رسید که: از نظر قرآن مصالح جامعه بر مصلحت فرد مقدم است.

آیه <إن کلّ. ..> در مقام تعلیل برای <ما ینبغی ...> در آیه پیشین است و می رساند که مناسبت خداوند با همه موجودات، مناسبت مالک و مملوک و معبود و عبد است. دگرگون شدن این مناسبت و رسیدن چیزی از مرتبه عبودیت به مقام الوهیت که لازمه هم جنس بودن فرزند خداوند با او است محال می باشد.

12 - مؤمنون - 23 - 56 - 2

2 - فریفته شدن به مال و فرزند و ملاک ارزش قرار دادن آن ، نشانه جهل و نادانی است .

أیحسبون أنّما نمدّهم . .. نسارع لهم فی الخیرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 9 - 4،5،7،8

4 - غفلت و باز ماندن از یاد خداوند ، طبیعت دلبسته شدن به مال و اولاد

لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم

<إلهاء> (مصدر <تلهکم>) به معنای مشغول و سرگرم کردن است. نسبت دادن <إلهاء> به <اموال و اولاد> گویای مطلب یاد شده است. گفتنی است که لازمه مشغول کردن به خود، ایجاد غفلت از یاد خدا می باشد.

5 - مؤمنان ، در معرض غفلت از یاد خدا ، به خاطر دلبسته شدن به اموال و اولاد

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم عن ذکر اللّه

7 - دلبستگی به مال و اولاد و غفلت از یاد خدا ، موجب خسران برای انسان

و من یفعل ذلک فأُول-ئک هم الخ-سرون

8 - دلبستگان به مال و اولاد ، غافل از یاد خدا و دارای فرجامی خسارت بار

و من یفعل ذلک فأُول-ئک هم الخ-سرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 2،3،4

2 - وابستگی و دلبستگی به اموال و اولاد ، زمینه ساز لغزش انسان ها و ممانعت از دین داری است .

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

3 - هشدار خداوند به مؤمنان ، نسبت به لغزش و نافرمانی کردن به خاطر دلبستگی و وابستگی به مال و فرزند

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

4 - علاقه و دلبستگی به اموال و اولاد ، نباید مانع از دین داری و انجام تکالیف الهی شود .

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

برداشت یاد شده، با توجه به تاریخ و شأن نزول آیات است که در آیه قبل توضیح داده شد.

بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 35 - 4

4- فرزندگزینی ، نشانه نقص و نیاز است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد سبح-نه

<سبحانه> مفعول مطلق برای فعل محذوف، مانند <سبّحوه> می باشد; یعنی <منزه بدانید او را منزه دانستنی>. کاربرد تنزیه دراین مورد نشان از آن دارد که <اتخاذ ولد> نشانه نقص و کاستی است و خداوند از آن منزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 92 - 4

4- فرزندگزینی ، نشانه نقص بوده و خدای رحمان از آن مبرّا است .

و ما ینبغی للرحم-ن أن یتّخذ ولدًا

گزینش فرزند با فراگیری رحمت سازگار نیست; زیرا فرزند خداوند، باید هم جنس او بوده و در الوهیت مانند او باشد; در نتیجه باید به رحمت او نیازی نداشته باشد; زیرا لازمه آن، فراگیر نبودن رحمت الهی و نقصان آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 56 - 1

1 - مال و فرزند بسیار ، نشانه لطف و مهر خداوند در دیدگاه شرک پیشگان مرفه صدراسلام

أیحسبون . .. من مال و بنین . نسارع لهم فی الخیرت

ألا تشرکوا به شیئا . .. ذلکم وصیکم به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 153 - 1

1 - پرهیز از شرک، فرزندکشی، کردارهای شنیع، کشتن بیگناهان، تجاوز به دارایی یتیمان، راهی است راست برای حرکت به سوی خدا.

ألا تشرکوا به شیئاً . .. و أن هذا صرطی مستقیماً

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از ضمیر متکلم در <صراطی> خداوند باشد. صراط خداوند یعنی راهی که به سوی اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 12 - 8

8 - پرهیز از دزدی ، زنا و فرزندکشی ( سقط جنین و . . . ) ، از جمله مواد مورد بیعت زنان مؤمن با پیامبر ( ص )

و لایسرقن و لایزنین و لایقتلن أول-دهنّ

15 - سبأ - 34 - 37 - 11

11 - مال و فرزند در صورتی می توانند نقش معنوی داشته باشند ، که با ایمان و عمل صالح همراه باشند .

و ما أمولکم و لا أول-دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلفی إلاّ من ءامن و عمل ص-لحًا

12 - نور - 24 - 58 - 6

6 - آگاه نشدن فرزندان از وضعیت متناسب با خواب و استراحت ( حالت برهنگی و خلوت ) پدران و مادران در اتاق هایشان ، فلسفه و حکمت تشریع حکم اذن گرفتن فرزندان برای دیدار با والدین است .

لیستئذنکم . .. و الذین لم یبلغوا الحلم منکم ... و من بعد صلوه العشاء ثلث عورت لک

جمله <ثلاث عورات لکم> استینافیه بیانیه است و بیانگر علت تشریع حکم اذن گرفتن فرزندان برای ورود به اتاق و محل استراحت والدین خویش است.

توحید ناسازگار نبوده و نسبت این معنا به آدم(ع) اشکالی ندارد.

5 - آدم ( ع ) و حوا به عهد خویش با خدا ( سپاسگزاری از او در صورت اعطای فرزند صالح ) وفا نکردند .

لنکونن من الشکرین. فلما ءاتیهما صلحاً جعلا له شرکاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 1

1 - اموال و اولاد ، همواره وسیله آزمایش انسان است .

إنّما أمولکم و أولدکم فتنه

<فتنه> در آیه شریفه، به معنای آزمایش است. قصر در عبارت <إنّما أموالکم...> ادعایی است، نه حقیقی; یعنی، برای بیان مبالغه و کثرت ملازمه، میان داشتن مال و فرزند و آزمایش شدن انسان به وسیله آن دو است.

7 - بد و نااهل شدن فرزند از هر خانواده ای - حتی پیامبران - امری است ممکن .

و من ذرّیّتهما . .. ظالم لنفسه مبین

1 - یهودیان ، < عزیر > را فرزند خدا خواندند .

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه

2 - نصارا ، < مسیح > ( ع ) را فرزند خدا خواندند .

و قالت النصری المسیح ابن اللّه

3 - فرزند خدا خواندن < عزیر > و < مسیح > ، سخنان نسنجیده و باطلی بود که یهود و نصارا به زبان آوردند .

و قالت . .. ذلک قولهم بأفوههم

4 - پندار فرزند خدا بودن < عزیر > و < مسیح > ، پنداری است سابقه دار در تاریخ یهود و نصارا .

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

7 - اندیشه < فرزند داشتن خدا > اندیشه ایست کفرآمیز و معتقدان به آن ، کافرند .

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

8 - یهود و نصارا به دلیل فرزند خدا خواندن < عزیر > و < مسیح > کافرند .

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

10 - توبیخ یهود و نصارا از جانب خداوند ، به خاطر ادعای دروغین فرزند بودن عزیر و مسیح برای خدا

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه . .. أنی یؤفکون

11 - پندار فرزند داشتن خدا ، انحراف از مسیر حق بوده و معتقدان به آن ، گرفتار لعن و نفرین خدا خواهند بود .

و لا یدینون دین الحق . .. و قالت الیهود عزیر ابن اللّه ... قتلهم اللّه أنی یؤفکو

12 - یهود و نصارا ، به دلیل اعتقاد شرک آمیزشان ( فرزند خدا خواندن عزیر و مسیح ) مستحق کیفر مرگ

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه . .. قتلهم اللّه أنی یؤفکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 88 - 1

1- فرزندگزینی ، از نسبت های ناروای شرک پیشگان عصر بعثت ، به خداوند

و قالوا اتّخذ الرحمن ولدًا

فعل <اتّخذ> گویای آن است که گویندگان این سخن، معتقد بودند: خداوند یکی از موجودات را به فرزندی برگزیده است; نه آن که فرزندی از او متولد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 89 - 2

2- پندار فرزندگزینی خداوند ، ساخته و پرداخته خیال مشرکان بود .

لقد جئتم شیئًا إدًّا

فعل <جئتم> خطاب به مشرکان است; یعنی، فرزندگرفتن خداوند، سخنی است که شما آن را آورده اید; نه این که ریشه و اصلی داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 152 - 1،3

ص: 19

1 - مشرکان ، معتقد به تولد فرزند از خداوند

لیقولون . ولد اللّه

3 - فرزند داشتن خدا ، دروغ محض و سخنی ناروا در حق خداوند

ولد اللّه و إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 8

8 - خالی بودن کتاب های آسمانی تحریف نشده از انتساب فرزند به خدا

فأتوا بکت-بکم إن کنتم ص-دقین

فرمان تعجیزی خداوند به آوردن کتاب آسمانی، بر درستی نسبت فرزنددار بودن خداوند; گویای این حقیقت است که در هیچ یک از کتاب های آسمانی اصیل و تحریف نشده چنین نسبتی وجود ندارد; بلکه این نسبت، دروغ محض و ساخته و پرداخته خود مشرکان است. از این رو خداوند در شش آیه قبل، آنان را دروغگو خوانده است (و إنّهم لکاذبون).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 4 - 1

1 - احتجاج الهی علیه اندیشه شرک و پندار مشرکان ، مبنی بر فرزند داشتن خدا

لو أراد اللّه أن یتّخذ ولدًا لاَصطفی ممّا یخلق

و فعل <یستغیثان> اشاره به آن دارد که پدر و مادر مؤمن، هر دو در راستای تربیت فرزند، باید تلاش کنند.

10- لزوم اهتمام پدر و مادر ، به رشد معنوی فرزند خویش ، همپای پرورش جسمانی وی

حملته أُمّه کرهًا . .. حتّی إذا بلغ أشدّه ... و هما یستغیثان اللّه ویلک ءامن

در آیات پیشین، سخن از رنج مادر برای رشد جسمی فرزند بود و در این آیه سخن از تلاش پدر و مادر در گرایش دادن فرزند به ایمان است و چون خداوند هر دو را به عنوان ارزش یاد کرده، مطلب بالا استفاده می شود.

است.

6 - نیاز همه موجودات به خداوند ، دلیل بی نیازی او از فرزند و پدر و مادر است .

الصمد . لم یلد و لم یولد

این آیه، می تواند بیانگر لوازم <صمد> بودن خداوند باشد.

12 - علاقه به ایجاد گرایش های صحیح دینی در فرزندان ، از خصلت های پیامبرانی ، چون ابراهیم و یعقوب ( ع )

و وصی بها إبرهیم بنیه و یعقوب یبنی

13 - ضرورت تلاش برای گرایش دادن فرزندان به انتخاب آیین الهی

و وصی بها إبرهیم بنیه و یعقوب یبنی . .. فلاتموتن إلا و أنتم مسلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 133 - 8

8 - ضرورت توجه به سرنوشت دینی فرزندان و لزوم احساس مسؤولیت درباره آن

إذ قال لبنیه ما تعبدون من بعدی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 13 - 8

8 - گرایش دادن فرزند به بینش توحیدی ، از وظایف پدر است .

قال لقم-ن لإبنه . .. ی-بنیّ لاتشرک باللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 16 - 9

9 - متوجّه کردن فرزند به علم و قدرت مطلق خداوند ، با استفاده از شیوه آموزشیِ قابل فهم ، نمودی از حکمت لقمان است .

لقد ءاتینا لقم-ن الحکمه . .. إذ قال ... ی-بنیّ إنّها إن تک مثقال حبّه ... یأت به

9- پدر و مادر با ایمان ، در کنار استمداد از خداوند برای هدایت فرزند خویش ، رهنمود های لازم را به او ارائه می دهند .

و هما یستغیثان اللّه ویلک ءامن إنّ وعد اللّه حقّ

برداشت فوق، بنابراین است که مراد از <إملاق> بیم پدر و مادر، از تهی دست شدن خود و فرزندانشان باشد.

پنداشتند و مشرکان نیز فرشتگان را فرزند او می شمردند.

4 - گزینش فرزند و داشتن زاده برای خداوند ، نقص است .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه

<سبحان> به معنای تسبیحاً، مفعول مطلق برای فعل محذوف است; یعنی: <سبحت اللّه تسبیحاً>. کاربرد این کلمه در هنگامی است که خداوند به چیزی که درباره او ناروا و یا مستلزم نقص و عیب است، توصیف شود.

9 - مالکیت خدا بر هستی ، دلیل منزه بودن او از گزینش فرزند و داشتن زاده

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل له ما فی السموت و الأرض

جمله <له ما فی السماوات . ..> برهانی است برای رد پندار ناروای یهود و نصارا.

13 - عبادت و اطاعت هستی برای خدا ، دلیل منزه بودن او از داشتن فرزند است .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل . .. کل له قنتون

14 - رابطه خداوند با هستی ، رابطه < مالک و مملوک > و < عابد و معبود > است نه رابطه پدر و فرزندی .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل له ما فی السموت و الأرض کل له قنتون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 117 - 5،10

5 - آفرینش آسمان ها و زمین ، بدون مثال و الگویی از پیش ، دلیل منزه بودن خدا از اختیار کردن فرزند و نیاز داشتن به آن

قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل . .. بدیع السموت و الأرض

برداشت فوق بر این اساس است که <بدیع السماوات . ..> همانند جمله <له ما فی السماوات ...>، دلیل و برهانی برای تنزیه خداوند از داشتن فرزند باشد.

10 - اقتدار خداوند بر ایجاد < هر آنچه که اراده کند > ، دلیل بر منزه بودنش از اختیار کردن فرزند و نیاز داشتن به آن است .

قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل . .. و إذا قضی أمراً فإنما یقول له کن

برداشت فوق بر این اساس است که: جمله <و إذا قضی أمراً . ..> نیز، همانند فرازهای قبل، دلیل و برهان برای تنزیه خدا از داشتن فرزند باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 33،34،36،39

33 - مسیحیان ، معتقد به فرزندی حضرت عیسی ( ع ) برای خداوند

یاهل الکتب . .. انما المسیح عیسی ابن مریم رسول اللّه و کلمته القها إلی مریم و رو

34 - اعتقاد به فرزند داشتن خداوند ، پنداری نابحق درباره وی و هتک حرمت اوست .

لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. سبحنه ان یکون له ولد

36 - مالکیت مطلق خداوند بر هستی ، دلیل فرزند نداشتن او

سبحنه ان یکون له ولد له ما فی السموت و ما فی الأرض

جمله <له ما فی السموت . ..> دلیل و برهانی است برای جمله <سبحنه ان یکون له ولد> یعنی آنچه غیر خداست و از جمله حضرت مسیح، مملوک و عبد اوست و کسی که مالک تمام هستی است، نیازی به داشتن فرزند ندارد.

39 - کفایت خداوند برای تدبیر هستی ، دلیل وحدانیت او و منزه بودنش از داشتن شریک و فرزند

ص: 32

انما اللّه اله وحد سبحنه ان یکون له ولد . .. کفی باللّه وکیلا

جمله <کفی . ..> دلیل دیگری است برای مطالب گذشته.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 172 - 3

3 - حضرت مسیح از آنجا که هرگز از بندگی خدا ابایی نداشت نه خداست و نه فرزند او .

لن یستنکف المسیح ان یکون عبداً للّه

جمله <لن یستنکف> تعلیل و احتجاج دیگری است بر اینکه مسیح(ع) نه خداست و نه فرزند او یعنی او خود را از بندگان خدا می داند چگونه ممکن است خدا یا فرزند او و یا یکی از اقانیم ثلاثه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 18 - 2،19

2 - فرزند داشتن خدا ، از پندار های باطل یهود و نصارا

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

19 - یهود و نصارا ، همچون سایر مردمان ، مملوک و تحت حاکمیت خدا هستند ، نه فرزند وی و نه برخوردار از محبتی ویژه در پیشگاه او .

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه . .. و للّه ملک السموت و الارض

در برداشت فوق، جمله <للّه ملک السموت . ..> دلیل رد پندار یهود و نصارا (نحن ابنؤا اللّه و احبؤه) گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 2

2 - مسیح ( ع ) نه خداست و نه فرزند خدا .

ما المسیح ابن مریم الا رسول

حصر اضافی در جمله <ما المسیح . ..> ناظر به پندارهایی است که مسیحیان درباره حضرت مسیح(ع) اظهار می داشتند که در آیات قبل پاره ای از آنها ذکر شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 110 - 6

6 - عیسی ( ع ) ، فرزند مریم و نه فرزند خدا

اذ قال اللّه یعیسی ابن مریم

به نظر می رسد تصریح به فرزندی عیسی برای مریم در برابر این ادعای مسیحیان می باشد که وی فرزند خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 5،6،9

5 - برخی مشرکان خداوند را دارای پسران و دخترانی می پنداشتند.

ص: 33

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

6 - شریک پنداشتن برای خداوند و انتساب فرزند به او، پنداری باطل و از سر نادانی است.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

9 - خداوند از داشتن شریک و فرزندان منزه است.

