در راه و بردبارى بر سوزش درد و كوشش در مبارزه با دشمن، گاه مى شد كه مردى از ما با ديگرى از دشمن ما همچون دو پهلوان باهم درمى آويختند و هريك ميخواست كه جان ديگرى را بگيرد و كاسۀ مرگ را برطرف مقابلش بنوشاند و اين درگيرى يكبار بنفع ما بود و بار ديگر به نفع دشمن ما، پس چون خداى تعالى ديد كه ما به صدق و راستى در راه او جهاد مى كنيم ذلّت و خوارى را بر دشمن ما نازل فرمود و پيروزى را نصيب ما كرد تا آنگاه كه اسلام در جايگاه خود مستقر شد.

و من كانوا منطوين على محبته يرجون تجارة لن تبور فى مودته

و آنان كه محبّت آن حضرت را به دل داشتند و اين معاملۀ عاشقانه را به اميد تجارتى زيان ناپذير انجام دادند.

و الذين هجرتهم العشائر اذ تعلّقوا بعروته و انتفت منهم القرابات اذ سكنوا فى ظلّ قرابته

و آنان كه مهجور عشيرۀ خود شدند و فاميلشان از آنان دورى گزيد به خاطر اين كه

ص:268

دست به دامن رسول خدا زده بودند و دست آويزشان رسول خدا بود و از خويشاوندان خود بريدند بدان سبب كه در سايۀ قرب رسول تو آرميدند.

بودند و دعوت به سوى تو مى كردند.

و اشكرهم على هجرهم فيك ديار قومهم و خروجهم من سعة المعاش الى ضيقه و من كثرّت فى اعزاز دينك من مظلومهم

و از آنان به خاطر آنكه در راه تو از شهرهاى فاميلى شان مهاجرت كردند و از گشايش در زندگى محروم ماندند و به تنگى معاش گرفتار شدند شكرگزارى فرما و نيز كسانى را كه در راه عزّت دين تو ستم بسيار ديدند (يا افراد بسيارى را كه در راه عزّت دين تو مظلوم شدند)

يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ» (1) بدان منظور است كه سبقت در ايمان فضيلتى است براى افراد كه بايد مسلمانان ديگر، سابقين در ايمان را فراموش نكنند و اخوّت ايمانى را دربارۀ آنان رعايت كنند، امير المؤمنين عليه السّلام شيعيان خود را به رعايت اين حق دربارۀ خودش توصيه مى فرمايد آن جا كه خبر از آينده مى دهد و شيعيان آن حضرت در زير فشار قدرت حاكمه بناسزا گفتن به آن حضرت و تبرّى جستن از ايشان محكوم مى شوند مى فرمايد: «و اما البرائة و لا تتبرّوا منّى فانّى ولدت على الفطرة و سبقت الى الايمان و الهجره»: و اما برائت، پس از من برائت و بيزارى نجوييد، زيرا كه من بر فطرت توحيد زاييده شده ام و بر هجرت و ايمان سبقت و پيشى گرفته ام و خداى تعالى نيز مى فرمايد:«وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ» (2) يعنى سابقين در ايمان و در روايتى كه از امير المؤمنين عليه السّلام است فرمود:«وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ» فىّ نزلت: اين آيه دربارۀ من نازل شده و امام صادق عليه السّلام فرمود كه پدرم به گروهى از شيعه فرمود: «انتم شيعة اللّه و انتم انصار اللّه و انتم السابقون الاوّلون و السابقون الآخرون و السابقون فى الدنيا الى ولايتنا و السابقون فى الآخرة الى الجنّة» (تفسير بيان السعادة سوره الواقعه)

الذين قصدوا سمتهم و تحرّوا و جهتهم و مضوا على شاكلتهم

كسانى كه راه اصحاب را پيمودند و بهترين جهتى را كه آنان داشتند انتخاب كردند و به شكل آنان و با كردارى همانند آنان، روزگار خود را بسر بردند.

لم يثنهم ريب فى بصيرتهم

هيچ شك و ترديدى در بينش باطنى آنها رخ نداد تا آنان را از تبعيّت باز دارد.

و لم يختلجهم شك فى قفو آثارهم و الائتمام بهداية منارهم

هيچ شك و دودلى نسبت به پيروى از آثارشان و اقتداء به رهنمودهاى آنان در دلشان راه نيافت:

ص:271

مكانفين و موازرين لهم

از آنان حمايت كردند و بازوى تواناى آنان بودند به اينكه:

يدينون بدينهم و يعترون بهديهم

با آنان هم مرام و همگى در يك خط بودند.

يتّفقون عليهم و لا يتّهمونهم فيما ادّوا اليهم

همه باهم متّفق و متّحد بودند و اختلاف باهم نداشتند و به آنان در آنچه به اينان مى رساندند تهمت دروغ گفتن نمى بستند از اين جمله نيز استفاده مى شود كه روى سخن نه با هركسى است كه بديدار يكى از اصحاب رسيده و با او طرح دوستى انداخته باشد، زيرا به حكم آيۀ قرآن:«إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا» (1) اگر آورنده خبر فاسق باشد بايد در صحت و يا نادرستى آن خبر بررسى كرد و تبيّن نمود، بلكه دعاى حضرت براى كسانى است كه عادل اند و به اصطلاح، مشمول مفهوم آيه نبأ مى باشند.

اللهم و صلّ على التابعين من يومنا هذا الى يوم الدّين و على ازواجهم و ذرّيّاتهم و على من اطاعك منهم

بارالها از امروز كه ما در آنيم تا روز قيامت بر تابعين و همسرانشان و فرزندانشان و بر هركس از آنان كه فرمانبردار تو بوده درود بفرست، (جمله من اطاعك منهم از قبيل ذكر خاص بعد از عالم است) تا اهميّت اطاعت خداى تعالى گفته شده باشد.

صلوة تعصمهم بها من معصيتك و تفسح لهم من رياض جنّتك

درودى كه به سبب آن آنان را از اينكه نافرمانى تو را بكنند معفوظ فرمايى و جايگاه وسيع در باغهاى بهشتى برآنان عطا فرمائى.

و تمنعهم بها من كيد الشيطان

و آنان را به سبب آن درود از كيد شيطان باز دارى.

ص:272

و تعينهم بها على ما استعانوك عليه من برّ

و آنانرا به سبب آن درود بر هر كار نيكى كه از تو يارى خواستند يارى فرمايى.

و تقيهم طوارق اللّيل و النّهار الاّ طارقا يطرق بخير

و از پيشامدهاى شب و روز به جز پيشامدهاى خير محافظت فرمايى.

و تبعثهم بها على اعتقاد حسن الرّجاء لك و الطمع فيما عندك

محتمل است اين جمله از دعا دو معنى داشته باشد. اول آنكه بندگان خدا را كه اموالى در دست دارند متّهم نكنند كه اين ثروت را از غير راه شرعى اندوخته اند، چنانچه احيانا در ميان عوام متداول است كه گويند اين همه ثروت از راه مشروع اندوخته نمى شود!

و معناى دوّم، كه عميقتر و پرمحتواتر است كه وقتى اموالى را كه در دست بندگان خدا است مى بينند و خود را از آن اموال تهيدست، خداى را متّهم نكنند كه اين تقصيم و تقدير الهى نعوذ باللّه غير عادلانه است و به گفته آن شاعر بدبين به فلسفۀ خلقت

اگر دستم رسد بر چرخ گردون بدو گويم كه اين چون است و آن چون؟

يكى را داده اى صد گونه نعمت يكى را نان جو آغشته در خون

امام صادق عليه السّلام فرمود: «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قال اللّه عزّ و جلّ لموسى بن عمران عليه السّلام يابن عمران لا تحسدنّ النّاس على ما آتيتهم من فضلى و لا تمدّن عينيك الى ذلك و لا تتبعه نفسك فإنّ الحاسد ساخط لنعمى (لنعمتى) صاد لقسمى الّذى قسمت بين عبادى و من يكن كذلك فلست منه و ليس منّى»:

رسول خدا فرمود كه خداى عزّ و جل به موسى بن عمران فرمود اى پسر عمران! البته كه حسد نورز به مردم بر آنچه من از فضل خود به آنها داده ام و چشمانت خيرۀ آن نباشد و دلت را به دنبال آن نفرست، زيرا كسى كه حسد در دل او است بر نعمتهاى من خشمگين است و از قسمتهايى كه من ميان بندگانم تقسيم كرده ام جلوگير است و هركه چنين باشد پس من از او نيستم و او از من نيست اين حديث شريف را كه ثقة الاسلام كلينى در كافى شريف نقل كرده پنجمين حديث است كه حضرت امام خمينى قدّس سرّه در كتاب «اربعين» آنرا شرح فرموده اند و موجبات حسد و مفاسد آنرا بيان فرموده اند طالبين به كتاب مزبور و ديگر كتب در اين زمينه مراجعه نمايند.

لتردّهم الى الرّغبة اليك و الرّهبة منك

(لام) لترد كه براى تعليل است متعلق است به فعل تبعثهم يعنى آنان را وادار كن كه اميد نيك بتو داشته باشند و... تا آنرا بازگردانى به رغبت كردن بسوى تو و رهبت و ترس از تو تا هرچه مى خواهند از تو بخواهند و از تو بترسند.

محقق «طوسى» قدّس سرّه در «اوصاف الاشراف» دربارۀ رهبت گويد: «هو تألم النفس من

ص:274

العقاب بسبب ارتكاب المنهيّات و التقصير فى الطاعات كما فى اكثر الخلق و قد يحصل بمعرفة عظمة الحق و مشاهدة هيبته كما فى الانبياء و الاولياء»: رهبت عبارت از آن است كه نفس بخاطر آنكه منهيّات را مرتكب شده و در طاعات تقصير كرده از خوف عقاب الهى متألم و دردناك شود، چنانچه در بيشتر مردم اين حالت هست و گاه شود كه با معرفت عظمت حق تعالى و مشاهدۀ هيبت او اين حالت دست دهد چنانچه ترس انبياء و اولياء از اين قبيل بوده.

و تزهّدهم فى سعة العاجل، و تحبّت اليهم العمل للآجل

تا آنان را از فراخى دنيا و زياده طلبى آن روى گردان كنى و عمل آخرت را محبوب آنان گردانى.

و الاستعداد لما بعد الموت

و براى زندگى پس از مرگ آماده شوند.

ليصيروا بذلك بعد الموت ناجين من العذاب

تا بدين وسيله از عذاب پس از مرگ نجات يابند.

فائزين بجزيل الثواب

و بپاداش نيك فائز و نائل آيند.

و تهوّن عليهم كلّ كرب يحلّ بهم يوم خروج الانفس من ابدانها

و آنروز كه جانها قالب تهى كنند و علاقۀ خود را از بدن قطع نمايند هرگونه ناراحتى و اندوه كه بر آنان وارد مى شود آسانشان نمايد.

روز مرگ و جان دادن از سخت ترين روزهاى عمر آدمى است كه امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «و انّ للموت لغمرات هى افظع من ان تستغرق بصفة او تعتدل على عقول اهل الدنيا»: همانا از براى مرگ سختيها و سكراتى است كه هولناكتر از آن است كه كاملا توصيف شود تا بر عقلهاى اهل دنيا راست بيايد. و در روايت است كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حال جان دادن عرض مى كرد: «اللّهم اعنّى على سكرات الموت»: بارالها مرا در لحظات سخت مرگ يارى فرما. و بعضى، از محققين فرموده است: «امر يستعين عليه رسول اللّه مع كمال اتصاله بالعالم

ص:275

الاعلى فلا شكّ فى شدّته»: كارى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با آن همه اتصال و ارتباط كه با عالم اعلى داشتند از خداى تعالى يارى بجويند بدون شك كارى است بس سخت و دشوار.

و تعافيهم ممّا تقع به الفتنة من محذوراتها، و كبّة النّار و طول الخلود فيها

و آنانرا از هرچه موجب فتنه و گرفتارى آنها شود عافيت بخشى كه دچار محذورات فتنه نشوند و از افتادن در آتش و ماندن در آن مدّتهاى طولانى نجات عطا فرمايى.

و تصيّرهم الى امن من مقيل المتقين

و آنان را در جايگاه امنى كه آسايشگاه مردان باتقوا است قرار دهى.

ص:276

دعاؤه لنفسه و خاصّته يا من لا تنقضي عجائب عظمته صلّ على محمّد و آله و احجبنا عن الالحاد يا من لا تنقضي عجائب عظمته احجبنا عن الإلحاد في عظمتك و يا من لا تنتهي مدّة ملكه صلّ على محمّد و آله و أعتق رقابنا من نقمتك و يا من لا تنتهي مدّة ملكه اعتق رقابنا من نقمتك و يا من لا تفنى خزائن رحمته صلّ على محمّد و آله و اجعل لنا نصيبا في رحمتك و يا من لا تفنى خزائن رحمته اجعل لنا نصيبا من رحمتك و يا من تنقطع دون رؤيته الأبصار صلّ على محمّد و آله و ادننا الى قربك و يا من تنقطع دون رؤيته الأبصار ادننا الى قربك و يا من تصغر عند خطره

ص:277

الأخطار صلّ على محمّد و آله و كرّمنا عليك و يا من تصغر عند خطره الأخطار كرّمنا عليك و يا من تظهره عنده بواطن الأخبار صلّ على محمّد و آله و لا تفضحنا لديك و يا من تنثا عنده بواطن الأخبار لا تفضحنا لديك اللّهمّ اغننا عن هبة الوهّابين بهبتك اغننا عن الواهبين بهيتك و اكفنا وحشة القاطعين بصلتك حتّى لا نرغب الى احد مع بذلك و لا نستوحش من احد مع فضلك اللّهمّ فصلّ على محمّد و آله و كد لنا اللّهمّ كدلنا و لا تكد علينا و امكر لنا و لا تمكر بنا و ادل لنا و لا تدل منّا اللّهمّ صلّ على محمّد و آله

ص:278

و قنا منك و احفظنا بك و اهدنا اليك و لا تباعدنا عنك اللّهمّ قنا عذابك و اهدنا بك و لا تبعّدنا عنك انّ من تقه يسلم و من تهده يعلم و من تقرّبه اليك يغنم اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اكفنا حدّ نوائب الزّمان و شرّ مصائد الشّيطان و مرارة صولة السّلطان اللّهمّ انّما يكتفي المكتفون بفضل قوّتك فصلّ على محمّد و آله و اكفنا اللّهمّ انّما تكفي الكفاة بفضل قوّتك فاكفنا و انّما يعطي المعطون من فضل جدتك فصلّ على محمّد و آله و اعطنا و انّما يعطي المعطون من فضل جداك فأعطنا و انّما يهتدي المهتدون بنور وجهك

ص:279

فصلّ على محمّد و آله و اهدنا و إنّما يهتدي المهتدون بنور حكمتك فاهدنا اللّهمّ انّك من واليت اللّهمّ و إنّك من واليته لم يضرره خذلان الخاذلين و من اعطيت اعطيته لم ينقصه منع المانعين و من هديت هديته لم يغوه اضلال المضلّين فصلّ على محمّد و آله و امنعنا بعزّك لم يغوه اضلال المضلّين فامنعنا بعزّك من عبادك و اغننا عن غيرك بارفادك و أغننا برفدك عن غيرك و اسلك بنا سبيل الحقّ بارشادك اللّهمّ و اكفنا حدّ نوائب الزّمان و سوء مضلّة الشّيطان و مرارة صولة السّلطان اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اجعل سلامة قلوبنا في ذكر عظمتك

ص:280

و فراغ ابداننا في شكر نعمتك و انطلاق السنتنا في وصف منّتك اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اجعلنا اللّهمّ اجعلنا من دعائك الدّاعين اليك و هداتك و من هداتك الدّالّين عليك و من خاصّتك الخاصّين لديك يا ارحم الرّاحمين و من خاصّتك الحاضرين لديك

ص:281

ص:282

يا من لا تنقضى عجائب عظمته

تعجّب حالتى است نفسانى كه به انسان دست مى دهد هنگامى كه با امرى عظيم و يا ظريف و يا آنچه مورد انكار او است مواجه شود كه به فارسى آن را شگفت گويند و عجائب، جمع عجيبه است و آن به معناى امرى است كه موجب تعجّب آدمى گردد و عظمت به معناى بزرگى است و لكن نه بطور اختصاص به بزرگى از حيث جسم و نه از حيث كمّ و كيف بلكه به معناى حقيقت بزرگى و ليسيده از همۀ خصوصيات كمّى و كيفى، بنابراين، معنى جمله چنين مى شود: اى آن كه شگفت انگيزيهاى عظمت تو (كه عبارت است از كمال ذات و صفات) پايان پذير نيست

قاهر است و سلطنت دارد و مفاتيح غيب و شهادت به دست او است از اسماء صفات است پس خداى تعالى عظيم است از حيث ذات و عظيم است از حيث صفت و عظيم است از حيث فعل و از عظمت فعل الهى معلوم مى شود عظمت آن اسمى كه مربّى چنين فعل عظيمى است و از عظمت آن اسم پى توان برد (به قدر توانايى) به عظمت ذاتى كه آن اسم از تجليات آن ذات است سپس فرمايد: (در عظمت فعل الهى همين بس كه به ثبوت رسيده است كه عوالم اشباح و اجساد با همه آنچه در آنها است، نسبت به عالم ملكوت مانند يك لحظه از زمان است نسبت به اصل زمان و عالم ملكوت نسبت به عالم جبروت همين نسبت را دارد بلكه اصلا ميان آن دو نسبتى نيست، سپس به عظمت عالم اجسام كه كوچكترين عوالم است اشاره فرموده و شرح مختصرى از عظمت منظومه هاى شمسى و كرات آسمانى تا آن جا كه قدرت علمى بشر موفق به كشفشان شده است بيان مى فرمايد) و آنچه در كتب جديده نسبت به آخرين اكتشافات علمى از عالم بالا و كرات آسمانى و منظومه ها و سحابى ها بيان شده است بيش از آن است كه گفته شود و يا به تصور ما درآيد.

يا من لا تنقضى عجائب عظمته صلّ على محمد و آله

در اين دعاى شريفه پيش از خواستن امر حاجتى درود بر محمد و آل او آمده است و اين امرى است شايسته و مورد ترغيب شارع مقدّس و موجب استجابت دعا و برآمدن حاجات است، چنانچه نبودش در نسخۀ قديمه نيز ضررى به اصالت دعا ندارد.

و احجبنا عن الإلحاد فى عظمتك

معناى اصلى الحاد، عبارت است از انحراف و به سوى ديگر مايل شدن و اين معنى شامل هر نوع انحراف است «ألحد السهم الهدف: حلّ فى احد جانبيه» و ليكن در خصوص انحراف دينى اصطلاح خاصى پيدا كرده است و ملحد شخص كافر را گويند سعدى گويد:

ملحد گرسنه در خانه خالى پُر نان عقل باور نكند كز رمضان انديشه

در اين جمله از دعا معنى چنين است: بارالها ما را از اين كه در عظمت و بزرگى تو دچار انديشه شويم و كفر و عناد بورزيم دور بدار كه با بودن اين همه آثار و نشانه هاى عظمت تو كه هريك موجب شگفتيها است و پايان پذير نيست، بصيرت آن را نداشته

ص:285

باشيم و مصداق:«وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمى» (1) گرديم:

اينهمه نقش عجب بر در و ديوار وجود هركه فكرت نكند نقش بود بر ديوار

آنكه امروز نبيند اثر قدرت او ظاهر آنست كه فرداش نباشد ديدار

و يا من لا تنتهى مدة ملكه صل على محمّد و آله و اعتق رقابنا من نقمتك

خاطر نافرمانى بستۀ نقمت و غضب تو است آزاد فرما.

تنبيه: در انتخاب اسماء الهى در اين دعا بلاغت خاصّى بكار رفته است:

آنجا كه سؤال، اجتناب از الحاد در عظمت الهى است نام مبارك «يا من لا تنقضى عجائب عظمته» آمده و اين جا كه درخواست آزادى از عذاب و غضب الهى است پايان ناپذيرى مالكيّت حق تعالى ضمن نام شريف: «يا من لا تنتهى مدة ملكه» عنوان شده است و همچنين در ديگر اسماء اللّه كه پس از اين در دعاى شريف آمده است دقت شود تا مناسبت هر اسمى با مسؤول روشن گردد.

و يا من لا تفنى خزائن رحمته صلّ على محمّد و آله

خزائن، جمع است و خزانه و خزينه جايى است كه چيزى را در آن نگهدارى كنند تا از دستبرد و گزند حوادث در امان باشد. اين كلمه را به خداى تعالى نسبت دادن يا بدان اعتبار است كه كنايه است از قدرت حق تعالى كه هر چيزى را بخواهد، تواند كه ايجاد كند، به عبارت ديگر چون صفات علياى حضرت حق از علم و حيات و قدرت و اراده كه مبدأ خيرات و رحمات است در ذات حق تعالى وجود دارد و همۀ موجودات عالم امكان، فيوضات رحمت رحمانيه و افاضات رحمت رحيميه حق تعالى است گويى آن صفات خزينه هاى آن فيوضات مى باشند. كه بنابراين، معنايى است كنايى. و يا بدان اعتبار است كه در بعضى از روايات بدان اشاره شده است كه «فرغ ربّكم من خلق الخلق و الرزق و الأجل»(1) و موافق است با ظاهر آيه شريفه «وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» و جمع بودن خزائن يا به اعتبار تعدّد صفات الهى در اوعيۀ مظاهر و تعدّد تجلّيات آنها است و يا به اعتبار تكثّر فيوضات و رحمات است و يا به هردو اعتبار، و به هرحال مفهوم دعا اين است: اى آن كه گنجينه هاى رحمتش فنا و زوال ندارد و عطا وجود و ايجاد، نقصى در آن ايجاد نمى كند، زيرا كه قائم به وجود تو است و آن ذاتى است ازلى و ابدى و لايتناهى. از اين رحمت بى منتها سهم و نصيبى نيز براى ما قرار ده كه:

ص:287

كرمت نامتناهى نعمت بى پايان هيچ خواهنده از اين در نرود بى مقصود

و اجعل لنا نصيبا فى رحمتك در شرح نيامن و يا من تنقطع دون رؤيته الأبصار صلّ على محمّد و آله و ادننا الى قربك

(تخلّقوا بأخلاق اللّه) است و هرقدر كه از اوصاف الهى در بنده بيشتر ظهور كند قرب او به خداى تعالى بيشتر خواهد بود و امّا قرب خداى تعالى نسبت به بنده مانند ديگر صفات عاليه از قبيل سميع و بصير بودن حق تعالى و بدان معنا است كه خداى تعالى نتيجۀ سمع و بصر را دارا است از باب «خذ الغايات و اترك المبادى» چنانچه در علم كلام مقرّر است و نام مبارك قريب نيز كه يكى از اسماء اللّه است به همين اعتبار است «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ» (1) نكتۀ بلاغتى كه در فقرات پيش، بدان اشاره شد در اين فقره نيز ملحوظ شده است به اعتبار آن كه نزديكى در عالم اجسام غالبا ملازم با رؤيت است به اين مناسبت خدا را به اسم (يا من تنقطع دون رؤيته الابصار) مخاطب ساخته.

و يا من تصغر عند خطره الاخطار صلّ على محمّد و آله و كرّمنا عليك

خطر به معناى قدر و منزلت است و جمعش اخطار است، يعنى اى آن كه در مقابل قدر و منزلت او قدر و منزلتها كوچك و ناچيزاند بر محمّد و آل او درود بفرست و ما را نزد خود گرامى بدار.

دو نكتۀ ادبى:

1. كلمه (على) به معنى استعلا است و چون استعلا و برترى حسّى نسبت به ذات حق تعالى معنا ندارد ناچار مى بايست در (كرّمنا عليك) معنايى مجازى مقصود باشد مانند (كتب ربكم على نفسه الرحمة) كه استعلاء كتابت رحمت بر بارى تعالى به معناى آن است كه خداى تعالى رحمت را بر خود حتم و واجب فرموده است از باب تفضّل و احسان نه آن كه نعوذ باللّه كسى را بر خداى تعالى تحكّمى باشد گويى در دعا عرض مى كند بارالها ما را از راه تفضّل و احسان گرامى بدار، نه آن كه ما را استحقاق گراميداشت باشد.

2. محتمل است كه تكريم مورد مسئلت در دعا كرامتى باشد به جز كرامت ذاتى انسانى كه موهبتى است از خداى تعالى به انسان چنانچه فرمايد:«وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» (2) و اگر مراد همين كرامت موهوبه باشد نيز درخواست آن از خداى تعالى توجيه پذير است به اين كه در مكالمات و مخاطبات حبّى چه بسا كه مقصود خود مكالمه و مصاحبه باشد تا حبيب با مكالمه با محبوب از لذّت انس بهره مند شود نه آن كه غرض، برآمدن حاجت باشد. چنانچه علماى معانى همين وجه را در مكالمۀ كليم

ص:

حق موسى بن عمران عليه السّلام گفته اند آنجا كه در پاسخ «وَ ما تِلْكَ بِيَمِينِكَ يا مُوسى» :(1) اى موسى آن چيست كه به دست دارى موسى مى توانست عرض كند: عصا است ولى به آن اكتفا نكرد بلكه سخن را بدرازا كشاند و عرض كرد:«هِيَ عَصايَ أَتَوَكَّؤُا عَلَيْها وَ أَهُشُّ بِها عَلى غَنَمِي وَ لِيَ فِيها مَآرِبُ أُخْرى» (2) و چنانچه در ادعيۀ قرآنيّه است:«رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِينا أَوْ أَخْطَأْنا» (3) با آنكه خداى تعالى فرموده است:«لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها» (4) و بحكم اين آيۀ كريمه به دعاى قبلى نيازى نيست حال: اين توجيهات در جواب موسى و دعاى مذكور درست باشد يا نباشد اصل مطلب جاى ترديد نيست كه عاشق در صحبت با معشوق لذّتى مى يابد كه نيازهاى ديگر را نزد آن قدرى نمى ماند به گفتۀ «سعدى» شاعر شيرين سخن شيراز:

گفته بودم چو بيايى غم دل با تو بگويم چه بگويم كه غم از دل برود چون تو بيايى

باز او گويد:

در آن نفس كه بميرم در آرزوى تو باشم بدان اميد دهم جان كه خاك كوى تو باشم

على الصباح قيامت كه سر ز خاك برآرم بگفتگوى تو خيزم بجستجوى تو باشم

حديث روضه نگويم گل بهشت نبويم جمال حور نجويم دوان بسوى تو باشم

مى بهشت ننوشم ز دست ساقى رضوان مرا بباده چه حاجت كه مست روى تو باشم

و يا من تظهر عنده بواطن الاخبار صلّ على محمّد و آله و لا تفضحنا لديك

چند براى ديگران مخفى باشد در نزد علم خداى تعالى ظاهر است بنابراين ظهور بواطن نزد خدا بدان معنا است كه خداى تعالى كه به امور پنهان از ديده ها، و نهان در دلها عالم است و هيچ مانع و حجابى نتواند از نفوذ علم او جلوگير باشد حتى عقيده هاى باطنى و اسرار نهانى و آنچه را كه از فكر انسان خطور كند مى داند لذا در پاره اى از موارد تعبير از علم به عدم خفاء شده است مانند: «إنّ اللّه لا يخفى عليه شىء فى الأرض و لا فى السماء. و ما يخفى على اللّه من شىء فى الأرض و لا فى السماء» و اين تعبيرات اشاره به آن است كه علم حق تعالى به اشياء هرچند در نهايت خفا باشد آن چنان است كه در هيچ بعدى از ابعاد آن شىء به وجه من الوجوه شائبۀ خفا نيست و برخلاف علوم مخلوقين است

- سؤال: با وجود اين كه علم حق تعالى احاطه بر ظواهر و بواطن دارد، چرا در اين جمله از باطن به خصوص نام برده شده است؟

- جواب: چه بسا كه در ما صورت، حجاب معنى گردد امّا اگر باطن معلوم شد ظاهر به طريق اولى معلوم خواهد بود و لسان دعا لسان مخلوقين است گو كه اشياء به ذواتها در نزد خداى تعالى هستند و در تعلّق علم حق تعالى به اشياء ظاهر و باطنى متصوّر نيست و بالجملة، معناى جمله شريفه اين است: اى آن كه رازهاى نهانى در نزد او هويدا و آشكار است پرده از كار ما برمدار و ما را مفتضح و رسوا مساز نكته بلاغتى كه در دو جملۀ اول دعا بدان اشاره شد از تناسب ميان نام مبارك خدا و خواستۀ بنده در دو جملۀ بعدى نيز روشن است.

