سرشناسه:روضاتی، سیدمحمدجعفر، 1352 -
عنوان و نام پديدآور:کلیدواژه های آیات علوی در قرآن کریم: روشی جدید برای حفظ و آموزش آیات علوی در قرآن کریم/ تالیف سیدمحمدجعفر روضاتی؛ تقریظ سیدمحمود بحرالعلوم میردامادی؛ مقدمه علی اکبر مهدی پور.
مشخصات نشر:مشهد: اعتقادما، 1398 -
مشخصات ظاهری:2 ج.
شابک:1900000 ریال، دوره.978-622-6062-32-9 : ؛ ج.1.978-622-6062-33-6 : ؛ ج.2.978-622-6062-34-3 :
وضعیت فهرست نویسی:فیپا
یادداشت:کتابنامه به صورت زیرنویس.
عنوان دیگر:روشی جدید برای حفظ و آموزش آیات علوی در قرآن کریم.
موضوع:علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- جنبه های قرآنی-- احادیث
موضوع:Ali ibn Abi-talib, Imam I, 600-661 -- Qur'anic teaching-- Hadiths
موضوع:علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- جنبه های قرآنی
موضوع:Ali ibn Abi-talib, Imam I, 600-661 -- Qur'anic teaching
موضوع:قرآن .برگزیده ها --ترجمه ها
موضوع:Qur'an .Selections --Translations
موضوع:قرآن -- حفظ
موضوع:Qur'an -- Memorizing
شناسه افزوده:میردامادی،سید محمود، 1336 -
شناسه افزوده:مهدی پور، علی اکبر، 1324 -، مقدمه نویس
رده بندی کنگره:BP8/80
رده بندی دیویی:151/297
شماره کتابشناسی ملی:6013056
ص: 1
کلیدواژه های آیات علوی در قرآن کریم
روشی جدید برای حفظ و آموزش آیات علوی در قرآن کریم
تالیف سیدمحمدجعفر روضاتی
تقریظ سیدمحمود بحرالعلوم میردامادی
مقدمه علی اکبر مهدی پور
ص: 2
بسم الله الرحمن الرحیم
ص: 3
تقدیم به محضر مقدسّۀ اوّلین مدافع ولایت علوی، حضرت فاطمة الزّهراء(سلام الله علیها)
ص: 4
فهرست مطالب.. 5
تقریظ آیت الله حاج سید محمود بحرالعلوم میردامادی دام بقائه 20
مقدمۀ استاد علّامه علی اکبر مهدی پور دام عزّه 21
سیمای ملکوتی مولای متّقیان در آیات نورانی قرآن. 21
کتابنامه 23
پیشگفتار . 33
سورۀ مبارکۀ حمد 51
1_ کد آیه: 1/6 اسم آیه: صراط مستقیم 51
2_ کد آیه: 1/7 اسم آیه: نعمت ولایت.. 54
سورۀ مبارکۀ بقره 55
3_ کد آیه: 2/2 اسم آیه: هدایت كنندۀ متّقین. 55
4_ کد آیه: 2/8 اسم آیه: منافقان در غدیر. 57
5_ کد آیه: 2/9 اسم آیه: دسیسه در غدیر. 61
6_ کد آیه: 2/10 اسم آیه: دلهای مریض.... 64
7_ کد آیه: 2/30 اسم آیه: خلیفۀ پیامبر(صلی الله علیه و آله) 71
ص: 5
8_ کد آیه: 2/31 اسم آیه: اسم حضرت علی(علیه السلام) 74
9_ کد آیه: 2/37 اسم آیه: کلمات.. 75
10_ کد آیه: 2/40 اسم آیه: وفادار بولایت علی(علیه السلام) 79
11_ کد آیه: 2/43 اسم آیه: اوّلین رکوع کننده 81
12_ کد آیه: 2/45 اسم آیه: خاشعان. 82
13_ کد آیه: 2/58 اسم آیه: درگاه توبه 85
14_ کد آیه: 2/81 اسم آیه: گناه بزرگ. 87
15_ کد آیه: 2/82 اسم آیه: اوّلین مؤمن. 90
16_ کد آیه: 2/83 اسم آیه: بهتر از پدر. 92
17_ کد آیه: 2/105 اسم آیه: رحمت مخصوص.... 96
18_ کد آیه: 2/115 اسم آیه: وجه خدا 97
19_ کد آیه: 2/121 اسم آیه: تلاوت كنندۀ قرآن. 99
20_ کد آیه: 2/124 اسم آیه: کلمات.. 100
21_ کد آیه: 2/132 اسم آیه: دین. 104
22_ کد آیه: 2/138 اسم آیه: رنگ ولایت.. 105
23_ کد آیه: 2/143 اسم آیه: شاهدان الهی _ امّت وسط. 107
24_ کد آیه: 2/159 اسم آیه: كتمان حقیقت.. 109
25_ کد آیه: 167و2/166 اسم آیه: عاقبت دشمنان علی(علیه السلام) 110
26_ کد آیه: 2/185 اسم آیه: راحتی و آسایش در ولایت.. 113
27_ کد آیه: 2/189 اسم آیه: خانهی ولایت.. 115
28_ کد آیه: 2/207 اسم آیه: جان بر کف.. 117
ص: 6
29_ کد آیه: 2/208 اسم آیه: سلامت در سایۀ ولایت.. 120
30_ کد آیه: 2/213 اسم آیه: هدایت به راه راست.. 122
31_ کد آیه: 2/238 اسم آیه: نماز میانی. 123
32_ کد آیه: 2/253 اسم آیه: فضیلت.. 124
33_ کد آیه: 2/256 اسم آیه: دستگیرهی محکم 127
34_ کد آیه: 2/257 اسم آیه: نور ولایت.. 129
35_ کد آیه: 2/265 اسم آیه: مرضات الله... 132
36_ کد آیه: 2/269 اسم آیه: حکمت.. 134
37_ کد آیه: 2/274 اسم آیه: انفاق. 136
سورۀ مبارکۀ آل عمران. 138
38_ کد آیه: 3/7 اسم آیه: راسخون. 138
39_ کد آیه: 3/18 اسم آیه: عالم 139
40_ کد آیه: 3/19 اسم آیه: دین. 141
41_ کد آیه: 3/33 اسم آیه: برگزیدگان. 142
42_ کد آیه: 3/61 اسم آیه: نفس پیامبر(صلی الله علیه و آله) 144
43_ کد آیه: 3/68 اسم آیه: سزاوارترین. 147
44_ کد آیه: 3/81 اسم آیه: میثاق نصرت.. 148
45_ کد آیه: 3/103 اسم آیه: ریسمان الهی. 151
46_ کد آیه: 3/112 اسم آیه: ریسمانی برای مردم 156
47_ کد آیه: 3/128 اسم آیه: صاحب اختیار. 157
48_ کد آیه: 3/144 اسم آیه: ارتداد 161
ص: 7
49_ کد آیه: 3/157 اسم آیه: راه خدا 163
50_ کد آیه: 3/162 اسم آیه: منکر حقّ علی(علیه السلام) 165
51_ کد آیه: 3/185 اسم آیه: بهترین برادر. 167
52_ کد آیه: 195_3/191 اسم آیه: مرد مهاجر. 170
53_ کد آیه: 3/200 اسم آیه: ارتباط. 177
سورۀ مبارکۀ نساء. 179
54_ کد آیه: 4/26 اسم آیه: اعلم از پیامبران. 179
55_ کد آیه: 4/33 اسم آیه: عهد و پیمان. 181
56_ کد آیه: 4/47 اسم آیه: نور آشکار. 182
57_ کد آیه: 4/48 اسم آیه: منکر ولایت.. 183
58_ کد آیه: 4/54 اسم آیه: حسادت به مقام ولایت.. 187
59_ کد آیه: 4/59 اسم آیه: اولی الامر. 190
60_ کد آیه: 4/65 اسم آیه: تسلیم ولایت.. 194
61_ کد آیه: 4/69 اسم آیه: صدّیق. 198
62_ کد آیه: 4/83 اسم آیه: صاحبان امر. 202
63_ کد آیه: 4/83 اسم آیه: فضل و رحمت خدا 204
64_ کد آیه:4/137 اسم آیه: منکران ولایت.. 206
65_ کد آیه:4/159 اسم آیه: دیدن حقیقت.. 208
66_ کد آیه: 175و4/174 اسم آیه: نور امامت.. 213
سورۀ مبارکۀ مائده 215
67_ کد آیه: 5/1 اسم آیه: عهد ولایت.. 215
ص: 8
68_ کد آیه: 5/3 اسم آیه: دین کامل. 216
69_ کد آیه: 5/5 اسم آیه: زیانكاران. 225
70_ کد آیه:5/35 اسم آیه: وسیله 227
71_ کد آیه: 5/37 اسم آیه: دشمنان حضرت علی(علیه السلام) در عذاب دائم 229
72_ کد آیه: 5/54 اسم آیه: حضرت علی(علیه السلام) محبّ پروردگار. 231
73_ کد آیه: 5/55 اسم آیه: ولیّ الله... 233
74_ کد آیه: 5/56 اسم آیه: حزب خدا 240
75_ کد آیه: 5/67 اسم آیه: ابلاغ ولایت حضرت علی(علیه السلام) 243
76_ کد آیه: 5/68 اسم آیه: کافرین به نزول ولایت.. 250
سورۀ مبارکۀ انعام 251
77_ کد آیه: 6/28 اسم آیه: دروغ منکر ولایت.. 251
78_ کد آیه: 6/44 اسم آیه: ترک ولایت.. 254
79_ کد آیه: 6/82 اسم آیه: ایمان آلوده 255
80_ کد آیه: 6/122 اسم آیه: جاهلان بولایت مرده اند 257
81_ کد آیه: 6/149 اسم آیه: حجّت بالغه 259
82_ کد آیه: 6/151 اسم آیه: پدر امّت.. 260
83_ کد آیه: 6/153 اسم آیه: راه راست.. 262
84_ کد آیه: 6/158 اسم آیه: ایمان بی فایده 265
85_ کد آیه: 6/159 اسم آیه: جدایی از حضرت علی(علیه السلام) 268
سورۀ مبارکۀ اعراف.. 270
86_ کد آیه: 7/43 اسم آیه: شکر نعمت هدایت به ولایت.. 270
ص: 9
87_ کد آیه: 7/44 اسم آیه: مؤذّن. 272
88_ کد آیه: 7/46 اسم آیه: مردان اعراف.. 276
89_ کد آیه: 7/69 اسم آیه: ولایت، بزرگترین نعمت.. 280
90_ کد آیه: 7/128 اسم آیه: متّقین و وارثین زمین. 281
91_ کد آیه: 7/157 اسم آیه: نور نازل شده 284
92_ کد آیه: 7/172 اسم آیه: میثاق الست.. 287
93_ کد آیه: 7/180 اسم آیه: زیباترین اسم 290
94_ کد آیه: 7/181 اسم آیه: فرقهی نجاتیافته 292
سورۀ مبارکۀ انفال. 294
95_ کد آیه: 8/7 اسم آیه: كلمات.. 294
96_ کد آیه: 8/11 اسم آیه: آب پاککننده 296
97_ کد آیه: 8/24 اسم آیه: دعوت به حیات.. 299
98_ کد آیه: 8/25 اسم آیه: فتنه 301
99_ کد آیه: 33و8/32 اسم آیه: نزول سنگ بر سر منکر ولایت.. 303
100_ کد آیه: 8/41 اسم آیه: ذی القربی. 307
101_ کد آیه: 8/62 اسم آیه: یاور پیامبر(صلی الله علیه و آله) 309
102_ کد آیه: 8/64 اسم آیه: حامی پیامبر(صلی الله علیه و آله) 311
103_ کد آیه: 8/75 اسم آیه: بهترین خویشان. 312
سورۀ مبارکۀ توبه 318
104_ کد آیه: 9/3 اسم آیه: اذان. 318
105_ کد آیه: 9/16 اسم آیه: ولیجه 322
ص: 10
106_ کد آیه: 9/19 اسم آیه: مقایسه 324
107_ کد آیه: 9/23 اسم آیه: ایمان. 329
108_ کد آیه: 9/32 اسم آیه: نور خدا 331
109_ کد آیه: 9/36 اسم آیه: ماه حرام 334
110_ کد آیه: 9/100 اسم آیه: اوّلین پیشگام 337
111_ کد آیه: 9/105 اسم آیه: عرضهی اعمال. 344
112_ کد آیه: 9/119 اسم آیه: صادقین. 348
سورۀ مبارکۀ یونس.. 351
113_ کد آیه: 10/2 اسم آیه: مقام راستین. 351
114_ کد آیه: 10/7 اسم آیه: آیات.. 352
115_ کد آیه: 10/15 اسم آیه: غیر از حضرت علی(علیه السلام) 353
116_ کد آیه: 10/25 اسم آیه: راه مستقیم 355
117_ کد آیه: 10/35 اسم آیه: هادی به حقّ. 356
118_ کد آیه: 10/53 اسم آیه: جانشین بر حق. 361
119_ کد آیه: 10/58 اسم آیه: رحمت خدا 363
120_ کد آیه: 10/62 اسم آیه: اولیای خدا 367
121_ کد آیه: 64و10/63 اسم آیه: رستگاری بزرگ. 369
122_ کد آیه: 10/94 اسم آیه: سؤال از ولایت در شب معراج. 373
123_ کد آیه: 10/101 اسم آیه: آیات.. 376
سورۀ مبارکۀ هود 377
124_ کد آیه: 11/3 اسم آیه: صاحب فضیلت.. 377
ص: 11
125_ کد آیه: 11/12 اسم آیه: نگرانی پیامبر(صلی الله علیه و آله)از ابلاغ ولایت 379
126_ کد آیه: 11/17 اسم آیه: شاهد 383
سورۀ مبارکۀ یوسف.. 393
127_ کد آیه: 12/108 اسم آیه: پیروی با بصیرت.. 393
سورۀ مبارکۀ رعد 396
128_ کد آیه: 13/4 اسم آیه: شجره 396
129_ کد آیه: 13/7 اسم آیه: هادی.. 397
130_ کد آیه: 13/19 اسم آیه: مقایسه 402
131_ کد آیه: 13/20 اسم آیه: میثاق ولایت.. 404
132_ کد آیه: 13/28 اسم آیه: آرامش دلها 406
133_ کد آیه: 13/29 اسم آیه: بهترین سعادت.. 408
134_ کد آیه: 13/43 اسم آیه: تمام علم 411
سورۀ مبارکۀ ابراهیم 419
135_ کد آیه: 14/18 اسم آیه: عامل بطلان اعمال. 419
136_ کد آیه: 14/24 اسم آیه: شجرهی طیّبه 422
137_ کد آیه: 14/27اسم آیه: ایمان ثابت، اعتقاد ثابت.. 424
138_ کد آیه: 14/28 اسم آیه: نعمت.. 429
139_ کد آیه: 14/35 اسم آیه: نتیجهی دعای حضرت ابراهیم(علیه السلام) 431
140_ کد آیه: 14/37 اسم آیه: دلهای عاشق ولایت.. 433
سورۀ مبارکۀ حجر. 438
141_ کد آیه: 15/41 اسم آیه: راه مستقیم 438
ص: 12
142_ کد آیه: 15/47 اسم آیه: برادر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 441
143_ کد آیه: 15/75 اسم آیه: متوسّم 444
سورۀ مبارکۀ نحل. 448
144_ کد آیه: 16/16 اسم آیه: علامت.. 448
145_ کد آیه: 16/22 اسم آیه: مستکبران. 450
146_ کد آیه: 16/43 اسم آیه: اهل ذكر. 453
147_ کد آیه: 16/68 اسم آیه: امیر نحل. 456
148_ کد آیه: 16/76 اسم آیه: مقایسه 459
149_ کد آیه: 16/83 اسم آیه: نعمت خدا 461
150_ کد آیه: 16/88 اسم آیه: عذابی مضاعف برای مخالفین ولایت.. 465
151_ کد آیه: 16/89 اسم آیه: شاهد و گواه 466
152_ کد آیه: 16/89 اسم آیه: تبیان. 467
153_ کد آیه: 16/90 اسم آیه: احسان. 470
154_ کد آیه: 16/92 اسم آیه: پیمان شکنان. 474
سورۀ مبارکۀ اسراء. 481
155_ کد آیه: 17/9 اسم آیه: هدایت.. 481
156_ کد آیه: 17/26 اسم آیه: اسراف در ولایت.. 484
157_ کد آیه: 17/36 اسم آیه: بازپرسی از ولایت.. 485
158_ کد آیه: 17/48 اسم آیه: راه 487
159_ کد آیه: 17/64 اسم آیه: شریک شیطان. 488
160_ کد آیه: 17/71 اسم آیه: امام 490
ص: 13
161_ کد آیه: 17/73 اسم آیه: وسوسهی دشمنان. 495
162_ کد آیه: 17/80 اسم آیه: یاور رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 497
163_ کد آیه: 17/81 اسم آیه: حقّ. 498
164_ کد آیه: 17/89 اسم آیه: كفر به ولایت.. 500
165_ کد آیه: 17/110 اسم آیه: اسرار ولایت.. 502
166_ کد آیه: 18/2 اسم آیه: نگهبانی استوار. 505
167_ کد آیه: 18/29 اسم آیه: انتخاب حق. 506
168_ کد آیه: 18/37 اسم آیه: کفر به ولایت.. 509
169_ کد آیه: 18/44 اسم آیه: ولایت خدا 513
170_ کد آیه: 18/46 اسم آیه: بهترین عمل. 515
171_ کد آیه: 18/88 اسم آیه: بهترین پاداش.. 517
172_ کد آیه: 18/101 اسم آیه: نابینا 519
173_ کد آیه: 18/110 اسم آیه: عمل صالح. 522
سورۀ مبارکۀ مریم 524
174_ کد آیه: 19/5 اسم آیه: پسر عمو. 524
175_ کد آیه: 19/50 اسم آیه: بهترین اسم 526
176_ کد آیه: 19/73 اسم آیه: غرور منکران ولایت.. 529
177_ کد آیه: 19/96 اسم آیه: محبّت قلبی. 531
سورۀ مبارکۀ طه 540
178_ کد آیه: 32_20/25 اسم آیه: وزیر. 540
179_ کد آیه: 20/54 اسم آیه: صاحب خرد 546
ص: 14
180_ کد آیه: 20/82 اسم آیه: هدایت به ولایت.. 548
181_ کد آیه: 20/108 اسم آیه: داعی. 553
182_ کد آیه: 20/124 اسم آیه: نتیجهی دوری از ولایت.. 554
183_ کد آیه: 20/132 اسم آیه: اهل بیت(علیهما السلام) 558
184_ کد آیه: 20/135 اسم آیه: راه مستقیم 561
سورۀ مبارکۀ انبیاء. 565
185_ کد آیه: 21/7 اسم آیه: اهل ذكر. 565
186_ کد آیه: 21/10 اسم آیه: اطاعت.. 566
187_ کد آیه: 21/24 اسم آیه: معیّت.. 567
188_ کد آیه: 21/73 اسم آیه: پیشوایان هدایت.. 568
189_ کد آیه: 21/101 اسم آیه: وعدۀ نیک. 573
190_ کد آیه: 21/103 اسم آیه: روز خوشحالی شیعیان. 575
سورۀ مبارکۀ حج. 577
191_ کد آیه: 22/15 اسم آیه: خشم کفّار از یاری پیامبر(صلی الله علیه و آله) 577
192_ کد آیه: 22/19 اسم آیه: عذاب دشمن ولایت.. 579
193_ کد آیه: 22/24 اسم آیه: راه پسندیده 581
194_ کد آیه: 22/25 اسم آیه: عذاب منکر امیر المؤمنین(علیه السلام) 583
195_ کد آیه: 22/40 اسم آیه: ظلم به امیر المؤمنین(علیه السلام) 584
196_ کد آیه: 22/41 اسم آیه: برپا دارندهی دستورات خدا 586
197_ کد آیه: 22/45 اسم آیه: چاه متروک. 590
198_ کد آیه: 22/52 اسم آیه: محدَّث.. 594
ص: 15
199_ کد آیه: 22/57 اسم آیه: عذاب منکر ولایت.. 599
200_ کد آیه: 22/60 اسم آیه: یاری خداوند 600
201_ کد آیه: 22/67 اسم آیه: راه مستقیم 601
202_ کد آیه: 22/72 اسم آیه: خشم و عصبانیّت در چهرۀ کفّار. 603
203_ کد آیه: 78و22/77 اسم آیه: شاهدان الهی. 605
سورۀ مبارکۀ مؤمنون. 609
204_ کد آیه: 23/1 اسم آیه: رستگاران. 609
205_ کد آیه: 23/60 اسم آیه: اطاعت همراه با ولایت.. 616
206_ کد آیه: 23/61 اسم آیه: سابق. 621
207_ کد آیه: 23/74 اسم آیه: انحراف از ولایت.. 625
208_ کد آیه: 95-23/93 اسم آیه: جنگ با حضرت علی(علیه السلام) 628
209_ کد آیه: 23/111 اسم آیه: صبر رستگاران. 633
سورۀ مبارکۀ نور. 635
210_ کد آیه: 24/10 اسم آیه: رحمت خدا 635
211_ کد آیه: 24/35 اسم آیه: مصباح. 637
212_ کد آیه: 24/36 اسم آیه: خانۀ حضرت علی(علیه السلام) 642
213_ کد آیه: 24/40 اسم آیه: ظلم به حضرت علی(علیه السلام) 644
214_ کد آیه: 24/54 اسم آیه: پیمان معهود 646
215_ کد آیه: 24/55 اسم آیه: خلیفه 648
سورۀ مبارکۀ فرقان. 650
216_ کد آیه: 9و25/8 اسم آیه: گمراهان از ولایت.. 650
ص: 16
217_ کد آیه: 25/11 اسم آیه: اشرف ساعات.. 652
218_ کد آیه: 25/20 اسم آیه: صبر حضرت علی(علیه السلام) 654
219_ کد آیه: 30 – 25/27 اسم آیه: راه پیامبر(صلی الله علیه و آله)_ ذکر 656
220_ کد آیه: 25/50 اسم آیه: انکار ولایت.. 661
جدول فهرست سوره های قرآن کریم ...663
ص: 17
ص: 18
تصویر
ص: 19
بسم الله الرّحمن الرّحیم
و له الحمد و الصّلوة و السّلام علی نبیّنا ابی القاسم محمّد و آله الطّاهرین لاسیّما بقیّة الله فی الارضین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین.
فکر در بزرگی های بزرگ هستی و اندیشه در شخصیّتی که «فیه کرائم القرآن و هو کنز الرّحمن»، یعنی مولای متّقیان، امیر مؤمنان حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) ممدوح حق تعالی است و آنچه غذای این فکر است و مهندسی این اندیشه بشمار می آید، آیات ولایت و امامت است.
باید همگان بویژه نسل جوان به غذای فکرشان نگاه کنند که غیر از قرآن و روایات نباشد، قال الله تعالی: «فاسئلوا اهل الذکر»، بخصوص در امام شناسی، اقوال این و آن و دور افتادگان از تشیّع برای اهل تفقّه بی فایده و بلکه مضر می باشد.
کتاب شریف «کلید واژه آیات علوی در قرآن کریم» تألیف سلالة السادات حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای حاج سید جعفر روضاتی دام عزّه برای امام شناسی راه را هموار نموده است، سزاوار است طلّاب و دانشجویان عزیز از این کتاب استفاده نمایند. برای مؤلّف محترم توفیق بیش از پیش از خداوند متعال خواستارم.
و السّلام علیه و علی جمیع اخواننا المؤمنین
نجف اشرف _ ربیع الثّانی 1440
سید محمود بحرالعلوم میردامادی
ص: 20
حافظ عبید الله حسکانی از بزرگان اهل سنّت در قرن پنجم هجری در دیباچه ی کتابش: «شواهد التنزیل» انگیزه ی تألیف کتابش را این گونه بیان می کند:
یکی از اصحاب ابن کرام که بر عدّه ای از عوام ریاست دارد، در این ایّام در مجلسی که جمع کثیری از عوام گرداگرد او جمع شده بودند، در مقام اغوای آن ها پس از اهانت به نقیب علوی ها، گامی فراتر نهاده به نیاکانش نیز اهانت کرده با کمال گستاخی گفت:
احدی از مفسّران نگفته که سوره ی «هل اتی» در حقّ حضرت علی و اهل بیتش نازل شده است!!
سپس گامی فراتر نهاده گفت:
نه، هرگز چیزی از قرآن در این رابطه نازل نشده است!!
از جسارت، جرأت، تهمت و گستاخی اش بسیار شگفت زده شدم، منتظر ماندم که برخی از علمای بزرگ در ردّ سخنان بی پایه اش کتابی بنویسند و مطالب پوچش را ردّ کنند، ولی چیزی منتشر نشد، به جز سخنان عتاب آمیزی از قاضی ابو العلاء صاعد بن محمد که خطاب به افرادی که
ص: 21
در جلسات وی حاضر می شدند، گفته بود و آن ها را از حضور در جلسات آن فرد منحرف نهی کرده بود.
لذا بر خود وظیفه دیدم که این شبهه را ردّ کنم و این کتاب را در این رابطه تألیف نمودم.(1)
آنگاه 85 حدیث در کثرت فضائل مولا در قرآن کریم نقل کرده(2) سپس به ترتیب سوره های قرآن، آیات نازل شده در مورد مولای متّقیان و خاندانش را بر اساس احادیث واصله از بزرگ مفسّر قرآن، رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)بر شمرده است.
این کتاب در سه جلد چاپ شده است.(3)
در این کتاب 210 آیه به استناد 1160 حدیث در فضائل و مناقب مولای متّقیان نقل شده است.
غیرت دینی حافظ حسکانی بسیار ستودنی است که چون مطّلع می شود که شیّادی منکر نزول آیه ای در شأن مولای متّقیان شده است، دامن همّت به کمر می بندد و کتاب ارزشمندی در ردّ او تألیف می کند و نسخه ی دست نویس آن در طول هزار سال باقی می ماند و در زمان ما به زیور طبع آراسته می شود.
پیش از ایشان دو تن دیگر از بزرگان اهل سنّت غیرت به خرج داده و در ردّ افکار پوچ هم کیشان خود اثر فاخری نوشته اند:
1_ حافظ احمد بن شعیب نسائی(215_303ق) صاحب کتاب «سنن نسائی» یکی از صحاح ستّه، وقتی که وارد دمشق شد و غربت مولایمتّقیان را در آن سامان
ص: 22
مشاهده کرد، کتاب ارزشمندی به نام «خصائص امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام)» نوشت، از او خواستند که کتابی نیز در حق معاویه بنویسد، امتناع کرد، آن قدر لگد زدند که در زیر ضربات لگد هم کیشان خود به شهادت رسید.(1)
2_ محمد بن جریر طبری(224_310ق) صاحب «تاریخ طبری» وقتی مطّلع شد که ابن ابی داود، بربهاری و برخی دیگر از حنبلی ها در مورد حدیث غدیر خم تشکیک کرده اند، کتاب ارزشمندی به نام «الولایة» نوشت و حدیث غدیر را از 75 طریق در دو مجلد بزرگ تألیف کرد، چون وفات نمود عوام حنبلی ها از دفن او در قبرستان مسلمان ها جلوگیری کردند!! و لذا در حیاط خانه اش او را به خاک سپردند.(2)
در زمینه ی فضائل و مناقب مولای متّقیان در آیات نورانی قرآن کریم آثار ارزشمندی از علمای شیعه و سنّی در طول قرون و اعصار تألیف شده که با اسامی تعدادی از آن ها در زیر آشنا می شویم:
در این رابطه آثار ارزشمند فراوانی به رشته ی تحریر در آمده و شماری از آن ها به زیور طبع آراسته شده است، که محقّق فرزانه مؤلّف ارجمند، تعداد 19 عنوان از آن ها را در مقدّمه ی کتاب به عنوان نمونه آورده است. اینک تعداد دیگری به عنوان نمونه و استدراک در این جا معرّفی می شود:
1_ أربعون آیة فی فضائل أمیر المؤمنین(علیه السلام)، از مؤلّفی ناشناخته.(3)
ص: 23
2_ أربعون آیة فی فضائل أمیر المؤمنین(علیه السلام)، به نام شرف الدّین گلستانه تألیف شده است.(1)
3_ أسماء أمیر المؤمنین(علیه السلام) فی کتاب الله، تألیف: محمّد بن احمد بن ابی الثّلج بغدادی.(2)
4_ إمامة أمیر المؤمنین(علیه السلام) من القرآن، تألیف: شیخ مفید.(3)
5_ أوضح دلیل فی ما جاء فی علیّ و آله من التّنزیل، تألیف: شیخ علی بن شیخ جعفر قطیفی.(4)
6_ حدائق الیقین فی فضائل امام المتّقین و الآیات النّازلة فی شأن أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: ابو طالب استرآبادی.(5)
7_ خصائص أمیر المؤمنین(علیه السلام) من القرآن المبین، تألیف: حاکم نیشابوری.(6)
8_ خصائص الوحی المبین فی مناقب أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: ابن بطریق.(7)
9_ الدّر الثّمین فی ذکر خمس مائة آیة نزلت من کلام ربّ العالمین فی فضائل أمیر
ص: 24
المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: حافظ رجب برسی.(1)
10_ الدّر الثّمین فی أسرار الأنزع البطین، تلخیص کتاب پیشین، توسط: تقی الدّین عبد الله حلبی.(2)
11_ ذکر الآیات النّازلة فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، از مؤلّفی نا شناخته، به نقل از ابن طاووس.(3)
12_ سیمای امام علی(علیه السلام) در قرآن، تألیف: حاکم حسکانی، ترجمه: یعقوب جعفری.(4)
13_ علیٌّ فی القرآن، تألیف: سید صادق حسینی شیرازی.(5)
14_ ما أنزل الله من القرآن فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: ابو الحسین احمد بن محمد بن احمد قزوینی.(6)
15_ ما نزل فی القرآن فی علیّ(علیه السلام)، تألیف: هارون بن عمر بن عبد العزیز مجاشعی، از اصحاب امام رضا(علیه السلام).(7)
16_ ما نزل فی القرآن فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: ابو جعفر محمد بن اوُرمه ی
ص: 25
قمی.(1)
17_ ما نزل فی القرآن فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: ابو اسحاق ثقفی، متوفّای 383ق.(2)
18_ ما نزل فی القرآن فی علیّ(علیه السلام)، تألیف: حسین بن حکم حِبری، متوفّای 286ق.(3)
19_ ما نزل فی القرآن فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: عبد العزیز بن یحیی جلّودی، متوفای 332ق.(4)
20_ ما نزل فی القرآن فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: محمّد بن احمد بن ابی الثّلج، متوفای 325ق.(5)
21_ ما نزل فی القرآن فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: ابو الفرج اصفهانی، متوفای 356ق.(6)
22_ ما نزل فی القرآن فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: ابو عبد الله مرزبانی، متوفای 378ق.(7)
ص: 26
23_ ما نزل فی القرآن فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، تألیف: ابو نعیم اصفهانی، متوفای 430ق.(1)
24_ ما نزل فی القرآن فی علیّ(علیه السلام)، تألیف: محمد بن مؤمن شیرازی، قرن ششم.(2)
25_ ما نزل فی القرآن فی علیّ(علیه السلام)، تألیف: مظفّر بن ابی بکر حنفی آقسرائی، متوفای 631ق.(3)
و اینک جالب ترین و جامع ترین و پربارترین آن ها، کتاب ارزشمند:
«کلید واژه ی آیات علوی در قرآن کریم»؛
تألیف منیف سلالة الأطیاب، حاج سید محمد جعفر روضاتی، محقّق فرزانه و مؤلّف فرهیخته، از دودمان جلیل صاحب روضات قدّس سرّه، را در دست دارید، که به شیوه ای مبتکرانه و محقّقانه در این رابطه تدوین شده است.
نخستین اثری که از مؤلّف محترم در این رابطه منتشر شده، کتاب پربار: «کلید واژه ی آیات مهدوی در قرآن کریم» می باشد(4) که در آن سیمای نورانی حضرت مهدی؟عج؟ در 240 آیه از آیات نورانی قرآن با استناد به احادیث اهلبیت(علیهم السلام)بررسی شده است.
دوّمین اثر ایشان در این زمینه، کتاب ارزشمند: «کلید واژه ی آیاترجعت در قرآن
ص: 27
کریم» می باشد، که در ضمن آن هنگامه ی رجعت در 80 آیه بر اساس احادیث واصله از معصومین(علیهم السلام)بررسی شده است.(1)
سوّمین اثر پربار ایشان کتاب نفیس و فاخر: «کلید واژه ی آیات علوی در قرآن کریم» می باشد که در آن سیمای ملکوتی مولای متّقیان امیر مؤمنان(علیه السلام) در 440 آیه از آیات نورانی قرآن به استناد احادیث بزرگ مفسّر قرآن، رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)و پیشوایان معصوم از خاندان عصمت و طهارت، بر صفحات کتاب نقش بسته است.
نیازی به توضیح ندارد که آیات علوی در قرآن کریم به این تعداد منحصر نیست، آنچه مؤلّف توانسته در این صفحات محدود منعکس نماید، این تعداد می باشد وگرنه آب دریا در یک سبو نمی گنجد، که مولای متّقیان اقیانوس بیکران همه ی فضائل انسانی است که جز منطق وحی نمی تواند آن فضائل بی شمار را اِحصا کند.
برای تقریب به ذهن یادآور می شویم که سید هاشم بحرانی در کتاب گرانسنگ: «اللّوامع النّورانیّة فی أسماء علیّ و أهل بیته القرآنیّة»، 1619 حدیث فقط در مورد اسامی آن حضرت در قرآن کریم آورده است.(2)
از این احادیث ارتباط تنگاتنگ مولای متّقیان با قرآن کریم و رابطه ی جدایی ناپذیر آن دو از یک دیگر روشن می شود.
بزرگ مفسّر قرآن، خاتم پیامبران، این حقیقت را با یک تعبیر نغز و پر مغز بیان فرموده:
عَلِی مَعَ الْقُرْآنِ؛
علی با قرآن است.
ص: 28
وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِی؛
و قرآن نیز با علی است.
لَا یفْتَرِقَانِ حَتَّى یرِدَا عَلَی الْحَوْضَ؛
قرآن و علی، هرگز از یک دیگر جدا نمی شوند، تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.
این حدیث شریف با اندک اختلافی در تعبیر، در ده ها منبع سنّی و صدها منبع شیعی با اسناد صحیح از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)روایت شده است.(1)
منابع حدیث شریف:
«عَلِی مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِی، لَا یفْتَرِقَانِ حَتَّى یرِدَا عَلَی الْحَوْضَ»
این حدیث شریف از طریق اهل بیت(علیهم السلام)و از طریق اهل سنّت، از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)با سند صحیح روایت شده و در صدها منبع نقل شده، که به تعدادی از منابع اهل سنّت اشاره می کنیم:
1_ إتّحاف الجماعة بما جاء فی الفتن و الملاحم، ج1، ص181_184.
2_ إتّحاف المهرة بأطراف العشرة، از ابن حجر عسقلانی، ج18، ص179.
3_ إجمال الاصابة فی أقوال الصّحابة، ج1، ص55.
4_ أسنی المطالب، از شمس الدّین جزری، ج1، ص185.
5_ تاریخ الخلفاء، از جلال الدّین سیوطی، ص173.
ص: 29
6_ تفریح الأحباب فی مناقب الآل و الأصحاب، از محمد قرشی هاشمی هندی، ص353.
7_ تلخیص المستدرک، از شمس الدّین ذهبی، در هامش مستدرک، ج3، ص124.
ذهبی تصریح کرده که اسناد آن صحیح است.
8_ التّنویر، شرح الجامع الصّغیر، ج7، ص334.
9_ توضیح الدّلائل علی ترجیح الفضائل، از شهاب الدّین ایجی، ص286.
10_ التّیسیر بشرح الجامع الصّغیر، ج2، ص146، با تصریح به صحّت اسناد آن.
11_ الجامع الصّغیر، از جلال الدّین سیوطی، ج1، ص824 و ج2، ص69 و ص346.
12_ جمع الفوائد، از محمد بن سلیمان بن فاسی مغربی، ج2، ص516.
13_ جواهر العقدین، از سمهودی، ج2، ص88.
14_ جوهرة الکلام، از محمود بن وُهَیب حنفی، ص57.
15_ دلیل الواعظ الی ادلّة المواعظ، ج2، ص267.
16_ سُبُل الهدی و الرّشاد، از صالحی شامی، ج11، ص297.
17_ السّراج المنیر، از علی بن احمد عزیزی، ج2، ص459.
18_ سمط النّجوم العوالی، از عبد الملک عصامی، ج2، ص503.
19_ شرح الزّرقانی علی المواهب اللّدُنیّة بالمنح، ج2، ص542.
20_ شواهد التّنزیل، از عبید الله حسکانی، ج3، ص9.
ص: 30
21_ الصّواعق المحرقة، از ابن حجر مکّی، ج2، ص361 و 368.
22_ الفتح الکبیر، از یوسف نبهانی، ج2، ص242.
23_ الفتح الربّانی من فتاوی الامام الشّوکانی، ج8، ص4085.
24_ الفتوحات الاسلامیّة، از زینی دحلان، ج2، ص516.
25_ فرائد السِّمطین، از حموینی، ج1، ص177.
26_ الفردوس، از شیرویه، ج3، ص282.
27_ فیض القدیر، از عبد الرّحیم مناوی، ج4، ص470.
28_ کفایة الطّالب، از گنجی شافعی، ص254.
29_ کنز العمّال، از متّقی هندی، ج6، ص153.
30_ الکواکب الدّریّة، از مناوی، ج1، ص39.
31_ مجلّة الجامعة الاسلامیّة بالمدینة المنوّرة، شماره ی 52، ج23، ص440.
32_ مجمع الزوائد، از هیثمی، ج9، ص134.
33_ المستدرک علی الصّحیحین، از حاکم نیشابوری، ج3، ص124.
حاکم تصریح کرده که اسناد حدیث صحیح می باشد.
34_ المعجم الأوسط، از طبرانی، ج5، ص125، با تصریح به این که سندش حسَن است.
35_ المعجم الصّغیر، از طبرانی، ج2، ص28.
36_ مناقب سیّدنا علیّ، از عینی، ص38.
ص: 31
37_ مناقب علی بن أبی طالب(علیه السلام)، از ابن مَردَویه، ص117.
38_ مناقب علی بن أبی طالب(علیه السلام)، از أخطب خوارزمی، ص154.
39_ نور الأبصار، از شبلنجی، ص80.
40_ ینابیع المودّة، از قندوزی، ج1، ص269 و ج2، ص396،96و403.
در این حدیث شریف پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)تأکید می کند بر این که مولای متّقیان همواره با قرآن و قرآن با اوست، هرگز از یک دیگر جدا نمی شوند، تا در حوض کوثر بر آن حضرت وارد شوند.
چنین تعبیری هرگز در مورد احدی از دیگر اصحاب وارد نشده است.
ما این حدیث را از چهل منبع از منابع اهل سنّت نقل کردیم، اگر منابع شیعه را بر آن می افزودیم، از مرز یکصد منبع بالاتر می رفت.
در پایان مزید توفیقات روز افزون مؤلّف را از خداوند منّان مسألت نموده، برای ناشر محترم و دست اندر کاران طبع و نشر این کتاب، سعادت و سلامتی و توفیق خدمت به قرآن و اهلبیت را بیش از پیش خواستارم.
دهم ربیع الثّانی 1440 قمری
سالروز ارتحال جانگداز کریمه ی اهلبیت حضرت معصومه(سلام الله علیها)
حوزه ی علمیّه ی قم
علی اکبر مهدی پور
ص: 32
«حمد و سپاس خداوندی را كه اوّل است، و چیزى پیش از او وجود نداشت، و آخر است و پس از او موجودى نخواهد بود، چنان آشكار است كه فراتر از او چیزى نیست، و چنان مخفى و پنهان است كه مخفى تر از او یافت نمى شود.»(1)
و
«سپاس خداوندى را كه سخنوران، از ستودن او عاجزند، و حسابگران، از شمارش نعمت هاى او ناتوانند، و تلاشگران از اداى حق او درمانده اند. خدایى كه افكار ژرف اندیش، ذات او را درک نمى كنند، و دست غوّاصان دریاى علوم، به او نخواهد رسید. پروردگارى كه براى صفات او حدّ و مرزى وجود ندارد، و برایش تعریف كاملى نمى توان یافت.»(2)
و
«ستایش خدایى را سزاست كه نبخشیدن، بر مال او نیافزاید، و بخشش، او را فقیر نسازد، زیرا هر بخشنده اى جز او، اموالش كاهش یابد، و جز او، هر كس از بخشش دست كشد، مورد نكوهش قرار گیرد. اوست بخشندۀ انواع نعمت ها،
ص: 33
و بهره هاى فزاینده، و تقسیم كنندۀ رزق و روزى پدیده ها، مخلوقات همه جیره خوار سفرۀ او هستند، كه روزى همه را تضمین، و اندازه اش را تعیین فرمود.»(1)
و
«ستایش مى كنم خداوند را، براى تكمیل نعمت هایش، و تسلیم بودن در برابر بزرگیش، و ایمن ماندن از نافرمانى او. و در رفع نیازها از او یارى مى طلبم، زیرا كسی را كه خدا هدایت كند، هرگز گمراه نگردد، و هر كه را خدا دشمن دارد، هرگز نجات نیابد، و هر آن كس را كه خداوند بى نیاز گرداند، نیازمند نخواهد شد.
پس ستایش خداوند، گران سنگ ترین چیز است، و برترین گنجى است كه ارزش ذخیره شدن دارد، و گواهى مى دهم كه جز خداى یكتاى بى شریک، معبودى نیست، شهادتى كه اخلاص آن آزموده، و پاكى و خلوص آن را باور داریم، و تا زنده ایم بر این باور استواریم، و آن را براى صحنه هاى هولناک روز قیامت ذخیره مى كنیم، زیرا شهادت به یگانگى خدا، نشانۀ استوارى ایمان، باز كنندۀ درهاى احسان، مایۀ خشنودى خداى رحمان، و دور كنندۀ شیطان است.
و شهادت مى دهم كه، محمّد(صلی الله علیه و آله)بندۀ خدا، و فرستادۀ اوست. خداوند او را با دینى آشكار، و نشانه اى پایدار، و قرآنى نوشته شده و استوار، و نورى درخشان، و چراغى تابان، و فرمانى آشكار كننده فرستاد، تا شک و تردیدها را نابود سازد، و با دلائل روشن استدلال كند، و با آیات الهى مردم را پرهیز دهد، و
ص: 34
از كیفرهاى الهى بترساند.»(1)
معمولاً مقدمۀ هر كتابی را با حمد و ثنای خداوند متعال، و شكر و سپاس او شروع می كنند، و سپس به موضوع آن كتاب و مختصری از تاریخچه و اهداف نگارش می پردازند.
ولی حقیر وقتی خواستم مقدمۀ این كتاب شریف را شروع نمایم، و خداوند متعال را به خاطر این نعمت عظمی و این توفیق بزرگ، شكر و سپاس بگویم، ذهن و فكرم از كار افتاد، و نتوانستم كلمه ای در حمد و سپاس الهی، كه در شأن این كتاب باشد، بنویسم.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى جَعَلَ لِأَخِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) فَضَائِلَ، لَا یحْصِی عَدَدَهَا غَیرُهُ، فَمَنْ ذَكَرَ فَضِیلَةً مِنْ فَضَائِلِهِ مُقِرّاً بِهَا، غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ، وَ لَوْ وَافَى الْقِیامَةَ بِذُنُوبِ الثَّقَلَینِ، وَ مَنْ كَتَبَ فَضِیلَةً مِنْ فَضَائِلِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِكَةُ تَسْتَغْفِرُ لَهُ مَا بَقِی لِتِلْک الْكِتَابَةِ رَسْمٌ، وَ مَنِ اسْتَمَعَ إِلَى فَضِیلَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ، غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الذُّنُوبَ الَّتِی اكْتَسَبَهَا بِالاسْتِمَاعِ، وَ مَنْ نَظَرَ إِلَى كِتَابَةٍ فِی فَضَائِلِهِ، غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الذُّنُوبَ الَّتِی اكْتَسَبَهَا بِالنَّظَرِ، ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)النَّظَرُ إِلَى عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) عِبَادَةٌ، وَ ذِكْرُهُ عِبَادَةٌ، وَ لَا یقْبَلُ إِیمَانُ عَبْدٍ، إِلَّا بِوَلَایتِهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِهِ.(2)
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: خداوند براىبرادرم على بن ابى طالب(علیه السلام) فضائل بیشمارى مقرر كرده، هر كس یک فضیلت از فضائل
ص: 35
او را ذكر كند و به آن ایمان داشته باشد، خداوند گناهان گذشته و آینده اش را بیامرزد، گرچه با گناه جن و انس به محشر آید، و هر كه یک فضیلت از فضائل او را بنویسد، تا زمانی كه آن نوشته بماند، فرشتگان برایش آمرزش جویند، و هر كه به فضیلتى از فضائل او گوش فرا دهد، خداوند گناهانى كه به وسیلۀ گوش، مرتكب شده را بیامرزد، و هر كه به یک فضیلت از فضائل او نگاه كند، خداوند گناهانى كه با چشم انجام داده را بیامرزد.
سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: نگاه به سیمای على بن ابى طالب(علیه السلام) عبادت است، و ذكر و یاد او عبادت است، و ایمان هیچ بنده ای پذیرفته نیست، جز به ولایت او، و برائت از دشمنان او.
چون موضوع این كتاب در بارۀ فضائل و مناقب مولای متّقیان، اسد الله، اذُن الله، عین الله، ید الله، وجه الله، ولی الله، حضرت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام)، در قرآن كریم است، لذا با خود گفتم، باید از جملاتی كه حضرتش، در موارد مختلف، خداوند متعال را ستایش نموده اند، استفاده نمایم.
لذا به كتاب شریف نهج البلاغه مراجعه نمودم، و همانطور كه ملاحظه فرمودید، بخشی از بیانات زیبای آن حضرت، كه در حمد، سپاس، شكر و وصف خداوند متعال فرموده بودند را، انتخاب نمودم، تا از این طریق، هم از زبان مولایم امیر المؤمنین علی(علیه السلام)، حمد و سپاس پروردگار را گفته باشم، و هم اینكه هر خوانندۀ محترم و منصفی كه، این جملات زیبا را مطالعه می كند، به بزرگی و عظمت مقام الهی آن حضرت ایمان آورد، كه اینها فقط، قطره ای از اقیانوس بی كران مقامات و كرامات علمی و الهی آن امام همام، می باشد.
ص: 36
نه خدا توانمش خواند
متحیّرم چه نامم
نه بشر توانمش گفت
شه ملک لافتی را
حال، به این سه روایت توجّه فرمایید:
1_ عَنْ سُلَیمَانَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ جَدِّهِ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یقُولُ: إِنَّ أُمَّةَ مُوسَى(علیه السلام)، افْتَرَقَتْ بَعْدَهُ عَلَى إِحْدَى وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیةٌ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ، وَ افْتَرَقَتْ أُمَّةُ عِیسَى(علیه السلام) بَعْدَهُ عَلَى اثْنَتَینِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیةٌ وَ إِحْدَى وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ، وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفْتَرِقُ بَعْدِی عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیةٌ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ.(1)
از سلیمان بن مهران نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از پدر بزرگوارشان، از جدّشان، از پدرشان حضرت حسین بن على(علیهما السلام)، روایت است كه فرمودند: از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدم كه مى فرمودند: به راستى كه امّت حضرت موسى(علیه السلام) پس از او به هفتاد و یک گروه پراكنده شدند، كه یک گروه از آنها رهایى یافته و هفتاد گروه دیگر در دوزخ خواهند بود، و امّت حضرت عیسى(علیه السلام) پس از او به هفتاد و دو گروه پراكنده شدند، كه یک گروه از آنان نجات یافته و هفتاد و یک گروه دیگر در آتش خواهند بود، و به زودى امّت من پس از من به هفتاد و سه گروه پراكنده مى شوند، كه فقط یک گروه از آنها رهایى یافته و هفتاد
ص: 37
و دو گروه دیگر در آتش دوزخ اند.
2_ رُوِی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، أَنَّهُ قَالَ لِرَأْسِ الْیهُودِ: عَلَى كَمِ افْتَرَقْتُمْ؟ فَقَالَ: عَلَى كَذَا وَ كَذَا فِرْقَةً، فَقَالَ عَلِی(علیه السلام): كَذَبْتَ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى النَّاسِ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ! لَوْ ثُنِّیتْ لِی الْوِسَادَةُ، لَقَضَیتُ بَینَ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ، وَ بَینَ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ، وَ بَینَ أَهْلِ الزَّبُورِ بِزَبُورِهِمْ، وَ بَینَ أَهْلِ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ.
افْتَرَقَتِ الْیهُودُ عَلَى إِحْدَى وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، سَبْعُونَ مِنْهَا فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ نَاجِیةٌ فِی الْجَنَّةِ، وَ هِی الَّتِی اتَّبَعَتْ یوشَعَ بْنَ نُونٍ، وَصِی مُوسَى(علیه السلام).
وَ افْتَرَقَتِ النَّصَارَى عَلَى اثْنَتَینِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، إِحْدَى وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ بِالْجَنَّةِ، وَ هِی الَّتِی اتَّبَعَتْ شَمْعُونَ الصَّفَا، وَصِی عِیسَى(علیه السلام).
وَ تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ، وَ هِی الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِی مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)، وَ ضَرَبَ بِیدِهِ عَلَى صَدْرِهِ، ثُمَّ قَالَ: ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، كُلُّهَا تَنْتَحِلُ مَوَدَّتِی وَ حُبِّی، وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ، وَ هِی النَّمَطُ الْأَوْسَطِ، وَ اثْنَتَا عَشْرَةَ فِی النَّار.(1)
از حضرت أمیر المؤمنین(علیه السلام) نقل است كه به رئیس یهودیان فرمودند:
ص: 38
شما در دینتان چند فرقه شدید؟ او گفت: بر فلان و فلان فرقه.
حضرت(علیه السلام) فرمودند: دروغ گفتی! سپس روى به مردم نموده و فرمودند: به خدا قسم! اگر برای من مسند بیاندازند و بر آن بنشینم، هر آینه، میان اهل تورات، با توراتشان، و میان اهل انجیل، با انجیلشان، و میان اهل زبور، با زبورشان، و میان اهل قرآن، با قرآن قضاوت و داورى می نمایم.
یهود، هفتاد و یک فرقه شدند، كه هفتاد فرقه اش جهنّمى و تنها یک فرقه اش أهل بهشت است، و آن همان فرقه اى است كه از یوشع بن نون، وصىّ موسى(علیه السلام) پیروى كردند.
و نصارى، هفتاد و دو فرقه شدند، هفتاد و یک فرقه اش أهل دوزخ اند و تنها یک فرقۀ ایشان أهل بهشت شدند، و آن همان گروهند كه از شمعون، وصىّ عیسى(علیه السلام) پیروى كردند.
و این امّت نیز هفتاد و سه فرقه خواهند شد، كه هفتاد و دوتاى آنها در آتش اند و فقط یک فرقه اش أهل بهشت اند، و آن فرقه اى است كه از وصىّ محمّد(صلی الله علیه و آله)پیروى خواهند كرد، در این حال دست مبارک خود را بر سینه شان زدند و سپس فرمودند:
سیزده فرقه از آن هفتاد و سه فرقه، تماماً دوستى و مودّت مرا مى پذیرند، كه تنها یكى از این سیزده فرقه أهل بهشت اند، و ایشان گروه میانه رو هستند، و دوازده فرقۀ الباقى، همه أهل آتش خواهند بود.
3_ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْكَابُلِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: ... ثُمَّ قَالَ: إِنَّ
ص: 39
الْیهُودَ تَفَرَّقُوا مِنْ بَعْدِ مُوسَى(علیه السلام) عَلَى إِحْدَى وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً مِنْهَا، فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ، وَ تَفَرَّقَتِ النَّصَارَى بَعْدَ عِیسَى(علیه السلام) عَلَى اثْنَتَینِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ إِحْدَى وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ، وَ تَفَرَّقَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیهَا(علیهما السلام)عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ، وَ مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً تَنْتَحِلُ وَلَایتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا، اثْنَتَا عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنْهَا فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ، وَ سِتُّونَ فِرْقَةً مِنْ سَائِرِ النَّاسِ فِی النَّارِ.(1)
از ابو خالد كابلى نقل است كه گفت: امام باقر(علیه السلام) فرمودند: همانا یهود پس از حضرت موسى(علیه السلام) هفتاد و یک فرقه شدند، كه یک فرقۀ آنها در بهشت هستند و هفتاد فرقۀ دیگر در آتش دوزخ جا دارند، و نصارى پس از حضرت عیسى(علیه السلام) هفتاد و دو فرقه شدند، كه یک فرقۀ آنها در بهشت، و هفتاد و یک فرقۀ دیگر در دوزخ هستند، و این امّت پس از پیغمبرشان هفتاد و سه فرقه شدند، كه هفتاد و دو فرقه در آتش، و یک فرقه در بهشت اند، و از این هفتاد و سه فرقه سیزده فرقۀ آنها دوستى و محبّت ما را با خود دارند، كه دوازده فرقۀ آنها در دوزخ اند و یک فرقه در بهشت جاى دارند، و شصت فرقه از سایر مردم نیز در دوزخ اند. (كه دوزخیان جمعاً همان هفتاد و دو فرقه می شوند)
با دقّت در این سه روایت، كمی به اهمیّت این موضوع می رسیم،كه اعتقاد به ولایت و امامت بلا فصل حضرت امیر المؤمنین علی(علیهالسلام)، و یازده امام پاک، از نسل
ص: 40
آن حضرت، موجب فلاح و رستگاری، و نجات از عذاب دوزخ می شود.
پس هر كسی كه طالب هدایت، سعادت و بهشت است، و دوست دارد در زمرۀ فرقۀ ناجیه ای باشد، كه خداوند متعال در روز قیامت به آنها ایمنی از عذابش را مژده داده است، باید در راستای شناخت و معرفت امام و پیشوای این فرقه، تلاش نماید.
عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): دَخَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْجَدَلِی عَلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فَقَالَ(علیه السلام): یا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! أَ لَا أُخْبِرُک بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یوْمَئِذٍ آمِنُونَ»، «وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»،(1) قَالَ: بَلَى، یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! جُعِلْتُ فِدَاكَ! فَقَالَ: الْحَسَنَةُ مَعْرِفَةُ الْوَلَایةِ وَ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیتِ، وَ السَّیئَةُ إِنْكَارُ الْوَلَایةِ وَ بُغْضُنَا أَهْلَ الْبَیتِ، ثُمَّ قَرَأَ عَلَیهِ هَذِهِ الْآیةَ.(2)
از عبد الرحمن بن كثیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: امام باقر(علیه السلام) فرمودند: ابو عبد اللَّه جدلى بر امیر المؤمنین(علیه السلام) وارد شد، حضرت فرمودند: اى ابو عبد اللَّه! آیا نمی خواهى ترا خبر دهم از فرمایش خداى عز و جل: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یوْمَئِذٍ آمِنُونَ»، «وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؟عرض كرد: بله، اى امیر مؤمنان!
ص: 41
قربانت گردم، حضرت فرمودند: «حسنه»، شناختن ولایت و دوستى ما اهل بیت است، و «سیئه»، انكار ولایت و دشمنى ما اهل بیت است، و باز هم آن آیه را تلاوت فرمودند.
و چون پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله)در آخرین وصیتشان همۀ ما را به دو چیز سفارش فرمودند، یكی قرآن كریم، و دیگری اهل بیت شان:
1_ عَنْ حُذَیفَةَ بْنِ الْیمَانِ، قَالَ: صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ الْكَرِیمِ عَلَینَا، فَقَالَ: مَعَاشِرَ أَصْحَابِی! أُوصِیكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ الْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ، فَمَنْ عَمِلَ بِهَا فَازَ وَ غَنِمَ وَ أَنْجَحَ، وَ مَنْ تَرَكَهَا حَلَّتْ بِهِ النَّدَامَةُ، فَالْتَمِسُوا بِالتَّقْوَى السَّلَامَةَ مِنْ أَهْوَالِ یوْمِ الْقِیامَةِ، فَكَأَنِّی أُدْعَى فَأُجِیبُ، وَ إِنِّی تَارِک فِیكُمُ الثَّقَلَینِ، كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیتِی، مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا، وَ مَنْ تَمَسَّک بِعِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی كَانَ مِنَ الْفَائِزِینَ، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ كَانَ مِنَ الْهَالِكِینَ.(الحدیث)(1)
از حذیفة بن یمان نقل است كه گفت: ما با رسول خدا(صلی الله علیه و آله)(به جماعت) نماز خواندیم، سپس با صورت مباركش رو به ما نمودند و فرمودند: اى اصحابم! من شما را به تقواى الهى و اطاعت از او، سفارش مى كنم، هر كه به این سفارش رفتار كند بهره مند و رستگار می شود، و هر كه واگذارد، پشیمانى بر او رواست، پس به وسیلۀ تقوا و پرهیزكارى از هولها و وحشتهاى قیامت، سلامتى طلب كنید، من، به همین زودى،
ص: 42
به سوى خداوند خوانده مى شوم، و دعوت حق را اجابت مى كنم، و من دو چیز گران بها در میان شما مى گذارم: كتاب خدا و عترت من اهل بیتم، تا زمانى كه به آن دو چنگ زنید هرگز گمراه نمی شوید، و هر كه پس از من، به عترت من چنگ زند، از زمرۀ رستگاران خواهد بود، و هر كه از ایشان دورى و تخلّف كند، از زمرۀ نابودشدگان است.
2_ عَنْ غِیاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنِ الصَّادِقِ(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، عَنِ الْحُسَینِ(علیه السلام) قَالَ: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) عَنْ مَعْنَى قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیكُمُ الثَّقَلَینِ، كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی، مَنِ الْعِتْرَةِ؟
فَقَالَ: أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ وَ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَینِ، تَاسِ(علیهم السلام) مَهْدِیهُمْ وَ قَائِمُهُمْ، لَا یفَارِقُونَ كِتَابَ اللَّهِ، وَ لَا یفَارِقُهُمْ حَتَّى یرِدُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)حَوْضَهُ.(1)
از غیاث بن ابراهیم نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) از پدرانشان(علیهما السلام)، روایت كرده اند كه حضرت حسین بن علی(صلی الله علیه و آله)فرمودند: شخصی از حضرت على بن ابی طالب(علیه السلام) در بارۀ معنى این كلام رسول خدا(صلی الله علیه و آله)كه: «من دو شى ء نفیس در میان شما نهادم، كتاب خدا و عترتم»، پرسید، كه عترت چه كسانى هستند؟حضرت فرمودند: من، حسن، حسین و ائمّۀ نُه گانه ای كه از فرزندان حسین هستند، و نهمین آنها مهدى و قائم آنهاست، از كتاب خدا جدا
ص: 43
نشوند، و كتاب خدا نیز از آنها جدا نشود، تا آنكه بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)كنار حوض كوثر وارد شوند.
3_ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ حُبَیشِ(حنش) بْنِ الْمُعْتَمِرِ، قَالَ: رَأَیتُ أَبَا ذَرٍّ الْغِفَارِی رَضِی اللَّهُ عَنْهُ، آخِذاً بِحَلْقَةِ بَابِ الْكَعْبَةِ، وَ هُوَ یقُولُ: أَلَا مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی، وَ مَنْ لَمْ یعْرِفْنِی فَأَنَا أَبُو ذَرٍّ جُنْدَبُ بْنُ السَّكَنِ، سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یقُولُ: إِنِّی خَلَّفْتُ فِیكُمُ الثَّقَلَینِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیتِی، وَ إِنَّهُمَا لَنْ یفْتَرِقَا حَتَّى یرِدَا عَلَی الْحَوْضَ، أَلَا وَ إِنَّ مَثَلَهُمَا فِیكُمْ كَسَفِینَةِ نُوحٍ، مَنْ رَكِبَ فِیهَا نَجَا، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ.(1)
از ابو اسحاق حُبیش(حنش) بن معتمر نقل است كه گفت: ابو ذر غفارى را دیدم كه حلقۀ درب كعبه را گرفته بود و مى گفت: هر كه مرا مى شناسد كه مى شناسد، و هر كه مرا نمى شناسد بداند كه من ابو ذر جندب بن سكن هستم، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدم كه مى فرمودند: من در میان شما دو شى ء نفیس می گذاردم: كتاب خدا و عترتم اهل بیتم را، و آن دو از یكدیگر جدا نمی شوند، تا آنكه در حوض كوثر بر من در آیند، بدانید كه مثَل آن دو، مانند كشتى نوح است، كه هر كه بر آن سوار شود نجات یابد، و هر كه از آن تخلّف ورزد غرق شود.
به همین جهت تصمیم گرفتم، تا در بارۀ آیاتی كه در شأن و منقبت مولای انس و جان، امیر مؤمنان، حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است، كتابی آماده نمایم.
البته تا كنون كتابهای زیادی در بارۀ این موضوع، به رشتۀ تحریر و تألیف در آمده
ص: 44
است، به طور مثال:
1_ الآیات الباهرة من وحی سید العترة الطاهرة، تألیف: عبدالله عتیق المالكی، لبنان، ناشر: مؤسسة التاریخ العربی، عربی، وزیری، 543 صفحه.
2_ آیات الفضائل یا فضائل علی(علیه السلام) در قرآن، تألیف: سید محمد حسینی بهارانچی، قم، ناشر: مؤلف، فارسی، وزیری، 832 صفحه.
3_ آیات قرآن مجید در شأن حضرت علی(علیه السلام)،تألیف: علیرضا جذبی، مشهد، ناشر: سلسلة الرضا(علیه السلام)، فارسی، وزیری، 203 صفحه.
4_ آیات الولایة (در پرتو فضائل امیرالمؤمنین علی(علیه السلام))، تألیف: كاظم ارفع، تهران، ناشر: فیض كاشانی، فارسی، وزیری، 410 صفحه.
5_ آیاتی در شأن امیرالمؤمنین(علیه السلام)، تألیف: اعظم غم شكن، مشهد، مرکز آموزشی: مركز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، فارسی، رحلی، 160 صفحه.
6_ الأربعون المنتقاة فی سید الولاة اربعون آیة من القرآن الكریم نزلت فی علی ابن ابی طالب(علیه السلام)، تألیف: عبدالامیر رحیم خزاعی، عراق، ناشر: امانه مسجد السهلة المعظم، عربی، وزیری، 350 صفحه.
7_ امامت على(علیه السلام) در آینه عقل و قرآن، تألیف: محمد جواد مغنیه،تهران، سازمان تبلیغات اسلامى،180 صفحه.
8_ امام علی(علیه السلام) در قرآن از دیدگاه اهل سنت، تألیف: ابوالفضل یغمایی، قم، ناشر: احسن الحدیث، فارسی، وزیری، 208صفحه.
9_ الامام علی(علیه السلام) فی القرآن و السنة، 2 جلدی، تألیف: محمد علی اسبر، بیروت، ناشر: دارالاصالة، عربی، وزیری، 489 صفحه.
ص: 45
10_ الامام علی(علیه السلام) مرآة القرآن، تألیف: طالب خان، تهران، ناشر: دارمحبی الحسین(علیه السلام)، عربی، رقعی، 184 صفحه.
11_ امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در قرآن، ترجمۀ كتاب (500 آیة نزلت فی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام))، تألیف: رجب بن محمد برسی حلی (حافظ)، مترجم: اكبر منفرد، قم، ناشر: طلیعه سبز، فارسی، وزیری، 320 صفحه.
12_ امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فی القرآن و السنة، تألیف: جمعیة القرآن الكریم للتّوجیه و الارشاد، بیروت، ناشر: جمعیه القرآن الكریم لتوجیه و الارشاد، عربی، رقعی، 48 صفحه.
13_ بررسی و استخراج مصادر روایات وارده در فضائل علی(علیه السلام) در تفسیر الدرالمنثور، تألیف: رؤیا جعفری، قم، ناشر: دانشكده اصول دین، فارسی، رحلی، 328 صفحه.
14_ البیان الجلی فی ما انزل الله فی علی(علیه السلام) 3جلدی، تألیف: علی عبد الزهرا بدری، بیروت، ناشر: عربی، وزیری، مؤلف، 400 صفحه.
15_ خورشید ایمان، ترجمه علىّ(علیه السلام) و القرآن، تألیف: محمد جواد مغنیه، مترجم یوسف صدیق گیلانى، قم، مصطفوى،222 صفحه.
16_ رهبرى امام على(علیه السلام) در قرآن و سنت، تألیف: سید شرف الدّین موسوى، مترجم: محمد جعفر امامى، ناشر: سازمان تبلیغات اسلامى، تهران،558 صفحه.
17_ على(علیه السلام) و قرآن، تألیف: رضا تقوى دامغانى،تهران، احیاء كتاب.18_ اللوامع النورانیه فی اسماء علی و اهل بیته القرآنیه، تألیف: مرحوم
ص: 46
علّامه سید هاشم حسینی بحرانی، دارالتفسیر، 560 صفحه، وزیری.
19_ 1000 آیة نزلت فی الامام علی(علیه السلام)، تألیف: مرحوم سید هاشم بن سلیمان حسینی بحرانی، بیروت، ناشر: دارالجوادین(صلی الله علیه و آله)، عربی، وزیری، 542 صفحه.
و ...
ولی كتابی كه در دست دارید، با بكار گیری روشی جدید، راه را جهت آموزش و حفظ آیات علوی در قرآن كریم، برای اساتید گرامی و آموزگاران محترم هموار نموده، تا به كمک این روش، كُد آیات علوی را به خاطر بسپارند، و آنها را به همۀ جویندگان معارف علوی، به خصوص جوانان و دانشجویان عزیز، آموزش دهند، و شناخت و معرفتشان، نسبت به اوّلین امام و مقتدایشان، حضرت مولا امیر المؤمنین علی(علیه السلام)، بیشتر شود، و شبهات و انحرافات دشمنان، بر اعتقاداتشان اثر نگذارد.
در این روش برای هر آیه ای یک «اسم»، و یک «كُد» تعریف شده است، كه اسم آیه، بیانگر موضوع و محتوای آن آیه است، و كُد آیه، كه از یک عدد صحیح و یک عدد اعشاری تشكیل شده است، آدرس آیه را در قرآن كریم، به ما نشان می دهد.
عدد صحیح، معرّف شمارۀ سورۀ قرآن، در ردیف فهرست سور قرآنی است، و عدد اعشاری، شمارۀ آیه را نشان می دهد.
به طور مثال: كُد: 5/55 ، كه عدد 5 یعنی سورۀ مائده كه پنجمین سورۀ قرآن است، و عدد 55 شمارۀ آیۀ مورد نظر را نشان می دهد.
البته چون شمارۀ آیات در بعضی از نسخه های قرآن کریم، متفاوت است، ما اين شماره ها را، از نسخۀ «عثمان طه» انتخاب نمودیم، تا عزیزان به راحتی بتوانند آیۀ
ص: 47
مورد نظر را پیدا نمایند.
و باز هم شكر بی پایان و سپاس فراوان می گویم خداوند متعال را، كه به بندۀ حقیر، توفیق نگارش سوّمین اثر از مجموعۀ «كلید واژه ها» را، با عنوان «كلید واژۀ آیات علوی در قرآن كریم»، عنایت فرمود، تا پس از تألیف كتب شریف «كلید واژۀ آیات مهدوی در قرآن كریم»، كه به معرّفی و شرح 240 كُد، از آیات قرآن كریم در موضوع مهدویت، و «كلید واژۀ آیات رجعت در قرآن كریم»، كه به معرّفی و شرح 80 كُد، از آیات قرآن كریم در موضوع رجعت، پرداختم، این كتاب شریف را، در دو جلد به رشتۀ تحریر در آورم، که در این دو جلد، به 440 آیه در باره ی حضرت مولا امیر المؤمنین علی(علیه السلام) اشاره نموده ام، و البته این ها تنها بخشی از فضائل و مناقب آن حضرت، در قرآن کریم می باشد.
در اینجا بر خود لازم می دانم، تا از كارشناس مباحث امامت و ولایت، جناب استاد، علّامه حاج شیخ علی اكبر مهدی پور دام بقائه، تقدیر و تشكّر فراوان نمایم، كه همیشه بنده را مورد لطف و عنایت خویش قرار داده، و این بار نیز مقدّمۀ این كتاب شریف را، با قلم محققّانه و عالمانۀ خویش، مزین فرموده اند، و از درگاه خداوند متعال، برای ایشان، و همۀ خدمت گزاران آستان مولانا امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام)، آرزوی صحّت و عافیت و طول عمر با عزّت، می نمایم.
امید است این اثر ولائی، مورد قبول پروردگار متعال قرار گیرد، و توشه ای برای روز رستاخیز باشد، ان شاء الله.
قم مقدّسه
سید محمّد جعفر روضاتی
ص: 48
تصویر
ص: 49
ص: 50
«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ»
ما را به راه راست هدایت كن.
1_ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»، قَالَ: هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ مَعْرِفَتُهُ، وَ الدَّلِیلُ عَلَى أَنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) قَوْلُهُ(عز وجل): «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْكِتابِ لَدَینا لَعَلِی حَكِیمٌ»،(1) وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی أُمِّ الْكِتَابِ، فِی قَوْلِهِ(عز وجل): «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ».(2)
از حمّاد بن عیسى نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»،
فرمودند: مقصود، امیر المؤمنین(علیه السلام) و شناختن آن حضرت است، و دلیل بر این، فرمایش خداوند است: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْكِتابِ لَدَینا لَعَلِی حَكِیمٌ» (و همانا قرآن در لوح محفوظ كه نزد ما است بلند پایه و اساسش محكم است)، و منظور آن امیر المؤمنین(علیه السلام) است كه در امّ الكتاب، «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» مذكور شده است.
ص: 51
2_ عَنْ یاسِرٍ الْخَادِمِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِی بْنِ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، عَنِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِعَلِی(علیه السلام): یا عَلِی! أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَنْتَ بَابُ اللَّهِ وَ أَنْتَ الطَّرِیقُ إِلَى اللَّهِ وَ أَنْتَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ أَنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ أَنْتَ الْمَثَلُ الْأَعْلَى، یا عَلِی! أَنْتَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَیرُ الْوَصِیینَ وَ سَیّدُ الصِّدِّیقِینَ، یا عَلِی! أَنْتَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ وَ أَنْتَ الصِّدِّیقُ الْأَكْبَرُ، یا عَلِی! أَنْتَ خَلِیفَتِی عَلَى أُمَّتِی وَ أَنْتَ قَاضِی دَینِی وَ أَنْتَ مُنْجِزُ عِدَاتِی، یا عَلِی! أَنْتَ الْمَظْلُومُ بَعْدِی، یا عَلِی! أَنْتَ الْمُفَارِقُ بَعْدِی، یا عَلِی! أَنْتَ الْمَحْجُورُ بَعْدِی، أُشْهِدُ اللَّهَ تَعَالَى وَ مَنْ حَضَرَ مِنْ أُمَّتِی أَنَّ حِزْبَک حِزْبِی وَ حِزْبِی حِزْبُ اللَّهِ وَ أَنَّ حِزْبَ أَعْدَائِک حِزْبُ الشَّیطَانِ.(1)
از یاسر، خادم امام رضا(علیه السلام)، نقل است که گفت: حضرت امام رضا(علیه السلام)، از پدر بزرگوارشان(علیه السلام)، از اجدادشان(علیهما السلام)، از حضرت حسین بن على(علیهما السلام)روایت كرده اند كه آن حضرت فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به حضرت على(علیه السلام) فرمودند: ای على! توئى باب خدا، و توئى راه به سوى خدا، و توئى نباء عظیم، و توئى صراط مستقیم، و توئى مثل الاعلى، و توئى امام المسلمین و امیر المؤمنین، و توئى بهترین اوصیاء و سرور و آقاى صدّیقان.
ای على! توئى فاروق اعظم، و توئى صدیق اكبر، یا على! توئى خلیفۀ من بر امت من، و توئى ادا كنندۀ قرض من، و توئى به جا آورنده و ثابت كنندۀ وعده هاى من.ای على! توئى كه بعد از من به تو ستم كنند. ای على! توئى كه بعد از من از تو
ص: 52
فاصله گیرند. ای على! توئى كه بعد از من تو را تنها گذارند.
ای على! گواه می گیرم خدا را، و آن كسانى که از امّت من حاضرند، همانا حزب تو، حزب من است، و حزب من، حزب خدا است، و حزب دشمنان تو، حزب شیطان هستند.
3_ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَر قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنِ الصِّرَاطِ، فَقَالَ: هُوَ الطَّرِیقُ إِلَى مَعْرِفَةِ اللَّهِ(عز وجل)وَ هُمَا صِرَاطَانِ، صِرَاطٌ فِی الدُّنْیا وَ صِرَاطٌ فِی الْآخِرَةِ، وَ أَمَّا الصِّرَاطُ الَّذِی فِی الدُّنْیا، فَهُوَ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ، مَنْ عَرَفَهُ فِی الدُّنْیا وَ اقْتَدَى بِهُدَاهُ، مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ الَّذِی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِی الْآخِرَةِ، وَ مَنْ لَمْ یعْرِفْهُ فِی الدُّنْیا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِی الْآخِرَةِ، فَتَرَدَّى فِی نَارِ جَهَنَّمَ.(1)
از مفضّل بن عمر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) پرسیدم، صراط چیست؟ حضرت فرمودند: راهى به سوى شناختن خداى بزرگ است، و صراط دو گونه است: یک صراط در دنیا و دیگری صراط در سراى آخرت، و اما صراط دنیا امام مى باشد، كه فرمانبردارى از او واجب است، هر كس كه در دنیا او را شناخت و رهنمودهاى او را بكار بست، در آخرت از صراط كه پلى است به روى جهنّم خواهد گذشت، و هر كس در اینجا امام خود را نشناخت، هنگام گذشتن از صراط آخرت گامش خواهد لغزید و در آتش دوزخ خواهد افتاد.
ص: 53
«صِراطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضّالّینَ»
راه كسانى كه آنان را مشمول نعمت خود ساختى نه كسانى كه بر آنان غضب كرده اى و نه گمراهان.
فی تفسیر فرات بن إبراهیم، عَنْ عُبَیدِ بْنِ یحْیى بْنِ مِهْرَان عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَینِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)... «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ»، قَالَ: شِیعَةُ عَلِی الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)لَمْ تَغْضَبْ عَلَیهِمْ وَ لَمْ یضِلُّوا.(1)
تفسیر فرات از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)روایت کرده که حضرت در بارۀ آیۀ «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ»، فرمودند: منظور شیعیان علی(علیه السلام) هستند که ولایت حضرت علی بن ابی طالب(علیهما السلام)بر آنان ارزانی شده است و خداوند بر آنان غضب نمی کند و گمراه نمی شوند.
ص: 54
«ذلِكَ الْكِتابُ لا رَیْبَ٭ۛ فیهِ٭ۛ هُدًى لِلْمُتَّقینَ»
آن كتاب با عظمتى است كه شک در آن راه ندارد و مایه هدایت پرهیزكاران است.
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «ذلِک الْكِتابُ لا رَیبَ فِیهِ»، قَالَ: «الْكِتَابُ» عَلِی لَا شَک فِیهِ، «هُدىً لِلْمُتَّقِینَ» قَالَ(علیه السلام): بَیانٌ لِشِیعَتِنَا.(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند متعال: «ذلِک الْكِتابُ لا رَیبَ فِیهِ»، فرمودند: کتاب، علی بن ابی طالب(علیهما السلام)است که هیچ شکی در حقانیّت او نیست، «هُدىً لِلْمُتَّقِینَ»، بیان وصف است برای شیعیان ما، که به وسیلۀ آن حضرت هدایت شده اند.
2_ عَنْ یحْیى بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «الم ذلِک الْكِتابُ لا رَیبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ» ... فَقَالَ: «الْمُتَّقُونَ» شِیعَةُ عَلِی(علیه السلام).(2)
ص: 55
از یحیی بن ابا القاسم نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند متعال: «الم»، «ذلِک الْكِتابُ لا رَیبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ»، سؤال کردم، حضرت فرمودند: متّقین شیعیان حضرت علی(علیه السلام) هستند.
ص: 56
«وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ ءامَنّا بِاللّهِ وَبِالْیَوْمِ الْءاخِرِ وَما هُمْ بِمُؤْمِنینَ»
گروهى از مردم كسانى هستند كه مى گویند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده ایم.» در حالى كه ایمان ندارند.
قَالَ الْإِمَامُ العَسكَرِی(علیه السلام): قَالَ الْعَالِمُ، مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَمَّا أَوْقَفَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)فِی یوْمِ الْغَدِیرِ، مَوْقِفَهُ الْمَشْهُورَ الْمَعْرُوفَ، ثُمَّ قَالَ: یا عِبَادَ اللَّهِ! انْسُبُونِی.
فَقَالُوا: أَنْتَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ.
ثُمَّ قَالَ: أَیهَا النَّاسُ! أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ؟ وَ أَنَا مَوْلَاكُمْ وَ أَوْلَى بِكُمْ مِنْكُمْ بِأَنْفُسِكُمْ؟ قَالُوا: بَلَى، یا رَسُولَ اللَّهِ!
فَنَظَرَ إِلَى السَّمَاءِ، وَ قَالَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ، یقُولُ هُوَ ذَلِک، وَ هُمْ یقُولُونَ ذَلِک، ثَلَاثاً، ثُمَّ قَالَ: أَلَا! مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ وَ أَوْلَى بِهِ، فَهَذَا عَلِی مَوْلَاهُ وَ أَوْلَى بِهِ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ، وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ.
ثُمَّ قَالَ: قُمْ، یا أَبَا بَكْرٍ! فَبَایعْ لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ. فَقَامَ، فَبَایعَ لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ.
ثُمَّ قَالَ: قُمْ، یا عُمَرُ! فَبَایعْ لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ. فَقَامَ، فَبَایعَ لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ.
ثُمَّ قَالَ: بَعْدَ ذَلِک لِتَمَامِ التِّسْعَةِ، ثُمَّ لِرُؤَسَاءِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، فَبَایعُوا كُلُّهُمْ.
فَقَامَ مِنْ بَینِ جَمَاعَتِهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، فَقَالَ: بَخْ بَخْ لَک یا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ!
ص: 57
أَصْبَحْتَ مَوْلَای وَ مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ. ثُمَّ تَفَرَّقُوا عَنْ ذَلِک، وَ قَدْ وُكِّدَتْ عَلَیهِمُ الْعُهُودُ وَ الْمَوَاثِیقُ.
ثُمَّ إِنَّ قَوْماً مِنْ مُتَمَرِّدِیهِمْ وَ جَبَابِرَتِهِمْ تَوَاطَئُوا بَینَهُمْ: لَئِنْ كَانَتْ لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)كَائِنَةٌ، لَیدْفَعُنَّ هَذَا الْأَمْرَ عَنْ عَلِی، وَ لَا یتْرُكُونَهُ لَهُ. فَعَرَفَ اللَّهُ تَعَالَى ذَلِک مِنْ قِبَلِهِمْ، وَ كَانُوا یأْتُونَ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ یقُولُونَ: لَقَدْ أَقَمْتَ عَلَینَا أَحَبَّ خَلْقِ اللَّهِ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَیک وَ إِلَینَا، كَفَیتَنَا بِهِ مَئُونَةَ الظَّلَمَةِ لَنَا، وَ الْجَائِرِینَ فِی سِیاسَتِنَا، وَ عَلِمَ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ قُلُوبِهِمْ خِلَافَ ذَلِک، وَ مِنْ مُوَاطَاةِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ، أَنَّهُمْ عَلَى الْعَدَاوَةِ مُقِیمُونَ، وَ لِدَفْعِ الْأَمْرِ عَنْ مُسْتَحِقِّهِ مُؤْثِرُونَ.
فَأَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً عَنْهُمْ، فَقَالَ: یا مُحَمَّدُ! «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ»، الَّذِی أَمَرَک بِنَصْبِ عَلِی إِمَاماً، وَ سَائِساً لِأُمَّتِک وَ مُدَبِّراً، «وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ»، بِذَلِک، وَ لَكِنَّهُمْ یتَوَاطَئُونَ عَلَى إِهْلَاكِک وَ إِهْلَاكِهِ، یوَطِّنُونَ أَنْفُسَهُمْ عَلَى التَّمَرُّدِ عَلَى عَلِی(علیه السلام)، إِنْ كَانَتْ بِک كَائِنَةٌ.(1)
حضرت امام حسن عسكری(علیه السلام) فرمودند: امام موسی بن جعفر(علیهما السلام)فرمودند: وقتی در روز غدیر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)امیر مؤمنان علی بن ابی طالب(علیه السلام) را در آن جایگاه معروف قرار دادند، خطاب به مردم فرمودند: ای بندگان خدا! نسَب مرا بیان كنید، آنها عرض كردند: شما، محمّد بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف هستید. پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ای مردم! آیا من از شما بر خودتان أولی نبوده، مولای شما و از شما بر خودتان سزاوارتر، نیستم؟ همه عرض كردند: بله، ای رسول خدا! پس پیامبر(صلی الله علیه و آله)
ص: 58
رو به سوی آسمان كردند و سه مرتبه فرمودند: خدایا! گواه باش كه این بنده ات چنین گفت، و آنها نیز چنین گفتند.
سپس فرمودند: آگاه باشید! هر كه من مولای او، و از او بر خودش سزاوارتر هستم، این علی، مولای او و از او بر خودش سزاوارتر است. خدایا! دوستدار او را دوست بدار، و دشمنش را دشمن باش، یار او را یاور باش، و خواركنندۀ او را خوار گردان.
سپس فرمودند: ای ابوبكر! برخیز و با او در مقام امیر مؤمنان، بیعت كن. وی برخاست و چنین كرد. سپس فرمودند: ای عمر! برخیز و با او در مقام امیر مؤمنان، بیعت كن. وی برخاست و بیعت كرد. بعد از آن، به همۀ آن نُه نفر، و سپس به سران مهاجرین و انصار، فرمودند، و همۀ آنها بیعت كردند.
از میان آن جمع، عمر بن خطاب برخاست و گفت: مبارک باشد، مبارک باشد، ای پسر ابو طالب! تو مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن هستی.
سپس در حالی كه این عهد و پیمان بر آنان گران بود، از آن جا بیرون رفته و پراكنده شدند. بعد از آن رویداد، گروهی از سركشان ستمگر آن قوم، در میان خویش دسیسه چیدند وگفتند: اگر در محمّد(صلی الله علیه و آله)شائبه ای وجود داشت، (و انتقال ولایت به حضرت علی(علیه السلام) منشأ وحیانی نداشت)، محمد(صلی الله علیه و آله)قطعاً این مقام را به علی(علیه السلام) نمی سپرد، و در این صورت، آنان توطئه كنندگان نیز، اجازه نمی دادند علی(علیه السلام) به این مقام برسد، و در این جایگاه بماند.
امّا خداوند متعال، از دلهای آنان و آنچه در آن می گذشت، آگاه بود. آنها نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)می آمدند و می گفتند: به راستی كه علی(علیه السلام) را نزد خداوند، و خود، و ما، محبوبترین آفریدگان قرار دادی، و او را برای در امان نگاه داشتن ما، از حكومت بیدادگران و ستمگران، كافی دانستی. خداوند متعال می دانست آنان در دل، خلاف گفته هایشان، و در سر، دسیسه ای داشته، راه دشمنی در پیش گرفته اند، و برآنند تا
ص: 59
این مرد شایسته را، از این امر كنار زنند.
پس خداوند، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)را، از نیت آنها با خبر ساخت، و فرمود: ای محمّد! «وَمِنَ النَّاسِ مَن یقُولُ آمَنَّا بِاللّهِ»، اوست كه تو را فرمان داد، تا علی(علیه السلام) را امام و مهتر و پیشوای امّتت گردانی، حال آن كه، «وَمَا هُم بِمُؤْمِنِینَ»، یعنی به ولایت علی(علیه السلام) ایمان ندارند، بلكه بر كشتن تو و او، تبانی كرده اند، و خود را آماده كرده اند، تا اگر شائبه ای در تو ببینند، از علی(علیه السلام) سرپیچی كنند.
ص: 60
«یُخادِعُونَ اللّهَ وَالَّذینَ ءامَنُوا وَما یَخْدَعُونَ اِلّا اَنْفُسَهُمْ وَما یَشْعُرُونَ»
مى خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند در حالى كه جز خودشان را فریب نمى دهند (امّا) نمى فهمند.
قَالَ الْإِمَامُ العَسكَرِی(علیه السلام): قَالَ الْإِمَامُ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام): فَاتَّصَلَ ذَلِک مِنْ مُوَاطَاتِهِمْ وَ قِیلِهِمْ فِی عَلِی(علیه السلام)، وَ سُوءِ تَدْبِیرِهِمْ عَلَیهِ بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)، فَدَعَاهُمْ وَ عَاتَبَهُمْ، فَاجْتَهَدُوا فِی الْأَیمَانِ.
وَ قَالَ أَوَّلُهُمْ: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ اللَّهِ مَا اعْتَدَدْتُ بِشَی ءٍ كَاعْتِدَادِی بِهَذِهِ الْبَیعَةِ، وَ لَقَدْ رَجَوْتُ أَنْ یفْسَحَ اللَّهُ بِهَا لِی فِی قُصُورِ الْجِنَانِ، وَ یجْعَلَنِی فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ النُّزَّالِ وَ السُّكَّانِ.
وَ قَالَ ثَانِیهِمْ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی! یا رَسُولَ اللَّهِ! مَا وَثِقْتُ بِدُخُولِ الْجَنَّةِ، وَ النَّجَاةِ مِنَ النَّارِ إِلَّا بِهَذِهِ الْبَیعَةِ، وَ اللَّهِ! مَا یسُرُّنِی إِنْ نَقَضْتُهَا، أَوْ نَكَثْتُ بَعْدَ مَا أَعْطَیتُ مِنْ نَفْسِی مَا أَعْطَیتُ، وَ إِنْ كَانَ لِی طِلَاعَ مَا بَینَ الثَّرَى إِلَى الْعَرْشِ لَآلِی رَطْبَةٌ وَ جَوَاهِرُ فَاخِرَةٌ.
وَ قَالَ ثَالِثُهُمْ: وَ اللَّهِ! یا رَسُولَ اللَّهِ! لَقَدْ صِرْتُ مِنَ الْفَرَحِ بِهَذِهِ الْبَیعَةِ مِنَ السُّرُورِ وَ الْفَسْحِ مِنَ الْآمَالِ فِی رِضْوَانِ اللَّهِ، مَا أَیقَنْتُ أَنَّهُ لَوْ كَانَتْ ذُنُوبُ أَهْلِ الْأَرْضِ كُلُّهَا عَلَی لَمُحِّصَتْ عَنِّی بِهَذِهِ الْبَیعَةِ.
وَ حَلَفَ عَلَى مَا قَالَ مِنْ ذَلِک، وَ لَعَنَ مَنْ بَلَّغَ عَنْهُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)خِلَافَ مَا حَلَفَ عَلَیهِ. ثُمَّ تَتَابَعَ بِمِثْلِ هَذَا الِاعْتِذَارِ، مِنْ بَعْدِهِمْ مِنَ الْجَبَابِرَةِ وَ الْمُتَمَرِّدِینَ.
ص: 61
فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)«یخادِعُونَ اللَّهَ»، یعْنِی: یخَادِعُونَ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِأَیمَانِهِمْ خِلَافَ مَا فِی جَوَانِحِهِمْ، «وَ الَّذِینَ آمَنُوا»، كَذَلِک أَیضاً، الَّذِینَ سَیدُهُمْ وَ فَاضِلُهُمْ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، ثُمَّ قَالَ: «وَ ما یخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ»، وَ مَا یضُرُّونَ بِتِلْک الْخَدِیعَةِ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ، فَإِنَّ اللَّهَ غَنِی عَنْهُمْ وَ عَنْ نُصْرَتِهِمْ، وَ لَوْ لَا إِمْهَالُهُ لَهُمْ لَمَا قَدَرُوا عَلَى شَی ءٍ مِنْ فُجُورِهِمْ وَ طُغْیانِهِمْ، «وَ ما یشْعُرُونَ»، أَنَّ الْأَمْرَ كَذَلِک، وَ أَنَّ اللَّهَ یطْلِعُ نَبِیهُ عَلَى نِفَاقِهِمْ وَ كَذِبِهِمْ وَ كُفْرِهِمْ، وَ یأْمُرُهُ بِلَعْنِهِمْ فِی لَعْنَةِ الظَّالِمِینَ النَّاكِثِینَ، وَ ذَلِک اللَّعْنُ لَا یفَارِقُهُمْ، فِی الدُّنْیا یلْعَنُهُمْ خِیارُ عِبَادِ اللَّهِ، وَ فِی الْآخِرَةِ یبْتَلُونَ بِشَدَائِدِ عِقَابِ اللَّهِ.(1)
حضرت امام حسن عسكری(علیه السلام) فرمودند: حضرت امام موسی بن جعفر(علیهما السلام)فرمودند: خبر دسیسه چینی و یاوه گویی و بداندیشی آنها، علیه حضرت علی(علیه السلام) به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)رسید، آن حضرت، آنها را فراخواندند و سرزنش كردند.
ولی آنها در تلاش برای اثبات ایمان خود، برآمدند، و یكی از آنها عرض كرد: ای رسول خدا! به خدا سوگند! تاكنون به هیچ بیعتی، همچون این بیعت، اطمینان نداشته ام، و امید دارم، كه خداوند به خاطر آن، دری از قصرهای بهشت را به روی من بگشاید، و مرا از برترین ساكنان و مقیمان آن قرار دهد.
دوّمی عرض كرد: پدر و مادرم به فدایت! ای رسول خدا! تنها پس از این بیعت بود، كه از راه یافتن خود به بهشت، و نجات یافتن از دوزخ، اطمینان یافتم، و به خدا سوگند! در ازای سر باز زدن، و روی بر تافتن از این بیعت،هیچ عطا و پاداشی مرا
ص: 62
خوشحال نمی كند، حتی اگر برایم سرتاسر زمین و آسمان را آكنده از مرواریدهای تر، و گوهرهای درخشان كنند.
سوّمی عرض كرد: ای رسول خدا! به خدا سوگند! پس از این بیعت، شادمانی در جانم، جای هراس را گرفت، و امید به بهشت خداوند متعال در دلم، پر گشود، و اطمینان یافتم، كه اگر بار گناه تمامی اهل زمین بر دوش من باشد، با این بیعت از همۀ آنها پاک شده ام، سپس بر راستی گفتار خود، سوگند خورد، و به كسی كه خلاف آن را به عرض رسول خدا(صلی الله علیه و آله)رسانده بود، لعنت فرستاد. دیگر ستمگران و سركشان نیز، پس از این سه تن، پوزش خواستند و چنین سخنانی گفتند.
خداوند عز و جل به حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)فرمود: «یخَادِعُونَ اللّهَ»، یعنی با سوگند خوردن بر آن چه كه خلاف باورشان است، قصد دارند رسول خدا را فریب دهند، «وَ الَّذِینَ آمَنُوا»، و نیز آنان را كه علی بن ابی طالب(علیهما السلام)سرور و مهترشان است، سپس فرمود: «وَ مَا یخْدَعُونَ اِلاَّ أَنفُسَهُم»، یعنی: نیرنگ آنها، تنها به خودشان زیان می رساند، چرا كه خداوند تبارک و تعالی از آنها و یاریشان بی نیاز است، و اگر نبود فرصتی كه حق تعالی به آنها داده است، هرگز، یارای گستاخی و گردن كشی نداشتند، «وَ مَا یشْعُرُونَ»، ماجرا این گونه بود، و خداوند پیامبرش را از دورویی و كفرورزی و دروغگویی آنها، آگاه ساخت، و فرمان داد تا آنان را در جرگۀ ستمكاران و عهد شكنان، لعنت گوید، لعنتی كه در دنیا از آنها جدا نشود، و بر زبان بندگان برگزیدۀ خداوند، جاری شود، و در آخرت، به سخت ترین عذاب خداوند، گرفتار آیند.
ص: 63
«فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضًا٭ۖ وَلَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ بِما كانُوا یَكْذِبُونَ»
در دلهاى آنان یک نوع بیمارى است خداوند بر بیمارى آنان افزوده و به خاطر دروغهایى كه میگفتند، عذاب دردناكى در انتظار آنهاست.
قَالَ الْإِمَامُ العَسكَرِی(علیه السلام): قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)لَمَّا اعْتَذَرَ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ بِمَا اعْتَذَرُوا، تَكَرَّمَ عَلَیهِمْ بِأَنْ قَبِلَ ظَوَاهِرَهُمْ، وَ وَكَّلَ بَوَاطِنَهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ، لَكِنْ جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) أَتَاهُ فَقَالَ:
یا مُحَمَّدُ! إِنَّ الْعَلِی الْأَعْلَى یقْرَأُ عَلَیک السَّلَامَ، وَ یقُولُ: ُ أَخْرِجْ هَؤُلَاءِ الْمَرََدَةِ، الَّذِینَ اتَّصَلَ بِک عَنْهُمْ فِی عَلِی(علیه السلام)، عَلَى نَكْثِهِمْ لِبَیعَتِهِ، وَ تَوْطِینِهِمْ نُفُوسَهُمْ عَلَى مُخَالَفَتِهِمْ عَلِیاً، لِیظْهَرَ مِنْ عَجَائِبِ مَا أَكْرَمَهُ اللَّهُ بِهِ، مِنْ طَاعَةِ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ وَ السَّمَاءِ لَهُ، وَ سَائِرِ مَا خَلَقَ اللَّهُ، لَمَّا أَوْقَفَهُ مَوْقِفَک وَ أَقَامَهُ مُقَامَک، لِیعْلَمُوا أَنَّ وَلِی اللَّهِ عَلِیاً، غَنِی عَنْهُمْ، وَ أَنَّهُ لَا یكُفُّ عَنْهُمُ انْتِقَامَهُ مِنْهُمْ، إِلَّا بِأَمْرِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ فِیهِ وَ فِیهِمُ التَّدْبِیرُ الَّذِی هُوَ بَالِغُهُ، وَ الْحِكْمَةُ الَّتِی هُوَ عَامِلٌ بِهَا، وَ مُمْضٍ لِمَا یوجِبُهَا.
فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الْجَمَاعَةَ مِنَ الَّذِینَ اتَّصَلَ بِهِ عَنْهُمْ مَا اتَّصَلَ فِی أَمْرِ عَلِی(علیه السلام) وَ الْمُوَاطَاةِ عَلَى مُخَالَفَتِهِ بِالْخُرُوجِ.
فَقَالَ لِعَلِی(علیه السلام)، لَمَّا اسْتَقَرَّ عِنْدَ سَفْحِ بَعْضِ جِبَالِ الْمَدِینَةِ: یا عَلِی! إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ هَؤُلَاءِ بِنُصْرَتِک وَ مُسَاعَدَتِک، وَ الْمُوَاظَبَةِ عَلَى خِدْمَتِک، وَ الْجِدِّ فِی طَاعَتِک، فَإِنْ أَطَاعُوک فَهُوَ خَیرٌ لَهُمْ، یصِیرُونَ فِی جِنَانِ اللَّهِ مُلُوكاً خَالِدِینَ نَاعِمِینَ، وَ إِنْ خَالَفُوک فَهُوَ
ص: 64
شَرٌّ لَهُمْ، یصِیرُونَ فِی جَهَنَّمَ خَالِدِینَ مُعَذَّبِینَ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِتِلْک الْجَمَاعَةِ: اعْلَمُوا، أَنَّكُمْ إِنْ أَطَعْتُمْ عَلِیاً(علیه السلام) سَعِدْتُمْ، وَ إِنْ خَالَفْتُمُوهُ شَقِیتُمْ، وَ أَغْنَاهُ اللَّهُ عَنْكُمْ بِمَنْ سَیرِیكُمُوهُ، وَ بِمَا سَیرِیكُمُوهُ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یا عَلِی! سَلْ رَبَّک بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیبِینَ، الَّذِینَ أَنْتَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ سَیدُهُمْ، أَنْ یقَلِّبَ لَک هَذِهِ الْجِبَالَ مَا شِئْتَ.
فَسَأَلَ رَبَّهُ تَعَالَى ذَلِک فَانْقَلَبَتْ فِضَّةً.
ثُمَّ نَادَتْهُ الْجِبَالُ: یا عَلِی! یا وَصِی رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ! إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعَدَّنَا لَک إِنْ أَرَدْتَ إِنْفَاقَنَا فِی أَمْرِک، فَمَتَى دَعَوْتَنَا أَجَبْنَاک لِتُمْضِی فِینَا حُكْمَک، وَ تُنْفِذَ فِینَا قَضَاءَک، ثُمَّ انْقَلَبَتْ ذَهَباً أَحْمَرَ كُلُّهَا، وَ قَالَتْ مَقَالَةَ الْفِضَّةِ، ثُمَّ انْقَلَبَتْ مِسْكاً وَ عَنْبَراً وَ عَبِیراً وَ جَوَاهِرَ وَ یوَاقِیتَ، وَ كُلُّ شَی ءٍ مِنْهَا ینْقَلِبُ إِلَیهِ ینَادِیهِ: یا أَبَا الْحَسَنِ! یا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ! نَحْنُ الْمُسَخَّرَاتُ لَک، ادْعُنَا مَتَى شِئْتَ لِتُنْفِقَنَا فِیمَا شِئْتَ نُجِبْک، وَ نَتَحَوَّلْ لَک إِلَى مَا شِئْتَ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَ رَأَیتُمْ قَدْ أَغْنَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلِیاً بِمَا تَرَوْنَ، عَنْ أَمْوَالِكُمْ، ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یا عَلِی! سَلِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیبِینَ، الَّذِینَ أَنْتَ سَیدُهُمْ بَعْدَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ، أَنْ یقَلِّبَ لَک أَشْجَارَهَا رِجَالًا شَاكِی الْأَسْلِحَةِ، وَ صُخُورَهَا أُسُوداً وَ نُمُوراً وَ أَفَاعِی.
فَدَعَا اللَّهَ عَلِی(علیه السلام) بِذَلِک،، فَامْتَلَأَتْ تِلْک الْجِبَالُ وَ الْهَضَبَابُ، وَ قَرَارُ الْأَرْضِ مِنَ الرِّجَالِ الشَّاكِی الْأَسْلِحَةِ، الَّذِینَ لَا یفِی ءُ الْوَاحِدَ مِنْهُمْ عَشَرَةُ آلَافٍ مِنَ النَّاسِ الْمَعْهُودِینَ، وَ مِنَ الْأُسُودِ وَ النُّمُورِ وَ الْأَفَاعِی، حَتَّى طَبِقَتْ تِلْک الْجِبَالُ وَ الْأَرَضُونَ وَ الْهِضَابُ بِذَلِک، كُلٌّ ینَادِی:
ص: 65
یا عَلِی! یا وَصِی رَسُولِ اللَّهِ! هَا نَحْنُ قَدْ سَخَّرَنَا اللَّهُ لَک، وَ أَمَرَنَا بِإِجَابَتِک، كُلَّمَا دَعَوْتَنَا إِلَى اصْطِلَامِ كُلِّ مَنْ سَلَّطْتَنَا عَلَیهِ، فَمَتَى شِئْتَ فَادْعُنَا نُجِبْک، وَ بِمَا شِئْتَ فَأْمُرْنَا بِهِ نُطِعْكَ.
یا عَلِی! یا وَصِی رَسُولِ اللَّهِ! إِنَّ لَک عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الشَّأْنِ الْعَظِیمِ، مَا لَوْ سَأَلْتَ اللَّهَ أَنْ یصَیرَ لَک أَطْرَافَ الْأَرْضِ وَ جَوَانِبَهَا، هَیئَةً وَاحِدَةً كَصُرَّةِ كِیسٍ لَفَعَلَ، أَوْ یحُطَّ لَک السَّمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ لَفَعَلَ، أَوْ یرْفَعَ لَک الْأَرْضَ إِلَى السَّمَاءِ لَفَعَلَ، أَوْ یقَلِّبِ لَک مَا فِی بِحَارِهَا الْأُجَاجِ مَاءً عَذْباً أَوْ زِئْبَقاً بَاناً، أَوْ مَا شِئْتَ مِنْ أَنْوَاعِ الْأَشْرِبَةِ وَ الْأَدْهَانِ لَفَعَلَ.
وَ لَوْ شِئْتَ أَنْ یجَمِّدَ الْبِحَارَ، وَ یجْعَلَ سَائِرَ الْأَرْضِ هِی الْبِحَارَ لَفَعَلَ، فَلَا یحْزُنْک تَمَرُّدُ هَؤُلَاءِ الْمُتَمَرِّدِینَ، وَ خِلَافُ هَؤُلَاءِ الْمُخَالِفِینَ، فَكَأَنَّهُمْ بِالدُّنْیا إِذَا انْقَضَتْ عَنْهُمْ، كَأَنْ لَمْ یكُونُوا فِیهَا وَ كَأَنَّهُمْ بِالْآخِرَةِ إِذَا وَرَدَتْ عَلَیهِمْ، كَأَنْ لَمْ یزَالُوا فِیهَا.
یا عَلِی! إِنَّ الَّذِی أَمْهَلَهُمْ مَعَ كُفْرِهِمْ وَ فِسْقِهِمْ، فِی تَمَرُّدِهِمْ عَنْ طَاعَتِک، هُوَ الَّذِی أَمْهَلَ فِرْعَوْنَ ذَا الْأَوْتَادِ، وَ نُمْرُودَ بْنَ كَنْعَانَ، وَ مَنِ ادَّعَى الْإِلَهِیةَ مِنْ ذَوِی الطُّغْیانِ، وَ أَطْغَى الطُّغَاةِ إِبْلِیسَ رَأْسَ الضَّلَالاتِ.
وَ مَا خُلِقْتَ أَنْتَ وَ لَا هُمْ لِدَارِ الْفَنَاءِ، بَلْ خُلِقْتُمْ لِدَارِ الْبَقَاءِ، وَ لَكِنَّكُمْ تُنْقَلُونَ مِنْ دَارٍ إِلَى دَارٍ، وَ لَا حَاجَةَ لِرَبِّک إِلَى مَنْ یسُوسُهُمْ وَ یرْعَاهُمْ، وَ لَكِنَّهُ أَرَادَ تَشْرِیفَک عَلَیهِمْ، وَ إِبَانَتَک بِالْفَضْلِ فِیهِمْ وَ لَوْ شَاءَ لَهَدَاهُمْ.
قَالَ: فَمَرِضَتْ قُلُوبُ الْقَوْمِ لِمَا شَاهَدُوهُ مِنْ ذَلِک، مُضَافاً إِلَى مَا كَانَ فِی قُلُوبِهِمْ مِنْ مَرَضِ حَسَدِهِمْ لَهُ وَ لِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، فَقَالَ اللَّهُ عِنْدَ ذَلِكَ: «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ»، أَی فِی قُلُوبِ هَؤُلَاءِ الْمُتَمَرِّدِینَ الشَّاكِّینَ، النَّاكِثِینَ لِمَا أَخَذْتَ عَلَیهِمْ مِنْ بَیعَةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، «فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً»، بِحَیثُ تَاهَتْ لَهُ قُلُوبُهُمْ، جَزَاءً بِمَا أَرَیتَهُمْ مِنْ هَذِهِ الْآیاتِ وَ الْمُعْجِزَاتِ، «وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما كانُوا یكْذِبُونَ»، مُحَمَّداً وَ
ص: 66
یكْذِبُونَ فِی قَوْلِهِمْ: إِنَّا عَلَى الْبَیعَةِ وَ الْعَهْدِ مُقِیمُونَ.(1)
حضرت امام حسن عسكری(علیه السلام) فرمودند: حضرت امام موسی بن جعفر(علیهما السلام)فرمودند: وقتی آنان برای پوزش طلبی، خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)رسیدند، حضرت، بزرگ منشانه، آن چه در ظاهرشان دیدند، پذیرفتند، و باطن آنها را به خداوند واگذار نمودند، آنگاه جبرئیل(علیه السلام) فرود آمد و عرض كرد: ای محمّد! خداوند علی اعلی، بر تو سلام می فرستد، و می فرماید: ستمكارانی را كه در رابطه با علی(علیه السلام)، و پوزش طلبی به خاطر شكستن بیعتشان با او، و عذرخواهی به خاطر زمینه سازی برای مخالفت با او، نزد تو آمده اند، بیرون كن، تا امری شگفت، بر آنها آشكار گردد، و بدانند! خداوند آنچنان علی(علیه السلام) را گرامی داشته، كه زمین و آسمان و كوه و دیگر آفریده های خود را، به فرمان او درآورده است، و این گونه او را در جایگاهی نهاده، كه تو را نهاده است، و مقامی بخشیده، كه تو را بخشیده است، و بگذار تا بدانند، ولی خدا، علی(علیه السلام) از آنها بی نیاز است، و آنها از پس دادن تاوان رفتار خود، با علی(علیه السلام) رهایی نمی یابند، مگر آن كه خداوند بخواهد. خدایی كه سامان امور همگان در دست اوست، و علی(علیه السلام) در این راه بندۀ كوشای اوست، و خدایی كه حكمت امور نزد اوست، و علی(علیه السلام) بر این اساس، كارگزار او، و تحقّق بخش فرامین اوست.
آنگاه، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به آن گروه كه در رابطه با حضرت علی(علیه السلام) و پوزش خواهی، به خاطر دسیسه چینی علیه او، خدمت ایشان آمده بودند، خطاب كردند و فرمودند تا با ایشانبیرون روند. حضرت(صلی الله علیه و آله و سلم)بر دامنۀ كوهی در مدینه ایستادند و به
ص: 67
حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: ای علی! خداوند متعال، اینان را فرمان داده، تا یار و یاور تو باشند، و كمر به خدمت تو بندند، و در فرمان بری از تو بكوشند، پس نفع آنها در این است كه از تو پیروی كنند، تا در بهشت خدا، همچون فرمانروایانی جاوید، در ناز و نعمت به سر برند، و زیانشان در این است كه از تو سرپیچی كنند، تا در جهنم خدا، تا ابد عذاب كشند.
سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به آن گروه فرمودند: بدانید! اگر از علی اطاعت كنید، سعادتمند خواهید شد، و اگر با او مخالفت كنید، سیه روز خواهید شد، و خداوند او را از شما، با آن كس و آن چیز كه بزودی خواهید دید، بی نیاز می سازد، سپس فرمودند: ای علی! به حق محمّد و خاندان پاكش، كه تو پس از محمّد، سرورشان هستی، از خداوند درخواست كن، تا این كوه را به هر چه كه می خواهی تبدیل كند، پس حضرت علی(علیه السلام) چنین كردند، و كوه سرتاسر نقره شد.
سپس كوه ها رو به حضرت علی(علیه السلام) نمودند، و چنین زبان گشودند: ای علی! ای جانشین فرستادۀ پروردگار جهانیان! خداوند ما را برای تو فراهم نموده، اگر خواهی ما را در كار خود خرج كن، كه هر گاه ما را فرا خوانی، تو را پاسخ خواهیم داد، تا به وسیلۀ ما، قصد خود را محقّق سازی، و خواست خود را برآوری، سپس سرتاسر طلا شدند، و كلام كوه های نقره را تكرار كردند. سپس به مُشک و عنبر و عبیر و جواهر و یاقوت تبدیل شدند، و گفتند: ای أبا الحسن! ای برادر رسول خدا! ما در اختیار تو هستیم، هر گاه خواستی ما را فراخوان.
سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ای علی! به حق محمّد و خاندان پاكش، كه تو پس از محمّد سرور ایشانی، از خداوند درخواست كن كه این درختانش را، به مردانی تا دندان مسلّح، و صخره هایش را، به شیر و پلنگ و افعی تبدیل كند، و حضرت
ص: 68
علی(علیه السلام) از خداوند چنین خواستند، آنگاه، كوه ها و دشت ها و پستی و بلندی های زمین، سراسر آكنده از مردانی تا دندان مسلّح شد، كه ده هزار مرد عادی، توان رویارویی با یک تن از آنها را نداشت، و كوه ها و دشت ها و آن سرزمین ها، پُر از شیر و پلنگ و افعی شدند، و هر یک ندا دادند: ای علی! ای جانشین رسول خدا! خداوند ما را گوش به فرمان تو قرار داده و به ما فرمان داده، تا تو را اجابت گوئیم، و هر كه را به زیر دستان ما نهادی، بنیادش برافكنیم، هرگاه خواستی، ما را فراخوان، تا تو را پاسخ دهیم، و هرچه خواستی، دستور ده، تا تو را اطاعت كنیم.
ای علی! ای جانشین رسول خدا! تو در نظر خدا چنان جایگاه والایی داری، كه اگر از او بخواهی، برایت سرتاسر زمین را به شكلی، همچون قوچ درآورد، یا آسمان را بر زمین فرود آورد، یا زمین را به سوی آسمان بالا ببرد، بدون شک، چنین خواهد كرد.
یا اگر از او درخواست كنی، كه آب دریاهای شور را، به آبی گوارا، یا سیماب، یا خردل، یا هر نوع نوشیدنی، و یا به روغن تبدیل كند، مسلّماً چنین خواهد كرد. از سركشی این نافرمانان، و سرپیچی این گردن كشان، غمگین مباش، گمان كن، چنان از صفحۀ روزگار پاک شده اند، كه گویا هیچگاه در آن نبوده اند، و یا آنگاه كه در صحنۀ آخرت قرار گیرند، گویا همیشه در آن بوده اند.
ای علی! بدان! آن كسی كه، آنها را با وجود كفر و بد كاریشان، و سر پیچی كردن از فرمان تو، مهلت داده است، همان كسی است كه به فرعون ذوالاوتاد، و نمرود بن كنعان، و دیگر یاغیان مدّعی خدایی، مهلت داد، همانگونه كه به نافرمان ترین سركشان، یعنی شیطان، كه سرآغاز گمراهی ها بود، مهلت داد.
نه تو و نه آنان، هیچكدام برای ماندن در این سرای گذرا آفریده نشده اید، بلكه برای سفر به سرای جاودان، به دنیا آمده اید، و از سرایی به سرایدیگر خواهید رفت.
ص: 69
پروردگار تو، به این كه، كسی آنان را سرپرستی كند، نیاز ندارد، او می خواهد تو به آنان افتخار دهی، و برتری ات را در میانشان هویدا سازی، اگر پروردگارت می خواست، هدایتشان می كرد.
سپس فرمودند: دیدن آن صحنه، مرضی بر دل هایشان افكند، افزون بر مرضی كه از حسد و كینۀ محمّد(صلی الله علیه و آله)و علی بن ابی طالب(علیهما السلام)بر تن هایشان بود، در این هنگام خداوند متعال فرمود: «فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ»، یعنی در دل های آن سركشان پر ادّعای پیمان شكن، به خاطر بیعتی كه با علی(علیه السلام) از آنان گرفتی، «فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضًا»، آنگونه كه دل هایشان به خاطر آن نشانه ها و معجزه هایی كه نشانشان دادی، سرگردان شد، «وَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا كَانُوا یكْذِبُونَ»، در آنچه كه گفتند: ما بر عهد و پیمان خود استواریم.
ص: 70
«وَاِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ اِنّی جاعِلٌ فِی الْاَرْضِ خَلیفَةً٭ۖ ...»
(به خاطر بیاور) هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روى زمین، جانشینى (نماینده اى) قرار خواهم داد».
عَنْ یحْیى بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الرِّضَا(علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ(علیهم السلام)عَنْ عَلِی(علیه السلام) قَالَ: بَینَمَا أَنَا أَمْشِی مَعَ النَّبِی(علیهما السلام)فِی بَعْضِ طُرُقَاتِ الْمَدِینَةِ، إِذْ لَقِینَا شَیخٌ طُوَالٌ كَثُّ اللِّحْیةِ بَعِیدُ مَا بَینَ الْمَنْكِبَینِ، فَسَلَّمَ عَلَى النَّبِی(صلی الله علیه و آله)وَ رَحَّبَ بِهِ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی وَ قَالَ: السَّلَامُ عَلَیک یا رَابِعَ الْخُلَفَاءِ! وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ، أَ لَیسَ كَذَلِک هُوَ، یا رَسُولَ اللَّهِ! فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بَلَى! ثُمَّ مَضَى، فَقُلْتُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! مَا هَذَا الَّذِی قَالَ لِی هَذَا الشَّیخُ وَ تَصْدِیقُک لَهُ؟
قَالَ: أَنْتَ كَذَلِک وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ، إِنَّ اللَّهَ(عز وجل)قَالَ فِی كِتَابِهِ: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً»، وَ الْخَلِیفَةُ الْمَجْعُولُ فِیهَا آدَمُ(علیه السلام) وَ قَالَ(عز وجل): «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناک خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَینَ النَّاسِ بِالْحَقِّ»،(1) فَهُوَ الثَّانِی، وَ قَالَ(عز وجل): حِكَایةً عَنْ مُوسَى(علیه السلام) حِینَ قَالَ لِهَارُونَ: «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ» فَهُوَ هَارُونُ إِذَا اسْتَخْلَفَهُ مُوسَى(علیه السلام) فِی قَوْمِهِ، وَ هُوَ الثَّالِثُ، وَ قَالَ(عز وجل) :«وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ»،(2) فَكُنْتَ أَنْتَ الْمُبَلِّغَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ، وَ أَنْتَ وَصِیی وَ وَزِیرِی وَ قَاضِی دَینِی وَ الْمُؤَدِّی
ص: 71
عَنِّی، وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى، إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِی بَعْدِی، فَأَنْتَ رَابِعُ الْخُلَفَاءِ كَمَا سَلَّمَ عَلَیک الشَّیخُ، أَ وَ لَا تَدْرِی مَنْ هُوَ؟ قُلْتُ: لَا، قَالَ: ذَاک أَخُوک الْخَضِرُ(علیه السلام) فَاعْلَمْ.(1)
حضرت على بن موسى الرضا(علیه السلام) از آباء گرامی شان از حضرت على بن ابى طالب(علیهما السلام)روایت كرده اند كه آن حضرت فرمودند: روزی من در یکی از كوچه هاى مدینه با پیغمبر(صلی الله علیه و آله)می رفتم، ناگهان پیرمردى بلند قد كه ریش انبوهى داشت و چهار شانه بود، به ما برخورد و سلام كرد بر پیغمبر و بعد از احوال پرسی با آن جناب، روى به من نمود و گفت: (السلام علیک یا رابع الخلفاء و رحمة الله و بركاته)، سلام بر تو اى چهارمین خلفاء، و رو كرد به رسول خدا و عرض كرد: آیا چنین نیست یا رسول اللَّه!؟
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: بلى! چنین است پس از آن از ما گذشت و رفت، من عرض كردم: یا رسول اللَّه! این چه مطلبى بود كه این شیخ به من گفت و تصدیق شما چه معنى داشت؟
پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: الحمد الله! توئى متصّف به این صفت که حق تعالى در كتاب خود فرموده: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً»، و آن خلیفه را كه حق تعالى در روى زمین قرار داد حضرت آدم(علیه السلام) بود و حق تعالى فرموده: «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناک خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَینَ النَّاسِ بِالْحَقِّ»، پس داود(علیه السلام) دوّمین خلیفه می باشد و حق تعالى حكایت از موسى(علیه السلام) می فرماید هنگامى كه به هارون گفت: «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ»، اى هارون در میان قوم من خلیفه باش و اصلاح كن، پس هارون سوّمین خلیفه است كه موسى(علیه السلام) او رادر میان قوم خود، خلیفه قرار داد، و باز
ص: 72
حق تعالى می فرماید: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ»، بی زار بودن خدا و رسول خدا از مشركین، اعلامى است از خدا و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به سوى مردم در روز حج بزرگ.
پس توئى تبلیغ كننده از جانب خدا و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و توئى وصى من و وزیر من و قضاكنندۀ قرض من، و اداكنندۀ امانات از جانب من، و توئى نسبت به من به منزلت هارون نسبت به موسى، مگر این که پیغمبرى بعد از من نیاید.
پس توئى چهارمین خلیفه، چنان كه آن پیرمرد بر تو سلام كرد و این مطلب را گفت. آیا ندانستى آن پیر مرد كیست؟ من عرض كردم: نه! حضرت فرمودند: این برادر تو خضر(علیه السلام) بود، پس بدان این معنى را.
ص: 73
«وَعَلَّمَ ءادَمَ الْاَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقالَ اَنْبِئُونی بِاَسْماءِ هؤُلاءِ اِنْ كُنْتُمْ صادِقینَ»
سپس
علم اسماء را همگى به آدم آموخت، بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست مى گویید، اسامى اینها را به من خبر دهید!
قالَ الإمامُ أبُو مُحمَّد العَسكَری(علیه السلام): ... فِی قَولِهِ تَعالَی: «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها»، أَسْمَاءَ أَنْبِیاءِ اللَّهِ، وَ أَسْمَاءَ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ، وَ الطَّیبِینَ مِنْ آلِهِمَا، وَ أَسْمَاءِ خِیارِ شِیعَتِهِمْ وَ عُتَاةِ أَعْدَائِهِم.(الحدیث)(1)
امام حسن عسکری(علیه السلام) در تفسیر آیۀ : «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها»، فرمودند: اسامی پیامبران الهی، و اسامی محمد(صلی الله علیه و آله)و علی و فاطمه و حسن و حسین(علیهما السلام)، و اسامی پاکان از خاندان ایشان، و اسامی خوبان از شیعیانشان، و اسامی طغیانگران از دشمنانشان.
ص: 74
«فَتَلَقّى ءادَمُ مِنْ رَبِّه كَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ٭ۚ اِنَّهُۥ هُوَ التَّوّابُ الرَّحیمُ»
سپس آدم از پروردگارش كلماتى دریافت داشت و خداوند توبۀ او را پذیرفت چرا كه خداوند توبه پذیر و مهربان است.
1_ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَأَلْتُ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)عَنِ الْكَلِمَاتِ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَیهِ، قَالَ: سَأَلَهُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ إِلَّا تُبْتَ عَلَی فَتَابَ عَلَیهِ.(1)
از سعید بن جبیر، از قول ابن عباس نقل است كه گفت: از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)پرسیدم، كلماتى كه آدم از پروردگار خود دریافت نمود و به بركت آن كلمات خداوند توبۀ آدم را پذیرفت چه بود؟ حضرت فرمودند: از خداوند درخواست كرد كه بار الها به حق محمد و على و فاطمه و حسن و حسین توبه ام را بپذیر و خداوند توبه اش را پذیرفت.
2_ فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ الْعَسْكَرِی(علیه السلام) قَالَ: قَالَ اللَّهُ(عز وجل): «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» التَّوَّابُ الْقَابِلُ لِلتَّوْبَاتِ الرَّحِیمِ بِالتَّائِبِینَ فَلَمَّا زَلَّتْ
ص: 75
مِنْ آدَمَ الْخَطِیةُ فَاعْتَذَرَ إِلَى رَبِّهِ(عز وجل)قَالَ: یا رَبِّ تُبْ عَلَی وَ اقْبَلْ مَعْذِرَتِی وَ أَعِدْنِی إِلَى مَرْتَبَتِی وَ ارْفَعْ لَدَیک دَرَجَتِی فَلَقَدْ تَبَینَ نَقْصُ الْخَطِیةِ وَ ذِلَّتُهَا بِأَعْضَائِی وَ سَائِرِ بَدَنِی.
قَالَ اللَّهُ(عز وجل): یا آدَمُ! أَ مَا تَذْكُرُ أَمْرِی إِیاک أَنْ تَدْعُوَنِی بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیبِینَ عِنْدَ شَدَائِدِک وَ دَوَاهِیک وَ فِی النَّوَازِلِ الَّتِی تَبْهَظُک، قَالَ آدَمُ: بَلَى یا رَبِّ! قَالَ اللَّهُ(عز وجل): فَهُمْ مُحَمَّدٌ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ(علیهم السلام)خُصُوصاً ادْعُنِی أُجِبْک إِلَى مُلْتَمَسِک وَ أَزِدْک فَوْقَ مُرَادِكَ.
فَقَالَ آدَمُ: یا رَبِّ وَ إِلَهِی! فَقَدْ بَلَغَ عِنْدَک مِنْ مَحَلِّهِمْ أَنَّک بِالتَّوَسُّلِ بِهِمْ تَقْبَلُ تَوْبَتِی وَ تَغْفِرُ خَطِیئَتِی، وَ أَنَا الَّذِی أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِكَتَک وَ أَبَحْتَهُ جَنَّتَک وَ زَوَّجْتَهُ أَمَتَک وَ أَخْدَمْتَهُ كِرَامَ مَلَائِكَتِكَ.
قَالَ اللَّهُ تعالی: یا آدَمُ! إِنَّمَا أَمَرْتُ الْمَلَائِكَةَ بِتَعْظِیمِک بِالسُّجُودِ إِذْ كُنْتَ وِعَاءً لِهَذِهِ الْأَنْوَارِ وَ لَوْ كُنْتَ سَأَلْتَنِی بِهِمْ قَبْلَ خَطِیتِک أَنْ أَعْصِمَک مِنْهَا وَ أَنْ أُفَطِّنَک لِدَوَاعِی عَدُوِّک إِبْلِیسَ حَتَّى تَحْتَرِزَ مِنْهَا لَكُنْتَ قَدْ فَعَلْتَ ذَلِک وَ لَكِنَّ الْمَعْلُومَ فِی سَابِقِ عِلْمِی یجْرِی مُوَافِقاً لِعِلْمِی فَالْآنَ فَبِهِمْ فَادْعُنِی لِأُجِیبَكَ.
فَعِنْدَ ذَلِک، قَالَ آدَمُ: اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیبِینَ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ وَ الطَّیبِینَ مِنْ آلِهِمْ لَمَّا تَفَضَّلْتَ عَلَی بِقَبُولِ تَوْبَتِی وَ غُفْرَانِ زَلَّتِی وَ إِعَادَتِی مِنْ كَرَامَاتِک إِلَى مَرْتَبَتِی.
فَقَالَ اللَّهُ(عز وجل): قَدْ قَبِلْتُ تَوْبَتَک وَ أَقْبَلْتُ بِرِضْوَانِی عَلَیک وَ صَرَفْتُ آلَائِی وَ نَعْمَائِی إِلَیک وَ أَعَدْتُک إِلَى مَرْتَبَتِک مِنْ كَرَامَاتِی وَ وَفَّرْتُ نَصِیبَک مِنْ رَحَمَاتِی فَذَلِک قَوْلُ
ص: 76
اللَّهِ(عز وجل): «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیم».(1)
در تفسیر امام حسن عسکری(علیه السلام) ذیل این آیه چنین آمده است: حضرت آدم(علیه السلام) چون خطا کرد و خواست که به درگاه الهی عذرخواهی کند، گفت: خدایا! توبه و عذر مرا بپذیر و مرا به مقام خود بازگردان و به درگاه خودت رفعت بخش که همانا اثر گناه و ذلّت خطا در ظاهر و باطن من آشکار گردیده است، و چون چنین گفت، خطاب آمد:
ای آدم! مگر امر مرا به یاد نداری، که در سختی ها و مشکلات مرا به حق محمّد(صلی الله علیه و آله)و آل پاکش بخوانی؟
آدم عرض کرد: بلی!
خطاب آمد: ای آدم! مرا به حقّ محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین، مخصوصاً بخوان تا تو را اجابت کنم و پیش از خواسته ات به تو کرم نمایم.
آدم عرض کرد: خدایا! آیا مقام آنها نزد تو به اندازه ای است، که با توسّل به ایشان توبۀ مرا بپذیری و از خطای من در گذری؟ در حالی که مرا مسجود ملائکه ساختی، و بهشت را برای من مباح کردی، و حوا را همسرم قرار دادی، و ملائکه را به خدمت من گماشتی؟
خطاب شد: ای آدم! همانا من به ملائکه امر کردم که به خاطر تکریم و تعظیم تو، در برابر تو سجده کنند، چون تو ظرف این انوار مقدّس بودی، و اگر پیش از خطایت به آنها توسّل جسته بودی، و از من خواسته بودی که تو را از خطا حفظ کنم، و از حیلۀ
ص: 77
شیطان آگاه سازم، چنین می کردم، اما آنچه می دانستم مطابق آن انجام شد. پس اکنون به آنان توسّل جو، و مرا با نام آنان بخوان تا تو را اجابت کنم.
پس آدم گفت: اللهم بجاه محمّد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین و الطّیبین من آلهم لما تفضلت بقبول توبتی و غفران زلتی و اعادتی من کراماتک الی مرتبتی.
خطاب آمد: توبۀ تو را پذیرفتم و از تو خوشنود شدم، و نعمتهای ظاهری و باطنی خود را به تو باز گرداندم، و تو را به مقام و مرتبۀ اکرام و رحمت خود رساندم.
سپس امام حسن عسکری(علیه السلام) فرمودند: این است معنای آیه شریفه: «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیم».
ص: 78
«یا بَنی اِسْرائیلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتی اَنْعَمْتُ عَلَیْكُمْ وَاَوْفُوا بِعَهْدی اُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَاِیّایَ فَارْهَبُونِ»
اى فرزندان اسرائیل! نعمتهایى را كه به شما ارزانى داشتم به یاد آورید! و به پیمانى كه با من بسته اید وفا كنید، تا من نیز به پیمان شما وفا كنم، و تنها از من بترسید!
1_ عَن ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِكُم» ... اِلی اَن قالَ(صلی الله علیه و آله)
أَیهَا النَّاسُ! إِنَّ عَلِیاً سَیدُ الْوَصِیینَ، وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، وَ مَوْلَى الْمُؤْمِنِینَ، وَلِیهُ وَلِیی، وَ وَلِیی وَلِی اللَّهِ، وَ عَدُوُّهُ عَدُوِّی، وَ عَدُوِّی عَدُوُّ اللَّهِ، أَیهَا النَّاسُ! أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ فِی عَلِی یوفَ لَكُمْ فِی الْجَنَّةِ یوْمَ الْقِیامَةِ.(1)
از ابن عبّاس نقل است كه گفت: وقتى خداوند تبارک و تعالى آیۀ : «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِكُمْ»، را نازل کرد، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اى مردم! همانا على سرور همه اوصیاء، و پیشواى روسفیدان و پرهیزكاران، و مولاى مؤمنان است، و دوستدار او دوستدار من، و دوستدار من دوست خدا است، و دشمن او دشمن من، و دشمن من دشمن خدا است، اى مردم! به پیمانى كه خدا در بارۀ على از شما گرفته وفا كنید، خدا هم روز قیامت براى شما در بهشت وفا خواهد كرد.
ص: 79
2_ قَالَ سَمَاعَةُ بْن مِهْرَان: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: «أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِكُمْ»، قَالَ: أَوْفُوا بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)فَرْضاً مِنَ اللَّهِ أُوفِ لَكُمْ بِالْجَنَّةِ.(1)
از سماعة بن مهران نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند تعالی: «أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِكُمْ» سؤال کردم، حضرت فرمودند: به ولایت علی بن ابی طالب(علیهما السلام)، که از جانب خداوند واجب شده، وفا کنید، تا خداوند برای شما در بهشت وفا نماید.
ص: 80
«وَاَقیمُوا الصَّلوةَ وَءاتُوا الزَّكوةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرّاكِعینَ»
و نماز را بپا دارید، و زكات را بپردازید، و همراه ركوع كنندگان ركوع كنید.
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فی قَوْلِه: «ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِینَ»، نَزَلَتْ فِی رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)خَاصَّةً، وَ هُمَا أَوَّلُ مَنْ صَلَّى وَ رَكَعَ.(1)
از ابن عباس نقل شده است كه گفت: این آیۀ شریفه، در شأن رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و حضرت على(علیه السلام) بخصوص، نازل گردیده است، زیرا آن دو بزرگوار، نخستین نمازگزار، و ركوع كننده هستند.
ص: 81
«وَاسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوةِ٭ۚ وَاِنَّها لَكَبیرَةٌ اِلّا عَلَى الْخاشِعینَ»
از صبر و نماز یارى جویید و این كار، جز براى خاشعان، گران است.
1_ عَن ابْن عَبَّاسٍ وَ عَن الْبَاقِر(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تعالی: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِینَ»، وَ الْخَاشِعُ، الذَّلِیلُ فِی صَلَاتِهِ الْمُقْبِلُ إِلَیهَا، یعْنِی رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِین(علیه السلام).(1)
از ابن عباس و حضرت باقر(علیه السلام) دربارۀ آیۀ : «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِینَ»، روایت است که: (خاشع) كسى است كه در نماز خود فروتن باشد و به آن روى آورد، یعنى رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و امیر المؤمنین على(علیه السلام).
2_ رُوِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَدَقَةَ، أَنَّهُ قَالَ: سَأَلَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِی سَلْمَانَ الْفَارِسِی رَضِی اللَّهُ عَنْهُمَا: یا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! مَا مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) بِالنُّورَانِیةِ؟ قَالَ: یا جُنْدَبُ! فَامْضِ بِنَا حَتَّى نَسْأَلَهُ عَنْ ذَلِک، قَالَ: فَأَتَینَاهُ فَلَمْ نَجِدْهُ، قَالَ: فَانْتَظَرْنَاهُ حَتَّى جَاءَ، قَالَ(علیه السلام): مَا جَاءَ بِكُمَا؟ قَالا: جِئْنَاک یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَسْأَلُک عَنْ مَعْرِفَتِک بِالنُّورَانِیةِ؟ قَالَ(علیه السلام): مَرْحَباً بِكُمَا مِنْ وَلِیینِ مُتَعَاهِدَینِ لِدِینِهِ! لَسْتُمَا بِمُقَصِّرَینِ، لَعَمْرِی! إِنَّ ذَلِک
ص: 82
وَاجِبٌ عَلَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ.
