یک پنجره خورشید : سيره و سيمای پيامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم به روايت عالم آل محمد علیه السلام

فهرست

سخن ناشر..... 9

مقدمه..........11

فصل اول

سپیده دمِ آفتاب... 13

یتیم مکه..... 14

نوری که در پیشگاه خدا بود.......... 15

روزشمار وقایع زندگی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از بعثت......... 17

حجرالاسود و تدبیر محمد امین......... 21

ازدواج با خدیجه..... 22

فرزندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) .......... 24

پسرخوانده های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) .......... 26

خشم و لبخند پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) .... 26

اوصاف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایت امام هشتم (علیه السلام) ... 27

فصل دوم

رسمِ آفتاب.... 31

حیای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) .... 33

ص: 5

سخن ناشر

حضور در حرم جزو لحظه های به یادماندنی زندگی هر زائر است. او در این بوستان بهشت، خود را به دست نسیم رحمت الهی می سپارد و در پرتو حضور در محضر ولیّ خدا، زندگی دنیوی و اخروی خویش را با انوار خورشید امامت، نورانی می سازد.

انتشارات معاونت تبلیغات اسامی آستان قدس رضوی این افتخار را دارد که با بهره گیری از ظرفیت ها و توانمندی های بی بدیل اهل علم و قلم و هنر که به برکت این امام رئوف، بر این قطعه از بهشت منعطف شده است، در جهت توسعه و ترویج آموزه های اسلامی، فرهنگ رضوی و انتقال پیام انقلاب شکوهمند اسلامی، به زائران آستان جانان خدمت می کند. امید است که مقبول افتد.پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان پاکش فرمان روایان اقالیم سخن و رفتارند. جوشش سخن در لبان گوهربار آنان، چونان جوشش نور از چشمۀ خورشید و رفتار حکیمانۀ آنان نرم تر از آب در جان جویباران است.

تردیدی نیست که برای دستیابی به سرچشمۀ دانش و معدن حکمت باید رو به درگاه آن بزرگان نهاد و گوهر علم و حکمت را در نزد آنان جست. از این منظر کتاب یک پنجره خورشید که همزمان با عید سعید مبعث، پیشکش پیروان آن حضرت می شود، تبیین روایتی است از امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) .

این روایت از امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) که تربیت یافتۀ دامان وحی اند، نقل شده است و خواننده را با اخلاق و

ص: 9

مقدمه

ای رسول خدا!

ای ستودۀ آسمانی

کدامین واژه را بردارم که منظومۀ نگاه تو را بسراید؟

تصویر تو تنها در «قاب قوسین» می گنجد

و تمام تو را تنها در کنار «سدرة المنتهی» می توان تماشا کرد!

تو از بال های جبرئیل نیز فراتری

و اوج پرواز تو را گل واژۀ «أو أدنی» می داند!

ای سفرکرده به معراج

پرواز برای فرازمندی تو حجم ناچیزی است.

ای یتیم مکه!

پدر تویی که روح حیات را در کالبد انسان دمیده ای!

تویی که سوختی تا شمع جمع کودکان زمین باشی

و پدرانی بیافرینی تا رسم پدری را در زمین پاسداری کنند

و زنانی که رسم «سرور زنان جهان» را در بسیط جهان بگسترانند.

یا محمد!

ای ستودۀ خدای جهانیان!

قد قامتِ واژه ها نیز به بلندای تو نمی رسد.

ستایش تو ستایش منظومۀ خورشید است و مدح آفتاب!

و ماه، مگر تو را در شب من بتاباند...

ص: 11

فصل اول: سپیده دم آفتاب

یتیم مکه

پیامبر اسلام هنوز به دنیا نیامده بود که پدرش، عبدالله، در مدینه از دنیا رفت و فرزند آمنه، یتیم به دنیا آمد. مادرش که سوگوار شوهر جوان خود بود، چند روزی بیشتر نتوانست به او شیر بدهد. بنابراین او را به زنی به نام «ثویبه» سپردند که قبلاً حمزه، عموی پیامبر را نیز شیر داده بود؛ اما او هم نتوانست بیش از چند روز به این کودک یتیم شیر بدهد. جست وجو کردند و زنی پاک دامن و خوش نام را یافتند تا به یتیم مکه شیر بدهد و از او نگهداری کند. او «حلیمه سعدیه» بود و محمد مدت ها نزد او ماند.(2)

ص: 14

نوری که در پیشگاه خدا بود

سیدبن طاووس نقل می کند:

روزی علی (علیه السلام) در مسجدالنبی بود. عده ای آنجا نشسته بودند و هر گروهی از خودش تعریف می کرد. دسته ای از آنان دربارۀ فضایل قریش و عده ای دیگر دربارۀ فضایل انصار بحث و گفت وگو می کردند.

ص: 15

روزشمار وقایع زندگی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از بعثت

سال های عمر محمد امین، سال هایی پر از حادثه بود. محمد امین چهارده ساله بود که آخرین جنگ از سلسله جنگ های معروف به «فجار» درگرفت و در سال بعد، «سوق عکاظ» که بازار معروف حجاز بود، برای نخستین بار شکل گرفت. این بازار نقش بسیار مهمی در تعامل و ارتباط بین قبایل شبه جزیره ایفا می کرد و یکی از کارکردهایش این بود که شاعران عرب از همه جا در این بازار گرد هم می آمدند و آخرین سروده های خود را ارائه می کردند.

ص: 17

حجرالاسود و تدبیر محمد امین

در سی وپنج سالگیِ محمد امین، سیلی ویرانگر کعبه را ویران کرد. مردم مکه جمع شدند تا آن را از نو بسازند. رؤسای قبایل جمع شدند و همه در ساختن آن مشارکت کردند؛ زیرا ساختن بیت را فضیلتی می دانستند که هیچ قبیله ای حاضر نبود از آن بگذرد و در کار ساختن خانۀ خدا مشارکت نداشته باشد. دیوار خانه بالا آمد. نوبت به حجرالاسود رسید. رقابت بین قبایل شروع شد. هرکدام مدعی بودند که قبیلۀ خودشان باید حجر را در جای خود قرار دهد. نزدیک بود کار به جاهای باریک کشیده شود که یکی پیشنهاد کرد: «محمد هرچه گفت، عمل می کنیم.» محمد آمد و عبای خود را روی زمین انداخت، سنگ را روی عبا گذاشت و به رؤسای قبایل فرمود: «هرکدام گوشه ای از عبا را بگیرید و آن را بلند کنید.»

وقتی آن را بلند کردند، حجر را برداشت و با دست خود روی دیوار گذاشت. همه از این اقدام خردمندانه، شادمان و خشنود بودند.(1)

ص: 21

ازدواج با خدیجه

ابوطالب که پس از پدرش، عبدالمطلب، سرپرستی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را بر عهده داشت، به محمد گفت: «می خواهم تو را داماد کنم؛ اما متأسفانه پولی ندارم که بتوانم هزینۀ ازدواجت را بپردازم. می دانی که خدیجه هر سال گروهی را به شام می فرستد تا برای او تجارت کنند. تو هم اگر دوست داری، امسال با این ها برو تا شاید بتوانیم هزینۀ دامادی ات را فراهم کنیم.»