اللهم أغننا عن هبة الوهّابين بهبتك

غنا به معنى بى نيازى است و هبة عبارت است از بخشش بدون عوض و مقابل و كسى كه اين كار كند او را «واهب» گويند و اگر اين عمل به صورتهاى مكرّر و متنوّع از او سر بزند وهّابش خوانند پس معناى جمله اين است كه بارالها ما را با بخشش بدون عوض خود از بخششهاى ديگر بخشندگان بى نياز فرما در دعايى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل شده: «اللّهم انّى اعوذ بك من الفقر الاّ اليك و من الذلّ إلاّ لك و من الخوف إلاّ منك» بارالها من بتو پناه ميبرم از فقر و نيازمندى مگر نياز بتو:

ص:291

دلق گداى عشق را گنج بود در آستين زود به سلطنت رسد هركه بود گداى تو

و بتو پناه مى برم از ذلّت و خوارى مگر در پيشگاه تو:

زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت كانكه شد كشته او نيك سرانجام افتاد

و پناه مى برم به تو از ترس و بيم مگر از تو:

از آن زمان كه فتنۀ چشمت به من رسيد ايمن ز شرّ فتنۀ آخر زمان شدم

و معلوم باد كه هبة به معناى واقعى به جز از خداى تعالى و كمّلين از اولياء او تحقّق نمى يابد زيرا عطاى ديگران لا محاله مشوب به غرض و در مقابل عوض است هرچند غرض و عوض، خوشنودى گيرندۀ عطا و يا شخص ديگر و يا حتى خوشنودى عطادهنده باشد كه در وجدان خود احساس آرامش مى كند كه عطايى به ديگرى كرده است، تنها كسى كه عطايش هبۀ محض است و انگيزه اش عوضى نيست كه به او بازگردد خداى غنى بالذّات و كمّلين از اولياء خداست كه به قرب نوافل نايل آمده و به حكم «كنت سمعه و بصره و يده» دستشان دست خدا و عطايشان عطاى الهى است و به گفته آن عارف:

چنان ز خويش تهى گشته ام ز جانان پر كه گر ز پوست برآيم تمام خود اويم

و اكفنا وحشة القاطعين بصلتك

با پيوند عنايت و احسانت ما را از هراس آنان كه از ما مى برند بسنده باش و با پيوست لطف و عنايتت ما را كفايت فرما تا از گسستن ديگران وحشت و هراسى بدل راه ندهيم

حتّى لا نرغب الى احد مع بذلك و لا نستوحش من احد مع فضلك

حتى در اين جا به معناى نهايت نيست مانند «قديم الحاجّ حتّى المشاة» بلكه به معناى (كى) تعليلية است مانند: «اسلم حتى تدخل الجنة» مسلمان بشو تا بهشت بروى و مانند آيۀ كريمۀ «هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّى يَنْفَضُّوا» (1) اينان (منافقين) همان مردم بدخواهند كه مى گويند بر اصحاب رسول خدا انفاق مال نكنيد تا از گردش پراكنده

ص:292

شوند پس معناى جمله دعا چنين است:

بارالها با عطا بخششت ما را از عطاياى ديگران بى نياز فرما و عناياتت را بر ما پيوسته دار تا ديگر با وجود فضل و احسان تو رغبت به هيچ كس پيدا نكنيم و با فضل تو از هيچ كس بيم و هراس نداشته باشيم.

اللهم فصل على محمد و آل اللهم كد لنا و لا تكد علينا و امكر لنا و لا تمكر بنا

باللّه) مشمول مكر تو شويم سبب اين بدبختى و شقاوت در خود ما است.

و ادل لنا و لا تدل منّا

دولة با فتحه دال و دولة با ضمۀ آن به معناى بازگشتن است از حالى به حال ديگر بعضى گفته اند كه (دولة) با فتحه به معناى تحوّل در جنگ است و دولة با ضمّه به معناى تحوّل در مال. حكومت را نيز دولت گويند به همين لحاظ است كه در دست كسى نمى ماند و در تحوّل و انتقال است عرب گويد: «دالت له الدولة» يعنى دولت به او منتقل شد (ادالة) كه مصدر باب إفعال از دولت است يعنى انتقال دادن و تحوّل بخشيدن «ادال اللّه زيدا من عمرو» يعنى خداوند دولت را از عمرو گرفت و به زيد داد پس معنى جمله دعا چنين است دولت و حكومت را براى ما قرار ده و از دست ما مگير كه به ديگرى عطا فرمايى.

اللّهم صل على محمد و آله و قنا منك و احفظنا بك و اهدنا اليك و لا تباعدنا عنك

(ق) فعل امر است از (وقى يقى) مصدرشان وقاية است به معناى محافظت كردن، در معناى جمله كلمه اى را به تقدير گرفته اند و به اصطلاح ادبى با تقدير مضاف است مانند:

كلمۀ عذاب و سخط كه «و قنا منك يعنى» «من عذابك او سخطك» و لكن نظير اين مضمون در دعاهاى ديگر نيز وارد شده است كه در آنها جملۀ ديگرى اضافه دارد كه تقدير مضاف آن جا برخلاف ظاهر است و آن جملۀ (أعوذبك منك) است، چنانچه محدّث قمى قدّس سرّه در مفاتيح الجنان مى فرمايد: روايت كرده ابو يحيى صنعانى از حضرت باقر و صادق عليهما السّلام و هم روايت كرده از آن دو بزرگوار سى نفر از كسانى كه وثوق و اعتماد است به ايشان كه آن دو بزرگوار فرمودند كه هرگاه شب نيمه شعبان شد... آنگاه نمازى نقل مى كند و پس از نماز دعايى كه ضمن آن دعا عرض مى كند: «اعوذ بعفوك من عقابك و أعوذ برحمتك من عذابك و أعوذ برضاك من سخطك و أعوذ بك منك جلّ ثناؤك انت كما اثنيت على نفسك و فوق ما يقول القائلون» پيداست كه با توجه به جمله هاى پيش از أعوذبك منك كه در همۀ آنها مضاف ها صراحتا ذكر شده وجهى براى تقدير مضاف در اين جمله نمى ماند و گويى مطلبى است جدا از جملات سابقه و بدون تقدير مضاف.

ص:294

از بعض عارفين توجيهى در اين مقام نقل شده بدون تقدير مضاف، و حاصل آنچه اين بزرگ مى فرمايد آن است كه در روايت است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در سجده اش مى فرمود:

«اعوذ بعفوك من عقابك و اعوذ برضاك من سخطك و اعوذ بك منك» و اين دعا را هنگامى مى خواند كه به حضرتش امر شد:«اُسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» :(1) به نماز و سجدۀ خدا پرداز و به حق تعالى هرچه بيشتر نزديك شو. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در امتثال اين امر بود كه در سجده اين دعا را خواند و حكايت از سير آن حضرت در مقامات قرب مى كرد (چنانچه امام «خمينى» قدّس سرّه مى فرمايد كه عبادات اولياء نقشۀ حركت و سير آنها است در مدارج و كتاب بى نظير «آداب الصلوة» را بر همين اساس رقم زده و روايات نماز معراج رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سند اين گفتار است) عارف مذكور گويد: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه در مقام امتثال امر (و اقترب) بود استعاذۀ اول را كه گفت در مقام مشاهدۀ افعالى حق تعالى بود كه از بعضى افعال حق به بعضى ديگر پناه برد، زيرا مقصود از عفو در اين جا، نه صفت عفو و بخشندگى حق تعالى است بلكه مقصود اثر حاصل از صفت عفو است نسبت به آن كه بخشوده شده است همچون خلق كه گفته مى شود و مقصود اثر خلق است كه مخلوق باشد و يا صنع گفته شود و مراد مصنوع است پس چون رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در سير روحى مشاهدۀ عقاب حق تعالى نمود به عفو مقام ربوبى پناه برد و چون در اين مقام فانى شد و به مقام مشاهدۀ صفات نايل گرديد اين جا بود كه با مشاهده صفات متقابله و متضاده در حق تعالى از سخط او به رضايش پناهنده شد و پس از وصول به اين مقام و تمكن در آن مشاهده كرد كه توقف در اين مقام نشايد و به كمال توحيد بايد رسيد لذا با توسل به عامل قرب بيشتر كه سجده بود قرب بيشترى حاصل شد و قدم از مقام صفات فراتر نهاد و در مقام تجلّى ذات قرار گرفت و چون مشاهده تجلّى ذات كه غاية قصوى در سير الى اللّه بود براى آن حضرت حاصل شد با استعاذۀ سوّم از سطوت و هيبت تجلّى جلال ذاتى در پناه انس تجلى جمال درآمد كه عرض كرد. «اعوذ بك منك» و اين همان معناى فرار الى اللّه است كه در

ص:295

آيه شريفه مأمور به است «ففرّوا الى اللّه» با قطع نظر از افعال و صفات.

توجيهى كه گفته شد دقيق تر و لطيف تر است خصوصا با توجه به حال و مقام دعاكننده كه حجة العابدين و سيد الساجدين حضرت على بن الحسين صلوات اللّه و سلامه عليه مى باشد.

إنّ من تقه يسلم و من تهده يعلم و من تقرّبه اليك يغنم

در جمله هاى پيشين كه خداى تعالى وقايه و حفظ و هدايت و رانده نشدن از جناب الهى را خواستار شده در اين جمله ها آثار و نتايج اين خواسته ها به عرض مى رسد و لذا علماء فرموده اند كه جمله ها تعليليّه است كه به طور لفّ و نشر مرتب ذكر شده(1).

و چون وقايه شامل حفظ هم بود ازاين رو حفظ مستقلا ذكر نشده، معنا چنين است:

آن را كه تو محافظتش فرمايى سالم مى ماند كه حفظ الهى مانع از هرگونه افراط و تفريط بوده و سير بنده كاملا در صراط مستقيم و هيچ انحرافى حاصل نشود تا گرفتار دزدان راه و قاطعان طريق گردد آنان كه همواره در كناره ها به كمينند و اذن حضور در شاهراه ندارند «فَلَمّا زاغُوا أَزاغَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ» (2)

در صراط المستقيم اى دل كسى گمراه نيست.

«إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يتولون»(3) و آن را كه تو هدايتش فرمايى راه حق را به خوبى مى داند و مى شناسد و آن كه شرف قرب تو را بدست آورد به غنيمت نايل آمده. چه غنيمتى برتر و بالاتر از اين كه همۀ سعادت ها و لذّت ها و بهجت ها نتيجه اين موهبت عظماى الهى است.

- سؤال: چه فائده اى بر ذكر اين فوائد مترتب است و چرا اين جملات انشاء شده و به عبارت روشن تر اگر مخاطب انسان در مورد خواسته اى كه دارد شخص جاهلى باشد بيان فائده و نتيجۀ آن خواسته مى تواند توجيهى باشد براى عرض حاجت چه از ديدگاه مخاطب و چه از نظر خواهنده و لكن در مورد خداى تعالى اين توجيه درست

ص:297

نيست.

- جواب: به نظر مى رسد كه تعليلات مذكوره عرض ادبى است در مقام عبوديّت و لسان اعتذار است كه مبادا تجرّى در سؤال شده باشد دقّت شود.

دعا اين مرتبه از هدايت است، چنانچه از جملۀ «و اهدنا اليك و لا تباعدنا عنك» با توجه به توجيهى كه بدون حذف مضاف كرديم استفاده مى شود. زيرا هدايتى اين چنين است كه علم به حق و شئون او را (اعم از افعاليه و صفاتيه و ذاتيه) بدنبال دارد كه از آن تعبير به حكمت شده است «و من أوتى الحكمة فقد اوتى خيرا كثيرا»

اللهم صل على محمّد و آله و اكفنا حدّ نوائب الزمان

حدّ به معناى شدّت و تندى است و نوائب، جمع نائبه است كه به معناى مصيبت و پيش آمد ناگوار است: بارالها بر محمّد و آل او درود بفرست و تندى مصيبتهاى زمانه را از ما كفايت فرما، اضافۀ مصيبت بر زمان محتمل است كه به معناى (فى) باشد يعنى مصيبتها در زمانه را مانند (بل مكر الليل و النهار) كه به معناى مكر فى الليل و النهار است و مانند:

(تربّص اربعة اشهر) كه به معناى تربص فى اربعة اشهر ميباشد و لكن اين معنى خالى از ضعف نيست، زيرا هر مصيبتى بناچار در زمانى واقع مى شود ازاين رو بهتر آن است كه اضافه به معناى (لام) باشد كه به معناى اختصاص است، يعنى مصيبتهايى كه اختصاص به زمان دارد مثلا پاره اى گرفتاريها گرفتارى مكانى است فرضا مشكل مسكن است كه مخصوص به مكان خاصّى است كه اگر تغيير مكان دهد و به شهر ديگرى سفر كند گرفتارى اش رفع مى شود، به همين قياس پاره اى از گرفتاريها در زمان مخصوصى است كه پس از گذشت آن زمان گرفتارى نيز مى گذرد. مسؤل در دعا نجات از مصيبتهايى است كه در زمان هاى مخصوصى گريبانگير انسان مى شود.

و شرّ مصائد الشيطان

موضع الحاجة»: همانا كه شيطان را دامهايى است كه با آنها شكار مى كند پس خودتان را از تورها و دام هاى او حفظ كنيد عرض كردم: يابن رسول اللّه آنها چيست؟ فرمود: امّا دامهايش جلوگيرى از نيكى بر برادران است (مثلا كسى مى خواهد عمل خيرى دربارۀ برادرش انجام دهد شيطان دام خود را مى گسترد و او را وسوسه مى كند كه مگر او براى تو چه عملى انجام داده؟ كه مى خواهى تلافى كنى يا آن كه تو خودت امروز بيشتر از او محتاج اين پول و يا هرچه كه موردنظر انسان است هستى اينگونه اتفاقات دامهاى شيطان است كه مى خواهد از نيكى به برادر دينى جلوگيرى كند) و امّا تورهايش عبارت است از خوابيدن تا نمازى را كه خداى تعالى بر او واجب فرموده انجام ندهد (ظاهرا مقصود امام از قضاى نماز اصطلاح فقهى نيست كه توجيه بعيدى لازم دارد، بلكه مقصود قضا به معناى لغوى است چنانچه ترجمه كرديم و وسوسۀ شيطان در اين مورد هم واضح است مخصوصا براى جوانها در شب هاى كوتاه بهار خصوصا اگر اول شب دير خوابيده باشد كه به هنگام صبح چگونه وسوسه مى كند تا بستر نرم را ترك نكند و اداى واجب الهى از او فوت شود) صدوق رحمه اللّه در امالى خود از امام رضا عليه السّلام روايت كرده كه فرمود: شيطان از زمان آدم تا زمان حضرت عيسى نزد پيامبران عليهما السّلام مى آمد و با آنان سخن مى گفت و سؤالاتى ميانشان ردّ و بدل مى شد. و از هيچيك از انبيا آنقدر ناراحت نبود كه از يحيى بن زكريا عليه السّلام وقتى يحيى عليه السّلام به او فرمود: اى ابا مرّة مرا به تو حاجتى است شيطان گفت: تو شأنت اجلّ از آنست كه از من چيزى به خواهى نخواهم كرد يحيى فرمود: «اى ابا مرّة أريد أن تعرض علىّ مصائدك و فخوخك الّتى تصطادبها بنى آدم»: دلم مى خواهد دام ها و تله هايى را كه با آنها آدميزادگان را شكار ميكنى به من نشان دهى «فقال ابليس: حبّا و كرامة و واعده لغد»:

شيطان گفت بديده منّت دارم و وعده كرد كه فردا خواستۀ حضرت يحيى را انجام دهد.

بامداد فردا حضرت يحيى در خانۀ خود نشسته و در را نيز به روى خود بسته و به انتظار وعده بود كه ناگاه ديد شيطان از پنجره اى كه به اطاقش باز مى شد مجسّم گرديد صورتش مانند ميمون و پيكرش همچون خنزير چشمانش در درازاى صورتش و دندانهايش از

ص:300

يك قطعه استخوان و بدون چانه و ريش بود چهار دست داشت كه دو دست در سينه و دو دست در شانه و پاشنه هايش رو به جلو و انگشتانش رو به عقب، قبايى بر تن داشت كه از ميان با كمربندى بسته بود كه نخهاى قرمز و زرد و سبز و همۀ رنگها را داشت و زنگ بزرگى به دست داشت و كلاه خودى بر سر نهاده بود كه آهنى شبيه به چنگال از آن آويزان بود حضرت كه با اين منظره روبرو شد تامّلى در آن كرد و فرمودش اين كمربندى كه به كمر دارى چيست؟ گفت «هذه المجوسيّة انا الذى سننتها و زيّنتها لهم» اين (شعار) مجوسيّت و آتش پرستى است و من بودم كه راه و روش آن را ساختم و در نظر آنان آراستم فرمود: اين رنگهاى گوناگون چيست؟ «فقال هذه جميع اصباغ النساء لا تزال المرأة تصبغ الصبغ حتى تقع مع لونها فافتتن الناس بها» گفت اينها مجموعۀ رنگهاى زنان است، زن آنقدر با اين رنگها خود را رنگ مى كند تا يكى از آن رنگها با رنگش سازگار مى افتد اين موقع است كه مردم گرفتار و دلباختۀ او مى شوند يحيى عليه السّلام فرمود: اين زنگى كه بدست گرفته اى براى چيست؟ «فقال هذا كلّ لذّة من طنبور و بربط و طبل و ناى و صرناى و انّ القوم ليجلسون على شرابهم فلا يستلذّونه فأحرّك الجرس فيما بينهم فاذا سمعوا إستخفّهم الطرب فمن بين من يرقص و من يفرقع باصابعه و من بين من يشق ثيابه» گفت: اين رمز همه لذّتهاى آلات موسيقى است كه چون مردم بر مجلس شراب نشينند و لذّتى از آن نبرند من اين زنگ را مى جنبانم چون صداى زنگ به گوش دل آنان رسد از شادى سبك مى شوند و از جاى بر مى خيزند پاره اى به رقص پرداخته و پاره اى با انگشتانشان بشكن مى زنند و بعضى از خوشحالى جامه بر تن مى درند حضرت فرمود: چه چيز بيشتر باعث روشنى چشم تو است؟ گفت: زنان آنانند دامها و تله هاى من و من هر آنگاه كه گرفتار دعاهاى نيكان و لعنت هاى آنان مى شوم به نزد زنها مى روم و با آنان مأنوس مى شوم يحيى عليه السّلام فرمود: اين كلاه خودى كه بر سر دارى چيست؟ گفت: براى دفاع از صدمۀ دعاهاى مؤمنين است فرمود: اين چنگال هاى آهنين كه به آن آويزان است چيست؟ گفت: «بهذه اقلّب قلوب الصالحين» گفت: با اين چنگالها دلهاى نيكان را زير و رو مى كنم (شايد انقلاب درونى صالحان و جريحه دار شدن دلهايشان و عواطفشان نتيجه همان چنگال آهنين باشد) يحيى

ص:301

فرمود: آيا لحظه اى شده كه بر من چيره شوى؟ گفت: نه «و لكن فيك خصلة تعجبنى» ولى تو را خصلتى است كه خوش آيند من است فرمود: آن چيست؟ گفت: تو مردى هستى كه بسيار مى خورى پس هرگاه كه به طعام دست بيابى و بخورى تو را از بعض نمازهايت و بيدارى شبت باز مى دارد يحيى عليه السّلام فرمود: من با خداى تعالى عهد مى كنم كه تا به لقاى او نرسيده ام هرگز از طعام سير نشوم و شيطان به او گفت: من هم با خدا عهد مى كنم كه مسلمانى را هرگز نصيحت نكنم تا آنگاه كه خدا را ملاقات كنم سپس از نزد يحيى بيرون شد و ديگر بازگشت(1)

دام سخت است مگر يار شود لطف خداى ورنه آدم نبرد صرفه ز شيطان رجيم

و مرارة صولة السلطان

بارالها ما را از تلخى قهر پادشاه ايمن كن، سعدى ضمن حكايتى گويد و از اينجا گفته اند اصحاب فطنت و خبرت كه از حدّت و سورت پادشاهان بر حذر بايد بودن...

يكى از دانشمندان معاصر(2) گويد: اين جملۀ دعا دقيقا كاشف از آن است كه دستگاههاى حاكم در زمان ائمه عليهم السّلام ستمكار بوده و ميان حكّام و ملت ها و سلاطين و رعايا معارضه و برخورد داشته كه امام عليه السّلام آنرا به صورت يك دعا و مناجات عمومى درآورده تا بدين وسيله از چنگال ستم و تعدّى آنان در امان باشند و در واقع افكار عمومى را بسيج مى كند و عواطف آنان را بر ضدّ طاغوتان و ستمگران كه پيش تازان در گناه و عدوان بر بندگان خدا و عيال اللّه بودند مى شوراند خاندان پيغمبر عليهم السّلام كه شناسايى به اوضاع داشتند و از جور و ستم دستگاه هاى حاكم در امان نبودند رسمشان چنين بود كه بيشتر مطالب را ضمن دعا به مردم القاء مى كردند كه رسول اعظم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: دعا سلاح مؤمن است و امام امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: دعا سپر مؤمن است و امام صادق عليه السّلام فرمود: دعا از نيزه نافذتر است و امام رضا عليه السّلام فرمود: دعا سلاح انبياء است.(3)

ص:302

اللهم انّما يكتفى المكتفون بفضل قوّتك فصلّ على محمّد و آله و اكفنا

و انّما يهتدى المهتدون بنور وجهك فصلّ على محمّد و آله و اهدنا

استعارۀ لطيفى است از باب تشبيه معقول به محسوس اگر مراد از نور، نور ظاهرى باشد خصوصا با اضافه آن به وجه كه آن نيز استعاره باشد از همان باب و اين همان است كه ورد زبان عرفاى شاعر و شاعران عارف است چه فارسى و چه تازى: روشنى طلعت تو ماه ندارد و اگر مقصود از نور، معناى عام آن يعنى مطلق روشنايى و مراد از وجه نيز معناى عام آن يعنى آنچه مورد توجه قرار مى گيرد (وجه الشيىء: ما يتوجه اليه) باشد نيازى به استعاره نبود، بلكه به معناى هدايت و ايصال به مطلوب خواهد بود، يعنى هركس كه راهى به حقيقت يافت با راهنمايى و روشنگرى تو است چنانچه آيه كريمه فرمايد:«مَنْ يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ» (1) پس بارالها درود بر محمّد و آل او بفرست و مرا هدايت و رهبرى فرما

اللّهم انك من واليت لم يضرره خذلان الخاذلين و من اعطيت لم ينقصه منع المانعين و من هديت لم يغوه اضلال المضلّين

اعترافاتى است به تمام قدرت و كمال سلطنت الهيّه در عالم وجود و اينكه احدى را ياراى آن نيست كه در مقام معارضه با مشيّت الهيّه برآيد و فاعل مطلق در عالم هستى ذات مقدس الهى است و:

همه هرچه هستند از آن كمتراند كه با هستيش نام هستى برند

أزمة الامور طرّا بيده و الكلّ مستمدة من مدده

و پس از اين عرض عبوديت و اعتراف عرض حاجت به طريق لف و نشر مرتّب تقديم شده است: بارالها كسى را كه تو دوست باشى عزيز جهان است و اگر همه بخواهند او را خوار و ذليل كنند نتوانند:

هزار دشمنم ار مى كنند قصد هلاك گر تو دوستى از دشمنان ندارم باك

يا آنكه آن را كه تو دوست داشته باشى چه غم و چه زيانش اگر ديگران خوارش

ص:304

بدارند:

گر ز چشم همه خلق بيفتم سهل است تو مينداز كه مخذول تو را ناصر نيست

و آن را كه تو عطا كنى منع ديگران چيزى از او نكاهد:

يار با ماست چه حاجت كه زيادت طلبيم دولت صحبت آن مونس جان ما را بس

و آنرا كه تو هادى و رهبر باشى كسى نتواند او را گمراه كند:

گرچه دانم كه بجائى نبرد راه غريب من ببوى خوش آن زلف پريشان بروم

فصل على محمد و آله و امنعنا بعزّك عن عبادك و اغننا عن غيرك بارفادك و اسلك بنا سبيل الحق بار شادك

پس بر محمد و آل او درود بفرست و با عزّتى كه تو را است مرا از شرّ بندگانت محفوظ بدار و يا عزّتى بمن عنايت فرما كه در سايۀ آن عزّت نيازى بگراميداشت بندگانت نباشد و با (ارفاد) و عطايت ما را از جز خودت بى نياز فرما و ما را با رهبرى خودت سالك سبيل حق و راهرو جادۀ حقيقت قرار ده.

