إن کنتم موقنین . .. بل هم فی شکّ یلعبون

تعبیر <فی شکّ> استقرار در شک را می رساند; به علاوه آن که <یلعبون> آن را تأکید می کند. از مقابله این آیه با <إن کنتم موقنین>، مطلب بالا استفاده می شود.

عبارت <ألا إنّهم فی مریه> در مقام بیان این است که تردید در قیامت، باعث شده است که کافران نتوانند از آیات روشن توحیدی بهره ببرند.

6 - تردید جدی نسبت به قیامت و حیات اخروی ، زمینه ساز بی اعتنایی انسان به اصول عقلی و ملاک های عقلایی و فطری

قل أرءیتم إن کان من عند اللّه . .. فی شقاق بعید... ألا إنّهم فی مریه

ارتباط این آیه با آیات پیشین - که در یک سیاق قرار دارند - نشان می دهد که اگر آیات علمی و داوری های عقلی و فطری نتواند کسی را در برابر حقانیت خدا و وحی متقاعد کند، ریشه آن را باید در ناباوری او به استمرار حیات و مسؤولیت انسان جستوجو کرد.

12 - نور - 24 - 50 - 4

4 - شک و تردید نسبت به حقانیت اسلام و پیامبر ( ص ) در عین آگاهی از آن ، از نشانه های نفاق و اوصاف منافقان

أم ارتابوا

قالوا بلی و ل-کنّکم . .. ارتبتم

و حیل بینهم و بین ما یشتهون کما فعل بأشیاعهم . .. إنّهم کانوا فی شکّ مریب

إنّ ه-ذا ما کنتم به تمترون

آفرینش آنها *

و أنّا لاندری أشرّ أُرید بمن فی الأرض أم أراد بهم ربّهم رشدًا

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که ممنوعیت جن از استراق سمع آسمان، ظرف زمان برای پیدایش این سؤال باشد که خداوند، برای چه منظوری اهل زمین را آفرید; نه این که به چه هدفی آنان از استراق سمع، ممنوع شدند؟

40 - < عن سعد عن بعض اصحابه عنهما ( ع ) فی رجل تسحّر و هو شاک فی الفجر قال : لابأس < کلوا و اشربوا حتی یتبین لکم الخیط الأبیض من الخیط الأسود من الفجر > . . . ;

از امام باقر و امام صادق(ع) درباره کسی که سحری خورده در حالی که در طلوع فجر شک داشته ]سؤال شد[، امام فرمود: اشکالی ندارد ]خداوند فرموده[: کلوا و اشربوا حتی یتبین لکم الخیط الأبیض من الخیط الأسود من الفجر> . .. .

41 - ابی بصیر گوید : < سألت ابا عبداللّه ( ع ) عن رجلین قاما فی شهر رمضان فقال احدهما : هذا الفجر و قال الآخر : ما أری شیئاً قال : لیأکل الذی لم یستیقن الفجر و قد حرم الأکل علی الذی زعم قد رأی ، ان اللّه یقول : و کلوا و اشربوا حتی یتبین لکم الخیط الأبیض من الخیط الأسود من الفجر ثم أتموا الصیام إلی اللیل ;

از امام صادق(ع) سؤال کردم از دو نفر که در ماه رمضان درباره ]طلوع[ فجر اختلاف نموده اند، و یکی از آن دو می گوید این فجر است و دیگری می گوید من چیزی ]از سفیدی صبح[ نمی بینم. امام فرمودند: آن کس که یقین به طلوع فجر ندارد می تواند بخورد; ولی آن کس که معتقد است فجر را دیده بر او حرام است که بخورد. خداوند می فرماید: و کلوا و اشربوا حتی یتبین لکم الخیط الأبیض من الخیط الأسود من الفجر ثم أتموا الصیام إلی اللیل>.

7- در باره ماهیت حضرت عیسی ( ع ) ( بشربودن و تکوین یافتن او بدون پدر ) در طول تاریخ تردیدهایی ناروا وجود داشته است .

ذلک عیسی ابن مریم . .. الذی فیه یمترون

<الذی> وصف است برای <عیسی> یا <قول الحقّ> و <إمتراء> (مصدر <یمترون>) به معنای شک و تردید کردن است. غایب ذکرشدن صیغه <یمترون> از آن حکایت دارد که کسانی غیر از مسلمانان در باره حضرت عیسی(ع) به عقایدی پای بند بودند که برپایه یقین استوار نبود.

12 - نور - 24 - 50 - 5

5 - منافقان صدراسلام ، نسبت به عادلانه بودن احکام الهی و داوری پیامبر ( ص ) ، در شک و تردید به سر می بردند .

أم یخافون أن یحیف اللّه علیهم و رسوله

برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که <بل> در <بل أُول-ئک. ..> برای اضراب انتقالی باشد نه ابطالی.

5- شک در امکان معاد ، در عین مشاهده آفرینش خداوند ، نمودی از گیجی و سردرگمی کافران

فهم فی أمر مریج . .. أفعیینا بالخلق الأوّل بل هم فی لبس من خلق جدید

بیان تناقض گویی کافران در این آیه، می تواند در مقام ارائه نمونه ای از سرگردانی کافران باشد که در آیات پیشین خداوند به آن اشاره فرموده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 14 - 7

7 - منافقان ، گرفتار شک و تردید نسبت به مبانی اسلام ( توحید ، نبوت ، معاد ، قرآن و . . . )

قالوا بلی و ل-کنّکم . .. ارتبتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 1 - 5

5 - معاد ، مورد شک و تردید کافران عصر بعثت بود .

عمّ یتساءلون

13 - شعراء - 26 - 154 - 7

7 - ثمودیان در توانایی صالح ( ع ) برای ارائه معجزه بر اثبات درستی ادعایش ، تردید داشتند .

فأت بئایه إن کنت من الص-دقین

برداشت یاد شده از به کار گرفتن <إن> - که در موارد تردید به کار می رود - استفاده می شود.

15- دعوت به توحید و بیان ضرورت یکتاپرستی از سوی حضرت صالح ( ع ) ، مایه تردید قوم ثمود در خردمندی و هوشیاری او

و إنّنا لفی شک مما تدعونا إلیه مریب

<مریب> (تردیدافکن) صفت برای <شک> است و متعلق آن - به قرینه جمله <قد کنت فینا مرجوّاً> - خردمندی و هوشیاری صالح(ع) می باشد. بنابراین جمله <إنّنا لفی ...>; یعنی، ما در درستی تعالیم تو شک داریم، آن چنان شکی که باعث شده درباره خردمندی و هوشیاری ات نیز تردیدکنیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 9 - 17،18

17- قوم نوح ، عاد و ثمود و اقوام پس از آنان ، در جواب دعوت انبیای خویش اعلام کردند در باره تعالیم آنان بشدت در تردیدند .

قوم نوح و عاد و ثمود و الذین من بعدهم . ..جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت ...و قالوا إنا

18- تردید قوم نوح ، عاد و ثمود به دعوت انبیای خویش ، توأم با بدبینی بود .

إنا لفی شکّ ممّا تدعوننا إلیه مریب

ذکر <مریب> پس از <شکّ> اگر چه برای تأکید آن است، اما بین آن دو تفاوتی وجود دارد و آن این است که: در <ریب> شک توأم با بدبینی است (فروق اللغویه).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 154 - 7

7 - ثمودیان در توانایی صالح ( ع ) برای ارائه معجزه بر اثبات درستی ادعایش ، تردید داشتند .

فأت بئایه إن کنت من الص-دقین

برداشت یاد شده از به کار گرفتن <إن> - که در موارد تردید به کار می رود - استفاده می شود.

قالوا أءذا متنا . .. أءنّا لمبعوثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 66 - 4

4 - کافران ، گرفتار شک و تردید درباره آخرت

بل هم فی شکّ منها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 10 - 1

1 - کافران در حیات دوباره انسان ، پس از ناپدید شدن اجزای او در خاک ، تشکیک کردند .

و قالوا أءذا ضللنا فی الأرض أءنّا لفی خلق جدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 53 - 1

1 - اظهار تردید کردن کافران در زنده شدن انسان ها پس از مرگ ، هنگام رو به رو شدن با مؤمنان

إنّی کان لی قرین . .. أءذا متنا و کنّا ترابًا و عظ-مًا أءنّا لمدینون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 9 - 1

1- کافران و منکران وحی ، گرفتار بازی در فضای شک و تردید

بل هم فی شکّ

این آیه در حقیقت پاسخی به این پرسش است که: چرا علی رغم دلایل روشن بر حقانیت وحی و رسالت پیامیران، گروهی به کفر و انکار وحی می گرایند؟

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 15 - 5

5- شک در امکان معاد ، در عین مشاهده آفرینش خداوند ، نمودی از گیجی و سردرگمی کافران

فهم فی أمر مریج . .. أفعیینا بالخلق الأوّل بل هم فی لبس من خلق جدید

بیان تناقض گویی کافران در این آیه، می تواند در مقام ارائه نمونه ای از سرگردانی کافران باشد که در آیات پیشین خداوند به آن اشاره فرموده است.

رجل ینبّئکم إذا مزّقتم کلّ ممزّق إنّکم لفی خلق جدید . أفتری علی اللّه کذبًا أم ب

<أم> حرف عطف و برای تردید است; یعنی، طبق نظر کافران پیامبر(ص) یا می داند که معاد، شدنی نیست و در عین حال از آن خبر می دهد - که افترا به خدا است - و یا از آن خبر ندارد و سخنی جنون آمیز بر زبان جاری می سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 1 - 5

5 - معاد ، مورد شک و تردید کافران عصر بعثت بود .

عمّ یتساءلون

و قال الذین کفروا . .. لو کان خیرًا ما سبقونا إلیه

تعبیر <لو کان خیراً. ..>، بیان دلیل است و از محتوای آیه استفاده می شود که کافران، از طایفه اشراف مستکبر و مؤمنان از طبقه محروم بودند. بدین جهت مستکبران، ابراز می داشتند اگر قرآن خیری در برداشت، تهی دستان بی هویت بدان روی نمی آوردند.

3 - مشرکان نسبت به پایداری و انعطاف پذیری پیامبر ( ص ) در طرد آیین شرک و دعوت به توحید ، تردید داشتند .

قل یأیها الناس إن کنتم فی شک من دینی

با توجه به اینکه روی سخن با مشرکانی است که از گرویدن به توحید امتناع می کردند، قهراً امتناع آنان یا به خاطر این است که هنوز ماهیت و حقیقت توحید برای آنان روشن نشده بود و یا اینکه هنوز امیدوار بودند که پیامبر (ص) دست از روش خود بردارد و به کیش آنان در آید. برداشت فوق بنابر احتمال دوم است.

5 - مشرکان ، نسبت به حقیقت آیین توحیدی پیامبر ( ص ) در تردید بودند .

قل یأیها الناس إن کنتم فی شک من دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 51 - 6

6- مشرکان ، به وجود نیرویی که قادر به احیای دوباره جسد انسان باشد ، در ناباوری و تردید بودند .

قل کونوا حجاره . .. فسیقولون من یعیدنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 68 - 1

1 - موضع گیری ناباورانه مشرکان در قبال وعده برپایی قیامت

لقد وعدنا ه-ذا . .. إن ه-ذا إلاّ أس-طیر الأوّلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 54 - 5

5 - مشرکان ، همواره در تردید و شکی آمیخته با بدگمانی بودند .

إنّهم کانوا فی شکّ مریب

<شکّ> تردید ذهن به نحو مساوی بین دو چیز و <ریب> شک همراه با تهمت است (الفروق اللغویه).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 33 - 3

3- تردید مشرکان ، در امکان معاد ، در عین اعتقاد به وجود آفریدگار *

أوَلم یروا أنّ اللّه الذی خلق . .. بق-در علی أن یحیی الموتی

با توجه به این که مخاطب آیه شریفه، مشرکان است و اصل وجود خداوند مسلم شمرده شده و صرفاً برای امکان معاد، برهان آمده است; مطلب بالا استفاده می شود.

فضلّوا . .. و قالوا أءذا کنّا ... أءنَّا لمبعوثون خلقًا جدیدًا

17 - زخرف - 43 - 61 - 4

4 - تردید و استبعاد مشرکان مکه ، در امکان وقوع قیامت

و إنّه لعلم للساعه فلاتمترنّ بها

19 - آرزوی ناکامی برای جامعه ایمانی ، تردید در باور های دینی ، فریفتگی به آرزو های باطل و مظاهر دنیا و غفلت از خداوند ، از اوصاف منافقان و از نشانه های نفاق

و غرّکم باللّه الغرور

11 - حج - 22 - 55 - 7

7 - عذاب استیصال ، برطرف کننده هرگونه شک و ریب از دل کفرپیشگان نسبت به آیات الهی

أو یأتیهم عذاب یوم عقیم

فلاتمترنّ بها . .. و لایصدّنّکم الشیط-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 26 - 8

8 - تردید در امکان و تحقق معاد ، ناشی از جهل آدمیان است ; نه معقول نبودن آن .

لاریب فیه و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون

جمله <و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون> می تواند جواب سؤال مقدر باشد; به این که اگر معاد، تردید را بر نمی تابد، پس انکار آن از چه رو است؟ قرآن پاسخ می دهد: بیشتر مردم جاهل اند و جهلشان آنان را به تمسک واداشته است; نه پیچدگی مسأله معاد.