و خرقوا له بنین و بنت . .. سبحنه و تعلی عما یصفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 101 - 3،4،6،8،11

3 - خداوند نه فرزندی دارد و نه هیچگاه همسری داشته است.

أنی یکون له ولد و لم تکن له صحبه

4 - وجود فرزند برای خدا، با توجه به نبودن همسری برای وی، امری نامعقول است.

أنی یکون له ولد و لم تکن له صحبه

6 - ابداع کننده هستی (خداوند) سزاوار تسبیح و منزه از داشتن شریک و فرزند است.

سبحنه و تعلی عما یصفون. بدیع السموت و الأرض

8 - تصور وجود فرزند برای خدا، با توجه به مخلوق خدا بودن همه چیز، امری نامعقول است.

أنی یکون له ولد . .. و خلق کل شیء

11 - انحصار آفرینش هستی به خدا، دلیل بی نیازی او از فرزند و شریک است.

أنی یکون له ولد . .. و خلق کل شیء و هو بکل شیء علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 102 - 2

2 - الوهیت، مخصوص پروردگاری است که آفریننده هستی و بی نیاز از شریک و فرزند است.

بدیع السموت و الأرض أنی یکون له ولد و لم تکن له صحبه . .. ذلکم الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 1،3،5،7،9،10

1 - مشرکان بر این باور بودند که خداوند ، برای رفع نیازمندی های خود ، فرزند اختیار کرده است .

قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه هو الغنی

3 - برگزیدن فرزند ، بیانگر وجود نقص است و خداوند از هر نقصی ، مبرا و منزه می باشد .

قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه هو الغنی

5 - اختیار فرزند ، معلول نیاز است و خداوند بی نیاز مطلق است .

قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه هو الغنی

7 - مالکیت مطلق خداوند بر تمامی موجودات ، دلیل بی نیازی او از برگزیدن فرزند

قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه هو الغنی له ما فی السموت و ما فی الأرض

9 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، پنداری باطل و فاقد هر گونه دلیل و برهان است .

ص: 34

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. إن عندکم من سلطن بهذا

10 - مشرکان بدون توجه به درستی و نادرستی مدعای خویش ( فرزندگزینی خدا ) ، آن را به خدا نسبت می دادند .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. أتقولون علی اللّه ما لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 69 - 1

1 - نسبت دادن فرزند به خدا ، افترا و دورغ بستن به اوست .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. قل إن الذین یفترون علی اللّه الکذب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 70 - 7

7 - انتساب فرزند به خدا ، بدعت در دین و افترا و دروغ بستن به او ، کفر و موجب عذاب شدید اخروی است .

الذین یفترون علی اللّه الکذب . .. إلینا مرجعهم ثم نذیقهم العذاب الشدید بما کانوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 4،9

4- خداوند ، برخلاف پندار واهی مشرکان ، هیچ گاه برای آنان ، پسر برنگزیده و برای خود دختر به فرزندی نگرفته است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

استفهام در آیه، انکاری و در مقام توبیخ و سرزنش مشرکان است و این، حکایت از نکته یاد شده می کند.

9- اعتقاد به وجود فرزند برای خداوند ، نوعی شرک است .

و لاتجعل مع الله إل-هًا ءاخر . .. أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-

طرح اعتقاد واهی مشرکان مبنی بر فرزند داشتن خداوند، پس از نهی از شرک، می تواند برای بیان مصداقی از موارد شرک باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 43 - 3

3- خداوند ، فراتر و عظیم تر از آن است که نسبت فرزند گرفتن به او داده شود .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا . .. سبح-نه و تع-لی عمّا یقولو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 111 - 5،6،13

5- خداوند ، هیچ گونه فرزندی برای خود نگرفته و از هرگونه شریک و حمایتگر ، مبرّا و بی نیاز است .

لم یتخذ ولدًا و لم یکن له شریک . .. و لم یکن له ولیّ

6- اختصاص همه ستایش ها به خداوند ، در پرتو بی نیازی او از داشتن فرزند ، شریک و حمایتگر است .

الحمد لله الذی لم یتخذ . .. و لم یکن له ولیّ

اگر خداوند نیاز به فرزند، شریک و حمایتگر می داشت هر کدام از اینها دلیل نقص و کاستی بود. در آن صورت همه ارزشهای

ص: 35

ستایش برانگیز منحصر به خداوند نمی شد; پس انحصار ستایشها به خدا، در صورتی است که او را بی نیاز مطلق بشناسیم.

13- مقام خداوند ، برتر از داشتن فرزند ، شریک و حمایتگر

لم یتخذ ولدًا. .. و کبّره تکبیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 35 - 1،3،12،13

1- خداوند ، برتر و والاتر از آن است که برای خود فرزندی برگزیند .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد

تعبیر <ما کان. ..> در مواردی به کار می رود که در آن سنتی پایدار یا خصوصیات ذاتی موجودی تشریح می شود. در این آیه نیز <اتّخاذ ولد> با این تعبیر نفی شده است; یعنی چنین چیزی با خداوند هیچ تناسب ندارد. تعبیر <أن یتّخذ ...> بیان ظریفی است از این حقیقت که در همان پندار باطل هم، باز او است که برمی گزیند و برگزیده او وابسته به او و مخلوق او است.

3- خداوند نه عیسی ( ع ) و نه هیچ کس دیگر را فرزند خویش قرار نداده است .

ذلک عیسی ابن مریم . .. ما کان للّه أن یتّخذ من ولد

<ولد> نکره در سیاق نفی است و افاده عموم می کند. <من> زائده و برای تأکید است. بنابراین مفاد آیه، عمومیت همراه با تأکید است.

12- رابطه خداوند با تمامی موجودات ، رابطه خالق و مخلوق است ; نه رابطه پدر و فرزند .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد سبح-نه . .. یقول له کن فیکون

چنانچه پیدایش عیسی(ع) دلیل فرزندی او برای خداوند باشد - آن گونه که باطل اندیشان می گویند - تمامی موجودات را باید فرزند خدا دانست، زیرا خداوند همه موجودات - از جمله عیسی(ع) - را با فرمان <کن> ایجاد کرده است.

13- توانایی خداوند بر ایجاد هرچه بخواهد ، دلیل منزه بودن او از اختیار کردن فرزند .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد سبح-نه إذا قضی أمرًا . .. فیکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 40 - 6

6- خداوند ، بدون فرزند و بی نیاز از آن است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد . .. إنّا نحن نرث الأرض و من علیها

در آیات قبل، سخن از پندار فرزندی عیسی(ع) برای خداوند به میان آمد. این آیه با بیان رجوع نهایی همه موجودات به خداوند و نفی نیاز از او، بر بطلان آن پندار تأکید میورزد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 91 - 2،4

2- مبرّابودن خداوند از داشتن فرزند ، با ذات هستی و اجزای آن عجین شده است .

تکاد السموت یتفطّرن . .. أن دعوا للرحم-ن ولدًا

4- فرزند داشتن خداوند ، با گستردگی و فراگیری رحمت او بر همه موجودات ، ناسازگار است .

أن دعوا للرحم-ن ولدًا

ص: 36

گزینش وصف <الرحمان> (دارای رحمت گسترده و فراگیر) در ضمن عبارت <أن دعوا. ..> دلیل در آن کنجانده است; زیرا همه موجودات - از جمله فرزندهای پنداری - مشمول رحمت الهی اند و سنخیتی با رحمت آفرین ندارند تا فرزند و مجانس او تلقی شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 92 - 1،2

1- فرزندگزینی خداوند ، کاری ناشدنی و به دور از شأن خداوند

و ما ینبغی للرحم-ن . .. ولدًا

زمانی از کلمه <إنبَغی> استفاده می شود می شود که کاری میسر و راه برای آن هموار باشد (قاموس) و <ما ینبغی> امکان آن را نفی می کند.

2- در پندار گروهی از مشرکان ، خداوند برخی از مخلوقات خویش را فرزند خوانده خود قرار داده است .

أن یتّخذ ولدًا

از تعبیر <إتّخاذ> در این آیه و نیز در آیات پیشین، برمی آید که قائلانِ فرزند گزینی خداوند، تنها این بوده است که او از میان موجودات، کسی را به عنوان فرزندی خود برگزیده است; نه این که مدعی تولّد فرزندی برای او باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 93 - 2

2- قائلان به فرزندگزینی خداوند ، فرزند خوانده او را از بین موجودات شعورمند آسمان ها و زمین می دانستند .

من فی السموت والأرض

کلمه <من> موصولی است که برای عاقلان به کار می رود. به کار بردن آن، ممکن است ناظر به پندار فرزندخواندگی فرشتگان، عیسی و عزیر(ع) برای خدا باشد در نتیجه تعبیر <موجودات آسمان ها> کنایه از ملائکه و <موجودات زمین> کنایه از عیسی و عزیر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 26 - 4

4- منزه بودن خداوند رحمان ، از انتخاب و برگزیدن فرزند

قالوا اتّخد الرحم-ن ولدًا سبح-نه

<سبحانه> مفعول مطلق برای فعل محذوف (چون <سبحوه>) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 91 - 1

1 - خدا ، بی نیاز از گزینش فرزند

ما اتخذ اللّه من ولد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 37

12 - فرقان - 25 - 2 - 5،8

5 - خداوند ، هیچ کسی را به فرزندی برنگزیده است .

لم یتّخذ ولدًا

<ولداً> نکره است و نکره در سیاق نفی، دلالت بر عموم و شمول دارد.

8 - پادشاهی و حاکمیت مطلق خداوند بر جهان ، دلیل بی نیازی او از گزینش فرزند و داشتن شریک و همتا

الذی له ملک السم-وت و الأرض و لم یتّخذ ولدًا و لم یکن له شریک فی الملک

ذکر حاکمیت و پادشاهی و حاکمیت مطلق خداوند بر هستی در ابتدای آیه، می تواند مقدمه و زمینه چینی برای ابطال عقیده فرزندگزینی و شریک داشتن خدا باشد که از اصول اعتقادات مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 159 - 2

2 - ساحت خداوند ، منزه از داشتن فرزند و ارتباط و نسبت ویژه ( شریک بودن ) با جن

أصطفی البنات . .. و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا ... سبح-ن اللّه عمّا یصفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 4 - 3،6

3 - بر فرض صحت فرزندگزینی خداوند ، این گزینش از میان بهترین مخلوقات او انجام می گرفت ; نه از سنگ ، چوب و . . . .

لو أراد اللّه أن یتّخذ ولدًا لاَصطفی ممّا یخلق ما یشاء

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که مشرکان معتقد بودند که خداوند از چیزهایی (مانند چوب و سنگ) فرزند خود را برگزیده است. خداوند در پاسخ آنان می فرماید: اگر بنا باشد خداوند فرزند برگزیند، مسلّماً از میان مجموعه مخلوقات گزینش می کرد و طبیعی است که خداوند حکیم، بهترین مخلوقاتش را برای فرزند گزینش می کرد; نه چیزهایی مثل چوب و سنگ.

6 - منزه بودن ساحت قدسی خداوند ، از فرزند گزینی

لو أراد اللّه أن یتّخذ ولدًا . .. سبح-نه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 15 - 4،7

4 - فرشتگان ، بندگان خدا هستند ; نه فرزندان او .

و جعلوا له من عباده جزءًا

مراد از <عباد> - به قرینه فرازهای بعد - فرشتگان هستند که شرک پیشه گان عصر بعثت، آنان را فرزندان خدا می پنداشتند.

7 - پرستش مخلوقات خدا ( فرشتگان ) و فرزند او انگاشتن آنان ، اقدامی ناسپاسانه و کفرآمیز

و جعلوا له . .. إنّ الإنس-ن لکفور مبین

با توجه به فضای آیات، می توان استفاده کرد که مشرکان مکه فرشتگان را فرزند خدا می دانستند و آنان را مورد پرستش قرار می دادند. خداوند، پس از یاد کردن نعمت های خویش، این پندار را نمونه بارز ناسپاسی می شمارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 38

17 - زخرف - 43 - 16 - 3

3 - فرشتگان ، مخلوق و آفریده های خدایند ; و نه فرزندان و اجزای وجود او .

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 57 - 4

4 - عیسی ( ع ) ، فرزند مریم است و نه خدا .

و لمّا ضرب ابن مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 82 - 1،5

1 - پروردگار آسمان ها و زمین ، منزه از داشتن فرزند و توصیف های شرک آلود

سبح-ن ربّ السم-وت . .. عمّا یصفون

5 - فرزندداری و دل مشغولی به فرزند ، ناسازگار با مقام ربوبیت عام الهی *

قل إن کان للرحمن ولد . .. سبح-ن ربّ السم-وت و الأرض ربّ العرش

یادکرد <ربّ السماوات. ..> در پی نفی فرزند از خدا، ممکن است اشاره به این نکته داشته باشد که فرزند، برای پدر وابستگی آور است و خداوندی که دارای ربوبیت عام می باشد، نفس ربوبیت عامش گواه بی فرزندی او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 84 - 4

4 - اعتقاد مشرکان به تقسیم کار های آسمان و زمین ، میان خدا و فرزندی که برای او تصویر کرده اند . *

قل إن کان للرحم-ن ولد . .. و هو الذی فی السماء إل-ه و فی الأرض إل-ه

برداشت بالا بدان احتمال است که میان این آیه و آیه <إن کان للرحمان ولد> (آیه 81) بدین گونه ارتباط باشد که مشرکان علاوه بر اعتقاد به فرزندداری خدا، بر این باور بوده اند که الوهیت آسمان و زمین میان او و فرزندش تقسیم شده است. گفتنی است که این آیات ردی بر هر دو دیدگاه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 3 - 2،4

2 - خدا ، نه دارای همسر است و نه فرزند .

ما اتّخذ ص-حبه و لا ولدًا

4 - همسرگزینی و فرزندداری ، دون شأن و منزلت والای خداوند است .

و أنّه تع-لی جدّ ربّنا ما اتّخذ ص-حبه و لا ولدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - اخلاص - 112 - 2 - 9،15،16

ص: 39

9 - خداوند ، از چیزی پدید نیامده و بی فرزند و بی همتا است .

اللّه الصمد

دو آیه بعد (لم یلد و لم یولد . و لم یکن له کفواً أحد)، به دلیل قرار نگرفتن حرف عطف بین آنها و این آیه، می تواند مفسر کلمه <صمد> باشد.

15 - < سأل رجل علیّاً ( ع ) عن تفسیر ه-ذه السوره فقال : . . . الصمد بلاتبعیض بَدَد ;

مردی از امام علی(ع) درباره تفسیر این سوره (اخلاص) سؤال نمود، حضرت فرمود: . .. صمدیت خداوند، بدون تجزیه شدن به اجزای جدا از یکدیگر است>.

16 - < قال وَهْب بن وَهْب القرشی و حدّثنی الصادق جعفربن محمد عن أبیه الباقر عن أبیه ( ع ) أنّ أهل البصره کتبوا إلی الحسین بن علی ( ع ) یسألونه عن الصمد فکتب إلیهم . . . ان اللّه سبحانه قد فسّر الصمد فقال : < اللّه أحد . اللّه الصمد > ثمّ فسّره فقال < لم یلد و لم یولد . و لم یکن له کفواً أحد > . . . هو اللّه الصمد الذی لا من شیء و لا فی شیء و لا علی شیء ;

وهب 152بن وهب قرشی گوید: که امام صادق(ع) از طریق پدرش امام باقر(ع) از امام سجاد(ع) برایم روایت کرده که: اهل بصره به امام حسین(ع) نامه نوشتند و از ایشان معنای صمد را پرسیدند; امام به آنان نوشت: . .. به درستی که خداوند سبحان خود صمد را تفسیر نموده و فرموده <اللّه أحد . اللّه صمد>، آن گاه آن را تفسیر کرده و فرموده است: <لم یلد و لم یولد . و لم یکن له کفواً أحد> ... او است خدای صمد که نه از چیزی به وجود آمده و نه در چیزی جای گرفته و نه بر چیزی مستقر است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - اخلاص - 112 - 3 - 1

1 - خداوند ، فرزند ندارد .

لم یلد

4 - بندگان خالص خدا ، از خداوند خواستار سرور و روشنی چشمان در پرتو اعطای همسر و فرزند به آنان هستند .

و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّی-ّتنا قرّه أعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 100 - 5

5 - دعا به درگاه الهی برای فرزنددار شدن ، امری پسندیده است .

ربّ هب لی من الص-لحین

از درخواست حضرت ابراهیم(ع) - که از پیامبران بزرگ الهی بود - می توان مطلب یاد شده را استفاده کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 101 - 2

2 - دعای ابراهیم ( ع ) برای فرزنددار شدن ، مورد استجابت پروردگار قرار گرفت .

ربّ هب لی من الص-لحین . فبشّرن-ه بغل-م حلیم

فهب لی من لدنک ولیًّا

مراد زکریا از <ولیّاً> - به قرینه <هب لی> و نیز <یرثنی. ..> در آیه بعد - فرزند بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 6 - 10

10- حضرت زکریا از خداوند فرزندی طلب نمود که از هر جهت مورد رضایت باشد .