اللهم صل على محمد و آله و اجعل سلامة قلوبنا فى ذكر عظمتك

قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً» (1) - «و قال تعالى فَتَرَى الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسارِعُونَ اليه»(2) ، متكفل و مسؤول معالجه اين قلب ملكوتى، انبياء الهى و علماى روحانى ميباشند:

انبيا گفتند در دل علّتى است كه از آن در حق شناسى آفتى است

دفع آن علّت ببايد كرد زود كه شكر با آن حدث خواهد نمود

ما طبيبانيم شاگردان حق بحر قلزم ديد ما را فانفلق

آن طبيبان طبيب ديگرند كه بدل از راه نبضى بنگرند

ما بدل بى واسطه خوش بنگريم كز فراست ما به عالى منظريم

اين قلب هنگامى سالم از امراض است، كه عارى از جهل و برى از اخلاق ذميمه و انحرافات معنوى باشد تا آنجا كه در ذيل آيه كريمۀ «إِلاّ مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» امام معصوم فرمود: قلب سليم قلبى است كه خدا را ملاقات كند و هيچ بجز در آن قلب نباشد.

دو عالم را به يك بار از دل تنگ برون كرديم تا جاى تو باشد

بحث در اين زمينه بسيار دامنه دار و اين رشته سر دراز دارد در اين جمله از دعاى امام عليه السّلام از خداى تعالى مسئلت دارد كه سلامت قلب ما را در ياد عظمت خودت قرار بده اين جمله شايد بدان معنا باشد كه بارالها هرچند ياد تو به هر نوع كه باشد موجب سلامت دل است ياد رحمت تو ياد نعمت ها و الطاف تو ياد گذشت و ستّاريت تو.

آن سميعى تو و آن اصغاى تو و ان تبسّم هاى جان افزاى تو

آن نيوشيدن كم وبيش مرا عشوۀ جان بد انديش مرا

قلب هاى من كه آن معلوم تست بس پذيرفتى تو چون نقد درست

همۀ اين تذكرات دل را از انحراف به اعتدال مى كشاند، ولى در اين ميان، ياد عظمت تو را اثر خاصّى است در سلامت كامل دل كه هيبت كبريا و عظمت ريشۀ هواهاى نفسانى را مى سوزاند و ابليس و جنود او را كه فرمانرواى كشور دل شده اند بيرون رانده و سلطنت حقه الهيه در كشور دل حكومت برقرار مى كند:«إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا

ص:306

أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً» (1)

و فراغ ابداننا فى شكر نعمتك

بارالها فراغت بدنهاى ما را در شكر نعمتت قرار بده. اين جمله يا بدان معنا است كه ما آنچنان باشيم كه به هنگام فراغت از كار و آسايش به شكر نعمتت مشغول باشيم و از فرصت فراغ و بيكارى استفادۀ شكر نعمت كنيم يا به معناى آن است كه ما آنچنان باشيم كه آسايش ما، در شكر نعمتت باشد و رنج و مرارت كار و اشتغال به امور دنيا را با لذّت و حلاوت شكر نعمت تو از ميان برداريم. نظير آنچه در دعاى ابى حمزه است (و فى مناجاتك روحى و راحتى)

و انطلاق ألسنتنا فى وصف منّتك

و طلاقت و گويايى زبانهايمان را در توصيف منّت هاى تو قرار بده (كه چه بسيار در خود و ديگران ديده ايم كه در صحبت هاى روزمره و عادى و يا قصه گويى ها و افسانه سرايى ها چه بسا ساعتها مشغول سخنورى باشيم و احساس خستگى در زبان نكنيم ولى همين زبان ما در زمان كوتاهى از اشتغال به ذكر و يا قرائت قرآن خسته مى شود) بدين جهت از خداى تعالى مسئلت شده است كه اين حالت برطرف شده و بعكس آنچه گفته شد طلاقت لسان و نيروى گفتار ما در توصيف منّت ها و نعمت هاى الهى باشد.

اللهم صل على محمد و آله و اجعلنا من دعاتك الداعين اليك و هداتك الدالّين عليك

است و دوّمى بت پرستى و كفر - (مادر بتها، بت نفس شما است) و از اين دو دام رهايى نيست مگر براى آن كس كه خداى تعالى به لطف خاص اش او را از قيد نفس و هواهاى آن آزاد كرده باشد كه اگر چنين شد به حريم ولايت الهى بار يافته و از اخصّ خواص خواهد شد چنانچه به دنبال اين خواسته عرض مى كند

و من خاصّتك الخاصين لديك

و از خاصان مقرّب درگاهت قرار بده كه در وصف ائمه دين عليهم السّلام است در زيارت جامعه: «الى اللّه تدعون». و هداة نيز جمع هادى به معناى رهبر و راهنما و يا به معناى راه يافته و هدايت شده است، چنانچه از جوهرى نقل شده كه گفته است: «هدى و اهتدى» هردو به يك معنى است بنابراين، معناى اين جمله نيز مانند «الداعين اليك» آنست كه مرا از رهبران و يا راه يافته گانى قرار بده كه ديگران را به تو دلالت و راهنمايى كنند نه به خويشتن و نه بغير تو و جالب است كه در «زيارت جامعه» نيز پس از «الى اللّه تدعون» آمده است «و عليه تدلّون»

جز آستان توام در جهان پناهى نيست سر مرا بجز اين در حواله گاهى نيست

«و من خاصّتك الخاصين لديك»:

البتّه آن را كه دعوتش فقط به خداست و دلالتش به سوى او است سزا است كه در مقام قرب جايگاه مخصوص داشته و در رديف ويژگان درگاه باشد ازاين رو پس از عرض آن دو حاجت عرض مى كند كه ما را از اخصّ خواصّ و از محرمان خاص قرار بده

يا ارحم الراحمين

ديدن اين منظره همه بگريه افتادند و از كارشان دست كشيدند در اين هنگام رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تشريف آورد و در كنارشان ايستاد اصحاب داستان مادر را براى رسول خدا نقل كردند فرمود: «أو عجبتم من رحمة هذه ابنها»: آيا شما از مهر اين مادر نسبت به فرزند خويش تعجب كرديد؟ «ان اللّه أرحم بكم جميعا من هذه بابنها»: خداى تعالى به همۀ شماها از اين مادر به فرزندش مهربانتر است.

«فتفرّق المسلمون و هم فرحون مستبشرون»: مسلمانان با دلى شاد و چهره اى خندان پراكنده شدند «فيا ارحم الراحمين أرحمنا برحمتك التى فاقت رحمة كلّ راحم»

اى خداى با عطاى باوفا رحم كن بر عمر رفته بر جفا

دعاؤه عند الصّباح و المساء و من دعائه اذا اصبح الحمد للّه الّذي خلق اللّيل و النّهار بقوّته و ميّز بينهما بقدرته و جعل لكلّ واحد منهما حدّا محدودا و أمدا ممدودا يولج كلّ واحد منهما و أمدا موقوتا يولج كلا منهما في صاحبه و يولج صاحبه فيه بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم به و ينشئهم عليه يغذوهم به و ينبتهم عليه فخلق لهم اللّيل ليسكنوا فيه من حركات التّعب و نهضات النّصب و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه فيكون ذلك لهم جماما و قوّة و لينالوا به لذّة و شهوة و لينالوا به شهوة نومه و سهره و خلق لهم النّهار مبصرا ليبتغوا

ص:310

فيه من فضله و ليتسبّبوا ليبتغوا من فضله و يتسبّبوا الى رزقه و يسرحوا في ارضه طلبا لما فيه نيل العاجل من دنياهم و درك الآجل في من اخراهم بكلّ ذلك يصلح شأنهم و يبلو اخبارهم و ينظر كيف هم في اوقات طاعته و منازل فروضه و مواقع احكامه ليجزي الّذين اساؤا بما عملوا و يجزي الّذين احسنوا بالحسنى اللّهمّ فلك الحمد على ما فلقت لنا من الإصباح و متّعتنا به من ضوء النّهار و بصّرتنا من و بصّرتنا به من مطالب الأقوات و وقيتنا فيه من طوارق الآفات اصبحنا مطالب الأوقات اصبحنا و أصبحت الأشياء كلّها بجملتها

ص:311

و اصبحت الأشياء بجملتها لك سماؤها و أرضها و ما بثثت في كلّ واحد منهما في كلّ منهما ساكنه و متحرّكه و مقيمه و شاخصه و ما على في الهواء و ما كنّ تحت الثّرى و ما بطن في الثّرى اصبحنا في قبضتك يحوينا ملكك و سلطانك اصبحنا في قبضتك و ملكك يحوينا سلطانك و تضمّنا مشيّتك و نتصرّف عن على امرك و نتقلّب في تدبيرك ليس و ليس لنا من الأمر الاّ ما قضيت و لا من الخير الاّ ما أعطيت و هذا يوم حادث جديد و هو علينا شاهد عتيد ان احسنّا ودّعنا بحمد ودّعنا بخير و إن اسأنا فارقنا بذمّ اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ارزقنا اللّهمّ فارزقنا حسن مصاحبته

ص:312

و اعصمنا من سوء مفارقته بارتكاب جريرة او اقتراف صغيرة او كبيرة و أجزل لنا فيه من الحسنات و اعصمنا من سوء مفارقته اجر لنا فيه من الحسنات و أخلنا فيه من السّيّئات و املأ لنا ما بين طرفيه حمدا و شكرا و أجرا و ذخرا و فضلا و إحسانا اللّهمّ يسّر على الكرام الكاتبين مؤونتنا و املأ لنا من الكرام الكاتبين مونتنا و املأ من حسناتنا صحائفنا و لا تخزنا عندهم بسوء اعمالنا اللّهمّ اجعل لنا في كلّ ساعة من ساعاته حظّا من عبادك عبادتك و نصيبا من شكرك و شاهد صدق من ملائكتك اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و احفظنا من

ص:313

اللّهمّ احفظنا فيه من بين ايدينا و من خلفنا و عن ايماننا و عن شمائلنا و من جميع نواحينا و من خلفنا و من جميع نواحينا حفظا عاصما من معصيتك هاديا الى طاعتك مستعملا لمحبّتك بمحبّتك اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و وفّقنا في يومنا هذا و ليلتنا هذه و في جميع ايّامنا اللّهمّ وفّقنا في يومنا هذا و في جميع ايّامنا لاستعمال الخير و هجران الشّرّ و هجران السّوء و شكر النّعم النّعمة و اتّباع السّنن و مجانبة البدع و الأمر بالمعروف و النّهي عن المنكر و حياطة الإسلام و انتقاص الباطل و إذلاله و نصرة الحقّ و إعزازه و إرشاد الضّالّ و معاونة الضّعيف

ص:314

و إدراك اللّهيف اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اجعله ايمن يوم عهدناه و أفضل صاحب صحبناه و انتقاص الباطل و نصرة الحقّ و إرشاد المضلّ و معاونة الضّعيف اللّهمّ و اجعله من افضل يوم عهدناه و أيمن صاحب صحبناه و خير وقت ظللنا فيه و اجعلنا من ارضى و اجعلنا ارضى من مرّ عليه اللّيل و النّهار من جملة خلقك من خلقك اشكرهم لما اوليت من نعمك و أقومهم و أشكره لما ابليت من نعمك و أقومه بما شرعت من شرائعك و أوقفهم عمّا حذّرت و أوقفه عمّا حدّدت من نهيك اللّهمّ انّي اشهدك و كفى بك شهيدا و أشهد سماءك اللّهمّ انّي اشهد سماءك و أرضك و من اسكنتهما من ملائكتك و سائر

ص:315

خلقك في يومي هذا و ساعتي هذه و ليلتي هذه و مستقرّي هذا انّي اشهد انّك انت اللّه الّذي لا اله الاّ انت قائم بالقسط عدل في الحكم رؤف بالعباد مالك الملك رحيم بالخلق في يومي هذا في ساعتي هذه في مستقرّي هذا انّي اشهد ان لا اله الاّ انت وحدك لا شريك لك قائما بالقسط عدلا في الحكم رؤفا بالخلق وفيّا بالحلم مالكا للملك و أنّ محمّدا عبدك و رسولك و خيرتك من خلقك حمّلته رسالتك فأدّاها و أمرته بالنّصح لأمّته فنصح لها اللّهمّ فصلّ على محمّد و آله أكثر ما صلّيت على احد من خلقك و آته عنّا افضل ما آتيت احدا من عبادك و اجزه عنّا افضل و أكرم ما جزيت احدا من انبيائك عن امّته

ص:316

انّك انت المنّان بالجسيم الغافر للعظيم و أنت ارحم من كلّ رحيم فصلّ على محمّد و آله الطّيّبين الطّاهرين الأخيار الأنجبين فنصح لها اللّهمّ فصلّ عليه كأتمّ ما صلّيت على احد من خلقك و أبله افضل ما أبليت احدا من خلقك و اجزه عنّا اكرم ما جزيت احدا من الأنبياء عن امّته انّك المنّان بالجسيم الغافر للعظيم الأرحم من كلّ رحيم

ص:317

ص:318

الحمد للّه الّذى خلق الليل و النهار بقوّته

شايد تعبير بقوّت در جملۀ اوّل و بقدرت در دوّم بدان منظور باشد كه تميز بين اين دو آفريده فرع بر اصل آفرينش آن دو است و اصل آفرينش در نظر ما مشكل تر از تميز به بعض خصوصيات پس از آفرينش است ازاين رو به حكم بلاغت اختلاف در تعبير ميان اصل و فرع شده است و در اصل. تعبير به قوّت شده است كه مرتبۀ كمال قدرت است.

نكتۀ دوّم: قاعده اى است ادبى ميان علماء علم اصول كه مى فرمايند: تعليق الحكم على الوصف مشعر بالعليّة بدين معنى كه اگر حكمى بر صفتى وابسته شد اين وابستگى اشعار و اشاره به آن دارد كه آن وصف علت اين حكم است مثلا اگر مولا گفت: اكرم زيدا العالم:

زيد عالم را گرامى بدار چون حكم را كه اكرام است بر صفت عالم بودن مرتبط ساخته اين ارتباط اشعار و اشاره اى است به آن كه علت اين گراميداشت همانا علم زيد است و چون عالم است مولا مى گويد گرامى اش بدار بنابراين قاعده در مورد اين دعا كه حمد الهى با اين دو صفت خلقت شب و روز و تميز بين آن دو ربط داده شده اشاره به آن خواهد بود كه علت حمد كردن اين دو صفت است و همين طور است زيرا آفرينش شب و روز و تميز ميان آن دو و از براى هريك از آن دو حدّ محدودى قرار دادن چه مصالح و حكمت ها كه دربردارد و بهره ها و نعمت هايى كه از اين ناحيه عائد بشر مى گردد و او را وادار به حمد و ستايش منعم خود مى كند و از اينرو است كه خداى تعالى در قرآن كريم مكرّر ذات مقدس خود را بدين صفات مى ستايد و بر بندگانش منّت مى گذارد و مى فرمايد:«وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» (1): يكى از رحمت هاى خدايتعالى آن است كه شب و روز را براى شما قرار داده تا در شب آرام گرفته و در روز از فضل خدا طلب روزى كنيد باشد كه سپاسگزار نعمت هاى خدا شويد و نيز فرمايد:«اَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَشْكُرُونَ» (2): خدا است آن كه شب تار را براى آسايش و استراحت شما قرار داده و روز را روشن ساخته كه خدا در حق مردمان صاحب فضل و احسان است و لكن بيشترين مردم

ص:321

شكر نعمتش را بجاى نمى آوردند. و ديگر آيات كريمه.

و جعل لكّل واحد منهما حدّا محدودا و امدا ممدودا

و در تابستان به عكس آن پس هرچه از شب كوتاه مى شود بر روز مى افزايد و هرچه از روز كم مى شود به شب اضافه مى گردد چنانچه آيه كريمه نيز مى فرمايد:«يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ» (1) از علامه شيخ بهائى قدّس سرّه در كتاب (مفتاح الفلاح) اش نقل شده كه فرموده در اين جمله از دعا مطلب دقيقى را به عنوان سؤال و جواب مطرح كرده است.

سؤال اين كه:

پس از گفتن «يولج كل واحد منهما فى صاحبه» چنانچه ترجمه شد بيان و يولج صاحبه فيه چه معنايى مى تواند داشته باشد. بجز تكرار؟ زيرا از همان جملۀ اوّلى كم و زياد شدن هر يك از شب و روز استفاده مى شود كه گاهى اين و گاهى آن زياد و كم مى شود و نيازى به جمله «و يولج صاحبه فيه» نمى ماند.

مرحوم شيخ از اين سؤال پاسخى لطيف و دقيق داده است و حاصلش آن كه (واو) (و يولج صاحبه فيه) حرف عطف نيست كه گمان تكرار مطلب برود بلكه (واو) حاليه است و اين بدان معنا است كه هنگامى كه در بقعه اى از زمين از شب به روز اضافه مى شود و يا از روز بشب كه مضمون جملۀ اوّلى است در همان هنگام و همان زمان در بقعه مقابل آن (از نظر شمالى و جنوبى بودن) قضيّه به عكس انجام مى گيرد كه اگر در نقطۀ شمالى بروز اضافه مى شود در نقطه جنوبى در همان آن بشب اضافه مى شود و اين دقيقه اى است بسيار ارزنده كه اين عالم جليل متوجه آن شده است رحمه اللّه.

بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم به و ينشئهم عليه

بود هم چنين اگر كرۀ خورشيد فاصله اش با ما با تشعشعش كمتر يا زيادتر از آنچه هست مى بود زندگى براى حيوانات و نباتات روى زمين ممتنع مى گرديد زيرا همگى يا از سرما و يا از گرما نابود مى گشتند غلظت هواى زمين به اندازه اى است كه اشعۀ كونيّه را تا ميزانى كه براى رشد و نموّ نباتات لازم است به طرف زمين عبور مى دهد و كليۀ ميكروبها و جرثومه هاى زيان دار را در همان فضا معدوم مى سازد و ويتامين هاى مفيد را ايجاد مى نمايد با وجود بخارهاى مختلفى كه در طىّ قرون متمادى از اعماق زمين برآمده و در هوا منتشر شده است و غالب آنها هم گازهاى سمّى هستند هواى زمين آلوده گى پيدا نكرده و هميشه بهمان حالت متعادل كه براى ادامۀ حيات مناسب باشد باقى مانده است(1)

فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب و نهضات النصب

پس از آن كه به طور اجمال از آفرينش شب و روز و كم و زياد شدن آنها ذكرى به ميان آمد پاره اى از منافع مخصوص شب و مصالح مخصوص به روز را تا اندازه اى بازتر عرضه مى دارد و اين نه از آن جهت است كه مطلبى است پنهان و نيازمند به شرح و بيان تا توهّم شود كه بيان اين گونه امور واضحه چه فائده اى دارد؟ بلكه همگى اعتراف به نعمتهاى الهى و اظهار ذلّت و فقر در بارگاه عزّت است و اين خود از آداب عبوديت است فخلق لهم... پس شب را براى بندگانش آفريد تا از فعاليّت خستگى آور روز بكاهند و از رنج كارهايى كه قيام به آنها از روى جدّ و جهد براى رسيدن به اهداف زندگى لازم است بيا سايند چنانچه در آيه شريفه نيز اشاره مى فرمايد:«اَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً» (2): خدا است آن كه شب تار را براى آسايش و استراحت شما قرار داده و روز را روشن گردانيده پيدا است كه خنكى نسبى هواى شب و تاريكى آن از عوامل مؤثر در آرامش اعصاب و بهره مندى از خواب است.

ص:324

و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه فيكون ذلك لهم جماما و قوّة

شب را پوشش قرار داد تا از راحت و خوابش براى خود لباس كنند. تشبيه شب به لباس به مناسبت پوششى است كه در هردو وجود دارد و همان گونه كه لباس بدن را مى پوشاند شب نيز به سبب تاريكى اش گويى از تاريكى پوششى براى بدن ساخته كه آن را از ديد ديگران بپوشاند و هم چنين استراحت و خواب را تشبيه به لباس كردن به لحاظ آن است كه آن دو همچون لباس فراگير بدن است و اين را استعاره تخيّليّه گويند و جعله لباسا: شب را لباس و پوشش قرار داده تا از استراحت و خواب بهره مند شوند و از اين راه نيروى تازه بگيرند و محتمل است كه جمام اشاره باشد به تجديد نيرو در قواى نفسانيه و قوّت اشاره باشد به كسب نيرو در قواى طبيعيّه.

و لينالوا به لذّة و شهوة

و به لذّت و كام دل نائل آيند و محتمل است كه مقصود از اين لذّت و شهوت لذّت و شهوت جنسى باشد كه مناسبترين وقت براى بهره مندى از آن است و در شرع نيز فى الجمله به امضاء رسيده مانند:«أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ» :(1) حلال شد براى شما در شبهاى ماه رمضان مباشرت و آميزش با زنان خود كه آنها جامه ستر و عفاف شما و شما نيز لباس عفت آنها هستيد و خدا چون دانست كه شما در كار مباشرت زنان بنافرمانى نفس خود را در ورطه گناه مى افكنيد لذا از حكم حرمت (آميزش در شبهاى ماه رمضان) درگذشت و گناه شما را بخشيد از اكنون در شب ماه رمضان با زنهاى خود به حلال مباشرت كنيد و از خداوند آنچه مقدر فرموده (از اولاد) بخواهيد. گرچه در اين مورد استفادۀ استحباب از امر «باشروهن» و «ابتغوا» خالى از اشكال نيست كه امر در مقام توهّم خطر است و بيش از جواز و اباحه افاده نمى كند و لكن به

ص:325

ضميمۀ «انّ اللّه يحبّ ان يوخذ برخصه كما يحبّ ان يؤخذ بعزائمه» حكم استحباب بعيد نيست براى توضيح بيشتر به شأن نزول آيه شريفه در تفاسير مراجعه شود.

و خلق لهم النهار مبصرا ليبتغوا فيه من فضله و ليتسبّبوا الى رزقه

و روز را براى آنان روشن آفريد تا از فضل خداى تعالى روزى طلب كنند و براى آنچه خداى تعالى روزيشان كرده سبب و وسيله اى به دست آورند. اقتباس از آيه شريفه است كه منافع شب و روز را بطور لفّ و نشر بيان فرموده آنجا كه فرمايد:«جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ» (1): كه سكون در شب است و ابتغاء فضل در روز

و يسرحوا فى ارضه طلبا لما فيه نيل العاجل من دنياهم و درك الآجل من اخريهم

و در روى زمين به آسانى بتوانند طلب كنند آنچه را كه سود زودرس اين دنياشان و دست آورد درازمدّت آن جهان را تأمين كنند.

بكل ذلك يصلح نشأنهم

تا كارشان را با اين تكاپو به سامان برساند

و يبلو اخبارهم

و اخبار و اظهارات آنان را بيازمايد

و ينظر كيف هم فى اوقات طاعته و منازل فروضه و مواقع احكامه

و تا بنگرد كه آنان در اوقات اطاعت او چگونه عمل مى كنند و در جاهايى كه تكليف واجبى از او بر عهده دارند و تكليفى براى آنان تعيين شد چگونه از عهده برمى آيند

حَتّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصّابِرِينَ» (1): و ما شما را آزمايش مى كنيم تا بدانيم چه كسانى از شما مجاهد در راه خدايند و شكيبا در رنج مجاهدت و آيه شريفه:«ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى لِما لَبِثُوا أَمَداً» (2): پس آنها را برانگيختيم تا بدانيم كداميك از آن دو گروه مدت درنگ در آن غار را بهتر احصا خواهد نمود، و امثال اين آيات. براى رهايى از اين اشكال يا بايد آنچه را كه متكلمين گفته اند بگوييم و آن اين كه علم خداى تعالى قديم است و لكن متعلّق علم حادث است پس معناى حتى نعلم در اين گونه موارد و نسبت به خداى تعالى آن است كه تا علم قديم ما به مجاهدين و صابرين تعلّق يابد. يا آنكه بگوييم مراد از علم در اين گونه موارد. مشهود است زيرا اشياء پيش از آنكه وجود يابند معلوم خداى تعالى هستند و بعد از وجود مشهود خداى تعالى مى شوند كه شهود نسبت خاصّى است ميان عالم و معلوم زيرا گاهى مى شود كه بواسطۀ وجود متعلّق علم نسبت خاصّى پديد مى آيد كه بدان اعتبار علم را شهود و حضور مى گوييم نه آن كه در مبدأ تعالى علمى حادث شده باشد پس (حتى نعلم) بمعناى (حتى نشاهد) است

ليجزى الّذين اساؤا بما عملوا و يجزى الّذين احسنوا بالحسنى

تا بدكاران را به كيفر كردارشان برساند و نيكوكاران را پاداش نيك عطا فرمايد

نكته اى لطيف: نكته اى در آيه شريفه است كه از آن استفاده مى شود كه كريمه مباركه در سياق آيه شريفه:«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجْزى إِلاّ مِثْلَها» (3):

مى باشد: (هركس كار نيك انجام دهد او را ده برابر آن خواهد بود و هركس كار زشت كند جز بقدر آن كار زشت مجازات نشود) به اين بيان كه آيه شريفه گوياى آن است كه سبب كيفر كار زشت خود عمل است كه فرمود: بما عملوا و كيفر در مقابل عمل است و اين بدان معنى است كه آنان كه كار بد كردند به مقدار عملشان كيفر دارند و لكن در كار نيك فرمود: كسانى كه كار نيك كنند پاداش حسنى دارند و حسنى مؤنّث احسن است

ص:327

كه افعل التفضيل است و معناى بهتر و نيكوتر را مى رساند و اين بدان معنى است كه پاداش عمل نيك بهترين پاداش است نه پاداشى مطابق عمل.

اللهم فلك الحمد على ما فلقت لنا من الاصباح و متّعتنا به من ضوء النهار

بارالها ترا سپاس بر اين كه با نور صبح سينۀ ظلمت را براى ما شكافتى و ما را از نور روز بهره مند فرمودى، تا اين جا گوئى متكلّم با شخص غايبى سخن مى گفت كه ضماير همه ضمير غايب بود: خداى تعالى چنين كرد تا بندگانش چنان كنند و او به آنها جزاى خير و يا كيفر بد بدهد ولى از اين جمله ضماير ضمير مخاطب است كه گويى متكلّم با شخص حاضرى سخن مى گويد اين شيوه را در فنّ بلاغت، عدول از غيبت به خطاب گويند كه در اين جمله اعمال شده است و فائده عمومى اش آن است كه تغيير اسلوب سخن چون براى شنونده تازه گى دارد بيشتر جلب توجّه او را مى كند و حتى خود گوينده نيز گاهى از يكنواخت بودن سخنش احساس ملال مى كند تا چه رسد بشنونده و اين تغيير سبك سخن طبعا در هر جا به مناسبت خود نكته اى دارد نكته اى كه در دعا مانند همين جا گفته شده است. چند نكته است كه ذكرش خالى از فايده براى دعاكننده نيست و شايد توجّه به آنها و يا به بعضى از آنها در حالت دعا كردنش مؤثر باشد.