محمد گفت: «باشد، می روم.»

ابوطالب به خانۀ خدیجه رفت و گفت: «اگر اجازه بدهی، امسال محمد نیز با کاروان تجاری شما همراه باشد.»

خدیجه که تعریف صداقت و امانت محمد را شنیده بود، خیلی خوش حال شد و به غلام خودش که میسره نام داشت، گفت: «تو و هرچه در کاروان دارم، همه در اختیار محمد هستید. هرچه او گفت، باید انجام بدهید.»

وقتی کاروان از سفر برگشت، میسره ماجراهایی را که در طول سفر اتفاق افتاده بود، برای خدیجه تعریف کرد و گزارش مالی نیز نشان می داد که در این سفر، سود سرشاری نصیب خدیجه شده است.

میسره سپس نزد محمد رفت و گفت: «به نظرم اگر خودت بیایی و حساب و سود سفر را به خدیجه گزارش کنی، بد نیست.» محمد پذیرفت و سوار بر شتر

ص: 22

فرزندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

امام صادق (علیه السلام) فرمود:

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از خدیجه سه پسر داشت، به نام های قاسم که کنیۀ پیامبر از نام او گرفته شده بود و عبدالله و طاهر و چهار دختر به نام های زینب، رقیه، ام کلثوم که اسمش آمنه بود و فاطمۀ زهرا که سرور زنان دو جهان است. آن حضرت پسری دیگر به نام ابراهیم نیز داشت که مادرش ماریه قبطیه بود.(1)

ص: 24

پسرخوانده های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دو پسرخوانده داشت که آنان را در دامان خود بزرگ کرده بود. یکی از آنان «زیدبن حارثه» نام داشت که در کودکی اسیر شده بود و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) او را آزاد کرد و در خانۀ خود نگه داشت. او همیشه همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و مردم مکه او را «زیدبن محمد» می خواندند. او سرانجام در جنگ موته به شهادت رسید.

پسر دیگر ایشان، «هندبن ابی هاله» بود. او پسر حضرت خدیجه (علیها السلام) و از همسر سابق ایشان بود که ابوهاله نام داشت. هند در خانۀ پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) بزرگ شد. او یکی از کسانی است که ماجرای هجرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و لیلة المبیت را روایت کرده است. وی سرانجام در جنگ جمل در رکاب امام علی (علیه السلام) به شهادت رسید.(1)

او می گفت: «من بهترین پدر و مادر و برادر و خواهر را دارم. پدرم رسول خداست [زیرا پیامبر، هند را بزرگ کرده بود]. مادرم خدیجه، برادرم قاسم و خواهرم فاطمه است.»(2)هندبن ابی هاله افزون بر آنکه ماجرای لیلة المبیت و هجرت پیامبر را روایت کرده، خودش نیز در ماجرای هجرت، به حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) کمک کرد تا آن حضرت بتواند از مکه به مدینه هجرت کند. او راوی شمایل و سیرۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در کتابِ پیشِ رویتان است.

اوصاف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایت امام هشتم (علیه السلام)

امام رضا (علیه السلام) از پدران بزرگوار خود و آن بزرگواران از امام حسن مجتبی (علیه السلام) نقل کردند که آن حضرت فرمود:

از دایی ام هندبن ابی هاله خواستم ویژگی های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را برایم بازگو کند؛ زیرا او در این زمینه دقت فراوان داشت و همه چیز را به خوبی به خاطر سپرده بود. گفت: «إِنَ رَسُولُ اَللَهِ فَخْماً مُفَخَّماً يَتَلَأْلَأُ وَجْهُهُ تَلَأْلُؤَ اَلْقَمَرِ لَيْلَةَ اَلْبَدْرِ أَطْوَلَ مِنَ اَلْمَرْبُوعِ وَ أَقْصَرَ مِنَ اَلْمُشَذَّبِ عَظِيمَ اَلْهَامَةِ رَجِلَ اَلشَّعْرِ إِذَا اِنْفَرَقَتْ عَقِيقَتُهُ فَرَقَ وَ إِلاَّ فَلاَ يُجَاوِزُ شَعْرُهُ شَحْمَةَ أُذُنَيْهِ إِذَا هُوَ وَفَّرَهُ أَزْهَرَ اَللَّوْنِ وَاسِعَ اَلْجَبِينِ أَزَجَّ اَلْحَاجِبَيْنِ سَوَابِغَ فِي غَيْرِ قَرَنٍ بَيْنَهُمَا عِرْقٌ يُدِرُّهُ اَلْغَضَبُ.» (حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) بسیار باشکوه و باهیبت بود. چهرۀ ایشان مانند ماه شب چهارده می درخشید. قد ایشان از متوسط بلندتر، ولی بسیار بلند نبود. سر ایشان بزرگ و مویش نه بسیار پیچیده و نه کاملاً افتاده بود. موی سرش اکثر اوقات از نرمۀ گوش نمی گذشت و اگر بلندتر می شد، میانه اش را می شکافت و بر دو طرف سر می افکند. رنگ چهره اش درخشان بود. پیشانی ایشان بلند و ابروهای ایشان کمانی بود و هرچند ابروهای کشیده ای داشت، به هم پیوسته نبود. وقتی خشمگین می شد، رگی میان ابروهای ایشان برجسته می شد.)(2)

ص: 27

فصل دوم: رسم آفتاب

حیای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

«خافِضَ اَلطَّرْفِ نَظَرُهُ إِلَى اَلْأَرْضِ أَطْوَلُ مِنْ نَظَرِهِ إِلَى اَلسَّمَاءِ جُلُّ نَظَرِهِ اَلْمُلاَحَظَةُ» (معمولاً به کسی خیره نمی شد. نگاهش بیشتر به زمین بود تا آسمان و تمام نگاه های او به دیگران، نگاهی سرشار از حیا بود و کمی در چشم دیگران نگاه می کرد.)

روشن است که زل زدن و خیره شدن در چشم دیگران نشانۀ پررویی است؛ اما پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که نمونه ای واقعی از یک انسان باحیا بود، هیچ گاه در چشم کسی خیره نمی شد و نه تنها خود ایشان بسیار باحیا بود، بلکه به حیا نیز بسیار اهمیت می داد.)

نتایج حیا

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیثی مفصل، عقل و شاخه های آن را بیان کرد و فرمود:

یکی از شاخه ها و شعبه های عقل، حیا و آزرم است که از آن شاخه هایی پدید آمده است. این شاخه ها عبارت اند از: نرم خویی، مهربانی، سلامت بودن و سلامت ماندن، دوری از شرّ و بدی، خنده روبودن، گذشت، پیروزی، برخورداری از نام نیک در میان مردم و این ها چیزهایی که است که انسان عاقل و خردمند از طریق حیا به دست می آورد.(1)

این حدیث، بسیار زیبا و جالب توجه است و همان طور که ملاحظه می شود، حیا منشأ بسیاری از صفات پسندیده و ویژگی های ممتاز آدمی است.