ثُمَّ قَالَ(علیه السلام): یا سَلْمَانُ! وَ یا جُنْدَبُ! قَالا: لَبَّیک یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قَالَ(علیه السلام): إِنَّهُ لَا یسْتَكْمِلُ أَحَدٌ الْإِیمَانَ حَتَّى یعْرِفَنِی كُنْهَ مَعْرِفَتِی بِالنُّورَانِیةِ، فَإِذَا عَرَفَنِی بِهَذِهِ الْمَعْرِفَةِ، فَقَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ، وَ شَرَحَ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ، وَ صَارَ عَارِفاً مُسْتَبْصِراً، وَ مَنْ قَصَّرَ عَنْ مَعْرِفَةِ ذَلِک، فَهُوَ شَاک وَ مُرْتَابٌ، یا سَلْمَانُ! وَ یا جُنْدَبُ! قَالا: لَبَّیک یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قَالَ(علیه السلام): مَعْرِفَتِی بِالنُّورَانِیةِ مَعْرِفَةُ اللَّهِ(عز وجل)وَ مَعْرِفَةُ اللَّهِ(عز وجل)مَعْرِفَتِی بِالنُّورَانِیةِ وَ هُوَ الدِّینُ الْخَالِص ...
... الی ان قَالَ سَلْمَانُ:
قُلْتُ: یا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ! وَ مَنْ أَقَامَ الصَّلَاةَ أَقَامَ وَلَایتَكَ؟ قَالَ: نَعَمْ یا سَلْمَانُ! تَصْدِیقُ ذَلِک قَوْلُهُ تَعَالَى فِی الْكِتَابِ الْعَزِیزِ «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِینَ»، فَالصَّبْرُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ الصَّلَاةُ إِقَامَةُ وَلَایتِی، فَمِنْهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ إِنَّها لَكَبِیرَةٌ وَ لَمْ یقُلْ وَ إِنَّهُمَا لَكَبِیرَةٌ، لِأَنَّ الْوَلَایةَ كَبِیرَةٌ حَمْلُهَا إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ، وَ الْخَاشِعُونَ هُمُ الشِّیعَةُ الْمُسْتَبْصِرُون.(الحدیث)(1)
از محمّد بن صدقه روایت است که ابوذر غفاری از سلمان فارسی (که خداوند از هر دوی آنها خشنود باد) پرسید: ای ابا عبدالله! معرفت امیر المومنین علی(علیه السلام) به نورانیّت چیست؟ سلمان گفت: ای جندب(ابوذر)! بیا با هم برویم تا این را از خود آن حضرت بپرسیم، سپس به سوی منزل آن حضرت رفتیم ولی او را نیافتیم، پس به انتظار ایشان ماندیم تا آن حضرت آمدند. حضرت فرمودند: چه امری شما را به اینجا کشانده است؟
ص: 83
ابوذر و سلمان گفتند: ای امیرمؤمنان! به نزد شما آمدیم تا در مورد معرفتتان به نورانیّت سؤال کنیم.
حضرت فرمودند: آفرین بر شما دو دوست وفادار به دین خویش که کوتاهی نمی کنید. به جان خودم سوگند! که این معرفت بر هر مرد و زن مؤمن واجب است.
سپس حضرت فرمودند: ای سلمان و ای جندب! هر دو عرض کردند: بله ای امیر مؤمنان! حضرت(علیه السلام) فرمودند: هیچ کس ایمان را به حد کمال خویش نمی رساند تا آنکه مرا به عمق معرفتم بشناسد. سپس آن گاه که مرا به این معرفت شناخت هر آینه خداوند قلب او را با ایمان آزموده، سینه اش را برای اسلام گشاده ساخته، و عارفی روشن بین گردیده است، و هر کس که از شناخت آن کوتاهی نمود و به آن نرسید، شک کننده و تردیدگر است. ای سلمان و ای جندب! عرض کردند: بله ای امیر المؤمنین!
حضرت فرمودند: معرفت من به نورانیّت، معرفت خداوند(عز وجل)است و معرفت خداوند(عز وجل)معرفت من به نورانیّت است، و این همان دین خالص است.
... تا آنجا که سلمان گفت: عرض کردم: ای برادر رسول خدا! هر کس نماز را به پاداشت، ولایت شما را به پا داشته است؟ حضرت فرمودند: آری ای سلمان! این سخن خدای تعالی در قرآن عزیز تصدیق کنندۀ این حقیقت است که فرمود: به وسیلۀ صبر و نماز یاری و مدد بجویید و هر آینه آن جز بر خاشعان بزرگ و سنگین است، (صبر) رسول خدا و (نماز) بر پا داشتن ولایت من است، بدین خاطر خداوند متعال فرموده: و هر آینه آن بزرگ و سنگین است، و نفرمود: هر آینه آن دو بزرگ و سنگین می باشند، زیرا هر آینه ولایت حملش جز بر خاشعان بزرگ و سنگین است، و خاشعان همان شیعیان روشن بین و اهل بصیرت می باشند.
ص: 84
«وَاِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ فَكُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطایاكُمْ٭ۚ وَسَنَزیدُ الْمُحْسِنینَ»
و (به خاطر بیاورید) زمانى را كه گفتیم: «در این شهر (بیت المقدس) وارد شوید! و از نعمتهاى فراوان آن، هر چه مى خواهید بخورید! و از در (معبد بیت المقدس) با خضوع و خشوع وارد گردید! و بگویید: «خداوندا! گناهان ما را بریز!» تا خطاهاى شما را ببخشیم و به نیكوكاران پاداش بیشترى خواهیم داد.»
1_ عَنِ الْحُسَینِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ الرِّضَا عَلِی بْنِ مُوسَى(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِكُلِّ أُمَّةٍ صِدِّیقٌ وَ فَارُوقٌ، وَ صِدِّیقُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ فَارُوقُهَا عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، وَ إِنَّهُ سَفِینَةُ نَجَاتِهَا وَ بَابُ حِطَّتِهَا، وَ إِنَّهُ یوشَعُهَا وَ شَمْعُونُهَا وَ ذُو قَرْنَیهَا.
مَعَاشِرَ النَّاسِ! إِنَّ عَلِیاً خَلِیفَةُ اللَّهِ وَ خَلِیفَتِی عَلَیكُمْ بَعْدِی، وَ إِنَّهُ لَأَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَیرُ الْوَصِیینَ، مَنْ نَازَعَهُ فَقَدْ نَازَعَنِی، وَ مَنْ ظَلَمَهُ فَقَدْ ظَلَمَنِی، وَ مَنْ غَالَبَهُ فَقَدْ غَالَبَنِی، وَ مَنْ بَرَّهُ فَقَدْ بَرَّنِی، وَ مَنْ جَفَاهُ فَقَدْ جَفَانِی، وَ مَنْ عَادَاهُ فَقَدْ عَادَانِی، وَ مَنْ وَالاهُ فَقَدْ وَالانِی، وَ ذَلِک أَنَّهُ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ مَخْلُوقٌ مِنْ طِینَتِی، وَ كُنْتُ أَنَا وَ هُوَ نُوراً وَاحِداً.(1)
از حسین بن خالد روایت است كه گفت: حضرت علىّ بن موسى از پدران گرامیشان(علیهم السلام)از امیر مؤمنان(علیه السلام) نقل كردند كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: براى هر امّتى صدّیق و فاروقى است، و صدّیق و فاروق این امّت علىّ بن ابی طالب(علیهماالسلام)است و او
ص: 85
كشتى نجات و باب حطّه (درگاه توبه) این امّت است، و نیز او یوشع و شمعون و ذو القرنین این امّت می باشد.
اى مردم! علىّ برگزیدۀ خدا و جانشین من پس از من است، و او همان امیر مؤمنان و بهترین اوصیاء است، هر كس با او به ستیز برخیزد با من به ستیز برخاسته، و هر كس به او ستم كند بیگمان به من ستم كرده است، و هر كس بر او چیرگى كند با من چیرگى نموده، و هر آن كس كه به وى نیكى نماید به من نیكى كرده، و هر كس به او جفا كند به من جفا كرده است، و هر كس با او دشمنى نماید با من دشمنى ورزیده است، و هر كس او را دوست بدارد مرا دوست داشته، زیرا او برادر و پشتیبان من است، و از طینت من آفریده شده و من و او یک نور واحدیم.
2_ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ یقُولُ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یقُولُ: إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَیتِی فِیكُمْ كَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ وَ مَثَلِ بَابِ حِطَّةٍ مَنْ دَخَلَهُ نَجَا وَ مَنْ لَمْ یدْخُلْهُ هَلَكَ.(1)
ابوذر گوید: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدم که می فرمودند: مثَل اهل بیت من در میان شما، مانند كشتى نوح است، هر كه سوار آن شد، نجات یافت و هر كه تخلف نمود، غرق شد و مانند درب حطّه است، هر كه داخل گردید نجات یافت و كسى كه داخل نشد هلاک گردید.
ص: 86
«بَلى٭ۚ مَنْ كَسَبَ سَیِّئَةً وَاَحاطَتْ بِه خَطیئَتُهُۥ فَاُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ٭ۖ هُمْ فیها خالِدُونَ»
آرى، كسانى كه كسب گناه كنند، و آثار گناه، سراسر وجودشان را بپوشاند، آنها اهل آتشند و جاودانه در آن خواهند بود.
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا(علیهما السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ: «بَلى مَنْ كَسَبَ سَیئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ»، قَالَ: إِذَا جَحَدَ إِمَامَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، «فَأُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ».(1)
از ابو حمزه نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، یا حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیه: «بَلى مَنْ كَسَبَ سَیئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ»، فرمودند: وقتى امامت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) را انكار كنند، «فَأُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ».
2_ عَنْ عَلِی(علیه السلام)، عَنِ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)أَنَّهُ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ «فَأُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ» قِیلَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! مَنْ أَصْحَابُ النَّارِ؟ قَالَ: مَنْ قَاتَلَ عَلِیاً بَعْدِی، أُولَئِک
ص: 87
هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ مَعَ الْكُفَّارِ فَقَدْ كَفَرُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ، أَلَا وَ إِنَّ عَلِیاً مِنِّی فَمَنْ حَارَبَهُ فَقَدْ حَارَبَنِی وَ أَسْخَطَ رَبِّی، ثُمَّ دَعَا عَلِیاً(علیه السلام) فَقَالَ: یا عَلِی حَرْبُک حَرْبِی، وَ سِلْمُک سِلْمِی، وَ أَنْتَ الْعَلَمُ فِیمَا بَینِی وَ بَینَ أُمَّتِی بَعْدِی.(1)
حضرت على(علیه السلام) روایت كرده اند كه پیامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)این آیه را خواندند: «و آنان اصحاب دوزخ اند كه در آتش جاودانه اند» پرسیده شد: اى رسول خدا! اصحاب دوزخ چه كسانى هستند؟ حضرت فرمودند: كسانى كه پس از من با على بجنگند، آنان كسانى هستند كه به همراه كافران اهل دوزخ اند، كسانى كه چون حق به سویشان آمد، كافر گشتند. بدانید كه على از من است، و هركس با او جنگیده، پروردگارم را به خشم آورده است. سپس على(علیه السلام) را خواندند و فرمودند: اى على! جنگ با تو، جنگ با من و سازش با تو، سازش با من است، و تو پس از من، نشانۀ میان من و امّتم هستى.
3_ قالَ الإمام العَسكَری(علیه السلام): فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «بَلى مَنْ كَسَبَ سَیئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»، قَالَ: السَّیئَةُ، الْمُحِیطَةُ بِهِ أَنْ تُخْرِجَهُ عَنْ جُمْلَةِ دِینِ اللَّهِ، وَ تَنْزِعَهُ عَنْ وَلَایةِ اللَّهِ، وَ تَرْمِیهِ فِی سَخَطِ اللَّهِ، وَ هِی الشِّرْک بِاللَّهِ، وَ الْكُفْرُ بِهِ، وَ الْكُفْرُ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ الْكُفْرُ بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، كُلُّ وَاحِدٍ مِنْ هَذِهِ سَیئَةٌ تُحِیطُ بِهِ، أَی تُحِیطُ بِأَعْمَالِهِ فَتُبْطِلُهَا وَ تَمْحَقُهَا، «فَأُولئِكَ»، عَامِلُو هَذِهِ السَّیئَةِ الْمُحِیطَةِ، «أَصْحابُ النَّارِ هُمْفِیها خالِدُونَ».(2)
ص: 88
حضرت امام حسن عسكری(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خدای متعال: «بَلى مَنْ كَسَبَ سَیئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»، فرمودند: گناه، همان گناهی است كه او را از دین خدا خارج می كند، و از ولایت خداوند بی بهره می سازد، و در خشم او می افكند، آن گناه، شرک و كفر به خدا و كفر به نبوّت حضرت محمد(علیهما السلام)، و كفر به ولایت حضرت علی بن ابیطالب(علیهما السلام)، است، كه هر گوشه ای از آن او را در میان می گیرد، یعنی اعمالش را فرا می گیرد و همه را باطل می كند و از بین می برد، «فَأُولئِكَ»، یعنی: پس آنان كه این گناه فراگیر را مرتكب می شوند، «أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»، چنین كسانی در آتش اند، و در آن ماندگار خواهند بود.
ص: 89
«وَالَّذینَ ءامَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولئِكَ اَصْحابُ الْجَنَّةِ٭ۖ هُمْ فیها خالِدُونَ»
و آنها كه ایمان آورده، و كارهاى شایسته انجام داده اند، آنان اهل بهشتند و همیشه در آن خواهند ماند.
1_ قالَ الْبَاقِرُ(علیه السلام): فِی قَوْلِهِ: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِک أَصْحابُ الْجَنَّةِ»، نَزَلَتْ فِی عَلِی(علیه السلام)، وَ هُوَ أَوَّلُ مُؤْمِنٍ وَ أَوَّلُ مُصَلٍّ.(1)
حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خدای متعال: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِک أَصْحابُ الْجَنَّةِ»، فرمودند: این آیه در بارۀ حضرت علی(علیه السلام) نازل شده، ایشان نخستین مؤمن و نخستین نمازگزار هستند.
2_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِک أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»، نَزَلَتْ فِی عَلِی(علیه السلام) خَاصَّةً، وَ هُوَ أَوَّلُ مُؤْمِنٍ وَ أَوَّلُ مُصَلٍّ بَعْدَ النَّبِی(علیهما السلام).(2)
ص: 90
ابن عباس در بارۀ فرمایش خداوند: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِک أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»، گفت: این آیه مخصوص حضرت علىّ بن ابى طالب(علیهما السلام)نازل شده، و او نخستین كسى بود كه ایمان آورد و نخستین نمازگزار پس از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)بود.
ص: 91
«وَاِذْ اَخَذْنا میثاقَ بَنی اِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ اِلَّا اللّهَ وَبِالْوالِدَیْنِ اِحْسانًا ...»
و (به یاد آورید) زمانى را كه از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خداوند یگانه را پرستش نكنید و به پدر و مادر نیكى کنید.
1_ فی تفسیر الإمام العسکری(علیه السلام)، قَالَ اللَّهُ(عز وجل): «وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً»، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَفْضَلُ وَالِدَیكُمْ وَ أَحَقُّهُمَا لِشُكْرِكُمْ مُحَمَّدٌ وَ عَلِی(علیهما السلام).(1)
در تفسیر امام حسن عسكری(علیه السلام)، راجع به آیۀ : «وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً»، نقل است كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: بهترین و سزاوارترین پدر و مادر شما به سپاسگزارى، محمّد و على(علیهما السلام)هستند.
2_ قَالَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام): سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یقُولُ: أَنَا وَ عَلِی أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ لَحَقَّنَا عَلَیهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ أَبَوَی وِلَادَتِهِمْ، فَإِنَّا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَى دَارِ الْقَرَارِ، وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِیةِ بِخِیارِ الْأَحْرَارِ.(2)حضرت علی بن ابى طالب(علیهما السلام)فرمودند: از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)شنیدم که
ص: 92
می فرمودند: من و على دو پدر این امّت هستیم، حق ما بر مردم بیشتر از حق پدر و مادری است كه آنها را به دنیا آوردند، زیرا ما آنها را در صورت اطاعت، از جهنّم نجات می دهیم، و به بهشت برین رهنمون می کنیم و از بندگى رهائى مى بخشیم و آزادگى را به ایشان ارزانى می داریم.
3_ قَالَتْ فَاطِمَةُ(سلام الله علیها): أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِی(علیهما السلام)، یقِیمَانِ أَوَدَهُمْ وَ ینْقِذَانِهِمْ مِنَ الْعَذَابِ الدَّائِمِ إِنْ أَطَاعُوهُمَا وَ یبِیحَانِهِمُ النَّعِیمَ الدَّائِمَ إِنْ وَافَقُوهُمَا.(1)
حضرت فاطمه(سلام الله علیها)فرمودند: دو پدر این امّت، محمّد و علی(علیهما السلام)هستند، اگر امّت مطیع آندو باشند، آنها را از انحراف باز می دارند، و از عذاب دائم نجاتشان می دهند، و آنها را به نعمت جاوید می رسانند.
4_ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِی(علیهما السلام): مُحَمَّدٌ وَ عَلِی(علیهما السلام)، أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَطُوبَى لِمَنْ كَانَ بِحَقِّهِمَا عَارِفاً، وَ لَهُمَا فِی كُلِّ أَحْوَالِهِ مُطِیعاً، یجْعَلُهُ اللَّهُ مِنْ أَفْضَلِ سُكَّانِ جِنَانِهِ، وَ یسْعِدُهُ بِكَرَامَاتِهِ وَ رِضْوَانِهِ.(2)
حضرت امام حسن(علیه السلام) فرمودند: دو پدر این امت، محمّد و علی(علیهما السلام)هستند، خوشا به حال كسى كه عارف به حقّ آنها باشد، و در تمام احوال از ایشان اطاعت
ص: 93
كند، خدا او را از بهترین ساكنین بهشت قرار مى دهد، و سعادت و لطف و عنایت خدا را در می یابد.
5_ قَالَ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی(علیهما السلام): مَنْ عَرَفَ حَقَّ أَبَوَیهِ الْأَفْضَلَینِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی(علیهما السلام)، وَ أَطَا(علیهم السلام)ا حَقَّ طَاعَتِهِ قِیلَ لَهُ: تَبَحْبَحْ فِی أَی الْجِنَانِ شِئْتَ.(1)
حضرت امام حسین(علیه السلام) فرمودند: هر كس حق دو پدر شایسته تر خود، محمّد و على(علیهما السلام)را بشناسد، و به حقیقت از ایشان اطاعت كند، به او مى گویند: هر كجاى بهشت كه مایلى ساكن شو.
6_ قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(علیهما السلام): إِنْ كَانَ الْأَبَوَانِ إِنَّمَا عَظُمَ حَقُّهُمَا عَلَى أَوْلَادِهِمَا، لِإِحْسَانِهِمَا إِلَیهِمْ، فَإِحْسَانُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی إِلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ، فَهُمَا بِأَنْ یكُونَا أَبَوَیهِمْ أَحَقُّ.(2)
حضرت على بن الحسین(علیهما السلام)فرمودند: اگر حق پدر و مادر زیاد است، به خاطر نیكى و احسان آنها به فرزند است، پس احسان و نیكى محمّد و علی(علیهما السلام)به امّت، بیشتر از آنها است، پس آن دو شایسته ترند كه دو پدر امّت باشند.
7_ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی(علیهما السلام): مَنْ أَرَادَ أَنْ یعْلَمَ كَیفَ قَدْرُهُ عِنْدَ اللَّهِ، فَلْینْظُرْ كَیفَ قَدْرُ أَبَوَیهِ الْأَفْضَلَینِ عِنْدَهُ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِی(علیه السلام).(3)
ص: 94
حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: هر كس می خواهد بداند چقدر در نزد خداوند متعال، مقام دارد، ببیند به دو پدر شایستۀ خود، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و حضرت علی(علیه السلام)، چه قدر احترام می گذارد.
ص: 95
«... وَاللّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه مَنْ یَشاءُ٭ۚ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ»
و خداوند، رحمت خود را به هر كس بخواهد، اختصاص مى دهد و خداوند، صاحب فضل بزرگ است.
عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَان، عَنِ الرِّضَا(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «یخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یشاءُ»، قَالَ: الْمُخْتَصُّ بِالرَّحْمَةِ، نَبِی اللَّهِ وَ وَصِیهُ وَ عِتْرَتُهُمَا(علیهما السلام)، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَةٍ، تِسْعٌ وَ تِسعُونَ رَحْمَةً عِنْدَهُ مَذْخُورَةٌ لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِی(علیه السلام) وَ عِتْرَتِهِمَا، وَ رَحْمَةٌ وَاحِدَةٌ مَبْسُوطَةٌ عَلَى سَائِرِ الْمَوْجُودِینَ.(1)
از حماد بن عثمان نقل است كه گفت: حضرت امام رضا(علیه السلام) از قول پدرشان، از جد بزرگوارشان، از حضرت جعفر بن محمّد(علیهما السلام)در بارۀ آیۀ : «یخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یشاءُ»، فرمودند: كسانى كه رحمت خدا به آنها اختصاص دارد، پیامبر اكرم و وصى او و عترت ایشان(علیهم السلام)هستند، همانا خداوند تعالی یکصد رحمت آفریده، که نود و نه قسمت آن، براى حضرت محمّد و علی و عترت آنها(علیهم السلام)ذخیره شده است، و یک رحمت براى سایر مردم گشوده شده است.
ص: 96
«وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ٭ۚ فَاَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ٭ۚ اِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَلیمٌ»
مشرق و مغرب، از آن خداست! و به هر سو رو كنید، خدا آنجاست! خداوند بى نیاز و داناست!
عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِیرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) أَنْتُمُ الصَّلَاةُ فِی كِتَابِ اللَّهِ(عز وجل)؟ وَ أَنْتُمُ الزَّكَاةُ؟ وَ أَنْتُمُ الْحَجُّ؟
فَقَالَ: یا دَاوُدَ! نَحْنُ الصَّلَاةُ فِی كِتَابِ اللَّهِ(عز وجل)، وَ نَحْنُ الزَّكَاةُ، وَ نَحْنُ الصِّیامُ، وَ نَحْنُ الْحَجُّ، وَ نَحْنُ الشَّهْرُ الْحَرَامُ، وَ نَحْنُ الْبَلَدُ الْحَرَامُ، وَ نَحْنُ كَعْبَةُ اللَّهِ، وَ نَحْنُ قِبْلَةُ اللَّهِ، وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: «فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»، وَ نَحْنُ الْآیاتُ، وَ نَحْنُ الْبَینَاتُ.
وَ عَدُوُّنَا فِی كِتَابِ اللَّهِ(عز وجل): الْفَحْشَاءُ وَ الْمُنْكَرُ وَ الْبَغْی وَ الْخَمْرُ وَ الْمَیسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلَامُ وَ الْأَصْنَامُ وَ الْأَوْثَانُ وَ الْجِبْتُ وَ الطَّاغُوتُ وَ الْمَیتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ.
یا دَاوُدُ! إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا، فَأَكْرَمَ خَلْقَنَا، وَ فَضَّلَنَا وَ جَعَلَنَا أُمَنَاءَهُ وَ حَفَظَتَهُ وَ خُزَّانَهُ عَلَى مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ، وَ جَعَلَ لَنَا أَضْدَاداً وَ أَعْدَاءً، فَسَمَّانَا فِی كِتَابِهِ، وَ كَنَّى عَنْ أَسْمَائِنَا بِأَحْسَنِ الْأَسْمَاءِ وَ أَحَبِّهَا إِلَیهِ، وَ سَمَّى أَضْدَادَنَا وَ أَعْدَاءَنَا فِی كِتَابِهِ، وَ كَنَّى عَنْ أَسْمَائِهِمْ، وَ ضَرَبَ لَهُمُ الْأَمْثَالَ فِی كِتَابِهِ فِی أَبْغَضِ الْأَسْمَاءِ إِلَیهِ، وَ إِلَى عِبَادِهِ
ص: 97
الْمُتَّقِینَ.(1)
از داود بن كثیر نقل است كه گفت: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) عرض کردم: آیا شما در قرآن نماز هستید و شما زكات و حج هستید؟
حضرت فرمودند: ای داود! ما در قرآن نماز و زكات، روزه، حج، ماه حرام و شهر حرام و كعبه و قبله و وجه اللَّه هستیم، و خداوند فرموده: «فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»، ما آیات و بینات هستیم.
و دشمن ما در قرآن فحشاء و منكر و بغی و خمر و میسر و انصاب و ازلام و اصنام و اوثان و جبت وطاغوت و مردار و خون و گوشت خوک هستند.
خداوند ما را آفرید و به ما امتیاز بخشید، ما را امناء و نگهبانان و خزینه داران آسمانها و زمین قرار داد، براى ما دشمنان و مخالفین قرار داد، ما را در كتاب خود نام برد، و از نامهاى ما به بهترین چیزها كه دوست داشت، كنایه آورد، دشمنان و مخالفین ما را نیز در كتاب خود به كنایه نام برد، به نام هاى بدترین چیزها در نزد خود، و نزد بندگان پرهیزگار.
ص: 98
«اݗَلَّذینَ ءاتَیْناهُمُ الْكِتابَ یَتْلُونَهُۥ حَقَّ تِلاوَتِه اُولئِكَ یُؤْمِنُونَ بِه٭ۗ وَمَنْ یَكْفُرْ بِه فَاُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ»
آنان كه كتابشان داده ایم و آن را چنانكه سزاوار آن است مى خوانند، همینانند كه به آن ایمان مى آورند، و هر كه بدان كافر شود ایشانند زیانكاران.
فی تفسیر العیاشی، عَنْ أَبِی وَلَّادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ تعالی: «الَّذِینَ آتَیناهُمُ الْكِتابَ یتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِک یؤْمِنُونَ بِهِ»، قَالَ: هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام).(1)
در تفسیر عیاشى، از ابو ولاد نقل شده که گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «الَّذِینَ آتَیناهُمُ الْكِتابَ یتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِک یؤْمِنُونَ بِهِ»، سؤال كردم، حضرت
فرمودند: آنها ائمّه(علیهم السلام)هستند.
ص: 99
«وَاِذِ ابْتَلى اِبْراهیمَ رَبُّهُۥ بِكَلِماتٍ فَاَتَمَّهُنَّ٭ۖ قالَ اِنّی جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِمامًا٭ۖ قالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتی٭ۖ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمینَ»
و هنگامى كه خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونى آزمود. و او به خوبى از عهده این آزمایشها برآمد. خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پیشواى مردم قرار دادم!» ابراهیم عرض كرد: «از دودمان من (نیز امامانى قرار بده!)» خداوند فرمود: «پیمان من، به ستمكاران نمى رسد!».
1_ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ» مَا هَذِهِ الْكَلِمَاتُ؟
قَالَ(علیه السلام): هِی الْكَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَیهِ، وَ هُوَ أَنَّهُ قَالَ: یا رَبِّ! أَسْأَلُک بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ إِلَّا تُبْتَ عَلَی، فَتَابَ اللَّهُ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیم.(الحدیث)(1)
از مفضل بن عمر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ این سخن خداوند: «و اذا ابتلى ابراهیم ربه بكلمات فاتمهن» «و هنگامى كه ابراهیم را پروردگارش به كلماتى آزمایش كرد و آن را به پایان رسانید.» پرسیدم، كه این كلمات
ص: 100
چه بود؟
حضرت فرمودند: آنها سخنانى بود كه حضرت آدم از جانب پروردگارش دریافت كرد و سپس بوسیلۀ آنها توبه نمود و آنها عبارت بودند از این كلمات: یا رب اسألک بحق محمد و على و فاطمه و الحسن و الحسین الّا تبت علىّ (پروردگارا به حق محمد و على و فاطمه و حسن و حسین از تو درخواست مى كنم كه توبۀ مرا بپذیرى) پس خداوند توبۀ او را پذیرفت كه او بسیار توبه پذیر و مهربان است.
2_ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: كُنَّا مَعَ الرِّضَا(علیه السلام) بِمَرْوَ، فَاجْتَمَعْنَا فِی الْجَامِعِ یوْمَ الْجُمُعَةِ فِی بَدْءِ مَقْدَمِنَا، فَأَدَارُوا أَمْرَ الْإِمَامَةِ، وَ ذَكَرُوا كَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِیهَا، فَدَخَلْتُ عَلَى سَیدِی(علیه السلام)، فَأَعْلَمْتُهُ خَوْضَ النَّاسِ فِیهِ، فَتَبَسَّمَ(علیه السلام)، ثُمَّ قَالَ: یا عَبْدَ الْعَزِیزِ! جَهِلَ الْقَوْمُ، وَ خُدِعُوا عَنْ آرَائِهِمْ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یقْبِضْ نَبِیهُ حَتَّى أَكْمَلَ لَهُ الدِّینَ وَ أَنْزَلَ عَلَیهِ الْقُرْآنَ، فِیهِ تِبْیانُ كُلِّ شَی ءٍ، بَینَ فِیهِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْحُدُودَ وَ الْأَحْكَامَ وَ جَمِیعَ مَا یحْتَاجُ إِلَیهِ النَّاسُ كَمَلًا،...
... سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
إِنَّ الْإِمَامَةَ أَجَلُّ قَدْراً وَ أَعْظَمُ شَأْناً وَ أَعْلَى مَكَاناً وَ أَمْنَعُ جَانِباً وَ أَبْعَدُ غَوْراً مِنْ أَنْ یبْلُغَهَا النَّاسُ بِعُقُولِهِمْ، أَوْ ینَالُوهَا بِآرَائِهِمْ، أَوْ یقِیمُوا إِمَاماً بِاخْتِیارِهِمْ، إِنَّ الْإِمَامَةَ خَصَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ(علیه السلام) بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَ الْخُلَّةِ، مَرْتَبَةً ثَالِثَةً وَ فَضِیلَةً شَرَّفَهُ بِهَا، وَ أَشَادَ بِهَا ذِكْرَهُ، فَقَالَ: «إِنِّی جاعِلُک لِلنَّاسِ إِماماً»، فَقَالَ الْخَلِیلُ(علیه السلام) سُرُوراً بِهَا: «وَ مِنْ ذُرِّیتِی»، قَالَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»، فَأَبْطَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ إِمَامَةَ
ص: 101
كُلِّ ظَالِمٍ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ، وَ صَارَتْ فِی الصَّفْوَةِ(علیهما السلام).(الحدیث)(1)
از عبد العزیز بن مسلم نقل است كه گفت: در زمان حضرت على بن موسى الرّضا(صلی الله علیه و آله و سلم)در مرو بودیم، از ابتدای ورود ما، روز جمعه ای، در مسجد جامع آن شهر گرد آمده بودیم، كه مردم در بارۀ امامت و اختلافات زیاد مردم در آن مورد، بحث و گفتگو مى كردند، من نزد آقا و سرورم حضرت رضا(علیه السلام) رفتم، و گفتگوهاى مردم را، به عرض ایشان رساندم، حضرت تبسّمى كردند و سپس فرمودند: اى عبد العزیز! مردم اطّلاعى ندارند، از دین خود فریب خورده و گمراه شده اند، خداوند تبارک و تعالى پیامبر خود را قبض روح نكرد، مگر بعد از اینكه دین را براى او كامل گردانید، و قرآن را، كه بیان همه چیز در آن است، بر او نازل فرمود، حلال و حرام، حدود و احكام و آنچه مردم به آن نیاز دارند را، به طور تمام و كمال، در آن بیان فرمود و ...
تا اینكه حدیث به این قسمت رسید، كه فرمودند:
همانا امامت، قدرش بالاتر، و شأنش بزرگتر، و جایگاهش بلندتر، و محیطش منیع تر، و غوطه ور شدن در آن دوردست تر از آن است كه مردم بتوانند با عقلهایشان به آن برسند، و یا با رأی هایشان انتخابش كنند، و یا به اختیار خودشان، امامى را تعیین نمایند.
امامت، همان است كه خداوند، ابراهیم خلیل را، پس از نبوّت و خلّت با سوّمین رتبه، مخصوصش فرمود، و با این مقام او را بسیار گرامی داشت، و در قرآنش بدان
ص: 102
اشاره نموده، می فرماید: «إِنِّی جاعِلُک لِلنَّاسِ إِماماً»، (من تو را براى مردم، امام قرار خواهم داد)، حضرت ابراهیم(علیه السلام)، كه به خاطر رسیدن به این مقام، بسیار شاد و خرسند شده بود، عرض كرد: «وَ مِنْ ذُرِّیتِی»، یعنی: آیا از فرزندان من نیز، امام قرار می دهی؟ و خداوند فرمود: «لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»، یعنی: عهد من، (یعنی امامت) در دسترس ستمگران، قرار نمی گیرد.
با این آیه، امامت هر ستمگرى، تا روز قیامت، باطل شد، و خداوند متعال آن را، در برگزیدگان و پاكان از فرزندان حضرت ابراهیم(علیه السلام)، قرار داد.
ص: 103
«وَوَصّى بِها اِبْراهیمُ بَنیهِ وَیَعْقُوبُ یا بَنِیَّ اِنَّ اللّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدّینَ فَلا تَمُوتُنَّ اِلّا وَاَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
و ابراهیم و یعقوب، فرزندان خود را به این آیین، وصیت كردند (و هر كدام به فرزندان خویش گفتند:) «فرزندان من! خداوند این آیین پاک را براى شما برگزیده است و شما، جز به آیین اسلام، از دنیا نروید!»
قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ وَصَّى بِها إِبْراهِیمُ بَنِیهِ وَ یعْقُوبُ یا بَنِی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»، بِوَلَایةِ عَلِی.(1)
حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خدای(عز وجل): «وَ وَصَّى بِها إِبْراهِیمُ بَنِیهِ وَ یعْقُوبُ یا بَنِی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»، فرمودند: یعنى حضرت ابراهیم و یعقوب(علیهما السلام)، فرزندان خود را به ولایت حضرت علی(علیه السلام)، سفارش کردند.
ص: 104
«صِبْغَةَ اللّهِ٭ۖ وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً٭ۖ وَنَحْنُ لَهُۥ عابِدُونَ»
رنگ خدایى، و چه رنگى از رنگ خدایى بهتر است؟! و ما تنها او را عبادت مى كنیم.
1_ فی تفسیر العیاشی، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ تعالی: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»، قَالَ: الصِّبْغَةُ مَعْرِفَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، بِالْوَلَایةِ فِی الْمِیثَاقِ.(1)
از عبد الرحمن بن کثیر نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای متعال: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»، فرمودند: رنگ الهی، معرفت امیر المؤمنین(علیه السلام) به ولایت، در زمان عهد و میثاق است.
2_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»، قَالَ: صَبَغَ الْمُؤْمِنِینَ بِالْوَلَایةِ فِی الْمِیثَاقِ.(2)
ص: 105
از عبد الرحمن بن کثیر نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای(عز وجل): «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»، فرمودند: رنگی كه خداوند، مؤمنین را، در زمان عهد و میثاق، بر آن سرشته است، ولایت است.
ص: 106
«وَكَذلِكَ جَعَلْناكُمْ اُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَیَكُونَ الرَّسُولُ عَلَیْكُمْ شَهیدًا٭ۗ ...»
همان گونه شما را نیز، امّت میانه اى قرار دادیم، تا بر مردم گواه باشید و پیامبر هم بر شما گواه است.
1_ عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ كَذلِک جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ یكُونَ الرَّسُولُ عَلَیكُمْ شَهِیداً»، قَالَ: نَحْنُ الْأَئِمَّةُ الْوَسَطُ، وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ حُجَّتُهُ فِی أَرْضِهِ.(1)
از بُرید عِجلى نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در باره ی فرمایش خداى تبارک و تعالی: «وَ كَذلِک جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ»، سؤال كردم، پس آن حضرت فرمودند: مائیم امّت و گروهى كه افضل امّت ها و اشرف ایشانیم، و گواهان خدا بر خلقش، و حجتّ هاى او در زمینش، ما هستیم.
2_ عَنْ سُلَیمِ بْنِ قَیسٍ الْهِلَالِی، عَنْ عَلِی(علیه السلام)، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِیانَا عَنَى بِقَوْلِهِ: «لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ یكُونَ الرَّسُولُ عَلَیكُمْ شَهِیداً»، فَرَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)شَاهِدٌ عَلَینَا، وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ حُجَّتُهُ فِی أَرْضِهِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ
ص: 107
فِیهِمْ: «وَ كَذلِک جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً».(1)
از سلیم بن قیس هلالی نقل است که گفت: حضرت على(علیه السلام) فرمودند: همانا خداوند در این سخن خود: «لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ یكُونَ الرَّسُولُ عَلَیكُمْ شَهِیداً»، ما را اراده فرموده است، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)گواه بر ما هستند، و ما گواهان خدا بر مردم، و حجّت او در زمینش هستیم، و ما همان كسانى هستیم که خداوند دربارۀ آنان فرموده: «وَ كَذلِک جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً».
ص: 108
«اِنَّ الَّذینَ یَكْتُمُونَ ما اَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَالْهُدى مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی الْكِتابِ اُولئِكَ یَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللّاعِنُونَ»
كسانى كه دلایل روشن، و وسیله هدایتى را كه نازل كرده ایم، بعد از آنكه در كتاب براى مردم بیان نمودیم، كتمان كنند، خدا آنها را لعنت مى كند و همه لعن كنندگان نیز، آنها را لعن مى كنند.
فی تفسیر العیاشی، عَن ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): «إِنَّ الَّذِینَ یكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیناتِ وَ الْهُدى»، فِی عَلِی(علیه السلام).(1)
تفسیر عیاشی روایت نموده که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّ الَّذِینَ یكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیناتِ وَ الْهُدى»، فرمودند: این آیه در بارۀ حضرت علی(علیه السلام) نازل شده است.
ص: 109
«اِذْ تَبَرَّاَ الَّذینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذینَ اتَّبَعُوا وَرَاَوُا الْعَذابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْاَسْبابُ166 وَقالَ الَّذینَ اتَّبَعُوا لَوْ اَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّاَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّءُوا مِنّا٭ۗ كَذلِكَ یُریهِمُ اللّهُ اَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ٭ۖ وَما هُمْ بِخارِجینَ مِنَ النّارِ 167»
آنگاه كه پیشوایان از پیروان بیزارى نمایند و عذاب را ببینند و رشته هاى پیوندشان گسسته گردد.(166) و آنان كه پیروى كردند گویند: كاش ما را بازگشتى مى بود تا از آنها بیزارى مى نمودیم چنانكه از ما بیزارى نمودند. خداوند اینگونه كردارهاشان را مایه پشیمانى و اندوه به آنان مى نمایاند و هرگز از آتش دوزخ بیرون نیایند.(167)
1_ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)قَالَ: إِذَا كَانَ یوْمُ الْقِیامَةِ نَادَى مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ: أَینَ خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ؟
فَیقُومُ دَاوُدُ النَّبِی(علیه السلام)، فَیأْتِی النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ(عز وجل): لَسْنَا إِیاک أَرَدْنَا، وَ إِنْ كُنْتَ لِلَّهِ خَلِیفَةً، ثُمَّ ینَادِی ثَانِیةً: أَینَ خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ؟
فَیقُومُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، فَیأْتِی النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ(عز وجل): یا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ! هَذَا عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ، وَ حُجَّتُهُ عَلَى عِبَادِهِ، فَمَنْ تَعَلَّقَ بِحَبْلِهِ فِی دَارِ الدُّنْیا، فَلْیتَعَلَّقْ بِحَبْلِهِ فِی هَذَا الْیوْمِ، یسْتَضِی ءُ بِنُورِهِ، وَ لْیتَّبِعْهُ إِلَى دَرَجَاتِ الْعُلَى مِنَ الْجِنَانِ، قَالَ: فَیقُومُ أُنَاسٌ قَدْ تَعَلَّقُوا بِحَبْلِهِ فِی دَارِ الدُّنْیا فَیتَّبِعُونَهُ إِلَى الْجَنَّةِ، ثُمَّ یأْتِی النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ: أَلَا! مَنِ ائْتَمَّ بِإِمَامٍ فِی دَارِ الدُّنْیا، فَلْیتَّبِعْهُ إِلَى حَیثُ یذْهَبُ بِهِ، فَحِینَئِذٍ یتَبَرَّأُ «الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ
ص: 110
وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ»، «وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا كَذلِک یرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّار».(1)
از ابان بن عثمان نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: وقتی که روز قیامت فرا می رسد منادى از درون عرش، ندا می دهد: خلیفۀ خداوند در زمینش كجاست؟
پس داود پیامبر(علیه السلام) برمی خیزد، پس از جانب خداوند(عز وجل)ندا می آید: منظور ما تو نیستى، هر چند كه تو خلیفۀ خداوند بوده اى، بار دوّم ندا می رسد: خلیفۀ خداوند در زمینش كجاست؟
در این هنگام، امیر المؤمنین علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) برمى خیزند، از جانب خدای(عز وجل)ندا مى رسد: اى آفریدگان، این علىّ بن ابى طالب خلیفۀ خدا در زمین او، و حجّتش بر بندگان او است، پس هر كه در دنیا به ریسمان (ولایت) او آویخته، امروز نیز به ریسمان او بیاویزد، تا از نور او روشنى گیرد، و به دنبال او به درجات بلند بهشتى راه یابد.
حضرت فرمودند: پس گروهی از مردم كه در دنیا به ریسمان (ولایت) او آویخته بودند برخاسته، و به دنبال آن حضرت، به بهشت می روند. سپس از جانب خداوند جلّ جلاله ندا رسد: آگاه باشید! هر كس در دنیا به دنبال پیشوائى راه افتاده (امروز نیز) به دنبال او به هر جا كه بخواهد و او را ببرد، راه بیفتد.
ص: 111
اینجاست كه «پیشوایان از پیروان بیزارى جویند، و عذاب را ببینند، و همۀ اسباب و وسائل از دسترسى آنان دور و بریده باشد»، «و پیروان آنان گویند: اى كاش ما را بازگشتى بود (به دنیا) تا از آنان بیزارى مى جستیم، همان گونه كه از ما بیزارى جستند، این چنین خداوند اعمال آنان را، حسرت بر آنان بنمایاند، و آنان از آتش دوزخ بیرون نخواهند شد».
2_ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): «وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»؟ قَالَ: عَدُوُّ (أَعْدَاءُ) عَلِی(علیه السلام)، هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ، أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ.(1)
از منصور بن حازم نقل است كه گفت: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) عرض كردم: منظور از آیۀ : «وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»، چیست؟ حضرت فرمودند: آنها، دشمنان حضرت علی(علیه السلام) هستند، كه همواره در آتش جهنم، در عذابند، و در آن جاودان مى مانند.
ص: 112
«... یُریدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ وَلا یُریدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللّهَ عَلى ما هَدىكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»
خدا براى شما آسانى مى خواهد و براى شما دشوارى نمى خواهد، و تا شمار آن را تمام كنید و خداى را به پاس آنكه شما را راه نمود به بزرگى بستایید و باشد كه سپاس گزارید.
1_ فی تفسیر فرات بن إبراهیم: عَنْ یونُس بْنِ یعْقُوب، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «یرِیدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیسْرَ وَ لا یرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»، قَالَ: فَذَلِک الْیسْرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
در تفسیر فرات بن ابراهیم، آمده: از یونس بن یعقوب نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای متعال: «یرِیدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیسْرَ وَ لا یرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»، فرمودند: آسایش و راحتی، حضرت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) هستند.
2_ عَنِ الْبَاقِرِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «یرِیدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیسْرَ وَ لا یرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»، قَالَ:
ص: 113
«الْیسْرُ» أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ «الْعُسْرُ» فُلَانٌ وَ فُلَانٌ.(1)
از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) روایت است كه در بارۀ فرمایش خدای متعال: «یرِیدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیسْرَ وَ لا یرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»، فرمودند: آسایش امیر المؤمنین(علیه السلام) است، و سختی و دشواری فلان و فلان هستند.
ص: 114
«... وَلَیْسَ الْبِرُّ بِاَنْ تَاْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى٭ۗ وَاْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ اَبْوابِها٭ۚ وَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
و نیكى آن نیست كه به خانه ها از پشت آنها در آیید، و لیكن نیكی از آنِ كس است كه پرهیزگارى كند، پس به خانه ها از درهاى آنها در آئید و از خدا پروا كنید، باشد كه رستگار شوید.
عَنْ أَصْبَغ بْنِ نُبَاتَة قَالَ: كُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فَجَاءَ ابْنُ الْكَوَّاءِ، فَقَال:َ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! مَنِ الْبُیوتُ فِی قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «وَ لَیسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى وَ أْتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها»؟ قَالَ عَلِی(علیه السلام): نَحْنُ الْبُیوتُ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ بِهَا أَنْ تُؤْتَى مِنْ أَبْوَابِهَا، نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ بُیوتُهُ الَّتِی یؤْتَى مِنْهُ، فَمَنْ تَابَعَنَا وَ أَقَرَّ بِوَلَایتِنَا فَقَدْ أَتَى الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها، وَ مَنْ خَالَفَنَا وَ فَضَّلَ عَلَینَا غَیرَنَا فَقَدْ أَتَى الْبُیوتَ مِنْ ظُهُورِها.(الحدیث)(1)
اصبغ بن نباته گفت: خدمت امیر المؤمنین(علیه السلام) نشسته بودم كه ابن كوّاء وارد شد، عرض كرد: یا امیر المؤمنین! معنى این آیه چیست: «وَ لَیسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى وَ أْتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها»، حضرت فرمودند: ما همان خانه هائى هستیم كه خداوند دستور داده از درب آن وارد شوید، ما باب اللَّه و بیوت
ص: 115
خدائیم، كه از اینجا باید به سوى او رفت، هر كس با ما بیعت كند و اقرار به ولایت ما آورد از درب خانه وارد شده، و هر كه مخالف ما باشد و دیگرى را بر ما مقدّم دارد از پشت وارد خانه شده است.
ص: 116
«وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ٭ۗ وَاللّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبادِ»
بعضى از مردم، جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.
1_ عَنْ حَكِیمِ بْنِ جُبَیرٍ، عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ» قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی(علیه السلام) حِینَ بَاتَ عَلَى فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)(1)
از حکیم بن جبیر نقل است که گفت: حضرت علی بن حسین(علیهما السلام)در بارۀ فرمایش خداوند(عز وجل): «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»، فرمودند: این آیه در بارۀ حضرت علی(علیه السلام) نازل شده، هنگامی که در شب هجرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)در بستر آن حضرت خوابیدند.
2_ عَن ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: بَاتَ عَلِی(علیه السلام) لَیلَةَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِلَى الْمُشْرِكِینَ عَلَى فِرَاشِهِ لِیعَمِّی عَلَى قُرَیشٍ، وَ فِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ
ص: 117
ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ».(1)
از ابن عباس نقل است كه گفت: شبى كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به سوى مشركان خارج شدند، على(علیه السلام) در بسترشان خوابیدند تا قریش را از كشتن پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)منحرف سازد و در این باره این آیه نازل شد: «بعضى از مردم در طلب خشنودى خدا جان خود را مى فروشند.»
3_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ، أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَوْحَى اللَّهُ إِلَى جَبْرَئِیلَ وَ مِیكَائِیلَ أَنِّی آخَیتُ بَینَكُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِكُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ صَاحِبِهِ، فَأَیكُمَا یؤْثِرُ أَخَاهُ؟ فَكِلَاهُمَا كَرِهَا الْمَوْتَ، فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَیهِمَا أَلَّا كُنْتُمَا مِثْلَ وَلِیی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیتُ بَینَهُ وَ بَینَ مُحَمَّدٍ نَبِیی فَآثَرَهُ بِالْحَیاةِ عَلَى نَفْسِهِ ثُمَّ ظَلَّ أَوْ رَقَدَ عَلَى فِرَاشِهِ یقِیهِ بِمُهْجَتِهِ اهْبِطَا إِلَى الْأَرْضِ جَمِیعاً فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیكَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیهِ وَ جَعَلَ جَبْرَئِیلُ یقُولُ: بَخ بَخ مَنْ مِثْلُک یا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ اللَّهُ یبَاهِی بِک الْمَلَائِكَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ».(2)
از ابن عباس و ابی رافع و هند بن ابی هاله روایت است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: خداوند به جبرئیل و میكائیل وحى كرد: همانا من شما دو نفر را برادر هم قرار
ص: 118
داده ام و عمر یكى از شما را از دیگرى طولانى تر كرده ام، پس كدام یک از شما دیگرى را به زنده بودن بر مى گزیند؟ هر دو تاى آنان زندگى را انتخاب كردند و آن را براى خود خواستند، پس خداوند به آنان وحى كرد كه چرا شما مانند علىّ بن ابى طالب نیستید، او را با پیامبر خودم محمد برادر كردم پس او در بستر محمد خوابید تا او را با جان خود حفظ كند، شما به زمین فرود آیید و او را از دشمنش حفظ كنید، پس جبرئیل نزد سر او و میكائیل نزد پاهاى او قرار گرفتند و جبرئیل ندا مى داد: آفرین به كسى مانند تو كه خداوند با وجود تو به فرشتگان مباهات مى كند، پس خدا این آیه را نازل كرد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ».
ص: 119
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ كافَّةً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ٭ۚ اِنَّهُۥ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ»
اى كسانى كه ایمان آورده اید همگى در صلح و آشتى درآیید! و از گامهاى شیطان، پیروى نكنید كه او دشمن آشكار شماست.
1_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: سَمِعْتُ الصَّادِقَ(علیه السلام) یقُولُ فِی قَوْلِهِ(عز وجل): «ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ كَافَّةً»، قَالَ: ادْخُلُوا فِی وَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، «وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیطانِ»، أَی لَا تَتَّبِعُوا غَیرَهُ.(1)
از محمد بن ابراهیم نقل است که گفت: شنیدم از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند(عز وجل): «ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ كَافَّةً»، فرمودند: در ولایت علی بن ابی طالب(علیهما السلام)، داخل شوید، «وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیطانِ»، یعنی از غیر او پیروی نکنید.
2_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) یقُولُ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ كَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیطانِ»، قَالَ: أَ تَدْرِی مَا السِّلْمُ؟ قَالَ: قُلْتُ: أَنْتَ أَعْلَمُ! قَالَ: وَلَایةُ عَلِی وَ الْأَئِمَّةِ الْأَوْصِیاءِ مِنْ بَعْدِهِ(علیهما السلام)، قَالَ: وَ «خُطُوَاتُ الشَّیطَانِ»، وَ
ص: 120
اللَّهِ! وَلَایةُ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ.(1)
ابو بصیر گفت: از حضرت صادق(علیه السلام) شنیدم که می فرمودند: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ كَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیطانِ»، اى مؤمنین همگى داخل در سلم شوید و پیروى از گامهاى شیطان ننمائید، فرمودند: میدانى سلم چیست؟ عرض كردم: شما بهتر می دانید! فرمودند: ولایت علی و ائمّه(علیهم السلام)جانشینان بعد از او، می باشد، و فرمودند: «خُطُواتِ الشَّیطانِ»، به خدا قسم! ولایت فلانى و فلانى است.
3_ عَنْ عَلِی بْنِ بِلَالٍ، عَنْ عَلِی بْنِ مُوسَى الرِّضَا(علیهما السلام)، عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، عَنِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، عَنْ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، عَنِ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)عَنْ جَبْرَئِیلَ عَنْ مِیكَائِیلَ عَنْ إِسْرَافِیلَ عَنِ اللَّوْحِ عَنِ الْقَلَمِ، قَالَ: یقُولُ اللَّهُ(عز وجل): وَلَایةُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی.(2)
علی بن بلال، از حضرت علی بن موسی الرضا(علیهما السلام)، از موسی بن جعفر(علیهما
السلام)، از جعفر بن محمّد(علیهما السلام)، از محمّد بن علی(علیهما السلام)، از علی بن حسین(علیهما
السلام)، از حسین بن علی(علیهما السلام)، از علی بن ابی طالب(علیهما السلام)، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از جبرئیل، از میکائیل، از اسرافیل، از لوح از قلم، روایت نموده که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: ولایت و دوستی علیبن ابی طالب قلعۀ محکم من است، هر کس در آن داخل شود، از عذابم در امان است.
ص: 121
«... وَاللّهُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ اِلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ»
و خداوند هر كه را بخواهد به راه راست هدایت مى كند.
عَنْ حُذَیفَةَ بْنِ الْیمَانِ، قَالَ: قَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَا تَسْتَخْلِفُ عَلِیاً؟ قَالَ: إِنْ تَوَلَّوْا عَلِیاً، تَجِدُوهُ هَادِیاً مَهْدِیاً یسْلُک بِكُمُ الطَّرِیقَ الْمُسْتَقِیم.(1)
از حذیفة بن یمان نقل است كه گفت: از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)پرسیدند: یا رسول اللَّه! آیا برای خلافت علی(علیه السلام) را نصب نمی كنید؟ حضرت فرمودند: اگر شما او را به ولایت و خلافت انتخاب كنید، او را هادى و مهدى خویش مى یابید، که شما را به راه مستقیم، سوق مى دهد.
ص: 122
«حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلوةِ الْوُسْطى وَقُومُوا لِلّهِ قانِتینَ»
بر نمازها و نماز میانه مواظبت كنید، و خاضعانه براى خدا به پا خیزید.
عَن عَبدِ الرَّحمنِ بنِ كَثیر عَن أبِی عَبد الله(علیه السلام) فِی قَولِهِ: «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ»، قالَ: الصَّلاةُ رَسُولُ الله وَ أمیرُ المُؤمِنین وَ فاطِمَة وَ الحَسَن وَ الحُسین(علیهما السلام)، وَ الوُسطى أمیر المُؤمِنین(علیه السلام)، «وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ»، طائِعین لِلأئمَّة.(1)
از عبد الرحمن بن کثیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای تعالی: «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ»، فرمودند: نماز، رسول خدا و امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام)هستند، و نماز میانی، حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) هستند، «وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ»، یعنى در راه اطاعت ائمه(علیهما السلام)، بپا خیزید.
ص: 123
«تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ٭ۘ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّهُ٭ۖ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ٭ۚ وَءاتَیْنا عیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَاَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ٭ۗ وَلَوْ شاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَلكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ ءامَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ٭ۚ وَلَوْ شاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلكِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ ما یُریدُ»
بعضى از آن رسولان را بر بعضى دیگر برترى دادیم برخى از آنها، خدا با او سخن مى گفت و بعضى را درجاتى برتر داد و به عیسى بن مریم، نشانه هاى روشن دادیم و او را با «روح القدس» تأیید نمودیم، و اگر خدا مى خواست، كسانى كه بعد از آنها بودند، پس از آن همه نشانه هاى روشن كه براى آنها آمد، جنگ و ستیز نمى كردند، ولى این امتها بودند كه با هم اختلاف كردند بعضى ایمان آوردند و بعضى كافر شدند، اگر خدا مى خواست، با هم پیكار نمى كردند ولى خداوند، آنچه را مى خواهد، انجام مى دهد.
1_ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى عَلِی(علیه السلام)، فَقَالَ: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الَّذِینَ تُقَاتِلُهُمْ، الدَّعْوَةُ وَاحِدَةٌ، وَ الرَّسُولُ وَاحِدٌ، وَ الصَّلَاةُ وَاحِدَةٌ، وَ الْحَجُّ وَاحِدٌ، فَبِمَ نُسَمِّیهِمْ؟
قَالَ: سَمِّهِمْ بِمَا سَمَّاهُمُ اللَّهُ تَعَالَى فِی كِتَابِهِ، فَقَالَ: مَا كُلُّ مَا فِی كِتَابِ اللَّهِ أَعْلَمُهُ.
قَالَ: أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ تَعَالَى یقُولُ فِی كِتَابِهِ: «تِلْک الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَینا عِیسَى ابْنَ مَرْیمَ الْبَیناتِ وَ أَیدْناهُ
ص: 124
بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیناتُ وَ لكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ»؟
فَلَمَّا وَقَعَ الِاخْتِلَافُ كُنَّا نَحْنُ أَوْلَى بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِالنَّبِی(صلی الله علیه و آله)وَ بِالْكِتَابِ، وَ بِالْحَقِّ، فَنَحْنُ الَّذِینَ آمَنُوا، وَ هُمُ الَّذِینَ كَفَرُوا، وَ شَاءَ اللَّهُ قِتَالَهُمْ بِمَشِیئَتِهِ وَ إِرَادَتِهِ.(1)
از اصبغ بن نباته روایت است كه گفت: مردى نزد حضرت على(علیه السلام) آمد و گفت: اى امیر مؤمنان! این گروه كه شما با آنها مى جنگید، در دعوت (توحید)، و فرستاده، و نماز، و حجّ با ما یكى هستند، پس (اگر مسلمان نیستند)، آنها را چه بنامیم؟
حضرت فرمودند: آنها را به همان نامى بخوانید، كه خداوند در كتاب خود ایشان را نامیده است، عرض کردم: من به هر آنچه در قرآن آمده، آگاهی ندارم، حضرت فرمودند: آیا نشنیده اى كه خداوند می فرماید: «تِلْک الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ علَى بَعْضٍ ...»، این پیامبران را برخى بر بعضى برترى و فضیلت دادیم ...
تا آنجا كه فرماید: «... وَ لَوْ شاءَ اللّهُ ما اقْتَتَلَ الَّذینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ البَیناتُ وَ لكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ ...»، و اگر خدا مى خواست پس از فرستادن پیامبران و معجزات آشكار، مردم با یكدیگر در مقام خصومت و قتال بر نمى آمدند. ولی با یكدیگر به اختلاف و دشمنى برخاستند، و برخى ایمان آورده و برخى كافر شدند.
پس هنگامی که اختلاف واقع شد، ما سزاوارترین اشخاص به خداوند وپیامبر وکتاب
ص: 125
و حق، بودیم، پس ما کسانی هستیم که ایمان آورده ایم، و آنان كسانی هستند که كافر شدند، و خدا خواست که با مشیّت و اراده ی او، با آنان به مقابله و جنگ بپردازیم.
2_ عَنْ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَفْضَلَ مِنِّی، وَ لَا أَكْرَمَ عَلَیهِ مِنِّی، قَالَ عَلِی(علیه السلام): فَقُلْتُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! فَأَنْتَ أَفْضَلُ أَمْ جَبْرَئِیلُ؟ فَقَالَ(صلی الله علیه و آله)یا عَلِی! إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى فَضَّلَ أَنْبِیاءَهُ الْمُرْسَلِینَ عَلَى مَلَائِكَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ، وَ فَضَّلَنِی عَلَى جَمِیعِ النَّبِیینَ وَ الْمُرْسَلِینَ، وَ الْفَضْلُ بَعْدِی لَک، یا عَلِی! وَ لِلْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِک، وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَخُدَّامُنَا وَ خُدَّامُ مُحِبِّینَا.(1)
حضرت امیر المؤمنین، علی(علیه السلام) فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: خداوند، کسی را برتر و گرامى تر از من نیافریده است، حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: پس من عرض كردم: ای رسول خدا! آیا شما برتر هستید یا جبرئیل؟
پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ای على! خداوند، پیامبران مرسل خود را بر ملائكۀ مقربین فضیلت و برتری داده، و مرا بر همه ی پیامبران و مرسلین فضیلت و برتری داده است، و این فضیلت، بعد از من، ای على! از براى تو و ائمّه ی بعد از تو، می باشد، و همانا ملائكه، خادمان ما، و خادمان دوستان و محبّان ما هستند.
ص: 126
«... فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لَا انْفِصامَ لَها٭ۗ وَاللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ»
به دستگیره محكمى چنگ زده است، كه گسستن براى آن نیست. و خداوند، شنوا و داناست.
1_ قَالَ الرضا(علیه السلام): قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَنْ أَحَبَّ أَنْ یتَمَسَّک بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى، فَلْیتَمَسَّک بِحُبِّ عَلِی(علیه السلام) وَ أَهْلِ بَیتِی.(1)
امام رضا(علیه السلام) روایت کرده اند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: هر كس دوست دارد كه به دستاویز محكمى چنگ بزند، پس باید به دوستى و محبّت علىّ(علیه السلام) و اهل بیت من(علیهما السلام)، چنگ زند.
2_ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِی بْنِ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَنْ أَحَبَّ أَنْ یرْكَبَ سَفِینَةَ النَّجَاةِ، وَ یسْتَمْسِک بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى، وَ یعْتَصِمَ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ، فَلْیوَالِ عَلِیاً بَعْدِی وَ لْیعَادِ عَدُوَّهُ، وَ لْیأْتَمَّ بِالْأَئِمَّةِ الْهُدَاةِ مِنْ وُلْدِهِ، فَإِنَّهُمْ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیائِی وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى الْخَلْقِ بَعْدِی، وَ سَادَةُ أُمَّتِی، وَ قَادَةُ
ص: 127
الْأَتْقِیاءِ إِلَى الْجَنَّةِ حِزْبُهُمْ حِزْبِی وَ حِزْبِی حِزْبُ اللَّهِ وَ حِزْبُ أَعْدَائِهِمْ حِزْبُ الشَّیطَانِ.(1)
از حضرت رضا(علیه السلام) روایت است، از اجداد گرامی شان(علیهما السلام)، از أمیر المؤمنین(علیه السلام) که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: هر كه دوست دارد، سوار كشتى نجات شود و به دستگیرۀ محکم چنگ زند و به ریسمان محكم الهی درآویزد، پس باید بعد از من على را دوست بدارد و دشمن او را دشمن بدارد، و باید به ائمۀ هدایت از اولاد او، اقتدا كند كه ایشان خلفاء و اوصیاء منند و حجج الهی بر خلق بعد از من هستند و سادات امّت منند و پیشرو انبیاء به سوی بهشتند، حزب ایشان حزب من است و حزب من حزب حق تعالى، و حزب اعداء ایشان حزب شیطان است.
ص: 128
«اݗَللّهُ وَلِیُّ الَّذینَ ءامَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَى النُّورِ٭ۖ وَالَّذینَ كَفَرُوا اَوْلِیاؤُهُمُ الطّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلَى الظُّلُماتِ٭ۗ اُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ٭ۖ هُمْ فیها خالِدُونَ»
خداوند، ولى و سرپرست كسانى است كه ایمان آورده اند آنها را از ظلمتها، به سوى نور بیرون مى برد. (اما) كسانى كه كافر شدند، اولیاى آنها طاغوتها هستند كه آنها را از نور، به سوى ظلمتها بیرون مى برند آنها اهل آتشند و همیشه در آن خواهند ماند.
1_ قالَ الْبَاقِرُ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعالی: «وَ الَّذِینَ كَفَرُوا»، بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) «أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ»، نَزَلَتْ فِی أَعْدَائِهِ وَ مَنْ تَبِ(علیهم السلام) أَخْرَجُوا النَّاسَ مِنَ النُّورِ، وَ النُّورُ وَلَایةُ عَلِی(علیه السلام)، فَصَارُوا إِلَى الظُّلْمَةِ وَلَایةِ أَعْدَائِهِ.(1)
امام باقر(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای متعال كه فرمود: «وَ الَّذِینَ كَفَرُوا»، فرمودند: کسانیکه به ولایت و امامت حضرت علی ابن ابیطالب(علیه السلام) كفر ورزیدند رهبران ایشان عصیانگر و طاغوتند، این آیه در بارۀ دشمنان امیر مؤمنان(علیه السلام) و پیروان ایشان نازل شده است، که مردم را از روشنایی خارج کردند، و روشنایی همان ولایت حضرت علی(علیه السلام) است، پس دشمنان ولایت و امامت به سوی تاریکی رفته و جزو پیروان عصیانگران و طاغوت شدند.
ص: 129
2_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یعْفُورٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): إِنِّی أُخَالِطُ النَّاسَ، فَیكْثُرُ عَجَبِی مِنْ أَقْوَامٍ لَا یتَوَلَّوْنَكُمْ، وَ یتَوَلَّوْنَ فُلَاناً وَ فُلَاناً، لَهُمْ أَمَانَةٌ وَ صِدْقٌ وَ وَفَاءٌ، وَ أَقْوَامٌ یتَوَلَّوْنَكُمْ، لَیسَ لَهُمْ تِلْک الْأَمَانَةُ وَ لَا الْوَفَاءُ وَ الصِّدْقُ.
قَالَ: فَاسْتَوَى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) جَالِساً، فَأَقْبَلَ عَلَی كَالْغَضْبَانِ، ثُمَّ قَالَ: لَا دِینَ لِمَنْ دَانَ اللَّهَ بِوَلَایةِ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیسَ مِنَ اللَّهِ، وَ لَا عَتْبَ عَلَى مَنْ دَانَ بِوَلَایةِ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللَّهِ.
قُلْتُ: لَا دِینَ لِأُولَئِک، وَ لَا عَتْبَ عَلَى هَؤُلَاءِ؟! قَالَ: نَعَمْ، لَا دِینَ لِأُولَئِک، وَ لَا عَتْبَ عَلَى هَؤُلَاءِ، ثُمَّ قَالَ: أَ لَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»؟ یعْنِی مِنْ ظُلُمَاتِ الذُّنُوبِ إِلَى نُورِ التَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ، لِوَلَایتِهِمْ كُلَّ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللَّهِ، وَ قَالَ: «وَ الَّذِینَ كَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ»، إِنَّمَا عَنَى بِهَذَا، أَنَّهُمْ كَانُوا عَلَى نُورِ الْإِسْلَامِ، فَلَمَّا أَنْ تَوَلَّوْا كُلَّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیسَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، خَرَجُوا بِوَلَایتِهِمْ إِیاهُ مِنْ نُورِ الْإِسْلَامِ إِلَى ظُلُمَاتِ الْكُفْرِ، فَأَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمُ النَّارَ مَعَ الْكُفَّارِ، فَ «أُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ».(1)
از عبداللَّه بن ابى یعفور نقل است كه گفت: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) عرض كردم كه: من با مردم آمیزش و معاشرت دارم، و تعجّب من بسیار مى شود از گروهى چند كه شما را دوست نمى دارند، و فلانى و فلانى را دوست مى دارند، ولی امانتدار و راستگو و وفادار هستند، و گروهى دیگر كه شما را دوست مى دارند، ولی آن
ص: 130
امانتداری و وفاداری و راستگویى را ندارند.
راوى مى گوید كه: حضرت صادق(علیه السلام)، درست نشستند و مانند كسى كه خشمناک است، رو به من نمودند ، و فرمودند: هر كه خدا را عبادت كند، با دوستى امام ستمگرى، كه از جانب خدا نیست، دین ندارد. و هر كه دیندارى كند، با دوستى امام عادلى كه از جانب خدا باشد، عتابى بر او نیست.
عرض كردم: گروهى كه دوستى امام ستمگر را دارند، دین ندارند، و جماعتى كه دوستى امام عادل را دارند، عتاب ندارند؟
حضرت فرمودند: آرى، آن گروه دین ندارند، و این گروه سرزنش و عتابی ندارند. بعد از آن فرمودند: آیا نشنیده اى سخن خداوند(عز وجل)را كه می فرماید: «اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»، یعنى: خداوند، مؤمنان را، از تاریكى هاى گناهان به سوى نور توبه و آمرزش، به جهت دوستى ایشان با هر امام عادلى كه از جانب خداى(عز وجل)باشد، بیرون مى برد.
سپس می فرماید: «وَ الَّذِینَ كَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ»، جز این نیست كه به این، قصد فرموده كه ایشان بر نور اسلام بودند، پس چون، هر امام ستمگری كه از جانب خدا نیست، برگزیدند، به سبب پذیرش ولایت او، از نور اسلام به سوى تاریكى هاى كفر، خارج شدند، پس خداوند، آتش جهنم را، بر آنان به همراه كافران، واجب گردانید، «أُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ».
ص: 131
اسم آیه: مرضات الله
«وَمَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَتَثْبیتًا مِنْ اَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ اَصابَها وابِلٌ فَ-ݘاتَتْ اُكُلَها ضِعْفَیْنِ فَاِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ٭ۗ وَاللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ»
و (كار) كسانى كه اموال خود را براى خشنودى خدا، و تثبیت روح خود، انفاق مى كنند، همچون باغى است كه در نقطه ی بلندى باشد، و باران هاى درشت به آن برسد، و میوه ی خود را دو چندان دهد، و خداوند به آنچه انجام مى دهید، بیناست.
1_ تفسیر العیاشی، عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی(علیه السلام).(1)
تفسیر عیاشی، از سلام بن مستنیر نقل كرده كه حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند تعالی: «مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»، فرمودند: این آیه در وصف حضرت علی بن ابی طالب(علیهما السلام)، نازل شده است.
2_ تفسیر العیاشی، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: «وَ مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»، قَال:َ عَلِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) أَفْضَلُهُمْ، وَ هُوَ مِمَّنْ ینْفِقُ
ص: 132
مَالَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ.(1)
تفسیر عیاشی، از ابو بصیر، از حضرت صادق(علیه السلام) روایت کرده که حضرت در بارۀ آیۀ : «وَ مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»، فرمودند: حضرت على(علیه السلام) بهترین آنهاست و او از كسانى بود كه مال خود را براى جلب خوشنودى هاى خدا انفاق مى كرد.
ص: 133
«یُؤْتِی الْحِكْمَةَ مَنْ یَشاءُ٭ۚ وَمَنْ یُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُوتِیَ خَیْرًا كَثیرًا٭ۗ وَما یَذَّكَّرُ اِلّا اُولُوا الْاَلْبابِ»
(خداوند) دانش و حكمت را به هر كس که بخواهد مى دهد و به هر كس دانش داده شود، خیر فراوانى داده شده است. و جز خردمندان، (این حقایق را درک نمى كنند، و) متذكر نمى گردند.
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ مَنْ یؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً كَثِیراً»، فَقَالَ: هِی طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ.(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) از تفسیر فرمایش خداوند: «وَ مَنْ یؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً كَثِیراً»، سؤال كردم، حضرت فرمودند: حكمت، طاعت خداوند و شناخت و معرفت امام است.
2_ فی تَفسیر عَلی بنِ إبراهیم: فِی قَولِه تعالی: «یؤْتِی الْحِكْمَةَ مَنْ یشاءُ وَ مَنْ یؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً كَثِیراً»، قالَ: الخَیرُ الكَثیر مَعرِفَةُ أمیرِ المُؤمِنین وَ الأئِمَّة(علیهما السلام).(2)
ص: 134
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر فرمایش خداوند تعالی: «یؤْتِی الْحِكْمَةَ مَنْ یشاءُ وَ مَنْ یؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً كَثِیراً»، می گوید: خیر کثیر، شناخت و معرفت امیرالمؤمنین(علیه السلام) و ائمّه(علیهم السلام)است.
3_ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی، قَالَ: رَأَیتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)آخِذاً بِیدِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)وَ هُوَ یقُولُ: هَذَا أَمِیرُ الْبَرَرَةِ، وَ قَاتِلُ الْفَجَرَةِ، مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ، مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ. ثُمَّ رَفَعَ بِهَا صَوْتَهُ: أَنَا مَدِینَةُ الْحِكْمَةِ، وَ عَلِی بَابُهَا، فَمَنْ أَرَادَ الْحِكْمَةَ فَلْیأْتِ الْبَابَ.(1)
جابر بن عبد الله انصاری گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را دیدم که دست على(علیه السلام) را گرفتند و فرمودند: این است امیر نیكوكاران، و كشندۀ كافران، هر كه او را یاری نماید یاری می شود، و هر كه او را بى یاور گذارد خوار و ذلیل می گردد، سپس صدایشان را بلند كردند و فرمودند: من شهر حكمتم و على درب آن است، هركس حكمت مى خواهد باید از درب آن وارد شود.
ص: 135
«اݗَلَّذینَ یُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهارِ سِرًّا وَعَلانِیَةً فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ»
آنها كه اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق مى كنند، مزدشان نزد پروردگارشان است نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگین مى شوند.
1_ تفسیر العیاشی، عَنْ أَبِی إِسْحَاق، قَالَ: كَانَ لِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ لَمْ یمْلِک غَیرَهَا، فَتَصَدَّقَ بِدِرْهَمٍ لَیلًا وَ بِدِرْهَمٍ نَهَاراً وَ بِدِرْهَمٍ سِرّاً وَ بِدِرْهَمٍ عَلَانِیةً، فَبَلَغَ ذَلِک النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ: یا عَلِی! مَا حَمَلَک عَلَى مَا صَنَعْتَ؟ قَالَ: إِنْجَازُ مَوْعُودِ اللَّهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: «الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةًَ فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ».(1)
تفسیر عیاشی، از ابو اسحاق روایت نموده که گفت: نزد حضرت علی بن ابی طالب(علیهما السلام)جز چهار درهم نبود، پس درهمی را شب، درهمی را روز، درهمی را پنهانی و درهمی را آشكارا صدقه دادند، پس به پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)رسیدند، حضرت به او فرمودند: چه چیزی تو را وادار به این كار كرد؟ علی بن ابی طالب(علیهما السلام)گفتند: می خواستم وعدۀ خداوند را بر خود مسلّم کنم، پس خداوند این آیه را نازل نمود:
ص: 136
«الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةًَ فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ».
2_ فی عیون أخبار الرضا(علیه السلام) بِإِسْنَادِ التَّمِیمِی عَنِ الرِّضَا(علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ(علیهم السلام)قَالَ: قَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)نَزَلَتْ «الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةً» فِی عَلِی(علیه السلام).(1)
حضرت رضا(علیه السلام) از اجدا طاهرینشان(علیهم السلام)روایت نموده اند، که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: آیۀ «الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةً» در بارۀ حضرت علی(علیه السلام) نازل شده است.
ص: 137
«... وَما یَعْلَمُ تَاْویلَهُۥ اِلَّا اللّهُ٭ وَالرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ ...»
در حالى كه تفسیر آن را، جز خداوند و راسخان در علم، نمى دانند.
1_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: «الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ الْأَئِمَّةُ(علیهم السلام)مِنْ بَعْدِهِ.(1)
حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: راسخون در علم، امیر المؤمنین(علیه السلام) و ائمّه(علیهم السلام)بعد از آن حضرت می باشند.
2_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ، وَ نَحْنُ نَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ.(2)
از ابو بصیر نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: ما راسخون در علم هستیم، و ما تأویل آن را مى دانیم.
ص: 138
«شَهِدَ اللّهُ اَنَّهُۥ لا اِلهَ اِلّا هُوَ وَالْمَلائِكَةُ وَاُولُوا الْعِلْمِ قائِمًا بِالْقِسْطِ٭ۚ لا اِلهَ اِلّا هُوَ الْعَزیزُ الْحَكیمُ»
خداوند، گواهى مى دهد كه معبودى جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش، گواهى مى دهند در حالى كه قیام به عدالت دارد معبودى جز او نیست، كه هم توانا و هم حكیم است.
1_ عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) عَنْ هَذِهِ الْآیه: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَكِیمُ»، قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ»، فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى یشْهَدُ بِهَا لِنَفْسِهِ وَ هُوَ كَمَا قَالَ فَأَمَّا قَوْلُهُ: «وَ الْمَلائِكَةُ» فَإِنَّهُ أَكْرَمَ الْمَلَائِكَةَ بِالتَّسْلِیمِ لِرَبِّهِمْ وَ صَدَّقُوا وَ شَهِدُوا كَمَا شَهِدَ لِنَفْسِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ»، فَإِنَّ أُولِی الْعِلْمِ، الْأَنْبِیاءُ وَ الْأَوْصِیاءُ وَ هُمْ قِیامٌ بِالْقِسْطِ، وَ الْقِسْطُ هُوَ الْعَدْلُ فِی الظَّاهِرِ، وَ الْعَدْلُ فِی الْبَاطِنِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از جابر نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَكِیمُ»، سؤال كردم، حضرت فرمودند: خداوند گواهى مى دهد كه خدائى جز ذات یكتایش نیست و همین طور هم هست، ملائكه نیز همین گواهى را می دهند، خداوند به آنها احترام گذارده كه تسلیم به پروردگارند و گواهى دارند، امّا این قسمت آیه: «أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً
ص: 139
بِالْقِسْطِ»، صاحبان علم انبیاء و اوصیائند، و آنها به پا دارندۀ قسط هستند، و قسط در ظاهر عدل و دادگرى است، و عدل در باطن امیر المؤمنین(علیه السلام) می باشند.
2_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) یقُولُ: نَحْنُ أُولُو الذِّكْرِ، وَ نَحْنُ أُولُو الْعِلْمِ، وَ عِنْدَنَا الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ.(1)
از عبد الله بن عطاء نقل است كه گفت: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که می فرمودند: ما صاحبان ذکریم، و ما صاحبان علم هستیم، و علم به حلال و حرام الهی نزد ما است.
ص: 140
«اِنَّ الدّینَ عِنْدَ اللّهِ الْاِسْلامُ٭ۗ ...»
دین در نزد خدا، اسلام (و تسلیم بودن در برابر حق) است.
قالَ الْبَاقِرُ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ»، قَالَ: التَّسْلِیمُ لِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)بِالْوَلَایةِ.(1)
حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ»، فرمودند: مقصود، پذیرش و تسلیم، در برابر ولایت علی بن ابی طالب(علیهما السلام)، است.
ص: 141
«اِنَّ اللّهَ اصْطَفى ءادَمَ وَنُوحًا وَءالَ اِبْراهیمَ وَءالَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمینَ»
خداوند، آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برترى داد.
1_ فی حدیثٍ طویل: عَنْ أَبِی حَمْزَة عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: ... فَلَمَّا قَضَى مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله)نُبُوَّتَهُ وَ اسْتُكْمِلَتْ أَیامُهُ، أَوْحَى اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى إِلَیهِ: یا مُحَمَّدُ! قَدْ قَضَیتَ نُبُوَّتَک وَ اسْتَكْمَلْتَ أَیامَک، فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَک وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَكْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ فِی أَهْلِ بَیتِک عِنْدَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، فَإِنِّی لَمْ أَقْطَعِ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَكْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ، مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیتِک، كَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُیوتَاتِ الْأَنْبِیاءِ، الَّذِینَ كَانُوا بَینَک وَ بَینَ أَبِیک آدَمَ، وَ ذَلِک قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ»، «ذُرِّیةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ».(الحدیث)(1)
در حدیثی طولانی، از ابو حمزه ثمالی نقل است که حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: ... پس چون دوران پیامبرى حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)سپرى گشت و روزگارشان به پایان رسید، خداوند تبارک و تعالى به او وحى كرد كه: اى محمّد! دوران پیامبرى تو سپرى گشته، و روزگارت پایان یافته است، پس علم، ایمان، اسم اكبر، میراث علم و نشانه هاى دانش پیامبرى را در میان خاندانت، نزد على بن ابى طالب(علیهم السلام)به ودیعت بگذار، كه من علم، ایمان، اسم اكبر، میراث علم و نشانه هاى دانش پیامبرى را هرگز از
ص: 142
نسل تو بیرون نبرم، چنان كه از خاندان پیامبرانى كه میان تو و پدرت آدم(علیه السلام) بودند، بیرون نبردم، و این فرمودۀ پروردگار است كه: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ»، «ذُرِّیةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ».
2_ فی عیون الأخبار، فی باب ذكر مَجلس الرّضا(علیه السلام) مَع المَأمُون، فی الفَرق بین العِترة و الأُمّة، فی حَدیثٍ طَویل وَ فیه: فَقَالَ الْمَأْمُونُ: هَلْ فَضَّلَ اللَّهُ الْعِتْرَةَ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ(علیه السلام): إِنَّ اللَّهَ(عز وجل)أَبَانَ فَضْلَ الْعِتْرَةِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ فِی مُحْكَمِ كِتَابِهِ، فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ: وَ أَینَ ذَلِک مِنْ كِتَابِ اللَّهِ؟ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا(علیه السلام): فِی قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل)«إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ ذُرِّیةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(1).
در کتاب عیون اخبار الرضا(علیه السلام)
در حدیثی طولانی در ذكر مجلس آن جناب با مأمون ملعون در فرق میان عترت و امّت، گوید: مأمون پرسید: آیا خداوند عترت را بر سایر مردم برترى داده است؟ حضرت فرمودند: خداوند(عز وجل)برتری عترت را بر سایر مردم در كتابش آشکارا بیان کرده است، مأمون گفت: در كجاى قرآن است؟ حضرت فرمودند: در این آیه: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ ذُرِّیةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»، خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید، آنان نسلى هستند كه از یک دیگر مى باشند، و خداوند شنوا و داناست.
ص: 143
«فَمَنْ حاجَّكَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ اَبْناءَنا وَاَبْناءَكُمْ وَنِساءَنا وَنِساءَكُمْ وَاَنْفُسَنا وَاَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبینَ»
هر گاه بعد از علم و دانشى كه به تو رسیده، كسانى با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: «بیایید ما فرزندان خود را دعوت كنیم، شما هم فرزندان خود را ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را ما از نفوس خود دعوت كنیم، شما هم از نفوس خود آن گاه مباهله كنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»
1_ عَن عَبد الرَّحمن بنِ كَثیر، عَن جَعفَرِ بنِ مُحمَّد(علیهما السلام)، عَن أبیه(علیه السلام)، عَن جَدِّه عَلی بنِ الحُسین(علیهما السلام)، عَن عَمِّه الحَسَن(علیه السلام)، قالَ: قالَ الحَسَنُ(علیه السلام): ... فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)حِینَ جَحَدَهُ كَفَرَةُ أَهْلِ الْكِتَابِ وَ حَاجَّوْهُ: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْنائَنا وَ أَبْنائَكُمْ وَ نِسائَنا وَ نِسائَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِینَ».
فَأَخْرَجَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مِنَ الْأَنْفُسِ مَعَهُ أَبِی، وَ مِنَ الْبَنِینَ إِیای وَ أَخِی، وَ مِنَ النِّسَاءِ أُمِّی فَاطِمَةَ مِنَ النَّاسِ جَمِیعاً، فَنَحْنُ أَهْلُهُ وَ لَحْمُهُ وَ دَمُهُ وَ نَفْسُهُ، وَ نَحْنُ مِنْهُ وَ هُوَ مِنَّا.(1)
از عبد الرحمن بن کثیر نقل است که گفت: از حضرت جعفر بنمحمد(علیهما السلام)از
ص: 144
قول پدرشان، از قول جدّشان حضرت علی بن حسین(علیهما السلام)، از قول عمویشان امام حسن مجتبی(علیه السلام) حدیثی طولانی را روایت نموده اند، تا آنجا که امام حسن(علیه السلام) فرمودند: خداوند موقعى كه اهل كتاب، نبوّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)را انكار كردند، به پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمود: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْنائَنا وَ أَبْنائَكُمْ وَ نِسائَنا وَ نِسائَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِینَ».
پس پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)براى مباهله با خود، مصداق انفس پدرم حضرت علی(علیه السلام) را، و مصداق ابناء من و برادرم را، و مصداق زنان مادرم را، از میان تمام مردم، به همراه بردند، پس ما خانوادۀ آن حضرت هستیم، و گوشت و خون و نفس ایشان هستیم، ما از آن حضرت هستیم و آن حضرت از ما هستند.
2_ فی عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، فی حدیثٍ طویل، قال مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام): ... لَمْ یدَّعِ أَحَدٌ أَنَّهُ أَدْخَلَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)تَحْتَ الْكِسَاءِ عِنْدَ الْمُبَاهَلَةِ لِلنَّصَارَى، إِلَّا عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ(علیهما السلام)، فَكَانَ تَأْوِیلُ قَوْلِهِ تَعَالَى: أَبْنائَنا الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ، وَ نِسائَنا فَاطِمَةَ، وَ أَنْفُسَنا عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام).(1)
در کتاب عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، در حدیثی طولانی، حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام)می فرمایند: پیامبر(صلی الله علیه و آله)در هنگام مباهله با نصاراى نجران، كسى را زیر كساء داخل ننمودند بغیر از على بن ابى طالب و فاطمه و حسن و حسین(علیهماالسلام)، پس تأویل «ابنائنا»، حسن و حسین است، و تأویل «نسائنا»، حضرت فاطمه هستند، و
ص: 145
تأویل «انفسنا»، حضرت على(علیه السلام) می باشند.
3_ عَنْ حُذَیفَةَ بْنِ الْیمَانِ قَالَ: جَاءَ الْعَاقِبُ وَ السَّیدُ أُسْقُفَّا نَجْرَانَ یدْعُوَانِ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)إِلَى الْمُلَاعَنَةِ، فَقَالَ الْعَاقِبُ لِلسَّیدِ: إِنْ لَاعَنَ بِأَصْحَابِهِ فَلَیسَ بِنَبِی، وَ إِنْ لَاعَنَ بِأَهْلِ بَیتِهِ فَهُوَ نَبِی! فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فَدَعَا عَلِیاً، فَأَقَامَهُ عَنْ یمِینِهِ، ثُمَ دَعَا الْحَسَنَ فَأَقَامَهُ عَنْ یسَارِهِ، ثُمَّ دَعَا الْحُسَینَ فَأَقَامَهُ عَنْ یمِینِ عَلِی، ثُمَّ دَعَا فَاطِمَةَ فَأَقَامَهَا خَلْفَهُ، فَقَالَ الْعَاقِبُ لِلسَّیدِ: لَا تُلَاعِنْهُ إِنَّک إِنْ لَاعَنْتَهُ لَا نُفْلِحُ نَحْنُ وَ لَا أَعْقَابُنَا! فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَوْ لَاعَنُونِی مَا بَقِیتْ بِنَجْرَانَ عَینٌ تَطْرِفُ.(1)
حذیفة بن یمان گفت: عاقب و سید، دو اسقف مسیحیان نجران آمدند و پیامبر(صلی الله علیه و آله)را به ملاعنه و مباهله دعوت كردند، عاقب به سید گفت: اگر او با اصحاب خود برای ملاعنه و مباهله آمد پیامبر نیست، ولى اگر با اهل بیت خود بیاید پیامبر است، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)برخاستند و حضرت على(علیه السلام) را صدا زدند و ایشان را در طرف راست خود قرار دادند، سپس حسن(علیه السلام) را خواندند و او را در طرف چپ خود قرار دادند، پس از آن حسین(علیه السلام) را صدا زدند و او را در طرف راست حضرت على(علیه السلام) قرار دادند، آنگاه حضرت فاطمه(سلام الله علیها)را صدا زدند و او را پشت سر خود قرار دادند، پس عاقب به سید گفت: با او ملاعنه مكن، اگر ملاعنه كنى هرگز ما و نسل ما رستگار نخواهیم شد!
پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اگر ملاعنه مى كردند اثری از مسیحیان نجران باقى نمى ماند.
ص: 146
«اِنَّ اَوْلَى النّاسِ بِاِبْراهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعُوهُ وَهذَا النَّبِیُّ وَالَّذینَ ءامَنُوا٭ۗ وَاللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنینَ»
سزاوارترین مردم به ابراهیم، آنها هستند كه از او پیروى كردند، و این پیامبر و كسانى كه (به او) ایمان آورده اند (از همه سزاوارترند) و خداوند، ولىّ و سرپرست مؤمنان است.
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِی وَ الَّذِینَ آمَنُوا»، قَالَ: هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، وَ مَنِ اتَّبَ(علیهم السلام).(1)
از عبد اللَّه بن عجلان نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِی وَ الَّذِینَ آمَنُوا»، فرمودند: آنها ائمّه(علیهم السلام)هستند، و كسانی كه از آنها پیروی می كنند.
ص: 147
«وَاِذْ اَخَذَ اللّهُ میثاقَ النَّبِیّینَ لَما ءاتَیْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِه وَلَتَنْصُرُنَّهُۥ٭ۚ قالَ ءَاَقْرَرْتُمْ وَاَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ اِصْری٭ۖ قالُوا اَقْرَرْنا٭ۚ قالَ فَاشْهَدُوا وَاَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشّاهِدینَ»
به یاد آرید هنگامی که خداوند از پیامبران و امت هایشان پیمان مُحکم گرفت که: هرگاه کتاب و حکمت به شما عطا کردم، سپس در آینده پیامبری برای شما آمد که آنچه از کتاب های آسمانی نزد شماست تصدیق کرد باید به او ایمان بیاورید، و لزوماً او را یاری دهید، آن گاه خداوند فرمود: آیا اقرار کردید؟ و بر این حقیقت پیمانِ مُحکمِ مرا به شرط وفای به آن دریافت نمودید؟ گفتند: اقرار کردیم. خداوند فرمود: پس بر این پیمان گواه باشید، و من هم با شما از گواهانم.
1_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیینَ لَما آتَیتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ»، قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیاً مِنْ لَدُنْ آدَمَ(علیه السلام)، إِلَّا وَ یرْجِعُ إِلَى الدُّنْیا، فَینْصُرُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ هُوَ قَوْلُهُ: «لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ»، یعْنِی بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)«وَ لَتَنْصُرُنَّهُ»، یعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
ص: 148
از عبد الله بن مسکان نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه: «هنگامى كه خدا از پیامبران پیمان گرفت كه این كتاب و حكمتى را كه به شما دادم، اگر پیغمبرى سویتان آمد و آنچه نزد شما است تصدیق كرد باید به وى ایمان آرید و یاریش كنید»، فرمودند: از زمان حضرت آدم(علیه السلام) تا كنون، خداوند هیچ پیامبرى را نفرستاده، جز این كه به دنیا برمى گردد و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)و امیر المؤمنین(علیه السلام) را، یارى مى كند، پس تأویل «لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ»، یعنی باید به پیامبر(صلی الله علیه و آله)ایمان بیاورید، و «لَتَنْصُرُنَّهُ»، یعنی امیر المؤمنین(علیه السلام) را، یارى كنید.
2_ عَنْ فَیضِ بْنِ أَبِی شَیبَة، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) یقُولُ: وَ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیینَ»، الْآیةَ قَالَ: لَیؤْمِنُنَّ بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ لَینْصُرُنَّ عَلِیاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، قُلْتُ: وَ لَینْصُرُنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)قَالَ(علیه السلام): نَعَمْ، وَ اللَّهِ! مِنْ لَدُنْ آدَمَ فَهَلُمَّ جَرّاً، فَلَمْ یبْعَثِ اللَّهُ نَبِیاً وَ لَا رَسُولًا إِلَّا رَدَّ جَمِی(علیهم السلام) إِلَى الدُّنْیا، حَتَّى یقَاتِلُوا بَینَ یدَی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
فیض بن ابى شیبه روایت كرده كه شنیدم حضرت صادق(علیه السلام) آیۀ : «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیینَ» را تلاوت نمودند و سپس فرمودند: تمام پیغمبران، به رسول اكرم(صلی الله علیه و آله)ایمان مى آورند و على(علیه السلام) را یارى می نمایند و بعد فرمودند: آرى، و اللَّه! خداوند از زمان آدم تا پیغمبر خاتم هر پیغمبرى را كه مبعوث گردانید دوباره به دنیابرمی گرداند، تا در ركاب امیر المؤمنین(علیه السلام) جهاد كنند.
ص: 149
3_ عَنْ فَرَجِ بْنِ أَبِی شَیبَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) وَ قَدْ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیینَ لَما آتَیتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ»، یعْنِی رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)«وَ لَتَنْصُرُنَّهُ»، یعْنِی وَصِیهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ لَمْ یبْعَثِ اللَّهُ نَبِیاً وَ لَا رَسُولًا إِلَّا وَ أَخَذَ عَلَیهِ الْمِیثَاقَ لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِی(علیه السلام) بِالْإِمَامَة.(1)
فرج بن ابى شیبه گفت: شنیدم از حضرت صادق(علیه السلام) پس از تلاوت این آیه: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیینَ لَما آتَیتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ»، فرمودند: یعنى ایمان به پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)بیاورید، «وَ لَتَنْصُرُنَّهُ»، یعنى وصىّ و جانشینش امیر المؤمنین(علیه السلام) را یارى كنید، سپس فرمودند: خداوند هیچ پیامبر و رسولى را مبعوث نكرد مگر اینكه از او پیمان گرفت به رسالت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و امامت حضرت علی(علیه السلام).
ص: 150
«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَلا تَفَرَّقُوا ...»
و همگى به ریسمان خدا، چنگ زنید، و پراكنده نشوید!
1_ قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(علیهما السلام): كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)ذَاتَ یوْمٍ جَالِساً وَ مَعَهُ أَصْحَابُهُ فِی الْمَسْجِدِ، فَقَالَ: یطْلُعُ عَلَیكُمْ مِنْ هَذَا الْبَابِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، یسْأَلُ عَمَّا یعْنِیهِ، فَطَلَعَ رَجُلٌ طُوَالٌ یشْبِهُ بِرِجَالِ مُضَرَ، فَتَقَدَّمَ فَسَلَّمَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ جَلَسَ، فَقَالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ(عز وجل)یقُولُ فِیمَا أَنْزَلَ: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»، فَمَا هَذَا الْحَبْلُ الَّذِی أَمَرَنَا اللَّهُ بِالاعْتِصَامِ بِهِ وَ أَلَّا نَتَفَرَّقَ عَنْهُ؟ فَأَطْرَقَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَلِیاً، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَشَارَ بِیدِهِ إِلَى عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)وَ قَالَ: هَذَا حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی مَنْ تَمَسَّک بِهِ عُصِمَ بِهِ فِی دُنْیاهُ وَ لَمْ یضِلَّ بِهِ فِی آخِرَتِهِ، فَوَثَبَ الرَّجُلُ إِلَى عَلِی(علیه السلام)، فَاحْتَضَنَهُ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِهِ وَ هُوَ یقُولُ: اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ حَبْلِ رَسُولِهِ، ثُمَّ قَامَ فَوَلَّى وَ خَرَجَ، فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ النَّاسِ، فَقَالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! أَلْحَقُهُ فَأَسْأَلُهُ أَنْ یسْتَغْفِرَ لِی؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِذاً تَجِدُهُ مُوَفَّقاً، فَقَالَ: فَلَحِقَهُ الرَّجُلُ، فَسَأَلَهُ أَنْ یسْتَغْفِرَ اللَّهَ لَهُ! فَقَالَ لَهُ: أَ فَهِمْتَ مَا قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ مَا قُلْتُ لَهُ!؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَإِنْ كُنْتَ مُتَمَسِّكاً بِذَلِک الْحَبْلِ یغْفِرُ اللَّهُ لَک وَ إِلَّا فَلَا یغْفِرُ اللَّهُ لَكَ!(1)
حضرت علىّ بن الحسین(صلی الله علیه و آله)فرمودند: روزى رسول خدا(صلی الله علیه و آله)با اصحاب خود در مسجد نشسته بودند پسفرمودند: مردى از اهل بهشت از این در بر شما وارد مى شود
ص: 151
و در بارۀ مسائلى كه به او مربوط است پرسش مى كند، در این هنگام مرد بلند قامتى كه به مردان قبیله مضرّ شباهت داشت، وارد شد، نزدیک آمده و به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)سلام كرد و نشست، بعد گفت: اى رسول خدا! من شنیده ام خداوند در كتابى كه فرو فرستاده مى فرماید: «همگى به ریسمان خدا چنگ زنید و از هم جدا نشوید» این ریسمانى كه خداوند چنگ زدن به آن و متفرّق نشدن از گردن آن را به ما امر فرموده چیست؟ پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)مدّتى سر به زیر افكندند و خاموش ماندند، سپس سر مبارک را بلند کردند و با دست خویش به علىّ بن ابى طالب(علیهما السلام)اشاره فرمودند و گفتند: این همان ریسمان خدا است كه هر كس به آن چنگ زند، در دنیا محفوظ و در آخرت از گمراهى مصون است، پس آن مرد به علىّ(علیه السلام) نزدیک شده و او را از پشت سر در آغوش گرفته و مى گفت: من به ریسمان خدا و رسولش آویختم، سپس برخاست و از مسجد بیرون رفت، پس از رفتن او مردى به پا خاست و عرض كرد: اى رسول خدا! اجازه مى دهید خود را به او رسانده و از او بخواهم براى من طلب آمرزش نماید؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: در صورتى كه موفّق شوى او را پیدا كنى! راوى گوید: آن مرد خود را به او رساند و از او درخواست كرد كه از خدا برایش آمرزش طلبد، آن مرد گفت: آیا فهمیدی كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به من چه فرمودند و من به ایشان چه گفتم؟ مرد جواب داد: آرى! آنگاه اضافه كرد: اگر تو به همان ریسمان چنگ بزنى خداوند تو را مى آمرزد، در غیر این صورت خدا تو را نخواهد بخشید.
2_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی خُطْبَتِهِ: أَنَا الْهَادِی، وَ أَنَا الْمُهْتَدِی، وَ أَنَا أَبُو الْیتَامَى وَ الْمَسَاكِینِ وَ زَوْجُ الْأَرَامِلِ، وَ أَنَا مَلْجَأُ كُلِّ ضَعِیفٍ وَ مَأْمَنُ كُلِّ خَائِفٍ، وَ أَنَا قَائِدُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَى الْجَنَّةِ، وَ أَنَا حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ، وَ أَنَا
ص: 152
عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَى وَ كَلِمَةُ التَّقْوَى، وَ أَنَا عَینُ اللَّهِ وَ لِسَانُهُ الصَّادِقُ وَ یدُهُ.(الحدیث)(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: امیر المؤمنین(علیه السلام) در یکی از خطبه هایشان فرمودند: من هدایت کننده و هدایت شده هستم، و من پدر یتیمان و مسکینان و همسر بیوه زنان هستم، و من پناه هر ضعیف هستم، و من محل امن برای هر ترسیده ای هستم، و من پیشوای مؤمنین به سوی بهشت هستم، و من حبل الله المتین (ریسمان محکم خدا) هستم، من محل اتکا و چنگ زدن مطمئن خداوند و کلمۀ تقوای او هستم، و من چشم خدا و زبان صادق او و دست او هستم...
3_ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ(علیهما السلام)، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ فِی هَیئَةِ أَعْرَابِی إِلَى النَّبِی(علیهما السلام)فَقَالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی! مَا مَعْنَى «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»، فَقَالَ لَهُ النَّبِی(علیهما السلام): أَنَا نَبِی اللَّهِ وَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ حَبْلُهُ، فَخَرَجَ الْأَعْرَابِی وَ هُوَ یقُولُ: آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِهِ.(2)
ابو جارود روایت کرده از امام باقر از پدرشان از جدّشان(علیهم السلام)که فرمودند: مردی شبیه اعراب، نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله)آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! پدر و مادرم فدایتان! معنی «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا» چیست؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله)به او فرمودند: من پیامبر خدا هستم و علی بن ابی طالب ریسمان خداست، پس اعرابی خارج شد
ص: 153
در حالی که می گفت: به خدا و پیامبرش ایمان آوردم و به ریسمانش چنگ زدم.
4_ فی تفسیر العیاشی، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: آلُ مُحَمَّدٍ(علیهم السلام)هُمْ حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی أُمِرَ بِالاعْتِصَامِ بِهِ، فَقَالَ: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا».(1)
در تفسیر عیاشی، جابر از امام باقر(علیه السلام) روایت کرده که حضرت فرمودند: آن ریسمان الهی که امر شده به آن چنگ بزنید، آل محمد(علیهم السلام)هستند، سپس آیه را تلاوت فرمودند: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا».
5_ عَنْ حُذَیفَة بْنِ أَسِیدٍ الْغِفَارِی، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یا حُذَیفَةُ! إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَیكُمْ بَعْدِی عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ، الْكُفْرُ بِهِ كُفْرٌ بِاللَّهِ، وَ الشِّرْک بِهِ شِرْک بِاللَّهِ، وَ الشَّک فِیهِ شَک فِی اللَّهِ، وَ الْإِلْحَادُ فِیهِ إِلْحَادٌ فِی اللَّهِ، وَ الْإِنْكَارُ لَهُ إِنْكَارٌ لِلَّهِ، وَ الْإِیمَانُ بِهِ إِیمَانٌ بِاللَّهِ، لِأَنَّهُ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ وَ وَصِیهُ وَ إِمَامُ أُمَّتِهِ وَ مَوْلَاهُمْ، وَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ، وَ عُرْوَتُهُ الْوُثْقَى الَّتِی لَا انْفِصامَ لَها، وَ سَیهْلِک فِیهِ اثْنَانِ، وَ لَا ذَنْبَ لَهُ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُقَصِّرٌ، یا حُذَیفَةُ! لَا تُفَارِقَنَّ عَلِیاً فَتُفَارِقَنِی، وَ لَا تُخَالِفَنَّ عَلِیاً فَتُخَالِفَنِی، إِنَّ عَلِیاً مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ، مَنْ أَسْخَطَهُ فَقَدْ أَسْخَطَنِی، وَ مَنْ أَرْضَاهُ فَقَدْ أَرْضَانِی.(2)
از حذیفة بن اسید غفارى روایت است كه، رسول خدا(صلی الله علیهو آله)فرمودند: اى حذیفه!
ص: 154
به راستى حجّت خدا بعد از من بر شما على بن ابى طالب است، كفر به او كفر به خداست، شرک به او شرک به خداست، شک در او شک در خداست، و الحاد در او الحاد در خداست، انكار او انكار خداست، ایمان به او ایمان به خداست، زیرا او برادر رسول خدا و وصى او و امام امّت او و سرور آنها است، و او است حبل اللَّه المتین و عروة الوثقائى است كه هیچ وقت قطع نمی شود، و دو كس در بارۀ او هلاک شوند و او تقصیر ندارد، یکی دوست غلوّكننده و دیگری مقصر، اى حذیفه! از على جدا مشو كه از من جدا شوى، و با او مخالفت مكن كه مخالف من باشى، على از من است و من از على، هر كس او را خشمگین کند مرا به خشم آورده، و هر كه خشنودش كند مرا خشنود كرده.
6_ فی تفسیر العیاشی، عَنِ ابْنِ یزِید، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً»، قَالَ: عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِین.(1)
ابن یزید گوید: از حضرت ابا الحسن الرضا(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً»، سؤال کردم، حضرت فرمودند: ریسمان محکم الهی، علی بن ابی طالب(علیه السلام) است.
ص: 155
«ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ اَیْنَ ما ثُقِفُوا اِلّا بِحَبْلٍ مِنَ اللّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النّاسِ ...»
آنها هر كجا یافته شوند، مُهر ذلّت و خوارى بر آنها خورده است، مگر آنكه به ریسمانی از جانب خدا، و یا ریسمانی از سوی مردم (چنگ زنند).
فی تفسیر العیاشی، عَنْ یونُس بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا رَفَعُوهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ»، قَالَ: الْحَبْلُ مِنَ اللَّهِ كِتَابُ اللَّهِ، وَ الْحَبْلُ مِنَ النَّاسِ هُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ.(1)
در تفسیر عیاشی روایت است که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ»، فرمودند: حبل خدا قرآن است، و حبل مردم علی بن ابى طالب(علیه السلام) است.
ص: 156
«لَیْسَ لَكَ مِنَ الْاَمْرِ شَیْءٌ اَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ اَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَاِنَّهُمْ ظالِمُونَ»
هیچ گونه اختیارى براى تو نیست، مگر اینكه (خدا) بخواهد آنها را ببخشد، یا مجازات كند، زیرا آنها ستمگرند.
1_ عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَوْلُهُ لِنَبِیهِ(صلی الله علیه و آله)«لَیسَ لَک مِنَ الْأَمْرِ شَی ءٌ»، فَسِّرْهُ لِی، قَالَ: فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): یا جَابِرُ! إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)كَانَ حَرِیصاً عَلَى أَنْ یكُونَ عَلِی(علیه السلام) مِنْ بَعْدِهِ عَلَى النَّاسِ، وَ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافُ مَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: قُلْتُ: فَمَا مَعْنَى ذَلِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ، عَنَى بِذَلِک قَوْلَ اللَّهِ لِرَسُولِهِ(صلی الله علیه و آله)«لَیسَ لَک مِنَ الْأَمْرِ شَی ءٌ»، یا مُحَمَّدُ! فِی عَلِی الْأَمْرُ إِلَی فِی عَلِی وَ فِی غَیرِهِ، أَ لَمْ أُنْزِلْ إِلَیک، یا مُحَمَّدُ! فِیمَا أَنْزَلْتُ مِنْ كِتَابِی إِلَیكَ؟: «الم»، «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَكُوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یفْتَنُونَ»، إِلَى قَوْلِهِ: «وَ لَیعْلَمَنَّ الْكاذِبِینَ»،(1) قَالَ: فَوَّضَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الْأَمْرَ إِلَیهِ.(2)
از جابر نقل است كه گفت: به حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) عرض كردم: این آیه كه خداوند به پیامبر(صلی الله علیه و آله)مى فرماید: «لَیسَ لَک مِنَ الْأَمْرِ شَی ءٌ»، را برایم تفسیر فرمائید، حضرت فرمودند: ای جابر! پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)خیلى دوست داشتند كه
ص: 157
حضرت علی(علیه السلام)، پس از ایشان فرمانرواى مردم شوند، ولى خدا می دانست چنین نخواهد شد.
عرض كردم: پس معنى آیه چیست؟ حضرت فرمودند: بلى، منظور این است كه مى فرماید: یا محمّد! این كار بسته به میل تو نیست، در مورد علی(علیه السلام) زمام و اختیار دست من است، در مورد او و دیگران، مگر در آیات قرآن بر تو نازل نكردم آیۀ : «الم»، «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَكُوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یفْتَنُونَ»، تا «وَ لَیعْلَمَنَّ الْكاذِبِینَ»، فرمودند: پس پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)كار را به خدا واگذار نمودند.
(منظور اینست كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)مایل بودند که بدون مزاحمت مخالفان، حضرت علی(علیه السلام) جانشین ایشان شوند، ولی خداوند می خواست مردم آزمایش شوند، و منافقین از مؤمنین شناخته شوند).
2_ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِی، قَالَ: قَرَأْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَوْلَ اللَّهِ: «لَیسَ لَک مِنَ الْأَمْرِ شَی ءٌ»، قَالَ: بَلَى، وَ اللَّهِ! إِنَّ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیئاً وَ شَیئاً وَ شَیئاً، وَ لَیسَ حَیثُ ذَهَبْتَ وَ لَكِنِّی أُخْبِرُک أَنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى لَمَّا أَمَرَ نَبِیهُ(صلی الله علیه و آله)أَنْ یظْهِرَ وَلَایةَ عَلِی(علیه السلام) فَكَّرَ فِی عَدَاوَةِ قَوْمِهِ لَهُ، وَ مَعْرِفَتِهِ بِهِمْ، وَ ذَلِک لِلَّذِی فَضَّلَهُ اللَّهُ بِهِ عَلَیهِمْ فِی جَمِیعِ خِصَالِهِ، كَانَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ بِمَنْ أَرْسَلَهُ، وَ كَانَ أَنْصَرَ النَّاسِ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ، وَ أَقْتَلَهُمْ لِعَدُوِّهِمَا، وَ أَشَدَّهُمْ بُغْضاً لِمَنْ خَالَفَهُمَا، وَ فَضَّلَ عِلْمَهُ الَّذِی لَمْ یسَاوِهِ أَحَدٌ وَ مَنَاقِبَهُ، الَّتِی لَا تُحْصَى شَرَفاً، فَلَمَّا فَكَّرَ النَّبِی(علیهما السلام)فِی عَدَاوَةِ قَوْمِهِ لَهُ، فِی هَذِهِ الْخِصَالِ وَ حَسَدِهِمْ لَهُ عَلَیهَا، ضَاقَ عَنْ ذَلِک، فَأَخْبَرَ اللَّهُ أَنَّهُ لَیسَ لَهُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ شَی ءٌ، إِنَّمَا الْأَمْرُ فِیهِ إِلَى اللَّهِ أَنْ یصَیرَ عَلِیاً وَصِیهُ وَ وَلِی الْأَمْرِ بَعْدَهُ، فَهَذَا عَنَى اللَّهُ، وَ كَیفَ لَا یكُونُ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَی ءٌ، وَ قَدْ فَوَّضَ اللَّهُ إِلَیهِ أَنْ جَعَلَ مَاأَحَلَّ، فَهُوَ حَلَالٌ، وَ مَا حَرَّمَ، فَهُوَ حَرَامٌ، قَوْلُهُ:
ص: 158
«ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(1).(2)
از جابر جعفی نقل است كه گفت: در نزد امام باقر(علیه السلام) آیۀ : «لَیسَ لَک مِنَ الْأَمْرِ شَی ءٌ»، را تلاوت کردم، امام باقر(علیه السلام) فرمودند: بله، قسم به خدا! برای پیامبر(صلی الله علیه و آله)چیزها وجود داشت و اینطور نیست که تو خیال کرده ای، اما من به تو خبر می دهم که( اصل موضوع از این قرار است)، هنگامی که خداوند، پیامبرش را مأمور به اظهار و ابلاغ ولایت حضرت علی بن ابیطالب(علیه السلام) نمود، رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)در حیرت ماندند که با عداوت و دشمنی قومشان با حضرت علی(علیه السلام)، چه باید کرد؟!
زیرا فضائلی را که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)در باره ی حضرت علی(علیه السلام)، سراغ داشتند، همه و همه باعث طغیان و دشمنی و حسادت مردم می شد، و آن فضائل عبارت بودند از اینکه حضرت علی(علیه السلام) اوّل کسی بودند که به خدا و رسولش ایمان آورده بودند، و حضرت علی(علیه السلام) بهترین یار خدا و رسول بودند، و رزمنده ترین افراد با دشمنان خدا و رسول، و سرسخت ترین افراد با مخالفین بودند، و همچنین مقام علمى آن حضرت، كه هیچ كس را، یاراى هماوردى با ایشان نبود، و سایر مناقبى كه از حد شمارش بیشتر است.
وقتى پیامبر(صلی الله علیه و آله)به فكر دشمنى آنها با حضرت على(علیه السلام) افتادند، كه بر او رشگ مى برند، دلتنگ شدند، پس خداوند به پیامبر(صلی الله علیه و آله)اطلاع داد كه این امر مربوط بهاو نیست، این بستگى به خدا دارد كه علی(علیه السلام) وصىّ و ولىّ امر بعد از او باشد، منظور از
ص: 159
آیه این است كه چگونه ممكن است او اختیارى نداشته باشد با اینكه به او تفویض نموده كه هر چه را حلال كند حلال است، و هر چه را حرام كند حرام است، به دلیل این آیه: «ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا».
ص: 160
«وَما مُحَمَّدٌ اِلّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ٭ۚ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ٭ۚ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللّهَ شَیْئًا٭ۗ وَسَیَجْزِی اللّهُ الشّاكِرینَ»
و محمّد(صلی الله علیه و آله)جز فرستاده ای نیست که پیش از او نیز، فرستادگانی بوده اند آیا اگر او بمیرد و یا كشته شود، شما به عقب برمى گردید؟(از عقیده ی خود باز می گردید) و هر كس به عقب باز گردد، هرگز به خدا ضررى نمى زند و خداوند بزودى سپاس گزاران را پاداش دهد.
حَنَانٌ عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: كَانَ النَّاسُ أَهْلَ رِدَّةٍ بَعْدَ النَّبِی(علیهما السلام)إِلَّا ثَلَاثَةً، فَقُلْتُ: وَ مَنِ الثَّلَاثَةُ؟ فَقَالَ: الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِی وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِی، رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ عَلَیهِمْ، ثُمَّ عَرَفَ أُنَاسٌ بَعْدَ یسِیرٍ، وَ قَالَ: هَؤُلَاءِ الَّذِینَ دَارَتْ عَلَیهِمُ الرَّحَى، وَ أَبَوْا أَنْ یبَایعُوا، حَتَّى جَاءُوا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) مُكْرَهاً فَبَایعَ، وَ ذَلِک قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ ینْقَلِبْ عَلى عَقِبَیهِ فَلَنْ یضُرَّ اللَّهَ شَیئاً وَ سَیجْزِی اللَّهُ الشَّاكِرِینَ».(1)
حنان از پدرش نقل كرده كه امام باقر(علیه السلام) فرمودند: همۀ مردم پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله)از دین برگشتند جز سه نفر. عرض كردم: آن سه نفر چه كسانى بودند؟
ص: 161
حضرت فرمودند: مقداد بن اسود، ابو ذر غفارى و سلمان فارسى، كه رحمت خدا و بركاتش بر ایشان باد، و بعد اندكى از آنها معرفت پیدا نموده و از ارتداد برگشتند، حضرت فرمودند: اینان همان كسانى بودند كه چرخ دین بر محور آنها مى گردید و از بیعت (با خلیفۀ اوّل) روى گرداندند، تا آن گاه كه امیر المؤمنین(علیه السلام) را به زور و تهدید بیاوردند تا از آن حضرت بیعت بگیرند، و این است معناى این فرمودۀ پروردگار كه: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ ینْقَلِبْ عَلى عَقِبَیهِ فَلَنْ یضُرَّ اللَّهَ شَیئاً وَ سَیجْزِی اللَّهُ الشَّاكِرِینَ».
ص: 162
«وَلَئِنْ قُتِلْتُمْ فی سَبیلِ اللّهِ اَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللّهِ وَرَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ»
اگر هم در راه خدا كشته شوید یا بمیرید، آمرزش و رحمت خدا، از تمام آنچه آنها (در طول عمر خود،) جمع آورى می كنند، بهتر است!
1_ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ»،قَالَ لِی: یا جَابِر! أَ تَدْرِی مَا سَبِیلُ اللَّهِ؟ قَالَ: قُلْتُ: لَا أَعلَم، إِلَّا أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْک، فَقَالَ(علیه السلام): سَبِیلُ اللَّهِ عَلِی(علیه السلام) وَ ذُرِّیتُهُ(علیهما السلام)، مَنْ قُتِلَ فِی وَلَایتِهِم، قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، وَ مَنْ مَاتَ فِی وَلَایتِهِم مَاتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ.(1)
از جابر نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ تفسیر فرمایش خداى(عز وجل): «وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: ای جابر! آیا تو می دانى راه خدا كدام است؟ جابر گفت: عرض كردم: نمی دانم، مگر آنكه آن را از شما بشنوم، حضرت فرمودند: راه خدا و «سبیل اللَّه» على(علیه السلام) و فرزندان او(علیهم السلام)مى باشند، و كسى كه در راه ولایت ایشان كشته شود، در راه خدا مقتول گردیده و هر كس كه در ولایت ایشان بمیرد در راه خدا جان داده است.
2_ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى:«وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی
ص: 163
سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ»، قَالَ: أَ تَدْرِی یا جَابِرُ! مَا سَبِیلُ اللَّهِ؟ فَقُلْتُ: لَا وَ اللَّهِ! إِلَّا أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْک، قَالَ: سَبِیلُ اللَّهِ عَلِی(علیه السلام) وَ ذُرِّیتُهُ(علیهما السلام)، فَمَنْ قُتِلَ فِی وَلَایتِهِ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، وَ مَنْ مَاتَ فِی وَلَایتِهِ مَاتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، لَیسَ مَنْ یؤْمِنُ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ، إِلَّا وَ لَهُ قِتْلَةٌ وَ مِیتَةٌ، قَالَ: إِنَّهُ مَنْ قُتِلَ ینْشَرُ حَتَّى یمُوتَ، وَ مَنْ مَاتَ ینْشَرُ حَتَّى یقْتَلَ.(1)
جابر گوید: از حضرت باقر(علیه السلام) تفسیر آیۀ : «وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ»، سؤال شد، حضرت فرمودند: اى جابر! آیا می دانى راه خدا كدام است؟ عرض كردم: نه به خدا! مگر اینكه از شما بشنوم، حضرت فرمودند: راه خدا، على(علیه السلام) و اولاد اوست، هر كس در راه محبت او كشته شود، در راه خدا كشته شده است، و هیچ كس نیست كه ایمان به این آیه داشته باشد، مگر اینكه كشته شدن و مرگى در پیش دارد، به این معنى كه اگر كشته شود دوباره برانگیخته مى شود تا بمیرد، و اگر بمیرد، برانگیخته مى شود تا اینكه كشته شود.
ص: 164
«اَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللّهِ كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللّهِ وَمَاْوىهُ جَهَنَّمُ٭ۚ وَبِئْسَ الْمَصیرُ»
آیا كسى كه از رضاى خدا پیروى كرده، همانند كسى است كه به خشم و غضب خدا بازگشته؟! و جایگاه او جهنم، و پایان كار او بسیار بد است.
1_ فی تفسیر العیاشی عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَان، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل)«أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»، فَقَال:َ هُمْ الْأَئِمَّةُ، وَ اللَّهِ! یا عَمَّارُ! دَرَجاتٌ لِلْمُؤْمِنِینَ عِنْدَ اللَّهِ، وَ بِمُوَالاتِهِمْ وَ بِمَعْرِفَتِهِمْ إِیانَا یضَاعِفُ اللَّهُ لِلْمُؤْمِنِینَ حَسَنَاتِهِمْ، وَ یرْفَعُ لَهُمُ الدَّرَجَاتِ الْعُلَى، وَ أَمَّا قَوْلُهُ یا عَمَّارُ! «كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ إِلَى قَوْلِهِ الْمَصِیرُ» فَهُمْ وَ اللَّهِ! الَّذِینَ جَحَدُوا حَقَّ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)وَ حَقَّ الْأَئِمَّةِ مِنَّا أَهْلَ الْبَیتِ، فَبَاءُوا لِذَلِک بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ.(1)
از عمار بن مروان نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) از تفسیر آیۀ شریفۀ : «أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»، سؤال كردم، حضرت فرمودند: اى عمار! سوگند به خداوند! آنها امامان هستند، اى عمار! درجات مؤمنان در نزد خداوند به اندازۀ محبّت و مغفرت آنها در بارۀ ما مى باشد، كه خداوند حسنات آنها را زیاد و درجات آنها را بالا مى برد.
ص: 165
اى عمار! گفتار خداوند، در بارۀ كسانى است كه، حقّ على(علیه السلام) و امامان از اهل بیت(علیهم السلام)را انكار كردند، و حق آنها را نشناختند، و براى همین جهت مورد خشم و غضب خداوند متعال قرار گرفتند.
2_ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ»، فَقَالَ: الَّذِینَ اتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللَّهِ هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهم السلام)وَ هُمْ وَ اللَّهِ یا عَمَّارُ! دَرَجَاتٌ لِلْمُؤْمِنِینَ، وَ بِوَلَایتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ إِیانَا یضَاعِفُ اللَّهُ لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ، وَ یرْفَعُ اللَّهُ لَهُمُ الدَّرَجَاتِ الْعُلَى.(1)
عمار ساباطى گفت: از حضرت صادق(علیه السلام)، تفسیر این آیه را پرسیدم: «أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ، هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ»، حضرت فرمودند: كسانى كه در پی خشنودى خداوند بودند، و ایشان، اى عمّار! به خدا سوگند، كه درجه ها و پایه هاى بلندند از براى مؤمنان، و به دوستى ایشان با ما و شناختن ایشان ما را، خداوند اعمال ایشان و ثواب آن را از براى ایشان، دو برابر مى كند، و پایه هاى بلند را از براى ایشان بلند مى سازد.
ص: 166
«... فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَاُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ٭ۗ ...»
پس هر كه را از آتش به دور دارند و در بهشت درآورند قطعاً كامیاب شده است.
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: إِذَا كَانَ یوْمُ الْقِیامَةِ یدْعَى مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله)فَیكْسَى حُلَّةً وَرْدِیةً، ثُمَّ یقَامُ عَلَى یمِینِ الْعَرْشِ، ثُمَّ یدْعَى بِإِبْرَاهِیمَ(علیه السلام) فَیكْسَى حُلَّةً بَیضَاءَ، فَیقَامُ عَنْ یسَارِ الْعَرْشِ، ثُمَّ یدْعَى بِعَلِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فَیكْسَى حُلَّةً وَرْدِیةً، فَیقَامُ عَلَى یمِینِ النَّبِی(علیهما السلام)، ثُمَّ یدْعَى بِإِسْمَاعِیلَ فَیكْسَى حُلَّةً بَیضَاءَ، فَیقَامُ عَلَى یسَارِ إِبْرَاهِیمَ، ثُمَّ یدْعَى بِالْحَسَنِ(علیه السلام) فَیكْسَى حُلَّةً وَرْدِیةً، فَیقَامُ عَلَى یمِینِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) ثُمَّ یدْعَى بِالْحُسَینِ(علیه السلام) فَیكْسَى حُلَّةً وَرْدِیةً، فَیقَامُ عَلَى یمِینِ الْحَسَنِ(علیه السلام) ثُمَّ یدْعَى بِالْأَئِمَّةِ فَیكْسَوْنَ حُلَلًا وَرْدِیةً، وَ یقَامُ كُلُّ وَاحِدٍ عَلَى یمِینِ صَاحِبِهِ، ثُمَّ یدْعَى بِالشِّیعَةِ فَیقُومُونَ أَمَامَهُمْ، ثُمَّ یدْعَى بِفَاطِمَةَ وَ نِسَائِهَا مِنْ ذُرِّیتِهَا وَ شِیعَتِهَا، فَیدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیرِ حِسَابٍ، ثُمَّ ینَادِی مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ الْأُفُقِ الْأَعْلَى: نِعْمَ الْأَبُ أَبُوک یا مُحَمَّدُ! وَ هُوَ إِبْرَاهِیمُ، وَ نِعْمَ الْأَخُ أَخُوک وَ هُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، وَ نِعْمَ السِّبْطَانِ سِبْطَاک وَ هُمَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ، وَ نِعْمَ الْجَنِینُ جَنِینُک وَ هُوَ مُحَسِّنٌ، وَ نِعْمَ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ مِنْ ذُرِّیتِک وَ هُمْ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ، وَ نِعْمَ الشِّیعَةُ شِیعَتُک، أَلَا إِنَّ مُحَمَّداً وَ وَصِیهُ وَ سِبْطَیهِ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ ذُرِّیتِهِ هُمُ الْفَائِزُونَ، ثُمَّ
ص: 167
یؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى الْجَنَّةِ، وَ ذَلِک قَوْلُهُ: «فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ».(1)
از ابو بصیر نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: روز قیامت كه مى شود پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)را می خوانند پس حله اى گلرنگ بر پیكر او مى پوشانند و در طرف راست عرش می ایستد، سپس ابراهیم خلیل(علیه السلام) را مى خوانند، او را حله اى سفید می پوشانند و در طرف چپ عرش مى ایستد، بعد علی بن ابى طالب(علیه السلام) را می خوانند و حله اى گلرنگ نیز بر پیكر او می پوشانند و در طرف راست پیامبر(صلی الله علیه و آله)مى ایستد.
آنگاه حضرت اسماعیل(علیه السلام) را می خوانند، و حله اى سفید بر تن او می پوشانند و در طرف چپ حضرت ابراهیم(علیه السلام) مى ایستد، بعد حضرت امام حسن(علیه السلام) را می خوانند و حله اى گل رنگ به او می پوشانند و در طرف راست امیر المؤمنین(علیه السلام) مى ایستد، بعد حضرت امام حسین(علیه السلام) را مى خوانند و حله اى گلرنگ بر او می پوشانند و طرف راست حضرت امام حسن(علیه السلام) مى ایستد، بعد یكایک ائمّه(علیهم السلام)را می خوانند و به هر كدام حله اى گلرنگ مى پوشانند و در طراف راست هم دیگر مى ایستند.
بعد شیعیان را می خوانند و در مقابل ائمّه(علیهم السلام)مى ایستند، آنگاه حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)و زنان از نژاد آن سرور و ارادتمندانش را می خوانند، پس اینان داخل بهشت مى شوند، بدون حساب.
آنگاه یک منادى از طرف پروردگار، از دل عرش و افق اعلى، فریاد می زند: خوب
ص: 168
پدرى داشتى اى محمّد! كه ابراهیم است، و خوب برادرى دارى كه علی است، و خوب فرزندانى دارى كه حسن و حسین هستند، و خوب بچه اى در نهاد مادر داشتى كه محسن است، و خوب پیشوایانی هستند از نژاد تو كه فلان و فلان نام دارند، و خوب شیعیانی هستند شیعیان تو.
ای مردم آگاه باشید! كه محمّد و وصىّ او و دو فرزندش و ائمّه از اولاد او رستگارند، سپس دستور صادر مى شود كه به جانب بهشت رهسپار شوند، و این آیه اشاره به همان است: «فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ».
ص: 169
«اݗَلَّذینَ یَذْكُرُونَ اللّهَ قِیامًا وَقُعُودًا وَعَلى جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَكَّرُونَ فی خَلْقِ السَّمواتِ وَالْاَرْضِ ...» الی قوله:«فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ اَنّی لا اُضیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى٭ۖ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ٭ۖ فَالَّذینَ هاجَرُوا وَاُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَاُوذُوا فی سَبیلی وَقاتَلُوا وَقُتِلُوا لَاُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَلَاُدْخِلَنَّهُمْ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ ثَوابًا مِنْ عِنْدِ اللّهِ٭ۗ وَاللّهُ عِنْدَهُۥ حُسْنُ الثَّوابِ 195»
همانها كه خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه كه بر پهلو خوابیده اند، یاد مى كنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى اندیشند ... تا آنجا که فرمود: خداوند، درخواست آنها را پذیرفت (و فرمود:) من عمل هیچ عمل كننده اى از شما را، زن باشد یا مرد، ضایع نخواهم كرد شما همنوعید، و از جنس یكدیگر! آنها كه در راه خدا هجرت كردند، و از خانه هاى خود بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند، و جنگ كردند و كشته شدند، بیقین گناهانشان را مى بخشم و آنها را در باغهاى بهشتى، كه از زیر درختانش نهرها جارى است، وارد مى كنم. این پاداشى است از طرف خداوند و بهترین پاداشها نزد پروردگار است.
فی الامالی الطوسی ... فَلَمَّا أَتَاهُ كِتَابُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)تَهَیأَ لِلْخُرُوجِ وَ الْهِجْرَةِ، فَآذَنَ مَنْ كَانَ مَعَهُ مِنْ ضُعَفَاءِ الْمُؤْمِنِینَ، فَأَمَرَهُمْ أَنْ یتَسَلَّلُوا وَ یتَخَفَّفُوا إِذَا مَلَأَ اللَّیلُ بَطْنَ كُلِّ وَادٍ إِلَى ذِی طُوًى، وَ خَرَجَ عَلِی(علیه السلام) بِفَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ
ص: 170
أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ الزُّبَیرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ قَدْ قِیلَ هِی ضُبَاعَةُ، وَ تَبِ(علیهم السلام) أَیمَنُ ابْنُ أُمِّ أَیمَنَ، مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ أَبُو وَاقِدٍ، رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَجَعَلَ یسُوقُ بِالرَّوَاحِلِ فَأَعْنَفَ بِهِمْ، فَقَالَ عَلِی(علیه السلام): ارْفُقْ بِالنِّسْوَةِ یا أَبَا وَاقِدٍ! إِنَّهُنَّ مِنَ الضَّعَائِفِ. قَالَ: إِنِّی أَخَافُ أَنْ یدْرِكَنَا الطَّلَبُ، فَقَالَ عَلِی(علیه السلام): ارْبَعْ عَلَیک، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)قَالَ لِی: یا عَلِی! إِنَّهُمْ لَنْ یصِلُوا مِنَ الْآنَ إِلَیک بِمَا تَكْرَهُهُ، ثُمَّ جَعَلَ یعْنِی عَلِیاً(علیه السلام) یسُوقُ بِهِنَّ سَوْقاً رَفِیقاً وَ هُوَ یرْتَجِزُ وَ یقُولُ:
لَیسَ إِلَّا اللَّهُ فَارْفَعْ ظَنَّكَا یكْفِیک رَبُّ النَّاسِ مَا أَهَمَّكَا
وَ سَارَ فَلَمَّا شَارَفَ ضَجْنَانَ أَدْرَكَهُ الطَّلَبُ، وَ عَدَدُهُمْ سَبْعَةُ فَوَارِسَ مِنْ قُرَیشٍ مُسْتَلْئِمِینَ، وَ ثَامِنُهُمْ مَوْلًى لِحَرْبِ بْنِ أُمَیةَ یدْعَى جَنَاحاً، فَأَقْبَلَ عَلِی(علیه السلام) عَلَى أَیمَنَ وَ أَبِی وَاقِدٍ، وَ قَدْ تَرَاءَى الْقَوْمُ، فَقَالَ لَهُمَا: أَنِیخَا الْإِبِلَ وَ اعْقِلَاهَا، وَ تَقَدَّمَ حَتَّى أَنْزَلَ النِّسْوَةَ، وَ دَنَا الْقَوْمُ فَاسْتَقْبَلَهُمْ(علیه السلام) مُنْتَضِیاً سَیفَهُ، فَأَقْبَلُوا عَلَیهِ فَقَالُوا: أَ ظَنَنْتَ أَنَّک یا غُدَرُ نَاجٍ بِالنِّسْوَةِ! ارْجِعْ لَا أَبَا لَک، قَالَ: فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ، قَالُوا: لَتَرْجِعَنَّ رَاغِماً، أَوْ لَنَرْجِعَنَّ بِأَكْثَرِک شَعْراً وَ أَهْوَنُ بِک مِنْ هَالِک، وَ دَنَا الْفَوَارِسُ مِنَ النِّسْوَةِ وَ الْمَطَایا لِیثُورُوهَا، فَحَالَ عَلِی(علیه السلام) بَینَهُمْ وَ بَینَهَا، فَأَهْوَى لَهُ جَنَاحٌ بِسَیفِهِ، فَرَاغَ عَلِی(علیه السلام) عَنْ ضَرَبْتِهِ وَ تَخَتَّلَهُ عَلِی(علیه السلام) فَضَرَبَهُ عَلَى عَاتِقِهِ، فَأَسْرَعَ السَّیفُ مُضِیاً فِیهِ حَتَّى مَسَّ كَاثِبَةَ فَرَسِهِ، فَكَانَ(علیه السلام) یشُدُّ عَلَى قَدَمِهِ شَدَّ الْفَرَسِ، أَوِ الْفَارِسِ عَلَى فَرَسِهِ، فَشَدَّ عَلَیهِمْ بِسَیفِهِ وَ هُوَ یقُولُ:
خَلُّوا سَبِیلَ الْجَاهِدِ الْمُجَاهِدِ آلَیتُ لَا أَعْبُدُ غَیرَ الْوَاحِدِ
فَتَصَدَّعَ عَنْهُ الْقَوْمُ وَ قَالُوا لَهُ: أَغْنِ عَنَّا نَفْسَک یا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ! قَالَ: فَإِنِّی مُنْطَلِقٌ إِلَى ابْنِ عَمِّی رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِیثْرِبَ، فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ أَفْرِی لَحْمَهُ وَ أُرِیقَ دَمَهُ، فَلْیتَعَقَّبْنِی أَوْ فَلْیدْنُ مِنِّی. ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى صَاحِبَیهِ أَیمَنَ وَ أَبِی وَاقِدٍ، فَقَالَ لَهُمَا: أَطْلِقَا مَطَایاكُمَا.ثُمَّ سَارَ ظَاهِراً قَاهِراً حَتَّى نَزَلَ ضَجْنَانَ، فَتَلَوَّم بِهَا قَدْرَ یوْمِهِ وَ لَیلَتِهِ، وَ لَحِقَ بِهِ نَفَرٌ مِنَ
ص: 171
الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ فِیهِمْ أُمُّ أَیمَنَ مَوْلَاةُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَظَلَّ لَیلَتَهُ تِلْک هُوَ وَ الْفَوَاطِمُ: أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ الزُّبَیرِ، طَوْراً یصَلُّونَ وَ طَوْراً یذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ، فَلَمْ یزَالُوا كَذَلِک حَتَّى طَلَعَ الْفَجْرُ فَصَلَّى(علیه السلام) بِهِمْ صَلَاةَ الْفَجْرِ، ثُمَّ سَارَ لِوَجْهِهِ یجُوبُ مَنْزِلًا بَعْدَ مَنْزِلِ، لَا یفْتُرُ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ، وَ الْفَوَاطِمُ كَذَلِک وَ غَیرُهُمْ مِمَّنْ صَحِبَهُ حَتَّى قَدِمُوا الْمَدِینَةَ، وَ قَدْ نَزَلَ الْوَحْی بِمَا كَانَ مِنْ شَأْنِهِمْ قَبْلَ قُدُومِهِمْ بِقَوْلِهِ تَعَالَى:
«الَّذِینَ یذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَكَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» إِلَى قَوْلِهِ: «فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى»، الذَّكَرُ عَلِی، وَ الْأُنْثَى الْفَوَاطِمُ الْمُتَقَدِّمُ ذِكْرُهُنَّ، وَ هُنَّ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ الزُّبَیرِ «بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ» یقُولُ:
عَلِی مِنْ فَاطِمَةَ أَوْ قَالَ: الْفَوَاطِمُ وَ هُنَّ مِنْ عَلِی «فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ»، وَ تَلَا(صلی الله علیه و آله)«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ».(1)
قَالَ: وَ قَالَ: یا عَلِی! أَنْتَ أَوَّلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ أَوَّلُهُمْ هِجْرَةً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ آخِرُهُمْ عَهْداً بِرَسُولِهِ، لَا یحِبُّک، وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ! إِلَّا مُؤْمِنٌ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ، وَ لَا یبْغِضُک إِلَّا مُنَافِقٌ أَوْ كَافِرٌ.(2)مرحوم شیخ طوسی؟ق؟، در کتاب امالی نقل كرده كه: ... رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در مسیر
ص: 172
هجرت به نزدیكى مدینه رسیدند و در قُبا ابتدا مهمان خانۀ عمرو بن عوف شدند، ابوبكر اصرار داشت كه مسیر را ادامه دهند و وارد مدینه شوند، ولى پیامبر(صلی الله علیه و آله)درخواست او را رد كردند و فرمودند: وارد یثرب نمى شوم تا آن كه پسرعمو و برادرم و دخترم بیایند.