لاغر و زرد شده همچو هلال كردم از وى ز سر مهر سؤال

كه مگر عاشقى اى سوخته مرد كه بدينگونه شدى لاغر و زرد

گفت آرى به سرم شور كسى است كس چو من عاشق و رنجور بسى است

گفتمش يار به تو نزديك است يا چو شب روزت از او تاريك است

گفت در خانه اويم همه عمر خاك كاشانه اويم همه عمر

گفتمش يكدل و يكرو است به تو يا ستمكار و جفا جوست به تو؟

گفت هستيم بهر شام و سحر بهم آميخته چون شير و شكر

گفتمش يار تو اى فرزانه با تو همواره بود همخانه؟

سازگار تو بود در همه كار بر مراد تو بود كارگذار

لاغر و زرد شده بهر چه اى؟ تن هم درد شده بهر چه اى؟

گفت رو روكه عجب بى خبرى به كه زينگونه سخن درگذرى

محنت قرب ز بعدا فزون است جگر از محنت قربم خون است

آتش قرب دل و جان سوزد شمع اميد روان افروزد

هست در قرب همه بيم زوال نيست در بعد جز اميد وصال

2 - اشاره باشد به آنكه دعا مى بايست با حضور قلب كامل و توجّه تمام انجام گيرد آنچنان كه هريك از صفات علياى حق تعالى كه به زبان دعاكننده جارى مى شود و معناى آن نقش سينه مى گردد حق تعالى در قلب دعاكننده انكشاف و تجلّى بيشترى داشته و قرب بيشترى او را دست دهد و همين طور به تدريج در ترقّى و زيادتى قرب باشد تا آن كه بدرجۀ حضور برسد و به فوز عيان و شهود فائز آيد و معبود را با صيغۀ خطاب مخاطب سازد.

3 - اشاره به آن باشد كه در آغاز دعا كه به نيّت تقرب به خداى تعالى شروع به دعا كرد و حمد و ثناى الهى را بجاى آورد تا اندازه اى وقت و حالش مساعد بود و ليكن پس از مقدارى دعا گفتن احساس كند كه تير دعايش به هدف اجابت رسيده و قربى براى او حاصل آمده ازاين رو از غياب به حضور منتقل مى شود.

ص:329

4 - آن كه در آغاز دعا فقط ذاكر بود كه حمد و ثنا را با لفظ غايب گفت سپس واصل شد و با صيغه خطاب حمد خدا كرد.

5 - در آغاز دعا نظر به عظمت مخلوقات الهى داشت گويى خدا از نظرش غايب بود سپس از عظمت مخلوق متوجه به عظمت خالق شد و بطور خطاب حمد و ثناى او را ادا كرد و عرض كرد: «اللّهم فلك الحمد على ما فلقت لنا من الاصباح»: بارالها تو را سپاس كه صبح را براى ما شكافتى

و بصّرتنا به من مطالب الاقوات و وقيتنا فيه من طوارق الافات

و از اين رهگذر راههاى روزى يابى را بما نمودى و ما را از پيش آمدهاى ناگوار شبانه محافظت فرمودى. طوارق جمع طارق و طارق بمعناى كوبندۀ در است و چون طبق معمول، واردين شب در را مى كوبند زيرا (هرجا كه بود درى بشب مى بندند) از اينرو بمهمانى كه شب وارد مى شود طارق گفته مى شود و سپس از مهمان نيز تجاوز نموده هر رويداد ناگوار شبانه را طارق گفتند

اصبحنا و اصبحت الاشياء كلّها بجملتها لك

علماى ادب هرچند براى لام معانى متعددّى گفته اند و لكن شايد اظهر آن معانى، ملكيّت باشد كه معناى جمله چنين است ما و همه اشياء به جملگى صبح كرديم درحالى كه همه در ملك تو و مملوك توايم.

اين جمله و چند جمله ديگر پس از اين همگى جمله هاى انشائيه هستند كه بصورت جملۀ خبريّه ادا شده است مانند جمله فروختم و خريدم كه فروشنده و خريدار مى گويند در مقام خريد و فروش كه هرچند بظاهر جمله خبريّه است يعنى از وقوع چيزى خبر مى دهد و ليكن در حقيقت جمله انشائيه است نه خبريّه در اين جمله ها نيز چون معناى خبرى صحيح نيست بايد مقصود انشاء اقرار و اعتراف ببندگى و مملوكيّت باشد. توضيح اين اجمال آن كه جملۀ خبريّه اگر بخواهد از كلام لغو بودن خارج شود بايد فايدۀ خبرى داشته باشد مثلا شما به كسى كه نمى داند دوستش از سفر آمده مى گوئيد دوست شما از سفر آمده است.

ص:330

اين كلام كلامى است كه مفيد فايدۀ خبرى است و اگر فرض كنيم كه دوست شما مى داند كه دوستش از سفر آمده است باز شما به او مى گوييد دوست شما از سفر آمده است براى اين كه اين كلام شما لغو نباشد بايد فايدۀ ديگرى براى آن فرض كنيم و آن اين كه مى خواهيد بدوستتان بفهمانيد كه شما نيز از آمدن دوست او باخبريد باين فائده اصطلاحا لازم فائدۀ خبر گفته مى شود كه اگر چنين فائده اى نيز بر كلام شما مترتب شود باز جمله اخباريه شما از لغو بودن خارج مى شود امّا اگر فرض كنيم كه جملۀ خبرى نه فائدۀ خبر را دارد و نه لازم فائدۀ خبر را در اين صورت لا محاله كلام لغو و بى فائده اى خواهد شد چنانچه در امثال مورد بحث مطلب از اين قرار است يعنى نه فائده خبر بر آن مترتب است زيرا خداى تعالى مى داند كه اشياء همه در ملك او است و نه لازم فائدۀ خبر را دارد يعنى خداى تعالى علم دعاكننده را بر مملوكيّت اشياء نيز ميداند پس گفتن اين كه الاشياء كلّها بجملتها لك هيچ فائدۀ خبرى را نخواهد داشت و ناچاريم كه بگوييم جمله، جملۀ انشائيّه است و اعترافى است از بنده به مملوكيّت خود و همه موجودات از ثرى تا به ثريّا.

سمائها و ارضها و ما بثثت فى كل واحد منهما

آسمانش و زمينش و آنچه در هريك از اين دو پراكنده ساختى.

ساكنه و متحرّكه

چه ساكنش و چه متحركش

و مقيمه و شاخصه

و آنچه اقامت گزيده و آنچه كوچ كرده.

اگر مقصود از آسمان مفهوم شرعى آن و آنچه از روايات استفاده مى شود باشد هر چند حقيقت آن براى ما معلوم نباشد در اين صورت ظاهرا مقصود از آنهايى كه در آسمان پراكنده اند چه ساكن و چه متحرّك چه ايستاده و چه رونده فرشتگان آسمانى خواهند بود كه مقيمين شان فرشتگانى هستند كه از مقام معلوم خود حركت نمى كنند.«وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» (1): طبرى در تفسيرش از عايشه نقل مى كند كه پيغمبر فرمود: «ما فى السماء الدنيا موضع قدم الاّ عليه ملك ساجد او قائم فذلك قول اللّه و ما منّا الاّ و له مقام معلوم و انا لنحن الصافّون و انا لنحن المسبّحون» و از ديگران نيز قريب به همين مضمون نقل شده و امير المؤمنين عليه السّلام در خطبۀ نهج البلاغه مى فرمايد: «ثم فتق ما بين السموات العلى فملأهنّ اطوارا من ملائكة منهم سجود لا يركعون و ركوع لا ينتصبون و الصافّون لا يتزايلون»: و مقصود از شاخص و رونده شان فرشتگانى باشند كه مأموريت مى يابند تا از جاى خود حركت كنند و بر زمين هبوط كنند براى انجام مأموريّتهايى مانند محافظت از بندگان خدا «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ» (2): و فرشتگانى كه بركات از آسمان نازل مى كنند و ارواح آدميان و اعمالشان را بالا مى برند مانند فرشتگانى كه هر هفته از عصر پنج شنبه نازل مى شوند و تا غروب روز جمعه هستند با قلمهاى زرّين و صفحه هاى سيمين و تنها وظيفه شان نوشتن ثواب صلوات بر محمد است چنانچه امام صادق عليه السّلام فرمود و فرشتگانى كه موكّلند بر قبر رسول خدا و قبور ائمه عليهم السّلام و طواف كنندگان دور خانه كعبه و ديگر اصناف ملائكه كه بجز خداى تعالى كسى احاطه بر آنها ندارد «و ما يعلم جنود ربّك الا هو» و اگر مقصود از آسمان جهت علوّ باشد كه در قرآن كريم بدين معنى بسيار آمده است مانند:

«وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ (3) - فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَيْناكُمُوهُ» (4): و ديگر آيات شريفه.

در اين صورت ممكن است مقصود از مقيم و شاخص در آسمان اعمّ از فرشتگان و ديگر موجودات ملكى است مانند پرندگان و ثوابت و سيارات. و بعضى از بزرگان فرموده است كه: اين جمله از دعا دلالت دارد بر آن كه خداوند در كرات آسمانى هم حيوانات جاندار و جنبنده آفريده است و منجّمان عصر ما گويند در بسيارى از ستاره ها

ص:

نشانه آب و هوا و ابر و برف ديده ايم پس شايد در اين كواكب موجودات زنده باشد هر چند آلات نجومى تا امروز به آن اندازه از قدرت نرسيده است كه وجود آنها را ثابت كند و نظامى گويد:

تو پندارى جهانى غير از اين نيست زمين و آسمانى غير از اين نيست

چو آن كرمى كه در گندم نهان است زمين و آسمان او همان است

و ما علا فى الهواء و ما كنّ تحت الثرى

و آنچه كه در هوا بالا رفته و آنچه زير خاك پنهان شده

اصبحنا فى قبضتك

همه ماها در قبضۀ و پنجۀ تو صبح كرديم يعنى همه ما محكوم حكم تو هستيم و (رأى آنچه تو انديشى حكم آنچه تو فرمايى) و تعبير از اين گونه قدرت به پنجه براساس سنّت به تمثيل است كه علماى معانى بيان آن را تمثيل تخييلى گويند بدين معنا كه معانى عقليّه بصورت اعيان حسّيّه تصور مى شود و آن معنا در قالب آن مثال القاء مى شود كه بواسطه انس ذهن شنونده با محسوسات بهتر مى تواند معناى غير محسوس را درك كند و اين گونه تمثيلها جزء دروغ محسوب نمى شود كه مثلا گفته شود خداى تعالى كه پنجه ندارد تا اگر كسى بگويد موجودات در قبضۀ او هستند دروغ گفته باشد زيرا مقصود تشبيه حالى است بحال آنچه آن صورت خيالى براى او فرض شده است يعنى همانگونه كه يك شىء محسوس وقتى در پنجۀ قدرتمندى قرار مى گيرد صاحب پنجه هر تصرّفى كه بخواهد در بارۀ او انجام مى دهد حال ممكنات نيز نسبت به حق تعالى همانگونه است پس اين گونه تشبيه ربطى به اين كه خدا را جسم بدانيم ندارد بلكه حتى مجاز هم نيست زيرا مجاز هنگامى است كه قبضه گفته شود و مقصود قدرت و ملك باشد و چنانچه گفتيم اين جا از باب تشبيه غيرمحسوس به محسوس است و اين باب بزرگى است در علم معانى و بيان و بسيارى از متشابهات قرآن از اين باب حلّ پذير است مانند آيه شريفه:«وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِيّاتٌ بِيَمِينِهِ» 1 و آيه كريمه:«وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ» 2

ص:333

همه ماها در قبضۀ و پنجۀ تو صبح كرديم يعنى همه ما محكوم حكم تو هستيم و (رأى آنچه تو انديشى حكم آنچه تو فرمايى) و تعبير از اين گونه قدرت به پنجه براساس سنّت به تمثيل است كه علماى معانى بيان آن را تمثيل تخييلى گويند بدين معنا كه معانى عقليّه بصورت اعيان حسّيّه تصور مى شود و آن معنا در قالب آن مثال القاء مى شود كه بواسطه انس ذهن شنونده با محسوسات بهتر مى تواند معناى غير محسوس را درك كند و اين گونه تمثيلها جزء دروغ محسوب نمى شود كه مثلا گفته شود خداى تعالى كه پنجه ندارد تا اگر كسى بگويد موجودات در قبضۀ او هستند دروغ گفته باشد زيرا مقصود تشبيه حالى است بحال آنچه آن صورت خيالى براى او فرض شده است يعنى همانگونه كه يك شىء محسوس وقتى در پنجۀ قدرتمندى قرار مى گيرد صاحب پنجه هر تصرّفى كه بخواهد در بارۀ او انجام مى دهد حال ممكنات نيز نسبت به حق تعالى همانگونه است پس اين گونه تشبيه ربطى به اين كه خدا را جسم بدانيم ندارد بلكه حتى مجاز هم نيست زيرا مجاز هنگامى است كه قبضه گفته شود و مقصود قدرت و ملك باشد و چنانچه گفتيم اين جا از باب تشبيه غيرمحسوس به محسوس است و اين باب بزرگى است در علم معانى و بيان و بسيارى از متشابهات قرآن از اين باب حلّ پذير است مانند آيه شريفه:«وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِيّاتٌ بِيَمِينِهِ» (1) و آيه كريمه:«وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ» (2)

يحوينا ملكك و سلطانك و تضمّنا مشيّتك و نتصرف عن امرك و نتقلّب فى تدبيرك ليس لنا من الامر الا ما قضيت و لا من الخير الاّ ما اعطيت

ملك و سلطنت تو همه ما را دربرگرفته و مشيّت تو، همه ما را فراگير است و تصرّفات ما از امر تو است و تحرّكات ما در تدبير تو هيچ كارى ما را نباشد مگر آنچه قضا و فرمان تو بر آن باشد و هيچ خير بما نرسد مگر آنچه تو عطا فرمايى شيخ بهائى قدّس سرّه در مفتاح الفلاح فرمايد كه مراد از امر در اين مورد منفعت است (يعنى هيچ نفع و سودى ما را نباشد مگر بفرمان تو) فالمعطوفة عليها كالمفسّرة لها: و جمله بعدى كه (و لا من الخير الاّ ما اعطيت) است و بجملۀ (ليس لنا من الامر) عطف شده است بمنزله تفسير آن است. سيد مدنى صاحب ترجمه صحيفه گويد: شيخ بهائى امر را به نفع تفسير كرده از آنجهت است كه اگر مراد از امر مطلق امر باشد معنايش آن است كه همۀ افعال عباد از خير و شر به حكم قضاى الهى است و اين جبر است و معلوم البطلان در نزد ما از نظر عقل و نقل پس بايد تأويلش كنيم و اگر امر را به نفع تاويل كرديم چون نفع رساندن فعل خداى تعالى است و فعل خداى تعالى به حكم قضاى خودش مى باشد محذورى پيش نمى آيد و افعال عباد خارج از قضاى الهى مى گردد. پايان سخن سيد قدّس سرّه.

نويسنده گويد: اوّلا تفسير علاّمه شيخ بهائى معلوم نيست از آن جهت باشد كه اگر امر را مطلق امر بدانيم جبر لازم مى آيد بلكه به گفته مولانا:

اين نه جبر اين معنى جبارى است ذكر جبارى براى زارى است

زارى ما شد دليل اضطرار خجلت ما شد دليل اختيار

گر نبودى اختيار اين شرم چيست؟ وين دريغ و خجلت و آزرم چيست؟

اگر سيد قدّس سرّه مى خواهد بفرمايد كه اگر ما گفتيم جريان همه امور بحكم قضاى الهى است

ص:

معنايش مضمون حديث معروف: جف القلم عمّا هو كائن الى يوم الدين خواهد بود. در پاسخ ايشان مى گوييم:

معناى جف القلم اين نيست كه ديگر تكليفى بر مردم نيست و خوب و بد و زشت و زيبا همه يكسان است و ممكن است خوبى كيفر بدى باشد و بدى پاداش خوبى، بلكه مراد از جف القلم كه عبارتى ديگر از قضا است ظهور آثار و خواص اشياء است كه خداى تعالى در آنها قرار داده

هيچ گندم كارى و جوبر دهد؟ ديده اى اسبى كه كره خر دهد؟

و اين منافاتى با اختيار ندارد و خداى تعالى همانگونه كه فرمود:«وَ إِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ» (1): همچنان فرمود:«إِذا أَرادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ» (2):

چون قضا بيرون كند از چرخ مر عاقلان گردند جمله كور و كر

و به بيان ديگر: اگر امر را به معناى مطلق آن معنى دهد كه همۀ افعال عباد از خير و شرّ به حكم قضاى الهى است و اين جبر باشد و معلوم البطلان. امر را به معناى نفع گرفتن نيز آن معنى خواهد داد كه افعال خيريّه عباد به حكم قضاى الهى است و اين جبر در جانب ثواب الهى نيز معلوم البطلان است كه براى فعل جبرى همانگونه كه عقاب نبايد ثواب نيز نشايد و البتّه بحث دامنه دار است و محلّ تفصيل آن جاى ديگر است و ثانيا نويسنده را معناى ديگرى بخاطر مى رسد و آن اين كه ليس لنا من الامر الاّ ما قضيت جملۀ انشاء شده از زبان خود امام زين العابدين عليه السّلام باشد و همچون بسيارى از مضامين وارده در ادعيه كه بهركس نرسد آن ها را بقصد انشاء بخواند كه دروغ بيّن و ادعاى كاذب محض خواهد بود مانند: «هبنى صبرت على عذابك فكيف اصبر على فراقك»: و مانند: «قد ترى يا الهى فيض دمعى من خيفتك و وجيب قلبى من خشيتك و انتقاض جوارحى من هيبتك كل ذلك حياء منك لسوء عملى و لذاك خمد صوتى عن الجار اليك»(3) و مانند: «فارحم... و وجيب قلبى من خشيتك و اضطراب اركانى

ص:335

من هيبتك»(1) و مانند: «و اخلص لك التوبة فقام اليك بقلب طاهر نقّى ثمّ دعاك... قد ارعشت خشيته رجليه و غرقت دموعه خدّيه»(2) و بسيارى ديگر از مضامين و بخصوص آنچه راجع به اسماء حسنى و صفات علياى حضرت حق سبحانه و تعالى است كه قصد انشاء جدّى در آنها مخصوص اولياء خدا است و هر بى سروپايى همچون نويسنده را نشايد بلكه نبايد تجرى به خواندن آن دعا كند مگر به عنوان تعبّد به قرائت الفاظ دعا اگر دليل تعبد داشته باشيم همچون قرائت الفاظ قرآن كه بقول معروف عوامانه: لفظ مى گويم و معنى ز خدا مى طلبم و بالجملة جمله مذكوره در اين دعا يعنى جمله ليس لنا من الامر الاّ ما قضيت نيز از آن انشائاتى است كه مخصوص اولياء و مقربان الهى است و كسانى كه فانى از خود و باقى باللّه اند. و آيه كريمه:«سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ» (3) بيان حال آنان است و به قول حافظ:

در پس آينه طوطى صفتم داشته اند آنچه استاد ازل گفت بگو مى گويم

و مولانا از زبان عاشق به معشوق گويد:

گفت من در تو چنان فانى شدم كه پرم من از تو از سر تا قدم

بر من از هستى من جز نام نيست در وجودم جز تو اى خوش كام نيست

و شايد مؤيّد اين معنى جمله بعدى دعا باشد كه عرض مى كند: «و لا من الخير الا ما اعطيت»: و هيچ خيرى بما نرسد جز آنچه تو داده اى و هرچه تو داده اى همه خير است كه اين ديد توحيدى كه همه خيرات را اعمّ از اصل وجود كه خير مطلق است و توابع وجود كه خير مقيّد است از خداى تعالى دانستن از مختصّات اولياى الهى است و ديگران را در آن نصيبى نيست

به جهان خرّم از آنم كه جهان خرّم از اوست عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست

به حلاوت بخورم ز هركه شاهد ساقى است به ارادت بكشم درد كه درمانم او است

ص:336

زخم خونينم اگر به نشود به باشد خنك آن زخم كه هر لحظه مرا مرهم از اوست

غم و شادى بر عاشق چه تفاوت دارد ساقيا باده بده شادى آن كاين غم از اوست

اللهم و هذا يوم حادث جديد و هو علينا شاهد عتيد

نويسنده گويد فرمودۀ بعضى از علما و تتميم آن از سيّد برخلاف ظاهر آيات و خلاف تحقيق است بلكه چنانچه نزد ارباب. يقين و اهل كشف و شهود به ثبوت رسيده نيمۀ موجودات ملكى را ملكوتى است كه در آن عالم جملگى داراى حيات و شعور مى باشند و به همان زبان تسبيح گوى خداى تعالى هستند كه «و ان من شىء الاّ يسبّح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم»

نطق آب و نطق خاك و نطق گل هست محسوس حواس اهل دل

از جمادى در جهان جان شويد غلغله اجزاء عالم بشنويد

نكته آموزنده و بيداركننده در روايت شريفه كافى جمله آخرين روايت است كه مى گويد «فانك لن ترانى بعدها ابدا» اگر دوست مهربان و سودرسانى داشته باشى و او را عزم مسافرت باشد مسافرتى كه هرگز اميد مراجعت در آن نباشد چه اندازه اهتمام دارى كه از حضور او بهره مند شوى و چه اندازه از مفارقت او متأثر و ناراحت مى شوى و محبّان حقّ را در اين مقام ناله ها و حسرتها بود كه در خلال صحيفه مباركه موجود است و از نمونه هاى روشن آن وداع حضرت سجّاد است با ماه مبارك رمضان كه خواهد آمد.

حكيم شيراز را نيز در اين زمينه سخنان دلنشين و جانسوزى است وى گويد:

دريغا كه دور جوانى گذشت بلهو و لعلب زندگانى گذشت

دريغا چنان روح پرور زمان كه بگذشت بر ما چو برق يمان

دريغا كه مشغول باطل شديم ز حق دور مانديم و عاطل شديم

چه خوش گفت با كودك آموزگار كه كارى نكردى و شد روزگار

دريغا كه بگذشت عمر عزيز بخواهد گذشت اين دم چند نيز

قضا روزگارى ز من در ربود كه هر روزش از پى شب قدر بود

من آن روز را قدر نشناختم بدانستم اكنون كه درباختم

ص:338

ان احسنّا ودّعنا بحمد و ان اسأنا فارقنا بذمّ

اگر كار نيكو انجام دهيم ستايش كنان ما را بدرود خواهد گفت و اگر بدرفتارى كنيم نكوهش كنان از ما جدا خواهد شد. سيّد مرحوم پيرو آنچه در جمله پيش گفت در اين جمله نيز در نسبت دادن وداع و مفارقت به روز، قائل به مجاز عقلى شده و يا آن كه از باب استعاره تخييليّه باشد و يا استعاره تمثيليّه به تفصيلى كه ذكر فرموده اند ولى برحسب آنچه ما گفتيم نيازى نه بمجازگوئى هست و نه به هيچ قسمى از اقسام استعاره بل كه حقيقت است و واقع و لكن:

تا نگردى آشنا زين پرده رازى نشنوى گوش نامحرم نباشد جاى پيغام سروش

اللهم صل على محمد و آله و ارزقنا حسن مصاحبته

بارالها بر محمد و آل او درود بفرست و ما را روزى فرما كه همدم و هم صحبت خوبى براى آن باشيم و لحظات عمرمان را در اين روز به اطاعت و ذكر تو بگذرانيم

و اعصمنا من سوء مفارقته بارتكاب جريرة او اقتراف صغيرة او كبيرة

ما را محافظت بفرما از اين كه به ناخوشى از او جدا شويم به اين كه پايمان به گناهى كشيده شود و يا معصيتى چه كوچك و چه بزرگ دامن گيرمان شود.

دانشمندان اسلامى را در معناى گناه بزرگ و گناه كوچك و تعداد آنها اختلاف بسيار است.

است و سريع الزوال آن را معصيت صغيره گويند و اگر ظلمت و تاريكى و اثرى باقى در نفس دارد كبيره است.

بعضى ديگر از دانشمندان كه اهل معرفت اند در عين حال كه خردى و كلانى را در همه امور امر نسبى مى دانند و غير قابل انكار و حتى در مخالفت اوامر موالى عرفيه بدين معنى كه ممكن است مولايى از مخالفت بنده اش در امر خاصى اندك ناراحت شود و در امر خاص ديگرى بسيار ناراحت گردد كه اوّلى مخالفت صغيره است و دوّمى مخالفت كبيره و لكن در عين حال اين كوچكى و بزرگى نسبت به معصيت الهى متصّور نيست بلكه همۀ معاصى كبيره اند زيرا از ناحيه خداى تعالى كه غنى بالذات است و لا يضرّه معصية العاصين.

گر جملۀ كاينات كافر گردند بر دامن كبرياش ننشيند گرد

پس معصيت الهى را با موالى عرفيّه كه از بعضى مخالفت ها بيشتر از بعضى ديگر ناراحت مى شوند مقايسه نتوان نمود پس از آنطرف كبيره و صغيره تصوّر نتوان كرد.

باقى مى ماند نفس مخالفت امر و صدور آن از بندۀ فقير محتاج كه در همه موارد قبيح است بلكه چه بسا در موردى كه موافقت امر الهى آسان باشد مخالفت آن مورد از سوى عبد قبيح تر باشد بنابراين چون ملاك معصيت. مخالفت امر ولى النعمة عظيم است و آن در همه جا موجود است پس همه گناهان، كبيره است.

قتل نفس محترمه بدون مجوّز شرعى و رباخوارى و خوردن مال يتيم و در ميدان جنگ پشت به دشمن كردن و نسبت زنا به زنهاى مؤمنه دادن و نااميدى از رحمت خدا و ايمنى از مكر خدا و عاق والدين شدن و زنا كردن و قسم دروغ خوردن و خيانت ورزيدن و زكات واجب را ندادن و به دروغ گواهى دادن و شراب خوردن و از روى عمد نماز نخواندن و يا هر واجبى را عمدا ترك كردن و پيمان شكستن و از خويشاوندان بريدن.