ص: 35

سلام کردن به همگان

«يَبْدُرُ مَنْ لَقِيَهُ بِالسَّلاَمِ» (به هرکس می رسید، سلام می کرد.)

کسی که خود را برتر از دیگران نمی پندارد، به دیگران سلام می کند و پیامبر در این زمینه نیز نمونه بود. ایشان حتی به کودکان نیز سلام می کرد تا بین مردم سنت شود و هیچ کس خود را از دیگران برتر نداند.

ص: 39

پنج سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

امام رضا (علیه السلام) به نقل از پدران خود نقل کرده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

من پنج کار را تا زنده ام، ترک نخواهم کرد: 1. غذاخوردن با بردگان بر روی زمین؛ 2. سوارشدن بر الاغ و پالان کردن آن؛ 3. دوشیدن بز با دست های خودم؛ 4. پوشیدن لباس های پشمی و خشن؛ 5. سلام کردن بر کودکان. من این کارها را انجام می دهم تا پس از من، به عنوان سنت، به آن ها توجه شود و مردم به آن اقتدا کنند.(1)

مرد را دردی اگر باشد، خوش است

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اهل درد بود و می فرمود: «وقتی خدا کسی را دوست داشته باشد، ابری باران زا همواره در دل او می بارد» و فرمود:

خدا دل های اندوهگین را دوست دارد و محال است کسی که از ترس خدا می گرید، به جهنم برود. همان طور که محال است شیر به پستان بازگردد و حلق و گلویی که در راه خدا گردوغبار خورده، دود جهنم را نخواهد خورد. خندیدنِ بسیار دل را می میراند و خدا کسانی را که هیچ دردی ندارند و همواره مست خوشی هایند، دوست ندارد.(1)

درد یکی از مفاهیم بلند در ادبیات عرفانی ماست و آنچه باعث می شود انسان از دیگران، حتی فرشتگان نیز مقامی ارجمندتر و والاتر داشته باشد، درد است و انسان عارف این درد را با تمام وجود دوست دارد و به هیچ روی حاضر نیست آن را درمان کند.

عطار می گوید:

دوست تر دارم منِ آشفته دل * ذره ای دردت ز هر درمان که هست

و تنها چیزی که دردهای انسان را درمان می کند، همین درد است. می گوید:

هر آن دردی که دلدارم فرستد * شفای جان بیمارم فرستد

چو درمان است درد او دلم را * سزد گر درد بسیارم فرستد

نیاز به گفتن ندارد که این درد، درد ناشی از بیماری و غم و اندوه هایی نیست که معمولاً انسان ها به آن دچارند؛ بلکه دردی الهی است که حتی شرح آن نیز در بیان نمی گنجد.

حافظ می گوید:

خوشا نماز و نیاز کسی که از سر درد * به آب دیده و خون جگر طهارت کرد

دردی که عارف در سینه دارد، دردی روزافزون است و هر دم غمی تازه بر غم پیشین می افزاید و این درد تازه ازراه رسیده، چقدر برای عارف خوشایند و خواستنی است.

ص: 41

شوخی های شیرین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

روزی پیرزنی نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و از ایشان خواست دعا کند تا خدا او را به بهشت ببرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «پیرزن ها به بهشت نمی روند!» پیرزن خیلی نگران شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تبسمی کرد و این آیه را تلاوت فرمود: {إِنَّا أَنشَأْنَاهُنَّ إِنشَاءً فجَعَلْنَاهُنَّ أَبْكاَرًا}(3) «ما آنان را از نو می سازیم و آنان به صورت دوشیزگان وارد بهشت خواهند شد.»(4)

ص: 42

تشویق به شوخی های حلال

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نه تنها شوخی می کرد، بلکه انسان های شوخ طبع را تشویق می کرد. نعیمان از کسانی بود که در جنگ بدر در رکاب پیامبر جنگیده بود. او بسیار اهل شوخی بود و خیلی می خندید و دیگران را می خنداند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دربارۀ او فرمود: «او با همین لب خندان به بهشت خواهد رفت.»(1)

تشکر از هدیه های اندک

«تَعْظُمُ عِنْدَهُ اَلنِّعْمَةُ وَ إِنْ دَقَّتْ لاَ يَذُمُّ مِنْهَا شَيْئاً» (هدایا و پیشکش های دیگران هرچند کم، در نظرش بزرگ بود و هیچ گاه از هدیۀ کسی مذمت نمی کرد.)

علامه طباطبایی در سنن النبی به نقل از مناقب می گوید: «پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هدیه را می پذیرفت؛ حتی اگر یک جرعه شیر بود و آن را می خورد؛ اما صدقه از کسی قبول نمی کرد.»(1)

فصل سوم: دنیا از نگاه آفتاب

دنیا در نگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

«وَ لا تُغْضِبُهُ اَلدُّنْيا وَ ما كانَ لَها» (دنیا و داشته های آن، او را عصبانی و خشمگین نمی کرد.)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمود: «خدایا مرا مانند بینوایان زنده بدار، مانند بینوایان بمیران و مرا در جمع بینوایان محشور کن!»(1)

و می فرمود: «اَلْفَقْرُ فَخْرِی»(2)

(فقر افتخار من است.)

و بدیهی است کسی که دعا می کند خدا او را در همۀ احوال در بینوایی و میان بینوایان قرار دهد و به فقیربودن افتخار می کند، مال و قدرت دنیا برای او ارزشی ندارد و این درسی بزرگ برای کسانی است که در منصب و جایگاه قدرت و مدیریت می نشینند.

البته در نظر مردان خدا، پادشاهی و قدرت واقعی همان بندگی خداست و این گنج شایگان که کنج فقر است، در گنجینۀ پادشاهان نیز یافت نمی شود. حافظ می گوید:

گوشۀ ابروی توست منزل جانم * خوش تر از این گوشه پادشاه ندارد

ص: 49

موقوفات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چیزی برای خود پس انداز نمی کرد. صدقات را از ثروتمندان می گرفت و بلافاصله همۀ آن را بین فقرا تقسیم می کرد و چیزی از آن برای خود برنمی داشت یا ملکی برای خود نمی خرید؛ اگر از سهمی که از غنائم بر می داشت، چیزی از خرج زندگی شان اضافه می مانْد، با آن مِلکی می خرید و آن را وقف می کرد. برخی از موقوفات ایشان، تا قرن چهارم، هنوز باقی بود.(1)

یک دشت طلا!