5 - انعام - 6 - 2 - 11

11 - مطالعه در آفرینش انسان و مرگ و حیات وی، زداینده تردید در یگانگی خداوند

هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا . .. ثم أنتم تمترون

از جمله <ثم أنتم تمترون>، که بیان استبعاد هر گونه تردید در یگانگی خداوند پس از توجه به مضامین صدر آیه است، چنین برمی آید که بعد از این توجه، علی القاعده نباید تردیدی در توحید و اعتقاد بدان وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 158 - 7

7 - توجه به حاکمیت مطلق خدا بر هستی ، از میان برنده هر گونه تردید نسبت به رسالت جهان شمول پیامبر ( ص )

إنی رسول اللّه إلیکم جمیعا الذی له ملک السموت و الأرض

بیان حاکمیت خدا بر هستی، پس از طرح مسأله رسالت پیامبر و جهان شمول بودن آن، در حقیقت استدلالی بر امکان آن رسالت است.

الحق من ربک فلاتکونن من الممترین

کند و هیچ کس نباید در این تردید کند.

پیامبر ( ص )

لقد منّ اللّه . .. و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین

جمله <ان کانوا . .. > به منزله دلیل است برای بزرگی نعمتِ رسالت. یعنی روشن است که پیش از بعثت پیامبر (ص) در چه منجلابی از گمراهی و ضلالت فرو رفته بودید و این پیامبر (ص) و تعالیم قرآنی بود که شما را هدایت کرد.

نتیجه شناخت منعم، ایمان به اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 40 - 18

18 - شکرگزاری و یا کفران انسان ، نمود پیروزی و یا شکست او در آزمون الهی

لیبلونی ءأشکر أم أکفر

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که سلیمان فرجام و نتیجه آزمون الهی را در دو بعد کلی <شکرگزاری یا کفران> مطرح ساخته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 12 - 8،11،12

8 - فلسفه اعطای حکمت به لقمان ، شکرگزاری به درگاه خداوند بوده است .

و لقد ءاتینا لقم-ن الحکمه أن اشکر للّه

احتمال دارد که <أن>، مصدری و به تقدیر <لام> تعلیل باشد. در این صورت، عبارت چنین می شود: <و لقد آتینا لقمان الحکمه للشکر للّه>; ما به لقمان حکمت دادیم تا خدا را شکر کند>.

11 - شکرگزاری به درگاه خدا ، دارای منافعی حتمی است که عاید خود شکرگزار می شود .

و من یشکر فإنّما یشکر لنفسه

12 - خداوند ، از شکر بندگان بی نیاز است .

و من یشکر فإنّما یشکر لنفسه و من کفر فإنّ اللّه غنیّ حمید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 31 - 9،10

9 - تحمل کنندگان سختی های دریا و دارندگان روحیه شکر ، بهره مند از نشانه های خدا از آن

لیریکم من ءای-ته إنّ فی ذلک لأی-ت لکلّ صبّار شکور

احتمال دارد <صبّار> به قرینه آیه بعد، مربوط به صبر پیشه کردن در امواج و دلهره های دریا باشد.

10 - برخورداری از روحیه شکر ، زمینه بهرهوری از آیات الهی است .

إنّ فی ذلک لأی-ت لکلّ صبّار شکور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 7 - 5

5 - شکر و سپاس بندگان ، موجب جلب رضا و خوشنودی خداوند است .

و إن تشکروا یرضه لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 33 - 7،9

7 - ویژگی ها و خصایل اخلاقی ( چون صبر و شکر ) ، مؤثر در فهم معارف توحیدی

إنّ فی ذلک لأی-ت لکلّ صبّار شکور

ص: 52

با توجه به این که صبر و شکر از فضایل اخلاقی می باشد، از تعلیق فهم آیات الهی بر صبر و شکر استفاده می شود که ویژگی های اخلاقی، دارای نقشی مهم و اساسی برای درک معارف است.

9 - مطالعه در اسرار آفرینش ، نیازمند صبر و شکیبایی و برخورداری از روحیه سپاس و قدردانی

و من ءای-ته . .. إنّ فی ذلک لأی-ت لکلّ صبّار شکور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 26،27

26- روحیه شکرگزاری به درگاه خداوند ، اساس گرایش انسان به عمل صالح و جلب رضای الهی *

قال ربّ أوزعنی أن أشکر . .. و أن أعمل ص-لحًا ترض-یه

از تقدم شکر بر عمل صالح، مطلب یاد شده استفاده می شود.

27- شکر نعمت های الهی ، نمود بارز عمل صالح و زمینه رضایت او *

أن أشکر . .. و أن أعمل ص-لحًا ترض-یه

بنابراین که عطف <و أن أعمل> بر <أن أشکر> تفسیری باشد; اختصاص به ذکر یافتن شکر و سپاس از میان تمامی اعمال صالح، نمایانگر اهمیت آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 16 - 1،6،7

1- احسان به والدین ، روحیه شکر ، توبه ، صلاح جویی و تسلیم ، شرط پذیرش تمام اعمال نیک انسان به درگاه خدا

أُول-ئک الذین نتقبّل عنهم أحسن ما عملوا

مراد از <أحسن. ..> می تواند اعمال واجب و مستحب - در قبال اعمال مباح - باشد. که در این صورت از ارتباط دو آیه استفاده می شود که اگر کسی از روحیات یاد شده برخوردار بود اعمال نیک او (واجب و مستحب) پذیرفته می شود.

6- خردمندان روی آورده به خدا ، با روحیه شکر ، توبه و تسلیم ، در زمره بهشتیان

و بلغ أربعین سنه قال ربّ أوزعنی . .. إنّی تبت ... نتجاوز عن سیّئاتهم فی أصح-ب ال

مرجع ضمیر <سیّئاتهم> کسانی است که به سن رشد و کمال رسیده و به نیایش پرداخته و بر توبه و تسلیم خویش تأکید میورزند.

7 - احسان به والدین ، روحیه شکر و صلاح جویی برای خود و آیندگان ، مؤثر در شمول عفو الهی نسبت به انسان

و وصّینا الإنس-ن . .. أوزعنی أن أشکر ... و أن أعمل ص-لحًا ترضیه و أصلح لی فی ذرّ

آنچه در آیه قبل به عنوان احسان به والدین و. .. یاد شده است; در حقیقت عامل اصلی برای اغماض خداوند از سیئات انسان می باشد. واژه <اُول-ئک> این ارتباط تنگاتنگ را برقرار کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 30 - 9،10

9 - اعطای اجر کامل و بیش از استحقاق به عالمان خداترس ، تلاوت گران قرآن ، برپادارندگان نماز و انفاق کنندگان ، برخاسته از صفت آمرزندگی و سپاس گزاری خداوند است .

لیوفّیهم أجورهم و یزیدهم من فضله إنّه غفور شکور

جمله <إنّه غفور شکور> در مقام تعلیل برای <لیوفّیهم. ..> است; یعنی، چون خداوند نسبت به بندگانش غفور و شکور است، به آنان پاداش کامل و بیش از استحقاق می هد.

10 - آمرزندگی و سپاس گزاری خداوند نسبت به بندگانش ، مقتضی امیدواری به فضل و احسان او است .

یرجون تج-ره لن تبور . لیوفّیهم أُجورهم ... إنّه غفور شکور

13- ناسپاسی نعمت ها ، موجب سلب آنها و شکرگزاری ، عامل بقای آنهاست .

قریه کانت ءامنه مطمئنّه . .. فکفرت بأنعم الله فأذقها الله لباس الجوع و الخوف

از مفهوم آیه استفاده می شود که اگر آنان ناسپاسی انجام نمی گرفت، نعمتها سلب نمی شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 122 - 6

6- شکر نعمت ، موجب افزونی نعمت های دنیوی است .

شاکرًا لأنعمه . .. و ءاتین-ه فی الدنیا حسنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 38 - 7

7 - حفظ امانت و سپاس نعمت ، عامل دستیابی به محبت خدا

إنّ اللّه لایحبّ کلّ خوّان کفور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 40 - 20

20 - بازتاب سپاسگزاری و کفران انسان در برابر نعمت های خدا ، تنها متوجه خود او است .

و من شکر فإنّما یشکر لنفسه و من کفر فإنّ ربّی غنیّ کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 19 - 16

16 - استفاده از آیات الهی برای کسانی میسر است که از روحیه شکرگزاری برخوردار باشند .

إنّ فی ذلک لإی-ت لکلّ . .. شکور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 35 - 2

2 - شکرگزاری لوط ( ع ) و خاندان مؤمن ایشان ، عامل برخوردار شدن آنان از نعمت و لطف ویژه خداوند و نجات یافتن از مهلکه عذاب

نجّین-هم . .. نعمه من عندنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کوثر - 108 - 2 - 5

5 - سپاسگزاری از خداوند در برابر نعمت کوثر ، وادارسازنده پیامبر ( ص ) به نماز و اخلاص در آن

إنّا أعطین-ک الکوثر . فصلّ لربّک

حرف <فاء> در <فصلّ>، لزوم نماز را بر آیه قبل تفریع کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 55

2 - آل عمران - 3 - 106 - 12

12 - سپاسگزاری و شکر نعمت های الهی ، موجب روسفیدی در قیامت *

و اذکروا نعمت اللّه . .. یوم تبیضّ وجوه

روسیاهی در قیامت، ناشی از کفران نعمت است بنابراین، سفیدرویی ناشی از سپاسگزاری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 36 - 17

17 - شکر و سپاس گزاری به درگاه خداوند ، فلسفه تشریع قربانی

و البدن جعلن-ها لکم من شع-ئر اللّه . .. لعلّکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 73 - 8

8 - لزوم شکر و سپاس در برابر رحمت و فضل الهی

و إنّ ربّک لذو فضل . .. و ل-کنّ أکثرهم لایشکرون

ملامت ناسپاسان از سوی خداوند، نشانگر آن است که پروردگار، از انسان ها خواهان شکر و سپاس است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 12 - 6،10

6 - رهنمود الهی به لقمان ، برای شکرگزاری به درگاه خداوند

و لقد ءاتینا لقم-ن الحکمه أن اشکر للّه

10 - شکرگزاری ، به درگاه خداوند ، امری بایسته و بس مهم است .

أن اشکر للّه

تفسیر <حکمت> به <شکر> و نیز تعلیل آوردن برای فرمان شکر، به جهت تشویق مخاطب به انجام دادن آن، حاکی از اهمیت آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 12 - 14

14 - خداوند ، خواهان شکرگزاری اختیاری انسان ها در برابر نعمت های او

سخّر لکم البحر . .. و لعلّکم تشکرون

تعبیر <لعلّ> از سوی خداوند، بیانگر تردید او نیست; بلکه پیامدار این معنا است که آدمیان با مشاهده نعمت های خداوند، زمینه شکرگزاری را پیدا می کنند و البته ممکن است در این راه گام بگذارند و یا راه ناسپاسی را پیشه کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 20

20- انسان ، موظف به سپاس گزاری در برابر خدا ، به خاطر نعمت های عطا شده به او و پدر و مادرش

إذا بلغ أشدّه . .. قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک الّتی أنعمت علیّ و علی ولدیّ

1 - بقره - 2 - 52 - 6

6 - لزوم سپاسگزاری به درگاه خداوند

لعلکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 152 - 3

3 - ضرورت شکرگزاری به درگاه خداوند

واشکروا لی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 172 - 8،9

8 - ضرورت سپاسگزاری به درگاه خدا و شکر نعمت های او

و اشکرواللّه

9 - لزوم شکرگزاری به درگاه خدا پس از تناول غذا و استفاده از مواهب الهی

کلوا من طیبت ما رزقنکم و اشکرواللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 185 - 32،34

32 - ضرورت سپاسگزاری به درگاه خداوند

و لعلکم تشکرون

34 - لزوم سپاسگزاری به درگاه خدا ، به خاطر جعل نکردن احکام دشوار و مشقت بار برای انسانها

یرید اللّه بکم الیسر و لایرید بکم العسر . .. و لعلکم تشکرون

برداشت فوق بر اساس این احتمال است که <لعلکم . ..> بیان غایت و غرض برای جمله <یرید اللّه ...> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 12 - 9

9 - لزوم شکر و سپاسگزاری به درگاه خدا ، در برابر نعمت آسایش و رفاه و رفع گرفتاریها

فلما کشفنا عنه ضرّه مرّ کأن لم یدعنا إلی ضرّ مسّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 78 - 10

10- هدف از آفرینش انسان و اعطای نعمت ( قوای ادراکی و . . . ) به او ، شناخت خداوند و شکر اوست .

و الله أخرجکم من بطون . .. و جعل لکم السمع ... لعلّکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 28 - 5

5 - لزوم حمد و ستایش خدا و سپاس گزاری به درگاه او ، پس از رهایی از مشکلات

ص: 59

فإذا استویت . .. فقل الحمد للّه الذی نجّ-نا من القوم الظ-لمین

با توجه به این که ستایش خدا، پس از رهایی از مشکلات، به منظور سپاس گزاری به درگاه او انجام می گیرد، گفتن <الحمد للّه> (ستایش از آن خدا است) دربردارنده شکر و سپاس گزاری نیز می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 75 - 3

3 - لزوم سپاس گزاری به درگاه خداوند ، در رفع گرفتاری ها و برطرف شدن مشکلات

و لو رحمن-هم و کشفنا ما بهم من ضرّ للجّوا

چنان که در توضیح پیشین اشاره شد، جمله <للجّوا> به تقدیر <للجّوا مکان الشکر> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 14 - 16

16 - تشکر از والدین و رعایت حقوق آنها ، نباید انسان را از شکرگزاری به درگاه خداوند ، باز دارد .