و بعضى ديگر از علماء تعداد ديگرى بر اين گناهان اضافه كرده اند مانند: لواط و غيبت و اكل ميته و قمار و سخن چينى و دروغ و بسيارى ديگر از گناهان. مرحوم طبرسى در تفسيرش فرموده كه اصحاب ما يعنى علماء شيعه همگى قائلند بر اين كه گناهان همگى كبيره اند از جهت قبحى كه در آنها است لكن قبح بعضى بيشتر از بعضى ديگر است و گناه كوچك اصلا نداريم مگر نسبت به گناه ديگر بزرگتر از آن كه استحقاق عقاب بيشترى دارد پايان سخن طبرسى. و ظاهر اين فرمايش آن است كه اين قول مورد اتفاق همه علماى شيعه است در صورتى كه شيخ شهيد قدّس سرّه در شرح شرايع فرموده است كه اصحاب و ديگران اختلاف كرده اند در اين كه گناهان آيا همه شان كبيره اند و يا اينكه بر دو گونه اند:

كوچك و بزرگ و بعضى قول اوّل را گفته اند كه همه گناهان كبيره اند از آن جمله، مفيد و ابن برّاج و ابو الصلاح و ابن ادريس و طبرسى مى باشند و نظرشان بر آن است كه همگى در جهت مخالفت الهى شريكند و بزرگى و كوچكى را نسبى گرفته اند مثلا بوسيدن زن اجنبيه نسبت بزنا با او صغيره است و نسبت به نگاه كردن كبيره است و يا مثلا يكدرهم غصب كردن نسبت به كمتر از آن (لقمه) كبيره است و نسبت بغصب يكدينار صغيره است و هكذا ولى مصنف (صاحب شرايع) و اكثر متأخرين برآنند كه گناهان بر دو قسمند بزرگ و كوچك تا بظاهر آيۀ شريفه عمل كرده باشند كه مى فرمايد:«إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ» (1) كه مفهوم و معناى آيه آن است كه اجتناب پاره اى از گناهان كه كبائر باشند كفاره بعضى از گناهان ديگر است كه صغاير باشند و نيز

ص:341

خداى تعالى مى فرمايد:«اَلَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ» (1) كه خداى تعالى جمعى را بخاطر اجتناب كبائر مدح فرموده و نسبت به صغائر بر آنان سخت نگرفته و در حديث است كه اعمال صالحه كفارۀ گناهان كوچك مى شود.

نويسنده گويد: دو دليل گروه دوم به نظر تمام نيست اما آيه اول گرچه اجتناب از كبائر را شرط تكفير قرار داده و ليكن تعيين نفرموده است كه آنچه تكفير مى شود گناهان صغيره است كه اگر از آيه معنائى كه متأخّرين فرموده اند استفاده بشود اذن صريح در ارتكاب معاصى صغيره خواهد بود بشرط اجتناب از معاصى كبيره و اين حتما روانيست بلكه معناى آيه:«وَ اللّهُ أَعْلَمُ» آن است كه سيئات شما و گناهان گذشته شما در صورتى كه اجتناب از كبائر (كه همه گناهان كبيره است) سيئاتى كه از شما سرزده است تكفير مى شود و آيۀ شريفه در رديف آيات توبه قرار مى گيرد و هم چنين آيه كريمه ديگر كه استدلال به آن شده:«اَلَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ...» گوئى از كلمۀ كبائر الاثم مفهومى گرفته مى شود كه در مقابلش صغايرى بايد باشد درحالى كه ممكن است اضافه بيانيه باشد و كبائر بيانگر همان اثم باشد و لزومى نداشته باشد كه صغايرى در مقابلش باشد بلكه همۀ گناهان كبيره باشد.

و مؤيّد اين تفسير قول كسانى است كه استثناء را در ذيل آيه كريمه كه «إِلاَّ اللَّمَمَ» (2) است استثناء منقطع گرفته اند و لمم را معانى مختلف شده است و بهترين اش و شايد جامع بين همه معانى معنائى است كه در (المنجد) است گويد: و ربّما استعملت من افعال المقاربة بمعنى كاد نحو الّم بفعل كذا اى كاد بنابراين مفهوم از كريمه مباركه آن است كه قصد گناه را خداى تعالى از باب تفضّل گناه نشمرده است و مؤيد اين معنى حديثى است كه مجمع نقل مى كند كه فرموده است «اللمم ما بين الحدّين حدّ الدنيا و حدّ الاخرة» سپس اضافه مى كند:

«و فسّر حدّ الدنيا بما فيه الحدود كالسرقة و الزنا و القذف و حدّ الاخرة بما فيه العذاب كالقتل و عقوق الوالدين و اكل الربا فارادان اللمم ما لم يوجب عليه حدّا و لا عذابا» و نتيجه اين بيان آن است كه

ص:342

آنچه نه در دنيا موجب حد باشد و نه در آخرت سبب عذاب آن را گناه ناميدن صحيح نيست. و اللّه العالم بمرادات كلامه.

سؤال: اگر بگوييم كه گناه بزرگ و گناه كوچك دو دسته مشخّص از گناه است و هر يك از آن دو جدولى را اشغال مى كند جدول گناهان بزرگ و جدول گناهان كوچك در اينصورت اجتناب از گناهان بزرگ موجب آن باشد كه گناهان كوچك تكفير شود توجيه معقولى خواهد داشت ولى اگر بگوييم كه بزرگى و كوچكى گناه امر اضافى و نسبى است معناى تكفير اين خواهد شد كه اگر كسى را دو گناه پيش آمد چنانچه از گناه بزرگتر اجتناب نمود همين اجتناب كفّاره گناه كوچك خواهد بود مثلا اجتناب از بوسيدن كفّارۀ گناه نگاه كردن و اجتناب از زنا كفّاره گناه بوسيدن اجنبيه است و نتيجۀ اين گفتار آن كه اجتناب از كشتن مثلا كفّاره بريدن دست كسى است و هيچ كس اين را نتواند گفت از علامه نيشارى نقل شده كه در تفسيرش گفته است اين اشكال در صورتى وارد است كه همانگونه كه فرض شد كبائر گناهان مشخّصى باشد و چنانچه شخصى از همه آنها پرهيز نمود جرئت ارتكاب گناهان كوچك را بيابد و ليكن چون گناهان كبيره دقيقا مشخّص نيست هر گناهى را كه آدمى مى خواهد مرتكب شود احتمال خواهد داد كه از جمله گناهان كبيره باشد و مى بايست آن را ترك كند نظير اين سخن در طرف ثواب نيز هست مانند مخفى بودن شب قدر در ميان شبهاى ماه رمضان تا آدمى اهتمام به عبادت در هر شبى كه احتمال قدر در آن مى دهد داشته باشد چنانچه در روايت است كه بحضرت عرض مى كند شب قدر چه شبى است؟

نويسنده گويد مؤيّد اين نظريّه روايتى است كه صاحب وسايل قدّس سرّه در باب جهاد نفس وسايل از كنز الفوائد كراچكى نقل ميكند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «ان اللّه كتم ثلاثه فى ثلاثة كتم رضاه فى طاعته و كتم سخطه فى معصيته و كتم وليّه فى خلقه فلا يستخفّنّ احدكم شيئا من الطاعات فانه لا يدرى فى ايّها رضا اللّه و لا يستقّلنّ احدكم شيئا من المعاصى فانه لا يدرى فى ايّها سخط اللّه و لا يزرينّ احدكم باحد من خلق اللّه فانه لا يدرى ايّهم ولىّ اللّه» و اين روايت شريفه از غرر روايات است ميفرمايد: همانا خداى تعالى سه چيز را در سه چيز پنهان فرموده است:

رضا و خوشنودى خود را در طاعت اش پنهان فرموده و سخط و خشم خود را در گناه و معصيت كردن مكتوم نموده و دوست خود را در ميان خلقش پنهان نموده است پس كسى از شما هيچ عبادتى را سبك مشمارد زيرا نمى داند كه رضاى الهى در كدام آنها است و هيچيك از شما هيچ گناهى را كم نپندارد كه چه داند خشم در كدامين از گناهان است و هيچيك از شما به هيچ كسى از خلق خدا با چشم حقارت نگاه نكند كه نميداند ولىّ خدا كدامين از خلق است. «اوليائى تحت قبابى (قبائى) لا يعرفهم غيرى»

و اجزل لنا فيه من الحسنات و اخلنا فيه من السيئات

در اين روز حسنات فراوان بما عطا فرما و ما را در آن از بديها و زشتيها تهى و فارغ ساز، حاصل خواسته از خداى تعالى توفيق و الطاف الهيه است كه آدمى را مستعدّ و آماده انجام كارهاى خير نموده و هرچه بيشتر براى عبادتهاى فردى و اجتماعى نيرو بگيرد و وسايلى را كه موجب انحراف آدمى از راه خير است و سبب ارتكاب معاصى و موبقات است قطع فرمايد

خدايا چنان كن كه فرجام كار تو خوشنود باشى و من رستگار

و املأ لنا، ما بين طرفيه حمدا و شكرا و اجرا و ذخرا فضلا و احسانا

و مابين آغاز و انجام روز را يعنى همه روز را براى ما پر كن از ستايش و سپاس و خرد و اندوخته و فضل و احسان يعنى بزبان ستايش تو كنيم و بعمل از نعمت هاى تو در همان راه كه فرموده اى بهره بردارى كنيم تا شكرگزار تو باشيم و همه حركات و سكون ما در

ص:344

خلال روز پاداش آور و ذخيرۀ روز بازپسينمان باشد و در فضل و احسان تو مستغرق باشيم

اللّهم يسّر على الكرام الكاتبين مؤنتنا و املأ لنا من حسناتنا صحائفنا و لا تخزنا عندهم بسوء اعمالنا

بارالها زحمت ما را بر كرام كاتبين آسان فرما و نامه هاى اعمال ما را پر از كارهاى نيك گردان و ما را نزد آنان با كارهاى زشت مان بى آبرو مفرما

فرشته اى كه در سمت چپ است قلم را از نوشتن عمل بنده مسلمانى كه خطاكار است و يا بدكار تا شش ساعت بازمى دارد و چيزى نمى نويسد پس اگر پشيمان شد و از خدايتعالى استغفار كرد آن را حذف مى كند وگرنه يك گناه برايش مى نويسد و در روايت ديگرى است كه فرشته سمت راست بر فرشته سمت چپ امير است پس آنگاه كه انسان كار نيك انجام مى دهد فرشته سمت راست آن عمل را به ده برابر براى او مى نويسد و هر گاه كار زشت انجام داد فرشته سمت چپ مى خواهد بنويسد فرشته سمت راست به او مى گويد:

دست نگهدار، او نيز هفت ساعت دست نگاه مى دارد اگر در خلال اين مدت از خدا طلب مغفرت نمود هيچ بر او نوشته نمى شود و اگر از خدا استغفار نكرد يك گناه براى او نوشته مى شود. از اين روايات استفاده مى شود كه فرشتگانى كه براى كتابت اعمال ما مأموريت دارند فرشتگانى كريم و بزرگوارند و نيز مجلسى قدّس سرّه از كتاب سعد السعود نقل ميكند كه در آن كتاب از كتاب قصص القرآن هيضم بن محمد نيشابورى نقل كرده كه عثمان بر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم وارد شد و عرض كرد بفرمائيد كه هر بنده اى چند فرشته به همراهش مى باشد و حديث را بهمان نحو كه از تفسير رازى نقل كرديم ادامه داده تا آنجا كه فرشته مى گويد «فبئس القرين ما اقل مراقبته للّه عز و جلّ و ما اقل استحيائه منه» سپس شمارۀ فرشتگان را به ده مى رساند بجز ملائكه شب و روز كه با آنها شماره شان بيست فرشته خواهد بود سيد بن طاوس رحمه اللّه پس از نقل اين روايت مى فرمايد: بدانكه خداى عزّ و جل بهر انسانى دو فرشته گماشته كه هرچه خروش از او سر مى زند بنويسند و در اخبار رسيده است كه دو فرشته به روز به نزد او مى آيند و دو فرشته به شب و آيۀ شريفه (لَهُ مُعَقِّباتٌ)

اشاره به اين فرشته ها است زيرا اين فرشتگان به دنبال همديگر در شبانه روز مى آيند و دو فرشته روز به هنگام طلوع فجر صبح مى آيند و تا غروب آفتاب هركارى كه بكند مى نويسند و چون آفتاب غروب كرد آن دو فرشته كه به نوشتن كارهاى شبانه موكلّند فرود مى آيند و آن دو فرشته روز بالا مى روند و پروندۀ اعمال انسان را به همراه دارند و اين كار ادامه دارد تا هنگامى كه اجل او فرا رسد و چون مرگ او فرا رسيد به انسان صالح

ص:346

مى گويند:

خدا تو را كه رفيق ما بودى جزاى خير دهد چه بسيار كارهاى نيك كه از تو مشاهده كرديم و چه سخنهاى خوب كه از تو شنيديم و چه مجالس خوبى داشتى كه ما در آنها شركت كرديم ما امروز آنچه را كه تو دوست دارى انجام مى دهيم و نزد پروردگارت شفيع تو هستيم و اگر گناه كار باشد به او مى گويند خدا به تو مصاحب ما جزاى بد بدهد حقيقتا كه ما را آزار مى دادى چه كارهاى زشت كه از تو ديديم و چه سخنهاى ناپسند كه از تو شنيديم و چه مجالس بدى كه ما را به آن مجالس كشاندى و ما امروز ناخوش آيند توايم و گواهان به نزد پروردگاريم. پايان

و در كافى شريف با سند خود از امام موسى بن جعفر عليه السّلام و او از پدرش نقل مى كند كه فرمود: پرسيدم از پدرم از آن دو فرشته كه آيا آدمى كه مى خواهد گناه كند و يا كار نيكى انجام دهد آن دو فرشته مى فهمند كه او چنين قصدى دارد؟ فرمود بوى چاه مستراح و بوى عطر مثل هم اند؟ عرض كردم: نه. فرمود بنده به هنگامى كه قصد كار خوب مى كند نفسى كه مى كشد معطّر مى شود پس فرشته سمت راست به فرشتۀ سمت چپ مى گويد:

(بهوش باش) كه او قصد كار نيك كرده و چون كار نيك را انجام مى دهد با زبانش بجاى قلم و آب دهنش بجاى مركّب آن عمل را ثبت مى كنند و هرگاه قصد گناه كرد نفسش بد بو مى شود فرشته سمت چپ به فرشته سمت راست مى گويد: بهوش، كه او قصد گناه كرده پس چون گناه را بجا آورد زبانش قلم و آب دهانش مركب مى شود و آن گناه را براى او ثبت مى كنند. و نيز در كافى شريف از فضيل بن عثمان مرادى نقل مى كند كه گفت شنيدم امام صادق عليه السّلام فرمود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده است:

انجام نداد هيچ بر او نوشته نمى شود و اگر او آن گناه را انجام داد هفت ساعت مهلت داده مى شود فرشته سمت راست بفرشته مأمور ثبت گناه كه در سمت چپ است مى گويد شتاب مكن شايد كار خوبى را بدنبال اين كار بد انجام دهد كه اين گناه را محو كند كه خداى تعالى مى فرمايد:«إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ» (1): كارهاى نيك گناهان را از بين مى برد يا آنكه شايد استغفار كند پس اگر آن شخص گفت: «استغفر اللّه الذى لا اله الاّ هو عالم الغيب و الشهادة العزيز الحكيم الغفور الرحيم ذو الجلال و الاكرام و اتوب اليه» از گناهى كه كرده بود هيچ بر او نوشته نمى شود و اگر هفت ساعت گذشت و او بدنبال كار بدى كه كرده نه كار خيرى كرد و نه استغفار، فرشتۀ حسنات به فرشتۀ سيئات مى گويد بنويس بر شقىّ محروم. حاصل روايت آن كه اين چهار چيز مانع از هلاكت است اوّل آن كه قصد كار نيك كند ولى انجام ندهد دوّم آن كه قصد كند و انجام دهد سوّم آن كه قصد گناه كند و انجام ندهد كه هيچ بر او نوشته نمى شود چهارم آن كه كار بد را انجام دهد ولى سپس كار نيكى بجا آورد كه موجب محو آن گناه باشد و يا استغفار مى كند كه آمرزيده شود و على عليه السّلام فرمايد: «فاتقوا اللّه الذى انتم بعينه و نواصيكم بيده و تقلبكم فى قبضته»(2): از خدايى بپرهيزيد كه در محضر او هستيد و سرنوشت شما به دست او است و حركات شما در قبضه قدرت او است اگر گناه پنهان كنيد ميداند و اگر گناه آشكار كنيد مى نويسد «قد وكل بذلك حفظة كراما لا يسقطون حقا و لا يثبتون باطلا»: و براى اين كار، محافظين بزرگوارى را گماشته كه نه حقّى از قلمشان مى افتد و نه باطلى را ثبت مى كنند، و ظاهر اين فرمايش آن است كه فرشتگان محافظ مأمور ثبت اعمالند چنانچه ظاهر آيه شريفه:«يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ» (3) نيز همين است و امّا اسرار درونى و قلبى را بجز خداى تعالى كسى بر آنها آگاه نيست چنانچه در دعاى شريف كميل به اين نكته اشاره شده است كه عرض مى كند: «و كنت انت الرقيب علىّ من ورائهم و الشاهد لما خفى عنهم و برحمتك اخضيته و بفضلك سترته» و در روايت زرارة از امام

ص:348

صادق و يا باقر عليهما السّلام آمده است كه فرمود: نمى نويسد فرشته مگر آنچه را كه مى شنود «لا يكتب الملك الا يسمع» خداى تعالى فرمايد:

«وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً» (1) خدا را در اندرون دلت از روى تضرع و خوف متذكّر باش حضرت فرمود: ثواب اين ذكر قلبى را بجز خداى تعالى كسى نمى داند.

و اينجا روايت شريفه اى است كه ما با ذكر آن اين اوراق را متبرك مى كنيم و سخن را در اين موضوع پايان مى دهيم.

ديگر غير خدايى به آنان گفته مى شود كه گناهان شما هردو نفر آمرزيده شد «فاذا لبثا لا يريدان بذلك الا وجه اللّه قيل لهما غفر كلما» و چون بنشينند تا از يكديگر احوالپرسى كنند و پرس و جويى داشته باشند فرشتگان محافظ يكى بديگرى مى گويد: بكنارى برويم و از اين دو دور باشيم شايد ميان آنها سرّى باشد كه ما نمى دانيم و خداى تعالى آن را بر آنان پوشيده نگاه داشته است و ما را به آن آگاه نفرموده است: «فاذا جلسا يتساءلان قالت الحفظة بعضها لبعض اعتزلوا بناعنهما فان لهما سرّا و قد سرّه اللّه عليهما» اسحاق گويد: عرض كردم:

فدايت شوم پس فرشتگان محافظ سخن آنان را نمى شوند و نمى نويسند؟ درحالى كه خداى تعالى مى فرمايد:«ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» (1) اسحاق گويد: «فنكس ثم راسه طويلا ثم رفعه و قد فاضت دموعه على لحيته»: چون اين سؤال كردم حضرت مدتى دراز سر را بزير افكند وقتى سر برداشت ديدم سيلاب اشك از ديدگانش بر محاسن شريفش جارى است و فرمود: «ان كانت الحفظة لا تسمعه و لا تكتبه فقد سمعه عالم السرّ و اخفى»: اگر حافظين از ملائكه نمى شنود و نمى نويسد خداى آگاه از سرّ و پنهان تر از سرّ كه شنيده است. سپس امام عليه السّلام به اسحاق كلامى فرمود كه دل هاى آگاه را از جا مى كند و پشت را مى لرزاند و آن اين كه فرمود: «يا اسحاق خف اللّه كانّك تراه فان كنت لا تراه فانّه يراك فان شككت انّه يراك فقد كفرت و ان ايقنت انّه يراك ثم بارزته بالمعصية فقد جعلته اهون الناظرين اليك» اين قسمت از روايت شريفه انشاء اللّه در مورد مناسب مورد بحث قرار خواهد گرفت.

شرح اين هجران و اين خون جگر اين زمان بگذار تا وقت دگر

علاّمه جليل القدر شيخ بهائى قدّس سرّه در مفتاح الفلاح فرموده است كه آسان شدن زحمت بر كرام كاتبين كنايه از آن است كه انسان كمتر سخن بيهوده بگويد و كمتر كار بى فايده انجام دهد سخن ها و كارهايى كه نه سود دنيوى دارند و نه نفع اخروى كه اگر چنين كند كرام كاتبين كمتر ثبت اقوال و افعال ما را كنند و تخفيفى است دربارۀ آنان. پايان سخن شيخ قدّس سرّه.

ص:350

نويسنده گويد:

ظاهرا مقصود شيخ اجتناب از فضول كلام است و آن بحسب آنچه علماى اخلاق تحديد فرموده اند سخنى است كه نه نفع دنيا داشته باشد و نه سود آخرت كه فرموده اند فضول الكلام يميت القلب سخن بيهوده دل را مى ميراند و با توجه باينكه وظيفه فرشتگان ثبت اعمال و اقوال است توجيه فرموده شيخ چيست؟ و بعبارت ديگر اگر شيخ مى فرمود كه اين جمله از دعا كنايه از اين است كه آدمى عملى انجام ندهد و سخن نگويد تا فرشتگان بزحمت ثبت نيفتند فهمش آسانتر بود از اين كه بگوييم كنايه است از عصمت از سخنان و كارهاى بيهوده زيرا اگر فرشتگان اين اعمال و اقوال بيهوده و لغو را بنويسند انجام وظيفه اى داده اند و چه فرق است ميان اين اعمال و اعمال خوب و بد و اين اقوال و اقول زشت و زيبا كه بهرحال بايد ثبت شود مگر اينكه بگوئيم فرشتگان نيز همچون آدميان اشتغال بكارهاى بيهوده براى شان خستگى آور است كه ما در خودمان ملاحظه مى كنيم كه اشتغال به كارهاى لازم و ضرورى براى يك كارمند وظيفه شناس آن خستگى را نمى آورد كه كارهاى بيهوده و بى ارزش و بعضى از بزرگان فرموده اند كه كرام كاتبين از نوشتن حسنات خسته نمى شوند بلكه خستگى شان در نوشتن سيئات است چنانچه در بعضى از روايات نيز به اين معنى اشاره شده است كه فرمود: فرشتگان چون حسنات بنويسند خوشحال بالا مى روند و با مسرّت و شادمانى صحيفۀ عمل را بخداى تعالى عرضه مى كنند: «صعدوا بها فرحين و عرضوها على ربّهم مسرورين» ولى چون گناهى را ثبت مى كنند «صعدوا بها و جمين محزونين» آن را با قيافه درهم و غمناك بالا مى برند پس خداى عزّ و جل مى فرمايد: بندۀ من چه كرده است؟ آنان ساكت مى مانند تا آن كه سؤال، دوباره و سه باره تكرار مى شود در بار سوّم عرض مى كنند: «الهنا انت الستّار على عبادك و قد امرت بستر العيوب فاستر عيوبهم و انت علاّم العيوب»: بارالها تو خود از عيب ها آگاهى و نيازى بعرض ما نيست و ليكن تو عيوب بندگان را مى پوشانى و دستور فرموده اى كه عيب ها پوشيده بماند پس بارالها عيب بندگانت را بپوشان فرمود بدين جهت آنان كرام كاتبين نام دارند و اين روايت تقريبا صراحت دارد در آن معنى كه ما براى كرام كاتبين گفتيم.

ص:351

خداى تعالى عالم بر همه اعمال و احوال و نيّات و خفايا و اسرار است بنابراين گماشتن محافظ براى نوشتن و ثبت اعمال انسان چه معنى مى تواند داشته باشد؟

در پاسخ اين سؤال توان گفت كه براى هر فرد بشرى تصوّر دو موجود محدود هرچند غير مرئى باشد كه كوچكترين گفتار و كردارش را ثبت مى كنند آسان تر است از توجه دايم به ذات لا يتناهى پروردگار و توجه به اين دو مأمور سرّى و مخفى بيشتر آدمى را به دقت و مراقبت در گفتار و كردار وامى دارد تا آنكه فقط سروكار خود را با خداى كريم و آمرزنده و بخشنده بداند چنانچه بهمين معنا تقريبا اشاره فرموده است امام صادق عليه السّلام در روايتى كه هشام بن حكم گويد: يكى از زنادقه از امام صادق عليه السّلام پرسيد چرا خداى تعالى فرشتگانى را ببندگانش گماشته كه كارهاى آنان را چه زشت چه زيبا بنويسند با آن كه خداى تعالى عالم است به پنهان و پنهان تر؟ حضرت فرمود: خداى تعالى فرشتگان را چنين مأموريت داده و آنان را گواه بر خلق خود قرار داده تا بندگان بخاطر آن كه آنان بهمراهشان هستند بيشتر مواظب اطاعت خدا باشند و از مخالفت او خوددارى بيشتر كنند چه بسيار بنده اى كه قصد گناه مى كند ولى چون متذكّر آنان مى شود از گناه خوددارى مى كند و مى گويد پروردگار من مرا مى بيند و مأمورين محافظ من نيز گواه و شاهدان قضّيه هستند...

«عن هشام بن حكم قال سئل الزنديق فيما سأل ابا عبد اللّه فقال ما علّة الملائكة الموكّلين بعباده يكتبون عليهم و لهم و الله عالم السّر و ما هو اخفى؟ قال استعبدهم بذلك و جعلهم شهودا على خلقه ليكون لملازمتهم ايّاهم اشدّ على طاعة اللّه مواظبة و عن معصيته اشدّ انقباضا و كم من عبديهمّ بمعصيته فذكر مكانها فارعوى و كفّ فيقول ربّى يرانى و خفظتنى علىّ بذلك تشهد. الحديث» نكته بسيار جالب در روايت شريفه آن است كه تعيين مأموران مخفى از طرف خداى تعالى نه از آن باب است كه نوعى تشديد و سخت گيرى در حق بنده باشد كه مبادا عملى انجام دهد كه معاذ اللّه از قلم بيفتد و يا با وجود شاهد عينى چنين حجّت بر او تمام شود و نتواند روز جزا انكار كند بلكه از باب لطف و مرحمت است كه خداى تعالى نسبت به بنده اش دارد تا شايد توجه به اين كه اعمالش مراقب و محافظ دارد او را از ارتكاب بگناه بازدارد و با

ص:353

طاعت و عبادت تشويق و ترغيب نمايد چنانچه در روايت تصريح به اين معنى شده است «فسبحانه من رؤف ما احكمه»

اللهم اجعل لنا فى كل ساعة من ساعاته حظّا من عبادتك و نصيبا من شكرك و شاهد صدق من ملائكتك

از زرد شدن آفتاب... ساعت يازدهم پيش از زرد شدن آفتاب است تا زرد شدن آن...

