6 - انکار نفوذ آموزه های قرآن در میان دل و جان مردم ، از ترفند های منافقان و دشمنان دین

و إذا ما أنزلت سوره فمنهم من یقول أیّکم زادته هذه إیمناً

استفهام در جمله <أیّکم زادته . .. > استفهام انکاری و بیانگر نفی تأثیرگذاری آیات قرآن در دل و جان اهل ایمان است. قابل ذکر است که ضمیر <منهم> به منافقان برمی گردد.

2 - آل عمران - 3 - 6 - 13،14

13 - قوانین و معارف موجود در کتاب های آسمانی ، متناسب با ساختار حقیقی انسان

اللّه لا اله الاّ هو الحیّ القیّوم. نزّل ... هو الذی یصورکم

قیّومیت خدا و آفریدن انسان به گونه ای که او خواسته است و نیز علم مطلق او و نزول کتاب برای هدایت، بیانگر تناسب قوانین با ساختار انسانی است.

14 - هماهنگی قوانین تکوین و تشریع

الحیّ القیّوم . .. نزّل ... یصوّرکم ... هو العزیز الحکیم

واضع قوانین تکوین (صورت بندی انسان) و تشریع (فرستادن کتب آسمانی)، خداوندِ حکیم است و حکمت او اقتضا می کند که این دو قانون با یکدیگر هماهنگ باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 19 - 5

5 - ارتباط توحید و قسط و دین ، در نگرش قرآن

لا اله هو . .. قائماً بالقسط ... انّ الدین

معارف دینی

ألاّ تعبدوا إلاّ الله . .. و أن استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه یمتعکم مت-عًا حسنًا

از اینکه تجارت و به دست آوردن درآمدهای مادی در ردیف جلب رضایت الهی قرار گرفته است، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 161 - 18

18 - تأمین محل سکونت و اسباب معیشت پیش از امر به نیایش و استغفار ، روشی نیکو برای واداشتن مردم به خضوع و خشوع در برابر خداوند و طلب آمرزش از او

و إذ قیل لهم اسکنوا . .. ادخلوا الباب سجداً نغفر لکم خطیئتکم

بیان طبیعی داستان ورود بنی اسرائیل به بیت المقدس اقتضا می کرد که جمله <ادخلوا الباب سجداً> و جمله <قولوا حطه> پیش از جمله <اسکنوا . .. > و <کلوا ... > آورده شود. زیرا اول باید تصرف شود و سپس سکونت انجام گیرد. این تقدیم و تأخیر می تواند اشاره به برداشت فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 65 - 18

18- ضرورت تلاش برای تأمین آذوقه و پرهیز از غفلت و سستی در تأمین معاش آینده

نمیر أهلنا . .. ذلک کیل یسیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 66 - 8

8- خداوند ، خواهان سعی و تلاش انسان در راه تأمین روزی خویش و برخورداری از مظاهر طبیعت چون دریاهاست .

ربّکم الذی یزجی لکم الفلک فی البحر لتبتغوا من فضله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 23 - 18

18 - اشتغال زنان به کار در بیرون از خانه جهت تأمین نیاز زندگی ، در صورت نبود مردی در خانواده ، کاری روا و پسندیده است .

قالتا لانسقی . .. و أبونا شیخ کبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 20 - 16،17،19،20

16 - مریضی ، تأمین نیاز های زندگی و شرکت در جنگ با دشمن ، از عذر های پذیرفته شده برای کاستن از عبادت شبانه و شب زنده داری

علم أن سیکون منکم مرضی . .. فاقرءوا ما تیسّر منه

17 - تلاش برای تأمین زندگی ، هم چون جنگ در راه خدا ، دارای اهمیت است .

و ءاخرون یضربون فی الأرض یبتغون من فضل اللّه و ءاخرون یق-تلون فی سبیل اللّه

از این که تلاش برای تأمین زندگی، در کنار جنگ در راه خدا مطرح شده، می توان برداشت یاد شده را استفاده کرد.

19 - شب زنده داری ، نباید به مقداری باشد که به سلامت مؤمنان آسیب رساند و یا مانع از تلاش روزانه برای تأمین زندگی و یا

ص: 6

پیکار در راه خدا شود .

فاقرءوا ما تیسّر من القرءان علم أن سیکون منکم مرضی . .. فاقرءوا ما تیسّر منه

20 - ترغیب خداوند ، به تأمین تلاش برای نیاز های زندگی و استقلال اقتصادی

و ءاخرون یضربون فی الأرض یبتغون من فضل اللّه

برداشت یاد شده، با توجه به این مطلب است که آیه شریفه، در مقام تمجید از تلاش گران عرصه زندگی است. ضمن آن که آمدن تعبیر<فضل اللّه> در این باره، تأیید کننده همین حقیقت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 10 - 7

7 - وجود وسائل معیشت در زمین، نعمتی بزرگ برای انسانها و بایسته سپاسگزاری است.

و لقد مکنکم فی الأرض . .. قلیلا ما تشکرون

5 - مسلمانان مکه ، در صورت هجرت از مکه ، نگران معاش خود بودند .

إنّ أرضی وسعه . .. و کأیّن من دابّه لاتحمل رزقها اللّه یرزقها و إیّاکم

این که خداوند پس از توصیه به هجرت برای حفظ ارزش دینی، رازقیت خود را مطرح می کند و یادآوری می کند که خیلی از جنبندگان، قادر به تأمین روزی خود نیستند، احتمال دارد درصدد دفع توهم و پرسشی باشد که مسلمانان، آن را در ذهن خود داشته اند. برداشت بالا براساس احتمال یاد شده است.

7- فرزندان یعقوب بجز راهیِ مصر شدن و به حضور یوسف ( ع ) رسیدن ، راهی برای تأمین آذوقه در سال های قحطی نداشتند .

ی-أبانا منع منا الکیل فأرسل معنا أخانا

چنان چه جز به مصر رفتن راهی فراروی فرزندان یعقوب بود ، او آن راه را به فرزندانش پیشنهاد می کرد تا مجبور نباشد بنیامین را همراه آنان بفرستد.

7 - تغذیه و امرار معاش از منابع گیاهی ، یکی از مهم ترین فواید رویش گیاهان برای انسان

و منها تأکلون

ضمیر <منها> به <جنّات> بازمی گردد; یعنی: و از آن [باغ ها] می خورید. گفتنی است که جمله <منها تأکلون> (از باغ ها می خورید) می تواند کنایه از این باشد که شما با آن باغ ها، امرار معاش و گذران زندگی می کنید ;مثلاً وقتی گفته می شود <فلانی از حرفه اش می خورد> مقصود این است که در سایه حرفه اش زندگی می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 21 - 6

6 - شتر ، گاو و گوسفند ، از منابع درآمد و امرار معاش انسان

و منها تأکلون

جمله <و منها تأکلون> (از آنها می خورید) می تواند تعبیر کنایی از ارتزاق و کسب درآمد باشد; چنان که گفته می شود <فلانی از حرفه اش می خورد> که مقصود این است که فلانی از حرفه اش زندگی کرده کسب درآمد می نماید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 11 - 3

3 - خداوند ، پدیدآورنده روز و فراهم سازنده شرایط کسب معاش در آن

و جعلنا

از جمله معانی <معاش، <معیشت> است; یعنی، آنچه زندگی به آن تداوم یابد (لسان العرب). مفاد آیه شریفه با توجّه به این معنا، مبالغه در سبب بودن روز برای معیشت و زندگانی است.

ص: 15

و لاتصعّر خدّک للناس . .. إنّ اللّه لایحبّ کلّ مختال فخور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 221 - 24

24 - لزوم پرهیز از معاشرتهایی که خطر کفر و انحراف دارد و مایه درآمدن به جهنّم است .

و لا تنکحوا . .. و لا تنکحوا ... اولئک یدعون الی النار

با توجّه به عمومیّت تعلیل: اولئک یدعون الی النار، و شمول آن نسبت به موارد غیر ازدواج.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 263 - 1،2،5،7

1 - ارزش و برتری گفتار پسندیده و عفو و گذشت ، نسبت به بخششی که آزار به دنبال دارد .

قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذیً

2 - لزوم رعایت برخورد نیکو با نیازمندان در گفتار و رفتار

قول معروف و مغفره خیر

5 - ارزشمندی سخن نیک با مردم و پرده پوشی اسرار آنان در برخورد های اجتماعی

قول معروف و مغفره خیر

7 - حفظ و پاسداریِ شخصیّت انسان ها ، از ارزش های اساسی اسلام

قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذیً

با توجّه به ضرورت برخورد نیکو و پرده پوشی اسرار نیازمندان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 286 - 21

21 - عفو و عطوفت از وظایف مدیران و والیان جامعه

و اعف عنّا و اغفر لنا و ارحمنا و انت مولینا

چون جمله <انت مولینا> به منزله علّت برای جمله سابق است، می توان نتیجه گرفت که هر کس نسبت به دیگری نحوی از ولایت را به اذن خداوند دارا باشد، باید عفو و . .. را نسبت به او اعمال کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 75 - 4

4 - لزوم برخورد واقع بینانه و منصفانه با مردم ( دوست و دشمن )

و من اهل الکتاب من ان تأمنه

قرآن، کافران اهل کتاب را در آنجا که صفتی ممدوح داشته اند، ذکر کرده و آنان را ستوده، و این درسی برای مؤمنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 134 - 9

9 - اهتمام اسلام به سالم سازی روابط متقابل افراد در جامعه

ص: 18

الّذین ینفقون فی السّرّآء و الضّرّآء و الکاظمین الغیظ و العافین عن النّاس و اللّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 159 - 5

5 - خُلق و خوی خوش و مدارای با مردم ، برخاسته از رحمت الهی

فبما رحمه من اللّه لنت لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 159 - 5،8

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 8 - 4

4 - لزوم رعایت ادب در گفتار

و قولوا لهم قولا معروفاً

<قول معروف>، به معنای گفتاری است که در شرع و عرفِ مردم پسندیده باشد، که از آن به گفتار مؤدبانه تعبیر می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 9 - 11

11 - لزوم برخورد نیک و گفتار صواب و متین با یتیمان

و لیقولوا قولا سدیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 36 - 23

23 - لزوم حسن معاشرت در روابط اجتماعی

و بالوالدین احساناً . .. و ما ملکت ایمانکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 86 - 4،6

4 - اهمیّت روابط عاطفی و اخلاقی و برخورد های نیکو در جامعه اسلامی

و اذا حیّیتم بتحیّه فحیّوا باحسن منها او ردّوها

توصیه خداوند به پاسخگویی بهتر در برابر درود و تحیت دیگران، برای ایجاد روابط عاطفی و اخلاقی در جامعه اسلامی است.

6 - لزوم پاسخگویی بهتر یا برابر به نیکی دیگران

و اذا حیّیتم بتحیّه فحیّوا باحسن منها او ردّوها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 19

4 - مائده - 5 - 51 - 12

12 - لزوم قطع پیوند ، با کسانی که رابطه دوستی با یهود و نصارا برقرار می سازند .

لاتتخذوا الیهود و النصری أولیاء . .. و من یتولهم منکم فانه منهم

جمله <فانه منهم> می رساند که هر مسلمانی که پذیرای ولایت یهود و نصارا باشد و یا با آنان روابط دوستانه برقرار کند، از زمره آنان خواهد بود و جمله <و لاتتخذوا . ..> دلالت می کند که نباید با وی رابطه دوستی داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 58 - 7

7 - حرمت ایجاد روابط دوستی با کسانی که حتی برخی از احکام و شعایر دین را به بازی گرفته و مورد تمسخر قرار می دهند . *

لاتتخذوا الذین . .. و إذا نادیتم إلی الصّلوه اتخذوها هزواً و لعباً

تحریم دوستی با استهزا کنندگان نماز پس از تحریم دوستی با استهزاکنندگان دین، می تواند گویای این نکته باشد که تمسخر هر یک از احکام اسلام، مصداق استهزای دین است و همان حکم (حرمت ایجاد روابط) را در پی خواهد داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 69 - 5،9،14

5- سلام کردن ، از آداب معاشرت با مردم به هنگام وارد شدن بر آنان

و لقد جاءت رسلنا إبرهیم بالبشری قالوا سل-مًا

9- تهیه غذا برای مهمانان ، از آداب معاشرت و خصلتی نیکوست .

فما لبث أن جاء بعجل حنیذ

14- استفسار نکردن از مهمان درباره تهیه غذا و نوع آن و درنگ نکردن در آماده کردن و آوردن آن ، از آداب مهمان نوازی است .

فما لبث أن جاء بعجل حنیذ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 63 - 12

12- گوش سپاری به فرمان ها و خواسته های پدران از وظایف فرزندان و از آداب معاشرت با ایشان

فأرسل معنا أخانا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 68 - 4

4- گوش سپاری به فرمان های پدران از وظایف فرزندان و از آداب معاشرت با ایشان

و لما دخلوا من حیث أمرهم أبوهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 99 - 2،3،5

2- یوسف ( ع ) برای استقبال از پدر و مادر ، برادران و سایر بستگانش ، از شهر مصر بیرون رفت .

ص: 20

فلما دخلوا علی یوسف . .. قال ادخلوا مصر

جمله <ادخلوا مصر> (به مصر وارد شوید) گویای این است که یوسف(ع) در خارج شهر با خاندان خویش ملاقات کرد و در بیرون مصر به استقبال آنان رفت.

3- به استقبال پدر ، مادر و بستگان رفتن و در خارج شهر به انتظار قدوم آنان ماندن ، رسمی نیکو و از آداب معاشرت است .

فلما دخلوا علی یوسف . .. قال ادخلوا مصر

5- یوسف ( ع ) در بیرون شهر مصر ، جایگاهی را برای مراسم استقبال از خاندانش تدارک دید .