امام رضا (علیه السلام) از پدران خود نقل کردند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

فرشته ای به دیدار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت: «خدای عزّوجل به تو سلام رساند و فرمود: ’اگر تمایل داشته باشی، تمام منطقۀ مکه را برایت از طلا پر می کنم!‘»

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را نپذیرفت و سر به سوی آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا می خواهم یک روز سیر باشم و از تو تشکر کنم و یک روز گرسنه باشم و از تو درخواست کنم.»(1)

ص: 53

حرکت بر مدار حق

«فَإِذا تُعُوطِیَ اَلْحَقُّ لَمْ يَعْرِفْهُ أَحَدٌ وَ لَمْ يَقُمْ لِغَضَبِهِ شَیْءٌ حَتَّى يُنْتَصَرَ لَهُ وَ إِذَا أَشارَ أَشَارَ بِكَفِّهِ كُلِّها وَ إِذا تَعَجَّبَ قَلَبَها وَ إِذا تَحَدَّثَ قَارَبَ يَدَهُ اَلْيُمْنَى مِنَ اَلْيُسْرَى فَضَرَبَ بِإِبْهامِهِ اَلْيُمْنَى راحَةَ اَلْيُسْرَى وَ إِذا غَضِبَ أَعْرَضَ بِوَجْهِهِ وَ أَشاحَ وَ إِذا فَرِحَ غَضَّ طَرْفَهُ جُلُّ ضِحْكِهِ اَلتَّبَسُّمُ يَفْتَرُّ عَنْ مِثْلِ حَبِّ اَلْغَمامِ.»

(وقتی پای حق در میان بود، کسی را نمی شناخت و ملاک او حق بود، نه افراد. چیزی در برابر خشم ایشان، تاب مقاومت نداشت و تمامی توان خود را به کار می گرفت تا حق را پیروز کند. وقتی به کسی اشاره می کرد، با تمام دست [و نه با انگشت] اشاره می فرمود و در هنگام تعجب، دست خود را برمی گرداند و در هنگام صحبت، دست راست را به دست چپ نزدیک می کرد و با شست راست خود، به کف دست چپ می زد. در هنگام خشم، روی مبارک خود را برمی گرداند. در هنگام خوش حالی، سر خود را پایین می انداخت. بیشتر خندۀ ایشان تبسّم بود و در هنگام خنده، دندان های سفیدش آشکار می شد.)

تصویر

ص: 54

فصل چهارم: رفتار آفتاب

ویژگی های رفتاری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

علامه مجلسی به نقل از کتاب نبوت روایت می کند که امام علی (علیه السلام) در توصیف پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

هرگاه با کسی دست می داد، صبر می کرد تا او دستش را بکشد و هیچ گاه پیامبر ابتدا دست خود را نمی کشید.

اگر کسی با ایشان صحبت می کرد، تا وقتی که او نمی رفت، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می ایستاد و به حرفش گوش می داد و هیچ وقت نشد که حرف طرف تمام نشده باشد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برود. اگر کسی با ایشان بحثی داشت، این پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود که سکوت می کرد.

هیچ گاه پای خودش را پیش کسی دراز نمی کرد.

اگر دو کار می بایست انجام شود، او کار سخت تر را انتخاب می کرد و انجام می داد.

هیچ گاه به نفع خودش موضع نمی گرفت؛ مگر جایی که حرمت های الهی در خطر بود که آنجا برای خدا خشمگین می شد.

هیچ وقت در حال تکیه دادن غذا نمی خورد.

هیچ گاه به بینوایان نه نمی گفت و هیچ فقیری را محروم

ص: 57

شجاعت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

در جنگ احد، کار سخت شد. دشمن هجوم آورده بود. هرکدام از سربازان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می خواستند از خودشان دفاع کنند و سربازان یکی یکی به

ص: 58

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در خانه

«قالَ اَلْحَسَنُ (علیه السلام) فَكَتَمْتُ هَذَا اَلْخَبَرَ عَنِ اَلْحُسَيْنِ (علیه السلام) زَمَاناً ثُمَّ حَدَّثْتُهُ فَوَجَدْتُهُ قَدْ سَبَقَنِي إِلَيْهِ وَ سَأَلَهُ عَمَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ فَوَجَدْتُهُ قَدْ سَأَلَ أَبَاهُ عَنْ مَدْخَلِ اَلنَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ مَخْرَجِهِ وَ مَجْلِسِهِ وَ شَكْلِهِ فَلَمْ يَدَعْ مِنْهُ شَيْئاً قَالَ اَلْحُسَيْنُ (علیه السلام) سَأَلْتُ أَبِی (علیه السلام) عَنْ مَدْخَلِ رَسُولِ اَللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَقالَ كَانَ دُخُولُهُ لِنَفْسِهِ مَأْذُوناً لَهُ فِی ذَلِكَ فَإِذَا أَوَى إِلَى مَنْزِلِهِ جَزَّأَ دُخُولَهُ ثَلاَثَةَ أَجْزَاءٍ جُزْءاً لِلَهِ تَعالَى وَ جُزْءاً لِأَهْلِهِ وَ جُزْءاً لِنَفْسِهِ.»

(امام حسن (علیه السلام) فرمود: «من این خبر را تا مدتی به حسین (علیه السلام) نگفتم و وقتی به او گفتم، دیدم او پیش از من، از دایی مان(1)

همین موضوع را پرسیده است و نیز متوجه شدم که برادرم، حسین (علیه السلام)، علاوه بر دایی، از پدرمان نیز دربارۀ نحوۀ ورود و خروج و نشستن و شکل و شمایل آن حضرت سؤال کرده و همه چیز را پرسیده بود.»

امام حسین (علیه السلام) فرمود: «از پدرم دربارۀ چگونگی ورود حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به خانه و کارهایی که در خانه انجام می داد، سؤال کردم. پدرم فرمود: ’ورود آن حضرت در اختیار خودشان بود. ایشان وقتی به خانه می رفت، وقت خود را سه قسمت می کرد: یک قسمت برای خداوند تبارک وتعالی، یک قسمت برای خانواده و یک قسمت نیز برای خودش.‘»

ص: 62

مدیریت زمان

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

هرکس عاقل باشد، باید وقت خود را به چهار قسمت تقسیم کند: بخشی از آن را به مناجات با خدا اختصاص دهد؛ بخشی از آن را به حضور در نزد عالمان و فرزانگان اختصاص دهد تا دین را به او بیاموزند و او را نصیحت کنند؛ بخشی را برای رسیدگی به حساب خودش و کارهایی که کرده اختصاص دهد و بخش دیگر را به لذت و تفریح حلال اختصاص دهد.(1)

در حدیث ابوذر نیز آمده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:آدم عاقل باید وقت خود را مدیریت کند. بخشی را به مناجات با خدا اختصاص دهد، بخشی را به محاسبۀ نفس خود بگذراند، بخشی از آن را در تفکر در آفرینش سپری کند و بخش دیگر را به نیازهای خود، مانند خوردن و آشامیدن، اختصاص دهد.