ساعت دوازدهم از زرد شدن شمس است تا غروب آن...

نويسنده گويد:

اين تقسيم خالى از اشكال نيست زيرا در ساعت نهم و ساعت دهم كه همچون ديگر ساعات مقصود جزيى از زمان است تا دو ساعت بعد از نماز عصر و از نماز عصر دو ساعت بعد از نماز تا پيش از زرد شدن آفتاب ذكر شده است كه اگر مقصود معناى لغوى آن باشد دو ساعت مفهوم صحيحى نخواهد داشت و اگر مقصود ساعت اصطلاحى، اصطلاحى باشد يعنى يكصد و بيست دقيقه آن هم بعيد بنظر مى رسد، زيرا هرچند بعضى از اقسام ساعت مانند ساعت آبى و غيره در آن زمان اختراع شده بود و لكن متداول و معمول نبود (و هارون الرشيد ساعت آبى مكمّلى براى شارلمانى امپراطور فرانسه فرستاد و در قرن دهم ميلادى ژربر نخستين بار آلت محركه اى از نوع جديد در ساعت كار گذاشت در قرن دوازدهم چرخهاى ساعت تكميل گرديد(1)

پس در زمان ائمه عليهم السّلام استعمال ساعت آن رواج را نداشت كه موردنظر روايت قرار گيرد و دستور تطبيق وظايف شبانه روزى بر آن داده شود و استبعاد ديگرى نيز در تقسيم است و آن اين كه چرا از شب چيزى در تقسيم منظور نشده با اين كه شب براى دعا و توسل مناسب تر از روز است و لكن جاى تعجب است كه در روايتى شبانه روز به بيست و چهار تقسيم شده كه در صورت صحّت روايت با كشف علمى امروز تطبيق مى كند و آن روايت چنين است كه فرمود: «يفتح للعبد يوم القيامة اربع و عشرون خزانه لساعات اليوم و الليلة فيفتح منها خزانة فيراها مملوة نورا من حسناته التى عملها فى تلك الساعة فيناله من الفرح و الاستبشار بمشاهدة تلك الانوار ما لو قسّم على اهل النار لألهاهم عن الاحساس بألمها و تفتح له خزانة اخرى فيراه سوداء مظلمه يفوح نتنها و يفشاه ظلامها و هى الساعة التى عصى اللّه تعالى فيها فيناله من الهول و الفزع ما لو قسم على اهل الجنة لنقص عليهم نعيمها و يفتح له خزانة اخرى فارغة

ص:355

ليس فيها ما يسوئه و هى الساعة التى نام فيها او غفل (و اشتغل) فى شىء من مباحات الدنيا فيتحّر على خلّوها و يناله من الغبن الفاحش ما يناله من قدر على ربح كثير ثم ضيّعه و اليه الاشاره بقوله تعالى يوم يجمعكم ليوم الجمع ذلك يوم التغابن پس معناى دعا اين است كه: بارالها در هر لحظه اى از لحظات شبانه روز و هر جزيى از اجزاء آن از براى من حظ و نصيبى از عبادتت قرار بده و نصيب و بهره اى از شكرت كه هيچ لحظه بدون عبادت تو، خالى از شكرگذارى بر نعمت هايت بر من مگذرد و در بسيارى از نسخه ها بجاى عبادتك (عبادك) ضبط شده يعنى بارالها در تمام ساعات شبانه روز مرا نصيبى از بندگانت قرار بده تا حضور آنان را درك كنم و يشرف صحبت شان نائل آيم و از انوارشان استضائه كنم چنانچه عارف شيراز گويد:

روضۀ خلدبرين خلوت درويشان است يا آن كه مضافى مقدر شود مثلا نصيبا من صفات عبادك مانند صفاتى كه در قرآن شريف ذكر فرموده است «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ

عشرن عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً...» (1) تا آخر آيات شريفه يا آن كه مضاف محذوف عبوديت باشد يعنى نصيبى از بندگى بندگانت داشته باشيم همان مقامى كه بالاتر از آن براى بشر منظور نيست چنانچه امير المؤمنين عليه السّلام عرض مى كند: «كفى بى عزّا ان اكون لك عبدا» و حافظ گويد:

اميد خواجگيم بود بندگى تو كردم هواى سلطنتم بود خدمت تو گزيدم

و اين حقيقت آنگاه متحقق شود كه بنده از هرچه غير او است فانى شود و جز دوست هيچ نخواهد و نظر و منظورش مطالعه جمال و مشاهده جلال باشد حكيم شيراز را در اين باره قطعه اى است درخشان دريغم آيد نگفته بگذرم وى گويد:

يكى خرده بر شاه غزنين گرفت كه حسنى ندارد ايازاى شگفت

گلى را كه نه رنگ باشد نه بوى غريب است سوداى بلبل بر اوى

به محمود گفت اين حكايت كسى به پيچد از انديشه بر خود بسى

كه عشق من اى خواجه بر خوى اوست نه بر قد و بالاى دلجوى او است

ص:356

شنيدم كه در تنگنائى شتر بيفتاد و بشكست صندوق در

به يغما ملك آستين برفشاند وز آنجا به تعجيل مركب براند

سواران پى دُر و مرجان شدند ز سلطان به يغما پريشان شدند

نماند از و شاقان(1) گردن فراز كسى در قفاى ملك جز اياز

چو سلطان نظر كرد او را بديد ز ديدار او همچو گل بشكفيد

بدو گفت كاى سنبلت پيچ پيچ ز يغما چه آورده اى؟ گفت هيچ

من اندر قفاى تو مى تاختم ز خدمت به نعمت نپرداختم

گرت قربتى هست در بارگاه به حاجت مشو غافل از پادشاه

خلاف طريقت بود كاوليا تمنّا كنند از خدا جز خدا

گر از دوست چشمت به احسان او است تو در بند خويشى نه در بند دوست

«و شاهد صدق من ملائكتك»: اضافه شاهد بصدق اضافۀ بيانيه است يعنى فرشتگانى كه همواره گواهان صادق هستند و امكان ندارد كه شهادت به دروغ بدهند آنان را گواهان عبادات من قرار بده. اينگونه تعبيرات از باب ذكر لازم و ارادۀ ملزوم است كه از فنون بلاغت است و مقصود همان توفيق يافتن بعبادات و اطاعات است كه لازمه اش شهادت ملائكه است.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و احفظنا من بين ايدينا و من خلفنا و عن ايماننا و عن شمائلنا و من جميع نواحينا

بارالها بر محمّد و آل او درود بفرست و ما را از پيش رو و پشت سر و راست و چپ و از همه سو محافظت بفرما. به احتمال زياد اين قسمت از دعا اشاره است به آيۀ شريفه آنجا كه دشمن قسم خورده انسان. شيطان لعين گفت:«لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ» (2): من حتما و حتما بر سر راه راست و صراط مستقيم كه تو تعيين فرموده اى خواهم نشست تا

ص:357

بندگانت را گمراه كنم آنگاه از پيش رو و پشت سر و راست و چپ آنان درمى آيم تا بيشترين آنان شكر نعمت بجاى نياورند.

روبرويم مى گويد: مترس كه خداى تعالى بخشنده و مهربان است و من در جوابش اين آيه را مى خوانم:«وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً» (1) آمرزش و بخشش من بسيار است ولى بر آنكس كه توبه كند و بخدا ايمان آورد و نيكوكار گردد و سپس براه هدايت قدم بگذارد «و امّا من خلفى فيخوّفنى الضيعة على من اخلّفه بعدى» و اما از كمينگاه پشت سر مرا مى ترساند كه بازماندگانت پس از مرگ ضايع مى شوند و ذليل و خوار مى گردند و من آيه را به او مى خوانم «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها» (2): هيچ جنبنده اى بر روى زمين نيست مگر آنكه روزى اش بر خداى تعالى است.

«و اما عن يمينى فياتينى من قبل النسّاء»: از كمينگاه راست كه مى خواهد مرا گمراه كند از راه ثنا و ستايش مردم وارد مى شود يعنى مرا وسوسه مى كند كه كارهاى نيك موجب خوشنامى تو ميان مردم و ثناگوئى آنان نسبت بتو خواهد شد پس من اين آيه را مى خوانم:«وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» (3): تنها مردمان باتقوايند كه عاقبت نيك و سرانجام خوب دارند. «و انا عن شمالى فيأتينى من قبل الشهوات»: و از كمينگاه چپ مرا از راه شهوتها وسوسه مى كند من اين آيه را مى خوانم «وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ» (4): نه هرآنچه آدمى شهوت آن را دارد از آن كامياب مى شود بلكه چه بسا كه ميان او و آنچه دلخواه او است حايل و مانعى ايجاد شود چنانچه براى گذشتگان اين چنين شد.

«و من جميع نواحينا»: نواحى جمع ناحيه است بمعنى جانب و سو يعنى از همه سو و همه جوانب و دور و بر ما، ما را حفظ فرما، ذكر عام بعد از خاص است تا شامل فوق و تحت هم بشود و آدمى از همۀ جهات در محيط حفظ الهى قرار بگيرد كه دست مكر شيطان قوى است و بجز پناه بردن بحريم حفظ الهى چاره اى نيست.

دام سخت است مگر يار شود لطف خداى ورنه انسان نبرد صرفه ز شيطان رجيم

ص:359

حفظا عاصما من معصيتك هاديا الى طاعتك مستعملا لمحبّتك

بارالها ما را آنچنان حفظ فرما كه ما را از گناه و معصيت تو باز دارد و به فرمانبردارى و اطاعت تو رهنمون و عامل جلب محبّت تو باشد.

بنظر مى رسد كه در ترتيب مذكور در دعاى شريف نوعى سببّيت منظور شده است زيرا اجتناب از گناه باعث توفيق به عبادت و اطاعت خداى تعالى است و ارتكاب گناه موجب ضلال و سلب توفيق است كه ظلمت حاصل از گناه در دل دلرا از رغبت بعبادت بازمى دارد. همانگونه كه كسالت حاصل از خوردن غذاهاى ناباب موجب آن مى شود كه معده شهوت طعام سالم را از دست بدهد و اين معنى علاوه بر آن كه هركسى در وجدان خود اين اثر را مى يابد در روايات نيز به آن اشاره شده است مانند روايتى كه راوى بخدمت امام شكايت از عدم توفيق به تهجّد و نماز شب مى كند حضرت مى فرمايد: «انت رجل قيّدتك ذنوب يومك» گناهانى كه در روز انجام مى دهى پاى بند شبانه تو مى شود و نمى گذارد كه شب از بستر برخيزى و به عبادت و مناجات پردازى و همانگونه كه محفوظ بودن از گناه آدمى را به عبادت رهنمون مى گردد مواظبت بعبادات نيز بواسطه نورى كه در دل ايجاد مى كند عامل جلب محبّت خداى تعالى است و اين معنى كه از جمله مستعملا لمحبّتك استفاده مى شود به دو معنى تواند بود يكى آن كه عبادت عامل جلب محبّت بنده به خداى تعالى باشد و ديگر آن كه عامل جلب محبّت خداى تعالى به بنده باشد و به اصطلاح ادبى محبّت كه در (لمحبّتك) اضافه بكاف خطاب شده است ممكن است از قبيل اضافه فعل به فاعل باشد كه معناى اول را مى دهد و ممكن است اضافه فعل به مفعول باشد كه معناى دوّم از آن استفاده مى شود.

اما معناى اول يعنى محبّت بنده به خداى تعالى را چنين توجيه كرده اند كه آن عبارت است از محبّت به طاعت و عبادت و موجبات رضاى خداوندى و اجتناب از آنچه موجب سخط و غضب حق تعالى است وگرنه محبّت بنده به خداى تعالى جز بدين معنى تصوّر ندارد زيرا بنا بقول جمهور متكلمين محبّت يك نوع اراده است و اراده جز به حوادث و

ص:360

رويدادها تعلق نمى گيرد و چون ذات خداى تعالى ثابت و ازلى و لا يتغيّر است معقول نيست كه متعلق محبّت يعنى اراده بشود و از اين گذشته ميان محبّ و محبوب بايستى يك نوع هم جنسى و سنخيّت وجود داشته باشد و چه جنسيّت و سنخيّت ميان بنده و خدا است؟ تا متعلق محبّت بنده بشود.

و عارف اكباتان مى سرايد:

بدريا بنگرم دريا ته وينم بصحرا بنگرم صحرا ته وينم

بهرجا بنگرم كوه و در و دشت نشان از روى زيباى ته وينم

و حكيم و عارف هيدجى گويد:

من بهرچه مى گذرم بوى دوست مى شنوم من بهرچه مى نگرم روى او است مى بينم

نى عجب اگر گويم او من است و من اويم وين عجبترست كه بازاو وى است و من اينم

پس محبّت بنده به خداى تعالى امرى است وجدانى نظير محبّت به غير خدا و اما محبت خداى تعالى نسبت به عهد و دوست داشتن حضرتش بنده را از حقيقت آن همچون ديگر صفات الهى كسى آگاه نيست مگر محرمان راز و آنان كه در مقام معرفت قدمى استوار دارند و از راسخين در علم بشمارند و بمقام تجلّى صفات نائل آمده اند آنان دانند كه محبّت خداى تعالى بعبد يعنى چه و بعيد نيست كه مرحله كامل محبّت بنده بخدا مستلزم محبّت خداى تعالى به او باشد چنانچه آيۀ شريفه:«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ» (1) اشاره اى بدين مطلب دارد و روايت مورد اتفاق ميان شيعه و سنّى متضمّن آن معنا است و عرفا و بزرگان تعبير از آن بقرب نوافل فرموده اند كه در آن روايت دارد: «لا يزال بتقرب الىّ عبدى بالنوافل حتى احبّه فاذا احببته كنت سمعه الذى يسمع به و...» و ما شرح اين روايت شريفه را در رساله اى مستقل بنام (حول الولاية و اولى الامر) كه در لبنان چاپ و منتشر شده است آورده ايم.

امام صادق عليه السّلام در مصباح الشريعه مى فرمايد: هنگاميكه نور محبّت خداى تعالى به باطن بنده اى تابيد او را از هرچه غير خدا است خالى مى كند كه نه بچيزى سرگرم مى شود و نه بياد چيزى مى افتد «حبّ اللّه اذا اضاء على سرّ عبد اخلاه عن كل شاغل و كل ذكر سوى اللّه» و دوست خدا را خلوص باطن از همه مردم بيشتر و گفتارش راست تر و در پاى بندى به عهد از همه باوفاتر و در ناحيۀ عمل از همه پاكتر و در مقام ذكر از همه باصفاتر و جانش

ص:362

از همه عابدتر است «و المخلص اخلص الناس سرّا للّه و اصدقهم قولا و اوفاهم عهدا و ازكاهم عملا و اصفاهم ذكرا و اعبدهم نفسا» محبّ خدا وقتى كه مناجات مى كند فرشتگان مى بالند و هركدام كه به ديدارش نائل آيد افتخارى نصيب خويش مى داند «يتباهى به الملائكه عند مناجاته و يفتخر برؤيته» بواسطه او خداى تعالى شهرهايش را آباد مى كند و به احترام او بندگانش را گرامى مى دارد اگر خدا را بحق او قسم دهند و حاجتى بخواهند به آنان عطا مى فرمايد و بلا را از آنان به رحمتش برمى گرداند پس اگر خلق بدانند كه او چه مقام و منزلتى نزد خداى تعالى دارد بخاك زير پايش تقرّب بخدا مى جويند «فلو علم الخلق ما محلّه عند اللّه و منزلته لديه لما تقرّبوا الى اللّه الاّ بتراب قدميه» و امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: حبّ خدا آتشى است كه از نزديك هرچه كه بگذرد آتش مى گيرد «حبّ اللّه نار لا تمرّ على شىء الا احترق» و نور خدا نورى است كه بهرچه بتابد روشنش مى سازد و آسمان خدا هرچه كه از زير آن ظاهر مى شود مى پوشاندش و نسيم الهى به چيزى نمى وزد مگر آن كه آن را به حركت و جنبش درمى آورد و آب حيات الهى همه چيز را زنده مى كند و از زمين خداوندى همه چيز مى رويد پس هركه خداى را دوست بدارد خداى تعالى همه چيز از سلطنت و قدرت و ثروت باو عطا مى فرمايد «فمن احبّ اللّه اعطاه كل شىء من الملك و الملك» و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: وقتى خداى تعالى بنده اى را دوست بدارد در دلهاى اصفيايش و ارواح فرشتگانش و ساكنان عرشش محبّت او را جاى مى دهد كه او را دوست بدارند پس دوست حقيقى چنين شخصى است خوشا بحال او باز خوشا بحال او و او را است نزد خداى تعالى شفاعتى به روز قيامت. پايان سخن امام صادق عليه السّلام.

حالات و داستانهايى كه از محبّان ظاهرى و عاشقان جمال ظاهر زينت بخش كتابهاى ادب فارسى و عربى است احيانا به افسانه شبيه تر است تا واقع «وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ» (1)

عاشقان را هر نفس سوزيدنى است برده ويران خراج و عشر نيست

خون شهيدان را ز آب اوليتر است اين خطا از صد صواب اولى تر است

ص:363

مولانا در كتاب بى نظيرش هرگاه كه به اين وادى مى رسد جذبه عشق آنچنان او را فرا مى گيرد كه گويى از خود بيخود شده و جولانگاه سخن در اوجى بس رفيع قرار مى گيرد بشنويد چه مى گويد:

عاشقان را هر زمانى مردنى است مردن عشّاق خود يك نوع نيست

او دو صد جان دارد از نور هدى و ان دو صد را مى كند هردم فدا

گر بريزد خون من آن دوست رو پاى كوبان جان برافشانم بر او

آزمودم مرگ من در زندگى است چون رهم زين زندگى پايندگى است

اقتلونى اقتلونى يا ثقات ان فى قتلى حياتا فى حيات

يا منير الخدّ يا روح البقا اجتذب قلبى وجدلى باللّقا

لى حبيب حبّه يشوى الحشا لو يشاء يمشى على عينى مشى

عاشقان را شد مدرس عشق دوست دفتر و درس و سبقشان روى او است

خامُشند و نعرۀ تكرارشان مى رود تا عرش و تخت يارشان

سلسلۀ اينقوم جعد مشكبار مسئله دور است اما دور يار

تتميم: سيد شارح قدّس سرّه از بعض ارباب عرفان نقل مى كند كه فرموده همانگونه كه محبّت محبّ را مراتبى است متفاضل محبّت محبوب را نيز درجاتى است متفاوت، محبّتش به عوام، آن است كه رحمت و غفرانش شامل حال آنان شود و بر آنان به افعال و آيات تجلّى كند و محبّتش به خواص به اين است كه تجلّى صفات جمال را به آنان اختصاص مى دهد و ظلمت صفات شان را با انوار صفات خود مى پوشاند پس نخست آتش جلال تجلّى مى كند و هرآنچه را كه در دلشان هست مى سوزاند سپس تجلّى بنور جمال مى فرمايد و آنان را از خودشان محو مى سازد و با خودش ثابت مى كند (فانى فى اللّه و باقى باللّه مى شوند) و از آنان شنوايى و بينايى و گويايى را سلب مى كند چنانچه در حديث صحيح مشهور ميان عامّه و خاصّه است كه فرمود چون او را دوست داشتم گوشى كه با آن مى شنود و چشمى كه با آن مى بيند و زبانى كه با آن حرف مى زند و دستى كه با آن حمله مى كند من خودكار همه اينها را انجام مى دهم اگر مرا بخواند جوابش مى گويم و اگر

ص:364

حاجتى از من بخواهد روايش كنم سپس از علامه شيخ بهائى قدّس سرّه نقل مى كند كه در اربعينش فرموده است: مقصود از «كنت سمعه الّذى يسمع به و بصره الذى يبصر به تا آخر...» آن است (و خدا دانا است) كه من هنگامى كه بنده ام را دوست داشتم او را بجايگاه انس مى كشانم و بعالم قدس منصرفش مى كنم و فكرش غرق در اسرار ملكوت مى نمايم و حواسّ او را منحصر در درك انوار جبروت سازم اين هنگام است كه قدم او در مقام قرب ثابت و استوار مى گردد و گوشت و خونش با محبّت آميخته مى شود تا آن كه از خويشتن غايب و از حسّ خود غافل و اغيار در نظرش متلاشى مى گردد تا آن كه من خودم بمنزله شنوايى و بينايى او مى شوم چنانچه گوينده اى گفته است:

جنونى فيك لا يخفى و نارى منك لا تخبو فانت السمع و الابصار و الاركان و القلب(1)

ديوانۀ شهره شهر توام سوزم ز غم تو چه سوختنى!

تو سمع من و تو دو ديدۀ من همه اركان منىّ و تو قلب منى

اللّهم صل على محمد و آله و وفقنا فى يومنا هذا و ليلتنا هذه و فى جميع ايّامنا لاستعمال الخير و هجران الشرّ و شكر النعم

بارالها بر محمد و آلش درود بفرست و ما را موفّق بدار در امروز و امشب و همه روزهاى عمر ما كه كار خير انجام دهيم و از شرّ بدور باشيم و سپاسگوى نعمت هايت باشيم.

زبان كه به زبان خدايرا ستايش كند و تمجيد و تهليل و تسبيحش گويد و شكر عملى كه آدمى اعضاء و جوارحى را كه خداى تعالى به او عنايت فرموده هريك را در آن مورد كه رضاى خداى تعالى در آن است صرف كند كه اگر چنين كرد شكر آن نعمت را بجاى آورده و اگر از آن عضو در موردى استفاده كرد كه خداى تعالى از آن نهى فرموده است نسبت به آن عضو كفران ورزيده و ناسپاسى كرده است.

و اتّباع السنن و مجانبة البدع

بارالها مرا توفيق ده كه از سنّتها پيروى كنم.

سنّت به معناى راه و روش است سنّت پيغمبر يعنى راه و روش آنحضرت كه برحسب ضرورت تاريخ براى ما ثابت شده باشد كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم راه و روشش چنين بود چه در عبادات و چه در غير آن از بقّيۀ آداب معاشرت و صحبت نه هر عملى كه بواسطۀ خبرى ضعيف و يا نادرست به پيغمبر نسبت داده شود سنّت تواند بود و در مقابل سنّت بدعت است و آن بطورى كه از لغت و موارد استعمال آن استفاده مى شود به معناى تازه گى و نوظهور بودن است و بهمين مناسبت به خداى تعالى بديع السموات و الارض گفته مى شود كه آسمان و زمين در عالم وجود چيز تازه و نوظهورى است كه سابقه ندارد و بهمين معنا است آيه شريفه:«قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ» (1): يعنى بگو من در عالم رسالت پديدۀ تازه اى نيستم كه پيش از من پيغمبرى نيامده باشد و سابقه اين كار پيش از من نبوده باشد. و براى بدعت در اصطلاح معانى مختلفى شده است كه خالى از نقض و ابرام نيست و سخن به درازا گفته اند و به نظر نويسنده جامعترين معنا براى بدعت همان است كه در لسان فقهاى عظام قدس اللّه اسرارهم رايج است و آن عبارت است از (ادخال ما ليس من الدين فى الدين) يعنى آنچه را كه از دين نيست جزء دين شود و بحساب دين منظور گردد و بنابراين بدعت را به دو قسم تقسيم كردن: بدعت هدايت و بدعت ضلالت كه در كلمات بعضى از شرّاح آمده است علاوه بر اين كه بدعت هدايت اصلا تبادر ذهنى ندارد اصل

ص:366

تقسيم درست نيست و صحيح همان است كه به عنوان روايت معروف است كه كل بدعة ضلاله و كل ضلالة فى النّار و دقّت در معنايى كه براى بدعت گفته شد بسيارى از كجرويهاى مسلمانان تندرو و يا جاهل را براى ما روشن مى كند و تهمت هاى ناروايى كه بطايفۀ حقّه شيعه تحت عنوان بدعت روا مى دارند ناشى از جهل بمعناى بدعت و يا از تعصّبات جاهلانه است.

و الامر بالمعروف و النهى عن المنكر

مؤمن ضعيفى را كه دين نداشته باشد عرض شد: مؤمن ضعيف بى دين يعنى چه؟ فرمود:

كسى كه نهى از منكر نمى كند و فرمود رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم امّت من مادامى كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و در كار نيك كمك همديگر هستند همواره به خير و خوبى خواهند بود پس هرگاه كه اين كار را نكردند بركتها از آنان گرفته مى شود و يكى بر ديگرى مسلّط مى شود و ياورى نخواهند داشت نه در زمين و نه در آسمان و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده است كه خطبه خواند و حمد و ثناى الهى را بجاى آورد سپس فرمود: آنان كه پيش از شما هلاك و نابود شدند بخاطر آن بود كه گناهانى كردند و روحانيون و علما آنان را از اين كار نهى نكردند و آنان چون گنهكارى را ادامه دادند و علما و روحانيون جلوگيرى شان نكردند عقوبت هاى الهى بر آنان نازل شد پس شما امر به معروف و نهى از منكر كنيد و بدانيد كه امر بمعروف و نهى از منكر نه مرگى را نزديك مى كند و نه روزى كسى را قطع مى كند... حديث دنباله دارد. و از امام باقر عليه السّلام حديث است كه فرمود: در آخر زمان گروهى باشند كه گروهى رياكار متبوع آنان مى شوند بصورت ظاهر قرائت و عبادات ريايى بجا مى آورند اينان اشخاصى تازه به دوران رسيده و سبك مغزانند كه نه امر به معروف را واجب مى دانند و نه نهى از منكر را مگر هنگامى كه كاملا از ضرر و زيان در امان باشند بدنبال اجازه و بهانه اند كه از بار اين مسؤوليّت شانه خالى كنند سپس فرمود اگر نماز بر ديگر فعّاليّتشان كه دربارۀ دارايى و جسمشان دارند ضرر برساند نماز را هم دور مى اندازند همان گونه كه بالاترين و شريفترين واجبات را دور انداختند همانا امر به معروف و نهى از منكر واجب الهى بزرگى است كه ديگر واجبات به وسيله آن برپا مى شود در آن وقت است كه خشم خداى تعالى بر آنان به حدّ كمال مى رسد و همه آنان را گرفتار شكنجه و عقاب مى فرمايد پس نيكوكاران و بدكاران و خرد و كلان يك جا هلاك مى شوند (وسايل الشيعه باب الامر بالمعروف و النهى عن المنكر ج 11 طبع جديد)

بحث در موضوع امر به معروف و نهى از منكر كه يكى از ابواب نسبتا مفصّل فقه است به عهدۀ كتب فقهيّه است و اين رساله مناسب با شرح و تفصيل آن نيست و لكن

ص:368

اشاره به چند نكته در اين باب خالى از فائده نخواهد بود

1. فقهاء شيعه اختلاف دارند در اين كه وجوب امر به معروف و نهى از منكر عينى است (كه بهركس مستقلا واجب باشد خواه ديگران انجام بدهند يا نه) يا آن كه وجوب كفائى است (كه اگر فردى يا جماعتى به اين واجب قيام كردند از عهدۀ ديگرى يا ديگران ساقط مى شود) شيخ الطائفه و ابن ادريس از قدما و جمعى از متأخرين فرموده اند واجب عينى است و علم الهدى و ابو الصلاح و علاّمه از قدما و بعضى از متأخرين بوجوب كفائى آن قائل شده اند و حق در مسئله آن است كه اگر يك نفر از موضوع اطلاع يافت متعيّن است كه بايد همان يك نفر قيام به اين واجب كند و بر ديگران كه از قضيّه اطلاع ندارند واجب نيست امّا اگر جماعتى مطلع شدند در آن صورت واجب كفائى خواهد بود.

