علم مفاهیم شناسی در قرآن سری جدید جلد 100

2- آثار اجتناب از مکر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 14

14 - استفاده از آیه های خدا ، برای رهیافت به خداشناسی ، منوط به حفظ بی طرفی و دست کشیدن از دغلکاری و حق ناپذیری است .

و ما یجحد بأی_تنا إلاّ کلّ ختّار کفور

4- آثار مکر با خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 143 - 10

10 _ پذیرش دوستی و سرپرستی کفار ، خیانت در جنگ ، خدعه با خدا ، سستی در عبادت ، ریاکاری و کم به یاد خدا بودن ، موجب گمراهی و محرومیت دایمی از هدایت الهی است .

و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

از مصادیق مورد نظر برای (من یضلل)، کسانی هستند که در آیات قبل (از 138 تا 143) خصلتهای آنان بر شمرده شد.

8- آثار مکر زنان اشراف مصر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 50 - 14

14_ یوسف ( ع ) با ابلاغ بی گناهی خویش به پادشاه ، بر این نکته تأکید کرد که زندانی شدنش نتیجه مکر و کید زنان اشراف بوده است .

إن ربی بکیدهنّ علیم

11- آثار مکر قدرتمندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 1

1 - صاحبان زر و زور با نیرنگ های بزرگ خود ، تعداد بسیاری از مردم را گمراه کردند .

و قد أضلّوا کثیرًا

15- اخفای مکر زلیخا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 29 - 1

1_ عزیز مصر از یوسف ( ع ) خواست تا ماجرای زلیخا را نادیده انگاشته و آن را مخفی سازد .

یوسف أعرض عن هذا

اعراض کردن از ماجرای زلیخا _ که مفاد عبارت <أعرض عن هذا> است _ در حقیقت توصیه به مخفی نگه داشتن و نادیده گرفتن است ، نه لب به شکایت نگشودن ; زیرا اقدام علیه زلیخا با ملاحظه موقعیت یوسف(ع) - که برده ای زرخرید بوده _ ناسازگار است.

18- بی تأثیری مکر امت های پیشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 42 - 2

2_ خداوند ، مکر های پیشینیان علیه پیامبران و برنامه های الهی را بی اثر ساخت و توطئه گران را به هلاکت رسانید .

أولم یروا أنَّا نأتی الأرض . .. و قد مکر الذین من قبلهم فلله المکر جمیعًا

نمی توان جمله <لله المکر جمیعاً> را متفرع بر <قدمکرالذین . ..> دانست ; زیرا بر مکر کردن کافران این نتیجه مترتب نمی شود که مکرها از آنِ خداست. بنابراین <فاء> در <فلله ...> فصیحه است و دلالت بر جمله ای مقدّر دارد. کلام با تقدیر آن چنین است: <قد مکر الذین من قبلهم فأبطله الله فلله المکر جمیعاً>. جمله <أولم یروا ...> قرینه بر این نکته است که خداوند با هلاک سازی آنان مکرشان را باطل ساخت.

21- بی تأثیری مکر علیه انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 42 - 2

2_ خداوند ، مکر های پیشینیان علیه پیامبران و برنامه های الهی را بی اثر ساخت و توطئه گران را به هلاکت رسانید .

أولم یروا أنَّا نأتی الأرض . .. و قد مکر الذین من قبلهم فلله المکر جمیعًا

نمی توان جمله <لله المکر جمیعاً> را متفرع بر <قدمکرالذین . ..> دانست ; زیرا بر مکر کردن کافران این نتیجه مترتب نمی شود که مکرها از آنِ خداست. بنابراین <فاء> در <فلله ...> فصیحه است و دلالت بر جمله ای مقدّر دارد. کلام با تقدیر آن چنین است: <قد مکر الذین من قبلهم فأبطله الله فلله المکر جمیعاً>. جمله <أولم یروا ...> قرینه بر این نکته است که خداوند با هلاک سازی آنان مکرشان را باطل ساخت.

23- بی تأثیری مکر فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 37 - 15

15 - کار ساز نبودن مکر و حیله فرعون در ساختن بنای بلند ، به بهانه اطلاع یافتن از خدای موسی ( ع ) و اثبات دروغ گو بودن او

ی_ه_م_ن ابن لی صرحًا. .. فأطّلع إلی إل_ه موسی... و ما کید فرعون إلاّ فی تباب

برداشت یاد شده به این خاطر است که از مصادیق اصلی <کید فرعون> ساختن بنای بلند می باشد.

26- بی تأثیری مکر مستکبران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 37 - 17

17 - توطئه و نیرنگ های مستکبران و قدرت های فرعونی ، شکست پذیر و خنثی شدنی است .

و ما کید فرعون إلاّ فی تباب

برداشت بالا با توجه به این نکته مهم تفسیری است که نقل داستان ها و ماجراهای تاریخی در قرآن، صرفاً برای بیان واقعیت تاریخی گذشته نیست. بلکه جریانی است مستمر برای تمامی اعصار و روزگاران.

30- تنوع مکر ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 46 - 5

5- ستمگران پیشین برای نجات خویش از عذاب استیصال به انواع گوناگون مکر و چاره اندیشی متوسل شدند ; ولی از آنها هیچ نتیجه ای نگرفتند .

و سکنتم فی مس_کن الذین ظلموا أنفسهم و تبیّن لکم کیف فعلنا بهم . .. و قد مکروا مک

برداشت فوق مبتنی بر این است که جمله <و قد مکروا مکرهم . ..> حال برای ضمیر <بهم> باشد; یعنی، با اینکه آنان به انواع حیله ها و چاره اندیشیها برای نجات از عذاب متوسل می شدند گرفتار آن شدند.

34- دفع مکر دشمنان دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 42 - 8

8_ آگاهی خداوند به عملکرد و دستاورد انسانها ، زمینه ساز اقتدار او بر خنثی کردن مکر ها و توطئه های ایشان علیه پیامبران و برنامه های الهی

فلله المکر جمیعًا یعلم ما تکسب کل نفس

جمله <یعلم . ..> به منزله تعلیلی است برای <فلله المکر جمیعاً> و اشاره به ریشه و خاستگاه این حقیقت دارد که مکرها و توطئه های کافران علیه برنامه های الهی بی اثر است و همه برنامه ها در اختیار خداوند است ; یعنی، چون خداوند از اعمال و رفتار انسانها آگاه است، مکر و نقشه های ایشان بر او مخفی نمی ماند و لذا به خوبی می تواند آنها را خنثی سازد.

37- زمینه مکر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 11 - 10

10_ حسد ، آدمی را به گناهانی همانند دروغ گفتن و نیرنگ زدن حتی به محبوب ترین نزدیکانش ، وادار می سازد .

قالوا ی_أبانا ما لک لاتأمنّا علی یوسف و إنا له لن_صحون

41- سرزنش مکر با خود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 101 - 16

16 - خودفریبی و تجاهل در برخورد با حقایق ، امری نکوهیده و ناروا

نبذ فریق من الذین أوتوا الکتب . .. کأنهم لایعلمون

45- شکست ناپذیری مکر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 45 - 4

4 - کید و تدبیر خداوند ، شکست ناپذیر است .

إنّ کیدی متین

48- قدرت مکر ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 46 - 1،4،6

1- هلاکت و عذاب دنیوی ستم پیشگان تاریخ از سوی خداوند ، علی رغم مکر و چاره اندیشی های فراوان و قدرتمندانه آنان

و سکنتم فی مس_کن الذین ظلموا . .. و قد مکروا مکرهم ... و إن کان مکرهم لتزول منه

4- تسلی و دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) در برابر ترفند ها و مکر های گوناگون و کوه شکن ستم پیشگان جامعه

و قد مکروا مکرهم و عند الله مکرهم و إن کان مکرهم لتزول منه الجبال

6- مکر ها و چاره اندیشی های ستمگران ، هر چند گسترده و کوه شکن باشد ، در برابر نیروی حق بی ثمر و ناموفق خواهد بود .

و قد مکروا مکرهم و عند الله مکرهم و إن کان مکرهم لتزول منه الجبال

51- مبارزه با مکر دیگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 5 - 12

12_ لزوم تلاش برای در امان ماندن از مکر و حیله دیگران

لاتقصص . .. فیکیدوا لک کیدًا

55- مکر ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 20 - 1

1 _ ابلیس پس از سکونت آدم و همسرش در بهشت، در اندیشه فریبکاری و توطئه علیه ایشان برآمد.

فوسوس لهما الشیطن

هنگامی که پس از کلمه <وسوسه> حرف <لام> آورده شود، به معنای نقشه کشیدن و توطئه کردن است.

59- مکر امت های پیشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 42 - 1

1_ امت های پیشین علیه پیامبران و برنامه های الهی ، توطئه می کردند و برای مقابله با آنها به مکر و حیله می پرداختند .

و قد مکر الذین من قبلهم

62- مکر با خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 9 - 3،5،7

3 - منافقان با اظهار ایمان ، در پی نیرنگ زدن به خدا و فریب دادن اهل ایمان هستند .

و من الناس من یقول ءامنا . .. یخدعون اللّه و الذین ءامنوا

جمله <و ما یخدعون إلا أنفسهم> می رساند که: منافقان به خدا و اهل ایمان نیرنگ نزدند و نخواهند زد. بنابراین <یخادعون اللّه ...>; یعنی آنان در صدد نیرنگ زدن هستند.

5 - خدعه و نیرنگ با خدا و مؤمنان ، خودفریبی و نیرنگ زدن به خویشتن است .

و ما یخدعون إلا أنفسهم

7 - از رسول خدا ( ص ) روایت شده که فرمود : < . . . من یخادع اللّه یخدعه . . . قیل له و کیف یخادع اللّه ؟ قال یعمل بما أمره اللّه عز و جل ثم یرید به غیره . . . ;

. .. کسی که ]به خیال خود[ خدا را فریب دهد، خدا او را فریب می دهد ... به آن حضرت گفته شد: چگونه او خدا را فریب می دهد؟ فرمود: به آنچه خدا دستور داده عمل می کند ولی نیت او غیر خداست ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 54 - 6،7

6 _ ناتوانی و شکست قطعی انسان ، در مکر با خداوند

و مکر اللّه و اللّه خیر الماکرین

7 _ مکر انسان با خداوند ، مستلزم مکر الهی با اوست .