با فرا رسیدن شب، ابوبكر از پیامبر جدا شد و به مدینه رفت، امّا پیامبر(صلی الله علیه و آله)در قُبا ماندند، حضرت از همان جا، توسّط ابو واقد لیثى، نامه اى به حضرت على(علیه السلام) فرستادند، و به آن حضرت فرمودند كه درنگ نكند و هر چه زودتر به پیامبر(صلی الله علیه و آله)ملحق شوند.
وقتی نامۀ رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به حضرت علی(علیه السلام) رسید، براى بیرون آمدن از مكّه و هجرت آماده شدند، از مؤمنان ناتوانى كه تا آن روز در مكه مانده بودند، خواستند كه در تاریكى شب به طور پنهانى، خود را به ذى طوى برسانند، و حضرت على(علیه السلام) به همراه فاطمه، دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و مادرشان، فاطمه بنت اسد بن هاشم، و فاطمه، دختر زبیر بن عبد المطّلب، که گاهى او را ضباعه می گفتند، بیرون آمدند، و ایمن پسر امّ ایمن، غلام رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و ابو واقد، فرستادۀ رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نیز، به دنبال ایشان آمدند.
ابو واقد، شروع به راندن شترها كرد و بر آنان سخت گرفت، كه حضرت على(علیه السلام) فرمودند: اى ابو واقد! با زنان مهربانى كن كه آنان ناتوانند.
او عرض كرد: من می ترسم كسى به ما برسد، حضرت على(علیه السلام) فرمودند: با شتر خود بتاز (ولى با ما كارى نداشته باش)، زیرا رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به من فرمودند: اى على! آنان زیانى به تو نخواهند رساند. سپس خود حضرت به آرامى شتر زنان را راندند، وچنین می خواندند:
ص: 173
هیچ معبودى جز خدای یکتا نیست، پس بدگمان مباش، که پروردگار مخلوقات، تو را به آن چه كه اهمیت می دهی كفایت می كند.
وقتى به ضجنان رسیدند، جاسوسان مکه آنان را یافتند، که تعدادشان هفت سوار قریشى جامۀ رزم پوشیده، بود، و هشتمین نفر، غلام حرب بن امیه، بود، كه جناح نام داشت.
پس حضرت على(علیه السلام)، به نزد أیمن و ابو واقد، آمدند و درحالى كه به همدیگر مى نگرستند، به آنان فرمودند: شتران را بخوابانید و پاهایشان را ببندید، و با سرعت زنان را پیاده كردند، آن گروه نزدیک شدند و حضرت با شمشیر برهنه، به پیشوازشان رفتند.
آنان به حضرت رو كرده، گفتند: اى خائن! آیا گمان كردى كه مى توانى این زنان را نجات دهى؟! باز گرد كه تو را پدرى نیست، حضرت فرمودند: و اگر برنگردم؟ آنان گفتند: به زور باز مى گردى، یا فقط موهایت را باز مى گردانیم، و كشتن تو آسان تر است. آن گاه، آن سواران به زنان و شتران نزدیک شدند، تا آنها را برگردانند، كه ناگهان حضرت على(علیه السلام)، میان آنان و شتران قرار گرفتند، و هنگامى كه جناح شمشیرش را به سوى حضرت دراز كرد، حضرت على(علیه السلام)، از آن ضربت كنار كشیدند و فریبش دادند، و سپس ضربه اى بر شانه اش زدند، و شمشیر چنان در آن فرو رفت، كه به نزدیک زین اسبش رسید. پس آن حضرت، بر روى پاهایشان، همچون سوارى بر اسبش، حمله بردند، و با شمشیر بر آنان تاختند، در حالى كه مى فرمودند:
باز كنید راه مبارز رزم آور را، من سوگند خورده ام كه جز آن یكتا را نپرستم. پس آن گروه از او گریختند و گفتند: اى پسر ابو طالب! دست از سر ما بردار. حضرت فرمودند:
همانا من به سوى پسر عمویم، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)در یثرب می روم، و هركس دوست دارد كه گوشتش را پاره كنم، وخونش را بریزم، دنبالم بیاید، یا به من نزدیک
ص: 174
شود. سپس به دو همراهشان، ایمن و ابو واقد، رو كردند و فرمودند: شترانتان را برانید.
پس آنان، به پشت و عقب عقب رفتند، تا در ضجنان فرود آمدند، و یک شب و یک روز در آن جا ماندند، و گروهى از مؤمنان ناتوان، كه امّ ایمن، كنیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نیز، در میانشان بود، به آنان پیوستند.
آن شب را، حضرت و سه فاطمه: مادرش فاطمه دختر اسد، و فاطمه دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و فاطمه دختر زبیر، چنان سپرى كردند، كه گاه نماز مى خواندند، و هرگاه ایستاده و نشسته و بر پهلو خوابیده، خدا را یاد مى كردند، و پیوسته چنین بودند تا سپیده زد.
سپس حضرت على(علیه السلام)، نماز صبح را با آنان خواندند، و بعد حرکت كردند. منزل به منزل مى رفتند، و از یاد خدا، سستى نمى كردند و آن سه فاطمه و همراهان دیگر نیز، چنین بودند تا اینکه به مدینه رسیدند.
درحالى كه پیش از رسیدنشان خداوند در شأن آنان، وحى فرستاده بود، آنجا كه فرمود: «آنان كه ایستاده و نشسته و به پهلو خفته، خدا را یاد مى كنند و در آفرینش آسمان ها و زمین مى اندیشند»، تا آن جا كه فرمود: «و پروردگارشان درخواست آنان را پذیرفت، كه من كار هیچ كس را خواه زن یا مرد، تباه نمى كنم»، كه منظور از مرد، حضرت على(علیه السلام) هستند، و منظور از زن، سه فاطمه اى كه ذكرشان گذشت، و آنان فاطمه دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و فاطمه دختر اسد، و فاطمه دختر زبیر بودند، كه بعضی از یكدیگرند، مى فرماید: على(علیه السلام) از فاطمه(سلام الله علیها)است، یا فرمود: آن سه فاطمه، و آن زنان، از على(علیه السلام) هستند.
«و كسانى كه هجرت كردند و از خانه هایشان رانده شدند و در راه من آزار شدند و كشتند و كشته شدند گناهاشان را مى بخشم و به باغ هایى كه اززیر درخت هاشان
ص: 175
نهرهایى روان است، مى برم و پاداش نیكو نزد خداوند است»، و حضرت خواندند: «و از مردم كسانى در طلب خشنودى خداوند جان خود را مى فروشند و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است».
و فرمودند: اى على! تو در ایمان به خدا و رسولش، نخستین نفر از این امّت هستى، و نخستین كسى هستی كه به سوى خدا و رسولش هجرت كرد، و در پاى بندى به رسول خدا نیز، تا آخر مى مانى. سوگند به كسى كه جانم در دست او است! تو را جز مؤمنى كه خداوند دلش را براى ایمان آزموده است، دوست نمى دارد، و جز كسى كه منافق یا كافر است، با تو دشمنى نمى كند.
ص: 176
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اصْبِرُوا وَصابِرُوا وَرابِطُوا وَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
اى كسانى كه ایمان آورده اید، صبر كنید و و دیگران را هم به صبر و شکیبایی وادارید، و با یکدیگر پیوند و ارتباط برقرار کنید، و از خدا پروا نمایید، تا رستگار شوید.
1_ عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»، قَالَ: اصْبِرُوا عَلَى الْفَرَائِضِ، وَ صَابِرُوا عَلَى الْمَصَائِبِ، وَ رَابِطُوا عَلَى الْأَئِمَّةِ(علیهما السلام).(1)
از ابو السفاتج نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»، فرمودند: در به جا آوردن واجبات، صبر پیشه كنید، و در برابر مشكلات و مصائب، یكدیگر را به شكیبایی و صبر دعوت نمایید، و ارتباط و پیوند خودتان را، با ائمّه(علیهما السلام)، حفظ نمایید.
2_ عَن ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: فِی تَفْسِیرِهِ «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا»، عَلَى مَحَبَّةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) «وَ اتَّقُوا اللَّهَ»، فِی مَحَبَّةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ
ص: 177
أَوْلَادِهِ(علیهما السلام).(1)
ابن عباس در تفسیر سخن خداوند: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا»، گفت: یعنى بر محبت علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) شكیبایى كنید، «وَ اتَّقُوا اللَّهَ»، یعنى در محبت حضرت علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) و فرزندان او(علیهما السلام)، از خدا پروا كنید.
ص: 178
«یُریدُ اللّهُ لِیُبَیِّنَ لَكُمْ وَیَهْدِیَكُمْ سُنَنَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَیَتُوبَ عَلَیْكُمْ٭ۗ وَاللّهُ عَلیمٌ حَكیمٌ»
خداوند مى خواهد (احكام خود را) براى شما آشکار سازد، و شما را به روش هاى (نیكوى) پیشینیانتان، رهنمون گرداند، و توبۀ شما را بپذیرد، و خداوند دانا و حكیم است.
قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): یمُصُّونَ الثِّمَادَ وَ یدَعُونَ النَّهَرَ الْعَظِیمَ، قِیلَ لَهُ: وَ مَا النَّهَرُ الْعَظِیمُ؟ قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ الْعِلْمُ الَّذِی أَعْطَاهُ اللَّهُ، إِنَّ اللَّهَ(عز وجل)جَمَعَ لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)سُنَنَ النَّبِیینَ مِنْ آدَمَ، وَ هَلُمَّ جَرّاً إِلَى مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)قِیلَ لَهُ: وَ مَا تِلْک السُّنَنُ؟ قَالَ: عِلْمُ النَّبِیینَ بِأَسْرِهِ، وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)صَیرَ ذَلِک كُلَّهُ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! فَأَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَعْلَمُ، أَمْ بَعْضُ النَّبِیینَ؟ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): اِسْمَعُوا مَا یقُولُ! إِنَّ اللَّهَ یفْتَحُ مَسَامِعَ مَنْ یشَاءُ، إِنِّی حَدَّثْتُهُ أَنَّ اللَّهَ جَمَعَ لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)عِلْمَ النَّبِیینَ، وَ أَنَّهُ جَمَعَ ذَلِک كُلَّهُ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ هُوَ یسْأَلُنِی أَ هُوَ أَعْلَمُ، أَمْ بَعْضُ النَّبِیینَ.(1)
امام باقر(علیه السلام) فرمودند: مردم آب قلیل، که به هیچ چشمه ای متصل نیست را
ص: 179
می مكند، و نهر بزرگ را رها می كنند، شخصی عرض کرد: نهر بزرگ چیست؟ حضرت فرمودند: مقصود، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هستند، و علمى كه خداوند به ایشان عطا فرموده است. همانا خداى(عز وجل)تمام سنّت هاى پیامبران گذشته، از آدم تا خاتم، را در وجود مبارک حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)جمع نموده است.
عرض شد: آن سنّتها چیست؟ حضرت فرمودند: علوم تمام پیامبران، که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)تمام آن علوم را، نزد امیر المؤمنین(علیه السلام) گذارده اند.
مردى پرسید: اى پسر رسول خدا! آیا امیر المؤمنین أعلم است، یا بعضى از پیامبران؟
امام باقر(علیه السلام) (به اطرافیان توجّه كردند و) فرمودند: گوش کنید این مرد چه می گوید؟!! همانا خدا گوشهاى هر كه را بخواهد باز می كند.
من به او می گویم: خداوند علم تمام پیامبران را، براى حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)جمع نموده، و آن حضرت، همه را به امیر المؤمنین(علیه السلام)، تحویل داده اند، باز او از من می پرسد كه على(علیه السلام) أعلم است، یا بعضى از پیامبران؟! (و نمی فهمد كه معنى سخن من اینست كه آنچه همه ی پیامبران می دانستند، حضرت على(علیه السلام) به تنهائى می دانند).
توضیح: مقصود از مكیدن آب قلیل این است كه علومى كه ابوحنیفه و امثالش، از راه قیاس و اجتهاد و آراء و افكار خود، به دست آورده اند، مانند رطوبت و نمى است كه در گودالى باقى مانده، و منبع و سرچشمه ندارد، و پیروان آنها، با عشق و علاقه ی فراوانى، مانند عشق و علاقه ی نوزاد به پستان مادر، براى یاد گرفتن آنها مى كوشند، ولى علوم ما، كه به خاطر اتصالش به اقیانوس علم خدا، مانند نهرى بزرگ، در جریان است را، رها مى كنند.
(خداوندا! رشتۀ اتصال ما را، تا قیامت، از این اقیانوس بزرگ، قطعمفرما).
ص: 180
«وَلِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِیَ مِمّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَالْاَقْرَبُونَ٭ۚ وَالَّذینَ عَقَدَتْ اَیْمانُكُمْ فَ-ݘاتُوهُمْ نَصیبَهُمْ٭ۚ اِنَّ اللّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ شَهیدًا»
براى هر كسى، وارثانى قرار دادیم، كه از میراث پدر و مادر و نزدیكان ارث ببرند و (نیز) كسانى كه با آنها پیمان بسته اید، نصیبشان را بپردازید! خداوند بر هر چیز، شاهد و ناظر است.
عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِی مِمَّا تَرَک الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ أَیمانُكُمْ»، قَالَ: إِنَّمَا عَنَى بِذَلِک الْأَئِمَّةَ(علیهما السلام)، بِهِمْ عَقَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَیمَانَكُمْ.(1)
از حسن بن محبوب نقل است كه گفت: از حضرت امام رضا(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خداى عزّ و جل: «وَ لِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِی مِمَّا تَرَک الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ أَیمانُكُمْ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: همانا، مقصود از آن، ائمّه(علیهم السلام)هستند، كه خداوند عزّ و جلّ، عهد و پیمان شما را، با ایشان بسته است.
ص: 181
«یا اَیُّهَا الَّذینَ اُوتُوا الْكِتابَ ءامِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقًا لِما مَعَكُمْ ...»
اى كسانى كه به شما كتاب داده شده است، به آنچه فرو فرستادیم و تصدیق كننده همان چیزى است كه با شماست، ایمان بیاورید.
عَنْ مُنَخَّلٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) عَلَى مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)بِهَذِهِ الْآیةِ هَكَذَا: «یا أَیهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْكِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا فِی عَلِی نُوراً مُبِیناً».(1)
از مُنَخّل نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: جبرئیل(علیه السلام)، این آیه را، بر حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)این چنین فرود آورد: «یا أَیهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْكِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا فِی عَلِی نُوراً مُبِیناً»، یعنى: اى اهل كتاب! ایمان بیاورید به آنچه فرو فرستادیم در شأن على(علیه السلام)، در حالی كه آن نورى است آشكارا.
ص: 182
«اِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ اَنْ یُشْرَكَ بِه وَیَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ یَشاءُ٭ۚ وَمَنْ یُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرى اِثْمًا عَظیمًا»
خداوند هرگز مشرک را نمى بخشد و پائین تر از آن را براى هر كس بخواهد مى بخشد و هر كه براى خدا شریک قرار دهد، مرتكب افترا و گناه بزرگ شده است.
1_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ یعْنِی ابْنَ كَثِیرٍ قَالَ: حَجَجْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فَلَمَّا صِرْنَا فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ صَعِدَ عَلَى جَبَلٍ فَأَشْرَفَ فَنَظَرَ إِلَى النَّاسِ، فَقَالَ: مَا أَكْثَرَ الضَّجِیجَ وَ أَقَلَّ الْحَجِیجَ، فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ الرَّقِّی: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! هَلْ یسْتَجِیبُ اللَّهُ دُعَاءَ هَذَا الْجَمْعِ الَّذِی أَرَى؟ قَالَ: وَیحَكَ! یا أَبَا سُلَیمَانَ! «إِنَّ اللَّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ»، الْجَاحِدُ لِوَلَایةِ عَلِی(علیه السلام) كَعَابِدِ الْوَثَنِ. قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! هَلْ تَعْرِفُونَ مُحِبَّكُمْ وَ مُبْغِضَكُمْ؟
قَالَ: وَیحَک، یا اَبَا سُلَیمَانَ! إِنَّهُ لَیسَ مِنْ عَبْدٍ یولَدُ إِلَّا كُتِبَ بَینَ عَینَیهِ مُؤْمِنٌ أَوْ كَافِرٌ، وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیدْخُلُ إِلَینَا بِوَلَایتِنَا وَ بِالْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِنَا فَنَرَى مَكْتُوباً بَینَ عَینَیهِ مُؤْمِنٌ أَوْ كَافِرٌ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»،(1) نَعْرِفُ عَدُوَّنَا مِنْ وَلِینَا. (2)
از عبد الرحمن بن كثیر نقل است كه گفت: در خدمت حضرت امام جعفر
ص: 183
صادق(علیه السلام) به حج مشرّف شدم، در بین راه، امام(علیه السلام) بر فراز كوهى رفتند و به جمعیّت مردم نگاه کردند، سپس فرمودند: چه قدر سر و صدا زیاد است ولى حاجى كم است.
داود رقى عرض كرد: ای پسر رسول خدا! آیا خداوند دعاى این جمعیت را مستجاب می كند؟ حضرت فرمودند: واى بر تو! اى ابا سلیمان! خداوند نمى آمرزد كسى را كه برایش شریک قرار دهد، و منكر ولایت على(علیه السلام) مانند بت پرست است.
عرض كردم: فدایتان شوم! آیا شما دوستان و دشمنان خود را می شناسید؟
حضرت فرمودند: وای بر تو، ای ابا سلیمان! هر انسانى كه متولّد می شود در پیشانى اش نوشته است كه مؤمن است یا كافر.
شخصى كه با ولایت ما و بیزارى از دشمنانمان، پیش ما مى آید، ما مى بینیم در پیشانیش نوشته است مؤمن است یا كافر، خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»، ما دوست را از دشمن تشخیص می دهیم.
2_ عَنْ زَیدِ بْنِ عَلِی، عَنْ أَبِیهِ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(صلی الله علیه و آله و سلم)عَنْ أَبِیهِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی(صلی الله علیه و آله و سلم)عَنْ أَبِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) قَالَ:
... الْمُؤْمِنُ عَلَى أَی حَالٍ مَاتَ، وَ فِی أَی سَاعَةٍ قُبِضَ، فَهُوَ شَهِیدٌ، وَ لَقَدْ سَمِعْتُ حَبِیبِی رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یقُولُ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا خَرَجَ مِنَ الدُّنْیا وَ عَلَیهِ مِثْلُ ذُنُوبِ أَهْلِ الْأَرْضِ، لَكَانَ الْمَوْتُ كَفَّارَةً لِتِلْک الذُّنُوبِ، ثُمَّ قَالَ(صلی الله علیه و آله)مَنْ قَالَ «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» بِالْإِخْلَاصِ فَهُوَ بَرِی ءٌ مِنَ الشِّرْک، وَ مَنْ خَرَجَ مِنَ الدُّنْیا لَا یشْرِک بِاللَّهِ شَیئاً دَخَلَ الْجَنَّةَ، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ: «إِنَّ اللَّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ وَ یغْفِرُ ما دُونَ ذلِک لِمَنْ یشاءُ»، وَ هُمْشِیعَتُک وَ مُحِبُّوک یا عَلِی!
ص: 184
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): فَقُلْتُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! هَذَا لِشِیعَتِی؟! فَقَالَ: إِی، وَ رَبِّی! لِشِیعَتِک وَ مُحِبِّیک خَاصَّةً، وَ إِنَّهُمْ لَیخْرُجُونَ مِنْ قُبُورِهِمْ، وَ هُمْ یقُولُونَ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ، عَلِی وَلِی اللَّهِ، فَیؤْتَوْنَ بِحُلَلٍ خُضْرٍ مِنَ الْجَنَّةِ، وَ أَكَالِیلَ مِنَ الْجَنَّةِ، وَ تِیجَانٍ مِنَ الْجَنَّةِ، وَ یلْبَسُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ حُلَّةً خَضْرَاءَ، وَ تَاجَ الْمُلْک، وَ إِكْلِیلَ الْكَرَامَةِ، وَ یرْكَبُونَ النَّجَائِبَ، فَتَطِیرُ بِهِمْ إِلَى الْجَنَّةِ، «لا یحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا یوْمُكُمُ الَّذِی كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(1).(2)
امیر المؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: مؤمن در هر حال و هر ساعتى كه بمیرد، شهید مرده است، همانا از حبیبم رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدم كه می فرمودند: اگر مؤمن در حالى از دنیا خارج شود كه گناهانى بمانند گناهان اهل زمین را با خود داشته باشد، هر آینه مرگ، كفّارۀ آن گناهان خواهد بود، سپس فرمودند: كسى كه از سر اخلاص بگوید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» او از شرک منزّه است، و هر كس بدون شرک از دنیا برود وارد بهشت مى گردد، سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ وَ یغْفِرُ ما دُونَ ذلِک لِمَنْ یشاءُ»، ای علی! ایشان از شیعیان و دوستان تواند، حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: پس گفتم: یا رسول اللَّه! این امتیاز براى شیعیان و من است؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: آرى، به پروردگارم قسم! این براى شیعیان و محبان تو است، و ایشان در روز قیامت در حالى از قبرهایشان خارج می شوند كه می گویند: «لا إله إلّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، علىّ ولی اللَّه»، پس در این هنگام لباسهاى سبزى از بهشت براى آنها مى آورند و تاج هائى بر سر آنها مى گذارند، هر یک از آنهاآن لباسها را در بر كرده و آن تاج ها را بر سر نهاده سوار بر
ص: 185
مرکبهای بهشتی مى گردند و به طرف بهشت پرواز مى كنند، و ترس روز قیامت ایشان را محزون نمی سازد، و فرشتگان به استقبال ایشان مى آیند و می گویند: این، همان روزی است كه به شما وعده می دادند.
3_ قَالَ عَلِی(علیه السلام) قَالَ: مَا فِی الْقُرْآنِ آیةٌ أَحَبَّ إِلَی مِنْ قَوْلِهِ(عز وجل): «إِنَّ اللَّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ وَ یغْفِرُ ما دُونَ ذلِک لِمَنْ یشاءُ».(1)
حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: در قرآن آیه ای نزد من محبوب تر از این آیه نیست: «إِنَّ اللَّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ وَ یغْفِرُ ما دُونَ ذلِک لِمَنْ یشاءُ».
ص: 186
«اَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما ءاتىهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِه٭ۖ فَقَدْ ءاتَیْنا ءالَ اِبْراهیمَ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ وَءاتَیْناهُمْ مُلْكًا عَظیمًا»
یا اینكه نسبت به مردم (پیامبر و خاندانش)، و بر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد مى ورزند؟ ما به آل ابراهیم، كتاب و حكمت دادیم و حكومت عظیمى در اختیار آنها قرار دادیم.
1_ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْكِنَانِی، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): یا أَبَا الصَّبَّاحِ! نَحْنُ قَوْمٌ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَنَا، لَنَا الْأَنْفَالُ وَ لَنَا صَفْوُ الْمَالِ، وَ نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ، وَ نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ، الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ: «أَمْ یحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ».(1)
از ابو صباح کنانی نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: ای ابو صباح! ما گروهى هستیم كه خداوند اطاعت از ما را، واجب نموده است، انفال از آنِ ماست، و و اموال برگزیده و نفیس، به ما اختصاص دارد، و ما راسخین در علم هستیم، و ما هستیم که مورد رشک و حسد مردم قرار گرفته ایم، که خداوند در باره ی ما فرموده: «أَمْ یحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ».
ص: 187
2_ فی تفسیر القمی، ... قَالَ: «أَمْ یحْسُدُونَ النَّاسَ»، یعْنِی بِالنَّاسِ هَاهُنَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةَ(علیهما السلام).(1)
در تفسیر قمی روایت کرده که: «یا رشگ بر مردم مى برند»، منظور از مردم، امیر المؤمنین و ائمّه(علیهم السلام)هستند.
3_ فی تفسیر فرات، عَنْ إِبْرَاهِیم قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): جُعِلْتُ فِدَاكَ! مَا تَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیةِ: «أَمْ یحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَینا آلَ إِبْراهِیمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَیناهُمْ مُلْكاً عَظِیماً»؟ قَالَ(علیه السلام): نَحْنُ النَّاسُ، الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ، وَ نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ، وَ نَحْنُ أَهْلُ الْمُلْک، وَ نَحْنُ وَرِثْنَا النَّبِیینَ، وَ عِنْدَنَا عَصَا مُوسَى، وَ إِنَّا لَخُزَّانُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ، لَسْنَا بِخُزَّانٍ عَلَى ذَهَبٍ وَ لَا فِضَّةٍ، وَ إِنَّ مِنَّا رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِیاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ(علیهما السلام).(2)
فرات كوفی در تفسیرش آورده كه، از ابراهیم نقل نموده که او گفت: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) عرض كردم: فدایتان شوم! در مورد این آیه: «أَمْ یحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَینا آلَ إِبْراهِیمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَیناهُمْ مُلْكاً عَظِیماً»، چه می فرمائید؟ حضرت فرمودند: منظور از ناس در این آیه، ما هستیم، كه به ما رشک می برند، ما صاحب ملک و وارث پیامبرانیم، در نزد ما عصاى موسى است، و ما گنجینه هاى خدا در زمین هستیم، نه گنج طلا و نقره، از ما خانواده است پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)و امیر المؤمنین و امام حسن و امامحسین(علیهما السلام).
ص: 188
4_ عَن عَبَّاس بْن هِشَامٍ، عَنْ أَبِیهِ قَالَ: نَظَرَ خُزَیمَةُ إِلَى عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ، فَقَالَ عَلِی(علیه السلام): أَ مَا تَرَى كَیفَ أُحْسَدُ عَلَى فَضْلِ اللَّهِ بِمَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ، وَ مَا رَزَقَنِیهِ اللَّهُ مِنَ الْعِلْمِ فِیهِ؟ فَقَالَ خُزَیمَةُ:
رَأَوْا نِعْمَةَ اللَّهِ لَیسَتْ عَلَیهِمْ
عَلَیک وَ فَضْلًا بَارِعاً لَا تُنَازَعُهُ
مِنَ الدِّینِ وَ الدُّنْیا جَمِیعاً لَک الْمُنَى
وَ فَوْقَ الْمُنَى أَخْلَاقُهُ وَ طَبَائِعُهُ
فَعَضُّوا مِنَ الْغَیظِ الطَّوِیلِ أَكُفَّهُمْ
عَلَیک وَ مَنْ لَمْ یرْضَ فَاللَّهُ خَادِعُه(1)
خزیمه به علىّ بن ابى طالب(علیهما السلام)نگاه كرد، حضرت على(علیه السلام) به او فرمودند: آیا مى بینى كه چگونه به خاطر فضل خدا مورد حسد واقع شده ام؟ (و این به سبب) موقعیت من نسبت به پیامبر(صلی الله علیه و آله)و به سبب علمى است كه خداوند به من روزى كرده است، پس خزیمه عرض کرد:
نعمت خدا را كه آنان ندارند و نیز فضیلت والایى را كه كسى نمى تواند دربارۀ آن با تو نزاع كند، بر تو دیدند.
از دین و دنیا آنچه مورد آرزوست، تو دارى و بالاتر از آرزو اخلاق و طبیعت آن است.
آنان از خشم طولانى خود دست هاى خود را دربارۀ تو بر هم زدند و هر كس راضى نباشد، خداوند خوار كنندۀ اوست.
ص: 189
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اَطیعُوا اللّهَ وَاَطیعُوا الرَّسُولَ وَاُولِی الْاَمْرِ مِنْكُمْ٭ۖ فَاِنْ تَنازَعْتُمْ فی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ اِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الْءاخِرِ٭ۚ ذلِكَ خَیْرٌ وَاَحْسَنُ تَاْویلًا»
اى كسانى كه ایمان آورده اید! اطاعت كنید خدا را! و اطاعت كنید پیامبر خدا و اولو الأمر (اوصیاى پیامبر) را! و هر گاه در چیزى نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید (و از آنها داورى بطلبید) اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید! این (كار) براى شما بهتر، و عاقبت و پایانش نیكوتر است.
1_ عَن أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)قُلْتُ لَهُ: إِنَّ النَّاسَ یقُولُونَ لَنَا: فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یسَمِّی عَلِیاً وَ أَهْلَ بَیتِهِ فِی كِتَابِهِ؟ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): قُولُوا لَهُمْ: إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ عَلَى رَسُولِهِ الصَّلَاةَ وَ لَمْ یسَمِّ ثَلَاثاً وَ لَا أَرْبَعاً حَتَّى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِک لَهُمْ، وَ نَزَّلَ عَلَیهِ الزَّكَاةَ وَ لَمْ یسَمِّ لَهُمْ مِنْ كُلِّ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً حَتَّى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)، وَ أَنْزَلَ الْحَجَّ فَلَمْ ینْزِلْ طُوفُوا أُسْبُوعاً حَتَّى فَسَّرَ ذَلِک لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)، وَ أَنْزَلَ «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، نَزَلَتْ فِی عَلِی وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ(علیهما السلام).(الحدیث)(1)
ص: 190
از ابو بصیر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداى تعالی: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: در بارۀ على بن ابى طالب(علیهما السلام)نازل شده است، به حضرت عرض كردم: مردم می گویند: چرا نام على و خانواده اش در قرآن برده نشده؟ حضرت فرمودند: به آنها بگو: آیۀ نماز، بر پیامبر(صلی الله علیه و آله)نازل شد و سه ركعتى و چهار ركعتى آن بیان نشد، تا اینكه پیامبر(صلی الله علیه و آله)خود براى مردم بیان كردند، و آیۀ زكات بر آن حضرت نازل شد و بیان نشد كه زكات از هر چهل درهم یک درهم است، تا اینكه خود پیامبر(صلی الله علیه و آله)آن را براى مردم شرح دادند، و امر به حج نازل شد و به مردم نگفت هفت دور طواف كنید، تا اینكه خود پیامبر(صلی الله علیه و آله)براى آنها توضیح دادند، و آیۀ : «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، که نازل شد، در بارۀ حضرات على و حسن و حسین(علیهم السلام)نازل شد.
2_ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِی، قَالَ: سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یقُولُ: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ(عز وجل)عَلَى نَبِیهِ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، قُلْتُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! عَرَفْنَا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، فَمَنْ أُولُو الْأَمْرِ الَّذِینَ قَرَنَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِكَ؟ قَالَ: هُمْ خُلَفَائِی یا جَابِرُ! وَ أَئِمَّةُ الْمُسْلِمِینَ بَعْدِی، أَوَّلُهُمْ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام).(الحدیث)(1)
جابر بن یزید جعفى گوید: از جابر بن عبد اللَّه انصارى شنیدم كه گفت: چون خداى تعالى این آیه را بر پیغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله)نازلفرمود: «اى كسانى كه ایمان آورده اید خداى را اطاعت كنید و پیغمبر و صاحبان امر خویش را فرمان برید» عرض كردم: اى
ص: 191
رسول خدا! ما خدا و پیغمبر را شناخته ایم، (اكنون بیان فرما) صاحبان امرى كه خداوند فرمانبردارى ایشان را به فرمانبردارى خودش همراه و قرین كرده كیانند؟ حضرت فرمودند: اى جابر! آنها جانشینان و امامان مسلمین بعد از من هستند، که نخستین آنها على بن ابى طالب(علیهما السلام)است ...
3_ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِهِ: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، قَالَ: عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ الْأَوْصِیاءُ مِنْ بَعْدِهِ.(1)
از عمرو بن سعید نقل است كه گفت: از حضرت امام كاظم(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: منظور، علی بن ابی طالب(علیهما السلام)و اوصیاء بعد از آن حضرت می باشند.
4_ عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): ... «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، إِیانَا عَنَى خَاصَّةً، أَمَرَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ بِطَاعَتِنَا.(الحدیث)(2)برید عجلی گوید: از امام باقر(علیه السلام) پرسیدم منظور از فرمایش خداوند تعالی: «یا أَیهَا
ص: 192
الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، چیست؟ حضرت فرمودند: مقصود از اولی الامر فقط ما اهل بیت(علیهم السلام)هستیم، که خداوند همۀ مؤمنان را تا قیامت به اطاعت از ما امر فرموده ...
ص: 193
«فَلا وَرَبِّكَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّى یُحَكِّمُوكَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی اَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُوا تَسْلیمًا»
به پروردگارت سوگند كه آنها مؤمن نخواهند بود، مگر اینكه در اختلافات خود، تو را به داورى طلبند و سپس از داورى تو، در دل خود احساس ناراحتى نكنند و كاملا تسلیم باشند.
1_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ النَّجَاشِی، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «فَلا وَ رَبِّک لا یؤْمِنُونَ حَتَّى یحَكِّمُوک فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً»، قَالَ: عَنَى بِهَا عَلِیاً(علیه السلام).(1)
از عبد الله نجاشی نقل است كه گفت: از امام صادق(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خدای متعال: «فَلا وَ رَبِّک لا یؤْمِنُونَ حَتَّى یحَكِّمُوک فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً»، پرسیدم، حضرت فرمودند: مقصود از آن، حضرت علی(علیه السلام) هستند.
2_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّجَاشِی، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، یقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أُولئِک الَّذِینَ یعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی
ص: 194
أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً»(1)، یعْنِی: وَ اللَّهِ! فُلَاناً وَ فُلَاناً، «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُک فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»(2)، یعْنِی: وَ اللَّهِ! النَّبِی(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِیاً(علیه السلام) مِمَّا صَنَعُوا، أَی لَوْ جَاءُوک بِهَا، یا عَلِی! فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ، مِمَّا صَنَعُوا، وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ، لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً، «فَلا وَ رَبِّک لا یؤْمِنُونَ حَتَّى یحَكِّمُوک فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ».
فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): هُوَ، وَ اللَّهِ! عَلِی بِعَینِهِ، «ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ»، عَلَى لِسَانِک، یا رَسُولَ اللَّهِ! یعْنِی: بِهِ مِنْ وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام)، «وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً»، لِعَلِی(علیه السلام).(3)
از عبد اللَّه نجاشى نقل است كه گفت: از امام صادق(علیه السلام)، شنیدم كه در بارۀ گفتار خداى عز و جل: «أُولئِک الَّذِینَ یعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً»، فرمودند: به خدا سوگند! مقصود، فلانی و فلانی هستند، (و در آیۀ بعد)، «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُک فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»، فرمودند: به خدا قسم! مقصود، پیامبر(صلی الله علیه و آله)و على(علیه السلام)، هستند، كه در پیش آنها (بیایند و) از اعمال خود آمرزش خواهند، یعنى: اى على! اگر به نزد تو مى آمدند، و از كردار خود، از خدا آمرزش می خواستند، و پیامبر(صلی الله علیه و آله)نیز، براى ایشان آمرزش خواسته بود، حتماً
ص: 195
خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند، (و در آیۀ بعد از آن)، «فَلا وَ رَبِّک لا یؤْمِنُونَ حَتَّى یحَكِّمُوک فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ».
سپس امام صادق(علیه السلام) فرمودند: مقصود از اختلاف میان آنها، همان على(علیه السلام) است، «ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ»، یعنى: به زبان تو اى رسول خدا! یعنى: در بارۀ اعلام ولایت على(علیه السلام)، «وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً»، یعنى: تسلیم ولایت و خلافت حضرت على(علیه السلام)، بشوند.
3_ عَنْ زُرَارَةَ أَوْ بُرَیدٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ قَالَ: لَقَدْ خَاطَبَ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی كِتَابِهِ، قَالَ: قُلْتُ: فِی أَی مَوْضِعٍ؟ قَالَ: فِی قَوْلِهِ: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُک فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»، «فَلا وَ رَبِّک لا یؤْمِنُونَ حَتَّى یحَكِّمُوک فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ»، فِیمَا تَعَاقَدُوا عَلَیهِ لَئِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّداً، أَلَّا یرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِی بَنِی هَاشِمٍ، «ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ»، عَلَیهِمْ مِنَ الْقَتْلِ أَوِ الْعَفْوِ، «وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً».(1)
از زراره یا برید نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: به تحقیق، خداوند در كتابش، امیر المؤمنین(علیه السلام) را، مخاطب خود قرار داده است، عرض كردم: در كجای قرآن؟ حضرت فرمودند: در این آیه: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُک فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»، «فَلا وَ رَبِّک لا
ص: 196
یؤْمِنُونَ حَتَّى یحَكِّمُوک فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ»، یعنى در پیمانى كه بسته بودند، و آن پیمان این بود كه، زمانی كه محمّد(علیهما السلام)از دنیا برود، دیگر امر خلافت را به بنى هاشم باز نگردانند، «ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ»، در بارۀ آنها به كشتن یا بخشیدن حكم نمودی، «وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً».
ص: 197
«وَمَنْ یُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَاُولئِكَ مَعَ الَّذینَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیّینَ وَالصِّدّیقینَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحینَ٭ۚ وَحَسُنَ اُولئِكَ رَفیقًا»
و كسى كه خدا و پیامبر را اطاعت كند، همنشین كسانى خواهد بود كه خدا، نعمت خود را بر آنان تمام كرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آنها رفیقهاى خوبى هستند!
1_ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عَنْ قَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ: «فَأُولئِک مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً»، قَالَ: «الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ»، أَنَا «وَ الصِّدِّیقِینَ»، عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ «وَ الشُّهَداءِ»، الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ «وَ الصَّالِحِینَ»، حَمْزَةُ «وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً»، الْأَئِمَّةُ الِاثْنَا عَشَرَ بَعْدِی.(1)
ام سلمه گوید: از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)در بارۀ آیۀ : «فَأُولئِک مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً»، سؤال کردم، حضرت فرمودند: «الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ»، من هستم، «وَ الصِّدِّیقِینَ»، علی است، «وَ الشُّهَداءِ»، حسن و حسین هستند، «وَ الصَّالِحِینَ»، حمزه است، «وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً»، ائمّۀ دوازده گانه بعد از من هستند.
ص: 198
2_ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِک قَالَ: صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی بَعْضِ الْأَیامِ صَلَاةَ الْفَجْرِ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَینَا بِوَجْهِهِ الْكَرِیمِ، فَقُلْتُ لَهُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! إِنْ رَأَیتَ أَنْ تُفَسِّرَ لَنَا قَوْلَهُ تَعَالَى: «فَأُولئِک مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً»، فَقَالَ(صلی الله علیه و آله)أَمَّا النَّبِیونَ فَأَنَا، وَ أَمَّا الصِّدِّیقُونَ فَأَخِی عَلِی، وَ أَمَّا الشُّهَدَاءُ فَعَمِّی حَمْزَةُ، وَ أَمَّا الصَّالِحُونَ فَابْنَتِی فَاطِمَةُ وَ أَوْلَادُهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ، قَالَ: وَ كَانَ الْعَبَّاسُ حَاضِراً فَوَثَبَ وَ جَلَسَ بَینَ یدَی رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ قَالَ: أَ لَسْنَا أَنَا وَ أَنْتَ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ مِنْ نَبْعَةٍ وَاحِدَةٍ؟ قَالَ: وَ مَا ذَاک یا عَمِّ؟ قَالَ: لِأَنَّک تُعَرِّفُ بِعَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ دُونَنَا، قَالَ: فَتَبَسَّمَ النَّبِی! وَ قَالَ: أَمَّا قَوْلُک یا عَمِّ! أَ لَسْنَا مِنْ نَبْعَةٍ وَاحِدَةٍ، فَصَدَقْتَ! وَ لَكِنْ یا عَمِّ! إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنِی وَ خَلَقَ عَلِیاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ قَبْلَ أَنْ یخْلُقَ آدَمَ(علیه السلام) حِینَ لَا سَمَاءَ مَبْنِیةً وَ لَا أَرْضَ مَدْحِیةً وَ لَا ظُلْمَةَ وَ لَا نُورَ وَ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ.(الحدیث)(1)
از انس بن مالک روایت است كه گفت: روزى با پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)نماز صبح را خواندیم، در این موقع آن جناب صورت مبارکشان را به جانب ما گرداندند، من عرض كردم: یا رسول اللَّه! براى ما این آیه را تفسیر بفرمائید: «فَأُولئِک مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً» حضرت فرمودند: منظور از پیامبران، من هستم، و صدیقین، برادرم علی است، امّا شهداء، عمویم حمزه می باشد، و صالحین، دخترم فاطمه و اولاد او حسن و حسین(علیهمالسلام)هستند.
چون این سخنان را عباس، عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله)شنید، از جای خود برخاست و
ص: 199
مقابل آن حضرت نشست و عرض کرد: مگر ما و شما و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک منبع نیستیم؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: چطور، ای عمو!؟
عباس عرض کرد: شما تنها علی و فاطمه و حسن و حسین را معرفی می کنید و ما را از خودتان نمی دانید! رسول خدا(صلی الله علیه و آله)تبسّم نمودند و فرمودند: امّا اینکه گفتی ما از یک منبع و ریشه هستیم، راست می گویی، و لکن خداوند، من و علی و فاطمه و حسن و حسین را قبل از خلقت آدم آفرید، در حالی که هنوز آسمان و زمین و نور و ظلمت و خوشید و ماه و بهشت و جهنم و ... را خلق نکرده بود.
3_ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِكُلِّ أُمَّةٍ صِدِّیقٌ وَ فَارُوقٌ، وَ صِدِّیقُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ فَارُوقُهَا عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام).(1)
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: براى هر امّتى صدّیق و فاروقى است، و صدّیق و فاروق این امّت علىّ بن ابی طالب(علیهما السلام)است.
4_ عَنْ حُذَیفَة بْنِ الْیمَانِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى النَّبِی(صلی الله علیه و آله)ذَاتَ یوْمٍ، وَ قَدْ نَزَلَتْ عَلَیهِ هَذِهِ الْآیةُ: «فَأُولئِک مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً» فَأَقْرَأَنِیهَا(صلی الله علیه و آله)فَقُلْتُ: یا نَبِی اللَّهِ! فِدَاک أَبِی وَ أُمِّی! مَنْ هَؤُلَاءِ إِنِّی أَجِدُ اللَّهَ بِهِمْ حَفِیاً!؟ قَالَ: یا حُذَیفَةُ! أَنَا مِنَ النَّبِیینَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ
ص: 200
أَنَا أَوَّلُهُمْ فِی النُّبُوَّةِ وَ آخِرُهُمْ فِی الْبَعْثِ، وَ مِنَ الصِّدِّیقِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ، وَ لَمَّا بَعَثَنِی اللَّهُ(عز وجل)بِرِسَالَتِهِ كَانَ أَوَّلَ مَنْ صَدَّقَ بِی، ثُمَّ مِنَ الشُّهَداءِ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ، وَ مِنَ الصَّالِحِینَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ سَیدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، «وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً» الْمَهْدِی فِی زَمَانِهِ.(1)
حذیفة بن یمان گفت: روزى نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله)رفتم و این آیه نازل شده بود: «فَأُولئِک مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً» پیامبر(صلی الله علیه و آله)این آیه را به من یاد دادند، عرض کردم: اى پیامبر خدا! پدر و مادرم فداى تو باد! اینان چه كسانى هستند كه من خدا را به اینان مهربان مى بینم؟ حضرت فرمودند: اى حذیفه! من از پیامبرانى هستم كه خدا به آنان نعمت داده است، من نخستین آنان در نبوّت و آخرین آنان در مبعوث شدن هستم، و از صدیقان علىّ بن ابى طالب(علیهما السلام)است، كه چون خداوند مرا به رسالت خود مبعوث نمود، او نخستین كسى بود كه مرا تصدیق كرد، سپس از شهدا حمزه و جعفر هستند، و از صالحان حسن و حسین(علیهما السلام)سروران جوانان اهل بهشت هستند، «وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً»، مهدى؟عج؟، در زمان خودش است.
ص: 201
«وَاِذا جاءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الْاَمْنِ اَوِ الْخَوْفِ اَذاعُوا بِه٭ۖ وَلَوْ رَدُّوهُ اِلَى الرَّسُولِ وَاِلى اُولِی الْاَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَسْتَنْبِطُونَهُۥ مِنْهُمْ٭ۗ...»
و هنگامى كه خبرى، چه ایمنى و چه ترس به آنها برسد، آن را در همه جا فاش مى كنند. و حال آنكه اگر در آن به پیامبر و اولو الامرشان رجوع مى كردند، حقیقت امر را از آنان درمى یافتند.
1_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ: «وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ»، قَالَ: هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام).(1)
از عبد الله بن عجلان نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، در بارۀ آیۀ : «وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ»، فرمودند: آنها، ائمّه(علیهم السلام)هستند.
2_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنِ الرِّضَا(علیه السلام) فِی حَدِیثٍ قَالَ: ... أنَّ اللَّهَ یقُولُ فِی كِتَابِهِ: «وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ»، یعْنِی آلَ مُحَمَّدٍ(علیهم السلام)وَ هُمُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَ مِنْهُمُ الْقُرْآنَ، وَ یعْرِفُونَ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ، وَ
ص: 202
هُمُ الْحُجَّةُ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ.(1)
عبد الله بن جندب، در حدیثی از امام رضا(علیه السلام) روایت کرده که حضرت فرمودند: ... خداوند در قرآن مى فرماید: «وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ»، یعنی، آل محمّد(علیهما السلام)، و آنان كسانی هستند كه از قرآن استنباط می كنند، و حلال و حرام را تشخیص مى دهند، و حجّت خداوند بر مردم هستند.
ص: 203
«... وَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَتُهُۥ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ اِلّا قَلیلًا»
و اگر فضل و رحمت خدا نبود، جز اندكى، همگان از شیطان پیروى مى كردید.
1_ عَن مُحَمَّدِ بنِ فُضیل، عَن أَبِی الحَسَن الکاظِم(علیه السلام) فِی قَولِهِ تَعالى: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیطانَ إِلَّا قَلِیلًا»، قال: «الرَّحمَةُ»، رَسُول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ «الفَضلُ»، أمیرُ المُؤمِنین(علیه السلام).(1)
از محمّد بن فضیل نقل است که گفت: حضرت امام موسی کاظم(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند تعالی: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیطانَ إِلَّا قَلِیلًا»، فرمودند: رحمت، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هستند، و فضل، امیر المؤمنین(علیه السلام) می باشند.
2_ عَنْ زُرَارَة، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، وَ حُمْرَان، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، قَالَ: فَضْلُ اللَّهِ، رَسُولُهُ، وَ رَحْمَتُهُ، وَلَایةُ الْأَئِمَّةِ(علیهما السلام).(2)
زراره از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، و حمران از حضرتامام جعفر صادق(علیه السلام)، روایت کرده اند که آن حضرات در بارۀ آیۀ : «لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، فرمودند:
ص: 204
فضل خداوند، رسولش است، و رحمتش، ولایت ائمّه(علیهم السلام)می باشد.
3_ ابْنُ عَبَّاسٍ، فِی قَوْلِهِ: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، فَضْلُ اللَّهِ، مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ رَحْمَتُهُ، عَلِی(علیه السلام)، وَ قِیلَ: فَضْلُ اللَّهِ، عَلِی(علیه السلام)، وَ رَحْمَتُهُ، فَاطِمَةُ(سلام الله علیها).(1)
ابن عباس در بارۀ آیۀ : «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، گفت: فضل خداوند، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)هستند، و رحمتش علی(علیه السلام)، و گفته شد: فضل خداوند، علی(علیه السلام) هستند، و رحمتش فاطمه(سلام الله علیها).
ص: 205
«اِنَّ الَّذینَ ءامَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ءامَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا كُفْرًا لَمْ یَكُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلا لِیَهْدِیَهُمْ سَبیلًا»
كسانى كه ایمان آوردند، سپس كافر شدند، باز هم ایمان آوردند، و دیگربار كافر شدند، سپس بر كفر خود افزودند، خدا هرگز آنها را نخواهد بخشید، و آنها را به راه (راست) هدایت نخواهد كرد.
عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً» ، «لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ»(1)، قَالَ: نَزَلَتْ فِی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، آمَنُوا بِالنَّبِی(صلی الله علیه و آله)فِی أَوَّلِ الْأَمْرِ، وَ كَفَرُوا حَیثُ عُرِضَتْ عَلَیهِمُ الْوَلَایةُ، حِینَ قَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِی مَوْلَاهُ، ثُمَّ آمَنُوا بِالْبَیعَةِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، ثُمَّ كَفَرُوا حَیثُ مَضَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَلَمْ یقِرُّوا بِالْبَیعَةِ، ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً بِأَخْذِهِمْ مَنْ بَایعَهُ بِالْبَیعَةِ لَهُمْ، فَهَؤُلَاءِ لَمْ یبْقَ فِیهِمْ مِنَ الْإِیمَانِ شَی ءٌ.(2)
عبد الرحمن بن كثیر از حضرت صادق(علیه السلام) نقل كرده، که حضرت در مورد آیۀ : «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً» ، «لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ»، فرمودند: این
ص: 206
آیه در بارۀ فلان و فلان و فلان نازل شده، كه اوّل به پیامبر(صلی الله علیه و آله)ایمان آوردند، ولی وقتى ولایت بر آنها عرضه شد، كافر شدند، موقعى كه پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: هر كه من مولاى اویم، على مولاى اوست، به وسیلۀ بیعت با امیر المؤمنین(علیه السلام) ایمان آوردند، باز كافر شدند، موقعى كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)از دنیا رفت، بیعت خود را انكار نمودند، بعد در كفر خود افزودند، چون بیعت گرفتند براى خود، از كسانى كه با على(علیه السلام)، بیعت كرده بودند، آنها دیگر از ایمان، ذرّه اى برایشان باقى نماند.
ص: 207
«وَاِنْ مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ اِلّا لَیُؤْمِنَنَّ بِه قَبْلَ مَوْتِه٭ۖ وَیَوْمَ الْقِیامَةِ یَكُونُ عَلَیْهِمْ شَهیدًا»
و هیچ یک از اهل كتاب نیست مگر آنكه پیش از مرگش به او ایمان آورد و عیسى در روز قیامت به ایمانشان گواهى خواهد داد.
1_ فی تفسیر العیاشی، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلَّا لَیؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یوْمَ الْقِیامَةِ یكُونُ عَلَیهِمْ شَهِیداً»، قَالَ: لَیسَ مِنْ أَحَدٍ مِنْ جَمِیعِ الْأَدْیانِ یمُوتُ، إِلَّا رَأَى رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) حَقّاً مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ.(1)
از جابر نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خداوند متعال: «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلَّا لَیؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یوْمَ الْقِیامَةِ یكُونُ عَلَیهِمْ شَهِیداً»، فرمودند: هیچ کس از ادیان گذشته، از اولین و آخرین نمی میرد، جز آنکه در وقت مرگ، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و امیر المؤمنین(علیه السلام) را بر حقّ خواهد دید.
2_ عَن الْفُضَیل بْن یسَارٍ، عَنِ الْبَاقِرَینِ(علیهما السلام)قَالا: حَرَامٌ عَلَى رُوحٍ أَنْ تُفَارِقَ جَسَدَهَا،
ص: 208
حَتَّى تَرَى مُحَمَّداً وَ عَلِیاً وَ حَسَناً وَ حُسَیناً(علیهما السلام)، بِحَیثُ تَقَرُّ عَینُهَا.(1)
از فضیل بن یسار نقل است که گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، و حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، فرمودند: بر روح، حرام است كه از جسد جدا شود، مگر اینکه حضرات محمّد و على و حسن و حسین(علیهم السلام)را، ببیند، به طوری كه چشمهایش روشن شود.
3_ قالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) لِحَارِثٍ الْهَمْدَانِی:
یا حَارِ هَمْدَانَ مَنْ یمُتْ یرَنِی مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِقٍ قُبُلًا
یعْرِفُنِی طَرْفُهُ وَ أَعْرِفُهُ بِنَعْتِهِ وَ اسْمِهِ وَ مَا عَمِلا(2)
حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) به حارث همدانى فرمودند:
اى حارث همدانى هر كس، چه مؤمن و چه منافق، پیش از مرگش مرا در مقابل و روبرو خواهد دید.
او مرا با دیدگان خود مى بیند، و من او را با تمام صفات و نام و نشان و كردار و عملش مى شناسم.
ص: 209
4_ عَنْ عَلِی(علیه السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یا عَلِی! مَثَلُک فِی أُمَّتِی، مَثَلُ الْمَسِیحِ عِیسَى ابْنِ مَرْیمَ(علیهما السلام)، افْتَرَقَ قَوْمُهُ ثَلَاثَ فِرَقٍ: فِرْقَةٌ مُؤْمِنُونَ وَ هُمُ الْحَوَارِیونَ، وَ فِرْقَةٌ عَادُوهُ وَ هُمُ الْیهُودُ، وَ فِرْقَةٌ غَلَوْا فِیهِ فَخَرَجُوا عَنِ الْإِیمَانِ، وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفْتَرِقُ فِیک ثَلَاثَ فِرَقٍ: فَفِرْقَةٌ شِیعَتُک وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ، وَ فِرْقَةٌ عَدُوُّک وَ هُمُ الشَّاكُّونَ، وَ فِرْقَةٌ تَغْلُو فِیک وَ هُمُ الْجَاحِدُونَ، وَ أَنْتَ فِی الْجَنَّةِ، یا عَلِی! وَ شِیعَتُک وَ مُحِبُّ شِیعَتِک، وَ عَدُوُّک وَ الْغَالِی فِی النَّارِ.(1)
حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ای علی! مثل تو در امّت من، همانند عیسی بن مریم(علیهما السلام)است، كه امّتش به سه فرقه تقسیم شدند: گروه مؤمنان، كه حواریون بودند، گروهی كه دشمن او بودند، یعنی یهودیان، و گروهی كه در بارۀ او غلوّ كردند، و با این اعتقاد، از دایرۀ ایمان بیرون رفتند.
همانا امّت من نیز در مورد تو، به سه گروه تقسیم می شوند: گروه شیعیان تو، كه آنان مؤمنان هستند، گروه دشمنان تو، كه همان تردید كنندگان هستند، و گروهی كه در مورد تو غلوّ می كنند، که آنان منكر، و کافرند.
تو، ای علی! در بهشتی، و شیعیان تو و دوستان شیعیانت نیز، در بهشت هستند، و دشمنان تو و غلوّكنندگان نسبت به تو، در آتش جهنّم اند.
5_ عَنْ رَبِیعَةَ بْنِ نَاجِدٍ، عَنْ عَلِی(علیه السلام) قَالَ: دَعَانِی النَّبِی(صلی الله علیه و آله)فَقَالَ لِی: یا عَلِی! إِنَّ فِیک مِنْ عِیسَى مَثَلًا، أَبْغَضَتْهُ الْیهُودُ، حَتَّى بَهَتُوا أُمَّهُ، وَ أَحَبَّتْهُ النَّصَارَى، حَتَّى أَنْزَلُوهُ
ص: 210
بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی لَیسَتْ لَهُ.
وَ قَالَ عَلِی(علیه السلام): إِنَّهُ یهْلِک فِی مُحِبٌّ مُطْرٍ یقَرِّظُنِی بِمَا لَیسَ فِی، وَ مُبْغِضٌ مُفْتَرٍ یحْمِلُهُ شَنَئَانِی عَلَى أَنْ یبْهَتَنِی.
أَلَا! وَ إِنِّی لَسْتُ نَبِیاً، وَ لَا یوحَى إِلَی، وَ لَكِنِّی أَعْمَلُ بِكِتَابِ اللَّهِ مَا اسْتَطَعْتُ، فَمَا أَمَرْتُكُمْ بِهِ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ، فَحَقٌّ عَلَیكُمْ طَاعَتِی، فِیمَا أَحْبَبْتُمْ وَ فِیمَا كَرِهْتُمْ، وَ مَا أَمَرْتُكُمْ بِهِ أَوْ غَیرِی مِنْ مَعْصِیةِ اللَّهِ، فَلَا طَاعَةَ فِی الْمَعْصِیةِ، الطَّاعَةُ فِی الْمَعْرُوفِ، الطَّاعَةُ فِی الْمَعْرُوفِ، ثَلَاثاً.(1)
از امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) روایت است كه فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)مرا فرا خوانده، فرمودند: ای علی! همانا، در تو مثال و شباهتی به عیسی بن مریم(صلی الله علیه و آله)است، که یهود او را دشمن داشتند، تا جایی که به مادر او تهمت زده، و نسبت ناسزا دادند، و نصاری او را به حدّی دوست داشتند، که منزلت و مقامی برای او قائل شدند، که در شأن و جایگاه او نبود.
سپس علی بن ابیطالب(علیه السلام) فرمودند: درباره ی من نیز، دو گروه به هلاکت می رسند، اوّل دوستی که در دوستی آنقدر زیاده روی کند، تا مرا در تحسین و تعریف به حدّی رساند، که در حدّ من نیست، و دوّم دشمن و مبغضی که بغض و عداوت، او را وادار کند که به من تهمت زند، و نسبت ناروا دهد.
آگاه باشید! من پیامبر نیستم، و به من وحی نمی شود، بلکه تا آنجا که توانایی داشته باشم، به دستورات قرآن عمل می کنم، پس هر وقت شما را به اطاعت از خداوند دعوت نمودم، از من اطاعت كنید، اگرچه آن كار را دوست داشته باشید و یا
ص: 211
از آن ناراحت شوید.
امّا اگر من و یا دیگری، شما را به معصیت و نافرمانی خدا دعوت نمود، از او اطاعت نكنید، زیرا در معصیت نباید از كسی اطاعت نمود، و اطاعت فقط در اعمال صالح و نیک می باشد، و سه بار این جمله را تکرار فرمودند.
ص: 212
«یا اَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَاَنْزَلْنا اِلَیْكُمْ نُورًا مُبینًا174 فَاَمَّا الَّذینَ ءامَنُوا بِاللّهِ وَاعْتَصَمُوا بِه فَسَیُدْخِلُهُمْ فی رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ وَیَهْدیهِمْ اِلَیْهِ صِراطًا مُسْتَقیمًا175»
اى مردم! دلیل روشن از طرف پروردگارتان براى شما آمد و نور آشكارى به سوى شما نازل كردیم.(174) امّا آنها كه به خدا ایمان آوردند و به آن چنگ زدند، بزودى همه را در رحمت و فضل خود، وارد خواهد ساخت و در راه راستى، به سوى خودش هدایت مى كند.(175)
1_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیمَان، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَوْلُهُ: «قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیكُمْ نُوراً مُبِیناً» قَالَ: الْبُرْهَانُ مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله)وَ النُّورُ عَلِی(علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ قَوْلُهُ: «صِراطاً مُسْتَقِیماً»، قَالَ: الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ عَلِی(علیه السلام).(1)
از عبد الله بن سلیمان نقل است كه گفت: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) عرض كردم: «قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیكُمْ نُوراً مُبِیناً»، تفسیرش چیست؟ حضرت فرمودند: برهان، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و نور، على(علیه السلام) است، گفتم: «صِراطاً مُسْتَقِیماً» چیست؟ فرمودند: صراط مستقیم، على(علیه السلام) است.
ص: 213
2_ فِی تَفْسِیرِ عَلِی بْنِ إِبْرَاهِیمَ القُمی فِی قَولِه: «یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیكُمْ نُوراً مُبِیناً»، فَالنُّور، اِمامَةُ اَمیرِ المُؤمِنین(علیه السلام)، ثُمَّ قَالَ: «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ»، هُم الَّذِینَ تَمَسَّكُوا بِوِلایةِ أمِیرِ المُؤمِنین(علیه السلام) وَ الائِمَّةِ(علیهما السلام).(1)
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر فرمایش خداوند تعالی: «یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیكُمْ نُوراً مُبِیناً»، گفته: مقصود از نور، امامت امیر المؤمنین(علیه السلام) است و سپس در بارۀ : «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ»، گفته: آنها کسانی هستند که، به ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) و ائمّه(علیهما السلام)، تمسّک می جویند.
ص: 214
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اَوْفُوا بِالْعُقُودِ٭ ...»
اى كسانى كه ایمان آورده اید، به عهد و پیمان خود وفادار باشید.
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(علیهما السلام)عَقَدَ عَلَیهِمْ لِعَلِی(علیه السلام) فِی الْخِلَافَةِ، فِی عَشَرَةِ مَوَاطِنَ، ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، الَّتِی عُقِدَتْ عَلَیكُمْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
حضرت جواد الائمّه(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، فرمودند: همانا رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)در ده موضع، از مردم، برای خلافت و جانشینی حضرت علی(علیه السلام) اقرار گرفتند، سپس خداوند این آیه را نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، به آن عهدها و پیمانهایی که، شما با امیر المؤمنین(علیه السلام) بستید، وفا دار باشید.
ص: 215
«... اݗَلْیَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دینَكُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتی وَرَضیتُ لَكُمُ الْاِسْلامَ دینًا٭ ...»
امروز، دین شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.
1_ عَنْ جَابِرِ بْنِ یزِیدَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فَقُلْتُ: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! قَدْ أَرْمَضَنِی اخْتِلَافُ الشِّیعَةِ فِی مَذَاهِبِهَا، فَقَالَ: یا جَابِرُ! أَ لَمْ أَقِفْک عَلَى مَعْنَى اخْتِلَافِهِمْ مِنْ أَینَ اخْتَلَفُوا وَ مِنْ أَی جِهَةٍ تَفَرَّقُوا؟ قُلْتُ: بَلَى یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! قَالَ: فَلَا تَخْتَلِفْ إِذَا اخْتَلَفُوا یا جَابِرُ إِنَّ الْجَاحِدَ لِصَاحِبِ الزَّمَانِ كَالْجَاحِدِ لِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی أَیامِهِ، یا جَابِرُ! اسْمَعْ وَ عِ، قُلْتُ: إِذَا شِئْتَ، قَالَ: اسْمَعْ وَ عِ وَ بَلِّغْ حَیثُ انْتَهَتْ بِک رَاحِلَتُک، إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ سَبْعَةِ أَیامٍ مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ ذَلِک حِینَ فَرَغَ مِنْ جَمْعِ الْقُرْآنِ وَ تَأْلِیفِهِ، فَقَال: ...
... فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِلَى حَجَّةِ الْوَدَاعِ، ثُمَّ صَارَ إِلَى غَدِیرِ خُمٍّ فَأَمَرَ فَأُصْلِحَ لَهُ شِبْهُ الْمِنْبَرِ ثُمَّ عَلَاهُ وَ أَخَذَ بِعَضُدِی حَتَّى رُئِی بَیاضُ إِبْطَیهِ رَافِعاً صَوْتَهُ قَائِلًا فِی مَحْفِلِهِ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، فَكَانَتْ عَلَى وَلَایتِی وَلَایةُ اللَّهِ، وَ عَلَى عَدَاوَتِی عَدَاوَةُ اللَّهِ، وَ أَنْزَلَ اللَّهُ(عز وجل)فِی ذَلِک الْیوْمِ: «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِیناً»، فَكَانَتْ وَلَایتِی
ص: 216
كَمَالَ الدِّینِ وَ رِضَا الرَّبِّ جَلَّ ذِكْرُهُ.(1)
از جابر بن یزید نقل است كه گفت: بر حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) وارد شدم و عرض كردم: اى فرزند پیامبر! اختلاف شیعه در مذاهب گوناگون مرا گداخته است، پس حضرت فرمودند: اى جابر! آیا تو را به مفهوم اختلاف آنها و خاستگاه این اختلاف و جهت پراكندگى مسلمانان آگاه نسازم؟
عرض كردم: آرى اى فرزند پیامبر! حضرت فرمودند: اى جابر! اگر آنها به راه جدایى و اختلاف رفتند تو به راه آنها مرو، اى جابر! منكر امام زمان(علیه السلام) همچون منكر پیامبر(صلی الله علیه و آله)است در زمان حیاتش. اى جابر! گوش كن و در یاد نگهدار. عرض كردم: اگر بخواهید چنین كنم.
حضرت فرمودند: گوش دار و در یاد نگهدار، و تا آنجا كه مركبت مى رود آن را به دیگران برسان. همانا امیر المؤمنین(علیه السلام) هفت روز پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)پس از فراغت از گردآورى و تألیف قرآن براى مردم مدینه چنین خطبه خواند: ... پیامبر(صلی الله علیه و آله)در حجة الوداع از مکه بیرون آمدند و از غدیر خم گذر كردند و دستور دادند براى ایشان شبه منبرى بپا كنند و سپس بر منبر رفتند و بازوى مرا گرفتند تا سپیدى زیر دو بغلم دیده شد، و صداىخویش را در این انجمن چنین بلند فرمودند: هر كه را من سرور اویم على سرور اوست، خدایا دوست بدار هر كه او را دوست دارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن مى دارد.
پس معیار دوستى خدا دوستى من شد، و معیار دشمنى خدا دشمنى با من، و خداوند در همان روز این آیه را فرو فرستاد: الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ
ص: 217
نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِیناً، پس ولایت من كمال دین و رضایت پروردگار متعال گردید.
2_ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): أُعطِیتُ تِسْعاً، لَمْ یعْطَ أَحَدٌ قَبْلِی، سِوَى النَّبِی(صلی الله علیه و آله)لَقَدْ فُتِحَتْ لِی السُّبُلُ، وَ عَلِمْتُ الْمَنَایا، وَ الْبَلَایا، وَ الْأَنْسَابَ، وَ فَصْلَ الْخِطابِ، وَ لَقَدْ نَظَرْتُ فِی الْمَلَكُوتِ بِإِذْنِ رَبِّی، فَمَا غَابَ عَنِّی مَا كَانَ قَبْلِی وَ لَا مَا یأْتِی بَعْدِی، وَ أَنَّ بِوَلَایتِی أَكْمَلَ اللَّهُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ دِینَهُمْ، وَ أَتَمَّ عَلَیهِمُ النِّعَمَ، وَ رَضِی لَهُمْ إِسْلَامَهُمْ، إِذْ یقُولُ یوْمَ الْوَلَایةِ لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)یا مُحَمَّدُ! أَخْبِرْهُمْ أَنِّی أَكْمَلْتُ لَهُمُ الْیوْمَ دِینَهُمْ، وَ أَتْمَمْتُ عَلَیهِمُ النِّعَمَ، وَ رَضِیتُ إِسْلَامَهُمْ، كُلَّ ذَلِک مَنَّ اللَّهُ بِهِ عَلَی فَلَهُ الْحَمْدُ.(1)
از مفضل بن عمر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: امیر المؤمنین(علیه السلام) فرموده اند: به من نُه چیز عطا شده، كه پیش از من به هیچ كس، جز پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)عطا نشده است: راه ها به روى من باز شده، و علم انساب به من یاد داده شده، و ابرها براى من به حركت درآمده، و علم مرگ ها و بلاها و فصل خطاب (تعیین كنندۀ حق) را مى دانم، و با اذن پروردگارم در ملكوت نظر كردم، هیچ چیز از من پنهان نشد، چه آنچه پیش از من بوده، و چه آنچه پس از من مى آید، و خداوند با ولایت من، دین این امّت را كامل نمود، و نعمت ها را بر آنان تمام نمود، و به اسلام
ص: 218
آنان راضى شد، و این هنگامى بود كه در روز ولایت (روز غدیر خم) به حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)فرمود: یا محمد! از من به آنان خبر بده كه امروز دینشان را كامل كردم، و به اسلام به عنوان دین آنان راضى شدم، و نعمت خود را بر آنان تمام كردم.
همۀ اینها، نعمت هایى است كه خداوند آنها را بر من منّت نهاده است، پس سپاس خدا را.
3_ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِی، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ، قَالَ: اللَّهُ أَكْبَرُ، عَلَى إِكْمَالِ الدِّینِ وَ إِتْمَامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسَالَتِی وَ وَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ بَعْدِی وَ قَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ.(1)
ابو سعید خدرى گفت: وقتى این آیه بر پیامبر(صلی الله علیه و آله)نازل شد، حضرت فرمودند: اللّه اكبر، بر كامل شدن دین و تمام شدن نعمت و خوشنودى پروردگار به رسالت من و ولایت علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) پس از من، سپس فرمودند: هر كس كه من مولاى اویم على مولاى اوست، خداوندا! دوست بدار كسى را كه او را دوست بدارد و دشمن بدار كسى را كه او را دشمن بدارد و كمک كن كسى را كه او را كمک كند و خوار كن كسى را كه او را خوار كند.
ص: 219
4_ عَن عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: كُنَّا فِی أَیامِ عَلِی بْنِ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام) بِمَرْوَ، فَاجْتَمَعْنَا فِی الْجَامِعِ یوْمَ الْجُمُعَةِ مِنْ بَدْءِ مَقْدَمِنَا، فَأَدَارُوا أَمْرَ الْإِمَامَةِ، وَ ذَكَرُوا كَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِیهَا، فَدَخَلْتُ عَلَى سَیدِی(علیه السلام)، فَأَعْلَمْتُهُ خَوَضَانَ النَّاسِ، فَتَبَسَّمَ(علیه السلام) ثُمَّ قَالَ: یا عَبْدَ الْعَزِیزِ بْنَ مُسْلِمٍ! جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ أَدْیانِهِمْ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یقْبِضْ نَبِیهُ(صلی الله علیه و آله)حَتَّى أَكْمَلَ لَهُ الدِّینَ، وَ أَنْزَلَ عَلَیهِ الْقُرْآنَ، فِیهِ تَفْصِیلُ كُلِّ شَی ءٍ، بَینَ فِیهِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْحُدُودَ وَ الْأَحْكَامَ، وَ جَمِیعَ مَا یحْتَاجُ إِلَیهِ النَّاسُ كَمَلًا، فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: «ما فَرَّطْنا فِی الْكِتابِ مِنْ شَی ءٍ»(1) وَ أَنْزَلَ فِی حِجَّةِ الْوَدَاعِ وَ هِی آخِرُ عُمُرِهِ(صلی الله علیه و آله)«الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِیناً»،(2) فَأَمْرُ الْإِمَامَةِ مِنْ تَمَامِ الدِّینِ وَ لَمْ یمْضِ(صلی الله علیه و آله)حَتَّى بَینَ لِأُمَّتِهِ مَعَالِمَ دِینِهِمْ، وَ أَوْضَحَ لَهُمْ سَبِیلَهُمْ، وَ تَرَكَهُمْ عَلَى قَصْدِ الْحَقِّ، وَ أَقَامَ لَهُمْ عَلِیاً(علیه السلام) عَلَماً وَ إِمَاماً، وَ مَا تَرَک شَیئاً تَحْتَاجُ إِلَیهِ الْأُمَّةُ إِلَّا بَینَهُ، فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یكْمِلْ دِینَهُ، فَقَدْ رَدَّ كِتَابَ اللَّهِ الْعَزِیزِ، وَ مَنْ رَدَّ كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَهُوَ كَافِرٌ.(الحدیث)(3)
از عبد العزیز بن مسلم نقل است كه گفت: ما، در روزگار امامت حضرت رضا(علیه السلام) در شهر مرو بودیم، و در نخستین روز ورودمان، در مسجد جامع گرد آمدیم، و حاضران مجلس از مسئلۀ امامت و كثرت اختلاف مردم در این باب سخن مى گفتند، من بر مولایم حضرت علی بن موسی الرضا(علیه السلام) وارد شدم و ایشان را از گفتگوهاىمردم با
ص: 220
خبر ساختم، آن حضرت تبسّمى كرده و فرمودند:
اى عبد العزیز! این مردم آگاهى ندارند و فریب عقائد خود را خورده اند، به راستى خداوند جلیل و عزیز، پیامبرش را قبض روح نكرد تا اینكه دین اسلام را برایش به كمال رسانید و كامل ساخت، و قرآن را كه حاوى تفصیل هر چیزى هست بر او نازل ساخته، و در آن حلال و حرام، حدود و احكام، و جمیع نیازمندیهاى مردم به طور كلّى بیان شده است، و فرمود: «در كتاب هیچ گونه كوتاهى نكرده ایم»، در آخرین سفر حجّ، كه اواخر عمر پیامبر(صلی الله علیه و آله)بود نیز این آیه را نازل فرمود: «امروز دین شما را به كمال رساندم و نعمت خود را بر شما تمام كردم و اسلام را دین شما پسندیدم»، پس مسئلۀ امامت از تمامیّت دین است.
و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از دنیا نرفتند تا اینكه براى امّتشان دانستیهاى دین را بیان فرمودند، و راهشان را آشكار ساخته و در مسیر حقّ قرارشان دادند، و حضرت علىّ(علیه السلام) را براى ایشان نشانه و پرچم راهنما و امام، تعیین فرمودند، و هیچ چیزى را كه امّت بدان نیازمند شوند فرو نگذاشتند، جز اینكه آن را روشن ساختند، پس هر كه گمان كند كه خداوند دینش را كامل نكرده، در حقیقت او كتاب خدا را انكار نموده، و منكر كتاب خدا، كافر است.
5_ عَن سلیم بن قیس الهلالی عَن علی(علیه السلام) فی حدیثٍ طویل أنه قال فی مجلس عظیم فیه أكثر من مائتی رجل فی زمان عثمان، ...
... الی ان قال(علیه السلام): ثُمَّ خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ فِی غَدِیرِ خُم، ...
فَقَالَ: أَیهَا النَّاسُ! أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ(عز وجل)مَوْلَای وَ أَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِینَ، وَ أَنَا أَوْلَى بِهِمْ مِنْ
ص: 221
أَنْفُسِهِمْ؟ قَالُوا: بَلَى یا رَسُولَ اللَّهِ! قَالَ: قُمْ یا عَلِی! فَقُمْتُ، فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، فَقَامَ سَلْمَانُ، فَقَالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَلَاءٌ كَمَا ذَا؟ قَالَ: وَلَاءٌ كَوَلَائِی، مَنْ كُنْتُ أَوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِی أَوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ(عز وجل): «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِیناً،» فَكَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ قَالَ: اللَّهُ أَكْبَرُ تَمَامُ نُبُوَّتِی وَ تَمَامُ دِینِ اللَّهِ وَلَایةُ عَلِی بَعْدِی.
فَقَامَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ وَ قَالا: یا رَسُولَ اللَّهِ! هَذِهِ الْآیاتُ خَاصَّةٌ فِی عَلِی؟! قَالَ: بَلَى! فِیهِ وَ فِی أَوْصِیائِی إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ.(1)
سلیم بن قیس، در خبری طولانی، روایت کرده که در زمان حکومت عثمان در مجلسی که در مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله)با حضور بیش از دویست نفر از قریش و انصار تشکیل شد، حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: ... و بعد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در غدیر خم خطابه اى ایراد كردند و فرمودند:
اى مردم! آیا مى دانید كه خداوند(عز وجل)صاحب اختیار من است و من صاحب اختیار مؤمنین هستم و من از خود آنان به ایشان صاحب اختیارترم؟ گفتند: بلى، یا رسول اللَّه!
پس فرمودند: برخیز، اى على! من برخاستم و حضرت فرمودند: «هر كس من صاحب اختیار او هستم این على صاحب اختیار اوست. پروردگارا! هر كس او را دوست مى دارد دوست بدار و هر كس او را دشمن مى دارد دشمن بدار.»
(در روز غدیر خم) سلمان برخاست و عرض كرد: یا رسول اللَّه! ولایتو صاحب
ص: 222
اختیارى او چگونه است؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ولایت و صاحب اختیارى او همچون ولایت من است. هر كس من نسبت به او از خودش صاحب اختیارترم على هم نسبت به او از خودش صاحب اختیارتر است.
خداوند تعالى هم این آیه را نازل كرد: الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِیناً، «امروز دین شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام كردم و اسلام را بعنوان دین شما راضى شدم.» پیامبر(صلی الله علیه و آله)سه مرتبه تكبیر گفتند و فرمودند: اللَّه اكبر، كمال نبوّت من و تكمیل دین خدا ولایت على بعد از من است.
ابو بكر و عمر برخاستند و گفتند: یا رسول اللَّه! آیا این آیات به خصوص در بارۀ على است؟! حضرت فرمودند: آرى! در بارۀ او و جانشینانم تا روز قیامت است.
6_ عَنْ عَلِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)یقُولُ: بُنِی الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسِ خِصَالٍ، عَلَى الشَّهَادَتَینِ، وَ الْقَرِینَتَینِ، قِیلَ لَهُ: أَمَّا الشَّهَادَتَانِ فَقَدْ عَرَفْنَاهُمَا، فَمَا الْقَرِینَتَانِ؟
قَالَ: الصَّلَاةُ، وَ الزَّكَاةُ، فَإِنَّهُ لَا یقْبَلُ أَحَدُهُمَا إِلَّا بِالْأُخْرَى، وَ الصِّیامِ، وَ حِجِّ بَیتِ اللَّهِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا، وَ خُتِمَ ذَلِک بِالْوَلَایةِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِیناً».(1)
حضرت على امیر المؤمنین(علیه السلام) فرمودند: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدم كه فرمودند: اسلام، بر پنج خصلت بناشده است، شهادتین و دو قرینۀ آن.
ص: 223
گفته شد: ای رسول خدا! شهادتین را می دانیم، ولى قرینۀ آن را نمی دانیم، آن چیست؟
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: آن، نماز و زكات است، كه هیچ یک، بدون دیگرى پذیرفته نمى شود، و روزه و حج خانۀ خدا، برای كسی كه توانائى دارد، باید آنها را انجام دهد، و همۀ این ها با ولایت ختم مى گردد، كه خداوند در این مورد فرموده: «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِیناً».
ص: 224
«... وَمَنْ یَكْفُرْ بِالْایمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُۥ وَهُوَ فِی الْءاخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ»
و كسى كه انكار كند آنچه را باید به آن ایمان بیاورد، اعمال او تباه مى گردد و در سراى دیگر، از زیانكاران خواهد بود.
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ مَنْ یكْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ»، قَالَ: تَفْسِیرُهَا فِی بَطْنِ الْقُرْآنِ، یعْنِی مَنْ یكْفُرْ بِوَلَایةِ عَلِی، وَ عَلِی هُوَ الْإِیمَانُ.(1)
از ابو حمزه نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) دربارۀ فرمایش خداوند تبارک و تعالی: «وَمَنْ یَکْفُرْ بِالإیمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: تفسیرش در باطن قرآن این است كه، یعنی هر کس به ولایت علی(علیه السلام) کافر شود، چون علی(علیه السلام) همان ایمان هستند، اعمالش از بین رفته و از خاسرین و زیانکاران است.
ص: 225
2_ عن جابر عن أبی جعفر(علیه السلام) قال: سألته عن تفسیر هذه الآیة: «وَ مَنْ یكْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ»، یعنی بولایة علی(علیه السلام)، «وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ».(1)
از جابر نقل است كه گفت: از امام باقر(علیه السلام) از تفسیر آیۀ شریفۀ : «وَ مَنْ یكْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: یعنى كسانى كه به ولایت على(علیه السلام) كافر شدند در آخرت زیان خواهند كرد، و از ایمان خود سودى نخواهند برد.
ص: 226
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَابْتَغُوا اِلَیْهِ الْوَسیلَةَ وَجاهِدُوا فی سَبیلِه لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
اى كسانى كه ایمان آورده اید! از خدا بپرهیزید! و وسیله اى براى تقرب به او بجوئید! و در راه او جهاد كنید، باشد كه رستگار شوید!
1_ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِی، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»(1)، فَقَالَ: أَنَا هُوَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ، وَ قَدْ صَدَّقَهُ اللَّهُ، وَ أَعْطَاهُ الْوَسِیلَةَ فِی الْوَصِیةِ، وَ لَا یخَلِّی أُمَّتَهُ مِنْ وَسِیلَتِهِ إِلَیهِ وَ إِلَى اللَّهِ، فَقَالَ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ».(2)
از سلمان فارسی نقل است كه گفت: امیر المؤمنین(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند تبارک و تعالی: «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، فرمودند: آن كسی كه تمام علم كتاب نزد اوست، من هستم، و منم آنكه خداوند او را تصدیق نمود، و او را در وصیت، وسیله عطا نمود، پس هیچگاه امتش، از این وسیله اش، كه از سوی او و خداوند است، بی نیاز نمی شوند، كه خداوند می فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ».
ص: 227
2_ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): «وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ»، أَنَا وَسِیلَتُهُ.(1)
امیر المؤمنین(علیه السلام) فرمودند: «وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ»، من وسیلۀ او هستم.
3_ فی تفسیر على بن إبراهیم قوله: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ»، فقال: تقربوا الیه بالإمام.(2)
علی بن ابراهیم در بارۀ آیۀ شریفۀ : «اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ»، می فرماید: یعنی به وسیلۀ امام، به خداوند نزدیک شوید.
ص: 228
«یُریدُونَ اَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النّارِ وَما هُمْ بِخارِجینَ مِنْها٭ۖ وَلَهُمْ عَذابٌ مُقیمٌ»
آنها همواره مى خواهند از آتش بیرون آیند، ولى نخواهند توانست از آن خارج شوند، و براى آنان عذابى دائم و پایدار است.
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام)، یقُولُ: أَعْدَاءُ عَلِی(علیه السلام)، هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ، قَالَ اللَّهُ: «وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها».(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند: دشمنان حضرت على(علیه السلام)، همیشه در آتش جهنم هستند، و خداوند مى فرماید: «وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها».
2_ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): «وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»؟ قَالَ: عَدُوُّ (أَعْدَاءُ) عَلِی(علیه السلام)، هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ، أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ.(2)
ص: 229
از منصور بن حازم نقل است كه گفت: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) عرض كردم: منظور از آیۀ : «وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»، چیست؟ حضرت فرمودند: آنها دشمنان حضرت علی(علیه السلام) هستند، كه همواره در آتش جهنم، در عذابند، و در آن جاودان مى مانند.
ص: 230
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دینِه فَسَوْفَ یَاْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُۥ اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنینَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرینَ ...»
اى كسانى كه ایمان آورده اید! هر كس از شما، از آیین خود بازگردد، پس خداوند جمعیتى را مى آورد كه آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر كافران سرسخت و نیرومندند.
1_ فُراتٌ قَالَ: حَدَّثَنِی الْحُسَینُ بْنُ سَعِیدٍ مُعَنْعَناً، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: «فَسَوْفَ یأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یحِبُّهُمْ وَ یحِبُّونَهُ»، قَالَ: عَلِی(علیه السلام) وَ شِیعَتُهُ.(1)
فرات كوفی گوید: حسین بن سعید معنعناً روایت كرده، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند متعال كه می فرماید: «فَسَوْفَ یأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یحِبُّهُمْ وَ یحِبُّونَهُ»، فرمودند: ایشان، حضرت علی(علیه السلام) و شیعیانش هستند.
2_ قالَ الثَّعْلَبِی فِی تَفْسِیرِه فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «فَسَوْفَ یأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یحِبُّهُمْ وَ یحِبُّونَهُ» قَالَ: هُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(2)
ص: 231
ثعلبی در تفسیرش در بارۀ آیۀ شریفۀ : «فَسَوْفَ یأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یحِبُّهُمْ وَ یحِبُّونَهُ»، می گوید: او، علی بن ابیطالب(علیه السلام) است.
ص: 232
«اِنَّما وَلِیُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُۥ وَالَّذینَ ءامَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَیُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَهُمْ راكِعُونَ»
سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها كه ایمان آورده اند همانها كه نماز را برپا مى دارند، و در حال ركوع، زكات مى دهند.
1_ عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ عَبَایةَ بْنِ رِبْعِی، قَالَ: بَینَمَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ، جَالِسٌ عَلَى شَفِیرِ زَمْزَمَ، یقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ مُتَعَمِّمٌ بِعِمَامَةٍ، فَجَعَلَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَا یقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)إِلَّا قَالَ الرَّجُلُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: سَأَلْتُک بِاللَّهِ! مَنْ أَنْتَ؟ فَكَشَفَ الْعِمَامَةَ عَنْ وَجْهِهِ، وَ قَالَ: أَیهَا النَّاسُ! مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی، وَ مَنْ لَمْ یعْرِفْنِی، فَأَنَا جُنْدَبُ بْنُ جُنَادَةَ الْبَدْرِی أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِی، سَمِعْتُ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)بِهَاتَینِ وَ إِلَّا فَصَمَّتَا، وَ رَأَیتُهُ وَ إِلَّا فَعَمِیتَا، وَ هُوَ یقُولُ: عَلِی قَائِدُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْكَفَرَةِ، مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ وَ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ.
أَمَا إِنِّی صَلَّیتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یوْماً مِنَ الْأَیامِ، صَلَاةَ الظُّهْرِ، فَسَأَلَ سَائِلٌ فِی الْمَسْجِدِ، فَلَمْ یعْطِهِ أَحَدٌ، فَرَفَعَ السَّائِلُ یدَهُ إِلَى السَّمَاءِ، وَ قَالَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّی سَأَلْتُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ فَلَمْ یعْطِنِی أَحَدٌ شَیئاً.
وَ كَانَ عَلِی رَاكِعاً، فَأَوْمَى إِلَیهِ بِخِنْصِرِهِ الْیمْنَى، وَ كَانَ یتَخَتَّمُ فِیهَا، فَأَقْبَلَ السَّائِلُ حَتَّى أَخَذَ الْخَاتَمَ مِنْ خِنْصِرِهِ، وَ ذَلِک بِعَینِ النَّبِی فَلَمَّا فَرَغَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)مِنْ صَلَاتِهِ، رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ، وَ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّ أَخِی مُوسَى سَأَلَک، فَقَالَ: «رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»، «وَ یسِّرْ لِی أَمْرِی»، «وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی»، «یفْقَهُوا قَوْلِی»، «وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی»،
ص: 233
«هارُونَ أَخِی»، «اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی»، «وَ أَشْرِكْهُ فِی أَمْرِی»،(1) فَأَنْزَلْتَ عَلَیهِ قُرْآناً نَاطِقاً: «سَنَشُدُّ عَضُدَک بِأَخِیكَ»،(2) اللَّهُمَّ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ نَبِیک وَ صَفِیک، اللَّهُمَّ فَاشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یسِّرْ لِی أَمْرِی ... وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی عَلِیاً أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی.
قَالَ أَبُو ذَرٍّ: فَوَ اللَّهِ! مَا اسْتَتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الْكَلَامَ، حَتَّى هَبَطَ عَلَیهِ جَبْرَئِیلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ، وَ قَالَ: یا مُحَمَّدُ! هَنِیئاً لَک مَا وَهَبَ اللَّهُ لَک فِی أَخِیک، قَالَ: وَ مَا ذَاک جَبْرَئِیلُ؟ قَالَ: أَمَرَ اللَّهُ أُمَّتَک بِمُوَالاتِهِ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ وَ أَنْزَلَ قُرْآناً عَلَیكَ: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ».(3)
ابو اسحاق احمد بن محمد بن ثعلبى، در تفسیرش آورده كه: یک روز عبد اللَّه بن عباس در كنار زمزم نشسته بود و مى گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)چنین فرمودند: در این هنگام مردى كه عمامه بر روى صورت كشیده بود، آمد و هر وقت كه ابن عباس مى گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند، او نیز مى گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند.
ابن عباس گفت: تو را به خدا تو كیستى؟ او عمامه از صورت خود كنار زد و گفت: مردم هر كس مرا شناخت كه شناخته، و هر كس مرا نمى شناسدمن جندب بن جناده بدرى، ابو ذر غفارى هستم.
ص: 234
از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)با این دو گوشم شنیدم وگرنه كر شوند، و نیز با این دو چشمم دیدم وگرنه كور شوند كه فرمودند: على رهبر نیكان و كشندۀ كافران است، هر كس او را یارى كند، یارى مى شود، و هر كس او را خوار سازد خوار مى شود.
آگاه باشید! كه من در روزى از روزها نماز ظهر را با پیامبر خدا خواندم، سائلى در مسجد سؤال كرد و كسى به او چیزى نداد، سائل دست خود را به سوى آسمان دراز كرد و گفت: خدایا! گواه باش كه در مسجد پیامبر خدا سؤال كردم و كسى چیزى به من نداد.
در این هنگام على(علیه السلام) در حال ركوع بود، و به انگشت كوچک دست راست خود كه انگشترى در آن بود، اشاره كرد، پس سائل جلو آمد و انگشتر را از انگشت او در آورد، و این كار مقابل چشمان پیامبر(صلی الله علیه و آله)بود، و چون پیامبر از نماز فارغ شد سر خود را به سوى آسمان بلند كرد، و گفت: خدایا! برادرم موسى از تو تقاضایى كرد و گفت:
«پروردگارا سینۀ مرا گشاد كن» «و كار مرا آسان ساز» «و از زبان من لكنت را باز كن» «تا سخن مرا در یابند» «و براى من وزیرى از خاندان خودم قرار بده» «هارون برادرم را» «و به وسیلۀ او پشت مرا محكم كن» «و او را در كار من شریک ساز»، پس تو به او قرآن ناطق نازل كردى (و گفتى): «به زودى پشت تو را به وسیلۀ برادرت محكم خواهیم كرد».
خدایا! من محمّد پیامبر تو و برگزیدۀ تو هستم، خدایا! سینۀ مرا وسعت بخش(یعنی صبر و تحمّل مرا زیاد کن) و كار مرا آسان نما و براى من از خاندانم وزیرى قرار بده، على برادرم را، به وسیلۀ او پشت مرا محكم كن.
ابوذر مى گوید: به خدا سوگند! هنوز سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله)تمام نشده بود كه جبرئیل از جانب خدا بر او نازل شد و گفت: یا محمد! آنچه خداوند راجع به برادرت بر تو بخشید، گوارایت باد، گفت: آن چیست اى جبرئیل؟ گفت: خداوند امّت تو را تا روز
ص: 235
قیامت به ولایت او امر كرده و قرآن بر تو نازل كرده: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ».
2_ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ(عز وجل): «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا» الْآیةَ، قَالَ: إِنَّ رَهْطاً مِنَ الْیهُودِ أَسْلَمُوا مِنْهُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ وَ أَسَدٌ وَ ثَعْلَبَةُ وَ ابْنُ یامِینَ وَ ابْنُ صُورِیا، فَأَتَوُا النَّبِی(علیهما السلام)فَقَالُوا: یا نَبِی اللَّهِ! إِنَّ مُوسَى(علیه السلام) أَوْصَى إِلَى یوشَعَ بْنِ نُونٍ، فَمَنْ وَصِیک یا رَسُولَ اللَّهِ؟! وَ مَنْ وَلِینَا بَعْدَكَ؟ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ».
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام): قُومُوا، فَقَامُوا فَأَتَوُا الْمَسْجِدَ، فَإِذَا سَائِلٌ خَارِجٌ، فَقَالَ: یا سَائِلُ! أَ مَا أَعْطَاک أَحَدٌ شَیئاً؟ قَالَ: نَعَمْ هَذَا الْخَاتَمَ، قَالَ: مَنْ أَعْطَاكَهُ؟ قَالَ: أَعْطَانِیهِ ذَلِک الرَّجُلُ الَّذِی یصَلِّی، قَالَ: عَلَى أَی حَالٍ أَعْطَاک قَالَ: كَانَ رَاكِعاً، فَكَبَّرَ النَّبِی(علیهما السلام)وَ كَبَّرَ أَهْلُ الْمَسْجِدِ فَقَالَ النَّبِی(علیهما السلام): عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَلِیكُمْ بَعْدِی، قَالُوا: رَضِینَا بِاللَّهِ رَبّاً وَ بِالْإِسْلَامِ دِیناً وَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیاً وَ بِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَلِیاً، فَأَنْزَلَ اللَّهُ(عز وجل): «وَ مَنْ یتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ»،(1) فَرُوِی عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ! لَقَدْ تَصَدَّقْتُ بِأَرْبَعِینَ خَاتَماً وَ أَنَا رَاكِعٌ لِینْزِلَ فِی مَا نَزَلَ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) فَمَا نَزَلَ.(2)
ص: 236
حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در تفسیر فرمایش خداى(عز وجل): «همانا ولىّ شما، خدا و رسول او هستند، آنان كه ایمان دارند»، تا آخر آیه، فرمودند: جمعى از یهودیان که تازه مسلمان شده بودند، مانند عبد اللَّه بن سلام، اسد، ثعلبه، بن یامین و بن صوریا، و نزد پیغمبر(صلی الله علیه و آله)آمدند و گفتند: یا نبى اللَّه! موسى(علیه السلام) یوشع بن نون را وصىّ خود قرار داد، وصى شما كیست؟ چه کسی پس از شما سرپرست ما است؟
در این هنگام این آیه نازل شد كه: «ولىّ شما، خدا و رسول او هستند و آن كسانى كه گرویدند و نماز برپا داشتند و زكات پرداختند و در ركوع اند»، سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: برخیزید، برخاستند و به مسجد آمدند، ناگاه سائلى بیرون می آمد، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اى سائل! كسى چیزى به تو نداد؟
گفت: چرا! این انگشتر را داد، حضرت فرمودند: انگشتر را چه کسی به تو داد؟ سائل عرض كرد: این مردى كه نماز می خواند، حضرت فرمودند: او انگشتر را در چه حالى به تو بخشید؟ گفت: در حال ركوع، پیامبر(صلی الله علیه و آله)تكبیر گفتند و اهل مسجد هم تكبیر گفتند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: على بن ابى طالب(علیه السلام)، پس از من ولىّ شما است، آنها گفتند: به پروردگارى خدا خشنودیم، و به دین اسلام، و به پیغمبرى محمّد و به ولایت على بن ابى طالب، خدا این آیه را فرستاد: «هر كه خدا را ولىّ خود داند و رسولش و آنها كه گرویدند به راستى حزب خدا غالبند».
از عمر بن خطاب روایت شده كه گفت: من چهل انگشتر در حال ركوع صدقه دادم، تا در بارۀ من هم آنچه در بارۀ على(علیه السلام) نازل شد، نازل شود و چیزى نازل نشد.3_ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَى، قَالَ: حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ
ص: 237
جَدِّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»(1)، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»، اجْتَمَعَ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: مَا تَقُولُونَ فِی هَذِهِ الْآیةِ؟ فَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنْ كَفَرْنَا بِهَذِهِ الْآیةِ نَكْفُرُ بِسَائِرِهَا، وَ إِنْ آمَنَّا فَإِنَّ هَذَا ذُلٌّ حِینَ یسَلِّطُ عَلَینَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، فَقَالُوا: قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ مُحَمَّداً صَادِقٌ فِیمَا یقُولُ، وَ لَكِنَّا نَتَوَلَّاهُ وَ لَا نُطِیعُ عَلِیاً فِیمَا أَمَرَنَا، قَالَ: فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»، یعْرِفُونَ یعْنِی وَلَایةَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، «وَ أَكْثَرُهُمُ الْكافِرُونَ»، بِالْوَلَایةِ.(2)
از احمد بن عیسى نقل است كه گفت: حدیث كرد مرا جعفر بن محمّد(علیهما السلام)، از پدرشان، از جدشان(علیهما السلام)، در بارۀ فرمایش خداى(عز وجل): «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»، كه حضرت ابا عبد الله الحسین(علیه السلام) فرمودند: وقتی كه این آیه نازل شد: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»، عدّه اى از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در مسجد مدینه جمع شدند و به یكدیگر می گفتند: در بارۀ این آیه چه مى گویید؟ بعضى از آنها گفتند: اگر به این آیه كافر شویم و قبول نكنیم، لازم مى آید كه به سایر آیات قرآن نیز كافر شویم، و اگر ایمان آوریم و آن را قبول كنیم، همین خوارى و ذلّت بزرگى است، در هنگامى كه پسر ابوطالب بر ما مسلّط شود، و ما از او اطاعت كنیم.بعد از آن گفتند: ما مى دانیم كه محمّد(علیهما السلام)، هر چه مى گوید راست و حقیقت
ص: 238
است، و او را دوست مى داریم ولی، امر او در بارۀ على را اطاعت نمى كنیم، و نمی پذیریم.
حضرت فرمودند: پس، این آیه نازل شد: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»»، و فرمودند: مقصود از نعمت خدا، ولایت حضرت على(علیه السلام) است، «وَ أَكْثَرُهُمُ الْكافِرُونَ»، یعنى: و بیشتر آنها به ولایت حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) ایمان نیاوردند و كافر شدند.
4_ قَالَ الثَّعْلَبِی فِی تَفْسِیرِه: ... وَ قَالَ السُّدِّی وَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی حَكِیمٍ وَ غَالِبُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: إِنَّمَا عُنِی بِقَوْلِهِ تَعَالَى: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»، عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) لِأَنَّهُ مَرَّ بِهِ سَائِلٌ وَ هُوَ رَاكِعٌ فِی الْمَسْجِدِ، فَأَعْطَاهُ خَاتَمَهُ.(1)
ثعلبی در تفسیرش ذیل آیۀ : «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»، می گوید: این آیه دربارۀ حضرت على(علیه السلام) نازل شده است، زیرا هنگامی كه سائلى از كنار آن حضرت رد شد و ایشان در حالت ركوع بودند، پس انگشترشان را به او دادند.
ص: 239
«وَمَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَرَسُولَهُۥ وَالَّذینَ ءامَنُوا فَاِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ»
و كسانى كه ولایت خدا و پیامبر او و افراد باایمان را بپذیرند، پیروزند (زیرا) حزب و جمعیت خدا پیروز است.
1_ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَقِیصَا عَنْ سَیدِ الشُّهَدَاءِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ، عَنْ سَیدِ الْأَوْصِیاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یا عَلِی! أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوک، أَنَا الْمُصْطَفَى لِلنُّبُوَّةِ وَ أَنْتَ الْمُجْتَبَى لِلْإِمَامَةِ، وَ أَنَا صَاحِبُ التَّنْزِیلِ وَ أَنْتَ صَاحِبُ التَّأْوِیلِ، وَ أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ.
یا عَلِی! أَنْتَ وَصِیی وَ خَلِیفَتِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ أَبُو وُلْدِی، شِیعَتُک شِیعَتِی وَ أَنْصَارُک أَنْصَارِی وَ أَوْلِیاؤُک أَوْلِیائِی وَ أَعْدَاؤُک أَعْدَائِی.
یا عَلِی! أَنْتَ صَاحِبِی عَلَى الْحَوْضِ غَداً، وَ أَنْتَ صَاحِبِی فِی الْمَقَامِ الْمَحْمُودِ وَ أَنْتَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الْآخِرَةِ كَمَا أَنْتَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیا لَقَدْ سَعِدَ مَنْ تَوَلَّاک وَ شَقِی مَنْ عَادَاک، وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ تَقَدَّسَ ذِكْرُهُ بِمَحَبَّتِک وَ وَلَایتِک وَ اللَّهِ إِنَّ أَهْلَ مَوَدَّتِک فِی السَّمَاءِ لَأَكْثَرُ مِنْهُمْ فِی الْأَرْضِ.
یا عَلِی! أَنْتَ أَمِینُ أُمَّتِی وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیهَا بَعْدِی، قَوْلُک قَوْلِی وَ أَمْرُک أَمْرِی وَ طَاعَتُک طَاعَتِی وَ زَجْرُک زَجْرِی وَ نَهْیک نَهْیی وَ مَعْصِیتُک مَعْصِیتِی وَ حِزْبُک حِزْبِی
ص: 240
وَ حِزْبِی حِزْبُ اللَّهِ: «وَ مَنْ یتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُون».(1)
ابو سعید عقیصا از حضرت سید الشّهداء امام حسین(علیه السلام) روایت كرده كه امیر المؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: یا على! تو برادر منى و من برادر تو، من براى نبوّت بر گزیده شده ام و تو براى امامت، من صاحب تنزیلم و تو صاحب تأویل، من و تو دو پدر این امت هستیم.
اى على! تو وصىّ و خلیفه و وزیر و وارث منى، و پدر دو فرزندم، شیعیانت شیعیان من اند و یارانت یارانم و دوستانت دوستانم و دشمنانت دشمنانم.
اى على! تو كنار من هستی سر حوض در روز قیامت، تو همراه منى در مقام محمود، تو پرچمدار منى در آخرت، چنانچه پرچمدار منى در دنیا، خوشبخت است هر كه تو را دوست داشته باشد، و بدبخت است هر كه دشمنت دارد، فرشتگان در آسمان به دوستى تو تقرّب جویند، و به ولایت تو، به خدا دوستدرانت در آسمان بیشترند از زمین.
اى على! تو امین امّت منى و حجّت خدا بر آنها بعد از من، گفتار تو گفتار من است و امرت امر من و طاعتت طاعت من، غدقنت غدقن من و نهیت نهى من و نافرمانیت نافرمانى من و حزبت حزب من و حزب من حزب خدا: «هر كه دوست گیرد خدا و رسولش و كسانى كه گرویدند براستى حزب خدا همانا آنها پیروزند».2_ عَن ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: «وَ مَنْ یتَوَلَّ اللَّهَ»، یعْنِی یحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یعْنِی
ص: 241
مُحَمَّداً(صلی الله علیه و آله و سلم)«وَ الَّذِینَ آمَنُوا»، یعْنِی وَ یحِبُّ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، «فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ»، یعْنِی شِیعَةَ اللَّهِ وَ شِیعَةَ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)وَ شِیعَةَ عَلِی(علیه السلام) هُمُ الْغَالِبُونَ، یعْنِی الْعَالُونَ عَلَى جَمِیعِ الْعِبَادِ، الظَّاهِرُونَ عَلَى الْمُخَالِفِینَ لَهُمْ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَبَدَأَ اللَّهُ فِی هَذِهِ الْآیةِ بِنَفْسِهِ، ثُمَّ ثَنَّى بِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)ثُمَّ ثَلَّثَ بِعَلِی(علیه السلام) (ثُمَّ قَالَ): فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)رَحِمَ اللَّهُ عَلِیاً، اللَّهُمَّ أَدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیثُ دَارَ.(1)
ابن عباس گفت: «و من یتولّ اللّه»، یعنى خدا را دوست بدارید و «رسوله» یعنى محمد(صلی الله علیه و آله)را، «و الذین آمنوا»، یعنى علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) را دوست داشته باشید، «فان حزب اللّه هم الغالبون»، یعنى شیعۀ خدا و شیعۀ محمّد(صلی الله علیه و آله)و شیعۀ على(علیه السلام) آنان هستند كه پیروزند، یعنى بر تمام بندگان برتر و بر مخالفانشان چیره اند. ابن عباس گفت:
خداوند در این آیه از خودش شروع كرد، در مرحلۀ دوّم حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و در مرحلۀ سوّم على(علیه السلام) را گفت، او اضافه كرد: وقتى این آیه نازل شد، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: خدا رحمت كند على را، خدایا حق را با او بگردان هر كجا كه بگردد.
تذکّر: البته برای مطالعۀ بیشتر می توانید به روایت شمارۀ 2، ذیل آیۀ قبل نیز مراجعه فرمایید.
ص: 242
«یا اَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ٭ۖ وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُۥ٭ۚ وَاللّهُ یَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ٭ۗ اِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْكافِرینَ»
اى پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، كاملًا (به مردم) برسان! و اگر نكنى، رسالت او را انجام نداده اى! خداوند تو را از مردم، نگاه مى دارد و خداوند، جمعیت كافران را هدایت نمى كند.
1_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیضِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ، مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی الْبَاقِرِ(صلی الله علیه و آله و سلم)عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ جَدِّهِ(علیه السلام) قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)ذَاتَ یوْمٍ، وَ هُوَ رَاكِبٌ، وَ خَرَجَ عَلِی(علیه السلام) وَ هُوَ یمْشِی، فَقَالَ لَهُ: یا أَبَا الْحَسَنِ! إِمَّا أَنْ تَرْكَبَ وَ إِمَّا أَنْ تَنْصَرِفَ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ تَرْكَبَ إِذَا رَكِبْتُ وَ تَمْشِی إِذَا مَشَیتُ وَ تَجْلِسَ إِذَا جَلَسْتُ إِلَّا أَنْ یكُونَ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ لَا بُدَّ لَک مِنَ الْقِیامِ وَ الْقُعُودِ فِیهِ وَ مَا أَكْرَمَنِی اللَّهُ بِكَرَامَةٍ إِلَّا وَ قَدْ أَكْرَمَک بِمِثْلِهَا ...
... سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
وَ لَقَدْ أَمَرَنِی رَبِّی تَبَارَک وَ تَعَالَى أَنْ أَفْتَرِضَ مِنْ حَقِّک مَا أَفْتَرِضُهُ مِنْ حَقِّی، وَ إِنَّ حَقَّک لَمَفْرُوضٌ عَلَى مَنْ آمَنَ، وَ لَوْلَاک لَمْ یعْرَفْ حِزْبُ اللَّهِ، وَ بِک یعْرَفُ عَدُوُّ اللَّهِ، وَ مَنْ لَمْ یلْقَهُ بِوَلَایتِک لَمْ یلْقَهُ بِشَی ءٍ، وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی: «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّكَ»، یعْنِی فِی وَلَایتِک یا عَلِی، «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ» وَ لَوْ لَمْ أُبَلِّغْ مَا أُمِرْتُ بِهِ مِنْ وَلَایتِک لَحَبِطَ عَمَلِی، وَ مَنْ لَقِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِغَیرِ وَلَایتِک فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ، وَعْدٌ ینْجَزُ لِی، وَ مَا أَقُولُ إِلَّا قَوْلَ رَبِّی تَبَارَک وَ تَعَالَى، وَ إِنَّ الَّذِی أَقُولُ لَمِنَ
ص: 243
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَهُ فِیكَ.(1)
محمّد بن فیض بن مختار از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) نقل كرده كه حضرت فرمودند: روزى پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)از منزلشان، سواره، خارج شدند و حضرت علی(علیه السلام) نیز به همراه ایشان پیاده راه می رفتند، پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: یا على! یا سوار شو یا برگرد، زیرا خداوند به من دستور داده كه سوار شوی موقعى كه من سوارم، و پیاده باش وقتى من پیاده ام و بنشین وقتى من نشسته ام، مگر در بعضى از مأموریتهاى الهی، كه چاره اى از قیام و قعود در آن ندارى.
خداوند هر فضیلت و امتیازى به من داده، به تو نیز مانند آن را داده است، ...
... تا آنجا كه فرمودند:
خداوند مرا مأمور كرده كه آن حقى كه براى خودم واجب است را براى تو نیز واجب بگردانم، حق تو لازم است بر هر كس ایمان به من آورده باشد، اگر تو نبودى دشمن خدا شناخته نمى شد، هر كه خدا را بدون ولایت تو ملاقات كند با دست خالى به پیشگاه او رفته، خداوند این آیه را بر من نازل كرد: «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّكَ»، یعنى برسان آن دستورى كه به تو داده ایم در مورد ولایت علی(علیه السلام)، «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»، اگر تبلیغ آن دستور را در مورد ولایت تو نمى رساندم عملم از میان می رفت، و هر كس خدا را بدون ولایت تو ملاقات كند عملش از میان رفته و عملش موجب فاصلۀ او از خدا مى شود، من آن چه مى گویم از جانب خدا است و آنچه می گویم خدا در بارۀ تو نازل كردهاست.
ص: 244
2_ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) یقُولُ: فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً، أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَكُوا وَاحِداً.
قُلْتُ: أَ تُسَمِّیهِنَّ لِی، جُعِلْتُ فِدَاكَ! فَقَالَ: الصَّلَاةُ، وَ كَانَ النَّاسُ لَا یدْرُونَ كَیفَ یصَلُّونَ، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) فَقَالَ: یا مُحَمَّدُ! أَخْبِرْهُمْ بِمَوَاقِیتِ صَلَاتِهِمْ، ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّكَاةُ، فَقَالَ: یا مُحَمَّدُ! أَخْبِرْهُمْ مِنْ زَكَاتِهِمْ مَا أَخْبَرْتَهُمْ مِنْ صَلَاتِهِمْ، ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ، فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِذَا كَانَ یوْمُ عَاشُورَاءَ بَعَثَ إِلَى مَا حَوْلَهُ مِنَ الْقُرَى، فَصَامُوا ذَلِک الْیوْمَ، فَنَزَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ بَینَ شَعْبَانَ وَ شَوَّالٍ، ثُمَّ نَزَلَ الْحَجُّ، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ(علیه السلام)، فَقَالَ: أَخْبِرْهُمْ مِنْ حَجِّهِمْ مَا أَخْبَرْتَهُمْ مِنْ صَلَاتِهِمْ وَ زَكَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ، ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلَایةُ، وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذَلِک فِی یوْمِ الْجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ، أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی»(1)، وَ كَانَ كَمَالُ الدِّینِ بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَقَالَ: عِنْدَ ذَلِک رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أُمَّتِی حَدِیثُو عَهْدٍ بِالْجَاهِلِیةِ، وَ مَتَى أَخْبَرْتُهُمْ بِهَذَا فِی ابْنِ عَمِّی؟ یقُولُ قَائِلٌ وَ یقُولُ قَائِلٌ، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی مِنْ غَیرِ أَنْ ینْطِقَ بِهِ لِسَانِی، فَأَتَتْنِی عَزِیمَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَتْلَةً، أَوْعَدَنِی إِنْ لَمْ أُبَلِّغْ أَنْ یعَذِّبَنِی، فَنَزَلَتْ: «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی الْقَوْمَ الْكافِرِینَ»، فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِیدِ عَلِی(علیه السلام)، فَقَالَ: أَیهَا النَّاسُ! إِنَّهُ لَمْ یكُنْ نَبِی مِنَ الْأَنْبِیاءِ مِمَّنْ كَانَ قَبْلِی إِلَّا وَ قَدْ عَمَّرَهُ اللَّهُ، ثُمَّ دَعَاهُ، فَأَجَابَهُ، فَأَوْشَک أَنْ أُدْعَى فَأُجِیبَ، وَ أَنَا مَسْئُولٌ وَ أَنْتُمْ مَسْئُولُونَ، فَمَا ذَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ؟
فَقَالُوا: نَشْهَدُ أَنَّک قَدْ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ أَدَّیتَ مَا عَلَیک، فَجَزَاک اللَّهُ أَفْضَلَ جَزَاءِ الْمُرْسَلِینَ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ قَالَ: یا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ! هَذَا وَلِیكُمْ مِنْ
ص: 245
بَعْدِی، فَلْیبَلِّغِ الشَّاهِدُ مِنْكُمُ الْغَائِبَ.(الحدیث)(1)
از ابوالجارود نقل است، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، كه گفت: شنیدم از آن حضرت(علیه السلام) كه مى فرمودند: خداوند(عز وجل)، پنج چیز را بر بندگانش واجب گردانید، پس چهار چیز را عمل نموده و یكى را وا گذاشتند.
عرض كردم: فداى شما گردم! آیا آنها را براى من نام مى برید؟ حضرت فرمودند: نماز، و مردم نمى دانستند كه چگونه نماز بخوانند، پس از آن، جبرئیل(علیه السلام) فرود آمد و گفت: ای محمّد! ایشان را به اوقات نمازى كه باید به جا آورند، خبر ده.
بعد از آن فرمان زكات را، فرود آورد، و گفت: ای محمّد! آنها را از امر زكاتشان خبر ده، همان گونه كه نسبت به امر نمازشان مطلع ساختى.
بعد از آن، وجوب روزه فرود آمد، پس چون روز عاشورا مى رسید (روز دهم محرّم)، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)آبادی های اطراف را فرا می خواندند، و آن روز را روزه مى گرفتند. تا اینكه، وجوب روزۀ ماه مبارک رمضان، كه در میانۀ ماه شعبان و شوّال است، نازل شد.
بعد از آن، وجوب حجّ، فرود آمد، پس جبرئیل نازل شد و گفت كه: ایشان را خبر ده از كیفیت حجّ، همان طور كه آنان را، از چگونگى نماز و زكات و روزۀ ایشان، آگاه نمودید.
سپس، ولایت و وجوب اظهار آن را نازل نمود، و این امر، در روزجمعه در عرفه، بر او وحی شد، و خداوند(عز وجل)، در این باره فرو فرستاد: «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ
ص: 246
عَلَیكُمْ نِعْمَتِی»، و كمال دین، با ولایت على بن ابى طالب(علیه السلام) بود، و آن زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: امّت من هنوز، از زمان جاهلیت، خیلی دور نشده اند، و زمانی كه این امر را، كه در مورد پسر عمویم است، به آنها خبر دهم، هر یک از آنها سخنى خواهد گفت، پس حضرت فرمودند: من این مطلب را در دل خویش گفتم، بدون آنكه زبانم به آن گویا شود. پس از جانب خداوند(عز وجل)، اراده ای قاطع و دستوری روشن رسید، و مرا تهدید كرد، كه اگر آن را ابلاغ نكنم، مرا عذاب كند.
پس این آیه، فرود آمد: «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی الْقَوْمَ الْكافِرِینَ»، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)دست على(علیه السلام) را گرفتند، و فرمودند: اى مردم! به درستى كه خداوند به همۀ پیامبرانى كه پیش از من بوده اند، عمرى طولانی عطا نمود، سپس آنان را به سوی خود فرا خواند، و آنان هم اجابت كردند، و نزدیک است كه من نیز فرا خوانده شوم و اجابت كنم، و از من سؤال خواهد شد و از شما نیز سؤال مى شود، پس شما در جواب چه خواهید گفت؟
پس همه گفتند: شهادت مى دهیم كه شما ابلاغ رسالت خدا كردید و نصیحت و خیرخواهى نمودید، و آنچه بر دوش شما بود، به جا آوردید. پس خداوند شما را، بیش از همۀ پیامبران، جزای خیر و پاداش دهد.
پیامبر(صلی الله علیه و آله)سه مرتبه فرمودند: خدایا، شاهد باش. سپس فرمودند: اى گروه مسلمانان! این شخص، پس از من، ولىّ و صاحب اختیار شما است، پس باید هر كه در این جمع حضور دارد، غایبان را مطلع سازد.
3_ عَنْ أَبِی هُرَیرَةَ، عَنِ النَّبِی(علیهما السلام)قَالَ: لَمَّا أُسْرِی بِی إِلَى السَّمَاءِ، سَمِعْتُ (نِدَاءً مِنْ)
ص: 247
تَحْتِ الْعَرْشِ، أَنَّ عَلِیاً رَایةُ الْهُدَى، وَ حَبِیبُ مَنْ یؤْمِنُ بِی، بَلِّغْ یا مُحَمَّدُ! قَالَ: فَلَمَّا نَزَلَ النَّبِی(علیهما السلام)أَسَرَّ ذَلِک، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّكَ»، فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ، «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ».(1)
از ابو هریره نقل است كه گفت: پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: در شب معراج، آن هنگام كه در آسمان سیر مى كردم، ندایى جذّاب از زیر عرش بگوشم رسید، كه چنین مى گفت: به درستى كه على(علیه السلام) علَم هدایت و حبیب و محبوب مؤمن به من است، اى محمّد! پیامت را ابلاغ كن.
چون پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)به زمین بازگشتند، این پیام را سرّى نگه داشتند و كتمان كردند، تا این كه خداى سبحان آیۀ شریفۀ : «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّكَ» را در بارۀ على بن ابى طالب(علیه السلام) نازل فرمود، و در ادامه فرمان داد: «و إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ».
4_ عَن ابْنِ عَبَّاسٍ، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک، الْآیةَ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی(علیه السلام)، أُمِرَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)أَنْ یبَلِّغَ فِیهِ، فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)بِیدِ عَلِی(علیه السلام) فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ.(2)
از ابن عباس روایت است كه در بارۀ آیۀ شریفۀ : «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک ...» گفت: این آیه دربارۀ علىّ بن ابى طالب(علیهالسلام) نازل شده است، زمانی كه پیامبر(صلی الله علیه و آله)مأموریت یافت، ولایت را دربارۀ او ابلاغ كند، پس دست او را گرفت و
ص: 248
گفت: هر كس كه من مولاى اویم على مولاى اوست، خدایا! هر كس كه او را دوست دارد دوست بدار، و هر كس كه او را دشمن بدارد دشمن بدار.
5_ تَفْسِیرِ الثَّعَالِبِی: قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام): مَعْنَاهُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک فِی فَضْلِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ، أَخَذَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)بِیدِ عَلِی(علیه السلام)، فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ.(1)
در تفسیر ثعالبی روایت است كه امام صادق(علیه السلام) فرمودند: معنای این آیه چنین است كه آنچه در فضیلت علی بن ابی طالب(علیه السلام)، از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است را، ابلاغ كن، پس چون این آیه نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)دست حضرت علی(علیه السلام) را گرفتند، و فرمودند: هركس من مولای او هستم، پس این علی مولای اوست.
ص: 249
«قُلْ یا اَهْلَ الْكِتابِ لَسْتُمْ عَلى شَیْءٍ حَتّى تُقیمُوا التَّوْرىةَ وَالْاِنْجیلَ وَما اُنْزِلَ اِلَیْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ٭ۗ وَلَیَزیدَنَّ كَثیرًا مِنْهُمْ ما اُنْزِلَ اِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْیانًا وَكُفْرًا٭ۖ فَلا تَاْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرینَ»
اى اهل كتاب! شما هیچ آیین صحیحى ندارید، مگر اینكه تورات و انجیل و آنچه را از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده است، برپا دارید. ولى آنچه بر تو از سوى پروردگارت نازل شده، (نه تنها مایه بیدارى آنها نمى گردد، بلكه) بر طغیان و كفر بسیارى از آنها مى افزاید. بنا بر این، از این قوم كافر، (و مخالفت آنها،) غمگین مباش!
عَنْ حُمْرَانَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «یا أَهْلَ الْكِتابِ لَسْتُمْ عَلى شَی ءٍ حَتَّى تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لَیزِیدَنَّ كَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک طُغْیاناً وَ كُفْراً»، قَالَ: هِی وَلَایةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از حمران نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر در بارۀ فرمایش خدای متعال: «یا أَهْلَ الْكِتابِ لَسْتُمْ عَلى شَی ءٍ حَتَّى تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لَیزِیدَنَّ كَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک طُغْیاناً وَ كُفْراً»، فرمودند: منظور، ولایت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) است.
ص: 250
«بَلْ بَدا لَهُمْ ما كانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ٭ۖ وَلَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَاِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ»
بلكه اعمال و نیاتى كه قبلًا پنهان مى كردند، در برابر آنها آشكار شد، و اگر بازگردند، به همان اعمالى كه از آن نهى شده بودند، بازمى گردند، آنها دروغگو هستند.
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، رَضِی اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: رَأَیتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، وَ هُوَ خَارِجٌ مِنَ الْكُوفَةِ، فَتَبِعْتُهُ مِنْ وَرَائِهِ حَتَّى صَارَ إِلَى جَبَّانَةِ الْیهُودِ، وَ وَقَفَ فِی وَسَطِهَا وَ نَادَى: یا یهُودُ! فَأَجَابُوهُ مِنْ جَوْفِ الْقُبُورِ: لَبَّیكَ! لَبَّیكَ! مُطَاعٌ، یعْنُونَ بِذَلِک یا سَیدَنَا، فَقَالَ: كَیفَ تَرَوْنَ الْعَذَابَ؟
فَقَالُوا: بِعِصْیانِنِا لَک كَهَارُونَ فَنَحْنُ وَ مَنْ عَصَاک فِی الْعَذَابِ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ، ثُمَّ صَاحَ صَیحَةً كَادَتِ السَّمَاوَاتُ ینْقَلِبْنَ، فَوَقَعْتُ مَغْشِیاً عَلَى وَجْهِی مِنْ هَوْلِ مَا رَأَیتُ، فَلَمَّا أَفَقْتُ رَأَیتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) عَلَى سَرِیرٍ مِنْ یاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ، عَلَى رَأْسِهِ إِكْلِیلٌ مِنَ الْجَوْهَرِ، وَ عَلَیهِ حُلَلٌ خُضْرٌ وَ صُفْرٌ، وَ وَجْهُهُ كَدَارَةِ الْقَمَرِ، فَقُلْتُ: یا سَیدِی! هَذَا مُلْک عَظِیمٌ!
قَالَ: نَعَمْ، یا جَابِرُ! إِنَّ مُلْكَنَا أَعْظَمُ مِنْ مُلْک سُلَیمَانَ بْنِ دَاوُدَ، وَ سُلْطَانَنَا أَعْظَمُ مِنْ سُلْطَانِهِ، ثُمَّ رَجَعَ، وَ دَخَلْنَا الْكُوفَةَ، وَ دَخَلْتُ خَلْفَهُ إِلَى الْمَسْجِدِ، فَجَعَلَ یخْطُو
ص: 251
خُطُوَاتٍ، وَ هُوَ یقُولُ: لَا وَ اللَّهِ! لَا فَعَلْتُ، لَا وَ اللَّهِ! لَا كَانَ ذَلِک أَبَداً.
فَقُلْتُ: یا مَوْلَای! لِمَنْ تُكَلِّمُ، وَ لِمَنْ تُخَاطِبُ، وَ لَیسَ أَرَى أَحَداً؟! فَقَالَ: یا جَابِرُ! كُشِفَ لِی عَنْ بَرَهُوتَ، فَرَأَیتُ شَیبُویه وَ حَبْتَرَ، وَ هُمَا یعَذَّبَانِ فِی جَوْفِ تَابُوتٍ فِی بَرَهُوتَ، فَنَادَیانِی: یا أَبَا الْحَسَنِ! یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! رُدَّنَا إِلَى الدُّنْیا نُقِرَّ بِفَضْلِک وَ نُقِرَّ بِالْوَلَایةِ لَک، فَقُلْتُ: لَا، وَ اللَّهِ! لَا فَعَلْتُ، لَا، وَ اللَّهِ! لَا كَانَ ذَلِک أَبَداً، ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیةَ: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ»، یا جَابِرُ! وَ مَا مِنْ أَحَدٍ خَالَفَ وَصِی نَبِی، إِلَّا حُشِرَ أَعْمَى، یتَكَبْكَبُ فِی عَرَصَاتِ الْقِیامَةِ.(1)
از جابر بن عبدالله، که رحمت خدا بر او باد، روایت شده است که گفت: حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) را، هنگامی که از کوفه بیرون می آمدند، دیدم، به دنبال ایشان راه افتادم، تا این که به قبرستان یهودیان رسیدند، و در وسط آن ایستادند، و ندا سر دادند: ای یهودیان! ای یهودیان! پس از داخل قبرهایشان، جواب دادند: بله، بله، ای مطلاع ما! یعنی: ای سرور ما!
حضرت فرمودند: چگونه عذاب را چشیدید؟ گفتند: به علت سرکشی و نافرمانی از شما، که به منزلۀ هارون هستید، ما و آنان که از شما نافرمانی کردند، تا روز قیامت در عذاب به سر خواهیم برد.
سپس فریادی بر آوردند که نزدیک بود آسمانها شکافته شوند، پس من از آن صحنۀ هولناک، بی هوش با صورت بر زمین افتادم، و هنگامی که به هوش آمدم، امیر المؤمنین(علیه السلام) را دیدم که بر تختی از یاقوت سرخ نشسته اند، و بر سرشان تاجی از
ص: 252
جواهر است، و حلّه های سبز و زرد بر تن دارند، و چهرۀ ایشان مانند قرص ماه می درخشد.
پس عرض كردم: ای سرورم! این ملک، بس عظیم است! حضرت فرمودند: آری، ای جابر! مُلک ما، از ملک سلیمان فرزند داود، بزرگتر است، و سلطنت ما، از سلطنت او عظیم تر است.
سپس بازگشته و وارد کوفه شدیم، و من به دنبال ایشان وارد مسجد شدم، ایشان چند گام برداشتند، در حالی که می فرمودند: به خدا قسم! این کار را نمی کنم، نه، به خدا، این کار، هیچ گاه از من سر نزند.
عرض كردم: ای سرورم! با چه کسی صحبت می کنید؟ و چه کسی را مورد خطاب قرار می دهید؟ در حالی که من کسی را نمی بینم!
حضرت فرمودند: ای جابر! حجابها كنار رفت، و برهوتی برای من نمایان شد، پس شنبویه و حبتر را دیدم، در حالی که در آن برهوت، در درون تابوتی، شکنجه می شدند، پس مرا صدا زدند: ای ابا الحسن! ای امیر مؤمنان! ما را به دنیا برگردان تا به فضیلت و ولایت تو اقرار و اعتراف کنیم. پس گفتم: به خدا قسم! این کار را نمی کنم، نه، به خدا! این کار هیچگاه از من سر نزند. سپس این آیه را خواندند: «وَلَوْ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ»، ای جابر! هیچ کسی با وصیّ یکی از پیامبران، مخالفت نکند، مگر این که خداوند او را در روز قیامت، نابینا محشور می کند، تا در صحنه های قیامت، افتان و خیزان بر زمین بخورد.
ص: 253
«فَلَمّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِه فَتَحْنا عَلَیْهِمْ اَبْوابَ كُلِّ شَیْءٍ ...»
پس چون آنچه را بدان پند داده شدند فراموش كردند درهاى همه چیز را بر آنان بگشودیم.
عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَی ءٍ»، قَالَ: أَمَّا قَوْلُهُ: «فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ»، یعْنِی فَلَمَّا تَرَكُوا وَلَایةَ عَلِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ قَدْ أُمِرُوا بِهِ، «فَتَحْنا عَلَیهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَی ءٍ»، یعْنِی دَوْلَتَهُمْ فِی الدُّنْیا، وَ مَا بُسِطَ لَهُمْ فِیهَا .(الحدیث)(1)
از ابو حمزه نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَی ءٍ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: امّا فرمایش خداوند: «فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ»، یعنى هنگامی كه ولایت و امامت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) را ترک كردند و نپذیرفتند، در حالی كه مأمور به قبول و پذیرش آن بودند، «فَتَحْنا عَلَیهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَی ءٍ»، یعنی دولت آنها در دنیا و آنچه در آن برای آنها، فراهم شده است.
ص: 254
«اݗَلَّذینَ ءامَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا ایمانَهُمْ بِظُلْمٍ اُولئِكَ لَهُمُ الْاَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ»
آنها كه ایمان آوردند، و ایمان خود را با شرک و ستم آلوده نكردند، ایمنى فقط برای آنهاست، و آنها هدایت یافتگانند!
1_ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ»، قَالَ: بِمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله)مِنَ الْوَلَایةِ، وَ لَمْ یخْلِطُوهَا بِوَلَایةِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، فَهُوَ الْمُلَبَّسُ بِالظُّلْمِ.(1)
از عبد الرّحمان بن كثیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداى(عز وجل): «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ»، فرمودند: یعنی كسانی كه فقط، به آن ولایتی ایمان دارند، كه آن را حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)آورد ه اند، (یعنی ولایت امیر المؤمنین علی(علیه السلام))، و آن را با پذیرش ولایت فلان و فلان، نیامیخته باشند، پس اگر كسی چنین كند، ایمانش را به ظلم و ستم تیره كرده است.
2_ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ، مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِک لَهُمُالْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ»، قَالَ
ص: 255
أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): یا أَبَانُ! أَنْتُمْ تَقُولُونَ هُوَ الشِّرْک بِاللَّهِ، وَ نَحْنُ نَقُولُ هَذِهِ الْآیةُ نَزَلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، لِأَنَّهُ لَمْ یشْرِک بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَینٍ قَطُّ، وَ لَمْ یعْبُدِ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى، وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ صَلَّى مَعَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَهُ فَهَذِهِ الْآیةُ نَزَلَتْ فِیهِ.(1)
از ابان بن تغلب نقل است كه گفت: به حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِک لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ»، گفتم، حضرت فرمودند: ای ابان! شما می گویید آن، شرک به خدا است، و ما می گوییم این آیه، دربارۀ علی بن ابی طالب(علیه السلام) نازل شده است، زیرا آن حضرت، به اندازۀ چشم به هم زدنی هم، به خدا شرک نورزیدند، و لحظه ای، لات و عزّی را نپرستیدند، ایشان، اوّلین كسی بودند كه با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)نماز خواندند، و اوّلین كسی بودند كه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)را تصدیق كردند، پس این آیه در خصوص ایشان، نازل شد.