فلما دخلوا علی یوسف

جمله <آن گاه که بر یوسف(ع) وارد شدند> (فلما دخلوا علی یوسف) می رساند که یوسف(ع) در ساختمان و یا چادرهایی منزل گرفته بود. در غیر این صورت واژه ورود و دخول جایگاهی نداشت ; بلکه کلمه ملاقات و مانند آن مناسب می نمود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 52 - 2

2- سلام کردن به هنگام ملاقات و وارد شدن بر یکدیگر ، از آداب و اخلاق پسندیده

و نبّئهم عن ضیف إبرهیم . إذ دخلوا علیه فقالوا سل-مًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 68 - 6

6- تعرّض و اهانت به مهمان دیگران ، عملی ناپسند و ممنوع است .

قال إن ه-ؤلاء ضیفی فلاتفضحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 69 - 6

6- حفظ حرمت مهمان و دفاع از آن در برابر تجاوز دیگران ، تکلیفی برعهده میزبان

قال إن ه-ؤلاء ضیفی . .. و اتقوا الله و لاتخزون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 20 - 7

7- رعایت ادب در برخورد با عقاید و مقدسات دیگران - هر چند باطل باشد - امری پسندیده است .

و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئًا و هم یخلقون

کاربرد کلمات <الذین> و <هم> - که در ذوی العقول استعمال می شوند - برای معبودهای مشرکان - که معمولاً از سنگ، چوب و. .. بوده اند - می تواند اشاره به نکته یاد شده داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 23 - 16

16- برخورد عاطفی و مؤدبانه ، با پدر و مادر و تکریم آنان به هنگام سخن گفتن با ایشان ، تکلیفی برعهده فرزندان

ص: 21

فلاتقل لهما أُفّ . .. و قل لهما قولاً کریمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 24 - 10

10- انسان باید از مربی خویش قدردانی و برای او از خداوند طلب رحمت کند .

ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 28 - 4

4- لزوم برخورد مناسب با خویشاوندان ، مسکینان و در راه ماندگان با بیانی نرم و دلپذیر و معذرتی شایسته ، در صورت عدم امکان ادای حق ایشان

و ءات ذاالقربی . .. و إمّا تعرضنّ عنهم ... فقل لهم قولاً میسورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 53 - 3،4

3- لازمه عبودیت انسان برای خدا ، داشتن برخورد نیک با دیگر بندگان اوست .

قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن

ذکر وصف <عبادی> می تواند اشاره به مطلب فوق باشد.

4- خداوند ، خواهان موضع گیری شایسته و سخن نیک انسان ، در قبال گفتار و برخورد های ناشایست دیگران

قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن

در آیات قبل، سخن ناروای کافران در مسحور خواندن پیامبر(ص) ذکر شده است و در این آیه می فرماید: <شما بهترین را بگویید>. از مجموع این فرازها برداشت فوق استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 22 - 9

9- خداوند ، پیامبر ( ص ) را در برخورد مناسب با اختلاف آرای مردم ، تعلیم می دهد .

قل ربّی أعلم بعدتهم . .. فلاتمار فیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 62 - 8

8- همراه شدن با خدمت کاران در تناول غذا و مدِّ نظر داشتن تلاش و خستگی آنان ، لازم است .

قال لفتیه ءاتنا غداءنا لقد لقینا من سفرنا ه-ذا نصبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 26 - 5

ص: 22

5- تبریک و شادباش گفتن به مادر پس از تولد نوزاد ، کاری پسندیده است .

و قرّی عینًا

چشم روشنی گفتن به مریم(س) از هر ناحیه ای که صورت گرفته باشد، نشان از و مطلوب بودن آن، در پی زایمان مادران و به دنیاآوردن فرزند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 45 - 10

10- لزوم رعایت ادب و ملاطفت در گفتار با پدر ، اگر چه مشرک باشد . *

ی-أبت . .. ی-أبت إنّی أخاف أن یمسّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 47 - 13

13- خوش گفتاری ، برخورد نیک و سعه صدر با جاهلان ، بدگویان و مخالفان ، شیوه ای نیکو و روشی ابراهیمی است .

قال سل-م علیک سأستغفر لک ربّی

بیان عمل و گفتار حضرت ابراهیم(ع) و امر به یادآوری آن، دلالت بر نیکویی آن عمل و روش دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 14 - 3

3 - معرفی خود به مخاطب در آغاز گفت وگو ، از آداب مکالمه و هم صحبت شدن با دیگران است .

ی-موسی . .. إنّنی أنا اللّه

خداوند با ندای <یا موسی> به او فهماند که نام وی را می داند، آن گاه در نخستین سخنان خود با موسی(ع)، خود را به او معرفی کرد تا گفت وگو با شناخت طرفین ادامه یابد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 27 - 1،2،4،5،6،10

1 - ورود ناگهانی و بدون آشنایی دادن و انس قبلی ، به محل سکونت و خانه دیگران ، ممنوع است .

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتدخلوا بیوتًا غیر بیوتکم حتّی تستأنسوا

برداشت یاد شده، براساس این مبنا است که <استئناس> (مصدر <تستأنسوا>) از ماده <انس> (در مقابل وحشت) باشد. بر این اساس معنای آیه چنین می شود: شخص وارد شونده در ابتدا باید از راه اجازه خواستن و غیره با صاحب خانه مأنوس شود، آن گاه وارد خانه گردد تا موجب وحشت و اضطراب خود و دیگران نشود.

2 - ورود به خانه و محل سکونت دیگران ، بدون اطمینان از وجود صاحب آن و اجازه از او ، ممنوع است .

لاتدخلوا بیوتًا غیر بیوتکم حتّی تستأنسوا

برداشت فوق، بر این مبنا است که <استئناس> (مصدر <تستأنسوا>) استفعال از <آنس إذا أبصر> و به معنای استعلام و استکشاف باشد. بر این اساس معنای آیه چنین می شود: <وارد خانه کسی نشوید تا آن که از وضعیت و احوال صاحب خانه باخبر شوید که معمولاً این استعلام همراه با استیذان (اجازه خواستن) است>.

ص: 23

4 - ورود به محل سکونت و خانه دیگران پیش از سلام کردن به اهل آن ، ممنوع است .

لاتدخلوا بیوتًا غیر بیوتکم حتّی تستأنسوا و تسلّموا علی أهلها

5 - اذن خواستن و سلام کردن ، از شرایط و آداب ورود به محل سکونت و خانه دیگران

لاتدخلوا بیوتًا غیر بیوتکم حتّی تستأنسوا و تسلّموا

6 - ورود به محل سکونت و خانه دیگران - هر چند با اجازه باشد - نباید همراه با تکلف ، تحمیل و احساس سنگینی برای صاحب آن باشد .

لاتدخلوا بیوتًا غیر بیوتکم حتّی تستأنسوا و تسلّموا علی أهلها

برداشت یاد شده از تعبیر <تستأنسوا> به جای <تستأذنوا> و دستور به سلام کردن - که پیام آور دوستی و صفا است - استفاده می شود.

10 - ورود افراد به خانه و محل سکونت خودشان به طور ناگهانی جایز است .

لاتدخلوا بیوتًا غیر بیوتکم. .. لعلّکم تذکّرون

از قید <غیر بیوتکم> استفاده می شود که شرایط ورود به خانه افراد (مثل اذن ورود گرفتن و سلام کردن) مربوط به خانه های دیگران است و خانه های شخصی افراد چنین شرایطی را ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 28 - 1،2،3،4،5،6،9

1 - ورود به خانه و محل سکونت دیگران با علم به این که کسی در آن نیست ، ممنوع است .

فإن لم تجدوا فیها أحدًا فلاتدخلوها

2 - ورود به خانه و محل سکونت دیگران به هنگام نیافتن کسی در آن ، با کسب مجوز شرعی یا قانونی ، جایز است .

فإن لم تجدوا فیها أحدًا فلاتدخلوها حتّی یؤذن لکم

مجهول آمدن فعل <یُؤذن> - بدون ذکر فاعل (اجازه دهنده) - می تواند حاکی از این نکته باشد که برای ورود به خانه دیگران، یک نوع مجوزی لازم است; چه آن مجوز ناشی از قوانین متعارف باشد و چه از ناحیه شرع.

3 - مؤمنان در صورت مواجه شدن با بی میلی صاحب خانه و درخواست مراجعت ، باید عذر او را موجه دانسته و بازگردند .

فإن لم تجدوا فیها أحدًا فلاتدخلوها حتّی یؤذن لکم

4 - توقف در کنار درب خانه و محل سکونت دیگران ، به هنگام مواجه شدن با بی میلی صاحب آن و درخواست مراجعت ، ممنوع است .

و إن قیل لکم ارجعوا فارجعوا

5 - نپذیرفتن میهمان و اجازه ندادن به کسی برای ورود به خانه و محل سکونت خود ، جایز است .

و إن قیل لکم ارجعوا فارجعوا

6 - پذیرفتن عذر صاحب خانه و تحمیل نکردن خود بر او و انصراف از ورود به خانه وی ، نشانه رشد و بالندگی است .

و إن قیل لکم ارجعوا فارجعوا هو أزکی لکم

<زکاه> (مصدر <أزکی>) هم به معنای <نمو و رشد> و هم به معنای <طهارت و پاکی> است. برداشت فوق، مبتنی بر معنای نخست است.

9 - رشد و طهارت ، ملاک های گزینش نحوه زندگی و اساس تنظیم آداب و روابط اجتماعی است .

و إن قیل لکم ارجعوا فارجعوا هو أزکی لکم

ص: 24

جمله <هو أزکی لکم> برای تعلیل احکام مربوط به آداب ورود به خانه های دیگران است; ولی این تعلیل از نوع تعلیلی است که موجب تعمیم حکم می شود. بنابراین هر رفتاری که موجب رشد و پاکی انسان شود، امری پسندیده و بایسته است که باید ملاک گزینش هر نوع رفتاری قرار گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 58 -

2،3،5،6،7،8،10،11،13،14،15،24

2 - بردگان ، باید برای ورود به اتاق و محل استراحت صاحبان خود ، در سه وقت اذن بطلبند : 1- پیش از نماز بامداد ، 2- به وقت استراحت نیمروزی ( ظهر ) ، 3- پس از نماز عشا ( هنگام خواب شب ) .

لیستئذنکم الذین ملکت أیم-نکم . .. ثلث مرّت من قبل صلوه الفجر و حین تضعون ثیابکم

3 - فرزندان نابالغ ، باید برای ورود به اتاق و محل استراحت پدر و مادرشان به وقت برهنگی و خلوت آنان ، اجازه بگیرند .

لیستئذنکم . .. الذین لم یبلغوا الحلم منکم ثلث مرّت ... ثلث عورت لکم

5 - پدران و مادران ، حق ندارند با وضعیت و پوشش متناسب با خواب و خلوت ( چون برهنگی و . . . ) در انظار فرزندانشان ظاهر شوند .

لیستئذنکم . .. و الذین لم یبلغوا الحلم منکم و من بعد صلوه العشاء ثلث عورت لکم

از این که فرزندان ممنوع شدند که بدون اذن، وارد اتاق و محل استراحت پدران و مادرانشان (در سه وقتی که نوعاً والدین در حال برهنگی و خلوت و متناسب با وضعیت خواب قرار دارند) شوند، می توان استفاده کرد که والدین هم نباید با چنین وضعیتی بر فرزندانشان وارد شوند. گفتنی است: مفهوم جمله <لیس علیکم و لا علیهم جناح; نه بر شما و نه بر آنان گناهی نیست> مؤید برداشت یاد شده است; زیرا معلوم می شود که در اوقات سه گانه، جناح (گناه) خواهد بود.

6 - آگاه نشدن فرزندان از وضعیت متناسب با خواب و استراحت ( حالت برهنگی و خلوت ) پدران و مادران در اتاق هایشان ، فلسفه و حکمت تشریع حکم اذن گرفتن فرزندان برای دیدار با والدین است .

لیستئذنکم . .. و الذین لم یبلغوا الحلم منکم ... و من بعد صلوه العشاء ثلث عورت لک

جمله <ثلاث عورات لکم> استینافیه بیانیه است و بیانگر علت تشریع حکم اذن گرفتن فرزندان برای ورود به اتاق و محل استراحت والدین خویش است.

7 - زنان و مردان مؤمن ، حق ندارند با وضعیت و پوشش متناسب با خواب و خلوت ، در انظار خدمت کاران خویش ظاهر شوند .

لیستئذنکم الذین ملکت أیم-نکم . .. من قبل صلوه الفجر ... و من بعد صلوه العشاء ثلث

8 - آگاه نشدن خدمت کاران از وضعیت متناسب با خواب و استراحت ( برهنگی و خلوت ) صاحبان خود در اتاق هایشان ، فلسفه و حکمت تشریع حکم اذن گرفتن آنان برای دیدار با صاحبان خویش

لیستئذنکم الذین ملکت أیم-نکم . .. من قبل صلوه الفجر ... و من بعد صلوه العشاء ثلث

10 - رفت و آمد خدمت کاران به اتاق صاحبان خود ، در غیر از سه وقت پیش از طلوع فجر ، استراحت نیمروزی و هنگام خواب شب ، بدون اذن جایز است .

لیستئذنکم الذین ملکت أیم-نکم . .. من قبل صلوه الفجر ... لیس علیکم و لا علیهم جنا

11 - رفت و آمد فرزندان به اتاق پدر و مادر ، در غیر از سه وقت پیش از طلوع فجر ، وقت استراحت نیمروزی و پس از نماز عشا ، بدون اذن جایز است .

لیسئذنکم . .. و الذین لم یبلغوا الحلم منکم ... من قبل صلوه الفجر ... لیس علیکم و

13 - هرگونه رفتاری که موجب تحریک جنسی فرزندان نابالغ و ممیز ( بلوغ زودرس ) شود ، ممنوع است .