ص: 63

کارهای شخصی

علامه طباطبایی در سنن النبی به نقل از مناقب می گوید:

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با دست خود کفشش را پینه می کرد، لباسش را می دوخت؛

در را خودش باز می کرد و به کسی دستور نمی داد که در را باز کند؛

خودش گوسفندان را می دوشید و شتر را می بست و می دوشید؛

ص: 65

فصل پنجم: آفتاب و مردم

رسیدگی به امور مردم

«ثُمَّ جَزَّأَ جُزْأَهُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اَلنَّاسِ فَيَرُدُّ ذَلِکَ بِالْخاصَّةِ عَلَى اَلْعامَّةِ وَ لا يَدَّخِرُ عَنْهُمْ مِنْهُ شَيْئاً وَ كانَ مِنْ سِيرَتِهِ فِی جُزْءِ اَلْأُمَّةِ إِيثارُ أَهْلِ اَلْفَضْلِ بِإِذْنِهِ وَ قَسَّمَهُ عَلَى قَدْرِ فَضْلِهِمْ فِی اَلدِّينِ فَمِنْهُمْ ذُو اَلْحاجَةِ وَ مِنْهُمْ ذُو اَلْحاجَتَيْنِ وَ مِنْهُمْ ذُو اَلْحَوائِجِ فَيَتَشاغَلُ وَ يَشْغَلُهُمْ فِيمَا أَصْلَحَهُمْ وَ أَصْلَحَ اَلْأُمَّةَ مِنْ مَسْأَلَتِهِ عَنْهُمْ وَ إِخْبارِهِمْ بِالَّذِی يَنْبَغِی.»

(سپس قسمت خود را بین خود و مردم تقسیم می کرد: اول خواص وارد می شدند و پس از آن سایر مردم و وقتی که به مردم اختصاص داشت، همه را صرف رسیدگی به آنان می کرد و خود ایشان از این وقت استفاده نمی کرد. اهل دانش را احترام می کرد و وقت بیشتری به آنان اختصاص می داد. بعضی از مراجعان، خواسته های متعددی داشتند. حضرت به همۀ آن ها رسیدگی می کرد و آن ها را به کاری وامی داشت که صلاح آن ها و صلاح امت در آن بود و آنان را راهنمایی می کرد که چه چیزی به خیر و صلاح آن هاست.)

ص: 69

توجه به مردم

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

خدا گروهی را آفریده است که وجودشان ناشی از رحمت خداست. برای رحمت خدا آفریده شده اند و خدا آن ها را به رحمت خود آفریده است و آن ها کسانی هستند که نیازهای مردم را برطرف می کنند و هرکس از شماها که می تواند از این گروه باشد، شتاب کند که راه برای او باز است.(1)

امیر مؤمنان (علیه السلام) فرمود:

از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمود: «هرکس یک نیاز از برادر مؤمن خود برطرف کند، مانند کسی است که تمام عمر را به عبادت خدا سپری کرده و هرکس پشت سر انسانی مؤمن برای او دعا کند، فرشتگان می گویند: ’خدا همین دعا را در حق تو نیز مستجاب کند و...‘»(2)

ص: 70

پاداش برطرف کردن نیاز مردم

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «قسم به همان خدایی که محمد را با بشارت و بیم مبعوث کرده، قطعاً برطرف کردن نیاز انسانی مسلمان، از حج و طواف بهتر است، از حج و طواف بهتر است...» و تا ده مرتبه این حج و طواف را تکرار کرد و فرمود: «تقوا داشته باشید و از انجام دادن کار خیر خسته و دلگیر نشوید که خدای بزرگ و پیامبر او نیازی به شما ندارند؛ بلکه این شمایید که به او نیاز دارید و خدا می خواهد به این وسیله دلیلی داشته باشد تا شما را به بهشت ببرد.»(1)

ص: 71

قرض گرفتن برای کمک به دیگران!

روزی بینوایی نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و از آن حضرت چیزی خواست. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که چیزی نداشت تا به او بدهد، رو به اصحاب کرد و فرمود: «کسی به من قرض می دهد؟»

ص: 72

شفاعت از مددکاران مردم

داوود رقی از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمود:

خدا وقتی به کسی نعمتی داد، نیازهای مردم را به او حواله می کند. اگر او بدون آنکه نیازمندان را تحقیر کند، نیاز آنان را برطرف کرد، او را به بهشت خواهد برد و اگر نیازشان را برطرف نکرد، علاوه بر اینکه او را به جهنم خواهد برد، هرچه به او داده نیز، از او خواهد گرفت و در روز قیامت هم از شفاعت رسول خدا بی بهره خواهد ماند.(1)

بی بهره ماندن از شفاعت رسول خدا تأکیدی است بر آنکه آن حضرت به رفع نیاز نیازمندان توجه بسیار ویژه ای داشته است و کسانی را که به این امر مهم بی توجه اند، در روز قیامت از شفاعت خود محروم خواهد کرد.

ص: 76

فصل ششم: آفتاب و نیازمندان

حفظ حرمت نیازمندان

یسع بن حمزه می گوید:

من در خانۀ امام رضا (علیه السلام) بودم و با ایشان گفت وگو می کردم. جمعیت انبوهی در آنجا حاضر بودند و هرکس از ایشان سؤالی می پرسید و جواب می گرفت. در همین بین، مردی بلندقد و لاغر وارد مجلس شد و سلام کرد و به ایشان گفت: «یابن رسول الله، من طرفدار شما و پدران شما هستم. از حج می آمدم که پول هایم گم شد و الان چیزی ندارم که بتوانم به شهرم برگردم. اگر شما به من لطف کنید و پولی بدهید، وقتی به شهر خودم رسیدم، هرچه به من داده اید، به عنوان صدقه به نیازمندان خواهم داد. من در شهر خودم آدم فقیری نیستم و به صدقه نیازی ندارم. الان اینجا، درمانده و گرفتار شده ام.»

امام فرمود: «بنشین تا کمی آسوده شوی.»

و بعد رو به مردم کرد و بحث و گفت وگو با آنان را ادامه داد. وقتی مردم رفتند، من و سلیمان جعفرى و خیثمة و همان مرد قدبلند ماندیم.

امام رضا (علیه السلام) به ما گفت: «اجازه می دهید من داخل اتاقم بروم؟»

ص: 79

پرهیز از اظهار حاجت

حارث همدانی می گوید:

شبی در خدمت امیرالمؤمنین (علیه السلام) بودم، گفتم: «من از شما خواهشی دارم که برایم انجام دهید.»

فرمود: «من می توانم آن را برایت انجام دهم؟»

گفتم: «بله یا امیرالمؤمنین!»

فرمود: «خدا خیرت دهد.»