و مکروا و مکر اللّه

ص: 20

63- مکر با خود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 9 - 5،6

5 - خدعه و نیرنگ با خدا و مؤمنان ، خودفریبی و نیرنگ زدن به خویشتن است .

و ما یخدعون إلا أنفسهم

ص: 21

64- مکر با سوگند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 92 - 3

3- ممنوعیت استفاده از سوگند به عنوان وسیله ای برای فریب دیگران

و لاتکونوا . .. تتّخذون أیم_نکم دخلاً بینکم

66- مکر با منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 142 - 3،7

3 _ منافقان حیله گر ، خود گرفتار کمند نیرنگ های خدایند .

و هو خدعهم

7 _ خداوند ، خود کیفر دهنده خدعه و نیرنگ منافقان خیانت پیشه است .

إنّ المنفقین یخدعون اللّه و هو خدعهم

بدان احتمال که خدعه خداوند، همان کیفر و مجازاتهای وی باشد.

69- مکر برادران یوسف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 5 - 4

4_ یعقوب ( ع ) مطمئن به مکر و کید فرزندانش علیه یوسف ( ع ) در صورت آگاه شدنشان از رؤیای او

لاتقصص رءیاک علی إخوتک فیکیدوا لک کیدًا

چنان چه یعقوب(ع) اطمینان و یقین به کید و مکر فرزندانش علیه یوسف(ع) نداشت ، پس از نقل رؤیا می فرمود: <فإنی أخاف أن یکیدوا . ..> (می ترسم نقشه ای برای تو بکشند) و جمله خویش را با مفعول مطلق (کیداً) تأکید نمی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 11 - 9

9_ فرزندان یعقوب با اظهار محبت به او ، و تحریک احساسات وی درصدد فریب دادن او بودند .

قالوا ی_أبانا ما لک لاتأمنّا علی یوسف

برداشت فوق ، از خطاب <ی_أبانا> (ای پدر جانمان) و نیز لحن کلام <ما لک لاتأمنّا . ..> (چه شده است که به ما درباره یوسف بی اعتماد هستی) استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 15 - 1

1_ فرزندان یعقوب با دروغ ها و نیرنگ های خویش ، موافقت او را برای فرستادن یوسف ( ع ) به همراه خود جلب کردند .

إنا له لح_فظون . .. فلما ذهبوا به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 83 - 6

6_ آگاهی یعقوب به اینکه بازداشت بنیامین بر اساس کید و نقشه ای از طرف فرزندانش ( یوسف ، بنیامین یا برادران دیگر ) بوده است . *

ص: 24

70- مکر به خود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 26 - 4،9

4- خداوند ، تمامی مکر ها و توطئه های توطئه گران علیه دین را به خود آنان باز گرداند .

قد مکر الذین من قبلهم فأتی الله بنی_نهم من القواعد فخّر علیهم السقف من فوقهم

احتمال دارد فراز <فأتی الله بنیانهم من القواعد. ..> بیان تمثیلی باشد نه حقیقی. بنابراین مراد آیه چنین می شود: آنان تلاشهای زیاد و بنیان های فکری قوی علیه دین تدارک دیده بودند، ولی خداوند آن بنیان ها را علیه خود آنان به کار گرفت.

9- توطئه گران علیه دین ، هیچ گاه گمان نمی کردند که مکرشان علیه دین ، دامنگیر خود آنان خواهد شد .

قد مکر الذین من قبلهم فأتی الله بنی_نهم من القواعد . .. و أت_هم العذاب من حیث لا

74- مکر ثروتمندان قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 22 - 1

1 - استفاده صاحبان زر و زور از مکر و نیرنگی بس بزرگ ، علیه دعوت نوح ( ع ) و در جهت گمراه کردن مردم

من لم یزده ماله و ولده إلاّ خسارًا . و مکروا مکرًا کبّارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 23 - 4

4 - دفاع از عقاید مذهبی و شرک آمیز مردم ، از حیله ها و نیرنگ های صاحبان زر و زور ، برای مبارزه با دعوت توحیدی نوح ( ع )

و قالوا لاتذرنّ ءالهتکم و لاتذرنّ ودًّا . .. و نسرًا

ص: 27

75- مکر جادوگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 69 - 5

5 - سِحر ، مکر و حیله ساحر است و واقعیات را تغییر نمی دهد .

إنّما صنعوا کید سحر

79- مکر خدا با کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - طارق - 86 - 16 - 1

1 - خداوند ، در برابر نیرنگ ها و توطئه های کافران ، ترفند ها و نقشه هایی پیچیده به کار می گیرد .

و أکید کیدًا

<کید>; یعنی، احتیال (چاره جستن) که دو نوع مذموم و ممدوح دارد; هر چند که استعمال آن در مورد مذموم بیشتر است (مفردات راغب). <کیداً> مفعول مطلق است و بر پیچیدگی نقشه های خداوند دلالت دارد.

81- مکر در صلح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 61 - 2

2 _ لزوم پذیرش صلح مطرح شده از سوی کافران ، مشروط به احرازِ نبودن فریبکاری در سایه صلح طلبی است .

و إن جنحوا للسلم فاجنح لها

جنوح (مصدر جنحوا) به معنای تمایل داشتن است و با حرف <الی> متعدی می شود. بنابراین آوردن <لام> پس از آن بیانگر این است که در آن کلمه معنای <قصد> تضمین شده است. یعنی: ان جنحوا إلی المسالمه قاصدین لها. (اگر تمایل به صلح دارند و هدفشان دستیابی به زندگی مسالمت آمیز است، نه حیله گری ... .)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 62 - 8

8 _ پیامبر ( ص ) و رهبران الهی نباید صلح طلبیهایی را که قرین نیرنگ است بپذیرند و به سبب آن از نبرد با کافران بازایستند .

و إن یریدوا أن یخدعوک فإن حسبک اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <و ان یریدوا . .. > فرض دیگری در مقابل <إن جنحوا> باشد، نه توضیح و تکمیل آن. یعنی صلح به دو منظور پیشنهاد می شود: گاهی به سبب صلح واقعی و زندگانی مسالمت آمیز با مسلمانان و گاهی به منظور حیله گری و تجدید قوا. آیه قبل (إن جنحوا ... ) بیانگر احکام و دستورات فرض اول و آیه دوم (و إن یریدوا) بیانگر احکام و دستورات فرض دوم است.

83- مکر دشمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 204 - 1

1 _ برخی با وجود دشمنی با مسلمانان ، برای اصلاح امور دنیوی آنان طرح های فریبنده ارائه می دهند .

و من الناس مع یعجبک قوله فی الحیوه الدنیا . .. و هو الد الخصام

بنابراینکه <فی الحیوه> متعلق به <قوله> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 142 - 8

8 _ جواز خدعه و نیرنگ ، در مقابل مکر و حیله دشمنان ( مقابله به مثل ) *

إنّ المنفقین یخدعون اللّه و هو خدعهم

87- مکر دشمنان قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 26 - 2

2- اسطوره خواندن و ساختگی دانستن قرآن ، مکر و توطئه دشمنان این کتاب آسمانی است .

و إذا قیل لهم ماذا أنزل ربّکم قالوا أس_طر الأولین . .. قد مکر الذین من قبلهم

90- مکر زلیخا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 28 - 7،8

7_ عزیز مصر ، به دام انداختن یوسف ( ع ) را برای کام جویی ، از مکر های زنانه زلیخا شمرد .

إنه من کیدکنّ

محتمل است ضمیر در <إنه> به حقیقتی که از جمله <غلّقت الأبواب . ..> استفاده می شود ، ارجاع داده شود. برداشت فوق ، بر اساس این احتمال است.

8_ عزیز مصر ، پیشدستی زلیخا در متهم ساختن یوسف ( ع ) و تعیین کیفر برای او را ، از مکر های زلیخا شمرد .

قالت ما جزاء من أراد بأهلک سوءًا . .. إنه من کیدکنّ

برداشت فوق، ناظر به این احتمال است که ضمیر در <إنه . ..> به معنایی که از <قالت ما جزاء ...> در آیه 25 استفاده می شود ، برگردد و آن معنا ، پیشدستی کردن زلیخا برای محقّ جلوه دادن خویش و گنه کار نشان دادن طرف مقابل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 102 - 9

9_ بیان قرآن درباره مکر ها و توطئه های برادران یوسف ، زلیخا و هیأت حاکمه مصر علیه او ، دلیلی بس روشن بر وحی بودن و الهی بودن آن

ما کنت لدیهم إذ أجمعوا أمرهم و هم یمکرون

جمله <و ما کنت لدیهم. ..> به منزله تعلیل برای <ذلک من أنباء الغیب...> است.

ص: 35

91- مکر زنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 28 - 5،7،8،10،11

5_ عزیز مصر پس از پی بردن به حقانیت یوسف ( ع ) ، زنان را انسانهایی پر مکر و حیله خواند .

إنه من کیدکنّ

7_ عزیز مصر ، به دام انداختن یوسف ( ع ) را برای کام جویی ، از مکر های زنانه زلیخا شمرد .

إنه من کیدکنّ

محتمل است ضمیر در <إنه> به حقیقتی که از جمله <غلّقت الأبواب . ..> استفاده می شود ، ارجاع داده شود. برداشت فوق ، بر اساس این احتمال است.

8_ عزیز مصر ، پیشدستی زلیخا در متهم ساختن یوسف ( ع ) و تعیین کیفر برای او را ، از مکر های زلیخا شمرد .