2. براى امر به معروف و نهى از منكر شرايطى است كه به چهار شرط معروف آن اشاره مى كنيم:

شرط اول: كسى كه امر به معروف يا نهى از منكر مى كند بايد خودش معروف دان و منكرشناس باشد و آن دو را از هم تميز دهد كه اگر اينكار را نداند چه بسا كه امر به منكر و نهى از معروف كند

شرط دوّم: بايد احتمال تأثير بدهد كه اگر يقين داشته باشد كه امر و نهى او هيچ گونه اثرى ندارد وجوب ساقط مى شود و لكن باز امر بمعروف و نهى از منكر جايز خواهد بود (يعنى مانعى نخواهد داشت كه كسى قيام به اين امر كند)

شرط سوّم: اين كه شخص گنهكار مى بايست اصرار در گناهش داشته باشد كه اگر انسان بداند كه توبه كرده و ديگر مرتكب آن گناه نمى شود وظيفۀ امر بمعروف و نهى از منكر را ندارد.

شرط چهارم: آن كه در انجام اين وظيفه مفسده اى نباشد و ضررى بر جان و مال و ناموس خود و يا بعضى ديگر از مؤمنين در حال و يا در آينده وارد نيايد كه با اجتماع همه اين شرايط البتّه نبايد ان فريضه الهيّه ترك شود چنانچه تهديدات آن را در روايات شنيدى و بعضى از علما شرط پنجمى را نيز افزوده اند و آن اينكه امر و نهى كننده خودش

ص:369

بايد عامل باشد به آنچه به آن امر و نهى مى كند و در نتيجه اين شرط گفته اند كه شرط امر به معروف و نهى از منكر عدالت است و دليل اين قول، آيه شريفه است كه مى فرمايد:

«أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ» (1) آيا مردم را به نيكوكارى امر مى كنيد و لكن خودتان را فراموش مى كنيد؟ و نيز آيه شريفه:«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» (2): اى كسانى كه ايمان آورده ايد چرا چيزى را مى گوييد كه خودتان به آن عمل نمى كنيد اين عمل كه سخنى بگوييد و خود خلاف آن را انجام دهيد خدا را سخت به خشم و غضب درمى آورد اين آيه شريفه نيز بنابر تفسيرى كه كرديم شامل كسانى است كه آمر به معروف و ناهى از منكرند ولى خودشان عمل نمى كنند بقول حافظ:

مشگلى دارم ز دانشمند مجلس بازپرس توبه فرمايان چرا خود توبه كمتر مى كنند؟

ولى هيچ يك از اين آيات شاهد بر مدّعى نيست بلكه آيات در مقام توبيخ و سرزنش عمل نكردن آمر و ناهى است نه امر و نهى كردن او (دقّت شود)

و بالجمله چنانچه اشاره شد براى اطلاع به تفصيلات اين شروط بايد به كتب فقهيّه فقهاء عظام رحمهم اللّه مراجعه نمود مانند تحرير الوسيله حضرت امام خمينى قدّس سرّه كه ضمن 68 مسئله مسائل عام البلواى اين باب را بيان فرموده اند و خالى از فايده نيست اشاره به اين كه اين وظيفۀ الهى، را همچون بيشتر وظايف ديگر، مراتبى است كه نخستين مرتبه آن يعنى كمترين درجه آن انكار قلبى است كه آن عمل را از آن شخص روانداند و خشمگين شود و اين يكى از مصاديق بغض فى اللّه است كه در روايات بر آن تاكيد شده است مرتبه دوّم آن كه اين بغض و انكارش را در برخوردهايش با آن شخص اظهار كند بدون آنكه سخنى بگويد و مرتبه سوّم اين كه به زبان او را موعظه و نصيحت كند و او را از كارهاى بد باز دارد هرچند نيازمند بعكس العملى در خارج باشد مانند شكستن آلات لهو و قمار و شيشه هاى شراب و يا دور ريختن شراب و مانند اينها و همين طور مراتب شدّت پيدا مى كند البتّه در تصرّفات مالى و يا جانى در مقام امر به معروف و نهى از منكر بايستى به اجازه حاكم شرع

ص:370

انجام گيرد.

و حياطة الاسلام و انتقاص الباطل و اذلاله و نصرة الحق و اعزازه

راهى است كه آدمى را به مقصود نرساند خواه راه ظاهرى و جادّه معمولى باشد و خواه راه عقيده اى يا عملى، سعدى گويد:

ترسم نرسى بكعبه اى اعرابى كاين ره كه تو مى روى به تركستان است

و شايد كلمۀ گمراه در فارسى و عربى بيشتر در معناى اخير استعمال شود و در آيات و روايات نيز به ارشاد اين گروه اهميّت بسزايى داده شده است تا آن جا كه خداى تعالى فرمايد:

«وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعاً» (1): كسى كه يك نفر را از مرگ نجات بخشد همانند كسى است كه همه مردم را از مرگ رهايى بخشيده است با توجّه به شمول لفظ حيات به زندگى معنوى و حيات ابدى و بلكه انطباق آن باين به اولويّت قطعيّه در روايات شريفه نيز به همين معنى تفسير شده است چنانچه شيخ مفيد در امالى به سند خود از سماعه نقل مى كند كه گويد به امام صادق عليه السّلام عرض كردم خداى عزّ و جل فرموده است هركس كه يك نفر را بكشد چنان است كه همه مردم را كشته و هركس يك نفر را زنده كند گويى همه مردم را زنده كرده است فرمود هركس كه يك نفر را از گمراهى به هدايت برساند بحقيقت كه او را زنده كرده است و هرآنكس كه يك نفر را از هدايت به ضلالت بكشاند بخدا قسم كه حقيقتا او را كشته است «عن سماعة قال قلت لا بيعبد اللّه عليه السّلام انزل اللّه عزّ و جل من قتل نفسا فكانّما قتل الناس جميعا و من احياها فكانّما احيا الناس جميعا قال: من اخرجها من ضلال الى هدى فقد احياها و من اخرجها من هدى الى ضلال فقد و اللّه اماتها».

و مجلسى رحمه اللّه از تفسير امام حسن عسكرى عليه السّلام نقل مى كند كه از امام باقر عليه السّلام سؤال شد كه مؤمنى از دوستان ما كه اسير دست غاصبى شده و مى خواهد او را گمراه كند اين مؤمن را بوسيله زبان و قدرت بيان از دست آن غاصب نجات دادن افضل است يا رهانيدن اسيرى از دست روميان كافر؟ امام باقر عليه السّلام فرمود بگو بدانم اگر كسى ببيند كه يكى از بهترين مؤمنين در آب غرق مى شود و همزمان با او گنجشكى نيز در حال غرق شدن است و اين

ص:372

نمى تواند هردو را از غرق نجات دهد كه هريك را نجات دهد ديگرى از دست رفته و غرق خواهد شد در چنين صورتى كدام يك از اين دو را نجات دادن بهتر است؟ عرض كرد: مردى را كه از بهترين مؤمنين است نجات دادن بهتر است حضرت فرمود: فاصله فضيلت يكى از آن دو كه پرسيدى بر ديگرى بيش از اين دو است همانا اين كه گفتى دين او را و بهشت پروردگارش را براى او تأمين مى كند و او را از آتش الهى نجات مى دهد و اين مظلوم راهى بهشت مى شود «سئل الباقر محمد بن على عليه السّلام انقاذ الاسير المؤمن من محبّينا من يد الغاصب يريدان يضلّه بفضل لسانه و بيانه افضل ام الاسير من ايدى اهل الروم؟ قال الباقر عليه السّلام اخبرنى انت عمن راى رجلا من خيار المؤمنين يغرق و عصفورة تغرق لا يقدر على تخليصهما بايّهما اشتغل فاته الآخر ايّهما افضل ان يخلّصه؟ قال الرجل من خيار المؤمنين قال عليه السّلام فبعد ما سئلت فى الفضل اكثر من بعد ما بين هذين انّ ذاك يوفّر عليه دينه و جنان ربّه و ينقذه من نيرانه و هذا المظلوم الى الجنان يصير» على عليه السّلام فرمود: چون موسى به مقام كليميّت با خدا رسيد عرض كرد بارالها جزاى كسى كه نفس كافرى را به اسلام دعوت كند چيست؟ فرمود: اى موسى اذن مى دهم كه او روز قيامت براى هركس كه بخواهد شفات كند «لمّا كلّم اللّه موسى بن عمران قال موسى الهى ما جزاء من دعا نفسا كافرة الى الاسلام؟ قال يا موسى اذن اللّه فى الشفاعة يوم القيامه لمن يريد»(1) و نيز على عليه السّلام فرمود: رسول خدا كه مرا به يمن مى فرستاد فرمود: يا على بخدا سوگند ياد مى كنم كه اگر خداى عزّ و جل بدست تو يك نفر را هدايت كند براى تو بهتر است از آنچه آفتاب بر او مى تابد و غروب و مى كند «وايم اللّه لئن يهدى اللّه عزّ و جل على يديك رجلا خير لك ممّا طلعت عليه الشمس و غربت...».

است كه هركس مؤمنى را يارى كند خداى تعالى 73 گرفتارى و ناراحتى او را برطرف مى كند يكى در دنيا و بقيّه اش بهنگام آن گرفتارى بزرگ هنگامى كه مردم بگرفتارى خودشان سرگرمند و هركس كه گرفتارى مؤمنى را برطرف كند خداى تعالى گرفتارى آخرت او را برطرف مى فرمايد و چون از قبر بيرون مى آيد دلش خنك مى باشد و كسى كه او را از گرسنگى سير كند خداى تعالى از ميوه هاى بهشتى او را اطعام مى كند و كسى كه يك شربت آب باو بدهد خداى تعالى او را از شراب بهشتى سر به مهر سيرابش فرمايد و كسى كه گره از كار مؤمنى بگشايد خداى تعالى روز قيامت دل او را از غم و اندوه بگشايد:

«من اعان مؤمنا نفس اللّه عنه ثلاثا و سبعين كربة واحدة فى الدنيا و بقيّتها عند كربة العظمى حيث يتشاغل الناس بانفسهم و من نفّس عنه كربة نفّس اللّه عنه كرب الاخرة و خرج من قبره ثلج الفؤاد و من اطعمه من جوع اطعمه اللّه من ثمار الجنّة و من سقاه شربة سقاه اللّه من الرحيق المختوم و من فرّج عن مؤمن فرّج اللّه قلبه يوم القيامه (سفينه)».

صفوان جمّال مى گويد: در محضر امام صادق عليه السّلام بودم كه مردى از اهل مكه به خدمتش رسيد نامش ميمون بود شكايت داشت كه كرايه ندارد حضرت بمن فرمود:

برخيز و برادرت را يارى كن من برخاستم و خداى تعالى فراهم فرمود كه كرايه او تأمين شد و بازگشتم امام صادق عليه السّلام فرمود نسبت بنياز برادرت چه كردى؟ عرض كردم پدر و مادرم به قربانت خداى تعالى حاجتش را برآورد فرمود: همانا تو اگر برادر مسلمانت را يارى كنى مرا خوشتر آيد كه هفت طواف خانه خدا انجام بدهى «كافى عن صفوان الجمال قال كنت جالسا مع ابيعبد اللّه عليه السّلام اذ دخل عليه رجل من اهل مكّه يقال له ميمون فشكى اليه تعذّر الكراء عليه فقال له قم فاعن اخاك فقمت معه فيسّر اللّه كراه فرجعت الى مجلسى فقال ابو عبد اللّه عليه السّلام ما صنعت فى حاجة اخيك؟ قلت قضاها اللّه بابى انت و امّى فقال: اما انك ان تعين اخاك المسلم احبّ الىّ من طواف اسبوع متبدء... الحديث) و امام صادق عليه السّلام فرمود هريك از رفقاى ما كه يكى از برادرانش از او كمك خواهى كند نسبت به حاجتى و او همه آنچه را كه در توان دارد انجام ندهد بتحقيق كه به خدا و رسولش و به مؤمنين خيانت كرده است ابو بصير گويد: به حضرتش عرض كردم مقصود شما از مؤمنين چيست؟ فرمود از امير المؤمنين گرفته تا

ص:374

آخرينشان «عن الصادق عليه السّلام قال ايّما رجل من اصحابنا استعان به رجل من اخوانه فى حاجة فلم يبالغ فيها بكلّ جهده فقد خان اللّه و رسوله و المؤمنين قال ابو بصير قلت لا بيعبد اللّه عليه السّلام ما تعنى بقولك و المؤمنين؟ قال من لدن امير المؤمنين الى آخرهم» ظاهرا مقصود آن حضرت ائمه عليهم السّلام بوده است و بالجمله روايات در اين مقام بيش از آن است كه در اين رساله گفته شود و اينك آخرين حديث: «عن امير المؤمنين عليه السّلام من كفارات الذنوب العظام اغاثة الملهوف و التنفيس عن المكروب و ان للّه تحت عرشه ظلاّ لا يسكنه الا من اسدى لاخيه معروفا او نفّس عنه كربة او ادخل على قلبه سرورا»(1): از جمله كارهايى كه براى گناهان بزرگ كفّاره است دادرسى ستمديده و گره گشايى از كار درمانده اى است و همانا خداى را در زير عرش اش سايه اى است كه در آن سايه نمى نشيند مگر كسى كه كار نيكى براى برادرش انجام دهد يا گرهى از كار او بگشايد و يا شادى و سرورى بر دل او وارد كند.

اللهم صلّ على محمّد و آله و اجعله ايمن يوم عهدناه و افضل صاحب صحبناه و خير وقت ظللنا فيه

بارالها بر محمّد و اولادش درود بفرست و اين روز را فرخنده ترين روز در عمر ما و بهترين همنشين كه تاكنون داشته ايم و بهترين وقتى كه گذرانده ايم قرار بده. مضمون دعا شايد اشاره باشد به آن كه در طريق سلوك و ترقيات روحى و در مقام عبادت و اطاعت از روزهاى پيشين بهتر باشيم كه اگر مانند روزهاى گذشته باشيم در بازار تجارت آخرت مغبون خواهيم بود چنانچه در روايت است: «من استوى يوماه فهو مغبون» و اين غبن در معامله روز قيامت ظاهر مى شود كه يكى از نامهاى آن روز يوم التغابن است:«يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ» (2)

و اجعلنا من ارضى من مرّ عليه الليل و النهار من جملة خلقك

و ما را از بين كسانى كه روز و شب بر آنها گذشته راضى ترين فرد قرار بده اگر راضى ترين بودن از مصدر بمعناى اسم مفعول مشتق باشد يعنى پسنديده ترين فرد در

ص:375

خدمت تو باشم و تو از من راضى باشى و اگر در مصدر به معناى اسم فاعل مشتقّ باشد يعنى من راضى ترين فرد باشم و به مقام تسليم و رضا نايل آيم كه يكى از بالاترين مقامات اولياء كمال است چنانچه امام حسين عليه السّلام فرمود: «رضا اللّه رضانا اهل البيت نصبر على بلائه فيوفّينا اجور الصابرين» عارف اكباتان نيز فرمايد:

يكى درد و يكى درمان پسندد يكى وصل و يكى هجران پسندد

من از درمان و درد و وصل و هجران پسندم آنچه را جانان پسندد

مولانا فرمايد:

قوم ديگر مى شناسم ز اوليا كه دهانشان بسته باشد از دعا

سنگ اندر راهشان گوهر بود زهر در حلقومشان شكر بود

و اشكرهم لما اوليت من نعمك

اول خوددارى از محرّمات و چيزهايى كه ارتكاب آنها موجب فسق است و آدمى را از درجۀ عدالت ساقط مى كند و اين كمترين درجه است دوّم خويشتن دارى از چيزهاى شبه ناك هرچند بحسب ظاهر شرع و فتواى فقها جايز باشد و اشاره به اين درجه است روايات وارده در مورد احتياط و جمعى از فقهاء به استناد همين روايات فتواب وجوب احتياط داده اند و روايات را در كتب اصول متعرضند از جمله آن كه فرمود: «الامور ثلاثه امر بيّن رشده فاتّبعه و امر بيّن غيّه فاجتنبه و شبهات بين ذلك فمن ترك الشبهات نجى من المحرّمات» و در پاره اى از روايات است كه فرمود: «لكل ملك حمى و حمى اللّه المعاصى فمن رعى غنمه حول الحمى يوشك ان يقع فيها» ازاين رو صلحا و افراد شايسته از امور شبهه ناك پرهيز مى كردند و پيرامون شبهات نمى گشتند مرتبه سوّم مرتبه متقين است كه آن را ورع گويند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «لا يبلغ الرجل درجة المتقين حتى يترك ما لا بأس به مخافة ما به بأس» كسى به درجه متّقين نمى رسد مگر آن كه از مباحات اجتناب كند كه مبادا دچار غير مباح شود امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «و انّما هى نفسى اروضها بالتقوى لتأتى آمنة يوم الخوف الاكبر و تثبت على جوانب المزيق ولو شئت لاهتديت الطريق الى مصفّى هذا العسل و لباب هذا القمح و نسائج هذا القز و لكن هيهات ان يغلبنى هواى و يقودنى جشعى الى تخيّز الاطعمه و لعلّ بالحجاز او اليمامة من لا طمع له فى القرص و لا عهد له بالشبع» بسيارى از علماء و زهّاد در اين راه پيرو امير المؤمنين عليه السّلام بودند صاحب قصص العلما در حالات مقدس اردبيلى مى نويسد كه از بعضى مسموع شد كه مقدس در مدت چهل سال از او فعل مباح صادر نشد چه رسد به حرام و مكروه و گويد: سابقا گذشت كه مقدس اردبيلى در مدت چهل سال پاى خود را براى خوابيدن دراز نساخت و بعضى اين را نسبت به ميرداماد داده اند و شايد هردو صواب باشد چنانكه در ترجمۀ ميرداماد مذكور گشت، پايان سخن فاضل تنكابنى.

ص:377

اللّهم انّى اشهدك و كفى بك شهيدا و اشهد سمائك و ارضك و من اسكنتهما من ملائكتك و سائر خلقك

«و يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (1) و نظائر آنها نيز دليل بر شعور و حيات آنان است.

مولانا نيز مى فرمايد:

گر تو را از غيب چشمى باز شد با تو ذرّات جهان همراز شد

جمله ذرّات پيدا و نهان با تو مى گويند روزان و شبان

ما سميعيم و بصيريم و هشيم با شما نامحرمان ما خامشيم

بنابراين گواه گرفتن آسمان و زمين و ساكنانشان از هر قبيل كه باشد نيازى بهيچ توجيه و مجازگويى ندارد و پاسخ اصل اشكال همان است كه فرمودند: كثرت گواهان مطلوب درگاه است.

فى يومى هذا و ساعتى هذه و ليلتى هذه و مستقرى هذا انّى اشهد انك انت اللّه الذى لا اله الاّ انت

كه علما و ضرورت دين اين كلمه مباركه كلمه توحيد باجماع است.

جوابهايى از اين اشكال داده شده است و از لطيفترين و دقيقترين جوابها جوابى است كه سيد شارح قدّس سرّه از بعضى محققين نقل مى كند و آن اين كه بهر تقدير يعنى: چه (ممكن) در تقدير بگيريم و چه (موجود) معبود به حق نمى شود مگر واجب الوجود و محال است كه واجب الوجود در عالم امكان باقى بماند پس اگر گفتيم لا اله موجود الا اللّه لازمه اش نفى امكان خدايى غير اللّه است و اگر گفتيم لا اله ممكن الا اللّه لازمه اش وجود اللّه است كه محال است واجب الوجود در مرتبۀ امكان باقى بماند. پايان

مترجم گويد: بيان محقق مزبور در توجيه كلمۀ توحيد مطلبى را بيادم آورد كه در ايام اقامت در نجف اشرف يكى از دوستان(1) از مرحوم آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد حسين كمپانى كه از نوابغ عصر خود بود نقل مى كرد كه فرموده بود در حرم مطهّر كاظمين عليهما السّلام به برهانى در توحيد فهيم شدم و آن اين كه: از ملحد و منكر خدا سؤال مى شود كه مفهوم واجب الوجود در خارج مصداق دارد يا نه؟ اگر گفت: دارد كه خلاف مرتفع است و اگر گفت: ندارد سؤال مى شود: چرا؟ آيا عدم وجود مصداق براى اين مفهوم از ناحيۀ عدم وجود مقتضى است يا بخاطر وجود مانع است كه خالى از اين دو نتواند بود اگر از ناحيۀ عدم وجود مقتضى است واجب الوجود كه نيازى به مقتضى ندارد والا خلف لازم آيد و اگر گفته شد بواسطه وجود مانع است گوئيم باز خلف لازم مى آيد زيرا واجب الوجود را هيچ مانعى نتواند از وجود او ممانعت كند بنابراين نفس تصوّر اين مفهوم مساوق با وجود آن است. فافهم و اغتنم.

قائم بالقسط عدل فى الحكم رؤف بالعباد مالك الملك رحيم بالخلق

قسط با فتحه قاف به معناى ظلم و جور است و قسط با كسرۀ قاف به معناى عدالت است همچنانكه (اقسط) با الف (باب افعال) نيز به معناى عدالت است و شايد بهمين لحاظ يعنى

ص:380

از جهت اشتباه مصدر در صيغۀ فعل جمع قسط (با فتحه كاف) در قرآن كريم (قاسطون) آمده: «و امّا القاسطون فكانوا لجهنّم حطبا» و قسط (با كسره قاف) به معناى عدل جمعش قاسطون نيامده با آن كه مطابق قاعده بود تا اشتباه به قسط به معنى جور نشود بلكه جمع از باب افعال آمده و فرموده است:«إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ» (1) قسط و عدل اين دو كلمه چه در لغت و چه در ترجمه دو كلمۀ مترادف گرفته شده است و اگر چنين هم باشد در اين جمله شريفه از دعا: (قائم بالقسط عدل فى الحكم) ممكن است در هريك از دو كلمه خصوصيتى در نظر گرفته شده باشد توضيح اين كه: براى عدل معانى متعدّدى ذكر شده است و يكى از معانى آن موزون بودن است عدل به اين معنى در لسان غالبا بالفظ تعادل و متعادل تعبير مى شود.

در مجموعه اى كه اجزاء و اعضاى مختلفى دارد و هدف خاصّى از آن در نظر گرفته شده است براى تأمين آن هدف وجود عدل به اين معنى ضرورت دارد دستگاه هاى الكتريكى مانند راديو و تلويزيون و غيره را در نظر بگيريد كه هركدام براى منظور خاصّى ساخته شده است اگر بخواهيم نتيجه مطلوب را بدهد بايد هركدام از اجزاء بهمان اندازه و نسبتى كه در نظر مخترع آن دستگاه است باشد و بعبارت ديگر بايستى تعادل فيزيكى داشته باشد كه با كم و زياد شدن آنها و با بهم خوردن اين تعادل نتيجه مطلوبه را نخواهد داد و هم چنين تعادل شيميائى كه فرمول خاصّى در مركّب شيميائى دارد و نسبت خاصّى در تركيب آن در نظر گرفته شده است كه اگر آن فرمول رعايت نشود اثر مطلوب نخواهد داشت از اين نقطه نظر است كه فرموده اند عدل بدين معنا از شئون علم و حكمت است در ساختمان يك دستگاه فيزيكى و يا مركّب شيميائى در همۀ اجزاء آن علم و حكمت متجلّى است كه هريك از اجزاء داراى چه اثر است و چه اندازه از آن لازم و ضرورى است عدل به اين معنا است كه در سراسر نظام هستى حكمفرماست «سَبِّحِ اسْمَ

ص:381

رَبِّكَ الْأَعْلَى اَلَّذِي خَلَقَ فَسَوّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى» (1) تقدير و اندازه گيرى در عالم خلقت يكى از بزرگترين آيات خداشناسى است و دانشمندان الهى و طبيعى را در اين زمينه سخنان بسيارى است كه اگر نوشته شود (مثنوى هفتاد من كاغذ شود) جهان خلقت براساس نظم و تعادل گذاشته شده است كه اگر تعادل در آن نبود برپا نبود و دوام و ثبات نداشت و از اين رو در حديث است: «و بالعدل قامت السموات و الارض» آسمان ها و زمين براساس عدل و هم آهنگى برپا است ستونهاى نامرئى كه در ساختمان آسمان بكار رفته شايد همين تعادل و توازن باشد:«بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» و در سورۀ مباركۀ الرحمن نيز فرمايد:«اَلسَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ» (2) ظاهر آن است كه آيه شريفه از دو جمله مستقل غير مرتبط بهم تركيب نشده است بلكه مقصود آن است كه برافراشتن آسمان از روى ميزان است و در ساختمان آن رعايت تعادل شده است قواى جاذبه و دافعه در ميليونها و ميلياردها كرات با عظمت آسمانى بقدرى دقيق است و متعادل كه در ميليونها و بلكه در ميلياردها سال هيچ يك از مدار خود خارج نمى شوند و

همه هستند سرگردان چو پركار پديدآرندۀ خود را طلبكار

عدل به اين معنى مقابلش ظلم به معناى متعارف نيست بلكه مقابل آن بى تناسبى است: اگر در ساختمانى اطاق پذيرايى فرضا در مساحتى باندازۀ دو متر مربع ولى دستشويى در فضاى بيست مترى بنا شود چنين ساختمانى براساس عدل نيست بلكه مبنى بر بى تناسبى است و اگر از روى مجاز نه حقيقت گفته شود كه در بناى آن ظلم بكار رفته است مانعى ندارد.