ص: 256
«اَوَ مَنْ كانَ مَیْتًا فَاَحْیَیْناهُ وَجَعَلْنا لَهُۥ نُورًا یَمْشی بِه فِی النّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُۥ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها٭ۚ كَذلِكَ زُیِّنَ لِلْكافِرینَ ما كانُوا یَعْمَلُونَ»
آیا كسى كه مرده بود، سپس او را زنده كردیم، و نورى برایش قرار دادیم كه با آن در میان مردم راه برود، همانند كسى است كه در ظلمتها باشد و از آن خارج نگردد؟! این گونه براى كافران، اعمال (زشتى) كه انجام مى دادند، تزیین شده (و زیبا جلوه كرده) است.
1_ عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعالَی: «أَ وَ مَنْ كانَ مَیتاً فَأَحْییناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ»، قَالَ: الْمَیتُ الَّذِی لَا یعْرِفُ هَذَا الشَّأْنَ یعْنِی هَذَا الْأَمْرَ، «وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً»، إِمَاماً یأْتَمُّ بِهِ یعْنِی عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، قُلْتُ: فَقَوْلُهُ «كَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنْها»، فَقَالَ: بِیدِهِ هَكَذَا، هَذَا الْخَلْقُ الَّذِی لَا یعْرِفُونَ شَیئاً.(1)
از برید عجلى نقل است كه گفت: از امام باقر(علیه السلام) دربارۀ این سخن خداى تبارک و تعالى: «أَ وَ مَنْ كانَ مَیتاً فَأَحْییناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: میت، كسى است كه این مقام را نمى شناسد، یعنى این امر را، «وَ
ص: 257
جَعَلْنا لَهُ نُوراً»، یعنى امامى كه به او اقتدا مى كند، یعنى على بن ابى طالب(علیه السلام)، گفتم: پس این سخن خداوند: «كَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنْها»، یعنى چه؟ حضرت (درحالى كه با دستشان اشاره مى كردند) فرمودند: این مردمى هستند كه چیزى نمى دانند.
2_ عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ قَالَ: «أَ وَ مَنْ كانَ مَیتاً فَأَحْییناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ»، قَالَ: الْمَیتُ الَّذِی لَا یعْرِفُ هَذَا الشَّأْنَ.
قَالَ: أَ تَدْرِی مَا یعْنِی مَیتاً؟ قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! لَا، قَالَ: الْمَیتُ الَّذِی لَا یعْرِفُ شَیئاً فَأَحْیینَاهُ بِهَذَا الْأَمْرِ، «وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ»، قَالَ: إِمَاماً یأْتَمُّ بِهِ، قَالَ: «كَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنْها»، قَالَ: كَمَثَلِ هَذَا الْخَلْقِ الَّذِینَ لَا یعْرِفُ الْإِمَامَ.(1)
از برید عجلى، نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداى عز و جل: «أَ وَ مَنْ كانَ مَیتاً فَأَحْییناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ»، فرمودند: میت، كسى است كه این مقام (امامت) را نمى شناسد، سپس فرمودند: آیا مى دانى «میتاً» یعنى چه؟ عرض كردم: قربانت گردم! خیر، فرمودند: میت، كسى است كه چیزى را نمى داند، پس ما او را با شناخت امام زنده می كنیم. «وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ»، فرمودند: برایش امامى قرار می دهیم كه از او پیروى كند، «كَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنْها»، فرمودند: مانند این مردمى كه امام را نمى شناسند.
ص: 258
«قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ٭ۖ فَلَوْ شاءَ لَهَدىكُمْ اَجْمَعینَ»
بگو، حجّت بالغه و دلیل قاطع از آنِ خداست، پس اگر او بخواهد همۀ شما را (از طریق اجبار) هدایت می كند.
عَنْ سَدِیرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! مَا أَنْتُمْ؟ قَالَ(علیه السلام): نَحْنُ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ، وَ نَحْنُ تَرَاجِمَةُ وَحْی اللَّهِ، وَ نَحْنُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَى مَنْ دُونَ السَّمَاءِ وَ مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ.(1)
از سدیر نقل است كه گفت: به حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) عرض كردم: فداى شما گردم! شما چه صفاتی دارید؟ حضرت فرمودند: ما خزانه دار علم خدا هستیم، ما مترجم وحى خدا هستیم، ما حجّت رسای پروردگاریم، بر هر كسی كه زیر آسمان، و هر كسی كه روى زمین است.
ص: 259
«قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَیْكُمْ٭ۖ اَلّا تُشْرِكُوا بِه شَیْئًا٭ۖ وَبِالْوالِدَیْنِ اِحْسانًا ...»
بگو: بیایید آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده است برایتان بخوانم: اینكه چیزى را شریک خدا قرار ندهید! و به پدر و مادر نیكى كنید!
1_ عَنْ سَیدِ الْوَصِیینَ، أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، عَنْ سَیدِ النَّبِیینَ، مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ(علیهما السلام)، خَاتَمِ النَّبِیینَ، أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَیكُمْ طَاعَتِی، وَ نَهَاكُمْ عَنْ مَعْصِیتِی، وَ أَوْجَبَ عَلَیكُمْ اتِّبَاعَ أَمْرِی، وَ فَرَضَ عَلَیكُمْ مِنْ طَاعَةِ عَلِی بَعْدِی، مَا فَرَضَهُ مِنْ طَاعَتِی، وَ نَهَاكُمْ مِنْ مَعْصِیتِهِ، عَمَّا نَهَاكُمْ عَنْهُ مِنْ مَعْصِیتِی، وَ جَعَلَهُ أَخِی وَ وَزِیرِی وَصِیی وَ وَارِثِی، وَ هُوَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ، حُبُّهُ إِیمَانٌ، وَ بُغْضُهُ كُفْرٌ، وَ مُحِبُّهُ مُحِبِّی، وَ مُبْغِضُهُ مُبْغِضِی، وَ هُوَ مَوْلَى مَنْ أَنَا مَوْلَاهُ، وَ أَنَا مَوْلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ، وَ أَنَا وَ إِیاهُ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ.(1)
از حضرت مولا امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) نقل است كه فرمودند: روزی، خاتم الانبیاء، حضرت محمّد بن عبد الله(علیهما السلام)فرمودند: همانا خداى تبارک و تعالى، اطاعت از مرا، بر شما واجب فرموده، و شما را از نافرمانى من نهی نموده، و فرمانبرداری از امر مرا، بر شما لازم دانسته است، و پس از من، اطاعت از على(علیه السلام) را بر شما واجب فرموده، همانگونه كه اطاعت مرا واجب فرموده بود، و شما را از نافرمانى
ص: 260
علی(علیه السلام) نهی نموده، همانگونه كه ترک نافرمانی مرا بر شما فرض و لازم دانسته بود، و خداوند او را برادر و وزیر و وصىّ و وارث من قرار داده است، او از من است و من از اویم، حبّ و دوستی او ایمان است، و بغض و دشمنی نسبت به او كفر است، دوستدار او دوستدار من است، و دشمن او دشمن من، و او مولا و آقاى هر كسی است كه من مولا و آقاى اویم، و من مولاى هر زن و مرد مسلمانم، و من و او دو پدر این امّت هستیم.
2_ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِی، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام): حَقُّ عَلِی(علیه السلام) عَلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ، كَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ.(1)
از جابر نقل است كه گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: حق علی(علیه السلام) بر این امّت، مثل حق پدر بر فرزندش است.
تذکّر: البته برای مطالعۀ بیشتر، می توانید به روایات ذیل آیۀ 2/83 مراجعه فرمایید».
ص: 261
«وَاَنَّ هذا صِراطی مُسْتَقیمًا فَاتَّبِعُوهُ٭ۖ وَلا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبیلِه٭ۚ ذلِكُمْ وَصّىكُمْ بِه لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»
این راه مستقیم من است، از آن پیروى كنید! و از راه هاى پراكنده پیروى نكنید، كه شما را از طریق حق، دور مى سازد! این چیزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مى كند، شاید پرهیزگارى پیشه كنید!
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ»، قَالَ: هُوَ وَ اللَّهِ عَلِی الْمِیزَانُ وَ الصِّرَاطُ.(1)
از ابو حمزۀ ثمالى نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) دربارۀ تفسیر آیۀ : «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: به خدا سوگند! منظور على(علیه السلام) است كه او میزان و صراط مستقیم است.
2_ عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِیلِهِ»، قَالَ: أَ تَدْرِی مَا یعْنِی بِ «صِراطِی مُسْتَقِیماً»؟ قُلْتُ: لَا، قَالَ: وَلَایةَ عَلِی(علیه السلام) وَ الْأَوْصِیاءِ(علیهما السلام)، قَالَ: وَ تَدْرِی مَا یعْنِی «فَاتَّبِعُوهُ»؟ قُلْتُ: لَا، قَالَ: یعْنِی عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، قَالَ: وَ تَدْرِی مَا یعْنِی «وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِیلِهِ»؟ قُلْتُ: لَا، قَالَ: وِلَایةَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، قَالَ: وَ تَدْرِی مَا یعْنِی «فَتَفَرَّقَ بِكُمْ
ص: 262
عَنْ سَبِیلِهِ»؟ قَالَ: یعْنِی سَبِیلَ عَلِی(علیه السلام).(1)
از برید عجلى نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِیلِهِ»، آیا مى دانى منظور از «صراطى مستقیماً» چیست؟ عرض كردم: خیر، حضرت فرمودند: ولایت على بن ابی طالب(علیه السلام) و اوصیای ایشان(علیهم السلام)است.
سپس حضرت فرمودند: و آیا مى دانى منظور از «فاتّبعوه» چیست؟ عرض كردم: خیر، فرمودند: یعنى، از على بن ابى طالب(علیه السلام)، پیروی كنید، باز حضرت فرمودند: و آیا مى دانى منظور از «وَ لا تَتَّبِعُوا اَلسُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِیلِهِ» چیست؟ عرض كردم: خیر، فرمودند: قسم به خدا! ولایت فلانى و فلانى است.
آنگاه فرمودند: آیا مى دانى منظور از «فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِیلِهِ» چیست؟ عرض كردم: خیر، حضرت فرمودند: یعنى از راه على(علیه السلام).
3_ ابن شهر آشوب، عَن ابْن عَبَّاسٍ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یحْكُمُ وَ عَلِی بَینَ یدَیهِ مُقَابَلَتَهُ، وَ رَجُلٌ عَنْ یمِینِهِ، وَ رَجُلٌ عَنْ شِمَالِهِ، فَقَالَ: الْیمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ، وَ الطَّرِیقُ الْمُسْتَوِی الْجَادَّةُ، ثُمَّ أَشَارَ بِیدِهِ، وَ أَنَّ هَذَا صِرَاطُ عَلِی مُسْتَقِیمٌ فَاتَّبِعُوهُ.(2)
ابن شهر آشوب، از ابن عباس نقل كرده است كه: رسول خدا(صلیالله علیه و آله)قضاوت
ص: 263
مى كردند، درحالى كه على(علیه السلام) در برابر ایشان، و مردى در سمت راست و مردى دیگر در سمت چپشان، نشسته بودند، پس پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: جهت راست و چپ، موجب گمراهى می شود، و راه درست، همان راه مستقیم است، سپس با دست خود به امیر المؤمنین(علیه السلام) اشاره كردند و فرمودند: همانا راه علی(علیه السلام) راه راست و مستقیم است، پس از او پیروی كنید.
ص: 264
«هَلْ یَنْظُرُونَ اِلّا اَنْ تَاْتِیَهُمُ الْمَلائِكَةُ اَوْ یَاْتِیَ رَبُّكَ اَوْ یَاْتِیَ بَعْضُ ءایاتِ رَبِّكَ٭ۗ یَوْمَ یَاْتی بَعْضُ ءایاتِ رَبِّكَ لا یَنْفَعُ نَفْسًا ایمانُها لَمْ تَكُنْ ءامَنَتْ مِنْ قَبْلُ اَوْ كَسَبَتْ فی ایمانِها خَیْرًا٭ۗ قُلِ انْتَظِرُوا اِنّا مُنْتَظِرُونَ»
آیا انتظارى غیر از این دارند كه فرشتگان به سویشان بیایند، یا پروردگارت بیاید، یا برخى از نشانه هاى پروردگارت بیاید؟! روزى كه برخى از نشانه هاى پروردگارت (پدید) آید، آن وقت كسى كه قبلًا ایمان نیاورده، یا در ایمانش نیكى كسب نكرده است، ایمان آوردنش دیگر سودى نخواهد داشت، بگو: منتظر باشید! كه ما (هم) منتظریم.
1_ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «لا ینْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ»، یعْنِی فِی الْمِیثَاقِ، «أَوْ كَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیراً»، قَالَ: الْإِقْرَارُ بِالْأَنْبِیاءِ وَ الْأَوْصِیاءِ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) خَاصَّةً، قَالَ: لَا ینْفَعُ إِیمَانُهَا لِأَنَّهَا سُلِبَتْ.(1)
از هشام بن حكم نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند عزّ و جلّ: «لا ینْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ»، یعنی در میثاق، «أَوْ كَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیراً»، فرمودند: مقصود اعتقاد به انبیاء و اوصیاء(علیهما السلام)،
ص: 265
و به خصوص ایمان به امیر المؤمنین(علیه السلام)، است، و فرمودند: آنكه ایمانش سودی نمی دهد، چون ایمانش گرفته شده، و بى ایمان از دنیا می رود.
2_ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: كُنْتُ مَعَهُ جَالِساً، فَرَأَیتُ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَدْ قَامَ، فَرَفَعَ رَأْسَهُ، وَ هُوَ یقُولُ: یا أَبَا الرَّبِیعِ! حَدِیثٌ تَمْضَغُهُ الشِّیعَةُ بِأَلْسِنَتِهَا، لَا تَدْرِی مَا كُنْهُهُ، قُلْتُ: مَا هُوَ، جَعَلَنِی اللَّهُ فِدَاكَ!؟
قَالَ: قَوْلُ أَبِی، عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام): إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ، لَا یحْتَمِلُهُ، إِلَّا مَلَک مُقَرَّبٌ، أَوْ نَبِی مُرْسَلٌ، أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.
یا أَبَا الرَّبِیعِ! أَ لَا تَرَى أَنَّهُ یكُونُ مَلَک وَ لَا یكُونُ مُقَرَّباً، وَ لَا یحْتَمِلُهُ إِلَّا مُقَرَّبٌ، وَ قَدْ یكُونُ نَبِی وَ لَیسَ بِمُرْسَلٍ، وَ لَا یحْتَمِلُهُ إِلَّا مُرْسَلٌ، وَ قَدْ یكُونُ مُؤْمِنٌ وَ لَیسَ بِمُمْتَحَنٍ وَ لَا یحْتَمِلُهُ إِلَّا مُؤْمِنٌ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.(1)
از ابو ربیع شامى نقل است كه گفت: در محضر حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) نشسته بودم، كه ناگهان حضرت برخاستند و سرشان را بلند كردند، و فرمودند: اى ابو ربیع! شیعیان حدیثى را به زبانشان جاری مى كنند، ولى حقیقت آن را درک نمى كنند.
عرض كردم: خداوند مرا فدای شما گرداند، آن حدیث چیست؟
حضرت فرمودند: فرمایش پدرم، على بن ابى طالب(علیه السلام) است كه فرمودند: همانا امر ما سخت و دشوار است، و فقط برای فرشتۀ مقرّب، و یا پیامبر مرسل، و یا بنده اى
ص: 266
كه خداوند قلبش را با ایمان امتحان كرده باشد، قابل تحمّل است.
اى ابو ربیع! آیا مى دانى كه گاهى ممکن است فرشته باشد، ولی مقرّب نباشد، پس فقط فرشته اى كه مقرّب است، مى تواند تحمّل كند، و گاهی پیامبر است ولى مرسل نیست، پس فقط پیامبر مرسل می تواند آن را تحمّل كند، و گاهی شخص مؤمن است، ولی مورد امتحان الهی قرار نگرفته است، پس فقط مؤمنى كه خداوند قلبش را با ایمان امتحان كرده باشد، مى تواند آن را تحمّل نماید.
ص: 267
«اِنَّ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَكانُوا شِیَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فی شَیْءٍ٭ۚ اِنَّما اَمْرُهُمْ اِلَى اللّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا یَفْعَلُونَ»
كسانى كه آئین خود را پراكنده ساختند، و به دسته هاى گوناگون
تقسیم شدند، تو هیچ گونه رابطه اى با آنها ندارى! سر و كار آنها، تنها با خداست سپس خدا آنها را از آنچه انجام مى دادند، با خبر مى كند.
1_ العیاشی: عَنْ كُلَیبٍ الصَّیدَاوِی، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ كانُوا شِیعاً»، قَالَ: كَانَ عَلِی(علیه السلام) یقْرَؤُهَا: «فَارَقُوا دِینَهُمْ»، قَالَ: فَارَقَ وَ اللَّهِ الْقَوْمُ دِینَهُمْ.(1)
عیاشى: از كلیب صیداوى آورده است كه: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) دربارۀ این سخن خداى عزّ و جل: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ كانُوا شِیعاً»، پرسیدم، حضرت فرمودند: على(علیه السلام) این آیه را این گونه مى خواندند: «فارقوا دینهم»، و فرمودند: به خدا قسم! قوم از دینشان جدا شدند.
2_ فی تفسیر القمی: قَوْلُهُ: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ كانُوا شِیعاً»، قَالَ: فَارَقُوا أَمِیرَ
ص: 268
الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ صَارُوا أَحْزَاباً.(1)
على بن ابراهیم، دربارۀ این سخن خداى تبارک و تعالى: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ كانُوا شِیعاً»، گفت: از امیر المؤمنین(علیه السلام) جدا شدند و گروه گروه شدند.
ص: 269
«... وَقالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذی هَدىنا لِهذا وَما كُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا اَنْ هَدىنَا اللّهُ٭ۖ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ٭ۖ وَنُودُوا اَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ اُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»
و گفتند: ستایش مخصوص خدایى است كه ما را به این (نعمت ها) رهنمون شد و اگر خدا ما را راهنمایى نكرده بود، ما هرگز هدایت نمى یافتیم، مسلّماً فرستادگان پروردگار ما، حق را آوردند، و (آنگاه) به آنان ندا داده مى شود كه: این بهشت است كه آن را به سبب آنچه همواره انجام مى دادید، آن را به ارث داده شدید.
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِی لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ»، فَقَالَ: إِذَا كَانَ یوْمُ الْقِیامَةِ، دُعِی بِالنَّبِی(صلی الله علیه و آله)وَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ بِالْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ(علیهما السلام)، فَینْصَبُونَ لِلنَّاسِ، فَإِذَا رَأَتْهُمْ شِیعَتُهُمْ، قَالُوا: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِی لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ»، یعْنِی هَدَانَا اللَّهُ فِی وَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ(علیهما السلام).(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش
ص: 270
خداى(عز وجل): «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِی لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ»، فرمودند: هنگامی كه روز قیامت بر پا شود، پیامبر(صلی الله علیه و آله)و امیر المؤمنین(علیه السلام) و ائمّه از فرزندان ایشان، را مى طلبند، و ایشان را براى (شفاعت) مردم، منصوب مى نمایند، پس، چون شیعیانشان، آنها را ببینند، مى گویند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِی لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ»، یعنى: سپاس خدایی را كه ما را به وسیلۀ ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) و امامان از فرزندان ایشان، هدایت فرمود.
ص: 271
«وَنادى اَصْحابُ الْجَنَّةِ اَصْحابَ النّارِ اَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا٭ۖ قالُوا نَعَمْ٭ۚ فَاَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ اَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمینَ»
و بهشتیان دوزخیان را صدا مى زنند كه: «آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود، همه را حق یافتیم، آیا شما هم آنچه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟!» گفتند: آری، در این هنگام، ندادهنده اى در میان آنها ندا مى دهد كه: «لعنت خدا بر ستمگران باد»!
1_ رَوَى أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْكَانِی، بِإِسْنَادِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیةِ، عَنْ عَلِی(علیه السلام)، أَنَّهُ قَالَ: أَنَا ذَلِک الْمُؤَذِّنُ.(1)
حاکم ابو القاسم حسکانی، با سند خود، از محمّد بن حنفیه، از حضرت علی(علیه السلام)، روایت کرده است که آن حضرت فرمودند: من، آن مؤذّن هستم.
2_ الْحُسَینُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى
ص: 272
الظَّالِمِینَ»، قَالَ: الْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
حسین بن محمّد، از معلّى بن محمّد، از وشّاء، از احمد بن عمر حلّال روایت كرده است كه گفت: سؤال كردم از حضرت امام موسى كاظم(علیه السلام) از فرمایش خداى تعالى: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ»، حضرت فرمودند: «آن آواز دهنده، امیر المؤمنین(علیه السلام) است».
3_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ(علیه السلام) قَالَ: الْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، یؤَذِّنُ أَذَاناً یسْمَعُ الْخَلَائِقُ كُلُّهَا، و الدلیل على ذلک قول الله عزّ و جل فی سورة براءة: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»،(2) فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): كُنْتُ أَنَا الْأَذَانَ فِی النَّاسِ.(3)
از على بن ابراهیم نقل است كه گفت: پدرم از محمّد بن فضیل، از حضرت ابو الحسن(علیه السلام) روایت كرده است كه فرمودند: مؤذِّن، امیر مؤمنان(علیه السلام) است، كه اذانى را سر مى دهد كه همۀ آفریدگان آن را مى شنوند، و دلیل این ادعا، سخن خداى عزّ و جل در سورۀ برائت(توبه) است: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»، پس امیر مؤمنان(علیه السلام) فرمودند: اذان مردم، من بودم.
ص: 273
4_ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنَ عَلِی(علیهما السلام)قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)بِالْكُوفَةِ بَعْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنَ النَّهْرَوَانِ، وَ بَلَغَهُ أَنَّ مُعَاوِیةَ، یسُبُّهُ وَ یلْعَنُهُ وَ یقْتُلُ أَصْحَابَهُ، فَقَامَ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیهِ وَ صَلَّى عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)و ... الی ان قال(علیه السلام):
وَ أَنَا الْمُؤَذِّنُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ»، أَنَا ذَلِک الْمُؤَذِّنُ.(1)
از جابر جعفى، روایت شده است كه امام باقر(علیه السلام) فرمودند: امیر مؤمنان على بن ابى طالب(علیه السلام) در هنگام ترک نهروان این خطبه را ایراد فرمودند، زیرا به ایشان خبر رسیده بود، كه معاویه به وى دشنام مى دهد، و از او خرده مى گیرد، و اصحابش را به قتل مى رساند، سپس به ایراد خطبه پرداختند، تا این جا كه گفتند: مؤذّن در دنیا و آخرت من ام، خداى عزّ و جل مى فرماید: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ»، و آن موذّن، من هستم، و نیز مى فرماید: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ»، من هستم.
5_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ لِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ فِی كِتَابِ اللَّهِ أَسْمَاءً، لَا یعْرِفُهَا النَّاسُ، مِنْهَا قَوْلُهُ تَعَالَی: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ» فَهُوَ الْمُؤَذِّنُ بَینَهُمْ، یقُولُ: أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ
ص: 274
عَلَى الَّذِینَ كَذَّبُوا بِوَلَایتِی، وَ اسْتَخَفُّوا بِحَقِّی.(1)
از ابن عباس روایت كرده است كه گفت: علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) در كتاب خدا نام هایى دارد كه مردم آنها را نمى شناسند، و از آن جمله است این سخن خداى تبارک و تعالى: « فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ»، و او همان مؤذن (ندا دهنده) است كه در میان مردم اذان سرمى دهد و مى گوید: آگاه باشید، لعنت خدا بر كسانى باد كه ولایت مرا تكذیب كردند و حقم را پایمال نمودند.
ص: 275
«وَبَیْنَهُما حِجابٌ٭ۚ وَعَلَى الْاَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ كُلًّا بِسیماهُمْ٭ۚ وَنادَوْا اَصْحابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلامٌ عَلَیْكُمْ٭ۚ لَمْ یَدْخُلُوها وَهُمْ یَطْمَعُونَ»
و در میان آن دو (بهشتیان و دوزخیان)، حجابى است و بر «اعراف» مردانى هستند كه هر یک از آن دو را از چهره شان مى شناسند و به بهشتیان صدا مى زنند كه: «درود بر شما باد!» امّا داخل بهشت نمى شوند، در حالى كه امید آن را دارند.
1_ الْحُسَینُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنِ الْهَیثَمِ بْنِ وَاقِدٍ، عَنْ مُقَرِّنٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) یقُولُ: جَاءَ ابْنُ الْكَوَّاءِ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فَقَالَ: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ یعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ»، فَقَالَ: نَحْنُ عَلَى الْأَعْرَافِ، نَعْرِفُ أَنْصَارَنَا بِسِیمَاهُمْ، وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ الَّذِی لَا یعْرَفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِنَا، وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ یعَرِّفُنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یوْمَ الْقِیامَةِ عَلَى الصِّرَاطِ، فَلَا یدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَنَا وَ عَرَفْنَاهُ، وَ لَا یدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْكَرَنَا وَ أَنْكَرْنَاهُ، إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى لَوْ شَاءَ لَعَرَّفَ الْعِبَادَ نَفْسَهُ، وَ لَكِنْ جَعَلَنَا أَبْوَابَهُ وَ صِرَاطَهُ وَ سَبِیلَهُ وَ الْوَجْهَ الَّذِی یؤْتَى مِنْهُ، فَمَنْ عَدَلَ عَنْ وَلَایتِنَا أَوْ فَضَّلَ عَلَینَا غَیرَنَا، فَإِنَّهُمْ «عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»(1)، فَلَا سَوَاءٌ مَنِ اعْتَصَمَ النَّاسُ بِهِ، وَ لَا سَوَاءٌ حَیثُ ذَهَبَ النَّاسُ إِلَى عُیونٍ كَدِرَةٍ یفْرَغُ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ، وَ ذَهَبَ مَنْ ذَهَبَ إِلَینَا إِلَى عُیونٍ
ص: 276
صَافِیةٍ تَجْرِی بِأَمْرِ رَبِّهَا، لَا نَفَادَ لَهَا وَ لَا انْقِطَاعَ.(1)
محمد بن یعقوب كلینی: از حسین بن محمّد، از معلى بن محمّد، از محمّد بن جمهور، از عبد اللّه بن عبد الرحمان اصم، از هیثم بن واقد، از مقرّن نقل كرده است كه گفت: از حضرت ابو عبد اللّه الصّادق(علیه السلام) شنیدم كه فرمودند: ابن كواء نزد امیر مؤمنان(علیه السلام) آمد، و به آن حضرت عرض كرد: اى امیر مؤمنان! تفسیر آیۀ : «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ یعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ»، چیست؟
حضرت فرمودند: ما بر روى اعراف هستیم، و ما یارانمان را با نشانه هایشان مى شناسیم، اعراف، ما هستیم، كه خداوند متعال جز از راه معرفت و شناخت ما، شناخته نمى شود، و ما اعراف هستیم، كه خداوند در روز قیامت، ما را بر روى صراط نگاه مى دارد، هیچ كس وارد بهشت نمى شود، مگر آن كسی كه ما را شناخته، و ما او را شناخته ایم، و هیچ كس وارد آتش جهنم نمى شود، مگر كسى كه ما را انكار كرده، و ما نیز او را انكار كرده ایم.
به درستى كه اگر خداى تبارک و تعالى بخواهد، می تواند خود را به مردم معرفى كند تا او را بشناسند و به درِ خانه اش بیایند، ولى او، ما را ابواب و راه و گذرگاه، به درِ خانۀ خود قرار داده، كه از آن درب و گذرگاه باید بیایند، هر كه از ولایت ما منحرف شود، و یا دیگران را بر ما ترجیح دهد، همانا او از صراط و راه راست منحرف شده است، كسانى كه مردم به آنها پناه بردند، یكسان نیستند، و نیز یكسان نیست این كه مردم به سوی چشمه هاى گل آلود كه همدیگر را خالى و تهى مى كنند، بروند، یا این كه به سوى ما
ص: 277
بیایند. كسى كه به سوى ما بیاید به سوى چشمه هاى صاف و زلالى رفته است كه به امر پروردگار جارى است، چشمه هایى كه هیچ گاه پایان پذیر نیست و همواره جارى است.
2_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ: «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ یعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ»، قَالَ: نَحْنُ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ، فَمَنْ عَرَفْنَاهُ كَانَ مِنَّا، وَ مَنْ كَانَ مِنَّا كَانَ فِی الْجَنَّةِ، وَ مَنْ أَنْكَرْنَاهُ فِی النَّارِ.(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) كه دربارۀ آیۀ : «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ یعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: اصحاب اعراف ما هستیم، هر كه ما را مى شناسد، از ما است، و هر كه از ما شد سرنوشتش بهشت است و هر كه ما را انكار كند، سرنوشتش آتش است.
3_ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِی قَالَ: أُقْسِمُ بِاللَّهِ! لَسَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یقُولُ لِعَلِی(علیه السلام): یا عَلِی! إِنَّک وَ الْأَوْصِیاءَ مِنْ بَعْدِی، أَوْ قَالَ: مِنْ بَعْدِک، أَعْرَافٌ، لَا یعْرَفُ اللَّهُ إِلَّا بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِكُمْ، وَ أَعْرَافٌ لَا یدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفْتُمُوهُ وَ عَرَفَكُمْ، وَ لَا یدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْكَرَكُمْ وَ أَنْكَرْتُمُوهُ.(2)
از اصبغ بن نباته، از سلمان فارسى نقل شده است كه گفت: به خدا قسم! من از
ص: 278
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدم كه به حضرت على(علیه السلام) فرمودند: اى على! تو و اوصیاى پس از من، یا اینكه فرمودند: پس از تو، اعراف اند و خداوند شناخته نمى شود، مگر از راه معرفت و شناخت تو.
اعراف كسانى هستند كه كسى از شما وارد بهشت نمى شود، مگر كسى كه او را شناخته است و او نیز شما را شناخته است، و كسى وارد آتش نمى شود، مگر كسى كه او شما را انكار كرده است و شما نیز او را انكار كرده اید.
4_ فی تفسیر العیاشی، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ جَدِّهِ(علیه السلام)، عَنْ عَلِی(علیه السلام)، قَالَ: أَنَا یعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ، وَ أَنَا أَوَّلُ السَّابِقِینَ، وَ خَلِیفَةُ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، وَ أَنَا قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، وَ أَنَا صَاحِبُ الْأَعْرَافِ.(1)
در تفسیر عیاشى: از مسعدة بن صدقه، از حضرت امام جعفر بن محمد(علیهما السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از پدر بزرگشان(علیه السلام)، از حضرت امام على(علیه السلام) روایت كرده كه آن حضرت فرمودند: من پیشوا و رئیس و زعیم مؤمنین هستم، و من اوّل سبقت گیرنده در اسلام هستم، و خلیفۀ رسول پروردگار جهانیان هستم، و من تقسیم كنندۀ بهشت و جهنم هستم، و من صاحب اعراف هستم.
ص: 279
«... فَاذْكُرُوا ءالاءَ اللّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
پس نعمتهاى خدا را به یاد آورید، شاید رستگار شوید!
عَنْ أَبِی یوسُفَ الْبَزَّازِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) هَذِهِ الْآیةَ: «فَاذْكُرُوا آلاءَ اللَّهِ»، قَالَ: أَ تَدْرِی مَا آلَاءُ اللَّهِ؟ قُلْتُ: لَا، قَالَ: هِی أَعْظَمُ نِعَمِ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ، وَ هِی وَلَایتُنَا.(1)
از ابو یوسف بزاز نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت کرده است که: ایشان این آیه را خواندند: «فَاذْکُرُواْ آلاء اللّهِ»، و فرمودند: آیا معنای «آلاء الله» را می دانی؟ عرض کردم: خیر، حضرت فرمودند: آن، بزرگترین نعمت خدای متعال، بر آفریدگان خویش است، و آن، ولایت ما می باشد.
ص: 280
«... اِنَّ الْاَرْضَ لِلّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِه٭ۖ وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ»
همانا زمین از آنِ خداست، و آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد، واگذار مى كند و سرانجام (نیك) براى پرهیزكاران است!
1_ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْكَابُلِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: وَجَدْنَا فِی كِتَابِ عَلِی(علیه السلام): «إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یورِثُها مَنْ یشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»، أَنَا وَ أَهْلُ بَیتِی الَّذِینَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ وَ نَحْنُ الْمُتَّقُونَ، وَ الْأَرْضُ كُلُّهَا لَنَا، فَمَنْ أَحْیا أَرْضاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ، فَلْیعْمُرْهَا وَ لْیؤَدِّ خَرَاجَهَا إِلَى الْإِمَامِ مِنْ أَهْلِ بَیتِی، وَ لَهُ مَا أَكَلَ مِنْهَا، فَإِنْ تَرَكَهَا أَوْ أَخْرَبَهَا، فَأَخَذَهَا رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِهِ فَعَمَرَهَا وَ أَحْیاهَا، فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا مِنَ الَّذِی تَرَكَهَا، فَلْیؤَدِّ خَرَاجَهَا إِلَى الْإِمَامِ مِنْ أَهْلِ بَیتِی، وَ لَهُ مَا أَكَلَ، حَتَّى یظْهَرَ الْقَائِمُ(علیه السلام) مِنْ أَهْلِ بَیتِی بِالسَّیفِ، فَیحْوِیهَا وَ یمْنَعَهَا وَ یخْرِجَهُمْ مِنْهَا، كَمَا حَوَاهَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ مَنَعَهَا، إِلَّا مَا كَانَ فِی أَیدِی شِیعَتِنَا، فَإِنَّهُ یقَاطِ(علیهم السلام) عَلَى مَا فِی أَیدِیهِمْ وَ یتْرُک الْأَرْضَ فِی أَیدِیهِمْ.(1)
از ابو خالد کابلی نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: ما در کتاب حضرت علی(علیه السلام) این نوشته را «إِنَّ الأَرْضَ لِلّهِ یُورِثُهَا مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَهُ
ص: 281
لِلْمُتَّقِینَ»، یافته ایم، كه آن حضرت، در آن كتاب فرموده اند: خداوند زمین را، به من و اهل بیتم به ارث داد، و پرهزكاران، ما هستیم، و همۀ زمین از آنِ ما است، پس هر که زمینی از زمینهای مسلمانان را احیا و آباد کند، خراج آن را باید به یکی از ائمّۀ اهل بیتم(علیهم السلام)بپردازد، و آنچه از آن (زمین) استفاده كند و بخورد، برای او است، و اگر آن را پس از آبادی، ترک و یا خراب کرد، و شخص دیگری از مسلمانان پس از او، آن را گرفت و آباد و احیا کرد، او به آن زمین، از کسی که آن را ترک کرده است، شایسته تر است، البته او نیز باید خراج آن را به امام از اهل بیتم بپردازد، و آن چه را که از حاصل آن می خورد، برای او است، تا زمانی كه قائم(علیه السلام) از اهل بیتم، که سلام و درود خدا بر آنان باد، با شمشیر ظاهر شود و آن را مالک شود، و از آن محافظت کند، و او را از آن خارج کند، همچنان که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آن را صاحب شده، و از آن محافظت کرده بود، مگر آن چه در دست شیعیان ما باشد، كه آن حضرت، با ایشان مقاطعه مى كند و قراردادى بنا مى گذارد، بر آنچه در دست ایشان است، و زمین را در دست ایشان وا مى گذارد.
2_ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِی، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) یقُولُ: «إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یورِثُها مَنْ یشاءُ مِنْ عِبادِهِ»، قَالَ: فَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ وَ مَا كَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ فَهُوَ لِلْإِمَامِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)(1)
از عمار ساباطی نقل کرده است که گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)
ص: 282
شنیدم که فرمودند: «إِنَّ الأَرْضَ لِلّهِ یُورِثُهَا مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ»، آنچه که برای خدا است، برای رسولش نیز هست، و آنچه برای رسول او است، برای امام پس از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نیز، هست.
ص: 283
«اݗَلَّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْاُمِّیَّ الَّذی یَجِدُونَهُۥ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرىةِ وَالْاِنْجیلِ یَاْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهىهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَالْاَغْلالَ الَّتی كانَتْ عَلَیْهِمْ٭ۚ فَالَّذینَ ءامَنُوا بِه وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی اُنْزِلَ مَعَهُۥ اُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»
همانها كه از فرستادۀ (خدا)، پیامبر «امّى» پیروى مى كنند پیامبرى كه صفاتش را، در تورات و انجیلى كه نزدشان است، مى یابند آنها را به معروف دستور مى دهد، و از منكر باز می دارد أشیاء پاكیزه را براى آنها حلال مى شمرد، و ناپاكیها را تحریم مى كند و بارهاى سنگین، و زنجیرهایى را كه بر آنها بود، (از دوش و گردنشان) بر مى دارد، پس كسانى كه به او ایمان آوردند، و حمایت و یاریش كردند، و از نورى كه با او نازل شده پیروى نمودند، آنان رستگارانند.
1_ عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ یحِلُّ لَهُمُ الطَّیباتِ وَ یحَرِّمُ عَلَیهِمُ الْخَبائِثَ»، إِلَى قَوْلِهِ: «... وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ»، قَالَ: النُّورُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ، عَلِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام).(1)
ص: 284
علی بن ابراهیم با سند خود از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت كرده است كه دربارۀ این فرمایش خداى عزّ و جل: «الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ یحِلُّ لَهُمُ الطَّیباتِ وَ یحَرِّمُ عَلَیهِمُ الْخَبائِثَ ...، تا این سخن خداى تبارک و تعالى: وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ»، حضرت فرمودند: نور در این جا امیر مؤمنان(علیه السلام) و ائمّه(علیهم السلام)هستند.
2_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعالَی: «فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ»، قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): النُّورُ، هُوَ عَلِی(علیه السلام).(1)
از ابو بصیر نقل شده است كه امام باقر(علیه السلام) دربارۀ این سخن خداى تبارک و تعالى: «فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اِتَّبَعُوا اَلنُّورَ اَلَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ» فرمودند: نور، همان على(علیه السلام) است.
3_ فی تفسیر القمی، علی بن إبراهیم: فی معنى الآیة، ... ثُمَّ قَالَ: «فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ» یعْنِی بِرَسُولِ اللَّهِ(علیهما السلام)، «وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ»، یعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، «أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ»، فَأَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ رَسُولِ اللَّهِ(علیهما السلام)عَلَى الْأَنْبِیاءِ أَنْ یخْبِرُوا أُمَمَهُمْ وَ ینْصُرُوهُ، فَقَدْ نَصَرُوهُ بِالْقَوْلِ، وَ أَمَرُوا أُمَمَهُمْ بِذَلِک، وَ سَیرْجِعُ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)وَ یرْجِعُونَ وَ ینْصُرُونَهُ فِی الدُّنْیا.(2)
ص: 285
علی بن ابراهیم در تفسیرش می گوید: ... سپس فرمود: «فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ» یعنى آنان كه به او یعنى به پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم)ایمان آورند، «وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اِتَّبَعُوا اَلنُّورَ اَلَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ»، یعنى مراد از آن نور، امیر المؤمنین(علیه السلام)، است، «أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ»، خداوند تبارک و تعالى از پیمبران پیمان گرفت، كه امّتشان را به آمدن پیامبر(صلی الله علیه و آله)بشارت دهند و او را یارى كنند، آنان او را با سخن یارى دادند و امّت هایشان را به این كار مكلّف كردند، و طولى نمى كشد كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به دنیا برمى گردند و آنان نیز برخواهند گشت و او را در همین دنیا یارى خواهند كرد.
ص: 286
«وَاِذْ اَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنی ءادَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَاَشْهَدَهُمْ عَلى اَنْفُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ٭ۖ قالُوا بَلى شَهِدْنا٭ۚ اَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ اِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلینَ»
و زمانى كه پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریه ی آنها را برگرفت و آنها را گواه بر خویشتن ساخت (و فرمود:) «آیا من پروردگار شما نیستم؟» گفتند: «آرى، گواهى مى دهیم!» تا روز قامت نگویید: «ما از این، (حقیقت آشکار) بی خبر و غافل بودیم.
1_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ: لِمَ سُمِّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟ قَالَ: اللَّهُ سَمَّاهُ، وَ هَكَذَا أَنْزَلَ فِی كِتَابِهِ: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ»، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولِی، وَ أَنَّ عَلِیاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ.(1)
از جابر نقل است كه از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) روایت شده است که گفت: به ایشان عرض کردم: چرا به امیر المؤمنین(علیه السلام)، امیر المؤمنین گفته شده است؟
حضرت فرمودند: خداوند متعال، او را نامگذاری کرده است، و در کتابش اینچنین نازل نموده: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ أَلَسْتَ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی»، كه همانا، محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)رسول من، و علی(علیه السلام)، امیر المؤمنین است.
ص: 287
2_ عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): یا جَابِرُ! لَوْ یعْلَمُ الْجُهَّالُ مَتَى سُمِّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی(علیه السلام)، لَمْ ینْكِرُوا حَقَّهُ. قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! مَتَى سُمِّی؟
فَقَالَ لِی: قَوْلُهُ: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ إِلَى أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ»، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولِی، وَ أَنَّ عَلِیاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ.
قَالَ: ثُمَّ قَالَ لِی: یا جَابِرُ! هَكَذَا وَ اللَّهِ! جَاءَ بِهَا مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله و سلم)(1)
از جابر نقل شده است که گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: ای جابر! اگر نادانان می دانستند كه از چه زمانی، حضرت علی(علیه السلام)، امیر المؤمنین نامگذاری شد، حق او را انکار نمی کردند. گفت: عرض كردم: فدایتان شوم! کی نامگذاری شد؟
حضرت فرمودند: این سخن خدای تبارک و تعالی که فرمود: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ أَلَسْتَ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی شَهِدْنَا»، همانا، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)رسول من است، و علی(علیه السلام)، امیر المؤمنین است.
سپس به من فرمودند: ای جابر! به خدا قسم! حضرت محمّد(علیهما السلام)، آن را این چنین آورده اند.
3_ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِنَّ أُمَّتِی عُرِضَتْ عَلَی عِنْدَ الْمِیثَاقِ، وَ كَانَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِی وَ صَدَّقَنِی عَلِی(علیه السلام)، وَ كَانَ
ص: 288
أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِی وَ صَدَّقَنِی حَیثُ بُعِثْتُ، فَهُوَ الصِّدِّیقُ الْأَكْبَرُ.(1)
از عبد الرحیم قصیر نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: همانا، امّت من، در هنگام گرفتن پیمان بر من عرضه شدند، و علی(علیه السلام) اولین کسی بود که به من ایمان آورد، و مرا در هنگام بعثت، باور داشت و تصدیق كرد، پس او، صدیق اکبر است.
ص: 289
«وَلِلّهِ الْاَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها٭ۖ وَذَرُوا الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی اَسْمائِه٭ۚ سَیُجْزَوْنَ ما كانُوا یَعْمَلُونَ»
و براى خدا، نامهاى نیكی است، خدا را به آن (نامها) بخوانید! و كسانى را كه در اسماء خدا تحریف مى كنند، رها سازید! آنان به زودى جزاى اعمالى را كه انجام مى دادند، مى بینند!
1_ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی: قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَا تَقُولُ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)قَالَ: ذَاک نَفْسِی، قُلْتُ: فَمَا تَقُولُ فِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ(علیهما السلام)؟ قَالَ: هُمَا رُوحَای، وَ فَاطِمَةُ أُمُّهُمَا ابْنَتِی، یسُوؤُنِی مَا سَاءَهَا، وَ یسُرُّنِی مَا سَرَّهَا، أُشْهِدُ اللَّهَ أَنِّی حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ، وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ.
یا جَابِرُ! إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَدْعُوَ اللَّهَ فَیسْتَجِیبَ لَک، فَادْعُهُ بِأَسْمَائِهِمْ، فَإِنَّهَا أَحَبُّ الْأَسْمَاءِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.(1)
از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) روایت است كه فرمودند: جابر بن عبد اللّه انصارى
گفت: به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)عرض كردم: اى رسول خدا! دربارۀ على ابن ابى طالب(علیه السلام) چه مى فرمائید؟ حضرت فرمودند: او خود من است، عرض كردم:
پس دربارۀ حسن و حسین(علیهما السلام)چه مى گوئید؟ حضرت فرمودند: آنان جان من هستند، و مادرشان فاطمه(سلام الله علیها)، دختر من است، و هر چه او را ناراحت مى كند، مرا نیز
ص: 290
ناراحت مى كند، و هر چه موجب خوشحالى او است، موجب خوشحالى من نیز هست، خدا را گواه مى گیرم كه با كسى كه با آنان مى جنگد، در جنگم و با كسى كه به صلح با آنان رفتار مى كند، در صلحم.
اى جابر! اگر خواستی خدا را بخوانى و دعایت را مستجاب كند، با نام هاى آنان دعا كن، زیرا كه نام ایشان، دوست داشتنى ترین نام ها نزد خداى عزّ و جل است.
2_ عَنْ مُعَاوِیةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها»، قَالَ: نَحْنُ، وَ اللَّهِ! الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى، الَّتِی لَا یقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا، إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا.(1)
از معاویة بن عمار نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) دربارۀ این سخن خداى تبارک و تعالى: «وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها»، فرمودند: قسم به خدا! اسامى حسنى ما هستیم، و خدا عمل كسى از بندگان را نمى پذیرد، مگر با معرفت و شناخت نسبت به ما.
ص: 291
«وَمِمَّنْ خَلَقْنا اُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِه یَعْدِلُونَ»
و از آنها كه آفریدیم، گروهى به حق هدایت مى كنند، و به حق اجراى عدالت مى نمایند.
1_ عَنْ زَاذَانَ، عَنْ عَلِی(علیه السلام) قَالَ: تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ، وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ، وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یعْدِلُونَ»، وَ هُمْ أَنَا وَ شِیعَتِی.(1)
از زاذان نقل است که گفت: حضرت امام على(علیه السلام) فرمودند: این امّت، هفتاد و سه فرقه، مى شود، كه هفتاد و دو فرقه ی آن، در آتش اند، و یک فرقه در بهشت است، و آنها كسانى هستند كه خداوند عزّ و جل، دربارۀ آنان فرموده: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یعْدِلُونَ»، و ایشان، من و شیعیانم هستیم.
2_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ»، قَالَ: یعْنِی مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ، أُمَّةٌ، یعْنِی: عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ، «یهْدُونَ بِالْحَقِ»، یعْنِی: یدْعُونَ بَعْدَک، یا
ص: 292
مُحَمَّدُ! إِلَى الْحَقِّ، «وَ بِهِ یعْدِلُونَ»، فِی الْخِلَافَةِ بَعْدَكَ.(1)
از ابن عباس نقل است كه دربارۀ سخن خدای عزّ و جل: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ»، گفت: یعنى: از امّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)امّتى است، یعنى علىّ بن ابى طالب(علیه السلام)، «یهْدُونَ بِالْحَقِ»، یعنى: اى محمّد! پس از تو، به حق دعوت خواهند كرد، «وَ بِهِ یعْدِلُونَ»، یعنى: در خلافت پس از تو.
ص: 293
«... وَیُریدُ اللّهُ اَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِه وَیَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرینَ»
ولى خداوند مى خواهد حق را با كلمات خود تقویت، و ریشۀ كافران را قطع نماید.
عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیةِ، فِی قَوْلِ اللَّهِ: «یرِیدُ اللَّهُ أَنْ یحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ یقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِینَ»، قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): تَفْسِیرُهَا فِی الْبَاطِنِ یرِیدُ اللَّهُ، فَإِنَّهُ شَی ءٌ یرِیدُهُ، وَ لَمْ یفْعَلْهُ بَعْدُ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «یحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ»، فَإِنَّهُ یعْنِی یحِقُّ حَقَّ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «بِكَلِماتِهِ»، قَالَ: كَلِمَاتُهُ فِی الْبَاطِنِ، عَلِی(علیه السلام)، هُوَ كَلِمَةُ اللَّهِ فِی الْبَاطِنِ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ یقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِینَ»، فَیعْنِی بَنِی أُمَیةَ هُمُ الْكَافِرُونَ، یقْطَعُ اللَّهُ دَابِرَهُمْ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «لِیحِقَ الْحَقَّ»(1)، فَإِنَّهُ یعْنِی لِیحِقَّ حَقَّ آلِ مُحَمَّدٍ، حِینَ یقُومُ الْقَائِمُ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ یبْطِلَ الْباطِلَ»(2)، یعْنِی الْقَائِمَ(علیه السلام)، فَإِذَا قَامَ یبْطِلُ بَاطِلَ بَنِی أُمَیةَ وَ ذَلِكَ: «لِیحِقَّ الْحَقَّ وَ یبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ»(3).(4)
از جابر نقل کرده است که گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ تفسیر این آیه
ص: 294
شریفه: «وَیُرِیدُ اللّهُ أَن یُحِقَّ الحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: این آیه تفسیر باطنی دارد، که همان چیزی است که خداوند می خواهد، ولی آن را هنوز انجام نداده است، اما منظور از این سخن خدای تبارک و تعالی: «یُحِقَّ الحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ»، آن است که حق آل محمّد(علیهما السلام)، را احقاق کرده و آن را ثابت و محقّق می کند، و در بارۀ این سخن خدای تبارک و تعالی: «بِکَلِمَاتِهِ» فرمودند: کلمات او در باطن، حضرت علی(علیه السلام) هستند، و این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ»، منظور از کافران، بنی امیه است که خدا خواست ریشۀ آنان را از بین ببرد.
و این فرمودۀ خدای عزّ و جل: «لِیُحِقَّ الْحَقَّ»، یعنی حق آل محمّد(علیهما السلام)، را در زمان قیام قائم(علیه السلام)، احقاق می کند، و این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَیُبْطِلَ الْبَاطِلَ»، یعنی حضرت قائم(علیه السلام) هنگامی که قیام می کند، باطل بنی امیه را ابطال خواهد کرد، و این همان سخن اوست که: «لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ».
ص: 295
«اِذْ یُغَشّیكُمُ النُّعاسَ اَمَنَةً مِنْهُ وَیُنَزِّلُ عَلَیْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَكُمْ بِه وَیُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ وَلِیَرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَیُثَبِّتَ بِهِ الْاَقْدامَ»
و (یاد آورید) هنگامى را كه خواب سبكى كه مایه ی آرامش از سوى خدا بود، شما را فراگرفت و آبى از آسمان برایتان فرستاد، تا شما را با آن پاک كند و پلیدى شیطان را از شما دور سازد و دلهایتان را محكم، و گامها را با آن استوار دارد!
1_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: سَألْتُهُ عَن هَذِهِ الآیة فِی البَطن: «وَ ینَزِّلُ عَلَیكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ یذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیطانِ وَ لِیرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ یثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ»، قَالَ: السَّماءُ، فِی الباطِن، رَسُولُ الله(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ الْمَاءَ، عَلِی(علیه السلام)، جَعَلَ اللهُ عَلِیاً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَذَلِک قَوْلُهُ: «ماءً لِیطَهِّرَكُمْ بِهِ»، فَذَلِک عَلِی(علیه السلام)، یطَهِّرُ اللَّهُ بِهِ قَلْبَ مَنْ وَالاهُ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ یذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیطانِ»، فَإِنَّهُ یعْنِی مَنْ وَالَى عَلِیاً(علیه السلام)، یذْهِبُ الرِّجْزَ عَنْه، وَ یقْوَى قَلْبه، «وَ لِیرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ یثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ»، فَإِنَّهُ یعْنِی عَلِیاً(علیه السلام)، مَنْ وَالَى عَلِیاً یرْبِطُ اللَّهُ عَلَى قَلْبِهِ، فَیثْبُتُ عَلَى وَلَایتِهِ(علیه السلام).(1)
از جابر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) مفهوم باطنى این آیه را پرسیدم: «وَ ینَزِّلُ عَلَیكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ یذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیطانِ وَ
ص: 296
لِیرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ یثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ»، حضرت فرمودند: منظور از آسمان در باطن آیه، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و منظور از آب، على(علیه السلام) است، كه خدا او را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)قرار داده است، و این سخن خداى تبارک و تعالى: «ماءً لِیطَهِّرَكُمْ بِهِ»، منظور، حضرت على(علیه السلام) هستند، یعنى هر كه از حضرت على(علیه السلام) پیروى كند، خدا ناپاكى را از او دور مى سازد و قلبش را تقویت مى كند، امّا مقصود از این سخن خداوند: «وَ یذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیطانِ»، حضرت على(علیه السلام) هستند، یعنی هر كه از حضرت على(علیه السلام)، تبعیت كند، خداوند قلبش را به وسیلۀ آن حضرت، استوار مى سازد، و بر ولایتش ثابت قدم مى ماند.
2_ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: «وَ ینَزِّلُ عَلَیكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ یذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیطانِ وَ لِیرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ یثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ»، قَالَ: أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ ینَزِّلُ عَلَیكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً»، فَإِنَّ السَّمَاءَ فِی الْبَطْنِ، رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ الْمَاءَ، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، جَعَلَ عَلِیاً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَذَلِک قَوْلُهُ: «وَ ینَزِّلُ عَلَیكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً»، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «لِیطَهِّرَكُمْ بِهِ»، فَذَلِک عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) یطَهِّرُ اللَّهُ بِهِ قَلْبَ مَنْ وَالاهُ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ یذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیطانِ»، فَإِنَّهُ یعْنِی مَنْ وَالَى عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُ الرِّجْسَ وَ تَابَ عَلَیه.(1)
از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ این آیه: «وَ ینَزِّلُ عَلَیكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ یذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیطانِ وَ لِیرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ یثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ»، روایت است كه آن حضرت فرمودند: امّا در بارۀ فرمایش خدای تعالی: «وَ ینَزِّلُ عَلَیكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً»، پس همانا منظور از آسمان در باطن آیه، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هستند، و منظور ازآب، امیر
ص: 297
المؤمنین على بن ابی طالب(علیه السلام) هستند، كه خدا آن حضرت را، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)قرار داده است، و این سخن خداى تبارک و تعالى: «ماءً لِیطَهِّرَكُمْ بِهِ»، منظور حضرت على(علیه السلام) هستند، یعنى هر كه از حضرت على(علیه السلام) پیروى كند، خداوند قلبش را به وسیلۀ آن حضرت، پاک مى سازد، و امّا مقصود از این سخن خداوند: «وَ یذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیطانِ»، حضرت على(علیه السلام) هستند، پس هر كه از حضرت على(علیه السلام)، تبعیت كند، خداوند ناپاكى را از او دور مى سازد، و گناهانش را می بخشد.
ص: 298
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اسْتَجیبُوا لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ اِذا دَعاكُمْ لِما یُحْییكُمْ...»
اى كسانى كه ایمان آورده اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت كنید هنگامى كه شما را به سوى چیزى مى خواند كه شما را حیات مى بخشد!
1_ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِی، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما یحْییكُمْ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام).(الحدیث)(1)
از ابو الربیع شامی نقل است که گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای عزّ و جل: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُم لِمَا یُحْیِیکُمْ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: این آیه، در بارۀ ولایت حضرت علی(علیه السلام)، نازل شد.
2_ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما یحْییكُمْ»، یقُولُ: وَلَایةُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَإِنَّ اتِّبَاعَكُمْ
ص: 299
إِیاهُ وَ وَلَایتَهُ أَجْمَعُ لِأَمْرِكُمْ، وَ أَبْقَى لِلْعَدْلِ فِیكُمْ.(الحدیث)(1)
از ابو جارود نقل است که گفت: امام باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُم لِمَا یُحْیِیکُمْ»، می فرمودند: منظور، ولایت حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است، پس همانا پیروی شما از آن حضرت و پذیرش ولایتش، موجب وحدت هر چه بیشتر شما می گردد، و موجب پایداری عدالت، در بین شما خواهد بود.
ص: 300
«وَاتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خاصَّةً٭ۖ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ الْعِقابِ»
و از فتنه اى بپرهیزید كه تنها به ستمكاران شما نمى رسد (بلكه همه را فرا خواهد گرفت)، و بدانید همانا خداوند، سخت كیفر است!
1_ عَن عَبدُ الرَّحمن بن سالِم، عَنهُ (عَن الصّادِق(علیه السلام)) فِی قَولِهِ: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً»، قَالَ: أَصَابَتِ النَّاسَ فِتْنَةٌ بَعْدَ مَا قَبَضَ اللَّهُ نَبِیهُ، حَتَّى تَرَكُوا عَلِیاً(علیه السلام)، وَ بَایعُوا غَیرَهُ، وَ هِی الْفِتْنَةُ الَّتِی فُتِنُوا بِهَا، وَ قَدْ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِاتِّبَاعِ عَلِی(علیه السلام) وَ الْأَوْصِیاءِ مِنَ آلِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام).(1)
از عبد الرحمان بن سالم نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَاتَّقُواْ فِتْنَهً لاَّ تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکُمْ خَآصَّهً»، فرمودند: پس از این که خداوند، پیامبرش را قبض روح نمود، مردم دچار فتنه شدند، و حضرت علی(علیه السلام) را رها کردند، و با شخص دیگری بیعت کردند، و این همان فتنه ای است که به آن مبتلا شدند، در حالی که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)آنان را به پیروی از حضرت علی(علیه السلام) و اوصیاء از آل محمّد(علیهما السلام)، دستور داده بودند.
ص: 301
2_ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیبِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً»، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَنْ ظَلَمَ عَلِیاً(علیه السلام)، مَقْعَدِی هَذَا بَعْدَ وَفَاتِی، فَكَأَنَّمَا جَحَدَ نُبُوَّتِی، وَ نُبُوَّةَ الْأَنْبِیاءِ قَبْلِی.(1)
از سعید بن مسیّب، از ابن عباس نقل کرده است که گفت: هنگامی که این آیه: «وَاتَّقُواْ فِتْنَهً»، نازل شد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: هر کس پس از درگذشت من، به حضرت علی(علیه السلام)، كه جانشین من است، ستم کند، مثل این است که نبوّت من و همۀ پیامبران قبل از من را، انکار کرده باشد.
ص: 302
«وَاِذْ قالُوا اللّهُمَّ اِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَاَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ اَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ اَلیمٍ32 وَما كانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَاَنْتَ فیهِمْ٭ۚ وَما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ33»
و (به خاطر بیاور) زمانى را كه گفتند: «پروردگارا! اگر این حق است و از طرف توست، بارانى از سنگ از آسمان بر ما فرود آر! یا عذاب دردناكى براى ما بفرست!»(32) ولى (اى پیامبر!) تا تو در میان آنها هستى، خداوند آنها را مجازات نخواهد كرد و (نیز) تا استغفار مى كنند، خدا عذابشان نمى كند.(33)
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: بَینَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)ذَاتَ یوْمٍ جَالِساً، إِذْ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِنَّ فِیک شَبَهاً مِنْ عِیسَى ابْنِ مَرْیمَ(علیهما السلام)، وَ لَوْ لَا أَنْ تَقُولَ فِیک طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی، مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِی عِیسَى ابْنِ مَرْیمَ(علیهما السلام)، لَقُلْتُ فِیک قَوْلًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ، إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیک، یلْتَمِسُونَ بِذَلِک الْبَرَكَةَ.
قَالَ: فَغَضِبَ الْأَعْرَابِیانِ، وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، وَ عِدَّةٌ مِنْ قُرَیشٍ مَ(علیهم السلام)، فَقَالُوا: مَا رَضِی أَنْ یضْرِبَ لِابْنِ عَمِّهِ مَثَلًا إِلَّا عِیسَى ابْنَ مَرْیمَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِیهِ(صلی الله علیه و آله)فَقَالَ: «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُک مِنْهُ یصِدُّونَ»، «وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَک إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ»، «إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ»، «وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْكُمْ»، یعْنِی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ، «مَلائِكَةً فِی الْأَرْضِ
ص: 303
یخْلُفُونَ»(1)، قَالَ: فَغَضِبَ الْحَارِثُ بْنُ عَمْرٍو الْفِهْرِی، فَقَالَ: «اللَّهُمَ إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ»، أَنَّ بَنِی هَاشِمٍ یتَوَارَثُونَ هِرَقْلًا بَعْدَ هِرَقْلٍ، «فَأَمْطِرْ عَلَینا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ»، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیهِ مَقَالَةَ الْحَارِثِ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «وَ ما كانَ اللَّهُ لِیعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یسْتَغْفِرُونَ»، ثُمَّ قَالَ لَهُ: یا ابْنَ عَمْرٍو! إِمَّا تُبْتَ وَ إِمَّا رَحَلْتَ؟
فَقَالَ: یا مُحَمَّدُ! بَلْ تَجْعَلُ لِسَائِرِ قُرَیشٍ شَیئاً مِمَّا فِی یدَیک، فَقَدْ ذَهَبَتْ بَنُو هَاشِمٍ بِمَكْرُمَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ، فَقَالَ لَهُ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)لَیسَ ذَلِک إِلَی، ذَلِک إِلَى اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى، فَقَالَ: یا مُحَمَّدُ! قَلْبِی مَا یتَابِعُنِی عَلَى التَّوْبَةِ، وَ لَكِنْ أَرْحَلُ عَنْک، فَدَعَا بِرَاحِلَتِهِ فَرَكِبَهَا، فَلَمَّا صَارَ بِظَهْرِ الْمَدِینَةِ، أَتَتْهُ جَنْدَلَةٌ، فَرَضَخَتْ هَامَتَهُ، ثُمَّ أَتَى الْوَحْی إِلَى النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ: «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ»، «لِلْكافِرینَ _ بِوَلَایةِ عَلِی _ لَیسَ لَهُ دافِعٌ»، «مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعارِجِ»(2).
قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! إِنَّا لَا نَقْرَؤُهَا هَكَذَا، فَقَالَ: هَكَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ عَلَى مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ هَكَذَا هُوَ وَ اللَّهِ مُثْبَتٌ فِی مُصْحَفِ فَاطِمَةَ(سلام الله علیها).
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِمَنْ حَوْلَهُ مِنَ الْمُنَافِقِینَ: انْطَلِقُوا إِلَى صَاحِبِكُمْ، فَقَدْ أَتَاهُ مَا اسْتَفْتَحَ بِهِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ»(3).(4)
ص: 304
از ابو بصیر نقل است که گفت: حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمودند: روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نشسته بودند كه امیر المؤمنین(علیه السلام) نزد ایشان آمدند، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: همانا تو، به عیسی بن مریم(علیهما السلام)شباهت داری، و اگر ترس این نبود که ممکن است گروه هایی از امّت من، در بارۀ تو بگویند، آنچه كه مسیحیان در بارۀ عیسی بن مریم(علیهما السلام)گفتند، سخنی در وصف تو می گفتم، كه از میان مردم گذر نكنى، مگر آنكه خاک پایت را براى تبرّک برمى داشتند.
امام(علیه السلام) فرمودند: پس آن دو مرد عرب و مغیرة بن شعبه و تعدادی از قریشیان که همراه آنان بودند، به خشم آمدند، و گفتند: کسی را به عنوان مثال برای پسر عمویش جز عیسی بن مریم، نیافته است، پس خداوند این آیه ها را بر پیامبرش(صلی الله علیه و آله)نازل کرد: «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ»، «وَ قَالُوا أَآلِهَتُنَا خَیْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ»، «إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ وَجَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِّبَنِی إِسْرَائِیلَ»، «وَ لَوْ نَشَاء لَجَعَلْنَا مِنکُم _ یعنی از بنی هاشم _ مَّلَائِکَهً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ».
حضرت فرمودند: پس حارث بن عمرو فهری خشمگین شد و گفت: خدایا! اگر این حكم درست است و از نزد تو آمده است، كه مقرر شده بنى هاشم، پیشوایى امّت را مانند هراكلیوس پس از هراكلیوس، به ارث ببرند (یعنى به رسم پادشاهان روم)، پس، از آسمان بر سر ما سنگ بباران، یا عذاب دردناكى بر ما فرود آر. پس خداوند گفتۀ حارث را بر او نازل کرد، و این آیه نازل شد: «وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ».
سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله)به او فرمودند: ای ابن عمرو! توبه می کنی و یا این جا را ترک می کنی؟ پس گفت: ای محمّد! چیزی از آنچه در دست توست، برای قریش باقی بگذار، زیرا که بنی هاشم افتخارات عرب و عجم را از آنِ خود ساخته اند. پس پیامبر(صلی الله علیه و آله)
ص: 305
فرمودند: این در اختیار من نیست، بلکه در اختیار خدای تبارک و تعالی است.
پس گفت: ای محمّد! دلم نمی خواهد توبه کنم، ولی از كنار تو می روم. پس شترش را خواست تا برایش بیاورند و برآن سوار شد. هنگامی که از مدینه خارج شد، تكه سنگی بر سر او سقوط کرد و سرش را شکست، سپس وحی بر پیامبر(صلی الله علیه و آله)نازل شد و خداوند چنین فرمود: «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ»، «لِّلْکَافِرینَ _ به ولایت علی _ لَیْسَ لَهُ دَافِعٌ»، «مِّنَ اللَّهِ ذِی الْمَعَارِجِ»
ابو بصیر می گوید: گفتم: فدایت شوم! ما آن را این چنین نمی خوانیم؟ پس حضرت فرمودند: به خدا سوگند! جبرئیل آن را بر حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)این چنین فرو فرستاد، و به خدا سوگند! در مصحف حضرت فاطمه(سلام الله علیها)نیز، چنین ثبت شده است.
پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به منافقینی که پیرامون ایشان بودند، فرمودند: به سوی دوست تان بروید، كه آنچه را خواست، به سرش آمد، خداوند می فرماید: «وَاسْتَفْتَحُواْ وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ».
ص: 306
«وَاعْلَمُوا اَنَّ ما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُۥ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبى وَالْیَتامى وَالْمَساكینِ وَابْنِ السَّبیلِ اِنْ كُنْتُمْ ءامَنْتُمْ بِاللّهِ وَما اَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ٭ۗ وَاللّهُ عَلى كُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ»
و بدانید هر گونه غنیمتى به دست آورید، خمس آن براى خدا، و براى پیامبر، و براى ذى القربى و یتیمان و مسكینان و واماندگان در راه است، اگر به خدا و آنچه بر بندۀ خود در روز جدایى حق از باطل، روز درگیرى دو گروه (باایمان و بى ایمان) نازل كردیم، ایمان آورده اید، و خداوند بر هر چیزى توانا است!
1_ فِی كِتَابِ سُلَیمِ بْنِ قَیسٍ الْهِلَالِی، أَنَّهُ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): ... وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ إِلَى أَنْ قَالَ(علیه السلام): وَ لَمْ أُعْطِ سَهْمَ ذَوِی الْقُرْبَى، إِلَّا مَنْ أَمَرَ اللَّهُ بِإِعْطَائِهِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ: «إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یوْمَ الْفُرْقانِ یوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ»، فَنَحْنُ الَّذِینَ عَنَى اللَّهُ بِ«ذِی الْقُرْبَى وَ الْیتَامَى وَ الْمَسَاكِینُ وَ ابْنُ السَّبِیلِ»، فِینَا خَاصَّةً، لِأَنَّهُ لَمْ یجْعَلْ لَنَا فِی سَهْمِ الصَّدَقَةِ نَصِیباً، أَكْرَمَ اللَّهُ نَبِیهُ(صلی الله علیه و آله)وَ أَكْرَمَنَا أَنْ یطْعِمَنَا أَوْسَاخَ أَیدِی النَّاس.(1)
سلیم بن قیس هلالى از امیر مؤمنان(علیه السلام) روایت كرده است كه: خداى عزّ و جل فرمودند: «إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یوْمَ الْفُرْقانِ یوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ»، به
ص: 307
خدا قسم! ما هستیم كه خداوند از ذى القربى قصد كرده، و ما را با نام ذى القربى و یتیمان و مساكین و درراه ماندگان، ذكر كرده است، و این آیه فقط دربارۀ ما نازل شده است، و در صدقه براى ما نصیبى قرار نداده است، خداوند پیامبرش(صلی الله علیه و آله)را و ما اهل بیت را، بالاتر از آن دانسته است كه چرک و كثافات مردم (یعنى پول باقى مانده در دست مردم) را به ما بخوراند.
2_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى»، قَالَ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام).(1)
عبد الرحمن بن كثیر از حضرت صادق(علیه السلام) نقل كرده كه حضرت در بارۀ آیۀ شریفۀ : «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى»، فرمودند: امیر المؤمنین و ائمّه(علیهم السلام)هستند.
ص: 308
«وَاِنْ یُریدُوا اَنْ یَخْدَعُوكَ فَاِنَّ حَسْبَكَ اللّهُ٭ۚ هُوَ الَّذی اَیَّدَكَ بِنَصْرِه وَبِالْمُؤْمِنینَ»
و اگر بخواهند تو را فریب دهند، خدا براى تو كافى است او همان كسى است كه تو را، با یارى خود و مؤمنان، تقویت كرد.
1_ عَنْ أَبِی صَالِحٍ، عَنْ أَبِی هُرَیرَةَ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: مَكْتُوبٌ عَلَى الْعَرْشِ: أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی لَا شَرِیک لِی، وَ مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی، أَیدْتُهُ بِعَلِی، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «هُوَ الَّذِی أَیدَک بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ»، فَكَانَ النَّصْرُ عَلِیاً(علیه السلام)، وَ دَخَلَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ، فَدَخَلَ فِی الْوَجْهَینِ جَمِیعاً.(1)
از ابو صالح، از ابو هریره، نقل است كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: بر روى عرش خداوند چنین نوشته شده است: همانا من خدا هستم و هیچ خدائى جز من نیست، یگانه ام و شریكى براى من نیست و محمّد(صلی الله علیه و آله)بنده و پیامبر من است، او را به وسیلۀ على(علیه السلام) تأیید كردم، سپس خداى عزّ و جل این آیه را نازل فرمود: «هُوَ اَلَّذِی أَیدَک بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ»، كه منظور از نصر، على(علیه السلام) است و در مفهوم مؤمنان نیز وارد شده، پس در هر دو وجه وارد است.
2_ عَنْ أَبِی هُرَیرَةَ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَنَّهُ قَالَ:مَكْتُوبٌ عَلَى الْعَرْشِ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ
ص: 309
وَحْدَهُ لَا شَرِیک لَهُ، مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی، أَیدْتُهُ بِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ، وَ ذَلِک قَوْلُهُ: «هُوَ الَّذِی أَیدَک بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ»، یعْنِی عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از ابو هریره، نقل است كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: بر روى عرش پروردگار، این عبارت نوشته شده است: خدایى جز اللّه نیست، محمّد(صلی الله علیه و آله)رسول خداست، او را به وسیلۀ على(علیه السلام) تأیید و یارى نمودم، و این همان سخن خداى تبارک و تعالى است: «هُوَ اَلَّذِی أَیدَک بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ»، یعنى حضرت على بن ابی طالب(علیه السلام).
ص: 310
«یا اَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُكَ اللّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ»
اى پیامبر! خداوند و مؤمنانى كه از تو پیروى مى كنند، براى حمایت تو كافى هستند.
1_ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَینِ بْنِ زَیدٍ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «یا أَیهَا النَّبِی حَسْبُک اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَک مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
حضرت جعفر بن محمّد(علیهما السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، نقل مى كنند كه آن حضرت در باره ی این سخن خدای متعال: «یا أَیهَا النَّبِی حَسْبُک اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَک مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»، فرمودند: این آیه، دربارۀ حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام)، نازل شده است.
2_ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِی اللَّهُ عَنْهُ: وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی الْبَاقِرُ(علیه السلام): ... وَ قَوْلُهُ تَعَالَى: «یا أَیهَا النَّبِی حَسْبُک اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَک مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»، قَالَ: هُوَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ هُوَ رَأْسُ الْمُؤْمِنِینَ.(2)
ابن عباس و حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ شریفۀ : «یا أَیهَا النَّبِی حَسْبُک اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَک مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»،
فرمودند: ایشان، حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام) است، كه سرور مؤمنان می باشد.
ص: 311
«وَالَّذینَ ءامَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا مَعَكُمْ فَاُولئِكَ مِنْكُمْ٭ۚ وَاُولُوا الْاَرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلى بِبَعْضٍ فی كِتابِ اللّهِ٭ۗ اِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلیمٌ»
و كسانى كه بعداً ایمان آوردند و هجرت كردند و با شما جهاد نمودند، از شما هستند و خویشاوندان نسبت به یكدیگر، در احكامى كه خدا مقرّر داشته، (از دیگران) سزاوارترند خداوند به همه چیز داناست.
1_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، قَالَ: دَخَلَ عَلِی(علیه السلام) عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی مَرَضِهِ، وَ قَدْ أُغْمِی عَلَیهِ، وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ جَبْرَئِیلَ، وَ جَبْرَئِیلُ فِی صُورَةِ دِحْیةِ الْكَلْبِی، فَلَمَّا دَخَلَ عَلِی(علیه السلام)، قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ: دُونَک رَأْسَ ابْنِ عَمِّک، فَأَنْتَ أَحَقُّ بِهِ مِنِّی، لِأَنَّ اللَّهَ یقُولُ فِی كِتَابِهِ: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِی كِتابِ اللَّهِ»، فَجَلَسَ عَلِی(علیه السلام) وَ أَخَذَ رَأْسَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَوَضَعَهُ فِی حَجْرِهِ، فَلَمْ یزَلْ رَأْسُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی حَجْرِهِ، حَتَّى غَابَتِ الشَّمْسُ، وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَفَاقَ، فَرَفَعَ رَأْسَهُ، فَنَظَرَ إِلَى عَلِی(علیه السلام)، فَقَالَ: یا عَلِی! أَینَ جَبْرَئِیلُ؟ فَقَالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! مَا رَأَیتُ إِلَّا دِحْیةَ الْكَلْبِی، دَفَعَ إِلَی رَأْسَک، قَالَ: یا عَلِی! دُونَک رَأْسَ ابْنِ عَمِّک، فَأَنْتَ أَحَقُّ لَهُ مِنِّی، لِأَنَّ اللَّهَ یقُولُ فِی كِتَابِهِ: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِی كِتابِ اللَّهِ»، فَجَلَسْتُ وَ أَخَذْتُ رَأْسَک، فَلَمْ یزَلْ فِی حَجْرِی حَتَّى غَابَتِ الشَّمْسُ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَ فَصَلَّیتَ الْعَصْرَ؟ فَقَالَ: لَا: قَالَ: فَمَا مَنَعَک أَنْ تُصَلِّی؟ فَقَالَ: قَدْ أُغْمِی عَلَیک، فَكَانَ رَأْسُک فِی حَجْرِی، فَكَرِهْتُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیک یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ كَرِهْتُ أَنْ أَقُومَ وَ أُصَلِّی وَ أَضَعَ رَأْسَک، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)اللَّهُمَّ إِنَّ عَلِیاً كَانَ فِی طَاعَتِک وَ طَاعَةِ رَسُولِک،حَتَّى فَاتَتْهُ صَلَاةُ الْعَصْرِ، اللَّهُمَّ فَرُدَّ عَلَیهِ
ص: 312
الشَّمْسَ، حَتَّى یصَلِّی الْعَصْرَ فِی وَقْتِهَا، قَالَ: فَطَلَعَتِ الشَّمْسُ، فَصَارَتْ فِی وَقْتِ الْعَصْرِ بَیضَاءَ نَقِیةً، وَ نَظَرَ إِلَیهَا أَهْلُ الْمَدِینَةِ، وَ إِنَّ عَلِیاً قَامَ وَ صَلَّى، فَلَمَّا انْصَرَفَ غَابَتِ الشَّمْسُ وَ صَلَّوُا الْمَغْرِبَ.(1)
از عبدالله بن سنان، از امام صادق(علیه السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از پدرانشان(علیهم السلام)روایت کرده است که فرمودند: حضرت علی(علیه السلام)، در زمان بیماری رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)نزد ایشان آمدند، در حالی که آن حضرت بی هوش بودند و سرشان در آغوش جبرئیل قرار داشت، و جبرئیل به شكل دحیۀ کلبی بود.
وقتی که حضرت علی(علیه السلام) وارد شدند، جبرئیل به ایشان عرض كرد: سرِ پسر عمویتان را بگیرید، چرا که شما، به آن شایسته تر هستید، زیرا خدا در کتابش می فرماید: «وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ».
حضرت علی(علیه السلام) نشستند و سرِ رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را گرفتند و در دامان خود نهادند، پس سرِ رسول خدا(صلی الله علیه و آله)همچنان در آغوششان بود، تا خورشید غروب کرد، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به هوش آمدند، سرشان را بلند كردند و به حضرت علی(علیه السلام) نگاه کردند و فرمودند: ای علی! جبرییل کجاست؟ حضرت علی(علیه السلام) عرض کردند: ای رسول خدا! من کسی را جز دحیۀ کلبی ندیدم، و او سرتان را در دامان من قرار داد، و گفت: ای علی! سرِ پسر عمویت را بگیر، زیرا که تو، به آن از من شایسته تری، چرا که خدا در کتابش می فرماید: «وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ»، پس نشستم و سر شما را گرفتم، و همچنان تا غروب خورشید در آغوشم بودید.رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: آیا نماز عصر را به جا آورده ای؟ عرض کردند: خیر، پس حضرت فرمودند: چرا تا كنون نمازت را نخواندی؟ عرض کردند: شما بی هوش
ص: 313
بودید، و سرتان در دامان من بود، و دوست نداشتم شما را به زحمت اندازم، و نخواستم سرِ شما را روی زمین بگذارم و از جا برخیزم و نماز بخوانم.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: خدایا! همانا او در حال اطاعت از تو، و اطاعت از رسول تو بوده، تا این که نماز عصرش قضا شده است. خدایا! خورشید را برای او برگردان، تا بتواند نماز عصر را در وقت خود بخواند.
حضرت فرمودند: پس ناگهان خورشید طلوع کرد و هنگام عصر، روشن و شفاف در آسمان قرار گرفت، و اهل مدینه آن را می دیدند، پس حضرت علی(علیه السلام) برخاستند و نمازشان را به جا آوردند، سپس هنگامی که نمازشان تمام شد، بار دیگر خورشید غروب کرد، و مردم نماز مغرب را به جا آوردند.
2_ فِی تَفْسِیرِ جَابِرِ بْنِ یزِیدَ، عَنِ الْإِمَامِ(علیه السلام): أَثْبَتَ اللَّهُ بِهَذِهِ الْآیةِ، وَلَایةَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، لِأَنَّ عَلِیاً(علیه السلام) كَانَ أَوْلَى بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مِنْ غَیرِهِ، لِأَنَّهُ كَانَ أَخَاهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ، لِأَنَّهُ حَازَ مِیرَاثَهُ وَ سِلَاحَهُ وَ مَتَاعَهُ وَ بَغْلَتَهُ الشَّهْبَاءَ وَ جَمِیعَ مَا تَرَک، وَ وَرِثَ كِتَابَهُ مِنْ بَعْدِهِ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَینا مِنْ عِبادِنا»(1)، وَ هُوَ الْقُرْآنُ كُلُّهُ نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)(2)
در تفسیر جابر ین یزید، از امام(علیه السلام) روایت کرده است که: خداوند، به وسیلۀ این آیه، ولایت حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) را ثابت کرده است، زیرا حضرت علی(علیه السلام) برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از دیگران، شایسته تر بودند، همانا ایشان برادر پیامبر، در دنیا و آخرت بودند، برای اینکه میراث آن حضرت و سلاحشانو متاعشان و قاطر شهباء و همۀ آنچه را که پیامبر(صلی الله علیه و آله)به جای گذاشته بود، به ایشان رسید، و پس از
ص: 314
پیامبر کتابشان را به ارث بردند، كه خدای عزّ و جل می فرماید: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا»، و آن، همۀ قرآن است که بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)نازل شد.
3_ زَیدُ بْنُ عَلِی(علیهما السلام): فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ»، قَالَ: ذَلِک عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، كَانَ مُهَاجِراً ذَا رَحِمٍ.(1)
از زید بن علی(علیهما السلام)روایت شده است که در بارۀ این فرمایش خدای عزّ و جل: «وَ أُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ»، گفت: ایشان، همان حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) هستند، ایشان مهاجری بودند که رابطۀ رحمی داشتند.
4_ عَنِ ابْنِ جُبَیرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی بَیتِهِ، فَغَدَا عَلَیهِ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) بِالْغَدَاةِ، وَ كَانَ یحِبُّ أَنْ لَا یسْبِقَهُ إِلَیهِ أَحَدٌ، فَدَخَلَ، فَإِذَا النَّبِی(صلی الله علیه و آله)فِی صَحْنِ الدَّارِ، وَ إِذَا رَأْسُهُ فِی حَجْرِ دِحْیةَ الْكَلْبِی، فَقَالَ: السَّلَامُ عَلَیک، كَیفَ أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فَقَالَ لَهُ دِحْیةُ: وَ عَلَیک السَّلَامُ، أَصْبَحَ بِخَیرٍ، یا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ!
فَقَالَ لَهُ عَلِی(علیه السلام): جَزَاک اللَّهُ عَنَّا أَهْلَ الْبَیتِ خَیراً، فَقَالَ لَهُ دِحْیةُ: إِنِّی أُحِبُّک، وَ إِنَّ لَک عِنْدِی مِدْحَةٌ أَزِفُّهَا إِلَیک، أَنْتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ، وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، وَ أَنْتَ سَیدُ وُلْدِ آدَمَ، مَا خَلَا النَّبِیینَ وَ الْمُرْسَلِینَ، لِوَاءُ الْحَمْدِ بِیدِک یوْمَ الْقِیامَةِ، تُزَفُّ أَنْتَ وَ شِیعَتُک مَعَ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)وَ حِزْبِهِ إِلَى الْجِنَانِ، قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَوَلَّاک، وَ خَسِرَ مَنْ تَخَلَّاک،
ص: 315
مُحِبُّو مُحَمَّدِ مُحِبُّوک، وَ مُبْغِضُوهُ مُبْغِضُوک، لَنْ تَنَالَهُمْ شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)
ادْنُ مِنِّی، یا صَفْوَةَ اللَّهِ! وَ خُذْ رَأْسَ ابْنِ عَمِّک، فَأَنْتَ أَحَقُّ بِهِ مِنِّی، فَأَخَذَ رَأْسَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)،فَانْتَبَهَ، فَقَالَ: مَا هَذِهِ الْهَمْهَمَةُ؟ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ، فَقَالَ: لَمْ یكُنْ دِحْیةَ، وَ إِنَّمَا كَانَ جَبْرَئِیلُ، سَمَّاک بِاسْمٍ سَمَّاک اللَّهُ بِهِ، وَ هُوَ الَّذِی أَلْقَى مَحَبَّتَک فِی صُدُورِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ رَهْبَتَک فِی صُدُورِ الْكَافِرِینَ.(1)
از جناب سعید بن جبیر نقل است كه گفت: ابن عباس گفت: روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در خانۀ خود بودند، صبحگاهان، حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) بر ایشان، وارد شدند، در حالیكه دوست داشتند کسی بر ایشان، پیشی نگیرد، پس داخل شدند در حالی که پیامبر(صلی الله علیه و آله)در صحن خانه بودند، به طوری که سرشان در دامن دحیۀ کلبی بود، پس گفتند: سلام بر تو، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)چگونه صبح کردند؟ دحیه عرض كرد: به نیکی، ای برادر رسول خدا!
پس حضرت علی(علیه السلام) به او فرمودند: خداوند از سوی ما اهل بیت، به تو پاداش خیر دهد، دحیه به آن حضرت عرض كرد: به درستی که من شما را دوست دارم، همانا در نزد من برای شما مدحی است، که آن را برای شما می خوانم، شما امیرالمؤمنین، و پیشوای رو سفیدان، هستید، شما سرور فرزندان آدم، غیر از پیامبران و رسولان، هستید، و در روز قیامت، پرچم حمد، به دست شما است، شما و شیعیانتان، با حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و طرفداران ایشان، در روز قیامت، وارد بهشت می شوید،رستگار است هر که شما مولایش باشید، و زیان کرد هر که شما را تنها
ص: 316
گذاشت، دوستداران محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)دوست داران شما هستند، و دشمنان آن حضرت، دشمنان شما، كه شفاعت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)به آنها نمی رسد.
ای برگزیدۀ خدا! نزدیک من بیائید، و سر پسر عمویتان را در دامن بگیرید، كه شما به اینكار، از من سزاوارتر هستید.
پس حضرت علی(علیه السلام)، سر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را گرفتند و در دامن خود گذاشتند، پس پیامبر(صلی الله علیه و آله)به هوش آمدند و فرمودند: این همهمه از چیست؟ پس حضرت علی(علیه السلام) جریان را به ایشان گفتند، پس آن حضرت فرمودند: او دحیه نبود، همانا او جبرئیل بود، تو را به نامی خواند، که خداوند تو را به این نام خوانده بود، پس او کسی است که محبّت تو را در سینه های مؤمنان قرار داد، و ترس تو را در سینه های کافران.
ص: 317
«وَاَذانٌ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِه اِلَى النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْاَكْبَرِ اَنَّ اللّهَ بَریءٌ مِنَ الْمُشْرِكینَ وَرَسُولُهُۥ٭ۚ فَاِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَكُمْ٭ۖ وَاِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا اَنَّكُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ٭ۗ وَبَشِّرِ الَّذینَ كَفَرُوا بِعَذابٍ اَلیمٍ»
و این، اعلامى است از ناحیه خدا و پیامبرش به مردم در روز حج اكبر كه: خداوند و پیامبرش از مشركان بیزارند! با این حال، اگر توبه كنید، براى شما بهتر است! و اگر سرپیچى نمایید، بدانید شما نمى توانید خدا را ناتوان سازید، و كافران را به مجازات دردناک بشارت ده!
1_ عَنْ حَكِیمِ بْنِ جُبَیرٍ، عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، فِی قَوْلِهِ: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»، قَالَ: الْأَذَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): كُنْتُ أَنَا الْأَذَانَ فِی النَّاسِ.(1)
از حكیم بن جبیر نقل است كه گفت: حضرت امام زین العابدین(علیه السلام) در معنى آیۀ شریفۀ : «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»، فرمودند: منظور از أذان حضرت على(علیه السلام) هستند، و در حدیث دیگر: امیر المؤمنین(علیه السلام) فرمودند: من اذان در بین مردم هستم.
ص: 318
2_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیلَى، قَالَ قَالَ أَبِی: دَفَعَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)الرَّایةَ یوْمَ خَیبَرَ إِلَى عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَفَتَحَ اللَّهُ عَلَیهِ وَ أَوْقَفَهُ یوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ، فَأَعْلَمَ النَّاسَ أَنَّهُ مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ.
وَ قَالَ لَهُ: أَنْتَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْكَ.
وَ قَالَ لَهُ: تُقَاتِلُ عَلَى التَّأْوِیلِ كَمَا قَاتَلْتُ عَلَى التَّنْزِیلِ.
وَ قَالَ لَهُ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى.
وَ قَالَ لَهُ: أَنَا سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمْتَ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبْتَ.
وَ قَالَ لَهُ: أَنْتَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى.
وَ قَالَ لَهُ: أَنْتَ تُبَینُ لَهُمْ مَا اشْتَبَهَ عَلَیهِمْ بَعْدِی.
وَ قَالَ لَهُ: أَنْتَ إِمَامُ كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ، وَ وَلِی كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ بَعْدِی.
وَ قَالَ لَهُ: أَنْتَ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ».(الحدیث)(1)
از عبد الرحمن بن ابى لیلى نقل است كه گفت: پدر من گفت: پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)در روز خیبر، پرچم را به دست أمیر المؤمنین(علیه السلام) دادند، تا حق سبحانه و تعالى، به دست آن حضرت، آن را فتح فرمود، و در روز غدیر خم آن حضرت را به مردم معرفی نمودند، كه او مولاى هر مؤمن و مؤمنه است، و فرمودند كه: تو از منى و من از تو، و دیگر فرمودند كه: تو مقاتله بر تأویل می كنى چنانچه من بر تنزیل جنگ كردم، و تو نسبت به من به منزلۀ
ص: 319
هارونى نسبت به موسى، و دیگر من به صلحم با كسى كه با تو به صلح است، و من به جنگم با كسى كه با تو به جنگ است، و توئى ریسمان محكم و استوار، و توئى كه بیان كنى براى مردم آنچه مشتبه باشد بر ایشان بعد از من، و توئى امام هر مرد و زن مؤمن بعد از من، و توئى ولىّ هر مرد و زن مؤمن بعد از من، و توئى كه حق تعالى در شأن تو این آیۀ را فرستاد كه: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ».
3_ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ النَّصْرِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ»، فَقَالَ: اسْمٌ نَحَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلِیاً(علیه السلام) مِنَ السَّمَاءِ، لِأَنَّهُ هُوَ الَّذِی أَدَّى عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بَرَاءَةَ، وَ قَدْ كَانَ بَعَثَ بِهَا مَعَ أَبِی بَكْرٍ أَوَّلًا، فَنَزَلَ عَلَیهِ جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) فَقَالَ: یا مُحَمَّدُ! إِنَّ اللَّهَ یقُولُ لَكَ: إِنَّهُ لَا یبَلِّغْ عَنْک، إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْک، فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عِنْدَ ذَلِک عَلِیاً(علیه السلام) فَلَحِقَ أَبَا بَكْرٍ وَ أَخَذَ الصَّحِیفَةَ مِنْ یدِهِ، وَ مَضَى بِهَا إِلَى مَكَّةَ، فَسَمَّاهُ اللَّهُ تَعَالَى أَذَاناً مِنَ اللَّهِ، إِنَّهُ اسْمٌ نَحَلَهُ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ لِعَلِی(علیه السلام).(1)
از حارث نصرى نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) تفسیر آیۀ : «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ»، را پرسیدم، حضرت فرمودند: این نامى است كه خداوند از آسمان اختصاص به حضرت على(علیه السلام) داده است، زیرا اوست كه از جانب رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بیزارى از مشركین را اعلام كرد، پیامبر(صلی الله علیه و آله)نخست، آن را به ابو بكر داده بودند، جبرئیل فرود آمد و گفت: اى محمّد! خدا به تو مى فرماید: «همانا هیچ کس حق ابلاغآن را از جانب تو ندارد، جز خودت، یا مردى كه
ص: 320
از خودت باشد».
بعد از آن فرمان بود كه پیامبر(صلی الله علیه و آله)حضرت علىّ(علیه السلام) را فرستادند، و آن حضرت به ابو بكر رسیدند، و صحیفه را از دستش گرفته و بردند، و به دیوار كعبه نصب نمودند، از این جهت خداوند آن حضرت را أذان نامید، همانا این نامى است كه خداوند از آسمان، اختصاص به حضرت على(علیه السلام) داده است.
ص: 321
«اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تُتْرَكُوا وَلَمّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ وَلا رَسُولِه وَلَا الْمُؤْمِنینَ وَلیجَةً٭ۚ وَاللّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»
آیا گمان كردید كه (به حال خود) رها مى شوید در حالى كه هنوز كسانى كه از شما جهاد كردند، و غیر از خدا و رسولش و مؤمنان را محرم اسرار خویش انتخاب ننمودند، (از دیگران) مشخّص نشده اند؟! و خداوند به آنچه عمل مى كنید، آگاه است!
1_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمَّا یعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ یتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً»، یعْنِی بِالْمُؤْمِنِینَ الْأَئِمَّةَ(علیهما السلام)، لَمْ یتَّخِذُوا الْوَلَائِجَ مِنْ دُونِهِمْ.(1)
از عبدالله بن عجلان نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ این سخن خدای تبارک و تعالی: «أَمْ حَسِبْتُمْ ان تُتْرَکُواْ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جَاهَدُواْ مِنکُمْ وَلَمْ یَتَّخِذُواْ مِن دُونِ اللّهِ وَلاَ رَسُولِهِ وَلاَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَهً»، فرمودند: منظور او از مؤمنان، ائمّه(علیهم السلام)هستند، که جز از غیر خدا و رسول و امامان محرم رازی نگرفتند.
ص: 322
2_ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّخَعِی، قَالَ: حَدَّثَنِی سُفْیانُ بْنُ مُحَمَّدٍ الضُّبَعِی، قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِی مُحَمَّدٍ(علیه السلام)، أَسْأَلُهُ عَنِ الْوَلِیجَةِ، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى: «وَ لَمْ یتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً»، قُلْتُ فِی نَفْسِی: لَا فِی الْكِتَابِ مَنْ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ هَاهُنَا؟ فَرَجَعَ الْجَوَابُ: الْوَلِیجَةُ الَّذِی یقَامُ دُونَ وَلِی الْأَمْرِ، وَ حَدَّثَتْک نَفْسُک عَنِ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هُمْ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ؟ فَهُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، الَّذِینَ یؤْمِنُونَ عَلَى اللَّهِ، فَیجِیزُ أَمَانَهُمْ.(1)
از اسحاق بن محمّد نخعی نقل است كه گفت: سفیان بن محمّد ضبعی، روایت كرد برای من و گفت: به حضرت ابو محمّد، امام حسن عسکری(علیه السلام) نامه ای نوشتم، و از ایشان در بارۀ ولیجه پرسیدم، یعنی همان فرمایش خداوند متعال كه می فرماید: «وَ لَمْ یَتَّخِذُواْ ... مِن دُونِ اللّهِ وَ لاَ رَسُولِهِ وَ لاَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً»، و در همان وقت، با خودم گفتم، ولی در نامه ننوشتم: مقصود از مؤمنین در این جا چه می تواند باشد؟
پس پاسخ آن نامه، چنین به من رسید: ولیجه (یار و همساز) کسی را گویند، که او را به جای ولی امر، نصب کنند، و این که با خود اندیشیدی، كه مقصود از مؤمنین در آیه چه کسانی هستند؟ آنان ائمّه(علیهم السلام)هستند، که با ضمانت الهی امان می دهند، و خداوند، امان آنها را امضاء می کند.
ص: 323
«اَجَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَعِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ ءامَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الْءاخِرِ وَجاهَدَ فی سَبیلِ اللّهِ٭ۚ لا یَسْتَوُۥنَ عِنْدَ اللّهِ٭ۗ وَاللّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمینَ»
آیا سیراب كردن حجّاج، و آباد ساختن مسجد الحرام را، همانند (عمل) كسى قرار دادید كه به خدا و روز قیامت ایمان آورده، و در راه او جهاد كرده است؟! (این دو،) نزد خدا مساوى نیستند! و خداوند گروه ظالمان را هدایت نمى كند!
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی وَ الْعَبَّاسِ وَ شَیبَةَ، قَالَ الْعَبَّاسُ: أَنَا أَفْضَلُ، لِأَنَّ سِقَایةَ الْحَاجِّ بِیدِی، وَ قَالَ شَیبَةُ: أَنَا أَفْضَلُ، لِأَنَّ حِجَابَةَ الْبَیتِ بِیدِی، وَ قَالَ عَلِی(علیه السلام): أَنَا أَفْضَلُ، فَإِنِّی آمَنْتُ قَبْلَكُمَا ثُمَّ هَاجَرْتُ وَ جَاهَدْتُ فَرَضُوا بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَأَنْزَلَ اللَّهُ: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ»، إِلَى قَوْلِهِ: «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ».(1)
از ابو بصیر نقل است که گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: این آیه دربارۀ حضرت على(علیه السلام) و عباس و شیبه نازل شده است.
عباس گفت: من بهترم، زیرا كه آب رسانی به حجّاج، به دست من است، و شیبه گفت: من بهترم، زیرا كلیددارى خانۀ خدا، و عمارت مسجد الحرام به دست من است، و حضرت على(علیه السلام) فرمودند: من بهترم، زیرامن قبل از شما ایمان آوردم، و
ص: 324
سپس هجرت و جهاد كردم، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را به عنوان داور پذیرفتند.
خداى عزّ و جل این آیه را نازل فرمود: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ، تا این فرمودۀ خداى عزّ و جل: إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ».
2_ فِی رِوَایةِ أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، قَوْلُهُ: «كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ».
ثُمَّ وَصَفَ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَقَالَ: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِک هُمُ الْفائِزُونَ»(1)، ثُمَّ وَصَفَ مَا لِعَلِی(علیه السلام) عِنْدَهُ، فَقَالَ: «یبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ»، «خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»(2).(3)
در روایت ابو جارود، از امام محمّد باقر(علیه السلام) روایت شده است که آن حضرت فرمودند: این آیه، در شأن حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) نازل شده: «کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخر وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ یَسْتَوُونَ عِندَ اللّهِ وَ اللّهُ لاَیَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ». سپس حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) را توصیف می کند: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ انفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَهً عِندَ اللّهِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَائِزُون»، و
ص: 325
سپس بخشی از پاداش حضرت علی(علیه السلام)، كه نزد خداوند است را، توصیف می کند، و می فرماید: «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَهٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَان وَ جَنَّاتٍ لَّهُمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ»، «خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ».
3_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) أَخْبِرْنَا بِأَفْضَلِ مَنَاقِبِک، قَالَ: نَعَمْ، كُنْتُ أَنَا وَ عَبَّاسٌ وَ عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیبَةَ، فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، قَالَ عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیبَةَ: أَعْطَانِی رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الْخِزَانَةَ، یعْنِی مَفَاتِیحَ الْكَعْبَةِ، وَ قَالَ الْعَبَّاسُ: أَعْطَانِی رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)السِّقَایةَ، وَ هِی زَمْزَمُ، وَ لَمْ یؤْتِک شَیئاً، یا عَلِی!
قَالَ: فَأَنْزَلَ اللَّهُ: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ».(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: از امیر المؤمنین(علیه السلام) سؤال شد كه بهترین مناقب و فضیلت های تان را به ما بگوئید؟ حضرت فرمودند: بله، روزی من و عباس و عثمان بن ابو شیبه، در مسجد الحرام بودیم.
عثمان بن ابو شیبه گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)خزانت، یعنی کلیدهای کعبه را به من واگذار نمودند، و عباس گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)سقایت را، یعنی مسئولیت زمزم را به من واگذار نمودند، و به تو چیزی نداده اند، ای علی!
حضرت فرمودند: پس خداوند، این آیه را نازل فرمود: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَهَ الْحَاجِّ وَ عِمَارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخر وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِاللّهِ لاَ یَسْتَوُونَ عِندَ اللّهِ».
ص: 326
4_ مِنْ تَفْسِیرِ الثَّعْلَبِی، قَوْلُهُ تَعَالَى: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ»، وَ بِالْإِسْنَادِ الْمُقَدَّمِ قَالَ الثَّعْلَبِی: قَالَ الْحَسَنُ وَ الشَّعْبِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ كَعْبٍ الْقُرَظِی: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ رَضِی اللَّهُ عَنْهُ وَ طَلْحَةَ بْنِ شَیبَةَ وَ ذَلِک أَنَّهُمْ افْتَخَرُوا، فَقَالَ طَلْحَةُ: أَنَا صَاحِبُ الْبَیتِ بِیدِی مِفْتَاحُهُ وَ لَوْ أَشَاءُ بِتُّ فِی الْمَسْجِدِ، وَ قَالَ الْعَبَّاسُ: أَنَا صَاحِبُ السِّقَایةِ وَ الْقَائِمُ عَلَیهَا وَ لَوْ أَشَاءُ بِتُّ فِی الْمَسْجِدِ، وَ قَالَ عَلِی(علیه السلام): مَا أَدْرِی مَا تَقُولَانِ، لَقَدْ صَلَّیتُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ قَبْلَ النَّاسِ، وَ أَنَا صَاحِبُ الْجِهَادِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى هَذِهِ الْآیةَ: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ».(1)
ثعلبى در تفسیر آیۀ شریفۀ : «أَ جَعَلْتُمْ سِقایةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ ...»، از حسن، شعبى و محمد ابن كعب قرظى روایت كرده است كه: این آیه در بارۀ حضرت على(علیه السلام) و عباس بن عبد المطلب و طلحة ابن شیبه نازل شده، و داستان از این قرار بود كه روزى این سه نفر با یك دیگر تفاخر مى كردند، طلحه مى گفت: من تعمیركنندۀ مسجد الحرام، و كلید دار خانۀ خدا هستم، و اگر بخواهم، در مسجد بیتوته می کنم، عباس مى گفت: من صاحب منصب و مسئول سقائى حاجیانم.
حضرت على(علیه السلام) فرمودند: من نمى دانم شما چه مى گوئید، ولی من شش ماه،
ص: 327
قبل از مردم، نماز گزاردم، و من صاحب جهاد در راه خدا هستم، پس در این لحظه بود كه خداوند متعال آیۀ : «أَ جَعَلْتُمْ سِقایةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»، را، نازل فرمود.
ص: 328
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا لا تَتَّخِذُوا ءاباءَكُمْ وَاِخْوانَكُمْ اَوْلِیاءَ اِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْایمانِ٭ۚ وَمَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَاُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ»
اى كسانى كه ایمان آورده اید! هر گاه پدران و برادران شما، كفر را بر ایمان ترجیح دهند، آنها را ولىّ خود قرار ندهید! و كسانى از شما كه آنان را ولىّ خود قرار دهند، ستمگرند!
1_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیةِ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِیاءَ ...»، إِلَى قَوْلِهِ: «الْفاسِقِینَ»(1)، فَأَمَّا «لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِیمانِ»، فَإِنَّ الْكُفْرَ فِی الْبَاطِنِ فِی هَذِهِ الْآیةِ، وَلَایةُ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی، وَ هُوَ كُفْرٌ، وَ قَوْلُهُ: «عَلَى الْإِیمَانِ»، فَالْإِیمَانُ وَلَایةُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، قَالَ: «وَ مَنْ یتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ».(2)
از جابر نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ این آیه: «یَا أیُّها الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آباءکُمْ وَإِخْوَانکُمْ أَوْلِیَاء»، تا این سخن خدای تبارک و تعالی: «الفَاسِقِینَ»، سئوال کردم.
پس حضرت فرمودند: «لاَ تَتَّخِذُواْ آباءکُمْ وَإِخْوَانکُمْ أَوْلِیَاء ان اسْتَحَبُّواْ الْکُفْرَ عَلَی الایمان»، کفر در باطن، در این آیه، ولایت اوّلی و دوّمی است، و در این فرمایش
ص: 329
خداوند: «عَلَی الإیمَانِ»، ایمان، همان ولایت حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است، که فرمود: «وَ مَنْ یتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ».
2_ عَن أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِیمانِ»، قَالَ: فَإِنَّ الْإِیمَانَ وَلَایةُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از ابو حمزه نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای متعال: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِیمانِ»، فرمودند: ایمان، همان ولایت حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است.
ص: 330
«یُریدُونَ اَنْ یُطْفِئُوا نُورَ اللّهِ بِاَفْواهِهِمْ وَیَاْبَى اللّهُ اِلّا اَنْ یُتِمَّ نُورَهُۥ وَلَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ»
آنها مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند ولى خدا جز این نمى خواهد كه نور خود را كامل كند، هر چند كافران ناخشنود باشند!
عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَاسِدِی، عَنْ عَلِی(علیه السلام)، قَالَ: صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الْمِنْبَرَ، فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ إِلَى أَهْلِ الْأَرْضِ نَظْرَةً، فَاخْتَارَنِی مِنْهُمْ، ثُمَّ نَظَرَ ثَانِیةً، فَاخْتَارَ عَلِیاً أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ وَصِیی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِی كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی، مَنْ تَوَلَّاهُ تَوَلَّى اللَّهُ، وَ مَنْ عَادَاهُ عَادَى اللَّهَ، وَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّهُ اللَّهُ، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ أَبْغَضَهُ اللَّهُ.
وَ اللَّهِ! لَا یحِبُّهُ إِلَّا مُؤْمِنٌ، وَ لَا یبْغِضُهُ إِلَّا كَافِرٌ، وَ هُوَ نُورُ الْأَرْضِ بَعْدِی وَ رُكْنُهَا، وَ هُوَ كَلِمَةُ اللَّهِ التَّقْوَى، وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى، ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)«یرِیدُونَ لِیطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ یتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ»، یا أَیهَا النَّاسُ! لِیبَلِّغْ مَقَالَتِی هَذِهِ شَاهِدُكُمْ غَائِبَكُمْ، اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُک عَلَیهِمْ.
أَیهَا النَّاسُ! وَ إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ ثَالِثَةً، وَ اخْتَارَ بَعْدِی وَ بَعْدَ أَخِی عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ، أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً، وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ، كُلَّمَا هَلَک وَاحِدٌ قَامَ وَاحِدٌ، مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ، كُلَّمَا غَابَ نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، هُدَاةٌ مَهْدِیونَ، لَا یضُرُّهُمْ كَیدُ مَنْ كَادَهُمْ وَ خَذَلَهُمْ، هُمْ حُجَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ، وَ شُهَدَاؤُهُ عَلَى خَلْقِهِ، مَنْ أَطَا(علیهم السلام) أَطَاعَ اللَّهَ، وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَى
ص: 331
اللَّهَ، هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَ(علیهم السلام)، لَا یفَارِقُهُمْ وَ لَا یفَارِقُونَهُ، حَتَّى یرِدُوا عَلَی الْحَوْضَ.(1)
از ابو اسحاق حارث بن عبد الله حاسدی نقل است که گفت: حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از منبر بالا رفتند، و فرمودند: خداوند به اهل زمین نگاه کرد و مرا از میان آنان برگزید، پس یک بار دیگر نگریست و علی(علیه السلام) را به عنوان برادر، وزیر، وارث، جانشین و خلیفه ی من در میان امّتم، و سرپرست هر مؤمنی، پس از من، انتخاب نمود، هر کس او را دوست بدارد، خدا را دوست دارد، هر کس با او دشمن باشد، با خدا دشمن است، هر کس به او عشق بورزد، به خدا عشق ورزیده است، و هر کس دشمن او باشد، دشمن خداست.
به خدا سوگند! فقط مؤمنین او را دوست دارند، و تنها کافران با او دشمن هستند، او پس از من، نور زمین و رکن آن است، او کلمه ی تقوی، و عروة الوثقی است. سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)این آیه را تلاوت فرمودند: «یرِیدُونَ لِیطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ یتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ»، و بعد فرمودند: ای مردم! هر کس این کلام مرا شنید، باید به غائبین برساند. پروردگارا! من تو را گواه بر آنان می گیرم.
ای مردم! خداوند، برای بار سوّم نگاه کرد، و پس از من و علی بن ابی طالب(علیه السلام)، یازده امام را برگزید، آنان یکی پس از دیگری می آیند، هر گاه یکی از دنیا رفت، دیگری به جا او خواهد آمد، مانند ستاره های آسمان، که هر گاه ستاره ای پنهان می شود، ستاره ی دیگری طلوع می کند، آنان هادیان هدایت شده هستند، نیرنگ هیچ کس به آنان ضرری نمی رساند، و تلاش برای ناکام گذاشتن و خوار کردن آنان، بی نتیجه است. آنان حجّت خدا در رویزمین هستند، و آنان گواهان بر خلق خدا هستند، هر کس از
ص: 332
آنان اطاعت کند، از خدا اطاعت کرده است، و هر کس از آنان سرپیچی کند، از خدا سرپیچی کرده است، آنان با قرآن هستند و قرآن با آنان است، آنان از قرآن جدا نمی شوند و قرآن هم از آنان جدا نخواهد شد، تا این که بر من، در کنار حوض، وارد شوند.
ص: 333
«اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْرًا فی كِتابِ اللّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمواتِ وَالْاَرْضَ مِنْها اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ٭ۚ ذلِكَ الدّینُ الْقَیِّمُ٭ۚ فَلا تَظْلِمُوا فیهِنَّ اَنْفُسَكُمْ٭ۚ وَقاتِلُوا الْمُشْرِكینَ كافَّةً كَما یُقاتِلُونَكُمْ كافَّةً٭ۚ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ»
تعداد ماه ها نزد خداوند در كتاب الهى، از آن روز كه آسمانها و زمین را آفریده، دوازده ماه است كه چهار ماه از آن، ماه حرام است، این آیین ثابت و پابرجا است! بنا بر این، در این ماه ها به خود ستم نكنید و با مشركان، دسته جمعى پیكار كنید، همان گونه كه آنها دسته جمعى با شما پیكار مى كنند و بدانید خداوند با پرهیزگاران است!
عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ، مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ(علیه السلام) ذَاتَ یوْمٍ، فَلَمَّا تَفَرَّقَ مَنْ كَانَ عِنْدَهُ، قَالَ لِی: یا اَبَا حَمْزَةَ! مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِی لَا تَبْدِیلَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ قِیامُ قَائِمِنَا، فَمَنْ شَک فِیمَا، أَقُولُ لَقِی اللَّهَ وَ هُوَ بِهِ كَافِرٌ وَ لَهُ جَاحِدٌ، ثُمَ قَالَ: بِأَبِی وَ أُمِّی! الْمُسَمَّى بِاسْمِی، وَ الْمُكَنَّى بِكُنْیتِی، السَّابِعُ مِنْ بَعْدِی، بِأَبِی! مَنْ یمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً، كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً، وَ قَالَ: یا اَبَا حَمْزَةَ! مَنْ أَدْرَكَهُ فَلَمْ یسَلِّمْ لَهُ، فَمَا سَلَّمَ لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِی(علیه السلام) وَ قَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیهِ الْجَنَّةَ، وَ مَأْواهُ النَّارُ، وَ بِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ، وَ أَوْضَحُ مِنْ هَذَا بِحَمْدِ اللَّهِ، وَ أَنْوَرُ وَ أَبْینُ وَ أَزْهَرُ لِمَنْ هَدَاهُ اللَّهُ، وَ أَحْسَنَ إِلَیهِ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فِی مُحْكَمِ كِتَابِهِ: «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی كِتابِ اللَّهِ یوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِک الدِّینُ الْقَیمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَكُمْ»، وَ مَعْرِفَةُ الشُّهُورِ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرٌ وَ رَبِیعٌ وَ مَا بَعْدَهُ، وَ الْحُرُمُ مِنْهَا، وَ هِی
ص: 334
جُمَادَى وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ، لَا یكُونُ دِیناً قَیماً، لِأَنَّ الْیهُودَ وَ النَّصَارَى وَ الْمَجُوسَ وَ سَائِرَ الْمِلَلِ وَ النَّاسِ جَمِیعاً مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ الْمُخَالِفِینَ یعْرِفُونَ هَذِهِ الشُّهُورَ وَ یعُدُّونَهَا بِأَسْمَائِهِمْ، وَ إِنَّمَا هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، الْقَوَّامُونَ بِدِینِ اللَّهِ، وَ الْحُرُمُ مِنْهَا، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) الَّذِی اشْتَقَّ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ اسْماً مِنِ اسْمِهِ الْعَلِی، كَمَا اشْتَقَّ لِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)اسْماً مِنِ اسْمِهِ الْمَحْمُودِ، وَ ثَلَاثَةٌ مِنْ وُلْدِهِ أَسْمَاؤُهُمْ عَلِی، عَلِی بْنُ الْحُسَینِ، وَ عَلِی بْنُ مُوسَى، وَ عَلِی بْنُ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، فَصَارَ لِهَذَا الِاسْمِ الْمُشْتَقِّ مِنِ اسْمِ اللَّهِ تَعَالَى حُرْمَةٌ بِهِ.(1)
از ابو حمزه ثمالی نقل است که گفت: روزی نزد حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) بودم، هنگامی که حاضران از نزد آن حضرت رفتند، به من فرمودند: ای ابوحمزه! قیام قائم ما(علیه السلام) از جمله امور حتمی است، که نزد خداوند تغییر پذیر نیست. هر که در آنچه می گویم شک کند، با خدا در حالی دیدار خواهد کرد، که به او کافر و منکر است، سپس فرمودند: پدر و مادرم فدایت شوند! ای کسی که هم نام من و هم کنیۀ من هستی، و هفتمین (امام) پس از من هستی. پدرم فدای کسی شود که، زمین را پر از عدل و داد می کند، چنانکه پُر از ظلم و ستم شده است، سپس فرمودند: ای ابو حمزه! هر که او را درک کند، و به او تسلیم نشود، بر حضرت محمّد و حضرت علی(علیهما السلام)تسلیم نشده است، و همانا خداوند بهشت را بر او حرام می کند، و جایگاه او در آتش است، که بدترین جایگاه برای ستمگران است.
سپاس خداوند را كه روشن ترین و آشكارترین برهان، براى كسى كه خداى تعالى
ص: 335
او را هدایت كند، و بهترین احسان را به او نماید، گفتار اوست، كه در كتاب محكمش می فرماید: «إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِندَ اللّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتَابِ اللّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَات وَالأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلاَ تَظْلِمُواْ فِیهِنَّ أَنفُسَکُمْ»، و شناختن ماه ها، مثل محرم و صفر و ربیع، و پس از آن و ماه های حرام از آنها: رجب، ذی قعده، ذی حجّه و محرّم، دین قیِّم (ارزشمند) نمی باشند، چون یهودیان و مسیحیان و مجوس و سایر آیین ها و همۀ مردم از موافق و مخالف، این ماه ها را می دانند و آنها را با نام می شمارند.
در حقیقت، آنان، ائمّه(علیهم السلام)هستند، ایشان بر پادارندۀ دین خدا هستند، و ماه های حرام از آنها، این ها است: امیر المؤمنین علی(علیه السلام) که خداوند نامی را از نام های خوش (یعنی علیّ) اشتقاق کرده است، چنانکه برای رسولش(صلی الله علیه و آله)،از نام محمودش مشتق نموده است، و نام سه نفر از فرزندانش: علی بن حسین و علی بن موسی و علی بن محمد(علیهم السلام)است، پس این نام، گرفته شده از نام خدای عزّ و جل است، و به وسیلۀ او دارای حرمت شد.
ص: 336
«وَالسّابِقُونَ الْاَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَالْاَنْصارِ وَالَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسانٍ رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَاَعَدَّ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْری تَحْتَهَا الْاَنْهارُ خالِدینَ فیها اَبَدًا٭ۚ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ»
پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار، و كسانى كه به نیكى از آنها پیروى كردند، خداوند از آنها خشنود گشت، و آنها (نیز) از او خشنود شدند و باغهایى از بهشت براى آنان فراهم ساخته، كه نهرها از زیر درختانش جارى است جاودانه در آن خواهند ماند و این است پیروزى بزرگ!
1_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، قَالَ: لَمَّا أَجْمَعَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِی(علیهما السلام)عَلَى صُلْحِ مُعَاوِیةَ خَرَجَ حَتَّى لَقِیهُ، فَلَمَّا اجْتَمَعَا قَامَ مُعَاوِیةُ خَطِیباً، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ أَمَرَ الْحَسَنَ(علیه السلام) أَنْ یقُومَ أَسْفَلَ مِنْهُ بِدَرَجَةٍ، ثُمَّ تَكَلَّمَ مُعَاوِیةُ، فَقَالَ: أَیهَا النَّاسُ! هَذَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِی وَ ابْنُ فَاطِمَةَ، رَآنَا لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا، وَ لَمْ یرَ نَفْسَهُ لَهَا أَهْلًا، وَ قَدْ أَتَانَا لِیبَایعَ طَوْعاً.
ثُمَّ قَالَ: قُمْ یا حَسَنُ! فَقَامَ الْحَسَنُ(علیه السلام) فَخَطَبَ فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُسْتَحْمِدِ بِالْآلَاءِ، وَ تَتَابُعِ النَّعْمَاءِ، وَ صَارِفِ الشَّدَائِدِ وَ الْبَلَاءِ، عِنْدَ الْفُهَمَاءِ وَ غَیرِ الْفُهَمَاءِ، الْمُذْعِنِینَ مِنْ عِبَادِهِ لِامْتِنَاعِهِ بِجَلَالِهِ وَ كِبْرِیائِهِ، وَ عُلُوِّهِ عَنْ لُحُوقِ الْأَوْهَامِ بِبَقَائِهِ، الْمُرْتَفِعِ عَنْ كُنْهِ ظِنَانَةِ الْمَخْلُوقِینَ، مِنْ أَنْ تُحِیطَ بِمَكْنُونِ غَیبِهِ رَوِیاتُ عُقُولِ الرَّاءِینَ، وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ فِی رُبُوبِیتِهِ، وَ وُجُودِهِ وَ وَحْدَانِیتِهِ، صَمَداً لَا شَرِیک لَهُ، فَرْداً لَا ظَهِیرَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اصْطَفَاهُ وَ انْتَجَبَهُ وَ ارْتَضَاهُ، وَ بَعَثَهُ دَاعِیاً
ص: 337
إِلَى الْحَقِّ، وَ سِراجاً مُنِیراً، وَ لِلْعِبَادِ مِمَّا یخَافُونَ نَذِیراً، وَ لِمَا یأْمُلُونَ بَشِیراً، فَنَصَحَ لِلْأُمَّةِ، وَ صَدَعَ بِالرِّسَالَةِ، وَ أَبَانَ لَهُمْ دَرَجَاتِ الْعُمَالَةِ، شَهَادَةً عَلَیهَا أَمُوتُ وَ أُحْشَرُ، وَ بِهَا فِی الْآجِلَةِ أُقَرَّبُ وَ أُحْبَرُ.
وَ أَقُولُ مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ! فَاسْمَعُوا، وَ لَكُمْ أَفْئِدَةٌ وَ أَسْمَاعٌ فَعُوا: إِنَّا أَهْلُ بَیتٍ أَكْرَمَنَا اللَّهُ بِالْإِسْلَامِ، وَ اخْتَارَنَا وَ اصْطَفَانَا وَ اجْتَبَانَا، فَأَذْهَبَ عَنَّا الرِّجْسَ وَ طَهَّرَنَا تَطْهِیراً، وَ الرِّجْسُ هُوَ الشَّک، فَلَا نَشُک فِی اللَّهِ الْحَقِّ وَ دِینِهِ أَبَداً، وَ طَهَّرَنَا مِنْ كُلِّ أَفَنٍ وَ غَیةٍ، مُخْلَصِینَ إِلَى آدَمَ نِعْمَةً مِنْهُ، لَمْ یفْتَرِقِ النَّاسُ قَطُّ فِرْقَتَینِ إِلَّا جَعَلَنَا اللَّهُ فِی خَیرِهِمَا، فَأَدَّتِ الْأُمُورُ وَ أَفْضَتِ الدُّهُورُ إِلَى أَنْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً(صلی الله علیه و آله)لِلنُّبُوَّةِ، وَ اخْتَارَهُ لِلرِّسَالَةِ، وَ أَنْزَلَ عَلَیهِ كِتَابَهُ، ثُمَّ أَمَرَهُ بِالدُّعَاءِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَكَانَ أَبِی(علیه السلام) أَوَّلَ مَنِ اسْتَجَابَ لِلَّهِ تَعَالَى، وَ لِرَسُولِهِ(صلی الله علیه و آله)وَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ وَ صَدَّقَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، و ...
وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى أَنْ قَال:
وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ»، فَهُوَ سَابِقٌ جَمِیعَ السَّابِقِینَ، فَكَمَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَّلَ السَّابِقِینَ عَلَى الْمُتَخَلِّفِینَ وَ الْمُتَأَخِّرِینَ، فَكَذَلِک فَضَّلَ سَابِقَ السَّابِقِینَ عَلَى السَّابِقِین.(الحدیث)(1)
از عبد الرحمان بن كثیر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از جدّشان على بن حسین(علیهما السلام)، روایت است كه حضرت فرمودند: هنگامى كه حضرت امام حسن بن على(علیهما السلام)تصمیم گرفتند كه با معاویه صلح كنند، از خانه بیرون آمدند و او را دیدند، وقتی كه با یكدیگر اجتماعكردند، معاویه
ص: 338
بالاى منبر رفت، و به امام حسن(علیه السلام) گفت: شما یک پله پایین تر از من بایستید، سپس معاویه شروع به سخن نمود و چنین گفت: اى مردم! همانا حسن پسر على و فاطمه(علیهما السلام)، مرا براى خلافت شایسته دانسته، و خویش را براى آن سزاوار نمى داند، و اكنون آمده تا با من بیعت كند، سپس گفت: برخیز، اى حسن!
پس امام حسن(علیه السلام) برخاستند، و چنین فرمودند:
ستایش مى كنم خداوندى را كه به همه نعمت هایش ستوده شده و بندگانش همواره از آن نعمت ها برخوردار مى باشند، سپاس خداوندى را سزاست كه سختیها و گرفتاریها را برطرف مى كند، این نعمت ها در نزد افراد دانسته و یا ندانسته معلوم مى باشد، و همه در نزد بزرگى و عظمت و مقام او سر تعظیم فرود آورده اند، و اوهام و خیالات به مقام بلند نمى رسند و كسى به حقیقت كنه او نخواهد رسید، و مخلوقات از درک آن عاجز مى باشند و اسرار او را در نمى یابند.
و گواهى مى دهم كه خداوندى جز او نیست و شریک و همتائى ندارد و در خدائى خود به كسى نیازمند نیست، او پیوسته وجود دارد و همواره یگانه مى باشد، كسى به حقیقت آن دست پیدا نمى كند و نظیر و مانند ندارد، گواهى مى دهم كه محمّد بنده و فرستادۀ او هست، خداوند او را برگزید و پسندید و براى خود اختیار فرمود، او را به عنوان پیامبرى مبعوث فرمود و او مانند چراغ فروزانى در جامعه ظهور كرد و مردم را به طرف حق فرا خواند.
پیامبر گرامى، بندگان را به طرف خدا فرا خواند، و آنها را از عواقب اعمالشان بیم داد، و از عذاب خداوند آنان را آگاه ساخت، و به رحمت هاى خداوندى و نعمت هاى او مژده داد، او جامعه را نصیحت كرد و راه سعادت و نیك بختى را به آنان نشان داد، و براى رسانیدن پیام خدا كوشش فرمود.
ص: 339
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)براى رسانیدن پیام خداوند به پا خواست و كوشش كرد و نتیجۀ كار آنها را براى آنان روشن كرد، و مقامات آنها را در آخرت به آنان نشان داد، با این عقیده از دنیا مى رویم، و با این عقیده محشور مى گردیم، و در آینده با همان عقیده خود را به خداوند نزدیک مى كنیم و خوشحال هم مى باشیم.
اى اشراف! و ای بزرگان! كه در اینجا جمع شده اید، اینک توجّه داشته باشید چه مى گویم، اكنون دل هاى خود را آماده كنید، و گوش ها را فرا دارید و بنگرید چه مى گویم و سخنم چیست، ما خاندانى هستیم كه خداوند به وسیلۀ اسلام ما را گرامى داشت، او ما را برگزید و اختیار فرمود:
خداوند پلیدى ها را از ما دفع كرد و ما را پاک و پاكیزه قرار داد، شک و تردید را از ما برداشت و ما هرگز در حق تردید نداریم، پروردگار، ما و فرزندان ما را از پلیدى و گمراهى و كثافت پاک گردانید، و ما، تا حضرت آدم پاک و منزّه مى باشیم.
هر گاه نسل ها عوض مى شد خداوند ما را در بهترین آنها قرار مى داد تا آنگاه كه پروردگار، محمّد(صلی الله علیه و آله)را برانگیخت و او را لباس نبوّت پوشانید و جامۀ رسالت را در بر او نمود، و كتاب خود را براى او فرستاد و به او فرمان داد تا مردم را به اسلام دعوت كند.
پدرم(علیه السلام) نخستین كسى بودند كه گفته هاى آن حضرت را قبول كردند و به ایشان ایمان آوردند، ...
تا آنجا كه فرمودند:
در قرآن كریم آمده: «السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ»، در این آیۀ شریفه از سابقان نخستین، كه مسلمان شدند و مهاجرت كردند سخن به میان آمده، و فضیلت آنها بیان شده، و موقعیت آنها در اسلام یاد شده است.
ص: 340
در این جا باید توجّه داشت كه حضرت على(علیه السلام) از آنها هم سابق تر است، در این جا باید توجّه كرد همان گونه كه خداوند متعال سابقان را بر آیندگان فضیلت و امتیاز داده است، همان گونه سابق سابقان را هم بر آنها برترى مى دهد و براى او فضیلتى خاص قائل است.
2_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی(علیه السلام)، سَبَقَ النَّاسَ كُلَّهُمْ بِالْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ، وَ صَلَّى الْقِبْلَتَینِ وَ بَایعَ الْبَیعَتَینِ، وَ هَاجَرَ الْهِجْرَتَینِ فَفِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ.(1)
ابن عباس دربارۀ سخن خداوند: «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ»، گفت: این آیه دربارۀ علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) نازل شده، او در ایمان به خدا و رسولش از همۀ مردم پیشى گرفت، و به دو قبله نماز خواند، و دو بار بیعت كرد، و دوبار هجرت نمود، و این آیه دربارۀ او نازل شد.
3_ مِنْ تَفْسِیرِ الثَّعْلَبِی فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ»، قَالَ الثَّعْلَبِی: قَدِ اتَّفَقَتِ الْعُلَمَاءِ عَلَى أَنَّ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بَعْدَ خَدِیجَةَ مِنَ الذُّكُورِ بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، وَ هُوَ قَوْلُ ابْنِ عَبَّاسٍ، وَ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی، وَ زَیدِ بْنِ أَرْقَمَ، وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْكَدِرِ، وَ رَبِیعَةِ الرَّأْی، وَ أَبِی الْجَارُودِ الْمَدَنِی.(2)
ص: 341
ثعلبى در تفسیر: «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ»، می گوید: اتّفاق علماء است كه بعد از خدیجه(سلام الله علیها)، اوّل كسى كه از مردان به پیغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله)ایمان آورد، على بن ابى طالب(علیه السلام) بود، و این قول ابن عباس، و جابر بن عبد اللَّه انصارى، و زید بن ارقم، و محمد بن منكدر، و ربیعة الراى و ابى الجارود المدنى است.
4_ عَن سلیم بن قیس الهلالی، عَن علی(علیه السلام) فی حدیثٍ طویل، أنه قال: فی مجلس عظیم فیه أكثر من مائتی رجل فی زمان عثمان، ... الی اَن قالَ(علیه السلام): ثُمَّ قَالَ: أَنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ أَنِّی أَوَّلُ الْأُمَّةِ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ؟ قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.
قَالَ: نَشَدْتُكُمْ بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَّلَ فِی كِتَابِهِ السَّابِقَ عَلَى الْمَسْبُوقِ فِی غَیرِ آیةٍ، وَ إِنِّی لَمْ یسْبِقْنِی إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَى رَسُولِهِ(صلی الله علیه و آله)أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.
قَالَ: أَنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ حَیثُ نَزَلَتْ: «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ» «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِک الْمُقَرَّبُونَ»، سُئِلَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ: أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَنْبِیاءِ وَ فِی أَوْصِیائِهِمْ، فَأَنَا أَفْضَلُ أَنْبِیاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَصِیی أَفْضَلُ الْأَوْصِیاءِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.(1)
سلیم بن قیس، در خبری طولانی، روایت کرده که در زمان حکومت عثمان در مجلسی که در مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله)با حضورامیر المؤمنین علی(علیه السلام) و بیش از
ص: 342
دویست نفر از قریش و انصار تشکیل شد، تا آنجا که ...
سپس حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: شما را به خدا قسم مى دهم! آیا مى دانید كه خداوند عزّ و جل در كتابش، سابق را بر مسبوق در بیش از یک آیه فضیلت داده است، و احدى از این امّت از من نسبت به خدا و رسولش سبقت نگرفته است؟
گفتند: آرى، به خدا قسم!
فرمودند: شما را به خدا قسم مى دهم! آیا مى دانید كه وقتى آیۀ : «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ»، و آیۀ : «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِک الْمُقَرَّبُونَ»، نازل شد، در این باره از پیامبر(صلی الله علیه و آله)سؤال شد، حضرت فرمودند: خداوند این آیات را در مورد انبیاء و جانشینان ایشان نازل كرده است، من افضل انبیاء و رسولان خدا هستم، و على بن ابى طالب(علیه السلام) جانشین من، افضل اولیاء است؟ گفتند: آرى، به خدا قسم!
ص: 343
«وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُۥ وَالْمُؤْمِنُونَ٭ۖ وَسَتُرَدُّونَ اِلى عالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»
و بگو: «عمل كنید! خداوند و فرستادۀ او و مؤمنان، اعمال شما را مى بینند! و به زودى، به سوى داناى نهان و آشكار، بازگردانده مى شوید و شما را به آنچه عمل مى كردید، خبر مى دهد!»
1_ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّیاتِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ الزَّیاتِ، وَ كَانَ مَكِیناً عِنْدَ الرِّضَا(علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا(علیه السلام) ادْعُ اللَّهَ لِی وَ لِأَهْلِ بَیتِی، فَقَالَ: أَ وَ لَسْتُ أَفْعَلُ؟ وَ اللَّهِ! إِنَّ أَعْمَالَكُمْ لَتُعْرَضُ عَلَی فِی كُلِّ یوْمٍ وَ لَیلَةٍ، قَالَ: فَاسْتَعْظَمْتُ ذَلِک، فَقَالَ لِی: أَ مَا تَقْرَأُ كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، قَالَ: هُوَ، وَ اللَّهِ! عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از قاسم بن محمّد زیات، از عبداللَّه بن ابان زیات نقل است كه، او در نزد امام رضا(علیه السلام) صاحب قدر و جاه بود كه گفت: به خدمت امام رضا(علیه السلام) عرض كردم كه دعا كنید براى من و براى اهل خانۀ من، حضرت فرمودند: «آیا من چنانم كه به شما دعا نكنم؟ به خدا سوگند! كه اعمال شما، در هر روز و هر شب، بر من عرضه مى شود». راوى مى گوید: من این مطلب را بسیار بزرگ شمردم، حضرت به من فرمودند: آیا كتاب
ص: 344
خداى(عز وجل)را نمى خوانى كه می فرماید: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»؟ فرمودند: به خدا سوگند! مؤمن، حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام) هستند.