و بعد برخاست و چراغ را خاموش کرد و فرمود: «حالا بگو. چراغ را خاموش کردم که تو شرمنده نشوی و هرچه می خواهی، از من درخواست کنی؛ زیرا من از رسول خدا شنیدم که فرمود: ’نیازها امانت اند که خدا آن ها را در دل بندگان خود گذاشته. اگر آن را در دل خود نگه داشتند، برایشان عبادت محسوب خواهد شد و اگر آن را بر زبان آوردند، کسی که آن را شنیده و از آن مطلع شده است، باید کمکش کند.‘»(1)

ص: 81

ابلاغ نیاز مردم به مسئولان

«وَ يَقُولُ لِيُبَلِّغِ اَلشّاهِدُ مِنْكُمُ اَلْغائِبَ وَ أَبْلِغُونِی حَاجَةَ مَنْ لا يَقْدِرُ عَلَى إِبْلاغِ حاجَتِهِ فَإِنَّهُ مَنْ أَبْلَغَ سُلْطاناً حاجَةَ مَنْ لا يَقْدِرُ عَلَى إِبْلاغِها ثَبَّتَ اَللَهُ قَدَمَيْهِ يَوْمَ اَلْقِيامَةِ» (می فرمود: حاضران به غایبان این پیام را برسانند. هرکس به من دسترسی ندارد، حاجتش را به من اطلاع دهید؛ زیرا هرکس حاجت نیازمندی را به اطلاع حاکمی برساند، به ویژه دربارۀ کسی که دسترسی به حاکم ندارد و مشکل او را پیگیری کند، خداوند در روز قیامت به او گام های استوار عنایت خواهد فرمود.)

ص: 82

تشویق کمک به نیازمندان

از طرف دیگر، اگر کسی برای انسانی مؤمن کاری بکند، پاداشی بسیار بزرگ خواهد داشت.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:مسلمان با مسلمان برادر است و نباید به او ستم کند یا او را به حال خود رها کند و از او بی خبر باشد و هرکس کوشش کند نیاز برادرش را برطرف کند، خدا نیازش را برطرف خواهد کرد و هرکس گرفتاری مؤمنی را برطرف کند، خدا در روز قیامت اندوه او را برطرف خواهد کرد و هرکس عیب مسلمانی را بپوشاند، خدا در روز قیامت عیب او را خواهد پوشاند. یا هرکس دل مسلمانی را شاد کند، خدا در روز قیامت دل او را شاد خواهد کرد.(1)

همچنین فرمود:

هرکس به برادر مؤمنش کمکی بکند یا به فریاد او برسد و او را از غصه یا گرفتاری و پرتگاهی نجات دهد، خدا برای او ده حسنه ثبت خواهد کرد و ده رتبه به او خواهد داد و پاداش آزادکردن ده برده به او خواهد بخشید و در روز قیامت ده شفیع در کنار او قرار خواهد داد.(2)

رسیدگی به مشکلات مردم

«لا يَذْكُرُ عِنْدَهُ إِلاَّ ذَلِکَ وَ لا يَقْبَلُ مِنْ أَحَدٍ غَيْرِهِ يَدْخُلُونَ رُوَّاداً وَ لا يَفْتَرِقُونَ إِلاَّ عَنْ ذَوَاقٍ وَ يَخْرُجُونَ أَدِلَّةً فُقَهَاءَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَخْرَجِ رَسُولِ اَللَهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) كَيْفَ كانَ يَصْنَعُ فِيهِ فَقالَ كانَ رَسُولُ اَللَهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَخْزُنُ لِسَانَهُ إِلا عَمَّا يَعْنِيهِ وَ يُؤْلِفُهُمْ وَ لا يُنَفِّرُهُمْ وَ يُكْرِمُ كَرِيمَ كُلِّ قَوْمٍ وَ يُوَلِّيهِ عَلَيْهِمْ» (در نزد آن حضرت، فقط مسائل ضروری و مشکلات نیازمندان مطرح می شد و اجازه نمی داد کسی دربارۀ چیزی دیگر حرف بزند. مردم با نیاز فراوان وارد خانۀ آن حضرت می شدند و با دست پر از آنجا بیرون می آمدند. وقتی بیرون می آمدند، خودشان مثل یک راهنمای آگاه بودند. از پدرم دربارۀ بیرون رفتن رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از خانه و اینکه در بیرون چه می کرد، سؤال کردم. پدرم فرمود: «رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) زبان خود را حفظ می کرد. جز در مواردی که لازمبود، سخنی نمی گفت. کاری می کرد که باعث وحدت و الفت مردم شود و مردم دچار تفرقه نشوند. انسان های بزرگوار را به عنوان رئیس قبیله انتخاب می کرد.»)

ص: 87

رفتن به دنبال مردم برای حل مشکلات آنان

در یکی از کوچه های مدینه، پیرزنی به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و گفت: «من با شما حرفی دارم و می خواهم برایم کاری بکنید.»

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «ای مادرِ فلانی، هرجا که خواستی بگو تا بیایم و ببینم مشکلت چیست.» او آدرسی به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) داد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رفت و به صحبت های او گوش داد و مشکل او را برطرف کرد.(1)

نکتۀ بسیار جالبی که در این روایت است، آن است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نفرمود «به خانۀ ما بیا»، یا «به مسجد بیا تا ببینم مشکلت چیست»؛ بلکه برخلاف ارباب قدرت که حتی در دفتر خود مردم را راه نمی دهند، به راه می افتد تا پای درددل پیرزنی درمانده بنشیند و مشکلش را حل کند.

ص: 89

لبی پر از لبخند

«وَ يُحَذِّرُ اَلنّاسَ وَ يَحْتَرِسُ مِنْهُمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَطْوِیَ عَنْ أَحَدٍ بِشْرَهُ وَ لا خُلُقَهُ» (از مردم برحذر بود؛ بدون اینکه خوش رویی و اخلاق خوشش را از آنان دریغ کند.)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نمونۀ بی نظیر یک انسان خوش اخلاق بود. اخلاق نیکوی آن حضرت، در قرآن کریم با عبارتی بسیار ممتاز بیان شده است: {وَ إِنَّكَ لَعَلىَ خُلُقٍ عَظِيم}(1) «تو ای پیامبر، برخوردار از اخلاقی عظیم و بی کران هستی.»

هنگامى که مشرکان خون خوار و جنایت پیشه که سالیان دراز هرچه در توان داشتند بر ضدّ اسلام و شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به کار گرفتند، در چنگال مسلمانان گرفتار شدند، پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برخلاف تمام محاسبات دوستان و دشمنان فرمان عفو عمومى آن ها را صادر کرد و تمام جنایات آن ها را به دست فراموشى سپرد و همین سبب شد که به مصداق {يَدْخُلُونَ فىِ دِينِ اللهِ أَفْوَاجًا}(2) فوج فوج مسلمان شوند.(3)

ص: 90

خبرداشتن از حال مردم

«وَ يَتَفَقَّدُ أَصْحابَهُ وَ يَسْأَلُ اَلنّاسَ عَمّا فِی اَلنّاسِ» (احوال اصحاب خود را می پرسید و از آنان دل جویی می کرد و از مردم دربارۀ مشکلاتشان پرس وجو می فرمود.)