معناى ديگر عدل آن است كه حكماى الهى فرموده اند: «اعطاء كل ذى حقّ حقّه» هرچه بهركس داده شود استحقاق او نسبت به آن چيز رعايت شود (بهركس آنچه لايق بود دادند)

مولانا در اشعار خود فرمايد:

ص:382

عدل چبود وضع اندر موضعش ظلم چبود وضع در ناموضعش

عدل چبود آب ده اشجار را ظلم چبود آب دادن خار را

موضع رخ شه نهى ويرانى است موضع شه پيل هم نادانى است

عدل به اين معنى ملازم با تساوى نيست بلكه احيانا مساوات عين ظلم خواهد بود كه چه بسا حق كسى بيشتر از ديگرى باشد كه رعايت نكردن آن ظلم خواهد بود ازاين رو در جريان قضاوت حضرت داود آنجا كه طرف دعوى ادعا كرد كه:«إِنَّ هذا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِيَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَكْفِلْنِيها وَ عَزَّنِي فِي الْخِطابِ» (1): اين برادر من نود و پنج رأس ميش دارد و مرا فقط يك ميش است و برادرم آن يك ميش را هم نمى تواند در دست من ببيند و آن را از من بزور مى خواهد بگيرد داود عليه السّلام گفت:«لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى نِعاجِهِ» (2): البته كه به تو ظلم كرده است كه خواسته است يك ميش تو را به ميشهاى خود اضافه كند و بسيار معاشران و شريكان هستند كه در حق يكديگر ظلم و تعدّى مى كنند مگر آنان كه اهل ايمان و عمل صالح هستند كه آنها بسيار كم اند «فظن داوُدُ أَنَّما فَتَنّاهُ» (3) داود انست كه ما او را سخت امتحان كرده ايم در آن حال «فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ» (4) پس از خداى تعالى عفو و آمرزش طلبيد سرّ استغفار حضرت داود و امتحان در همين بود كه داود به محض اين كه شنيد يكى از دو برادر با داشتن نود و نه ميش يك ميش برادر را نيز مطالبه مى كند تأمل نكرده و سريع قضاوت كرد و حكم به ظالم بودن طرف مقابل نمود و توجّه نكرد كه زياد داشتن دليل بر نداشتن حق مطالبه نسبت به حق خود نيست. با اين توضيحى كه داده شد احتمال مى رود كه قسط و عدل در دعاى شريف به فرض كه مترادف بوده و در لغت به يك معنا باشند در اين جمله از هريك از آن دو معناى خاصى اراده شده است يعنى در جملۀ اوّل از قسط عدل به معناى اوّل يعنى تعادل

ص:383

مقصود است و در جمله دوّم عدل به معناى دوّم. و اينكه حكمهاى الهى و قضا و قدر او بر اساس عدل است و تقسيمات عادلانه است و هركس به قدر استحقاق خود از عطاى الهى بهره مند است.

*روايتى شريف، روشنگر نكته اى در دعا

امّا نكته در دعا آنكه امام عليه السّلام پس از شهادت به توحيد صفتى كه براى خداى تعالى ذكر مى كند قائم به قسط بودن حق تعالى است و اين توصيف اولا اشاره است به آن چه در آيه شريفه ذكر شده كه خداى تعالى پس از شهادت ذات مقدسش و فرشتگانش و دانشمندان به توحيد ذاتش خود را بهمين صفت توصيف فرموده آنجا كه فرمايد:«شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ» (1) گوى دعاكننده عرض مى كند همانگونه كه تو به هنگام شهادت بر وحدانيّت خود را به اين صفت توصيف فرموده اى من نيز به هنگام شهادت بر توحيد تو را به آن صفت توصيف مى كنم كه تو خود فرموده اى و امّا روايت را شيخ جليل طبرسى در تفسيرش از غالب بن القطّان نقل مى كند كه گويد در سفر تجارتى وارد كوفه شدم و در محلّى نزديك به اعمش منزل(2) كردم و بخاطر نزديكى خانه نزد او

ص:384

رفت وآمد داشتم شبى كه مى خواستم از كوفه به طرف روانه شوم اعمش را ديدم كه براى تهجّد بپا خاست و ضمن تهجّدش آيۀ شهد اللّه انه لا اله الا هو را تا آخر خواند سپس گفت:

«و انا اشهد بما شهد اللّه به و استودع اللّه هذه الشهادة و هى لى عند اللّه وديعة» يعنى من بهمان كه خداى تعالى گواهى داده گواهى مى دهم و اين گواهى را در نزد خداوند بامانت مى سپارم و اين امانت من است نزد خدا، چندين بار اين جمله را تكرار كرد پيش خود گفتم لابد در اين باره چيزى شنيده است پس با او نماز خواندم و دعا كردم سپس گفتم آيه اى را شنيدم از تو كه مكرّر مى خواندى گفت: «لا احدثك بها الى سنة» تا يك سال حديث آن را به تو نخواهم گفت من يك سال ماندم پس از گذشت يك سال گفتم اى ابا محمّد يك سال گذشت گفت: «حدّثنى ابن وائل عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يجاء بصاحبها يوم القيامة فيقول اللّه ان لعبدى هذا عهدا عندى و انا احقّ ممّن و فى بالعهد ادخلوا عبدى هذا الجنّة»: ابن وائل حديث كرد مرا از امام صادق عليه السّلام كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كسى را كه اين آيه خوانده روز قيامت مى آورند پس خداى تعالى فرمايد اين بنده مرا نزد من عهدى است و من سزاوارترين كسى هستم كه به عهد وفا كنم اين بندۀ مرا به بهشت داخل كنيد.

دلسوزى جاهلانه پدر يا مادر در حق فرزند كه مانع از تأديب فرزند مى گردد و رحمت بدون رأفت مانند عمل جرّاحى كه طبيب جرّاح نسبت بمريض اجرا مى كند و بدون كمترين دلسوزى و با كمال قساوت بحسب ظاهر عضو فاسد را با چاقوى جرّاحى مى برد و به دور مى اندازد و منشأ اين عمل جرّاحى همانا رحمت و مهربانى نسبت به مريض است و از اين قبيل است اجراء حدود و قصاص در شرع اسلام چنانچه خداى تعالى دربارۀ زنا كاران مى فرمايد:«فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللّهِ» (1) يعنى دلسوزى بحال مجرم و زناكار مانع از اجراء حدّ الهى نشود كه اين خود عين رحمت است (توجه داريد كه نفرموده:«وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رحمة فِي دِينِ اللّهِ» و موجب ادامۀ حيات معنوى فرد و اجتماع است «وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ» (2) بنابراين آنجا كه به خداى تعالى نام مبارك رؤف بالعباد گفته مى شود به معناى رحمت خالص و مهربانى فوق العاده و بدون رنج و درد مقصود است رنج و دردى كه احيانا در موارد رحمت وجود دارد «مالِكَ الْمُلْكِ» : اصل ملك و سلطنت خداى تعالى راست و زمام همه قدرتها و سلطنت بدست اوست.«تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ» (3) بلكه مالك ملك وجود است و وجود و توابع وجود و لوازم وجود همه در دست قدرت او است و جز او كسى را نبايد و نشايد كه نامى از وجود و هستى برد.

همه هرچه هستند از آن كمتراند كه با هستيش نام هستى برند

مولانا فرمايد:

همه شيران ولى شير علم حمله مان از باد باشد دمبدم

حمله مان پيدا و ناپيداست باد جان فداى آن كه ناپيداست باد

از بعضى اهل معرفت نقل شده كه گفته است به هنگامى كه بنده بدان مقام رسيد كه حقيقت ملك را براى خدا ديد و او را مالك همه چيز دانست از هرگونه ادعايى خالى گشته

ص:386

و حول و قوه اى براى خود نبيند و كار را يكباره به مالك امر واگذار كند و در هر گرفتارى خلاص خود را از او بخواهد نه چيزى را بخود بداند و نه از آن خود و نه از خود (فلا يقول بى و لا يقول لى و لا يقول منّى) و ازاين رو بعضى از اهل دل گفته است التوحيد اسقاط اليائات و شايد شبسترى نيز همين را گويد:

نشانى داده اندت از خرابات كه التوحيد اسقاط الاضافات

رحيم بالخلق

ايمان و سعادت ندارند انبياء و اولياء الهى كه مأمور هدايت خلق اند و مظاهر رحمت رحيميه اند آنها را با جهاد و امثال آن بقتل مى رسانند مثل يهود بنى قريظه كه براى خود آنها نيز اين قتل صلاح و اصلاح بود و مى توان گفت از رحمت كامله نبىّ ختمى قتل آنها است زيرا با بودن آنها در اين عالم در هر روزى براى خود عذابهاى گوناگون تهيه مى كردند كه تمام حيات اين جا بيك روز عذاب و سختى هاى آنجا مقابله نكند و اين مطلب براى كسانى كه ميزان عذاب و عقاب آخرت و اسباب و مسبّبات آنجا را مى دانند پرواضح است پس شمشيرى كه به گردن يهود بنى قريظه و امثال آنها زده مى شد به افق رحمت نزديكتر بوده و هست تا افق غضب و سخط و باب امر به معروف و نهى از منكر از وجهه رحمت رحيميه است... (تا آخر آنچه فرموده اند قدس اللّه نفسه) نويسنده گويد:

لطيفۀ ربانيّه كه حضرت امام خمينى بدان اشاره فرمودند از دعاى حضرت نوح پيغمبر بزرگوار و نستوه الهى عليه السّلام بخوبى استفاده مى شود آنجا كه عرض مى كند: «ربّ لا تذر على الارض من الكافرين ديّارا انك ان تذرهم يضلّوا عبادك و لا يلدوا الا فاجرا كفّارا».

و ان محمدا عبدك و رسولك

و گواهى دهم بر اين كه محمّد بندۀ تو است و فرستاده تو است جمع ميان دو صفت بندگى و رسالت شايد از آن جهت باشد كه كلام از افراط و تفريط خالى باشد كه انكار رسالت جانب تفريط است و انكار عبوديت جانب افراط چنانچه دربارۀ عيسى عليه السّلام چنين معتقد شدند و خدا يا پسر خدايش گفتند و در مقابل اين گروه جمعى از يهود حتى در نسبش شبهه ايجاد كردند و قرآن كريم از هردو جهت دفاع كرد «وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَشْكُرُونَ» (1) و تقدّم عبوديت بر رسالت يا برحسب ذوق عوام از باب ترقّى از ادنى به اعلى است و يا برحسب مشرب احلاى عرفان است كه مقامى بالاتر و شريفتر از عبوديّت براى بشر نيست و شرافت بندگى است كه مقدمه و بل كه سبب رسيدن بهر شرافت و مقام است همانگونه كه خداى تعالى در مقام بيان سير معنوى و معراج ملكوتى، حبيب خودش

ص:388

را به اين صفت معرّفى فرمود:«سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً...» (1) و در تشهد نماز نيز كه مى گوئيم: «اشهد ان محمدا عبده و رسوله» على عليه السّلام عرض مى كند: «الهى كفى بى عزّا ان اكون لك عبدا»

خسروى عالمم بچشم نيايد گر تو اشارت كنى كه چاكرم اين است(2)

حافظ نيز فرمايد:

اميد خواجگيم بود بندگى تو كردم هواى سلطنتم بود خدمت تو گزيدم

و اين كه غالبا شهادت به رسالت پس از شهادت به وحدانيّت آمده است مانند اذان و اقامه و تشهد و ديگر اوراد وارده از ائمه عليهم السّلام بعضى فرموده اند به خاطر آن است كه كلمۀ توحيد بدون اخلاص نتيجه اى در بر ندارد و اخلاص جز به سلوك مراتب آن و طىّ درجاتش حاصل نشود و سلوك مراتب و طىّ درجات ميسّر نگردد مگر بشناخت كيفيّت سلوك و اين شناخت را راهى جز بيان پيغمبر نيست. بيانات رسول خدا است كه كيفيّت سلوك الى اللّه را براى ما تشريح و تعيين مى كند پس شهادت برسالت و اقرار بصدق پيغمبر اكرم پس از كلمۀ اخلاص بالاترين و شريفترين كلمه است زيرا شهادت برسالت لازمۀ شهادت بتوحيد است و ايندو قرين هم اند كه هرگز از يكديگر جداشدنى نيستند

و خيرتك من خلقك حملته رسالتك فادّاها و امرته بالنصح لامّته فنصح لها

اختيارش قرار خواهيم داد ابو طالب پيشنهاد بزرگان مكه را با پيغمبر در ميان گذاشت اشك از ديدگان پيغمبر جارى شد و فرمود و اللّه اگر آفتاب را در دست راست و ماه را در دست چپم بگذارند محال است كه دست از دعوت خود بردارم.

مادر خلوت بروى غير ببستيم از همه بازآمديم و با تو نشستيم

آنچه نه پيوند يار بود گسستيم و آنچه نه پيمان دوست بود شكستيم

مردم هشيار از اين معامله دوراند شايد اگر عيب ما كنند كه مستيم

دربارۀ خيرانديشى و نصيحت امّتش در مدت بيست و سه سال به تعبير يكى از دانشمندان معاصر چهار كاركرد كه هريك از آنها بطور عادى دويست و سيصد سال وقت لازم دارد تا صورت خارجى پابرجايى پيدا كند:

اوّل آن كه تأسيس دين جديدى كرد يعنى دين الهى را چنانكه در فطرت بشر است بر خلاف اديان رايج زمان خود بيان كرد و مردم را به دين خود مؤمن ساخت بطورى كه اكنون نفوذ روحانى آن همچنان در دلهاى صدها ميليون پيروانش مسلّط است...

دوّم آن كه از قبيله هاى مختلف عرب كه دشمن و خونخواه يكديگر بودند و هيچگاه آتش جنگهاى داخلى در ميان آنها خاموش نمى شد يك ملّت به وجود آورد كه در وحدت مانند يك تن بود و اصول اخوّت و مساوات و حرّيّت و وحدت كلمه به معناهاى حقيقى خود در ميان آن ها حكمفرما بود. مولانا گويد:

دو قبيله كه اوس و خزرج نام داشت يك ز ديگر جان خون آشام داشت

كينه هاى كهنه شان از مصطفى محو شد در نور اسلام و صفا

اولا اخوان شدند آن دشمنان همچو اعداد عنب در بوستان

وزدم المؤمنون اخوة به پند در شكستند و تن واحد شدند

آفرين بر عشق پاك اوستاد صد هزاران ذرّه را داد اتّحاد

همچو خاك مفترق در رهگذر يك سبوشان كرد دست كوزه گر

سوّم آنكه در ميان همين قبايل متفرّقه كه هريك براى خود رئيس داشتند و بخ خودسرى عادت كرده بودند و هيچگاه سابقه دولت و حكومت مركزى نداشتند دولتى

ص:390

تأسيس كرد بطورى كه بعد از يك قرن يگانه دولت عالم و امپراطورى مطلق جهان شد.

چهارم آن كه در مدت بيست و سه سال يك تنه قانونى وضع كرد كه تمام مصالح و حوائج ملّتش را دربر داشت و دارد و حقوق همه بطور كامل و عادلانه در آن رعايت شده است(1)

چه زيبا گويد مولانا:

خواند مزّمّل نبى رازين سبب كه برون آى از گليم اى بو الهرب

سر مكش اندر گليم ورخ مپوش كه جهان جسمى است سرگردان تو هوش

باش كشتى بان در اين بحر صفا كه تو نوح ثانئى اى مصطفى

خيز و در دم تو به صور سهمناك تا هزاران مرده بر رويد ز خاك

چو تو اسرافيل وقتى راست خيز رستخيزى ساز از اين رستخيز

هركه گويد كو قيامت اى صنم خويش بنما كه قيامت نك منم

اللّهم صلّ عليه اكثر ما صلّيت على احد من خلقك

بارالها (چون پيغمبر تو در اداى رسالت كوتاهى نكرد و وظيفه اش را به نحو احسن انجام داد) پس تو نيز بيشترين درودى را كه بر كسى از آفريدگانت فرستادى بر محمّد و آل او بفرست

و آتة عنّا افضل ما آتيت احدا من عبادك

ايتاء و اعطاء به يك معنى است. و بجاى ما به آن حضرت عطا فرما بهترين عطيّه اى كه بهريك از بندگانت عطا فرموده اى.

و اجزه عنا افضل و اكرم ما جزيت احدا من انبيائك عن امّته

و پاداش بده او را از عوض ما والاترين و شايسته ترين پاداشى كه بهريك از پيامبرانت از سوى امّتش مرحمت فرموده اى. «انّك انت المنّان بالجسيم الغافر للعظيم»: همانا تويى كه به اعطاى بزرگ بندگانت را ممنون احسانت مى فرمايى و گناه بزرگ را

ص:391

مى آمرزى گويى در پايان دعا علّت خواسته ذكر شده يعنى بارالها هرچند خواسته هاى ما بزرگ باشد در پيشگاه تو اجابت آنها بى سابقه نيست بلكه همواره فضل و احسانت اين چنين است و اگر مانع از استجابت اين خواسته ها گناهان بزرگ ما است تو آمرزندۀ گناهان بزرگى.

فصلّ على محمّد و آله الطيبين الطاهرين الاخيار الانجبين

اعادۀ صلوات و درود بخاطر اهتمام به شأن درود بر محمّد و ختم دعا با درود و اضافه آل بر محمّد است اگر درودهاى پيشين اختصاص بر آن حضرت داشته تا به تغيير روايات (صلوة بترى) نباشد چنانچه ثقة الاسلام كلينى قدّس سرّه در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود: پدرم شنيد كه شخصى پردۀ كعبه را گرفته و مى گويد: اللهم صلّ على محمّد پدرم به او فرمود: لا تبتّرها يعنى دنباله اش را حذف نكن سپس خود امام صادق اين كلمه را تفسير فرمودند (اى تظلمنا حقنا) يعنى در حق ما ظلم روا مدار «قل اللهم صل على محمّد و اهل بيته» درود بر محمّد و اهل بيت او كه پاكان و پاكيزگان و برگزيدگان و نجيب تران بودند

ص:392

دعاؤه في المهمّات و من دعائه اذا نزلت به مهمّة يا من تحلّ به عقد المكاره و يا من يفثأبه حدّ به حمى الشّدائد و يا من يلتمس منه يلتمس به المخرج الى روح الى محلّ الفرج ذلّت لقدرتك بقدرتك الصّعاب و تسبّبت و تشبّكت بلطفك الأسباب و جرى بقدرتك بطاعتك القضاء و مضت على ارادتك ذكرك الأشياء فهي بمشيّتك دون قولك مؤتمرة و بإرادتك دون نهيك وحيك منزجرة انت المدعوّ للمهمّات و أنت المفزع في الملمّات لا يندفع منها الاّ ما دفعت و لا ينكشف منها الاّ ما كشفت و قد قد نزل بي يا ربّ ما قد تكأدّني ما تكا أدني

ص:393

ثقله و ألمّ بي ما قد بهظني حمله ما بهظني حمله و بقدرتك اوردته عليّ و بسلطانك وجّهته اليّ فلا مصدر لما اوردت و لا صارف لما وجّهت و لا فاتح لما اغلقت و لا مغلق لما فتحت و لا ميسّر لما عسّرت و لا ناصر لمن خذلت فصلّ على محمّد و آله و افتح لي يا ربّ باب الفرج و لا فاتح لما اغلقت فافتح لي الهي ابواب الفرج بطولك و اكسر عنّي سلطان الهمّ بحولك و أنلني حسن النّظر فيما شكوت فيما شكوت اليك و أذقني حلاوة الصّنع فيما سألت فيما سألتك وهب لي من لدنك رحمة و فرجا هنيّا و هب لي الهي من لدنك فرجا هنيئا و اجعل لي من

ص:394

عندك مخرجا وحيا و لا تشغلني بالإهتمام عن تعاهد تعهّد فروضك و استعمال سنّتك سننك فقد ضقت لما نزل بي يا ربّ ذرعا فقد ضقت بما نزل بي ذرعا و امتلأت بحمل ما حدث عليّ همّا و أنت القادر على كشف ما منيت به و دفع ما وقعت فيه فافعل بي ذلك و إن فافعل ذلك بي الهي و إن لم استوجبه منك يا ذا العرش العظيم يا ذا العرش العظيم اللّهمّ صلّ على محمّد و آله ازكى صلوة و أتمّها و أنماها و أكملها يا أرحم الرّاحمين

ص:395

ص:396

آن قدرت حاكم بر تمام عالم وجود دارد و خدايى را مى شناسد كه مهربان است و دعاى دردمندان را مى شنود و مى پذيرد چنانچه امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: اگر آسمان و زمين بر بنده اى بهم دوخته شده باشد ولى آن بنده تقوا داشته باشد خداى تعالى براى او از همان محيط بهم دوخته شده راه خروجى براى او باز مى كن د «و لو ان السماوات و الارضين كانتا على عبد رتقا ثم اتقى الله لجعل له منهما مخرجا»(1) و شايد اين فرموده حضرت الهام گرفته از آيه شريفه باشد كه فرمايد:«وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ» (2) و نشأت يافته از آيه مباركه:«وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ» (3) (و همانگونه كه در زندگى روحى و معنوى روح اميد عامل سعادت و خوشبختى است همچنين در امور مربوط به جهان طبيعت نيز دليل رستگارى و موفقيّت است و در مقابل آن، صفت يأس عامل بدبختى و خاكسارى است چه مردمى كه در زندگى بهر دليل نوميد باشند به سعى و عمل نمى پردازند و ازاين رو دشمن را در صحنه كارزار كه سراسر جهان ميدان جنگ است بر خود چيره و ميدان را براى حصول آرزوهاى او خالى مى كنند) به گفته مولانا: اين جهان مسجد آدم كش است كه در يكى از شهرها بود و هركس يك شب در آن مسجد مى خفت صبحگاه جسد بى روح او را از مسجد بدوش مى كشيدند.

هركه دورى بى خبر چون كور رفت صبحدم چون اختران در گور رفت

و سرّ اين مطلب بر كسى فاش نشده بود و هركس به گونه اى تحليل مى كرد تا آن كه مردى كه از نيروى اراده به حدّ كافى برخوردار بود تصميم گرفت كه شب را در آن مسجد سحر كند و هرچند ناصحان مشفق گفتندش كه قصد جان خويش مكن وى در پاسخ گفت كه من اصولا از زندگى سيرم و مى خواهم كشته شوم.

گر شديد اندر نصيحت جبرئيل مى نخواهد خوث در آتش خليل

جبرئيلا رو كه من افروخته بهترم چون عود و عنبر سوخته

ص:398

بهر صورت رفت و در ميان مسجد خوابيد صداهاى ترس آور به گوشش مى رسيد ولى او بجاى آن كه بترسد و خود را ببازد.

برجهيد و بانگ برزد كاى كيا حاضرم اينك اگر مردى بيا

در زمان بشكست زاواز آن طلسم زرهمى ريزيد هرسو قسم قسم

پُر شد آن مسجد ززر هر جايگاه مرد حيران شد ز تقدير اله

طغرائى اصفهانى گويد:

اعلّل النفس بالآمال ارقبها ما اضيق العيش لو لا فسحة الأمل

فاعلموا ان البلاء قصير» و در روايت صحيح از امام موسى بن جعفر عليه السّلام روايت شده كه فرمود: دعاى خالص براى خدا و بسوى خدا رفتن بلا را بازمى گرداند درحالى كه تقدير شده و قضاى الهى نيز جارى شده و نمانده مگر عملى شدن آن پس هرگاه خداى عزّ و جلّ خوانده شود و از او مسئلت شود بلا را به نحوى بازمى گرداند «الدعاء للّه و الطلب الى اللّه يرّد البلاء و قد قدّر و قضى و لم يبق الاّ الامضاء فاذا دعى اللّه عزّ و جلّ و سئل صرف البلاء صرفا».

يا من تحلّ به عقد المكاره

عقد جمع عقده است به معناى گره مانند غرف كه جمع غرفه است و مكاره جمع مكرهه است به معناى ناخوش آيند.

اى آن كه گره هركار ناخوش آيند به دست تو باز مى شود

و يا من پفثأ به حدّ الشدائد فثأ القدر

فثأ القدر يعنى ديگ را از جوشش انداخت و حدّ به معناى تندى و برّندگى است: اى آن كه به لطف او محنت ها و سختى ها نرم مى شود و از برش و تندى مى افتد

و يا من يلتمس منه المخرج الى روح الفرج

اى آن كه راه بيرون شدن از تنگناه به آسايش را از او بايد التماس و درخواست كرد.

ذلّت بقدرتك الصعاب

مشكلات در برابر قدرت تو ذليل است.

و تسبّت بلطفك الاسباب

لطف تو است كه سببها را ساخته و آنها را منشأ اثر قرار داده كه اگر لطف تو نباشد از هيچ سببى كارى ساخته نيست.

اين سبب ها بر نظرها پرده ها است كه نه هر ديدار حُسنش را سزا است

ديده اى بايد سبب سوراخ كن تا سبب را بركند از بيخ و بن

تا مسبّب بيند اندر لامكان هرزه بيند جهد و اسباب دكان

از مسبّب مى رسد هر خير و شرّ نيست اسباب و وسايط اى پدر

در پاره اى از دعاها رسيده است «يا مسبّب الاسباب من غير سبب» و اين بحث از امّهات

ص:400

مباحث اسلاميّه و عرفانيّه و فلسفيّه است كه از يك سو به مسئله بغرنج و پيچيدۀ جبر و اختيار مربوط است و از سوى ديگر به قيّوميّت الهيّه ارتباط مى يابد و بهرحال اين رشته سر دراز دارد بهتر است كه از موضوع دعا خارج نشويم و بكار اصلى خود بپردازيم.

شرح اين هجران و اين خون جگر اينزمان بگذار تا وقت دگر

و جرى بقدرتك القضاء و مضت على ارادتك الاشياء

نيروى اجرائى قضاى آسمانى قدرت تو است و همه چيز برطبق خواست و تصميم تو مى گذرد چنانچه قرآن كريم فرمايد:«إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» (1) و نيز فرمايد:

«إِذا أَرادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ» (2) و هم در سوره يونس فرمايد:«وَ إِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ» (3) و مولانا فرمايد:

چون قضا بيرون كند از چرخ سر عاقلان گردند جمله كور و كر

چون قضا آيد شود دانش به خواب مه سيه گردد بگيرد آفتاب

چشم بسته مى شود وقت قضا تا نبيند چشم كحل چشم را

بر قضا كم نه بهانه اى جوان جرم خود را چه نهى بر ديگران

بل قضا حق است و جهد بنده حق هين مباش ابله چو ابليس خلق