سرشناسه:زنگنه قاسم آبادی، ابراهیم، 1314 -
عنوان و نام پديدآور:مشاهیر مدفون در حرم رضوی / ابراهیم زنگنه ؛ با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
مشخصات نشر:مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381 -
مشخصات ظاهری:5 ج.: مصور، عکس، نمونه.
شابک:دوره 978-964-971-202-4 : ؛ ج.1 964-444-548-1 : ؛ 36000 ریال: ج.2 978-964-971-204-8 : ؛ 36000 ریال (ج.3، چاپ اول) ؛ 60000 ریال : ج.4 978-964-971-239-0 : ؛ 60000 ریال: ج.5 978-964-971-324-3 :
يادداشت:ج.2 و 3 و 4 (چاپ اول: 1387).
يادداشت:ج.5 ( چاپ اول: 1388).
یادداشت:کتابنامه.
مندرجات:ج. 1. عالمان دینی.- ج. 2. شاعران، هنرمندان، دانشوران.- ج. 3. شاعران و هنرمندان .- ج.4.رجال سیاسی ٬ اجتماعی و نظامی.-ج.5. اعلام و اسناد/ گروه تراجم و انساب غلامرضا جلالی...[ و دیگران].-
موضوع:سرگذشتنامه -- مجموعه ها
موضوع:مشاهیر -- سرگذشتنامه
موضوع:مجتهدان و علما -- ایران -- سرگذشتنامه
موضوع:آرامگاه ها -- ایران -- مش
شناسه افزوده:جلالی، غلامرضا، 1333 -
شناسه افزوده:بنیاد پژوهش های اسلامی
رده بندی کنگره:BP21/ز9م 5 1381
رده بندی دیویی:297/92
شماره کتابشناسی ملی:م 81-39911
ص :1
ص :2
مشاهیر مدفون در حرم رضوی
ابراهیم زنگنه
با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
ص :3
ص :4
درآمد 31
آ1آخونديان-على(1316-1395 ه.ق)37
2آرام-محمد يوسف(1313-1394 ه ق)38
3آشتيانى-سيّد جلال الدّين(1304-1384 ه ش)40
4آشتيانى-مرتضى(1281-1365 ه.ق)42
5آشتيانى-ميرزا هاشم(1250-1328 ه ش)44
6آقابزرگ-زين الائمه(-1302 ه ق)45
7آقابزرگ-ملا آقا(-1087 ه ق)46
8آقا ميرى-سيد محمد طاهر(1280-1355 ق)46
9آقا نجفى شهرستانى-محمد تقى(1329-1395 ه ق)47
آقا نجفى-علم الهدى-على
10آقا نجفى همدانى-محمد(1322-1417 ه ق)48
11آملى-ضياء الدّين(1283-1361 ه.ش)49
12آملى-محمّد تقى(1304-1391 ه ق)54
آيت اللّه زاده اصفهانى-موسوى اصفهانى-على
13آيت اللّه زاده خراسانى-مهدى(1292-1364 ه ق)57
14 آيت اللّهى-سيد محمد باقر(1322-1399 ه ق)59
ص:5
الف15ابرقويى-محمود(-1314 ه.ش)61
16ابطحى سدهى-سيد محمد باقر(1290-1365 ه ش)61
17ابطحى سدهى-سيد محمد على(1294-1371 ه ق)62
18ابن ابى جمهور احسايى-محمد(-زنده 904 ه ق)62
19ابو ترابى-سيد عباس(1295-1379 ه ش)64
20ابو ترابى-سيد على اكبر(1318-1379 ش)65
اديب اول-اديب نيشابورى-عبد الجواد
21اديب بجنوردى-سيد حسين(1259-1341 ه ش)66
22اديب خاورى-حسن(-1386 ه ق)68
اديب دوم-اديب نيشابورى-محمّد تقى 23اديب نيشابورى-عبد الجواد(1281-1344 ه ق)69
24اديب نيشابورى-محمّد تقى(1315-1396 ه ق)71
25اديب هروى-محمّد حسن(1263-1347 ه ش)73
26اردبيلى-مير علينقى(-زنده 1135 ه ق)75
27اردبيلى-مير علينقى(-زنده 1135 ه ق)77
28اردوبادى-ابى الحسن على(-966 ه ق)78
29ازغدى-محمّد اسماعيل(1160-1231 ه ق)78
30استرآبادى-محمّد تقى(-1058 ه ق)79
31استرآبادى تهرانى-عبد النبى(-1340 ه ق)79
32اشرف الواعظين-حسن(-1381 ه ق)80
33اشكورى-سيد حسين(-1365 ه ق)80
34اصفهانى-ابراهيم(1290-1339 ه)81
اصفهانى-اسد اللّه-مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه
35اصفهانى-حسنعلى(1279-1361 ه ق)81
ص:6
36اصفهانى-محمّد باقر(1239-1319 ه.ق)84
37اصفهانى-مهدى(1303-1365 ه ق)85
38اصفهانى-ميرزا محمّد مهدى(1152-1218 ه ق)88
39اعدادى خراسانى-محمّد رضا(1307-1362 ه.ش)89
40امام جمعه-اسماعيل(1207-1262 ه ق)91
41امامى تربتى-عبد اللّه(1281 ه ق-1362 ه ش)92
امين الاسلام-طبرسى-فضل بن حسن
42انصارى-محمود(1305-1377 ه ش)93
43ايازى-سيّد حيدر(1312-1401 ه ق)95
44ايروانى-سيّد مرتضى(1322-1410 ه ق)96
45ايسى محصل-على(1259-1359 ه ش)96
ب46بافقى-سيّد حسين(-1304 ه.ق)99
47بافقى-شرف الدّين على(894-974 ق)99
48بافقى-محمّد على(-1339 ه ق)100
49بالاخيابانى-عبد الحسين(1262-1344 ه ق)101
بالاخيابانى-محمّد رحيم-بروجردى-محمّد رحيم
50بجستانى-حسين(1275-1356 ه ش)102
51بجنوردى-محمّد تقى(-1314 ه ق)103
52بجنوردى-مرتضى(-1350 ه ق)104
53بحر العلوم رشتى-سيّد حسن(1314-1397 ه ق)105
54بختيارى-سيّد محمّد رضا(-1339 ه ش)106
براتعلى-حاجى ميرزا-جلد دوم
55برسى-عبد الجواد(-1382 ه ق)107
ص:7
56بروجردى-سيّد محمّد رضا(-1363 ه ش)107
57بروجردى-على اكبر(-1348 ه ق)108
58بروجردى-محمّد رحيم(1224-1309 ه ق)109
59برهانى-سيّد حبيب اللّه(-1376 ه ق)110
60بسطامى-على(1316-1407 ه ق)111
61بسطامى-نوروز على(1237-1309 ه ق)111
62بمرودى قاينى-على(-1315 ه ق)112
63بنابى-على(-1305 ه ق)113
64بنى هاشمى بذرگر-على اكبر(1320-1376 ه ش)113
65بنى هاشمى كردكوهى-سيّد آقابزرگ(-ح 1380 ه ق)115
66بهاء الدّين عاملى-محمد(953-1030 يا 1031 ه ق)115
67بهبهانى-شمس الدّين(-1248 ه ق)117
بيات-محمّد حسن-عارف نيشابورى-محمد حسين
68بيرجندى-عبد العلى(-ح 934 ه ق)118
69بيرجندى-محمّد حسن(-1334 ه ش)120
پ70پايين خيابانى-حسن(-1342 ه ق)121
71پشت مشهدى-سيّد عبد الرحيم(-1294 ه ق)121
پير پالان دوز-عباسى-محمّد عارف
72پيشنماز-سيّد محمّد(-1324 ه ق)122
73پيشنماز-محمّد على(-1290 ه ق)122
ت74تبريزى-على(1282-1340 ه ق)123
ص:8
75تبريزى-غلامحسين(1260-1359 ه ش)123
تجلّى-نهاوندى-محمد
76تربتى-اسحاق(1157-1237 ه ق)126
77تربتى-حسين(-1305 ه ق)127
78تربتى-عباس(-1322 ه ش)127
79تربتى-محمّد(سده 14-13)130
80تربتى-محمّد صالح(-1246 ه ق)130
81تربتى-ميرزا نصر اللّه(1230-1298 ه ق)131
82تربتى خراسانى-على اكبر(-1331 ه ق)132
83ترشيزى-اسماعيل(-1323 ه ق)132
84تسترى-على ايوب(-1322 ه ق)133
85تقوى-مهدى(1286-1360 ه.ش)133
86تقوى بجنوردى-رضا(1275-1352 ه.ش)134
87توسلى-قربانعلى(1295-1370 ه.ش)134
88توسّلى-محمّد حسين(ح 1275-1367 ه.ق)135
89تونى بشرويه اى-احمد(سده 11 هجرى)137
90تهرانى-حسنعلى(-1325 ه ق)137
91تهرانى-عبد الوهاب(-1312 ه.ق)138
92تهرانى-غلامعلى(-1337 ه ق)139
93تهرانى-محمّد رضا(-1326 ه ق)139
94تهرانيان-محمّد كاظم(1240-1320 ه ش)140
ث95ثقفى-زين العابدين(1278-1370 ه ش)142
96ثقفى-محمّد(1313-1405 ه ق)142
ص:9
ج97جبرئيلى-غلام سرور(1306-1376 ه ش)144
98جزايرى-سيّد فخر الدّين(1268-1353 ه ش)145
99جعفرى-محمّد تقى(1304-1377 ه ش)145
100جلالى همدانى-سيّد محمد(1286-1362 ه ش)147
جناب-گرگانى-محمّد حسين
چ101چايچى-على اصغر(1295-1374 ه ش)149
ح102حائرى-سيّد حسين(-1365 ه ق)150
103حائرى-سيّد عليرضا(1304 ه.ق-)150
حائرى موسى-جلد دوم
حائرى خراسانى-آرام-محمّد يوسف
حائرى زعفرانى-رضوى-محمّد
حاج آخوند-تربتى-عباس
حاج عالم-آيت اللهى-سيّد محمّد باقر
حاج رئيس-رئيس-محمود
104حافظيان-سيّد ابو الحسن(1282-1360 ه ش)151
105حجازى طبسى-سيّد ابراهيم(1304-1377 ه ش)153
106حجت طباطبايى-محمّد باقر(1298-1380 ه ش)155
107حجت كاشانى-حسن(-1312 ه ش)156
108حرّ عاملى-احمد(ح 1041-1120 ه ق)156
109حرّ عاملى-حسن(1000-1063 ه ق)156
ص:10
110حرّ عاملى-محمّد(1033-1104 ه ق)157
111حرّ عاملى-محمّد رضا(-1110 ه ق)159
112حرفوشى عاملى-ابراهيم(-1080 ه ق)159
حسين-سيّد ميرزا-رضوى-ميرزا حسين
113حسينى-ابو جعفر محمّد(-452 ه ق)159
حسينى-كاشانى-سيد حسن
114حسينى بجنوردى-اسماعيل(1241-1325 ه ش)160
115حسينى تبريزى-محمّد حسين(-1350 ه ق)161
116حسينى تبريزى-محمود(1320-1381 ه ق)162
117حسينى تهرانى-محمّد حسين(1345-1416 ه ق)162
حسينى جلالى-محمّد-جلالى همدانى-محمّد
118حسينى خسروشاهى-سيّد احمد(1330-1397 ه.ق)164
119حسينى لواسانى-حسن(1308-1400 ه ق)165
120حسينى نيشابورى-ابراهيم(-1012 ه ق)167
121حسينى يزدى-حسن(-1380 ه ش)167
122حكمت نيا-محمّد باقر(1298-1380 ه ش)168
123حكيم زرگر-غلامحسين(-1359 ه ق)170
حكيم سديد-قمى سديد-جلد دوم
خ124خاتون آبادى-محمّد حسين(-1151 ه ق)171
خادم باشى-مجيد فياض-عبد المجيد
125خادمى اصفهانى-سيّد حسين(1280-1363 ه ش)172
126خالصى-محمّد مهدى(1277 يا 1276-1343 ه ق)174
127خامنه اى-سيّد جواد(1313-1406 ه ق)176
ص:11
128خبوشانى-محمّد حسين(-1262 ه ق)177
129خبوشانى-محمّد على(-1236 ه ق)178
130خرازى نجفى-محمّد باقر(1315-1400 ه ق)178
131خراسانى-عباد(-ح 1310 ه ق)179
132خراسانى-عبد اللّه(-1373 ه ق)179
133خراسانى-عبد الوهاب(-1268 ه ق)180
134خراسانى-على/179(-ح 1356 ه ق)180
135خراسانى-فضل اللّه(-997 ه ق)180
136خراسانى-محمّد(-زنده 1381 ه ق)181
137خراسانى-محمّد اسماعيل(1255-1330 ه ق)181
خراسانى-محمّد حسن-اديب هروى-محمّد حسن
138خراسانى-ملاّ هاشم(1284-1352 ه ق)182
139خراسانى مشهدى-حسين(-1175 ه ق)183
140خراسانى نجفى-سيّد مهدى(-ح 1273 ه ق)183
141خرقى-محمّد على(1248-1338 ه ش)184
142خلخالى-سيّد محمّد باقر(-1333 ه ق)185
خليفه سلطان-اصفهانى-اسد اللّه
د143دامغانى-محمّد كاظم(1316-1401 ه ق)186
144درچه اى زاده-سيد ابو العلى(-1339 ه ش)187
145دزفولى نجفى-سيّد احمد(1280-1355 ه.ق)188
146دستغيب شيرازى-سيّد عبد الحسين(1283-1384 ه.ش)189
147دهكى قاينى-اسماعيل(-1335 ه.ق)191
ص:12
ذذبيحى قوچانى نجفى-ذبيح اللّه-قوچانى-ذبيح اللّه
ر148رئيس-محمود(-1372 ه ق)194
149رئيسى-محمّد تقى(1312-1404 ه ق)194
150راثى-حسين(1274-1337 ه.ش)195
151راشد محصل-محمّد حسين(1279-1353 ه.ش)196
152ربانى-صدر الدّين(-1363 ه ش)197
153رجائى-سيد محمّد رضا(1295-1360 ش)198
154رستمدارى-محمّد(سده 10 هجرى)198
155رشتى نجفى-محمّد(1297-1352 ه ش)199
156رضوى-ابو الحسن(1246-1311 ه ق)201
157رضوى-ابو صالح(-1090 ه ق)202
158رضوى-احمد(1242-1304 ق)202
159رضوى-احمد(-1312 ه ق)203
160رضوى-اسماعيل(1242-1321 ه ق)203
161رضوى-حسن(-1278 ه ق)204
162رضوى-حسين(1258-1322 ه ق)205
163رضوى-زين العابدين(-بعد از 1266 ه ق)206
164رضوى-صادق(-1269 ه ق)207
165رضوى-طاهر(-1325 ه ق)208
166رضوى-عبد الجواد(-1291 ه ق)208
رضوى-عبد الحسين-جلد سوم
167رضوى-عبد اللّه(1151-1239 ق)209
ص:13
168رضوى-على(1325-1387 ه ق)209
169رضوى-على(-1319 ه ق)211
170رضوى-على اصغر(-1332 ه ق)211
171رضوى-على نقى(-1250 ه ق)212
172رضوى-محمد(1283-1363 ه ق)212
173رضوى-محمد(1180-1253 يا 1255 ه ق)213
174رضوى-محمد(1190-1264 ه ق)214
رضوى-سيد محمّد،قائم مقام التوليه-جلد سوم
175رضوى-محمّد(1090-زنده تا 1135 ه.ق)215
176رضوى-محمّد ابراهيم(1273-1334 ه ق)216
177رضوى-محمّد باقر(1270-1342 ه ق)217
178رضوى-محمّد بن احمد(سده 4 قمرى)218
179رضوى-محمّد تقى(-1149 ه ق)218
180رضوى-محمّد تقى(-1150 ه ق)219
181رضوى-محمّد تقى(1274-1365 ش)220
182رضوى-محمّد جعفر(-1025 ه ق)222
183رضوى-محمّد حسن(1250-1329 ه ق)222
184رضوى-محمّد على(1239-1311 ه ق)223
185رضوى-محمّد على(-1309 ه ق)224
رضوى-محمّد محسن-جلد سوم
186رضوى-محمّد معصوم(-1232 ه ق)225
رضوى-محمّد مهدى-جلد سوم
187رضوى-معصوم(سده 14 قمرى)225
188رضوى-مهدى(-1267 ه ق)226
رضوى-هدايت اللّه-جلد سوم
ص:14
189رضوى قاينى-حسن(-زنده تا 1056 ه ق)226
190رفيع الدّين-سيّد محمّد(-1082 ه ق)227
191روغنى-شيخ محمّد صالح(1019-1116 ه.ق)227
ززاهد-موسوى-عليرضا
192زاهدى-جعفر(1335-1419 ه ق)230
193زنجانى-ابو طالب(1259-1329 ه ق)232
194زنجانى-محمّد رضا(-1350 ه ق)233
زواره اى يزدى-مهدى-طباطبايى يزدى
زين الائمه-آقابزرگ-زين الائمه
س195ساعدى خراسانى-محمد باقر(1036-1382 ش)234
196سبزوارى-ابو الحسن(-ح 1313 ه ق)237
197سبزوارى-اسماعيل(-1262 ه ق)237
سبزوارى-حسين-فقيه سبزوارى-حسين
198سبزوارى-سيّد جعفر(سده 13 قمرى)238
سبزوارى-سيد عبد اللّه-رضوى-عبد اللّه
199سبزوارى-سيّد محمّد(1118-1198 ه ق)238
سبزوارى-سيد مرتضى-واعظى سبزوارى
200سبزوارى-شرف الدّين محمّد(سده 10 قمرى)239
سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى
سبزوارى-محمّد رضا-قاينى-محمّد رضا-جلد دوم
201سبزوارى-مير شاه قاسم(-قرن 12 ه.ق)239
ص:15
202سبزوارى-يحيى(-1366 ه ق)240
203سبط-مرتضى(1273 ه ق-1347 ه ش)240
سبط الشيخ-دزفولى نجفى-سيد احمد
204سبط الشيخ-سيّد محمّد(-1366 ه ش)241
205سبط الشيخ-سيد محمد على(1330-1408 ه ق)241
206سجادى-سيّد عبد الحميد(1325-1369 ه.ش)241
207سدهى-سيّد محمّد رحيم(-1337 ه ق)244
208سرابى-سيّد مصطفى(-1350 ه ش)244
209سرابى-محمّد تقى(-1352 ه ق)245
210سرّاج-عبد اللّه(-378 ه ق)245
211سعيدى كاشمرى-محمّد صادق(1312-1375 ه ش)246
212سلطان الفقراء-محمود(سده 13 ه ق)248
سلطان القرّاء-حسينى تبريزى-محمّد حسين
213سلطانى گلشيخى-ابراهيم(1284-1368 ه ش)248
214سمنانى-ميرزا عباس(-1291 ه ق)250
سيد قصير-رضوى-محمّد
215سيبويه-محمد حسن(1342-1401 ه.ق)250
216سيستانى-زين العابدين(-1355 ه ق)251
217سيستانى-على(-1340 ه ق)252
ششانه چى-مدير شانه چى-كاظم
218شاه عبد العظيمى-مهدى(-1308 ه ق)253
219شاهرودى-حسين(1315-1410 ه ق)253
220شاهرودى-عباس(-1341 ه ق)254
ص:16
221شريفى شيرازى-مرتضى(-974 ه ق)255
222شفتى-ميرزا محمّد باقر(-1319 ه ق)256
223شفيعى-عبد الحسين(1263-1338 ه ش)256
224شكوه الواعظين(-1368 ه ق)257
شمس المحدثين-ودود-حسن
225شوشترى-على(-1366 ه ق)258
226شهرستانى-سيّد عبد الرضا(1340-1418 ه ق)258
227شهيدى-على اكبر(1315-1407 ه ق)260
شهيدى-نظام الدّين-جلد دوم
228شيخ الاسلام-عبد الرحمن(-1290 ه ق)261
229شيخ الاسلام-غلامحسين(1246-1319 ه ق)261
230شيخ الاسلام اصفهانى-على اكبر(-1350 ه ق)262
شيخ الحكماء-تهرانى-محمّد رضا
231شيخ الرئيس-حسين(1312 ه ق-1403 ه ق)262
232شيخ العصر-غلامرضا(-1301 ه.ق)263
شيخ بهائى-بهاء الدّين عاملى-محمّد
شيخ رئيس-رئيسى-محمّد تقى
233شيخ زاده-محمّد جواد(1285-1356 ه ش)263
شيخ غلامحسين ترك-تبريزى-غلامحسين
شيخ محمّد كبير-قوچانى-محمّد
شيخ ورپا-واعظ كرمانى-على اكبر
234شيرازى-ابو الحسن(1293-1379 ش)265
235شيرازى-اسد اللّه(-1338 ه.ق)266
شيرازى-سيد ابو القاسم-جلد دوم
236شيرازى-سيّد عبد اللّه(1271-1363 ه ش)267
ص:17
237شيرازى-محمّد حسين(-1343 ه ق)269
238شيرازى-نصر اللّه(1239-1291 ه ق)269
239شيروانى اصفهانى-محمّد(-1098 ه ق)270
صصاحب الزمانى-سيد حسن-جلد دوم
240صادقى-قاسم(1315-1360 ه ش)272
صبورى-محمّد كاظم-جلد دوم
241صدر العلماء-سيّد جعفر(-1335 ه ق)273
242صدر العلماء-ميرزا محسن(-1335 ه ق)274
صفاى اصفهانى-محمد حسين-جلد دوم
صفى آبادى-خبوشانى-محمّد حسين
ضياء الادباء-محمّد مهدى-جلد دوم
ط 243طالقانى-نظر على(-1306 ه ق)275
244طاهر-مظفر حسين(1350-1408 ه.ق)275
245طباطبايى ساروى-محمّد(-1310 ه ق)278
246طباطبايى قمى-مهدى(-ح 1358 ه ش)278
247طباطبايى نايينى-سيّد سعيد(1255-1337 ه ش)279
248طباطبايى يزدى-مهدى(1285-1346 ه ق)280
249طباطبايى يزدى مشهدى-عبد الحسين(1273-1336 ه ق)280
250طبرسى-فضل بن حسن(-548 ه ق)281
251طبسى-محمّد حسين(-1336 ه ق)283
252طبسى-ولى اللّه(-1363 ه ق)284
ص:18
253طبيب كابلى-سيّد عليخان(قرن 13 ه.ق)284
طسوجى-ايسى محصل-شيخ على
ع254عابدى قائنى-سيّد محمّد(1325-1404 ه ق)285
255عارف الزين-احمد(1262-1339 ه ش)286
عارف عباسى-محمّد-عباسى-محمّد عارف
256عارف نيشابورى-محمّد حسن(-1262 ه ق)287
257عاملى-بدر الدّين(-پيش از 1104 ه ق)288
258عاملى-حسن(-1300 ه ق)288
259عاملى-حسين(-اوايل سده 11 قمرى)289
260عاملى-عبد العالى(926-993 يا 994 ه ق)289
261عاملى-على(1013-1103 ه ق)290
262عاملى بازورى-ابراهيم(-بعد از 1030 ه ق)291
263عاملى جبعى-سيد حسين(-1069 ه ق)291
264عاملى جبعى-حسين(1056-1078 ه ق)292
265عباسى-محمّد عارف(زنده در سده 10 ه.ق)292
266عبايى-حسين(1292-1374 ه ش)293
267عرب-على(-1383 ه ق)294
عرب زاده-آقا نجفى همدانى-محمّد
268عربى خوان-حسن(-1339 ه ق)294
269عصار-سيّد محمّد(1264 يا 1265-1356 ه ق)295
270عصار خراسانى-سيّد حسن(-1359 ه ق)296
271عطّار-محمّد على(986-1066 ه ق)296
علامه حائرى مازندرانى-مازندرانى-محمّد صالح
ص:19
علامه سمنانى-مازندرانى-محمّد صالح
272علم الهدى-سيّد ابراهيم(-1378 ه ش)297
273علم الهدى-على(1273-1359 ه ش)298
274علم الهدى-محمّد(1306-1367 ه.ش)300
275علمى اردبيلى-محمد(1288-1366 ه ش)301
276علوى-سيّد محمّد(1291-1367 ه ش)303
277علوى-سيّد محمود(1276-1340 ه ش)304
278عليزاده-على اكبر(1306-1378 ه ش)305
عماد الدّين تهران-فهرستى،محمّد مهدى
279عيدگاهى-عبد الرحيم(1280-1334 ه ق)306
280عيدگاهى-محمّد(-1360 ه ش)307
281عيدگاهى-مرتضى(1303-1392 ه ق)308
282عيناثى-حسين(سده 12 قمرى)309
283عيناثى-سيّد محمّد(-1085 ه ق)309
غغروى اصفهانى-مهدى-اصفهانى-مهدى
284غلامعلى پور-يعقوب(1298-1363 ش)310
ففائقى-غلامعلى-تهرانى-غلامعلى
فارسى-نصر اللّه-مدرس شيرازى-نصر اللّه
فاضل بسطامى-بسطامى-نوروز على
285فاضل خراسانى-محمّد على(-1342 ه ق)311
فاضل سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى
ص:20
فاضل قندهارى-عبد اللّه-جلد دوم
286فرزلى-حسين(قرن 11 ه.ق)313
فريد-نهاوندى-محمّد
287فقاهتى سبزوارى-سيّد ابو الفضل(-1360 ه.ش)313
288فقيه-ذبيح اللّه(1267-1329 ه ش)313
289فقيه سبزوارى-حسين(1309-1384 ه ق)314
290فقيه سبزوارى-سيّد جواد(1309-1384 ه.ش)315
291فقيه قاينى-سيّد حسين(1239-1333 ه.ش)318
292فلسفى-ميرزا على(1299-1384 ه.ش)320
293فهرستى تهرانى-محمّد مهدى(-1315 ه ش)325
294فهرى زنجانى-سيد احمد(1301-1385 ه.ش)325
فياض-عبد المجيد-مجيد فياض-عبد المجيد
295فيض گنابادى-عبد الرحيم(1276-1364 ه.ش)328
ق296قابچى-حسن(-1345 ه.ق)330
297قاسم(-1309 ه ق)330
298قاينى-ابو تراب(-ح 1328 ه ق)331
299قاينى-سيد جواد(سده 14 شمسى)331
300قاينى-شاه ميرزا(-1092 ه ق)332
قبلة الكتّاب-مشهدى-سلطان على،جلد دوم
قدس-رضوى-محمّد
قدس خراسانى-جلد دوم
301قزوينى-مجتبى(1318-1386 ه ق)332
302قزوينى-مهدى(-1313 ه ق)334
ص:21
303قزوينى-هاشم(1270-1339 ه ش)334
قصير-سيّد محمّد-رضوى-محمد
304قصير ثانى-محمّد(-1278 ه.ق)337
قطب المحدثين-موسوى-موسى
305قمى-حسن(1329-1428)338
قوام الحكماء-حسينى بجنوردى-اسماعيل
306قوچانى-ذبيح اللّه(1329-1414 ه ق)340
307قوچانى-رمضانعلى(-1366 ه ق)341
308قوچانى-سيّد رضا(-1368 ه ق)342
309قوچانى-محمّد(1294-1364 ه ق)342
ك310كاشانى-سيّد حسن(-1342 ه ق)344
311كاشانى-عبد اللّه(-1303 ه ق)345
312كاظمينى-محمد حسن(-1305 ه ش)345
313كافى-احمد(-1389 ه ق)346
314كافى مشهدى(-969 ه ق)347
315كامياب-سيّد رضا(1329-1360 ه ش)347
كاهانى-قوچانى-سيد رضا
كبير-مهدى-واعظ-مهدى
316كجورى-ابو القاسم(1279-1337 ه.ق)349
317كجورى-عبد النّبى(1333-1419 ه ق)351
318كجورى تهرانى-محمد باقر(1255-1313 ه ق)353
319كدكنى-هادى(1268-1353 ه ش)354
كركى-عاملى-عبد العالى
ص:22
320كركى جزائرى-على بن هلال(-ح 904 ه ق)355
321كرمانشاهى-محمّد نجف(-1292 ه ق)356
322كرمانى-على(-1322 ه ق)356
323كفايى-ميرزا احمد(1300-1391 ه ق)357
324كفعمى-محمّد(1289-1362 ه ش)359
325كلباسى-محمّد تقى(1283-1325 ه ش)360
326كلباسى-محمّد حسين(-1340 ه ق)361
327كلباسى-محمود(-1365 ه ق)361
328كلباسى-ميرزا رضا(1295-1383 ه ق)362
كوثر قمى-عبد الكريم-جلد دوم
329كوهستانى-محمّد(-1351 ه ش)364
كوهسرخى-ترشيزى-اسماعيل
گ330گرگانى-محمّد حسين(-1353 ه ق)366
331گلپايگانى-حبيب اللّه(1297-1384 ه ق)367
332گلپايگانى-سيّد محمد باقر(1245-1315 ه ق)367
333گلستانه-سيّد محمّد على(1277-1361 ه ق)369
گنابادى-على-معصومى-على
334گيلانى-محمّد رفيع(-1160 ه ق)370
م335مازندرانى-محمّد صالح(1297-1391 ه ق)371
336مجتهدپور-عبد اللّه(1270-1348 ه ش)372
337مجتهد تبريزى-محمّد يوسف(-1310 ه ق)373
ص:23
مجتهد جرفادقانى-گلپايگانى-محمد باقر
338مجتهد خراسانى-ميرزا حبيب اللّه(1266-1327 ه ق)374
مجتهد رضوى-رضوى-محمّد ابراهيم
339مجتهد قوچانى-ذبيح اللّه(1274-1335 ه ق)376
مجتهد كاشانى-كاشانى-عبد اللّه
340مجتهد نيشابورى-محمّد باقر(-1327 ه ق)378
341مجتهدى-اسماعيل(1276-1369 ه ش)378
342مجتهدى-جعفر(1303-1374 ه ش)379
343مجتهدى-عبد اللّه(-1379 ق)380
344مجتهدى سيستانى-محمود(1311-1372 ه.ش)382
345مجيد فياض-عبد المجيد(ح:1277-1341 ه ق)382
346محامى-غلامحسين(-1333 ه ش)383
347محامى-محمّد رضا(1310-1377 ه ش)385
348محدث خراسانى-على(1329-1370 ه ق)387
349محقق-بمانعلى(-1335 ه ق)388
350محقق سبزوارى-محمّد باقر(1017-1090 ه ق)389
351محقق قوچانى-عبد الحسين(-1369 ه ق)391
352محلاتى-محمّد(-1306 ه ق)391
353محمدى-جعفر(1310-1368 ه ش)392
354مختارى-تاج الدّين على(سده 10 قمرى)392
355مدرّس-سيّد محمّد جواد(-1335 ه ق)393
356مدرّس-عبد الرحمن(1268-1328 ه ق)393
357مدرس-ميرزا محمّد تقى(-1280 ه ق)394
مدرس رضوى-رضوى-حسين
مدرس رضوى-رضوى-محمّد باقر
ص:24
358مدرس غروى-رضا(1307-1370 ه ش)394
359مدرّس قصيرى-سيّد على اكبر(سده 14 قمرى)396
360مدرّس يزدى-سيّد جلال(1327-1379 ه ق)396
361مدرّس يزدى-ميرزا احمد(1306-1391 ه ق)397
362مدرّسى حسينى-سيد محمد رضا(1310-1359 ه ش)398
363مدرسى خراسانى-سيّد مرتضى(1279-1342 ه.ش)399
364مدقق خراسانى-على اكبر(1315-بعد از 1380 ه ق)400
365مدير شانه چى-كاظم(1306-1381 ه ش)403
366مرتضوى-احمد(1280-1347)405
367مرتضوى-محمد(1262-1324 ه.ش)406
368مرعشى-سيّد كاظم(1337-1423 ه ق)407
369مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه(888-963 ه ق)408
370مرواريد-حسنعلى(1329-1425 ه.ق)410
371مرواريد-محمد رضا(1299-1338 ه ق)415
372مروج خراسانى-على اكبر(1310-1400 ه ق)418
مشايخ-كجورى-ابو القاسم
مشهدى-رضوى-محمّد زمان
373مشهدى-ابراهيم(-1148 ه ق)418
374مشهدى-ابو محمّد(-1240 ه ق)419
375مشهدى-اسفنديار(-1125 ه ق)420
376مشهدى-سيد برهان الدّين(-919 ه ق)420
377مشهدى-سيّد محمّد صالح(-1246 ه ق)420
378مشهدى-عبد الخالق(-ح 1320 ه ق)420
379مشهدى-فخر الدّين(-1097 ه.ق)421
380مشهدى-فضل اللّه(-914 ه ق)422
ص:25
381مشهدى-محمّد(1182-1257 ه ق)422
382مشهدى-محمّد رحيم(-1117 ه.ق)423
383مصباح-سيّد اسد اللّه(1293-1362 ه ق)423
384مصباح-سيّد مرتضى(1324-1372 ه ق)424
385مصطفوى-سيّد جواد(1301-1368 ه ش)425
386معصومى-على(1301-1379 ه ق)428
387معين الغرباء-ابو القاسم(-1339 ه ق)429
388مقدس-حسن(-1409 ه ق)430
389مقدّس-حسين(1312-1408 ه ق)431
390ملاباشى-محمّد باقر(-1320 ه ق)432
391ملاباشى-مرتضى(-1387 ه ق)433
ملا رفيعا-گيلانى محمد رفيع
ملاّ محمّد مشكّك-رستمدارى-محمد
392منجم-مهدى(-1337 ه ق)434
393مؤذن-محمّد على(-1078 ه ق)434
394مؤذّن علوى-حاج آقا(1285-1374 ه ش)434
395موسوى-سيّد موسى(1308 ه ق-)435
396موسوى-عليرضا(-1374 ه ق)436
397موسوى-عماد الدّين يحيى(-558 ق)437
398موسوى-موسى بن احمد(قرن 6 ق)437
399موسوى اصفهانى-عبد الحميد(1314-1381 ه ق)438
400موسوى اصفهانى-على(1332-1393 ه ق)439
401موسوى تونى-ميرك(-1098 ه ق)441
402موسوى حجازى خراسانى-ابو القاسم(-1341 ه ش)442
403موسوى خلخالى-محمّد صادق(1307-1368 ه ش)443
ص:26
404موسوى گرمارودى-محمّد على(1292-1375 ه.ش)444
405موسوى ملايرى-عبد اللّه(-1344 ه ق)449
406موسويان-حسن(1300-1364 ه ش)450
مولانا ميرزا-شيروانى اصفهانى-محمد
مولوى صاحب-نبى بخش
407مولوى قندهارى-محمّد حسن(1280-1377 ه ش)453
408مؤيّد الاسلام-سيّد جلال الدّين(1242-1309 ه ش)454
مهدوى دامغانى-محمّد كاظم-دامغانى-محمّد كاظم
ميبدى-يزدى-حسين
ميرخدائى-محمد تقى-رضوى-محمد تقى
409ميردامادى-حسن(1310-1367 ه ش)456
410ميردامادى-سيّد هاشم(1303-1380 ه ق)458
ميرزا بابا-شيرازى-سيد ابو القاسم
411ميرزا داود(1190-1240 ه ق)460
ميرزا رفيعاى نايينى-رفيعا-محمد
412ميرزا عبد الجواد(1188-1246 ه ق)461
413ميرزا عسكرى(1211-1280 ه ق)462
414ميرزا محمّد جعفر(1253-1335 ه ق)463
415ميرزا هاشم(1283-1343 ه ق)464
416ميرزا هاشم(1209-1269 ه ق)464
417ميرزا هدايت اللّه(1178-1248 ه ق)465
418ميلانى-سيّد محمّد هادى(1313-1395 ه ق)467
ن419ناظر-محمّد تقى(-ح 1248 ه ق)474
ص:27
ناظر-محمّد صادق-جلد سوم
ناظر-محمّد مهدى-جلد سوم
نجف آبادى-ميردامادى-حسن
نجف آبادى-ميردامادى-هاشم
420نجفى-محمد حسين(1281-1339 ه ق)475
نجفى-مهدى-خديو گيلانى،جلد دوم
421نجفى فردوسى-عبد الحسين(1289-1365 ه ق)476
422نجفى مسجد شاهى-مهدى(-1393 ه ق)477
423نجوميان-اسماعيل(1262-1356 ه ش)478
نخودكى-اصفهانى-حسنعلى
424نمازى شاهرودى-على(1332-1405 ه ق)479
425نوقانى-على اكبر(1300-1370 ه ق)480
426نوقانى-محمّد رضا(ح 1237-1340 ه ش)486
427نوقانى-محمد مهدى(1305-1371 ه ش)487
428نهاوندى-حسن(ح 1276-1330 ه ق)488
429نهاوندى-على اكبر(1278-1369 ه ق)489
430نهاوندى-محمّد(-1389 ه ق)495
431نهاوندى-محمّد(1291-1371 ه ق)497
و432واعظ-احمد(1240-1303 ه ق)500
433واعظ-احمد(1320 ه ق-)501
434واعظ-مهدى(1255-1320 ه ق)501
واعظ پايين خيابانى-حسن-پايين خيابانى-حسن
ص:28
واعظ تهرانى-محمّد باقر-كجورى تهرانى-محمد باقر
435واعظ خراسانى-مهدى(1286-1370 ه ق)502
436واعظزاده مقدس-محمّد(1272-1362 ه ش)505
437واعظ طبسى-غلامرضا(1313-1355 ه ق)505
438واعظ كرمانشاهى-محمّد على(-1347 ه ق)509
439واعظ كرمانى-على اكبر(-1326 ه ش)509
440واعظ مشهدى-محمّد حسين(1140-ح 1240 ه.ق)510
441واعظ مقدس-غلامرضا(1250-1345 ه ق)511
واعظ يزدى-بافقى-محمّد على
442واعظ يزدى-احمد(-1310 ه ق)512
443واعظ يزدى-على(-1311 ه ق)513
444واعظى سبزوارى-سيد مرتضى(1284-1347 ه ش)513
445واله-محمّد(1310-1375 ه ش)514
446ودود-حسن(1303-1374 ه ق)517
ه 447هاشمى نژاد-سيّد عبد الكريم(1311-1360 ه ش)519
448هروى-محمّد حسن(1181-1254 ه ق)521
449هروى مشهدى-سيّد محمّد(1257-1322 ه ق)522
450همدانى-عبد المجيد(1267-1346 ه ق)522
همدانى-محمّد باقر-اصفهانى محمّد باقر
ى451يزدى-حسين(-1352 ه ق)525
452يزدى-عبد الخالق(-1268 ه ق)525
ص:29
453يزدى-عبد اللّه(1278-1370 ه ش)526
يزدى-على-واعظ يزدى-على
454يزدى-محمّد رضا(-1333 ه.ق)527
455يزدى-محمّد معصوم(سدۀ 12 هجرى)527
456يزدى بافقى-سيّد محمّد امين(-1340 ه ش)528
فهرست منابع 529
ص:30
براساس داده هاى متون دينى اولين جسد آدمى كه در زمين دفن شد پيكر هابيل بود.هنگامى كه قابيل در پى قبول شدن قربانى هابيل،آتش حسد در دلش زبانه كشيد و برادر خود هابيل را كشت،ندانست كه پيكر بى جان برادر را چه كند«پس خداوند كلاغى را برانگيخت كه زمين را مى كاويد تا به او نشان دهد كه چگونه كشتۀ برادرش را پنهان(دفن)كند».[مائده/3].
آيين خاكسپارى از كهن ترين آيينهاى آدمى است.حفارى گورهاى پيش از تاريخ، نشان مى دهد كه انسان در كهن ترين ادوار حيات خود نيز مرگ را فرجام زندگى نمى دانسته است.همه جا و بدون استثنا،در همۀ مراحل فرهنگى خاكسپارى جنازه گوياى باور به زندگى پس از مرگ و شكلى از بقاء است.
نشانه هايى وجود دارد كه انسانهاى پيش از تاريخ،مراسم خاكسپارى را بر سر گورها و مراسمى را نيز به ياد مردگان برگزار مى كردند؛و نسبت به آرامگاه آنها بخصوص قبور بزرگان،احترام مى گذاشتند و از روح آنها مدد مى جستند و براى خشنودى يا آمرزش روان آنها،كارهاى معنوى انجام مى دادند و آنها را برحسب آيين، عشيره،مليّت و حرفه و صناعت در گورستانهاى مختلف دفن مى كردند و بر روى سنگ گور يا ديوار مقبره ها عباراتى را مى نوشتند تا منزلت متوفى آشكار شود.
اين گونه باورها تا به امروز ادامه يافته است و در بيشتر ملتها،تمدنها و فرهنگها گورستانها تقديس مى شود.در بيشتر شهرهاى پيشرفته غير مسلمان،قبرستانها در
ص:31
مركز شهر تأسيس شده اند و مردم روزهاى يكشنبه به اين گورستانها سرمى زنند و به تزيين قبرها،باغها و گلستانهاى اطراف آنها مى پردازند.
در اسلام نيز قبور انسانهاى مؤمن مورد احترام قرار گرفته است.در منابع روايى، مرده مؤمن از همان احترام زنده او برخوردار است و تفاوتى از اين حيث ميان زنده و مردۀ انسان مؤمن نيست.لذا يك مسلمان از همان زمان احتضار و فرارسيدن مرگ تا مردن و غسل و كفن و تشييع و نماز خواندن بر وى و دفن پيكر او،موضوع بسيارى از احكام و آداب شرعى است كه در كتابهاى فقهى مورد بحث قرار گرفته است و محدثان نيز در كتابهاى روايى در ابواب گوناگونى به بيان احاديث وارده از معصومين عليهم السلام پرداخته اند.شيخ حر عاملى در جلد دوم وسائل الشيعة از صفحۀ 621 تا 939 احاديث فراوانى را آورده است.ايشان 49 باب در احتضار،34 باب در غسل ميت،36 باب در تكفين،40 باب در نماز ميت،91 باب در دفن و مسائل گوناگون آن و 7 باب در غسل مس ميت تدوين كرده است و اين همه نشانگر آن است كه در اسلام حرمت مسلمان پس از مرگ او نيز بايد مورد توجه قرار گيرد و با رعايت احكام و آداب اسلامى كه از پيشوايان دينى در اين باره رسيده و پرهيز از برنامه هاى انحرافى و تشريفاتى بر بعد عبرت آموزى اين مراسم و بيدارى و آمادگى مؤمنان براى سفر به جهان ابدى بيفزايند.
از زمان ظهور اسلام در شهر مدينه،قبور يهود و مسلمانان از هم جدا بود.قبيلۀ قريش از ديرباز قبرستان ويژه اى داشتند و شهدا نيز در مكانهاى اختصاصى خود دفن مى شدند.پيامبر اكرم و حضرت على،فاطمه زهرا و بعدها ائمه معصومين عليهم السلام روزهاى شنبه،دوشنبه،پنج شنبه و جمعه به زيارت قبور مؤمنان،بويژه قبور شهدا مى رفتند.پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله در مورد زيارت قبور مؤمنان و صالحان سفارش بسيار مى كرد و از فرموده هاى ايشان است كه«قبور[مؤمنان و صالحان]را زيارت كنيد،زيرا شما را به ياد آخرت مى اندازد».
البتّه بايد توجه داشت كه پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و آله در ابتدا كه بيشتر گورها به مشركان تعلق داشت،از زيارت آنها نهى مى كرد و اين امر سبب كاهش علقه مؤمنان با نياكان
ص:32
آنان مى شد،اما وقتى كه قبور مؤمنان زيادتر شد و مسلمانان نسبت به باورهاى خود راسخ تر شدند،زيارت قبور را سفارش مى كرد،چنان كه ابن ماجه(در سنن 117/1 باب ما جاء فى زيارة القبور)از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله روايت كرده است كه آن حضرت فرمود:«كنت نهيتكم عن زيارة القبور،فزوروها فإنّها تزهّد فى الدنيا،و تذكّر فى الآخرة».
از آغاز حيات اسلام در مدينه،مناسك خاصى در تدفين مؤمنان اجرا مى شد.
جنازه ها در مكان مناسب دفن مى شد تا بدن متوفى از تعرض درندگان و نيز متلاشى شدن پيش روى انسانهاى ديگر پنهان بماند و خود موجب آلودگى محيط نشود و سطح قبرها كمى بلندتر از زمين قرار مى گرفت و روى آنها نام مردگان و پيامهاى خاص حك مى شد و حاضران در گورگاهها،موقع زيارت قبور به مردگان سلام مى كردند و با صداى بلند آنها را مخاطب قرار مى دادند و از خداوند براى آنها طلب رحمت و آمرزش مى كردند و آيات يا سوره هايى از قرآن بويژه سوره حمد،سوره توحيد،معوذتين،انا انزلنا،يس،الرحمن و آية الكرسى،چنانكه در مصادر حديثى و فقهى شيعه و نيز منابع اهل سنت از جمله كتاب الفقه على المذاهب الاربعة(540/1) آمده است،بر سر مزارها خوانده مى شد و به تدريج برخى از مزارها به مسجد تبديل شد.
ساختن مسجد بر روى قبور يا پيرامون آن و خواندن نماز در آن،موضوعى است فقهى كه بايد به نظر فقهاى اسلام مراجعه كرد.اما قدر متيقّن اين است كه قرآن كريم پس از تشريح چگونگى اطلاع مردم از قبر اصحاب كهف،به بيان اختلاف مردم دربارۀ نحوۀ تكريم و گراميداشت آنان مى پردازد و مى فرمايد:وَ كَذٰلِكَ أَعْثَرْنٰا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السّٰاعَةَ لاٰ رَيْبَ فِيهٰا إِذْ يَتَنٰازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقٰالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيٰاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قٰالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلىٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً (كهف 21/18)و بدين گونه[مردم آن ديار را]بر حال ايشان آگاه ساختيم تا بدانند كه وعدۀ خدا راست است و[در فرارسيدن]قيامت هيچ شكى نيست،هنگامى كه ميان خود در كارشان با يكديگر نزاع مى كردند،پس[عده اى]گفتند:بر روى[قبر]آنها
ص:33
ساختمانى بنا كنيد،پروردگارشان به[حال]آنان داناتر است.[سرانجام]كسانى كه بر كارشان غلبه يافتند گفتند:حتما بر[غار]ايشان مسجدى بنا خواهيم كرد.
روشن است كه پيشنهاد ساختن مسجد بر روى قبر اصحاب كهف از سوى مؤمنان مطرح شده و هدف آنان جاودانه ساختن ياد جوانمردان كهف و گراميداشت مزار مؤمنان خداجو بوده است.
سيره و رفتار مسلمانان در طول تاريخ نيز حكايت از بناى مسجد بر قبور صالحان و شايستگان دارد.بخصوص پيكر پاك رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در خانه آن حضرت و در كنار مسجد النبى توسط حضرت على عليه السّلام به خاك سپرده شد و با ازدياد جمعيت مسلمانان و تنگ شدن عرصۀ مسجد،قسمت شرقى مسجد-كه خانه پيامبر و خانه هاى همسران حضرت بود-به محدوده مسجد النبى افزوده شد و هم اكنون نمازگزاران در آنجا به نماز مى ايستند.
اهميت توجه به مزارها و قبور اوليا سبب شد بسيارى از بزرگان كتابهايى در مزارشناسى بنويسند.تذكره هزار مزار عيسى بن جنيد شيرازى،مقصد الاقبال سلطانيه سيد اصيل الدّين عبد اللّه واعظ،رياض الالواح،روضة الاطهار،مزارات تبريز،مزارات كرمان در شمار اين كتابها است.
بتدريج زيارت قبور كه يك سنت اسلامى بود به يك فرهنگ عمومى تبديل شد و مزارات خراسان و مشاهد مشرفه و عتبات عاليات كه به طور عمده مربوط مى شوند به مدفن ائمه اطهار عليهم السلام و فرزندان و برادران و خواهران آنان يعنى امامزادگان و نيز بزرگان از علما و صلحا،بخصوص در ميان شيعيان مورد اقبال قرار گرفت و افراد مؤمن با حضور خود در كنار آرامگاه اين انسانهاى برجسته و صالح از روح آنان مدد مى گرفتند و خود موقع مرگ وصيت مى كردند تا بدن آنها كنار قبور پيشوايان دينى و اولياى الهى دفن شود.همين امر سبب پيدايش و گسترش گورستانهاى زيادى در شهرهاى مذهبى شد.بويژه كه نقل جنائز از نظر فقهى بدون اشكال شرعى تشخيص داده شد و جمعى از فقها مانند شيخ طوسى در مصباح و نهايه و شهيد اول در ذكرى،انتقال و حمل جنازه مردگان را-براى دفن اوليه يا دفن
ص:34
مجدد-به مكانهاى مقدس همچون حرمين شريفين(مكه و مدينه)يا نجف اشرف يا كربلا يا كاظمين و ديگر اعتاب مقدسه مانند مشهد و دفن در كنار قبور امامزادگان و بزرگان از علما و صلحا جايز دانستند.(بنگريد به:وسائل الشيعة 833/2 و جامع احاديث الشيعة 393/3،باب استحباب الدفن فى الحرمين و المشاهد المشرّفة و حكم نقل الموتى اليها من غيرها).
مشهد چنانكه اشاره شد،يكى از اين شهرها است كه دليل پيدايش و گسترش آن را در وجود بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام(148-203 ه ق)هشتمين پيشواى شيعيان بايد جست.از صدها سال پيش بزرگان زيادى زندگى خود را در اين شهر سپرى كردند و يا پس از درگذشت در اين ارض اقدس دفن شدند يا بدن آنها برحسب وصيتشان از شهرهاى دور و نزديك به اينجا انتقال يافت و بتدريج علاوه بر خاكسپارى در رواقهاى حرم،و صحنها و بهشت ثامن الائمه عليه السّلام،گورستانهاى شهر،مثل گورگاه سراب،نوغان،قتلگاه و قبر مير و بعدها گل شهر،خواجه ربيع و بهشت رضا به وجود آمد كه تعدادى از آنها امروزه از ميان رفته اند.
ازآنجاكه عالمان و انديشمندان و هنرمندان الگوهاى يك جامعه هستند و بايسته است ياد و آثارشان در ميان مردم زنده بماند تا نسلهاى بعد جايگاه بلند و خدمات ارزنده آنان را به دست فراموشى نسپارند،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى همراه با خدمات ديگر فرهنگى و اسلامى خود چند سال پيش تصميم گرفت مزارات خراسان را كه در گوشه و كنار شهرها و روستاهاى دورافتاده اين استان پهناور پراكنده هستند،شناسايى كند و به معرفى آنها بپردازد به اين منظور تدوين تراجم علماى مدفون در حرم رضوى در اولويت قرار گرفت و جلد نخست آن به تدوين شرح حال عالمان دينى اختصاص يافت.
اثر حاضر و بقيه مجلدات آن محصول اين تلاش چندساله است.چاپ اول اين جلد كه سال 1382 از سوى بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى منتشر شده با همكارى آقايان ابراهيم زنگنه و غلامرضا جلالى فراهم آمده بود و در اين چاپ همه مجلدات با نظارت آقاى غلامرضا جلالى مدير گروه تراجم و انساب و همكارى
ص:35
اعضاى هيئت علمى گروه يادشده نوشته شده است.جاى آن است كه از زحمات همه عزيزانى كه در نوشتن اين اثر مشاركت داشته اند تقدير گردد،بويژه آقاى اسماعيل رضايى كه نمونه خوانى و نيز آقاى محمود رسولى كه حروفچينى و صفحه آرايى همه مجلدات را به عهده داشته اند.
بنياد پژوهشهاى اسلامى
على اكبر الهى خراسانى
ص:36
آخونديان-على
(1316-1395 ه.ق)
شيخ على آخونديان يزدى خراسانى فرزند محمّد از عالمان دينى يزد در سال 1316 ق در تفت متولد شد.
در كودكى به اتّفاق خانواده به نير رفت و روخوانى قرآن و برخى كتابهاى ديگر مانند ديوان حافظ را در آنجا نزد غلام على نور اللّه و آخوند ملاّ حسن خان آموخت.پس از آن به روستاى بنادكوك ديزه منتقل شد و در خدمت استادانى چون شيخ حسن و آخوند ملاّ على اكبر بن ملاّ باقر فارسى بخشى از ادبيات عرب را فراگرفت.در سال 1333 ق با خانوادۀ خويش رهسپار مشهد گرديد و در ابتدا به دليل برخى مشكلات تحصيل را رها كرد و به كارگرى مشغول شد.ولى از سال 1336 ق با اقامت در مدرسۀ عباسقلى خان فراگيرى علوم حوزوى را ادامه داد و بقيه مقدمات را نزد شيخ قربان على بربرى،شيخ على اكبر سعدآبادى و محقّق نوقانى آموخت.سطوح متوسط و عالى را نيز در محضر بزرگانى مانند حاج ميرزا حسن لواسانى،سيد محمد رضا بختيارى و حاج شيخ هاشم قزوينى به پايان برد.آنگاه مدتى در حوزۀ درس خارج فقه و اصول آيات، شيخ مرتضى آشتيانى،حاج آقا حسين قمى،ميرزا مهدى اصفهانى و سيد يونس اردبيلى شركت جست و از محضر ايشان بهره برد.كتاب شجرة الانسان در آداب و اخلاق از تأليفات اوست.
ص:37
آخونديان در سال 1316 ش (1356 ق)به امر برخى از علماى بزرگ،در بخش«زورآباد مشهد» سكنى گزيد و به تبليغ و حل و فصل امور شرعى مردم پرداخت و در كنار آن سردفترى ازدواج و طلاق را پذيرفت ولى پس از مدتى در سال 1322 ش از اين شغل كناره گيرى كرد و به انجام فعاليت هاى مذهبى پرداخت.او سرانجام در سال 1395 ق در مشهد درگذشت.
مفاخر يزد:2/1-3
سيد حسن حسينى
آرام-محمد يوسف
(1313-1394 ه ق)
آية اللّه شيخ محمد يوسف آرام معروف به«حائرى شاهرودى»فرزند شيخ زين العابدين فرزند ملا شريف،از علماى معاصر مى باشد و سالها در كربلا و مشهد به تحصيل و تدريس مشغول بوده است.
سال 1313 ه.ق در روستاى خان خورد،از توابع بخش بيارجمند شهرستان شاهرود به دنيا آمد.در كودكى پدر و مادر خود را از دست داد و تحت سرپرستى خواهران خود تحصيلات ابتدايى را در زادگاهش خواند و همراه برادرش شيخ ابو القاسم خاتمى به منظور تحصيل علوم دينى پياده به مشهد آمد و در مدرسه نواب سكونت يافت.ادبيات را نزد ميرزا عبد الجواد نيشابورى و فلسفه را خدمت ملا عباسعلى پدر حاجى فاضل سركشيك،و علامه شيخ اسد اللّه يزدى و
ص:38
اديب بجنوردى آموخت و سطوح خارج را در درس شيخ حسن برسى و ميرزا محمد آقازاده و حاج آقا حسين قمى شركت نمود و براى تكميل تحصيلات به عتبات رفت و در نجف، مدرسۀ قوام حجره گرفت و به حلقۀ درس آيات نائينى،كمپانى، عراقى و سيد ابو الحسن اصفهانى پيوست و خود نيز به تدريس سطوح عاليه مبادرت ورزيد و پس از چهار سال تحصيل در نجف از اساتيد خود كمپانى و اصفهانى اجازه اجتهاد دريافت نمود.مرحوم آية اللّه آرام حدود 35 سال در كربلا بود.و به تدريس و اقامه نماز جماعت در مسجد«عطارها» كه مسجد جامع اين شهر بود،ادامه داد.
تا اينكه آية اللّه ميرزا مهدى شيرازى بار ديگر به حوزه كربلا رونق داد.پس از فوت مرحوم شيرازى در سال 1380 ه.ق مرحوم حائرى به درخواست شاگردان خود رساله اى به زبان فارسى و عربى به نام «زبدة المسائل»نوشت و نشر داد.
با توجه به رفتار نامناسب رژيم بعث با ايرانيان مقيم عراق،ايشان به ايران آمد و پس از چند ماه توقف در قم به مشهد هجرت نمود و به دعوت آية اللّه العظمى سيد محمّد هادى ميلانى در اين شهر مقيم شد و در مسجد گوهرشاد نماز جماعت اقامه نمود و به تدريس دوره خارج فقه و اصول پرداخت.آخرين سالهاى زندگى به دليل پادرد خانه نشين شد و شب اربعين حسينى سال 1394 ه.ق به سراى جاودان شتافت و در رواق دار السياده حرم دفن شد.
وى از تظاهر احتراز داشت،به پيشوايان دين عشق مى ورزيد و همه روزه زيارت عاشورا مى خواند و با قدرتهاى سلطه گر سر ناسازگارى داشت و با نفوذ بيگانگان مبارزه مى كرد.در نهضت 15 خرداد به حمايت از امام خمينى قدس سره برخاست و در مدرسۀ سليميۀ كربلا مجلس ختم و سخنرانى به مناسبت فاجعه مدرسه فيضيۀ قم تشكيل داد.
منتخب المسائل،حاشيه عروة، زبدة المسائل،زبدة المناسك،حاشيه
ص:39
على الوجيزه،شرح كفاية،حاشيه بر وجيزه و تقريرات درسهاى نائينى، كمپانى و حاج آقا حسين قمى از آثار چاپ شده و خطى اوست.مهمترين اثر ايشان كتاب مدارك العروة است كه بالغ بر بيست مجلد مى باشد و 12 مجلد آن به طور منظم تنظيم و تحرير شده است.
غلامرضا جلالى
آشتيانى-سيّد جلال الدّين
(1304-1384 ه ش)
علامه سيّد جلال الدّين آشتيانى، حكيم و شارح حكمت صدرايى،در سال 1304 ه ش در آشتيان از توابع اراك متولد شد و دوره ابتدايى تحصيلات خود را در همان جا به پايان رساند و در سال 1323 ه ش به راهنمايى آية اللّه ميرزا ابو القاسم دانش آشتيانى،براى فراگيرى معارف اسلامى عازم حوزه علميه قم شد.پس از فراگيرى كتابهاى مقدماتى و شركت در شرح منظومه حكمت و مكاسب و شوارق مرحوم حاج شيخ مهدى امير كلاهى،درس خارج فقه و اصول مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى حاضر گرديد و مدت 8 سال در حوزه درس فلسفه و تفسير و اصول فقه علامه سيد محمد حسين طباطبايى شركت كرد و الهيات شفا و اسفار را نيز از خدمت ايشان تلمذ كرد.
استاد آشتيانى براى تكميل فلسفه و حكمت الهى در تهران از سيد محمّد كاظم عصار بهره برد و به قزوين مسافرت كرد و سفر نفس اسفار را همراه قسمتى از امور عامه،از محضر فيلسوف محقق آية اللّه سيد ابو الحسن رفيعى
ص:40
قزوينى آموخت.سپس جهت تكميل علوم نقلى به نجف هجرت كرد و مدت دو سال در محضر مراجع عصر به ويژه آيات ميرزا سيد حسن بجنوردى و سيد محسن حكيم و شيخ حسين حلى و ميرزا عبد الهادى شيرازى حضور يافت و پس از بازگشت در تهران نيز مدتى در حوزه درس حكيم محقق مرحوم ميرزا احمد آشتيانى و ميرزا مهدى آشتيانى شركت نمود و در قم از دانش آيات خوانسارى و سيد محمد حجت كوه كمرى و ميرزا رضى تبريزى استفاده كرد.ايشان در ايام جوانى به متون فلسفى و عرفانى تسلط يافت و در عين حال از كندوكاو در حوزه ادبيات عربى و فارسى غافل نماند.
استاد فقيد آشتيانى در سال 1338 ش به عنوان مدرس دانشگاه مشهد در رشته فلسفه و تصوف اسلامى انتخاب شد و در آذرماه 1345 به رتبه استادى نايل آمد و در سال 1349 مديريت گروه فلسفه و حكمت را در همان دانشگاه به عهده گرفت و خرداد سال 1375 از خدمت در دانشگاه بازنشسته شد و آبان 1376 به عنوان دانشمند برجسته توسط فرهنگستان علوم جمهورى اسلامى ايران معرفى گرديد.
ايشان ضمن تدريس در دانشگاه ساليان مديد در مدرسه امام صادق عليه السّلام از مدارس حوزه علميه مشهد و از بناهاى مرحوم آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى به تدريس حكمت و عرفان مشغول بود.
از سال 1337 تا 1357 همكارى نزديك ميان علامه آشتيانى و دكتر سيد حسين نصر برقرار بود.دكتر نصر او را با هانرى كربن آشنا كرد و محصول اين همكارى مجلدات«منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران»است.
مرحوم سيّد جلال الدّين آشتيانى مصداق كامل همت،تلاش،اخلاص، بصيرت،فهم عميق و پژوهش علمى بود و نسبت به نظريات و آراى حكماى پيشين نگاه نقادانه داشت.تحليل هاى فلسفى و عرفانى آشتيانى در كتابهاى هستى از نظر فلسفه و عرفان،شرح
ص:41
مقدمه قيصرى بر فصوص الحكم و شرح حال و آراى فلسفى ملا صدرا،شرح فصوص الحكم فارابى و شرح بر زاد المسافرين ملا صدرا به چشم مى خورد.
آشتيانى عمر خود را مصروف حلقه هاى مفقوده سلسله فلسفه و حكمت اسلامى ايران كرد.ايشان در جستجوى دقيق خود توانست رابطه بين شيخ الرئيس و خواجه نصير و حكماى بين آنها را مشخص كند و سه مكتب شيراز،اصفهان و تهران را معرفى كند.به اين منظور ايشان بيش از 30 مقاله و 30 تعليقه و مقدمه بر آثار عرفانى و فلسفى نوشت و آنها را به چاپ رساند.
استاد فقيد مجرد زيست و صاحب فرزند نبود.فرزندان او شاگردانش بودند كه به ايرانيان محدود نمى شدند و از كشورهاى اسلامى و غرب و ژاپن افراد زيادى از محضر او بهره بردند.تا اينكه در فروردين 1384 در مشهد بدرود حيات گفت و در دار الزهد حرم مطهر رضوى دفن شدند.
غلامرضا جلالى
آشتيانى-مرتضى
(1281-1365 ه.ق)
آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى فرزند آية اللّه حاج ميرزا محمّد حسن آشتيانى،از مشاهير علما و مجتهدان سدۀ چهارده هجرى و دايى ميرزا مهدى آشتيانى فيلسوف معروف است.وى در سال 1281 ه ق/1243 ه.ش هم زمان با روز درگذشت شيخ مرتضى انصارى
ص:42
چشم به جهان گشود،و به همين مناسبت پدرش كه از شاگردان شيخ بود،او را مرتضى نام نهاد.
آشتيانى مقدمات و سطوح را نزد پدر و عالمان ديگر فراگرفت،در سفر به مكه،همراه پدر به نجف رفت و دورۀ فقه و اصول را نزد حاجى ميرزا حبيب اللّه رشتى،حاج ميرزا حسين نورى و حاج ميرزا خليل و آخوند خراسانى گذراند و به درجۀ اجتهاد نايل شد.حاج شيخ در اخلاق از شاگردان مرحوم شيخ محمد بهارى بود و در فلسفه دست داشت.شيخ مرتضى پس از بازگشت به تهران،به درس و اقامۀ جماعت پرداخت.بعد از پدرش در تهران مرجعيت روحانى يافت.حضور ايشان در تهران مصادف با انقلاب مشروطيت بود.
حاج شيخ مرتضى و تنى چند از رجال دينى و سياسى وقت،از جمله سيد محمد طباطبايى،ملك المتكلمين، سيد محمد رضا مساوات و حاج شيخ مهدى كاشى،انجمنى تشكيل دادند و شبها كنار هم جمع مى شدند و به گفتگو و تحليل اوضاع سياسى و رويدادهاى فكرى و فرهنگى مى پرداختند.عين الدوله او را از توليت مدرسه مروى بركنار نمود.ايشان همراه با ساير علماى تهران براى پيشبرد امر مشروطه به حرم حضرت عبد العظيم مهاجرت كرد و تحصن گزيد.
حاج شيخ در سال 1340 ه ق به مشهد آمد و به تدريس و اقامه جماعت پرداخت.سال 1353 ه ق 1314 ه ش به دنبال واقعه مسجد گوهرشاد،مجبور شد مشهد را ترك كند و چند سالى در زاويه حرم حضرت عبد العظيم مجاور شود.پس از سقوط رضا خان،در سال 1360 ه ق به عتبات رفت،دو سال در كربلا ماند و به تدريس پرداخت،ولى به دليل داشتن كسالت مجبور شد به ايران برگردد و در مشهد ماندگار شود.ايشان به لحاظ اخلاص به اهل بيت عليهم السّلام در همه مواليد و وفيات مجلس بر پا مى نمود و خود از مردم پذيرايى مى كرد و گاه خود
ص:43
مديحه خوانى مى نمود.وى 23 ذى حجه سال 1365 ه ق/27 آبان 1325 ه.ش در 84 سالگى،چشم از جهان فروبست و در محل دار السعاده،پايين پاى حضرت رضا عليه السّلام دفن شد.
مشاهير بزرگ اسلام 366/4،ضميمه تاريخ علماى خراسان/245-246، تاريخ آستان قدس/337،شرح حال رجال ايران 260/6،گنجينه دانشمندان 95/7-97،مكارم الآثار 487/2،گلزار معانى/16،يادداشتهاى محمّد قزوينى 8/7 اعيان الشيعة 7/5 م،مستدركات اعيان الشيعة 257/2.
غلامرضا جلالى
آشتيانى،ميرزا هاشم
(1250-1328 ه ش)
ميرزا هاشم آشتيانى فرزند آية اللّه حاج ميرزا محمد حسن آشتيانى در سال 1250 ه ش به دنيا آمد و پس از تحصيلات مقدماتى و سطوح و خارج به درجه اجتهاد نايل شد.دورۀ سوم مجلس شوراى ملى(1333 ه ق)به نمايندگى از سوى مردم تهران به مجلس راه يافت و دورۀ چهارم،از طرف مردم سبزوار انتخاب شد و با همراهى سيد حسن مدرس و تنى چند از رجال، حزب«اصلاح طلبان»را به وجود آوردند،و 16 ربيع الاول 1339 ه ق، همراه پنج نفر ديگر از علما،طى بيانيه اى بى طرفى ايران در جنگ جهانى اول را منتشر ساخت.در جريان كودتاى 1299 ه ش رضا خان،و روى كار آمدن كابينۀ سيد ضياء،ميرزا هاشم به مخالفت برخاست و به دستور سيد ضياء بازداشت شد.
در مجلس پنجم(22 بهمن 1302 ه ش)تدين،مهمترين مهرۀ سياسى رضا خان در مجلس،با اعتبارنامه آشتيانى مخالفت كرد،ولى با دفاع مدرّس،اعتبارنامه ايشان تصويب شد.
ميرزا هاشم در سال 1302 ه ش،در كنار مدرس و مشير الدوله،پيشنهاد جمهوريت از سوى رضا خان را رد كرد و در شمار مخالفين ماده واحده اى درآمد كه خلع قاجار و سلطنت
ص:44
رضا خان را پيشنهاد كرده بود و به اين ترتيب ناسازگارى خود را با حاكميت پهلوى اعلان نمود.با اين حال،پس از به سلطنت رسيدن رضا خان،در انتخابات دورۀ ششم مجلس شوراى ملى،نام او در كنار دوازده نفرى قرار گرفت كه مدرس ليست آنها را به عنوان كانديداهاى مورد اعتماد خود منتشر ساخت و به اين ترتيب به مجلس راه يافت.
ميرزا هاشم،در دورۀ هفتم(14 مهر 1307 ه ش)نيز يكى از كسانى بود كه با اكثريت آراء از تهران به مجلس رفت.
در رويداد ترور مدرس به دست مزدوران رضا خان،نطق هيجان آفرينى در مجلس ايراد كرد و خواهان دستگيرى و مجازات عاملين آن شد.
آية اللّه ميرزا هاشم آشتيانى در سال 1328 ه ش،هشت سال پس از سقوط رضا خان،به سراى ابدى شتافت و جنازۀ ايشان به مشهد حمل و در رواق دارالسلام حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.
زندگينامه رجال و مشاهير ايران 38/1-40،تاريخ مختصر احزاب سياسى ايران جلدهاى 1 و 2،شرح حال رجال ايران 428/4،تاريخ آستان قدس /338،گنجينۀ دانشمندان 363/4-364.
غلامرضا جلالى
آقابزرگ-زين الائمه
(-1302 ه ق)
آية اللّه حاج مولى آقابزرگ از مشاهير قرن 13 و 14 ه ق است.چون مورد وثوق مردم و بزرگان بود او را «زين الائمه»مى خواندند.ايشان سالها در مسجد آقا محمّد مهدى تبريزى مشهور به«ملك التجار»از مساجد معتبر و بزرگ تهران،امامت جماعت داشت و پيش از آن مدتى مجاور آستان قدس رضوى بود و دوست داشت بار ديگر از معنويت اين سرزمين برخوردار باشد.در اواخر عمر به مشهد آمد و سال 1302 ه ق دار فانى را وداع گفت و در جوار مرقد امام هشتم عليه السّلام دفن شد.
ص:45
مطلع الشمس/692،اعيان الشيعة 563/3؛تذكرة مدينة الادب 185/3.
ابراهيم زنگنه
آقابزرگ-ملا آقا
(-1087 ه ق)
حاج ملا آقابزرگ از دانشمندان قرن 11 هجرى است.او در مدرسۀ صالحيه معروف به نواب سكونت داشت و در همان جا به تدريس روى آورد.وى سركشيك آستان قدس رضوى و از اساتيد حوزه بود و در مدرسۀ ميرزا جعفر تدريس مى كرد.ساختمان مصلاى مشهد،كه از بناهاى دوره صفوى است،در سال 1087 ه ق،زير نظر او به پايان رسيد.
حاج ملا آقابزرگ،پس از بناى مصلاّ درگذشت و در يكى از حجره هاى مدرسه ميرزا جعفر،واقع در صحن كهنه،به خاك سپرده شد.
فردوس التواريخ/107،اعيان الشيعة 563/3
ابراهيم زنگنه
آقاميرى-سيد محمد طاهر
(1280-1355 ق)
فقيه،مدرس و زاهد،در نجف اشرف متولد شد.پس از مقدّمات چند سالى از محضر پدرش و ميرزاى بزرگ شيرازى استفاده نمود و پس از فوت ايشان از محضر علامه خراسانى بهره مند گرديد تا به مقام اجتهاد رسيد.در 1353 ق به زيارت مشهد رضوى مشرف شد و به سبب اصرار گروهى در آنجا ساكن گرديد و به تدريس پرداخت.وى در مشهد درگذشت و در جوار مرقد امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.از آثارش 5 حاشيه بر«رسائل»شيخ انصارى، حاشيه بر«مكاسب»و حاشيه بر«كفاية الاصول»را مى توان نام برد.
اثرآفرينان،218/3.
ابراهيم زنگنه
ص:46
آقانجفى شهرستانى-محمّد تقى
(1329-1395 ه ق)
آية اللّه حاج آقانجفى شهرستانى فرزند سيد محمد از نوادگان ميرزا محمد مهدى موسوى شهرستانى،روز ششم جمادى الاولى سال 1329 ه ق در نجف متولد شد و سال 1331 ه ق به مشهد آمد،سپس به تهران رفت و سال 1344 ه ق به نجف بازگشت.مقدمات را در آنجا خواند و سال 1349 ه ق بار ديگر به ايران آمد و در شهر قم از محضر آية اللّه العظمى مرعشى نجفى و حاج ميرزا محمد على اديب تهرانى و آية اللّه شيخ على اصغر صالحى كرمانى استفاده برد.دو سال بعد به نجف رفت و فقه و اصول را نزد سيد ابو الحسن اصفهانى و حاج شيخ محمد حسين كمپانى تلمذ كرد و پس از درگذشت مرحوم كمپانى،در درس آية اللّه حاج شيخ محمد على كاظمينى و آية اللّه سيد ابو القاسم خويى حاضر شد و به سال 1367،پس از 16 سال تحصيل در شهر نجف به قم بازگشت و از سوى آية اللّه بروجردى براى تبليغ و اقامه نماز عازم لرستان شد و شش سال در خرم آباد و الشتر،به ترويج اسلام پرداخت.
آية اللّه شهرستانى سال 1373 ه ق به دعوت جمعى از مردم تهران و شميرانات در تجريش حضور يافت و در آخرين سالهاى حيات در مسجد آشتيانى هاى مركز،واقع در خيابان آشتيان تهران به اقامه جماعت و نشر احكام مبادرت ورزيد،تا اينكه اول محرم 1395 ه ق درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل و در آستانه حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.
گنجينه دانشمندان 498/2-499،آثار الحجه 273/2،منار الهدى/170، سراج المعانى/149،شخصيات ادركتها/141
ابراهيم زنگنه
آقانجفى-علم الهدى-على
ص:47
آقانجفى همدانى-محمد
(1322-1417 ه ق)
آية اللّه سيد محمد حسينى نجفى همدانى(عرب زاده)فرزند آية اللّه سيد على عرب از سادات اعرجى كاظمين و از علماى عارف و عرفاى فقيه و فقهاى اصولى و نيز از مفسران معاصر است.
شب جمعه سوم ربيع الاول 1322 ه ق در نجف متولد شد و سال 1330 ه ق همراه پدر به ايران آمد و پيش از اتمام تحصيلات دار الفنون،به حوزه وارد شد و 13 سال خدمت پدر كه از شاگردان مبرز ميرزاى شيرازى بزرگ و ملا حسينقلى همدانى بود تحصيل علم كرد.
و سال 1343 ه ق براى فراگيرى بيشتر معارف اسلامى به نجف رفت و سطح را نزد آقا عماد رشتى،نوۀ آية اللّه ميرزا حبيب اللّه رشتى،و خارج اصول را نزد ميرزا محمد حسين نائينى و بخشهايى از فقه و اصول،كلام و فلسفه را نزد آية اللّه شيخ محمد حسين غروى اصفهانى (كمپانى)و سيد محمد حسين بادكوبه اى و نيز سلوك عملى را در محضر ميرزا على قاضى طباطبائى فراگرفت.
تحصيل ايشان 30 سال به طول انجاميد و پس از ازدواج با دختر مرحوم نائينى،روز 22 ذيحجه سال 1351 ه ق از مرحوم كمپانى و پنجم ربيع الاول 1352 از آية اللّه شيخ عبد الكريم حائرى اجازه اجتهاد دريافت نمود.و سال 1367 ه ق به ايران بازگشت و در شهر همدان سكونت گزيد.وى در مسجد كولانج و مسجد جامع همدان نماز جماعت را اقامه مى كرد و بيشترين وقت خود را مصروف نوشتن كتابهايى چون«انوار درخشان در تفسير قرآن»در 18 جلد، «درخشان پرتوى از اصول كافى»در 6 جلد،«معاد جسمانى و روحانى»،و رسالۀ«مسيحا مژده مهدى موعود» نمود.
رفتار و گفتار آقانجفى اخلاقى بود، ساعتى را بدون پژوهش و مطالعه نمى گذرانيد.در تواضع و فروتنى
ص:48
كم مانند بود.از شهره شدن اجتناب مى كرد.امام خمينى قدس سره را اسوه و الگوى خود و انقلاب اسلامى را طليعه حكومت حق مى دانست.
سرانجام در 96 سالگى،سحرگاه يكشنبه 15 جمادى الاولى سال 1417 /7 مهر 1375 ه ش در شهر همدان درگذشت و پيكر پاكش به مشهد منتقل، و در رواق دار الزهد حرم دفن شد.مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه خامنه اى در اطلاعيه اى خدمات و پارسايى و جايگاه علمى ايشان را ستود.
ويژه نامۀ روزنامۀ همشهرى 17 آبان 1375،ص 2-4 و 14 مهر 1375، ص 1-3.
غلامرضا جلالى
آملى-ضياء الدّين
(1283-1361 ه.ش)
آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى فرزند مرحوم آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى از علماى وارسته و
مجتهدان معاصر است.وى در تهران ديده به جهان گشود و هنگامى كه پدر براى ادامه تحصيلات راهى حوزه علميه نجف شد،همراه پدر به نجف رفت و پس از گذراندن دروس مقدمات و سطوح عاليه از محضر حضرات آيات سيد ابو الحسن اصفهانى،ميرزا حسين نايينى،حاج آقا ضياء الدّين عراقى، ميرزا ابو الحسن مشكينى و شيخ محمد كاظم شيرازى بهره برد و در اثر استعداد فراوانى كه داشت در 30 سالگى به درجۀ رفيع اجتهاد نايل آمد.
مرحوم آية اللّه العظمى سيد ابو الحسن اصفهانى در اجازه اجتهادى ايشان
ص:49
نگاشته است:
«جناب عالم فاضل مهذب كامل، ثقة الاسلام قرة العين آقا ضياء الدّين آملى از كسانى مى باشد كه كوشش خود را در راه تحصيل علوم شرعيه به كار برده و عمر خويش را در تكميل معارف دين صرف كرده و نزد اينجانب در مباحث فقه و اصول حضور يافته تا آنكه بحمد اللّه به مرتبه اجتهاد نائل گشته است».
و همچنين مرحوم آية اللّه العظمى آقا ضياء عراقى يكى ديگر از اساتيد ايشان در اجازه اجتهادى كه براى ايشان نوشته چنين ياد مى كند:
«از كسانى كه شيفته عروج بسوى بلنديهاى حق و يقين و داخل شدن در سلك علماء و مروجين شريعت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله[مى باشند]عالم فاضل متوقد،نحرير بارع ثقه مؤتمن بر فرائض و سنن،جامع لباب فقه و اصول،كوشاى در معقول و منقول، صفوة الاعلام،ركن الاسلام آقا شيخ ضياء الدّين آملى است كه نفس شريف خويش را به تعب افكنده و سالهاى درازى آن را از آسايش بازداشته و با كوشش تمام به تحصيل علوم اسلامى پرداخته تا آنكه به لطف خداوند به رتبه رفيع اجتهاد رسيده است».
آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى با دختر آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى ازدواج نمود و پس از مدتى راهى تهران گرديد و چند سال در تهران و مدتى را نيز در شهر آمل به تدريس و تربيت نفوس مستعده همت گماشت و در همين سالهاى اقامت در آمل بود كه آية اللّه جوادى آملى به بهره برى از انفاس قدسيه ايشان در مدرسه امام حسن عسكرى عليه السّلام آمل مى پرداخت.
ايشان در شرح زندگانى خود از مرحوم حاج آقا ضياء الدّين آملى چنين ياد مى كند:«بركاتى را كه بنده در آن يك سال عمرم از مدرسه امام حسن عسكرى عليه السّلام در آمل به ياد دارم در ديگر مدارس به ياد ندارم.امالى مرحوم صدوق را كه در روزهاى تعطيل در محضر حضرت آية اللّه آملى
ص:50
مى آموختم،و همچنين مشغول سوره مباركه هود و آموختن تفسير آن شديم.
آن بزرگوار در ترويج كتاب و سنت، سعى بليغى داشتند و مى كوشيدند تا طلاب با علم الحديث آشنا باشند.از امالى مرحوم شيخ صدوق احاديث را انتخاب مى كردند و در روزهاى تعطيل تدريس مى كردند كه سند نهج البلاغة در آن بخش تبيين مى شد.
آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى سالهاى درازى به نمايندگى از سوى آية اللّه العظمى بروجردى و بعد،از سوى آية اللّه حكيم در كشور مصر به سر برد تا به نشر معارف اهل بيت و حمايت از حوزه تشيع بپردازد.ايشان در مصر رهبرى و زعامت شيعيان مصر را به عهده گرفته بود و براى تأسيس كرسى درس فقه جعفرى در دانشگاه الازهر مصر سعى بليغ كرد و بعد از ساليان درازى تلاش و خدمت به خاطر مخالفت جمال عبد الناصر رئيس جمهور وقت مصر با تشكل و پيشرفت شيعيان،ايشان از مصر به تهران بازگشت.
آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى، بزرگ مردى وارسته و آزاده بود،زهد و تقوا و پارسايى با گوشت و خون او آميخته شده بود.دنيا آن قدر در نظر او كوچك مى نمود كه با همه جلوه هايش همواره مورد بى اعتنايى وى قرار مى گرفت.تمام كمندها و قيدهاى دنيايى را از خود بريده بود دلبستگى و وابستگى او فقط به خداى متعال بود.او راه را يافته و دريافته بود كه در وراى دروس متداول،حقايق ديگرى نيز در پس پرده نهفته است كه بايد به آنها دست يافت و لذا به قرآن و عترت متوسل شد و قلب و حيات و آخرت خويش را روشنايى و جاودانگى بخشيد.ايشان شيفته و دلباخته بى چون وچراى قرآن و عترت بود،او حافظ قرآن بود و هيچ آيه و حديثى نبود كه از او پرسيده شود مگر آنكه خود به قرائت ابتدا و انتهاى آن مى پرداخت و با لطافت تمام،معنى زيباى آيه و حديث را بيان مى كرد.ايشان مى فرمود در
ص:51
پنجاه سالگى شروع به حفظ قرآن كردم و ظرف 4 سال آن را به پايان بردم.او همواره بر استماع قرآن و يا تلاوت و تكرار قرآن و يا تفكر و تدبر عميق در آيات آن اهتمام داشت.
خودشان مى گفتند:وقتى پيش خود فكر و احساس مى كنم كه اين خداوند است كه با بشر سخن مى گويد تمام اعضاى بدنم مى خواهد از درون از هم گسيخته شود.او دلداده خداوند متعال بود هيچ شبى نبود كه در آن به تهجد و عبادت نپردازد همين كه اطمينان مى يافت اطرافيان به خواب رفته اند از جاى برمى خاست و تا هنگامه صبح به عبادت و مناجات با خدا مى پرداخت.
ايشان دل شده و شيداى سر از پا نشناخته ائمه اطهار عليهم السلام بودند.شيدائى او با معرفت و شناخت ژرف همراه بود.عشق عميقى به مولاى متقيان امير المؤمنين على عليه السّلام داشت.
به گونه اى كه يك بار در هنگام قرائت قرآن وقتى به آيه چهارم از سوره مباركه تحريم رسيد،كه در آن عبارت «و صالح المؤمنين»به كار رفته است و در احاديث زياد و معتبر از اين آيه تعبير به مولاى متقيان امير المؤمنين على عليه السّلام شده است،آن چنان فريادى از درون دل كشيد به گونه اى كه به حالت غشوه به روى زمين افتاد كه يكى از اطرافيان گمان مرگ او را نمود.
او همواره بر حضرت سيد الشهداء امام حسين عليه السّلام مى گريست كه شبها پس از برپايى نماز شب به آرامى به سينه خود مى زد و به ياد مصائب امام حسين عليه السّلام آرام و بى صدا چشمه اشك خويش را جارى مى ساخت.هر سال چندين بار و به مناسبتهايى مختلف به زيارت حضرت امام رضا عليه السّلام مى شتافت.گاه در اين مسافرتها لباس خويش را به لباس ساده و عربى مبدل مى ساخت.در گوشه مسجد مجد در اتاق بسيار ساده و بى پيرايه مى زيست و در همان مسجد نيز به اقامه جماعت مى پرداخت و با وجودى كه از عمر شريفش بيش از 75 سال مى گذشت اما چون سبكبال و سحرخيز بود مانند
ص:52
پرنده جسور و داراى جست وخيز به فعاليت و حركت و مسافرت مى پرداخت و هيچ گاه ابراز خستگى نمى كرد.شادابى و روح عبادت و معنويت از چهره نورانى او مى تابيد.از مريد و مرادى به شدّت بيزار بود.همين كه احساس مى كرد كسى اندك ارادتى به او پيدا كرده است او را به گونه اى از خود مى راند تا مبادا از سير الى اللّه او بكاهد.او معتقد بود كه همه ارادتها بايد در ذات اقدس بارى تعالى احضار گردند و همه بايد رو به سوى خدا كنند و نه غير خداوند.
نگارنده در حدود سال 1347 به خاطر درمان بيمارى درد مفاصل به تهران رفته و چند هفته اى در منزل آن مرحوم در محله حسن آباد ميهمان و از نزديك شاهد فعاليتهاى علمى، اجتماعى،تبليغى و اخلاقى آن فقيد سعيد بودم.در مسجد مجد(واقع در چهارراه حسن آباد)به جاى پدر اقامۀ نماز جماعت مى كرد.چقدر برايم جالب بود كه مى ديدم ايشان بين دو نماز مى ايستاد و با خواندن آيه اى از قرآن يا حديثى نمازگزاران را با بيانى رسا،شيوا و اثرگذار موعظه مى كرد.
در مسجد مجد اطاقى اختصاصى داشت كه كارهاى علمى خود را در آنجا دنبال مى كرد؛از جمله دورۀ كتاب مصباح الهدى فى شرح عروة الوثقى تأليف پدر بزرگوارش را پس از بازنگرى،تصحيح و آماده سازى براى چاپ تحويل چاپخانه مى داد.
در حل مشكلات گوناگون مردم در حد توان مخلصانه اقدام مى كرد.در مسائل سياسى به ياد دارم روزى در خدمت ايشان و جمعى از علماى تهران به محضر مرحوم آية اللّه العظمى حاج سيد احمد خوانسارى شرفياب شديم.
مرحوم آية اللّه حاج آقا ضياء پس از ايراد سخنانى دربارۀ نهضت اسلامى و شخصيت امام خمينى قدّس سرّه،اظهار داشت ما آماده ايم هر دستورى را كه حضرت عالى دربارۀ ادامه و پيشرفت نهضت بدهيد حتى تهيه اعلاميه و پخش آن انجام دهيم و ديگران هم سخنانى
ص:53
مشابه ايراد كردند.
سرانجام آية اللّه العظمى حاج آقا ضياء الدّين آملى در روز جمعه 19 شهريور 21/1361 ذيقعده 1402 قمرى پس از يك بيمارى طولانى در يكى از بيمارستانهاى تهران دعوت معبود خويش را اجابت كرد و به ملكوت اعلى پيوست.
پيكر مطهرش به مشهد مقدس انتقال يافت و در جوار محبوبش امام رضا عليه السّلام در ايوان طلا به خاك سپرده شد.
برگرفته از يادداشتهاى داماد محترم ايشان حجة الاسلام و المسلمين صدوقى و استاد الهى خراسانى و مجله پيام انقلاب اسلامى،شمارۀ 48.
غلامرضا جلالى
آملى-محمّد تقى
(1304-1391 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى از مشاهير علما و مجتهدان بلندپايه عصر حاضر بود.سالها در تهران به خدمات
معنوى و فرهنگى مشغول بود.پدرش آية اللّه حاج شيخ محمد فرزند على آملى در قبرستان ابن بابويه شهر رى دفن شده است و فضائل ايشان در تذكرة المقابر فى احوال المفاخر تأليف شيخ محمد شريف رازى آمده است.
آملى در روز 11 ذيقعده سال 1304 ه ق مصادف با سالروز ولادت امام رضا در تهران چشم به جهان گشود و زير نظر پدرش رشد كرد و مقدمات و سطوح را نزد دانشوران تهران آموخت.
به سال 1339 ه ق عازم نجف شد و 14 سال از محضر حضرات آيات نائينى
ص:54
اصفهانى،فيروزآبادى،كمپانى، خوانسارى و عراقى بهره برد و به درجۀ اجتهاد نايل گرديد و در اين سفر بين ايشان و آية اللّه حاج شيخ محمد كوهستانى هم دوره اش ديدارى حاصل شد،ايشان سال 1353 ه ق به تهران بازگشت و در محله حسن آباد اقامت گزيد.در مسجد مجد الدوله امامت جماعت را به عهده گرفت و در منزل خود تدريس مى كرد.آية اللّه حسن زاده آملى و آية اللّه جوادى آملى از نامدارترين شاگردان مكتب او هستند.
آية اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى در شمار شخصيتهاى بلندپايه حوزوى بود كه مرجعيت امام خمينى را در وقايع خرداد 1342 تأييد كردند و از توطئۀ رژيم پهلوى نسبت به جان ايشان جلوگيرى كردند.
حضرت آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى بااين همه موقعيت علمى و فقهى و اجتماعى كه داشتند بسيار فروتن و متواضع بودند و پيوسته در جهت خودسازى و مبارزه با نفس تلاش مى كردند.حضرت آية اللّه جوادى آملى در كتاب اسرار عبادت در اين باره مى نويسند:
مرحوم آية اللّه شيخ محمد تقى آملى حكيم و فقيه متأدب به آداب اسلامى و متواضع بود.بزرگوار و كريم بود.يك وقت فرمود در خواب ديدم دشمن به من حمله كرد من با آن دشمن درگير و گلاويز شدم،دشمن مرا رها نمى كرد من براى اينكه از شر او نجات پيدا كنم هيچ چاره نداشتم جز آنكه دست او را به شدت گاز بگيرم تا مرا رها كند و در اين حال بيدار شدم و ديدم دستم در دهان خود من است و به شدت دستم را گاز گرفتم.در همان عالم خواب به من فهماندند كه دشمن تو كسى جز خودت نيست از خودت نجات پيدا كن.
مرحوم آية اللّه العظمى شيخ محمد تقى آملى از جمله شخصيتهايى است كه توفيق ملاقات با حضرت امام زمان(عج)را پيدا كرد.دربارۀ اين ملاقات،مرحوم آية اللّه العظمى علامه طباطبايى(ره)صاحب تفسير الميزان از
ص:55
قول استاد خودشان مرحوم قاضى نقل مى كند كه:
بعضى از افراد زمان ما مسلما محضر مبارك آن حضرت را درك كرده و به خدمتش شرفياب شده اند و يكى از آنها شيخ محمد تقى آملى بود كه در مسجد سهله در مقام آن حضرت كه به مقام صاحب الزمان معروف است مشغول دعا و ذكر بود كه ناگهان آن حضرت را در ميانۀ نورى بسيار قوى مى بيند كه به او نزديك مى شدند و چنان ابهت و عظمت آن نور او را مى گيرد كه نزديك بود قبض روح شود و نفسهاى او به شمارش افتاده و تقريبا يكى دو نفس به آخر مانده بود كه جان دهد آن حضرت را به اسماء جلاليه قسم مى دهد كه ديگر به او نزديك نگردد.بعد از دوهفته كه ايشان در مسجد كوفه مشغول ذكر بود حضرت بر او ظاهر شدند و لذا او مراد خود را مى يابد و به شرف ملاقات مى رسد.
آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى در كار تدريس و تبليغ و روشنگرى مردم بااين كه فرصت كافى نداشتند از تأليف كتب نيز غافل نماندند و توانستند با ارادۀ قوى و همت عالى خود تأليفات ارزنده اى به يادگار گذاردند.تأليفات معظم له از اين قرار مى باشد:
1-مصباح الهدى فى شرح عروة الوثقى كه شرح مفصلى مى باشد بر عروة الوثقى مرحوم آية اللّه العظمى آقا سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى كه تا به حال 12 جلد از اين شرح چاپ گرديده است.ايشان با اين شرح مشكلات و دشواريهاى كتاب عروة الوثقى را به خوبى حل كرده و فهم آن را بسيار آسان نمودند.2-شرح كفاية الاصول 3-شرح منظومه سبزوارى 4-شرح اشارات ابن سينا 5-تقريرات اصول مرحوم آية اللّه العظمى آقا ضياء الدّين عراقى تا آخر آن 6-تقريرات اصول مرحوم آية اللّه العظمى آقا سيد ابو الحسن اصفهانى 7-كتاب التجاره 8-كتاب الصلاة (تقريرات مرحوم آية اللّه العظمى نائينى) 9-شرح و حاشيه اى بر كتاب مكاسب مرحوم شيخ انصارى 10-رسائل متعدد
ص:56
از قبيل رضاع 11-اصالة الصحه 12-قاعده لا ضرر 13-صحيحة لا تعاد و رساله هاى متعدد در اثبات صانع 14-متفرقات در فقه ابواب رهن-وقف -وصيت و غير آن 15-مجموعه كتب فارسى عقيدتى كه به چاپ رسيده و دربردارندۀ سخنرانيهاى معظم له در مسجد مجد الدوله تهران است.
سرانجام آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى پس از عمرى تلاش بى وقفه در 29 شوال 1391 قمرى بعد از اقامۀ دو ركعت نماز و سلام به مولايش حضرت ابا عبد اللّه الحسين ديدگان پرفروغ و حق بينش آهسته به روى هم قرار گرفت.دفتر حيات عاريت بسته شد و خورشيد درخشان عمرش غروب كرد.روح پاكش قدم به دنياى جاويد گذاشت تا در جوار قرب كردگار جايگزين شود.پيكر پاك و مطهر حضرت آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى پس از تشييع باشكوه در تهران و مشهد و اقامۀ نماز به امامت فرزندش آية اللّه حاج شيخ ضياء الدّين آملى رحمه اللّه در باغ رضوان مشهد در جوار مرقد على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
آيت اللّه زاده اصفهانى-موسوى اصفهانى-على
آيت اللّه زاده خراسانى-مهدى
(1292-1364 ه ق)
ميرزا مهدى معروف به آيت الله زاده خراسانى فرزند آخوند ملا محمد كاظم، در سال 1292 ه ق در نجف به دنيا آمد.
مقدمات و سطح را نزد شيخ زين العابدين شاهرودى فراگرفت و مدتى در درس پدر خود شركت جست، ولى چشم درد شديد او مانع ادامه تحصيل شد.
سال 1319 ه ق به ايران آمد و در همه جا مورد استقبال مردم قرار گرفت و در تهران با مظفر الدّين شاه ديدار نمود،به مشهد آمد و پس از مراجعت به نجف با توجه به شروع نهضت مشروطه
ص:57
به عنوان مشاور سياسى پدر فعاليت مى كرد و براى استقرار مشروطيت سخت كوشيد.تا جايى كه برخى از مطبوعات آن زمان از جمله روزنامه حبل المتين، زحمتهاى ايشان را ستودند.
در سال 1327 ه ق در جريان اولتيماتوم روس،ميرزا مهدى همراه پدر خود به قصد مبارزه با روسها آمادۀ حركت از نجف شد و با درگذشت ناگهانى آخوند،با لباس عزا،همراه علما و مردم مؤمن به منظور جهاد عليه روس از نجف حركت كرد.در شهر كاظمين از طرف علمايى چون حاج شيخ عبد اللّه مازندرانى،شيخ الشريعۀ اصفهانى، حاج شيخ محمّد حسين حائرى،آقا ميرزا محمد تقى شيرازى،به رياست هيئتى انتخاب گرديد كه مأموريت داشت براى بيرون راندن روسها با دولت ايران همكارى كند.ميرزا حسين نائينى،شيخ عبد الحسين رشتى،شيخ جواد جواهرى،سيد ابو الحسن اصفهانى و سيد مصطفى كاشانى،از اعضاى ديگر آن بودند،آنها در كنار تماس با دولت ايران،از شيخ خزعل خواستند تا در مبارزۀ فراگير آنها شركت كند و مانع نفوذ انگليس در خوزستان شود.
در مدتى كه ميرزا مهدى و علماى ديگر در كاظمين بسر مى بردند،بين ايشان و وثوق الدوله تماس برقرار بود و با آخرين تلگراف وثوق الدوله كه از بازگشت قشون روس و اصلاح امور، خبر مى داد،علما به نجف مراجعت كردند.
ميرزا مهدى در سال 1342 ه ق در جريان اعلان جنگ علماى عراق با انگليس،همراه علماى تبعيدى به ايران آمد و پس از مدتى به بغداد بازگشت و طى ديدار با ملك فيصل اول،پادشاه عراق،امكان مراجعت علما را فراهم ساخت.
آخرين سفر ميرزا مهدى به ايران در سال 1324 ه ش/1364 ه ق اتفاق افتاد.او وقتى به تهران رسيد بيمار شد و ارديبهشت همان سال چشم از جهان فروبست و جسد او را به مشهد حمل كردند و در دار السعاده كنار قبر
ص:58
امام هشتم عليه السّلام به خاك سپردند.
مرگى در نور/402-411،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 60/1-61،تاريخ آستان قدس رضوى/337
غلامرضا جلالى
آيت اللّهى-سيد محمد باقر
(1322-1399 ه ق)
آية اللّه سيد محمد باقر آيت اللهى شيرازى معروف به«حاج عالم»فرزند آية اللّه حاج سيد عبد الباقى مجتهد متوفى 1354 ه ق)از علماى شيراز است.پدرش از مراجع تقليد و مادرش دختر آية اللّه حاج سيّد عبد الحسين نجفى لارى بود،روز بيستم شعبان 1322 ه ق متولد شد.سال 1333 ه ق به شيراز آمد و طى 15 سال در خدمت پدرش و علمايى چون حاج شيخ على ابيوردى،حاج شيخ جعفر محلاتى، حاج ميرزا محمد صادق شيرازى با علوم اسلامى آشنا شد و سال 1346 ه ق عازم نجف گرديد و در محضر آيات سيّد ابو الحسن اصفهانى،آقا ضياء الدّين عراقى،حاج شيخ كاظم شيرازى و مشكينى،علم آموخت و پس از مدتى به دليل كسالت به شيراز مراجعت كرد و در اصفهان نزد آيات ميرزا محمّد صادق احمدآبادى،آقا شيخ محمّد خراسانى،شيخ محمّد رضا مسجد شاهى،آقا رحيم ارباب و شيخ محمّد حسين فشاركى مدارج علمى را يكى پس از ديگرى پشت سر نهاد و به درجه اجتهاد و اخذ اجازه نايل شد.
وى تابستان 1349 ه ق مدتى در قم از محضر آية اللّه شيخ عبد الكريم حائرى يزدى مؤسس حوزه قم بهره برد و همان سال به مشهد آمد و در حوزه درس آيات حاج آقا حسين قمى و حاج ميرزا محمّد كفايى شركت جست و سال 1351 ه.ق به شيراز عزيمت نمود و به ترويج معارف الهى و اقامه نماز جمعه در مسجد آقا احمد شيراز پرداخت.او اين مسجد را تجديد بنا نمود و مدرسۀ علميه ابراهيم را در صحن امامزاده ابراهيم بن موسى بن جعفر عليه السّلام تأسيس
ص:59
كرد و در برخى از روستاهاى اطراف شيراز مسجد و غسالخانه ساخت.
آية اللّه سيّد محمّد باقر آيت اللّهى در سال 1399 ه ق به قصد زيارت به مشهد آمد و در طول همين سفر روز پنجشنبه 25 شعبان در حال نماز داعى حق را لبيك گفت و در صحن آزادى در حجرۀ جنب دار الضيافه دفن گرديد.
تقريرات اصول آقا ضياء الدّين عراقى، خارج مكاسب حاج شيخ محمّد كاظم شيرازى،صلات جمعه و صلات مسافر نائينى و نيز كتاب شناخت دين و رساله اى در هيئت و نجوم از آثار علمى ايشان است.
ابراهيم زنگنه
ص:60
ابرقويى-محمود
(-1314 ه.ش)
ملا محمود ابرقويى،فرزند ابو طالب از عالمان دينى يزد در سدۀ 13 و اوايل سدۀ 14 شمسى است.پدرش اهل مهرجرد ميبد بود و از آنجا به ابركوه مهاجرت كرد.ملا محمود تحصيلات خود را در يزد،اصفهان،مشهد و تهران به پايان رساند.وى در تهران از شاگردان آية اللّه شيخ فضل اللّه نورى بشمار مى رفت و با آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى(م 1366 ق) همدرس بود.
ملا محمود براى تبليغ دين به شهرهاى مختلف سفر مى كرد و به امر به معروف و نهى از منكر اهتمام ويژه اى داشت.وى سرانجام در سال 1314 ش در مشهد وفات يافت و در حرم امام رضا عليه السّلام در جوار مقبرۀ شيخ بهايى به خاك سپرده شد.
مفاخر يزد 38/1.
سيد حسن حسينى
ابطحى سدهى-سيد محمد باقر
(1290-1365 ه ش)
حاج سيد محمد باقر ابطحى سدهى متولد سال 1290 ه ش از بزرگان علماى حوزه علميۀ اصفهان بود كه سالها بر مسند تدريس تكيه داشت.وى در اصل از سده(خمينى شهر)اصفهان بود كه پس از خواندن مقدمات و سطوح در خدمت آقا ميرزا هاشم چهارسوقى،
ص:61
مؤلف ميزان الانساب،به تكميل علوم الهى پرداخت و به درجۀ اجتهاد دست يافت و سالها به تدريس دانشهاى حوزوى اشتغال داشت تا اينكه به مشهد آمد و شعبان سال 1365 ه ش در سن 75 سالگى از دنيا رفت و در صحن آزادى حرم مطهر دفن شد.
سنگ مزار آن مرحوم و ميزان الانساب/33
ابراهيم زنگنه
ابطحى سدهى-سيد محمد على
(1294-1371 ه ق)
حاج سيد محمّد على ابطحى سدهى فرزند سيّد مهدى حسينى از سلسله سادات معروف به سادات حكيمى،در ماه صفر سال 1294 ه ق در سده متولد و در ماه رجب 1371 ه ق در سفر زيارت مشهد در اين شهر درگذشت و در رواق دار الضيافه دفن گرديد.ايشان از شاگردان آقا شيخ مرتضى يزدى و آقا سيّد محمّد باقر درچه اى و شيخ عبد الحسين محلاتى و جهانگير خان قشقايى و ميرزا هدايت اللّه چهارسوقى بود و در حدود پنجاه جلد كتاب و رساله تأليف نموده است كه از مهمترين آنها مى توان به تعليقه بر فرائد،ختام الغرر،رساله در تعارض ادله،رساله در تعادل و تراجيح،رساله استدلالى در توحيد،رساله در رضاع،رساله در ولايت حاكم و شرح فارسى بر كفايه آخوند خراسانى،اشاره كرد.
ابراهيم زنگنه
ابن ابى جمهور احسايى-محمد
(-زنده 904 ه ق)
محمّد بن زين الدّين بن على بن ابراهيم بن حسام الدّين بن ابى جمهور احسائى،از علماى نامدار شيعه و زنده تا ذيقعده سال 904 ه ق در احساء بحرين متولد شد و در همان جا به تحصيل پرداخت.سپس سالها در نجف نزد اساتيدى چون شيخ شرف الدّين حسن بن عبد الكريم فتال غروى درس
ص:62
خواند و سال 877 ه ق عازم سفر حج شد و در بازگشت چندى در شام توقف كرد.يك ماه هم در كرك نوح در محضر شيخ الاسلام على بن هلال جزايرى حاضر شد و مانند معاصر خود محقق كركى(م 940 ه ق)از او سماع حديث كرد.بعد به خراسان آمد.
ابن ابى جمهور در فقه و حديث و كلام تخصص داشت و عارف مشرب بود و كتابهاى مفيدى در اين عرصه ها نوشته است.
از آثار بنام او زاد المسافرين در اصول دين است كه در سال 878 ه ق در سفر خود به مشهد تأليف كرد و به درخواست شاگردش مير محسن بن محمد رضوى مشهدى(متوفى 931 ه ق)آن را شرح كرد و نامش را كشف البراهين الاقطاب الفقهية و الوظائف الدينية على مذهب الامامية،دراية النهاية فى الحكمة الاشراقية،درر اللآلى المعادية فى الاحاديث الفقهية،المجلى و غوالى اللآلى از آثار ديگر اوست.
احسايى گفتمانهايى با فاضل هروى از علماى عامه داشته است كه در كتاب مناظره ابن ابى جمهور منعكس است.
اين كتاب مشتمل بر سه مجلس است:
مجلس اول درباره امامت امير المؤمنين مى باشد و در خانۀ سيد محسن بن مير محمّد رضوى صورت گرفته است و قاضى نور اللّه خلاصۀ آن را در كتاب خود منعكس نموده است و مجلس دوم در مدرسه صورت گرفت.مجلس سوم دربارۀ اعمال خدعه در امر خلافت بود.
همه اين مجالس در سال 878 ه ق انجام پذيرفت و مولى نوروز على بسطامى تمام آن را در فردوس التواريخ آورده است.
آخرين سفر ابن ابى جمهور احسايى به مشهد در سال 896 ه ق اتفاق افتاد و پس از درگذشت در كنار قبر امام پاكان دفن شد.
الذريعة 297/13،10/12،273/2، 286/22،22/18؛ترجمه الكنى و الالقاب 341/1،مفاخر اسلام 397/4-404،نامه دانشوران 378/3، دائرة المعارف فارسى 14/1، دايرة المعارف تشيع 293/1،
ص:63
دائرة المعارف بزرگ اسلامى 634/2 -637،هدية الاحباب/53،اعيان الشيعة 434/9،263،257/2.
غلامرضا جلالى
ابو ترابى-سيد عباس
(1295-1379 ه ش)
آية اللّه حاج سيد عباس ابو ترابى،از علماى بزرگ و مشهور قزوين بود،در سال 1335 ه.ق/1295 ه.ش در بيت علم و فضيلت،در قزوين به دنيا آمد.پدرش آية اللّه سيد ابو تراب قزوينى (1309-1393 ق)از شاگردان آيات عظام ميرزاى نائينى،سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى بوده است.
سيد عباس ابو ترابى پس از فراگيرى علوم مقدماتى نزد آيات:شيخ محمود رئيسى،شيخ يحيى مفيدى و پدر خود با مبانى علوم الهى آشنا شد.سال 1353 ه ق به حوزه علميه قم رفت و به تكميل دانش پرداخت در دروس آيات:حجت كوه كمرى و بروجردى و پس از وفات ايشان درس امام خمينى،محقق داماد و علامه طباطبائى حاضر شد.بعد به زادگاهش بازگشت و به تدريس و اقامه جماعت پرداخت.در سال 1377 ش از سوى مقام معظم رهبرى به امامت جماعت مسجد امام حسين عليه السّلام تهران منصوب شد.وى دلى مهربان داشت و در كمك به مستمندان و نيازمندان سر از پا نمى شناخت و حسينيه اى براى مردم شهر قزوين در مشهد بنياد نهاد.
سرانجام آن عالم بزرگوار پس از 84 سال زندگى صبح روز پنجشنبه 27 صفر 12/1421 خرداد 1379 ش در مسير زيارت حضرت على بن
ص:64
موسى الرضا عليه السّلام همراه فرزندش حاج سيد على اكبر ابو ترابى در سانحه تصادف درگذشت و پس از تشييع بسيار باشكوه در تهران و قزوين به مشهد انتقال يافت و در صحن نو (آزادى)حجره بيست و چهار دفن شد.
زبدة المقال فى خمس النبى،تقريرات درس فقه آية اللّه بروجردى و آية اللّه حجت،جهاد نفس،حقيقت در سيماى حق،مباحث توحيد،يك دوره فقه و اصول از آثار قلمى ايشان است.
آينه پژوهش 60/62-61
غلامرضا جلالى
ابو ترابى-سيد على اكبر
(1318-1379 ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج سيد على اكبر ابو ترابى فرزند آية اللّه حاج سيد عباس ابو ترابى سردار سرافراز جبهه هاى جنگ و اسارت و نماينده ولى فقيه در امور آزادگان و نماينده ولى فقيه در دانشگاه تهران،و
نماينده مردم تهران در دوره چهارم و پنجم مجلس شوراى اسلامى،پس از تحصيل علوم اسلامى در مشهد در محضر استاد الهى خراسانى و برخى ديگر از بزرگان و در تهران عازم نجف اشرف شد و در ايام انقلاب به ايران برگشت.در جريان جنگ عراق عليه ايران اسير شد و پس از ده سال اسارت و مقاومت شجاعانه،سرافراز وارد ميهن اسلامى شد و بار ديگر در خدمت انقلاب و مردم مؤمن قرار گرفت.او نمونه عينى و تجسم عملى ايثار و تقوا و تعهد و بى اعتنايى به زخارف دنيا،
ص:65
خدمت به مردم و عشق به اهل بيت بود.
حجة الاسلام سيد على اكبر ابو ترابى در مسير زيارت قبر مطهر امام هشتم عليه السّلام همراه پدر در روز پنجشنبه 27 صفر 12/1421 خرداد 1379 ش،در سانحۀ تصادف،چشم از جهان فروبست و پس از تشييع باشكوه در تهران و قزوين و مشهد در صحن نو(آزادى) حجره بيست و چهار حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
آينه پژوهش 60/62-61
غلامرضا جلالى
اديب اول-اديب نيشابورى- عبد الجواد
اديب بجنوردى-سيد حسين
(1259-1341 ه ش)
سيد حسين موسوى نسل،معروف به اديب بجنوردى،فرزند ميرزا ابو الحسن،در سال 1300 ه ق در روستاى خراشا از توابع بجنورد پا به
دنيا نهاد.در دوسالگى پدر را از دست داد.درسهاى مقدماتى را در زادگاه خود به پايان برد و در 15 سالگى به مشهد آمد و در مدرسۀ نواب حجره گرفت.
صرف و نحو را نزد حاج محقق قوچانى، فاضل بسطامى،شيخ عبد العزيز،ملا عبد الخالق و ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى تكميل كرد.رياضيات را از ميرزا عبد الرحمن مدرس و هيئت را از مشكان طبسى آموخت.فقه و اصول را نزد حاج شيخ حسن برسى و ميرزا قدوس ابهرى و حكمت را در محضر شيخ ابو القاسم نيشابورى از شاگردان
ص:66
حاج ملا هادى سبزوارى و عموى خود سيد محمد بجنوردى و حاجى فاضل تلمذ نمود.منطق را در پيشگاه حاجى محقق و خارج فقه را در خدمت آيات حاج شيخ حسنعلى تهرانى،ميرزا محمد آقازاده و حاج آقا حسين قمى تحصيل كرد و در مجالس تفسير عرفانى مرحوم حاج ميرزا حبيب اللّه مجتهد نيز حضور مى يافت.
اديب بجنوردى از سال 1324 ه ق كه مصادف با اعلان مشروطيت بود،به خدمات نوين فرهنگى روى آورد و در اولين مدرسه مشهد،يعنى مدرسه معرفت و پس از آن در مدرسه مظفرى و مؤسسات شركت فرهنگ به تدريس ادبيات،منطق،فيزيك و شيمى پرداخت.
اديب در صدر مشروطيت از اعضاى مؤثر حزب دموكرات خراسان بود و با روزنامه هاى محلى و تهران همكارى مى كرد.در سال 1298 ه ش هم زمان با آمدن سيد محمّد سلطان العلماء و تأسيس فرهنگ خراسان،به خدمت فرهنگ درآمد و به اتفاق دانش بزرگ نيا و انتخاب الملك رام و مستشار الملك،دبيرستان دانش را تأسيس كردند.
در سال 1308 ه ش دانشكده معقول و منقول با تلاش اسدى،در مشهد تأسيس گرديد و تدريس تاريخ ادبيات و تفسير به مرحوم اديب بجنوردى واگذار شد.ايشان هم زمان در مدرسه نواب منطق،علوم ادب و منظومه تدريس مى نمود.
اديب در سال 1314 ه ش به اصفهان منتقل و مأمور تأسيس دانشكده معقول و منقول در آن شهر شد و رياست دبيرستان صارميه نيز به ايشان واگذار گرديد.در مدرسۀ صدر كتاب شوارق،در مدرسه چهارباغ علم كلام و در مسجد حاج ميرزا هاشم تفسير مى گفت.
اديب در سال 1316 ه ش به تهران منتقل شد و معاونت و مشاوره فنى كتابخانه ملى به ايشان واگذار گرديد و در همين سمت از فرهنگ بازنشسته شد
ص:67
و از آن به بعد در دانشكده معقول و منقول به تدريس پرداخت و در كنار آن در مدرسۀ سپهسالار منظومه و در مدرسۀ شيخ عبد الحسين كلام تدريس مى كرد.در سالهاى آخر عمر به دليل پادرد،در منزل خود درس مى گفت،تا اينكه روز يكشنبه 4 شهريور 1341 پس از چند سال تحمل سختى دعوت حق را لبيك گفت و به سراى ابدى پر گشود.جنازه اش به مشهد منتقل گرديد و در مدرسه على نقى ميرزا كه امروزه بخشى از بست بالا و صحن جديد شده است به خاك سپرده شد.
از آثار قلمى مرحوم بجنوردى علاوه بر جزوه هاى درسى كه براى دانشجويان فراهم ساخته بود و مجموعۀ اشعار كه در سال 1380 ش به چاپ رسيد،مى توان به سير طبيعت، مقدمه اى بر توحيد مفضل،دربارۀ معراج و كتابى در منطق اشاره كرد كه هنوز به چاپ نرسيده اند.
فرهنگ خراسان،شماره 48/4-51، روزنامه آزادى 1327/10/2،ص 1، دانشوران بجنورد/151-152،نامه فرهنگ شماره 7 سال 1331
غلامرضا جلالى
اديب خاورى-حسن
(-1386 ه ق)
حاج شيخ حسن معروف به اديب خاورى،از مشايخ معرفت و سالكين طريقت و نايلان به حقيقت و انسان خوش مشرب،بذله گو،شيرين زبان و خنده رو بود و حافظه و استعداد غريبى داشت.
اديب خاورى در علوم رمل و اعداد و جفر و طلسمات و تسخيرات و ادويه
ص:68
استادى بى نظير بود.با عرفا مراوده و با حكما و شعرا دوستى داشت.انوار اليقين در علم جفر،خاتم الرمل،منطق الاسرار در رمل و خلاصة الاعداد و الالواح در علم اعداد از آثار اوست.
بهار المعارف وى مشتمل بر قصايد، غزليات و ترجيعاتى است كه سروده است.
وى قريب 115 سال عمر كرد و شب جمعه 17 رمضان سال 1386 از جهان درگذشت و در باغ رضوان دفن گرديد.
مرآة الحجة/100-113
غلامرضا جلالى
اديب دوم-اديب نيشابورى-محمّد تقى
اديب نيشابورى-عبد الجواد
(1281-1344 ه ق)
ميرزا عبد الجواد سال 1281 ه ق در «بيژن گرد»،از روستاهاى نيشابور چشم به جهان گشود.در اوان كودكى،
بيمارى آبله چشم راستش را از او گرفت و سوى اندكى براى چشم چپش باقى ماند.
ميرزا حافظه بسيار خوبى داشت.
پس از آشنايى با خواندن و نوشتن،به تشويق پدرش ملا حسين،عازم نيشابور شد و سال 1297 ه ق براى دانش اندوزى به حوزه پررونق مشهد آمد،ابتدا به مدرسه خيرات خان رفت، بعد مدرسه فاضل خان و در آخر در مدرسۀ نواب حجره اى گرفت و ضمن فراگيرى مقدمات علوم ادب،كتابهاى نهج البلاغة،مغنى،مطول،مقامات
ص:69
بديعى،مقامات حريرى،حاشيه و شمسيه را بدون استاد ياد گرفت و مقدارى فقه و اصول و حكمت و كلام را نزد اساتيد آن عصر حوزه،تلمذ كرد و به نيشابور بازگشت و پس از درگذشت پدر،در حدود سال 1310 ه ق بار ديگر به مشهد آمد و در يكى از حجره هاى مدرسه نواب مستقر شد و تا پايان عمر هرگز به سفر نرفت.
ميرزا انسانى سخت كوش بود،او بااين كه قدرت بينايى بسيار اندكى داشت،هرگز دست از مطالعه نكشيد.
گاهى تا سپيده صبح چشم از كتاب برنمى داشت و سحرگاهان ترنم گنجشكان او را به خود مى آورد.به تدريج دانسته هاى ادبى و تاريخى او به جايى رسيد كه سخنان ارجمند او در گسترۀ اين دانشها،همۀ صاحب نظران را به حيرت مى افكند.او در حكمت الهى و طبيعى نيز مهارت داشت و نظريات ملا صدرا را مى پسنديد و در نجوم،جبر و مقابله و حساب و هندسه از دانايان بود و با موسيقى نيز آشنايى داشت.اما بدون ترديد تخصص او در علوم ادب بود.او تمام قاموس و برهان قاطع را حفظ داشت و افزون بر دوازده هزار بيت از اشعار عرب جاهلى را به خاطر سپرده بود.اديب هر شعرى را با همان حال و هواى خود شعر،با لهجه اى بسيار دلنشين و سحرانگيز مى خواند.
اديب اهل قناعت و مناعت طبع بود.
از وجوهات كمتر استفاده مى كرد.بيشتر از راه حق التدريس آستان قدس رضوى و عايدات اندك ارثى نيشابور، روزگار مى گذرانيد.او همسر نگزيد و به تنهايى راه زندگى را به آخر برد.بيانى صريح داشت و در مبارزه با جهل و ريا بيداد مى كرد.زندگى نظام مندى داشت و هفته اى يك بار به حرم مطهر مشرف مى شد.در بيشتر درسهاى او،متجاوز از سيصد طلبه شركت مى كردند.
اديب پس از ساليان مديد سخت مريض شد و به بيمارستان منتصريه انتقال يافت و هرگز به حجره بازنگشت و حجره خود را با خاطره چهل ساله رها ساخت.در حال احتضار از يكى از
ص:70
شاگردان خود خواست تا معلقه امرؤ القيس را براى او بخواند و خود زير لب زمزمه مى كرد،در بيت 29 معلقه، اديب براى هميشه چشم برهم نهاد و در شصت و سومين سال زندگى خود،صبح جمعه ششم خرداد 15/1305 ذيقعده 1344 ه ق،با تنى نحيف در گوشه اى از پاى ديوار غربى دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد.
ميرزا عبد الجواد در طول حيات پربار خود،چهره هاى برجسته اى چون ملك الشعراى بهار،بديع الزمان فروزانفر،محمّد پروين گنابادى،محمّد تقى مدرّس رضوى،محمود فرّخ،محمّد تقى اديب نيشابورى،محمّد على بامداد،سيّد جلال الدّين تهرانى،سيّد حسن مشكان طبسى را در مكتب خود پروراند و نسبت به رويدادهاى سياسى عصر خود بى توجه نبود.بيشتر اين جريانهاى زندگى ساز،در اشعار اديب بازتاب يافته است.لآلى مكنون از آثار قلمى اوست كه سال 1333 ه ق در مشهد به چاپ رسيده است.
مجله ارمغان،سال هفتم،شماره اول /45،دانشوران خراسان/145،شرح حال رجال ايران 237/3،ضميمه تاريخ علماى خراسان/249،گنجينه دانشمندان 97/7-98،نامه فرهنگيان، خطى مجلس شورا/185،مجله دانشكده ادبيات مشهد،سال 11 شماره 152/،2-163،مجله دبستان،سال دوم،دى 59/،1305،الذريعة 263/18
غلامرضا جلالى
اديب نيشابورى-محمّد تقى
(1315-1396 ه ق)
شيخ محمّد تقى اديب نيشابورى، مشهور به اديب دوم،در سال 1315 ه ق/1274 ه ش در خيرآباد،از بلوك عشق آباد نيشابور پا به جهان نهاد.
پدرش اسد اللّه نام داشت و از دانش بى بهره نبود.
محمد تقى نزد پدر خواندن و نوشتن را فراگرفت و در 18 سالگى به دستور پدر عازم مشهد شد و نزد دايى خود حاج شيخ محمد كدكنى(متوفى 1357
ص:71
ه ق)مقدمات را فراگرفت و در اواخر سال 1333 ه ق وارد حوزه درس ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى گرديد.
شيخ محمد تقى از محضر ميرزا عبد الجواد،كمال استفاده را برد و در آموختن ادبيات عرب،فارسى،منطق، فلسفه،رياضيات،تفسير،حديث، رجال،فقه،اصول،طب،علوم غريبه و علوم جديد رنجها كشيد.وى در كسب اين دانشها به جز ميرزا عبد الجواد،از محضر اساتيد ديگر از جمله آقا ميرزا عسكرى مشهور به آقابزرگ حكيم (متوفى 1355 ه ق)،شيخ حسن برسى (متوفى 1340 ه ق)،شيخ اسد اللّه يزدى (متوفى 1350 ه ق)،ميرزا باقر مدرس رضوى(متوفى 1343 ه ق)،آقا سيد جعفر شهرستانى،قوام الحكماء، مشير الاطباء،و حكيم فاضل خراسانى بهره برد.
اديب نيشابورى متون ادبى،منطقى و اصولى،از جمله سيوطى،مغنى،شرح مطول،شرح نظام،حاشيه ملاّ عبد اللّه، معالم،مقامات حريرى،عروض و قافيه را در مدرسه هاى خيراتخان،سليمانيه، ميرزا جعفر،مسجد تركها،مسجد گوهرشاد و در سال 1325 ه ش،چند ماهى در آموزش و پرورش تدريس كرد.او هميشه زودتر از ديگران در جايى،بالاى حجره چهارزانو مى نشست و درس را شروع مى كرد.
در سال 1341 ه ش با پيشنهاد سيد جلال الدّين تهرانى،استاندار و نايب التوليه وقت آستان قدس،عنوان مدرسى آستان قدس را پذيرفت و در آرامگاه شيخ بهايى به تدريس پرداخت و اين امر هفت سال ادامه يافت تا اين
ص:72
كه در زمستان 1348 پايش آسيب ديد و ازآن پس تا زمان ارتحال در منزل تدريس مى نمود.او در 21 آذر 1355/ بيستم ذى الحجه 1396 ه ق،در 81 سالگى بدرود حيات گفت و در زاويۀ غربى صحن عتيق دفن گرديد.
اديب انسانى آزاده و عارف مسلك بود و نسبت به امور دنيوى،مقامات و شخصيتها بى اعتنا بود و مناعت طبع داشت و از تملق و ريا دورى مى جست و آثار علمى و ادبى زيادى از خود بر جاى گذاشت.گوهر تابنده، آئين نامه،ستايش نامه،طريقت نامه، حديث جان و جانان،رساله يعقوبيه، مجمع راز،فيروز جاويد،آسايش نامه، تاريخ ادبيات عرب،تاريخ ادبيات ايران،تابش جان و بينش روان،البداية و النهايه،گوهر مراد،رساله قافيه و آرايش سخن در شمار آثار ماندگار اديب هستند.
زندگى و اشعار اديب نيشابورى،گنجينه دانشمندان 198/7،نگاه حوزه، غلامرضا جلالى،شماره 6/25-9
غلامرضا جلالى
اديب هروى-محمّد حسن
(1263-1347 ه ش)
شيخ محمد حسن خراسانى،معروف به اديب هروى،از ادباى برجسته و شعراى نامور و از دانايان علوم ادب به شمار مى رفت.پدرش ملا محمّد تقى از علماى مشهد و از خادمان كشيك دوم حرم مطهر امام رضا عليه السّلام بود و سال 1325 ه ق در 53 سالگى در مشهد درگذشت و در حرم دفن شد.
شيخ محمّد حسن هروى در سال 1263 ه.ش،در مشهد چشم به جهان گشود و علوم و معارف الهى را از
ص:73
خدمت پدر فراگرفت و علوم ادب را نزد «اديب طوسى»و ميرزا محمّد باقر مدرّس و ميرزا عبد الرحمن مدرس تلمذ كرد و در سال 1319 ه ق و در آستانۀ انقلاب مشروطيت به حضور ميرزا عبد الجواد نيشابورى رسيد و مدت شش سال در درس وى حاضر شد.
علوم ادب را نزد او تكميل كرد و به درجه اى از دانش رسيد كه استاد،اجازه تدريس به وى داد و او را«رجل فاضل» خواند.وى علاوه بر آن از آيات،شيخ محمّد حسين نائينى و سيّد هادى خراسانى حائرى،نيز اجازه علمى و روايى دريافت كرد.آنها در اجازات خود مقامات علمى اديب را ستودند.
اديب در زمان رضا خان جذب كارهاى آموزشى فرهنگ و هنر شد و بخشى از عمر خود را دبيرى و مدتى در آستان قدس مدرسى نمود و در سال 1336 ه ش بازنشسته شد و در سال 1347 ه ش در 85 سالگى زندگى را بدرود گفت و در دار السعاده حرم حضرت رضا عليه السّلام در كنار قبر پدرش دفن گرديد.
اديب در آخرين سالهاى زندگى خود كارى جز خادمى حضرت و تأليف آثار تاريخى و ادبى نداشت.كتاب «الحديقة الرضوية»،«تاريخ انقلاب طوس»و«دستور حسن»از آثار پربهاى اوست.وى دستور حسن را براى تدريس در مدارس نوشت و مكرر به چاپ رسيده است.
اديب هروى اهميت ويژه اى به تدوين تاريخ،بخصوص تاريخ معاصر مى داد و خود وى نقش مؤثرى در ضبط و ثبت رويدادهاى عصر خود ايفا كرده است.ايشان در هر دو كتاب گرانبهاى «تاريخ انقلاب طوس»و«الحديقة الرضوية»مشاهدات خود و معاصرينش را در زمينۀ روزگار مشروطيت،واقعۀ به توپ بستن حرم مطهر توسط نيروهاى روس،قيام گوهرشاد،وقايع شهريور 1320،اشغال خراسان توسط قواى روس و قيام صولت السلطنه هزاره را با دقت و وسواس بسيار زيادى نوشته و به خاطره تاريخ سپرده است.او به لحاظ
ص:74
دارا بودن شم تاريخى و اهتمام به امور سياسى،پاى ادب را به قلمرو سياست كشانده است و بيشتر رويدادهاى سياسى روزگار خود را به نظم درآورده است.
تاريخ آستان قدس/337،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 109/1-110، نقباء البشر 377/1،مجله نگاه حوزه، شمارۀ 6/25-9.
غلامرضا جلالى
اردبيلى-سيد يونس
(1296-1377 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد يونس اردبيلى، فرزند سيّد محمّد تقى،فرزند مير فتحعلى،فرزند سيف على اردبيلى است كه همگى در كسوت روحانيت حيات پربار خود را سپرى كردند.
مير فتحعلى اردبيلى،جد ايشان،از عرفاى بلندپايه اى است كه دستور العمل عرفانى در اختيار شيخ مرتضى انصارى گذاشته است.
سيد يونس در سال 1296 ه ق در اردبيل چشم به جهان گشود،تحصيلات مقدماتى خود را در همان شهرستان به انجام رسانيد و براى ادامه تحصيل به زنجان رفت و فقه و اصول را از آخوند ملا قربانعلى زنجانى،فراگرفت و علوم معقول را نزد حكيم متأله آخوند ملا سبز على حكيم آموخت و در حدود سال 1310 ه ق عازم نجف شد و هم زمان با پى گيرى جريان نهضت مشروطه،در خدمت آخوند خراسانى، فاضل شربيانى،سيّد محمّد كاظم يزدى و شيخ الشريعة اصفهانى،علم آموخت.
ص:75
پس از آن به كربلا سفر كرد،در حوزۀ ميرزا محمّد تقى شيرازى رهبر نهضت علماى عراق عليه اشغالگران انگليسى، شركت كرد و مورد توجه و وثوق ايشان قرار گرفت.رسيدگى به امور طلاب علوم دينى از سوى ميرزا به وى واگذار شد.
آية اللّه اردبيلى در سال 1348 ه ق براثر چشم درد به اردبيل بازگشت و پنج سال بعد،يعنى سال 1353 ه ق،به مشهد آمد و به تدريس و اداره امور دينى شهر پرداخت.
در جريان كشف حجاب بيت آية اللّه سيد يونس اردبيلى،خانۀ پايدارى گرديد و ارسال تلگراف 21 نفرى علماى برجسته مشهد خطاب به رضا خان و اعزام حاج آقا حسين قمى به تهران در خانه ايشان برنامه ريزى شد.پس از كشتار فجيع گوهرشاد، آخرين جلسه علماى مبارز خراسان در روز يكشنبه 12 ربيع الثانى 23/1354 خرداد 1314 نيز در بيت ايشان واقع شد.موضع گيرى آية اللّه اردبيلى در جريان گوهرشاد موجب شد ايشان با تنى چند از علما بازداشت شده و به تهران اعزام گردد.
آية اللّه اردبيلى مدتى در بازداشتگاه بود سپس به اردبيل برگردانده شد و پس از شهريور 1320 و سقوط رضا خان ايشان به مشهد بازگشت و در برابر توده اى ها ايستاد و فعاليتهاى باقروف وابسته سياسى روسها در آذربايجان را ناكام گذاشت.
در طول نهضت ملى بيت آية اللّه اردبيلى بار ديگر به مركز تصميم گيرى چهره هاى مذهبى و سياسى مشهد تبديل شد.آية اللّه كاشانى در سفر سال 1329 به مشهد،به منزل ايشان وارد گرديد.
آية اللّه سيّد يونس اردبيلى يك سال پيش از فوت،يعنى سال 1376 ه ق به نجف اشرف سفر كرد و مورد استقبال جامعۀ روحانيت و توده هاى مردم قرار گرفت و به تقاضاى بزرگان حوزه خارج فقه برخى از بحثهاى ضرورى را مطرح كرد و با حالت مريضى به تهران عزيمت كرد.در جماران زير نظر هيئت
ص:76
پزشكان بود تا اينكه در 21 ذى القعده سال 1377 ه ق/1337 ه ش،در 84 سالگى در تهران درگذشت و جنازه ايشان به مشهد حمل شد و در دار السعاده حرم مطهّر مدفون گرديد.
آثار علمى بسيار پراهميّتى از مرحوم سيّد يونس اردبيلى بر جاى مانده است.دوره كامل فقه،صلاة مسافر،قاعده لا ضرر،رساله اى در ترتّب و حاشيه بر عروة الوثقى آثار چاپ نشده ايشان است و رساله عمليه ايشان تحت عنوان«وجيزة المسائل»و فروعات علم اجمالى در علم اصول و معتقدات قاصر در اصول دين از آثار چاپ شده مرحوم آية اللّه سيّد يونس اردبيلى است.
علماى بزرگ شيعه/416-417، دايرة المعارف تشيع 64/2،تاريخ اردبيل 361/2 و 370،تاريخ علماى خراسان/250-251،گنجينه دانشمندان 61/3-62،تاريخ آستان قدس/337،مجله نگاه حوزه شماره 36-37.
غلامرضا جلالى
اردبيلى-مير علينقى
(-زنده 1135 ه ق)
مير علينقى اردبيلى از مشاهير علماى مجاور بود و براساس گزارش اعتماد السلطنة صاحب مطلع الشمس تا سال 1135 ه ق در قيد حيات بوده و به ترويج و نشر احكام اسلام و تدريس اشتغال داشته است و پس از مرگ در رواق دار السياده حرم دفن شد.
مطلع الشمس 701/2،ستارگان در كنار خورشيد ولايت/15،اعيان الشيعة 367/8.
ابراهيم زنگنه
اردوبادى-ابى الحسن على
(-966 ه ق)
ابى الحسن على بن احمد اردوبادى ساكن مشهد و متوفى 966 ه ق و مؤلف رساله اى در اثبات واجب است.
الذريعة 12/11
غلامرضا جلالى
ص:77
ازغدى-محمّد اسماعيل
(1160-1231 ه ق)
مولى محمّد اسماعيل ازغدى فرزند ملا حسين،متخلص به وجدى از مشاهير اهل سلوك بود.در ازغد،يكى از توابع شاهان دژ(شانديز)شهرستان مشهد،در يك خانواده روحانى چشم به جهان باز كرد و پس از تحصيل علوم رايج آن عصر،خدمت مولانا محراب رسيد و راه سير و سلوك پيش گرفت.مدتى به هرات رفت و مجلس درس و بحث در آنجا داشت و پس از آن سى سال در مشهد مجاور بود و بجز مولانا محراب از حسينعلى شاه اصفهانى بهره برد.و به مير عالم شاه هندى و قطب الدّين نيريزى و آقا محمّد كازرونى و محمّد هاشم شيرازى،از بزرگان سلسله ذهبيه،دست ارادت داد و سالها رياضت كشيد تا اينكه از مرشدين اين سلسله شد.
ايشان مكتوبى به تنى چند از اصحاب سلوك داد.آقابزرگ تهرانى، تحت عنوان مكتوب المولى محمّد اسماعيل الازغدى،از آن ياد كرده است.اين مكتوب را حاج محمّد زمان بن كلب على جلاير مشهدى متوفى سال 1286 ه ق به خط خود نوشته است.
مثنوى با 12000 بيت از او به يادگار مانده است.او با ميرزا هدايت اللّه مجتهد امام جمعه مشهد،و مولانا عبد الوهاب شيخ الاسلام معاصر بود و با اهل ظاهر ناسازگارى داشت.
مولانا سيّد محمّد تقى كاشى پشت مشهدى و محمّد حسن هروى نزد او تلمذ كرده اند.پشت مشهدى روزها به مدرسه مولانا مى رفت و در ميان درس او اظهار فضل مى كرد.مولانا ازغدى مدتى با او مسالمت داشت،تا اينكه روزى گفت:خوب است آنها كه بى خبرانند با صاحب نظران سخن از معنى نرانند ذهن سيد محمد تقى از معنى عارى شد تا چهارده روز چنين بود،تا اينكه ازغدى به وى گفت چرا سخن نمى گويى،و سرچشمه هاى علوم از قطب وى جارى شد.
ص:78
گويند زمانى كه در ازغد بود پدر پير خود را به دوش مى گرفت و براى نمازهاى روزانه به مسجد مى برد و مى آورد.
ازغدى در سال 1231 ه ق درگذشت و در قتلگاه مشهد دفن شد.
اعيان الشيعة 122/9 و 143،تاريخ علماى خراسان/59-62،مطلع الشمس 704/2،الذريعة 159/22،الكرام البررة 131/1،سال فوت را 1232 مرقوم داشته است.مجمع الفصحاء 1156/6،حديقه الشعراء 1973/3.
ابراهيم زنگنه
استرآبادى-محمّد تقى
(-1058 ه ق)
محمّد تقى استرآبادى فرزند أبي الحسن عبد الوهاب حسينى،ساكن مشهد بود.صاحب طبقات اعلام الشيعة وى را به داشتن علم و ادب ستوده است.وى بالغ بر 50 اثر از خود به يادگار گذاشت كه برخى از آنها عبارتند از:شرحى بر فصوص ابو نصر فارابى به فارسى،رساله اى در اخلاق،تذكرة العابدين في الفقه،مجمع الفرائد، حواشي تلخيص المفتاح و مناسك حج كه در سال 1022 از نوشتن آن فارغ شد،نوشت و به سال 1058 ه ق فوت كرد و در جوار امام هشتم عليه السّلام دفن شد.
طبقات اعلام الشيعة/363، استرآبادنامه ذبيحى/148-149،مطلع الشمس 695/2،اعيان الشيعة 192/9.
غلامرضا جلالى
استرآبادى تهرانى-عبد النبى
(-1340 ه ق)
شيخ عبد النبى فرزند شيخ على بن شيخ مولا جعفر از فقها و علماى قرن سيزده و چهارده ه ق است كه در تهران تولد يافت.پس از آموزش مقدمات علوم اسلامى نزد پدر و جمعى از فضلاى تهران،به كربلا هجرت نمود و فقه و اصول را از على نقى برغانى(م 1310 ه ق)فراگرفت و سال 1300 ه ق عازم سامرا شد و به حوزۀ درس
ص:79
مولا اسماعيل قره باغى و ميرزاى شيرازى(م 1312 ه ق)ملحق گشت و پس از ارتحال ميرزا به كربلا بازگشت و به حوزۀ برغانى پيوست.
شيخ عبد النبى سال 1314 ه ق به تهران مراجعت نمود و سال 1324 ه ق به نجف و سپس به كوفه رفت و بار ديگر در سال 1332 ه ق به تهران بازگشت و رياست دينى يافت و حدود سال 1339 ه ق مشهد رضوى را مسكن خود قرار داد و به سال 1340 ه ق در اين شهر فوت نمود و در صحن مطهر به خاك سپرده شد.كتاب رموز الرياض از آثار قلمى اوست.
دايرة المعارف تشيع 113/2؛الذريعة 252/11؛نقباء البشر 1243/3.
غلامرضا جلالى
اشرف الواعظين-حسن
(-1381 ه ق)
حاج ميرزا حسن معروف به«اشرف الواعظين»فرزند محمّد حسين حايرى يزدى،خطيب توانايى بود و چند جلد كتاب وقايع الايام نوشت.در مشهد سكونت داشت و سال 1381 ه ق در تهران درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل شد.
دفتر يادبود خطى كتابخانه وزيرى يزد 162/2
اشكورى-سيد حسين
(-1365 ه ق)
پيكر پاك مرحوم سيّد حسين اشكورى،متوفّاى 1365 ه.ق هشت سال بعد از وفاتش تروتازه پديدار گرديد.
سيّد حسين اشكورى در مدرسۀ محموديّه-واقع در سرچشمۀ تهران- سطوح عالى تدريس مى كرد و در مسجد«حورى»اقامۀ جماعت مى نمود،و اينك برادرزاده اش آية اللّه حاج سيّد مهدى اشكورى به جاى ايشان اقامت مى كنند.
حجة الاسلام و المسلمين حاج آقا
ص:80
ضياء اشكورى در حق ايشان فرمود:
عموى پدرم آقاى سيّد حسين اشكورى بسيار زاهد بود،به تهجد و نماز شب التزام داشت،و بسيار متقى و پرهيزكار بود.
در سالى كه ما از نجف اشرف آمده بوديم،ايشان به قصد عتبه بوسى حضرت رضا عليه السّلام به مشهد مقدّس مشرّف شده بود،اجل محتومش در مشهد فرارسيد،و در صحن نو،بين حوض و ايوان طلا به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
اصفهانى-ابراهيم
(1290-1339 ه)
شيخ ابراهيم فرزند شيخ اسماعيل از اساتيد فقه و اصول بود.در اصفهان چشم به جهان گشود و در سال 1318 ه ق به نجف هجرت نمود و در آنجا بيست سال اقامت نمود و به تدريس و تأليف پرداخت و در سال 1334 ه.ق به كرمانشاه سفر كرد و در سال 1339 ه.ق ازآنجا به مشهد آمد و در همين سال در مشهد درگذشت.
احكام النجاسات،منجزات المريض،المواقيت و الشكوك از آثار علمى اوست.
تذكرة القبور/45.نقباء البشر 8/1.
غلامرضا جلالى
اصفهانى-اسد اللّه-مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه
اصفهانى-حسنعلى
(1279-1361 ه ق)
حاج شيخ حسنعلى مقدادى اصفهانى،مشهور به«نخودكى»فرزند ملاّ على اكبر نيمه ذيقعده سال 1279 ه ق در اصفهان متولد شد.پدرش او را از همان كودكى در هر سحرگاه بيدار و با نماز و دعا آشنا ساخت و ازآن پس ،تا پانزده سالگى،بيشتر شبها را تا صبح بيدار مى ماند و از پانزده سالگى تا پايان عمر پربركتش هرساله ماههاى رجب،
ص:81
شعبان،رمضان و ايام البيض هر ماه را روزه دار بود و شبها تا صبح بيتوته مى كرد.
حاج شيخ،خواندن و نوشتن و زبان و ادبيات عرب را در اصفهان فراگرفت و فقه و اصول و منطق و فلسفه را نزد آخوند ملاّ محمّد كاشى و ميرزا جهانگير خان قشقايى تلمذ كرد و تفسير را از محضر تنى چند از فحول دانشوران آن عصر بهره جست.او سال 1303 ه ق عازم مشهد شد و يك سال در اين شهر اقامت كرد و سال بعد براى تكميل معارف الهى به نجف مشرف گرديد و نزد سيّد محمّد فشاركى و سيّد مرتضى كشميرى و ملاّ اسماعيل قره باغى دانش آموخت.سال 1311 ه ق بار ديگر به مشهد سفر كرد و تا سال 1314 ه ق در مشهد ماند.
در اين مدت در مدرسۀ حاج حسن و فاضل خان سكونت داشت و براى رياضت حجره اى در صحن عتيق برگزيد و به مدت بيش از يك سال،هر شب در حرم امام رضا عليه السّلام به ختم قرآن نايل مى گرديد و روزها را در محضر علما بسر مى برد و در درس حاج محمّد على فاضل و مير سيّد على حائرى يزدى،حاج آقا حسين قمى و ميرزا عبد الرحمن مدرّس شركت مى جست.
ايشان بر اين باور بود كه بعد از علم توحيد و ولايت و احكام شريعت كه آموزش آن واجب است،بايد به تحصيل دانشهاى ديگر روى آورد، چون جهل هر دانشى ناپسند است و مراد از حرمت برخى از فنون و علوم،به كار گرفتن آنها است نه آموزش آنها، ايشان فقه و تفسير و هيئت و رياضيات
ص:82
را به طلبه ها آموزش مى داد و فلسفه و علوم الهى را به اين شرط تدريس مى كرد كه ابتدا طلبه با اخبار معصومان آشنا باشد و در تزكيۀ نفس بكوشد.
در سال 1315 ه ق حاج شيخ به اصفهان بازگشت و پس از توقف كوتاهى عازم نجف شد و تا سال 1318 ه ق در آنجا ماند،در نجف در مسجد سهله،كوفه،مقبره كميل و ميثم تمار به زيارت و عبادت مى پرداخت.سال 1319 ه ق بار ديگر به اصفهان بازگشت،به شيراز رفت و قانون ابو على سينا را نزد حاج ميرزا جعفر طبيب آموزش ديد و رمضان همان سال به بوشهر سفر كرد،ازآنجا به قصد زيارت خانه خدا به حجاز رفت و پس از فرود آمدن از كشتى پياده راه مدينه را در پيش گرفت.احرام بست و با پاى پياده به مكه رهسپار گرديد.وى در اين سفر كه همان سال 1319 ه ق اتفاق افتاد،با حاج شيخ فضل اللّه نورى و حاج شيخ محمّد جواد بيدآبادى هم سفر بود.
دلباختگى به مقام ولايت حاج شيخ را چندين بار به عتبات كشيد،تا اينكه در سال 1329 ه ق به مشهد عزيمت كرد و تا پايان عمر در مشهد اقامت داشت.
وى ساليان مديدى كه در خدمت مردم نيك سرشت شهر شهادت بود، شب و روز نمى شناخت.روزى پسرش به او گفت:خوب است براى مراجعه مردم وقتى مقرر شود.گفت:پسرم:
«ليس عند ربنا صباح و لا مساء»آن كس كه براى رضاى خدا به خلق خدمت مى كند،نبايد وقت معين كند.
آخرين روزهاى زندگى مريض شد و به دستور پزشكان معالج،به بيمارستان منتصريه مشهد انتقال يافت و در آنجا بسترى شد،ولى ازدحام جمعيت موجب شد تا به منزل يكى از دوستان نزديك خود،حاج عبد المجيد مولوى منتقل شود.يك ماه آخر عمر را در منزل ايشان بسترى بود،تا آنكه يكى دو ساعت پس از طلوع آفتاب روز 17 شعبان سال 1361 ه ق شهريور 1321 در 82 سالگى چشم از عالم ماده
ص:83
بست و جنازه اش در صحن عتيق در حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام،كنار ايوان عباسى دفن گرديد.
سيد ذبيح اللّه امير شهيدى كه از ارادتمندان ايشان بود،سنگى را بر روى قبر ايشان نصب كرد،بر روى آن حك شده است:«تربت كيميا اثر مقتداى اهل نظر،مرحوم حاج شيخ حسنعلى اصفهانى،طاب ثراه 17 شعبان 1361 ه ق».
كرامات اين انسان بلورين جايگاه رفيعى را در چشم مردم براى او به وجود آورده بود.روز فوت حاج شيخ كه مصادف بود با روزهاى اشغال خراسان به دست نيروهاى ارتش سرخ شوروى، حالت فوق العاده اعلان شد و سربازان روسى با مسلسلهاى خود در سراسر مسير تشييع جنازه از سمرقند به حرم،به گشت مشغول بودند.على منصور، استاندار وقت خراسان،رحلت ايشان را به دربار اطلاع داد،به احترام ايشان مشهد دربست تعطيل شد،حتى ارمنى ها و كليمى ها نيز دست از كار كشيدند.
نشان از بى نشانها/1-34،علماى بزرگ شيعه/376-377،ضميمه تاريخ علماى خراسان/254،تاريخ آستان قدس/338،گنجينه دانشمندان 111/7-113،شمه اى از كرامات حاج شيخ حسنعلى اصفهانى،1369.
غلامرضا جلالى
اصفهانى-محمّد باقر
(1239-1319 ه.ق)
شيخ محمّد باقر در سال 1239 در آبادى قهى در بخش كوهپايه اصفهان متولد شد،او مدتى در شهر اصفهان
ص:84
تحصيل كرد و بعد به كرمان رفت و در حوزه درس حاج محمّد كريم خان رهبر گروه شيخيه به تحصيل پرداخت و مورد توجّه او قرار گرفت.
شيخ محمّد باقر بعد از مدتى وارد فرقه شيخيه گرديد،و از طرف حاج محمّد كريم خان قاجار براى سرپرستى پيروان شيخيه همدان به آن شهر رفت، بعد از درگذشت محمّد كريم خان، فرزندش به جاى او قرار گرفت و اين موضوع باعث مخالفت محمّد باقر با وى گرديد.
محمّد باقر معتقد بود كه وى از فرزند حاج محمّد كريم خان اعلم است و بايد او به جانشينى محمّد كريم خان تعيين گردد،و اين مقام موروثى نيست ولى شيخيه كرمان به او اعتنايى نكردند و از فرزند محمّد كريم خان پيروى نمودند.
محمّد باقر در همدان ادعاى رهبرى فرقه شيخيه را نمود و گروهى هم از او پيروى كردند،و اولين انشعاب در فرقه شيخيه پيدا شد.بعد از مدتى گروهى در همدان بر ضد فرقه شيخيه قيام كردند و نزاع درگرفت،محمّد باقر ناگزير شد همدان را ترك گويد و به نائين برود.
او در نائين مسكن گزيد و همچنان با شيخيه هاى كرمان مخالف بود،وى در سال 1319 ق در حالى كه هشتاد سال از عمرش مى گذشت در نائين درگذشت،جنازه اش را به مشهد مقدس آوردند و در جوار بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.
اداره اسناد آستان قدس،سند شماره 11985/9.
سيد حسن حسينى
اصفهانى-مهدى
(1303-1365 ه ق)
آية اللّه ميرزا مهدى غروى اصفهانى، فرزند ميرزا اسماعيل،از چهره هاى بلندآوازه علم و عمل خراسان در سدۀ چهاردهم هجرى است.
وى محرم سال 1303 ه ق در اصفهان چشم به جهان گشود.خدمت پدرش ميرزا اسماعيل و ديگر علماى
ص:85
اصفهان كسب علم كرد.حدود 9 سالگى پدر را از دست داد و حدود 12 سالگى رهسپار نجف شد.او با توصيه آية اللّه حاج آقا رحيم ارباب اصفهانى،از آغاز ورود به عراق با آية اللّه العظمى سيّد اسماعيل صدر(م 1338 ه ق)در ارتباط بود و با عوالم روحانى آشنا شد و اصول را نزد آخوند خراسانى و فقه را نزد سيّد محمّد كاظم يزدى تحصيل كرد.
در همين دوره،پس از آشنايى با مبانى سير و سلوك شرعى مرحوم صدر،با سيّد احمد كربلايى(م 1332 ه ق)و شيخ محمّد بهارى همدانى،از شاگردان برجسته ملاّ حسينقلى همدانى (م 1311 ه ق)و سيّد على قاضى و سيّد جمال الدّين گلپايگانى،آشنا گرديد و از آنها بهره برد.
هم زمان با انقلاب مشروطيت در ايران به اتفاق آية اللّه سيّد محمود شاهرودى و آية اللّه سيّد جمال الدّين گلپايگانى،در اولين دوره درس ميرزاى نائينى شركت نمود و اين درس نزديك پنج سال ادامه يافت و عيد فطر 1338 ه ق در 35 سالگى اجازه اجتهاد را از ميرزاى نائينى دريافت نمود و همين اجازه را آقا ضياء الدّين عراقى، سيّد ابو الحسن اصفهانى و حاج شيخ عبد الكريم يزدى نيز تأييد نمودند.
او از حدود 30 سالگى پس از توسلات و براى رها شدن از پريشانى خاطر،به تحول شگرف دست يافت و ازآن پس اراده كرد داده هاى بلند قرآن و عترت را بدون ذرّه اى خلط و امتزاج با انديشه هاى ديگر،به كار ببندد.
ميرزا سال 1340 ه ق به مشهد آمد.
ص:86
اثر وجودى وى در حوزه خراسان در قرن اخير كم سابقه بود.او مكتب معارف آل محمّد صلى اللّه عليه و آله را با مجاهدات علمى و عملى خود در اين ديار رونق بخشيد و عدۀ زيادى از صاحبان علم و فضيلت را بر گرداگرد وجود خود فراهم آورد.ايشان عقيده داشت:جز راه اهل بيت هر راه ديگرى به گمراهى مى انجامد و هركس هدايت را از غير آل محمّد صلى اللّه عليه و آله بجويد به آن نخواهد رسيد.او به راه خود اطمينان داشت و خصايص اخلاقى و كمالات ايشان نيز بر كسى پوشيده نبود.هم زاهد و وارسته بود و هم مهربان و جذاب.
آثار زيادى از ميرزا مهدى بر جاى مانده است،از جمله مى توان به اين كتابها اشاره كرد:
1-معارف القرآن در اصول اعتقادات اسلامى و تميز علوم قرآنى از فلسفه و عرفان.
2-كتاب مصباح الهدى در اصول فقه.
3-المواهب السنيه فى بيان معاريض و التورية فى كلمات الائمه لاستنباط احكام الشرعية.
4-ابواب الهدى.
5-اعجاز قرآن.
6-غاية المنى و معراج القلوب و اللقاء فى الصلاة.
7-ابطال معارف اليونان.
8-كتاب القضاء و القدر.
تعدادى از اين آثار سال 1395 ه ق به اهتمام سيّد محمّد باقر نجفى يزدى در مشهد منتشر شد.
از بزرگترين آثار وجودى مرحوم ميرزا تربيت شاگردان برجسته و متّقى بود.آيات و حجج اسلام حاج شيخ غلامحسين محامى،حاج شيخ هاشم قزوينى،حاج شيخ مجتبى قزوينى، حاج شيخ كاظم دامغانى،حاج شيخ زين العابدين تنكابنى،حاج ميرزا جواد آقا تهرانى،حاج سيّد جلال مدرّس، حاج شيخ حسنعلى مرواريد،حاج شيخ محمود كلباسى،حاج شيخ على اكبر صدرزاده،حاج سيّد حسين قاضى طباطبايى،شيخ محمّد حسن
ص:87
بروجردى،شيخ هادى مازندرانى،حاج شيخ على محدث خراسانى،شيخ عبد اللّه يزدى،حاج شيخ محمود حلبى تولائى،حاج شيخ على نمازى،حاج شيخ حسينعلى راشد و تعدادى ديگر از بزرگان از شاگردان مكتب ايشان هستند و تاكنون اين مكتب را كه مكتب تفكيك خوانده مى شود در خراسان زنده نگه داشته اند.
مرحوم اصفهانى روز جمعه نوزدهم ذيحجه 1365 ه ق براثر سكته قلبى در مشهد درگذشت و زير طاق جنوبى دار الضيافه حرم امام رضا عليه السّلام در كنار حاج شيخ مهدى واعظ و حاجى قائم مقام دفن شد.
علماى بزرگ شيعه/384-385،تاريخ آستان قدس/337،نداى خراسان 42/1/15،خورشيد تابان در علم قرآن /20،كتاب ابواب الهدى/46-47.
غلامرضا جلالى
اصفهانى-ميرزا محمّد مهدى
(1152-1218 ه ق)
ميرزا مهدى اصفهانى فرزند هدايت اللّه،برجسته ترين چهره روحانيت خراسان در عصر بازماندگان نادر شاه است.وى سال 1152 ه ق در اصفهان به دنيا آمد،با ملا على نورى،در حوزه بيدآبادى همدرس بود و در فقه و اصول از شاگردان آقا محمّد وحيد بهبهانى(متوفى 1205 ه ق)سرآمد مجتهدان شيعه در سده دوازدهم در علوم عقلى شاگرد حكيم ربانى و آقا محمّد بيدآبادى و شيخ مهدى فتونى است و از هر دو اجازۀ اجتهاد دارد.
ميرزاى شهيد،رياضى را نزد شيخ حسين عاملى مشهدى امام جمعه مشهد و متوفى 1175 ه ق آموخت و با دختر او ازدواج كرد.وى سال 1192 ه ق توليت آستان قدس رضوى را به عهده داشت و پس از ارتحال سيّد محمّد امام جمعه سبزوارى در سال 1198 ه ق نماز جمعه را اقامه نمود و به تدريس
ص:88
فقه و اصول و اشارات شيخ و پاره اى از كتابهاى رياضى مشغول گرديد.سيّد مهدى بحر العلوم،مولانا محمّد حسين خبوشانى(متوفى 1262 ه ق)،مولى حمزه قاينى،سيّد كاظم جزايرى،سيّد دلدار على بن محمّد معين بن عبد الهادى رضوى نقوى هندى نصرآبادى از شاگردان وى هستند.