در حدیثی که بسیار مشهور است، آن حضرت توجه به امور مسلمانان را معیار مسلمانی می داند و می فرماید: «هرکس به فکر مسلمانان نباشد و درد مسلمانان را نداشته باشد، مسلمان نیست و هرکس فریاد دادخواهی مسلمانی را بشنود و بی تفاوت بگذرد، مسلمان نیست.»(1)

تشویق و تنبیه

«وَ يُحَسِّنُ اَلْحَسَنَ وَ يُقَوِّيهِ وَ يُقَبِّحُ اَلْقَبِيحَ وَ يُوهِنُهُ» (کار نیکو را تحسین و تصویب و کار زشت را تقبیح و ردّ می کرد.)تشویق و تنبیه در تربیت و رشد یک انسان بسیار مؤثر است. انسانی که برای کار خوب خود تشویق نشود و برای کار بد خود تنبیه نشود، نه تنها رشد نخواهد کرد، بلکه به رخوت و رکود دچار خواهد شد. جامعه نیز همین گونه است؛ زیرا جامعه نیز اندام واره ای است که همان معیارها و اصول یک انسان زنده در آن جریان دارد. جامعه ای که برای نیکی های خود پاداش دریافت نکند و برای بدی ها و کژی های خود تنبیه لازم را دریافت نکند، به رخوت و سرانجام به فروپاشی و اضمحلال دچار خواهد شد.

خدای مهربان برای اینکه تشویق و تنبیه را در جامعۀ اسلامی نهادینه کند و تشویق و تنبیه نه به عنوان یک وظیفۀ گاه به گاه، بلکه به عنوان یک اصلِ همواره جاری، در کانون توجه همۀ مردم قرار گیرد، توسط پیامبر خود، اصلی مترقی و پیشرو ارائه کرده که همان «امربه معروف و نهی ازمنکر» است.

ص: 92

فصل هفتم: شیوۀ آفتاب

اعتدال

«مُعْتَدِلَ اَلْأَمْرِ غَيْرَ مُخْتَلِفٍ لا يَغْفُلُ مَخافَةَ أَنْ يَغْفُلُوا أَوْ يَمِيلُوا» (میانه رو بود و روش ایشان تغییر نمی کرد. هیچ گاه از اوضاع مردم و جامعه بی خبر نمی ماند؛ مبادا که مردم به غفلت یا خستگی دچار شوند.)

باغ های بهشت

امام حسین (علیه السلام) فرمود: «دربارۀ نشستن حضرت سؤال کردم. پدرم فرمود: ’لا یجلس و لا یقوم إلا علی ذکر؛ همواره در حال ذکر بود، چه نشسته و چه ایستاده.‘»(1)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روزی به میان یاران خود رفت و به آنان فرمود: «در باغ های بهشت گشتی بزنید!»

ص: 99

نگاه یکسان

«وَ لا يُوطِنُ اَلْأَماكِنَ وَ يَنْهَى عَنْ إِيطانِها وَ إِذا اِنْتَهَى إِلَى قَوْمٍ جَلَسَ حَيْثُ يَنْتَهِي بِهِ اَلْمَجْلِسُ وَ يَأْمُرُ بِذَلِکَ وَ يُعْطِی كُلَّ جُلَسَائِهِ نَصِيبَهُ حَتَّى لا يَحْسَبُ أَحَدٌ مِنْ جُلَسَائِهِ أَنَّ أَحَداً أَكْرَمُ عَلَيْهِ مِنْهُ مَنْ جالَسَهُ صَابَرَهُ حَتَّى يَكُونَ هُوَ اَلْمُنْصَرِفَ عَنْهُ» (هرگز در مکان های عمومی نمی ایستاد و به دیگران هم می فرمود این کار را نکنند. وقتی در مجلسی حاضر می شد، تا پایان جلسه می ماند و به دیگران هم می فرمود این کار را بکنند. در تمامی جلسات با حضار یکسان برخورد می کرد تا کسی گمان نکند که حضرت به او توجه بیشتری کرده است. هرکس به دیدار ایشان می آمد، در کنار او می ماند تا اینکه خودش برخیزد و برود.)

ص: 101

خُلق نیکو در برابر نیازمندان

«مَنْ سَأَلَهُ حَاجَةً لَمْ يَرْجِعْ إِلا بِهَا أَوْ بِمَيْسُورٍ مِنَ اَلْقَوْلِ» (هرکس نیازی داشت و نزد ایشان می آمد، به خواسته اش می رسید یا اگر اجابت خواسته اش ممکن نبود، با زبانی خوش و گفتاری نرم با او سخن می گفت.)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمود: «شما نمی توانید با اموال و دارایی خودتان به همۀ مردم کمک کنید؛ پس با اخلاقتان به آن ها کمک کنید.»(2)

ص: 102

مدارا، حیا، راستی و امانت

«قَدْ وَسِعَ اَلنّاسَ مِنْهُ خُلُقُهُ وَ صارَ لَهُمْ أَباً رَحِيماً وَ صَارُوا عِنْدَهُ فِي اَلْحَقِّ سَوَاءً مَجْلِسُهُ مَجْلِسُ حِلْمٍ وَ حَيَاءٍ وَ صِدْقٍ وَ أَمَانَةٍ لا تُرْفَعُ فِيهِ اَلْأَصْوَاتُ وَ لا تُؤْبَنُ فِيهِ اَلْحُرَمُ وَ لا تُثْنَى فَلَتَاتُهُ مُتَعَادِلِينَ مُتَوَاصِلِينَ فِيهِ بِالتَّقْوَى مُتَوَاضِعِينَ يُوَقِّرُونَ اَلْكَبِيرَ وَ يَرْحَمُونَ اَلصَّغِيرَ وَ يُؤْثِرُونَ ذا اَلْحَاجَةِ وَ يَحْفَظُونَ اَلْغَرِيبَ فَقُلْتُ كَيْفَ كَانَ سِيرَتُهُ فِی جُلَسَائِهِ فَقالَ كَانَ دَائِمَ اَلْبِشْرِ سَهْلَ اَلْخُلُقِ لَيِّنَ اَلْجَانِبِ لَيْسَ بِفَظٍّ وَ لاَ غَلِيظٍ وَ لاَ صَخَّابٍ.»

(اخلاق نیکوی ایشان شامل همۀ مردم می شد و برای مردم مانند پدری مهربان بود و همه در نظر ایشان از حقوق یکسان برخوردار بودند. مجلس ایشان، مجلس مدارا و حیا و راستی و امانت بود. در مجلس ایشان صدای کسی بلند و حرمت کسی شکسته نمی شد و کسی حق نداشت عیب کسی را بازگو کند. همه بر اساس تقوا، برابر و دل بستۀ یکدیگر بودند. اهل تواضع بود، بزرگان را احترام می گذاشت و به کودکان ترحم می کرد. نیازمندان را بر خود ترجیح می داد و پناه غریبان بود. پرسیدم: «رفتارشان با هم نشینان خود چگونه بود؟» پدرم فرمود: «همیشه لبخند روی لبان مبارکش بود. نرم و خوش اخلاق بود. سخت گیر و خشن نبود. داد وفریاد نمی کرد.»)