قالت ما جزاء من أراد بأهلک سوءًا . .. إنه من کیدکنّ

برداشت فوق، ناظر به این احتمال است که ضمیر در <إنه . ..> به معنایی که از <قالت ما جزاء ...> در آیه 25 استفاده می شود ، برگردد و آن معنا ، پیشدستی کردن زلیخا برای محقّ جلوه دادن خویش و گنه کار نشان دادن طرف مقابل است.

10_ مکر و حیله زنان ، مکر و حیله ای بزرگ است .

إن کیدکنّ عظیم

هر چند جمله <إن کیدکنّ عظیم> سخن عزیز مصر است ، ولی مفسران برآنند که هرگاه خداوند سخنی را در قرآن نقل کرده و آن را رد نکند ، معلوم می گردد که آن سخن حق است.

11_ حیله و مکر ، از ابزار های زنان برای ایجاد فساد و انحراف

إنه من کیدکنّ

93- مکر شیاطین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 76 - 13

13 _ شیاطین ، همواره در صدد مکر و توطئه علیه مؤمنان

انّ کید الشّیطان کان ضعیفاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 112 - 10

10 _ وسوسه و ظاهر سازی فریبکارانه، روش شیاطین است.

یوحی بعضهم إلی بعض زخرف القول غرورا

95- مکر شیاطین جنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 112 - 16

16 _ لزوم هشیاری در برابر ترفندهای هنری و تبلیغی شیاطین انس و جن

و کذلک جعلنا لکل نبی عدوا . .. یوحی بعضهم إلی بعض زخرف القول غرورا

97- مکر ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 46 - 2

2- خداوند به تمامی ترفند ها و مکر های ستمگران آگاهی کامل دارد .

و قد مکروا مکرهم و عند الله مکرهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 47 - 7

7- تسلی و دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) در برابر مکر ها و ترفند های دشمنان ستمگر

و قد مکروا مکرهم و عند الله مکرهم . .. فلاتحسبنّ الله مخلف وعده رسله

101- مکر علیه صالح(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 50 - 1

1 - مکر و حیله مخالفان صالح پیامبر علیه وی و خانواده اش

قالوا تقاسموا باللّه لنبیّتنّه و أهله . .. و مکروا مکرًا

متعلق <مکروا> حذف شده و تقدیر آن با توجه به آیه قبل چنین است: <و مکروا به و بأهله مکراً; آنان علیه او و خانواده اش خدعه کردند>.

105- مکر فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 122 - 2،3

2 _ ساحران مؤمن به موسی ( ع ) ، مردمی هوشیار و به ترفند ها و سیاست بازی های فرعون و اشرافیان دربار وی آگاه بودند .

رب موسی و هرون

به نظر می رسد از اهداف ساحران در تفسیر <رب العلمین> به <رب موسی و هرون> این باشد که مبادا فرعونیان پس از خاتمه ماجرا چنین وانمود کنند که ساحران به فرعون سجده کردند و او را <رب العلمین> خواندند. و این معنا حکایت از هوشیاری ساحران و آگاهی آنان به ترفندهای فرعون دارد.

3 _ پیشگیری از فریبکاری و خدعه گری فرعون ، از اهداف ساحران در تفسیر < رب العلمین > به < رب موسی و هرون >

رب موسی و هرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 60 - 3،4،5،6

3 - تهیه و تدارک برای ارائه سِحری بزرگ در برابر موسی ( ع ) ، از حیله های فرعون

فلنأتیّنک بسحر . .. فجمع کیده

4 - فرعون برای مقابله با موسی ( ع ) ، تمامی حیله ها و برنامه های خود را جمع آوری کرد و به کار گرفت .

فتولّی فرعون فجمع کیده

<کید>; یعنی، مکر ورزیدن و چاره اندیشیدن (قاموس) و مراد از <جمع کید>، گردآوری اهل مکر و ابزار آن است.

5 - فرعون ، از فرصت کافی برای تدارک سِحر و امکانات دیگر جهت مقابله با موسی ( ع ) برخوردار بود .

فجمع کیده ثمّ أتی

<ثمّ> برای بیان تراخی است. ممکن است این تراخی، زمانی باشد; یعنی، پس از جمع آوری مکرها، مدتی تا رسیدن روز موعود فاصله شد و سپس آن روز فرا رسید. براین اساس باید گفت: فرعون فرصتی کامل برای کسب آمادگی داشت.

6 - فرعون پس از گردآوری امکانات و حیله های خویش ، در میعادگاه خود با موسی ( ع ) حاضر گردید .

موعدکم یوم الزینه . .. فجمع کیده ثمّ أتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 35 - 4

4 - دروغ و تزویر ، دو حربه فرعون علیه موسی ( ع )

قال . .. إنّ ه_ذا لس_حر علیم . یرید أن یخرجکم من أرضکم بسحره

تعبیر <یرید أن یخرجکم. ..> دروغی آشکار است; چه این که موسی(ع) خواهان خارج ساختن بنی اسرائیل از مصر بود و نه

ص: 41

106- مکر فرعونیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 64 - 3

3 - فرعونیان ، به حیله و مکر بودن سِحر و برنامه های خود برای مقابله با موسی ( ع ) و عاری بودن آن از حقیقت معترف بودند .

فأجمعوا کیدکم

به کاربردن <کید> در باره کار و سحر خود از سوی فرعونیان، حکایت از آن دارد که آنان، خود به سحر و بی حقیقت بودن آن معترف بودند و آن را صرفا حیله ای در برابر موسی(ع) می دانستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 45 - 2

2 - مؤمن آل فرعون ، پس از اعلان مواضع اعتقادی خویش و مبارزه با عقیده شرک آلود ، با انواع مکر ها و نقشه های شوم فرعونیان روبه رو شد .

فوقی_ه اللّه سیّئات ما مکروا

جمع آمدن <سیّئات> نشانگر تعدد و گوناگونی مکرهای فرعونیان است.

108- مکر قوم ابراهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 98 - 1،2

1 - نیرنگ و توطئه گسترده مشرکان برای نابودی ابراهیم ( ع )

فأرادوا به کیدًا

2 - سوزاندن ابراهیم ( ع ) با انبوهی از آتش پرشعله ، مکر و توطئه مشرکان در راستای نابودی آن حضرت

فألقوه فی الجحیم . فأرادوا به کیدًا فجعلن_هم الأسفلین

111- مکر کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 31 - 1

1 _ تمسک کافران مکه به حیله برای مقابله با آنان

و یمکرون . .. و إذا تتلی علیهم ءایتنا قالوا قد سمعنا لو نشاء لقلنا

جمله <إذا تتلی . .. > می تواند بیان مصداقی از <یمکرون> در آیه قبل باشد.

114- مکر مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 12،15

12_ مشرکان در پرستش خدایان دروغین ، خویشتن را فریب داده بودند .

بل زیّن للذین کفروا مکرهم

در اینکه فاعل محذوف از <زیّن> چیست؟ چند احتمال وجود دارد 1_ شیطان 2_ سران کفر و شرک 3_خودِ کافران. برداشت فوق بر اساس سومین احتمال است. بر این مبنا معنای جمله چنین می شود: <زیّن الکافرون لأنفسهم مکرَهم> و مفاد آن این است که کفرپیشگان با دلیلهایی واهی شرک را توجیه کردند و کم کم آنها را زیبا دیدند.

15_ خودفریبی مشرکان و آراسته دیدن پندار شرک ، آنان را از گرایش به توحید باز داشت .

و صدّوا عن السبیل

<صدّ> (مصدر صدّوا) به معنای بازگرداندن است. به نظر می رسد فاعل محذوف از <صدّوا> مکر و حیله که مایه شرکورزی مشرکان شده است، باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 40 - 9،10

9 - وعده های مشرکان به یک دیگر ، براساس فریب و مکر است .

بل إن یعد الظ_لمون بعضهم بعضًا إلاّ غرورًا

10 - شرک ، متکی بر تبلیغات فریبکارانه است .

بل إن یعد الظ_لمون بعضهم بعضًا إلاّ غرورًا

ص: 46

115- مکر مشرکان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 8 - 11

11 _ شرک پیشگان صدر اسلام تلاش می کردند تا با ظاهر سازی و خوش زبانی ( رفتار منافقانه ) افکار عمومی مسلمانان را فریب داده و رضایت و خوشبینی آنان را نسبت به خود جلب کنند .

یرضونکم بأفوههم و تأبی قلوبهم

119- مکر منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 9 - 1،3،6

1 - منافقان مردمی نیرنگباز و فریبکارند .

یخدعون اللّه و الذین ءامنوا

3 - منافقان با اظهار ایمان ، در پی نیرنگ زدن به خدا و فریب دادن اهل ایمان هستند .

و من الناس من یقول ءامنا . .. یخدعون اللّه و الذین ءامنوا

جمله <و ما یخدعون إلا أنفسهم> می رساند که: منافقان به خدا و اهل ایمان نیرنگ نزدند و نخواهند زد. بنابراین <یخادعون اللّه ...>; یعنی آنان در صدد نیرنگ زدن هستند.

6 - منافقان ، به خودفریبیِ خویش و نیرنگبازی با خود ، ناآگاه هستند .

و ما یخدعون إلا أنفسهم و ما یشعرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 204 - 3،4،9،10

3 _ امکان تأثیرپذیری پیامبر ( ص ) از ریاکاری و فریبکاری منافقان

و من الناس من یعجبک

4 _ منافقان برای فریب مردم ، هم سخن خوب می گویند و هم خوبْ سخن می گویند .

و من الناس من یعجبک قوله فی الحیوه الدنیا

خوب سخن گفتن از جمله <یعجبک قوله>، و سخن خوب از <فی الحیوه الدنیا> برداشت شده است. البتّه اگر <فی الحیوه الدنیا>، متعلّق به <قوله> باشد ; یعنی آنان درباره دنیا، طرحهای زیبا و شگفت آوری داشتند.