ميرزا مهدى شهيد از ملكات اخلاقى برجسته اى برخوردار و مورد علاقه عامّه مردم و اهل سلوك بود.او پس از محاصره مشهد توسط سربازان محمّد حسين خان سردار جهت دستگيرى نادر ميرزا و در دل شب نيازمنديهاى بى نوايان را تأمين مى كرد تا اينكه به دليل مخالفت با نادر ميرزا و حمايت از مردم،صبح هنگام روز 11 ماه رمضان داخل حرم به دست خود وى يا تيمور نسقچى،يكى از افسرانش مجروح شد و پس از دو روز در 13 رمضان سال 1218 به شهادت رسيد و در رواق پشت سر مبارك دفن گرديد و به عنوان شهيد چهارم اشتهار يافت.از تأليفات وى شرح بر كفايه مولى محمّد باقر سبزوارى،رساله اى در تحقيق نوروز و رساله اى در ردّ رسالۀ محاباتيه است.
بازماندگان او طى دو قرن اخير خدمات معنوى،علمى و فرهنگى ارزنده اى به مردم مشهد ارائه داده اند.
گلشن مراد،/643،خدمات متقابل ايران و اسلام/534،شهيدان راه فضيلت/420،شجره طيبه/410، تاريخ روضة الصفاى ناصرى 353/9، منتخب التواريخ/688،اعيان الشيعة 75/10-77.
غلامرضا جلالى
اعدادى خراسانى-محمّد رضا
(1307-1362 ه.ش)
محمّد رضا اعدادى خراسانى فرزند شيخ مرتضى واعظ در سال 1307 ه ش در مشهد مقدس به دنيا آمد.تحصيلات حوزوى را تحت نزد عمويش شيخ صدرا آغاز كرد و در سطوح عالى علوم حوزوى از محضر اساتيد بزرگ مشهد نظير سيّد احمد مدرس يزدى،شيخ
ص:89
محمّد كاظم دامغانى و شيخ هاشم قزوينى استفاده نمود.وى از آيات عظام چون سيّد ابو القاسم خويى و سيّد محمود شاهرودى اجازه تام الاختيار در مشهد داشت.
فعاليت هاى فرهنگى و اجتماعى او براساس باورهايش بود.او در مقدمه اى كه بر كتاب منهاج السرور مى نويسد:
«شكر هر نعمتى آن است كه آن نعمت را در مورد خودش كه اجازه داده شده،مصرف نمايند.اگر در غير مورد مجاز مصرف كنند كفران نعمت است.
مثلا وقتى انسان داراى ثروت شد شكرگزارى آن به اين است كه پس از توسعه مخارج و زندگى خودش به ديگران هم احسان كند...يكى از نعمت هايى كه فعلا به آن متنعميم با سواد بودن است.و بايد از اين نعمت شكرگزارى نمود و كفران آن مطالعه كتب و مجله هاى گمراه كننده است.لذا بر هر مسلمانى لازم است،مقدارى كتاب سودمند اعم از تفسير،نهج البلاغة،قصص،حكايات و امثال آن تهيه و مطالعه نمايد.»
حجة الاسلام اعدادى با توجه به اين اعتقادات براى ترويج اسلام و معارف دينى اقدام به تأسيس انتشارات جعفرى در بازار بزرگ مشهد كرد و بيش از 120 عنوان كتاب در حوزه هاى مختلف دينى،اجتماعى به زبانهاى فارسى و عربى منتشر ساخت و همچنين برخى آثار شخصيت هاى انقلابى را نشر و پخش نمود كه به خاطر آن مورد تعقيب و بازداشت قرار گرفت.
فعاليت هاى او منحصر به مسايل دينى و فرهنگى نمى گرديد بلكه در حوزه
ص:90
خدمات اجتماعى مانند ساختن مسجد و حمام و كمك رسانى به ايتام و نيازمندان تا حد توان تلاش مى كرد.ايشان بيش از 30 سفر به عنوان روحانى كاروان به مكه مكرمه مشرف شد.
بنا به قول همسرش«حاج آقا اگر چه وجوه شرعى مردم را مى گرفتند ولى پارسايى و زهد ايشان مانع اين مى شد كه حتى يك ريال از وجوهات را در منزل صرف و خرج كند.به همين دليل همراه تحصيل علم بدنبال كسب درآمدهاى حلال با دسترنج خودش بود و شغلى را انتخاب كردند كه با ترويج معارف دينى و روحيه ايشان سازگارى داشت،چون معتقد بود كه من كار مى كنم تا مخارج زندگى از اين طريق تأمين شود زيرا شهريه طلبگى سهم امام زمان(عج)است و ما در مقابل امام بسيار مسئول هستيم.
سرانجام حاج شيخ محمّد رضا اعدادى خراسانى پس از عمرى تلاش براى ترويج اسلام در 19 فروردين 1362 در مشهد مقدس درگذشت و در غرفه 51 صحن آزادى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.بيش از هزار جلد كتاب از كتابخانه ايشان وقف بر كتابخانه آستان قدس گرديده است.
على سكندرى
امام جمعه-اسماعيل
(1207-1262 ه ق)
مولانا حاج ميرزا اسماعيل امام جمعه در سال 1207 ه ق در سبزوار متولد شد.او فرزند ميرزا عبد الغفور است،در اوايل جوانى در ارض اقدس تحصيل نمود و خدمت مولانا اسماعيل ازغدى با مراتب عرفانى آشنا شد و به عتبات رفت و در علوم عقلى و نقلى به تحصيل پرداخت و با شيخ احمد احسائى مراوده داشت،و پس از درگذشت پدرش امامت جمعه و رياست عامه سبزوار به ايشان رسيد و به سال 1262 ه ق در زمان آصف الدوله درگذشت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن شد.
ص:91
تاريخ علماى خراسان/87،اعيان الشيعة 382/3.
ابراهيم زنگنه
امامى تربتى-عبد اللّه
(1281 ه ق-1362 ه ش)
حاج شيخ عبد اللّه امامى تربتى فرزند شيخ ذبيح اللّه فرزند حاج ملا عبد اللّه امام جمعه تربت و از احفاد حاج ملا خداداد تربتى از علماى اوايل عصر صفويه،محرم 1320 ه ق/1281 ش در تربت حيدريه متولد شد.مقدمات را در مكتب خانه آقا سيّد محمّد مشلول خواند و از مجالس وعظ مرحوم حاج آخوند ملا عباس تربتى،پدر مرحوم حاج شيخ حسينعلى راشد كه از نادره مردان معنوى روزگار خود بود استفاده كرد.سپس به منظور ادامه تحصيل،در ربيع الاول سال 1347 ه ق به حوزۀ علميه مشهد آمد و ادبيات را از حاج شيخ محمّد تقى اديب نيشابورى و اساتيد ديگر فراگرفت و فقه و اصول را از آيات حاج ميرزا احمد مدرس يزدى و حاج شيخ هاشم قزوينى و حاج شيخ آقابزرگ شاهرودى،حاج ميرزا احمد كفايى و حاج ميرزا مهدى اصفهانى بهره برد.سپس به قم رفت و آنجا در درس آيات حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى،مؤسس حوزۀ علميه قم و آية اللّه حجت و آية اللّه خوانسارى شركت جست و سال 1357 ه ق به نجف مهاجرت كرد و در سلك تلاميذ آية اللّه حاج شيخ موسى خوانسارى و آية اللّه حاج شيخ كاظم شيرازى و آية اللّه حاج سيّد محمود شاهرودى درآمد و به درجه اجتهاد نايل شد.حدود سال 1364 ه ق به تربت حيدريه بازگشت و به تكاليف دينى خود قيام نمود.
بازسازى مدرسه اسحاقيه،اعزام مبلغ به روستاهاى تربت،تهيه زمين براى تأسيس كتابخانه اماميه و اقدام به تجديد بناى مسجد حاج شيخ على اكبر در شمار كارهاى مفيد ايشان در اين دوره محسوب مى شود.
در سال 1357 ه ش ايشان نيز مانند
ص:92
چهره هاى ديگر روحانيت خراسان تحت رهبرى امام خمينى قدس سره تربت را عليه رژيم پهلوى شوراند و پس از پيروزى انقلاب اسلامى،از سوى مردم تربت در نخستين دورۀ مجلس شوراى اسلامى به عنوان نماينده انتخاب شد و به مجلس راه يافت و پيش از اتمام دورۀ مجلس،در سال 1362 ه ش پس از مدتى بيمارى در تهران جان به جان آفرين سپرد و جنازه اش به تربت و ازآنجا به مشهد منتقل شد و در جوار حضرت ابو الحسن الرضا عليه السّلام دفن گرديد.
گنجينه دانشمندان 333/3-334
ابراهيم زنگنه
امين الاسلام-طبرسى-فضل بن حسن
انصارى-محمود
(1305-1377 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محمود انصارى در سال 1305 ه.ش در
مشهد مقدّس تولد يافت.پدر وى مرحوم ميرزا فضل اللّه،كاسبى متديّن و زاهد پيشه بود و مورد توجّه عالمان مشهد قرار داشت.
مرحوم حاج شيخ محمود دورۀ تحصيلات ابتدايى را در مدرسه باقريه مشهد گذراند و گواهينامه ششم ابتدايى آن زمان را اخذ نمود؛امّا بنا به توصيه مرحوم آيت اللّه آقا ميرزا مهدى اصفهانى،ادامه تحصيلات جديد را رها نموده،براى تحصيل علوم دينى به مدرسه سليمان خان وارد شد و حسب سفارش مرحوم ميرزا،حاج شيخ
ص:93
زين العابدين تنكابنى معلّم اوّل ايشان گرديد و جامع المقدمات را نزد اين استاد عارف وارسته گذراند.ديگر بخشهاى ادبيات را نيز نزد مرحوم اديب نيشابورى(دوم)و آية اللّه وحيد خراسانى طى نمود.قوانين و شرح لمعه را نزد استاد مسلم فن،حضرت آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى و بخشى از لمعه را به شكل خصوصى در محضر آية اللّه حاج سيد جواد خامنه اى فرا گرفت و در رسائل و مكاسب و كفايه از محضر بزرگانى چون آية اللّه حاج شيخ كاظم دامغانى،آية اللّه حاج شيخ مجتبى قزوينى،آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى بهره كافى برد.درس خارج اصول را از محضر مرحوم آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى استفاده نمود؛البتّه از همان ابتدا از درس معارف مرحوم آية اللّه آقا ميرزا مهدى اصفهانى بهره مند مى شد و زيربنا و شالوده مكتب اعتقادى و فكرى ايشان در همان سالها بر اين اساس استوار شد.
نامبرده با حضور آية اللّه العظمى ميلانى در مشهد به حلقه درس خارج ايشان پيوست و در كنار آن به تدريس همه كتابهاى ادبى،معالم،قوانين،شرح لمعه و رسائل نيز مشغول گرديد.
به توصيه مرحوم ميرزا و اصرار آية اللّه سبزوارى،به وعظ و خطابه روى آورد و با توجّه به جاذبه سخن و حافظه قوى، در اين ميدان شهرتى بسزا يافت، مجالس مهم مشهد و بيوت اساتيد و بزرگانى چون مرحوم آية اللّه العظمى ميلانى،به ايراد سخن پرداخت،و به خاطر صراحت در بيان حقايق،دو بار از سوى ساواك ممنوع المنبر و خانه نشين شد.
مرحوم حاج شيخ محمود انصارى كه متجاوز از پنجاه سال به وعظ و خطابه و نشر معارف اهل بيت اشتغال داشت وارسته اى خداترس،با اخلاص،حامى ولايت،عاشق خدمت،باعزت و مناعت طبع و خوددار از مصرف سهم مبارك امام بود.
سرانجام در سوم بهمن 1377 ه ش در پى بيمارى طولانى دار فانى را وداع
ص:94
گفت و در صحن آزادى در جوار حضرت ثامن الحجج عليه السّلام آرميد.
ابراهيم زنگنه
ايازى-سيّد حيدر
(1312-1401 ه ق)
مرحوم ثقة الاسلام حاج سيّد حيدر ايازى فرزند سيّد اسماعيل در حدود سال 1312 ه ق در روستاى دهبار شش فرسنگى مشهد ديده به جهان گشود و در خانه اى مذهبى رشد كرد.
نامبرده خيلى علاقه مند به نشر حقائق اسلام بود و به فرزندان خود مى گفت هرچه چه درس بخوانيد بازهم بايد براى مردم خدوم باشيد.گاهى از اوقات مى شد در يك مجلس دو بار منبر مى رفت تا وقت مجلس بى استفاده نگذرد.در حدود توان خود اهل مطالعه بود،در واضح شدن مسائل شرعى تحقيقات مناسب را داشت و ظاهرا در هيچ مجلسى بدون ذكر مسائل شرعى منبر نمى رفت.به مستحبات در حدود توان اهميّت مى داد.مرحوم حاج سيّد حيدر سالهاى سال در دهبار،امام جماعت بود و مسائل حلال و حرام را بيان مى كرد و در حدود سى و شش سال آخر عمر را در مشهد سپرى كرد.ابتدا امام جماعت مسجد مسلم بن عقيل در سعدآباد بود و امرارمعاش را از منبر رفتن و ذكر مصائب اهل بيت سپرى مى كرد و از وجوهات شرعيه استفاده نمى كرد و بعد امام جماعت مسجد حيدريها در فلكۀ دروازه قوچان شد و در رسيدگى به فقرا و محرومين كوشا بود.ايشان داراى پنج پسر و چهار دختر بود كه بيشتر آنها روحانى هستند.وى در شب تولد
ص:95
امير المؤمنين سال 1401 ه ق در 89 سالگى درگذشت و در صحن آزادى حرم مطهّر بلوك 19 به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
ايروانى-سيّد مرتضى
(1322-1410 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد مرتضى ايروانى از علماى برجسته تهران در سال 1322 ه ق در شهرستان تبريز متولد شد، سطوح را همان جا در خدمت آية اللّه حاج ميرزا ابو الحسن انگجى و حاج سيّد محمّد مولانا و حاج ميرزا على اصغر ملكى،فراگرفت و سال 1348 ه ق به منظور ادامه تحصيل به قم رفت و از محضر آيات حاج شيخ عبد الكريم حايرى يزدى و حجت كوه كمرى خارج فقه و اصول را دوره ديد،علوم عقلى و فلسفه را نزد آية اللّه ميرزا محمد على شاه آبادى آموخت.سال 1355 ه ق به تهران رفت و چند دهه به اقامه جماعت و ترويج دين همت گماشت.در اواخر عمر به مشهد آمد و روز اربعين حسينى سال 1410 ه ق دار فانى را وداع گفت و در غرفۀ 48 صحن آزادى حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.بر مزار او نوشته شده است:«مرقد شريف عالم ربانى اسوۀ تقوا و فضيلت، حضرت آية اللّه حاج سيّد مرتضى ايروانى قدس سره كه در سال 1322 قمرى متولد و در اربعين حسينى 1410 ه ق به عالم باقى شتافت،حشره اللّه مع اجداده الطاهرين».
ابراهيم زنگنه
ايسى محصل-على
(1259-1359 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ على ايسى محصّل ،معروف به«طسوجى»از علما و دانشمندان پرهيزكار و پارساى مقيم مشهد بود و در حوزۀ علميه به تدريس اشتغال داشت.
وى در سال 1259 ه ش در روستاى ديزج از توابع بخش طسوج آذربايجان
ص:96
در خانواده اى مذهبى پا به عرصه وجود نهاد،مقدمات را در شهر طسوج فراگرفت و در سال 1280 ه ش براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و نزد آية اللّه حاج ميرزا حبيب اللّه ملكى تبريزى و اساتيد ديگر به آموزش فقه و اصول و فلسفه پرداخت و پس از ده سال به طسوج برگشت و به اقامه نماز و ترويج دين همت گماشت.بعد به دعوت مردم خوى به اين شهر رفت و در مسجد جامع امام خمينى اين شهرستان به اقامه نماز و در كنار آن به تدريس مشغول گرديد،تا اينكه به نجف هجرت نمود و مدت سى سال در محضر آيات سيد ابو الحسن اصفهانى،سيّد محسن حكيم،و حاج سيّد ابو القاسم خويى درس آموخت و به مقام رفيع اجتهاد دست يافت و اجازه دريافت نمود.
آية اللّه طسوجى ضمن تحصيل به تدريس فقه و اصول و فلسفه و تفسير دست يازيد و شاگردان برجسته اى از جمله آية اللّه حاج شيخ عباس طسوجى مقيم قم و آية اللّه تقوى مقيم بمبئى هندوستان در محضر او درس خواندند.
ميل شديد به زيارت مرقد پاك امام هشتم موجب شد تا مرحوم ايسى در سال 1348 ه ش به مشهد آمد و طى ديدار با آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى،متقاعد شد بقيه عمر خود را به منظور تدريس در حوزه علميه مشهد در اين شهر بماند.و ايشان سال 1350 ه ش در مشهد رحل اقامت افكند و به تدريس خارج فقه و اصول و تأليف پرداخت.سرانجام در صدمين سال حيات پرثمر خود،روز پنجشنبه 31 مرداد 1359 ه ش دار فانى را وداع
ص:97
گفت و در صحن نو(آزادى)بلوك 3 بهشت ثامن الائمه سر به تيرۀ تراب نهاد.
اطلاعات گرفته شده از فرزند ارشد مرحوم آية اللّه طسوجى،آقا حسين ايسى محصل مسئول امور دينى و بقاع متبركه اداره كل اوقاف خراسان،گنجينه دانشمندان 261/8
غلامرضا جلالى
ص:98
بافقى-سيّد حسين
(-1304 ه.ق)
آية اللّه سيّد حسين بافقى يزدى فرزند سيّد محمّد صادق از عالمان دينى يزد در سده 13 و اوايل سدۀ 14 ه.ق.
در مشهد سكونت داشت و مدارج عالى اجتهاد را در محضر عالمانى چون حضرات آيات شيخ محمّد تقى بجنوردى و ميرزا نصر اللّه شيرازى مدرّس آستان قدس رضوى پيمود.وى در اين دوران با آية اللّه شيخ على نقى تربتى(م حدود 1320 ق)همدرس بود.
آية اللّه بافقى دانشمندى فاضل و فقيهى بزرگ بود و سرانجام در سال 1304 ق در مشهد درگذشت و در همان جا به خاك سپرده شد.فرزند وى سيّد مهدى بافقى نيز از عالمان دينى به شمار مى رفت.
مفاخر يزد 118/1-117
سيد حسن حسينى
بافقى-شرف الدّين على
(894-974 ق)
شرف الدّين على بافقى از عالمان دينى و شاعران يزد در سدۀ 10 ق.در بافق متولد شد.در جوانى رهسپار شيراز گرديد و به فراگيرى علوم دينى پرداخت.پس از اتمام تحصيلات به هند رفت و مورد توجّه بزرگان آن ديار قرار گرفت.آنگاه به ايران بازگشت و به خدمت شاه طهماسب صفوى(م 984 ق)درآمد و از سوى او مدتها به
ص:99
كلانترى بافق اشتغال داشت.در واقعۀ قتل با يزيد پسر سلطان سليمان قانونى (926-984 ق)با سرودن يك رباعى مورد عنايت شاه واقع شد.
منابع،بافقى را دانشمندى برجسته و پرهيزگار و سخنورى بزرگ خوانده و آورده اند كه وى همواره به صدور فتوى، تدريس و تربيت طلاب مى پرداخت.
همچنين شاعرى خوش قريحه بود و در سرايش قصيده و غزل مهارت داشت و از نديمان سام ميرزا برادر شاه طهماسب و استاد وحشى بافقى و مرادى بافقى، برادر بزرگ وحشى بافقى،به شمار مى رفت.ديوان شعر مشتمل بر 4 هزار بيت و رساله هايى در معما، حفظالصحّه و بحران از آثار اوست.
بافقى سرانجام در 80 سالگى در سال 974 ق در قزوين وفات يافت.
غياث الدّين منصور دشتكى پيكرش را به مشهد منتقل كرد و در آنجا به خاك سپرد.
ريحانة الادب 196/3؛تذكرۀ شعراى يزد/33؛تذكرۀ سخنوران يزد 166/1؛ فرهيختگان دار العباده/160؛الذريعة 510/9-511؛تذكرۀ هفت اقليم 149/1؛تاريخ نظم و نثر در ايران، 468/1؛كليات ديوان وحشى بافقى/2؛ كشف الظنون 778/1؛تاريخ يزد (آيتى)/296؛آتشكدۀ آذر/313.
سيد حسن حسينى
بافقى-محمّد على
(-1339 ه ق)
مرحوم حاج شيخ محمّد على بافقى، معروف به«واعظ يزدى»فرزند حاج حسين مشهور به كسائى(م 1310 ه ق) از علما و شخصيتهاى مذهبى نيمه دوم قرن سيزدهم و نيمه اول قرن چهاردهم هجرى است.
وى اهل بافق يزد بود و تحصيلات خود را در مشهد به پايان برد و در زمرۀ علما و مبلغان برجستۀ خراسان درآمد و سالها در جوار امام هشتم عليه السّلام به ارشاد و نشر دين اسلام و احكام اسلامى اشتغال ورزيد تا اينكه هفتم جمادى الاولى سال 1339 ه ق زندگى
ص:100
را بدرود گفت و در محل دار السياده حرم دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/315، اعيان الشيعة 158/6.
ابراهيم زنگنه
بالا خيابانى-عبد الحسين
(1262-1344 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ عبد الحسين بالا خيابانى،فرزند شيخ محمّد رحيم بروجردى،از دانشمندان و مجتهدين برجستۀ خراسان در سدۀ اخير بوده است.
وى در سال 1262 ه ق در خانواده علم و عمل چشم به جهان گشود، مقدمات را نزد پدر و اساتيد آن عصر خواند و عازم عتبات شد.مدتى در خدمت ميرزا محمّد حسن شيرازى حضور يافت و پس از نيل به درجۀ اجتهاد به مشهد برگشت و به تدريس و تبليغ پرداخت.او كتابخانه مهمى را فراهم آورد،در آستان قدس منصب خادمى ضريح مطهّر و مدرسى را به عهده گرفت و در انقلاب مشروطيت از مخالفين شد و پس از عمرى فعاليت دينى و اجتماعى،سال 1344 ه ق در 82 سالگى زندگى را وداع گفت و جنازه اش در دار السياده حرم به خاك سپرده شد.
نامه آستان قدس،شماره 18،سال 1343،ص 86،نقباء البشر 1044/3.
غلامرضا جلالى
بالاخيابانى-محمّد رحيم- بروجردى-محمّد رحيم
ص:101
بجستانى-حسين
(1275-1356 ه ش)
آية اللّه شيخ حسين بجستانى فرزند محمّد ابراهيم در سال 1275 ش در بجستان يكى از شهرهاى خراسان رضوى به دنيا آمد.وى پس از خواندن مقدمات و دروس سطح حوزوى از محضر بزرگانى چون:آيات عظام آقا حسين قمى،ميرزا محمّد،آقازاده، حاج ميرزا احمد كفايى و حاج ميرزا مهدى غروى اصفهانى بهره مند شد.
وى در سال 1341 ش از مشهد به تهران مهاجرت و ضمن اقامه نماز جماعت در مسجد رضوان اللّه واقع در خيابان شهباز تهران به تبليغ و نشر احكام و معارف دينى اشتغال داشت.در مورخ 1343/11/3 به اتهام ايراد مطالب انتقادى و دعا به امام خمينى و نفرين دشمنان ايشان،توسط شهربانى دستگير و روانه زندان قزل قلعه گرديد.
و پس از تحمل بيش از دو ماه زندان با تعهد و التزام عدم خروج از حوزه قضايى تهران،آزاد شد.(1)
آية اللّه بجستانى در سن هشتاد و يك سالگى در تهران فوت كرد و جنازه اش روز ششم مهر ماه سال 1356 به مشهد منتقل و در حرم مطهر دفن گرديد.(2)
ص:102
بجنوردى-محمّد تقى
(-1314 ه ق)
شيخ محمّد تقى بجنوردى از چهره هاى نامدار خراسان در سدۀ 14 ه ق،در اصل اهل بجنورد بود و پس از فراگيرى فقه و اصول نزد شيخ حسن نجفى صاحب جواهر و شيخ مرتضى انصارى،به مشهد آمد و به تدريس پرداخت.شيخ مولى ابراهيم بن على اصغر سبزوارى نقابشكى،از علماى برجسته سبزوار و متوفى 1328 ه ق و سيّد ميرزا ابراهيم علوى سبزوارى معروف به شريعتمدار(م 1316 ه ق)و شيخ على نقى تربتى(م 1320 ه ق)و شيخ محمّد على كاخكى،از شاگردان وى بودند،شيخ على نقى به گزارش آقابزرگ تهرانى،طهارت و مكاسب شيخ را نزد او آموخت.
به نوشتۀ اعتماد السلطنه،مردم ولايت خراسان اعتماد عجيبى به وى داشتند.حاج سياح محلاّتى در كتاب خاطرات خود از تقوا و ورع شيخ محمّد تقى بجنوردى تجليل كرده است.
او مى نويسد:به ديدار شيخ محمّد تقى رفته بودم،طبيب انگليسى نيز براى معالجه چشم وى به منزلش آمده بود.
طبيب به من گفت به آقا بفهمانيد كه دو چيز به چشم شما صدمه زده است:يكى بى خوابى،ديگرى گريه.بايد از اين به بعد كاملا بخوابيد و گريه نكنيد.و من به آقا گفتم.آقا گفت:«به او بگوييد من چشم را براى اين دو كار مى خواهم».
طبيب زياد حيرت كرد و به وضع زندگى او نگاه كرد و گفت:يا اول شخص دنياخواه هستيد،يا حقيقتا آخرت طلب.ترجمه كردم و آقا گفت:
«بگوييد تو هر فرضى مى كنى بكن،ما مى دانيم شما با ما موافق نخواهيد بود، اگر اظهار هم بكنيد مى دانيم ظاهرى است و حقيقت ندارد».طبيب گفت:
«اين مقدار مالى كه مردم به ملاها مى دهند و ملاها كرور كرور از مال مردم گرفته به راحتى خرج مى كنند،گناه اين ها به گردن كيست؟شما با اين وضع همه را مى توانيد بفريبيد،حتى من مسيحى را نزديك است جذب كنيد!هرگز
ص:103
كشيشان ما اين طور نمى توانند دل مردم را شكار كنند».آقا گفت:«بگو كه شما هم به اين تن پروران كه نوكران نفس اماره اند دعا كنيد و الا شما الآن از روى زمين محو شده بوديد.»
در جريان نهضت تنباكو،بيت شيخ محمّد تقى مجتهد،قطب معنوى آن روز خراسان شمرده مى شد،با اين حال ايشان چندان كه بايد با گسترش نهضت موافق نبود و شرايط را مناسب نمى ديد.
شايد از دسايس دولتهاى بيگانه كه نمايندگيهاى فعالى در خراسان داشتند، بيمناك بود.
وى شب چهاردهم صفر 1314 ه ق زندگى را بدرود گفت و در محل دار السياده حرم صفه دست چپ متصل به درب مسجد گوهرشاد به خاك سپرده شد.
زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى/326،نقباء البشر 4/1، 1628/4-1629،مطلع الشمس 690/2،خاطرات حاج سياح/305، ضميمه تاريخ علماى خراسان/257، منتخب التواريخ/616 و 631 و 686 و 700،زندگانى امام رضا عليه السّلام،عمادزاده، 420/3،اعيان الشيعة 192/9
غلامرضا جلالى
بجنوردى-مرتضى
(-1350 ه ق)
حاج شيخ مرتضى،فرزند شيخ محمّد تقى بجنوردى،از فضلا و زهاد معروف نيمه اول قرن چهاردهم ه ق در مشهد سكونت داشت و اقامه جماعت و ادارۀ مراسم گراميداشت ائمه اطهار عليهم السّلام را در منزل پدر خود مرحوم آية اللّه شيخ محمّد تقى بجنوردى وجهۀ همت خود ساخته بود،تا اينكه در 24 محرم
ص:104
1350 ه ق چشم از جهان مادى فروبست و در كنار قبر پدر در دار السياده حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
فوائد الرضويه/431؛ضميمه تاريخ علماى خراسان/358،دانشوران بجنورد/26-27
ابراهيم زنگنه
بحر العلوم رشتى-سيّد حسن
(1314-1397 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد حسن مشهور به بحر العلوم رشتى،فرزند آية اللّه سيّد حسين بحر العلوم معروف به حاج آقا مير،مقتول به سال 1327 ه ق،از علماى نامور رشت بود.
وى حدود سال 1314 ه ق در رشت پا به دنيا نهاد و پس از شهادت پدر و برادرش در سال 1327 در قزوين،به تحصيل علوم الهى روى آورد،مقدمات و قسمتى از سطح را در رشت فراگرفت و به نجف رفت و در سلك تلاميذ آيات حاج ميرزا حسين نائينى،آقا ضياء عراقى،سيّد ابو الحسن اصفهانى،حاج شيخ شعبان رشتى و حاج شيخ محمّد حسين اصفهانى درآمد و به درجۀ اجتهاد نايل گرديد و پس از بازگشت به رشت به اقامه نماز جماعت و پاسخگويى به نيازهاى دينى مردم روى آورد،تا اينكه در 82 سالگى درگذشت و 23 شهريور 1356 ه ش در محل بازار كفاشها در جوار امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
گنجينه دانشمندان 185/5،پرونده مدفونين در حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام موجود در شعبۀ مدفونين.
ابراهيم زنگنه
ص:105
بختيارى-سيّد محمّد رضا
(-1339 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد محمّد رضا بختيارى در اصل از بختيار،از توابع اصفهان بود و مدت دو سال در بختيار و سه سال در اصفهان در محضر آقا نجفى مسجد شاهى تحصيل نمود،بعد به عتبات رفت و مدت هفت سال در نجف و سه سال در سامرا به فراگيرى مبانى اجتهاد در محضر آيات آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى،سيّد محمّد كاظم طباطبايى يزدى و آية اللّه ميرزا محمّد تقى شيرازى به تحصيل مشغول شد.
حضور آية اللّه بختيارى در عتبات هم زمان بود با اعلام جهاد علماى عراق عليه انگليس.ايشان نيز در جهاد شركت كرد و فرماندهى شصت هزار مجاهد را به عهده گرفت.پس از عمليات جنگى وقتى به شهر كاظمين وارد شد،اهالى كارهاى خود را تعطيل كرده و بيش از دو هزار نفر مسلح كه همۀ آنها از علما و رجال دولت بودند،به استقبال وى رفتند.اين جنگ چندين ماه طول كشيد و پس از پايان جنگ آية اللّه بختيارى به مشهد آمد و مورد وثوق آية اللّه حاج آقا حسين قمى بود پس از كشتار مسجد گوهرشاد چند سالى در تربت حيدريه تبعيد بود و پس از شهريور 1320 به مشهد آمد و به تدريس علوم حوزوى پرداخت و متجاوز از چهل سال در اين شهر بود و پس از درگذشت،در جلو سومين حجره سمت راست نقاره خانه واقع در صحن انقلاب دفن گرديد.چهلم درگذشت ايشان روز يكشنبه 11 ارديبهشت 4/1339 ذيقعده 1379
ص:106
ه ق در مشهد برگزار شد.
روزنامه آفتاب شرق 1339/2/11
غلامرضا جلالى
براتعلى-حاجى ميرزا-جلد دوم
برسى-عبد الجواد
(-1382 ه ق)
حاج شيخ عبد الجواد برسى،فرزند حاج شيخ حسن برسى از فضلا و چهره هاى علمى و اساتيد حوزه مشهد در سدۀ اخير است.وى مقدمات و سطوح را در مشهد فراگرفت و به منظور تكميل تحصيلات خود عازم نجف شد و پس از مدتى به مشهد آمد،چندى سردفتر اسناد رسمى بود،ولى از ادامه اين كار پرهيز كرد و انزوا پيشه نمود و به مطالعه و پژوهش روى آورد تا اينكه در روز سه شنبه 20 رجب 1382 ه ق در مشهد جان به جان آفرين تسليم كرد و در صحن عتيق دفن گرديد.شيخ مهدى الهى قمشه اى از شاگردان ايشان محسوب مى شود.
مقدمه اوكتائى بر جلد 6 فهرست كتابخانه آستان قدس،گنجينه دانشمندان 152/7،شمس الشموس/332-333، آشناى عرشيان/47
ابراهيم زنگنه
بروجردى-سيّد محمّد رضا
(-1363 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد محمّد رضا،فرزند فخر الدّين موسوى بروجردى،از علما و ائمۀ جماعات مشهد بود.نسبش از سوى پدر به سادات نوربخشى و از طرف مادر
ص:107
به سادات طباطبايى بروجرد مى رسد.
در بروجرد تولد يافت و پس از آشنايى با مقدمات و سطوح به مشهد آمد و نزديك 20 سال از محضر حاج آقا حسين قمى و ميرزا محمّد آقازاده استفاده نمود و براى ادامه تحصيلات به عراق سفر نمود و 12 سال در نجف از محضر آيات نائينى،عراقى و سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و خود نيز به تدريس فقه و اصول پرداخت.وى از آيات اصفهانى و عراقى اجازۀ اجتهاد دريافت كرد.
در پى كسالتى كه بر او عارض شد و رؤيايى كه ديد به مشهد بازگشت و در حوزۀ اين شهر به تدريس و اقامۀ جماعت و بيان احكام در مسجد جامع گوهرشاد و مسجد كوچه اشتغال ورزيد و اول مهر 1363 دعوت حق را لبيك گفت و در غرفۀ شماره 6 صحن آزادى دفن گرديد.رساله اى در اجتهاد و تقليد و عدالت از آثار ايشان است كه به چاپ رسيده است.
گنجينه دانشمندان 119/7-120، اثرآفرينان 49/2
ابراهيم زنگنه
بروجردى-على اكبر
(-1348 ه ق)
ميرزا على اكبر بروجردى،فرزند آقا جمال مجتهد از علماى نامدار تهران در نيمۀ اول قرن چهاردهم هجرى شمرده مى شود.پدرش در مسجد و مدرسه دوستعلى خان معيّر الممالك پيشنماز بود و تدريس مى كرد و پس از ارتحال او ميرزا على اكبر عهده دار اين
ص:108
مسئوليتها شد و به ترويج و نشر دين همت گماشت و در نهضت مشروطه با شيخ فضل اللّه كه رابطه خويشاوندى داشت،هم صدا گرديد.پس از نهضت به مشهد آمد و سال 1348 ه ق در مشهد درگذشت و در حجره عقب صفه غربى دار السياده سر بر خاك نهاد.
او فرزندى داشت به نام على اصغر كه در سال 1231 متولّد شد و داراى چندين اثر از جمله نور الأنوار،ضياء النور،و الحكايات الاخلاقية و عقائد الشيعة مى باشد.
شرح حال رجال ايران 166/6، تاريخ آستان قدس/336،نقباء البشر 1594/4،اعيان الشيعة 167/8
ابراهيم زنگنه
بروجردى-محمّد رحيم
(1224-1309 ه ق)
حاج شيخ محمّد رحيم بروجردى فرزند محمّد،پدر شيخ عبد الحسين
مجتهد بالاخيابانى،روز 17 ربيع الاول سال 1224 ه ق در بروجرد متولد شد و مقدمات و سطوح را نزد علماى آن عصر از جمله حاج مولى اسد اللّه بروجردى مشهور به حجة الاسلام و حاج سيّد محمّد شفيع جاپلقى آموخت و سال 1241 ه ق به نجف رفت و آنجا رحل اقامت افكند و نزد صاحب جواهر با رموز فقه و اصول آشنا گرديد و استاد شرح وى بر مختصر النافع را ستود و به وى اجازۀ اجتهاد داد.
مرحوم بروجردى مدتى در نجف تدريس كرد،بعد به كربلا رفت و سال
ص:109
1258 ه ق به درخواست اعيان و بزرگان خراسان به مشهد آمد و به تأليف آثار فقهى از جمله جوامع الكلم در شرح قواعد مبادرت ورزيد.سال 1263 ه ق به حج مشرف شد.سال 1266 ه ق به دنبال سركوب فتنه سالار،از سوى اميركبير به توليت آستان قدس رضوى منصوب گرديد و اصلاحات زيادى را به عمل آورد،سال 1283 به زيارت عتبات مقدسه رفت و در مراجعت كتابى در حالات و آداب زيارت حضرت امام رضا عليه السّلام به نام هدية الرضويه نوشت و كتابى در اعمال سنه تحرير كرد.او سال 1309 در 85 سالگى در مشهد درگذشت و در دار السياده حرم دفن گرديد.شيخ عبد الحسين بروجردى(متوفى 1344 ه.ق)فرزند ايشان است.
تاريخ علماى خراسان/120-123، نقباء البشر 723/2،لغت نامه دهخدا واژۀ محمّد رحيم،زندگانى امام رضا عليه السّلام،عمادزاده،420/2، منتخب التواريخ/631 و 686 و 700، تاريخ آستان قدس/336،اعيان الشيعة 256/9،مطلع الشمس/682.
غلامرضا جلالى
برهانى-سيّد حبيب اللّه
(-1376 ه ق)
حاج سيّد حبيب اللّه برهانى فرزند حاج سيّد كريم رستم كلائى،صاحب خصال نيك الهى و مناعت طبع و سخاوت كم مانند،از علماى معاصر خطۀ شمال بود.مقدمات را در حوزۀ مازندران تكميل كرد و مدتى در مشهد مشغول تحصيل شد،به قم رفت و از محضر حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى،مؤسس حوزه قم برخوردار گرديد،بعد به نجف مهاجرت نمود و پاى درس بزرگانى چون آية اللّه نائينى و سيّد ابو الحسن اصفهانى شركت كرد و پس از اتمام تحصيلات به مازندران آمد و به انجام وظايف دينى و معنوى قيام نمود.سال 1376 ه ق چشم از سراى ناپايدار فروبست و جنازه اش به مشهد حمل شد و در يكى از حجره هاى غربى
ص:110
باغ رضوان به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 260/3
ابراهيم زنگنه
بسطامى-على
(1316-1407 ه ق)
آية اللّه شيخ على توحيدى از علماى مبارز شاهرود است.سال 1316 ه ق در بسطام به دنيا آمد.با مبانى علوم در بسطام و شاهرود آشنا شد و براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و 7 سال از حوزه درس آقابزرگ حكيم و حاج آقا حسين قمى بهره برد،سپس به قم رفت و يك سال در حوزه درس حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى شركت كرد، بعد به نجف مهاجرت نمود،و 16 سال از محضر آيات نائينى و آقا ضياء الدّين عراقى و سيّد ابو الحسن اصفهانى استفاده كرد.پس از دريافت اجازه اجتهاد به شاهرود برگشت و در مدرسه قلعه به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت و در مسجد همان مدرسه به اقامه نماز جماعت و ارشاد مردم همت گماشت تا اينكه 29 تير 1407/1366 ه.ق درگذشت و يك روز بعد برحسب وصيت جنازه اش به مشهد منتقل و در مقبره چهارم صحن آزادى حرم مطهّر دفن شد.
گنجينه دانشمندان 131/7-132
بسطامى-نوروز على
(1237-1309 ه ق)
حاج مولى نوروز على،فرزند حاج باقر از علما و محدثان و مورخان ممتاز خراسان،معروف به فاضل بسطامى در قرن سيزده هجرى است.وى سال 1237 ه ق در بسطام متولد شد،در مشهد خدمت مولانا شمس علم آموخت و مدتى در محضر مولانا حاج ميرزا عسكرى امام جمعه،مشغول نوشتن احكام و فتاوى گرديد و در اخبار و احاديث تبحر يافت و ازآن پس سى سال به نوشتن كتاب هاى زير وقت صرف كرد:التحفة الحسينية،
ص:111
التحفة الرضويه،سرور العارفين در احوال مختار بن ابى عبيده ثقفى،نجات الخافقين در فضيلت زيارت امام حسين عليه السّلام،وسيلة النجاة به زبان فارسى در مصائب امام حسين عليه السّلام تأليف سال 1271 ه ق،ذخيرة المعاد فى الاخلاق و الموعظة و الارشاد،چاپ 1288 تهران،سراج المتهجدين تأليف در سال 1265،وسيلة الرضوان در ترجمه صحيفه رضويه،الوجيزة فى مصائب المعصومين به زبان فارسى،تأليف 13 محرم 1271 ه ق،الإكسير در اصول دين و اخلاق،الوسائل الحسينية لطى العوالم البرزخية به زبان فارسى مشتمل بر ده مقاله در احتضار،مرگ و پس از مرگ،البداء،فردوس التواريخ در تاريخ طوس و علماى مشهد، سفينة النجاة در شرح منظومه دوازده بند سيّد بحر العلوم و لؤلؤة البحرين در تلخيص سفينه مذكور.
حاج ملاّ صادق مشهور به فاضل بسطامى فرزند اوست.مولى نوروز على سال 1309 ه ق در مشهد درگذشت و در قبرستان قتلگاه دفن گرديد.
تاريخ علماى خراسان/132، مطلع الشمس/691،الذريعة 21/10، 89،77،71،52/25،147/3،اعيان الشيعة 228/10.
غلامرضا جلالى
بمرودى قاينى-على
(-1315 ه ق)
ملا على صعودى بمرودى از علما، شعرا و خوشنويسان اواخر قرن سيزده و اوايل قرن چهاردهم است.
از تاريخ تولد و شرح زندگى وى اطلاع روشنى در دست نيست.آنچه مسلم است ايشان در روستاى«بمرود» از توابع بخش زيركوه قاينات به دنيا آمد و قسمتى از دوران تحصيل خود را در مشهد گذراند.در بيشتر علوم رايج زمان خود بخصوص علم سياق،نجوم، لغت و تاريخ دست داشت و گاهى شعر مى گفت و صعودى تخلص مى كرد.از اشعار اوست:
ص:112
اى گشته اسير شور و شر،در بمرود محروم ز فيض خشك و تر،در بمرود
صد حيف كه با هزار آرمان برديم اين عمر عزيز را به سر،بمرود
ديوان اشعار ملا على،كتاب مؤيد الفضلا در لغت و كتاب درّه نادره در تاريخ نادر شاه به خط وى نزد آقا حسين صعودى نوۀ ايشان در مشهد نگهدارى مى شود.
وى به سال 1315 ه ق دار فانى را وداع گفت و در مشهد به خاك سپرده شد.
بزرگان قاين/241-243
بنابى-على
(-1305 ه ق)
شيخ على بنابى از علماى متبحر و فقهاى بزرگ و مرجع احكام و قضا بود.
او از كوته مير آذربايجان و از شاگردان ممتاز شيخ مرتضى انصارى بود.در فتنه شيخ عبيد اللّه جهاد كرد و سيف العلماء و مجتهد غازى عنوان يافت،شمس الدّين محمود الحسينى تبريزى متوفاى 1338 از او اجازه نقل روايت اخذ نموده است، شيخ على به سال 1305 ه ق در مشهد درگذشت.
نقباء البشر 1297/4،اعيان الشيعة 302/8.
غلامرضا جلالى
بنى هاشمى بذرگر-على اكبر
(1320-1376 ه ش)
استاد سيّد على اكبر بنى هاشمى بذرگر فرزند سيّد محمّد از دانشمندان معاصر حوزه علميه مشهد است كه
ص:113
سالها به تدريس دوره هاى سطح و خارج اشتغال داشت.
وى روز 26 اسفند 1320 ه ش در روستاى گرماب از توابع شهرستان تربت حيدريه،در يك خانواده مؤمن و متقى متولد شد.پدرش روحانى و از افراد بانفوذ منطقه بود و كشاورزى مى كرد و زندگى ساده و تا حدى مرفه داشت.
مرحوم بنى هاشمى سال 1334 ه ش جهت تحصيل علوم دينى به مشهد آمد و در مدرسه«ابدال خان»ساكن شد.مقدمات را نزد مرحوم صدوق، شيخ محمّد عيدگاهى و اديب نيشابورى فراگرفت و سطح را خدمت اساتيدى چون سيّد حسين شمس،آية اللّه وحيد خراسانى و آية اللّه ميرزا احمد مدرّس تلمذ نمود و خارج را نزد برخى از اساتيد يادشده و مرحوم آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى در مشهد و قم به پايان برد و مدت كوتاهى نيز از محضر امام خمينى قدس سره برخوردار گرديد و پس از مراجعت از قم در مشهد به تدريس سطح و خارج مبادرت ورزيد.او با حكمت و كلام آشنايى كامل داشت.
مرحوم بنى هاشمى به امور سياسى بى توجه نبود و از ابراز مخالفت عليه رژيم پهلوى پرهيز نمى كرد و از مواضع سياسى و انقلابى امام خمينى دفاع مى نمود.مظهر اخلاق نيك و صدق و صفا بود و ذكاوت ذاتى بالايى داشت و به مباحث علمى بسيار ارج مى نهاد، بسيار صميمى بود و به مشكلات روحى و معيشتى طلبه ها رسيدگى مى كرد و افراد مستعد را به كوششهاى علمى بالاتر فرامى خواند.سيماى بشاش و طبيعت خودجوش وى به همگان اين فرصت را مى داد تا از خرمن وجودى او برخوردار باشند.ولى پيك اجل بهار عمرش را خزان كرد و شب يكشنبه 26 بهمن 1376 ه ش به علت بيمارى سرطان ريه در بيمارستان اميد مشهد زندگى را بدرود گفت و روز دوشنبه 27 بهمن پس از تشييع باشكوهى در ميان حزن و اندوه عموم طبقات شركت كننده
ص:114
در صحن نو(آزادى)حرم امام ابو الحسن الرضا عليه السّلام جلو غرفه بين ايوان طلا و كفشدارى گوشه غربى صحن به خاك سپرده شد.حاشيه بر عروه و تقريرات درسهاى خارج فقه و اصول اساتيدش از آثار علمى اوست.
غلامرضا جلالى
بنى هاشمى كردكوهى-سيّد
آقابزرگ
(-ح 1380 ه ق)
حاج سيّد آقابزرگ بنى هاشمى كردكوهى،عالمى اديب،متنفذ و ميهمان نواز و در بندر گز و كردكوى صاحب نفوذ معنوى بود و در ايام محرم و رمضان مبلغين از حوزه هاى قم و مشهد و نجف براى اعزام به تبليغ به خانه وى وارد مى شدند و با مساعدت او به روستاها و شهركها اعزام مى گرديدند.
او شعر مى گفت و طبعى روان داشت و اشعارش نزد فرزند دانشورش آقاى بنى هاشمى در كردكوى محفوظ است.
از جمله اشعار وى تضمين ابيات نصاب الصبيان در مدح حضرت على عليه السّلام است.
اين اشعار وقتى براى مرحوم حاج آقا حسين قمى خوانده شد سخت موجب تأثر ايشان گرديد.
مرحوم بنى هاشمى در حدود سال 1380 ه ق وفات نمود و پيكر بى جانش به مشهد منتقل گرديد و در جوار امام هشتم عليه السّلام به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 233/3-234
بهاء الدّين عاملى-محمد
(953-1030 يا 1031 ه ق)
بهاء الدّين محمّد معروف به«شيخ بهائى»،دانشمند نامدار قرن دهم و يازدهم هجرى و متبحر در فقه،حديث، نجوم،رياضى،هندسه،طب و معمارى فرزند حسين بن عبد الصمد بن محمّد بن على بن حسين،در اصل از جبل عامل لبنان است و نسبش به حارث همدانى، صحابى معروف حضرت على عليه السّلام
ص:115
مى رسد.
حسين بن عبد الصمد،پدر شيخ بهائى،از فقها و محدثين بود و سال 966 ه ق به ايران آمد و در اصفهان به منزل شيخ على منشار،از مهاجران جبل عامل وارد شد و به شاه طهماسب صفوى معرفى گرديد.او به درخواست شاه طهماسب در ايران ماند و شيخ الاسلام دار السلطنه قزوين شد.
پس از هفت سال از قزوين به مشهد آمد و رياست امور دينى هرات را به عهده گرفت و مدتها در هرات بود و در سفر به خانۀ خدا،شاه صفوى شيخ الاسلامى هرات را به عهدۀ شيخ بهائى گذاشت.در راه بازگشت به بحرين رفت و در سال 984 ه ق در 66 سالگى چشم از دنيا فروبست و در روستاى مصلى يكى از روستاهاى هجر دفن شد.
شيخ بهائى غروب چهارشنبه سيزدهم ذيحجه سال 953 ه ق در بعلبك لبنان به دنيا آمد و همراه پدر به ايران آمد.مقدمات علوم اسلامى را در لبنان فراگرفت و در ايران بجز خدمت پدر،نزد ملا عبد اللّه مدرّس يزدى،ملا عبد اللّه شوشترى،ملا افضل قاينى،ملا على مذهّب و ملا محمّد باقر يزدى و عماد الدّين محمود با علوم معقول و طب و رياضى در شهرهاى قزوين،مشهد و اصفهان آشنا شد و سرآمد دانشوران عصر خود گرديد.
در سال 1006 ه ق كه پايتخت از قزوين به اصفهان انتقال يافت،شيخ بهائى در اصفهان به امامت مردم و تدريس فقه و حديث مشغول شد و چهره هاى بلندآوازه اى چون حكيم ملاّ صدرا،ملاّ محمّد تقى مجلسى،نظام الدّين محمّد قرشى،ملاّ صالح مازندرانى،ملاّ محسن فيض كاشانى،ملاّ خليل قزوينى صاحب شرح اصول كافى،ملا حسنعلى شوشترى،ملاّ محمّد عاملى،محقق سبزوارى،شمس الدّين محمد خاتون آبادى صاحب شرح اربعين،مير ابو القاسم فندرسكى،سلطان العلماى اصفهانى در شمار شاگردان او هستند.
شيخ بهائى به سير و سياحت دلبستگى داشت در سال 991 ه.ق به خانه خدا مشرف شد و در بازگشت به
ص:116
عراق،شام،مصر،حجاز و بيت المقدس سفر كرد و با دانشمندان و بزرگان فقها، حكما و صوفيه و ارباب سلوك ديدار نمود.در آخرين سالهاى حيات خود از منصب شيخ الاسلامى اصفهان كه بزرگترين مقام دينى و معنوى ايران آن روز بود،كناره گرفت و به سير و سلوك پرداخت تا آنكه روز سه شنبه، دوازدهم شوال سال 1030 يا 1031 ه ق در اصفهان دعوت حق را اجابت كرد.طبق وصيتش جنازه اش به مشهد حمل شد و در جوار قبر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
از شيخ بهائى بيش از 80 اثر علمى بر جاى مانده است،جامع عباسى، حاشيه من لا يحضره الفقيه،جواب المسائل المدنيات،سوانح الحجاز، شرح شرح چغمينى قاضى زاده الرومى، خلاصة الحساب،حبل المتين در احكام دين،عروة الوثقى در تفسير قرآن، تشريح الافلاك،بحر الحساب، صمديه،حدائق الصالحين در شرح صحيفه سجاديه،اثنى عشريه در عبادات،توضيح المقاصد،تحفه حاتمى در اسطرلاب،اربعين،مفتاح الفلاح در ادعيه و كشكول،از آثار برجسته او هستند.
بناى بسيارى از آثار معمارى عصر شاه عباس صفوى و بخشهايى از حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام به ايشان نسبت داده مى شود.
مزارات خراسان/72،منتخب التواريخ /77 و 137 و 683،رياض العارفين /58-59،مجمع الفصحا 13/4، روضات الجنات 306/7-309، زندگينامه رياضيدانان دورۀ اسلامى /170،الذريعة 29/2،الاعلام زركلى 102/6،امل الآمل 75/1،تعليقه امل الآمل/67-71،اعيان الشيعة 9:
234،خلاصة الأثر:182،لؤلؤ البحرين:236،تاريخ عالم آراى عباسى 249/1.
غلامرضا جلالى
بهبهانى-شمس الدّين
(-1248 ه ق)
شمس الدّين فرزند جمال الدّين بهبهانى،از محققين زاهد و متقى
ص:117
روزگار خود بود.در بهبهان متولد شد در كربلا رشد كرد و خدمت وحيد بهبهانى و ميرزا مهدى شهرستانى و بحر العلوم و علامه صاحب رياض، دانش آموخت.به مشهد آمد و چندين دهه در يكى از حجره هاى صحن عتيق، جنب آرامگاه شيخ حرّ عاملى بالغ بر 50 سال به عبادت و رياضت و تصنيف و تأليف مشغول شد.معالم الاصول را در 5 جلد شرح كرد،بر قوانين و مطول حاشيه نوشت و كتاب جواهر الكلام را در اصول عقايد تأليف نمود و چندين تأليف نيز در علم نحو و صرف و بيان رساله هاى متفاوت ديگرى داشت.
رمضان سال 1248 ه ق درگذشت و در همان حجره محل زندگيش دفن گرديد.
فاضل بسطامى،صاحب فردوس التواريخ كه از شاگردان وى است، مى نويسد:او چنان به دنيا و زرق وبرق آن بى اعتنا بود كه همۀ لباسهاى او را كسى به پنج ريال نمى خريد،و مقام فقر و رياضت وى به مرتبه اى بود كه بيشتر روزها گرسنه بود و از راه استخاره روزگار مى گذرانيد.
مطلع الشمس 684/2،فردوس التواريخ/137-138،منتخب التواريخ/677 و 691،تاريخ علماى خراسان/77،فهرست كتابهاى خطى آستان قدس 35/6-36،اعيان الشيعة 352/7-351.
ابراهيم زنگنه
بيات-محمّد حسن-عارف نيشابورى-محمد حسين
بيرجندى-عبد العلى
(-حدود 934 ه ق)
نظام الدّين عبد العلى بن محمّد بيرجندى از دانشمندان نامى علوم رياضى قرن دهم هجرى است.وى علم حديث را نزد خواجه حافظ غياث، فنون حكمى را نزد مولانا منصور فرزند مولانا معين الدّين كاشانى آموخت و در علوم ديگر شاگرد كمال الدّين شيخ حسين القنوى مولانا كمال الدّين مسعود شروانى،و مولانا سيف الدّين احمد
ص:118
تفتازانى بوده است.
مؤلف حبيب السير،دربارۀ او مى نويسد:«مولانا عبد العلى بيرجندى جامع اصناف علوم محسوس و معقول است و حاوى انواع مسائل فروع و اصول در علوم نجوم و حكميات بى مثل و بدل است و در شيوۀ زهد و تقوى ضرب المثل...آن جناب به صفت تواضع و پرهيزگارى و حلم و ديندارى اتصاف دارد و همواره نقش افاده و تأليف بر صحيفۀ خاطر شريف مى نگارد.»
محقق بيرجندى به احتمال زياد در سال 934 ه ق در مشهد درگذشت و در قبرستان قتلگاه دفن شد.از او آثار علمى زيادى بر جاى مانده است.از شناخته شده ترين آنها مى توان به اين كتابها اشاره كرد:
1-حاشيه بر شرح ملخّص در هيئت چغمينى كه در سال 913 نگارش شده است.
2-شرح آداب المناظره العضدية كه در سوم جمادى الثانى 932 نوشته شده است.
3-شرح بيست باب در معرفت اسطرلاب به زبان فارسى.متن اين رساله از آثار خواجه نصير الدّين طوسى است.
4-بيست باب در معرفت تقويم كه ملاّ مظفر آن را شرح كرده است.
5-شرح تذكره خواجه نصير در هيئت.
6-عجايب البلدان كه براى وزير حبيب اللّه خان به فارسى نوشته.
7-شرح زيج الغ بيك.
8-كتاب ابعاد و اجرام.
9-تحرير مجسطى.
گاهنامه سال 1307 شمسى تأليف سيّد جلال الدّين تهرانى/129،فهرست كتابخانه آستان قدس 382/4،بهارستان، آيتى/218-219،حبيب السير 615/4، فرهنگ خراسان،مرداد 63/،42،اعيان الشيعة 29/8-30.
غلامرضا جلالى
ص:119
بيرجندى-محمّد حسن
(-1334 ه ش)
شيخ محمّد حسن فرزند آية اللّه شيخ محمّد باقر بن محمّد حسن آيتى بيرجندى،از علما و مجتهدان سده چهاردهم خراسان است.در خانوادۀ علم و فضيلت و تقوا در بيرجند متولد شد.پدرش عالمى فاضل و محققى ماهر بود كه داراى بيش از 20 عنوان كتاب از جمله وثيقة الفقهاء و بغية الطالب فى الامام الغائب مى باشد.و محمّد حسن پس از نشو و نما و خواندن مقدمات و مقدارى از سطوح نزد پدر،براى ادامۀ تحصيلات خود به مشهد آمد و سالها از محضر اساتيد آن عصر برخوردار شد و در همين شهر ساكن گرديد.سال 1334 ه ش در مشهد درگذشت و در دار السياده حرم دفن شد.شرحى بر تهذيب علامه نوشت كه ناتمام ماند.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/263، اعيان الشيعة 181/9.
ابراهيم زنگنه
ص:120
پايين خيابانى-حسن
(-1342 ه ق)
حاج شيخ حسن پايين خيابانى، متوفى جمادى الآخر 1342 ه ق،از وعاظ بزرگ و منبرى هاى معروف آستان قدس رضوى بود و منبر پرشور و منحصربه فردى داشت.به مال دنيا به تمام معنى بى اعتنا و در ادبيات و مقامات علمى توانمند بود و كتابهايى را به صورت رساله هاى مستقل نوشته بود.
فرزندانش همه از سخنوران بودند.حاج شيخ على محدث فرزند بزرگ او است كه خورشيد تابان را در معارف اسلامى نوشت و از شاگردان مرحوم ميرزا مهدى اصفهانى شمرده مى شد.حاج شيخ پس از ارتحال در دار الضيافه حرم امام رضا عليه السّلام مدفون گرديد.
تاريخ علماى خراسان/213
ابراهيم زنگنه
پشت مشهدى-سيّد عبد الرحيم
(-1294 ه ق)
سيّد عبد الرحيم پشت مشهدى،از
ص:121
شاگردان شيخ مرتضى انصارى بود و پس از چندين سال تحصيل فقه و اصول به مشهد بازگشت و به سال 1294 ه ق درگذشت.برادرش سيّد مهدى نيز از علما بود.
الكرام البررة 725/2.
غلامرضا جلالى
پير پالان دوز-عباسى-محمّد عارف
پيشنماز-سيّد محمّد
(-1324 ه ق)
سيد محمّد پيشنماز،فرزند سيّد حسن هندى هروى،ساكن مشهد بود و تا سال فوتش،به جاى پدر خود در مسجد جامع گوهرشاد به اقامۀ نماز مى پرداخت و پس از فوت او،فرزندش سيّد يحيى اين امر را به عهده گرفت.سيد محمّد در محرم سال 1324 ه.ق درگذشت و در دار السعاده حرم مطهر به خاك سپرده شد كتاب مجموعة الرسائل العروضية اثر سيّد محمّد پيشنماز،در سال 1317 ه ق به چاپ رسيده است.
الذريعة 90/20،سند شماره 12016/17 اداره اسناد آستان قدس رضوى
غلامرضا جلالى
پيشنماز-محمّد على
(-1290 ه ق)
ملا محمّد على فرزند ملاّ عباس از علما و مجتهدان قرن سيزدهم خراسان بود كه پس از تحصيلات عالى و رسيدن به مقام اجتهاد،به مشهد آمد و سالها در محلّه سرآسياب،امامت جماعت را عهده دار بود و بين مردم به زهد و تقوا اشتهار داشت.پس از مرگش در سال 1290 ه ق مردم جسد او را با اندوه فراوان به طور باشكوهى تشييع و در حرم امام هشتم عليه السّلام دفن كردند.لوح مرقدش كنار الواح ديگر علماى اعلام و مشاهير،در ازاره رواق پايين پاى مبارك نصب گرديده است.
سفرنامه سديد السلطنه/237
غلامرضا جلالى
ص:122
تبريزى-على
(1282-1340 ه ق)
شيخ ميرزا على آقا فرزند عبد العظيم در 28 شوال سال 1282 متولد شد و مقامات علوم اسلامى را نزد ملا نور محمّد مشهور به قدس اهرى فرا گرفت و به مشهد مهاجرت نمود و در اين شهر سكونت داشت.وقايع الأيام در چند جلد،منتخب الفوائد در شش جلد،تحفة الأحياء در شرح قصيدۀ سيّد الشعراء،ذخيرة المحشر در شرح باب حادى عشر از آثار اوست.وى به سال 1340 ه ق در اين شهر از دنيا رفت.
الذريعة 18/10،اعيان الشيعة 266/8.
غلامرضا جلالى
تبريزى-غلامحسين
(1260-1359 ه ش)
مرحوم آيت اللّه حاج شيخ غلامحسين تبريزى معروف به «شيخ غلامحسين ترك»به سال 1260 ه ش/1303 ه ق در يكى از روستاهاى شبستر،در خانواده اى
ص:123
مذهبى،چشم به جهان گشود.در مدرسۀ طالبيه تبريز به تحصيل پرداخت و پس از اتمام سطح براى ادامۀ تحصيلات به نجف رفت و آنجا اصول را نزد آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى و فقه را در محضر حاج سيّد محمّد كاظم يزدى و شريعت اصفهانى فراگرفت.
پس از اتمام تحصيلات به تبريز بازگشت و به توصيه پدر،با يكى از خويشاوندان خود ازدواج كرد و به فعاليتهاى مذهبى روى آورد و«جمعيت ديانت اسلامى»را در سال 1343 ه ق تأسيس كرد و معارف اسلامى را به سبكى نو در ميان جمعيت تدريس مى كرد.گفتار ايشان در نشريه اى به نام «تذكرات ديانتى»هر پانزده روز يك بار منتشر مى شد.نخستين شمارۀ اين نشريه اول جمادى الاولى 1345 ه ق در شهر تبريز به چاپ رسيد و انتشار آن چند سال دوام آورد.علماى بزرگ قم و مشهد كارهاى ايشان را ستودند.
آية اللّه تبريزى به گفتگو با صاحبان اديان ديگر اهميت مى داد و در مناظره ها شركت مى جست.و از مبارزات سياسى غافل نبود.در جريان كلاه پهلوى در سال 1311 ه ش حاج شيخ به مبارزه عليه اتحاد شكل و مظالم رضا خان پرداخت،ولى حركت او سركوب شد و خود او پس از مدتى زندگى مخفى،به استاندارى احضار شد و ايشان پس از ديدار با على منصور، پدر حسنعلى منصور،استاندار وقت آذربايجان و قاضى عسكر وقتى متوجه شد قرار است رضا خان به تبريز سفر كند،به كربلا مشرف شد و مدتى آنجا اقامت كرد و پس از آرام شدن اوضاع به تبريز برگشت.
در يكى از روزها نامه اى از على اكبر داور به دست حاج شيخ رسيد.
مضمون نامه دعوت از وى جهت همكارى قضايى با نظام عدليه بود او متوجه اين نكته شد كه شرايط براى فعاليتهاى دينى و سياسى آزاد،از ميان رفته است،اين بود كه به تنهايى عازم مشهد شد و همسر و فرزندان
ص:124
خردسالش پس از مدتى به او پيوستند.
هنوز مدتى از اقامت ايشان در محلۀ پاچنار مشهد نگذشته بود كه همسر ايشان موقع بيرون آمدن از حمام بهاء الدوله،به لحاظ داشتن حجاب مورد تعقيب پاسبان اداره ثبت قرار گرفت.پاسبان به طرف ايشان حمله كرد تا چادر را از سر ايشان بردارد و او كه در آخرين روزهاى باردارى خود به سر مى برد،براى حفظ حجاب،خود را به سرعت درون منزل حاج كريم آقا،يكى از محترمين محل انداخت و 18 روز بعد از اين رويداد به رحمت حق پيوست.
حاج شيخ با علويه اى كه همشيره مرحوم آية اللّه سيّد على علم الهدى بود، ازدواج كرد و از ايشان داراى فرزندانى شد.مرحوم آية اللّه تبريزى در نهضت گوهرشاد مشاركت داشت و پس از شهريور 1310 به منظور مقابله با انديشه هاى سيّد احمد كسروى كه از تبريز با او آشنا بود به انتشار تذكرات دينى در مشهد دست زد و مدتى هم نشريه راحت و نداى حق را در جواب شيخ مردوخ كردستانى نشر داد.
بعد از ترور نافرجام كسروى،شهيد نواب صفوى به مشهد آمد و با كمك حاج شيخ مدتى در يكى از روستاهاى اطراف مشهد مخفى شد.در جريان شهادت نواب،مرحوم تبريزى براى او چهلم گرفت و مسئوليت يكى از شاخه هاى فدائيان اسلام را كه به نام مبارزان اسلام خوانده مى شد،خود به عهده گرفت.
حاج شيخ در مبارزات 15 خرداد سال 42 نيز فعال بود و فعاليتهاى سياسى خود عليه نظام شاهنشاهى را تا سال 1357 ادامه داد و پس از پيروزى انقلاب اسلامى،نماز جمعه تا سال 1359 به امامت ايشان در مسجد گوهرشاد اقامه مى شد و تا زمانى كه ايشان زنده بود،امام براى كسى حكم امامت جمعه را در مشهد صادر نكرد.او روز اول شعبان 1400 ه ق/25 خرداد 1359 در 97 سالگى دعوت حق را پاسخ داد و به سراى ابدى شتافت و در قسمت شمالى دارالسلام حرم امام
ص:125
هشتم عليه السّلام دفن شد.
آثار علمى زيادى از مرحوم آية اللّه حاج شيخ غلامحسين تبريزى بر جاى مانده است.راهنماى حقيقت،اصول مهذبه،الدروس الدينية در 9 جلد، گوهرهاى درخشان،نداى راستى،انوار لامعه،الدرر الثمينة،ترجمه اعتقادات مفيد و ترجمه وجوه اعجاز قرآن علامه بلاغى در شمار آثار قلمى ايشان هستند.
آية اللّه تبريزى داراى فكرى بلند و به لحاظ معنوى انسانى پالايش يافته بود و خوف و خشيت الهى تا اعماق جانش نفوذ داشت.در اخلاق نمونه بود، هيچ گاه حركتى نامناسب يا سخنى ركيك از او ديده يا شنيده نشده بود.
اهل دعا و ابتهال بود و در خلوت و جلوت با خداى خود راز و نياز داشت.
پيوسته در انديشۀ كمك به افراد بى بضاعت،بويژه ايتام به سر مى برد.
گنجينه دانشمندان 120/7-122، مصاحبه با فرزندان آن مرحوم حاج محمّد مهدى عبد خدايى و دكتر حاج شيخ هادى عبد خدايى منعكس در مجلۀ نگاه حوزه،شمارۀ/21-22.
غلامرضا جلالى
تجلّى-نهاوندى-محمد
تربتى-اسحاق
(1157-1237 ه.ق)
مولانا حاج ملاّ اسحاق تربتى فرزند ملاّ اسماعيل،در شمار علماى بزرگ عصر خود بود.جد ششم وى حاج خداداد از دانشوران نامدار عصر صفوى است.
حاج ملاّ اسحاق در شهرستان تربت حيدريه به سال 1157 ه ق متولد شد و پس از تكميل تحصيلات،در مشهد الرضا عليه السّلام مجاور گرديد و تمام عمر را به تدريس و افاده و نشر احكام و تأييد و ترويج شريعت قيام نمود.
ايشان چهل سال از اطراف مشهد خارج نشد.گورى را در قبرستان قتلگاه حفر كرده بود و همه روزه به آنجا مى رفت و كنار آن نماز مى خواند و به تأمّل
ص:126
مى پرداخت.به مكه مشرف شد.پس از بازگشت از مكه در سال 1237 ه ق در مشهد درگذشت و در همان گور به خاك سپرده شد.حاشيه شرح لمعه از آثار چاپ شده ايشان است.
الكرام البررة 121/1-122،فردوس التواريخ/118-119،مطلع الشمس 705/2،تاريخ علماى خراسان/62، منتخب التواريخ/698،روضات الجنات 98/4،مكارم الآثار 1042/4،الذريعة 478/6،اعيان الشيعة 263/3.
غلامرضا جلالى
تربتى-حسين
(-1305 ه ق)
شيخ حسين تربتى از علما،فقها و حكماى برجسته قرن سيزدهم هجرى است.وى در اصل از تربت حيدريه بود و در سبزوار سكونت داشت و به تدريس و زعامت امور دينى مردم مشغول بود و كتابهاى مختلفى را به رشتۀ تحرير درآورد.شرح روضة البهيّة تا آخر كتاب صوم،شرح دعاء الندبه، اجتهاد و تقليد،المحاكمات بين المحققين الاصوليين،كتاب النكاح، كتاب الرضاع،كتاب الوقف،رساله اى در ردّ كسانى كه مدّعى قطعى بودن صدور احاديث هستند،از آثار مرحوم تربتى است.وى كتاب اخير را در سال 1295 ه ق در روستاى«كوداسياب»،از توابع سبزوار نوشت.شيخ محمّد تقى تربتى متوفى 1330 ه ق فرزند ايشان است.
شيخ حسين پس از عمرى تلاش و كوشش علمى و دينى در سال 1305 ه ق به ديار ابد شتافت و در مشهد پايين پاى حضرت ابو الحسن الرضا عليه السّلام دفن شد.
نقباء البشر 498/1،الكرام البررة 365/1،سفرنامه سديد السلطنه/227.
ابراهيم زنگنه
تربتى-عباس
(-1322 ه ش)
ملاّ عباس تربتى،معروف به«حاج آخوند»،در روستاى«كاريزك
ص:127
ناگهانى»واقع در 15 كيلومترى شرق تربت حيدريه و ابتداى جلگه زاوه،در يك خانواده متدين و پايبند به شئونات مذهبى چشم به جهان گشود.پدرش ملاّ حسينعلى،سواد مختصرى داشت،قرآن و كتاب فارسى مى خواند.او فرزند خود را نخست به مكتب خانه،سپس براى ادامه تحصيل به شهر تربت فرستاد.
ملاّ عباس در شهر تربت حيدريه، مدرسه حاج شيخ يوسفعلى،نزد آخوند حاج ملاّ عبد الحميد صرف و نحو را با دقت فراگرفت و پس از آن به تحصيل سطح فقه و اصول روى آورد و براى تكميل دانسته هاى خود به مشهد آمد و مدتى بعد به خواستۀ پدر به روستا برگشت،ازدواج كرد و به زراعت مشغول شد و آخر هر هفته به تربت مى رفت و كتابهاى معالم،قوانين،لمعه و شرايع را آموخت و همه الفيه ابن مالك را حفظ كرد.
سال 1326 ه ق همراه قافله با پاى پياده به كربلا مشرف شد.اين سفر هفت ماه طول كشيد.پس از آمدن حاج شيخ على اكبر تربتى،يكى از شاگردان آخوند خراسانى به تربت آمد و رحل اقامت افكند.آخوند ملاّ عباس،كفاية الاصول را نزد ايشان خواند و به اصرار استاد خود روز 12 ذيقعده 1328 ه ق به شهر تربت رفت و آنجا سكونت يافت و به تدريس مشغول شد و به اصرار حاج شيخ على اكبر،به جاى او در مسجد نماز گزارد.ملاّ عباس مردى هوشمند و ژرف بين بود.در قضاياى مشروطيت مادام كه نهضت را براى او تبيين مى كردند،استقبال مى نمود.او با تأسّى به علماى مبارز عصر خود،حكومت را غاصب مى دانست.ايشان در نامه هايى
ص:128
كه براى حل مشكلات مردم به نمايندگان دولت مى نوشت،هرگز آنها را با القاب مخاطب نمى ساخت.از متصديان امور مى خواست تا مشكل مردم را حل كنند و خود هرگز خواسته هاى نارواى آنان را اجابت نمى كرد.
حاج آخوند سال 1337 ه ق بار دوم به كربلا مشرف شد و پسرش مرحوم شيخ حسينعلى راشد را با خود برد و سال 1300 ه ش يكى دو ماه در مشهد اقامت گزيد و به درخواست مردم در ماه رمضان در مسجد گوهرشاد نماز ظهر و عصر مى خواند و پس از نماز به منبر مى رفت.سال 1301 ه ش به كمك زلزله زدگان تربت شتافت و سال 1306 ه ش به مكه مشرف شد.
شخصيت معنوى حاج آخوند به گونه اى بود كه به رغم انعطاف روحى و تحمل ديگران،تأثير عميقى روى آنها مى گذاشت.سرهنگ نوايى،رئيس شهربانى وقت خراسان در نوبت اول مأموريتش كه هنوز جريان سال 1314 ه ش و حادثه گوهرشاد پيش نيامده بود،شبى در منزل مرحوم آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده گفت:«من به هيچ يك از اين آقايان اعتقاد ندارم،فقط از حاج آخوند ملاّ عباس است كه مى ترسم،اگر نفرين كند اثر مى كند.»
حاج آخوند در زمان حضور روسها در خراسان 24 مهر 1322 ه ش/17 شوال 1362 ه ق دو ساعت از طلوع آفتاب گذشته در شهر تربت خانه خودش فوت كرد و جنازه اش به مشهد انتقال يافت و در آخرين غرفه صحن نو در زاويه شمال غربى به خاك سپرده شد و چنان كه وصيت كرده بود،اين آيه بر سنگ قبرش كه بر ديوار غرفه نصب شده نقر شد:«و كلبهم باسط ذراعيه بالوصيد».و زير آن نوشتند:بنده صالح خدا،عالم عامل مرحوم حاج شيخ عباس تربتى،پسر مرحوم ملاّ حسينعلى كاريزكى كه هفتاد و اند سال عمر خود را به درستى و پاكى و زهد و عبادت و ترويج دين و خدمت به نوع گذرانيد و در روز يكشنبه 17 شوال سال 1362/
ص:129
24 مهر سال 1322 ه.ش به رحمت ايزدى پيوست و سر بر اين آستان نهاد.
خدا او و همۀ اهل ايمان را بيامرزد.
به تاريخش رقم زد كلك سالك به حق دست ارادت داد عباس
كتاب فضيلتهاى فراموش شده.
غلامرضا جلالى
تربتى-محمّد
(سده 14-13)
آخوند ملا محمّد تربتى از علما و فقهاى زاهد و متقى قرن 13 و 14 ه ق بود.از تربت حيدريّه براى تحصيل فقه و اصول به مشهد آمد و نزد سيّد محمّد علم الهدى و آقا ميرزا محمّد رضوى علم آموخت و در مشهد اقامت نمود و به امامت جماعت اشتغال داشت.زهد او موجب رويكرد مردم به ايشان شده بود و طلبه هاى زيادى در محضرش درس مى آموختند.
ملا محمّد نيمه دوم قرن چهاردهم ه ق درگذشت و در جوار امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
فردوس التواريخ/119،95-120، اعيان الشيعة 190/9.
غلامرضا جلالى
تربتى-محمّد صالح
(-1246 ه ق)
مولانا حاج محمّد صالح،مدرّس و فقيه،در اصل از مردم تربت حيدريه بود،تحصيلات خود را در عتبات به انجام رسانيد و پس از نيل به مقامات عالى در علوم الهى به مشهد آمد و به تدريس و امامت جماعت مشغول گرديد و سال 1246 ه ق به سراى باقى شتافت و در قبرستان قتلگاه به خاك سپرده شد.
تاريخ علماى خراسان/75، مطلع الشمس 706/2،فردوس التواريخ /119،تاريخ آستان قدس/336،اعيان الشيعة 369/9
ابراهيم زنگنه
ص:130
تربتى-ميرزا نصر اللّه
(1230-1298 ه ق)
آية اللّه ميرزا نصر اللّه تربتى،متخلص به«فانى»از علما و فقها و حكماى نامدار و چهره هاى پرهيزكار قرن 13 ه ق،در سال 1230 ه ق در شهر تربت حيدريه به دنيا آمد.او در حوزۀ علميۀ مشهد پس از تكميل مقدمات،در خدمت حاج ملاّ هادى سبزوارى با مبانى حكمت اسلامى آشنا شد و فقه و اصول را نزد اساتيد حوزه آموخت و با اجازۀ آية اللّه ميرزا حسن شيرازى محكمۀ شرع داير كرد و در كنار فعاليتهاى قضايى كتابهاى طهارت،بيع، حاشيه بر قوانين و فصول را نوشت.
ميرزا نصر اللّه سال 1278 ه ق به حج رفت و سال 1298 ه ق در مشهد فوت كرد و در صفه عقب مسجد بالاسر حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن شد.وى دايى جدّۀ پدرى آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد بود.از اشعار اوست:
دوش وقت سحر از بادۀ دوشين سرمست كه ببر بود مرا مغ بچۀ باده پرست
عقلم از طرۀ او طائر افتاده به دام دلم از جلوۀ او ماهى افتاده به شست
آن چنان تنگ كشيدم ببرش از سر شوق كز ميان خاست دويى هم دومين ديده ببست
نه ز خويشم خبرى نز تن و جانم اثرى تن همه جان شد و جان نيز به جانان پيوست
من شدم دلبر و دلبر من و آسوده شديم سينه از وسوسه خالى شد و دل از غم رست
پس من و يار به يك بار نموديم عروج تا كه اندر نظرم منظر اعلا شد پست
جلوه ها كرد رخش،آينه ها بردم پيش در يكى جلوه بهر آينه رنگى بربست
سير كرديم بسى در همه اطوار وجود كه ز انجام شدم آگه و از سرّ الست
نازها كرد و ز من بود همه عجز و نياز غمزه ها كرد و من از غمزۀ او بيخود و مست
آن چنان محو جمالش شدم از جلوۀ حسن كه ز خود رفتم و آئينه بيفتاد و شكست
اى خوش آن حالت و آن مستى و آن جذبۀ عشق جان فدايش كنم ار بار دگر بدهد دست
ص:131
فانيا هيچ مگو يا به ادب گوى سخن هست كى نيست شود نيست كجا گردد هست
ضميمه تاريخ علماى خراسان/124، فردوس التواريخ/131،منتخب التواريخ/616 و 686 و 700،سفرنامه سديد السلطنه/231،تاريخ آستان قدس /337،صدسال شعر خراسان/414، اعيان الشيعة 220/10.
ابراهيم زنگنه
تربتى خراسانى-على اكبر
(-1331 ه ق)
حاج شيخ على اكبر تربتى خراسانى صاحب تفسير قرآن كريم معروف به تفسير حاج شيخ على اكبر،از شاگردان برجسته آخوند ملا محمد كاظم خراسانى است و به سال 1331 ه ق در مشهد رضوى درگذشت.
الذريعة 294/4.
غلامرضا جلالى
ترشيزى-اسماعيل
(-1323 ه ق)
شيخ اسماعيل كوهسرخى از علماى برجستۀ عصر حاضر بود.دانش خود را نزد مجدد شيرازى به كمال رساند و در مسجد گوهرشاد به اقامه نماز جماعت مى پرداخت و رياست حوزه علميه مشهد منحصر و متوجه ايشان بود.
ايشان اول ربيع الاول سال 1323 ه ق درگذشت و در رواق دار السياده دفن گرديد.نقل است كدورتى ميان ايشان و حاج ميرزا حبيب اللّه مجتهد خراسانى رخ داد و آخر امر او پشيمان شد و نامه اى به وسيله قوام الشريعة كه از علما و منبرى و پيشكارش بود،نوشت تا به حاجى تقديم كند و پوزش بخواهد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/299
ابراهيم زنگنه
ص:132
تسترى-على ايوب
(-1322 ه ق)
سيد على ايوب تسترى،متوفى 1322 ه ق از علماى برجسته و اهل ورع بود.در نجف مدت طولانى اقامت داشت و به مدارج علمى بالادست يافت و پس از به پايان بردن تحصيلات به شوشتر برگشت.مدتى بعد به قصد زيارت قبر امام رضا عليه السّلام به مشهد آمد و تا آخر عمر در اين شهر ماند و همان جا درگذشت.
نقباء البشر 1296/4.
غلامرضا جلالى
تقوى-مهدى
(1286-1360 ه.ش)
حاج ميرزا مهدى تقوى فرزند حاج شيخ محمّد و نوۀ دخترى آية اللّه حاج شيخ حسنعلى تهرانى در سال 1286 ه.ش چشم به جهان باز كرد.در حوزه هاى مشهد و قم به تحصيل پرداخت.در درس خارج آية اللّه العظمى حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى شركت كرد و از ايشان و آيات عظام نائينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و نجفى مرعشى اجازاتى در امور حسبى دريافت نمود و در حوزۀ مشهد به تدريس پرداخت.آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد در زمرۀ تلاميذ ايشان هستند.
ميرزا مهدى تقوى خادم رسمى كشيك اوّل حرم مطهّر بود و خدمت فوق ضريح به عهدۀ ايشان واگذار گرديده بود.ايشان در ايام كشيك روزى 10 جزء قرآن را تلاوت مى كرد و روز سوم شهريور 1360 ه.ش چشم از جهان فروبست و در حرم مطهّر دفن گرديد.
مقدمۀ كتاب تنبيهات حول المبدأ و المعاد،آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد،چاپ دوم 1418 و اطلاعات فرزند آن مرحوم محمّد آقا تقوى.
ابراهيم زنگنه
ص:133
تقوى بجنوردى-رضا
(1275-1352 ه.ش)
حاج شيخ رضا تقوى بجنوردى فرزند آية اللّه شيخ مرتضى بجنوردى در 1275 ه.ش چشم به جهان گشود.او عالمى وارسته و دلباختۀ اهل بيت پيامبر صلى اللّه عليه و آله بود.او تحصيلات مقدماتى حوزوى را در مدرسۀ باقريه فراگرفت و خارج فقه و اصول را نزد آية اللّه فقيه سبزوارى و آية اللّه حاج ميرزا احمد كفايى دوره ديد.ساليان مديدى در پايين پا حرم مطهّر اقامۀ نماز جماعت نمود و مراسم سوگوارى منزل جد خود شيخ محمّد تقى بجنوردى را در وفيات بويژه محرم و صفر برعهده داشت و روز 24 آذر 19/1352 ذيقعده 1393 ه ق به رحمت ايزدى شتافت و در صحن انقلاب،سمت غربى داخل ايوان، كفشدارى شماره يك دفن گرديد.
ابراهيم زنگنه
توسلى-قربانعلى
(1295-1370 ه ش)
حاج شيخ قربانعلى توسّلى نجفى،از علماى خوشنام و خدمتگزار معاصر بود و در شهر تربت جام سكونت داشت.وى
ص:134
در حدود سال 1295 ه ش در حومۀ ميانجام متولد شد،دروس ابتدايى را در همان جا خواند،سپس به مشهد آمد.
ادبيات و سطوح را نزد اساتيد آن زمان فراگرفت و تحصيلات جديد را تا سطح ديپلم ادامه داد.
حدود سال 1314 ه ش به نجف رفت و مكاسب را خدمت آية اللّه العظمى خويى و كفايه را در خدمت آية اللّه ميرزا باقر زنجانى و رسائل را از محضر آية اللّه سيّد ابو القاسم رشتى فراگرفت و يك دوره خارج اصول را نزد آية اللّه خويى گذراند و فقه را در حوزه درس آية اللّه ميرزا باقر زنجانى و قسمتى را در پيشگاه مرحوم آية اللّه حاج شيخ موسى خوانسارى آموخت.
مدتى نيز از درس آية اللّه آقا ضياء الدّين عراقى و آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و موفق به دريافت اجتهاد شد و پس از 15 سال به خراسان برگشت و به توصيه آية اللّه بروجردى به تربت جام رفت و از همان ابتدا كوشيد ميان اهل تشيع و تسنن وفاق به وجود آورد و برحسب اشاره آية اللّه بروجردى مدرسه مهديه و متصل به آن مسجدى ساخت و به تدريس و اقامۀ جماعت مشغول شد تا اينكه چشم از جهان فروبست و سوم تيرماه 1370 ه ش در بازار كفاشهاى حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.از آثار قلمى ايشان مى توان به تقريرات درسهاى اساتيد خود و كتابى در موضوع ولايت اشاره كرد.
گنجينۀ دانشمندان 281/3-283.
غلامرضا جلالى
توسّلى-محمّد حسين
(حدود 1275-1367 ه.ق)
آية اللّه حاج شيخ محمّد حسين توسّلى فرزند ميرزا محمّد على سخت سرى و نوه عالم عامل و محقق كامل ميرزا محمّد تنكابنى در حدود 1275 ق در سخت سر(رامسر فعلى)از توابع تنكابن ديده به جهان گشود و تحصيلات مقدماتى را نزد پدر و سطوح
ص:135
را در تنكابن و تهران نزد اساتيد حوزۀ از جمله مرحوم ميرزا محمّد حسن آشتيانى طى نمود.سپس به قصد زيارت به حجاز و عراق سفر كرد و در سامرّا و نجف رحل اقامت افكند و از محضر آيات عظام ميرزا محمّد حسن شيرازى،ميرزا حبيب اللّه رشتى و شيخ زين العابدين مازندرانى فقه و اصول را تلمّذ نموده و به كسب اجازاتى نيز نائل آمد.آنگاه به ايران مراجعت نمود و مدت كوتاهى در ديار خود توقف شهر رامسر كرد.پس از آن به مشهد آمده و به بارگاه حضرت رضا عليه السّلام مشرف گرديد و توليت موقوفات مرحوم سپهسالار رشتى در مشهد مقدس را به عهده گرفت.وى تا اواخر عمر به تدريس ادبيات عرب و فقه در حوزه مشهد اشتغال داشت و شاگردانى را تربيت كرد.او از معدود علمايى بود كه در دوران استبداد رضاخانى كه به علما اجازه استفاده از لباس روحانيت داده نمى شد،اجازه تعمّم داشت و همواره آزاده و شجاع و صريح اللهجه در خدمت بيان حق بود و با قناعت و مناعت طبع روزگار مى گذرانيد.ايشان به شعر پارسى و بويژه شاعر بلندآوازه شيعى فردوسى طوسى علاقمند بود.
مرحوم استاد محمّد امينى اديب طوسى و مرحوم استاد محمّد كاظم طوسى از فرزندان ايشان هستند.-بعضى آثار خطى در تفسير و حديث از وى به جاى مانده است.در سال 1367 ق در سن 92 سالگى به رحمت ايزدى پيوست و در جوار مولا على بن موسى الرضا عليه السّلام در محلّى كه هم اكنون ايوان صحن قدس مى باشد به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
تونى بشرويه اى-احمد
(سده 11 هجرى)
مولانا احمد فرزند محمّد برادر ملا عبد اللّه تونى بشرويه اى صاحب كتاب الوافيه از علماى متقى و پرهيزكار قرن
ص:136
يازدهم بود و سالها در مشهد مجاور بود.
وى اهل بشرويه،از توابع فردوس و عالمى فاضل عابد و زاهد بود كه براى ادامۀ تحصيل به عراق رفت و پس از نيل به درجه اجتهاد به ايران مراجعت نمود و اجازه اى به محمّد معصوم بن كمال الدّين حسين مشهدى به تاريخ 20 شعبان سال 1044 و مولى غلام رضا طبسى و مولى حسن هروى و ديگران اعطاء نمود.و در مشهد سكونت يافت.
او تمام عمر به تدريس و تحقيق مشغول بود.حاشيه بر شرح لمعه و دو رساله در حرمت غنا و رد صوفيه نوشت و در مشهد فوت كرد.
رياض العلماء/92،الذريعة 138/11، أمل الآمل 183/2،اعيان الشيعة 88/3.
غلامرضا جلالى
تهرانى-حسنعلى
(-1325 ه ق)
حاج شيخ حسنعلى تهرانى فرزند حاج محمود تبريزى،از دانشوران نامدار و زاهد قرن چهاردهم هجرى در مشهد رضوى بوده است.
وى در شهر تهران پا به دنيا نهاد، پس از آشنايى با مقدمات عازم نجف شد و سالها از محضر علامه ملاّ على نهاوندى بهره برد.سپس به سامرا رفت و در شمار شاگردان مجدد شيرازى درآمد و تقويت درس وى را از اوّل بيع تا آخر خيارات را به رشته تحرير درآورد و به درجه اجتهاد دست يافت و به درس و بحث مشغول شد.
در زمان حيات ميرزا گاهى به جاى او امامت نماز جماعت را به عهده مى گرفت.پس از ارتحال ميرزا در سال 1314 ه ق از عتبات به تهران برگشت و مورد استقبال ارباب معرفت قرار گرفت.
ناسازگارى او با اركان رژيم قاجار موجب شد براى هميشه زادگاه خويش را به قصد مشهد ترك كند،او سالها به پارسايى زيست و به تدريس فقه و اصول اهتمام ورزيد و مقبوليت عامه
ص:137
يافت و كراماتى از او به ظهور رسيد.
سرانجام اين عالم ربانى صبح روز شنبه،4 رمضان 1325 ه ق به سراى ماندگار شتافت و پيكر پاكش در صفه قوام شيرازى كه پنجرۀ آن به توحيدخانه حرم امام رضا عليه السّلام گشوده مى شود به خاك سپرده شد.
علماى بزرگ شيعه/330-331، منتخب التواريخ/686،644،631، 700،تاريخ آستان قدس/337،ضميمه تاريخ علماى خراسان/288،گنجينۀ دانشمندان 122/7-123،اعيان الشيعة 214/5،سند شمارۀ 12036/4 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
غلامرضا جلالى
تهرانى-عبد الوهاب
(-1312 ه.ق)
عبد الوهاب از علماى بزرگ تهران در زمان خود بوده است و بعد به مشهد مقدس رضوى مهاجرت كرد و در آنجا ساكن شد.
پدرش كه از بازرگانان و اعيان تهران بود،فرزند خود را به نجف اشرف فرستاد تا در آنجا تحصيل كند.او دستور پدر را بكار بست و روانه نجف گرديد،مقدمات علوم را در نجف فرا گرفت و بعد وارد حوزه درس شيخ مرتضى انصارى و سيّد محمّد حسن شيرازى گرديد.
عبد الوهاب مدتى در نجف تحصيل كرد و به مقامى از علم و كمال رسيد، پدرش از تهران مخارج زندگيش را مى فرستاد ولى او ساده زندگى مى كرد و به دوستانش كمك مى نمود.
هنگامى كه ميرزاى شيرازى به سامرا رفت او به تهران بازگشت و مدتى در تهران زندگى كرد،امّا در اثر حوادثى كه در خانواده اش پديد آمد به مشهد مقدس مشرف شد و در آنجا سكونت كرد.هنگامى كه شيخ فضل اللّه نورى به مشهد آمد،دوستانش از او خواستند تا با توجه به كمك هايى كه به شيخ فضل اللّه كرده بود،از وى مساعدت بخواهد ولى او حاضر نشد به
ص:138
ديدن شيخ فضل اللّه برود.او روزهاى جمعه در منزل خود منبر مى رفت و از روى كتاب ذكر مصيبت مى نمود و خود مى گريست.شيخ عبد الوهاب در حدود سال 1312 ه.ق در مشهد درگذشت و در دار السعاده به خاك سپرده شد.
فرهنگ خراسان 327/5-326؛نقباء البشر 1246/3؛مرزداران فقاهت /136-135.
سيد حسن حسينى
تهرانى-غلامعلى
(-1337 ه ق)
حاج شيخ غلامعلى فرزند محمّد تهرانى فائقى از خطبا و سخنوران نامور مشهد بود.هنگام جوانى در اواخر صفر 1337 ه ق درگذشت و جنازه اش در ميان اندوه مشايعت كنندگان در صحن عتيق حرم امام هشتم عليه السّلام دفن شد.
كتاب«المواعظ الفائقيّة»از آثار ايشان است كه نسخۀ خطى آن در كتابخانۀ مركزى آستان قدس نگهدارى مى شود.
پس از درگذشت بنا بر وصيت مرحوم حاج شيخ غلامعلى تهرانى 27 جلد كتاب خطى و 106 جلد كتاب چاپى او به كتابخانۀ آستان قدس رضوى وقف شد.
فهرست كتابخانه مركزى آستان قدس ج 6/مقدمه
ابراهيم زنگنه
تهرانى-محمّد رضا
(-1326 ه ق)
شيخ محمّد رضا تهرانى فرزند شعبانعلى واعظ معروف به«شيخ الحكماء»از علماى تهران بود.پس از آموختن دانشهاى دينى و طب در نجف به ايران برگشت و مدتها به اشاعه معارف الهى همت گماشت،سپس به مشهد آمد و مورد اقبال عامه مردم قرار گرفت و به طبابت پرداخت.
او به وعظ و خطابه و تدريس و تحقيق نيز علاقه نشان مى داد.كتابى به نام ماء معين در شرح اربعين نوشت و
ص:139
رجال كشّى را كه به خط سيّد محمّد بن احمد بن ناصر الدّين حسينى عاملى به سال 984 ه ق كتابت يافته است تصحيح و مقابله كرد و 22 ربيع الاول سال 1323 ه ق از آن فراغت يافت او شانزدهم ذيحجه 1326 ه ق در مشهد فوت كرد و در حرم دفن شد.
نقباء البشر 731/2،ضميمه تاريخ علماى خراسان/288.
ابراهيم زنگنه
تهرانيان-محمّد كاظم
(1240-1320 ه ش)
شيخ محمّد كاظم تهرانيان فرزند حاج عباسقلى و دايى ملك الشعراى بهار و پدر شيخ احمد بهار،از فضلا، شعرا و سياسيون خراسان در قرن گذشته بود.خانواده وى در اصل از گرجستان بودند كه در گذشته به اسارت درآمده و به ايران آورده شدند.
تهرانيان از فعالين سياسى عصر
مشروطيت و از همكاران نزديك آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده و گردانندگان انجمن ايالتى در سالهاى پس از مشروطيت بود.بااين كه تحصيلات حوزوى داشت به بازرگانى مشغول بود.
برادر كوچكترش شيخ محمّد جواد بلورفروش در دوره هاى نخستين مجلس شوراى ملى،به نمايندگى از مشهد به مجلس راه يافت.شيخ محمّد كاظم به سال 1320 ه ش در مشهد درگذشت و در حرم به خاك سپرده شد.
وى همانند بسيارى ديگر از اعضاى خانواده خود به شعر و ادب علاقه
ص:140
داشت.شعر او جنبه هاى هنرى،ادبى و سياسى را در خود جمع كرده بود.از اشعار اوست:
هركسى را كه عقل و ايمان است خالى از هاى وهوى و افغان است
او چو بحر است و ديگران جويند بحر آرام و جوى نالان است
صدسال شعر خراسان/183.
غلامرضا جلالى
ص:141
ثقفى-زين العابدين
(1278-1370 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ زين العابدين ثقفى فرزند آية اللّه حاج شيخ حسين،از علماى معاصر مشهد بود.روز سوم ارديبهشت 1278 ه ش در مشهد به دنيا آمد و تحصيلات خود را تا نيل به اجتهاد ادامه داد.و روز 23 بهمن سال 1370 ه ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى حرم به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
ثقفى-محمّد
(1313-1405 ه ق)
آية اللّه ميرزا محمّد ثقفى فرزند ميرزا ابو الفضل(م 1316 ه ق)و پدر همسر حضرت امام خمينى(ره)رهبر كبير انقلاب اسلامى از علما و فقهاء مفسران معاصر بود.پدرش ميرزا ابو القاسم(م 1292 ق)معروف به كلانتر،هر دو از علماى نامدار عصر خويش بودند كه از نور مازندران به تهران مهاجرت كردند.
وى در سال 1313 ه ق در تهران متولد شد و مقدمات را در خدمت استادانى چون آقا ميرزا كوچك،شيخ بزرگ اخوان ساوجيان فراگرفت.در سال 1341 ه ق به قم رفت و در مجلس درس آية اللّه شيخ عبد الكريم حايرى
ص:142
يزدى شركت جست و نزديك به هفت سال كه در قم به سر مى برد يك دورۀ معقول و منقول نيز از سيد ابو الحسن رفيعى قزوينى آموخت و چندى هم از بحث شيخ محمد رضا اصفهانى مسجد شاهى بهره مند گرديد.
آية اللّه ثقفى از دو استادش شيخ عبد الكريم حايرى و سيد ابو الحسن رفيعى اجازۀ روايت و اجتهاد گرفت.
آن گاه به تهران بازگشت و تا پايان زندگى به تأليف و ارشاد مردم و انجام وظايف شرعى اشتغال داشت.در سال 1405 ه ق درگذشت پيكرش را به مشهد رضوى حمل كردند و در جوار بارگاه حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپردند.آثار ارزنده اش عبارتست از تقريرات بحث نكاح شيخ عبد الكريم حايرى،تقريرات منظومه سيد ابو الحسن رفيعى؛حواشى بر سيوطى،رساله اى در عدم جواز رجوع به حكام جور،ديوان اشعار شامل قصايد،غزليات و مدايح و مراثى اهل بيت عصمت و طهارت،روان جاويد در تفسير قرآن مجيد در 5 جلد، غرر الفوائد كه حاشيه درر الفرائد آية اللّه حايرى است.
دايرة المعارف تشيّع،233/5، آثار الحجه 265/2؛اختران فروزان رى و تهران 223-225؛بيان سبل الهدايه 274/2-275؛گنجينۀ دانشمندان، 313/4؛مكارم الآثار،1018/3؛6/ 2045،2043؛نقباء البشرا/53-54.
غلامرضا جلالى
ص:143
جبرئيلى-غلام سرور
(1306-1376 ه ش)
حاج شيخ غلام سرور جبرئيلى فرزند آخوند على محمّد جبرئيلى،از علماى هرات بود و در اواخر عمر در مشهد به ارشاد مهاجرين افغانى اشتغال مى ورزيد.
وى سال 1306 ه ش در روستاى جبرئيل از توابع هرات افغانستان در خانواده اى روحانى به دنيا آمد.پدرش را در 13 سالگى از دست داد و تحصيل علوم دينى را تا سطوح عالى از محضر آقا مير آقا فاضل زاده و حاج شيخ محمّد طاهر قندهارى و ديگر فضلاى هرات فراگرفت.پارسايى او موجب شد به پيشنهاد جمعى از شيعيان هرات از سوى آيات عظام حكيم شاهرودى، خويى و امام خمينى قدس سره و مراجع ديگر به نمايندگى برگزيده شود.همين امر سرآغاز فعاليتهاى اجتماعى ايشان شد.از آن جمله مى توان به تأسيس مدرسه صادقيه هرات،احداث مسجد جامع صادقيه بزرگترين مسجد شيعيان هرات،احداث مسجد و حسينيه در شهر
ص:144
غوريان،تأمين هزينۀ تعمير مسجد و حسينيه هرات،تأمين كتاب و شهريه طلاب علوم دينى،مدرسان و مبلغان حوزه علميه هرات،تأسيس حسينيه هجرت در مشهد،تأسيس مدرسه انقلاب اسلامى در مشهد،اشاره كرد.
ساده زيستى،مهمان نوازى، همنشينى با فقرا و مستمندان،رسيدگى به ايتام،مديريت قوى و عدم اعتنا به تشريفات از خصوصيات اخلاقى مرحوم جبرئيلى بود.ايشان در هفتادمين سال حيات پربار خود،روز جمعه 28 شهريور 1376 ه ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن جمهورى اسلامى بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام دفن شد.
ابراهيم زنگنه
جزايرى-سيّد فخر الدّين
(1268-1353 ه ش)
حاج سيّد فخر الدّين جزايرى فرزند حاج سيّد على و نوه آية اللّه مير محمّد على جزايرى،در سال 1308 ه ق به دنيا آمد و در خاندان فضل و ادب رشد يافت و پس از آموزش فقه و اصول نزد آقا سيّد محمّد مدرسى يزدى و شيخ مسيح طالقانى و آقا شيخ على نورى،سال 1343 ه ق به قم رفت و در حلقه درسى مؤسس حوزه آية اللّه شيخ عبد الكريم حايرى يزدى و آيات ديگر شركت نمود و در اواخر حيات آية اللّه حائرى به تهران بازگشت و به اقامه جماعت و نشر اسلام مشغول گرديد.
حاج سيّد فخر الدّين در سال 1353 ه ش درگذشت و روز نهم مرداد در دارالسلام حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
گنجينه دانشمندان 423/4
جعفرى-محمّد تقى
(1304-1377 ه ش)
علامه محمّد تقى جعفرى فرزند كريم از برجسته ترين چهره هاى علمى روزگار ما بود.او همۀ عمر پربار خود را
ص:145
به آموزش و پژوهش گذراند.وى سال 1304 ه ش در شهر تبريز متولد شد و نبوغ خود را در همان كلاسهاى ابتدايى به ظهور رساند.درسهاى حوزه را در مدرسۀ طالبيه در شرايطى آغاز كرد كه به دليل مشكلات مالى مجبور بود نيمى از روز را به درس و نيمى ديگر را به كار بپردازد.مقدمات را نزد سيّد حسن شربيانى و اهرى خواند و براى ادامه تحصيل عازم تهران شد.
در تهران به مدرسۀ مروى وارد گرديد و در محضر آية اللّه شيخ محمد رضا تنكابنى و ميرزا مهدى آشتيانى سطوح و فلسفه را آموخت.
مدتى به قم رفت و پس از ارتحال مادر و شركت در مراسم او در تبريز،سال 1327 ه ش به اصرار آية اللّه ميرزا فتاح شهيدى،رهسپار نجف شد.در آنجا در مدرسۀ صدر مستقر گرديد و سطوح دوره خارج فقه و اصول را نزد آية اللّه شيخ محمّد كاظم شيرازى،سيّد ابو القاسم خويى،سيّد محمود شاهرودى،سيد محسن حكيم،سيّد جمال گلپايگانى،سيّد عبد الهادى شيرازى و سيّد محمّد هادى ميلانى آموخت و فلسفه را از محضر شيخ صدرا قفقازى و آقا شيخ مرتضى طالقانى بهره برد و از طريق مطالعه با دانشهاى رايج روزگار خود آشنا گرديد و به تأليف و تحقيق روى آورد و پس از 11 سال اقامت در نجف سال 1337 ه ش به ايران بازگشت.مدتى در قم و مشهد ماند،ولى تهران را براى اقامت خود برگزيد و در مدرسۀ مروى به تدريس پرداخت.او با مجامع و شخصيتهاى علمى داخل و خارج كشور رابطه برقرار كرد و صدها سخنرانى مهم
ص:146
در حوزه فرهنگ و فلسفه و معارف الهى در محافل دينى و علمى ايراد نمود.
ايشان با علاقه فراوانى كه به مولانا جلال الدّين رومى و مثنوى معنوى داشت به شرح مثنوى و نقد و بررسى افكار مولانا پرداخت و كشف الابيات آن را تحت عنوان از دريا به دريا به چاپ سپرد.از مهمترين خدمات علمى و معنوى علامه محمّد تقى جعفرى،در كنار دهها كتاب مفيد،مى توان به شرح نهج البلاغة ايشان اشاره كرد كه مشروح ترين شرح نهج البلاغة به زبان فارسى است.جبر و اختيار،حقوق جهانى بشر از ديدگاه فقه اسلامى، انديشه هاى حافظ و فرهنگ پيرو فرهنگ پيشرو نيز از آثار مهم مرحوم علامه جعفرى است.
در سال 1376 ه ش به تصويب شوراى عالى تحقيقات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى،كنگره نكوداشتى براى تجليل از خدمات گرانسنگ علامه جعفرى به ساحت فكر و فرهنگ الهى و انسانى،تشكيل شد.
آية اللّه محمّد تقى جعفرى در سال 1377 ه ش به منظور معالجه بيمارى خود به انگلستان رفت،ولى معالجات مؤثر واقع نشد و روز 24 آبان همان سال در يكى از بيمارستانهاى لندن درگذشت و جنازه اش به تهران منتقل شد و روز پنجشنبه 28 آبان در تهران با حضور شخصيتهاى سياسى و علمى كشور تشييع و به مشهد منتقل گرديد و بعد از ظهر همان روز پس از مراسم باشكوهى در دار الزهد حرم دفن شد.
تكاپوگر انديشه ها/3-9.
غلامرضا جلالى
جلالى همدانى-سيّد محمد
(1286-1362 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد محمّد حسينى جلالى،فرزند آية اللّه حاج سيّد جلال الدّين جلالى،از علماى سرشناس و برجستۀ معاصر،اهل همدان و مقيم شهر مشهد بود.وى سال 1325 ه.ق/ 1286 ه ش در تهران متولد شد و پس
ص:147
از آشنايى با ادبيات فارسى و عربى و همراه پدر خود به عراق رفت در نجف از محضر آية اللّه نائينى بهره مند شد،پس از مدتى به همدان برگشت و براى ادامه تحصيلات حوزوى به قم مهاجرت نمود و آنجا از محضر اساتيد بزرگ حوزه آيات حاج شيخ عبد الكريم حائرى و حجت و شاه آبادى استفاده برد.او سالها با امام خمينى رحمه اللّه هم حجره بود.و پس از درگذشت پدرش به همدان مراجعت كرد و به خدمات معنوى پرداخت.
احداث مهديه همدان مشتمل بر مسجد، پرورشگاه،درمانگاه،قرض الحسنه و سالن تبليغات از جمله كوششهاى مفيد دينى رفاهى اوست.
وى در سال 1347 تحت فشار ساواك مجاورت امام رضا عليه السّلام را برگزيد و پس از چند سال اقامت و فعاليتهاى دينى و احداث بناهاى مذهبى در مشهد شب 17 ديماه سال 1362 در پى عارضه قلبى در تهران چشم از جهان مادى فروبست،به فرمان امام خمينى جنازۀ او به مشهد انتقال يافت.و در رواق دار الزهد حرم دفن گرديد.
مرحوم آية اللّه حسينى جلالى در زهد و تقوى و حمايت از فقرا شهره بود و در اين راه دوستان صميمى ايشان از جمله مرحوم حاج محمد رضا منصورى،حاج آقا تقى شريف و كاووسى او را يارى مى رساندند.
گنجينه دانشمندان 137/7،دفتر متوفيات آستان قدس،مستقر در صحن آزادى،يادداشت هاى سيد حسن خوائجى ابراهيم.
ابراهيم زنگنه
جناب-گرگانى-محمّد حسين
ص:148
چايچى-على اصغر
(1295-1374 ه ش)
آية اللّه حاج ميرزا على اصغر چايچى از علما و مجتهدان معاصر است.سال 1295 ه ش چشم به جهان گشود و 23 آبان 1374 ه ش/20 جمادى الآخره 1416 ه ق درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى(بهشت ثامن الائمه)به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
ص:149
حائرى-سيّد حسين
(-1365 ه ق)
مرحوم سيّد حسين حائرى برادرزاده آية اللّه آقا سيّد محمّد اصفهانى،از شاگردان ميرزاى شيرازى بود و در مشهد سكونت داشت و به سال 1365 ه ق در اين شهر درگذشت.
دفتر يادبود كتابخانه وزيرى يزد 120/2.
حائرى-سيّد عليرضا
(1304 ه.ق-)
آية اللّه حاج سيّد عليرضا حائرى يزدى فرزند آية اللّه سيّد على پسر سيّد محمّد رضا از عالمان دينى يزد است.
پدرش آية اللّه مير سيّد على حائرى(م 1330 ق)از برجسته ترين علماى يزد بود.سيّد عليرضا در سال 1304 ق متولد شد.مقدمات و سطوح را در يزد و در خدمت استادان آنجا به پايان برد.
سپس در سال 1336 ق رهسپار نجف گرديد و ساليانى چند در محضر آيات عظام سيّد محمّد كاظم طباطبايى يزدى، نائينى و سيّد ابو الحسن اصفهانى به ادامۀ تحصيل پرداخت.پس از آن به يزد بازگشت و به انجام وظائف مذهبى و تدريس علوم دينى اشتغال ورزيد بزرگانى چون حضرات آيات سيّد محمّد محقق داماد و سيّد يحيى مدرسى از شاگردان او بودند.وى همچنين از قريحۀ شعرى نيكويى برخوردار بود و اشعارى به فارسى و عربى سرود.
آية اللّه حائرى در اواخر عمر به مشهد
ص:150
مقدّس عزيمت كرد و سرانجام براثر ابتلا به بيمارى سل در آنجا وفات يافت.
مفاخر يزد 178/1-177؛آينۀ دانشوران/231،225.
سيد حسن حسينى
حائرى موسى-جلد دوم
حائرى خراسانى-آرام- محمّد يوسف
حائرى زعفرانى-رضوى-محمّد حاج آخوند-تربتى-عباس حاج عالم-آيت اللهى-سيّد محمّد باقر
حاج رئيس-رئيس-محمود
حافظيان-سيّد ابو الحسن
(1282-1360 ه ش)
حاج سيّد ابو الحسن حافظيان در سال 1282 ه ش در مشهد متولد شد.با
ادبيات،علوم رياضى،طب،فقه و اخلاق آشنا گرديد.به سير و سلوك پرداخت و به مطالعه علوم غريبه روى آورد و از محضر بزرگانى چون مرحوم شيخ حسنعلى نخودكى بهره مند گرديد.
حافظيان با مرحوم حاج شيخ مجتبى قزوينى مراوده داشت تا اينكه به پيشنهاد او در سال 1348 ه ق به منظور ديدار با مرحوم سيّد موسى زرآبادى به قزوين رفت و تحت تأثير مقامات معنوى او قرار گرفت.خودش در قطعه شعرى مى گويد:
ص:151
اى جوان خدمت بزرگان كن نفس اماره را به فرمان كن
بهر خدمت هميشه حاضر باش گر قبولت كنند شاكر باش
مجتبى شيخ و عالم و استاد صاحب معرفت،قرين سداد
واجد سرّ و حكمت و ايمان اوستاد معارف قرآن
در جوار رضا(ع)به فيض خفى گشته آگه ز حكمت رضوى
برگذشت از علوم عرفانى وز رسوم و فنون يونانى
جان سوى مطلق حقايق داشت سر به درگاه علم صادق(ع)داشت
بد مربّى به جمع اهل صفا راه آموز سرّ ملك بقا
روزگارى كه يار من بودى متوجه به كار من بودى
روزى از روى لطف و مرحمتى بعد شرحى و مدح و منقبتى
گفتى از گفته هاى گاه و گهى كه نگويد كسى به سال و مهى
حاليا يك سفر به قزوين كن قلب پاكيزه را تو تزيين كن
بين چه درياى علم و فضل و كمال واقف رازها ز قبل سؤال
رادمردى بزرگوار و عليم صاحب نفس مطمئن و حكيم
چون رسيدم به خدمتش حيران شدم از آن فرشتۀ انسان
در حقيقت نمونه اى ز امام گه سجود و ركوع و گه به قيام
من ز علمش كجا توانم گفت خاصه زان علمها كه بود نهفت
بگذرم از بيان حالت او ندرم پردۀ مقالت او
منّ و سلوى ز سفره اش خوردم ظرف خود پر نمودم و بردم
حافظيان سال 1351 ه ق به هند رفت و با خود عهد كرد تا زمانى كه رضا خان بر سرير قدرت است به ايران برنگردد.در هند به گشت وگذار و رياضت و عبادت روى آورد و لوح محفوظ را در پى رياضت طولانى بر روى تپه«صوفى پوره»واقع در دامنه كوه ترال كشمير،استخراج كرد.
ص:152
حافظيان در هند با يك دختر ايرانى كه پدرش در آنجا استاد دانشگاه بود، ازدواج كرد و پس از سقوط رضا خان در سال 1320 ه.ش به ايران آمد و سالها در يكى از حجره هاى فوقانى صحن عتيق رضوى به عبادت مشغول شد و ضريح قبر مطهّر امام رضا عليه السّلام را با كمك مردم معتقد پاكستان و آستان قدس و ايرانيان دلباختۀ مقام ولايت،و با مساعدت هنرمندان اصفهان و مشهد ساخت و نيمه شعبان 1379 ه ق در محل قبر نصب و از روى آن پرده بردارى شد.
او در سال 1360 ه ش درگذشت و در غرفه دار السرور دفن شد.
كيهان فرهنگى،سال نهم،شماره 12، /36-37،لوح محفوظ/46-49.
غلامرضا جلالى
حجازى طبسى-سيّد ابراهيم
(1304-1377 ه ش)
آية اللّه سيّد ابراهيم حجازى طبسى از علماى معاصر خراسان و مدرّسان برجستۀ حوزه علميّه مشهد بود.وى در
روز 12 خرداد 1304 ه.ش در شهر طبس متولد شد و پس از فراگيرى مقدمات،به سال 1322 ه ش،براى ادامه تحصيل به حوزه علميّه مشهد وارد گرديد و از درس شيخ محمّد تقى اديب نيشابورى و آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى بهره برد و در سال 1328 ه.ش وارد حوزه علميّه نجف شد و پس از 18 سال اقامت و گذراندن درس خارج فقه و اصول نزد آية اللّه العظمى خويى و ديگران به ايران مراجعت كرد و در حوزه علميّه مشهد به تدريس سطوح عاليه،درس اخلاق،
ص:153
پرورش طلاب،اقامۀ نماز جماعت و حلّ برخى مشكلات مادى و معنوى بعضى طلاب مشغول گرديد.
مرحوم آية اللّه العظمى ميلانى از جمله مدارس علميه اى كه تأسيس فرمودند«مدرسه عالى حسينى»بود كه به صورت يك پژوهشكده علمى در سالهاى پيش از انقلاب اسلامى،تربيت محقق،نويسنده و كارشناس اسلامى را برعهده داشت،كه از جمله شرايط ورودى آن براى طلاب فاضل امتحان جلدين كفاية الاصول بود.
مرحوم آية اللّه حجازى يكى از اساتيد برجستۀ آن مدرسه بود كه از همان ابتداى تأسيس با آن همكارى علمى داشت و تدريس برخى از دروس آن از جمله«آيات الاحكام»و«آيات العقائد»را برعهده داشت.
آثار علمى به جاى مانده از ايشان علاوه بر تقريرات درس خارج فقه و اصول و يادداشتهاى علمى،كتاب «آيات العقائد»است كه همان جزوۀ تكميل شده درس«آيات العقائد» ايشان در مدرسه عالى حسينى مى باشد كه در بنياد پژوهشهاى اسلامى پس از تحقيق و تصحيح در دست آماده سازى و چاپ است.
مرحوم آية اللّه حجازى در زمان حيات آية اللّه العظمى سيّد عبد اللّه شيرازى از خواص اصحاب معظّم له بود و به استفتائات ايشان پاسخ مى داد.
او اخلاق الهى داشت و پارسايى را پيشۀ خود ساخته بود،به داشتن و دارايى نمى انديشيد و جلب رضايت خدا را در همۀ امور دنبال مى كرد و مورد احترام عموم علما و فضلاى حوزه بود، تا اينكه پس از يك بيمارى قلبى روز 27 آبان 1377 ه ش درگذشت و روز 28 آبان در صحن آزادى حرم به خاك سپرده شد.
با استفاده از يادداشتهاى استاد الهى خراسانى و ديگر آشنايان.
ابراهيم زنگنه
ص:154
حجت طباطبايى-محمّد باقر
(1298-1380 ه ش)
آية اللّه سيّد محمّد باقر حجت،از اعقاب فقهاى نامدار،سيد محمّد مجاهد صاحب رياض المسائل و سيد على صاحب رياض المسائل و از طرف مادر از اعقاب علاّمه سيد بحر العلوم؛در سال 1337 ه ق/1298 ه.ش در بيت علم و فضيلت به دنيا آمد.پدر و عموى ايشان از مراجع تقليد كربلا بودند.
آية اللّه حجت از دروس آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى،سيد ابو القاسم خوئى و سيّد محمّد هادى ميلانى بهره فراوان برد.
وى در سال 1320 ه ش از نجف به مشهد هجرت كرد و در اين شهر ساكن شد و با دختر مرحوم آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى ازدواج كرد.و مدتى همراه آية اللّه ميرزا حسن صالحى در درس خارج فقه مرحوم آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى در مدرسه حاج حسن شركت كرد و خود تمام عمر را به درس و بحث سپرى نمود.
آية اللّه حجت در روز پنجشنبه 27 دى ماه 1380 براثر سكته در سن 86 سالگى در مشهد چشم از جهان بست و به سراى جاودان شتافت و پيكر پاكش صبح جمعه 28 دى ماه با حضور عموم علما و مردم تشييع و در صحن آزادى حرم مطهر به خاك سپرده شد.رهبر معظم انقلاب آية اللّه سيّد على خامنه اى در پى درگذشت ايشان پيام تسليتى به آية اللّه واعظ طبسى ارسال نمود.
غلامرضا جلالى
ص:155
حجت كاشانى-حسن
(-1312 ه ش)
شيخ حسن حجت كاشانى،از علماى منور الفكر مشهد بود و به سال 1312 ه ش در مشهد درگذشت.
حرّ عاملى-احمد
(ح 1041-1120 ه ق)
شيخ احمد فرزند شيخ حسن و برادر كوچك شيخ محمّد حرّ عاملى صاحب الوسائل است.در سال 1041 ه ق به دنيا آمد تا سال 1120 ه ق در قيد حيات بود و پس از درگذشت برادرش شيخ حرّ عاملى،در سال 1104 ه ق شيخ الاسلام مشهد شد.كتابهاى تفسير القرآن،تاريخ كبير،تاريخ صغير، حاشيه مختصر النافع و جواهر الكلام فى الخصال المحمودة فى الانام،الملوك كه نسخه اى از آن در كتابخانه مجلس موجود است و تاريخ كتابت آن 16 ربيع الأوّل سال 1091 ه ق مى باشد از آثار ايشان است.
وى در سال 1070 ه ق به عراق رفت و سال 1071 به حج مشرف شد و سال 1084 در مشهد ساكن شد،در اين سال در مشهد زلزله اى روى داد و مناره و قبه حرم امام عليه السّلام صدمه ديد و عده زيادى از بين رفتند و به دستور شاه سليمان،قبه بازسازى شد.در سال 1115 شاه سلطان حسين شيخ احمد را به اصفهان فراخواند.و در سال 1120 ق درگذشت.به نقل عمادزاده،مؤلف كتاب زندگى امام رضا عليه السّلام قبرش در پشت سر شيخ حرّ عاملى،در مدرسۀ ميرزا جعفر متصل به صحن عتيق است.
امل الآمل/31،زندگانى امام رضا(ع)، عمادزاده 326/3-327،الذريعة 71/8،اعيان الشيعة 494/2.
ابراهيم زنگنه
حرّ عاملى-حسن
(1000-1063 ه ق)
شيخ حسن فرزند شيخ على و پدر شيخ محمّد و شيخ احمد،كه نسبش به
ص:156
حرّ بن يزيد رياحى مى رسد،از فقها و چهره هاى برجستۀ علمى مهاجر جبل عامل لبنان است.سال 1000 ه ق در جبل عامل متولد شد،به تحصيل پرداخت و حافظ قرآن شد.در سال 1062 ه ق براى زيارت حرم امام رضا عليه السّلام به قصد مشهد حركت كرد،در بين راه،در بسطام زندگى را بدرود گفت و فرزندش شيخ زين العابدين جسد او را به مشهد حمل كرد و در پايين پاى حضرت دفن كرد.درگذشت او با تشرّف فرزند ديگرش شيخ محمّد مشهور به شيخ حرّ عاملى به مكه هم زمان بود.
شهيدان راه فضيلت/332،ضميمه تاريخ علماى خراسان/178، منتخب التواريخ/687،زندگانى امام رضا(ع)،عمادزاده 326/2،امل الآمل 66/1،اعيان الشيعة 212/5.
غلامرضا جلالى
حرّ عاملى-محمّد
(1033-1104 ه ق)
محمد بن حسن بن على بن على بن محمّد بن حسين،معروف به شيخ حرّ عاملى،يكى از بزرگان علماى اماميه و مشاهير محدثان شيعه است.وى شب جمعه هشتم رجب سال 1033 ه ق در مشغره،يكى از روستاهاى لبنان در ناحيۀ بقاع،چشم به جهان باز كرد و نزد عموى خود شيخ محمّد حر و جد مادريش شيخ عبد السلام بن محمّد حرّ و دايى پدرش شيخ على بن محمود و صاحب كتاب المعالم و شيخ حسين ظهيرى،دانش آموخت و چهل سال در كشورهاى اسلامى به سفر پرداخت و دو بار به حج رفت و پس از زيارت قبر پيشوايان دينى،در مسير خراسان مدّتى در اصفهان اقامت گزيد و با علماى بزرگ آن ديار مصاحبت و مباحثه علمى داشت.او مدتى كه در اصفهان بود بدون اذن به دربار شاه سليمان مى رفت و در كنار او مى نشست.در سال 1073 به مشهد آمد و مجاور شد و 31 سال در مشهد ماند و دو بار ديگر در اين مدت به حج و زيارت ائمه مشرف شد و حلقۀ درسى تشكيل داد و تفصيل وسائل
ص:157
الشيعة را تدريس مى كرد و شاگردانى را پروراند و به تعدادى از آنها،از جمله به ميرزا علاء الملك فرزند ميرزا ابى طالب علوى موسوى در 15 ربيع الثانى 1086 و نيز در سال 1085 به علامه مجلسى اجازه داد و از مجلسى اوّل و سيّد جزائرى و شيخ على سبط به نقل حديث مجاز گشت.تا اينكه 21 رمضان 1104 ه ق چشم از دنيا فروبست و در طبقه زيرين مدرسه ميرزا جعفر متصل به صحن انقلاب دفن شد.
از شيخ حرّ عاملى آثار گرانبهايى بر جاى مانده است.از جمله مى توان از اين كتابها و رساله ها ياد كرد:الجواهر السنيه فى الاحاديث القدسية،الصحيفة الثانية من ادعيه على بن الحسين(ع)، تفصيل وسائل الشيعة الى تحصيل مسائل الشريعة،هداية الامه الى احكام الائمه عليهم السلام،فهرست وسائل الشيعة،الفوائد الطوسية،اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، امل الآمل فى علماء جبل عامل، رساله اى در رجعت،رساله اى در رد صوفيه،فصول المهمة فى اصول الائمه، العربية العلوية و اللغة المروية،ديوان شعر و چندين كتاب ديگر.
شيخ با تأليفهاى خود حقّ بزرگى بر گردن شيعيان دارد.تأليف وسائل بالغ بر بيست سال طول كشيد.پس از آن شيخ به كار فهرست آن پرداخت و هداية الامه و فصول المهمه را از آن مجموعه گزينش كرد.
وى در آخر عمر تمام همّ خود را مصروف نوشتن شرحى بر وسائل نمود.
از اجازه ايشان به مير محمّد تقى بن محمّد صادق موسوى در شعبان 1100 ه ق معلوم مى شود كه تنها مقدارى از آن را نوشته بوده است و مطابق نسخه هاى خطى موجود،اين شرح با نام تحرير وسائل الشيعة تا باب دهم از ابواب الماء المضاف،موجود است.
امل الآمل 141/1-154،الذريعة 24/11 و 263،اعيان الشيعة 167/9.
غلامرضا جلالى
ص:158
حرّ عاملى-محمّد رضا
(-1110 ه ق)
شيخ محمّد رضا فرزند شيخ محمّد بن حسن حرّ عاملى،از علماى معروف عصر خود بود و پس از ارتحال پدرش در مشهد،زمام معنوى شهر را به عهده گرفت.پيوسته در حال مراقبه بود تا اينكه پس از شش سال از رحلت پدرش در سال 1110 ه ق روح پاكش به جهان غيب پر گشود و در طبقۀ زيرين مدرسه ميرزا جعفر متصل به صحن انقلاب،در كنار غرفه پدرش دفن گرديد.
از آثار قلمى او جمع آورى اشعار شيخ بهايى است.
تاريخ علماى خراسان/39،منتخب التواريخ/687،مطلع الشمس /162،680.
غلامرضا جلالى
حرفوشى عاملى-ابراهيم
(-1080 ه ق)
شيخ ابراهيم فرزند محمّد بن على بن احمد حرفوشى عاملى كركى،پدر او به حريرى مشهور بود و او نزد پدر و علامه مجلسى دانش آموخت.كتاب مجموعة الاجازات از آثار اوست و در اجازات بحار الانوار زياد از آن ياد شده است.
وى به سال 1080 ه ق در مشهد درگذشت.شيخ حرّ عاملى در تشييع او حضور داشته است.
الذريعة 59/20،امل الآمل 30/1،طبقات اعلام الشيعة/4-5،اعيان الشيعة 216/2.
غلامرضا جلالى
حسين-سيّد ميرزا-رضوى-ميرزا حسين
حسينى-ابو جعفر محمّد
(-452 ه ق)
محمّد بن محمّد ابو جعفر حسينى از
ص:159
نوادگان على بن حسين بن على عليه السّلام است كه در قرن پنجم هجرى مى زيسته است وى فردى محدث و راوى بود.
طبق گزارش عبد الغافر فارسى ابو جعفر حسينى در سناباد طوس وفات يافت و در ماه ذى قعده سال 452 ق در مشهد به خاك سپرده شد.
عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 130/7؛عبد الغافر فارسى:تاريخ نيشابور/45.
محمد جواد هوشيار
حسينى-كاشانى-سيد حسن
حسينى بجنوردى-اسماعيل
(1241-1325 ه ش)
سيد اسماعيل حسينى معروف به «حاج ميرزا»و ملقب به«قوام الحكماء» فرزند سيّد محمّد سلطان الذاكرين (حاج سلطان بزرگ)از علما و مجتهدان قرن سيزده است.وى به سال 1283 ه ق/1241 ه ش در شهر بجنورد متولد شد.پس از انجام آموزشهاى مقدماتى
به نجف رفت و در كنار فراگيرى علوم حوزوى آموزش پزشكى را دنبال كرد و سال 1339 ه ق به تأييد وزارت معارف محكمه اى در بالا خيابان مشهد داير كرد و به معالجه بيماران پرداخت.
او پزشكى توانا و متفكرى برجسته بود و به زبانهاى عربى و فرانسه تسلط داشت.گاهى كه پزشكان آمريكايى و روسى شاغل در مشهد به مشكلى برمى خوردند،از قوام الحكماء درخواست مساعدت مى كردند.
سيد اسماعيل پس از مدتى از كار پزشكى دست كشيد و به مطالعه و
ص:160
پژوهش روى آورد.در خون شناسى تحقيقات وسيعى انجام داد.او به رشته فيزيك نيز علاقه داشت.سه چرخه اى اختراع كرد كه بدون نياز به سوخت حركت مى كرد و دستگاهى ساخت كه با قرار دادن در برابر دست اشخاص،گروه خونى آنها را تشخيص مى داد.او زمانى كه در مدرسه نواب درس مى خواند، فواره اى در حوض مدرسه كار گذاشت و يك سال پيش از مرگش دستگاهى مشابه كامپيوتر ابداع كرد.اين دستگاه كه به شكل لوله اى مدرج به اندازه عصا بود،در دست بيمار قرار مى گرفت و در سر ديگر آن انواع داروها آزمايش مى شد.دستگاه با نشان دادن علائم منفى يا مثبت،داروى مؤثر را معين مى كرد.
برخى از مقامات فرانسوى و ايرانى خواستار خريد اين دستگاه بودند و مبلغ هنگفتى را به او پيشنهاد كردند، ولى قوام الحكماء بااين كه نياز شديد مالى داشت از پذيرفتن آن خوددارى كرده و گفته بود:«علم فروختنى نيست، علم بايد به دست اهلش برسد نه اهل تجارت،من هنوز آن انسان صالح را نيافته ام»،وى يك سال پيش از مرگش به حسام الدّين شمس المعالى كه هميشه از او حمايت مالى مى كرد پيغام فرستاد كه محرمى جز او نمى شناسد و قصد داشت دستگاههاى دست ساخت خود را به او واگذار كند،اما مرگ ناگهانى شمس المعالى مانع آن شد،پس از چندى قوام الحكماء نيز كه زندگى را در فقر و تنگدستى گذرانده بود،به سال 1325 ه ش در مشهد درگذشت.كتاب الوجيزه النيريه در علم طب از آثار اوست.
دانشوران بجنورد/56-61،الذريعة 54/25.
ابراهيم زنگنه
حسينى تبريزى-محمّد حسين
(-1350 ه ق)
حاج سيّد محمّد حسين تبريزى، ملقب به«سلطان القراء»از فضلا و قاريان ممتاز و حفاظ روضه رضوى بود
ص:161
و تعليم قرائت قرآن كريم به سرپرستى او انجام مى شد.وى در سال 1322 ه ق كتاب منهاج المستخير را در موضوع استخاره نوشت.اين كتاب به شماره 3438 در فهرست كتابهاى خطى آستان قدس رضوى ثبت است.مرحوم تبريزى روز دهم رمضان سال 1350 ه ق درگذشت و در راهرو كشيك خانه واقع در رواق حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام دفن شد.
فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى 298/6
ابراهيم زنگنه
حسينى تبريزى-محمود
(1320-1381 ه ق)
حاج سيّد محمود حسينى تبريزى فرزند يوسف علوى،به سال 1320 ه ق در شهر تبريز متولد شد.سالها در جوار امام رضا عليه السّلام مجاور بود.كتابهاى الحجاب و الاسلام يا بهترين ارمغان در حجاب زنان،هدية الاخوان،و هداية المسترشدين الى حرمة الغناء فى الدّين از آثار قلمى اوست.سال 1381 ه ق براى معالجه به تهران رفت و همان جا درگذشت و برحسب وصيت به مشهد منتقل شد و در يكى از حجره هاى صحن عتيق به خاك سپرده شد.
مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى،ج 9، واژۀ حسينى،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 105/3،ضميمه تاريخ علماى خراسان/291.
ابراهيم زنگنه
حسينى تهرانى-محمّد حسين
(1345-1416 ه ق)
مرحوم علامه آية اللّه حاج سيّد محمّد حسين حسينى تهرانى فرزند مرحوم آية اللّه حاج سيّد محمّد صادق، از علما و عرفاى برجسته قرن حاضر است.ايشان به سال 1345 ه ق چشم به جهان گشود و تحت مراقبت پدر دوران آموزشهاى ابتدايى و متوسطه را در رشتۀ مكانيك و ماشين سازى به پايان
ص:162
رساند و سپس به تحصيل علوم الهى روى آورد.در سفر زيارتى در مشهد به دست مرحوم آية اللّه ميرزا محمّد تهرانى صاحب مستدرك البحار كه از بزرگان علماى عصر و دايى پدرى او بود به كسوت روحانيت درآمد.سال 1364 ه ق براى تحصيل به قم رفت و در مدرسۀ حجت حجره گرفت و به مجموعه شاگردان علامه سيّد محمّد حسين طباطبايى پيوست و از خواص آن فرزانه در عرفان عملى،تفسير و فلسفه گرديد و مدت هفت سال بجز ايشان از محضر آيات سيّد محمّد حجت،سيّد محمّد داماد و حاج آقا حسين بروجردى حاج سيّد رضا بهاء الدينى،حاج شيخ عبد اللّه سدهى و حاج شيخ مرتضى حائرى استفاده برد.
به سال 1370 ه ق به توصيه بزرگانى چون علامه طباطبايى و آية اللّه شيخ محمّد صدوقى يزدى براى تكميل تحصيلات خود به نجف رفت و از محضر آيات عظام آقا شيخ حسين حلى،حاج سيّد ابو القاسم خويى و سيّد محمود شاهرودى استفاده برد،و به سفارش علامه طباطبايى با آية اللّه حاج شيخ عباس قوچانى،وصىّ مرحوم آية اللّه ميرزا على آقا قاضى در امور سلوكى و معنوى حشر و نشر پيدا كرد و پس از شش سال به حضور مرحوم حاج سيّد هاشم موسوى(حدّاد)رسيد و از محضر ايشان بهره مند گرديد.
سال 1377 ه ق پس از اتمام تحصيلات عالى و اتقان در علوم عقلى و نقلى و حقيقى،جهت اداى تكليف و اقامۀ شعائر الهى به امر استاد عرفانش حضرت آية اللّه حاج شيخ محمد جواد
ص:163
انصارى همدانى به تهران بازگشت و در مسجد قائم خيابان سعدى به نشر احكام اسلامى و ارشاد مردم و تهذيب نفوس مستعده در راستاى تحكيم بنيانهاى حاكميت دين و احياى علوم اسلام و تثبيت محورهاى اساسى شرع، اعم از ولايت فقيه،نماز جمعه،ارتش ملى،الگوهاى حجاب و ازدواج و تبيين لزوم بازگشت به قرآن و بينش توحيدى،همت گماشت و پس از 24 سال تلاش مخلصانه در شهر تهران در سال 1400 ه ق به امر استاد سلوكش مرحوم حاج سيد هاشم حدّاد به منظور مجاورت آستان مقدس رضوى به مشهد مهاجرت كرد و مدت 15 سال لحظه اى از تربيت نفوس مستعدّه و تأليف دست نكشيد و آثار گرانمايه اى چون اللّه شناسى،امام شناسى، معادشناسى،توحيد علمى و عينى،مهر تابان،روح مجرد،رسالۀ نوين،ولايت فقيه،نور ملكوت،نگرشى بر مقالۀ قبض و بسط تئوريك شريعت،رسالۀ نكاحيه(كاهش جمعيت ضربه اى سهمگين بر پيكر مسلمين)لمعات الحسين و لبّ اللباب را نگاشت و به نشر سپرد.
ايشان سرانجام پس از 71 سال عمر پرثمر روز شنبه نهم ماه صفر سال 1416 ه ق درگذشت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نمازى كه به امامت حضرت آية اللّه العظمى بهجت فومنى برگزار شد در ضلع جنوب شرقى صحن انقلاب(عتيق)حرم مطهّر رضوى به خاك سپرده شد.عاش سعيدا و مات حميدا.
غلامرضا جلالى
حسينى جلالى-محمّد-جلالى
همدانى-محمّد
حسينى خسروشاهى-
سيّد احمد
(1330-1397 ه.ق)
آية اللّه سيّد احمد حسينى خسروشاهى در سال 1291 ش/
ص:164
1330 ق در تبريز به دنيا آمد و دروس مقدماتى علوم اسلامى را در زادگاه خود فراگرفت.در سال 1314 ش، پدرش به علت مخالفت با ماجراى كشف حجاب و ديگر اقدامات ضد دينى رضا خان پهلوى،به اتفاق عده اى از روحانيون مبارز تبريز،به سمنان و سپس به مشهد تبعيد شد.سيّد احمد نيز به مشهد رفت و از محضر استادانى چون حضرات آيات:حاج آقا حسين قمى، ميرزا ابو الحسن انگجى و ميرزا محمّد آيت اللّه زاده خراسانى استفاده كرد.
سپس به تبريز رفت و بعد از اقامتى دوساله،راهى قم شد و در درس شيخ عبد الكريم حائرى يزدى و استادان ديگر حوزه حضور مستمر يافت.وى پس از ساليانى به مدارج عالى علم و كمال و فقاهت دست يافت و خود نيز سال ها به تدريس فقه و اصول و كلام و اخلاق پرداخت.آية اللّه خسروشاهى سپس به دعوت پدر به تبريز برگشت و تا آخر عمر،رسالت خود را در آنجا ادامه داد.اين فقيه بزرگوار در آغاز قيام امام خمينى قدس سرّه در سال 1342 ش،از جمله علماى مبارزى بود كه در تبريز به طرف داراى از جنبش اسلامى امام پرداخت و در اين راه،بارها توسط عمال پهلوى در تبريز،دستگير،زندانى و تبعيد شد.آية اللّه سيّد احمد خسروشاهى سرانجام در 28 خرداد 1356 ش/30 جمادى الثانى 1397 ق در 65 سالگى دار فانى را وداع گفت و برحسب وصيت در صحن مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.برخى از آثار علمى و قلمى ايشان بدين قرار است:
رسالة فى المواعظ،حاشيه بر كتاب تبصره علامه حلّى و حاشيه بر عروة الوثقى.
غلامرضا جلالى
حسينى لواسانى-حسن
(1308-1400 ه ق)
آية اللّه علاّمه حاج سيّد ميرزا حسن فرزند آية اللّه سيّد محمّد حسينى لواسانى،از علماى معاصر است و در
ص:165
عراق و لبنان از نيك نامى برخوردار بود.
سحرگاه روز سوم رمضان سال 1308 ه ق در نجف متولد شد.پدرش از اساتيد برجسته نجف و جدّش مرحوم حاج سيّد ابراهيم حسينى لواسانى از مراجع وقت به شمار مى رفتند.جدّ مادرى ايشان سيّد مهدى خراسانى (شهيد چهارم)است.
مرحوم لواسانى از نبوغ سرشارى برخوردار بود.در 22 سالگى دوره خارج فقه و اصول را نزد آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى و سيّد محمّد كاظم يزدى فراگرفت و پس از ارتحال آن دو از محضر شيخ الشريعة اصفهانى و آقا سيّد على گنابادى و آقا شيخ على قوچانى بهره برد.
در جريان جنگ جهانى اول و شيوع بيماريهاى مهلك در عراق،به سوى ايران حركت كرد،ولى در بين راه همۀ اعضاى خانواده اش از بيمارى جان سپردند و خود به تنهايى رهسپار ايران شد.در تهران ازدواج كرد و شش سال در مشهد به تدريس اشتغال ورزيد و به قصد زيارت حج عازم سفر شد و در بازگشت در عتبات ماند و در درس حضرات آيات محمّد حسين غروى اصفهانى،حكيم،و ضياء الدّين عراقى به مدت 5 سال شركت جست و اجازات اجتهاد از اساتيد خود گرفت و به توصيه سيّد ابو الحسن اصفهانى و ميرزاى نائينى و درخواست مردم جبل عامل واقع در جنوب لبنان به آنجا رفت و مدت 22 سال در آنجا به اشاعه دين و نشر احكام پرداخت.او با علماى معاصر خود در ارتباط نزديك بود.
آية اللّه لواسانى سال 1370 ه ق به
ص:166
قصد اقامت دايم در ايران به تهران بازگشت و در مسجد محموديه اقامه نماز جماعت نمود و ضمن احداث چندين مدرسه علمى،به تأليف،تحقيق، تدريس و تبليغ پرداخت تا اينكه 25 جمادى الآخر سال 1400 ه ق در شهر تهران درگذشت و بنا به وصيتش،جنازه او را به مشهد حمل كردند و در رواق دار الزهد حرم به خاك سپردند.
تاليفات زير از آثار ايشان است:
نور الافهام فى علم الكلام در 3 جلد، تاريخ النبى احمد،تواريخ الانبياء، الدروس البهيّة در تاريخ ائمه،مرقات الجنان در ادعيه،الشريعة السّمحاء رساله اى عملى براى اهالى لبنان، كشكول لطيف،شرح نهج البلاغة به عربى،نقض الهفوات و تكذيب المفتريات،فضيحة الكذّابين در رد قاديانى،سفينة الحسين الناجيه، تقريرات فى الفقه،ديوان اشعار عربى در مدح ائمه در 3 جلد و تقريرات اصول نائينى.
غلامرضا جلالى
حسينى نيشابورى-ابراهيم
(-1012 ه ق)
سيد ابراهيم حسينى نيشابورى، مدرس آستان قدس رضوى بود و در رياضيات دست داشت و به سال 1012 ه ق در حرم على بن موسى الرضا عليه السّلام دفن شد.ايشان رساله نيروزيه را در اثبات اينكه تحويل خورشيد از حوت به حمل همان قول مشهور است نوشت و رساله مولوديه به زبان عربى و رساله اى در نماز جمعه به زبان فارسى از آثار اوست.
الذريعة 63/15،رياض العلماء 40/1، اعيان الشيعة 136/2،طبقات اعلام الشيعة/12.
غلامرضا جلالى
حسينى يزدى-حسن
(-1380 ه ش)
آية اللّه حاج ميرزا حسن بن محمّد حسينى يزدى صاحب كتاب درر السفيّه
ص:167
در سال 1380 در تهران درگذشت.و جنازه اش به مشهد حمل و در راهرو دار الضيافه رضوى از صحن جديد دفن و مجلس ترحيم در مسجد گوهرشاد برگزار شد.
غلامرضا جلالى
حكمت نيا-محمّد باقر
(1298-1380 ه ش)
آية اللّه حاج محمّد باقر حكمت نيا فرزند ميرزا ابو القاسم خان عرب از مبارزين عصر مشروطيت،در 14 جمادى الاول 1338 ه.ق/18 بهمن 1298 ه ش در آذر شهر به دنيا آمد.وى از طرف مادرى از نوادگان آقا باقر بهبهانى بود،و جد مادرى ايشان در كرمانشاه به دست رضا خان كشته شده بود.
آية اللّه حكمت نيا در دوران كودكى در تبريز به مدرسه رفت و استعداد درخشان ايشان همه معلمين را شگفت زده كرد.توجه وى از هشت سالگى به جهان معنى و مبدأ و معاد جلب شد و كشش عميقى در خود نسبت به عوالم قدسى،يافت.ايشان در سال 1314 ه.ش در جريان كشف حجاب به قم سفر كرد و به محضر آية اللّه حاج شيخ عبد الكريم حائرى رفت و در يكى از حجرات فيضيه سكونت يافت و به تحصيل علوم دينى پرداخت و تا سال 1320 در درس آيات حجت، خوانسارى و ميرزا محمّد فيض شركت جست كه در همين سال به آذرشهر برگشت و به اين انديشه افتاد كه مساجد آذرشهر را داير كند.او با فرقه گرايى و صوفيگرى و انديشه هاى الحادى به
ص:168
مبارزه برخواست،با اين حال خود متهم به گرايش به صوفيه شد و ناچار به تبريز هجرت كرد و توليت مدرسه طالبيه را به عهده گرفت و به تدريس لمعه،رسائل و معراج السعاده پرداخت.
ايشان در حدود سال 1324 ه ش به تهران رفت و حركت هاى سياسى خود را آغاز كرد و با توجه به خويشاوندى كه با واحدى داشت،در جريان فعاليت فدائيان اسلام قرار گرفت و در مسجد مجد الدوله و مدرسه لرزاده به تدريس مشغول گرديد و در دانشگاه تهران به تحصيل الهيات مبادرت نمود و پس از مدتى در شهر رى مستقر شد و در مدرسه برهانيه به تدريس پرداخت.
در جريان نهضت ملى،آية اللّه حكمت نيا به تبريز بازگشت و با دولت ملى همكارى نمود و مورد علاقه خاص آية اللّه كاشانى قرار گرفت و پس از كودتاى 28 مرداد خانه نشين شد و در سال 1335 در حالى كه تحت تعقيب بود به عراق،سوريه،لبنان،اردن هاشمى و عربستان سفر نمود و در بازگشت به اتهام ارتباط با اخوان المسلمين مورد بازجويى ساواك قرار گرفت.
حكمت نيا در سال 1342 از تبريز به قم هجرت كرد و تا سال 45 در اين شهر اقامت داشت و از نزديك با علامه طباطبايى و شيخ مهدى حق پناه و بيت امام خمينى ارتباط داشت و در سال 1345 بار ديگر به تهران بازگشت و در دربند شميران به كار تبليغ مشغول شد و مدتى بعد از سوى آيات قم به شاه آباد (اسلام آباد)غرب رفت و در مدتى نه چندان طولانى توانست ميان جمعيت هاى متفرق آنجا كه از شيعه، سنى،بهايى،يهودى و على اللّهى تركيب يافته بود نقش روشنگرانه و مؤثرى به دست آورد.
آية اللّه حكمت نيا سالهاى آخر عمر خود را در مشهد سپرى كرد و به تدريس و تربيت پرداخت و در جريان انقلاب اسلامى حضور فعالى داشت و در بهمن سال 1380 چشم از جهان فروبست و در ورودى كفشدارى 10 صحن
ص:169
آزادى حرم مطهر دفن شد.
آية اللّه حكمت نيا انسانى نوگرا و اهل انديشه و داراى سعه صدر بود.ايشان معتقد بود ما اگر راه امر به معروف و نهى از منكر را بدانيم تا اعماق وجود آدمها مى توانيم دين خدا را سرايت دهيم.وى تمام عمر خود را در جستجوى حق و عمل به آن سپرى نمود.ايشان توحيد را سرّ حيات و حيات را منبعث از توحيد مى دانست.
غلامرضا جلالى
حكيم زرگر-غلامحسين
(-1359 ه ق)
حاج غلامحسين زرگر معروف به «حكيم زرگر»از عرفا و حكماى مشهد بود و سالها در خدمت حاجى فاضل و ديگر اساتيد عصر خود به تحصيل علم پرداخت و در علوم دينى،تفسير و اسطرلاب به كمال رسيد.
وى از مردان وارسته و پارسا و مورد توجه و اعتماد عامۀ مردم حتى اقليتهاى مذهبى بود و شغل زرگرى داشت.در اسطرلاب ماهر و در فهم قرآن بلندپايه بود.اشعار توحيدى شاهنامه را گرد آورد و تفسيرى بر بعضى از آيات قرآن كريم نوشت.او كه از دسترنج و هنر خود روزگار مى گذرانيد،بعد از 70 سال زندگى،در سال 1359 ه ق به سراى ماندگار شتافت و در صحن جديد حرم مطهر دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/270، تاريخ آستان قدس/343.
ابراهيم زنگنه
حكيم سديد-قمى سديد-جلد دوم
ص:170
خاتون آبادى-محمّد حسين
(-1151 ه ق)
آقا سيّد حسين خاتون آبادى فرزند امير محمّد صالح از جانب مادر نوه ملا محمّد باقر مجلسى بود.در خدمت پدر و جد خويش علامه مجلسى و آقا جمال خوانسارى سيد على خان شيرازى شارح صحيفه سجاديه و اساتيد ديگر حوزه اصفهان سالها بهره برد و به مقام اجتهاد رسيد و از آية اللّه سيّد جزايرى اجازه دريافت كرد.او سالها در مقام شيخ الاسلامى و امامت جمعه اصفهان خدمت كرد و نظارت بر امور مريم بيگم عمه شاه سلطان حسين صفوى به عهده وى بود.او هيچ گاه احكام دينى را فداى اميال شخصى نكرد.و بر فقه و حديث و حكمت و تفسير تسلّط كافى داشت و سرآمد زمان خويش بود.او شعر مى سرود، داراى خطى زيبا بود و سيد مهدى بحر العلوم،فرزندش سيد عبد الباقى اصفهانى و سيد نصر اللّه حايرى و شيخ زين العابدين خوانسارى در شمار شاگردان ايشان هستند.وى اجازات زيادى نيز به بزرگان علم اعطاء نموده است.
پس از ظهور نادر شاه،خاتون آبادى همچنان سمت شيخ الاسلامى را داشت و مامور آزمون قضات و رسيدگى به كارهاى آنان بود،او حاضر نشد بر سفره نادر شاه حاضر شود و در ظروف زرين غذا بخورد.سرانجام روز دوشنبه 23
ص:171
شوال سال 1151 ه ق در اصفهان درگذشت و جنازه اش روز جمعه همان هفته به مشهد منتقل شد و در جوار حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.
از تأليفات اوست:
1-مناقب الفضلاء
2-الواح السماويه فى اختيارات الايام الاسبوع و السنة
3-رساله اى در منجزات مريض
4-رساله عمليه
5-خزائن الجواهر فى اعمام السنة
6-سبع المثانى فى زيارات ائمة العراق
7-وسيلة النجاح فى الزيارات البعيدة
8-النجم الثاقب
9-حكم النكاح بين العبدين
10-كلمة التقوى فى تحريم الغيبة
11-مفتاح الفرج فى استخاره
12-رساله هايى در بدأ،زكات، خمس،لقطه و..
13-حواشى شرح الجديد للتجريد
14-حواشى شرح اللمعة
اعيان الشيعة 253/9-254،منتخب التواريخ/685 و 698،روضات الجنات 356/5 و 396،گنجينه دانشمندان 278/3-279 شهيدان راه فضيلت /382،خاتمه مستدرك الوسائل/386.
ريحانة الادب 100/2-101
غلامرضا جلالى
خادم باشى-مجيد فياض- عبد المجيد
خادمى اصفهانى-سيّد حسين
(1280-1363 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد حسين خادمى اصفهانى فرزند سيّد ابو جعفر فرزند آقا
ص:172
سيّد صدر الدّين عاملى كه نسبت خانوادگى وى به امام موسى بن جعفر عليه السّلام مى رسد،از علما و فقهاى بنام و رئيس حوزه علميه اصفهان بود.
وى روز جمعه سوم شعبان 1319 ه ق/1280 ه ش متولد شد و پس از آموزش دوره ابتدايى به تحصيل علوم حوزه روى آورد.مقدمات را نزد حاج شيخ على يزدى و آقا ميرزا اردستانى و آقا ميرزا احمد اصفهانى و رسائل شيخ انصارى را خدمت آخوند ملاّ عبد الكريم جزى و حاج ميرزا سيّد على نجف آبادى و سطح و كفايه را در محضر آية اللّه سيّد محمّد نجف آبادى فراگرفت و دوره خارج را نزد آية اللّه حاج ميرزا محمّد صادق يزدآبادى حضور يافت.سپس به نجف رفت و خارج فقه و اصول را از محضر آيات ميرزا حسين نائينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى بهره برد و كلام را در حلقه درسى آية اللّه شيخ جواد بلاغى و رجال و درايه را از آية اللّه آقا سيّد ابو تراب خوانسارى آموخت.
سال 1347 ه ق آية اللّه خادمى به اصفهان بازگشت و به تدريس دوره خارج فقه و اصول در مدرسه صدر اصفهان و اقامه جماعت مشغول گرديد.
ايشان از سوى امام،نماينده رسيدگى به امور حوزه علميه اصفهان شد و در كنار فعاليتهاى علمى و اجتماعى خود، كتابهايى در بحث برائت،استصحاب و تعادل و تراجيح و از اول مباحث الفاظ تا مقدمه واجب و لباس مشكوك نوشت.رساله در محروميت زوجه از ارث غير منقول،حواشى متفرقه بر كتاب طهارت و صلات و زكوة محقق همدانى و كتابهاى اصولى و نيز كتاب رهبر سعادت از آثار قلمى ايشان است.
آية اللّه خادمى از زمان كشف حجاب (1314 ه ش)مبارزه خود را عليه حكومت پهلوى آغاز كرد.تحصن مردم مبارز اصفهان در منزل ايشان در سال 1357 ه ش،منجر به اعلان حكومت نظامى در اصفهان شد.ايشان در جريانات انقلاب نقش مؤثرى داشتند و با امام خمينى هماهنگ بودند پس از
ص:173
يك دوره بيمارى طولانى،صبح روز بيستم اسفند 1363 در 86 سالگى در اصفهان دار فانى را وداع گفت و از سوى استاندارى اصفهان سه روز عزاى عمومى و يك روز در همۀ استان تعطيل عمومى اعلام شد و حوزه علميه يك هفته تعطيل گرديد.جنازه ايشان پس از انتقال به مشهد عصر روز 21 اسفند از مسجد ملاّ هاشم با شركت گسترده مردم و علما تا حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام تشييع و در محل دارالسلام دفن گرديد.
ابراهيم زنگنه
خالصى-محمّد مهدى
(1277 يا 1276-1343 ه ق)
آية اللّه شيخ محمّد مهدى خالصى كاظمى اسدى فرزند شيخ حسين فرزند شيخ عبد العزيز،از مجتهدان و مراجع مبارز شيعه در قرن 14 هجرى در ذيحجه 1277 يا 1276 ه ق در كرخ كاظمين به دنيا آمد و همان جا نشو و نما يافت و به دستور پدر به نجف رفت و در
حلقه درسى ميرزا حبيب اللّه رشتى و آخوند خراسانى شركت كرد،بعد به سامرا سفر نمود و از محضر سيّد محمّد حسن شيرازى ميرزاى بزرگ،بهره برد و پس از نيل به درجه اجتهاد به زادگاهش مراجعت نمود و به تدريس آموخته هاى خود پرداخت.چگونگى تدريس و ژرفاى بينش او موجب شد تعداد زيادى از جويندگان دانش در حلقه درسى او شركت كنند.نفوذ معنوى او در ميان مردم كرخ و كاظميه به اوج خود رسيد.همگان در مسايل دينى و سياسى خود به او مراجعه مى كردند و تحت تأثير بيان نافذ و تقواى او قرار
ص:174
داشتند.
آية اللّه خالصى مرد ميدان سياست بود و آن را از امور دينى جدا نمى دانست و در امور جارى كشورش شركت داشت و در برابر سلطۀ اجانب سخت مى ايستاد.در نهضت مشروطيت و برپايى نظام پارلمانى در ايران و استانبول نقش مهمى ايفا كرد.وى سالها با نفوذ و حضور انگليس در عراق مبارزه نمود و شب سه شنبه 10 ذيقعده 1341 ه ق به دستور دولت استعمارى انگليس دستگير و از عراق به جزيره «هنگام»هند تبعيد شد،ولى به علت تظاهرات مسلمانان در مخالفت با تبعيد ايشان،وى پيش از پياده شدن از كشتى به يمن برگردانده شد و در مراسم حج ازآنجا به حجاز رفت.در مكه از سوى هيئت هاى ايرانى كه از سوى دولت ايران اعزام شده بودند به ايران دعوت شد.