ص: 25

لیستئذنکم . .. و الذین لم یبلغوا الحلم منکم ... من قبل صلوه العشاء ... لیس علیکم

با توجه به فلسفه و حکمت اذن گرفتن فرزندان نابالغ، برای ورود به محل خواب و خلوت پدر و مادرشان و نیز لزوم پرهیز والدین از ظاهر شدن با چنین وضعیتی در انظار فرزندان خویش، می توان گفت که هرگونه تحریک جنسی فرزندان (بلوغ زودرس) ممنوع است و مورد آیه خصوصیتی ندارد.

14 - ضرورت معاشرت نزدیک و تنگاتنگ فرزندان نابالغ با پدر و مادر خود و مشقت اجازه خواستن ، فلسفه و دلیل عدم لزوم اذن خواستن از والدین ، برای رفت و آمد نزدیک باآنان در غیر از سه وقت مقرر است .

لیستئذنکم . .. ثلث عورت لکم لیس علیکم و لا علیهم جناح بعدهنّ طوّفون علیکم بعضکم

جمله <طوّافون علیکم. ..> جمله ای است تعلیلیه که بیانگر علت و فلسفه جواز رفت و آمد نزدیک فرزندان با پدر و مادرشان در اتاق ها و محل استراحت آنان است; یعنی، چون فرزندان باید با پدر و مادرشان رفت و آمد نزدیک داشته باشند و اجازه خواستن برای این کار، برای فرزندان مشقت بار است، پس اذن طلبیدن لازم نیست.

15 - ضرورت معاشرت تنگاتنگ خدمت کاران با صاحبان خود و مشقت اجازه خواستن ، فلسفه و دلیل لازم نبودن اذن خواستن برای رفت و آمد نزدیک آنان در غیر از سه وقت مقرر

لیستئذنکم . .. ثلث عورت لکم لیس علیکم و لا علیهم جناح بعدهنّ طوّفون علیکم بعضکم

24 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) فی قول اللّه عزّوجلّ : < الذین ملکت أیمانکم > قال هی خاصه فی الرجال دون النساء ;

امام صادق(ع) در باره سخن خداوند - عزّوجلّ - <. .. لیستئذنکم الذین ملکت أیمانکم...> فرمود: این حکم برای غلامان است نه کنیزان>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 59 - 1،2

1 - کودکان ، به مجرد رسیدن به سن بلوغ ، باید برای ورود به اتاق خلوت و خوابگاه پدر و مادرشان در همه اوقات ، اذن بگیرند .

لیستئذنکم . .. و الذین لم یبلغوا الحلم منکم ثلث مرّت ... و إذا بلغ الأطف-ل منکم

2 - کودکان ، به مجرد رسیدن به سن بلوغ ، باید برای ورود به اتاق و محل سکونت پدر و مادرشان از آنان اذن بگیرند .

و إذا بلغ الأطف-ل منکم الحلم فلیستئذنوا کما استئذن الذین من قبلهم

برداشت یاد شده، مبتنی بر این است که مقصود از <الذین من قبلهم> افراد بالغی باشند که تکلیف آنان در آیه 27 و 28 ذکر شده است; یعنی، همان گونه که بزرگسالان باید برای ورود به اتاق و منزل مسکونی افراد اجازه بگیرند، اطفالی که به سن بلوغ رسیده اند نیز، باید اذن بطلبند; هر چند اهل خانه و ساکنان منازل، پدر و مادر آنان باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 61 - 19،24،25،36،39،40

19 - نابینایان ، لنگ ها و مریضان ، می توانند با دیگر اعضای خانواده خود و نیز باخویشاوندان و دوستان خویش باهم ( بر سر یک سفره ) و یا جداگانه ، غذا میل کنند .

لیس علی الأعمی حرج . ..و لا علی أنفسکم أن تأکلوا من بیوتکم أو بیوت ءابائکم ... أ

24 - سلام کردن به یکدیگر به هنگام ورود به خانه ها ، توصیه خداوند به همه مسلمانان

فإذا دخلتم بیوتًا فسلّموا علی أنفسکم

25 - سلام کردن ، از آداب معاشرت و رفت و آمد و مهمانی میان مسلمانان

ص: 26

فإذا دخلتم بیوتًا فسلّموا علی أنفسکم

36 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) فی قول اللّه عزّوجلّ : < أو ماملکتم مفاتحه > قال : الرجل یکون له وکیل یقوم فی ماله فیأکل بغیر إذنه ;

از امام صادق(ع) روایت شده است که در باره سخن خدای - عزّوجلّ - <أو ما ملکتم مفاتحه> فرمود: این مانند آن است که شخص، وکیلی دارد که اداره مال او در دست وی است. او می تواند بدون اجازه صاحب مال از آن بخورد>.

39 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) فی قول اللّه عزّوجلّ : < أو ما ملکتم مفاتحه أو صدیقکم > قال : هولاء الذین سمّی اللّه عزّوجلّ فی ه-ذه الآیه تأکل بغیر إذنهم من التمر و المأدوم . . . فأمّا ما خلا ذالک من الطعام فلا ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خدای - عزّوجلّ - <أو ما ملکتم مفاتحه أو صدیقکم> فرمود: افرادی که خداوند - عزّوجل - در این آیه ذکر کرده است، بدون اجازه شان از خرما و نان خورشتشان بخورید. .. و غیر از آن، از بقیه طعام ها نمی توانید بدون اجازه بخورید>.

40 - < أبی الصباح قال : سألت أبا جعفر ( ع ) ، عن قول اللّه عزّوجلّ : فإذا دخلتم بیوتاً فسلّموا علی أنفسکم . . . > فقال : هو تسلیم الرجل علی أهل البیت حین یدخل ثمّ یردّون علیه ، فهو سلامکم علی أنفسکم ;

ابوالصباح از امام باقر(ع) پرسید: این که خداوند فرموده است: <فإذا دخلتم بیوتاً فسلّموا علی أنفسکم> مراد چیست؟ فرمود: مراد این است که شخص، هرگاه وارد خانه شود، بر اهل خانه سلام کند. پس آنان جواب سلام او را می دهند. پس آن سلام شما بر خودتان است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 63 - 4،5،14

4 - مسلمانان صدراسلام به نگه داری حرمت پیامبر ( ص ) در گفتارشان موظف و از صدا زدن آن حضرت ، همچون صدا زدن دیگر مردمان ، ممنوع بودند .

لاتجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضًا

برداشت یاد شده، مبتنی بر این است که اضافه <دعا> به <الرسول> اضافه مصدر به مفعول باشد; یعنی، دعوت و صدا زدن شما پیامبر(ص) را. .. .

5 - نگه داری حرمت رهبر جامعه اسلامی و رعایت ادب در گفتار با آنان ، امری لازم و بایسته

لاتجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضًا

آیه شریفه، درباره پیامبراسلام(ص) است; ولی چون نام ایشان به عنوان ولّی امر مسلمین یاد شده است (و إذا کانوا معه علی أمر جامع. .) می توان آن را درباره تمامی رهبران جامعه اسلامی تسری داد و شامل کسانی دانست که ولایت امری مسلمین را برعهده دارند.

14 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله < لاتجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضاً > یقول : لاتقولوا : یا محمّد ( ص ) و لا یا أباالقاسم ل-کن قولوا یا نبی اللّه و یا رسول اللّه . . . ;

از امام باقر(ع) درباره قول خدا <لاتجعلوا دعاء الرسول کدعاء بعضکم بعضاً> روایت شده است که [رسول خدا(ص)] را با اسم و کنیه نخوانید و نگویید <یا محمد>، <یا أباالقاسم> ولکن [با احترام ]بگویید: <یا نبی اللّه> و <یا رسول اللّه> . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 18 - 2،3،6

ص: 27

2 - سفارش لقمان به پرهیز از منش متکبرانه و گردن فرازی کردن ، جلوه ای از حکمت او است .

و لقد ءاتینا لقم-ن الحکمه . .. إذ قال ... و لاتصعّر خدّک للناس

3 - مراعات و حقوق مردم ، در برخورد اخلاقی ، دارای اهمیتی ویژه است .

و لاتصعّر خدّک للناس

<لام> در <للناس> برای تعلیل است; یعنی، روی خود را متکبرانه به خاطر اعراض از مردم، برنگردان. چنین دستوری حکایت از آن دارد که مردم، در برخورد اخلاقی، دارای حقوق لازم الرعایه اند.

6 - انسان ، نباید حرکت خویش را براساس خوشی و سرمستی سامان دهد .

و لاتمش فی الأرض مرحًا

بنابراین احتمال که <مرح> مفعولٌ له برای فعل <تمش> باشد، معنای یاد شده را می رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 25 - 2

2 - ارزش مبادرت به سلام ، هنگام ورود بر دیگران

إذ دخلوا علیه فقالوا سل-مًا

مطلب بالا، با توجه به این نکته است که خداوند، ابتدا وصف <مکرم> را برای میهمانان ابراهیم(ع) آورده و سپس نخستین عمل آن میهمانان شریف (سلام به هنگام ورود) را یاد کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 11 - 1،6،11

1 - باز کردن جا برای دیگران در مجالس ، از آداب نیکوی معاشرت و روابط اجتماعی است .

ی-أیّها الذین ءامنوا إذا قیل لکم تفسّحوا فی المج-لس فافسحوا

6 - برخاستن از مجالس و جای خویش را به دیگران دادن ، از آداب نیکو در معاشرت و روابط اجتماعی

و إذا قیل انشزوا فانشزوا

11 - برخاستن از جای خویش در مجالس و قرار دادن آن در اختیار دیگران ، برای دانشمندان و فرهیختگان بسی زیبنده تر از دیگران است .

فانشزوا یرفع اللّه الذین ءامنوا منکم و الذین أُوتوا العلم درج-ت

با این که تعبیر <الذین آمنوا> شامل عالمان نیز می شود، اختصاص به ذکر عالمان گویای این حقیقت است که رعایت آداب معاشرت، از هر مؤمنی پسندیده است و از عالمان مؤمن پسندیده تر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 2 - 4

4 - آگاه نشدن شخص از اظهار انزجار و ناراحتی دیگران ، مجوّز چنین رفتاری با وی نیست و از زشتی آن نمی کاهد .

عبس و تولّی . أن جاءه الأعمی

با آن که فرد نابینا، گرفتگی چهره را مشاهده نمی کرد; ولی آیه شریفه آن رفتار را نکوهیده خوانده و فاعل آن را مذمت کرده است.

ص: 28

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 10 - 3

3 - ترجیح اشراف بر دیگران در تبلیغ دین و برخورد دو گانه تبعیض آمیز در معاشرت با مردم ، مذموم است .

أمّا من استغنی . فأنت له تصدّی ... فأنت عنه تلهّی

12- به کارگیری کلمات نیک و رفتار شایسته ، مانع نفوذ شیطان و از بین برنده زمینه های اختلاف و خصومت است . *

و قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن إن الشیط-ن ینزغ بینهم

بنابر اینکه امر الهی به گفتار نیک، به منظور پیشگیری از نفوذ شیطان باشد، این برداشت به دست می آید.

جمله <و اللّه بما تعملون علیم> - که علم همه جانبه الهی را به بشر یادآور می شود - هشداری است به کسانی که احکام یاد شده را رعایت نمی کنند.

8 - خودداری از ورود به محل سکونت و خانه دیگران ، بدون اجازه و سلام کردن ، به خیر و صلاح جامعه است .

لاتدخلوا بیوتًا غیر بیوتکم حتّی تستأنسوا . .. ذلکم خیر لکم

و اصبر نفسک

7 - انسان ، به داشتن رفتار نیک با پدر و مادر ، حتی در صورت مشرک بودن آنان موظّف است .

و إن ج-هداک علی أن تشرک . .. و صاحبهما فی الدنیا معروفًا

6 - رعایت ادب و حرمت افراد در روابط اجتماعی ، نشانگر میزان اندیشه و خرد انسان

إنّ الذین ینادونک من وراء الحجرت أکثرهم لایعقلون

از مفهوم <أکثرهم. ..>، استفاده می شود که هر جا اندیشه باشد، آداب صحیحِ روابط اجتماعی نیز خواهد بود.

ص: 41

8 - بی عدالتی و کمفروشی در معاملات از محرمات الهی است.

أتل ما حرم ربکم . .. و أوفوا الکیل و المیزان بالقسط

جمله <أوفوا . ..> به دلیل <ما حرم ربکم>، بیانگر مصداقی از محرمات الهی است، بنابراین علاوه بر وجوب عدالت در مبادلات، حکایت از حرمت بی عدالتی و کمفروشی نیز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 85 - 8

8- کم فروشی و بی مقدار و کم ارزش جلوه دادن اجناس مردم ، حرام و از مصداق های فسادانگیزی در زمین است .

أوفوا المکیال و المیزان . .. و لاتعثوا فی الأرض مفسدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 35 - 1،2

1- وجوب کامل کردن پیمانه و کم نگذاشتن از آن ، در معاملات کیلی

و أوفوا الکیل إذا کلتم

2- لزوم به کارگیری ترازوی دقیق و سنگ تمام در سنجش اشیا

وزنوا بالقسطاس المستقیم

<قسطاس> به معنای میزان است که مصداق بارز و روشن آن ترازو برای توزین اشیاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 9 - 2

2 - حرمت کم فروشی ، مغبون ساختن دیگران و کم نهادن سهم طرف مقابل در مبادلات اقتصادی

و أقیموا الوزن بالقسط و لاتخسروا المیزان

و أوفوا الکیل و المیزان

<کیل> به معنای پیمانه کردن و نیز به چیزی که با آن کیل می کنند (پیمانه) گفته می شود و در اینجا مراد معنای دوم است. ایفاء (مصدر اوفوا) به معنای اکمال و اتمام است. اتمام و اکمال پیمانه به این است که پیمانه مورد استفاده تا حد معمول آن پر شود و ایفاء و اکمال ترازو به این است که کالای توزین شده مطابق با وزنه های ترازو بوده و کمتر از آن نباشد.