2_ تفسیر العیاشی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ الْكُوفِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام) قَالَ: إِذَا كَانَ یوْمُ الْقِیامَةِ نُصِبَ مِنْبَرٌ عَنْ یمِینِ الْعَرْشِ، لَهُ أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ مِرْقَاةً، وَ یجِی ءُ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ بِیدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ، فَیرْتَقِیهِ وَ یعْلُوهُ وَ یعْرَضُ الْخَلَائِقُ عَلَیهِ، فَمَنْ عَرَفَهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ مَنْ أَنْكَرَهُ دَخَلَ النَّارَ، وَ تَفْسِیرُ ذَلِک فِی كِتَابِ اللَّهِ: «قُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، قَالَ: هُوَ وَ اللَّهِ! أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از محمد بن حسان کوفی نقل است که گفت: جناب محمّد بن جعفر(علیهما السلام)، از پدرشان، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت کردند که آن حضرت فرمودند: هرگاه روز قیامت فرا رسد، منبرى در سمت راست عرش برپا مى شود كه بیست و چهار پله دارد، حضرت على بن ابی طالب(علیه السلام) مى آیند، در حالى كه پرچم حمد (ستایش) به دست ایشان است، سپس از آن بالا مى روند و بر آن مى نشینند و خلایق بر او عرضه مى گردند، هر كه او را شناخت وارد بهشت مى شود و هر كه او را نشناخت، وارد آتش مى شود، و تفسیر این در كتاب خدا، در این آیه است: «قُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، حضرت فرمودند: به خدا قسم! او، امیر مؤمنان على بن ابی طالب(علیه السلام) است.
3_ عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ: «اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، فَقَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یمُوتُ وَ لَا كَافِرٍ یوضَعُ فِی قَبْرِهِ، حَتَّى یعْرَضَ عَمَلُهُ
ص: 345
عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِی(علیه السلام)، فَهَلُمَّ جَرّاً إِلَى آخِرِ مَنْ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ عَلَى الْعِبَاد.(1)
از برید بن عجلى نقل شده است كه گفت: به امام باقر(علیه السلام) عرض كردم: «اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، حضرت فرمودند: هیچ مؤمنى یا كافرى نمى میرد و در قبر نهاده نمى شود، مگر این كه عمل او به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و امیر المؤمنین على(علیه السلام) و همین طور تا آخرین كسى از امامان، كه خداوند اطاعت آنها از را بر بندگان واجب كرده است، عرضه می شود.
4_ عَنْ یعْقُوبَ بْنِ شُعَیبٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، قَالَ: هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام).(2)
از یعقوب بن شعیب نقل است که گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ این فرمودۀ خدای عزّ و جلّ: «وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ»، سئوال کردم، حضرت فرمودند: آنان، ائمّه(علیهم السلام)هستند.
5_ تفسیر العیاشی، عَنْ یحْیى بْنِ مُسَاوِرٍ، عَن الصَّادِقُ(علیه السلام)،قُلْتُ: حَدِّثْنِی فِی عَلِی(علیه السلام) حَدِیثاً. فَقَالَ: أَشْرَحُهُ لَک أَمْ أَجْمَعُهُ؟ قُلْتُ: بَلِ اجْمَعْهُ، فَقَالَ: عَلِی بَابُ
ص: 346
هُدًى، مَنْ تَقَدَّمَهُ كَانَ كَافِراً، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ كَانَ كَافِراً.
قُلْتُ: زِدْنِی، قَالَ: إِذَا كَانَ یوْمُ الْقِیامَةِ، نُصِبَ مِنْبَرٌ عَنْ یمِینِ الْعَرْشِ، لَهُ أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ مِرْقَاةً، فَیأْتِی عَلِی(علیه السلام) وَ بِیدِهِ اللِّوَاءُ، حَتَّى یرْكَبَهُ وَ یعْرَضَ الْخَلْقُ عَلَیهِ، فَمَنْ عَرَفَهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ مَنْ أَنْكَرَهُ دَخَلَ النَّارَ.
قُلْتُ لَهُ: تُوجِدُنِیهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ؟ قَالَ: نَعَمْ، أَ مَا تَقْرَأُ هَذِهِ الْآیةَ یقُولُ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»؟ هُوَ وَ اللَّهِ! عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از یحیی بن مساور حلبی نقل است که گفت: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: در بارۀ حضرت علیّ(علیه السلام)، حدیثی را به من بگویید؟ حضرت فرمودند: آیا آن را به تفصیل بگویم، یا به طور مختصر؟ عرض کردم: بلکه به طور مختصر.
حضرت فرمودند: علی(علیه السلام) درب هدایت است، هر که از او پیشی گیرد، کافر است، و هر که از او عقب بماند، کافر است.
عرض کردم: بیشتر بگویید! فرمودند: هر گاه روز قیامت فرا رسد، منبری در سمت راست عرش بر پا می شود، که بیست و چهار پله دارد، حضرت علی(علیه السلام) پرچم به دست می آیند، تا این که از آن بالا روند و بر آن بنشینند، و خلایق بر او عرضه می شوند. هر که او را شناخت وارد بهشت می شود، و هر که نشناخت وارد آتش می شود.
عرض کردم: آیا در این باره، آیه ای در کتاب خدا، وجود دارد؟ حضرت فرمودند: بلی، آیا نخوانده ای این آیه را، كه خدای تبارک و تعالی می فرماید: «وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ»، به خدا سوگند! او، همان علی بن ابی طالب(علیه السلام) است.
ص: 347
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَكُونُوا مَعَ الصّادِقینَ»
اى كسانى كه ایمان آورده اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و با صادقان باشید!
1_ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»، قَالَ: مَعَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از ابان بن تغلب نقل است كه حضرت ابو جعفر(علیه السلام) در بارۀ سخن خداوند: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»، فرمودند: یعنی با علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) باشید.
2_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»، أَی كُونُوا مَعَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(2)
از ابن عباس نقل است كه در بارۀ فرمایش خداوند: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»، گفت: یعنی با علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) باشید.
3_ عَن سلیم بن قیس الهلالی، عَن علی(علیه السلام) فی حدیثٍ طویل، أنه قال: فی
ص: 348
مجلس عظیم فیه أكثر من مائتی رجل فی زمان عثمان، ... الی ان قال(علیه السلام): ثُمَّ قَالَ عَلِی(علیه السلام): أَنْشُدُكُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَنْزَلَ فِی كِتَابِهِ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»، فَقَالَ سَلْمَانُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! عَامَّةٌ هَذِهِ أَمْ خَاصَّةٌ؟ فَقَالَ(صلی الله علیه و آله)أَمَّا الْمَأْمُورُونَ، فَعَامَّةُ الْمُؤْمِنِینَ أُمِرُوا بِذَلِک، وَ أَمَّا الصَّادِقُونَ، فَخَاصَّةٌ لِأَخِی عَلِی وَ أَوْصِیائِی مِنْ بَعْدِهِ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ، قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.(الحدیث)(1)
سلیم بن قیس، در خبری طولانی، روایت کرده که در زمان حکومت عثمان در مجلسی که در مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله)با حضور امیر المؤمنین علی(علیه السلام) و بیش از دویست نفر از قریش و انصار تشکیل شد، تا آنجا که ...
سپس حضرت على(علیه السلام) فرمودند: شما را به خدا قسم مى دهم! آیا مى دانید كه خداوند، جلّ اسمه، در كتابش چنین نازل كرده است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»، «اى كسانى كه ایمان آورده اید، از خدا بترسید و با صادقین باشید»؟
كه در آن روز سلمان پرسید: ای رسول خدا! آیا این آیه عامّ است یا خاصّ؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: آنان كه دستور داده شده اند عامّ اند، زیرا جمعیت مؤمنین به این دستور مأمور شده اند، ولى «صادقین»، مخصوص برادرم على بن ابى طالب(علیه السلام) و جانشینانم بعد از او، تا روز قیامت است، گفتند: آرى، به خدا قسم!4_ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:
ص: 349
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»، قَالَ: الصَّادِقُونَ، هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، وَ الصِّدِّیقُونَ بِطَاعَتِهِمْ.(1)
از ابن ابو نصر نقل است که گفت: از حضرت امام رضا(علیه السلام) در بارۀ این سخن خدای عزّ و جلّ: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَکُونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: راستگویان، همان ائمّه(علیهما السلام)، هستند، که در فرمانبرداری شان، بسیار راستگو هستند.
ص: 350
«... وَبَشِّرِ الَّذینَ ءامَنُوا اَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ٭ۗ قالَ الْكافِرُونَ اِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبینٌ»
و به كسانى كه ایمان آورده اند بشارت ده كه براى آنها، نزد پروردگارشان مقام و منزلتی راستین است، (امّا) كافران گفتند: این، جادوگری آشكار است!
عَنْ یونُسَ، عَمَّنْ رَفَعَهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ»، قَالَ: وَلَایةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از یونس نقل است كه گفت: از یک راوی در حدیثی مرفوع، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت در بارۀ فرمایش خدای(عز وجل): «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ»، فرمودند: مقصود، ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) است.
ص: 351
«اِنَّ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَرَضُوا بِالْحَیوةِ الدُّنْیا وَاطْمَاَنُّوا بِها وَالَّذینَ هُمْ عَنْ ءایاتِنا غافِلُونَ»
آنها كه ایمان به ملاقات ما (و روز رستاخیز) ندارند، و به زندگى دنیا خشنود شدند و بر آن تكیه كردند، و آنها كه از آیات ما غافلند.
تفسیر القمی: «وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ»، قَالَ: الآیات، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، وَ الدَّلِیلُ عَلَى ذَلِک قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): مَا لِلَّهِ آیةٌ أَكْبَرُ مِنِّی.(1)
علی بن ابراهیم قمى در تفسیر: «وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ»، می فرماید: آیات، حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)، و ائمّه(علیهم السلام)هستند، و دلیل بر این مطلب، فرمایش امیر المؤمنین(علیه السلام) است، كه فرمودند: برای خداوند، آیه اى بزرگتر از من نیست.
ص: 352
«وَاِذا تُتْلى عَلَیْهِمْ ءایاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْءانٍ غَیْرِ هذا اَوْ بَدِّلْهُ٭ۚ قُلْ ما یَكُونُ لی اَنْ اُبَدِّلَهُۥ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسی٭ۖ اِنْ اَتَّبِعُ اِلّا ما یُوحى اِلَیَّ٭ۖ اِنّی اَخافُ اِنْ عَصَیْتُ رَبّی عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ»
و هنگامى كه آیات روشن ما بر آنها خوانده مى شود، كسانى كه ایمان به لقاى ما ندارند مى گویند: «قرآنى غیر از این بیاور، یا آن را تبدیل كن!» بگو: «من حق ندارم كه از پیش خود آن را تغییر دهم فقط از چیزى كه بر من وحى مى شود، پیروى مى كنم! من اگر پروردگارم را نافرمانى كنم، از مجازات روز بزرگ مى ترسم!»
1_ عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعالَی: «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ»، یعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، «قُلْ ما یكُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یوحى إِلَی»، یعْنِی فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از ابو سفاتج نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه: «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ»، فرمودند: منظور، حضرت امیر المؤمنین، على بن ابى طالب(علیه السلام) هستند، «قُلْ ما یكُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یوحى إِلَی»، یعنى: دربارۀ على بن ابى طالب، امیر المؤمنین(علیه السلام).
ص: 353
2_ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ»، قَالَ: قَالُوا: أَوْ بَدِّلْ عَلِیاً(علیه السلام).(1)
از مفضّل بن عمر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) معناى آیۀ : «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ»، را پرسیدم، حضرت فرمودند: گفتند: یا آن كه شخص دیگری غیر از على(علیه السلام) را قرار بده.
3_ فی تفسیر العیاشی، عَنِ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ: «وَ إِذا تُتْلى عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یكُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یوحى إِلَی»، قَالَ: لَوْ بُدِّلَ مَكَانَ عَلِی(علیه السلام)، أَبُو بَكْرٍ أَوْ عُمَرُ اتَّبَعْنَاهُ.(2)
در تفسیر عیاشى، از ابو حمزه ثمالى، از امام باقر(علیه السلام) روایت است كه حضرت در تفسیر آیۀ : «وَ إِذا تُتْلى عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یكُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یوحى إِلَی»، فرمودند: آنان گفتند: اگر ابو بكر یا عمر، جایگزین على(علیه السلام) شوند، از پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم)تبعیت و پیروى خواهیم كرد.
ص: 354
«وَاللّهُ یَدْعُوا اِلى دارِ السَّلامِ وَیَهْدی مَنْ یَشاءُ اِلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ»
و خداوند به سراى صلح و سلامت دعوت مى كند و هر كس را بخواهد، به راه راست هدایت مى نماید.
عَلِی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ، عَنْ أَبِیهِ، وَ زَیدِ بْنِ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، «وَ اللَّهُ یدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ»، یعْنِی بِهِ الْجَنَّةَ، «وَ یهْدِی مَنْ یشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»، یعْنِی بِهِ وَلَایةَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
علی بن عبد الله بن عباس، از قول پدرش، و زید، فرزند امام زین العابدین(علیه السلام) نقل نموده که در تفسیر آیۀ : «وَ اللّهُ یَدْعُو إِلَی دَارِ السَّلاَمِ»، فرمود: منظور از دار السّلام، بهشت است، و در آیۀ : «وَ یَهْدِی مَن یَشَاء إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»، مقصود از صراط مستقیم، ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است.
ص: 355
«قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ یَهْدی اِلَى الْحَقِّ٭ۚ قُلِ اللّهُ یَهْدی لِلْحَقِّ٭ۗ اَفَمَنْ یَهْدی اِلَى الْحَقِّ اَحَقُّ اَنْ یُتَّبَعَ اَمَّنْ لا یَهِدّی اِلّا اَنْ یُهْدى٭ۖ فَما لَكُمْ كَیْفَ تَحْكُمُونَ»
بگو: «آیا هیچ یک از معبودهاى شما، به سوى حق هدایت مى كند؟! بگو: «تنها خدا به حق هدایت مى كند! آیا كسى كه هدایت به سوى حق مى كند براى پیروى شایسته تر است، یا آن كس كه خود هدایت نمى شود مگر هدایتش كنند؟ شما را چه مى شود، چگونه داورى مى كنید؟!»
1_ فی تفسیر العیاشی، عَنْ عَمْرِو بْنِ الْقَاسِمِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) وَ ذَكَرَ أَصْحَابَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)ثُمَّ قَرَأَ: «أَ فَمَنْ یهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ، إِلَى قَوْلِهِ: تَحْكُمُونَ»، فَقُلْنَا: مَنْ هُوَ أَصْلَحَک اللَّهُ؟ فَقَالَ: بَلَغَنَا أَنَّ ذَلِک عَلِی(علیه السلام).(1)
در تفسیر عیاشى، از عمرو بن ابو القاسم نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) شنیدم كه نام اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله)را ذكر مى كردند، سپس این آیه را تلاوت نمودند: «أَ فَمَنْ یهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ ...»، پس ما گفتیم: خدا به شما خیر و بركت دهد، شخص مورد نظر این آیه كیست؟ حضرت فرمودند: به ما این گونه رسیده كه مقصود از آن، حضرت على(علیه السلام) می باشد.
2_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: لَقَدْ قَضَى أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) بِقَضِیةٍ مَا
ص: 356
قَضَى بِهَا أَحَدٌ كَانَ قَبْلَهُ، وَ كَانَتْ أَوَّلَ قَضِیةٍ قَضَى بِهَا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ ذَلِک أَنَّهُ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ أَفْضَى الْأَمْرُ إِلَى أَبِی بَكْرٍ، أُتِی بِرَجُلٍ قَدْ شَرِبَ الْخَمْرَ، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَكْرٍ: أَ شَرِبْتَ الْخَمْرَ؟ فَقَالَ الرَّجُلُ: نَعَمْ، فَقَالَ: وَ لِمَ شَرِبْتَهَا وَ هِی مُحَرَّمَةٌ؟
فَقَالَ: إِنَّنِی لَمَّا أَسْلَمْتُ وَ مَنْزِلِی بَینَ ظَهْرَانَی قَوْمٍ یشْرَبُونَ الْخَمْرَ وَ یسْتَحِلُّونَهَا، وَ لَوْ أَعْلَمُ أَنَّهَا حَرَامٌ فَأَجْتَنِبُهَا، قَالَ: فَالْتَفَتَ أَبُو بَكْرٍ إِلَى عُمَرَ، فَقَالَ: مَا تَقُولُ یا أَبَا حَفْصٍ فِی أَمْرِ هَذَا الرَّجُلِ!؟ فَقَالَ: مُعْضِلَةٌ وَ أَبُو الْحَسَنِ لَهَا، فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: یا غُلَامُ! ادْعُ لَنَا عَلِیاً، قَالَ عُمَرُ: بَلْ یؤْتَى الْحَكَمُ فِی مَنْزِلِهِ.
فَأَتَوْهُ وَ مَعَهُ سَلْمَانُ الْفَارِسِی، فَأَخْبَرَهُ بِقِصَّةِ الرَّجُلِ، فَاقْتَصَّ عَلَیهِ قِصَّتَهُ، فَقَالَ عَلِی(علیه السلام) لِأَبِی بَكْرٍ: ابْعَثْ مَعَهُ مَنْ یدُورُ بِهِ عَلَى مَجَالِسِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، فَمَنْ كَانَ تَلَا عَلَیهِ آیةَ التَّحْرِیمِ، فَلْیشْهَدْ عَلَیهِ، فَإِنْ لَمْ یكُنْ تَلَا عَلَیهِ آیةَ التَّحْرِیمِ فَلَا شَی ءَ عَلَیهِ.
فَفَعَلَ أَبُو بَكْرٍ بِالرَّجُلِ مَا قَالَ عَلِی(علیه السلام)، فَلَمْ یشْهَدْ عَلَیهِ أَحَدٌ فَخَلَّى سَبِیلَهُ.
فَقَالَ سَلْمَانُ لِعَلِی(علیه السلام): لَقَدْ أَرْشَدْتَهُمْ؟ فَقَالَ عَلِی(علیه السلام): إِنَّمَا أَرَدْتُ أَنْ أُجَدِّدَ تَأْكِیدَ هَذِهِ الْآیةِ فِی وَ فِیهِمْ: «أَ فَمَنْ یهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ أَمَّنْ لا یهِدِّی إِلَّا أَنْ یهْدى فَما لَكُمْ كَیفَ تَحْكُمُون».(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: امیر مؤمنان على(علیه السلام) در موردى چنانداورى نمودند كه هیچ كس پیش از ایشان چنین
ص: 357
داورى نكرده بود، و آن، اوّلین قضاوتى بود كه آن حضرت پس از شهادت پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)انجام دادند، هنگامى كه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)از دنیا رفتند و خلافت به دست ابو بكر افتاد، مردى را آوردند كه شراب خورده بود، ابو بكر به او گفت: آیا شراب نوشیدى؟ گفت: آرى، ابو بكر گفت: چرا شراب نوشیدى در حالى كه حرام است؟
گفت: هنگامى كه مسلمان شدم، خانه ام در میان گروهى بود كه شراب مى خوردند و آن را حلال مى شمردند، اگر مى دانستم شراب خوارى حرام است، از آن دورى مى كردم.
ابو بكر به عمر رو كرد و گفت: اى ابا حفص! دربارۀ حكم این مرد چه مى گویى؟ عمر گفت: داستان پیچیده اى است، ابو الحسن آن را مى داند، ابو بكر گفت: اى غلام! على را فرا بخوان.
عمر گفت: نه، بلكه او در خانه اش حكم خواهد نمود.(ما نزد آن حضرت می رویم)
پس آن مرد شراب خوار را، در حالی که سلمان فارسی آنان را همراهی می کرد، به خانۀ حضرت علی(علیه السلام) آوردند، و داستان آن مرد را برای آن حضرت بیان کردند، و خودش نیز، ماجرا را برای ایشان بیان نمود.
حضرت على(علیه السلام) به ابو بكر فرمودند: كسى را همراه این مرد بفرست تا او را میان مهاجرین و انصار بگرداند، هركس آیۀ تحریم را براى این مرد تلاوت كرده بود، علیه او شهادت دهد، و چنانچه كسى آیۀ تحریم را براى او نخوانده باشد، حدّى به عهدۀ این مرد نخواهد بود. ابو بكر نیز فرمان حضرت على(علیه السلام) را اجرا نمود، امّا كسى علیه آن مرد شهادت نداد، بنابراین ابو بكر او را آزاد نمود.
در این هنگام سلمان به حضرت على(علیه السلام) عرض نمود: آن ها راراهنمایى نمودید؟!
ص: 358
حضرت فرمودند: خواستم دوباره میان خودم و آنان، این آیه را تأكید نمایم كه: «أَ فَمَنْ یهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ أَمَّنْ لا یهِدِّی إِلَّا أَنْ یهْدى فَما لَكُمْ كَیفَ تَحْكُمُون».
3_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: اخْتَصَمَ قَوْمٌ إِلَى النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)فَأَمَرَ بَعْضَ أَصْحَابِهِ أَنْ یحْكُمَ بَینَهُمْ، فَحَكَمَ فَلَمْ یرْضَوْا بِهِ، فَأَمَرَ عَلِیاً(علیه السلام) (أَنْ یحْكُمَ بَینَهُمْ) فَحَكَمَ بَینَهُمْ فَرَضُوا بِهِ، فَقَالَ لَهُمْ بَعْضُ الْمُنَافِقِینَ:
حَكَمَ عَلَیكُمْ فُلَانٌ فَلَمْ تَرْضَوْا بِهِ، وَ حَكَمَ عَلَیكُمْ عَلِی فَرَضِیتُمْ بِهِ، بِئْسَ الْقَوْمُ أَنْتُمْ. فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فِی عَلِی(علیه السلام): «أَ فَمَنْ یهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ، إِلَى آخِرِ الْآیةِ»، وَ ذَلِک أَنَّ عَلِیاً(علیه السلام) كَانَ یوَفَّقُ لِحَقِیقَةِ الْقَضَاءِ، مِنْ غَیرِ أَنْ یعَلَّمَ.(1)
از ابن عباس نقل شده است: در روزگار پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم)بین طایفه اى خصومت و اختلاف پیش آمد، آن جماعت به حضور رسول خدا(صلی الله علیه و آله)رسیدند تا آنكه حضرت بین آنان حكم كنند.
پیامبر(صلی الله علیه و آله)به بعضى از اصحابشان امر فرمودند تا قضاوت و حكم كنند، چون آن افراد حكم كردند، آن طایفه تسلیم دادرسى آنان نشدند، سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله)به حضرت على(علیه السلام) فرمودند تا بین آن جماعت به عدل حكم كند و به اختلاف آنان خاتمه دهد، چون امیر المؤمنین على(علیه السلام) به انصاف حكم را صادر فرمودند، همگان از قضاوت آن حضرت راضى شدند.بعضى از منافقین به متخاصمین گفتند: شما چه قوم بدى هستید! فلان كس
ص: 359
حكم كرد راضى نشدید، امّا به قضاوت على(علیه السلام) تن دادید و تسلیم شدید.
خداى عزّ و جل براى كوبیدن منافقین و تأیید حقانیت حضرت على(علیه السلام) در قضاوت، آیۀ : «أَ فَمَنْ یهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ ...»، را نازل فرمود، به همین سبب است كه حضرت على(علیه السلام)، قضاوتشان همیشه مطابق واقع است، بدون این كه تعلیمى در قضاوت دیده باشند.
ص: 360
«وَیَسْتَنْبِئُونَكَ اَحَقٌّ هُوَ٭ۖ قُلْ ای وَرَبّی اِنَّهُۥ لَحَقٌّ٭ۖ وَما اَنْتُمْ بِمُعْجِزینَ»
از تو مى پرسند: «آیا آن حقّ است؟» بگو: «آرى، به پروردگارم سوگند! قطعاً حقّ است و شما نمى توانید از آن جلوگیرى كنید!»
1_ رَوَى الْحُسَینُ بْنُ جُبَیرٍ فِی نُخَبِ الْمَنَاقِبِ بِإِسْنَادِهِ، عَنِ الْبَاقِرِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ یسْتَنْبِئُونَک أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ»، قَالَ: یسْأَلُونَک یا مُحَمَّدُ! أَ عَلِی وَصِیكَ؟ قُلْ: إِی، وَ رَبِّی! إِنَّهُ لَوَصِیی.(1)
حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَ یسْتَنْبِئُونَک أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ»، فرمودند: ای محمّد! از تو سؤال می كنند: آیا على وصىّ تو است؟ بگو: آرى، به خدا قسم! او وصىّ من است.
2_ عَنْ یحْیى بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ یسْتَنْبِئُونَک أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌ»، قَالَ: یسْتَنْبِئُک یا مُحَمَّدُ! أَهْلُ مَكَّةَ، عَنْ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، إِمَامٌ هُوَ؟ «قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَق».(2)
ص: 361
از یحیى بن سعید نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، در بارۀ آیۀ : «وَ یسْتَنْبِئُونَک أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌ»، روایت كرده اند كه فرمودند: اى محمّد! اهالى مكّه از تو راجع به على بن ابى طالب(علیه السلام) مى پرسند كه آیا او امام است؟ «قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ»، بگو آرى، به خدا او به حق امام است.
3_ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِی، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ یسْتَنْبِئُونَک أَ حَقٌّ هُوَ»، أَی مَا تَقُولُ فِی عَلِی(علیه السلام)«قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ».(1)
از قاسم بن محمد جوهری، از فردی از شیعیان، از امام صادق(علیه السلام) روایت کرد که ایشان در بارۀ آیۀ : «وَیَسْتَنبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ»، فرمودند: یعنی نظر شما راجع به حضرت علی(علیه السلام) چیست؟ «قُلْ إِی وَرَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَمَا أَنتُمْ بِمُعْجِزِینَ»، یعنی آرى، به پروردگارم سوگند! قطعاً او حقّ است، و شما نمی توانید از این فضیلت، جلوگیری كنید.
ص: 362
«قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَبِرَحْمَتِه فَبِذلِكَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ»
بگو: «به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند كه این، از تمام آنچه گردآورى كرده اند، بهتر است!»
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ: «بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»، فَقَالَ: الْإِقْرَارُ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ الِائْتِمَامُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُ هَؤُلَاءِ فِی دُنْیاهُمْ.(1)
از ابو حمزه نقل است كه از امام باقر(علیه السلام) پرسیدم، معنى و تفسیر آیۀ : «بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»، چیست؟ حضرت فرمودند: اقرار به نبوّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و اقتدا كردن به امیر المؤمنین(علیه السلام)، كه این، از همۀ دارایى اینان در دنیا، بیشتر و بهتر است.
2_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیضِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی الْبَاقِرِ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ جَدِّهِ(علیه السلام)، قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)ذَاتَ یوْمٍ، وَ هُوَ رَاكِبٌ، وَ خَرَجَ عَلِی(علیه السلام) وَ هُوَ یمْشِی، فَقَالَ لَهُ: یا أَبَا الْحَسَنِ! إِمَّا أَنْ تَرْكَبَ وَ إِمَّا أَنْ تَنْصَرِفَ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ تَرْكَبَ إِذَا رَكِبْتُ، وَ تَمْشِی إِذَا مَشَیتُ، وَ تَجْلِسَ إِذَا
ص: 363
جَلَسْتُ، إِلَّا أَنْ یكُونَ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ لَا بُدَّ لَک مِنَ الْقِیامِ وَ الْقُعُودِ فِیهِ، وَ مَا أَكْرَمَنِی اللَّهُ بِكَرَامَةٍ إِلَّا وَ قَدْ أَكْرَمَک بِمِثْلِهَا، وَ خَصَّنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ، وَ جَعَلَک وَلِیی فِی ذَلِک تَقُومُ فِی حُدُودِهِ، وَ فِی صَعْبِ أُمُورِهِ.
وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِیاً، مَا آمَنَ بِی مَنْ أَنْكَرَک وَ لَا أَقَرَّ بِی مَنْ جَحَدَک وَ لَا آمَنَ بِاللَّهِ مَنْ كَفَرَ بِک، وَ إِنَّ فَضْلَک لَمِنْ فَضْلِی وَ إِنَّ فَضْلِی لَک لَفَضْلُ اللَّهِ، وَ هُوَ قَوْلُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»، فَفَضْلُ اللَّهِ، نُبُوَّةُ نَبِیكُمْ، وَ رَحْمَتُهُ، وَلَایةُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ، «فَبِذَلِكَ»، قَالَ: بِالنُّبُوَّةِ وَ الْوَلَایةِ، «فَلْیفْرَحُوا»، یعْنِی الشِّیعَةَ، «هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»، یعْنِی مُخَالِفِیهِمْ مِنَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ فِی دَارِ الدُّنْیا.(الحدیث)(1)
از محمّد بن فیض بن مختار از پدرش نقل است که گفت: حضرت ابا جعفر، امام محمّد باقر(علیه السلام)، از قول پدرشان(علیه السلام)، از قول جدّشان(علیه السلام)، روایت نمودند که آن حضرت فرمودند: روزى رسول خدا(صلی الله علیه و آله)سواره، و حضرت على(علیه السلام) پیاده بیرون آمدند، ناگهان پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اى ابو الحسن! یا سوار شو یا برگرد، زیرا خداوند به من فرمان داده كه هرگاه من سوار بودم، تو سوار شوى، هرگاه من پیاده بودم، تو پیاده باشى و هرگاه من نشستم تو هم نشسته باشى، مگر آن كه حدّى از حدود الهى باشد كه تو ناچار هستى برخیزى و بنشینى.
خداوند به هیچ كرامتى مرا اكرام نكرد، جز آن كه تو را هم به مثل آن، اكرام كرد، مرا به
ص: 364
نبوّت و رسالت اختصاص داد و در این مورد، تو را ولىّ من قرار داد، كه حدود آن را نگه مى دارى و باید قیام به این كار كنى و این مأموریت دشوار را به انجام رسانى.
سوگند به آن كه محمّد را به حق به نبوّت برگزید! كسى كه تو را انكار كند، به من ایمان نیاورده است، و كسى كه تو را نفى كند، به من اقرار نكرده است، و كسى كه به تو كافر شود، به من ایمان نیاورده است.
فضل تو از فضل من است و فضل من از فضل خداست و این، همان سخن خداست كه فرموده: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»، فضل خدا، نبوّت پیامبرتان است و رحمت او، ولایت على بن ابى طالب(علیه السلام) است. «فَبِذلِكَ»، یعنى به نبوّت و ولایت، «فَلْیفْرَحُوا»، یعنى شیعه باید شاد باشد «هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»، یعنى این اعتقاد، بهتر است از قبیله و عشیره و مال و فرزندى كه مخالفین حضرت علی(علیه السلام) در دنیا بر هم انباشته مى كنند.
3_ فی تفسیر القمی: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»، قَالَ: الْفَضْلُ، رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ الرَّحْمَةُ، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، «فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا»، قَالَ: فَلْیفْرَحْ شِیعَتُنَا هُوَ خَیرٌ مِمَّا أُعْطِی أَعْدَاؤُنَا مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ.(1)
على بن ابراهیم در بارۀ آیه: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»، فرمود: منظور از فضل، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و مقصود از رحمته، امیر مؤمنان علی(علیه السلام) هستند، «فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا»، فرمود: یعنى این كه شیعیان ما باید شادى كنند و خوشحال شوند، این بهتر از طلاها و نقره هایى است كه به دشمنانمان داده شده است.
ص: 365
4_ عَنْ أَبِی صَالِحٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ، الْآیةَ»، قَالَ: بِفَضْلِ اللَّهِ، النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ بِرَحْمَتِهِ، عَلِی(علیه السلام).(1)
ابن عباس دربارۀ سخن خداوند: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ»، گفت: فضل خدا، پیامبر(صلی الله علیه و آله)هستند و رحمت او، حضرت على(علیه السلام) می باشند.
ص: 366
«اَلا اِنَّ اَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ»
آگاه باشید همانا اولیاى خدا، نه ترسى دارند و نه غمگین مى شوند!
1_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ الْأَشَلِّ، عَنْ بَعْضِ الْفُقَهَاءِ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): «إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ»، ثُمَّ قَالَ: تَدْرُونَ مَنْ أَوْلِیاءُ اللَّهِ؟ قَالُوا: مَنْ هُمْ، یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!؟ فَقَالَ: هُمْ نَحْنُ وَ أَتْبَاعُنَا، فَمَنْ تَبِعَنَا مِنْ بَعْدِنَا، طُوبَى لَنَا وَ طُوبَى لَهُمْ، أَفْضَلُ مِنْ طُوبَى لَنَا.
قَالَ: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! مَا شَأْنُ طُوبَى لَهُمْ، أَفْضَلُ مِنْ طُوبَى لَنَا؟ أَ لَسْنَا نَحْنُ وَ هُمْ عَلَى أَمْرٍ؟ قَالَ: لَا، لِأَنَّهُمْ حَمَلُوا مَا لَمْ تَحَمَّلُوا عَلَیهِ، وَ أَطَاقُوا مَا لَمْ تُطِیقُوا.(1)
از عبد الرحمن بن سالم أشَلّ، از یکی از فقها روایت کرده که امیر المؤمنین(علیه السلام) این آیه را تلاوت فرمودند: «أَلا إِنَّ أَوْلِیَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ»، و سپس فرمودند: آیا می دانید اولیای خدا چه كسانی هستند؟ گفتند: چه كسانی هستند، ای امیر مؤمنان!؟ حضرت فرمودند: آنان، ما هستیم و پیروان ما، پس هر کسی که بعد از ما از ما تبعیّت و پیروی کند، هم خوشا به حال ما و خوشا به سعادت آنان، البته بیشتر برای آنان مایۀ خشنودی و سعادت است.
گفته شد: ای امیر مؤمنان! منظور شما از این که فرمودید بیشتر برای آنان مایۀ خشنودی و سعادت است، چیست؟ مگر ما و آنان، هم عقیده نیستیم؟
ص: 367
حضرت فرمودند: خیر، آنها چیزهایی را تحمّل کردند که شما تحمّل نکردید و چندان بردباری نمودند که شما نداشتید.
2_ عَنْ أَبِی صَالِحٍ، عَنْ أَبِی هُرَیرَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِنَّ مِنَ الْعِبَادِ عِبَاداً یغْبِطُهُمُ الْأَنْبِیاءُ، تَحَابُّوا بِرَوْحِ اللَّهِ عَلَى غَیرِ مَالٍ وَ لَا عَرَضٍ مِنَ الدُّنْیا، وُجُوهُهُمْ نُورٌ، لَا یخَافُونَ إِذَا خَافَ النَّاسُ، وَ لَا یحْزَنُونَ إِذَا حَزِنُوا، أَ تَدْرُونَ مَنْ هُمْ؟ قُلْنَا: لَا، یا رَسُولَ اللَّهِ! قَالَ: هُمْ، عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ جَعْفَرٌ وَ عَقِیلٌ، ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)«أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون».(1)
از ابو هریره نقل است كه گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: از بندگان خدا كسانى هستند كه پیامبران به آنان غبطه مى خورند، آنها بدون چشم داشت نسبت به مال و متاع دنیا، با رحمت خدا یكدیگر را دوست دارند و چهره هایشان نورانى است و زمانی كه مردم مى ترسند آنها نمى ترسند و زمانی كه مردم اندوهگین مى شوند آنها اندوهگین نمى شوند، آیا مى دانید آنان چه كسانی هستند؟
گفتیم: نه، ای رسول خدا! حضرت فرمودند: آنان، علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) و حمزة بن عبد المطلب و جعفر و عقیل هستند، سپس این آیه را قرائت فرمودند: «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون».
ص: 368
«اݗَلَّذینَ ءامَنُوا وَكانُوا یَتَّقُونَ63 لَهُمُ الْبُشْرى فِی الْحَیوةِ الدُّنْیا وَفِی الْءاخِرَةِ٭ۚ لا تَبْدیلَ لِكَلِماتِ اللّهِ٭ۚ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ64»
کسانی كه ایمان آوردند، و پرهیز مى كردند.(63) در زندگى دنیا و در آخرت، شاد (و مسرور) ند وعده هاى الهى تخلّف ناپذیر است! این است آن رستگارى بزرگ!(64)
1_ عَنْ عَلِی بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): یا عُقْبَةُ! لَا یقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ یوْمَ الْقِیامَةِ، إِلَّا هَذَا الْأَمْرَ، الَّذِی أَنْتُمْ عَلَیهِ، وَ مَا بَینَ أَحَدِكُمْ، وَ بَینَ أَنْ یرَى مَا تَقَرُّ بِهِ عَینُهُ، إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ إِلَى هَذِهِ، ثُمَّ أَهْوَى بِیدِهِ إِلَى الْوَرِیدِ، ثُمَّ اتَّكَأَ، وَ كَانَ مَعِی الْمُعَلَّى، فَغَمَزَنِی أَنْ أَسْأَلَهُ، فَقُلْتُ: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! فَإِذَا بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ، أَی شَی ءٍ یرَى؟ فَقُلْتُ لَهُ بِضْعَ عَشْرَةَ مَرَّةً: أَی شَی ءٍ؟ فَقَالَ: فِی كُلِّهَا یرَى، وَ لَا یزِیدُ عَلَیهَا، ثُمَّ جَلَسَ فِی آخِرِهَا، فَقَالَ: یا عُقْبَةُ! فَقُلْتُ: لَبَّیكَ! وَ سَعْدَیكَ! فَقَالَ: أَبَیتَ، إِلَّا أَنْ تَعْلَمَ؟ فَقُلْتُ: نَعَمْ، یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! إِنَّمَا دِینِی مَعَ دِینِک، فَإِذَا ذَهَبَ دِینِی كَانَ ذَلِک، كَیفَ لِی بِک یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ كُلَّ سَاعَةٍ وَ بَكَیتُ، فَرَقَّ لِی، فَقَالَ: یرَاهُمَا، وَ اللَّهِ! فَقُلْتُ: بِأَبِی وَ أُمِّی! مَنْ هُمَا؟ قَالَ: ذَلِک رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِی(علیه السلام)، یا عُقْبَةُ! لَنْ تَمُوتَ نَفْسٌ مُؤْمِنَةٌ أَبَداً، حَتَّى تَرَاهُمَا.
قُلْتُ: فَإِذَا نَظَرَ إِلَیهِمَا الْمُؤْمِنُ، أَ یرْجِعُ إِلَى الدُّنْیا؟ فَقَالَ: لَا، یمْضِی أَمَامَهُ إِذَا نَظَرَ إِلَیهِمَا مَضَى أَمَامَهُ، فَقُلْتُ لَهُ: یقُولَانِ شَیئاً؟ قَالَ: نَعَمْ، یدْخُلَانِ جَمِیعاً عَلَى الْمُؤْمِنِ، فَیجْلِسُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عِنْدَ رَأْسِهِ، وَ عَلِی(علیه السلام) عِنْدَ رِجْلَیهِ، فَیكِبُّ عَلَیهِ رَسُولُ
ص: 369
اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَیقُولُ: یا وَلِی اللَّهِ! أَبْشِرْ، أَنَا رَسُولُ اللَّهِ، إِنِّی خَیرٌ لَک مِمَّا تَرَكْتَ مِنَ الدُّنْیا، ثُمَّ ینْهَضُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَیقُومُ عَلِی(علیه السلام)، حَتَّى یكِبَّ عَلَیهِ، فَیقُولُ: یا وَلِی اللَّهِ! أَبْشِرْ، أَنَا عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ، الَّذِی كُنْتَ تُحِبُّهُ، أَمَا لَأَنْفَعَنَّک، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ هَذَا فِی كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، قُلْتُ: أَینَ، جَعَلَنِی اللَّهُ فِدَاكَ! هَذَا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ؟
قَالَ: فِی یونُسَ، قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَاهُنَا: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ كانُوا یتَّقُونَ»، «لَهُمُ الْبُشْرى فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِكَلِماتِ اللَّهِ ذلِک هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ».(1)
از علی بن عُقبه و او از پدرش روایت کرده است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) به من فرمودند: ای عقبه! خداوند متعال در روز قیامت، هیچ عقیده ای را از بندگانش نمی پذیرد، مگر این باور و عقیده ای که شما بر آن هستید، و اگر کسی بخواهد چیزی را ببیند که چشمش روشن شود و شادمان گردد، فقط باید جانش به این جا برسد، و سپس به رگ گردنشان اشاره فرمودند و بعد تکیه دادند.
معلّی همراه من بود، او به من علامت داد که از امام(علیه السلام) بپرسم: منظورشان چه بود؟ عرض كردم: ای فرزند رسول خدا! وقتی جان او به رگ گردن برسد، چه چیزی را می بیند؟ بیش از ده بار این سؤال را تکرار کردم، و گفتم: چه چیزی را می بیند؟ و ایشان هر بار در پاسخ من فقط می فرمودند: می بیند، و چیزی اضافه نكردند.
بالأخره امام(علیه السلام) نشستند و فرمودند: ای عقبه! عرض کردم:بله، امر بفرمایید تا اطاعت کنم، حضرت فرمودند: گویا تا پاسخت را نگیری، دست بردار نیستی!
ص: 370
عرض كردم: آری، چنین است، ای فرزند رسول خدا! من پیرو دین و آیین شما هستم، و به شما عقیده دارم، و نگران از دست رفتن دینم هستم.
ای فرزند رسول خدا! من که نمی توانم هر وقت که بخواهم خدمت شما بیایم، و سپس گریه کردم، پس دل امام(علیه السلام) به حال من سوخت، سپس فرمودند: به خدا قسم! آن دو را می بیند، گفتم: پدر و مادرم به فدایتان! آن دو نفر چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: ای عقبه! آن دو نفر، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و حضرت علی(علیه السلام) هستند، و هیچ مؤمنی از دنیا نمی رود، مگر آن که آن دو را می بیند، پرسیدم: اگر چشم مؤمن به آن دو بزرگوار بیفتد، آیا به این دنیا برمی گردد؟
حضرت فرمودند: نه، اگر به آنها نگاه کند، دنیا از مقابل چشمانش محو می شود، پرسیدم: آیا چیزی به او می گویند؟ فرمودند: بله، هر دو بر مؤمن وارد می شوند، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بالای سر او می نشینند، و حضرت علی(علیه السلام) در کنار پاهای او، سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)با صورت به روی او خم می شوند و می فرمایند: ای ولیّ خدا! تو را مژده و بشارت باد، که منم رسول خدا، و من برای تو از همۀ آن چه را که در دنیا به جای گذاشتی بهترم، سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از جایشان بلند می شوند و حضرت علی(علیه السلام) می آیند و به سمت صورت او خم می شوند و می فرمایند: ای ولیّ خدا! به تو مژده می دهم که من علی بن ابی طالب هستم، همان کسی که تو او را دوست می داشتی، تردید نداشته باش که برای تو نافع خواهم بود.
سپس حضرت فرمودند: آنچه گفتم در کتاب خدای متعال وجود دارد، عرض کردم: فدایتان گردم! در چه قسمتی از کتاب الهی آمده است؟ حضرت فرمودند: در سورۀ یونس، در همین آیه: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَکَانُواْ یَتَّقُونَ»، «لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیاهِ الدُّنْیَا وَ فِی الآخِرَهِ لاَ تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ».
ص: 371
2_ المناقب لابن شهرآشوب، زُرَیقٌ، عَنِ الصَّادِقِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «لَهُمُ الْبُشْرى فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»، قَالَ: هُوَ أَنْ یبَشِّرَاهُ بِالْجَنَّةِ عِنْدَ الْمَوْتِ، یعْنِی مُحَمَّداً وَ عَلِیاً(علیهما السلام).(1)
ابن شهر آشوب به نقل از زُرَیق، نقل نموده که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای متعال: «لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیاهِ الدُّنْیَا»، فرمودند: معنایش این است که در هنگام مرگ، مژدۀ ورود به بهشت را به او می دهند، یعنی حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و حضرت علی(علیه السلام).
ص: 372
«فَاِنْ كُنْتَ فی شَكٍّ مِمّا اَنْزَلْنا اِلَیْكَ فَسْئَلِ الَّذینَ یَقْرَءُونَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ٭ۚ لَقَدْ جاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرینَ»
و اگر در آنچه بر تو نازل كرده ایم تردیدى دارى، از كسانى كه پیش از تو كتاب آسمانى را مى خواندند بپرس، به یقین، «حق» از طرف پروردگارت به تو رسیده است بنا بر این، هرگز از تردیدكنندگان مباش!
1_ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْینَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): آیةٌ فِی كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى شَكَّكَتْنِی، قَالَ: مَا هِی؟ قُلْتُ: قَوْلُهُ: «فَإِنْ كُنْتَ فِی شَک مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیک فَسْئَلِ الَّذِینَ یقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ»، الْآیةَ، مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أُمِرَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِسُؤَالِهِمْ؟
فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)قَالَ: لَمَّا أُسْرِی بِی إِلَى السَّمَاءِ، فَصِرْتُ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ، جَمَعَ اللَّهُ إِلَی النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الْمَلَائِكَةَ، فَأَذَّنَ جَبْرَئِیلُ، وَ أَقَامَ الصَّلَاةَ، ثُمَّ قَدَّمَ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَصَلَّى بِهِمْ، فَلَمَّا انْصَرَفَ، قَالَ: بِمَ تَشْهَدُونَ؟
قَالُوا: نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَ أَنَّک رَسُولُ اللَّهِ، وَ أَنَّ عَلِیاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ، فَهُوَ مَعْنَى قَوْلِهِ: «فَسْئَلِ الَّذِینَ یقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ».(1)
از زرارة بن اعین نقل است كه گفت: به امام باقر(علیه السلام) عرض كردم: آیه اى در قرآن است كه فكر مرا پریشان ساخته و مرا در شک انداخته است، حضرت فرمودند: كدام
ص: 373
آیه؟ عرض كردم: آیۀ : «فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ»، (تا آخر آیه)، به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)امر شد كه از چه كسانی سؤال كنند؟
آن حضرت پاسخ دادند: همانا رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: هنگامى كه مرا به آسمانها بردند، (شب معراج)، وقتی به آسمان چهارم برده شدم، خداوند همۀ پیامبران و صدیّقان و شهیدان و فرشتگان را، به خاطر من، جمع نمود، سپس جبرئیل اذان و اقامه گفت، سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)جلو رفتند و نماز را با حضور آنان، اقامه کردند، پس وقتی نماز تمام شد، گفتند: به چه چیزی شهادت می دهید؟ گفتند: گواهی می دهیم که هیچ معبودی جز خداوند وجود ندارد و شما (محمّد(صلی الله علیه و آله)) رسول خدا هستید، و علی(علیه السلام)، امیر مؤمنان است، و این معنی فرمایش خدای متعال است كه می فرماید: «فَسْئَلِ الَّذِینَ یقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ».
2_ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: لَمَّا أُسْرِی بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِلَى السَّمَاءِ، وَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَیهِ فِی عَلِی(علیه السلام)، مَا أَوْحَى مِنْ شَرَفِهِ وَ عِظَمِهِ عِنْدَ اللَّهِ، وَ رُدَّ إِلَى الْبَیتِ الْمَعْمُورِ، وَ جَمَعَ لَهُ النَّبِیینَ وَ صَلَّوْا خَلْفَهُ، عَرَضَ فِی نَفْسِهِ مِنْ عِظَمِ مَا أَوْحَى إِلَیهِ فِی عَلِی(علیه السلام)، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: «فَإِنْ كُنْتَ فِی شَک مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیک فَسْئَلِ الَّذِینَ یقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ»، یعْنِی الْأَنْبِیاءَ فَقَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیهِمْ فِی كُتُبِهِمْ مِنْ فَضْلِهِ مَا أَنْزَلْنَا فِی كِتَابِک، «لَقَدْ جاءَک الْحَقُّ مِنْ رَبِّک فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ»، «وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ
ص: 374
كَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَكُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ»(1)، فَقَالَ الصَّادِقُ(علیه السلام): فَوَ اللَّهِ! مَا شَک وَ لَا سَأَلَ.(2)
از ابن مُسکان نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: وقتی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)در شب معراج، به آسمان عروج کردند، خداوند جایگاه و منزلت بلند و والای علی(علیه السلام) نزد خودش را، به آن حضرت نشان داد، و وقتی به بیت المعمور برگشتند و خداوند همۀ پیامبران را نزد او جمع کرد، و پشت سرش نماز خواندند، در روح و جان رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نسبت به منزلت و جایگاه والای علی(علیه السلام) و عظمت او، چیزی پدید آمد، پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «فَإِن کُنتَ فِی شَکٍّ مِّمَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ»، یعنی از پیامبران بپرس، چرا که خداوند، هر آن چه در کتاب تو نازل کرده است، از فضل و کرم خود، برای آنان نیز نازل فرموده است، «لَقَدْ جَاءکَ الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ»، «وَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیَاتِ اللّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ»، امام صادق(علیه السلام) فرمودند: به خدا قسم! آن حضرت، نه هرگز شک نمودند، و نه سؤال کردند.
ص: 375
«قُلِ انْظُرُوا ماذا فِی السَّمواتِ وَالْاَرْضِ٭ۚ وَما تُغْنِی الْءایاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ»
بگو: «نگاه كنید چه چیز در آسمانها و زمین است!» اما این آیات و انذارها به حال كسانى كه ایمان نمى آورند مفید نخواهد بود!
عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یؤْمِنُونَ»، قَالَ: الْآیاتُ هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، وَ النُّذُرُ هُمُ الْأَنْبِیاءُ(علیهما السلام).(1)
از داود رقّی نقل است که گفت: از امام صادق(علیه السلام) در بارۀ این فرمایش خدای متعال: «وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَن قَوْمٍ لاَّ یُؤْمِنُونَ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: آیات، ائمّه(علیهم السلام)هستند، و بیم دهندگان، پیامبران(علیهم السلام)می باشند.
ص: 376
«وَاَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیْهِ یُمَتِّعْكُمْ مَتاعًا حَسَنًا اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى وَیُؤْتِ كُلَّ ذی فَضْلٍ فَضْلَهُۥ٭ۖ وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنّی اَخافُ عَلَیْكُمْ عَذابَ یَوْمٍ كَبیرٍ»
و اینكه: از پروردگار خویش آمرزش بطلبید سپس بسوى او بازگردید تا شما را تا مدّت معینى، به خوبى بهره مند سازد و به هر صاحب فضیلتى، به مقدار فضیلتش ببخشد! و اگر روى گردان شوید، من بر شما از عذاب روز بزرگى بیمناكم!
1_ فی تفسیر القمی، فِی رِوَایةِ أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): «الر كِتابٌ أُحْكِمَتْ آیاتُهُ»،(1) قَالَ: هُوَ الْقُرْآنُ، «مِنْ لَدُنْ حَكِیمٍ خَبِیرٍ»،(2) قَالَ: مِنْ عِنْدِ حَكِیمٍ خَبِیرٍ، «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ»، یعْنِی الْمُؤْمِنِینَ، قَوْلُهُ: «وَ یؤْتِ كُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ»، فَهُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(3)
در تفسیر قمى، از ابو جارود نقل است، كه حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) در مورد آیۀ: «الر كِتابٌ أُحْكِمَتْ آیاتُهُ»، فرمودند: منظور، قرآن است، «مِنْ لَدُنْ حَكِیمٍ خَبِیرٍ»، فرمودند: یعنی از جانب خداوند دانا و آگاه است، «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ»، یعنی شما
ص: 377
اى مؤمنین استغفار كنید، «یؤْتِ كُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ»، منظور از این آیه، على بن ابى طالب(علیه السلام) است.
2_ فِی كِتَابِ فَهْمِ الْقُرْآنِ، عَنِ (الْإِمَامِ) جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ یؤْتِ كُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ»، قَالَ: (قَالَ) الْبَاقِرُ(علیه السلام): هُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
در كتاب فهم قرآن، از امام جعفر بن محمد(علیهما السلام)، در ذیل آیۀ : «وَ یؤْتِ كُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ»، فرمودند: امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: ایشان، امیر المؤمنین على بن ابی طالب(علیه السلام)، هستند.
ص: 378
«فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ ما یُوحى اِلَیْكَ وَضائِقٌ بِه صَدْرُكَ اَنْ یَقُولُوا لَوْلا اُنْزِلَ عَلَیْهِ كَنْزٌ اَوْ جاءَ مَعَهُۥ مَلَكٌ٭ۚ اِنَّما اَنْتَ نَذیرٌ٭ۚ وَاللّهُ عَلى كُلِّ شَیْءٍ وَكیلٌ»
پس شاید (ابلاغ) بعضی از آیاتى را كه به تو وحى مى شود، ترک كنى و سینه ات از این جهت تنگ (و ناراحت) شود كه مى گویند: «چرا گنجى بر او نازل نشده؟! و یا چرا فرشته اى همراه او نیامده است؟!» همانا تو فقط بیم دهنده اى و خداوند، نگاهبان و ناظر بر همه چیز است.
1_ عَنْ عَمَّارِ بْنِ سُوَیدٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، یقُولُ فِی هَذِهِ الْآیةِ: «فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُک أَنْ یقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیهِ كَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ»، فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَمَّا نَزَلَ قُدَیدَ، قَالَ لِعَلِی(علیه السلام): یا عَلِی! إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یوَالِی بَینِی وَ بَینَک، فَفَعَلَ، وَ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یوَاخِی بَینِی وَ بَینَک، فَفَعَلَ، وَ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یجْعَلَک وَصِیی، فَفَعَلَ.
فَقَالَ رَجُلَانِ مِنْ قُرَیشٍ: وَ اللَّهِ! لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍّ بَالٍ، أَحَبُّ إِلَینَا مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ، فَهَلَّا سَأَلَ رَبَّهُ مَلَكاً، یعْضُدُهُ عَلَى عَدُوِّهِ، أَوْ كَنْزاً یسْتَغْنِی بِهِ عَنْ فَاقَتِهِ، وَ اللَّهِ مَا دَعَاهُ إِلَى حَقٍّ وَ لَا بَاطِلٍ، إِلَّا أَجَابَهُ إِلَیهِ.
فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى: «فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ
ص: 379
صَدْرُكَ»، إِلَى آخِرِ الْآیةِ.(الحدیث)(1)
از عمار بن سوید نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند: « فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُک أَنْ یقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیهِ كَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ»، پس فرمودند: هنگامی كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به سرزمین قدید رسیدند، به حضرت على(علیه السلام) فرمودند: اى على! همانا من، از پروردگارم درخواست كردم، كه میان من و تو دوستى افكند، پس او اجابت كرد، و از پروردگارم خواستم كه میان من و تو برادری افكند، پس او اجابت نمود، و از پروردگارم خواستم كه تو را وصىّ و جانشین من قرار دهد، پس او چنین كرد.
در این هنگام، دو نفر از قریش گفتند: به خدا سوگند! یک صاع خرما، در یک مشک پوسیده و كهنه، نزد ما، محبوب تر است از آنچه كه محمّد از پروردگارش درخواست كرده است، به جا بود كه او، از پروردگارش بخواهد، كه یک فرشته اى به كمک او بفرستد، تا او را در برابر دشمنش یارى رساند، یا یک گنجى به او بدهد، كه از این بینوائى و ندارى خود، نجات یابد و توان گر و ثروتمند شود، به خدا سوگند! كه او براى هیچ حق و باطلى، به درگاه خدا، دعا نكرده، مگر اینكه خداوند او را اجابت نموده است، پس خداوند سبحان و متعال، این آیه را نازل فرمود: «فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ»، تا آخر آیه.
ص: 380
2_ عَنْ جَابِرِ بْنِ أَرْقَمَ، عَنْ أَخِیهِ زَیدِ بْنِ أَرْقَمَ، قَالَ: إِنَّ جَبْرَئِیلَ، الرُّوحَ الْأَمِینَ، نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، عَشِیةَ عَرَفَةَ، فَضَاقَ بِذَلِک رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَخَافَةَ تَكْذِیبِ أَهْلِ الْإِفْک وَ النِّفَاقِ، فَدَعَا قَوْماً أَنَا فِیهِمْ فَاسْتَشَارَهُمْ فِی ذَلِک، لِیقُومَ بِهِ فِی الْمَوْسِمِ، فَلَمْ نَدْرِ مَا نَقُولُ لَهُ، فَبَكَى(صلی الله علیه و آله)فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ: یا مُحَمَّدُ! أَ جَزِعْتَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ؟ فَقَالَ: كَلَّا یا جَبْرَئِیلُ! وَ لَكِنْ قَدْ عَلِمَ رَبِّی مَا لَقِیتُ مِنْ قُرَیشٍ، إِذْ لَمْ یقِرُّوا لِی بِالرِّسَالَةِ، حَتَّى أَمَرَنِی بِجِهَادِهِمْ، وَ أَهْبَطَ إِلَی جُنُوداً مِنَ السَّمَاءِ فَنَصَرُونِی، فَكَیفَ یقِرُّونَ لِعَلِی مِنْ بَعْدِی؟!
فَانْصَرَفَ عَنْهُ جَبْرَئِیلُ، فَنَزَلَ عَلَیهِ: «فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ».(1)
از جابر ارقم، از برادرش زید بن ارقم، نقل است كه گفت: جبرئیل، روح الامین، در شب عرفه، خبر ولایت علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) را، بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نازل ابلاغ كرد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)از این خبر دلتنگ شدند، چون می ترسیدند كه اهل تهمت و نفاق، او را تكذیب كنند.
پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)گروهى كه من هم در بین آنان بودم را دعوت نمودند، تا با آنان، در این باره مشورت كنند، كه این خبر را در موسم حج، اعلام كنند، و ما نمى دانستیم به او چه بگوییم، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)گریه كردند.
جبرئیل به آن حضرت عرض كرد: ای محمّد! آیا برای فرمان خدا ناراحت هستى؟ حضرت فرمودند: نه، اى جبرئیل! هرگز، ولى خداى من خودش خوب مى داند كه من از قریش چه رنجها كشیده ام، هنگامى كه بهپیامبرى و رسالت من
ص: 381
اقرار نكردند، تا اینكه خداوند مرا به مبارزه و جهاد با آنان، فرمان داد، و لشكریانى از آسمان، براى من فرستاد، تا مرا یارى رسانند، پس چطور ممكن است كه آنها، پس از من، به ولایت على(علیه السلام)، اقرار كرده، و آن را بپذیرند؟
در این هنگام، جبرئیل از نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)رفت، سپس این آیه را آورد: «فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ».
ص: 382
«اَفَمَنْ كانَ عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّه وَیَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ ...»
آيا كسى كه از طرف پروردگارش دليلى روشن دارد، و شاهدى از او، پيرو آن است، (همانند كسى است كه اينچنين نباشد).
1_ قَالَ سُلَیمُ بْنُ قَیس: قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، وَ أَنَا أَسْمَعُ، فَقَالَ: أَخْبِرْنِی یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِأَفْضَلِ مَنْقَبَةٍ لَک، قَالَ: مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی مِنْ كِتَابِهِ، قَالَ: وَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیكَ؟ قَالَ: قَوْلُهُ: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، أَنَا الشَّاهِدُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(علیهما السلام).(الحدیث)(1)
از سلیم بن قیس نقل است كه گفت: مردى خدمت امیر المؤمنین(علیه السلام) آمد و در حالى كه من هم مى شنیدم، عرض كرد: یا امیر المؤمنین! بالاترین منقبت خود را به من خبر بده. حضرت فرمودند: آنچه خداوند در كتابش در بارۀ من نازل كرده است، عرض كرد: خداوند در بارۀ شما چه نازل كرده است؟
حضرت فرمودند: كلام خداوند: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، من شاهد نسبت به پیامبر(صلی الله علیه و آله)هستم.
ص: 383
2_ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): لَوْ كُسِرَتْ لِی وِسَادَةٌ فَقَعَدْتُ عَلَیهَا، لَقَضَیتُ بَینَ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ، وَ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ، وَ أَهْلِ الزَّبُورِ بِزَبُورِهِمْ، وَ أَهْلِ الْفُرْقَانِ بِفُرْقَانِهِمْ، بِقَضَاءٍ یصْعَدُ إِلَى اللَّهِ یزْهَرُ، وَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ آیةٌ فِی كِتَابِ اللَّهِ فِی لَیلٍ أَوْ نَهَارٍ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمْتُ فِیمَنْ أُنْزِلَتْ، وَ لَا مِمَّنْ مَرَّ عَلَى رَأْسِهِ الْمَوَاسِی مِنْ قُرَیشٍ إِلَّا وَ قَدْ نَزَلَتْ فِیهِ، آیةٌ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَسُوقُهُ إِلَى الْجَنَّةِ أَوْ إِلَى النَّارِ.
فَقَامَ إِلَیهِ رَجُلٌ، فَقَالَ: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! مَا الْآیةُ الَّتِی نَزَلَتْ فِیكَ؟ قَالَ لَهُ: أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یقُولُ: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)عَلَى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ، وَ أَنَا شَاهِدٌ لَهُ فِیهِ وَ أَتْلُوهُ مَعَه.(1)
از ابو جارود، از اصبغ بن نباته نقل است كه گفته است: امیر مؤمنان(علیه السلام) فرمودند: اگر من به قدرت برسم و حكم و قضاوت از آنِ من باشد، در میان یهودیان، براساس توراتشان، و در میان مسیحیان براساس انجیلشان، و در میان پیروان زبور با زبورشان، و در میان پیروان قرآن، با قرآن، قضاوت مى كنم، به طورى كه مورد قبول ذات حق بوده و واضح و روشن باشد.
به خدا قسم! كه تك تک آیات قرآن را، خواه در شب یا در روز نازل شده باشد، مى شناسم و مى دانم دربارۀ چه كسى نازل شده است، دربارۀ هركسى از قریشیان كه تیغ سلمانى بر سرش كشیده شده باشد (یعنی به بلوغ رسیده باشد) در قرآن، آیه اى هست كه او را به بهشت یا جهنم، سوق مى دهد.
در این هنگام فردى برخاست و پرسید: اى امیر مؤمنان! چه آیه اى دربارۀخودتان
ص: 384
نازل شده است؟ حضرت فرمودند: مگر این آیه را نشنیده اى: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»؟ فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)دلیل آشكار و بینه اى از جانب خدا داشتند، و من شاهد صدق ادعاى او هستم و در پى او آیات را تلاوت مى كنم.
3_ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، فَقَالَ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) الشَّاهِدُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(علیهما السلام)وَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)عَلَى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ.(1)
از احمد بن عمر حلّال روایت است كه گفت: از امام موسى كاظم(علیه السلام) سؤال كردم از معنى فرمایش خداى(عز وجل): «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، حضرت فرمودند: امیر المؤمنین(علیه السلام)، شاهد و گواه بر رسول خداست، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از طرف پروردگار داراى بینه و دلیل آشكارى است.
4_ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، أَنَّهُ كَانَ یوْمُ الْجُمُعَةِ یخْطُبُ عَلَى الْمِنْبَرِ، فَقَالَ: وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ قُرَیشٍ جَرَتْ عَلَیهِ الْمَوَاسِی إِلَّا وَ قَدْ نَزَلَتْ فِیهِ آیةٌ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، أَعْرِفُهَا كَمَا أَعْرِفُهُ.
فَقَامَ إِلَیهِ رَجُلٌ فَقَالَ: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! مَا آیتُک الَّتِی نَزَلَتْ فِیكَ؟ فَقَالَ: إِذَا سَأَلْتَ فَافْهَمْ وَ لَا عَلَیک أَلَّا تَسْأَلَ عَنْهَا غَیرِی، أَ قَرَأْتَ سُورَةَ هُودٍ؟ قَالَ: نَعَمْ،یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!
ص: 385
قَالَ: فَسَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَالَّذِی عَلَى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)، وَ الَّذِی یتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ، وَ هُوَ الشَّاهِدُ وَ هُوَ مِنْهُ، عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ، وَ أَنَا الشَّاهِدُ، وَ أَنَا مِنْهُ(علیهما السلام).(1)
روزی امیر مؤمنان(علیه السلام) در خطبۀ نماز جمعه فرمودند: سوگند به كسى كه دانه را شكافت و جنبدگان را آفرید، كسى از قریش نیست كه بر او ستمى روا شده باشد، مگر آنكه دربارۀ او آیه اى نازل شده است.
كسى برخاست و پرسید: اى امیر مؤمنان! آیه اى كه دربارۀ شما نازل شده، كدام است؟ حضرت فرمودند: چون پرسیدى، بفهم و اشكالى ندارد كه جز از من نپرسى. آیا سورۀ هود را خوانده اى؟ او عرض كرد: بله، اى امیر مؤمنان! حضرت فرمودند: پس شنیده اى كه خداوند(عز وجل)مى فرماید: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، او عرض كرد: بله، حضرت فرمودند: كسى كه دلیلى روشن از جانب پروردگارش داشت، حضرت محمّد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بودند، و كسى كه به دنبالش شاهد او بود كه گواه است و از او است، على پسر ابو طالب است، شاهد منم و من از اویم.
5_ عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قَدِمَ رَجُلٌ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فَقَالَ: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، قَالَ: قَالَ(علیه السلام): رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الَّذِی كَانَ عَلَى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ أَنَا الشَّاهِدُ لَهُ وَ مِنْهُ، وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ مَا أَحَدٌ جَرَتْ عَلَیهِ الْمَوَاسِی مِنْ قُرَیشٍ إِلَّا وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ مِنْكِتَابِهِ طَائِفَةً،
ص: 386
وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ لَأَنْ یكُونُوا یعْلَمُونَ مَا قَضَى اللَّهُ لَنَا أَهْلَ الْبَیتِ عَلَى لِسَانِ النَّبِی الْأُمِّی، أَحَبُّ إِلَی مِنْ أَنْ یكُونَ لِی مِلْ ءُ هَذِهِ الرَّحْبَةِ ذَهَباً، وَ اللَّهِ مَا مَثَلُنَا فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ إِلَّا كَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ أَوْ كَبَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیل.(1)
از عبّاد بن عبد اللّه نقل است كه گفت: مردى به حضور امیر مؤمنان على(علیه السلام) آمد و عرض كرد: اى امیر مؤمنان! به من خبر دهید از معنی فرمایش خداى متعال كه مى فرماید: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ».
راوی گفت: حضرت فرمودند: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)همان کسی است که از سوى خداى متعال، دلیل و برهانی آشکار داشت، و من گواه او، و از او هستم. سوگند به آن كس كه جانم به دست اوست! احدى از قریش نیست كه تیغ سرتراشى بر سرش كشیده باشد، جز اینكه خداوند در بارۀ او مطلبى در كتاب خود فرو فرستاده است، و سوگند به آن كس كه جانم به دست اوست! اگر آنان بدانند آنچه را كه خداوند در بارۀ ما اهل بیت بر زبان پیامبر امّى خود جارى ساخته، (این دانستن آنان) نزد من محبوب تر است از اینكه به اندازۀ ظرفیت این صحن (صحن مسجد كوفه) برایم طلا باشد. به خدا سوگند! مثَل ما در میان این امّت، همچون كشتى نوح و باب حطّه در بین بنى اسرائیل، است.
6_ عَن عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ جَدِّهِ
ص: 387
عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، قَالَ: لَمَّا أَجْمَعَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِی(علیهما السلام)عَلَى صُلْحِ مُعَاوِیةَ، خَرَجَ حَتَّى لَقِیهُ، فَلَمَّا اجْتَمَعَا، قَامَ مُعَاوِیةُ خَطِیباً، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ أَمَرَ الْحَسَنَ(علیه السلام) أَنْ یقُومَ أَسْفَلَ مِنْهُ بِدَرَجَةٍ، ثُمَّ تَكَلَّمَ مُعَاوِیةُ، فَقَالَ: أَیهَا النَّاسُ! هَذَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِی وَ ابْنُ فَاطِمَةَ(سلام الله علیها)، رَآنَا لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا، وَ لَمْ یرَ نَفْسَهُ لَهَا أَهْلًا، وَ قَدْ أَتَانَا لِیبَایعَ طَوْعاً.
ثُمَّ قَالَ: قُمْ یا حَسَنُ! فَقَامَ الْحَسَنُ(علیه السلام) فَخَطَبَ، فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُسْتَحْمِدِ بِالْآلَاءِ، وَ تَتَابُعِ النَّعْمَاءِ، وَ صَارِفِ الشَّدَائِدِ وَ الْبَلَاءِ، عِنْدَ الْفُهَمَاءِ وَ غَیرِ الْفُهَمَاءِ، الْمُذْعِنِینَ مِنْ عِبَادِهِ لِامْتِنَاعِهِ بِجَلَالِهِ وَ كِبْرِیائِهِ، وَ عُلُوِّهِ عَنْ لُحُوقِ الْأَوْهَامِ بِبَقَائِهِ، الْمُرْتَفِعِ عَنْ كُنْهِ ظِنَانَةِ الْمَخْلُوقِینَ، مِنْ أَنْ تُحِیطَ بِمَكْنُونِ غَیبِهِ رَوِیاتُ عُقُولِ الرَّاءِینَ، ... وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى أَنْ قَال:
فَأَدَّتِ الْأُمُورُ، وَ أَفْضَتِ الدُّهُورُ، إِلَى أَنْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً(صلی الله علیه و آله)لِلنُّبُوَّةِ، وَ اخْتَارَهُ لِلرِّسَالَةِ، وَ أَنْزَلَ عَلَیهِ كِتَابَهُ، ثُمَّ أَمَرَهُ بِالدُّعَاءِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَكَانَ أَبِی(علیه السلام) أَوَّلَ مَنِ اسْتَجَابَ لِلَّهِ تَعَالَى، وَ لِرَسُولِهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ وَ صَدَّقَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِی كِتَابِهِ الْمُنْزَلِ عَلَى نَبِیهِ الْمُرْسَلِ: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، فَرَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الَّذِی عَلَى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ، وَ أَبِی(علیه السلام) الَّذِی یتْلُوهُ، وَ هُوَ شَاهِدٌ مِنْهُ.(الحدیث)(1)
امام على بن الحسین(علیهما السلام)فرمودند: موقعى كه امام حسن مجتبی(علیه السلام) تصمیم گرفتند، با معاویه صلح كنند، از خانۀ خود خارج شدند، تا اینكه او را دیدند.
هنگامی كه با هم اجتماع كردند، معاویه بپا خاست و بالای منبر رفت، وبه امام حسن(علیه السلام) گفت: شما یک پله پائین تر بایستید، و شروع به سخنرانى كرد، و گفت: ای
ص: 388
مردم! این حسن، پسر على و فاطمه(علیهما السلام)است، كه ما را شایستۀ خلافت دانسته، و خود را سزاوار آن نمى داند، به همین جهت آمده است تا اختیار نه به اجبار، با ما بیعت كند، سپس گفت: ای حسن! برخیز.
امام حسن(علیه السلام) برخاستند، و شروع به سخنرانى كرده، فرمودند: سپاس خدای را سزاست، که به سبب نعمتها، و پیاپی بودن آنها، و برطرف ساختن شدائد و بلاءها، نزد دانایان و غیر آنها، شایستۀ حمد و ستایش است، بندگانی که به وجودش اعتراف دارند، به سبب آنکه، به خاطر جلالت و بزرگی اش، از توهّم به دور مانده است، و از آنکه اوهام به او راه یابند، برتر می باشد، و از آنکه در افکار مخلوقاتش قرار گیرد، و عقول اندیشمندان او را احاطه نماید، اوج گرفته است.
... تا آنجا كه فرمودند:
بالاخره روزها گذشت و سالها طى شد، تا حضرت خداوند محمّد(صلی الله علیه و آله)را به نبوّت برگزید، و به رسالت برانگیخت، و كتاب آسمانى خود را بر او نازل كرد.
سپس دستور داد كه مردم را به سوى خدا دعوت نماید، پس اوّلین كسى كه دعوت او را پذیرفت، پدرم على(علیه السلام) بودند. ایشان، اوّلین مؤمن و تصدیق كنندۀ رسالت بودند، كه خداوند در قرآن كریم مى فرماید: «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، پس پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)كسی است که نشانه ای از جانب خداوند دارد، و پدرم، کسی است که همراهی او نموده، و گواه از جانب خدا است.
7_ عَنْ عَمَّارِ بْنِ سُوَیدٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، یقُولُ فِی هَذِهِ الْآیةِ: «فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُک أَنْ یقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیهِ كَنْزٌ أَوْ
ص: 389
جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ»، فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَمَّا نَزَلَ قُدَیدَ، قَالَ لِعَلِی(علیه السلام): یا عَلِی! إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یوَالِی بَینِی وَ بَینَک، فَفَعَلَ، وَ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یوَاخِی بَینِی وَ بَینَک، فَفَعَلَ، وَ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یجْعَلَک وَصِیی، فَفَعَلَ.
فَقَالَ رَجُلَانِ مِنْ قُرَیشٍ: وَ اللَّهِ! لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍّ بَالٍ، أَحَبُّ إِلَینَا مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ، فَهَلَّا سَأَلَ رَبَّهُ مَلَكاً، یعْضُدُهُ عَلَى عَدُوِّهِ، أَوْ كَنْزاً یسْتَغْنِی بِهِ عَنْ فَاقَتِهِ، وَ اللَّهِ مَا دَعَاهُ إِلَى حَقٍّ وَ لَا بَاطِلٍ، إِلَّا أَجَابَهُ إِلَیهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى: «فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ»، إِلَى آخِرِ الْآیةِ.
قَالَ: وَ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی آخِرِ صَلَاتِهِ، رَافِعاً بِهَا صَوْتَهُ یسْمِعُ النَّاسَ، یقُولُ: اللَّهُمَّ هَبْ لِعَلِی الْمَوَدَّةَ فِی صُدُورِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ الْهَیبَةَ وَ الْعَظَمَةَ فِی صُدُورِ الْمُنَافِقِینَ.
فَأَنْزَلَ اللَّهُ: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، «فَإِنَّما یسَّرْناهُ بِلِسانِک لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا»(1)، بَنِی أُمَیةَ، فَقَالَ: رُمَعُ وَ اللَّهِ! لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍّ بَالٍ أَحَبُّ إِلَی مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ، أَ فَلَا سَأَلَهُ مَلَكاً یعْضُدُهُ أَوْ كَنْزاً یسْتَظْهِرُ بِهِ عَلَى فَاقَتِهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ عَشْرَ آیاتٍ مِنْ هُودٍ، أَوَّلُهَا: «فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیكَ»، إِلَى «أَمْ یقُولُونَ افْتَراهُ»، وَلَایةَ عَلِی، «قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ»، إِلَى «فَإِلَّمْ یسْتَجِیبُوا لَكُمْ»، فِی وَلَایةِ عَلِی، «فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»، لِعَلِی وَلَایتَهُ، «مَنْ كانَ یرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها»، یعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً، «نُوَفِّ إِلَیهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها»(2)، «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ»، رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)«وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، «وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً»، قَالَ: كَانَ وَلَایةُ عَلِی(علیه السلام) فِی كِتَابِ مُوسَى، «أُولئِک یؤْمِنُونَ بِهِ وَ
ص: 390
مَنْ یكْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَک فِی مِرْیةٍ مِنْهُ»، فِی وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام)، «إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ»، إِلَى قَوْلِهِ: «وَ یقُولُ الْأَشْهادُ»(1)، هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، «هؤُلاءِ الَّذِینَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ»(2)، إِلَى قَوْلِهِ: «هَلْ یسْتَوِیانِ مَثَلًا أَ فَلا تَذَكَّرُونَ»(3).(4)
از عمار بن سوید نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند: « فَلَعَلَّک تارِک بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُک أَنْ یقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیهِ كَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ»، پس فرمودند: هنگامی كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به سرزمین قدید رسیدند، به على(علیه السلام) فرمودند: اى على! همانا من، از پروردگارم درخواست كردم، كه میان من و تو دوستى افكند، پس او اجابت كرد، و از پروردگارم خواستم كه میان من و تو برادری افكند، پس او اجابت نمود، و از پروردگارم خواستم كه تو را وصىّ و جانشین من قرار دهد، پس او چنین كرد.
در این هنگام، دو نفر از قریش گفتند: به خدا سوگند! یک صاع خرما، در یک مشک پوسیده و كهنه، نزد ما، محبوب تر است از آنچه كه محمّد از پروردگارش درخواست كرده است، به جا بود كه او، از پروردگارش بخواهد، كه یک فرشته اى به كمک او بفرستد، تا او را در برابر دشمنش یارى رساند، یا یک گنجى به او بدهد، كه از این بینوائى و ندارى خود، نجات یابد و توان گر و ثروتمند شود، به خدا سوگند! كه او براى هیچ حق و باطلى، به درگاه خدا، دعا نكرده، مگر اینكه خداوند او را اجابت نموده است، پس خداوند سبحان و متعال، این آیه را نازل فرمود: «فَلَعَلَّک تارِک
ص: 391
بَعْضَ ما یوحى إِلَیک وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ»، تا آخر آیه.
پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در آخر نمازشان و با صدای بلند، به طوری که همۀ مردم آن را بشنوند، این چنین برای امیر المؤمنین(علیه السلام) دعا كردند: خداوندا! محبّت علی را در دل مؤمنان، و هیبت و عظمت او را در دل منافقان، قرار ده. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّاً»، «فَإِنَّمَا یَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَتُنذِرَ بِهِ قَوْماً لُّدّاً»، كه منظور، بنی امیّه هستند، فردی گفت: به خدا قسم! یک پیمانه خرما در مشکی پوسیده و کهنه، برای من محبوب تر است از آن چه محمّد از پروردگارش درخواست نمود، چرا محمّد از خدا نخواست كه فرشته ای را به کمک او بفرستد، تا او را یاری نماید، یا گنجی را نطلبید، تا او را از فقر برهاند؟!
پس خداوند در منزلت علی(علیه السلام)، ده آیه از سورۀ مباركۀ هود را نازل فرمود، که با «فَلَعَلَّکَ تَارِکٌ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ»، شروع می شود، و تا «أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ»، كه منظور ولایت علی(علیه السلام) است، «قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ»، تا «فَإِن لَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُمْ»، در شأن و ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام) می باشد، امّا آیۀ : «فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أُنزِلِ بِعِلْمِ اللّهِ وَأَن لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ»، در مورد حضرت علی(علیه السلام) و ولایت ایشان است.
«مَن کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا»، یعنی فلانی و فلانی، «نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا»، «أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَهٍ مِّن رَّبِّهِ» منظور، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هستند، «وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ» منظور، امیر المؤمنین(علیه السلام) می باشند، «وَمِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی إَمَامًا وَرَحْمَهً»، اشاره به ولایت حضرت علی(علیه السلام) در کتاب حضرت موسی(علیه السلام) است.
«أُوْلَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَن یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلاَ تَکُ فِی مِرْیَهٍ مِّنْهُ»، که دربارۀ ولایت علی(علیه السلام) نازل شده است، «إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ»، تا «وَیَقُولُ الأَشْهَادُ». كه البته منظور، ائمّه(علیهمالسلام)هستند، «هَؤُلاء الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَی رَبِّهِمْ» تا عبارت «و هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ».
ص: 392
«قُلْ هذِه سَبیلی اَدْعُوا اِلَى اللّهِ٭ۚ عَلى بَصیرَةٍ اَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنی٭ۖ وَسُبْحانَ اللّهِ وَما اَنَا مِنَ الْمُشْرِكینَ»
بگو این راه من است كه من و پیروانم با بصیرت كامل همه ی مردم را به سوی خدا دعوت می كنیم، منزه است خدا، و من از مشركان نیستم.
1_ عَنْ عُمَرَ بْنِ حُمَید، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، قَالَ: «وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از عمر بن حمید نقل است كه گفت: از حضرت ابا جعفر امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیۀ : «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، سؤال كردم، آن بزرگوار فرمودند: منظور از «مَنِ اتَّبَعَنِی»، على بن ابی طالب(علیه السلام) است.
2_ فی تفسیر العیاشی، عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِی، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، قَالَ: فَقَالَ: عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) خَاصَّةً، وَ إِلَّا فَلَا أَصَابَنِی شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)(2)
عیاشى از اسماعیل جعفى روایت كرده است، كه امام باقر(علیهالسلام) در توضیح آیۀ : «قُلْ
ص: 393
هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، فرمودند:
مقصود به طور ویژه، حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام) هستند، كه اگر چنین نباشد، شفاعت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)شامل حال من نشود.
3_ عَنْ عَلِی بْنِ أَسْبَاطٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی(علیه السلام): یا سَیدِی! إِنَّ النَّاسَ ینْكِرُونَ عَلَیک حَدَاثَةَ سِنِّک، قَالَ: وَ مَا ینْكِرُونَ عَلَی مِنْ ذَلِک، فَوَ اللَّهِ! لَقَدْ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیهِ(صلی الله علیه و آله)«قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، فَمَا اتَّبَعَهُ غَیرُ عَلِی(علیه السلام)، وَ كَانَ ابْنَ تِسْعِ سِنِینَ، وَ أَنَا ابْنُ تِسْعِ سِنِین.(1)
از علی بن اسباط نقل است که گفت: به امام جواد(علیه السلام) عرض کردم: ای آقای من! مردم به کم سن و سال بودن شما ایراد می گیرند، حضرت فرمودند: آن چه می گویند برای من اهمیتی ندارد، به خدا قسم! خداوند به پیامبرش(صلی الله علیه و آله)فرمود: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَی اللّهِ عَلَی بَصِیرَهٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی»، پس جز حضرت علی(علیه السلام) که نُه سال داشتند، کسی از پیامبر اطاعت نکرد، و من هم الان پسری نُه ساله هستم.4_ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیمُونٍ، عَنْ نَجْمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، قَالَ: وَ مَنِ اتَّبَعَنِی،
ص: 394
عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از ثعلبة بن میمون، از نجم نقل است كه گفت: از حضرت ابا جعفر(علیه السلام)، دربارۀ آیۀ : «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، پرسیدم، حضرت فرمودند: منظور از « وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»، حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام) هستند.
ص: 395
«وَفِی الْاَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَجَنّاتٌ مِنْ اَعْنابٍ وَزَرْعٌ وَنَخیلٌ صِنْوانٌ وَغَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِی الْاُكُلِ٭ۚ اِنَّ فی ذلِكَ لَءایاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»
و در روى زمین، قطعاتى در كنار هم قرار دارد كه با هم متفاوتند و باغهایى از انگور و زراعت و نخلها، كه گاه بر یک پایه مى رویند و گاه بر دو پایه، همۀ آنها از یک آب سیراب مى شوند! و با این حال، بعضى از آنها را از جهت میوه بر دیگرى برترى مى دهیم، در اینها نشانه هایى است براى گروهى كه عقل خویش را به كار مى گیرند!
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یقُولُ لِعَلِی(علیه السلام): یا عَلِی! النَّاسُ مِنْ شَجَرٍ شَتَّى، وَ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ، ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام): «وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیرُ صِنْوانٍ یسْقى بِماءٍ واحِدٍ».(1)
از جابر عبد الله انصارى نقل است كه گفت: شنیدم رسول خدا(صلی الله علیه و آله)خطاب به حضرت على(علیه السلام) فرمودند: اى على! مردم از درختانِ پراكنده اند، ولى من و تو از یک درختیم، آن گاه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)این آیه را قرائت فرمودند: «وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیرُ صِنْوانٍ یسْقى بِماءٍ واحِدٍ».
ص: 396
«وَیَقُولُ الَّذینَ كَفَرُوا لَوْلا اُنْزِلَ عَلَیْهِ ءایَةٌ مِنْ رَبِّه٭ۗ اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ٭ۖ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»
و كسانى كه كافر شدند مى گویند: «چرا آیه (و معجزه اى) از پروردگارش بر او نازل نشده؟!» همانا تو فقط بیم دهنده اى! و براى هر گروهى هدایت كننده اى است.
1_ عَنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الْمُنْذِرُ، وَ عَلِی(علیه السلام) الْهَادِی.(1)
مفضل از جابر نقل كرده كه امام باقر(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند(عز وجل): «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)منذر هستند، و حضرت علی(علیه السلام) هادی می باشند.
2_ عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)الْمُنْذِرُ، وَ فِی كُلِّ زَمَانٍ مِنَّا هادیاً (هَادٍ) یهْدِیهِمْ إِلَى مَا جَاءَ بِهِ نَبِی اللَّهِ ثُمَّ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِ عَلِی(علیه السلام) ثُمَّ الْأَوْصِیاءُ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ.(2)
برید عجلی از حضرت باقر(علیه السلام) نقل كرده كه حضرت در مورد تفسیر آیۀ : «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، فرمودند: پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)منذر است و در هر زمانى یک هادى و راهنمااز ما خانواده هست كه آنها را به دستورات پیامبر(صلی الله علیه و آله)راهنمائى می كند، و
ص: 397
هادیان بعد از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)عبارتند از علی بن ابى طالب(علیه السلام) سپس جانشینان، یكى پس از دیگرى.
3_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) یقُولُ فِی هَذِهِ الْآیةِ: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)الْمُنْذِرُ وَ بِعَلِی(علیه السلام) یهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ.(1)
از عبد الله بن عطاء نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) شنیدم كه حضرت در بارۀ آیۀ : «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)منذر هستند و هدایت یافتگان به وسیلۀ علی(علیه السلام) هدایت می شوند.
4_ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، فَقَالَ: رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)الْمُنْذِرُ وَ عَلِی(علیه السلام) الْهَادِی، أَمَا وَ اللَّهِ مَا ذَهَبَتْ مِنَّا وَ مَا زَالَتْ فِینَا إِلَى السَّاعَةِ.(2)
عبد الرحیم قصیر از حضرت باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، نقل كرده كه حضرت فرمودند: پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)منذر هستند و حضرت علی(علیه السلام) هادى هستند، به خدا قسم! این سمت از دست ما بیرون نشده است و هموارهدر میان ما خواهد بود تا روز قیامت.
ص: 398
5_ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قَالَ عَلِی(علیه السلام): مَا نَزَلَتْ مِنَ الْقُرْآنِ آیةٌ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمْتُ أَینَ نَزَلَتْ وَ فِیمَنْ نَزَلَتْ وَ فِی أَی شَی ءٍ نَزَلَتْ وَ فِی سَهْلٍ نَزَلَتْ أَوْ فِی جَبَلٍ نَزَلَتْ، قِیلَ: فَمَا نَزَلَ فِیكَ؟ فَقَالَ: لَوْ لَا أَنَّكُمْ سَأَلْتُمُونِی مَا أَخْبَرْتُكُمْ نَزَلَتْ فِی الْآیةُ: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، فَرَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)الْمُنْذِرُ، وَ أَنَا الْهَادِی إِلَى مَا جَاءَ بِهِ.(1)
عباد بن عبد اللّه گفت: على(علیه السلام) فرمودند: هیچ آیه اى از قرآن نازل نشده مگر اینكه می دانم كجا نازل شده، و در بارۀ چه كسى نازل شده، و در چه موضوعى نازل شده، در دشت است یا كوه، گفته شد: دربارۀ شما چه چیزى نازل شده است؟
حضرت فرمودند: اگر از من نمى پرسیدید به شما خبر نمى دادم، دربارۀ من این آیه نازل شده است: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بیم دهنده است و من هدایت كننده به چیزى هستم كه او آورده است.
6_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) یقُولُ: دَعَا رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)بِطَهُورٍ فَلَمَّا فَرَغَ أَخَذَ بِیدِ عَلِی(علیه السلام) فَأَلْزَمَهَا یدَهُ ثُمَّ قَالَ: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ»، ثُمَّ ضَمَّ یدَهُ إِلَى صَدْرِهِ، قَالَ: «وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، ثُمَّ قَالَ: یا عَلِی! أَنْتَ أَصْلُ الدِّینِ، وَ مَنَارُ الْإِیمَانِ، وَ غَایةُ الْهُدَى، وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، أَشْهَدُ لَک بِذَلِكَ.(2)
از ابو حمزه ثمالى نقل است كه از امام باقر(علیه السلام) شنیدم كهحضرت فرمودند: رسول
ص: 399
خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند تا «طهور» (آب براى آلایش) بیاورند و چون از آن فارغ شدند، دست حضرت على(علیه السلام) را گرفتند و در دست خود نهادند.
سپس فرمودند: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ»، سپس دست خود را بر سینۀ على(علیه السلام) نهادند و فرمودند: «وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، سپس فرمودند: اى على! تو اصل دین و منارۀ ایمان هستی، و غایت هدایت و سركردۀ سپیدرویان تابناک هستى، من گواه تو بر این مقام هستم.
7_ عَن مَسعَدَةِ بنِ صَدَقَة، عَن جَعفَرِ بنِ مُحمَّد(صلی الله علیه و آله و سلم)عَن أبِیه عَن جَدِّه(علیهما السلام)، قال: قال أمیر المؤمنین(علیه السلام): فینا نَزَلَت هذِهِ الآیة: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، فقال رسول الله(علیهما السلام): أنَا المُنذِر وَ أنتَ الهادِی، یا عَلی! فَمِنّا الهَادِی وَ النَّجاة وَ السَّعادَة إلَى یومِ القِیامَة.(1)
حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: این آیه: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، دربارۀ ما نازل شده است، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: من هشدار دهنده و ترساننده هستم و تو هادی و راهنما هستی، ای علی! پس مقام هدایت و نجات و سعادت مردم، تا روز قیامت، در میان خاندان ما خواهد بود.
8_ عَنْ حَكَمِ بْنِ جُبَیرٍ، عَنْ أَبِی بَرْزَةَ الْأَسْلَمِی قَالَ: دَعَا رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)بِالطَّهُورِ، وَ عِنْدَهُ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)بِیدِ عَلِی(علیه السلام) بَعْدَ مَا تَطَهَّرَ، فَأَلْزَقَهَا بِصَدْرِهِ، ثُمَّ قَالَ: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ»، ثُمَّ رَدَّهَا إِلَى صَدْرِ عَلِی(علیه السلام)، ثُمَّ قَالَ: «وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، ثُمَّ قَالَ: إِنَّک مَنَارَةُ الْأَنَامِ، وَ غَایةُ الْهُدَى،وَ أَمِیرُ الْقُرَّاءِ، أَشْهَدُ عَلَى ذَلِک أَنَّک
ص: 400
كَذَلِكَ.(1)
حكم بن جبیر از ابو برزه اسلمى نقل می كند كه گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)در حالی كه على بن ابى طالب(علیه السلام) نزدشان بودند، براى وضو، آب خواستند، وقتی كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)وضو گرفتند، دست على(علیه السلام) را گرفتند و آن را به سینه ی خویش گذاشتند و فرمودند: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ»، یعنی خودشان، سپس دستشان را بر روی سینۀ على(علیه السلام) قرار دادند و فرمودند: «وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، سپس فرمودند: ای علی! همانا تو برای مردم نور هستی، و منتهای هدایت و امیر قاریان هستى، من گواهى مى دهم بر اینكه تو اینچنین هستى.
ص: 401
«اَفَمَنْ یَعْلَمُ اَنَّما اُنْزِلَ اِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ اَعْمى٭ۚ اِنَّما یَتَذَكَّرُ اُولُوا الْاَلْبابِ»
آیا كسى كه مى داند آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حق است، همانند كسى است كه نابیناست؟! تنها صاحبان اندیشه متذكّر مى شوند.
1_ عَنْ أَبِی الْوَرْدِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «أَ فَمَنْ یعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک الْحَقُ»، هُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، وَ الْأَعْمَى هُنَا هُوَ عَدُوُّهُ، وَ أُولُو الْأَلْبَابِ شِیعَتُهُ الْمَوْصُوفُونَ بِقَوْلِهِ تَعَالَى: «الَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا ینْقُضُونَ الْمِیثاقَ»(1)، الْمَأْخُوذَ عَلَیهِمْ فِی الذَّرِّ بِوَلَایتِهِ وَ یوْمِ الْغَدِیرِ.(2)
از ابو ورد نقل است که گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ این سخن خداوند عزّ و جلّ: «أَ فَمَنْ یعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک الْحَقُ»، فرمودند: ایشان، امیر المؤمنین على بن ابى طالب(علیه السلام) هستند، و اعمى و كور در آیه، دشمن آن حضرت است، و اولو الالباب (خردمندان) شیعیان ایشان، هستند، كه چنین توصیف شده اند: «الَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا ینْقُضُونَ الْمِیثاقَ»، كسانى كه به عهد و پیمان خدا وفادارند، و عهد و میثاقى كه در عالم ذرّ، و در روز غدیر، راجع به ولایت حضرت على(علیه السلام)، از آنها گرفته شد را، نمی شكنند.
ص: 402
2_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «أَ فَمَنْ یعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک الْحَقُّ»، قَالَ: عَلِی(علیه السلام)، «كَمَنْ هُوَ أَعْمى»، قَالَ: الْأَوَّلُ.(1)
از ابن عباس نقل است كه دربارۀ این فرمودۀ خداوند: «أَ فَمَنْ یعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک الْحَقُّ»، گفت: مقصود، حضرت على(علیه السلام) هستند، «كَمَنْ هُوَ أَعْمى»، گفت: مقصود، اوّلى است.
ص: 403
«اݗَلَّذینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَلا یَنْقُضُونَ الْمیثاقَ»
آنها كه به عهد الهى وفا مى كنند، و پیمان را نمى شكنند.
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ(علیه السلام) قَالَ: إِنَّ رَحِمَ آلِ مُحَمَّدٍ(علیهم السلام)مُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ، یقُولُ: اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِی، وَ اقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِی، وَ هِی تَجْرِی فِی كُلِّ رَحِمٍ. وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ فِی آلِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام).(1)
و ما عاهدهم علیه، و ما أخذ علیهم من المیثاق فی الذَّر من ولایة أمیر المؤمنین و الأئمة(علیهم السلام)بعده، و هو قوله: «الَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا ینْقُضُونَ الْمِیثاقَ» الآیة، ثم ذكر أعداهم، فقال: «وَ الَّذِینَ ینْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ»،(2) یعنی فی أمیر المؤمنین(علیه السلام)، و هو الذی أخذ الله علیهم فی الذّر، و أخذ علیهم رسول الله(علیهما السلام)بغدیر خم ثم قال: «أُولئِک لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ»(3).(4)
از محمد بن فضیل نقل است كه گفت: حضرت ابا الحسن امام موسى بن جعفر(علیهما السلام)فرمودند: همانا رحم آل محمد(علیهم السلام)به عرش الهى آویخته است، و مى گوید:
ص: 404
پروردگارا! با کسى که با من پیوند كند، پیوند کن، و از کسى که پیوند من را بگسلد پیوندت قطع نما، و این در هر رحمی جاری است.
این آیه در بارۀ آل محمّد(علیهم السلام)و عهد و میثاقی كه برای آنان در عالم ذر گرفته است، نازل شده است، و میثاق آنان چنین بود كه ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) و امامان پس از ایشان را بپذیرند.
خداوند در این زمینه چنین می فرماید: «الَّذینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا ینْقُضُونَ الْمیثاقَ»، سپس دشمنان اهل بیت را ذكر كرده، می فرماید: «وَ الَّذینَ ینْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ»، یعنی امیر المؤمنین(علیه السلام)، و او همان كسی است كه خداوند از بندگانش در عالم ذر برای او پیمان گرفت، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هم در غدیر خم از مردم برای او عهد و پیمان گرفت. سپس می فرماید: «أُولئِک لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ».
ص: 405
«اݗَلَّذینَ ءامَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّهِ٭ۗ اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»
آنها كسانى هستند كه ایمان آورده اند، و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش مى یابد!
1_ فی تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قوله: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ»، قَالَ: «الَّذِینَ آمَنُوا»، الشِّیعَةُ، وَ «ذِكْرُ اللَّهِ»، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، ثُمَّ قَالَ: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ».(1)
علی بن ابراهیم قمى در بارۀ آیۀ : «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ»، گفته است: «الَّذِینَ آمَنُوا»، شیعه هستند و «ذكر اللَّه»، امیر المؤمنین و ائمّه(علیهم السلام)هستند، سپس این آیه را خواند: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ».
2_ فُرَاتٌ قَالَ: حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام): تَدْرِی فِیمَنْ نَزَلَتْ؟ قَالَ: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ، قَالَ: فِیمَنْ صَدَّقَ بِی وَ آمَنَ بِی، وَ أَحَبَّک وَ عِتْرَتَک مِنْ بَعْدِک، وَ سَلَّمَ لَک الْأَمْرَ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِكَ.(2)
فرات كوفه از قاسم بن عبید روایت كرده كه حضرت صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «الَّذِینَ
ص: 406
آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از علی بن ابى طالب(علیه السلام) پرسیدند: می دانى این آیه در بارۀ چه كسى نازل شده؟
حضرت علی(علیه السلام) عرض كردند: خدا و پیامبرش داناترند! رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: در بارۀ كسى است كه مرا تصدیق كند و به من ایمان آورد، و ترا و عترتت را بعد از تو دوست بدارد، و تسلیم تو و ائمّۀ بعد از تو باشد.
3_ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِک قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)«الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، أَ تَدْرِی مَنْ هُمْ یا ابْنَ أُمِّ سُلَیمٍ؟ قُلْتُ: مَنْ هُمْ، یا رَسُولَ اللَّهِ!؟ قَالَ: نَحْنُ أَهْلَ الْبَیتِ وَ شِیعَتُنَا.(1)
از انس بن مالک نقل است که گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، سپس به من فرمودند: ای پسر اُمّ سُلَیم! آیا می دانی اینها چه کسانی هستند؟ عرض كردم: ای رسول خدا! چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: ما اهل بیت هستیم، و شیعیان ما.
ص: 407
«اݗَلَّذینَ ءامَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبى لَهُمْ وَحُسْنُ مَ-ݘابٍ»
آنها كه ایمان آوردند و كارهاى شایسته انجام دادند، پاكیزه ترین (زندگى) نصیبشان است و بهترین سرانجامها!
1_ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عَنْ طُوبَى؟ قَالَ: شَجَرَةٌ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَى أَهْلِ الْجَنَّةِ، ثُمَّ سُئِلَ عَنْهَا مَرَّةً أُخْرَى، فَقَالَ: فِی دَارِ عَلِی(علیه السلام)، فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِک، فَقَالَ: إِنَّ دَارِی وَ دَارَ عَلِی فِی الْجَنَّةِ بِمَكَانٍ وَاحِدٍ.(1)
از حضرت موسی بن جعفر(صلی الله علیه و آله و سلم)از پدرشان، از اجدادشان(علیهم السلام)روایت است كه فرمودند: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)راجع به معنى «طوبى» سؤال شد؟ حضرت فرمودند: درختى است كه اصل آن در خانۀ من است و شاخه هایش در منزل اهل بهشت می باشد، بار دیگر از ایشان در این باره سؤال شد، فرمودند: اصل آن در خانۀ على(علیه السلام) است، وقتى از حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)دربارۀ تفاوت این دو گفتار پرسیدند، فرمودند: منزل من و على(علیه السلام) در بهشت در یکجا مى باشد.
ص: 408
2_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام): طُوبَى لِمَنْ تَمَسَّک بِأَمْرِنَا فِی غَیبَةِ قَائِمِنَا، فَلَمْ یزِغْ قَلْبُهُ بَعْدَ الْهِدَایةِ، فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! وَ مَا طُوبَى؟
قَالَ: شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ، أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، وَ لَیسَ مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِی دَارِهِ غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا، وَ ذَلِک قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «طُوبى لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ».(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: خوشا به حال كسى كه در غیبت قائم ما به امر ما تمسّک جوید و قلبش پس از هدایت منحرف نشود، عرض كردم: فداى شما شوم! طوبى چیست؟
حضرت فرمودند: درختى در بهشت است كه ریشۀ آن در سراى علىّ بن أبى طالب(علیه السلام) است و هیچ مؤمنى نیست جز آنكه شاخه اى از شاخه هاى آن درخت در سراى اوست، و آن همان فرمایش خداى تعالى است كه فرمود: «طُوبى لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ».
3_ عَنْ بِلَالِ بْنِ حَمَامَةَ قَالَ: طَلَعَ عَلَینَا رَسُولُ اللَّهِ(علیهما السلام)ذَاتَ یوْمٍ، وَ وَجْهُهُ مُشْرِقٌ كَدَارَةِ الْقَمَرِ، فَقَامَ إِلَیهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، فَقَالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! مَا هَذَا النُّورُ؟
قَالَ: بِشَارَةٌ أَتَتْنِی مِنْ رَبِّی فِی أَخِی وَ ابْنِ عَمِّی وَ ابْنَتِی، وَ أَنَّ اللَّهَ زَوَّجَ عَلِیاً مِنْ فَاطِمَةَ، وَ أَمَرَ رِضْوَانَ خَازِنَ الْجِنَانِ، فَهَزَّ شَجَرَةَ طُوبَى، فَحَمَلَتْ رِقَاعاً یعْنِی صِكَاكاً بِعَدَدِ مُحِبِّی أَهْلِ بَیتِی، وَ أَنْشَأَ مِنْ تَحْتِهَا مَلَائِكَةً مِنْ نُورٍ، وَ دَفَعَ إِلَى كُلِّ مَلَک صَكّاً.
فَإِذَا اسْتَوَتِ الْقِیامَةُ بِأَهْلِهَا، نَادَتِ الْمَلَائِكَةُ فِی الْخَلَائِقِ، فَلَا یبْقَى مُحِبٌّ لِأَهْلِالْبَیتِ إِلَّا دَفَعَتْ إِلَیهِ صَكّاً فِیهِ فَكَاكُهُ مِنَ النَّارِ بِأَخِی وَ ابْنِ عَمِّی وَ ابْنَتِی فَكَاک رِقَابِ رِجَالٍ وَ
ص: 409
نِسَاءٍ مِنْ أُمَّتِی مِنَ النَّارِ.(1)
از بلال بن حمامه نقل است كه گفت: روزى پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)بر ما ظاهر شدند در حالى كه صورت مباركشان مانند قرص ماه مى درخشید، آنگاه عبد الرّحمن بن عوف از جاى برخاست و عرض كرد: اى رسول خدا! این چه نورى است كه در صورت مبارک شما مى درخشد؟
حضرت فرمودند: (این نور از) بشارتى است كه پروردگارم دربارۀ برادر و پسر عمویم و دخترم به من عنایت فرموده، همانا خداوند تعالى تزویج فرمود على را به فاطمه، و امر كرد به رضوان، خزانه دار بهشت، كه (به میمنت این ازدواج) درخت «طوبى» را تكان دهد، و آن درخت باردار شد به برگه هایى، (كه آن برگه ها) به تعداد محبّین اهل بیت من است، و از زیر آن درخت، فرشتگانى را از نور آفرید و به هر فرشته یكى از آن برگه ها را مرحمت فرمود.
پس چون روز قیامت فرا رسد، این فرشتگان در بین خلایق ندا كنند: اى محبّین علىّ بن ابى طالب(علیه السلام)! پیش آیید و امانت هاى خود را بگیرید.
آنگاه احدى از دوستان ما اهل بیت باقى نمى ماند مگر آن كه ملائكه یكى از آن برگه هاى درخت طوبى را به او مى دهند، كه در آن، (حكم) آزادى اوست از آتش جهنّم، و این برگۀ آزادى براى هر زن و مردى از محبّین اهل بیت است كه به عوض محبّت علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) و دخترم فاطمه(سلام الله علیها)و فرزندان آنهاست.
ص: 410
«وَیَقُولُ الَّذینَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا٭ۚ قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهیدًا بَیْنی وَبَیْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُۥ عِلْمُ الْكِتابِ»
و آنها كه كافر شدند مى گویند: «تو پیامبر نیستى!» بگو: «كافى است كه خداوند، و كسى كه علم كتاب (و آگاهى بر قرآن) نزد اوست، میان من و شما گواه باشند!»
1_ عَنْ بُرَیدِ بْنِ مُعَاوِیةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، قَالَ: إِیانَا عَنَى وَ عَلِی(علیه السلام) أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَیرُنَا بَعْدَ النَّبِی(علیهما السلام).(1)
از برید بن معاویه نقل است كه گفت: به امام باقر(علیه السلام) عرض كردم: مقصود از آیۀ : «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، چیست؟ حضرت فرمودند: فقط ما را قصد كرده، و حضرت علی(علیه السلام) اوّل و افضل و بهترین ما، بعد از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)هستند.
2_ فی تفسیر القمی، أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَینَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: «الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ» هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ سُئِلَ عَنِ «الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ
ص: 411
مِنَ الْكِتابِ»، أَعْلَمُ أَمِ «الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»؟
فَقَالَ: مَا كَانَ عِلْمُ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ عِنْدَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ إِلَّا بِقَدْرِ مَا تَأْخُذُ الْبَعُوضَةُ بِجَنَاحِهَا مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): أَلَا إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِی هَبَطَ بِهِ آدَمُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ، وَ جَمِیعَ مَا فُضِّلَتْ بِهِ النَّبِیونَ، إِلَى خَاتَمِ النَّبِیینَ فِی عِتْرَةِ خَاتَمِ النَّبِیینَ.(1)
على بن ابراهیم از پدرش، از ابن ابى عمیر، از عمر بن اذینه، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) نقل كرده است كه حضرت فرمودند: آن كسى كه علم كتاب نزد اوست، امیر مؤمنان(علیه السلام) هستند، از ایشان سؤال شد چه كسى داناتر است، كسى كه بخشى از علم كتاب نزد اوست، یا كسى كه همۀ علم كتاب نزد اوست؟
حضرت فرمودند: دانش كسى كه بخشى از علم كتاب را دارد، نسبت به كسى كه همۀ علم كتاب را مى داند، چونان پشه اى است كه با بال هاى خود از آب دریا برگیرد، و امیر مؤمنان(علیه السلام) فرمودند: بدانید دانشى كه آدم(علیه السلام) با خود از آسمان به زمین آورد و همۀ علومى كه پیامبران از آغاز تا خاتم الانبیا(صلی الله علیه و آله)به آن فضیلت داده شده اند، همگى در عترت (اهل بیت) خاتم الانبیا(صلی الله علیه و آله)وجود دارد.
3_ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِی، قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عَنْ قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ: «قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ»،(2) قَالَ: ذَاک وَصِی أَخِی سُلَیمَانَ بْنِ دَاوُدَ(علیهما السلام)،
ص: 412
فَقُلْتُ لَهُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، قَالَ: ذَاک أَخِی عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از ابو سعید خدرى، نقل است كه گفت: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)دربارۀ آیۀ : «قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: مقصود از این آیه، وصىّ برادرم، سلیمان فرزند داود(صلی الله علیه و آله)است.
عرض كردم: اى رسول خدا! پس آیۀ شریفۀ : «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، راجع به كیست؟ حضرت فرمودند: كسى كه تمام علم كتاب نزد اوست، برادرم على بن ابى طالب(علیه السلام) است.
4_ عَنِ ابْنِ بُكَیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: كُنْتُ عِنْدَهُ فَذَكَرُوا سُلَیمَانَ، وَ مَا أُعْطِی مِنَ الْعِلْمِ، وَ مَا أُوتِی مِنَ الْمُلْک، فَقَالَ لِی: وَ مَا أُعْطِی سُلَیمَانُ بْنُ دَاوُدَ، إِنَّمَا كَانَ عِنْدَهُ حَرْفٌ وَاحِدٌ مِنَ الِاسْمِ الْأَعْظَمِ، وَ صَاحِبُكُمُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ: «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، وَ كَانَ وَ اللَّهِ! عِنْدَ عَلِی(علیه السلام) عِلْمُ الْكِتَابِ، فَقُلْتُ: صَدَقْتَ وَ اللَّهِ! جُعِلْتُ فِدَاكَ.(2)
از عبد اللّه بن بكیر نقل است كه گفت: من در حضور حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) بودم، كه شخصى راجع به حضرت سلیمان نبی(علیهالسلام) و دانش و قدرتى كه خداوند به او عطا فرموده بود، سخن به میان آورد، امام(علیه السلام) به من فرمودند: به سلیمان بن داود چه
ص: 413
چیزى عطا شد؟ وى تنها حرفى از حروف اسم اعظم پروردگار را مى دانست، امّا امام شما كه خداوند درباره اش فرموده است: «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، به خداوند قسم! على(علیه السلام) بودند كه تمام علم كتاب را مى دانستند، من عرض كردم: فدایتان شوم! به خدا سوگند! راست فرمودید.
5_ عَنْ فُضَیلِ بْنِ یسَارٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) إِنَّهُ عَالِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ النَّبِی(علیهما السلام).(1)
فضیل بن یسار از امام باقر(علیه السلام) روایت كرده است كه در توضیح آیۀ : «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، فرمودند: این آیه دربارۀ حضرت على(علیه السلام) نازل شده است، كه ایشان بعد از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)عالم این امّت هستند.
6_ رُوِی أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیاً(علیه السلام) كَانَ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ، إِذْ دَخَلَ عَلَیهِ رَجُلَانِ فَاخْتَصَمَا إِلَیهِ، وَ كَانَ أَحَدُهُمَا مِنَ الْخَوَارِجِ، فَتَوَجَّهَ الْحُكْمُ إِلَى الْخَارِجِی، فَحَكَمَ عَلَیهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).
فَقَالَ لَهُ الْخَارِجِی: وَ اللَّهِ! مَا حَكَمْتَ بِالسَّوِیةِ، وَ لَا عَدَلْتَ فِی الْقَضِیةِ، وَ مَا قَضِیتُک عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى بِمَرْضِیةٍ.
ص: 414
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): وَ أَوْمَأَ إِلَیهِ، اخْسَأْ عَدُوَّ اللَّهِ! فَاسْتَحَالَ كَلْباً أَسْوَدَ.
فَقَالَ: مَنْ حَضَرَهُ فَوَ اللَّهِ! لَقَدْ رَأَینَا ثِیابَهُ تَطَایرُ عَنْهُ فِی الْهَوَاءِ، وَ جَعَلَ یبَصْبِصُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ دَمَعَتْ عَینَاهُ فِی وَجْهِهِ.
وَ رَأَینَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ قَدْ رَقَّ فَلَحَظَ السَّمَاءَ وَ حَرَّک شَفَتَیهِ بِكَلَامٍ لَمْ نَسْمَعْهُ فَوَ اللَّهِ! لَقَدْ رَأَینَاهُ وَ قَدْ عَادَ إِلَى حَالِ الْإِنْسَانِیةِ، وَ تَرَاجَعَتْ ثِیابُهُ مِنَ الْهَوَاءِ حَتَّى سَقَطَتْ عَلَى كَتِفَیهِ، فَرَأَینَاهُ وَ قَدْ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ أَنَّ رِجْلَیهِ لَتَضْطَرِبَانِ.
فَبُهِتْنَا نَنْظُرُ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فَقَالَ لَنَا: مَا لَكُمْ تَنْظُرُونَ وَ تَعْجَبُونَ؟
فَقُلْنَا: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! كَیفَ لَا نَتَعَجَّبُ وَ قَدْ صَنَعْتَ مَا صَنَعْتَ، فَقَالَ: أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ آصَفَ بْنَ بَرْخِیا، وَصِی سُلَیمَانَ بْنِ دَاوُدَ(صلی الله علیه و آله)قَدْ صَنَعَ مَا هُوَ قَرِیبٌ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ فَقَصَّ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قِصَّتَهُ، حَیثُ یقُولُ: «أَیكُمْ یأْتِینِی بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ یأْتُونِی مُسْلِمِینَ»، «قالَ عِفْرِیتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیک بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِک وَ إِنِّی عَلَیهِ لَقَوِی أَمِینٌ»، قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِیک بِهِ قَبْلَ أَنْ یرْتَدَّ إِلَیک طَرْفُک فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیبْلُوَنِی أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ»، إِلَى آخِرِ الْآیةِ.(1)
فَأَیمَا أَكْرَمُ عَلَى اللَّهِ نَبِیكُمْ أَمْ سُلَیمَانُ(علیه السلام)فَقَالُوا: بَلْ نَبِینَا أَكْرَمُ، یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قَالَ: فَوَصِی نَبِیكُمْ أَكْرَمُ مِنْ وَصِی سُلَیمَانَ، وَ إِنَّمَا كَانَ عِنْدَ وَصِی سُلَیمَانَ مِنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ حَرْفٌ وَاحِدٌ، فَسَأَلَ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ، فَخَسَفَ لَهُ الْأَرْضَ مَا بَینَهُ وَ بَینَ سَرِیرِ بِلْقِیسَ، فَتَنَاوَلَهُ فِی أَقَلَّ مِنْ طَرْفِ الْعَینِ.
وَ عِنْدَنَا مِنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ اثْنَانِ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً، وَ حَرْفٌ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى اسْتَأْثَرَ بِهِ دُونَ خَلْقِهِ.
ص: 415
فَقَالُوا لَهُ: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَإِذَا كَانَ هَذَا عِنْدَک فَمَا حَاجَتُک إِلَى الْأَنْصَارِ فِی قِتَالِ مُعَاوِیةَ وَ غَیرِهِ وَ اسْتِنْفَارِک النَّاسَ إِلَى حَرْبِهِ ثَانِیةً؟
فَقَالَ: «بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ»، «لا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یعْمَلُونَ»،(1) إِنَّمَا أَدْعُو هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ إِلَى قِتَالِهِ، لِثُبُوتِ الْحُجَّةِ وَ كَمَالِ الْمِحْنَةِ، وَ لَوْ أُذِنَ لِی فِی إِهْلَاكِهِ لَمَا تَأَخَّرَ لَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یمْتَحِنُ خَلْقَهُ بِمَا شَاءَ، قَالُوا: فَنَهَضْنَا مِنْ حَوْلِهِ وَ نَحْنُ نُعَظِّمُ مَا أَتَى بِهِ(علیه السلام).(2)
روایت شده که روزی حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در مسجد نشسته بودند، ناگهان دو نفر که با هم مشاجره می کردند داخل شدند، و یکی ازآنها از خوارج بود، پس حکم بر علیه مردی که از خوارج بود قرار گرفت، و حضرت بر علیه او حکم کردند، پس آن مرد گفت: به خدا سوگند! به مساوات حکم نکردی، و عدل را در این موضوع به کار نبستی، و در نزد خداوند در این باره برای خشنودی او قضاوت نکردی.
ناگهان حضرت به او فرمودند: دور شو، ای دشمن خدا! پس او به صورت سگ شد، پس آنها که حاضر بودند گفتند: به خدا سوگند! دیدیم که لباس آن مرد به هوا پرتاب شد، پس آن سگ برای حضرت اظهار عجز می نمود و دم تکان می داد و اشکهای آن سگ بر صورتش جاری شد، پس دیدم که حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) بر او ترحّم کردند و سر به سوی آسمان بلند کردند و لبهایشان را حركت دادند و کلامی فرمودند که ما نشنیدیم.
پس به خدا سوگند! دیدم که آن سگ به حالت انسانی خودش باز گشت و لباسش از هوا باز گشت و بر کتفش افتاد و از مسجد خارج شد درحالی کهپاهایش می لرزید.
ص: 416
پس ما بهت زده به حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) نگاه می کردیم، حضرت فرمودند: چه شده است شما را که این گونه نگاه می کنید و متعجّب هستید؟
پس ما گفتیم: ای امیرالمؤمنین! چطور تعجّب نکنیم، در حالی که این کار را از شما دیدیم.
حضرت فرمودند: آیا می دانید همانا آصف بن برخیا، وصیّ سلیمان بن داود(صلی الله علیه و آله)کاری کرد شبیه این کار و خداوند جلّ اسمه قصّۀ آن را بیان می کند، پس کدام یک نزد خداوند گرامی ترند، پیامبر شما یا سلیمان؟
گفتیم: بلکه نبیّ ما گرامی تر هستند، ای امیرالمؤمنین!
پس حضرت فرمودند: پس وصیّ نبیّ شما گرامی تراست از وصیّ سلیمان است، همانا نزد وصیّ سلیمان از اسم اعظم خداوند یک حرف بود، پس سؤال کرد از خدای جلّ اسمه پس ما بین او و تخت بلقیس، زمین برای او شکافته شد، پس آن تخت را در کمتر از چشم به هم زدنی آورد.
ولی نزد ما، از اسم اعظم خداوند هفتاد و دو حرف است، و حرفی نزد خداوند از خلقش پنهان شده است.
گفتیم: ای امیرالمؤمنین! پس حالا که این علم نزد شما است، پس چه حاجتی برای یاری در جنگ با معاویه و غیر او دارید، تا مردم دوباره به سوی جنگ آیند؟
حضرت فرمودند: همانا خواندم این مردم را برای جنگ با او تا حجّت ثابت شود و امتحان کامل گردد، و اگر اذن در هلاک او بود من در این کار تأخیر نمی کردم، ولی خدای تعالی آزمایش می کند مخلوقاتش را به آنچه می خواهد پس ما از نزد آن حضرت پراکنده شدیم، و بزرگ می داشتیم آنچه را كه به ایشان عطا شده بود.
ص: 417
7_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: سَمِعْتُهُ یقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، قَالَ: الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ، هُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از ابو حمزه ثمالی نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) شنیدم كه در بارۀ این آیه: «وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ»، فرمودند: آن شخصیتی که تمام علم کتاب نزد ایشان است، حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) هستند.
ص: 418
«مَثَلُ الَّذینَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ٭ۖ اَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ نِ اشْتَدَّتْ بِهِ الرّیحُ فی یَوْمٍ عاصِفٍ٭ۖ لا یَقْدِرُونَ مِمّا كَسَبُوا عَلى شَیْءٍ٭ۚ ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعیدُ»
اعمال كسانى كه به پروردگارشان كافر شدند، همچون خاكسترى است در برابر تندباد در یک روز طوفانى! آنها توانایى ندارند كمترین چیزى از آنچه را انجام داده اند، به دست آورند و این همان گمراهى دور و دراز است!
1_ قَالَ عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفسِیرِه: وَ قَولُهُ: «مَثَلُ الَّذِینَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یوْمٍ عاصِفٍ»، قَالَ: مَنْ لَمْ یقِرَّ بِوَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) بَطَلَ عَمَلُهُ، مِثْلُ الرَّمَادِ الَّذِی تَجِی ءُ الرِّیحُ فَتَحْمِلُهُ.(1)
على بن ابراهیم قمی در تفسیرش، در باره این آیه: «مَثَلُ الَّذِینَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یوْمٍ عاصِفٍ»، گفته است: هر كس اقرار به ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) نداشته باشد، عملش باطل است، مانند خاكسترى كه بادى بر آن بوزد، و آن را از بین ببرد.
2_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) یقُولُ: كُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ بِعِبَادَةٍ
ص: 419
یجْهِدُ فِیهَا نَفْسَهُ، وَ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ، فَسَعْیهُ غَیرُ مَقْبُولٍ، وَ هُوَ ضَالٌّ مُتَحَیرٌ، وَ اللَّهُ شَانِئٌ لِأَعْمَالِهِ، وَ مَثَلُهُ كَمَثَلِ شَاةٍ ضَلَّتْ عَنْ رَاعِیهَا وَ قَطِیعِهَا، فَهَجَمَتْ ذَاهِبَةً وَ جَائِیةً یوْمَهَا، فَلَمَّا جَنَّهَا اللَّیلُ بَصُرَتْ بِقَطِیعٍ مَعَ غَیرِ رَاعِیهَا، فَحَنَّتْ إِلَیهَا وَ اغْتَرَّتْ بِهَا، فَبَاتَتْ مَعَهَا فِی رَبْضَتِهَا، فَلَمَّا أَنْ سَاقَ الرَّاعِی قَطِیعَهُ، أَنْكَرَتْ رَاعِیهَا وَ قَطِیعَهَا، فَهَجَمَتْ مُتَحَیرَةً تَطْلُبُ رَاعِیهَا وَ قَطِیعَهَا، فَبَصُرَتْ بِغَنَمٍ مَعَ رَاعِیهَا، فَحَنَّتْ إِلَیهَا وَ اغْتَرَّتْ بِهَا، فَصَاحَ بِهَا الرَّاعِی الْحَقِی بِرَاعِیک وَ قَطِیعِک، فَإِنَّک تَائِهَةٌ مُتَحَیرَةٌ عَنْ رَاعِیک وَ قَطِیعِک، فَهَجَمَتْ ذَعِرَةً مُتَحَیرَةً نَادَّةً، لَا رَاعِی لَهَا یرْشِدُهَا إِلَى مَرْعَاهَا أَوْ یرُدُّهَا، فَبَینَا هِی كَذَلِک إِذَا اغْتَنَمَ الذِّئْبُ ضَیعَتَهَا فَأَكَلَهَا.
وَ كَذَلِک وَ اللَّهِ! یا مُحَمَّدُ! مَنْ أَصْبَحَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ، ظَاهِراً عَادِلًا أَصْبَحَ ضَالًّا تَائِهاً، وَ إِنْ مَاتَ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ، مَاتَ مِیتَةَ كُفْرٍ وَ نِفَاقٍ، وَ اعْلَمْ یا مُحَمَّدُ! إِنَّ أَئِمَّةَ الْجَوْرِ وَ أَتْبَا(علیهم السلام) لَمَعْزُولُونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ، قَدْ ضَلُّوا وَ أَضَلُّوا فَأَعْمَالُهُمُ الَّتِی یعْمَلُونَهَا، «كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یوْمٍ عاصِفٍ لا یقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلى شَی ءٍ ذلِک هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ».(1)
از محمد بن مسلم نقل است كه گفت: از امام محمد باقر(علیه السلام) شنیدم كه مى فرمودند: هر كس كه با عبادت خداى عز و جل سخت خود را به زحمت افكند، ولى هیچ امامى از طرف خداوند نداشته باشد، كوشش او پذیرفته نیست، او گمراه و سرگردان است و خداوند از او بیزاری می جوید.
چنین شخصی مانند گوسفندى است كه چوپان و گلۀ خود را گم كرده باشد، و
ص: 420
تمام روز را سر در گم و بدون هدف مى گذراند و به این سو و آن سو می رود، و چون شب همه جا را فرا می گیرد، از دور گله اى را با چوپانش مى بیند، بسوی آنها می شتابد و فریب مى خورد و شب را در خوابگاه آنها به سر مى برد، و چون بامداد چوپان گلۀ خود را برای چرا به صحرا مى برد، آن گوسفند گمشده نه چوپان را مى شناسد و نه گله را، و حیران و سرگردان مى دود به دنبال چوپان و گلۀ خودش، باز گلۀ گوسفندى را با چوپانش مى بیند و بدان دل مى دهد و فریب مى خورد، ولى ناگهان چوپان بر سر او فریاد مى زند كه: به دنبال چوپان و گلۀ خود برو! تو از چوپان و گله ات گم شده اى و سرگردانى، و او هراسان، سرگردان، مى دود و چوپانى ندارد كه او را به چراگاه خود راهنمائى كند و برگرداند، در این میان كه او سرگردان و حیران است، گرگ از تنهای او استفاده می كند و او را مى درد.
اى محمد! به خداوند سوگند! این چنین است حال كسی كه از بین این امت باشد، و امامى كه از سوی خداوند عز و جل منصوب شده باشد و حق را از باطل متمایز كند و عدالت بیاورد، نداشته باشد، چنین كسی گم كرده راه و سرگردان است، و اگر در این حالت بمیرد، در حال كفر و نفاق مرده است.
اى محمد! بدان كه پیشوایان جور و پیروانشان از دین خدا سخت به دور هستند، آنان گمراهند و گمراه كننده. اعمال آنان مثل خاكسترى است كه باد سخت در یک روز طوفانى به آن می وزد و آنان نمی توانند از آنچه كسب كرده اند بهره ای ببرند، این همان گمراهى آشكار و عمیق است.
ص: 421
«اَلَمْ تَرَ كَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَیِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ اَصْلُها ثابِتٌ وَفَرْعُها فِی السَّماءِ»
آیا ندیدى چگونه خداوند «كلمه طیبه» را به درخت پاكیزه اى تشبیه كرده كه ریشه آن (در زمین) ثابت، و شاخه آن در آسمان است؟!
1_ عَنْ عَمْرِو بْنِ حُرَیثٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: «كَشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ»، قَالَ: فَقَالَ: رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَصْلُهَا، وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فَرْعُهَا، وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیتِهِمَا أَغْصَانُهَا، وَ عِلْمُ الْأَئِمَّةِ ثَمَرَتُهَا، وَ شِیعَتُهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَرَقُهَا، هَلْ فِیهَا فَضْلٌ؟ قَالَ: قُلْتُ: لَا، وَ اللَّهِ! قَالَ: وَ اللَّهِ! إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیولَدُ فَتُورَقُ وَرَقَةٌ فِیهَا، وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیمُوتُ فَتَسْقُطُ وَرَقَةٌ مِنْهَا.(1)
از عمرو بن حریث نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) دربارۀ آیۀ : «كَشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ»، پرسیدم، پس ایشان فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)اصل و ریشۀ آن درخت است، و امیر مؤمنان(علیه السلام) تنۀ آن است و امامان از نسل على(علیه السلام) شاخه هاى آن، و دانش امامان(علیهم السلام)میوه هاى آن، و شیعیان مؤمن برگ هاى آن، هستند. آیا در این درخت، زیادتى هست؟
عرض كردم: نه، به خدا! حضرت فرمودند: به خدا سوگند! كه هرگاه مؤمنى به دنیا بیاید، برگى از آن درخت مى روید، و چون بمیرد، برگى از آن مى افتد.
ص: 422
2_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «كَشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُكُلَها كُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها»، فَقَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَنَا أَصْلُهَا، وَ عَلِی فَرْعُهَا، وَ الْأَئِمَّةُ أَغْصَانُهَا، وَ عِلْمُنَا ثَمَرُهَا، وَ شِیعَتُنَا وَرَقُهَا، یا أَبَا حَمْزَةَ! هَلْ تَرَى فِیهَا فَضْلًا؟
قَالَ: قُلْتُ: لَا، وَ اللَّهِ! لَا أَرَى فِیهَا، قَالَ: فَقَالَ: یا أَبَا حَمْزَةَ! وَ اللَّهِ! إِنَّ الْمَوْلُودَ یولَدُ مِنْ شِیعَتِنَا فَتُورِقُ وَرَقَةً مِنْهَا، وَ یمُوتُ فَتَسْقُطُ وَرَقَةٌ مِنْهَا.(1)
از ابو حمزۀ ثمالى نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) دربارۀ آیۀ : «كَشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُكُلَها كُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها»، پرسیدم و ایشان فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: من اصل و ریشۀ آن درخت هستم، و على(علیه السلام) تنۀ آن، و امامان(علیهم السلام)شاخه هاى آن، و دانش ما میوۀ آن، و شیعیان ما برگ هاى آن، هستند. اى ابو حمزه! آیا در این درخت زیادتى مى بینى؟ گفتم: خیر، به خدا سوگند! كه زیادتى در آن نمى بینم، حضرت فرمودند: اى ابو حمزه! به خدا قسم! هر نوزاد مؤمنى كه به دنیا مى آید، برگى به آن درخت افزوده مى شود و چون بمیرد، برگى از آن مى افتد.
ص: 423
«یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذینَ ءامَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِی الْحَیوةِ الدُّنْیا وَفِی الْءاخِرَةِ٭ۖ وَیُضِلُّ اللّهُ الظّالِمینَ٭ۚ وَیَفْعَلُ اللّهُ ما یَشاءُ»
خداوند كسانى را كه ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مى دارد، هم در این جهان، و هم در سراى دیگر! و ستمگران را گمراه مى سازد، خداوند هر كار را بخواهد انجام مى دهد!
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أُخْرِجَ مِنْ بَیتِهِ شَیعَتْهُ الْمَلَائِكَةُ إِلَى قَبْرِهِ، یزْدَحِمُونَ عَلَیهِ، حَتَّى إِذَا انْتُهِی بِهِ إِلَى قَبْرِهِ، قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ: مَرْحَباً بِكَ! وَ أَهْلًا! أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ كُنْتُ أُحِبُّ أَنْ یمْشِی عَلَی مِثْلُک، لَتَرَینَّ مَا أَصْنَعُ بِک، فَیوَسَّعُ لَهُ مَدَّ بَصَرِهِ، وَ یدْخُلُ عَلَیهِ فِی قَبْرِهِ مَلَكَا الْقَبْرِ وَ هُمَا قَعِیدَا الْقَبْرِ مُنْكَرٌ وَ نَكِیرٌ، فَیلْقِیانِ فِیهِ الرُّوحَ إِلَى حَقْوَیهِ، فَیقْعِدَانِهِ وَ یسْأَلَانِهِ فَیقُولَانِ: مَنْ رَبُّكَ؟ فَیقُولُ: اللَّهُ، فَیقُولَانِ: مَا دِینُكَ؟ فَیقُولُ: الْإِسْلَامُ، فَیقُولَانِ: مَنْ نَبِیكَ؟ فَیقُولُ: مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَیقُولَانِ: وَ مَنْ إِمَامُكَ؟ فَیقُولُ: فُلَانٌ، قَالَ: فَینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ صَدَقَ عَبْدِی، افْرُشُوا لَهُ فِی قَبْرِهِ مِنَ الْجَنَّةِ، وَ افْتَحُوا لَهُ فِی قَبْرِهِ بَاباً إِلَى الْجَنَّةِ، وَ أَلْبِسُوهُ مِنْ ثِیابِ الْجَنَّةِ، حَتَّى یأْتِینَا، وَ مَا عِنْدَنَا خَیرٌ لَهُ، ثُمَّ یقَالُ لَهُ: نَمْ نَوْمَةَ الْعَرُوسِ، نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِیهَا.
قَالَ: وَ إِنْ كَانَ كَافِراً، خَرَجَتِ الْمَلَائِكَةُ تُشَیعُهُ إِلَى قَبْرِهِ، یلْعَنُونَهُ حَتَّى إِذَا انْتُهِی إِلَى قَبْرِهِ، قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ: لَا مَرْحَباً بِكَ! وَ لَا أَهْلًا! أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ كُنْتُ أُبْغِضُ أَنْ یمْشِی عَلَی مِثْلُک، لَا جَرَمَ لَتَرَینَّ مَا أَصْنَعُ بِک الْیوْمَ، فَتَضِیقُ عَلَیهِ حَتَّى تَلْتَقِی جَوَانِحُهُ، قَالَ: ثُمَّ یدْخُلُ عَلَیهِ مَلَكَا الْقَبْرِ وَ هُمَا قَعِیدَا الْقَبْرِ مُنْكَرٌ وَ نَكِیرٌ.