وى هنگام پياده شدن از كشتى در بندر بوشهر،هدف حمله مسلحانه يكى از افسران انگليسى قرار گرفت.
علماى مقيم عتبات در اعتراض به اين حادثه به ايران آمدند.آية اللّه نائينى و سيّد ابو الحسن اصفهانى رهبرى اين مهاجرت را به عهده داشتند.مرحوم خالصى مدتى در قم و اصفهان بود بعد به مشهد آمد و مورد استقبال مردم و سردار اسعد بختيارى استاندار وقت خراسان قرار گرفت.او در مشهد در اوايل سال 1343 ه ق بيانيه اى به زبان عربى صادر كرد و مسلمانان كشورهاى اسلامى را به عضويت در جمعيت استخلاص الحرمين الشريفين و بين النهرين كه خود مؤسس آن بود دعوت كرد.ولى عمر او كفاف نكرد و روز 11 رمضان 1343 ه ق درگذشت و در حجرۀ عقب صفۀ غربى دار السياده حرم دفن شد.
از برجسته ترين آثار ايشان كتابهاى زير است:منظومات در علوم عربيّه، الشريعة السمحاء فى احكام سيّد الانبياء،حاشيه كفاية الاصول،الحسام البتار فى جهاد الكفّار الوجيزة فى المواريث،عناوين الاصول و مختصر الرسائل العملية و الاصول الدينية
ديدار با ابرار،شماره 63،مجله بصائر
ص:175
شماره 23 اسفند 1375،روزنامه اطلاعات دهم فروردين 1370،گنجينه دانشمندان/229-231،ريحانة الادب 116/2،منتخب التواريخ/686 و 700،اعيان الشيعة 157/10، مكارم الآثار 2145/6،معارف الرجال 150/3.
غلامرضا جلالى
خامنه اى-سيّد جواد
(1313-1406 ه ق)
آية اللّه سيد جواد خامنه اى در جمادى الآخر سال 1313 ه ق در نجف اشرف در خانواده اى روحانى ديده به جهان گشودند.در كودكى به همراه خانواده به تبريز مهاجرت كردند.پدر ايشان مرحوم آية اللّه حاج سيد حسين خامنه اى(رضوان اللّه عليه)عالم بزرگ تبريز و امام جماعت مسجد جامع اين شهر بودند كه در سال 1325 ه ق رحلت نمودند.سنين نوجوانى ايشان مقارن با آغاز نهضت مشروطيت بود و برخى رويدادهاى مهم از قبيل مصلوب كردن بزرگان تبريز در روز عاشورا به وسيله روسها را به چشم خود ديده بودند.
مرحوم آية اللّه سيد جواد خامنه اى تحصيل را در تبريز آغاز و در سال 1336 ه ق براى ادامۀ تحصيلات به مشهد مقدس مهاجرت نمودند.در آنجا 9 سال از محضر آيات عظام ميرزا محمد آقازاده خراسانى،حاج آقا حسين قمى و حاج فاضل خراسانى استفاده بردند كه اين ايام با قيام شيخ محمد خيابانى- شوهرخواهر ايشان-مقارن بود.
در سال 1345 ه ق براى تكميل تحصيلات رهسپار نجف اشرف شدند و از خرمن علم و معرفت آيات عظام
ص:176
ميرزاى نائينى و سيد ابو الحسن اصفهانى بهره بردند.پس از اتمام تحصيلات به مشهد بازگشتند و با دختر مرحوم آية اللّه حاج سيد هاشم نجف آبادى(رحمة اللّه عليه)ازدواج كردند كه رهبر فرزانه انقلاب حضرت آية اللّه العظمى حاج سيد على خامنه اى و سه برادر ديگر و يك خواهر ثمرۀ اين وصلت مباركند.
ايشان سالها در مشهد به تدريس فقه و اصول و اقامه جماعت در مسجد جامع گوهرشاد و مسجد صديقيهاى بازار بزرگ مشغول بودند و در دوران مبارزات كه فرزندانشان درگير فعاليتهاى انقلابى بودند از رژيم ستم شاهى آزار و اذيت بسيارى متحمل شدند.
مرحوم آية اللّه حاج سيد جواد خامنه اى سرانجام پس از عمرى سراسر زهد و پرهيزكارى و اخلاص در 15 تير 28/1365 شوال 1406 در مشهد دار فانى را وداع گفتند و پس از تشييع باشكوه مردمى در جوار حضرت امام رضا عليه السّلام در توحيدخانه(رواق پشت سر حضرت)به خاك سپرده شدند.
از ايشان آثار چاپ نشده اى در مباحث فقه و اصول بر جاى مانده است.
صحيفه شماره 35/40،گنجينه دانشمندان 127/7-128.و اطلاعات گرفته شده از بيت محترم مقام معظم رهبرى.
غلامرضا جلالى
خبوشانى-محمّد حسين
(-1262 ه ق)
مولانا محمّد حسين خبوشانى فرزند مولانا على اصغر معروف به «صفى آبادى»در سبزوار چشم به جهان باز كرد.براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و پس از تحصيل مقدمات به جمع شاگردان مرحوم ميرزا مهدى شهيد پيوست و علوم نقلى و عقلى را نزد ايشان فراگرفت و به دستور وى به قوچان رفت و زعامت دينى آنجا را به عهده داشت،تا اينكه ربيع الاول سال 1262 ه ق از دنيا رفت و جسدش را به
ص:177
مشهد حمل كردند و در محل توحيدخانه حرم دفن شد.
تاريخ علماى خراسان/87-88،مطلع الشمس 707/2،اتركنامه/233،اعيان الشيعة 260/9.
ابراهيم زنگنه
خبوشانى-محمّد على
(-1236 ه ق)
شيخ محمّد على تبريزى خبوشانى حائرى پس از خواندن درسهاى مقدماتى براى ادامه تحصيل به عراق رفت،در كربلا به تحصيل پرداخت و بيشتر دانشهاى دينى را نزد وحيد بهبهانى(م 1206 ه ق)و ميرزا مهدى شهرستانى(م 1216 ه.ق)تكميل نمود و در فقه و اصول و كلام و حديث استاد شد و در سال 1193 از آنها اجازه روايى گرفت.در سال 1198 ه ق به مكه مشرف شد و در مراجعت به خبوشان آمد و به تبليغ و نشر اسلام پرداخت تا اينكه شب قدر 23 رمضان 1236 ه ق در خبوشان درگذشت و برحسب وصيت پيكرش به مشهد منتقل شد و در حرم دفن گرديد.
معارف الرجال 322/3.
ابراهيم زنگنه
خرازى نجفى-محمّد باقر
(1315-1400 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ محمد باقر خرازى نجفى در سال 1315 ه ق،در بيت فضل و فضيلت در شهر تبريز ديده به جهان گشود.پس از فراگيرى مقدمات و سطوح به نجف هجرت كرد و از درس آيات عظام ميرزاى نايينى،حاج شيخ محمّد حسين كمپانى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى استفاضه كرد و پس از دريافت اجازات از اساتيد خود به ايران بازگشت و در مشهد رحل اقامت افكند و به تدريس و تحقيق و اقامۀ نماز جماعت در مسجد گوهرشاد پرداخت و پس از عمرى خدمت و افاضه و انجام وظيفه در حوزۀ علميۀ
ص:178
مشهد در سال 1400 ه.ق داعى حق را لبيك گفت و در جوار امام رضا عليه السّلام در صحن انقلاب در محل ايوان طلا،زاويۀ طرف ساعت به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
خراسانى-عباد
(-حدود 1310 ه ق)
شيخ مولى عباد خراسانى متوفى حدود سال 1310 ه ق،در اصل از مزينان بود.در مشهد دانش آموخت و از مدرسين چيره دست مقدمات و سطوح شد و طلبه هاى زيادى نزد او حضور مى يافتند.بعدها به عتبات و اوايل سال 1300 ه ق به سامرا رفت و در درس مجدد شيرازى شركت جست.پنج سال آنجا ماند،بعد به مشهد بازگشت و به تدريس و امامت نماز پرداخت،تا اين كه در مشهد چشم از جهان فروبست.
نقباء البشر 982/3-983.
غلامرضا جلالى
خراسانى-عبد اللّه
(-1373 ه ق)
شيخ عبد اللّه فرزند ابراهيم معروف به خراسانى،از علماى معروف خراسان بود كه سالها در مشهد به ترويج معارف دينى اشتغال داشت و از تحقيق و پژوهش غافل نبود و تحفة النساء،هدية الاخوان و تلخ و شيرين را به زبان فارسى به رشته تحرير درآورد.تا اينكه روز بيستم رجب 1373 ه ق به سراى ابدى شتافت و جنازه اش در صحن عتيق دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/277، اعيان الشيعة 46/8
ابراهيم زنگنه
خراسانى-عبد الوهاب
(-1268 ه ق)
مولانا شيخ عبد الوهّاب خراسانى، فرزند عبد الرحمن،در بيشتر علوم روزگار خود بويژه فقه،اصول،
ص:179
رياضيات و هيئت دست داشت.وى در خدمت ميرزا مهدى شهيد شاگردى كرد و در نجوم و تنجيم مهارت يافت.او پيش از درگذشت فتحعلى شاه،سلطنت محمّد شاه قاجار را پيش بينى كرد و پس از فوت فتحعلى شاه،محمد شاه او را به پاداش اين پيشگويى با حقوق و مستمرى زياد به منصب شيخ الاسلامى مشهد برگزيد.او در حدى در علوم مختلف تسلط داشت كه گويند با مولانا شمس الدّين هراتى،از فضلاى هرات كه در مشهد به سر مى برد،در حضور آصف الدوله حاكم خراسان به مباحثه نشست و او را مجاب كرد.حواشى بر كتاب قوانين و شرح تذكره در هيئت و تعليقاتى بر رياض در فقه از آثار اوست.به سال 1268 ه ق از دنيا رفت و در توحيدخانه حرم دفن گرديد.
تاريخ علماى خراسان/85،مطلع الشمس/706-707،الكرام البررة 805/2-806،اعيان الشيعة 133/8.
غلامرضا جلالى
خراسانى-على
(-ح 1356 ه ق)
مولى على خراسانى،از شاگردان ميرزاى شيرازى در سامرا بود و حدود سال 1356 ه ق از دنيا رفت و در مقبره پير پالان دوز دفن شد.صراط العارفين فى اصول الدّين از آثار قلمى اوست.
الذريعة 34/15.
غلامرضا جلالى
خراسانى-فضل اللّه
(-997 ه ق)
شيخ فضل اللّه خراسانى كه در اصل عرب بود،از دانشمندان پارساى دورۀ شاه طهماسب صفوى است.صاحبان كتابهاى رياض العلماء،مستدرك الوسائل،تاريخ عالم آراى عباسى از وى به تجليل ياد مى كنند.
وى در مسجد جامع گوهرشاد به نماز جماعت مى ايستاد و براى معاش
ص:180
خود از موقوفات آستان قدس رضوى مستمرى دريافت مى نمود.به سال 997 ه ق كه عبد المؤمن خان ازبك به خراسان حمله كرد و مشهد را محاصره نمود،مردم از روى ناچارى،پس از چهار ماه تسليم شدند و خان ازبك فرمان قتل عام آنها را صادر نمود و سادات،علما،خادمان حرم و زائران زيادى كه به حرم امام رضا عليه السّلام پناهنده شده بودند،به قتل رسيدند.شيخ فضل اللّه خراسانى نيز از پناهنده شدگان به حرم بود كه به ضرب شمشير به شهادت رسيد و در جوار حرم دفن شد.
شهيدان راه فضيلت/276-279.
غلامرضا جلالى
خراسانى-محمّد
(-زنده 1381 ه ق)
حاج شيخ محمّد فرزند حاج ملا هاشم خراسانى است كه از سال 1381 ه ق پس از درگذشت پدر به نشر فتاوى علما پرداخت و پس از مراجعت از مكه در مشهد درگذشت.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/278.
ابراهيم زنگنه
خراسانى-محمّد اسماعيل
(1255-1330 ه ق)
محمد اسماعيل خراسانى ملقب به «مجد الادباء»مستوفى ديوان اعلى و معاون كارگزارى خراسان بود.او علاوه بر اينكه به كارهاى ديوانى مى پرداخت،از تحقيق و تأليف غافل نبود.كتابهاى منهاج الكرامه،كشف اليقين علامه حلّى و مسكن الفؤاد شهيد ثانى را تحت عنوان«تسلية العباد» ترجمه كرد و منتشر نمود.ديوان اشعارى نيز از او باقى مانده است.
مجد الادباء در 75 سالگى روز 12 رجب 1330 ه ق در مشهد درگذشت و به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/30.
خراسانى-محمّد حسن-اديب هروى-محمّد حسن
ص:181
خراسانى-ملاّ هاشم
(1284-1352 ه ق)
حاج ملاّ هاشم خراسانى فقيه و مورخ،فرزند محمّد على،از معاريف علما بود و بسيارى از مردم از او پيروى مى كردند.وى در بيستم صفر 1284 ه ق در مشهد تولد يافت و پس از تحصيل دانشهاى دينى عصر خود در مشهد و نجف و بهره گيرى از محضر درس استادانى چون آخوند خراسانى و سيد اسماعيل صدر اصفهانى،به مشهد بازگشت و به تدريس و ترويج و تحقيق روى آورد و كتابهاى سودمندى از خود به يادگار گذاشت.رساله ربا،رضاع، وسيلة الامان،ارث،معاملات،نفقات و كتاب پربهاى منتخب التواريخ از آثار ايشان است.وى بيشتر وقايع روزگار خود از جمله به توپ بسته شدن حرم توسط قواى روس را به تفصيل در منتخب التواريخ آورده است.
چراغ عمر حاج ملاّ هاشم پس از 68 سال خاموش گشت،بدن بى جان وى روز سوم ذيحجه 1352 ه ق در محل دار الحفاظ حرم،به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/278، مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 761/6،فهرست كتابخانه آستان قدس 575/5،منتخب التواريخ/632-637.
غلامرضا جلالى
خراسانى مشهدى-حسين
(-1175 ه ق)
شيخ حسين مشهدى از علما و مجتهدان طراز اول خراسان در قرن دوازدهم هجرى بود و سالها در مشهد به امامت جمعه و جماعت اشتغال داشت و
ص:182
در فقه و اصول و علوم رياضى در شمار دانايان رموز بود و ميرزا مهدى شهيدى در خدمت او با علوم رياضى آشنا شد.
ارشاد المسترشدين تاليف او مى باشد.
او از احفاد شيخ حافظ ابردهى مدفون در يكى از قراى مشهد است كه آرامگاه وى مورد زيارت اهالى است.
او سالها در مسجد جامع گوهرشاد تدريس مى كرد و در 70 سالگى دار فانى را وداع گفت و فرزندش مولانا آقا ابو محمّد(م 1240 ه.ق)است كه هنگام مرگ پدر،كودكى كم سن وسال بود.
مطلع الشمس/703،فردوس التواريخ /112-113،تاريخ علماى خراسان /49،اعيان الشيعة 9/6 و 87/2.
غلامرضا جلالى
خراسانى نجفى-سيّد مهدى
(-ح 1273 ه ق)
سيد مهدى فرزند سيّد اسماعيل موسوى خراسانى نجفى،از دانشوران سده 13 هجرى است.در مشهد به دنيا آمد و به تحصيل پرداخت و براى تكميل دانشهاى خود به نجف رفت و از محضر صاحب جواهر استفاده برد و حدود سال 1273 ه ق به ايران بازگشت،در تهران بيمار شد و فوت كرد و جنازه او به مشهد حمل و در صحن جديد دفن گرديد.سبيل الرشاد فى شرح نجاة العباد و فوائد متفرقه فى الاصول در شمار آثار قلمى ايشان است.
اعيان الشيعة 143/10،معارف الرجال 89/3.
ابراهيم زنگنه
خرقى-محمّد على
(1248-1338 ه ش)
مرحوم حاج شيخ محمّد على خرقى در حدود سال 1248 ه.ش در روستاى خرق،از توابع قوچان،به دنيا آمد پدرش قربانعلى و مادرش سكينه نام داشته اند.او در سن 15 سالگى براى تحصيل علوم دينى به مشهد آمد و در
ص:183
مدرسه اى از مدارس حوزۀ علميۀ مشهد اقامت گزيد و در سن 25 سالگى با دختر شيخ اسماعيل ازدواج كرد.شيخ اسماعيل اهل روستاى دهنۀ اجاق،از توابع اسفراين،بوده است و در برخوردى اتفاقى با شيخ محمد على در مشهد،رفتار او را مى پسندد و او را به دامادى خويش انتخاب مى كند.ثمرۀ اين ازدواج،8 پسر و 6 دختر بوده كه از آن ميان تنها يك پسر و پنج دختر عمر طولانى باقى ماندند و بقيه در كودكى از دنيا رفتند.
خرقى مقيد بود دامادهايشان اهل علم باشند تا هم متدين بوده و هم از نظر مادى در يك سطح باشند.
ايشان در زمان رضا خان و جريان كشف حجاب،سال 1314 ه.ش،براى چندين سال به همراه خانواده از مشهد رفتند و در خرق زندگى كردند.او در روستاى خرق و اطراف آن شخصى معروف بود و به خاطر مراتب علم و فضل و تقوى و مقيد بودنشان به آداب و سنن دينى و زندگى ساده و زاهدانه به شيخ مقدس مشهور بوده اند.با وجود اين اوصاف ايشان تمايلى به شهرت نداشته و حتى به ديگران توصيه مى كردند وقتى در جايى به نيكى شناخته شديد،آنجا نمانيد مبادا موجب غرور شما شود.
او پس از حدود 12 سال به همراه خانواده به مشهد بازگشت و در اين دوره بيشتر به مطالعه و وعظ و تبليغ امور دينى پرداخته و با آية اللّه فقيه سبزوارى حشر و نشر و صميميتى داشت.
سرانجام مرحوم خرقى در تاريخ 13/صفر/1379 ه.ق/1338 ه.ش بدرود حيات گفت و روحش از ملك فانى به ديار باقى شتافت.مراسم تشييع جنازه ايشان با شكوهى خاص از مقابل مسجد حيدريها در بالا خيابان تا حرم مطهر برگزار شد و در باغ رضوان نزديك قبر سبز،از نوادگان امام زين العابدين عليه السّلام،به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
ص:184
خلخالى-سيّد محمّد باقر
(-1333 ه ق)
حاج سيّد محمّد باقر خلخالى از علما و خطباى برجسته بود.در مشهد سكونت داشت و به نشر احكام اسلامى مى پرداخت و اقامه جماعت مى نمود.
آثار عديده اى را تأليف نمود.از آن جمله كتاب«الجنات الثمانية»در تواريخ مشاهد ثمانيه از اوست.وى به سال 1333 ه ق در مشهد فوت كرد و در حرم به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 38/5-39،نقباء البشر 186/1.
ابراهيم زنگنه
خليفه سلطان-اصفهانى-اسد اللّه
ص:185
دامغانى-محمّد كاظم
(1316-1401 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ محمّد كاظم مهدوى دامغانى فرزند آخوند ملاّ على اكبر،در جمادى الثانى 1316 ه ق در روستاى شمس آباد،6 كيلومترى دامغان به دنيا آمد.در كودكى پدر و مادر خود را از دست داد و على رغم دشواريهاى زندگى به كسب دانش روى آورد،پس از فراگيرى مبانى علوم دينى به مشهد آمد.ابتدا در منزل آخوند ملاّ بمانعلى محقق،واعظ معروف آن زمان كه با وى نسبت خويشاوندى داشت، ساكن شد سپس در مدرسه دو درب حجره اى گرفت و نزد ميرزا عبد الجواد معروف به اديب نيشابورى و نيز فاضل بسطامى با علوم ادب آشنا شد،سپس قوانين را نزد مرحوم شهرستانى و سطوح عاليه را خدمت علماى أعلام:
شيخ حسن برسى و شيخ محمّد قوچانى و شيخ محمّد نهاوندى كه هر سه از شاگردان برجسته آخوند خراسانى بودند،آموخت و 14 سال درس آية اللّه حاج ميرزا محمّد آقازاده و ده سال
ص:186
خدمت آية اللّه آقا ميرزا مهدى اصفهانى و سه سال محضر آية اللّه حاج آقا حسين قمى و يك سال درس آية اللّه شيخ موسى خوانسارى را كه همۀ آنها از فحول علماى شيعه در قرن 14 هجرى بودند درك كرد و از آيات عظام ميرزا محمّد حسين نائينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و ميرزا محمد آقازاده اجازه اجتهاد و از شيخ آقابزرگ تهرانى و علامه سمنانى صاحب«حكمت بو على»و آية اللّه العظمى حاج آقا حسين بروجردى اجازه روايى دريافت كرد.
مرحوم دامغانى از سال 1336 ه ق در مشهد حوزه درس قوانين،شرايع، رياض،رسائل،مكاسب و كفايه داشت و از سال 1356 ه ق پس از واقعه مسجد گوهرشاد در منزل خود منزوى گرديد و هيچ شغلى را اعم از تدريس در دانشگاه يا فعاليتهاى قضايى نپذيرفت،هرچند در بازسازى حوزه مشهد پس از شهريور 1320 ه ش از فعالين بود.
سجاياى اخلاقى و صراحت لهجه و اجتناب از هرگونه تظاهر از مشخصه هاى برجسته روحى مرحوم آية اللّه دامغانى بود.از اقدامات اجتماعى ايشان مى توان به مرمت مسجد جامع دامغان در سال 1381 ه ق اشاره كرد.ايشان دهم تير سال 1360 ه ش/27 شعبان 1401 ه ق در مشهد درگذشت و در دار الزهد حرم مدفون گرديد.
گنجينه دانشمندان 105/7-108، اطلاعات دفتر شعبه مدفونين حرم مطهّر و يادداشتهاى آية اللّه حاج شيخ محمّد رضا مهدوى دامغانى
غلامرضا جلالى
درچه اى زاده-سيد ابو العلى
(-1339 ه ش)
آية اللّه حاج سيد ابو العلى درچه اى زاده فرزند ارشد آية اللّه العظمى سيد محمد باقر درچه اى،در حوزۀ نجف به تحصيل پرداخت و به دريافت اجازه
ص:187
اجتهاد از اساتيد خود آيات سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى و نائينى و عمويش آقا سيد مهدى درچه اى نايل آمد.ايشان پس از بازگشت به اصفهان به عنوان نماينده تام الاختيار آيت الله العظمى بروجردى در اين شهر تعيين شد.
آية اللّه درچه اى زاده از شنبه تا چهارشنبه در اصفهان در مسجد قطبيه اقامه جماعت داشتند و روزهاى پنجشنبه و جمعه را همانند پدر خود به درچه مى رفتند و به امور مذهبى مردم آنجا رسيدگى مى كردند.ايشان نهم آبان 1339 شمسى در سجدۀ نافله ى صبح در شهر مشهد درگذشت و به دستور آية اللّه فقيه سبزوارى در يكى از حجره هاى باغ رضوان دفن گرديد.
ابراهيم زنگنه
دزفولى نجفى-سيّد احمد
(1280-1355 ه ق)
حاج سيّد احمد فرزند علامه حاج سيّد محمّد طاهر،فرزند علامه سيّد اسماعيل آقا ميرى دزفولى نجفى چون نوۀ شيخ انصارى بود،معروف به سبط شد،به سال 1280 ه ق در نجف،پا به عرصۀ وجود نهاد و پس از تحصيل مقدّمات،چند سالى در سامرا از محضر ميرزاى شيرازى و پدر خود استفاده برد.سپس در حوزه درسى آخوند خراسانى شركت كرد تا اينكه به قوه اجتهاد دست يافت.
سال 1353 مرحوم دزفولى به منظور زيارت مرقد امام رضا عليه السّلام به مشهد آمد و به اصرار جمعى در اين شهر ماندگار
ص:188
شد و به تدريس پرداخت تا اينكه روز 26 ربيع الآخر 1355 ه ق زندگى را بدرود گفت و در حرم دفن شد.
كتابهاى حاشيه بر رسائل و مكاسب و كفايه از آثار فقهى و اصولى ايشان است.
گنجينه دانشمندان 144/5،نقباء البشر 105/1.
ابراهيم زنگنه
دستغيب شيرازى-سيّد
عبد الحسين
(1283-1384 ه.ش)
آية اللّه سيّد عبد الحسين دستغيب شيرازى فرزند آية اللّه سيّد مجد الدّين دستغيب شيرازى(م 1333 ه ق)در سال 1283 در شهر شيراز به دنيا آمد.
پس از تحصيلات ابتدايى وارد حوزه علميه شد و دروس مقدماتى را نزد پدرش كه در مدرسه خان شيراز و مسجد نصير الملك تدريس مى نمود فرا گرفت.پس از پايان دوره مقدماتى
براى ادامه تحصيل عازم مشهد گرديد و از محضر علماى بزرگى همچون آيات حاج شيخ حسنعلى اصفهانى نخودكى و آيات حاج شيخ هاشم قزوينى و محمّد رضا كلباسى كسب علم نمود.در اين زمان همدرس با آيات حسنعلى مرواريد و ميرزا جواد آقا تهرانى بود.
وى براى تكميل سطوح عالى حوزه، عازم عراق شد و در حوزه علميه كربلا مدتى از محضر علمايى چون آية اللّه حكيم بهره جست و به درجه اجتهاد رسيد.وى پس از بازگشت از عراق عازم شيراز شد و در آنجا به اقامه نماز
ص:189
در مسجد نصير الملك و تدريس در مدرسه حكيم و فعاليت هاى اجتماعى مشغول گرديد.
ايشان در جريان قيام خونين مسجد گوهرشاد در مشهد حضور داشت و به همراه ساير مجتهدين توسط مأموران رژيم پهلوى در 22 تيرماه 1314 ه.ش دستگير و به تهران منتقل گرديد.در بين راه يكى از مأموران كه نسبت به وى ارادت پيدا كرده بود در نزديكهاى تهران او را نيمه شب از ماشين پياده كرد تا اسير زندان و شكنجه رضاخانى نگردد.
پس از پياده شدن از ماشين براى اينكه شناسايى نگردد لباس روحانيت را از تن خارج كرد و پياده به طرف قم حركت نمود و مسافت طولانى تهران و قم را به صورت معجزه آسايى با پاى پياده طى كرد به طورى كه اذان صبح در حرم مطهر حضرت معصومه(س) حضور داشت.از آنجا عازم شيراز شد و تدريس و فعاليت هاى دينى را پى گرفت.در قيام 15 خرداد 1342 به رهبرى امام خمينى رحمه اللّه كه منجر به دستگيرى ايشان گرديد همه علماى شيرازى نسبت به دستگيرى امام اعتراض كردند.در اين خصوص از آية اللّه دستغيب شيرازى نقل شده است كه علماى شيراز در اعتراض به دستگيرى امام به تهران رفتند و اجتهاد امام را تأييد نمودند.در همان زمان ايشان فردى بزرگوارى را در خواب مى بيند كه بر ايشان وارد شده اظهار داشت دستغيب به آية اللّه رضوى بگو چرا از نايب ما خمينى حمايت نمى كنيد.صبح كه از خواب بيدار شد به منزل آية اللّه رضوى رفت كه قضيه خواب را خدمتشان عرض كند.در اين زمان منزل آية اللّه رضوى توسط مأموران محاصره شده بود.آية اللّه رضوى ديد كه آية اللّه دستغيب بيرون منزل هستند.پيش ايشان رفت،وقتى اين ملاقات صورت گرفت آية اللّه دستغيب خواب خود را براى ايشان تعريف كرد.آية اللّه رضوى گفتند من الآن دارم به طرف فرودگاه مى روم تا عازم تهران گردم پس از پيروزى انقلاب اسلامى و شهادت آية اللّه
ص:190
دستغيب شيرازى امام جمعه شيراز كه همنام و پسر عمويشان بود،منافقين قصد ترور ايشان را كردند.اين موضوع سبب شد به همراه خانواده به مشهد مهاجرت نمايند.با ورود به مشهد ضمن ارتباط با علماى اين شهر تدريس در حوزه علميه را آغاز نمود.
آية اللّه دستغيب انسانى وارسته و اهل دل بود كه در همه حال و امور توكل بر خدا داشت و به سايرين نيز توصيه مى كرد كه توكل داشته باشند.ايشان اهل تهجد و شب زنده دارى بود و شب ها را اغلب به نوافل مى گذراند،و هرگاه دچار مشكلى مى شد به ذكر صلوات مى پرداخت.
سرانجام آية اللّه دستغيب در 19 تير 1384 ه.ش مصادف با سالروز رحلت حضرت فاطمه عليها السّلام به ديار حق شتافت و در صحن جمهورى حرم مطهر به خاك سپرده شد.از وى ده فرزند پسر و دختر باقى مانده است كه همه داراى تحصيلات عالى هستند.
على سكندرى
دهكى قاينى-اسماعيل
(-1335 ه.ق)
شيخ اسماعيل دهكى قاينى از شخصيت هاى برجسته زمان خود بود.
عمده تحصيلات حوزوى خويش را در كربلا و نجف نزد علماى برجسته اى همچون آية اللّه سيّد محمّد حسن شيرازى معروف به ميرزاى شيرازى(م 1312 ق)و آية اللّه سيّد حسن كشميرى فراگرفت.وى پس از مدت ها اقامت در عتبات عاليات و آموختن علوم دينى و حوزوى به ايران بازگشت و در مشهد اقامت گزيد.در نهضت مشروطيت از طرفداران مشروطه مشروعه خواه و هواداران شيخ فضل اللّه نورى بود.در استبداد صغير(1286-1287 ه.ش)به هواخواهان محمّد عليشاه پيوست و بعد از خلع محمّد عليشاه مدتى فرارى بود.
وى يكى از همراهان سيد محمّد طالب الحق بود كه در سال 1332 ق در مسجد گوهرشاد مردم را به طرفدارى از محمّد عليشاه فراخواند و در نتيجه
ص:191
حادثه به توپ بستن حرم توسط دولت تزارى روس به وقوع پيوست،پس از اين قضيه مجددا متوارى شد و تا زمان مرگ همچنان فرارى بود كه در سال 1335 ق در مشهد فوت كرد.شيخ اسماعيل فردى خوش خوى و خوش بيان و خطيبى توانا بود و چندين مرتبه به مكه معظمه مشرف شد.مسلك درويش منشانه او سبب شده بود در بين مردم جاذبه داشته باشد.
آقابزرگ تهرانى،ميرزاى شيرازى/ 114؛محمّد حسين آيتى،بهارستان/ 348؛يونس مرواريد،از مشروطه تا جمهورى 54/1
على سكندرى
ص:192
ذبيحى قوچانى نجفى-ذبيح اللّه-قوچانى-ذبيح اللّه
ص:193
رئيس-محمود
(-1372 ه ق)
حاج شيخ محمود رئيس معروف به «حاجى رئيس»از وعاظ و محدثين معروف است.در اصل كرمانى بود،ولى در مشهد سكونت داشت و محرم سال 1372 ه ق درگذشت.
دفتر يادبود خطى كتابخانه وزيرى يزد 166/2
رئيسى-محمّد تقى
(1312-1404 ه ق)
مرحوم حاج شيخ محمّد تقى فرزند آقا شيخ حسين،معروف به«شيخ رئيس»سال 1312 ه ق در قوچان متولد شد و پس از فراگيرى مقدمات،به مشهد آمد و نزد آقا شيخ محمّد كبير تلمذ نمود،بعد به نجف رفت،سطح كفايه و خارج اصول را در خدمت آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدّين عراقى خواند و پس از نيل به درجۀ اجتهاد به قوچان برگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت،بعد به مشهد آمد و نزديك 40 سال به تدريس رسائل،مكاسب و كفايه و امامت نماز جماعت در مسجد امين مشغول شد تا اينكه در 92 سالگى،پنجم خرداد 1404/1362 ه ق در مشهد فوت نمود و در صحن آزادى،بهشت ثامن الائمه به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 221/7،اتركنامه /249.
ابراهيم زنگنه
ص:194
راثى-حسين
(1274-1337 ه.ش)
حاج شيخ حسين راثى فرزند حسنقلى در سال 1274 در مشهد چشم به جهان گشود.دوران حيات ايشان هم زمان با حضور علما،مراجع، مروجين و ارباب سخن در مشهد بود؛از آن جمله مى توان به نام آية اللّه حاج سيّد يونس اردبيلى و آقا حسين قمى اشاره كرد.مرحوم راثى در حوزه علميه مشهد تا درس خارج فقه و اصول تحصيل كرد و در سفرهاى متعدد به عراق از جلسات درس اساتيد آنجا كسب فيض نمود و اشراف كامل در احاديث و روايات مستند و معتبر پيدا كرد و در بحار الانوار،مستدرك،اصول كافى و ديگر كتب معتبر به طور مستمر مطالعات عميقى داشت.او در سخنرانى هايى كه در حرم مطهر و منزل مرحوم حاج شيخ محمّد تقى و منزل حاج شيخ على اكبر نوغانى،منزل مرحوم حاج شيخ مهدى بركات و ديگر مجالس كه علما و فضلا و تجار و كسبه معتبر و طلاب علوم دينى حضور داشتند شركت مى نمود.و در سفرهاى زيارتى مشاهد مشرفه عراق از محضر مراجع و طلاب استفاده مى كرد.مراتب علمى و منابر ايشان مورد تأييد علما و مراجع بويژه آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى بود.او با دختر حاج شيخ مهدى كبير ازدواج كرد و از اين راه رابطه خويشاوندى با مرحوم ملك الشعراء بهار پيدا نمود.
راثى در زمان استبداد رضاخانى در امتحانى كه رژيم در ساختمان شير و خورشيد به عمل آورد شركت كرد و قبول شد و جواز لباس دريافت نمود ولى از اجازه خود استفاده نكرد و در خانه منزوى شد تا اينكه رژيم مستبد رضا شاه سقوط كرد.
از سخنوران معاصر ايشان مى توان از حاج شيخ مهدى واعظ،ركن،محقق خراسانى،مدقق اعتماد سرابى،جناب آقاى حاج شيخ محمود حلبى و حاج شيخ غلامرضا واعظ طبسى نام برد.
ص:195
مرحوم راثى در حالى كه در حجره خود بسترى بود و خويشاوندان و آشنايان دور او حلقه زده بودند در سن 63 سالگى در سال 1337 درگذشت.او در حالى كه آخرين نفس هاى خود را مى كشيد،نگاهى به اطراف حجره كرد و در حالتى شادمانه جان به جان آفرين تسليم كرد.ضياء الدّين،حجة الاسلام جلال الدّين راثى مشهور به فانى و نظام الدّين راثى فرزندان ذكور ايشان هستند.
غلامرضا جلالى
راشد محصل-محمّد حسين
(1279-1353 ه.ش)
شيخ محمّد حسين راشد محصّل از علما و مجتهدان بيرجند بود كه در سال 1279 ش در روستاى افضل آباد قيس آباد از بخش خوسف بيرجند در خانواده اى روحانى متولد شد.پدرش حاج شيخ محمّد رضا از شاگردان آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى صاحب كفاية الاصول بود كه پس از
ختم تحصيلات از نجف اشرف به بيرجند آمد و به خواست مادر،جهت ارشاد مردم به مسقط الرأس خويش، افضل آباد،بازگشت.جدّ پدريش حاج شيخ حسين هم از علماى صاحب اثر در حوزۀ علميّه بيرجند بود.جدّ مادريش آخوند ملاّ محمّد حسن هردنگى از فقهاى برجسته و متبحّر به خصوص در بحثهاى كلامى بود.
مجالس بحث او با فقهاى مذاهب اسلامى زبانزد عالمان آن ديار بود.
شيخ محمّد حسين تنها فرزند پسر خانواده بود كه تا سن 13 سالگى مبادى
ص:196
علوم و صرف و نحو عربى را در نزد پدر و جد خود فراگرفت.پس از فوت پدر رهسپار خوسف بيرجند و سپس مشهد شد و تا سال 1308 ش سطح و خارج را گذرانيد و از علماى زمان از جمله آقازاده اجازۀ اجتهاد گرفت.در اين سال به اصرار مادر به روستا برگشت و به ملاحظۀ درخواست او ماندگار شد و تربيت و تعليم فرزندان خويش را برعهده گرفت.در سال 1328 ش به شهرستان بيرجند مهاجرت كرد تا به درخواست حوزۀ علميه و مرحوم آية اللّه تهامى پاسخ بدهد و در كنار آن بر ادامۀ تحصيل فرزندان خويش نظارت كند؛از اين زمان تا سال 1344 ش عهده دار تدريس بخشى از دروس حوزۀ علميه بيرجند بود.ازآن پس در شهر مشهد مجاور شد و در مدرسه حضرت آية اللّه ميلانى تدريس تفسير قرآن و درسهاى ديگرى را برعهده گرفت.در سال 1353 ش به رحمت ايزدى پيوست و در جوار بارگاه ملكوتى امام هشتم عليه السّلام در صحن كهنه به خاك سپرده شد.از آن مرحوم پنج فرزند پسر و يك دختر باقى مانده كه همگى تحصيلات خود را در رشته هاى مختلف تا سطوح عالى به پايان رسانيده اند.دست نوشته هاى شيخ در مباحث كلامى و بحثهاى تفسيرى و بلاغى باقى است و در شمار آثارى است كه مى تواند راهگشاى صاحب نظران در مباحث ياد شده باشد.
ر.ك:دكتر محمّد رضا بهنيا،بيرجند نگين كوير،انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول:541/1380.
غلامرضا جلالى
ربانى-صدر الدّين
(-1363 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين صدر الدّين ربّانى در شهر تربت حيدريه به دنيا آمد و تحصيلات مقدماتى خود را در اين شهر به پايان برد،بعد به مشهد آمد و پس از مدتى به قم مهاجرت نمود و سطوح عالى و خارج فقه و اصول را در حوزه هاى درسى اين شهر به آخر
ص:197
رساند و به زادگاهش تربت حيدريه بازگشت و سالها در اين شهر به وعظ و تبليغ و تدريس اشتغال ورزيد.روز 12 شهريور سال 1363 ه ش روانش به ملكوت حق پيوست و در صحن آزادى حرم مطهر رضوى دفن شد.
ابراهيم زنگنه
رجائى-سيد محمّد رضا
(1295-1360 ش)
حجة الاسلام حاج سيد محمد رضا رجائى صدر الشريعة فرزند سيد محمد در مشهد سكونت داشت و در محضر اديب نيشابورى و آية اللّه فقيه سبزوارى با ادبيات و معارف الهى آشنا شد.وى از ملازمان آية اللّه سبزوارى در سفر ايشان به پاكستان بود.مدت 25 سال به بيان احكام و ارشاد زوار حرم مطهّر امام هشتم عليه السّلام در مسجد گوهرشاد اشتغال داشت و در سال 1360 ه.ش چشم از جهان فروبست و در صحن آزادى دفن شد.
ابراهيم زنگنه
رستمدارى-محمّد
(سده 10 ه ق)
محمّد رستمدارى معروف به«ملاّ محمّد مشكك»از علما و چهره هاى برجستۀ مشهد و خدّام آستان قدس رضوى بود.در منطق و حكمت مهارت داشت و شعر نيز مى سرود.از آن جمله است:
باد از طرف تو لاله گون مى آيد از خاك در تو بوى خون مى آيد
ص:198
در جلوه گه تو از دل هر زره صد چشمۀ خورشيد برون مى آيد
در سال 997 ه ق كه عبد اللّه خان ازبك به مشهد لشكر كشيد و به قتل و غارت پرداخت،تعدادى از علماى مشهد طى نامه اى وى را موعظه كردند.
عبد اللّه خان اين نامه را به علماى ازبك واگذار كرد و آنها پاسخى به آن نامه دادند.مرحوم مشكك كه از آگاهان به معارف بلند پيشوايان دين بود به يكايك نكات مهم آن نامه پاسخ داد.
اين مكاتبه از اسناد درخشان دينى علماى ما در آغازين سالهاى حاكميت صفويه شمرده مى شود و نكات بسيار پراهميتى در زمينه مباحث كلامى و شيوه هاى برخورد خلاّق و در عين حال نكات ارزشى را در خود به نمايش گذاشته است.
محمّد رستمدارى در قبرستان قتلگاه دفن شد.بجز مكاتبۀ ياد شده كه متن آن در كتاب عالم آراى عباسى به تفصيل آمده است،صاحب اعيان الشيعة تعليقه بر بحث جزء تمام مشترك از كتاب شمسيه قطبيه را در شمار آثار او دانسته است.
تاريخ عالم آراى عباسى 390/1-398، مطلع الشمس/587،منتخب التواريخ /694 به بعد،اعيان الشيعة 276/9، تاريخ علماى خراسان/30،تذكره هفت اقليم 128/2-1286.
غلامرضا جلالى
رشتى نجفى-محمّد
(1297-1352 ه ش)
آية اللّه شيخ محمّد رشتى نجفى فرزند آية اللّه شيخ عبد الحسين فرزند عيسى فرزند يوسف فرزند على،فرزند
ص:199
عبد الغنى بيجاربندى رشتى،از علما و مجتهدين معاصر است.وى 23 جمادى الآخر 1297/1336 ش ق در نجف متولد شد و در همين شهر مقدمات و سطوح را خدمت پدر فراگرفت.
تجويد را نزد سيّد احمد معروف به سيّد آقا شوشترى و فلسفه را خدمت شيخ عبد الرحيم فيض گنابادى و خارج فقه و اصول را بجز محضر پدر نزد آيات سيّد عبد الهادى شيرازى،شيخ محمّد كاظم شيرازى،ميرزا حسن بجنوردى،ميرزا باقر زنجانى و سيّد محسن حكيم به پايان برد و از آية اللّه شيخ محمّد غروى اصفهانى(كمپانى)،پدر خود شيخ عبد الحسين رشتى،آقا سيّد ابو الحسن اصفهانى و سيّد محسن حكيم اجازۀ اجتهاد و از آية اللّه سيّد محمود شاهرودى و آية اللّه سيّد ابو القاسم خويى اجازه در امور حسبيه را دريافت نمود.
حسن تدبير و بينش و علم و دانش وى موجب شد كه از نزديك ترين مشاوران آية اللّه حكيم درآيد و ساليان درازى از سوى ايشان به امور طلاب غير عرب رسيدگى مى نمود و به نامه ها و استفتائات پاسخ مى داد و به منظور رسيدگى به امور شيعيان ايران و هند و كشورهاى اسلامى ديگر به اين كشورها مسافرت كرد.او داراى اخلاق پسنديده و سعۀ صدر بود و به رفع مشكلات مردم مسلمان و مؤمن اهتمام مى ورزيد.در جوانى به مصاهرت آية اللّه شيخ عبد اللّه مامقانى درآمد و نسبت باجناقى با آية اللّه العظمى ميلانى پيدا نمود.
آية اللّه رشتى تا سال 1391 ه ق در نجف بود و همين سال براثر تعدى و ظلم دولتمردان عراق به ايران آمد، مدتى در كرمانشاه اقامت داشت،سپس رهسپار مشهد شد و صبح روز ششم آبان 1352 ه ش دعوت حق را لبيك گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و اقامه نماز ميت توسط مرحوم آية اللّه دامغانى در محل دار الزهد حرم دفن شد.
مرحوم آية اللّه رشتى در تأسيس كتابخانه آية اللّه العظمى حكيم در نجف
ص:200
و تأسيس بيش از پنجاه شعبه فرعى آن نقش داشت و همۀ كتابهاى خود را موقع مراجعت به ايران به اين كتابخانه واگذار كرد.از آثار قلمى ايشان مى توان به تعليقات رجاليۀ او بر كتاب الفهرست منتجب الدّين و معالم العلماء اشاره كرد.
ابراهيم زنگنه
رضوى-ابو الحسن
(1246-1311 ه ق)
حاج ميرزا ابو الحسن رضوى فرزند ميرزا محمّد رضوى مشهدى(م 1266 ه ق)فرزند ميرزا حسين ملقّب به قدس فرزند ميرزا حبيب اللّه رضوى،از فقهاى عصر خود بود.شب اول ذى الحجه 1246 ه ق به دنيا آمد و همراه برادرش ميرزا احمد از شيخ صادق قوچانى دانش دين آموخت و علوم عقلى را نزد ملا هادى سبزوارى فراگرفت،بعد به عراق رفت و پس از تكميل دانسته هاى خود به مشهد بازگشت و با دختر يكى از خانهاى هرات ازدواج كرد و براى نيل به درجه اجتهاد بار ديگر عازم عراق شد و نزد شيخ مهدى سبط فقيه اعظم شيخ جعفر غروى كاشف الغطا و شيخ مرتضى انصارى تحصيل فقه و اصول كرد و اجازۀ اجتهاد دريافت نمود و به مشهد مراجعت كرد و از سوى مجد الملك متولى باشى آستان قدس به منصب مدرسى آستان قدس برگزيده شد.او به انزوا تمايل داشت و بيشتر به مطالعه و تأليف و تحشيه كتاب روزگار گذرانيد.
نظم و نثر زيبا مى نوشت و با علم جفر آشنا بود.سال 1311 ه ق فوت كرد و در محل دار الضيافه حرم به خاك سپرده شد.
شجره طيبه/311-312،ضميمه تاريخ علماى خراسان/281،صدسال شعر خراسان/267،زندگانى و شخصيت شيخ انصارى/174،نقباء البشر 44/1، الكرام البررة 37/1،اعيان الشيعة 231/2.
غلامرضا جلالى
ص:201
رضوى-ابو صالح
(-1090 ه ق)
ميرزا ابو صالح فرزند ميرزا محسن، از سادات رضوى است و از طريق احمد بن موسى مبرقع فرزند امام محمّد تقى نسبش با چندين واسطه به امام رضا عليه السّلام مى رسد.مادرش فخر النسا بيگم دختر شاه عباس اوّل صفوى بود.
وى از بزرگان و دانشوران عهد صفوى به شمار مى رود و در زمان شاه عباس دوم به صدرالممالكى همۀ ايران رسيد.مدرسۀ صالحيه كه امروزه مدرسه نواب خوانده مى شود،از آثار اوست كه در سال 1086 ه.ق به اتمام رساند و املاك زيادى را براى نگهدارى آن وقف نمود.او در سال 1090 ه.ق در مشهد درگذشت و در يكى از حجره هاى مدرسه ميرزا جعفر دفن شد.
ميرزا عبد الرحمن بناى مصلاى مشهد را كه سال 1087 ه.ق به پايان رسيده است،از آثار او مى داند.
فردوس التواريخ/105-106،مطلع الشمس/700،تاريخ علماى خراسان/ 36،طبقات اعلام الشيعة/283، منتخب التواريخ/736،اعيان الشيعة 362/2.
غلامرضا جلالى
رضوى-احمد
(1242-1304 ق)
ميرزا احمد رضوى فرزند ارشد ميرزا محمّد رضوى(م 1264 ه ق)از علماى پارساى مشهد بود.دهم شعبان 1242 ه ق در مشهد متولد شد.
پس از ساليان مديد تلاش و كوشش علمى،به درجۀ اجتهاد نايل شد.پس از درگذشت پدر،على رغم دارا بودن ملكات روحانى و مدارج علمى و اصرار مردم،به دليل ضعف جسمى و بيمارى،هيچ مسئوليتى را نپذيرفت و وظايف پدر به عهدۀ برادرش حاج ميرزا محمود گذاشته شد.
او در نهايت عزت نفس و مناعت طبع روزگار خود را سپرى كرد و در
ص:202
شعبان 1304 ق فوت و در محل كشيك خانه خدام به خاك سپرده شد.
ميرزا حسن مدرّس از علما و رياضيدانان،پسر اوست.و دخترانش بى بى كوچك،همسر ميرزا حسين خطيب باشى و بى بى زهرا،همسر ميرزا هاشم(م 1301 ه ق)بوده اند.
شجره طيبه/305-307.
سند شماره 11852/22 اداره اسناد آستان قدس رضوى
ابراهيم زنگنه
رضوى-احمد
(-1312 ه ق)
ميرزا احمد فرزند سيد محمّد قصير (م 1255 ه ق)از سادات رضوى و مجتهدين و چهره هاى برجسته حوزه مشهد است.نويسنده شجره طيبه او را افتخار دودمان بزرگ رضوى،بلكه تمام اهالى خراسان مى داند.
وى ابتدا علوم عقلى و نقلى را در مشهد فراگرفت،سپس به عتبات رفت و پس از كسب دانش به مشهد بازگشت.
به امور شرعى و عرفى رسيدگى مى كرد و در امور سياسى دخالت مى نمود و طغيان حسين خان شجاع الدوله امير قوچان با تدبير او كنترل شد.در حفظ دين سخت كوش بود.صبحها در حوزه خارج فقه تدريس مى كرد و بقيه روز را به رفع مرافعه هاى مردم و حل مشكلاتشان مى گذراند.ماه رجب سال 1312 ه ق از دنيا رفت و در اتاق بالاسر حضرت جنب قبر پدر خود دفن شد.
الكرام البررة 115/1-116،شجره طيبه /347-348،شرح حال رجال ايران 18/6،منتخب التواريخ ملا هاشم /690،اعيان الشيعة 148/3،منتخب التواريخ شيبانى/137.
ابراهيم زنگنه
رضوى-اسماعيل
(1242-1321 ه ق)
ميرزا اسماعيل فرزند حاج سيّد صادق،پدر مؤلف كتاب شجرۀ طيبه،از
ص:203
علماى مشهد است و شب يكشنبه 24 جمادى الآخر سال 1242 در اين شهر به دنيا آمد.در عنفوان جوانى با رياضت و رعايت حدود الهى و عرفان و پارسايى مأنوس شد.ادبيات و فقه را خدمت مولانا شيخ حسن يزدى و شيخ صادق قوچانى آموخت و خط نسخ،ثلث، شكسته و سياق را در نهايت ملاحت مى نوشت.
از پدرش امكانات فراوانى ماند،اما همه آنها در فتنه سالار جزء املاك خالصه درآمد و اموال او به تاراج رفت.
وى به ميرزا فضل اللّه خان وزير نظام توليت آستانه شكايت برد،ولى او را خوش نيامد و تهديد به بركنارى از خدمت آستان قدس نمود.بعدها هرچند متولى و ساير امناى آستان قدس در مقام جلب رضايتش برآمدند،نپذيرفت و بكلى خادمى را ترك گفت و همه وقت خود را صرف نماز و عبادت و صلۀ رحم و قرائت قرآن نمود و به خيرات و مبرات پرداخت تا اينكه پنجم ذيحجه 1321 ه ق از اين دنيا رفت و در زاويه دار السعاده حرم دفن گرديد.
شجرۀ طيبه/278-279،ضميمه تاريخ علماى خراسان/280،اعيان الشيعة 327/3.
غلامرضا جلالى
رضوى-حسن
(-1278 ه ق)
مولانا حاج ميرزا حسن رضوى، برادر كوچكتر مولانا حاج سيّد محمّد قصير و فرزند ميرزا محمّد معصوم،از سادات رضوى است.چندى در خدمت برادر درس خواند،سپس عازم اصفهان شد و مدتى نزد شيخ محمّد تقى اصفهانى،صاحب حاشيه بر معالم علم اندوخت و به درجۀ اجتهاد رسيد.
پس از اتمام تحصيلات در اصفهان به عراق رفت و مدتى خدمت سيّد محمّد مجاهد در شهر كربلا حضور يافت،بعد به مشهد برگشت و پس از درگذشت برادرش سيّد محمّد قصير، مرجعيت عامه يافت و اوايل فتنه سالار
ص:204
با او به نصيحت نشست و سعى در خواباندن اين فتنه كرد و چون به نتيجه نرسيد به عتبات سفر كرد و پس از آرامش اوضاع به مشهد آمد و شعبان 1278 ه ق رحلت نمود و در مسجد پشت سر حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
چهره هاى برجسته اى چون مولى نوروز على بسطامى،ميرزا نصر اللّه مدرّس،ميرزا محمّد صادق نيشابورى، و ميرزا بابا سبزوارى از شاگردان او هستند.مولى نوروز على بسطامى بسيارى از آثار خود را به تشويق و توصيه او نوشت.
تاريخ علماى خراسان/92-93،الكرام البررة 355/1-356،شجرۀ طيبه /337-338،مطلع الشمس/708، منتخب التواريخ/676 و 690،اعيان الشيعة 173/9.
غلامرضا جلالى
رضوى-حسين
(1258-1322 ه ق)
سيد ميرزا حسين فرزند آقا ميرزا احمد فرزند ميرزا محمّد حسين ملقّب به قدس رضوى از علماى بلندپايه مشهد مقدس بود.در هفتم محرّم سال 1258 ه ق متولد شد و پس از اكتساب علوم اسلامى از محضر پدر،در كمال زهد عمر خود را سپرى كرد وى در آغاز به جمع آورى كتاب علاقه مند و مجموعه گرانبهايى گرد آورد امّا با فوت دسته جمعى فرزندانش در بيمارى وبا.
وضعيت عادى خود را از دست داد و ششم صفر سال 1322 ه ق به دار ابدى شتافت و در دار السعاده حضرت امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.وى در آغاز به جمع آورى كتاب علاقه مند بود و مجموعه گرانبهايى گرد آورد،امّا با فوت دسته جمعى فرزندانش در بيمارى وبا،دچار پريشانى شد و حالت عادى را از دست داد.حواشى بر قوانين و فصول و خلاصة الحساب شيخ بهايى از آثار قلمى اوست.
گنجينه دانشمندان 162/7-163،اعيان الشيعة 448/5،سند شماره 11992/6 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
ابراهيم زنگنه
ص:205
رضوى-زين العابدين
(-بعد از 1266 ه ق)
ميرزا زين العابدين فرزند ميرزا سيد محمّد بن ميرزا رضى ناظر از مشاهير اعيان خراسان بود.بنا به گفته ميرزا محمّد باقر رضوى(م 1342 ق) وى در ظرافت طبع و حسن سليقه و كمال و ابهت و جلال بى نظير بود بعد از درگذشت برادرش ميرزا محمد على (1273-1317 ش)با دختر ميرزا ابراهيم ناظر ازدواج نمود.در محاصره سالار چند نفر سرباز را در منزل خود پناه داد كه البتّه با خبرچينى رجب باتر مروى منزل وى را خراب و ويران نمودند و تمامى اثاث منزل او را به يغما بردند.بعد از محاصره به قصد تظلم روانه تهران شد در آن زمان تعدادى از علماى خراسان از جمله ميرزا هاشم بن هدايت اللّه،ميرزا عسگرى امام جمعه خراسان،حاجى ميرزا اسماعيل سبزوارى و فرزندش حاجى ميرزا عبد الكريم به دار الخلافه احضار شده بودند و در مجلس اميركبير حضور داشتند ميرزا زين العابدين نيز وارد شد و عرض تظلم نمود كه سالارخانه مرا خراب كرد و اموال مرا به غارت برد اين چه دين و آئين است و اين چه دولت و سلطنت است.اميركبير ازبس كه در فتنه سالار رنج و مشقت كشيده بود در اين هنگام از روى غيظ و غضب دشنام زيادى به سالار و هركس كه از او تظلم مى كرد داد،ميرزا زين العابدين هم اين حال را تحمل نكرده به عينه همان قسم دشنام را به اميركبير و كليه امناء دولت و شخص سلطنت داد و از مجلس بيرون آمد.بعد از مراجعت به مشهد مقدس از رنج و غصه درگذشت و از وى فرزند نماند با توجه به اينكه فتنه سالار در سال 1266 ق پايان يافت سال درگذشت ميرزا زين العابدين بعد از اين سال بوده است.
ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه (چاپ 1384)/241.
محمد جواد هوشيار
ص:206
رضوى-صادق
(-1269 ه ق)
سيّد صادق رضوى فرزند ميرزا ابو القاسم،پدربزرگ مؤلف كتاب شجرۀ طيبه رضوى،از علما و مجتهدين و اعيان خراسان بود.در مشهد چشم به جهان گشود و پس از رشد و تحصيل علوم الهى به درجۀ اجتهاد نايل شد و ميان مردم به دارا بودن مكارم اخلاق و بلندى همت،اشتهار يافت.
وى در امور سياسى عصر خود دخالت مى كرد.در سال 1245 ه ق كه براثر شورش محمد خان قرائى،در مشهد اغتشاش به وجود آمده بود،به عراق و ازآنجا به آذربايجان،نزد عباس ميرزا نايب السلطنه رفت و رويدادهاى خراسان را با ايشان در ميان گذاشت و پس از 35 روز به مشهد بازگشت و از مشهد به تهران رفت و با فتحعلى شاه قاجار ديدار نمود و از او خواست تا نايب السلطنه را به خراسان اعزام كند.عباس ميرزا به مشهد آمد و اوضاع را به حالت عادى برگرداند و اسحاق خان قرائى را دستگير نمود.
حاج سيّد صادق مورد احترام پادشاهان قاجار بود و از طرف فتحعلى شاه به لقب«معتمد الشريعة» ملقب شد و منصب تدريس آستان قدس به وى محول گرديد.در زمان ناصر الدّين شاه هم مورد حمايت او بود و در فتنه سالار از دولت پشتيبانى كرد.
در زمانى كه عباس ميرزا حكومت خراسان را در دست داشت،پسر ارشد او كه بعدها با نام محمّد شاه زمام امور كشور را به دست گرفت،با وى از نزديك مرتبط بود.حاج سيّد صادق در اواخر عمر بيشترين وقت خود را صرف طاعت و عبادت كرد تا اينكه در شوال 1269 ه ق در قلعۀ ويرانى به مرض وبا درگذشت و جنازه اش با زحمت به مشهد انتقال يافت و در ايوان طلاى صحن عتيق دفن گرديد.
شجره طيبه/280-283.
ابراهيم زنگنه
ص:207
رضوى-طاهر
(-1325 ه ق)
سيّد طاهر رضوى فرزند ميرزا احمد فرزند سيّد محمّد رضوى خراسانى معروف به قصير،از بزرگان علماى مشهد بود.در مشهد متولد شد و پس از آشنايى با مقدمات و سطوح به نجف رفت و به درجه اجتهاد نايل شد،سپس به مشهد بازگشت و جاى پدرش ميرزا احمد به تدريس و نشر احكام الهى و اقامه نماز مشغول گرديد.از اخلاق بلند او اين بود كه اموال موروثى پدر و مادرش را براى مستحقان و مستضعفان بذل نمود.به سال 1325 ه ق براثر سكته قلبى دار فانى را وداع گفت و دو فرزند لايق به نام ميرزا حسين از دختر حاجى ميرزا صادق ناظر و ميرزا عبد اللّه از دختر آقا ميرزا محمّد مجتهد از او به يادگار ماند.
نقباء البشر 968/3،شجره طيبه/349.
ابراهيم زنگنه
رضوى-عبد الجواد
(-1291 ه ق)
ميرزا عبد الجواد فرزند ميرزا حسن فرزند ميرزا مرتضى پسر ميرزا عبد الغفور از نوادگان ميرزا خليل فرزند ميرزا حيدر بود و از سوى مادر از نوادگان رقيه سلطان دختر امامقلى فرزند شاه عباس اول صفوى به شمار مى رفت.او از جمله علما و بزرگان نامدار دوران خود بود،و به سركشيكى چهارم آستان قدس رضوى منصوب شد.از وقار و متانت برخوردار بود و بيشتر وقت خود را به نوشتن كتاب سپرى مى كرد.سال 1291 ه ق درگذشت و در رواق پشت سر حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.
شجره طيبه/238-239.
منتخب التواريخ/736-737.
ابراهيم زنگنه
رضوى،عبد الحسين-جلد سوم
ص:208
رضوى-عبد اللّه
(1151-1239 ه ق)
مولانا حاج ميرزا عبد اللّه،مدرس آستان قدس رضوى از علما و فضلاى خراسان بود.به سال 1151 ه ق در مشهد به دنيا آمد و پس از فراگيرى مقدمات و سطوح،تحصيلات خود را نزد داييش مولانا سيّد محمّد سبزوارى امام جمعه،فرزند ميرزا شاه قاسم به پايان رسانيد و به عنوان مدرس آستان قدس رضوى برگزيده شد و نايب الصداره ارض اقدس بود و عزم سفر بيت اللّه الحرام كرد و پس از زيارت مكه و مدينه و عتبات عراق به ايران مراجعت نمود و به سال 1209 ه ق در 88 سالگى دار فانى را در مشهد وداع گفت و در جوار بارگاه امام رضا عليه السّلام آرميد.
به نظر مى رسد ايشان همان ميرزا عبد اللّه فرزند مير محمّد تقى رضوى(م 1150 ه ق)فرزند ميرزا غياث الدّين فرزند ميرزا بديع رضوى است كه در شجره طيبه به آن اشاره شده است و از سال تولد و درگذشت او بحثى نشده و به اين مقدار اكتفا شده است كه وى بيشترين وقت خود را در كشيك خانه آستان قدس به تدريس مشغول بود.
منتخب التواريخ/676 و 690،شجره طيبه/327،اعيان الشيعة 52/8.
غلامرضا جلالى
رضوى-على
(1325-1387 ه ق)
آية اللّه سيّد على رضوى از مجتهدان معاصر و از اصحاب حقيقت و معنى
ص:209
است.روز 13 رمضان 1325 ه ق در مشهد چشم به جهان گشود.پدرش آية اللّه حاج ميرزا حسن مجتهد رضوى از شاگردان آخوند خراسانى و جدّش آية اللّه ميرزا ابراهيم مجتهد رضوى است.
وى ادبيات و سطح را در مشهد نزد استادانى چون حاج ميرزا حسنعلى اصفهانى نخودكى به پايان رسانيد و به نجف رفت و به تحصيل پرداخت.بازگشت ايشان به ايران مصادف بود با اوج گيرى استبداد رضاخانى.او به منظور دورى از مزاحمت مأموران،به روستاى فارمد از توابع مشهد مهاجرت كرد و تا شهريور 1320 ه ش همان جا ماند.و بعدها به مشهد برگشت و در اواخر عمر در مسجد ملا حيدر اقامه نماز جماعت داشت.
مرحوم رضوى به خاندان عصمت و ساحت مقدس حضرت ولى عصر(عج) عشق مى ورزيد و با اشعار نغز و پرمعنى خود كه در كتاب گلزار آل طه گرد آمده است،نكات عرفانى زيادى را بيان كرده است.قطعه زير از آن جمله است:
آن مگس خود را به كندويى فكند از قضا شد دست و پاش آنجا به بند
بود غافل كين غذاى خوش خوراك بى تأمل مى كند او را هلاك
و آنچه دانستى حيات خود در آن در حقيقت بد هلاكش اندر آن
چون فراغت يافتى از آن غذا عزم جاى خويش كرد آن بينوا
عزم كرد و پاى خود را بسته ديد از حيات خويش خود را رسته ديد
هرچه قوت كرد بندش شد بتر ور بماند دام گردد سخت تر
با هزاران ناله و شور و نوا كرد خود را فارغ از بند جفا
دست و پا شوييد يكسر زان غذا كه نخواهم اين طعام پربلا
چون كه در دام اوفتاد و حتم كرد كى اگر خود را بيندازد به بند
در حقيقت زان مگس ما كمتريم با يقين خويش زان غافل تريم
ص:210
تو يقين دارى كه دنيا پربلاست آرزوى ماندنت در وى چراست
«علويا»كمتر مباش از آن مگس وارهان خود را از اين دام هوس
تا به سوى لامكان پرّان شوى دور از حيوانى و انسان شوى
مرحوم رضوى پس از 62 سال زندگى پرتلاش روز 18 صفر سال 1387 ه ق برابر با هفتم خرداد 1346 ه ش در تهران به رحمت حق واصل گرديد و جنازۀ او را به مشهد انتقال دادند و در صحن عتيق(انقلاب)حرم رضوى دفن شد.هدية القبور از آثار قلمى ايشان است.
ابراهيم زنگنه
رضوى-على
(-1319 ه ق)
ميرزا على فرزند حاج ميرزا ابو الحسن رضوى فرزند سيّد محمّد رضا فرزند ميرزا حبيب اللّه،از دانشوران قرن 14 و انسانى سليم النفس و متواضع بود.علم جفر را از پدر آموخت و پس از درگذشت پدر نسخه هايى را كه از او باقى مانده بود كامل كرد و از آگاهان به اسرار و رموز اين علم به شمار مى رفت.
در مسافرتى كه به بخارا داشت از اين علم استفاده كرد و اهالى آن سامان به وى روى آوردند.پس از بازگشت از سفر بخارا،در سنين جوانى،ششم شوال 1319 ه ق زندگى را وداع گفت و در محل دار الضيافه حرم دفن شد.
شجرۀ طيبه/311-312.
غلامرضا جلالى
رضوى-على اصغر
(-1332 ه ق)
حاج ميرزا على اصغر فرزند حاج ميرزا محمّد حسين پسر ميرزا محمّد تقى از علما و مجتهدان خراسان بود.در ابتداى زندگى با نهايت پارسايى به تحصيل علوم الهى پرداخت و به درجۀ اجتهاد رسيد و به نشر و تبليغ اسلام اهتمام ورزيد و ميان مردم از جايگاه
ص:211
بلندى برخوردار شد.حاج ميرزا ابراهيم سبزوارى در سال 1294 ه ق او را براى مصاحبت خود به سبزوار برد و خواهرزاده خود،دختر حاجى ميرزا را به عقد او درآورد.
پس از درگذشت پدر،حاج ميرزا على اصغر در سال 1304 به مشهد آمد و در اواخر عمر از طرف توليت آستان قدس رضوى به منصب فرّاشى ضريح مطهّر مفتخر شد و در روز سه شنبه دوم صفر سال 1332 ه ق زندگى را بدرود گفت و در پايين پا دفن شد.
شجره طيبه/182-183،اعيان الشيعة 171/8،سند شمارۀ 12112/1 اداره اسناد آستان قدس رضوى
غلامرضا جلالى
رضوى-على نقى
(-1250 ه ق)
ميرزا علينقى فرزند ميرزا حسين قدس پسر ميرزا حبيب اللّه از مشاهير خراسان است.امور عرفى و عادى برادرش آقا ميرزا محمّد مجتهد و نيز نوشتن سجل ها و تحقيق قباله ها و نگهدارى سپرده ها به عهده وى گذاشته شده بود.سفرى به عتبات رفت.پس از بازگشت به مشهد،روز پنجم محرم 1250 ه ق دار فانى را وداع گفت و در جلو ايوان طلاى صحن عتيق دفن گرديد.فرزندانش ميرزا عبد الوهاب و ميرزا فتح اللّه از خوشنويسان برجسته خراسان بودند.
شجره طيبه/312-313.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمد
(1283-1363 ه ق)
سيّد محمّد حائرى استاد مسلم فن تجويد و قرائت كلام اللّه مجيد بود.سال 1283 ه ق در شهر كربلا چشم به جهان گشود و پس از تحصيل علوم دينى به هند و تبّت سفر نمود و آخر عمر در مشهد ساكن شد و در حوزۀ علميه به تدريس مشغول گرديد و رساله«تجويد
ص:212
فرهنگ»را براى تدريس سال ششم ابتدايى تأليف نمود كه با چاپ سنگى به چاپ رسيده است.منتخب التجويد نيز از آثار اوست.به سال 1363 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن جديد دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/288.
فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس،اوكتايى 190/6.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمد
(1180-1253 يا 1255 ه ق)
مولانا علم الهدى حاج سيّد محمّد فرزند حاج ميرزا معصوم رضوى،از بزرگان سادات رضوى و دانشوران خراسان است و چون كوتاه قد بود «قصير»شهرت يافت.مبادى را در مشهد در خدمت حاج ميرزا هاشم و پدرش فراگرفت و براى ادامه تحصيل به عتبات رفت.چندى در محضر بهبهانى و سيّد بحر العلوم و شيخ جعفر نجفى علم آموخت و پس از بازگشت،چهار سال در مدرسۀ بالاسر به تدريس فقه مشغول شد،بعد به اصفهان رفت و پس از چند سال اقامت و ازدواج به مشهد آمد و بعد از ارتحال برادرش رياست تامه به وى محول شد.ايشان حكم جهاد در برابر خان خيوق كه با سى هزار ازبك به سوى مشهد در حركت بود داد و با تعداد زيادى از مردم نزديك حصاربند مشهد به حالت دفاع و آماده باش نيروهاى خود را صف آرايى كرد و ازبكها از بيم حضور وى متوارى شدند.
او در كنار امور روزمرّه به تدريس مى پرداخت.حاج ميرزا نصر اللّه،ملاّ محمّد صادق نيشابورى،آقا ميرزا بابا سبزوارى،مولى محمد رضا سبزوارى، مولانا محمّد تقى جولائى،مولى نوروز على بسطامى،مولانا محمد رضا مايانى،سيّد محمّد صادق رضوى، مولانا ميرزا محمّد مهدى،مولانا حاج ميرزا حسين از اكابر شاگردان بنام وى هستند.
سيد قصير يك بار به مكه مشرف
ص:213
شد و بارها به زيارت عتبات رفت و در آخرين سالهاى زندگى فلج شد و در مسير خود به عراق در تهران در 75 سالگى به سال 1253 يا 1255 درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل و ميان مسجد بالاسر و مسجد پشت سر مرقد امام هشتم عليه السّلام به خاك سپرده شد.
رساله عمليه در آداب حج كه در ظهر نسخه خطى قلائدة العوام به شمارۀ 17176 كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى منعكس شده است،التحفة الرضويه فى شرح اللمعة الدمشقية، اعلام الورى،حاشيه معالم الاصول، كتاب رجال،مصابيح الفقهية،قلائد العوام فى التقليد فى الاحكام كه رساله عملى به زبان فارسى است و تا آخر نماز مسافر را دربر مى گيرد،از آثار علمى اوست.
الذريعة 147/10،367/18،157/3، تاريخ علماى خراسان/80،فردوس التواريخ/124-126 و 129-130، شجرۀ طيبه/170 و 329-333،اعيان الشيعة 335/9.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمد
(1190-1264 ه ق)
سيد ميرزا محمّد رضوى فرزند ميرزا حسين ملقّب به«قدس»از نوادگان ميرزا ابو القاسم رضوى و از دانشوران قرن سيزدهم است.وى نزد صاحب رياض تحصيل دانش كرد و صاحب رياض طى اجازۀ مفصلى مراتب علمى و اجتهاد ايشان را تأييد نمود.سيّد محمّد رضوى از آقا سيّد ابراهيم قزوينى صاحب ضوابط و سيّد محمد باقر حجة الاسلام معروف به شفتى و سيّد محمّد قصير نيز اجازه اجتهاد دريافت نمود.
وى رياست دينى را طى ساليانى به عهده داشت و مردمانى از او تقليد مى كردند و در شبستان مسجد گوهرشاد امامت نماز داشت و به تدريس مبادرت مى ورزيد،تا اينكه رجب سال 1267 ه ق درگذشت و در مسجد رياض جنب حرم رضوى دفن گرديد.آقابزرگ در الذريعة درگذشت ايشان را سال 1264 ه ق در 74 سالگى دانسته است.
ص:214
از سيّد محمّد آثار ارزشمندى بر جاى ماند،از آن ميان مى توان به كتابهاى زير اشاره كرد:شرح احكام خلل تا آخر فصل قضا و صلاة،كتاب شرايع،مناهج الاحكام از كتاب طهارت تا قضا و شهادت،كتاب سؤال و جواب فتاوى شرعيه،شرحى بر معالم الاصول، رساله اى در قواعد اصولى،رساله اى در شبهه محصوره،رساله اى در ماء قليل و رساله اى در حقيقت شرعيه.
فردوس التواريخ/130-131،شجره طيبه/297-304 و 463-464،تاريخ علماى خراسان/88،مطلع الشمس /707،اعيان الشيعة 261/9-269، الذريعة 49/7.
ابراهيم زنگنه
رضوى-سيد محمّد،قائم مقام التوليه -جلد سوم
رضوى-محمّد
(1090-زنده تا 1135 ه.ق)
مير شمس الدّين محمّد فرزند ميرزا بديع در حدود 1090 ه.ق در مشهد مقدّس ديده به جهان گشوده،و در سال 1135 ه.ق از تأليف كتاب وسيلة الرّضوان را به پايان رساند ولى تاريخ فوت ايشان در دست نيست.
وى از علماى عصر خويش بود كه منصب سركشيك آستانه مقدسّۀ حضرت امام رضا عليه السّلام را به عهده داشت.
از وى آثار ارزشمندى به يادگار مانده،كه از آن جمله است:
1-وسيلة الرّضوان در كرامات شاه خراسان
2-حبل المتين در معجزات امير المؤمنين
3-تزيين المجالس و...
شيخ آقابزرگ تهرانى در ضمن شرح حال ايشان مى نويسد:
«حكايت كرد براى من مولاى مورد اعتماد حاج ملاّ صادق بسطامى،از پدرش مولى نوروز على متوفاى 1309 ه و صاحب فردوس التّواريخ كه فرمود:
برحسب تصادف قبر شريف سيّد محمّد رضوى شكافته شد،پيكر پاكش را پس از ساليان متمادى تروتازه مشاهده
ص:215
كردم».
طبقات اعلام الشيعة-قرن دوازدهم/ 670؛الذريعة 172/4.
شجره طيبه،(چاپ 1384)/141- 147.
رضوى-محمّد ابراهيم
(1273-1334 ه ق)
ميرزا محمّد ابراهيم مجتهد رضوى فرزند ميرزا محمّد مجتهد رضوى پسر ميرزا حسن مجتهد،از نوادگان حاج ميرزا معصوم است وى از علما و مجتهدين عصر مشروطه و از رهبران مشروعه خواهان به شمار مى رفت.شب پنج شنبه روز دوم ذى الحجه 1273، سال فتح هرات در مشهد چشم به جهان گشود.اعتماد مردم به ايشان تا حدى بود كه اگر سند و قباله اى به مهر ايشان ممهور نمى شد آن معامله داراى اعتبار نبود.هيچ گاه به ضيافت نمى رفت و در خانه اش پيوسته براى معاشرت با علما و زوّار باز بود.در صدور حكم چنان دقت مى كرد كه هيچ گاه فسخ نمى شد.
حاج ميرزا محمّد ابراهيم روز يكشنبه سوم رجب سال 1334 ه ق در ساعت 7 شب به بيمارى سل در باغ خارج شهر درگذشت و جنازه اش با احترام تشييع شد و در رواق بالاسر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.اولاد وى به نامهاى ميرزا حسن رضوى،آقا ميرزا ابراهيم و آقا ميرزا محمّد على همگى به علم و تقوا آراسته بودند.
شجره طيبه/339-340،اعيان الشيعة 209/2.
سند شماره 12141/4 و 26854 اداره اسناد آستان قدس رضوى
ابراهيم زنگنه
ص:216
رضوى-محمّد باقر
(1270-1342 ه ق)
ميرزا محمّد باقر فرزند ميرزا اسماعيل رضوى(1242-1321 ه ق) مدرّس آستان قدس و حوزه علميه مشهد در عصر خود بوده است.ميرزا اسماعيل فرزند حاج سيد صادق مشهدى(1270-1342 ه.ق)بن ميرزا ابو القاسم بن ميرزا حبيب اللّه بن ميرزا عبد اللّه رضوى است.ميرزا محمّد باقر روز 17 ربيع الاول 1270 ه ق در مشهد چشم به جهان گشود و ادبيات و مبادى علوم را نزد عموى خود ميرزا محمّد على مدرّس،آخوند ملاّ غلامحسين شيخ الاسلام و سيّد محمّد باقر شفتى نوۀ ميرزا هدايت اللّه فراگرفت.سال 1294 ه ق به سبزوار رفت و مدتى از محضر حكيم سبزوارى استفاده برد و سال 1306 ه ق همراه ميرزا حبيب اللّه مجتهد به عتبات هجرت نمود و در نجف اشرف از درس آخوند خراسانى بهره مند گرديد و پس از بازگشت به مشهد به تدريس شرح لمعه و سطوح عالى پرداخت.بيش از دويست طلبه پاى درسش شركت مى كردند.به سال 1325 ه ق از آية اللّه شيخ حسنعلى تهرانى و بعدها از ميرزا حسين نورى طبرسى اجازه روايى گرفت.او سخت مورد قبول مردم بود و مدتى سمت نمايندگى انجمن ايالتى را به عهده داشت و در دوره هاى دوم و سوم مجلس شوراى ملّى از سوى مردم به نمايندگى انتخاب شد،ولى از پذيرفتن اين مسئوليت خوددارى نمود.او در واقعه اى كه منجر به توپ بستن حرم به وسيلۀ روسها شد بين دولت روس و متحصنين
ص:217
ميانجيگرى نمود،ولى مؤثر واقع نشد.
لآلى المنثوره،شجره طيبه در شرح حال سادات رضويه،حاشيه بر شرح لمعه، حاشيه قوانين،حاشيه فصول،شرح احاديث مشكله،كتابى در عروض و قافيه و بديع،رساله اى در خط،كتابى در شرح حال ربيع بن خثيم از آثار اوست.
ميرزا محمّد باقر روز پنجشنبه،نهم ذيحجۀ سال 1342 ه ق در روستاى سوران از توابع شانديز واقع در 30 كيلومترى مشهد از دنيا رفت و جنازه اش به مشهد حمل شد و روز جمعه مصادف با عيد قربان زير درب پايين پاى امام عليه السّلام دفن گرديد.سيّد محمّد تقى مدرس رضوى فرزند ايشان است.
شجره طيبه(چاپ 1384)/288- 290،گنجينه دانشمندان 162/7، ضميمه تاريخ علماى خراسان/301، الذريعة 264/18،33/13،مكارم الآثار 1946/6،اعيان الشيعة 185/9، منتخب التواريخ/739،اثرآفرينان 197/5.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد بن احمد
(قرن 4 ق)
محمّد بن عبد اللّه احمد(م 358 ه.ق) بن محمّد بن موسى بن محمّد جواد عليه السّلام يكى از نوادگان موسى مبرقع،سيدى شريف و جليل بود كه بعد از درگذشت پدر بزرگوارش«املاك پدر بفروخت و پس از آن به ناحيه خراسان آمد،مردم اين ناحيه او را مورد احترام قرار دادند، پس از چندى فوت كرد و به روايتى كشته شد.
طبق گزارش بيهقى قبر وى در مشهد الرضا در طوس مى باشد.
ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/ 86،ابو الحسن على بيهقى:لباب الانساب 586/2.
محمّد جواد هوشيار
ص:218
رضوى-محمّد تقى
(-1149 ه ق)
مير محمّد تقى از سادات رضوى و مشهور به«ميرخدايى»است.او انسانى زاهد و پارسا بود و نزد مردم جايگاه ويژه اى داشت.گويند سالى كه شاه سلطان حسين صفوى به مشهد آمد مورد توجه او قرار گرفت.شاه وى را در خانه اش ملاقات نمود.مير به هيچ وجه در حق او به قيام و اكرام نپرداخت.شاه از نقد و جنس هرچه تكليف كرد نپذيرفت مگر قرآنى كه داراى خطى بسيار خوش بود.شاه ايشان را به اصفهان دعوت كرد،ولى ايشان از رفتن به اصفهان خوددارى نمود.سلطان حسين طى نامه اى همه اهالى خراسان را موظف كرد تا او را به اصفهان اعزام كنند،دخالت مردم سودى نبخشيد،در همان زمان در مشهد فرد ديگرى به نام مير تقى رضوى بود كه او نيز از پارسايان به شمار مى رفت،مردم به هر نحوى بود او را راضى كردند و به اصفهان اعزام نمودند.از آن زمان اين دو مير كه هر دو هم نام و هم نسب بودند، اولى«ميرخدايى»و دومى«ميرشاهى» ناميده شدند.
ميرخدايى در سال 1123 شصت جلد كتاب براى بهره بردارى مؤمنان وقف و توليت آن را به عهدۀ فرزندش محمد على و نظارت آن را به عهده عبد الرزاق بن اسماعيل سمنانى نهاد.
ميرخدايى در قبرستان قتلگاه دفن شد و ميرشاهى چنان كه اشاره خواهد شد در قبر مير واقع در محله نوغان دفن گرديد.هرچند مؤلف مطلع الشمس محل دفن هر دو را قتلگاه نوشته است.
ميرخدايى براساس ماده تاريخى كه شيخ محمّد على حزين لاهيجى درآورده است،سال 1149 ه ق درگذشت.
مطلع الشمس 693/2-694،منتخب التواريخ/677 و 691،تاريخ آستان قدس/335،رياض العارفين/138، اعيان الشيعة 193/9،طبقات اعلام الشيعة،الكواكب المنتشرة فى القرن الثانى بعد العشرة/126.
غلامرضا جلالى
ص:219
رضوى-محمّد تقى
(-1150 ه ق)
مير محمّد تقى رضوى مشهور به «ميرشاهى»و مشهدى از پارسايان قرن 12 هجرى است و در مشهد سكونت داشت.دليل ناميده شدن او به ميرشاهى در شرح حال محمّد تقى رضوى موسوم به ميرخدايى گذشت.
شيخ عبد النبى قزوينى كه به خدمت او رسيده است او را به اين گونه مى ستايد:«وقتى وارد روضه مقدسه رضوى مى شد.گويى قالبى بى روح يا نقشى بر ديوار است و اعتنا به هيچ مقام و شوكت و صولتى نمى نمود.در امانتدارى و حق گويى در برابر قدرتمندان،وحيد عصر بود.روزى رضا قلى ميرزا فرزند نادر شاه به دستور پدرش به تسخير ماوراءالنهر مأمور شد، هنگام حركت به خدمت مير محمّد تقى آمد و استمداد نمود،مير فرمود اگر براى خدا مى روى خدا همراهت هست و در غير اين صورت به هدف نمى رسى.او افراد زيادى را به ميهمانى مى خواند و غذاهاى لذيذ مى خورانيد،ولى خود به اندك چيزى قناعت مى كرد،با مير محمّد ابراهيم قزوينى معاشرت داشت.او با همۀ زهد و حالت عرفانى،در تمام دوران عمرش سخنى صوفيانه به زبان نياورد.
مير فتاح مراغه اى دربارۀ او خوابى ديد و آن را در مثنوى رياض الفتوح به نظم درآورد.از آن ابيات جلالت قدر مير محمّد تقى معلوم مى شود.وى شب عيد قربان سال 1150 ه ق،در مشهد درگذشت و به قولى در قبرستان قتلگاه و براساس نظر آقابزرگ تهرانى در محله قبر مير واقع در خيابان طبرسى دفن گرديد و امروزه مدرسه قبر مير در محل آن قبرستان بنا شده است و شيخ محمد على حزين محضر او را درك كرده و قطعه شعرى را در رثاى او سروده است.
مطلع الشمس/694،تاريخ آستان قدس /346،منتخب التواريخ/692،اعيان الشيعة 193/9،تاريخ و سفرنامه حزين، ملحقات/382-383.
شجره طيبه (چاپ 1384)/372.
ابراهيم زنگنه
ص:220
رضوى-محمّد تقى
(1274-1365 ش)
سيّد محمّد تقى مدرس رضوى در شب سه شنبه دوم شوال سال 1313 قمرى/28 اسفند 1274 ش در مشهد زاده شد.پدر ايشان مرحوم ميرزا محمّد باقر رضوى(1270-1342 ق)از چهره هاى علمى عصر خود بود.
مدرس رضوى پس از اتمام كلاس ششم ابتدايى در مدرسه رحيميه مشهد، از محضر پدر خود،ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى،حاج آقا حسين قمى، ميرزا محمّد آقازاده،و ميرزا عبد الرحمن مدرسى و حسن مشكان طبسى و آقابزرگ حكيم شهيدى بهره برد و به تشويق پدرش به آموختن زبان فرانسوى پرداخت و سال 1338 ق به تهران سفر كرد و در كلاس ميرزا محمّد طاهر تنكابنى(م 1360 ق)حاضر شد و براى تكميل زبان فرانسه به مدرسه آليانس فرانسه رفت و پس از سه سال و چند ماه به مشهد بازگشت و پس از مرگ پدر در سال 1342 ق منصب تدريس آستان قدس به ايشان محول شد و چندى بعد از طرف سيّد محمّد تدين مأمور تدريس در مدرسه دانش مشهد شد كه نخستين مدرسه متوسطه مشهد بود و در سال 1310 ش براى تدريس در مدرسه عالى سپهسالار به تهران رفت و به سمت معلم و ناظم آن مدرسه منصوب شد و در مدارس دار الفنون و علميه و شرافت و معرفت نيز به تدريس زبان فارسى پرداخت.مدتى بعد باز به خراسان انتقال يافت و رياست دبيرستان دانش را به عهده گرفت و سال 1317 ش به دستور على اصغر حكمت به تهران رفت و مدير داخلى و استادى دانشكده معقول و منقول شد.بعد به دانشكده ادبيات منتقل شد و در ارديبهشت سال 1344 بازنشسته شد و در بهمن 1355 ش از طرف دانشگاه تهران منشور استادى ممتاز به ايشان اعطا شد.و در سال 1365 ش درگذشت و در حرم مطهر دفن شد.
ص:221
تصحيح المعجم فى معايير اشعار العجم،تاريخ بخارا،آثار علوى،ديوان سنايى،مجمل التواريخ،ديوان سيّد حسن غزنوى،حديقة الحقيقة سنايى، اساس الاقتباس خواجه نصير،رسائل خواجه طوسى،بيست باب اسطرلاب خواجه،ديوان انورى،تنوخ نامه ايلخانى،شجره طيبه و چند كتاب ديگر و نيز تأليف احوال و آثار خواجه نصير الدّين طوسى،يادداشت هاى حديقه سنايى،مختصرى در احوال و آثار محقق طوسى،تاريخ مشهد و تاريخ رجال خراسان از آثار اوست.
«جشن نامه استاد مدرس رضوى/تهران 1357 مقاله ضياء الدّين سجادى.
ابراهيم زنگنه
رضوى-محمّد جعفر
(-1025 ه ق)
محمّد جعفر رضوى فرزند محمّد سعيد،متوفى 1025 ه ق از علماى برجسته،فقها و محدثين و پارسايانى بود كه از شبهه احتراز داشت و در عصر شاه عباس صفوى(996-1038 ه ق) مى زيست و به درجه اجتهاد نايل شده بود.محمّد زمان رضوى مشهدى (متوفى 1041)فرزند او و مير لوحى فرزند محمّد سبزوارى از شاگردان او مى باشند.وى از اعضاى مجمع تصحيح كشف الغمه شمرده مى شد.اعضاى ديگر مجمع دو فرزندش مير محمّد زمان و مير تقى الدّين و افصح الدّين على تسترى ابن فتح اللّه و جمال الدّين خوانسارى قاضى و تعداد ديگرى بودند.مجموعه علماى مجمع به 12 تن بالغ مى شدند.
طبقات اعلام الشيعة/114-116،اعيان الشيعة 200/9-201.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد حسن
(1250-1329 ه ق)
حاج ميرزا محمّد حسن رضوى فرزند ميرزا محمّد محسن از اعقاب ميرزا ابراهيم ناظر،از علما و فقهاى بلندپايه است.روز جمعه بيستم محرم
ص:222
سال 1250 ه ق به دنيا آمد و در اندك زمانى در علوم عقلى و نقلى به مراتب عالى دست يافت و متولى امر قضا و فتوا شد.در زهد و پارسايى كم مانند بود و همتى عالى و طبعى متعالى داشت.
فروتنى و تواضع از ويژگيهاى اخلاقى او بود و بيشتر وقت خود را مصروف ترويج شريعت كرد،تا آنكه رمضان سال 1329 ه ق با جهان فناپذير وداع كرد و پايين پاى امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
شجره طيبه/186-187،اعيان الشيعة 174/9.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد على
(1239-1311 ه ق)
ميرزا محمّد على مدرّس رضوى فرزند سيّد صادق،از سادات رضوى و چهره هاى علمى عصر خود بود.روز 21 رجب 1239 ه ق در مشهد به دنيا آمد و از آغازين روزهاى جوانى به تحصيل علم روى آورد.اول رمضان 1263 ه ق به نجف عزيمت نمود و در حوزه درس شيخ مرتضى انصارى،شيخ مشكور حولاوى،شيخ محمّد و شيخ راضى نجفى به مدت 20 سال شركت جست،و اجازه اجتهاد از شيخ انصارى دريافت نمود.
طول مدت اقامت وى در عراق اين فرصت را براى او فراهم ساخت تا كتابهاى زيادى نقد كند و به آنها حاشيه بنويسد.مطالعۀ زياد،چشم او را ضعيف كرد و به رغم حمايتهاى مرحوم شيخ انصارى،اقامت بيشتر او در عراق مقدور نشد و براى معالجۀ چشم خود به تبريز رفت و پس از اندكى بهبودى به مشهد بازگشت و به تدريس و اقامه نماز جماعت و تبليغ مشغول شد،تا اين كه بكلى بينايى خود را از دست داد و رمضان سال 1311 ه ق به سراى ماندگار شتافت و در محل دار الضيافه حرم دفن گرديد.
رسالۀ هيئت به زبان فارسى، رساله اى در رجال،حاشيه مبسوط بر قوانين،حاشيه بر شرح لمعه،نتايج
ص:223
الافكار در اصول از بحث الفاظ و ادله عقليه،رساله اى در اقسام ولايات، رساله اى در منجزات مريض،رساله اى در شك امام و مأموم از جمله آثار قلمى مرحوم ميرزا محمّد على رضوى است.
زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى/296،الذريعة 255/25، مكارم الآثار 1078/4،شجرۀ طيبه/283-287،نقباء البشر /1453-1454،اعيان الشيعة 16/10.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد على
(-1309 ه ق)
ميرزا محمّد على رضوى فرزند ميرزا عبد الجواد سركشيك چهارم و از فضلا،عرفا و ادباى عصر خود بود.
جايگاه معرفتى و عرفانى بلندى داشت و نزد مردم محبوب بود.در علم انساب، تاريخ،هيئت و نجوم تبحر داشت و كتاب سى فصل را در هيئت تدريس مى كرد.شعر مى سرود و«نثار»تخلص مى كرد.از اشعار اوست:
عشق در آميخته با جان مرا گشته جنون سلسله جنبان مرا
بار دگر مهر نكويان نشاند بر زبر آتش سوزان مرا
اى بت ترسا بچۀ ماهروى وى ز تو صد رخنه در ايمان مرا
زلف پريشان منما و مخواه همچو سر زلف پريشان مرا
مى نرود مهر تو بيرون ز دل تا به در از تن نرود جان مرا
ميرزا محمّد على رضوى در سال 1309 ه ق در زمان حكومت و توليت صاحب ديوان،براثر ابتلا به بيمارى وبا دار فانى را بدرود گفت و در كنار قبر پدر و پشت سر مبارك دفن گرديد.ميرزا محمّد نظام التوليه و ميرزا محمّد مهدى جلال التوليه فرزندان وى هستند.
شجره طيبه/238-242،طرائق الحقائق 544/3،منتخب التواريخ 736 -737
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد محسن-جلد سوم
ص:224
رضوى-محمّد معصوم
(-1232 ه ق)
حاج ميرزا محمّد معصوم فرزند ميرزا سيد محمّد رضوى از علماى بزرگ روزگار حكومت افشاريان بود.
پس از تكميل علوم نقلى در زمرۀ مشايخ وقت درآمد و چون پدرش به واسطه ضعف مزاج از خدمت در آستان قدس رضوى معذور شد او را به جاى خود معرفى نمود.او بااين كه مقام اجتهاد داشت،متصدى حكومت شرعى نمى شد.به سال 1232 ه ق درگذشت و در صحن عتيق حرم دفن گرديد.سيّد محمّد قصير حاج ميرزا حسن فرزندان ايشان هستند.
شجره طيبه/328-329،تاريخ علماى خراسان/63،فردوس التواريخ /118،منتخب التواريخ/675 و 689،هدية الاحباب/176،ترجمه الكنى و الالقاب 330/3،مطلع الشمس 705/2،اعيان الشيعة 57/10-58.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد مهدى-جلد سوم
رضوى-معصوم
(سده 14 ه ق)
ميرزا معصوم رضوى فرزند يحيى پسر حبيب اللّه رضوى از مشاهير علماى مشهد بود.در مسافرت اول ناصر الدّين شاه قاجار به مشهد،مورد توجه مهد عليا،مادر شاه قرار گرفت و مهدعليا در حلقۀ مريدان او درآمد.
ميرزا معصوم زندگى را در صفاى باطن و سير و سلوك به آخر برد و پس از فوت محاذى ايوان طلاى صحن عتيق حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.فرزندانش ميرزا مهدى،ميرزا محمّد و ميرزا ابو القاسم همه از بزرگان و مشاهير روزگار خود بودند.
شجره طيبه/318-319.
ابراهيم زنگنه
ص:225
رضوى-مهدى
(-1267 ه ق)
ميرزا محمّد مهدى رضوى فرزند سيد محمّد قصير،فقيهى فاضل و زاهدى وارسته بود،پس از فوت پدر براى تكميل تحصيلات علوم دينى به نجف رفت و خدمت شيخ محمّد حسن صاحب جواهر به مدارج عالى دست يافت.سپس به مشهد آمد و مرجع عموم گرديد و سال 1267 ه ق درگذشت و كنار قبر پدر خود در مسجد رياض در اتاق بالاسر كه پنجره اى به ممرّ دار السياده و سقّاخانه دارد به خاك سپرده شد.
شجره طيبه/344-345،مطلع الشمس /707-708،تاريخ علماى خراسان /89،اعيان الشيعة 74/10.
غلامرضا جلالى
رضوى-هدايت اللّه-جلد سوم
رضوى قاينى-حسن
(-زنده تا 1056 ه ق)
امير سيّد حسن رضوى قاينى فرزند ولى اللّه فرزند هدايت اللّه از فقها و محدّثين قرن 11 هجرى است.وى از شيخ محمّد نوه شهيد ثانى اجازه روايت داشت.در مشهد ساكن شد.وى سيّدى جليل و عالمى فاضل بود كه ميرزا عبد اللّه افندى صاحب رياض العلماء از او به شايستگى ياد كرده است.بزرگانى چون محقق سبزوارى،مولانا محمّد يوسف دهخوارگانى تبريزى و مولانا حسين نيشابورى از وى اجازه روايى دريافت نموده اند.حاشيه اصول كافى و ترجمه رسالۀ اعتقادات شيخ بهايى از آثار اوست.
وى تا سال 1056 ه ق در قيد حيات بود و پس از تأليف رياض العلماء توسط مؤلف آن،در مشهد درگذشت.
فرزندان او آقا شاه ميرزا تقى و مير ولى اللّه از علماى زمان و مورد وثوق مردم بودند و ملا افضل قاينى آن دو را متولى
ص:226
موقوفات خود قرار داده بود.
بزرگان قاين/264،اعيان الشيعة 72/5-73.
ابراهيم زنگنه
رفيع الدّين-سيّد محمّد
(-1082 ه ق)
سيّد محمّد ملقّب به رفيع الدّين معروف به«ميرزا رفيعاى نائينى»فرزند سيّد حيدر از عرفاى عصر شاه سليمان صفوى است.وى از مقامات عرفانى برخوردار بود و در شعر و ادب دست داشت.از اشعار اوست:
در كعبه اگر باده خورى جرم ندارد انديشه مكن صاحب اين خانه بزرگ است
ميرزا رفيعا جد سيّد حسين مجمر اصفهانى و ميرزا ابو الحسن جلوه است.
به سال 1082 ه ق وفات يافت و در تخت فولاد اصفهان به خاك سپرده شد و پس از مدتى به نقل صاحب تذكره نصرآبادى جنازه او به مشهد حمل و در جوار حضرت امام على بن موسى الرضا عليه السّلام دفن شد.او داراى تأليفاتى همچون ثمرة الالهيّة،حاشيه بر شرح اشارات،حاشيه بر مختصر الاصول، حاشيه بر صحيفه كامله و...است.
تذكره سخنوران نايين/56،تذكره نصرآبادى/128.
ابراهيم زنگنه
روغنى-شيخ محمّد صالح
(1019-1116 ه.ق)
شيخ محمّد صالح روغنى فرزند شيخ محمّد باقر قزوينى معروف به روغنى و متخلص به فقير از استوانه هاى علماى عصر صفوى.او در قزوين به دنيا آمد و پس از اخذ مقدمات علوم نزد علماى زادگاه خود،در 1038 ق راهى اصفهان گرديد و به حوزۀ درس سيّد مير محمّد باقر داماد(م 1042 ق)ملحق گشت.پس از وفات استادش در 1042 ق،مجددا به موطن خود قزوين بازگشت و در مدرسۀ نواب مدارج عالى اجتهاد را در حوزۀ درس شيخ محمّد
ص:227
كاظم طالقانى قزوينى و ملا خليل قزوينى پيمود.او از پيشتازان جنبشهاى فكرى و ترويج زبان فارسى در حوزه هاى علمى شيعه بود و بيشتر آثار خويش را به فارسى تأليف نمود و يا اينكه كتب مهم عربى را به فارسى ترجمه كرد.در روزگار روغنى دولت صفويان از جريان اخباريگر حمايت مى كرد.در حدود 1070 ق كه جمعى از علماى اصولى قزوين به شهرهاى گوناگون تبعيد شدند،روغنى به شهر قندهار تبعيد شد.او در 1075 ق به مشهد مقدس هجرت نمود و تا آخر عمر از مشهد بيرون نرفت و در همان سامان وفات يافت.شيخ حر عاملى در امل الآمل از وى با عظمت و بزرگى،با عنوان«مولانا محمّد صالح بن محمّد باقر القزوينى المعروف بالروغنى...»ياد كرده است.وى از علمايى است كه به نثر فارسى خدمات شايانى نموده و تمامى آثار خود را جز شرح عربى صحيفۀ سجاديه،همگى را به زبان فارسى نگاشته است.وى بيش از بيست عنوان كتاب از خود به يادگار گذاشته كه عبارتند از:شرح نهج البلاغة،مهمترين و بزرگترين اثر او كه از مفيدترين شروح نهج البلاغة است كه در 1321 ق توسط ميرزا على آشتيانى به غلط به نام محمّد صالح برغانى طبع گرديده ولى در چاپ دوم در 1380 ق در تهران اين اشتباه مرتفع گرديده است؛كنوز العرفان و رموز اصحاب الايقان،در 1374 ش در تهران جلد چهارم شرح مثنوى او چاپ شده كه نسخه خطى آن در كتابخانۀ امام صادق عليه السّلام در قزوين محفوظ است؛ ترجمه محاضرات راغب كه در 1372 ش طبع گرديد؛حكمت اسلام كه شامل كلمات قصار امير المؤمنين عليه السّلام است توسط دكتر جلال الدّين محدث در 1354 ش چاپ شد؛ترجمۀ عهدنامۀ مالك اشتر؛ترجمۀ صحيفۀ سجاديه؛ بركات المشهد المقدس؛ترجمه فارسى كتاب عيون اخبار الرضا،شرح دعاء السمات به فارسى،اكل آدم من الشجرة؛مقامات؛منشور ادب الهى و دستور العمل كارآگاهى؛رساله در
ص:228
امامت،ترجمۀ مناجات حضرت امير المؤمنين؛محاكمۀ ميان فقير و غنى؛ديوان شعر نيز از آثار اوست.
امل الآمل 277/2؛الذريعة 327/2 به بعد؛رياض العلماء 263/2؛ريحانة الادب 343/2؛فرهنگ بزرگان/517؛ الكواكب المنتشره/371؛مصادر نهج البلاغة 236/1؛روضات الجنات 343/2؛فوائد الرضويه/547.
عبد الحسين شهيدى صالحى
ص:229
زاهد-موسوى-عليرضا
زاهدى-جعفر
(1335-1419 ه ق)
حكيم فرزانه حاج شيخ جعفر زاهدى(جورابچى)يكى از اساتيد دانشكدۀ الهيات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد 10 ربيع الاول 1335 ه ق در مشهد ديده به جهان گشود.پدرش آقا محمود فرزند فرج اللّه اهل بروجرد و مقيم مشهد بود.
زاهدى به تحصيل علوم دينى روى آورد و ادبيات عرب را از محضر شيخ محمّد تقى شاهرودى،شيخ محمّد كاظم دامغانى،شيخ حسن هروى و شيخ محمّد تقى اديب آموخت.و سطح را نزد آيات:شيخ مجتبى قزوينى و شيخ هاشم قزوينى خواند.
خارج فقه و اصول را از آيات حاج ميرزا احمد كفايى خراسانى،سيد يونس اردبيلى،ميرزا مهدى آشتيانى،شيخ محمّد رضا كلباسى و آية اللّه العظمى ميلانى،و دروس فلسفه را از شيخ سيف
ص:230
اللّه ايسى،شيخ مجتبى قزوينى و ميرزا مهدى آشتيانى بهره برد.ايشان از سال 1337 ش در دانشكدۀ الهيات دانشگاه فردوسى مشهد به تدريس اشتغال ورزيد و دانشجويان بسيارى را تربيت كرد.
علامه زاهدى در اثر داشتن مقامى ارجمند و جايگاهى والا در علوم اسلامى از آيات و علماى بسيارى، موفق به دريافت اجازات علمى و روايى شد كه مى توان به اجازات حضرات آيات:سيّد حسين فقيه سبزوارى(1337 ه ش)،شيخ هاشم قزوينى(1378 ق)،حاج آقابزرگ تهرانى(1380 ه ق)،سيّد على بهبهانى رامهرمزى(1388 ه ق)،سيّد على مدد قائينى(1382 ه ق)،سيّد محسن طباطبائى حكيم(1385 ه ق)،شيخ محمّد رضا كلباسى،سيّد شهاب الدّين مرعشى(1385 ه ق)ميرزا حسن معروف به موسى احقاقى(1400 ه ق) و از ساير طرق و مذاهب:احمد عادل خورشيد پيشواى طريقۀ شاذليه(1392 ه ق)،محمود رنكوسى(1392 ه ق)، شيخ ابو العباس امرانى،حسن مغربى (1369 ه ق)،و محمّد اديب حسون نزيل حلب(1392 ه ق)اشاره كرد.
علامه زاهدى از سال 1356 ه ق در مدرسۀ نواب و خيراتخان مشهد به تدريس ادبيات و فقه و اصول و تفسير و حكمت پرداخت.آنگاه به تدريس حكمت و فلسفه روآورد و شرح منظومه و شرح اشارات و ساير كتب عقلى را درس گفت.كتابهاى زير از آثار قلمى ايشان است:
1-ايضاح الاشارات،شرح منطق بو على سينا در چهار جلد؛2-خودآموز منظومه،در سه جلد؛3-روش گفتار، در فن معانى و بيان و بديع؛4-قواعد صرف و نحو،دستور زبان عربى؛5- اصول فن خطابه،در صناعت و وعظ و تبليغ؛6-تاريخ فن مناظره،در يونان و مصر و ايران؛7-مبانى فن مناظره،در آداب بحث و جدل؛8-تاريخ اديان،در چين و هند و ايران؛9-مناظرات حضرت رضا عليه السّلام با علماى زردشتى و
ص:231
يهودى و نصرانى؛10-روش پيشوايان، در زندگانى چهارده معصوم عليهم السّلام؛11- حاشيه بر شرح اشارات؛12-حاشيه بر مكاسب؛13-حاشيه بر اسفار؛14- حاشيه بر شرح منظومه؛15-حاشيه بر كفاية الاصول؛16-حاشيه بر شرح فصوص الحكم؛17-حاشيه بر رسائل؛ 18-حاشيه بر شرح اصول كافى،از ملا خليل قزوينى؛19-جنگ بين الملل در معرفت غنى اول،در علم كلام؛20- گلشن دانشوران در ترجمۀ دانشمندان.
21-تفسير زاهدى،در تفسير سوره هاى،يس،صافات و مؤمن.22- اخلاق از نظر اسلام.
استاد زاهدى سرانجام پس از عمرى خدمت و تدريس در سال 1419 ه ق/ 1377 ش در 84 سالگى در مشهد مقدس به ديدار يار شتافت.
غلامرضا جلالى
زنجانى-ابو طالب
(1259-1329 ه ق)
حاج ميرزا ابو طالب زنجانى از دانشمندان اوايل سده چهاردهم هجرى است.وى 18 ذيقعده 1259 ه ق در زنجان به دنيا آمد.پس از تحصيل مقدمات و سطح در حوزه هاى علمى زنجان و قزوين،عازم نجف شد و از محضر شيخ مرتضى انصارى و سيّد حسين كوه كمره اى و شيخ راضى نجفى، استفاضه نمود و به درجۀ اجتهاد دست يافت.او پس از پايان تحصيلات به ايران آمد و به كار تحقيق پرداخت.
كتاب«التنقيد لاحكام التقليد»را به سال 1314 تأليف كرد و در 70 سالگى روز 15 ربيع الاول سال 1329 ه ق در شهر تهران درگذشت و برحسب وصيتش جنازه او به مشهد منتقل شد و در جوار امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
فهرست كتب خطى آستان قدس 109/6.
ص:232
زنجانى-محمّد رضا
(-1350 ه ق)
شيخ محمّد رضا زنجانى از اوتاد علماى عصر خود بود و مورد توجه مردم قرار داشت.به نوشتۀ شيخ على اكبر مروج خراسانى در كتاب سوانح،شب اول صفر سال 1350 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن جديد حرم امام رضا عليه السّلام دفن شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/281.
غلامرضا جلالى
زواره اى يزدى-مهدى-طباطبايى يزدى
زين الائمه-آقابزرگ-زين الائمه
ص:233
ساعدى خراسانى-محمّد باقر
(1306-1382 ش)
حاج شيخ محمّد باقر ساعدى خراسانى از عرفا،معلمان،در سال 1306 ش در مشهد پا به دنيا گذاشت.
پدرش شيخ حسين مقدس از علماى زاهد اين شهر بود.
ساعدى تحصيلات ابتدايى را در مكتب خانه و دبستان ديانت به اتمام رسانيد.بهره هاى علمى او بسيار فراتر از سن و سالش بود.براى تحصيل علوم دينى در سال 1320 شمس وارد مدرسه ابدال خان شد.پس از گذراندن دروس مقدماتى حوزه،براى فراگيرى بيشتر به قم و سپس تهران عزيمت كردند.هر روز صبح به دانشكده معقول و منقول مى رفتند؛بعد از ظهرها دروس حوزه را مى خواندند و شب ها به دانشسراى عالى تربيت معلم مى رفتند.در سال 1336 به استخدام آموزش و پرورش درآمدند.به مدت 35 سال در دبيرستان هدايت مشهد و حوزه به تدريس و تعليم مشغول شدند.وى در كنار تدريس دروس متداول آموزش و
ص:234
پرورش،متون عرفانى چون فصوص الحكم را نيز تدريس مى كرد و به جز آن به صورت خستگى ناپذيرى به ترجمه، تحقيق و تأليف مى پرداختند و حاصل آن،ده ها اثر گرانسنگ علمى است.
ساعدى بعد از 76 سال زندگى پربار در سال 1382 ش،شب شهادت حضرت فاطمه زهرا عليها السّلام چشم از جهان بست.
وى نزد پدر خود شيخ حسين مقدس،شيخ محمد تقى اديب نيشابورى،شيخ غلام حسين اسلامى، شيخ عبد الحسين محقق نوقانى،حاج ميرزا احمد مدرس يزدى،حاج ميرزا ابراهيم كلباسى اصفهانى،آقا ميرزا محمّد على حكيمى،حاج ميرزا محمّد على اديب تهرانى،حاج شيخ محمّد على جولستانى،حاج ميرزا ابو الحسن شعرانى،حاج سيد احمد شهرستانى، سيد محمّد مصطفوى،شيخ محمّد باقر ربانى قمى،سيد محمّد مشكاة،محدث ارموى،مهدى الهى قمشه اى،محمود شهابى و فاضل تونى درس آموخت.و از فقها و محدثين بزرگى اجازه ى علمى و نقل حديث دريافت كرد.
شخصيت هاى زير در شمار اين فقها و محدثين هستند:
آيات ميرزا محمّد على اردوبارى، سيد فخر الدّين امامت كاشانى،حاج ميرزا محمّد رضا بروجردى،حاج شيخ محمد حسين بيرجندى،شيخ آقابزرگ تهرانى،حاج سيد مصطفى خوانسارى، سيد ابو القاسم خويى،حاج شيخ نصر اللّه شبسترى،سيد عبد اللّه شيرازى،حاج شيخ ابو الحسن شريف عسكرى،حاج شيخ على غروى عليارى،حاج شيخ محمّد تقى بهجت فومنى،حاج شيخ محمّد رضا كلباسى،حاج سيد محمّد رضا گلپايگانى،حاج شيخ مجتبى لنكرانى،حاج شيخ محمّد صالح مازندرانى،حاج سيد شهاب الدّين مرعشى،حاج شيخ على اكبر مروج خراسانى،ميرزا محمّد على معلم حبيب آبادى و آية اللّه حاج سيد محمّد هادى ميلانى و اديب خاورى.
ترجمه ى كتاب هاى زير از آثار
ص:235
مرحوم ساعدى خراسانى است:
منية المريد شهيد ثانى،اخلاق حسنه ملا محسن فيض كاشانى،منظومه ملا هادى سبزوارى به نظم فارسى،الارشاد شيخ مفيد،التحصين فى صفات العارفين ابن فهد حلى،تفسير صافى فيض كاشانى،حقايق فيض كاشانى،روضات الجنات خوانسارى،رياض العلماء ملا عبد اللّه افندى اصفهانى،سفينة البحار شيخ عباس قمى،شمس المعارف بونى، عصمة الحجج سيد على ميبدى،عيون الاخبار الرضا عليه السّلام،فضائل الخمسة سيد مرتضى فيروزآبادى،فواتح الجلال نجم الدّين كبرى،كشكول شيخ بهايى، المجلّى ابن ابى الجمهور،مشارق الانوار،مصباح الشريعة،مناقب ابن عربى،منهاج السالكين،نفس المجلّى ابن ابى الجمهور،مشارق الانوار،مصباح الشريعة،مناقب ابن عربى،منهاج السالكين،نفس الرحمن فى احوال حضرت سلمان ميرزا حسين نورى، تحفة الحكيم كمپانى،رياض الفضلاء، تحفة المراد و تحفة البررة مجد الدّين بغدادى.
او به جز اين ترجمه ها كتاب هاى زير را نيز نوشته است كه تعدادى از آن ها به چاپ رسيده است:پسر بختگان، پيشواى هشتم شيعيان،تفسير سوره نور،توزيع الدلائل لتوضيح المسائل، خورشيد بطحا،تكميل تاريخ علماء خراسان،رجال معاصر شيخ طوسى، شرح حال خواجه ربيع،شرح حال شيخ الطايفه انصارى،شرح حال محقق حلى،شرح مخمّس صفى،شرح عرفاى الحق صفى،شهيد راه حق،لطائف صفى،عيون التاريخ،نهمين پيشواى شيعيان،شرح وجيزه ى علامه مجلسى در رجال،شرح فصوص الحكم،مجمع الزيارات،ماده و خدا،ذريعة الافكار فى شرح نور الانوار،كشف المغازات فى الاجازات،ملاذ العارفين در شرح خطبه ى بى نقطه ى حضرت امير المؤمنين،تذكره ى باقريه،زينبيّات و كشكول ساعدى.
ساعدى مجموعه اى مركب از حكمت و شريعت و طريقت بود.در اخلاق حسنه،
ص:236
در فقاهت و شريعت صاحب نظر،در كلام و حكمت نيرومند،در عرفان دل آگاه و روشن ضمير،در تحقيق و پژوهش روحى توانمند و خستگى ناپذير و در تعليم و تربيت عالمى عامل و معلمى صبور و باكرامت بود.
غلامرضا جلالى
سبزوارى-ابو الحسن
(-ح 1313 ه ق)
ميرزا ابو الحسن سبزوارى فرزند علامه سيّد محمّد سبزوارى رضوى در نجف نزد شيخ مرتضى انصارى علم آموخت و حدود سال 1313 در مشهد درگذشت.پسرش سيّد على اهل فضل بود و در جوانى به سال 1324 ه ق از دنيا رفت.
ميرزا ابو الحسن سبزوارى داراى حاشيه اى بر هداية الابرار،اثر حسين بن شهاب اخبارى است كه در سال 1287 نوشته است.رساله اى نيز در نماز جمعه و عدم وجوب آن در عصر غيبت دارد كه در سال 1300 ه ق آن را به پايان رسانده است.
نقباء البشر 43/1،زندگانى و شخصيت شيخ انصارى/174.
غلامرضا جلالى
سبزوارى-اسماعيل
(-1262 ه ق)
سيد ميرزا اسماعيل سبزوارى فرزند سيّد عبد الغفور علوى عريضى سبزوارى،نزد علماى مشهد علم آموخت و به سبزوار برگشت و رياست دينى شهر و امامت جمعه آنجا را پس از فوت پدر به دست گرفت.به سال 1262 ه ق درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل شد و در محل توحيدخانه دفن گرديد.سيّد ميرزا ابراهيم شريعتمدار سبزوارى و سيّد ميرزا زين العابدين رئيس الطلاب،سيّد ميرزا عبد الكريم، سيّد ميرزا محمّد على و ميرزا ابو القاسم از جمله فرزندان ذكور وى هستند.
ص:237
الكرام البررة 141/1،نقباء البشر /1471،مطلع الشمس/707،مكارم الآثار 1679/5-1681،اعيان الشيعة 382/3.
غلامرضا جلالى
سبزوارى-حسين-فقيه سبزوارى- حسين
سبزوارى-سيّد جعفر
(سده 13 ه ق)
مولانا سيّد جعفر سبزوارى مشهدى خواهرزاده سيّد محمّد ابن مير شاه قاسم امام جمعه وقت مشهد بود.وى در مشهد نشو و نمو يافت و در شمار علماى شهر درآمد.او از معاصرين ميرزا مهدى شهيد(م 1218 ه ق)است و در زمان حيات ميرزا فوت كرد و در يكى از حجره هاى شمالى صحن جديد، نزديك مقبره دايى خود سيّد محمّد امام جمعه دفن شد.
كتابهاى رياض الانوار فى احوال الائمة الاطهار و اثبات عصمتهم،اسرار الصلاة فى حكمة تشريعها و اجزائها،و رسالة فى علم القراءة از آثار اوست.
الذريعة 193/2،اعيان الشيعة 108/4، تاريخ علماى خراسان/57،مطلع الشمس/704،منتخب التواريخ /690-691،فردوس التواريخ /117-118،تاريخ آستان قدس/336.
غلامرضا جلالى
سبزوارى-سيد عبد اللّه-رضوى- عبد اللّه
سبزوارى-سيّد محمّد
(1118-1198 ه ق)
مولانا سيّد محمّد سبزوارى فرزند ميرزا شاه قاسم از علما و دانشوران قرن دوازدهم هجرى است.فردى محقق، متكلم،فقيه،محدث و عابد بود.به سال 1118 ه ق در سبزوار چشم به جهان گشود و پس از تكميل آموزش معارف دينى در مشهد ساكن شد و به ترويج و نشر احكام اسلامى مشغول گرديد و شهرت بسزايى كسب نمود.تا اينكه در
ص:238
زمان نصر اللّه ميرزا نواده نادر شاه امامت جمعه مشهد به او واگذار شد و چندين مرتبه به خانۀ خدا و زيارت عتبات عاليات موفق شد تا اينكه در 80 سالگى به سال 1198 ه ق به سراى ابدى شتافت و در يكى از حجره هاى شمالى صحن جديد دفن شد.حواشى بر شرح لمعه و تفسير قرآن از آثار علمى او بوده است.
منتخب التواريخ/676 و 690،تاريخ علماى خراسان/46-47،مطلع الشمس /699 و 703،فردوس التواريخ /111-113،مكارم الآثار 79/1-80
ابراهيم زنگنه
سبزوارى-سيد مرتضى-واعظى سبزوارى
سبزوارى-شرف الدّين محمّد
(قرن 10 ه.ق)
شرف الدّين محمّد فرزند ناصر الدّين احمد بن شرف الدّين محمّد بن شمس الدّين على نقيب النقبا از مشاهير معروف سبزوار است كه از جانب عبيد اللّه اعرج بن حسين اصغر،نسبتش به امام زين العابدين عليه السّلام مى رسد.
او از سادات بنى مختار سبزوار است كه سالها نقابت علويون منطقه را به عهده داشت و جنازه اش پس از ارتحال به وسيلۀ برادرزاده اش تاج الدّين على به مشهد حمل شد و در صفّه پايين پاى مسجد كبير حرم امام على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
سراج الانساب/127-128
ابراهيم زنگنه
سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى
سبزوارى-محمّد رضا-قاينى- محمّد رضا-جلد دوم
سبزوارى-مير شاه قاسم
(-قرن 12 ه.ق)
مير شاه قاسم سبزوارى از علماى قرن دوازدهم هجرى است.در مشهد
ص:239
تحصيل كرد و در سبزوار به ارشاد مردم و ترويج دين پرداخت و نيمه دوم قرن دوازدهم ه ق دار فانى را وداع گفت و در يكى از حجره هاى شمالى صحن جديد دفن شد.سيّد محمّد سبزوارى(م 1198 ه ق)پسر ايشان است كه پس از وى امام جمعۀ مشهد شد.
مطلع الشمس 702/2-703،ستارگان در كنار خورشيد ولايت/15،اعيان الشيعة 444/8.
ابراهيم زنگنه
سبزوارى-يحيى
(-1366 ه ق)
آية اللّه آقا ميرزا يحيى سبزوارى از علما و فقها و سادات خراسان در اصل از سبزوار است،در مشهد ساكن شد و سالها امامت جماعت مسجد گوهرشاد را به عهده داشت.او در بين عامه مردم از اعتبارى ويژه برخوردار بود.روز 24 رجب سال 1366 ه ق به سراى ابدى شتافت و در صحن جديد حرم دفن شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/282.
ابراهيم زنگنه
سبط-مرتضى
(1273 ه ق-1347 ه ش)
سيّد مرتضى سبط فرزند حاج سيّد احمد،از فقها و دانشوران بلندپايه مشهد است.وى به سال 1273 ه ق در نجف متولد شد،نزد علماى نجف علوم دينى را فراگرفت.چون داماد آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى بود،حدود سال 1308 به منظور ملازمت ايشان به مشهد آمد و هشتم تيرماه 1347 شمسى در 75 سالگى وفات يافت و در حجره رواق دار السياده دفن شد.
شمس الشموس/336-337.
ابراهيم زنگنه
سبط الشيخ-دزفولى نجفى- سيد احمد
ص:240
سبط الشيخ-سيّد محمّد
(-1366 ه ش)
حاج سيّد محمّد سبط الشيخ فرزند حاج سيّد مرتضى سبط و از سوى مادر نوه آية اللّه شيخ مرتضى آشتيانى است.
چون پدر اين خاندان از سوى مادر نوه شيخ مرتضى انصارى است به سبط الشيخ موسوم شده اند.
حاج سيّد محمّد در مشهد درگذشت و دهم دى ماه سال 1366 شمسى در رواق دار الزهد حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
شمس الشموس/336-337.
ابراهيم زنگنه
سبط الشيخ-سيد محمد على
(1330-1408 ه ق)
آية اللّه سيد محمد على فرزند سيد محمد نبى فرزند سيد موسى،نوه دخترى مرحوم شيخ انصارى و از اساتيد فقه و اصول بود.در نجف ديده به جهان گشود و پس از اتمام مقدمات و سطوح از محضر درس شيخ ضياء الدّين عراقى و شيخ محمد كاظم شيرازى استفاده برد و در سال 1357 ه ق به تهران مهاجرت كرد و سپس در مشهد مقيم شد و به تدريس و اقامه نماز و نظارت بر امور حسبى پرداخت و مورد توجه اكثريت مردم قرار گرفت و در جمادى الاولى سال 1408 ه ق درگذشت.رساله اى در حجاب و تعليقات و كتابهايى در فقه و اصول دارد.
زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى/353.
سجادى-سيّد عبد الحميد
(1325-1369 ه.ش)
سيد عبد الحميد سجادى فرزند سيد محمد حسين در حدود سال 1325 يا در ناحيه لعل و سر جنگل از توابع ولايت غور افغانستان به دنيا آمد.
تحصيلات مقدماتى را نزد پدر خويش
ص:241
و علماى محلى فراگرفت و بعد از ازدواج با دختر يكى از علماى منطقه در 1350 ه.ش براى ادامه تحصيل به نجف اشرف مهاجرت كرد.در طى اين سفر مدتى در شهرهاى مشهد و قم متوقف شد و براى اولين بار با اوضاع،انقلاب و انديشه هاى متفكران ايران آشنا شد.
پس از ورود به نجف با امام خمينى(ره) ديدار نمود و در نزد افرادى چون موسوى سنگ تختى،شيخ عيسى محقق و ديگران به تحصيل پرداخت.
علاوه بر آن آثار امام خمينى را مطالعه مى كرد و با چند تن از همفكران ايرانى و افغانى خود جلساتى خصوصى تشكيل مى داد كه موضوع آن مباحث سياسى و اجتماعى بود.
در سال 1353 ه.ش رژيم عراق برخى روحانيون را از عراق اخراج كرد كه از جمله آنها سجادى بود.وى مدتى در مناطق مركزى افغانستان به فعاليت و سخنرانى پرداخت و در سال 1355 ه.ش تصميم گرفت در مشهد مقدس ساكن شود.بعد از ورود به اين شهر در حوزه علميه آن نزد افرادى مثل آية اللّه صالحى،محقق،اديب اصفهانى و...ادامه تحصيل نمود.در اين زمان انقلاب اسلامى مردم ايران وارد روزهاى پرالتهاب خود شده بود و سجادى مانند بسيارى ديگر از طلاب هم وطنش با مطالعه آثار امام،استاد مطهرى،آية اللّه طالقانى و شركت در جلسه مبارزان افغانستانى كه در مدرسه جعفريه تشكيل مى شد،عملا وارد مبارزات انقلابى گرديد؛وى امام خمينى را مرجع تقليد خود مى دانست و اجراى اوامر ايشان را واجب تلقى
ص:242
مى نمود.
بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران وى و عده اى از همفكران افغانستانى ايشان مانند صابرى موحدى،ناطقى و...گروه مستضعفين را تشكيل دادند كه خط و مشى آن پيروى از امام و ولايت فقيه و هدف آن سازماندهى مبارزه با رژيم كودتاى افغانستان بود.
در سال 1360 ه.ش عده اى از اين گروه براى گسترش دامنه فعاليت خود به داخل كشور وارد افغانستان شدند كه سجادى هم جزو آنها بود،اين مسافرت ها در سالهاى بعد هم به تناوب انجام شد و سجادى يكى از مؤثرترين و فعال ترين افراد در اين زمينه به حساب مى آمد.
يكى از محورهاى اصلى فعاليت وى در افغانستان ايجاد وحدت در بين گروههاى مختلف مذهبى و سياسى كشور بود.او كه«تفرقه را دام شيطان» مى دانست،ابتدا سعى كرد گروههاى شيعه مذهب را گرد هم آورد و بعد از اين وحدت را به تمام گروه ها تعميم دهد.در اثر تلاشهاى وى و همفكرانش اولين كنگره سراسرى مجاهدين مناطق مركزى در 1364/4/21 ه.ش در پنجاب برگزار گرديد و متعاقب آن جلسات هماهنگى و همفكرى گروههاى مختلف در مناطق ديگر تشكيل شد كه منجر به امضاى منشور وحدت در سال 1367 ه.ش و تأسيس حزب وحدت اسلامى افغانستان در سال 1368 شد.سجادى به عنوان يكى از بنيان گذاران اين حزب در شوراى مركزى آن عضو بود و مسئوليت منطقه غور را برعهده داشت.
سجادى علاوه بر فعاليت هاى سياسى به امور فرهنگى اجتماعى و عمرانى هم توجه داشت.از جمله اقدامات وى در اين زمينه عبارتند از:
تشكيل آرشيو اسناد در دفتر سازمان نصر،جمع آورى و بايگانى اسناد انقلاب به صورت شخصى،تشكيل و تأسيس كتابخانه كه اين كار را در نجف، مشهد و افغانستان پى گيرى كرد.
تأسيس چندين قرض الحسنه در مناطق مختلف براى كمك به مبارزان و
ص:243
نيازمندان،تأسيس مكتب خانه،تعمير و ساخت چندين پل در زادگاهش.
وى در سال 1369 ه.ش براى انجام يك مأموريت به پاكستان رفت و ضمن ايراد سخنرانى در خانه فرهنگ ايران در پيشاور از وضعيت سياسى پاكستان و رشد وهابيت انتقاد كرد.پس از پايان سخنرانى،با يك خودروى شخصى به سمت لاهور حركت كرد كه در اثر تصادف در تاريخ 1365/12/25 ه.ش جان باخت.پيكر پاكش بعد از انتقال به مشهد مقدس در بهشت ثامن صحن آزادى حرم مطهر رضوى دفن گرديد.
اسماعيل رضايى
سدهى-سيّد محمّد رحيم
(-1337 ه ق)
حاج سيّد محمّد رحيم سدهى معروف به حاج آقا سدهى عالم فاضل از افراد مورد اعتماد امام جمعه وقت اصفهان بود و در شب 18 صفر سال 1337 در سفر زيارت در مشهد درگذشت و در اين شهر دفن شد.
تذكرة القبور يا دانشمندان و بزرگان اصفهان/184.
سرابى-سيّد مصطفى
(-1350 ه ش)
ميرزا مصطفى سرابى فرزند سيّد مرتضى،از علما،مبلّغان و شعراى عصر خود بود.در مشهد سكونت داشت، چندى به كار قضا مشغول گرديد،بعد به وعظ و تبليغ روى آورد.در راديو برنامه مذهبى اجرا مى كرد و شعر مى سرود و
ص:244
ديوان مختصرى از او چاپ شده است.
تابستان سال 1350 در شهر تهران فوت كرد و جنازه اش به مشهد انتقال يافت.
دكتر ضياء الدّين سجادى،استاد دانشگاه تهران و رضا سجادى شهردار اسبق مشهد فرزندان ايشان هستند.از اشعار اوست:
سرمايه اى براى بشر غير كار نيست جز مرد كار در دوجهان كامكار نيست
دنيا چو كارخانه بشر كارگر در آن چيزى به غير كار در اين جاى كار نيست
بيكاره همچو خشك درختى بدون بار او را به باغ علم و هنر هيچ بار نيست
مردم ترا به مردمك چشم مى نهند رو كار كن كه بهتر از آن افتخار نيست.
صدسال شعر خراسان/287.
سرابى-محمّد تقى
(-1352 ه ق)
ميرزا محمّد تقى سرابى از علما و فقهاى عصر خود بود.در 25 ربيع الثانى سال 1352 ه ق در مشهد فوت كرد و در محل دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/282.
ابراهيم زنگنه
سرّاج-عبد اللّه
(-378 ه ق)
عبد اللّه فرزند على بن محمّد بن يحيى معروف به«ابو نصر سرّاج»و «طاوس الفقراء»از عرفا و زهاد نامدار سده چهارم هجرى است و با زين سازى گذران زندگى مى كرد.
در مشهد سكونت داشت و با عرفايى چون سرى سقطى و سهل تسترى معاصر بود.از جعفر خلدى و ابو بكر دقّى روايت مى كرد و از طريقت مرشد ابو الفضل حسن سرخسى از اتباع ابو سعيد ابى الخير پيروى مى نمود.وى سفرهاى بسيار كرد و با مشايخ بصره، بغداد،دمشق،رمله،انطاكيه،طرابلس، صور،قاهره،دمياط و بعضى از شهرهاى ايران ديدار نمود و رجب سال 378 در مشهد درگذشت و در محل
ص:245
كنونى پير پالان دوز دفن شد.در حقيقت مزار وى قرنها پيش از زمان پير پالان دوز وجود داشته و مورد توجه مردم بوده است.با دفن شيخ محمّد عارف معروف به پير پالان دوز در كنار قبر وى،نام او به تدريج به فراموشى سپرده شد.در حالات وى آورده اند:
«وقتى شب زمستان بود و در آتشدان آتش مى سوخت،در معارف الهى سخنى مى رفت،شيخ را حالتى پديد آمد،روى به آتشدان نهاد و در ميان آتش خداى را سجده اى آورد و روى وى را آسيبى نرسيد.شيخ را از آن حالت سؤال كردند،گفت:كسى كه بر درگاه او آبروى خود ريخته بود،آتش روى وى نسوزد».
ابو نصر سرّاج گفته بود:«هر جنازه اى كه به پيش خاك من بگذرانند، مغفور بود.به حكم اين بشارت همۀ اهل طوس جنازه ها را پيش خاك وى آوردندى و زمانى بداشتندى آن گاه ببردندى».كتاب اللمع فى التصوف از تأليفات وى است.
اسرار التوحيد/26،نفحات الانس 283،شذرات الذهب/913،تذكره الاولياء 182/2-183،تلبيس ابليس /164،تاريخ آستان قدس/346،مشهد طوس/638،جستجو در تصوف ايران 67/1-68،اعلام زركلى 143/3، تذكره هفت اقليم 314،289،89/2، 375،312.
غلامرضا جلالى
سعيدى كاشمرى-محمّد صادق
(1312-1375 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ محمّد صادق سعيدى كاشمرى فرزند شيخ
ص:246
غلامحسين سعيدى،از علماى محقّق و مجتهدين مفسّر و لغويون خراسان است.در آخرين روز اسفند سال 1312 ه ش در روستاى فرشه از توابع شهرستان كاشمر پا به عرصۀ وجود نهاد.
تا سيزده سالگى در زادگاه و محضر پدر به آموزش قرآن و دعاهاى ماثور و نصاب الصبيان و اندكى صرف و نحو، مشغول بود.بعد به كاشمر رفت و در خدمت برادر بزرگتر خود شيخ محمّد كاظم سعيدى و آموزگاران كاشمر به تحصيل خود ادامه داد و پس از ده سال صرف وقت،توانست با مبانى فقه و اصول و علوم ديگر آشنا شود.
در سال 1335 ه ش از سوى آية اللّه حاج شيخ محمّد باقر امامى نورى كه زعامت حوزه كاشمر را به عهده داشت، به نجف اعزام شد و در مدرسه طباطبايى يزدى سكونت يافت و در حلقۀ درسى آية اللّه العظمى خويى و آيات حاج سيّد عبد الاعلى سبزوارى،آقاى ميرزا باقر زنجانى و علامه فانى اصفهانى شركت جست و از محضر شيخ آقابزرگ تهرانى اجازه نامه روايى دريافت نمود.
مرحوم سعيدى در سال 1343 ه ش پس از 7 سال تحصيل در نجف به منظور تجديد ديدار به مشهد آمد و با اصرار مرحوم امامى در كاشمر ماندگار شد.با حضور وى حوزه كاشمر و سه مدرسۀ علمى آن رونق يافت.ايشان تا سال 1362 ه ش در كاشمر ماند و علاوه بر حل و فصل مسايل مردم و تفسير قرآن توانست حدود 30 بناى خيريه،مسجد و حسينيه را احداث نمايد.بيمارستان و درمانگاه جواد الائمه و صندوق قرض الحسنه همّت و مدرسۀ امام حسن مجتبى از آن جمله است.ايشان به ادبيات تسلط داشت و در همۀ مسايل آن حاضر الذهن و هزاران بيت شعر از آثار منظوم عرب و عجم را از حفظ بود.كفاية الاصول آخوند را بسيار ساده تدريس مى كرد و در فقه دست داشت و بعضا نظريات خود را مطرح مى نمود و در تفسير مى توان ايشان را مؤسس سبكى نو دانست؛سبكى متكى بر نكات ادبى،
ص:247
كلامى،تاريخى،اجتماعى،علمى و فقهى و با نظمى بسيار جالب در حدى كه احساس حضور در عالم مفاهيم قرآنى براى مخاطبين حاصل مى شد.
مرحوم سعيدى پس از عمرى تلاش ظهر روز 19 ذيحجه/19 ارديبهشت 1375 ه ش داعى حق را لبيك گفت و روز بعد يعنى 20 ارديبهشت در رواق دار الزهد مباركه حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
تعدادى مقاله كه به مناسبتهاى مختلف از جمله كنگره شيخ مفيد،شيخ انصارى و مقدس اردبيلى نوشته شده از مرحوم سعيدى بر جاى مانده است.
غلامرضا جلالى
سلطان الفقراء-محمود
(سده 13 ه ق)
سيّد محمود ملقّب به«سلطان الفقراء» فرزند محمّد حافظ تبريزى،از فضلا و عرفاى قرن سيزدهم هجرى بود.در جرگه زهاد قرار داشت و مانند پدر خود از حفاظ و قاريان طراز اول تبريز بود و لقب سلطان الفقراء را از اصحاب سلسله اش دريافت كرد.فتحعلى شاه قاجار به او باور داشت.او پس از مرگ عباس ميرزا نايب السلطنه به سمت متولّى مقبره اش برگزيده شد.
سلطان الفقراء در مشهد مى زيست تا اينكه در پى بيمارى طولانى درگذشت و در صفه جنوب دار الحفاظ حرم دفن گرديد.
سفرنامه سديد السلطنه/219.
غلامرضا جلالى
سلطان القرّاء-حسينى تبريزى- محمّد حسين
سلطانى گلشيخى-ابراهيم
(1284-1368 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ ابراهيم سلطانى گلشيخى فرزند حاج محمد،سال 1284 در شهرستان فريمان متولّد شد.پدرش مرحوم شيخ
ص:248
محمّد در ضمن پرداختن به كشاورزى و دامدارى به پاسخگويى امور شرعى منطقه اهتمام مى ورزيد.ابراهيم در كودكى قرآن كريم،ديوان حافظ،نصاب الصبيان و شاهنامه فردوسى را نزد پدر و پدربزرگ خود آموخت و در 15 سالگى براى تحصيل علوم دينى به حوزۀ علميه مشهد مهاجرت كرد.ايشان هم زمان با تحصيل علوم حوزوى،به سبب ذوق و سليقه و خط خوش،با مرحوم حاج شيخ حسين مطهّرى پدر استاد شهيد مطهّرى رحمه اللّه به كارهاى ثبت اسناد و تهيه شناسنامه براى ساكنان منطقه،پرداخت.
وى پس از چندى به دستگاه حاج حسين آقا ملك وارد شد و به عنوان كارپرداز او در منطقه فريمان و سرخس به فعاليت پرداخت.رفتار حسنۀ وى زبانزد خاص و عام ساكنان آن مناطق بود،در دوران توليت اسدى به وى پيشنهاد وكالت مجلس شورا شد كه نپذيرفت.پس از آن براثر ارتباط با مرحوم اسدى و در رابطه با قيام مسجد گوهرشاد تحت تعقيب قرار گرفت.وى براى ادامه تحصيل به عتبات عاليات عراق سفر كرد ولى دغدغۀ اوضاع و احوال اجتماعى و سياسى كشور موجب شد كه پس از چند ماه اقامت در كربلا و نجف به كشورهاى اردن،سوريه، فلسطين سفر كرده و آهنگ انجام مناسك حج كند.ايشان پس از بازگشت در حوزۀ علميه مشهد مقدّس از محضر اساتيد بزرگوارى چون:اديب نيشابورى،آية اللّه سبزوارى،آقا شيخ مجتبى قزوينى،آقا سيد يونس اردبيلى،مرحوم مدرّس يزدى و آية اللّه ميلانى بهره مند شد.
ص:249
وى روز 25 فروردين 1368 ه ش در مشهد مقدس دار فانى را وداع گفت و در جوار بارگاه ملكوتى ثامن الحجج عليه السّلام در صحن قدس مدفون شد.
ابراهيم زنگنه
سمنانى-ميرزا عباس
(-1291 ه ق)
ميرزا عباس طيب سمنانى از افاضل حكماى مجاور ارض اقدس بود،فلسفه تدريس مى كرد و داماد سيّد ميرزا على خان كابلى و به سال 1291 ه ق درگذشت.
مطلع الشمس 709/2،اعيان الشيعة 411/7.
ابراهيم زنگنه
سيبويه-محمّد حسن
(1342-1401 ه ق)
محمّد حسن سيبويه،فرزند آية اللّه عظمى حاج شيخ محمّد على سيبويه
(متوفى 1391 ق)در كربلاى معلى متولد گرديد.وى در دوران نوجوانى و جوانى تحت تربيت پدرش قرار داشت.
ضمن بهره گيرى از والدش نزد ديگر اساتيد حوزه علميه كربلا مشغول به فراگيرى علوم دينى شد و مراتب علمى و تقوايى وى به حدى رسيد كه مراجع تقليد آن زمان از جمله:آيات عظام امام خمينى،اصفهانى،خويى،عبد الهادى شيرازى و ديگر مراجع،در باب امور حسبيه و نقل روايات اهل البيت عليهم السّلام اجازاتى دريافت نمود.
حجة الاسلام و المسلمين سيبويه
ص:250
انسانى وارسته و پايبند به فرائض دينى بود و نسبت به كسانى كه در امور دينى بى توجه بودند برخورد مى كرد و آن ها را امر به معروف و نهى از منكر مى نمود.
چون در كربلا بيت معظم پدرش محل مراجعات مردمى بود،خدمت به پدر بزرگوارش را ترك ننمود و همواره در رسيدگى و پاسخگويى مراجعات مردم به خصوص افراد مستمند و سادات معظم و بى بضاعت همت فراوان به خرج مى داد تا جايى كه از آبروى خود مايه مى گذاشت.در امور دين به هيچ وجه ملاحظه افراد را نمى كرد و همواره به وظايف دينى خود عمل مى نمود.از ديگر ويژگى هاى وى برپايى مجالس ذكر توسل به خاندان عصمت و طهارت بود به خصوص ايام شهادت ابا عبد اللّه الحسين عليه السّلام و ياران با وفاى او،خود به منبر مى رفت و ياد و خاطره آن ها را گرامى مى داشت.
در سال 1359 ش به دليل فعاليت هاى اجتماعى و دينى كه ناخوشايند رژيم بعثى صدام حسين بود از عراق اخراج و روانه ايران شد و در مشهد مقدس سكونت اختيار نمود.
حاج شيخ محمّد حسن سيبويه به علت شكنجه هاى روحى و ضعف مزاج مبتلا به بيمارى هاى گوناگون شد و در 22 صفر 1359/9/10/1401 دعوت حق را را لبيك گفت و به سراى ابدى شتافت.پيكر پاكش پس از تشييع جنازه و اقامه نماز توسط آية اللّه عظمى سيد عبد اللّه شيرازى رحمه اللّه در صحن آزادى به خاك سپرده شد.
اطلاعات ارائه شده از حجة الاسلام محمد رضا سيبويه.
سيد قصير-رضوى-محمّد
سيستانى-زين العابدين
(-1355 ه ق)
سيّد زين العابدين،فرزند سيّد محمّد رضا حسينى و برادر آية اللّه حاج سيّد على سيستانى از علما و دانشمندان قرن چهاردهم هجرى است.از ائمه
ص:251
جماعت مسجد جامع گوهرشاد، موجهين ارض اقدس و مورد احترام و وثوق مردم مشهد بود.او ضمن ارشاد و هدايت مردم به پژوهش و تأليف اشتغال داشت و روز 17 رمضان 1355 قمرى در مشهد چشم از دنيا بست و به ملكوت حق پيوست و در مقبره پير پالان دوز دفن شد.
گنجينه دانشمندان 218/5،ضميمه تاريخ علماى خراسان/282،بزرگان سيستان/182.
ابراهيم زنگنه
سيستانى-على
(-1340 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد على فرزند سيّد محمّد رضا حسينى سيستانى از فقها و علما و مجتهدان بلندپايۀ عصر خود بود.در نجف از محضر ملا على نهاوندى علم آموخت،به سامرا رفت و در محضر آية اللّه ميرزا محمّد حسن مجدد شيرازى به خصوص سيّد اسماعيل صدر به مقامات علمى و پارسايى دست يافت و در شمار مردان خوش خلق و غيور و سليم النفس درآمد.حدود سال 1318 ه ق به ايران آمد و در مشهد ساكن شد و در مسجد گوهرشاد به اقامه جماعت و ارشاد مردم و تدريس فقه و اصول پرداخت.او در خانۀ محقر و خرابى زندگى مى كرد.دورۀ مشروطه با آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى و ميرزا حسين نائينى مكاتبه و تبادل نظر داشت و نسبت به مشروطه خواهى معترض بود و به همين دليل مورد حمله مشروطه خواهان قرار گرفت و مدتى در زندان به سر برد تا اينكه شب 13 رمضان سال 1340 ه ق به طور ناگهانى درگذشت و در دار الحفاظ حرم دفن گرديد.ميرزا فضل اللّه آل داود اشعارى در فراق و مقام رفيع او سروده است.
نقباء البشر 1435/4،گنجينۀ دانشمندان 216/5-217،ضميمه تاريخ علماى خراسان/283،بزرگان سيستان/182، تاريخ آستان قدس/337.
غلامرضا جلالى
ص:252
شانه چى-مدير شانه چى-كاظم
شاه عبد العظيمى-مهدى
(-1308 ه ق)
شيخ مهدى معروف به«شاه عبد العظيمى»در اصل از شهر رى بود و به دليل ارادت خود به خاندان عصمت و طهارت،پس از تكميل تحصيلات خود به مشهد آمد و به ترويج و نشر احكام اسلامى مشغول شد و از اعتماد مردم برخوردار گرديد،و ماه جمادى الاولى سال 1308 ه ق درگذشت و در محل دار السياده حرم به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/284.
ابراهيم زنگنه
شاهرودى-حسين
(1315-1410 ه ق)
آية اللّه حاج آقا حسين موسوى شاهرودى از فقها و اصوليين قرن چهاردهم هجرى است.وى حدود سال 1315 ه ق در يكى از روستاهاى شاهرود به دنيا آمد.پس از تحصيل
ص:253
مقدمات و سطوح در شاهرود،عازم نجف شد و آنجا سالها از محضر آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدّين عراقى و حاج سيّد محمود شاهرودى و سيّد ابو القاسم خوئى استفاده كرد و تقريرات فقه و اصول دو استاد متأخر خود را نوشت و پس از نيل به درجه اجتهاد به ايران آمد، در مشهد ساكن شد و در مسجد بالاخيابان به اقامه جماعت و تدريس پرداخت.
روز 29 ربيع الاول 1410 ه ق/ هشتم آبان 1368 ه ش در مشهد درگذشت و روز بعد طى تشييع باشكوهى در حجره فراشها واقع در دار السياده حرم به خاك سپرده شد.
حجة الاسلام و المسلمين حاج سيّد محمّد موسوى،از مدرسين نامدار مشهد فرزند اوست.
ابراهيم زنگنه
شاهرودى-عباس
(-1341 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد عباس شاهرودى فرزند سيّد على،از علماء و فقهاى مشهد است.در شاهرود متولد شد و پس از آشنايى با مبادى علوم به تهران رفت و از خدمت ميرزا ابو الحسن جلوه و ميرزا محمّد حسن آشتيانى،فلسفه و فقه و اصول را آموخت.وى به مشهد مهاجرت كرد و به تدريس پرداخت و مورد توجه اهل فضل قرار گرفت و در مسجد جامع گوهرشاد به اقامه نماز جماعت مداومت داشت.به ذكر و قرائت قرآن اهتمام مى ورزيد و تدريس و تبليغ را به امور ديگر ترجيح مى داد.
وى سال 1341 ه ق به زيارت عتبات رفت و پس از بازگشت،هشتم شوال همان سال در حال نماز با عارضۀ سكته از دنيا رفت و در محل دار السياده دفن شد.رساله اى در«كلّى»از تقريرات استاد خود مرحوم جلوه و نيز رسائل و يادداشتهاى ديگرى را فراهم آورد.
ص:254
ضميمه تاريخ علماى خراسان/283، گنجينه دانشمندان 363/5-364، منتخب التواريخ/700،تاريخ آستان قدس/336.
ابراهيم زنگنه
شريفى شيرازى-مرتضى
(-974 ه ق)
مير مرتضى شريفى از دانشوران ايرانى مقيم هند بود و نسبش با سه واسطه به مير سيّد شريف گرگانى، دانشمند معروف قرن نهم هجرى مى رسد.در علوم رياضى،منطق،و كلام دست داشت.مدتى صدارت خراسان به عهده وى بود،ولى از كار خود كناره گرفت و از شيراز عازم مكه شد و آنجا از ابن حجر عسقلانى علم حديث آموخت و اجازه تدريس يافت،سپس راهى هند شد و به دكن رفت و ازآنجا به آگره سفر كرد و به تدريس حكمت و منطق و كلام مشغول گرديد.
مير علاء الدّين كافى قزوينى در نفائس المآثر مى نويسد:وى مدت 20 سال در دكن صدارت داشت و سال 971 ه ق از ملازمان اكبر شاه گرديد و مورد احترام او قرار گرفت،تا اينكه روز چهارشنبه 21 جمادى الآخر سال 974 ه ق در شهر دهلى به رحمت حق پيوست و جنازه اش در جوار امير خسرو دهلوى (م 725 ه.ق)به خاك سپرده شد،ولى پس از چندى بدن او را به مشهد منتقل و در جوار امام هشتم عليه السّلام دفن كردند.از او كتاب فقهى منظوم و ديوان غزلى بر جاى مانده است و اين بيت از شعرهاى اوست:
خاطر جمع ز اسباب ميسر نشود تخم جمعيت دل،تفرقه اسباب است
كاروان هند 633/1-635،تاريخ نظم و نثر در ايران/682،تذكره هفت اقليم 233/1،تاريخ تذكره هاى فارسى 380/3،اكبرنامه 220/2-221،اعيان الشيعة 117/10.
ابراهيم زنگنه
ص:255
شفتى-ميرزا محمّد باقر
(-1319 ه ق)
ميرزا محمّد باقر معروف به«شفتى» فرزند ميرزا هاشم مجتهد،از دو برادرش حاج ميرزا حبيب اللّه و حاج ميرزا جعفر بزرگتر بود.او پس از تحصيل مقدمات به عتبات رفت و نزد شيخ مرتضى انصارى و ميرزا بزرگ شيرازى به تكميل علوم پرداخت و پس از نيل به درجۀ اجتهاد به وطن بازگشت.بيشتر اوقات تدريس مى كرد و به امور زندگى مردم رسيدگى مى نمود.
شيخ محمّد نهاوندى و ميرزا محمّد باقر رضوى(1342-1270 ه.ق)مدرس اوّل آستان قدس رضوى از جمله تلاميذ او هستند.آقابزرگ تهرانى، مولى محمّد على خراسانى معروف به فاضل را نيز از شاگردان وى مى داند.
ميرزا روز جمعه يازدهم رجب 1319 ه.ق از دنيا رفت.ميرزا هاشم كليددار فرزند اوست.ميرزا محمّد باقر شعر مى سرود و اين دوبيتى از اشعار اوست:
آوردنم از عدم در اين راه چه بود آنگاه در اين ره اين همه چاه چه بود
در آمدنم گريه و در رفتنم آه آن گريه براى چه و اين آه چه بود
ميرزاى شيرازى/115 و 174،نامه آستان قدس شماره 20 نوروز 1342، شجره طيبه/428.
ابراهيم زنگنه
شفيعى-عبد الحسين
(1263-1338 ه ش)
شيخ عبد الحسين شفيعى در سال 1263 ه ش در روستاى مزج از توابع
ص:256
شاهرود در خانواده اى مذهبى چشم به جهان گشود.پس از آشنايى با مقدمات و سطوح،مطول را همراه حاج ميرزا مسيح شاهچراغى،حاج شيخ يوسف رجائى،حاج شيخ محمد عمادى،شيخ محمد امام،شيخ محمد حسن صاحبى، شيخ حسينعلى رضائى،در محضر آية اللّه حاج شيخ عبد العلى مزجى معروف به بسطامى خواند و براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و در مدرسه فاضلخان كه متصدى آن،در آن زمان ملا بابا از اهالى مزج بود،مستقر شد و از شمار شاگردان حاج سيد عباس شاهرودى درآمد و با حاج ميرزا احمد مدرس يزدى و مدتى نيز با آية اللّه سيد محمود شاهرودى هم دوره بوده است.
وى پس از اتمام تحصيلات به مزج برگشت و به ارشاد اهالى آن منطقه و تدريس پرداخت و در اواخر عمر به مشهد آمد و چند سالى در محضر درس آية اللّه ميلانى شركت نمود.تا اينكه در سال 1338 ه ش به رحمت ايزدى پيوست و در صحن كهنه مقابل آسايشگاه خدام دفن شد.
ابراهيم زنگنه
شكوه الواعظين
(-1368 ه ق)
شكوه الواعظين فرزند آية اللّه سيّد عبد اللّه موسوى ملايرى از علما و وعاظ معروف و مشهور مقيم تهران بود.
خانواده ايشان در اصل اهل ملاير بودند،ولى چون پدرش در كربلا سكونت داشت همانند برادرش آية اللّه سيّد ابو القاسم موسوى(رئوف)ملايرى در آنجا به دنيا آمد و به اتفاق پدر به مشهد هجرت نمود و در اين شهر تحصيلات خود را نزد آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده و آقابزرگ حكيم و دانشوران ديگر به پايان برد و به منظور وعظ و تبليغ،عازم تهران شد.سال 1368 ه ق براى زيارت به مشهد آمد و پس از دو روز به علت سكتۀ قلبى چشم از جهان فروبست و در محل دار الضيافه حرم دفن گرديد.برادرش نيز كه سالها
ص:257
در مشهد اقامت داشت و در محل دار السياده حرم اقامه نماز جماعت مى كرد،در مسافرت به تهران درگذشت و در شهر رى به خاك سپرده شد.
گنجينۀ دانشمندان 172/7-173، 217-218.
ابراهيم زنگنه
شمس المحدثين-ودود-حسن
شوشترى-على
(-1366 ه ق)
حاج سيّد على شوشترى از سادات و علماى مقيم ارض اقدس بود و صفاتى نيك داشت.در كتاب سوانح الايام تأليف مرحوم مروج ياد خوبيهاى او آمده است.در مشهد به تبليغ دين مشغول بود و روز 19 محرم 1366 ه ق درگذشت و در صحن عتيق حجره سوم متصل به بازار زنجير دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/285.
ابراهيم زنگنه
شهرستانى-سيّد عبد الرضا
(1340-1418 ه ق)
علامه آية اللّه حاج سيّد عبد الرضا حسينى مرعشى شهرستانى،فرزند سيّد زين العابدين و نوه علامه حاج ميرزا محمّد حسين ثانى،عالمى فاضل، دانشمندى توانمند و چهره اى پارسا و پرهيزكار بود.به سال 1340 ه ق در شهر كربلا متولد شد و از دوران كودكى با دين و دانش مأنوس گرديد.سال 1347 ه ق به مدرسه مقدماتى جعفريه رفت و سال 1351 ه ق به تحصيل سطوح روى آورد و از محضر
ص:258
دانشمندانى چون شيخ على اكبر سيبويه،علامه شيخ حسن اصفهانى و علامه شيخ جعفر رشتى برخوردار شد.
او مكاسب و رسائل و كفايه را در درس آية اللّه شيخ يوسف خراسانى و آية اللّه شيخ محمّد رضا اصفهانى شركت جست و هيئت و رياضيات را نزد آية اللّه سيّد محمّد طاهر بحرانى تحصيل نمود.
وى خارج فقه و اصول را در حلقۀ درسى آيات سيّد ميرزا مهدى شيرازى، سيّد محمّد هادى ميلانى،سيّد عبد الحسين حجت،و شيخ مرتضى آشتيانى شركت كرد.سال 1356 ه ق از سوى آية اللّه سيّد محمّد طاهر بحرانى مكلف به اقامۀ نماز جماعت شد و در كنار آن به تدريس پرداخت.او جلسات درس خود را در صحنها و حرم حضرت ابو الفضل برگزار مى كرد.
ايشان در راه اندازى مدرسه امام جعفر صادق عليه السّلام در سال 1371 ه ق به منظور آموزش دينى و فقهى جوانان و تعليم تفسير و عقايد،و نيز تأسيس مؤسسه خيريه،درمانگاه اطفال، كتابخانه جعفريه در مدرسه هنديه كربلا،با آيات ديگر مشاركت داشت و گروه فرهنگ دينى را در سال 1370 تأسيس نمود.