7 - در مبادله کالا باید از پیمانه و ترازو و وزنه های صحیح استفاده کرد.

و أوفوا الکیل و المیزان بالقسط

<میزان> به ترازو و نیز وزنه های آن گفته می شود. <بالقسط> هم می تواند برای <أوفوا> باشد، که در این صورت قیدی توضیحی و برای تأکید است، و هم می تواند قید برای کیل و میزان باشد. یعنی پیمانه، ترازو و وزنه ها باید متعادل بوده، پیمانه کوچکتر از حد متعارف نباشد و ترازو خراب نبوده و وزنه ها کاستی نداشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 90 - 4

4 - گرایش به توحید و رعایت عدل در خرید و فروش و امور اقتصادی ، مایه خسارت در دیدگاه اشراف کفرپیشه قوم مدین

لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون

برداشت فوق با توجه به آیه 85، که بیانگر پیامهای شعیب است، به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 9 - 1

1 - فرمان الهی به رعایت کامل عدل در سنجش اشیا به هنگام داد و ستد

و أقیموا الوزن بالقسط

تعبیر <أقیموا الوزن بالقسط> دلالت بر لزوم رعایت کامل و همه جانبه عدل در داد و ستد اشیا دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 31 - 12

12- اعمال نیک انسان ( نماز ، انفاق و . . . ) داد و ستد و دوستی با خداوند است .

یقیموا الصلوه و ینفقوا . .. من قبل أن یأتی یوم لابیع فیه و لاخل-ل

و أوفوا الکیل و المیزان بالقسط

<میزان> به ترازو و نیز وزنه های آن گفته می شود. <بالقسط> هم می تواند برای <أوفوا> باشد، که در این صورت قیدی توضیحی و برای تأکید است، و هم می تواند قید برای کیل و میزان باشد. یعنی پیمانه، ترازو و وزنه ها باید متعادل بوده، پیمانه کوچکتر از حد متعارف نباشد و ترازو خراب نبوده و وزنه ها کاستی نداشته باشد.

درآمدهای غیر مشروع، خصوصاً رباخواری، می پردازند.

مسلمانان صدر اسلام و مشرکان است. اعلام جدا شدن و فاصله گرفتن از عهد و پیمان کنایه از الغا و بی اعتبار نمودن آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 4 - 12

12 - لغو اعتبار پیمان عدم تعرض ، در صورت نقض شدن آن از سوی معاهدان جایز است .

إلا الذین عهدتم من المشرکین ثم لم ینقصوکم شیئاً . .. فأتموا إلیهم عهدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 7 - 2،3

2 - لغو اعتبار پیمان عدم تعرض در صورت نقض آن از سوی معاهدان ، جایز است .

کیف یکون للمشرکین عهد

3 - وجود ناخرسندی میان مسلمانان صدر اسلام ، نسبت به لغو اعتبار پیمان عدم تعرض از سوی خدا و پیامبر ( ص ) و تردید و دودلی آنان در پیکار با مشرکان

کیف یکون للمشرکین عهد عنداللّه و عند رسوله

کلمه <کیف> در <کیف یکون للمشرکین عهد> - که برای استفهام انکاری است - مفید برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 12 - 6،8

6 - لغو اعتبار پیمان عدم تعرض و اعلان جنگ به معاهدان کافر ، در صورت شکسته شدن پیمان از سوی آنان ، بلامانع است .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم . .. فقتلوا

8 - خداوند ، مسلمانان صدر اسلام را به پیکار با سران و پیشوایان شرک و کفر ، در صورت نقض پیمان صلح از سوی آنان ، فراخواند .

و إن نکثوا أیمنهم . .. فقتلوا أئمه الکفر

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 8 - 10

10 - وفاداری و التزام به عهد و پیمان ، واجب است .

و إن یظهروا علیکم لایرقبوا فیکم إلّاً و لاذمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 10 - 5

5 - وفاداری و التزام به عهد و پیمان ، واجب است .

لایرقبون فی مؤمن إلّاً و لاذمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 12 - 4،5،6،10

4 - بستن پیمان صلح با جوامع غیرمسلمان ، جایز است .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم

5 - پایبندی بر پیمان ، مادامی که طرف معاهده به آن وفادار بماند ، لازم است .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم

6 - لغو اعتبار پیمان عدم تعرض و اعلان جنگ به معاهدان کافر ، در صورت شکسته شدن پیمان از سوی آنان ، بلامانع است .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم . .. فقتلوا

10 - طعن و توهین به اسلام از سوی کفار معاهد ، لغو اعتبار پیمان صلح و اعلان نبرد با آن را ، مجاز می کند .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم و طعنوا فی دینکم فقتلوا

تعرض در روز <حج اکبر> به عموم مردم حاضر در مراسم حج، ابلاغ گردد.

و إن نکثوا أیمنهم . .. فقتلوا أئمه الکفر ... لعلهم ینتهون

فسیحوا فی الارض أربعه أشهر

تفریع <فسیحوا فی الأرض> بر <براءه من اللّه و رسوله> با حرف <فاء>، می تواند اشاره به این نکته باشد که: تعرض به دشمن در چهار ماه از سال، ممنوع است و خداوند بر اساس همین قانون، مشرکان را در این چهار ماه آزاد می گذارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 14 - 1

1 - ضرورت نبرد با دشمن پیمان شکن و جنگ طلب

ألا تقتلون قوماً نکثوا أیمنهم . .. قتلوهم

ضمیر <هم> در <قاتلوهم> به شرک پیشگان پیمان شکن و آغازگر جنگ در آیه پیش (قوماً نکثوا أیمانهم . .. و هم بدءوکم أوّل مرّه) برمی گردد.

ثم لم ینقصوکم شیئاً و لم یظهروا علیکم أحداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 7 - 2

2 - لغو اعتبار پیمان عدم تعرض در صورت نقض آن از سوی معاهدان ، جایز است .

کیف یکون للمشرکین عهد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 12 - 10

10 - طعن و توهین به اسلام از سوی کفار معاهد ، لغو اعتبار پیمان صلح و اعلان نبرد با آن را ، مجاز می کند .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم و طعنوا فی دینکم فقتلوا

2 - دستور خداوند مبنی بر ابلاغ لغو پیمانِ عدم تعرض مسلمانان با مشرکان پیمان شکن به عموم مردم حاضر در مراسم حج

و أذن من اللّه و رسوله إلی الناس یوم الحج الأکبر أن اللّه بریء من المشرکین و رسو

برداشت فوق بر این اساس است که <برائت> در <أن اللّه بریء من المشرکین و رسوله> کنایه از الغای پیمان صلح و عدم تعرض باشد. گفتنی است که جمله <أذان من اللّه و رسوله ... > جمله خبری است در مقام انشا و دستور ; یعنی باید الغای پیمان عدم تعرض در روز <حج اکبر> به عموم مردم حاضر در مراسم حج، ابلاغ گردد.

5 - اعطای آزادی سیر و سیاحت به مشرکان پیمان شکن ، در چهار ماه حرام از سال ( ذیقعده ، ذیحجه ، محرم و رجب )

فسیحوا فی الارض أربعه أشهر

توصیف <أربعه أشهر> به <الاشهر الحرم> (در آیه 5) می تواند قرینه باشد بر این که: مراد از <أربعه أشهر> همان چهار ماه حرام معروف (ذیقعده، ذیحجه، محرم و رجب) است ; یعنی با الغای اعتبار پیمان صلح و برداشته شدن امان از مشرکان، آنان تنها در ماههای حرام، آزادی رفت و آمد و سیر و سیاحت خواهند داشت.

9 - تهدید خداوند به مشرکان پیمان شکن صدر اسلام ، به شکست خفت بار و خوارکننده در صورت تسلیم نشدن و پای فشردن بر شرک و کفر

و اعلموا أنکم غیر معجزی اللّه و أن اللّه مخزی الکفرین

<اخزاء> (مصدر مخزی) به معنای خوار و خفیف کردن است. به کارگیری اسم فاعل به جای فعل در جمله <و أن اللّه مخزی الکافرین> بیانگر سنت قطعی خداوند درباره شکست کفر و کفرپیشگان بوده و تهدیدی برای مشرکان پیمان شکن می باشد.

12 - نوید خدا به مسلمانان صدر اسلام به امداد های غیبی و شکست ذلت بار شرک پیشگان پیمان شکن

و اعلموا . .. أن اللّه مخزی الکفرین

تهدید مشرکان پیمان شکن صدر اسلام به شکست و خواری در واقع نویدی بود به مسلمانان به اینکه در صورت شروع جنگ، خداوند آنان را با امدادهای غیبی خود کمک فرموده و پیروز خواهد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 3 - 2،7

2 - دستور خداوند مبنی بر ابلاغ لغو پیمانِ عدم تعرض مسلمانان با مشرکان پیمان شکن به عموم مردم حاضر در مراسم حج

و أذن من اللّه و رسوله إلی الناس یوم الحج الأکبر أن اللّه بریء من المشرکین و رسو

برداشت فوق بر این اساس است که <برائت> در <أن اللّه بریء من المشرکین و رسوله> کنایه از الغای پیمان صلح و عدم تعرض باشد. گفتنی است که جمله <أذان من اللّه و رسوله ... > جمله خبری است در مقام انشا و دستور ; یعنی باید الغای پیمان عدم تعرض در روز <حج اکبر> به عموم مردم حاضر در مراسم حج، ابلاغ گردد.

7 - توصیه و تشویق الهی به عموم مشرکان عهدشکن ، مبنی بر توبه و بازگشت به اسلام در ظرف چهار ماه مهلت داده شده به آنان

فسیحوا فی الأرض أربعه أشهر . .. و أذن من اللّه ... فإن تبتم فهو خیر لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 6 - 8

8 - اماکن سکونت ( شهر ها ، روستا ها و . . . ) مشرکان پیمان شکن صدر اسلام تنها مراکز امن اعلام شده از سوی خدا برای آنان

فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم . .. ثم أبلغه مأمنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 7 - 1

1 - نقض شدن پیمان عدم تعرض از سوی اکثریت مشرکان صدر اسلام

کیف یکون للمشرکین عهد

مراد از مشرکان در جمله <کیف یکون للمشرکین عهد> - به قرینه <إلا الذین عاهدتم عند المسجد الحرام> - مشرکان معاهدی

ص: 70

هستند که بر پیمان خود با مسلمانان پایبند نماندند. ذیل آیه بعد (و أکثرهم فاسقون) بیانگر نقض پیمان از سوی اکثریت آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 8 - 15

15 - اکثریت مشرکان صدر اسلام بر پیمان عدم تعرض خود با مسلمانان پایبند نمانده و آن را نقض کردند .

و أکثرهم فسقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 10 - 2،12

2 - مشرکان صدر اسلام در رابطه با هیچ مؤمنی به عهد و پیمانی پایبند نبودند .

لایرقبون فی مؤمن إلّاً و لاذمه

<ذمه> به معنای عهد و پیمان است. قابل ذکر است که کلمه <مؤمن> و <ذمه> هر دو نکره در سیاق نفی بوده و مفید عموم می باشند.

12 - جنگ مسلمانان با مشرکان پیمان شکن صدر اسلام ، جنگ دفاعی بود نه ابتدایی .

و أولئک هم المعتدون

از این آیه شریفه و آیات پیش استفاده می شود که: خداوند به منظور دفاع از حقوق مسلمانان و کوتاه شدن دست دشمن از تجاوز به حقوق ایشان، معاهده صلح با مشرکان را لغو و مسلمانان را به جنگ و نبرد با آنان فراخواند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 12 - 3

3 - شرک پیشگان صدر اسلام ، مردمانی سست عهد و پیمان شکن بودند .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم . .. إنهم لا أیمن لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 13 - 4

4 - نقض پیمان تعرض از سوی مشرکان معاهدِ صدر اسلام

ألا تقتلون قوماً نکثوا أیمنهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 14 - 8

8 - مرگ و ذلت مشرکان پیمان شکن صدر اسلام و پیروزی سپاه اسلام ، شفابخش سینه دردمند مؤمنان آسیب دیده از تجاوز

یعذبهم اللّه بأیدیکم و یخزهم و ینصرکم علیهم و یشف صدور قوم مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 71

7 - توبه - 9 - 15 - 1

1 - دل های مؤمنان صدر اسلام نسبت به مشرکان پیمان شکن ، آکنده از خشم بود .

ألا تقتلون قوماً نکثوا أیمنهم . .. و یشف صدور قوم مؤمنین. و یذهب غیظ قلوبهم

ضُربت علیهم الذّلّه . .. الّا بحبل من اللّه و حبل من الناس

<و حبل من الناس>، در برداشت فوق به معنای قرارداد مسلمین با اهل کتاب است و آیه فوق بیانگر این است که در صورت قرارداد، نباید متعرض آنها شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 4 - 14

14 - تقوا ، بازدارنده آدمی از شکستن پیمان است ، هر چند طرف های پیمان ، دشمنانی حق ستیز باشند .

إلا الذین عهدتم من المشرکین . .. فأتموا إلیهم عهدهم إلی مدتهم إنّ اللّه یحب المت

6 - انفال - 8 - 72 - 14،15،16،17،18

14 - کافرانی که با مسلمانان پیمان عدم تعرض دارند ، هر چند به انگیزه مبارزه با اسلام به غیر مهاجران هجوم برند ، مهاجران و انصار موظف به یاری آنان نیستند .