ص: 424
قَالَ أَبُو بَصِیرٍ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! یدْخُلَانِ عَلَى الْمُؤْمِنِ وَ الْكَافِرُ فِی صُورَةٍ وَاحِدَةٍ؟
فَقَالَ: لَا، قَالَ: فَیقْعِدَانِهِ وَ یلْقِیانِ فِیهِ الرُّوحَ إِلَى حَقْوَیهِ، فَیقُولَانِ لَهُ: مَنْ رَبُّكَ؟ فَیتَلَجْلَجُ، وَ یقُولُ: قَدْ سَمِعْتُ النَّاسَ یقُولُونَ، فَیقُولَانِ لَهُ: لَا دَرَیتَ، وَ یقُولَانِ لَهُ: مَا دِینُكَ؟ فَیتَلَجْلَجُ، فَیقُولَانِ لَهُ: لَا دَرَیتَ، وَ یقُولَانِ لَهُ: مَنْ نَبِیكَ؟ فَیقُولُ: قَدْ سَمِعْتُ النَّاسَ یقُولُونَ، فَیقُولَانِ لَهُ: لَا دَرَیتَ، وَ یسْأَلُ مِنْ إِمَامِ زَمَانِهِ، قَالَ: فَینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ كَذَبَ عَبْدِی، افْرُشُوا لَهُ فِی قَبْرِهِ مِنَ النَّارِ وَ أَلْبِسُوهُ مِنْ ثِیابِ النَّارِ وَ افْتَحُوا لَهُ بَاباً إِلَى النَّارِ، حَتَّى یأْتِینَا وَ مَا عِنْدَنَا شَرٌّ لَهُ، فَیضْرِبَانِهِ بِمِرْزَبَةٍ ثَلَاثَ ضَرَبَاتٍ لَیسَ مِنْهَا ضَرْبَةٌ، إِلَّا یتَطَایرُ قَبْرُهُ نَاراً، لَوْ ضُرِبَ بِتِلْک الْمِرْزَبَةِ جِبَالُ تِهَامَةَ لَكَانَتْ رَمِیماً.
وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): وَ یسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیهِ فِی قَبْرِهِ الْحَیاتِ، تَنْهَشُهُ نَهْشاً، وَ الشَّیطَانَ یغُمُّهُ غَمّاً، قَالَ: وَ یسْمَعُ عَذَابَهُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ إِلَّا الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ، قَالَ: وَ إِنَّهُ لَیسْمَعُ خَفْقَ نِعَالِهِمْ وَ نَفْضَ أَیدِیهِمْ، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یفْعَلُ اللَّهُ ما یشاءُ».(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق فرمودند: هنگامى كه جنازۀ مؤمن از خانه اش بیرون آورده مى شود، فرشتگان بسیارى او را تا قبرش تشییع مى كنند، و هنگامى كه او را به قبرش مى رسانند، زمین به او مى گوید: خوش آمدى، آفرین بر تو! به خداوند سوگند! من آنان كه مثل تو بودند را دوست داشتم بر روى من راه بروند، و خواهى دید كه با تو چگونه رفتار خواهم كرد.
سپس به اندازه اى كه چشم او كار مى كند، قبرش فراخ مى شود، در اینهنگام دو
ص: 425
فرشته، كه همان دو همنشین قبر، یعنی منكر و نكیر هستند، بر او وارد مى شوند، و روح او را تا كمرش باز مى گردانند، و او را مى نشانند، و از او مى پرسند: پروردگار تو كیست؟ مى گوید: اللّه، مى گویند: دین تو چیست؟ پاسخ می دهد: اسلام، مى گویند: پیامبر تو كیست؟ مى گوید: محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)مى گویند: امام تو كیست؟ مى گوید: فلانى.
سپس منادى از آسمان ندا مى دهد: بندۀ من راست گفت، قبر او را از فرش هاى بهشتى بگسترانید، و براى او درى به سوى بهشت باز نمایید، و از لباس هاى بهشتى بر او بپوشانید، تا آن زمان كه نزد ما آید، زیرا آن چه كه در نزد ماست براى او بهتر است.
سپس به او گفته مى شود: بخواب! همچون خواب عروس، آن خوابى كه نعمت آن پایان یافتنى نیست.
و اگر میت كافر باشد، فرشتگان بیرون مى آیند و او را تا قبرش تشییع و لعن مى كنند، هنگامى كه به قبرش مى رسانند زمین به او مى گوید: خوش نیامدى كه به خدا سوگند! همواره كسی كه مثل تو بر روى من راه برود را دشمن می داشتم، و خواهى دید كه امروز با تو چگونه رفتار خواهم كرد.
سپس آنچنان قبر را بر او تنگ مى كند، كه استخوان هاى سینه اش به یكدیگر مى رسند. آن گاه دو فرشته، كه همان دو همنشین قبر، یعنی منكر و نكیرند، بر او وارد مى شوند.
ابو بصیر به امام(علیه السلام) عرض كرد: فدایتان شوم! آیا آن دو فرشته بر مؤمن و كافر به یک صورت وارد مى شوند؟
حضرت فرمودند: نه، سپس فرمودند: آنگاه میت كافر را مى نشانند و روح او را تا كمرش باز مى گردانند و به او مى گویند: پروردگار تو كیست؟ او به لكنت زبان مى افتد و مى گوید: از مردم شنیده ام كه یک چیزى مى گویند، به او مى گویند: و تو هرگز
ص: 426
نخواهى دانست، از او مى پرسند: دین تو چیست؟ به لكنت زبان مى افتد، و به او مى گویند: هرگز نخواهى دانست، از او مى پرسند: پیامبر تو كیست؟ پاسخ مى دهد: از مردم چیزى شنیدم كه مى گویند، به او مى گویند: تو نخواهى دانست، و هم چنین از امام زمانش از او مى پرسند.
سپس امام(علیه السلام) فرمودند: در این هنگام منادى از آسمان ندا مى دهد: بندۀ من دروغ گفت، از آتش بر قبر او بگسترانید و از جامه هاى آتشین بر او بپوشانید و براى او درى به سوى جهنم بگشایید تا این كه نزد ما آید و آن چه در نزد ماست براى او بدتر است.
پس با گرزى آهنین سه ضربه به او مى زنند، كه در هر ضربه قبر او را آتش فرا مى گیرد، كه اگر با آن گرز، به كوه هاى مكّه بزنند، آن را تبدیل به تلّى از خاک خواهد كرد.
امام صادق(علیه السلام) در ادامه فرمودند: خداوند در قبرش مارها را بر او مسلّط مى كند كه او را نیش مى زنند، و شیطان را بر او مسلّط مى كند كه او را سخت غمگین مى سازد.
حضرت فرمودند: و صداى شكنجه شدن او را، همۀ آفریدگان خدا، به غیر از انسان ها و اجنّه، مى شنوند.
سپس امام(علیه السلام) فرمودند: به راستى كه مؤمن صداى پای تشییع كنندگان و تكان دادن خاك هاى دستشان را مى شنود، و این همان قول خداوند متعال است كه مى فرماید: «خداوند آن هایى را كه ایمان آورده اند در دنیا و جهان آخرت به آن گفتارى را كه ثابت و پابرجاست، ثابت و استوار دارد، و خداوند ستمگران را گمراه مى كند، و آن چه را كه مى خواهد، انجام مى دهد».
2_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِی اللَّهُ عَنْهُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ»، قَالَ: بِوَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنِ أَبِی
ص: 427
طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
ابن عباس دربارۀ فرمایش خداوند تعالی: «یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ»، گفت: منظور از این آیه، ولایت علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) است.
3_ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: إِنَّ الشَّیطَانَ لَیأْتِی الرَّجُلَ مِنْ أَوْلِیائِنَا عِنْدَ مَوْتِهِ، یأْتِیهِ عَنْ یمِینِهِ وَ عَنْ یسَارِهِ، لِیصُدَّهُ عَمَّا هُوَ عَلَیهِ، فَیأْبَى اللَّهُ لَهُ ذَلِک، وَ كَذَلِک قَالَ اللَّهُ: «یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَة».(2)
از صفوان بن مهران نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: هر گاه زمان مرگ یكى از طرفداران و شیعیان ما فرا می رسد، شیطان از سمت راست و چپ به بالین او مى آید، تا او را از آنچه بدان اعتقاد دارد گمراه سازد، (یعنی از ولایت و محبّت اهل بیت(علیهما السلام))، ولى خداوند عزّ و جلّ نمی خواهد كه او به این هدفش برسد، و این همان فرمایش خداوند تعالى است كه می فرماید: «یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ»، یعنی: خداوند سبحان آنان را كه ایمان آورده اند در زندگانى دنیا و به سراى آخرت بر قول ثابت (كه همان اعتقادات حقّه صحیح و واقعى است) استوار و پا بر جاى نگه می دارد.
ص: 428
«اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ كُفْرًا وَاَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»
آیا ندیدى كسانى را كه نعمت خدا را به كفران تبدیل كردند، و قوم خود را به سراى نیستى و نابودى كشاندند؟!
1_ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): مَا بَالُ أَقْوَامٍ غَیرُوا سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ عَدَلُوا عَنْ وَصِیهِ لَا یتَخَوَّفُونَ أَنْ ینْزِلَ بِهِمُ الْعَذَابُ، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»، «جَهَنَّمَ»، ثُمَّ قَالَ: نَحْنُ النِّعْمَةُ الَّتِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَى عِبَادِهِ، وَ بِنَا یفُوزُ مَنْ فَازَ یوْمَ الْقِیامَةِ.(1)
از اصبغ بن نباته نقل است كه گفت: حضرت امیر مؤمنان(علیه السلام) فرمودند: برخى از مردمان را چه شده كه سیره و سنّت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را تغییر داده اند و از جانشین او روى برتافته اند؟ آیا نمى ترسند كه این عذاب، بر آنان فرود آید؟ و سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»، «جَهَنَّمَ»، سپس فرمودند: ما همان نعمتى هستیم كه خداوند، بندگان خود را از آن برخوردار كرد و به وسیلۀ ما است كه افراد در روز قیامت به رستگارى دست مى یابند.
2_ فی تفسیر العیاشی، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً»، قَالَ: نَحْنُ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِی أَنْعَمَ بِهَا عَلَى
ص: 429
الْعِبَادِ.(1)
تفسیر عیاشی از اصبغ بن نباته نقل مى كند كه امیر مؤمنان(علیه السلام) در تفسیر این سخن پروردگار: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً»، فرمودند: ما همان نعمت خدایى هستیم كه خداوند آن را به بندگان خود ارزانى داشته است.
3_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً»، الْآیةَ، قَالَ: عَنَى بِهَا قُرَیشاً قَاطِبَةً، الَّذِینَ عَادَوْا رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ نَصَبُوا لَهُ الْحَرْبَ، وَ جَحَدُوا وَصِیةَ وَصِیهِ.(2)
از عبد الرحمن بن كثیر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند عزّ و جلّ: «آیا نگاه نكنى به كسانى كه تبدیل كردند نعمت خدا را به كفر»، پرسیدم، حضرت فرمودند: مقصود، تمامی قریش هستند، كه با رسول خدا(صلی الله علیه و آله)دشمنى نمودند، و به جنگ او برخاستند، و وصیت او را، در بارۀ جانشینش انكار نمودند.
ص: 430
«وَاِذْ قالَ اِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذَا الْبَلَدَ ءامِنًا وَاجْنُبْنی وَبَنِیَّ اَنْ نَعْبُدَ الْاَصْنامَ»
(به یاد آورید) زمانى را كه ابراهیم گفت: «پروردگارا! این شهر (مكّه) را شهر امنى قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاه دار!
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَنَا دَعْوَةُ أَبِی إِبْرَاهِیمَ، قُلْنَا: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ كَیفَ صِرْتَ دَعْوَةَ أَبِیک إِبْرَاهِیمَ؟ قَالَ: أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى إِبْرَاهِیمَ: «إِنِّی جاعِلُک لِلنَّاسِ إِماماً»،(1) فَاسْتَخَفَّ إِبْرَاهِیمَ الْفَرَحُ، فَقَالَ: یا رَبِّ! وَ مِنْ ذُرِّیتِی أَئِمَّةً مِثْلِی؟
فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیهِ: أَنْ، یا إِبْرَاهِیمُ! إِنِّی لَا أُعْطِیک عَهْداً لَا أَفِی لَک بِهِ، قَالَ: یا رَبِّ! مَا الْعَهْدُ الَّذِی لَا تَفِی لِی بِهِ؟ قَالَ: لَا أُعْطِیک لِظَالِمٍ مِنْ ذُرِّیتِک، قَالَ: یا رَبِّ! وَ مَنِ الظَّالِمُ مِنْ وُلْدِی الَّذِی لَا ینَالُهُ عَهْدُكَ؟
قَالَ: مَنْ سَجَدَ لِصَنَمٍ مِنْ دُونِی لَا أَجْعَلُهُ إِمَاماً أَبَداً، وَ لَا یصْلُحُ أَنْ یكُونَ إِمَاماً. قَالَ إِبْرَاهِیمُ عِنْدَهَا: «وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِی أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ»، «رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِیراً مِنَ النَّاسِ»، قَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)فَانْتَهَتِ الدَّعْوَةُ إِلَی وَ إِلَى (أَخِی) عَلِی، لَمْ یسْجُدْ أَحَدٌ مِنَّا لِصَنَمٍ قَطُّ، فَاتَّخَذَنِی اللَّهُ نَبِیاً، وَ عَلِیاً وَصِیاً.(2)
ص: 431
عبد الله بن مسعود گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: من نتیجۀ دعاى پدرم حضرت ابراهیم(علیه السلام) هستم.
گفتیم: ای رسول خدا! شما چگونه نتیجۀ دعاى پدرتان حضرت ابراهیم(علیه السلام) هستید؟ حضرت فرمودند: خداوند به حضرت ابراهیم(علیه السلام) وحى كرد كه: «من تو را امام و پیشوا قرار مى دهم»، شادى، حضرت ابراهیم(علیه السلام) را فرا گرفت و عرض كرد: پروردگارا! آیا در ذرّیۀ من هم، این امامت را قرار مى دهى، همان گونه كه براى من مقرّر فرمودى؟ پس خداوند به او وحى كرد كه: اى ابراهیم! من به تو تعهدى نمى دهم كه به آن وفا نكنم.
ابراهیم(علیه السلام) عرض كرد: پروردگارا! آن تعهّدى كه به آن وفا نكنى چیست؟ خداى تعالى فرمود: دربارۀ هر كسى از خاندان تو كه ستمگر باشد، آن تعهّد را به تو نمى دهم، او گفت: پروردگارا! كسى كه از خاندان من ستمگر است و عهد تو به او نمى رسد، كیست؟ فرمود: هر كس به جاى من به بتى سجده كند، هرگز او را پیشوا قرار نمى دهم، و شایستۀ آن نیست كه امام و پیشوا باشد.
در این هنگام ابراهیم(علیه السلام) گفت: «وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِی أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ، رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِیراً مِنَ النَّاسِ»، پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: در نتیجه، دعاى ابراهیم(علیه السلام)، به كرسى اجابت نشست، و این دعا به من و برادرم على رسید، هیچ یک از ما هرگز به بُتى سجده نكردیم، پس خداى سبحان مرا نبی، و على(علیه السلام) را وصىّ قرار داد.
ص: 432
«رَبَّنا اِنّی اَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلوةَ فَاجْعَلْ اَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوی اِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْكُرُونَ»
پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمین بى آب و علفى، در كنار خانه اى كه حرم توست، ساكن ساختم تا نماز را برپا دارند تو دلهاى گروهى از مردم را متوجّه آنها ساز و از ثمرات به آنها روزى ده شاید آنان شكر تو را بجاى آورند!
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی، قَالَ: وَفَدَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَهْلُ الْیمَنِ، فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)جَاءَكُمُ أَهْلُ الْیمَنِ یبُسُّونَ بَسِیساً، فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: قَوْمٌ رَقِیقَةٌ قُلُوبُهُمْ، رَاسِخٌ إِیمَانُهُمْ، وَ مِنْهُمُ الْمَنْصُورُ، یخْرُجُ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً، ینْصُرُ خَلَفِی وَ خَلَفَ وَصِیی، حَمَائِلُ سُیوفِهِمْ الْمِسْكُ.
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَنْ وَصِیكَ؟ فَقَالَ: هُوَ الَّذِی أَمَرَكُمُ اللَّهُ بِالاعْتِصَامِ بِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا».(1)
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! بَینْ لَنَا مَا هَذَا الْحَبْلُ؟ فَقَالَ: هُوَ قَوْلُ اللَّهِ: «إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ»،(2) فَالْحَبْلُ مِنَ اللَّهِ كِتَابُهُ، وَ الْحَبْلُ مِنَ النَّاسِ وَصِیی.
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! مَنْ وَصِیكَ؟ فَقَالَ: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ: «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا
ص: 433
حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ».(1)
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَا جَنْبُ اللَّهِ هَذَا؟ فَقَالَ: هُوَ الَّذِی یقُولُ اللَّهُ فِیهِ: «وَ یوْمَ یعَضُّ الظَّالِمُ عَلى یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»، هُوَ وَصِیی وَ السَّبِیلُ إِلَی مِنْ بَعْدِی.
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! بِالَّذِی بَعَثَک بِالْحَقِّ نَبِیاً أَرِنَاهُ فَقَدِ اشْتَقْنَا إِلَیهِ، فَقَالَ: هُوَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ آیةً لِلْمُؤْمِنِینَ الْمُتَوَسِّمِینَ، فَإِنْ نَظَرْتُمْ إِلَیهِ نَظَرَ مَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ وَصِیی، كَمَا عَرَفْتُمْ أَنِّی نَبِیكُمْ، فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ، فَمَنْ أَهْوَتْ إِلَیهِ قُلُوبُكُمْ، فَإِنَّهُ هُوَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ فِی كِتَابِهِ: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیهِمْ»، أَی إِلَیهِ وَ إِلَى ذُرِّیتِهِ(علیه السلام).
ثُمَّ قَالَ: فَقَامَ أَبُو عَامِرٍ الْأَشْعَرِی فِی الْأَشْعَرِیینَ، وَ أَبُو غِرَّةَ الْخَوْلَانِی فِی الْخَوْلَانِیینَ، وَ ظَبْیانُ وَ عُثْمَانُ بْنُ قَیسٍ فِی بَنِی قَیسٍ، وَ عُرَنَةُ الدَّوْسِی فِی الدَّوْسِیینَ، وَ لَاحِقُ بْنُ عِلَاقَةَ، فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ، وَ أَخَذُوا بِیدِ الْأَنْزَعِ الْأَصْلَعِ الْبَطِینِ، وَ قَالُوا: إِلَى هَذَا أَهْوَتْ أَفْئِدَتُنَا، یا رَسُولَ اللَّهِ!
فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)أَنْتُمْ نَجَبَةُ اللَّهِ حِینَ عَرَفْتُمْ، وَصِی رَسُولِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تُعَرَّفُوهُ، فَبِمَ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ هُوَ؟ فَرَفَعُوا أَصْوَاتَهُمْ یبْكُونَ وَ یقُولُونَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! نَظَرْنَا إِلَى الْقَوْمِ فَلَمْ تَحِنَّ لَهُمْ قُلُوبُنَا وَ لَمَّا رَأَینَاهُ رَجَفَتْ قُلُوبُنَا، ثُمَّ اطْمَأَنَّتْ نُفُوسُنَا وَ انْجَاشَتْ أَكْبَادُنَا وَ هَمَلَتْ أَعْینُنَا وَ انْثَلَجَتْ صُدُورُنَا، حَتَّى كَأَنَّهُ لَنَا أَبٌ وَ نَحْنُ لَهُ بَنُونَ.
فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)«وَ ما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»،(2) أَنْتُمْ مِنْهُمْ،
ص: 434
بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی سَبَقَتْ لَكُمْ بِهَا الْحُسْنَى، وَ أَنْتُمْ عَنِ النَّارِ مُبْعَدُونَ، قَالَ: فَبَقِی هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الْمُسَمَّوْنَ حَتَّى شَهِدُوا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) الْجَمَلَ وَ صِفِّینَ، فَقُتِلُوا بِصِفِّینَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ، وَ كَانَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)بَشَّرَهُمْ بِالْجَنَّةِ، وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُمْ یسْتَشْهِدُونَ مَعَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از جابر بن عبد اللّه انصارى نقل است كه گفت: اهالى یمن نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شرفیاب شدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اهالى یمن نزد شما آمدند در حالى كه به شدّت دارند تلاش مى كنند، هنگامى كه نزد آن حضرت آمدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)به آنها فرمودند: قومى نازك دل و با ایمانى استوار هستند كه فردى به نام منصور جزو آنهاست، با هفتاد هزار خارج مى شوند، و جانشین من و جانشین وصىّ مرا یارى مى رسانند، در حالى كه بند شمشیرشان از چرم است.
سپس آنها گفتند: اى رسول خدا! وصىّ تو كیست؟ حضرت فرمودند: او آن كسى است كه خداوند شما را به چنگ زدن به او امر كرده است، چرا كه خداوند عزّ و جل فرموده است:
«وَ اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اَللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»، گفتند: اى رسول خدا! براى ما بیان كنید كه این ریسمان چیست؟
آن حضرت فرمودند: آن این گفتۀ خداوند است: «إِلاّ بِحَبْلٍ مِنَ اَللّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ اَلنّاسِ»، ریسمان خدا كتاب او است، و ریسمان مردم وصىّ من است.
ص: 435
آنها گفتند: اى رسول خدا! وصىّ شما كیست؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله)پاسخ دادند: او كسى است كه خداوند در باره اش فرموده: «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ»، سپس آنها گفتند: اى رسول خدا! مراد از حضور خداوند چیست؟
آن حضرت فرمودند: آن چه خداوند عزّ و جل، خود درباره اش مى گوید: «یوْمَ یعَضُّ اَلظّالِمُ عَلى یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اِتَّخَذْتُ مَعَ اَلرَّسُولِ سَبِیلاً»، منظور از این آیه وصىّ من است، كه بعد از من راه رسیدن به من است.
آنها گفتند: اى رسول خدا! شما را سوگند به كسى كه به حق شما را به پیامبرى برگزید! آن را به ما نشان بده، چرا كه ما مشتاق او گشته ایم.
پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: او همان كسى است كه خداوند او را براى مؤمنین چهره شناس و با فراست نشانه اى قرار داده، اگر شما مانند صاحبدل یا ناظر آگاهى كه گوش فرا مى دارد، به او بنگرید، خود خواهید دانست، همان گونه كه من پیامبر شما هستم او نیز وصىّ من است، حال به میان صفها بروید و چهره ها را از نظر بگذرانید، پس هر كس كه دلهاى شما به جانب او گرایش پیدا كند حتماً خود اوست، چرا كه خداوند در كتابش مى فرماید: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیهِمْ»، منظور از ضمیر «هم» در این آیه، پیامبر و خاندان او هستند.
سپس راوی مى گوید: در این هنگام ابو عامر اشعرىّ از میان اشعریان برخاست، و ابو غرّه خولانى از میان خولانى ها، و ظبیان و عثمان بن قیس در میان بنى قیس، و عرنه دوسى از میان دوسى ها، و لاحق بن علاقه، برخاستند و وارد صف ها شدند و چهره ها را از نظر گذرانیده و بعد دست مردى را گرفتند كه دو طرف پیشانى و جلو سرش بى مو بود و شكمى بزرگ داشت، و گفتند: اى رسول خدا! دل هاى ما شیفتۀ این فرد شده است.
ص: 436
پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: حال كه شما وصىّ رسول خدا را قبل از این كه او را به شما معرفى كنم، شناختید، برگزیدگان خداوند مى باشید، از كجا دانستید كه آن فرد مورد نظر من، همین است؟
سپس آنها صدایشان را بلند كردند و شروع به گریه نمودند و عرض كردند: اى رسول خدا! ما به همۀ جمعیت نگاه كردیم، دلهاى ما به هیچ كدام از آنان تمایلى نشان نداد، ولى وقتى او را دیدیم دلهاى ما به طپش افتاد و سپس آرامشى در ما پدید آمد و كبدهایمان تكان خورد و اشک از دیدگانمان سرازیر شد و قلبهایمان آرامش یافت، تا آنجا كه گوئى او پدر ما است و ما فرزندان او هستیم.
سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: «وَ ما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اَللّهُ وَ اَلرّاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ»، شما به حدّى به این افراد (ریشه داران در علم) نزدیک هستید كه به خاطر آن، نیكى و ثواب پیشاپیش برایتان مى رسد، و شما از آتش دور مى گردید.
راوى در ادامه گوید: گروه یاد شده همچنان در مدینه ماندند تا در ركاب امیر المؤمنین(علیه السلام) در جنگهاى جمل و صفّین حاضر شدند، و بالأخره در صفّین كشته شدند، خدایشان رحمت كند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به آنان بشارت بهشت داده و به آنان خبر داده بود كه در ركاب امیر المؤمنین(علیه السلام) به شهادت مى رسند.
ص: 437
«قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقیمٌ»
فرمود: این راه مستقیمى است كه بر عهدۀ من است.
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): «هذا صِراطٌ عَلَی مُسْتَقِیمٌ»، قَالَ: هُوَ، وَ اللَّهِ! عَلِی(علیه السلام)، هُوَ وَ اللَّهِ! الْمِیزَانُ، وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیم.(1)
از ابو حمزه ثمالى نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) دربارۀ تفسیر آیۀ : «هذا صِراطٌ عَلَی مُسْتَقِیمٌ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: به خدا سوگند! منظور، حضرت على(علیه السلام) هستند، كه ایشان، میزان و صراط مستقیم هستند.
2_ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ الْجُعْفِی، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فَقُلْتُ: جَعَلَنِی اللَّهُ فِدَاكَ! إِنِّی أَكْرَهُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیک فَإِنْ أَذِنْتَ لِی أَنْ أَسْأَلَک سَأَلْتُک، فَقَالَ: سَلْنِی عَمَّا شِئْتَ، قَالَ: قُلْتُ: أَسْأَلُک عَنِ الْقُرْآنِ؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: قُلْتُ: مَا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فِی كِتَابِهِ: «قالَ هذا صِراطٌ عَلَی مُسْتَقِیمٌ»، قَالَ: صِرَاطُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)
ص: 438
فَقُلْتُ: صِرَاطُ عَلِی(علیه السلام)، فَقَالَ: صِرَاطُ عَلِی (بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)).(1)
از سلام بن مستنیر جعفى نقل است كه گفت: روزى در منزل حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) به خدمت آن بزرگوار رسیدم و عرض كردم، فدایتان شوم! سؤالى دارم اگر برایتان زحمت ندارد، جواب دهید.
حضرت فرمودند: از هر چه دوست دارى سؤال كن، عرض كردم: اجازه مى فرمائید از مسائل قرآن بپرسم؟ حضرت فرمودند: سؤال كن!
پرسیدم معنى آیۀ شریفۀ : «قالَ هذا صِراطٌ عَلَی مُسْتَقِیمٌ»، چیست؟ حضرت فرمودند: آن صراط، على بن ابى طالب(علیه السلام) است. پرسیدم: آیا صراط، على بن ابى طالب(علیه السلام) است. دوباره بیان فرمودند: بلى، آن صراط، على بن ابى طالب(علیه السلام) است.
3_ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، قَالَ: قَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَى النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ: إِنَّک لَا تَزَالُ تَقُولُ لِعَلِی، أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى، وَ قَدْ ذَكَرَ اللَّهُ هَارُونَ فِی الْقُرْآنِ، وَ لَمْ یذْكُرْ عَلِیاً، فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)یا أَعْرَابِی! یا غَلِیظُ! أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى: «هذا صِراطُ عَلِی مُسْتَقِیمٌ».(2)
حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، ازاجدادشان(علیهما السلام)، روایت كرده اند
ص: 439
كه: عمر بن خطاب، نزد پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)آمد و گفت: تو همیشه مى گویى: اى على! تو براى من همانند هارون نسبت به موسى هستى، حال آن كه خدا نام هارون را در قرآن آورده است، امّا نام على را در قرآن نیاورده است؟ پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اى بادیه نشین! اى تندخو! آیا نشنیده اى كه خداوند تعالی مى فرماید: «هذا صِراطُ عَلِی مُسْتَقِیمٌ».
4_ عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَن حَدَّثَنِی أَخِیه جَعفَر الصّادِق(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِهِ: «هذا صِراطٌ عَلَی مُسْتَقِیمٌ»، قَالَ: هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از عبد اللّه بن ابى جعفر نقل است كه گفت: حدیث كرد مرا برادرم حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند تعالی: «هذا صِراطٌ عَلَی مُسْتَقِیمٌ»، فرمودند: ایشان امیر المؤمنین(علیه السلام) هستند.
ص: 440
«وَنَزَعْنا ما فی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ اِخْوانًا عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلینَ»
هر گونه غلّ(حسد و كینه و عداوت و خیانت) را از سینه ها ی آنها برمی كنیم در حالی كه همه برادرند، و بر تختها روبروی یكدیگر قرار دارند.
1_ عَنْ زَیدِ بْنِ أَرْقَمَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: إِنِّی مُؤَاخٍ بَینَكُمْ، كَمَا یؤَاخِی اللَّهُ بَینَ الْمَلَائِكَةِ، ثُمَّ قَالَ لِعَلِی(علیه السلام): یا أَخِی! أَنْتَ أَخِی وَ رَفِیقِی، ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیةَ: «إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ»، الْأَخِلَّاءُ ینْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ.(1)
از زید بن ارقم نقل است كه گفت: نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)رفتم، حضرت فرمودند: آن گونه كه خداوند میان ملائكه پیمان اخوّت بسته، من نیز بین شما پیمان اخوّت برقرار مى كنم، پس به حضرت على(علیه السلام) فرمودند: تو برادر و رفیق و یاور من هستى، سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ»، كه یک دیگر را در راه خدا دوست دارند و به یک دیگر مى نگرند.
2_ عَنْ زَیدِ بْنِ أَبِی أَوْفَى، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَذَكَرَ قِصَّةَ مُؤَاخَاةِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ: قَالَ عَلِی(علیه السلام): لَقَدْ ذَهَبَ رُوحِی وَ انْقَطَعَ ظَهْرِی حِینَ رَأَیتُک فَعَلْتَ بِأَصْحَابِک مَا فَعَلْتَ غَیرِی، فَإِنْ كَانَ هَذَا مِنْ سَخَطٍ عَلَی فَلَک الْعُتْبَىوَ الْكَرَامَةُ.
ص: 441
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ! مَا اخْتَرْتُک إِلَّا لِنَفْسِی، فَأَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِی بَعْدِی، وَ أَنْتَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی.
قَالَ: قَالَ: وَ مَا أَرِثُ مِنْک یا رَسُولَ اللَّهِ!؟ قَالَ: مَا وَرَّثَ الْأَنْبِیاءُ قَبْلی، كِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیهِمْ، وَ أَنْتَ مَعِی فِی قَصْرِی فِی الْجَنَّةِ مَعَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ أَنْتَ أَخِی وَ رَفِیقِی ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)«إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ»، الْمُتَحَابُّونَ فِی اللَّهِ ینْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ.(1)
از زید بن ابى اوفى نقل است كه گفت: روزی به محضر پیامبر(صلی الله علیه و آله)رفتم، پس آن حضرت، برای من داستان پیمان برادری را، تعریف كردند، حضرت على(علیه السلام) به پیامبر(صلی الله علیه و آله)عرض كردند: وقتى دیدم شما با اصحاب خود به جز من چه كردید، روح از كالبدم خارج شد و كمرم شكست، اگر این امر به خاطر نارضایتى و خشم شما از من است، که خشنودی و كرامت از آنِ شماست.
پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: سوگند به آنكه مرا به حق به پیامبرى مبعوث كرد! تو را براى خود نگه داشته ام، پس تو براى من، همانند هارون براى موسى هستى، جز اینكه بعد از من پیامبرى نیست، و تو برادر و وارث من هستی.
حضرت پرسیدند: ای رسول خدا! آیا من از شما، چیزى به ارث مى برم؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: آنچه را كه پیامبران پیش از من به ارث گذاشتند. حضرت گفتند: پیامبران قبل از شما چه چیزى را به ارث گذاشتند؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: كتاب خدا و سنّت نبوّت شانرا، و تو و دخترم فاطمه(سلام الله علیها)در قصرم در بهشت، همراه
ص: 442
من خواهید بود، تو برادر و دوست و یاور من هستى، سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ»، كسانى كه به خاطر خدا با یكدیگر دوستى مى كنند و به همدیگر مى نگرند.
ص: 443
«اِنَّ فی ذلِكَ لَءایاتٍ لِلْمُتَوَسِّمینَ»
همانا در آن، نشانه هایى است براى هوشیاران!
1_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: بَینَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی مَسْجِدِ الْكُوفَةِ، إِذْ جَاءَتِ امْرَأَةٌ تَسْتَعْدِی عَلَى زَوْجِهَا، فقلت (فَقَضَى) لِزَوْجِهَا عَلَیهَا، فَغَضِبَتْ، فَقَالَتْ: وَ اللَّهِ! مَا الْحَقُّ فِیمَا قَضَیتَ، وَ مَا تَقْضِی بِالسَّوِیةِ، وَ لَا تَعْدِلُ فِی الرَّعِیةِ، وَ لَا قَضِیتُک عِنْدَ اللَّهِ بِالْمَرْضِیةِ.
فَنَظَرَ إِلَیهَا مَلِیاً، ثُمَّ قَالَ لَهَا: كَذَبْتِ، یا جِرِّیةُ! یا بَذِیةُ! یا سَلْسَعُ! أَی الَّتِی لَا تَحْبَلُ مِنْ حَیثُ تَحْبَلُ النِّسَاءُ! قَالَتْ: فَوَلَّتِ الْمَرْأَةُ هَارِبَةً تُوَلْوِلُ، وَ تَقُولُ: یا وَیلِی! یا وَیلِی! یا وَیلِی! ثَلاثاً، لَقَدْ هَتَكْتَ یا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) سِرّاً كَانَ مَسْتُوراً.
قَالَ: فَلَحِقَهَا عَمْرُو بْنُ حُرَیثٍ، فَقَالَ لَهَا: یا أَمَةَ اللَّهِ! لَقَدْ اسْتَقْبَلْتِ عَلِیاً(علیه السلام) بِكَلَامٍ سَرَرْتِنِی، ثُمَّ إِنَّهُ نَزَغَک بِكَلِمَةٍ فَوَلَّیتِ عَنْهُ هَارِبَةً تُوَلْوِلِینَ!؟
قَالَتْ: إِنَّ عَلِیاً(علیه السلام)، وَ اللَّهِ! أَخْبَرَنِی بِالْحَقِّ، وَ بِمَا أَكْتُمُهُ مِنْ زَوْجِی مُنْذُ وَلِی عِصْمَتِی وَ مِنْ أَبَوَی. فَرَجَعَ عَمْرٌو إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَتْ لَهُ الْمَرْأَةُ، وَ قَالَ لَهُ: فَبِمَا تَقُولُ مَا نَعْرِفُک بِالْكِهَانَةِ؟
قَالَ لَهُ: یا عَمْرُو! وَیلَكَ! إِنَّهَا لَیسَتْ بِالْكِهَانَةِ شَی ءٌ، وَ لَكِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَی عَامٍ، فَلَمَّا رَكَّبَ الْأَرْوَاحَ فِی أَبْدَانِهَا كَتَبَ بَینَ أَعْینِهِمْ مُؤْمِنٌ أَمْ كَافِرٌ، وَ مَا هُمْ بِهِ مُبْتَلَوْنَ وَ مَا هُمْ عَلَیهِ مِنْ سَیئٍّ مِنْ أَعْمَالِهِمْ وَ حُسْنِهِ فِی قَدْرِ أُذُنِ الْفَأْرَةِ، ثُمَّ أَنْزَلَ
ص: 444
بِذَلِک قُرْآناً عَلَى نَبِیهِ، فَقَالَ: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»، وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)هُوَ الْمُتَوَسِّمَ، ثُمَّ أَنَا مِنْ بَعْدِهِ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیتِی مِنْ بَعْدِی هُمُ الْمُتَوَسِّمُونَ، فَلَمَّا تَأَمَّلْتُهَا عَرَفْتُ مَا عَلَیهَا بِسِیمَاهَا.(1)
از جابر نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: روزى امیر المؤمنین(علیه السلام) در مسجد كوفه بودند، زنى وارد شد و از شوهر خود شكایت نمود. حضرت علی(علیه السلام) به نفع شوهر حكم كردند.
زن با خشم تمام گفت: به خدا قسم! در این قضاوت حق را رعایت نكردید و به عدالت رفتار ننمودید و مساوات را در نظر نگرفتید، خدا از چنین قضاوتى راضى نیست.
حضرت علی(علیه السلام) به دقّت به او نگاه كردند و فرمودند: دروغ گفتى ای زن بى حیا و بد زبان و تندخو! زنى كه مانند سایر زنان باردار نمی شود.
از شنیدن این سخنان، زن با ترس و واویلا گویان، برگشت و با خود می گفت: پرده ى مرا كه مستور بود گشودى، اى پسر ابو طالب!
عمرو بن حریث (كه از مخالفین حضرت علی(علیه السلام) بود) به دنبال آن زن رفت و به او گفت: سخنى با علی(علیه السلام) گفتى كه مرا شاد كرد، امّا او در جواب ترا چنان سرزنش نمود كه با واویلا برگشتى و فرار كردى!
زن گفت: به خدا قسم! حضرت علی(علیه السلام) واقع را بیان كردند و خبر از مطلبى دادند كه من آن را از شوهرم، از وقتى با من ازدواج كرد،و هم از پدر و مادرم، پنهان داشته بودم.
ص: 445
(من مانند سایر زنان حیض نمی شوم)
عمرو بن حریث، خدمت حضرت علی(علیه السلام) بازگشت و سخنان زن را نقل نمود و گفت: من سابقۀ كهانت از شما نداشتم.
حضرت على(علیه السلام) فرمودند: این كهانت نیست، خداوند ارواح را دو هزار سال قبل از بدنها آفرید، وقتى روح ها را در بدن ها تركیب نمود، در پیشانى آنها بین دو چشم شان نوشت كه مؤمن است یا كافر، و امتحانها و گرفتاریها و كارهای خوب و بدى كه انجام مى دهند را، در یک سطح كوچكى به اندازۀ گوش موش، آنگاه در این مورد، این آیه بر پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)نازل شد: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)متوسّم بودند، و من نیز بعد از ایشان، متوسّم هستم، و ائمّه از فرزندان من نیز، متوسّمین هستند، پس وقتى من در این زن دقّت كردم، از چهره و پیشانیش، متوجّه آنچه بود، شدم.
2_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، قَالَ: حَجَجْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فَإِنِّی مَعَهُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ إِذْ صَعِدَ عَلَى جَبَلٍ، فَنَظَرَ إِلَى النَّاسِ، فَقَالَ: مَا أَكْثَرَ الضَّجِیجَ! فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ بْنُ كَثِیرٍ الرَّقِّی: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! هَلْ یسْتَجِیبُ اللَّهُ دُعَاءَ الْجَمْعِ الَّذِی أَرَى؟
فَقَالَ: وَیحَک یا أَبَا سُلَیمَانَ! إِنَّ اللَّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ إِنَّ الْجَاحِدَ لِوَلَایةِ عَلِی(علیه السلام) كَعَابِدِ وَثَنٍ، فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! هَلْ تَعْرِفُونَ مُحِبِّیكُمْ مِنْ مُبْغِضِیكُمْ؟
فَقَالَ: وَیحَک یا أَبَا سُلَیمَانَ! إِنَّهُ لَیسَ مِنْ عَبْدٍ یولَدُ إِلَّا كُتِبَ بَینَ عَینَیهِ مُؤْمِنٌ أَوْ كَافِرٌ، وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیدْخُلُ إِلَینَا یتَوَلَّانَا وَ یتَبَرَّأُ مِنْ عَدُوِّنَا فَیرَى مَكْتُوباً بَینَ عَینَیهِ مُؤْمِنٌ،
ص: 446
قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»، فَنَحْنُ نَعْرِفُ عَدُوَّنَا مِنْ وَلِینَا.(1)
از عبد الرحمن بن كثیر نقل است كه گفت: با حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) به حج رفته بودم، در بین راه امام(علیه السلام) بر فراز كوهى رفتند و مردم را از نظر گذرانیدند.
ناگهان حضرت فرمودند: چه قدر سر و صدا كننده زیاد است! داود رقى عرض كرد: یا ابن رسول اللَّه! آیا خداوند دعاى این جمعیت را مستجاب می كند؟
حضرت فرمودند: واى بر تو اى ابا سلیمان! خداوند نمى آمرزد كسى را كه برایش شریک قرار دهد، همانا منكر ولایت على(علیه السلام) مانند بت پرست است.
داود گفت: فدایت شوم! آیا شما دوستان و دشمنانتان را می شناسید؟
حضرت فرمودند: واى بر تو ابا سلیمان! هیچ كس متولّد نمی شود، مگر اینكه در پیشانى او نوشته مى شود، مؤمن است یا كافر.
هر كه با ولایت ما و بیزارى از دشمنانمان، پیش ما آید، ما مى بینیم در پیشانیش، مؤمن، نوشته شده است، خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»، ما دشمن مان را، از دوست مان تشخیص می دهیم.
ص: 447
«وَعَلاماتٍ٭ۚ وَبِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»
و علاماتى قرار داد و به وسیله ی ستارگان هدایت مى شوند.
1_ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا دَاوُدُ الْجَصَّاصُ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) یقُولُ: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ»، قَالَ: «النَّجْمُ»، رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ «الْعَلَامَاتُ»، هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام).(1)
از ابو داود مُستَرِق نقل است كه گفت: حدیث كرد ما را داود جصّاص و گفت: شنیدم از امام جعفر صادق(علیه السلام) كه در بارۀ آیۀ : «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ»، فرمودند: این «ستاره»، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هستند، و این «نشانه ها»، ائمّه(علیهم السلام)می باشند.
2_ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَحَدِهِمَا(علیهما السلام)، فِی قَوْلِهِ: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ»، قَالَ: هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(2)
از مفضل بن صالح نقل است كه گفت: یكی از یارانم، از امام باقر(علیهالسلام) یا امام
ص: 448
صادق(علیه السلام) روایت نمود، كه در بارۀ فرمایش پروردگار متعال: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ»، فرمودند: منظور امیر المؤمنین(علیه السلام) هستند.
3_ عَنِ الْوَشَّاءِ، قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ»، قَالَ: نَحْنُ الْعَلَامَاتُ، وَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)(1)
از وشاء نقل است كه گفت: از حضرت امام رضا(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداى متعال: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: ما «علامات» هستیم، و «نجم»، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هستند.
ص: 449
«اِلهُكُمْ اِلهٌ واحِدٌ٭ۚ فَالَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْءاخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ»
معبود شما خداوند یگانه است، امّا كسانى كه به آخرت ایمان نمى آورند، دلهایشان (حق را) انكار مى كند و مستكبرند.
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) یقُولُ فِی قَوْلِهِ: «فَالَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ»، یعْنِی أَنَّهُمْ لَا یؤْمِنُونَ بِالرَّجْعَةِ، أَنَّهَا حَقٌّ، «قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ»، یعْنِی أَنَّهَا كَافِرَةٌ، «وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ»، یعْنِی أَنَّهُمْ عَنْ وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام) مُسْتَكْبِرُونَ، «لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما یسِرُّونَ وَ ما یعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِینَ»(1)، عَنْ وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام)، وَ قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ هَكَذَا «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ مَا ذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ _ فِی عَلِی(علیه السلام) _ قَالُوا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِین».(2)
از ابو حمزه ثمالى نقل است كه گفت از حضرت باقر(علیه السلام) شنیدم كه حضرت در بارۀ آیۀ : «فَالَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ»، فرمودند: یعنى كسانی كه به حقانیت رجعت ایمان ندارند، در حالیكه آن حق است، «قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ»، یعنی آنها كافر هستند، «وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ»، یعنى از پذیرفتن ولایت حضرت على(علیه السلام) روی گردانند، «لا جَرَمَ أَنَّ
ص: 450
اللَّهَ یعْلَمُ ما یسِرُّونَ وَ ما یعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِینَ»، یعنی خدا آنان را كه ولایت حضرت على(علیه السلام) را نمی پذیرند، دوست ندارد، و فرمودند: در اصل آیه این چنین بوده: «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ مَا ذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ _ فِی عَلِی(علیه السلام) _ قَالُوا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِین».
2_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیةِ: «وَ الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یخْلُقُونَ شَیئاً وَ هُمْ یخْلَقُونَ»، «أَمْواتٌ غَیرُ أَحْیاءٍ وَ ما یشْعُرُونَ أَیانَ یبْعَثُونَ»،(1) قَالَ: «الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»، الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ الثَّالِثُ، كَذَّبُوا رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِقَوْلِهِ: وَالُوا عَلِیاً وَ اتَّبِعُوهُ، فَعَادَوْا عَلِیاً وَ لَمْ یوَالُوهُ، وَ دَعَوُا النَّاسَ إِلَى وَلَایةِ أَنْفُسِهِمْ، فَذَلِک قَوْلُ اللَّهِ: «وَ الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»، قَالَ: وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «لا یخْلُقُونَ شَیئاً»، فَإِنَّهُ یعْنِی: لَا یعْبُدُونَ شَیئاً، «وَ هُمْ یخْلَقُونَ»، فَإِنَّهُ یعْنِی وَ هُمْ یعْبَدُونَ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «أَمْواتٌ غَیرُ أَحْیاءٍ»، یعْنِی كُفَّارٌ غَیرُ مُؤْمِنِینَ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ ما یشْعُرُونَ أَیانَ یبْعَثُونَ»، فَإِنَّهُ یعْنِی إِنَّهُمْ لَا یؤْمِنُونَ أَنَّهُمْ یشْرِكُونَ، «إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ»، فَإِنَّهُ كَمَا قَالَ اللَّهُ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «فَالَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ»، فَإِنَّهُ یعْنِی لَا یؤْمِنُونَ بِالرَّجْعَةِ، أَنَّهَا حَقٌّ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ»، فَإِنَّهُ یعْنِی قُلُوبُهُمْ كَافِرَةٌ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ»، فَإِنَّهُ یعْنِی عَنْ وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام) مُسْتَكْبِرُونَ، قَالَ اللَّهُ لِمَنْ فَعَلَ ذَلِک وَعِیداً مِنْهُ: «لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما یسِرُّونَ وَ ما یعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِینَ»،(2) عَنْ وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام).(3)
از جابر نقل است كه گفت: از امام محمد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَ الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ
ص: 451
دُونِ اللَّهِ لا یخْلُقُونَ شَیئاً وَ هُمْ یخْلَقُونَ»، «أَمْواتٌ غَیرُ أَحْیاءٍ وَ ما یشْعُرُونَ أَیانَ یبْعَثُونَ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: «الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»، مقصود، ابوبکر و عمر و عثمان هستند، آنان رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را كه فرمودند: علی(علیه السلام) را دوست بدارید و او را ولی خود قرار داده، از او پیروی نمایید، تکذیب نمودند، و با حضرت علی(علیه السلام) دشمنی كردند و دوست و یاور او نشدند، و مردم را به ولایت خودشان فراخواندند، و این تفسیر فرمایش خداوند است كه می فرماید: «وَ الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ».
امّا این بخش از آیه كه می فرماید: «لا یخْلُقُونَ شَیئاً»، یعنی آنها چیزی را عبادت نمی كنند و نمی پرستند، «وَ هُمْ یخْلَقُونَ»، یعنی آنها پرستیده می شوند، «أَمْواتٌ غَیرُ أَحْیاءٍ»، یعنی آنها كافرند و مؤمن نیستند، «وَ ما یشْعُرُونَ أَیانَ یبْعَثُونَ»، یعنی آنها ایمان نمی آورند و مشرک هستند، «إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ»، یعنی: حكم، همان است كه خداوند فرموده است، «فَالَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ»، یعنی آنها به رجعت و بازگشت، ایمان ندارند، در حالیكه آن حق است، «قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ»، یعنی اینكه قلبهای آنها حق را نمی پذیرد و كافر است، «وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ»، یعنى آنها ولایت حضرت على(علیه السلام) را نمی پذیرند، به خاطر همین خداوند در تهدید آنها فرموده است: «لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما یسِرُّونَ وَ ما یعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِینَ»، یعنی: خداوند، كسانی را كه از ولایت حضرت على(علیه السلام) سر پیچی نمایند، را دوست ندارد.
ص: 452
«وَما اَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ اِلّا رِجالًا نُوحی اِلَیْهِمْ٭ۖ فَسْئَلُوا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»
و پیش از تو، جز مردانى كه به آنها وحى مى كردیم، نفرستادیم! اگر نمى دانید، از آگاهان بپرسید.
1_ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، عَنْ عَلِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، قَالَ: نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْر.(1)
اصبغ بن نباته روایت كرده از حضرت علی(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، كه حضرت فرمودند: اهل ذكر ما هستیم.
2_ عَنِ السُّدِّی عَنِ الْحَارِثِ، قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیاً(علیه السلام) عَنْ هَذِهِ الْآیةِ: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ»، فَقَالَ: وَ اللَّهِ! إِنَّا لَنَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ، نَحْنُ أَهْلُ الْعِلْمِ، وَ نَحْنُ مَعْدِنُ التَّأْوِیلِ وَ التَّنْزِیلِ.(2)
سدّى از حارث نقل مى كند كه گفت: از حضرت على(علیه السلام) دربارۀ این آیه پرسیدم:
ص: 453
« فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ»، پس حضرت فرمودند: به خدا سوگند! كه ما اهل ذكر هستیم، ما اهل دانش هستیم و ما مركز تأویل و تنزیل هستیم.
3_ إِبَانَةُ أَبِی الْعَبَّاسِ الْفَلَكِی، قَالَ عَلِی(علیه السلام): أَلَا إِنَّ الذِّكْرَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ نَحْنُ أَهْلُهُ، وَ نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ، وَ نَحْنُ مَنَارُ الْهُدَى وَ أَعْلَامُ التُّقَى، وَ لَنَا ضُرِبَتِ الْأَمْثَالُ.(1)
ابانة ابو العباس فلكى: می نویسد حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: آگاه باشید «ذكر» پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)هستند و ما اهل آن جناب هستیم، ما راسخین در علمیم، و مشعلهاى هدایت و پرچمهاى تقوى براى ما مثال زده شده است.
4_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)«الذِّكْرُ» أَنَا، وَ الْأَئِمَّةُ «أَهْلُ الذِّكْرِ».(2)
عبداللَّه بن عَجْلان، از امام محمد باقر(علیه السلام) روایت كرده است در بارۀ فرمایش خداى(عز وجل): «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، كه آن حضرت فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: «ذكر»، من هستم و ائمّه، «اهل ذكر» هستند.
ص: 454
5_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنَّ مَنْ عِنْدَنَا یزْعُمُونَ أَنَّ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، أَنَّهُمْ الْیهُودُ وَ النَّصَارَى، قَالَ: إِذَنْ یدْعُونَكُمْ إِلَى دِینِهِمْ، قَالَ: ثُمَّ أَوْمَى بِیدِهِ إِلَى صَدْرِهِ، وَ قَالَ: نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُون.(1)
محمد بن مسلم، از امام محمد باقر(علیه السلام) روایت كرده است كه به آن حضرت عرض كردم: كسانى كه نزد ما هستند، گمان مى كنند كه فرمایش خداى(عز وجل): «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، اهل ذكرى كه در آن مذكورند، یهود و نصاری هستند، حضرت فرمودند: در این صورت كه مراد، ایشان باشند، شما را به سوى دین خویش مى خوانند، راوى مى گوید: پس حضرت با دست خویش اشاره به سینۀ مبارک خود كردند، و فرمودند: ماییم اهل ذكر و ماییم سؤال شدگان.
ص: 455
«وَاَوْحى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمّا یَعْرِشُونَ»
و پروردگار تو به زنبور عسل الهام کرد كه از كوه ها و درختان و آنچه كه مردم برمى افرازند، برای خود خانه هایى برگزین!
1_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «وَ أَوْحى رَبُّک إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیوتاً»، قَالَ: هُمُ الْأَوْصِیاءُ، قَالَ: قُلْتُ قَوْلُهُ: «أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیوتاً»، قَالَ: مِنْ قُرَیشٍ، قُلْتُ: قَوْلُهُ: «وَ مِنَ الشَّجَرِ»، قَالَ: یعْنِی مِنَ الْعَرَبِ، قَالَ: قُلْتُ قَوْلُهُ: «وَ مِمَّا یعْرِشُونَ»، قَالَ: یعْنِی مِنَ الْمَوَالِی، قَالَ: قُلْتُ قَوْلُهُ: «فَاسْلُكِی سُبُلَ رَبِّک ذُلُلًا»، قَالَ: هُوَ السَّبِیلُ الَّذِی نَحْنُ عَلَیهِ مِنْ دِینِهِ، قُلْتُ: «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ»، قَالَ: یعْنِی مَا یخْرُجُ مِنْ عِلْمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) فَهُوَ الشِّفَاءُ كَمَا قَالَ اللَّهُ: «شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ».(1) (2)
از محمد بن فضیل نقل است كه گفت: از حضرت امام موسی بن جعفر(علیهما السلام)در بارۀ آیۀ : «وَ أَوْحى رَبُّک إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیوتاً»، سؤال کردم، حضرت فرمودند: منظور از نحل، ائمّه(علیهم السلام)هستند، گفتم: «أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیوتاً»، چیست؟ حضرت فرمودند: جبال، از بین قریش هستند، گفتم: «وَ مِنَ الشَّجَرِ»، حضرت فرمودند: و شجر، سایر عرب هستند، عرض كردم: «وَ مِمَّا یعْرِشُونَ»، فرمودند: عجمان و موالی اند، گفتم: «فَاسْلُكِی سُبُلَ رَبِّک ذُلُلًا»، فرمودند: مقصود آن دین حقّی است که ما بر آن هستیم، عرض كردم: «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ»، حضرت فرمودند:
ص: 456
کنایه از علوم امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) است، که به مردم رسیده و موجب شفای امراض جهالت و ضلالت شده است، چنانكه خدای متعال در بارۀ قرآن فرموده است: «شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ».
2_ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ أَوْحى رَبُّک إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یعْرِشُونَ»، اِلی «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ»، فَالنَّحْلُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، وَ الْجِبَالُ الْعَرَبُ، وَ الشَّجَرُ الْمَوَالِی عَتَاقَةً، «وَ مِمَّا یعْرِشُونَ»، یعْنِی الْأَوْلَادَ وَ الْعَبِیدَ مِمَّنْ لَمْ یعْتَقْ، وَ هُوَ یتَوَلَّى اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْأَئِمَّةَ(علیهما السلام)، وَ الشَّرَابُ الْمُخْتَلِفُ أَلْوَانُهُ فُنُونُ الْعِلْمِ قَدْ یعَلِّمُهَا الْأَئِمَّةُ(علیهم السلام)شِیعَتَهُمْ، «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ»، یقُولُ فِی الْعِلْمِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ، وَ الشِّیعَةُ هُمُ النَّاسُ، وَ غَیرُهُمْ اللَّهُ أَعْلَمُ بِهِمْ مَا هُمْ.
قَالَ: وَ لَوْ كَانَ كَمَا یزْعُمُ أَنَّهُ الْعَسَلُ الَّذِی یأْكُلُهُ النَّاسُ، إِذَا مَا أُكِلَ مِنْهُ فَلَا یشْرَبُ ذُو عَاهَةٍ إِلَّا بَرَأَ لِقَوْلِ اللَّهِ «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ»، وَ لَا خُلْفَ لِقَوْلِ اللَّهِ، وَ إِنَّمَا الشِّفَاءُ فِی عِلْمِ الْقُرْآنِ لِقَوْلِهِ: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»،(1) فَهُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِأَهْلِهِ لَا شَک فِیهِ وَ لَا مِرْیةَ وَ أَهْلُهُ الْأَئِمَّةُ الْهُدَى(علیهم السلام)الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَینا مِنْ عِبادِنا».(2) (3)
ص: 457
مسعدة بن صدقه از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت كرده كه حضرت دربارۀ آیۀ : «وَ أَوْحى رَبُّک إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یعْرِشُونَ» تا «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ»، فرمودند: نحل ائمّه(علیهم السلام)هستند، و جبال عرب، و شجر بردگان آزاد شده هستند، «وَ مِمَّا یعْرِشُونَ»، اولاد و برده هائى كه آزاد نشده اند، در صورتى كه دوستدار خدا و رسول و ائمّه(علیهم السلام)باشند.
و آشامیدنى رنگارنگ، انواع علم است كه ائمّه(علیهم السلام)به شیعیان خود مى آموزند كه «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ»، یعنى در علم شفا براى مردم است، كه منظور از ناس شیعیان هستند، و دیگران، خدا مى داند چه هستند.
اگر آن طور كه خیال می كنند منظور همان عسلى باشد كه مردم می خورند، باید هر بیمارى كه آن را مى خورد، شفا یابد، چون خداوند می فرماید: «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ»، و هرگز خدا وعدۀ خلاف نمى دهد، بلكه شفا در علم قرآن است، به دلیل این آیه: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»، پس قرآن شفا و رحمت است براى اهلش، كه بدون شک و تردید، اهل قرآن، ائمّۀ هدى(علیهم السلام)هستند، كه در این آیه ذكر شده اند: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَینا مِنْ عِبادِنا».
ص: 458
«وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلًا رَجُلَیْنِ اَحَدُهُما اَبْكَمُ لا یَقْدِرُ عَلى شَیْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلى مَوْلىهُ اَیْنَما یُوَجِّهْهُ لا یَاْتِ بِخَیْرٍ هَلْ یَسْتَوی هُوَ وَمَنْ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ»
خداوند مثالى (دیگر) زده است: دو نفر را، كه یكى از آن دو، گنگ مادرزاد است و قادر بر هیچ كارى نیست و سربار صاحبش مى باشد او را در پى هر كارى بفرستد، خوب انجام نمى دهد آیا چنین انسانى، با كسى كه امر به عدل و داد مى كند، و بر راهى راست قرار دارد، برابر است؟!
1_ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَطَاءٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «هَلْ یسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»، قَالَ: هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلی بن أبی طالِب(علیه السلام) یأْمُرُ بِالْعَدْلِ، وَ هُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ.(1)
حمزة بن عطاء روایت كرده از حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) كه در بارۀ فرمایش خداوند متعال: «هَلْ یسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»، فرمودند: ایشان امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) هستند، كه به عدل، امر می كنند، و راهشان صراط مستقیم است.
ص: 459
2_ عن علی بن ابراهیم فی تفسیره: فی قوله تعالی: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَینِ أَحَدُهُما أَبْكَمُ لا یقْدِرُ عَلى شَی ءٍ وَ هُوَ كَلٌّ عَلى مَوْلاهُ أَینَما یوَجِّهْهُ لا یأْتِ بِخَیرٍ هَلْ یسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»، قَالَ: كَیفَ یسْتَوِی هَذَا؟! وَ هَذَا الَّذِی یأْمُرُ بِالْعَدْلِ، أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةَ(علیهما السلام).(1)
علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش در بارۀ فرمایش خداوند متعال: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَینِ أَحَدُهُما أَبْكَمُ لا یقْدِرُ عَلى شَی ءٍ وَ هُوَ كَلٌّ عَلى مَوْلاهُ أَینَما یوَجِّهْهُ لا یأْتِ بِخَیرٍ هَلْ یسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»، فرمود: چگونه ممكن است این ها با هم مساوی باشند؟! در حالیكه منظور از آنكه به سوی عدل، امر می كند، امیر المؤمنین و ائمّه(علیهم السلام)هستند.
ص: 460
«یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ یُنْكِرُونَها وَاَكْثَرُهُمُ الْكافِرُونَ»
آنها نعمت خدا را مى شناسند سپس آن را انكار مى كنند و اكثرشان كافرند!
1_ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَى، قَالَ: حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ جَدِّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»،(1) اجْتَمَعَ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: مَا تَقُولُونَ فِی هَذِهِ الْآیةِ؟ فَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنْ كَفَرْنَا بِهَذِهِ الْآیةِ نَكْفُرُ بِسَائِرِهَا، وَ إِنْ آمَنَّا فَإِنَّ هَذَا ذُلٌّ حِینَ یسَلِّطُ عَلَینَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ.
فَقَالُوا: قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ مُحَمَّداً(صلی الله علیه و آله)صَادِقٌ فِیمَا یقُولُ، وَ لَكِنَّا نَتَوَلَّاهُ وَ لَا نُطِیعُ عَلِیاً فِیمَا أَمَرَنَا، قَالَ: فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»، یعْرِفُونَ یعْنِی وَلَایةَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، «وَ أَكْثَرُهُمُ الْكافِرُونَ»، بِالْوَلَایةِ.(2)
از احمد بن عیسى نقل است كه گفت: حدیث كرد مرا جعفر بن محمّد(علیهما السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از جدشان(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خداى(عز وجل): «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»، كه حضرت ابا عبد الله الحسین(علیه السلام) فرمودند: وقتی كه این آیه نازل شد:
ص: 461
«إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»، عدّه اى از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در مسجد مدینه جمع شدند و به یكدیگر می گفتند: در بارۀ این آیه چه مى گویید؟ بعضى از آنها گفتند: اگر به این آیه كافر شویم و قبول نكنیم، لازم مى آید كه به سایر آیات قرآن نیز كافر شویم، و اگر ایمان آوریم و آن را قبول كنیم، همین خوارى و ذلّت بزرگى است، در هنگامى كه پسر ابو طالب بر ما مسلّط شود، و ما از او اطاعت كنیم.
بعد از آن گفتند: ما مى دانیم كه محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)هر چه مى گوید راست و حقیقت است، و او را دوست مى داریم ولی، امر او در بارۀ على را اطاعت نمى كنیم، و نمی پذیریم.
حضرت فرمودند: پس، این آیه نازل شد: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»»، و فرمودند: مقصود از نعمت خدا، ولایت حضرت على(علیه السلام) است، «وَ أَكْثَرُهُمُ الْكافِرُونَ»، یعنى: و بیشتر آنها به ولایت حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) ایمان نیاوردند و كافر شدند.
2_ سُئِلَ الصَّادِقُ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»، قَالَ: یعْرِفُونَهَا یوْمَ الْغَدِیرِ وَ ینْكِرُونَهَا یوْمَ السَّقِیفَة.(1)
از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) درباره ى این آیه: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»، سؤال شد، حضرت فرمودند: در روز غدیر آن را مى شناسند، و در روز سقیفه
ص: 462
آن را انکار مى کنند.
3_ عَن الْبَاقِرِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ»، قَدْ عَرَّفَهُمْ وَلَایةَ عَلِی(علیه السلام) وَ أَمَرَهُمْ بِوَلَایتِهِ، ثُمَّ أَنْكَرُوا بَعْدَ وَفَاتِهِ.(1)
ابن شهر آشوب از امام باقر(علیه السلام) روایت كرده كه حضرت در ذیل آیۀ : «یعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ ینْكِرُونَها»، فرمودند: مقصود این است كه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) ولایت حضرت على(علیه السلام) را به آنها شناساند، و آنها را به پذیرفتن ولایت فرمان داد، ولى آنان بعد از وفات او(پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله))، آن را انكار كردند.
4_ تَفْسِیرُ عَلِی بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْهَیثَمِ، عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، أَنَّ عَلِیاً(علیه السلام) سُئِلَ عَنْ ...
ساق الحدیث الی ان قال(علیه السلام):
فَمَا بَالُ قَوْمٍ غَیرُوا سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ عَدَلُوا عَنْ وَصِیهِ؟ لَا یخَافُونَ أَنْ ینْزِلَ بِهِمُ الْعَذَابُ؟ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ: «الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»، «جَهَنَّمَ یصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ»،(2) ثُمَّ قَالَ: نَحْنُ وَ اللَّهِ! نِعْمَةُ اللَّهِ، الَّتِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَى
ص: 463
عِبَادِهِ، بِنَا فَازَ مَنْ فَازَ.(1)
از اصبغ بن نباته، نقل است كه گفت: از امیر مؤمنان(علیه السلام) سؤال شد، ...
تا آنجا كه حضرت فرمودند: آن گروهی كه سیره و سنّت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را تغییر داده و از جانشین او روى برتافته اند را چه شده است؟ آیا نمى ترسند از این كه عذاب بر آنان فرود آید؟ و سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»، «جَهَنَّمَ یصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ»، سپس فرمودند: به خدا سوگند! ما همان نعمتى هستیم كه خداوند، بندگان خود را از آن برخوردار نموده، و هر كه رستگار شد به وسیلۀ پیروی از ما رستگار شده است.
تذكّر: البته برای آگاهی بیشتر می توانید به كُد 14/28 نیز، مراجعه فرمایید.
ص: 464
«اݗَلَّذینَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللّهِ زِدْناهُمْ عَذابًا فَوْقَ الْعَذابِ بِما كانُوا یُفْسِدُونَ»
كسانى كه كافر شدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند، بخاطر فسادى كه مى كردند، عذابى بر عذابشان مى افزاییم!
علی بن ابراهیم فی تفسیره: «الَّذِینَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ»، قَالَ: كَفَرُوا بَعْدَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ صَدُّوا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، «زِدْنَاهُمْ عَذَاباً فَوْقَ الْعَذَابِ بِما كانُوا یفْسِدُونَ».(1)
علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش ذیل آیۀ شریفۀ : «الَّذِینَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ»، فرمود: یعنی آنهائی كه بعد از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)كافر شدند، و راه امیر المؤمنین(علیه السلام) را بستند، پس خداوند هم برای ایشان عذابی سخت قرار داد به خاطر فسادی كه مرتكب شدند.
ص: 465
«وَیَوْمَ نَبْعَثُ فی كُلِّ اُمَّةٍ شَهیدًا عَلَیْهِمْ مِنْ اَنْفُسِهِمْ٭ۖ وَجِئْنا بِكَ شَهیدًا عَلى هؤُلاءِ ...»
و (به یاد آورید) روزى را كه از هر امتى، گواهى از خودشان بر آنها برمى انگیزیم و تو را گواه بر آنان قرار مى دهیم!
فی تفسیر القمی، «وَ یوْمَ نَبْعَثُ فِی كُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً عَلَیهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»، یعْنِی مِنَ الْأَئِمَّةِ(علیهما السلام)، ثُمَّ قَالَ لِنَبِیهِ(صلی الله علیه و آله)«وَ جِئْنا بِكَ»، یا مُحَمَّدُ، «شَهِیداً عَلى هؤُلاءِ»، یعْنِی عَلَى الْأَئِمَّةِ(علیهما السلام)، فَرَسُولُ اللَّهِ(علیهما
السلام)شَهِیدٌ عَلَى الْأَئِمَّةِ(علیهما السلام)، وَ هُمْ شُهَدَاءُ عَلَى النَّاسِ.(1)
علی بن ابراهیم در تفسیرش در بارۀ آیۀ : «وَ یوْمَ نَبْعَثُ فِی كُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً عَلَیهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»، می گوید: روزى كه بر مى انگیزیم در میان هر امّتى از میان خودشان گواهى، منظور ائمّه(علیهم السلام)هستند، آنگاه به پیامبر(صلی الله علیه و آله)مى فرماید: «وَ جِئْنا بِكَ»، یعنی تو را مى آوریم اى محمّد! «شَهِیداً عَلى هؤُلاءِ»، تا گواه بر ائمّه(علیهم السلام)باشى، پس پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)گواه بر ائمه(علیهم السلام)هستند، و ائمّه(علیهم السلام)گواه بر مردم.
تذکّر: البته برای مطالعۀ بیشتر می توانید به روایات ذیل کُد 11/17 مراجعه نمایید.
ص: 466
«... وَنَزَّلْنا عَلَیْكَ الْكِتابَ تِبْیانًا لِكُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرى لِلْمُسْلِمینَ»
و ما این كتاب را بر تو نازل كردیم كه بیانگر همه چیز، و مایه هدایت و رحمت و بشارت براى مسلمانان است!
1_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): أَی شَی ءٍ تَقُولُ الشِّیعَةُ فِی عِیسَى وَ مُوسَى وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیهما السلام)؟ قُلْتُ: یقُولُونَ إِنَّ عِیسَى وَ مُوسَى أَفْضَلُ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام). قَالَ: فَقَالَ: یزْعُمُونَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) قَدْ عَلِمَ مَا عَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)قُلْتُ: نَعَمْ، وَ لَكِنْ لَا یقَدِّمُونَ عَلَى أُولِی الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ أَحَداً.
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): فَخَاصِمْهُمْ بِكِتَابِ اللَّهِ، قَالَ: قُلْتُ: وَ فِی أَی مَوْضِعٍ أُخَاصِمُهُمْ؟ قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى لِمُوسَى(علیه السلام): «وَ كَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَی ءٍ»،(1) عَلِمْنَا أَنَّهُ لَمْ یكْتُبْ لِمُوسَى كُلَّ شَی ءٍ، وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى لِعِیسَى(علیه السلام): «وَ لِأُبَینَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ»،(2) وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى لِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)«وَ جِئْنا بِک عَلى هؤُلاءِ شَهِیداً»،(3) «وَ نَزَّلْنا عَلَیک الْكِتابَ تِبْیاناً لِكُلِّ شَی ءٍ».(4)
ص: 467
از عبد الله بن ولید نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) به من فرمودند: شیعیان ما در بارۀ عیسی، موسی و امیرالمؤمنین(علیهم السلام)چه می گویند؟ عرض کردم: می گویند: موسی و عیسی از امیر المؤمنین(علیه السلام) برتر هستند.
آیا آنها به این مطلب اعتقاد دارند كه: هر چه پیامبر(صلی الله علیه و آله)می دانستند، امیر المؤمنین(علیه السلام) هم می دانستند؟ عرض كردم: بله، ولی هیچ کس را بر پیامبران اولوالعزم مقدّم نمی شمارند.
حضرت فرمودند: با استفاده از قرآن با آنها بحث کن. عرض كردم: از کجای قرآن با آنان بحث نمایم؟ حضرت فرمودند: با این آیۀ قرآن که خداوند متعال دربارۀ حضرت موسی(علیه السلام) می فرماید: «وَکَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ»، پس معلوم می شود كه خداوند سبحان همه چیز را برای موسی(علیه السلام) بیان نکرده است، و خداوند دربارۀ عیسی(علیه السلام) نیز چنین فرموده است: «وَلِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ»، در حالی که خداوند تبارک و تعالی برا ی حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)می فرماید: «وَجِئْنا بِکَ عَلى هؤُلاءِ شَهِیداً»، «و وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ».
2_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) یقُولُ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَى مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)بِرُمَّانَتَینِ مِنَ الْجَنَّةِ، فَلَقِیهُ عَلِی(علیه السلام) فَقَالَ لَهُ: مَا هَاتَانِ الرُّمَّانَتَانِ فِی یدَیكَ؟ قَالَ: أَمَّا هَذِهِ فَالنُّبُوَّةُ، لَیسَ لَک فِیهَا نَصِیبٌ، وَ أَمَّا هَذِهِ فَالْعِلْمُ، ثُمَّ فَلَقَهَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فَأَعْطَاهُ نِصْفَهَا، وَ أَخَذَ نِصْفَهَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)ثُمَّ قَالَ: أَنْتَ شَرِیكِی فِیهِ وَ أَنَا شَرِیكُک فِیهِ، قَالَ: فَلَمْ یعْلَمْ وَ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)حَرْفاً مِمَّا عَلَّمَهُ اللَّهُ إِلَّا عَلَّمَهُ
ص: 468
عَلِیاً(علیه السلام)، ثُمَّ انْتَهَى ذَلِک الْعِلْمُ إِلَینَا، ثُمَّ وَضَعَ یدَهُ عَلَى صَدْرِهِ.(1)
از محمّد بن مسلم نقل است كه گفت: از حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند: جبرئیل براى حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)دو انار بهشتى آورد، حضرت على(علیه السلام) آنحضرت را ملاقات كردند و عرض كردند: این دو انار كه در دست دارید چیست؟ حضرت فرمودند: اما این یكى نبوّت است، كه تو از آن بهره اى ندارى، و امّا این یكى علم است، سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آن را به دو نصف تقسیم كردند، نصفش را به على(علیه السلام) دادند، و نصف دیگر را خود برداشتند، سپس فرمودند: در این تو با من شریک هستى و من با تو.
پس امام باقر(علیه السلام) فرمودند: به خدا سوگند! رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از آنچه خدایش تعلیم داد حرفى نیاموخت، جز آنكه آن را به على(علیه السلام) تعلیم دادند، سپس آن علم به ما رسید، آنگاه دست خود را بر سینۀ خود گذاشتند.
ص: 469
«اِنَّ اللّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْاِحْسانِ وَایتاءِ ذِی الْقُرْبى وَیَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْیِ٭ۚ یَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ»
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیكان فرمان مى دهد و از فحشا و منكر و ستم، نهى مى كند خداوند به شما اندرز مى دهد، شاید متذكّر شوید!
1_ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ»، قَالَ: یا سَعْدُ! «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ»، وَ هُوَ مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله و سلم)«وَ الْإِحْسانِ»، وَ هُوَ عَلِی(علیه السلام)، «وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى»، وَ هُوَ قَرَابَتُنَا أَمَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ بِمَوَدَّتِنَا وَ إِیتَائِنَا وَ نَهَاهُمْ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ مَنْ بَغَى عَلَى أَهْلِ الْبَیتِ وَ دَعَا إِلَى غَیرِنَا.(1)
عیاشی در تفسیرش از سعد روایت كرده كه امام باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ»، فرمودند: ای سعد! «خداوند دستور به عدل مى دهد»، یعنى حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)و «احسان»، یعنى حضرت علی(علیه السلام)، «وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى»، كه همان خویشاوندى ما است. خدا مردم را مأمور به مودّت و محبت و رسیدگى به ما نموده و از كارهاى زشت و فحشاء بازداشته و از كسى كه بر ما خانواده ستم روا دارد و مردم را دعوت به غیر ما كند.
ص: 470
2_ فی تفسیر القمی، قَوْلُهُ تَعَالَى: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى وَ ینْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْی»، قَالَ: «الْعَدْلُ»، شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، «وَ الْإِحْسَانُ»، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، «وَ الْفَحْشَاءُ وَ الْمُنْكَرُ وَ الْبَغْی»، فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ.(1)
علی ابراهیم قمی در تفسیرش، در بارۀ آیۀ : «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى وَ ینْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْی»، فرمود: «عدل»، گواهى به یكتائى خدا و رسالت پیامبر(صلی الله علیه و آله)است، و «احسان»، امیر المؤمنین(علیه السلام) هستند، «و فحشاء (كار زشت) و منكر (عمل بد) و بغى (ستم)»، فلانی و فلانی و فلانی هستند.
3_ عَن عَطِیةِ بْنِ الْحَارِثِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ»، الْآیةَ، قَالَ: «الْعَدْلُ» شَهَادَةُ الْإِخْلَاصِ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، وَ «الْإِحْسَانُ» وَلَایةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ الْإِتْیانُ بِطَاعَتِهِمَا وَ «إِیتَاءُ ذِی الْقُرْبَى»، الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهِ(علیهما السلام)، وَ «ینْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْی»، هُوَ مَنْ ظَلَمَهُمْ وَ قَتَلَهُمْ وَ مَنَعَ حُقُوقَهُمْ.(2)
از عطیة بن حارث روایت است كه حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ»، فرمودند: «عدل» گواهى به یگانگى خداوند و رسالت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)است، و «احسان» ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) و پیروى ازآن دو است، و
ص: 471
«إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى» امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) و ائمّه از نسل امام حسین(علیهم السلام)هستند، و «ینْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْی»، هر كس به آنها ستم روا دارد و بكشد ایشان را و مانع رسیدن به حقوقشان شود.
4_ فُرَاتٌ قَالَ: حَدَّثَنِی الْحُسَینُ بْنُ سَعِیدٍ مُعَنْعَناً، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: كُنْتُ مَعَهُ جَالِساً، فَقَالَ لِی: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یقُولُ: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى»، قَالَ: «الْعَدْلُ» رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ «الْإِحْسَانُ» أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ «إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى»، فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ(سلام الله علیها).(1)
در تفسیر فرات از حسین بن سعید روایت است كه گفت: من در محضر حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) نشسته بودم، كه حضرت به من فرمودند: خداوند می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى»، «عدل» رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هستند، و «احسان» امیر المؤمنین علی بن ابى طالب(علیه السلام)، و «إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى» فاطمه زهرا(سلام الله علیها)هستند.
5_ فی تفسیر العیاشی، عَنْ عَامِرِ بْنِ كَثِیرٍ عَنْ مُوسَى بْنِ أَبِی الْغَدِیرِ، عَنْ عَطَاءٍ الْهَمْدَانِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): فِی قَوْلِ اللَّهِ: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى»، قَالَ: «الْعَدْلُ» شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَ «الْإِحْسَانُ» وَلَایةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ «ینْهى عَنِ الْفَحْشاءِ» «الْفَحْشَاءُ» الْأَوَّلُ، وَ «الْمُنْكَرُ» الثَّانِی، وَ «الْبَغْی» الثَّالِثُ.(2)در تفسیر عیاشى، از عطاء همدانی روایت است كه حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)
ص: 472
در بارۀ آیۀ : «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى»، فرمودند: «عدل» شهادت به لا اله الّا اللَّه است، و «احسان» ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) است، و «فحشاء» اوّلى است، «منكر» دوّمى، و «بغى» سوّمى.
ص: 473
«وَلا تَكُونُوا كَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ اَنْكاثًا تَتَّخِذُونَ اَیْمانَكُمْ دَخَلًا بَیْنَكُمْ اَنْ تَكُونَ اُمَّةٌ هِیَ اَرْبى مِنْ اُمَّةٍ٭ۚ اِنَّما یَبْلُوكُمُ اللّهُ بِه٭ۚ وَلَیُبَیِّنَنَّ لَكُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما كُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُونَ»
همانند آن زن (سبک مغز) نباشید كه پشمهاى تابیده خود را، پس از استحكام، وامى تابید! در حالى كه (سوگند و پیمان) خود را وسیله خیانت و فساد قرار مى دهید بخاطر اینكه گروهى، جمعیتشان از گروه دیگر بیشتر است، خدا فقط شما را با این وسیله آزمایش مى كند و به یقین روز قیامت، آنچه را در آن اختلاف داشتید، براى شما روشن مى سازد!
1_ عَنْ زَیدِ بْنِ الْجَهْمِ الْهِلَالِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: سَمِعْتُهُ یقُولُ: لَمَّا نَزَلَتْ وَلَایةُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ كَانَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)سَلِّمُوا عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَكَانَ مِمَّا أَكَّدَ اللَّهُ عَلَیهِمَا فِی ذَلِک الْیوْمِ.
یا زَیدُ! قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَهُمَا قُومَا فَسَلِّمَا عَلَیهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالا: أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ یا رَسُولَ اللَّهِ!؟ فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیمانَ بَعْدَ تَوْكِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیكُمْ كَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ»،(1) یعْنِی بِهِ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَهُمَا، وَ قَوْلَهُمَا: أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ؟ «وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ أَیمانَكُمْ دَخَلًا بَینَكُمْ أَنْ تَكُونَ (أَئِمَّةٌ هِی أَزْكَى مِنْ أَئِمَّتِكُمْ)»، قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! أَئِمَّةٌ؟
ص: 474
قَالَ: إِی، وَ اللَّهِ! أَئِمَّةٌ، قُلْتُ: فَإِنَّا نَقْرَأُ «أَرْبى»، فَقَالَ: مَا أَرْبَى؟ وَ أَوْمَأَ بِیدِهِ فَطَرَحَهَا، «إِنَّما یبْلُوكُمُ اللَّهُ بِهِ»، یعْنِی بِعَلِی(علیه السلام)، «وَ لَیبَینَنَّ لَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ ما كُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»، «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ یضِلُّ مَنْ یشاءُ وَ یهْدِی مَنْ یشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ یوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»، «وَ لا تَتَّخِذُوا أَیمانَكُمْ دَخَلًا بَینَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها»، یعْنِی بَعْدَ مَقَالَةِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی عَلِی(علیه السلام)، «وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ»، یعْنِی بِهِ عَلِیاً(علیه السلام)، «وَ لَكُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»(1).(2)
از زید بن جهم هلالى نقل است كه گفت: شنیدم حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: وقتی امر ولایت على بن ابی طالب(علیه السلام) نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: به لقب امیر المؤ منان، به على(علیه السلام) سلام كنید.
اى زید! از جمله تأكیداتى كه خدا در آن روز بر آن دو نفر (ابو بكر و عمر) نمود، این بود كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به آنها فرمودند: برخیزید و به عنوان امیر مؤمنان، به على بن ابی طالب(علیه السلام) سلام كنید.
آن دو نفر گفتند: اى رسول خدا! این امر از جانب خدا است یا از جانب رسولش؟
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به آنها فرمودند: از جانب خدا و رسولش، پس خداى عزّ و جل این آیه را نازل فرمود: «و سوگندها را، پساز محكم كردنش، كه خدا را ضامن آن كرده اید، نشكنید، زیرا خدا مى داند چه مى كنید»، مقصود فرمایش رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)
ص: 475
به آنها است و گفتۀ آنها كه این امر از جانب خداست یا رسولش؟
«و مانند آن زن نباشید كه رشته های خود را پس از تابیدن، پنبه می كرد و پراكنده مى ساخت، شما هم سوگندهایتان را میان خودتان براى آن كه (ائمّه اى پاكتر از ائمّه شما هستند)، وسیلۀ نیرنگ نسازید».
زید گفت: عرض كردم: ائمّه فرمودید؟
حضرت فرمودند: آرى، به خدا قسم! ائمّه است، عرض كردم: ما، «أربى» قرائت مى كنیم، حضرت فرمودند: أربى چیست؟ و با اشارۀ با دست آن را دور انداختند، (یعنی رد كردند)، «فقط خدا شما را به وسیلۀ آن آزمایش مى كند»، یعنى به وسیلۀ حضرت على(علیه السلام)، «و براى اینكه در روز قیامت آنچه را در آن اختلاف دارید، براى شما واضح سازد»، «اگر خدا مى خواست شما را یک امّت كرده بود، ولى هركه را بخواهد، گمراه كند، و هركه را بخواهد، هدایت كند، و از آنچه مى كرده اید، بازخواست مى شوید»، «سوگندهایتان را میان خود دستاویز نیرنگ نكنید، مبادا قدمى پس از استواریش، بلغزد»، یعنى بعد از فرمایش رسول خدا(صلی الله علیه و آله)دربارۀ حضرت على(علیه السلام)، «و به سزاى بازداشتن از راه خدا به شما بدى برسد»، مقصود از راه خدا، حضرت على(علیه السلام) است، «و براى شما عذابى بزرگ باشد».
2_ قَالَ علی بنُ ابراهِیم فِی تَفسِیرِه: حَدَّثَنِی أَبِی رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): لَمَّا نَزَلَتِ الْوَلَایةُ، وَ كَانَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِغَدِیرِ خُمٍّ: سَلِّمُوا عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ.
فَقَالا: مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ؟ فَقَالَ لَهُمَا: نَعَمْ، حَقّاً مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ، إِنَّهُ أَمِیرُ
ص: 476
الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، یقْعِدُهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ عَلَى الصِّرَاطِ فَیدْخِلُ أَوْلِیاءَهُ الْجَنَّةَ وَ یدْخِلُ أَعْدَاءَهُ النَّارَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیمانَ بَعْدَ تَوْكِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیكُمْ كَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ»، یعْنِی قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ، ثُمَّ ضَرَبَ لَهُ مَثَلًا فَقَالَ: «وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ أَیمانَكُمْ دَخَلًا بَینَكُم».(1)
حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: هنگامی که آیۀ ولایت (دستور اعلان ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام)) نازل شد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در غدیرخم فرمودند: به على(علیه السلام) با عنوان «امیر المؤمنین»، سلام كنید.
آن دو نفر گفتند: این (دستور) از جانب خدا است، یا از جانب رسولش؟
حضرت آن دو فرمودند: آرى، حقیقتاً آن، از جانب خدا و پیامبرش است. سپس فرمودند: همانا او (علی بن ابی طالب)، امیر مؤمنان، امام پرهیزكاران و پیشواى روسفیدان است، که خداوند در روز قیامت او را بر صراط مى نشاند پس دوستانش را وارد بهشت مى كند و دشمنانش را در آتش (دوزخ) می اندازد، پس خداوند(عز وجل)فرمود: «و سوگندها را پس از استوارى آنها مشكنید، زیرا خدا مى داند چه مى كنید»، یعنی فرمایش رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هم از جانب خداست و هم رسولش، سپس مثالی برای او آورد و فرمود: «و مانند آن زن مباشید كه رشته های خود را پس از تابیدن، پنبه می كرد و پراكنده مى ساخت، شما هم سوگندهایتان را میان خودتان وسیلۀ نیرنگ مسازید».
ص: 477
3_ عَنْ زَیدِ بْنِ الْجَهْمِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: سَمِعْتُهُ یقُولُ: لَمَّا سَلِّمُوا عَلَى عَلِی(علیه السلام) بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِلْأَوَّلِ: قُمْ فَسَلِّمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالَ: أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ، ثُمَّ قَالَ لِصَاحِبِهِ: قُمْ فَسَلِّمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالَ: مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ؟ قَالَ: نَعَمْ، مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ، ثُمَّ قَالَ: یا مِقْدَادُ! قُمْ فَسَلِّمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، قَالَ: فَلَمْ یقُلْ مَا قَالَ صَاحِبَاهُ، ثُمَّ قَالَ: قُمْ یا بَا ذَرٍّ! فَسَلِّمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَامَ وَ سَلَّمَ، ثُمَّ قَالَ: قُمْ یا سَلْمَانُ! وَ سَلِّمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَامَ وَ سَلَّمَ، قَالَ: حَتَّى إِذَا خَرَجَا وَ هُمَا یقُولَانِ: لَا وَ اللَّهِ! لَا نُسَلِّمُ لَهُ مَا قَالَ أَبَداً، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى عَلَى نَبِیهِ: «وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیمانَ بَعْدَ تَوْكِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیكُمْ كَفِیلًا»،(1) بِقَوْلِكُمْ أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ: «إِنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ»،(2) «وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ أَیمانَكُمْ دَخَلًا بَینَكُمْ»، «أَنْ تَكُونَ أَئِمَّةٌ هِی أَزْكَى مِنْ أَئِمَّتِكُمْ»، قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! إِنَّمَا نَقْرَؤُهَا: «أَنْ تَكُونَ أُمَّةٌ هِی أَرْبى مِنْ أُمَّةٍ»، فَقَالَ: وَیحَک یا زَیدُ! وَ مَا أَرْبَى؟ أَنْ تَكُونَ أَئِمَّةٌ هِی أَزْكَى مِنْ أَئِمَّتِكُمْ، «إِنَّما یبْلُوكُمُ اللَّهُ بِهِ»، یعْنِی عَلِیاً، «وَ لَیبَینَنَّ لَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ ما كُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»، «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ یضِلُّ مَنْ یشاءُ وَ یهْدِی مَنْ یشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»، «وَ لا تَتَّخِذُوا أَیمانَكُمْ دَخَلًا بَینَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها»،(3) بَعْدَ مَا سَلَّمْتُمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، «وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ»، یعْنِی عَلِیاً، «وَ لَكُمْ عَذابٌ
ص: 478
از زید بن جهم نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند: زمانی كه به حضرت علی(علیه السلام) با عنوان امیر المؤمنین سلام می كردند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)به اوّلی(ابوبكر) فرمودند: برخیز و به علی با عنوان امیر المؤمنین سلام كن، پس او عرض كرد: آیا این دستور خداست یا پیامبر؟ حضرت فرمودند: بله، دستور خداست و پیامبرش.
سپس به دوستش(عمر) فرمودند: برخیز و به علی با عنوان امیر المؤمنین سلام كن، پس او گفت: این امر خداست یا پیامبر خدا؟ حضرت فرمودند: بله، امر خداست و پیامبرش.
سپس فرمودند: ای مقداد! برخیز و به علی با عنوان امیر المؤمنین سلام كن، او برخاست و چنین كرد و آن سؤالی كه دو نفر قبلی پرسیدند را نگفت.
سپس فرمودند: برخیز، ای ابوذر! و به علی با عنوان امیر المؤمنین سلام كن، پس برخاست و چنین كرد، سپس فرمودند: برخیز، ای سلمان! و به علی با عنوان امیر المؤمنین سلام كن، پس او هم برخاست و امر پیامبر(صلی الله علیه و آله)را انجام داد.
تا اینكه آن دو نفر از آن جلسه بیرون آمدند و به هم می گفتند: نه، به خدا قسم! هیچ وقت، آنچه را گفت نمی پذیریم و تسلیم او نمی شویم، پس خداوند ای آیه را بر پیامبر(صلی الله علیه و آله)نازل فرمود: «وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیمانَ بَعْدَ تَوْكِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیكُمْ
ص: 479
كَفِیلًا»، به خاطر این گفتارشان كه: این دستور خداست یا پیامبر خدا؟ «إِنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ»، «وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ أَیمانَكُمْ دَخَلًا بَینَكُمْ»، تا ائمّه ای پاك تر از امامان شما باشند، زید گفت: عرض كردم: فدایتان شوم! ولی آن را ما به این صورت می خوانیم: «أَنْ تَكُونَ أُمَّةٌ هِی أَرْبى مِنْ أُمَّةٍ»، حضرت فرمودند: وای بر تو ای زید! اربی چیست؟ تا این كه، به خدا قسم! پاك تر از امامان شما باشد، «إِنَّما یبْلُوكُمُ اللَّهُ بِهِ»، یعنی به وسیلۀ علی(علیه السلام)، «وَ لَیبَینَنَّ لَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ ما كُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»، «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ یضِلُّ مَنْ یشاءُ وَ یهْدِی مَنْ یشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»، «وَ لا تَتَّخِذُوا أَیمانَكُمْ دَخَلًا بَینَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها»، یعنی پس از آنكه به علی(علیه السلام) به عنوان امیر المؤمنین سلام كردید، «وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ»، یعنی پس از آنكه از علی(علیه السلام) روی برگرداندید، «وَ لَكُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ». (حدیث ادامه دارد)
ص: 480
«اِنَّ هذَا الْقُرْءانَ یَهْدی لِلَّتی هِیَ اَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنینَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ الصّالِحاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا كَبیرًا»
این قرآن، به راهى كه استوارترین راه هاست، هدایت مى كند و به مؤمنانى كه اعمال صالح انجام مى دهند، بشارت مى دهد كه براى آنها پاداش بزرگى است.
1_ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَیابَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ»، قَالَ: یهْدِی إِلَى الْإِمَامِ.(1)
از علاء بن سیابه نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ این سخن خدای متعال: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ»، فرمودند: به سوى امام، راهنمایى مى كند.
2_ عَنِ الْفُضَیلِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ»، قَالَ:
ص: 481
یهْدِی إِلَى الْوَلَایةِ.(1)
از فضیل نقل است که گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ»، فرمودند: این قرآن، به سوی ولایت، هدایت می كند.
3_ معانی الاخبار: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمُقْرِی، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْمُقْرِی الْجُرْجَانِی، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَوْصِلِی بِبَغْدَادَ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَاصِمٍ الطَّرِیفِی، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبَّاسُ بْنُ یزِیدَ بْنِ الْحَسَنِ الْكَحَّالُ مَوْلَى زَیدِ بْنِ عَلِی، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی، قَالَ: حَدَّثَنِی مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)قَالَ: الْإِمَامُ مِنَّا لَا یكُونُ إِلَّا مَعْصُوماً، وَ لَیسَتِ الْعِصْمَةُ فِی ظَاهِرِ الْخِلْقَةِ، فَیعْرَفَ بِهَا وَ لِذَلِک لَا یكُونُ إِلَّا مَنْصُوصاً، فَقِیلَ لَهُ: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! فَمَا مَعْنَى الْمَعْصُومِ؟
فَقَالَ: هُوَ الْمُعْتَصِمُ بِحَبْلِ اللَّهِ، وَ حَبْلُ اللَّهِ هُوَ الْقُرْآنُ لَا یفْتَرِقَانِ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ وَ الْإِمَامُ یهْدِی إِلَى الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ یهْدِی إِلَى الْإِمَامِ، وَ ذَلِک قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ».(2)
از عبّاس كحّال غلام زید بن على نقل است كه گفت: پدرم برایم گفت: حضرت
ص: 482
موسى بن جعفر(علیهما السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از جدّشان(علیه السلام)، از امام سجّاد(علیه السلام) روایت كرده اند كه آن حضرت فرمودند: از ما خاندان جز معصوم، شخص دیگرى نمى تواند امام باشد، و عصمت صفتى نیست كه در ظاهر بدن باشد تا با چشم دیده شود و شناخته گردد، و به همین جهت نمی توان معصوم بودن كسى را تشخیص داد، مگر اینكه خداوند به وسیلۀ پیغمبرش آن را به صراحت بیان فرموده باشد.
شخصى عرض كرد: اى فرزند گرامى رسول خدا! معنى معصوم چیست؟ حضرت فرمودند: معصوم شخصى است كه به واسطۀ چنگ زدنش به ریسمان الهى و جدا نشدنش از آن، هرگز به گناهى آلوده نگردد، و رشتۀ محكم خدا قرآن است كه آن دو تا روز قیامت از یک دیگر جدا نگردند، و تا رستاخیز امام هدایت مى كند به قرآن، و قرآن راهنمائى مى نماید به امام، و این است فرمودۀ خدا: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ».
ص: 483
«... وَلا تُبَذِّرْ تَبْذیرًا»
و هرگز اسراف و تبذیر مكن.
1_ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ: «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً»، قَالَ: لَا تُبَذِّرُوا وَلَایةَ عَلِی(علیه السلام).(1)
از اسحاق بن عمار نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً»، فرمودند: ولایت حضرت علی(علیه السلام) را، اسراف نكنید.
2_ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، فِی قَوْلِهِ: «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً»، قَالَ: لَا تُبَذِّرْ فِی وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام).(2)
از اسحاق بن عمار نقل است كه در بارۀ فرمایش خداوند: «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً»، گفت: در ولایت و دوستی حضرت علی(علیه السلام)، زیاده روی و اسراف نكن.
ص: 484
«وَلا تَقْفُ ما لَیْسَ لَكَ بِه عِلْمٌ٭ۚ اِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ اُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْ-ݘُولًا»
از آنچه به آن آگاهى ندارى، پیروى مكن، چرا كه گوش و چشم و دل، همه مسئولند.
عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِی، قَالَ: حَدَّثَنِی سَیدِی عَلِی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی الرِّضَا(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ الرِّضَا(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، عَنِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِنَّ أَبَا بَكْرٍ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ، وَ إِنَّ عُمَرَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ، وَ إِنَّ عُثْمَانَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ الْفُؤَادِ.
قَالَ: فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ، دَخَلْتُ إِلَیهِ، وَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ، فَقُلْتُ لَهُ: یا أَبَتِ! سَمِعْتُک تَقُولُ فِی أَصْحَابِک هَؤُلَاءِ قَوْلًا، فَمَا هُوَ؟
فَقَالَ(صلی الله علیه و آله)نَعَمْ، ثُمَّ أَشَارَ إِلَیهِمْ، فَقَالَ: هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ، وَ سَیسْأَلُوَن عَنْ وَصِیی هَذَا، وَ أَشَارَ إِلَى عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِک كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا».
ثُمَّ قَالَ(صلی الله علیه و آله)وَ عِزَّةِ رَبِّی! إِنَّ جَمِیعَ أُمَّتِی لَمَوْقُوفُونَ یوْمَ الْقِیامَةِ، وَ مَسْئُولُونَ عَنْ
ص: 485
وَلَایتِهِ، وَ ذَلِک قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ»(1).(2)
از عبد العظیم بن عبد اللَّه حسنى نقل است كه گفت: آقایم امام هادى(علیه السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از أجدادشان(علیهما السلام)، از امام حسین(علیه السلام) روایت كردند كه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: همانا ابو بكر به منزلۀ گوش من، و عمر به منزلۀ چشم من، و عثمان به منزلۀ قلب من است.
امام حسین(علیه السلام) فرمودند: روز بعد، خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله)رسیدم، در حالی كه امیر المؤمنین(علیه السلام)، ابو بكر، عمر و عثمان، در محضر آن حضرت بودند، به آن بزرگوار گفتم: ای پدر جان! دیروز در مورد این اصحابتان، مطلبى فرمودید، مقصودتان چه بود؟
پس پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: آرى! آنگاه با دست مباركشان، به سوى آنها اشاره كردند و فرمودند: آنان گوش و چشم و دل هستند، به زودى از آنان، در بارۀ ولایت این وصى من، سؤال خواهد شد، و بعد به سوى حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام) اشاره كردند، و فرمودند: به راستى خداى عزّ و جلّ مى فرماید: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِک كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا»، سپس فرمودند: به عزّت پروردگارم سوگند! تمامى امّت من، در روز رستاخیز نگهداشته مى شوند، تا از ولایت و دوستى على(علیه السلام)، از ایشان پرسیده شود، و این همان فرموده خداى عزّ و جلّ است كه می فرماید: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ».
ص: 486
«اݗُنْظُرْ كَیْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْاَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطیعُونَ سَبیلًا»
ببین چگونه براى تو مثلها زدند! در نتیجه گمراه شدند، و نمى توانند راه حق را پیدا كنند.
تفسیر القمی: «انْظُرْ كَیفَ ضَرَبُوا لَک الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا»، قَالَ: إِلَى وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام)، وَ عَلِی(علیه السلام) هُوَ السَّبِیل.(1)
در تفسیر قمی روایت است كه امام محمّد باقر(علیه السلام)، در بارۀ آیۀ : «انْظُرْ كَیفَ ضَرَبُوا لَک الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا»، فرمودند: آنها دیگر نمی توانند راهی به ولایت حضرت على(علیه السلام) بیابند، و حضرت علی(علیه السلام)، همان راه هستند.
ص: 487
«وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَاَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِكَ وَرَجِلِكَ وَشارِكْهُمْ فِی الْاَمْوالِ وَالْاَوْلادِ وَعِدْهُمْ٭ۚ وَما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ اِلّا غُرُورًا»
هر كدام از آنها را مى توانى با صدایت تحریک كن! و لشكر سواره و پیاده ات را بر آنها گسیل دار! و در ثروت و فرزندانشان شركت جوى! و آنان را با وعده ها سرگرم كن! و شیطان جز به فریب و دورغ به آنان وعده نمی دهد.
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی، قَالَ: كُنَّا بِمِنًى مَعَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِذْ بَصُرْنَا بِرَجُلٍ سَاجِدٍ وَ رَاكِعٍ وَ مُتَضَرِّعٍ، فَقُلْنَا: یا رَسُولَ اللَّهِ! مَا أَحْسَنَ صَلَاتَهُ!
فَقَالَ(صلی الله علیه و آله)هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ أَبَاكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ، فَمَضَى إِلَیهِ عَلِی(علیه السلام) غَیرَ مُكْتَرِثٍ فَهَزَّهُ هَزَّةً أَدْخَلَ أَضْلَاعَهُ الْیمْنَى فِی الْیسْرَى وَ الْیسْرَى فِی الْیمْنَى، ثُمَّ قَالَ: لَأَقْتُلَنَّک إِنْ شَاءَ اللَّهُ!
فَقَالَ: لَنْ تَقْدِرَ عَلَى ذَلِک إِلَى أَجَلٍ مَعْلُومٍ مِنْ عِنْدِ رَبِّی، مَا لَک تُرِیدُ قَتْلِی؟ فَوَ اللَّهِ! مَا أَبْغَضَک أَحَدٌ إِلَّا سَبَقَتْ نُطْفَتِی إِلَى رَحِمِ أُمِّهِ قَبْلَ نُطْفَةِ أَبِیهِ، وَ لَقَدْ شَارَكْتُ مُبْغِضِیک فِی الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مُحْكَمِ كِتَابِهِ: «وَ شارِكْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ»، قَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)صَدَقَ، یا عَلِی! لَا یبْغِضُک مِنْ قُرَیشٍ إِلَّا سِفَاحِی، وَ لَا مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَّا یهُودِی، وَ لَا مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا دَعِی، وَ لَا مِنْ سَائِرِ النَّاسِ إِلَّا شَقِی، وَ لَا مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا سَلَقْلَقِیةٌ، وَ هِی الَّتِی تَحِیضُ مِنْ دُبُرِهَا، ثُمَّ أَطْرَقَ مَلِیاً، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ، فَقَالَ: مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ! اعْرِضُوا أَوْلَادَكُمْ عَلَى مَحَبَّةِ عَلِی.
قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: فَكُنَّا نَعْرِضُ حُبَّ عَلِی(علیه السلام) عَلَى أَوْلَادِنَا، فَمَنْ أَحَبَّ عَلِیاً
ص: 488
عَلِمْنَا أَنَّهُ مِنْ أَوْلَادِنَا وَ مَنْ أَبْغَضَ عَلِیاً انْتَفَینَا مِنْهُ.(1)
از جابر بن عبد اللَّه انصارى نقل است که گفت: در خدمت پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)در سرزمین منا بودیم، که پیرمردى را مشاهده كردیم كه در ركوع و سجده، تضرّع داشت.
گفتیم: ای رسول خدا! چقدر خوب نماز می خواند! حضرت فرمودند: این همان كسى است كه پدر شما را از بهشت خارج كرد.
حضرت على(علیه السلام) بى باكانه پیش او رفتند و چنان او را تكان دادند كه پهلوهایش درهم فرو رفت، سپس فرمودند: اگر خدا بخواهد ترا می كشم.
شیطان گفت: تا آن مهلتی كه در نزد پروردگارم تعیین شده نمی توانی، ترا چه شده كه می خواهى مرا بكشى؟ به خدا قسم! هیچ كس با تو دشمنى نمى ورزد مگر اینكه نطفۀ من قبل از نطفۀ پدرش با مادر او مى آمیزد، من با دشمنان تو در اموال و اولاد مشاركت می كنم، و این آیه در قرآن اشاره به همان است: «وَ شارِكْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ».
پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ای على! راست می گوید، از قریش كسى با تو دشمنى نمى ورزد مگر اینكه زنازاده باشد، و از انصار، مگر آنكه یهودى باشد، و از عرب، مگر آنكه پلید باشد، و از سایر مردم، مگر آنكه شقى باشد، و از زنان، مگر زنى كه از مقعد حیض مى بیند، بعد سرشان را به زیر انداختند، سپس سر برداشته فرمودند: ای گروه انصار! به فرزندان خود، محبّت على(علیه السلام) را عرضه بدارید.
جابر بن عبد اللَّه انصارى گفت: ما محبّت حضرت على(علیه السلام) را بر فرزندان خود عرضه می داشتیم، هر كه آن حضرت را دوست می داشت، مى فهمیدیم اولاد ما است، و هر كه با آن حضرت دشمنى می ورزید، او را از خود نمى دانستیم.
ص: 489
«یَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ اُناسٍ بِاِمامِهِمْ٭ۖ فَمَنْ اُوتِیَ كِتابَهُۥ بِیَمینِه فَاُولئِكَ یَقْرَءُونَ كِتابَهُمْ وَلا یُظْلَمُونَ فَتیلًا»
(به یاد آورید) روزى را كه هر گروهى را با پیشوایشان مى خوانیم! كسانى كه نامۀ عملشان به دست راستشان داده شود، آن را
مى خوانند و به قدر رشتۀ شكاف هستۀ خرمایى به آنان ستم نمى شود!
1_ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ أَمَرَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): بِالْمَسِیرِ إِلَى الْمَدَائِنِ مِنَ الْكُوفَةِ، فَسِرْنَا یوْمَ الْأَحَدِ وَ تَخَلَّفَ عَمْرُو بْنُ حُرَیثٍ فِی سَبْعَةِ نَفَرٍ، فَخَرَجُوا إِلَى مَكَانٍ بِالْحِیرَةِ یسَمَّى الْخَوَرْنَقَ، فَقَالُوا: نَتَنَزَّهُ فَإِذَا كَانَ یوْمُ الْأَرْبِعَاءِ، خَرَجْنَا فَلَحِقْنَا عَلِیاً(علیه السلام) قَبْلَ أَنْ یجْمَعَ، فَبَینَا هُمْ یتَغَدَّوْنَ إِذْ خَرَجَ عَلَیهِمْ ضَبٌّ فَصَادُوهُ، فَأَخَذَهُ عَمْرُو بْنُ حُرَیثٍ، فَنَصَبَ كَفَّهُ، فَقَالَ: بَایعُوا، هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ، فَبَایعَهُ السَّبْعَةُ وَ عَمْرٌو ثَامِنُهُمْ، وَ ارْتَحَلُوا لَیلَةَ الْأَرْبِعَاءِ، فَقَدِمُوا الْمَدَائِنَ یوْمَ الْجُمُعَةِ، وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) یخْطُبُ، وَ لَمْ یفَارِقْ بَعْضُهُمْ بَعْضاً كَانُوا جَمِیعاً، حَتَّى نَزَلُوا عَلَى بَابِ الْمَسْجِدِ، فَلَمَّا دَخَلُوا نَظَرَ إِلَیهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فَقَالَ: یا أَیهَا النَّاسُ! إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَسَرَّ إِلَی أَلْفَ حَدِیثٍ، فِی كُلِّ حَدِیثٍ أَلْفُ بَابٍ، لِكُلِّ بَابٍ أَلْفُ مِفْتَاحٍ، وَ إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ یقُولُ: «یوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»، وَ إِنِّی أُقْسِمُ لَكُمْ بِاللَّهِ! لَیبْعَثَنَّ یوْمَ الْقِیامَةِ ثَمَانِیةُ نَفَرٍ بِإِمَامِهِمْ، وَ هُوَ ضَبٌّ، وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُسَمِّیهُمْ فَعَلْتُ، قَالَ: فَلَوْ رَأَیتَ عَمْرَو بْنَ حُرَیثٍ سَقَطَ كَمَا تَسْقُطُ
ص: 490
السَّعَفَةُ وَجِیباً.(1)
از اصبغ بن نباته روایت است، كه حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) به ما امر فرمودند از كوفه به مدائن برویم، یک روز راه رفتیم، عمرو بن حریث همراه هفت نفر عقب ماندند، و به جایى در حیره به نام خورنق رفتند و گفتند: این جا گردش مى كنیم.
روز چهارشنبه ما به على(علیه السلام) ملحق شدیم قبل از آن كه آنها برسند، صبحگاهان آنها سوسمارى را دیدند و آن را كشتند، عمرو بن حریث دست سوسمار را گرفت و بالا آورد و گفت: بیعت كنید، این امیر المؤمنین است، آن هفت نفر با آن سوسمار، بیعت كردند، و عمرو هشتمین نفر بود، شب چهارشنبه به راه افتادند و روز جمعه به مدائن رسیدند، در حالى كه امیر المؤمنین(علیه السلام) در مسجد خطبه مى خواندند، آنها از همدیگر جدا نشدند و همگى به درِ مسجد آمدند، وقتى وارد مسجد شدند، امیر المؤمنین(علیه السلام) به آنها نگاهى کردند و فرمودند:
اى مردم! رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هزار راز به من گفتند كه در هر یک از آنها هزار درب و در هر درب، هزار كلید وجود دارد، و من شنیدم خداوند تبارک و تعالى فرمود: «یوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»، و من براى شما، به خدا سوگند مى خورم! كه روز قیامت هشت نفر از میان شما مبعوث مى شوند، در حالى كه امامشان سوسمار است، و اگر مى خواستم، نام آنها را برایتان مى گفتم.
ابن نباته گفت: باید چهرۀ عمرو بن حریث را مى دیدى، كه چگونه از ترس به خود مى لرزید.
ص: 491
2_ عَنْ جَابِرِ بْنِ یزِیدَ الْجُعْفِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: لَمَّا أُنْزِلَتْ: «یوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»، قَالَ الْمُسْلِمُونَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَسْتَ إِمَامَ النَّاسِ كُلِّهِمْ أَجْمَعِینَ؟
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَنَا رَسُولُ اللَّهِ إِلَى النَّاسِ أَجْمَعِینَ، وَ لَكِنْ سَیكُونُ بَعْدِی أَئِمَّةٌ عَلَى النَّاسِ مِنْ أَهْلِ بَیتِی مِنَ اللَّهِ، یقُومُونَ فِی النَّاسِ فَیكَذِّبُونَهُمْ وَ یظْلِمُونَهُمْ أَئِمَّةُ الْكُفْرِ وَ الضَّلَالِ وَ أَشْیا(علیهم السلام).
أَلَا فَمَنْ وَالاهُمْ وَ اتَّبَ(علیهم السلام) وَ صَدَّقَهُمْ، فَهُوَ مِنِّی وَ مَعِی وَ سَیلْقَانِی، أَلَا وَ مَنْ ظَلَمَهُمْ وَ أَعَانَ عَلَى ظُلْمِهِمْ وَ كَذَّبَهُمْ، فَلَیسَ مِنِّی وَ لَا مَعِی وَ أَنَا مِنْهُ بَرِی ءٌ.(1)
از جابر جعفى روایت است كه امام باقر(علیه السلام) فرمودند: وقتى آیۀ : «یوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»، نازل شد، مسلمانان گفتند: ای رسول خدا! مگر شما امام همۀ مردم نیستید؟
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: من پیامبر و فرستادۀ خدا به سوى همۀ مردم هستم، ولى بعد از من امامهائى از اهل بیتم براى مردم خواهند بود، از جانب خدا، كه در میان مردم بپا می خیزند، امّا آنها را تكذیب می كنند، و پیشوایان كفر و گمراهى و پیروانشان به آنها ستم روا می دارند.
هركس با آنها دوستى كند و ولایت آنها را بپذیرد و پیرو آنها باشد، او از من است، همراه من خواهد بود و مرا ملاقات خواهد كرد، امّا هركس به آنها ظلم كند و آنها را تكذیب نماید، از من و همراه من نخواهد بود و من از او بیزارم.
ص: 492
3_ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: أَنْتُمْ، وَ اللَّهِ! عَلَى دِینِ اللَّهِ، ثُمَّ تَلَا: «یوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»، ثُمَّ قَالَ: عَلِی(علیه السلام) إِمَامُنَا، وَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِمَامُنَا، كَمْ مِنْ إِمَامٍ یجِی ءُ یوْمَ الْقِیامَةِ یلْعَنُ أَصْحَابَهُ وَ یلْعَنُونَهُ، وَ نَحْنُ ذُرِّیةُ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)وَ أُمُّنَا فَاطِمَةُ(سلام الله علیها).(1)
از بشیر دهّان نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: به خدا سوگند! شما بر دین خدا هستید، سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «یوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»، سپس فرمودند: حضرت على(علیه السلام)، امام ماست، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هم امام ما هستند، چه بسیار پیشوایان و رهبرانى كه روز قیامت به صحراى محشر مى آیند و یاران خود را نفرین مى كنند و آنها هم به ایشان لعنت و نفرین مى گویند، ما نسل حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)هستیم، و حضرت فاطمه(سلام الله علیها)مادر ما هستند.
4_ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»، قَالَ: یدْعَى كُلُّ قَوْمٍ بِإِمَامِ زَمَانِهِمْ وَ كِتَابِ رَبِّهِمْ وَ سُنَّةِ نَبِیهِمْ.(2)
ص: 493
حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در بارۀ فرمایش پروردگار عزّ و جلّ: «یوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»، فرمودند: هر گروهى با امام زمانشان، و كتاب پروردگارشان، و سنّت پیامبرشان فرا خوانده می شوند.
ص: 494
«وَاِنْ كادُوا لیَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذی اَوْحَیْنا اِلَیْكَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُۥ٭ۖ وَاِذًا لَاتَّخَذُوكَ خَلیلًا»
نزدیک بود آنها تو را (با وسوسه هاى خود) از آنچه بر تو وحى كرده ایم بفریبند، تا غیر آن را به ما نسبت دهى و در آن صورت، تو را به دوستى خود برمی گزینند!
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَر(علیه السلام) قَالَ: «وَ إِنْ كادُوا لَیفْتِنُونَک عَنِ الَّذِی أَوْحَینا إِلَیكَ»، فِی عَلِی بنِ ابِی طَالِب(علیه السلام).(1)
ابو حمزه از امام محمّد باقر(علیه السلام) روایت كرده است كه حضرت فرمودند: آیۀ : «وَ إِنْ كادُوا لَیفْتِنُونَک عَنِ الَّذِی أَوْحَینا إِلَیكَ»، دربارۀ حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام)، نازل شده است.
2_ عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، قَالَ: كَانَ الْقَوْمُ قَدْ أَرَادُوا النَّبِی(صلی الله علیه و آله)لِیرِیبُوا رَأْیهُ فِی عَلِی(علیه السلام)، وَ لْیمْسِک عَنْهُ بَعْضَ الْإِمْسَاک، حَتَّى إِنَّ بَعْضَ نِسَائِهِ أَلَحَّ عَلَیهِ فِی ذَلِک، فَكَادَ یرْكَنُ إِلَیهِمْ بَعْضَ الرُّكُونِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إِنْ كادُوا لَیفْتِنُونَک عَنِ الَّذِی أَوْحَینا إِلَیک _ فِی عَلِی _ لِتَفْتَرِی عَلَینا غَیرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوک خَلِیلًا»، «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناک لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَیهِمْ شَیئاً
ص: 495
قَلِیلا».(1)
از عیسى بن داود نجّار نقل است که گفت: حضرت ابو الحسن موسى بن جعفر(علیهما السلام)، از پدرشان(علیه السلام) روایت كرده اند كه آن حضرت فرمودند: قریش مى خواستند پیامبر(صلی الله علیه و آله)را در رأى و نظرشان نسبت به حضرت على(علیه السلام)، دچار تردید و شک کنند، تا پیامبر(صلی الله علیه و آله)دست از حضرت على(علیه السلام) بردارند، و او را رها كنند، حتّى برخى از زنان حضرت، در این باره بسیار بر آن حضرت، اصرار ورزیدند، و نزدیک بود پیامبر(صلی الله علیه و آله)به آنها اعتماد كنند، كه خداوند این آیه را نازل كرد: «وَ إِنْ كادُوا لَیفْتِنُونَک عَنِ الَّذِی أَوْحَینا إِلَیک _ دربارۀ على(علیه السلام) _ لِتَفْتَرِی عَلَینا غَیرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوک خَلِیلًا»، «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناک لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَیهِمْ شَیئاً قَلِیلا».
توضیح: محمّد بن عباس گفته است: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)معصوم هستند، و این آیه هشدار و تحذیرى براى مؤمنان است، تا مبادا هیچگاه مؤمنى به مشركى اعتماد كند.
ص: 496
«وَقُلْ رَبِّ اَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْنی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لی مِنْ لَدُنْكَ سُلْطانًا نَصیرًا»
و بگو: «پروردگارا! مرا (در هر كار،) با صداقت وارد كن، و با صداقت خارج ساز! و از سوى خود، حجتى یارى كننده برایم قرار ده!»
عَنْ عَمْرِو بْنِ دِینَارٍ، عَنْ أَبِیهِ، وَ عَطَاءٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْک سُلْطاناً نَصِیراً»، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ اللَّهِ! لَقَدِ اسْتَجَابَ اللَّهُ لِنَبِینَا دُعَاءَهُ، فَأَعْطَاهُ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) سُلْطَاناً ینْصُرُهُ عَلَى أَعْدَائِهِ.(1)
از ابن عباس نقل است که دربارۀ آیۀ : «وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْک سُلْطاناً نَصِیراً»، گفت: به خدا سوگند! خداوند دعاى پیامبر(صلی الله علیه و آله)را مستجاب كرد، و حضرت علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) را به او عطا نمود، كه حجّتى بود كه پیامبر(صلی الله علیه و آله)را در برابر دشمنانش، یارى مى كرد.
ص: 497
«وَقُلْ جاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْباطِلُ٭ۚ اِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقًا»
و بگو: «حق آمد، و باطل نابود شد یقیناً باطل نابود شدنى است!»
عَنْ أَبِی هُرَیرَةَ، قَالَ: قَالَ لِی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: دَخَلْنَا مَعَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)مَكَّةَ وَ فِی الْبَیتِ وَ حَوْلَهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ صَنَماً، فَأَمَرَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فَأُلْقِیتْ كُلُّهَا لِوُجُوهِهَا، وَ كَانَ عَلَى الْبَیتِ صَنَمٌ طَوِیلٌ، یقَالُ لَهُ: «هُبَلُ»، فَنَظَرَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)إِلَى عَلِی(علیه السلام)، وَ قَالَ لَهُ: یا عَلِی! تَرْكَبُ عَلَی أَوْ أَرْكَبُ عَلَیک لِأُلْقِی هُبَلَ عَنْ ظَهْرِ الْكَعْبَةِ؟
قُلْتُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! بَلْ تَرْكَبُنِی فَلَمَّا جَلَسَ عَلَى ظَهْرِی لَمْ أَسْتَطِعْ حَمْلَهُ لِثِقَلِ الرِّسَالَةِ، قُلْتُ: یا رَسُولَ اللَّهِ! بَلْ أَرْكَبُک، فَضَحِک وَ نَزَلَ وَ طَأْطَأَ لِی ظَهْرَهُ، وَ اسْتَوَیتُ عَلَیهِ، فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ! لَوْ أَرَدْتُ أَنْ أُمْسِک السَّمَاءَ لَأَمْسَكْتُهَا بِیدِی، فَأَلْقَیتُ هُبَلَ عَنْ ظَهْرِ الْكَعْبَةِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى: «وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقا».(1)
ابو هریره گفت: جابر بن عبد اللّه انصارى به من گفت: به همراه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)وارد مكه شدیم در حالیكه در بیت خدا و اطراف آن سیصد و شصت بُت بود كه به جاى خدا آنها را عبادت مى كردند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)دستور دادند و من همۀ آنها را سرنگون كردم، و روى كعبه بُت درازى بود كه «هُبل» نام داشت، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به امیر المؤمنین علی(علیه السلام) نگاه كردند و به او گفتند: یا على! یا تو بر دوش من سوار شو یا من بر
ص: 498
دوش تو سوار شوم، تا هُبل را از كعبه برداریم؟
(على(علیه السلام) مى گوید) به ایشان گفتم: یا رسول اللّه! شما سوار شوید، و چون پیامبر بر پشت من نشستند به خاطر سنگینى رسالت نتوانستم ایشان را حمل كنم و گفتم: یا رسول اللّه! بگذارید من سوار شوم، پیامبر(صلی الله علیه و آله)خندیدند و پایین آمدند و پشت خود را به طرف من كردند و من بر آن قرار گرفتم، سوگند به كسى كه دانه را شكافت و انسان را آفرید! اگر مى خواستم آسمان را با دستانم لمس كنم مى توانستم، پس هُبَل را از پشت كعبه انداختم و خداوند این آیه را نازل كرد: «وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقا».
ص: 499
«وَلَقَدْ صَرَّفْنا لِلنّاسِ فی هذَا الْقُرْءانِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَاَبى اَكْثَرُ النّاسِ اِلّا كُفُورًا»
ما در این قرآن، براى مردم از هر چیز نمونه اى آوردیم، امّا بیشتر مردم (در برابر آن، از هر كارى) جز انكار، ابا داشتند!
1_ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیةِ هَكَذَا: «فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ _ بِوَلَایةِ عَلِی _ إِلَّا كُفُوراً».(1)
از ابو حمزه نقل است كه: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: جبرئیل(علیه السلام) این آیه را این چنین آورد: «فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ بِوَلَایةِ عَلِی إِلَّا كُفُوراً»، یعنى بیشتر مردم نسبت به ولایت حضرت علی(علیه السلام) كفر ورزیدند.
2_ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَأَبى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُوراً»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام).(2)
ص: 500
از جابر نقل است که گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «فَأَبى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُوراً»، فرمودند: این آیه در بارۀ ولایت حضرت علی(علیه السلام)، نازل شده است.
3_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «فَأَبى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُوراً»، قَالَ: بِوَلَایةِ عَلِی(علیه السلام) یوْمَ أَقَامَهُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)(1)
از ابو حمزه نقل است كه گفت: حضرت ابو جعفر محمد بن علىّ بن الحسین(علیهما السلام)، دربارۀ این سخن خدای متعال: «فَأَبى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُوراً»، فرمودند: یعنى به ولایت حضرت على(علیه السلام)، در آن روزى كه پیامبر(صلی الله علیه و آله)او را بلند كردند.
ص: 501
«... وَلا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ وَلا تُخافِتْ بِها وَابْتَغِ بَیْنَ ذلِكَ سَبیلًا»
و نمازت را زیاد بلند، یا خیلى آهسته نخوان و در میان آن دو، راهى (معتدل) انتخاب كن!
1_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیةِ فِی قَوْلِ اللَّهِ: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِک وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَینَ ذلِک سَبِیلًا»، قَالَ: لَا تَجْهَرْ بِوَلَایةِ عَلِی(علیه السلام)، فَهُوَ الصَّلَاةُ، وَ لَا بِمَا أَكْرَمْتُهُ بِهِ، حَتَّى آمُرَک بِهِ، وَ ذَلِک قَوْلُهُ: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ»، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ لا تُخافِتْ بِها»، فَإِنَّهُ یقُولُ: وَ لَا تَكْتُمْ ذَلِک عَلِیاً، یقُولُ: أَعْلِمْهُ مَا أَكْرَمْتُهُ بِهِ، فَأَمَّا قَوْلُهُ: «وَ ابْتَغِ بَینَ ذلِک سَبِیلًا»، یقُولُ: تَسْأَلُنِی أَنْ آذَنَ لَک أَنْ تَجْهَرَ بِأَمْرِ عَلِی بِوَلَایتِهِ، فَأَذِنَ لَهُ بِإِظْهَارِ ذَلِک یوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ، فَهُوَ قَوْلُهُ یوْمَئِذٍ: اللَّهُمَّ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ.(1)
از جابر نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) از تفسیر این آیه در فرمایش خداى تعالى: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِک وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَینَ ذلِک سَبِیلًا»، سؤال كردم، حضرت فرمودند: تفسیرش این است كه ولایت حضرت على(علیه السلام) را آشكار نكن، و این همان نماز است، و نیز آنچه كه ما به حضرت على(علیه السلام) اكرام كرده ایم، را آشكار نكن، تا زمانی كه تو را به آن، امر نماییم، و این معنی كلام خدا
ص: 502
است كه می فرماید: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ».
امّا این كه می فرماید: «وَ لا تُخافِتْ بِها»، یعنی این ولایت را از حضرت على(علیه السلام) پوشیده مدار، و این اكرامى كه ما به او كرده ایم را به او ا علام كن، و امّا مقصود از: «وَ ابْتَغِ بَینَ ذلِک سَبِیلًا»، این است كه از من بخواه تا به تو اجازه دهم كه امر ولایت حضرت على(علیه السلام) را آشكار نمایى، كه در روز غدیر خم خداوند این اجازه را به پیامبر(صلی الله علیه و آله)داد، و آن حضرت در آن روز به خداوند عرضه داشتند: خدایا! هر كس كه من مولای او هستم، پس این علی مولای اوست، خدایا! هر كس كه او را دوست بدارد، دوست بدار، و با دشمن او دشمنی نما.
2_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِک وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَینَ ذلِک سَبِیلًا»، قَالَ: تَفْسِیرُهَا وَ لَا تَجْهَرْ بِوَلَایةِ عَلِی، وَ لَا بِمَا أَكْرَمْتَهُ بِهِ، حَتَّى نَأْمُرَک بِذَلِک، «وَ لا تُخافِتْ بِها»، یعْنِی وَ لَا تَكْتُمْهَا عَلِیاً(علیه السلام) وَ أَعْلِمْهُ، وَ مَا أَكْرَمْتَهُ بِهِ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: «وَ ابْتَغِ بَینَ ذلِک سَبِیلًا»، فَإِنَّهُ یعْنِی اطْلُبْ إِلَی، وَ سَلْنِی أَنْ آذَنَ لَک أَنْ تَجْهَرَ بِوَلَایةِ عَلِی، وَ ادْعُ النَّاسَ إِلَیهَا، فَأَذِنَ لَهُ یوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ.(1)
از ابو جمزه ثمالی نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداى تعالى: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِک وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَینَ ذلِک سَبِیلًا»، سؤال كردم، حضرت فرمودند: تفسیرش این است كه ولایت على(علیه السلام) را آشكار مكن، و آنچه كه ما به على(علیه السلام) اكرام كرده ایم، را نیز آشكار مكن، تا زمانی كه تو را به اعلام آن، امر كنیم، و مقصود از: «وَ لا تُخافِتْ بِها»، این است كه این ولایت را ازعلى(علیه السلام)
ص: 503
پوشیده مدار، و این اكرامى كه ما به او كرده ایم را به او ا علام كن، و امّا مقصود از: «وَ ابْتَغِ بَینَ ذلِک سَبِیلًا»، این است كه از من بخواه و سؤال كن، تا به تو اجازه دهم كه ولایت على(علیه السلام) را آشكار نمایى، و مردم را به سوی او بخوانی، و حق تعالى این اجازه را به پیامبرش، در روز غدیر خم صادر فرمود.
ص: 504
سورۀ مبارکۀ کهف
«قَیِّمًا لِیُنْذِرَ بَاْسًا شَدیدًا مِنْ لَدُنْهُ وَیُبَشِّرَ الْمُؤْمِنینَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ الصّالِحاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا حَسَنًا»
كتابى استوار كه از سوى او عقوبتى سخت را هشدار دهد، و مؤمنانى را كه كارهاى شایسته انجام مى دهند، بشارت دهد كه پاداش نیكویى براى آنهاست.
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): «لِینْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ»، قَالَ: الْبَأْسُ الشَّدِیدُ عَلِی(علیه السلام) وَ هُوَ لَدُنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)قَاتَلَ مَعَهُ عَدُوَّهُ، فَذَلِک قَوْلُهُ: «لِینْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ».(1)
از ابوبصیر نقل است که گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «لِینْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ»، فرمودند: «البأس الشّدید»، حضرت علی(علیه السلام) هستند، که نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و همراه آن حضرت، با دشمن ایشان، می جنگید.
ص: 505
«وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ٭ۖ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْیَكْفُرْ٭ۚ اِنّا اَعْتَدْنا لِلظّالِمینَ نارًا اَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها٭ۚ وَاِنْ یَسْتَغیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ٭ۚ بِئْسَ الشَّرابُ وَساءَتْ مُرْتَفَقًا»
بگو: «این حقّ است از سوى پروردگارتان! هر كس مى خواهد ایمان بیاورد، و هر كس میخواهد كافر گردد!» ما براى ستمگران آتشى آماده كردیم كه سراپرده اش آنان را از هر سو احاطه كرده است! و اگر تقاضاى آب كنند، آبى براى آنان می آورند كه همچون فلز گداخته صورتها را بریان مى كند! چه بد نوشیدنى، و چه بد محل اجتماعى است!
1_ عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَر(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ»، فِی وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام)، «فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیكْفُرْ»، قَالَ: وَ قَرَأَ إِلَى قَوْلِهِ: «أَحْسَنَ عَمَلًا»،(1) ثُمَّ قَالَ: قِیلَ لِلنَّبِی(صلی الله علیه و آله)«فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ»،(2) فِی أَمْرِ عَلِی(علیه السلام) فَإِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّک، «فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیكْفُرْ»، فَجَعَلَ اللَّهُ تَرْكَهُ مَعْصِیةً وَ كُفْراً، قَالَ: ثُمَّ قَرَأَ: «إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ _ لآِلِ مُحَمَّدٍ _ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها»، ثُمَّ قَرَأَ: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا»، یعْنِی بِهِمْ آلَ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام).(3)
ص: 506
از عیسى بن داود نقل است كه گفت: حضرت ابا الحسن موسى بن جعفر(علیهما السلام)از پدرشان حضرت صادق(علیه السلام) روایت كردند كه آن حضرت در بارۀ آیۀ : «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ»، فرمودند: در بارۀ ولایت حضرت علی(علیه السلام) است، «فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیكْفُرْ»، و خواندند آیه را تا رسیدند به این قسمت: «أَحْسَنَ عَمَلًا»، آنگاه بیان نمودند كه خداوند به پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمود: «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ»، آشكارا بیان كن مسألۀ ولایت علی(علیه السلام) را، این است حق از جانب خدا، هر كه می خواهد، بپذیرد، و هر كه مایل نیست، نپذیرد.
خداوند ترک ولایت حضرت علی(علیه السلام) را، معصیت و كفر قرار داده، بعد خواندند: «إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ»، ما آماده كرده ایم براى ستمگران آل محمّد(علیهما السلام)، «ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها»، سپس خواندند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا»، منظور آل محمّد(علیهما السلام)، هستند.
2_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیةِ هَكَذَا: «فَأَبى أَكْثَرُ النَّاسِ _ بِوَلَایةِ عَلِی _ إِلَّا كُفُوراً»،(1) قَالَ: وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) بِهَذِهِ الْآیةِ هَكَذَا: «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ _ فِی وَلَایةِ عَلِی _ فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ _ آلَ مُحَمَّدٍ _ ناراً».(2)
ص: 507
از ابو حمزه نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: جبرئیل(علیه السلام) این آیه را اینچنین فرود آورد كه: «پس بیشتر مردم _ از ولایت على(علیه السلام) _ سرباز زدند و نخواستند، مگر ناسپاسى كردن را كه آن انكار حق است»، و همچنین جبرئیل(علیه السلام) این آیه را هم، این چنین آورده: «و بگو حق از جانب پروردگار شما است، در بارۀ علی(علیه السلام)، هر كه مایل است ایمان آورد، و هر كه می خواهد انكار كند و كافر شود، كه ما براى ستمگران در حق آل محمّد، آتشى آماده كرده ایم».