در كنار اين اقدامات خيرجويانه، آية اللّه سيّد عبد الرضا شهرستانى در رويدادهاى سياسى جامعه خود فعال بود.در كنار آية اللّه سيّد محسن حكيم بر ضد كمونيسم و توسعۀ افكار كمونيستى مبارزه كرد و مقاله هاى زيادى در اين زمينه نوشت.به حمايت از آزادسازى كانال سوئز و جزيره سينا و بلنديهاى جولان توسط نيروهاى مصر و سوريه، اعلاميه صادر كرد و مراسم دعا و شكر در صحن حرم مطهر امام حسين عليه السّلام برگزار نمود و در حمايت از نهضت امام خمينى آنچه در توان داشت كوتاهى نكرد و به دنبال مخالفت با سياستهاى عراق به ايران برگشت و پس از عمرى خدمت بعد از ظهر روز 28 ربيع الاول سال 1418 ه ق/12 مرداد 1376 ه ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى حرم رضوى دفن
ص:259
گرديد.
آية اللّه شهرستانى به رغم مسئوليتهاى سنگين،آثار علمى زيادى را در طول حيات خود نوشت كه بعضى از آنها به چاپ رسيده است.بعضى از آثار چاپ شده ايشان به اين قرار است:
النيروز فى الاسلام چاپ 1371 ه ق، نوروز در تاريخ و دين چاپ 1377 ه ق،صلات جمعه در عصر غيبت چاپ 1380 ه ق،السجود على التربة الحسينية،چاپ چهارم سال 1388 ه ق،حيات الامام الحسين بن على، الصلاة معراج المؤمنين،الامر بالمعروف و النهى عن المنكر،ايشان بجز اين آثار و كتابهاى چاپ شده،بر كتابهاى مكاسب،شرح لمعه،رسائل، قوانين و معالم حاشيه نوشته است.
تاريخ پانصدساله خاندان شهرستانى /300-314،تحليلى از نهضت امام خمينى 277/1-282،گنجينۀ دانشمندان 202/9.
غلامرضا جلالى
شهيدى-على اكبر
(1315-1407 ه ق)
سيّد على اكبر شهيدى نجفى فرزند آية اللّه حاج ميرزا محمّد حسين نجفى از فضلا و واعظان مشهور است.در سال 1315 ه ق در خانواده اى روحانى در كربلا متولد شد و در زمان كودكى به اتفاق پدر به ايران آمد و در شهر مشهد اقامت گزيد.
او مقدمات را در خدمت پدر خواند و فقه و اصول و حديث را از محضر علماى آن عصر فراگرفت و به وعظ و خطابه روى آورد.آثار قلمى چندى در
ص:260
باب اعتقادات از ايشان به يادگار مانده است كه هنوز به چاپ نرسيده اند.و يك جلد از آن مجموعه تحت عنوان عالم پس از مرگ انتشار يافته است.او در سال 1407 ه ق در 92 سالگى به رحمت حق واصل و در رواق دار العباد حرم جنب آرامگاه شيخ بهايى دفن شد.
غلامرضا جلالى
شهيدى-نظام الدّين-جلد دوم
شيخ الاسلام-عبد الرحمن
(-1290 ه ق)
مولانا عبد الرحمن شيخ الاسلام فرزند عبد الوهاب،شيخ الاسلام مشهد و مدرس آستان قدس در زمان فتحعلى شاه قاجار بود.علوم عقلى و رياضى را خدمت پدر فراگرفت و در زمانى كه مولانا حاج ميرزا مسيح تهرانى به زيارت مشهد آمده بود،فقه و اصول را نزد ايشان آموخت.ازآن پس به تدريس علوم عقلى و نقلى روى آورد، تا اينكه در غره ذى القعده 1290 ه ق به جوار رحمت حق شتافت و در محلّ توحيدخانه حرم دفن شد.از او چندين حاشيه بر كتابهاى رياضى و فنون و علوم ديگر به جاى مانده است.
تاريخ علماى خراسان/114،اعيان الشيعة 466/7،مطلع الشمس/776.
ابراهيم زنگنه
شيخ الاسلام-غلامحسين
(1246-1319 ه ق)
آخوند ملا غلامحسين فرزند ميرزا محمّد از علما و ادبا و فقها و حكماى
ص:261
خراسان است.به سال 1246 ه ق در مشهد متولد شد و پس از آموزش مقدمات و سطوح،خدمت حاج ملا هادى سبزوارى با حكمت آشنا شد و پس از درك و فهم فلسفه اسلامى به نجف رفت و از حضور شيخ مرتضى انصارى بهره برد و پس از ارتحال شيخ انصارى به سال 1281 به مشهد آمد و منصب شيخ الاسلامى را به عهده گرفت.
در مشهد بزرگانى چون حاج ميرزا حبيب و حاج شيخ محمّد على معروف به«حاجى فاضل»از حوزه درسش برخوردار شدند.تا اينكه به سال 1319 ه ق در 73 سالگى در مشهد درگذشت و همان جا به خاك سپرده شد.
شرح حال رجال ايران 172/6.
شيخ الاسلام اصفهانى-على اكبر
(-1350 ه ق)
حاج شيخ على اكبر شيخ الاسلام اصفهانى فرزند حاج ميرزا رحيم بن عبد اللّه بن رحيم بن مرتضى،عالم فاضل و از رؤساى علماى اصفهان بود و در گرانى و قحطى سال 1334-1336 ه ق اصفهان به عنوان رئيس بلديه اين شهر انتخاب شد.در انتخابات مجلس شوراى ملى نيز به عنوان وكيل مردم اصفهان برگزيده شد و به مجلس راه يافت.ايشان سرانجام 22 ذى قعده 1350 در مشهد وفات يافت و در مدرسۀ ميرزا جعفر دفن شد.
ابراهيم زنگنه
شيخ الحكماء-تهرانى-محمّد رضا
شيخ الرئيس-حسين
(1312 ه ق-1403 ه ق)
شيخ حسين ملقب به«شيخ الرئيس»از اساتيد مدرسه عوضيه بود.
او اين لقب را از امير گونه خان دريافت كرد.او به سال 1312 ه ق در قوچان متولد شد و سپس به نجف رفت.از آقا ضياء الدّين عراقى اجازه داشت.به سال
ص:262
1326 ه ق در مشهد مقيم شد و به تدريس مشغول گرديد و در مسجد امين مشهد نماز جماعت اقامه مى كرد و مدتها سرپرست مدرسه عوضيه بود.تا اينكه روز 5 خرداد 1362 ه.ش/ 1403 ه.ق در نود و دوسالگى درگذشت.
شيخ العصر-غلامرضا
(-1301 ه.ق)
شيخ غلامرضا،مرشدى كامل و عارفى زاهد،و متقى از مردم سارى مازندران بود.او را«شيخ العصر» مى ناميدند.وى ابتدا صحبت مشايخ هند را دريافت،بعد به ايران آمد و اواخر عمر در تهران اقامت گزيد.مردم به او ارادت تام داشتند،تا اينكه در 1301 ه .ق درگذشت و بنا به وصيتش جنازه او را به مشهد منتقل كردند و در جوار مرقد پاك امام پاكان به خاك سپرده شد.
مطلع الشمس/692.
ابراهيم زنگنه
شيخ بهائى-بهاء الدّين عاملى- محمّد
شيخ رئيس-رئيسى-محمّد تقى
شيخ زاده-محمّد جواد
(1285-1356 ه ش)
محمّد جواد شيخ زاده متخلص به «فكرت»فرزند شيخ على از علماى آذربايجان است.به سال 1285 ه ش در آذربايجان در خانواده علم و تقوا چشم به جهان گشود.در كودكى پدرش را از دست داد و تحت سرپرستى مادر به تحصيل پرداخت و پس از آشنايى با خواندن و نوشتن و آموزش مقدمات به مشهد آمد و خدمت اساتيد حوزه،از جمله آية اللّه شيخ هاشم قزوينى و آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى،فقه و اصول و معارف الهى را فراگرفت و پس از فراغ از تحصيل به تدريس و تفسير قرآن و تعليم كتاب الغدير پرداخت.به شعر و ادب فارسى علاقه فراوان داشت.
ص:263
قصايد و چكامه هاى او در ستايش آل محمّد تاكنون گردآورى و منتشر نشده است.مرحوم شيخ زاده در 71 سالگى روز 12 بهمن 1356 ه ش به رحمت ايزدى پيوست و در حرم به خاك سپرده شد.مديحه حسينى زير از سروده هاى اوست:
آمد آن روزى كه داور جلوۀ ديگر كند پرتو نور جلالش جلوه زيباتر كند
نورافشان كند ظاهر جمال خويش را وز تجلاى جمالش عرش را زيور كند
ز آسمان قدس نور افتد دمادم بر زمين منعكس گردد سما را رنگ نيلوفر كند
هم زمين زيبا نمايد در نظر،هم آسمان جلوه اى ديگر ز يكديگر به يكديگر كند
گل دمد بلبل چمد پهلوى گل چهچه زند بيد لرزد نارون نازد صنوبر بركند
شمع سوزد برفروزد آتش افروزى كند پر زند پروانه ز آتش بازى اش پرپر كند
رو به چرخ چارمين عيسى كند موسى به طور پور آذر از شعف جا در دل آذر كند
جمله در رقص و طرب سرگرم و سرمست سرور آفرين بر ساز آهنگى كه رامشگر كند
نغمۀ لاهوتى داود را چون بشنود دم به دم احيا برقصد عود در مجمر كند
هاجر آب آرد شكر بيزد ز بيرون آسيه با گلاب و زعفران پرورده گل پرور كند
از طرب مريم رطب آرد گذارد در طبق سفره را ساره بيارد شير در شكر كند
وجه روحانى ببين روح القدس چون بنده اى آستين بالا زده تا كار با قنبر كند
گوهرانه زهره زهرا در آغوش على صد كرشمه بر پدر صد ناز بر مادر كند
حكمت حق بين كه جوهر را دهد بر جوهرى هم زر ناب آورد تا قسمت زرگر كند
موى مشكين بوى وى با روى نيكويش بهم حكم كلاّ و القمر و الليل اذا ادبر كند
گر بشر گويم به من گويند ما هذا البشر ور ملك خوانم گمانم نى خرد باور كند
نام شيرين حسين آمد كه مام روزگار نام او را از حسن بگرفته مستصغر كند
از لبش بوسه محمّد وز گلويش فاطمه روى در رويش على دستش حسن در بر كند
فاطمه در بستر ناز و به خدمت جبرئيل بال بالينش گشوده چتر از شهپر كند
ص:264
فكرت امشب دست زد بر دامن لطف حسين دستگيرى تا از او در عرصۀ محشر كند
صدسال شعر خراسان/439-441.
شيخ غلامحسين ترك-تبريزى- غلامحسين
شيخ محمّد كبير-قوچانى-محمّد
شيخ ورپا-واعظ كرمانى- على اكبر
شيرازى-ابو الحسن
(1293-1379 ش)
آية اللّه شيخ ابو الحسن شيرازى (مقدسى)،در سال 1293 در كوهستان از توابع داراب استان فارس متولد شد.
پدرش مهدى قلى خان از متنفذين محل بود.مقدمات دانش اندوزى را در داراب و اصطهبانات گذراند و در شيراز سطوح عاليه و مقدارى فلسفه آموخت،سپس به مشهد آمد و مدتى از دروس اساتيد حوزۀ مشهد بويژه دروس عميق و
عالم پرور آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى(ره)بهره گرفت.پس از مدتى رهسپار نجف گرديد و از محضر آيات عظام شيخ محمد حسين اصفهانى (كمپانى)،ميرزا محمد حسين نائينى، آقا ضياء عراقى و سيد عبد الهادى شيرازى استفاده كرد و موفق به دريافت اجازۀ اجتهاد از برخى آيات عظام گرديد.آنگاه به ايران بازگشت و دو سال در حوزه علميه قم در درس مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى شركت كرد.در سال 1340 به مشهد مراجعت كرد و به تدريس و تربيت طلاب فاضل پرداخت.
ص:265
هم زمان با شروع نهضت اسلامى در ايران ايشان صادقانه در اين قيام مردمى شركت كرد.پس از پيروزى انقلاب،از طرف امام خمينى قدس سره به عنوان اولين امام جمعۀ شهر مقدس مشهد منصوب شد و در مجلس خبرگان قانون اساسى به عنوان نماينده مردم استان خراسان و دو دوره در خبرگان رهبرى به عنوان اولين نماينده خراسان انتخاب گرديد.
اين عالم خدمتگزار همواره قبل و بعد از انقلاب براى رفع مشكلات مردم، بويژه همشهريهاى خود،فراوان مى كوشيد.او با تأسيس چندين حمام عمومى،منبع آب آشاميدنى،حسينيه،و مسجد،مدرسه،سدهاى خاكى،در خراسان و داراب و تأسيس چندين شهرك براى افراد كم درآمد،آثار بسيارى از خود بر جاى گذاشت.
ايشان به كارهاى فرهنگى و علمى بسيار ارج مى نهاد،ازاين رو مدرسه علميه«ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه»و مؤسسه«اسلام شناسى بانوان» را تأسيس كرد.
بالاخره پس از عمرى سراسر تلاش،جهاد و اخلاص،عصر يكشنبه 16 مرداد 1379/پنجم جمادى الاولى 1421 قمرى در 86 سالگى دار فانى را وداع گفت و در جوار مولايش حضرت امام رضا عليه السّلام در دار الزهد مدفون گشت.
غلامرضا جلالى
شيرازى-اسد اللّه
(-1338 ه.ق)
شيخ اسد اللّه فرزند حاج محمّد على، اهل جم در شش فرسنگى شيراز بود.
سالها در نجف اشرف تحصيل كرد و در درس آخوند خراسانى شركت مى نمود و تقريرات او را مى نوشت،او بعد از تحصيل به زادگاه خود برگشت و مرجع دينى سرزمين خود قرار گرفت،در سال 1338 ق در مشهد مقدس درگذشت.
فرهنگ خراسان 315/3.
سيد حسن حسينى
ص:266
شيرازى-سيد ابو القاسم-جلد دوم
شيرازى-سيّد عبد اللّه
(1271-1363 ه ش)
آية اللّه العظمى حاج سيّد عبد اللّه موسوى شيرازى فرزند آية اللّه سيّد محمّد طاهر موسوى(م 1345 ه ق)از مراجع بزرگ تقليد و از علماى روحانيت شيعه در سدۀ اخير، شب يكشنبه 13 شعبان 1309 ه ق/ سوم اسفند 1271 ه ش در شهر شيراز پا به دنيا نهاد.مادرش علويه اى از خاندان قاضى حسين دزفولى بود.
سيّد عبد اللّه پس از فراگيرى عرفان و ادب،با مقدمات علوم اسلامى آشنا شد و در محضر پدر و شيخ على ابو الوردى،ميرزا محمد صادق مجتهد و حاج شيخ رضا ثامنى به تحصيل علوم اسلامى پرداخت و در جمادى الاولى 1333 ه ق/خرداد 1294 ه ش عازم نجف شد.حجره اى در مدرسه آخوند خراسانى اختيار كرد و در درس آيات حاج شيخ ضياء الدّين عراقى و حاج شيخ محمّد حسين نائينى شركت جست و بيشترين وقت خود را در محضر سيّد ابو الحسن اصفهانى سپرى كرد و به تدريج،خود دوره خارج فقه و اصول را شروع كرد و در مدت كوتاهى استادى چيره دست شد و جمع زيادى از فضلاى لبنانى،عراقى،هندى و ايرانى حوزۀ نجف بر گرد ايشان جمع شدند.
در اواسط سال 1345 ه ق قصد وطن كرد و استادش محقق عراقى اول جمادى الآخر 1345 ه ق/1306 ه ش اجازه اجتهاد مطلق به ايشان داد.
بازگشت وى به وطن هم زمان بود با
ص:267
اعمال سياستهاى ضد دين رضا شاه و همايش بزرگ علما در قم كه با مشاركت آية اللّه شيرازى قرين بود.
در جريان كشف حجاب ايشان به مشهد آمد و با آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى و علماى اعلام مشهد ديدار نمود و پس از رحل اقامت افكندن در مشهد،در شوراى آنها كه در منزل آية اللّه سيّد يونس اردبيلى داير مى شد شركت جست و پس از كشتار فجيع گوهرشاد و بازداشت علما،ايشان نيز دستگير و به تهران اعزام شد.وى پس از پنج ماه آزاد و فروردين ماه سال 1315 وارد نجف گرديد.
آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى در سال 1323 ش،طى يادداشتى ايشان را به عنوان شخصى شايسته مرجعيت معرفى نمود و از مردم خواست در امور دينى به وى رجوع نمايند و رسالۀ عمليه آية اللّه شيرازى تحت عنوان «انيس المقلدين»انتشار يافت.
آية اللّه شيرازى در جريان نهضت ملى از اقدامات سياسى آية اللّه سيّد ابو القاسم كاشانى حمايت كرد و در جريان لايحۀ انجمنهاى ايالتى و ولايتى سال 1341 و 15 خرداد 42 به دفاع از حريم دين و روحانيت و امام خمينى قدس سره برخاست،تا اينكه با اعمال فشار حزب بعث عراق،اين كشور را ترك گفت و روز 10 آذر 1354 به ايران آمد و پس از سفر به قم و شيراز وارد مشهد شد و به تدريس طلاب و ارشاد مردم پرداخت و در جريان انقلاب اسلامى سال 1357 زمام امور خراسان را به عهده گرفت و هماهنگ با امام عمل كرد،تا اينكه ساعت 11/5 شب ششم مهر ماه سال 1363 ه.ش در 92 سالگى به ديدار معبود شتافت.
ايشان هرگز لباسى برتر از لباس طلاب متوسط الحال بر تن نمى كرد.
اجازه نمى داد اتاق سكونتش با قالى مفروش شود.غذاى ساده مى خورد و همۀ كارهايش را خود انجام مى داد و از حضور افراد در كنار خود هنگام رفت و آمد جلوگيرى مى كرد.شب زنده دار بود و به مقام ولايت عشق مى ورزيد و با
ص:268
هواى نفس سخت پيكار مى كرد.
جايگاه علمى آية اللّه شيرازى بسيار بالا بود.او بجز تدريس فقه و اصول كه سالها در نجف و مشهد دوام آورد، كتابهاى فقهى و اصولى زيادى را نوشت.عمدة الوسائل فى الحاشية على الرسائل،كتاب القضاء،الدرر البيض فى منجزات المريض،ازاحة الشبهات فى الشك فى الركعات،رفع الحاجب فى الاجرة على الواجب،التحفة الكاظمية فى قتل الحيوانات بالآلات الكهربائية، الحاشية على العروة،الامامة فى الشيعة، مناسك حج،توضيح المسائل و پوشش زن از ديدگاه اسلام از آن جمله است.ايشان در كنار فعاليتهاى علمى به تأسيس مدارس علمى و كتابخانه هاى عمومى و مساجد و مراكز درمانى همت گماشت.
غلامرضا جلالى
شيرازى-محمّد حسين
(-1343 ه ق)
شيخ محمّد حسين شيرازى از فضلا و علماى شيراز به شمار مى رفت و نزد مردم از اعتبار خوبى برخوردار بود.
تحصيلات را در ايران و عراق به پايان برد و به درجۀ اجتهاد رسيد و در شيراز به ترويج و نشر احكام اسلامى همت گماشت.در آخرين سالهاى حيات خود به مشهد مهاجرت كرد و سال 1343 ه ق درگذشت و در محل دار السعاده حرم به خاك سپرده شد.
تاريخ آستان قدس/342.
ابراهيم زنگنه
شيرازى-نصر اللّه
(1239-1291 ه ق)
مولانا حاج ميرزا نصر اللّه شيرازى معروف به«فارسى»از بزرگان علما و دانشوران سده 13 هجرى است.وى در علوم عقلى و نقلى مهارت داشت و از
ص:269
شيخ مرتضى انصارى و مولانا فاضل دربندى اجازۀ نقل حديث داشت.در سال 1239 ه ق در شيراز متولد شد و پس از تكميل تحصيلات به مشهد آمد و به عنوان مدرّس اول آستان قدس رضوى به تدريس پرداخت و آثار گرانسنگى را به وجود آورد.تعليقات بر قوانين الاصول در چهار مجلد،حواشى بر كتاب روضه در فقه در چهار مجلد، حواشى بر اوايل تفسير بيضاوى،رسالۀ مبسوط در علم عروض و قافيه،كتاب خلل الصلاة،رساله اى در نسبة الثنائيه، حواشى شرح كبير،تعليقات بر فرائد شيخ مرتضى انصارى،رساله اى در حل بعضى معضلات مسائل علم حساب و رساله هاى ديگر از آن جمله است.
وى صبح روز پنجشنبه پنجم جمادى الآخر سال 1291 درگذشت و در ايوان طلاى صحن جديد دفن گرديد.
فرزند او ميرزا عبد الرحمن از مفاخر علمى خراسان است.
مطلع الشمس/685-686،فردوس التواريخ/134-135،تاريخ علماى خراسان/107،اعيان الشيعة 219/10-220.
ابراهيم زنگنه
شيروانى اصفهانى-محمّد
(-1098 ه ق)
محمّد فرزند حسن شيروانى معروف به«ملاّ ميرزا»و«فاضل شيروانى»از دانشمندان برجسته قرن يازدهم هجرى است.سالها در عراق به تحصيل پرداخت،بعد به حوزۀ اصفهان رفت و تدريس و تحقيق را اساس كار خود قرار داد.او در عصر شاه سليمان صفوى مى زيست و به درخواست وى به اصفهان مهاجرت نمود و مجلس درسى ترتيب داد و ميرزا عبد اللّه افندى، صاحب رياض العلماء و شيخ حسن بلاغى،و مولى محمّد اكمل پدر علاّمه بهبهانى و امير محمّد صالح خاتون آبادى،داماد علاّمه مجلسى از ايشان استفاده بردند.
او فرزندى از دختر علاّمه مجلسى
ص:270
به نام حيدر على داشت كه فرقۀ حيدريّه به او منسوب است.حيدر على با دختر مجلسى دوم ازدواج نمود.
شاگردش عبد اللّه افندى پس از وفات او سروده
هيهات أن يأتى الزمان بمثله أن الزمان بمثله لبخيل
از تأليفاتش مسائل جيش اسامة است.
وى از شاگردان آقا حسين ابن جمال الدّين خوانسارى است.ملاّ ميرزا داماد مجلسى اول و پسرش داماد مجلسى دوم است و مدرس تبريزى در ريحانة الادب و محدّث قمى در فوائد الرضويه و شيخ حرّ عاملى در امل الآمل و افندى در رياض العلماء مقام علمى و معنوى او را ستوده اند.وى در فن كلام، منطق،حكمت،اصول،فقه،حديث، علوم رياضى و طبيعى بى مانند بود و در فن جدل و مناظره مهارت عجيبى داشت.شرايع مطالع و مختصر عضدى را شرح كرد.رسالۀ انموذج و شرح مختصر اصول و شرح رساله فاضل دوانى و فاضل قوشچى،حاشيۀ معالم الاصول،اثبات عصمة الائمه من آية ان الابرار لفى نعيم،اثبات النبوة و الامامة، اثبات الواجب تعالى،(موجود در كتابخانه آستان قدس رضوى)الاجتهاد و الاخبار،الاحباط و التكفير،الجمع بين الاخبار المتعارضه،حاشيه حكمة العين كاتبى،و اشعارى كه به وى نسبت داده اند و رسائل متعدد ديگر از آثار علمى او شمرده مى شود.
شيروانى روز جمعه آخر ماه رمضان سال 1098 يا 1099 ه ق به هنگام ظهر دعوت حق را اجابت كرد و جسدش از اصفهان به مشهد انتقال يافت و در سرداب مدرسه ميرزا جعفر كنار قبر ملاّ محمّد باقر سبزوارى و شيخ حرّ عاملى دفن گرديد.
اعيان الشيعة 142/9-143،روضات الجنّات 341/7-343،منتخب التواريخ/688،فردوس التواريخ /105،مطلع الشمس/681-682، ريحانة الادب 386/5،هدية الاحباب /252 و 270،تذكره نصرآبادى/157، ضميمه تاريخ علماى خراسان/233، دائرة المعارف تشيع 219/10.
غلامرضا جلالى
ص:271
صاحب الزمانى-سيد حسن-جلد دوم
صادقى-قاسم
(1315-1360 ه ش)
روحانى شهيد دكتر قاسم صادقى فرزند اسفنديار از متفكرين مبارز معاصر است.وى روز دوم مهر 1315 در گرمۀ بجنورد به دنيا آمد.در هفت سالگى مادرش را از دست داد و در 13 سالگى پس از به پايان رساندن ششم ابتدايى براى تحصيل علوم دينى به حوزۀ علميه مشهد آمد.تحصيلات مقدماتى را در مدرسۀ نواب و سطح را نزد آية اللّه شيخ هاشم قزوينى آموخت و خارج فقه و اصول را خدمت آية اللّه العظمى ميلانى شركت جست سپس وارد دانشگاه گرديد و پس از اخذ ليسانس به استخدام آموزش و پرورش درآمد و در مشهد به كار تدريس روى آورد.
وى در كنار دبيرى به تحصيل خود ادامه داد و موفق به دريافت درجۀ دكترى در رشتۀ فقه و حقوق اسلامى شد و از آموزش و پرورش به دانشگاه
ص:272
فردوسى مشهد منتقل و در دانشكدۀ الهيات به تدريس پرداخت.
با توجه به مشاركت فعالانه در جريان انقلاب،با تأييد علماى طراز اوّل مشهد،كانديداى دورۀ اول مجلس شوراى اسلامى شد و با به دست آوردن 97/7 درصد آراى مأخوذ به عنوان نمايندۀ مردم مشهد به مجلس شوراى اسلامى وارد شد و به عضويت كميسيون آموزش و پرورش و فرهنگ و تحقيقات و تعليمات عالى درآمد.
دكتر صادقى چه هنگامى كه به عنوان يك طلبه در حجره مدرسه نواب تحصيل مى كرد يا زمانى كه به عنوان استاد دانشگاه در جامعه حضور داشت يا در مجلس به نمايندگى از مردم به قانون گذارى مشغول بود،بى پيرايگى و تواضع خود را از دست نداد.به خدا عشق مى ورزيد و سوز و گدازى عارفانه در حين تهجد داشت.
سخنانش در حوزۀ معارف الهى، معقول و منطقى و دل آرا بود.از او دو اثر ارزنده به نام«مسلمان و مادى»و «مسلمان و سفر»پيرامون مبدأ و معاد و نيز تعدادى مقالات مفيد به يادگار مانده است.
وى در واقعۀ هفتم تيرماه 1360 و بمب گذارى دفتر مركزى حزب جمهورى اسلامى از سوى منافقين،در تهران همراه 72 تن به شهادت رسيد و پيكر پاكش به مشهد حمل و در غرفۀ شماره 5 صحن آزادى به خاك سپرده شد.از وى دو پسر به نامهاى محمّد و على و يك دختر سه ماهه بر جاى ماند.
شهداى روحانيت شيعه در يك صد سالۀ اخير 550/1-551،ماهنامۀ شاهد،15 شهريور 1360،ص 83.
ابراهيم زنگنه
صبورى،محمّد كاظم-جلد دوم
صدر العلماء-سيّد جعفر
(-1335 ه ق)
سيّد جعفر صدر العلماء فرزند سيّد محمّد باقر صدر العلماء و برادرزادۀ سيّد مرتضى صدر العلماء و ميرزا ابو القاسم امام جمعۀ تهران كه در اصل از سادات
ص:273
خاتون آبادى اصفهان هستند در اواخر عمر پس از شهادت سيّد عبد اللّه بهبهانى،با توجه به نفوذ سياسى برادرش سيّد محسن،رياست حوزه هاى علمى تهران را به عهده گرفت.او انسانى خوش قلب و نيك نفس و مهربان بود و سال 1335 ه ق در تهران فوت كرد و با توجه به وصيتش به مشهد منتقل و در صفّه رواق پشت سر مبارك به خاك سپرده شد.
شرح حال رجال ايران 241/1،تاريخ آستان قدس/337.
ابراهيم زنگنه
صدر العلماء-ميرزا محسن
(-1335 ه ق)
حاج سيّد محسن ملقب به «صدر العلماء»برادر حاج يحيى سجادى از علماى تهران و رجال سياسى صدر مشروطيت است.رياست هيئت علماى تهران را به عهده داشت و پيش از برادرش در مسجد حاج سيّد عزيز اللّه نماز جماعت اقامه مى كرد.
وى انسانى هوشمند بود و با طبقات مختلف جامعه رابطه داشت و در امور سياسى دخالت مى نمود.دورۀ اول مجلس شوراى ملّى از طرف طلاب علوم دينى تهران به وكالت مجلس انتخاب شد.
سيّد محسن داماد مرحوم سيّد عبد اللّه بهبهانى بود و پس از شهادت وى جاى او را گرفت و پيوسته با مردم رابطه داشت تا اينكه رمضان سال 1335 ه ق/1296 خورشيدى،به وسيله كميته مجازات در 47 سالگى در تهران با شليك چند گلوله به شهادت رسيد.
جنازه اش به مشهد حمل شد و در محلّ دار الحفاظ دفن گرديد.
شرح حال رجال ايران 200/3،تاريخ آستان قدس/427،گنجينۀ دانشمندان 478/4.
ابراهيم زنگنه
صفاى اصفهانى-محمد حسين-جلد دوم
صفى آبادى-خبوشانى-محمّد حسين
ضياء الادباء-محمّد مهدى-جلد دوم
ص:274
طالقانى-نظر على
(-1306 ه ق)
ملا نظر على طالقانى كه نسبتش به طالقان خراسان است نه تهران،عالمى كامل و حكيمى متكلم و از حافظان قرآن بود.در عصر ناصر الدّين شاه قاجار مى زيست و در مدرسه مروى تهران تدريس مى كرد و خود از شاگردان صاحب جواهر و شيخ مرتضى انصارى بود.وى به سال 1306 ه ق در مشهد درگذشت و در جوار مرقد مطهر امام رضا عليه السّلام دفن شد.
اجتماع امر و نهى،اشتراط الحس فى قبول الشهادة،حاشيه بر رسائل شيخ انصارى و كاشف الاسرار كه شامل اصول دين و بخشى از آن در فن اخلاق و مواعظ است و در سال 1279 تا سال 1286 تأليف شده،حجيت خبر واحد و رساله اى در غنا از تأليفات وى است.
احسن الوديعه/111،الذريعة 269/1، گنجينه دانشمندان 13/6،اعيان الشيعة 222/10،ريحانة الادب 19/4.
غلامرضا جلالى
طاهر-مظفر حسين
(1350-1408 ه ق)
از فضلا و خطباى برجسته شيعۀ معاصر هندوستان.وى حدود سال 1350 ه.ق در شهر لكهنو در شمال هند متولد شد و در همان جا نشو و نما يافت.
پدرش سيّد نظير حسين ابتدا در روستاى جرول ساكن بود و بعد در
ص:275
لكهنو مقيم شد.طاهر نوۀ دخترى سيّد ناصر حسين فرزند مير حامد حسين مؤلف كتاب عبقات الانوار بود و علم و شرف را از اين خاندان به ارث برد.
مظفر حسين نزد جدش سيّد ناصر حسين و دائيش سيد محمّد سعيد تربيت يافت.قرآن و زبان فارسى را فرا گرفت و در ضمن با مسائل دينى و تعليمات اسلامى هم آشنا گرديد.سپس به شيعه كالج رفت،اين مؤسسه دانشكده اى است كه توسط علماى شيعه هندوستان در لكهنو ايجاد گرديده است و در آن علاوه بر علوم روز، معارف شيعه هم تدريس مى گردد.در آنجا با اصول و مبانى تشيع آشنا گرديد و از اكبر على،امير حسين و شهنشاه حسين استادان اين مؤسسه بهره برد.
او نزد مولانا محمّد نصير،مولانا محمّد سعيد و مولانا ميرزا محمّد طاهر كه از علماى بزرگ شيعه در لكهنو بودند به طور خصوصى علم آموخت،سپس وارد دانشگاه لكهنو گرديد و در رشتۀ حقوق فارغ التحصيل شد.
او بعد از گرفتن مدرك حقوق پروانه وكالت گرفت تا در كارهاى مربوط به دعاوى اشتغال پيدا كند،ولى به خاطر علاقمندى به كار تبليغات مذهبى و خطابه به آن كار دل بستگى پيدا نكرد و دنبال تبليغ و ارشاد رفت و در اين كار مهارت يافت به طورى كه در سراسر هند و پاكستان مشهور گرديد.
او نخست در روستاى جرول به مرثيه خوانى روى آورد و در محرم و صفر و ايام ذكر مصيبت سيّد الشهداء عليه السّلام در حسينيه ها مرثيه مى خواند و مورد توجه قرار گرفت و بعد از آن در اثر خواهش مردم به سخنرانى و خطابه پرداخت.چندى نگذشت كه از شهرها و ولايات از وى دعوت شد تا در مجالس مذهبى حضور پيدا كند و براى مردم سخنرانى نمايد.بيان جذاب و سخنان شيوا و مناظرات و احتجاجات او دربارۀ شيعه موجب گرديد تا به عنوان يك خطيب برجسته در هندوستان مطرح شود.
او در ميان شيعيان پاكستان هم
ص:276
طرفداران زيادى داشت و از وى دعوت مى شد تا در آنجا نيز مجلس تشكيل دهد و سخنرانى نمايد.
مظفر حسين ماه محرم و صفر در مركز ايالت هاى هندوستان حضور پيدا مى كرد،در كلكته،حيدرآباد،بمبئى و دهلى سخنرانى مى كرد و در شهرهاى بزرگ مانند بمبئى و كلكته سخنرانيهاى او به وسيلۀ تلفن در محلات شيعه نشين پخش مى شد.
او به خاطر علاقه اى كه به مذهب تشيع داشت در ترويج و تبليغ احكام آن كوشش مى كرد و در مجالس و اجتماعات مربوط به تشيع حضور پيدا مى كرد.وى چند سال رئيس شيعه كالج لكهنو بود و مدتى مديريت كنفرانس شيعيان هندوستان را برعهده داشت.
مظفر حسين را«طاهر جرولى»و «خطيب الايمان»هم مى گفتند،خطيب الايمان عنوان مخصوص وى بود كه در اعلاميه ها از او به اين عنوان ياد مى شد.
او در همه مجامع و محافل مذهبى كه پيرامون شيعه تشكيل مى شد،شركت مى كرد،سخنرانى مى نمود و از شيعيان دفاع مى كرد.
پس از انقلاب اسلامى در ايران وى مكرر به ايران مسافرت كرد و به حضور امام خمينى رسيد.و در مجامع مذهبى در تهران،قم و مشهد مقدس شركت مى كرد.در هندوستان نيز از انقلاب ايران حمايت مى كرد و از مواضع امام خمينى دفاع مى نمود.
مظفر حسين پس از درگذشت دائيش سيّد سعيد عبقاتى كه از علما و رهبران برجسته هندوستان بود،رياست كتابخانۀ ناصريه را برعهده گرفت و تا هنگام وفات اين سمت را داشت.وى در سال 1408 ق/1367 ش از طرف مجمع جهانى اهل بيت عليهم السّلام به ايران دعوت شد و در تهران هنگام شركت در جلسات مجمع ناگهان درگذشت،جنازۀ او را به مشهد مقدس منتقل و در صحن جديد(آزادى)بارگاه امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.
سيد حسن حسينى
ص:277
طباطبايى ساروى-محمّد
(-1310 ه ق)
آية اللّه سيّد محمّد مجتهد معروف به «ساروى»مجاور حرم بود و سالها در مشهد به تدريس اشتغال داشت.در آخر عمر براى ديدار خويشاوندان به مازندران رفت و سال 1310 ه ق در سارى دار فانى را وداع گفت و برحسب وصيت،جنازه اش به مشهد حمل و در محل دار الضيافه حرم دفن شد.
تاريخ آستان قدس/338،راهنما يا تاريخ آستان قدس/428.
غلامرضا جلالى
طباطبايى قمى-حسن-قمى-حسن
طباطبايى قمى-مهدى
(-حدود 1358 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد مهدى قمى فرزند آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى است.وى در مشهد به دنيا آمد،ادبيات را در خدمت ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى فراگرفت و فقه و اصول را بيشتر نزد پدر آموخت و به درجۀ اجتهاد رسيد.
ايشان بعد از واقعۀ مسجد گوهرشاد كه در سال 1314 ه ش اتفاق افتاد، همراه پدر به عتبات مهاجرت كرد و در كربلا رحل اقامت افكند.پس از درگذشت آية اللّه العظمى سيّد ابو الحسن اصفهانى و رفتن حاج آقا حسين قمى به نجف،ايشان در كربلا ماند و به جاى پدر نماز مى خواند و روزها تدريس مى كرد و حوزۀ علميه كربلا را با درايت كامل اداره مى نمود و همه ساله در روزهاى تابستان جهت استراحت به بعلبك مى رفت.
حاج سيّد مهدى قمى بعد از انقلاب عراق و روى كار آمدن حزب بعث به لبنان رفت و در حالت انزوا در بعلبك بسر مى برد و اوايل پيروزى انقلاب اسلامى ايران،در حالى كه بيش از هفتاد سال عمر داشت به تهران آمد و پس از چند روز درگذشت و جنازه اش را به مشهد انتقال دادند و در وسط ايوان طلاى صحن عتيق حرم امام رضا عليه السّلام به
ص:278
خاك سپردند.
آية اللّه حاج سيّد مهدى قمى به زهد و تقوا و پرهيزكارى اشتهار داشت و صاحب فضيلت و كرامت بود.از او دو پسر به نامهاى حجة الاسلام سيّد هادى و سيّد ابو القاسم و يك دختر به نام صديقه باقى ماند.مادر صديقه دختر مرحوم حاج شيخ مهدى واعظ خراسانى است.
طباطبايى نايينى-سيّد سعيد
(1255-1337 ه ش)
سيّد سعيد طباطبايى نايينى فرزند ميرزا نصر اللّه و از سادات حسنى نايين در سال 1255 ه ش در اين شهر به دنيا آمد.پس از طى مقدمات در زادگاه خويش در آغاز جوانى به همراه برادرش جعفر به اصفهان رفت و در مدارس اين شهر به تحصيل پرداخت.
وى از جمله كسانى بود كه در جريان مشروطيت به صف مشروطه خواهان پيوست و به همراه برادرش جزو سردسته هاى اين نهضت در اصفهان بود؛تا جايى كه در دوره استبداد صغير توسط محمّد على شاه و روس ها محكوم و مورد تعقيب قرار گرفت امّا توانست خود را از گرفتار شدن در دست نيروى استبداد برهاند.
وى به همراه برادرش در جنگ جهانى اول(1914-1918 م)هم فعال بود و در صف مجاهدان فعاليت هايى كرد.
سيّد سعيد در سال 1308 ه ش به مشهد مقدس مهاجرت كرد و تا پايان عمر در اين شهر ساكن و در سال 1330 ه ش به سفر حج مشرف شد.
سيّد سعيد طباطبايى از جمله افرادى است كه در زمينه امور فرهنگى اقدامات شايسته اى انجام داده است از جمله تأسيس ده مدرسه،يك كتابخانه و چاپخانه گلبهار در اصفهان و تأسيس كتابخانه مسجد گوهرشاد مشهد از اقدامات مهم وى مى باشد.او 18 عنوان كتاب درسى تأليف و 27 عنوان از كتب ديگران را تصحيح و چاپ نمود.
با وجود اين،وى كه در پوشيدن
ص:279
لباس روحانيت اصرار داشت و نمى خواست به استخدام دولت پهلوى درآيد،در اواخر عمر از فعاليت هاى فرهنگى كناره گرفت و در 12 دى سال 1337 ه ش دار فانى را وداع گفت و در پايين كتابخانه گوهرشاد مدفون گرديد، محل دفن او اكنون در پشت ايوان مقصوره مسجد گوهرشاد در ايوان شمالى صحن قدس واقع شده است.
اسماعيل رضايى
طباطبائى يزدى-مهدى
(1285-1346 ه ق)
سيد محمّد مهدى فرزند سيّد محمّد باقر فرزند مرتضى،فرزند احمد،فرزند حسين فرزند مير سامع فرزند غياث الدّين طباطبايى زواره اى يزدى حائرى،در جمادى الثانى 1385 در كاظمين به دنيا آمد و مشهد سكونت داشت و روز دوم محرم سال 1346 ه ق در همين شهر درگذشت.ام الكتاب از آثار اوست كه سال 1307 ه ق آن را در چهار جلد براى مظفر الدّين شاه قاجار نوشت.جلد اول اين كتاب در وقايع روزهاى سال،جلد دوم درباره رويدادهاى روز طف،جلد سوم درباره روزهاى عيد و جلد چهارم درباره زندگى حضرت ابو الفضل العباس عليه السّلام،به نگارش درآمده است.از آثار ديگر او بدائع الكلام در وقايع الأيام و الانفاس القدسيّة فى الحوائج الانسيّة در ادعيه را مى توان ياد كرد.
الذريعة 303/2 و 170/3،اعيان الشيعة 66/10-67،تاريخ علماى خراسان/ 281.
محمّد جواد هوشيار
طباطبايى يزدى مشهدى-
عبد الحسين
(1273-1336 ه ق)
سيّد عبد الحسين طباطبايى فرزند سيّد زين العابدين،از بزرگان فقه و حديث و كلام و تفسير و از روشن فكرترين علماى خراسان است.
ص:280
سال 1273 ه ق متولد شد،سطوح و خارج را خدمت مولانا عبد اللّه كاشى، يكى از شاگردان شيخ انصارى و نيز سيّد على حائرى يزدى به پايان رسانيد و در رديف اصوليين و محدثين و مفسرين و متكلمين نامدار خراسان قرار گرفت.آقابزرگ تهرانى مى نويسد وى در شمار موثقين و بزرگان ائمۀ جماعات بود و در خطابه و وعظ زبردست،و پيوسته در خدمت شريعت نبوى قرار داشت و از تحقيق و تأليف غافل نبود و كتابهايى چند،از جمله شرح دعاى عرفه را به رشتۀ تحرير درآورد.او 18 شعبان سال 1336 ه ق به سراى جاويدان هجرت نمود و در محل دار السياده حرم دفن گرديد.سيّد موسى طباطبايى فرزند اوست.
نقباء البشر 1045/1-1046،ضميمه تاريخ علماى خراسان/287.
غلامرضا جلالى
طبرسى-فضل بن حسن
(-548 ه ق)
فضل بن حسن بن فضل معروف به شيخ طبرسى ملقب به امين الاسلام و امين الملة و الدّين و مكنى به ابو على،در عصر سلاجقه مى زيست و در فقه، حديث،ادب،رجال،لغت و علوم رياضى متبحر بود و شعر مى سرود.
ابو الحسن على بن زيد بيهقى(متوفى 565 ه ق)در تاريخ بيهق از ايشان نام برده،مى نويسد:وى از تفرش است كه معرب آن طبرس مى باشد.اين نظر بيهقى مورد اعتماد است،چون طبرسى سال 523 وارد بيهق شده و تا سال 548 يعنى 25 سال در اين شهر زندگى مى كرد و بيهقى در اين زمان به عنوان مورخ بيهق و نويسنده مشهور آن،در قيد حيات بوده است.علت مهاجرت شيخ طبرسى از مشهد به سبزوار را يكى از چند دليل زير دانسته اند:
1-وجود اختلافهاى زياد بين امراى سلجوقى در شهرهاى مختلف،
ص:281
بخصوص در مرو به عنوان مركز خراسان.
2-درگذشت وزير معين الدّين ابى نصر احمد بن فضل بن محمود كاشانى، وزير سلطان سنجر فرزند ملكشاه سلجوقى كه از سال 490 حاكم خراسان بود.
3-هجرت بزرگان آل زيار به بيهق.
طبرسى در بيهق مهمترين كتابهاى خود از جمله مجمع البيان را نوشت.او در مدرسه باب العراق بيهق تدريس مى كرد و مجمع البيان را به درخواست شريف سيّد جلال الدّين ابى منصور محمّد بن يحيى بن هبة اللّه حسينى زبارى نوشت و در ذى القعده 536 از تأليف مجمع فراغت يافت.مجمع البيان به تعبير استاد شهيد علامه مطهرى«از نظر ادبى و حسن تأليف بهترين تفسير است و شيعه و سنى براى اين تفسير اهميت فراوانى قائلند.مكرر در ايران،مصر و بيروت چاپ شده است».مجمع البيان پس از ارتحال طبرسى مورد توجه همه مسلمانان قرار گرفت.در اين تفسير از افكار صوفيانه يا قصه هاى اسرائيلى خبرى نيست.
طبرسى تفسير ديگرى دارد به نام جوامع الجامع.وى پس از فراغت از مجمع البيان،به تفسير كشّاف كه توسط معاصر نامدارش جار اللّه زمخشرى (467-538 ه ق)تأليف يافته بود، دست يافت.برخى از نكات ادبى را كه در مجمع البيان نيامده بود در تفسير جوامع الجامع با توجه به كشاف نوشت و سال 542 آن را به آخر رساند.
بجز دو اثر گرانبهاى يادشده،الآداب الدينية للخزانة المعينيه،كه آن را به اسم خواجه اتابك ابى نصر احمد بن فضل بن محمود نوشته است،اعلام الورى باعلام الهدى،تاج المواليد،الجواهر در نحو، براى امير صفى الدّين ابى منصور محمّد بن يحيى بن هبة اللّه الحسين تأليف نمود.غنية العابد و منية الزاهد،الفائق، الكاف الشاف من كتاب الكشاف،النور المبين نيز از آثار قلمى اوست.
طبرسى در خدمت دانشورانى چون سيّد ابو طالب محمّد بن حسين حسينى
ص:282
شيخ القصبى گرگانى،شيخ ابو على ابن شيخ طوسى،شيخ ابو الوفاء عبد الجبار بن على مقرى رازى،حسن بن حسين بن حسن بن بابويه قمى رازى،شيخ ابو الحسن عبيد اللّه بن محمّد بن حسين بيهقى،حاكم موفق بن عبد اللّه عارف نوقانى از مشايخ عامه دانش آموخت،و از آنان اجازه روايى گرفت و چهره هاى برجسته اى چون فرزندش شيخ جليل رضى الدّين ابو نصر حسن بن فضل طبرسى،حافظ محمّد بن على بن شهرآشوب(م 588 ه ق در حلب)شيخ منتجب الدّين على بن عبيد اللّه بن حسن رازى قمى،سيد جليل امام ضياء الدّين فضل اللّه بن على بن عبيد اللّه حسينى راوندى كاشانى،شيخ امام قطب الدّين ابو الحسن معروف به قطب راوندى،شيخ ابو الفضل شاذان بن جبرئيل قمى و شيخ برهان الدّين بن محمّد بن على قزوينى همدانى را در مكتب علمى خود پرورش داد و سال 548 ه ق در 80 سالگى درگذشت و در گورستانى نزديك حرم معروف به قتلگاه دفن گرديد.
معالم العلماء/135،مناقب آل ابى طالب 14/1،مجمع البيان 210/2 و 237/4 و 411/3،343 و 534،اعلام الورى باعلام الهدى/349،تاريخ بيهق/242، اعيان الشيعة 413/8.
غلامرضا جلالى
طبسى-محمّد حسين
(-1336 ه ق)
آية اللّه العظمى آقا شيخ محمّد حسين طبسى،فقيه برجسته عصر خود بود.در خدمت آية اللّه ميرزا محمّد ابراهيم طبسى به تكميل علوم پرداخت و به سامرا رفت و از محضر ميرزاى بزرگ شيرازى استفاده نمود و پس از آن به نجف عزيمت نمود و در حلقۀ درسى آيات سيّد محمّد اصفهانى فشاركى و آخوند خراسانى شركت كرد و بعد از اتمام تحصيلات به طبس بازگشت و زعامت مردم اين شهر را به عهده گرفت و به تدريس و تبليغ پرداخت.ملا محمّد على فرزند ملا على اكبر طبسى و آية اللّه
ص:283
حاج شيخ محمّد رضا طبسى از محضر او استفاده كردند.روز 18 شعبان سال 1336 ه ق از دنيا رفت و در محل دار السياده حرم امام رضا عليه السّلام دفن شد.
ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/287، گنجينۀ دانشمندان 30/6-31.
طبسى-ولى اللّه
(-1363 ه ق)
سيد ولى اللّه طبسى فرزند سيد على نقى،از عالمان دينى يزد در سده چهاردهم است.وى تحصيلات خود را در حوزه مشهد آغاز كرد،سپس همراه برادران خود سيد محمّد كاظم و سيد باقر به كربلا رفت و در محضر آيات شيخ على شاهرودى و ميرزا هادى خراسانى به ادامۀ تحصيل پرداخت.وى در آخرين سفر خود به مشهد،در سال 1363 ه.ق بيمار شد و در مشهد درگذشت مدفن وى ميان صحن عتيق و صحن نو قرار دارد.
دائرة المعارف الشيعة العامّة 382/11 مفاخر يزد 442/1
طبيب كابلى-سيّد عليخان
(ج قرن 13 ه.ق)
حاج مير سيد عليخان معروف به «طبيب كابلى»از سادات و علماى بنام و اطباى حاذق مقيم مشهد بود.در اواسط عمر به قصد زيارت از كابل به مشهد آمد.مدتى امام جماعت بود و بعدها به نشر مقاله و معالجه بيماران پرداخت.كتب گرانبهايى داشت و به كتابخانه آستان قدس وقف كرد.به سفر رفت،در بين راه دار فانى را وداع گفت و جنازه اش را به مشهد آوردند و در جوار حرم مطهر رضوى دفن نمودند.
مطلع الشمس/708،تاريخ علماى خراسان/90،فهرست كتابخانه مركزى، ج 6،مقدمه حرف د،اعيان الشيعة 302/8.
غلامرضا جلالى
طسوجى-ايسى محصل-شيخ على
ص:284
عابدى قائنى-سيّد محمّد
(1325-1404 ه ق)
آية اللّه سيّد محمّد عابدى قائنى در سال 1325 ه ق در شهر قائن در خانواده اى متديّن چشم به جهان گشود.
پدر ايشان سيّد اسحاق هاشمى نژاد بود.
سيّد محمّد تحصيلات مقدماتى علوم حوزوى را در مدرسۀ جعفريّه قائن ادامه داد و در 22 سالگى براى ادامۀ تحصيل به قم عزيمت كرد و پس از يك سال اقامت در اين شهر عازم نجف شد و در محضر آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى،ميرزاى نائينى و آقا ضياء عراقى فقه و اصول را فراگرفت و پس از چهل و شش سال حضور فعّال در حوزۀ نجف و خدمات شايان به اين حوزه، مورد توجّه آية اللّه شاهرودى و آية اللّه حكيم و آية اللّه خوئى و نيز امام خمينى رحمة اللّه عليهم اجمعين قرار گرفت او به مديريت مدرسۀ آخوند خراسانى و رسيدگى به مشكلات طلاّب و زائرين عتبات و تشرّف شبهاى هر جمعه به كربلا اهتمامى بليغ داشت.در سال 1395 ه ق/1354 ش از سوى عناصر
ص:285
رژيم صدام بازداشت و تحت حفاظت از مرز خانقين-خسروى وارد ايران شد.ايشان شب 19 ماه مبارك رمضان سال 1404 ه ق/29 خرداد 1363 ش پس از حدود 3 سال بيمارى در 79 سالگى زندگى را بدرود گفت و به لقاء حق شتافت و در كنار حوض صحن آزادى حرم مطهّر رضوى دفن گرديد.
ابراهيم زنگنه
عارف الزين-احمد
(1262-1339 ه ش)
استاد شيخ احمد عارف الزين مدير دانشمند مجله اسلامى«العرفان»از علماى مبرّز شيعى مذهب معاصر لبنان بود كه مهر ماه 1339 همراه سيّد حسن حسينى مفتى شيعيان لبنان،شيخ محمّد خليل الزين،شيخ محمّد قبلان و شيخ عبد الكريم حرّ عاملى،چهار نفر از علماى بلندپايه اين كشور براى زيارت قبر مطهر امام هشتم عليه السّلام به مشهد مشرف شد و پس از استقبال باشكوهى كه از طرف جامعۀ روحانيت و مطبوعات خراسان از وى به عمل آمد،براثر سكته قلبى در 79 سالگى دار فانى را وداع گفت و در صحن عتيق دفن شد.او موقع آمدن به ايران طى صحبتى با امام موسى صدر،مرگ خود در جوار امام رضا عليه السّلام را پيش بينى كرده بود.
وى سال 1301 ه ق در روستاى «شحور»لبنان متولد شد و پس از طى دوران كودكى در مدرسه ابتدايى نبطيه و مدرسه حسن يوسف مكى به تحصيل علم پرداخت سپس نزد عبد الحسين شرف الدّين با اصول فقه آشنا شد بعد به صيدا رفت و علم دينى و آموزش زبان فرانسه و اندكى تركى و فارسى را دنبال نمود.او در سال 1327 ه ق مجله العرفان را كه به اوضاع سياسى كشورهاى اسلامى و نفوذ استعمار مى پرداخت منتشر ساخت و پيش از آن مقالاتى از وى در نشريات اجتماعى و سياسى روز لبنان مثل:ثمرات الفنون، الاتحاد العثمانى و حقيقة الاخبار،نشر يافته بود.در سال 1330 ه ق روزنامه
ص:286
«جبل عامل»را منتشر نمود،ولى در اندك زمانى شيخ احمد توسط ترك ها دستگير و روزنامه و مجله،هر دو توقيف شد.او سال 1335 آزاد شد و العرفان را بار ديگر به چاپ سپرد و سال 1346 ه ق تبعيد گرديد و تا سال 1354 ه ق در تبعيد و زندان بسر برد و پس از آزادى و بازگشت به صيدا علاوه بر نشر مجله العرفان به انتشار كتابهاى اسلامى و تفاسير مهمى چون مجمع البيان و آلاء الرحمن،دست يازيد.
نامه آستان قدس،شماره دوم،دى ماه 1339،ص 47-49 و نقل قول از آية اللّه واعظزاده خراسانى دبير كل پيشين مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى.
ابراهيم زنگنه
عارف عباسى-محمّد-عباسى- محمّد عارف
عارف نيشابورى-محمّد حسن
(-1262 ه ق)
مولانا حاج محمّد حسن از علما و عرفاى قرن سيزدهم هجرى است،در يكى از روستاهاى نيشابور به نام «معمورى»در ميان طايفۀ بيات به دنيا آمد و پس از پشت سر گذاشتن دوران نوجوانى عازم مشهد گرديد و نزد ميرزا معصوم رضوى فقه و اصول را آموخت و در نزد مولانا عبد الوهاب شيخ الاسلام، علوم عقلى و رياضيات را فراگرفت و پس از آن خود به تدريس روى آورد و تحت تأثير مولانا على اكبر شيروانى، جذبۀ الهى او را درربود و با پشت پا زدن به همۀ امور دنيوى،گوشۀ عزلت برگزيد و مدت چهار سال در يكى از حجره هاى مدرسه پايين پا به رياضتهاى سخت مشغول گرديد و صاحب كراماتى شد.سرانجام دوم رجب سال 1261 يا 1262 ه ق به رحمت ايزدى پيوست و برحسب وصيت،در كنار مزار شيخ طبرسى در قبرستان قتلگاه مدفون گرديد.
تاريخ علماى خراسان/117، فردوس التواريخ/124،مطلع الشمس/706 و 710،الكرام البررة 296/1،مكارم الآثار 1647/5،اعيان
ص:287
الشيعة 148/9.
غلامرضا جلالى
عاملى-بدر الدّين
(-پيش از 1104 ه ق)
بدر الدّين فرزند سيّد احمد فرزند زين العابدين حسينى عاملى انصارى از علماى قرن يازدهم هجرى است كه در حديث و فقه و شعر و ادب صاحب نظر بود.در اصل از جبل عامل است،در اصفهان متولد شد و نوۀ دخترى ميرداماد به شمار مى رود.او در زمان شيخ حر عاملى(م 1104 ه ق)به مشهد آمد و مجاور شد و به تدريس مشغول گرديد.
بدر الدّين از پدر خود،و شيخ بهائى، ملا محمّد تقى مجلسى و فخر الدّين طريحى حديث روايت كرده و تأليفات ارزنده اى مانند:حجية الاخبار،شرح اثنى عشريه صلاتيه در تاريخ 1035 ه ق تأليف نمود،شرح اثنى عشريه صوميه،شرح زبدۀ شيخ بهائى،عيون جواهر النقاد فى حجية اخبار الآحاد،از آثار ايشان است.
او پيش از درگذشت شيخ حر عاملى چشم از اين جهان فروبست و شيخ در مراسم تدفين وى شركت داشت و به احتمال زياد داخل حرم دفن گرديد.
از شاگردان او مى توان سيد محمّد بن على بن محيى الدّين موسوى عاملى را نام برد.
الذريعة 298/13،270/6،ريحانة الادب 90/4،امل الآمل 42/1،اعيان الشيعة 549/3.
غلامرضا جلالى
عاملى-حسن
(-1300 ه ق)
شيخ حسن فرزند شيخ نظام الدّين مرتضى عاملى مؤلف شجره طوبى است.ايشان شيخ الاسلام مشهد بود و كتاب السؤال و الجواب را در اصول عقايد،به اسم ركن الدوله محمّد تقى
ص:288
ميرزا برادر ناصر الدّين شاه نوشت و به سال 1299 ه ق از نوشتن آن فراغت يافت و سال 1300 ه ق از دنيا رفت.
الذريعة 31/13-32.
غلامرضا جلالى
عاملى-حسين
(-اوايل سده 11 ه ق)
شيخ حسين فرزند حسن عاملى مشغرى،فقيه و اديب قرن دهم و يازدهم است.او از خاندان عاملى و مهاجر از مشغرى جبل عامل بود.
خدمت شهيد ثانى و شيخ بهاء الدّين عاملى تحصيل كرد و اجازه روايى گرفت.به هند،اصفهان و در آخر به خراسان سفر نمود.در مشهد به تحقيق و تأليف پرداخت و همان جا درگذشت.از تأليفات اوست كتاب النكاح.
امل الآمل 69/1،اعيان الشيعة 479/5.
غلامرضا جلالى
عاملى-عبد العالى
(926-993 يا 994 ه ق)
عبد العالى فرزند محقق كركى، مشهور به تاج الدّين ابو محمّد از فقيهان و محدثان و متكلمان قرن دهم هجرى است.وى شب جمعه نوزدهم ذى القعده در سال 926 ه ق به دنيا آمد و نزد پدر و عالمان ديگر به تحصيل پرداخت و جزو بزرگان اركان دولت شاه طهماسب صفوى شد.او به بحثهاى كلامى رويكرد بيشترى از خود نشان داده است.پسر خواهرش محمّد باقر حسينى مشهور به ميرداماد از او اجازه نقل روايت اخذ كرده و سيّد حسين بن حيدر عاملى كركى از شاگردان اوست.وى كتاب امامت را در رد نواقض الروافض ميرزا مخدوم شريفى نوشت و كتاب مناظرات و كتاب قبله به طور عام و خصوص قبله خراسان و رسالۀ عمليه در فقه(نماز يوميّه)و شرح ارشاد علاّمه تا كتاب حج و بالغ بر سه هزار بيت شعر و تعليقه بر رسالۀ استاد پدرش على بن هلال كركى
ص:289
از آثار اوست.
ايشان الفيه شهيد اول را شرح كرد و بيشتر عمر خود را در كاشان سپرى نمود و سال 993 يا 994 ه ق در شهر اصفهان فوت كرد و در زاويۀ منسوب به سيّد الساجدين دفن گرديد و پس از 30 سال جنازۀ او همراه جنازۀ شيخ فقيه على بن هلال كركى به مشهد انتقال يافت و در محل دار السياده به خاك سپرده شد.
منتخب التواريخ/678 و 692، روضات الجنات 14/5،امل الآمل 110/1،نقد الرجال/188-189،تاريخ عالم آراى عباسى 154/1،اعيان الشيعة 18/8-17.
غلامرضا جلالى
عاملى-على
(1013-1103 ه ق)
شيخ على فرزند محمّد بن حسن بن شهيد ثانى،معروف به«شيخ على كبير» و«سبط الشهيد»بود.وى از جانب مادر سبط محقق ثانى و در اصل عاملى مى باشد.سال 1013 ه ق در مكه تولد يافت و در اوان جوانى در اصفهان ساكن گرديد و نزد شيخ بهائى به تحصيل پرداخت و در سلك اعلام اصفهان درآمد و به تأليف و تدريس روزگار خود را سپرى نمود.الدر المنثور،الدر المنظوم من كلام المعصوم شرح اصول كافى در حديث،حاشيۀ شرح لمعه، الهام المارقة عن اغراض الزنادقة، زاد المرشدين فى رد الصوفية و رسائلى در عبادت را نوشت.
او در مجلد دوم الدر المنثور،ص 238 شرح زندگى خود را به تفصيل آورده است.محمّد،حسين و محى الدّين فرزندان وى بودند كه همگى از علماى بلندمرتبه و مدرسان برجستۀ اصفهان شمرده مى شدند.
شيخ على سال 1103 ه ق در نودمين سال زندگى خود در شهر اصفهان رحلت كرد و جنازه اش به مشهد حمل و در سردابه مدرسه ميرزا جعفر حاشيه صحن عتيق جنب مقبره شيروانى و سبزوارى دفن شد.
ص:290
منتخب التواريخ/677،علماى بزرگ شيعه/124-126.
غلامرضا جلالى
عاملى بازورى-ابراهيم
(-بعد از 1030 ه ق)
شيخ ابراهيم فرزند فخر الدّين عاملى بازورى از شاگردان شناخته شده شيخ بهائى و شيخ محمّد بن شيخ حسن صاحب معالم پسر شيخ زين الدّين شهيد ثانى است.شيخ حر در كتاب امل الآمل وى را به فضل و صدق و شعر و ادب توصيف كرده است.ديوان شعر و رساله رحلة المسافر از آثار اوست.در اين ديوان،شعرى در رثاى شيخ بهائى و شعرى در ستايش زين الدّين سروده است.
بازورى پس از سال 1030 ه ق درگذشت و در مشهد رضوى دفن گرديد.
مطلع الشمس 695/2.
ابراهيم زنگنه
عاملى جبعى-سيد حسين
(-1069 ه ق)
سيّد حسين فرزند سيّد محمّد بن على بن حسين بن ابى الحسن موسوى عاملى جبعى،نسبش با چندين واسطه به حضرت امام موسى كاظم عليه السّلام مى رسد.در اصل از جبل عامل است.
پدرش صاحب مدارك و از شاگردان شيخ بهائى است.او پس از رسيدن به سن كمال،نزد پدرش صاحب مدارك و شيخ بهاء الدّين عاملى و اساتيد برجسته حوزه اصفهان به تحصيل پرداخت و بعد از رسيدن به درجه اجتهاد،به خراسان سفر كرد و در مشهد ساكن شد و به منصب شيخ الاسلامى و تدريس اشتغال ورزيد و به سال 1069 ه ق در مشهد درگذشت.
اين خاندان به جهت پرورش عالم و مجتهد به سلسلة الذهب مشهورند.
امل الآمل 80/1،منتخب التواريخ 694 و 680،الذريعة 22/6،اعيان الشيعة 127/6.
غلامرضا جلالى
ص:291
عاملى جبعى-حسين
(1056-1078 ه ق)
شيخ حسين فرزند على بن محمّد بن حسن بن زين الدّين شهيد ثانى عاملى جبعى،از فضلا،صالحان و محققان قرن يازدهم است.وى 18 ذيحجه سال 1056 ه ق به دنيا آمد،علوم دينى را نزد پدر آموخت و 21 ذيحجۀ سال 1078 در جوانى در اصفهان درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل شد.پدرش صاحب در المنثور،مقامات علمى و معنوى او را ستوده است.
امل الآمل 78/1،شهيدان راه فضيلت /269،فوائد الرضويه 323/1.
غلامرضا جلالى
عباسى-محمّد عارف
(زنده در قرن 10 ه.ق)
شيخ محمّد عارف عباسى مشهور به «پير پالان دوز»از عرفا و پيران سلسلۀ ذهبيه است.او علاوه بر اينكه در عرفان به مقامات بلندى دست يافت، در كيمياگرى و خطاطى متبحر بود.
هفت سوره از قرآن با خطى بسيار زيبا از وى تا روزگار ما باقى مانده است.
وى بااين كه صاحب موقعيت بود و مى توانست بدون كوشش زندگى خوبى داشته باشد،از راه پالان دوزى روزگار مى گذرانيد.
برخى ساختمان آرامگاه پير پالان دوز را كهن تر از زمان درگذشت او مى دانند.كتيبه موجود،سال 985 هجرى را سال پايان بناى مزار پير ثبت كرده است،ولى بعضى ديگر از صاحب نظران بر اين باور هستند كه اصل بنا در سال 716 ه ق در زمان سلطان محمّد خدابنده اولجايتو پى ريزى شده است و آن محل ابتدا مقبره شيخ ابو نصر سراج بوده است و بعدها پير پالان دوز در آن دفن گرديده است.
مؤيد اين نظر اين است كه قبر پير پالان دوز در وسط بقعه قرار ندارد و معلوم مى شود كه قبر ديگرى پيش از آن در وسط بقعه بوده است.
ص:292
آرامگاه پير پالان دوز در حال حاضر در ضلع شرقى مجموعه حرم مطهر قرار دارد و مردم مؤمن همه روزه به زيارت آن مى روند.
بحث در آثار و احوال حافظ 211/2، دائرة المعارف تشيع 36/1،بناهاى تاريخى خراسان/20،منتخب التواريخ /699،فهرست بناهاى تاريخى ايران /339،تاريخ آستان قدس/346، سرزمين و مردم ايران/824،طرائق الحقائق 711/3،راهنماى خراسان /129-130.
غلامرضا جلالى
عبايى-حسين
(1292-1374 ه ش)
حاج ميرزا حسين واعظ عبايى، فرزند حاج ميرزا حسين واعظ،از علماى معاصر است.به سال 1292 ه ش بعد از درگذشت پدر،در شهر تبريز در خانواده اى روحانى چشم به جهان گشود و به نام پدر موسوم گرديد.
وى در 18 سالگى پس از پايان مقدمات،به منظور ادامه تحصيل به
مشهد آمد و در حوزۀ درسى آيات حاج شيخ هاشم قزوينى،سيّد يونس اردبيلى،ميرزا مهدى اصفهانى و حاج سيّد جواد خامنه اى شركت كرد همسرى از سادات رضوى برگزيد و همۀ زندگى خود را در مشهد وقف كارهاى تربيتى و تبليغى نمود و پس از درگذشت آية اللّه حاج سيّد على رضوى،برادر همسرش به درخواست عده اى از مردم به جاى وى در مسجد ملا حيدر به اقامۀ نماز مبادرت نمود.
وى از مدافعين سرسخت انقلاب و رهبرى امام خمينى قدس سره بود و از زراندوزى و توجه به ماده و ماديات
ص:293
پرهيز داشت و سلب علاقه از ماديات را از ضروريات ايمان مى شمرد.خود همۀ عمر را در ورع و پارسايى گذراند و 30 رجب 1416 ه ق/1374 ه ش به رحمت حق پيوست و در ضلع شمال غربى صحن آزادى دفن گرديد.
غلامرضا جلالى
عرب-على
(-1383 ه ق)
شيخ على عرب معروف به«مجرّد» صاحب علوم غريبه و نجوم و هيئت بود.در اوايل عمر لباس عالمان دين را به تن داشت،ولى در زمان پهلوى وقتى كه اتحاد شكل پيش آمد و بسيارى از علما به شكل عادى درآمدند،از لباس بيرون شد و ديگر ملبّس نگرديد.
در دورۀ دوم انتخابات مجلس شوراى ملى از سوى مردم سبزوار انتخاب گرديد،ولى پس از مدتى استعفا كرد.مرام نامه فرقه ترقى و تمدّن كام يا خيال خام براى فريب عوام از آثار اوست.شعر نيك مى سرود.مدتى در بستر بيمارى بود تا آنكه روز 15 رجب سال 1383 ه ق از جهان فانى گذشت و به عالم باقى شتافت و در صحن عتيق مقابل ايوان عباسى مدفون گشت.
مرآة الحجه/120-128.
غلامرضا جلالى
عرب زاده-آقا نجفى همدانى-محمّد
عربى خوان-حسن
(-1339 ه ق)
ميرزا حسن معروف به عربى خوان از فضلاى نامدار و واعظان برجسته مشهد بود،چون اشعار عربى را به لحن عرب مى خواند به اين نام شهرت يافت.وى در فن وعظ و خطابه از سرآمدان عصر خود بود و شعر مى سرود و روز 15 صفر 1339 ه ق در مشهد فوت كرد و در محل دار السياده حرم به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/289.
ابراهيم زنگنه
ص:294
عصار-سيّد محمّد
(1264 يا 1265-1356 ه ق)
آية اللّه علاّمه سيّد محمّد تهرانى لواسانى معروف به«عصّار»و متخلص به«ناظم»و«آشفته»،فرزند محمود از چهره هاى بلندآوازۀ حوزه،به سال 1265 يا 1264 ه ق در تهران به جهان پا نهاد و دوم ذى الحجه 1340 ه ق پس از تلمذ در محضر آيات ميرزاى شيرازى،ميرزاى نائينى،ميرزاى آشتيانى و آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى و نيل به درجۀ اجتهاد،به مشهد آمد و با وجود ضعف جسمى و از دست دادن يك چشم به تأليف و تصنيف پرداخت.از آن جمله مى توان به آثار زير اشاره كرد:
شرحى بر زبدۀ شيخ بهايى،شرح معالم،تفسير بسم اللّه و فاتحة الكتاب، شرح لمعه،حجيت خبر واحد،مسأله اجزاء،مسأله بيع به شرط خيار،مبحث اجتهاد و تقليد،استصحاب و تنبيهات استصحاب،البركات الرضويه فى تلخيص الفرائد الاصوليه علامه انصارى،رساله اى در تجرّى و كلام اخباريين و ظاهر كتاب رساله اى در قاعده نفى ضرر،رساله اى در مبحث ترتيب،تقريرات درس ميرزا در وقف، رساله اى در مبحث ترتّب،رساله اى در عدم اعتبار تساوى سطوح،رساله اى در جواز صلاة در لباس مشكوك،شرح كشف الفوائد علامه،شرح كشف الريبة فى الغيبة و النميمة،الالهامات الرضوية فى شرح الزيارة الجامعة الكبيرة،شرح قواعد شهيد اوّل،شرح وجيز بر منظومه سيّد بحر العلوم،وجوه تأمل بر مكاسب مرحوم شيخ مرتضى،توحيد كمالى و
ص:295
اخلاق كمالى،لسان الغيب،بيان الغيب، نياح الغيب،تشطير مقدمات گنجينه راز،شرح منظوم گلشن راز،ذيل الارغام و ارغام الشيطان در ردّ بابيه و بهائيه،رساله اى در ديات مطابق وجه نقد،حاشيه بر شرح منظومه حاج ملا هادى سبزوارى،پاسخ نامه به فارسى و تعداد ديگرى از آثار علمى و پربها كه برخى از آنها منتشر شده است و تعدادى نيز به صورت مخطوط در كتابخانۀ آستان قدس نگهدارى مى شود.
عصار در سال 1356 ه ق در مشهد رخت به سراى بقا كشيد و در صحن جديد حرم مطهر دفن شد.سيّد محمّد كاظم عصار فرزند اوست.
زندگى نامه خود نوشت مرحوم آية اللّه سيّد محمّد عصار،تصحيح محسن صادق،مجله پيام حوزه،شماره 18، 277-295،ضميمه تاريخ علماى خراسان/290،الذريعة 271/2، 94/26،5/24،105/20.
غلامرضا جلالى
عصار خراسانى-سيّد حسن
(-1359 ه ق)
سيد حسن عصار خراسانى از علما و نويسندگانى است كه سالهاى طولانى در شهر مدينه مجاور و به تحصيل و تحقيق مشغول بود.به مشهد آمد و آثارى علمى را پديد آورد و حدود سال 1359 ه ق درگذشت.
نقباء البشر 370/1،ضميمه تاريخ علماى خراسان/289.
غلامرضا جلالى
عطّار-محمّد على
(986-1066 ه ق)
در جوانى در شهر كاشان عطارى مى كرد و اهل تزكيۀ نفس بود،از كاشان به مشهد آمد و بيشتر وقتها در زاويه اى به چلّه مى نشست و مردم به او علاقه داشتند.در هشتادسالگى در سال 1066 ه ق دعوت حق را لبيك گفت و در مقبره شيخ بهاء الدّين محمّد عاملى دفن شد.
ص:296
قصص الخاقانى 186/2.
غلامرضا جلالى
علامه حائرى مازندرانى- مازندرانى-محمّد صالح
علامه سمنانى-مازندرانى-محمّد صالح
علم الهدى-سيّد ابراهيم
(-1378 ه ش)
آيت اللّه حاج سيّد ابراهيم علم الهدى سبزوارى از ستارگان پرفروغ آسمان فقه و فقاهت در شهر سبزوار به دنيا آمد و سطح را در آنجا به پايان برد و در محضر شاگردان مكتب حاج ملا هادى سبزوارى با مبانى كلامى و حكمى آشنا شد و براى ادامۀ تحصيل به نجف عزيمت كرد و از محضر آيات عظام حاج آقا حسين قمى،حاج سيّد ابو القاسم خويى بخصوص آية اللّه العظمى حاج سيّد محمّد هادى ميلانى بهره برد و از او به دريافت اجازۀ اجتهاد نايل شد.پس از هجرت آية اللّه ميلانى در سال 1333 به مشهد ايشان نيز به اين شهر آمد و در شبستان گوهرشاد،پس از آنكه آية اللّه ميلانى خارج فقه و اصول تدريس مى كرد ايشان به تقرير درس استاد مى پرداخت و پس از ارتحال ايشان خود حلقۀ درسى تشكيل داد و بيش از دو دهه در مدرسۀ امام صادق عليه السّلام به تدريس خارج اصول مبادرت مى ورزيد و شاگردان برجسته اى را در مكتب اصولى خود پروراند.از ويژگى حوزۀ درسى ايشان مى توان به ژرفنگرى وى در ارائۀ
ص:297
مباحث اصولى اشاره كرد.
آية اللّه علم الهدى انسانى خليق، شوخ طبع،ساده زيست و بسيار متواضع بود و بيش از سه دهه در مسجد فرش فروشها(حوض چهل پايه)نماز جماعت اقامه مى نمود و به گره گشايى از كار مردم اهتمام مى ورزيد و در حل مسائل بغرنج قضايى به قضات كمك مى كرد.ايشان هيچ گاه سعى نمى كرد شاگردان خود را مقلد بار بياورد و در طرح مسائل علمى و گشودن گره از معماى آنها از نبوغ خاصى برخوردار بود.
پيكر پاك آية اللّه علم الهدى در روز 13 آذر سال 1378 ه ش از مسجد فرش فروشها تشييع و در حرم مطهّر دفن شد.
غلامرضا جلالى
علم الهدى-على
(1273-1359 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد على علم الهدى فرزند سيّد محمّد حسين نجفى معروف
به«آقا نجفى»و«علم الهدى»از سادات شهيدى و علماى معاصر است،وى نهم شعبان 1312 ه ق در شهر كربلا متولد شد و در خاندان علم و عمل پرورش يافت و به اتفاق پدرش به ايران آمد و در مشهد سكونت يافت.
او پس از تحصيل مقدمات و سطوح در حلقۀ درس خارج آيات شيخ مرتضى آشتيانى،حاج آقا حسين قمى، سيّد ابراهيم خراسانى و فاضل بسطامى شركت كرد و از مرحوم آية اللّه محمّد عصار اجازه علمى دريافت نمود و رسالۀ الوضوء را در احكام وضو نوشت.
وى سال 1339 ه ق پس از
ص:298
درگذشت پدر به جاى وى در مسجد گوهرشاد به اقامه جماعت پرداخت و چند سالى به نجف رفت و آنجا از محضر آيات ميرزا حسين نائينى،حاج سيّد محمّد فيروزآبادى و سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و پس از دريافت اجازه اجتهاد به مشهد آمد و به ارشاد و تأليف مبادرت ورزيد.او از رژيم پهلوى نفرت داشت و يكى از سالها كه محمّد رضا پهلوى قصد آمدن به مشهد در ايام نوروز را داشت،به منظور پرهيز از هر نوع ملاقات تحميلى،به مسافرت رفت.
پس از بازگشت از سفر،سرهنگ صالحى رياست وقت ادارۀ اوقاف خراسان به او پيام رساند كه:او مى تواند فقط يكى از دو نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا را به جماعت در مسجد گوهرشاد اقامه كند.مرحوم علم الهدى كه اين پيام را در فاصلۀ نماز ظهر و عصر دريافت كرد،رو به جماعت كرد و گفت:من تاكنون فكر مى كردم مسجد خانۀ خداست و من در خانۀ خدا نماز مى گزارم،اما حال فهميدم مسجد خانۀ دولت است،مردم من«امام الدوله» نيستم و حركت كرد كه مسجد را ترك كند،مردم مانع شدند.او نماز عصر را هم خواند و ديگر به مسجد نيامد.بعدها تقاضاى مقامات دولتى مفيد واقع نشد و ايشان تا پايان حيات در خانۀ كوچك خود نماز مى گزارد و جمعى از مردم نيز به او اقتدا مى كردند.
آية اللّه علم الهدى سال 1359 ه ش در مشهد به ديار حق شتافت و روز بيستم اسفند در حجره فراشها،واقع در دار السياده حرم دفن گرديد.حجج اسلام سيّد محمّد علم الهدى،حاج آقا جواد،سيّد مصطفى،سيّد عباس،سيّد كاظم و سيّد احمد فرزندان او هستند.
كتابهاى رسالة الوضوء،رسالة المياه،رايت رهنما در چهار جلد،عدل و معاد،نهج الخطابه در 3 جلد، مستدرك زاد المعاد مجلسى،النكاح و حاشيه بر عروة الوثقى از آثار قلمى ايشان است.
گنجينۀ دانشمندان 144/7-147.
ابراهيم زنگنه
ص:299
علم الهدى-محمّد
(1306-1367 ه.ش)
آية اللّه سيد محمد علم الهدى فرزند عالم وارسته مرحوم آية اللّه حاج سيد على علم الهدى در روز چهارشنبه 9 ذى القعده 1345 ه.ق/1306 ه.ش در شهر مقدس مشهد ديده به جهان گشود.
وى پس از فراگيرى دروس جديد،در سال 1361 ق وارد حوزه علميه شد و ادبيات عرب را نزد مرحوم اديب نيشابورى و مرحوم محقق نوقانى و بخشى از دروس سطح را نزد آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرس فراگرفت.
در شوال 1365 ه.ق/1322 ه.ش راهى حوزه علميه قم و سپس نجف شد و پس از مدتى بهره مندى از محضر برخى اساتيد حوزه نجف،به قم بازگشت و بيش از سيزده سال از درسهاى فقه و اصول مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى استفاده كرد.همچنين از دروس فقه و اصول و فلسفه حضرت امام خمينى قدس سره و آية اللّه محقق داماد بهره هاى فراوانى كسب كرد.
هم زمان طلاب و فضلا از تدريس ايشان بهره مند مى شدند.
بالاخره پس از 28 سال تحصيل و تدريس در حوزه علميه قم و در پى دعوت و اصرار جمعى از مؤمنين،به تهران مهاجرت كرد و تا آخر عمر در مسجد الزهراء،سلام اللّه عليها به امامت نماز جماعت،تدريس،تبليغ،رسيدگى به امور مستمندان،احداث مسجد، مدرسه و كتابخانه اهتمام ورزيد.
سرانجام در ربيع الاول سال 1409 ه.ق/1367 ه.ش در پى دعوت برخى از مسلمانان اروپا،جهت تبليغ به اروپا
ص:300
عزيمت كرد و پس از يك ماه اقامت در اتريش در روز سه شنبه هيجدهم ربيع الثانى 1409 ق/1367/9/8 ش در اثر سكته قلبى دعوت حق را لبيك گفت و پيكر شريفش از شهر وين به تهران و سپس به مشهد مقدس انتقال يافت و پس از تشييع باشكوه هم زمان با اذان ظهر دوشنبه چهاردهم آذر 1367 ش در دار الزهد حرم مطهر حضرت امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
تأليفات به جاى مانده از آن فقيد سعيد عبارت است از:يك دوره كامل علم اصول،تقريرات درس مرحوم آية اللّه محقق داماد،تقريرات سيزده سال درس مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى،مكاسب محرمه،كتاب صلاة و خمس و تقريرات درس امام خمينى قدس سره.
ابراهيم زنگنه
علمى اردبيلى-محمد
(1288-1366 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ محمّد على علمى اردبيلى فرزند ميرزا على از علما و مجتهدين و اساتيد معاصر است.روز 13 رجب سال 1327 ه ق/مرداد 1288 ه ش در روستاى«سولا»24 كيلومترى شهر اردبيل،در يك خانواده مذهبى به دنيا آمد.تا سن 13-12 سالگى نزد ميرزا غلام و ملاّ مظفر درس آموخت و سال 1340 ه ق براى ادامه تحصيل به اردبيل رفت و در مدرسه «حاج ملاّ ابراهيم»حجره اى گرفت و
ص:301
سطح اوليه را خدمت ميرزا ابراهيم كلانتر(م:1343 ه ش)و ميرزا طاهر اردبيلى فراگرفت و سطوح عالى را در محضر آية اللّه حاج ميرزا على اكبر مجتهد اردبيلى(م:1347 ه ق) آموخت.پس از درگذشت ميرزا على اكبر،و در همان سال،در حالى كه بيش از بيست سال نداشت،به مشهد آمد و دورۀ خارج را خدمت آيات ميرزا محمّد آقازاده،حاج آقا حسين قمى، سيّد يونس اردبيلى و اشرفى شاهرودى آغاز كرد.بعد از واقعۀ مسجد گوهرشاد به قم رفت و مدتى از محضر آية اللّه العظمى حائرى يزدى،مؤسس حوزه علميه قم استفاده كرد،و اواخر سال 1315 ه ش،پس از فوت مرحوم حائرى،درس آيات سيّد صدر الدّين صدر،سيّد محمّد تقى خوانسارى و سيّد محمّد حجت كوه كمره اى شركت نمود و در شمار نزديكان آية اللّه كوه كمره اى درآمد و كم كم خود به تدريس سطوح عالى پرداخت.
سال 1322 ه ش براى تكميل تحصيلات خود به نجف رفت و به حلقه درس آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى،علامه شيخ محمّد على كاظمينى خراسانى،و حاج شيخ موسى خوانسارى پيوست و پس از فوت آنها مدت بيست سال(1362-1382 ه ق) از محضر آية اللّه حاج شيخ حسين حلّى بهره برد.و پس از اخذ اجازه اجتهاد از آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى به ايران آمد.او از آية اللّه العظمى ميلانى نيز اجازه روايت داشت.
آية اللّه علمى در سال 1333 ه ش پس از تشرف به مكه و ديدار علماى نجف به درخواست مردم اردبيل به اين شهر رفت و پس از مدت كوتاهى به مشهد آمد و به توصيۀ آية اللّه العظمى ميلانى در اين شهر رحل اقامت افكند و در مدرسۀ ميرزا جعفر به تدريس پرداخت و پس از چند سال به دليل تعمير مدرسه درس را به منزل خود انتقال داد.
تقريرات دو دوره اصول آية اللّه شيخ حسين حلّى،يك دوره متاجر براساس
ص:302
مكاسب شيخ انصارى از اول بيع تا نقد و نسيه،شرح استدلالى عروة الوثقى، رساله اى در اجتهاد و تقليد،توضيح المسائل با نام ذخيرة المعاد و دوره معارف اسلامى و كتاب صلاة از آثار علمى مرحوم علمى است.
او اعتنايى به سليقه ها و تقليدهاى سنتى عرف نداشت.حق استاد را محترم مى شمرد و سرانجام روز جمعه 11 مرداد 1366 در 78 سالگى دار فانى را وداع گفت و جنازه اش در غرفه 26 واقع در ضلع جنوبى نزديك گوشه غربى صحن نو دفن شد.
مجله نگاه حوزه،ش 24،س دوم، اسفند 1375،ص 5-9.
غلامرضا جلالى
علوى-سيّد محمّد
(1291-1367 ه ش)
سيّد محمّد علوى فرزند عالم جليل ميرزا يوسف علوى تبريزى و برادر حاج سيّد محمود علوى،از علما و ائمه جماعت مشهد بود.دهم ربيع الاول 1330 ه ق در شهر تبريز چشم به جهان باز كرد و در چهارده سالگى همراه خانواده خود به مشهد آمد و پس از تحصيل مقدمات،سطوح را خدمت آيات حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى و حاج آقابزرگ اشرفى شاهرودى آموخت و براى تكميل تحصيلات،سال 1355 ه ق به نجف مهاجرت نمود و از درس آيات عظام ضياء الدّين عراقى، حاج سيّد على مدد قاينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و در رشتۀ اخلاق و معارف اسلامى از حاج سيّد على آقا قاضى بهره مند شد و سال 1366 ه ق به مشهد آمد و به تبليغ و ارشاد پرداخت و 17 بهمن سال 1367 ه.ش،از دنيا رفت و در سرداب 27 بلوك 121 صحن آزادى به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 144/7.
ابراهيم زنگنه
ص:303
علوى-سيّد محمود
(1276-1340 ه ش)
آية اللّه سيّد محمود علوى فرزند عالم جليل حاج ميرزا يوسف حسينى خيابانى فرزند حاج ميرزا فتاح پسر حاج ميرزا يوسف بزرگ از مجتهدين و علماى قرن چهاردهم هجرى است.
سال 1326 ه ق/1276 ش در تبريز متولد شد.مقدمات و سطوح را در محضر والد خود و آية اللّه حاج سيّد محمّد مولانا و آية اللّه حاج ميرزا ابو الحسن انگجى خواند.در 18 سالگى به مشهد مهاجرت كرد و از محفل درس آيات ميرزا محمّد آقازاده و شيخ مرتضى آشتيانى بهره برد و اجازۀ نقل حديث و اجتهاد از هر دو استاد خود و نيز آيات سيد ابو الحسن اصفهانى،آقا ضياء الدّين عراقى و سيد محمّد حجت دريافت نمود.مدتى به نجف مهاجرت كرد ولى مشهد الرضا را براى سكونت دائمى خود برگزيد و به تدريس و تأليف و ارشاد پرداخت.وى در شبستان اول مسجد جامع گوهرشاد امام جماعت بود.و دهم ربيع الاول سال 1381 ه ق سحرگاه اوّل مهر 1340 ش كه براى معالجه به تهران رفته بود، همان جا درگذشت و جنازه اش به مشهد انتقال يافت و در يكى از حجره هاى صحن عتيق دفن شد.الحجاب و الاسلام،الربا و الاسلام،الغناء و الاسلام،هدية الانام الى تعاليم الاسلام از آثار چاپ شده ايشان است.
بهارستان عرفان در تفسير سوره حمد، الشهاب الثاقب فى الاسلام و المذاهب در سه جلد،هداية المسترشدين الى معارف الدّين المبين و چندين كتاب در
ص:304
رفع شبهات معاندين و اثبات اصول و عقايد اسلام نيز از آثار مخطوط ايشان است.
غلامرضا جلالى
عليزاده-على اكبر
(1306-1378 ه ش)
آية اللّه شيخ على اكبر عليزاده يزدى فرزند عبد الخالق،در سال 1306 ه ش در مشهد متولّد شد و پس از تحصيل دورۀ ابتدايى،از سنين نوجوانى به آموزش علوم حوزوى در مشهد روى آورد.ادبيات را نزد اديب نيشابورى، لمعه را در محضر آية اللّه سيّد احمد مدرّس،رسائل و مكاسب را در خدمت شيخ هاشم قزوينى فراگرفت و خارج فقه و اصول را در حوزۀ درسى آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى و آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى شركت نمود و حدود سال 1336 ه ش مدتى به نجف رفت و از درس آيات عظام خويى، حكيم و شاهرودى استفاده كرد و پس از بازگشت از نجف چند سال به توصيۀ آية اللّه شيخ مجتبى قزوينى مديريت مدرسۀ علميۀ فردوس را به عهده گرفت و در مسجد جامع اين شهر به اقامۀ نماز پرداخت و پس از بازگشت به مشهد چندى به تدريس سطوح در مدرسه هاى ميرزا جعفر،موسوى نژاد و بعثت اهتمام ورزيد.
ايشان در جريان انقلاب اسلامى، نماز مغرب و عشا را به جماعت در مدرسۀ ميرزا جعفر اقامه مى كرد و پس از نماز،تفسير قرآن تدريس مى نمود،تا اينكه از سوى دفتر امام(ره)به عنوان امام جمعۀ فردوس انتخاب شد و چند سال اين امر را به عهده داشت.پس از بازگشت به مشهد در رواق دار الزهد نماز جماعت مى خواند و در دانشگاه رضوى و برخى ديگر از مراكز آموزشى و نهادهاى انقلابى به آموزش فقه، اخلاق،عقايد،درايه و حديث مشغول بود و در دورۀ دوم مجلس خبرگان رهبرى به اين مجلس راه يافت،تا اين كه روز 14 آذر 1378 در مشهد
ص:305
درگذشت و در رواق دار العباده حرم مطهّر دفن گرديد.
از بارزترين خصوصيات اخلاقى ايشان ساده زيستى و عدم تمايل به ماديات و دل مشغولى هاى دنيوى بود.
فرزند بزرگ ايشان شهيد محمّد عليزاده يزدى در جبهۀ غرب به شهادت رسيد و تنى چند از فرزندان ايشان به تحصيل علوم اسلامى در حوزۀ مشهد اشتغال دارند.
غلامرضا جلالى
عماد الدّين تهران-فهرستى،محمّد مهدى
عيدگاهى-عبد الرحيم
(1280-1334 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ عبد الرحيم عيدگاهى فرزند آخوند ملاّ صفر على،به سال 1280 ه ق در خانواده اى روحانى در محلّه عيدگاه مشهد متولد شد.در چهاردهمين بهار زندگى پدر خود را از دست داد و تحت تربيت برادر بزرگ خود آقا ميرزا يحيى روضه خوان قرار گرفت.تا بيست سالگى دورۀ ادبيات و فقه و اصول را در مشهد به پايان برد و عازم نجف شد.
در نجف به حوزه درس خارج ميرزاى شيرازى وارد گرديد و در شمار شاگردان برجسته وى درآمد و اجازه اجتهاد دريافت نمود و پس از ارتحال ايشان،به حلقه درسى آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى پيوست و در كنار تأملات فقهى و اصولى به فراگيرى رموز تفسير و كلام و هيئت و نجوم اهتمام ورزيد.پس از بازگشت به وطن در مدرسه فاضلخان مشهد حوزه درسى تشكيل داد و به دليل شيوۀ آموزش و جديت،مورد توجه طلاب قرار گرفت و از حمايت آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده كه رياست آن روز حوزه را به عهده داشت، برخوردار گرديد.
او براى تأمين معاش كشاورزى مى كرد و از هر فرصت مناسبى براى تبليغ دين استفاده مى نمود و چون اين
ص:306
مجالس از مبانى علمى خوبى برخوردار بود،مورد استقبال علما و فضلا قرار گرفت.يكى از وصاياى ايشان به طالبان علوم دينى بخصوص فرزندش مرحوم شيخ مرتضى عيدگاهى،اين بود كه تا مى توانيد علم بياموزيد و از ترويج آن دريغ نورزيد و تبليغ معارف الهى را از ياد نبريد.
وى در 54 سالگى شب 25 رجب 1334 ه ق مصادف با شهادت حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام به شهادت رسيد.
عاملين اين دسيسه،ايشان را پس از تشرف به حرم و خواندن نماز مغرب و عشاء در كوچه صدر الاطباء نزديك فلكه قديم به ضرب دو گلوله كه به چشم و مغزش اصابت نمود،از پا درآوردند و روز بعد پيكر پاكش در ميان انبوه مردم مشهد و علما تشييع و در رواق دار السياده،زير چهل چراغ به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
عيدگاهى-محمّد
(-1360 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محمّد عيدگاهى معروف به«استاد» فرزند ملاّ احمد،پس از فراگيرى ادبيّات عرب،منطق،فقه و اصول نزد استادان برجسته حوزه مشهد،خود به تدريس منطق پرداخت و حاشيۀ ملاّ عبد اللّه را بيش از چهل دوره درس داد.بسيارى از علما و مدرسان فعلى حوزه از جمله استاد الهى خراسانى در مدرسۀ سليمان خان پاى درس ايشان شركت كرده اند.
مرحوم عيدگاهى علاوه بر تدريس، منبر نيز مى رفت و در خواندن احاديث و نقل مراثى بسيار دقيق بود.در مجالس رسمى و بيوت علما غالبا ايشان افاضه مى كردند.او در تمام عمر از سهم امام استفاده نكرد و از 18 سالگى تا اواخر عمر به خواندن زيارت عاشورا و دعاى علقمه مداومت داشت و تا دو سال پيش از فوتش همه روزه به حرم مطهّر
ص:307
حضرت امام رضا عليه السّلام مشرف مى شد.
وى روز 15 فروردين سال 1360 ه.ش به رحمت حق پيوست و در محل كفشدارى شماره 7 جنب ايوان طلا در صحن آزادى دفن شد.
غلامرضا جلالى
عيدگاهى-مرتضى
(1303-1392 ه ق)
حاج شيخ مرتضى واعظ شهيدى عيدگاهى فرزند آية اللّه حاج شيخ عبد الرحيم،از وعاظ معروف خراسان بود.
در سال 1303 ه ق در مشهد تولد يافت، پس از رسيدن به سن رشد،ادبيّات،را خدمت ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى آموخت و فقه و اصول را در محضر حضرات آيات ميرزا محمّد آقازاده،شيخ مرتضى آشتيانى،حاج شيخ حسن برسى و علوم عقلى و كلام را نزد پدر فراگرفت.در بيان احاديث ائمه معصومين عليهم السّلام و تفسير قرآن بسيار دقيق و خوش ذوق بود و در فنّ وعظ و خطابه تا آنجا پيش رفت كه از برجسته ترين چهره هاى وعظ و خطابه خراسان در عصر خود شد.و عنوان «ثقة المحدثين»و«شيخ الخطباء»به وى لقب داده شد.
وى روز پنجشنبه هفتم ذيقعده 1392 ه ق پس از عمرى سراسر اخلاص و تلاش در هدايت و ارشاد مردم در 90 سالگى زندگى را بدرود گفت و در محلّ دارالسلام حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.فرزندان ايشان منزلش را كه در خيابان امام رضا عليه السّلام قرار دارد،به صورت حسينيه اى بزرگ درآورده و
ص:308
مجالس سوگوارى ائمه عليهم السلام در روزهاى جمعه،و ايام محرم،صفر و رمضان را در آنجا برگزار مى كنند.
گنجينۀ دانشمندان 150/7.
ابراهيم زنگنه
عيناثى-حسين
(سده 12 ه ق)
شيخ حسين بن جمال الدّين بن يوسف بن خاتون عاملى عيناثى، منسوب به روستاى عيناثاى جبل عامل است.وى عالمى فاضل و محقّقى دقيق و فقيهى وارسته و باتقوى بود.شيخ حر جايگاه علمى او را ستوده است.در مشهد اقامت داشت و تا سال 1108 ه ق در قيد حيات بود.او كتابى به عنوان وسيلة الغفران در عمل شهر رمضان و پاره اى از شرح مختصر تأليف نموده است.
اعيان الشيعة 467/5-468.
غلامرضا جلالى
عيناثى-سيّد محمّد
(-1085 ه.ق)
سيد محمّد بن محمّد بن حسن بن قاسم عيناثى از نوادگان شهيد ثانى،در مشهد اقامت داشت و كتاب الاثنى عشريه فى المواعظ العددية را در مشهد به سال 1068 ه ق به پايان برد و در سال 1085 وفات يافت.
وى در سرودن شعر تسلّط كافى داشت و اشعار زيادى به او منسوب است.
امل الآمل 176/1،اعيان الشيعة 467/5،الذريعة 119/1.
غلامرضا جلالى
ص:309
غروى اصفهانى-مهدى-اصفهانى -مهدى
غلامعلى پور-يعقوب
(1298-1363 ش)
حجة الاسلام حاج شيخ يعقوب غلامعلى پور در حدود سال 1298 ه ش در فاروج چشم به جهان گشود.در مشهد به تحصيلات خود ادامه داد و در نجف محضر درس آية اللّه سيد ابو الحسن اصفهانى را درك كرد و پس از مراجعه به وطن با توجه به داشتن وكالت از آيات عظام حكيم شاهرودى و ميلانى به ارشاد و هدايت مردم در مناطق روستايى شهرستان فاروج پرداخت.در سال 1363 ه ش درگذشت و در صحن آزادى به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
ص:310
فائقى-غلامعلى-تهرانى- غلامعلى
فارسى-نصر اللّه-مدرس شيرازى- نصر اللّه
فاضل بسطامى-بسطامى- نوروز على
فاضل خراسانى-محمّد على
(-1342 ه ق)
ملا محمّد على فاضل،فرزند مولى عباسعلى فرزند شيخ حسن سودخروى سبزوارى،يكى از اساتيد عاليقدر حوزه علميه مشهد و از اكابر علماى اسلام در قرن 14 ه ق به شمار مى رود.او در فقه، اصول،تفسير،حكمت و فلسفه الهى اعم از حكمت مشاء و اشراق و حكمت متعاليه،استاد مسلم بود.در علم كلام و آثار و اخبار وارد از ائمه شيعه در اصول عقايد،تبحر داشت و در دوران طلبگى كتابهاى ادبى را تدريس مى نمود و از طبع شعر به هر دو زبان فارسى و عربى برخوردار بود.نيك محضر،مهربان، خندان و بسيار شجاع بود و سخنان شيرين و شيوايى مى گفت و در سياست دخالت داشت و با علمايى كه قوانين مشروطه را به تمام معنى اسلامى مى دانستند موافق نبود و يادآور مى شد كه بعد از اين،مرتب روش حكومت ها در اروپا و مغرب زمين تغيير خواهد يافت و ما بايد مرتب قوانين اسلام را با توجيه و تأويل،نسبت به مشروطه و حكومتهاى ديگر منطبق سازيم.
ص:311
معروف است وقتى مشروطه طلب ها وقتى او را ترور نمودند،بااين كه چند تير به او اصابت كرده بود،هيچ بيمناك نبود و اين در حالى بود كه سن او از هفتاد تجاوز مى كرد.وقتى او را روى تخته اى گذاشتند تا به بيمارستان ببرند و مريدان در اطرافش جمع شده بودند و خون از بدنش مى رفت،فرياد زده بود:
بلند بگو لا اله إلاّ اللّه.او در زمان آصف الدوله شاهسون به كلات و درگز تبعيد شده بود.
فلسفه و حكمت الهى و علوم رياضى را از دو نفر از شاگردان نامى حكيم سبزوارى،يعنى آخوند ملاّ غلامحسين شيخ الاسلام و ميرزا محمّد سروقدى معروف به خادم باشى كشيك سوم آستان قدس رضوى،آموخت و فقه و اصول را چندين سال در مشهد از محضر آقا شيخ حسنعلى تهرانى و آخوند ملاّ عبد اللّه كاشى استفاده نمود و به حد كمال رسيد.به عراق سفر كرد و مدتى در نجف درس حاج ميرزا حبيب اللّه رشتى و ديگر بزرگان حضور يافت و بالاخره براى تكميل تحصيلات خود در حد اعلى،در سال 1298 در سامرا رحل اقامت افكند و چندين سال درس ميرزا محمّد حسن شيرازى،زعيم شيعه پس از شيخ انصارى،حاضر شد و مورد توجه ميرزاى بزرگ قرار گرفت و پس از پنج سال اقامت و اتمام تحصيلات خود به مشهد مراجعت نمود و تا آخر حيات پرثمر خود به تدريس علوم و معارف اسلامى اشتغال ورزيد و در اواخر عمر تصدى امور محكمه شرع را نيز به عهده گرفت.حاج ملاّ هاشم صاحب منتخب التواريخ و حاج ملاّ غلامحسين حكيم زرگر از شاگردان وى هستند.
حاجى فاضل روز ششم و به نقلى روز هفتم ربيع الآخر 1342 ه ق در مشهد به رحمت حق واصل شد و در مقبره مرحوم آية اللّه خالصى،واقع در حجره عقب صفّه غربى دار السياده حرم امام هشتم عليه السّلام دفن گرديد.از حاجى فاضل شرح دعاى عرفه با مقدمه استاد سيّد جلال الدّين آشتيانى در شمار
ص:312
انتشارات بنياد پژوهشهاى اسلامى به چاپ رسيده است.
نشريه دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد شماره 27-26،بهار و تابستان 1357،ضميمه تاريخ علماى خراسان /270،منتخب التواريخ/686 و 700، تاريخ آستان قدس/336،صدسال شعر خراسان/412-413.
غلامرضا جلالى
فاضل سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى
فاضل قندهارى-عبد اللّه-جلد دوم
فرزلى-حسين
(قرن 11 ه.ق)
حسين فرزلى فرزند على بن خضر بن صالح عاملى،از دانشوران مهاجر جبل عامل است.در مشهد ساكن گرديد و نزد حسين بن محمّد بن ابى الحسن عاملى و فرزند صاحب مدارك علم آموخت و در مشهد از دنيا رفت.
طبقات اعلام الشيعة 177/5.
غلامرضا جلالى
فريد-نهاوندى-محمّد
فقاهتى سبزوارى-سيّد
ابو الفضل
(-1360 ه.ش)
حاج سيّد ابو الفضل فقاهتى سبزوارى فرزند حاج ميرزا مهدى فقاهتى فرزند آقا ميرزا موسى در مشهد اقامت داشت و سالها در بالاسر حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به اقامه نماز
ص:313
مى پرداخت.تا اينكه در سال 1360 ه.ش درگذشت و در صحن آزادى دفن شد.حاج سيّد محمّد تقى فقاهتى(م 1373 ه.ش)امام جماعت مسجد جامع سبزوار برادر آية اللّه حاج ميرزا حسين فقيه سبزوارى عموى ايشان بودند.
سبزوار شهر دانشوران بيدار،150/2.
غلامرضا جلالى
فقيه-ذبيح اللّه
(1267-1329 ه ش)
حاج شيخ ذبيح اللّه فقيه فرزند حاج جعفر قلى از علماى بجنورد است.به سال 1267 ه ش در اين شهر به دنيا آمد.اجدادش از شوقان بودند.او پس از آشنايى با مبادى علوم دينى به مشهد آمد و در مدرسه نواب به فراگيرى معارف اسلامى پرداخت و بعد از هشت سال تحصيل به نجف رفت و پس از اخذ اجازه اجتهاد از آية اللّه العظمى سيّد ابو الحسن اصفهانى به شهر خود بازگشت و به اقامه نماز جماعت در مسجد انقلاب كنونى مشغول گرديد و بعدها پيشنماز مسجد امامى شد و در كنار آن به ترويج احكام اسلامى پرداخت.
فقيه،انسانى نيكنام،صالح و قانع بود و از پذيرفتن حق الزحمه براى انجام امور شرعى خوددارى مى كرد و هزينۀ زندگيش را از راه كشاورزى زمينى كه در روستاى قارلق داشت،تأمين مى كرد.وى در سال 1329 ه ش در بجنورد درگذشت و برحسب وصيت، جنازه اش به مشهد حمل و در صحن عتيق به خاك سپرده شد.از او كتابخانه اى با آثار خطى بر جاى مانده بود كه جهت مخارج مراسم پس از مرگ به فروش رفت.
دانشوران بجنورد/124-125.
ابراهيم زنگنه
ص:314
فقيه سبزوارى-حسين
(1309-1386 ه ق)
آية اللّه حاج ميرزا حسين سبزوارى مشهور به«فقيه سبزوارى»،فرزند آية اللّه ميرزا موسى(1337-1265 ه ق)سوم رمضان 1309 ه.ق در شهر سامرا به دنيا آمد و در سال 1318 ه.ق همراه پدر خود آية اللّه ميرزا موسى به سبزوار رفت و در آنجا به تحصيل علوم دينى پرداخت.وى در سال 1326 ه.ق براى ادامه تحصيل وارد مشهد شد و در مدرسه فاضلخان حجره گرفت و از محضر دانشورانى چون حاج شيخ حسن برسى،ميرزا محمّد باقر مدرّس رضوى،ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى،حاج ميرزا حسين از شاگردان ميرزاى شيرازى و حاج ميرزا اسماعيل مجتهد،علم آموخت.
فقيه در طول تحصيلات خود در حوزه مشهد،شاهد فاجعه به توپ بستن حرم در روز دهم ربيع الثانى 1330 ه.ق بود و اين فاجعه را در يادداشتهاى منتشر نشده خود منعكس كرده است.وى شعبان سال 1331 ه.ق با دختر ميرزا حسين صدر العلماء(1329-1295 ه.ق)يكى از علماى برجسته سبزوار ازدواج نمود و شش سال در سبزوار اقامت كرد.در اين مدت ضمن تدريس، خارج فقه و اصول را از محضر پدر و حكمت را نزد افتخار الحكماء شاگرد كم مانند حاج ملاّ هادى سبزوارى،فرا گرفت و سال 1338 ه.ق،پس از فوت پدر و طبق وصيت او،براى ادامه تحصيل به نجف رفت و فقه و اصول را نزد آيات ميرزا حسين نائينى، سيد ابو الحسن اصفهانى،آقا ضياء
ص:315
عراقى و حاج سيد محمّد فيروزآبادى فراگرفت و از همه اساتيد خود اجازه اجتهاد دريافت نمود و به«فقيه سبزوارى»اشتهار يافت.
وى علاوه بر درك محضر اساتيد يادشده خود در سامرا،در نجف نيز از محضر شيخ حسن مامقانى،آية اللّه شربيانى،آية اللّه سيد محمّد بحر العلوم، شيخ محمّد طه نجف،شيخ على گنابادى و شيخ على قوچانى بهره برد.و سال 1347 ه.ق در 38 سالگى به درخواست مردم سبزوار به ايران بازگشت و در مشهد ساكن شد و به تدريس فقه و اصول و فلسفه و نيز اقامه نماز جماعت روى آورد و خدمات اجتماعى و عمرانى كم نظيرى انجام داد.
او مدرسه باغ رضوان را با 16 هزار متر مربع مساحت به سال 1330 شمسى ساخت و تكيه سيدها را احداث كرد.
درمانگاه رازى را تكميل كرد و 120 باب منزل در خيابان نخريسى و 25 باب در خيابان خواجه ربيع براى سيل زدگان بنا نهاد و 2500 قطعه زمين را در كوب طلاب در سال 1339 ه.ش به طلبه ها و فضلاى حوزه مشهد واگذار كرد و مدرسه محمديه را در سبزوار مدرسه اى در كويته پاكستان و دهها مسجد را در محلات مختلف مشهد ساخت و خود روز شنبه 24 شوال 1386 ه.ق/1345 ه.ش در 77 سالگى راه ناهموار دنياى مادى را به آخر رساند و روحش به دار قرار پر گشود و در محل مدرسۀ باغ رضوان به خاك سپرده شد.هداية الانام رساله عملى اوست و كتاب مناسك حج وى نيز به چاپ رسيده است.سيد زين العابدين(1332-1411 ه.ق) سيد محمّد باقر،سيد محمّد جواد (1309-1384 ه.ش)و سيد محمّد صادق از فرزندان مرحوم فقيه سبزوارى هستند كه در لباس روحانيت در خدمت حوزه مشهد به تدريس و امامت جماعت مشغول بوده و هستند.
غلامرضا جلالى
ص:316
فقيه سبزوارى-سيّد جواد
(1309-1384 ه.ش)
آية اللّه سيّد جواد فقيه سبزوارى فرزند آية اللّه العظمى سيّد ميرزا حسين فقيه سبزوارى از سادات حسينى است.
هفتم ربيع الاول 1349 ه.ق/1309 ه.ش در مشهد مقدس رضوى به دنيا آمد.پس از دوران طفوليت و كودكى مقدمات دروس حوزوى را در مدرسه محمّديه سعادت فراگرفت.وى ادبيات را نزد اديب نيشابورى،شرح لمعه را نزد آيات ميرزا احمد مدرّس يزدى و رسائل و مكاسب و دوره كفايه را نزد حاج شيخ هاشم قزوينى و فلسفه را نزد حاج شيخ محمّد رضا كلباسى كه همۀ آنها از علماى بزرگ و اساتيد بلندپايه حوزه علميه مشهد بودند،فراگرفت و خارج فقه و اصول را نزد پدرش به پايان رساند و تقريراتى در فقه و اصول نوشت.
جديّت و تلاش علمى مرحوم حاج سيّد جواد در حدى بود كه پس از يك دوره خارج فقه و اصول آية اللّه سيّد حسين فقيه سبزوارى و ساير مراجع به ايشان اجازه اجتهاد دادند.
آية اللّه سيّد جواد فقيه سبزوارى در كنار تدريس مدتى مديريت مدرسه شرقى باغ رضوان را عهده دار بود.وى در حوزه علميه مشهد دوره سطح و خارج فقه و اصول تدريس مى نمود و طلاب زيادى را تربيت كرد.پشتكار او در تدريس بين طلاب ضرب المثل بود.
آية اللّه سبزوارى مدتها در مسجد حاج حكيم واقع در خيابان طبرسى امام جماعت بود و جمع زيادى از مردم، بازاريها و طلاب در نماز جماعت
ص:317
شركت مى جستند.وى انسانى نكته سنج بود و مسايل تاريخى را با شيرينى خاص براى شاگردان بيان مى نمود.
اهتمام فراوان در رفع نيازهاى طلاب و سادات و فقرا داشت.با سادگى در معابر و خيابان رفت و آمد مى كرد.او با تلاش خستگى ناپذيرش هميشه در لابه لاى كتابهاى خطى و قديمى اش چنان مسائل فقهى و اصولى را براى طلاب و شاگردانش به زيبايى بيان مى كرد كه هر طلبه اى در اولين جلسه درسش شيفته تبحر و فن بيانش مى شد.
به تحصيل كردگان علم دينى و سادات احترام ويژه اى قائل بود.منزلش به روى عموم مردم و به خصوص طلاب باز بود.مورد مشورت بسيارى از بزرگان بود ولى در مسائل سياسى وارد نمى شد.سرانجام پس از عمرى تلاش و فعاليت در راه ترويج اسلام و تربيت طلاب روز سه شنبه اول آذر 1384 ه.ش به ديار باقى شتافت.پيكر پاكش روز بعد،از مسجد حاج حكيم تا حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به صورت باشكوهى تشييع و در جوار مرقد مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.وى مجموعه كتابهاى نفيس خود را وقف كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى نمود.
على جان سكندرى
فقيه قاينى-سيّد حسين
(1239-1333 ه.ش)
آية اللّه آقا سيّد حسين فقيه قاينى، مشهور به«امام»فرزند آية اللّه آقا سيّد زكى الدّين حسينى ملقب به شيخ العلماء و امام جماعت مسجد جامع قاين،در 1239 ه.ش در شهر قاين،ديده به
ص:318
جهان گشود.وى تحصيلات خود را در قاين،نزد پدر و برادرش آية اللّه آقا سيّد حسن مجاهد كه اوائل مشروطه،پس از بازگشت از نجف اشرف در تهران به شهادت رسيد،شروع كرد.پس از آن نزد مرحوم آقا شيخ محمّد فرزند اسماعيل بيهودى قاينى معروف به حاجى آخوند،كه از علماى منطقۀ قاينات و از شاگردان و صاحب اجازه از مرحوم چارسوقى بزرگ بوده،تحصيل نمود.بعد در حالى كه 19 سال بيش نداشت به دعوت عمويشان عازم نجف شد و در درس مرحوم آخوند خراسانى شركت جست و مجموعه اى را تدوين كرد كه حاوى نقد و تقرير مباحث محقق خراسانى بود.ايشان با آيات عظام سيّد محمود شاهرودى،و مرحوم آقا سيّد احمد خوانسارى هم بحث بود.در سال 1329 ق كه مرحوم آخوند دار فانى را وداع كرد،براى ادامۀ تحصيل به درس مرحوم آقا شيخ على گنابادى وارد شد، و تا سال فوت ايشان يعنى 1332 در درس ايشان حضور داشت و پس از فوت استاد،ايشان براى ديدار خانواده به ايران آمد و در قاينات به دعوت علماء ماندگار شده و در حوزه علميه درس را شروع نمود و تعداد زيادى از طلاب در درس ايشان حضور يافتند.
پس از تخريب حوزۀ علميه قاين توسط رضا خان،با تلاش روحانيون قاين به سرپرستى مرحوم امام،املاك و موقوفات مدرسه پس گرفته شد و مدرسه مجددا احيا گرديد.مرحوم آية اللّه آقا سيّد حسين امام در سالهاى آخر حيات،نيز در مسجد جامع قاين، درس خارج فقه شروع كرد و جمعى از فضلاى قاين در بحث ايشان شركت مى جستند.
ايشان در رجب سال 1374 ق/ اسفند 1333 ش براى معالجۀ بيمارى،و زيارت حضرت ابى الحسن الرضا عليه السّلام عازم مشهد شد و براثر كبر سن،و ضعف جسمانى،در روز 24 رجب،دار فانى را وداع گفت و به دستور نيابت توليت وقت آستان قدس رضوى در صحن عتيق دفن گرديد.
ص:319
از ايشان علاوه بر مجموعه اى از استفتائات،يك موسوعۀ فقهى به نام الرسائل الفقهية كه تقرير و نقد مباحث مرحوم آخوند است و همچنين مجموعه اى در علم رجال به نام الثقات من الرجال و حواشى بر رسالۀ عمليه آية اللّه شيخ حسن صاحب جواهر و رسالۀ عمليۀ فارسى مرحوم آخوند خراسانى باقى مانده است.
در سال 1382 بخشى از فهرست نسخ خطى ايشان در ضمن مجموعه اى به نام فهرست نسخ خطى كتابخانه هاى قاين به چاپ رسيد.
ايشان سه فرزند داشتند؛سيّد زكى الدّين(فوت 1374 ق)دبير بازنشسته، آية اللّه سيّد محمّد على فقيه(فوت 1374 ش)مدفون در قاين و سيّد حسن فقيه،كارمند بهدارى(فوت 1375 ش) مدفون در مشهد مقدس.
على سكندرى
فلسفى-ميرزا على
(1299-1384 ه.ش)
عالم ربانى،فقيه محقق و اصولى مدقق،آية اللّه حاج ميرزا على آقا فلسفى در ربيع الثانى 1339 ق/ 1299 ش در تهران به دنيا آمد و با ولادتش چشم پدر را به چهارمين پسر خانواده،پس از حاج شيخ ابو القاسم، حاج شيخ محمّد تقى و مرتضى روشن ساخت.
پدرش آية اللّه حاج شيخ محمّد رضا تنكابنى(1282-1385 ق)فرزند شيخ محمّد واعظ تنكابنى،از علماى
ص:320
برجستۀ تهران بود.مرحوم حاج شيخ محمّد رضا تنكابنى شش سال از محضر فقهى آية اللّه حاج شيخ حبيب اللّه رشتى استفاده كرد و ساليانى در مجلس درس اصول فقه آية اللّه شيخ محمّد كاظم آخوند خراسانى،فقه آية اللّه سيّد كاظم يزدى و اخلاق و سلوك آية اللّه حاج ملا حسينقلى همدانى بهره مند گرديد.
ايشان تقريرات قابل توجهى از اساتيد خود داشت و از همين رو،وى عالمى جامع و مورد توجه خاص و عام بود.
آية اللّه حاج ميرزا هاشم آملى و آية اللّه آخوند ملا على همدانى از شاگردان ايشان بودند.
كودكى آية اللّه فلسفى در تهران گذشت و پس از گذراندن مكتب خانه،در حدود يازده سالگى تحصيل علوم اسلامى را آغاز كرد.دروس مقدمات را نزد برادر ارشد خويش،حاج شيخ ابو القاسم،شيخ حسين نوايى،سيّد محمّد حسين بروجردى و سيّد محمّد قصير به پايان برد.سپس دروس سطح، لمعه،رسائل،مكاسب و كفايه را نزد اساتيد آن سامان،و بيشتر از همه نزد پدر خود فراگرفت.
سال 1324 ش با اتمام كامل دورۀ سطح در تهران،در حالى كه 25 سال داشت بار سفر به عتبات بست و در مدرسه سيّد محمّد كاظم يزدى در نجف رحل اقامت افكند و تا سال 1340 ش در آن ديار به تعلّم و تفقّه و تدريس پرداخت.
ايشان پس از ارزيابى دروس تعدادى از بزرگان فقه و اصول نجف، نخست در درس آية اللّه شيخ محمّد على كاظمينى،از برجسته ترين شاگردان آية اللّه نائينى،شركت جست.پس از فوت استاد،مدت كوتاهى به درس آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى و آنگاه در درس فقه و اصول آية اللّه سيّد ابو القاسم خويى شركت كرد.وى دو دورۀ كامل اصول فقه و ابواب متعددى از فقه را در محضر ايشان آموخت و در جلسه استفتاء آية اللّه خويى در تعليق بر عروة الوثقى و وسيلة النجاة نيز عضويت داشت.
ص:321
در خلال همين سالها،به تدريس سطح مشغول شد و تا پايان اقامت در نجف،تمام دروس سطح اعم از لمعه، رسائل،مكاسب و كفايه را تدريس نمود.به دليل تسلّط علمى فوق العاده و بيان روان و شيوا،دروس ايشان به ويژه كفايه مورد توجه خواص قرار گرفت.
در سال 1340 ش جمعى از متدينين تهران نامه هايى را به آيات عظام حكيم و خويى فرستادند تا از آية اللّه فلسفى بخواهند به ديار خود بازگردد و اقامۀ جماعت در مسجد لرزاده ى ميدان خراسان را پس از مرحوم حاج شيخ على اكبر برهان برعهده گيرد.به اين ترتيب،آية اللّه فلسفى با كوله بارى از فقاهت و علم،كه اجازۀ اجتهاد استادش آية اللّه خويى گواه آن بود،به تهران مراجعت كرد.در سال 1345 ش با رحلت پدر و براى انتقال پيكر ايشان به نجف اشرف و دفن در جوار مرقد امير مؤمنان عليه السّلام به آنجا بازگشت و پس از انجام اين وظيفه،به تهران آمد.
در تهران علاوه بر اقامۀ جماعت در مسجد لرزاده،به تدريس دروس خارج براى حوزويان،و پس از اصرار مردم و تأكيد برادرشان واعظ شهير مرحوم حاج شيخ محمّد تقى فلسفى،به وعظ و تعليم معارف اسلامى براى عموم مردم پرداخت.قوت فكرى و علمى و مطالعات گسترده براى اين مجالس،اين دروس را بسيار غنى،و مردم را شيفتۀ شخصيت و جامعيت ايشان ساخت.
سال 1349 ش كه خفقان حكومت پهلوى به اوج خود رسيد،و روحانى مبارز آية اللّه سيّد محمّد رضا سعيدى در زندان شهيد شده بود،مجلس فاتحه اى از سوى آية اللّه فلسفى در مسجد لرزاده برگزار شد.امّا در همان آغاز با دخالت نيروهاى رژيم وقت،از ادامه مجلس جلوگيرى شد.
آية اللّه فلسفى در حدود سال 1350 ش به درخواست مرحوم آية اللّه ميلانى ابتدا مدتى كوتاه،و سپس به صورت دائمى به اقامت در جوار عالم آل محمّد امام على بن موسى الرضا عليه السّلام و تدريس در حوزۀ علميۀ مشهد مصمم
ص:322
گرديد.اين تصميم مورد استقبال علما قرار گرفت و بلافاصله،دروس خارج ايشان به يكى از پررونق ترين دروس فقه و اصول اين حوزه مبدّل شد.
مى توان گفت كه دروس ايشان چند سال پس از شروع،تا زمان رحلت آن فقيد،همواره پرجمعيت ترين دروس فقه و اصول حوزۀ مشهد بود.
ايشان،مبانى فقه و اصول خود را در مدرسه ميرزا جعفر،مسجد ملا حيدر،و در دوره هاى اخير در تالار اصلى مدرسۀ آية اللّه خويى،براى انبوه شاگردان تدريس مى كرد.درس آن استاد فرزانه،در مقايسۀ با ساير دروس مشهد و قم،نمونه اى كم نظير از شيوايى تعبير و تقرير و روانى بيان به شمار مى آمد.به طورى كه تعداد زيادى از طلاب و فضلاى حوزه،از محضر ايشان بهره جستند.بسيارى از آنها در زمان حيات استاد،از مدرّسان خارج فقه و اصول و پژوهشگران برجستۀ علوم اسلامى به شمار مى آمدند.
نماز جماعت ايشان در مسجد شهدا (بناها)،از جماعت هاى مورد توجه خواص بود كه با حال و هواى معنوى اقامه مى گرديد.
ايشان در دهۀ پنجاه شمسى،از اركان حوزۀ علميۀ مشهد در حمايت از انقلاب اسلامى بود و پس از پيروزى اين انقلاب شكوهمند،به انتخاب مردم از استان خراسان به همراه جمعى ديگر از بزرگان حوزه،به عنوان عضو مجلس خبرگان قانون اساسى در مراحل تدوين و تصويب قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران شركت جست.
از بركات آن مرحوم كه علاوه بر حوزويان،عموم مردم از آن بهره مند بودند،مجالس اعتقادى و اخلاقى بود كه ماه هاى رمضان در مسجد شهدا،و به صورت هفتگى در مسجد كوچك جنب منزل ايشان،مسجد موسى بن جعفر عليهما السّلام،برگزار مى شد.
مجالس اخلاق ايشان در ماه رمضان،مجلس موعظه اى بود كه در آن به جاى اكتفا به ارشاد نظرى،عملا و بالفعل تأثير عميق كلام و نفس ايشان به
ص:323
صورتى ديرپا در مستمعان مى ماند.
بيانات ايشان در اين مجالس،چنان از صميم جان و با حرارت خاصى ادا مى شد كه بارها انبوه جمعيت را به گريه وامى داشت.
گريز آن عالم وارسته از مال و مقام، اگرچه از جنس مناصب دينى همچون مرجعيت باشد بى نياز از شرح و توضيح بود.همين پرهيز شديد ميان ايشان و دوعالم ممتاز ديگر يعنى آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى و آية اللّه حسنعلى مرواريد پيوندى مستحكم برقرار كرده بود.
ايشان به هيچ كارى تا از درستى و بايستگى آن مطمئن نمى شد،اقدام نمى كرد.در عين حال،آنجا كه پاى تكليف و مسئوليت در ميان بود،وارد ميدان مى شد.ايشان رياست هيئت مديرۀ يكى از نخستين صندوق هاى قرض الحسنۀ كشور،صندوق قرض الحسنۀ حوزۀ علميۀ مشهد،را تا پايان عمر برعهده داشت و فعالانه امور آن صندوق و كتابخانه و فروشگاه وابسته به آن را دنبال مى كرد.بى تكلف بود و در عين ابهت،بسيار متواضع.او خريدهاى مورد نياز خانواده را خود انجام مى داد و گاهى مدتها در صف نانوايى توقف مى كرد.دقيق و به دور از مجامله و هرگونه اغراق يا فروكاستى سخن مى گفت.حالت غالب ايشان سكوت بود و كلمه اى كه به آسانى به زبان مى آورد،«نمى دانم»بود.
سرانجام ايشان در عصر هشتم محرم؛به دليل سكته قلبى در بيمارستان تخصصى قلب جواد الائمه بسترى گرديد و ساعتى پيش از اذان ظهر تاسوعاى حسينى 1427 ق/19 بهمن 1384 ش به ملكوت حق پيوست.
پيكر آن مرحوم از محل مسجد شهدا به سمت حرم مطهر در فضايى آكنده از اندوه و غم،با حضور اساتيد و طلاب حوزه و مردم تشييع گرديد.حضور پرشور جوانان در اين تشييع،نمايانگر آن بود كه فاصلۀ زياد سنّى آن عارف روشن ضمير با اين نسل مانع ارادت و ارتباط صميمى آنها نبوده است.نماز بر
ص:324
پيكر ايشان به امامت حضرت آية اللّه وحيد خراسانى در صحن آزادى خوانده شد،و آنگاه در جوار لطف حضرت ثامن الحجج على بن موسى الرضا عليه السّلام در رواق دار السرور آرميد.
مجتبى الهى خراسانى
فهرستى تهرانى-محمّد مهدى
(-1315 ه ش)
شيخ محمّد مهدى فرزند يحيى افرازى قزوينى فهرستى ملقب به «عماد الدّين تهرانى»از علماء ادبا و اهل منبر بود.تحصيلات خود را در مشهد به پايان برد و به كار تبليغ روى آورد.
كتابى در شرح وجيزۀ شيخ بهايى نوشت و حواشى بر شرح فصوص قيصرى به رشته تحرير درآورد.اين كتاب در زمان اسدى نايب التوليه آستان قدس چاپ شد.او به جهت اشتغال به فهرست نويسى در كتابخانه مركزى آستان قدس به«فهرستى»اشتهار يافت.از اندوخته هاى عمر پربار او گردآورى كتابخانۀ جامعى بود كه در زمان حياتش در سال 1310 ه.ش به كتابخانه آستان قدس وقف نمود.وى روز هشتم سال 1315 ه.ش درگذشت و جنازه اش در صحن جديد مقابل ايوان طلا دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/293، شمس الشموس/325؛واقفين عمده كتاب/20.
ابراهيم زنگنه
فهرى زنجانى-سيد احمد
(1301-1385 ه ش)
آية اللّه حاج سيد احمد فهرى زنجانى فرزند حاج سيد سجّاد فهرى از علما و دانشمندان زنجان،در سال 1301 ش در شهر زنجان چشم به جهان باز كرد.
پس از تحصيل مقدمات عازم قم شد و بيش از يك سال از درس آية اللّه آقا نجفى مرعشى استفاده برد و در سال 1320 ش عازم نجف شد و در محضر آيات حاج آقا روح اللّه خمينى قدّس سرّه،
ص:325
آقا ميرزا باقر زنجانى،سيد ابو القاسم خويى و سيد جمال گلپايگانى دروس سطح و خارج را به پايان برد و سال 1330 ش به ميهن برگشت و مدت 14 سال در كرمانشاه اقامت گزيد و به اقامه جماعت در مسجد جامع اين شهر پرداخت و در اين مسجد كتابخانه اى تأسيس كرد و توليت آن را بعد از درگذشت خود به عهده آستان قدس رضوى گذاشت.
آية اللّه فهرى در سال 1345 به تهران بازگشت و آثار زيادى را نشر داد.از آن جمله مى توان به تأليف كتاب هاى سالار شهيدان،معراج روحانى و كتاب الخمينى فى القرآن و ترجمه كتاب هاى خصالى صدوق،عبد اللّه سبا،اسس المنطقية للاستقراء شهيد صدر،اسرار الصلاة و آداب الصلاة امام خمينى قدّس سرّه اشاره كرد.ايشان تدوين كننده بخشى از مباحث اصولى امام خمينى قدّس سرّه تحت عنوان طلب و اراده بوده است.
آية اللّه فهرى مورد تأييد و علاقه امام و حاج احمد آقا و مقام معظم رهبرى بوده اند و از دوستان نزديك مرحوم آية اللّه آقا مصطفى خمينى و امام موسى صدر شمرده مى شدند.
وى در سال 1360 به نمايندگى امام خمينى قدّس سرّه،در سوريه و لبنان جهت ساماندهى امور مذهبى و زيارتى منصوب شد و طى حكمى در 13 رجب 12/1408 اسفند 1366 از سوى امام خمينى قدّس سرّه به عنوان امام جمعه دمشق منصوب گرديد.در اين حكم آمده است:«جناب حجة الاسلام آقاى سيد احمد فهرى دامت بركاته،برطبق اين حكم جناب عالى به سمت امام
ص:326
جمعه شهر دمشق منصوب مى شويد كه ان شاءالله تعالى ضمن انجام اين فريضه عبادى،سياسى و بزرگ اسلامى مردم را در خطبه هاى نماز به مسايل مهم اسلامى و توطئه هاى دشمنان اسلام آگاه ساخته و به وحدت و هم بستگى دعوت نماييد و از اختلاف و تفرقه كه مؤثرترين وسيله نفوذ دشمنان ملل اسلامى است برحذر داريد.و براى انجام هرچه بهتر اين مسئوليت مقتضى است در طرح و بيان مسائل از مشورت با جناب حجة الاسلام آقاى اخترى، سفير محترم ايران-دام توفيقه-نيز دريغ ننماييد و در مواقع غيبت خود نيز از وجود ايشان جهت اقامه نماز جمعه استفاده كنيد.اميد است،اهالى محترم و مسلمانان منطقه نيز فرصت را مغتنم شمرده و همكارى هاى لازم را در انجام هرچه باشكوه تر نماز جمعه در محل با جناب عالى داشته باشند.»
وى سه نوبت نماز جماعت در حرم حضرت زينب مى خواند و سخنرانى هاى زيادى ارائه مى داد و خارج فقه تدريس مى نمود و حرم حضرت زينب را توسعه داد و حوزه علميه امام خمينى قدّس سرّه در زينبيه دمشق را تأسيس كرد كه امروزه بيش از 500 طلبه دختر و پسر در آن مشغول به تحصيل هستند.علاوه بر آن چندين مركز در ايران براى ايتام و صندوق هاى قرض الحسنه و چند مسجد بزرگ را داير كرد و بخشى از كتابخانه حافظ اسد را به نام ايران تجهيز و راه اندازى كرد.
ايشان شاعر خوش ذوقى بود و اشعار فراوانى به فارسى،عربى و تركى داشت.
و زندگى او بسيار زاهدانه سپرى شد.
آية اللّه فهرى به دليل كسالتى در بيمارستانى در تهران بسترى شد و جمعه شب دار فانى را وداع گفت.
مراسم تشييع پيكر آية اللّه فهرى يك شنبه 11 تير 1385 در مسجد مجد تهران برگزار و پيكر پاك ايشان پس از تشييع از تهران به مشهد منتقل و به دستور مقام معظم رهبرى در دار الزهد حرم مطهر امام رضا عليه السّلام كنار آرامگاه شيخ بهايى به خاك سپرده شد.
ص:327
غلامرضا جلالى
1-شرح زندگانى دانشمندان رواب، رجال لشكرى و كشورى استان زنجان:
تأليف كريم نيرومند،انتشارات عود، 186/1385-184.
فياض-عبد المجيد-مجيدى فياض -عبد المجيد
فيض گنابادى-عبد الرحيم
(1276-1364 ه.ش)
آية اللّه حاج شيخ عبد الرحيم فيض گنابادى در سال 1276 ه.ش در روستاى دليقان گناباد در يك خانواده مذهبى ديده به جهان گشود و در سال 1291 ه.ش براى ادامه تحصيل به مشهد عزيمت كرد و در مدرسه نواب در حجره برادر بزرگش مرحوم شيخ محسن گنابادى اقامت نمود و در حلقه درس ميرزا عبد الجواد نيشابورى،آقا بزرگ حكيم،ميرزا محمد آقازاده،حاج آقا حسين قمى و حاج آقابزرگ اشرفى شاهرودى با ادبيات عرب،حكمت و كلام و فقه و اصول آشنا شد.از سال 1300 تا 1312 ه.ش خود در همان مدرسه به تدريس ادبيات پرداخت و در جريان تغيير لباس علما،به نجف رفت و در مدرسه سيد محمد كاظم ساكن شد و سالها ضمن بهره گيرى از درسهاى خارج فقه و اصول آيات عظام سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى، خود به تدريس شرح منظومه سبزوارى و اشارات ابو على سينا پرداخت.وى با دختر مرحوم آية اللّه شيخ محمد على كاظمينى صاحب تقريرات نائينى ازدواج نمود و در سال 1329 ش به
ص:328
گناباد بازگشت و در حوزه علميه كاخك به تدريس شرح لمعه،مكاسب، رسائل و كفايه و نيز شرح منظومه و اقامه جماعت مشغول شد.در جريان زلزله گناباد سخت مجروح گرديد و مدتى در بيمارستانهاى مشهد تحت مراقبت قرار گرفت و به درخواست بزرگان شهر در مسجد گوهرشاد به اقامت نماز جماعت مبادرت ورزيد.
ايشان فردى آزادانديش بود و از جريانات انقلاب اسلامى حمايت مى كرد.در شب پنجشنبه 19 تير 1364 ه.ش داعى حق را لبيك گفت و در صحن آزادى نزديك حوض دفن شد.
ابراهيم زنگنه
ص:329
قابچى-حسن
(-1345 ه.ق)
شيخ حسن قابچى كاظمى خراسانى از علماى بزرگ و فقهاى جليل القدر در آغاز زندگى در كاظمين زندگى مى كرد و مبادى علوم را در آنجا فراگرفت.
بعد از آن به سامرا رفت و در درس آية اللّه ميرزا حسن شيرازى شركت كرد و مدتى هم در نزد سيّد اسماعيل شيرازى و سيّد محمّد اصفهانى تلمذ نمود،بعد از وفات شيرازى به حوزه درس ميرزا محمّد تقى شيرازى رفت، سپس به مشهد مقدس آمد و مقيم شد و به وظائف شرعى پرداخت او در سال 1345 ه.ق در اين شهر درگذشت و در دار السياده به خاك سپرده شد.
نقباء البشر 435/1
فرهنگ خراسان 63/4.
سيد حسن حسينى
قاسم
(-1309 ه ق)
شيخ قاسم از علماى معاصر شيخ محمّد رحيم بروجردى(م 1309 ه ق) بوده است.وى در مشهد سكونت داشت و به اقامه جماعت و ترويج احكام اسلامى اشتغال مى ورزيد و 25 ذيقعدۀ سال 1309 ه ق درگذشت و در حرم مطهر متصل به در ورودى رواق پايين پاى مبارك،دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/285.
ابراهيم زنگنه
ص:330
قاينى-ابو تراب
(-حدود 1328 ه ق)
آية اللّه ابو تراب فرزند سيد ابو طالب (م 1293 ه.ق)از فقها و اصوليون و انسانى متخلق به اخلاق نيك بود،در ادبيات فارسى نيز دست داشت و در شعر انوار تخلص مى كرد.نزد آية اللّه سيد حسين كوه كمرى در نجف درس خواند و جايگاه علمى ويژه در فقه و اصول و حكمت و ادب يافت.بعدها به قاين برگشت و به كار قضا پرداخت و در اواخر زندگى خود به دليل ناسازگارى با حكام زمان،به مشهد مهاجرت نمود و در حدود سال 1328 ه ق در اين شهر درگذشت و در دار السياده حرم دفن شد.سيد ابو طالب خراسانى فرزند اوست.اسرار التوحيد در تفسير سوره توحيد،ديوان شعر فارسى،كواكب سبعه،فوائد الغروية در درايه و رجال،صلاة المسافر،مناسك حج و المكاسب از آثار اوست.
اعيان الشيعة 309/2،بهارستان/326- 329،الذريعة 43/2،نقباء البشر 1/ 458،بيرجند امروز/28.
غلامرضا جلالى
قاينى-سيد جواد
(قرن 14 ه.ش)
سيد جواد قاينى فرزند سيّد حسن قاينى از علماى بزرگى است كه در شهر قاين متولد گرديد.پدر وى عالمى عالى مقام بود و به ترويج احكام و امر به معروف و نهى از منكر مى پرداخت و اغلب اوقات به تأليف،تصنيف و تدريس مشغول بود.كتاب قصوى در علم منطق و الابصار در علم اصول فقه و فهرست الاصول و الوثاق در فقه استدلال از آثار اوست.
فرزندش سيّد جواد نيز از علماى قاين بود و در رشادت و بزرگى شهرت داشت و امور شرعيه قاين برعهده او بود در طى سفرى كه به مشهد داشت به رحمت ايزدى پيوست و در همان جا مدفون گرديد.
ص:331
بهارستان/282.
على سكندرى
قاينى-شاه ميرزا
(-1092 ه ق)
شاه ميرزا قاينى فرزند حسن اهل فضل و كمال بود.علوم عقلى را نزد خوانسارى شارح دروس(1016- 1098 ه ق)خواند.از ذكاوت بالايى برخوردار بود.در مشهد ماند تا اينكه به سال 1092 ه ق از دنيا رفت.
تعليقاتى چند بر كتابهاى فقهى و فلسفى نوشت.برخى از علماى معاصر حكم به كفر و نجاست او دادند.
طبقات اعلام الشيعة/257.
غلامرضا جلالى
قبلة الكتّاب-مشهدى-سلطان على، جلد دوم
قدس-رضوى-محمّد
قدس خراسانى-جلد دوم
قزوينى-مجتبى
(1318-1386 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ مجتبى قزوينى فرزند مرحوم شيخ احمد تنكابنى قزوينى از علماى وارسته و دانشوران بلندپايه قرن چهاردهم هجرى و از اركان اصلى مكتب تفكيك است.
وى در سال 1318 ه ق در قزوين در خانواده اى روحانى متولد شد و با مقدمات و مبانى علوم در شهرهاى قزوين و تهران آشنا شد و سال 1330 ه ق همراه پدر به عراق رفت و مدت هفت سال در شهر نجف از محضر
ص:332
بزرگانى چون سيّد محمّد كاظم يزدى، ميرزا محمّد تقى شيرازى و ميرزا محمّد حسين نائينى بهره جست و پدرش مرحوم ميرزا احمد كه از شاگردان حاج ميرزا حسين خليلى تهرانى بود در سال 1332 ه ق در نجف فوت كرد.
پس از بازگشت به وطن،دو سال در قزوين ماند و در آنجا با افكار سيّد موسى زرآبادى قزوينى آشنا شد و به سير و سلوك شرعى روى آورد و از عرفان و اشراق گنوسى و اسكندرانى ديده بازگرفت و به جستجوى اسلام ناب و عرفان و فلسفه اسلامى پرداخت.
در سال 1339 ه ق به قم رفت و مدتى از محضر آية اللّه شيخ عبد الكريم حائرى يزدى مؤسس حوزه قم استفاده برد و سال 1341 ه ق به مشهد آمد و در محله دريادل جنب تكيه و مسجد على اكبريها سكونت يافت و ضمن اقامه نماز در مسجد مرويها از معارف بلند بزرگانى چون آقابزرگ حكيم،ميرزا محمّد آقازاده،شيخ اسد اللّه عارف يزدى،شيخ موسى خوانسارى،ميرزا مهدى غروى اصفهانى و حاج آقا حسين قمى استفاده برد و به مدت چهل سال در حوزه علميه مشهد به تدريس پرداخت و شاگردان برجسته اى را در مكتب فكرى خود پرورش داد.ايشان معارف قرآنى و دوره سطح و خارج فقه و اصول را براى عموم طلبه ها و متون فلسفى از جمله اشارات و اسفار را براى خواص به روش اجتهادى و همراه نقد تدريس مى كرد.
در بين سالهاى 1329 تا 1334 ه ش بيان الفرقان را در 5 جلد به رشته تحرير درآورد و رساله اى در معرفة النفس،رساله اى در نقد اصول يازده گانۀ ملا صدرا شيرازى و آثارى در برخى از علوم غريبه نوشت.
او زندگى بسيار ساده اى داشت و نمونه اى مجسم از پرهيزكارى و پارسايى بود و از طلبه هاى درس خوان سخت حمايت و پشتيبانى داشت و براى سادات احترام ويژه اى قائل بود.
روز 22 ذيحجه سال 1386 ه ق/14 فروردين 1346 ه ش چشم از سراى
ص:333
سرابين فروبست و به رحمت الهى واصل گرديد و در جانب غربى صحن عتيق دفن شد.
الذريعة 116/26،نگاه حوزه،ش 12، ص 14،مجله حوزه،ش 5،ص 44-49،كيهان فرهنگى،ش 12،ص 33-35.
غلامرضا جلالى
قزوينى-مهدى
(-1313 ه ق)
حاج شيخ مهدى قزوينى از واعظان شناخته شده اوايل قرن 14 ه ق است.
وى از قزوين به منظور همجوارى و برخوردارى از نفحات معنوى مشهد الرضا عليه السّلام به اين شهر آمد و به وعظ و تبليغ مشغول گرديد.كتابخانه جامعى داشت و از آن براى مطالعات دينى و علمى خود بهره مى برد.در اواخر عمر همۀ كتابهاى خود را به كتابخانۀ آستان قدس رضوى تقديم نمود.او در سال 1313 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن عتيق به خاك سپرده شد.
ستارگان در كنار خورشيد ولايت/25.
قزوينى-هاشم
(1270-1339 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى از بزرگان علما و مدرسين قرن چهاردهم هجرى حوزه علميه مشهد است.در سال 1270 ه ش در قلعه هاشم خان قزوين متولد شد.مقدمات و قسمتى از سطح را در قزوين و تهران آموخت پس از بهره ورى از محضر اساتيد آنجا به مشهد آمد و مدتى از محضر آية اللّه
ص:334
حاج ميرزا محمّد آقازاده و آية اللّه ميرزا مهدى غروى اصفهانى استفاده برد و خود به تدريس سطوح عالى و خارج پرداخت و در مدت زمانى نه چندان طولانى توانست با پرورش شاگردان نامدار،تأثير انكارناپذيرى بر فضاى علمى و معنوى حوزه مشهد بگذارد.
وى رسائل،مكاسب،كفايه و خارج اصول را در مدرسه فاضلخان و مدرسه نواب تدريس مى كرد و به تعبير مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه سيّد على خامنه اى،حلقات درس او از لحاظ كم و كيف بى نظير بود.آية اللّه واعظ طبسى، آية اللّه حاج ميرزا مهدى نوغانى،استاد محمّد تقى شريعتى،استاد كاظم مدير شانه چى،استاد محمد رضا حكيمى،آية اللّه صالحى و در رأس همه آية اللّه خامنه اى از شاگردان مكتب مرحوم قزوينى به شمار مى روند.
بدون ترديد مهمترين نقش شيخ هاشم قزوينى،نه تدريس،بلكه تعليم بوده است.او به نوشتۀ استاد محمّد رضا حكيمى،نمونه برجسته يك عالم دينى و يك روحانى اسلامى واقعى بود.
مردى خردمند،وارسته،متواضع، هوشيار،متعهد،شجاع،روشن بين و بيزار از عوام فريبى و انحطاطپراكنى و ارتجاع گرايى بود.سعۀ صدر و مشرب مرحوم حاج شيخ هاشم،مورد تأييد همۀ شاگردان وى است.حضرت آية اللّه خامنه اى در سخنرانى 11 تيرماه 1364 در مراسم ديدار با امام جمعه و جمعى از مسئولين قزوين يادآور شده است:
«مرحوم آقا شيخ هاشم بسيار براى ما محبوب بود.عالمى بود بسيار سنگين، متين،خوش بيان،اهل معنى و زاهد و بى اعتنا به دنيا،درعين حال بسيار روشنفكر،آن زمان كه اهل علم اهل روزنامه خوانى و مجله خوانى و اين چيزها نبودند،ايشان مرتبا مجلاّت مختلف را مى گرفت و در جيبش مى گذاشت،طورى كه كاملا ديده شود و با آن محاسن سفيد خيلى مرد بزرگى بود».
آية اللّه شيخ هاشم قزوينى در طول حيات خود،در جريانهاى مهم سياسى
ص:335
خراسان شركت فعال داشت.ايشان از نقش آفرينان واقعۀ گوهرشاد بود و در شمار مجتهدينى قرار داشت كه پيش از واقعه در منزل مرحوم آية اللّه سيد يونس اردبيلى،طى تصميم شجاعانه اى به رضا خان تلگراف زدند و عمل وى را در زمينه كشف حجاب نكوهيدند.به همين دليل صبح روز يكشنبه 12 ربيع الثانى 1314 ه ش همراه امضاكنندگان ديگر،يعنى آيات و حجج اسلام:سيّد يونس اردبيلى،سيّد هاشم نجف آبادى،سيّد على اكبر خوئى پدر سيّد ابو القاسم خويى،حاج ميرزا حبيب ملكى،سيّد على سيستانى،شيخ آقابزرگ شاهرودى،شيخ على اكبر آشتيانى و سيّد عبد اللّه شيرازى بازداشت و پس از هشت روز، شب هنگام به تهران اعزام شدند.
آية اللّه قزوينى تا شهريور 1320 اجازۀ بازگشت به مشهد را نداشت،بعد از سقوط رضا خان با توصيه آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى و درخواست عده اى از فضلا،ايشان مجددا به مشهد آمد و به تدريس پرداخت.
شيخ هاشم قزوينى سرانجام روز 20 ربيع الثانى 1381 ه ق/22 مهر 1339 ه ش درگذشت و جنازه اش در راهرو رواق دار الضيافه حرم مطهر رضوى واقع در سمت راست ايوان طلاى صحن آزادى كه در حال حاضر كفشدارى شماره 7 مى باشد،به خاك سپرده شد.
دكتر محمّد رضا شفيعى كدكنى در سوگ استاد خود قصيده اى سروده است و ما چند بيت از آن را در ذيل مى آوريم:
امروز بامداد،هراسان بود گيسوى آفتاب پريشان بود
مى خواست،شمع صبح برافروزد دست سپيده،خسته و لرزان بود
و آن روشنايى صبحدم آفاق مشرق نبود،چاك گريبان بود
در هر كرانى از افق مشرق اندوه بيكرانه نمايان بود
انبوه سايه گستر اندوهش در سوگ آفتاب خراسان بود
ص:336
آنكو درفش بارقۀ فضلش بر آسمان علم چو كيوان بود
آموخت فرق باطل و حق ما را رمز آشناى معنى فرقان بود
گاه ستيز در ره حق جويى يكتا مبارز صف ميدان بود
در ملك زهد و كشور استغنا بى تاج وتخت،حاكم و سلطان بود
آن مشعل هدايت انسانى بنياد فخر كشور ايران بود
نگاه حوزه،شماره 6/5-8
غلامرضا جلالى
قصير-سيّد محمّد-رضوى-محمد
قصير ثانى-محمّد
(-1278 ه.ق)
او فرزند سيّد محمّد قصير است.وى يكى از علما و فقهاى مشهد مقدس و از مدرسان عالى مقام حوزۀ علميه بود و بعد از برادرش سيّد حسن به رياست رسيد و در خدمت پدر خود در مشهد تلمذ نمود.بعد به اصفهان رهسپار گرديد و در محضر مرحوم شيخ محمّد تقى تحصيلاتش را ادامه داد تا به درجه اجتهاد رسيد.پس از آن به كربلا مشرف شد و دو سال در محضر درس مرحوم آقا سيّد محمّد فرزند سيّد على طباطبايى صاحب رياض المسائل حاضر گشت و پس از استفاده احكام و قواعد فقهى به ارض اقدس مراجعت كرد.
او بعد از وفات برادر مرجعيت عام يافت و در امور شرعى و ترويج احكام اهتمام تمام داشت،با ارباب دولت همكارى و معاشرت نمى كرد و جمعى از علما از محضر درس او به مرتبه بالايى از علم و عمل دست يافتند.
حاج ميرزا نصر اللّه،ملا محمّد صادق نيشابورى و آقا ميرزا باباى سبزوارى از شاگردان ايشان بودند.در اوائل فتنه سالار او حسن خان سالار را دعوت كرد و نصايح مشفقانه با او در ميان نهاد ولى اثرى نبخشيد،به سمت عتبات عازم شد، و زمانى كه مشهد به دست نيروهاى
ص:337
دولتى افتاد سيد محمّد به مشهد برگشت و در جوار آستان قدس بود تا اينكه در ماه شعبان سال 1278 درگذشت و در پشت سر مبارك به خاك سپرده شد.
فرهنگ خراسان،403/7-401.
سيد حسن حسينى
قطب المحدثين-موسوى-موسى
قمى-حسن
(1329-1428 ه ق)
آية اللّه حاج آقا حسن طباطبايى قمى از علماى مبارز و از مراجع عظام و از فرزندان زعيم شيعه مرحوم آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى(متوفى 1325 ش)است.
وى در سال 1329 ق در نجف به دنيا آمد،دوران كودكى خود را همان جا گذارند و در خدمت والد خود به مشهد آمد و در سال 1350 ق به عتبات رفت و در آنجا از محضر آية اللّه ميرزا حسين نايينى و بعضى ديگر از اساتيد مبرز نجف بهره برد،سپس به مشهد بازگشت و در جريان مسجد گوهرشاد همراه والد خود به عتبات تبعيد شد و در كربلا از محضر والد و اساتيد ديگر استفاده كرد و خود به تدريس سطوح عالى پرداخت.1
آية اللّه قمى،پس از ارتحال والد معظم در نجف سال 1325 ش به مشهد بازگشت و در مسجد گوهرشاد به اقامه نماز و تدريس خارج فقه و اصول پرداخت.او در جريان نهضت خرداد سال 1368/1342 ق امام خمينى قدّس سرّه را همراهى نمود.بيت ايشان به محاصره مامورين رژيم پهلوى درآمد و ايشان
ص:338
بازداشت و به تهران منتقل شد.تا اينكه محمد رضا پهلوى كه روز 16 فروردين 1343 ش در حرم مطهر امام حضرت رضا عليه السّلام حضور يافته بود،با بازگشت آية اللّه قمى به مشهد موافقت نمود و فرداى آن ايشان آزاد شد و به مشهد بازگشت و بار ديگر به مبارزه خود عليه جنايات رژيم پهلوى ادامه داد.او در جريان تبعيد امام خمينى قدّس سرّه و مسأله كاپيتولاسيون در بيستم آذر 1343 يك اعلاميه و در اعتراض به تبعيد امام به تركيه در بيست و چهارم مهر 1344 اعلاميه ديگرى را منتشر نمود و با اين اقدامات رژيم را محكوم كرد.
در روز 3 فروردين 1346 شيخ موسى قمى پيامى از امام خمينى قدّس سرّه به آية اللّه قمى رسانيد و روز 9 فروردين همين سال آية اللّه قمى در مسجد جامع گوهرشاد عليه رژيم پهلوى سخنرانى كرد و از سوى ساواك ممنوع الخروج شد و فرداى آن روز تحت مراقبت مأموران امنيتى به منظور تبعيد به خاش به زاهدان برده شد.
آية اللّه حاجى آقا حسن قمى به مدت دوازده سال در كرج در تبعيد بود و در جمادى الثانى 1398/ارديبهشت ماه 1357 ش درحالى كه هنوز در تبعيدگاه بود،با انتشار اعلاميه اى به انتقاد از رژيم شاه پرداخت و روز جمعه 19 شهريور 1357 به مشهد آمد و مورد استقبال ده ها هزار نفر قرار گرفت.
ايشان روز جمعه 24 شهريور در منزل خود سخنرانى كرد.او ضمن ستايش از مقاومت مردم و تأكيد بر عقايد و باورهاى آنان،شعار:خدا،شاه،ميهن را شرك دانست.و روز 30 شهريور/18 شوال 1398 امام خمينى قدّس سرّه با ارسال نامه اى به ايشان،آزادى از تبعيدگاه طاغوت را تبريك گفت.2
آية اللّه حاج آقا حسن طباطبايى قمى در روز 21 خرداد 1386 در اولين ساعات صبح در بيمارستان امام رضا عليه السّلام در مشهد ديده از جهان فروبست و پيكر پاك وى روز 22 خرداد از محل بيت آن مرحوم واقع در چهارباغ جنب مدرسه امام صادق عليه السّلام تشييع گرديد و در
ص:339
دار الشكر پشت سر مبارك حضرت به خاك سپرده شد.در مراسم تشييع ايشان آيات و اساتيد حوزه شركت داشتند و آية اللّه عظمى وحيد خراسانى بر پيكر ايشان نماز خواند.
مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه سيد على خامنه اى در پيام تسليت خود در تمجيد از خدمات ايشان بيان داشته است:«ساليان درازى از عمر بابركت اين فقيه مجاهد در راه مبارزه با رژيم طاغوت گذشت و بيانات پرشور ايشان گرمابخش نيروهاى مبارز بود.رنج محنت زندان و تبعيد نتوانست در عزم راسخ آن بزرگوار خلل وارد آورد و تا لحظه پيروزى انقلاب تلاش ايشان را متوقف سازد.
غلامرضا جلالى
1-محمّد شريف رازى:گنجينه دانشمندان 142/7.
2-غلامرضا جلالى:تقويم تاريخ خراسان/288.