واجعله ربّ رضیًّا

<رضیّاً> صفت مشبهه از مصدر <رضا> می باشد. <رضیّ> در موردی به کار می رود که وصف در موصوف خود رسوخ کرده باشد، بنابراین می توان گفت: <رضیّ>; یعنی، کسی که از هر جهت مورد رضایت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 74 - 1،22

1 - بندگان خالص خدا ، از خداوند خواستار همسر و فرزندان شایسته ای اند که رفتار و سیر و سلوک آنان ، مایه چشم روشنی و سرفرازی آنان در زندگی باشد .

و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّیّ-تنا قرّه أعین

درباره <من> در <من أزواجنا. ..> دو احتمال وجود دارد: 1- <من> ابتدائیه باشد. در این صورت معنای آیه چنین می شود: <به ما از ناحیه همسران و فرزندانمان، آن ده که مایه روشنی چشمانمان باشد>. 2- <من> بیانیه باشد. براساس این احتمال، معنای آیه چنین می شود: <به ما روشنی چشمان - که عبارت از همسر و فرزندان اند ببخش. برداشت یاد شده، مبتنی بر احتمال نخست است.

22 - جمله < و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزواجنا و ذرّیّتنا قرّه أعین و اجعلنا للمتّقین إماماً > متن دعای همیشگی بندگان خالص خدا

و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّی-ّتنا قرّه أعین و اجعلنا للمتّقین إم

آمدن آیه شریفه در قالب جمله اسمیه و نیز فعل مضارع <یقولون> حاکی از استمرار و همیشگی بودن آن دعا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 100 - 1

1 - ابراهیم ( ع ) از خداوند ، فرزندی صالح درخواست کرد .

ربّ هب لی من الص-لحین

مفعول فعل <هب> در تقدیر است: <هب لی ولداً من الصالحین; مرا فرزندی از صالحان ببخش>.

13- زکریا ( ع ) با دعا به درگاه خداوند ، خواهان توفیق کامل فرزند خویش در استفاده صحیح از میراث او و خاندان یعقوب پیامبر ( ع )

یرثنی و یرث من ءال یعقوب واجعله ربّ رضیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 41 - 6

6- عنایت خاص حضرت ابراهیم ( ع ) به سرنوشت دنیوی و اخروی فرزندان و خاندانش و یاد کردن از آنان در تمامی دعاهایش

و اجنبنی و بنیّ . .. من ذرّیتی ... لیقیموا الصلوه فاجعل أفئده من الناس تهوی إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 6 - 9

9- زکریا ( ع ) ، برای صلاح و شایستگی معنوی فرزند خویش دعا کرد .

یرثنی . .. واجعله ربّ رضیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 74 - 12،21

12 - تأثیر مثبت و سازنده دعای پدر و مادر ، در حق فرزندان خود و در سرنوشت و سعادت آنان

و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّی-ّتنا قرّه أعین

21 - دعا برای صلاح و نیک شدن همسر و فرزندان و خیرخواهی برای ایشان ، از اوصاف بندگان خالص خدا و امری پسندیده و مورد تشویق خداوند

و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّی-ّتنا قرّه أعین و اجعلنا للمتّقین إم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 29

29- ارزش دعای پدر و مادر برای صلاح فرزند

و أصلح لی فی ذرّیّتی

11 - حج - 22 - 2 - 5

5- پیوند میان مادر و کودک شیرخوارش ، از محکم ترین پیوند های موجود میان انسان ها است .

یوم ترونها تذهل کلّ مرضعه عمّا أرضعت

ذکر <رها شدن کودک شیرخوار از دامن مادر و غافل گشتن مادر از او> در ترسیم شدت و بزرگی زلزله زمین در آستانه برپایی قیامت، بیانگر این معنا است که: پیوند مهر میان مادر و کودک شیرخوارش، با این که از محکم ترین پیوندهای موجود میان آدمیان است و مادر شیر دهنده در هر شرایطی کودکش را رها نخواهد ساخت; اما در آن زلزله هر مادر شیردهنده ای فرزندش را بی اختیار رها خواهد کرد.

پیمان گرفته است .

کفر بأی-تنا و قال . .. أطّلع الغیب أم اتّخذ عندالرحمن عهدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 12 - 3

3 - استغفار و ایمان ، از عوامل ازدیاد اموال و فرزندان و آبادانی شهر ها و روستا ها ( پیدایش باغ ها و نهر ها و . . . )

استغفروا ربّکم . .. و یمددکم بأمول و بنین و یجعل لکم جنّ-ت و یجعل لکم أنه-رًا

برداشت یاد شده را می توان از تعبیر <من منیّ یمنی> (از منی ریخته شده در رحم) استفاده کرد.

1- مال و فرزند ، جلوه ها و زینت های زندگی ناپایدار دنیایند .

المال و البنون زینه الحیوه الدنیا

<بنون> گرچه جمع <ابن> است، ولی تغلیباً می تواند شامل هر دو جنس مذکر و مؤنث شود، همانگونه که در <بنی آدم> و امثال آن، مقصود، تنها فرزندانِ ذکور آدم نیست، بلکه مطلق فرزند است.

1- فرزندان گستاخ در برابر پدر و مادر ، مورد نکوهش خداوند

و الذی قال لولدیه أُفّ لکما

لحن نکوهش آمیز این آیه و تهدید به عذاب و تعبیر (إنّهم کانوا خاسرین) در آیه بعد، گویای برداشت یاد شده است.

9 - توصیه خداوند به مؤمنان ، مبنی بر عفو ، چشم پوشی و بخشودن دشمنی های همسران و فرزندان خویش

عدوًّا لکم . .. و إن تعفوا و تصفحوا و تغفروا

8 - حضرت ابراهیم ( ع ) در اشتیاق داشتن فرزند

و بشّروه بغل-م

13 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

و بشّروه بغل-م علیم

واژه <بشارت>، در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 6،7

6 - رهایی از دلبستگی به اموال و اولاد و ترجیح دین داری بر وابستگی به آنها ، دارای پاداش بزرگ الهی است .

و اللّه عنده أجر عظیم

یادآوری پاداش بزرگ الهی، پس از هشدار درباره وابستگی به اموال و اولاد خویش، بیانگر مطلب یاد شده است.

7 - توجه و ایمان به پاداش بزرگ الهی برای مؤمنان ، بازدارنده انسان از وابستگی به اموال و اولاد و گناه به خاطر آنها

و اللّه عنده أجر عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 11 - 8

8 - علاقه و دلبستگی انسان به فرزندان ، قوی تر و بیشتر از همسر ، برادر و دیگر خویشاوندان است . *

یودّ المجرم لویفتدی من عذاب یومئذ ببنیه

تقدّم ذکری نام فرزندان بر دیگر خویشاوندان و مردمان، ممکن است برای بیان مطلب یاد شده باشد.

تعبیری که قوم مریم در باره پدر او به کار بردند، نفی همه پلیدی ها بود، حاکی از این که بدی های پدر - هرچه باشد - زمینه مناسبی برای فساد فرزندان خواهد شد و تأثیر رفتار مادر به آن گستردگی نیست.

وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق

از تقدم ذکری اسماعیل(ع) بر اسحاق(ع) در این آیه و آیات مشابه تقدم سنی استفاده می شود و تاریخ نیز مؤید این برداشت است.

برداشت فوق، به خاطر این نکته است - که عبادالرحمان که خود از بهترین ها جامعه اند - برای سرنوشت و آینده خوب فرزندانشان دعا می کنند و از خداوند خواستار صلاح و نیکی آنان می شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 151 - 18

18 - رواج کشتار فرزندان به سبب فقر و تنگدستی در عصر جاهلی

و لاتقتلوا أولدکم من إملق

5 - حضرت عیسی ( ع ) ، فرزند مریم ( ع ) و رسولی از جانب خداست .

و قولهم إنّا قتلنا المسیح عیسی ابن مریم رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 8

8 - حضرت عیسی ( ع ) ، فرزند مریم و پیامبر خداست .

انما المسیح عیسی ابن مریم رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 5،6،18

5 - اعتراف مسیحیان به فرزندی مسیح ( ع ) برای مریم ( ع )

قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

ظاهراً توصیف مسیح(ع) به <ابن مریم> از کلام مسیحیان است. یعنی به این حقیقت که مسیح(ع) فرزند مریم است، معترف هستند.

6 - فرزندی مسیح ( ع ) برای مریم ( ع ) ، دلیلی بر خدا نبودن وی

قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

نقل اعتراف مسیحیان به اینکه مسیح(ع) فرزند مریم است، برای توجه دادن آنهاست به این حقیقت که فرزند بودن (مخلوق بودن) با خدا بودن تنافی دارد.

18 - مسیح ( ع ) ، فرزند مریم ( ع ) و هر دو مملوک خداوند

المسیح ابن مریم و امه . .. و للّه ملک السموت و الارض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 46 - 5

5 - عیسی ( ع ) ، پسر مریم ( نه فرزند خدا )

و قفینا علی ءاثرهم بعیسی ابن مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 4،5،6

4 - مسیح ( ع ) فرزند مریم نه خدا و نه زده او

المسیح ابن مریم

5 - اعتراف مسیحیان به فرزندی مسیح ( ع ) برای مریم

قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

6 - زاده شدن مسیح ( ع ) از مریم ( ع ) گواهی روشن بر خدا نبودن او

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

تصریح به فرزندی مسیح(ع) برای مریم، برای بیان این حقیقت است که فرزند بودن (مخلوق بودن) با الوهیت تنافی دارد.

ص: 63

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 1،11

1 - مسیح ( ع ) فرزند مریم و فرستاده خداوند

ما المسیح ابن مریم الا رسول

11 - مریم ( ع ) با اعتقاد به رسالت فرزندش مسیح ( ع ) ، نه وی را ابدی می پنداشت و نه فرزند خدا

امه صدیقه

<صدیق> چنانچه جوهری در <الصحاح> آورده است - به کسی گفته می شود که بسیار تصدیق کننده باشد و متعلق تصدیق - به قرینه صدر آیه - رسالت مسیح، فناپذیری او و فرزند نبودن وی برای خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 110 - 6

6 - عیسی ( ع ) ، فرزند مریم و نه فرزند خدا

اذ قال اللّه یعیسی ابن مریم

به نظر می رسد تصریح به فرزندی عیسی برای مریم در برابر این ادعای مسیحیان می باشد که وی فرزند خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 34 - 2

2- حضرت عیسی ( ع ) فرزند مریم ( ع ) و دارای منزلتی والا است .

ذلک عیسی ابن مریم

<ذلک> برای اشاره به بعید به کار می رود. به کار بردن آن در جایی که مورد اشاره نزدیک باشد، بیانگر برجستگی منزلت مورد اشاره و بزرگداشت آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 37 - 4

4- آنان که عیسی ( ع ) را فرزند مریم ( س ) ، بنده خدا و پیامبر او نمی دانند ، کافراند .

فاختلف الأحزاب من بینهم فویل للذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 57 - 4

4 - عیسی ( ع ) ، فرزند مریم است و نه خدا .

و لمّا ضرب ابن مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 27 - 5

ص: 64

5 - عیسی ( ع ) ، پسر مریم است .

و قفّینا بعیسی ابن مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 6 - 1

1 - حضرت عیسی ( ع ) ، پسر حضرت مریم ( ع ) است .

و إذ قال عیسی ابن مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 14 - 6

6 - عیسی ( ع ) ، پسر مریم ( س ) است .

کما قال عیسی ابن مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 12 - 11

11 - فرزند حضرت مریم ( س ) ( عیسی ( ع ) ) ، پرتو روح الهی و دارای مقامی بس بلند در پیشگاه خداوند

فنفخنا فیه من روحنا

اضافه <روح> به <نا>، اضافه تشریفی و برای بیان شرافت و عظمت این روح است.

قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک الّتی أنعمت علیّ و علی ولدیّ

گرچه نعمت های عطا شده به والدین را، باید خود آنان سپاس گزارند; اما خداوند در برنامه فرزند صالح، شکرگزاری از ناحیه پدر و مادر را نیز یاد کرده است. بنابراین سپاس او به منزله سپاسگزاری آنها است.

و قال الذین کفروا لن نؤمن به-ذا القرءان . .. و قالوا نحن أکثر أمولاً و أول-دًا

احتمال دارد مرجع ضمیر فاعلی <قالوا>، مترفان (در آیه قبل) باشد و احتمال دارد به قرینه سیاق، <الذین کفروا> (در آیه 31) باشد. برداشت یاد شده، بنابر احتمال دوم است.

حالت صفتی و تأکید بیشتری دارد. چنین تأکیدی، می تواند به خاطر توقعی باشد که از ناحیه پدران هست. و نیز می تواند به خاطر این باشد که او، از حیث عاطفه و مهر، به مراتب کم تر از پدر است. برداشت بالا بر اساس احتمال نخست است.

8 - یوسف - 12 - 68 - 11

11- تلاش برای تأمین سلامت فرزندان از وظایف پدران

إلاّ حاجه فی نفس یعقوب قضی-ها

باشند.

15- فرزندان موظفند به خواسته های پدر و مادر کهنسالشان پاسخ مثبت داده و هرگز از تأمین آن خواسته ها دریغ نکنند .

و لاتنهرهما

<نهر> در لغت به معنای منع و زجر است (لسان العرب).

16- برخورد عاطفی و مؤدبانه ، با پدر و مادر و تکریم آنان به هنگام سخن گفتن با ایشان ، تکلیفی برعهده فرزندان

فلاتقل لهما أُفّ . .. و قل لهما قولاً کریمًا

17- حضور هر یک از پدر و مادر سالخورده به تنهایی و یا هر دوی آنها نزد فرزند ، تأثیری در مقدار احترام به آنها نداشته و هر دو از حقوق مساوی برخوردارند .

و بالولدین إحس-نًا إمّا یبلغنّ عندک الکبر أحدهما أو کلاهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 24 - 1،3،5،7،13

1- فرزندان در برابر والدین خویش باید از سر مهربانی و ترحم ، تواضع و فروتنی کامل بکنند .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمه

<من> در <من الرحمه> نشویه است; یعنی، خفض جناح و تواضع، باید ناشی از رحمت و مهربانی به آنان باشد.

3- ترّحم و مهربانی به پدر و مادر ، از وظایف فرزند است .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمه

5- دعا و طلب رحمت بی دریغ از پروردگار برای پدر و مادر ، از وظایف فرزند است .

قل ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا

<کما> می تواند اشاره به این حقیقت داشته باشد که چون رحمت پدر و مادر به فرزند بی دریغ بوده، پس فرزند نیز متقابلاً باید چنین رحمتی را برای پدر و مادرش درخواست کند.

7- فرزندان باید همواره به زحمات تربیتی پدر و مادر خویش ، توجه داشته باشند .

و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا

دستور خداوند به یادآوری زحمات تربیتی پدر و مادر به وقت دعا، می تواند آموزنده حقیقت فوق باشد.

13- تربیت فرزندان در دامان پر مهر پدر و مادر ، نعمتی بس بزرگ و شایسته قدردانی و موجب استحقاق هرگونه احسان و احترام از سوی فرزند به آنان

و بالولدین إحس-نًا . ... و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمه و قل ربّ ارحمهما کما ر

برداشت فوق با توجه به این نکته است که خداوند در تعلیم شیوه دعا کردن فرزندان برای پدر و مادرشان، مسأله تربیت والدین آنان را یادآور شد (کما ربّیانی صغیراً).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 25 - 7

7- خداوند خواهان تواضع و رحمت قلبی فرزندان به پدر و مادر است و نه صرفاً خدمات ظاهری به آنان

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمه . .. ربّکم أعلم بما فی نفوسکم

خداوند در آیات قبل دستور به احسان به والدین و فروتنی از سر رحمت در برابر آنها را داده است و در این آیه می فرماید: <به

ص: 72

نیات درونی شما آگاهی دارد>. ذکر آگاهی به نیات پس از دستور یاد شده، می تواند به این منظور باشد که: فروتنی باید خالصانه و قلبی باشد و نه ظاهری.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 58 - 11

11 - رفت و آمد فرزندان به اتاق پدر و مادر ، در غیر از سه وقت پیش از طلوع فجر ، وقت استراحت نیمروزی و پس از نماز عشا ، بدون اذن جایز است .

لیسئذنکم . .. و الذین لم یبلغوا الحلم منکم ... من قبل صلوه الفجر ... لیس علیکم و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 8 - 2،3،4

2 - فرزندان ، موظف اند از تلاش والدین برای مشرک ساختن آنان ، سرپیچی کنند .

و إن ج-هداک لتشرک بی ما لیس لک به علم فلاتطعهما

3 - فرزندان ، موظف اند به پدر و مادرشان ، احسان کنند و از آنان ، اطاعت نمایند ، هرچند مشرک باشند .

و وصّینا الإنس-ن بولدیه حسنًا وإن ج-هداک لتشرک بی ما لیس لک به علم فلاتطعهما

از اطلاق <والدی> استفاده می شود که به والدین، در هر آیینی باشند، باید احسان شود و هیچ قیدی وجود ندارد که اطلاق را مقید سازد. گفتنی است <إن جاهداک لتشرک بی> قرینه است بر این که نهی <لاتطعهما> مربوط به دعوت به شرک آنان است و نه سایر جهت ها.

4 - پدر و مادر ، بر فرزندان حق اطاعت کردن دارند .