فعلیکم النصر إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

مراد از میثاق به قرینه مقام، پیمان عدم تعرض و متارکه جنگ است.

15 - مسلمانان نباید حتی به خاطر دفاع از مؤمنانی که مورد هجوم کافران قرار گرفتند پیمان خویش را با آن کافران نادیده انگارند و آن را نقض کنند .

فعلیکم النصر إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

16 - مسلمانان عصر بعثت با گروههایی از کافران پیمان عدم تعرض داشته و به آن وفادار بودند .

إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

17 - اهمیت ویژه پایبندی به پیمان ، حتی در صورت کافر بودن طرف مقابل

فعلیکم النصر إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

هر چند مراد از <میثق> در آیه شریفه پیمان متارکه جنگ است، ولی روشن است که پیمان متارکه جنگ خصوصیتی ندارد. بنابراین می توان آیه شریفه را در همه پیمانهای مجاز، ساری و جاری دانست.

18 - پیمان بستن با کافران ( پیمان عدم تعرض و . . . ) امری جایز و پایبندی به آن واجب است .

إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 141 - 14

14 - انعقاد هرگونه پیمان ( سیاسی ، نظامی ، اقتصادی و فرهنگی ) ، که موجب سلطه کافران گردد ، نامشروع و باطل است .

و لن یجعل اللّه للکفرین علی المؤمنین سبیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 58 - 3

3 - تصمیم بر الغا و اعلان بی اعتباری معاهدات امضا شده با کافران ، در اختیار پیامبر ( ص ) و رهبران جامعه اسلامی است .

فانبذ إلیهم علی سواء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 53 - 7

7 - ناتوانی مسلمانان سست ایمان بر پایبندی به تعهد خویش با یهود و نصارا

اهولاء الذین اقسموا باللّه جهد ایمنهم انهم لمعکم

إلا الذین عهدتم عند المسجدالحرام

6 - وجود پیمان های صلح میان مسلمانان صدر اسلام و مشرکان

إلا الذین عهدتم عند المسجدالحرام

9 - خداوند ، مسلمانان صدر اسلام را به ادامه پایبندی بر پیمان عدم تعرض خود با مشرکان ، مادامی که آنان بر پیمان خود پایبند بمانند ، توصیه فرمود .

فما استقموا لکم فاستقیموا لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 12 - 1،2

1 - انعقاد پیمان صلح ، میان مسلمانان صدر اسلام و مشرکان عصر بعثت

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم

2 - شرک پیشگان عصر بعثت ، بر پیمان صلح خود با مسلمانان ، سوگند وفاداری یاد کرده بودند .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 13 - 3

3 - وجود پیمان صلح میان مسلمانان صدر اسلام و مشرکان

قوماً نکثوا أیمنهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 53 - 7

7 - ناتوانی مسلمانان سست ایمان بر پایبندی به تعهد خویش با یهود و نصارا

اهولاء الذین اقسموا باللّه جهد ایمنهم انهم لمعکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 7 - 10

10 - بستن پیمان عدم تعرض با جوامع غیر مسلمان ، جایز است .

کیف یکون للمشرکین عهد . .. إلا الذین عهدتم عند المسجدالحرام

10 - طعن و توهین به اسلام از سوی کفار معاهد ، لغو اعتبار پیمان صلح و اعلان نبرد با آن را ، مجاز می کند .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم و طعنوا فی دینکم فقتلوا

14 - کافرانی که با مسلمانان پیمان عدم تعرض دارند ، هر چند به انگیزه مبارزه با اسلام به غیر مهاجران هجوم برند ، مهاجران و انصار موظف به یاری آنان نیستند .

فعلیکم النصر إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

مراد از میثاق به قرینه مقام، پیمان عدم تعرض و متارکه جنگ است.

16 - مسلمانان عصر بعثت با گروههایی از کافران پیمان عدم تعرض داشته و به آن وفادار بودند .

إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

18 - پیمان بستن با کافران ( پیمان عدم تعرض و . . . ) امری جایز و پایبندی به آن واجب است .

إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 1 - 3،7،8

3 - دستور خداوند به پیامبر ( ص ) مبنی بر ابلاغ الغای پیمان عدم تعرض ، به مشرکان معاهد

براءه من اللّه و رسوله إلی الذین عهدتم

7 - بستن پیمان عدم تعرض با جوامع غیر مسلمان ، جایز است .

الذین عهدتم من المشرکین

8 - نقض شدن پیمان عدم تعرض ، از سوی اکثریت مشرکان صدر اسلام

الذین عهدتم من المشرکین

مقصود از <الذین عاهدتم> - به دلیل آیات 4 و 7 - مشرکان معاهدی هستند که ملتزم به رعایت پیمانهای صلح نبودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 3 - 2

2 - دستور خداوند مبنی بر ابلاغ لغو پیمانِ عدم تعرض مسلمانان با مشرکان پیمان شکن به عموم مردم حاضر در مراسم حج

و أذن من اللّه و رسوله إلی الناس یوم الحج الأکبر أن اللّه بریء من المشرکین و رسو

برداشت فوق بر این اساس است که <برائت> در <أن اللّه بریء من المشرکین و رسوله> کنایه از الغای پیمان صلح و عدم تعرض باشد. گفتنی است که جمله <أذان من اللّه و رسوله ... > جمله خبری است در مقام انشا و دستور ; یعنی باید الغای پیمان عدم تعرض در روز <حج اکبر> به عموم مردم حاضر در مراسم حج، ابلاغ گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 4 - 1،2،5،6،8،9،10،11

1 - وجود پیمان های عدم تعرض میان مسلمانان صدر اسلام و مشرکان

إلاّ الذین عهدتم من المشرکین

2 - بستن پیمان عدم تعرض با جوامع غیر مسلمان ، جایز است .

الذین عهدتم من المشرکین

5 - کمترین کوتاهیِ معاهدین در عمل به مواد و شرایط پیمان عدم تعرض ، نقض پیمان است .

إلا الذین عهدتم من المشرکین ثم لم ینقصوکم شیئاً

ص: 81

6 - تهدید مشرکان معاهد صدر اسلام به لغو پیمان عدم تعرض مسلمانان با آنان در صورت مشاهده کمترین کوتاهی در عمل به مواد آن و مشاهده هر گونه کمک به دشمنان اسلام

ثم لم ینقصوکم شیئاً و لم یظهروا علیکم أحداً

8 - کمک و پشتیبانی طرف معاهده به دشمنان ، علیه مسلمانان ، نقض پیمان عدم تعرض است .

إلا الذین عهدتم من المشرکین . .. و لم یظهروا علیکم أحداً

9 - توصیه مسلمانان صدر اسلام به ادامه پایبندی بر پیمان عدم تعرض خود با مشرکان وفادار ، تا پایان یافتن مدت پیمان

إلا الذین عهدتم . .. فأتموا إلیهم عهدهم إلی مدتهم

10 - محترم شمرده شدن پیمان عدم تعرض مسلمانان صدر اسلام با دسته ای از مشرکان ، به خاطر پایبند ماندنشان بر آن و نقض نشدن پیمان از سوی آنان

إلا الذین عهدتم . .. فأتموا إلیهم عهدهم إلی مدتهم

11 - وفاداری به پیمان عدم تعرض ، مادامی که طرف معاهده بر آن پایبند باشد ، لازم است .

إلا الذین عهدتم من المشرکین ثم لم ینقصوکم شیئاً . .. فأتموا إلیهم عهدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 7 - 1،2،3،9،10

1 - نقض شدن پیمان عدم تعرض از سوی اکثریت مشرکان صدر اسلام

کیف یکون للمشرکین عهد

مراد از مشرکان در جمله <کیف یکون للمشرکین عهد> - به قرینه <إلا الذین عاهدتم عند المسجد الحرام> - مشرکان معاهدی هستند که بر پیمان خود با مسلمانان پایبند نماندند. ذیل آیه بعد (و أکثرهم فاسقون) بیانگر نقض پیمان از سوی اکثریت آنان است.

2 - لغو اعتبار پیمان عدم تعرض در صورت نقض آن از سوی معاهدان ، جایز است .

کیف یکون للمشرکین عهد

3 - وجود ناخرسندی میان مسلمانان صدر اسلام ، نسبت به لغو اعتبار پیمان عدم تعرض از سوی خدا و پیامبر ( ص ) و تردید و دودلی آنان در پیکار با مشرکان

کیف یکون للمشرکین عهد عنداللّه و عند رسوله

کلمه <کیف> در <کیف یکون للمشرکین عهد> - که برای استفهام انکاری است - مفید برداشت فوق است.

9 - خداوند ، مسلمانان صدر اسلام را به ادامه پایبندی بر پیمان عدم تعرض خود با مشرکان ، مادامی که آنان بر پیمان خود پایبند بمانند ، توصیه فرمود .

فما استقموا لکم فاستقیموا لهم

10 - بستن پیمان عدم تعرض با جوامع غیر مسلمان ، جایز است .

کیف یکون للمشرکین عهد . .. إلا الذین عهدتم عند المسجدالحرام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 8 - 1

1 - وجود ناخرسندی میان مسلمانان صدر اسلام ، نسبت به لغو اعتبار پیمان عدم تعرض و تردید و دودلی آنان در پیکار با مشرکان

ص: 82

پیمان شکن

کیف و إن یظهروا علیکم

کلمه <کیف> - که برای استفهام انکاری است - مفید برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 12 - 6

6 - لغو اعتبار پیمان عدم تعرض و اعلان جنگ به معاهدان کافر ، در صورت شکسته شدن پیمان از سوی آنان ، بلامانع است .

و إن نکثوا أیمنهم من بعد عهدهم . .. فقتلوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 13 - 4

4 - نقض پیمان تعرض از سوی مشرکان معاهدِ صدر اسلام

ألا تقتلون قوماً نکثوا أیمنهم

7 - توبه - 9 - 13 - 5

5 - شرک پیشگان صدر اسلام ، بر پیمان خود با مسلمانان سوگند وفاداری یاد کرده بودند .

قوماً نکثوا أیمنهم

_______________________________

مجمع البیان، ج 3، ص 42 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 356، ح 11.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 7 - 12

12 - تقوا ، بازدارنده آدمی از شکستن عهد و پیمان

فما استقموا لکم فاستقیموا لهم إن اللّه یحب المتقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 10 - 5

5 - وفاداری و التزام به عهد و پیمان ، واجب است .

لایرقبون فی مؤمن إلّاً و لاذمه

برداشت فوق بر این اساس است که <إن اللّه . .. > تعلیل برای <علی سواء> باشد. یعنی اگر این دستور (آگاه ساختن دشمن به لغو عهدنامه او) را اجرا نکنی، خیانتکاری و خداوند خیانتکاران را دوست ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 56 - 8،9

8 - رهبران جامعه اسلامی مجاز در پیمان بستن با جوامع کفرپیشه

الذین عهدت منهم ثم ینقضون

9 - نقض پیمان های گذشته از سوی جوامع کفرپیشه ، مانع جواز معاهده جدید نخواهد شد .

الذین عهدت منهم ثم ینقضون عهدهم فی کل مره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 13 - 3،5

3 - وجود پیمان صلح میان مسلمانان صدر اسلام و مشرکان

قوماً نکثوا أیمنهم

5 - شرک پیشگان صدر اسلام ، بر پیمان خود با مسلمانان سوگند وفاداری یاد کرده بودند .

قوماً نکثوا أیمنهم

پیمان با خدا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 1 - 1

1 - وجوب وفا به تمامی عقد ها و پیمان ها ( فردی ، اجتماعی ، بین المللی و پیمان های الهی )

یایها الذین ءامنوا اوفوا بالعقود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 56 - 8،9

8 - رهبران جامعه اسلامی مجاز در پیمان بستن با جوامع کفرپیشه

الذین عهدت منهم ثم ینقضون

9 - نقض پیمان های گذشته از سوی جوامع کفرپیشه ، مانع جواز معاهده جدید نخواهد شد .

الذین عهدت منهم ثم ینقضون عهدهم فی کل مره

معاهدان

مقصود از پشت کردن و رفتن قوم ابراهیم، ممکن است در رابطه با بتخانه ها و محل اجتماع بت ها باشد; یعنی، وقتی شما پشت به بتخانه ها کردید و به خانه ها و هر جای دیگر رفتید، من به سراغ بت ها خواهم رفت و علیه آنها چاره اندیشی خواهم کرد. از این سخن استفاده می شود که قوم ابراهیم دارای معبد و جایگاه ویژه برای پرستش بت ها بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 62 - 3

3- بتکده قوم ابراهیم ، محل محاکمه و بازجویی ابراهیم ( ع ) *

قالوا ءأنت فعلت ه-ذا ب-الهتنا ی-إبرهیم

<ه-ذا> اشاره به شیء نزدیک است و مشارالیه آن، عمل ابراهیم(ع) (شکستن بت ها) است. از این رو می توان استفاده کرد که محل محاکمه آن حضرت در خود بتکده و یا نزدیک به آن بوده است.

8 - وجود چند معبود در جهان - بر فرض امکان آن - موجب نزاع میان آنان بر سر حاکمیت می شود .

ضرب اللّه مثلاً رجلاً فیه شرکاء متش-کسون

برداشت یاد شده مبتنی بر دیدگاه برخی از مفسران است که گفته اند: پیام آیه شریفه مانند پیام دو آیه زیر است، با این تفاوت که آیه مورد بحث مثالی است قابل فهم برای عموم مردم و در محدوده زندگی بشری; ولی این دو آیه مسأله را در مقیاس کل جهان مورد بحث قرار می دارد: 1- <لوکان فیهما آلهه إلاّ اللّه لفسدتا. ..>، (سوره انبیا(21) آیه 22). 2- <لذهب کلّ إل-ه بما خلق و لعلا بعضهم علی بعض...>، (سوره مؤمنون(23) آیه 91).