قوام الحكماء-حسينى بجنوردى- اسماعيل
قوچانى-ذبيح اللّه
(1329-1414 ه ق)
حاج شيخ ذبيح اللّه قوچانى از علماى عامل و مجتهدين نامدار معاصر قوچان است،وى در سال 1329 ه ق/ 1289 ه ش در روستاى خيرآباد مايوان متولّد شد و در 13 سالگى براى تحصيل به شهر قوچان رفت و در ظرف سه سال مقدمات را آموخت.سپس به سال 1345 ه ق به مشهد آمد،و در ارض اقدس به تكميل ادبيّات عرب و سطح پرداخت.پس از شش سال توقف در اين شهر،سال 1351 ه ق به نجف
ص:340
اشرف هجرت نمود و در آنجا درسهاى فقه و اصول را نزد مرحوم آية اللّه آقا ضياء عراقى و آية اللّه حاج سيّد محمود شاهرودى،سيد ابو الحسن اصفهانى و ساير اساتيد حوزه نجف فراگرفت و پس از 20 سال اقامت در نجف و نيل به درجۀ اجتهاد،در سال 1371 ه ق به قوچان مراجعت كرد و در اين شهرستان به ترويج و نشر احكام اسلامى و تدريس علوم دينى پرداخت و پس از ده سال خدمت فرهنگى و علمى در قوچان،در سال 1381 ه ق به مشهد عزيمت كرد و مجاورت دائمى حضرت ثامن الحجج عليه السّلام را اختيار نمود.او علاوه بر مقام علمى و جامعيت از وارستگى و معنويت والايى برخوردار بود.
از اقدامات مفيد وى تأسيس مدرسۀ علوم دينى محموديۀ فاروج است كه طلاب علوم دينى تا سطح لمعتين و رسائل در آنجا به تحصيل ادامه مى دهند.
شيخ ذبيح اللّه در كمال زهد و تقوا در مجاورت امام هشتم زندگى مى كرد تا اينكه در سحرگاه روز سه شنبه 24 اسفند 1372 ه ش/سوم شوّال 1414 ه ق براثر سكته قلبى درگذشت و در ميان اندوه فراوان علاقه مندانش در صحن آزادى نزديك ايوان طلا به خاك سپرده شد.
اتركنامه/250،گنجينۀ دانشمندان 221/6-222.
ابراهيم زنگنه
قوچانى-رمضانعلى
(-1366 ه ق)
حاج شيخ رمضانعلى قوچانى از علماى زاهد و متقى بود و عوام و خواص به او توجه داشتند و در انزوا مى زيست.
از شاگردان آخوند خراسانى است و در مسجد معروف پيرزن،كه اكنون در محل مسجد گوهرشاد به شكل حوض بزرگى درآمده است،نماز مى خواند و 28 رجب سال 1366 ه ق درگذشت و در رواق دار الضيافه حرم مطهر دفن گرديد.
ص:341
ضميمه تاريخ علماى خراسان/296، گنجينه دانشمندان 157/7.
غلامرضا جلالى
قوچانى-سيّد رضا
(-1368 ه ق)
سيّد رضا كاهانى قوچانى از علما و ائمه جماعت مشهد و از شاگردان آخوند خراسانى است.وى پس از مراجعت از نجف در مشهد مقيم شد و بيش از سى سال در مسجد جامع گوهرشاد اقامه نماز جماعت مى كرد و سالهاى آخر عمر نابينا شد.او شب 24 شوال 1368 ه ق درگذشت و در صحن آزادى دفن گرديد.در نقباء البشر سال فوت ايشان 1358 ه ق آمده است.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/295.
ابراهيم زنگنه
قوچانى-محمّد
(1294-1364 ه ق)
حاج شيخ محمّد غروى قوچانى معروف به«شيخ محمّد كبير»از اعلام بزرگوار و مدرسى عالى مقام بود.سال 1294 ه ق در روستاى رسالت(چرى) به دنيا آمد،پس از آشنايى با خواندن و نوشتن نزد آخوند ملاّ اسماعيل، مقدمات را در قوچان فراگرفت و به مشهد آمد و در 21 سالگى عازم نجف شد و هفت سال در آموزش علوم تلاش كرد و در بازگشت در تهران با به توپ بستن مجلس توسط مستبدين به
ص:342
مخالفت برخاست و از سوى شاه به مرگ تهديد گرديد.
حاج شيخ محمّد كه از مقامات علمى بالايى برخوردار بود،از تهران به قوچان آمد و به تدريس فقه و اصول و قضاوت پرداخت و در اواخر حيات خود به مشهد نقل مكان كرد و عصرها در مدرسۀ ابدال خان به تدريس مشغول شد،سرانجام ششم صفر سال 1364 ه ق درگذشت و در محل دار الضيافه حرم مطهر امام هشتم عليه السّلام دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/296، اتركنامه 247-248،گنجينه دانشمندان 157/7.
ابراهيم زنگنه
ص:343
كاشانى-سيّد حسن
(-1342 ه ق)
سيّد حسن فرزند سيّد احمد بن ركن الدّين حسينى كاشانى از علماى مقيم مشهد بود و سالها خدمت مشايخى چون ملاّ على بن ميرزا خليل تهرانى نجفى،سيّد حسين كوه كمرى،شيخ محمّد حسين كاظمى،ملاّ محمّد معروف به فاضل ايروانى و ميرزا حبيب اللّه رشتى،در عتبات به تحصيل پرداخت و با دريافت اجازه روايى از برخى اساتيد خويش در حدود سال 1297 ه.ق به مشهد آمد و مدتها به تدريس و تبليغ اشتغال ورزيد.سيّد يحيى بن محمّد بن حسن معروف به هندى از شاگردان ايشان است.كه در سال 1337 از او اجازه نقل روايت اخذ نمود.
كوثر الحياض در فقه كه شرحى است بر رياض در پنج جلد،نتايج الافكار، مفتاح مقفلات الاصول فى توضيح معضلات الفصول در علم اصول در هفت جلد،هداية الابرار فى شرح شرايع الانوار و الموائد الحسينية در تعليقات بر الروضة البهيّة در 20 جلد،از آثار قلمى اوست.
وى در سال 1342 ه ق در مشهد فوت كرد و در رواق دار الضيافه حرم دفن گرديد.
الذريعة 350/21،182/11،اعيان الشيعة 14/6،گنجينه دانشمندان 252/6،تاريخ آستان قدس/338، اثرآفرينان 9/5.
ابراهيم زنگنه
ص:344
كاشانى-عبد اللّه
(-1303 ه ق)
مولانا عبد اللّه كاشانى،معروف به «مجتهد كاشانى»از علماى نامدار ساكن مشهد و اهل زهد و تقوا بود.در نجف نزد شيخ مرتضى انصارى و ديگران درس آموخت و به مشهد آمد و تا پايان حيات خود به تدريس و تبليغ پرداخت.سيّد عبد الحسين طباطبايى از شاگردان اوست.وى در 11 صفر سال 1303 ه ق در مشهد فوت كرد و در توحيدخانه حرم دفن شد.
نقباء البشر 1187/3،ضميمه تاريخ علماى خراسان/297،تاريخ آستان قدس/337،سند شمارۀ 11834/11 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
ابراهيم زنگنه
كاظمينى-محمد حسن
(-1305 ه ش)
شيخ محمد حسن كاظمينى از
علماى بنام كاظمين بود و پدرش شيخ محمّد جمالى قابچى از اساتيد بزرگ حوزه بود و در مرقد كاظمين عليه السّلام مسئوليت مهمى داشت و فرزندان ايشان آل جمالى خوانده مى شوند كه در بين آنها علما و دانشوران چندى پديدار شد.
شيخ محمّد حسن كاظمينى پس از جريان مبارزه با انگليسيها در عراق به ايران تبعيد شد و همراه مرحوم آية اللّه شيخ مهدى خالصى به مشهد آمد و در اين شهر كميته اى را همراه با تعدادى از علماى مهاجر و مجاور از جمله ميرزا مرتضى يزدى،حاج آقا حسين قمى،
ص:345
شيخ على اكبر نهاوندى،شيخ محمد نهاوندى،شيخ حسن برسى،سيد صدر الدّين،حاج ملا هاشم،حاج سيد عباس شاهرودى،سيد رضا قوچانى، آية اللّه آقازاده،به منظور ايجاد ارتباط با مسلمانان ديگر و مشاركت اسلامى با آنها و جلوگيرى از فعاليتهاى غير دينى از جمله مصرف نوشابه هاى الكلى و بى حجابى زنان و شركت بانوان در تئاتر پديد آوردند.
كاظمينى در پايين پاى حضرت رضا عليه السّلام اقامه نماز مى كرد و در سال 1305 ه ش/1345 ه ق در مشهد درگذشت و مرحوم حاج ملا هاشم خراسانى ايشان را تغسيل و تكفين كرد و بر او نماز خواند و در دار السياده زير چهل چراغ دفن شد.
مرحوم شيخ محمّد حسن كاظمينى از همسر اول خود كه نوه علامه سيد صادق طباطبايى معروف به سنگلجى،از اساتيد برجسته حوزه نجف و در شمار مهم ترين شاگردان نايينى مدفون در حرم عبد العظيم عليه السّلام، سه فرزند به نام هاى ميرزا مهدى،شيخ محمد على و حاج محمّد جواد داشت.مرحوم شيخ محمد حسن موقع مهاجرت در تهران همسر دوم اختيار كرد كه فرزندان او به نام احمد،محمود، محمد باقر و محمّد صادق با فاميل جمالى اشتهار داشته اند.
غلامرضا جلالى
كافى-احمد
(-1389 ه ق)
ميرزا احمد كافى امامى،فرزند ملاّ رمضان يزدى از سخنوران نامدار سدۀ اخير است.در يزد متولد شد و در مدرسۀ مصلّى تدريس و در بعضى از مساجد،اقامه جماعت مى نمود،تا اين كه به مشهد هجرت نمود و پس از مدتى درد چشمى به او عارض شد كه بتدريج او را از بينايى محروم كرد.
ميرزا احمد وقتى از همه جا مأيوس شد به حرم امام رضا عليه السّلام رفت و از روح پاك امام همام على بن موسى الرضا عليه السّلام
ص:346
استمداد طلبيد و به طور معجزه آسايى بهبود يافت.و ديگر اثرى از نابينايى او بر جاى نبود.وى پس از بهبودى كافى در كوچه زردى بالا خيابان سكونت گزيد و در مسجد جعفرى ها به اقامه جماعت و ترويج دين پرداخت و شب دوشنبه 15 رجب سال 1389 ه ق بدرود حيات گفت و در صحن عتيق، مقابل قبر شيخ حرّ عاملى دفن شد.حاج شيخ زين العابدين كافى و حاج محمّد كافى پدر مرحوم حاج شيخ احمد كافى خراسانى از وعاظ معروف عصر محمد رضا پهلوى كه در آستانه انقلاب اسلامى در يك تصادف جان به جان آفرين تسليم كرد،فرزندان ايشان هستند.
گنجينه دانشمندان 158/7-159.
ابراهيم زنگنه
كافى مشهدى
(-969 ه ق)
كافى مشهدى از ذريه خواجه نصير الدّين طوسى است.پدرانش در آذربايجان به كار قضاوت مشغول و از اهل علم بودند.وى فردى دانشمند و خطاط ماهرى بود كه در نستعليق و شكسته نويسى مهارت داشت،به سال 969 ه ق در قزوين درگذشت و بدنش به مشهد منتقل شد و در اين شهر دفن گرديد.
اعيان الشيعة 22/9،فرهنگ خراسان 57/6؛تاريخ نظم و نثر در زبان فارسى 703/2.
غلامرضا جلالى
كامياب-سيّد رضا
(1329-1360 ه ش)
حجة الاسلام سيد رضا كامياب، روحانى مبارز،مؤمن و متقى،مرداد 1329 شمسى در روستاى نوده گناباد در خانواده اى روحانى چشم به جهان باز كرد.سيزده ساله بود كه به حوزه علميه گناباد وارد شد و براى ادامه تحصيلات حوزوى به مشهد آمد و به
ص:347
فراگيرى علوم اسلامى مشغول گرديد و مدتى در حوزه درس آية اللّه شيخ ابو الحسن شيرازى شركت نمود.
سال 1347 با آية اللّه خامنه اى رهبر فرزانه انقلاب آشنا شد و راهبردهاى نوينى را در چشم انداز زندگى دريافت نمود.وى در نشستهاى مخفى و خصوصى آية اللّه خامنه اى حضور مى يافت.در جريان جشنهاى 2500 ساله به علت فعاليتهايى كه عليه رژيم پهلوى داشت،مورد شناسايى مأموران امنيتى قرار گرفت و مدتى تحت تعقيب بود و در جريان انقلاب به افشاگرى عليه رژيم شاه در شهرهاى مختلف از جمله كرمان پرداخت.
كامياب پس از پيروزى انقلاب با نهادهاى مختلف انقلابى همكارى داشت و زندگى خود را وقف توده هاى مردم كرد.او با دشمنان اسلام و انقلاب اسلامى سر ناسازگارى داشت و مناعت طبع او مانع از آن مى شد كه به امور مادى رويكرد داشته باشد.ايمان، بصيرت،توكل و قاطعيت از گرايشهاى درونى و درون مايه هاى معنوى وى بود.
او اهميت ولايت فقيه در نظام اسلامى را باور داشت و مى گفت با جمعيتها و تشكيلاتى مى توانم همكارى داشته باشم كه تابع خط امام و ولايت فقيه باشند.
موقعيت مردمى كامياب موجب شد كه در انتخابات ميان دوره اى مجلس شوراى اسلامى كه روز جمعه دوم مرداد 1360 برگزار شد،از سوى مردم مشهد به نمايندگى انتخاب گردد،ولى يك هفته پس از انتخاب،ساعت 11/44 صبح روز هشتم مرداد 1360 در محل
ص:348
تقاطع بلوار راه آهن با خيابان خواجه ربيع،به دست يكى از اعضاى منافقين هدف قرار گرفت و در بيمارستان امداد(شهيد كامياب)به شهادت رسيد و روز نهم مرداد جنازه اش تشييع و در رواق دار الزهد حرم دفن شد.
شهداى روحانيت شيعه 179/2-180.
غلامرضا جلالى
كاهانى-قوچانى-سيد رضا
كبير-مهدى-واعظ-مهدى
كجورى-ابو القاسم
(1279-1337 ه.ق)
آية اللّه شيخ ابو القاسم كبير كجورى از تحصيل كردگان حوزۀ نجف اشرف و مازندران است.ايشان در منطقه نوشهر، نور و كجور با عنوان شيخ ابو القاسم كبير و شيخ ابو القاسم مشايخ و شيخ ابو القاسم مجتهد شهرت داشته است.
شيخ در روستاى پول كجور از توابع شهرستان نوشهر در ششم دى ماه 1279 ه.ق در خانواده علم و اجتهاد متولد شد.پدرش آية اللّه ملا على بابا كجورى از مشاهير و مجتهدين خطه كجور و شاگرد شيخ اعظم مرتضى انصارى در حوزه نجف بود كه در سنين ميانسالى وارد حوزه علميه شد و در سال 1289 ه.ق نيز حوزه علميه سنگ تجن نوشهر را تأسيس نمود كه حاصل آن تربيت صدها نفر از علما و فضلاى منطقه است.مرحوم شيخ ابو القاسم كجورى از طرف مادرى نيز منسوب به آية اللّه شيخ مهدى كجورى شيرازى است.مرحوم ملا على بابا كجورى فرزند خود را به خاطر علاقه وافرى كه به پيامبر اكرم داشت ابو القاسم ناميد.
ايشان دوران كودكى خود را در همان روستاى پول كجور در دامن طبيعت گذرانيد و مقدمات دانش آموزى مانند روخوانى قرآن مجيد و ادبيات فارسى را در مكتب خانه همان ديار آموخت.
سپس در حوزه علميه سنگ تجن نوشهر مقدمات علوم اسلامى و
ص:349
دانش هاى رايج زمان را نزد پدرش و ساير اساتيد تا پايان رسائل و مكاسب گذراند و احتمالا در سن 17 سالگى براى شركت در درس خارج و تكميل دانش خود عازم عتبات عاليات و حوزه نجف اشرف شد.در آنجا نزد اساتيد بزرگ و نامدار آن سامان،ميرزا حبيب اللّه رشتى،شيخ زين العابدين مازندرانى،فاضل اردكانى،ميرزاى شيرازى و ميرزا محمّد تنكابنى كسب علم كرد.پس از 8 سال اقامت،آموزش و خودسازى معنوى و با اجازه اجتهاد از مرحوم ميرزا حبيب اللّه رشتى و ساير مراجع به زادگاه خود مراجعت نمود.و به تدريج مرجع تقليد و حل مرافعات و پناهگاه مردم گرديد و دستگاه قضايى اسلامى بسيار مهمى را در آنجا داير و در امر به معروف و نهى از منكر،اقامه و اجراى حدود اسلامى بسيار سخت كوشى از خود نشان داد.
نظارت عاليه بر حوزه علميه سنگ تجن نوشهر كه با مديريت برادر ايشان مرحوم شيخ شجاع الدّين اعوانى اداره مى شد و نيز نقش آفرينى در جنبش مشروطيت و مخالفت با استبداد از ديگر اقدامات ايشان مى باشد.
شيخ ابو القاسم اهل زهد و ورع بود و در سوگوارى حضرت سيد الشهداء و اقامه عزاى ائمه هدى بى نهايت مداومت و مواظبت مى نمود.شب ها تا صبح به عبادت،تضرع،زارى و مناجات با حضرت بارى تعالى مشغول و صبح ها استراحت مى كرد.فضائل معنوى و كرامات مختلف ايشان نزد ساكنين منطقه كجور مشهور و سينه به سينه نقل مى گردد.كمك به ايتام و مستمندان، مستغنى بودن از زخارف دنيوى، ساده زيستى،توجه به فضائل اخلاقى و مقامات عاليه معنوى از امتيازات آن عالم فرزانه بوده است.
برخوردارى از قلم شيوا و قدرت تفكر و دريافت موجب گرديد تا آثار قلمى زيادى از ايشان به رشته تحرير درآيد.
كتاب كشف الشكوك و رساله «قاعده ما لا يضمن بصاحبه»ايشان در
ص:350
سال 1314 ه.ق به چاپ رسيد كه در كتاب الذريعة مرحوم آقابزرگ تهرانى نيز ذكر شده است.كتابها و رساله هاى اجتماع امر و نهى،بيع و معاملات، حجيت اجماع،حجيت ظن،حجيت فهم عرف،شهره،استصحاب،مشتقات، مطلق و مقيد تقليد ميت و عدم جواز، عام و خاص مطلق و مقيد،شبهه محصوره و غير محصوره و نيز رساله «منظومه طهارت تا آخر صلاة»از آثار علمى ديگر مرحوم شيخ ابو القاسم كجورى طالقانى است كه هنوز به چاپ نرسيده است.همچنين كتابخانه شخصى ايشان در روستاى پول كجور در نزد احفاد ايشان كه به مشايخى شهرت دارند هنوز داير است.
سرانجام اين عالم بزرگ در روز نوزدهم رمضان سال 1337 ه.ق ساعت 2 بعد از ظهر و در سن 58 سالگى درگذشت و منطقه كجور سياهپوش و عزادار گرديد و جنازۀ ايشان توسط سى نفر از بزرگان و علماى منطقه به مشهد مقدس منتقل و در حرم امام رضا عليه السّلام و در جوار مرقد شيخ بهايى مدفون گرديد.
غلامرضا جلالى
كجورى-عبد النّبى
(1333-1419 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ عبد النبى كجورى فرزند شيخ نور اللّه از علماء و مجتهدان مازندرانى مقيم خراسان است كه متجاوز از نيم قرن در جوار حضرت امام رضا عليه السّلام به امر تدريس و ارشاد مردم مشغول بوده است.
وى در حدود سال 1333 ه ق در منطقۀ كجور در خاندانى روحانى متولد
ص:351
شد،در سال 1348 ه ق به آمل رفت و در مدرسۀ مسجد جامع آن شهر در خدمت مرحوم شيخ احمد نورى به تحصيل پرداخت.بعد از يك سال در ذيحجّۀ سال 1349 ه ق به قم رفت و در نزد شيخ موسى گيلانى،شيخ حيدر تبريزى،ميرزا على يزدى،شيخ عباس ملاّ حاجى تهرانى صاحب شرح اصول كافى به تحصيلات خويش ادامه داد.
بعد از يك سال و نيم يعنى حدود اواسط سال 1351 ه ق براى تكميل تحصيلات عاليه به نجف اشرف مهاجرت كرد.پس از چند ماه توقف به علّت عدم سازگارى آب وهوا به سامرا رفت و در آنجا از محضر مرحوم سيّد على يزدى،آية اللّه آقا ميرزا حبيب اشتهاردى،شيخ آقابزرگ تهرانى،شيخ حسين نجّار،ميرزا ابو الحسن عسكرى فرزند آقا ميرزا محمّد سامرايى تحصيل نمود.
او پس از چهار سال تحصيل در سامرا مجدّدا وارد حوزۀ علميه نجف اشرف شد و سطوح مختلف را در خدمت آيات شيخ مرتضى زاهد طالقانى،ميرزا ابو الحسن مشكينى صاحب حاشيه بر كفايه،آقا ميرزا باقر زنجانى،شيخ عبد الرسول جواهرى، شيخ محمّد سماوى،سيّد جواد عينكى، شمس بخارايى و سيّد ابو القاسم خويى فراگرفت.آنگاه دورۀ خارج فقه و اصول را خدمت آية اللّه آقا ضياء عراقى و آية اللّه شيخ محمّد حسين كمپانى به پايان رسانيد و به درجۀ اجتهاد نايل آمد.
وى در حدود سال 1360 ه ق به ايران مراجعت كرد و در مشهد مقدس رضوى اقامت نمود و ضمن بهره گيرى از محضر آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى به مدت 4 الى 5 سال در حوزۀ علميۀ مشهد به تدريس سطوح مختلف پرداخت.چون در اين زمينه علاقمند و فعال بود،مدرسه علوم دينى كجورى را تأسيس كرد و خودش و عدّۀ ديگر از استادان حوزه در آنجا به تدريس اشتغال داشتند.
ايشان شخصى متّقى و پرهيزكار و
ص:352
زاهد بود و چون در ايام زندگى فرزندى نداشت كار روزانه خويش را تدريس در مدرسه قرار داده بود.تا اينكه بالاخره در اثر يك بيمارى طولانى در روز 24 آبان 1377 ه ش/25 رجب المرجب سال 1419 ه ق درگذشت و در روز 25 آبان 1377 ه ش در صحن آزادى(جديد)حرم حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
كجورى تهرانى-محمد باقر
(1255-1313 ه ق)
مولى حاج محمّد باقر كجورى تهرانى فرزند مولى اسماعيل(م 1278 ه ق)مدرّس مدرسه صدر تهران و از مفسّرين و وعاظ مشهور است.
وى سال 1255 ه ق متولد شد و پس از آشنايى با مقدمات نزد پدر و ديگر علما،عازم عتبات شد و مدتى نزد اساتيد فقه و اصول از جمله سيد ابراهيم قزوينى و صاحب ضوابط درس خواند
و با دريافت اجازه از ايشان به ايران مراجعت كرد.در تهران به تبليغ پرداخت و مورد توجه عموم مردم قرار گرفت.
ايشان چهل سال به وعظ و ارشاد مشغول بود،از مبالغه و اغراق دورى مى جست و بيشتر طلاب و فضلاى حوزه در پاى منبر او حضور مى يافتند.چنان ازدحامى در مجالس او به وجود مى آمد كه مستمعين مجبور مى شدند ساعتى پيش از سخنرانى به منظور داشتن جا در مجلس حضور پيدا كنند.
كجورى به تحقيق و تأليف هم علاقمند بود.خصائص فاطميه در
ص:353
فضائل حضرت فاطمه عليها السّلام چاپ سنگى 1318 و جنة النعيم در احوال حضرت عبد العظيم و السراج الوهاج فى العروج و المعراج
كتاب خطوات الشيطان فى خطرات الانسان،كتاب المنتخب فى شرح دعا الرجب،كتاب هداية المرتاب فى تحريف الكتاب،كتاب شرح توحيد مفضل بطريق المفصل،رساله نوروزيه، رسالة الاسرار فى كيفيته الاسفار و رسالة سبل الفجاج فى المنازل و مواقف الحاج،از آثار قلمى ايشان است.
كجورى در 58 سالگى در سفر زيارتى در مشهد،روز جمعه 21 ربيع الاول سال 1313 به بيمارى استسقا درگذشت و برحسب وصيتش در حرم مطهر كنار بقعه شيخ بهائى دفن شد.برادرش حاج ملاّ محمّد سلطان المتكلمين كتابى به نام زبدة المآثر فى ترجمة حاج ملا باقر و استاد محمّد باقر ساعدى كتاب تذكره باقريه را در شرح حال وى نوشته اند.
فهرست كتابخانه آستان قدس 264/5-265،شرح حال رجال ايران 184/1،ضميمه تاريخ علماى خراسان /285،ريحانة الادب 291/6،الذريعة 137/7 و 163/12،تتمه كتاب خصائص فاطميّه/471-474.
غلامرضا جلالى
كدكنى-هادى
(1268-1353 ه ش)
شيخ هادى كدكنى در كدكن از توابع تربت حيدريه به دنيا آمد.تحصيلات مقدماتى را نزد پدربزرگش مرحوم حاج ملاّ محمّد به انجام رسانيد و در 22
ص:354
سالگى به مشهد مهاجرت كرد.در مدرسۀ خيراتخان به ادامۀ تحصيل پرداخت و پس از تكميل تحصيلات در زمينه هاى فقه و اصول و ديگر علوم عقلى و بهره گيرى از حوزه درس اساتيدى همچون حضرات آيات حاج آقا حسين قمى و حاج ميرزا محمّد آقازاده،تا سال 1350،به امر تدريس در زمينه هاى منطق و فلسفه مشغول شد.استاد مدير شانه چى و پرفسور جواد فلاطورى و سيّد جواد مصطفوى از شاگردان ايشان هستند.
سرانجام در پنجم مهر 1353 ه.ش بدرود حيات گفت و در توحيد خانۀ مباركه به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
كركى-عاملى،عبد العالى
كركى جزائرى-على بن هلال
(-حدود 904 ه ق)
ابو الحسن شيخ على كركى جزائرى، فقيهى اصولى،حكيمى متكلم و جامع علوم عقلى و نقلى بود.وى نزد ابن فهد حلّى و شيخ حسن بن العشرة درس خواند و خود از اساتيد محقق ثانى على بن عبد العالى عاملى است.الدر الفريد در توحيد و كتاب الطهارة كه به امر شاه طهماسب صفوى نوشته شده از آثار اوست.
كركى انسانى فروتن و از پارسايان بود.او بيشتر عمر خود را در عتبات گذراند و حدود 904 ه ق فوت نمود.
جسد وى در اصفهان به امانت به خاك سپرده شد و پس از مدتى،حدود سال 1023 ه ق همراه جنازه شيخ عبد العالى بن محقق ثانى به مشهد منتقل و در رواق دار السياده حرم به خاك سپرده شد.وى از سيد حسين بن سيد حيدر حسينى عاملى اجازه نقل روايت داشته است،تنها يك دختر داشت كه خاتونى فاضله و متدينه بود كه به عقد مرحوم شيخ بهائى درآمد.او از پدرش بالغ بر 5 هزار كتاب نفيس به ارث برد كه همه را در اختيار شوهرش شيخ بهائى قرار داد.
ص:355
امل الآمل 110/1،منتخب التواريخ /678،اعيان الشيعة 369/8.
غلامرضا جلالى
كرمانشاهى-محمّد نجف
(-1292 ه ق)
مولانا حاج محمّد نجف در اصل از كرمانشاه بود.در اوايل جوانى به مشهد آمد و در فقه،اصول،درايت،اخبار، تفسير،رجال،علوم رياضى متبحر شد.
مدتى قدم در طريقت نهاد و به اصفهان رفت و در مساجد و منابر به موعظه پرداخت.با علماى آنجا اختلاف مشرب يافت،عازم تهران شد و بار ديگر به مشهد آمد و تا آخر عمر مجاور گرديد.مشربش به طريقه اخباريها نزديك بود و سنش از 90 سال تجاوز نمود و سال 1292 ه ق به رحمت حق واصل و در حرم دفن گرديد.
تنقيح المرام فى علم الكلام، خلاصة الانساب،غناء الاديب عن فهم مغنى اللبيب،خلاصة العروض، الحديقة فى علم القيافة،كشف الغوامض فى علم الفرائض،شرح خطبه الزهراء،شرح دعاى كميل، شرح دعاى جوشن،شرح دعاى صباح، شرح شرايع الاسلام و جامع الاحاديث از آفرينشهاى علمى و قلمى اوست و بجز اين آثار،رساله هاى ديگرى نيز دارد.
تاريخ علماى خراسان/113-114، مطلع الشمس 709/2،الذريعة 63/16 و 221/19 و 248 و 255 و 331.
ابراهيم زنگنه
كرمانى-على
(-1322 ه ق)
آخوند ملاّ على كرمانى،بود،پس از تحصيل علوم الهى به اقامۀ جماعت در مسجد جامع كرمان پرداخت.حكومت وقت چون نتوانست با تطميع و تهديد او را راضى كند تا هنگام تردد به مسجد از بازارى كه آن را به طور غصبى و با نارضايتى مردم ساخته بودند،عبور نمايد،لذا او را به مشهد تبعيد كرد.
ص:356
آخوند ملاّ على كرمانى به مشهد آمد و سالها در پارسايى و پرهيزكارى سپرى كرد و به تدريس و ترويج معارف اسلامى همت گماشت و به تاريخ 26 جمادى الاول سال 1322 ه ق دار فانى را وداع گفت و در محل دار السياده حرم به خاك سپرده شد.سجع مهر او كه در ذيل اسناد موجود است چنين بود:الحق مع على و على مع الحق.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/298 و سند شماره 11995/27 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
ابراهيم زنگنه
كفايى-ميرزا احمد
(1300-1391 ه ق)
آية اللّه حاج ميرزا احمد كفايى، يكى از چهره هاى مطرح خراسان در قرن حاضر است.ايشان فرزند سوم آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى است.
ربيع الاول سال 1300 ه ق در شهر نجف متولد شد.تحصيلات مقدماتى
خود را نزد شيخ زين العابدين شاهرودى و شيخ ابراهيم دشتى و مكاسب را نزد آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى و رسائل و كفايه را نزد برادر خود آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده فراگرفت،سپس معقول و منقول را نزد آية اللّه شيخ احمد شيرازى و درس خارج فقه و اصول را از سال 1319 ه ق در مجلس درس پدر خود مرحوم آخوند خراسانى،حاضر شد و به درجۀ اجتهاد نايل گرديد.
ميرزا احمد سال 1329 ه ق در زمان حيات پدر به ايران آمد و هنگام درگذشت آخوند،كه همان سال به وقوع
ص:357
پيوست،در مشهد بود،سپس به عراق بازگشت و در انقلاب مردم عراق عليه انگليس كه به رهبرى علما و مراجع صورت مى گرفت،شركت كرد.او از مشاورين نزديك آية اللّه ميرزا محمّد تقى شيرازى و در شمار تبعيدشدگان به ايران بود و پس از بازگشت تبعيديها ايشان به دعوت مردم به مشهد آمد و در اين شهر ساكن شد.
وى پس از فوت برادر بزرگش ميرزا محمّد آقازاده،رياست علمى حوزه مشهد را به عهده گرفت و در اين مدت چندبار به قم سفر كرد و مورد احترام مؤسس حوزه قم مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حايرى قرار گرفت.
ميرزا احمد در زمان حكومت رضا خان،على رغم سخت گيرى هايى كه وجود داشت،در مشهد حوزه درسش را حفظ كرد و پس از شهريور 1320 و سقوط رضا خان،تصدى حوزه و امور دينى مشهد در شرايطى به عهده مرحوم كفايى گذاشته شد كه قشون روس در مشهد به سر مى برد و توده اى ها شب و روز فعاليت سياسى داشتند،او با تشكيل هيئت هاى مذهبى و راه انداختن دسته هاى عزادارى و روضه و منبر كه ساليان مديد ممنوع بود،توانست سدى در برابر نفوذ فرهنگى شوروى به وجود آورد.او تا زمان نهضت ملّى با توده اى ها درگيرى داشت و در مسائل شهر دخالت مى كرد و در دوره نهضت ملّى،بخصوص با توجه به نقش منفى كه دسته هاى مذهبى در سقوط مصدق و تقويت رژيم شاه داشتند،سخت مورد حمله مخالفين بود و جرايد به ايشان اهانتها كردند و ايشان مدتى به قم سفر كرد و مورد تجليل آية اللّه بروجردى قرار گرفت.
سياستهاى خاص آية اللّه كفايى كه بخصوص سالهاى آخر عمر هماهنگى لازم را با روحانيت مبارز نداشت، موجب انتقاد شديد آنها و انزواى سياسى وى شد و هرازچندگاهى طلاب حوزه خراسان اعتراضهاى خود را در رابطه با مشى سياسى ايشان به گوش او مى رساندند.
وى در همه طول حيات خود به
ص:358
منظور تقويت مبانى فرهنگ دينى جامعه و رشد و نمو آداب نيك تلاش كرد و دوست داشت فقر و فاقه در جامعه نباشد و پناهگاه هزاران انسان در دورۀ ستم شاهى بود.
ايشان 16 خرداد سال 48 براى معالجه به خارج كشور عزيمت كرد و سال 49 به دليل كسالت قلبى تحت معالجه قرار گرفت.روز ششم دى ماه سال 7/1350 ذيقعده 1391 ه ق ساعت 6/35 دقيقه صبح براثر سكته مغزى در مشهد درگذشت و جنازه اش با شكوه فراوان تشييع و در محل توحيدخانه حرم مطهّر دفن گرديد.
مرحوم كفايى علاوه بر فعاليتهاى سياسى،به فعاليتهاى علمى اشتغال داشت،حاشيه اى بر كفاية الاصول نوشت و مدت 45 سال در مسجد گوهرشاد و منزل خود به تدريس فقه و اصول پرداخت.
آفتاب شرق 18،17/بهمن/1333)، ص 4،نور خراسان(7/شهريور/ 1332)،آثار الحجه 28/2-29.
غلامرضا جلالى
كفعمى-محمّد
(1289-1362 ه ش)
آية اللّه شيخ محمّد كفعمى فرزند حاج شيخ رجبعلى محدّثى خراسانى از شخصيتهاى نيك نام خراسان است كه بيشترين بخش حيات پربار خود را در زاهدان گذراند و پس از پيروزى انقلاب اسلامى امام جمعه اين شهر شد.
وى سال 1289 ه ش در محلّه عيدگاه مشهد به دنيا پا نهاد و پس از تحصيل مقدمات و سطوح در خدمت پدر خود و ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى و اديب ثانى و حاج محقق
ص:359
قوچانى و مرحوم شمس و آيات شيخ كاظم دامغانى و ميرزا احمد مدرّس يزدى،به سال 1309 ه ش عازم نجف شد و در سلك شاگردان آيات حاج ميرزا ابو الحسن مشكينى،آقا ضياء الدّين عراقى و سيّد ابو الحسن اصفهانى درآمد و به درجه اجتهاد نايل گرديد.سال 1317 ه ش به ايران بازگشت و به تدريس و تبليغ در مشهد و شهرهاى ديگر خراسان مشغول گرديد.سال 1319 به زابل رفت و مدت شش سال در اين منطقۀ محروم به فعاليت دينى و اجتماعى مبادرت نمود.
سال 1325 ه ش عازم زاهدان شد و در راستاى تفاهم دينى اهل سنت و تشيع سياستهاى خاصى را دنبال نمود.از جمله حضور جمعى نمازگزاران شيعه پس از نماز عيد فطر در مصلاى اهل سنت و حضور آنان پس از نماز عيد قربان در مصلاى اهل تشيع،از ابتكارات ايشان بود.
كفعمى به ساختن اماكن مذهبى و خدماتى مثل احداث مسجد،حمام، مدرسۀ علميه،كتابخانه،غسالخانه،و تكيه علاقه ويژه اى داشت و بناهاى متعددى در شهرهاى زابل،ايرانشهر، خاش،چاه بهار و طبس به همت وى ساخته شد.او لحظه اى از خدمت به مردم و روحانيت مبارز و تبعيديها دست نكشيد و بيت ايشان مأواى عالمان برجسته و مبارزين نستوه روحانيت بود.روز 30 تير 1362 در بيمارستان قائم مشهد چشم از جهان فروبست و جنازه اش روز 31 تير در صحن نو مقابل آرامگاه شيخ بهايى و جنب شهداى هفتم تير به خاك سپرده شد.
يادنامه مرحوم حضرت آية اللّه كفعمى خراسانى كه به مناسبت چهلمين روز رحلت ايشان منتشر شده است.
غلامرضا جلالى
كلباسى-محمّد تقى
(1283-1325 ه ش)
حجة الاسلام شيخ محمّد تقى
ص:360
كلباسى فرزند آية اللّه شيخ محمود كلباسى در سال 1283 ه ش در تهران به دنيا آمد و در مشهد نزد آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى با معارف الهى آشنايى يافت.و روز دوم شهريور 1325 در مشهد درگذشت و در صحن آزادى ضلع شمال شرقى دفن شد.
ابراهيم زنگنه
كلباسى-محمّد حسين
(-1340 ه ق)
شيخ ميرزا محمّد حسين فرزند محمّد مهدى بن محمّد ابراهيم كلباسى اصفهانى در مشهد سكونت داشت و پس از تحصيلات مقدماتى،سال 1285 ه ق به نجف رفت و سال 1290 ه ق با دختر صاحب جواهر ازدواج كرد و پس از تلمذ نزد صاحب جواهر و آية اللّه محمّد حسين كاظمينى و حاج سيّد اسماعيل صدر عاملى اصفهانى،در سال 1332 ه ق به خراسان مراجعت نمود،و زعامت دينى و مرجعيت مردم را به عهده گرفت.وى در سال 1340 ه ق درگذشت و در رواق دار السياده دفن شد.پسرش شيخ على از علماى زمان خود بود و سال 1354 ه ق فوت كرد.
نقباء البشر 663/2.
غلامرضا جلالى
كلباسى-محمود
(-1365 ه ق)
عالم ربانى مرحوم حاج شيخ محمود كلباسى فرزند محمّد تقى بن محمّد بن ابراهيم،انسانى وارسته، خليق،خوش برخورد و پرتلاش در
ص:361
راستاى انجام وظايف و تكاليف دينى خود بود و به امور طلبه ها رسيدگى مى كرد و در حل مشكلات آنها اهتمام مى ورزيد.وى مدتى در عراق در شهرهاى كربلا،نجف و سامرّا به رياضت و تكميل نفس مشغول بود، سپس به مشهد آمد و با بهره گيرى از روشهاى درست به امر به معروف و نهى از منكر پرداخت،او در دورۀ رضا خان به طور پنهانى در ترويج شعائر دينى مى كوشيد و پس از دستگيرى،خلع لباس شد و بعد از سقوط رضا خان به حوزه مشهد بازگشت و ضمن مبارزه با فرقه ضاله بهائيت در شمار شاگردان مرحوم آية اللّه ميرزا مهدى غروى اصفهانى درآمد.وى مرحوم حاج ميرزا جواد آقا تهرانى را با مكتب ميرزا آشنا ساخت و در مسافرت هفت ماهه سال 1323 ش آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى به تهران و قم،در كنار آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى و آية اللّه تنكابنى و حاج آقا جلال مرواريد،عازم اين سفر شد و مديريت اين مسافرت را به عهده گرفت.
او مايل بود ميرزا مهدى در تهران ماندگار شود،و به همين دليل همه روزه تعدادى از جوانان تهرانى را به محضر ميرزا مى آورد،ولى ميرزا پس از معالجه و در پى مكاتبه آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى به مشهد بازگشت.
مرحوم كلباسى در 25 شوال سال 1365 ق در ابتلا به تب راجعه،كه پس از جنگ جهانى دوم شايع شده بود، درگذشت و پس از تشييع،در صحن آزادى دفن شد.آية اللّه خزعلى داماد ايشان است.
ترجمه خطى خطبه غديريه به شماره 452 موجود در كتابخانه مسجد گوهرشاد و راه سعادت،از آثار علمى ايشان است.
غلامرضا جلالى
كلباسى-ميرزا رضا
(1295-1383 ه ق)
حاج ميرزا رضا كلباسى فرزند ميرزا عبد الرحيم فرزند شيخ محمّد رضا
ص:362
شيخ الاسلام فرزند حاج محمّد ابراهيم كلباسى صاحب منهاج و اشارات و غيره،از خاندانهاى اصيل اصفهانى است و نسب او از طرف مادر به سيد الفلاسفة ميرداماد مى رسد.
ايشان روز 25 ذيقعده 1295 در اصفهان متولد شد.ابتدا در اصفهان محضر حاج شيخ محمّد على نجفى ثقة الاسلام و آخوند ملاّ محمّد كاشانى و مرحوم ميرزا جهانگير خان قشقائى و ميرزا محمّد باقر حكيم باشى به تحصيل پرداخت و مدتى در تهران به محفل درسى حاج فاضل تهرانى و آخوند ملاّ محمّد آملى پيوست و از معارف بلند اين دو شخصيت علمى بهره گرفت و در سال 1323 ه ق يك سال پيش از انقلاب مشروطيت عازم نجف گرديد و خدمت آخوند خراسانى و سيّد محمّد كاظم يزدى و شريعت اصفهانى درس خواند و اجازاتى از آنان دريافت نمود.
او سپس به اصفهان برگشت و به تدريس و ترويج و عمران بناهاى دينى همت گماشت و ميرزا سلمان خان ركن الملك در تخت فولاد اصفهان براى ايشان مسجدى ساخت.
در جريان اوج گيرى مخالفت روحانيت با سياستهاى دينى رضا خان در سال 1346 ه ق ايشان همراه حاج آقا نور اللّه اصفهانى به قم مهاجرت نمود و با سخنرانيهاى افشاگرانه خود توانست تأثير مثبتى در رفع ابهام از ذهن مردم نسبت به سياستهاى رضا خان داشته باشد.نقش مؤثر ايشان موجب دستگيرى وى شد و مدت 7 ماه در بازداشت بسر برد و پس از آن به خراسان تبعيد گرديد.
حاج ميرزا رضا مدت دو سال در مشهد ماند،سپس به اصفهان برگشت و بار ديگر براى اقامت دائم به مشهد آمد و تا پايان عمر يعنى سال 1383 ه ق در اين شهر بود.و در همۀ حركتهاى دينى و سياسى مردم مشهد بخصوص نهضت ملّى نفت از گردانندگان اصلى و در عين حال روشن بين نهضت در خراسان بود و از حمايت همۀ اقشار بخصوص مبارزين ملّى و دينى و روشنفكران
ص:363
تحصيل كرده برخوردار بود.
آية اللّه كلباسى شب سه شنبه چهارم شوال 1383 ه ق در مشهد از دنيا رفت و در صحن عتيق در ايوان مجاور دفتر كشيك خانه بالا خيابان دفن گرديد.
انيس الليل در شرح دعاى كميل، نفحات الليل،مكيال اليقين در شرح اصول دين،دعوة الحسينية و راهنماى دين و دستور تبليغ از آثار چاپ شدۀ ايشان است.هدية السالكين در سير و سلوك،منازل السائرين در شرح مقامات العارفين،شرح ديوان خواجه حافظ،حواشى منظومه سبزوارى، حواشى اسفار،رسائل و كفايه ايشان هنوز به چاپ نرسيده است.
ايشان مسجد خياطها واقع در بازار اصفهان،مسجد سلام،مسجد تكيه واقع در شيش بيدآباد،مسجد آية اللّه حاج محمّد جعفرآباده اى را احيا كرد و حسينيۀ بزرگ اصفهانيها را در مشهد با همكارى تعدادى از نيكوكاران تأسيس نمود.
نقباء البشر 759/2،مؤلفين كتب چاپى 178/3،تاريخ آستان قدس/338.
غلامرضا جلالى
كوثر قمى-عبد الكريم-جلد دوم
كوهستانى-محمّد
(-1351 ه ش)
شيخ الفقهاء مرحوم آية اللّه حاج شيخ محمّد كوهستانى بهشهرى،عالمى ربانى و زاهدى راستين بود.در روستاى كوهستان،واقع در شش كيلومترى بهشهر مازندران پا به عرصۀ وجود نهاد و پس از فراگيرى مقدمات و سطوح در
ص:364
مازندران،به مشهد آمد و چند سالى به تحصيل پرداخت.سپس عازم نجف شد و در درس آيات نايينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى شركت و پس از نيل به درجۀ اجتهاد به وطن مراجعت نمود و على رغم درخواست مردم بهشهر،سارى و گرگان،در روستاى كوهستان توطن كرد.
رفتار معنويش مردمان زيادى را مجذوب وى ساخته بود و همه او را «آقاجان»مى خواندند.وجودش منشأ خير و آبادى بود،در آن روستاى كوچك به تدريج مدرسه هاى فضل، رحمت،فرح،خير و جمع ساخته شد و از حوزۀ علميه او صدها نفر انديشمند خودساخته بيرون آمد.دانشمند فرزانه شهيد سيّد عبد الكريم هاشمى نژاد از تربيت شدگان مكتب ايشان است.
روزى از علت تأسيس مدارس يادشده و وجه نامگذارى آنها از ايشان پرسيدند،او جواب داد:چون تصميم گرفتم در كوهستان حوزه اى تاسيس كنم و براى سكونت طلاب مدرسه بسازم استخاره كردم،آيه آمد:قُلْ بِفَضْلِ اللّٰهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذٰلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمّٰا يَجْمَعُونَ (يونس/58)«اى رسول به خلق بگو:شما بايد منحصرا به فضل و رحمت خدا شادمان شويد كه آن مفيدتر از ثروتى است كه بر خود اندوخته مى كنيد»بر اين اساس بود كه پنج مدرسه ساختم.
كرامات زيادى به وى نسبت داده شده است و دو كتاب در شرح زندگى وى به همت دو نفر از فضلاى شمال نوشته و منتشر گرديده است.
آية اللّه كوهستانى ماه ربيع الاول سال 1392 ه ق پس از چند ماه كسالت از دنيا رخت بست و جنازه اش به مشهد حمل و روز نهم ارديبهشت 1351 در رواق دار السياده حرم دفن شد.
گنجينه دانشمندان 254/3-255، مشاهير دانشمندان اسلام 392/4-393.
ابراهيم زنگنه
كوهسرخى-ترشيزى-اسماعيل
ص:365
گرگانى-محمّد حسين
(-1353 ه ق)
شيخ محمّد حسين گرگانى معروف به شمس العلماء و ملقّب به جناب و متخلّص به قريب و«ربّانى»از علما و عرفاى تهران است.پس از تحصيلات عاليه دينى و دريافت اجتهاد از حاج ملاّ على كنى تهرانى(م 1306 ه ق)و علاّمه اديب ميرزا ابو الفضل كلانترى(م 1316 ه ق)و محمّد حسن آشتيانى (متوفاى 1319 ه ق)به هند رفت و كتابهاى لطائف الحكم،مقصد الطالب و ملتقط الاصول را در آنجا نوشت و به سال 1318 ه ق به تهران بازگشت و ضمن اداره يكى از مدارس جديد به تحقيق و تأليف روى آورد.كتابهايى را نوشت از جمله مى توان به نام ابدع البدائع در فن بديع تأليف 1328 ه ق، الانتصاف،ساز و آهنگ باستان، نصرة الاسلام،نور الحدقة،منظومة الاصول،شرح ايساغوجى،المقامات العشر،زبية الاسد،در اليتيم و حواشى قاموس اشاره كرد.
ايشان در سال 1353 ه ق فوت كرد و جنازه اش به مشهد انتقال يافت و در صحن جديد دفن گرديد.
نقباء البشر 508/2،طرائق الحقائق 749/3،تاريخ آستان قدس/338، شرح حال رجال ايران 236/5-237.
غلامرضا جلالى
ص:366
گلپايگانى-حبيب اللّه
(1297-1384 ه ق)
آية اللّه شيخ حبيب اللّه گلپايگانى از علماى سدۀ چهاردهم هجرى قمرى است.وى تابستان سال 1297 ه ق در شهر گلپايگان به دنيا آمد و در سنين نوجوانى وارد مدرسه دينى شد، مقدمات را در همان شهر فراگرفت و در 16 سالگى جهت ادامه تحصيل به اصفهان رفت و مدت 21 سال در اصفهان به كسب معارف الهى مشغول گرديد و از اصحاب حاج آقا نجفى بود.
در سال 1296 ه ش/1335 ه ق به قصد كسب فيض پياده به مشهد آمد و در مدرسۀ فاضلخان و پس از خرابى آن در مدرسۀ خيراتخان به تدريس فقه و تفسير مشغول گرديد و پس از نيم قرن تدريس و اقامه جماعت در مدارس دينى و مسجد گوهرشاد،سحرگاه روز 23 جمادى الآخره سال 1384 ه ق/ 1343 ه ش پس از قرائت سوره مباركه و الصّافات دعوت حق را لبيك گفت و پيكر بى جانش در رواق دارالسّلام حرم مطهّر به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 513/7،تاريخ آستان قدس/343.
ابراهيم زنگنه
گلپايگانى-سيّد محمد باقر
(1245-1315 ه ق)
آية اللّه العظمى سيد محمد باقر گلپايگانى در حدود 1245 ه.ق در گلپايگان به دنيا آمده،و پس از تحصيل مقدمات در حوزه هاى مختلف،براى ادامۀ تحصيل به عراق مهاجرت كرد.در
ص:367
ابتدا ساكن كربلا شد و در محضر اساتيد بزرگ آن شهر به تحصيل علوم دينى مشغول گرديد سپس به نجف اشرف و بعد به سامرّا هجرت كرد و از حواريين مجدّد بزرگ مرحوم آية اللّه العظمى ميرزا محمد حسن شيرازى شد.بعد از فوت ميرزا به تهران عزيمت كرد،و در شرق بازار بزرگ تهران در مسجد كوچه حمام گلشن،كه از زمان مرحوم شيخ اعظم شيخ مرتضى انصارى رحمه اللّه تا به امروز محل اجتماع و فعاليت علماى گلپايگان ساكن در تهران بوده،به اقامۀ نماز جماعت و فعاليتهاى مذهبى پرداخت.بعدها ايشان به مشهد عزيمت نمود و در اين شهر به تدريس و تصدى امور عامه مشغول گرديد و گفته مى شود به دليل اينكه ايشان اعلم علماى مشهد به شمار مى رفت،مدتى توليت آستان قدس رضوى به معظم له واگذار شد.
علاّمه شيخ آقابزرگ تهرانى در كتاب نقباء البشر فى احوال علماء القرن الرابع عشر از ايشان به عنوان مدرس حوزه مشهد ياد كرده است.
ايشان؛علاقۀ وافرى كه به وقف كتب علميه داشته،صدها جلد از كتابهاى شخصى خود را بر طلاب علوم دينى وقف كرد،كه هم اكنون برخى از آنها در حوزه هاى علميه نجف،قم،تهران و مشهد موجود و مورد استفادۀ دين پژوهان و محققان است.
نمونۀ ذيل قابل ملاحظه مى باشد:
«و بعد فقد وقف هذا الكتاب المسمى بالفصول العالم العامل السيّد محمد باقر گلپايگانى الساكن بمشهد المقدس الرضوىّ على مشرفه ألف تحية و سلام.رابع المحرم سنة اثنتين و ثلاثمائة بعد الالف(1302).»
سرانجام پس از عمرى تلاش و خدمت و عرضۀ آثارى پربركت در حدود سال 1315 ه.ق به رحمت ايزدى پيوست و در رواق پايين پاى حضرت امام رضا عليه السّلام مدفون گشت.
از ايشان يك پسر و يك دختر باقى ماند،پسر ايشان مرحوم آية اللّه سيد محمّد جواد مدرّس حسينى از اساتيد حوزه علميه مشهد بوده كه لقب مدرّس
ص:368
در اولاد ايشان همچنان باقى است، آية اللّه سيّد محمّد جواد مدرّس با دختر مرحوم حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ على اكبر مرواريد،عموى آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد،ازدواج كرد.
گلستانه-سيّد محمّد على
(1277-1361 ه ق)
حاج سيّد محمّد على اصفهانى معروف به«گلستانه»و از احفاد علاء الدّين گلستانه صاحب شرح الآلاء (م 1100 ه.ق)است.به سال 1277 ه ق در كربلا پا به دنيا نهاد،پس از پايان تحصيلات و دريافت اجازه اجتهاد به مشهد آمد و به ترويج احكام الهى و اقامه جماعت در مسجد كلّه واقع در كوچه چهنو مشغول شد.
او بيش از ده بار به مكّه مشرف شد.
كتاب الوسائل در اثبات خدا،ازهاق الباطل،علائم ظهور و تحفه اماميه در حقيقت مذهب شيعه در دو جلد كه جلد اول آن چاپ شده است از آثار اوست.
گلستانه شعر مى سرود و از اشعار اوست:
ببين چون گرفتند از ما كنار رفيقان پيرار و ياران پار
شب و روز بى ما بيايد بسى كه از روز ما ياد نارد كسى
بسى دوستان بر زمين پا نهند كه بى باك،پا بر سر ما نهند
بيايد بسى در جهان سوگ و سور كه ما خفته باشيم در خاك گور
جهان را بسى بگذرد صبح و شام كه از ما نباشد در ايام نام
دريغا كه تا چشم برهم زنى در اين عالم از ما نبينى تنى
ص:369
گلستانه 16 رمضان سال 1361 ه ق در مشهد چشم از جهان فروهشت و در محل ايوان طلاى صحن نو دفن گرديد.
نفائح العلام 292/1،مكارم الآثار 2185/6-2186،ضميمه تاريخ علماى خراسان/299.
ابراهيم زنگنه
گنابادى-على-معصومى-على
گيلانى-محمّد رفيع
(-1160 ه ق)
مولى محمّد رفيع فرزند فرج گيلانى مشهور به ملا رفيعا در اصل اهل گيلان و ساكن رشت بود.به مشهد آمد و به تحصيل علوم اسلامى مشغول شد.او مردى متواضع و داراى اخلاق پسنديده و مجتهدى محقق و متكلّمى فصيح بود، وى در سلك شاگردان محمّد بن حيدر حسينى طباطبايى نايينى درآمد و مدتى از محضر علامه مجلسى بهره برد و دختر شيخ ابو المعالى كبير را كه مادرش دختر آخوند ملا صالح مازندرانى بود، به عقد خود درآورد و بيش از چهل سال در حوزه مشهد به تدريس دروس شرح المقاصد،التهذيب،تفسير البيضاوى، شرح مختصر،الهيات شفا پرداخت.
ميرزا حسن زنوزى و شيخ يوسف بحرانى از شاگردان اويند.
وى به نقل آقابزرگ به سال 1160 در حالى كه سنش بالغ بر صدسال بود، در مشهد فوت كرد.منظومه اى به سبك نان و حلواى شيخ بهايى موسوم به«نان و پنير»و كتابى تحت عنوان الرد على الفخر الرازى و رساله فى تتميم استدلال الشيعة رساله در وجوب عينى نماز جمعه،رساله اى در اجتهاد و تقليد حاشيه بر كتاب الشافى،المدارك،شرح لمعه و تفسير بيضاوى از آثار قلمى اوست.
الذريعة،216/10 و 135/11،مطلع الشمس/692،منتخب التواريخ/693، اعيان الشيعة 36/10،تتميم امل الآمل/ 159-161.
غلامرضا جلالى
ص:370
مازندرانى-محمّد صالح
(1297-1391 ه ق)
علامه حاج شيخ صالح مازندرانى فرزند ميرزا فضل اللّه حائرى مازندرانى معروف به«علاّمه حائرى مازندرانى»و «علاّمه سمنانى»مجتهدى محقق، حكيمى متكلم،محدثى مفسر و اديبى شاعر بود.
به سال 1297 ه ق در شهر كربلا متولد شد،در سنين جوانى در مازندران از حضور والد خود و اعلام ديگر بهره مند شد،بعد عازم نجف گرديد.
علوم عقلى را نزد حكيم حاج ملاّ اسماعيل بروجردى فراگرفت.سالها محضر آخوند خراسانى و حاج ميرزا حسين خليلى و سيّد محمّد كاظم صاحب عروة الوثقى،خارج فقه و اصول را دوره ديد و به درجه اجتهاد رسيد.
ايشان در شعر و ادب عربى و فارسى دست داشت و كفاية الاصول آخوند خراسانى را به نظم درآورد و حدود سيصد رساله و كتاب در فقه و حكمت و كلام و غيره از خود به يادگار گذاشت.
ص:371
سالها در مازندران زندگى كرد و بعدها به سمنان رفت و آخرين سالهاى عمر خود را در اين شهر سپرى نمود و به تدريس و تحقيق مشغول بود.سرانجام در سال 1391 ه ق/1350 ه ش در شهر سمنان درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل شد و در محل دار السياده دفن گرديد.
زندگينامه رجال و مشاهير ايران 68/3-69،تاريخ آستان قدس رضوى /344،اثرآفرينان 257/2.
ابراهيم زنگنه
مجتهدپور-عبد اللّه
(1270-1348 ه ش)
شيخ عبد اللّه مجتهدپور فرزند مرحوم حاج شيخ ذبيح اللّه مجتهد قوچانى از علما و فضلاى معاصر است.
وى در سال 1270 ه ش در نجف اشرف متولد شد.در كودكى مادر را از دست داد و بيشتر روزگار خود را در دوران كودكى و جوانى همراه پدر سپرى كرد.
شيخ عبد اللّه در نزد فضلاى نجف با مقدمات آشنا شد.سپس درس آيات سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدّين عراقى شركت كرد و بالاخره از حضور آن دو به اخذ اجازه نامه اجتهاد نايل آمد.او حدود سال 1314 ه ق در زمان اوج ديكتاتورى رضا خان به ايران آمد.در اين زمان زمينۀ كوششهاى دينى از ميان رفته بود؛با اين حال به ترويج و نشر احكام اسلامى همت گماشت و از پذيرش دفتر اسناد رسمى خوددارى كرد و بخشى از اوقات خود را به مطالعه و امر كشاورزى مشغول بود.
شيخ عبد اللّه فرزندان خود را به فراگيرى دانشهاى نوين و زبانهاى خارجى تشويق مى كرد؛با اين حال با غرب گرايى مخالفت مى ورزيد.ساده مى زيست و خانۀ خود را با پلاس فرش كرده بود،و مى گفت:«مگر همۀ مردم روى قالى مى نشينند»،اگر دو نوع غذا در سفره اى مى بود فقط از يكى استفاده مى كرد.فرزندان خود را هميشه به نماز
ص:372
اول وقت و امانتدارى توصيه مى كرد و مى گفت:«اگر كسى به شما خوبى كرد فراموش نكنيد و اگر بدى كرد از ياد ببريد.»كمتر عصبانى مى شد،از حالات عرفانى برخوردار بود و مناجات خواجه عبد اللّه انصارى را در شبهاى ماه رمضان زمزمه مى كرد و دانه هاى اشك از سيماى روحانيش فرومى غلتيد.
شيخ عبد اللّه با كمتر كسى ارتباط داشت،گاهى به منزل آية اللّه العظمى ميلانى و آية اللّه قمى مى رفت.موقع وضو،آب از چاه بيرون مى كشيد و با آن وضو مى ساخت و آب وضوى خود را پاى بوته گل يا نهالى مى ريخت و معتقد بود نبايد قطرۀ آبى بيهوده مصرف شود.
او از وجوهات استفاده نمى كرد و از راه كشاورزى امرارمعاش مى نمود.در بند هيچ تجمّلى نبود،غذايى كه بوى آن براى همسايه ها آزاردهنده باشد نمى پخت.
شيخ عبد اللّه خداشناسى و خداپرستى را جداى از مبارزه با طاغوتها و اهتمام به مسايل سياسى نمى دانست،اين بود كه از سال 1337 هميشه از امام راحل قدس سره و مبارزات ايشان ياد مى كرد و در سال 1342 ه ش پيوسته مى گفت كه:«آقا قيام كرد ولى خيلى ها او را تنها گذاشتند».با علماى وابسته به نظام طاغوت در نهان مبارزه مى كرد.او سرانجام بعد از چند ماه بيمارى در هفتم آبانماه سال 1348 ه ش بعد از 78 سال عمر توأم با زهد و تقوا درگذشت و جنازه اش در باغ رضوان مجاور حرم رضوى به خاك سپرده شد.
اتركنامه،/239؛مجلۀ نگاه حوزه، شمارۀ 26،ارديبهشت 1376،ص 10.
غلامرضا جلالى
مجتهد تبريزى-محمّد يوسف
(-1310 ه ق)
ميرزا محمّد يوسف مجتهد تبريزى فرزند ميرزا محمّد باقر نوۀ ميرزا محمّد تقى فاضل طباطبايى تبريزى از علماى طراز اول آذربايجان بود.پس از فراغت
ص:373
از تحصيل از نجف به زادگاه خود برگشت و به تدريس و ارشاد مردم پرداخت.
مجتهد تبريزى در صفر سال 1310 ه ق درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل شد و در محل دار السياده حرم مطهّر به خاك سپرده شد.ايشان اهل ادب بود و گاهى شعر مى سرود.
سفرنامه سديد السلطنه/222،دانشمندان آذربايجان/403.
غلامرضا جلالى
مجتهد جرفادقانى-گلپايگانى- محمد باقر
مجتهد خراسانى-ميرزا
حبيب اللّه
(1266-1327 ه ق)
ميرزا حبيب اللّه مجتهد خراسانى از بزرگترين علماى خراسان در سده گذشته است.او فقه را با فلسفه و عرفان را با ادب درآميخت و از مرز صورتها به
اعماق رازآلود معارف دينى راه جست و به تكميل نفس و سير در عالم باطن روى آورد.
ميرزا حبيب اللّه فرزند ميرزا هاشم (1209-1269 ه ق)نوه ميرزا هدايت اللّه مجتهد(1178-1248 ه ق) و نبيره ميرزا مهدى خراسانى(1152- 1218 ه ق)است.وى شامگاه يكشنبه نهم جمادى الاول سال 1266 ه ق/ سوم فروردين 1225 ه ش،به دنيا آمد كه فرداى آن مشهد از فتنه حسن خان سالار و محمد خان بيگلربيگى،پسران اللهيار خان آصف الدوله رها شد و سلطان مراد ميرزاى حسام السلطنه
ص:374
اوضاع شهر را به دست گرفت.
ميرزا در سال 1269 در سومين سال حيات خود،پدر را از دست داد و مادر او«حاجيه آقابزرگ»پس از چندى همسر برادرشوهر خود،حاج ميرزا حسن مشير شد.با اين حال ميرزا هرگز از تحصيل دانش باز نماند و پس از اخذ علوم ادب،فقه و اصول از محضر حاج ميرزا نصر اللّه عازم نجف شد.وى با ادبا و متفكرين شهرهاى كاظمين و بغداد نيز در ارتباط بود و زبان فرانسه را فراگرفت و از آموزه هاى عرفانى ميرزا مهدى گيلانى متخلص به«خديو»متأثر شد.
ميرزاى خديو به پيشنهاد ميرزا حبيب،همراه ميرزا زين العابدين و ملاّ غلامحسين شيخ الاسلام به مشهد آمدند و در مشهد عده اى به آنها ملحق شدند و در سراجه بيرونى منزل ميرزا هدايت اللّه،پدربزرگ حاج ميرزا حبيب سكونت اختيار كرده و كتابخانه اى تشكيل دادند،تالارى براى نشيمن و خلوتگاهى براى عبادت،آماده ساختند و انجمنى را سامان دادند و طى زمان كوتاهى حاج ملا عباسعلى فاضل و ميرزا محمود قدسى نيز به مجموعه آنها پيوستند و تلاشهاى علمى و عملى اصحاب سراچه در شهر مشهد بازتابى گسترده يافت،همين امر موجب مخالفت عده اى از قشريون شد و اصحاب پراكنده گشتند و ميرزا به سامرا رفت و چندين سال در بحث ميرزاى شيرازى حضور يافت و مورد توجه وى قرار گرفت و دو رساله«تعادل و تراجيح»و«لباس مشكوك»را از تقريرات ميرزا فراهم ساخت.
ميرزا حبيب سال 1299 ه ق به مشهد مراجعت كرد و تا سال 1316 به امور دينى مشهد و تدريس مشغول بود.
در ايران و عراق نامور گرديد و با تأكيد او،شبيه خوانى و تعزيه گردانى و برخى از رسمهاى غلط متوقف شد.همه رياست خراسان به تعبير افضل الملك با ايشان بود.
ميرزا حبيب در سال 1316 ه ق با سيّد ابو القاسم درگزى عارف معروف آشنا شد و چنان تحت تأثير او قرار
ص:375
گرفت كه يك باره دست از رياست دينى كشيد و خلوت نشين شد.استقبال خوشى از جريان مشروطه نداشت،هرچند مخالفت خود را نيز چندان آشكار نكرد تا اينكه عصر روز 26 شعبان 1327 ه ق/سال 1287 ه ش در بحرآباد،در پى عزم مهاجرت از ايران درگذشت و پيكر پارسايش در حرم امام رضا عليه السّلام بالاى صفه شاه طهماسب، در سردابه اى كه نياى بزرگوارش سيّد محمّد مهدى شهيد به خاك سپرده شده بود،دفن گرديد.
ميرزا روح بيدار زمان خود بود،از حركتهاى سياسى و فرهنگى عصر خود آگاهى داشت و شعر مى سرود،و ديوانى از وى بر جاى مانده است كه به همت مهندس على حبيب به چاپ رسيده است.
برگرفته از مقدمه ديوان ميرزا حبيب نوشته حسن حبيب نگاه حوزه،شماره 19 و 20،سند شماره 1206/16 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
غلامرضا جلالى
مجتهد رضوى-رضوى-محمّد ابراهيم
مجتهد قوچانى-ذبيح اللّه
(1274-1335 ه ق)
شيخ ذبيح اللّه فرزند حاج شيخ صادق و نوۀ دخترى آخوند ملاّ صالح تربتى،شب يكشنبه،هشتم جمادى الآخر 1274 ه ق در شهر كهنه قوچان چشم به جهان گشود.
وى پس از آموزشهاى مقدماتى در مدرسه ميرزا جعفر مشهد،درس حاج ميرزا نصر اللّه مجتهد خراسانى شركت جست و به سال 1295 ه ق در بيست و يكمين بهار زندگى خود،به عتبات رفت و سه سال خدمت ميرزاى شيرازى و پس از درگذشت وى مدت 12 سال از محضر ميرزا حبيب اللّه رشتى و آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى علم آموخت.
پس از وقوع زلزله قوچان و درگذشت برخى از خويشاوندانش به وطن بازگشت و ميرزاى رشتى طى
ص:376
نامه اى به شجاع الدوله،حكمران قوچان،از وى خواست تا در تنظيم امور وى،او را مساعدت نمايد تا ايشان بتواند به زودى به عتبات بازگردد.
شيخ در تجديد بناى شهر قوچان شركت جست،مدرسه عوضيه را بازسازى كرد و موقوفات آن را احيا نمود و در مشهد،بيگم آقا دختر آقا ميرزا كوچك را به عقد خود درآورد و بار ديگر به عتبات بازگشت و به تكميل تحصيلات خود ادامه داد و از ميرزاى رشتى،فاضل شربيانى،فاضل ايروانى، آخوند خراسانى و عدۀ ديگرى از مراجع تقليد اجازه اجتهاد دريافت نمود و جزو اصحاب مرحوم آخوند درآمد و مدت هشت سال با ايشان رابطۀ نزديك داشت و محرم وى بود.
شيخ 24 سال در عتبات حضور داشت و سال 1319 ه ق به مشهد آمد و از مشهد به قوچان رفت و به درخواست شجاع الدوله و عده اى از وجوه اين شهر در قوچان اقامت گزيد و در مسجد پايين يا پاچنار،به اقامه جماعت مشغول گرديد و قضاوت شرعيه با توصيه شجاع الدوله به انحصار ايشان و شيخ حسين ملقب به شيخ الرئيس درآمد،ولى تجاوزطلبى خان،شيخ را بر آن داشت تا به مشهد برود و به اصرار شيخ مرتضى و حاج ميرزا حبيب اللّه مجتهد به تدريس خارج فقه و اصول در مدرس غربى مدرسه ميرزا جعفر پرداخت و در زير گنبد الله وردى خان به اقامه جماعت مشغول شد،جايى كه پدرش پيش از وى اين امر را به عهده داشت.
بيان ساده و روان شيخ ذبيح اللّه موجب شد عدۀ زيادى پاى درس فقه و اصول وى جمع شوند و او توانست شاگردان كارآمدى را در حوزه مشهد تربيت كند.
مجتهد قوچانى هم زمان با رويداد انقلاب مشروطه و نامه آخوند بيش از پيش به مسائل سياسى روى آورد و در طول مدت چند سال مبارزه سياسى خود،منويات مرحوم آخوند خراسانى و سران روحانى مشروطيت را در
ص:377
خراسان دنبال كرد و چندين سال رياست انجمن ايالتى خراسان را به عهده داشت تا اينكه شب چهارشنبه، بيستم جمادى الاولى 1335 ه ق،در 61 سالگى در مشهد درگذشت و در رواق دار السياده كنار قبر دانايانى چون حاج شيخ اسماعيل ترشيزى،شيخ محمّد سرابى و شيخ محمّد باقر خراسانى دفن شد.
برگرفته از مقاله حيات و حركت ضد استبدادى شيخ ذبيح اللّه مجتهد قوچانى، نگاه حوزه،شماره 26،سال سوم.
غلامرضا جلالى
مجتهد كاشانى-كاشانى-عبد اللّه
مجتهد نيشابورى-محمّد باقر
(-1327 ه ق)
شيخ محمّد باقر مجتهد نيشابورى از علماى قرن دوازدهم و اوايل قرن سيزدهم هجرى است.تحصيلات خود را در نيشابور آغاز و براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و پس از خواندن سطوح به عتبات رفت و بعد از فراگيرى دوره عالى اجتهاد به خراسان بازگشت و در شهر مشهد ساكن شد و به تدريس و اقامه نماز جماعت و ترويج احكام اسلامى مشغول گرديد و در 4 شوال 1327 ه ق فوت كرد مرغ روحش به جنان پر گشود و جنازه اش در راهرو مسجد بالاسر دفن شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/312.
سند شمارۀ 12037/4 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
غلامرضا جلالى
مجتهدى-اسماعيل
(1276-1369 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ اسماعيل مجتهدى فرزند آية اللّه شيخ على اكبر مجتهدى تربتى از علما و مجتهدان معروف معاصر تربت حيدريه است.ايشان در سال 1276 ه ش در تربت حيدريه به دنيا آمد و پس از تحصيلات علوم دينى و رسيدن به درجۀ اجتهاد،به تربت
ص:378
رفت و سالها امامت جماعت مسجد جامع تربت حيدريه را به عهده داشت.
و پس از عمرى ذكر مناقب اهل بيت عصمت و طهارت و ارشاد مردم به راه دين و مبانى اسلام در چهاردهم تيرماه سال 1369 ه ش درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.
ابراهيم زنگنه
مجتهدى-جعفر
(1303-1374 ه ش)
عارف باللّه و عاشق دل سوخته اهل بيت،حاج شيخ جعفر مجتهدى در بيست و هفتم جمادى الثانى 1343 ه.ق /اول بهمن 1303 در خانواده اى بسيار متدين و مرفه در شهر تبريز ديده به جهان گشود.پدر ايشان حاج ميرزا يوسف از دلباختگان آستان سيّد الشهداء عليه السّلام بود.
جعفر مجتهدى از دوران طفوليت متوجه عشق ربوبى و عشق به ائمه شد
و روح بلند و بى قرار او به دنبال كشف حقايق و اسرار برآمد و شروع به تهذيب نفس و خودسازى نمود و در قبرستان متروكه شهر تبريز،قبرى حفر نمود و در آن شب را تا به صبح به فكر و ذكر سپرى مى نمود و چون دوست داشت به بينوايان كمك كند به كيما روى آورد و قسمتى از سرمايۀ پدرى را در اين راه صرف نمود ولى نتيجه اى نگرفت تا اين كه اين سروش به او ندا داد:«جعفر كيميا،ما اهل بيت هستيم،اگر به دنبال آن هستى قدم بگذار و ثابت باش»او پس از آن محبت و دوستى ائمه اطهار را
ص:379
پيشه خود ساخت.
ايشان بعد از شنيدن آن نداى آسمانى صبح روز بعد با حالتى آشفته و پاى برهنه و پياده از تبريز به قصد كربلا حركت كرد و از مرز خسروى وارد خاك عراق شد.و مأموران حكومتى عراق ايشان را بازداشت و چندين ماه در زندان به سر برد تا اينكه اجازه ورود به خاك عراق را به او دادند و او مدت يك سال در نجف به پينه دوزى پرداخت و تمام املاك خود را به مستأجران بخشيد،مدتى براى تكميل رياضت به بغداد رفت و هشت سالى به طور مداوم در مسجد سهله كوفه معتكف گشت و جز براى تجديد وضو و تطهير از مسجد خارج نشد و حالتى شبيه حال شخص محتضر داشت.ايشان در همين ايام با حاج ملا آقا جان زنجانى ديدار نمود.
مرحوم مجتهدى هفت سال نيز در كربلا ماند و سراسر شب را در صحن حضرت سيّد الشهداء به عبادت و توسل مى پرداخت و در جريان كودتاى عبد الكريم قاسم بر ضد ملك فيصل به ايران بازگشت.در ايران مدام در سفر به سر مى برد و شانزده مرتبه با پاى پياده به مشهد مشرف شد و پس از حدود چهار سال اقامت در جوار حضرت امام رضا عليه السّلام در تاريخ ششم رمضان 1416 ه.ق/ششم بهمن 1374 ه.ش هنگام ظهر روز جمعه دار فانى را وداع گفت و در صحن آزادى حرم مطهر،حجرۀ بيست و چهار به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
مجتهدى-عبد اللّه
(1282-1355 ه.ش)
آية اللّه حاج ميرزا عبد اللّه مجتهدى تبريزى فرزند آية اللّه حاج ميرزا مصطفى مجتهدى،محقق،اديب،فقيه و شاعر معاصر،در نجف متولد شد، دروس مقدماتى را در نزد پدرش گذراند در سال 1344 ه.ق براى ادامه تحصيل به قم عزيمت نمود،از محضر آيات عظام حاج شيخ عبد الكريم
ص:380
حائرى يزدى و حاج شيخ محمد رضا اصفهانى بهره برد،پس از اتمام تحصيلات و دريافت اجازه اجتهاد به شهر تبريز بازگشت و به تدريس،تبليغ و تحقيق مشغول شد.افزون از 50 مقاله علمى،تحقيقى نگاشت.ايشان گاهى مقالات خود را با نام مستعار«عطارد» منتشر مى كرد.با مجله رسالة الاسلام كه از سوى الازهر در پايتخت مصر منتشر مى شد،ارتباط داشت.در كنار فعاليت هاى پژوهشى و تحقيقى به تدريس تفسير قرآن و اخلاق مى پرداخت.
آية اللّه مجتهدى به زبانهاى تركى، عربى،انگليسى و فرانسه مسلط بود، كتابخانه بسيارى بزرگى در تبريز داشت و همواره كتابخانه هاى مراكز علمى از جمله دانشگاه را تقويت مى نمود.در مدتى كه در قم مشغول تحصيل بود با حضرت امام خمينى رحمه اللّه روابط دوستانه اى داشت،در جريان قيام پانزده خرداد و دستگيرى و تبعيد امام خمينى رحمه اللّه از تبريز با صدور اطلاعيه هاى مشترك همگام ساير علماى ايران اقدام رژيم پهلوى را نسبت به تبعيد ايشان محكوم كرد.
آية اللّه مجتهدى از علمايى بود كه به خاندان عترت و طهارت عشق مى ورزيد و مكرر براى زيارت قبر مطهر امام على بن موسى الرضا عليه السّلام به شهر مشهد مشرف مى شد و در آخرين سفرش در سال 1355 ش كه به مشهد آمده بود پس از چند روز اقامت در اين شهر جان به جان آفرين تسليم نمود و به ديار حق شتافت و پيكرش پس از تشييع در صحن انقلاب(كهنه)به خاك سپرده شد.و امروزه مزارش مورد توجه اهل دل است.
ياران امام به روايت اسناد ساواك،كتاب بيست و نهم 249/2 و كتاب 22/19، مصاحبه با آية اللّه استاد محمّد واعظزاده خراسانى،كتاب بحران آذربايجان همه صفحات
على سكندرى
ص:381
مجتهدى سيستانى-محمود
(1311-1372 ه.ش)
آية اللّه حاج سيّد محمود مجتهدى سيستانى فرزند عالم زاهد حاج سيّد محمّد باقر فرزند علامه متقى آية اللّه العظمى حاج سيد على مجتهدى سيستانى و برادر مرجع كنونى حضرت آية اللّه العظمى حاج سيد على سيستانى است.
وى به سال 1351 ه.ق/1311 به دنيا نهاد.مقدمات و علوم ادب را خدمت اديب نيشابورى آموخت و سطح را از محضر آيات حاج سيّد احمد مدرس يزدى،حاج شيخ هاشم قزوينى و حاج شيخ مجتبى قزوينى فراگرفت.
بعد در دروس خارج فقه و اصول آية اللّه العظمى حاج سيد محمّد هادى ميلانى شركت جست و مدتى هم به حوزه علميه قم و بعدها به عتبات رفت و آخرين بخش حيات پرتلاش خود را در مشهد گذراند و روز يكشنبه 16 رمضان سال 1414/هشتم اسفند 1372 ه.ش در همين شهر دار فانى را وداع گفت و در صحن آزادى جنب كفشدارى 9 به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 299/9-300.
مجيد فياض-عبد المجيد
(حدود:1277-1341 ه ق)
ثقة الاسلام سيّد عبد المجيد مجيد فيّاض،معروف به«خادم باشى»فرزند ميرزا على اكبر فرزند ميرزا اسماعيل،از علما و مجتهدين مشهد بود و نسبش به ميرزا مهدى شهيد مى رسد.
وى در حدود سال 1277 ه ق در
ص:382
شهر شهادت چشم به جهان باز كرد، علوم مقدماتى،منطق و مختصرى از طب را نزد صدر الاطباء آموخت و علوم دينى را نزد شيخ الاسلام مشهد فراگرفت و عازم نجف گرديد و محضر شيخ هادى تهرانى صاحب محجة العلماء و ميرزا حبيب اللّه رشتى شاگردى كرد و به مشهد بازگشت و به اقامه جماعت در مسجد جامع گوهرشاد،تدريس،وعظ و فصل دعاوى پرداخت و كتابى در طهارت و صلاة نوشت و منصب «خادم باشى»حرم را عهده دار گرديد.
وى از جمله افرادى بود كه پس از واقعه به توپ بندى حرم توسط روس ها در 1330 ه.ق براى زدودن آثار اين جنايت از حرم مطهر تلاش چشمگيرى داشت.او در 14 رمضان 1341 ه ق دار فانى را وداع گفت و در رواق پشت سر مبارك صفّه مرحوم قوام الملك شيرازى دفن شد.دكتر على اكبر فياض و عبد الحسين مجيد فياض فرزندان ايشان هستند.احكام آستانه مربوط به ايشان و حكم لقب«ثقة الاسلامى»كه همراه با يك خلعت و يك حلقه انگشترى الماس از سوى محمّد عليشاه قاجار فرستاده شده بود در نامه آستان قدس شماره 19 آذرماه 1343 منعكس شده است.
نامه آستان قدس شماره 19،سال 106/،1343-112،شمس الشموس /87-86.
ابراهيم زنگنه
محامى-غلامحسين
(-1333 ه ش)
شيخ غلامحسين محامى بادكوبه اى
ص:383
فرزند شيخ ابا صلت،از علماى جامع و متعبدان زاهد و مجاهدين راه خدا بود و بخش اعظم حيات خود را در مشهد سپرى كرد.
محامى پيش از انقلاب اكتبر شوروى سال 1917 م در آذربايجان شوروى سابق،در يكى از روستاهاى بادكوبه در خانواده اى روحانى چشم به جهان باز كرد.پدرش شيخ ابا صلت بادكوبه اى چهره برجسته دينى آن ديار بود كه پس از درگذشت حاج شيخ غنى بادكوبه اى،مرجع دينى آن سامان گرديد.
شيخ غلامحسين محامى پس از تحصيلات ابتدايى از بادكوبه رهسپار مشهد شد و در مدرسه خيراتخان حجره گرفت و به تحصيل علوم دينى روى آورد و خارج فقه و اصول را پس از اتمام سطح،نزد آيات ميرزا محمّد آقازاده،حاج آقا حسين قمى و ميرزا مهدى غروى اصفهانى خواند و حكمت را از محضر آقابزرگ حكيم بهره برد.
بيشترين بحث و فحص را در مباحث معارف اسلامى و قرآنى دنبال كرد و از علاقمندان نزديك مكتب مرحوم ميرزا مهدى بود.
وى در دفاع از مقدسات دينى و ارزشهاى اسلامى بسيار سرسخت بود و در مقام اداى تكليف سياسى و اجتماعى سخن احدى در او اثر نداشت و او را از انجام وظيفه بازنمى داشت.
شايد همين خصوصيت موجب پيوند عميق ميان ايشان و شهيد نواب صفوى شد.
او به جوانان و رفع شبهات آنها توجه تام داشت،با مردم مهربان و متواضع
ص:384
بود،قرآن را بسيار تلاوت مى كرد و اهل ذكر و تهجد و توسل بود و تا آخر عمر، زندگى خود را وقف خدمت به جامعه كرد.سال 1333 ه ش در مشهد درگذشت و در جوار حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.حجج اسلام شيخ محمّد رضا محامى و شيخ مرتضى محامى فرزند ايشان و از اساتيد حوزه علميه خراسان هستند.
كيهان فرهنگى،سال نهم شماره 12.
غلامرضا جلالى
محامى-محمّد رضا
(1310-1377 ه ش)
آية اللّه شيخ محمّد رضا محامى فرزند آية اللّه شيخ غلامحسين محامى از علما و مجتهدين معاصر است كه سالها در حوزه هاى علميّۀ مشهد و قم به تدريس اشتغال داشته است.
وى در سال 1310 ه ش در مشهد در خانوادۀ علم و فضيلت متولد شد.
براى تحصيل علم ابتدا به مكتب خانه پا
گذاشت،سپس نزد حاج شيخ حسن بادكوبه اى و شيخ محمّد محدّث مقدّمات را به پايان برد و در مدرسۀ نواب به تحصيل مشغول شد.سطح اوليه را در خدمت آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى معروف به«نهنگ العلماء» و سطوح عاليه و كمى از دوره خارج را از محضر درس آية اللّه شيخ هاشم قزوينى استفاده برد.شرح منظومه و همچنين تقريرات اصول مرحوم آية اللّه نايينى را در خدمت پدرش فراگرفت.
در حدود سال 1330 ه ش به قم رفت و در حوزۀ علميۀ آنجا درس
ص:385
خارج فقه آية اللّه العظمى بروجردى و درس اصول امام خمينى قدس سره شركت كرد و در بين دويست نفر شركت كننده در امتحان عمومى درس خارج مقام اول را احراز نمود.
وى در اوايل سال 1333 ه ش كه پدرش به رحمت ايزدى پيوست ناچار به مشهد مراجعت كرد و وارد حوزۀ درس آية اللّه العظمى ميلانى شد.چون از فضلاى باسواد و زبدۀ حوزه بود،مورد توجه آقاى ميلانى قرار گرفت و سالها از محضر درس ايشان استفاده برد و به درجۀ اجتهاد نايل آمد.در ضمن از درس فلسفه مرحوم آية اللّه شيخ مجتبى قزوينى هم بهره گرفت.
بعد از اين دوران جهت ارشاد مردم به شهر فردوس رفت و مدتى در آنجا به نشر احكام اسلامى مشغول بود.
سپس به مشهد مراجعت كرد و در مدرسۀ نواب به تدريس سطوح مختلف پرداخت.
ايشان از مردان انقلابى و از همرزمان شهيد آية اللّه سعيدى و شهيد اندرزگو بود و از سال 1342 ه ش با حضرت امام راحل قدس سره در ارتباط بود و با نام مستعار بليت هواپيما مى گرفت و خدمت ايشان مى رسيد.وى دوستى نزديكى با مرحوم آية اللّه آقا مصطفى خمينى فرزند ارشد حضرت امام داشت.و هرگاه به حضور امام راحل قدّس سرّه مشرف مى شد،امام مى فرمود:
«مرحبا بالرّجل الشجاع ان اللّه يحب الرّجل الشجاع».
چون حضرت امام به تركيه و سپس به نجف اشرف تبعيد شد،وى به عنوان وكيل امام در مشهد فعّال بود و مشكلات مالى طلاّب علوم دينى را برطرف مى نمود و نيز هزينۀ فعاليتهاى انقلابى آنان را تأمين مى كرد.
پس از پيروزى انقلاب در پى اختلافاتى به قم رفت و در مدرسۀ فيضيه و مدرسۀ خان به تدريس مشغول شد و در مسجد دفتر تبليغات اسلامى امام جماعت بود و مبلّغين اعزامى به داخل و خارج كشور را ايشان از طريق مصاحبه و امتحان تأييد مى كرد.
ص:386
در سالهاى آخر عمر به علّت ضعف جسمى از كارهايش كاسته شد تنها يك درس مى گفت و در اواخر آن را هم تعطيل كرد.در دوسه ماه آخر عمر بيمار شد و چون ضعف بر وى عارض شده بود به زمين خورد و پايش از ناحيۀ ران به سختى شكست.در قم بهبود نيافت و به دستور مقام معظم رهبرى به بيمارستان خاتم الانبياء تهران انتقال يافت و در آنجا سكتۀ مغزى و به دنبال آن سكتۀ قلبى كرد و بالاخره در ساعت چهار صبح روز دوشنبه پنجم مردادماه 1377 به رحمت ايزدى پيوست.روز سه شنبه ششم مردادماه از مسجد امام حسن عسكرى قم با شركت علماى اعلام و فضلاى حوزه تا حرم مطهّر حضرت معصومه عليه السّلام تشييع باشكوهى به عمل آمد و در اين مكان مقدس به امامت آية اللّه شبيرى زنجانى نماز بر او خوانده شد.سپس جنازه اش را به مشهد حمل كردند و در روز پنج شنبه هشتم مردادماه 1377 ه ش به طرف حرم مطهّر رضوى تشييع شد و در غرفه جنب كفشدارى صحن آزادى به خاك سپرده شد.
اطلاعات گرفته شده از:حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ مرتضى محامى، برادر صاحب ترجمه،روزنامه قدس 1377/5/7؛روزنامه خراسان 1377/5/8.
غلامرضا جلالى
محدث خراسانى-على
(1329-1370 ه ق)
شيخ على محدث خراسانى فرزند حاج شيخ حسن واعظ پايين خيابانى از واعظان نامدار خراسان است كه در زهد و پارسايى كم مانند،و مورد احترام
ص:387
عموم مردم بود.در سال 1329 ه ق در بيت علم و عمل زاده شد،ادبيات را نزد حاج شيخ عبد العلى و ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى فراگرفت و سطح را در حلقۀ درس ميرزا محمد باقر،مدرّس اول آستان قدس رضوى،آقا شيخ موسى خوانسارى و حاج شيخ حسن برسى شركت جست و معقول را از آقابزرگ حكيم و خارج اصول را از ميرزا محمّد آقازاده آموخت و براى ادامه تحصيل به نجف رفت و در سلك شاگردان آيات سيّد ابو الحسن اصفهانى و حاج آقا ضياء الدّين عراقى درآمد.
پس از مدتى به مشهد بازگشت و خارج فقه و معارف را از محضر آيت اللّه ميرزا مهدى اصفهانى بهره برد و تا مرگ استاد او را رها نساخت.
مرحوم محدث از صاحب نظران عرصه فقه و حديث و خطابه بود و سخنان عميق و معنوى او تأثير انكارناپذير بر دلها مى گذاشت و رمز اين تأثير را بايد در كناره گيرى او از زرق وبرق دنيا دانست.زهد وى چونان مركبى بود كه وى را در باديۀ عشق به سمت معشوق مى كشاند.شبهايش هرگز بى ياد خدا نمى گذشت.در منابر چون ذكر مصيبت مى گفت،خود پيش از ديگران مى گريست.
عمر ايشان روز هفتم ربيع الاول سال 1370 ه ق تنگ غروب آفتاب، غروب كرد و فرداى آن،تن آرام يافته اش در صحن نو،حجره سوم ضلع شمالى به دل خاك سپرده شد.
خورشيد تابان در علم قرآن 18-23.
محقق-بمانعلى
(-1335 ه ق)
حاجى ملاّ بمانعلى معروف به «محقق»از علما و وعاظ معروف مشهد بود و شعر مى سرود.ايشان از دامغان به مشهد مهاجرت كرد و بيشترين بخش عمر خود را وقف تبليغ و ارشاد مردم نمود.تا اينكه روز بيستم شعبان 1335 ه.ق درگذشت و در آستانه مباركه حضرت رضا عليه السّلام دفن شد.شيخ
ص:388
عباسعلى محقّق فرزند ايشان است.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/270.
غلامرضا جلالى
محقق سبزوارى-محمّد باقر
(1017-1090 ه ق)
مولى محمّد باقر فرزند مولى محمّد مؤمن خراسانى مدفون در گنبد سبز، مشهور به فاضل و محقق سبزوارى از مشاهير علما و فقها و انديشمندان جامع قرن يازدهم هجرى است.وى به سال 1017 ه ق در روستاى نامن سبزوار به دنيا آمد.روزگار جوانى را در اصفهان گذراند و تحت تأثير مكتب اصفهان،در هر دو قلمرو فقه و فلسفه به كمال رسيد.
او از بزرگان اصحاب مجلسى اول بود و در علوم نظرى از شاگردان ميرزا ابو القاسم فندرسكى و قاضى معزّ است و از شيخ بهايى و سيّد حسين بن حيدر على اصفهانى و حسن قائنى رضوى و ملاّ حسنعلى فرزند ملاّ عبد اللّه شوشترى روايت مى كند و مولى حاج حسين نيشابورى مكى و مولى محمّد يوسف دهخوارقانى تبريزى و خواهرزاده اش آقا جمال خوانسارى(م 1125 ه.ق)و مولانا محمّد سعيد رودسرى و سيّد عبد الحسين حسينى خاتون آبادى، صاحب كتاب وقايع السنين و الاعوام، از شاگردان وى هستند و آقا حسين خوانسارى(م 1099 ه ق)از او اجازه دارد.
محقق سبزوارى چندين سال در اصفهان منصب امامت جمعه و شيخ الاسلامى را از طرف شاه سليمان صفوى برعهده داشت و در مدرسه مولى
ص:389
عبد اللّه شوشترى تدريس مى كرد و با فيض كاشانى معاصر و همفكر بود.از احترام شاه عباس دوم برخوردار بود و شعبان سال 1068 ه ق شاه عباس طى فرمانى كه در آن مقام علمى محقق را بسيار ستوده،از وزير مستوفى السلطنه اصفهانى خواسته است تا همه ساله از بابت وجوهات و محصولات دار السلطنه در وجه ايشان مقرر دارد.
داشتن مناصب دينى و سياسى و افكار و انديشه هاى ويژه و نوگرايانه محقق،دشمنان فراوانى را براى او رقم زد.شايد به همين دليل محقق از اصفهان به مشهد هجرت كرد و سال 1083 مدرسه سميعيه مشهور به مدرسۀ باقريه را از مال واقف آن با سعى مير عبد الحسين تجديد بنا نمود و در آنجا به تدريس مشغول گرديد و تعدادى كتاب و املاك به آن وقف كرد.
ايشان هفتم ربيع الاول 1090 ه ق در مشهد درگذشت و بنا به وصيتش در مدرسه ميرزا جعفر،كنار قبر شيخ محمّد عاملى و ملاّ ميرزا شيروانى و فرزند شيخ دفن شد.فرزندان او مولانا محمّد مهدى و مولانا ميرزا جعفر،هر دو اهل علم بودند.جواهر سليمانى در شرح كلمات قصار حضرت امير از آثار محمّد مهدى است كه بنام شاه سليمان صفوى در پنج باب تأليف كرده است.
محمد باقر آثار پربهايى را در طول حيات خود آفريد شامل شرح زبدة الاصول شيخ بهايى،دفع شبهة الاستلزام،ذخيرة المعاد در شرح ارشاد الاذهان در فقه،كفاية الاحكام در فقه تحريم الغناء،روضة الانوار عباسى در آداب ملوك،حكمت عملى و سياست مدن،مفاتيح النجاة عباسى به فارسى در ادعيه،رساله هايى در غنا و نماز آدينه و رسالۀ خلافيّه كه رساله عملى اوست و بنام شاه عباس دوم آن را نوشته و به مسائل خلافى فقها هم اشارت كرده،از شناخته شده ترين آثار ايشان است.
برخى از نسخه هاى خطى آثار ايشان در كتابخانه ملك موجود مى باشد.
محقق سبزوارى شعر مى سرود و از رباعيات ايشان است:
ص:390
در عالم تن چه مانده اى بى مايه پايى بردار و بگذار ز نه پايه
از شرق جان بر تو نتابد نورى تا از پى تن همى روى چون سايه
طبقات اعلام الشيعة/593-597، تذكرة القبور/50،مجله بررسيهاى تاريخى سال چهارم،شماره دوم،تذكره نصرآبادى/152،تاريخ و سفرنامه حزين/317،تاريخ علماى خراسان /33،قصص الخاقانى 59/2،اعيان الشيعة 189/9،فهرست كتب خطى ملك 233/1 و 194/2 و 834/4 و 864 فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى 485/5 و 292/6،510 و 430،ريحانة الادب 242/5-244.
غلامرضا جلالى
محقق قوچانى-عبد الحسين
(-1369 ه ق)
شيخ عبد الحسين معروف به حاجى محقق از علما و فضلا و دانشوران خراسان است.بيشتر طلاب آن عصر، ادبيات را از محضر او فراگرفتند.
ايشان در فن تدريس و پرورش شاگرد،مهارت ويژه اى داشت و درس را با سخنان نمكين و حكايات شيرين و دلپذير،پذيرفته تر مى كرد و تا اعماق روان مخاطبين خود نفوذ مى نمود.در اواخر عمر به رعشۀ بدنى مبتلا شد و پنجم صفر سال 1369 ه ق وفات يافت و در مهمان خانه آستان قدس دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/274.
ابراهيم زنگنه
محلاتى-محمّد
(-1306 ه ق)
شيخ محمّد فرزند على فرزند زين العابدين محلاتى از علماى پارساى عصر خود بود.در مشهد سكونت داشت.نزد سيد محمّد شفيع و مولانا اسد اللّه بروجردى با علوم حوزه آشنا شد،به تهران رفت و مدتى خدمت شيخ عبد الرحيم بروجردى به كسب دانش پرداخت و در فقه و اصول متبحر شد و تأليفات ارزنده اى نوشت.
وى در مشهد به ترويج احكام
ص:391
اسلامى اشتغال داشت و به سال 1306 ه ق درگذشت.
اعيان الشيعة 17/10.
غلامرضا جلالى
محمدى-جعفر
(1310-1368 ه ش)
شيخ جعفر محمدى در سال 1310 ه.ش به دنيا آمد،مقدمات و سطوح را در مشهد گذراند و براى ادامه تحصيلات خود عازم نجف شد و پس از مدتى خود به تدريس پرداخت و اواخر عمر به ايران بازگشت و به شهر فاروج رفت و در آنجا به تدريس و اقامه نماز جماعت و ترويج و تبليغ مشغول گرديد و از نفوذ معنوى برخوردار شد.نوزدهم شهريور 1368 پس از 58 سال زندگى پرتلاش به رحمت ايزدى پيوست و پيكرش در غرفۀ 48 صحن آزادى به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
مختارى-تاج الدّين على
(سده 10 ه ق)
سيد تاج الدّين فرزند شمس الدّين على بن ناصر الدّين احمد از اعقاب امامزاده عبد اللّه اعرج پسر حسين اصغر فرزند حضرت امام زين العابدين عليه السّلام است.او با پسرش سيّد مهدى و نوه اش سيّد محمّد از خراسان به يزد و نايين هجرت كرد و تا آخر عمر در يزد ساكن بود تا در اواخر قرن دهم هجرى مقارن با حكومت سلسلۀ صفويه در آنجا وفات يافت و فرزندش سيّد مهدى جنازۀ او را به مشهد منتقل كرد و در حرم مطهر حضرت على بن موسى الرضا مدفون نمود.
سراج الانساب/130،منتخب التواريخ /358.
ابراهيم زنگنه
ص:392
مدرّس-سيّد محمّد جواد
(-1335 ه ق)
سيد محمّد جواد مدرّس فرزند علاّمه فقيد آية اللّه سيّد محمّد باقر گلپايگانى از دانشورانى بود كه در مشهد سكونت داشت و از علم و هنر بهره كامل داشت و با دختر محمّد تقى مشرف رضوى ازدواج نمود و رمضان سال 1335 ه ق دار فانى را وداع گفت و در محل دار السعاده حرم در كنار قبر پدر دفن گرديد.
شجره طيبه/294،سفرنامه سديد السلطنه/223.
غلامرضا جلالى
مدرّس-عبد الرحمن
(1268-1328 ه ق)
ميرزا عبد الرحمن فرزند حاج ميرزا نصر اللّه از حكما،ادبا و شعراى قرن 13 هجرى است.وى در اصل اهل شيراز بود و روز 12 شعبان 1268 ه ق در اين شهر متولد شد و در 11 سالگى همراه پدر به مشهد آمد و در محضر پدر و ميرزا احمد مدرّس آستان قدس،حاج ملاّ هادى سبزوارى و حاج محمّد رحيم بروجردى شاگردى كرد و پس از پدر، سال 1291 ه ق به عنوان مدرّس اول آستان قدس برگزيده شد و در كنار آن به تأليف و تحقيق روى آورد كه از جمله تأليفات وى مى توان به موارد ذيل اشاره كرد:
تعليقات معالم الاصول،حواشى شوارق الالهام،حواشى شرح تذكرۀ خفرى،حواشى تحرير اقليدس،شرح رساله عروض ميرزا نصر اللّه كتاب زكاة الفطرة و تاريخ علماى خراسان كه به درخواست ناصر الدّين شاه و تشويق اعتضاد السلطنه عليقلى ميرزا وزير علوم نوشته شد.در اين كتاب ترجمۀ علما و دانشورانى منعكس شده است كه از سالهاى 1136 تا 1294 ه ق در مشهد مى زيسته اند.تاريخ علماى خراسان روز چهارم ذيقعده سال 1294 ه ق به اتمام رسيد و استاد محمّد باقر
ص:393
ساعدى آن را همراه با ضمايمى كه خود افزوده است،در سال 1382 ه ق به زيور چاپ آراست.ميرزا عبد الرحمن در شمار ياران طريقتى سلسله ذهبيه بود و به سال 1328 ه ق در 70 سالگى زندگى را بدرود گفت و در ايوان طلاى صحن نو دفن شد.
مقدمه تاريخ علماى خراسان،شرح حال رجال ايران 138/6،مطلع الشمس 689/2،اعيان الشيعة 466/7.
غلامرضا جلالى
مدرس-ميرزا محمّد تقى
(-1280 ه ق)
سيد ميرزا محمّد تقى فرزند ميرزا عبد اللّه،مدرس آستان قدس رضوى است.نزد دائى خود سيّد محمّد رضوى سبزوارى امام جمعه مشهد و متوفى 1198 ه ق درس خواند و در فقه و اصول و معقول و منقول متبحر شد.72 سال زيست و به سال 1280 ه ق درگذشت و در مزار پدرش ميرزا عبد اللّه رضوى در حرم به خاك سپرده شد.
او منظومه اى در فقه و نحو تأليف نموده بود.
ميرزا محمّد حسين و ميرزا على اصغر،برادران وى نيز از مدرسين آستان قدس شمرده مى شدند و فرزندش مولانا ميرزا عبد العلى در نجوم صاحب نظر و منجم باشى آستان قدس بود.
الكرام البررة 221/1،تاريخ علماى خراسان/97-98،اعيان الشيعة 194/9.
غلامرضا جلالى
مدرس رضوى-رضوى-حسين
مدرس رضوى-رضوى-محمّد باقر
مدرس غروى-رضا
(1307-1370 ه ش)
حجة الاسلام شيخ رضا مدرس غروى فرزند ارشد آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى در 21 تيرماه 1307 ه ش در
ص:394
مشهد ديده به جهان گشود.درسهاى مقدمات را در مشهد نزد شيخ زين العابدين غياثى تنكابنى و حاشيه ملا عبد اللّه و معالم را در خدمت شمس واحد العين و مطول را در محضر شيخ محمّد تقى اديب نيشابورى و قوانين را در خدمت سيّد احمد مدرس، رسائل و مكاسب را نزد آية اللّه آقا شيخ هاشم قزوينى در مدرسه نواب و كفايه را در خدمت آية اللّه شيخ كاظم دامغانى خواند و پس از اتمام سطح خارج فقه و اصول در حلقه درس آيات فقيه سبزوارى،سيّد يونس اردبيلى و ميرزا محمّد آقازاده شركت جست و معارف الهى را از ميرزا جواد آقا تهرانى و شيخ مجتبى قزوينى آموخت.
وى در حدود سال 1330 ه ش به قم مهاجرت كرد و خارج فقه را از محضر آية اللّه العظمى بروجردى و آية اللّه حجت و خارج اصول را از امام خمينى و اسفار را در خدمت علامه طباطبايى فراگرفت و پس از بازگشت به مشهد ضمن شركت در درس آية اللّه العظمى ميلانى به ارشاد مردم پرداخت و پس از حدود سه دهه ترويج معارف قرآنى در روز شانزدهم آذرماه 1370 به ديدار حق شتافت و در ايوان غرفه 25 صحن نو دفن شد.
ايشان داراى سه فرزند پسر و چهار دختر بود و از آثار مكتوب ايشان مى توان به دو جلد كتاب دين و فطرت و امام شناسى اشاره نمود.
غلامرضا جلالى
ص:395
مدرّس قصيرى-سيّد على اكبر
(قرن 14 ه.ق)
آية اللّه سيّد على اكبر مدرّس قصيرى خراسانى فرزند حاج ميرزا محمّد حسين و نوه حاج ميرزا عبد الوهاب از مدرسان بلندپايه حوزه مشهد بود.جد اعلاى ايشان مرحوم سيّد محمّد قصير است.
ايشان دروس عالى حوزه را در بالاسر مرقد مطهر امام رضا عليه السّلام تدريس مى كردند و در ضمن امام جماعت توحيدخانه حرم مطهر بودند.قبر ايشان در قسمت جنوبى ايوان طلاى صحن نو قرار دارد.
آية اللّه حاج مرتضى مدرس خراسانى متوفى 23 شوال 1383 ه.ق فرزند ايشان است.
غلامرضا جلالى
مدرّس يزدى-سيّد جلال
(1327-1379 ه ق)
حاج سيّد جلال معروف به مدرّس يزدى فرزند آيت الله حاج ميرزا احمد مدرّس در سال 1327 ه ق متولد شد، مقدمات و علوم ادب و سطح و خارج را در خدمت بزرگان علمى حوزه مشهد فراگرفت و خود به تدريس فقه و اصول و اقامه جماعت در مسجد گوهرشاد پرداخت و 23 محرم 1379 ه ق از دنيا رفت و در غرفۀ شمالى صحن عتيق دفن شد.او ذوق شعر داشت و«حسينى» تخلّص مى كرد.
ابراهيم زنگنه
ص:396
مدرّس يزدى-ميرزا احمد
(1306-1391 ه ق)
آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى از علماى اعلام و مدرسين بلندپايه و پارساى حوزه علميه مشهد بود.در سال 1306 ه ق در يزد متولد شد و پس از پشت سر گذاشتن آموزش مقدمات و سطح عازم مشهد شد و درس خارج آيات سيّد عباس شاهرودى، ميرزا محمّد آقازاده و حاج آقا حسين قمى شركت نمود و از معارف بلند آنها برخوردار گرديد و خود سالها به تدريس شرح لمعه،قوانين،مكاسب و كفايه اشتغال يافت.نظم و ترتيب درسى،بى آلايشى و تواضع استاد موجب شد كه صدها فاضل در پاى درس او شركت كنند و از محضر پرفيضش بهره ببرند.
ايشان ضمن تدريس در مسجد ملا هاشم اقامه جماعت مى نمود و زندگى خود را از محل درآمد مزرعه اى كه از همسر اولش در اختيار داشت، اداره مى كرد و در طول شصت سال اشتغال به تدريس،هرگز از وجوه شرعى استفاده ننمود،تنها يكى دو سال آخر عمر كه توان خويش را به كلى از دست داده بود،از روى اجبار به قدر كفاف از اين وجوه براى تأمين معيشت خود بهره گرفت.
وى سحرگاه شب 17 ربيع الاول سال 1391 ه ق/24 ارديبهشت 1350 ه ش دار فانى را وداع گفت و روز بعد پيكرش در محل دار السياده حرم دفن شد.
غلامرضا جلالى
ص:397
مدرسى حسينى-سيد
محمد رضا
(1310-1359 ه ش)
محمد رضا مدرّسى حسينى در سال 1310 ه.ش در مشهد متولد شد.پدر وى مرحوم حجة الاسلام سيد محمد على مدرسى حسينى از خدّام و مدرّسين آستان قدس امام رضا عليه السّلام بود كه در قضيه كشف حجاب به واسطۀ فشارهاى وارده به همراه پدرش مرحوم حجة الاسلام و المسلمين سيد جواد مدرسى حسينى و فرزند خردسالش سيد محمد رضا به كربلا و نجف هجرت كردند.سيد محمد رضا پس از گذراندن مقدمات نزد اساتيد نجف،دروس سطوح را نزد آية اللّه حاج شيخ ذبيح اللّه قوچانى كه شوهر همشيره وى بود، گذراند و در دروس خارج از محضر آيات عظام خوئى و سيد عبد الاعلى سبزوارى،كه شوهر عمه و پدرخانم او بود،استفاده كامل كرد.در سال 1347 ه.ش از نجف به مشهد بازگشت.در مشهد ضمن اقامه نماز جماعت در مسجد محراب خان خيابان طبرسى،به ارشاد مردم و موعظه مؤمنين و رسيدگى به مشكلات مستمندان پرداخت.
وى علاوه بر كسب مدارج علمى، داراى فضائل اخلاقى بويژه تواضع، سكوت و تقوا بود.
بالاخره پس از عمرى تلاش علمى و خدمت به جامعۀ اسلامى در نيمه شوال سال 1398 ه.ق برابر با 27 شهريور 1359 ه.ش براثر واژگون شدن اتومبيل در جادۀ شيروان به قوچان دعوت حق را لبيك گفت و در جوار ملكوتى مولايش حضرت امام
ص:398
رضا عليه السّلام در صحن انقلاب به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
مدرسى خراسانى-سيّد
مرتضى
(1279-1342 ه.ش)
آية اللّه سيّد مرتضى خراسانى از علماى برجسته خراسان،تا سن 40 سالگى در مشهد نزد پدر خود به تحصيل علوم و معارف دينى مشغول بود.سپس به تهران سفر كرد و با دختر ارشد مرحوم آية اللّه شيخ محمّد على شاه آبادى ازدواج نمود و امامت مسجد امام زاده زيد واقع در بازار بزرگ تهران را به عهده گرفت و بعدها به جاى آية اللّه شاه آبادى مدتى امام جماعت مسجد جامع بازار تهران بود.
شرايط علمى،اخلاقى و اجتماعى آية اللّه سيّد مرتضى او را به پناهگاه توده هاى نادار و محروم تبديل كرد و قاطبه مردم تهران و متدينين بازار با وى معاشرت داشتند.
ايشان در 23 شوال 1383 ق/ 1342 ش براثر كسالت ريوى در سن 63 سالگى درگذشت و با توجّه به ارتباط بسيار نزديك و عاطفى كه در زمان حيات خود با آية اللّه العظمى سيّد احمد خوانسارى داشتند،با حضور ايشان جنازه اش در تهران تشييع شد و به مشهد انتقال يافت و با حضور آية اللّه العظمى ميلانى در محل دار العزه حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
ص:399
مدقق خراسانى-على اكبر
(1315-بعد از 1380 ه ق)
در 1315 ه.ق در قريه سعيدآباد در خانواده اى باايمان قدم به جهان گذارد.
پنج سال نزد ملاى ده به مكتب رفت.
استعداد وى استاد را متحير مى ساخت.
اين كودك در مدت كوتاهى مقدمات را سپرى نمود.بعد به مشهد رفت،مطول را نزد ميرزا عبد الجواد اديب و فلسفه و حكمت را نزد مرحوم آقابزرگ آموخت و اخلاق را از آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى تلمذ نمود و لمعه و قوانين و كفايه مرحوم آية اللّه العظمى آخوند خراسانى را فراگرفت؛سپس در دروس خارج شهيد آية اللّه ميرزا محمد آقازاده شركت كرد.
شيخ على اكبر مدقق اهل منبر بود، ايشان با آهنگ زيبا و پرجاذبه مستمعين را سحر مى كرد.او چون عاشق اهل بيت مخصوصا سيد الشهداء عليه السّلام بود در ختم منابر ذكر مصيبت مى خواند و مردم را متأثر مى نمود.پس از كه مدتى در مشهد بود و شهرت عجيبى پيدا كرد او را به قم دعوت نمودند و منابر علمى زيادى در آنجا ارائه داد.مرحوم آية اللّه العظمى حاج شيخ عبد الكريم يزدى مؤسس حوزه علميه قم و مرحوم آية اللّه سيد صدر الدّين در زمانى كه در مشهد بودند به ايشان محبت داشتند و از ايشان تجليل مى كردند.او در منزل آية اللّه صدر سه شب منبر رفت،ولى فكر كرد كه منبر رفتن براى او زود است ديگر آنجا نرفت؛بعد از چند روز در حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام مرحوم آية اللّه صدر به او گفتند:چرا منبرت را تعطيل نمودى.ايشان گفت:من بايد
ص:400
درس بخوانم.مرحوم سيد صدر الدّين فرمودند:روزهاى پنجشنبه،من در منزل منبر مى روم شما بيا قبل از من منبر برو به شرط اينكه هر پنجشنبه يك خطبه از حضرت امير بخوانى؛بعد مرحوم آية اللّه صدر به حجرۀ او رفته بود نهج البلاغة خود را در اختيار او گذاشت.
ازآن پس ايشان هر روز پنجشنبه يك فراز آن را حفظ مى كرد و به منبر مى رفت.
مرحوم مدقق مردى شجاع بود و از حريم اسلام همواره دفاع مى كرد،هروقت متوجه مى شد سخنى يا قانونى عليه اسلام تبليغ مى شود،به منبر رفته و عليه آن،سخن مى گفت.هنگامى كه رضا خان پهلوى از ايران تبعيد شد و در جزيره موريس از دنيا رفت درباريان و خانواده اش بدن او را موميايى كردند و در تابوت گذاردند و متحير بودند با جنازه او چه كنند؟آن ها سه جا را در نظر گرفتند؛قم،حضرت عبد العظيم عليه السّلام و مشهد در اين موقع بود كه مرحوم شيخ على اكبر مدقق در صحن مسجد گوهرشاد منبر رفت و در اجتماع مردم گفت:اى مردم بدانيد هدف از آوردن جنازه،دفن يك مشت استخوان نيست بلكه ترويج مرام پهلوى است.مأموران مخفى او را دستگير و در منزل خودش در يك اطاقى او را زندانى و مورد بازجويى قرار دادند كه اين به تعطيلى بازار مشهد انجاميد.
در زمانى كه آية اللّه بروجردى به مشهد مشرف شدند شيخ على اكبر مدقق براى وعظ و تجليل از آية اللّه بروجردى و تشكر و قدردانى از مراجع و علماء و مردمى كه با عشق و علاقه به ديدارش مى آمدند در نظر گرفته شد و ايشان از عهده اين برآمد.
روزى آية اللّه بروجردى قصد بازديد از علماء داشتند،به آقاى مدقق هم اطلاع داده شد كه آقا مى خواهد به منزل شما بيايند جمعيت زيادى از آقايان علماء با ايشان بودند وقتى آقا وارد منزل شدند چشمشان به حياط محقر افتاد با لحن شوخى به او فرمود:آقاى مدقق گويا منزل شما در بهشت آبادتر از
ص:401
منزل اين دنيا است؛ماديات در نظر مدقق بى ارزش بود حتى در لحظۀ مرگ هم دستش از مال دنيا تهى بود او از درآمد منبر به اندازۀ قوت لايموت برمى داشت و بقيه را انفاق مى كرد.
در حادثه مسجد گوهرشاد منزل مدقق در يكى از محله هاى قديمى مشهد به نام«تپ المحله»در كنار حمام عمومى قرار داشت،آن روز شش نفر پليس تمام منزل مدقق را تفتيش نمودند،چيزى دستگيرشان نشد ولى مدقق را دستگير و با خودشان بردند.
مدقق گفته بود من مى خواهم از مشهد بروم لذا او را رها كردند.وى از شهر بيرون و به قم هجرت كرد،ازآنجا با پنج نفر ديگر به طور قاچاق عازم عراق گرديد.ايشان از تمام پاسگاهها عبور كردند و به جايى رسيدند كه راننده گفت اگر از اينجا عبور كنم ما را هدف گلوله قرار مى دهند و رشوه هم قبول نمى كنند.
آن ها تابوتى در وسط اتومبيل گذاردند و ملافه اى روى آن كشيدند و در اطراف آن نشستند،رئيس پاسگاه آمد و نگاهى به داخل كرد ديد آن ها مشغول دعا خواندن هستند.به راننده گفت:
«روح»يعنى:برو.او به مسجد رفت، مرحوم سيد ابو الحسن اصفهانى نماز مى خواند به او اقتدا كرد نماز كه تمام شد جريان گرفتارى خود را برايش بيان نمود آية اللّه اصفهانى فرمود:هر شب نيم ساعت اينجا منبر برو،من تو را اداره مى كنم.حتى يك روز براى دستگيرى مدقق از كنسولگرى ايران آمدند ولى به خاطر مرحوم سيد موفق نشدند.مدقق تا زمانى كه متفقين به ايران آمدند و رضا شاه با خانواده اش به جزيرۀ موريس تبعيد شدند،در شهر كربلا بود و بعد به ايران برگشت.
پس از سال 1380 درگذشت و در صحن انقلاب نزديك پنجره فولاد حرم مطهر رضوى دفن شد.حاج شيخ محمد مدقق،واعظ و محدث معاصر از فرزندان ذكور او هستند.مرحوم مدقق دوازده دختر دارد كه يكى فوت كرده و بقيه حيات دارند.
برگرفته از يادداشت هاى يكى از فرزندان.
غلامرضا جلالى
ص:402
مدير شانه چى-كاظم
(1306-1381 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين استاد كاظم مدير شانه چى در 1306 خورشيدى در مشهد مقدس ديده بدين خاكدان گشود.پدر ايشان از بازرگانان معتبر مشهد و مادرشان از خانوادۀ علم و فضيلت بود.استاد تحصيلات آغازين را در دبستان و دبيرستانهاى مشهد گذراند و سپس در مدرسه خيراتخان به تحصيل دروس حوزوى و ادبيات عرب پرداخت و از دروس ادبيات مرحوم شيخ محمّد تقى اديب نيشابورى و مرحوم،محقق نوقانى بهره برد.آن گاه معالم الاصول را نزد آية اللّه مرواريد و شرح لمعه و قوانين را نزد مرحوم حاج ميرزا احمد مدرس يزدى و دروس رسائل،مكاسب،كفايه و خارج اصول را نزد آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى فراگرفت.از ديگر اساتيد ايشان مرحوم حاج ميرزا احمد كفائى بود.استاد همچنين يك دوره خارج اصول و چند مبحث فقه را نزد مرحوم آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى آموخت و دروس فلسفه را از محضر حاج شيخ مجتبى قزوينى،حاج شيخ سيف اللّه ايسى و مرحوم الهى قمشه اى فراگرفت.
اجازاتى از حاج آقابزرگ تهرانى،حاج شيخ هاشم قزوينى،ميرزا مهدى الهى قمشه اى و حاج ميرزا حسين سبزوارى دريافت نمود.
استاد شانه چى با بنيانگذارى دانشكدۀ الهيات مشهد در سال 1337 ه.ش،طى دعوتى از سوى دكتر فياض، به تدريس فقه و حديث در دانشكده
ص:403
الهيات پرداخت،و حاصل همت و تلاش بى وقفه استاد در شناساندن جايگاه علم حديث و بسط و رواج آن، تأليف كتابهاى ارزشمندى چون«دراية الحديث»،«علم الحديث»و«تاريخ حديث»است.
پس از پيروزى انقلاب اسلامى، فعاليتهاى علمى استاد شانه چى توسعه بيشترى يافت و با تأسيس بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس در سال 1363 ه.ش،استاد هم زمان با عضويت در هيئت مديره،سرپرستى گروه حديث بنياد را نيز عهده دار شد.
جايگاه استاد در بنياد پژوهشهاى اسلامى موقعيت مناسبى را پديد آورد تا ايشان با كمك پژوهشگران فاضل در زمينۀ استخراج و تدوين احاديث نبوى و ديگر معصومان عليهم السّلام خدمات ارزنده اى تقديم نمايند؛از جمله مى توان به هداية الامة شيخ حر عاملى در 8 جلد،الحكم من كلام امير المؤمنين على بن ابى طالب در 2 جلد،سنن النبى در 10 جلد و تصحيح نسخه اى كهن از صحيفۀ سجاديه اشاره كرد.ايشان با مجلۀ آستان قدس،مشكاة و دانشكده الهيات همكارى نزديك داشت.
استاد آثار ديگرى نيز نگاشته اند كه برخى از آنها بدين شرح است:ترجمه و شرح تبصره،چهل حديث حضرت رضا(ع)با مقدمه اى در رجال معاصر حضرت عليه السّلام،تصحيح و تحشيۀ الانوار البهيّة شيخ عباس قمى،روش استنباط،آيات الاحكام،تاريخ فقه مذهب اسلامى،مزارات خراسان، تاريخچه ادوار منطق.
استاد شانه چى در كنار تدريس و تأليف كه حاصل دهها سال مطالعه و كاوش ايشان بود از چنان فضائل اخلاقى بهره داشت كه حتى در ميان همگنان زبانزد بود و هماره آرامشى دست نيافتنى بر روح و روان ايشان سايه مى افكند كه هيچ رويدادى وجود استوارش را به تلاطم نمى كشاند و اين يادآور گوهرى است كه حضرت على عليه السّلام چنين فرموده است:«تزول الجبال و لا تزل».
ص:404
وى سرانجام در نيمروز 1381/2/23 آخر صفر 1423 در سالروز شهادت هشتمين اختر آسمان ولايت حضرت على بن موسى الرضا عالم آل محمّد صلى اللّه عليه و آله چشم از جهان فروبست و در غرفۀ 25 صحن آزادى دفن شد.
غلامرضا جلالى
مرتضوى-احمد
(1280-1347 ه ش)
آية اللّه سيد احمد مرتضوى فرزند ميرزا بابا،در سال 1280 شمسى در شهرستان بجنورد متولد شد.او پس از فراگرفتن مقدمات و ادبيات در زادگاهش،به مشهد رفت و در آنجا سطوح را خواند.سپس رهسپار نجف اشرف شد و از محضر آيات عظام ميرزا حسين نايينى،آقا ضياء الدّين عراقى و سيد ابو الحسن اصفهانى بهره جست.او با علوم جديد از جمله رياضيات آشنا بود و به زبان فرانسه نيز تسلط داشت.
ميرزا احمد پس از سال ها تحصيل به سبب علاقه به زادگاهش بجنورد،به اين شهر بازگشت و به اقامه جماعت و خدمات دينى و تدريس و تربيت طلاب پرداخت.او پس از مشاركت در بازسازى مدرسه سلطانى براى طلاب بجنوردى،خود شخصا كار تدريس طلاب را عهده دار گرديد.
او عالمى شجاع،صريح اللهجه و در عين حال خوش مشرب و زنده دل بود و به دستگاه حكومت و ايادى آن ها اعتنايى نداشت.در جشنى كه در پادگان بجنورد بر پا شده بود، بى احترامى به روحانيت را دستاويز
ص:405
قرار داد و همراه با علماى وقت مجلس را ترك گفت.در جريان احداث جاده سنتو از طريق گنبد به بجنورد و مشهد به رهبرى او علماء تلگرافى را امضاء كردند كه در آن به عبور اين جاده از طريق سملقان به بجنورد اعتراض شد.
فوت آية اللّه سيد احمد مرتضوى در سال 1347 شمسى در سن 67 سالگى واقع شد.پيكرش را در جوار آستان قدس رضوى به خاك سپردند.
على اكبر عباسيان و احسان سيدى زاده:
دانشوران بجنورد/8-134؛محمّد شريف رازى:گنجينه دانشمندان 185/3.
رسول سعيدى زاده
مرتضوى-محمّد
(1262-1324 ه ش)
ميرزا محمّد مرتضوى فرزند ميرزا باباى سنخواستى،روحانى مبارز.ميرزا محمّد در سال 1262 ش/1303 ق در شهرستان بجنورد متولد شد.تحصيلات مقدماتى حوزه را نزد پدرش فراگرفت، سپس براى كسب علوم دينى همراه با برادر راهى مشهد شد و در مدرسه نواب،در اتاق مشهور به سر در سكونت گزيد.درگذشت پدر باعث شد كه تحصيلات خود را ناتمام رها كند و به بجنورد بازگردد.وى امامت جماعت مسجد فاطمى بجنورد را عهده دار بود.
او مسؤليت محضر اسناد را نيز داشت.
ميرزا محمّد از روحانيون به نام زمان خويش بود كه با حكام محلى بجنورد سر ستيز داشت.او به سبب مخالفت با حكومت به مدت دو سال به مشهد تبعيد گرديد.در دوره كشف حجاب جزو محدود روحانيونى بود كه با لباس روحانيت در مجالس و محافل حضور مى يافت.
ميرزا محمّد مرتضوى در سن 62 سالگى در سال 1324 ش به هنگام سجده نماز دچار سكته شد و دعوت حق را لبيك گفت.جنازه او در صحن نو حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
ص:406
على اكبر عباسيان و احسان سيدى زاده:
دانشوران بجنورد/9-138.
مرعشى-سيّد كاظم
(1337-1423 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد كاظم مرعشى از سادات جليل القدر مرعشى است كه نسل آنها به حسين الاصغر فرزند امام زين العابدين عليه السّلام مى رسد.
وى در روز جمعه پانزدهم شعبان 1337 ه ق همراه برادرش آية اللّه حاج سيد مهدى در نجف در باب طوسى از مادرى منسوب به خاندان ميرزا محمد حسن شيرازى ديده به جهان گشود و تا سال 1347 در نجف اشرف بودند،آنگاه به شهرستان رفسنجان رفت و تا سال 1353 به تكميل دروس فارسى پرداخت و پس از آن به حوزۀ علميۀ قم هجرت نمود.بعد از تحصيل مقدمات علوم عربى و تكميل مبانى سطوح عالى نزد علماى متبحّر زمان خود در مدرسۀ فيضيۀ قم به همراه برادرش دروس خارج فقه و اصول را از محضر آيات حاج سيد محمّد حجت،حاج سيد محمّد تقى خوانسارى،حاج سيد صدر الدّين صدر،امام روح اللّه خمينى و حاج آقا حسين بروجردى بهره برد و پس از تكميل مراتب علمى و معنوى در سال 1370 ه ق به نجف مهاجرت نمود و با وجود قوۀ استنباط و اجتهاد به مدت چهار سال در بحث خارج فقه آية اللّه حاج سيد عبد الهادى شيرازى شركت نمود و در بحث استفتائى آن مرحوم حضور يافت و حدود بيست و دو سال در حوزۀ علميۀ نجف اشرف به تدريس سطوح عالى و خارج فقه و اصول
ص:407
مشغول بود،تا آنكه به سال 1392 ه ق به ايران آمد و بعد از 2 سال توقف در حوزۀ علميۀ قم در سال 1394 ه ق به شهر مشهد هجرت نمود و تا پايان حيات خود در اين شهر به تدريس خارج فقه و اصول و خدمات ديگر اجتماعى همّت گماشت.ايشان در جريان انقلاب اسلامى از پيشگامان اين انقلاب در مشهد بودند و در 24 ربيع الآخر 15/1423 تير 1381 در سن 86 سالگى در مشهد چشم از جهان فروبست و در حرم مطهّر رواق دار الزّهد دفن گرديد.آية اللّه خامنه اى رهبر انقلاب اسلامى به ارسال پيامى به توليت آستان قدس رضوى درگذشت ايشان را تسليت گفتند.
از آثار برجستۀ ايشان است:
تقريرات بحث خارج آيات بروجردى، حجت،سيّد عبد الهادى شيرازى و حاشيه بر عروة الوثقى و رساله عمليه.
غلامرضا جلالى
مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه
(888-963 ه ق)
مير اسد اللّه مرعشى شوشترى از فضلاى سادات نامدار شوشتر در قرن دهم هجرى بوده است.پدر او مير زين الدّين على نام داشت؛و سلسله نسب او با 21 واسطه به امام زين العابدين مى رسد.مير اسد اللّه متولد 888 ه.ق در شهر نجف اشرف تحصيلات خود را تكميل كرد.او يكى از شاگردان برجسته محقق ثانى،شيخ على بن عبد العالى كركى(م 993 ق)بود و از او اجازه دريافت كرد.در سال 941 ه.ق كه محمّد خان شرف الدّين اغلى تكلو، حاكم بغداد از جانب شاه طهماسب اوّل صفوى در سالهاى 935-940 ق،به ايران برگشت؛مير اسد اللّه هم همراه او بود.
وى در سال 944 ق با وساطت استادش توسط شاه طهماسب اوّل (930-984 ق)به منصب صدارت انتخاب شد و به«صدر»اشتهار يافت.
ص:408
او به مدت 20 سال عهده دار اين مقام بود،جالب اينكه شرح جزئيات فعاليت هاى او در اين مدت در منابع ذكر نشده است.به نظر مى آيد او توانسته است بدون جنجال و رقابت ديگران در شغل خود انجام وظيفه كند.در اواخر عمر كه دچار ضعف و بيمارى شد امور صدارت در اختيار پسرش مير سيد على بود.مير اسد اللّه در سال 963 ق در شهر تبريز فوت كرد،جسدش به مشهد منتقل و در پايين پاى حضرت مرقد امام رضا عليه السّلام دفن شد.با توجه به تصريح منابع اين دوره به دفن او در مشهد،گفته محسن امين كه«قبر مير اسد اللّه مرعشى يكى از علماى عهد شاه طهماسب اول در اصفهان در مزار بى بى فاطمه قرار دارد»درست نيست.
مير اسد اللّه بيش از آنكه يك شخصيت سياسى باشد يك عالم دينى است.
همان طور كه گفته شد او از شاگردان ممتاز محقق ثانى بوده است و اكثر اوقات در مشاهد مقدسه به افاده علوم دينى مى پرداخت.او داراى كمالات صورى و معنوى حسن خط و انشاء بود و در علوم مختلف آثار داشت
بوداق منشى قزوينى نظر مثبتى نسبت به مير ندارد.او ضمن آنكه آغاز صدارت او را در سال 943 ق مى داند؛ مى نويسد:«وطن او در شوشتر بود،به نجف رفته بود كه مطالعه كند چون فترت روم شد همراه محمّد خان به وطن آمد و او را رتبه و منزلتى نبود،شيخ على بن عبد العالى تعريف او كرده بودند...كه به يك بار اين منصب[صدارت]يافته»با توجه به اينكه بوداق منشى هم همراه محمّد خان بوده و سمت منشى گرى و لشكرنويسى عراق را برعهده داشته است احتمال مى رود بين او و مير اسد اللّه روابط خوبى برقرار نبوده است.
آثار و تاليفات او در منابع به صورت گوناگون ذكر شده است.حسن بيك روملو برخى از آنها را اين گونه معرفى كرده است:ترجمه العينية اثر خاتم المجتهدين(محقق كركى)به فارسى و رساله اى در باب علامات ظهور صاحب الزمان به نام جلا العيون.و علا الملك
ص:409
حسينى مرعشى،مؤلف فردوس در تاريخ شوشتر كه به لحاظ نسبى و زمانى به مير اسد اللّه نزديك است آثار او را اين گونه بيان مى كند:«ترجمه الاهوت، اثر محقق ثانى،تاليف رساله كشف الحيرة در فوائد و حكم غيبت صاحب الامر،رساله در اراضى انفال،رساله متعلقه و رساله اى در تحقيق آنكه زينب و رقيه از صلب رسول خدااند.صاحب اعيان الشيعة كتابهاى شرح تجريد بر كافى،شرح بر قواعد علامه و شرح بر شرايع را از جمله آثار او مى داند.
به نظر مى رسد اين آثار همه مربوط به مير اسد اللّه بوده است و هر نويسنده اى برخى از آنها را ذكر كرده است.در مورد ترجمه مير اسد اللّه از اثر استادش بايد اشاره كرد كه محقق كركى كتابى نوشته است به نام«نفحات اللاهوت فى لعن الجبت و الطاغوت»در بيان جواز لعن كردن بر مخالفان على عليه السّلام و همين كتاب توسط مير اسد اللّه ترجمه شده است كه به صورت عينيه،لعنيه و اللاهوت آمده است.
مير اسد اللّه دو پسر داشت؛يكى مير زين الدّين سيد على كه در آخر عمر پدرش عهده دار كارها بود و همو در سال 970 ق به طور مستقل منصب صدارت يافت و عاقبت از آن استعفا كرد و توليت روضه رضويه را برعهده گرفت.پسر دوم او به نام مير عبد الوهاب نام داشت كه در تعمير و آبادانى املاك خاندان مرعشى ها در خوزستان فعاليت زياد نمود.هم اكنون بسيارى از سادات مرعشى شوشتر از نسل اين خانواده مى باشند.
سراج الانساب/145،جواهر الاخبار/ 176 و 185 و 188،احسن التواريخ/ 362 و 511 و 538،خلاصة التواريخ 368/1،اعيان الشيعة 285/3،فردوس در تاريخ شوشتر/22-25 و 195، حياة المحقق كركى و آثاره 519/2
اسماعيل رضايى
مرواريد-حسنعلى
(1329-1425 ه.ق)
عالم ربانى،متألّه قرآنى،و استاد
ص:410
مكتب معارف اهل بيت عليه السّلام،آية اللّه حاج ميرزا حسنعلى مرواريد،هشتم شوال 1329 ق.در مشهد مقدس پا به عرصۀ حيات نهاد.پدرش حاج شيخ محمّد رضا مرواريد(1299-1338 ق)از عالمان وارسته بود و با حاج شيخ حسنعلى اصفهانى نخودكى عقد اخوت داشت.شهرت«مرواريد»در خاندان ايشان،با يكى از مشهورترين رجال ادب و هنر خوشنويسى،خواجه شهاب الدّين عبد اللّه مرواريد كرمانى (865-955 ق)آغاز مى شود.سام ميرزا محمّد مؤمن پسر خواجه عبد اللّه مرواريد از اساتيد خط نسخ و ثلث بود و افشان بيخته را ايشان اختراع كرده است.عموى آية اللّه مرواريد،حاج شيخ على اكبر مرواريد نيز از علما و شاگردان آخوند محمّد كاظم خراسانى بوده است.جد مادرى ايشان،آية اللّه حاج شيخ حسنعلى تهرانى(م 1329 ق) است كه از شاگردان برجستۀ مرجع بزرگ،آية اللّه ميرزا محمّد حسن شيرازى و از عالمان نامدار قرن 14 در مشهد مقدس بوده است و نام حسنعلى، به ياد او و به احترام حاج شيخ حسنعلى اصفهانى نخودكى بر آية اللّه مرواريد نهاده شده است.
آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد،در سال 1337 ق و در اوان 9 سالگى پدر را از دست داد و براساس وصيت پدر تحت نظارت حاج شيخ حسنعلى اصفهانى نخودكى،و تربيت مادر(م 1360 ش)كه مشهور به مواظبت بر دعا و مداومت عبادت بود،قرار گرفت.در 13 سالگى به دليل علاقۀ زياد به علوم اسلامى وارد حوزۀ علميۀ مشهد شد و در مسير دانش ورزى،نزد عالمانى چون
ص:411
حاج شيخ حسنعلى اصفهانى نخودكى و علامه حاج شيخ هاشم قزوينى كسب علم نمود.برجسته ترين استاد ايشان، آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى (1303-1365 ق)بود،و مباحث تخصصى فقه و اصول و معارف اهل بيت عليهم السّلام را در محضر ايشان فراگرفت.
آية اللّه مرواريد مدتى پس از فوت استاد خويش ميرزا مهدى اصفهانى در مشهد به تدريس خارج فقه و معارف دينى پرداخت،و قريب چهل سال جويندگان علوم و معارف اسلامى را از دروس علمى و عملى خود بهره مند ساخت.
آية اللّه مرواريد ساليان متمادى با مرحوم آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى همدرس و هم بحث بود.او بر معارف اهل بيت عليهم السّلام و تفسير روايات تسلط داشت.
كتاب«تنبيهات حول المبدأ و المعاد»خلاصه اى از درس هاى معارف ايشان است كه در دوره هاى متعدد به تدريس آنها پرداخته بود و بنا به خواهش تنى چند از شاگردان خويش، آن را به صورت كتابى مستقل به رشتۀ تحرير درآورد.
دو مدرسۀ علميۀ بعثت و سعادت توسط ايشان تأسيس شد و در مدرسۀ ميرزا جعفر،مسجد حاج ملا هاشم و مسجد ملا حيدر امامت جماعت را به عهده داشت و نمازهايش،از ديرباز مورد استقبال مجاوران و زائران و محل اجتماع فضلا و علما بود.
مرحوم آية اللّه مرواريد هر روز به حرم حضرت امام رضا عليه السّلام مشرف مى گرديد و تا آخر عمر با وجود كهولت سن و ضعف بنيه اين رسم را ترك نكرد.
او در سى سالگى با يكى از خويشاوندان مادرى از خاندان آية اللّه حاج شيخ محمّد تقى بجنوردى(م 1314 ش)ازدواج كرد و ثمره آن هفت پسر و سه دختر بود.ايشان به تعليم و تربيت فرزندان اهتمام بسيار داشت و فرزندان و دامادها و بيشتر نوه هاى ايشان از مدرسان سطوح عالى و خارج فقه و اصول در حوزۀ علميۀ مشهد
ص:412
مى باشند.
بدون ترديد يكى از مهمترين بخش هاى حيات وى مبارزات سياسى و مشاركت هاى اجتماعى ايشان بود.
ايشان روز دوازدهم فروردين سال 1342 ه.ش همراه آية اللّه شيخ مجتبى قزوينى و حسين وحيدى و ميرزا جواد آقاتهرانى با ارسال تلگرام به آية اللّه گلپايگانى ضمن بيان مراتب تأثر خود نسبت به حادثه دلخراش فيضيه، مخالفت خود را با سياست هاى دينى و فرهنگى شاه اعلام نمودند.
شب 27 فروردين سال 43 در پى آزادى امام خمينى و بازگشت ايشان از تهران به قم،آية اللّه حسنعلى مرواريد همراه آية اللّه حاج شيخ مجتبى قزوينى و آية اللّه ميرزا مهدى نوقانى و سيّد محمّد مظلومى،فردوسى پور و سيّد عباس سيدان و متجاوز از 40 نفر از طلاب و بازاريهاى مشهد عازم قم شدند و در سپيده دم با امام خمينى ديدار نمودند.
در اين ديدار آية اللّه خزعلى سخنرانى نمود و عصر همان روز امام با علماى مشهد در منزل آية اللّه خزعلى ديدار نمود.
با تبعيد امام خمينى در 13 آبان 1343 به تركيه،در پى اعتراض ايشان به كاپيتولاسيون آية اللّه مرواريد همراه آيات حاج آقا حسن قمى،حاج شيخ مجتبى قزوينى،ميرزا احمد مدرّس يزدى،ميرزا جواد آقا تهرانى و حاج شيخ كاظم دامغانى و مدرسين برجسته ديگر حوزه،در منزل آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى حضور يافتند و پس از مذاكره و تبادل نظر تصميم جدى براى مبارزه با رژيم و خنثى كردن سياست هايش گرفتند.
آية اللّه مرواريد در جريان زلزله خونبار جنوب خراسان كه روز نهم شهريور سال 1347 اتفاق افتاد و در پى آن شهرهاى كاخك و فردوس،با خاك يكسان شدند و بيش از 16000 نفر جان باختند،همراه آية اللّه خامنه اى و آية اللّه طبسى و شهيد هاشمى نژاد به حمايت از مردم زلزله زده جنوب خراسان برخاست.
ص:413
آية اللّه مرواريد همراه ميرزا جواد آقا تهرانى و شهيد هاشمى نژاد در 19 خرداد 54 در اعتراض به عملكرد رژيم و پشتيبانى از مبارزه حوزه قم و اعلان انزجار از دستگيرى طلاب مدرسه هاى فيضيه و دارالشفا،درس خود را تعطيل نمود.
آية اللّه طبسى در اين جريان بازداشت شد و پس از آزادى از زندان در آبان سال 1356 در مسجد ملا هاشم كه امام جماعت آن را آية اللّه مرواريد به عهده داشت،بعد از نماز به تدريس مى پرداخت.
در جريان انقلاب اسلامى سال 1357،ايشان عضو شورايى بود كه در بيت آية اللّه العظمى سيّد عبد اللّه شيرازى در خصوص مسائل مهم سياسى، اجتماعى و انقلابى تصميم گيرى مى كردند.
ايشان در شمار كسانى بود كه در راستاى انقلاب اسلامى و تحقق نظام جمهورى اسلامى گام برداشتند و كمتر اعلاميه گروهى است كه در روزهاى سرنوشت ساز انقلاب در مشهد از سوى علماى حوزه صادر شد،و نام و امضاى ايشان در پاى آن نباشد.در حركت هاى اعتراض آميز علما نيز در همه رويدادهاى مهم مشاركت جدى داشتند.
آية اللّه مرواريد از بعد اخلاقى و عبادى كم مانند بود.او هرگز كسى را به خود دعوت نكرد.به پارسايى در دنيا زيست و فروتنى و مهربانى را اساس كار خود قرار داد.نماز را محور سلوك و ذكر و دعا را عمده ترين راه تعالى معنوى مى دانست.به نوافل تأكيد مى ورزيد و در كتمان كمالات روحى و كرامات نفسى مهارتى تام داشت و سرانجام در سن 96 سالگى شامگاه سه شنبه نوزدهم شعبان 1425 ق/14 مهر 1383 ش پس از قرائت زيارت عاشورا و آل يس،در پى سكته قلبى از اين ديار رخت بربست و به لقاى حق شتافت و پيكر ايشان در رواق دار السرور به خاك سپرده شد.مقام معظم رهبرى و مراجع تقليد،در
ص:414
پيام هاى تسليت خود،ايشان را بقية السلف زهاد و عباد،مرزبان مخلص مكتب اهل بيت عليهم السّلام خوانده اند.
مجتبى الهى خراسانى
مرواريد-محمد رضا
(1299-1338 ه ق)
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محمد رضا مرواريد فرزند حاج محمد على از اتقياء عصر خود بود و در محلۀ دربند عليخان پايين خيابان مشهد سكونت داشت.ايشان به خاندان عصمت و طهارت عشق مى ورزيد و به فقرا پنهانى كمك مى كرد.او در سن 28 سالگى با دختر آية اللّه حاج شيخ حسنعلى تهرانى ازدواج كرد.چند سال بعد در ايامى كه وبا در مكه باعث مرگ بسيارى از حجّاج شده بود همراه با حاج شيخ مهدى قلندرآبادى به حج مشرف گرديد.در همان سال شايع شده بود كه انگليسيها براى آنكه مسلمانان در مكه مجتمع نشوند آب مكه را به وبا آلوده كرده بودند!مرحوم مرواريد با علماى اعلام حاج شيخ عباس قمى و حاج ملا هاشم مؤلف منتخب التواريخ و حاج شيخ حسنعلى اصفهانى (نخودكى)رابطۀ نزديك داشت و علاقه آنها به آن مرحوم تا جايى بود كه پس از وفات ايشان نيز قطع رابطه نكرده از فرزند او دلجويى داشتند و مرحوم حاج شيخ عباس قمى گاه به منزل آن مرحوم سر مى زد و بعضى از تأليفات خود را به فرزند بزرگ ايشان هديه مى كرد.
مرحوم مرواريد با مرحوم نخودكى عقد اخوت و برادرى بسته بود و از نخودكى نقل شده كه:من با بسيارى از اشخاص عقد اخوت بسته در انجام وظايف برادرى بر آنها سبقت گرفته ام، ولى هرچه كوشيدم از حاج شيخ محمد رضا مرواريد پيشى بگيرم، نتوانستم.
حاج شيخ حسنعلى نخودكى تا سن 54 سالگى ازدواج نكرده بود و تابستانها به مزرعه گلشاد مجاور خواجه ربيع كه از املاك مرحوم حاج
ص:415
محمد على پدر حاج شيخ محمد رضا مرواريد بود مى رفت و سه ماه رجب و شعبان و رمضان را روزه مى گرفت و غذاى او در افطار يك پياله شير و شيره توت و يك قرص نان و مقدارى آب بود و در 24 ساعت به همان يك وعده غذا اكتفا مى كرد و سحر قدرى آب مى خورد.ايشان نام حسنعلى را كه نام خود و نام آية اللّه حاج شيخ حسنعلى تهرانى بود،براى آية اللّه حاج شيخ حسنعلى مرواريد فرزند اوّل مرحوم حاج شيخ محمد رضا مرواريد انتخاب كرده بود.
مرحوم حاج شيخ محمد رضا مرواريد هفت روز قبل از وفات خود در سن 38 سالگى در عاشوراى سال 1338 ه ق در منزلش منبر رفت و انقلاب عجيبى به او و مستمعان دست داد و پس از ايراد خطابه بيمار شد و در همين بيمارى اظهار كرده بود كه گمانم آخر عمرم باشد.چون قبل از ازدواج،با برادرم آية اللّه حاج شيخ على اكبر مرواريد كه از شاگردان مرحوم آية اللّه آخوند خراسانى بود،به نجف مشرف شديم، در نجف برادرم مريض شد و وفات كرد و من او را در حال غربت كفن ودفن نمودم.پس از بازگشت به مشهد بيمار شدم،به طورى كه از ادامۀ حيات مأيوس گرديدم،به حرم حضرت رضا عليه السلام مشرف شدم و پس از زيارت و نماز از خداوند متعال درخواست كردم كه به من آن قدر عمر عطا فرمايد كه دوسه فرزند صالح از من باقى بماند كه بلا عقب نميرم،حالى پيدا كردم كه اطمينان داشتم دعايم مستجاب شده،اكنون كه داراى سه فرزند شده ام عمرم سر رسيده است؛و همان طور هم شد.
ايشان در وصيت خود آقا ميرزا محمّد؛فرزند حاج شيخ حسنعلى تهرانى،برادر همسر خود را وصىّ،و حاج شيخ حسنعلى اصفهانى را ناظر قرار داد و هفت روز پس از آن عاشورا، در 17 محرّم 1338 پس از اداء فريضۀ صبح جان به جان آفرين تسليم نمود.
دستخط مرحوم حاج شيخ
ص:416
محمد رضا مرواريد،حاكى از تاريخ تولد فرزند بزرگ ايشان آية اللّه حاج ميرزا حسنعلى مرواريد كه در صفحه اى از قرآن خود نوشته،در ذيل صفحه قابل ملاحظه است.شايان ذكر مى باشد كه آن مرحوم با جملۀ دعائيه(وفقه اللّه للعلم و العمل فى عمر طويل)توفيق علم و عمل و عمر طولانى را براى اولين فرزند خود از خداوند خواستار شده بود:
بسم اللّه الرحمن الرحيم
تاريخ تولد نور چشمى ميرزا حسنعلى وفّقه اللّه تعالى للعلم و العمل فى عمر طويل،تقريبا دو ساعت به غروب از يوم دوشنبه هشتم شهر شوّال المكرّم من شهور سنة 1329.حرّره الأحقر محمد رضا الشّهير بمرواريد.
مرحوم آية اللّه مرواريد و نيز برادر ايشان حاج آقا جلال مرواريد از مادرشان دختر مرحوم آية اللّه حاج شيخ حسنعلى تهرانى نقل كردند كه:موقع نماز صبح دستمال خاك تيمم را روى سينۀ حاج شيخ محمد رضا پهن كردم و او را تيمم دادم و گفتم وقت نماز صبح شده نماز بخوانيد،ديدم خيره خيره به گوشۀ اتاق نگاه مى كند.مجددا گفتم وقت نماز صبح شده نماز بخوانيد.ناگاه در آن حال كه به گوشۀ اتاق خيره شده بود با صداى بلند داد زد و گفت:«دور شو اى خبيث!من داراى ولاى على عليه السّلام هستم،تو از من بهره اى ندارى».اين جمله را(كه گويا خطاب به شيطان بود) گفت و مشغول نماز شد و همان طور كه به پشت خوابيده بود نمازش را كامل خواند و پس از گفتن لا اله إلاّ اللّه،به رحمت ايزدى پيوست و پيكر پاكش در حرم مطهر در رواق دار السعاده پايين پاى حضرت رضا عليه السلام دفن شد و در همان جا كه آرزو داشت،سر بر آستان آن حضرت گذاشت.
مرحوم آية اللّه حاج ميرزا حسنعلى مرواريد و مرحوم حاج محمد باقر مرواريد و حاج آقا جلال مرواريد فرزندان ايشان هستند.
غلامرضا جلالى
ص:417
مروج خراسانى-على اكبر
(1310-1400 ه ق)
حاج شيخ على اكبر مروج خراسانى متخلص به«شفيق»از علما،خطبا و مبلغان معاصر خراسان بود و در حديث و خطابه از نخبگان به شمار مى رفت.
ايشان حدود سال 1310 ه ق در كرمان متولد شد.پدرش غلام على كرمانى نام داشت.مروج با معارف اسلامى نزد اساتيد بزرگ حوزه علميه مشهد آشنا شد بعد به تأليف و تبليغ روى آورد و به تدريج به عنوان «مروج الاسلام»اشتهار يافت و از محدث قمى،محدث بيرجندى،شيخ آقابزرگ تهرانى و حاج شيخ على اكبر نهاوندى اجازه روايت داشت.
نفائس اللباب در 2 جلد،هدية المحدثين در درايه به فارسى،تاريخ المعصومين،كرامات الرضويه در 2 جلد،سوانح الايام در 12 جلد و حواشى منتخب التواريخ از آثار وى مى باشد.او به عربى و فارسى شعر مى گفت و روز چهارشنبه اول محرم سال 1400 ه ق درگذشت و جنازه اش در گوشۀ ضلع شمالى صحن عتيق دفن شد.
الذريعة 129/25،گنجينۀ دانشمندان 165/7-167،مناقب فاطمى /107-108.
غلامرضا جلالى
مشايخ-كجورى-ابو القاسم
مشهدى-رضوى-محمّد زمان
مشهدى-ابراهيم
(-1148 ه ق)
آقا ابراهيم مشهدى ملقب به نايب
ص:418
الصدر يا نايب الصداره شيخ الاسلام مشهد بود و مدرسى و نيابت صدارت آستان قدس رضوى را در روزگار شاه سلطان حسين صفوى(1105-1135 ه ق)برعهده داشت.در حكمت،كلام و فقه متبحّر بود و كتابى در مسائل حكمت و كلام نگاشت.او معاصر ميرزا محمّد رضوى صاحب وسيلة الرضوان بود.مشهدى در سال 1120 ه ق رساله اى در عدم مشروعيت نماز جمعه در غياب سلطان عادل نوشت.كتاب فيروزه طوسيه در شرح الدرة الغروية و الفوائد الكلاميّة از آثار ديگر اوست.
سيّد عبد الصمد فرزند شريف عبد الباقى كشميرى و شيخ عبد النبى قزوينى از شاگردان او به شمار مى روند.
آقا ابراهيم به سال 1148 ه ق در مشهد درگذشت.
الذريعة 63/15،اعيان الشيعة 227/2، مطلع الشمس 702/2،ريحانة الادب 126/6
غلامرضا جلالى
مشهدى-ابو محمّد
(-1240 ه ق)
شيخ آقا ابو محمّد فرزند شيخ حسين مشهدى از احفاد شيخ حافظ مدفون در كوه پايه است.پدرش امام جمعه مشهد و از مشايخ ميرزا مهدى شهيد بود.شيخ آقا در رياضى و نجوم مهارت داشت و بعد از فوت پدرش به جاى او امام جمعه شد و از علما و مدرسين برجسته به شمار مى رفت و عده اى از بزرگان،از جمله محمّد ولى ميرزا فرزند فتحعلى شاه قاجار علوم دينى و رياضى را از او فراگرفتند.
وى بيش از هفتاد سال زيست و در سال 1240 ه ق در مشهد درگذشت و در صفه رواق پشت سر حرم دفن شد.
در كتاب دقايق الخيال اثر محمّد صالح رضوى اشعار زيادى به وى نسبت داده شده است.
مطلع الشمس 703/2،تاريخ علماى خراسان/50-51،الكرام البررة 69/1، اعيان الشيعة 87/2.
ابراهيم زنگنه
ص:419
مشهدى-اسفنديار
(-1125 ه ق)
اسفنديار مشهدى از علماى خراسان و مدرسين مشهد بود و 25 رمضان سال 1125 ه ق درگذشت و در مدرسۀ ميرزا جعفر،كنار قبر ملا ميرزا محمد شيروانى دفن شد.
الكواكب المنتشره/57.
غلامرضا جلالى
مشهدى-سيد برهان الدّين
(-919 ه ق)
مولانا سيّد برهان الدّين عطاء اللّه مشهدى،از فضلا و شعراى بنام اوايل قرن دهم هجرى و در عصر سلطان حسين بايقرا مى زيسته است.وى رساله اى در علم بديع و قوافى دارد.
اواخر عمر نابينا شد و اواسط شوّال سال 919 ه ق در مشهد درگذشت و در رواق دار السياده دفن شد.
مطلع الشمس 714/2،اعيان الشيعة 145/8.
غلامرضا جلالى
مشهدى-سيّد محمّد صالح
(-1246 ه ق)
مولانا محمّد صالح مشهدى از علماى بلندپايه و فاضلى زاهد و جليل بود.در عتبات تحصيل كرد و در مشهد مجاور شد و به درس و بحث مشغول گرديد و اقامه نماز جماعت مى نمود و رفع مرافعات را به عهده داشت.در سال 1246 ه ق درگذشت و در مقبرۀ قتلگاه دفن شد.
اعيان الشيعة 369/9،الذريعة 401/16
غلامرضا جلالى
مشهدى-عبد الخالق
(-حدود 1320 ه ق)
شيخ عبد الخالق مشهدى از علما و اهل پارسايى بود و در ادبيات يگانه
ص:420
روزگار به شمار مى رفت.خود علوم ادب،بلاغت و منطق تدريس مى كرد.
آقابزرگ تهرانى باب قصر كتاب مطول تفتازانى را مدتى كه به سال 1310 ه ق در مشهد اقامت داشت،از ايشان استفاده كرد.
وى در حجره سردر مدرسه مستشار تدريس مى كرد و از معمرين و مورد احترام بزرگان شهر بود و حدود سال 1320 ه ق درگذشت.
نقباء البشر 1095/3.
غلامرضا جلالى
مشهدى-فخر الدّين
(-1097 ه.ق)
از علما و فضلاى مشهد مقدس بوده است.او علوم عقلى را نزد مولى شمس الدّين محمّد گيلانى مشهور به مشهدى فراگرفت و مسلك حكما را داشت.
علوم نقلى را هم از مولى قاضى سلطان محمود شيرازى كه در مشهد مقدس به شغل قضا مشغول بود آموخت،او از شيخ على سبط شيخ زين الدّين عاملى در مشهد اجازه روايت دريافت كرد.
ميرزا فخر الدّين مشهدى كتابهاى خوبى داشت كه همه به خط مؤلفان تصحيح شده بودند،در ميان آنها كتابهاى معمولى و نادر هم وجود داشت.از جمله آثار او عبارتند از حاشيه بر شرح لمعه،رساله اى در تفسير سوره توحيد،شرحى فارسى بر كتاب قوشچى در علم هيئت،شرحى بر كافيه ابن حاجب به زبان فارسى،رساله در تواريخ وفات علما و مشاهير و حاشيه هايى بر كتب متفرقه.
فخر الدّين مشهدى در سال 1097 در مشهد مقدس رضوى درگذشت.