ص: 103

گذشت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

آن ها سال ها، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را از شهر خودش بیرون کرده بودند. بارها توطئه کردند که او را بکشند. بارها با او جنگیده بودند؛ اما وقتی مکه فتح شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور داد در میان سربازان مسلمان فریاد بزنند که کسی حق ندارد احدی از مردم مکه را بکشد.پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از میان این همه، چهار نفر را قبلاً استثنا کرده و فرموده بود: «این ها را بکشید؛ حتی اگر در زیر پردۀ کعبه باشند.» آن ها کسانی بودند که تعدادی از مسلمانان را ترور کرده بودند؛ اما برخی از همین چهار نفر، بعدها آمدند و توبه کردند و آن حضرت توبۀ آنان را پذیرفت و از خونشان گذشت.

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از ابوسفیان که بزرگ ترین دشمنش بود، گذشت و خانۀ او را از جمله مکان هایی قرار داد که هرکس در روز فتح به آن پناهنده شود، در امان است. ابوسفیان همان کسی بود که جنگ بدر را به راه انداخته بود. در احد، او نیرو جمع کرد و به جنگ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد. در بقیۀ جنگ ها او نقشی مؤثر داشت.

ص: 105

فصل هشتم: سکوت و سخن آفتاب

زبان خدایی

«وَ لا فَحَّاشٍ وَ لا عَيَّابٍ وَ لا مَزَّاحٍ وَ لا مَدَّاحٍ يَتَغَافَلُ عَمَّا لا يَشْتَهِي فَلا يُؤْيِسُ مِنْهُ وَ لا يُخَيِّبُ فِيهِ مُؤَمِّلِيهِ» (حرف بد به کسی نمی گفت. عیب جو نبود. خیلی شوخی نمی کرد. بیهوده کسی را ستایش نمی کرد. اگر چیزی یا کاری برایش ناخوشایند بود، تغافل می کرد؛ انگار که ندیده است. هیچ کس از لطف ایشان نومید و مأیوس نمی شد.)

سه کاری که دربارۀ هیچ کس انجام نداد

«وَ تَرَکَ اَلنَّاسَ مِنْ ثَلاَثٍ كانَ لاَ يَذُمُّ أَحَداً وَ لا يُعَيِّرُهُ وَ لا يَطْلُبُ عَثَرَاتِهِ وَ لا عَوْرَتَهُ وَ لا يَتَكَلَّمُ إِلاَّ فِيما رَجا ثَوَابَهُ» (و سه چیز را دربارۀ مردم انجام نمی داد: به هیچ وجه کسی را مذمت و سرزنش نمی کرد، در پی یافتن لغزش ها و کارهای پوشیده و پنهان مردم نبود و دربارۀ مردم فقط چیزی را می گفت که رضای خدا در آن بود.)

ص: 112

پرهیز از بحث وجدل

«إِذا تَكَلَّمَ أَطْرَقَ جُلَسَاؤُهُ كَأَنَّمَا عَلَى رُءُوسِهِمُ اَلطَّيْرُ وَ إِذَا سَكَتَ تَكَلَّمُوا وَ لاَ يَتَنَازَعُونَ عِنْدَهُ اَلْحَدِيثَ وَ إِذَا تَكَلَّمَ عِنْدَهُ أَحَدٌ أَنْصَتُوا لَهُ حَتَّى يَفْرُغَ مِنْ حَدِيثِهِ يَضْحَكُ مِمَّا يَضْحَكُونَ مِنْهُ وَ يَتَعَجَّبُ مِمَّا يَتَعَجَّبُونَ مِنْهُ» (وقتی سخن می گفت، همه سراپا گوش می شدند و چشم به لبان مبارکش داشتند و هرگاه سکوت می کرد، دیگران سخن می گفتند. در محضر ایشان هیچ کسبحث وجدل نمی کرد. وقتی یکی صحبت می کرد، بقیه گوش می دادند و هیچ کس از موضوع بحث خارج نمی شد. به چیزی که دیگران می خندیدند، ایشان هم می خندید و از چیزی که دیگران تعجب می کردند، ایشان نیز تعجب می کرد.)

ص: 113

تحمل در برابر غریبان

اگر غریبی از راه می رسید و خواستۀ نامعقولی داشت یا سخن نازیبایی بر زبان می راند، صبر و مدارا پیشه می کرد و حتی به اصحاب خود سپرده بود که افراد غریب و نیازمند را بیابند و می فرمود: «اگر نیازمندی را دیدید، از او پذیرایی کنید.» مدح و ثنای هیچ کس را نمی پذیرفت؛ مگر از کسی که می خواست بابت کاری تشکر و قدردانی کند.(1)

ص: 114

قطع نکردن سخن هیچ کس

«وَ لا يَقْطَعُ عَلَى أَحَدٍ كَلاَمَهُ حَتَّى يَجُوزَهُ فَيَقْطَعَهُ بِنَهْيٍ أَوْ قِيامٍ» (سخن هیچ کس را قطع نمی کرد؛ مگر اینکه از حدود خارج شود یا زمان بگذرد که در این صورت از ادامۀ سخنش ممانعت می کرد یا برمی خاست.)

ص: 116

سکوت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

«قَالَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ سُكُوتِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ كَانَ سُكُوتُهُ عَلَى أَرْبَعٍ اَلْحِلْمِ وَ اَلْحَذَرِ وَ اَلتَّقْدِيرِ وَ اَلتَّفَكُّرِ فَأَمَّا اَلتَّقْدِيرُ فَفِي تَسْوِيَةِ اَلنَّظَرِ وَ اَلاِسْتِمَاعِ بَيْنَ اَلنَّاسِ» (امام حسین (علیه السلام) می فرماید: «از پدرم دربارۀ سکوت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدم، فرمود: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در چهار هنگام سکوت می کرد: 1. سکوت ناشی از بردباری؛ 2. سکوت در مواقعاحتیاط آمیز؛ 3. سکوت در جایی که به بررسی و تفکر و اندیشیدن نیاز داشت؛ 4. سکوت برای شنیدن نظر مردم تا آن را سبک و سنگین کند.»)

ص: 117

تأمل و تفکر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

«وَ أَمَّا تَفَكُّرُهُ فَفِيمَا يَبْقَى وَ يَفْنَى وَ جُمِعَ لَهُ اَلْحِلْمُ فِي اَلصَّبْرِ فَكَانَ لاَ يُغْضِبُهُ شَيْءٌ وَ لاَ يَسْتَفِزُّهُ» (و تفکر ایشان نیز دربارۀ مسائل دنیوی و اخروی بود و بردباری ایشان، در صبر فراوانی که داشت، جلوه گر بود. هیچ چیزی ایشان را خشمگین نمی کرد و از کوره به در نمی برد.)

کتابنامه

ص: 119

مسابقۀ فرهنگی یک پنجره خورشید

ص: 123