و إن ج-هداک لتشرک بی . .. فلاتطعهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 14 - 2،3،5،8،11

2 - پدر و مادر ، حقّی الهی بر گردن فرزند دارند .

و وصّینا الإنس-ن بولدیه

توصیه خداوند به انسان ها، برای رعایت حال والدین، می تواند گویای این حقیقت باشد که رعایت حال والدین، امری الهی است و خدا خواهان آن است.

3 - فرزند و والدین ، در مقابل هم ، مسؤولیت دارند .

قال لقم-ن لإبنه و هو یعظه . .. و وصّینا الإنس-ن بولدیه

5 - تحمل ناتوانی های روز افزون ، از سوی مادر ، در دوران بارداری ، در پی دارنده حقوقی بر گردن فرزند است .

و وصّینا الإنس-ن بولدیه حملته أُمّه وهنًا علی وهن

<وهناً علی وهن> دلالت بر افزایش ضعف و ناتوانی مادر در دوران بارداری می کند.

8 - تحمل ضعف متزایدِ دوران بارداری از سوی مادر ، برای سالم رساندن کودک به دوره زایمان ، عاملِ لزوم رعایت حق مادر از سوی فرزند است .

و وصّینا الإنس-ن بولدیه . .. حملته أُمّه وهنًا علی وهن ... أن اشکر لی و لولدیک

ص: 73

11 - مادران ، دارای حقی فزون تر از پدران ، بر گردن فرزند هستند . *

و وصّینا الإنس-ن بولدیه حملته أُمّه وهنًا علی وهن و فص-له فی عامین أن اشکر . ..

تعلیل آوردن حکم تشکر از والدین، به این که مادر، سختی های بارداری را متحمل شده و فرزند را تا مدت دو سال شیر می دهد، می تواند به فزونی حق مادر اشاره داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 15 - 1،7

1 - فرزندان - به رغم موظف بودن به رعایت حقوق والدین - در صورت تلاش پیگیر پدر و مادر به ایجاد انحراف عقیدتی ( شرک ) در آنان ، نباید تسلیم خواست آنان شوند .

و وصّینا الإنس-ن بولدیه . .. و إن ج-هداک علی أن تشرک بی ... فلاتطعهما

متعدی شدن <جاهدا> با <علی> دلالت بر مجاهده و تلاش قوی و پیگیر می کند.

7 - انسان ، به داشتن رفتار نیک با پدر و مادر ، حتی در صورت مشرک بودن آنان موظّف است .

و إن ج-هداک علی أن تشرک . .. و صاحبهما فی الدنیا معروفًا

10 - مریم - 19 - 91 - 1

1- انتساب فرزندگزینی به خداوند ، سخنی بس ناروا و سنگین برای جهان آفرینش

تکاد السموت یتفطّرن منه . .. أن دعوا للرحم-ن

<دَعَوا> به معنای <جعلوا> (لسان العرب). <أن دعوا> ضمیر <منه> (درآیه قبل) را تبیین می کند.

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 72 - 4

4- برخورداری انسان ها از وجود فرزندانی در پرتو نظام همسرداری ، از نعمت های خداوند و نشانه های اوست .

و الله جعل لکم من أنفسکم أزوجًا و جعل لکم من أزوجکم بنین و حفده

آیه فوق در شمار چندین آیه قبل است که در مقام امتنان بر انسانها و بیان توحید و اثبات بطلان شرک است. گفتنی است ذیل همین آیه (أفبالباطل یؤمنون ...) مؤید برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 8 - 3

3- زکریا ( ع ) ، موهبت فرزند را از جلوه های ربوبیت خداوند برای خویش می دانست .

قال ربّ أنّی یکون لی غل-م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 72 - 3

3- فرزندان و نوادگان ، موهبت و عطیه ای از جانب پروردگار است .

و وهبنا له إسح-ق و یعقوب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 133 - 4

4 - دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) و فرزندان ، از نعمت ها و امداد های الهی به بشر

أمدّکم بأنع-م و بنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 100 - 6،7

6 - فرزند ، نعمت الهی است .

ربّ هب لی من الص-لحین

برداشت یاد شده را از تعبیر <هبه> و <بشارت> در آیه بعد، می توان استفاده کرد; زیرا این دو تعبیر در امور خیر و نعمت به کار می رود.

7 - اعطای فرزند از جانب خداوند به انسان ها ، تنها یک بخشش الهی است ; نه حق برای آنان .

ربّ هب لی من الص-لحین

با توجه به تعبیر <هبه> برداشت یاد شده قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 80

15 - ص - 38 - 43 - 5

5 - خانواده ( زن و فرزند ) ، نعمت و موهبت الهی

و وهبنا له أهله و مثلهم معهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 22

22- وجود فرزند ، نعمتی برای خود وی و والدین او است . *

قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک الّتی أنعمت علیّ و علی ولدیّ

با توجه به مفرد بودن واژه <نعمه> و این که نعمت یاد شده، هم نعمت برای فرزند به شمار می آید و هم برای والدین; احتمال می رود که آن نعمت یگانه، اصل <وجود> باشد که به فرزند عطا شده است و از این رهگذر پدر و مادر نیز به داشتن نسل نائل آمده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 12 - 5،9

5 - اموال ، فرزندان ، باغ ها و نهر ها ، از نعمت های الهی برای بشر

و یمددکم بأمول . .. و یجعل لکم أنه-رًا

9 - اموال ، اولاد و باغ های آباد ، از نعمت های الهی برای بشر

و یمددکم بأمول و بنین و یجعل لکم جنّ-ت و یجعل لکم أنه-رًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 13 - 2

2 - فرزندان ، از نعمت های الهی برای بشر

و بنین شهودًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 49 - 8

8- فرزند صالح ، موهبتی الهی است .

وهبنا له إسح-ق و یعقوب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 101 - 3

3 - فرزند صالح و بردبار ، از نعمت های الهی و شایسته بشارت و مژده دادن

ربّ هب لی من الص-لحین . فبشّرن-ه بغل-م حلیم

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که بشارت در جایی به کار می رود که خیر و نعمت باشد و بشارت خداوند بیانگر این حقیقت است که فرزند، نعمتِ شایسته بشارت و مژده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 112 - 6

6 - فرزند صالح ، نعمت الهی است .

و بشّرن-ه بإسح-ق نبیًّا من الص-لحین

برداشت یاد شده را می توان از تعبیر <بشارت> به دست آورد; زیرا این تعبیر در امور خیر و نعمت به کار می رود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 30 - 4

4 - فرزند صالح ، عطیه الهی برای والدین

و وهبنا لداود سلیم-ن نعم العبد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 10

10 - کثرت مال و اولاد ، مایه رنج و گرفتاری برای بی ایمانان

أن یعذبهم بها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 31 - 10

10- فرزندداری ، عامل فقر و تهی دستی نیست .

و لاتقتلوا أول-دکم خشیه إمل-ق نحن نرزقهم و إیّاکم

از آیه استفاده می شود: هر انسانی، روزی خاص خود را دارد و این گونه نیست که آمدن یکی، باعث نقصان روزی دیگری شود. بنابراین، اگر فقری هست، معلول عاملهای دیگری است نه وجود فرزندان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 64 - 12

12- مال و فرزند ، دو زمینه مهم نفوذ شیطان و لغزش انسان

و شارکهم فی الأمول و الأول-د

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 89 - 6

6- حفظ دستاورد های زندگی پس از مرگ در پرتو داشتن فرزند ، خواسته طبیعی انسان است .

و زکریّا إذ نادی ربّه ربّ لاتذرنی فردًا و أنت خیر الورثین

از این که پیامبری چون زکریا(ع)، خواستار حفظ دستاوردهای خود در پرتو فرزنددار شدن بود، می توان استفاده کرد که همه انسان ها چنین خواسته ای دارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 55 - 1

1 - رفاه و برخورداری از امکانات مادی - همچون مال و فرزند - نشانه کرامت انسان در نزد خدا نیست .

أیحسبون أنّما نمدّهم به من مال و بنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 74 - 5

5 - همسر و فرزند ، مایه سرور و روشنی چشمان انسان است .

و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّی-ّتنا قرّه أعین

ص: 85

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 9 - 5

5 - فرزند ، مایه روشنی چشم والدین و سرور و شادمانی آنان

و قالت امرأت فرعون قرّت عین لی و لک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 35 - 1

1 - مترفان ، دارایی بیشتر و اولاد زیادتر را ملاک برتری و ارزش می دانند .

قال مترفوها . .. و قالوا نحن أکثر أمولاً و أول-دًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 37 - 1،2

1 - مال و فرزند - به خودی خود - موجب هیچ قرب و منزلتی در پیشگاه خداوند نمی شود .

و ما أمولکم و لا أول-دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلفی

<زلفی> مفعول مطلق <تقرّب> است و چون در سیاق نفی آمده، دلالت بر عموم می کند. گفتنی است که <زلفی> نیز به معنای منزلت است (مفردات راغب).

2 - مال و اولاد ، هیچ گاه باعث در امان ماندن از عذاب الهی نمی شود .

نحن أکثر أمولاً و أول-دًا و ما نحن بمعذّبین . .. و ما أمولکم و لا أول-دکم بالّتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 20 - 18

18 - < خطب أمیرالمؤمنین ( ع ) فحمد اللّه و اثنی علیه و قال : أمّا بعد . . .انّ المال و البنین حرث الدنیا و العمل الصالح حرث الآخره . . . ;

امیرالمؤمنین در خطبه، بعد از حمد و ثنای الهی فرمود: . ..مال و فرزند کشت و بهره دنیا است و عمل شایسته کشت و بهره آخرت است...>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 17 - 2

2 - مال و اولاد ، دو عنصر کارساز و مایه بی نیازی در زندگی دنیایی

لن تغنی عنهم أمولهم و لا أول-دهم من اللّه شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 12 - 6

6 - برخورداری از متاع های دنیوی ( همچون مال ، اولاد ، باغ های آباد و . . . ) ، امری مثبت و پسندیده و ابزار یاری رسانی در زندگی بشر ، از منظر قرآن و دین

ص: 86

و یمددکم بأمول . .. و یجعل لکم أنه-رًا

از این که خداوند موارد یاد شده را به مؤمنان بشارت داده و از آنها به عنوان امداد الهی یاد کرده است، مطلب یاد شده استفاده می شود.

مکه نازل فرمود ...[که در آن آیات]از چیزهایی نهی کرده که پرهیز از آنها لازم است; ولی در آن نهیها غلظت و شدت نشان نداده و بر ارتکاب موارد نهی وعید عذاب نداده است و فرمود: و لاتقتلوا أولادکم خشیه إملاق نحن نرزقهم و إیّاکم إن قتلهم کان خطئاً کبیراً>.

ربّ هب لی من الص-لحین . فبشّرن-ه بغل-م حلیم

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که ابراهیم(ع) از خداوند، فرزندی صالح درخواست کرده بود و خداوند در پاسخ فرمود: به تو فرزندی حلیم و بردبار عطا می کنم. ذکر این خصوصیت در واقع بیانگر ویژگی صالح بودن فرزند است.

4- فرزندگزینی ، نشانه نقص و نیاز است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد سبح-نه

<سبحانه> مفعول مطلق برای فعل محذوف، مانند <سبّحوه> می باشد; یعنی <منزه بدانید او را منزه دانستنی>. کاربرد تنزیه دراین مورد نشان از آن دارد که <اتخاذ ولد> نشانه نقص و کاستی است و خداوند از آن منزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 92 - 4

4- فرزندگزینی ، نشانه نقص بوده و خدای رحمان از آن مبرّا است .

و ما ینبغی للرحم-ن أن یتّخذ ولدًا

گزینش فرزند با فراگیری رحمت سازگار نیست; زیرا فرزند خداوند، باید هم جنس او بوده و در الوهیت مانند او باشد; در نتیجه باید به رحمت او نیازی نداشته باشد; زیرا لازمه آن، فراگیر نبودن رحمت الهی و نقصان آن است.

قد خسر الذین . .. و حرموا ما رزقهم الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 140 - 1،6

1 - کشتن فرزندان (به عنوان قربانی) و تحریم روزیهای خداوند از سنتهای مشرکان عصر جاهلیت

قد خسر الذین قتلوا أولدهم سفها بغیر علم

6 - مشرکان عصر جاهلی به سفاهت خویش در فرزندکشی ناآگاه بودند.

قد خسر الذین قتلوا أولدهم سفها بغیر علم

<باء> در <بغیر علم> به معنای ملابسه و وصف برای <سفها> است. لذا معنی آیه چنین می شود: سفاهتی خالی از علم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 151 - 18

18 - رواج کشتار فرزندان به سبب فقر و تنگدستی در عصر جاهلی

و لاتقتلوا أولدکم من إملق

دعوت به استقامت تا برطرف شدن فقر است. 2 - بیان این معنا که روزی شما به دست خداست و او بنابر شرایط و یا مصالحی خواسته است شما فقیر باشید. لذا بود و نبود فرزندان نقشی در فقر و غنای شما ندارد. برداشت فوق بر اساس دومین احتمال است. گفتنی است تحقق فقر، که از <من املاق> به دست می آید، مؤید این احتمال است.

کبیراً ;

از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود:. .. خداوند حضرت محمد(ص) را برانگیخت و ... بر او آیاتی از سوره بنی اسرائیل را در مکه نازل فرمود ...[که در آن آیات]از چیزهایی نهی کرده که پرهیز از آنها لازم است; ولی در آن نهیها غلظت و شدت نشان نداده و بر ارتکاب موارد نهی وعید عذاب نداده است و فرمود: و لاتقتلوا أولادکم خشیه إملاق نحن نرزقهم و إیّاکم إن قتلهم کان خطئاً کبیراً>.

فرزندان

8- برخورد شایسته با فرزندانِ افرادِ صالح ، به پاس نیکی پدران آنان ، لازم است .

و کان أبوهما ص-لحًا فأراد ربّک

9 - ابراهیم - 14 - 41 - 6

6- عنایت خاص حضرت ابراهیم ( ع ) به سرنوشت دنیوی و اخروی فرزندان و خاندانش و یاد کردن از آنان در تمامی دعاهایش

و اجنبنی و بنیّ . .. من ذرّیتی ... لیقیموا الصلوه فاجعل أفئده من الناس تهوی إلیه

حقوق فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 233 -

1،17،18،19،20،22،24،25،26،36،39،42

1 - وجوب شیر دادن مادران به فرزندان خویش

و الوالدات یُرضعن اولادهنّ

جمله <یرضعن . .. >، جمله ای است خبری در مقام انشا.

17 - پدر و مادر ، حق ضرر زدن به فرزند خویش را ندارند . حتی بر فرض وقوع طلاق .

لا تضارّ والده بولدها و لا مولود له بولده

بنابراینکه <لا تضارّ> به صیغه معلوم باشد یعنی پدر و مادر ضرر نزنند.

18 - نباید مادر - حتی پس از طلاق - با امتناع از شیر دادن به فرزند ، موجب ضرر او شود .

لا تضارّ والده بولدها

19 - خودداری مادر از شیر دادن به کودک خویش ، از مصادیق بارز اضرار به فرزند

و الوالدات یرضعن . .. لا تضارّ والده بولدها

نهی از زیان رسانی به کودک پس از الزام مادر به شیر دادن، اشاره به این معناست که از مصادیق بارز ضرر به کودک، خودداری از شیر دادن به اوست.

20 - خودداری پدر از تأمین مخارج مادر ، موجب زیان کودک خویش

و علی المولود له زرقهنّ . .. لا تضارّ ... و لا مولود له بولده

نهی از زیان رسانی پدر به کودک خویش، پس از الزام او به تأمین مخارج مادر، اشاره به این معناست که امتناع از تأمین مخارج مادر نهایتاً منجرّ به زیان کودک خواهد شد.

22 - پدر نباید با محروم کردن همسر خود از تأمین مخارج حتی پس از طلاق او ، موجب ضرر فرزند شود .

لا تضارّ . .. و لا مولود له بولده

24 - وارثان پدر باید تأمین مخارج زنیکه فرزند میّت را شیر می دهد ، بر عهده بگیرند .

و علی الوارث مِثل ذلک

ظاهر این است که مراد از <وارث>، وارثان پدر کودک هستند.

25 - وارثان پدر نباید به فرزند شیرخوار مورّث با عدم رعایت حقوق وی ضرر بزنند .

لا تضارّ والده بولدها و لا مولود له بولده و علی الوارث مثل ذلک

جمله <و علی الوارث مثل ذلک>، تمامی تکالیفی را که پدر کودک باید نسبت به او رعایت کند، بر عهده وارث پدر گذاشته که از جمله، عدم اضرار به کودک (لا تضارّ والده بولدها و لا مولود له بولده) است.

26 - جواز گرفتن فرزند از شیر قبل از دو سال ، به شرطِ رضایت ، مشورت و توافق پدر و مادر

فان ارادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح علیهما

چون حدّ کمال شیر دادن دو سال است، بنابراین <فصال> پس از دو سال طبیعی است و نیاز به مشورت و توافق ندارد; لذا مراد از <فصال> در آیه شریفه، <فصال> قبل از دو سال است.