أن اشکرلی و لولدیک

از این که در میان توصیه به رعایت حال و حقوق والدین و تشکر و قدردانی از آنها، یادآوری می کند که <مرا سپاس بگویید!>،احتمال دارد برای توجه دادن به نکته بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 13 - 14،15

14 - آل داوود موظف به شکرگزاری به درگاه خداوند

اعملوا ءال داود شکرًا

بنابراین که <شکراً> مفعولٌ به <اعملوا> باشد، <اعملوا> متضمن معنای <اشکروا> خواهد بود.

15 - سلیمان ( ع ) ، موظف به انجام عمل صالح به منظور شکرگزاری به درگاه خداوند

و لسلیم-ن الریح . .. اعملوا ءال داود شکرًا

این که پس از طرح قصه سلیمان(ع) و ذکر فضایلی که خداوند به او داده بود، خطاب <آل داود> آورده شده احتمال دارد به این منظور باشد که سلیمان(ع) را به عنوان عضوی از خاندان داوود(ع)، موظف به انجام عمل صالح کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 66 - 5

5 - توصیه خداوند به پیامبران و رسول اکرم ( ص ) ، درباره شکر و سپاس گزاری او

و کن من الش-کرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 19

19 - لزوم شکر و سپاس خداوند ، در خوشی ها و ناملایمات زندگی

و إنّا إذا أذقنا . .. فإنّ الإنس-ن کفور

ص: 60

5 - شکر و سپاسگزاری در برابر نعمت های خداوند ، امری شایسته و لازم

و إذا أذقنا الناس رحمه . .. إذا لهم مکر فی ءایاتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 38 - 24

24- لزوم سپاسگزاری در برابر تفضلات الهی

ذلک من فضل الله . .. و ل-کنّ أکثر الناس لایشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 32 - 8،17

8- میوه ها و نباتات تأمین رزق و روزی انسان ، نمودی از نعمت و لطف الهی بر بندگان و شایسته شکر و سپاس

الله الذی خلق السموت و الأرض و أنزل من السّماء ماء فأخرج به من الثمرت رزقًا لکم

آیه در مقام امتنان و برشماری نعمتهای الهی است و آهنگ آن، تشویق کننده بندگان به شکر و سپاس در برابر نعمتهای پروردگار است. گفتنی است جمله <إن الاءنسان لظلوم کفّار> در دو آیه بعد (آیه 34) مؤید برداشت فوق است.

17- مسخّر و رام بودن نهر ها و رود ها ، نمودی از نعمت و لطف خداوند بر بندگان و شایسته شکر و سپاس

و سخ-ّر لکم الأنه-ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 33 - 5

5- رام بودن خورشید ، ماه و شب و روز برای انسان ، نمودی از نعمت و لطف خداوند بر بندگان و شایسته شکر و سپاس

الله الذی خلق . .. و سخ-ّر لکم الشمس و القمر دائبین و سخ-ّر لکم الّیل و النهار

آیه در مقام امتنان و برشماری نعمتهای الهی است و آهنگ آن مشوّق بندگان به شکر و سپاس در برابر نعمتهای پروردگار است. گفتنی است جمله <إن الإنسان لظلوم کفّار> در آیه بعد مؤید برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 34 - 15

15- شکر و سپاس در برابر نعمت های الهی لازم است .

و إن تعدّوا نعمت الله لاتحصوها إنّ الإنس-ن لظلوم کفّار

جمله <إن الإنسان لظلوم کفّار> در مقام بیان زشتی ستم و ناسپاسی نعمتهای الهی است، و این می رساند که شکر و سپاس در برابر نعمتهای الهی، امری لازم است; زیرا اگر لازم نبود، ترک آن زشت و ناپسند نمی نمود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 37 - 16،17

16- حضرت ابراهیم ( ع ) از خداوند توفیق یافتن مردم و ذریه اش برای شکر نعمت های الهی را خواستار گردید .

ربّنا إنی أسکنت من ذرّیتی . .. فاجعل أفئده من الناس ... و ارزقهم من الثمرت لعلّه

17- شکر و سپاس خداوند هدف و مقصد نعمت ها و موهبت های الهی است .

و ارزقهم من الثمرت لعلّهم یشکرون

ص: 62

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 39 - 7

7- وجود فرزند ، نعمت الهی و شایسته حمد و سپاس است .

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 14 - 13

13- لزوم شکرگزاری در برابر نعمت های الهی

و لعلّکم تشکرون

از آن جایی که خداوند فلسفه ذکر چندین نعمت خویش را ایجاد زمینه شکرگزاری در انسانها بیان می کند، به دست می آید که شکرگزاری امری بایسته و لازم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 18 - 3

3- تلاش برای ادای حق نعمت های خداوند ، امری شایسته و بایسته است .

و إن تعدّوا نعمه الله لاتحصوها إن الله لغفور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 78 - 9

9- شکر نعمت های خداوند ، امری لازم و بایسته

و جعل لکم . .. لعلّکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 112 - 10

10- لزوم شکرگزاری در برابر نعمت های الهی

فکفرت بأنعم الله فأذقها الله لباس الجوع و الخوف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 114 - 2

2- لزوم شکرگزاری انسان ، در قبال بهرهوری از روزی های حلال و دلپذیر الهی

فکلوا ممّا رزقکم الله حل-لاً طیّبًا و اشکروا نعمت الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 36 - 15

15 - لزوم شکر و سپاس گزاری در برابر نعمت های خداوند

کذلک سخّرن-ها لکم لعلّکم تشکرون

ص: 63

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 51 - 10

10 - لزوم شکر و سپاس گزاری به درگاه خداوند ، در برابر استفاده از نعمت های او

کلوا من الطّیّب-ت و اعملوا ص-لحًا

چنان چه <طّیّبات>به معنای غذاهای پاکیزه و لذیذ باشد، دستور بعدی (واعملوا صالحاً) بدان معنا خواهد بود که باید به پاس آن نعمت ها کار شایسته انجام دهید. و اگر به معنای <غذاهای حلال>، باشد تقدیم آن بر عمل صالح، می تواند بیانگر این حقیقت باشد که تغذیه حلال، زمینه ساز عمل صالح است. برداشت فوق، براساس معنای اول می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 62 - 8

8 - شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی ، از نعمت های الهی و شایسته سپاس و تشکر

و هو الذی جعل الّیل . .. لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا

یادآوری سپاس گزاری انسان پس از بیان آفرینش شب و روز برای آدمی، گویای برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 19 - 7

7 - لزوم سپاس گزاری به درگاه خدا به خاطر نعمت هایش

ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 73 - 8

8 - لزوم ادای شکر به درگاه خداوند ، به پاس برقرار کردن نظام شب و روز برای منافع انسان ها

جعل لکم الّیل و النهار . .. و لعلّکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 66 - 2

2 - شکر نعمت های خداوند ، امری بایسته و لازم است .

هم یشرکون . لیکفروا بما ءاتین-هم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 15 - 5

5 - شکرگزاری به درگاه خداوند به خاطر اعطای نعمت ، امری بایسته و لازم

کلوا من رزق ربّکم و اشکروا له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 18 - 9

ص: 64

9 - وجود امنیت در راه ها ، نعمتی شایسته شکرگزاری

لقد کان لسبإ فی مسکنهم ءایه . .. و اشکروا له ... و جعلنا بینهم ... سیروا فیها ..

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 12 - 14

14 - لزوم شکرگزاری در برابر نعمت های الهی

و لعلّکم تشکرون

از این که خداوند فلسفه ذکر چند نعمت اعطایی خود را، شکرگزاری بندگان دانسته است، به دست می آید که شکرگزاری بایسته و لازم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 73 - 7

7 - لزوم شکر و سپاس گزاری در برابر نعمت های فراوان خداوند ، امری روشن و بدیهی است .

أفلایشکرون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که شگفتی از ناسپاسی انسان ها در برابر نعمت های الهی، نشانگر بدیهی بودن زشتی ناسپاسی و لزوم شکرگزاری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 7 - 6

6 - شکر و سپاس گزاری در خور شأن بندگان ، و کفر و ناسپاسی دور از شأن آنان است .

و لایرضی لعباده الکفر و إن تشکروا یرضه لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 77 - 6

6 - سپاس نعمت های الهی و اعتراف به آن ، تکلیفی بس مهم و انکار و ناسپاسی آن ، گناهی بس عظیم

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

از ده ها بار تکرار <فبأیّ ءالآء. ..> در این سوره، می توان برداشت بالا را استفاده کرد.

9 - نحل - 16 - 14 - 10

10- بیان تسخیر دریا از سوی خداوند و نعمت های فراوان آن برای ترغیب انسان به شکرگزاری است .

سخ-ّر البحر لتأکلوا منه . .. و لتبتغوا من فضله و لعلّکم تشکرون

و اعبدوه و اشکروا له إلیه ترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 12 - 13

13 - نعمت های الهی برای آدمیان ، شایان شکر و قدردانی انسان است ; نه کفر و ناسپاسی او .

کفروا ب-ای-ت ربّهم . .. سخّر لکم البحر ... و لعلّکم تشکرون

خداوند، پس از این که در آیه قبل کافران را توبیخ کرده است، در این آیه نعمت خویش را یادآور شده و به انسان تذکر داده است که نعمت های الهی شایان شکر است و نه کفر.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 37

37- روحیه شکر و صلاح جویی ، نمود توبه و تسلیم در برابر پروردگار *

قال ربّ أوزعنی أن أشکر . .. إنّی تبت إلیک و إنّی من المسلمین

بیان تعلیل گونه <إنّی تبت. ..> - آن هم به صورت فعل ماضی - نشان می دهد که اساس گرایش فرد به شکر و صلاح، داشتن پیش زمینه توبه و تسلیم است.

33 - روزه گرفتن ، زمینه ساز سپاسگزاری به درگاه خداست .

و لعلکم تشکرون

<لعلکم تشکرون> نیز همانند <لتکبّروا . ..> بیان علت و غرض، برای تشریع روزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 6 - 35،36

35 - انجام تکالیف الهی ، زمینه ساز سپاسگزاری خداوند

لعلکم تشکرون

در برداشت فوق <لعلکم تشکرون>، علت و غایت برای <فاغسلوا . .. فاطهروا ... فتیمموا>، که از احکام الهی هستند، گرفته شده است.

36 - طهارت انسان و اتمام نعمت الهی بر او ، زمینه ساز سپاسگزاری از خداوند

و لکن یرید لیطهرکم ولیتم نعمته علیکم لعلکم تشکرون

در برداشت فوق <لعلکم>، غایت و تعلیل برای <لیطهرکم> و <لیتم> گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 30 - 11

11 - خداترسی ، تلاوت قرآن ، برپاداشتن نماز و انفاق در نهان و آشکار ، از اسباب آمرزش گناهان و دریافت افتخار سپاس گزاری خداوند

إنّما یخشی اللّه من عباده العلم-ؤا . .. إنّ الذین یتلون کت-ب اللّه ... و یزیدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 67 - 3

3 - توحید و یکتاپرستی ، نشانه شناخت درست خداوند و قدرشناسی او است .

بل اللّه فاعبد . .. و ما قدروا اللّه حقّ قدره

9 - نحل - 16 - 72 - 13

13- توجه به نعمت ، مستلزم سپاسگزاری از نعمت دهنده است .

أفبالب-طل یؤمنون و بنعمت الله هم یکفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 83 - 5

5- برخورداری از نعمت ها ، مقتضی توجه انسان به نعمت آفرین و شکر و سپاس اوست نه روی برتافتن از او .

و إذا أنعمنا علی الإنس-ن أعرض و نئا بجانبه

توصیف حالات انسان به هنگام برخورداری از نعمتهای الهی، دارای لحنی آمیخته به نکوهش است چنین بیانی صرفاً برای گزارش نیست و بلکه ترغیب انسانها به ادای حق منعم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 24 - 4

4 - توجّه به تأمین مواد غذایی انسان از سوی خداوند ، بازدارنده او از کفران نعمت و وادارسازنده او به شکرگزاری است .

ما أکفره . .. فلینظر الإنس-ن إلی طعامه

چنانچه <کفر> در <ما أکفره> به معنای کفران نعمت باشد، ارتباط این آیه با آیات پیشین، بیانگر برداشت یاد شده است.

13 - قصص - 28 - 77 - 17

17 - لزوم احسان و بخشش مال به دیگران ، به پاس بذل و بخشش آن از سوی خداوند به انسان

و أحسن کما أحسن اللّه إلیک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 17 - 5،9

5 - انسانها موظف به سپاسگزاری از خداوند هستند.

و لاتجد أکثرهم شکرین

تأکید فراوان ابلیس بر اغواگری انسانها و سپس بیان ناسپاسی آنها به عنوان دستاورد تلاش خویش، بیانگر اهمیت ویژه سپاسگزاری در برابر خداوند است.

9 - تنها گروهی از انسانها سپاسگزار خداوند بوده و از تزویر و فریب ابلیس رهایی می یابند.

و لاتجد أکثرهم شکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 17 - 12

12 - دعوت ابراهیم ( ع ) از قوم اش به سپاسگزاری به درگاه خداوند

و إبرهیم إذ قال لقومه . .. و اشکروا له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 46 - 16

16 - شکر و سپاس گزاری از خداوند ، هدف آفرینش پدیده های طبیعی است .

و من ءای-ته أن یرسل الریاح . .. و لعلّکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 12 - 7،8

7 - شکرگزاری به درگاه خداوند ، اصلی از اصول حکمت است .

ءاتینا لقم-ن الحکمه أن اشکر للّه

<أن> در <أن اشکر> تفسیری بوده و حکمت را تفسیر کرده است.

8 - فلسفه اعطای حکمت به لقمان ، شکرگزاری به درگاه خداوند بوده است .