9 _ قَسَم و شاهد گرفتن خداوند ، دستاویز منافقان برای اثبات اظهاراتِ خود

و یُشهد اللّهَ علی ما فی قلبه

10 _ بهره گیری منافقان از باور ها و مقدّسات مؤمنان ، برای رسیدن به اغراض خویش

و یُشهد اللّهَ علی ما فی قلبه

قسم به خداوند که از مقدّسات مسلمین است، دستاویز برخی از مردم برای قبولاندن عقاید بی پایه خویش.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 62 - 6،11

6 _ دروغ ، سوگند به خدا ، توجیه اعمال ناروا و عذرتراشی ، از شگرد های منافقان

یصدّون عنک صدودا . .. ثمّ یحلفون باللّه ان اردنا الّا احساناً و توفیقاً

به دلیل <یصدّون عنک> معلوم می شود که ادعای اراده احسان دروغ بوده است. بنابراین ادعای آنان تنها توجیه و عذرتراشی برای اعمال ناروایشان بوده است ; نه پی بردن به اشتباه و عذرخواهی واقعی.

ص: 48

120- مکر یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 49 - 13

13 _ تلاش موذیانه و فریبکارانه اهل کتاب ( یهود ) ، برای بازداشتن پیامبر ( ص ) از حکم و داوری بر اساس قرآن

و احذرهم ان یفتنوک عن بعض ما أنزل اللّه إلیک

چون <یفتنوک> به <عن> متعدی شده است علاوه بر بازداشتن و گمراه ساختن، معنای خدعه و نیرنگ نیز در آن اشراب شده است ; یعنی مبادا تو را با نیرنگ از احکام الهی بازدارند و گمراه سازند.

ص: 50

121- ممانعت از مکر کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 16 - 2

2 - باید کافران را از طمع در ایمان مردم مأیوس کرد و زمینه های موفقیت کافران در فریب مؤمنان را از بین برد .

فلایصدّنک عنها من لایؤمن بها

چنان که مفسران گفته اند: نهی <لایصدّنک> گرچه ظاهراً متوجه کافران است، ولی در حقیقت نهی از ایجاد سبب است; یعنی تو ای موسی _ و دیگر مؤمنان _ نباید به گونه ای عمل کنید که کافران بتوانند شما را از ایمان بازدارند.

125- نجات از مکر ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 17 - 9

9 _ تنها گروهی از انسانها سپاسگزار خداوند بوده و از تزویر و فریب ابلیس رهایی می یابند.

و لاتجد أکثرهم شکرین

129- نجات از مکر کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 16 - 4

4 - رهایی پیامبران از فریب ها و وسوسه های کافران ، در پرتو تذکرات و رهنمود های خداوند است .

فلایصدّنک عنها من لایؤمن بها

132- نگرانی از مکر دشمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 70 - 6

6 - بیم پیامبر ( ص ) از کارساز بودن توطئه های دشمنان و عقیم ماندن برنامه های تبلیغی خود

و لاتکن فی ضیق ممّا یمکرون

ظاهراً پیامبر(ص) نگران از این بود که طرح ها و نقشه های دشمنان علیه او و رسالت الهی اش مؤثر واقع شود و این نگرانی، اسباب دلتنگی و آزردگی خاطر آن حضرت را فراهم کرده بود.

134- هوشیاری بر مکر زنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 28 - 12

12_ ضرورت هوشیاری در برابر مکر ها و حیله های زنان

إنه من کیدکنّ إن کیدکنّ عظیم

2- مکه

3- آثار اجابت خواسته های کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 8 - 5

5- در صورت تحقق درخواست کافران برای نزول ملائکه ، تمامی آنان هلاک می شوند و مهلتی برای ایمان نخواهند داشت .

ما ننزّل الملئکه إلاّ بالحقّ و ما کانوا إذًا منظرین

انظار مصدر <منظر> به معنای تأخیر انداختن است و حصر در آیه، نشان می دهد که با آمدن ملائکه، اجل هیچ کدام از کفار به تأخیر نخواهد افتاد و به هلاکت خواهند رسید.

6- آثار بی عقلی اهل مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 46 - 8

8 - نسبت جنون به پیامبر ( ص ) از سوی مردم مکه ، ناشی از بی اندیشگی بوده است .

ثمّ تتفکّروا ما بصاحبکم من جِنّه

10- آثار توحید مسلمانان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 40 - 1

1 - اخراج ظالمانه مسلمانان صدراسلام از زادگاهشان ( مکّه ) ، تنها به جرم اعتقاد آنان به یگانگی خدا

بأنّهم ظلموا . .. الذین أُخرجوا من دی_رهم بغیر حقّ

<الذین اُخرجوا> بدل از <الذین یقاتلون> و به تقدیر اذن القتال للذین اُخرجوا. ..> می باشد. <دیار> جمع <دار> است و <دار>; یعنی، خانه و جایی که انسان در آن جا سکونت دارد. بنابراین معنای جمله یاد شده چنین می شود: به کسانی که به ناحق از خانه و کاشانه خود بیرون رانده شدند، رخصت پیکار داده شد.

14- آثار سلطه مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 2 - 1

1 - اقدام مشرکان مکه به کینه توزی و آزار مسلمانان ، در صورت دست یافتن بر ایشان

إن یثقفوکم یکونوا لکم أعداء و یبسطوا إلیکم أیدیهم و ألسنتهم بالسوء

<ثقف> (مصدر <یثقفون>) به معنای رسیدن به چیزی و دست یافتن به آن است.

18- آثار کفران اهل مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 112 - 14

14- روی آوری فقر ، گرسنگی و ناامنی به شهر مکه پس از آبادانی آن ، در نتیجه کفران نعمت های الهی

ضرب الله مثلاً قریه کانت ءامنه مطمئنّه . .. فأذقها الله لباس الجوع و الخوف بما ک

برداشت فوق _ چنان چه عده ای از مفسّران گفته اند _ بنابراین احتمال است که مورد مثال آیه، قحطی شهر مکه باشد.

ص: 62

19- آثار گمراهی مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 48 - 4

4- گمراهی مشرکان مخالف پیامبر ( ص ) در مکه ، به حدی بود که آنان زمینه هدایت را از دست داده بودند .

فضلّوا فلایستطیعون سبیلاً

<فلایستطیعون> تفریع بر <ضلّوا> است و مراد از آن، بسته شدن تمامی راههای هدایت برای آنان است.

23- آدم ربایی در اطراف مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 67 - 3

3 - ناامنی و آدم ربایی در پیرامون مکه ، در دوران آغاز اسلام ، رواج داشته است .

أَوَلم یروا أنّا جعلنا حرمًا ءامنًا و یتخطّف الناس من حولهم

27- ابتلای کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 75 - 4

4 - ابتلای کافران مکه به گرفتاری و سختی ، از رخداد های دوران پیش از هجرت

و لو رحمن_هم و کشفنا ما بهم من ضرّ

31- اتمام حجت بر مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 156 - 1

1 _ نزول قرآن اتمام حجتی است برای مشرکان مکه و سایر انسانها

هذا کتب أنزل نه . .. أن تقولوا إنما أنزل الکتب علی طائفتین

<أن تقولوا> به تقدیر <لام> و <لا> نافیه متعلق به <أنزلناه> در آیه قبل است ; یعنی: <أنزلنا القرآن لئلا تقولوا . .. > مخاطبان آیه همه انسانها، بجز یهود و نصارا، هستند و مشرکان مکه نیز به دلیل آیات گذشته و نیز مکی بودن سوره، مصداق مورد نظر هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 157 - 2

2 _ نزول قرآن موجب اتمام حجت خدا بر مشرکان مکه و سایر انسانها

أنزل نه . .. أو تقولوا لو أنا أنزل علینا الکتب لکنا أهدی منهم

34- احترام مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 57 - 11

11 - مکه ، مکانی مقدس و محترم برای مردم جزیره العرب

أوَلم نمکّن لهم حرمًا ءامنًا

مکه از آن جهت <حرم> نام گرفته که مورد حرمت و احترام مردم آن دیار بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 67 - 4

4 - مردم جزیره العرب ، به حفظ حرمت و امنیت مکه ، پابند بوده اند .

أَوَلم یروا أنّا جعلنا حرمًا ءامنًا و یتخطّف الناس من حولهم

37- اختلاف کافران مکه با محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 28 - 9

9 - کافران مکه ، در انتظار وقوع روزی برای حل و فصل شدن اختلاف شان با پیامبر ( ص ) بودند . *

و یقولون متی ه_ذا الفتح

احتمال دارد مراد از <الفتح> فصل و قضا میان کافران و پیامبر(ص) باشد. در این صورت، <یوم الفتح>، روزی خواهد بود که چنین ایده ای، جامه عمل بپوشد.

39- اختناق در مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 40 - 9

9 - حاکمیت اختناق شدید بر سرزمین مکّه

الذین أُخرجوا من دی_رهم . .. إلاّ أن یقولوا ربّنا اللّه

از آن جایی که مشرکان مکّه در برابر عقاید توحیدی مسلمانان، آنان را تبعید و اخراج کردند، برداشت یاد شده به دست می آید.

43- اخراج مشرکان از مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 191 - 3

3 - مسلمانان صدر اسلام به نبرد با مشرکان مکه و بیرون راندن آنان از آن سرزمین موظف شدند .

و أخرجوهم من حیث أخرجوکم

مراد از <من حیث أخرجوکم> بنا به گفته مفسران، مکه است و به مجبور شدن مسلمانان به ترک مکه و هجرت به مدینه و حبشه اشاره دارد.

47- ادعای مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 13 - 23

23 - ادعای تازگی و پیشینه نداشتن معارف اسلام ، از بهانه های مشرکان مکه

شرع لکم . .. کبر علی المشرکین ما تدعوهم إلیه

با توجه به این که آیات پیشین در مورد مشرکان بوده است، ذکر سابقه معارف توحیدی در شرایعت های پیشین; می تواند ناظر به این نکته باشد که مشرکان مکه به بهانه تازگی معارف اسلامی تلاش در انکار آن داشتند.

49- اذیتهای اهل مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 2 - 6

6 - تجویز آزار رسانی به پیامبر ( ص ) از سوی ساکنان مکه ، هتک حرمت آن سرزمین و اقدامی شگفت انگیز است .