36 - لزوم رعایت تقوا در حقوق نوزادان و آنچه مربوط به شیردهی آنان است .

و الوالدات یرضعن . .. و اتقوا اللّه

محور اصلی آیه، تأمین حیات و رشد نوزادان است. بنابراین مصداق بارز تقوا درآیه شریفه، رعایت حقوق آنان خواهد بود.

ص: 102

39 - خداترسی و توجّه به آگاهی او ، عامل رعایت مصالح نوزادان و مسائل مربوط به شیردهی آنان از سوی پدر ، مادر ، وارثان پدر و دایه

و الوالدات یرضعن . .. و اتقوا اللّه

42 - وارث پدر حق ندارد با جُدا کردن طفل از مادر ، به مادر زیان رساند .

و علی الوارث مِثل ذلک

امام صادق (ع): . .. لا ینبغی للوارث ان یضارّ المرأه فیقول لاادع ولدها یأتیها ...

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 121، ح 384 ; نورالثقلین، ج 1، ص 228، ح 886.

خسارت به فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 233 - 17،18،19،20،22،25،32،42

17 - پدر و مادر ، حق ضرر زدن به فرزند خویش را ندارند . حتی بر فرض وقوع طلاق .

لا تضارّ والده بولدها و لا مولود له بولده

بنابراینکه <لا تضارّ> به صیغه معلوم باشد یعنی پدر و مادر ضرر نزنند.

18 - نباید مادر - حتی پس از طلاق - با امتناع از شیر دادن به فرزند ، موجب ضرر او شود .

لا تضارّ والده بولدها

19 - خودداری مادر از شیر دادن به کودک خویش ، از مصادیق بارز اضرار به فرزند

و الوالدات یرضعن . .. لا تضارّ والده بولدها

نهی از زیان رسانی به کودک پس از الزام مادر به شیر دادن، اشاره به این معناست که از مصادیق بارز ضرر به کودک، خودداری از شیر دادن به اوست.

20 - خودداری پدر از تأمین مخارج مادر ، موجب زیان کودک خویش

و علی المولود له زرقهنّ . .. لا تضارّ ... و لا مولود له بولده

نهی از زیان رسانی پدر به کودک خویش، پس از الزام او به تأمین مخارج مادر، اشاره به این معناست که امتناع از تأمین مخارج مادر نهایتاً منجرّ به زیان کودک خواهد شد.

22 - پدر نباید با محروم کردن همسر خود از تأمین مخارج حتی پس از طلاق او ، موجب ضرر فرزند شود .

لا تضارّ . .. و لا مولود له بولده

25 - وارثان پدر نباید به فرزند شیرخوار مورّث با عدم رعایت حقوق وی ضرر بزنند .

لا تضارّ والده بولدها و لا مولود له بولده و علی الوارث مثل ذلک

جمله <و علی الوارث مثل ذلک>، تمامی تکالیفی را که پدر کودک باید نسبت به او رعایت کند، بر عهده وارث پدر گذاشته که از جمله، عدم اضرار به کودک (لا تضارّ والده بولدها و لا مولود له بولده) است.

32 - جلوگیری از ضرر و بی مهری به فرزند ، با پیش پرداخت اُجرت دایه *

و ان اردتم . .. اذا سلّمتم

با در نظر گرفتن اینکه آیه در مقام دفع ضرر از کودک است; می توان گفت که پیش پرداخت اُجرت دایه به جهت دفع ضرری است

ص: 103

که در اثر تأخیر اُجرت دایه، ممکن است متوجّه طفل گردد.

42 - وارث پدر حق ندارد با جُدا کردن طفل از مادر ، به مادر زیان رساند .

و علی الوارث مِثل ذلک

امام صادق (ع): . .. لا ینبغی للوارث ان یضارّ المرأه فیقول لاادع ولدها یأتیها ...

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 121، ح 384 ; نورالثقلین، ج 1، ص 228، ح 886.

درخواست بهشت برای فرزندان مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 8 - 1

1 - وارد کردن مؤمنان تائب و پیرو راه خدا و نیز پدران ، همسران و فرزندان صالح آنان به بوستان های ماندگار بهشت ، دعا و درخواست فرشتگان عرش از درگاه الهی

ربّنا و أدخلهم جن-ّت. .. و من صلح من ءابائهم و أزوجهم و ذرّی-ّتهم

<مَن> در <و من صلح. ..> می تواند عطف بر ضمیر <هم> در <أدخلهم...> و یا عطف بر ضمیر<هم> در <وعدتهم> باشد. برداشت یاد شده مبتنی بر احتمال نخست است.

دشمنی فرزندان آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 36 - 12

12 - خداوند در پی هبوط آدم ( ع ) و حوا ، دشمنی فرزندانشان را با یکدیگر ، به ایشان گوشزد کرد .

و قلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو

دشمنی فرزندان مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 14 - 1

1 - برخی از همسران و فرزندان مؤمنان ، همچون دشمن به مخالفت با آنان برمی خیزند .

ی-أیّها الذین ءامنوا إنّ من أزوجکم و أول-دکم عدوًّا لکم

دشمنی فرزندان مؤمنان صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 14 - 2

ص: 104

2 - مؤمنان صدراسلام ، با مخالفت و دشمنی برخی از همسران و فرزندان خویش روبه رو بودند .

ی-أیّها الذین ءامنوا إنّ من أزوجکم و أول-دکم عدوًّا لکم

دعا بر فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 15

15 - نقش دعای مادر و کمالات معنوی او ، در سعادت فرزند

ربّ انّی نذرت . .. و انّی اعیذها بک

رحمت بر فرزندان ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 50 - 1

1- حضرت ابراهیم و فرزندانش ، اسحاق و یعقوب ، برخوردار از رحمت هایی ویژه از جانب خداوند

و وهبنا لهم من رحمتنا

<من> برای تبعیض است; یعنی <وهبنا لهم بعض رحمتنا> عنوان <هبه> و بخشش الهی، حاکی از ویژگی و مرتبه والای آن است.

سوگند به فرزندان انسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 3 - 6

6 - سوگند خداوند به انسان تولیدمثل کننده و فرزندانش

و والد و ما ولد

واژه <والد> ممکن است به شخص خاصی نظر نداشته باشد; بلکه اسم جنس بوده و بر هر انسان مذکر و یا حتی مؤنثی که در تولید مثل نقش داشته باشند، اطلاق گردد (ر. ک: لسان العرب). در این صورت شگفتی تکثیر نسل و نقش اعجاب برانگیز پدر و مادر در آن و نیز عظمت فرزند به وجود آمده از آنها، راز سوگند خداوند به آنان است.

صدقه به فرزندان انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 88 - 15

15- اعطای صدقه به فرزندان و خاندان پیامبران ، جایز و امری شایسته و نیکوست .

و تصدق علینا إن الله یجزی المتصدقین

ص: 105

<تصدق> به معنای اعطای صدقه است و <صدقه> آن گونه که در <کشاف> آمده است عطیه و بخششی است که به منظور رسیدن به ثواب پرداخت می شود.

صلاحیت فرزندان مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 8 - 6

6 - صلاحیت و شایستگی ، شرط ورود پدران ، همسران و فرزندان مؤمنان به بهشت

و أدخلهم جن-ّت . .. و من صلح من ءابائهم و أزوجهم و ذرّی-ّتهم

عصیان فرزندان قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 5

5 - به وجود آمدن فرزندان کافر و تبه کار در جامعه ، فلسفه نفرین نوح ( ع ) علیه قوم کافر و گمراه گر خویش

و لایلدوا إلاّ فاجرًا کفّارًا

علاقه به فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 10 - 4

4 - مال و اولاد ، اهرم بازدارنده از گرایش به خدا

لن تغنی عنهم اموالهم و لا اولادهم من اللّه شیئاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 5

5 - شیفتگی مردم نسبت به زن ، فرزندان ذکور ، سیم و زر و مَرکب های نامدار

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات من النّساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذّهب و الف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 13

13 - علاقه انسان ، به سعادتمندی نسل خویش

و انّی اعیذها بک و ذریّتها

ص: 106

عمل ناپسند فرزندان صالحان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 28 - 8

8- صدور کردار ناروا از فرزندان انسان های صالح و خویشاوندانِ شخصیت های برجسته ، نکوهیده تر و شرم آورتر از ارتکاب آن از سوی دیگران است .

ی-أخت ه-رون ما کان أبوک امرأ سوء و ما کانت أُمّک بغیًّا

عوامل خوشنامی فرزندان ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 50 - 4

4- خداوند ، خوش نامی و بلندآوازگی را ، به پاس پایداری ابراهیم ( ع ) در توحید ، به او و فرزندانش عنایت کرد .

فلمّا أعتزلهم . .. و جعلنا لهم لسان صدق علیًّا

عوامل محافظت از منافع فرزندان صالحان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 82 - 10

10- عوامل غیبی الهی ، در حفظ منافع صالحان و فرزندان آنان ، دخالت دارد .

فأراد ربّک أن یبلغا أشدّهما و یستخرجا کنزهما رحمه من ربّک

داستان تعمیر دیوار و حفظ منافع یتیمان، گرچه در موردی خاص بوده، ولی پیام آیه، کلّی است و آن این که به مناسبت عمل صالح پدران، منافع فرزندان نیز محفوظ می ماند.

فرزندان ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 84 - 1

1 - اسحاق و یعقوب(ع)، موهبت خداوند به ابراهیم(ع) بودند.

و وهبنا له إسحق و یعقوب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 6 - 17

17- ابراهیم و اسحاق ( ع ) ، پدران یعقوب و یوسف ( ع ) بودند .

علی أبویک من قبل إبرهیم و إسح-ق

ص: 107

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 35 - 10

10- حضرت ابراهیم ( ع ) از خداوند خواستار مصونیت خویش و فرزندانش از گرایش به بت پرستی شد .

و إذ قال إبرهیم ربّ . .. اجنبنی و بنیّ أن نعبد الأصنام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 39 - 4

4- اسماعیل و اسحاق ( ع ) ، فرزندان حضرت ابراهیم ( ع ) و هدیه و بخشش الهی به او بود .

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 49 - 5

5- اسحاق و یعقوب ( ع ) ، فرزندان ابراهیم و از پیامبران الهی بودند .

وهبنا له إسح-ق و یعقوب و کلاًّ جعلنا نبیًّا

اسحاق(ع)، فرزند ابراهیم(ع) بود، ولی یعقوب(ع) به دلیل آیه بیست و هفتم سوره هود (و من وراء إسحاق یعقوب) فرزند اسحاق و نوه ابراهیم(ع) بوده است.

فرزندان اسحاق(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 6 - 17

17- ابراهیم و اسحاق ( ع ) ، پدران یعقوب و یوسف ( ع ) بودند .

علی أبویک من قبل إبرهیم و إسح-ق

فرزندان انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 38 - 4

4- پیامبران پیشین نیز همانند پیامبر اکرم ( ص ) دارای همسر و فرزند بودند .

و لقد أرسلنا رسلاً من قبلک و جعلنا لهم أزوجًا و ذریّه

فرزندان برگزیده انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 87 - 1،2

ص: 108

1 - خداوند برخی از پدران و فرزندان و برادران انبیای گذشته را (ابراهیم، اسحاق، یعقوب(ع) و . .. ) برگزید و به صراط مستقیم هدایت کرد.

و من ءابائهم و ذریتهم و إخونهم و اجتبینهم و هدینهم إلی صرط مستقیم

2 - خداوند برخی از پدران و فرزندان و برادران انبیای گذشته را (ابراهیم، اسحق(ع) و . .. ) بر همه مردم عصرشان برتری بخشید.

کلاً فضلنا علی العلمین . .. و من ءابائهم و ذریتهم و إخونهم

فرزندان بهشتیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 23 - 5

5- پدران ، همسران و فرزندان واردشدگان به بهشت عدن در صورتی که صالح باشند به ایشان ملحق خواهند شد .

جن-ّت عدن یدخلونها و من صلح من ءابائهم و أزوجهم و ذریّ-تهم

فرزندان ذکور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 6

6 - پسر بودن ، ملاک ارزش در پیشگاه خداوند نیست .

و اللّه اعلم بما وضعت

چون جمله <و اللّه . .. >، در مقام جواب از اظهار حسرت مادر مریم برای دختر بودن فرزندش می باشد، می توان به دست آورد که دختر و یا پسر بودن در نزد خداوند، ارزشی تلقّی نمی شود.

فرزندان صالح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 223 - 8

8 - لزوم دقّت در انتخاب همسر و مراعات آداب آمیزش ، برای به وجود آمدن فرزندان صالح

نساؤکم حرث لکم . .. و قدّموا لانفسکم

دقّت کشاورز در انتخاب زمین مورد کشت و نیز سعی تمام در به وجود آوردن شرایطی برای به ثمر نشاندن محصولی عالی، از وجود مشابهت بین همسر و کشتزار است که می تواند مورد نظرآیه باشد.

فرزندان کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 69 - 2،4

ص: 109

2 - فرجام سوء منافقان و کفرپیشگان گذشته تاریخ - علی رغم برخورداری آنان از قدرت ، مال و فرزند فزونتر - هشداری است به منافقان هر عصر .

وعد اللّه المنفقین . .. کالذین من قبلکم کانوا أشد منکم قوه و أکثر أمولا

4 - اعتماد و اتکای منافقان و کافران به قدرت ، ثروت و فرزندان بسیار خویش

کانوا أشد منکم قوه و أکثر أمولا و أولداً

فرزندان متقین در بهشت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 21 - 1

1 - نوید الهی به ملحق گشتن نسل مؤمن تقواپیشگان ، به ایشان در بهشت

و الذین ءامنوا و اتّبعتهم ذرّیّتهم بإیم-ن ألحقنا بهم ذرّیّتهم

فرزندان مشرکان در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 105 - 7

7- < عن عبدالله بن سلام مولی رسول الله ( ص ) انه قال : سألت رسول الله ( ص ) فقلت : . . . فأولاد المشرکین فی الجنه أم فی النار ؟ فقال : . . . انه إذا کان یوم القیامه . . . فیأمرالله عزوجل ناراً . . . ثم یأمرالله تبارک و تعالی أطفال المشرکین أن یلقوا أنفسهم فی تلک النار فمن سبق له فی علم الله عزوجل أن یکون سعیداً ألقی نفسه فیها . . . و من سبق له فی علم الله عزوجل أن یکون شقیاً إمتنع فلم یلق نفسه فی النار . . . و ذلک قول الله عزوجل : < فمنهم شقیّ و سعید > . . . ;

از عبدالله بن سلام نقل شده است که گفت: از رسول خدا(ص) پرسیدم: . .. آیا فرزندان مشرکان [که در کودکی مرده اند] بهشتی هستند یا جهنمی؟ فرمود: ... هنگامی که قیامت فرا رسد ... خداوند به آتش فرمان حضور می دهد ... سپس به کودکان مشرکان دستور می دهد تا خود را در آن آتش درافکنند. پس هر کدام از آن کودکان که در علم خدای عزوجل سعادتمندیش رقم خورده است خود را در آن آتش می افکند ... و آنان که در علم خدای عزوجل برایشان شقاوتمندی رقم خورده، از پذیرش فرمان خدا امتناع نموده و خود را در آتش نمی اندازند ... و این سخن خداوند عزوجل است که فرمود: فمنهم شقی و سعید >...>.

فرزندان منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 55 - 15

15 - مال و اولاد فراوان منافقان ، زمینه گرایش آنان به کفر در هنگام مرگ

فلا تعجبک أمولهم . .. و تزهق أنفسهم و هم کفرون

ص: 110

فرزندان منافقان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 1

1 - منافقان عصر پیامبر ( ص ) ، برخوردار از مال و اولاد فراوان و امکانات مادی و مفاخر اجتماعی

و لاتعجبک أمولهم و أولدهم

فرزندان مؤمنان در بهشت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 8 - 4،8،14

4 - بهره مندی پدران ، همسران و فرزندان صالح از بوستان های ماندنی بهشت ، در سایه لطف الهی به مؤمنان تائب و پیرو دین

و أدخلهم جن-ّت عدن الّتی وعدتّهم و من صلح من ءابائهم و أزوجهم و ذرّی-ّتهم

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که خداوند تنها به مؤمنان تائب و اهل عمل، وعده بهشت داده; ولی در عین حال فرموده است: پدران، همسران و فرزندان ایشان نیز - در صورت صالح بودنشان - وارد بهشت خواهند شد. یادآوری اینان در ردیف مؤمنان تائب - که وعده بهشت تنها به آنان اختصاص دارد - می تواند نوعی پاداش به ایشان و لطف الهی در حق آنان باشد.

8 - بودن پدران ، همسران و فرزندان در بهشت ، از الطاف الهی در حق مؤمنان تائب و پیروان دین

و أدخلهم جن-ّت عدن الّتی وعدتّهم و من صلح من ءابائهم و أزوجهم و ذرّی-ّتهم

یاد کردن مسأله بودن پدران و. .. در بهشت در کنار مؤمنان تائب، در عین آن که آنان از نظر مقام و کمال در حدی نیستند که مانند مؤمنان باشند (هرچند صلاحیت عمومی ورود به آن جا را دارند)، می تواند بیانگر اظهار لطف الهی به مؤمنان تائب باشد; زیرا وجود این افراد در کنار انسان، خود نعمتی بزرگ است.