فرهنگ خراسان،بخش طوس 564/5؛ رياض العلماء 417/4-416؛مصنفات شيعه 308/2.
سيد حسن حسينى
ص:421
مشهدى-فضل اللّه
(-914 ه ق)
شيخ عماد الدّين فضل اللّه مشهدى فرزند خواجه علاء الدّين على بن خواجه كمال الدّين نعمت اللّه برزش آبادى طوسى،از مشايخ بلندآوازه نيمه دوم قرن نهم و اوايل قرن دهم هجرى است.
وى پس از فراگيرى دانشهاى ظاهرى در اوان جوانى به خدمت شيخ حاج محمّد خبوشانى،عارف مشهور رسيد و با استمداد از انفاس او به كمالات عالى روحانى دست يافت و اجازه اى از شيخ خود به سال 897 ه ق دريافت كرد.
شرحى بر لوايح شيخ عبد الرحمن جامى دارد كه در آن طريقه جامى را تتبع نموده است.وى سرانجام در سال 914 ه ق به امر شيبك خان ازبك كه به مشهد حمله نموده بود به شهادت رسيد و در حرم دفن شد.
مجالس المؤمنين 158/2-161، شهداى راه فضيلت/218،مطلع الشمس 698/2 و 713
ابراهيم زنگنه
مشهدى-محمّد
(1182-1257 ه ق)
مولانا حاج محمّد فرزند حاج شيخ حسن از علما و فقهاى قرن 12 و 13 ه ق بود.در سال 1182 هجرى به دنيا آمد و پس از آموختن مقدمات،در كربلا خدمت صاحب رياض و شيخ جعفر نجفى كاشف الغطاء به تكميل علوم عاليه پرداخت و به مقام اجتهاد رسيد.
او عالمى فاضل و پژوهشگر دانايى بود كه مشهد را محل سكونت دائم قرار داد و در مسجد گوهرشاد امام جماعت بود.
او در ضمن اقامۀ جماعت به تدريس و نيز تأليف و تحقيق اشتغال داشت و تصنيفات عديده اى از وى به يادگار مانده است،از جمله:الفيروزجات الطوسيّة شرح بر درّۀ مرحوم بحر العلوم،در حل احاديث مشكله و
ص:422
بيانات آنها 3 جلد،كتابى در اصول فقه، رساله اى در حديث هيجدهم از خصال، رسالۀ شرق و برق در طهارت خون امام، رسالۀ گل جعفرى در طب،رساله در ترجمۀ طب الرّضا،رسالۀ كشف الغطاء عن حكم الغناء،مرشد الخواص في حل بعض الآيات و الروايات المشكلة، زبدة وجيزة فى تحقيق المقادير الشرعيّة،فوائد الرضويه،كنز الذهب.
وى در سال 1257 ه ق در 75 سالگى در مشهد درگذشت و در دارالسيادۀ به خاك سپرده شد.
فردوس التواريخ/121،مطلع الشمس /706،مكارم الآثار 1553/5،منتخب التواريخ/694 و 680،ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/84،تاريخ آستان قدس /338،اعيان الشيعة 172/9.
غلامرضا جلالى
مشهدى-محمّد رحيم
(-1117 ه.ق)
او از علما و فضلاى مشهد مقدس بوده است.علامه جليل القدر شيخ آقا بزرگ تهرانى در طبقات اعلام شيعه قرن دوازدهم گويد:محمّد رحيم مشهدى از مدرسان حوزه علميه مشهد مقدس بود.
شاگرد او محمّد بن عاشور در آخر نسخه اى از كتاب منهج المقال گويد:
استاد من كه جامع علوم معقول و منقول بود و از دانشمندان به شمار مى رفت.در دوازدهم ماه ذيقعده سال 1117 فوت نمود و در مدرسه ميرزا جعفر به خاك سپرده شد.
فرهنگ خراسان 264/6؛تراجم الرجال 225/3؛كواكب المنتشرة فى قرن الثانى بعد العشر/261.
سيد حسن حسينى
مصباح-سيّد اسد اللّه
(1293-1362 ه ق)
سيد اسد اللّه موسوى بيارجمندى شاهرودى از علما و مدرسين و ائمۀ جماعات قرن چهاردهم هجرى است.
وى به سال 1293 ه.ق در دستجرد بيارجمند از توابع شاهرود به
ص:423
دنيا آمد و سال 1310 قمرى پس از خواندن و نوشتن و آموزش قسمتى از مقدمات به مشهد مهاجرت نمود و در مدرسۀ نواب به تحصيل پرداخت و از محضر مدرس رضوى و آية اللّه حاج مير سيد على حائرى و آيت الله زادۀ خراسانى استفاده نمود.سپس در محله پايين خيابان اقامت گزيد و ابتدا در مسجد آنجا و بعد از مدتى در مسجد فيل به اقامۀ جماعت و تبليغ دين و در مدرسۀ نواب به تدريس شرح لمعه و غيره پرداخت.مراجع بزرگ آن زمان مانند آية اللّه حاج سيّد اسماعيل صدر و آية اللّه العظمى آقا ميرزا محمّد تقى شيرازى و بعد از آن مرحوم آية اللّه العظمى سيّد ابو الحسن اصفهانى كمال وثوق و اطمينان را به وى داشتند و وكالت دريافت وجوهات به ايشان داده بودند،تا وجوهات را پس از جمع آورى به نجف اشرف ارسال كند.
وى در 70 سالگى شب بيست و يكم ماه مبارك رمضان سال 1362 ه.ق دار فانى را وداع گفت و در جوار حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.حجج اسلام سيّد مرتضى و سيّد محمّد حسين مصباح فرزندان ايشان هستند.
گنجينۀ دانشمندان 168/7- 169،ضميمۀ تاريخ علماى خراسان /306.
ابراهيم زنگنه
مصباح-سيّد مرتضى
(1324-1372 ه ق)
حجة الاسلام و المسلمين حاج سيد مرتضى مصباح فرزند حجة الاسلام سيّد اسد اللّه موسوى بيارجمندى از علما و دانشمندان قرن چهاردهم هجرى است.
او در سال 1324 ه ق در خانواده اى روحانى در مشهد مقدس پا به عرصۀ وجود نهاد و پس از رسيدن به سن رشد به تحصيل علم و كمال پرداخت تا به درجۀ مدرّسى در حوزۀ علميۀ مشهد رسيد.وى ضمن اينكه به جاى پدر اقامۀ جماعت و خدمات دينى را در
ص:424
مسجد فيل به عهده داشت در حوزۀ علميه شرح لمعه و مكاسب تدريس مى كرد و منبر نيز مى رفت و به وكالت از مرحوم آية اللّه العظمى سيّد ابو الحسن اصفهانى و پس از ايشان از آية اللّه العظمى بروجردى وجوهات شرعيّه را جمع آورى مى نمود و به نجف و قم مى فرستاد.ايشان در 48 سالگى به سال 1372 قمرى به علت ابتلا به بيمارى سل درگذشت و در رواق دارالضيافۀ آستانۀ مقدسۀ حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.
گنجينۀ دانشمندان 169/7.
ابراهيم زنگنه
مصطفوى-سيّد جواد
(1301-1368 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين دكتر سيّد جواد مصطفوى فرزند مرحوم سيّد محسن مصطفوى از علما و دانشمندان معاصر است كه سالها در سنگر تعليم و تربيت اسلامى در حوزه و دانشگاه به
تدريس اشتغال داشت.
وى روز دوم ارديبهشت 1301 ه.ش در خانواده اى روحانى و متدين در روستاى طرق حومۀ شهر مشهد متولد شد.چون آغاز تحصيل وى مصادف با زمان حكومت ضد اسلامى رضا خان و تعطيل شدن و از رونق افتادن مدارس علوم دينى بود،بعد از مدتى رفتن به مكتب و آشنايى با قرآن مجيد،به تحصيلات رسمى دبستان و دبيرستان پرداخت و در سال 1321 ه ش به اخذ ديپلم متوسطه نايل گشت.
در اين سال كه رضا خان از حكومت
ص:425
بركنار و از كشور اخراج شده بود حوزه هاى علوم دينى مجددا رونق يافت و طلاب علوم دينى نيز با خلوص و شوقى وافر رونق بخش مدارس متروك و گرم كنندۀ مجالس درس و بحث بودند.علايق مذهبى و روح دانش طلبى،اين جوان كوشا و مستعد را به حلقۀ درس آنان كشانيد.ابتدا در مدرسۀ خيراتخان و سپس در مدرسۀ دودر و بالاخره در مدرسۀ نواب حجره اى گرفت و در خدمت استادان دانشمند و مبرزى مانند اديب نيشابورى مطوّل و مغنى،سيّد احمد مدرّس يزدى شرح لمعه،شيخ هاشم قزوينى رسائل و مكاسب و كفاية الاصول،شيخ مجتبى قزوينى شرح تجريد علامه و شيخ هادى كدكنى قسمتى از اشارات را فراگرفت و دروس سطح حوزه را در مشهد به پايان رسانيد.
در اواخر سال 1330 ه ش پس از ازدواج جهت تكميل تحصيلات به تهران رفت و در مدرسۀ مروى حجره گرفت.وى ضمن تدريس در اين مدرسه تحصيلات دروس خارج حوزه را آغاز نمود.مرحوم مصطفوى در دروس خارج آية اللّه سيّد احمد خوانسارى و شرح منظومه آية اللّه قاضى شركت كرد و دانش خود را در علوم عقلى و نقلى افزايش داد و تصميم گرفت كه اندوخته هاى علمى خود را در اختيار نسل جوان قرار دهد.به اين انگيزه از سال 1331 ه ش به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و در مدارس دولتى به خدمت مشغول شد.
همت بلند و روحيۀ دانش طلبى اش او را به سير درجات علمى بالاتر واداشت و در سال 1332 ه ش به دانشكدۀ معقول و منقول تهران(الهيات كنونى)راه يافت و پس از سه سال به اخذ دانشنامۀ ليسانس در رشتۀ معقول و منقول دست يافت.سپس در دورۀ دكترى همين رشته به تحصيل پرداخت و در سال 1343 پايان نامۀ خود را با عنوان«رابطۀ قرآن و نهج البلاغة» گذراند،و به دريافت درجۀ علمى دكترى موفق گرديد.
ص:426
هرچند از سال 1342 ه ش در هر هفته چند ساعتى در دانشكدۀ الهيات به تدريس مشغول بود،اما چند سال بعد به زادگاهش مشهد مراجعت نمود و از سال 1348 ه ش رسما به دانشكدۀ الهيات و معارف اسلامى دانشگاه فردوسى مشهد منتقل شد و تا پايان عمر در اين دانشكده به تدريس و تحقيق اشتغال داشت.در اين دوره علاوه بر اينكه دانش آموختگان فراوانى از محضرش استفاده بردند تأليفات چندى از خود به يادگار گذاشت؛از آن جمله مى توان از اين آثار نام برد:الكاشف عن الفاظ نهج البلاغة فى شروحه،ترجمه و شرح اصول كافى(2 جلد)،مفتاح الوسائل،ابعاد گستردۀ اسلام،رابطۀ قرآن با نهج البلاغة،التطبيق بين السفينة و البحار،بهشت خانواده، الهادى الى الفاظ اصول كافى،انسانيت از ديدگاه اسلام(بهشت زندگى)، پرتوى از نهج البلاغة و هشت مقاله كه از سوى دانشگاه فردوسى انتشار يافته است.
استاد دكتر مصطفوى در سال 1362 ه ش به حكم مقام توليت آستان قدس رضوى به رياست دانشگاه علوم اسلامى رضوى مشهد منصوب شد و براى پى ريزى تشكيلات اين مركز آموزشى نوبنياد زحمات فراوانى متحمّل گرديد.در مردادماه سال 1363 كه نخستين كنگرۀ جهانى حضرت رضا عليه السّلام در همين دانشگاه برگزار شد، براى برپايى آن به عنوان دبير كنگره و ارائه مقاله اى تحقيقى تلاش و كوشش فراوانى به عمل آورد.هرچند اين كارهاى اجرايى را به نحو مطلوب به سامان مى رسانيد،امّا بيشترين دلبستگى ايشان به تحقيق و تأليف بود و اوقات خود را صرف ايجاد آثار علمى مى كرد.
ايشان زندگى را توأم با همين فعاليتها سپرى مى نمود تا اينكه براى عمل جراحى در بيمارستان امام رضا مشهد بسترى شد و دو روز پس از عمل جراحى براثر سكتۀ قلبى در 67 سالگى درگذشت و روز بيستم ارديبهشت ماه
ص:427
1368 پيكر پاكش تشييع گرديد و در يكى از حجرات شرقى صحن آزادى در جوار حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
فرزانه اى كه با نهج البلاغة زيست/ 131-133.
معصومى-على
(1301-1379 ه ق)
شيخ على فرزند يوسف بن حسين بن حيدر بن يوسف بن حسين بيدختى جنابذى خراسانى معروف به«حاج شيخ على مقدس»از علما و مجتهدان پرهيزكار خراسان است.در سال 1301 ه ق در بيدخت متولد شد و در ايام فراغت در مدرسۀ علوم دينى بيدخت به فراگيرى علوم اسلامى مشغول گرديد.
سال 1318 ه ق به اتفاق والدين خود به مشهد آمد و به منظور ادامه تحصيل در مشهد ماندگار شد و در مدرسه هاى پريزاد و فاضلخان اقامت نمود.او با علوم ادب و منطق و فلسفه و كلام نزد بزرگانى چون حاج شيخ حسن كاشانى،ملاّ اسد اللّه يزدى،آخوند ملاّ عباسعلى معروف به حاج فاضل،آشنا شد و كفايه را نزد حاج شيخ حسن برسى و خارج فقه و اصول را در محضر آيات حاج آقا حسين قمى و حاج ميرزا محمّد آقازاده و حاج شيخ مرتضى آشتيانى فراگرفت و خود در مدرسۀ فاضلخان به تدريس پرداخت و در شمار مدرسان زبده قرار گرفت.به عتبات رفت نزد آخوند خراسانى دانش آموخت و سال 1329 از مصاحبين مولى محمّد حسين قمشه اى بزرگ شد و سال 1338 به مشهد بازگشت و از آقا
ص:428
منير الدّين اصفهانى كه براى زيارت به مشهد آمده بود و نيز از شيخ محمّد باقر آيتى بيرجندى در سال 1348 و شيخ عباس قمى اجازه دريافت كرد.
ايشان از تحقيق و تأليف نيز غافل نبود و علاوه بر تقريرات فقه و اصول، شرحى بر كفايه مرحوم آخوند خراسانى نوشت كه هم اكنون در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى نگهدارى مى شود.
عنوان المعارف،عنوان البراهين فى رد المخالفين،المغنى فى رد الصوفى، تنبيه الجاهلين يا نداى حق،رساله منظوم ارشاديه فى رد الصوفية،توشۀ قبر و مناجات نامه از آثار چاپ شدۀ ايشان است كه بيشتر ناظر بر مخالفت با اهل تصوف مى باشد.
حاج شيخ على مقدس زندگى بى آلايشى داشت و على رغم داشتن اجازه نامه هايى از بزرگان حوزه هاى علمى در وجوهات تصرف نمى نمود و براى چاپ آثار خود از فروش ملك موروثى و اجدادى در گناباد استفاده نمود.
آخرين سالهاى حيات مرحوم معصومى در مشهد سپرى شد و شب هفتم ماه صفر سال 1379 ه ق در 78 سالگى درگذشت و پيكرش در صحن عتيق جلو قبر مرحوم حاج شيخ حسنعلى نخودكى به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
معين الغرباء-ابو القاسم
(-1339 ه ق)
حاج ميرزا ابو القاسم مشهور و ملقّب به«معين الغرباء»فرزند عبد الوهاب بن محمّد بن حسين خراسانى از مشاهير علماى عصر خود بود.
وى مقدّمات و سطوح را در مشهد آموخت و بعد به نجف اشرف مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حبيب اللّه رشتى و آخوند ملا على نهاوندى استفاده كرد و علم اخلاق و سلوك را از آخوند ملاّ حسينقلى همدانى و آقا سيّد محمّد رضا فراگرفت و پس از آن به مشهد مراجعت كرد و به تدريس پرداخت.در
ص:429
چهارم ماه صفر سال 1339 ه.ق وفات يافت و در دارالسيادۀ حرم حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.فضل اللّه بدايع نگار آستان قدس رضوى فرزند اوست.
يكى از صفات بارز ايشان مخالفت با بيگانگان بود،ازآنجاكه آقا خان محلاتى رئيس فرقۀ اسماعيليه در هندوستان تحت حمايت انگليس بود اسماعيليان مقيم ديزباد نيشابور بدين جهت خود را تحت حمايت دولت انگليس مى دانستند و او نيز بدين سبب با آنان مخالفت مى ورزيد و چندى هم از جانب دولت تحت فشار بود و مدتى به نجف اشرف تبعيد گرديد و مورد حمايت مرحوم آخوند خراسانى قرار گرفت.
گنجينۀ دانشمندان 167/7-168؛ ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/306؛ شرح حال رجال ايران 14/6.
ابراهيم زنگنه
مقدس-حسن
(-1409 ه ق)
آيت اللّه حاج شيخ حسن مقدّس فرزند آية اللّه حاج ميرزا على مقدس تبريزى از علما و ائمّۀ جماعت تهران بوده و سالها در مسجد قلهك به اقامۀ نماز جماعت و ترويج و نشر احكام اسلامى اشتغال داشته است تا اينكه در ذيقعدۀ سال 1409 ه ق مطابق روز 27 خردادماه 1368 ه.ش در تهران به رحمت ايزدى پيوست و برحسب وصيّت نامبرده جنازه اش را به مشهد حمل كردند و در غرفۀ 48 صحن
ص:430
نو(آزادى)جوار حضرت ثامن الحجج عليه السّلام به خاك سپردند.
سنگ لوح مرقد واقع در غرفۀ 48 صحن آزادى و اظهارات مستحفظ غرفه.
ابراهيم زنگنه
مقدّس-حسين
(1312-1408 ه ق)
شيخ حسين مقدس فرزند مرحوم حاج ملاّ يوسف از علما و فضلا و خوشنويسان معاصر خراسان است كه در بيست و يكم ماه مبارك رمضان سال 1312 ه ق در مشهد متولد شد.پس از رشد لازم و فراگيرى خواندن و نوشتن به تحصيلات علوم دينى پرداخت و ادبيات را در مدرسۀ فاضليّه از مرحوم حاجى محقّق و ساير فضلا فراگرفت.
سپس در سال 1340 درس مرحوم آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى شركت كرد و از محضر ايشان بهره هاى فراوان گرفت و ضمن استفادۀ درسى امور كتابت ايشان را نيز برعهده داشت و ازهرجهت مورد اعتماد و اطمينان ايشان بود.
پس از تشرف ايشان به كربلا از سوى وى و اعاظم علما به اخذ امور حسبيه مى پرداخت،ولى هيچ وقت از تحقيق و مطالعه غافل نبود و رساله اى در لباس مشكوك و فوائد متفرّقه نوشت و نيز در سال 1342 ه.ق به تقاضاى مقرّب السلطنه به تأليف كتابى در تعقيبات و زيارات پرداخت،لكن با معزول شدن مقرّب السلطنه،وى تأليف آن را به اتمام نرسانيد.
مرحوم شيخ حسين علاوه بر اجازات امور حسبيّه،اجازات روايى از
ص:431
اعلام عصر داشت و نخستين كسى كه به ايشان اجازۀ روايى داد،مرحوم محدّث قمى در سال 1348 قمرى بود.اجازات ديگر ايشان از شخصيتهاى زير است:
1-علاّمه شيخ محمّد صالح مازندرانى در سال 1366 ه.ق.
2-آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى در سال 1362 ه.ق.
3-علاّمه آقا شيخ بزرگ تهرانى مؤلف الذريعة در سال 1365 قمرى.
4-علاّمه ميرزا محمّد على اردوبادى در سال 1368 ه.ق.
5-آية اللّه سيّد فخر الدّين امامى كاشانى در سال 1383 ه.ق.
معظم له انواع خط را به خوبى و با كمال استادى مى نوشت و پس از عمرى خدمت به اسلام و مسلمين در 96 سالگى در روز سه شنبه هفدهم ربيع المولود سال 1408 ه ق دار فانى را وداع گفت و در صحن نو(آزادى)مدفون گرديد.
بر لوح قبرش اين عبارت كتيبه شده است:
«مرحوم مبرور عالم ربّانى حجة الاسلام و المسلمين آقا شيخ حسين بن يوسف مشهور به مقدس.
شيخ حسين مقدس آنكه نزد گام جز به رضاى ولى و ايزد يكتا
وز پس عمرى صلاح و خدمت و نيكى «رفت ز لبيك حق به پردۀ عقبى»
دانشور بلندپايه مرحوم حاج شيخ محمّد باقر ساعدى فرزند ايشان است.
ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/318.
ابراهيم زنگنه
ملاباشى-محمّد باقر
(-1320 ه ق)
آية اللّه ميرزا محمّد باقر ملاّباشى فرزند مرحوم علاّمه ميرزا محمّد ملاباشى از علما و دانشمندان قرن 13 و 14 هجرى است و خاندانش از فقهاى عصر خويش بوده اند.
وى در اواخر سلطنت فتحعلى شاه قاجار(1212-1260 ه ق)در شيراز در خانواده اى روحانى و متّقى به دنيا آمد و از محضر پدر و ساير علماى
ص:432
بزرگ شيراز مانند حاج شيخ مهدى كجورى،شيخ ابو تراب فرزند شيخ مفيد (زاهد شيرازى)استفاده برد؛آنگاه به اصفهان رفت و سطوح مختلف را در محضر ملاّ عبد الجواد خراسانى معروف به مدرّس كبير،ملاّ محمّد باقر تنكابنى و مرحوم حاج شيخ محمّد باقر به اتمام رسانيد.سپس راهى عتبات عاليات گرديد و از محضر دانشمندان فراوانى به خصوص پسر خاله اش مرحوم ميرزا محمّد حسن شيرازى استفاده برد و به درجۀ اجتهاد نايل آمد.
چون به ايران مراجعت كرد،به ترويج و نشر احكام اسلامى پرداخت.
وى در طول عمرش با فرزندان وصال شيرازى شاعر معروف ايران مخصوصا ميرزا احمد وقار شيرازى و ميرزا ابو القاسم فرهنگ ارتباط نزديك داشت و از اطلاعات ادبى و مذهبى يكديگر استفاده مى بردند،از مرحوم ملاّباشى حواشى عديده اى در رياضيّات،دعوات و علوم ديگر در دست است كه متأسفانه به چاپ نرسيده است.
آية اللّه ملاّباشى كه عمرى را در خدمت به اسلام و مسلمانان سپرى كرد، سرانجام در شب بيستم جمادى الآخر سال 1320 ه ق در مشهد درگذشت و به دستور نصير الملك دوم نايب التوليه وقت آستان قدس رضوى پس از تشييع باشكوهى در دارالضيافۀ حرم مطهّر رضوى نزديك گنبد الله وردى خان مدفون گرديد.
ملاباشى-مرتضى
(-1387 ه ق)
حاج آقا مرتضى ملاباشى فرزند حاج ميرزا رضا،از علماى بلندپايه اصفهان بود و در سال 1387 در اين شهر درگذشت و جنازه ايشان به مشهد منتقل گرديد.
ابراهيم زنگنه
ملا رفيعا-گيلانى-محمد رفيع
ص:433
ملاّ محمّد مشكّك-رستمدارى- محمد
منجم-مهدى
(-1337 ه ق)
حاج مولى مهدى منجم در علوم رياضى دست داشت و روزها در يكى از حجره هاى فوقانى مدرسه دودر زندگى مى كرد و شبها به خانه خود مى رفت.تعدادى تقويم استخراج كرده بود و هر ماه در چندين جاى حرم مى آويخت تا زايرين و مجاورين از آن استفاده كنند و پس از اتمام ماه تقويم ماه نو را جاى آنها قرار مى داد.
حاج مولى مهدى رمضان سال 1337 ه ق در مشهد درگذشت.زندگى او را شاگردش سيّد جلال الدّين تهرانى در گاهنامه اى كه سال 1313 ه ش به چاپ رسانده،آورده است و آقابزرگ سال 1310 ه ق كه همراه پدر خود به مشهد رفته بود،محضر او را درك كرد.
الذريعة 224/8.
غلامرضا جلالى
مؤذن-محمّد على
(-1078 ه ق)
شيخ محمّد مؤذّن از علما و عرفاى عصر خود به شمار مى رفت.قرآن را از حفظ داشت و از خدمتگزاران آستان قدس رضوى بود.در ادبيات فارسى دست داشت و غزلهاى عارفانه اى مى سرود.كتاب«تحفه عباسى»از آثار اوست.سال 1078 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن عتيق دفن شد.
ستارگان در كنار خورشيد ولايت/23.
مؤذّن علوى-حاج آقا
(1285-1374 ه ش)
ايشان سال 1285 ه ش در خانواده اى متقى در مشهد ديده به جهان گشود.پدرش ميرزا حسن از سادات جليل بود و روزگار كودكى،او را تنها گذاشت و خود به دار ابدى شتافت.
مرحوم مؤذن در دامن پرمهر مادر بزرگ شد و به خاطر علاقه زيادى كه به كسب
ص:434
معارف اسلامى داشت در ده سالگى به حوزه علميه وارد گرديد و به تدريج در خدمت اساتيدى چون آيات ميرزا احمد مدرّس،اديب نيشابورى،ميرزا على اكبر نوغانى،حاج شيخ مجتبى قزوينى،حاج شيخ هاشم قزوينى و آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى با رموز علوم حوزوى آشنا شد.
وى هم زمان با تحصيل به تبليغ اهتمام ورزيد و براى بهره گيرى از منابع خارجى به فراگيرى زبان فرانسه پرداخت و مدتى هم در دانشكده علوم معقول و منقول تحصيل كرد.علوى زندگى عارفانه و بسيار ساده اى داشت و بيشترين وقت خود را صرف ترويج فرهنگ و معارف الهى مى نمود.
مرحوم علوى صبح روز 11 محرم 1413 در حوالى قوچان به دار بقا شتافت و به دستور آية اللّه واعظ طبسى توليت عظماى آستان قدس رضوى،در صحن قدس حرم مطهر به خاك سپرده شد.مجموعه آثار علوى از يادگارهاى قلمى او است كه درباره فضائل و مناقب پيشوايان تشيع بحث مى كند.
ابراهيم زنگنه
موسوى-سيّد موسى
(1308 ه ق-)
سيّد موسى فرزند سيّد قاسم موسوى معروف به«قطب المحدثين»از فضلاى اهل منبر و ذاكر اهل بيت خاندان عصمت و طهارت بود.
اصل وى كشمير هند بود و سال 1308 ه ق در آنجا متولد شد و پس از چندى به اتفاق مرحوم پدرش به مشهد آمد و تحصيلات خود را در مشهد آغاز
ص:435
و از محضر استادانى چند استفاده نمود.
صرف و نحو و معانى و بيان را نزد اديب اول و حاج شيخ عبد الحسين سرولايتى و حاج محقق نوقانى و حاج شيخ محمّد فاضل بسطامى و سيّد يحيى نحوى خواند و منطق را از شيخ غلامرضا طبّاخ خراسانى و شيخ محمّد رضا يزدى فراگرفت و فقه و اصول را از محضر مرحوم حاج شيخ ذبيح اللّه قوچانى بزرگ و حاج شيخ حسن برسى بهره برد و نيز حكمت را در سالهاى متمادى از محضر مرحوم حكيم شهيدى معروف به آقابزرگ حكيم استفاده كرد.
وى برحسب وظيفه اى كه بر دوش خود احساس مى كرد متجاوز از پنجاه سال از طريق منبر و موعظه به خدمات دينى و ترويج و نشر احكام اسلامى پرداخت و از ابتداى ورود بدين جرگۀ مقدس از معاريف وعاظ مشهد به شمار مى رفت تا اينكه بعد از عمرى طولانى درگذشت و در جوار حضرت على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 156/7.
ابراهيم زنگنه
موسوى-عليرضا
(-1374 ه ق)
سيد عليرضا موسوى معروف به «زاهد»از علما و مجتهدان قرن چهاردهم هجرى است.او روزگارى بين شيعيان قندهار و كابل قائد دينى و نمايندۀ مراجع تقليد نجف اشرف مخصوصا مرحوم آية اللّه نائينى و صدر بود.پس از هجرت به ايران و توطّن در مشهد مقدّس رضوى و ادامۀ تحصيلات عالى دينى به مقام شامخ فتوا و اجتهاد رسيد و مرحوم آية اللّه شيخ محمّد حسين آل كاشف الغطاء علاقه اى خاص به ايشان داشتند.چهل سال ساكن مشهد بود و در كمال قدس و زهد و تقوا در دين بسر برد.پس از 67 سال عمر بجز چند جلد كتاب«وقف اولاد»ما ترك و ثروتى نداشت.دو فرزند ذكور به نامهاى سيد محسن واعظ و سيد على اكبر واعظ موسوى(محبّ الاسلام)نويسنده و خطيب معروف و يك دختر از وى باقى ماند.به وقت مرگ به فرزندان خود
ص:436
گفت:«مرا ببخشيد كه براى شما مال نگذاشته ام،امّا پس از من احدى از من گله نخواهد كرد.از شما نمى خواهم كه براى من يك ركعت نماز يا سوره اى از قرآن بخوانيد.و كسى ادعاى ده شاهى طلب مرا از شما نخواهد كرد.»
ايشان به خوراك و نوشاك طبيعى علاقه داشت و بيشتر با خرما و كشمش چاى مى خورد و آرد مصرفى خود را از روستا فراهم مى ساخت،آن را در خانه خمير مى كرد و خمير را براى پخت به نانوايى واگذار مى نمود.ايشان از رسانه هاى عمومى استفاده نمى كرد.
روزى هنگام وضو با خود حديث نفس مى كرد و مى گفت:«اى دنيا از تو خيرى نديدم»پس از اندكى با خنده گفت:«اى دنيا تو هم از ما خيرى نديدى».
وى نيمه رجب سال 1374 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن انقلاب (عتيق)نزديك ايوان عباسى به خاك سپرده شد.
دفتر يادبود كتابخانۀ وزيرى يزد، 407/4،گفتار پيشوايان دين.
غلامرضا جلالى
موسوى-عماد الدّين يحيى
(-558 ق)
عماد الدّين يحيى فرزند كمال الدّين على(م 522 ق)از نوادگان قاسم بن حمزه بن موسى كاظم عليه السّلام.فردى پرهيزگار و از نقباى مشهد بوده است كه در ماه شوال 558 ق در اين شهر درگذشت و پس از او فرزندش رياست و نقابت سادات مشهد را به عهده گرفت.
لباب الانساب 594/2،الشجرة المباركه فخر رازى/95-96.
محمد جواد هوشيار
موسوى-موسى بن احمد
(قرن 6 ق)
موسى بن احمد از نقبا و سادات مشهد و همچنين از نوادگان قاسم بن حمزه بن موسى كاظم عليه السّلام كه در مشهد، قبل از 565 ق،درگذشت و طبق گزارش بيهقى قبر وى در مشهد بوده است.
ص:437
لباب الانساب 594/2.
غلامرضا جلالى
موسوى اصفهانى-عبد الحميد
(1314-1381 ه ش)
سيد عبد الحميد موسوى اصفهانى فرزند مرحوم آية اللّه حاج سيد على موسوى اصفهانى و از نوادگان مرحوم آية اللّه العظمى سيد ابو الحسن موسوى اصفهانى(1284-1365 ه.ق)به سال 1354 ه.ق/1314 ه.ش در نجف اشرف چشم به جهان گشود.دوران طفوليت و كودكى را در همان زادگاهش سپرى كرد.و وارد حوزه نجف شد و از محضر اساتيد بزرگ حوزه نجف اشرف بويژه مرحوم آية اللّه العظمى سيد ابو القاسم خويى بهره هاى علمى و معنوى برد.
در سال 1350 ه.ش به ايران مهاجرت كرد و پس از يك سال اقامت در مشهد مقدس رضوى،در پى رحلت پدر بزرگوارش به جاى پدر در صحن مطهر رضوى عليه السّلام تا سال 1360 ه.ش اقامه نماز جماعت نمود.
سيد عبد الحميد موسوى اصفهانى علاوه بر اقامه نماز جماعت سطوح فقه و اصول را در حوزه علميه مشهد تدريس مى كرد و مدت زيادى هر شب شنبه جلسه قرائت و تفسير قرآن را براى نزديكان خود در منزلش برگذار مى نمود.از ديگر توفيق هاى وى اقامه مجلس روضه خوانى و عزادارى در روزهاى پنجشنبه هر هفته و نيز مناسبت هاى سوگوارى بود.از آثارى كه از وى بجاى مانده است تقريرات دروس خارج اساتيد و بحث هاى
ص:438
تفسيرى شب هاى شنبه مى باشد.
سيد عبد الحميد در كنار تدريس علوم دينى و پاسخ گويى به احكام فقهى مورد نياز مردم به وضع فقرا و مستمندان بويژه در اواخر عمرش رسيدگى مى كرد و خانواده هاى نيازمند زيادى را تحت پوشش قرار داد و با تهيه منزل و جهيزيه براى نوعروسان خدمات شايسته اى را انجام داد.وى از سعه صدر و اخلاق حسنه و روى گشاده برخوردار بود.
همواره مورد توجه و مشورت فاميل،در حل مشكلات و گرفتاريها بود.و سرانجام پس از عمرى تلاش نيمه شب جمعه پنجم رجب سال 1423 ه ق/22 شهريور 1381 ه.ش در سن 69 سالگى در بيمارستان امام رضا عليه السّلام درحالى كه مشغول تلاوت قرآن بود چشم از اين جهان فانى فروبست و به ديار حق شتافت.پيكر آن مرحوم پس از تشييع باشكوه با حضور علما و روحانيون و ديگر اقشار مردم مشهد و اقامه نماز توسط مرحوم آية اللّه سيد جواد فقيه سبزوارى،در صحن جمهورى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
حيات جاودانى،زندگى آية اللّه العظمى سيد ابو الحسن موسوى اصفهانى/71- 369.
عليجان سكندرى
موسوى اصفهانى-على
(1332-1393 ه ق)
مرحوم آية اللّه سيّد على موسوى اصفهانى معروف به«آيت اللّه زاده اصفهانى»فرزند سوم مرحوم آية اللّه
ص:439
العظمى سيّد ابو الحسن اصفهانى كه سلسله نسب ايشان با 32 واسطه به امام كاظم عليه السّلام مى رسد از علما و مجتهدان معاصر است.او سالها در كربلاى معلّى و نيز مشهد مقدس به اقامۀ نماز جماعت اشتغال داشت و بر جنازۀ پدرش در يازدهم ذيحجّه سال 1365 ه ق در صحن مطهّر حضرت امير المؤمنين عليه السّلام نماز خواند.
وى در روز 19 ذيحجّه سال 1332 ه ق در نجف اشرف و در خانوادۀ علم و فقاهت متولد شد و به تحصيلات علوم حوزوى پرداخت.ادبيّات،منطق، فلسفه و علم اصول و فقه را در حوزۀ علميّۀ نجف در خدمت آيات گرامى مانند حاج ميرزا حسن سيادت و حاج شيخ مجتبى لنكرانى و شيخ صدرى بادكوبه اى آموخت.سپس دروس خارج فقه و اصول را نزد پدر بزرگوارش دوره ديد و به درجۀ عالى اجتهاد رسيد.و از محضر پدر و مرحوم آية اللّه حاج شيخ ضياء الدّين عراقى اجازۀ اجتهاد گرفت و به اخذ اجازه در امور حسبيه از حضور آية اللّه حاج ميرزا حسين نائينى نايل آمد.
آيت اللّه زادۀ اصفهانى در حدود سال 1362 ه ق از نجف اشرف به كربلاى معلّى هجرت كرد و در حوزۀ علميّۀ آنجا به تدريس و بحث پرداخت و نيز در صحن و گاهى در حرم مطهّر ابى عبد اللّه الحسين عليه السّلام اوقات سه گانه را به اقامه نماز جماعت مشغول بود.جمعيّت نمازگزاران و اقتداكنندگان به ايشان به حدّى بود كه صحن و اطراف آن پر از جمعيّت مى شد و گاهى تعداد تكبيرگويان مخصوصا در مناسبتهاى خاص مذهبى مانند تاسوعا،عاشورا، اربعين حسينى و 28 ماه صفر المظفر به 14 نفر مى رسيد.
چون آية اللّه العظمى آقا سيّد ابو الحسن اصفهانى خود را مستطيع نمى ديد به حج نرفت و آن مرحوم بعد از رحلت پدر به نيابت ايشان به مكۀ معظّمه مشرف شد و بعد از بازگشت در سال 1367 ه ق به ايران هجرت كرد و در مشهد مقدس جوار بارگاه ملكوتى
ص:440
حضرت رضا عليه السّلام اقامت گزيد.وى ضمن تدريس و بحث و ارشاد مردم به اقامۀ نماز جماعت در صحن عتيق و در حرم مطهّر ثامن الحجج قسمت بالاسر مبارك مشغول بود تا اينكه به بيماريهاى مختلف مانند عارضۀ كبدى مبتلا شد و حدود يك سال گاهى در بيمارستان و گاهى در منزل بسترى بود.
سرانجام بيمارى اش شدت گرفت و در شب 18 ماه رمضان سال 1393 ه ق دار فانى را وداع گفت.روز بعد جنازه اش با تشييع باشكوه طبقات مختلف،در ميان اندوه انبوه مردم مشهد در كنار ديوار سمت راست رواق دارالسّلام حرم مطهّر رضوى به خاك سپرده شد.
مرحوم اصفهانى از حشر و نشر با مردم احتراز مى كرد.در اوقات بيكارى به اذكار و نمازهاى مستحبّى و عبادات مختلفه مى پرداخت.همه روز اوايل طلوع آفتاب در وقت مراجعت از حرم به سوى منزل،مقدار زيادى نان و پنير در زير عبايش پنهان مى كرد و به نيازمندان و مستضعفان مى داد.
ايشان از تصرف در وجوهات پرهيز مى كرد.حتى زمانى كه در نجف بسر مى برد،مرحوم پدرش شهريّه اى برايش تعيين نموده بود،ايشان در مصرف آن صرفه جويى مى كرد و خانواده اش در تنگدستى زندگى مى كردند و در آخر هر ماه باقى مانده شهريه را به پدر بازمى گرداند.
تأليفات خطى متعدّدى از وى باقى مانده كه از آن جمله كتابى است به نام «زبدة التأليف»در 19 جلد.
از ايشان يازده فرزند پسر بجا مانده كه سه نفر آنها به نامهاى حجج اسلام سيّد عبد الحميد،سيّد محمّد و سيّد جعفر در كسوت روحانيّت مى باشند.
غلامرضا جلالى
موسوى تونى-ميرك
(-1098 ه ق)
ميرك موسوى تونى فرزند مير محمّد اكبر حسينى،عالم فاضل،متكلم،
ص:441
فقيه و مدرس بلندپايه بود.در مشهد سكونت داشت و در آستان قدس تدريس مى كرد.و در شعبان سال 1098 ه ق درگذشت.محمّد صادق نيشابورى و محمّد تسترى از شاگردان او هستند.رساله اى در زكات به فارسى نوشته است.
وقايع السنين/742،طبقات اعلام الشيعة/604-605
غلامرضا جلالى
موسوى حجازى خراسانى-
ابو القاسم
(-1341 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج سيّد ابو القاسم موسوى حجازى خراسانى از علما و دانشمندان قرن چهاردهم هجرى است.وى پس از تحصيلات و رسيدن به مقام اجتهاد چندين سال در مشهد توليت مدرسۀ پريزاد،واقع در بالاسر حضرت را به عهده داشت.سپس به تهران هجرت نمود و در شمار علما و ائمۀ جماعت آنجا قرار گرفت و به تقوا و ورع و زهد و پارسايى موصوف بود.
او در ضمن خدمت به مردم عمر خويش را به پاكى و صداقت گذرانيد و در ميان روحانيّون و علماى محترم تهران شهرت بسزايى داشت و مورد توجّه عموم و بويژه مورد علاقۀ تامّ مردم بازار بود.در 26 اسفندماه سال 1341 ه.ش در تهران درگذشت و بنا بر وصيّتش جنازۀ او با تجليل فراوان و تشييع باشكوهى به مشهد حمل گرديد و در باغ رضوان جوار حضرت ثامن الائمه مدفون شد.
مرحوم حجازى در شعر و ادب نيز دست داشت و تأليفات سودمندى از وى به جاى مانده كه برخى از آنها عبارتند از:
قانون و حكومت در اسلام،عقده ها و مشكلات مذهبى،داستانهاى كوتاه، مشكلات مذهبى جوانان،تا مرز عدالت(مجموعه داستان)،از نشانه هاى اوست...در تفسير و تحليل آيۀ بيستم سورۀ روم،جزوه اى به نام نگاهى به مهدى عليه السّلام.
ص:442
گنجينۀ دانشمندان 148/8-149.
موسوى خلخالى-محمّد صادق
(1307-1368 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين مرحوم حاج سيّد محمّد صادق موسوى خلخالى فرزند آية اللّه حاج سيد على موسوى خلخالى از مشاهير علماى معاصر است و نسبش از سوى مادر به خاندان شيخ شعبان فقيهى گيلانى منتهى مى شود.
وى به سال 1307 ه ش در نجف متولد شد،ادبيات را نزد شيخ مرتضى فقيهى و سطوح را خدمت اساتيد حوزه نجف فراگرفت و در درس خارج پدرش و آية اللّه العظمى خويى شركت نمود و سال 1342 ه ش از طرف آية اللّه العظمى حكيم و بنا به دعوت عده اى از مردم كاظمين و بغداد به آن دو شهر رفت و به اقامه نماز در مسجد بازار بغداد و مسجد حارثيه پرداخت و تفسير و معارف اسلامى تدريس مى نمود.
در اواخر سال 1350 ه ش براثر فشارهاى رژيم بعث مجبور شد عراق را ترك كند و در سال 1351 ه ش به امامت مسجد اعظم تهران واقع در خيابان«شيخ صفى»منصوب شد.در خلال هشت سال جنگ تحميلى عراق عليه ايران به جبهه رفت و آمد داشت و از خانوادۀ شهدا و معلولان دلجويى مى كرد و سال 1362 ه ش به كمك عده اى از نيكوكاران،درمانگاهى به نام «امام جعفر صادق عليه السّلام»در كنار مسجد اعظم تهران تأسيس نمود.روز 25 محرم سال 1410 ه.ق/ششم شهريور
ص:443
1368 ه ش در 61 سالگى درگذشت و برحسب وصيتش در مشهد غرفۀ 48 ضلع شرقى صحن آزادى حرم به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
موسوى گرمارودى-
محمّد على
(1292-1375 ه.ش)
آية اللّه سيّد محمّد على موسوى گرمارودى،روز جمعۀ سوم شوال 1331 ه.ق/1292 ه.ش در روستاى گرمارودى الموت قزوين چند كيلومتر بالاتر از قلعۀ حسن صباح،در دل كوه هاى بسيار بلند البرز مركزى به دنيا آمد.
پدر وى سيّد علينقى،از معدود با سوادهاى آن روستا و ريش سفيد محل و داور و وكيل دعاوى آنان بود.
در 5 سالگى در مكتب خانۀ گرمارود،نزد ملا محمود طالقانى قرآن و سپس در روستاى ورك صرف و نحو آموخت.او خوشنويسى را از همان كودكى،نزد ميرزا مهدى اهل طالقان، آموخته بود.
خانواده اش در فصل پاييز به روستاى مزرك در تنكابن مى رفت و اواخر خرداد به گرمارود بازمى گشت.
بنابراين،بخشى از آموخته هاى دوران كودكى ايشان،در تنكابن انجام يافته است.
در تنكابن،يكى دو سال در دبستان هاى دورۀ احمد شاهى،در روستاى خرم آباد درس خواند.صمديّه و سيوطى و مغنى را تابستان ها،وقتى به الموت بازمى گشت،نزد مرحوم شيخ
ص:444
فضل اللّه قمقامى بالاروچى فراگرفت.
در روستاى مرزدشت تنكابن كه به سبب حضور مرحوم شيخ كبير حوزۀ علمى خوبى داشت،تا سن 16 سالگى، برخى مقدمات و بخشى از سطح را آموخت.
سرانجام ربيع الاوّل سال 1349 ه.ق /1309 ه.ش در 17 سالگى به قم رفت.
رئيس حوزۀ علميۀ قم،مرحوم آية اللّه العظمى حاج شيخ عبد الكريم حائرى،سرپرستى معنوى هر گروه از طلاب را به اعتبار اينكه از كدام منطقۀ كشور مى بودند،به يك تن از مشاهير همان منطقه سپرده بود.و اينان با فعل و عمل و حتى با قول و سخن خويش، مردانى بزرگ تربيت مى كردند.در كلامشان تأثيرى وجود داشت كه در سخن ديگران،نبود.
از جملۀ اين بزرگان،مرحوم آية اللّه حاج شيخ على اكبر الهيان معلم بزرگ اخلاق و پرهيزگارى بود كه مرحوم حائرى،سرپرستى طلاب قزوين و گيلان را به وى،سپرده بود.
گرمارودى قدرى از سطح و رسائل و مكاسب را نزد مرحوم الهيان خواند.
هوش بسيار و صفاى روستايى و منش ايشان،توجّه مرحوم الهيان را به او جلب و آن بزرگمرد،او را به عنوان«هم حجرۀ»خود،انتخاب كرد.
در سال 1315 ه.ش،مادرش در گرمارود فوت كرد.در تابستان همان سال،همراه آية اللّه حاج شيخ على اكبر تسخيرى به طور قاچاق از خرمشهر و اروندرود،براى ادامۀ تحصيل به نجف سفر كرد.در نجف،نزد آيات عظام:سيّد ابو الحسن اصفهانى خارج فقه و مشكينى و آقا ضياء عراقى خارج اصول و آقا شيخ مرتضى طالقانى خارج اسفار را خواند و از دست آية اللّه العظمى اصفهانى تصديق اجتهاد و اجازه روايت گرفت و به قم بازگشت.
در تابستان 1318 ه.ش با دختر حاج شيخ جعفر روحانى وصلت كرد و پاييز همان سال از راه قزوين،براى ادامۀ تحصيل و نيز تدريس به قم
ص:445
بازگشت.
او 9 سال ديگر،در قم درس خواند.
بيشتر در درس آيات ثلاث (خوانسارى،حجت،صدر)و بويژه درس فقه آية اللّه خوانسارى و كمتر در درس آية اللّه العظمى بروجردى،حاضر مى شد.او تا 38 سالگى،تحصيل كرد و بقيۀ عمر را تنها به تدريس گذراند و هيچ گاه امامت جماعت و منبر را نپذيرفت.
مرحوم موسوى گرمارودى علاوه بر درس هاى رسمى،به رياضى و جبر و هيئت بسيار علاقمند بود و سخت ترين مسائل را سريعا از طريق رهيافت هاى خود،حل مى كرد.او حافظۀ بسيار قوى داشت.جزئيات ديده ها و شنيده هاى تمام عمر خود را از سه چهارسالگى به بعد،در حافظه داشت.از پنج گنج نظامى تقريبا تمام شعرهايى را كه دوست داشت و اغلب ابيات خسرو شيرين و ليلى و مجنون و از ديوان حافظ و طاقديس شيخ نراقى و شمع جمع فؤاد كرمانى و قصائدى از قاآنى در مدح آل اللّه،بسيار در سينه داشت.
از ديوان هاى شعراى عرب هم، اشعار مدحيۀ چهارده معصوم عليهم السّلام را غالبا حفظ كرده بود و تا اهل ادب را مى يافت،مى خواند و ظرائف ادبى آن را با لذتى شرح مى داد كه شنونده همان قدر كه از آگاهى از اين ظرائف، بهره مند مى شد،از لذت او نيز لذت مى برد.بويژه قصيدۀ بلند ملا مسيحاى فسوى را در مدح حضرت امير سلام اللّه عليه،بسيار زمزمه مى كرد.
جامعيت علمى از ويژگى هاى ديگر اوست.او در بيشتر مناظرات علمى پيروز بود،در محضر او مناظرات علمى بسيار صورت مى گرفت،زيرا در خانه اش باز بود و دائما دوستان عالم او از قم،قزوين،رشت،لاهيجان،آستانۀ اشرفيه و مشهد نزد او مى آمدند.او با وجود آنكه جزو اصحاب مكتب تفكيك و دوست و همراه آية اللّه حاج شيخ مجتبى قزوينى بود،اسفار ملا صدرا و منظومۀ حاج ملا هادى و قبسات ميرداماد را درس مى داد و از
ص:446
فصاحت بيان و وسعت مطالعه برخوردار بود.تقريبا تمام ايامى كه درس نمى داد،مطالعه مى كرد.لذا همواره،با دست پر وارد بحث مى شد.
جز 14 سال اخير زندگى اش كه زمينگير شده بود،در تمام عمر،ماه مبارك رمضان را،از شب تا صبح نمى خوابيد و به عبادت و مطالعه مى گذراند،و در شب هاى ديگر سال هم،همواره تا پاسى از شب مطالعه مى كرد.
در كنار اطلاعات تخصصى خويش از فقه و اصول و درايه و كلام و تفسير و عرفان و ملل و نحل و علوم غريبه و ادب عرب و شعر و ادب فارسى و...در همه زمينه هاى ديگر هم اهل تفنن در مطالعه بود و جامعيت داشت.ايشان كتابخانۀ 24000 جلدى خود را به آستان قدس رضوى تقديم كرد.
وى،بيان و زبان بسيار پاكى داشت، يعنى،در تمام عمر هيچ كس حتى كودك دوساله را جز با خطاب آقا يا خانم،مخاطب نساخت.هرگز با صداى بلند،با احدى سخن نگفت،در تمام عمر،كسى از زبان او حتى نسبت به بدخواه وى اگر مى داشت،دشنامى حتى ملايم،نشنيد.نمونۀ واقعا كم نظير مهربانى و خلق پيامبرانه و طراوت روحى و خوش طينتى و بى آزارى بود.
از هرگونه تظاهر و تصنع بيزار بود تعمد داشت كه از هيئت يك طلبۀ معمولى تجاوز نكند.تا 72 سالگى،كه از زانوى پاى چپ فلج و زمينگير شد و ادارۀ امور شخصى اش به دست فرزندانش افتاد،شكل ظاهر او ساده بود.
هميشه با طهارت بود و وضو داشت.
در تمام عمر پيش از اذان صبح براى نماز شب برمى خاست و تا هنگامى كه آفتاب مى زد،او مشغول نوافل نماز صبح و ادعيه بود و چون شب ها هم تا پاسى از نيمه شب بيدار بود،هنگام طلوع آفتاب همچنين بعد از ناهار، قدرى مى خوابيد.
در تمام عمر،چه در حضور ديگران و چه تنها بود،پا دراز نكرد و لم هم نداد.
ص:447
در تنهايى نيز ادب حضور داشت،در تنهايى نيز چنانكه در حضور بزرگى نشسته باشد،جز دوزانو يا چهارزانو نمى نشست و هيچ گاه در هنگام نشستن لم نمى داد.
از ويژگى هاى ديگر او،زهد راستين و ناآشكار وى بود.گاهى يك قبا را چند سال پياپى،مى شست و مى پوشيد ولى چون در منش و روش،بلندطبع و در ظاهر بسيار پاكيزه بود و اهل تظاهر هم نبود،حتى نزديكانش درنمى يافتند كه او سال هاست،با يكدست لباس،سر مى كند.
ريشۀ اين جنبه از زهد وى را در استغناى روحش،بايد جستجو كرد.
يك بار از وى پرسيده شد:«چرا برخى از اخيار و ابرار،بنا بر آنچه در تاريخ مدون و غير مدون آمده است،در پى كيميا بوده اند،ابرار و اخيار كه نبايد زرپرستى كنند؟در پاسخ فرمود:
كيمياى حقيقى استغناست،آنان،كيميا را ازآن جهت كه به آن ها استغنا مى بخشيد،مى خواستند،نه از سر زرپرستى».
او خود استغنا داشت.تمام دارايى شخصى او،يك عبا و يك قبا و دوسه پيراهن و لباس زير و يك تسبيح ساده و يك كيف جيبى كوچك بود كه ناخنگير و قيچى كوچك خود را در آن مى نهاد.وقتى از دنيا رفت،جز اين ها هيچ چيز ديگر نداشت.
برجسته ترين و مشخص ترين ويژگى وى عشق شورانگيزى بود كه به پيامبر اكرم و امير المؤمنين و دوازده معصوم ديگر عليهم السّلام،و بويژه به حضرت بقية اللّه داشت.
اساس هجرت دائمى او به مشهد عشق وى به حضرت امام رضا عليه السّلام بود.
با آنكه 14 سال آخر عمر را بر صندلى چرخدار مى نشست،گاهى سه بار در روز به زيارت آن حضرت مشرف مى شد.هميشه از ضلع جنوبى و از درى كه حلقه اى دارد،مشرف مى شد،آن حلقه را در دست مى گرفت،تقريبا آن را با اشك خود،شستشو مى داد و هميشه اين بيت شعر را مى خواند:
ص:448
لم يخب الآن من رجاك و من حرك من دون بابك الحلقة.
يعنى كسى كه به تو اميد بست،و آنكه حلقۀ در خانه ات را كوبيد،نااميد نشد.
اين شعر از كسى است كه در مدينه، به در خانۀ حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه رفته و چيزى طلبيده بود،امام عليه السّلام چند هزار دينار را از لاى در،به طورى كه تنها دست مباركشان پيدا بود،به او دادند و فرمودند،آن قدر كم است كه شرم دارم خود بيرون آيم،و آن مرد با گريه گفته بوده است كه چنين دست بخشنده اى چگونه زير خاك خواهد رفت؟كنايه از اينكه بخشندگان هماره زنده اند.
در اواخر حيات،وقتى كه در صحن مطهر قدس،سر خاك دخترش مى رفت كه چند سال پيش به جوانى،در تصادف اتومبيل همراه با شوهرش،از دنيا رفته بود،با اشك آرزومندى مى خواند:
آنان كه در كنار رضا آرميده اند كفران نعمت است بهشت آرزو كنند.
ايشان روز 12 بهمن 1375 ه.ش در بيمارستان امام رضا عليه السّلام در مشهد زندگى را بدرود گفت و به ديدار دوست اعلى شتافت و در صحن قدس رضوى دفن شد.
على موسوى گرمارودى
موسوى ملايرى-عبد اللّه
(-1344 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد عبد اللّه موسوى ملايرى از دانشمندان و علماى مشهور قرن 13 و 14 هجرى و اصل وى از ملاير بود.وى تحصيلات عاليه خود را در عتبات عاليات به پايان رسانيد، سپس به مشهد مقدس رضوى آمد و مجاورت اختيار نمود.
وى سالها در مشهد به ترويج و نشر احكام اسلامى مشغول بود و در محل دارالسيادۀ حرم حضرت رضا عليه السّلام اقامۀ جماعت مى كرد.عاقبت روز هفتم محرم سال 1344 ه.ق دار فانى را وداع گفت و در جوار حضرت ثامن الحجج به
ص:449
خاك سپرده شد.
آية اللّه حاج سيّد ابو القاسم ملايرى (1314-1366 ه.ق)كه مدتى دراز به جاى پدر در دار السياده اقامۀ جماعت مى نمود و نيز حاج شكوه الواعظين(م:
1368 ه.ق)و آية اللّه حاج سيّد جمال الدّين ملايرى از فرزندان ايشان هستند.
گنجينۀ دانشمندان 172/7-173 و 217-218.
ابراهيم زنگنه
موسويان-حسن
(1300-1364 ه ش)
سيّد حسن موسويان فرزند سيّد احمد از علما و مجتهدين زاهد و پارساى مشهد بود و از عمر 64 سالۀ خويش حدود 40 سال را در خدمت به اسلام و مسلمين سپرى كرد.
وى در سال 1300 ه.ش در مشهد متولد شد و در 4 سالگى پدرش را از دست داد و تحت سرپرستى مادر
پرهيزكارش قرار گرفت.او در 7 سالگى به مدرسه رفت و دوران ابتدايى و متوسطه را با موفقيت به پايان رسانيد و پس از اخذ ديپلم به دانشكدۀ افسرى راه يافت،اما پس از مدتى به علت بى اعتناييهايى كه به امور مذهبى بر دانشكده حاكم بود،آنجا را ترك گفت و براى ادامۀ تحصيل علوم انسانى به حوزۀ علميّۀ مشهد روى آورد.
ايشان در ضمن تحصيل از ترويج اخلاق اسلامى نيز غافل نبود و از همان اوان طلبگى چون از نعمت صداى خوش و قدرت بيان برخوردار بود به
ص:450
تشكيل جلسات مذهبى و قرائت قرآن مجيد و تربيت جوانان و آشنا نمودن آنان با علوم قرآنى همّت گماشت؛و خود نيز در مدت كوتاهى سطوح اوليّه و عاليه را با موفقيّت به پايان رسانيد.
سپس به تحصيل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از محضر اساتيدى چند مانند آية اللّه العظمى ميلانى و آية اللّه حاج شيخ غلامحسين تبريزى و آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى بهرۀ وافى و كافى برد و در شمار شاگردان برجستۀ آنان درآمد.
در كنار تحصيل براثر ذكاوت و هوش سرشارش پس از پايان هر درس به تدريس آن شروع مى نمود و در ايام تبليغ هم به سخنرانيهاى مذهبى و تنوير افكار عمومى مى پرداخت و مى توان گفت در تمام مدت تحصيلش هم محصّل بود و هم معلّم بود و هم مبلّغ.
او با وجودى كه از قدرت علمى برخوردار بود،هيچ گاه اظهار فضل نمى كرد و دائما به سخنان استاد گوش مى كرد.هنگام تدريس هم توجّه خاصى به تلاميذ خود داشت و عنوان كتاب و مطلب برايش مطرح نبود.در اواخر كرسى درس ايشان به علّت كثرت جمعيّت شركت كننده به يكى از شبستانهاى مسجد گوهرشاد انتقال يافت.
موسويان از مردان سياسى و پيرو خطّ امام قدس سره بود و در سالهاى 1342 و 1343 يكى از مبارزان سرسخت عليه رژيم طاغوت به شمار مى رفت و براثر سخنرانيهاى تندى كه عليه حكومت پهلوى كرد به مدت شش ماه به پادگان نظامى چهل دختر تبعيد گرديد.در آنجا به علّت فضائل اخلاقى و حسن خلقى كه داشت چنان با نظاميان مأنوس شد كه در پادگان،نماز جماعت و مجلس وعظ و خطابه راه انداخت و بنا بر قول يكى از آنها مى گفت:«ايشان براثر سوابق مبارزاتى شان مى بايست در تك سلول مى بودند،ولى اكنون با اخلاق حسنه اى كه دارند در ميان ما مى باشند».
مدرسۀ علميۀ موسى بن جعفر عليه السّلام كه
ص:451
به سعى و اهتمام او ساخته شده بود و سرپرستى آن را برعهده داشت،در مشهد نخستين مدرسه اى بود كه شهريۀ حضرت امام قدس سره را در ايام خفقان ستم شاهى مى پرداخت و تنها مدرسه اى بود كه از سوى ساواك مورد هجوم واقع گرديد و نيز در اندك مدّتى تعطيل شد.
حجة الاسلام موسويان در ايام حياتش علاوه بر فعاليتهاى درس و بحث در جهت خدمت به اسلام و مسلمين خدمات شايانى ارائه داد و آثار مذهبى فراوانى كه در تأسيس و احداث آنها دخالت داشته و يا يكى از اعضاى هيئت مؤسس آنها بوده است از خود به يادگار گذاشت؛از آن جمله مى توان به موارد زير اشاره كرد:
1-مسجد حضرت ابو الفضل در بولوار فرودگاه.
2-درمانگاه موسى بن جعفر عليه السّلام در خيابان تهران.
3-درمانگاه و خيريه محمدآباد.
4-مكتب حضرت خديجه.
5-مهديّۀ گرگان.
6-انجمن خيريۀ محبان الرضا عليه السّلام.
7-مسجد امام هادى جنب آپارتمانهاى آستان قدس.
8-مسجد 12 امام محمّدآباد 9-مسجد موسى بن جعفر در خيابان سرخس.
10-مسجد فاطمة الزهراء در سه راه هنرستان بولوار وكيل آباد.
11-مسجد همّتى در كوچه بازار سرشور.
12-مدرسۀ علميّۀ ثامن الائمه عليه السّلام.
13-مدرسۀ علميّۀ جواد الائمه عليه السّلام.
14-مدرسۀ علميۀ موسى بن جعفر عليه السّلام.
15-اكثر مؤسسات خيريۀ شهر مشهد.
16-اكثر دوره هاى مذهبى شهر مشهد.
علاوه بر اين آثار در جهت حمايت از مستضعفين خانه هاى مسكونى زيادى را ساخت و زمينهاى پشت شهرك صدف،زمينهاى رضائيه،و زمينهاى خيرآباد را ايشان به واجدين شرايط اهدا نمود،ولى در عين حال خود به زندگى زاهدانه اش اكتفا كرد و تا آخر بدون منزل شخصى روزگار
ص:452
گذراند.اگر گاهى خانه اى به ايشان هديه مى شد يا آن را به مستمندى اهدا مى كرد و يا تبديل به مسجد مى نمود و مسجد حضرت ابو الفضل در بولوار فرودگاه يكى از آنهاست.پس از ارتحالش ماتركى نداشت و با مساعدت آستان قدس رضوى روز نوزدهم صفر سال 1404 ه.ق/سال 1364 ه.ش در صحن آزادى غرفۀ شمارۀ 4 به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
مولانا ميرزا-شيروانى اصفهانى- محمد
مولوى صاحب-نبى بخش
مولوى قندهارى-محمّد حسن
(1280-1377 ه ش)
عارف سالك شيخ محمّد حسن مولوى نجفى فرزند حاج شيخ محمّد اكبر،از علما و زاهدان معاصر است كه
سالها در كشورهاى هند و پاكستان و افغانستان به تبليغ دين اشتغال داشته است.
وى صبح روز جمعه هفدهم ربيع الاول سال 1319 ه ق/13 تيرماه 1280 ه ش در خانواده اى متدين در مشهد به دنيا آمد.از هفت سالگى در مشهد به تحصيلات علوم حوزوى پرداخت.بعد از حادثۀ مسجد گوهرشاد در سال 1314 ه.ش،همراه پدرش به نجف اشرف مهاجرت كرد و در اين حوزه به تكميل معلومات پرداخت و از محضر آيات ميرزا محمد حسين نايينى،
ص:453
حاج آقا ضياء عراقى،ميرزا على آقا قاضى،شيخ محمّد حسين آل كاشف الغطاء و سيّد ابو الحسن اصفهانى استفاده برد.پس از تكميل مدارج علمى به عنوان نمايندۀ تام الاختيار آنان به كشورهاى هند و پاكستان و افغانستان رفت و طى چهل سال اقامت در اين كشورها،به خدمات دينى پرداخت.
ايشان پس از اين دوره به كشور عراق برگشت و بازهم در نجف اشرف از محضر آيات سيّد ابراهيم اصطهباناتى،سيّد عبد الهادى شيرازى، سيّد محمود شاهرودى،سيّد عبد اللّه شيرازى و امام خمينى قدس سره كسب فيض نمود.و سرانجام در اثر فشار دولت عراق در سال 1355 ه ش به ايران مراجعت كرد و در زادگاهش مشهد اقامت گزيد.در اين شهر با تأسيس فاطميه به ارشاد و رسيدگى به امور مستمندان ادامه داد و صبح روز شنبه 24 مرداد 1377 ه.ش درگذشت و در كفشدارى شماره 7 صحن آزادى، به خاك سپرده شد.
ايشان در مدت عمر پرتلاش خود آثار زيادى را پديد آورد.از جمله مى توان از اين كتابها ياد كرد:غبار نجف،جوانمرد پرنده در ترجمۀ احوال جعفر طيّار و بيست و ششم رجب در ترجمۀ احوال حضرت ابو طالب عليه السّلام و مناسك حج منظوم فارسى.
مرحوم آية اللّه مولوى علاوه بر فقاهت در ادبيات فارسى هم تبحر داشت و حدود بيست هزار بيت شعر فارسى سروده است.
غلامرضا جلالى
مؤيّد الاسلام-سيّد جلال الدّين
(1242-1309 ه ش)
سيّد جلال الدّين ملقّب به مؤيّد الاسلام فرزند سيّد محمّد رضا مجتهد كاشانى(1280-1349 ه.ق)از علما و فضلا و نويسندگان قرن 13 و 14 هجرى است.
وى در سال 1280 ه ق/1242 ه ش در كاشان متولد شد،پس از
ص:454
آموزشهاى مقدّماتى براى ادامۀ تحصيل به اصفهان رفت و مدّت پنج سال در آنجا در محضر عبد المعالى،آخوند ملا محمّد كاشى و شريعت دانش آموخت.
سپس به كاشان برگشت و بعد از سفر به تهران و مشهد به عراق رفت و در سامرّاء به حوزۀ درس ميرزا محمّد حسن شيرازى پيوست.بعد از سامرّاء به بندرعباس حركت نمود و هنگامى كه سيّد جمال الدّين اسدآبادى در سال 1304 ه ق وارد بوشهر شد و خواست به تهران برود او نيز با سيّد به تهران آمد.
چندى در تهران بود بعد روانۀ عمان شد و پس از مدتى اقامت در آنجا در سال 1308 ه.ق به بمبئى و سپس به كلكته رفت و در آنجا مشغول به تجارت گرديد و در سال 1311 ه.ق/1272 ه.ش هفته نامۀ حبل المتين را منتشر ساخت كه انتشار آن تا مدّت 39 سال كه وى زنده بود،ادامه داشت،و پس از مرگش تعطيل گرديد.
هفته نامۀ حبل المتين در برقرار كردن مشروطيت و تنوير افكار ايرانيان و برانداختن خاندان قاجار تأثير زيادى داشت،و طى مدّت انتشارش 43 بار توقيف شد و از ورود آن به ايران،عراق، افغانستان و تركيه جلوگيرى به عمل آمد،ده نوبت حكومت هند مؤيد الاسلام را كه عازم حركت از هندوستان بود، مجبور به توقف ساخت.
مؤيد الاسلام در سال 1315 ه ق مجلۀ هفتگى«مفتاح الظّفر»را منتشر ساخت.و مديريت آن را به برادرش سيد حسن كاشانى واگذار نمود در سال 1316 ه ق مجلۀ هفتگى آزاد را به چاپ رساند كه به صورت ضميمه مفتاح الطفر رايگان توزيع مى شد و در همان سال روزنامۀ كلكته را به زبان اردو منتشر كرد.در سال 1321 مجلّۀ هفتگى «ملك و ملّت»را به زبان انگليسى نشر داد.در سال 1913 ميلادى تا مدّتى دو روزنامه به نام«حبل المتين»به زبان اردو و زبان بنگالى منتشر ساخت و بدين وسيله بيش از نهصد هزار روپيه اعانه براى صليب سرخ ترك جمع آورى كرد و به اسلامبول فرستاد.
ص:455
يكى از شعرا دربارۀ حبل المتين چنين سروده:
زهر دبير هنرپرور خرد فرجام امير ملك سياست خديو عصر كلام
مدير نامۀ حبل المتين كلكته جلال مملكت جم مؤيّد الاسلام
حكايت قلم حق نويس و نامۀ او بشرح نايد اشجار اگر شوند اقلام
تمام گشته بدو نشر پارسى امروز چو شعر تازى بر بو فراس و بو تمام
سروش عرش مساوات پيك آزادى رسول شرح مواسات امام پاك همام
گره گشاى سياست بناخن تدبير مسيل بند حوادث ببازوى اقدام
تنها كتاب به جا مانده از وى«سياسة الحسينية»مى باشد.در اواخر عمر مؤيد الاسلام بيش از ده سال از هر دو چشم نابينا بود و در سال 1309 ه.ش/ 1349 ه.ق در 70 سالگى در كلكته درگذشت و پس از يك سال جنازۀ او را به مشهد آوردند و در ايوان عبّاسى در صحن عتيق حرم مطهّر حضرت امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.
زندگينامه رجال و مشاهير ايران 99/3-100،تاريخ جرايد و مجلات ايران،ج 2؛مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى،ج 2،شمس الشموس/222،اثرآفرينان 305/5.
غلامرضا جلالى
مهدوى دامغانى-محمّد كاظم- دامغانى-محمّد كاظم
ميبدى-يزدى-حسين
ميرخدائى-محمد تقى-رضوى- محمد تقى
ميردامادى-حسن
(1310-1367 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج سيد حسن ميردامادى معروف به «نجف آبادى»فرزند مرحوم آية اللّه حاج سيد هاشم ميردامادى نجف آبادى از علما و مفسّرين خراسان و نيز از ائمۀ جماعات مسجد گوهرشاد مشهد و از
ص:456
جانب مادر نوۀ مرحوم ملاّ عبد اللّه واعظ تبريزى بود كه نسلا بعد نسل از وعاظ به نام تبريز به شمار مى رفتند.
وى به سال 1310 شمسى در مشهد متولد شد،تحصيلات ابتدايى را در سمنان و حضرت عبد العظيم گذرانيد.
پس از رفتن متّفقين از ايران در التزام پدر از رى به مشهد آمد و در مدرسۀ خيراتخان و بعد در مدرسۀ نوّاب به تحصيل علوم اسلامى مشغول شد و قسمت عمدۀ ادبيات را نزد اديب نيشابورى فراگرفت.سطح را نزد مرحوم حاج سيد احمد مدرس و مرحوم پدرش شروع نمود.لمعتين و قوانين و معالم و بعد رسائل و مكاسب و كفاية الاصول را از محضر پدر و حاجّ شيخ هاشم قزوينى استفاده كرد و در سال 1368 ه ق از مشهد به قصد ادامۀ تحصيل به قم رفت.در آنجا از محضر حضرت آية اللّه العظمى بروجردى و آية اللّه داماد و فقه و اصول امام خمينى و از درس فلسفه و تفسير علاّمه استفاده برد.در خلال اين مدت به همراه پدر به عتبات عاليات و مكۀ معظمه و مدينۀ منوّره مشرف شد.بعد از سفر حج موقتا به مشهد مراجعت نمود و بنا به تقاضاى علماى طراز اول مشهد امامت مسجد جامع گوهرشاد و ادامۀ برنامۀ تفسير پدر به ايشان محول گرديد.
ميردامادى در همين ايام بيش از هفت سال در محضر آية اللّه العظمى ميلانى در مشهد حاضر شده اصول و فقه ايشان را تقرير نمود.
ايشان پيوسته به تحقيق و تتبّع اشتغال داشت.نوشته هاى او بجز تقريرات عبارت است از بعضى رسائل و مقالات راجع به تفسير قرآن كه در كتاب معارف اسلام و ارمغان تشيع به
ص:457
چاپ رسيده است.
وى پس از عمرى خدمت به اسلام و مسلمين و ترويج و نشر حقايق اسلامى عاقبت در نوزدهم بهمن سال 1367 ه.ش در مشهد درگذشت و روز بعد در رواق دار الزّهد مباركۀ حرم مطهر حضرت ثامن الحجج به خاك سپرده شد.
گنجينۀ دانشمندان 181/7-183؛ روزنامه خراسان 67/11/20؛فهرست شعبۀ مدفونين حرم حضرت امام رضا(ع)
ابراهيم زنگنه
ميردامادى-سيّد هاشم
(1303-1380 ه ق)
آية اللّه حاج سيد هاشم ميردامادى معروف به«نجف آبادى»فرزند سيد محمد از علما و دانشمندان و مفسران قرآن مجيد است.نسبش با 30 واسطه به محمد ديباج فرزند حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام مى رسد.بسيارى از آباء و اجداد عليه السّلام ايشان اهل فضل و دانش بوده اند و نيز رجال و نوابغ علمى
بزرگى مانند علامه مير محمّد اشرفى(م 1145 ه ق)،علامه مير عبد الحبيب (م 1121 ه ق)،علامه مير احمد عاملى و علامه مير محمد باقر داماد سرسلسلۀ خاندان بزرگ ميرداماد كه نسبش با 21 واسطه به امام زين العابدين عليه السّلام مى رسد و رجال بزرگى نظير سيد كمال الدّين و سيد قوام الدّين مرعشى كه سالها در منطقۀ مازندران حكومت داشته اند از ميان آنها برخاسته اند.آية اللّه ميردامادى جد مادرى حضرت آية اللّه خامنه اى رهبر انقلاب اسلامى ايران است.
ميردامادى در سال 1303 ه ق در
ص:458
نجف اشرف در خاندان فضيلت از مادرى فاضله و پاك سيرت به دنيا آمد.
در دوسالگى پدر را از دست داد و در سايۀ حمايت و مهر مادر دوران كودكى را پشت سر گذاشت.براثر فراست و هوش ذاتى از همان اوايل رشد،همت و علاقۀ فراوانى به تحصيل علم و كمال داشت تا اينكه مقدمات و سطح را نزد مدرسين معروف نجف به پايان رسانيد، سپس از محضر آيات عظام آخوند خراسانى،ميرزا محمد تقى شيرازى،سيد ابو الحسن اصفهانى و ميرزا حسين نائينى استفاده برد و به درجۀ اجتهاد نايل آمد.
در اخلاق و عرفان هم از محضر حاج سيد احمد كربلايى و حاج سيد مرتضى كشميرى و ميرزا جواد آقا تبريزى كسب فيض كرد و در نتيجۀ كوشش و پشتكار فراوان در سن جوانى به مقام شامخى از علم و عمل دست يافت سپس به ايران مهاجرت كرد و در مشهد مقدس رضوى مسكن گزيد.در دوران سياه رضاخانى و پس از كشتار مردم بپا خاسته در مسجد گوهرشاد به دست عوامل رژيم پهلوى،ايشان به همراه ديگر علماى مشهد دستگير و زندانى شدند،سپس آية اللّه نجف آبادى را به سمنان تبعيد كردند و پس از سرنگونى رضا خان در شهريور 1320،آية اللّه نجف آبادى به مشهد بازگشت و سالها به اقامه نماز جماعت در مسجد گوهرشاد و تدريس و تأليف اشتغال داشت.
وى مردى متّقى و منوّر الفكر بود و به دور از تعصّبات خشك،قضايا را با دليل و با ميزان عقل و شرع دنبال مى كرد و با جنجال مخالف بود.
آثارى چند از او به جا مانده است؛ از جمله:رساله اى در رجعت كه آيات و روايات مربوطه در آن جمع آورى شده است،ترجمۀ كتاب سيف الامّۀ نراقى تقريرات مباحث اصول مرحوم نايينى،تفسير قرآن به فارسى ساده به نام خلاصة البيان.
وى پس از 77 سال زندگى با اخلاص،شب سه شنبه 23 جمادى الآخر سال 1380 ه.ق دار فانى را وداع گفت و در جوار مرقد مطهر
ص:459
حضرت امام رضا عليه السّلام در دار السياده به خاك سپرده شد.
گنجينۀ دانشمندان 175/7-180، ضميمۀ تاريخ علماء خراسان/308.
غلامرضا جلالى
ميرزا بابا-شيرازى-سيد ابو القاسم
ميرزا داود
(1190-1240 ه ق)
ميرزا داود كوچك ترين فرزند ميرزا مهدى شهيد است.در سال 1190 ه ق در مشهد پا به دنيا گذاشت.نزد پدر و ديگر علماى آن عصر درس خواند و در علومى چون فقه،حديث،حكمت و علوم رياضى مهارت يافت.پس از شهادت پدر با برادرانش ميرزا هدايت اللّه و ميرزا عبد الجواد به حج رفت و پس از بازگشت به تدريس روى آورد و در آستان قدس صاحب عناوينى چون «بهاء التوليه»و«وزير وظايف»بود.
آوازه ميرزا داود تا آنجا رسيد كه از شهرهاى مختلف براى تحصيل علوم نزد وى مى آمدند و از مجلس درس او بهره مى بردند.شيخ محمد تقى اصفهانى ايوانكيفى نويسنده حاشيه معالم،وقتى به مشهد آمد به مدت 14 ماه ميهمان او بود.ميرزا داود قرضهاى او را كه بيش از هزار تومان بود از اموال خود ادا نمود و در اين مدت فقه و اصول را نزد او تكميل نمود.
ميرزا داود به جمع كتاب اهتمام داشت و نسخ ممتازى را در كتابخانه خود گردآورى نموده بود.از وى اثر بسيار نفيسى به نام ترجمه مسائل قصرانى بر جاى مانده است.مسائل قصرانى تأليف ابو يوسف يعقوب بن على قصرانى رازى،در علم ستاره شناسى است.نسخه ترجمه يادشده در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى در مجموعۀ شماره 6280 نگهدارى مى شود.او قصد داشت در مشهد رصدخانه اى بسازد.
ميرزا داود در سال 1240 ه ق از دنيا رفت و پشت سر مبارك متصل به
ص:460
توحيدخانه حرم دفن شد.
او اهل ادب بود،شعر مى سرود و «بينوا»تخلّص مى كرد.نام وى در تذكره هاى«انجمن خاقان»،«مجمع الفصحا»،«سفينه المحمود»،«بيان المعمور»و«بستان العشاق»آمده است.
در كتاب«دقايق الخيال»تأليف ميرزا محمد صالح رضوى،اين رباعى به ميرزا داود نسبت داده شده است:
بالفرض همه مال جهان يافته گير اسباب طرب برشته اى بافته گير
ناگاه درآيدت ز در پيك اجل گويد كه سرت را به رهش باخته گير
تاريخ علماى خراسان/68،مطلع الشمس 686/2،سفرنامه خراسان و كرمان/95،دائرة المعارف تشيع 589/3،فردوس التواريخ/122-123، اعيان الشيعة 385/6،مكارم الآثار 1107/4-1119.
غلامرضا جلالى
ميرزا رفيعاى نايينى-رفيعا-محمد
ميرزا عبد الجواد
(1188-1246 ه ق)
ميرزا عبد الجواد دومين فرزند ميرزا مهدى شهيد است.به سال 1188 ه ق در مشهد به دنيا آمد و اشارات و عيون الحساب و كتابهاى فقهى،كلامى و فلسفى را نزد پدر آموخت،بعد به نجف رفت و از محضر ميرزا حبيب اللّه رشتى، شيخ راضى نجفى و حاج سيّد على شوشترى بهره برد و پس از بازگشت، توليت مدرسۀ بالاسر و اقامه جماعت در مسجد گوهرشاد و تدريس و حل مرافعه بين مردم را به عهده گرفت.در مسايل سياسى عصر محمد خان قاجار در رويداد خبوشان فعال بود و از اهل علم و زهد به شمار مى رفت و در علوم رياضى و دانشهاى فنى متبحر بود.به نقل مطلع الشمس از جيمز،ب،فريزر james Baillie fraser سياح و جاسوس انگليسى،فرش اتاق ميرزا جواد حصير بوده است،با اين حال از جراثقال،نجوم، و جغرافيا خوب آگاه بود و اين سياح
ص:461
انگليسى را در پاسخگويى به اشكالات علمى خود،در تنگنا مى گذاشت.
ميرزا عبد الجواد ادواتى را كه خود ساخته بود به سياح انگليسى نشان داد و برخى از ادوات علمى را كه خراب شده بود خود درست كرده بود.او سال 1246 ه ق از دنيا رفت و در حرم كنار تربت پدر در توحيدخانه دفن شد.
به نوشته كتاب شجره طيبه بر سنگ قبر ميرزا عبد الجواد اين ابيات نقر شده بود:
اى دريغا كز جفاى روزگار شد ز اولاد نبى درّى به خاك
فخر دوران ميرزا عبد الجواد آنكه گفتش آسمان روحى فداك
بست چون آن فاضل روشن ضمير سوى جنت بار از اين تارى مغاك
بهر تاريخ وفاتش پير عقل گفت«كان علم پنهان شد به خاك»
فردوس التواريخ/123-124،مطلع الشمس 36/2-37،تاريخ علماى خراسان/69،گنجينه دانشمندان 138/7،تاريخ آستان قدس/336، شجره طيبه/442-445،يادوارۀ دويستمين سال شهادت شهيد رابع/45.
غلامرضا جلالى
ميرزا عسكرى
(1211-1280 ه ق)
ميرزا عسكرى فرزند ميرزا هدايت اللّه مجتهد،در رجب سال 1211 ه ق به دنيا آمد،بعد از پدر امام جمعه مشهد شد و به فراگيرى علوم و ترويج دين همت گماشت و به بهبود وضع مستمندان و تأمين شهريه طلاب علوم دينى توجه تام داشت.او ضمن تدريس،كتابخانه اى را به وجود آورد كه محفل دانشوران و ادباى خراسانى بود.به درخواست محمد شاه قاجار رساله اى در حدود قصاص و ديات به رشته تحرير درآورد.و زمان فوت محمد شاه،در تهران بر جنازه وى نماز خواند.ينابيع الشريعة در فقه اماميه، رساله مناسك حج،رسالۀ نجات اليقين،رساله هاى صراط النجاة و خلاصه النجاة كه هر دو در تبيين احكام
ص:462
شرعى است و رساله اى در سكوت در بيع فضولى و منظومه ارث از آثار قلمى وى شمرده مى شوند و شرحى بر تمهيد القواعد دارد كه تكميل نشده است و رساله اى در قرائت ماموم پشت سر امام دارد كه به دستور حجة الاسلام شفتى اصفهانى نوشته است.
در جريان طغيان سامخان،ايلخان زعفرانلو با تدبير و درايت خود توانست او را به متابعت دولت فراخواند.در قيام سالار مدتى همراه برادرش ميرزا هاشم مجتهد در زندان بسر برد و پس از رفع غائله مورد توجه دولتمردان و مردم قرار گرفت.روز 14 شوال سال 1280 ه ق براثر سكتۀ قلبى در مشهد درگذشت و در رواق پشت سر مبارك امام رضا عليه السّلام دفن شد.مجمع الفصحا نام وى را تحت عنوان«شرر خراسانى» ثبت كرده است و اين مطلع غزل را از او مى داند:
تا يكى شكوه ز بى مهرى صياد كنى باشد آن روز كه از كنج قفس ياد كنى
تاريخ علماى خراسان/94، مطلع الشمس/685،تاريخ آستان قدس/336،فردوس التواريخ /132-133،مشهد طوس/564، منتخب التواريخ شيبانى/137،الكرام البررة 818/2،مكارم الآثار 399/2، الذريعة 275/1 و 207/12 و 153/13 و 65/17،اعيان الشيعة 144/8-145.
غلامرضا جلالى
ميرزا محمّد جعفر
(1253-1335 ه ق)
ميرزا محمّد جعفر فرزند حاج ميرزا هاشم مجتهد،برادرزاده و داماد ميرزا عسكرى امام جمعه مشهد،ربيع الاول سال 1253 ه ق در مشهد چشم به جهان گشود.پس از تحصيل مقدمات و ارتحال پدر به عتبات رفت و از محضر اساتيدى چون ميرزاى شيرازى بهره برد و سال 1277 ه ق به مشهد بازگشت.و سال 1280 ه ق زمان حكومت حسام السلطنه پس از درگذشت ميرزا عسكرى،امام جمعه مشهد شد.سال
ص:463
1289 ه ق به زيارت بيت اللّه رفت و سه سال در عراق ماند،سپس به تهران بازگشت و آنجا رساله اى در مناسك حج نوشت و پس از مراجعت به مشهد منصب كليددارى ضريح رضوى را به عهده گرفت.وى در تاريخ چهارم محرم سال 1335 ه.ق در مشهد درگذشت و در حرم مطهر امام پشت سر مبارك دفن گرديد.
ميرزاى شيرازى/121،شجره طيبه /427-433،سند شماره 12147/3 اداره اسناد آستان قدس رضوى
ابراهيم زنگنه
ميرزا هاشم
(1283-1343 ه ق)
حاج ميرزا هاشم فرزند حاج ميرزا محمّد باقر فرزند ميرزا هدايت اللّه مجتهد از فضلا،ادبا و علماى سدۀ سيزده هجرى است،تحصيلات خود را در مشهد به پايان برد و كليددارى ضريح مطهّر رضوى به عهدۀ وى گذاشته شد و تا آخر عمر در اين سمت بود و گاهى شعر مى سرود.ذيقعده سال 1343 ه ق در 63 سالگى درگذشت و در حرم امام رضا عليه السّلام پشت سر مبارك دفن گرديد.
قوام الدّين،نظام الدّين و آقا طاهر امين دفتر فرزندان ايشان هستند.
شجرۀ طيبه/429-430.
ابراهيم زنگنه
ميرزا هاشم
(1209-1269 ه ق)
مولانا حاج ميرزا هاشم مجتهد، فرزند ارشد ميرزا هدايت اللّه نوه ميرزا مهدى شهيد مجتهد،از مجتهدين،فقها و مفسرين برجستۀ قرن 13 هجرى است.
وى در رجب سال 1209 ه ق در مشهد به دنيا آمد و فقه،اصول،تفسير و كلام را خدمت پدر تلمذ نمود و به دريافت اجازۀ اجتهاد از ايشان نايل شد.در علوم رياضى تخصص داشت.ايشان در بيشتر اوقات به مباحث علمى و ترويج احكام شرعى مى پرداخت و مدام روزه
ص:464
بود و شبها را شب زنده دارى مى نمود.او روزه ماه رجب و شعبان را هرگز ترك ننمود و در شبها جهت كمك به مستمندان به خانه هايشان وسائل ما يحتاج مى برد.كوشش داشت تا تفسير ناتمام پدر خود را به آخر رساند، ولى موفق نشد و كتابى ديگر به نام «تسلية الفؤاد فى فقد الاحبة و الاولاد» نوشت.
دخالت در امور سياسى را از مسئوليت هاى اجتماعى و دينى خود مى شمرد.در فتنه سالار از نيروهاى دولتى جانبدارى كرد و به همين دليل مدتى به زندان افتاد و پس از رفع فتنه به تهران رفت و مورد احترام فراوان قرار گرفت.به سال 1269 ه ق درگذشت و در رواق پشت سر مبارك دفن شد.ميرزا محمّد باقر مشهور به شفتى،نظام الدّين و ميرزا سيّد محمّد كه هر سه از علما و ادباى عصر خود بودند فرزندان ايشان هستند.
شجرۀ طيبه/427-428،مطلع الشمس /687،گنجينه دانشمندان 138/7، مكارم الآثار 347/2،تاريخ علماى خراسان/92،منتخب التواريخ/614، فردوس التواريخ/127-128،اعيان الشيعة 259/10-260.
غلامرضا جلالى
ميرزا هدايت اللّه
(1178-1248 ه ق)
ميرزا هدايت اللّه فرزند ارشد ميرزا مهدى شهيد،از علما و فقهاى نامدار خراسان عصر خود بود و در تمام خطۀ خراسان نفوذ تام داشت.رجب سال 1178 ه ق در مشهد به دنيا آمد.
در جوانى از محضر پدر بهره برد و در فقه،فلسفه،كلام و علوم رياضى تخصص يافت و پس از درگذشت پدر رياست عامۀ خراسان را به عهده گرفت.
مرصع اهدايى فتحعلى شاه قاجار به دست ايشان به ضريح حرم نصب شد.
وى از هر فرصتى براى ايجاد آرامش و دفاع از حقوق محرومين و استفاده مى كرد.با وساطت ايشان،جريان بازداشت محمّد ولى ميرزا در حدود
ص:465
سال 1230 ه ق،از سوى اسحاق خان قرائى،كه با دخالت رضا قلى خان زعفرانلو و فئودالهاى ديگر محلى داشت به يك غائلۀ بزرگ تبديل مى شد،كنترل شد.
او در جلسه اى كه رضا قلى خان زعفرانلو،حاكم قوچان و نجفعلى خان كرد شادلو حاكم بجنورد و اسفراين و بيگلر خان چاپشلو حاكم درگز و اسحاق خان قرائى و ديگران در آن حضور داشتند،اظهار كرد:مخالفت با فتحعلى شاه كه در هر ناحيه پسرى فرمان گزار دارد،كار ساده اى نيست.امّا اكنون كه شما كار را به اينجا رسانده ايد،بهتر است شخصى را به اميرى خود انتخاب نموده،تحت فرمان وى به مبارزات خود ادامه دهيد.
خوانين خراسان گفتند:اسحاق خان بر همۀ ما سر است.ميرزا هدايت اللّه با هوشمندى گفت:كار به كردار است نه به گفتار،اگر اين سخنان را از در صدق مى گوييد برخيزيد و در برابر او به پا ايستيد.
فئودالها كه سخت برآشفته بودند گفتند:ما را حشمت و حب و شرافت نسب از اسحاق خان بالاتر است.ما نمى توانيم خادم او باشيم.با اين سياست،فئودالها مشهد را ترك گفتند و اسحاق خان در برابر حكومت مركزى سر به فرمان نهاد.
در زمانى كه شجاع السلطنه حاكم خراسان از حكومت عزل گرديد و به تهران رفت،سيّد محمّد خان كلاتى به دستيارى تركمانان بناى تجاوز را پايه ريزى كردند و شهر مشهد ناامن شد.
ميرزا هدايت اللّه سيّد جليل نيشابورى را كه از شاگردانش بود به كلات فرستاد و او را با نصايح مشفقانه به اطاعت دولت درآورد.
ميرزا هدايت اللّه هفتم رمضان سال 1248 ه ق درگذشت و در صفۀ شاه طهماسب داخل حرم مطهّر دفن شد.
تفسير محققانه اى بر ده جزء اول و ده جزء آخر قرآن دارد.هداية العوام در فقه نيز از آثار اوست.ميرزا هاشم مجتهد، ميرزا عسكرى امام جمعه،ميرزا
ص:466
ذبيح اللّه و ميرزا محمّد فرزندان ذكور وى هستند.
الذريعة 1348/4؛شجرۀ طيبه/427، فردوس التواريخ/95 و 121-122، منتخب التواريخ/675،تاريخ علماى خراسان/66 و 92،مطلع الشمس /686،اعيان الشيعة 263/10.
غلامرضا جلالى
ميلانى-سيّد محمّد هادى
(1313-1395 ه ق)
آية اللّه العظمى سيد محمّد هادى حسينى ميلانى از فقهاى نامدار شيعه، روز هشتم محرم سال 1313 ه ق در خاندان فقاهت و اجتهاد،در نجف به دنيا آمد،جد اعلايش شريف سيّد على اكبر با 26 نسل به«على اصغر» فرزند امام على بن حسين مى رسد.او به درخواست مردم مؤمن«اسكوچاى»و «ميلان»و موافقت نقيب سادات حسينى مدينه به آنجا هجرت كرد.
مرحوم آية اللّه ميلانى،مقدّمات را نزد شيخ ابراهيم همدانى و آخوند ملاّ حسن تبريزى خواند و مطول را از محضر آية اللّه شيخ ابراهيم ساليانى و سيّد جعفر اردبيلى و ميرزا على ايروانى و شيخ ابو القاسم مامقانى فراگرفت و دو دورۀ خارج فقه و اصول از محضر آيات،شيخ الشريعة اصفهانى،شيخ آقا ضياء عراقى،ميرزا حسين نائينى،و شيخ محمّد حسين كمپانى اصفهانى بهره جست و به مقام رفيع اجتهاد نايل شد.
فلسفه را از سيّد حسين بادكوبه اى و شيخ محمّد حسين اصفهانى،كلام و مناظره و تفسير را از آية اللّه شيخ محمّد جواد بلاغى و اخلاق را از سيّد ميرزا
ص:467
على قاضى و سيّد عبد الغفّار مازندرانى و رياضيات را از سيّد ابو القاسم خوانسارى آموخت و در طول حيات علمى خود بيش از 1500 اجازه روايى از علماى برجسته دريافت كرد و با همكارى علاّمه طباطبائى،آية اللّه سيّد صدر الدّين جزايرى و شيخ على قمى طى 8 سال وسائل الشيعة را تصحيح كرد.
آية اللّه ميلانى در سال 1359 ه ق به سوريه و لبنان سفر كرد و در اين سفر با آية اللّه سيّد عبد الحسين شرف الدّين، آية اللّه سيّد محسن امين،آية اللّه شيخ حبيب آل ابراهيم،آية اللّه ميرزا حسن لواسانى و حجة الاسلام شيخ محمّد تقى صادق در شهرهاى صور،دمشق، بعلبك،غازيه و نبطيه ملاقات كرد و از اندوخته هاى علمى آنان بهره برد.
آية اللّه ميلانى فعاليت سياسى خود را از دوران جوانى در عراق آغاز كرد.
وى در جريان جنگ مردم مسلمان عراق عليه حضور انگليس در اين كشور كه به رهبرى مراجع دينى صورت گرفت،همراه ميرزا مهدى فرزند آخوند خراسانى،شيخ جواد جواهرى پسر صاحب جواهر،آية اللّه سيّد على داماد و برخى ديگر از هم دوره هاى خود،در اين رويداد بزرگ اجتماعى شركت جست،و شيوۀ مبارزه با اجانب و پايدارى در برابر جهانخواران را در ميدان عمل آموخت.
وى در سال 1332 ه ش كه جهت زيارت قبر پاك امام هشتم عليه السّلام به مشهد مشرف شده و در خانه مرحوم شيخ على اكبر نوقانى(م 1339 ه ش)اقامت گزيده بود،به درخواست مردم و برخى از علماى آن روز خراسان،از جمله مرحوم آية اللّه شيخ مرتضى آشتيانى، حاج شيخ مجتبى قزوينى و خود مرحوم نوقانى،در مشهد ماند و از زمان اقامت تا آخرين سال حيات پربار خود،به تدريس خارج فقه و اصول مشغول بود و صدها چهرۀ برجسته در محضر ايشان تلمذ كردند.
ورود آية اللّه ميلانى به مشهد هم زمان با اوج گيرى نهضت ملّى نفت بود و مردم
ص:468
با همكارى روحانيت مبارز و پيشرو در اين نهضت بزرگ شركت جسته بودند.
در اين دوران كانون نشر حقايق اسلامى در مركزيت فعاليتهاى دينى و سياسى شهر قرار داشت.كانون به همت استاد محمّد تقى شريعتى پس از شهريور 1320 شكل گرفته و فعاليتهاى دامنه دار فرهنگى خود را عليه ماركسيسم و قشرگرايى آغاز كرده بود.اعضا و مسئولين كانون به صرف اطلاع از اقامت آية اللّه ميلانى در مشهد به سراغ وى رفتند،و از ايشان درخواست حمايت معنوى كردند،و ايشان با رفت و آمد خود به اين مركز دينى اعتبار ديگرى بخشيد و فعاليتهاى دينى سياسى آن را مورد حمايت خود قرار داد،و به اين ترتيب اهتمام خود را به مسايل جوانان و روشنفكران در عمل نشان داد.
حمايت آية اللّه ميلانى از كانون نشر حقايق اسلامى تا سال 1336 ادامه داشت،در اين سال با دستگيرى اعضاى نهضت مقاومت كه بيشتر از اعضاى كانون بودند و انتقال آنها به زندان قزل قلعه،كانون تعطيل شد و از اوايل 1337 كه استاد محمّد تقى شريعتى از زندان بيرون آمد،به دستور آية اللّه ميلانى،مجلس تفسير قرآن، نهج البلاغة،سخنرانى خود را در منزل ايشان داير و اين امر تا سال 1339 ادامه يافت.از اين سال با حمايت آية اللّه ميلانى و بهره گيرى از فضاى باز سياسى،كانون دوباره گشايش يافت و فعاليتهاى خود را در چهارباغ مشهد از سرگرفت.
در همين سال مدرسۀ منتظريه (حقانى)قم با حمايت مادى و معنوى آية اللّه ميلانى تأسيس شد و با ارتحال مرحوم آية اللّه بروجردى ايشان مرجعيت عام يافت و بيش از پيش مورد توجه علما،سياسيون و توده هاى مردم قرار گرفت.
سال 1342 آية اللّه ميلانى به درخواست شهيد مرتضى مطهرى،به استاد محمد تقى شريعتى توصيه كرد تا به تهران رفته و يك دهه در حسينيه ارشاد سخنرانى كند.كمى جلوتر از آن
ص:469
آية اللّه ميلانى در جريان تصويب لوايح شش گانه،پيامى به وسيلۀ مهندس سالور به علم نخست وزير وقت فرستاد و طى نامۀ ديگرى لغو تصويب نامه را از ايشان خواست و خود با همكارى علماى بزرگ مشهد:شيخ هاشم قزوينى،حاج شيخ مجتبى قزوينى،سيّد احمد مدرّس،حاج شيخ كاظم دامغانى، آقا ميرزا جواد تهرانى و برخى ديگر از چهره هاى برجستۀ روحانيت خراسان، مجمعى را به منظور مقاومت در برابر سياستهاى ضد دينى و ضد ملّى رژيم پهلوى به وجود آورد.
آية اللّه ميلانى در سومين نامۀ خود در آبان 1341،به علم نوشت:«وظيفۀ خود مى دانم با استمداد از حضرت بقية اللّه ارواحنا فداه براى سومين بار اعلام بدارم،تصويب نامۀ دولت شما در مورد انجمنهاى ايالتى و ولايتى با عدم رعايت شرط اسلام در انتخاب شوندگان و تبديل قسم به قرآن مجيد به قسم به كتاب آسمانى،ملت مسلمان ايران و خاصه علماى اعلام را بى نهايت خشمگين ساخته است».
روز ششم بهمن 41 بازار مشهد به دستور ايشان تعطيل شد و با صدور اعلاميۀ تند 28 اسفند 41،جنايات رژيم پهلوى را افشا كرد و نوروز 42 را همراه با امام خمينى قدس سره عزاى عمومى اعلام كرد.
پس از رويداد 15 خرداد و دستگيرى امام قدس سره،آية اللّه ميلانى تلاش كرد به تهران برود،ولى هواپيماى حامل ايشان را از بين راه بازگرداندند و در بيستم خرداد 42 طى تلگرافى به امام خمينى كه در زندان محبوس بودند، به نظريات سياسى ايشان صحّه گذاشت و اظهار كرد:«آنچه شما گفته ايد،گفتۀ همۀ روحانيون بلكه گفتۀ اولياء خدا و ائمۀ اطهار است»،و در چهاردهم تير همان سال به منظور حمايت از قيام امام خمينى به تهران رفت و از نزديك با همۀ چهره هاى دينى و سياسى در ارتباط قرار گرفت و روز دوم مرداد اعلاميه اى را،به دادخواهى از علماى بازداشت شده و مردم مبارز صادر كرد و نسبت به
ص:470
تبعيد امام خمينى به دولت هشدار داد و انتخابات دوره بيست و يكم مجلس شوراى ملّى را تحريم كرد و با ارسال نامه اى اعتراض آميز به سازمان ملل متحد،ماهيت هيئت حاكمه،تجاوزات و خفقان حاكم بر ايران را تشريح كرد و طى اعلاميه 14 مهر همه را به اعتصاب عمومى فراخواند.رژيم پهلوى كه از حضور بسيار فعال ايشان در تهران به وحشت افتاده بود،وى را در 15 مهر 1342 تحت الحفظ به مشهد برگرداند.
آية اللّه ميلانى پس از بازگشت به مشهد،دست از فعاليتهاى سياسى خود نكشيد و رابطۀ خود را با مبارزين سياسى تهران و نيز با امام خمينى حفظ كرد،از جمله مرحوم سپهبد قرنى با ايشان در ارتباط بود.ايشان در جواب مرحوم قرنى كه از امكان موفقيت در براندازى رژيم با ايشان صحبت كرده بود و ضمنا يادآور شده بود كه در جريان اين كار عدۀ زيادى كشته خواهند شد و از نظر شرعى كسب تكليف كرده بود،فرموده بود:«اگر با موفقيت توأم باشد،اشكالى ندارد».و براى هماهنگى بيشتر سيّد مرتضى جزايرى يكى از نزديكان خود را تعيين كرده بود كه پس از اندك زمانى منجر به دستگيرى سيّد مرتضى جزايرى و سپهبد قرنى شد،كه خود داستان ديگرى است.
آية اللّه ميلانى دو روز پس از ورود به مشهد،با شركت خود در مجلس خطابه شهيد جوانمرد حجة الاسلام و المسلمين سيّد عبد الكريم هاشمى نژاد در محلۀ عيدگاه،موجب تشديد فعاليتهاى دينى و سياسى مردم عليه رژيم پهلوى گرديد و اين منجر به رويداد بيست و سوم مهر 1342 مسجد فيل و شهادت تعدادى از مردم مؤمن مشهد شد.
در جريان كاپيتولاسيون نيز كه در دولت حسنعلى منصور و به منظور تضمين امنيتى براى مستشاران آمريكايى پيش بينى هايى شده بود، آية اللّه ميلانى با امام خمينى قدس سره همراهى كرد و پس از تبعيد ايشان به تركيه در 13 آبان 1342 در نامه اى به وى نوشت:«خوشا به سعادت آن
ص:471
سرزمين كه حضرت عالى در آن تشريف داريد!قلوب همۀ مردم باايمان متوجه شماست،فانه تعالى جعل افئدة من الناس تهوى اليك،و همگى براى نصرت و تأييد شما،كه لسان ناطق همۀ مجامع روحانى دينى هستيد و گفتۀ شما كه كلام حق و حقيقت است،دعا مى نمايند...راه شما كه وارث انبياء عليهم السلام هستيد،همان راه است كه خدا براى پيغمبران اولو العزم و ائمۀ هدى (عليهم الصلاة و السلام)معيّن فرمود».
شهيد محمّد بخارايى يكى از اعضاى فعال هيئت هاى مؤتلفه اسلامى، به قولى به فتواى مرحوم آية اللّه ميلانى دست به ترور حسنعلى منصور زد، چنانكه ايشان اجازه اعدام شاه را نيز به برخى از مبارزين مسلمان داد.
از حدود 13 اسفند 1343،جلساتى كه روزهاى جمعه در منزل ايشان تشكيل مى گرديد،از طرف سازمان امنيت تعطيل شد و كسى در اين روزها حق رفت و آمد به منزل ايشان نداشت، با اين حال ايشان همچنان رابطۀ خود را با همۀ جناحهاى مبارز دينى حفظ كرد.
در خرداد 1346 با انتشار اعلاميه اى در رابطه با جنگ شش روزه اعراب و اسرائيل،با اعراب مسلمان اظهار همدردى كرد و به همين دليل از سوى تيمسار نصيرى تهديد شد.در همين سال در جريان جشن تاجگذارى به خاطر نگفتن تبريك به شاه،گذرنامۀ ايشان صادر و دستور خروج وى از ايران داده شد،ولى به خاطر ملاحظۀ نفوذ معنوى ايشان در بين توده هاى مردم و جايگاه بلندى كه ميان روحانيت و مراجع تقليد داشت،رژيم از تصميم خود منصرف شد.
آية اللّه ميلانى دو روز پس از شهادت آية اللّه سعيدى،در 24 خرداد 1349 به منظور تجليل از شخصيت روحانى ايشان،درس خود را تعطيل كرد و در 24 تيرماه همين سال دكتر محمّد محمّد الفحّام رئيس دانشگاه الازهر كه از سوى دار التقريب بين المذاهب الإسلاميّة،از قاهره به ايران آمده بود،با وى ديدار كرد.
ص:472
آية اللّه ميلانى سالهاى پايان عمر خود را مصروف تأسيس مدارس دينى و پرورش طلاب مستعد كرد؛مدرسۀ عالى حسينى ،مدرسۀ امام صادق و مدرسۀ ميلانى از آن جمله است كه با برنامۀ دقيق اداره مى شد و اساتيد بلندپايه اى، تدريس علوم دينى را از دورۀ مقدماتى تا خارج در آنها به عهده داشتند.
آية اللّه ميلانى روز جمعه 29 رجب 1395 ه ق/14 مرداد 1354 ه ش در مشهد چشم از جهان فروبست و در رواق دار الشكر حرم رضوى مدفون گرديد،روح بلند،سيماى ملكوتى و اخلاق الهى ايشان در طول بيش از نيم قرن راهيان راه عشق و ايثار و حق و عدالت را سيراب كرد،او نه تنها يكى از برجسته ترين فقهاى شيعه در طول قرن حاضر بود،بلكه در اداى جهاد،و عدالت خواهى نيز كم نظير بود و هزاران انسان مؤمن را به دور خود جمع كرد و از خوان معرفت خود خوشه چين ساخت.صدها نفر در طول مجاورت ايشان در مشهد مقدس به دست وى مسلمان شدند،يكى از بارزترين آنها پروفسور بول وين Boch Boulvin جراح بلژيكى بود كه طى مباحثاتى به دست ايشان مسلمان گرديد و به عبد اللّه تغيير نام داد و امروزه در گورستان خواجه ربيع مشهد دفن است.ياد همۀ آنها به خير و جاودانه باد،و ياد اين فقيه اهل بيت نيز به دوام اختران پايدار.
مجلۀ نگاه حوزه،شمارۀ 2.
غلامرضا جلالى
ص:473
ناظر-محمّد تقى
(-حدود 1248 ه ق)
آية اللّه حاج ميرزا محمّد تقى فرزند ميرزا ابراهيم رضوى ناظر از مشاهير، علماى متبحر و فقهاى قرن 13 هجرى است.وى با دختر ميرزا هدايت اللّه فرزند ميرزا مهدى شهيد ازدواج كرد.
همسر او پس از چندى درگذشت و دختر ديگر ميرزا را به همسرى گرفت، ولى او هم در خانه همسر درگذشت و دختر سوم مرحوم ميرزا هدايت اللّه را عقد نمود.
ميرزا محمّد تقى از همسر اولش دو پسر فاضل و لايق به نامهاى ميرزا ابراهيم و ميرزا محمّد على داشت،كه ميرزا ابراهيم به دامادى ميرزا عسكرى امام جمعه مشهد و ميرزا محمّد على به دامادى عمويش ميرزا محمّد كاظم ناظر درآمدند.پسر كوچكش ميرزا محمّد حسين(م:1304 ه ق)است كه از همسر سوم اوست و از فضلاى روزگارش به حساب مى آمد و هميشه در مصاحبت فقرا و اهل حال بسر مى برد و زندگى اش غالبا به خواندن ادعيه و اذكار سپرى مى شد.در حدود سال 1248 ه ق در مشهد درگذشت و به احتمال زياد در حرم دفن شد.
شجره طيبه،/178-180،منتخب التواريخ/734،اعيان الشيعة 192/2.
ابراهيم زنگنه
ناظر-محمّد صادق-جلد سوم
ناظر-محمّد مهدى-جلد سوم
ص:474
نجف آبادى-ميردامادى-حسن
نجف آبادى-ميردامادى-هاشم
نجفى-محمد حسين
(1281-1339 ه ق)
آية اللّه آقا سيّد محمّد حسين نجفى فرزند حاج ميرزا عبد الجواد فرزند حاج ميرزا عبد الكريم نوادۀ ميرزا مهدى شهيد از علما و فقهاى قرن چهاردهم هجرى بوده است.
در سال 1281 ه ق در خانواده اى متّقى و پرهيزكار كه همه در كسوت روحانيت بوده اند در كوفه متولد شد.
پس از رسيدن به سن تعليم و تربيت،و آشنايى با زبانهاى فارسى و عربى به حوزۀ علميۀ نجف وارد شد و خارج فقه و اصول را در خدمت آيات حاج سيّد اسماعيل صدر،شيخ الشريعۀ اصفهانى و سيّد كاظم يزدى به پايان رسانيد و به درجۀ اجتهاد رسيد.او به مشهد مقدس آمد و مناصب آباء و اجدادى خود و تدريس و تبليغ و ارشاد و نشر احكام اسلامى را به عهده گرفت.
وى به زهد و تقوا و صراحت لهجه مشهور بود و در مخالفت با مشروطه و اصرار بر مشروعه شهرت داشت.پس از شهادت آية اللّه شيخ فضل اللّه نورى در سال 1337 ه ق،هدف ترور شبانه مشروطه خواهان واقع شد،امّا جان سالم به در برد.نفوذ مردمى و قدرت روحى ايشان در مشهد فوق العاده بود،و مانند ميرزا مهدى شهيد،از اقتدار معنوى برخوردار بود.وى سرانجام روز 19 ماه رمضان سال 1339 ه ق در مشهد درگذشت و در قسمت پشت سر ضريح،رواق توحيدخانه حرم مطهّر رضوى به خاك سپرده شد.
يادوارۀ دويستمين سال شهادت شهيد رابع،/45-46.
غلامرضا جلالى
نجفى-مهدى-خديو گيلانى،جلد دوم
ص:475
نجفى فردوسى-عبد الحسين
(1289-1365 ه ق)
آية اللّه سيّد عبد الحسين نجفى فردوسى معروف به«سركار آقا»از علما و مجتهدان معروف قرن چهاردهم هجرى است كه سالهاى متمادى بر مسند علم و قضا در جنوب خراسان تكيه زد.
در حدود سال 1289 ه ق در شهر تون(فردوس)در خانوادۀ علم و تقوا متولّد شد.پدرش مرحوم حاج ميرزا محمود تونى معروف به سركار حاج آقاى بزرگ،و متخلص به«قدس»از علماى معروف و حكماى بنام زمان و از شاگردان نخبۀ حاج ملا هادى سبزوارى و ميرزاى شيرازى بزرگ بود و از طرف مادر نوۀ مرحوم ميرزا زين العابدين معروف به ميرزاى مجتهد و از نوادگان مرحوم ملاّ اكبر تونى است.
نجفى فردوسى در حدود سال 1315 ه ق براى تكميل تحصيلات عالى فقه و اصول به نجف اشرف رفت و در آنجا از محضر استادان بزرگى مانند آية اللّه نايينى و آية اللّه مازندرانى و به خصوص آخوند خراسانى استفاده برد و با فرزند بزرگ ايشان آقا ميرزا مهدى همدرس و هم مباحثه گرديد.سرانجام در حدود سال 1322 ه ق يا 1323 به اخذ درجۀ اجتهاد نايل آمد و به ايران مراجعت كرد.هنگام بازگشت در تهران كه مصادف با اوج مبارزات مشروطه طلبان بود به وسيلۀ شهيد شيخ فضل اللّه نورى به رجال دولتى از جمله عين الدوله صدراعظم و ركن الدوله والى خراسان معرفى شد.سپس به خراسان آمد،در اين موقع ميرزا محمّد آقازاده فرزند دوم آخوند خراسانى رياست حوزۀ علميۀ مشهد را به عهده داشت.ميرزا محمّد از وى خواست تا در مشهد بماند،ولى به خاطر پدرش حاج ميرزا محمود كه در سنين كهولت بسر مى برد به فردوس رفت و در آنجا جانشين پدر شد و رياست حوزۀ علميّه و زعامت محكمۀ شرع جنوب خراسان را به عهده گرفت.در حوزۀ حكومتى فردوس،طبس،گناباد و بلكه
ص:476
در قاين و بيرجند،احكام وى به اجرا گذاشته مى شد.
سركار آقا چون شخصى دانشمند، فرهنگ دوست و روشنفكر بود و ارتباط گسترده اى با مردم داشت،گامهاى بلندى در جهت توسعۀ فرهنگ و تنوير افكار مردم محل برداشت.با هزينۀ شخصى خويش در فردوس مدرسۀ جديد تأسيس كرد و كتابخانه اى داير نمود كه تا زلزله 1347 ه ش مورد استفاده بود.و از محل درآمد موقوفات مجهول المصرف منطقه به دانش آموزان مستمند سه شهر فردوس،طبس و گناباد كمك هزينۀ تحصيلى پرداخت مى نمود.
چون ارتباط قلبى با شيخ بهلول داشت و در واقعۀ مسجد گوهرشاد نيز مظنون به همكارى با او بود تحت مراقبت شديد بسر مى برد.سرانجام در سال 1365 ه ق/بهمن ماه 1325 ه ش به علّت بيمارى مزمن ريوى درگذشت و در رواق دار الضّيافة حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
نجفى مسجد شاهى-مهدى
(-1393 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ مهدى نجفى مسجد شاهى از علما و فقهاى اصفهان بود كه پس از سالها تحصيل علوم اسلامى در اين شهر و عتبات عاليات به درجۀ اجتهاد رسيد و در اصفهان به ترويج و نشر احكام اسلامى پرداخت.
وى در ماه صفر سال 1393 ه ق وفات يافت و برحسب وصيّت جنازه اش به مشهد منتقل شد و در جوار حضرت رضا عليه السّلام در حجره اى كه جمعى از علماى بزرگ مانند آية اللّه سيّد عباس شاهرودى و آية اللّه كوهستانى و آية اللّه مدرّس و آية اللّه تقوى شيرازى به خاك سپرده شده اند،دفن گرديد.
آثار بجامانده از ايشان عبارتند از:
«جنّات عدن»در ادعيه و آداب و سنن، «انهار»در قصص و حكايات و اشعار منتخبه،«اساور من ذهب»در حالات حضرت زينب عليه السّلام،«سندس و استبرق»،«تاريخچه مختصر صفين»،
ص:477
«ارائك»در اصول،«نعم الثواب»در سير و سلوك و«مرتفق»در رد فلسفه داروين و رد مسيحيان و هيئت جديد.
مركز اسناد آستان قدس-سند شماره 26863.
نجوميان-اسماعيل
(1262-1356 ه ش)
شيخ اسماعيل فرزند ملاّ ابراهيم نقاش و زرگر فرزند آخوند ملاّ محمّد اسماعيل منجم خراسانى در ششم صفر 1302 ه ق/1262 ه.ش در مشهد ديده به جهان گشود.پس از آموختن قرآن مجيد،نصاب و ترسّل و ديوان حافظ در مكتب خانه ها،كتاب جامع المقدمات را نزد پدر و رياضيات و استخراج تقويم و علوم غريبه را نزد عمويش حاج ملاّ محمّد مهدى منجم باشى و هيئت را نزد حاج غلامحسين معروف به حكيم زرگر فراگرفت.او بويژه در جوانى بيشتر اوقات خود را صرف مطالعه مى كرد.
جامع عباسى شيخ بهائى و ذخيرة العباد آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى را كه يك دوره كامل فقه به زبان فارسى است،بارها خواند و با رسائل عمليه مجتهدين آن عصر مقابله كرد و بر آنها حاشيه نوشت.
در دورۀ كشف حجاب به قصد اقامت دايم با خانواده به عتبات رفت، ولى پس از شش ماه اقامت در كربلا به ايران برگشت و روستاى شانديز واقع در 24 كيلومترى غرب مشهد را براى سكونت برگزيد و در آنجا علاوه بر اقامه نماز و ايراد خطابه به طبابت مشغول شد.
شيخ اسماعيل نجوميان اهل شعر و ادب بود و ديوان نجومى خراسانى از آثار اوست كه به اهتمام فرزندش حسين نجوميان از سوى بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى به چاپ رسيده است.
نجوميان شب جمعه 29 مهر ماه 1397/1356 ه ق در حال خواب جان به جان آفرين سپرد و در صحن
ص:478
عتيق حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
مقدمه ديوان نجومى خراسانى /27-52.
غلامرضا جلالى
نخودكى-اصفهانى-حسنعلى
نمازى شاهرودى-على
(1332-1405 ه ق)
علامه حاج شيخ على نمازى شاهرودى از علماى مبرز و متقى و از دانشمندان متتبّع است.
به سال 1332 ه ق در شهر شاهرود متولد شد،در خانوادۀ علم و تقوا پرورش يافت و در خدمت پدر و ساير اساتيد به تحصيل پرداخت.سپس براى تكميل مبانى فقه و اصول به مشهد آمد و از محضر آية اللّه حاج ميرزا مهدى غروى اصفهانى و ديگران استفاده برد،آنگاه به نجف اشرف مهاجرت نمود و مدتى در خدمت اساتيد آن حوزه به تكميل علوم پرداخت و پس از رسيدن به درجۀ اجتهاد به مشهد مراجعت نمود.
او تا پايان عمر در حوزۀ مشهد به تدريس و نيز تأليف كتب مفيد اشتغال داشت و علاوه بر دانشهاى دينى با علوم ديگر نيز آشنا بود.
اين دانشمند اسلامى،شب دوم ذيحجه سال 1405 ه.ق/28 مرداد 1364 ش به رحمت حق پيوست و در جوار حضرت ثامن الائمه به خاك سپرده شد.آثار قلمى ذيل از ايشان بر جاى مانده است.
اثبات ولايت،ابواب رحمت،تاريخ فلسفه و تصوف،مقام قرآن و عترت، اركان دين،الهدى الى صراط المستقيم، مستدرك سفينة البحار در ده مجلد،
ص:479
رسالۀ تفويض،تاريخ مجالس روضه خوانى ،زندگانى حبيب بن مظاهر، اصول دين الاسلام،الهادية فى الاعتبار الكتب الاربعة،رسالۀ نور الابصار، مناسك حج،مشتمل بر وجوب حج و مذمت تارك آن و خلقت كعبه و حجر الاسود و حرم و قضاياى آن، روضات النظرات،دورۀ فقه استدلالى ده مجلد،مستدركات علم رجال ده مجلد،مستطرفات المعالى در احوال راويان حديث،دورۀ معارف القرآن مشتمل بر چهل و سه جزء،رساله اى در طب،معرفة الاشياء،گياهها،درختها، حيوانات و جمادات و مباحث اصول.
گنجينۀ دانشمندان 390/9-393.
نوقانى-على اكبر
(1300-1370 ه ق)
آية اللّه حاج ميرزا على اكبر نوقانى، فرزند حاج ميرزا موسى فرزند ميرزا حسن،از مشاهير علماى مشهد،در قرن
چهاردهم هجرى قمرى است.اجداد ايشان در اصل از ايل جلاير،يكى از عشاير ساكن كلات هستند كه حدود دويست سال پيش از كلات نادر به مشهد آمدند.مجد الاطباء و حاج ميرزا كاظم،عموهاى مرحوم ميرزاى نوقانى بودند كه در اوايل قرن چهاردهم هجرى از اطباى بنام خراسان محسوب مى شدند.جد اعلاى ايشان حاج محمّد زمان خان بن كلب على خان جلاير فرزند محمد زمان خان،طبيبى حاذق و فاضلى كامل بود طبع شعرى شيوا داشت و اشعار عرفانى مى سرود.
ص:480
مرحوم ميرزاى نوقانى در آغازين سال سدۀ چهاردهم هجرى،يعنى سال 1300 ه ق در مشهد مقدس رضوى در محلۀ نوقان چشم به جهان گشود و به ميرزاى نوقانى اشتهار يافت.
ميرزا تا 27 سالگى در مشهد به تحصيل دانشهاى دينى پرداخت.
ادبيات را در مدرسۀ نواب از محضر ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى(م:
1344 ه ق)آموخت.فقه و اصول را نزد آية اللّه حاج شيخ حسنعلى تهرانى (م:1325 ه ق)كه يگانه عصر در ورع و تقوا بود فراگرفت و پاره اى ديگر از فقه و اصول را پس از درگذشت حاج شيخ حسنعلى تهرانى،از حاج سيّد عباس شاهرودى(م:1341 ه ق)از علماى برجسته مشهد آموخت.
ميرزا به سال 1327 ه ق سه سال پس از انقلاب مشروطيت،به منظور فراگيرى دانشهاى دينى،رهسپار نجف شد و دروس خارج فقه و اصول را در محضر حضرات آيات:محمّد كاظم خراسانى و سيّد محمّد كاظم يزدى (م:1337 ه ق)و شريعت اصفهانى(م:
1339 ه ق)فراگرفت،و چند ماه پس از ارتحال آخوند(م:1329 ه ق)با تكميل تحصيلات و اخذ اجتهاد از ميرزا محمّد تقى شيرازى،مشهور به ميرزاى دوم(م:1338 ه ق)و حاج شيخ عبد اللّه مازندرانى(م:1330 ه ق) به ايران بازگشت و در مشهد به تدريس دروس حوزوى و ارشاد مردم همّت گماشت و چهل سال از عمر خود را در راه تدريس و خدمات معنوى به مردم خراسان و اعتلاى فرهنگ اين سرزمين صرف كرد.
ميرزا دو بار ازدواج كرد.همسر اول ايشان،دختر مرحوم شيخ محمّد باقر نوقانى بود كه از دوستان نزديك مرحوم ميرزا حبيب اللّه مجتهد شمرده مى شد و پس از وى بخشى از امور دينى شهر را در اختيار گرفت.همسر دوم ميرزا دختر مرحوم سيّد حسين امام،يكى از سادات و علماى متّقى مشهد بود.ميرزا مهدى نوقانى(1314-1341 ه ق)فرزند ميرزاى نوقانى از اين همسر است.
ص:481
پس از بازگشت از عتبات،بجز سال 1366 ه ق كه به تهران رفت،سفر ديگرى خارج از استان خراسان نداشت.فقط در اواخر عمر،در سال 1368 ه ق/1328 ه ش به مكه مشرف شد.در همين سفر دهۀ اول محرم را در كربلا حضور يافت و در صحن حرم حضرت سيد الشهداء به منبر رفت و مقتل خواند.علما و مراجع دين، در منبر ايشان شركت مى جستند.
ميرزا نوقانى،انسانى مؤمن،متعهّد، اهل تهجّد،خوش قريحه،شوخ طبع و مهربان بود.اندامى رشيد داشت و از صدايى رسا و از چهره اى پرهيبت برخوردار بود.ساده زندگى مى كرد و در مدّت هفتاد سال عمر خود،هرگز از سهم امام مصرف نكرد.ايشان موقع بازگشت از نجف،به حرم حضرت على عليه السّلام مشرّف شد و از روح مولاى متقيان مدد خواست تا معيشتى خداپسندانه داشته باشد و از دين، ابزارى براى تأمين دنيا نسازد.وقتى به مشهد بازگشت،روزى از بازار عبور مى كرد،يكى از كسبه نوشته اى را در اختيار او قرار داد و به او گفت:اين وقف نامه را فرزند مجد الاطباء، پسرعموى شما،نزد من گرو گذاشته است.مرورى به مضمون وقف نامه نشان مى داد كه سهمى از قريه سيس آباد،از املاك گوهرشاد دختر يونس خان جلاير،مادر كلب على خان جلاير،جده مرحوم نوقانى از سال 1210 ه ق وقف تعظيم شعائر اسلامى شده است و برابر آن،توليت موقوفه با اصلح و اورع اولاد است.ميرزا تنها كسى بود كه در آن زمان مى توانست توليت موقوفه را كه دو سهم از بيست و چهار سهم قريۀ يادشده واقع در بلوك تبادكان مشهد است، به عهده بگيرد.داشتن راه ارتزاق درست و معيشت مستقل و عدم استفاده از سهم امام،از ميرزاى نوقانى يك انسان آزاده، منتقد و آينده نگر ساخت.
ميرزا خط خوشى داشت و با ارباب ادب آن روز خراسان معاشرت مى كرد.
بيشتر روزهاى بهار و تابستان همراه خانواده با دوستان خود در شانديز،
ص:482
طرقبه،هاشم آباد،ابرده عليا يا ويرانى، از ييلاقهاى اطراف مشهد به سر مى برد.
برخى از مطالعات عرفانى خود را در اين محيطهاى طبيعى دنبال مى كرد و اشعار نغزى مى سرود.
ميرزا انسانى آگاه به مسايل دينى و مقتضيات زمان خود بود و از تعصبات كاذب و بى اساس پرهيز مى كرد.با ميرزا مهدى اصفهانى دوست بود و همراه ايشان چند ماهى از محضر ميرزا مهدى آشتيانى،فيلسوف نامدار،كه براى مدّتى به مشهد آمده بود و فلسفۀ صدرايى تدريس مى كرد،بهره جست.
او با امام خمينى رابطۀ بسيار دوستانه اى داشت.امام پيش از درگذشت ميرزا،وقتى به مشهد مى آمد، به بيت ايشان وارد مى شد و مكاتباتى نيز داشتند.پس از ارتحال ميرزاى نوقانى، امام به قصد ابراز تسليت و دلجويى به مشهد آمد و هفته اى در منزل فرزندش ميرزا مهدى نوقانى به سر برد.افكار ميرزاى نوقانى به امام بسيار نزديك بود.
او به دعوت شيخ محمّد حسين مطهرى، پدر شهيد مرتضى مطهرى،همراه امام خمينى به فريمان رفت.
ميرزاى نوقانى با مرحوم حاج شيخ عباس قمى و آقاى بروجردى و آقا سيّد جمال الدّين گلپايگانى و ديگر علماى برجسته قم و عتبات رابطۀ نزديك داشت و مورد اعتماد همۀ آنان بود.به درخواست حاج شيخ عباس قمى، ايشان مقدمۀ مفاتيح الجنان را نوشت و در چاپهاى اول مفاتيح،نام ميرزا در پايان مقدمه به چشم مى خورد.
همچنين آية اللّه العظمى ميلانى در سفر اول خويش به مشهد،به بيت ايشان وارد گرديد و در مجموع،مورد اعتماد مراجع و بزرگان عصر خويش بود.
ميرزا خطيبى توانمند بود و با بيان دلنشين خود،مردم را متوجّه معارف حقّۀ الهى مى كرد.روزهاى عاشورا در منزل خود،واقع در محل كنونى تكيۀ فتّاح خان و پشت قبرستان سراب منبر مى رفت.گاهى نيز در مدرسۀ ميرزا جعفر يا مسجد گوهرشاد خطابه ايراد مى كرد.منبر ايشان سرشار از
ص:483
اطلاعات تاريخى،اخبار سلف و شامل نكاتى ادبى،امثال،حكم و پند و اندرز و آميخته با شعر و ادب بود.كسى از سخنان ايشان خسته نمى شد.در پايان منبر از روى يادداشتهاى خود،مقتل مى خواند.منبر ايشان به سبك منبر حاج ميرزا حبيب اللّه خراسانى بود.خود وى مى گفت:«در مدّت عمرم منبرى به جامعيت و تأثير منبر مرحوم ميرزا حبيب اللّه مجتهد نديدم.»
از ميرزا چند كتاب و مقدارى يادداشتهاى پراكنده باقى مانده است:
سه مقاله،دو مقاله،تعليقات بر شرح نهج البلاغة ابن ابى الحديد،شرح بخشى از گوهر مراد و مجموعه اشعار و جنگ خطابه از اين مجموعه است.
از آن ميان فقط سه مقاله و مجموعه اشعار به چاپ رسيده است.دو مقاله و سه مقاله هر دو در زمينۀ دين شناسى و گفتگو با ارباب اديان و ملل و نحل است.ميرزا،بنا به درخواست برخى از بزرگان،سه مقاله را در نقد و بررسى مقالات ماترياليستها،مسيحيان و مسلمانان نوشت.
حضور كمونيسم شرق،و مسيحيت سازمان يافتۀ غرب،چنين كارى را در آن روزگار مى طلبيد.بويژه كتاب سه مقاله ميرزا بسيار بى طرفانه نوشته شده است و به دور از هرگونه تعصّب و لجاج است.سه مقاله كه به صورت مناظره نوشته شده،تاكنون سه نوبت به چاپ رسيده است و در زمان نشر مورد ستايش مجامع علمى قرار گرفت.به درخواست حاج شيخ عبد الكريم حائرى،ميرزا صد جلد از اين كتاب را به قم فرستاد.شيخ عبد الكريم خطاب به فضلاى قم گفته بود:اگر خواستيد كتاب بنويسيد،مثل اين بنويسيد.سه مقاله گذشته از شواهدى كه براى بيان مقصود از تورات و انجيل آورده باورهاى گروههاى الحاد قرن حاضر را در خود منعكس كرده است.
ميرزاى نوقانى به نظم و انضباط توجه تام داشت و مى كوشيد اين خصلت بسيار مهم و حيات آفرين را در حوزۀ مشهد احيا كند.او از
ص:484
انگشت شمار عالمانى بود كه فرصت اعمال مديريت علمى و تربيت جويندگان معارف دينى را در يكى از حساس ترين مقاطع تاريخ حوزه يافت.
ايشان در عصر رضا خان،جزء انگشت شمار روحانيانى بود كه حق پوشيدن لباس را داشت.
ميرزاى نوقانى،چنانكه اهل ديانت بود،اهل سياست نيز بود.ايشان دورۀ مشروطه را درك كرده بود و در محضر چهره هاى برجسته اى چون آخوند خراسانى و ميرزاى دوم شاگردى كرده بود و از رويدادهاى سياسى جامعۀ خود بى خبر نبود.
مرحوم ميرزا هفتاد سال و چند ماه حيات خود را در كسب دانش و تبيين معارف الهى گذراند و عصر روز جمعه دهم جمادى الاولى 1370 ه.ق/27 بهمن 1329 در پى سكته قلبى دعوت حق را لبيك گفت و در پايين پاى امام رضا عليه السّلام در دار السعاده به خاك سپرده شد و به تمنايى كه در اين غزلش داشت،نايل آمد:
خواهى بدانى معنى حب الوطن را يك چند از خود دور كن مائى و من را
در چاه ماندستى چرا اى يوسف جان بگذار اين چه را و برگير اين رسن را
از گوش جانت پنبۀ غفلت برون كن تا بشنوى آواز مرغان چمن را
محراب دل را پاك كن از لوث شيطان چون مى پسندى جاى يزدان اهرمن را؟
گر لطف حقت يار باشد مى توانى افكندن از نيروى خود نفس كهن را
دريا و كويش مى دود اشكم به دامن جيحون كند يكسر همه تَلّ و دَمَن را
سوداى عشقش جامۀ تقوى به بر سوخت ترسم بسوزد آخر اين سودا كفن را
شاها نوازش كن«فقير»ناتوان را در وقت مردن كز سخن بندد دهن را
خواهم به وقت مرگ بينم روى جانان روى رضا شاهنشه دين بوالحسن را
زين روضه هرگز رخ نتابم تا بيابم رضوان حق و داروى رنج و مِحَن را
سايم سر اندر خاك كويش از فقيرى زين تاج دارى كه توان سر تافتن را
غلامرضا جلالى
ص:485
نوقانى-محمّد رضا
(حدود 1237-1340 ه ش)
مرحوم حاج شيخ محمد رضا نوقانى از علما و مجتهدين و پرهيزكاران معاصر بوده است،كه سالها به امر تدريس و اقامۀ نماز جماعت در مسجد محراب خان مشهد اشتغال داشت.
وى در حدود سال 1237 ه ش در روستاى«رشقى»از توابع شهرستان درگز در خانواده اى باتقوا متولد شد.
پس از رسيدن به سن تعليم در همين روستا به مكتب رفت.بعد از فراگيرى خواندن و نوشتن و اندكى دروس عربى، چون استعداد درخشانى داشت،به تشويق آخوند ملا على كه همه ساله در ايام ماه مبارك رمضان و محرّم از مشهد به آن روستا مى رفت و مهمان پدرش بود،جهت ادامۀ تحصيل به مشهد آمد.با معرفى آخوند ملاّ على در مدرسۀ فاضل خان مشغول تحصيل شد و با حاج سيّد علينقى داماد آخوند در يك حجره ساكن شد و مدت هفت سال در خدمت استادان اين مدرسه مقدّمات و سطوح را فراگرفته و براى تكميل تحصيلات علوم دينى راهى نجف اشرف شد.در حوزۀ علميّۀ نجف مدت 9 سال به تحصيل پرداخت و پس از رسيدن به درجۀ اجتهاد،از محضر آخوند خراسانى به اخذ اجازه نامۀ اجتهاد نايل گرديد.
ايشان پس از بازگشت از نجف در محلۀ نوقان نرسيده به پل سنگى كه نام خانوادگى اش از نام آن محله گرفته شده ساكن گرديد و هنوز آن كوچه به نام «حاج شيخ محمّد رضا»معروف است.
از آن موقع به امر تدريس پرداخت و
ص:486
امامت جماعت مسجد محراب خان را به عهده گرفت.در زمان حكومت رضا خان كه قانون تشكيل دفاتر اسناد رسمى تصويب شد محضر شرع ايشان نيز تبديل به محضر اسناد رسمى گرديد، و تا سال 1335 ه ش در اين محضر فعّاليت داشت.از آن به بعد دفترخانه را رها كرد و بقيّۀ عمر را به عبادت و تنظيم نوشته هاى خود از جمله«ينابيع الاحكام»سپرى كرد.شش اثر علمى از وى باقى مانده است.«ينابيع الاحكام» در سال 1333 ه.ش به چاپ رسيده و بقيه هنوز چاپ نشده است.
آن مرحوم در نهايت سلامت جسمى و روحى بسر مى برد و در مدت يك صد و اندى سال عمر به بيمارى عمده اى مبتلا نشد و بيمارى كه منجر به فوت ايشان شد چند روزى بيش طول نكشيد و عاقبت دهم ديماه سال 1340 ه ش در مشهد دعوت حق را لبيك گفت و در صحن عتيق حرم مطهّر رضوى،ورودى بست بالاخيابان دست راست جلو ايوان،در غرفه اى كه امروزه كفش كن شده است به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
نوقانى-محمد مهدى
(1305-1371 ه ش)
آية اللّه حاج ميرزا محمد مهدى نوقانى فرزند آية اللّه حاج ميرزا على اكبر نوقانى از علماى مبارز و مدرسين معاصر مشهد است.
وى در سال 1305 ه.ش/1345 ه.ق در مشهد به دنيا آمد و پس از خواندن دروس كلاسيك به تحصيل
ص:487
علوم دينى پرداخت و از خدمت استادانى مانند اديب ثانى،مدرّس يزدى،حاج شيخ هاشم قزوينى و پدر خود ميرزاى نوقانى و در اواخر از محضر آية اللّه العظمى ميلانى كسب فيض كرد و در زندگانى پربركت خود خدمات شايانى در راه انقلاب اسلامى انجام داد.
آية اللّه نوقانى از اساتيد حوزۀ علميّۀ مشهد بود و از ايشان تفسيرى بر قرآن مجيد باقى مانده است.او ضمن اقامۀ نماز جماعت از راه تدريس تفسير قرآن مجيد و مبانى اعتقادى و دروس اخلاقى ايفاى وظيفه مى نمود تا اينكه به علت بيمارى قلبى پس از 22 روز درمان به ديار باقى شتافت و پيكر وى در روز شانزدهم آبان ماه 1371 بر دوش انبوه اقشار مختلف مردم عزادار تا بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام تشييع و در دار الزهد مباركۀ حرم مطهّر به خاك سپرده شد.
در اين مراسم حضرات آيات شيخ ابو الحسن شيرازى،مرواريد،فلسفى، مرتضوى و زنجانى و نيز مقامات دولتى استان شركت داشتند و چند تن از خطبا پيرامون زندگانى پربار آن مرحوم سخنرانى كردند.
گنجينۀ دانشمندان 188/7-189؛ روزنامه خراسان 17 آبان 1371،ص 10.
غلامرضا جلالى
نهاوندى-حسن
(حدود 1276-1330 ه ق)
شيخ حسن پيشنماز نهاوندى فرزند مرحوم علامه ميرزا عبد الرحيم نهاوندى (م 1304 ه ق)و برادر ارشد مرحوم آية اللّه شيخ محمّد نهاوندى از دانشمندان و علماى قرن چهاردهم هجرى قمرى است.
وى در حدود سال 1276 ه ق متولد شد.به روايت شيخ آقابزرگ تهرانى،در كتاب ميرزاى شيرازى،ساليانى از عمر خود را در سامرا گذراند،و در مكتب فقهى ميرزاى شيرازى شاگردى كرد و به مقام اجتهاد نايل شد.
او پيش از سال 1310 ه ق به علت
ص:488
عارضه چشمى به تهران بازگشت و پس از ارتحال پدر،همراه برادر خود به مشهد مقدس آمد و از مراجع شهر شد و در رأس حوزۀ علميه مشهد قرار گرفت و خدمات ارزنده اى را انجام داد.
سرانجام در 17 صفر سال 1330 دار فانى را وداع گفت و در توحيدخانه مباركه حرم رضوى دفن گرديد.
يكى از معاصرين او به نام ميرزا محمّد مهدى كهنوى كشميرى،صاحب «نجوم السماء»در جلد دوم دربارۀ وى نوشته است:«مى گويند مجتهد است،در نجف اشرف تحصيل علوم فرموده و عمرش در سنه 1321 ه ق قريب به 45 سال است».
نقباء البشر 406/1 و 1109/3،سند شماره 12088/17 اداره اسناد آستان قدس رضوى
نهاوندى-على اكبر
(1278-1369 ه ق)
علاّمه محدّث آية اللّه حاج شيخ على اكبر فرزند شيخ حسين نهاوندى
خراسانى،در سال 1278 ه ق/1238 ه ش در نهاوند به دنيا آمد و مقدمات را در همان شهر نزد شيخ جعفر بروجردى و حاج ملاّ محمّد سره بندى آموخت،بعد به بروجرد مسافرت نمود و در آنجا در مجلس درس شيخ آقا حسين شيخ الاسلام و ميرزا حسين تويسركانى و سيّد ابو طالب بروجردى شركت جست.مدتى به مشهد امام على بن موسى الرضا عليه السّلام آمد و نزد فرهيختگان نامدارى چون شيخ عبد الرحيم بروجردى،حاج مير سيّد على حائرى يزدى و حاج شيخ محمّد تقى بجنوردى
ص:489
تحصيل كرد.بعد به اصفهان رفت و نزد علماى اين شهر و نيز تهران نزد ميرزا عبد الرحيم نهاوندى و ميرزا محمّد اندرمانى شاگردى و ازآنجا همراه همنام خود مولى على اكبر نهاوندى،به عتبات عاليات مهاجرت كرد و در سامرا اقامت گزيد و پاى درس ميرزا محمّد حسن مجدد شيرازى شركت كرد و به سال 1308 ه ق به نجف اشرف رفت و نزد سيّد محمّد كاظم طباطبايى يزدى، محمّد كاظم آخوند خراسانى و شيخ محمد طه نجف و ميرزا حبيب اللّه رشتى و شيخ الشريعة اصفهانى و شيخ محمّد حسن مامقانى و مولى لطف اللّه مازندرانى،حاج شيخ زين العابدين مازندرانى،حاج ملاّ محمّد ترابيانى، سيّد ابو القاسم اشكورى،ميرزا محمّد تقى شيرازى و حاج ملاّ حسينقلى همدانى،معارف الهى را به پايان برد و به درجۀ اجتهاد دست يافت.علوم حديث را از حاج ميرزا حسين نورى صاحب مستدرك فراگرفت و بجز وى از ميرزا حبيب اللّه رشتى،شيخ الشريعة اصفهانى،سيّد ابو القاسم بن معصوم اشكورى،سيّد حسين كوه كمرى،سيّد مرتضى كشميرى اجازه روايت دريافت كرد و به اين ترتيب ايشان در حوزه هاى علمى به عنوان يكى از بزرگان علم اشتهار يافت و جامعيتى را به دست آورد كه بعدها با تركيب آنها با علوم عقلى،شايستگى عنوان علاّمه را به دست آورد.
مرحوم آية اللّه شهاب الدّين مرعشى، در بعضى آثار خود،ضمن يادآورى اين نكته كه مرحوم نهاوندى با پدر ايشان، آية اللّه سيّد شمس الدّين محمود حسينى مرعشى نجفى(م 1338 ه ق)هم دوره و همدرس بوده است،از شخصيّت علمى او چنين تجليل مى كنند:«كان خرّيتا فى الحديث و مقدماته من الرجال و الدراية فقيها اصوليا متكلما مفسرا».
علاّمه نهاوندى در اواخر ماه ذى القعده سال 1317 ه ق/1280 ه ش و به روايت آقابزرگ تهرانى در نقباء البشر در سال 1319،با توجه به مرضى كه تن او را رنجور ساخته بود،به
ص:490
ايران آمد و يك ماه و نيم در تبريز ماند و ازآنجا به نهاوند رفت و تا نيمه ماه ذى الحجه سال 1322 ه ق در آنجا ماند و در محرم سال 1323 ه ق/ 1281 ه ش به تهران هجرت نمود و تا سال 1287 ه ش يعنى همۀ سالهايى كه مصادف با انقلاب مشروطه بود،در تهران ماند.در اين مدت در بحث فقه حاج شيخ محمّد حسن آشتيانى و در بحث عرفان و علوم عقلى مرحوم حيدر خان نهاوندى و ميرزاى جلوه و محمد رضا قمشه اى از اساتيد فن معقول حضور يافت.
مرحوم نهاوندى به سال 1328 ه ق /1287 ه ش يعنى چهار سال پس از انقلاب مشروطه به مشهد آمد و مجاور امام عالمان عامل شد و مورد استقبال همۀ مردم قرار گرفت و به تدريج مقبوليت عامه يافت و تا مدت 12 سال بين الطلوعين ماه رمضان و بين الطلوعين دهۀ اول ماه محرم در مسجد جامع گوهرشاد و شبستان نهاوندى مردم را ارشاد مى كرد و در همان مسجد به اقامه نماز مى پرداخت و بزرگان شهر و پرهيزكاران به او اقتدا مى كردند و مرجع شرعى شهر شهادت شد.
او بعد از اقامه نماز عشا به منبر مى رفت و به موعظه مى پرداخت.
موعظه هاى او مالامال از نكات نغز و مؤثر و با لهجه اى صادقانه و همراه با اخلاص بود.حالات عبادى و خضوع و خشوع مخصوص به خود داشت،وى در سال 1366 ه ق/1326 يعنى سه سال پيش از درگذشت خود به عتبات مقدسه رفت و شادروان شيخ اسماعيل نجوميان ماده تاريخ بازگشت ايشان را در ديوان خود آورده است.به سال 1367 ه ق به قم مشرف شد و مورد تجليل مرحوم شيخ عبد الكريم حائرى، مؤسس حوزه قم قرار گرفت.
آية اللّه شهاب الدّين مرعشى در روز جمعه 16 جمادى الاولى سال 1354 و ميرزا على محمّد وزيرى در سوم ماه ربيع الثانى 1363 و شيخ محمّد شريف رازى در سال 1364 از وى اجازه
ص:491
روايى دريافت كردند.
شيخ بزرگوار ما در 19 ربيع الثانى سال 18/1369 بهمن 1328 در 90 سالگى در مشهد درگذشت.روز درگذشت ايشان هوا بسيار سرد بود و برف سنگينى باريده بود و غسالخانه مشهد در خيابان 17 شهريور در محل كنونى پارك وحدت قرار داشت و مردم با سختى طاقت فرسايى در مراسم كفن و دفن ايشان شركت جستند،همين امر سبب شد كه مرحوم آية اللّه فقيه سبزوارى با توجه به مساعدتهايى كه مرحوم نهاوندى در زمان حيات خود كرده بود غسالخانه اول طبرسى را بنا نمايد.
جسد پاك علاّمه نهاوندى در رواق دار السعاده در پايين پاى هشتمين امام پاكان و كنار قبر شيخ مرتضى آشتيانى دفن گرديد و روح بلندش به عالم بالا عروج كرد.
علاّمه شيخ على اكبر نهاوندى، بااين كه چهل سال تمام،رياست دينى خراسان را به عهده داشت،انسان پرهيزكارى بود و عمر خود را در خدمت به مردم و انجام وظايف دينى صرف مى نمود و با زهد و اخلاق مى زيست.وى كه چندين دهه زمام امور روحانيت مشهد،بلكه خراسان را در اختيار داشت،جز خودش احدى را در هيچ يك از كارهاى مربوط به خود دخالت نمى داد،حتى امور مربوط به منزل را تا مدتى خودش انجام مى داد و احتياجات خود را از بازار مى خريد و هرگز تغييرى در اخلاق و آداب وى مشاهده نمى شد.هميشه مى كوشيد اختلاف گروههاى اجتماعى را از ميان بردارد و ميان همگان وحدت و يكپارچگى به وجود آورد.
ايشان از سجاياى برجسته اى برخوردار بود.از خودگذشتگى از سجاياى او شمرده مى شد.در نماز به حال فقرا و بينوايان رسيدگى مى كرد و مستمندان زيادى را به اين نحو تأمين مى نمود.او گفته هاى خود را پيش از ديگران به كار مى بست و از مجادله پرهيز داشت.
مرحوم نهاوندى در طول چهل سال
ص:492
اقامت خود در مشهد منشأ خدمات زيادى شد.در روزگار وى مدرسه هاى دينى رضوان،ابدال خان،نواب،باقريه، دودرب،سليمانيه،بالاسر،ميرزا جعفر، عباسقلى خان،پريزاد و حاج حسن داير بود و ايشان ضمن رسيدگى به اين مدارس،مبالغى را جهت تأمين مدرسين و طلاب اختصاص داده بود و مبلغى را بين طلاب خراسانى مقيم نجف توزيع مى كرد و مبالغى را در اختيار فقرا مى گذاشت و مقدار قابل اعتنايى نيز به فقراى شهرستان نهاوند مى فرستاد، ايشان در اواخر حيات خود تا 120 خروار زغال در فصل زمستان ميان فقرا تقسيم مى كرد.
علاّمه نهاوندى،در طول حاكميت رضا خان از كسانى بود كه به طور مجاز كسوت روحانيّت را بر تن كرد و در مسجد جامع گوهرشاد از امضاكنندگان تلگراف ضرورت موقوف شدن بى حجابى و كلاه پهلوى به رضا خان بود و به دعوت اسدى در دار التوليه حضور يافت و از جواب تلگراف مطلع شد و در روز يكشنبه،12 ربيع الثانى 1354 ه ق در شمار بازداشت شدگان بود.
علاّمه حاج شيخ على اكبر نهاوندى كتابخانۀ بسيار بزرگ و ارزشمندى داشت و كتابهاى خطى زيادى را گرد آورده بود و مرحوم آقابزرگ تهرانى در الذريعة در چند مورد از گنجينه هاى خطى اين كتابخانه ياد كرده است.
علامه نهاوندى در شمار علماى پرتأليف است،او بخشى از زندگى خود را در تأليف و تصنيف گذراند،بخصوص پس از عدم مساعدت مزاج،منبر را به تأليف و تصنيف تبديل كرد.تعداد و تنوع آثار او نمايانگر آگاهى ايشان به علوم دينى و تسلط به تاريخ،حديث و تفسير است.از آثار ايشان مى توان به موارد زير اشاره كرد:
1-انهار النوائب فى اسرار المصائب.
2-البنيان الرفيع فى احوال الخواجه ربيع كه در سال 1341 ه ق تأليف و در سال 1348 ه ق در تهران چاپ شده است.
3-كشكول الجنة العالية و الجعبة
ص:493
الغالية.
4-جواهر الزواهر فى شوارد النوادر، مشتمل بر 333 جوهره.
5-جواهر الكلمات فى النوادر و المتفرقات
6-حاشيه فرائد الاصول
7-رساله الحقيقة و المجاز
8-راحة الروح فى شرح حديث«مثل اهل بيتى كسفينة نوح»فارسى است و در سال 1341 ه ق از نوشتن آن دست كشيده و در سال 1351 به چاپ رسيده است.
9-جنتان مدهامتان در 2 جلد.جلد اول در 1353 ه ق و جلد دوم در سال 1354 ه ق به چاپ رسيده است.
10-خزينة الجواهر فى زينة المنابر در سال 1336 ه ق از تأليف آن فارغ شد و در يك مجلد بزرگ در سال 1358 به چاپ رسيده است.بعدها چاپهاى متعددى از آن از سوى كتابفروشى اسلاميه تهران صورت گرفت.
11-انوار المواهب فى اسرار المناقب كه مشتمل است بر پنج جلد از جمله:اليد البيضاء فى مناقب الزهراء در اخبار وارده در مناقب حضرت زهرا و الكواكب الدرى فى نكت اخبار مناقب امير المؤمنين عليه السّلام كه در سال 1360 ه ق به چاپ رسيده است.و العبقرى الحسان فى تواريخ صاحب الزمان كه خود داراى پنج جلد است،الزخرف الاخضر فى ظهور الحجة المنتظر،المسلك الاذفر فى معجزاته،الصبح الاسفر فى اثبات المهدوية،الياقوت الاحمر فى من يراه،النجم الازهر فى علائم ظهوره،كه در سال 1363 ه ق چاپ شده اند.
12-لمعات الانوار در حل مشكلات آيات و اخبار،فارسى است و چاپ شده است.
13-مفرح القلوب و مفرج الكروب دربارۀ قصّه و حكايت به زبان فارسى،در تهران به صورت سنگى چاپ شده است.
ص:494
14-عناوين الجمعات فارسى است و در حدود 48 عنوان به تعداد جمعه هاى سال تبويب شده است و نام ديگر آن وسيلة النجاة است كه در سال 1332 تا عنوان پنجم به چاپ رسيده بود كه بنا به گزارش شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة، مؤلّف به حج مشرف شد و كتاب خود را به پايان نبرد.
15-رسالة العبيد الى مراحل التوحيد.
16-رشحة الندى فى مسألة البداء.
17-رساله صلاة المسافر تقرير درسهاى استاد خود شيخ محمّد طه نجف.
18-طور سينا در شرح حديث كساء.
19-عناوين اللمعات فى شرح دعاء السمات.
20-الفتح المبين فى ترجمة الشيخ على الحزين.
21-الفوائد الكوفية فى ردّ الصوفية.
22-كشف التغطية عن وجوه التسمية.
23-الكوكب الدرى فى مناقب النبى.
24-گلزار اكبرى و لاله زار منبرى در 114 گلشن مرتب شده و در سال 1352 ه ق در 415 صفحه در تهران به صورت سنگى به چاپ رسيده است.
25-رجال شيخ على اكبر.
26-المواريث،تقرير بحث استادش سيّد محمّد كاظم طباطبائى يزدى.
27-النفحات العنبرية فى البيانات المنبريه به فارسى.
28-اليد البيضاء فى مناقب الامير و الزهراء(ع).
بيشتر آثار علامه نهاوندى جنگها و مجموعه هايى است كه براى تبليغ و ارشاد مى توانند مؤثر باشند و آگاهى اصناف و طبقات جامعه را نسبت به معارف دينى بالاتر برند و مى توان اين منابع را خطابه هاى مكتوب نام نهاد.
غلامرضا جلالى
نهاوندى-محمّد
(-1389 ه ق)
شيخ محمّد نهاوندى مشهور به فريد
ص:495
نوۀ دخترى آية اللّه شيخ على اكبر نهاوندى از علما و فضلاى قرن چهاردهم هجرى است.
وى تحصيلات خود را در مشهد و قم به پايان رسانيد و سالها از محضر مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى و ساير علماى اعلام قم استفاده كرده،سپس به مشهد رضوى مراجعت نمود و به خدمات دينى از جمله اقامۀ نماز جماعت و درس تفسير و تأليف پرداخت.از آثار چاپ شدۀ او رموز نماز به يادگار مانده است.
فريد سال 1388 و به روايتى سال 1389 قمرى به علت سكتۀ مغزى در تهران از دنيا رفت و جنازه اش را به مشهد مقدس منتقل كردند و در آستان مقدس رضوى به خاك سپردند.
از سروده هاى اوست:
نمكين لب چو بشيرين سخنى باز كند در درون شور ز اندازه برون ساز كند
بگسلد يكسره شيرازه اوراق وجود گر دمى پرده براندازد و يك ناز كند
شود آن دم همه آفاق پر از مشك تتار كه صبا تارى از آن زلف سيه باز كند
عاشقان را رمق از تن شده با شيوه مهر واى اگر شيوه عاشق كشى آغاز كند
عمر بگذشت و همه روز دهد وعده وصل من ندانم كه به اين وعده كى انجاز كند
بر در كوى بلا كرد لگدكوب فنا هركه را خواست به كونين سرافراز كند
عشق رازيست كه پنهان نتوان كرد ز غير كه عيان هر سر مو قصه اين راز كند
نازنين دست جداگشتۀ سقاى حرم سرّ ناگفته او تا ابد ابراز كند
نچشيد آب و لب تشنه برون شد ز فرات كه تواند كه چنين همت ممتاز كند
ص:496
مرحوم آية اللّه شيخ على اكبر نهاوندى فقط يك دختر داشت و مرحوم فريد از بطن او است.
گنجينۀ دانشمندان 274/1 و 190/7
غلامرضا جلالى
نهاوندى-محمّد
(1291-1371 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ محمّد نهاوندى متخلص به«تجلى»فرزند علاّمه ميرزا عبد الرحيم(1237-1304 ه.ق) فرزند ميرزا نجف مستوفى از علما و مفسرين و مدرسين آستان قدس رضوى است و او را«زين العلماء و المفسرين»نوشته اند.
وى پانزدهم رجب سال 1291 ه ق در شهر نجف اشرف متولد شد.