لا أُقسم به_ذا البلد . و أنت حلّ به_ذا البلد

جمله <و أنت حلّ> _ در سومین معنای <حلّ> (حلال شمردن نقض حریم پیامبر(ص) _ بیانگر نمونه ای برای آیات بعد است که انسان را با رنج و زحمت، همراه خوانده است. خداوند با بیان آزار رسانی مردم مکه، به پیامبر(ص) و ابراز تعجب از رفتار آنان، رسول اکرم را برای شکیبایی و مقاومت در برابر آزارهای آنان، آماده می سازد.

52- ارزش انفاق پس از فتح مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 10 - 14

14 - جهاد و انفاق مسلمانان در مقطع پیش از فتح مکه ، بسی ارزشمندتر از جهاد و انفاق آنان در مقطع پس از آن بود .

لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و ق_تل . .. من الذین أنفقوا من بعد و ق_تلوا

55- ارزش جهاد قبل از فتح مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 10 - 14

14 - جهاد و انفاق مسلمانان در مقطع پیش از فتح مکه ، بسی ارزشمندتر از جهاد و انفاق آنان در مقطع پس از آن بود .

لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و ق_تل . .. من الذین أنفقوا من بعد و ق_تلوا

59- استکبار مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 10 - 10

10- موضع تکبّرآمیز و مستکبرانه مشرکان مکه در برابر قرآن

و استکبرتم

61- استهزاهای مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 36 - 1،2

1- کافران و مشرکان مکه ، به هنگام رو به رو شدن با پیامبر ( ص ) ، آن حضرت را مورد تمسخر و استهزا قرار می دادند .

و إذا رءاک الذین کفروا إن یتّخذونک إلاّهزوًا

2- تمسخر و استهزا ، تنها شیوه برخورد مشرکان و کافران مکه با شخص پیامبر ( ص ) بود .

و إذا رءاک الذین کفروا إن یتّخذونک إلاّهزوًا

حرف نفی <إن> و حرف استثنا <إلاّ> پس از آن _ که بر قصر دلالت می کند _ و نیز آمدن <هزواً> به صورت مصدر، همگی بیانگر استمرار و شدت در کار استهزا و تمسخر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 50 - 4

4 - مشرکان مکه ، با درخواست تحقق معجزه از سوی پیامبر ( ص ) در صدد تمسخر او بودند .

و قالوا لولا أنزل علیه

تعبیر <و قالوا لولا أنزل علیه آیات من ربّه> به جای <لولا یأتینا> ویا <لولا أنزل علینا>، می تواند برای استهزا و مسخره کردن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 57 - 3

3 - موضع گیری استهزاآمیز مشرکان مکه ، نسبت به بیان قرآن درباره تولد و زندگی عیسی بن مریم ( ع )

و لمّا ضرب ابن مریم مثلاً إذا قومک منه یصدّون

<صدید> (مصدر <یصدّون>) به معنای خندیدن و فریاد کشیدن و سر و صدا راه انداختن است. این امور معمولاً به هنگام استهزا، تحقق پیدا می کند.

ص: 76

62- اسکان اسماعیل(ع) در مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 37 - 20

20- < عن أبی الحسن موسی بن جعفر ( ع ) قال : إن إبراهیم ( ع ) لمّا أسکن اسماعیل ( ع ) و هاجر مکه . . . قال : < اللّهم إنی أسکنت من ذرّیتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم . . . فاجعل أفئده من الناس تهوی إلیهم . . . > فأوحی الله إلی ابراهیم عن أصعد أباقبیس فناد فی الناس : یا معشر الخلائق إن الله یأمرکم بحج ه_ذا البیت الذی بمکه . . . فهناک . . . وجب الحج علی جمیع الخلائق . . . ;

از امام کاظم(ع) روایت شده است که فرمود: آن گاه که ابراهیم(ع)، اسماعیل و هاجر را در مکه اسکان داد . .. گفت: پروردگارا! <إنی أسکنت من ذرّیتی بواد غیر ذی رزع ...>. پس خداوند به او وحی کرد: بر بالای کوه ابوقبیس برو، پس در میان مردم ندا ده: ای مردمان! همانا خداوند شما را به حج این خانه ای که در مکه است امر کرده ... پس آن جا بود که حج بر تمام خلایق واجب شد>.

65- اطمینان کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 47 - 3

3 _ اطمینان کفار مکه به پیروزی خویش هنگام خروج برای جنگ بدر

و لاتکونوا کالذین خرجوا

68- اغواگری کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 14 - 11

11 - هشدار خداوند ، به کافران مکه ، درباره تلاش شان برای اغوای مسلمانان

و قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا. ..و لقد أرسلنا نوحًا إلی قومه ...

بیان قصه طوفان نوح(ع) پس از ذکر برخوردهای کافران مکه با مسلمانان، احتمال دارد برای هشدار به آنان باشد.

73- اکثریت کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 34 - 10

10 _ اکثر کافران مکه ناآگاه به مستحق بودن عذاب الهی به سبب بازداشتن مؤمنان از مسجدالحرام

و ما لهم ألا یعذبهم اللّه و هم یصدون عن المسجدالحرام . .. و لکن أکثرهم لایعلمون

76- امکانات مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 26 - 1

1- قوم عاد ، برخوردار از قدرت و امکانات بس فزون تر از مشرکان مکه

و لقد مکّنّ_هم فیما إن مکّنّ_کم فیه

حرف <إن> نافیه است.

79- امنیت مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 126 - 1،7،8،12،13

1 - تبدیل زمین های اطراف کعبه به شهری دارای امنیت ، درخواست ابراهیم ( ع ) از درگاه خداوند

و إذ قال إبرهیم رب اجعل هذا بلداً ءامناً

ظاهر آن است که مشارالیه <هذا> زمینهای اطراف کعبه باشد. بر این مبنا جمله <اجعل ...> حاکی از دو درخواست است: 1_ شهر شدن زمینهای اطراف کعبه; 2_ برقرار بودن امنیت در آن شهر. قابل ذکر است که کلمه <بلد> به معنای سرزمینِ دارای حدود و مشخصات و نیز به معنای شهر است. برداشت فوق بر اساس دومین احتمال می باشد.

7 - امنیت و فراوانی نعمت در شهر مکه ، اموری کارساز در تحقّق اهداف ابراهیم ( ع )

إنی جاعلک للناس إماماً . .. إذ قال إبرهیم رب اجعل هذا بلداً ءامناً و ارزق أهله

مطرح شدن امامت ابراهیم(ع) و مسؤولیت او برای تطهیر کعبه و آماده سازی آن برای پرستش خدا، و سپس نقل دعای آن حضرت (درخواست امنیت شهر مکه و رونق اقتصادی آن)، بیانگر برداشت فوق است.

8 - شهر مکه ، حتی برای کافران نیز باید جایگاهی امن باشد .

رب اجعل هذا بلداً ءامناً و ارزق . .. من ءامن منهم باللّه و الیوم الأخر

از اینکه ابراهیم(ع) دومین دعای خویش; یعنی، اعطای ثمرات را به مؤمنان اختصاص داد، ولی امنیت شهر مکه را به طور مطلق آورد، می توان به این نتیجه رسید که: آن حضرت امنیت مکه را برای همگان حتی برای کافران خواسته بود.

12 - خداوند ، دعای حضرت ابراهیم ( ع ) ( شهر شدن سرزمین مکه و امنیت و رفاه مؤمنان آن ) را مستجاب کرد .

رب اجعل . .. قال و من کفر فأمتعه قلیلا

ابراهیم، در دعای خویش اشاره به این داشت که: خداوند، کافران مکه را از روزیهای خویش محروم سازد. جمله <و من کفر فأمتعه> (ولی آن کس که کافر شود او را بهره ای اندک خواهم داد) پاسخ منفی خداوند به این تقاضای ابراهیم است. رد بخشی از یک درخواست، حکایت از اجابت دیگر درخواستها دارد.

13 - دعای ابراهیم ( ع ) برای امنیت مکه و برخوردار شدن مؤمنان آن سرزمین از مواهب الهی ، خاطره ای شایسته و بایسته به یادداشتن

و إذ قال إبرهیم رب اجعل هذا بلداً ءامناً و ارزق أهله

برداشت فوق بر این اساس است که <إذ> مفعول برای فعل مقدر <اذکر> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 35 - 4

4- مکه ، حرم امن الهی است .

ربّ اجعل ه_ذا البلد ءامنًا

نقل دعای حضرت ابراهیم(ع) با لسان تمجید، گویای استجابت آن دعا از جانب خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 44 - 7

7- سرزمین مکه از دیرباز ، از نعمت های دنیوی برخوردار و از حوادث هلاکت بار و عذاب های الهی محفوظ بود .

ص: 82

80- امنیت مکه در صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 3 - 3

3 - مکه در عصر بعثت ، شهری امن بوده و ساکنان آن ، باید همواره در امنیت باشند .

و ه_ذا البلد الأمین

توصیف مکه به <أمین>، یا به معنای <ذو الأمن> و یا به معنای مفعولی (مأمون فیه) است. این توصیف، علاوه بر بیان وجود امنیت در آن، نشانگر آن است که خداوند، خواهان تداوم یافتن امنیت آن در همه زمان ها است.

82- انبیا در مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 134 - 8

8 - اهل مکه پیش از بعثت پیامبر ( ص ) ، از تعالیم رسولان الهی محروم بودند .

من قبله لقالوا ربّنا لولا أرسلت إلینا رسولاً فنتّبع ءای_تک

86- انذار کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 4 - 3

3- هشدار خداوند به کافران هدایت ناپذیر مکه ، مبنی بر اینکه مهلت دادن به آنان به معنای تداوم بخشیدن به زندگیشان نیست ; بلکه همواره در معرض هلاکتند .