14 - عزت و حکمت بی مانند خداوند ، مقتضی دل بستن و امید داشتن به ورود مؤمنان تائب و پدران ، همسران و فرزندان صالح آنان به بهشت جاویدان

ربّنا و أدخلهم جن-ّت . .. إنّک أنت العزیز الحکیم

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که جمله <إنّک أنت العزیز الحکیم> تعلیل برای جمله های پیشین است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 21 - 12،13

12 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) فی قول اللّه عزّوجلّ : < و الذین آمنوا و اتّبعتهم ذرّیّتهم بإیمان ألحقنابهم ذرّیّتهم > قال : قصرت الأبناء عن عمل الأباء فألحقوا الأبناء بالأباء لتقر بذلک أعینهم ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خدای عزّوجلّ <والذین آمنوا و اتّبعتهم ذرّیّتهم بإیمان ألحقنابهم ذرّیّتهم> روایت شده که فرمود: فرزندان از نظر عمل از پدرانشان کمترند; ولی برای چشم روشنی پدران مؤمن، فرزندانشان را به پدرانشان ملحق می کنند>.

13 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : إنّ اللّه تبارک و تعالی کفّل إبراهیم ( ع ) و ساره أطفال المؤمنین یغذونهم بشجره من الجنّه . . . فإذا کان یوم القیامه ألبسوا و طیّبوا و اهدوا إلی آبائهم و هو قول اللّه عزّوجلّ < و الذین آمنوا و اتّبعتهم ذریّتهم بإیمان ألحقنا بهم ذرّیّتهم ;

از امام صادق(ع) روایت شده که خداوند - تبارک و تعالی - اطفال مؤمنان را تحت تکفل ابراهیم(ع) و ساره قرار داده که آنان را به

ص: 111

وسیله درختی از بهشت غذا می دهند. .. هرگاه قیامت فرارسد به آنان لباس پوشانده و آنها را معطر می کنند و به عنوان هدیه برای پدرانشان می برند... و این گفتار خدای عزّوجلّ است <والذین آمنوا و اتّبعتهم ذرّیّتهم بإیمان ألحقنابهم ذرّیّتهم>.

فرزندان ولید بن مغیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 13 - 1

1 - ولیدبن مغیره ، دارای فرزندانی همیشه حاضر

و بنین شهودًا

فرزندان یعقوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 160 - 3

3 - انتساب بنی اسرائیلیان به هر یک از فرزندان یعقوب ، اساس گروه بندی آنان

و قطّعنهم اثنتی عشره أسباطا أمما

<اسباط> در لغت به معنای نوادگان است. به کارگیری این واژه برای تیره های دوازده گانه بنی اسرائیل اشاره به این دارد که اساس این قبایل - که همگان نواده های یعقوب (اسرائیل) هستند - دوازده فرزند او می باشند.

قربانی فرزندان آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 11

11 - هر یک از فرزندان آدم ، آگاه به پذیرش و یا رد قربانی خود و برادر خویش

قال لاقتلنک قال انما یتقبل اللّه من المتقین

جمله <انما یتقبل اللّه> و نیز تصمیم قابیل برای کشتن هابیل می رساند هر یک از آن دو متوجه پذیرش و رد قربانی خویش شدند. بسیاری از مفسران برآنند که قربانی هابیل با آتشی از غیب بسوخت. و سوختن قربانی نشانه پذیرش آن بوده است.

قصه فرزندان آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 1،7،9،11،30

1 - داستان قربانی پسران حضرت آدم ( ع ) ( هابیل و قابیل ) ، داستانی پرفایده ، عبرت آموز و شایان ذکر

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم بالحق

آگاه نبودن قابیل از کیفیت دفن جسد هابیل، بیانگر این است که آنها از اولین انسانها بوده اند. بنابراین مراد از <آدم>، آدم

ص: 112

ابوالبشر(ع) است و بنا به گفته مفسران، مقصود از فرزندان او، هابیل و قابیل هستند. گفتنی است که <نبأ> به خبری گفته می شود که دارای فایده بسیار باشد.

7 - داستان قربانی فرزندان آدم ، به گونه ای که در قرآن بیان شده ، گزارشی واقعی و به دور از هرگونه باطل

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم بالحق

در برداشت فوق <بالحق> متعلق به <اتل> گرفته شده است.

9 - تنها قربانی یکی از دو فرزند آدم ، مقبول درگاه خداوند قرار گرفت .

فتقبل من احدهما و لم یتقبل من الاخر

11 - هر یک از فرزندان آدم ، آگاه به پذیرش و یا رد قربانی خود و برادر خویش

قال لاقتلنک قال انما یتقبل اللّه من المتقین

جمله <انما یتقبل اللّه> و نیز تصمیم قابیل برای کشتن هابیل می رساند هر یک از آن دو متوجه پذیرش و رد قربانی خویش شدند. بسیاری از مفسران برآنند که قربانی هابیل با آتشی از غیب بسوخت. و سوختن قربانی نشانه پذیرش آن بوده است.

30 - فربه ترین گوسفند هابیل ، قربانی قبول شده وی به درگاه خدا و دسته ای از خوشه های گندم یا مانند آن ، قربانی قبول نشده قابیل

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم بالحق اذ قربا قرباناً

از امام سجاد(ع) درباره قربانی نمودن فرزندان آدم(ع) روایت شده: . .. قرب احدهما اسمن کبش کان فی صیانته و قرب الاخر ضغثا من سنبل فتقبل من صاحب الکبش و هو هابیل و لم یتقبل من الاخر ... .

_______________________________

تفسیر قمی، ج 1، ص 165; تفسیر برهان، ج 1، ص 459، ح 4.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 29 - 2

2 - تأکید هابیل بر پیشدستی نکردن در قتل برادر ، در عین حفظ حق دفاع از خویش در برابر تهاجم وی

انی ارید ان تبوا باثمی

چنانچه مراد از <اثمی>، گناهی باشد که از کشته شدن احتمالی قابیل به دست هابیل صورت گیرد، معلوم می شود هابیل خاطر نشان ساخته است که من اگرچه قصد کشتن تو را ندارم ولی از خود دفاع می کنم، هر چند به کشتن ناخواسته تو بینجامد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 30 - 5

5 - قابیل ، برادرش هابیل را پس از جریان قربانی به قتل رسانید .

اذ قربا قرباناً . .. فطوعت له نفسه قتل اخیه فقتله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 31 - 1،2،5،6،24،25

1 - خداوند کلاغی را برای آموزش دفن هابیل به سوی قابیل گسیل داشت .

فبعث اللّه غراباً . .. لیریه کیف یوری سوءه اخیه

ص: 113

2 - کلاغ با کاوش در زمین و پنهان سازی چیزی در آن ، قابیل را به کیفیت دفن جثه هابیل رهنمون ساخت .

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءه اخیه

5 - کلاغ گسیل داده شده برای تعلیم قابیل ، آگاه به تحیر و سرگردانی وی برای دفن هابیل

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءه اخیه

در برداشت فوق ضمیر فاعلی در <لیریه> به <غراب> برگردانده شده است. یعنی کلاغ به انگیزه نشان دادن چگونگی دفن به قابیل در زمین کاوش می کرد و چیزی را در آن نهان می ساخت.

6 - فاصله زمانی اندک میان مرگ هابیل و گسیل کلاغی برای آموزش قابیل

فقتله . .. فبعث اللّه غراباً

عطف <بعث> بر <قتله> به وسیله <فاء>، بیانگر برداشت فوق است.

24 - قابیل ، پشیمان از قتل برادرش هابیل *

فاصبح من الندمین

بنابر اینکه <فاصبح . ..> متفرع باشد بر <فقتله> که در آیه قبل آمده است.

25 - قابیل ، پس از آگاهی به شیوه خاکسپاری ، ناتوان از دسترسی به جسد برادرش هابیل *

قال یویلتی اعجزت ان اکون مثل هذا الغراب . ..

تفریع ندامت قابیل بر ناتوانیش بر دفن برادر، می رساند که وی پس از آگاهی بر کیفیت دفن، دیگر نمی توانسته است جثه او را به خاک بسپارد. بنابراین جثه برادر را پس از کشتن سر به نیست کرده بود. ماضی آوردن فعل <اعجزت> این معنا را تأیید می کند.

قضاوت فرزندان انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 89 - 4

4 - برخی از پدران و فرزندان و برادران پیامبران پیشین (ابراهیم(ع)، اسحق و . ..) بهره مند از تعالیم آسمانی (کتاب) و دارای منصب قضاوت و مقام نبوت بوده اند.

و من ءابائهم و ذریتهم و إخونهم . .. أولئک الذین ءاتینهم الکتب و الحکم و النبوه

کثرت فرزندان منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 55 - 15،16

15 - مال و اولاد فراوان منافقان ، زمینه گرایش آنان به کفر در هنگام مرگ

فلا تعجبک أمولهم . .. و تزهق أنفسهم و هم کفرون

16 - جان کندن دشوار و حسرت بار منافقان و کفر نهایی آنان ، پیامد کثرت مال و اولاد و نمودی از عذاب الهی

فلا تعجبک أمولهم . .. یرید اللّه لیعذبهم بها ... و تزهق أنفسهم و هم کفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 114

7 - توبه - 9 - 69 - 2،4

2 - فرجام سوء منافقان و کفرپیشگان گذشته تاریخ - علی رغم برخورداری آنان از قدرت ، مال و فرزند فزونتر - هشداری است به منافقان هر عصر .

وعد اللّه المنفقین . .. کالذین من قبلکم کانوا أشد منکم قوه و أکثر أمولا

4 - اعتماد و اتکای منافقان و کافران به قدرت ، ثروت و فرزندان بسیار خویش

کانوا أشد منکم قوه و أکثر أمولا و أولداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 10،14،15

10 - کثرت مال و اولاد ، مایه رنج و گرفتاری برای بی ایمانان

أن یعذبهم بها

14 - مال و اولاد فراوان منافقان ، موجب گرایش آنان به کفر در هنگام مرگ

و تزهق أنفسهم و هم کفرون

15 - کثرت مال و اولاد منافقان نمودی از عذاب الهی و زمینه ساز جان کندن دشوار و حسرت بار آنان

أن یعذبهم . .. و تزهق أنفسهم و هم کفرون

با توجه به اینکه <تزهق أنفسهم> می تواند عطف تفسیری برای <أن یعذبهم> باشد، برداشت فوق استفاده می شود.

کفر فرزندان قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 5

5 - به وجود آمدن فرزندان کافر و تبه کار در جامعه ، فلسفه نفرین نوح ( ع ) علیه قوم کافر و گمراه گر خویش

و لایلدوا إلاّ فاجرًا کفّارًا

مجوز قتل فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 9 - 5

5 - شرک پدر و مادر و انحراف آنها از ادیان الهی ، مجوّز کشتن فرزندان آنان نیست .

و إذا الموءوده سئلت . بأیّ ذنب قتلت

آیه شریفه ناظر به رفتاری است که برخی از مشرکان عصر بعثت با دختران خود داشتند. محکومیت این رفتار، حاکی از مصونیت جان فرزندان آنان است.

محبت یعقوب(ع) به فرزندان

ص: 115

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 8 - 2،3،12

2- یعقوب ( ع ) همه فرزندان خویش را گرامی می داشت و به همه آنان محبت می کرد .

إذ قالوا لیوسف و أخوه أحب إلی أبینا منّا

افعل تفضیل (أحبّ) گویای برداشت فوق است.

3- یوسف ( ع ) و بنیامین محبوب تر از دیگر فرزندان یعقوب در نزد آن حضرت

إذ قالوا لیوسف و أخوه أحب إلی أبینا

مراد از <أخوه> چنانچه مفسران گفته اند بنیامین است.

12- برادران یوسف به دلیل نیرومندی و کارآمد بودنشان ، خویش را به محبت پدرشان یعقوب سزاوارتر می دیدند .

إذ قالوا لیوسف و أخوه أحب إلی أبینا منا و نحن عصبه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 9 - 4،5

4- برادران یوسف ، نبود وی در میان خانواده را ، مایه توجه کامل یعقوب ( ع ) به آنان می پنداشتند .

اقتلوا یوسف . .. یخل لکم وجه أبیکم

<یخل لکم وجه أبیکم> (خالی شود صورت پدرتان برای شما) کنایه از آن است که توجه و اقبال او از یوسف(ع) منقطع می شود و تنها برای شما خواهد بود. فعل <یخل> جواب امر (اقتلوا) و (اطرحوه) است و با <إن> شرطیه مقدر مجزوم شده است ; یعنی: <إن تقتلوه أو تطرحوه یخل لکم ...>.

5- برادران یوسف در صورت نبود او ، بنیامین را رقیب خویش در جلب محبت یعقوب ( ع ) نمی دیدند .

لیوسف و أخوه أحب . .. اقتلوا یوسف ... یخل لکم وجه أبیکم

برادران یوسف از محبت افزون تر یعقوب(ع) به یوسف(ع) و نیز بنیامین در رنج بودند ; ولی با از میان بردن یوسف(ع) مشکل را حل شده می دانستند. بنابراین چنین می پنداشتند که بنیامین ، نمی تواند مانع توجه کامل یعقوب(ع) به آنان باشد.

مسافرت فرزندان موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 7 - 4

4 - همراهی خانواده موسی ( همسر و فرزندانش ) با وی در سفر از < مدین >

إذ قال موسی لأهله . .. لعلّکم تصطلون

تعبیر <سئاتیکم> و <لعلّکم تصطلون> (با ضمایر جمع) نشان می دهد که همراهیان موسی بیش از یک نفر بوده اند و تعبیر <أهل> بیانگر آن است که همه آنان از نزدیکان (همسر و فرزندان) او بوده اند.

مسؤولیت فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 116

2 - آل عمران - 3 - 35 - 4

4 - خدمت فرزند به مادر ، حق طبیعی مادر ، و قابل گذشت از سوی او

ربّ انّی نذرت لک ما فی بطنی

مقامات فرزندان انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 89 - 4

4 - برخی از پدران و فرزندان و برادران پیامبران پیشین (ابراهیم(ع)، اسحق و . ..) بهره مند از تعالیم آسمانی (کتاب) و دارای منصب قضاوت و مقام نبوت بوده اند.

و من ءابائهم و ذریتهم و إخونهم . .. أولئک الذین ءاتینهم الکتب و الحکم و النبوه

ممنوعیت تبعیض بین فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 49 - 9

9 - تمایز میان دختر و پسر ، مخالف اندیشه دینی است .

یهب لمن یشاء إن-ثًا و یهب لمن یشاء الذکور

تقدیم <إناثاً> بر <الذکور> علاوه بر رعایت فاصله و سجع، می تواند به منظور نفی اندیشه جاهلیت در مورد دختران باشد (که پسران را بر دختران ترجیح می دادند).

مؤاخذه اخروی زنده بگوری فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 9 - 3

3 - قیامت روز مؤاخذه و محکومیت کسانی که فرزندان خود را کشته اند .

بأیّ ذنب قتلت

فعل <قتلت>، گویای این است که کشتن فرزند - گرچه دختر نباشد و یا او را زنده به گور نکرده باشند - مؤاخذه اخروی را در پی دارد.

نبوت فرزندان انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 89 - 4

4 - برخی از پدران و فرزندان و برادران پیامبران پیشین (ابراهیم(ع)، اسحق و . ..) بهره مند از تعالیم آسمانی (کتاب) و دارای

ص: 117

منصب قضاوت و مقام نبوت بوده اند.

و من ءابائهم و ذریتهم و إخونهم . .. أولئک الذین ءاتینهم الکتب و الحکم و النبوه

نبوّت فرزندان یعقوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 163 - 5

5 - خداوند ، گروهی از فرزندان یعقوب را به پیامبری برانگیخت و به آنان وحی کرد .

أوحینا إلی . .. و الاسباط

<اسباط> جمع <سبط> در لغت به فرزندزادگان گفته می شود، و مراد از آن در آیه فرزندزادگان حضرت یعقوب(ع) هستند و برخی از مفسران مقصود از <الاسباط> را فرزندان اسحاق دانسته اند. گفتنی است که آمدن کلمه <الاسباط> پس از <یعقوب> نظر اول را تأیید می کند.

نجات فرزندان نوح(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 41 - 2

2 - سوار شدن فرزندان نوح ( ع ) و همراهان مؤمن او بر کشتی و نجات آنان از غرق شدن ، از آیات و نشانه های قدرت و تدبیر خداوند است .

و ءایه لهم أنّا حملنا ذرّیّتهم فی الفلک المشحون

برداشت یاد شده بر این اساس استوار است که ضمیر <لهم> و <ذرّیّتهم> به <عباد> بازگردد (البته به اعتبار این که عباد از بشر می باشند). و نیز مقصود از <فلک مشحون> کشتی حضرت نوح(ع) باشد که در آیه 119 سوره <شعراء> به همین تعبیر آمده است (فأنجیناه و من معه فی الفلک المشحون). بر این اساس معنای آیه چنین می شود: <آیه لهم أنّا حملنا ذرّیات البشر فی سفینه نوح>.