9 - تعدد خدا ، موجب متلاشی شدن و مختل گشتن نظام زندگی بشر خواهد شد .

ضرب اللّه مثلاً رجلاً فیه شرکاء متش-کسون

الوهیت حقیقی و لازمه آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 40 - 4،11

4 - هیچ یک از معبودان جعلی مشرکان ، هیچ گونه توانایی خلق و روزی رسانی و مرگ و بازآفرینی انسان ها را ندارند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم هل من شرکائکم من یفعل من ذلکم م

استفهام در آیه، انکاری است و آورده شدن <من> در <من شیء> برای استغراق نفی هر یک از موارد یاد شده است. اسم اشاره <ذلکم> به خلق، رزق، اماته و احیاء - مصدرهای فعل های یاد شده در آیه - اشاره دارد.

11 - خالقیت و رازقیت و سررشته داری مرگ و حیات ، از ویژگی های الوهیت اند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم

لو کان معه . .. إذًا لاَبتغوا إلی ذی العرش سبیلاً

تعدد خدایان، مستلزم تعدد قدرت و تنازع است و نزاع و درگیری با ثبات و نظم هستی سازگار نیست; بنابراین، با فرض وجود خدایان متعدد محال است که نظمی بر جهان حکمفرما شود. این احتمال که <لو> در <لو کان> امتناعیه است، مؤید حقیقت فوق می باشد.

جمله <وسع. ..> بدل برای <لا إل-ه إلاّ هو> است و هر دو، تعلیل برای <إنّما إل-هکم...> می باشند.

10 - عزت ، علم ، گناه آمرزی ، توبه پذیری ، سخت عقوبت دادن ، صاحب فضل و عطا داشتن ، از اوصاف معبود حقیقی

غافر الذنب . .. لا إل-ه إلاّ هو

و اللّه خلقکم . .. الشمس و القمر ... ذلکم اللّه ربّکم له الملک و الذین تدعون من

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 23 - 1،2

1 - یگانه معبود هستی ، فرمانروای مطلق نظام وجود است .

هو اللّه الذی . .. الملک القدّوس

2 - یگانه مدبّر و فرمانروای جهان هستی ، شایسته مقام خداوندی و پرستش است .

هو اللّه الذی لا إل-ه إلاّ هو الملک

وصف <الملک> برای جمله قبل، اشعار به علیت دارد.

توصیف خداوندبه <خالقیت> - پس از بیان لزوم پرستش او - بیانگر علت لزوم پرستش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 54 - 12

12 - شایستگی إله بودن و معبود شدن ، تنها در خور خالق و آفریدگار انسان است .

إنکم ظلمتم أنفسکم باتخاذکم العجل فتوبوا إلی بارئکم

<بارء> از اسما و صفتهای الهی و به معنای آفریننده است. موسی(ع) با انتخاب این اسم و صفت در جمله <توبوا إلی بارئکم> - با توجه به اینکه مخاطبانش کسانی هستند که به پرستش غیر خدا روی آورده بودند - اشاره به این دارد که: خالق آدمی سزاوار معبود شدن است; چرا به غیر او گرایش پیدا کردید؟ باید توبه کنید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 8 - 2

2 - کسی که آفریننده هستی و مدبر و مالک و دانای به همه چیز نباشد ، شایسته پرستش نیست .

اللّه لا إل-ه إلاّ هو

برداشت فوق، حاصل ارتباط این آیه با آیات قبل بوده که خالقیت، فرمان روایی و مالکیت بر جهان و علم مطلق را به خداوند منحصر ساخته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 6

6 - مخلوق نبودن ، قدرت بر آفرینندگی ، جلب منفعت ، دفع ضرر ، میراندن ، حیات بخشیدن و احیای مردگان ، از نشانه های معبود واقعی و شایسته پرستش ( اللّه )

و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لانشورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 78 - 3

3 - خالق و راهنمای انسان ، شایسته پرستش است ; نه بت های بی شعور و ساخته دست بشر .

فإنّهم عدوٌّ لی إلاّ ربّ الع-لمین . الذی خلقنی فهو یهدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 25 - 2

2 - خدای پدیدآورنده موجودات آسمان و زمین از کتم عدم ، شایسته پرستش است ، نه مخلوقات و مظاهر طبیعت .

یسجدون للشمس . ..ألاّیسجدوا للّه الذی یخرج الخبء فی السم-وت و الأرض

<ال> در <الخبء> برای جنس و مفید استغراق است <خَبْء> به معنای مستور (مصدر به معنای مفعول) می باشد. بنابراین <یخرج الخبء>; یعنی، <یخرج جمیع الأشیاء المستوره تحت استار العدم منها إلی الوجود>.

ص: 109

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 64 - 8

8 - پرستش ، مخصوص پدیدآورنده ، اعاده کننده و روزی دهنده انسان ها است و نه غیر او

أمّن یبدؤا الخلق ثمّ یعیده . .. أءل-ه مع اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 40 - 4،7،11

4 - هیچ یک از معبودان جعلی مشرکان ، هیچ گونه توانایی خلق و روزی رسانی و مرگ و بازآفرینی انسان ها را ندارند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم هل من شرکائکم من یفعل من ذلکم م

استفهام در آیه، انکاری است و آورده شدن <من> در <من شیء> برای استغراق نفی هر یک از موارد یاد شده است. اسم اشاره <ذلکم> به خلق، رزق، اماته و احیاء - مصدرهای فعل های یاد شده در آیه - اشاره دارد.

7 - خدایانِ ناتوان از آفرینش و روزی دهی به انسان ، شایسته خدایی نیستند .

هل من شرکائکم من یفعل من ذلکم من شیء

استفهام در آیه، انکاری است و آیه، در صدد بیان این نکته است که خدای یگانه، اوصاف یادشده را دارد، در حالی که خدایان شما، چنین نیستند، پس شایسته خدایی نیستند.

11 - خالقیت و رازقیت و سررشته داری مرگ و حیات ، از ویژگی های الوهیت اند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 11 - 2

2 - خالقیت ، از شرایط الوهیت است .

ه-ذا خلق اللّه

از تحدی خداوند با مشرکان، استفاده می شود که <اللّه> باید توان خالقیت داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 22 - 4

4 - عبادت ، تنها شایسته خدای خالق است .

و ما لی لا أعبد الذی فطرنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 96 - 2

2 - تنها ، خالق جهان هستی مستحق پرستش است .

قال أتعبدون ما تنحتون . و اللّه خلقکم و ما تعملون

تذکر به خالقیت خدا نسبت به انسان و مصنوعات وی، پس از محکوم کردن پرستش مصنوعات بشری، می تواند گویای برداشت بالا باشد.

ص: 110

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 125 - 10

10 - خالقیت ، شرط شایستگی برای معبودیت

أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخ-لقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 6 - 16

16 - آفریدن جهان هستی ( آسمان ، زمین ، انسان و . . . ) ، از اوصاف و نشانه های خدای حقیقی ( اللّه )

خلق السم-وت و الأرض . .. خلقکم من نفس وحده ... ذلکم اللّه

<ذلکم> اشاره به کسی است که اشیای ذکر شده را آفریده و صاحب اوصاف خلق و جعل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 61 - 8

8 - عبادت و حاجت خواهی ، تنها در پیشگاه کسی روا است که آفریننده شب و روز و تأمین کننده روزی و نیاز های انسان ها است .

و قال ربّکم ادعونی أستجب لکم . .. اللّه الذی جعل لکم... النهار مبصرًا

از ارتباط میان این آیه با آیه قبل - که درباره ربوبیت خداوند و عبادت او و حاجت خواهی از او بود - برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 13

13 - آفرینش زمین ، آسمان ، انسان و روزی های او ، از اوصاف معبود و ربّ حقیقی

اللّه الذی جعل لکم الأرض . .. و صوّرکم فأحسن صورکم و رزقکم من الطیّب-ت ذلکم اللّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 27 - 2

2 - تنها معبودی شایسته پرستش است که سامان بخش وجود انسان و آفریدگار سرشت آدمی است .

إلاّ الذی فطرنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 4 - 5

5- توانایی بر خلقت جهان و تدبیر امور آن ، شرط شایستگی معبود برای پرستیده شدن

ماذا خلقوا من الأرض أم لهم شرک فی السم-وت

در این آیه، به ناتوانی بت ها در امر خلقت و تدبیر جهان اشاره شده است و این خود می نمایاند که توانایی بر خلقت و تدبیر،

ص: 111

ملاکی است که براساس آن، می توان معبود واقعی را از معبود دروغین، متمایز ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 40 - 4،7،11

4 - هیچ یک از معبودان جعلی مشرکان ، هیچ گونه توانایی خلق و روزی رسانی و مرگ و بازآفرینی انسان ها را ندارند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم هل من شرکائکم من یفعل من ذلکم م

استفهام در آیه، انکاری است و آورده شدن <من> در <من شیء> برای استغراق نفی هر یک از موارد یاد شده است. اسم اشاره <ذلکم> به خلق، رزق، اماته و احیاء - مصدرهای فعل های یاد شده در آیه - اشاره دارد.

7 - خدایانِ ناتوان از آفرینش و روزی دهی به انسان ، شایسته خدایی نیستند .

هل من شرکائکم من یفعل من ذلکم من شیء

استفهام در آیه، انکاری است و آیه، در صدد بیان این نکته است که خدای یگانه، اوصاف یادشده را دارد، در حالی که خدایان شما، چنین نیستند، پس شایسته خدایی نیستند.

11 - خالقیت و رازقیت و سررشته داری مرگ و حیات ، از ویژگی های الوهیت اند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 61 - 8

8 - عبادت و حاجت خواهی ، تنها در پیشگاه کسی روا است که آفریننده شب و روز و تأمین کننده روزی و نیاز های انسان ها است .

و قال ربّکم ادعونی أستجب لکم . .. اللّه الذی جعل لکم... النهار مبصرًا

از ارتباط میان این آیه با آیه قبل - که درباره ربوبیت خداوند و عبادت او و حاجت خواهی از او بود - برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 13

13 - آفرینش زمین ، آسمان ، انسان و روزی های او ، از اوصاف معبود و ربّ حقیقی

اللّه الذی جعل لکم الأرض . .. و صوّرکم فأحسن صورکم و رزقکم من الطیّب-ت ذلکم اللّ

پرستش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 4

4- قوام بخشی به بندگان و تدبیر امور ایشان ، از ویژگی های معبود شایسته پرستش

أفمن هو قائم علی کل نفس بما کسبت و جعلوا لله شرکاء

اللّه ربّکم

<ربّکم> صفت برای <اللّه> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 4 - 5

5- توانایی بر خلقت جهان و تدبیر امور آن ، شرط شایستگی معبود برای پرستیده شدن

ماذا خلقوا من الأرض أم لهم شرک فی السم-وت

در این آیه، به ناتوانی بت ها در امر خلقت و تدبیر جهان اشاره شده است و این خود می نمایاند که توانایی بر خلقت و تدبیر، ملاکی است که براساس آن، می توان معبود واقعی را از معبود دروغین، متمایز ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 23 - 2

2 - یگانه مدبّر و فرمانروای جهان هستی ، شایسته مقام خداوندی و پرستش است .

هو اللّه الذی لا إل-ه إلاّ هو الملک

وصف <الملک> برای جمله قبل، اشعار به علیت دارد.

18 - حشر - 59 - 22 - 6

6 - رحمت گسترده و پایدار ، لازمه مقام الوهیت و خداوندگاری است .

هو اللّه الذی . .. هو الرحم-ن الرحیم

أو ینفعونکم أو یضرّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 23 - 8

8 - تنها موجود ایمن از زیان پذیری و زیان رسانی ، شایسته مقام خداوندی است .

هو اللّه الذی . .. السل-م

وصف <السلام>، اشعار به علیت برای انحصار الوهیت در <اللّه> دارد.

بدیع السموت . .. أنی یکون له ولد و لم تکن له صحبه ... لا إله إلا هو خلق کل شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 197 - 5

5 - معبود به حق باید شکست ناپذیر و از آسیب ها و حوادث مصون باشد .

و الذین تدعون من دونه . .. و لا أنفسهم ینصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 42 - 7

7- شنوایی ، بینایی ( ادراک ) و قدرت بر رفع نیاز ، از شروط بدیهی معبود حقیقی است .

لِمَ تعبد ما لایسمع و لایبصر و لایغنی عنک شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 8 - 2،6

2 - کسی که آفریننده هستی و مدبر و مالک و دانای به همه چیز نباشد ، شایسته پرستش نیست .

اللّه لا إل-ه إلاّ هو

برداشت فوق، حاصل ارتباط این آیه با آیات قبل بوده که خالقیت، فرمان روایی و مالکیت بر جهان و علم مطلق را به خداوند منحصر ساخته است.

6 - معبودی جز دارنده بهترین اوصاف کمال ، سزاوار پرستش نیست .

اللّه لا إل-ه إلاّ هو له الأسماء الحسنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 98 - 6

6 - معبودی سزاوار پرستش است که بی نیاز از شریک بوده و علم او مطلق و محیط بر همه چیز باشد .

إنّما إل-هکم اللّه . .. وسع کلّ شیء علمًا

جمله <وسع. ..> بدل برای <لا إل-ه إلاّ هو> است و هر دو، تعلیل برای <إنّما إل-هکم...> می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 64 - 8

8 - پرستش ، مخصوص پدیدآورنده ، اعاده کننده و روزی دهنده انسان ها است و نه غیر او

أمّن یبدؤا الخلق ثمّ یعیده . .. أءل-ه مع اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 65 - 2

2 - لزوم برخورداری معبود ، از علم مطلق و آگاهی به نهانی ترین امور هستی

ص: 118

قل لایعلم من فی السم-وت و الأرض الغیب إلاّاللّه

این بخش از آیات، در مقام اثبات توحید و رد شرک است و در این راستا است که علم مطلق الهی مطرح و به انسان یادآوری شده است که این علم فقط در اختیار خداوند می باشد و نه غیر او; پس غیر او شایسته برای پرستش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 88 - 6،10

6 - فناناپذیری و بقا ، شرط شایستگی برای معبود بودن است .