ربما یودّ الذین کفروا لو کانوا مسلمین. ذرهم ... فسوف یعلمون. و ما أهلکنا من قریه

ذکر این آیه، پس از تهدید <فسوف یعلمون> احتمالاً برای دفع اشکال مقدر می باشد و آن اشکال این است که: کفار پس از مهلت یافتن با امر <ذرهم یأکلوا . ..> چنین نپندارند که زندگیشان ادامه دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 34 - 13

13- هشدار خداوند به کافران استهزاگر مکه

هل ینظرون إلاّ أن تأتیهم المل_ئکه . .. کذلک فعل الذین من قبلهم ... فأصابهم سیئات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 53 - 1

1 - هشدار خداوند به کفار مکه ، مبنی بر پیروزی نزدیک مسلمانان بر آنان

سنریهم ءای_تنا فی الأفاق و فی أنفسهم

برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که مراد از ضمیر <هم> _ به قرینه آیه قبل (ثمّ کفرتم) _ کفار مکه بوده و مقصود از <آفاق> نواحی زمین و از <أنفس> مردم سرزمین جزیره العرب باشد. بنابر این جمله <سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم> می تواند اشاره به پیروزی مسلمانان بر کافران داشته باشد.

88- انذار مردم مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 92 - 8

8 _ انذار مردم مکه (ام القری) و اطراف آن، از اهداف نزول قرآن است.

و هذا کتب . .. و لتنذر أم القری و من حولها

91- انفاق قبل از فتح مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 10 - 21

21 - برابر دانستن مؤمنان مجاهد و انفاق گر قبل از فتح مکه ، با مجاهدان و انفاق گران بعد از آن ، از نظر مقام و منزلت در پیشگاه خداوند ، پنداری باطل است .

لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و ق_تل

95- اولین نبی سرزمین مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 46 - 8

8 - رسول خدا ( ص ) ، نخستین پیامبر مبعوث شده در سرزمین مکه

لتنذر قومًا ما أتیهم من نذیر من قبلک

مراد از <قوماً> مردم سرزمین مکه است و <ما> در <ما أتاهم> نافیه می باشد; یعنی، مردمی که پیش از تو برای آنان هشدار دهنده ای مبعوث نشده است.

98- اهل مکه و آثار باستانی اصحاب ایکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 79 - 5

5- آثار تاریخی قوم لوط و مردم < ایکه > ( قوم شعیب ) در دسترس مردم جزیره العرب عصر پیامبر ( ص ) و بر سر راه آنان به طور آشکار قرار داشت .

فانتقمنا منهم و إنهما لبإمام مبین

ضمیر تثنیه <إنهما> به <قوم لوط> و <ایکه> باز می گردد و یکی از معانی امام طریق است (لسان العرب) و <مبین> فاعل به معنای مفعول و به معنای واضح و روشن است. بنابراین معنای جمله <إنهما لبإمام مبین> چنین می شود: آثار شهر قوم لوط و ایکه بر سر راهی آشکارا برجاست.

101- اهل مکه و دعوت محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 2 - 15

15 _ مردم مکه در واکنش به دعوت پیامبر ( ص ) دو دسته بودند : مؤمن و کافر .

أن أنذر الناس و بشّر الذین ءامنوا . .. قال الکفرون

105- اهل مکه و محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 2 - 3

3 - پیامبر ( ص ) ، شخصیتی آشنا و شناخته شده برای مردم مکه

ما ضلّ صاحبکم

خطاب در <ما ضلّ صاحبکم> متوجه مردم مکه است و <صاحب> از ریشه <صحبت> (ملازم و همدم بودن) مشتق است. بنابراین <صاحبکم>; یعنی، کسی که با شما همدم است و در میان شما زندگی می کند و شما از تمام حالات و رفتار او آگاهی دارید.

108- اهمیت مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 37 - 9

9- عبادت و نماز در کنار خانه خدا ، برخوردار از فضیلت و ارزش بیشتری در مقایسه با سایر سرزمینها

ربّنا إنی أسکنت من ذرّیتی . .. عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصلوه

برداشت فوق مبتنی بر این احتمال است که اقامه نماز در غیر مکه برای فرزندان حضرت ابراهیم(ع) ممکن بود; ولی حضرت ابراهیم(ع) برای فضیلت عبادت در جوار خانه خدا آن مکان را برای فرزندانش برگزید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 91 - 5

5 - شهر مکه ، دارای اهمیت ، کرامت و حرمت در پیشگاه خداوند

ربّ ه_ذه البلده الذی حرّمها

<ه_ذه> اشاره به مکه دارد که به دلیل اهمیتش نزد خداوند، اختصاص به ذکر یافته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 7 - 27

ص: 92

109- ایمان مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 47 - 8

8 - تعداد کمی از مشرکان مکه ، به قرآن ، ایمان آوردند .

و من ه_ؤلاء من یؤمن به

<من> در <من ه_ؤُلاء> تبعیض است و <ه_ؤُلاء> اشاره به مشرکان مکه دارد. گفتنی است که تعبیر <من ه_ؤُلاء> _ همان گونه که برخی گفته اند _ دلالت بر قلّت می کند.

112- بانیان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 3 - 3

3 - ابراهیم و اسماعیل ( ع ) ، در تأسیس مکه نقش به سزایی داشتند .

لا أُقسم به_ذا البلد . .. و والد و ما ولد

115- بت پرستی مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 19 - 1

1 - سرزنش مشرکان مکه از سوی خداوند ، به خاطر پرستش خدایان ( لات ، عزی ، و منات ) بدون هیچ برهان و پشتوانه علمی

أفرءیتم اللّ_ت و العزّی . و منوه الثالثه الأُخری

آیات پیشین _ به ضمیمه استفهام انکاری در <أرأیتم> _ اشاره به آن دارد که رهنمودهای پیامبر(ص) متکی به شهود بود; اما مشرکان در دعاوی خویش از هرگونه دلیل و برهان بی بهره بودند.

117- بلندی مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 27 - 12

12 - ارتفاع سطح زمین مکّه ، بیشتر از مناطق پیرامون آن است .

یأتوک. .. من کلّ فجّ عمیق

<عمق> (مصدر <عمیق>) به مسافت طولانی ای گفته می شود که امتداد آن به طرف پایین کشیده شده است. بنابراین به کارگیری کلمه <عمیق> به جای <بعید> یا بدان اعتبار است که سرزمین مکه چون از دیگر مناطق پیرامونش مرتفع تر است، مردمی که به سوی آن می آیند، از پایین به بالا در حرکت اند. و یا این که چون زمین، سطحی دایره ای دارد حرکت مردم از دور به صورت حرکت به بالا دیده می شود. برداشت یاد شده بر پایه فرض اول است.

120- بهانه جویی کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 8 - 4

4- درخواست نزول ملائکه ، جهت اثبات حقانیت ادعای پیامبر ( ص ) از سوی کافران مکه ، بهانه ای بیش نبود .

لو ما تأتینا بالملئکه . .. ما ننزّل الملئکه إلاّ بالحقّ

قید <إلاّبالحق> می تواند احترازی باشد; یعنی، نزول فرشتگان تنها در صورت وجود مصلحت و حکمت تحقق پذیر است، در حالی که در تقاضای کفار چنین مصلحتی نیست. مضافاً به اینکه <إذاً منظرین> نیز دلالت می کند بر اینکه آنان، حتی پس از آمدن ملائکه هم حقانیت پیامبر(ص) را نمی پذیرفتند.

122- بی احترامی اهل مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 98

123- بی ادبی کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 6 - 1

1- خطاب استهزاگرانه و بی ادبانه کافران مکه به پیامبر ( ص ) به هنگام سخن گفتن با آن حضرت

و قالوا یأیها الذی نزّل علیه الذّکر

از اینکه کفار، در مخاطب قرار دادن پیامبر(ص) به جای خطاب مستقیم با اسم و عنوان، با عنوان موصول و غایب آن حضرت را صدا می زدند و نیز از اینکه به او نسبتی می دادند که خود آن را قبول نداشتند، حاکی از نکته فوق است.

126- بی تأثیری جوسازی کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 26 - 8

8 - کافران مکه ، شاهد تأثیر ژرف قرآن بر قلب ها و نامطمئن از کارآیی جنجال آفرینی و تدابیر خود ، در جلوگیری از این تأثیرگذاری

قال الذین کفروا . .. لعلّکم تغلبون

واژه <لعلّ> در موردی به کار می رود که نتیجه آن قطعی نیست.

128- بی منطقی کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 41 - 9

9- برخورد کافران و مشرکان مکه با قرآن ، اساس علمی و عقلانی نداشت ; بلکه برخاسته از انگیزه های نفسانی _ روانی آنان بود .

و لقد صرّفنا فی ه_ذا القرءان لیذّکّروا و ما یزیدهم إلاّ نفورًا

خداوند، حاصل تبیین تنوع و گوناگونی آیات خویش را برای مشرکان، نفرت آنان معرفی می کند و این، نشان می دهد که آنان، به جای برخورد منطقی با آیات الهی، برخورد روانی _ نفسانی داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 46 - 10

10- برخورد منکرانه کافران و مشرکان مکه با قرآن ، برخاسته از منطق و عقل نبود ; بلکه انگیزه نفسانی _ روانی داشت .

و إذا ذکرت ربّک فی القرءان وحده ولّوا علی أدب_رهم نفورًا

<نفرت> از مقولات نفسانی - روانی است. بنابراین موضع نفرت آلود مشرکان با قرآن، برخاسته از انگیزه های نفسانی - روانی آنان بود.

130- بینش اشراف مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 124 - 4

4 _ سردمداران مشرکان مکه خود را همشأن پیامبر(ص) در استحقاق نزول وحی و کتاب آسمانی می دانستند.