نعمت زندگی با فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 13 - 4

4 - حضور فرزندان نزد پدر و مادر و زندگی در جوار آنان ، از نعمت های الهی است .

و بنین شهودًا

<شهود> به معنای حضور است. این قید می رساند که حضور فرزندان در نزد پدر و مادر، نعمتی افزون بر وجود آنان برای والدین است.

ص: 118

نقش فرزندان کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 78 - 11

11- مال و اولاد کافران نیز ، عطای الهی است .

أم اتّخذ عند الرحمن عهدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 80 - 4

4- امکانات مادی و مال و فرزند کافران ، آنان را از فقر و تنهایی در قیامت نجات نمی دهد .

و نرثه ما یقول و یأتینا فردًا

وعده به فرزندان مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 8 - 2

2 - بوستان های ماندنی بهشت ، وعده خداوند به مؤمنان تائب و پیرو دین الهی

جن-ّت عدن الّتی وعدتّهم

ولایت بر فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 35 - 5،11

5 - ولایت همسر عمران بر فرزند خویش

ربّ انّی نذرت لک ما فی بطنی

11 - ولایت همسر عمران بر فرزند خویش ، به هنگام در حیات نبودن عمران *

ربّ انّی نذرت لک

یعقوب(ع) و احترام فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 8 - 2

2- یعقوب ( ع ) همه فرزندان خویش را گرامی می داشت و به همه آنان محبت می کرد .

إذ قالوا لیوسف و أخوه أحب إلی أبینا منّا

افعل تفضیل (أحبّ) گویای برداشت فوق است.

ص: 119

یعقوب(ع) و سلامتی فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 68 - 10

10- یعقوب ( ع ) آنچه وظیفه او برای تأمین سلامت فرزندانش بوده ، به کار بست .

إلاّ حاجه فی نفس یعقوب قضی-ها

یعقوب(ع) و فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 68 - 19

19- پیش بینی و احساس خطر یعقوب ( ع ) برای فرزندانش در دومین سفرشان به مصر ، جلوه ای از علم ویژه آن حضرت

لاتدخلوا من باب وحد . .. إنه لذو علم لما علّمن-ه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 96 - 11

11- یعقوب ( ع ) باور خویش را مبنی بر زنده بودن یوسف ( ع ) و پایان یافتن فراقش به فرزندان و بستگان خویش بازگو می کرد .

ألم أقل لکم إنی أعلم من الله ما لاتعلمون

فرزندان آدم(ع)

ازدواج فرزندان آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 1 - 11

11 - ازدواج فرزندان بلافصل آدم و حوّا ، با یکدیگر *

و بثّ منهما رجالاً کثیراً و نساءً

کلمه <منهما>، گویای این است که برای تکثیر نسل بشر جز آدم و حوّا موجودی دیگر، از قبیل ملائکه یا انسانهای باقیمانده از نسلهای پیشین، دخالتی نداشته است ; بنابراین، تکثیر نسل بشر با ازدواج فرزندان آدم با یکدیگر صورت گرفته است. مؤیّد مطلب فوق، پاسخ امام رضا (ع) به سؤال از کیفیت تکثیر نسل آدم است که فرمود: حملت حوّا هابیل واختاً له فی بطن ثم حملت فی البطن الثّانی قابیل واختاً له فی بطن فزوّج هابیل التی مع قابیل و تزوّج قابیل التی مع هابیل ... .

_______________________________

قرب الاسناد، ص 161 ; نورالثقلین، ج 1، ص 433، ح 10.

دشمنی فرزندان آدم(ع)

ص: 120

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 36 - 12

12 - خداوند در پی هبوط آدم ( ع ) و حوا ، دشمنی فرزندانشان را با یکدیگر ، به ایشان گوشزد کرد .

و قلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو

قربانی فرزندان آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 11

11 - هر یک از فرزندان آدم ، آگاه به پذیرش و یا رد قربانی خود و برادر خویش

قال لاقتلنک قال انما یتقبل اللّه من المتقین

جمله <انما یتقبل اللّه> و نیز تصمیم قابیل برای کشتن هابیل می رساند هر یک از آن دو متوجه پذیرش و رد قربانی خویش شدند. بسیاری از مفسران برآنند که قربانی هابیل با آتشی از غیب بسوخت. و سوختن قربانی نشانه پذیرش آن بوده است.

قصه فرزندان آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 1،7،9،11،30

1 - داستان قربانی پسران حضرت آدم ( ع ) ( هابیل و قابیل ) ، داستانی پرفایده ، عبرت آموز و شایان ذکر

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم بالحق

آگاه نبودن قابیل از کیفیت دفن جسد هابیل، بیانگر این است که آنها از اولین انسانها بوده اند. بنابراین مراد از <آدم>، آدم ابوالبشر(ع) است و بنا به گفته مفسران، مقصود از فرزندان او، هابیل و قابیل هستند. گفتنی است که <نبأ> به خبری گفته می شود که دارای فایده بسیار باشد.

7 - داستان قربانی فرزندان آدم ، به گونه ای که در قرآن بیان شده ، گزارشی واقعی و به دور از هرگونه باطل

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم بالحق

در برداشت فوق <بالحق> متعلق به <اتل> گرفته شده است.

9 - تنها قربانی یکی از دو فرزند آدم ، مقبول درگاه خداوند قرار گرفت .

فتقبل من احدهما و لم یتقبل من الاخر

11 - هر یک از فرزندان آدم ، آگاه به پذیرش و یا رد قربانی خود و برادر خویش

قال لاقتلنک قال انما یتقبل اللّه من المتقین

جمله <انما یتقبل اللّه> و نیز تصمیم قابیل برای کشتن هابیل می رساند هر یک از آن دو متوجه پذیرش و رد قربانی خویش شدند. بسیاری از مفسران برآنند که قربانی هابیل با آتشی از غیب بسوخت. و سوختن قربانی نشانه پذیرش آن بوده است.

30 - فربه ترین گوسفند هابیل ، قربانی قبول شده وی به درگاه خدا و دسته ای از خوشه های گندم یا مانند آن ، قربانی قبول نشده قابیل

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم بالحق اذ قربا قرباناً

ص: 121

از امام سجاد(ع) درباره قربانی نمودن فرزندان آدم(ع) روایت شده: . .. قرب احدهما اسمن کبش کان فی صیانته و قرب الاخر ضغثا من سنبل فتقبل من صاحب الکبش و هو هابیل و لم یتقبل من الاخر ... .

_______________________________

تفسیر قمی، ج 1، ص 165; تفسیر برهان، ج 1، ص 459، ح 4.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 29 - 2

2 - تأکید هابیل بر پیشدستی نکردن در قتل برادر ، در عین حفظ حق دفاع از خویش در برابر تهاجم وی

انی ارید ان تبوا باثمی

چنانچه مراد از <اثمی>، گناهی باشد که از کشته شدن احتمالی قابیل به دست هابیل صورت گیرد، معلوم می شود هابیل خاطر نشان ساخته است که من اگرچه قصد کشتن تو را ندارم ولی از خود دفاع می کنم، هر چند به کشتن ناخواسته تو بینجامد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 30 - 5

5 - قابیل ، برادرش هابیل را پس از جریان قربانی به قتل رسانید .

اذ قربا قرباناً . .. فطوعت له نفسه قتل اخیه فقتله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 31 - 1،2،5،6،24،25

1 - خداوند کلاغی را برای آموزش دفن هابیل به سوی قابیل گسیل داشت .

فبعث اللّه غراباً . .. لیریه کیف یوری سوءه اخیه

2 - کلاغ با کاوش در زمین و پنهان سازی چیزی در آن ، قابیل را به کیفیت دفن جثه هابیل رهنمون ساخت .

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءه اخیه

5 - کلاغ گسیل داده شده برای تعلیم قابیل ، آگاه به تحیر و سرگردانی وی برای دفن هابیل

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءه اخیه

در برداشت فوق ضمیر فاعلی در <لیریه> به <غراب> برگردانده شده است. یعنی کلاغ به انگیزه نشان دادن چگونگی دفن به قابیل در زمین کاوش می کرد و چیزی را در آن نهان می ساخت.

6 - فاصله زمانی اندک میان مرگ هابیل و گسیل کلاغی برای آموزش قابیل

فقتله . .. فبعث اللّه غراباً

عطف <بعث> بر <قتله> به وسیله <فاء>، بیانگر برداشت فوق است.

24 - قابیل ، پشیمان از قتل برادرش هابیل *

فاصبح من الندمین

بنابر اینکه <فاصبح . ..> متفرع باشد بر <فقتله> که در آیه قبل آمده است.

25 - قابیل ، پس از آگاهی به شیوه خاکسپاری ، ناتوان از دسترسی به جسد برادرش هابیل *

قال یویلتی اعجزت ان اکون مثل هذا الغراب . ..

ص: 122

تفریع ندامت قابیل بر ناتوانیش بر دفن برادر، می رساند که وی پس از آگاهی بر کیفیت دفن، دیگر نمی توانسته است جثه او را به خاک بسپارد. بنابراین جثه برادر را پس از کشتن سر به نیست کرده بود. ماضی آوردن فعل <اعجزت> این معنا را تأیید می کند.

فرزندان یعقوب(ع)

برگزیدگی فرزندان یعقوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 163 - 5

5 - خداوند ، گروهی از فرزندان یعقوب را به پیامبری برانگیخت و به آنان وحی کرد .

أوحینا إلی . .. و الاسباط

<اسباط> جمع <سبط> در لغت به فرزندزادگان گفته می شود، و مراد از آن در آیه فرزندزادگان حضرت یعقوب(ع) هستند و برخی از مفسران مقصود از <الاسباط> را فرزندان اسحاق دانسته اند. گفتنی است که آمدن کلمه <الاسباط> پس از <یعقوب> نظر اول را تأیید می کند.

فرزندان یعقوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 160 - 3

3 - انتساب بنی اسرائیلیان به هر یک از فرزندان یعقوب ، اساس گروه بندی آنان

و قطّعنهم اثنتی عشره أسباطا أمما

<اسباط> در لغت به معنای نوادگان است. به کارگیری این واژه برای تیره های دوازده گانه بنی اسرائیل اشاره به این دارد که اساس این قبایل - که همگان نواده های یعقوب (اسرائیل) هستند - دوازده فرزند او می باشند.

نبوّت فرزندان یعقوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 163 - 5

5 - خداوند ، گروهی از فرزندان یعقوب را به پیامبری برانگیخت و به آنان وحی کرد .

أوحینا إلی . .. و الاسباط

<اسباط> جمع <سبط> در لغت به فرزندزادگان گفته می شود، و مراد از آن در آیه فرزندزادگان حضرت یعقوب(ع) هستند و برخی از مفسران مقصود از <الاسباط> را فرزندان اسحاق دانسته اند. گفتنی است که آمدن کلمه <الاسباط> پس از <یعقوب> نظر اول را تأیید می کند.

فرزندخواندگی

ص: 123

احکام فرزندخواندگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 4 - 10،14

10 - فرزندخوانده شدگان ، هیچ گاه ، فرزند حقیقی نیستند .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم

<أدعیاء> جمع <دعی> و صفت مشبهه، به معنای اسم مفعول است. مراد از آن، نسبت دادن ادعایی فرزند (و یا هر چیزی) به شخص است.

14 - ادعای فرزند حقیقی بودن فرزندخوانده ، تنها سخنی بیش نیست و در واقعیت تأثیر ندارد .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم ذلکم قولکم بأفوهکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 5 - 6،9

6 - در صورت شناخته نبودن پدر کسی ، روا نیست که او به عنوان فرزند کسی معرفی گردد .

ادعوهم لأباءهم . .. فإن لم تعلموا ءاباءهم فإخونکم فی الدین

توصیه خداوند به مؤمنان، برای برادر دانستن کسانی که در میان آنان می زیند و پدران شان شناخته شده نیستند، حکایت از این دارد که مردم، حق ندارند به صرف ناشناخته بودن پدر کسی، او را به فرزندی کسی بخوانند.

9 - در صورتی که مؤمنی ، برده آزاد شده باشد و پدرش برای دیگران ناشناخته باشد ، شایسته است که بی جهت ، او را به فرزندی کسی نسبت ندهند .

ادعوهم لأباءهم . .. فإن لم تعلموا ءاباءهم ... و مولیکم

مراد از <مولی> در آیه، احتمال دارد که برده آزاد شده یک قومی باشد. از این برده آزاد شده، در اصطلاح مولای آن قوم یاد می کنند.

ادعای فرزندخواندگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 4 - 14

14 - ادعای فرزند حقیقی بودن فرزندخوانده ، تنها سخنی بیش نیست و در واقعیت تأثیر ندارد .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم ذلکم قولکم بأفوهکم

امیدواری به فرزندخواندگی موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 9 - 11

11 - همسر فرعون ، خواستار نگه داری موسی ( ع ) با امید به منتفع شدن از خدمات وی ، یا برگزیدن او به فرزندی خویش

عسی أن ینفعنا أو نتّخذه ولدًا

ص: 124

بدعت فرزندخواندگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 4 - 12

12 - فرزند حقیقی تلقّی شدن فرزند خوانده شدگان ، در عصر جاهلیت ، خودساخته بود و منشأ الهی نداشت .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم ذلکم قولکم بأفوهکم

تاریخ فرزندخواندگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 21 - 10

10- انتخاب فردی به عنوان فرزند ( فرزندخواندگی ) ، امری متعارف در زمان یوسف ( ع ) ، و دارای اعتبار قانونی در دیار مصر باستان

أو نتخذه ولدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 9 - 12

12 - فرزندخواندگی ، رسمی متعارف و ریشه دار در تاریخ

أو نتّخذه ولدًا

سنت فرزندخواندگی در صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 37 - 25

25 - سنّت پسرخواندگی ، در صدراسلام ، امری رایج بود .

زوّجن-کها لکی لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم

فرزندخواندگی در جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 4 - 11،12

11 - در جاهلیت ، فرزندخوانده شدگان ، فرزند حقیقی تلقی می شدند .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم

آیه، ناظر به واقعیتی موجود در عصر ظهور اسلام و باقی مانده از دوران جاهلی است. چنان که نوع مفسران، به آن تصریح کرده اند،

ص: 125

آیه درباره زیدبن حارثه، پسرخوانده رسول اللّه(ص) نازل شده است.

12 - فرزند حقیقی تلقّی شدن فرزند خوانده شدگان ، در عصر جاهلیت ، خودساخته بود و منشأ الهی نداشت .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم ذلکم قولکم بأفوهکم

فرزندخواندگی در دوران یوسف(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 21 - 10

10- انتخاب فردی به عنوان فرزند ( فرزندخواندگی ) ، امری متعارف در زمان یوسف ( ع ) ، و دارای اعتبار قانونی در دیار مصر باستان

أو نتخذه ولدًا

فرزندخواندگی در مصرباستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 21 - 10

10- انتخاب فردی به عنوان فرزند ( فرزندخواندگی ) ، امری متعارف در زمان یوسف ( ع ) ، و دارای اعتبار قانونی در دیار مصر باستان

أو نتخذه ولدًا

فرزندخواندگی یوسف(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 21 - 6،7

6- عزیز مصر در نظر داشت از یوسف ( ع ) در امور خویش بهره گیرد ، و یا او را به فرزندی خود و همسرش برگزیند .

قال الذی . .. أکرمی مثوی-ه عسی أن ینفعنا أو نتخذه ولدًا

7- عزیز مصر ، یاوری یوسف ( ع ) و گزینش او به فرزندی را ، در گرو علاقه مندی یوسف ( ع ) به وی و همسرش زلیخا می دانست .

أکرمی مثوی-ه عسی أن ینفعنا أو نتخذه ولدًا

جمله <عسی. ..> تعلیل برای <أکرمی مثواه> است، و مفاد جمله چنین می شود: از آن رو از تو می خواهم او را گرامی بداری، تا علاقه او را به خودمان جلب کنی و در نتیجه بتوانیم به یاری او، دل ببندیم و یا به قبول فرزند خواندگیش، امیدوار باشیم.

منشأ فرزندخواندگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 126

14 - احزاب - 33 - 4 - 12

12 - فرزند حقیقی تلقّی شدن فرزند خوانده شدگان ، در عصر جاهلیت ، خودساخته بود و منشأ الهی نداشت .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم ذلکم قولکم بأفوهکم

ص: 127

17- ضرورت بهره گیری مبلغان دینی ، از فرصت های مناسب برای ارشاد و هدایت مردم

أءنک لأنت یوسف قال أنا یوسف . .. من یتّق و یصبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 44 - 5

5- خدا و رسولش ، فراخوان مردم به استفاده صحیح و بهره برداری کافی از فرصت ها و امکانات زندگی برای هدایت و دینداری

و أنذر الناس . .. فیقول الذین ظلموا ربّنا أخّرنا إلی أجل قریب نجب دعوتک و نتّبع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 21 - 39

39- یکتاپرستان ، از هر فرصت مناسب برای ترویج دین و اندیشه الهی بهره می گیرند .

قال الذین غلبوا علی أمرهم لنتّخذنّ علیهم مسجدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 95 - 5

5- ذوالقرنین ، در جهت تبلیغ توحید و آیین الهی خود ، از بهترین فرصت ها بهره می گرفت .