لا إل-ه إلاّ هو کلّ شیء هالک إلاّ وجهه

جمله <کلّ شیء. ..> تعلیل برای عدم شایستگی غیرخدا برای معبود بودن است.

10 - فرمان روایی بر جهان ، شرط شایستگی برای معبود بودن است .

لا إل-ه إلاّ هو . .. له الحکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 17 - 7

7 - مالکیّت و توان مندی بر تأمین روزی ، شرط بایسته ، برای معبود

إنّ الذین تعبدون من دون اللّه لایملکون لکم رزقًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 13 - 12

12 - مالکیت جهان و فرمانروایی بر آن ، از اوصاف و ویژگی های معبود حقیقی و شایسته عبادت

و اللّه خلقکم . .. الشمس و القمر ... ذلکم اللّه ربّکم له الملک و الذین تدعون من

7 - معبود راستین باید شنوا و بینا باشد .

إن تدعوهم . .. لایسمعوا ... و هم لایبصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 42 - 7

7- شنوایی ، بینایی ( ادراک ) و قدرت بر رفع نیاز ، از شروط بدیهی معبود حقیقی است .

لِمَ تعبد ما لایسمع و لایبصر و لایغنی عنک شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 72 - 3

3 - موجود ناتوان و ناشنوا ، فاقد شایستگی برای خدا بودن و پرستیده شدن

قال هل یسمعونکم إذ تدعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 5 - 5

5- معبود واقعی و شایسته پرستش ، توانا بر شنیدن صدای عبادت گران و قادر بر اجابت خواسته های آنان

و من أضلّ ممّن یدعوا من دون اللّه من لایستجیب له إلی یوم القی-مه

خداوند، مشرکان را به سبب پرستش موجوداتی که قادر به شنوایی و اجابت دعای آنان نیستند، سرزنش کرده است. مفهوم این سخن آن است که معبود واقعی، باید قادر بر شنیدن و اجابت خواسته ها و نیازهای مخلوقات باشد.

اللّه ربّکم

<ربّکم> صفت برای <اللّه> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 3 - 10

10 - عزت ، علم ، گناه آمرزی ، توبه پذیری ، سخت عقوبت دادن ، صاحب فضل و عطا داشتن ، از اوصاف معبود حقیقی

غافر الذنب . .. لا إل-ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 65 - 5

5 - داشتن حیات حقیقی ، مستقل و جاوید ، از اوصاف معبود حقیقی است .

هو الحیّ لا إل-ه إلاّ هو

10 - عزت ، علم ، گناه آمرزی ، توبه پذیری ، سخت عقوبت دادن ، صاحب فضل و عطا داشتن ، از اوصاف معبود حقیقی

غافر الذنب . .. لا إل-ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 23 - 14

14 - هر موجودی شکست پذیر مقهور ، نالایق برای پرستش است .

لا إل-ه إلاّ هو . .. العزیز

با توجه به این که آیه شریفه، در مقام بیان اوصاف ضروری خداوند است; از مفهوم آیه استفاده می شود که موجود فاقد این اوصاف، شایسته الوهیت نیست.

20 - نازعات - 79 - 24 - 1

1 - قوم فرعون ، معتقد به خدایانی متعدد

أنا ربّکم الأعلی

2- علم ، قدرت ، خالقیت و حیات ، از ویژگی های معبود و خدای حقیقی

أفمن یخلق کمن لایخلق . .. و الله یعلم ... و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئ

آوردن عبارت <إل-هکم إل-ه واحد> پس از بیان صفات برجسته خداوند و پس از یادآوری ضعف و فتور معبودهای باطل، به منزله ذکر نتیجه آن سخنان و مشعر به نکته یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 8 - 2

2 - کسی که آفریننده هستی و مدبر و مالک و دانای به همه چیز نباشد ، شایسته پرستش نیست .

اللّه لا إل-ه إلاّ هو

برداشت فوق، حاصل ارتباط این آیه با آیات قبل بوده که خالقیت، فرمان روایی و مالکیت بر جهان و علم مطلق را به خداوند منحصر ساخته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 98 - 6

6 - معبودی سزاوار پرستش است که بی نیاز از شریک بوده و علم او مطلق و محیط بر همه چیز باشد .

إنّما إل-هکم اللّه . .. وسع کلّ شیء علمًا

جمله <وسع. ..> بدل برای <لا إل-ه إلاّ هو> است و هر دو، تعلیل برای <إنّما إل-هکم...> می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 25 - 7،8

7 - تنها خدای آگاه به هر آشکار و نهان سزاوار پرستش است ، نه مظاهر طبیعت ( چون خورشید ، ماه و . . . ) .

یسجدون للشمس . .. ألاّیسجدوا للّه ... و یعلم ما تخفون و ما تعلنون

عبارت <و یعلم ما تخفون. ..> عطف بر <یخرج> و استدلال دیگری است بر این که تنها خدای یگانه سزاوار پرستش است، نه پدیده هایی چون خورشید، ماه و... .

8 - قدرت و علم فراگیر و نامحدود ، دو ملاک اصلی در شناخت معبود حقیقی

الذی یخرج الخبء . .. و یعلم ما تخفون

<یخرج الخبء> بیانگر قدرت نامحدود و <یعلم> بیانگر علم گسترده الهی است. خداوند با طرح این دو اصل، به انسان یادآوری می کند که معبود راستین باید از این دو صفت برخوردار باشد. در غیر این صورت شایسته پرستش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 3 - 10

10 - عزت ، علم ، گناه آمرزی ، توبه پذیری ، سخت عقوبت دادن ، صاحب فضل و عطا داشتن ، از اوصاف معبود حقیقی

غافر الذنب . .. لا إل-ه إلاّ هو

ص: 124

3- توانمندی بر آفریدن و نیز مخلوق نبودن ، از نشانه های خدا و معبود حقیقی است .

و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئًا و هم یخلقون

از اینکه خداوند در مقام بیان رد الوهیت معبودهای مشرکان، دو صفت مهم را برشمرده است، استفاده می شود که <الله> باید خالق بوده و مخلوق نباشد.

5 - انعام - 6 - 71 - 4

4 - تنها معبودی سزاوار پرستیدن است که زمام نفع و ضرر آدمی در اختیار او باشد.

قل أندعوا من دون الله ما لا ینفعنا و لا یضرنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 42 - 7

7- شنوایی ، بینایی ( ادراک ) و قدرت بر رفع نیاز ، از شروط بدیهی معبود حقیقی است .

لِمَ تعبد ما لایسمع و لایبصر و لایغنی عنک شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 6

6 - مخلوق نبودن ، قدرت بر آفرینندگی ، جلب منفعت ، دفع ضرر ، میراندن ، حیات بخشیدن و احیای مردگان ، از نشانه های معبود واقعی و شایسته پرستش ( اللّه )

و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لانشورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 55 - 6

6 - توانایی بر رساندن سود و دور ساختن زیان ، از نشانه های معبود حقیقی و راستین

و یعبدون من دون اللّه ما لاینفعهم و لایضرّهم

برداشت فوق، به خاطر دو نکته است: 1- آیه شریفه در مقام بیان ناتوانی معبودهایی جز خدا است. 2- این آیه به دنبال سلسله آیاتی آمده که بیانگر قدرت بی انتهای خدا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 72 - 3

3 - موجود ناتوان و ناشنوا ، فاقد شایستگی برای خدا بودن و پرستیده شدن

قال هل یسمعونکم إذ تدعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 25 - 8

8 - قدرت و علم فراگیر و نامحدود ، دو ملاک اصلی در شناخت معبود حقیقی

الذی یخرج الخبء . .. و یعلم ما تخفون

<یخرج الخبء> بیانگر قدرت نامحدود و <یعلم> بیانگر علم گسترده الهی است. خداوند با طرح این دو اصل، به انسان یادآوری می کند که معبود راستین باید از این دو صفت برخوردار باشد. در غیر این صورت شایسته پرستش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 127

18 - حشر - 59 - 23 - 16

16 - موجود ضعیف و ناتوان از اعمال اراده خویش ، نالایق برای الوهیت و پرستش

لا إل-ه إلاّ هو . .. الجبّار المتکبّر

با توجه به این که آیه شریفه، در مقام بیان اوصاف ضروری خداوند است; از مفهوم آیه استفاده می شود که موجود فاقد این اوصاف، شایسته الوهیت نیست.

8 - هود - 11 - 50 - 9

9- انسان از دیرباز ، برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 9

9- انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 10

10- انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش معبود و گرایش به آن بود .

اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

إنّ الذین تعبدون من دون اللّه لایملکون لکم رزقًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 13 - 12

12 - مالکیت جهان و فرمانروایی بر آن ، از اوصاف و ویژگی های معبود حقیقی و شایسته عبادت

و اللّه خلقکم . .. الشمس و القمر ... ذلکم اللّه ربّکم له الملک و الذین تدعون من

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 14 - 3

3 - استجابت دعا و بر آوردن حاجت ، تنها در توان ربّ و مالک حقیقی جهان ( اللّه ) است .

ذلکم اللّه ربّکم له الملک و الذین تدعون من دونه . .. إن تدعوهم لایسمعوا دعاءکم و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 66 - 3

3 - تنها مالک و مدبر جهان هستی ، شایسته عبادت است .

و ما من إل-ه إلاّ اللّه . .. ربّ السم-وت و الأرض و ما بینهما

توصیف خداوند به، مالک و مدبر هستی بودن - پس از بیان یکتایی او در معبودیت - می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

11 - طه - 20 - 98 - 4

4 - معبود حقیقی انسان ها ، همان معبود یگانه در جهان هستی است .

إنّما إل-هکم اللّه الذی لا إل-ه الاّهو

وصف <الذی. ..> برای تعلیل است; یعنی، چون <اللّه> کسی است که هیچ معبود بر حقّی در جهان جز او وجود ندارد، پس <خدای شما> نیز هم او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 23 - 4

4 - انسان با هر اندیشه و مرام ، دارای معبودی برای خویش

من اتّخذ إل-هه هویه

از تقدیم <إل-هه> بر <هواه>، استفاده می شود که وجود <إل-ه> و معبود برای انسان، امری غیر قابل انکار است. با این تفاوت که مؤمن به عبودیت پروردگار روی آورده; ولی کافر و ناصالح هوای خویش را به خدایی برگزیده است.

5 - فرعون ، مورد پرستش مردم سرزمین خویش

لئن اتّخذت إل-هًا غیری

قل اتعبدون من دون اللّه . .. و اللّه هو السمیع العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 117 - 7

7 - ربوبیت ، ملاک شایستگی برای پرستش

ان اعبدوا اللّه ربی و ربکم

توصیف <اللّه> به <ربی و ربکم> اشاره به علت لزوم پرستش خداوند (اعبدوا) دارد یعنی چون خداوند رب است شایسته و بایسته پرستش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 73 - 3

3 - لازمه معبود راستین ، در دست داشتن عوامل و اسباب سود و زیان انسان

أو ینفعونکم أو یضرّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 78 - 3

3 - خالق و راهنمای انسان ، شایسته پرستش است ; نه بت های بی شعور و ساخته دست بشر .

فإنّهم عدوٌّ لی إلاّ ربّ الع-لمین . الذی خلقنی فهو یهدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 79 - 3

3 - تنها تأمین کننده نیاز های زندگی انسان ، شایسته پرستش است ; نه بت های بی جان و ساخته دست مردمان .

فإنّهم عدوٌّ لی إلاّ . .. و الذی هو یطعمنی و یسقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 25 - 2،7،8

2 - خدای پدیدآورنده موجودات آسمان و زمین از کتم عدم ، شایسته پرستش است ، نه مخلوقات و مظاهر طبیعت .

یسجدون للشمس . ..ألاّیسجدوا للّه الذی یخرج الخبء فی السم-وت و الأرض

<ال> در <الخبء> برای جنس و مفید استغراق است <خَبْء> به معنای مستور (مصدر به معنای مفعول) می باشد. بنابراین <یخرج الخبء>; یعنی، <یخرج جمیع الأشیاء المستوره تحت استار العدم منها إلی الوجود>.

7 - تنها خدای آگاه به هر آشکار و نهان سزاوار پرستش است ، نه مظاهر طبیعت ( چون خورشید ، ماه و . . . ) .

یسجدون للشمس . .. ألاّیسجدوا للّه ... و یعلم ما تخفون و ما تعلنون

عبارت <و یعلم ما تخفون. ..> عطف بر <یخرج> و استدلال دیگری است بر این که تنها خدای یگانه سزاوار پرستش است، نه پدیده هایی چون خورشید، ماه و... .

8 - قدرت و علم فراگیر و نامحدود ، دو ملاک اصلی در شناخت معبود حقیقی

الذی یخرج الخبء . .. و یعلم ما تخفون

<یخرج الخبء> بیانگر قدرت نامحدود و <یعلم> بیانگر علم گسترده الهی است. خداوند با طرح این دو اصل، به انسان یادآوری می کند که معبود راستین باید از این دو صفت برخوردار باشد. در غیر این صورت شایسته پرستش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 40 - 7،11

7 - خدایانِ ناتوان از آفرینش و روزی دهی به انسان ، شایسته خدایی نیستند .