و لقد ءاتینا لقم-ن الحکمه أن اشکر للّه

احتمال دارد که <أن>، مصدری و به تقدیر <لام> تعلیل باشد. در این صورت، عبارت چنین می شود: <و لقد آتینا لقمان الحکمه للشکر للّه>; ما به لقمان حکمت دادیم تا خدا را شکر کند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 14 - 10

10 - خداوند ، فراخوان انسان هابه سپاسگزاری در برابرش و تشکّر از والدین

أن اشکرلی و لولدیک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 13 - 10

ص: 74

10 - آل داوود ، موظف به انجام عمل صالح به منظور ادای شکر به درگاه خداوند

اعملوا ءال داود شکرًا

<اعملوا> مقول قول محذوف است و مفعول <اعملوا> چیزی همانند <عملاًصالحاً> محذوف بوده و <شکراً> مفعولٌ له آن می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 15 - 3،5

3 - مردم سبا ، مجاز به استفاده از نعمت های خدادادی و موظف به شکر به درگاه او

کلوا من رزق ربّکم و اشکروا له

5 - شکرگزاری به درگاه خداوند به خاطر اعطای نعمت ، امری بایسته و لازم

کلوا من رزق ربّکم و اشکروا له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 30 - 8

8 - عالمان خداترس ، تلاوت گران قرآن ، برپادارندگان نماز و انفاق کنندگان ، برخوردار از آمرزش و دارنده نشان سپاس گزاری خداوند

إنّما یخشی اللّه من عباده العلم-ؤا . .. إنّ الذین یتلون کت-ب اللّه ... إنّه غفور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 34 - 1،9

1 - سپاسگزاری بهشتیان از خداوند ، به خاطر برداشتن حزن و اندوه از ایشان

و قالوا الحمد للّه الذی أذهب عنّا الحزن

9 - سپاس گزاری بهشتیان از خداوند ، به خاطر آمرزش خطا های آنان و قدردانی از کار های نیکشان

و قالوا الحمد للّه . .. إنّ ربّنا لغفور شکور

جمله <إنّ ربّنا لغفور شکور> بیان دیگری از فلسفه سپاس گزاری از خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 35 - 1

1 - سپاس گزاری بهشتیان از خداوند ، به خاطر وارد کردن آنان به سرای همیشگی

الحمد للّه . .. الذی أحلّنا دار المقامه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 27 - 7

7 - سپاس گزاری متقین از خداوند ، به خاطر رهایی شان از عذاب باد های سوزان و کشنده دوزخ

فمنّ اللّه علینا و وقینا عذاب السموم

ص: 75

و لقد نصرکم اللّه ببدر و انتم اذلّه فاتّقوا اللّه لعلّکم تشکرون

متعلق <تشکرون>، به قرینه صدر آیه، می تواند همان پیروزی بر دشمن و نصرت الهی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 147 - 9

9 - مؤمنانِ سپاسگزار در برابر نعمت های خداوند ، بهره مند از پاداش های اویند .

إن شکرتم و ءامنتم و کان اللّه شاکراً علیماً

شکر خداوند در حقیقت پاداش و ثواب اوست به بندگان. و این پاداش در مقابل همان سپاسگزاری و ایمان بندگان است.

13 - کثرت یاد خدا و تسبیح او ، سپاس نعمت اوست .

ایتک . .. و اذکر ربّک کثیراً و سبّح

پس از بشارت به اعطای فرزند و قرار علامت برای الهی بودن بشارت، زکریا مأمور به ذکر خدا می شود; لذا به نظر می رسد دستور ذکر، برای شکر آن نعمتها باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 123 - 14،15

14 - پرواپیشگی و خداترسی ، زمینه نیل به سپاسگزاری از نعمت های الهی

فاتّقوا اللّه لعلّکم تشکرون

15 - رعایت تقوا ، شکر نعمت های الهی است .

فاتّقوا اللّه لعلّکم تشکرون

برخی از مفسرین برآنند که جمله <لعلّکم تشکرون>، به معنی <لیقوموا شکر نعمته> است; یعنی تقوا را رعایت کنید تا به شکر و سپاس او قیام کرده باشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 16،18،19

16 - پایداری در دین و حرکت در مسیر انبیای الهی ، شکر نعمتِ هدایت و رسالت انبیاست .

افاین مات او قتل انقلبتم . .. و سیجزی اللّه الشّاکرین

مراد از <الشّاکرین> در این آیه، یا خصوص کسانی است که هرگز مرتد نمی شوند و همچنان پایبند دین الهی هستند، و یا مؤمنان پایدار، مصداق مورد نظر برای <الشّاکرین> هستند.

18 - وعده خداوند به اعطای پاداش به سپاسگزاران نعمت های الهی

و سیجزی اللّه الشّاکرین

19 - استقامت پیشگان و پایمردان پیکار احد ، شاکران نعمت رسالت پیامبر ( ص )

انقلبتم علی اعقابکم . .. و سیجزی اللّه الشّاکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 11 - 10

10 - رعایت تقوا و تنها بر خدا توکل داشتن ، شکر نعمت های خداوند و سپاسگزاری از امداد های اوست .

اذکروا نعمت اللّه . .. و اتقوا اللّه و علی اللّه فلیتوکل المؤمنون

امر به تقوا و توکل پس از یادآوری نعمتها و امدادهای الهی، بیانگر آن است که توکل بر خدا و رعایت تقوا، بزرگداشت و سپاس آن نعمت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 21 - 5،6،7

5 - جهاد در راه خدا برای تصرف سرزمین مقدس ، سپاسگزاری قوم موسی ( ع ) در برابر نعمت های خداوند

اذکروا نعمه اللّه . .. یقوم ادخلوا الارض المقدسه

فرمان موسی(ع) به بنی اسرائیل (ادخلوا الارض) پس از بیان نعمتهای الهی بر آنان، بیانگر آن است که اجرای آن فرمان،

ص: 78

سپاس نعمتهای یاد شده است.

6 - فرمانبری از خداوند و پیامبران او ، سپاس نعمت های الهی است .

اذکروا نعمه اللّه علیکم . .. ادخلوا الارض المقدسه

7 - مسؤولیت آدمی در برابر نعمت های الهی

اذکروا نعمه اللّه علیکم . .. ادخلوا الارض المقدسه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 89 - 22،23،24،25،26

22 - احکام الهی و تبیین آن ، از جمله نعمت های خداوند ، و مردمان وظیفه دار سپاس گزاردن آن

لاتحرموا . .. و احفظوا ایمنکم کذلک یبین اللّه لکم ءایته لعلکم تشکرون

امر به شکرگزاری پس از بیان احکام، می رساند که احکام خداوند و بیان آنها از زمره نعمتهای الهی هستند زیرا شکر همواره در برابر نعمت است.

23 - احکام سوگند و کفارات آن از نعمت های الهی و مستلزم سپاسگزاری در برابر آن

ذلک کفّره ایمنکم . .. کذلک یبین اللّه لکم ءایته لعلکم تشکرون

24 - باز بودن راه جبران کوتاهی ها و پوشانیدن گناه ، نعمتی الهی و مستلزم سپاسگزاری

ذلک کفّره ایمنکم . .. کذلک یبین اللّه لکم ءایته لعلکم تشکرون

از مصادیق مورد نظر برای کلمه <آیات> لزوم کفاره برای زدودن گناه حنث سوگند است.

25 - رزق های خدادادی ، جواز بهره جویی از آنها و گذشت از سوگند های لغو ، نعمتی الهی و بایسته سپاسگزاری

و کلوا مما رزقکم اللّه حللا طیباً . .. کذلک یبین اللّه لکم ءایته لعلکم تشکرون

با توجه به آیات قبل می توان گفت از مصادیق مورد توجه از جمله <کذلک یبین اللّه لکم ءایته> مسایلی است که در آن آیات بیان شد از جمله خدادادی بودن روزیها و . .. .

26 - عمل به احکام الهی ، سپاسگزاری از خداوند است . *

کذلک یبین اللّه لکم ءایته لعلکم تشکرون

جمله <کذلک . ..> (این چنین واضح و صریح خداوند احکامش را بیان می کند) اقتضا می کند که پس از آن آورده شود (لعلکم تعملون) این جایگزینی می تواند اشاره به این باشد که عمل به احکام الهی شکرگزاری در برابر بیان احکام از سوی خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 53 - 10

10 - خداوند، آگاهتر از هر کس به سپاسگزاران نعمتهای خویش است.

ألیس اللّه بأعلم بالشکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 10 - 2،9،11

2 - توانایی انسانها بر بهره گیری از امکانات زمین نعمتی بایسته شکرگزاری است.

و لقد مکنکم فی الأرض . .. قلیلا ما تشکرون

9 - ایمان به آیات خداوند و پیروی از قوانین دین، شکرگزاری نعمتهای الهی است.

ص: 79

اتبعوا ما أنزل إلیکم . .. قلیلا ما تشکرون

11 - تنها اندکی از مردمان شکرگزار نعمتهای خداوند هستند.

قلیلا ما تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 11 - 14

14 - ایجاد زمینه های تکامل معنوی در انسانها از نعمتهای خدا و سزاوار شکر و سپاسگزاری از اوست.

قلیلا ما تشکرون. و لقد خلقنکم ... ثم قلنا للملئکه اسجدوا لأدم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 58 - 13

13 - گرایش انسان به شکرگزاری از خدا ، هدف بیان های گوناگون آیات الهی

کذلک نصرف الأیت لقوم یشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 144 - 9،10

9 - خداوند از موسی ( ع ) خواست تا در برابر نعمت رسالت و شایستگی شنیدن سخن خدا ، وی را سپاس گوید و از شاکران شود .

اصطفیتک علی الناس برسلتی و بکلمی . .. و کن من الشکرین

10 - فرمان به دریافت پیام های خدا و به کار بستن آنها و سپاسگزاری در برابر نعمت های او ، از سخنان خداوند با موسی ( ع ) در میعادگاه مناجات

قال . .. فخذ ما ءاتیتک و کن من الشکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 189 - 15

15 - داشتن فرزند سالم و شایسته از نعمت های خدا و سزاوار شکرگزاری به درگاه اوست .

لئن ءاتیتنا صلحاً لنکونن من الشکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 26 - 15

15 - ضرورت شکرگزاری به درگاه خداوند به سبب نعمت ها ، امداد ها و روزی های پاکیزه او

فاویکم و أیدکم بنصره و رزقکم من الطیبت لعلکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 7 - 12

12- < عن أبی عبدالله ( ع ) قال : فیما أوحی الله عزّوحلّ إلی موسی ( ع ) یا موسی اشکرنی حق شکری فقال : یا ربّ و کیف أشکرک حق شکرک و لیس من شکر أشکرک به إلاّ و أنت أنعمت به علیّ ؟ قال : یا موسی الآن شکرتنی حین علمت أن ذلک

ص: 80

منّی ;

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: خدای - عزّوحلّ - به موسی (ع) وحی کرد که ای موسی! شکر مرا به جای آر، آن گونه که حق شکر مرا ادا کنی. موسی(ع) گفت: چگونه شکر تو را بگویم که آن حق شکر تو باشد و هیچ شکری نیست که با آن تو را شکر کنم، مگر آنکه آن شکر، خود باز نعمتی است که به من داده ای. خداوند فرمود: اکنون که دانستی که این (نعمت شکرگزاری)از من است شکر مرا به جا آوردی>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 114 - 10،11

10- شکر نعمت های اقتصادی و اجتماعی ، به بهره گیری صحیح و مجاز از آنهاست . *

فکلوا ممّا رزقکم الله حل-لاً طیبًا و اشکروا نعمت الله

برداشت فوق، بدان احتمال است که عبارت <و اشکروا نعمت الله> تفسیر برای <کلوا . .. حلالاً طیّباً> باشد.

11- روزی های حلال و دلپذیر ، از نعمت های شایان شکرگزاری است .

فکلوا ممّا رزقکم الله حل-لاً طیبًا و اشکروا نعمت الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 121 - 1

1- شکرگزاری در برابر نعمت های الهی ، از اوصاف و ویژگی های حضرت ابراهیم ( ع )

إن إبرهیم کان . .. شاکرًا لأنعمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 24 - 13

13- تربیت فرزندان در دامان پر مهر پدر و مادر ، نعمتی بس بزرگ و شایسته قدردانی و موجب استحقاق هرگونه احسان و احترام از سوی فرزند به آنان

و بالولدین إحس-نًا . ... و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمه و قل ربّ ارحمهما کما ر

برداشت فوق با توجه به این نکته است که خداوند در تعلیم شیوه دعا کردن فرزندان برای پدر و مادرشان، مسأله تربیت والدین آنان را یادآور شد (کما ربّیانی صغیراً).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 86 - 7

7- نزول وحی و معارف الهی ( قرآن ) برای انسان ها ، نعمت خداوند و شایسته شکر و سپاس است .

لنذهبنّ بالذی أوحینا إلیک

آیه، در مقام تحذیر درباره وحی و معارف آسمانی است و از تحذیر به دست می آید که موارد یاد شده عطایایی الهی است و باید آنها را پاس داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 74 - 12

12- نجات از جامعه فاسد و ناپاک ، نعمتی بزرگ و درخور شکر و سپاس است .