قال ما مکّنّی فیه ربّی خیر

ذوالقرنین، هنگامی سخن از ربوبیّت خداوند به میان می آورد که مردم، سخت به او نیازمند بودند و او باتلاش صادقانه در جهت رفع نیازهای آنان، قلب مردم را به خود متوجه کرده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 34 - 8

8- هشدار خداوند به کافران دین ستیز ، نسبت به از دست دادن فرصت توبه

إنّ الذین کفروا و صدّوا عن سبیل اللّه ثمّ ماتوا و هم کفّار فلن یغفر اللّه لهم

لحن آیه شریفه از یک سو تهدید و از سوی دیگر دربردارنده هشدار به کافران است که کار خویش را به جایی نرسانند که راه توبه بر رویشان بسته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 29 - 8

8 - لزوم رعایت استعداد و قابلیت افراد ، در استفاده از فرصت ها و امکانات تبلیغی

فأعرض عن من تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا

تکلیف پیامبر(ص) به روی گردانی از خدافراموشان دنیامحور، می تواند نشانگر این باشد که رهبران و مبلغان الهی، نباید قابلیت ها را نادیده انگاشته وفرصت های خویش را در مواضع بی ثمر، هدر دهند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 130

18 - رحمن - 55 - 26 - 2

2 - گذرا بودن فرصت های زندگی ، تذکری به انسان در استفاده صحیح و بهینه از آن

کلّ من علیها فان

تذکر خداوند به فنای زمینیان، هشداری به آنها است که از فرصت حیات بیشترین بهره برداری کنند و امکانات خویش را در مسیر فانی دنیا هدر ندهند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 2 - 3

3 - تهدید منکران قیامت ، به دست برداشتن از انکار آن تا فرصت باقی مانده

لیس لوقعتها کاذبه

<کاذبه> می تواند صفت برای موصوف مقدر باشد (نفس کاذبه). در این صورت آیه شریفه نظر به کافران دارد که تا وقت باقی است، دست از انکار قیامت بردارند; زیرا روزی که قیامت واقع شود، آنان جز تسلیم شدن در برابر واقعیت و گرفتار سرافکندگی شدن فرجامی ندارند.

5 - انعام - 6 - 27 - 5

5 - دنیا، جایگاه توبه و ایمانِ ثمربخش است، نه آخرت.

فقالوا یلیتنا نرد و لا نکذب بأیت ربنا و نکون من المؤمنین

زیرا اگر در قیامت توبه و ایمان ممکن بود، کافران آرزوی مراجعت به دنیا نمی کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 8 - 5

5- در صورت تحقق درخواست کافران برای نزول ملائکه ، تمامی آنان هلاک می شوند و مهلتی برای ایمان نخواهند داشت .

ما ننزّل الملئکه إلاّ بالحقّ و ما کانوا إذًا منظرین

انظار مصدر <منظر> به معنای تأخیر انداختن است و حصر در آیه، نشان می دهد که با آمدن ملائکه، اجل هیچ کدام از کفار به تأخیر نخواهد افتاد و به هلاکت خواهند رسید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 102 - 2

2 - تنها دنیا عرصه گرایش به ایمان و نه آخرت

فلو أنّ لنا کرّه فنکون من المؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 55 - 8

8 - کافران ، در قیامت بهانه می آورند که در دنیا ، فرصت لازم را برای ایمان آوردن نداشته اند . *

و یوم تقوم الساعه یقسم المجرمون ما لبثوا غیر ساعه

برداشت بالا، بنابراین احتمال است که مکانی که کافران مجرم، از آن سخن می گویند، دنیا باشد و مرادشان از بیان چنین نکته ای، با ذکر قسم، به قرینه آیه پنجاه و هفت <فیومئذ لاینفع الذین ظلموا معذرتهم> عذرخواهی و یا بهانه تراشی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 29 - 5

5 - پذیرش ایمان از سوی خداوند ، دارای مهلتی مشخص و محدود است .

یوم الفتح لاینفع الذین کفروا إیم-نهم و لا هم ینظرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 52 - 8

8 - جایگاه ایمان آوردن ، عالم دنیا است ، نه آخرت .

و لو تری إذ فزعوا . .. و قالوا ءامنّا به و أنّی لهم التناوش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 134

15 - سبأ - 34 - 54 - 3

3 - با مرگ مشرکان ، فرصت ایمان آوردن از آنان گرفته شده و دیگر جایی برای آن نمی ماند .

و لو تری إذ فزعوا . .. و قالوا ءامنّا به ... و حیل بینهم و بین ما یشتهون

احتمال دارد مراد از <ما یشتهون> - به قرینه ذکر ایمان مشرکان با مشاهده عذاب و یا قیامت در آیات پیشین - علاقه به ایمان باشد.

إلا الذین تابوا . .. إن الذین کفروا و ماتوا و هم کفار أولئک علیهم لعنه اللّه

تقیید <کفروا> با جمله (و ماتوا و هم کفار) بیان پایان مهلت زمان پذیرش توبه است; یعنی، پس از مرگ پشیمانی سودبخش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 217 - 31

31 - مرگ ، پایان مهلت توبه

و من یرتدد منکم عن دینه فیمت و هو کافر فاولئک حبطت اعمالهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 91 - 3

3 - مرگ ، پایان فرصت برای توبه

انّ الذین کفروا و ماتوا و هم کفار فلن یقبل من احدهم ملءُ الارض ذهباً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 27 - 5

5 - دنیا، جایگاه توبه و ایمانِ ثمربخش است، نه آخرت.

فقالوا یلیتنا نرد و لا نکذب بأیت ربنا و نکون من المؤمنین

زیرا اگر در قیامت توبه و ایمان ممکن بود، کافران آرزوی مراجعت به دنیا نمی کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 57 - 8

8 - فرصت توبه ، محدود به عالم دنیا است و در قیامت ، جایگاهی ندارد .

فیومئذ لاینفع الذین ظلموا معذرتهم و لا هم یستعتبون

<یستعتبون> به معنای <طلب رضایت و انجام کاری جهت رفع سرزنش> است. طبق این معنا، <یستعتبون>، می تواند کنایه از توبه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 54 - 7،11

7 - توصیه خداوند به توبه و تسلیم شدن پیش از دچار کشتن به پیامد های هلاکت بار گناهان ( عذاب )

و أنیبوا إلی ربّکم و أسلموا له من قبل أن یأتیکم العذاب

مقصود از <عذاب> در این آیه، هم می تواند عذاب دنیوی (عذاب استیصال) باشد و هم عذاب اخروی.

11 - توبه ، تنها پیش از آمدن عذاب الهی پذیرفتنی است و رهایی از عذاب پس از نزول آن - حتی با توبه و تسلیم - ممکن نیست .

و أنیبوا إلی ربّکم و أسلموا له من قبل أن یأتیکم العذاب ثمّ لاتنصرون

ص: 136

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 39 - 2

2 - توبه و اقرار به خطا ها ، تنها در فرصت زندگی دنیا دارای تأثیر است ; و نه در آخرت .

و لن ینفعکم الیوم إذ ظلمتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 18 - 9

9- وقوع ناگهانی قیامت ، مجال هر گونه بازنگری و توبه را برای کافران لجوج از میان می برد .

فقد جاء أشراطها فأنّی لهم إذا جاءتهم ذکری-هم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 34 - 7

7- لحظه مرگ ، لحظه بسته شدن راه توبه و پایان یافتن فرصت بازگشت به سوی خدا

ثمّ ماتوا و هم کفّار فلن یغفر اللّه لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 16 - 16

16 - فرصت دهی خداوند به متخلفان و گنه کاران ، برای توبه و بازگشت و عدم تعجیل او در کیفر ایشان

قل للمخلّفین . .. فإن تطیعوا ... و إن تتولّوا... یعذّبکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 14 - 12

12 - بازگشت از مواضع منافقانه به ایمان و عمل خالصانه ، پیش از فرا رسیدن مرگ ، مورد قبول خداوند و جبران کننده گناه دورویی و نفاق

و ل-کنّکم فتنتم أنفسکم . .. حتّی جاء أمر اللّه

حرف <ثمّ> برای ترتیب زمانی است و دلالت می کند که با فرا رسیدن مرگ، فرصت حرکت در راه خدا سپری شده است.

4 - نساء - 4 - 102 - 15

15 - کافران ، در کمین و مترصد فرصت برای حمله و شبیخون به مسلمانان

ودالذین کفروا لو تغفلون عن اسلحتکم و امتعتکم فیمیلون علیکم میله واحده

جمله <ودالذین . ..>، بیان یک اصل کلی است و همراه داشتن اسلحه به هنگام نماز برای پیشگیری، تنها یک مصداق از آن است.

14 - عنکبوت - 29 - 10 - 16

16 - عافیت طلبان ، در پی بهره گیری از ثمره زحمت های دیگران اند .

و من الناس من یقول ءامنّا باللّه فإذا أوذی فی اللّه جعل فتنه الناس کعذاب اللّه و

10- دنیا ، میدان عمل و آخرت صحنه دریافت پاداش و کیفر است .

یوم تأتی . .. و توفّی کلّ نفس ما عملت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 104 - 3

3- دنیا ، ظرفی مناسب برای تلاش های سودمند و کفر ، مایه بهره نبردن از فرصت های موجود در آن است .

ضلّ سعیهم فی الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 39 - 4

4- قیامت ، روز پایان فرصت ها و جبران ناپذیری خطا ها و انحرافات است .

و أنذرهم یوم الحسره إذ قضی الأمر

مراد از <الأمر> به قرینه <یوم الحسره> فرصت هایی است که از کف دادن آن موجب حسرت شده است و <قضی> از <قضاء>به معنای فیصله دادن و به پایان رساندن است، به گونه ای که مورد آن جبران پذیر نباشد (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 15 - 10

10 - دنیا ، محل تلاش و آخرت جای کیفر و پاداش و مواجه شدن با نتیجه تلاش است .

إنّ الساعه ءاتیه . .. لتجزی کلّ نفس بما تسعی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 100 - 5

5 - زندگی دنیوی ، تنها فرصت عمل و کسب ارزش ها

قال ربّ ارجعون . لعلّی أعمل ص-لحًا فیما ترکت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 108 - 5

5 - دنیا ، یگانه میدان عمل

ربّنا أخرجنا منها . .. قال اخسئوا فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 12 - 15

15 - دنیا ، مجال تهیه توشه برای آخرت است .

فارجعنا نعمل ص-لحًا

ص: 142

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 37 - 4

4 - آخرت ، عرصه عمل و محلِ تدارک از دست داده ها و تصحیح رفتار ها نیست .

ربّنا أخرجنا نعمل ص-لحًا غیر الذی کنّا نعمل أوَلم نعمّرکم ما یتذکّر فیه من تذکّر

برداشت یاد شده، از جواب منفی خداوند به درخواست کافران دوزخی به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 10 - 10

10 - دنیا ، عرصه تلاش و کوشش و جهان آخرت ، عرصه اجر و پاداش

للذین أحسنوا فی ه-ذه الدنیا حسنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 55 - 7،9

7 - توصیه خداوند به عمل کردن به قرآن ، پیش از دچار شدن به پیامد های هلاکت بار ر ها کردن قرآن ( عذاب )

و اتّبعوا أحسن ما أُنزل . .. من قبل أن یأتیکم العذاب

9 - روی آودن به قرآن و عمل به تعالیم آن ، پس از آمدن عذاب بی فایده است .

و اتّبعوا أحسن ما أُنزل . .. من قبل أن یأتیکم العذاب بغته

از این که خداوند فرمود: پیش از آمدن عذاب به تعالیم قرآن عمل کنید، روشن می شود که با آمدن عذاب، این کار بی فایده خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 58 - 7

7 - در قیامت ، راهی برای جبران گذشته ها و انجام هیچ عملی نیست .

لو أنّ لی کرّه فأکون من المحسنین

از این که کافران و گنه کاران برای جبران کوتاهی های خود، تقاضای بازگشت به دنیا را دارند، می توان به این حقیقت رسید که قیامت روز عمل و تلاش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 40 - 13

13 - زندگی دنیوی ، مجال عمل و انتخاب است ; اما همراه با مسؤولیت و دریافت نتایج .

اعملوا ما شئتم

از تقابل <یلقی فی النار> و <اعملوا ما شئتم> استفاده می شود که تحریف گران آیات الهی، تنها در مجال دنیا حق انتخاب دارند و در آخرت مجبور به ورود در آتش اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 143

16 - شوری - 42 - 20 - 3

3 - دنیا ، جایگاه تلاش و کوشش و مزرعه ای برای آخرت است .

من کان یرید حرث الأخره نزد له فی حرثه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 19 - 11

11- زندگی دنیا ، صحنه عمل و آخرت میدان دریافت اعمال و نتایج آن *

و لکلّ درج-ت ممّا عملوا و لیوفّیهم أعم-لهم

بنابراین که <حقّ علیهم القول> در آیه قبل، عذاب اخروی باشد; از این آیه استفاده می شود که مراد از <درجات> درجه های اخروی است و در آن جایگاه، نتایج اعمال استیفا می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 16 - 6

6 - تنها دنیا ، سرای عمل و اندوختن توشه آخرت است .

کانوا قبل ذلک محسنین

تصریح به <قبل ذلک>، می رساند که متقین، قبل از حضور در صحنه قیامت (در زندگی دنیا) توشه عمل برگرفته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 31 - 10

10 - < عن زیدبن وهب إنّ علیّاً ( ع ) قال : . . .و ل-کنّه جعل الدنیا دار الأعمال و جعل الأخره دار الجزاء و القرار < لیجزی الذین أساؤا بما عملوا و یجزی الذین أحسنوا بالحسنی > . . . ;

زیدبنوهب گوید: امام علی(ع) فرمود: . ..خداوند دنیا را خانه عمل و آخرت را منزل جزا و آرامش قرار داده است تا بدکاران را به کیفر بدی هایشان برساند و نیکوکاران را پاداش نیک دهد>... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 21 - 2،4

2 - انسان ها ، باید دنیا را میدان مسابقه جهت دست یافتن به بهشت و آمرزش الهی قرار دهند .

و ما الحیوه الدنیا إلاّ مت-ع الغرور . سابقوا إلی مغفره من ربّکم و جنّه

4 - دنیا ، عرصه مسابقه و تلاش برای کسب سعادت اخروی ( بهشت پهناور ) است ; نه میدان بازی ، آرایش ، فخرفروشی و فزون خواهی .

سابقوا إلی مغفره من ربّکم و جنّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 10 - 9،11

9 - دنیا ، عرصه عمل و کسب توشه اخروی است .

ص: 144

و أنفقوا . .. من قبل أن یأتی أحدکم الموت

11 - با فرارسیدن مرگ ، راه برای عمل بسته می شود .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 20 - 35

35 - توصیه و ترغیب خداوند به انجام دادن کار های خیر ، پیش از فرا رسیدن مرگ

و ما تقدّموا لأنفسکم من خیر تجدوه عند اللّه هو خیرًا و أعظم أجرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 40 - 8

8 - دنیا ، فرصتی مناسب برای تهیه نیازمندی های آخرت و پیش فرستادن آن

ما قدّمت یداه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 35 - 3

3 - دنیا ، محل تلاش و آخرت ، جای بهره مندی از تلاش ها است .

فإذا جاءت الطامّه الکبری . یوم یتذکّر الإنس-ن ما سعی

بیان <یادآوری اعمال در قیامت>، صرفاً به منظور خبر از آینده نیست; بلکه بشارت دادن و انذار انسان ها نسبت به فرجام اعمالشان است.

5 - فرعون ، از فرصت کافی برای تدارک سِحر و امکانات دیگر جهت مقابله با موسی ( ع ) برخوردار بود .

فجمع کیده ثمّ أتی

<ثمّ> برای بیان تراخی است. ممکن است این تراخی، زمانی باشد; یعنی، پس از جمع آوری مکرها، مدتی تا رسیدن روز موعود فاصله شد و سپس آن روز فرا رسید. براین اساس باید گفت: فرعون فرصتی کامل برای کسب آمادگی داشت.

و هارون امتناع کردند.

6 - تهمت سحر به معجزه بزرگ حضرت موسی ( ع ) از سوی فرعون و اطرافیانش ، برخاسته از روحیه سرکشی و تبه کاری آنان بود .

فاستکبروا و کانوا قوماً مجرمین. فلما جاءهم الحق من عندنا قالوا إن هذا لسحر مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 91 - 3،6

3 - خداوند ، ایمان فرعون را بی اثر خواند و به درخواست او برای نجات دادنش ، به خاطر نافرمانی ها و فسادانگیزی های سابق ، جواب رد داد .

قال ءامنت أنه لا إله إلا الذی . .. و أنا من المسلمین. ءالئن و قد عصیت قبل و کنت

6 - عصیانگری و فسادانگیزی پیوسته فرعون ، مانع پذیرفته شدن توبه وی از سوی خداوند شد .

ءالئن و قد عصیت قبل و کنت من المفسدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 16 - 3

3 - عصیان و سرپیچی فرعون ، موجب مؤاخذه شدن او از جانب خداوند شد .

فعصی فرعون الرسول فأخذن-ه أخذًا وبیلاً