چهارساله بود كه به همراه پدر به قصد زيارت حضرت رضا عليه السّلام به مشهد آمد و پس از بازگشت به تهران،در اين شهر ساكن شد.بعد از وفات پدر،در سال 1304 ه ق كه سيزده سال بيش نداشت،تحت سرپرستى برادر خود حاج حسن نهاوندى قرار گرفت.فقه،اصول و حكمت را نزد علماى تهران و برادر خود به پايان برد و با اشتياق تمام به ادامه تحصيل همت گماشت.وى در سال 1317 ه ق به اتفاق برادرش از تهران به مشهد آمد،و در حوزۀ درس برادرش و نيز شيخ حسنعلى تهرانى، حاج شيخ اسماعيل ترشيزى و مير سيّد على حائرى يزدى كه از علماى بزرگ آن زمان بودند،حضور يافت و اجتهاد ايشان مورد تأييد همۀ اين اساتيد قرار گرفت.
شيخ محمّد براى تكميل تحصيلات خود به عتبات عاليات رفت،مدتى در
ص:497
كربلا از محضر درس سيّد اسماعيل صدر اصفهانى(م:1338 ه ق)بهره گرفت و پس از آن به نجف اشرف رفت و از محضر مرحوم آخوند خراسانى(م:
1329 ه ق)،سيّد محمّد كاظم يزدى(م:
1337 ه ق)حاج ميرزا حسن خليلى تهرانى(م:1326 ه ق)و شيخ عبد اللّه مازندرانى(م:1330 ه ق)استفاده برد و اخلاق را نزد ملا لطف على فراگرفت.
مدتى در سامرا بود و از محضر ميرزا محمّد تقى شيرازى مشهور به ميرزاى دوم(م:1338 ه ق)بهره جست.با اطلاع از خبر كسالت و سكتۀ قلبى برادر بزرگترش حسن نهاوندى به سال 1329 ه ق به مشهد بازگشت و پس از ارتحال برادر،زمام امور شرعى مشهد را به عهده گرفت.در مدرسۀ ميرزا جعفر تدريس مى كرد و كتاب مى نوشت و ساعتى را به حل مشكلات مردم اختصاص داده بود.
ايشان تأليفات عديده اى دارد.از آثار چاپ شدۀ او كتب مشروحه زير است:
تفسيرى به نام نفحات الرحمن در 4 جلد،ضياء الابصار في مباحث الخيار و ديوانى به نام زبدة المصائب،سراج النهج در مسايل عمره و حج،حاشيه بر كتاب الصلاة مرحوم حائرى و خلل الصلاة.
آية اللّه نهاوندى از شاهدان عينى به توپ بستن حرم مطهر رضوى(1330 ه ق)بود،و در آخرين صفحات كتاب زبدة المصائب خود ضمن مدح امام رضا عليه السّلام به اين رويداد ناگوار اشاره كرده است:
امام هشتم فرخنده زاده موسى كه طاعتش ز حق اول فريضه اهم است
ولى مطلق حق حكمران عالم قدس امير ملك عرب شاه كشور عجم است
جهان رفعت و درياى علم و معدن فضل كتاب جامع احكام و مجمع حكم است
بود ز كعبه فزون حرمت حريم درش چه كعبه و حرم از اين حرم محترم است
كليم را كف دست ارچومه درخشان بود ز آفتاب درخشان ترش كف قدم است
دم مسيح حيات ار به مردگان مى داد به مردگان همه لعل لبش مسيح دم است
امين وحى خدا جبرئيل سدره نشين به آستان جلالش ز كمترين حرم است
ص:498
نهاوندى پس از اين ابيات با دلى پردرد و جانى سوخته به حادثۀ تكان دهندۀ به توپ بستن و تاراج حرم از سوى قواى روس اشاره مى كند:
تنها مگر تو نيى حكمران ملك وجود مگر نه ز امر تو امر زمانه منتظم است
ز خاك طوس به چشم پرآب سر بردار نگر كه لشكر اسلام سرنگون علم است
اساس شرع ز جور مسيحيان بر باد بناى دين ز جفاى صليب منهدم است
به صحن و قبۀ نورانيت رسيده ز توپ چه صدمه ها كه دل جن و انس منهدم است
نهاوندى انسانى متواضع و فروتن و زنده دل و بانشاط بود و زندگى خود را بسيار به سادگى سپرى مى كرد و از تبذير و اسراف پرهيز داشت و هيچ قيدى نسبت به نوع غذا يا چگونگى استراحت خويش نداشت.ايشان حافظ كل قرآن بود و هنگام استراحت،در ذهن خود قرآن مجيد را تورق مى كرد.
هفت سال از عمر پربركت خود را صرف نگارش تفسير قرآن كرد.مى كوشيد مفاهيم بلند قرآن را در زندگى فردى و اجتماعى خود به كار ببندد.اين بود كه به رفع نيازهاى مردم توجه تام داشت، چنان كه گفته اند،آية اللّه حاج آقا حسين قمى حل برخى مشكلات افراد را به ايشان ارجاع مى داد.
نهاوندى با مسايل سياسى بيگانه نبود و با آية اللّه كاشانى روابط نزديكى داشت.هرگاه به تهران مى رفت به منزل ايشان وارد مى شد.بالاخره پس از پنجاه سال تلاش معنوى و نشر احكام و حقايق اسلامى در 25 ربيع الآخر سال 1371 دار فانى را وداع گفت و در آستان قدس رضوى مدفون گرديد.
گنجينۀ دانشمندان 191/7،تاريخ آستان قدس رضوى/338،الذريعة 163/12، 122/15،نقباء البشر 1109/3.مجله نگاه حوزه ضميمه شماره 13/14-9.
غلامرضا جلالى
ص:499
واعظ-احمد
(1240-1303 ه ق)
ملاّ احمد واعظ فرزند حاج شيخ محمّد حسين واعظ مشهدى از علما و محدثان و واعظان مشهور قرن سيزده هجرى است.در حدود سال 1240 ه ق در مشهد رضوى در خانواده اى باتقوا، از مادرى نيكوخصال به نام فاطمه به دنيا آمد.در مشهد به تحصيل پرداخت، آن گاه به عتبات رفت و بعد از سالها تحصيلات عاليۀ مذهبى به مشهد مراجعت نمود.چون فن وعظ و سخنرانى را از خاندانش به ارث برده بود در اين زمينه تبحّرى پيدا كرد و در مشهد به تبليغ و ارشاد مردم پرداخت و بيشتر اوقات بعد از نماز صبح به مدت يك ساعت در مسجد گوهرشاد منبر مى رفت و بااين كه هنگام سخن گفتن عادى لكنت زبان داشت،اما هنگام ايراد مواعظ هيچ گونه نارسايى در بياناتش مشهود نبود.
مى توان گفت از نظر سخنورى و بلاغت و فصاحت در مشهد بى رقيب بود و به همين مناسبت او را«افصح الواعظين» نيز مى گفتند.
او در فاصلۀ سالهاى 1285 تا 1291 ه ق به مكّه معظمه رفت و پس از مراجعت به جرگۀ خدام آستان قدس رضوى پيوست.و در 63 سالگى به سال 1303 ه ق در مشهد درگذشت و در مدخل كفش كن سمت راست ايوان طلاى صحن عتيق به خاك سپرده شد.
ص:500
حاج شيخ مهدى واعظ پسر اوست كه ترجمۀ احوال وى در همين كتاب آمده است.
ابراهيم زنگنه
واعظ-احمد
(1320 ه ق-)
شيخ احمد واعظ فرزند مرحوم حاج شيخ مهدى واعظ بن حاج ملاّ احمد واعظ بن محمّد حسين واعظ مشهدى بن محمّد محسن مدرّس از واعظان شهر مشهد است.
وى به سال 1320 ه ق در شهر مشهد و در خانه اى روحانى متولد گرديد و پس از دروس ابتدايى به علوم دينى پرداخت و سالها در مدرسۀ دو درب حجره داشت.سپس به منبر روآورد و در مجالس مشهد ذكر مصيبت مى خواند و گاهى به موعظه مى پرداخت.
ايشان بيمارى ممتدى داشت كه بالاخره پس از چند سال كسالت در مشهد به رحمت ايزدى پيوست و در زاويۀ شمال غربى صحن عتيق،يك غرفه به آخر مانده در داخل غرفه به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
واعظ-مهدى
(1255-1320 ه ق)
حاج شيخ مهدى معروف به«شيخ مهدى كبير»فرزند يوسف خراسانى،از معاريف وعاظ خراسان است.او زمانى شيخ مهدى كبير خوانده شد كه شيخ مهدى واعظ خراسانى(م 1370 ه ق) در مشهد به شهرت رسيده بود و چون تشابه اسمى داشتند،لذا ايشان را با توجه به زيادى سن شيخ مهدى كبير خواندند.
روز 22 ذيقعده 1255 ه ق در مشهد متولد شد و در خطابه و سخنورى نامور گرديد و به ترويج معارف الهى همت گماشت و پس از 65 سال،روز پنجشنبه 28 رجب 1320 ه ق در مشهد
ص:501
درگذشت و در حرم مطهر دفن گرديد.
شيخ احمد فرزند او نيز در شمار علما بود.مرحوم شيخ مهدى شعر مى سرود و «واعظ»تخلص مى كرد.بحر المحيط و كشكول العارفين از آثار اوست كه با خط زيبايى نوشته شده اند.از غزليات اوست:
نه شور عشق تو از سر برون توانم ساخت نه درد عشق تو از دل به در توانم كرد
نه با فراق تو نرد جدل توانم ساخت نه با وصال تو دست و كمر توانم كرد
چنان فراق تو بر من گرفته تنگ كه من نه صبر در وطن و نه سفر توانم كرد
به خاك پاى تو آن لحظه مى زنم بوسه كه خاك پاى تو كحل بصر توانم كرد
بده ز لعل لبت بوسه اى و جان بستان من اين معامله را سربه سر توانم كرد
حذر كن اى دل واعظ وگرنه عالم را ز آه يك شبه زير و زبر توانم كرد
گنجينۀ دانشمندان 198/7-199، ضميمه تاريخ علماى خراسان/413، صدسال شعر خراسان/592-593.
غلامرضا جلالى
واعظ پايين خيابانى-حسن-پايين خيابانى-حسن
واعظ تهرانى-محمّد باقر-كجورى تهرانى-محمد باقر
واعظ خراسانى-مهدى
(1286-1370 ه ق)
شيخ محدثان،حاج شيخ مهدى واعظ خراسانى،فرزند شيخ احمد واعظ،فرزند شيخ محمّد حسين واعظ مشهدى،از خاندانى است كه حدود دويست سال در راه وعظ و
ص:502
ارشاد و تدريس علوم به اسلام و مسلمانان خدمت كرده اند.
حدود سال 1286 ه ق در مشهد به دنيا آمد،در چهاردهمين بهار زندگى پدر را از دست داد و در محضر حاج فاضل خراسانى و حاج سيّد عباس شاهرودى فقه و اصول،تفسير و حكمت آموخت و تحت ارشاد مرحوم شيخ مهدى معروف به«شيخ مهدى كبير»و مرحوم آخوند بمانعلى به تمرين وعظ و خطابه پرداخت.و در اندك زمانى با توجه به قدرت حافظه قوى احاديث و روايات زيادى را به حفظ سپرد.
واعظ خراسانى سالهاى متمادى در جلو ايوان دار السياده حرم و زمستانها در شبستان گرم مسجد گوهرشاد منبر مى رفت و همه ساله در ماه رمضان در زمينه عقايد و تفسير بحث مى كرد و شنوندگان از سخنان او يادداشت برمى داشتند.مباحث ايشان فقط پيرامون نقل حديث نبود،بلكه شامل مطالب فلسفى،فقهى،كلامى،ادبى و تاريخى بود و بارها مورد تمجيد علماى بزرگ از جمله مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى قرار گرفت.
مرحوم واعظ خراسانى حدود هفتاد سال در ميان مردم به تبليغ پرداخت.تعليمات دينى او منحصر به مشهد و شهرهاى بزرگ ايران نبود.او از مشهد به شهرهاى سبزوار، نيشابور،يزد،اصفهان،تهران و كرمانشاه و همچنين بخارا،نجف،كربلا، كاظمين و سامرا سفر كرد و به تبليغ مبادرت نمود.
ايشان به ويژه در نجف خطابه هاى زيادى ايراد كرد.شبها در صحن مطهّر امير مؤمنان على عليه السّلام در زاويۀ نزديك مسجد خضراء منبر مى رفت.مرحوم آخوند خراسانى نيز در شمار كسانى بود كه به سخنرانيهاى وى ارج مى نهاد و در زمان مرجعيت آية اللّه العظمى سيّد ابو الحسن اصفهانى ساليان متمادى به دعوت ايشان به نجف مى رفت و خود وى شخصا در پاى منبرش مى نشست.
در سال 1314 ه ش در واقعۀ
ص:503
گوهرشاد شب هنگام به كمك اهل خانه و همسايگان از شهر متوارى شد و مدت چهار سال زندگى مخفى داشت.او به اتفاق پسرش استاد محمّد واعظزاده خراسانى كه آن موقع چهارده سال بيشتر نداشت،به عتبات رفت و تا سال 1321 ه ش در نجف بود و در مسجد هندى آن شهر و نيز در كربلا در صحن مطهّر حضرت امام حسين عليه السّلام و منزل علماى اعلام منبر مى رفت.در ضمن با مراجع و علماى حوزه علميه نجف و كربلا مانند مرحوم ميرزاى نائينى(م 1355 ه ق)در سفرهاى قبل و آقا ضياء الدّين عراقى،آية اللّه شاهرودى، حاج ميرزا حسن بجنوردى،شيخ محمّد على كاظمينى و ديگران رابطۀ صميمى داشت.
ايشان پس از سقوط رضا خان به اشاره آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى، در سال 1321 ه ش به ايران بازگشت و تا سال 1329 ه ش در مشهد و شهرهاى ديگر منبر مى رفت و طى سفرى به تهران،پس از سپرى شدن محرم و صفر،روز پنجم ربيع الاول سال 1370 ه ق در اين شهر درگذشت و در تشييع جنازه ايشان همۀ علما و آيات و روحانيان بلندپايه و بازاريان شركت كردند و آية اللّه كاشانى بر ايشان نماز خواند و جنازه اش را به مشهد انتقال دادند و پس از تشييع باشكوه در محل دار الضيافه در ميان قبرهاى قائم مقام و ميرزا مهدى اصفهانى،زير طاق سمت چپ چسبيده به دار السياده،به خاك سپرده شد.
مرحوم حاج شيخ مهدى واعظ خراسانى دو همسر اختيار كرد.از همسر اول 3 دختر و يك پسر و از همسر دوم چهار دختر و چهار پسر بجاى ماند.مرحوم حاج شيخ احمد واعظ از همسر اول و مرحوم دكتر حسين خراسانى استاد دانشگاه تهران و استاد محمّد واعظزاده خراسانى استاد دانشگاه فردوسى مشهد و دبير كل سابق مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى از همسر دوم ايشان هستند.
غلامرضا جلالى
ص:504
واعظزاده مقدس-محمّد
(1272-1362 ه ش)
حجة الاسلام حاج شيخ محمد واعظزاده مقدس مشهور به حاج شيخ محمّد معلم،فرزند ارشد حاج شيخ غلامرضا واعظ مقدس از شاگردان حاج شيخ حسنعلى اصفهانى بود و پس از درگذشت حاج شيخ او جانشينى خاص حاج شيخ بود و به مداواى مريض هاى لاعلاج مى پرداخت و در مسجد حاج گوهرشاد صبح ها به منبر مى رفت و مدتى نيز در مسجد جفائى به اقامه نماز جماعت و بيان مسائل شرعى مى پرداخت.در علم قرائت استاد بود و خط زيبايى داشت و در روزگار حيات خود مورد توجه علماى مشهد بويژه آيات نهاوندى حاج شيخ حبيب اللّه گلپايگانى،سيد محمّد هادى ميلانى، على علوى رضوى،ميرزا جواد تهرانى، شيخ حسنعلى مرواريد و اديب نيشابورى بود.وى در روز 19 خرداد 1362 ه.ش درگذشت و در صحن آزادى حرم مطهر دفن گرديد.فرزند ارشد ايشان حاج شيخ مهدى واعظزاده مقدس است.
غلامرضا جلالى
واعظ طبسى-غلامرضا
(1313-1355 ه ق)
مرحوم حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ غلامرضا واعظ طبسى فرزند محمّد مهدى مهدوى از علما و مفاخر سخنوران و معاريف وعاظ قرن چهاردهم هجرى است.وى در ملاحت سخن و ورزيدگى بيان و تسلط بر فنون
ص:505
سخنورى بى نظير بود و شهرتش در همۀ نقاط كشور و كشورهاى شيعه نشين گسترش يافت.
ايشان در حدود سال 1313 ه ق در طبس گلشن در خانواده اى مؤمن، متعهد و علاقمند به اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السّلام چشم به جهان گشود،پس از تحصيلات مقدماتى در 1341 ه ق در حالى كه 28 سال از عمرش سپرى شده بود به قم هجرت كرد و از محضر ميرزا محمّد همدانى و آخوند ملا على همدانى و بيشتر نزد آية اللّه مرعشى نجفى بهره برد.او در قم با كمال عسرت و سادگى زندگى مى كرد و از سال 1345 ه ق به كار تبليغ پرداخت.
وى در مشهد در شمار وعاظ بلندپايه اى بود كه در بيت آية اللّه ميرزا محمد آقازاده و آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى منبر مى رفت و بسيارى از بزرگان حوزه در سخنرانى هاى ايشان حضور مى يافتند.
مرحوم آية اللّه العظمى اراكى در مسافرتى كه مرداد سال 1372 ه ش به مشهد داشت،دربارۀ مرحوم طبسى فرمود:«آقاى طبسى در مدرسۀ خان حجره داشت و من هم لدى الورود آنجا بودم،حجرۀ من محاذى حجرۀ ايشان بود،هنگامى كه آقاى طبسى با رفيق خود آقاى حاج شيخ حسن همدانى مباحثه مى كرد صدايش آن قدر رسا و بلند بود كه از داخل حجره به گوش من مى رسيد.صحبت ايشان در منبر آن چنان مسلسل وار و روان بود كه طى يك ساعت سخنرانى گويا نفس نمى كشيد و به اين جهت مورد عنايت خاص حضرت آية اللّه العظمى حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى قرار داشت».
مرحوم طبسى،واعظى خوش بيان بود و با متانت و آرامش سخن مى گفت.
شيوۀ دلنشينى در سرآغاز سخنرانيهاى خود داشت كه با مقدمه چينى هاى وعاظ ديگر متفاوت بود.گاهى سخنان خود را با مقدمه سعدى بر كتاب گلستان آغاز مى نمود:«منت خداى را عزّ و جلّ كه طاعتش موجب قربت است و به
ص:506
شكر اندرش مزيد نعمت،هر نفسى كه فرومى رود ممدّ حيات است و چون برمى آيد،مفرّح ذات.پس در هر نفس دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شكرى واجب».
اين نوآورى چنان جاذبه داشت كه مردم از همه جا به پاى سخنان او كشيده مى شدند.ايشان در شهرهاى بزرگى مانند تهران،قم،همدان و يزد به وعظ مى پرداخت و در مخاطبان خود شور ايمانى خاص برمى انگيخت.در همدان پاى منبرش مسلمانان،يهود و نصارى شركت كرده و تحت تأثير سخنان او اشك از چشمانشان جارى مى شد.در تهران جاى افراد به دليل كثرت شركت كنندگان خريدوفروش مى شد.صاحب آثار الحجه مى نويسد:«بلاغت و فصاحت اين نادرۀ زمان براثر توجهات و عنايات خاصّه حضرت فاطمۀ معصومه بوده است.وى ابتدا در قم در كمال عسرت و تنگدستى زندگى مى كرد و در آغاز كار تبليغ،صوت و صداى گيرايى نداشته و منبرش با استقبال مردم مواجه نمى شده است،تا آنكه زمانى براى تبليغات اسلامى به اراك رفت و چون منبرش نگرفت،يكى از روحانيان آن شهر،مبلغى به عنوان هزينه راه به ايشان داد و او را روانۀ اصفهان كرد،ولى در اصفهان توقف نكرد و ازآنجا پياده به مقصد يزد رهسپار شد،نزديك نوگنبد راه را گم كرده و به بيراهه رفت.چون مسافت زيادى را پيمود و راه به جايى نبرد،براثر گرسنگى و تشنگى از ادامه راه باز ماند و از همه جا مأيوس بر زمين نشست و با توسّل به حضرت معصومه عليه السّلام و الحاح به پيشگاه خداوند متعال،با دلى بريان و چشمى گريان، عرض كرد:اى دختر موسى بن جعفر چندين سال در جوار تو رنج تحصيل بردم و مجاور بودم،آيا رسم مهمان نوازى همين است؟و گريه بسيار مى كند.ناگهان صدايى مى شنود كه او را به نام صدا مى زند:«برخيز و آب بنوش» از جا بلند مى شود و از صاحب صدا مى پرسد آب كجاست؟او نهر آبى را در
ص:507
آن نزديكى به او نشان مى دهد.خود را به آب مى رساند و از آن آب مى نوشد و به راه خود ادامه مى دهد.با خود زمزمه مى كند،مى بيند صدايش تغيير كرده است،به خواندن ادامه مى دهد و درمى يابد كه مورد توجه مخصوص قرار گرفته است.هنگامى كه به يزد مى رسد، منبر مى رود،همه تحت تأثير قرار مى گيرند».
در سفر عربستان و عراق و سوريه مورد احترام قرار گرفت و در سفر عتبات واقعه غريبى براى ايشان رخ داد كه شهيد محراب آية اللّه دستغيب آن را در داستانهاى شگفت خود آورده است.
بازگشت ايشان به ايران هم زمان بود با مسألۀ كشف حجاب و دين زدائى رضا خان.او نخستين واعظى بود كه روى منبر عليه اقدامات رضا خان و كلاه فرنگى و زمزمۀ رفع حجاب سخن گفت او با توجه به سابقه مبارزه،سه بار از سوى رضا خان به نقاط محروم كشور تبعيد شده بود.و پس از بازگشت از سفر حج در سال 1355 ه ق و توقفى كوتاه در مشهد،در مسير خود به تهران،در شهر در پنجم شعبان همان سال برابر با 1315 شمسى براثر بيمارى سل درگذشت و پيكر پاكش به مشهد انتقال يافت و با توجه به مخالفت و عناد پاكروان نايب التوليه با ايشان و علما و روحانيت، اجازه دفن بدن وى در اماكن متبركه حرم رضوى داده نشد و چنانكه خود وصيت كرده بود:«چنانچه مسئولين با دفن اين جانب در حرم با رعايت عزّت و شئون خانوادگى موافقت كردند،مانعى نيست در حرم دفن نمايند وگرنه در محل پير پالاندوز كنند».بنابراين پيكرش روز پنجم شعبان 1355 ه ق.در قسمت شمالى بقعه پير پالان دوز به خاك سپرده شد.
دست نوشته هاى عالمانه اى از مرحوم واعظ طبسى بر جاى مانده است كه جايگاه علمى ايشان را نشان مى دهد.
خاطرات خطى مجيد فياض،آثار الحجه 137/2،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 398/2-399،گنجينۀ دانشمندان 383/2-384،ضميمه تاريخ علماى خراسان/314،بهشت شرق/73.
غلامرضا جلالى
ص:508
واعظ كرمانشاهى-محمّد على
(-1347 ه ق)
ميرزا محمّد على از واعظان مشهور و معروف خراسان بود كه مدتى در مشهد مقدس اقامت داشت و با مواعظ عرفانى خود مردم را مجذوب سخنان خود مى ساخت.
او علاوه بر وعظ و سخنورى در شعر و ادب فارسى نيز مهارت داشت و «مظلوم»تخلّص مى كرد.صبح روز بيستم جمادى الاول سال 1347 ه.ق در مشهد وفات يافت و در حجرۀ اول صحن عتيق سمت راست متّصل به بازار به خاك سپرده شد.از غزليات اوست:
دل دوصد بارم شكستى چون ز چشمم خون نريزد شيشه از صد جا شكسته باده چون بيرون نريزد
تا ميان انجمن ليلى كشد مى با حريفان چون عزيزان خون ز غيرت از دل مجنون نريزد
گل چو يار خار شد عشق و هوس نشناخت از هم گو به باطل اشك حسرت بلبل محزون نريزد
تا به عشق شمع يكجا خويش را پروانه سوزد شمع خاكستر به سر از ماتم او چون نريزد
زنده كى گردد دل(مظلوم)تا آن آب حيوان شبنمى از خود برون زان خط ميناگون نريزد
گنجينه دانشمندان 199/7-200، ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/314.
ابراهيم زنگنه
واعظ كرمانى-على اكبر
(-1326 ه ش)
شيخ على اكبر واعظ كرمانى معروف به«شيخ ورپا»از وعّاظ اواخر قرن سيزدهم و نيمۀ اول قرن چهاردهم هجرى بود كه به واسطۀ علاقۀ شديد به خاندان عصمت و طهارت مجاورت امام رضا عليه السّلام را برگزيد و در مشهد به وعظ و تبليغ و نشر احكام اسلامى مشغول شد و پس از سالها فعّاليّت مذهبى عاقبت در آبان ماه سال 1326 ه.ش درگذشت.پسرش آقا نصر اللّه يك صد جلد كتاب كتابخانۀ شخصى پدر را به جاى حق الدفن به كتابخانۀ مركزى آستان قدس اهدا نمود.جنازۀ مرحوم شيخ على اكبر در اتاق مقبرۀ صحن نو
ص:509
(آزادى)مدفون كردند.شيخ علاوه بر فنّ وعظ و تبليغ در ادبيّات فارسى نيز دست داشت و شعر مى سرود.
شمس الشموس/327.
ابراهيم زنگنه
واعظ مشهدى-محمّد حسين
(1140-ح 1240 ه.ق)
شيخ محمّد حسين واعظ مشهدى فرزند محمّد محسن مدرس از علما و فضلا و نيز واعظان و محدثان جهان ديده و مشهور قرن دوازده و سيزدهم هجرى بود.وعظ و خطابت او دربارۀ ترويج و نشر حقايق اسلامى بيش از هشتاد سال ادامه داشت.
حدود سالهاى 1140 ه ق در مشهد در خانواده اى متقى و فاضل و اهل علم به دنيا آمد و در همين شهر نشو و نما يافت و چون تحصيلاتش به اتمام رسيد،پيوسته در ارشاد و هدايت مردم كوشيد و در مناقب اهل بيت (اطهار)عليهم السّلام،در مشهد،تهران،يزد، سبزوار و استانهاى گيلان و مازندران و نيز در خارج از كشور بخصوص شهرهاى مقدس عراق افاضه كرد.
جنگى آراسته به خط زيباى وى در حدود چهارصد صفحه به جاى مانده كه شامل احاديث،خطب،تواريخ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و ائمۀ اطهار عليهم السلام و نيز شرح حال حضرت على عليه السّلام است، بعلاوه لطايف شيرين و فكاهيات،اشعار عربى و فارسى،چند رسالۀ علمى و سفرنامه هاى كربلا و حج ايشان در اين مجموعه مشاهده مى شود.اين كتاب مؤيّد آن است كه در اغلب زمينه هاى علمى و سخنورى تبحّر داشته و با وجود مسافرتهاى تبليغى فراوان از تحقيق غافل نمانده بود.
مسافرتهاى او نسبتا طولانى بوده است،شعبان سال 1200 ه ق كه جهت تبليغ به عتبات عاليات سفر كرد،حدود 25 ماه طول كشيد و در هفدهم ربيع الاول سال 1224 ه ق از طريق بوشهر با كشتى به مكه معظمه رفت و در آنجا دربارۀ عقايد خاص وهابيت به مباحثه
ص:510
و محاوره پرداخت و بعد از حدود 21 ماه به مشهد مراجعت كرد.
مرحوم واعظ مشهدى در اواخر عمر فلج شد،ولى مردم براى استفاده از سخنان شيوايش شبهاى جمعه هر هفته او را روى تخت به مسجد گوهرشاد مى آوردند و پس از ايراد چند حديث و زيارت حرم مطهر رضوى او را به منزل برمى گرداندند.
تاريخ دقيق فوت ايشان معلوم نيست،ولى بنا به نوشتۀ نوۀ دانشمندش استاد واعظزادۀ خراسانى پس از حدود يك صد سال زندگانى در مشهد دار فانى را وداع گفت.
از ايشان و سه همسر يزدى، سبزوارى و مشهدى اش شش پسر و هشت دختر به يادگار مانده كه مرحوم حاج ملا احمد واعظ(م 1303 ه ق)كه شرح حالش در همين كتاب آمده است، كوچك ترين فرزندش مى باشد.
دست نوشتۀ استاد واعظزاده
غلامرضا جلالى
واعظ مقدس-غلامرضا
(1250-1345 ه ق)
شيخ غلامرضا واعظ مقدس فرزند ملا مرتضى قلى فرزند ملاّ خسرو از اكابر علما و وعاظ مشهد بود.ايشان سخنرانى ماهر و سخن دانى كم نظير بود.
نسبت به احاديث و روايات اهل بيت اظهار وقوف كامل داشت و سخنانش تا اعماق جان مخاطبان مى نشست و آنها را مجذوب خود مى ساخت تا جايى كه هركس پاى سخنان ايشان مى نشست مى كوشيد تا راه اصلاح خود را در پيش گيرد.از وى كرامات گوناگونى نقل شده است.و در زمان خود مورد توجه مردم بود و نامه هاى زيادى از نقاط كشور به خراسان به آدرس او كوچه گندم آباد (حوض نو)مى رسيد.ايشان از خادمان بارگاه رضوى بود و در مراسم غبارروبى مضجع شريف شركت مى كرد و اين سمت را از اجدادش به ارث برده بود.در دار السياده اقامه جماعت مى نمود و پس از نماز به وعظ و ارشاد
ص:511
مى پرداخت.سال 1345 ه ق در سن 95 سالگى درگذشت و در كنار درب شرقى دار الحفاظ مدفون شد.شيخ قاسم،شيخ باقر روضه خوان و حاج شيخ محمد واعظزاده مقدس فرزندان ايشان هستند.شيخ حسنعلى بادكوبه اى،حاج شيخ حسن پايين خيابانى و حاج شيخ حسين توسلى تنكابنى پدر اديب طوسى و محمد كاظم طوسى دامادهاى ايشان بوده اند.
ابراهيم زنگنه
واعظ يزدى-بافقى-محمّد على
واعظ يزدى-احمد
(-1310 ه ق)
مولى احمد بن حسن واعظ يزدى عالم دينى و خطيب،در يزد متولد شد و در اصفهان نزد مولانا حاج محمّد جعفر آباده درس خواند،بعد به خراسان آمد و به امامت نماز جماعت و تبليغ شريعت همت گماشت.تمام مجلّدات بحار الانوار را با خط خود نوشت و به كتابخانه آستان قدس رضوى وقف كرد و به سال 1310 ه ق در مشهد درگذشت.
كتابهاى زير از آثار اوست:
مغناطيس الابرار در مواعظ،نواميس العجب در شرح زيارت رجب در 2 جلد،خزائن الانوار در سيره نبى و آل، به فارسى،الباقيات الصالحات،درجات الاصحاب،رجال،براهين الخواص، منفجر المعانى به زبان فارسى در مواعظ،بحر الدموع در مقتل به زبان فارسى.
وى در كتاب نواميس العجب كه از كتابهاى چاپ شده ايشان است به فهرست همۀ آثار خود اشاره نموده است.
الذريعة 11/3 و 80 و 59/8 و 95/10، 306/13 و 148/23 و 350/24، تاريخ علماى خراسان/129-131، نقباء البشر 95/1،اعيان الشيعة 505/2.
غلامرضا جلالى
ص:512
واعظ يزدى-على
(-1311 ه ق)
شيخ على واعظ از فضلا و واعظين معروف قرن سيزدهم و دهۀ اول قرن چهاردهم هجرى بود و تا آخر عمر در مشهد رضوى مجاورت داشت.
وى در يزد متولد شد و پس از فراگيرى مقدمات و سطوح اوليه براى ادامۀ تحصيل به عتبات عاليات رفت و در خدمت ميرزاى مجدد شيرازى به تحصيل پرداخت و مدتى در آنجا ماند.
چون در اواخر به بيمارى وسواس مبتلا شده بود مرحوم ميرزا وى را به رفتن به مشهد ملزم ساخت و او نيز به اطاعت از استاد به اتفاق سيّد محمّد تقى خراسانى(م 1350 ه.ق)كه از علماى وقت بود به مشهد آمد و در اين شهر به تبليغ دين مبين اسلام و ذكر مصائب اهل البيت پرداخت و در ضمن كتاب منظومه در اصول الفقه را به رشتۀ تحرير درآورد و به سال 1311 ه.ق درگذشت.آية اللّه سيد محمّد طباطبايى يزدى فرزند آية اللّه العظمى سيد محمّد كاظم طباطبايى يزدى داماد وى بود.
ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/317، نقباء البشر 1322/1،الذريعة 83/23، شرح زندگانى ميرزاى شيرازى/145 و نجوم السّرد/754-753.
غلامرضا جلالى
واعظى سبزوارى-سيد مرتضى
(1284-1347 ه ش)
ثقة المحدّثين حاج سيد مرتضى واعظى سبزوارى از وعاظ زاهد و عامل
ص:513
بود.پدر ايشان مرحوم حاج سيد على اكبر از منبريهاى معروف و از كوه پايه اصفهان بود.وى در سبزوار ازدواج كرد و به مشهد آمد و در حوزه به تعليم و تعلّم پرداخت.
مرحوم سيد مرتضى واعظى سبزوارى در منازل علماى بزرگ مشهد مثل بيت آية اللّه العظمى ميلانى،آية اللّه قمى، مجتهدى،و منزل شيخ محمّد تقى و آية اللّه مرواريد سخنرانى مى كرد و در بالاسر حضرت گاهى به جاى آية اللّه العظمى حاج سيد يونس اردبيلى و آية اللّه سيد جواد خامنه اى نماز مى خواند.
ايشان در نهايت زهد زندگى مى كرد و موقع فوت هيچ اندوخته اى نداشت و در مراثى ائمه،خودش نيز گريه مى كرد.در خلوت شب به مستمندان آذوقه مى برد و براى استشفا آب نيسان را مى گرفت و دعا مى خواند.سفرى به كربلا رفت، ايشان حدود 83 سال زيست و در 1347 ه ش چشم از جهان فروبست و در صحن انقلاب(دار الاجابة)كنار قبر مرحوم حاج شيخ مجتبى قزوينى دفن شد.
ابراهيم زنگنه
واله-محمّد
(1310-1375 ه ش)
شيخ محمّد واله فرزند محمّد رضا از علماى خودساخته و وارسته و نيز از خطباى مخلص و دلسوز و اساتيد علم اخلاق حوزۀ علميۀ خراسان بود.روز سوم ديماه 1312 ه ش در خانواده اى مذهبى و متديّن در شهر كاشمر متولّد شد.در اين شهر به تحصيل پرداخت و
ص:514
دوره هاى مقدماتى و سطح را به پايان رسانيد.
از همان اوان نوجوانى در زمينۀ تهذيب نفس و صفاى باطن،اعجاب همگان را برمى انگيخت و به داشتن اين صفات زبانزد خاص و عام گرديد.پس از فوت پدر ارث قابل توجّهى نصيبش شد،ولى ازآنجاكه گرايشهاى عارفانه اى داشت به مال و ذخاير دنيوى بى اعتنا بود و تقريبا همه را صرف احياى معارف قرآن و عترت و طلاب علوم دينى و نيازمندان نمود.
در 25 سالگى براى تكميل تحصيلات و سكونت به مشهد هجرت كرد و در حوزۀ مشهد نيز دروس رسائل و مكاسب و كفايه را در محضر آية اللّه شيخ هاشم قزوينى خواند.چون از هوش و استعداد سرشارى برخوردار بود پس از خاتمۀ هر جلسۀ درس، شاگردان گرد ايشان جمع مى شدند و او درس همان جلسه را تقرير مى كرد.
دورۀ خارج و تفسير را در خدمت آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى گذرانيد و همچنين از درس خارج آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد نيز استفاده مى برد.
ايشان در تواضع و ادب و عبادت و تقوا و زهد بى ريا آيينۀ تمام نماى استادش مرحوم ميرزا جواد آقا بود.از زمانى كه به مشهد عزيمت نمود بود شيفتگان علم و معرفت و كمال بر گرد وجودش حلقه مى زدند و از محضرش استفاده هاى فراوانى مى بردند.ايشان در مدارس علوم دينى سليمانيه،على بن ابى طالب و مدرسۀ موسوى نژاد و مدرسۀ بعثت تدريس مى كرد و جلسات درس اخلاق او تجسّم كامل اخلاق حميده،روح ايمان و اخلاص بود.
واله در سال 1368 ه ش به بيمارى سختى دچار شد و در بيمارستان شاهين فر مشهد بسترى گرديد و در مدتى كه در بستر بيمارى حضور داشت هميشه در اطاقش مجلس دعا و ذكر مصيبت برقرار بود و از كثرت علاقه اى كه به اهل بيت عصمت و طهارت داشت هرگاه مدّاحى به عيادتش مى رفت از او مى خواست تا روضۀ حضرت
ص:515
سيد الشهداء برايش بخواند.
در تمام مدت عمر پربركتش شهر كاشمر و حوزۀ علميۀ آنجا از وجود وى بهره مند بود.هرچند گاهى به كاشمر مى رفت و مدّتى در آنجا اقامت مى نمود و با تشكيل جلسات متعدّدى مردم آنجا از ارشاد و سخنان پندآميزش بهره مند مى شدند.يك سال آخر عمر خود را در كاشمر گذراند و به رغم تقاضاهاى مكرّر افراد مبنى بر بازگشت،وى قبول نمى نمود.تا اينكه در سحرگاه روز شنبه 22 ارديبهشت سال 1375 ه ش/22 ذيحجه سال 1416 ه ق در حال نماز دار دنيا را وداع گفت و پس از تشييع جنازۀ باشكوهى در صحن آزادى مقابل غرفۀ 24 در جوار حضرت على بن موسى الرضا عليه السّلام مدفون گرديد.
مرحوم واله هواهاى نفسانى را در وجود خود مهار كرده و كمالات اخلاقى را در خود گرد آورده بود.همواره و در همه حال،در پى كسب رضاى حق بود و به جز آن وقعى نمى نهاد.قول و عمل او درس آموز اهل علم و طلاب و ساير مردمان بود.با رزمندگان اسلام انس و الفتى ديدنى داشت و شيفتگان كمالات معنوى را به خود مجذوب مى ساخت.
سخنش آموزنده بود و عملش ديگران را به آخرت ترغيب مى كرد.از نام و شهرت گريزان بود و از تظاهر و تصنّع و تقدّس نمايى به سختى پرهيز داشت، ولى اين همه سبب گوشه نشينى و دورى او از مردم نگرديد.از خودستايى و اظهار كمال واهمه مى كرد،ولى به اين بهانه هرگز شانه از زير بار ارشاد و هدايت تهى ننمود.
حمايت از انقلاب و نظام را مسئوليت شرعى و وظيفه مهم تبليغى خود مى دانست و خطابه او سنگرى استوار در جهت دفاع از اساس انقلاب و ارزشهاى والاى آن بود.
معاشرت او با ديگران به دستورهاى شرع عينيت مى بخشيد،بسيار فروتن بود.او به واقع خود را هيچ نمى ديد.هرگونه تذكر هرچند كوچك را،با خوش رويى و از دل وجان پذيرا بود و از
ص:516
تذكردهنده،با اهميت و بزرگداشت تشكر مى كرد و در حضور ديگران،از او تجليل و قدردانى مى نمود و به صراحت،سخن قبلى خود را تخطئه مى كرد.در حسن خلق و خوش رويى و حسن سلوك با ديگران و احترام به كوچك و بزرگ،ديدنى بود و با نگاه روياروى او هيچ كس آزرده نمى شد.
هرگز با زبان و عمل خود كسى را نيازرد.حتى اگر تذكّرى مى داد با مقدّمه و دلنوازى و رعايت ادب و احترام همراه بود.در خانه او،به روى همه باز بود و واردان را خود پذيرايى مى كرد.
هرگز غيبت نمى كرد،بدگويى و عيب جويى از او شنيده نشد.در ارتباط با ديگران و حقوق مردم حساسيّت فوق العاده و تأكيد فراوان داشت.بر تهجّد و توسّل و نماز اوّل وقت و جماعت و تشرّف به حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام و ذكر و انجام سنن و آداب و اجتناب از محرّمات و شبهات مراقبت كامل داشت.در خدمت و احسان به ديگران و كارگشايى در حدّ توان مى كوشيد.از جمله وقتى بدهكارى شكوه قرض خود را پيش او برده بود،او كتابى كمياب و مورد نياز خود را به كتابفروشى فروخته بود و مشكل مالى او را حل كرده بود و پس از چندى به دليل نياز همان كتاب را به چند برابر قيمت قبلى از آن كتابفروش خريده بود.با وضو منبر مى رفت و نسبت به گفتار خود تحفظ داشت.
مجتبى الهى
ودود-حسن
(1303-1374 ه ق)
شيخ حسن ودود ملقب به«شمس المحدثين»از علما و اساتيد و محدثين و موثقين زمان خويش و نيز از وعاظ و سخنوران خراسان و اهل منبر بوده است.
به سال 1303 ه ق در محلۀ عيدگاه مشهد متولد شد و پس از تحصيلات علوم دينى با آخوند ملا على تونى كه از زهاد آن عصر و متولى مدرسۀ
ص:517
فاضلخان بود مأنوس گرديد.
وى به ارشاد و هدايت مردم و ذكر اهل بيت عصمت و طهارت اشتغال داشت و در مدرسۀ فاضلخان و مسجد گوهرشاد تدريس مى كرد،تا اينكه در 71 سالگى روز دهم رجب سال 1374 ه ق در مشهد درگذشت.
ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/284
ابراهيم زنگنه
ص:518
هاشمى نژاد-سيّد عبد الكريم
(1311-1360 ه ش)
مجاهد شهيد سيّد عبد الكريم هاشمى نژاد كه يكى از چهره هاى روحانيت مبارز است،به سال 1311 ه ش در بهشهر متولد شد.در اوايل نوجوانى به روستاى كوهستان دو كيلومترى بهشهر رفت و در خدمت حضرت آية اللّه كوهستانى به تحصيل پرداخت،وى هميشه اين دوران را نقطۀ عطفى در زندگى دينى خويش مى دانست.
وى براى ادامه و تكميل تحصيلات عازم قم شد و در آنجا از محضر حضرت آية اللّه العظمى بروجردى و همچنين از محضر حضرت آية اللّه العظمى امام خمينى به مدت 14 سال تا سال 1340 بهره جست و بارها مورد تشويق و تقدير اساتيد خود قرار گرفت.
ايشان هم زمان با رحلت آية اللّه بروجردى به مشهد هجرت كرد و در حوزۀ علميه مشغول تدريس شد و جلساتى را در كانون بحث و انتقاد دينى براى دانشجويان و افراد مشتاق دنبال
ص:519
مى كرد.اين جلسات به صورت آزاد اداره مى شد و نزديك 17 سال دوام آورد،تا اينكه ساواك ايشان را از شركت در اين بحثها بازداشت.
در نهضت 15 خرداد،هاشمى نژاد به پيام امام لبيك گفت.در شب 15 خرداد،شبى كه سپيده دم آن حماسۀ آغاز انقلاب اسلامى را رقم زد،او جزء اولين دستگيرشدگان بود.
در آن شب كه حضرت امام خمينى رهبر كبير انقلاب قدس سره در زندان بسر مى برد،رژيم پهلوى به منزل بيش از چهل تن از روحانيون سرشناس و آزاديخواه پيرو راه امام هجوم برد و همۀ آنها را دستگير كرد.به اين پندار كه با قطع ريشه هاى اصلى،درخت انقلاب را بخشكاند.ايشان از سال 1342 تا 1357،پنج بار بازداشت شد.بازداشت دوم ايشان به جريان مسجد فيل مربوط مى شد.
روز 22 مهر سال 42 سخنرانى وى در مسجد فيل عليه بى بندوبارى زنان كه از سوى رژيم پهلوى دنبال مى شد،به درگيرى ميان مردم و نيروهاى امنيتى انجاميد و دو نفر به شهادت رسيدند و ساواك ايشان را دستگير نمود.
او پس از پايان يافتن دومين دورۀ دستگيرى اش به مبارزات خود بعد تازه اى بخشيد و با فعاليت بيشتر، جلسات بحث و انتقاد را در كانونهاى گرم و پرشور نسل جوان ادامه داد و به سؤالات فراوانى كه در ذهن فرزندان اسلام پديد مى آمد پاسخ مى داد و همچنين حوزۀ درس فقه و اصول او مرتّبا داير بود.استاد شهيد كه در مشهد در هيچ مكانى حق منبر رفتن و سخنرانى را نداشت،در اين مدت توانست در شهرستانهاى مختلف ايران سخنرانيهاى تكان دهنده اى ترتيب دهد و هيچ گاه دست از فعاليّت و روشن كردن مردم و برملا ساختن جنايات رژيم شاه برنداشت تا اينكه بار ديگر در سال 1350 پس از ده شب سخنرانى مستمر پيرامون علت عقب ماندگى مسلمين در يكى از مساجد شيراز دستگير و زندانى شد و سپس براى هميشه در سرتاسر
ص:520
كشور ممنوع المنبر شد.
او در مدتى كه نمى توانست به منبر برود به نشر آثار قلمى پرداخت.از آثار اوست:مناظرۀ دكتر و پير؛درسى كه حسين به انسانها آموخت؛تقريرات اصول آية اللّه شيخ على كاشانى؛ هستى بخش؛رهبران راستين؛مسائل عصر ما؛قرآن و كتابهاى ديگر آسمانى؛ مشكلات مذهبى روز؛راه سوم بين كمونيزم و سرمايه دارى؛ولايت فقيه؛ زهرا(ع)مكتب مقاومت.
شهيد هاشمى نژاد و حضرت آية اللّه خامنه اى رهبر انقلاب و حضرت آية اللّه طبسى توليت عظماى آستان قدس رضوى مثلث مقاومتى را به وجود آوردند كه در اواخر دوران رژيم پهلوى همواره در كنار يكديگر در شهر مقدس مشهد براى آزادى و رهايى مردم از جنگ استبداد فعاليت داشتند.
شهيد هاشمى نژاد روز 18 تيرماه 54 به اتهام اقدام عليه امنيت كشور، همراه آية اللّه واعظ طبسى و تنى چند از مبارزين دستگير و روز دوم ديماه 54 به دو سال زندان محكوم شد.
آخرين بازداشت ايشان مربوط مى شود به روز 22 خرداد 57 و اوج گيرى انقلاب اسلامى كه پس از يك روز با تحصن مردم در بيت آية اللّه العظمى سيّد عبد اللّه شيرازى آزاد شد.
ايشان بدون ترديد يكى از گردانندگان اصلى انقلاب اسلامى در مشهد بود تا اينكه روز 7 مهر 1360 به دست منافقان به شهادت رسيد و چشم از حيات مادى فروبست و به ملكوت الهى پيوست.و روز هشتم مهر در محل دارالسلام حرم مطهّر به خاك سپرده شد.
مجلۀ پيام انقلاب،9 مهر ماه 1362/ 14-18،شهداى روحانيّت شيعه 575/1-576.
ابراهيم زنگنه
هروى-محمّد حسن
(1181-1254 ه ق)
شيخ محمّد حسن فرزند حاج على اصغر بيك ملك التجار افغانستان،از
ص:521
علما و عرفاى قرن سيزدهم هجرى است.در سال 1181 ه ق در هرات تولد يافت و از ارباب تجارت شد.وقتى كه اسماعيل ازغدى عارف معروف(م 1231 ه ق)،به هرات سفر كرد،تحت تأثير او دست از تجارت كشيد و به سير و سلوك پرداخت و در اندك زمانى مورد توجه عام و خاص قرار گرفت.
محمّد شاه قاجار هنگام محاصرۀ هرات او را محترمانه به مشهد فرستاد و او در مشهد بود تا اينكه به سال 1254 ه ق درگذشت و در قبرستان قتلگاه دفن شد.
تاريخ علماى خراسان/72،مطلع الشمس/684-685،اعيان الشيعة 143/9.
ابراهيم زنگنه
هروى مشهدى-سيّد محمّد
(1257-1322 ه ق)
سيد محمّد فرزند حسن بن علينقى بن مهدى حسين هندى هروى مشهدى از علما و ائمۀ جماعت مشهد مقدّس رضوى است.
وى رجب سال 1257 ه ق متولد شد و پس از تكميل تحصيلات به امامت جماعت و تدريس سطوح ادب عرب در حوزه علميّۀ مشهد پرداخت و در ضمن تحقيقات و تأليفات چندى را به انجام رسانيد كه از جمله:رساله«رشف العسل و كشف الغزل»در آداب سلوك و نيز شرح يك غزل حافظ كه در سال 1316 ه.ق در مشهد به چاپ رسيده است.
او در 29 ذى الحجه سال 1322 ه.ق در مشهد درگذشت و در رواق رضوى موسوم به راهرو كشيك خانه دفن شد.
فهرست كتب خطى آستان قدس 534/6،ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/ 316،سند شمارۀ 12002/28 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
ابراهيم زنگنه
همدانى-عبد المجيد
(1267-1346 ه ق)
شيخ عبد المجيد همدانى فرزند عبد الوهاب از علماى پارسا و متقى و
ص:522
نيز فقهاى قرن 13 و 14 هجرى است كه سالها در مشهد مقدس رضوى زيست.
وى سال 1276 ه ق در همدان متولد شد.علوم مقدماتى را نزد چندين نفر از فضلا فراگرفت و در حدود سال 1298 به عراق رفت و چندين سال در كربلا از محضر درس فاضل اردكانى و آية اللّه حاج زين العابدين مازندرانى استفاده برد و بعد از وفات آنها به نجف اشرف رفت و در خدمت حاج ميرزا حسين خليلى و ساير اساتيد حوزه به درجۀ اجتهاد رسيد و سال 1316 ه ق به امر استاد ميرزا حسين خليلى به همدان مراجعت نمود و به وظايف شرعى خود مشغول گشت.
سال 1338 به زيارت عتبات مشرف شد.از عبّاد به شمار مى رفت و كراماتى چند به وى نسبت داده اند.
مؤلّف نقباء البشر مى نويسد:
«چون مرا با وى علاقۀ دوستى و برادرى بود وقتى از وى خواهش كردم كه چيزى از آن كرامات به من گويد، چنين فرمود:كه سال 1299 من از كاظمين پياده به زيارت عسكريين روانه شدم و چون نيم فرسنگ از خان المشاهدة كه اكنون نيز موجود و ايستگاه قطار است گذشتم،سخت از پيادگى و تشنگى به زحمت افتادم و از قافله عقب ماندم و راه را گم كردم و ترسى تمام در خود يافتم و براى نجات از آن حالت به ائمه عليهم السلام متوسل شدم.ناگهان دو نفر پيدا شدند و از آبى كه همراه داشتند به من دادند و اندكى با من آمدند كه به قريه اى رسيدم و پرسيدم اينجا كجاست؟گفتند:دجيل است ناگهان ملتفت شدم كه آنها با من نيستند و اثرى از آنها نيافتم و از قافله پرسيدم گفتند هنوز نيامده و من به انديشه و انتظار فرورفتم تا پس از پنج ساعت قافله رسيد».
كرامات ديگرى هم دربارۀ ايشان در نقباء البشر و مكارم الآثار آمده است.او سالها در مشهد رضوى مجاور بود و در ضمن به عتبات رفت و آمد مى كرد تا
ص:523
اينكه در سال 1346 ه ق در مشهد درگذشت و آثارى چند مانند:مجالس الواعظ و مختصر الاحكام از او به جاى مانده است.
نقباء البشر 1324/4-1325.
ابراهيم زنگنه
همدانى-محمّد باقر-اصفهانى- محمّد باقر
ص:524
يزدى-حسين
(-1352 ه ق)
سيّد حسين يزدى معروف به «ميبدى»از علما و فقها و ائمّۀ جماعت مشهد مقدّس است.وى در اصل از مردم ميبد يزد بود كه پس از سالها تحصيل و رسيدن به درجۀ اجتهاد،به واسطۀ علاقه اى كه به خاندان عصمت و طهارت داشت از زادگاه و موطن اصلى خويش دل كند و مجاورت حضرت رضا عليه السّلام را برگزيد.
چون مورد وثوق و احترام خاصّ عموم مردم بود به امامت جماعت برگزيده شد و سالها به ارشاد ملّت و ترويج و نشر احكام اسلامى پرداخت و نيز در مدرسۀ علينقى ميرزاى مشهد به تدريس مشغول گرديد و عده اى از فضلا و طلاّب علوم دينى از وى كسب فيض مى كردند تا آنكه به نوشتۀ مرحوم حاج شيخ على اكبر مروّج خراسانى در سوانح،روز هفدهم شعبان سال 1352 ه ق دار فانى را وداع گفت و در همان مدرسۀ علينقى ميرزا كه به تدريس مشغول بود و نيز سمت سرپرستى آن را داشت مدفون گرديد.
ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/308
ابراهيم زنگنه
يزدى-عبد الخالق
(ح 1206 ق-1268 ه ق)
مولانا عبد الخالق يزدى عالمى دينى،واعظ و مدرّس،فرزند
ص:525
عبد الرحيم يزدى مجتهد و واعظ،از علماى سدۀ سيزده هجرى است.
در يزد به دنيا آمد،فقه را از حضور شيخ احمد بن زين الدّين احسائى فراگرفت و در اصول از خدمت شريف العلماء بهره برد.پس از مدتى اقامت در يزد به مشهد آمد و تا آخر عمر در توحيدخانه حرم تدريس مى كرد و در مناسبت هاى خاصّ به موعظه مى پرداخت.چون از مسلك شيخيه پيروى مى كرد با علماى معاصر خود مجالس مناظره داشت تا اينكه به سال 1268 ه ق در مشهد درگذشت.
صاحب الكرام البررة مى نويسد قبر او در سوق الصياغين مشهد الرضا مشهور است.مصائب الائمه در حديث و بيت الاحزان فى مصائب السادات الزمان، الخمسة الطاهرة من ولد عدنان در مقتل و معين الطالبين در اصول و معين المجتهدين و رساله اى در صلاة جمعه در فقه از آثار اوست.
الكرام البررة 723/2،مطلع الشمس /687،تاريخ علماى خراسان/105، الذريعة 73/15،اعيان الشيعة 457/7، ريحانة الادب 389/6،نجوم السرد/ 421،415
غلامرضا جلالى
يزدى-عبد اللّه
(1278-1370 ه ش)
شيخ عبد اللّه يزدى فرزند غلام رضا متخلّص به«شهودى»كه او را«قدوة الخطباء و المحدثين»نوشته اند از گويندگان و وعّاظ نامى خراسان است.
سال 1278 ه.ش در مهرجرد يزد تولد يافت و تحصيلات مقدّماتى خود را در يزد طى كرد سپس به مشهد مقدس
ص:526
آمد و در اين شهر ساكن شد و از محضر علماى مشهد بخصوص مرحوم آية اللّه ميرزا مهدى غروى اصفهانى كسب فيض نمود.
او تمام عمر خويش را در علوم اهل بيت عليهم السّلام و تبليغ معارف الهى صرف كرده و در بهمن ماه سال 1370 ه.ش در مشهد وفات يافته و در روز بيست و چهارم بهمن در زير صحن آزادى بلوك 145 مدفون گرديد.
از آثار ايشان است:رساله اى در منطق به فارسى،رساله اى در ردّ فلاسفه و صوفيّه،رساله اى در مطالب متفرّقه و ديوان اشعارى كه هنوز به چاپ نرسيده است.
يكى از اشعار او در توسّل به حضرت ولى عصر عليه السّلام مخمّس زير است:
اى صبح ازل از گل روى تو هويدا شام ابد از سنبل گيسوى تو پيدا
اى سنبل و گل بلبل دل واله و شيدا مثل تو بود بر دل وجان سرّ هويدا
اى چهره و خال و خط تو صفحۀ قرآن
گنجينۀ دانشمندان 196/7-198.
يزدى-على-واعظ يزدى-على
يزدى-محمّد رضا
(-1333 ه.ق)
شيخ محمد رضا يزدى از اساتيد مدرسه سليمان خان بود و فقه و اصول و ادبيات تدريس مى كرد و مرحوم حاج شيخ على اكبر مروج از شاگردان ايشان است.وى شب يازدهم ذى الحجه سال 1333 ه.ق درگذشت و در دار الضيافه دفن شد.
غلامرضا جلالى
يزدى-محمّد معصوم
(سدۀ 12 هجرى)
مولانا محمّد معصوم يزدى از علما و فضلاى قرن دوازدهم هجرى و معاصر با
ص:527
شاه سلطان حسين صفوى است.از وى شرح حال دقيقى در دست نيست،ولى آنچه مسلم است او در اوايل جوانى به منظور تحصيل و مجاورت بارگاه ملكوتى حضرت رضا عليه السّلام از يزد به مشهد آمد و بعد از تكميل تحصيلات علوم دينى در اين شهر اقامت گزيد.
در بين مردم به فضيلت و تقوا و تقدّس شهرت داشت و مورد اعتماد ساكنان ارض اقدس بود از جمله با ميرزا شمس الدّين محمّد از مشاهير سادات رضوى مشهد و مؤلف كتاب وسيلة الرضوان ارتباط دوستانه و نزديك داشت.
از تاريخ مرگ وى اطلاع صحيحى در دست نيست.مؤلف ستارگان در كنار خورشيد ولايت او را جزء دانشمندان اسلامى و مدفون در رواق دارالسيادۀ مباركه آورده است.
مطلع الشمس/701،ستارگان در كنار خورشيد ولايت/15،اعيان الشيعة 57/1.
ابراهيم زنگنه
يزدى بافقى-سيّد محمّد امين
(-1340 ه ش)
سيد محمّد امين يزدى بافقى از فضلا و واعظان مشهور مشهد بود كه سالها در حوزۀ علميۀ مشهد به تحصيل و تدريس اشتغال داشت.
در شهر بافق متولّد شد و تحصيلات مقدّماتى خود را در آنجا گذراند، سپس جهت ادامه تحصيلات علوم دينى به مشهد آمد و پس از كسب كمالات در همين حوزه به تدريس مشغول شد.
ايشان در مشهد به زهد و تقوا مشهور بود،سالها به وعظ و تبليغ احكام دين مبين اسلام و ذكر مناقب و مصائب اهل بيت عليهم السّلام اشتغال داشت و از گويندگان نامى ارض اقدس رضوى به شمار مى رفت.در اوايل دهۀ اول 1340 ه ش در مشهد درگذشت و در دار السياده به خاك سپرده شد.
ستارگان در كنار خورشيد ولايت/24.
ص:528
1-آتشكده آذر،لطف على بيگ آذر بيگدلى،تصحيح جعفر شهيدى،تهران،مؤسسه نشر كتاب 1337.
2-آثار الحجه،محمّد شريف رازى،قم،كتابفروشى برقعى 1332.
3-آشناى عرشيان(شرح حال و آثار مهدى الهى قمشه اى)،غلامرضا گلى زواره اى،قم، انتشارات قيام 1376.
4-آينه دانشوران،عليرضا ريحان يزدى با مقدمه ناصر باقرى بيدهندى،قم،كتابخانه مرعشى،چاپ اوّل 1372.
5-ابواب الهدى،مهدى اصفهانى،مشهد،محمّد باقر نجفى يزدى 1363.
6-اتركنامه(تاريخ جامع قوچان)،رمضانعلى شاكرى،تهران،انتشارات اميركبير 1365.
7-اثرآفرينان(زندگينامه نام آوران فرهنگى ايران از آغاز تا سال 1300 ش)،زير نظر سيد كمال حاج سيد جوادى،تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى،چاپ اوّل 1377.
8-احسن التواريخ،حسن بيگ روملو،به كوشش عبد الحسين نوايى،تهران،انتشارات بابك، چاپ اوّل 1357.
9-احسن الوديعه،محمّد مهدى موسوى اصفهانى،بغداد،مطبعه نجاح 1348 ق.
10-اختران فروزان رى و تهران،محمّد شريف رازى،قم،كتابخانه الزهراء،چاپ اوّل بى تا.
11-از مشروطه تا جمهورى نگاهى به ادوار مجالس قانون گذارى در دوران مشروطيت،تحقيق
ص:529
و نگارش يونس مرواريد،تهران،نشر اوحدى 1377.
12-استرآبادنامه،مسيح ذبيحى،با همكارى ايرج افشار و محمّد تقى دانش پژوه،تهران، انتشارات اميركبير،چاپ اوّل 1356.
13-اسرار التوحيد،محمّد منور،تصحيح دكتر محمد رضا شفيعى كدكنى،تهران،انتشارات آگاه 1366.
14-الاعلام،خير الدّين زركلى،بيروت،دار العلم للملايين 1986 م.
15-اعلام الورى باعلام الهدى،فضل بن حسن طبرسى،نجف،مكتبه الحيدرية 1390 ق.
16-اعيان الشيعة،سيد محسن امين،بيروت،دار التعارف للمطبوعات 1403 ق.
17-اكبرنامه،ابو الفضل بن مبارك به كوشش غلامرضا طباطبايى مجد،تهران،مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى 1372.
18-امل الآمل،شيخ محمّد بن حسن حر عاملى،تحقيق سيد احمد حسينى،انتشارات جاويد 1362.
19-بحث در آثار و احوال حافظ،قاسم غنى،تهران،انتشارات زوار 1369.
20-بزرگان سيستان،ايرج افشار سيستانى،تهران،انتشارات ديبا 1367.
21-بزرگان قاين،سيد محسن سعيدزاده،قم،انتشارات ناصر 1369.
22-بناهاى تاريخى خراسان،على اصغر صفرى،اداره كل و فرهنگ خراسان،مشهد،بى نا، بى تا.
23-بهارستان،محمّد حسين آيتى بيرجندى،تهران،شركت سهامى انتشار 1327.
24-بهشت شرق،حسين موسوى،مشهد،چاپخانه زوار 1341.
25-بيان سبل الهداية فى ذكر اعقاب صاحب الهدايه يا تاريخ علمى و اجتماعى اصفهان در دو قرن اخير،مصلح الدّين مهدوى،قم،نشر الهدايه 1367.
26-بيرجند امروز،غلامرضا يزدانى شواكند،مشهد،دانشگاه مشهد،چاپ اوّل 1378.
27-بيرجند نگين كوير،محمّد رضا بهنيا،تهران،انتشارات دانشگاه تهران،چاپ اوّل 1380.
ص:530
28-تاريخ آستان قدس،على مؤتمن،مشهد،بى نا،چاپ دوم 1355.
29-تاريخ اردبيل و دانشمندان،فخر الدّين موسوى اردبيلى،نجف،مطبعه الادب 1347.
30-تاريخ بيهق،ابو الفضل بيهقى تصحيح سعيد نفيسى،تهران،انتشارات سنائى 1332.
31-تاريخ پانصدساله خاندان شهرستانى،تحقيق و تأليف محمّد قاسم هاشمى،اصفهان، مؤلف،چاپ اوّل 1381.
32-تاريخ تذكره هاى فارسى،احمد گلچين معانى،انتشارات كتابخانه سنائى،چاپ دوم، 1363.
33-تاريخ جرايد و مجلات ايران،محمّد صدر هاشمى،اصفهان،انتشارات كمال 1363.
34-تاريخ روضة الصفاى ناصرى،رضا قلى خان هدايت،قم،انتشارات پيروز،1339.
35-تاريخ عالم آراى عباسى،اسكندر بيگ منشى،تهران،انتشارات اميركبير 1350.
36-تاريخ علماى خراسان،عبد الرحمن مدرس،تصحيح محمّد باقر ساعدى،مشهد،نشر ديانت،بى تا.
37-تاريخ مختصر احزاب سياسى ايران،محمّد تقى ملك الشعراى بهار،تهران،انتشارات اميركبير 1371.
38-تاريخ نظم و نثر در ايران و در زبان فارسى،سعيد نفيسى،تهران،انتشارات فروغى 1363.
39-تاريخ نيشابور،ابو الحسن عبد الغافر فارسى،تحقيق محمّد كاظم محمودى،قم،انتشارات حوزه علميه،1362.
40-تاريخ و سفرنامه حزين،محمّد على حزين لاهيجى،تصحيح على دوانى،تهران، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى 1375.
41-تاريخ يزد،عبد الحسين آيتى،يزد،بى نا 1317.
42-تتميم امل الآمل،عبد النبى قزوينى،مصحح سيد احمد حسينى،قم،كتابخانه آية اللّه مرعشى،چاپ اوّل 1407 ق.
43-تحليلى از نهضت امام خمينى،حميد روحانى،تهران،انتشارات راه امام 1360.
ص:531
44-تذكرة الاولياء،فريد الدّين عطار نيشابور،تهران،دنياى كتاب،1361.
45-تذكره رياض العارفين،آفتاب راى لكهنوى،تصحيح و مقدمه حسام الدّين راشدى، اسلام آباد،انتشارات مركز تحقيقات فارسى ايران و پاكستان 1396 ق.
46-تذكره سخنوران نائين،جلال نائينى،تهران،فرهنگ ايران زمين،1361.
47-تذكره سخنوران يزد،اردشير خاضع،حيدرآباد دكن،كتابفروشى خاضع 1341.
48-تذكره شعراى يزد،عباس فتوحى يزدى،تهران،فرهنگ ايران زمين 1366.
49-تذكرة القبور يا دانشمندان و بزرگان اصفهان،سيد مصلح الدّين مهدوى اصفهان،اصفهان، كتابفروشى ثقفى،چاپ دوم 1348.
50-تذكره مجالس النفائس،عليشير نوايى به سعى و اهتمام على اصغر حكمت،تهران، منوچهرى 1363.
51-تذكره مدينة الادب،محمّد على مصباحى نائينى،تهران،كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، چاپ اوّل 1376.
52-تذكره نصرآبادى،محمّد طاهر نصرآبادى،تصحيح وحيد دستگردى،تهران،كتابفروشى فروغى 1352.
53-تذكره هفت اقليم،امين احمد رازى،تهران،مؤسسه مطبوعاتى علمى،بى تا.
54-تراجم الرجال،احمد حسينى،قم،مجمع ذخائر اسلاميه 1404 ق.
55-تعليقه امل الآمل،ميرزا عبد اللّه افندى اصفهانى،تحقيق احمد حسينى،قم،كتابخانه آية اللّه مرعشى 1410 ق.
56-تكاپوگر انديشه ها(مصاحبه هاى علامه محمّد تقى جعفرى)تنظيم على رافعى،تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى 1377.
57-تلبيس ابليس،عبد الرحمن بن جوزى،بيروت،دار الكتب العلمية 1368.
58-تنبيهات حول المبدأ و المعاد،حسنعلى مرواريد،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى 1416 ق.
ص:532
59-جستجو در تصوف ايران،عبد الحسين زرين كوب،تهران،انتشارات اميركبير 1369.
60-جشن نامه استاد مدرس رضوى(مجموعه مقالات علمى و ادبى)زير نظر ضياء الدّين سجادى،تهران،انجمن استادان زبان و ادبيات فارسى 1356.
61-جواهر الاخبار،بوداق منشى قزوينى،تصحيح محسن بهرام نژاد،تهران،نشر ميراث مكتوب 1378.
62-حبيب السير،غياث الدّين بن همام الدّين خواندمير،تهران،انتشارات خيام 1353.
63-حديقة الشعراء،احمد ديوان بيگى شيرازى،تصحيح دكتر عبد الحسين نوايى،تهران، انتشارات زرين 1346.
64-حيات جاودانى زندگانى آية اللّه العظمى سيد ابو الحسن موسوى اصفهانى،جعفر موسوى اصفهانى با همكارى هادى ميرآقايى،مشهد،رستگار 1385.
65-حياة المحقق الكركى و آثاره،محمّد حسون،قم،منشورات احتجاج 1381.
66-خاتمه مستدرك الوسائل،حسين نورى،قم،مؤسسه آل البيت لاحياء التراث 1415.
67-خاطرات حاج سياح،به كوشش حميد سياح و تصحيح سيف اللّه گلكار،تهران،انتشارات اميركبير 1359.
68-خدمات متقابل ايران و اسلام،مرتضى مطهرى،قم،انتشارات اسلامى 1362.
69-خصائص فاطميه،محمّد باقر واعظ كجورى،قم،آل على 1384.
70-خلاصة التواريخ،قاضى احمد قمى،تصحيح دكتر احسان اشراقى،تهران،دانشگاه تهران 1359.
71-خلاصة الاثر فى اعيان القرن الحادى عشر،محمّد امين محبى،قاهره،بى نا،1284 ق.
72-خورشيد تابان در علم قرآن،احمد محدث خراسانى،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى 1372.
73-دائرة المعارف تشيع،زير نظر احمد صدر حاج سيد جوادى-خرمشاهى تهران،انتشارات سعيد محبى،چاپ سوم 1375.
ص:533
74-دائرة المعارف الشيعة العامة،محمد حسين اعلمى،بيروت،مؤسسه اعلمى،1413 ق.
75-دائرة المعارف فارسى،غلامحسن مصاحب،تهران،شركت سهامى كتابهاى جيبى،1374.
76-دانشمند آذربايجان،محمّد على تربيت،به كوشش غلامرضا طباطبايى مجد،تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،چاپ اوّل 1378.
77-دانشوران بجنورد،على اكبر عباسيان،تهران،دانشگاه آزاد بجنورد،1372.
78-دانشوران خراسان،غلامرضا رياضى،مشهد،كتابفروشى باستان 1336.
79-ديوان حاج ميرزا حبيب خراسانى،به سعى على حبيب،تهران،انتشارات زوار،چاپ سوم،بى تا.
80-ديوان نجومى خراسانى،مقدمه و تدوين حسين نجوميان،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،1373.
81-الذريعة الى تصانيف الشيعة،محمّد محسن آقابزرگ تهرانى،بيروت،دار الاضواء،چاپ سوم،بى تا.
82-راهنما يا تاريخ آستان قدس،على مؤتمن،بى جا،بى نا 1348.
83-روضات الجنات،محمّد باقر خوانسارى ترجمه محمّد باقر ساعدى،تهران،كتابفروشى اسلاميه 1398 ق.
84-رياض العلماء و حياض الفضلاء،ميرزا عبد اللّه افندى،قم،خيام 1401 ق.
85-ريحانة الادب،محمّد على مدرس تبريزى،تهران،كتابفروشى خيام 1346.
86-زندگانى امام رضا،حسين عمادزاده اصفهانى،تهران،محمّد،چاپ دوم 1360.
87-زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى،مرتضى انصارى،تهران،بى نا،چاپ سوم 1369.
88-زندگى و اشعار اديب نيشابورى،با گفتارى از محمّد رضا شفيعى كدكنى به كوشش يد اللّه جلالى پندرى،تهران،چاپ و نشر بنياد مستضعفان 1367.
89-زندگينامه رجال و مشاهير ايران،حسن مرسل وند،تهران،انتشارات الهام 1369.
ص:534
90-زندگينامه رياضيدانان دوره اسلامى،ابو القاسم قربانى،تهران،مركز نشر دانشگاهى 1365.
91-سبزوار شهر دانشوران بيدار،محمود بيهقى،مشهد،كتابستان 1370.
92-ستارگان در كنار خورشيد ولايت،سعيد ماهوان،مشهد،مؤسسه جغرافيايى و انتشارات ماهوان 1375.
93-سراج المعانى در احوالات امام سيد ابو الحسن اصفهانى،سيد ناصر حسين مرعشى ميبدى،بى جا،انتشارات اردشير 1375.
94-سراج الانساب،سيد احمد بن محمّد كياگيلانى،تحقيق سيد محمود مرعشى-سيد مهدى رجايى،قم،كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى 1409 ق.
95-سرزمين و مردم ايران،عبد الحسين سعيديان،تهران،علم و زندگى،چاپ سوم 1363.
96-سفرنامه خراسان و كرمان،غلامحسين خان افضل الملك،به اهتمام قدرت اللّه روشنى زعفرانلو تهران،انتشارات توس،بى تا.
97-سفرنامه سديد السلطنه،محمّد على خان مينابى بندر عباسى،تصحيح احمد اقتدارى، تهران،انتشارات بهنشر 1362.
98-الشجرة المباركة فى انساب الطالبية،امام فخر رازى،تحقيق سيد مهدى رجائى،قم،مطبعه سيد الشهداء 1409 ق.
99-شجره طيبه،محمّد باقر رضوى به اهتمام سيد محمّد تقى مدرس رضوى،تهران،چاپخانه حيدرى 1352.
100-شخصيات ادركتها،سيد صالح موسوى شهرستانى به كوشش سيد عباس موسوى شهرستانى،قاهره،بى نا،چاپ اوّل 1398.
101-شذرات الذهب فى اخبار من ذهب،ابن عماد حنبلى،بيروت،دار الاحياء التراث العربى، بى تا.
102-شرح حال رجال ايران،مهدى بامداد،تهران،كتابفروشى زوار 1363.
ص:535
103-شمس الشموس يا تاريخ آستان قدس،حاج محمّد احتشام كاويانيان،اداره كل فرهنگ و هنر خراسان 1354.
104-شمه اى از كرامات حاج شيخ حسنعلى نخودكى اصفهانى،محمد على تولائى،بى جا، انتشارات محقق 1374.
105-شهداى روحانيت شيعه در يك صدساله اخير،على ربانى خلخالى،قم،مكتب الحسين 1402 ق.
106-شهيدان راه فضيلت،عبد الحسين امينى،ترجمه جلال الدّين فارسى،تهران،انتشارات روزبه 1363.
107-صدسال شعر خراسان،على اكبر گلشن آزادى،به كوشش احمد كمال پور،مشهد،مركز آفرينشهاى هنرى آستان قدس رضوى 1373.
108-ضميمه تاريخ علماى خراسان،محمّد باقر ساعدى خراسانى،مشهد،بى نا 1341.
109-طبقات اعلام الشيعة،محمّد محسن آقابزرگ تهرانى،مشهد،دار المرتضى 1404 ق.
110-طرائق الحقائق،محمّد معصوم شيرازى،تصحيح محمّد جعفر محجوب،تهران،كتابخانه بارانى 1339.
111-علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى،م.جرفادقانى،بى جا،انتشارات معارف اسلامى، چاپ اوّل 1364.
112-فردوس التواريخ،نوروز على بسطامى،چاپ سنگى تبريز 1315 ق.
113-فردوس در تاريخ شوشتر،علاء الملك حسينى مرعشى،تصحيح مير جلال الدّين حسينى ارموى،تهران،انجمن آثار ملى 1352.
114-فرزانه اى كه با نهج البلاغة زيست،به كوشش مهدى مصطفوى،قم،دار الفكر 1370.
115-فرهنگ بزرگان اسلام و ايران از قرن اول تا چهاردهم هجرى،به اهتمام آذر تفضلى-مهين فضايلى جوان،مشهد،انتشارات بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،چاپ اول 1372.
ص:536
116-فرهنگ خراسان،عزيز اللّه عطاردى،تهران،انتشارات عطارد،چاپ اول 1381.
117-فرهيختگان دار العباده،زين العابدين خيابانى،نسخه تايپى موجود در بنياد ريحانه الرسول يزد.
118-فضيلت هاى فراموش شده،حسينعلى راشد،تهران،انتشارات اطلاعات 1375.
119-فوائد الرضويه فى احوال علماء المذهب الجعفرية،شيخ عباس قمى،تهران،كتابخانه مركزى،چاپ اول 1327.
120-فهرست بناهاى تاريخى ايران،نصرت اللّه مشكاتى،بى جا،سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران 1349.
121-فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى.
122-فهرست كتابخانه مجلس شوراى اسلامى.
123-فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى،مشهد،آستان قدس رضوى.
124-فهرست كتب خطى كتابخانه ملك.
125-قصص الخاقانى،ولى قلى شاملو،تصحيح دكتر سيد حسن سادات ناصرى،تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،چاپ اول 1372.
126-كاروان هند،احمد گلچين معانى،مشهد،انتشارات آستان قدس رضوى 1369.
127-كشف الظنون،حاجى خليفه،بيروت،دار الفكر 1402 ق.
128-الكرام البررة فى القرن الثالث بعد العشرة،محمّد محسن آقابزرگ تهرانى،مشهد، دار المرتضى 1403 ق.
129-كليات ديوان وحشى بافقى،مقدمه سعيد نفيسى،تهران،انتشارات جاويدان 1362.
130-الكواكب المنتشرة فى القرن الثانى بعد العشرة،محمّد محسن آقابزرگ طهرانى،تحقيق علينقى منزوى،تهران،دانشگاه تهران 1372.
131-گلزار معانى،احمد گلچين معانى،تهران،انتشارات تالار كتاب،چاپ دوم 1363.
132-گلشن مراد،ابو الحسن غفارى كاشانى به اهتمام غلامرضا طباطبايى مجد،تهران،
ص:537
انتشارات زرين،چاپ اول 1369.
133-گنجينه دانشمندان،محمّد شريف رازى،تهران،كتابفروشى اسلاميه 1353.
134-لباب الانساب،ابو الحسن على بن زيد بيهقى،تحقيق سيد مهدى رجائى و سيد محمود مرعشى،قم،انتشارات كتابخانه مرعشى 1410.
135-لغت نامه دهخدا،علامه على اكبر دهخدا.
136-لؤلؤ البحرين فى الاجازات و تراجم رجال الحديث،يوسف بن احمد بحرانى،تحقيق سيد محمّد صادق بحر العلوم،قم،مؤسسه آل البيت،چاپ دوم،بى تا.
137-لوح محفوظ،ابو الحسن حافظيان،شرح توضيحات از ساجد حسينى،كراچى،بى تا،بى نا، بى جا.
138-مجمع البيان فى تفسير القرآن،ابو على فضل بن حسن طبرسى،قم،كتابخانه آية اللّه مرعشى 1403.
139-مجمع الفصحاء،رضا قلى خان هدايت به كوشش مظاهر مصفا،تهران،اميركبير،چاپ اول 1340.
140-مرآة الحجه،حميد الدّين حجت هاشمى خراسانى،مشهد،مؤسسه نشر و مطبوعات حاذق،1371.
141-مرزداران فقاهت،محمود طيار،مراغى،قم،دبيرخانه كنگره بزرگداشت دويستمين سالگرد ميلاد شيخ انصارى 1373.
142-مرگى در نور،عبد الحسين كفائى،تهران،كتابفروشى زوار 1359.
143-مزارات خراسان،كاظم مدير شانه چى،مشهد،چاپخانه دانشگاه 1345.
144-مستدركات اعيان الشيعة،حسن امين،بيروت،دار التعارف للمطبوعات 1418 ق.
145-مشاهير دانشمندان اسلام(ترجمه الكنى و الالقاب)عباس قمى ترجمه محمّد شريف رازى،تهران،كتابفروشى اسلاميه رازى 1351.
146-مشهد طوس،محمّد كاظم امام،تهران،كتابخانه ملى ملك 1348.
ص:538
147-مصادر نهج البلاغة و اسانيده،عبد الزهراء حسينى خطيب،بيروت،دار الاضواء 1405 ق.
148-مصنفات شيعه ترجمه الذريعة الى تصانيف الشيعة شيخ آقابزرگ تهرانى،به اهتمام آصف فكرت،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى 1376-1372.
149-مطلع الشمس،محمّد حسن خان اعتماد السلطنه،با مقدمه تيمور برهان ليمودهى،تهران انتشارات فرهنگسرا 1368.
150-معارف الرجال،محمّد حرز الدّين،قم،انتشارات كتابخانه آية اللّه مرعشى 1405 ق.
151-معالم العلماء،ابن شهرآشوب مازندرانى،منشورات حيدريه،نجف،چاپ اول 1380 ق.
152-مفاخر اسلام،على دوانى،تهران،انتشارات اميركبير،چاپ اول 1363.
153-مفاخر يزد ويژه عالمان دينى،به اهتمام سيد محمّد كاظم مدرسى-ميرزا محمّد كاظمينى، يزد،انتشارات ريحانه الرسول،چاپ اول 1382.
154-مكارم الآثار،محمّد على معلم حبيب آبادى،اصفهان،انتشارات فرهنگ و هنر،1337.
155-منار الهدى فى الانساب،محمّد حسين اعلمى حائرى،تحقيق شيخ احمد حائرى،قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى چاپ اول 1423 ق.
156-مناقب آل ابى طالب،ابن شهرآشوب مازندرانى،تصحيح هاشم رسولى محلاتى،قم،بى نا 1378.
157-مناقب فاطمى در شعر فارسى،احمد احمدى بيرجندى،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى 1369.
158-منتخب التواريخ،ابراهيم شيبانى،تهران،محمّد على علمى 1366.
159-منتخب التواريخ،محمد هاشم خراسانى،تهران،كتابفروشى محمّد حسن علمى،بى تا.
160-مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى از آغاز تاكنون،خان بابا مشار،تهران،بى نا 1344- 1340.
161-ميرزاى شيرازى،محمّد محسن آقابزرگ تهران،ترجمه اداره كل تبليغات و انتشارات، تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى 1363.
ص:539
162-ميزان الانساب،محمّد هاشم چهار سوقى،مقدمه و حواشى احمد چهار سوقى،قم، چاپخانه حكمت 1332.
163-نجوم السرد بذكر علماء يزد،آية اللّه سيد جواد مدرسى،تحقيق حاج سيد محمّد حسين مدرسى،يزد،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى،چاپ اول 1384.
164-نشان از بى نشانها،على مقدادى اصفهانى،مشهد،انتشارات زوار 1371.
165-نفائح العلام فى سوانح الايام،على اكبر مروج الاسلام،تصحيح و تنظيم عباس مروج خراسانى،مشهد،آستان قدس رضوى،چاپ اول 1373.
166-نقباء البشر فى القرن الرابع عشر،محمّد محسن آقابزرگ تهرانى،مشهد،دار المرتضى، 1404 ق.
167-نقد الرجال،مصطفى تفرشى،بيروت،مؤسسه آل البيت لاحياء التراث،چاپ اول 1409 ق.
168-واعظ شهير حجة الاسلام حاج شيخ احمد كافى به روايت اسناد ساواك،تهران،مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات،چاپ اول 1383.
169-واقفين عمده كتاب به كتابخانه هاى آستان قدس،رمضان على شاكرى،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى،چاپ اول 1380.
170-وقايع السنين و الاعوام،عبد الحسين حسينى خاتون آبادى،با مقدمه شهاب الدّين نجفى مرعشى و ابو الحسن شعرانى،تصحيح محمّد باقر بهبودى،تهران،كتابفروشى اسلاميه، چاپ اول 1352.
171-هدية الاحباب،عباس قمى،تهران،انتشارات اميركبير،چاپ دوم 1363.
172-يادداشتهاى محمّد قزوينى،به كوشش ايرج افشار،دانشگاه تهران 1347-1337.
173-يادنامه مرحوم حضرت آية اللّه كفعمى خراسانى،به اهتمام قاسم كفعمى خراسانى،بى جا، بى نا،بى تا.
174-يادواره دويستمين سال شهادت شهيد رابع(آية اللّه ميرزا محمّد مهدى خراسانى)به
ص:540
كوشش ناصر الدّين انصارى،بى جا،بى نا 1376.
175-ياران امام به روايت اسناد ساواك كتاب بيست و نهم آية اللّه سيد محمود طالقانى،تهران، مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات 1382.
176-ياران امام به روايت اسناد ساواك كتاب نوزدهم آية اللّه حاج آقا حسين خادم،تهران،مركز بررسى اسناد تاريخى،وزارت اطلاعات چاپ اول 1380.
1-اداره اسناد آستان قدس رضوى
2-پرونده مدفونين در حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام
3-خاطرات خطى مجيد فياض موجود در كتابخانه مركز اسناد انقلاب اسلامى
4-دفتر متوفيات آستان قدس
5-دفتر يادبود كتابخانه وزيرى يزد،تدوين مرحوم محمد على وزيرى،موجود در مركز اسناد آستان قدس رضوى
6-مصاحبه با استاد واعظزاده
7-مصاحبه با شيخ مرتضى محامى
8-يادداشتهاى آية اللّه حاج شيخ محمّد رضا مهدوى دامغانى
9-يادداشتهاى حجة الاسلام صدوقى و الهى خراسانى
10-يادداشتهاى سيد حسن حوائجى ابراهيم
1-آفتاب شرق(1339/2/11)،(1333/11/17)
2-آزادى(1327/10/2)
3-اطلاعات(1370/1/10)
4-خراسان(1356/7/6)،(1363/12/21)،(1367/11/20)،(1371/8/17)،
ص:541
سرشناسه:زنگنه قاسم آبادی، ابراهیم، 1314 -
عنوان و نام پديدآور:مشاهیر مدفون در حرم رضوی / ابراهیم زنگنه ؛ با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
مشخصات نشر:مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381 -
مشخصات ظاهری:5 ج.: مصور، عکس، نمونه.
شابک:دوره 978-964-971-202-4 : ؛ ج.1 964-444-548-1 : ؛ 36000 ریال: ج.2 978-964-971-204-8 : ؛ 36000 ریال (ج.3، چاپ اول) ؛ 60000 ریال : ج.4 978-964-971-239-0 : ؛ 60000 ریال: ج.5 978-964-971-324-3 :
يادداشت:ج.2 و 3 و 4 (چاپ اول: 1387).
يادداشت:ج.5 ( چاپ اول: 1388).
یادداشت:کتابنامه.
مندرجات:ج. 1. عالمان دینی.- ج. 2. شاعران، هنرمندان، دانشوران.- ج. 3. شاعران و هنرمندان .- ج.4.رجال سیاسی ٬ اجتماعی و نظامی.-ج.5. اعلام و اسناد/ گروه تراجم و انساب غلامرضا جلالی...[ و دیگران].-
موضوع:سرگذشتنامه -- مجموعه ها
موضوع:مشاهیر -- سرگذشتنامه
موضوع:مجتهدان و علما -- ایران -- سرگذشتنامه
موضوع:آرامگاه ها -- ایران -- مش
شناسه افزوده:جلالی، غلامرضا، 1333 -
شناسه افزوده:بنیاد پژوهش های اسلامی
رده بندی کنگره:BP21/ز9م 5 1381
رده بندی دیویی:297/92
شماره کتابشناسی ملی:م 81-39911
ص :1
ص :2
مشاهیر مدفون در حرم رضوی
ابراهیم زنگنه
با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
ص :3
ص :4
بخش اول:شاعران و هنرمندان1 آذر حقيقى-غلامرضا(1280-1358 ه.ش)19
2 آستانه پرست-حسين(1303-1360 ه.ش)20
3 آگاهى-محمد(1292-1350 ه.ش)21
4 اختر طوسى-عباسعلى(1268-1334 ه.ق)23
اديب بجنوردى-سيد حسين-جلد اول
اديب خاورى-حسن-جلد اول
اديب نيشابورى-عبد الجواد-جلد اول
اديب نيشابورى-محمد تقى-جلد اول
اديب هروى-محمد حسن-جلد اول
5 استادى-قاسم(1306-1372 ه.ش)24
6 اسدآبادى-اسد اللّه(قرن 14 ه.ق)26
7 اسفراينى-محمد تقى(قرن 12 ه.ق)27
8 اصفهانى-بابا شاه(ح 980-1012 ه.ق)28
9 اصفهانى-عبد اللّه(-ح 1074 ه.ق)28
10 اصفهانى-محمد على(-1073 ه.ق)29
11 اعتماد الاسلام مشهدى-احمد(-1342 ه.ق)30
12 امامى اصفهانى-محمد رضا(-بعد از 1087 ه.ق)32
انوار-قايينى-ابو تراب-جلد اول
ص:5
13 امتى خراسانى-ابراهيم(-941 ه.ق)34
14 اوبهى-محمد(-951 ه.ق)35
15 اوحدى مشهدى-عماد الدّين(-914 ه.ق)35
بافقى-شرف الدّين على-جلد اول
16 براتعلى-حاجى ميرزا(-بعد از 1262 ه.ق)37
17 بغدادى-قطب الدّين محمد(-970 ه.ق)37
بمرودى قاينى-على-جلد اول
بنى هاشمى كردكوهى-سيد آقابزرگ-جلد اول
18 بهار شيروانى-نصر اللّه(1252-1304 ه.ق)38
بينوا-ميرزا داود،جلد اول
19 بيدوازى-ميرزا(قرن 13 ه.ق)39
20 پارسى-احمد(-1254 ه.ش)41
21 تائب تبريزى-اسماعيل(1286-1374 ه.ق)42
تجلى-نهاوندى-محمد
22 تبريزى-محمد رضا(ح 1053-پيش از 1083 ه.ق)43
23 تجلى سبزوارى-رجب على(1260-1319 ه.ش)44
24 تربتى-سلطان محمد(قرن 10 ه.ق)46
تربتى-ميرزا نصر اللّه-جلد اول
25 تفضلى-غلامرضا خان(1276-1360 ه.ق)47
26 تقياى مشهدى(-1064 ه.ق)48
27 توحيدى-محمد تقى(-1355 ه.ش)49
28 تهرانى-محمد حسين(-1337 ه.ق)49
تهرانيان-محمد كاظم-جلد اول
29 تيرگر هروى-يوسف شاه(قرن 9 و 10 ه.ق)51
تيمورى-ابو القاسم بابر-جلد چهارم
ص:6
ثقفى-محمد-جلد اول
30 ثنايى مشهدى-خواجه حسين(-995 يا 996 ه.ق)52
جابرى اصفهانى-سلمان-جلد چهارم
31 جعفرزاده-على اكبر(-1323 ه.ش)54
32 جودى خراسانى-عبد الجواد(ح 1175-1301 يا 1302 ه.ق)54
33 حائرى-موسى(-1333 ه.ق)56
حافظيان-سيد ابو الحسن-جلد اول
34 حبيب اللهى-ابو القاسم(1281-1359 ه.ش)56
35 حرفى اصفهانى(-971 ه.ق)58
36 حسرت مشهدى-محمد(-زنده 1153 ه.ق)58
37 حسينى-محمد شفيع(-1081 ه.ق)59
حكيم مشهد-قمى سديد
38 خديو گيلانى-مهدى(-1309 ه.ق)(39)62
39 خواجه جعفر(قرن 11 ه.ق)64
40 داناى جواهرى-سيد احمد(1286-1366 ه.ق)65
41 دبير السلطنه-اسماعيل خان(1250-1330 ه.ق)65
42 رجايى بخارايى-احمد على(1295-1357 ه.ش)67
43 رسا-قاسم(1290-1356 ه.ش)72
رضوى-على-جلد اول
رضوى-محمد على-جلد اول
44 رضوى-مير رضى الدّين(-زنده 1366 ه.ش)73
45 رضوى كرمانى-نواب(-1366 ه.ش)74
رفيع الدّين-سيد محمد-جلد اول
روغنى-سيد محمد صالح-جلد اول
46 زرگر اصفهانى-محمد حسن(-1280 ه.ق)76
ص:7
47 سارو خواجه-محمّد رضا(-1030 ه.ق)77
ساعد خراسانى-محمد باقر-جلد اول
48 ساعد نيّرى-حسينعلى(1307-1367 ه.ق)78
49 سالك سبزوارى-محمد حسن(1265-بعد از 1360 ه.ق)80
50 ساير مشهدى(قرن 10 ه.ق)81
سرابى-سيد مصطفى-جلد اول
51 سرخوش هراتى(-1280 ه.ق)81
52 سمنانى-محمد(-1321 ه.ش)82
53 سيرجانى-يوسف على(-1281 ه.ق)83
54 شاملو-احمد(-1264 ه.ق)85
55 شاملو-حسن(-1050 ه.ق)86
56 شاملو-سلطان على بيگ(-1064 ه.ق)88
57 شانى تكلو-وجيه الدّين(ح 950-1023 ه.ق)89
شريفى شيرازى-مرتضى-جلد اول
58 شعورى نيشابورى(-997 ه.ق)90
59 شفايى-ابو الحسن(-1303 ه.ق)91
شفتى-ميرزا محمد باقر-جلد اول
60 شهاب فردوسى-هدايت اللّه(-1347 ه.ش)92
شهودى-يزدى-عبد اللّه-جلد اول
61 شهيدى-نظام الدّين(-1337 ه.ش)94
شيخ زاده-محمد جواد-جلد اول
62 شيرازى-حسين(قرن 11 ه.ق)95
63 شيرازى-سيد ابو القاسم(1202-1286 ه.ق)96
64 شيرازى-عبد اللّه(-زنده 984 ه.ق)96
65 شيرازى-محمد(-1135 ه.ق)97
66 شيرازى-معصوم عليشاه(1270-1344 ه.ق)98
ص:8
67 شيشه گر شيرازى-غلامرضا(1221-1301 ه.ق)100
68 صاحب الزمانى-سيد حسن(-1355 ه.ق)101
69 صالحى خراسانى-محمد ميرك(-997 ه.ق)103
70 صبورى-محمد كاظم(1259-1322 ه.ق)104
71 صفاى اصفهانى-محمد(1269-1322 ه.ق)106
صفوى-ابراهيم ميرزا-جلد چهارم
72 صيدى تهرانى-سيد على(-1069 ه.ق)108
73 ضياء الادباء-محمد مهدى(-1353 ه.ق)111
74 طباطبايى-سيد محمد(1279-1347 ه.ش)112
75 طباطبايى نائينى-رضا خان(1250-1310 ه.ش)114
76 طغرل اصفهانى-على محمد(-1332 ه.ق)116
77 طنبوره اى-محمود(-974 ه.ق)118
78 عابد اصفهانى-زين العابدين(-1229 ه.ق)119
عاملى-بدر الدّين-جلد اول
عاملى-حسين-جلد اول
عاملى بازورى-ابراهيم-جلد اول
79 عراقى-ابو الحسن(-429 ه.ق)120
80 عزتى شيرازى-ميرزاجانى(قرن 11 ه.ق)122
81 عشرتى فروشانى اصفهانى-على(قرن 11 ه.ق)123
عصار-سيد محمّد-جلد اول
82 عطار هروى-محمد على(1288-1372 ه.ش)124
83 عقيلى-سيد رضا(-1330 ه.ش)126
84 عيشى شيرازى(-980 ه.ق)127
عيناثى-سيد محمد-جلد اول
85 فاضل قندهارى-عبد اللّه(1227-1312 ه.ق)130
فانى-تربتى-ميرزا نصر اللّه،جلد اول
ص:9
86 فرخ خراسانى-محمود(1274-1360 ه.ش)131
فريد-نهاوندى-محمد
87 فياض-على اكبر(1277-1350 ه.ش)134
88 فيروزى شيرازى-على(-پيش از 1296 ه.ق)138
89 فيضى تربتى-على(قرن 10 ه.ق)139
90 قاطع بدخشانى-ندر على(قرن 10 و 11 ه.ق)141
قايينى-ابو تراب-جلد اول
91 قاينى-محمد رضا(995-1055 ه.ق)141
92 قدسى خراسانى(-1270 ه.ق)143
93 قدسى مشهدى-محمد جان(989 يا 990-1056 ه.ق)143
94 قدسى نژاد-غلامرضا(1304-1368 ه.ش)147
قريب-گرگانى-محمد حسين،جلد اول
95 قزوينى-سلطان الفقراء(قرن 10 ه.ق)152
96 قصاب كاشانى-سعيد(-پيش از 1164 ه.ق)153
97 قمى-سديد(قرن 11 ه.ق)154
98 قوچانى-سليم(-1250 ه.ق)155
99 كاشانى-باقرا(-پيش از 1081 ه.ق)157
100 كامى سبزوارى(ح 975-1014 ه.ق)158
101 كفاش خراسانى-رمضانعلى(-1314 ه.ش)159
102 كوثر قمى-عبد الكريم(1256-1314 ه.ق)161
103 كوه بنانى كرمانى-مظفر(-1071 ه.ق)163
104 عصمت(حدود 1250-1310 ه.ش)164
105 گلچين معانى-احمد(1295-1379 ه.ش)165
گلستانه-سيد محمد على-جلد اول
106 گلشن آزادى-على اكبر(1280-1353 ه.ش)169
مازندرانى-محمّد صالح-جلد اول
ص:10
107 مانى مشهدى(-913 ه.ق)173
108 مايل هروى-غلامرضا(1301-1374 ه.ش)174
مجتهد خراسانى-ميرزا حبيب اللّه-جلد اوّل
109 مجتهدزاده-سيد عليرضا(1301-1372 ه.ش)177
مدرس-عبد الرحمن-جلد اوّل
مدرس-ميرزا محمد تقى-جلد اوّل
مدرس يزدى-سيد جلال-جلد اوّل
110 مذهّب مشهدى-غياث الدّين محمد(-942 ه.ق)179
مروج خراسانى-على اكبر-جلد اول
111 مسعودى خراسانى-محمد حسن(1255-1334 ه.ش)180
112 مشهدى-ابو المعالى(-بعد از 1145 ه.ق)182
113 مشهدى-باقر(-1070 ه.ق)182
مشهدى-برهان الدّين-جلد اوّل
114 مشهدى-رستم على(-970 ه.ق)183
115 مشهدى-سلطان على(841-926 ه.ق)184
مشهدى-سيد برهان الدّين-جلد اوّل
116 مشهدى-طاهر عطار(-زنده 1044 ه.ق)185
117 مشهدى-عبد الوهاب(قرن 9 ه.ق)186
118 مشهدى-عليرضا(-پيش از 986 ه.ق)187
119 مشهدى-محمد امين(-زنده 1006 ه.ق)187
120 مشهدى-ميرزا مهدى(-زنده 1141 ه.ق)188
121 مشهدى-نعمت اللّه(-زنده 1015 ه.ق)189
122 مصور مشهدى-عليقلى(1227-بعد از 1294 ه.ق)189
مظلوم-واعظ كرمانشاهى-محمد على،جلد اوّل
123 معرف اصفهانى-آقا ملك(-1002 ه.ق)190
124 مقبل گلپايگانى(قرن 12 و 13 ه.ق)191
ص:11
مؤذّن-محمّد على-جلد اول
موسوى گرمارودى-محمد على-جلد اول
125 مولانا خيالى(-951 ه.ق)192
مولوى قندهارى-محمد حسن-جلد اول
126 ميرخديوى-على اصغر(-1372 ه.ش)193
127 ميردامادى سدهى-محمد رضا(1300-1333 ه.ش)194
ميرزا داود-جلد اول
ميرزا عسكرى-جلد اول
128 ميرمفلسى مشهدى(-قبل از 896 ه.ق)195
نادرى-محمّد حسين-جلد سوم
ناظر-محمد مهدى-جلد سوم
129 نايى هروى-محب على(-973 ه.ق)196
نجوميان-اسماعيل-جلد اوّل
130 نصاص اروسانى-محمد قاسم(-پيش از 1145 ه.ق)197
131 نصرت خراسانى-عبد الحسين(1251-1334 ه.ش)198
132 نقيب الممالك شيرازى-احمد(1238-1302 ه.ق)201
نوقانى-على اكبر-جلد اول
نهاوندى-محمد-جلد اول
نهاوندى-محمد-جلد اول
133 نيشابورى-سليم كاتب(-990 ه.ق)203
134 نيشابورى-شاه محمود(-بعد از 976 ه.ق)204
135 نيشابورى-عطاء اللّه(-919 ه.ق)208
136 نيلى-رجبعلى(ح 1194-1284 ه.ق)209
واعظ-مهدى متخلص به واعظ-جلد اول
واعظ كرمانشاهى-محمد على-جلد اول
وجدى خراسانى-محمد اسماعيل-ازغدى-محمد اسماعيل-ازغدى-محمد اسماعيل،جلد اول
ص:12
137 هراتى-كمال الدّين حسين(-974 ه.ق)211
138 يتيم همدانى-محمود(قرن 11 ه.ق)213
يزدى-عبد اللّه-جلد اول
يوسفى-غلامحسين-بخش دوم
بخش دوم:دانشوران139 آموزگار-سيد اسماعيل(1296-1376 ه.ش)217
140 احتشام كاويانيان-ماشاءالله(ح 1285-1349 ه.ش)219
141 اسدى-حسين(1291-1351 ه.ش)220
142 امين زاده-مهدى(1328-1360 ه.ش)222
143 بزرگ نيا-على(1276-1351 ه.ش)224
144 حائرى-عبد الهادى(1314-1372 ه.ش)225
145 حامد مقدم-احمد(1329-1380 ه.ش)232
حسينى بجنوردى-اسماعيل-جلد اوّل
146 حكاك-شير محمد(ح 1223 ه.ش-)234
147 خواجويان-محمد كاظم(1317-1372 ه.ش)236
رجايى بخارايى-احمد على-بخش اوّل
148 رضوى-سيد اطهر عباس(1300-1369 ه.ش)239
149 زوّار-حسين(1275-1359 ه.ش)241
150 سالارى-احمد(1282-1335 ه.ش)243
151 سالارى-حسين(1234-1321 ه.ش)244
152 سالارى-رضا(1275-1331 ه.ش)245
153 سالارى-على(1289-1352 ه.ش)246
154 سالارى-محمود(1277-1367 ه.ش)247
155 سامى راد-حسين(1284-1368 ه.ش)248
ص:13
156 شاملو-على(1284-1376 ه.ش)251
157 شاملو-ميرزا غلامعلى(1212-1302 ه.ش)253
158 شريعتى مزينانى-محمّد تقى(1286-1366 ه.ش)255
159 شكورزاده بلورى-ابراهيم(1303-1381 ه.ش)257
160 شهيدى-حسن(1283-1378 ه.ش)261
161 شيخ-مرتضى(1286-1355 ه.ش)264
162 صادقى-رضا(1356-1376 ه.ش)268
163 طبيب سركار خاصه-سيد احمد(-1134 ه.ق)272
164 عدالتى شعرباف-محمد تقى(1324-1383 ه.ش)273
165 فاطمى-سيد محمد تقى(1283-1374 ه.ش)276
166 فراهانى-تاج ماه بيگم(-1282 ه.ق)278
فياض-على اكبر-بخش اول
167 قوامى شهيدى-حسين(1301-1358 ه.ش)280
168 مجتهدى-سيد ابو الفضائل(1309-1384 ه.ق)282
منجم باشى-عبد الحسين-جلد اول
169 منجم خراسانى-محمد اسماعيل(-1287 ه.ق)285
170 مؤيد قرشى-محمود(1293-1345 ه.ش)286
171 ناصح-ذبيح اللّه(-1345 ه.ش)288
172 نبئى-ابو الفضل(1316-1381 ه.ش)289
173 هاشميان-سيد حسن(1313-1380 ه.ش)293
يزدى-سيد على-جلد اوّل
174 يوسفى-غلامحسين(1306-1369 ه.ش)297
فهرست منابع 303
مقالات 314
فهرست اسناد 316
فهرست روزنامه ها 317
ص:14
هو الفتاحكندوكاو حيات انسان هاى كارآمد و مؤثر،و انعكاس تكاپوى آنها در جامعه،جان مايه علم تاريخ است و در شكل گيرى اين علم از اركان اصلى شمرده مى شود.گروه تراجم و انساب،از بدو تأسيس آن در سال 1380 شمسى،با راهنمايى هاى مشفقانه مديرعامل محترم بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،حضرت استاد حاج شيخ على اكبر الهى خراسانى،شناسايى مشاهير مدفون در حرم رضوى را به عنوان يكى از فعاليت هاى خود،دنبال كرد.پژوهشى كه پس از 5 سال به ثمر نشست و طى اين زمان با تحمل سختى ها،و پى گيرى هاى توان فرسا،ترجمه 1200 شخصيت دينى،علمى، سياسى،هنرى و صاحب منصبان آستان قدس رضوى كه در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام يا حريم حرم از سده چهارم تا عصر حاضر دفن شده اند،در پنج جلد به شرح زير تدوين گرديد:
جلد اول:عالمان دينى
جلد دوم:شاعران،هنرمندان و دانشوران
جلد سوم:صاحب منصبان آستان قدس رضوى
جلد چهارم:چهره هاى سياسى و تجارى
جلد پنجم:اسناد و نمايه ها
ص:15
در كنار پژوهش درباره مشاهير مدفون در حرم رضوى دو پروژه ديگر نيز به سامان رسيد:
«مشاهير مدفون در شهرستان مشهد»كه معرفى نزديك 190 چهره علمى،سياسى و دينى را به عهده دارد.و«مزارات شهرستان مشهد»كه به شناسايى مزار چهارده امامزاده و شصت عارف و حكيم و بزرگان سادات مى پردازد.
كتاب حاضر اختصاص به زندگى نامه 174 چهره ادبى،هنرى و علمى مدفون در حرم مطهر دارد،اين نام آوران به لحاظ پراكندگى زمانى از قرن پنجم تا عصر حاضر حضور داشته اند.
در نگارش اين اثر 162 منبع و تعداد زيادى اسناد،روزنامه ها و مجلات مورد استفاده قرار گرفته است.
بجز همكارانى كه در صفحه اول كتاب به نام آنها اشاره شده است،از همكار دانشور آقاى اسماعيل رضايى بايد تقدير كرد كه نمونه خوانى و كنترل استنادى و اسنادى كتاب را به عهده گرفت و آقايان حميد جلالى و محمود رسولى كه حروفچينى و صفحه آرايى آن را عهده دار بوده اند،تشكر كرد.
مدير گروه تراجم و انساب غلامرضا جلالى مشهد آذر 1385
ص:16
ص:17
ص:18
آذر حقيقى-غلامرضا
(1280-1358 ه.ش)
حاج غلامرضا آذر حقيقى فرزند محمد ولى متخلص به«آذر»در سال 1280 ه.ش در يكى از دهات كوهپايه مشهد به نام«كاهو»متولد شد.پس از آشنايى با خواندن و نوشتن به سرودن شعر و مرثيه و تعليم و تربيت مداحان، روى آورد و كوشيد تا سنت مرثيه سرايى براى اهل بيت عليهم السلام را گسترش دهد.غزل زير نمونه اى از اشعار اوست:
بزير تيغم و اين آخرين سلام من است عزيز فاطمه سوى تو اين پيام من است
به كوى عشق نخستين فدايى تو منم هزار شكر كه سربازيت مرام من است
لبم به ذكر تو گوياست تا توان دارم كه عشق روى تو كار على الدوام من است
به جرم يارى دين گر شوم شهيد چه غم كه اين عقيده و اين قيام من است
به راه عشق تو جان مى دهم ولى شادم از اينكه قرعه جان باختن بنام من است
فروتنى و اخلاص آذر زبانزد مردم بود.مجموعه اشعار و نوحه هاى وى در پنج جلد منتشر و بارها تجديد چاپ گرديد.آذر پس از عمرى عرض ارادت به خاندان عصمت و طهارت در سال 1358 ه.ش فوت و در صحن نو حرم رضوى به خاك سپرده شد.(1)
رسول سعيدى زاده
ص:19
آستانه پرست-حسين
(1303-1360 ه.ش)
حسين آستانه پرست متخلص به «شاهد»در سال 1303 ه.ش در شهر مشهد به دنيا آمد.وى پس از طى دوران تحصيلات ابتدايى به خدمت نظام وظيفه درآمد و در سال 1327 ه.ش وارد آموزش و پرورش شد و چند سالى در مدرسه غير دولتى تديّن،واقع در اول كوچه خامنه اى تدريس نمود.در كنار معلمى،با علوم حوزوى در مهديه آشنا شد.او مردى متدين،و اخلاق و رفتارش زبانزد عام و خاص بود،از اوايل جوانى به سرودن شعر و سرودهاى مذهبى روى آورد:
عمرم تمام گشت ز هجران روى تو ترسم شها به خاك برم آرزوى تو
با آنكه روى ماه تو از ديده شد نهان عشاق را هميشه بود ديده سوى تو
خورشيد چهره ات چون نهان شد ز چشم خلق شد روزشان سياه از اين غم چو موى تو
دامن پر از ستاره كنم شب ز اشك چشم چون بنگرم به ماه و كنم ياد روى تو
گردش بباغ بهر تماشاى گل بود گل هاى باغ را نبرد رنگ و بوى تو
همچون مسيح جان به تن مردگان دهد گر بگذرد نسيم سحرگه ز كوى تو
تا كى ز هجر روى تو سوزيم همچو شمع شب ها بياد روى تو و گفتگوى تو
رحمى به حال«شاهد»ازپاافتاده كن تا كى به هر ديار كند جستجوى تو؟
آستانه پرست در هنگام پيروزى انقلاب در شمار انقلابيون بود و پس از پيروزى انقلاب اسلامى،در سال 1360 ه.ش كانديداى نمايندگى مجلس شوراى اسلامى شد و چند ماه بعد در
ص:20
اوايل شهريور به دست منافقين ترور شد و به شهادت رسيد و در صحن آزادى بلوك هفتم دفن شد.(1)از آثار منثور وى مى توان به«طوفان حقيقت»، «توحيد و توكل»كه ترجمه و اقتباس از «محجة البيضاء فى تهذيب الاحياء» است نام برد.برخى از سروده هاى آستانه پرست در جلد سوم«غم ها و شادى ها»آمده است.آثار منظوم وى به صورت مستقل به چاپ نرسيده است.(2)
رسول سعيدى زاده
آگاهى-محمد
(1292-1350 ه.ش)
محمد آگاهى فرزند عبد الحسين ملاباشى از شاعران غزل سراى معاصر خراسان است.(3)پدرش عبد الحسين آل داود شاعر و موسيقى دان(متوفى 1326 هجرى)به علت انتشار روزنامه آگاهى به همين نام خوانده مى شد.(4)
محمد در سال 1292 ه.ش در مشهد متولد شد.(5)وى در مشهد تحصيل و پس از آن سال ها به كارهاى دفترى دادگسترى مشهد اشتغال داشت تا اينكه در سال 1350 ه.ش بازنشسته شد.
محمد آگاهى مردى مؤدب و مهربان و به
ص:21
دليل اعتياد،دچار ضعف قوا بود.(1)
وى در شعر«آگاهى»تخلص مى كرد.(2)و تخصص اصلى او در شعر سرودن غزل است،هرچند در غزل و قصيده بسيار وسواس داشت و حتى بر روى يك غزل چند ماه كار مى كرد.(3)از آگاهى مجموعه شعرى به نام«نواى آگاهى»در سال 1348 ه.ش به وسيله كتابفروشى«زوار»چاپ شد.(4)وى سرانجام در هشتم ديماه 1350 ه.ش) در مشهد چشم از جهان فروبست و در آنجا مدفون گرديد.(5)از اوست:
دوران عمر يك سره در آرزو گذشت در آرزوى وصل تو اى ماهرو گذشت
پنهان نبود گوهر مقصود از نظر بيهوده عمر من ز پى جستجو گذشت
جز هاى وهو نبود جوانى،چه خوب شد پيرى رسيد و زودتر اين هاى وهو گذشت
بگذار روزگار تو با عشق بگذرد در بند آن مباش كه بد يا نكو گذشت
عشق تو آبروست،ز سر كى شود بدر هرگز نمى توان ز سر آبرو گذشت
همچون كمان خميده شد آگاهى از غمت زان تير كز نگاه تو بر قلب او گذشت(6)
رسول سعيدى زاده
ص:22
اختر طوسى-عباسعلى
(1268-1334 ه.ق)
ميرزا(ملا)عباسعلى اختر طوسى عارف و شاعر و متخلص به«اختر»،در خراسان به دنيا آمد.از كودكى به تحصيل علوم پرداخت و در فارسى و عربى و خوشنويسى مهارت يافت.
عروض و قافيه و فن بديع را نيك مى دانست.از جوانى به سرودن اشعار پرداخت.(1)به گفته معصوم عليشاه «شاعرى پاك دامن و پاك دهان»بود و هيچ گاه اعيان و اركان مملكت را نستود.به شيراز،اصفهان،تهران سفر كرد و به زيارت حج رفت.در عتبات مشاهد ائمه:را زيارت نمود.در اواخر عمر به مشهد بازگشت و به خدمت آستان قدس درآمد.(2)از شعراى معاصر وى مى توان سيد احمد ديوان بيگى مؤلف حديقة الشعراء،(3)دانا،نصرت، طلوعى،گوهرى،مقدم و محرم افشار را نام برد.(4)
اختر طوسى عمرش را در قناعت بسر برد و مجرد زيست و جز با اصحاب فضل و كمال مصاحبت نكرد.(5)
صاحب تاريخ تذكره هاى فارسى
ص:23
نام وى را غلامحسين آورده است.(1)
برادر وى متخلص به«راقم»نيز شاعر بوده است.(2)
اختر اشعار خود را در اثرى به نام «گلزار حسينى»گردآورده است كه شامل مدايح و مراثى معصومين:
خصوصا حضرت على عليه السّلام و شهداى كربلا است.(3)وى هشت هزار بيت شهر در قالب غزل و قصيده دارد كه بيشتر آنها را در اصفهان و خراسان سروده است.(4)
اشعار اختر طوسى در كتبى نظير حديقة الشعراء،طرائق الحقائق،نامه آستان قدس رضوى و سفينه فرخ بازتاب يافته است.قطعات زير از اوست:
امام ثامن و ضامن على بن موسى كه قطره اى است ز درياى فيض كمال(5)حب او را
پيشه كن از بغض او انديشه كن خواهى ار بوى بهشت جاودانى بشنوى(6)
تا نيامد در بر آن دلدار سيمين تن مرا دل نشد در سينه آرام آنى از شيون مرا(7)
محمد جواد هوشيار
اديب بجنوردى-سيد حسين-جلد اول
اديب خاورى-حسن-جلد اول
اديب نيشابورى-عبد الجواد-جلد اول
اديب نيشابورى-محمد تقى-جلد اول
اديب هروى-محمد حسن-جلد اول
استادى-قاسم
(1306-1372 ه.ش)
قاسم استادى متخلص به«ثابت»از شعرا و نوحه سرايان معاصر خراسان،
ص:24
سال ها در مناقب و فضائل اهل بيت عليهم السّلام شعر مى سرود.سال 1306 ه.ش در مشهد متولد شد و در اوان كودكى پدرش را از دست داد و تحت سرپرستى مستقيم مادرش قرار گرفت.
او چون امور معيشت خانواده را به عهده داشت،تحصيلات خويش را در مدارس شبانه گذراند و از ابتداى جوانى با مجالس ذكر مصيبت سيد مظلومان مأنوس گشت.او با توجه به شوق فراوانى كه داشت به سرودن اشعار مذهبى در ذكر مصائب اهل بيت:
پرداخت و در اين زمينه از تعاليم مرحوم آذر،شاعر خراسانى مدد گرفت.
خانه او محفل علاقه مندان بود.
حرص و آز و طمع ورزى را از صفات زشت مى شمرد.او خود مى گويد:
مرد خداشناس اگر جان دهد ز فقر دستش بسوى هركس و ناكس دراز نيست
ثابت بعضى از اشعارش را در رثاى ائمه اطهار عليهم السّلام به همراه اشك فراوان سروده است.
او ساليانى چند از بيمارى قلبى رنج مى برد.عاقبت در شصت و ششمين بهار زندگيش به سال 1372 ه.ش قلبش از تپش ايستاد و جنازه اش در صحن عتيق حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
ديوانى از وى بر جاى ماند.شعر ذيل تحت عنوان شرط توحيد در مدح حضرت رضا عليه السّلام از اين ديوان انتخاب شده است:
اى وجود تو ثبوت احديت به صفات وى ز بود تو بود چرخ فلك را حركات
اى رضايى كه خداوند جهان از تو رضاست حق رضا از تو و برحق تو شدى مظهر ذات
ص:25
اى نگاهت ز وفا زنده كن عظم رميم وى حريم تو به ابناى بشر باب نجات
با ولاى تو شود آتش نيران خاموش بى ولاى تو گناهست همه صوم و صلات
اى به مدح تو زبان فصحا آمده لال وى به وصف تو عقول عقلا آمده مات
اى به هر صبح جبين ساى به كويت خورشيد وى به شوق تو پراكنده به عالم ذرات
هركه سر سود به درگاه تو از صدق و صفا سيئاتش شود از لطف جنابت حسنات
بر تو آرند ملائك ز خداوند و درت پنج نوبت به همه روز سلام و صلوات
شرط توحيد تويى كس نرود سوى بهشت تا نباشد به كفش روز حساب از تو برات
سخنان تو هدايتگر هر گمراه است هر حديث تو به هر مرده دلى داده حيات
عجز باشد به حضور تو سخندانان را كه ثناى تو نگنجد به خدا در كلمات
به مديحت نتوانم سخنى غير از اين كه تو بر خلق امامى و خدا را مرآت
با چنين جاه و شرف اى پدرم قربانت چه جفايى كه نيامد به تو از اهل طغات
كشته ز هر جفا گوشه غربت گشتى ماند داغت به دل اهل ولا تا عرصات
ثابتم گر به جهان نامه سياهم اما دارم اميد كه آيى به سرم وقت ممات
ابراهيم زنگنه
اسدآبادى-اسد اللّه
(قرن 14 ه.ق)
سيد اسد اللّه اسدآبادى متخلص به «حيرت»از شعراى نيمه دوم قرن سيزده و اوايل قرن چهاردهم هجرى قمرى است.اصل او از اسدآباد همدان بود.
در اوايل جوانى در اردبيل مى زيست.گروهى قصد جانش را كردند،اما سيد به تبريز فرار كرد و پيشكار مظفر الدّين ميرزاى وليعهد شد.
او براى حفظ سيد وى را زندانى كرد، سپس مبلغى به او داد و محرمانه وى را به مشهد فرستاد.سيد در مشهد به كسب و كار پرداخت و دكان كفاشى و چرم فروشى باز كرد و با شعراى معاصر خويش جلساتى داشت.
از اشعار برجاى مانده از سيد برمى آيد
ص:26
كه وى شاعرى توانا بود و طبع خوب داشت،فوت حيرت در سال هاى قبل از پيروزى انقلاب مشروطيت (1285 ه.ش/1324 ه.ق)در مشهد واقع شد.از غزليات اوست:
چشمان تو خواب از اثر جام شراب است بختم شده بيدار كه اين فتنه به خواب است
شد كشف به ما سرّ خدا،باده پيما كه اين رتبه ام از باطن ميناى شراب است
آتش زدى اندر دل و دين من حيران آبى بفشان بر سر آتش كه ثواب است
زاهد به گذشت از سر اين آب كه سيراب گردد ز مى كوثر و غافل كه سراب است
تلخ است مرا عيش كه اندر يك بوس امروز ميان من و لعلت شكراب است
اى حيرت دل خسته تو از شعر چه خواهى بر موزه بزن بخيه كه بغداد خراب است(1)
رسول سعيدى زاده
اسفراينى-محمد تقى
(قرن 12 ه.ق)
محمد تقى فرزند محمد قاسم شاعر اهل بيت عليهم السّلام و عارف قرن دوازدهم هجرى است.وى در اسفراين زاده شد.
در مشهد سكونت يافت و در همين شهر درگذشت.
از او كتابى بسيار ارزنده به نام «مقامات العارفين»به يادگار مانده است كه نسخه هاى خطى آن در كتابخانه سپهسالار به شماره 7455(2)و در كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 9127 نگهدارى مى شود.(3)
اين اشعار از اوست:
محمد،صيقل مرآت بينش نظر سيماى چشم آفرينش
شفاعت سنج جرم آباد هستى قناعت گنج ملك تنگدستى
به خلقت ز انبيا پيشى گرفته ز سبقت با خدا خويشى گرفته(4)
محمد جواد هوشيار
ص:27
اصفهانى-بابا شاه
(ح 980-1012 ه.ق)
بابا شاه اصفهانى ملقب به رئيس الرؤسا،خوشنويس و شاعر.در سن هشت سالگى خط را نزد على هراتى فرا گرفت و در آن فن استاد شد.صاحب رساله قطبيه آورده است:«من در سال 995 ه.ق در اصفهان به خدمت بابا شاه رسيدم و او را در عنفوان جوانى و حسن جمال فوق العاده و با كمال ديدم و از حسن خط او در بحر حيرت فرورفتم و كسى را در آن وقت در نيكويى خط در اصفهان به پايه او نيافتم».(1)
با اينكه جوان سال بود،بيشتر صاحب هنران خط او را بر خط خوشنويسان ديگر ترجيح مى دادند.او بدون ترديد اگر عمرى طولانى داشت، كمتر از مير على هروى و سلطان على نبود.(2)
از معاصرين وى مى توان مير على هراتى را نام برد.
بابا شاه اصفهانى در سال 1012 ه.ق درگذشت و در مشهد به خاك سپرده شد.(3)و بعضى محل دفن او را بغداد نوشته اند.(4)
از جمله آثارش مى توان به «رساله اى منظوم در تعليم خط»اشاره كرد.(5)
محمد جواد هوشيار
اصفهانى-عبد اللّه
(-ح 1074 ه.ق)
ميرزا عبد اللّه فرزند ميرزا محمد شفيع مستوفى متخلص به«عشق»و از سادات حسينى اصفهان،(6)در اصفهان زاده شد و در همان جا به تحصيل علوم
ص:28
پرداخت.(1)
وى از معاصرين ميرزا طاهر نصرآبادى(1099 ه.ق)و شاه عباس دوم صفوى(1052-1077 ه.ق)مى باشد.(2)
وى در سال 1074 ه.ق در تهران وفات يافت.جسد او را به مشهد منتقل و در همين جا دفن نمودند.(3)
اصفهانى داراى ديوان شعر بالغ بر ده هزار بيت است.(4)اين اشعار از اوست:
آرزو به چندين رنگ از دلم كند پرواز آشيان طاوس است اين دلى كه من دارم(5)
فرزند وى داود اصفهانى(1065- 1133 ه.ق)نيز شاعر بود.
محمد جواد هوشيار
اصفهانى-محمد على
(-1073 ه.ق)
ميرزا محمد على اصفهانى شاعر متمايل به تصوف.در روستاى مهاباد اصفهان متولد گرديد.(6)
به قصد تجارت از ايران به هندوستان رفت(7)و پس از چندى در مشهد ساكن شد و در همين شهر به سال 1073 ه.ق فوت نمود.(8)
وى غزليات مولوى را در هشتاد هزار بيت جمع نمود.(9)و به تقليد از مولوى شعر مى سرود.
اين دو بيت از اوست:
شبنم ز گل به دامن جان پاك مى كنم گل را خيال روى عرقناك مى كنم
تسبيح،ره به كوى خرابات كى دهد؟ من استخاره از گره تاك مى كنم(10)
محمد جواد هوشيار
ص:29
اعتماد الاسلام مشهدى-احمد
(-1342 ه.ق)
سيد احمد اعتماد الاسلام مشهدى متخلص به«اعتماد»فرزند ميرزا ابو القاسم طبيب از شعراى سده چهاردهم مشهد.
تحصيلات مقدماتى و علوم عصر مانند فقه،اصول،معانى و بيان و نيز حكمت را در زادگاهش به اتمام رساند.
معاشرت و مجالست با بزرگانى از جمله حاج ميرزا حبيب مجتهد موجب تشويق و ترغيب او به سرودن شعر گرديد.اعتماد الاسلام از مشروطه خواهان بود.قبل از مشروطه و اوايل آن با حاج سيد زين العابدين مجتهد سبزوارى كه از پيشروان مشروطه بود رابطه صميمى داشت.با شاهزاده ابو الحسن ميرزا شيخ الرئيس و شيخ محمد على فاضل خراسانى نيز آشنايى و الفت داشت.
اعتماد الاسلام داراى خط خوش بود،يك جلد كلام اللّه مجيد به خط نسخ و مقدارى متون نظم و نثر عربى از وى بر جا مانده است.در تفسير آيات قرآن، ذوق و سليقه مخصوص و اطلاعات كافى داشت.با مطالعات طبى خود خويشان و رفقا را معالجه مى كرد و به قوانين شرع و دادگسترى نيز مسلط بود.
در اوايل مشروطه با خانواده به زيارت عتبات رفت.در ميامى همسرش دار فانى را وداع گفت.مدتى بعد با يكى از بستگان همسر قبلى ازدواج كرد اما همسر جديدش كه زن جوانى بود نيز فوت كرد.اين رويداد تلخ موجب تندخويى و بى حوصلگى وى شد.اين اخلاق او علاوه بر رنجش مردم،مانع پيشرفت و ترقى وى گرديد تا جايى كه در زمان حيات هرچه داشت مصرف كرد و بجز يك خانه چيزى از خود بر جاى نگذاشت.
اعتماد ديوان شعرى مشتمل بر چهارده هزار بيت دارد.اشعارش لبريز از صنعت است.صنايعى مثل التزام و تجنيس در شعرش فراوان ديده مى شود.بيشتر اشعار وى در قالب غزل
ص:30
است.قصيده،رباعى و مثنوى نيز سروده است.او موضوعات مختلفى از قبيل وصف طبيعت،توحيد،مدح ائمه اطهار عليهم السّلام و مضامين روز را مورد استفاده قرار داده است.يك مثنوى موسوم به«طرماح نامه»دارد كه به بحر متقارب است و آغازش چنين است:
هو اللّه ربى زهى كردگار به نامش كنم نامه را زرنگار
نثار ثنا و سپاس جدير به درگاه پروردگار قدير
و مثنوى ديگرى به نام«حكمت بالغه»دارد كه با اين بيت شروع مى شود:
آن شنيدستم سه گاو رنگ رنگ يك سياه و زرد و ابلق چون پلنگ
در چرا بودند اندر كوهسار شرزه شيرى گشت با ايشان دچار
از اعتماد الاسلام رساله هاى علم حروف،شيمى ادويه،تطبيق دستورات بهداشتى،طب قديم و جديد بر جاى ماند.از آثار چاپى وى مى توان به كتاب «منتخب اشعار اعتماد»اشاره كرد كه در سال 1335 ه.ش به كوشش تقى بينش و سرمايه فرزندش سيد جلال الدّين نبى پور مدير بنگاه چاپ و نشر ممتاز به چاپ رسيد.
فوت اعتماد مشهدى در سال 1342 ه.ق در مشهد اتفاق افتاد.از اشعار جالب اوست:
ياد دارم از صديقى اين مثال كه تنى چند از كلاب خردسال
باهم اندر لعب خوش آميخته سالك ضديت ز هم بگسيخته
كرده آميزش به هم در تاز و تك لعب با هم باختندى يك به يك
سرخوش و سرگرم با الفت تمام مختلط باهم رئوف و شادكام
يك بزرگى ديد چون احوالشان رشك برد از نيكى افعالشان
گفت انسانى كه از حسن قبول خود لقد كرّم به شانس شد نزول
كاش بودندى به هم مشفق چنين خالى از شر و فساد و نازنين
ص:31
از چنين آميزش خوش رو متاب درخور آموزش آمد زان اين كلاب(1)
رسول سعيدى زاده
امامى اصفهانى-محمد رضا
(-بعد از 1087 ه.ق)
محمد رضا امامى كتيبه نويس و خطاط جلى نويس قرن يازدهم هجرى و معاصر شاه عباس ثانى.(2)
اصلش از اصفهان و كارش را از سال 1039 ه.ق از همين شهر شروع كرد.(3)خطش در بيشتر عمارات شاهى، اماكن متبركه،مدرسه ها و مساجد ديده مى شود.(4)
بيشتر كتيبه هاى او در اصفهان است، در شهرهاى قم،قزوين و مشهد نيز مى توان آثارش را ديد.كارهايش با امضاى«محمد رضاى اصفهانى»، «محمد رضا الامامى»و يا«محمد رضا الامامى الاصفهانى الادهمى»است.
پسرش محمد محسن و نوه اش على نقى نيز از خوشنويسان بودند كه در سال هاى 1090 تا 1127 ه.ق براى بناهاى ايران كتيبه نويسى كرده اند.
اولين كتيبه امامى در اصفهان به سال 1039 ه.ق و آخرين آن تاريخ 1081 ه.ق را نشان مى دهد.كتيبه هاى ديگر وى كه در سال هاى 1084 ه.ق و 1087 ه.ق نوشته است در مشهد مى باشد.(5)
از آثار وى در حرم مطهر رضوى مى توان به:كتيبه سوره ايوان عباسى واقع در صحن كهنه،كتيبه سورهكهيعص تا آيه(ذٰلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ قَوْلَ الْحَقِّ)، دور ايوان طلاى صحن كهنه.(6)كتيبه
ص:32
صفه رو به مشرق مسجد جديد عباسى كه به سال 1040 ه.ق به اتمام رسيد.(1)
كتيبه دور گنبد ايوان مقصوره از سمت محدب،سوره مباركه«يس»تا(حَتّٰى عٰادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ) به خط ثلث كه در تاريخ 1077 ه.ق نوشته شده است.(2)و نيز دو كتيبه در جلوى ايوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد:يكى سوره«إِنّٰا فَتَحْنٰا» تا«لَيْسَ عَلَى الْأَعْمىٰ حَرَجٌ» و ديگرى سوره«تبارك»كوچك تا«فِي عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ» به رقم محمد رضا امامى است.(3)
در طاق سوم در پايه دهنه ايوان مقصوره بر كاشى معرق به خط محمد رضا امامى ولى بدون رقم نوشته شده است:(قال اللّه تعالىقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ ...تَكْبِيراً ).(4)
در پايه ديوار خروجى جلوى ايوان مقصوره كتيبه اى است كه گويا تعمير گرديده و آيه«نور»تا«وَ إِلَى اللّٰهِ الْمَصِيرُ» به خط محمد رضاى امامى منعكس شده است.(5)در پيشانى اين ايوان به خط ثلث زرد معرق رقم شده است:بالعطية و الكبرياء و بالعزة و البقاء...كتبه محمد رضا الامامى الاصفهانى فى سنة 1087 ه.ق.(6)
در پايه دهنه دور ايوان جنوبى در بالاى محل عبور،آيه(إِنَّمٰا وَلِيُّكُمُ اللّٰهُ) تا آخرش به خط نستعليق به تاريخ 1084 ه.ق نوشته شده است.و كتيبه دور مسجد به خط محمد رضاى امامى است ولى خيلى جاهاى آن با كاشى كارى تعمير شده و به خط وسطى است و سه سوره نگاشته شده است.(7)
فهرستى از آثار محمد رضا اصفهانى همراه با دو عكس از كتيبه ترنج گنبد طلاى حرم رضوى را در جلد اول كتاب «آثار ايران»نوشته آندره گدار و نيز جلدهاى اول و دوم كتاب مطلع الشمس مى توان ديد.امامى آخرين سال هاى
ص:33
عمرش را در مشهد گذراند و بعد از پنجاه سال كار هنرى در مشهد درگذشت.(1)
رسول سعيدى زاده
انوار-قايينى-ابو تراب-جلد اول
امتى خراسانى-ابراهيم
(-941 ه.ق)
ابراهيم امتى از مشاهير شعراى خراسان،در اوايل از خدمه سلطان حسين بايقرا بود.(2)
مدتى نيز ملازم قاضى سلطان تربتى بود و در زمان شاه عباس توليت آستان قدس رضوى را به عهده داشت و در مدحش قصيده سروده است.(3)
وى در انشاءپردازى و سخن سرايى از معاصران خود برتر و داراى اشعار نغز است:
منم آن ميوه كز خامى به بستان هوس ماندم ز بس ايام با من كرد سردى نيم رس ماندم
من آن مرغم كه هرگه كرد عشقم ميل آزادى نواى تازه پرداختم تا در قفس ماندم
هرگه بتان به سوى اسيران نظر كنند اول به كاوش مژه دل را خبر كنند
آنان كه گل به گوشه دستار مى زنند توفيقشان مباد كه خاكى به سر كنند
دل خسته اى كه از تو به حسرت جدا شود در حيرتم كه با كه دگر آشنا شود
ازبس كه در غم تو كشيدم ز سينه آه چندان اثر نماند كه صرف دعا شود(4)
امتى در سال 941 ه.ق به دست ازبكان كشته شد.(5)
از وى ديوان شعرى بر جاى مانده است.(6)
رسول سعيدى زاده
ص:34
اوبهى-محمد
(-951 ه.ق)
محمد اوبهى خوشنويس،در روستاى«اوبه»هرات متولد شد.وى در عصر خود از استادان مشهور نستعليق بشمار مى رفت.محمد اوبهى گويا همان احمد اوبهى است كه ابو الفضل علامى در آيين اكبرى از او ياد كرده است.(1)
اوبهى در نوشتن نثر و انشاء نيز از تبحر خاصى برخوردار بود.يك قطعه از خطش در مرقع امير غيب بيگ خزانه ى اوقاف استانبول به قلم دو دانگ عالى به رقم«الفقير محمد الاوبهى غفر ذنوبه»نگهدارى مى شود.(2)
فوت وى به سال 951 ه.ق در مشهد گزارش شده است.(3)
رسول سعيدى زاده
اوحدى مشهدى-عماد الدّين
(-914 ه.ق)
خواجه عماد الدّين اوحدى شاعر اوايل قرن دهم هجرى و شاگرد حاجى محمد خبوشانى است.(4)
تخلص شعرى وى«اوحدى» است.(5)از خواجه رباعى زير در تذكره ها آورده شده است:
در مشهد دوست تحفه جز جان نبريم دردش چو دهند نام درمان نبريم
بى درد ز درد عشق نالان گشتيم خاموش كه نام دردمندان نبريم(6)
ص:35
خواجه عماد الدّين به وسيله محمد خان شيبانى ازبك در سال 914 ه.ق در مشهد كشته و در همين شهر دفن گرديد.(1)
رسول سعيدى زاده
ص:36
بافقى-شرف الدّين على-جلد اول
براتعلى-حاجى ميرزا
(-بعد از 1262 ه.ق)
حاجى ميرزا براتعلى شاعر و عارف قرن سيزدهم هجرى از فقراى نعمت اللهى،افتاده،آرام و كريم الطبع بود.اول به خدمت حسين عليشاه رسيد و سپس دست ارادت به مجذوب عليشاه،مست عليشاه و رحمت عليشاه داد.در سال 1262 ه.ق به قصد مشهد مقدس حركت كرد و در اين شهر درگذشت و در همين جا دفن شد.(1)
رسول سعيدى زاده
بغدادى-قطب الدّين محمد
(-970 ه.ق)
مولانا قطب الدّين محمد بغدادى ملقب به«جلنجو»و مشهور به قاضى اوغلى از دانشمندان اوايل دوره صفوى، در فن انشاء و ترسل عربى و فارسى سرآمد منشيان و در شيوه سخنورى مقتداى سايرين بود.در جامعيت علوم عقلى و نقلى بر معاصران خود برتر و از ذهن قوى و نقاد برخوردار بود.
از اساتيد او مى توان از امير غياث الدّين منصور نام برد،كه لقب«جلنجو» را به وى داد.مولانا را بايد از دانشمندان دربار صفويه دانست.طبق تصريح
ص:37
مورخان،ايشان مقام والايى در نزد شاه طهماسب اول داشت.
فوت مولانا در روز دوشنبه بيست و هفتم ماه رجب سال 970 ه.ق در قزوين واقع شد.جسدش را از قزوين به مشهد مقدس انتقال و در اين شهر به خاك سپردند.(1)
رسول سعيدى زاده
بمرودى قاينى-على-جلد اول
بنى هاشمى كردكوهى-سيد آقابزرگ -جلد اول
بهار شيروانى-نصر اللّه
(1252-1304 ه.ق)
ميرزا نصر اللّه معروف به بهار شيروانى از شعرا و دانشوران نيمه دوم قرن سيزدهم هجرى است.در سال 1252 ه.ق در شيروان از توابع قفقاز به دنيا آمد.خاندانش از بزرگان آن ناحيه بودند.او در جوانى براى كسب علم و دانش،عازم هندوستان شد و چندى در آن سرزمين ماند و سپس به وطن بازگشت و از محضر دانشمندان ايرانى بهره برد.بهار به اصفهان رفت و در آنجا به ديدار غلامحسين ميرزا صدر الشعراء رفت.تا زمانى كه او در اصفهان اقامت داشت،آن دو مونس و همدم يكديگر بودند.مدتى بعد هر دو به تبريز رفتند.
در تبريز بهار به تدريس پرداخت.از جمله ايرج ميرزا جلال الملك از خدمت وى بهره مند شد.
در تبريز با اديب ناصر ديلمى آشنا شد،و در سال 1275 ه.ق همراه با او به تهران و سپس به مشهد آمد.در مشهد با صبورى ملك الشعراى آستان قدس آشنا گرديد.توقف بهار در مشهد زياد طول نكشيد،بار ديگر به تبريز بازگشت و منشى گرى كنسولگرى فرانسه را عهده دار شد.گويند لغت نامه فرانسه به فارسى«نيكلا»را نوشت و كنسول آن را
ص:38
به مبلغ بسيار جزيى از وى خريدارى و به نام خودش به چاپ رساند.
سرانجام بهار شيروانى درحالى كه بيش از 52 سال از عمرش نگذشته بود، در سال 1304 ه.ق دعوت حق را لبيك گفت و به سراى باقى شتافت.بنابه قولى پيكرش را در مشهد دفن كردند.
از آثار بهار شيروانى مى توان به كتاب هاى«تحفة العراقين»،«نرگس و گل»،«ديوان اشعار»كه به دست ملك الشعراى بهار رسيد و لغت نامه فرانسه به فارسى نيكلا در دو جلد اشاره كرد.(1)
رسول سعيدى زاده
بينوا-ميرزا داود،جلد اول
بيدوازى-ميرزا
(قرن 13 ه.ق)
ميرزا بيدوازى فرزند موسى الرضا بيدوازى از كاتبان قرآن.وى در قرن سيزدهم هجرى در بيدواز-يكى از روستاهاى اسفراين-متولد گرديد و نزد علماى بيدواز به تحصيل علوم اسلامى بويژه علوم قرآنى پرداخت.در بين مردم اسفراين و بيدواز به«ملا ميرزا»شهرت داشت.وى در روستاى خود با حداقل امكانات زندگى مى كرد،با اين حال آوازه او به شهرهاى اسفراين،قوچان، شيروان و مشهد رسيد.ملا ميرزا علاوه بر كتابت قرآن،كار صحافى،تذهيب، تجليد و شيرازه،تهيه جوهر و مركب را خود انجام مى داد.تا پايان عمر به تدريس قرآن اشتغال داشت و از اين طريق امرار معاش مى نمود.ضمن تدريس بنا بر سفارش طلاّب به كتابت قرآن مشغول بود.
قرآن هايى كه وى كتابت نموده در ابعاد مختلف است،از قرآن كوچك در اندازه ى 10*7 تا قرآن هاى بزرگ در اندازه ى 35*23 كتابت كرده است.وى 199 جلد قرآن را با جوهر مخصوص از گياهان به خط زيبا نوشته و همه آنها را
ص:39
نيز صحافى،تذهيب و شيرازه نموده است.فسنقرى يكى از محققين در زينت كتابت قرآن مى نويسد:
قرآن هايى كه تاكنون به خط ملا ميرزا ديده شده است عبارتند از:
1-جلد 34 سال 1256 ه.ق كتابت شده است.
2-جلد 80 كه به سال 1268 ه.ق به سفارش شخصى به نام فرج اللّه تهيه شده است.
3-جلد 128 تاريخ كتابت آن جمعه سوم صفر 1331 ه.ق است.
4-جلد 132 كه به سال 1286 ه.ق كتابت شده و در روستاى قزاقى در دست خانواده مرحوم حاج پيرعلى ايمانى است.
5-جلد 171 كه در سال 1350 ه.ق تحرير شده است.
شايد بتوان گفت تاكنون كسى در ايران و دنياى اسلام به اندازه ملا ميرزا بيدوازى كتابت قرآن نكرده است.
قرآن هاى نوشته شده ى اين عالم بزرگ تا جلد يك صد و هشتاد و يكم آن به دست آمده است.نيز بياض و شرح صحيفه سجاديه اى به خط او در بيدواز در منزل آقاى محمد جعفر هژبرى نگهدارى مى شود.
ميرزا بيدوازى سرانجام در سن 120 سالگى به رحمت ايزدى پيوست.
جنازه اش با شتر به مشهد مقدس انتقال يافت و در صحن مطهر على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
از او دو پسر و چهار دختر باقى ماند كه پسران او از جمله محمد قاضى از علماى برجسته نجف و از هم دوره اى هاى مرحوم آخوند خراسانى بوده است.(1)
عليجان سكندرى
ص:40
(20)
(-1254 ه.ش)
احمد پارسى فرزند شيخ محمد حسين شيرازى جدش شيخ عبد الحسين مجتهد اصطهباناتى صاحب كتاب هاى«قسطاس المستقيم»و «مصابيح»در فقه استدلالى و اصول بود.پارسى شاعر و اديب و خوشنويس قرن سيزدهم هجرى.وى در مشهد متولد شده و در همين شهر زيست.و از محضر پدرش-كه در تدريس علوم ادبى و دينى استاد و مدرس«مدرسه نو»بود و همچنين در تعليم خطوط شكسته و نستعليق دستى داشته است- كسب علم نمود.و در جوانى وارد خدمات آستان قدس رضوى گرديد.او علاوه بر اينكه اديبى توانا و شاعرى نغز گفتار بوده در خط شكسته مهارت داشت و از خوشنويسان عصر خويش بشمار مى رفت.
اين دو بيت از سروده هاى اوست:
گر مرد رهى صفاى جان پيدا كن راهى به درون آسمان پيدا كن
تن را ز غبار حس بدبينى شوى وانگه دل موسى شبان پيدا كن
وى در تيرماه 1254 ه.ش به مرض سكته در تهران درگذشت و جنازه اش را به مشهد حمل و در آستان قدس رضوى مدفون گرديد.(1)
ابراهيم زنگنه
ص:41
تائب تبريزى-اسماعيل
(1286-1374 ه.ق)
اسماعيل فرزند حسين تائب تبريزى معروف به«مسأله گو»شاعر و نويسنده،سال 1286 ه.ق در شهر تبريز به دنيا آمد.در زادگاهش درس خواند و در علوم ادبى مهارت يافت.(1)
در سال 1329 ه.ق به مشهد سفر نمود و تا پايان زندگى در اين شهر بسر برد.(2)
شيخ محمد بهارى،ملا حسينقلى همدانى و ابراهيم موسوى تهرانى از معاصرين وى مى باشند.(3)وى در 27 ربيع الثانى 1374 ه.ق در سن هشتاد و هشت سالگى وفات يافت و در باغ رضوان مدفون گرديد.(4)
از وى آثار فراوانى به نظم و نثر باقى مانده است و بنابه گزارش شيخ آقا بزرگ تهرانى تعداد آثار ايشان بالغ بر چهل اثر است:البلاغ المبين به فارسى در رد آيين مسيحيت،عقايد الاسلام، مرآة المتقين به فارسى در اخلاق و معارف كه خلاصه آن را مجلاة المحققين ناميده است.روح و ريحان كشكولى است به نظم و نثر در سه جلد، حاوى مطالب اخلاقى،عرفانى،قصص، حكايات و تاريخ.معيار الفهم و منشار الوهم نيز به فارسى و در رد مسيحيت
ص:42
است.تذكرة المتقين به فارسى در اخلاق و آداب معاشرت مى باشد.(1)
ايشان داراى ديوان شعر در هشت هزار بيت مشتمل بر قصيده،غزل، رباعى و قطعه است و از جمله قصايد آن مراثى و مدايح چهارده معصوم:
مى باشد.(2)اين ديوان در سال 1365 ه.ق در تبريز به چاپ رسيده است.(3)
اين بيت از اوست:
مژده اى دل كه يار يار من است گردش دهر سازگار من است(4)
محمد جواد هوشيار
تجلى-نهاوندى-محمد
تبريزى-محمد رضا
(ح 1053-پيش از 1083 ه.ق)
ميرزا محمد رضا فرزند حاج صالح تبريزى مشهور به«چلبى»و متخلص به «عنوان»معروف به عنوان تبريزى است.
به اشتباه محل ولادت او را قسطنطنيه دانسته اند.(5)طبق آنچه كه محمد عارف شيرازى(زنده 1083 ه.ق)مؤلف تذكره لطائف الخيال گزارش داده است وى در حدود سال 1053 ه.ق در مشهد زاده شد و در همين شهر رشد نمود.(6)سپس به قندهار رفت.(7)
ميرزا محمد طاهر نصرآبادى،محمد عارف شيرازى و ميرزا صائب تبريزى (1087 ه.ق)در مشهد با«عنوان چلبى»ملاقات داشته اند و از او در تذكره و بياض خود اشعارى را نقل كرده اند.
اين دو بيت از بياض صائب است:
ص:43
در اين دريا كدامين گوهر يكتا وطن دارد كه مانند صدف سر بر سر آوردند ساحل ها
تنك چشمان بهر دنيا ترك عقبى كرده اند اعتبار دانه پيش مور بيش از گوهر است(1)
وى به ميرزا صائب تبريزى ارادت كامل داشته و از سبك او پيروى كرده است چنانكه خود گويد:
باشدت گر هوس گوهر معنى عنوان نظر از صائب پاكيزه سخن مى بايد
عنوان بسى بلندست معراج فكر صائب كى مى توان رسيدن جايى كه او رسيد(2)
وى(قبل از 1083 ه.ق)در قندهار در سن سى سالگى درگذشت.به فرمان ذو الفقار خان حاكم قندهار،جسدش را به مشهد انتقال و در دار السياده دفن نمودند.(3)
عنوان تبريزى،صاحب ديوان شعرى است.(4)كه نسخه اى از آن به سال 1078 ه.ق توسط محمد رفيع كتابت يافته و نسخه ى ديگر آن به سال 1269 ه.ق.(5)تذكره نويسان ديوان شعر او را پنج هزار بيت گزارش كرده اند.(6)اما در دو نسخه ى يادشده،ديوان شعر ايشان مشتمل بر دو هزار بيت است.(7)
محمد جواد هوشيار
تجلى سبزوارى-رجب على
(1260-1319 ه.ش)
رجب على سبزوارى اديب و شاعر، متخلص به«تجلى».وى فرزند ملا حسن سبزوارى است و به سال 1260 ه.ش در سبزوار متولد شد و پس از تحصيلات مقدماتى به صف مشروطه خواهان پيوست و با استبداد مبارزه كرد.(8)
ص:44
در اين راه سختى هاى فراوانى تحمل نمود تا اينكه به دستور حاكم سبزوار او و چند تن از يارانش تحت پيگرد قرار گرفتند.ناگزير شبانه از سبزوار گريخت و به مشهد آمد.(1)
او شرح مبارزات مشروطه طلبان خراسان را طى يك منظومه به رشته تحرير كشيد:
دوستان يك حكايتى است مرا وز خراسان روايتى است مرا
روايت از آنچه ديدم خويش جمله گفتم به نظم بى كم وبيش
شه محمد على شه ايران مرتد دنيا و رانده يزدان
پس از آن كز جفاى آن نادان شد خزان مجلس بهارستان
تجلى كارمند دارايى خراسان بود و به سلسله نعمت اللهى گناباد سرسپردگى داشت.در تجددنامه گويد:
طريقت را شدم طالب به دلخواه گزيده خدمت سلطان عليشاه
ميان از فقر با صد فخر بستم به خوان نعمة اللّه برنشستم(2)
تجلى اگرچه از جمله شعراى پركار است،ولى شاعرى متوسط شمرده مى شود.در انواع قالب هاى شعرى بيشتر به مثنوى متمايل بود.(3)هرچند در سرودن غزل نيز مهارت داشت.(4)
او در اوايل«مؤمن»و بعد«تجلى» تخلص مى كرد.(5)سراسر زندگيش سادگى و بى تكلفى بود.وى سرانجام در سال 1319 ه.ش/1360 ه.ق و بنا بر قولى 1368 ه.ق درگذشت و پيكرش را در صحن نو حرم رضوى دفن كردند.(6)
مثنوى هاى تجلى عبارت است از:
ص:45
راز تجلى،تجلى نامه،نياز تجلى، ارمغان تجلى،طالب نامه تجلى و ذم الاستبداد كه در سال 1326 ه.ق سرود انقلاب خراسان كه در سال 1328 ه.ق و تجددنامه كه در سال 1347 ه.ق آن را سرود.(1)
معراج الخيال و گنكاش نامه(2)و منظومه دعاى ابو حمزه ثمالى ايشان در تهران به چاپ رسيده است.(3)
از سروده هاى اوست:
زاهد،به رخ خود در تزوير و ريا بند از شيد و ريا بگذر و دل را به خدا بند
بر راه خدا رو به از اين سلطنتى نيست بگشا در اين دولت و درهاى هوا بند
زنجيرى زلفت منم اى دوست نه هركس اين بند ز پاى همه بگشاى و مرا بند
بر ما و تو هرچ آيد بى حكم قضا نيست قدرت اگرت نيست برو دست قضا بند
در حضرت معشوق تجلى من و ما نيست شو خاك در آن درگه و لب از من و ما بند(4)
رسول سعيدى زاده
تفضلى-غلامرضا خان
(1276-1360 ه.ق)
غلامرضا تفضلى معروف به ميرزا غلامرضا خان مصدق السلطان تفضلى عارف و اديب.وى در يكى از روستاهاى شاهرود در 1276 ه.ق به دنيا آمد.(1)او پدر ابو القاسم تفضلى نماينده مردم كاشمر در دوره بيستم مجلس شوراى ملى(2)و دكتر تقى تفضلى رئيس كتابخانه مجلس شوراى ملى و شاعر(3)و جهانگير تفضلى روزنامه نويس و وكيل مجلس از سيستان،(4)محمود تفضلى(1297- 1363 ه.ش)نويسنده و روزنامه نگار(5)و نزهت سليمانى از بانوان شاعره مشهد مى باشد.(6)
وى اهل علم و عرفان و از مريدان و تربيت يافتگان حاج ملا سلطان على گنابادى بود و در عرفان و ادب فارسى مقامى شامخ داشت.(7)در مشهد در اداره گمرك اشتغال داشت.(8)نقل شده است كه علت دوستى دكتر تقى تفضلى با دكتر اقبال،به دليل روابطى بوده است كه پدران آن دو با هم داشته اند.
مقبل السلطنه پدر دكتر اقبال،در كاشمر املاكى داشت و با غلامرضا تفضلى دست برادرى داد.او و مقبل السلطنه يك قالى به حرم حضرت رضا عليه السّلام هديه كردند و هر دو مقبره اى متصل در گوشه شمال غربى صحن عتيق خريدارى و در آنجا مدفون شدند.
برخى از منابع فوت او را ذيحجه 1359 ه.ق نوشته اند،ولى به نظر مى رسد تاريخ فوت ايشان محرم
ص:47
1360 ه.ق باشد.(1)
على جان سكندرى
تقياى مشهدى
(-1064 ه.ق)
تقياى مشهدى متخلص به«الفت»از شعراى معاصر شاه عباس دوم،در مشهد متولد و نشو و نما يافت و به سال 1064 ه.ق در اين شهر درگذشت.(2)هرچند براساس گفته بعضى از محققين وى در اواخر عمر به مازندران مهاجرت و در همان جا فوت كرد.(3)
نصرآبادى در تذكره خود از فردى به نام ملا محمد تقى مشهدى ياد كرده است كه تشابه زيادى به اتقياى مشهدى دارد.بنابه گفته او ملا محمد تقى متولد مشهد بود كه براى فراگيرى علم به اصفهان رفت و در آن شهر مدتى شاگردى عارف ربانى ميرزا ابو القاسم ميرفندرسكى را نمود.پس از اندك زمانى ملا محمد تقى در علوم الهى و نظرى سرآمد عصر گشت و خود بدون هرگونه تكلفى مردم را ارشاد مى كرد.
در ميانه سلطنت شاه عباس دوم (1064 ه.ق)براى ديدن مادر روانه زادگاهش شد،اما در بين راه فوت كرد و پدر پير و تمام دوستان خود را در آتش فراق سوزاند.
بيت زير از قصايد اوست كه در جواب قصيده حكيم سنايى گفته است:
كه انگشت وجود اول بر اين طاس معلق زد كه دايم اين صدا پيچيده در هفت آسمان بينى(4)
از ملا محمد تقى مشهدى ديوان شعرى بر جاى مانده است.(5)از اشعار اوست:
ص:48
دورنگى فلك و جور يار بايد ديد چها،ز كشمكش روزگار بايد ديد(1)
رسول سعيدى زاده
توحيدى-محمد تقى
(-1355 ه.ش)
شيخ محمد تقى توحيدى از شعرا و مداحان پيش كسوت اهل بيت طاهرين مشهد.وى عمرى را به ذكر مناقب و مصائب خاندان وحى سپرى كرد.از حافظه اى قوى برخوردار بود و قصايد طولانى مى سرود.توحيدى درحالى كه بيش از پنجاه سال از عمرش سپرى نشده بود در آبان ماه 1355 ه.ش در مشهد فوت كرد و در همين شهر به خاك سپرده شد.