ص: 81

و نجّین-ه من القریه التی کانت تعمل الخبئث إنّهم کانوا قوم سوء ف-سقین

آیه شریفه در مقام امتنان بر حضرت لوط(ع) است. بنابراین نجات از دست قوم فاسد، نعمتی است که خداوند با آن کار بر حضرت لوط(ع) منت نهاد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 80 - 14،15

14- دستیابی انسان به علوم و صنایع دفاعی ، نعمتی شایسته سپاس گزاری

و علّمن-ه صنعه لبوس لکم . .. فهل أنتم ش-کرون

15- امنیت کشور و حفظ منافع ملت ، نعمتی شایسته سپاس گزاری

علّمن-ه صنعه لبوس لکم . .. فهل أنتم ش-کرون

خداوند به خاطر آموزش صنعت اسلحه سازی به داوود(ع)، مردم را به شکرگزاری فرا خواند; ولی از آن جا که این صنعت باید در جهت منافع مردم (لکم) و حفظ آنان از تعرض دشمن باشد، به دست می آید که منافع مردم و امنیت آنان در برابر دشمن، هدف اصلی و مطلوب نهایی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 34 - 9

9 - مراسم قربانی ، عبادت خدا و سپاس گزاری در برابر نعمت های او است .

جعلنا منسکًا . .. علی ما رزقهم من بهیمه الأنع-م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 36 - 16

16 - نعمت های خداوند شایسته شکر و سپاس گزاری

و البدن . .. سخّرن-ها لکم لعلّکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 78 - 4

4 - نیروی شنوایی ، بینایی و ادراکی انسان ، نعمت هایی الهی و در خور شکر و سپاس گزاری

و هو الذی أنشأ لکم . .. قلیلاً ما تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 50 - 7،8

7 - باران ، نعمتی بزرگ و مقتضی شکر و سپاس گزاری است .

لقد صرّفن-ه بینهم لیذّکّروا فأبی أکثر الناس إلاّ کفورًا

8 - قرآن ، نعمتی بزرگ و مقتضی شکر و سپاس گذاری

و لقد صرّفن-ه بینهم لیذّکّروا فأبی أکثر الناس إلاّ کفورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 82

13 - شعراء - 26 - 146 - 6

6 - انسان ، در قبال نعمت های الهی مسؤول است .

أتترکون فی ما ه-هنا ءامنین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که مقصود از <أتترکون> این باشد که خداوند انسان ها را در برابر نعمت هایی که به آنان داده است، آسوده و بدون هیچ گونه مسؤولیتی رها نمی کند; بلکه شکر و سپاس آنها را از آنان می خواهد و در صورت ناسپاسی و گناه، از ایشان سلب می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 16 - 8

8 - قدرشناسی عمیق سلیمان ( ع ) از الطاف الهی در حق خود و پدرش داوود و اعلام آن به مردم

علّمنا منطق الطیر و أوتینا من کلّ شیء إنّ ه-ذا لهو الفضل المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 19 - 8،11

8 - علم و قدرت ، دو نعمت بزرگ الهی و درخور شکر و سپاس

و لقد ءاتینا داود و سلیم-ن علمًا. .. و أوتینا من کلّ شیء... و قال ربّ أوزعنی أن

11 - لزوم سپاس گزاری انسان به درگاه خدا به خاطر نعمت های عطا شده از سوی او به پدر و مادرش

ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک التی أنعمت علیّ و علی ولدیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 40 - 21

21 - خداوند ، بی نیاز از شکرگزاری خلق به درگاه او

و من کفر فإنّ ربّی غنیّ کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 72 - 15

15 - روشنایی روز و آسایش یافتن در تاریکی شب ، از نعمت های بزرگ و درخور شکر و سپاس الهی

قل أرءیتم إن جعل اللّه علیکم الّیل سرمدًا. .. إن جعل اللّه علیکم النهار سرمدًا .

توحید ربوبی و برشمرنده نعمت های الهی و شکرگزاری از آنها است. ذیل آیه بعد (لعلّکم تشکرون) مؤید این مطلب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 73 - 7

7 - برقرار شدن نظام شب و روز در جهت تأمین نیاز ها و منافع انسان ها ، نعمتی بزرگ و سزاوار شکر و سپاس الهی

و لتبتغوا من فضله و لعلّکم تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 67 - 9

ص: 83

9 - امنیت مکه ، نعمت الهی و شایسته سپاسگزاری است .

أَوَلم یروا أنّا جعلنا حرمًا ءامنًا. .. أفبالب-طل یؤمنون و بنعمه اللّه یکفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 46 - 17،18

17 - باد ها و رهاورد های آن ، نعمت خداوند و شایسته شکر و سپاس است .

یرسل الریاح . .. و لعلّکم تشکرون

<لعلّ> در آیه، به معنای تعلیل است.

18 - انسان ها ، به رغم بهره مند بودن از نعمت و فواید باد ، ممکن است از شکر آن نعمت ، سرباز زنند .

و لعلّکم تشکرون

<لعلّ> از حروف شبیه به فعل و برای انشا و رجا است استعمال آن در آیه، می تواند به منظور اشاره به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 12 - 9

9 - خداوند ، منشأ نعمت ها است و شکر وی ، لازم است .

أن اشکر للّه

<شکر> در لغت، <تصور نعمت و اظهار آن> است (مفردات راغب). این که در آیه، فرمان می دهد <که تنها برای خداوند شکر کنید!>، نشان می دهد که او منشأ نعمت ها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 14 - 13

13 - انسان ها ، موظف به شکر نعمت های خداوندند .

أن اشکرلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 9 - 15،16،17،18

15 - انسان ها ، در بیشتر لحظه های عمر ، از شکر نعمت های خداوند غافل اند .

قلیلاً ما تشکرون

<قلیلاً> می تواند صفت برای موصوف محذوفی مانند <زماناً> باشد، در این صورت، نکته یاد شده به دست می آید.

16 - قوای ادراکی انسان ( چشم و گوش و قلب ) مواهب الهی اند و شایسته است که به خاطر آنها ، به درگاه وی شکرگزاری شود .

ثمّ سوّی-ه و نفخ فیه من روحه و جعل لکم السمع و الأبص-ر و الأفئده قلیلاً ما تشکرو

17 - انسان ها ، شکرگزار نعمت های خداوند نیستند .

قلیلاً ما تشکرون

به قرینه آیه بعد - که در آن آمده است <و قالوا أءذا ضللنا. ..> - <قلیلاً> می تواند به معنای نفی باشد.

18 - انسان ها ، به شکرگزاری در برابر نعمت های الهی موظف اند .

قلیلاً ما تشکرون

ص: 84

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 35 - 11

11 - احیای زمین با رویاندن نباتات و درختان میوه ، به منظور تغذیه انسان ها از سوی خدا ، شایسته شکر و سپاس گزاری است .

و ءایه لهم الأرض المیته أحیین-ها و أخرجنا منها حبًّا. .. جنّ-ت من نخیل و أعن-ب..

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 73 - 4

4 - شیر و منافع بسیار شتر ، گاو و گوسفند ، نعمتی الهی و شایسته سپاس و شکرگزاری است .

و لهم فیها من-فع و مشارب أفلایشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 2 - 7

7 - نزول کتاب آسمانی ( قرآن ) ، نعمتی است درخور شکر و شایسته عبادت خالصانه خدا و اطاعت محض از او .

إنّا أنزلنا إلیک الکت-ب بالحقّ فاعبد اللّه مخلصًا له الدین

برداشت یاد شده از تفریع جمله <فاعبد اللّه مخلصاً له الدین>، بر جمله <إنّا أنزلنا إلیک الکتاب> به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 61 - 14

14 - شبِ آرامش دهنده و روزِ روشنایی بخش ، دو نعمت بزرگ و درخور شکر و سپاس الهی

اللّه الذی جعل لکم الّیل لتسکنوا فیه و النهار مبصرًا . .. و ل-کنّ أکثر الناس لای

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 42 - 9

9 - قرآن ، نعمتی بزرگ و فرو فرستنده آن شایسته ستایش و قدردانی است .

تنزیل من حکیم حمید

به کارگیری وصف <حمید> برای خداوند - پس از بیان نزول قرآن - می تواند از یکسو عظمت قرآن و نعمت بودن آن را بفهماند و از سوی دیگر کرنش و فروتنی انسان در برابر خدا را افاده کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 13 - 10

10 - بازگو کردن نعمت های الهی ، امری لازم در جهت شکرگزاری

ثمّ تذکروا نعمه ربّکم . .. و تقولوا سبح-ن الذی سخّر لنا ه-ذا

در آیه شریفه پس از مسأله یادآوری و شکر نعمت الهی، بازگو کردن آن طلب شده است. (و تقولوا...). از این نکته استفاده می شود که بازگو کردن نعمت از مراحل اساسی شکر آن است.

ص: 85

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 16 - 3

3 - پیدایش خصلت های ویژه انسانی از مشتی خاک و پیدایش موجود زنده دارای درک و شعورمندی چون جن از شعله آتش ، نعمت هایی شایان تأمل و قدرشناسی *

خلق الإنس-ن من صلص-ل . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 70 - 3

3 - آب شیرین و نقش حیاتی آن در زندگی بشر ، نعمتی الهی و در خور شکر و سپاس

أفرءیتم الماء . .. فلولا تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 82 - 2

2 - شرک پیشگان صدراسلام ، به جای سپاس گزاری خداوند به خاطر فرستادن قرآن ، بر تکذیب آن پافشاری کردند .

و تجعلون رزقکم أنّکم تکذّبون

برخی از مفسران بر آنند که <رزق>، به معنای عطا است و آیه شریفه نیز به تقدیر <و تجعلون شکر رزقکم. ..> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 23 - 5

5 - قدرت شنوایی ، بینایی و تعقّل ، از نعمت های الهی و در خور شکر و سپاس

و جعل لکم السمع و الأبص-ر و الأفئده قلیلاً ما تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 3 - 8

8 - هدایت ، نعمتی بزرگ و شایسته سپاس گزاری است .

إنّا هدین-ه السبیل إمّا شاکرًا

از این که در آیه شریفه، به مؤمن هدایت یافته، <شاکر> گفته شده است، استفاده می شود که هدایت نعمتی در خور سپاس گزاری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 20 - 6

6 - فراهم بودن زمینه آشنایی با راه خدا و آسان بودن سلوک آن ، نعمتی سزاوار شکرگزاری است .

قتل الإنس-ن ما أکفره . .. ثمّ السبیل یسّره

چنانچه کفر در <ما أکفره> به معنای کفران نعمت باشد; آیات پس از آن - از جمله این آیه - درصدد بیان نعمت هایی خواهد بود که ناسپاسی آنها، موجب نفرین خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 86

20 - عبس - 80 - 21 - 7

7 - مرگ برای انسان و دفن اموات ، دو نعمت از جانب خداوند و سزوار شکرگزاری است .

قتل الإنس-ن ماأکفره . .. ثمّ أماته فأقبره

برداشت یادشده، بر این اساس است که کفر در <ماأکفره> به معنای کفران نعمت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 25 - 4

4 - باران و آب از نعمت های خداوند و مقتضی شکرگزاری انسان به درگاه او است .

ما أکفره . .. إنّا صببنا الماء صبًّا

کفر در <ما أکفره> - به قرینه آیات پیشین - ممکن است به معنای کفران نعمت باشد. بنابراین آیه، در صدد برشمردن نعمت های خداوند به انسان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 28 - 5

5 - رویاندن تاک و سبزیجات ، با فرستادن باران و قابل کشت ساختن زمین ، از نعمت های خداوند و مقتضی شکرگزاری انسان از او است .

ما أکفره . .. فأنبتنا فیها ... عنبًا و قضبًا

برداشت یاد شده، با توجّه به این احتمال است که <کفر> در <ما أکفره> به معنای کفران نعمت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 29 - 2

2 - بهره مندی انسان از زیتون و از منافع گوناگون درخت خرما ، نعمتی الهی و سزاوار سپاس گزاری است .

ما أکفره . .. و زیتونًا و نخلاً

<زیتون>، میوه ای معروف (مصباح) و درختی معروف است و می تواند جمع <زیتونه> باشد که گاه بر درخت و گاه بر میوه آن اطلاق می گردد (لسان العرب). تعبیر <نخل> - به جای نام میوه آن - ممکن است ناظر به این باشد که انسان علاوه بر خرما، از اجزای دیگر نخل (از قبیل شاخ، برگ، تنه و لیف آن) نیز بهره می برد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 30 - 2

2 - ایجاد باغ های پردرخت با نزول باران بر زمین مساعد ، نعمت خداوند و مقتضی شکرگزاری انسان از او است .

صببنا . .. شققنا ... فأنبتنا ... و حدائق غلبًا

چنانچه <غلبا> توصیف ذات <حدائق> باشد - نه درختان آن - ضخامت بستان کنایه از انبوه و متراکم بودن درختان آن خواهد بود. برداشت یاد شده، براساس ارتباط این آیه با <ما أکفره> در آیات پیشین است. با توجّه به این احتمال که <کفر> در آن آیه، به معنای کفران نعمت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 31 - 2

ص: 87

2 - دستیابی انسان به میوه ها و مراتع ، نعمت خداوند و مقتضی شکرگزاری انسان از او است .

ما أکفره . .. و ف-کهه و أبًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 17 - 4

4 - ایمان به آیات الهی ، سفارش یکدیگر به استقامت در تکالیف دشوار و اظهار محبت به بردگان ، یتیمان و تنگدستان ، قدردانی از نعمت های بینایی ، گویایی و هدایت است .

ألم نجعل له عینین . و لسانًا و شفتین . و هدین-ه النجدین ... ثمّ کان من الذین ءام

<الذین آمنوا> گرچه مطلق است; ولی مصداق بارز آنها - به قرینه <و الذین کفروا بآیاتنا> در آیات بعد - مؤمنان به آیات الهی است و آیات پیشین - که بعضی از تکالیف را <عقبه> نامیده بود - قرینه بر مراد از <صبر> است و سیاق آیات نشان می دهد که مراد از <مرحمه>، ترّحم بر <رقبه>، <یتیم> و <مسکین> است. ارتباط این آیات با آیه های پیشین - که نعمت های الهی را برشمرده - گویای برداشت یاد شده است; زیرا <بینایی و بصیرت>، زمینه ساز <ایمان> و <داشتن زبان و لب>، زمینه ساز توصیه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 20 - 13

13 - دل بستن به لطف خداوند ، خود از نعمت های الهی و سزاوار پاسخ گویی و سپاس گزاری است .