ص: 508
«قالَ لَهُۥ صاحِبُهُۥ وَهُوَ یُحاوِرُهُۥ اَكَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَكَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوّىكَ رَجُلًا»
دوست (با ایمان) وى- در حالى كه با او گفتگو مى كرد- گفت: «آیا به خدایى كه تو را از خاک، و سپس از نطفه آفرید، و پس از آن تو را مرد كاملى قرار داد، كافر شدى؟!
1_ عَن أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصادق(علیه السلام) قَالَ: لَمَّا اسْتُخْلِفَ أَبُو بَكْرٍ، أَقْبَلَ عُمَرُ عَلَى عَلِی(علیه السلام)، فَقَالَ: أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَبَا بَكْرٍ قَدِ اسْتُخْلِفَ؟ قَالَ عَلِی(علیه السلام): فَمَنْ جَعَلَهُ كَذَلِكَ؟ قَالَ: الْمُسْلِمُونَ رَضُوا بِذَلِک، فَقَالَ عَلِی(علیه السلام): وَ اللَّهِ! لَأَسْرَعَ مَا خَالَفُوا رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ نَقَضُوا عَهْدَهُ وَ لَقَدْ سَمَّوْهُ بِغَیرِ اسْمِهِ، وَ اللَّهِ! مَا اسْتَخْلَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ عُمَرُ: كَذَبْتَ فَعَلَ اللَّهُ بِک وَ فَعَلَ.
فَقَالَ عَلِی(علیهما السلام): إِنْ شِئْتَ أَنْ أُرِیک بُرْهَاناً عَلَى ذَلِک فَعَلْتُ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: مَا تَزَالُ تَكْذِبُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی حَیاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ، فَقَالَ عَلِی(علیهما السلام): انْطَلِقْ بِنَا لِنَعْلَمَ أَینَا الْكَذَّابُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی حَیاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ؟
فَانْطَلَقَ مَعَهُ حَتَّى أَتَى إِلَى الْقَبْرِ، فَإِذَا كَفٌّ فِیهَا مَكْتُوبٌ: أَ كَفَرْتَ یا عُمَرُ بِالَّذِی خَلَقَک مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاک رَجُلًا؟ فَقَالَ لَهُ عَلِی(علیه السلام): أَ رَضِیتَ وَ اللَّهِ لَقَدْ جَحَدْتَ اللَّهَ فِی حَیاتِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ.(1)
ص: 509
از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت است كه فرمودند: وقتی كه ابوبكر به خلافت رسید، عمر با حضرت علی(علیه السلام) برخورد کرد و گفت: ای علی! آیا خبر دارید كه ابوبكر به خلافت رسید؟ حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: چه كسی او را به خلافت رساند؟
عمر گفت: مسلمانان او را انتخاب كردند.
حضرت فرمودند: چه قدر زود با رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به مخالفت پرداختند، و پیمانی كه با او بسته بودند را نقض كردند، و عنوانی غیر عنوان خودش را به او دادند، به خدا قسم! او خلیفۀ رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نیست.
عمر گفت: تو دروغ می گویی، خدا جزای تو را بدهد.
حضرت فرمودند: اگر بخواهی به تو دلیلی نشان دهم كه ثابت شود حکومت ابوبکر، منفور پیامبر(صلی الله علیه و آله)است؟
عمر گفت: تو همیشه در زمان حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله)به ایشان دروغ می بستی، هم اکنون هم بعد از وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)به وی تهمت می زنی.
حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: بیا برویم تا به تو ثابت شود كه كدام یک از ما به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)در حیات و بعد از وفاتش، دروغ بسته است؟
حضرت او را کنار قبر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آوردند، ناگهان عمر مشاهده کرد روی قبر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)دستی ظاهر شده که بر کف آن دست نوشته بود: ای عمر! آیا کافر شدی به خدایی که تو را از خاک آفرید، سپس از نطفه به وجودت آورد و پس از آن، تو را به صورت مردی ساخت؟
حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: به خدا قسم! تو کسی هستی کهدر زمان حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)منکر نبوّت او بودی، تا چه رسد به بعد از وفات آن حضرت.
ص: 510
2_ مَنَاقِبُ إِسْحَاقَ الْعَدْلِ: أَنَّهُ كَانَ فِی خِلَافَةِ هِشَامٍ، خَطِیبٌ یلْعَنُ عَلِیاً(علیه السلام) عَلَى الْمِنْبَرِ، قَالَ: فَخَرَجَتْ كَفٌّ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یرَى الْكَفُّ وَ لَا یرَى الذِّرَاعُ عَاقِدَةً عَلَى ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ، وَ إِذَا كَلَامٌ مِنْ قَبْرِ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)وَیلَک مِنْ أُمَوِی أَ كَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَک مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاک رَجُلًا، وَ أَلْقَتْ مَا فِیهَا، وَ إِذَا دُخَانٌ أَزْرَقُ، قَالَ: فَمَا نَزَلَ عَنْ مِنْبَرِهِ إِلَّا وَ هُوَ أَعْمَى یقَادُ، قَالَ: وَ مَا مَضَتْ لَهُ ثَلَاثَةُ أَیامٍ حَتَّى مَاتَ.(1)
از اسحاق عدل نقل شده که گوید: در زمان حكومت هشام بن عبدالملک خطیبی بود که همیشه بر بالای منبر، حضرت علی(علیه السلام) را لعن می كرد. پس روزی چون آن حضرت را لعن نمود، دستی از قبر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بیرون آمد كه بازویش معلوم نبود، دستی كه مشخص بود متعلق به فردی شصت و سه ساله است.
پس صدایی از قبر مطهّر به گوش رسید، كه به آن خطیب می گفت: وای بر تو! ای امویّ! آیا به خدایی که تو را از خاک آفرید و از نطفه ای تو را به انسانی تبدیل نمود، کافر شدی؟ و سپس دود سیاهی از آن دست به آن خطیب فرستاده شد، و او از منبر پایین نیامد، جز آن که نابینا شد، و پس از سه روز به هلاکت رسید.
3_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: لَمَّا أُخْرِجَ بِعَلِی(علیه السلام) مُلَبَّباً، وَقَفَ عِنْدَ قَبْرِ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)قَالَ: یا «ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ كادُوا یقْتُلُونَنِی»،(2) قَالَ: فَخَرَجَتْیدٌ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یعْرِفُونَ أَنَّهَا یدُهُ وَ صَوْتٌ یعْرِفُونَ أَنَّهَا صَوْتُهُ
ص: 511
نَحْوَ أَبِی بَكْرٍ: «أَ كَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَک مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاک رَجُلًا».(1)
از عبد الله بن سلیمان نقل است كه حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: آن زمانی كه گریبان حضرت على(علیه السلام) را گرفتند و براى بیعت با ابوبكر از خانه خارج كردند، آن حضرت كنار قبر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)ایستادند و گفتند: اى پسر عمو! همانا این قوم مرا ضعیف گردانیدند، و نزدیک بود كه مرا به قتل برسانند.
پس در این هنگام دستى از قبر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بیرون آمد، كه همۀ شاهدان دست پیامبر(صلی الله علیه و آله)را شناختند، و با صدایى كه همه دانستند صداى آن حضرت است ابوبكر را مخاطب قرار داده فرمودند: آیا كافر شدى به آن خداوندى كه تو را از خاک خلق كرده است، سپس از نطفه، پس تو را مردى گردانیده است.
ص: 512
«هُنالِكَ الْوَلایَةُ لِلّهِ الْحَقِّ٭ۚ هُوَ خَیْرٌ ثَوابًا وَخَیْرٌ عُقْبًا»
در آنجا ثابت شد كه ولایت از آنِ خداوند بر حق است! اوست كه برترین ثواب، و بهترین عاقبت را (براى مطیعان) دارد!
1_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «هُنالِک الْوَلایةُ لِلَّهِ الْحَقِ»، قَالَ: وَلَایةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از عبد الرحمان بن كثیر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خداى متعال: «هُنالِک الْوَلایةُ لِلَّهِ الْحَقِّ»، سؤال كردم، حضرت فرمودند: مقصود از آن، ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) است.
2_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «هُنالِک الْوَلایةُ لِلَّهِ الْحَقِ»، قَالَ: تِلْک وَلَایةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، الَّتِی لَمْ یبْعَثْ نَبِی قَطُّ إِلَّا بِهَا.(2)
از ابو حمزه ثمالى نقل است كه گفت: حضرت ابو جعفر محمد بن علىّ(علیهما السلام)در
ص: 513
تفسیر و شرح آیۀ شریفۀ : «هُنالِک الْوَلایةُ لِلَّهِ الْحَقِ»، فرمودند: منظور از ولایت در این آیۀ شریفه، ولایت امیر المؤمنین على(علیه السلام) است، و هیچ پیامبرى مبعوث نشد، مگر به ولایت حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام).
3_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: قَوْلُهُ تَعَالَى: «هُنالِک الْوَلایةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیرٌ ثَواباً وَ خَیرٌ عُقْباً»، قَالَ: هِی وَلَایةُ عَلِی(علیه السلام)، هِی خَیرٌ ثَوَاباً وَ خَیرٌ عُقْباً.(1)
از ابو حمزۀ ثمالی نقل است كه گفت: به حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) عرض كردم: مقصود از آیۀ : «هُنالِک الْوَلایةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیرٌ ثَواباً وَ خَیرٌ عُقْباً»، چیست؟ حضرت فرمودند: آن، ولایت حضرت علی(علیه السلام) است، كه بهترین پاداش و بهترین عاقبت را دارد.
ص: 514
«... وَالْباقِیاتُ الصّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوابًا وَخَیْرٌ اَمَلًا»
و اعمال صالح كه (تا قیامت) باقى است، نزد پروردگارت از جهت پاداش بهتر، و از لحاظ امید داشتن به آنها نیكوتر است.
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْجُعْفِی، قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ عَمِّی الْحُصَینُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فَسَلَّمَ عَلَیهِ فَرَدَّ عَلَیهِ السَّلَامَ وَ أَدْنَاهُ، وَ قَالَ: ابْنُ مَنْ هَذَا مَعَكَ؟ قَالَ: ابْنُ أَخِی إِسْمَاعِیلَ، قَالَ: رَحِمَهُ اللَّهُ، وَ تَجَاوَزَ عَنْ سَیئِ عَمَلِهِ، كَیفَ مُخَلِّفُوهُ؟ قَالَ: نَحْنُ جَمِیعاً بِخَیرٍ، مَا أَبْقَى اللَّهُ لَنَا مَوَدَّتَكُمْ، قَالَ: یا حُصَینُ! لَا تَسْتَصْغِرْ مَوَدَّتَنَا، فَإِنَّهَا مِنَ الْبَاقِیاتِ الصَّالِحَاتِ، فَقَالَ: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! مَا أَسْتَصْغِرُهَا، وَ لَكِنْ أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَیهَا، لِقَوْلِهِمْ(علیهما السلام): مَنْ حَمِدَ فَلْیقُلْ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى أَوَّلِ النِّعَمِ، قِیلَ: وَ مَا أَوَّلُ النِّعَمِ؟ قَالَ: وَلَایتُنَا أَهْلَ الْبَیتِ.(1)
از محمد بن اسماعیل بن عبد الرحمن جعفى نقل است كه گفت: من و عمویم حصین بن عبد الرحمن خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) رسیدیم، پس عمویم به امام سلام كرد، و امام(علیه السلام) جوابش را دادند، و او را نزدیک خود نشاندند، و فرمودند: این كسی كه همراه تو است، پسر كیست؟
او گفت: این پسر برادرم، اسماعیل است، حضرت فرمودند: خداوند اسماعیل را
ص: 515
رحمت كند، و از كردار بدش درگذرد، حال بازماندگانش چطور است؟
عمویم گفت: ما همه حالمان خوب است، تا وقتى كه خداوند مودّت و ولایت شما را برای ما نگه دارد، حضرت فرمودند: ای حصین! مودّت و محبّت ما را كوچک مشمار، كه آن از باقیات الصالحات است.
عرض كرد: ای پسر رسول خدا! من آن را كوچک نمى شمارم، بلكه خداوند را بر این نعمت سپاسگزارم، چون از پدران شما نقل شده است: هر كه بخواهد شكر خدا را به جای آورد و او را سپاس گوید، پس باید بگوید: سپاس خدای عزّ و جلّ را به خاطر اولّین نعمت ها، گفته شد: اولّین نعمت ها چیست؟ فرمودند: ولایت ما اهل بیت(علیهم السلام)است.
ص: 516
«وَاَمّا مَنْ ءامَنَ وَعَمِلَ صالِحًا فَلَهُۥ جَزاءً نِ الْحُسْنى٭ۖ وَسَنَقُولُ لَهُۥ مِنْ اَمْرِنا یُسْرًا»
و اما هر كه ایمان آورده و كار شایسته انجام داده است، پس بهترین پاداش براى اوست، و ما هم از سوى خود تكلیفى آسان به او خواهیم داد.
قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِی بْنِ عَاصِمٍ، عَنْ هَیثَمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: حَدَّثَنَا مَوْلَای عَلِی بْنُ مُوسَى(علیهما السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَتَانِی جَبْرَئِیلُ عَنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ هُوَ یقُولُ: رَبِّی یقْرِئُک السَّلَامَ، وَ یقُولُ لَكَ: یا مُحَمَّدُ! بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ، الَّذِینَ یعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ، وَ یؤْمِنُونَ بِک وَ بِأَهْلِ بَیتِک، بِالْجَنَّةِ، وَ لَهُمْ عِنْدِی جَزَاءً الْحُسْنَى، یدْخُلُونَ (1) الْجَنَّةَ.(2)
محمد بن عباس، از حسن بن علی بن عاصم، از هیثم بن عبد الله روایت نموده كه او گفت: مولایم امام رضا(علیه السلام) از پدر بزرگوارشان(علیه السلام)، از پدرانشان(علیهما السلام)، از امیر المؤمنین(علیه السلام) روایت نموده كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند:
جبرئیل(علیه السلام) از سوى خداوند نزد من آمد و گفت: خداوند تو را سلام مى رساند و مى فرماید: ای محمد! مؤمنان را به بهشت بشارت بده،كسانى كه كار نیک انجام
ص: 517
مى دهند و به تو و اهل بیت تو ایمان آورده اند، به درستى كه براى ایشان در نزد من پاداش نیكویی است، و به زودى وارد بهشت مى شوند.
نكته: البته در بعضی از كتب، به این حدیث عبارت زیر اضافه شده است:
أی: جزاء الحسنى، و هی ولایة أهل البیت(علیهم السلام)دخول الجنّة و الخلود فیها فی جوارهم صلوات اللّه علیهم.(1)
یعنی: پاداش نیک همان ولایت اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین، و ورود به بهشت و ماندن در جوارشان برای همیشه است.
ص: 518
«اݗَلَّذینَ كانَتْ اَعْیُنُهُمْ فی غِطاءٍ عَنْ ذِكْری وَكانُوا لا یَسْتَطیعُونَ سَمْعًا»
همان كسانى كه چشمان (بصیرت) شان از یاد من در پرده بود، و توانایى شنیدن (حق) نداشتند.
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: «إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ»،(1) قَالَ: یعْنِی فِی الْخَلْقِ أَنَّهُ مِثْلُهُمْ مَخْلُوقٌ، «یوحى إِلَی _ إِلَى قَوْلِهِ _ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»،(2) قَالَ: لَا یتَّخِذْ مَعَ وَلَایةِ آلِ مُحَمَّدِ(علیهم السلام)وَلَایةَ غَیرِهِمْ، وَ وَلَایتُهُمُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ، فَمَنْ أَشْرَک بِعِبَادَةِ رَبِّهِ، فَقَدْ أَشْرَک بِوَلَایتِنَا وَ كَفَرَ بِهَا، وَ جَحَدَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) حَقَّهُ وَ وَلَایتَهُ، قُلْتُ: قَوْلُهُ: «الَّذِینَ كانَتْ أَعْینُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِكْرِی»، قَالَ: یعْنِی بِالذِّكْرِ وَلَایةَ عَلِی(علیه السلام) وَ هُوَ قَوْلُهُ: «ذِكْرِی»، قُلْتُ: قَوْلُهُ: «لا یسْتَطِیعُونَ سَمْعاً»، قَالَ: كَانُوا لَا یسْتَطِیعُونَ إِذَا ذُكِرَ عَلِی(علیه السلام) عِنْدَهُمْ أَنْ یسْمَعُوا ذِكْرَهُ، لِشِدَّةِ بُغْضٍ لَهُ، وَ عَدَاوَةٍ مِنْهُمْ لَهُ، وَ لِأَهْلِ بَیتِهِ، قُلْتُ: قَوْلُهُ: «أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ كَفَرُوا أَنْ یتَّخِذُوا عِبادِی مِنْ دُونِی أَوْلِیاءَ إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِینَ نُزُلًا»،(3) قَالَ(علیه السلام): یعْنِیهِمَا وَ أَشْیا(علیهم السلام)ا، الَّذَینِ اتَّخَذُوهُمَا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ، وَ كَانُوا یرَوْنَ أَنَّهُمْ بِحُبِّهِمْ إِیاهُمَا، أَنَّهُمَا ینْجِیانِهِمْ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ، وَ كَانُوا بِحُبِّهِمَا كَافِرِینَ، قُلْتُ: قَوْلُهُ: «إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِینَ نُزُلًا»، أَی مَنْزِلًا فَهِی لَهُمَا وَ لِأَشْیا(علیهم السلام)ا، عَتِیدَةٌ عِنْدَ اللَّهِ، قُلْتُ: قَوْلُهُ: «نُزُلًا»، قَالَ: مَأْوَى وَ مَنْزِلًا.(4)
ص: 519
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ»، فرمودند: یعنى من از جهت خلق و آفرینش مثل شما هستم، «یوحى إِلَی أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ كانَ یرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یشْرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»، یعنی با ولایت آل محمّد(علیهم السلام)ولایت دیگرى را نپذیرید، ولایت این خاندان عمل صالح است، هر كس شریک براى عبادت خدا بگیرد، شریک براى ولایت ما گرفته، و كافر شده، و منكر حق امیر المؤمنین(علیه السلام) و ولایت اوست.
گفتم: «الَّذِینَ كانَتْ أَعْینُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِكْرِی»، فرمودند: منظور از «ذكر»، ولایت حضرت علی(علیه السلام) است، گفتم: «لا یسْتَطِیعُونَ سَمْعاً»، فرمودند: وقتى در نزد آنها، سخن از حضرت علی(علیه السلام) به میان می آمد، تاب شنیدن آن را نداشتند، به خاطر شدّت كینه و دشمنى با او و خاندانش.
گفتم: «أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ كَفَرُوا أَنْ یتَّخِذُوا عِبادِی مِنْ دُونِی أَوْلِیاءَ إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِینَ نُزُلًا»، فرمودند: منظور از این آیه، آن دو نفر و پیروان آنها است، كسانی كه به جای سرپرستی خداوند، سرپرستی آن دو را در قبول كردند، و گمان می كردند كه دوست داشتن آن دو، سبب نجاتشان مى شود، در حالی كه دوستی آنان نسبت به آن دو نفر، موجب كفرشان شده است.
گفتم: «إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِینَ نُزُلًا»، فرمودند: یعنى جهنم را منزلگاه آن دو نفر و پیروانشان، قرار دادیم، پرسیدم «نزلا»، یعنى چه؟ حضرت فرمودند: منزل و جایگاه.
2_ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِی، قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِی بْنَ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ...
سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
ص: 520
فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «الَّذِینَ كانَتْ أَعْینُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِكْرِی وَ كانُوا لا یسْتَطِیعُونَ سَمْعاً»، فَقَالَ(علیه السلام): إِنَّ غِطَاءَ الْعَینِ لَا یمْنَعُ مِنَ الذِّكْرِ، وَ الذِّكْرُ لَا یرَى بِالْعَینِ، وَ لَكِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ شَبَّهَ الْكَافِرِینَ بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) بِالْعُمْیانِ، لِأَنَّهُمْ كَانُوا یسْتَثْقِلُونَ قَوْلَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)فِیهِ، فَلَا یسْتَطِیعُونَ لَهُ سَمْعاً، فَقَالَ الْمَأْمُونُ: فَرَّجْتَ عَنِّی فَرَّجَ اللَّهُ عَنْكَ.(1)
از ابا صلت، عبد السلام بن صالح هروى نقل است كه گفت: مأمون از حضرت على بن موسى الرضا(علیه السلام) در بارۀ آیاتی از قرآن كریم سؤالاتی نمود ...
تا اینكه به این قسمت رسید:
مأمون گفت: حال در بارۀ این آیه برایم بگویید: «الَّذِینَ كانَتْ أَعْینُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِكْرِی وَ كانُوا لا یسْتَطِیعُونَ سَمْعاً»، (كسانى كه چشمهایشان از (دیدن) یاد من در پرده و پوشش بود (و از یاد من غافل بودند) و توانایى شنیدن هم نداشتند.
پس حضرت فرمودند: پردۀ (مقابل چشم) از یاد و توجّه قلبى ممانعت نمى كند، و یاد و توجّه با چشم دیده نمى شود، و لیكن خداوند، كسانى كه ولایت حضرت علىّ بن أبى طالب(علیه السلام) را قبول ندارند، به افراد نابینا تشبیه نموده است، چون گفتار پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)برای آنها سنگین و دشوار مى آمد و نمى توانستند به آن سخنان گوش فرا دهند. مأمون گفت: خاطرم را آسوده نمودى، خداوند آسوده خاطرتنماید!
ص: 521
«قُلْ اِنَّما اَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ یُوحى اِلَیَّ اَنَّما اِلهُكُمْ اِلهٌ واحِدٌ٭ۖ فَمَنْ كانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّه فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحًا وَلا یُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّه اَحَدًا»
بگو: «من فقط بشرى هستم مثل شما (امتیازم این است كه) به من وحى مى شود كه تنها معبودتان معبود یگانه است پس هر كه به لقاى پروردگارش امید دارد، باید كارى شایسته انجام دهد، و هیچ كس را در عبادت پروردگارش شریک نكند!
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ: «إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ»، یعْنِی فِی الْخَلْقِ أَنَّهُ مِثْلُهُمْ مَخْلُوقٌ، «یوحى إِلَی أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ كانَ یرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یشْرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»، قَالَ: لَا یتَّخِذْ مَعَ وَلَایةِ آلِ مُحَمَّدٍ(علیهم السلام)غَیرَهُمْ، وَلَایتُهُمُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ، فَمَنْ أَشْرَک بِعِبَادَةِ رَبِّهِ فَقَدْ أَشْرَک بِوَلَایتِنَا، وَ كَفَرَ بِهَا، وَ جَحَدَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) حَقَّهُ وَ وَلَایتَهُ.(الحدیث)(1)
از ابی بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای متعال: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُم»، فرمودند: یعنی در خلقت مثل شماست، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)مثل شما خلق شده اند، «یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَد»، فرمودند: با ولایت
ص: 522
خاندان حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)ولایت غیر ایشان را شریک نکنید، و عمل صالح، همان ولایت خاندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله)است، هر کس در عبادت خداوند، کسی را شریک قرار دهد، به ولایت ما، شرک ورزیده، و به ولایت ما کافر شده، و به امیرالمؤمنین(علیه السلام) جفا نموده، و به ولایتش کافر گشته است.
2_ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: «فَلْیعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یشْرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»، قَالَ: الْعَمَلُ الصَّالِحُ، الْمَعْرِفَةُ بِالْأَئِمَّةِ(علیهما السلام)، «وَ لا یشْرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»، التَّسْلِیمُ لِعَلِی(علیه السلام)، لَا یشْرِک مَعَهُ فِی الْخِلَافَةِ مَنْ لَیسَ لَهُ ذَلِک وَ لَا هُوَ مِنْ أَهْلِهِ.(1)
از سماعه بن مهران نقل است كه گفت: از امام جعفر صادق(علیه السلام) در مورد آیۀ : «فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً»، پرسیدم، حضرت فرمودند: مقصود از عمل صالح، شناخت ائمّه(علیهم السلام)است، «وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَد»، یعنی تسلیم شدن به ولایت حضرت علی(علیه السلام)، و این که در خلافت، شخصی را که شایستۀ خلافت نیست، با آن حضرت شریک نگرداند.
ص: 523
«وَاِنّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائی وَكانَتِ امْرَاَتی عاقِرًا فَهَبْ لی مِنْ لَدُنْكَ وَلِیًّا»
و من از بستگانم، پس از خودم، بیمناكم و (از طرفى) همسرم نازا و عقیم است، تو از نزد خود جانشینى به من ببخش.
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِی یوْماً قَاعِداً حَتَّى أَتَى رَجُلٌ، فَوَقَفَ بِهِ، قَالَ: أَ فِیكُمْ بَاقِرُ الْعِلْمِ وَ رَئِیسُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی(علیهما السلام)؟ قِیلَ لَهُ: نَعَمْ، فَجَلَسَ طَوِیلًا، ثُمَّ قَامَ إِلَیهِ، فَقَالَ: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فِی قِصَّةِ زَكَرِیا: «وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِی مِنْ وَرائِی وَ كانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً»، قَالَ: نِعْمَ الْمَوَالِی بَنُو الْعَمِّ، وَ أَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یهَبَ لَهُ وَلِیاً مِنْ صُلْبِهِ، وَ ذَلِک أَنَّهُ فِیمَا كَانَ عَلِمَ مِنْ فَضْلِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: یا رَبِّ! أَ مَعَ مَا شَرَّفْتَ مُحَمَّداً وَ كَرَّمْتَهُ وَ رَفَعْتَ ذِكْرَهُ، حَتَّى قَرَنْتَهُ بِذِكْرِک، فَمَا یمْنَعُک یا سَیدِی أَنْ تَهَبَ لَهُ ذُرِّیةً مِنْ صُلْبِهِ فَیكُونَ فِیهَا النُّبُوَّةُ؟ قَالَ: یا زَكَرِیا! قَدْ فَعَلْتُ ذَلِک بِمُحَمَّدٍ وَ لَا نُبُوَّةَ بَعْدَهُ وَ هُوَ خَاتَمُ الْأَنْبِیاءِ، وَ لَكِنَّ الْإِمَامَةَ لِابْنِ عَمِّهِ وَ أَخِیهِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ بَعْدِهِ، وَ أَخْرَجْتُ الذُّرِّیةَ مِنْ صُلْبِ عَلِی إِلَى بَطْنِ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ، وَ صَیرْتُ بَعْضَهَا مِنْ بَعْضٍ، فَخَرَجَتْ مِنْهُ الْأَئِمَّةُ حُجَجِی عَلَى خَلْقِی، وَ إِنِّی مُخْرِجٌ مِنْ صُلْبِک وَلَداً یرِثُک وَ یرِثُ مِنْ آلِ یعْقُوبَ، فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ یحْیى(علیه السلام).(1)
ص: 524
از عیسى بن داود نجار نقل است كه گفت: حضرت موسى بن جعفر(علیهما السلام)فرمودند: روزى خدمت پدرم نشسته بودم، تا اینكه مردى وارد شد، ایستاد و گفت: آیا شكافندۀ علم كه زعیمش محمّد بن علی(علیهما السلام)است در بین شما است؟
یک نفر به او گفت: آرى، پس او مدّتى طولانی نشست، سپس برخاست و عرض كرد: ای پسر رسول خدا! این آیه كه در بارۀ جناب زكریا است را براى من توضیح دهید: «وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِی مِنْ وَرائِی وَ كانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً»، حضرت فرمودند: منظور از موالى پسر عموها هستند.
خداوند می خواست به او از نژاد و صلبش، فرزندی عنایت كند، و چون زكریا از مقام و منزلت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)اطلاع داشت، گفت: خدایا! با این مقام و شرافتى كه به حضرت محمّد عنایت فرموده اى، و نام او را قرین و ردیف نام خود قرار داده اى، چه شد كه به او فرزندى از نهاد و صلب خودش ندادى، كه نبوّت به او برسد.
خداوند فرمود: ای زكریا! چنین كارى نیز در بارۀ محمّد انجام داده ام، كه پس از او پیامبرى نیست، و او آخرین پیامبر است، ولى امامت متعلق به پسر عمو و برادرش، علی بن ابی طالب است، كه ذریه را از صلب علی به رحم فاطمه دختر محمّد منتقل ساختم، و آنها را از یكدیگر به وجود آوردم، و از همین نژاد، امام ها و حجّت های خود را برگزیدم، من می خواهم از صلب تو نیز فرزندى خارج كنم، كه وارث تو و آل یعقوب باشد، پس خداوند به او یحیى(علیه السلام) را عنایت فرمود.
ص: 525
«وَوَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَجَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا»
و به آنان از رحمت خویش بخشیدیم، و برای آنان نامی نیک و ستایشی والامرتبه قرار دادیم.
1_ عَنْ یونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا(علیه السلام): إِنَّ قَوْماً طَالَبُونِی بِاسْمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَقُلْتُ لَهُمْ: مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیا»، فَقَالَ: صَدَقْتَ، هُوَ هَكَذَا.(1)
از یونس بن عبد الرحمان نقل است که گفت: به حضرت ابا الحسن الرضا(علیه السلام) عرض کردم: همانا گروهی از من، اسم امیرالمؤمنین(علیه السلام) را، در کتاب خداوند عزّ و جلّ، درخواست نمودند، پس من به ایشان گفتم: از جمله ی آن آیات، این آیه است: «وَ جَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا»، پس آن حضرت فرمودند: درست گفتی، همین طور است.
2_ فی تفسیر علی بن ابراهیم القمی: «فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ»(2)، یعْنِی إِبْرَاهِیمَ، «وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا»، یعْنِی لِإِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یعْقُوبَ، «مِنْ رَحْمَتِنا»، یعْنِی رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)«وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیا»، یعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام). حَدَّثَنِی بِذَلِک
ص: 526
أَبِی، عَنِ الْإِمَامِ الْحَسَنِ الْعَسْكَرِی(علیه السلام).(1)
در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده: «فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ»، یعنی حضرت ابراهیم(علیه السلام)، از آنان دوری کرد، «وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا»، یعنی برای ابراهیم و اسحاق و یعقوب(علیهما السلام)، است، و منظور از: «مِنْ رَحْمَتِنا»، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هستند، «وَ جَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا»، و منظور از این آیه، امیرالمؤمنین(علیه السلام) هستند.
جناب علی بن ابراهیم گفت: این حدیث را پدرم، از حضرت امام حسن عسکری(علیه السلام)، برایم روایت کرده است.
3_ عَنْ عَلِی بْنِ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، عَنْ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لَیلَةَ عُرِجَ بِی إِلَى السَّمَاءِ، حَمَلَنِی جَبْرَئِیلُ عَلَى جَنَاحِهِ الْأَیمَنِ، فَقِیلَ لِی: مَنِ اسْتَخْلَفْتَهُ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ؟
فَقُلْتُ: خَیرَ أَهْلِهَا لَهَا أَهْلًا، عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ، أَخِی، وَ حَبِیبِی، وَ صِهْرِی، یعْنِی ابْنَ عَمِّی، فَقِیلَ لِی: یا مُحَمَّدُ! أَ تُحِبُّهُ؟ فَقُلْتُ: نَعَمْ، یا رَبَّ الْعَالَمِینَ!
فَقَالَ لِی: أَحِبَّهُ، وَ مُرْ أُمَّتَک بِحُبِّهِ، فَإِنِّی أَنَا الْعَلِی الْأَعْلَى اشْتَقَقْتُ لَهُ مِنْ أَسْمَائِی اسْماً، فَسَمَّیتُهُ عَلِیاً، فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ یقْرَأُ عَلَیک السَّلَامَ، وَ یقُولُ لَكَ: اقْرَأْ، قُلْتُ: وَ مَا أَقْرَأُ؟ قَالَ: «وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیا».(2)از حضرت امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از
اجدادشان(علیهما السلام)، از
ص: 527
امیر المؤمنین(علیه السلام) روایت فرمودند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند: آن شب كه مرا به معراج بردند، جبرئیل مرا بر بال راست خود قرار داده بود و می برد، پس به من گفته شد: چه كسى را جانشین خود، براى اهل زمین قرار دادى؟
گفتم: بهترین اهل زمین، على بن ابى طالب را، که برادر، و دوست، و داماد، و پسر عموی من است.
پس خطاب شد: اى محمّد! آیا او را دوست دارى؟ گفتم: آرى، اى پروردگار جهانیان! آنگاه فرمود: او را دوست بدار، و امّت خود را به دوست داشتن او، امر كن، همانا من علىّ اعلى هستم، و از نام خود، نام او را برگرفتم، و او را على نام نهادم.
سپس جبرئیل فرود آمد و گفت: خداوند بر تو سلام مى رساند، و به تو مى گوید: بخوان، گفتم: چه بخوانم؟ گفت: «وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیا».
ص: 528
«وَاِذا تُتْلى عَلَیْهِمْ ءایاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذینَ كَفَرُوا لِلَّذینَ ءامَنُوا اَیُّ الْفَریقَیْنِ خَیْرٌ مَقامًا وَاَحْسَنُ نَدِیًّا»
و هنگامى كه آیات روشن ما بر آنان خوانده مى شود، كافران به مؤمنان مى گویند: «كدام یک از دو گروه (ما و شما) جایگاهش بهتر، و جلسات انس و مشورتش زیباتر، و بخشش او بیشتر است؟!»
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إِذا تُتْلى عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ قالَ الَّذِینَ كَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَی الْفَرِیقَینِ خَیرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیا»، قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)دَعَا قُرَیشاً إِلَى وَلَایتِنَا، فَنَفَرُوا وَ أَنْكَرُوا، فَقَالَ: «الَّذِینَ كَفَرُوا»، مِنْ قُرَیشٍ، «لِلَّذِینَ آمَنُوا»، الَّذِینَ أَقَرُّوا لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَنَا أَهْلَ الْبَیتِ، «أَی الْفَرِیقَینِ خَیرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیا»، تَعْییراً مِنْهُمْ فَقَالَ اللَّهُ رَدّاً عَلَیهِمْ، «وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ»، مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ، «هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً»(1).
قُلْتُ: قَوْلُهُ: «مَنْ كانَ فِی الضَّلالَةِ فَلْیمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا»(2)، قَالَ: كُلُّهُمْ كَانُوا فِی الضَّلَالَةِ لَا یؤْمِنُونَ بِوَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ لَا بِوَلَایتِنَا، فَكَانُوا ضَالِّینَ مُضِلِّینَ فَیمُدُّ لَهُمْ فِی ضَلَالَتِهِمْ وَ طُغْیانِهِمْ حَتَّى یمُوتُوا، فَیصَیرُهُمُ اللَّهُ شَرّاً مَكَاناً وَ أَضْعَفَ جُنْداً.(3)
ص: 529
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ قول خداى(عز وجل): «وَ إِذا تُتْلى عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ قالَ الَّذِینَ كَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَی الْفَرِیقَینِ خَیرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیا»، فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)قریش را به ولایت ما دعوت نمودند، امّا آنان نپذیرفتند و منكر شدند، «قالَ الَّذِینَ كَفَرُوا»، كسانی كه از قریش كافر شدند، «لِلَّذِینَ آمَنُوا»، به كسانی كه به ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) و ما اهل بیت، اقرار كرده بودند، گفتند: «أَی الْفَرِیقَینِ خَیرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیا»، كدام یک از ما دو گروه بهتر و خوش بزم تریم، و این بیان حال ایشان است پس خداوند هم در جواب ایشان فرمود: «كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ»، یعنى: چقدر هلاک كرده ایم پیش از آنها از امت هاى گذشته، «هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً»، كه آنها به مراتب داراى لوازمی بهتر و ظاهرى آراسته تر بودند.
عرض كردم: مقصود از این آیه: «مَنْ كانَ فِی الضَّلالَةِ فَلْیمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا»، چیست؟ حضرت فرمودند: همۀ آنها در ضلالت و گمراهى بودند، و به ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) و به ولایت ما، ایمان نمى آوردند، و به این سبب، هم گمراه بودند و هم گمراه كننده، و خدا نیز آنان را در این گمراهى و طغیانى كه دارند، وامی گذارد تا بمیرند، پس آنان را بدون یار و یاور، در بدترین جایگاه قرار می دهد.
ص: 530
«اِنَّ الَّذینَ ءامَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»
مسلّماً كسانى كه ایمان آورده و كارهاى شایسته انجام داده اند، خداوند رحمان محبّتى براى آنان در دلها قرار مى دهد!
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) ...
... قَالَ: قُلْتُ لَهُ: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، قَالَ: وَلَایةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) هِی الْوُدُّ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَى.(1)
از ابو بصیر نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیاتی سؤال كردم ... تا اینكه گفتم: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، حضرت فرمودند: ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) همان ودّ و محبّتى است كه خدای تعالی در این آیه بیان فرموده است.
2_ فی تفسیر القمی، قَالَ الصَّادِقُ(علیه السلام): كَانَ سَبَبَ نُزُولِ هَذِهِ الْآیةِ، أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) كَانَ جَالِساً بَینَ یدَی رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ لَهُ: قُلْ یا عَلِی: اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وُدّاً، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی فِی قُلُوبِ
ص: 531
الْمُؤْمِنِینَ وُدّاً، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا».(1)
در تفسیر قمی، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت است كه، آن حضرت فرمودند: سبب نزول این آیه این است كه روزی امیر المؤمنین(علیه السلام) نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نشسته بودند پس پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اى على! بگو: «خداوندا! براى من، در دلهاى مؤمنین دوستى و محبّت قرار بده»، پس امیر المؤمنین(علیه السلام) گفتند، و این دعا مستجاب شد، و خداوند این آیه را فرو فرستاد.
3_ عَن سَعِیدِ بْنِ جُبَیرٍ، وَ الْغُرَیرِی السِّجِسْتَانِی فِی غَرِیبِ الْقُرْآنِ، عَنْ أَبِی عَمْرٍو، كُلُّهُمْ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ: «سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، فَقَالَ: نَزَلَ فِی عَلِی(علیه السلام) لِأَنَّهُ مَا مِنْ مُسْلِمٍ إِلَّا وَ لِعَلِی فِی قَلْبِهِ مَحَبَّةٌ.(2)
از ابن عباس راجع به این آیۀ شریفه: «سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، سؤال شد، او پاسخ داد: این آیه در بارۀ حضرت علی(علیه السلام) نازل شده، پس همانا هیچ مسلمان حقیقی نیست، جز اینکه در دل او محبّت حضرت علی(علیه السلام) وجود دارد.4_ عَن ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِیدِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ صَلَّى
ص: 532
أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ، فَلَمَّا سَلَّمَ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یدَهُ إِلَى السَّمَاءِ، وَ قَالَ: اللَّهُمَّ سَأَلَک مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ أَنْ تَشْرَحَ لَهُ صَدْرَهُ وَ تُیسِّرَ أَمْرَهُ وَ تَحُلَّ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِهِ یفْقَهُوا قَوْلَهُ وَ تَجْعَلَ لَهُ وَزِیراً مِنْ أَهْلِهِ تَشُدَّ بِهِ أَزْرَهُ، وَ أَنَا مُحَمَّدٌ أَسْأَلُک أَنْ تَشْرَحَ لِی صَدْرِی وَ تُیسِّرَ لِی أَمْرِی وَ تَحُلَّ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِی یفْقَهُوا قَوْلِی وَ تَجْعَلَ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی تَشُدَّ بِهِ أَزْرِی.
قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: سَمِعْتُ مُنَادِیاً ینَادِی مِنَ السَّمَاءِ: یا مُحَمَّدُ! «قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَكَ»،(1) فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)ادْعُ یا أَبَا الْحَسَنِ! ارْفَعْ یدَک إِلَى السَّمَاءِ، وَ قُلِ: اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی عِنْدَک عَهْداً وَ اجْعَلْ لِی عِنْدَک وُدّاً، فَلَمَّا دَعَا، نَزَلَ جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ: اقْرَأْ یا مُحَمَّدُ! «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، فَتَلَاهَا النَّبِی(صلی الله علیه و آله)فَتَعَجَّبَ النَّاسُ مِنْ سُرْعَةِ الْإِجَابَةِ، فَقَالَ: اعْلَمُوا أَنَّ الْقُرْآنَ أَرْبَعَةُ أَرْبَاعٍ رُبُعٌ فِینَا أَهْلَ الْبَیتِ، وَ رُبُعٌ قِصَصٌ وَ أَمْثَالٌ، وَ رُبُعٌ فَضَائِلُ وَ إِنْذَارٌ، وَ رُبُعٌ أَحْكَامٌ، وَ اللَّهُ أَنْزَلَ فِی عَلِی كَرَائِمَ الْقُرْآنِ.(2)
از ابن عباس نقل است که: روزی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)بعد از سلام نماز چهاررکعتی، دست علی بن ابی طالب(علیه السلام) را گرفتند، دستان خود را به سوی آسمان بلند کردند و دعا کردند و فرمودند: خدایا موسی بن عمران از تو درخواست کرد که شرح صدر به او دهی وامورش را آسان کنی وگره از زبانش بگشایی تا کلامش را بفهمند و از اهل خودش وزیری قرار دهی تا قدرت برای او شود، و من محمّد(صلی الله علیه و آله)از تو درخواست می کنم: شرح صدر به من دهی و امورم را آسان کنی و گره از زبانم بگشایی تا کلامم را بفهمند و
ص: 533
وزیری از اهلم قرار دهی که با آن قدرت پیدا کنم.
ابن عباس می گوید: شنیدم منادی از آسمان ندا داد: یا محمد! به تحقیق به سؤال و درخواستت، جواب دادیم.
سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله)به علی(علیه السلام) فرمودند: ای ابالحسن! دعا کن، دستانت را به آسمان بلند کن و بگو: خدایا! براى من نزد خودت پیمانى قرار بده و براى من نزد خودت محبّتى قرار بده.
وقتی حضرت علی(علیه السلام) دعا کردند، جبرئیل نازل شد و گفت: ای محمد! بخوان: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، پیامبر(صلی الله علیه و آله)تلاوت کردند.
مردم همگی از سرعت اجابت دعای پیامبر(صلی الله علیه و آله)تعجب کردند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: بدانید قرآن چهار قسمت است، یک چهارم دربارۀ ما اهل بیت، و یک چهارم قصّه ها و مثلهای قرآنی، و یک چهارم فضائل و پندها، و یک چهارم احکام حلال و حرام. به خدا قسم! خداوند برگزیدۀ قرآن را دربارۀ علی(علیه السلام)، نازل كرده است.
5_ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یحْیى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَكَرِیا، عَنْ یعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیمَانَ، عَنْ عَلِی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنْ أَبِیهِ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِی قَلْبِهِ حُبٌّ لِعَلِی(علیه السلام).(1)
ص: 534
از ابن عباس نقل است كه گفت: این آیه مخصوص حضرت على(علیه السلام) است، زیرا هیچ مؤمنى نیست، مگر اینكه در دلش محبّت حضرت على(علیه السلام) را داشته باشد.
6_ عَنِ ابْنِ الْحَنَفِیةِ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، قَالَ: لَا تَلَقَى مُؤْمِناً إِلَّا وَ فِی قَلْبِهِ وُدٌّ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَهْلِ بَیتِهِ(علیهما السلام).(1)
محمد بن حنفیه در بارۀ آیۀ : «سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»، گفت: هیچ مؤمنى را ملاقات نمى كنى، مگر اینكه در دل او محبّت حضرت علىّ(علیه السلام) و اولاد آن حضرت باشد.
7_ رَوَى زَیدُ بْنُ عَلِی، عَنْ آبَائِهِ، عَنْ عَلِی(علیه السلام)، قَالَ: لَقِینِی رَجُلٌ، فَقَالَ: یا أَبَا الْحَسَنِ! أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی أُحِبُّک فِی اللَّهِ، فَرَجَعْتُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَأَخْبَرْتُهُ بِقَوْلِ الرَّجُلِ، فَقَالَ: لَعَلَّک صَنَعْتَ إِلَیهِ مَعْرُوفاً، فَقَالَ: وَ اللَّهِ! مَا صَنَعْتُ إِلَیهِ مَعْرُوفاً، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ تَتُوقُ إِلَیک بِالْمَوَدَّةِ، فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا».(2)
زید بن على روایت كند از پدران بزرگوار خود، و ایشان از حضرتامیر المؤمنین علی(علیه السلام)، نقل کرده اند كه آن حضرت فرمودند: روزی مردى مرا دید و گفت: ای أبا الحسن! به خدا سوگند! كه من تو را به خاطر خدا دوست می دارم، پس من برگشتم
ص: 535
محضر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و ایشان را از سخن آن مرد، با خبر نمودم، حضرت فرمودند: شاید تو به او نیكى نموده ای، گفتم: به خدا سوگند! كه من در حق او نیكى نكرده ام، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ستایش خدایی را كه دلهاى مؤمنین را، مشتاق مودّت و محبّت تو ساخته است، پس این آیه نازل شد: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا».
تذكّر: روایت زیر، كه البته به صورت مختصر بیان شده، شاهد آیۀ فوق نسیت، بلكه به خاطر محتوای آن، مبنی بر اشتیاق مودّت و محبّت امیر المؤمنین علی(علیه السلام)، در دلهای مؤمنین، آورده شده است، كه شما می توانید برای مشاهدۀ متن كامل آن، به حدیث ذیل كد آیۀ 14/37 نیز مراجعه فرمایید.
8_ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی، قَالَ: وَفَدَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَهْلُ الْیمَنِ، فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)جَاءَكُمُ أَهْلُ الْیمَنِ یبُسُّونَ بَسِیساً، فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: قَوْمٌ رَقِیقَةٌ قُلُوبُهُمْ، رَاسِخٌ إِیمَانُهُمْ، وَ مِنْهُمُ الْمَنْصُورُ، یخْرُجُ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً، ینْصُرُ خَلَفِی وَ خَلَفَ وَصِیی، حَمَائِلُ سُیوفِهِمْ الْمِسْكُ.
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَنْ وَصِیكَ؟ فَقَالَ: هُوَ الَّذِی أَمَرَكُمُ اللَّهُ بِالاعْتِصَامِ بِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا».(1)
... سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! بِالَّذِی بَعَثَک بِالْحَقِّ نَبِیاً أَرِنَاهُ فَقَدِ اشْتَقْنَا إِلَیهِ، فَقَالَ: هُوَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ آیةً لِلْمُؤْمِنِینَ الْمُتَوَسِّمِینَ، فَإِنْ نَظَرْتُمْ إِلَیهِ نَظَرَ مَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ
ص: 536
وَ هُوَ شَهِیدٌ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ وَصِیی، كَمَا عَرَفْتُمْ أَنِّی نَبِیكُمْ، فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ، فَمَنْ أَهْوَتْ إِلَیهِ قُلُوبُكُمْ، فَإِنَّهُ هُوَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ فِی كِتَابِهِ: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیهِمْ»، أَی إِلَیهِ وَ إِلَى ذُرِّیتِهِ(علیه السلام).
ثُمَّ قَالَ: فَقَامَ أَبُو عَامِرٍ الْأَشْعَرِی فِی الْأَشْعَرِیینَ، وَ أَبُو غِرَّةَ الْخَوْلَانِی فِی الْخَوْلَانِیینَ، وَ ظَبْیانُ وَ عُثْمَانُ بْنُ قَیسٍ فِی بَنِی قَیسٍ، وَ عُرَنَةُ الدَّوْسِی فِی الدَّوْسِیینَ، وَ لَاحِقُ بْنُ عِلَاقَةَ، فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ، وَ أَخَذُوا بِیدِ الْأَنْزَعِ الْأَصْلَعِ الْبَطِینِ، وَ قَالُوا: إِلَى هَذَا أَهْوَتْ أَفْئِدَتُنَا، یا رَسُولَ اللَّهِ!
فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)أَنْتُمْ نَجَبَةُ اللَّهِ حِینَ عَرَفْتُمْ، وَصِی رَسُولِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تُعَرَّفُوهُ، فَبِمَ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ هُوَ؟ فَرَفَعُوا أَصْوَاتَهُمْ یبْكُونَ وَ یقُولُونَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! نَظَرْنَا إِلَى الْقَوْمِ فَلَمْ تَحِنَّ لَهُمْ قُلُوبُنَا وَ لَمَّا رَأَینَاهُ رَجَفَتْ قُلُوبُنَا، ثُمَّ اطْمَأَنَّتْ نُفُوسُنَا وَ انْجَاشَتْ أَكْبَادُنَا وَ هَمَلَتْ أَعْینُنَا وَ انْثَلَجَتْ صُدُورُنَا، حَتَّى كَأَنَّهُ لَنَا أَبٌ وَ نَحْنُ لَهُ بَنُونَ.(1)
از جابر بن عبد اللّه انصارى نقل است كه گفت: اهالى یمن نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شرفیاب شدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اهالى یمن نزد شما آمدند در حالى كه به شدّت دارند تلاش مى كنند، هنگامى كه نزد آن حضرت آمدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)به آنها فرمودند: قومى نازك دل و با ایمانى استوار هستند كه فردى به نام منصور جزو آنهاست، با هفتاد هزار خارج مى شوند، و جانشین من و جانشین وصىّ مرا یارى مى رسانند، در حالى كه بند شمشیرشان از چرم است.
ص: 537
سپس آنها گفتند: اى رسول خدا! وصىّ شما كیست؟ حضرت فرمودند: او آن كسى است كه خداوند شما را به چنگ زدن به او امر كرده است، چرا كه خداوند عزّ و جل فرموده است:
«وَ اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اَللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»، گفتند: اى رسول خدا! براى ما بیان كنید كه این ریسمان چیست؟
آن حضرت فرمودند: آن این گفتۀ خداوند است: «إِلاّ بِحَبْلٍ مِنَ اَللّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ اَلنّاسِ»، ریسمان خدا كتاب او است، و ریسمان مردم وصىّ من است.
... تا اینكه روایت به اینجا رسید:
آنها گفتند: اى رسول خدا! شما را سوگند به كسى كه به حق شما را به پیامبرى برگزید! آن را به ما نشان بده، چرا كه ما مشتاق او گشته ایم.
پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: او همان كسى است كه خداوند او را براى مؤمنین چهره شناس و با فراست نشانه اى قرار داده، اگر شما مانند صاحبدل، یا ناظر آگاهى كه گوش فرا مى دارد، به او بنگرید، خودتان خواهید دانست، همان گونه كه من پیامبر شما هستم، او نیز وصىّ من است، حال به میان صفها بروید و چهره ها را از نظر بگذرانید، پس هر كس كه دلهاى شما به جانب او گرایش پیدا كند، حتماً خود اوست، چرا كه خداوند در كتابش مى فرماید: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیهِمْ»، منظور از ضمیر «هم» در این آیه، پیامبر و خاندان او هستند.
سپس راوی مى گوید: در این هنگام ابو عامر اشعرىّ از میان اشعریان برخاست، و ابو غرّه خولانى از میان خولانى ها، و ظبیان و عثمان بن قیس در میان بنى قیس، و عرنه دوسى از میان دوسى ها، و لاحق بن علاقه، برخاستند و وارد صف ها شدند و چهره ها
ص: 538
را از نظر گذرانیده و بعد دست مردى را گرفتند كه دو طرف پیشانى و جلو سرش، مو نداشت، و شكمى بزرگ داشت، و گفتند: اى رسول خدا! دل هاى ما شیفتۀ این مرد شده است.
پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: حال كه شما وصىّ رسول خدا را قبل از این كه او را به شما معرفى كنم، شناختید، برگزیدگان خداوند مى باشید، از كجا دانستید كه آن فرد مورد نظر من، همین است؟
پس آنها صدایشان را به گریه بلند كردند و عرض كردند: اى رسول خدا! ما به همۀ جمعیت نگاه كردیم، دلهاى ما به هیچ كدام از آنان تمایلى نشان نداد، ولى وقتى او را دیدیم، دلهاى ما به طپش افتاد، و سپس آرامشى در ما پدید آمد، و كبدهایمان تكان خورد، و اشک از دیدگانمان سرازیر شد، و قلبهایمان آرامش یافت، تا آنجا كه گوئى او پدر ما است، و ما فرزندان او هستیم.
ص: 539
«قالَ رَبِّ اشْرَحْ لی صَدْری25 وَیَسِّرْ لی اَمْری26 وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانی27 یَفْقَهُوا قَوْلی28 وَاجْعَلْ لی وَزیرًا مِنْ اَهْلی29 هارُونَ اَخی30 اݗُشْدُدْ بِه اَزْری31 وَاَشْرِكْهُ فی اَمْری32»
(موسى(علیه السلام)) گفت: پروردگارا! سینه ام را گشاده كن(25) و كارم را برایم آسان گردان!(26) و گره از زبانم بگشاى(27) تا سخنان مرا بفهمند!(28) و وزیرى از خاندانم براى من قرار ده(29) برادرم هارون را!(30) با او پشتم را محكم كن(31) و او را در كارم شریک ساز(32)
1_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: أَخَذَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)بِیدِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ بِیدِی، وَ نَحْنُ بِمَكَّةَ، وَ صَلَّى أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ، ثُمَّ رَفَعَ یدَیهِ إِلَى السَّمَاءِ، وَ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّ نَبِیک مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ سَأَلَک، فَقَالَ: «رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»، «وَ یسِّرْ لِی أَمْرِی»، الْآیةَ، وَ أَنَا مُحَمَّدٌ نَبِیک أَسْأَلُكَ: «رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»، «وَ یسِّرْ لِی أَمْرِی»، «وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی»، «یفْقَهُوا قَوْلِی»، «وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی»، عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَخِی، «اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی»، «وَ أَشْرِكْهُ فِی أَمْرِی»، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَسَمِعْتُ مُنَادِیاً ینَادِی: یا أَحْمَدُ! قَدْ أُوتِیتَ مَا سَأَلْتَ.(1)
ص: 540
از ابن عباس نقل است كه گفت: روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)دست من و دست على بن ابى طالب(علیه السلام) را گرفتند، در حالی كه ما، در مكّه بودیم، آنگاه چند ركعت نماز خواندند، سپس دستانشان را به سوى آسمان بلند کردند و گفتند: خدایا! موسى بن عمران(علیه السلام) از تو درخواست كرد، و من محمّد، پیامبر تو نیز از تو مى خواهم كه: سینۀ مرا فراخ كنى، و كار مرا آسان سازى، و گره از زبان من بگشایى، تا سخن مرا درک كنند، و براى من وزیرى از خاندانم قرار بده، علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) برادرم را، و به وسیلۀ او پشت مرا محكم كن، و او را در كار من شریک گردان.
ابن عباس مى گوید: ناگهان شنیدم منادى ندا داد: اى احمد! آنچه را كه خواستى به تو داده شد.
2_ عَن أَسْمَاء بِنْتِ عُمَیسٍ، قَالَتْ: رَأَیتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِإِزَاءِ ثَبِیرٍ، وَ هُوَ یقُولُ: أَشْرِقْ ثَبِیرُ، أَشْرِقْ ثَبِیرُ، اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک بِمَا سَأَلَک بِهِ أَخِی مُوسَى، أَنْ تَشْرَحَ لِی صَدْرِی وَ أَنْ تُیسِّرَ لِی مِنْ أَمْرِی، وَ أَنْ تُحَلِّلَ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی، یفْقَهُوا قَوْلِی، وَ أَنْ تَجْعَلَ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی، عَلِیاً أَخِی، «اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی»، «وَ أَشْرِكْهُ فِی أَمْرِی»، «كَی نُسَبِّحَک كَثِیراً»، «وَ نَذْكُرَک كَثِیراً»، «إِنَّک كُنْتَ بِنا بَصِیراً».(1)
از اسماء بنت عمیس نقل است كه گفت: روزی، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را، در كنار ثبیر(كوهی در مكّۀ مكرمه) دیدم، كه می فرمودند: روشن باد ثبیر، روشن باد ثبیر، سپس
ص: 541
گفتند:
پروردگارا! من از تو همان تقاضایی را دارم، كه برادرم موسى(علیه السلام) تقاضا كرد، از تو می خواهم سینه ام را گشاده كنی، و كارها را بر من آسان گردانی، گره از زبانم بگشائى، تا سخنانم را درک كنند، براى من وزیرى از خاندانم قرار دهى، برادرم على(علیه السلام) را، خداوندا! به وسیلۀ او پشتم را محكم كن، و او را در كار من شریک گردان، تا تو را بسیار تسبیح گوئیم، و تو را بسیار یاد كنیم، كه تو به حال ما بصیر و بینائى.
3_ عَنْ حُذَیفَة بْنِ أُسَیدٍ، قَالَ: أَخَذَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)بِیدِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَقَالَ: أَبْشِرْ وَ أَبْشِرْ، إِنَّ مُوسَى دَعَا رَبَّهُ أَنْ یجْعَلَ لَهُ وَزِیراً مِنْ أَهْلِهِ هَارُونَ، وَ إِنِّی أَدْعُو رَبِّی أَنْ یجْعَلَ لِی، «وَزِیراً مِنْ أَهْلِی»، عَلِیاً أَخِی، «أَشْدُدُ بِهِ ظَهْرِی»، «وَ أَشْرِكْهُ فِی أَمْرِی».(1)
حذیفة بن اسید گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)دست حضرت علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) را گرفتند، و گفتند: مژده باد! و مژده باد! موسى(علیه السلام) از خداوند خواست كه از خاندانش، هارون را وزیر او قرار دهد، و من از پروردگارم مى خواهم كه از خاندانم، على(علیه السلام) را وزیر من قرار بدهد، (خدایا) به وسیلۀ او پشت مرا محكم كن، و او را در رسالت من شریک گردان.
4_ عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: بَینَا أَنَا مَعَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)فِی نَخِیلِ الْمَدِینَةِ، وَ هُوَ یطْلُبُ عَلِیاً(علیه السلام)، إِذَا انْتَهَى إِلَى حَائِطٍ فَاطَّلَعَ فِیهِ فَنَظَرَ إِلَى عَلِی(علیه السلام)، وَ هُوَ یعْمَلُ فِی الْأَرْضِ وَ قَدِ اغْبَارَّ، فَقَالَ: مَا أَلُومُ النَّاسَ إِنْ یكْنُوک أَبَا تُرَابٍ، فَلَقَدْ رَأَیتُ عَلِیاً(علیهالسلام) تَمَعَّرَ
ص: 542
وَجْهُهُ وَ تَغَیرَ لَوْنُهُ وَ اشْتَدَّ ذَلِک عَلَیهِ.
فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)أَ لَا أُرْضِیک یا عَلِی!؟ قَالَ: نَعَمْ، یا رَسُولَ اللَّهِ! فَأَخَذَ بِیدِهِ، فَقَالَ: أَنْتَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی، تَقْضِی دَینِی، وَ تُبْرِئُ ذِمَّتِی، مَنْ أَحَبَّک فِی حَیاةٍ مِنِّی فَقَدْ قُضِی لَهُ بِالْجَنَّةِ، وَ مَنْ أَحَبَّک فِی حَیاةٍ مِنْک بَعْدِی خَتَمَ اللَّهُ لَهُ بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ، وَ مَنْ أَحَبَّک بَعْدَک وَ لَمْ یرَک خَتَمَ اللَّهُ لَهُ بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ آمَنَهُ یوْمَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ، وَ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ یبْغِضُک یا عَلِی! مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیةً، یحَاسِبُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا عَمِلَ فِی الْإِسْلَام.(1)
از عبدالله بن عمر روایت شده که گفت: در حالی که من در میان نخلستان مدینه، همراه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)بودم و ایشان به دنبال حضرت علی(علیه السلام) می گشتند، تا اینکه به یک چهار دیواری رسیدند و به آن چشم انداختند و حضرت علی(علیه السلام) را مشاهده فرمودند که روی بر زمین کار می کردند، و سر و روی آن حضرت را، گرد و غبار پوشانده بود، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: مردم را سرزنش نمی کنم که تو را «ابوتراب» لقب داده اند، پس حضرت علی(علیه السلام) را مشاهده کردم که چهره اش افروخته شد و رنگش تغییر کرد و این سخن بر او، گران آمد.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ای علی! آیا تو را خشنود سازم؟ حضرت علی(علیه السلام) عرض کردند: آری، ای پیامبر خدا!
پس پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)دست حضرت علی(علیه السلام) را گرفتند و خطاب به او فرمودند: تو برادر و وزیر و جانشین من در میان خاندانم هستی، قرض مرا ادا می کنی و ذمّۀ مرا بری می سازی، هر کس تو را دوست بدارد در زمان حیات من، بی گمان اهل بهشت خواهد بود، و هر کس بعد از من، در زمان حیات تو، تو را دوست بدارد، خدای متعال کار او را به امنیّت و ایمان به پایان می رساند، و هرکس تو را بعد از تو، دوست بدارد، در
ص: 543
حالی که تو را ندیده است، خدای متعال کار او را به امنیّت و ایمان، پایان دهد و او را از وحشت بزرگ (روز قیامت)، امانش بخشد.
ای علی! هر کس بمیرد در حالی که را تو دشمن بدارد، به مرگ جاهلیّت از دنیا می رود، و خدای عزیز و گرامی، او را به آنچه در اسلام، بدان عمل می شود، حسابرسی می فرماید.
5_ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی، قَالَ: قَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى اصْطَفَانِی وَ اخْتَارَنِی وَ جَعَلَنِی رَسُولًا، وَ أَنْزَلَ عَلَی سَیدَ الْكُتُبِ، فَقُلْتُ: إِلَهِی وَ سَیدِی! إِنَّک أَرْسَلْتَ مُوسَى إِلَى فِرْعَوْنَ، فَسَأَلَک أَنْ تَجْعَلَ مَعَهُ أَخاهُ هارُونَ وَزِیراً، تَشُدُّ بِهِ عَضُدَهُ، وَ تُصَدِّقُ بِهِ قَوْلَهُ، وَ إِنِّی أَسْأَلُک یا سَیدِی وَ إِلَهِی! أَنْ تَجْعَلَ لِی مِنْ أَهْلِی وَزِیراً، تَشُدُّ بِهِ عَضُدِی، فَجَعَلَ اللَّهُ لِی عَلِیاً وَزِیراً وَ أَخاً، وَ جَعَلَ الشَّجَاعَةَ فِی قَلْبِهِ، وَ أَلْبَسَهُ الْهَیبَةَ عَلَى عَدُوِّهِ، وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی وَ صَدَّقَنِی، وَ أَوَّلُ مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ مَعِی، وَ إِنِّی سَأَلْتُ ذَلِک رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَأَعْطَانِیهِ، فَهُوَ سَیدُ الْأَوْصِیاءِ، اللُّحُوقُ بِهِ سَعَادَةٌ، وَ الْمَوْتُ فِی طَاعَتِهِ شَهَادَةٌ، وَ اسْمُهُ فِی التَّوْرَاةِ مَقْرُونٌ إِلَى اسْمِی، وَ زَوْجَتُهُ الصِّدِّیقَةُ الْكُبْرَى ابْنَتِی، وَ ابْنَاهُ سَیدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ابْنَای، وَ هُوَ وَ هُمَا وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُمْ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ بَعْدَ النَّبِیینَ، وَ هُمْ أَبْوَابُ الْعِلْمِ فِی أُمَّتِی، مَنْ تَبِ(علیهم السلام) نَجَا مِنَ النَّارِ، وَ مَنِ اقْتَدَى بِهِمْ، «هُدِی إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»،(1) لَمْ یهَبِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَحَبَّتَهُمْ لِعَبْدٍ إِلَّا أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ.(2)
ص: 544
از جابر عبد الله انصاری نقل است كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: به راستى خداوند تبارک و تعالى مرا برگزید و اختیار كرد و رسول گردانید، و سید كتابها را به من نازل كرد، و عرض كردم: سیدا و معبودا! تو موسى را به سوی فرعون فرستادى، و او از تو خواست كه برادرش هارون را با او همراه كنى و وزیرش گردانی، تا قوّت بازویش گردد و گفتارش را تصدیق كند.
ای آقا و معبودم! من هم، از تو خواهش دارم، از بین خاندانم، وزیرى برایم مقرر دارى، كه قوّت بازویم شود، خداوند متعال، حضرت على(علیه السلام) را وزیر و برادرم قرار داد، و او را دلدار كرد، و هیبت او را به دل دشمنانش انداخت، و او اوّل كسی است كه به من ایمان آورد و مرا تصدیق كرد، و اوّل كسی است كه به همراه من یگانه پرستى كرد، من او را از خدا خواستم، و خداوند او را به من عطا كرد، او سید اوصیا است، و رسیدن به او سعادت، و مرگ در طاعتش شهادت است، نامش در تورات كنار نام من است، و همسرش صدّیقۀ كبرى، دختر من است، و دو پسرش دو آقاى اهل بهشت اند و دو پسر من اند، و او و آنها و امامان پس از آنها حجّتهاى خداوند بر خلقش، پس از پیامبران هستند، و آنان دریاى علم اند در امّتم، هر كه پیروى آنها كند از دوزخ نجات یافته، و هر كه به آنها اقتدا كند به صراط مستقیم راه برده، خداوند عزّ و جل دوستى آنها را به بنده اى عطا نكرده است، جز آنكه او را داخل بهشت گرداند.
ص: 545
«كُلُوا وَارْعَوْا اَنْعامَكُمْ٭ۗ اِنَّ فی ذلِكَ لَءایاتٍ لِاُولِی النُّهى»
هم خودتان بخورید و هم چهارپایانتان را در آن به چرا برید! مسلّماً در اینها نشانه هاى روشنى براى خردمندان است!
عَنْ عَلِی بْنِ رِئَابٍ، عَنْ مَرْوَانَ(1)، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهى»، قَالَ: نَحْنُ وَ اللَّهِ! أُولُوا النُّهَى، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! وَ مَا مَعْنَى أُولِی النُّهَى؟
قَالَ: مَا أَخْبَرَ اللَّهُ بِهِ رَسُولَهُ مِمَّا یكُونُ بَعْدَهُ، مِنِ ادِّعَاءِ أَبِی فُلَانٍ الْخِلَافَةَ وَ الْقِیامِ بِهَا، وَ الْآخَرِ مِنْ بَعْدِهِ، وَ الثَّالِثِ مِنْ بَعْدِهِمَا، وَ بَنِی أُمَیةَ، فَأَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ كَانَ ذَلِک كَمَا أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِیهُ، وَ كَمَا أَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عَلِیاً(علیه السلام)، وَ كَمَا انْتَهَى إِلَینَا مِنْ عَلِی(علیه السلام) فِیمَا یكُونُ مِنْ بَعْدِهِ، مِنَ الْمُلْک فِی بَنِی أُمَیةَ وَ غَیرِهِمْ، فَهَذِهِ الْآیةُ الَّتِی ذَكَرَهَا اللَّهُ فِی الْكِتَابِ: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهى»، الَّذِی انْتَهَى إِلَینَا عِلْمُ هَذَا كُلِّهِ، فَصَبَرْنَا لِأَمْرِ اللَّهِ فَنَحْنُ قُوَّامُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ، وَ خُزَّانُهُ عَلَى دِینِهِ، نَخْزَنُهُ وَ نَسْتُرُه، وَ نَكْتَتِمُ بِهِ مِنْ عَدُوِّنَا، كَمَا اكْتَتَمَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)حَتَّى أَذِنَ اللَّهُ لَهُ فِی الْهِجْرَةِ، وَ جَاهَدَ الْمُشْرِكِینَ فَنَحْنُ عَلَى مِنْهَاجِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)حَتَّى یأْذَنَ اللَّهُ لَنَا فِی إِظْهَارِ دِینِهِ بِالسَّیفِ وَ نَدْعُو النَّاسَ إِلَیهِ، فَنَضْرِبُهُمْ عَلَیهِ عَوْداً، كَمَا ضَرَبَهُمُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بَدْءاً.(2)
ص: 546
از علی بن رئاب، از مروان نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهى»، پرسیدم، حضرت فرمودند: به خدا قسم! ما «اولى النهى» هستیم، عرض كردم: فدایتان شوم! معنى «اولى النهى» چیست؟
حضرت فرمودند: یعنى همان مطالبى كه خدا به پیامبرش اطلاع داد كه پس از در گذشت آن حضرت، چه كسی ادّعاى خلافت می كند، اوّلى و بعد دوّمى و بعد از آنها سوّمى و سپس بنى امیه.
پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)این جریانها را، به حضرت علی(علیه السلام) خبر دادند و تمام آنها مطابق اخبار خدا و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)و آنچه حضرت علی(علیه السلام) به ما فرموده بودند، واقع شد، كه خلافت را بعد از ایشان، چه كسی از بنى امیه و دیگران می گیرند.
این است تفسیر این آیه كه در قرآن كریم ذكر شده: «إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهى»، ما اولى النهى هستیم، كه علم این جریان ها به ما منتهى شده، به واسطۀ دستور خدا صبر كردیم، ما اركان خدا در میان مردم، و نگهبانان دین او هستیم، كه حفظ مى كنیم و پنهان می نمائیم از دشمنان خود، چنانچه پیامبر(صلی الله علیه و آله)پنهان بودند تا اینکه اجازۀ هجرت به ایشان داده شد، و با مشركین جهاد كردند، ما نیز پیرو راه پیامبریم، تا خدا اجازه دهد به اظهار دین، با شمشیر، مردم را دعوت به دین می كنیم، و در این راه شمشیر به كار می بریم، چنانچه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)در ابتداى اسلام، به كار بردند.
ص: 547
«وَاِنّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَءامَنَ وَعَمِلَ صالِحًا ثُمَّ اهْتَدى»
و من هر كه را توبه كند، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، مى آمرزم!
1_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیضِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی الْبَاقِرِ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ(علیه السلام)، قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)ذَاتَ یوْمٍ، وَ هُوَ رَاكِبٌ، وَ خَرَجَ عَلِی(علیه السلام) وَ هُوَ یمْشِی، ...
سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
وَ اللَّهِ! یا عَلِی! مَا خُلِقْتَ إِلَّا لِتَعْبُدَ رَبُّک، وَ لِیعْرَفَ بِک مَعَالِمُ الدِّینِ، وَ یصْلَحَ بِک دَارِسُ السَّبِیلِ، وَ لَقَدْ ضَلَّ مَنْ ضَلَّ عَنْک، وَ لَنْ یهْدَى إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ لَمْ یهْتَدِ إِلَیک وَ إِلَى وَلَایتِک، وَ هُوَ قَوْلُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»، یعْنِی إِلَى وَلَایتِكَ.(الحدیث)(1)
محمّد بن فیض بن مختار از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) از پدرشان، از جدّشان نقل كرده كه حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: روزى پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)از
ص: 548
منزلشان، سواره، خارج شدند و علی(علیه السلام) نیز به همراه ایشان پیاده راه می رفتند، ...
تا آنجا كه فرمودند:
یا على! به خدا قسم! تو آفریده نشدى مگر براى آنكه خدا پرستیده شود، و به وسیلۀ تو معالم دین شناخته شود، و راه كهنه اصلاح گردد، گمراه كسی است كه از تو گمراه گردد، و هر كه راهى به تو و ولایتت ندارد، راهى به خدا ندارد، و اینست گفتار پروردگار عز و جل: «به راستى من بسیار آمرزنده ام كسى را كه باز گردد و ایمان آورد و كار شایسته انجام دهد و به راه آید»، یعنى به ولایت تو.
2_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیضِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ، مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی الْبَاقِرِ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ جَدِّهِ(علیه السلام)، قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)ذَاتَ یوْمٍ، فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یقُولُ: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»، ثُمَّ قَالَ لِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام): إِلَى وَلَایتِكَ.(1)
حضرت ابو جعفر، امام محمّد باقر(علیه السلام) از پدرشان(علیه السلام)، از جدّشان(علیه السلام) روایت كردند كه حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: روزى رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بیرون آمدند و فرمودند: همانا خداوند مى فرماید: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»، سپس به علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) گفتند: به ولایت تو (هدایت مى شود).
ص: 549
3_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»، قَالَ: إِلَى وَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از جابر جعفى نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»، فرمودند: یعنی به وسیلۀ ولایت حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام)، هدایت پیدا كند.
توضیح: یعنی هر كس به سبب ولایت حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) هدایت شود، مورد غفران و عفو الهی قرار مى گیرد.
4_ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْهَمْدَانِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً»، قَالَ: وَ اللَّهِ! لَوْ أَنَّهُ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً، وَ لَمْ یهْتَدِ إِلَى وَلَایتِنَا وَ مَوَدَّتِنَا وَ مَعْرِفَةِ فَضْلِنَا، مَا أَغْنَى عَنْهُ ذَلِک شَیئاً.(2)
از ابو سعید همدانى نقل است كه گفت: حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً»، فرمودند: به خدا سوگند! اگر كسی توبه كند و ایمان آورد و عمل صالحی انجام دهد، ولى به سوی ولایت و محبّت ما، و شناخت فضائل ما، هدایت نشده باشد، توبه و ایمان و عمل صالح او برایش، هیچ سودى نخواهد داشت.
ص: 550
5_ عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِیرٍ الرَّقِّی، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ! قَوْلُهُ تَعَالَى: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»، فَمَا هَذَا الْهُدَى بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الْإِیمَانِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ؟ قَالَ: فَقَالَ: مَعْرِفَةُ الْأَئِمَّةِ، وَ اللَّهِ! إِمَامٍ بَعْدَ إِمَامُ.(1)
از داود بن كثیر رقّى نقل است كه گفت: بر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) وارد شدم، و به آن حضرت عرض كردم: فدایتان شوم! در آیۀ شریفۀ : «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»، منظور از هدایت، بعد از توبه و ایمان و عمل صالح، چیست؟ حضرت فرمودند: به خدا سوگند! معرفت و شناخت ائمّۀ هدى است، امامى، پس از امام دیگر.
6_ عَنْ یعْقُوبَ بْنِ شُعَیبٍ، قَالَ: وَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»، قَالَ: وَ مَنْ تَابَ مِنْ ظُلْمٍ، وَ آمَنَ مِنْ كُفْرٍ، وَ عَمِلَ صَالِحاً، ثُمَّ اهْتَدَى إِلَى وَلَایتِنَا، وَ أَوْمَأَ بِیدِهِ إِلَى صَدْرِهِ.(2)
از یعقوب بن شعیب نقل است که گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ این آیه: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَی»، پرسیدم، آن حضرت فرمودند: منظور، کسی است که از ظلم توبه کند، و از کفر بازگشته، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، و سپس به سوی ولایت ما، هدایت شود، و با دستشان به
ص: 551
سینۀ خودشان اشاره فرمودند.
7_ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ(علیه السلام): «ثُمَّ اهْتَدى»، إِلَى وَلَایتِنَا أَهْلَ الْبَیتِ، فَوَ اللَّهِ! لَوْ أَنَّ رَجُلًا عَبَدَ اللَّهَ عُمُرَهُ مَا بَینَ الرُّكْنِ وَ الْمَقَامِ، ثُمَّ مَاتَ وَ لَمْ یجِئْ بِوَلَایتِنَا، لَأَكَبَّهُ اللَّهُ فِی النَّارِ عَلَى وَجْهِهِ.(1)
حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: «ثُمَّ اهْتَدى»، یعنی به ولایت ما اهل بیت هدایت شود، به خدا قسم! اگر مردی تمام عمرش، در بین «رکن» و «مقام»، خدا را عبادت کند، و در حالی بمیرد، که ولایت ما را نداشته باشد، خداوند او را با صورت به آتش بیاندازد.
ص: 552
«یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدّاعِیَ لا عِوَجَ لَهُۥ٭ۖ وَخَشَعَتِ الْاَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ اِلّا هَمْسًا»
در آن روز، همه از دعوت كنندۀ الهى پیروى نموده، و قدرت بر مخالفت او نخواهند داشت و همه صداها در برابر خداوند رحمان، خاضع مى شود و جز صداى آهسته چیزى نمى شنوى!
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، قَالَ: سَأَلْتُ أَبِی، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یوْمَئِذٍ یتَّبِعُونَ الدَّاعِی لا عِوَجَ لَهُ»، قَالَ: الدَّاعِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از عیسى بن داود نقل است كه گفت: حضرت ابا الحسن، موسى بن جعفر(علیهما السلام)، از پدرشان(علیه السلام) روایت كردند، كه آن حضرت فرمودند: از پدر بزرگوارم، در بارۀ آیۀ : «یوْمَئِذٍ یتَّبِعُونَ الدَّاعِی»، پرسیدم، حضرت فرمودند: مقصود از «داعى»، حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) هستند.
ص: 553
«وَمَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْری فَاِنَّ لَهُۥ مَعیشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُۥ یَوْمَ الْقِیامَةِ اَعْمى»
و هر كس از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور مى كنیم!»
1_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً»، قَالَ: یعْنِی بِهِ وَلَایةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، قُلْتُ: «وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى»، قَالَ: یعْنِی أَعْمَى الْبَصَرِ فِی الْآخِرَةِ، أَعْمَى الْقَلْبِ فِی الدُّنْیا، عَنْ وَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).
قَالَ: وَ هُوَ مُتَحَیرٌ فِی الْقِیامَةِ یقُولُ: «لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِیراً»، «قالَ كَذلِک أَتَتْک آیاتُنا فَنَسِیتَها»(1)، قَالَ: الْآیاتُ الْأَئِمَّةُ(علیهما السلام)، «فَنَسِیتَها وَ كَذلِک الْیوْمَ تُنْسى»، یعْنِی تَرَكْتَهَا وَ كَذَلِک الْیوْمَ تُتْرَک فِی النَّارِ كَمَا تَرَكْتَ الْأَئِمَّةَ(علیهم السلام)فَلَمْ تُطِعْ أَمْرَهُمْ وَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَهُمْ، قُلْتُ: «وَ كَذلِک نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى»(2)، قَالَ: یعْنِی مَنْ أَشْرَک بِوَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) غَیرَهُ وَ لَمْ یؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ تَرَک الْأَئِمَّةَ مُعَانَدَةً فَلَمْ یتَّبِعْ آثَارَهُمْ وَ لَمْ یتَوَلَّهُمْ.(الحدیث)(3)
ص: 554
از ابو بصیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیه: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً»، فرمودند: منظور از «ذكر»، ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) است.
عرض كردم: «وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى»؟ حضرت فرمودند: یعنى: چشمش در آخرت كور است، و در دنیا، از درک ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام)، کور دل است.
سپس فرمودند: آن كس در روز قیامت سرگردان است، مى گوید: «لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِیراً»، «قالَ كَذلِک أَتَتْک آیاتُنا فَنَسِیتَها»؟ حضرت فرمودند: «آیات»، ائمّه(علیهم السلام)هستند.
«فَنَسِیتَها وَ كَذلِک الْیوْمَ تُنْسى»، یعنى: پس چون فراموش كردى آن آیات را، اینچنین امروز وا گذاشته مى شوى در آتش دوزخ، چنانچه ائمّه(علیهم السلام)را وا گذاشتى، پس فرمان ایشان را اطاعت نكردى و سخن ایشان را نشنیدى.
عرض كردم: «وَ كَذلِک نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى»؟ حضرت فرمودند: یعنى: كسى كه شریک گرداند با ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) غیر او را و ایمان نیارود به آیات پروردگار خویش و ائمّه را از روى عناد ترک كند، و آثار ایشان را پیروى ننماید، و ایشان را دوست ندارد.
2_ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ عَلِی(علیه السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)لِلْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ: أَحِبُّوا عَلِیاً لِحُبِّی، وَ أَكْرِمُوهُ لِكَرَامَتِی، وَ اللَّهِ! مَا قُلْتُ لَكُمْ هَذَا مِنْ قِبَلِی، وَ لَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَمَرَنِی بِذَلِک، وَ یا مَعْشَرَ الْعَرَبِ! مَنْ أَبْغَضَ عَلِیاً مِنْ بَعْدِی، حَشَرَهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمَى، لَیسَ لَهُ حُجَّةٌ.(1)
ص: 555
از ابان بن تغلب نقل است که گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، از حضرت سجّاد(علیه السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از جدشان(علیه السلام)، روایت کردند كه حضرت امام علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به مهاجرین و انصار فرمودند: على را به خاطر محبّت من، دوست داشته باشید، و به خاطر گرامى داشت من، گرامى بدارید.
به خدا سوگند! این سخن را از خودم نمى گویم، بلكه خداوند مرا به آن مأمور كرده است، و اى گروه عرب! هر كس پس از من على را دشمن بدارد، خداوند او را در روز قیامت كور محشور مى كند و حجّتى براى او نیست.
3_ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى»، أَی مَنْ تَرَک وَلَایةَ عَلِی(علیه السلام)، أَعْمَاهُ اللَّهُ وَ أَصَمَّهُ عَنِ الْهُدَى.(1)
از ابن عباس نقل است كه در بارۀ آیۀ : «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى»، گفت: یعنی، هر کس ولایت حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) را ترک کند، و آن را نپذیرد، خداوند او را از درک هدایت، کور و کر، خواهد کرد.
4_ عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ، مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، أَنَّهُ سَأَلَ أَبَاهُ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدای فَلا یضِلُّ وَ لا یشْقى»، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یا أَیهَا النَّاسُ! اتَّبِعُوا هُدَى اللَّهِ تَهْتَدُوا وَ تَرْشُدُوا، وَ هُوَ هُدَای، وَ هُدَای، هُدَى عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَاهُ فِی حَیاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی، فَقَدِ اتَّبَعَ هُدَای، وَ مَنِ اتَّبَعَ هُدَای، فَقَدِ اتَّبَعَ هُدَى اللَّهِ، وَ مَنِ اتَّبَعَ هُدَى اللَّهِ، فَلَایضِلُّ وَ لَا یشْقَى، قَالَ: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى»، إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى:
ص: 556
«وَ كَذلِک نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ»(1)، فِی عَدَاوَةِ آلِ مُحَمَّدٍ، «وَ لَمْ یؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى»(2)، ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «أَ فَلَمْ یهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ یمْشُونَ فِی مَساكِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهى»(3)، وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ مَا كَانَ فِی الْقُرْآنِ مِثْلَهَا.(4)
از عیسى بن داود نجار نقل است كه گفت: حضرت ابا الحسن، موسى بن جعفر(علیهما السلام)فرمودند: از پدرشان در بارۀ این آیه سؤال نمودند: «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدای فَلا یضِلُّ وَ لا یشْقى»، پدرشان (یعنی حضرت صادق(علیه السلام)) فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ای مردم! پیرو هدایت خدا باشید، تا هدایت شوید و رشد یابید، و آن، هدایت من است، كه همان هدایت علی ابن ابى طالب(علیه السلام) است، پس هر كس، در حیات من و بعد از وفاتم، پیرو حضرت علی(علیه السلام) باشد، بدون شک، از هدایت من پیروی نموده، و هر كس از هدایت من پیروی نماید، از هدایت خداوند پیروی كرده، و هر كس پیرو خدا باشد، گمراه و بدبخت نخواهد شد، خداوند متعال می فرماید: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى»، تا «وَ كَذلِک نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ»، هر كه در عداوت و دشمنی نسبت به آل محمّد(علیهما السلام)، اسراف و زیاده روی كند، «وَ لَمْ یؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى»، سپس خداوند فرموده: «أَ فَلَمْ یهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ یمْشُونَ فِی مَساكِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهى»، ایشان ائمّه(علیهم السلام)هستند، و هر چه كه مانند آن در قرآن وجود دارد.
ص: 557
«وَاْمُرْ اَهْلَكَ بِالصَّلوةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْها٭ۖ لا نَسْ-ݘَلُكَ رِزْقًا٭ۖ نَحْنُ نَرْزُقُكَ٭ۗ وَالْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى»
خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شكیبا باش! از تو روزى نمى خواهیم (بلكه) ما به تو روزى مى دهیم و عاقبت نیک براى تقواست!
1_ عَنْ زُرَارَة، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ أْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیها»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)یأْتِی بَابَ فَاطِمَةَ كُلَّ سُحْرَةٍ، فَیقُولُ: السَّلَامُ عَلَیكُمْ أَهْلَ الْبَیتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ، الصَّلَاةَ یرْحَمُكُمُ اللَّهُ، «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً».(1) (2)
از زراره نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، از پدرشان روایت كردند كه آن حضرت در بارۀ این فرمایش خداوند عزّ و جل: «وَ أْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیها»، فرمودند: این آیه دربارۀ حضرات علی و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام)نازل شده است، چرا كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)هر روز سحرگاهان به درِ خانۀ حضرت فاطمه(سلام الله علیها)، می آمدند و می فرمودند: سلام و رحمت خداوند بر شما اهل البیت باد،
ص: 558
برای نماز آماده شوید، خداوند شما را رحمت کند، این ارادۀ الهی است که می خواهد پلیدیها و ناشایستگیها را از شما خانواده دور کند، و شما را پاک و پاکیزه گرداند.
2_ فی تفسیر القمی: «وَ أْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیها»، ... فَلَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى هَذِهِ الْآیةَ، كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)یجِی ءُ كُلَّ یوْمٍ عِنْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ، حَتَّى یأْتِی بَابَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، فَیقُولُ: السَّلَامُ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ، فَیقُولُ عَلِی وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ(علیهما السلام): وَ عَلَیک السَّلَامُ یا رَسُولَ اللَّهِ، وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ، ثُمَّ یأْخُذُ بِعِضَادَتَی الْبَابِ وَ یقُولُ: الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ، یرْحَمُكُمُ اللَّهُ، «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً»، فَلَمْ یزَلْ یفْعَلُ ذَلِک كُلَّ یوْمٍ إِذَا شَهِدَ الْمَدِینَةَ حَتَّى فَارَقَ الدُّنْیا، وَ قَالَ أَبُو الْحَمْرَاءِ، خَادِمُ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)أَنَا شَهِدْتُهُ یفْعَلُ ذَلِكَ.(1)
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر آیۀ : «وَ أْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیها»، (یعنی خانوادۀ خود را به نماز امر کن و بر آن پایدار و صبور باش) نقل کرده که: وقتی كه این آیه نازل شد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هر روز هنگام صبح در خانۀ حضرات علی و فاطمه و حسن و حسین(علیهما السلام)، می آمدند و می گفتند: السلام علیکم و رحمة الله و برکاته، و ایشان جواب می دادند: و علیک السلام، یا رسول الله، و رحمة الله و برکاته، پس آنگاه دستگیرۀ در را می گرفتند و می گفتند: نماز! نماز! رحمت خدا بر شما باد، «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً»، و این كار را پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هر روز تا آخر عمرشان، در مدینه انجام می دادند، و این مطلب را ابو الحمراء، خادمپیامبر شهادت داده است.
ص: 559
3_ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِی، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «وَ أْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلاةِ»، كَانَ یجِی ءُ نَبِی اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)إِلَى بَابِ عَلِی(علیه السلام)، صَلَاةَ الْغَدَاةِ ثَمَانِیةَ أَشْهُرٍ، ثُمَّ یقُولُ: الصَّلَاةَ، رَحِمَكُمُ اللَّهُ، «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرا».(1)
از ابو سعید خدرى نقل است كه گفت: هنگامى كه آیۀ شریفۀ : «وَ أْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلاةِ»، نازل شد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)مدّت هشت ماه در سحرگاهان به درِ خانۀ حضرت على(علیه السلام)، مى آمدند و مى فرمودند: «الصّلاة، رحمكم اللَّه» اى اهل بیت مصطفى! هنگام نماز است، خدایتان رحمت كند.
سپس آیۀ شریفۀ : «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً»، را با صداى بلند قرائت مى كردند، تا همگان بشنوند.
ص: 560
«قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا٭ۖ فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ اَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَمَنِ اهْتَدى»
بگو: «همه در انتظاریم! حال كه چنین است، انتظار بكشید! امّا بزودى مى دانید چه كسى از اصحاب صراط مستقیم، و چه كسى هدایت یافته است!
1_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِی وَ مَنِ اهْتَدى»، قَالَ: عَلِی(علیه السلام)، صَاحِبُ الصِّرَاطِ السَّوِی، وَ «مَنِ اهْتَدى»، أَی، إِلَى وَلَایتِنَا أَهْلَ الْبَیت.(1)
از جابر نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ شریفۀ : «فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِی وَ مَنِ اهْتَدى»، فرمودند: حضرت علی(علیه السلام)، صاحب صراط مستقیم است، و «مَنِ اهْتَدى»، یعنی به سوی ولایت ما اهل بیت، هدایت می شود.
2_ عَنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ سِنَانِ بْنِ طَرِیفٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، قَالَ: كَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) یكْتُبُ بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ إِلَى أَكَابِرِ أَصْحَابِهِ، وَ فِیهَا كَلَامٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)... سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
قِیلَ: فَمَنِ الْوَلِی؟ یا رَسُولَ اللَّهِ! فَقَالَ: وَلِیكُمْ فِی هَذَا الزَّمَانِ أَنَا، وَ مِنْ بَعْدِی وَصِیی، وَ مِنْ بَعْدِ وَصِیی لِكُلِّ زَمَانٍ حُجَجُ اللَّهِ، كَیمَا تَقُولُوا كَمَا قَالَ الضُّلَّالُ قَبْلَكُمْ حَیثُ
ص: 561
فَارَقَهُمْ نَبِیهُمْ: «رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَینا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِک مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى»،(1) وَ إِنَّمَا كَانَ تَمَامُ ضَلَالَتِهِمْ جَهَالَتَهُمْ بِالْآیاتِ وَ هُمُ الْأَوْصِیاءُ فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ: «قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِی وَ مَنِ اهْتَدى»، وَ إِنَّمَا كَانَ تَرَبُّصَهُمْ أَنْ قَالُوا: نَحْنُ فِی سَعَةٍ عَنْ مَعْرِفَةِ الْأَوْصِیاءِ، حَتَّى یعْلِنَ إِمَامٌ عِلْمَهُ، فَالْأَوْصِیاءُ قُوَّامٌ عَلَیكُمْ بَینَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، لَا یدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لَا یدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْكَرَهُمْ وَ أَنْكَرُوهُ. (الحدیث)(2)
از مفضل، از سنان بن طریف نقل است که گفت: حضرت امام جعفر الصادق(علیه السلام) فرمودند: حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)، این خطبه را براى بعضى از بزرگان اصحاب خود، نوشتند، كه در آن كلماتى از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)است: ...
تا آنجا كه یک نفر از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)سؤال كرد: ای رسول خدا! ولىّ و امام كیست؟ حضرت فرمودند: ولىّ شما در این زمان من هستم، و بعد از من وصىّ من (علی(علیه السلام)) است، و بعد از او براى هر زمانى حجّتهاى خدا هستند، تا اینكه شما نگوئید، آنچه را گمراهان قبل از جدا شدن از انبیایشان گفتند: «رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَینا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِک مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى»، (یعنى پروردگار ما، چرا نفرستادى به سوى ما رسولى پس پیروى كنیم آیتهاى ترا پیش از آنكه خوار شویم و رسوا گردیم؟) و جز این نیست كه تمام ضلالت و گمراهى ایشان براى جهل به آیات الهى و نشناختن اوصیاء بوده، پس خداوند جواب آنان را داده و فرموده است: «قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِی وَ مَنِ اهْتَدى»، (یعنى بگو: همه منتظرند پس
ص: 562
انتظار كشید پس به زودى خواهید دانست كه كیست اصحاب راه راست و كیست كه هدایت یافته است؟) و جز این نیست كه انتظار آنان این بود كه گفتند: ما از معرفت اوصیاء در وسعت هستیم، و در عدم معرفت امام بر ما حرجى نیست تا امام علم خود را ظاهر نماید، پس اوصیاء میان بهشت و جهنم بر شما نگاه بانند، داخل بهشت نشود مگر كسى كه ایشان را بشناسد و ایشان او را بشناسند، و داخل جهنم نشود مگر كسى كه انكار ایشان نماید و ایشان انكار او نمایند.
3_ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیشٍ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) قَالَ: سَمِعْتُهُ یقُولُ: إِذَا أُدْخِلَ الرَّجُلُ حُفْرَتَهُ أَتَاهُ مَلَكَانِ اسْمُهُمَا مُنْكَرٌ وَ نَكِیرٌ، فَأَوَّلُ مَا یسْأَلَانِهِ عَنْ رَبِّهِ، ثُمَّ عَنْ نَبِیهِ، ثُمَّ عَنْ وَلِیهِ، فَإِنْ أَجَابَ نَجَا، وَ إِنْ تَحَیرَ عَذَّبَاهُ.
فَقَالَ رَجُلٌ: فَمَا حَالُ مَنْ عَرَفَ رَبَّهُ وَ نَبِیهُ، وَ لَمْ یعْرِفْ وَلِیهُ؟ فَقَالَ: مُذَبْذَبٌ، «لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ مَنْ یضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا»(1)، فَذَلِک لَا سَبِیلَ لَهُ. وَ قَدْ قِیلَ لِلنَّبِی(صلی الله علیه و آله)مَنْ وَلِی اللَّهِ، یا نَبِی اللَّهِ!؟ فَقَالَ: وَلِیكُمْ فِی هَذَا الزَّمَانِ عَلِی(علیه السلام)، وَ مِنْ بَعْدِهِ وَصِیهُ، وَ لِكُلِّ زَمَانٍ عَالِمٌ یحْتَجُّ اللَّهُ بِهِ، لِئَلَّا یكُونَ كَمَا قَالَ الضُّلَّالُ قَبْلَهُمْ حِینَ فَارَقَتْهُمْ أَنْبِیاؤُهُمْ، «رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَینا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِک مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى»(2)، بِمَا كَانَ مِنْ ضَلَالَتِهِمْ وَ هِی جَهَالَتُهُمْ بِالْآیاتِ، وَ هُمُ الْأَوْصِیاءُ فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِی وَ مَنِ اهْتَدى»، وَ إِنَّمَا كَانَ تَرَبُّصُهُمْ أَنْ قَالُوا: نَحْنُ فِی سَعَةٍ مِنْ مَعْرِفَةِ الْأَوْصِیاءِ حَتَّى نَعْرِفَ إِمَاماً، فَعَیرَهُمُ اللَّهُ بِذَلِكَ.(الحدیث)(3)
ص: 563
از زر بن حبیش نقل است كه گفت: از حضرت امام علی بن ابی طالب(علیه السلام) شنیدم که می فرمودند: وقتی كه انسان را در قبر می گذارند، دو فرشته به نام منکر و نکیر نزد او می آیند، و اولین سئوال كه از او می پرسند دربارۀ پروردگارش است، سپس از پیامبرش، و پس از آن از کسی که ولایت او را پذیرفته است. اگر درست جواب داد، نجات می یابد، و اگر در جواب دادن سرگردان شود، او را عذاب می كنند.
شخصی پرسید: حال كسی كه پروردگار و پیامبرش را بشناسد ولی ولی اش را نشناسد چگونه است؟
حضرت فرمودند: چنین شخصی وضعیت پریشانی دارد، نه از این گروه است و نه از آن گروه، (هر كه را خداوند در گمراهی اش وانهد، هرگز راهی برای هدایتش نخواهی یافت)، و این چنین هیچ راهی برای او وجود ندارد.
از پیامبر(صلی الله علیه و آله)سؤال شد: ای رسول خدا! ولی ما كیست؟ پس پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: ولی شما در این زمان علی(علیه السلام) است، و پس از او وصی او می باشد، و در هر دوره ای عالمی وجود دارد كه خداوند به وسیلۀ او اتمام حجّت می كند، تا دیگر كسی مانند افراد گمراه امتهای گذشته، هنگام رحلت پیامبرشان، این چنین نگوید: «رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَینا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِک مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى»، و علت گمراهی آنان، جهالتشان نسبت به آیات خداوند بود، كه همان اوصای او می باشند.
سپس خداوند(عز وجل)اینچنین پاسخ آنان را داده، می فرماید: «قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِی وَ مَنِ اهْتَدى»، انتظار كشیدن آنان این بود كه می گفتند: ما خودمان می توانیم اوصیا را بشناسیم و امام را تشخیص دهیم. پس خداوند با این جمله، آنان را ملامت می كند.
ص: 564
«وَما اَرْسَلْنا قَبْلَكَ اِلّا رِجالًا نُوحی اِلَیْهِمْ٭ۖ فَسْئَلُوا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»
ما پیش از تو، جز مردانى كه به آنان وحى مى كردیم، نفرستادیم! (همه انسان بودند، و از جنس بشر!) اگر نمى دانید، از آگاهان بپرسید.
عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، قَالَ: نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ.(1)
از اصبغ بن نباته نقل است كه گفت: حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، فرمودند: «اهل ذكر»، ما هستیم.
تذكّر: البته برای آگاهی بیشتر، می توانید به كُد 16/43 مراجعه فرمایید.
ص: 565
«لَقَدْ اَنْزَلْنا اِلَیْكُمْ كِتابًا فیهِ ذِكْرُكُمْ٭ۚ اَفَلا تَعْقِلُونَ»
ما بر شما كتابى نازل كردیم كه وسیلۀ تذكّر شما در آن است! آیا نمى فهمید؟!
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیكُمْ كِتاباً فِیهِ ذِكْرُكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»، قَالَ: الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ، بَعْدَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)(1)
از عیسى بن داود نقل است كه گفت: حضرت ابو الحسن موسى بن جعفر(علیهما السلام)، در مورد آیۀ : «لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیكُمْ كِتاباً فِیهِ ذِكْرُكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»، فرمودند: منظور از آن، اطاعت از امام، پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله)است.
توضیح: شاید منظور این است كه ذكرى كه قرآن بر آن مشتمل است، وجوب اطاعت امام است، كه نتیجه ی آن سعادت و عزّت دنیا و آخرت مى شود.
ص: 566
«اَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه ءالِهَةً٭ۖ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ٭ۖ هذا ذِكْرُ مَنْ مَعِیَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْلی٭ۚ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ٭ۖ فَهُمْ مُعْرِضُونَ»
آیا آنها معبودانى جز خدا برگزیدند؟! بگو: «دلیلتان را بیاورید! این سخن كسانى است كه با من هستند، و سخن كسانى است كه پیش از من بودند!» امّا بیشتر آنها حق را نمى دانند و به همین دلیل روى گردانند.
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «هذا ذِكْرُ مَنْ مَعِی وَ ذِكْرُ مَنْ قَبْلِی»، قَالَ: ذِكْرُ مَنْ مَعِی عَلِی(علیه السلام)، «وَ ذِكْرُ مَنْ قَبْلِی»، ذِكْرُ الْأَنْبِیاءِ وَ الْأَوْصِیاءِ.(1)
از عیسى بن داود نقل است كه گفت: حضرت موسى بن جعفر(علیهما السلام)، در بارۀ این سخن خداوند عزّ و جلّ: «هذا ذِكْرُ مَنْ مَعِی وَ ذِكْرُ مَنْ قَبْلِی»، فرمودند: منظور از «ذِكْرُ مَنْ مَعِی»، حضرت على(علیه السلام) می باشند، و منظور از «ذِكْرُ مَنْ قَبْلِی»، انبیاء و اوصیای پیشین هستند.
ص: 567
«وَجَعَلْناهُمْ اَئِمَّةً یَهْدُونَ بِاَمْرِنا وَاَوْحَیْنا اِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَاِقامَ الصَّلوةِ وَایتاءَ الزَّكوةِ٭ۖ وَكانُوا لَنا عابِدینَ»
و آنان را پیشوایانى قرار دادیم كه به فرمان ما، (مردم را) هدایت مى كردند و انجام كارهاى نیک و برپاداشتن نماز و اداى زكات را به آنها وحى كردیم و تنها ما را عبادت مى كردند.
1_ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیدٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، قَالَ: إِنَّ الْأَئِمَّةَ فِی كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِمَامَانِ، قَالَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا»، لَا بِأَمْرِ النَّاسِ، یقَدِّمُونَ أَمْرَ اللَّهِ قَبْلَ أَمْرِهِمْ، وَ حُكْمَ اللَّهِ قَبْلَ حُكْمِهِمْ، قَالَ: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یدْعُونَ إِلَى النَّارِ»(1)، یقَدِّمُونَ أَمْرَهُمْ قَبْلَ أَمْرِ اللَّهِ، وَ حُكْمَهُمْ قَبْلَ حُكْمِ اللَّهِ، وَ یأْخُذُونَ بِأَهْوَائِهِمْ خِلَافَ مَا فِی كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.(2)
از طلحة بن زید نقل است که گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، فرمودند: امامان در كتاب خداى(عز وجل)دو دسته اند: خداى تبارک و تعالى فرموده است: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا»، یعنی: هدایت كردن ایشان به امر ما است، نه به امر
ص: 568
مردم، و امر خدا را بر امر مردم، مقدّم مى دارند، و حكم خدا را پیش از حكم مردم، می دانند، و فرموده: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یدْعُونَ إِلَى النَّارِ»، یعنى: و آنها را امامانى قرار دادیم كه مردم را به سوى آتش دوزخ بخوانند، و ایشان امر مردم را بر امر خدا، مقدّم می دارند، و حكم مردم را پیش از حكم خدا می دانند، و بر خلاف آنچه در كتاب خداى عزّ و جلّ است، طبق هوی و هوس خویش رفتار می كنند.
2_ عَن عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: كُنَّا فِی أَیامِ عَلِی بْنِ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام) بِمَرْوَ، فَاجْتَمَعْنَا فِی الْجَامِعِ یوْمَ الْجُمُعَةِ مِنْ بَدْءِ مَقْدَمِنَا، فَأَدَارُوا أَمْرَ الْإِمَامَةِ، وَ ذَكَرُوا كَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِیهَا، فَدَخَلْتُ عَلَى سَیدِی(علیه السلام)، فَأَعْلَمْتُهُ خَوَضَانَ النَّاسِ، فَتَبَسَّمَ(علیه السلام) ثُمَّ قَالَ: یا عَبْدَ الْعَزِیزِ بْنَ مُسْلِمٍ! جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ أَدْیانِهِمْ، ...
... اِلَی اَن قَالَ: إِنَّ الْإِمَامَةَ خَصَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ(علیه السلام) بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَ الْخُلَّةِ مَرْتَبَةً ثَالِثَةً وَ فَضِیلَةً شَرَّفَهُ بِهَا وَ أَشَادَ بِهَا ذِكْرَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنِّی جاعِلُک لِلنَّاسِ إِماماً»،(1) فَقَالَ الْخَلِیلُ(علیه السلام): سُرُوراً بِهَا، «وَ مِنْ ذُرِّیتِی»،(2) قالَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَى: «لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ».(3)
فَأَبْطَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ إِمَامَةَ كُلِّ ظَالِمٍ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ، وَ صَارَتْ فِی الصَّفْوَةِ ثُمَّ أَكْرَمَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَنْ جَعَلَهَا فِی ذُرِّیتِهِ أَهْلِ الصَّفْوَةِ وَ الطَّهَارَةِ.
فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یعْقُوبَ نافِلَةً وَ كُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ»، «وَ
ص: 569
جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَینا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِینَ».
فَلَمْ یزَلْ فِی ذُرِّیتِهِ یرِثُهَا بَعْضٌ عَنْ بَعْضٍ، قَرْناً فَقَرْناً، حَتَّى وَرِثَهَا النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِی الْمُؤْمِنِینَ».(1)
فَكَانَتْ لَهُ خَاصَّةً فَقَلَّدَهَا(صلی الله علیه و آله)عَلِیاً(علیه السلام) بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، عَلَى رَسْمِ مَا فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَصَارَتْ فِی ذُرِّیتِهِ الْأَصْفِیاءُ الَّذِینَ آتَاهُمُ اللَّهُ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ، لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی كِتابِ اللَّهِ إِلى یوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یوْمُ الْبَعْثِ وَ لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، فَهِی فِی وُلْدِ عَلِی(علیه السلام) خَاصَّةً إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ، إِذْ لَا نَبِی بَعْدَ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَمِنْ أَینَ یخْتَارُ هَؤُلَاءِ الْجُهَّالُ؟(2)
از عبد العزیز بن مسلم نقل است كه گفت: ما، در روزگار امامت حضرت رضا(علیه السلام) در شهر مرو بودیم، و در نخستین روز ورودمان، در مسجد جامع گرد آمدیم، و حاضران مجلس از مسألۀ امامت و كثرت اختلاف مردم در این باب سخن مى گفتند، من بر مولایم حضرت علی بن موسی الرضا(علیه السلام) وارد شدم، و ایشان را از گفتگوهاى مردم با خبر ساختم، آن حضرت تبسّمى كرده و فرمودند:
ص: 570
اى عبد العزیز! این مردم آگاهى ندارند و فریب عقائد خود را خورده اند، ...
تا آنجا كه فرمودند:
بى شک امامت منزلتى است كه خداوند، ابراهیم خلیل(علیه السلام) را پس از نبوّت و مقام خلیل اللّهى، در مرتبۀ سوّم به آن مخصوص ساخته، و فضیلتى است كه بدان مشرّف فرموده، و نامش را بلند آوازه ساخته، پس خداوند فرمود: «و (بیاد آور) آنگاه كه ابراهیم را پروردگارش به امورى چند بیازمود و او آنها را به انجام رسانید (خداى) گفت: تو را براى مردم، امام برگزیدم»، ابراهیم از روى شادمانى به این مقام گفت: «و از فرزندان من نیز؟ گفت: پیمان و عهد من به ستمكاران نرسد»، در نتیجه این آیه، امامت و پیشوایى هر ظالم و ستمكارى را تا روز قیامت باطل ساخته، و امامت در افراد برگزیده قرار گرفت و مختصّ ایشان شد.
سپس خداوند با قرار دادن امامت در نسل برگزیدگان و پاكان آن را گرامى داشته و فرمود: «و او را (پسرى چون) اسحاق بخشیدیم و (فرزندزاده اى چون) یعقوب را به فزونى دادیم، و همه را نیكوكاران و شایستگان گردانیدیم. و ایشان را امامانى قرار دادیم كه به فرمان و دستور ما راه نمایند، و به آنان كارهاى نیک كردن و برپا داشتن نماز و دادن زكات را وحى كردیم، و آنان نیز به عبادت ما پرداختند»، پس پیوسته امامت به همین ترتیب در نسل و فرزندان او بود، و یكى پس از دیگرى، قرن به قرن به ارث مى بردند تا اینكه سرانجام پیامبر اسلام(علیهما السلام)آن را به ارث برد، و خداوند فرمود: «به راستى نزدیكترین مردم به ابراهیم آنانند كه او را پیروى كردند و این پیامبر و آنان كه (به این پیامبر) ایمان آورده اند و خداوند ولىّ و سرپرست أهل ایمان است».
پس امامت تنها اختصاص به او یافت و او آن را به فرمان خدا به روشى كه خود واجب كرده است بر عهدۀ علىّ(علیه السلام) نهاد، و از آن پسامامت در فرزندان برگزیده اش،
ص: 571
آنان كه خداوند علم و ایمانشان بخشید قرار گرفت، و این همان فرمایش الهى است كه فرمود: «و كسانى كه ایشان را دانش و ایمان داده اند به آنان گویند: هر آینه در نوشتۀ خداى تا روز رستاخیز درنگ كرده اید»، به همان شیوه اى كه خدا آن را در اولاد او تا روز قیامت جارى ساخته و مقرّر داشت، زیرا هیچ پیامبرى پس از حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)نیست، پس از كجا این جماعت نادان با رأى و نظر خود، مى خواهند امام را اختیار و انتخاب كنند؟!
3_ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، قَالَ: سَمِعْتُهُ یقُولُ: إِنَّ الدُّنْیا لَا تَكُونُ إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامَانِ، بَرٌّ وَ فَاجِرٌ، فَالْبَرُّ الَّذِی قَالَ اللَّهُ: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا»، وَ أَمَّا الْفَاجِرُ فَالَّذِی قَالَ اللَّهُ: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ یوْمَ الْقِیامَةِ لا ینْصَرُونَ».(1)
از ابو بصیر نقل است که گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) شنیدم که می فرمودند: همانا در دنیا پیوسته دو امام وجود دارد، نیكوكار و تبهكار. پس امام نیكو كار كسى است كه خداوند در باره ی او فرموده: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا»، امّا پیشواى تبهكار كسى است كه خداوند در باره ی او فرموده: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ یوْمَ الْقِیامَةِ لا ینْصَرُونَ».
ص: 572
«اِنَّ الَّذینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى اُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ»
كسانى كه از قبل، از سوی ما وعدۀ نیک به آنان داده اند، از آن (دوزخ)، دور نگه داشته مى شوند.
1_ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ، جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عَلَى مِنْبَرِهِ: یا عَلِی! إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَهَبَ لَک حُبَّ الْمَسَاكِینِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ، فَرَضِیتَ بِهِمْ إِخْوَاناً، وَ رَضُوا بِک إِمَاماً، فَطُوبَى لِمَنْ أَحَبَّک وَ صَدَّقَ عَلَیک، وَ وَیلٌ لِمَنْ أَبْغَضَک وَ كَذَّبَ عَلَیک، ...
سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
یا عَلِی! أَنْتَ وَ شِیعَتُک عَلَى الْحَوْضِ تُسْقُونَ مَنْ أَحْبَبْتُمْ، وَ تَمْنَعُونَ مَنْ كَرِهْتُمْ، وَ أَنْتُمُ الْآمِنُونَ یوْمَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ فِی ظِلِّ الْعَرْشِ، یفْزَعُ النَّاسُ وَ لَا تَفْزَعُونَ، وَ یحْزَنُ النَّاسُ وَ لَا تَحْزَنُونَ، فِیكُمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى أُولئِک عَنْها مُبْعَدُونَ».(الحدیث)(1)
حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از اجداد طیبین و طاهرینشان(علیهما السلام)، روایت فرموده اند كه حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بر فراز منبر به من فرمودند: اى على! خداى عزّ و جل حبّ مساكین و مستضعفین زمین را به تو داده، و تو به برادرى آنها خشنودى و آنها به امامت تو خشنودند، خوشا به حال كسى كه تو را دوست دارد و در بارۀ تو به راستی سخن گوید و تو را تصدیق كند، و وای به حال كسى
ص: 573
كه تو را دشمن دارد و بر تو دروغ ببندد، ...
تا اینكه حدیث به این قسمت رسید:
اى على! تو و شیعیانت بر سر حوض هستید، هر كه را بخواهید آب دهید و هر كه را نخواهید دریغ دارید، شمائید كه در روز ترس بزرگ، در زیر سایۀ عرش خدای رحمان خواهید بود، و مردم در هراس و اندوهند و شما هیچ غم و اندوهی ندارید، این آیه، در بارۀ شما نازل شده است: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى أُولئِک عَنْها مُبْعَدُونَ».
2_ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: كُنَّا ذَاتَ لَیلَةٍ عِنْدَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) سُمَّاراً إِذْ قَرَأَ هَذِهِ الْآیةَ: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى»، فَقَالَ: أَنَا مِنْهُمْ وَ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ، فَوَثَبَ وَ دَخَلَ الْمَسْجِدَ، وَ هُوَ یقُولُ: «لا یسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ»، ثُمَّ كَبَّرَ لِلصَّلَاةِ.(1)
از نعمان بن بشیر نقل است كه گفت: شبى حضرت على(علیه السلام) آیۀ : «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى أُولئِک عَنْها مُبْعَدُونَ»، را تلاوت كردند، سپس آن حضرت فرمودند: من از آنها هستم، پس هنگامى كه زمان اقامۀ نماز شد، برخاستند و داخل مسجد شدند در حالیكه می گفتند: «لا یسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ»، و سپس به نماز ایستادند.
ص: 574
«لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْاَكْبَرُ وَتَتَلَقّىهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا یَوْمُكُمُ الَّذی كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»
وحشت بزرگ، آنها را اندوهگین نمى كند و فرشتگان به استقبالشان مى آیند، (و مى گویند:) این همان روزى است كه به شما وعده داده مى شد!
1_ عَنْ عُمَرَ بْنِ رُشَیدٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، أَنَّهُ قَالَ: فِی حَدِیثٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: إِنَّ عَلِیاً وَ شِیعَتَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ، عَلَى كُثْبَانِ الْمِسْک الْأَذْفَرِ، یفْزَعُ النَّاسُ وَ لَا یفْزَعُونَ، وَ یحْزَنُ النَّاسُ وَ لَا یحْزَنُونَ، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «لا یحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا یوْمُكُمُ الَّذِی كُنْتُمْ تُوعَدُونَ».(1)
از عمر بن رشید نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: در حدیثی رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: همانا علی و شیعیانش، در روز قیامت، بر روّى تپّه هایی از مُشک ناب، قرار می گیرند، مردم همه اندوهگین و در وحشت اند، امّا آنها دچار هیچ وحشت و اندوهی نمی شوند، و این معنای فرمایش خداوند(عز وجل)است كه می فرماید: «لا یحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا یوْمُكُمُ الَّذِی كُنْتُمْ تُوعَدُونَ».
2_ عَنْ عَمْرِو بْنِ شَیبَةَ، قَالَ: ... قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام): جَعَلَنِی اللَّهُ فِدَاكَ! إِذَا كَانَ یوْمُ الْقِیامَةِ أَینَ یكُونُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ شِیعَتُهُ؟
ص: 575
فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)وَ عَلِی(علیه السلام) وَ شِیعَتُهُ، عَلَى كُثْبَانٍ مِنَ الْمِسْک الْأَذْفَرِ، عَلَى مَنَابِرَ مِنْ نُورٍ، یحْزَنُ النَّاسُ وَ لَا یحْزَنُونَ، وَ یفْزَعُ النَّاسُ وَ لَا یفْزَعُونَ، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یوْمَئِذٍ آمِنُونَ»(1)، فَالْحَسَنَةُ، وَ اللَّهِ! وَلَایةُ عَلِی(علیه السلام)، ثُمَّ قَالَ: «لا یحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا یوْمُكُمُ الَّذِی كُنْتُمْ تُوعَدُونَ».(2)
از عمرو بن شیبه نقل است كه گفت: ... به حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) عرض کردم: خداوند مرا فدای شما گرداند! هنگامی كه روز قیامت بر پا شود، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و امیرالمؤمنین(علیه السلام) و شیعیان ایشان، کجا هستند؟
پس ایشان فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و حضرت علی(علیه السلام) و شیعیانشان، بر روی تپه هایی از مشک ناب، بر روی منبرهایی از نور، قرار دارند، و در این هنگام مردم اندوهگین و مضطرب می گردند، امّا آنان دچار هیچ اندوه و اضطرابی نمی شوند، و سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «مَن جَاء بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ خَیْرٌ مِّنْهَا وَهُم مِّن فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ»، پس، به خدا قسم! منظور از حسنه در این آیه، ولایت حضرت علی(علیه السلام) می باشد، سپس گفتند: «لَا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَهُ هَذَا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ».
ص: 576
«مَنْ كانَ یَظُنُّ اَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللّهُ فِی الدُّنْیا وَالْءاخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ اِلَى السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ كَیْدُهُۥ ما یَغیظُ»
هر كس گمان مى كند كه خدا پیامبرش را در دنیا و آخرت یارى نخواهد كرد، ریسمانى به سقف خانۀ خود ببندد، و خود را حلق آویز کند و نفس خود را قطع كند، پس ببیند آیا این كار خشم او را فرو مى نشاند؟!
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ، قَالَ: قَالَ الْإِمَامُ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام): حَدَّثَنِی أَبِی(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، أَنَّ النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: ذَاتَ یوْمٍ إِنَّ رَبِّی وَعَدَنِی نُصْرَتَهُ، وَ أَنْ یمِدَّنِی بِمَلَائِكَتِهِ، وَ أَنَّهُ نَاصِرُنِی بِهِمْ وَ بِعَلِی أَخِی خَاصَّةً مِنْ بَینِ أَهْلِی، فَاشْتَدَّ ذَلِک عَلَى الْقَوْمِ أَنْ خَصَّ عَلِیاً(علیه السلام) بِالنُّصْرَةِ، وَ أَغَاظَهُمْ ذَلِک، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «مَنْ كانَ یظُنُّ أَنْ لَنْ ینْصُرَهُ اللَّهُ _ مُحَمَّداً بِعَلِی _ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّماءِ ثُمَّ لْیقْطَعْ فَلْینْظُرْ هَلْ یذْهِبَنَّ كَیدُهُ ما یغِیظُ»، قَالَ: یضَعُ حَبْلًا فِی عُنُقِهِ إِلَى سَمَاءِ بَیتِهِ یمِدُّهُ، حَتَّى یخْتَنِقَ فَیمُوتُ، فَینْظُرُ هَلْ یذْهِبُ كَیدُهُ مَا یغِیظُ.(1)
از عیسی بن داود نجار نقل است كه گفت: حضرت امام موسی بن جعفر(علیهما
السلام)، روایت كردند از قول پدرشان، كه حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: روزى پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)فرمودند: خداوند به من وعدۀ یاری داده، كه مرا به وسیلۀ ملائكه یاری كند،
ص: 577
پس به وسیلۀ ملائكه، و از بین خاندانم، فقط به وسیلۀ علی(علیه السلام)، مرا نصرت فرمود.
این سخن پیامبر، بر قریش گران آمد، و خشمگین شدند، كه چرا نصرت را اختصاص به حضرت علی(علیه السلام) دادند، پس خداوند(عز وجل)این آیه را نازل فرمود: «مَنْ كانَ یظُنُّ أَنْ لَنْ ینْصُرَهُ اللَّهُ _ محمّدا بعلى _ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّماءِ ثُمَّ لْیقْطَعْ فَلْینْظُرْ هَلْ یذْهِبَنَّ كَیدُهُ ما یغِیظُ»، حضرت فرمودند: یعنى هر كس خیال می كند خداوند، پیامبر را به وسیلۀ حضرت علی(علیه السلام) نصرت نداده، ریسمانى از سقف خانۀ خود بیاویزد، و خود را به آن ریسمان حلق آویز كند، آنگاه بنگرد كه آیا حیلۀ او موجب از بین رفتن خشمش مى شود یا نه؟
ص: 578
«هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فی رَبِّهِمْ٭ۖ فَالَّذینَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمیمُ»
اینان دو گروهند كه درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند كسانى كه كافر شدند، لباسهایى از آتش براى آنها بریده شده، و مایع سوزان و جوشان بر سرشان ریخته مى شود.
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ كَفَرُوا»، بِوَلَایةِ عَلِی(علیه السلام)، «قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ».(1)
از ابو حمزه نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ كَفَرُوا»، فرمودند: یعنى كسانى كه به ولایت حضرت علی(علیه السلام)، كافر شوند، «قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ»، جامه اى از آتش بر پیكر آنها پوشیده مى شود.
2_ عَنْ قَیسِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ عُبَادَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، یقُولُ: أَنَا
ص: 579
أَوَّلُ مَنْ یجْثُو بَینَ یدَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یوْمَ الْقِیامَةِ لِلْخُصُومَةِ.(1)
از قیس بن سعد بن عباده نقل است که گفت: از حضرت امام علی بن ابی طالب(علیه السلام) شنیدم که می فرمودند: من اولین کسی هستم که در روز قیامت، برای دادخواهی به پیشگاه خداوند(عز وجل)، حاضر می شوم.
ص: 580
«وَهُدُوا اِلَى الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا اِلى صِراطِ الْحَمیدِ»
و آنها به سوى سخنان پاكیزه هدایت مى شوند، و به راه پسندیده، هدایت مى گردند.
1_ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ هُدُوا إِلَى الطَّیبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى صِراطِ الْحَمِیدِ»، قَالَ: ذَاک حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیدَةُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارٌ، هُدُوا إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام).(1)
از عبد الرحمن بن كثیر نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَ هُدُوا إِلَى الطَّیبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى صِراطِ الْحَمِیدِ»، فرمودند: آنها حمزه و جعفر و عبیده و سلمان و ابو ذر و مقداد بن اسود و عمار هستند، كه به سوی حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) هدایت یافتند.
2_ عَنْ ضُرَیسٍ الْكُنَاسِی، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: «وَ هُدُوا إِلَى الطَّیبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى صِراطِ الْحَمِیدِ»، فَقَالَ: هُوَ، وَ اللَّهِ! هَذَا الْأَمْرُ، الَّذِی أَنْتُمْ
ص: 581
عَلَیهِ.(1)
از ضریس كناسى نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خدای متعال: «وَ هُدُوا إِلَى الطَّیبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى صِراطِ الْحَمِیدِ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: به خداوند سوگند! آن، همین عقیده ای است كه شما دارید، و آن، ولایت آل محمّد(علیهما السلام)، است.
ص: 582
«... وَمَنْ یُرِدْ فیهِ بِاِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ اَلیمٍ»
و هر كس بخواهد در این سرزمین از راه حق منحرف گردد و دست به ستم زند، ما از عذابى دردناک به او مى چشانیم!
عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ مَنْ یرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِیهِمْ حَیثُ دَخَلُوا الْكَعْبَةَ، فَتَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَى كُفْرِهِمْ وَ جُحُودِهِمْ بِمَا نُزِّلَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فَأَلْحَدُوا فِی الْبَیتِ بِظُلْمِهِمُ الرَّسُولَ وَ وَلِیهُ، «فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»(1).(2)
از عبد الرحمن بن كثیرنقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خداوند(عز وجل): «وَ مَنْ یرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ»، فرمودند: این آیه در بارۀ كسانی نازل شده است، كه وقتى وارد كعبه شدند، در آنجا پیمان بستند و قرار گذاشتند كه، به آنچه كه در بارۀ حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) نازل شده، كافر شوند و انكار ورزند، پس در خانۀ خدا، به خاطر ظلمی كه به پیامبر و جانشینش روا داشتند، دچار الحاد و كجروی شدند، «فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ».
ص: 583
«اݗَلَّذینَ اُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ اِلّا اَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ٭ۗ ...»
همان كسانى كه از سرزمینشان به ناحق، بلكه از آن روى كه مى گفتند خداوند پروردگار ماست، بیرون رانده شدند.
1_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیدٍ، مَوْلَى أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: سَأَلْتُ مَوْلَای أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قُلْتُ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی وَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، ثُمَّ جَرَتْ فِی الْحُسَینِ(علیه السلام).(1)
از محمّد بن زید، غلام امام محمّد باقر(علیه السلام)، از قول پدرش نقل است كه گفت: از مولایم، حضرت ابو جعفر محمّد بن على(علیهما السلام)، پرسیدم، كه معنای این سخن خداوند(عز وجل): «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ»، چیست؟ حضرت فرمودند: این آیه دربارۀ حضرت على و حمزه و جعفر(علیهما السلام)، نازل شده، و سپس دربارۀ امام حسین(علیه السلام) نیز، محقق گشته است.
2_ عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ، قَالَ: حَدَّثَنَا مَوْلَانَا مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیرِ حَقٍّ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِینَا
ص: 584
خَاصَّةً فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ ذُرِّیتِهِ، وَ مَا ارْتَكَبَ مِنْ أَمْرِ فَاطِمَةَ(سلام الله علیها).(1)
از عیسی بن داود نجار نقل است كه گفت: مولای ما حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام)، برای ما روایت فرمودند: كه پدرشان حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ این سخن خداوند(عز وجل): «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیرِ حَقٍ»، فرمودند: این آیه مخصوصاً در بارۀ ما و در بارۀ امیر المؤمنین(علیه السلام) و فرزندان آن حضرت، نازل شده، و نیز در مورد آنچه كه در بارۀ حضرت فاطمه(سلام الله علیها)مرتكب شده اند، نازل شده است.
ص: 585
«اݗَلَّذینَ اِنْ مَكَّنّاهُمْ فِی الْاَرْضِ اَقامُوا الصَّلوةَ وَءاتَوُا الزَّكوةَ وَاَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ٭ۗ وَلِلّهِ عاقِبَةُ الْاُمُورِ»
كسانى كه اگر در زمین به آنها قدرت دهیم، نماز را بر پا می دارند و زكات را می پردازند و به كار پسندیده فرمان می دهند و از كار ناپسند باز می دارند، و سرانجام همۀ كارها، از آن خدا است.
1_ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَینِ(علیه السلام)، عَنْ أُمِّهِ(سلام الله علیها)، عَنْ أَبِیه(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ»، قَالَ: هَذِهِ نَزَلَتْ فِینَا أَهْلَ الْبَیت.(1)
از عمرو بن ثابت نقل است که گفت: حضرت ابا عبد الله الحسین(علیه السلام)، از قول مادرشان(سلام الله علیها)، از حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام)، روایت کرده اند که آن حضرت در باره ی این سخن خداوند عزّ و جل: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ»، فرمودند: این آیه در باره ی ما اهل بیت، نازل شده است.
2_ عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ، عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِی(علیه السلام)، یوْماً فِی الْمَسْجِدِ، إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ، فَوَقَفَ أَمَامَهُ، وَقَالَ: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! أَعْیتْ عَلَی آیةٌ فِی
ص: 586
كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، سَأَلْتُ عَنْهَا جَابِرَ بْنَ یزِیدَ، فَأَرْشَدَنِی إِلَیكَ.
فَقَالَ: وَ مَا هِی؟ قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ»، الْآیةَ، فَقَالَ: نَعَمْ، فِینَا نَزَلَتْ، وَ ذَلِک أَنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ طَائِفَةً مَ(علیهم السلام) وَ سَمَّاهُمْ، اجْتَمَعُوا إِلَى النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! إِلَى مَنْ یصِیرُ هَذَا الْأَمْرُ بَعْدَكَ؟ فَوَ اللَّهِ! لَئِنْ صَارَ إِلَى رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَیتِک، إِنَّا لَنَخَافُهُمْ عَلَى أَنْفُسِنَا، وَ لَوْ صَارَ إِلَى غَیرِهِمْ لَعَلَّ غَیرَهُمْ أَقْرَبُ وَ أَرْحَمُ بِنَا مِنْهُمْ.
فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مِنْ ذَلِک غَضَباً شَدِیداً، ثُمَّ قَالَ: أَمَا! وَ اللَّهِ! لَوْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَا أَبْغَضْتُمُوهُمْ، لِأَنَّ بُغْضَهُمْ بُغْضِی، وَ بُغْضِی هُوَ الْكُفْرُ بِاللَّهِ، ثُمَّ نَعَیتُمْ إِلَی نَفْسِی، فَوَ اللَّهِ! لَئِنْ مَكَّنَهُمُ اللَّهُ فِی الْأَرْضِ، لَیقِیمُوا الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا وَ لَیؤْتُوا الزَّكَاةَ لِمَحَلِّهَا، وَ لَیأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَینْهُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ، إِنَّمَا یرْغِمُ اللَّهُ أُنُوفَ رِجَالٍ یبْغِضُونَنِی، وَ یبْغِضُونَ أَهْلَ بَیتِی وَ ذُرِّیتِی، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ»، إِلَى قَوْلِهِ: «وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ»، فَلَمْ یقْبَلِ الْقَوْمُ ذَلِک، فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ: «وَ إِنْ یكَذِّبُوک فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ»، «وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ»، «وَ أَصْحابُ مَدْینَ وَ كُذِّبَ مُوسى فَأَمْلَیتُ لِلْكافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَیفَ كانَ نَكِیرِ»(1).(2)
از عیسى بن داود نقل است كه گفت: حضرت موسى بن جعفر(علیهما السلام)فرمودند: روزى در مسجد خدمت پدرم بودم، كه مردى آمد و در مقابل ایشان ایستاد و گفت: ای فرزند رسول خدا! یک آیه در قرآن مرا عاجز نموده، تفسیر آن را از جابر بن یزید پرسیدم، او مرا خدمت شما فرستاده است.
پدرم فرمودند: كدام آیه؟ عرض كرد: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ
ص: 587
آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ»، پدرم فرمودند: آرى، این آیه در بارۀ ما نازل شده است، و جریان چنین است كه فلانى و فلانى و گروهى كه با آنها بودند _ و پدرم نام آنها را ذكر كردند _ خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله)آمدند و پرسیدند: خلافت پس از شما به چه كسی خواهد رسید؟ به خدا سوگند! اگر به یكى از خویشاوندان شما برسد، ما بر جان خود بیمناكیم، و اگر به دیگرى برسد، شاید او، از آنها به ما مهربان تر باشد.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)از شنیدن این سخن بسیار ناراحت شدند و فرمودند: به خدا قسم! اگر به خدا و پیامبر، ایمان داشته باشید، هرگز با خویشاوندان من، دشمنی نمی كنید، زیرا دشمنى با آنها، دشمنى با من است، و دشمنى با من، كفر به خداوند است، آنگاه شما از مرگم، به من خبر می دهید!
به خدا سوگند! اگر خداوند به آنها در زمین قدرت دهد، نماز را در وقت آن به پاى می دارند، و زكات مى پردازند، و امر به معروف و نهى از منكر مى نمایند.
خداوند، دماغ كسانى را كه با من و خاند انم دشمنی كنند، به خاک می مالد، در این هنگام بود كه خداوند این آیه را نازل نمود: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ»، تا آنجا كه می فرماید: «وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ»، ولی مردم آن را نپذیرفتند، پس خداوند این آیات را نازل نمود: «وَ إِنْ یكَذِّبُوک فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ»، «وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ»، «وَ أَصْحابُ مَدْینَ وَ كُذِّبَ مُوسى فَأَمْلَیتُ لِلْكافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَیفَ كانَ نَكِیرِ».
3_ عَنِ الْحُصَینِ بْنِ مُخَارِقٍ، عَنِ الْإِمَامِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ
ص: 588
وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ»، قَالَ: نَحْنُ هُمْ.(1)
از حصین بن مخارق نقل است که گفت: حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام)، از پدرشان(علیه السلام)، از پدرانشان(علیهما السلام)، روایت کرده اند که در باره ی این سخن خدای عزّ و جلّ: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ»، فرمودند: آنها، ما هستیم.
ص: 589
«فَكَاَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ اَهْلَكْناها وَهِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلى عُرُوشِها وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشیدٍ»
چه بسیار شهرها و آبادیهایى كه آنها را نابود و هلاک كردیم در حالى كه (مردمش) ستمگر بودند، بگونه اى كه بر سقفهاى خود فروریخت! و چه بسیار چاه پر آب كه متروک مانده و چه بسیار قصرهاى محكم و مرتفع! که بی صاحب مانده اند.