هل من شرکائکم من یفعل من ذلکم من شیء

ص: 136

استفهام در آیه، انکاری است و آیه، در صدد بیان این نکته است که خدای یگانه، اوصاف یادشده را دارد، در حالی که خدایان شما، چنین نیستند، پس شایسته خدایی نیستند.

11 - خالقیت و رازقیت و سررشته داری مرگ و حیات ، از ویژگی های الوهیت اند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 6 - 6

6 - معبود شایسته پرستش ، معبودی یگانه و بی شریک است .

أنّما إل-هکم إل-ه وحد

با توجه به آیات قبل و بعد معلوم می شود که مراد از شرک، شرک در ربوبیت و پرستش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 192 - 3

3 - توانا بودن بر یاری رسانی به بندگان و دفاع کردن از خویش ، از ملاک های ربوبیت و معبود راستین است .

لایستطیعون لهم نصرا و لا أنفسهم ینصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 193 - 3

3 - هدایتگری و پاسخ به هدایتجویی بندگان ، از ملاک های معبود راستین

و إن تدعوهم إلی الهدی لایتبعوکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 197 - 4،8

4 - توان بر یاری بندگان از ملاک های معبود راستین

و الذین تدعون من دونه لایستطیعون نصرکم

8 - تنها خداوند دارای ملاک پرستش و شایسته عبادت است .

و الذین تدعون من دونه لایستطیعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 198 - 6،7

6 - ارائه رهنمون به بندگان ، از ملاک های معبود راستین

و إن تدعوهم إلی الهدی لایسمعوا

خداوند معبودان اهل شرک را بدان جهت که راهنمای انسانها نیستند، شایسته پرستش نمی داند. بنابراین هدایت کردن انسانها از ملاکهای معبود به حق است.

7 - معبود راستین باید شنوا و بینا باشد .

إن تدعوهم . .. لایسمعوا ... و هم لایبصرون

<برگرداندن قول>، مفهومی است که شامل اجابت دعا نیز می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 73 - 3

3 - لازمه معبود راستین ، در دست داشتن عوامل و اسباب سود و زیان انسان

أو ینفعونکم أو یضرّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 38 - 11

11 - موجود ناتوان از رساندن سود به انسان ها و برطرف کردن گزند از وی ، شایسته پرستش نیست .

قل أفرءیتم ما تدعون من دون اللّه . .. هل هنّ ک-شف-ت ضرّه ... برحمه هل هنّ ممسک-ت

15 - فاطر - 35 - 13 - 6

6 - آفرینش جهان هستی چون انسان ، دریا ، خورشید و ماه ، از نشانه های خدای حقیقی ( اللّه )

و اللّه خلقکم من تراب . .. ثمّ جعلکم أزوجًا ... و ما یستوی البحران ... و سخّر ال

<ذلکم> اشاره به کسی است که اشیای ذکر شده را آفریده و صاحب خلق و جعل می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 6 - 16

16 - آفریدن جهان هستی ( آسمان ، زمین ، انسان و . . . ) ، از اوصاف و نشانه های خدای حقیقی ( اللّه )

خلق السم-وت و الأرض . .. خلقکم من نفس وحده ... ذلکم اللّه

<ذلکم> اشاره به کسی است که اشیای ذکر شده را آفریده و صاحب اوصاف خلق و جعل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 13

13 - آفرینش زمین ، آسمان ، انسان و روزی های او ، از اوصاف معبود و ربّ حقیقی

اللّه الذی جعل لکم الأرض . .. و صوّرکم فأحسن صورکم و رزقکم من الطیّب-ت ذلکم اللّ

6 - مخلوق نبودن ، قدرت بر آفرینندگی ، جلب منفعت ، دفع ضرر ، میراندن ، حیات بخشیدن و احیای مردگان ، از نشانه های معبود واقعی و شایسته پرستش ( اللّه )

و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لانشورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 55 - 6

6 - توانایی بر رساندن سود و دور ساختن زیان ، از نشانه های معبود حقیقی و راستین

و یعبدون من دون اللّه ما لاینفعهم و لایضرّهم

برداشت فوق، به خاطر دو نکته است: 1- آیه شریفه در مقام بیان ناتوانی معبودهایی جز خدا است. 2- این آیه به دنبال سلسله آیاتی آمده که بیانگر قدرت بی انتهای خدا است.

اللّه لا اله الاّ هو الحیّ القیّوم

دو صفت حیّ و قیّوم، اشاره به علت حصر عبودیّت به خداوند است; یعنی تنها زنده قائم به ذات می تواند معبود باشد.

17 - احقاف - 46 - 28 - 3

3- معبود راستین ، قادر به نجات انسان در همه شرایط دشوار

فلولا نصرهم الذین اتّخذوا من دون اللّه قربانًا ءالهه

مفهوم آیه، گویای برداشت یاد شده است.

4 - داشتن پیام هدایت آفرین و نجات بخش برای زندگی دنیایی و اخروی انسان ها ، از ویژگی های خدای بر حق و شایسته پرستش

لاجرم أنّما تدعوننی إلیه لیس له دعوه فی الدنیا و لا فی الأخره

از این که مؤمن آل فرعون در رد عقیده مشرکان، به این مطلب استدلال کرد که معبودهای ادعایی شما، پیامی برای بشر ندارد; می توان استفاده کرد که داشتن پیام، از خصوصیات معبود حقیقی و شایسته پریستش است.

معبود راستین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 35 - 5

5 - اللّه ، تنها معبود حقیقی است .

لا إل-ه إلاّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 6 - 22

22 - اللّه ، معبود حقیقی است .

اللّه ربّکم له الملک لا إل-ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 22 - 1

1 - < اللّه > ، همان یگانه معبود بی همتا است .

هو اللّه الذی لا إل-ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - ناس - 114 - 3 - 1،5

1 - خداوند ، معبود حقیقی مردم است .

إل-ه الناس

5 - توصیف خداوند به معبود حقیقی و شایسته مردم ، از آداب استعاذه به درگاه او است .

قل أعوذ . .. إل-ه الناس

11 - طه - 20 - 98 - 6

6 - معبودی سزاوار پرستش است که بی نیاز از شریک بوده و علم او مطلق و محیط بر همه چیز باشد .

إنّما إل-هکم اللّه . .. وسع کلّ شیء علمًا

جمله <وسع. ..> بدل برای <لا إل-ه إلاّ هو> است و هر دو، تعلیل برای <إنّما إل-هکم...> می باشند.

16 - شوری - 42 - 11 - 14

14 - مقام الوهیت ، مبرّا و پیراسته از زوجیت و داشتن همانند

جعل لکم من أنفسکم أزوجًا . .. لیس کمثله شیء

ذکر <لیس کمثله شیء> پس از طرح مسأله زوجیت برخی موجودات، می تواند اشعار به نفی همسر داشتن خدا داشته باشد.

منحصر ساخته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 13 - 12

12 - مالکیت جهان و فرمانروایی بر آن ، از اوصاف و ویژگی های معبود حقیقی و شایسته عبادت

و اللّه خلقکم . .. الشمس و القمر ... ذلکم اللّه ربّکم له الملک و الذین تدعون من

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 23 - 1،2

1 - یگانه معبود هستی ، فرمانروای مطلق نظام وجود است .

هو اللّه الذی . .. الملک القدّوس

2 - یگانه مدبّر و فرمانروای جهان هستی ، شایسته مقام خداوندی و پرستش است .

هو اللّه الذی لا إل-ه إلاّ هو الملک

وصف <الملک> برای جمله قبل، اشعار به علیت دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 25 - 2

2 - خدای پدیدآورنده موجودات آسمان و زمین از کتم عدم ، شایسته پرستش است ، نه مخلوقات و مظاهر طبیعت .

یسجدون للشمس . ..ألاّیسجدوا للّه الذی یخرج الخبء فی السم-وت و الأرض

<ال> در <الخبء> برای جنس و مفید استغراق است <خَبْء> به معنای مستور (مصدر به معنای مفعول) می باشد. بنابراین <یخرج الخبء>; یعنی، <یخرج جمیع الأشیاء المستوره تحت استار العدم منها إلی الوجود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 64 - 8

8 - پرستش ، مخصوص پدیدآورنده ، اعاده کننده و روزی دهنده انسان ها است و نه غیر او

أمّن یبدؤا الخلق ثمّ یعیده . .. أءل-ه مع اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 40 - 4،7،11

4 - هیچ یک از معبودان جعلی مشرکان ، هیچ گونه توانایی خلق و روزی رسانی و مرگ و بازآفرینی انسان ها را ندارند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم هل من شرکائکم من یفعل من ذلکم م

استفهام در آیه، انکاری است و آورده شدن <من> در <من شیء> برای استغراق نفی هر یک از موارد یاد شده است. اسم اشاره <ذلکم> به خلق، رزق، اماته و احیاء - مصدرهای فعل های یاد شده در آیه - اشاره دارد.

7 - خدایانِ ناتوان از آفرینش و روزی دهی به انسان ، شایسته خدایی نیستند .

هل من شرکائکم من یفعل من ذلکم من شیء

استفهام در آیه، انکاری است و آیه، در صدد بیان این نکته است که خدای یگانه، اوصاف یادشده را دارد، در حالی که خدایان شما، چنین نیستند، پس شایسته خدایی نیستند.

11 - خالقیت و رازقیت و سررشته داری مرگ و حیات ، از ویژگی های الوهیت اند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 11 - 2

2 - خالقیت ، از شرایط الوهیت است .

ه-ذا خلق اللّه

از تحدی خداوند با مشرکان، استفاده می شود که <اللّه> باید توان خالقیت داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 22 - 4

4 - عبادت ، تنها شایسته خدای خالق است .

ص: 154

و ما لی لا أعبد الذی فطرنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 96 - 2

2 - تنها ، خالق جهان هستی مستحق پرستش است .

قال أتعبدون ما تنحتون . و اللّه خلقکم و ما تعملون

تذکر به خالقیت خدا نسبت به انسان و مصنوعات وی، پس از محکوم کردن پرستش مصنوعات بشری، می تواند گویای برداشت بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 125 - 10

10 - خالقیت ، شرط شایستگی برای معبودیت

أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخ-لقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 6 - 16

16 - آفریدن جهان هستی ( آسمان ، زمین ، انسان و . . . ) ، از اوصاف و نشانه های خدای حقیقی ( اللّه )

خلق السم-وت و الأرض . .. خلقکم من نفس وحده ... ذلکم اللّه

<ذلکم> اشاره به کسی است که اشیای ذکر شده را آفریده و صاحب اوصاف خلق و جعل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 61 - 8

8 - عبادت و حاجت خواهی ، تنها در پیشگاه کسی روا است که آفریننده شب و روز و تأمین کننده روزی و نیاز های انسان ها است .

و قال ربّکم ادعونی أستجب لکم . .. اللّه الذی جعل لکم... النهار مبصرًا

از ارتباط میان این آیه با آیه قبل - که درباره ربوبیت خداوند و عبادت او و حاجت خواهی از او بود - برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 13

13 - آفرینش زمین ، آسمان ، انسان و روزی های او ، از اوصاف معبود و ربّ حقیقی

اللّه الذی جعل لکم الأرض . .. و صوّرکم فأحسن صورکم و رزقکم من الطیّب-ت ذلکم اللّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 27 - 2

ص: 155

2 - تنها معبودی شایسته پرستش است که سامان بخش وجود انسان و آفریدگار سرشت آدمی است .

إلاّ الذی فطرنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 4 - 5

5- توانایی بر خلقت جهان و تدبیر امور آن ، شرط شایستگی معبود برای پرستیده شدن

ماذا خلقوا من الأرض أم لهم شرک فی السم-وت

در این آیه، به ناتوانی بت ها در امر خلقت و تدبیر جهان اشاره شده است و این خود می نمایاند که توانایی بر خلقت و تدبیر، ملاکی است که براساس آن، می توان معبود واقعی را از معبود دروغین، متمایز ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 20 - 3

3- توانمندی بر آفریدن و نیز مخلوق نبودن ، از نشانه های خدا و معبود حقیقی است .

و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئًا و هم یخلقون

از اینکه خداوند در مقام بیان رد الوهیت معبودهای مشرکان، دو صفت مهم را برشمرده است، استفاده می شود که <الله> باید خالق بوده و مخلوق نباشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 22 - 2

2- علم ، قدرت ، خالقیت و حیات ، از ویژگی های معبود و خدای حقیقی

أفمن یخلق کمن لایخلق . .. و الله یعلم ... و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئ

آوردن عبارت <إل-هکم إل-ه واحد> پس از بیان صفات برجسته خداوند و پس از یادآوری ضعف و فتور معبودهای باطل، به منزله ذکر نتیجه آن سخنان و مشعر به نکته یاد شده است.

6 - توانایی بر رساندن سود و دور ساختن زیان ، از نشانه های معبود حقیقی و راستین

و یعبدون من دون اللّه ما لاینفعهم و لایضرّهم

برداشت فوق، به خاطر دو نکته است: 1- آیه شریفه در مقام بیان ناتوانی معبودهایی جز خدا است. 2- این آیه به دنبال سلسله آیاتی آمده که بیانگر قدرت بی انتهای خدا است.

و قال ربّکم ادعونی أستجب لکم . .. اللّه الذی جعل لکم... النهار مبصرًا

از ارتباط میان این آیه با آیه قبل - که درباره ربوبیت خداوند و عبادت او و حاجت خواهی از او بود - برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 13

13 - آفرینش زمین ، آسمان ، انسان و روزی های او ، از اوصاف معبود و ربّ حقیقی

اللّه الذی جعل لکم الأرض . .. و صوّرکم فأحسن صورکم و رزقکم من الطیّب-ت ذلکم اللّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 73 - 3

3- روزی رسانی ، از معیار های شناخت معبود حقیقی از غیر اوست .

و یعبدون من دون الله ما لایملک لهم رزقًا