أکبر مجرمیها . .. لن نؤمن حتی نؤتی مثل ما أوتی رسل الله

133- بینش مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 156 - 5

5 _ مشرکان و گمراهان مکه، در صورت نازل نشدن قرآن، خویشتن را در قیامت معذور می دانستند و دوری از رحمت خدا را بی

ص: 103

134- پرسشهای اهل مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 1 - 6

6 - یگانگی خداوند در تدبیر جهان ، محور پرسش های تردیدآمیز اهل مکّه در عصربعثت *

عمّ یتساءلون

گرچه بخش عظیمی از آیات این سوره درباره حوادث قیامت است; ولی آیات آغازین آن _ که درباره قدرت خدا و حاکمیت خواست او بر جهان است _ می تواند قرینه باشد که مورد سؤال در <یتسائلون> وابستگی همه کارها به خداوند و بی نقش بودن بت ها در کار تدبیر جهان است.

136- پیشگویی ارتداد مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 15 - 2

2- اخبار خداوند از رفع محدود عذاب دنیوی مشرکان مکه و بازگشت دوباره آنان به کفر و شرک

إنّا کاشفوا العذاب قلیلاً إنّکم عائدون

برداشت یادشده بر این اساس است که عذابی که در آیات پیشین از آن یاد شده، عذاب دنیوی باشد. در این صورت معنای آیه چنین می شود: ما عذاب دنیوی را برای زمانی اندک برخواهیم داشت; یعنی، در دنیا که اصولاً مجالی اندک است عذاب را از شما برمی داریم; اما انتقام به قیامت موکول خواهد شد.

139- تاریخ مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 126 - 1،12

1 - تبدیل زمین های اطراف کعبه به شهری دارای امنیت ، درخواست ابراهیم ( ع ) از درگاه خداوند

و إذ قال إبرهیم رب اجعل هذا بلداً ءامناً

ظاهر آن است که مشارالیه <هذا> زمینهای اطراف کعبه باشد. بر این مبنا جمله <اجعل ...> حاکی از دو درخواست است: 1_ شهر شدن زمینهای اطراف کعبه; 2_ برقرار بودن امنیت در آن شهر. قابل ذکر است که کلمه <بلد> به معنای سرزمینِ دارای حدود و مشخصات و نیز به معنای شهر است. برداشت فوق بر اساس دومین احتمال می باشد.

12 - خداوند ، دعای حضرت ابراهیم ( ع ) ( شهر شدن سرزمین مکه و امنیت و رفاه مؤمنان آن ) را مستجاب کرد .

رب اجعل . .. قال و من کفر فأمتعه قلیلا

ابراهیم، در دعای خویش اشاره به این داشت که: خداوند، کافران مکه را از روزیهای خویش محروم سازد. جمله <و من کفر فأمتعه> (ولی آن کس که کافر شود او را بهره ای اندک خواهم داد) پاسخ منفی خداوند به این تقاضای ابراهیم است. رد بخشی از یک درخواست، حکایت از اجابت دیگر درخواستها دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 92 - 9،11

9 _ قدمت عمران و آبادی شهر مکه

و لتنذر أم القری و من حولها

ظاهراً مقصود از <أم القری> شهر مکه است. کاربرد این نام از جانب خداوند گواهی بر قدمت عمران و آبادانی و تشکیل جامعه و شهرنشینی در مکه است.

11 _ شهر مکه، مرکز سرزمین حجاز در اوان ظهور اسلام

و لتنذر أم القری و من حولها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 133 - 13

13 _ مردم مکه در صدر اسلام از نسلی غیر از ساکنان قبلی آن سرزمین بودند. *

کما أنشأکم من ذریه قوم ءاخرین

ظاهراً مخاطب <أنشأکم> مردم مکه بوده اند. زیرا مکه محل نزول این آیات بوده است. بنابراین مردم مکه و سرزمینهای مجاور آن از نسل مردمی غیر از ساکنان اصلی آن بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 35 - 7

7- مکه در عصر حضرت ابراهیم ( ع ) دارای بافت شهری بود .

ص: 109

140- تبعید از مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 13 - 1

1- تبعیدکنندگان پیامبر ( ص ) از شهر مکه ، مورد تهدید خداوند به هلاکت و نابودی

و کأیّن من قریه هی أشدّ قوّه من قریتک . .. أهلکن_هم

با این که خروج پیامبر(ص)، از مکه و هجرت ایشان به سوی مدینه ظاهراً به انتخاب خود حضرت صورت گرفته بود; ولی شرایط سختی که مشرکان برای آن حضرت پدید آورده بودند، منتهی به تصمیم هجرت شد. ازاین رو خداوند خروج آن حضرت را به منزله تبعید شمرده و فعل را به صورت متعدی به همه مشرکان مکه نسبت داده است.

ص: 112

141- تبعید اهل مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 217 - 11،37

11 _ در نظر خداوند ، بیرون راندن و آواره ساختن ساکنان مکه ، گناهی بزرگتر از جنگیدن در ماه های حرام است .

یسئلونک عن الشهر الحرام قتال فیه قل قتال فیه اکبر . .. و اخراج اهله منه اکبر

37 _ تبعید و بیرون راندن اهل مسجدالحرام ( پیامبر ( ص ) و مؤمنان ) ، از سوی مشرکان مکه

و المسجد الحرام و اخراج اهله

145- تجارت در مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 57 - 16

16 - بازار تجارت در مکه ، در تمام فصول سال رونق داشت .

یجبی إلیه ثمرت کلّ شیء

با توجه به آمدن فعل مضارع (یجبی) _ که بیانگر استمرار است _ برداشت یاد شده به دست می آید.

149- ترک مجادله با مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 89 - 2

2 - پیامبر ( ص ) ، مأمور ترک مناظره و منازعه با مشرکان لجوج مکه و دعوت ایشان به مسالمت اجتماعی با مسلمانان

فاصفح عنهم و قل سل_م

با توجه به مفهوم <سلام> که به معنای مسالمت است، برداشت یاد شده استفاده می شود.

152- تشریع انفاق در مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 31 - 3

3- تشریع نماز و انفاق در مکه و پیش از هجرت پیامبر ( ص ) بود .

قل لعبادی الذین ءامنوا یقیموا الصلوه و ینفقوا

برداشت فوق با توجه به مکی بودن سوره ابراهیم است.

157- تقویت عقیده مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 3

3- مشرکان مکه ، درصدد تقویت پایگاه عقیدتی خویش با استناد به ریشه تاریخی داشتن آن

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء نحن و لا ءاباؤنا

ذکر <و لا ءاباؤنا> در کلام مشرکان در حالی که بحثی از آنها در میان نبوده است، می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.

159- تکبر کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 47 - 2

2 _ کفرپیشگان مکه با سرمستی و خودنمایی ، از دیار مکه رهسپار منطقه بدر شدند .

و لاتکونوا کالذین خرجوا من دیرهم بطرا

161- تکذیبگری مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 49 - 9

9 - مشرکان مکه ، مردمی ستم پیشه و منکر آیات الهی بودند .

ما یجحد بأی_تنا إلاّ الک_فرون . .. و ما یجحد بأی_تنا إلاّ الظ_لمون

<ال> در <الظالمون> عهد بوده و اشاره به <الکافرون> در آیه چهل و هفت دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 45 - 1

1 - ملت های قبل از مشرکان مکه نیز ، پیامبران خود را تکذیب کردند .

و کذّب الذین من قبلهم . .. فکذّبوا رسلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 34 - 1،2

1- موضع گیری انکارآمیز مشرکان صدراسلام در برابر مسأله معاد

إنّ ه_ؤلاء لیقولون

<إنّ ه_ؤلاء. ..> جمله مستأنفه و <ه_ؤلاء> اشاره به مشرکان مکه است. گفته انکارآمیز آنان (مفعول <یقولون>) در آیه بعد آمده است.

2- مشرکان مکه بر موضع انکارآمیز خود در باره معاد پافشاری کرده و بر آن اصرار میورزیدند .

إنّ ه_ؤلاء لیقولون

به کارگیری فعل مضارع (یقولون) _ که مفید استمرار است _ بیانگر مطلب فوق می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 8 - 2

2- مشرکان مکه ، معتقد به وجود خداوند و در تلاش برای انکار رسالت پیامبراکرم ( ص )

أم یقولون افتری_ه

اتهام افترا و کذب به پیامبر(ص) در زمینه آیات از سوی کافران، نمایانگر این حقیقت است که آنان، در بخشی از ادعاها و جوسازی های خویش، بر وجود خداوند صحه گذاشته بودند; لیکن رسالت پیامبر(ص) و آیات وحی را انکار می نمودند.

163- تلاش مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 3

3- مشرکان مکه ، درصدد تقویت پایگاه عقیدتی خویش با استناد به ریشه تاریخی داشتن آن

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء نحن و لا ءاباؤنا

ذکر <و لا ءاباؤنا> در کلام مشرکان در حالی که بحثی از آنها در میان نبوده است، می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.

165- تنفر کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 41 - 5

5- بهره کفرپیشگان مکه از آیه های بیدارگر قرآن ، تنها تنفر و فرار از آنها بود .

و لقد صرّفنا فی ه_ذا القرءان لیذّکّروا و ما یزیدهم إلاّ نفورًا

169- توطئه کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 30 - 2،3

2 _ توطئه گری های کافران مکه علیه پیامبر ( ص ) و نجات وی از آن توطئه ها با برنامه های الهی ، امری شایسته و بایسته به یاد داشتن

إذ یمکر بک الذین کفروا . .. و اللّه خیر المکرین

<إذ یمکر . .. > عطف بر <إذ أنتم قلیل ... > در آیه 26 است.