1_ عَن الصَّادِقِ(علیه السلام)، فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»، أَنَّهُ قَالَ: قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)الْقَصْرُ الْمَشِیدُ، وَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ، عَلِی(علیه السلام).(1)
حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ این سخن خدا متعال: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»، فرمودند: قصر مشید، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هستند، و بئر معطّله، حضرت علی(علیه السلام) می باشند.
2_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَدَقَةَ، أَنَّهُ قَالَ: سَأَلَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِی سَلْمَانَ الْفَارِسِی رَضِی اللَّهُ عَنْهُمَا، یا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! مَا مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) بِالنُّورَانِیةِ؟
ص: 590
قَالَ: یا جُنْدَبُ! فَامْضِ بِنَا حَتَّى نَسْأَلَهُ عَنْ ذَلِكَ. قَالَ: فَأَتَینَاهُ فَلَمْ نَجِدْهُ، قَالَ: فَانْتَظَرْنَاهُ حَتَّى جَاءَ، قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ: مَا جَاءَ بِكُمَا؟
قَالا: جِئْنَاک یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! نَسْأَلُک عَنْ مَعْرِفَتِک بِالنُّورَانِیةِ؟
قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ: مَرْحَباً بِكُمَا! مِنْ وَلِیینِ مُتَعَاهِدَینِ لِدِینِهِ، لَسْتُمَا بِمُقَصِّرَینِ لَعَمْرِی إِنَّ ذَلِک الواجب (وَاجِبٌ) عَلَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ ...
سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِی مَوْضِعٍ آخَرَ، فِی كِتَابِهِ الْعَزِیزِ، فِی نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)وَ فِی وَلَایتِی، فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»، فَالْقَصْرُ، مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ، وَلَایتِی، عَطَّلُوهَا وَ جَحَدُوهَا، وَ مَنْ لَمْ یقِرَّ بِوَلَایتِی لَمْ ینْفَعْهُ الْإِقْرَارُ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)إِلَّا أَنَّهُمَا مَقْرُونَانِ، وَ ذَلِک أَنَّ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)نَبِی مُرْسَلٌ وَ هُوَ إِمَامُ الْخَلْقِ، وَ عَلِی مِنْ بَعْدِهِ إِمَامُ الْخَلْقِ وَ وَصِی مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)كَمَا قَالَ لَهُ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِی بَعْدِی.(الحدیث)(1)
از محمّد بن صدقه نقل است كه گفت: ابو ذر غفارى از سلمان فارسى رضوان الله علیهما پرسید: معرفت امام امیر المؤمنین علی(علیه السلام) به نورانیت، چگونه است؟
سلمان گفت: با هم برویم از خود مولا سؤال كنیم، آمدیم خدمت امیر المؤمنین(علیه السلام)، ولی ایشان را نیافتیم.
مدّتى منتظر شدیم تا آن حضرت آمدند. تا ما را دیدند سؤال فرمودند: براى چه آمده اید؟
ص: 591
گفتیم: آمده ایم بپرسیم که معرفت شما به نورانیت چگونه است؟
حضرت فرمودند: مرحبا به شما دو دوست متعهّد! كه در راه دین كوتاهى ندارید. به جان خود سوگند یاد مى كنم! كه این مطلب بر هر مرد و زن مؤمنى واجب است آنگاه فرمودند: ...
تا اینکه حدیث به این قسمت رسید:
در جاى دیگر قرآن، در باره ی نبوّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و ولایت من می فرماید: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»، قصر، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)هستند، و «بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ»، و چاهی که ترک شده، ولایت من است، كه آن را رها كرده اند و منكر شده اند، هر كه اقرار به ولایت من نداشته باشد، اقرار به نبوّت پیامبر براى او سودى نخواهد داشت، و این دو با هم، قرین و همراه هستند، زیرا پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)نبىّ مرسل و امام مردم است، على، پس از آن حضرت، امام مردم و وصىّ حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)است، چنان که پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: «تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی هستی، مگر اینکه پس از من دیگر پیامبری نخواهد بود».
3_ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ، أَنَّهُ قَالَ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) هُوَ الْقَصْرُ الْمَشِیدُ، وَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ فَاطِمَةُ وَ وُلْدُهَا، مُعَطَّلِینَ مِنَ الْمُلْكِ.
وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی خَالِدٍ الْأَشْعَرِی الْمُلَقَّبُ بِشَنْبُولَةَ:
بِئْرٌ مُعَطَّلَةٌ وَ قَصْرٌ مُشْرِفٌ*مَثَلٌ لآِلِ مُحَمَّدٍ مُسْتَطْرَفٌ
ص: 592
فَالنَّاطِقُ الْقَصْرُ الْمَشِیدُ مِنْهُمُ*وَ الصَّامِتُ الْبِئْرُ الَّتِی لَاتُنْزَف(1)
از صالح بن سهل نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: مقصود از كاخ استوار و سر به فلک كشیده، امیر المؤمنین(علیه السلام) هستند، و منظور از چاه معطّل مانده، حضرت فاطمه(سلام الله علیها)و فرزندان ایشان(علیهم السلام)هستند، كه از رسیدن به زمامدارى مسلمین به دور مانده اند.
و محمد بن حسن بن خالد اشعری، ملقب به شنبوله، در این باره، چنین سروده است:
چاهی فروگذارده شده، و كاخی استوار و آسمان خراش، مثل زیبنده اى است براى آل محمّد(علیهما السلام).
قصر، عزّت و بزرگوارى آنان است، كه هیچ كس به آن دست نیابد، و چاه، دانش آنان مى باشد، كه هرگز پایان ندارد.
ص: 593
«وَما اَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلا نَبِیٍّ اِلّا اِذا تَمَنّى اَلْقَى الشَّیْطانُ فی اُمْنِیَّتِه فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْكِمُ اللّهُ ءایاتِه٭ۗ وَاللّهُ عَلیمٌ حَكیمٌ»
هیچ پیامبرى را پیش از تو نفرستادیم مگر اینكه هر گاه آرزو مى كرد، شیطان القائاتى در آن مى كرد، امّا خداوند القائات شیطان را از میان مى برد، سپس آیات خود را استحكام مى بخشید و خداوند علیم و حكیم است.
1_ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ عُیینَةَ، قَالَ: قَالَ لِی عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(علیهما السلام): یا حَكَمُ! هَلْ تَدْرِی مَا كَانَتِ الْآیةُ الَّتِی كَانَ یعْرِفُ بِهَا عَلِی(علیه السلام)، صَاحِبَ قَتْلِهِ، وَ یعْرِفُ بِهَا الْأُمُورَ الْعِظَامَ الَّتِی كَانَ یحَدِّثُ بِهَا النَّاسَ؟ قَالَ: قُلْتُ: لَا، وَ اللَّهِ! فَأَخْبِرْنِی بِهَا یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ!
قَالَ: هِی قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِک مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِی»، وَ لَا مُحَدَّثٍ، قُلْتُ: فَكَانَ عَلِی(علیه السلام) مُحَدَّثاً؟ قَالَ: نَعَمْ، وَ كُلُّ إِمَامٍ مِنَّا أَهْلَ الْبَیتَ مُحَدَّثٌ.(1)
از حكم بن عیینه نقل است كه گفت: حضرت على بن الحسین(علیهما السلام)، به من فرمودند: ای حكم! آیا می دانى آیه اى كه على بن ابى طالب(علیه السلام) به وسیلۀ آن قاتل خود را شناخت و از كارهاى بزرگی، كه به مردم اطلاع می داد، شناخت كافی داشت، چه آیه ای است؟ حكم گفت: عرض كردم: نه، به خدا سوگند! ای فرزند رسول خدا! آن آیه را برایم بفرمائید.
حضرت فرمودند: آن آیه، این سخن خداوند(عز وجل)است كه می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا
ص: 594
مِنْ قَبْلِک مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی»، «و لا محدّث».
گفتم: پس حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام) محدّث بود؟ حضرت فرمودند: آرى، هر امامى از ما اهل بیت، محدّث است.
2_ عَنْ حمْرَانَ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَكَمُ بْنُ عُیینَةَ، عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ عِلْمَ عَلِی(علیه السلام)، فِی آیةٍ مِنَ الْقُرْآنِ، قَالَ: وَ كَتَمَنَا الْآیةَ، قَالَ: فَكُنَّا نَجْتَمِعُ فَنَتَدَارَسُ الْقُرْآنَ، فَلَا نَعْرِفُ الْآیةَ، قَالَ: فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّ الْحَكَمَ بْنَ عُیینَةَ، حَدَّثَنَا عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، أَنَّهُ قَالَ: عِلْمُ عَلِی(علیه السلام)، فِی آیةٍ مِنَ الْقُرْآنِ، وَ كَتَمَنَا الْآیةَ، قَالَ: اقْرَأْ یا حمْرَانُ! فَقَرَأْتُ: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی»، قَالَ: فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِی وَ لَا مُحَدَّثٍ»، قُلْتُ: وَ كَانَ عَلِی(علیه السلام) مُحَدَّثاً؟ قَالَ: نَعَمْ، فَجِئْتُ إِلَى أَصْحَابِنَا، فَقُلْتُ: قَدْ أَصَبْتُ الَّذِی كَانَ الْحَكَمُ یكْتُمُنَا، قَالَ: قُلْتُ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام) كَانَ یقُولُ عَلِی(علیه السلام) مُحَدَّثٌ، فَقَالُوا لِی: مَا صَنَعْتَ شَیئاً أَلَّا سَأَلْتَهُ مَنْ یحَدِّثُهُ؟ قَالَ: فَبَعْدَ ذَلِک إِنِّی أَتَیتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فَقُلْتُ: أَ لَیسَ حَدَّثْتَنِی أَنَّ عَلِیاً(علیه السلام) كَانَ مُحَدَّثاً؟ قَالَ: بَلَى، قُلْتُ: مَنْ یحَدِّثُهُ؟ قَالَ: مَلَک یحَدِّثُهُ، قَالَ: قُلْتُ: أَقُولُ إِنَّهُ نَبِی أَوْ رَسُولٌ؟ قَالَ: لَا، قَالَ: بَلْ مَثَلُهُ مَثَلُ صَاحِبِ سُلَیمَانَ، وَ مَثَلُ صَاحِبِ مُوسَى، وَ مَثَلُهُ مَثَلُ ذِی الْقَرْنَینِ.(1)
از حمران بن اعین، نقل است كه گفت: حكم بن عیینه از حضرت على بن الحسین(علیهما السلام)روایت كرده است كه حضرت فرمودند: همانا علم حضرت على(علیه السلام) در یک آیه از قرآن است. حكم گفت: اما امام آن آیه را از ما مخفی نگه داشتند، حمران
ص: 595
گوید: ما با هم نشستیم و در قرآن تحقیق كردیم، اما آن آیه را پیدا نكردیم.
تا اینكه خدمت امام باقر(علیه السلام) رسیدم، و عرض كردم: حكم بن عیینه از حضرت على بن الحسین(علیهما السلام)نقل می كرد كه آن حضرت فرموده اند: علم حضرت على(علیه السلام)، در یک آیه از قرآن است، ولى آن آیه را پنهان كرده اند، امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: ای حمران! بخوان، پس خواندم: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی»، حمران گفت: حضرت باقر(علیه السلام) فرمودند: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی و لا محدّث».
عرض كردم: آیا حضرت على(علیه السلام) محدث(یعنی كسی كه ملائكه با او سخن می گویند) بوده اند؟ حضرت فرمودند: آرى.
پس من نزد دوستان آمدم، و گفتم: آنچه را كه حكَم از ما پنهان می كرد پیدا كردم، امام باقر(علیه السلام) به من فرمودند: حضرت على(علیه السلام)، كسی هستند كه ملائكه با ایشان سخن می گفته اند، و ایشان محدّث هستند.
یاران به من گفتند: كارى مهمی نكرده اى، چرا نپرسیدى كه، چه كسى با او سخن می گفته است، پس من خدمت امام باقر(علیه السلام) برگشتم، و عرض كردم: آیا شما نفرمودید كه حضرت على(علیه السلام)، محدّث هستند؟ حضرت فرمودند: آری، پس گفتم: چه كسى به ایشان مطالب را می گفت؟ حضرت فرمودند: فرشته اى. عرض كردم: پس من می گویم كه ایشان نبى یا رسول بوده اند؟ حضرت فرمودند: نه بلكه بگو: مثل او مانند آصف بن برخیا، جانشین سلیمان، هارون، وزیر موسى، و مانند ذو القرنین است.
3_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یعْفُورٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): إِنَّا نَقُولُ: إِنَّ عَلِیاً(علیه السلام) لَینْكَتُ فِی قَلْبِهِ أَوْ ینْقَرُ فِی صَدْرِهِ وَ أُذُنِهِ؟قَالَ: إِنَّ عَلِیاً(علیه السلام) كَانَ مُحَدَّثاً، قَالَ: فَلَمَّا أَكْثَرْتُ عَلَیهِ، قَالَ: إِنَّ عَلِیاً(علیه السلام) كَانَ یوْمَ بَنِی قُرَیظَةَ وَ بَنِی النَّضِیرِ، كَانَ جَبْرَئِیلُ عَنْ
ص: 596
یمِینِهِ وَ مِیكَائِیلُ عَنْ یسَارِهِ یحَدِّثَانِهِ.(1)
از عبد الله بن یعفور نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) پرسیدم: آیا سخن ملائكه، در قلب حضرت علی(علیه السلام) فرو می رفت، و یا در سینه و گوش آن حضرت نقش می بست؟ حضرت فرمودند: حضرت علی(علیه السلام) كسی بودند كه ملائكه با ایشان سخن می گفتند، عبد الله گفت: وقتی كه اصرار كردم، حضرت فرمودند: حضرت علی(علیه السلام) كسی هستند، كه در روز بنی قریظه و بنی نضیر، جبرئیل در سمت راستشان و میكائیل در سمت چپشان بودند، و با آن حضرت سخن می گفتند.
4_ عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ كانَ رَسُولًا نَبِیا»(2)، مَا الرَّسُولُ وَ مَا النَّبِی؟ قَالَ: النَّبِی، الَّذِی یرَى فِی مَنَامِهِ وَ یسْمَعُ الصَّوْتَ، وَ لَا یعَاینُ الْمَلَک، وَ الرَّسُولُ، الَّذِی یسْمَعُ الصَّوْتَ، وَ یرَى فِی الْمَنَامِ وَ یعَاینُ الْمَلَک، قُلْتُ: الْإِمَامُ مَا مَنْزِلَتُهُ؟ قَالَ: یسْمَعُ الصَّوْتَ، وَ لَا یرَى وَ لَا یعَاینُ الْمَلَک، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی _ وَ لَا مُحَدَّثٍ».(3)
از زراره نقل است كه گفت: از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ فرمایش خدای(عز وجل): «وَ كانَ رَسُولًا نَبِیا»، پرسیدم كه رسول كیست و نبى كیست؟ حضرت
ص: 597
فرمودند: نبی، كسی است كه در خواب می بیند و صدا را می شنود، ولی فرشته را نمی بیند، و رسول، كسى است كه صدا را می شنود و در خواب مى بیند و ملک را هم مشاهده می كند.
پرسیدم: مقام امام چگونه است؟ حضرت فرمودند: امام، صدا را می شنود، ولى فرشته را نه در خواب می بیند و نه در بیداری، سپس این آیه را قرائت فرمودند: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی» و لا محدّث.
ص: 598
«وَالَّذینَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِ-ݘایاتِنا فَاُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ»
و كسانى كه كافر شدند و آیات ما را تكذیب كردند، عذاب خواركننده اى براى آنهاست!
فی تفسیر القمی: «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ»،(1) «وَ الَّذِینَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآیاتِنا»، قَالَ: وَ لَمْ یؤْمِنُوا بِوَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ الْأَئِمَّةِ(علیهما السلام)، «فَأُولئِک لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ».(2)
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر آیۀ : «وَ الَّذِینَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآیاتِنا»، فرموده: آنها كسانی هستند كه به ولایت امیر المؤمنین(علیه السلام) و امامان پس از او، ایمان نیاورده اند، «فَأُولئِک لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ».
ص: 599
«ذلِكَ٭ۖ وَمَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِه ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللّهُ٭ۚ اِنَّ اللّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ»
مطلب چنین است، و هر كس به همان مقدار كه به او ستم شده، مجازات كند، سپس مورد تعدّی قرار گیرد، خداوند او را یاری خواهد كرد، مسلّماً خداوند بسیار بخشنده و آمرزنده است.
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ، عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، قَالَ: سَمِعْتُ أَبِی مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی(علیهما السلام)، كَثِیراً مَا یرَدِّدُ هَذِهِ الْآیةَ: «وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِی عَلَیهِ لَینْصُرَنَّهُ اللَّهُ»، فَقُلْتُ: یا أَبَتِ! جُعِلْتُ فِدَاكَ! أَحْسَبُ هَذِهِ الْآیةَ نَزَلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) خَاصَّةً، قَالَ: نَعَمْ.(1)
از عیسی بن داود نجار نقل است كه گفت: حضرت موسى بن جعفر(علیهما السلام)، از پدرشان روایت کرده اند كه آن حضرت فرمودند: از پدرم، امام محمّد باقر(علیه السلام) پیوسته می شنیدم، كه این آیه را، زیاد تلاوت می كردند: «وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِی عَلَیهِ لَینْصُرَنَّهُ اللَّهُ»، عرض كردم: ای پدر جان! فدایتان شوم! گمان می كنم كه این آیه مخصوصاً در بارۀ امیر المؤمنین(علیه السلام) نازل شده است؟ پدرم فرمودند: آری.
ص: 600
«لِكُلِّ اُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكًا هُمْ ناسِكُوهُ٭ۖ فَلا یُنازِعُنَّكَ فِی الْاَمْرِ٭ۚ وَادْعُ اِلى رَبِّكَ٭ۖ اِنَّكَ لَعَلى هُدًى مُسْتَقیمٍ»
براى هر امّتى عبادتى ویژه قرار داده ایم، که آن را انجام می دهند، پس نباید در این امر با تو ستیز و نزاع کنند! و به سوى پروردگارت دعوت كن، كه همانا تو، بر راهی راست قرار دارى.
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْإِمَامِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ»، جَمَ(علیهم السلام) رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)ثُمَّ قَالَ: یا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ! إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یقُولُ: «لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ»، وَ الْمَنْسَک هُوَ الْإِمَامُ لِكُلِّ أُمَّةٍ بَعْدَ نَبِیهَا، حَتَّى یدْرِكَهُ نَبِی، أَلَا وَ إِنَّ لُزُومَ الْإِمَامِ وَ طَاعَتَهُ هُوَ الدِّینُ، وَ هُوَ الْمَنْسَک، وَ هُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) إِمَامُكُمْ بَعدِی، فَإِنِّی أَدْعُوكُمْ إِلَى هُدَاهُ، فَإِنَّهُ عَلَى هُدًى مُسْتَقِیمٍ.
فَقَامَ الْقَوْمُ یتَعَجَّبُونَ مِنْ ذَلِک، وَ یقُولُونَ: وَ اللَّهِ! إِذاً لَنُنَازِعُنَّ الْأَمْرَ، وَ لَا نَرْضَى طَاعَتَهُ أَبَداً، وَ إِنْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)الْمَفْتُونَ بِهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «ادْعُ إِلى رَبِّک إِنَّک لَعَلى هُدىً مُسْتَقِیمٍ»، «وَ إِنْ جادَلُوک فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ»، «اللَّهُ یحْكُمُ بَینَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیما كُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»، «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ ذلِک فِی كِتابٍ إِنَّ ذلِک عَلَى اللَّهِ یسِیرٌ»(1).(2)
ص: 601
از عیسی بن داود نقل است كه گفت: حضرت موسى بن جعفر(صلی الله علیه و آله)از پدر بزرگوارشان نقل فرمودند: وقتى كه این آیه نازل شد: «لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ»، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)مردم را جمع نموده، و فرمودند: ای گروه مهاجرین و انصار! خداوند متعال مى فرماید: «لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ»، منسک، همان امام است، كه براى هر امّتى پس از پیامبرشان، تا آمدن پیامبر دیگر، هست، باید توجّه داشته باشید كه اطاعت از امام و پیروى از او، همان دین است، و منسک همان است، آن امام، علی بن ابى طالب(علیه السلام) است، كه رهبر و امام شما بعد از من است. من شما را به پیروی از او فرا می خوانم، كه او رهبرى درست و در راه مستقیم است.
مردم از شنیدن سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله)در شگفت شدند، و از جاى خود حركت كرده، مى گفتند: به خدا قسم! به خاطر این امر، با او پیكار مى كنیم، و هرگز به فرمانروائى او، تن در نمى دهیم، هر چند كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شیفتۀ او است.
در این هنگام خداوند متعال این آیات را نازل نمود: «ادْعُ إِلى رَبِّک إِنَّک لَعَلى هُدىً مُسْتَقِیمٍ»، «وَ إِنْ جادَلُوک فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ»، «اللَّهُ یحْكُمُ بَینَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیما كُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»، «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ ذلِک فِی كِتابٍ إِنَّ ذلِک عَلَى اللَّهِ یسِیرٌ».
ص: 602
«وَاِذا تُتْلى عَلَیْهِمْ ءایاتُنا بَیِّناتٍ تَعْرِفُ فی وُجُوهِ الَّذینَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ٭ۖ یَكادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ ءایاتِنا٭ۗ ...»
و هنگامى كه آیات روشن ما بر آنان خوانده مى شود، در چهرۀ كافران آثار انكار مشاهده مى كنى، آن چنان كه نزدیک است برخیزند و با مشت به كسانى كه آیات ما را بر آنها می خوانند، حمله كنند!
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْإِمَامُ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیهما السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إِذا تُتْلى عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ تَعْرِفُ فِی وُجُوهِ الَّذِینَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ یكادُونَ یسْطُونَ بِالَّذِینَ یتْلُونَ عَلَیهِمْ آیاتِنا»، الْآیةِ، قَالَ: كَانَ الْقَوْمُ إِذَا نَزَلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی(علیه السلام) آیةٌ فِی كِتَابِ اللَّهِ، فِیهَا فَرْضُ طَاعَةٍ، أَوْ فَضِیلَةٌ فِیهِ، أَوْ فِی أَهْلِهِ، سَخِطُوا ذَلِک وَ كَرِهُوا، حَتَّى هَمُّوا بِهِ وَ أَرَادُوا بِهِ الْغَیظَ، وَ أَرَادُوا بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَیضاً لَیلَةَ الْعَقَبَةِ غَیضاً وَ غَضَباً وَ حَسَداً، حَتَّى نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ.(1)
از عیسى بن داود نقل است كه گفت: حضرت امام كاظم(علیه السلام)، از پدر بزرگوارشان، امام جعفر صادق(علیه السلام) نقل فرمودند كه آن حضرت در بارۀ آیۀ : «وَ إِذا تُتْلى عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ تَعْرِفُ فِی وُجُوهِ الَّذِینَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ یكادُونَ یسْطُونَ بِالَّذِینَ یتْلُونَ عَلَیهِمْ آیاتِنا...»، فرمودند: هر وقت آیه اى از قرآن، در بارۀ امیر المؤمنین علی(علیه السلام) نازل می شد، كه در آن آیه، اطاعت آن حضرت را، واجب نموده بود، یا فضیلتى براى آن حضرت، یا
ص: 603
خانواده ی ایشان را بیان كرده بود، بعضی از مردم به شدّت خشمگین و ناراحت مى شدند، به طوری كه گاهی تصمیم های خطرناک مى گرفتند. در بارۀ خود رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نیز، در شب عقبه، شدّت خشم و كینه و حسادت خود را به كار بردند، تا این كه این آیه نازل شد.
ص: 604
«یا اَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ77 وَجاهِدُوا فِی اللّهِ حَقَّ جِهادِه٭ۚ هُوَ اجْتَبىكُمْ وَما جَعَلَ عَلَیْكُمْ فِی الدّینِ مِنْ حَرَجٍ٭ۚ مِلَّةَ اَبیكُمْ اِبْراهیمَ٭ۚ هُوَ سَمّىكُمُ الْمُسْلِمینَ مِنْ قَبْلُ وَفی هذا لِیَكُونَ الرَّسُولُ شَهیدًا عَلَیْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ٭ۚ فَاَقیمُوا الصَّلوةَ وَءاتُوا الزَّكوةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللّهِ هُوَ مَوْلىكُمْ٭ۖ فَنِعْمَ الْمَوْلى وَنِعْمَ النَّصیرُ78»
اى كسانى كه ایمان آورده اید! ركوع كنید، و سجود بجا آورید، و پروردگارتان را عبادت كنید، و كار نیک انجام دهید، شاید رستگار شوید!(77) و در راه خدا جهاد كنید، و حقّ جهادش را ادا نمایید! او شما را برگزید، و در دین كار سنگین و سختى بر شما قرار نداد، از آیین پدرتان ابراهیم پیروى كنید، خداوند شما را در كتابهاى پیشین و در این كتاب آسمانى «مسلمان» نامید، تا پیامبر گواه بر شما باشد، و شما گواهان بر مردم! پس نماز را برپا دارید، و زكات را بدهید، و به خدا تمسّک جویید، كه او مولا و سرپرست شماست! چه مولاى خوب، و چه یاور شایسته اى!(78)
1_ عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْإِمَامُ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا»، إِلَى آخِرِهَا، أَمَرَهُمْ بِالرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ وَ عِبَادَةِ اللَّهِ، وَ قَدْ افْتَرَضَهَا اللَّهُ عَلَیهِمْ، وَ أَمَّا فِعْلُ الْخَیرِ، فَهُوَ طَاعَةُ الْإِمَامِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)«وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ»، یا شِیعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، «وَ ما جَعَلَ عَلَیكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»، قَالَ: مِنْ ضِیقٍ، «مِلَّةَ أَبِیكُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَ فِی هذا لِیكُونَ الرَّسُولُ
ص: 605
شَهِیداً عَلَیكُمْ»، یا آلَ مُحَمَّدٍ! یا مَنْ قَدْ اسْتَوْدَعَكُمْ الْمُسْلِمِینَ وَ افْتَرَضَ طَاعَتَكُمْ عَلَیهِمْ، «وَ تَكُونُوا»، أَنْتُمْ «شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ»، بِمَا قَطَعُوا مِنْ رَحِمِكُمُ، وَ ضَیعُوا مِنْ حَقِّكُمْ، وَ مَزَّقُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ، وَ عَدَلُوا حُكْمَ غَیرِكُمْ بِكُمْ، فَالْزَمُوا الْأَرْضَ، «فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ»، یا آلَ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلَ بَیتِهِ! «هُوَ مَوْلاكُمْ»، أَنْتُمْ وَ شِیعَتُكُمْ، «فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِیر».(1)
از عیسى بن داود نقل است كه گفت: حضرت امام كاظم(علیه السلام) از پدر بزرگوارشان، امام جعفر صادق(علیه السلام) نقل فرمودند كه آن حضرت در بارۀ آیۀ : «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا»، فرمودند: در این آیه خداوند شما را به ركوع و سجود و عبادتش دستور داده، و آن را بر شما واجب نموده، امّا مقصود از كار نیک، اطاعت از امام امیر المؤمنین علی بن ابى طالب(علیه السلام) بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)است.
«وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ»، اى شیعیان آل محمّد(علیهما السلام)، «وَ ما جَعَلَ عَلَیكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»، یعنی براى شما تنگنایی و سختی، در دین قرار نداده، «مِلَّةَ أَبِیكُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَ فِی هذا لِیكُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیكُمْ»، ای خاندان محمّد! ای كسانی كه خداوند، مسلمانان را به شما سپرده، و اطاعت شما را بر آنها واجب نمود، «وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ»، و شما گواه بر مردم باشید، در مورد اینكه با شما قطع رابطه نمودند، و حقوق شما را نابود ساختند، و به كتاب خدا بى احترامى نمودند، و حكومت دیگران را با حكومت شما برابر قرار دادند، صبر كنید و پایدار باشید، «فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ»، اى خاندان محمّد و اهل بیت او! «هُوَ مَوْلاكُمْ»، خداوند مولاى شما و شیعیان شما است، «فَنِعْمَالْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِیرُ».
ص: 606
2_ سُلَیمِ بْنِ قَیسٍ فِی كِتَابِه، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی(علیه السلام)، فِی حَدِیثٍ طَوِیل، قَالَ: ... سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
أَنْشُدُكُمُ اللَّهَ! أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ فِی سُورَةِ الْحَجِّ: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ»، إِلَى آخِرِ السُّورَةِ، فَقَامَ سَلْمَانُ، فَقَالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَنْتَ عَلَیهِمْ شَهِیدٌ، وَ هُمْ شُهَدَاءُ عَلَى النَّاسِ، الَّذِینَ اجْتَبَاهُمُ اللَّهُ، وَ مَا جَعَلَ عَلَیهِمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ، مِلَّةَ أَبِیهِمْ إِبْرَاهِیمَ؟ قَالَ: عَنَى بِذَلِک ثَلَاثَةَ عَشَرَ إِنْسَاناً، أَنَا وَ أَخِی، عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی، قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.(1)
از سلیم بن قیس در كتابش نقل است كه گفت: امیر المؤمنین علی(علیه السلام) در حدیثی طولانی فرمودند: ...
تا اینكه حدیث به این قسمت رسید:
حضرت فرمودند: شما را به خدا قسم مى دهم، آیا مى دانید كه خداوند در سورۀ حج، این آیات را نازل فرموده: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»، «وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ، هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیكُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَ فِی هذا لِیكُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ، فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِیرُ»، پس از نزول این آیات، سلمان برخاست و پرسید: ای رسول خدا! آنها چه كسانى هستند، كه شما بر آنان شاهدى، و آنان بر مردم شاهدند، و خداوند آنان را برگزیده، و در دین بر آنان سختى قرار نداده،
ص: 607
همان ها كه بر آئین پدرشان ابراهیم(علیه السلام) هستند؟
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اینها فقط سیزده نفر هستند، من و برادرم علی(علیه السلام)، و یازده نفر از فرزندان علی(علیه السلام). حاضرین در مجلس گفتند: آرى! خداوندا! این مطلب را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدیم.
3_ عَنْ سُلَیمِ بْنِ قَیسٍ الْهِلَالِی، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ طَهَّرَنَا، وَ عَصَمَنَا، وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَى خَلْقِهِ، وَ حُجَّتَهُ فِی أَرْضِهِ، وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ، وَ جَعَلَ الْقُرْآنَ مَعَنَا، لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا یفَارِقُنَا.(1)
از سلیم بن قیس هلالى نقل است كه گفت: امیر المؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: به درستى كه خداى تبارک و تعالى ما را پاک گردانده، و از پلیدی ها بازداشته، و ما را گواه بر بندگانش، و حجّت خود در زمینش، قرار داده است، او ما را با قرآن قرار داده و قرآن را با ما، به طوری كه ما از قرآن جدا نمی شویم، و قرآن هم، از ما جدا نخواهد شود.
ص: 608
«قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ»
به تحقیق مؤمنان رستگار شدند.
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ آبَائِهِ(علیهما السلام)، قَالَ: كَانَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ یزِیدُ بْنُ قَعْنَبٍ جَالِسَینِ مَا بَینَ فَرِیقِ بَنِی هَاشِمٍ إِلَى فَرِیقِ عَبْدِ الْعُزَّى بِإِزَاءِ بَیتِ اللَّهِ الْحَرَامِ، إِذْ أَتَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ أُمِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ كَانَتْ حَامِلَةً بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) لِتِسْعَةِ أَشْهُرٍ، وَ كَانَ یوْمَ التَّمَامِ، قَالَ: فَوَقَفَتْ بِإِزَاءِ الْبَیتِ الْحَرَامِ، وَ قَدْ أَخَذَهَا الطَّلْقُ، فَرَمَتْ بِطَرْفِهَا نَحْوَ السَّمَاءِ.
وَ قَالَتْ: أَی رَبِّ، إِنِّی مُؤْمِنَةٌ بِک، وَ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِک الرَّسُولُ، وَ بِكُلِّ نَبِی مِنْ أَنْبِیائِک، وَ بِكُلِّ كِتَابٍ أَنْزَلْتَهُ، وَ إِنِّی مُصَدِّقَةٌ بِكَلَامٍ جَدِّی إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ، وَ إِنَّهُ بَنَى بَیتَک الْعَتِیقَ، فَأَسْأَلُک بِحَقِّ هَذَا الْبَیتِ وَ مَنْ بَنَاهُ، وَ بِهَذَا الْمَوْلُودِ الَّذِی فِی أَحْشَائِی الَّذِی یكَلِّمُنِی وَ یؤْنِسُنِی بِحَدِیثِهِ، وَ أَنَا مُوقِنَةٌ أَنَّهُ إِحْدَى آیاتِک وَ دَلَائِلِک لَمَّا یسَّرْتَ عَلَی وِلَادَتِی.
قَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ یزِیدُ بْنُ قَعْنَبٍ: لَمَّا تَكَلَّمَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ وَ دَعَتْ بِهَذَا الدُّعَاءِ، رَأَینَا الْبَیتَ قَدِ انْفَتَحَ مِنْ ظَهْرِهِ، وَ دَخَلَتْ فَاطِمَةُ فِیهِ، وَ غَابَتْ عَنْ أَبْصَارِنَا، ثُمَّ عَادَتِ الْفَتْحَةُ وَ الْتَزَقَتْ بِإِذْنِ اللَّهِ (تَعَالَى)، فَرُمْنَا أَنْ نَفْتَحَ الْبَابَ لِیصِلَ إِلَیهَا بَعْضُ نِسَائِنَا، فَلَمْ ینْفَتِحِ الْبَابُ، فَعَلِمْنَا أَنَّ ذَلِک أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى، وَ بَقِیتْ فَاطِمَةُ فِی الْبَیتِ ثَلَاثَةَ أَیامٍ. قَالَ: وَ أَهْلُ مَكَّةَ یتَحَدَّثُونَ بِذَلِک فِی أَفْوَاهِ السِّكَک، وَ
ص: 609
تَتَحَدَّثُ الْمُخَدَّرَاتُ فِی خُدُورِهِنَّ.
قَالَ: فَلَمَّا كَانَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیامٍ انْفَتَحَ الْبَیتُ مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِی كَانَتْ دَخَلَتْ فِیهِ، فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ وَ عَلِی(علیه السلام) عَلَى یدَیهَا، ثُمَّ قَالَتْ: مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَنِی مِنْ خَلْقِهِ، وَ فَضَّلَنِی عَلَى الْمُخْتَارَاتِ مِمَّنْ مَضَى قَبْلِی، وَ قَدِ اخْتَارَ اللَّهُ آسِیةَ بِنْتَ مُزَاحِمٍ فَإِنَّهَا عَبَدَتِ اللَّهَ سِرّاً فِی مَوْضِعٍ لَا یحَبُّ أَنْ یعْبَدَ اللَّهُ فِیهِ إِلَّا اضْطِرَاراً، وَ مَرْیمَ بِنْتَ عِمْرَانَ حَیثُ اخْتَارَهَا اللَّهُ، وَ یسَّرَ عَلَیهَا وِلَادَةَ عِیسَى، فَهَزَّتِ الْجِذْعَ الْیابِسَ مِنَ النَّخْلَةِ فِی فَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ حَتَّى تُسَاقِطَ عَلَیهَا رُطَباً جَنِیا، وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى اخْتَارَنِی وَ فَضَّلَنِی عَلَیهِمَا، وَ عَلَى كُلِّ مَنْ مَضَى قَبْلِی مِنْ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ، لِأَنِّی وَلَدْتُ فِی بَیتِهِ الْعَتِیقِ، وَ بَقِیتُ فِیهِ ثَلَاثَةَ أَیامٍ آكُلُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ وَ أَوْرَاقِهَا، فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أَخْرُجَ وَ وَلَدِی عَلَى یدَی هَتَفَ بِی هَاتِفٌ وَ قَالَ: یا فَاطِمَةُ! سَمِّیهِ عَلِیاً، فَأَنَا الْعَلِی الْأَعْلَى، وَ إِنِّی خَلَقْتُهُ مِنْ قُدْرَتِی، وَ عِزِّ جَلَالِی، وَ قِسْطِ عَدْلِی، وَ اشْتَقَقْتُ اسْمَهُ مِنْ اسْمِی، وَ أَدَّبْتُهُ بِأَدَبِی، وَ فَوَّضْتُ إِلَیهِ أَمْرِی، وَ وَقَّفْتُهُ عَلَى غَامِضِ عِلْمِی، وَ وُلِدَ فِی بَیتِی، وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ یؤَذِّنُ فَوْقَ بَیتِی، وَ یكْسِرُ الْأَصْنَامَ وَ یرْمِیهَا عَلَى وَجْهِهَا، وَ یعَظِّمُنِی وَ یمَجِّدُنِی وَ یهَلِّلُنِی، وَ هُوَ الْإِمَامُ بَعْدَ حَبِیبِی وَ نَبِیی وَ خِیرَتِی مِنْ خَلْقِی، مُحَمَّدٍ رَسُولِی، وَ وَصِیهُ، فَطُوبَى لِمَنْ أَحَبَّهُ وَ نَصَرَهُ، وَ الْوَیلُ لِمَنْ عَصَاهُ وَ خَذَلَهُ وَ جَحَدَ حَقَّهُ.
قَالَ: فَلَمَّا رَآهُ أَبُو طَالِبٍ سَرَّهُ وَ قَالَ عَلِی(علیه السلام): السَّلَامُ عَلَیک یا أَبَتِ، وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ.
قَالَ: ثُمَّ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَلَمَّا دَخَلَ اهْتَزَّ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ ضَحِک فِی وَجْهِهِ، وَ قَالَ: السَّلَامُ عَلَیک یا رَسُولَ اللَّهِ، وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ.
قَالَ: ثُمَّ تَنَحْنَحَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى، وَ قَالَ: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»، إِلَى آخِرِ الْآیاتِ.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)قَدْ أَفْلَحُوا بِک، وَ قَرَأَ تَمَامَ الْآیاتِإِلَى قَوْلِهِ: «أُولئِک هُمُ
ص: 610
الْوارِثُونَ، الَّذِینَ یرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ»، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَنْتَ وَ اللَّهِ أَمِیرُهُمْ، تَمِیرُهُمْ مِنْ عُلُومِک فَیمْتَارُونَ، وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ دَلِیلُهُمُ وَ بِک یهْتَدُونَ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِفَاطِمَةَ: اذْهَبِی إِلَى عَمِّهِ حَمْزَةَ فَبَشِّرِیهِ بِهِ.
فَقَالَتْ: فَإِذَا خَرَجْتُ أَنَا، فَمَنْ یرَوِّیهِ؟ قَالَ: أَنَا أُرَوِّیهِ. فَقَالَتْ فَاطِمَةُ: أَنْتَ تُرَوِّیهِ؟! قَالَ: نَعَمْ، فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)لِسَانَهُ فِی فِیهِ، فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیناً، قَالَ: فَسُمِّی ذَلِک الْیوْمُ یوْمَ التَّرْوِیةِ، فَلَمَّا أَنْ رَجَعَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ رَأَتْ نُوراً قَدِ ارْتَفَعَ مِنْ عَلِی(علیه السلام) إِلَى عَنَانِ السَّمَاءِ.
قَالَ: ثُمَّ شَدَّتْهُ وَ قَمَّطَتْهُ بِقِمَاطٍ فَبَتَرَ الْقِمَاطَ، قَالَ: فَأَخَذَتْ فَاطِمَةُ قِمَاطاً جَیداً فَشَدَّتْهُ بِهِ فَبَتَرَ الْقِمَاطَ، ثُمَّ جَعَلَتْهُ فِی قِمَاطَینِ فَبَتَرَهُمَا، فَجَعَلَتْهُ ثَلَاثَةً فَبَتَرَهَا، فَجَعَلَتْهُ أَرْبَعَةَ أَقْمِطَةٍ مِنْ رَقِّ مِصْرَ لِصَلَابَتِهِ فَبَتَرَهَا، فَجَعَلَتْهُ خَمْسَةَ أَقْمِطَةِ دِیبَاجٍ لِصَلَابَتِهِ فَبَتَرَهَا كُلَّهَا، فَجَعَلَتْهُ سِتَّةً مِنْ دِیبَاجٍ وَ وَاحِداً مِنَ الْأَدَمِ فَتَمَطَّى فِیهَا فَقَطَعَهَا كُلَّهَا بِإِذْنِ اللَّهِ، ثُمَّ قَالَ بَعْدَ ذَلِكَ: یا أُمَّهْ لَا تَشُدِّی یدَی، فَإِنِّی أَحْتَاجُ إِلَى أَنْ أُبَصْبِصَ لِرَبِّی بِإِصْبَعِی.
قَالَ: فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ عِنْدَ ذَلِكَ: إِنَّهُ سَیكُونُ لَهُ شَأْنٌ وَ نَبَأٌ.
قَالَ: فَلَمَّا كَانَ مِنْ غَدٍ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)عَلَى فَاطِمَةَ، فَلَمَّا بَصُرَ عَلِی(علیه السلام) بِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)سَلَّمَ عَلَیهِ، وَ ضَحِک فِی وَجْهِهِ، وَ أَشَارَ إِلَیهِ أَنْ خُذْنِی إِلَیک وَ اسْقِنِی مِمَّا سَقَیتَنِی بِالْأَمْسِ. قَالَ: فَأَخَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَتْ فَاطِمَةُ: عَرَفَهُ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ. قَالَ: فَلِكَلَامِ فَاطِمَةَ، سُمِّی ذَلِک الْیوْمُ یوْمَ عَرَفَةَ، یعْنِی أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) عَرَفَ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَلَمَّا كَانَ الْیوْمُ الثَّالِثُ، وَ كَانَ الْعَاشِرَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ، أَذَّنَ أَبُو طَالِبٍ فِی النَّاسِ أَذَاناً جَامِعاً، وَ قَالَ: هَلُمُّوا إِلَى وَلِیمَةِ ابْنِی عَلِی. قَالَ:وَ نَحَرَ ثَلَاثَ مِائَةٍ مِنَ الْإِبِلِ وَ أَلْفَ رَأْسٍ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ، وَ اتَّخَذَ وَلِیمَةً عَظِیمَةً، وَ قَالَ: مَعَاشِرَ النَّاسِ، أَلَا مَنْ أَرَادَ مِنْ طَعَامِ عَلِی وَلَدِی فَهَلُمُّوا وَ طُوفُوا بِالْبَیتِ سَبْعاً، وَ ادْخُلُوا وَ سَلِّمُوا عَلَى وَلَدِی عَلِی فَإِنَّ
ص: 611
اللَّهَ شَرَّفَهُ، وَ لِفِعْلِ أَبِی طَالِبٍ شُرِّفَ یوْمُ النَّحْرِ.(1)
حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) از قول اجداد طاهرینشان(علیهم السلام)می فرمایند: عباس بن عبدالمطلب و یزید بن قعنب، در میان طایفه ای از بنی هاشم و طایفه ای از بنی عبدالعزی، در مقابل خانۀ خدا، کعبۀ معظّمه، نشسته بودند، ناگاه فاطمه بنت اسد بن هاشم، مادر امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)، در زمانی كه حمل او به نه ماه تمام رسیده بود، و درد زایمان او را فراگرفته بود، به كنار كعبه آمد و پردۀ خانۀ خدا را گرفت، و نظر کرد به سوی آسمان و گفت: ای پروردگار من! به درستی که من، به تو و به آنچه كه از جانب تو، رسولت بیاورد، ایمان دارم، و به هر پیامبری از پیغمبران تو و، به هر کتابی که تو آن را نازل نموده ای، مؤمنه هستم، و به درستی که من تصدیق می کنم کلام جدّم ابراهیم خلیل را، و به درستی که او بنا کرد خانۀ قدیم تو را، پس سؤال می کنم از تو به حق این خانه، و به حق آن کسی که آن را بنا کرد، و به حق این فرزندی که در شکم دارم، که با من سخن می گوید و با گفتار خود انیس من است، و من یقین دارم که او یکی از آیات و نشانه های تو است، که زاییدن را بر من آسان نمایی.
عباس بن عبدالمطلب و یزید بن قعنب گفتند: وقتی فاطمه بنت اسد، اینگونه خداوند را خواند و دعا نمود، دیدیم که خانۀ کعبه از پشت شکافته شد، و فاطمه داخل شد، و از چشمان ما مخفی گشت، پس آن موضعی که شکافته شده بود، به حالت اوّل برگشت، و به اذن خداوند، دیوار كعبه به هم متصّل شد.
پس هر چه خواستیم در خانه را بگشاییم، تا بعضی از زن ها نزد اوبروند، نتوانستیم، پس دانستیم که این امری است از جانب خدای تعالی.
ص: 612
و فاطمه، سه روز درون كعبه باقی ماند، و اهل مکّه در بارۀ او در کوچه و بازار، با یکدیگر سخن می گفتند، و زن های مکّه، در خانه هایشان، از این امر عجیب، با هم گفتگو می کردند.
عباس گفت: پس از سه روز، همان موضعی که، از پشت كعبه، گشوده شده بود، دوباره گشوده شد، پس فاطمه در حالی كه، علی(علیه السلام) بر روی دو دست او بود، بیرون آمد، پس گفت: «ای گروه مردم! به درستی که خدای(عز وجل)مرا از بین خلق خود برگزید، و مرا بر همۀ برگزیدگان خود، از زن های گذشته، فضیلت داد، و به تحقیق که برگزید آسیه بنت مزاحم را، پس به درستی که او عبادت می کرد خدا را در پنهان در موضعی که عبادت کردن در آن محبوب نبود، مگر در حال اضطرار، و به درستی که مریم دختر عمران ترسید و خدا آسان کرد بر او تولّد عیسی را، پس تنۀ نخل خشکیده را در بیابان تكان داد تا آنکه رطب تازه از آن ریخت، و به درستی که خدای تعالی مرا برگزید و مرا فضیلت داد بر ایشان و بر هر زنی که گذشته است از زن های عالمین، چرا که در میان بیت عتیق خداوند زایمان کردم، و تا سه روز در آنجا بودم، و خوردم از میوه ها و رزق های بهشتی. پس چون خواستم از خانۀ کعبه بیرون آیم و فرزندم بر روی دو دستم بود، هاتفی صدا زد مرا و گفت: ای فاطمه! فرزند خود را «علی» بنام، پس من علی اعلی هستم، و به درستی که من او را، از قدرت و عزّت جلال و قسط عدل خود، خلق کرده ام، و اسم او را، از اسم خودم اشتقاق کرده ام، و او را به ادب خودم تأدیب کرده ام، و او است اوّل کسی که بر بام خانۀ من، اذان گوید، و بت ها را بشکند و سرنگون کند، و مرا تعظیم و تهلیل کند، و او است امام بعد از حبیب من و نبی من و برگزیدۀ من از میان خلق من، محمّد رسول من و وصی او است. پس خوشا به حال کسی که او را دوست بدارد و یاور او باشد، و وای به حال کسی که او را عصیان کند و وا گذارد، و حق او را انکار کند.
ص: 613
پس چون ابو طالب او را دید، مسرور شد، و علی(علیه السلام) گفتند: سلام بر تو ای پدر، و رحمت و بركات خداوند، بر تو باد.
پس چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله)داخل شدند، امیرالمؤمنین(علیه السلام) به حرکت در آمدند، و بر روی ایشان خندیدند، و گفتند: السلام علیک یا رسول الله و رحمة الله و برکاته. پس به اذن خدای تعالی، سینه را صاف نمودند، و گفتند: «بسم الله الرحمن الرحیم»، «قد افلح المومنون»، «الذین هم فی صلوتهم خاشعون»، الی آخر. پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: مؤمنان به وسیلۀ تو رستگار می شوند.
و حضرت امیر(علیه السلام) تمام آیه را خواندند تا: «یرثون الفردوس هم فیها خالدون»، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: به خدا قسم! تو امیر آنها هستی، از علوم خود به مؤ منان توشه مى دهى، و آنان استفاده مى برند، به خدا قسم! تو راهنماى مؤمنان هستى، كه به وسیلۀ تو هدایت مى شوند.
پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به فاطمه بنت اسد فرمودند: به سوی عموی او حمزه برو، و او را به تولّد فرزندت بشارت بده. پس فاطمه عرض کرد: اگر من بروم چه کسی او را شیر می دهد؟ حضرت فرمودند: من او را سیراب می كنم.
فاطمه عرض کرد: شما او را سیراب می كنید؟! حضرت فرمودند: بلی! پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)زبان مبارکشان را در دهان حضرت علی(علیه السلام) نهادند، و از آن دوازده چشمه جوشید، پس آن روز، روز ترویه (روز سیراب کردن) نامیده شد. پس چون فاطمه بنت اسد برگشت، نوری را مشاهده نمود، که از حضرت علی(علیه السلام)، به طرف آسمان بالا می رفت.
پس از آن فاطمه، علی(علیه السلام) را محکم بست، و در پارچۀ مخصوص قنداق نمود، ولی امیرالمؤمنین(علیه السلام) آنرا پاره نمودند،دوباره فاطمه قنداق بهتری مهیّا نمود، و حضرت را بست، باز حضرت آنرا هم پاره نمودند، آنگاه فاطمه در دو قنداق حضرت
ص: 614
را قرار داد، و حضرت هر دو را پاره كردند، به همین ترتیب سوّمی و چهارمی را که از پوست آهوی مصری بود، پاره نمودند، و پنجمی و ششمی را هم که از جنس دیباج و حریر و چرم بود، همه را به اذن خداوند پاره نمودند، پس از آن به مادرشان فرمودند: ای مادر! دو دست مرا (به وسیلۀ قنداق) مبند، زیرا که من نیازمندم به اینکه با انگشتم به سوی پروردگارم، اشاره داشته باشم.
پس ابو طالب وقتی این امور عجیبه را دید، گفت: به زودی شأن و مقام او ظاهر خواهد شد.
پس چون روز دوّم رسید، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بر فاطمه وارد شدند، و چون حضرت امیر(علیه السلام)، آن حضرت را دیدند، بر آن حضرت سلام کردند و خندید و اشاره کردند که مرا در بغل بگیرید، و از آن آبی كه در روز گذشته سیرابم کردید، بنوشانید، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)او را برداشتند، پس فاطمه گفت: سوگند به پروردگار کعبه! که علی(علیه السلام)، پیامبر(صلی الله علیه و آله)را شناخت، «عرفه»، به همین دلیل آن روز، روز عرفه نامیده شد، یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام)، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را شناختند.
و زمانی که روز سوّم فرا رسید، مصادف بود با دهم ذی حجّه، ابو طالب در میان مردم رفت و آنها را با خبر نمود و گفت: بشتابید به سوی ولیمۀ فرزندم علیّ، و سیصد شتر نحر كرد، و هزار رأس گاو و گوسفند، قربانی نمود، و ولیمۀ بزرگی تشکیل داد، و گفت: ای گروه مردم! آگاه باشید! هر کدامتان از غذای فرزندم علیّ، میل دارید، پیش بیائید، و هر هفت مرتبه، که طواف خانه را بنمائید، داخل شوید، و بر فرزندم علیّ، سلام کنید، پس همانا خداوند علیّ را شرافت بخشیده است، و آن روز، به خاطر کار ابو طالب، به یوم النحر، یعنی روز قربانی(عید قربان)، شرافت پیداکرد.
ص: 615
«وَالَّذینَ یُؤْتُونَ ما ءاتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ اَنَّهُمْ اِلى رَبِّهِمْ راجِعُونَ»
و آنهایى كه همۀ آنچه را كه باید ادا كنند، ادا مى كنند و با این حال، هنوز دلهایشان هراسناک است، از اینكه سرانجام بسوى پروردگارشان باز مى گردند.
عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیاثٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، قَالَ: قَالَ إِنْ قَدَرْتُمْ أَنْ لَا تُعْرَفُوا، فَافْعَلُوا، وَ مَا عَلَیک إِنْ لَمْ یثْنِ النَّاسُ عَلَیک، وَ مَا عَلَیک أَنْ تَكُونَ مَذْمُوماً عِنْدَ النَّاسِ، إِذَا كُنْتَ مَحْمُوداً عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى.
إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) كَانَ یقُولُ: لَا خَیرَ فِی الدُّنْیا إِلَّا لِأَحَدِ رَجُلَینِ، رَجُلٍ یزْدَادُ فِیهَا كُلَّ یوْمٍ إِحْسَاناً، وَ رَجُلٍ یتَدَارَک مَنِیتَهُ بِالتَّوْبَةِ، وَ أَنَّى لَهُ بِالتَّوْبَةِ؟ فَوَ اللَّهِ! أَنْ لَوْ سَجَدَ حَتَّى ینْقَطِعَ عُنُقُهُ، مَا قَبِلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ عَمَلًا، إِلَّا بِوَلَایتِنَا أَهْلَ الْبَیتِ.
أَلَا! وَ مَنْ عَرَفَ حَقَّنَا، أَوْ رَجَا الثَّوَابَ بِنَا، وَ رَضِی بِقُوتِهِ نِصْفَ مُدٍّ كُلَّ یوْمٍ، وَ مَا یسْتُرُ بِهِ عَوْرَتَهُ، وَ مَا أَكَنَّ بِهِ رَأْسَهُ، وَ هُمْ مَعَ ذَلِک وَ اللَّهِ! خَائِفُونَ وَجِلُونَ وَدُّوا أَنَّهُ حَظُّهُمْ مِنَ الدُّنْیا، وَ كَذَلِک وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَیثُ یقُولُ: «وَ الَّذِینَ یؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ»، مَا الَّذِی أَتَوْا بِهِ أَتَوْا، وَ اللَّهِ! بِالطَّاعَةِ مَعَ الْمَحَبَّةِ وَ الْوَلَایةِ، وَ هُمْ فِی ذَلِک خَائِفُونَ أَنْ لَا یقْبَلَ مِنْهُمْ، وَ لَیسَ، وَ اللَّهِ! خَوْفُهُمْ خَوْفَ شَک فِیمَا هُمْ فِیهِ مِنْ إِصَابَةِ الدِّینِ، وَ لَكِنَّهُمْ خَافُوا أَنْ یكُونُوا مُقَصِّرِینَ فِی مَحَبَّتِنَا وَ طَاعَتِنَا.
ثُمَّ قَالَ: إِنْ قَدَرْتَ أَنْ لَا تَخْرُجَ مِنْ بَیتِک، فَافْعَلْ، فَإِنَّ عَلَیک فِی خُرُوجِک أَنْ لَا
ص: 616
تَغْتَابَ، وَ لَا تَكْذِبَ، وَ لَا تَحْسُدَ، وَ لَا تُرَائِی، وَ لَا تَتَصَنَّعَ، وَ لَا تُدَاهِنَ.
ثُمَّ قَالَ: نِعْمَ صَوْمَعَةُ الْمُسْلِمِ بَیتُهُ، یكُفُّ فِیهِ بَصَرَهُ وَ لِسَانَهُ وَ نَفْسَهُ وَ فَرْجَهُ، إِنَّ مَنْ عَرَفَ نِعْمَةَ اللَّهِ بِقَلْبِهِ، اسْتَوْجَبَ الْمَزِیدَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، قَبْلَ أَنْ یظْهِرَ شُكْرَهَا عَلَى لِسَانِهِ، وَ مَنْ ذَهَبَ یرَى أَنَّ لَهُ عَلَى الْآخَرِ فَضْلًا، فَهُوَ مِنَ الْمُسْتَكْبِرِینَ.
فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّمَا یرَى أَنَّ لَهُ عَلَیهِ فَضْلًا بِالْعَافِیةِ إِذَا رَآهُ مُرْتَكِباً لِلْمَعَاصِی، فَقَالَ: هَیهَاتَ! هَیهَاتَ! فَلَعَلَّهُ أَنْ یكُونَ قَدْ غُفِرَ لَهُ مَا أَتَى وَ أَنْتَ مَوْقُوفٌ مُحَاسَبٌ، أَ مَا تَلَوْتَ قِصَّةَ سَحَرَةِ مُوسَى(علیه السلام)، ثُمَّ قَالَ: كَمْ مِنْ مَغْرُورٍ بِمَا قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِ، وَ كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِسَتْرِ اللَّهِ عَلَیهِ، وَ كَمْ مِنْ مَفْتُونٍ بِثَنَاءِ النَّاسِ عَلَیهِ.
ثُمَّ قَالَ: إِنِّی لَأَرْجُو النَّجَاةَ لِمَنْ عَرَفَ حَقَّنَا مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ، إِلَّا لِأَحَدِ ثَلَاثَةٍ، صَاحِبِ سُلْطَانٍ جَائِرٍ، وَ صَاحِبِ هَوًى، وَ الْفَاسِقِ الْمُعْلِنِ، ثُمَّ تَلَا: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْكُمُ اللَّهُ»(1).
ثُمَّ قَالَ: یا حَفْصُ! الْحُبُّ أَفْضَلُ مِنَ الْخَوْفِ، ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ! مَا أَحَبَّ اللَّهَ مَنْ أَحَبَّ الدُّنْیا وَ وَالَى غَیرَنَا، وَ مَنْ عَرَفَ حَقَّنَا وَ أَحَبَّنَا، فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى، فَبَكَى رَجُلٌ، فَقَالَ: أَ تَبْكِی؟ لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ كُلَّهُمُ اجْتَمَعُوا یتَضَرَّعُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ ینْجِیک مِنَ النَّارِ وَ یدْخِلَک الْجَنَّةَ، لَمْ یشَفَّعُوا فِیكَ.
ثُمَّ قَالَ لَهُ: یا حَفْصُ! كُنْ ذَنَباً وَ لَا تَكُنْ رَأْساً، یا حَفْصُ! قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَنْ خَافَ اللَّهَ كَلَّ لِسَانُهُ.
ثُمَّ قَالَ: بَینَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ(علیه السلام) یعِظُ أَصْحَابَهُ، إِذْ قَامَ رَجُلٌ، فَشَقَّ قَمِیصَهُ، فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیهِ: یا مُوسَى! قُلْ لَهُ: لَا تَشُقَّ قَمِیصَک، وَ لَكِنِ اشْرَحْ لِی عَنْ قَلْبِكَ.
ص: 617
ثُمَّ قَالَ: مَرَّ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ(علیه السلام) بِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ، وَ هُوَ سَاجِدٌ، فَانْصَرَفَ مِنْ حَاجَتِهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ عَلَى حَالِهِ، فَقَالَ لَهُ مُوسَى(علیه السلام): لَوْ كَانَتْ حَاجَتُک بِیدِی لَقَضَیتُهَا لَک، فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیهِ: یا مُوسَى! لَوْ سَجَدَ حَتَّى ینْقَطِعَ عُنُقُهُ، مَا قَبِلْتُهُ، حَتَّى یتَحَوَّلَ عَمَّا أَكْرَهُ إِلَى مَا أُحِبُّ.(1)
از حفص بن غیاث نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: تا مى توانید ناشناخته باقی بمانید، اگر مردم تو را ستایش نكنند، چه ضرری به تو می رسد، و حال آنكه تو در پیشگاه خداوند سرافراز و ستوده ای؟ و همچنین اگر مردم تو را نكوهش كنند، چه زیانی به حال تو دارد؟ همانا امیر المؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: از خیر دنیا بهرمند نشوند، مگر دو كس: اول، كسى است كه، هر روز، یک كردار نیک، بر اعمالش بیافزاید، و دوم، كسى كه عمل زشت خود را با توبه جبران نماید، و چه موقع توبۀ او پذیرفته می شود؟ به خدا سوگند! اگر آن قدر سجده كند، كه گردنش قطع گردد، خداوند عزّ و جلّ توبۀ او را نمی پذیرد، مگر اینكه به ولایت ما اهل بیت، قائل باشد.
آگاه باش! كسانی كه حق ما را بشناسند، و امید پاداش به وسیلۀ ما را دارند، و به اندک غذای روزانه، و به لباسی كه عورت آنها را بپوشاند، و سقفی كه سایبانشان باشد، اكتفا كرده و خشنودند، با این حال، ترسان و هراسان هستند، و دوست دارند كه بهرۀ آنها از دنیا همین باشد، و خداوند(عز وجل)هم، ایشان را، در قرآن خود، چنین توصیف می كند: «وَ الَّذِینَ یؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ»، منظور از آنچه كه آورده اند، در این آیه، چیست؟
اطاعت كردن از خداوند، همراه با ولایت و محبّت اهل بیت(علیهماالسلام)، با این حال آنها
ص: 618
از این كه طاعاتشان پذیرفته نشود، می ترسند.
و به خدا سوگند! كه ترس آنها، ناشی از شک و تردید در عقیده و مذهبى كه دارند، نیست، بلكه از آن هراس دارند، كه مبادا در دوستى و طاعت ما كوتاهى كرده باشند.
سپس فرمودند: اگر می توانى، از خانه ات برون نرو، و اگر از خانه بیرون رفتی، مراقب باش غیبت نكنى، دروغ نگویى، حسد نورزى، خودنمایى و ریا نكنى، و در امر دین، به خود سستى راه ندهی.
سپس فرمودند: خانۀ مسلمان، برای او، چه خوب عبادتگاهى است، كه در آنجا می تواند چشم و زبان و روح و پاكدانی خود را حفظ نماید. همانا هر كه نعمت خدا را، در دل احساس كرد، قبل از آنكه زبان به شكر گشاید، از سوى خداوند عزّ و جلّ سزاوار فزونى نعمت می گردد، و هر كس بپندارد كه از دیگران برتر است، چنین شخصی دچار كبر و غرور شده است.
من به ایشان عرض كردم: چنین شخصی وقتی ببیند كسی گناهكار است، احساس می كند كه به خاطر بی گناهیش، بر او برترى دارد؟
امام(علیه السلام) فرمودند: هیهات! هیهات! چه بسا خداوند گناهان او را ببخشد، و حساب تو را سخت گیرد. آیا داستان موسى(علیه السلام) و جادوگران را، نخوانده اى؟
سپس فرمودند: چه بسیارند كسانى كه، به نعمتهاى خداوند مغرور شده اند، و انسانهایی كه خداوند با پرده پوشی، سنّت استدراج را در مورد آنها پیاده می كند، و كسانی كه به ستایش های دیگران در حق خودشان، فریفته می شوند.
سپس فرمودند: همانا من، براى آن كسى كه، از این امّت، حق ما را بشناسد و معرفت پیدا كند، امید نجات دارم، مگر براى سه نفر: حاكم ستمگر، پیرو هوى و
ص: 619
هوس، و آنكه آشكارا، به فسق می پردازد، و سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْكُمُ اللَّهُ»، (بگو: اگر خدا را دوست می دارید، از من پیروی كنید، تا خدا هم شما را دوست بدارد)
بعد فرمودند: اى حفص! دوستى و محبّت، از ترس، بهتر است، و سپس فرمودند: به خدا سوگند! هر كس دنیا را دوست بدارد، و به كسى غیر از ما، دوستى ورزد، (ولایت غیر از ما را بپذیرد) خداوند، او را دوست نمی دارد، و هر كه حق ما را شناخت، و ما را دوست داشت، خداوند تبارک و تعالى را دوست داشته است.
در این هنگام مردى گریست، و امام(علیه السلام) فرمودند: آیا گریه می كنی؟ اگر اهل آسمانها و زمین، همگى جمع شوند، و ملتمسانه از خداوند بخواهند، تا تو را از آتش جهنم نجات دهد و به بهشت درآورد، شفاعتشان در حق تو، هیچ فایده ای نخواهد داشت، سپس فرمودند: اى حفص! دُم باش(یعنی پیرو باش) ولی سر نباش، اى حفص! رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند: هر كس كه خداترس باشد، كم سخن می گوید، سپس فرمودند: روزی موسى بن عمران(علیه السلام)، در حال موعظۀ یارانش بود، كه ناگاه مردى برخاست و پیراهن خود را پاره كرد، در این هنگام خداوند عزّ و جلّ به موسی وحى كرد كه: اى موسى! به او بگو پیراهن خود را چاک مده، بلكه به جای آن، قلبت را برایم بگشاى.
سپس فرمودند: موسى بن عمران(علیه السلام) از كنار یكی از یاران خود كه در حال سجده بود گذشت، در راه بازگشت، دو باره او را در حال سجده دید، پس موسى(علیه السلام) به او گفت: اگر حاجتت به دست من بود، آن را برمى آوردم.
پس خداوند متعال به او وحى كرد: اى موسى! اگر او، آن قدر سجده كند، كه گردنش قطع شود، توبه اش را نمی پذیرم، مگر اینكه، از آنچه كه من كراهت دارم، دست بكشد، و به سراغ آنچه كه من دوست می دارم، برود.
ص: 620
«اُولئِكَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَهُمْ لَها سابِقُونَ»
(آرى) چنین كسانى در خیرات سریع اند و از دیگران پیشى مى گیرند.
1_ عَن أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: «أُولئِک یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ»، یقُولُ: عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) لَمْ یسْبِقْهُ أَحَدٌ.(1)
از ابو جارود نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «أُولئِک یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ»، فرمودند: ایشان علی بن ابی طالب(علیه السلام) هستند، كه هیچ كس، بر ایشان، پیشی نگرفت.
2_ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ، عَنْ عَلِی بْنِ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ، مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ، جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ، عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ، الْحُسَینِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)
یا عَلِی! أَنْتَ الْمَظْلُومُ مِنْ بَعْدِی، فَوَیلٌ لِمَنْ ظَلَمَک وَ اعْتَدَى عَلَیک، وَ طُوبَى لِمَنْ تَبِعَک وَ لَمْ یخْتَرْ عَلَیكَ.
ص: 621
یا عَلِی! أَنْتَ الْمُقَاتِلُ بَعْدِی، فَوَیلٌ لِمَنْ قَاتَلَک، وَ طُوبَى لِمَنْ قَاتَلَ مَعَكَ.
یا عَلِی! أَنْتَ الَّذِی تَنْطِقُ بِكَلَامِی وَ تَتَكَلَّمُ بِلِسَانِی بَعْدِی، فَوَیلٌ لِمَنْ رَدَّ عَلَیک،
وَ طُوبَى لِمَنْ قَبِلَ كَلَامَكَ.
یا عَلِی! أَنْتَ سَیدُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدِی، وَ أَنْتَ إِمَامُهَا، وَ خَلِیفَتِی عَلَیهَا، مَنْ فَارَقَک فَارَقَنِی یوْمَ الْقِیامَةِ، وَ مَنْ كَانَ مَعَک كَانَ مَعِی یوْمَ الْقِیامَةِ.
یا عَلِی! أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی وَ صَدَّقَنِی، وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ أَعَانَنِی عَلَى أَمْرِی وَ جَاهَدَ مَعِی عَدُوِّی، وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ صَلَّى مَعِی وَ النَّاسُ یوْمَئِذٍ فِی غَفْلَةِ الْجَهَالَةِ.
یا عَلِی! أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ عَنْهُ الْأَرْضُ مَعِی، وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یجُوزُ الصِّرَاطَ مَعِی، وَ إِنَّ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنَّهُ لَا یجُوزُ عَقَبَةَ الصِّرَاطِ، إِلَّا مَنْ مَعَهُ بَرَاءَةٌ بِوَلَایتِک وَ وَلَایةِ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِک، وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یرِدُ حَوْضِی تَسْقِی مِنْهُ أَوْلِیاءَک وَ تَذُودُ عَنْهُ أَعْدَاءَک، وَ أَنْتَ صَاحِبِی إِذَا قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ تُشَفِّعُ لِمُحِبِّینَا فَتُشَفَّعُ فِیهِمْ، وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یدْخُلُ الْجَنَّةَ، وَ بِیدِک لِوَائِی وَ هُوَ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ هُوَ سَبْعُونَ شِقَّةً الشِّقَّةُ مِنْهُ أَوْسَعُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ، وَ أَنْتَ صَاحِبُ شَجَرَةِ طُوبَى فِی الْجَنَّةِ، أَصْلُهَا فِی دَارِک وَ أَغْصَانُهَا فِی دُورِ شِیعَتِک وَ مُحِبِّیكَ.(الحدیث) (1)
از ابراهیم بن ابی محمود نقل است كه گفت: حضرت امام رضا(علیه السلام)، از پدران بزرگوارشان(علیهما السلام)، از حضرت امام حسین(علیه السلام) روایت فرمودند كه:
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمودند:
اى على! تویى مظلوم بعد از من، واى بر كسى كه به تو ظلم و تعدّى كند،و خوشا
ص: 622
به حال كسى كه، از تو پیروى كند، و هیچ كس را، به تو ترجیح ندهد.
اى على! تو كسى هستى كه بعد از من، دیگران با او مى جنگند، واى بر كسى كه با تو بجنگد! و خوشا به حال كسى كه، در ركاب تو جنگ كند.
اى على! تو كسى هستى كه، بعد از من با كلام من سخن می گویى، و با زبان من تكلّم می كنى، واى بر كسى كه سخنان تو را رد كند! و خوشا به حال كسى كه گفتارت را بپذیرد.
اى على! تو بعد از من سرور این امّت هستى، تو امام آنان، و خلیفۀ من برای آنها هستى، هر كس از تو جدا شود، در قیامت از من جدا خواهد بود، و هر كس با تو همراه باشد، در قیامت با من همراه خواهد بود.
اى على! تو اوّلین كسى هستى كه به من ایمان آورد و مرا تصدیق كرد، و تو اوّلین كسى هستى كه در كارم مرا یارى كرد، و به همراهم با دشمنانم جهاد نمود، و تو اوّلین كسى هستى كه با من نماز خواند، در حالى كه مردم در آن روزگار در غفلت و جهالت بودند.
یا على! تو اوّلین كسى هستى كه به همراه من در قیامت سر از خاک بر خواهى داشت، و تو اوّلین كسى هستى كه به همراه من از صراط عبور خواهى نمود، پروردگارم به عزّت خود قسم خورده است كه هیچ كس از صراط نخواهد گذشت، جز كسى كه با ولایت تو و ولایت امامان از نسل تو، برات نجات از آتش در دست داشته باشد.
و تو اوّلین كسى هستى كه بر حوض من وارد خواهى شد، و دوستانت را از آن سیراب كرده، دشمنانت را از آن دور می كنى.
تو همراه من خواهى بود، زمانى كه در مقام محمود قرار گیرم، و براى دوستان ما شفاعت می كنى، و شفاعتت در مورد آنان مورد قبول واقع مى شود.
ص: 623
و تو اوّلین كسى هستى كه به بهشت وارد می شوى در حالى كه پرچم به دست دارى، كه آن پرچم حمد است، و هفتاد تكّه دارد، و هر تكّۀ آن از ماه و خورشید وسیع تر است، تو صاحب درخت طوبى در بهشت هستى، كه ریشۀ آن در خانه تو، و شاخه و برگهایش در خانۀ شیعیانت و دوستارانت است.
ص: 624
«وَاِنَّ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْءاخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»
امّا كسانى كه به آخرت ایمان ندارند از این راه منحرفند!
1_ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، عَنْ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»، قَالَ: عَنْ وَلَایتِنَا.(1)
از اصبغ بن نباته نقل است كه گفت: حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»، فرمودند: یعنى كسانى كه از ولایت ما، روی گردان هستند.
2_ عَنِ الْهَیثَمِ بْنِ وَاقِدٍ، عَنْ مُقَرِّنٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) یقُولُ: جَاءَ ابْنُ الْكَوَّاءِ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فَقَالَ: یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! ...
سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
قال(علیه السلام): إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى لَوْ شَاءَ لَعَرَّفَ الْعِبَادَ نَفْسَهُ، وَ لَكِنْ جَعَلَنَا أَبْوَابَهُ وَ صِرَاطَهُ وَ سَبِیلَهُ وَ الْوَجْهَ الَّذِی یؤْتَى مِنْهُ، فَمَنْ عَدَلَ عَنْ وَلَایتِنَا أَوْ فَضَّلَ عَلَینَا غَیرَنَا، فَإِنَّهُمْ «عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»، فَلَا سَوَاءٌ مَنِ اعْتَصَمَ النَّاسُ بِهِ، وَ لَا سَوَاءٌ حَیثُ ذَهَبَ
ص: 625
النَّاسُ إِلَى عُیونٍ كَدِرَةٍ یفْرَغُ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ، وَ ذَهَبَ مَنْ ذَهَبَ إِلَینَا إِلَى عُیونٍ صَافِیةٍ تَجْرِی بِأَمْرِ رَبِّهَا، لَا نَفَادَ لَهَا وَ لَا انْقِطَاعَ.(1)
از هیثم بن واقد، از مقرّن، نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) شنیدم كه فرمودند: ابن كواء نزد حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) آمد و عرض كرد: اى امیر مؤمنان! ...
تا اینکه به این قسمت حدیث رسید:
حضرت فرمودند: به درستى كه، اگر خداى تبارک و تعالى بخواهد، می تواند خود را به مردم معرفى كند، تا او را بشناسند، و به درِ خانه اش بیایند، ولى او، ما را ابواب و راه و گذرگاه، به درِ خانۀ خود قرار داده، كه از آن درب و گذرگاه باید بیایند، هر كه، از ولایت ما منحرف شود، و یا دیگران را بر ما ترجیح دهد، همانا او از صراط و راه راست، منحرف شده است، كسانى كه مردم به آنان پناه بردند، یكسان نیستند، و نیز یكسان نیست این كه مردم به سوی چشمه هاى گل آلود كه همدیگر را خالى و تهى مى كنند، بروند یا این كه به سوى ما بیایند. كسى كه به سوى ما بیاید به سوى چشمه هاى صاف و زلالى رفته است كه به امر پروردگار جارى است، چشمه هایى كه هیچ گاه پایان پذیر نیست و همواره جارى است.
3_ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْفُضَیلِ الْأَهْوَازِی، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ غُلَامِ الْخَلِیلِ، قَالَ: حَدَّثَنَا زَیدُ بْنُ مُوسَى، عَنْ أَبِیهِ مُوسَى(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرٍ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدٍ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ
ص: 626
الْحُسَینِ(علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیهما السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»، قَالَ: عَنْ وَلَایتِنَا أَهْلَ الْبَیت.(1)
محمد بن عباس رحمت الله علیه از احمد بن فضیل اهوازی از بكر بن محمد بن ابراهیم نقل است كه گفت: زید بن موسی از پدرش حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام)، از پدرشان حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از پدرشان حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، از پدرشان حضرت امام علی بن حسین(علیهما السلام)، از پدرشان حضرت امام حسین(علیه السلام)، روایت كرده كه حضرت امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، در تفسیر فرمایش خدای عزّ و جل: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»، فرمودند: یعنی از ولایت ما اهل بیت، روی گردان هستند.
4_ وَ مِن طَرِیقِ المُخالِفِین: فی قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»، یعْنِی، صِرَاطَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ(علیهما السلام).(2)
از طریق مخالفین(اهل سنّت)، نیز روایت شده، كه مقصود از صراط، در آیۀ : «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»، یعنی راه و روش حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و خاندان ایشان(علیهما السلام).
ص: 627
«قُلْ رَبِّ اِمّا تُرِیَنّی ما یُوعَدُونَ93 رَبِّ فَلا تَجْعَلْنی فِی الْقَوْمِ الظّالِمینَ94 وَاِنّا عَلى اَنْ نُرِیَكَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ95»
بگو: «پروردگارا! اگر عذابهایى را كه به آنان وعده داده مى شود به من نشان دهى(93) پروردگارا! مرا با گروه ستمگران قرار مده!»(94) و به راستی كه ما قادریم آنچه را كه به آنها وعده داده ایم به تو نشان دهیم!(95)
1_ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ وَ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی (رَضِی اللَّهُ عَنْهُمَا)، قَالَ جَابِرٍ: إِنِّی كُنْتُ لَأَدْنَاهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالا: سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ هُوَ فِی حِجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنًى، یقُولُ: لَأَعْرِفَنَّكُمْ بَعْدِی تَرْجِعُونَ كُفَّاراً، یضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضٍ، وَ لَأَیمُ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمُوهَا، لَتَعْرِفُنَّی فِی كَتِیبَةٍ یضَارِبُونَكُمْ، قَالَ: ثُمَّ الْتَفَتَ خَلْفَهُ، ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ، وَ قَالَ: أَوْ عَلِی أَوْ عَلِی، قَالَ: حَدَّثَنَا أَنْ جَبْرَئِیلَ غَمَزَهُ، وَ قَالَ: مَرَّةً أُخْرَى، فَرَأَینَا أَنَّ جَبْرَئِیلَ قَالَ لَهُ، قَالَ: فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیاتُ: «قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِینِّی ما یوعَدُونَ»، «رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»، «وَ إِنَّا عَلى أَنْ نُرِیک ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ».(1)
از عبد اللّه بن عباس و جابر بن عبد اللّه نقل است، كه جابر گفت: من نزدیكترین صحابه به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بودم، زمانی كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در حجة الوداع، در منا بودند، از ایشان شنیدم كه می فرمودند: همانا می دانم كه شما پس از من كافر خواهید شد، به طورى كه، بعضى از شما، گردن یكدیگر را می زنید، و به خدا سوگند! كهاگر
ص: 628
چنین كنید، مرا در لشكرى خواهید دید، كه با شما مى جنگد، ناگهان حضرت به پشت سر خود نگاه كردند، و سپس صورتشان را به سمت ما نمودند و فرمودند: یا، على را، یا، على را.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به ما فرمودند: كه جبرئیل به ایشان اشاره كرده است، و بار دیگر این عبارت را بیان فرمودند، و دیدیم كه جبرئیل به ایشان گفته است، و سپس این آیات نازل شد: «قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِینِّی ما یوعَدُونَ»، «رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»، «وَ إِنَّا عَلى أَنْ نُرِیک ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُون».
2_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی، قَالَ: إِنِّی لَأَدْنَاهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی حِجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنًى، فَقَالَ: لَأَعْرِفَنَّكُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِی كُفَّاراً، یضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضِ، وَ ایمُ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمُوهَا، لَتَعْرِفُنِّی فِی الْكَتِیبَةِ الَّتِی تُضَارِبُكُمْ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى خَلْفِهِ، فَقَالَ: أَوْ عَلِی أَوْ عَلِی، ثَلَاثاً، فَرَأَینَا أَنَّ جَبْرَئِیلَ(علیه السلام) غَمَزَهُ، وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِک فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ»(1)، بِعَلِی، «أَوْ نُرِینَّک الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیهِمْ مُقْتَدِرُونَ»(2)، ثُمَّ نَزَلَتْ: «قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِینِّی ما یوعَدُونَ»، «رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»، «وَ إِنَّا عَلى أَنْ نُرِیک ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ»، «ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ»، ثُمَّ نَزَلَتْ: «فَاسْتَمْسِک بِالَّذِی أُوحِی إِلَیكَ»(3)، مِنْ أَمْرِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ، «إِنَّک عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(4)، وَ إِنَّ عَلِیاً لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ وَ «لَک وَ لِقَوْمِک وَ سَوْفَ
ص: 629
تُسْئَلُونَ»(1)، عَنْ مَحَبَّةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(2)
از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، روایت است که فرمودند: جابر بن عبد الله انصاری گفت: در سرزمین منا، در آخرین حج رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)من از همه ی مردم به ایشان نزدیک تر بودم، که فرمودند: آن طور که من شما را می شناسم، گمان کنم که شما پس از من مرتد شده و کافر می شوید، و بعضی از شما گردن بعضی دیگر را می زنید. به خدا قسم! اگر چنین کنید مرا در لشکری خواهید دید که با شما می جنگد.
ناگهان آن حضرت به پشت سرشان برگشتند و سه مرتبه فرمودند: یا علی را خواهید دید. و ما شاهد بودیم که جبرئیل(علیه السلام) به ایشان اشاره کرد، و سپس خداوند عزّ وجل، این چنین آیات را نازل فرمود: «فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُم مُّنتَقِمُونَ»، به وسیله ی حضرت علی(علیه السلام)، «أَو نُرِینَّکَ الذِی وعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلیهِم مُّقْتَدِرُونَ»، سپس این آیه نازل شد: «قُل رَّبِّ إِمَّا تُرِینِّی مَا یوعَدُونَ»، «رَبِّ فَلا تَجْعَلنِی فِی القَومِ الظَّالمِینَ»، «وإِنَّا عَلی أَن نُّرِیکَ مَا نَعِدُهُمْ لقَادِرُونَ»، «ادْفَعْ بِالتِی هِی أَحْسَنُ»، و بعد این آیه نازل شد: «فَاسْتَمْسِکْ بِالذِی أُوحِی إِلیکَ»، یعنی: آنچه در باره ی حضرت علی(علیه السلام) است، «إِنَّکَ عَلی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»، یعنی: حضرت علی(علیه السلام) نشانه ای برای قیامت هستند، «لَک وَ لِقَوْمِک وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ»، یعنی: و از همه ی شما در باره ی محبّت حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام)، سئوال خواهد شد.
ص: 630
3_ عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَلْقَمَةَ، وَ الْأَسْوَدِ، قَالا: أَتَینَا أَبَا أَیوبَ الْأَنْصَارِی، فَقُلْنَا: یا أَبَا أَیوبَ! إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَكْرَمَک بِنَبِیک حَیثُ كَانَ ضَیفاً لَک فَضِیلَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَّلَک بِهَا فَأَخْبِرْنَا عَنْ مَخْرَجِک مَعَ عَلِی تُقَاتِلُ أَهْلَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ؟
فَقَالَ أَبُو أَیوبَ: فَإِنِّی أُقْسِمُ لَكُمْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)مِنِّی فِی الْبَیتِ الَّذِی أَنْتُمْ مَعِی فِیهِ، وَ مَا فِی الْبَیتِ غَیرُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)مَعِی وَ عَلِی(علیه السلام) جَالِسٌ عَنْ یمِینِهِ، وَ أَنَا جَالِسٌ عَنْ یسَارِهِ، وَ أَنَسُ بْنُ مَالِک قَائِمٌ بَینَ یدَیهِ، إِذْ حُرِّک الْبَابُ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)یا أَنَسُ! انْظُرْ مَنْ بِالْبَابِ؟ فَخَرَجَ أَنَسٌ فَنَظَرَ فَإِذَا هُوَ عَمَّارُ بْنُ یاسِرٍ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)افْتَحْ لِعَمَّارٍ الطَّیبِ، فَدَخَلَ عَمَّارٌ فَسَلَّمَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)فَرَحَّبَ بِهِ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: یا عَمَّارُ! سَیكُونُ بَعْدِی فِی أُمَّتِی هَنَاتٌ، حَتَّى یخْتَلِفَ السَّیفُ فِیمَا بَینَهُمْ، وَ حَتَّى یقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، وَ حَتَّى یتَبَرَّأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ، فَإِذَا رَأَیتَ ذَلِک، فَعَلَیک بِهَذَا الْأَصْلَعِ عَنْ یمِینِی، یعْنِی عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، فَإِنْ سَلَک النَّاسُ كُلُّهُمْ وَادِیاً وَ سَلَک عَلِی وَادِیاً، فَاسْلُک وَادِی عَلِی وَ خَلِّ عَنْ النَّاسِ.
یا عَمَّارُ! إِنَّ عَلِیاً لَا یرُدُّک عَنْ هُدًى، وَ لَا یدُلُّک عَلَى رَدًى، یا عَمَّارُ! طَاعَةُ عَلِی طَاعَتِی، وَ طَاعَتِی طَاعَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل.(1)
از ابراهیم بن علقمة و اسود بن یزید، نقل است كه این دو نفر گفتند: ما، نزد ابو ایوب انصارى آمدیم، و گفتیم: خداوند به وجود حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)تو را گرامى داشته، زیرا كه به شتر او وحى كرد، تا بر در خانۀ تو فرود آید، و پیامبر(صلی الله علیه و آله)میهمان تو شد، و اینفضیلتى است كه خداوند افتخار آن را به تو داده، ولی بعد خارج شدى و در
ص: 631
ركاب على(علیه السلام) جهاد كردى!؟
ابو ایوب انصارى گفت: آفرین بر شما، خوش آمدید، من قسم مى خورم! براى شما كه پیامبر(صلی الله علیه و آله)در همین خانه بودند، كه الان شما دو نفر در آن نشسته اید، و در خانه، به غیر از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و حضرت على(علیه السلام)، كسى نبود، حضرت على(علیه السلام) هم در سمت راست پیامبر(صلی الله علیه و آله)نشسته بودند، من سمت چپ، و انَس هم پیش روى ایشان ایستاده بود، كه ناگهان در كوبیده شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: انَس! نگاه كن ببین كیست كه در مى زند؟ انَس نگاه كرد، و بر گشت، و گفت: عمّار است.
ابو ایوب گفت: شنیدم از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)كه فرمودند: اى انَس! در را به روى عمّار، كه طیب و طاهر است، بگشاى تا داخل شود.
عمّار داخل شد، و بر پیامبر(صلی الله علیه و آله)سلام كرد، پیامبر(صلی الله علیه و آله)جواب سلام او را دادند و به او خوش آمد گفتند، و فرمودند: اى عمّار! به زودى بعد از من در میان امّت من اختلاف و كشمكش به وجود مى آید، تا جایی كه، مردم به روى هم شمشیر مى كشند، و حتّى بعضى از آنها، بعضى دیگر را مى كشند، و بعضى از بعضی دیگر، بیزارى مى جویند، آنگاه كه این وضع را دیدى، از این مردى كه طرف راست من نشسته، دست بر ندار، یعنى حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام)، پس اگر تمام مردم به راهى رفتند، ولى على(علیه السلام) تنها به راه دیگری رفت، تو همان راهى را برو، كه على(علیه السلام) در آن است، و مردم را ترک كن.
سپس فرمودند: اى عمّار! على(علیه السلام)، پیوسته در هدایت است، اى عمّار! پیروى و اطاعت از على(علیه السلام)، پیروى و اطاعت از من است، و اطاعت از من، اطاعت از خدا است.
ص: 632
«اِنّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا اَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ»
ولى من امروز آنها را بخاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم آنها پیروز و رستگارند!
1_ عَنْ ابْنِ مَسْعُودٍ، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «إِنِّی جَزَیتُهُمُ الْیوْمَ بِما صَبَرُوا»، یعْنِی صَبَرَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ(علیهما السلام)، فِی الدُّنْیا عَلَى الطَّاعَاتِ، وَ عَلَى الْجُوعِ، وَ عَلَى الْفَقْرِ، وَ صَبَرُوا عَلَى الْبَلَاءِ لِلَّهِ فِی الدُّنْیا، «أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ».(1)
عبد اللّه بن مسعود دربارۀ سخن خداوند متعال: «إِنِّی جَزَیتُهُمُ الْیوْمَ بِما صَبَرُوا»، گفت: یعنى امروز بهشت را به آنان پاداش دادم، به سبب صبر حضرت علىّ بن ابى طالب و حضرت فاطمه و حضرت حسن و حضرت حسین(علیهما السلام)، به خاطر صبر بر اطاعت خداوند در دنیا، و صبر بر گرسنگى و فقر، و صبرشان بر امتحانات الهى در دنیا، «أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ»، آنان، همان رستگاران هستند.
2_ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ، قَالَت: سَمِعْتُ النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)یقُولُ: إِنَّ عَلِیاً وَ شِیعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ
ص: 633
یوْمَ الْقِیامَةِ.(1)
از ام سلمه نقل است كه گفت: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدم، كه می فرمودند: همانا علی(علیه السلام) و شیعیانش، در روز قیامت، رستگارند.
ص: 634
«وَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَتُهُۥ وَاَنَّ اللّهَ تَوّابٌ حَكیمٌ»
و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما نبود، و اینكه او توبه پذیر و حكیم است (بسیارى از شما گرفتار مجازات سخت الهى مى شدید)!
1_ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ(علیه السلام)، فِی قَولِهِ: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، قَالَ: الْفَضْلُ، رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ رَحْمَتُهُ، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام).(1)
از محمد بن فضیل نقل است كه گفت: حضرت امام رضا(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، فرمودند: فضل، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و رحمتش، امیر المؤمنین علی(علیه السلام) هستند.
2_ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): أَنَا سَیفُ اللَّهِ عَلَى أَعْدَائِهِ، وَ رَحْمَتُهُ عَلَى أَوْلِیائِهِ.(2)
حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) فرمودند: من شمشیر خداوند، بر دشمنانش، و رحمت او، برای دوستانش هستم.
ص: 635
3_ عَنْ زُرَارَة، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، وَ حُمْرَان، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، قَالَ: فَضْلُ اللَّهِ، رَسُولُهُ، وَ رَحْمَتُهُ، وَلَایةُ الْأَئِمَّةِ(علیهما السلام).(1)
زراره از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، و حمران از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت کرده اند که آن حضرات در بارۀ آیۀ : «لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، فرمودند: فضل خدا، رسول اوست، و رحمتش، ولایت ائمّه(علیهم السلام)می باشد.
تذكّر: البته برای آگاهی بیشتر، می توانید به كدهای 4/83 و 10/58 نیز مراجعه فرمایید.
ص: 636
«اݗَللّهُ نُورُ السَّمواتِ وَالْاَرْضِ٭ۚ مَثَلُ نُورِه كَمِشْكوةٍ فیها مِصْباحٌ٭ۖ نِ اݗَلْمِصْباحُ فی زُجاجَةٍ٭ۖ نِ اݗَلزُّجاجَةُ كَاَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَلا غَرْبِیَّةٍ یَكادُ زَیْتُها یُضیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ٭ۚ نُورٌ عَلى نُورٍ٭ۗ یَهْدِی اللّهُ لِنُورِه مَنْ یَشاءُ٭ۚ وَیَضْرِبُ اللّهُ الْاَمْثالَ لِلنّاسِ٭ۗ وَاللّهُ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلیمٌ»
خداوند نور آسمانها و زمین است مثل نور خداوند همانند چراغدانى است كه در آن چراغى (پر فروغ) باشد، آن چراغ در حبابى قرار گیرد، حبابى شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان، این چراغ با روغنى افروخته مى شود كه از درخت پربركت زیتونى گرفته شده كه نه شرقى است و نه غربى (روغنش آن چنان صاف و خالص است كه) نزدیک است بدون تماس با آتش شعله ور شود، نورى است بر فراز نورى و خدا هر كس را بخواهد به نور خود هدایت مى كند، و خداوند به هر چیزى داناست.
1_ روی عن جابر بن عبد الله الأنصاری، قال: دخلتُ إلى مسجدِ الكُوفة، وَ أمیر المؤمنین(علیه السلام) یكتب بإصبعه وَ یتبسم، فقلتُ لَه: یا أمیرَ المُؤمِنین! مَا الذی یضحكك؟ فَقَالَ: «عَجِبتُ لِمَن یقرأ هَذه الآیة وَ لَم یعرفها حَق مَعرِفَتها».
فقلتُ لَه: أی آیة، یا أمیر المؤمنین!؟
فقال: قوله تعالى: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ»، المشكاة، محمّدٌ(صلی الله علیه و آله و سلم)«فِیها مِصْباحٌ»، أنا المصباح، «فِی زُجاجَةٍ» الزجاجة، الحسن و
ص: 637
الحسین(علیهما السلام)، «كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّی»، و هُو علی بن الحسین(علیهما السلام)، «یوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ»، محمّد بن علی(علیهما السلام)، «زَیتُونَةٍ»، جعفر بن محمّد(علیهما السلام)، «لا شَرْقِیةٍ»، موسى بن جعفر(علیهما السلام)، «وَ لا غَرْبِیةٍ»، علی بن موسى(علیهما السلام)، «یكادُ زَیتُها یضِی ءُ»، محمّد بن علی(علیهما السلام)، «وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ»، علی بن محمّد(علیهما السلام)، «نُورٌ عَلى نُورٍ»، الحسن بن علی(علیهما السلام)، «یهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یشاءُ»، القائم المهدی؟عج؟، «وَ یضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَی ءٍ عَلِیمٌ».(1)
جابر بن عبدالله انصاری گوید: وارد مسجدکوفه شدم، دیدم امیرالمؤمنین(علیه السلام) با انگشت مبارکشان، چیزی بر روی زمین می نویسند و تبسّم می کنند، عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! چه چیزی موجبات تبسّم شما را فراهم کرده است؟ حضرت فرمودند: تعجّب می کنم از کسی که این آیه را می خواند ولی شناخت کامل به آن ندارد، گفتم:کدام آیه، ای امیرمؤمنان!؟
حضرت فرمودند: فرمایش خدای متعال: «الله نور السّموات و الأرض مثل نوره کمشکوةٍ فیها مصباحٌ، المصباح فی زجاجةٍ، الزّجاجة کإنّها کوکبٌ درّیٌ یوقد من شجرةٍ مبارکةٍ زیتونةٍ لا شرقیّةٍ و لا غربیّةٍ یکاد زیتها یضیئ و لو لم تمسسه نارٌ، نورٌعلی نورٍ، یهدی الله لنوره من یشاء، و یضرب الله الأمثال للنّاس، و الله بکلّ شیئٍ علیمٌ»، مشکات(چراغ دان) در این آیۀ شریفه، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)هستند، مصباح(چراغ) من هستم، دو زجاجۀ (شیشه) این آیه، حسن و حسین(علیهما السلام)هستند،کوکبٌ
ص: 638
درّیٌ(ستارۀ روشن) علیّ بن الحسین(علیهما السلام)است، یوقد من شجرةٍ مبارکةٍ، (آن فروزان از درخت مبارک) محمّد بن علی(علیهما السلام)است، زیتونةٍ، (آن درخت زیتون پرخیر و برکت) جعفر بن محمّد(علیهما السلام)است، لاشرقیّةٍ، موسی بن جعفر(علیهما السلام)، و لاغربیّةٍ، علیّ بن موسی الرّضا(علیه السلام)، یکاد زیتها یضیئ، محمّد بن علی(علیهما السلام)است، و لو لم تمسسه نارٌ، علی بن محمّد(علیهما السلام)است، نورٌعلی نورٍ، حسن بن علی(علیهما السلام)است، یهدی الله لنوره من یشاء، (خدا رهنمون می شود هر کس را که بخواهد به نورش)، قیام كننده، یعنی حضرت مهدی؟عج؟ هستند.
2_ عَنْ عِیسَى بْنِ رَاشِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(علیهما السلام)، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «كَمِشْكاةٍ فِیها مِصْباحٌ»، قَالَ: الْمِشْكَاةُ، نُورُ الْعِلْمِ فِی صَدْرِ النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)«الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ»، الزُّجَاجَةُ، صَدْرُ عَلِی(علیه السلام)، صَارَ عِلْمُ النَّبِی(صلی الله علیه و آله و سلم)إِلَى صَدْرِ عَلِی(علیه السلام)، «الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّی یوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ»، قَالَ: نُورٌ، «لا شَرْقِیةٍ وَ لا غَرْبِیةٍ»، قَالَ: لَا یهُودِیةٍ وَ لَا نَصْرَانِیةٍ، «یكادُ زَیتُها یضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ»، قَالَ: یكَادُ الْعَالِمُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، یتَكَلَّمُ بِالْعِلْمِ قَبْلَ أَنْ یسْأَلَ، «نُورٌ عَلى نُورٍ»، یعْنِی إِمَاماً مُؤَیداً بِنُورِ الْعِلْمِ وَ الْحِكْمَةِ، فِی إِثْرِ إِمَامٍ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، وَ ذَلِک مِنْ لَدُنْ آدَمَ، إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ.(1)
از عیسی بن راشد نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، دربارۀ فرمایش خدای(عز وجل): «كَمِشْكاةٍ فِیها مِصْباحٌ»، فرمودند: چراغدان، نور علم، در سینۀ نبی اکرم(صلی الله علیه وآله)است، «الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ»، شیشه، سینۀ حضرت علی(علیه السلام)
ص: 639
است، كه علم نبی اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)به سینۀ حضرت علی(علیه السلام) وارد شده، «الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّی یوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ»، منظور نور علم است، «لا شَرْقِیةٍ وَ لا غَرْبِیةٍ»، یعنی نه یهودی است و نه مسیحی، «یكادُ زَیتُها یضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ»، یعنی، نزدیک است، که عالم آل محمد(علیهما السلام)، قبل از اینکه از او سؤال شود، زبان به علم گشاید، «نُورٌ عَلى نُورٍ»، یعنی، امامی بعد از امام دیگر، از خاندان محمد(علیهما السلام)، كه از نور علم و حكمت برخوردار است، و این از زمان حضرت آدم، تا قیامت استمرار دارد.
3_ عَنِ الْفُضَیلِ بْنِ یسَارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ(علیه السلام): «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، قَالَ: كَذَلِک اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، قَالَ: قُلْتُ: «مَثَلُ نُورِهِ»، قَالَ لِی: مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله و سلم)قُلْتُ: «كَمِشْكاةٍ»، قَالَ: صَدْرُ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)قُلْتُ: «فِیها مِصْباحٌ»، قَالَ: فِیهِ نُورُ الْعِلْمِ، یعْنِی النُّبُوَّةَ، قُلْتُ: «الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ»، قَالَ: عِلْمُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)صَدَرَ إِلَى قَلْبِ عَلِی(علیه السلام)، قُلْتُ: «كَأَنَّها»، قَالَ: لِأَی شَی ءٍ تَقْرَأُ «كَأَنَّها»؟
قُلْتُ: وَ كَیفَ أَقْرَأُ، جُعِلْتُ فِدَاكَ!؟ قَالَ: كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّی، قُلْتُ: «یوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَیتُونَةٍ لا شَرْقِیةٍ وَ لا غَرْبِیةٍ»، قَالَ: ذَلِک أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام)، لَا یهُودِی وَ لَا نَصْرَانِی، قُلْتُ: «یكادُ زَیتُها یضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ»، قَالَ: یكَادُ الْعِلْمُ یخْرُجُ مِنْ فَمِ الْعَالِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، مِنْ قَبْلِ أَنْ ینْطِقَ بِهِ، قُلْتُ: «نُورٌ عَلى نُورٍ»، قَالَ: الْإِمَامُ عَلَى أَثَرِ الْإِمَامِ.(1)از فضیل بن یسار نقل است كه گفت: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) عرض
ص: 640
كردم: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، حضرت فرمودند: خداوند این چنین است، گفتم: «مَثَلُ نُورِهِ»، فرمودند: مقصود حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)هستند، كه مثل نور خدا می باشند، پرسیدم: «كَمِشْكاةٍ»، فرمودند: سینۀ حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)است، گفتم: «فِیها مِصْباحٌ»، حضرت فرمودند: در آن نور علم است، یعنى همان نبوّت، گفتم: «الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ»، فرمودند: علم رسول خدا(صلی الله علیه و آله)است، كه به قلب حضرت علی(علیه السلام) جاری شد، گفتم: «كَأَنَّها»، حضرت فرمودند: چرا «كَأَنَّها»، می خوانى؟ پرسیدم: پس چگونه بخوانم، جانم فدایتان!؟
حضرت فرمودند: «كأنه كَوْكَبٌ دُرِّی».
گفتم: «یوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَیتُونَةٍ لا شَرْقِیةٍ وَ لا غَرْبِیةٍ»، فرمودند: آن امیر المؤمنین علی بن ابى طالب(علیه السلام) است، كه نه یهودى است و نه نصرانی، گفتم: «یكادُ زَیتُها یضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ»، فرمودند: نزدیک است كه علم از دهان عالم آل محمّد(علیهم السلام)خارج شود، قبل از آنكه در بارۀ آن زبان بگشاید، گفتم: «نُورٌ عَلى نُورٍ»، فرمودند: امامى پس از امام دیگر.
ص: 641
«فی بُیُوتٍ اَذِنَ اللّهُ اَنْ تُرْفَعَ وَیُذْكَرَ فیهَا اسْمُهُۥ یُسَبِّحُ لَهُۥ فیها بِالْغُدُوِّ وَالْءاصالِ»
(این چراغ پرفروغ) در خانه هایى قرار دارد كه خداوند اذن فرموده دیوارهاى آن را بالا برند، خانه هایى كه نام خدا در آنها برده مى شود، و صبح و شام در آنها تسبیح او مى گویند.
1_ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِک وَ عَنْ بُرَیدَةَ، قَالا: قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)هَذِهِ الْآیةَ: «فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ»، إِلَى قَوْلِهِ: «وَ الْأَبْصارُ»، فَقَامَ رَجُلٌ، فَقَالَ: أَی بُیوتٍ هَذِهِ، یا رَسُولَ اللَّهِ!؟ فَقَالَ: بُیوتُ الْأَنْبِیاءِ(علیهما السلام)، فَقَامَ إِلَیهِ أَبُو بَكْرٍ، فَقَالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! هَذَا الْبَیتُ مِنْهَا لِبَیتِ عَلِی وَ فَاطِمَةَ(علیهما السلام)قَالَ: نَعَمْ مِنْ أَفْضَلِهَا.(1)
انس بن مالک و بریده گفتند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله)این آیه را قرائت كردند: «فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ»، تا: «وَ الْأَبْصارُ»، در این هنگام مردى برخاست و عرض كرد: ای رسول خدا! اینها كدام خانه ها هستند؟
حضرت فرمودند: خانه هاى پیامبران(علیهما السلام)، سپس ابو بكر برخاست و به سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله)آمد و گفت: ای رسول خدا! آیا خانۀ على و فاطمه(علیهما السلام)هم از آنها است؟ حضرت فرمودند: آرى! از بهترین آنهاست.
ص: 642
2_ عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: «فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ»، قَالَ: هِی بُیوتُ الْأَنْبِیاءِ، وَ بَیتُ عَلِی(علیه السلام) مِنْهَا.(1)
از جابر نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، در بارۀ فرمایش خدای متعال: «فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ»، فرمودند: این خانه ها، خانه های پیامبران است، كه خانۀ حضرت علی(علیه السلام) نیز، یكی از آنها است.
ص: 643
«اَوْ كَظُلُماتٍ فی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشىهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِه مَوْجٌ مِنْ فَوْقِه سَحابٌ٭ۚ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ اِذا اَخْرَجَ یَدَهُۥ لَمْ یَكَدْ یَرىها٭ۗ وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُۥ نُورًا فَما لَهُۥ مِنْ نُورٍ»
یا همچون ظلماتى در یک دریاى عمیق و پهناور كه موج آن را پوشانده، و بر فراز آن موج دیگرى، و بر فراز آن ابرى تاریک است ظلمتهایى است یكى بر فراز دیگرى، آن گونه كه هر گاه دست خود را خارج كند ممكن نیست آن را ببیند! و كسى كه خدا نورى براى او قرار نداده، نورى براى او نیست!
عَنِ الْحَكَمِ بْنِ حُمْرَانَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أَوْ كَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی»، قَالَ: فُلَانٌ وَ فُلَانٌ، «یغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ»، قَالَ: أَصْحَابُ الْجَمَلِ وَ صِفِّینَ وَ النَّهْرَوَانِ، «مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ»، قَالَ: بَنُو أُمَیةَ، «إِذا أَخْرَجَ یدَهُ»، یعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) فِی ظُلُمَاتِهِمْ، «لَمْ یكَدْ یراها»، أَی إِذَا نَطَقَ بِالْحِكْمَةِ بَینَهُمْ، لَمْ یقْبَلْهَا مِنْهُ أَحَدٌ، إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِوَلَایتِهِ ثُمَّ بِإِمَامَتِهِ، «وَ مَنْ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ»، أَی مَنْ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لَهُ إِمَاماً فِی الدُّنْیا، فَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نُورٍ إِمَامٍ، یرْشِدُهُ وَ یتَّبِعُهُ إِلَى الْجَنَّةِ.(1)
از حكم بن حمران نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ شریفۀ : «أَوْ كَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی»، پرسیدم، حضرت فرمودند: مقصود از آن،
ص: 644
فلانی و فلانی هستند، و «یغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ»، آنها اصحاب جنگ جمل و صفین و نهروان هستند، «مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ»، حضرت فرمودند: مراد، بنى امیه هستند، «إِذا أَخْرَجَ یدَهُ»، یعنى امیر المؤمنین علی(علیه السلام)، كه در زمان ظلمت و تاریكی های بنی امیه، طوری مظلوم واقع شدند، «لَمْ یكَدْ یراها»، كه وقتى سخنان حكمت آمیز می گفتند، هیچكس آنها را نمى پذیرفت، مگر كسانى كه ولایت و امامت آن حضرت را پذیرفته باشند، «وَ مَنْ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ»، یعنى، كسى كه خداوند متعال، در دنیا برای او امامى، قرار نداده باشد، در آخرت نورى ندارد، یعنى در آخرت، امامى نیست كه او را راهنمایی كند، تا به تبعیت از او به بهشت راه یابد.
ص: 645
«قُلْ اَطیعُوا اللّهَ وَاَطیعُوا الرَّسُولَ٭ۖ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَعَلَیْكُمْ ما حُمِّلْتُمْ٭ۖ وَاِنْ تُطیعُوهُ تَهْتَدُوا٭ۚ وَما عَلَى الرَّسُولِ اِلَّا الْبَلاغُ الْمُبینُ»
بگو: خدا را اطاعت کنید و این پیامبر را نیز اطاعت کنید؛ پس اگر روی بگردانید، بر او فقط آن است که بر عهده اش نهاده شده، و بر شما هم آن
است که بر عهده ی شما نهاده شده است. و اگر او را اطاعت کنید هدایت می یابید، و بر عهده ی این پیامبر چیزی جز رساندن آشکار نیست.
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ، عَنِ الْإِمَامِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیهِ ما حُمِّلَ»، مِنَ السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْأَمَانَةِ وَ الصَّبْرِ، «وَ عَلَیكُمْ ما حُمِّلْتُمْ»، مِنَ الْعُهُودِ الَّتِی أَخَذَهَا اللَّهُ عَلَیكُمْ فِی عَلِی(علیه السلام)، وَ مَا بَینَ لَكُمْ فِی الْقُرْآنِ مِنْ فَرْضِ طَاعَتِهِ، وَ قَوْلُهُ: «وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا»، أَی وَ إِنْ تُطِیعُوا عَلِیاً(علیه السلام) تَهْتَدُوا، «وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»، هَكَذَا نَزَلَتْ.(1)
از عیسى بن داود نجار نقل است كه گفت: حضرت ابو الحسن موسى بن جعفر(علیهما السلام)، از قول پدرشان روایت فرمودند: كه آن حضرت در بارۀ آیۀ : «قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیهِ ما حُمِّلَ»، فرمودند: آن چه پیامبر(صلی الله علیه و آله)به آن
ص: 646
تكلیف شده، شنیدن، اطاعت، امانتداری و صبر است، و در بارۀ : «وَ عَلَیكُمْ ما حُمِّلْتُمْ»، فرموده اند: آن چه بر عهدۀ شما است، پیمانهایى است كه خداوند متعال در مورد حضرت علی(علیه السلام)، از شما گرفته است، و آنچه در قرآن، برای شما بیان نموده، لزوم فرمانبرداری از اوست، و مقصود از: «وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا»، این است كه، اگر از حضرت علی(علیه السلام) اطاعت و پیروی كنید، هدایت مى یابید، «وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ»، و این چنین نازل شد.
ص: 647
«وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءامَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْاَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ اَمْنًا٭ۚ یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِكُونَ بی شَیْئًا٭ۚ وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَاُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ»
خداوند به كسانى از شما كه ایمان آورده و كارهاى شایسته انجام داده اند وعده مى دهد كه قطعاً آنان را حكمران روى زمین خواهد كرد، همان گونه كه به پیشینیان آنها خلافت روى زمین را بخشید و دین و آیینى را كه براى آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدّل مى كند، آن چنان كه تنها مرا مى پرستند و چیزى را شریک من نخواهند ساخت. و كسانى كه پس از آن كافر شوند، آنها فاسقانند.
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ»، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ(علیهما السلام)، «وَ لَیمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً»، قَالَ: عَنَى بِهِ ظُهُورَ الْقَائِمِ(علیه السلام).(1)
از عبد الله بن سنان نقل است كه گفت: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ كَمَا
ص: 648
اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ»، پرسیدم، حضرت فرمودند: این آیه در بارۀ حضرت امیر المؤمنین، علی(علیه السلام) و ائمّه از فرزندان ایشان، نازل شده است، و مقصود از آیۀ : «وَ لَیمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً»، ظهور حضرت قائم(علیه السلام) است.
ص: 649
«اَوْ یُلْقى اِلَیْهِ كَنْزٌ اَوْ تَكُونُ لَهُۥ جَنَّةٌ یَاْكُلُ مِنْها٭ۚ وَقالَ الظّالِمُونَ اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلّا رَجُلًا مَسْحُورًا8 اݗُنْظُرْ كَیْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْاَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطیعُونَ سَبیلًا9»
یا گنجى براى او فرستاده شود، یا باغى داشته باشد كه از (میوه) آن بخورد (و امرار معاش كند)؟!» و ستمگران گفتند: «شما تنها از مردى مجنون پیروى مى كنید!»(8) ببین چگونه براى تو مثلها زدند و گمراه شدند، آن گونه كه، قدرت پیدا كردن راه را ندارند!(9)
1_ عَنْ جَابِرِ بْنِ یزِیدَ الْجُعْفِی، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام): نَزَلَ جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)بِهَذِهِ الْآیةِ هَكَذَا: «وَ قَالَ الظَّالِمُونَ _ لِآلِ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ _ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً»، «انْظُرْ كَیفَ ضَرَبُوا لَک الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا»، قَالَ: إِلَى وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام)، وَ عَلِی(علیه السلام) هُوَ السَّبِیلُ.(1)
از جابر بن یزید جعفى نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: جبرئیل(علیه السلام)، این آیه را، بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)این چنین نازل كرد: آنان كه در حق آل محمّد(علیهم السلام)ستم كرده بودند، گفتند:
ص: 650
شما پیرو مرد دیوانه اى هستید(نعوذ بالله)، و در بارۀ آیۀ : «انْظُرْ كَیفَ ضَرَبُوا لَک الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا»، فرمودند: آنها دیگر نمی توانند راهی به ولایت حضرت على(علیه السلام) بیابند، و حضرت علی(علیه السلام) همان سبیل است.
2_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی(علیهما السلام)، أَنَّهُ قَرَأَ: «وَ قَالَ الظَّالِمُونَ _ لآِلِ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ _ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً»، یعْنُونَ مُحَمَّداً(صلی الله علیه و آله و سلم)فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِرَسُولِهِ: «انْظُرْ كَیفَ ضَرَبُوا لَک الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا یسْتَطِیعُونَ»، إِلَى وَلَایةِ عَلِی(علیه السلام) سَبِیلًا، وَ عَلِی(علیه السلام) هُوَ السَّبِیلُ.(1)
از ابو حمزه ثمالی نقل است كه گفت: همانا حضرت ابا جعفر، امام محمّد باقر(علیه السلام)، این آیه را اینچنین قرائت كردند: «وَ قَالَ الظَّالِمُونَ _ لآِلِ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ _ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً»، كه مقصود از «رجلاً مسحورا»، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)بوده است، و خداوند متعال به رسولش می فرماید: «انْظُرْ كَیفَ ضَرَبُوا لَک الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا یسْتَطِیعُونَ»، یعنی آنها نمی توانند راهی به ولایت حضرت على بن ابیطالب(علیه السلام) بیابند، چون حضرت علی(علیه السلام)، همان راه هستند.
تذکّر: البته برای آگاهی بیشتر می توانید به كُد 17/48 نیز مراجعه فرمایید.
ص: 651
«بَلْ كَذَّبُوا بِالسّاعَةِ٭ۖ وَاَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسّاعَةِ سَعیرًا»
بلكه آنان قیامت را تكذیب كرده اند و ما براى كسى كه قیامت را تكذیب كند، آتشى شعله ور و سوزان فراهم كرده ایم!
1_ عَنْ أَبِی الصَّامِتِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): إِنَّ اللَّیلَ وَ النَّهَارَ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً، وَ إِنَّ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) أَشْرَفُ سَاعَةٍ مِنِ اثْنَتَی عَشْرَةَ سَاعَةً، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى: «بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً».(1)
از ابى صامت نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: شب دوازده ساعت است و روز دوازده ساعت است، و حضرت على بن ابى طالب(علیه السلام) بهترین ساعت از دوازده ساعت است، و همین است گفتار خداى تعالى كه می فرماید: «بلكه ساعت را تكذیب كردند و ما عذابى سوزان را براى هر كه ساعت را تكذیب كند آماده كردیم».
2_ عَن مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): مَا مَعْنَى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً»،؟ قَالَ لِی: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّنَةَ اثْنَی عَشَرَ شَهْراً، وَ جَعَلَ اللَّیلَ اثْنَتَی عَشْرَةَ سَاعَةً، وَ جَعَلَ النَّهَارَ اثْنَتَی عَشْرَةَ سَاعَةً، وَ
ص: 652
مِنَّا اثْنَی عَشَرَ مُحَدَّثاً، وَ كَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) مِنْ تِلْک السَّاعَاتِ.(1)
از مفضل بن عمر نقل است كه گفت: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) عرض کردم: معنی این فرمایش خداوند عزّ و جلّ: «بلكه ساعت را تكذیب كردند و ما عذابى سوزان را براى هر كه ساعت را تكذیب كند آماده كردیم»، چیست؟ آن حضرت به من فرمودند: همانا، خداوند سال را دوازده ماه قرار داد، و شب را دوازده ساعت، و روز را دوازده ساعت، و از ما است دوازده نفر محدِّث (كه ملائكه با آنان حدیث می كنند) و حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) ساعتى از آن (دوازده) ساعات است.
3_ عَنْ أَبِی السَّائِبِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام): اللَّیلُ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً، وَ النَّهَارُ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً، وَ الشُّهُورُ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً، وَ الْأَئِمَّةُ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً، وَ النُّقَبَاءُ اثْنَا عَشَرَ نَقِیباً، وَ إِنَّ عَلِیاً سَاعَةٌ مِنِ اثْنَتَی عَشْرَةَ سَاعَةً، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً».(2)
از ابى سائب نقل است كه گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند: شب، دوازده ساعت است، و روز نیز، دوازده ساعت مى باشد، و ماه ها نیز، دوازده ماه هستند، و ائمّه نیز، دوازده امام هستند، و نقباء نیز، دوازده نقیب اند، و حضرت علىّ(علیه السلام) نیز، خود ساعتى از آن دوازده ساعت است، و منظور از «ساعة»، در این گفتار خداوند عزّ و جلّ كه مى فرماید: «وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً»، همان حضرت علی(علیهالسلام)، می باشند.
ص: 653
«... وَجَعَلْنا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً اَتَصْبِرُونَ٭ۗ وَكانَ رَبُّكَ بَصیرًا»
... و بعضى از شما را وسیلۀ امتحان بعضى دیگر قرار دادیم، آیا صبر و شكیبایى مى كنید؟! و پروردگار تو همواره بصیر و بینا بوده است.
عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ، قَالَ: حَدَّثَنِی مَوْلَای أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)عَنْ أَبِیهِ(علیه السلام)، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، قَالَ: جَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ(علیهما السلام)، وَ أَغْلَقَ عَلَیهِ وَ عَلَیهِمُ الْبَابَ، وَ قَالَ: یا أَهْلِی وَ أَهْلَ اللَّهِ! إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقْرَأُ عَلَیكُمُ السَّلَامَ، وَ هَذَا جَبْرَائِیلُ مَعَكُمْ فِی الْبَیتِ، وَ یقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: إِنِّی قَدْ جَعَلْتُ عَدُوَّكُمْ لَكُمْ فِتْنَةً، فَمَا تَقُولُونَ؟
قَالُوا: نَصْبِرُ، یا رَسُولَ اللَّهِ! لِأَمْرِ اللَّهِ، وَ مَا نَزَلَ مِنْ قَضَائِهِ، حَتَّى نُقْدِمَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ نَسْتَكْمِلَ جَزِیلَ ثَوَابِهِ، فَقَدْ سَمِعْنَاهُ یعِدُّ الصَّابِرِینَ الْخَیرَ كُلَّهُ، فَبَكَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)حَتَّى سُمِعَ نَحِیبُهُ مِنْ خَارِجِ الْبَیتِ، فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ: «وَ جَعَلْنا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ كانَ رَبُّک بَصِیراً»، أَنَّهُمْ سَیصْبِرُونَ، أَی سَیصْبِرُونَ كَمَا قَالُوا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِمْ.(1)
از عیسی بن داود نجار نقل است كه گفت: مولایم حضرت موسى بنجعفر(علیهما السلام)،
ص: 654
از قول پدرشان، حدیثی برایم بیان فرمودند، از قول حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) كه ایشان فرمودند: روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)امیر المؤمنین على بن ابى طالب و فاطمه و حسن و حسین(علیهما السلام)، را جمع كردند، و درب را بر آنان بستند، و فرمودند:
اى اهل من! و ای اهل خداوند! همانا خداوند(عز وجل)بر شما سلام می فرستد، و اكنون جبرئیل(علیه السلام)، با شما در خانه است، و از قول خداوند مى گوید: من دشمنان شما را موجب آزمایش شما قرار داده ام، حال شما چه مى گوئید؟
آنها گفتند: ای فرستادۀ خدا! ما در برابر فرمان خدا، و حكمی كه نازل كرده، صبر مى كنیم، تا زمانی كه به پیشگاه مقدّسش برویم، و ثواب فراوانش را، كاملاً به دست آوریم، و شنیده ام كه او به صابران وعدۀ بسیار خوبى داده است.
در این هنگام رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به گریه افتادند، به طورى كه صداى گریۀ ایشان، از بیرون خانه، شنیده مى شد، تا اینكه این آیه نازل گردید: «وَ جَعَلْنا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ كانَ رَبُّک بَصِیراً»، یعنی پروردگارت بیناست بر اینكه آنان صبر می كنند، یعنی همانطور كه خود اهل بیت(علیهما السلام)، فرمودند، صبر خواهند كرد.
ص: 655
«وَیَوْمَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلى یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنیِ اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلًا27 یا وَیْلَتى لَیْتَنی لَمْ اَتَّخِذْ فُلانًا خَلیلًا28 لَقَدْ اَضَلَّنی عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اِذْ جاءَنی٭ۗ وَكانَ الشَّیْطانُ لِلْاِنْسانِ خَذُولًا29 وَقالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ اِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْءانَ مَهْجُورًا30»
و (به خاطر آور) روزى را كه ستمكار دست خود را به دندان مى گزد و مى گوید: «اى كاش با رسول (خدا) راهى برگزیده بودم!(27) اى واى بر من، كاش فلانی را دوست خود انتخاب نكرده بودم!(28) او مرا از یادآورى (حق) گمراه ساخت بعد از آنكه (یاد حق) به سراغ من آمده بود!» و شیطان همیشه خواركنند انسان بوده است!(29) و پیامبر عرضه داشت: «پروردگارا! قوم من قرآن را رها كردند».(30)
1_ عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، أَنَّهُ قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»، یعْنِی عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).(1)
از حریز نقل است كه گفت: همانا حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در بارۀ آیۀ : «یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»، فرمودند: منظور، حضرت علی بن ابیطالب(علیه السلام) هستند.
البته شبیه این روایت، از ابوحمزۀ ثمالی، از قول حضرتباقرالعلوم(علیه السلام) نیز، نقل
ص: 656
شده است.(1)
2_ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی، قَالَ: وَفَدَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)أَهْلُ الْیمَنِ، فَقَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله)جَاءَكُمُ أَهْلُ الْیمَنِ یبُسُّونَ بَسِیساً، فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: قَوْمٌ رَقِیقَةٌ قُلُوبُهُمْ، رَاسِخٌ إِیمَانُهُمْ، وَ مِنْهُمُ الْمَنْصُورُ، یخْرُجُ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً، ینْصُرُ خَلَفِی وَ خَلَفَ وَصِیی، حَمَائِلُ سُیوفِهِمْ الْمِسْكُ.
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَنْ وَصِیكَ؟ ...
سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَى اَن قَالَ:
فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَا جَنْبُ اللَّهِ هَذَا؟ فَقَالَ: هُوَ الَّذِی یقُولُ اللَّهُ فِیهِ: «وَ یوْمَ یعَضُّ الظَّالِمُ عَلى یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»، هُوَ وَصِیی وَ السَّبِیلُ إِلَی مِنْ بَعْدِی.(2)
از جابر بن عبد اللّه انصارى نقل است كه گفت: اهالى یمن نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شرفیاب شدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اهالى یمن با شتاب بسیار و روی خوش، به سوی شما می آیند، هنگامى كه آنها نزد آن حضرت آمدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: اینها، قومى نازك دل، و با ایمانى استوار هستند كه فردى به نام منصور، جزو آنهاست،
ص: 657
که با هفتاد هزار نفر خارج مى شوند، و جانشین من و جانشین وصىّ مرا، یارى مى رسانند، در حالى كه بند شمشیرهای شان از چرم است.
سپس آنها گفتند: اى رسول خدا! وصىّ شما كیست؟ ...
تا اینكه روایت به این قسمت رسید:
سپس آنها گفتند: اى رسول خدا! مراد از جانب خداوند چیست؟
آن حضرت فرمودند: آن چه خداوند عزّ و جل، خود درباره اش مى فرماید: «یوْمَ یعَضُّ اَلظّالِمُ عَلى یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اِتَّخَذْتُ مَعَ اَلرَّسُولِ سَبِیلاً»، منظور از این آیه وصىّ من است، كه بعد از من راه رسیدن به من است.
3_ عَنْ جَابِرِ بْنِ یزِیدَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، فَقُلْتُ: یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! قَدْ أَرْمَضَنِی اخْتِلَافُ الشِّیعَةِ فِی مَذَاهِبِهَا، فَقَالَ: یا جَابِرُ! أَ لَمْ أَقِفْک عَلَى مَعْنَى اخْتِلَافِهِمْ مِنْ أَینَ اخْتَلَفُوا وَ مِنْ أَی جِهَةٍ تَفَرَّقُوا؟
قُلْتُ: بَلَى، یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! قَالَ: فَلَا تَخْتَلِفْ إِذَا اخْتَلَفُوا، یا جَابِرُ! إِنَّ الْجَاحِدَ لِصَاحِبِ الزَّمَانِ، كَالْجَاحِدِ لِرَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)فِی أَیامِهِ، یا جَابِرُ! اسْمَعْ وَ عِ، قُلْتُ: إِذَا شِئْتَ؟ قَالَ: اسْمَعْ وَ عِ وَ بَلِّغْ حَیثُ انْتَهَتْ بِک رَاحِلَتُک، إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ سَبْعَةِ أَیامٍ مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ ذَلِک حِینَ فَرَغَ مِنْ جَمْعِ الْقُرْآنِ وَ تَأْلِیفِهِ، فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَعَ الْأَوْهَامَ أَنْ تَنَالَ إِلَّا وُجُودَهُ و ...
سَاقَ الْخُطبَة إِلَى اَن قَالَ:
وَ لَئِنْ تَقَمَّصَهَا دُونِی الْأَشْقَیانِ، وَ نَازَعَانِی فِیمَا لَیسَ لَهُمَا بِحَقٍّ، وَ رَكِبَاهَا ضَلَالَةً، وَ اعْتَقَدَاهَا جَهَالَةً، فَلَبِئْسَ مَا عَلَیهِ وَرَدَا، وَ لَبِئْسَ مَا لِأَنْفُسِهِمَا مَهَّدَا، یتَلَاعَنَانِ فِی
ص: 658
دُورِهِمَا، وَ یتَبَرَّأُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِنْ صَاحِبِهِ، یقُولُ لِقَرِینِهِ إِذَا الْتَقَیا: «یا لَیتَ بَینِی وَ بَینَک بُعْدَ الْمَشْرِقَینِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ»(1)، فَیجِیبُهُ الْأَشْقَى عَلَى رُثُوثَةٍ: یا لَیتَنِی لَمْ أَتَّخِذْک خَلِیلًا لَقَدْ أَضْلَلْتَنِی، «عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی وَ كانَ الشَّیطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولًا»، فَأَنَا الذِّكْرُ الَّذِی عَنْهُ ضَلَّ، وَ السَّبِیلُ الَّذِی عَنْهُ مَالَ.(الحدیث)(2)
از جابر بن یزید نقل است که گفت: من خدمت حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) شرفیاب شدم و به آن حضرت عرض كردم: اى پسر رسول خدا! به راستى كه این اختلاف شیعه در مذهب شان درون مرا می سوزاند! حضرت فرمودند: اى جابر! آیا تو را آگاه نسازم بر حقیقت اختلاف آنها، كه این اختلاف از كجا سرچشمه گرفته و چرا بین آنها تفرقه و جدائى پیدا شد؟
عرض كردم: بله، اى پسر رسول خدا! حضرت فرمودند: پس هر گاه آنان اختلاف كردند، تو راه اختلاف را پیش مگیر، همانا هر كه منكر امام زمانش گردد، مانند كسى است كه منكر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)در زمان حیات آن حضرت شده است.
اى جابر! گوش کن و به خاطر بسپار، جابر گوید: گفتم: اگر بخواهید، بفرمائید، تا گوش كنم! حضرت فرمودند: گوش کن و به خاطر بسپار، و تا آنجا كه مركبت می رود، این خبر را به دیگران برسان.
همانا، امیر مؤمنان(علیه السلام) پس از اینكه هفت روز از وفات رسول خدا(صلی الله علیه و آله)گذشت،
ص: 659
براى مردم مدینه خطبه اى ایراد فرمودند، و این خطبه زمانى بود كه آن حضرت، از جمع آورى قرآن و گردآوردن آن، فراغت پیدا کرده بودند، و در آن خطبه چنین فرمودند:
ستایش خدائى را است كه پندارها را جلوگیرى كرد، از اینكه به كنه او برسند، جز به همین مقدار كه او وجود دارد و هست، ...
تا اینکه به این قسمت خطبه رسیدند:
و اگر آن دو بدبخت، حق مرا از خلافت غصب کرده، و با من در باره ی آن چه حق آنها نبود، نزاع کردند، و از جهالت و گمراهى بر آن مسند سوار شدند، و به علت نادانى، آن را برای یکدیگر قرار دادند، پس همانا به بد جایگاهى درآمدند، و سرنوشت بدی را براى خود رقم زدند.
آنها در خانه هایشان (در عالم برزخ و قیامت) به یكدیگر نفرین و لعنت كنند، و هر كدام آنها، از دیگرى بیزارى جوید، و چون به رفیق خود برخورد کند به او گوید: «اى كاش فاصله ی میان من و تو فاصله ی مشرق و مغرب بود، كه تو چه بد همنشینى بودى»، و آن بدبخت دیگر با فلاکت و رنجوری به او پاسخ دهد: «اى كاش من تو را دوست نمی گرفتم كه به راستى از ذكرى كه برایم آمده بود گمراهم ساختى، و شیطان خواركننده ی انسانى است».
و مقصود از ذكرى كه (آن بدبخت) از آن گمراه شد، و آن راهی كه از آن منحرف گشت، من هستم.
ص: 660
«وَلَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّكَّرُوا فَاَبى اَكْثَرُ النّاسِ اِلّا كُفُورًا»
ما این آیات را به صورتهای گوناگون در میان آنها قرار دادیم تا متذكر شوند، ولی بیشتر مردم جز انكار و كفر كاری نكردند.
1_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیةِ هَكَذَا: «فَأَبى أَكْثَرُ النَّاسِ _ بِوَلَایةِ عَلِی _ إِلَّا كُفُوراً».(1)
از ابو حمزه نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: جبرئیل(علیه السلام) این آیه را اینچنین فرود آورد: «یعنی بیشتر مردم از امّت تو، نسبت به ولایت على(علیه السلام)، جز کفر و ناسپاسی نخواستند».
2_ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) عَلَى مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله)بِهَذِهِ الْآیةِ هَكَذَا: «فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ _ مِنْ أُمَّتِک بِوَلَایةِ عَلِی _ إِلَّا كُفُوراً».(2)
ص: 661
از ابو حمزه نقل است كه گفت: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) فرمودند: جبرئیل(علیه السلام) این آیه را بر حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)اینچنین فرود آورد كه: پس بیشترين مردم، از امّت تو، از قبول ولایت حضرت على(علیه السلام)، ابا كردند، و كافر شدند.
تذكّر: البته برای مطالعۀ بیشتر می توانید به كُد 17/89 نیز مراجعه فرمایید.
ص: 662
شماره- نام سوره
1 - فاتحه
2 - بقره
3 - آل عمران
4 - نساء
5 - مائده
6 - انعام
7 - اعراف
8 - انفال
9 - توبه
10 - یونس
11 - هود
12 - یوسف
13 - رعد
14 - ابراهیم
15 - حِجر
16 - نحل
17 - اسراء
18 - کهف
19 - مریم
20 - طه
21 - انبیاء
22 - حج
23 - مؤمنون
24 - نور
25 - فرقان
26 - شعراء
27 - نمل
28 - قصص
29 - عنکبوت
30 - روم
31 - لقمان
32 - سجدة
33 - احزاب
34 - سبأ
35 - فاطر
36 - یس
37 - صافات
38 - ص
39 - زمر
40 - غافر
41 - فصّلت
42 - شوری
43 - زخرف
44 - دخان
45 - جاثیه
46 - احقاف
47 - محمد
48 - فتح
49 - حجرات
50 - ق
51 - ذاریات
52 - طور
53 - نجم
54 - قمر
55 - الرحمن
56 - واقعه
57 - حدید
58 - مجادله
59 - حشر
60 - ممتحنه
ص: 663
61 - صف
62 - جمعه
63 - منافقون
64 - تغابن
65 - طلاق
66 - تحریم
67 - مُلک
68 - قلم
69 - حاقه
70 - معارج
71 - نوح
72 - جن
73 - مزّمّل
74 - مدثر
75 - قیامه
76 - انسان
77 - مرسلات
78 - نبأ
79 - نازعات
80 - عبس
81 - تکویر
82 - انفطار
83 - مطففین
84 - انشقاق
85 - بروج
86 - طارق
87 - اعلی
88 - غاشیه
89 - فجر
90 - بلد
91 - شمس
92 - لیل
93 - ضحی
94 - شرح
95 - تین
96 - علق
97 - قدر
98 - بینه
99 - زلزله
100 - عادیات
101 - قارعه
102 - تکاثر
103 - عصر
104 - همزه
105 - فیل
106 - قریش
107 - ماعون
108 - کوثر
109 - کافرون
110 - نصر
111 - مسد
112 - اخلاص
113 - فلق
114 - ناس
ص: 664