و ما لأحد عنده من نعمه تجزی . إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلی

چنانچه استثنا در این آیه، متصل باشد، <ابتغاء> از مصادیق <نعمه تجزی> خواهد بود. در نتیجه مفاد دو آیه، این می شود که: کسی نزد انفاق گر نعمتی ندارد، جز یک نعمت [که خداوند عطا کرده است] و آن حالت <ابتغاء> است. بنابراین وجود علاقه و دل بستگی به <وجه اللّه> - که مایه <ابتغاء> است - نعمتی است که باید بهوسیله سپاس گزاری جزا داده شود (نعمه تجزی).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 5

5 - ابتهال و تضرّع پیامبر ( ص ) به درگاه خداوند ، پاسخی به نعمت های ویژه او به آن حضرت بود .

ألم نشرح . .. و وضعنا ... و رفعنا ... و إلی ربّک فارغب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 6 - 8،9

8 - رزمندگانِ مجاهد ، سپاسگزار خداوند و پذیرای ربوبیت او هستند .

و الع-دی-ت . .. إنّ الإنس-ن لربّه لکنود

تمجید مجاهدان از یک سو و نکوهش ناسپاسان از سویی دیگر، بیانگر آن است که مجاهدان ناسپاس نیستند.

9 - جهاد در راه خدا ، شکر نعمت های او است .

و الع-دی-ت . .. إنّ الإنس-ن لربّه لکنود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 88

20 - قریش - 106 - 1 - 9

9 - استوار ماندن قریش بر نظام معیشتی دیرپای خویش ، نعمتی الهی و سزاوار سپاس

لإیل-ف قریش

چنانچه سوره <قریش> سوره ای مستقل باشد و با سوره <فیل> یک سوره تلقی نگردد; حرف <لام> در <لایلاف> متعلق به <فلیعبدوا> در آیه سوم خواهد بود. در آن صورت مفاد آیه این می شود که چون خداوند، نعمت ایلاف را به قریش عطا کرده است، باید او را بندگی کنند. گفتنی است که بندگی به پاس نعمت، شکرگزاری آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 3 - 5

5 - عبادت خداوند ، سپاس نعمت های او است .

لإیل-ف . .. فلیعبدوا

حرف <فاء>، لزوم عبادت را بر وجود نعمت <ایلاف> تفریع کرده است و هر کاری که انسان خود را به جهت داشتن نعمتی، موظّف به آن سازد، سپاس آن نعمت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 4 - 16

16 - برخورداری از غذا و امنیت ، نعمتی است که سپاس آن ، تنها عبادت خداوند است .

فلیعبدوا ربّ ه-ذا البیت . الذی أطعمهم من جوع و ءامنهم من خوف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کوثر - 108 - 2 - 7،12

7 - نماز ، شکر نعمت های خداوند است .

إنّا أعطین-ک الکوثر . فصلّ

12 - اهدای قربانی به پیشگاه پروردگار ، شکر نعمت های او است .

إنّا أعطین-ک الکوثر . .. وانحر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 276 - 7،8

7 - اهل انفاق و صدقه ، سپاسگزاران نعمت های الهی و اطاعت کنندگان فرمان او

یمحق اللّه . .. کلّ کفّار اثیم

از مقابله صدقه و ربا به دست می آید که این دو در آثار و تبعات متضادند; بنابراین چون رباخوار ناسپاس و گنهکار است، انفاق کننده، سپاسگزار و فرمانبر خداست.

8 - صدقه و انفاق ، سپاسگزاری در برابر نعمت های الهی و پیروی از فرمان اوست .

یمحق اللّه . .. کلّ کفّار اثیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 13،14،15،16

ص: 89

13 - پیکار اهل ایمان با دشمنان دین و پایداری در هنگامه های دشوار ، سپاسگزاری از نعمت های الهی است .

و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین . .. و سنجزی الشّاکرین

14 - جهاد برای سپاسگزاری از نعمت های الهی ، بدون چشمداشت پاداش در دنیا و آخرت از مقدسترین نوع جهاد و مبارزه

و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا . .. من یرد ثواب الدّنیا ... ثواب الاخره ... و س

از تعبیر <سنجزی> برای شاکران و تعبیر به <نؤته> برای خواستاران ثواب دنیا و آخرت به دست می آید که پاداش شاکران، جزای شکر آنان است نه اینکه مجرد اعطا باشد. اضافه بر این، کلمه <منها> دلالت می کند بر اینکه دو طایفه پیش تنها به برخی از خواسته خود دست می یابند، ولی شاکران جزای کامل دریافت می دارند.

15 - سپاسگزاری نعمت های الهی ، برانگیزنده آدمی به جهاد و انجام تکالیف دینی

و من یرد ثواب الدّنیا . .. و من یرد ثواب الاخره ... و سنجزی الشّاکرین

به نظر می رسد خداوند مجاهدان را به سه دسته تقسیم کرده است و جمله <سنجزی الشّاکرین>، بیانگر دسته سوم می باشد. یعنی آنان که نه ثواب دنیا انگیزه جهاد آنهاست و نه ثواب آخرت، بلکه انگیزه آنان از جهاد تنها سپاسگزاری است.

16 - سپاسگزاران نعمت های خداوند ، بهره مند از پاداش های مخصوص او

و من یرد ثواب الدّنیا . .. و من یرد ثواب الاخره ... و سنجزی الشّاکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 164 - 15

15 - یادآوری وضعیّت نابهنجار ( گمراهی آشکار ) مردم پیش از بعثت ، برانگیزنده توجّه و قدردانی از نعمت بزرگ رسالت پیامبر ( ص )

لقد منّ اللّه . .. و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین

جمله <ان کانوا . .. > به منزله دلیل است برای بزرگی نعمتِ رسالت. یعنی روشن است که پیش از بعثت پیامبر (ص) در چه منجلابی از گمراهی و ضلالت فرو رفته بودید و این پیامبر (ص) و تعالیم قرآنی بود که شما را هدایت کرد.

16 - شوری - 42 - 48 - 19

19 - لزوم شکر و سپاس خداوند ، در خوشی ها و ناملایمات زندگی

و إنّا إذا أذقنا . .. فإنّ الإنس-ن کفور

11 - احساس نیاز، تضرع، اخلاص و التزام به شکرگزاری، حالات مختلف انسان به هنگام گرفتاری در سختیهاست.

تدعونه تضرعا و خفیه لئن أنجنا من هذه لنکونن من الشکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 62 - 6

6 - آفرینش شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی برای انسان ، سپاس برانگیز است .

و هو الذی جعل الّیل . .. لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا

<شکور> مصدر و مرادف واژه <شکر> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 10 - 10

10 - سپاس مردم در برابر نعمتها، همواره اندک و ناچیز است.

قلیلا ما تشکرون

کلمه <قلیلا> می تواند صفت برای مفعول مطلق محذوف باشد. یعنی: تشکرون شکرا قلیلا; و می تواند حال برای فاعل <تشکرون> باشد. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

دارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 13 - 10

10 - اندیشه و تأمل در آیات الهی ، یکی از مراتب شکرگزاری به درگاه پروردگار

اللّه الذی . .. لعلّکم تشکرون ... إنّ فی ذلک لأی-ت لقوم یتفکّرون

14 - لقمان - 31 - 12 - 11،16

11 - شکرگزاری به درگاه خدا ، دارای منافعی حتمی است که عاید خود شکرگزار می شود .

و من یشکر فإنّما یشکر لنفسه

16 - بازگشتِ شکرِ به درگاه خداوند ، به خود انسان ، برخاسته از بی نیازی خداوند است .

و من یشکر فإنّما یشکر لنفسه . .. فإنّ اللّه غنیّ

و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغدوه و العشیّ یریدون وجهه . .. ألیس اللّه بأعلم با

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 144 - 13

13 - فراگیری پیام های خدا و به کارگیری آنها در اعمال و رفتار ، سپاسگزاری از او در برابر نعمت دین است .

فخذ ما ءاتیتک و کن من الشکرین

مطرح کردن سپاسگزاری پس از اعطای پیامهای آسمانی، برای رساندن این حقیقت است که آن پیامها از نعمتهاست و باید خداوند را به خاطر اعطای آنها شاکر بود. فرمان به فراگیری آنها می رساند که شکر این نعمت به فراگرفتن و به کار بستن آنها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 51 - 11

11 - عمل صالح ، شکر استفاده از نعمت های الهی

کلوا من الطّیّب-ت و اعملوا ص-لحًا

عمل صالح) را الهام فرما.

14 - مردم هنگام درماندگی و خطر مرگ ، به درگاه خدا دعا کرده و همراه با سوگند ، قول می دهند که جزو سپاسگزاران او خواهند بود .

و ظنوا أنهم أحیط بهم دعوا اللّه مخلصین له الدین لئن أنجیتنا من هذه لنکوننّ من ال

ص: 100

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 139 - 3

3 - شکست در جنگ ، نباید موجب سستی و اندوه اهل ایمان شود .

و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 140 -

6،7،8،10،12،16،17،18،19،24

6 - گردش شکست و پیروزی در جوامع بشری ، از سنّت های همیشگی خداوند

و تلک الایّام نداولها بین النّاس

<تلک>، اشاره به همان جراحتها و شکست و پیروزیهایی است که بر اثر جنگ بدر و یا احد بر مسلمانان و کافران وارد شد.

7 - حاکمیّت اراده الهی بر حرکت تاریخ ( شکست ها و پیروزی ها ، تلخی ها و شادی ها )

و تلک الایام نداولها بین النّاس

از اینکه خداوند تمامی شکستها و پیروزیها و تلخیها و شادیها و . .. را به خود نسبت داده است (نداولها)، حاکمیّت اراده الهی بر حرکت تاریخ به دست می آید.

8 - یادآوری پیروزی های گذشته و توجّه به گردش قانونمند تغییرات اجتماعی ، برطرف کننده ضعف و اندوه جامعه ایمانی

و لا تهنوا و لا تحزنوا . .. ان یمسسکم قرح فقد مسّ القوم قرح مثله و تلک الایّام ن

بنابر اینکه <فقد مسّ القوم>، درباره شکست مشرکان در جنگ بدر باشد، خداوند برای از بین بردن اندوه و ضعف مؤمنان، پیروزی آنان را در جنگ بدر یادآوری کرده و همه را (چه شکست و چه پیروزی) برخاسته از مشیّت خویش دانسته است.

10 - شکست ها و پیروزی ها ( تغییرات اجتماعی ) ، دارای گردشی قانونمند و هدفدار

و تلک الایّام نداولها بین النّاس و لیعلم اللّه الّذین امنوا و یتخذ منکم شهداء

جمله <و لیعلم اللّه . .. > و آنچه بر آن عطف شده، یعنی <یتّخذ> و <لیمحَص> و <یمحق>، اهدافی است که خداوند برای <نداولها> (گردش ایام و تغییرات اجتماعی) بیان داشته و فعلِ هدفدار، حکایت از قانونمندی آن دارد.

12 - گردش شکست و پیروزی بین جبهه حق و باطل ، عرصه و زمینه مناسبی برای ظهور ایمان مؤمنان

و تلک الایّام نداولها بین النّاس و لیعلم اللّه الّذین امنوا

در برداشت فوق، <و لیعلم> به معنای <لیحقق> (تا به وجود آورد) گرفته شده است، چون علم خداوند به اشیا، همان تحقق اشیاست ; بنابراین علم خداوند به ایمان مؤمنان، تحقق ایمان آنان است. و چون فرض شده است که آنان ایمان دارند (امنوا، با صیغه ماضی)، مراد از تحقق ایمان ظهور آن خواهد بود.

16 - شکست مسلمانان در برخی از برهه ها برای آزمودن مدعیان ایمان و تمییز مؤمنان واقعی از مؤمنان دروغین

ان یمسسکم قرح . .. و تلک الایام نداولها بین النّاس و لیعلم اللّه الّذین امنوا

بنابر اینکه <تلک> اشاره باشد به معنایی که از <ان یمسسکم قرح> استفاده می شود یعنی شکست مسلمانان.

17 - برگرفتن ناظران و گواهانی نخبه از میان مردم ، بر شکست ها و پیروزی ها بر اساس مشیّت خداوند است .

و یتّخذ منکم شهداء

18 - منزلت والای گواهان بر حوادث تاریخی ( شکست ها و پیروزی های مسلمانان ) و بیانگران علل آن حوادث

و یتّخذ منکم شهداء

چون در آیه شریفه متعلق شهادت ذکر نشده، می توان به قرینه آیات قبل - که علل حوادث تاریخی را تحلیل کرده است - چنین احتمال داد که مراد از شهیدان، گواهان شکستها و پیروزیهای مسلمانان باشند تا گواهی دهند آنجا که از خدا و رسولش پیروی شد و تقوا رعایت گردید، مسلمانان پیروز شدند و آنجا که بر خود اعتماد کردند و از خداوند غافل شدند و بی

ص: 102

تقوایی و بی صبری پیشه کردند، شکست خوردند.