3 _ محبوس ساختن یا کشتن و یا تبعید پیامبر ( ص ) ، از جمله توطئه های کافران مکه علیه آن حضرت

لیثبتوک او یقتلوک او یخرجوک و یمکرون

جمله <و یمکرون> بیانگر این است که کافران علاوه بر تصمیم داشتن به قتل پیامبر(ص) و . .. برنامه های دیگری نیز علیه پیامبر(ص) در نظر داشته اند. لذا در برداشت فوق از آن به <از جمله> تعبیر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 32 - 2

2 _ نابحق جلوه دادن قرآن با درخواست عذاب از درگاه خدا ، از حیله های کافران مکه در مبارزه با قرآن و رسالت پیامبر ( ص )

و یمکرون . .. و إذ قالوا اللّهم ... فأمطر علینا حجاره من السماء

برخی در توجیه عذاب خواهی کافران (فامطر علینا . .. ) چنین گفته اند که آنان برای فریب دیگران و یا اقناع خویش این نفرین را در حق خود روا داشتند تا با اجابت نشدن آن، خویشتن را در انکار قرآن و حقانیت رسالت پیامبر(ص) محق بشمارند. آیه قبل که سخن از مکر کافران داشت، می تواند تأییدی برای این نظریه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 40 - 19

19 _ رهایی پیامبر ( ص ) از توطئه کافران مکه و اعتلای کلمه اللّه ، جلوه عزّت ( شکست ناپذیری ) و حکمت خدا

فقد نصره اللّه إذ أخرجه . .. کلمه اللّه هی العلیا و اللّه عزیز حکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 2 - 16

16 _ اتهام سحر و افسونگری ، از حربه های تبلیغاتی کفرپیشگان مکه علیه قرآن و پیامبر ( ص )

ص: 122

170- توطئه مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 5 - 3،4

3_ مشرکان مکه در عصر بعثت ، دارای جلسات مخفی برای توطئه چینی علیه اسلام و پیامبر ( ص )

ألا حین یستغشون ثیابهم یعلم مایسرّون ومایعلنون

<إستغشی ثیابه> یعنی با جامه هایش خود را مخفی ساخت تا دیده نشود(لسان العرب) <حین> متعلق به <یعلم> است و لذا جمله <ألا حین یستغشون ثیابهم یعلم . ..> می رساند که مشرکان در همان هنگامی که خود را مخفی و مستور می کردند مسایلی را مطرح می کردند برخی از آنها را پنهان می داشتند (ما یسرّون) و برخی را آشکار می نمودند (و ما یعلنون) این معنا گویای آن است که مراد از <یستغشون ثیابهم ...> این است که مشرکان برای توطئه علیه پیامبر جلسات مخفی تشکیل می دادند نه مجرد پنهان ساختن خویش.

4_ مشرکان مکه ، دارای مواضع علنی و آشکار علیه پیامبر ( ص ) و توطئه های سرّی و محرمانه علیه آن حضرت

ألا حین یستغشون ثیابهم یعلم ما یسرّون و ما یعلنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 79 - 6

6 - تهدید مشرکان مکه از سوی خداوند ، در برابر توطئه چینی آنان علیه پیامبر ( ص )

أم أبرموا أمرًا فإنّا مبرمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 13 - 3

3- همدلی مشرکان مکه ، در خالی ساختن سرزمین مکه ، از وجود پیامبر ( ص ) *

قریتک الّتی أخرجتک

نسبت دادن <إخراج> به قریه، می تواند از آن جهت باشد که همه مردم شهر و یا بیشتر آنان، بر اخراج پیامبر(ص) مصمم و همدل بوده اند.

172- توقع نبوت اشراف مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 31 - 1

1 - توقع بی جای مشرکان مکه در لزوم انتخاب پیامبر ، از میان اشراف < مکه > و < طائف >

و قالوا لولا نزّل ه_ذا القرءان علی رجل من القریتین عظیم

عموم مفسران مراد از <قریتین> را مکه و طائف دانسته اند.

175- تهدید مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 36 - 17

17- مشرکان مکه ، مورد تهدید خداوند به فرجامی شوم

و قال الذین أشرکوا . .. فسیروا فی الأرض فانظروا کیف کان ع_قبه المکذّبین

بنابراین احتمال که مخاطبان امر <سیروا> مشرکان مکه اند استفاده می شود که دعوت از آنان برای سیر و سفر در زمین جهت مطالعه سرانجام تکذیب کنندگان انبیا پس از بازگویی دیدگاه آن مشرکان در باره خداوند، هشداری است به آنان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 58 - 11

11 - خداوند ، مشرکان بهانه جوی مکه را به عذاب استیصال تهدید کرد .

و قالوا إن نتّبع الهدی . .. و کم أهلکنا من قریه بطرت معیشتها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 59 - 12

12 - خداوند ، مشرکان مکه را به عذاب استیصال تهدید کرد .

و ما کان ربّک مهلک القری حتّی یبعث فی أُمّها رسولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 45 - 7

7 - تهدید شدید مشرکان مکه از سوی خداوند ، به خاطر تن در ندادن به تعالیم پیامبر ( ص )

و إذا تتلی علیهم ءای_تنا بیّنت قالوا ما ه_ذا إلاّ رجل. .. و کذّب الذین من قبلهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 79 - 6

6 - تهدید مشرکان مکه از سوی خداوند ، در برابر توطئه چینی آنان علیه پیامبر ( ص )

أم أبرموا أمرًا فإنّا مبرمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 10 - 3

3- تهدید مشرکان حق ستیز مکه ، از سوی خداوند به عذابی دنیوی و تیره کننده زندگی

فارتقب یوم تأتی السماء بدخان مبین

برداشت یاد شده بنابراین نکته است که <دخان مبین>، کنایه از تیره روزی و عذاب دنیوی باشد، چه این که برخی از مفسران این آیه را پاسخی به دعای پیامبر(ص) دانسته اند که از خداوند خواست تا برای بیدار شدن مشرکان، آنان را به قحطی ای همچون دوران یوسف مبتلا کند.

ص: 125

176- تهمتهای کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 2 - 16

16 _ اتهام سحر و افسونگری ، از حربه های تبلیغاتی کفرپیشگان مکه علیه قرآن و پیامبر ( ص )

قال الکفرون إن هذا لسحر مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 6 - 3

3- کافران مکه ، پیامبر ( ص ) را به خاطر ادعای نزول وحی بر خود ، فردی مجنون و دیوانه می دانستند .

و قالوا یأیها الذی نزّل علیه الذّکر إنک لمجنون

شواهد تاریخی گواهند که قبل از ادعای نبوت پیامبر(ص) آنان چنین تهمتی را به آن حضرت نسبت نمی دادند، پس این تهمت به خاطر نکته یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 15 - 5

5- کافران مکه ، پیامبر ( ص ) را متهم به سحر می کردند .

بل نحن قوم مسحورون

در آیه فوق، هر چند به <سحر کننده> تصریح نشده، ولی تناسب حکم و موضوع و نیز آیه های دیگری که به این موضوع تصریح کرده است، مقصود پیامبراسلام(ص) می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 38 - 5

5- کافران دین ستیز مکه ، پیامبراسلام و مؤمنان را در باره وعده های الهی دروغگو می پنداشتند .

و یقولون متی ه_ذا الوعد إن کنتم ص_دقین

ص: 126

177- تهمتهای مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 119 - 21

21 _ اتهام بدعتگذاری و تجاوز به احکام دین الهی به اسلام و مسلمانان در تبلیغات مشرکان مکه

إن ربک هو أعلم بالمعتدین

کاربرد فعل تفضیل <أعلم> و تأکید و حصر آن با <إن> و ضمیر فصل <هو> در مواردی است که مدعیان و منکرانی در برابر وجود داشته باشند. بدین معنی که چه بسا مشرکان، مسلمانان را به سبب پایبندی به احکام اسلام به بدعتگذاری متهم می ساختند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 35 - 2

2_ مشرکان مکه ، سرگذشت نوح و قوم او را ، داستانی ساختگی و بافته پیامبر ( ص ) می پنداشتند .

و لقد أرسلنا نوحًا . .. أم یقولون افتری_ه

برداشت فوق ، براین اساس است که ضمیر مفعولی در <إفتراه> به داستان نوح(ع) و قوم او که در آیات پیشین آمده ، باز گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 14 - 2،3

2- اتهام مشرکان مکه به پیامبر ( ص ) ، درباره الهی نبودن سخنان آن حضرت و دریافت و آموزش مطالب از دیگران

و قالوا معلّم

3- اتهام جنون به پیامبر ( ص ) از سوی مشرکان مکه

ثمّ تولّوا عنه و قالوا معلّم مجنون

179- جلسات مخفی مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 5 - 3

3_ مشرکان مکه در عصر بعثت ، دارای جلسات مخفی برای توطئه چینی علیه اسلام و پیامبر ( ص )

ألا حین یستغشون ثیابهم یعلم مایسرّون ومایعلنون

<إستغشی ثیابه> یعنی با جامه هایش خود را مخفی ساخت تا دیده نشود(لسان العرب) <حین> متعلق به <یعلم> است و لذا جمله <ألا حین یستغشون ثیابهم یعلم . ..> می رساند که مشرکان در همان هنگامی که خود را مخفی و مستور می کردند مسایلی را مطرح می کردند برخی از آنها را پنهان می داشتند (ما یسرّون) و برخی را آشکار می نمودند (و ما یعلنون) این معنا گویای آن است که مراد از <یستغشون ثیابهم ...> این است که مشرکان برای توطئه علیه پیامبر جلسات مخفی تشکیل می دادند نه مجرد پنهان ساختن خویش.

182- جوسازی مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 57 - 5

5 - هوچی گری و تبلیغات منفی ، از ابزار های مقابله مشرکان مکه با پیامبراکرم ( ص )

و لمّا ضرب . .. إذا قومک منه یصدّون

185- جهاد پس از فتح مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 10 - 21

21 - برابر دانستن مؤمنان مجاهد و انفاق گر قبل از فتح مکه ، با مجاهدان و انفاق گران بعد از آن ، از نظر مقام و منزلت در پیشگاه خداوند ، پنداری باطل است .

لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و ق_تل

188- جهل اکثریت مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 38 - 10

10- اکثر مشرکان مکه ، از قدرت خداوند بر احیای مجدد انسان ها بی خبر بودند .

بلی وعدًا علیه حقًّا و ل_کنّ أکثر الناس لایعلمون

برداشت فوق، بر اساس این نکته است که <ال> در <الناس> عهد ذکری بوده و مراد از آن مشرکانی باشند که در آیات قبل از آنها سخن به میان آمده است.