19 - مؤمنان استوار در نبرد اُحُد و دیگر هنگامه های پیکار با کافران ، برگزیدگان خداوند برای گواهی بر اعمال مردم

و تلک الایّام . .. و لیعلم اللّه الّذین امنوا و یتّخذ منکم شهداء

ترک لام در <و یتّخذ>، اشاره به این معنا دارد که برگزیدن، در پی مشخّص شدن مؤمنان واقعی است. یعنی مؤمنان واقعی برای گواه بودن برگزیده می شوند. گفتنی است که در برداشت فوق، متعلق حذف شده <شهدآء>، اعمال مردم، گرفته شده است.

24 - پیروزی ظالمین در پیکار با مؤمنان ، دلیل محبوبیّت آنها نزد خداوند نیست .

و لاتهنوا . .. و لیعلم اللّه الّذین امنوا ... و اللّه لایحبّ الظّالمین

بنابر اینکه مراد از ظالمان، همان پیروزمندان جنگ احد باشد، خداوند به مؤمنان یادآور می شود که پیروزی مشرکان، حاکی از محبّت الهی به ایشان نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 141 - 5

5 - جریان اراده الهی در مسائل روانی ، اجتماعی و تاریخی انسان ، از طریق اسباب و علل طبیعی

نداولها بین النّاس . .. و لیمحّص اللّه الّذین امنوا و یمحق الکافرین

خداوند برای خالص کردن مؤمنان - که مسأله ای روانی است - و نابودی کفار - که از مسائل اجتماعی و تاریخی است - ، از طریق علل و اسبابی همانند شکست و پیروزی، اراده خویش را اعمال می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 146 - 11

11 - سستی پیکارگران در برابر هجوم حوادث دشوار جنگ ، موجب ناتوانی آنان در برابر دشمن و خوارکننده آنان

قاتل معه . .. فما وهنوا لما اصابهم فی سبیل اللّه و ما ضعفوا و ما استکانوا

ترتیب ذکری <وهن> و <ضعف> و <استکانت>، می تواند اشاره به ترتیب خارجی آن باشد: یعنی اول سستی و آنگاه ضعف و سپس تسلیم و زبونی در برابر دشمن، حاصل خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 3

3 - امداد غیبی خداوند ، در شکست کافران شرک پیشه

و هو خیر النّاصرین. سنلقی فی قلوب الّذین کفروا الرّعب بما اشرکوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 153 - 10،14،27

10 - تلاش مستمر پیامبر ( ص ) برای جلوگیری از شکست مسلمانان در کارزار احد

و الرّسول یدعوکم فی اخریکم

14 - اندوه مسلمانان از شکست در کارزار احد و پیروز نشدن بر مشرکان

فاثابکم غمّا بغمّ

جلمه <فاثابکم>، عطف بر جمله <و لقد عفا عنکم> است و کلمه <باء> در <بغمّ> بدلیّه است، و مراد از <غمّا> به دلیل

ص: 103

کلمه <اثابکم> که دلالت بر مرحمت و لطف دارد و نیز به دلیل اینکه پس از عفو واقع شده، غم و اندوهی پسندیده است و این غم پسندیده همان غم پیروزی کافران بر مسلمانان خواهد بود و یا غمّ و اندوه به خاطر پیروی نکردن از رسول خدا (ص) و سست آمدن در رویارویی با دشمن است.

27 - تسلّط خالد بن ولید بر مسلمانان در جنگ احد ، موجب افزایش اندوه آنان از شکست در آن کارزار

امام باقر (ع) درباره <فاثابکم غمّاً بغمّ> فرمود: فامّا الغمّ الاوّل فالهزیمه و القتل و امّا الاخر فاشراف خالد بن الولید علیهم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 16،26

16 - پندار اینکه خداوند نباید مسلمانان را مبتلا به شکست کند ، پنداری جاهلانه و باطل

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. یقولون هل لنا من الامر من شیء

26 - پیروزی و فتح یا شکست و شهادت مسلمانان ، نشانه حقّانیّت و یا باطل بودن اسلام نیست .

ظنّ الجاهلیّه . .. یقولون لو کان لنا من الامر شیء ما قتلنا ههنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 3

3 - شکست در پیکار احد ، زمینه ساز هجوم تبلیغاتی کافران و یا منافقان ، علیه اسلام ، پیامبر ( ص ) و مسلمانان

یا ایّها الّذین امنوا لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و م

کشته شدن عدّه ای از مسلمانان در جنگ احد باعث شده بود که کافران و یا منافقان، که با حضور در صحنه احد مخالف بودند، ماجرای احد و کشته های فراوان آن را حربه تبلیغاتی علیه پیامبر (ص) قرار دهند. آنان می گفتند اگر نظر ما را می پذیرفتند و همراه پیامبر (ص) خارج نمی شدند، این حوادث ناگوار پیش نمی آمد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 1،2،3،4،5

1 - گلایه برخی مسلمانان از نتایج دردناک نبرد احد و شکست در آن

اولمّا اصابتکم مصیبه . .. قلتم انّی هذا

این برداشت را روایت مذکور در فیش شماره 12 تأیید می کند.

2 - ضربه و مصیبت وارده بر کافران در جنگ بدر ، دو برابر مصیبتی که بر پیکارگران مؤمن در جنگ احد وارد شد .

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

بسیاری از مفسران گفته اند که مراد از <اصبتم مثلیها> (دو چندان مصیبتی که دیدید، بر کافران وارد کردید) مصیبتی است که مؤمنان در پیکار بدر بر مشرکان تحمیل کردند. این برداشت را روایت مذکور در فیش شماره 12 تأیید می کند.

3 - شکست و مصیبت سنگین مسلمانان در پیکار احد ، دور از انتظار ایشان بود .

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

کلمه <انّی> به معنای <من این> (از کجا و از چه روی) می باشد و <هذا> اشاره به مصیبت است.

4 - یادآوری خاطره پیروزی مسلمانان در پیکار بدر ، التیام بخش رنج و آثار روحی دردناک شکست نبرد احد

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

جمله <قد اصبتم مثلیها>، که اشاره به پیروزی بزرگ مسلمانان در بدر است، بدان جهت ایراد شده که با یاد آن خاطره بزرگ، مسلمانان مصیبت احد را در مقایسه با پیروزی بدر کوچک شمرند و در نتیجه، رنج مصیبت احد را نادیده انگارند.

ص: 104

5 - پندار ناصواب برخی پیکارگران احد در تحلیل عوامل شکست آن نبرد

انّی هذا قل هو من عند انفسکم

جمله <انّی هذا> به این مطلب اشاره دارد که گویا مجاهدان احد علّت شکست آن نبرد را بیرون از عملکرد خویش می دانستند، که جمله <من عند انفسکم> ریشه صحیح آن را گوشزد می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 7

7 - رنج ها و شکست های جامعه ایمانی ، وسیله آزمایشی برای معلوم نمودن صف مؤمنان استوار از غیر ایشان

و ما اصابکم یوم التقی الجمعان فباذن اللّه و لیعلم المؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 4

4 - تلفات سنگین مسلمانان در پیکار احد

و ما اصابکم . .. لو اطاعونا ما قتلوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 179 - 6

6 - سختی ها ، مصیبت ها و جنگ ها ( شکست ها و پیروزی ها ) ، وسایل آزمایش الهی برای بندگان

حتّی یمیز الخبیث من الطّیّب

به مقتضای ارتباط میان این آیه و آیات پیشین، از وسایل آزمایش الهی، همان نبردها مشکلات آن است ; چنانچه در نبرد احد پیش آمد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 188 - 12

12 - کتمان حقایق و دیگر ترفند های عالمان اهل کتاب ، آنان را از عذاب دنیا ( ذلّت ، شکست و . . . ) نجات نخواهد داد .

لا تحسبنّ الّذین . .. بمفازه من العذاب

در برداشت فوق، عذاب اوّل، به قرینه تکرار آن، عذاب دنیوی گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 167 - 2

2 - هنگامه های دشوار ( شکست ها ، رنج ها و مصیبت ها ) ، ابزاری برای شناسایی جناح منافقان و سست ایمانان ، از مؤمنان واقعی و استوار

و ما اصابکم . .. و لیعلم الّذین نافقوا

31 - تردید در عالمانه و حکیمانه بودن احکام دین و انطباق آن با مصالح واقعی بشر ، از عوامل عدم پایبندی به آن *

ذلکم حکم اللّه . .. و اللّه علیم حکیم

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که پس از بیان حکم الهی، برای تأکید بیشتر بر اهمیت این حکم و پایبندی مؤمنان به آن، موضوع علم و حکمت صادرکننده آن حکم تذکر داده شده است.

3 - شکست کافران و مشرکان در پیکار با اسلام و مسلمانان ، جلوه عذاب الهی

من یأتیه عذاب یخزیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 4 - 6،19

6- اسیرکردن نیرو های دشمن در میدان جنگ ، امری مجاز پس از متلاشی کردن سپاه کفر و زمین گیر ساختن آنان

حتّی إذا أثخنتموهم فشدّوا الوثاق

19- امت اسلامی ، موظّف به نبرد بی امان با جبهه کفر تا فرونشاندن شعله های شرارت آنان

فشدّوا الوثاق . .. حتّی تضع الحرب أوزارها

خطاب آیه، می تواند به امت اسلامی در همه زمان ها باشد; یعنی، هرگاه جبهه کفر با اسلام به ستیز برخاست، مسلمانان موظف اند تا مرحله خلع سلاح جبهه کفر به مبارزه ادامه دهند. این مطلب از ملاک هایی که آیه به دست داده است (أثخنتموهم ... تضع الحرب) استفاده می شود.

الذین کفروا لیزلقونک بأبص-رهم لمّا سمعوا الذکر

بیشتر مردمی است که در زمان نزول این آیات، در مکه بوده و از زمره مؤمنان حقیقی نبودند و یا ارجاع ضمیر به آن، به صورت استخدام بوده و تنها بخشی از افرادِ مرجع ضمیر، مقصود هستند.

17 - محمد - 47 - 4 - 16

16- لزوم حفظ حالت جنگی و تهاجم بر دشمن ، برای کشتن و اسیر گرفتن تا زمان فرو نشستن شعله های نبرد

حتّی تضع الحرب أوزارها

می توان گفت: <حتّی تضع. ..> غایت برای مجموع پیام آیه است که عبارت بود از یورش بر دشمن، برای نابود ساختن و اسیر گرفتن آنان.

5 - نوید خداوند به پیامبر ( ص ) مبنی بر دگرگون ساختن وضع مکه و غلبه دادن توحید و ایمان بر شرک و کفر ( به هنگام بازگرداندن مجدد وی به آن شهر )

لرادّک إلی معاد

<معاد> در آیه، نکره موصوفه است که صفت آن حذف شده و تقدیر آن چنین است: <لرادُّک إلی معاد غیر ما هو الآن; ترا به شهری بازمی گرداند که وضع آن غیر از وضعی باشد که الآن دارد>. بنابراین تعبیر یاد شده به بازگشت فاتحانه پیامبر(ص) به مکه و دگرگون شدن اوضاع آن شهر با ورود آن حضرت اشاره دارد.

1 - پیشگویی خداوند از شکست سران کفر و شرک در برابر سپاه اسلام

جند ما هنالک مهزوم من الأحزاب

بیشتر مفسران بر این عقیده اند که آیه شریفه، در مقام پیشگویی از آینده سران کفر و شرک است، آنانی که در مکه در اکثریت بودند و قدرت را در دست داشتند و در حالی که مسلمانان در اقلیت و ضعف قرار داشتند. ازاین رو خداوند از شکست کافران در جنگ های بدر، احزاب، حنین و یا فتح مکه خبر می دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 16 - 2

2 - پیشگویی قرآن و بشارت خداوند به شکست خفّت بار کافران تکذیب گر

سنسمه علی الخرطوم

برخی از مفسران، بر این عقیده اند که آیه شریفه درصدد پیشگویی و بشارت به شکست ذلّت بار کافران در جنگ های آتی است.

و قل جاء الحقّ و زهق الب-طل إن الب-طل کان زهوقًا

تعلیل شکست قطعی باطل، به اینکه ماهیت باطل شکست پذیر است، می تواند به منظور نکته یاد شده باشد.

لیخرجنّ الأعزّ . .. و للّه العزّه و لرسوله و للمؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 5 - 2

2 - تهدید خداوند به شکست کافران ، در جنگ با پیامبر ( ص ) و مسلمانان

و یبصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 11 - 1

1 - مرفهان تکذیب گر از سوی خداوند ، به عذاب و شکست تهدید شدند .

و ذرنی و المکذّبین

تعبیر (مرا با تکذیب گران واگذار) تعبیری تهدیدآمیز است. تهدید الهی هم ممکن است، ناظر به شکست کافران در جنگ ها باشد و هم عذاب اخروی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 11 - 1،2

1 - تهدید شدن ولیدبن مغیره به عذاب و شکست ، از سوی خداوند

ذرنی و من خلقت وحیدًا

مطابق نظر مفسّران، این آیه تا آیه 25 درباره ولیدبن مغیره (یکی از سران مکه) نازل شده است (مجمع البیان). گفتنی است کلمه <وحیداً> در این برداشت، حال برای <یا> در <ذرنی> است و عبارت <ذرنی و من خلقت وحیداً> (مرا تنها بگذار با آن کس که خلقش کردم) و مانند آن، برای تهدید می باشد.

2 - سران کفر و شرک ، مورد تهدید خداوند به عذاب و شکست

ذرنی و من خلقت وحیدًا

18 - مجادله - 58 - 21 - 2

2 - غلبه حق بر باطل ، قانون مکتوب الهی است .

کتب اللّه لأغلبنّ أنا و رسلی

5- نابودی باطل و اندیشه های نادرست ، در گرو حضور اهل حق در میدان مبارزه با باطل است .

بل نقذف بالحقّ علی الب-طل فیدمغه

<باء> در <بالحقّ> برای استعانت است. براین اساس معنای آیه چنین می شود: <ما به کمک حق بر باطل می کوبیم و نابودش می سازیم>. این معنا می رساند که حق باید در صحنه کارزار با باطل، حضور داشته باشد تا به وسیله آن بتوان باطل و اندیشه های نادرست را نابود کرد. گفتنی است خداوند نابود ساختن باطل را به خود نسبت نداده; بلکه حق را نابود کننده باطل دانسته است (فیدمغه)، این نکته مؤید همین برداشت است.

<باء> در <بغیظ> برای ملابسه است و <بغیظهم> حال برای موصول <الذین کفروا> است.

6 - آکنده شدن احزاب متّحد از خشم و غضب ، معلول ناکامی آنان در تلاش شان بود .

و ردّ اللّه الذین کفروا بغیظهم لم ینالوا خیرًا

<لم ینالوا خیراً> می تواند حال برای <الذین کفروا> باشد و احتمال دارد که برای بیان <بغیظهم> باشد. برداشت بالا، بنابر احتمال دوم است.

12 - توان مندی خداوند ، منشأ فراهم آمدن زمینه پراکنده شدن احزاب متّحد از اطراف مدینه

و ردّ اللّه الذین کفروا . .. و کان اللّه قویًّا

<و کان اللّه. ..> به منزله تعلیل برای جمله <و ردّ اللّه الذین کفروا> است.

و لقد کذبت رسل من قبلک فصبروا . .. حتی أتهم نصرنا و لا مبدل لکلمت اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 7 - 14

14 - پیروزی حق و شکست باطل ، هدفی بس والاتراز رسیدن به ثروت دنیا در بینش الهی

تودون أن غیر ذات الشوکه تکون لکم و یرید اللّه . .. و یقطع دابر الکفرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 51 - 15

15- باطل نمی تواند برای همیشه پوشاننده حق باشد .

الئ-ن حصحص الحق أنا رودته عن نفسه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 98 - 8

8 - پیروزی نهایی در عرصه مبارزه حق و باطل ، از آنِ جبهه حق خواهد بود .

إذ قال لأبیه و قومه ماذا تعبدون . .. قالوا ابنوا له بنی-نًا فألقوه فی الجحیم . ف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 11 - 2

2 - جبهه کفر و باطل ، در مصاف با جبهه ایمان و حق ، محکوم به شکست است .

جند ما هنالک مهزوم من الأحزاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 21 - 1

1 - در جنگ حق و باطل ، غلبه با حق است .

کتب اللّه لأغلبنّ أنا و رسلی

36 - ناکامی بنی اسرائیل در آسیب رسانی به مسیح ( ع ) ، از نعمت های خاص خداوند بر آن حضرت

اذکر نعمتی علیک . .. اذ کففت بنی اسرءیل عنک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 6 - 1،4

1- بازگشت قدرت و توان بنی اسرائیل با اراده خداوند پس از نخستین شکست آنان

ثمّ رددنا لکم الکرّه علیهم

<کرّه> در لغت به معنای بازگشت و دولت و نیز به معنای تجدید خلق پس از نابودی است. در هر حال، بازگشت قدرت و توان، از آن قابل استفاده است.

4- وجود فاصله میان نخستین شکست بنی اسرائیل و پیروزی آنان

ثمّ رددنا لکم الکرّه علیهم

<ثم> دلالت بر تراخی و فاصله زمانی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 7 - 9

9- مورد تاخت و تاز قرار گرفتن بنی اسرائیل به وسیله جنگاورانی قدرتمند ، با فرا رسیدن دومین مرحله فسادانگیزی آنان و هویدا شدن غبار غم و شکست در چهره آنها

فإذا جاء وعد الأخره لیسئوا وجوهکم

ضمیر فاعلی <هم> در <لیسئوا> به <عباداً> باز می گردد و لام در آن برای تعلیل است; یعنی، بندگان ما برای اندوهگین کردن شما (بنی اسرائیل) بیایند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 8 - 1،2

1- ایجاد امیدواری به رحمت در بنی اسرائیل ، علی رغم دو بار فسادانگیزی و شکست تلخشان به وسیله خداوند

عسی ربّکم أن یرحمکم

مخاطبان آیه با توجه به آیات قبل، بنی اسرائیل است.

2- نابود و منقرض نشدن نسل بنی اسرائیل ، علی رغم هجوم سنگین نیرو های توانمند و دو بار شکست سخت آنان

عسی ربّکم أن یرحمکم

شریفه، نظر به تجمع مسلمانان در برابر توطئه های بنی نضیر دارد.

22 - غلبه اراده خدا بر استحکامات بنی نضیر ، درسی برای صاحبان فهم و بصیرت

مانعتهم حصونهم . .. فأتیهم اللّه من حیث لم یحتسبوا ... فاعتبروای-أُولی الأبص-ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 15 - 2

2 - فرجام یهود بنی نضیر در موضع گیری علیه اسلام ، منتهی به شکست آنان ، همچون فرجام مشرکان مکه در بدر *

کمثل الذین من قبلهم قریبًا

برخی برآنند که مراد از <الذین من قبلهم قریبًا>، مشرکان مکه در بدر است.

6 - سران کفر و شرک علی رغم به کار بردن شگرد های گوناگون تبلیغی علیه قرآن و پیامبر ( ص ) ، از دستیابی به اهداف خود ناتوان و ناکام بودند .

إن ه-ذا إلاّ إفک . .. قالوا مالِ ه-ذا الرسول ... لولا أُنزل إلیه ملک ... إلاّ رج

مقصود از ناتوانی در یافتن راه، می تواند ناتوانی از دستیابی به راه موفق و مؤثر برای پیگیری اهدافشان باشد; یعنی، <فلایستطیعون سبیلاً إلی إبطال أمرک. ..>.

قالوا اقتلوا أبناء الذین ءامنوا معه . .. و ما کید الک-فرین إلاّ فی ضل-ل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 1 - 1

1- تلاش های کافران ، در منحرف ساختن جامعه بشری از راه خدا ، محکوم به شکست حتمی و نهایی است .

الذین کفروا و صدّوا عن سبیل اللّه أضلّ أعم-لهم

<أعمالهم> نظر به تلاش های کفرآمیز و انحراف انگیز کافران دارد که از واژه <صدّوا> استفاده می شود. شکست حتمی و نهایی از آن جهت برداشت می شود که گوینده <أضلّ> خداوند است و اگر کافران در ظاهر پیشرفت هایی هم داشته باشند، در نهایت محکوم به شکست اند.

6 - اعراف - 7 - 117 - 3،4،5

3 - عصای موسی ( ع ) پس از افکنده شدن ، تمام بافته های جادویی ساحران را بلعید و به کام خویش فروبرد .

فإذا هی تلقف ما یأفکون

<لَقْف> (مصدر تلقف) به معنای گرفتن چیزی با سرعت است و در آیه شریفه به مناسبت مورد به <بلعیدن> تفسیر شده است. جمله <فإذا هی ... > می تواند خبر از رخدادی باشد که در صحنه مبارزه اتفاق افتاده است. در این صورت تقدیر جمله چنین خواهد بود: أوحینا إلی موسی أن ألق عصاک فالقیها فإذا هی تلقف.

4 - خداوند به موسی ( ع ) بشارت داد که عصای وی پس از ر ها شدن ، تمام ساخته های دروغین ساحران را خواهد بلعید .

أن ألق عصاک فإذا هی تلقف ما یأفکون

در برداشت فوق جمله <فإذا هی . .. >، همانند <أن ألق عصاک>، تفسیر <أوحینا> گرفته شده است. بر این مبنا تقدیر جمله بدین صورت خواهد شد: ألق عصاک فإذا القیتها إذا هی تلقف ما یأفکون.

5 - عصای موسی ( ع ) با بلعیدن ابزار جادویی ساحران ، صحنه ای شگفت و به دور از انتظار همگان به وجود آورد .

فإذا هی تلقف ما یأفکون

<إذا> برای مفاجات است و دلالت می کند که جمله پس از آن در یک حالت غیر منتظره واقع شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 119 - 1،2

1 - فرعونیان با ناکامی ساحران خویش در حضور انبوه تماشاچیان مغلوب گشتند و با ذلت ، صحنه مبارزه را ترک کردند .

فغلبوا هنالک و انقلبوا صغرین

در برداشت فوق ضمیر در <فغلبوا> و <انقلبوا> به فرعونیان بازگردانده شده است.

2 - ساحران دربار فرعون پس از بطلان سحرشان شکست خوردند و در صحنه مبارزه به ذلت افتادند .

فغلبوا هنالک و انقلبوا صغرین

برداشت فوق مبتنی بر این است که مراد از ضمیر <فغلبوا> و <انقلبوا> ساحران باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 123 - 4

4 - فرعون ، شکست ساحران و پیروزی موسی را صحنه سازی و ایمان آنان را توطئه ای از پیش طراحی شده اعلام کرد .

إن هذا لمکر مکرتموه فی المدینه

کلمه <هذا> اشاره است به ماجرای شکست ساحران و پیروزی موسی و در آخر اظهار ایمان ساحران به ربوبیت خداوند و پیامبری موسی و هارون.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 83 - 2

2 - در پس تحقق معجزه موسی ( ع ) و شکست ساحران ، تنها گروه اندکی از بنی اسرائیل به وی گرویده و ایمان آوردند .

فما ءامن لموسی إلا ذریه من قومه

برداشت فوق بر اساس ارجاع ضمیر <من قومه> به <موسی> است ; ضمناً تنکیر <ذریه> دلالت بر تقلیل می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 141

11 - طه - 20 - 71 - 10

10 - فرعون ، شکست ساحران از موسی ( ع ) را ، امری تصنّعی و براثر تبانی قبلی با موسی ( ع ) دانست و آنان را به سهل انگاری عمدی متهم ساخت .

إنّه لکبیرکم الذی علّمکم السحر

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که مقصود از <ماتوعدون> پیروزی اسلام و شکست جبهه شرک و کفر باشد. گفتنی است که جمله <أنّ الأرض یرثها عبادی الصالحون> در آیه 105 مؤید همین دیدگاه است.

3 - آل عمران - 3 - 172 - 3

3 - بازسازی مجدد سپاه اسلام توسط پیامبر ( ص ) ، پس از پراکندگی و شکست در جنگ احد

الّذین استجابوا لِلّه و الرسول من بعد ما اصابهم القرح

14 - احزاب - 33 - 13 - 3

3 - منافقان مدینه ، به مسلمانان وانمود کردند که شکست شان در غزوه احزاب حتمی است .

و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا

7 - توبه - 9 - 14 - 2

2 - خدا ، خواستار شکست و ذلّت دشمنان دین و پیروزی و عزت مؤمنان است .

قتلوهم یعذبهم اللّه بأیدیکم و یخزهم و ینصرکم علیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 26 - 10

10 - هزیمت و شکست ، فرجام شوم و کیفر قطعی برای تمامی کافران و دشمنان ایستاده در برابر دین الهی

و عذّب الذین کفروا و ذلک جزاء الکفرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 46 - 7

7- شریعت ها و ادیان توحیدی ، در برابر دین ستیزان ، استوارتر از کوه ، پایدار و جاودانه خواهند ماند .

فیقول الذین ظلموا ربّنا أخّرنا . .. نجب دعوتک و نتّبع الرسل ... و قد مکروا ... و

از اینکه خداوند فرمود: مکر و نقشه های ستمگران در برابر نیروی حق و رسولان الهی، هر چند در قدرت و توانمندی کوه شکن باشد، مؤثر نخواهد بود، به دست می آید که ادیان توحیدی و شرایع رسولان الهی استوارتر از کوه بوده و پایدار و ضربه ناپذیرند.

است .

و من یرید العاجله . .. ما نشاء لمن نرید ... و من أراد الأخره ... کان سعیهم مشکور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 20 - 5

5 - ناکامی دنیاطلبان ، در رسیدن به تمامی آمال دنیوی خویش

من کان یرید حرث الدنیا نؤته منها

غلبت الروم

2 - بقره - 2 - 251 - 5،8،24

5 - اجابت دعا و نیایش طالوتیان ، با هزیمت و شکست سپاه جالوت

قالوا ربّنا . .. و انصرنا علی القوم الکافرین. فهزموهم باذن اللّه

8 - هزیمت و شکست سپاه جالوت ، پس از کشته شدن وی *

فهزموهم باذن اللّه و قتل داودُ جالوت

بنابر اینکه <واو> در <و قَتَل . .. > حالیّه باشد; به تقدیر <قد>.

24 - چیرگی سپاه طالوت بر جالوتیان ، پرتویی از تفضّلِ جهانشمولِ الهی

فهزموهم باذن اللّه . .. و لکنّ اللّه ذو فضل علی العالمین

اولمّا اصابتکم مصیبه . .. قلتم انّی هذا

این برداشت را روایت مذکور در فیش شماره 12 تأیید می کند.

3 - شکست و مصیبت سنگین مسلمانان در پیکار احد ، دور از انتظار ایشان بود .

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

کلمه <انّی> به معنای <من این> (از کجا و از چه روی) می باشد و <هذا> اشاره به مصیبت است.

5 - پندار ناصواب برخی پیکارگران احد در تحلیل عوامل شکست آن نبرد

انّی هذا قل هو من عند انفسکم

جمله <انّی هذا> به این مطلب اشاره دارد که گویا مجاهدان احد علّت شکست آن نبرد را بیرون از عملکرد خویش می دانستند، که جمله <من عند انفسکم> ریشه صحیح آن را گوشزد می کند.