از توحيدى مجموعه كوچكى با عنوان«عصاره توحيدى»در دست است.ابيات ذيل در اين مجموعه آورده شده است:
من مونسى گزيده ام از بهر خود،مرا يك لحظه بر مفارقتش صبر و تاب نيست
خوش رو و نغزگو،ادب آموز و نكته دان هرگز نياورد سخنى كان صواب نيست
گويند بى زبان و سراينده بى صدا ميلش به قيل و قال و سؤال و جواب نيست
بى هيچ كلفتى نبود الفتى-ولى زين دوست كلفتى به من از هيچ باب نيست
اين همدم عزيز كه شد وصف او بيان هركس شنيد گفت به غير از كتاب نيست(2)
رسول سعيدى زاده
تهرانى-محمد حسين
(-1337 ه.ق)
محمد حسين تهرانى ملقب به «كاتب السلطان»از خوشنويسان دربار محمد شاه قاجار(1250-1264 ه.ق)(3)و از شاگردان ميرزا غلامرضاى
ص:49
اصفهانى(متوفى 1344 ه.ق)و ميرزا على صفا(متوفى 1299 ه.ق)است.(1)
او خط نستعليق را از شش دانگ تا غبار استادانه مى نوشت.(2)و در نوشتن نستعليق جلى شيوه هاى مخصوص داشت.(3)
در سال 1295 ه.ق كه وزارت تجارت به كامران ميرزا«نايب السلطنه» (1347-1272 ه.ق)-فرزند سوم ناصر الدّين شاه-واگذار شد.نامبرده از كارمندان وزارتخانه مزبور شده و عنوانش چنين بود:«ميرزا محمد حسين كاتب السلطان احكام نويس»و بدين ترتيب وارد دستگاه كامران ميرزا گشت.(4)
سپس به خراسان آمد و مدتى در دستگاه ديوانى ركن الدوله-حاكم خراسان-كار كرد.به علت بدرفتارى ركن الدوله با او كار ديوانى را رها كرد و در شمار صوفيه در آمد ولى او در اين تغيير حال باز اوقات خود را به تعليم و تربيت نوآموزان خط مصروف داشت.(5)
كاتب السلطان عاقبت در سال 1337 ه.ق در مشهد درگذشت و در همين جا به خاك سپرده شد.(6)فرزندش كاتب الخاقان از استادان خط مهدى بيانى مى باشد.(7)
از آثار هنرى او ترجمه«الف ليلة و ليلة»و نسخه هاى ديگر و مرقعات و قطعات موجود در كتابخانه سلطنتى(8)و نيز چند قطعه به قلم سه دانگ متوسط و يك مكتوب به قلم نيم دودانگ در مجموعه مهدى بيانى موجود است.(9)
محمد جواد هوشيار
ص:50
تهرانيان-محمد كاظم-جلد اول
تيرگر هروى-يوسف شاه
(قرن 9 و 10 ه.ق)
يوسف شاه معروف به درويش مقصود شاعر و متخلص به«مقصود».از مردم هرات(1)يا از بخارا است.(2)در اوايل زندگى به مشهد آمد و به تيرسازى اشتغال داشت و در كمال فقر و تنگدستى سالك طريق حق بود.(3)
يوسف شاه از اقسام شعر بيشتر به رباعى تمايل داشت.(4)و به همين دليل در نزد خراسانيان به شيخ رباعى معروف بود.(5)
رباعيات او در نهايت خوبى است:
اى دل غم يار و ناله ى زار خوشست خون جگر و ديده خونبار خوشست
غير از غم يار هرچه حاصل كردى حاصل همه هيچ است غم يار خوشست(6)
زاهد شدن دو زلف عنبربويت آزرده همى شود گل خود رويت
ز انگشت نماى مردمان در كويت ترسم كه نشان بماند اندر رويت(7)
درويش مقصود ديوان شعر داشت، ميرزا سنگلاخ ديوان او را به خط سلطان محمد نورا ديده است.(8)
درويش در سن نودسالگى به احتمال زياد در مشهد دار فانى را وداع،و به ديار باقى شتافت و در همان جا دفن شد.(9)
رسول سعيدى زاده
تيمورى-ابو القاسم بابر-جلد چهارم
ص:51
ثقفى-محمد-جلد اول
ثنايى مشهدى-خواجه حسين
(-995 يا 996 ه.ق)
خواجه حسين فرزند خواجه غياث الدّين محمد مشهدى خطاط،شاعر و مداح متخلص به ثنايى(1)و معروف به ثنايى مشهدى.(2)در مشهد زاده شد و نزد شاعر و حاكم معروف«ابو الفتح ابراهيم ميرزا صفوى»متخلص به جاهى(983 ه.ق)شاگردى كرد.(3)ثنايى در سال 972 ه.ق در نيشابور قصيده اى در مدح سلطان ابراهيم ميرزا سرود(4)و در سال 983 ه.ق از خراسان به قزوين رفت و ضمن قصيده اى شاه اسماعيل دوم(984-985 ه.ق)را مدح گفت(5)ولى قصيده ثنايى مورد قبول شاه واقع نشد و او از بيم جان به هندوستان رفت و جزو شاعران دربار اكبر شاه(963- 1014 ه.ق)قرار گرفت.(6)
شاعرانى چون لسانى شيرازى (942 ه.ق)،غزالى مشهدى(980 ه.ق)،ميلى هروى(985 ه.ق)، محتشم كاشانى(966 ه.ق)،عرفى شيرازى(999 ه.ق)،ميرزا محمد ولى
ص:52
دشت بياضى(999 ه.ق)،فيضى دكنى (1004 ه.ق)،حياتى گيلانى(1015 ه.ق)معاصر او بودند.(1)
ثنايى به سال 995 ه.ق(2)يا 996 ه.ق(3)در لاهور درگذشت و سال ها بعد
خواهرزاده اش«مير محمد باقر مشهدى»جسدش را به مشهد منتقل و در اين شهر دفن كرد.(4)
ديوان شعر(5)شامل قصايد،غزليات، قطعات،رباعيات،بالغ بر پنج هزار بيت و نيز«اسكندرنامه»،كه يك«مثنوى حماسى»در هفتصد و پنجاه بيت(6)در مدح ابو الفتح ابراهيم ميرزاى صفوى سروده است،(7)از آثار برجاى مانده ثنايى مشهدى مى باشد.
محمد جواد هوشيار
ص:53
جابرى اصفهانى-سلمان-جلد چهارم
جعفرزاده-على اكبر
(-1323 ه.ش)
ميرزا على اكبر جعفرزاده متخلص به «طى»و معروف به«طى يزدى»از شعراى نامى يزد،در جوانى به مشهد آمد و به حسابدارى استاندارى خراسان اشتغال ورزيد.وى طبعى شيوا و روان داشت و در ادب فارسى از بزرگان به شمار مى رفت و شعر را نيكو مى سرود و قريب دو هزار بيت از او باقى مانده است.طى يزدى سال ها در مشهد زندگى كرد و در نزد جوامع علم و ادب احترام خاصى داشت تا اينكه در 70 سالگى در تابستان سال 1323 ه.ش دار فانى را وداع گفت و جنازه اش در صحن عتيق به خاك سپرده شد.
اين ابيات از اوست:
از غمت من به ناله ام چون نى سوزم از نار هجر تو تا كى
مرض عشق را دوايى نيست عمر من شد ز هجر رويت طى
از لب لعل،جرعه اى بخشم و من الماء كل شىء حى(1)
ابراهيم زنگنه
جودى خراسانى-عبد الجواد
(ح 1175-1301 يا 1302 ه.ق)
عبد الجواد خراسانى متخلص به «جودى»شاعر اهل بيت:در نيمه دوم
ص:54
قرن دوازدهم هجرى(1)در عنبران- دهستان مركزى طرقبه شهرستان مشهد -متولد شد.(2)او مغازه قنادى داشت و از اين طريق هزينه زندگى اش را فراهم مى آورد.(3)خانه و مغازه او به روى مداحان و نوحه خوانان باز بوده است.(4)
محمد كاظم صبورى(متوفى 1322 ه.ق)،ملك الشعراى بهار(متوفى 1370 ه.ق)،ميناى تربتى(متوفى 1284 ه.ق)از شعراى معاصر او بودند.
جودى در سال 1301 ه.ق(5)يا 1302 ه.ق(6)در مشهد وفات يافت و در صحن نو در اتاقى مجاور با مقبره شيخ بهايى به خاك سپرده شد.(7)
وى داراى ديوان شعرى مشتمل بر سه هزار بيت(8)است كه محتواى اشعارش مدح و مرثيه اهل بيت:
مى باشد.لذا ديوان او را«ديوان مراثى» نيز ناميدند.(9)
نخستين بار ديوان جودى در سال 1299 ه.ق به دستور«ميرزا سعيد خان»نايب التوليه و به خط«ميرزا شفيع اعتماد التوليه آستان قدس»در مطبعه سنگى آستانه چاپ شد.(10)اين كتاب گويا اولين كتابى بوده كه در آن چاپخانه طبع شده است.(11)در سال 1372 ه.ش كليات اشعارش به كوشش مهدى آصفى چاپ شد.از ويژگى هاى ديوان جودى كاربرد آيات، قصص قرآنى،احاديث و روايات در اشعار به صورت تلميح،اقتباس و ترجمه است.
محمد جواد هوشيار
ص:55
حائرى-موسى
(-1333 ه.ق)
حاج شيخ موسى معروف به «حائرى»فرزند محمد على بن مراد خراسانى،در خانواده علم و ادب پا به عرصه ى وجود نهاد و پس از تحصيل علوم الهى به ترويج دين مشغول شد.و به سال 1333 ه.ق زندگى را بدرود گفت و در حرم دفن شد.حاج شيخ موسى شعر مى سرود و صاحب ديوان است.رساله ى غوثيه و كتاب بحر الدرر از آثار اوست.(1)
غلامرضا جلالى
حافظيان-سيد ابو الحسن-جلد اول
حبيب اللهى-ابو القاسم
(1281-1359 ه.ش)
ابو القاسم حبيب اللهى فرزند آقا ميرزا محمد و نوه«حاج سيد حبيب اللّه مجتهد خراسانى»متخلص به«نويد» شاعر،استاد دانشگاه و نويسنده، شاعرى خوش ذوق و توانا و فردى فاضل و فروتن بود.(2)در سال 1281 ه.ش در مشهد زاده شد.تحصيلات مقدماتى را در مدرسه«رحيميه»به پايان برد.آنگاه در نزد اساتيدى چون
ص:56
اديب نيشابورى(متوفى 1304 ه.ش) و سيد حسن مشكان طبسى(متوفى 1327 ه.ش)به تحصيل علوم صرف و نحو،معانى و بيان،منطق،حكمت و فقه و اصول پرداخت.(1)
در سال 1301 ه.ش همراه پدر خود به عراق،سوريه و لبنان مسافرت كرد سپس به مشهد بازگشت.(2)در اوايل تأسيس دانشكده معقول و منقول به عنوان استاد آن دانشكده و سپس در سال هاى آخر عمرش به عنوان استاد ادبيات عرب در دانشكده ادبيات به تدريس پرداخت.(3)
وى سرانجام روز جمعه 28 آذر 1359 ه.ش در مشهد به مرض سرطان درگذشت.(4)از خدمات فرهنگى استاد مى توان به تأسيس انجمن ادبى خراسان اشاره كرد.(5)
مقالات ذيل از آثار قلمى نويد است:
«ابن مفرغ در سيستان»،«ابو تمام در نيشابور»،«امثال قديم فارسى»، «بنيانگذاران علوم در اسلام بيشتر ايرانى بوده اند»،«تأثير زبان و ادبيات فارسى در عربى»،«چند تن از مشايخ طوس در قرون چهارم و پنجم»، «شريف رضى و ابو اسحاق»،«متنبى در شيراز»،«مضامين مشترك در عربى و فارسى»،«مقايسه اى بين بعضى از حالات و افكار سعدى و حافظ»، «نمونه هايى چند از ترجمه شعر به شعر در قرن چهارم و پنجم»،(6)علاوه بر آن ديوان شعرى بالغ بر سه هزار بيت دارد.(7)
استاد علاوه بر اشعار فارسى،اشعارى نيز به زبان عربى سروده است.اشعار نويد از لحاظ انسجام لفظ و لطف كلام و معنى بهره كافى دارد.
اين اشعار از اوست:
يا رب ز چيست آدمى كاندر زمان عمر هرگز نگشته است به يك حال پاى بست
ص:57
صد جهد مى كند كه به يك آرزو رسد و آنگه ملول گردد از آن چو فتد به دست(1)
محمد جواد هوشيار
حرفى اصفهانى
(-971 ه.ق)
ملا حرفى مردى اديب،شاعر، خطاط،انشاءپرداز،عالم و آگاه به تاريخ(2)در مشهد متولد شد.(3)مدتى در آنجا زندگى نمود سپس به قزوين سفر كرد و هفت بند معروف محتشم كاشانى (متوفى 996 ه.ق)را در آنجا جواب گفت و از شاه طهماسب اول صفوى (930-984 ه.ق)صله دريافت نمود.(4)
سفرى به گيلان داشت و به طعن مذهب زيديه پرداخت.(5)و گيلانى ها زبانش را بريدند.وى به مشهد آمد و در سال 971 ه.ق درگذشت.(6)حرفى اصفهانى خواهرزاده ملا نيكى(1000 ه.ق)شاعر بود.(7)
اين رباعى از اوست:
جانا ز تو بر سرم بلا مى آيد وز تو به دلم تير جفا مى آيد
گفتى سگ خويش خوانده ام حرفى را حرفى است كزو بوى وفا مى آيد.(8)
محمد جواد هوشيار
موسوى مشهد(1)و خادم آستان قدس رضوى بود.(2)كه در هند متولد شد.(3)
حسرت در كودكى همراه پدرش به مشهد آمد و نزد«ميرزا مهدى عالى مشهدى»(زنده 1141 ه.ق)فن سخنورى آموخت.(4)آذر بيگدلى(متوفى 1195 ه.ق)در حدود سال 1153 ه.ق در مشهد با وى ديدار داشته است.(5)
حزين لاهيجى نيز از معاصران او مى باشد.(6)سيد محمد حسرت تا سال 1144 ه.ق در قيد حيات بوده است.
ديوان شعر او(7)مشتمل بر نه هزار بيت در قالب غزل،رباعى،مثنوى است.
«منظومه سراپا»و«سفر به هند»از آثار ديگر او مى باشد.(8)از اوست:
زهى از شمع اوصافت فروزان بزم ديوان ها به رنگ مردمك روشن ز مهرت مهر عنوان ها(9)
جان پيوسته به حق را خطر از دشمن نيست هيچ حرزى چو دل خود به خدا بستن نيست
بى تو گل را در گلستان خار مى دانيم ما سبحه را بى ذكر تو زنّار مى دانيم ما(10)
نمونه اشعارش در تذكره هاى ديگر نيز آمده است.(11)
محمد جواد هوشيار
حسينى-محمد شفيع
(-1081 ه.ق)
محمد شفيع هروى حسينى معروف به«شفيعا»از خطاطان،شاعران، نقاشان،مذهّب كاران اواخر دوره صفويه است.پدر او مير حسن جان اوبهى و ملقب به پيشوا از سادات
ص:59
حسينى هرات(1)و به قولى باخزر يا نصرآباد بود.(2)
خط را از«مرتضى قلى خان شاملو» (متوفى 1100 ه.ق)و يا«فصيحى هروى شاعر»(متوفى حدود 1047 ه.ق)كه در دستگاه مرتضى قلى خان بود،فراگرفت.(3)مدتى منصب« منشى باشى»مرتضى قلى خان را داشت.(4)
شفيعا خط نسخ،نستعليق و شكسته را خوش مى نوشت و خط شكسته را به جايى رساند كه به نام وى«شفيعا» خوانده شد.(5)بعدها«عبد المجيد طالقانى»(متوفى 1185 ه.ق)اين خط را تكميل كرد و به حد كمال رساند.(6)
وى همچنين در شعر ادب و نقاشى و تذهيب استاد بود.سفرى به هند كرد و در بازگشت مدتى در اصفهان بسر برد.
او خوشنويس دربار شاه عباس دوم (1052-1077 ه.ق)بود چنانكه در بعضى قطعات،عباسى رقم كرده است.(7)
وى در مشهد در سن 85 سالگى درگذشت.(8)
از نظر دكتر بيانى دو محمد شفيع حسينى در يك عصر،(نيمه دوم قرن يازدهم و نيمه اول قرن دوازدهم)با كمى تأخير از يكديگر مى زيسته اند و يكى از آن دو جز شكسته در خط نستعليق دست داشته است و ديگرى در خط نسخ و همچنين خوشنويس ديگرى هم به نام محمد شفيع در عهد شاه عباس دوم يعنى معاصر دو شفيعاى مذكور مى زيسته كه عباسى رقم مى كرده و علاوه بر خوشنويسى در
ص:60
نقاشى و تذهيب نيز دست داشته است.(1)
واله داغستانى و نصرآبادى كه هر دو از معاصران شفيعا بوده اند،سال وفات او را 1081 ه.ق نوشته اند.(2)او داراى ديوان شعر بود.
از اشعار محمد شفيع هروى است:
نسيم مى رسد از كوى آن نگار امروز بديده نور نظر مى دهد غبار امروز
به مرگ تو نشينم بخون زهد طپم ز دست ساقى اگر نشكنم خمار امروز
بنفشه خط و ريحان زلف و غنچه لب به روى يار شكفته است نوبهار امروز(3)
ميرزا حسن كرمانى متخلص به غيور(زنده 1086 ه.ق)از شاگردان او مى باشد.(4)
آنچه از خطوط نستعليق با رقم محمد شفيع حسينى ديده شده است به شرح ذيل است:
يك قطعه از مرقع به قلم سه دانگ و نيم دودانگ و كتابت جلى خوش با رقم:«كتبه العبد المذنب محمد شفيع»، يك قطعه پنج دانگ و كتابت متوسط با رقم:«كتبه الحقير محمد شفيع الهروى»، يك قطعه،به قلم نيم دودانگ خوش با رقم:«مشقه العبد محمد شفيع»در كتابخانه ملى تهران موجود است.دو قطعه به قلم دودانگ و نيم دودانگ خوش با رقم:«مشقه العبد محمد شفيع غفر ذنوبه»و«مشقه العبد محمد شفيع».(5)قطعه اى به نستعليق با رقم:
«كتبه العبد خادم المساكين محمد شفيع ابن مير حسن حسينى 1042».(6)
محمد جواد هوشيار
حكيم مشهد-قمى سديد
ص:61
خديو گيلانى-مهدى
(-1309 ه.ق)
ميرزا مهدى گيلانى متخلص به «خديو»معروف به ميرزاى خديو، خطاط،(1)شاعر(2)و متخصص در هيئت، نجوم،طب،تشريح،الهيات،رياضيات و طبيعيات قديم.(3)
در كاظمين متولد شد،نخست در زادگاهش سپس در نجف به تحصيل فقه و اصول مشغول گرديد.(4)در آنجا با حاجى ميرزا زين العابدين(1245- 1335 ه.ق)-برادر ميرزا ابراهيم شريعتمدارى سبزوارى-هم حجره بود سپس خديو گيلانى به همراه او به كاظمين رفت و در آنجا به«غلامعلى خان هندى»عارف دست ارادت داده و در مدت اقامتشان به صحبت او دل بسته و مريد وى گرديد.(5)
پس از چندى غلامعلى خان درگذشت زن و پسر او بى سرپرست شدند.خديو زن را به همسرى خويش اختيار نمود و كفالت پسر را هم به عهده گرفت بعد به اتفاق حاجى ميرزا زين العابدين به مشهد آمد و اندكى بعد حاج
ص:62
ميرزا حبيب مجتهد كه خود در مدت اقامتش در عراق از مريدان«غلامعلى خان هندى»بود،به اتفاق حاج غلامحسين شيخ الاسلام(1246- 1319 ه.ق)وارد مشهد شد.(1)
خديو پس از ورود به مشهد در سراچه اى كه بنا بر سفارش حاج ميرزا حبيب مجتهد براى او تهيه كرده بودند، منزل كرد.(2)جمعى از بزرگان مشهد از قبيل محمد على معروف به حاجى فاضل و حاج ميرزا حبيب مجتهد به وى گرويدند.(3)چون حاج ميرزا حبيب مجتهد مريد او شد ديگران هم به وى تأسى و با وى مراوده پيدا كردند و كارش بالا گرفت و مدتى رونق داشت.
چون مريدان خديو در سراچه جمع مى شدند به«اصحاب سراچه»مشهور شدند.(4)
چندى گذشت و بعد چون عليه آنان غوغايى بر پا شد،و جمعى هم درصدد كشتن ميرزاى خديو برآمدند بدين جهت اصحاب متفرق شدند و عده اى از آنان را والى خراسان تبعيد كرد.(5)
ميرزا زين العابدين كه از اصحاب سراچه بود،روابط خودش را به كلى با خديو قطع نمود.(6)و ميرزاى خديو ناچار سفر كرد و پس از چندى دوباره به مشهد بازگشت.و در خانه خود در حال انزوا بسر برد تا اينكه در سال 1309 ه.ق درگذشت.(7)محمد معصوم شيرازى از كسانى است كه در مشهد با او ديدار داشته است.(8)از شاگردان خديو گيلانى مى توان به«سيد على خان دره گزى»نسّابه معروف خراسان و«جلال»فرزند«غلامعلى خان هندى» طبيب اشاره كرد.(9)«بارقة ربانية»و «بازغة الهية»از قصايد او مى باشد.(10)
ص:63
اين ابيات از اوست:
پيش ازين كاندر فلك انوار مهر و ماه بود در سويداى دلم سبحات إلاّ اللّه بود
پرده پندار تن تا گشت منشق شد عيان چهره خورشيد جانم در حجاب ماه بود
از مقامات تبتّل تا مقامات فنا با همه خوبان دلم در هر نفس همراه بود
تا در پير مغان شد باز بر روى خديو شد عيانم كين گدا خود خاصه درگاه بود(1)
محمد جواد هوشيار
خواجه جعفر
(قرن 11 ه.ق)
خواجه جعفر يا مير محمد جعفر تهرانى شاعر،طبيب و خطاط (2)در اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم هجرى در اصفهان مى زيست.طبق گزارش«سيد على حسن خان»(زنده 1295 ه.ق)وى سفرى به تهران نمود و در آنجا با ملا خليل اصفهانى(3)ديدار داشت.تهرانى به مشهد آمد و مدتى در اين شهر بود تا اينكه درگذشت.(4)
اين رباعى از اوست:
اى چرخ تو را عناد با من تا كى آزار دلم به كام دشمن تا كى
زين مرتبه بلند شرمت بادا با همچون منى ستيزه كردن تا كى(5)
محمد جواد هوشيار
ص:64
داناى جواهرى-سيد احمد
(1286-1366 ه.ق)
سيد احمد داناى جواهرى پدر استاد محمود فرخ(متوفاى سال 1360 ه.ش)حكيم و لغت شناس.در سال 1286 ه.ق در مشهد متولد شد و به تحصيل پرداخت.او از شاگردان معروف حاجى فاضل بشمار مى رفت.
و در حكمت اشراق و لغت عرب تخصص داشت.ملك الشعراى بهار او را استاد خود مى دانست.جواهرى در سن 80 سالگى در 28 محرم سال 1366 ه.ق درگذشت و در حرم مطهر حضرت ثامن الحجج عليه السّلام دفن گرديد.(1)
ابراهيم زنگنه
دبير السلطنه-اسماعيل خان
(1250-1330 ه.ق)
ميرزا اسماعيل مستوفى ملقب به مجد الادباء فرزند محمد باقر از ادباء و كارگزاران خراسان در زمان حكمرانى مظفر الدّين شاه قاجار و ولايت شاهزاده ركن الدوله علينقى ميرزا بر مشهد.
پس از تحصيل علوم ادبى وارد خدمات دولتى شد.(2)مجد الادباء در ادبيات فارسى و عربى و رموز
ص:65
نويسندگى شهرت داشت و صاحب هنر خطاطى و خوشنويسى بود.(1)غير از ديوان اشعار خطى اش كه بالغ بر هزار بيت بوده و به خط خودش نوشته است كتاب منهاج الكرامة تاليف حلّى را به نام كرامت المنهاج در اثبات ولايت امير المؤمنين عليه السّلام(2)و نيز كتاب مسكّن الفؤاد شهيد ثانى تحت عنوان تسلية العباد از عربى به فارسى ترجمه نمود.نخستين بار تسلية العباد در سال 1374 ه.ش به كوشش محمد رضا انصارى چاپ گرديد.(3)
مجد الادباء در قصايد خود جنگ هايى را كه در خراسان اتفاق افتاده به نظم درآورده است.
از جمله قصايد وى است:
اى خراسان،تختگاه شاه بودى سال ها كوكبت را بود از فر و سعادت فال ها
در فراخاى بسيطت روز و شب آماده بود دولت و اقبال ها و نعمت و افضال ها
چندگاهت حال اگر برگشت و كارت زار شد از روش گاهى بگردد آرى آرى حال ها
دور ادبارت گذشت و نوبت اقبال شد از پى ادبار مى آيد بسى اقبال ها
يسر بعد از عسر را ايزد مقرر داشته است بندگان خويش را در گردش احوال ها(4)
عليجان سكندرى
ص:66
رجايى بخارايى-احمد على
(1295-1357 ه.ش)
احمد على رجايى بخارايى فرزند غلام على از نويسندگان و محققان معاصر.در سال 1295 ه.ش در مشهد متولد شد.(1)نياكانش همه از ده پاژ واقع در 18 كيلومترى شمال مشهد(توس) بودند كه از خويش زمين و آب داشتند و به رفاه روزگار مى گذرانيدند.جدش محمد على درحالى كه كودكى بيش نبود در يورش تركمانان به خراسان ربوده شد و به بخارا برده شد.و به وزارت بخارا دست يافت.وى از همان جا همسرى گرفت و از او فرزندانى پديد آمد كه بزرگترين آنها غلام على بود كه با دختر عمويش پيوند زناشويى بست و دكتر رجايى حاصل آن ازدواج مى باشد.(2)
رجايى تحصيلات دوره ابتدايى را در مدرسه علميه و متوسطه را در
ص:67
دبيرستان دانش مشهد گذراند.(1)پس از گرفتن ديپلم به شغل معلمى روى آورد و در فرهنگ خراسان به تدريس مشغول شد.در سال 1322 ه.ش به تهران رفت و در رشته زبان و ادبيات فارسى دانشگاه تهران تحصيل نمود.در سال 1334 ه.ش مدرك دكترا گرفت و در زمانى كه دكتر سنجابى وزير فرهنگ بود،رياست دفتر او را عهده دار شد.(2)
سال 1336 ه.ش به منظور تدريس به دانشگاه تبريز رفت و در سال 1339 ه.ش به دانشگاه مشهد منتقل و در دانشكده ادبيات به تدريس متون عرفانى،ادبى و حماسى مشغول گرديد و سمت رياست دانشكده ادبيات را نيز عهده دار شد.(3)
در سال 1348 ه.ش او را وادار به بازنشستگى كردند.در تابستان همان سال به دعوت باقر پيرنيا استاندار وقت خراسان،رياست امور فرهنگى آستان قدس را قبول كرد.تا اينكه در سال 1351 ه.ش به تهران رفت و در دانشگاه تهران بعضى از دروس فوق ليسانس و دكترا را تدريس مى نمود.در كنار تدريس در دانشكده ادبيات تهران با بخش لغت بنياد فرهنگ ايران و سازمان راديو و تلويزيون و نيز قسمت مشاوره حقوقى در وزارت راه همكارى مى نمود.برنامه راديويى«شناختى نو از شاهنامه»در سال آخر عمرش از جمله كوشش هاى او بود.(4)
مشاغل رسمى دكتر رجايى به ترتيب عبارت بودند از:معلم كشاورزى،دبيرى،رياست مدرسه، رياست بازرسى فرهنگ مشهد،رياست اداره انتخابات و برنامه وزارت فرهنگ،
ص:68
رياست اداره تعليمات ابتدايى كل كشور،رياست اداره دفتر وزارت فرهنگ.(1)
دكتر رجايى در سال 1344-1345 ه.ش براى مطالعه علمى به اروپا مسافرت كرد و در كتابخانه ملى پاريس و بروكسل و كتابخانه موزه بريتانيا تعداد زيادى از نسخه هاى خطى نفيس را از نظر گذراند و در تهيه ميكروفيلم برخى از آنها براى كتابخانه دانشگاه مشهد اقدام نمود.(2)تابستان 1349 ه.ش رجايى به دعوت دولت شوروى به آن كشور سفر نمود و كنفرانس هايى در انجمن هاى خاورشناسى مسكو، لنينگراد،تاشكند،سمرقند و بخارا داد، ميكروفيلم هايى از كتاب هاى خطى ايرانى كه در كتابخانه هاى شوروى موجود بود با خود آورد.(3)بار ديگر كه براى درمان بيمارى خود به خارج رفته بود،در هنگام بازگشت از نسخه خطى «غاية الامكان فى دراية المكان»تاج الدّين محمود اشنهى سراغ گرفت تا عكسى از آن تهيه و در فرصتى مناسب تصحيح و چاپ كند.(4)
رجايى را بايد از شعرا،سخنرانان، محققان و از استادان معاصر ادب فارسى دانست.از خصوصيات فردى وى شوق مفرط به راهپيمايى و شكار بود.(5)اگر كسى به معتقداتش توهين مى كرد برمى آشفت و بى محابا پاسخ مى داد.اين اخلاقش موجب گرديد تا دشمنانى براى خود فراهم كند،در هنگام رياست دانشكده،قاطع،اصولى و سختگير بود.بى قانونى را ناديده نمى گرفت و در برابر قانون شكنان مقاومت مى كرد،درعين حال ممكن بود ساعت ها به درددل دانشجويان گوش دهد.مسايل دانشجويان را حتى الامكان در دانشكده حل مى كرد تا لازم نشود كسى در خارج از دانشكده آنها را
ص:69
اظهار و يا حل و فصل كند.اگر دستورى از ما فوق صادر مى شد و به ضرر دانشجو بود به آن عمل نمى كرد.جانب بسيارى از دانشجويان تنگدست را مى گرفت و از راه هاى گوناگون به آنها كمك مى كرد.وى تا آخر عمرش در يك خانه استيجارى زيست.(1)
در هنگامى كه در كتابخانه آستان قدس بود بيشتر اوقات تا دو و گاهى تا سه بامداد به امور خارجى آستانه مى پرداخت،بسيارى از شب ها غذاى خود را به مستخدم اتاقش مى داد تا به خانه ببرد و خود يا چيزى نمى خورد و يا به اندكى نان و پنير اكتفا مى كرد.كار زياد و كمى استراحت موجب شد تا دو بار به حالت اغما فرورود.دكتر رجايى در مدت دو سال خدمت در حوزه فرهنگى آستان قدس وضع داخل حرم را منظم كرد و نشرياتى را براى معرفى نفايس كتابخانه منتشر كرد كه بعدها متوقف شد.وى توانست دو فقره دزدى كلان را در حوزه حرم كشف كند.چند شعبه كتابخانه از جمله وزيرى يزد را به همت بزرگان محلى در شهرستان ها داير كرد.(2)
رجايى در سرودن شعر توانا بود و از شعراى معاصر محسوب مى شد.(3)او شعر را به شيوه قدماء استادانه و استوار مى سرود.(4)در اشعارش تعريض و انتقاد و شكايت از روزگار وجود دارد.(5)اين حس بدبينى كه در زندگى داشت و همواره از آن گلايه و شكوه مى كرد در شعرهايش به خوبى نمايانگر است.(6)
از قطعات اوست:
اى جوان قدر وقت دان كه ترا فرصتى بهتر از جوانى نيست
غلط است كه ديگران گويند: (بخت و دولت به كاردانى نيست)
يا شنيدى از اين وآن كه اقبال (جز به تأييد آسمانى نيست)
ص:70
آسمان نيز چون تو مخلوقى است سبب رنج و شادمانى نيست
بخت و اقبال،كوشش من و توست دولت و بخت رايگانى نيست
سعى ناكرده عزتى گر هست به يقين دان كه جاودانى نيست
كار،قانون خلقت است و ترا غير از اين،راه زندگانى نيست(1)
سرانجام دكتر رجايى پس از سه سال مبارزه با سرطان،در تابستان 1357 ه.ش در سن شصت و دوسالگى به ديار باقى شتافت و در صحن عتيق حرم رضوى دفن گرديد.(2)
از كتاب هاى وى مى توان به آثار زير اشاره كرد:
«راهنماى آموختن املاى فارسى» با مقدمه احمد بهمنيار،«ترجمه متون عربى سال دوم دبيرستان»با مقدمه احمد بهمنيار،«تصحيح و تحشيه درس عبرت از توسيديد»ترجمه دكتر كاويانى،«فرهنگ اشعار حافظ»كه پايان نامه دكتراى اوست،«يادداشتى درباره لهجه بخارايى»از انتشارات دانشگاه مشهد،«متنى پارسى از قرن چهارم هجرى»از انتشارات آستان قدس،«خلاصه شرح تعرّف»براساس نسخه منحصربه فرد مورخ 713 ه.ق، «نمونه اى از قرآن مجيد»به خط ثلث با ترجمه پارسى كهن،«سوره مائده از قرآن كوفى كهن»با ترجمه استوار پارسى،«منتخب رونق المجالس و بستان العارفين و تحفه المريدين»، «پلى ميان شعر هجايى و عروض فارسى»،«فرهنگ لغات قرآن خطى آستان قدس رضوى»،«گزيده شاهنامه فردوسى»،«فرهنگ نامه قرآنى»كه با نظارت دكتر محمد جعفر ياحقى در پنج جلد چاپ شد.(3)
از دكتر رجايى مقالات بسيارى نيز بر جاى مانده كه در مجلات يغما،
ص:71
دانشكده ادبيات تبريز،دانشكده ادبيات مشهد،فرهنگ خراسان و نامه آستان قدس به چاپ رسيده است.(1)
رسول سعيدى زاده
رسا-قاسم
(1290-1356 ه.ش)
دكتر قاسم رسا فرزند حسن،پزشك و ملك الشعراى آستان قدس رضوى.
وى در سال 1290 ه.ش در شهر مشهد متولد شد.(2)پس از طى دبستان و دبيرستان به دانشكده پزشكى تهران وارد گرديد و بعد از گرفتن دكترا به مشهد بازگشت.چند سالى رئيس بهدارى كاشمر بود.
دكتر رسا عضو انجمن ادبى مشهد و از مشاهير شعراى معاصر بود.وى از اوايل عمرش به شعر روى آورد و در اعياد مذهبى و جشن ها در آستان قدس و بيت آيت اللّه سيد محمد هادى ميلانى قصيده مى خواند.غالب اشعارش نصايح و پند و اندرز و مناقب ائمّه معصومين:است.وى بعضى كلمات قصار را به نظم كشيد.و ملك الشعراى آستان قدس رضوى عنوان يافت.
درگذشت دكتر رسا در بيست و پنجم آذر سال 1356 ه.ش رخ داد.
جسدش را در صحن عتيق جلوى پنجره فولاد حرم رضوى دفن كردند.(3)
ديوان كامل رسا در سال 1340
ص:72
ه.ش در تهران چاپ شد.از آثار ديگرش مى توان به«اشك ها و شادى ها»،«مجموعه شعر»و«كليات اشعار دكتر قاسم رسا»اشاره كرد.
از اوست:
حجت حق،رحمت مطلق على بن الحسين درة التاج شرف ماه عجم شاه عرب
آن شنيدستم كه در عهد وليعهدى شام رهسپار كعبه شد با مردم شام و حلب
خواست تا بوسد حجر را گشت مانع ازدحام شد ز جمعيت برون كاسايد از رنج و تعب
ديد ناگه صف ز هم بشكست و ماهى شد پديد كافتاب از پرتو صبح جمالش در عجب
ماه گرد كعبه مى گرديد و خلقى گرد ماه سنگ را با بوسه اى سيراب كرد از لعل لب
چون هشام آن عزت و قدر و جلال و جاه ديد از شرار آتش كين و حسد شد ملتهب
زان ميان يك تن ازو پرسيد كاين آزاده كيست؟ كاين چنين چنين بر دامن مطلوب زد دست طلب؟
كرد در پاسخ تجاهل گفت نشناسم كه كيست زان تجاهل ها كه در اعجاز احمد بو لهب
چون فرزدق آن سخن دان گرامى از هشام اين سخن بشنيد شد آشفته از خشم و غضب
گفت گر نامش ندانى با تو گويد نام او گر بپرسى خاك بطحا را وجب اندر وجب
از زمين و آسمان و آفتاب و مشترى زهره و پروين و ماه و مشترى و ذو ذنب
مروه و بيت و صفا و زمزم و ركن و مقام مى شناسندش نكونام و نسب،اصل و حسب
خسرو ملك فصاحت آنكه در قدر و بهاست خطبه هاى دل فريبش درة التاج خطب(1)
رسول سعيدى زاده
رضوى-على-جلد اول
رضوى-محمد على-جلد اول
رضوى-مير رضى الدّين
(-زنده 1076 ه.ش)
مير رضى الدّين محمّد رضوى اديب،عارف،حكيم و شاعر متخلص به«دانش».او فرزند ميرابو تراب مشهدى متخلص به فطرت است كه سال
ص:73
1060 ه.ق در حيدرآباد دكن درگذشت.
مير رضى الدّين در مشهد زاده شد و رشد نمود.(1)در سال 1060 ه.ق راهى سفر حج و از آنجا به هندوستان شد.در زمان حكومت شاه جهان(1037- 1068 ه.ق)به آن سرزمين رسيد و به دربار دهلى راه يافت و قصيده اى در مدح داراشكوه فرزند شاه جهان(متوفى 1069 ه.ق)سرود.(2)و از داراشكوه يا شاه جهان صله گرفت.(3)
مدتى در بنگاله نزد محمّد شجاع (1068-1070 ه.ق)فرزند شاه جهان بسر برد و از آنجا به حيدرآباد دكن رفت.(4)
در سال 1072 ه.ق عبد اللّه قطب شاه(1020-1083 ه.ق)او را مأمور كرد كه به نيابت وى در مشهد مراسم زيارت را به جا آورد و ساليانه دوازده(5)و به قولى سى تومان تبريزى(6)برايش معين كرد.دانش در مشهد بود تا اينكه در سال 1076 ه.ق درگذشت.(7)
او داراى ديوان شعرى مشتمل بر غزليات پراكنده و يك مثنوى مى باشد.(8)
محمد جواد هوشيار
رضوى كرمانى-نواب
(-1366 ه.ش)
نواب رضوى كرمانى قرآن پژوه، عارف،اديب،شاعر و متخلص به «راضى».وى در معارف دينى صاحب
ص:74
نظر و از آراستگى اخلاقى،حافظه قوى، عدم دلبستگى به دنيا برخوردار بود.
ديوان شعر او بالغ بر ده هزار بيت مى باشد.راضى كرمانى در دى ماه 1366 ه.ش در كرمان درگذشت و جسدش را به مشهد حمل و در جوار امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.(1)
محمد جواد هوشيار
رفيع الدّين-سيد محمد-جلد اول
روغنى-سيد محمد صالح-جلد اول
ص:75
زرگر اصفهانى-محمد حسن
(-1280 ه.ق)
آقا محمد حسن زرگر مشهور به اصفهانى اصلا اهل خراسان و مقيم مشهد بود و به شغل زرگرى اشتغال داشت.وى پس از كسب علوم متداوله از خدمت مستعلى شاه ذكر گرفت و سالها در طريقت مرتضوى از سر صدق و صفا و راستى سير سلوك نمود و به رياضتهاى شاقى مشغول گشت.
بالاخره از رحمت عليشاه اجازه ى دستگيرى در ارض اقدس يافت و فقراى خراسان به او سپرده شد.تا اينكه در حدود سال 1280 ه.ق درگذشت و در صحن جديد حرم حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.(1)
رسول سعيدى زاده
ص:76
سارو خواجه-محمّد رضا
(-1030 ه.ق)
محمد رضا فرزند خواجه ملك قزوينى ملقب به«فدوى دودمان ولايت نشان»از كارگزاران شاه عباس(996- 1038 ه.ق)و از شاعران قرن يازدهم هجرى.وى در روستاى جوين از توابع قزوين متولد شد،پدرش خواجه ملك در خراسان به كار نويسندگى و سياق اشتغال داشت.(1)
خواجه محمد رضا به قزوين آمد و بنابه استعداد شعرى و سخنورى كه داشت با بزرگان قزوين ارتباط برقرار نمود،آنگاه به آذربايجان رفت و مورد توجه«ذو الفقار خان قرامانلو»حاكم آنجا قرار گرفت.(2)وى در سال 1015 ه.ق از سوى شاه عباس به وزارت و مميزى كل آذربايجان برگزيده شد.(3)
سال 1022 ه.ق به گرجستان رفت و چون در آن سفر كفايت و حسن تدبير از خود نشان داد به پاس فداكارى و از خودگذشتگى مقرر گرديد در احكام و فرامين لقب«فدوى دودمان ولايت نشان»را بر القاب وى بيفزايند.(4)
ص:77
خواجه مدت ده سال وزارت آذربايجان را به عهده داشت.(1)در سال 1026 ه.ق شاه عباس يكى از كنيزكان خود را به ازدواج وى درآورد.(2)او در تقديم سپاس از اين بخشش،نامه تشكرآميزى به پيوست قطعه اى منظوم با مضمون زير تقديم شاه نمود:
شكر اللّه كه شاه دين پرور ساخت بر خوان تازه ام مهمان
كدخدايى شدم به دولت شاه سر فخرم گذشت از كيوان
بهر تاريخ اين عطا گفتم خانه شاه باد آبادان
(1026 ه.ق)(3)خواجه محمد رضا در سال 1031 ه.ق(4)و به قولى 1030 ه.ق در اثر بيمارى در شهر تون(فردوس كنونى)در محل امامزاده محمد درگذشت.جنازه او را به مشهد آوردند و به خاك سپردند.(5)وى داراى ديوان شعرى است.(6)
از رباعيات اوست:
آنم كه حزين و خسته تن مى آيم جان بسته به تار پيرهن مى آيم
مانند غبارى كه به پيچد بر باد پيچيده به آه خويشتن مى آيم(7)
محمد جواد هوشيار
ساعد خراسانى-محمد باقر-جلد اول
ساعد نيّرى-حسينعلى
(1307-1367 ه.ق)
حسينعلى ميرزا فرزند حسنعلى ميرزا فتح السلطنه(متوفى 1324 ه.ق) نواده حسين ميرزا نير الدوله متخلص به
ص:78
«ساعد»(1)معروف به«ساعد نيرى» كارمند وزارت كشور و شاعر.وى در 16 رمضان 1307 ه.ق/1269 ه.ش در نيشابور متولد گرديد.(2)
پدرش فتح السلطنه مدتى حاكم نيشابور(3)و جدش نير الدوله(متوفى 1333 ه.ق)چندى والى خراسان بود.(4)
ساعد نيرى از هجده سالگى يعنى از سال 1286 ه.ش/1325 ه.ق به فرماندارى نيشابور منصوب گرديد و بعدها ملقب به سردار ساعد شد(5)و بعد از آن فرماندارى سبزوار،تربت حيدريه،شاهرود،قوچان،بجنورد و اواخر عمرش بخشدارى مشهد را به عهده داشت.(6)
وى مردى شريف و مهربان و شاعر بود.(7)عاقبت در سال 1367 ه.ق(8)و به قولى 21 ديماه 1330 ه.ش/1370 ه.ق(9)در مشهد درگذشت و در زاويه شمال شرقى ايوان كشيك خانه صحن عتيق آستان قدس رضوى مدفون گرديد.(10)
از آثار او ديوانى است در دو جلد شامل بيست هزار بيت-كه تنها دو هزار بيت آن باقى مانده است-(11)گفته شده علاوه بر ديوان شعر دو جلد كتاب دارد كه نام آنها مشخص نيست.(12)
ايشان كتابخانه بزرگى داشت كه سه هزار نسخه كتاب از جمله تعدادى ديوان خطى در آن بوده و در حادثه سيل سال 1327 ه.ش از بين رفت.(13)
از اوست:
ص:79
با هزاران حسرت آخر بستم از كوى تو بار اشكم اندر چشم و خونم در دل و دل بى قرار
محمد جواد هوشيار
سالك سبزوارى-محمد حسن
(1265-بعد از 1360 ه.ق)
شيخ محمد حسن بيهقى معروف به سالك سبزوارى و به قولى سالك بيهقى،شاعر.در حدود سال 1265 ه.ق/1228 ه.ش در سبزوار متولد شد در جوانى به مشهد آمد و تا آخر عمر در همين شهر ماند هرچند برخى منابع فوت سالك را در سال 1347 ه.ق ذكر كرده اند.(1)اما با توجه به ماده تاريخى كه سالك در سال 1320 ه.ش /1360 ه.ق براى فوت شيخ عباس تربتى سروده است.(2)به احتمال زياد وى تا اين سال زنده بوده است.
اشعار او نزديك به بيست هزار بيت و بيشتر در قالب رباعى بوده است.
اشعارش در جايى گردآورى نشده و قسمت زيادى به صورت پراكنده نزد اهل ذوق مانده است.(3)فقط بخشى از اشعار سالك را امين الشريعة گردآورى و در ملحقات كتاب اخلاق امينى آورده است.
قسمتى ديگر اشعار او در تاريخ بناى حجره هاى متعدد و مقبره هاى خانوادگى بر رواق هاى صحن آستان قدس رضوى در مشهد بازتاب يافته است.(4)
سالك در دو نوع شعر استاد بود،يكى ماده تاريخ چنانكه به سال 1289 ه.ق قطعه اى در مرثيه و ماده تاريخ فوت حاج ملا هادى سبزوارى سروده است:
هادى دين اصل حكمت حاوى فقه و اصول تا روان شد طاير روحش سوى خلد برين
بيهقى پاى نياز آورد و بيرون زد رقم گنج حكمت آمده در سبزوار اينك دفين
ديگر مدح و ذم.چند سال بعد
ص:80
1332 ه.ق هنگامى كه نير الدوله براى لوله كشى آب مسجد گوهرشاد بر مردم مشهد ماليات بست گفت:
شهرزاده كجا رواست كز دست يتيم نان گيرى و آب بهر مسجد آرى(1)
اين درحالى است كه وقايع نگاران خراسان نوشته اند.نير الدوله ساختمان منبع و لوله كشى را با سرمايه شخصى اش راه انداخته.(2)اشعار سالك از جهت ارائه نماى روشنى از زندگى و طرز فكر مردم در صدسال اخير از اهميت برخوردار است.(3)او قصيده اى مفصل براى ضبط تاريخ به توپ بستن حرم مطهر در سال 1330 ه.ق به دست روس ها سروده است.(4)
محمد جواد هوشيار
ساير مشهدى
(قرن 10 ه.ق)
ساير مشهدى از شعراى معاصر شاه اسماعيل صفوى(907-930 ه.ق) بود كه از اصفهان به مشهد آمد.در همين شهر درگذشت و به خاك سپرده شد.(5)
از اشعار اوست:
پرتو عشق چراغى است كه در بزم وجود به نسيم مژه برهم زدنى خاموش است.(6)
محمد جواد هوشيار
سرابى-سيد مصطفى-جلد اول
سرخوش هراتى
(-1280 ه.ق)
سرخوش هراتى از شعراى باذوق مشهد.وى در اصل از هرات بود كه به مشهد آمد و رحل اقامت افكند و در عصر خود رئيس و مقدّم شاعران
ص:81
خراسان بشمار مى رفت.اشعار فراوانى گفت كه همگى خوب و از سر ذوق است.تركيب بند زير در مدح محمد شاه قاجار و آصف الدوله و فتح كلات از اوست:
از شاه چين گرفت هزيمت چون شاه زنگ ناگه ز در درآمده آن ماه شوخ و شنگ
در سر هواى عشرت و بر لب نواى عيش در دست جام باده و در چنگ ناى و چنگ
بنشست و گفت نيست چو عمرت مرا شتاب برجست و گفت و نيست چو صبرت مرا درنگ
گفتم هنوز نامده رفتى سبب چه بود اى روشن از فروغ رخت بخت تيره رنگ
گفتا رسيد مژده كه از فضل كردگار بى هيچ گونه زحمت و آزير و آدرنگ
بگرفت بخت شاه مظفر كلات را افكند در عجب همه كاينات را
فوتش در سال 1280 قمرى در مشهد واقع شد.(1)
رسول سعيدى زاده
سمنانى-محمد
(-1321 ه.ش)
على محمد سمنانى متخلص به «خرّم»شاعر و عارف و داروساز.وى در سمنان متولد شد در جوانى به فراگيرى ادبيات زبان فارسى و صرف و نحو عربى پرداخت و بعد از كسب تحصيلات مقدماتى به مطالعه طب قديم در رشته داروسازى روى آورد.بعد از اخذ گواهينامه داروسازى در سال
ص:82
1297 ه.ش،داروخانه اى در دامغان افتتاح كرد.(1)
وى از پيروان طريقه نعمت اللهى گنابادى بود و با فانى سمنانى(متوفى 1321 ه.ش)معاشرت داشت.(2)و در اواخر عمر به مشهد سفر نمود و در سال 1321 ه.ش در اين شهر درگذشت.(3)
او ديوان شعرى دارد كه هنوز به چاپ نرسيده است.اين اشعار از اوست:
دل كه دلدارش ببرد از دست بازآيد؟نيايد صيد از اين خوش تر نشان تير ناز آيد؟نيايد
شيوه فرهاد كشتن عادت خسروپرستى غير از آن لعل لب شيرين طراز آيد؟نيايد
با وجود عارضش گل جلوه اى دارد؟ندارد سرو پيش قامت او سرفراز آيد؟نيايد(4)
محمد جواد هوشيار
سيرجانى-يوسف على
(-1281 ه.ق)
درويش يوسفعلى سيرجانى كرمانى از عرفاى عهد ناصر الدّين شاه(1264- 1313 ه.ق)ملقب به«مظهر على».وى جد بزرگ خاندان شهابى و رسولى سيرجان و از پيروان رحمت عليشاه (متوفى 1278 ه.ق)در«زيدآباد» سيرجان متولد شد.(5)حاجى درويش فردى نيكوخصلت و درعين حال دنياگرا بود.(6)شيخ محمد حسن معروف به پيغمبر دزدان و اسماعيل خان وكيل الملك نورى مازندرانى حاكم كرمان متوفى 1284 ه.ق از معاصران او مى باشند.(7)
حاجى درويش در سال 1281 ه.ق در سيرجان درگذشت جسدش را به مشهد حمل و در همين شهر به خاك
ص:83
سپردند.وى داراى شش پسر بود:اكبر حاجى محمد ابراهيم معروف به درويش منور،آقا نجفعلى(1304 ه.ق)،ابو الحسن خطاط(1288 ه.ق)، آقا نصر اللّه،محمد هادى(1312 ه.ق)، آقا موسى.نواده حاجى درويش محمد حسن سيرجانى(1340 ه.ق)فرزند آقا نجفعلى از شخصيت هاى علمى و فرهنگى است كه صاحب طرائق الحقائق او را ديده و درباره اش مى گويد:«...جامع كمالات شرقى و غربى است...در تعليم زبان فرانسوى اولين معلم ايرانى است».(1)شيخ محمد حسن نقش مهمى در تاريخ ايران داشته است.قلعه معروف به حاجى درويش در زيدآباد منسوب به سيرجانى است.(2)
محمد جواد هوشيار
ص:84
شاملو-احمد
(-1264 ه.ق)
ميرزا احمد شاملو فرزند محمد حسين خوشنويس و متخصص در خط نسخ.(1)وى از كاتبان محمد على ميرزا فرزند فتح عليشاه قاجار و نيز استاد وى در خوشنويسى بود.(2)
از شاملو مخطوطات پرارزشى بر جاى مانده است،از جمله آثار وى مى توان به نسخه اى از صحيفه سجاديه به خط نستعليق در مجموعه مهدى بيانى،يك نسخه از رساله«ذخيرة الآخرة»به تاريخ 1217 ه.ق در كتابخانه كاخ گلستان،مرقعى بزرگ كه همه اقلام خطوط از جمله كوفى در آن نوشته شده است،در يك مجموعه خصوصى به تاريخ 1222 ه.ق،يك قطعه نسخ مذهّب به تاريخ 1318 ه.ق، يك قطعه كتابت نسخ خوش به تاريخ 1222 ه.ق موجود در مرقع آستان قدس،يك قطعه از مرقع رقاع در كتابخانه ملك،قرآن جانمازى با دو صفحه اول و آخر مذهب و به خط نسخ عالى به تاريخ 1227 ه.ق موجود در كتابخانه كاخ گلستان،يك قطعه به قلم شكسته به تاريخ جمادى الثانى 1220 ه.ق در مجموعه امير الكتّاب تهران،
ص:85
چهار قطعه به قلم هاى مختلف كتابت به خط نستعليق به تاريخ هاى 1218، 1245،1219 و 1249 ه.ق در مجموعه بيانى،يك نسخه دعاى ابو حمزه ثمالى كه متن آن به خط نسخ و ترجمه نستعليق و حواشى شكسته به تاريخ محرم 1232 ه.ق كه در حال بيمارى نوشته و در كتابخانه كاخ موزه گلستان است،يك مرقع شامل سى قطعه به اقلام مختلف از جمله شكسته كتابت خفى غبار به تاريخ 1232 ه.ق در مجموعه سرهنگ طيفورى تهران،دو قطعه يكى به نسخ چليپا و ديگرى به خط رقاع به تاريخ 1222 ه.ق در موزه هنرهاى تزيينى.(1)
مرگ شاملو در مشهد به سال 1264 ه.ق مصادف با اولين سال سلطنت ناصر الدّين شاه قاجار رخ داد.كلمه«قد مات بعده الخط»تاريخ وفات اوست.(2)
رسول سعيدى زاده
شاملو-حسن
(-1050 ه.ق)
حسن خان فرزند حسين خان عبدلوى شاملو،دولتمرد،شاعر و خوشنويس.
پدرش در عهد شاه عباس(996- 1038 ه.ق)حاكم خراسان بود.(3)بعد از درگذشت پدرش يعنى سال 1027 ه.ق والى هرات و بيگلربيگى خراسان شد.
حسن خان به شيوه مير عماد مى نوشت.(4)
و در نستعليق شهرت داشت.(5)او شعر مى گفت و به نام خود تخلص مى كرد:
ص:86
دارد چو حسن سرى به درگاه رضا بيرون نرود يك قدم از راه رضا
خواهى كه سرت به عرش توفيق رسد بگذار بر آستانه شاه رضا
توان ز سير گل و گشت لاله زار گذشت نمى توان ز تماشاى روى يار گذشت
بروى لاله و گل خواستم كه مى نوشم ز شيشه تا به قدح ريختم بهار گذشت(1)
با شعراى عصر خود چون اوجى نطنزى،فصيحى هروى،مشرقى مشهدى همدم بود.(2)
حسن خان در سال 1050 ه.ق در هرات درگذشت.(3)پيكرش را در دار السياده حرم مطهر در كنار پدرش به خاك سپردند.(4)
فرزندش عباس قلى خان بعد از وى والى خراسان گرديد.(5)پسران ديگرش حسين قلى خان،مرتضى قلى خان، على قلى خان بودند.(6)
از آثار او ديوان شعرى است شامل سه هزار بيت و در قالب غزل.(7)نسخه اى از اين ديوان در كتابخانه ملى پاريس نگهدارى مى شود.(8)حسن خان گذشته از ديوان شعر مجموعه اى از«منشآت» نيز دارد كه در 1971 ميلادى به كوشش دكتر رياض الاسلام در كراچى چاپ عكسى شده است.(9)
از جمله خدمات وى تأسيس كتابخانه اى بود كه گروهى از خوشنويسان و هنرمندان به كتابت و تذهيب و تجليد و تصوير در آن اشتغال
ص:87
داشتند.(1)
محمد جواد هوشيار
شاملو-سلطان على بيگ
(-1064 ه.ق)
سلطان على بيگ شاعر و از نوادگان على قلى خان شاملو(متوفى 997 ه.ق)(2)و متصدى مقام ديوان بيگى (ديوان قضايى)و ايشيك آقاسى باشى (رئيس تشريفات دربار).(3)و مهردار (مهر شرف نفاذ)شاه صفوى.(4)
او مهر كردن قسمتى از نامه ها و فرمان هاى شاهى را برعهده داشت.(5)و همچنين يكى از هشت يا نه تن «يساولان صحبت»شاه بود(6)كه در مجالس خصوصى به جاى ايشيك آقاسى باشى به شاه خدمت مى كردند.(7)
سلطان على بيگ شاعرى مثنوى گوى،خيال پرداز و در انواع شعر تبحر داشت.(8)سال 1064 ه.ق و در دوران جوانى درگذشت و در جوار امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(9)
ديوان شعر او بالغ بر پنج هزار بيت است و همچنين مثنوى در بحر«تحفة العراقين خاقانى»متوفى 582 ه.ق موسوم به«تحفة الصباحين»-كه نزديك به سه هزار بيت است-دارد.(10)
ص:88
از اشعار اوست:
از نگاهش فتنه ها در زير سر دارد بهار از لب شيرين او شور دگر دارد بهار
شوق كويش،عزم رويش،آرزوى ديدنش بيشتر از بيشتر از پيشتر دارد بهار
از رگ ابر از هجوم ابر از طوفان ابر چشم تر،مژگان تردامان،تر دارد بهار(1)
محمد جواد هوشيار
شانى تكلو-وجيه الدّين
(ح 950-1023 ه.ق)
وجيه الدّين نسف تكلو شاعر دربار صفوى و متخلص به«شانى».(2)وى در نيمه دوم سده دهم هجرى در تهران(3)و به قولى در هرات(4)متولد شد.شانى از شاعران دربار شاه عباس صفوى بود(5)و به اصفهان،همدان،تهران و رى سفر نمود اما بيشتر عمرش را در اصفهان گذراند.(6)
او در قزوين سال 1000 ه.ق اين قصيده را در منقبت امام على(ع)سرود:(7)
اگر دشمن كشد ساغر و گر دوست به طاق ابروى مستانه ى اوست
شاه عباس دستور داد ترازو آوردند و او را در يك كفه ترازو گذاشتند و در كفه ديگر،آن قدر زر ريختند تا با او برابر شد و آنها را به او بخشيد.(8)
شانى در پايان عمر از اصفهان به مشهد آمد و مجاور شد.سالى بيست تومان از دربار صفوى وظيفه دريافت مى كرد.(9)او در سال 997 ه.ق كه ازبك ها به مشهد حمله كردند،زنده
ص:89
بوده و اين واقعه را از نزديك ديده و قصيده اى با مطلع زير در وصف آن واقعه سروده است:
هنوز اگر بفشارند خاك مشهد را سفينه از شط خون تا به كربلا برود(1)
شانى در سال 1023 ه.ق در مشهد درگذشت.(2)
او ديوانى(3)دارد مشتمل بر نه هزار بيت كه بيشتر اشعار آن در ستايش پيشوايان شيعه و مدح شاه عباس و بعضى از بزرگان دربار اوست.نسخه اى از اين ديوان در موزه بريتانيا نگهدارى مى شود.(4)فرزندش حسن بيگ معروف به ملا حسن ثانى(متوفى 1067 ه.ق) نيز شاعر بود.(5)
محمد جواد هوشيار
شريفى شيرازى-مرتضى-جلد اول
شعورى نيشابورى
(-997 ه.ق)
شعورى نيشابورى خوشنويس و شاعر قرن دهم هجرى.او بيشتر عمرش را در مشهد گذراند(6)و در اين شهر مورد توجه ابراهيم ميرزا صفوى(983 ه.ق) قرار گرفت.خط نستعليق را خوش مى نوشت.(7)و شعر نيكو مى سرود.اغلب اشعارش در قالب غزل است.(8)
شعورى در سال 997 ه.ق در مشهد به دست سپاهيان ازبك كشته شد.(9)
برخى او را با شعورى هروى و شعورى
ص:90
مشهدى-كه در قرن يازدهم هجرى قمرى مى زيسته اند-يكى دانسته اند.(1)
اين شعر از اوست:
به يك كرشمه كزان چشم نيم باز كنى هزار همچو مرا نيم كشت ناز كنى(2)
شفايى-ابو الحسن
(-1303 ه.ق)
حاج سيد ابو الحسن متخلص به شفايى از سادات خراسان بود.او در سال 1288 ه.ق كه هنوز در قيد حيات بود،لوح مزارش را تهيه كرد و نسب خويش را تا حضرت امام موسى بن جعفر عليه السّلام بر آن نگاشت.در رمضان سال 1303 ه.ق درگذشت و در حجره سمت چپ مقبره جودى شاعر معروف اهل بيت:واقع در صحن جديد حرم مطهر حضرت ثامن الحجج عليه السّلام مدفون گرديد و ابيات ايشان بر ازاره صفّه به شرح زير نگارش يافته است:
بحمد اللّه كه بر اين سرفراز از جان گذر كردم بنام ايزد عجب عمرى به كام دل به سر كردم
غبار آستانش را به جاروب مژه رفتم پس از بهر ضياء ديدگان كحل بصر كردم
ندادم تن به هجران تا سپردم جان به جانانه ز كوى او نرفتم تا به سوى او سفر كردم
ز شام پيرهن صد شكر در صبح كفن خفتم تعالى اللّه شب هجران به وصل آخر سحر كردم
گشودم تا به رويش چشم،چشم از عالمى بستم جمالش ديده تا ديد از جهان قطع نظر كردم
فداى يار باقى شد مر آن جان و تن فانى به عين مدعا ديدم ره و ترك اثر كردم
شفايى تا بدين در خفته ام چون كلبهم باسط به عالم خويشتن را در وفادارى سمر كردم(3)
ابراهيم زنگنه
شفتى-ميرزا محمد باقر-جلد اول
ص:91
شهاب فردوسى-هدايت اللّه
(-1347 ه.ش)
سيد هدايت اللّه متخلص به«شهاب» فرزند سيد عبد الكريم نوه حاج ميرزا محمود فردوسى فقيه،شاعر و سرسلسله ى يكى از خاندان هاى خراسان.(1)وى از مردم فردوس بود و نسبش به حمزة بن موسى الكاظم عليه السّلام مى رسد.اجداد وى در آغاز ورود به ايران،مدتى را در رى و سپس در مشهد و عاقبت در آفريز قاين گذرانيدند.(2)
شهاب در آغاز جوانى پس از تحصيل مقدمات صرف و نحو به حوزه درس اديب نيشابورى راه يافت.(3)وى در ضمن تحصيل به سرودن شعر روى آورد و به سبك خراسانى قصايدى ساخت و چون بيانى شيوا و رسا داشت اغلب مداحان و مبلغان از اشعار وى در منابر و محافل بهره مى جستند.(4)
همان طور كه خودش در كتاب حيرت مى نويسد و از اسم كتابش نيز برمى آيد ،وى مدتى حيران و سرگردان بوده و دنبال چيزى مى گشته است و سرانجام در كرمان به صحبت شاعر و عارفى به نام «ميرزا فتح اللّه»متخلص به فؤاد رسيده از سرگشتگى عميق نجات يافت.در همين دوره بود كه در كرمان دستگير و محبوس شد ولى به كمك دوستانش آزاد و به خراسان تبعيد گرديد.(5)
ص:92
شهاب در سال 1206 ه.ش به مساعدت امير تيمور كلالى نماينده فردوس در مجلس شوراى ملى وارد خدمت فرهنگ شد و در سال 1312 ه.ش به مساعدت على اصغر حكمت وزير فرهنگ به سمت دبيرى ادبيات به كرمان رفت و مدتى در آنجا به معلمى پرداخت.(1)حضور وى در كرمان موجب شد گروهى عليه وى به مخالفت برخيزند.تيمورتاش والى آن روز كرمان از وى خواست كرمان را ترك و به تهران برود.(2)
شهاب رياست فرهنگ خراسان، رئيس دفترى ملك الشعرا بهار در وزارت فرهنگ و عضويت در لغت نامه دهخدا را عهده دار بوده است.(3)
در طى سال هاى 1337-1340 ه.ش از بيمارى روحى و عصبى رنج مى برد.(4)او از سال 1341 تا اواخر سال 1342 ه.ش رياست دفتر آستان قدس رضوى را هم زمان با تدريس در دانشكده ادبيات مشهد برعهده داشت.(5)
شهاب از فرهنگيانى بود كه عمر خود را در راه خدمت به فرهنگ صرف كرد.او مقالات مفصلى تحت عنوان«بسوى خدا»،«سيرى در دنياى روز»، «كارخانه آدم سازى كجاست»در روزنامه آزادى منتشر و چاپ نموده است.(6)وفات ايشان در خردادماه سال 1347 ه.ش براثر سقوط از بام منزلى در كوهپايه مشهد اتفاق افتاد.(7)شهاب در روان سازى الفباى فارسى ابتكاراتى بوجود آورد و مقالاتى در اين زمينه به چاپ رسانيد.وى همچنين طرحى براى آموزش سريع و آسان زبان فارسى داشت كه آن را در 1308 ه.ش طى نامه اى به كفيل ايالتى معارف اوقاف خراسان ارايه كرد.(8)
اين چند بيت از اوست:
ص:93
من بنده درگاه يزدانم خواننده ناشناس كيهانم
اكنون به رى در اندرم ولى در اصل از مردم خطه خراسانم
ديرى است كه از شدايد گيتى افسرده و مستمند و پژمانم
گه خسته تهمت بدآموزم گه بسته افتراى نادانم
على جان سكندرى
شهودى-يزدى-عبد اللّه-جلد اول
شهيدى-نظام الدّين
(-1337 ه.ش)
نظام الدّين شهيدى فرزند ميرزا هاشم،فرزند ميرزا محمد باقر فرزند ميرزا هدايت اللّه مجتهد از فضلا و ادباى معاصر است و سال ها خزانه دار آستان قدس رضوى بود.شرح حال دقيقى از او در دست نيست.همين قدر مى دانيم كه ايشان از اعضاى انجمن ادبى بوده است و 29 خرداد 1329 ه.ش و هفتم ديماه 1330 ه.ش نامه هايى به مرحوم سيد على محمد وزيرى،مؤسس كتابخانه وزيرى يزد نوشت.اين نامه ها هم اكنون در دفتر يادبود كتابخانه وزيرى موجود است.
از اشعار اوست:
الهى راه توفيق از تو جوئيم هران راهى كه بنمودى بپوييم
تو ما را از عدم موجود كردى نبودى را به عالم بود كردى
تو اندر فهم و در ادراك نايى خداوندا خدايى را سزايى
هرآن كس صاحب هوش است و ادراك نبيند هيچ غير از ايزد پاك
ص:94
چه خوش فرموده است استاد دانا همان مرد سخنگوى توانا
همه حيران و سرگردان چو پرگار پديدآرنده ى خود را طلبكار
مرحوم نظام الدّين به سال 1337 ه.ش در مشهد دار فانى را وداع گفت.(1)
غلامرضا جلالى
شيخ زاده-محمد جواد-جلد اول
شيرازى-حسين
(قرن 11 ه.ق)
ميرزا حسين خان فرزند ميرزا جانى عزتى،(2)منشى دربار و شاعر سده يازدهم هجرى.پدر وى ميرزا جانى مدتى منشى ديوان انشاء شاه عباس اول (996-1038 ه.ق)(3)و همچنين منشى اللّه وردى خان-حاكم فارس-بوده است.(4)ميرزا حسين خان نيز همانند پدرش منشى ديوان انشاء شاه عباس دوم(1052 1077 ه.ق)بود.مدتى در آن شغل خدمت نمود و پس از آن كار كناره گرفت و از تعلّقات دنيوى دست برداشت و به شيوه صوفيان روى آورد عاقبت از اصفهان به مشهد آمد و تا آخر عمر در اين شهر بود تا درگذشت.(5)
او داراى ديوان شعر است.از اشعار اوست:
به خدا كار چو افتاد خداساز شود گره قطره به دريا چو رسد باز شود(6)
فرزند او ميرزا محمد على متخلص به«جامع»نيز شاعرى صاحب ديوان بود.(7)
محمد جواد هوشيار
ص:95
شيرازى-سيد ابو القاسم
(1202-1286 ه.ق)
ميرزا ابو القاسم شيرازى معروف به ميرزا بابا و متخلص به«راز»فرزند ميرزا عبد النبى از ناحيه پدر از سادات شيراز و اولاد مير سيد شريف و از ناحيه مادر نوه آقا محمد هاشم ذهبى خطاط و منشى نادر شاه و از عرفاى طريقه ذهبيه است.(1)
اجدادش در شيراز از قضات و ائمّه جمعه بوده اند.(2)خود وى اهل ادب و عرفان بود،در شيراز مى زيست و در سال 1286 ه.ق به مشهد آمد و در مراجعت در راه مورچه خورت اصفهان درگذشت.جنازه ايشان را به مشهد برگرداندند و در ايوان طلاى ناصرى حرم مطهر دفن شد.(3)از تأليفات اوست:
تباشير الحكمة فى الحكمة و العرفان، آيات الولاية در دو جلد،قوائم الأنوار و طوامع الأسرار،قواطع الأوهام(4)در پاره اى از مسائل حلال و حرام.
غلامرضا جلالى
شيرازى-عبد الله
(-زنده 984 ه.ق)
مولانا عبد اللّه شيرازى نقاش،مذهّب كار و از ملازمان سلطان ابراهيم ميرزا صفوى(متوفى 984 ه.ق).او از مقام و منزلت ويژه اى برخوردار بود.(5)احتمالاً در شيراز متولد شد و به مشهد آمد و مدت بيست سال در كتابخانه ابراهيم ميرزا خدمت نمود.(6)سال 982 ه.ق به همراه او به قزوين رفت و پس از كشته شدن ابراهيم ميرزا مدتى در كتابخانه اسماعيل ميرزا(متوفى 985 ه.ق)
ص:96
مشغول شد.(1)و بعد از آن به مشهد آمد و در آستان قدس رضوى به خدمت مشغول و در اين شهر درگذشت.(2)
از جمله آثارش«تذهيب ديوان سلطان ابراهيم ميرزا»و تصويرپردازى از شاهزاده اى است كه در آلاچيق مزين و الوانى كه پوشش پارچه اى آن با انواع نقوش طلاكارى آراسته گشته بود نشسته و به پذيرايى ميهمانان اشتغال دارد(3)و تصوير مرد رهگذرى كه كلاه ساده نمدى به سر كرد و لباس و كفش هايى بسان شيوه دوران صفوى به تن داشت.(4)نيز تصوير جوانك بلندقدى كه لباس قرمزرنگى پوشيده است و در حال نواختن ساز مى باشد.(5)
محمد جواد هوشيار
شيرازى-محمد
(-1135 ه.ق)
ميرزا محمد شيرازى شاعر و خطاط.او از سادات بنى مختار و از ذرّيّه ابو على عمر مختار بن ابو علاء مسلم احول از احفاد عبيد اللّه اعرج بن حسين اصغر بن امام زين العابدين عليه السّلام بود.خطوط را خوش مى نوشت و در سياق ماهر و مراتب علمى را ديده و طبع روان داشت.(6)
وى با محمد على حزين(متوفى 1180 ه.ق)معاصر و در اصفهان با او ديدار داشته است.(7)در پايان عمر به مشهد آمد و در اين شهر به سال 1135 ه.ق درگذشت.(8)او صاحب ديوان شعر
ص:97
است.(1)
اين شعر از اوست:
من افتاده را صدايى نيست در نى بوريا نوايى نيست
جلوه اى بوالهوس به ما مفروش گل باغ تو را وفايى نيست
چه گشايد ز مسجد و محراب طاق ابروى دلگشايى نيست
دل رنجور من شفا چه كند چشم بيمار را شفايى نيست
چه زنم دست و پا كه در كف من چون قلم هم شكسته پايى نيست
كوه و صحرا گرفت جلوه يار شهر عشق است و روستايى نيست(2)
و در منابعى چون الذريعة الى تصانيف الشيعة،اثر جاويد مرحوم آقا بزرگ تهرانى جلد 3/9 صفحه 998 و كتاب فرهنگ سخنوران نوشته ى عبد الرسول خيام پور صفحه 521 نيز از زندگى ايشان سخن به ميان آمده است.
محمد جواد هوشيار
تحصيلات مقدماتى خود را در شيراز نزد بزرگانى چون آقا سيد حسين جهرمى،آقا ميرزا محمد على نورى و ميرزا محمد على واحد العينى آتشى گذراند.(1)در محرم سال 1288 ه.ق به عزم زيارت و ادامه تحصيلات به عراق رفت،مدت چهار سال در كربلا نزد شيخ محمد حسين معروف به«فاضل اردكانى»(متوفى 1305 ه.ق)و ميرزا محمد حسن شيرازى(متوفى 1355 ه.ق)(2)و در نزد«ميرزا ابو الحسن جلوه» (1314 ه.ق)درس خواند.در سال 1293 ه.ق پس از فوت برادرش ميرزا محمد حسين به شيراز بازگشت.(3)در آغاز مشروطيت در زمره آزادى خواهان درآمد و سمتى در مجلس داشت،بعد از به توپ بستن مجلس در سال 1326 ه.ق ابتدا به حضرت عبد العظيم پناهنده شد بعد به مشهد آمد.(4)در سال 1303 ه.ق به گناباد نزد ملا سلطان محمد معروف به«سلطان عليشاه»رفت،پس از مدتى ادعاى جانشينى«منوّر عليشاه» نمود و خود را«معصوم عليشاه»خواند.
او در اواخر عمر مدتى رئيس اوقاف گرگان بود و چندى رياست اوقاف گناباد را داشت سپس به مشهد آمد.(5)و روز 11 شعبان 1344 ه.ق در سن 74 سالگى در همين شهر درگذشت.(6)
از آثار او مى توان به«تحفة الحرمين؛ و سعادة الدارين»كه به فارسى است و حاوى گزارشات زيارت او از بيت اللّه الحرام مى باشد(7)و نيز«طرائق الحقائق» در شرح حال عرفا و شعرا حاوى سه جلد(8)و«ديوان شعر»و«جنگل مولى» اشاره كرد.(9)
محمد جواد هوشيار
ص:99
شيشه گر شيرازى-غلامرضا
(1221-1301 ه.ق)
استاد غلامرضا شيشه گر(1)مرشدى معتبر و كامل و از بزرگان سلسله نعمت اللهى(2)و معروف به«فيض عليشاه»به سال 1221 ه.ق در شيراز متولد شد.(3)در اصل از سارى مازندران مى باشد.سفرى به هندوستان كرد و از آنجا به ايران آمد،(4)مدتى در سارى و قم اقامت داشت(5)سپس در سال 1289 ه.ق به حج رفت.(6)
در اواخر عمر ساكن تهران شد.جمع كثيرى از عوام و خواص تهران چون «ميرزا محمود خان محمودى مشار الملك»(1250-1338 ه.ق)به او ارادت داشتند.استاد غلامرضا در ماه شعبان 1301 ه.ق(7)در تهران درگذشت.جسدش را به مشهد حمل(8)و در دار السعاده دفن نمودند.(9)
رساله«فيضيه»كه انتساب به شيشه گر
شيرازى دارد از آن مشتاق على شاه ملقب به ظهور عليشاه است.(10)
محمد جواد هوشيار
ص:100
صاحب الزمانى-سيد حسن
(-1355 ه.ق)
سيد حسن صاحب الزمانى آشنا به فلسفه و فقه و حديث و تفسير.از شاگردان مبرّز مرحوم ميرزا ابو الحسن جلوه و شيخ فضل اللّه نورى و ميرزا حسن آشتيانى است.(1)علامه محمد قزوينى در يادداشت هاى خود درباره او مى نويسد:«مردى بود فوق العاده باهوش و تندفهم و سريع الانتقال با ذهنى وقّاد و خاطرى نقّاد و بسيار خوش مشرب و خوش محضر ولى در عين حال بسيار جدلى و سريع الغضب و متلون و هوسناك و متناقض در اقوال و افعال و عقايد،مثلا گاه مانند مردى متدين بلكه متصلّب در دين و مواظب بر اداى وظايف عبادات و اجتناب از محرمات و محظورات خود را نشان مى داد.گاه برعكس ظاهر به مظهر مردى سست اعتقاد بلكه ملحد و زنديق و آشكارا تارك تكاليف شرعى و مرتكب معاصى و مناهى مى گشت و بلكه گاه از اين معدود نيز تجاوز كرده به كلّى منكر اديان و شرايع و نبوت و امامت و بعث و نشور مى گرديد و چندان در مجالس در اين مقوله مباحثات پاى مى فشارد و جدالى و نزاعى مى كرد كه مكرر ديده مى شد كار به جايى مى كشيد كه مخالفين او چون از عهده جواب اعتراضات او برنمى آمدند بر
ص:101
مى خواستند و او را تا مى توانستند با مشت و لگد و چوب مى زدند و تمام اعضاى او را از شدت ضرب كبود و مجروح مى كردند.بارى مجموع اين صفات و حالات عجيب متناقض مجتمع در شخص او مصحوب با فضل سرشار و اطلاع وسيع او از علوم متداوله وقت از حكمت و فلسفه و كلام و فقه و حديث و تفسير و آراء و مقالات و غيرها و ذهن تند فروزان او و حافظه خارق العاده اش و شدت ولع او به خوض در مباحث حكمى و كلامى و مذهبى و جدال و نزاع در امثال اين گونه مسايل به اندازه ى صحبت و مجالست او را مطبوع كرده بود كه شخص هيچ وقت به اختيار نمى خواست از او جدا شود و دوستداران فضل و كمال و ارباب ذوق و حال صحبت او را به جان ودل خريدار بودند و با يكديگر در اين باب مسابقه مى نمودند و بدخلقى ها و تندى لهجه او را براى تمتّع از مجالست او با كمال تسليم تحمل مى كردند».(1)
وجه شهرت او به«صاحب الزمانى» به اين دليل بوده است كه وى در اوايل جوانى در يكى از سفرهايش به تحريك شيخ احمد كرمانى در حدود همدان يا كرمانشاه ادعا كرده بود كه صاحب الزمان موعود شيعه،اوست و چون علاوه بر اينكه سيد بود خوش تيپ و خوش صورت و ريش سياه رنگ و عمامه ژوليده سياه كه روى هم رفته بسيار شبيه به شمايل خيالى كه نقاشان از بعضى ائمّه ترسيم نموده اند،بود.
ازاين رو گروهى زياد از اهالى قصبات و اكراد و الوات آن نواحى به او گرويده بودند و به مجرد انتشار اين خبر و وصول آن به گوش حاكمان وقت،وى با شيخ احمد كرمانى به دستور حاكمان توقيف و به تهران انتقال داده شدند.
شيخ احمد كرمانى به دليل شكنجه و بيمارى در زندان درگذشت.(2)ولى سيد حسن به خاطر اينكه جوانى بى تجربه بود و علاوه بر قرابتى كه با ميرزا احمد خان مشير السلطنه داشت با وساطت او
ص:102
از زندان آزاد گرديد.(1)پس از اينكه سيد حسن آزاد شد توبه نمود و پس از آن عقايد خرافى و اخلاق ناپسند گذشته را ترك نمود.عاقبت صاحب الزمانى در سال 1350 ه.ق در مشهد وفات يافت.(2)
كلنل محمد تقى خان پسيان درباره ى او مى گويد:«اين شخص ترياك مى كشيد،حتى يك روز خودم حضورا او را ملامت كردم و به ترك ترياك دعوتش نمودم،جواب داد اگر نكشم مى ميرم،گفتم من شما را با اعتياد به اين سم انسان كش جزو اموات محسوب مى دارم خوشش نيامد».(3)
عليجان سكندرى
صالحى خراسانى-محمد
ميرك
(-997 ه.ق)
محمد ميرك صالحى مشهدى معروف به صالحى خراسانى،خطاط، شاعر متخلص به«صالحى»(4)جدّ وى خواجه عبد اللّه مرواريد كرمانى(5)(متوفى 992 ق).صاحب آثارى مثل تاريخ شاهى،ديوان قصايد،غزليات،خسرو شيرين،تاريخ منظوم و منشآت بود.(6)
محمد ميرك در مشهد به دنيا آمد و همان جا پرورش يافت.وى در فن شعر و انشاء مهارت كامل داشت و از منشيان شاه طهماسب(930-984 ه.ق)و شاه عباس (996-1038 ه.ق)بود.(7)بانى تربيت و باعث ترقى او را«ركن الدوله مرشد قلى خان استاجلو»دانسته اند.(8)در زمان اكبر شاه(963-1014 ه.ق)به هند رفت و در مدح او اشعار بسيار
ص:103
سرود.(1)صادقى كتابدار صاحب مجمع الخواص،تقى الدّين محمد اوحدى اصفهانى(973-زنده 1022 ه.ق) صاحب عرفات العاشقين،علاء الدوله قزوينى(زنده 979 ه.ق)صاحب نفايس المآثر و ملك شاه حسين سيستانى(زنده 1019 ه.ق)صاحب خير البيان از معاصران او مى باشند.
صالحى در سال 997 ه.ق به دست سپاه عبد اللّه خان ازبك در مشهد(2)و به قولى در هرات كشته شد.(3)از آثارش ديوان شعر است.(4)
اين رباعى از اوست:
نقش ديوار شدم پيش تو اى رشك پرى تاز صورت نكنى فرق و به سويم نگرى
ميل دارى كه بميرد جهانى از رشك غرض اين است كه بر تربت ما مى گذرى(5)
محمد جواد هوشيار
صبورى-محمد كاظم
(1259-1322 ه.ق)
محمد كاظم متخلص به«صبورى» ملك الشعراى آستان قدس رضوى، فرزند محمد باقر رئيس حريربافان مشهد فرزند حاج عبد القدير خاراباف كاشانى(6)و پدر استاد بزرگ سخن ملك الشعراى بهار،از شعرا و سخندانان بلندپايه ى قرن سيزده و چهارده هجرى است.
وى به سال 1259 ه.ق در
ص:104
خانواده ى كاسب و فاضل در مشهد متولد شد.(1)در دوران جوانى با علوم ادب و نيز فقه و فلسفه آشنا شد و چون در زمينه ى شعر استعداد درخشانى داشت،شاعرى پيشه كرد و از آنجا كه نسبش به احمد صبورى كاشانى مى رسيد،«صبورى»تخلص كرد و به تشويق ابو نصر فتح اللّه خان شيبانى صاحب كتاب هاى«گنج گهر»و«درج درر»به تكميل فنون شعرى پرداخت و سبك خراسانى را در شعر انتخاب نمود.(2)
پس از مرگ ميناى تربتى در سال 1284 ه.ق مؤتمن السلطنه،پيشكار دارايى،در زمان استاندارى جلال الدوله،وى را در سال 1294 ه.ق به پيشنهاد ميرزا سعيد خان نايب التوليه آستان قدس رضوى،از طرف ناصر الدّين شاه قاجار به ملك الشعرايى آستان قدس برگزيد.(3)
ديوان ملك الشعراى صبورى دوازده هزار بيت است و سال 1342 ه.ش به همت فرزند كوچكش محمد ملكزاده به چاپ رسيد.(4)
مرحوم صبورى بعد از پشيمانى از ثناگويى ارباب جاه و مقام دنيوى،اين ابيات را سروده است:
هرچه گفتم ز مدحت و ز غزل روسياهى براى ديوان بود
بجز از مدح آل پيغمبر هرچه گفتم تمام هذيان بود
شب اگر مدح ناكسى گفتم روز،طبعم از آن پريشان بود
هركه را گفتم اين فرشته بود چون بديدم بتر ز شيطان بود
بود ديوى ربوده خاتم جم هركه پنداشتم سليمان بود
سيرتش بود كافر مطلق هركه را صورت مسلمان بود
كوه با آن شكوه را ديدم سنگ بى ارزشش به دامان بود
ص:105
آنچه وز كاخ مهتران بردم گرچه از خرّمى گلستان بود
علم اللّه دلم نيافت خلاص كه همه بند بود و زندان بود.(1)
مرحوم صبورى در سال 1322 ه.ق به علت بيمارى وبا در مشهد درگذشت(2)و در صحن عتيق(انقلاب) حرم رضوى به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
صفاى اصفهانى-محمد
حسين
(1269-1322 ه.ق)
محمد حسين صفاى اصفهانى عارف،حكيم،متكلم،فقيه و شاعر.وى در سال 1269 ه.ق در فريدن اصفهان به دنيا آمد.(3)مقدمات علم و دانش را در زادگاهش گذراند و براى ادامه تحصيل با برادرش ميرزا على محمد به تهران رفت.در تهران با معيشت اندك به كسب علوم پرداخت تا آنكه در حكمت و فلسفه و كلام و فقه به مقام استادى رسيد.(4)در بيست سالگى به عرفان و تصوف گرايش يافت.(5)و ارباب ذوق دورش را گرفتند.(6)
پس از آشنايى با محمد رضا مستشار الملك معروف به«مؤتمن السلطنه»وزير خراسان با وى به مشهد آمد و همواره در خانه او بسرمى برد و هيچ گاه در مدارس زندگى نكرد.گويند مؤتمن السلطنه نهايت پذيرايى را از صفا به عمل مى آورد.پس از فوت مؤتمن السلطنه در سال 1309 ه.ق، وزارت خراسان به فرزندش ميرزا على محمد مؤتمن السلطنه رسيد.وى نيز
ص:106
صفا را گرامى داشت،خانه اى در سال 1313 ه.ق براى صفا در كوچه پشت باغ نادرى نزديك خانه اش خريد و وسائل راحتى را برايش آماده ساخت.
پس از عزل مؤتمن السلطنه از وزارت، وى صفا را به پسرعموى خود ميرزا حسن خان معروف به آبا خان سپرد تا مراقب احوال او باشد.(1)صفا در مشهد گوشه عزلت گرفت و به جز با معدودى از جمله ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى با كسى معاشرت نكرد و تا آخر عمر مجرد زيست.(2)
محمد حسين اصفهانى ذوق شعر داشت و«صفا»تخلص مى كرد.در ديوانش هيچ كس را مدح نكرد،مدايح خود را در مسجد گوهرشاد جنب مناره با خضوع و خشوع خاص مى خواند.(3)
از صفا ديوان شعرى بر جاى مانده كه در سال 1362 ه.ش به وسيله«احمد سهيلى خوانسارى»در تهران به چاپ رسيد.(4)
صفا در سال 1314 ه.ق مريض شد،پس از بهبودى براى اجتماع قواى دماغى گاهى حشيش استعمال مى كرد.
اما براثر اعتياد حواسش مختل گرديد و بدون پوشيدن لباس سر به كوچه و خيابان مى نهاد.علاوه بر مستمرى كه مؤتمن السلطنه به وى مى داد از ديوان دولتى نيز مبلغى مى گرفت،تا آنكه ميرزا كريم خان بنان الدوله آن را قطع كرد.(5)سرانجام پس از پنجاه سال عمر، صفا در سال 1322 ه.ق چند سال بعد از مرگ آبا خان به مرض وبا مرد و جسدش را در مدرسه ملا تاج واقع در شمال صحن عتيق در پاى مناره متصل به بناى ايوان عباسى كه در زمان نادر شاه افشار ساخته شده بود دفن
ص:107
كردند.(1)
از اشعار اوست:
كسى كه بنده عشق است جاه را چه كند؟ مقيم خلوت خورشيد،ماه را چه كند؟
نشسته بر سر خاك است و چرخ زير قدم گداى ميكده اورنگ شاه را چه كند؟
كشد سر ار فكند عرش سايه بر سر او سربرهنه ز هستى،كلاه را چه كند؟
هزار باديه گو بيش باش راه طلب رسيده است به مقصود،راه را چه كند؟
شئون بى حد ذاتست حد ذاتى دل رسوم مدرسه و خانقاه را چه كند؟
ز كس پناه نجويد گداى دولت فقر پناه سلطنت او،پناه را چه كند؟
امير مملكت بارگاه فقر و فناست فقير مملكت او،بارگاه را چه كند؟
پناه مى برم از دست زلف دوست به دوست جز آنكه داد دهد دادخواه را چه كند؟
گرفت بى مدد غير يار پست و بلند شكوه شاه حقيقت سپاه را چه كند؟
گناه عيب بود،شاه عيب پوش«صفا» به غير آنكه بپوشد گناه را چه كند؟(2)
رسول سعيدى زاده
صفوى-ابراهيم ميرزا-جلد چهارم
صيدى تهرانى-سيد على
(-1069 ه.ق)
مير سيد على،شاعر خوش فكر قرن يازدهم هجرى.وى در تهران متولد و در اصفهان نشو و نما يافت و در آن شهر به تحصيل دانش و شاعرى پرداخت.(3)
پس از سير و سياحت عراق و همدان و تهران در سال 1064 ه.ق به هندوستان رفت و ملازمت شاه جهان را اختيار نمود.با يك قصيده به دريافت عطاى هزار روپيه مفتخر گرديد.
روزى جهان آرا بيگم دختر شاه جهان به تماشاى باغى كه خود در شاه جهان آباد ساخته بود برآمد،صيدى تهرانى در يكى از حجره هاى بيرونى باغ بود،او با كمك يكى از همراهان
ص:108
شاهزاده پنهان شد و چون فيل سوارى شاهزاده نزديك رسيد مير از بالاى حجره سربرآورد و گفت:
برقع به رخ افكنده بر و ناز به باغش تا نكهت گل بيخته آيد به دماغش
بيگم گفت اين كيست؟او را بياوريد.خواجه سرايان مير را كشان كشان آوردند.گفتند چه مى خواندى دوباره بخوان.مير همان بيت را دوباره خواند،بيگم بسيار خوشحال شد و امر كرد تا پنج هزار روپيه به مير بدهند و او را از شهر بيرون كنند.(1)
مير در سى سالگى در سال 1069 ه.ق(2)و بنا بر قولى ديگر در سال 1100 ه.ق در شاه جهان آباد هند از دنيا رفت.(3)جنازه اش را به مشهد نقل و در حرم رضوى مدفون ساختند.(4)
از صيدى ديوان شعرى مشتمل بر سه هزار بيت بر جاى ماند،قصايدى در مدح شاه جهان دارد و در تعريف كشمير يك مثنوى سرود كه اين بيت درباره دشوارى راه آنجا است:
ز بيم جان در و صد جا زياده شود از باد،بوى گل پياده
ديوان صيدى به كوشش محمد قهرمان همراه با مقدمه اى مفصل در سال 1364 ه.ش به چاپ رسيد.ابيات زير از اين ديوان است:
جهان شكفته كند بر تو زندگانى را كه رنگ و بوى دگر داده اى جوانى را
ز آستان تو گاهى چو گرد برخيزم كه سجده تازه كنم شكر ناتوانى را
ز پرسشت دلم از كار رفت و مى ترسم كه بر غرور كنى حمل،بى زبانى را
كشيده بدگهران را به سلك دولت چرخ كه گم شدست سررشته،كاردانى را
همين خود از شكر خويش كام مى گيرد لب تو خاصه ى خود كرده كامرانى را
ص:109
اميد هست كه از شيوه تو جان يابد اگر به روى تو دارند نقش مانى را
هزار حيف كه عمرم به هجر يار گذشت نديد از من دل خسته جان فشانى را
ز لطف آن قدر اعتبار ده كه شبى به من دهد سگ كوى تو پاسبانى را
علاج درد دلت خواستى ز من صيدى دواست لطف نهانى غم نهانى را(1)
رسول سعيدى زاده
ص:110
ضياء الادباء-محمد مهدى
(-1353 ه.ق)
ميرزا محمد مهدى تنكابنى ملقب به ضياء الادباء و متخلص به«ذوقى»از ادبا و نويسندگان و شعراى باذوق قرن چهاردهم هجرى است.در اواخر عمر مجاور شد و به تحقيق و تأليف پرداخت و كتبى چند از جمله ذخيرة المصائب و كشكول بحر اللئالى را نوشت.و دومى را در سال 1318 ه.ق به چاپ رسانيد.او در 13 ربيع الثانى سال 1353 ه.ق در حدود هشتادسالگى درگذشت و در ايوان صحن عتيق حرم دفن گرديد.(1)
غلامرضا جلالى
ص:111
طباطبايى-سيد محمد
(1279-1347 ه.ش)
سيد محمد طباطبايى فرزند سيد محمد باقر طباطبايى نويسنده و روزنامه نگار.وى در سال 1279 ه.ش به دنيا آمد.اجداد ايشان از تبريز بودند.سيد محمد در تهران نشو و نما يافت و در مدارس علميه تهران و مشهد به تحصيل پرداخت.وى از نويسندگان بزرگ ايران در اوايل دوره پهلوى است كه به زبان هاى خارجى آشنايى داشت و شيوه و سبك سيد ضياء الدّين طباطبايى را در نويسندگى اش دنبال مى كرد.(1)
وى درحالى كه 21 سال بيش نداشت،روزنامه خراسان را در ارديبهشت سال 1300 ه.ش در مشهد به مدت چهار سال منتشر كرد.وى در روزنامه اش به انتقاد از اشخاص مختلف مى پرداخت و در نخستين شماره هاى آن به انتقاد از امور ماليه خراسان و«دوبوا»پيشكار ماليه خراسان كه چندى قبل همكار وى بود اقدام كرد و اين امر باعث شكايت «دوبوا»از وزارت معارف و عدليه گرديد و پس از آن توقيف روزنامه خراسان را براى مدتى در پى داشت.(2)
در خصوص قيام كلنل محمد تقى خان پسيان و رابطه وى با سيد محمد
ص:112
طباطبايى برخى منابع معتقدند كه وى از اين قيام حمايت مى كرد.(1)ولى برخى ديگر معتقدند كه او در جبهه مخالفين پسيان و ياران و اقدامات او بوده و با گروه مخالف وى ارتباط داشته است و دليل آنان نيز اين است كه اگر چنين نبود وى نمى توانست در ادوار بعدى مجلس شوراى ملى صاحب كرسى نمايندگى شده و به معاونت پارلمانى كابينه ساعد درآيد و مقالات روزنامه اش نيز دليل ديگرى بر اين مدعاست.
روزنامه خراسان سيد محمد يك بار ديگر در 23 بهمن سال 1302 ه.ش به علت انتقاد شديد از«صدر التجار»و «شيخ الرئيس»،توقيف شد و طباطبايى به ظاهر به كلات تبعيد ولى به منطقه اى در دو فرسنگى مشهد فرستاده شد.(2)
سيد محمد پس از چندبار گرفتارى و تبعيد در سال 1304 ه.ش در تهران روزنامه«فرياد»را منتشر كرد.(3)و در 7 ارديبهشت سال 1306 ه.ش روزنامه «تجدد ايران»را كه به صورت هفتگى نامنظم منتشر مى شد،انتشار داد كه دوبار در سال 1321 ه.ش توقيف و مجددا در سال 1336 ه.ش انتشار يافت.(4)
سيد محمد در مرداد سال 1322 ه.ش به«جبهه آزادى»كه از مديران برخى مطبوعات تشكيل شده بود، پيوست.(5)وى از جمله افراد حزب «تجدد»محسوب مى شد و در دوره رضا خان دوبار از ساوه و بعد از شهريور 1320 ه.ش يك بار از سبزوار به نمايندگى مجلس شوراى ملى انتخاب شد.(6)او در سال 1327 ه.ش رئيس انتشارات و تبليغات و معاون نخست وزير گرديد ولى ديرى نگذشت كه در مقابل توقعات بى جاى دوستان تاب
ص:113
مقاومت نياورد و استعفا داد و براى هميشه از كار كنار رفت.در خصوص سيد محمد گفته شده كه وى عقيده ثابتى نداشته و جهت پيشبرد مقصود به هر كارى دست مى زد.او فردى زرنگ، سيّاس،ناطق،صريح اللهجه،خرّاج و خون سرد بود.و در سال 1347 ه.ش درگذشت.و بنا به روايتى در دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد.(1)
سيد حسن حسينى
طباطبايى نائينى-رضا خان
(1250-1310 ه.ش)
ميرزا رضا خان طباطبايى نائينى فرزند حسن خان مستوفى سياستمدار، روزنامه نگار و رئيس انجمن ادبى ايران و از وافقين عمده كتاب به حرم مطهر رضوى.وى در سال 1290 ه.ق/ 1250 ه.ش در روستاى حصار واقع در ميان بروجرد و اصفهان متولد شد.
پدرش از جانب كريم خان زند،حاكم يزد و نائين و مادرش«شاهزاده خانم» دختر خانلر ميرزاى احتشام الدوله، پسر عباس ميرزاى نايب السلطنه بود.(2)
وى از پنج سالگى به تحصيل قرآن و شرعيات،مقدمات زبان عربى و فارسى پرداخت آنگاه براى تحصيل ادبيات عرب،فلسفه،رياضيات،كلام و نجوم به حوزه علميه اصفهان رفت.پس از پايان تحصيلات به تهران سفر كرد و براى آشنايى با علوم جديد،فلسفه اروپا، زبان انگليسى و فرانسه را در مدرسه
ص:114
آمريكايى گذراند.در تهران با سيد جمال الدّين اسدآبادى آشنا شد و تحت تأثير افكار وى قرار گرفت و در زمره آزادى خواهان درآمد.مدتى در مدارس علميه تهران و اصفهان به تدريس حكمت،فلسفه و عرفان پرداخت.(1)
زمانى كه فرمان مشروطيت صادر شد،ميرزا رضا خان در اصفهان به عضويت انجمن ولايتى انتخاب و «روزنامه انجمن»را در سال 1324 ه.ق انتشار داد،سپس به تهران رفت و روزنامه«تياتر»را منتشر ساخت.(2)
هم زمان با انتشار اين روزنامه معاونت روزنامه«نداى وطن»را نيز به عهده داشت.(3)بعد از استبداد صغير(1286- 1287 ه.ش)وى از سوى مردم يزد و نائين به نمايندگى در مجلس شوراى ملى انتخاب گرديد.(4)
بعد از تعطيلى مجلس ميرزا رضا خان نائينى در سال 1329 ه.ق به دعوت مشير الدوله-وزير عدليه-در وزارت عدليه اشتغال يافت.در سال 1300 ه.ق به مدت پنج سال به معاونت وزارت معارف و سپس در سال 1305 ه.ق به عنوان وزير عدليه منصوب شد و بعد از يك سال به دعوت على اكبر داور رتبه يازده قضايى دادستان كل كشور (مدعى العموم كل)را پذيرفت،مدتى نيز رئيس استيناف و چندى مستشار ديوان عالى تميز بود.(5)
از كارهاى مهم نائينى محاكمه احمد شاه قاجار بود كه به دليل احتكار گندم و فروش آن صورت گرفت.ميرزا رضا خان پس از مدتى از كار در دادگسترى كناره گرفت و اوقات خود را بيشتر به كار تحقيقاتى اختصاص داد.(6)وى عشق مفرطى به جمع آورى كتب خطى قديم داشت و كتابخانه اش پس از كتابخانه«حاجى حسين آقا ملك»
ص:115
دومين كتابخانه تهران به حساب مى آيد.(1)بعد از مرگش دختر او به توصيه عمويش مرتضى قلى خان،همه كتاب هاى خطى پدر را در تاريخ 1311/5/11 ه.ش وقف امام رضا 7 نمود.(2)
ميرزا رضا خان مدتى رياست انجمن ادبى ايران را عهده دار بود.(3)
عاقبت در 18 رمضان سال 1350 ه.ق/6 بهمن 1310 ه.ش در تهران درگذشت،جسدش را به مشهد حمل(4)و در صحن انقلاب كنار مقبره برادرش دفن نمودند.(5)
عبرت نائينى در رثاى او گفته است:
دردا و حسرتا كه از اين ملك پا كشيد سرمايه سعادت ملك افتخار ما
دردا و حسرتا كه برفت از جهان فضل آن اهل فضل را به جهان مير و مقتدا(6)
از آثارش مى توان به روزنامه تياتر، شرح حال متنبّى شاعر عرب،مقاله اى در موضوع علم نحو و همچنين انتقادى به كتاب نفايس الفنون اشاره نمود.(7)
از اشعار اوست:
حسين از نور احمد بود كاندر عالم امكان تجلى كرد بر ذرات موجودات نورانى
از اين ماتم ملائك در عزا افلاك سرگردان خدا صاحب عزا پيغمبرانش در پريشانى(8)
محمد جواد هوشيار
طغرل اصفهانى-على محمد
(-1332 ه.ق)
ميرزا على محمد فرزند ميرزا محمود بن ملا محمد بن ملا ملك احمد
ص:116
چهار محالى متخلص به«شهاب»و «طغرل»شاعر سرشناس قرن چهاردهم اصفهان.پدرش ميرزا محمود و نيز اجدادش از علماى اصفهان شمرده مى شدند و برخى از آنان به منصب قضاوت در ارتش اشتغال داشتند.وى اهل قريه لاو،سميرم عليا بود كه در اصفهان متولد شد و چون علاقه فراوان به شعر و ادب داشت غالبا با عمويش تاج الشعراء اصفهانى معاشرت مى كرد و در شعر ابتدا شهاب و بعد از آن طغرل تخلص مى نمود.
بعد از مرگ پدر و عمويش در همان اوايل عمر از اصفهان به شيراز و سپس به تهران و از آنجا به شهرهاى ديگر سفر نمود و بالاخره به اصفهان بازگشت و در دادگسترى به خدمت مشغول گرديد.
وى در روز دوشنبه 13 رجب سال 1332 ه.ق راهى مشهد شد اما در شهر سمنان دار فانى را وداع گفت و جنازه اش به دستور مرتضى قلى خان نايب التوليه آستان قدس رضوى به مشهد حمل و در پاى پنجره فولاد حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.(1)
اين مسمّط مولوديه حضرت شاه ولايت را كه سه روز بعد از آن نوروز سلطانى بوده،سروده است:
فروردين ماه جلالى علم جاه افراخت عالم پير و كهن را به جوانى نوساخت
بر سر بهمن و دى با سپه گشن بتاخت بهر گرفتن كشور به عدو شمشير آخت
تيره شد چشم سپندار از آن كس نشناخت همچو از رستم دستان پسر گشتاسب
دست يزدان به جهان مائده بخشيد و نعم ناميه روح قدس گشت و زمين چون مريم
روح بخشيد صبا همچو مسيحا از دم بتم اى زلف چليپاى تو چين چين خم خم
باده ام بخش كه ناقوس نوازد ز حرم در كليساى چمن مرغ به سان راهب
شد ز مولود على روى زمين خلد آيين سرو طوبى شد و از بار همه ماء معين
ص:117
ساقى اى غلمان از خرمن تو سنبله چين قلب هم بيشتر از قلب مى آور كه زمين
شد ز قلب من شاداب چو فردوس برين اى ز حوران بهشتى تو چو قلب از قالب(1)
ابراهيم زنگنه
طنبوره اى-محمود
(-974 ه.ق)
استاد سلطان محمود طنبوره اى موسيقى دان برجسته قرن دهم هجرى.
او از جمله هنرمندانى بود كه مورد پشتيبانى ميرزا ابراهيم صفوى حاكم خراسان(963-974 ه.ق)قرار گرفت.در مشهد مى زيست و در همين شهر درگذشت.(2)
محمد جواد هوشيار
ص:118
عابد اصفهانى-زين العابدين
(-1229 ه.ق)
زين العابدين اصفهانى شاعر و متخلص به«عابد»در اصل اصفهانى است.(1)وى بعدها مجاور مشهد گرديد.(2)
يك سفر به زيارت خانه خدا رفت.(3)او به معنى واقعى كلمه عابد بود و عبادت حق تعالى مى گذارد.(4)اگرچه در مشهد مشغول تجارت بود،اما مقصودش بيشتر زيارت بود.(5)
عابد طبع شعر داشت و تخلص خود را از مولانا هاتف گرفت.با اين حال اشعارش فاقد سلاست لازم است.
قصايد بسيار دارد اما قابل استماع نيست.(6)«جلاء العيون»علامه مجلسى را به بحر متقارب به نظم درآورد.(7)
از اوست:
فصل گل است و باد صبا روح پرور است صحرا و جويبار بهشت است و كوثر است
شد غيرت سپهر زمين زان كه در چمن هر شاخى از شكوفه سپهرى پراختر است
گل هاى باغ رشك رخ گلرخان باغ خضراى راغ داغ دل چرخ اخضر است
ص:119
هر تل ز لاله چون طبقى پر ز بسّد است هر گل ز ژاله چون صدفى پر ز گوهر است
هر سو سرود قمرى و آواز عندليب هر گوشه رقص سرو و سماع صنوبر است
هم آن به بذله غيرت طوطى و شان هند هم اين به جلوه رشك نكويان كشمر است(1)
عابد اصفهانى در سال 1229 ه.ق در مشهد فوت كرد.(2)پسرش در تاريخ فوتش گفت:«ز ملك جهان شد جهان سخن».(3)جسدش را در ارض اقدس دفن كردند.(4)
رسول سعيدى زاده
عاملى-بدر الدّين-جلد اول
عاملى-حسين-جلد اول
عاملى-بازورى-ابراهيم-جلد اول
عراقى-ابو الحسن
(-429 ه.ق)
ابو الحسن عراقى شاعر(5)و دبير مخصوص سلطان مسعود غزنوى.(6)او مردى بداخلاق و باريك بين ولى بسيار باهوش و نيكوكار بود.(7)وى نزد سلطان مسعود مقامى ويژه داشت و بيشتر اوقات در كنارش بود و وظيفه داشت تا اخبار خصوصى را از وى به امراء منتقل كند.در سال 421 ه.ق صاحب بريد قهستان شد و سهم زيادى در رويارويى مسعود با تركمانان داشت.
به تشويق عراقى،سلطان مسعود به شمال خراسان لشكركشى كرد و(8)
ص:120
مشوّق اصلى مسعود در يورش به مازندران و گرگان هم او بود،اما در اين حمله رأى عراقى درست نبود و سلطان غزنوى و وزير و امرايش پيوسته عراقى را به خاطر عدم تدبير نكوهش مى كردند.(1)
در لشكركشى دوباره سلطان غزنوى به خراسان با آنكه در كنار سلطان بود ولى جرأت اظهارنظر نداشت.(2)در سه شنبه ربيع الاول 427 ه.ق به سالارى كردان و عربان در سپاه غزنه رسيد و برادرش ابو سعيد نيز قائم مقام او شد.(3)ولى سال بعد به علت بى كفايتى و عيش و نوش با يورش تركمانان در هرات مواجه شد كه در اين ميان بسيارى از مردم كشته و دستگير شدند و سلطان غزنوى وى را از سالارى كردان و عربان بركنار كرد.(4)
در اواخر عمر به جهت عدم تدبير و حسادت درباريان به ويژه ابو نصر وزير، به دستور مسعود بركنار و تا آخر عمر گوشه نشين شد.(5)فوت عراقى در روز شنبه ششم شعبان سال 429 ه.ق اتفاق افتاد.(6)
پس از مرگش شايع شد كه با زن مطربه معاشرت داشت و زنان او را دارو خوراندند.(7)برحسب وصيتش جسد وى را به مشهد الرضا عليه السّلام بردند و در مسجد كنار بارگاه كه خود بانى آن بود دفن كردند.بيهقى مى گويد:«در سال 431 ه.ق كه با سپاه سلطان مسعود به طوس و نوقان رفتم،تربت امام رضا عليه السّلام را زيارت كردم و قبر ابو الحسن عراقى را نيز كه در مسجد كنار مشهد در طاقى كه پنج گز از زمين تا طاق بود،زيارت كردم و از حال اين دنياى فريبنده كه در عرض هشت و نه سال او را بالا كشيد و سرانجام به اين روز انداخت متعجب
ص:121
شدم».(1)عراقى موقوفات بسيارى كرد، از جمله موقوفات او احداث يك كاروان سرا و احياى كاريز مشهد و وقف دهى براى تأمين مخارج آن دو بود.(2)
از اشعار اوست:
زلفين تو به عاشق تو ماند خو كرده در نگون و نگون سازى
پندار يا كه روز فراقستى آشفته و سيه شده و تارى(3)
رسول سعيدى زاده
عزتى شيرازى-ميرزا جانى
(قرن 11 ه.ق)
ميرزا جانى متخلص به«عزتى» شاعر و موسيقى دان عصر صفويه.اصل ايشان از شيراز بود و آراستگى به كمالات صورى و معنوى داشت.(4)
نياكانش در خدمت پادشاهان قرار داشتند و خودش نيز مدتى در دفترخانه شاه صفوى به نويسندگى اشتغال و در اين كار شايستگى لازم و نهايت صداقت از خود نشان داد.(5)در نواختن موسيقى مهارت فراوان داشت و زندگى بدون آن را حرام مى دانست.هرچه از مصاحبت اهل فهم و درك به دست مى آورد آن را بخشى از عمر مى شمرد.(6)
عزتى در اواخر حيات از كارهايش توبه و به مشهد رضوى آمد و بيشتر اوقات را صرف عبادت و زيارت و مداومت بر ادعيه گذراند.(7)و سرانجام در همان جا فوت كرد.(8)عزتى داراى طبع
ص:122
لطيف بود.
از اشعار اوست:
خوش آن وقتى كه عشق غمخوارم بود آه شب و گريه سحر كارم بود
بد كردى چرخ بين كه با من نگذاشت كالاى غمى كه زيب بازارم بود(1)
متاع هستيم از گريه ى دمادم سوخت بهار اين چمن از قطره هاى شبنم سوخت
نيافتم كه غضب بود مدعا يا لطف مرا تبسم و دشنام هر دو در هم سوخت(2)
باز بوى گلى آشفته دماغم دارد تندبادى سر الفت به چراغم دارد
نشود جمع بدل بردن كس زلف بتان بى سرانجامى اين سلسله داغم دارد(3)
رسول سعيدى زاده
عشرتى فروشانى اصفهانى-
على
(قرن 11 ه.ق)
آقا على عشرتى فرزند عين على، شاعر معروف اواخر قرن يازدهم هجرى از مردم محله فروشان روستاى ورنو سفادران اصفهان.وى برادر محمد ابراهيم متخلص به«فارغا»(فارغ) است كه در اواخر عمرش به هندوستان رفت و در شهر لاهور ساكن شد.(4)و نيز برادر محمد اسماعيل از عرفاى بزرگ(5)و از معاصرين ميرزا محمد طاهر صاحب تذكره نصرآبادى مى باشد.(6)
مدتى در خدمت ملا حسن على فرزند ملا عبد اللّه شوشترى مشغول به فراگيرى علوم بود و تعدادى از كتب پزشكى را نزد حكيم شفايى(متوفى 1037 ه.ق) خواند.(7)
عشرتى همراه با آقا محمد پيشكش نويس كه حساب پيش كش هاى
ص:123
نوروزى و غيره را نگه مى داشت براى دربانى و پرده دارى به هند مى رفت،در هند به خدمت نواب ميرزا رستم(فدايى صفوى)راه يافت.(1)پس از مدتى اقامت در هند و توانمندى مالى،روى به سوى وطن نهاد و در مشهد به خدمت حاجى محمد جان قدسى رسيد و در همين شهر فوت كرد.(2)
طبعش خالى از لطف نيست و از وى ديوان شعرى بر جاى مانده است كه در هند چاپ سنگى شده است.رباعى و قطعه زير از اوست:
نرگس ز چشم مست تو كسب حيا كند گل هر زمان طراوت رويت ادا كند
با خال لب بگوى كه مرغان دام را يا آب و دانه بدهد يا رها كند
غم از هر سو رهگذرم مى بندد هردم زخمى بر جگرم مى بندد
كى رخصت پرواز گلستان دهدم آن طفل كه در قفس پرم مى بندد(3)
رسول سعيدى زاده
عصار-سيد محمّد-جلد اول
عطار هروى-محمد على
(1288-1372 ه.ش)
محمد على عطار هروى فرزند محمد اسماعيل نويسنده و خوشنويس.
وى به سال 1288 ه.ش در شهر هرات متولد شد.پدر و نياكانش همه از عالمان
ص:124
دين بودند.پدرش منبر را ترك و به عطارى روى آورد.محمد على دروس ابتدايى را در مكتب خانه هاى هرات فرا گرفت و سپس به فراگيرى خوشنويسى در نزد پدر پرداخت.مدتى خطوط كهن و عربى را نزد خوشنويس نامى«ملا محمد صديق نيازى»آموخت.با مرگ استاد،خود به تنهايى شروع به تعليم از روى آثار برجاى مانده از قطعه هاى نفيس مسكوكات دوره اموى،عباسى، غزنوى و نيز اسناد تاريخى و قطعات خوشنويسان معروفى چون سلطان على مشهدى،بايسنقر ميرزا،مير عماد، عبد الرحمن حسينى معروف به مير عماد ثانى،ميرزا على هروى و نيز خط كوفى مسجد جامع هرات،الواح سنگى ديواره مناره هاى غزنه،مسجد نه گنبدان بلخ، منار زيباى جام غور،مدرسه و بازار بست و چشت شريف كرد.تا آنكه پس از سال ها كوشش مداوم به هنرمند منحصربه فردى در زمينه خطوط كهن به ويژه كوفى تبديل شد.
شيوه هاى عطار هروى متأثر از مكتب شرق ايران يعنى هرات و خراسان قديم است.نمونه اين شيوه را مى توان در خطوط بايسنقر ميرزا در مسجد گوهرشاد و قرآن بايسنقرى و نيز قرآن عبد اللّه صيرفى ديد.شيوه هاى نستعليق و تعليق وى نيز شباهتى به شيوه هاى رايج در افغانستان ندارد و بيشتر با شيوه عبد الرحمن خوارزمى هم خوانى دارد.
از آثار چاپى عطار هروى مى توان به«نمونه هاى خط»،«سنگ نبشته هاى هرات»،«الهى نامه خواجه عبد اللّه انصارى»،«گنجينه خطوط در افغانستان»همراه با شرح احوال وى به قلم مايل هروى كه در سال 1346 ه.ش چاپ شد،«كتاب هاى قرآن محلى»تهران 1366 ه.ش،«هنر آيه نگارى در قرآن»تهران 1375 ه.ش به اهتمام محمد مهدى هراتى اشاره كرد.
ديگر آثارش عبارتند از:كتيبه هاى مسجد هرات،اندرون مسجد و اندرون
ص:125
گنبد ملك غياث الدّين،كتيبه هاى مسجد جامع لشكرگاه و گازرگاه، كتيبه هاى مزار خواجه مودود چشتى در چشت،كتيبه هاى مسجد جامع يعقوب در كابل،كتيبه هاى خرقه شريف در هرات،كتيبه هاى دار المعلمين در هرات،كتيبه هاى ايوان مسجد زيارت عبد الرحمن جامى هرات،كتيبه هاى محراب مسجد پاك ولايت هرات، كتيبه هاى مسجد بكرآباد،كتيبه هاى مسجد گوهرشاد در مشهد،سه سوره به خط ثلث در سال 1349 ه.ش، كتيبه هاى مسجد سكندر خان شهر قديم هرات،چند قطعه براى دكتر ذاكر حسين رئيس جمهورى وقت هندوستان، مجموعه مرقعات و آثار در موزه هرات، كتيبه اى براى مسجد هامبورگ آلمان به درازى چهل متر.(1)
عطار هروى در سال 1372 ه.ش در مشهد بدرود حيات گفت و او را در همين جا به خاك سپردند.(2)
رسول سعيدى زاده
عقيلى-سيد رضا
(-1330 ه.ش)
سيد رضا خان عقيلى فرزند سيد مصطفى از سادات«عقيلى»استرآباد شاعر و موسيقى دان.وى پس از تحصيل علوم ادب فارسى و عربى به خدمت اداره پست وارد و در سال هاى اوايل مشروطيت بود كه به خراسان آمد.در مشهد سكونت اختيار كرد و پس از چند سالى به گيلان رفت.در آنجا با نهضت«ميرزا كوچك خان» همراهى كرد.تمام وسائل زندگانى حتى ديوانش غارت گرديد و پس از آن به تهران رفت و به وزارت دارايى منتقل شد سپس به خراسان برگشت و رئيس دفتر اداره انحصار خراسان شد.در سال 1304 ه.ش از طرف اداره دارايى ناظر هزينه اعتبارات اداره ى خراسان گرديد.
ص:126
در سال 1307 ه.ش رئيس دفتر اداره راه خراسان شد و تا آخر عمر رئيس دفتر و گاهى كفيل آن اداره بود تا اينكه در سوم اسفندماه 1330 ه.ش به رحمت ايزدى پيوست و در مشهد دفن شد.
عقيلى با آنكه مطالعاتش در دواوين استادان سخن بسيار اندك و محفوظاتش كم بود،در شاعرى قوى دست و در پروراندن قوافى مشكل و ابداع مضامين قدرت داشت، ملك الشعراى بهار به عقيلى و طبع گوهرزاى او احترامى خاص مى نهاد.او انسانى شريف و پاك بود و از مشاهده ناپاكى ها رنج مى برد.در سال هاى آخر عمر ديدن فساد احساسات او را سخت جريحه دار مى كرد.او قصايدى در اين رابطه سروده است كه نظائر آنها را كمتر در دواوين سخنوران مى توان ديد.در خانه عقيلى به روى دوستان باز بود.در موسيقى صاحب اطلاع بوده،انواع سازها را مى نواخت.
نمونه اى از اشعار وى كه در نكوهش ديكتاتورى آلمان(1323)سروده است:
چه جنونى است ندانم كه بدين موى سفيد نتوانم كه ببندم نظر از روى سفيد
بند و دام است همه در ره اين چشم ضعيف موى آن موى سيه در خم ابروى سفيد
خوشدلى رفت و دگر زو نتوان يافت اثر همچو در دشت پر از برف،ز راسوى سفيد
عجب اينجاست كه آثار سيه را ننهند گاه اعلام عمل جز به ترازوى سفيد
خون گذشت از سر انسان سيه روز،كجاست پى تطهير زمين نوبت نيروى سفيد؟
در مرام تو ز آزادى گيتى سخن است همچو در پرده اوهام ز هندوى سفيد
كاش بيرون فتد اين كوكب خونين زمين با مرام تو ز منظومه اين گوى سفيد(1)
على جان سكندرى
عيشى شيرازى
(-980 ه.ق)
مولانا عيشى خطاط و كاتب دار السلطنه هرات.برخى او را تبريزى
ص:127
دانسته اند.او شاگرد محمد قاسم شاديشاه بود.(1)و در كتابت روش سلطان محمد نور را پيروى مى كرد.از هرات به مشهد آمد و در كتابخانه شاهزاده ابو الفتح سلطان ابراهيم ميرزاى صفوى با درآمد عالى مشغول به خوشنويسى شد.(2)
مولانا عيشى در رنگه نويسى داراى مهارت بود.(3)و شعر نيز مى گفت.(4)تخلص شعرى وى در ابتدا«محنتى»ولى بعد به پيشنهاد خليل تيمورى پسر ميران شاه(5)به «عيشى»تغيير يافت.(6)وى به گفته صاحب مجالس النفائس مردى هزّال و هجوپيشه و شوخ طبع بود.(7)
از آثار وى مى توان به صفحه اى از يك نسخه«يوسف و زليخا»جامى با رقم«عيشى 944»و شش قطعه از مرقع امير غيب بيك به قلم نيم دو دانگ و كتابت و غبار عالى و خوش با رقم هاى «العبد عيشى»و«كتبه عيشى»و«قائله عيشى»و«لمحرّره...سنه 965»در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول و دو قطعه از مرقع سيد احمد مشهدى به قلم هاى دو دانگ و كتابت خوش با رقم «العبد عيشى»و يك قطعه از مرقع محمد محسن به قلم دو دانگ خوش با رقم«مشقه عيشى»و يك قطعه از مرقع مالك به قلم نيم دو دانگ عالى به سرخى روى كاغذ سبزرنگ با رقم «كتبه عيشى»و يك قطعه از مرقع ديگر به قلم كتابت خوش با رقم«كتبه العبد عيشى»در همان كتابخانه اشاره كرد.(8)
به جز آثار خوشنويسى فوق،عيشى ده نامه موسوم به«عشرت نامه»در بحر هزج مسدّس به نام ممدوحش خليل تيمورى ساخت كه در آن به ده نامه اوحدى مراغى و مهر و مشترى عصار
ص:128
تبريزى اشاره كرده است.(1)
عيشى عمرى طولانى يافت(2)و تا زمان سلطنت سلطان حسين بايقرا زنده بود.(3)و در سال 980 ه.ق در مشهد مقدس فوت كرد.(4)و در آنجا به خاك سپرده شد.(5)
اين اشعار از اوست:
در چشم تو نرگس است كزو خواب مى چكد روى تو آتش است كزو آب مى چكد
هردم هزار قطره خون بهر ابروت از ديده امام به محراب مى چكد
هر لحظه صد كرشمه رنگين غمزه ات مانند خون ز خنجر قصاب مى چكد
اشك من است در هوس موى روى تو هر شبنمى كه در شب مهتاب مى چكد(6)
رسول سعيدى زاده
عيناثى-سيد محمد-جلد اول
ص:129
فاضل قندهارى-عبد اللّه
(1227-1312 ه.ق)
حاج ملا عبد الله فرزند نجم الدّين معروف به«فاضل قندهارى»و متخلص به«وصال»و«مهجور»(1)از نامداران عرصه فقه و اصول و حكمت و عرفان، حديث و رياضيات و شعر و ادب بود.
در سال 1227 ه.ق در قندهار متولد شد.(2)پدرش مولانا نجم الدّين از علماى آن ديار بود.او نزد پدر و برخى از علماى اهل سنت فقه و اصول آموخت(3)و در عتبات از محضر شيخ انصارى و حاج سيد محمد باقر بهره برد.
پس از اشغال افغانستان توسط سپاهيان انگليس،به كابل رفت و مدتى در آنجا عليه انگليس به تبليغ پرداخت و قدم هاى مثبتى در راستاى وحدت شيعه و اهل سنت برداشت.(4)
پس از مصالحه انگليس و دولت حاكم بر افغانستان:ايشان تبعيدگونه عازم مشهد شد و ربيع الاول سال 1271 ه.ق به اين شهر وارد گرديد(5)و پس از زيارت بارگاه امام على بن موسى الرضا عليه السّلام،چند سالى به سياحت
ص:130
شهرهاى ايران و عربستان سپرى كرد، بعد مجاور مشهد شد و سال 1312 ه.ق در 85 سالگى جهان فانى را وداع گفت و در محل دار الضيافه حرم به خاك سپرده شد.(1)
از آثار اوست:البرهان فى قطع شبهة الشيطان،تجويد القرآن،تحرير الاصول در فقه،تذكرة العلماء،خوان الالوان، دلالة السالكين در قواعد عارفين، الفرائد البهية،در شرح عقايد شيخ بهائى،كحل الطرف فى علم الحرف، كشف الغطاء عن مسئلة البداء،مصارع الملحدين در ردّ صوفيه و متفلسفين، رسالة الهداية در تفسير آيه ولايت،حلّ العقال در خلق الاعمال،كتاب المقالات در علم كلام،حواشى شرح مطالع در حكمت.(2)
فاضل شعر نيز مى سرود.او در اوايل «مهجور»و بعدها«وصال»تخلص مى كرد.
از اشعار اوست:
اذا ذكرت حبيبى و كنت فى الخلوات جرت دموع عيونى بمثل ماء فرات
چه خوش نما بود ار پا نهى به منظر چشمم فانّ منزل اهل الكمال فى الغرفات
خبر ز عشق ندارد دل فسرده ى زاهد فانّ مرحلة العشق شامخ الهضبات
جز از وصال تو هر مقصدى كه هست نخواهم لانّ قربك و اللّه افضل الحسنات(3)
غلامرضا جلالى
فانى-تربتى-ميرزا نصر اللّه،جلد اول
فرخ خراسانى-محمود
(1274-1360 ه.ش)
سيد محمود فرخ خراسانى فرزند سيد احمد جواهرى متخلص به«فرخ» سياستمدار و شاعر معاصر خراسان.
وى در سال 1274 ه.ش در مشهد
ص:131
متولد شد.(1)مقدمات فارسى و عربى را در مدارس قديمه آموخت.(2)بعد از اتمام تحصيلات مقدماتى وارد حوزه علميه مشهد شد و نزد علماى مشهور آن زمان از جمله اديب نيشابورى(متوفى 1396 ه.ق)و شيخ محمد حسين سبزوارى ادبيات فارسى و عربى را به حد كمال رسانيد.(3)
فرخ شعراى اهل ذوق و ادب را تشويق مى كرد و خود صراحت قلم و بيان داشت.(4)او در تشكيل انجمن هاى ادبى در مشهد و همكارى با مطبوعات پيشقدم بود.(5)مدتى توليت آستان قدس رضوى و استاندارى خراسان را به عهده داشت و در دوره هاى دوازدهم و سيزدهم مجلس شوراى ملى به نمايندگى مردم قوچان به مجلس راه يافت.(6)از سال 1322 تا 1326 ه.ش معاون نيابت توليت آستان قدس رضوى بود و چند سال نيز رياست هيئت مديره و مديرعامل شركت نخريسى و نساجى برق خسروى خراسان را به عهده داشت.(7)
در پايان عمر بيشتر به كارهاى ادبى و مطالعه و نگارش پرداخت.(8)چنانكه
ص:132
در سال 1353 ه.ش از طرف دانشگاه مشهد مقام استاد افتخارى دانشكده ادبيات و علوم انسانى به او اعطا شد.(1)
فرخ مسافرت هاى زيادى به كشورهاى عربى و اروپايى و آسيايى داشت.(2)او با كسانى چون نصر اللّه فلسفى،على اصغر حكمت و ملك الشعراى بهار معاشرت مى نمود.(3)
فرخ در سوم فروردين ماه 1360 ه.ش در سن 86 سالگى درگذشت و در دار الذكر حرم مطهر به خاك سپرده شد.
على اكبر گلشن آزادى از شاگردان فرخ بوده است.(4)آثار استاد فرخ به شرح ذيل مى باشد:
تصحيح روضه خلد مجد خوافى (733 ه.ق)1345 ه.ش،تصحيح و چاپ مجمل التواريخ فصيحى(845 ه.ق)در سه مجلد 1339 ه.ش، خلاصه احوال و منتخب آثار اوحدى اصفهانى معروف به مراغه اى(738 ه.ق)،ديوان اشعار شامل چهار هزار بيت،سفينه فرخ در دو مجلد(1332)، مثنوى فروزنده،مثنوى منطق العشاق يا ده نامه اوحدى اصفهانى 1335 ه.ش، مناظرات و اخوانيات،منتخب آثار و شرح احوال استاد منشى باشى نصرت 1331 ه.ش.(5)البتّه چند مقاله تحقيقى و ادبى از استاد نيز در مجله هاى آينده، فرهنگ خراسان،يادگار و يغما به چاپ رسيده است.(6)
از اقدامات فرهنگى مرحوم فرخ مى توان به وقف 14 نسخه كتب خطى و 88 نسخه كتب چاپى به آستان قدس رضوى اشاره كرد.(7)
از اشعار اوست:
ص:133
كار بزرگ و رتبه عالى گرت هواست با فكر پست و همت دون اين هوا خطاست
فكر بزرگ و همت عالى ببايدش آنكو در آرزوى بزرگى و اعتلاست
بسيار ديده ايم و شنيده كه ناكسى بربود رتبه اى كه نه آن رتبه را سزاست
پستى گرفت رتبه عالى از او و ليك نفزود رتبه هيچ بر او بلكه نيز كاست
امر خطير پست كند عامل حقير و آن كار پربها شود ار مرد را دهاست(1)
محمد جواد هوشيار
فريد-نهاوندى-محمد
فياض-على اكبر
(1277-1350 ه.ش)
دكتر سيد على اكبر مجيدى فياض فرزند سيد عبد المجيد نماينده مجلس شوراى ملى،مؤسس دانشكده ادبيات مشهد،استاد دانشگاه و خادم باشى حرم مطهر.وى به سال 1277 ه.ش در خانواده اى روحانى در مشهد به دنيا آمد.پدرش از مجتهدين مشهد بود.از همان كودكى به آموختن قرآن و مقدمات زبان عربى پرداخت سپس علوم قديمه را در مدارس مشهد آموخت و از محضر سيد ابو القاسم ازغندى،ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى،حاج محمد على فاضل،آقا بزرگ شهيدى و ميرزا محمد باقر مدرس رضوى كسب فيض نمود و در علوم معقول و منقول و ادبيات فارسى و عربى تبحر يافت و به جاى پدر به
ص:134
عنوان«خادم باشى كشيك اول»در آستان قدس رضوى منصوب گرديد.(1)
در سال 1307 ه.ش رياست دبيرستان شاه رضاى مشهد و همچنين رياست دانشسراى مقدماتى در مشهد (1314 ه.ش)را عهده دار شد و سال 1316 ه.ش به تهران رفت و در كتابخانه دانشكده ادبيات چندى به كتابدارى اشتغال داشت.پس از گذراندن دوره ليسانس در سال 1322 ه.ش موفق به اخذ درجه دكترا در زبان و ادبيات فارسى شد بعد به تدريس ملل و نحل در دانشكده علوم معقول و منقول پرداخت.در دوره هاى دوازدهم و سيزدهم نيز نمايندگى مردم مشهد را در مجلس شوراى ملى برعهده گرفت.وى پس از دوره اخير يكسره به مطالعه و تحقيق و تدريس پرداخت.در سال 1327 ه.ش به دعوت دانشگاه فاروق اول به مصر رفت در دانشكده ادبيات اين دانشگاه سخنرانى هايى به زبان عربى ايراد كرد.اين سخنرانى ها در اسكندريه به چاپ رسيده است.(2)
دكتر فياض در سال 1334 ه.ش از طرف وزارت فرهنگ مأموريت يافت دانشكده ادبيات مشهد را تأسيس كند و خود مدت نه سال رياست اين دانشكده را برعهده داشت.در ضمن در پايه گذارى و تكميل كتابخانه دانشكده كوشيد در برخى از اين سال ها در دانشكده ادبيات مشهد تاريخ ادبيات فارسى،تاريخ تمدن و تاريخ ايران بعد از اسلام تدريس مى كرد،چند سال نيز سرپرستى دانشكده علوم معقول و منقول را كه خود در تأسيس آن همكارى مؤثر داشت،عهده دار بود.او از سال 1343 ه.ش به دانشگاه تهران برگشت و به مديريت گروه اديان و مذاهب در دانشكده الهيات و معارف اسلامى انتخاب شد تا اينكه در سال 1346 ه.ش بازنشسته شد و در مشهد اقامت گزيد.(3)
ص:135
دكتر فياض در سال 1347 ه.ش براى معالجه به سوئيس رفت و مدتى كوتاه در آنجا ماند.از بهمن ماه 1349 ه.ش دعوت دانشكده ادبيات مشهد را پذيرفت و در رشته فوق ليسانس زبان و ادبيات فارسى،سير عقايد و آراء اسلامى و متون نثر فارسى را تدريس مى كرد.دكتر فياض در انجمن ادبى مشهد،انجمن ادبى ايران شركت داشت و چندى رياست انجمن ادبى بهار و رياست هيئت تحريريه مجله آستان قدس رضوى و نيز نيابت رئيس انجمن قلم در خراسان را برعهده داشت و در هزاره ابن سينا(1333 ه.ش)،كنگره خواجه نصير الدّين طوسى(1335 ه.ش)،هزاره شيخ طوسى(1348 ه.ش)و بزرگداشت ابو الفضل بيهقى (1349 ه.ش)شركت نمود و در برخى از آنها مقالاتى تحقيقى عرضه كرد.
او با بعضى از دوستان خويش چون مرحوم قاسم غنى در تصحيح تاريخ بيهقى و تأليف تاريخ عصر حافظ مشاركت داشت و نيز در دوره استاندارى فرج اللّه بهرامى در خراسان با همراهى چند تن از فضلاى وقت به تأليف تاريخ مشهد همت گماشت كه به چاپ نرسيد.استاد فياض در روز پنجشنبه چهارم شهريور 1350 ه.ش در مشهد درگذشت.(1)و در رواق دار السياده مباركه به خاك سپرده شد.(2)به پاس خدمات فرهنگى وى كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد به كتابخانه«فياض»موسوم گشت و به پيشنهاد اين دانشكده مقرر گرديد يكى از دبيرستان ها و نيز يكى از خيابان هاى مشهد به نام«دكتر على اكبر فياض» خوانده شود.(3)
از ويژگى هاى علمى استاد كه مى توان به آن اشاره نمود آنكه وى دوستدار حقيقت و آشنا به زبان هاى مختلف چون فرانسوى،روسى، انگليسى،آلمانى و چينى بود.و در زمينه هاى مختلف علمى آگاهى داشت.
ص:136
در مطالعه و كسب دانش به تقليد و تعبد اعتقاد نداشت.او اهل اجتهاد و صاحب نظر بود.هر نكته را نقد و ارزيابى مى كرد،فردى نوگرا و نوانديش، خوش سخن و فصيح بود در سخن گفتن ايجازى هنرمندانه داشت.(1)
از آثار چاپ شده استاد فياض مى توان به اين موارد اشاره كرد:
كتاب ها:بيهقى و تاريخ،تاريخ اسلام، تاريخ بيهقى،تصحيح تلويحات سهروردى،فهرست كتب منطق، محاضرات عن الشعر الفارسى و الحضارة الإسلاميّة فى ايران،مقدمه بر ديوان ظهير فاريابى،مقدمه بر رساله بحثى در تصوف دكتر قاسم غنى،مقدمه بر كتاب المصادر زوزنى،مقدمه بر مزارات خراسان،مقدمه بر المظاهر الالهيه صدر الدّين محمد شيرازى،مقدمه بر نواى آگاهى.(2)و مقالات:ابو مسلم خراسانى،ادب شوروى،ادبيات و زندگى،ترجمه تابوت ساز اثر پوشكين، تصوف در شعر فارسى،خبرى از مشهد هزار سال پيش،دورنماى نقد ادبى، شعر امروز خراسان،شعر فارسى، قديمى ترين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى،گزنفن در بازگشت، نسخه هاى خطى تاريخ بيهقى.(3)
از اشعار اوست:
جهان را دگر با خرد كار نيست خرد را دگر روز بازار نيست
نبينى به گيتى كه سر تا به پاى يكى كارش اكنون به هنجار نيست
تو گويى در اين آدمى پيكران دل روشن و مغز هشيار نيست
جهان چون يكى قيرگون شب شده است كه هيچش ستاره پديدار نيست(4)
محمد جواد هوشيار
ص:137
فيروزى شيرازى-على
(-پيش از 1296 ه.ق)
ميرزا على شيرازى فرزند ميرزا رحيم«فخر الدوله»متخلص به «فيروزى»و به قولى«فخرى»معروف به فيروزى شيرازى،شاعر غزلسراى دوره قاجار.وى در شيراز مى زيسته.(1)
پدرش ميرزا رحيم(متوفى 1258 ه.ق)طبيب و شاعر بود.(2)چون پدرش نديم مجلس شاهزاده«فيروز ميرزا» ملقب به«نصرة الدوله»(1233-1303 ه.ق)حاكم فارس بود(3)بدان جهت فيروزى تخلص كرده است.(4)فيروزى شيرازى در زادگاهش به تحصيل هريك از علوم زمان خود پرداخت و جامع آن علوم شد(5)آنگاه به حج رفت و سپس به شيراز و در اواخر عمر به مشهد آمد و در همين شهر(قبل از 1296 ه.ق)وفات نمود و به خاك سپرده شد.(6)از خصوصيات او مى توان به فضل و آراستگى اخلاقى او اشاره نمود.(7)
بنا به گزارش احمد ديوان بيگى شيرازى(1296 ه.ق)،ميرزا على شيرازى صاحب ديوان شعرى بوده است و از اشعار اوست:
گفتم ز غم عشق توام بيم ز جان است گفتا چه توان كرد ره عشق چنان است
آوخ كه به پيرى دل ما برد به بازى آن طفل كه محبوب همه پير و جوان است
آنان كه رخ دوست نبينند چه بينند افسوس ز عمرى كه به غفلت گذران است.(8)
محمد جواد هوشيار
ص:138
فيضى تربتى-على
(قرن 10 ه.ق)
مولانا على فيضى تربتى متخلص به «فيضى»شاعر اواخر قرن نهم و اوايل قرن دهم هجرى قمرى.اصلش از شهرستان تربت حيدريه بود و بعضى او را گنابادى مى دانند.(1)در آغاز حيات براى كسب دانش به شهر هرات رفت و مدتى در آنجا به تحصيل پرداخت و سپس از آنجا به عراق و آذربايجان مسافرت كرد.چند گاهى نيز در تبريز اقامت داشت.(2)
مولانا على تربتى در عهد اكبر شاه (963-1014 ه.ق)به هندوستان رفت و در ستايش اكبر شاه اشعارى سرود و هداياى زيادى گرفت و به شهرهاى هند مسافرت كرد.(3)
مولانا شعر را به غايت خوب مى گفت و شيخ فيضى دكنى به استادى او گواهى داد و ايشان را در قطعه اى مدح گفت.تقى اوحدى در ستايش او گفته است:«آب و گل تربت وجودش از رشحات سحاب فيض گشته،و كعبه نمود بى بودش محبط انوار فيض گشته، خوش طبيعت عالى فطرت آمده،قبل از شيخ فيضى[دكنى]به اين تخلّص مستفيض شده»در غزل پيرو سبك شاعران پيشين خاصه ناصرخسرو، سعدى و حافظ بود و بر سبك آنان كلامى روان و دلپذير مى سرود.(4)
سرانجام مولانا فيضى به مشهد آمد و مدتى در اين شهر ماند تا اينكه در اوايل قرن دهم هجرى و بنا به قولى
ص:139
ديگر در سال 847 ه.ق بدرود حيات گفت.(1)از مولانا فيضى ديوان شعرى مشتمل بر غزليات و قصايد در پنج هزار بيت باقى مانده است.(2)
اين اشعار از اوست:
زاهد تو ز مستى منگر پستى ما صرف ره نيستى شده هستى ما
ما مست محبتيم و تو مست غرور فرق است ز مستى تو تا مستى ما(3)
و نيز از اشعار اوست:
بلندمرتبه زين خاك آستان شده ام غبار كوى توام گر بر آسمان شده ام
ز شوق موى ميانت چنان گداخت تنم كه تا خبر شده اى،غايب از ميان شده ام
مپيچ سر ز من اى شاخ گل كه همچو نسيم ببوى وصل تو سرگشتۀ جهان شده ام
نمود روى چو خورشيد و من در آن حسرت چو سايه منفعل از پيش او روان شده ام
فغان كه راه عدم هم نمى توانم رفت ز بس كه در مرض هجر ناتوان شده ام
عجب كه از دل فيضى برون شود غم او نمى شود،چكنم؟بارها بر آن شده ام(4)
رسول سعيدى زاده
ص:140
قاطع بدخشانى-ندرعلى
(قرن 10 و 11 ه.ق)
مولانا ندرعلى(نادر على) بدخشانى،هنرمند نامى قرن دهم و اوايل قرن يازدهم هجرى قمرى.(1)وى از مردم بدخشان بود كه به مشهد مهاجرت كرد و تا آخر عمر در اين شهر زيست.در لباس درويشى مى گشت و پيرى به غايت نورانى و باصفا بود.(2)خط مولانا مير على را آن چنان مى بريد كه هيچ فرق و مزيتى بين آن بريده و قطعه ديده نمى شد.(3)
مولانا شاگردان بسيارى داشت،ولى هيچ يك نتوانستند به حد مهارت او برسند.
فوت مولانا در اوايل قرن يازدهم هجرى قمرى در مشهد واقع شد.(4)
رسول سعيدى زاده
قايينى-ابو تراب-جلد اول
قاينى-محمد رضا
(995-1055 ه.ق)
محمد رضا قاينى فرزند حاج محبّ على سبزوارى قارى،حافظ قرآن، اديب و شاعر.وى در سال 995 ه.ق
ص:141
متولد شد.(1)و از دانشمندان عصر شاه عباس (996-1038 ه.ق)و شاه صفى (1038-1052 ه.ق)مى باشد.نخست قرائت را نزد پدرش سپس در روضه رضويه در نزد«محمد امين»فرا گرفت.(2)او از حافظان قرآن و از قاريان حرم امام رضا عليه السّلام و معلم زيباخوانى در مشهد بود.عاقبت در سال 1055 ه.ق در همين شهر درگذشت و در رواق پايين حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.(3)از جمله شاگردان وى در قرائت«مصطفى بن ابراهيم قارى تبريزى»است.(4)از آثار وى در تجويد قرآن مى توان به اين موارد اشاره نمود:«تحفة المحسنين»(5)در يك شمامه و دوازده رائحه و يك شريطه كه نسخه اى از آن در مدرسه خان بزرگ يزد و كتابخانه آيت اللّه مرعشى به شماره 397 موجود است.(6)
«حيات جاودانى»(7)كه شرحى منظوم است به پارسى بر كتاب«حرز الامانى و وجه التهانى فى القراءات السبع المثانى» مشهور به«قصيده شاطبيه»نوشته ابو محمد قاسم شاطبى-متوفى 590 ه.ق -(8)قاينى آن را در اواخر حيات شاه صفى(1050-1052 ه.ق)به نظم پارسى گزارش كرده كه بيش از 2350 بيت مى باشد(9)و«منظومه راحت جان» در 414 بيت كه نسخه اى از آن به شماره 61 و كتابت سال 1075 ه.ق در آستان قدس رضوى موجود مى باشد.(10)
محمد جواد هوشيار
ص:142
قدسى خراسانى
(-1270 ه.ق)
قدسى خراسانى فقيه و خوشنويس قرن سيزدهم.قدسى خواهرزاده و شاگرد ميرزا سنگلاخ خبوشانى مى باشد.او در اسفراين به دنيا آمد و پس از طى مقدمات براى ادامه تحصيل به مشهد رفت و در سى و سه سالگى در علوم فقه و اصول به كرسى استادى رسيد.ميرزا سنگلاخ او را به استانبول فراخواند و به وى خط نستعليق و شكسته را آموخت،پس از مدتى اقامت در استانبول به مشهد برگشت و از آنجا به اسفراين رفت.
قدسى در سال 1270 ه.ق فوت كرد و در مشهد به خاك سپرده شد.(1)
رسول سعيدى زاده
قدسى مشهدى-محمد جان
(989 يا 990-1056 ه.ق)
حاجى محمد جان مشهدى متخلص به«قدسى»سقا و خزانه دار آستان قدس و شاعر قرن يازدهم مشهد.او انسانى پاك طينت و اصلش از مشهد مقدس بود.(2)وى رئيس بقالان مشهد بود و به بقالى اشتغال داشت و از اين راه به مال و ثروت بسيارى دست يافت و بيشتر اوقات با حكام مشهد همنشينى مى كرد.در مجالس بزرگان حاضر مى شد،و به مرتبه خزانه دارى و سقايى زوار امام رضا عليه السّلام رسيد.(3)او ناچار بود از خزانه تهى آن حضرت پاسدارى و گرفتارى هاى صيانت از موقوفات حرم را به جان دل بخرد.(4)
ص:143
از آن وظيفه چه خيزد كه پاره بايد كرد هزار كفش براى برات صد دينار
خزانه دار كه رنگ زرش به جاى زرست به كار خود شده حيران صورت ديوار
خزانه دارى من اسم بى مسمايى است و گرنه چون خجلم از رخ صغار و كبار
ز من وظيفه نقدى اگر كنند طلب جواب نيست جز اينم به زمره اخيار
وظيفه ديدن مهر در خزينه بس است چه حاجتست به تصديع درهم و دينار
ز شرم اهل طلب تا كى از ميان خود را چو فرد باطل دفتر كسى كشد به كنار
به مال وقف چو بى بركتى فروشده ام چنان كه وقف بود بر سرم چو گل دستار
ز رقعه هاى عزيزان روم مرقع پوش چو نخل پيش عمارى به كوچه و بازار
اگر خزانه تهى شد ز نقد باكى نيست پرست مخزن طبعم ز گوهر شهوار(1)
قدسى در ايام جوانى به زيارت خانه خدا رفت،سپس دوباره به مشهد برگشت.(2)در زمان تسلط تورانيان و ازبكان بر خراسان به عراق عجم و ديدار شاه عباس اول رفت و مورد مراحم شاهى قرار گرفت.پس از فتح خراسان در سال 1006 ه.ق دوباره به مشهد برگشت.(3)وجود خونريزى و غارتگرى در وطن موجب دلتنگى وى شد و قصد سفر نمود ولى دلتنگى مانع از اين كار گرديد.(4)
جغد هم در كلبه من جا نمى گيرد ز ننگ كس ندارد ياد در عالم چنين جاى خراب
كار من انديشه خام است شب ها تا به روز روزها افتاده ام تا شب به فكر ناصواب
داد از اين ناامنى دوران كه باشد برحذر حادثات از حادثات و انقلاب از انقلاب
صرف شد بر گفتن و ديدن مدارم روز و شب ديدنم خواب پريشان،گفتنم تعبير خواب
بهر مشتى خاك هر ساعت ميان اين گروه تازه مى گردد نزاع رستم و افراسياب
ص:144
اين منم كز خارخار غربت و حبّ وطن مانده ام يك پاى در دامان و يك پا در ركاب(1)
چندى بعد به دعوت حاكم خراسان حسن خان شاملو روى به سوى هرات نهاد اما وقتى كه برگشت از مرگ فرزند بيست ساله اش محمد باقر آگاه شد.و در سوگ او قصيده اى سرود.(2)
قدسى در پنجاه سالگى(3)از مشهد دلگير شد.(4)و دوباره به زيارت مكه معظمه رفت:
خيز قدسى بيش از اين در قيد اين كشور مباش مدتى بودى گرفتار وطن،ديگر مباش
جغد در ويرانه چون جا مى دهد ديوانه را سايه بال هما يك چند گو بر سر مباش
در حضر گر تنگ شد جايت،سفر كن اختيار در دل دريا گره،چون آب در گوهر مباش
عاقبت پابستگى دل بستگى بار آورد گر رود كشتى به طوفان،تابع لنگر مباش(5)
قدسى در سال 1042 ه.ق و بنا به قولى سال 1041 ه.ق كه مصادف با سال پنجم جلوس شاه جهان بود.(6)در «وسعت آباد»هند به درگاه شاهى راه يافت.شاه جهان به وى لقب«ملك ملك الشعرايى»داد.(7)قدسى در بدو ورود قصيده اى به مطلع زير خواند:
اى قلم بر خود ببال از شادى و بگشا زبان در ثناى قبله دين ثانى صاحبقران
شاه جهان دستور داد تا دو هزار روپيه و بنا بر قولى هم وزن خودش كه پنج هزار و پانصد روپيه مى شد طلا به او بدهند و مقررى ماهانه برايش معين كنند.(8)مقامات دربار در مناسبت هاى
ص:145
مختلف نيز به وى انعام مى دادند.در جشن بهبودى جهان آرا بيگم دختر شاه جهان خلعت و دو هزار روپيه گرفت.(1)
از اموال زيادى كه به دستش مى رسيد مبلغ كلانى را براى دو پسر و ساير بازماندگانش در مشهد مى فرستاد.
قدسى در هند كمال عزت و منزلت يافت و هميشه در خدمت پادشاه و بزرگان و شعرا بود به گونه اى كه ابو طالب آملى كه داراى مرتبه ملك الشعرايى بود،براى مراعات حال قدسى در نزد پادشاه،پايين دست وى قرار مى گرفت.(2)
معروف است كه به دستور شاه جهان اشعار وى را به ميناى زمرد خام نگاشته و بر سراپرده پادشاهى آويزان نمودند.(3)
قدسى از جمله سرآمدان مديحه سراى عصر خويش بود.(4)در لطافت الفاظ و عذوبت معانى و تازگى سخن بى مانند(5)و در پرداختن شعر داراى طبع متين و در اداء كردن مضامين رنگين يگانه و از جهت هوش و ذكاوت بر ديگر شعراى عراق و خراسان برتر بود.(6)قصيده و مثنوى زياد داشت،ولى غزلياتش مختصر بود و آنچه هست پرمغز مى باشد.(7)از مشخصات شعر قدسى استفاده از صنعت ارسال المثل است كه اغلب به خوبى از عهده آن برآمده است:
عشق در مردن و در زيستن از من نبريد غلط است اينكه بود گور جدا،خانه جدا(8)
بيشتر قصيده هاى وى در ستايش امامان و بعضى در مدح حاكم مشهد حسن خان شاملو بيگلربيگى،شاه جهان،تركيب و ترجيع هاى در ساقى نامه،مرثيه پسرش و چند تن ديگر
ص:146
مى باشد.(1)
مثنوى ظفرنامه به بحر متقارب در فتوحات شاه جهان كه عمرش در اتمام آن كفاف نداد و كليم كاشانى آن را به اتمام رساند.(2)
مثنوى در مدح بهار،(3)مثنوى در ضعف و ناتوانى كه شاعران ديگر از جمله طالب آملى و مسيح كاشانى از آن استقبال كردند،(4)مثنوى در وصف باغ اكبرآباد يا آصف آباد و ساقى نامه به بحر متقارب.(5)
مرگ قدسى را در هشتم ربيع الثانى سال 1056 ه.ق در لاهور ثبت كردند.(6)
بنا به قولى به سال 1055 ه.ق فوت كرد.(7)سال ها بعد استخوان هاى قدسى را جمع كرده و به مشهد آوردند و در اين شهر مدفون ساختند.(8)
رسول سعيدى زاده
بازارى بود و نسبش به ميرزا محمد جان قدسى شاعر عصر صفوى مى رسد كه به سال 1042 ه.ق در عهد شاه جهان به هند رفت.(1)
وى پس از به پايان رساندن تحصيلات ابتدايى به تحصيل علوم حوزوى پرداخت،ادبيات را در نزد شيخ محمد تقى اديب نيشابورى،فقه و اصول را نزد سيد هاشم قزوينى و فلسفه و كلام را در دانشكده معقول و منقول فرا گرفت.پس از كسب گواهينامه مدرسى در مهديه مرحوم عابدزاده به تدريس مشغول گرديد ولى به علل سياسى از كارش جلوگيرى شد.(2)وى در كانون نشر حقايق اسلامى فعاليت داشت و به مرحوم استاد محمد تقى شريعتى ارادت مى ورزيد.(3)
قدسى از سن شانزده سالگى به سرودن شعر روى آورد،در انجمن هاى ادبى شركت مى جست.پس از مدتى با همكارى گروهى از دوستانش انجمن ادبى فردوسى را در مشهد پايه ريزى نمود.(4)اين انجمن از سال 1328 ه.ش به طور ثابت در خانه مرحوم سرگرد نگارنده مستقر شد.او مدتى نيز در محفل محمود فرخ شركت مى كرد و از سال 1329 ه.ش به كار در بازار مشغول گرديد.(5)قدسى فعاليت هاى سياسى خود را از زمان نهضت ملى شروع كرد و با شعر خود از اين نهضت
ص:148
حمايت مى نمود.براى جلب روستائيان و حضورشان در انتخابات مجلس شوراى ملى و رأى دادن به كانديداهاى مردمى اشعارى به لهجه مشهدى مى سرود و برايشان مى خواند.(1)
پس از كودتاى بيست و هشتم مرداد سال 1332 ه.ش،قدسى مبارزه سياسى و مذهبى خود را ادامه داد.در جريان نهضت پانزده خرداد 1342 به صفوف مبارزين پيوست و اين امر منجر به دستگيرى و زندانى شدن وى به مدت يك سال گرديد.(2)
در سال 1343 سيد محمود فرخ شاعر مشهدى كارپردازى شركت نساجى و نخريسى خسروى را به او واگذار كرد.قدسى در كنار كارهاى ادارى همچنان به مسايل سياسى مى پرداخت.حكومت طاغوت چون نتوانست او را با پول نرم كند به زور متوسل شد.(3)در سال 1350 يا 1351 ه.ش براى بار دوم به زندان افتاد و مدت چهار سال از عمر خود را در زندان هاى مشهد،قصر،قزل قلعه و اوين تهران سپرى نمود.(4)پس از آزادى از زندان در سال 1355 ه.ش در دفتر نشر فرهنگ اسلامى تهران به كار ترجمه و تصحيح كتب پرداخت.وى از همرزمان حضرت آيت اللّه خامنه اى و استاد محمد تقى شريعتى و از ياران نزديك دكتر على شريعتى بود.(5)
پس از پيروزى انقلاب اسلامى يك سال مديريت كل اوقاف و يك سال نيز مديريت كل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامى خراسان را به عهده داشت.بعد از آن از مشاغل ادارى دست كشيد و به خاطر تسلطى كه بر ادبيات عربى و فارسى داشت به تدريس ادبيات و زبان فارسى در دانشكده ادبيات مشهد و ساير دانشكده ها روى آورد.(6)
قدسى سفرهاى چندى به كشورهاى عربستان،سوريه،عراق و هندوستان كرد.انگيزه سفرش به هند انجام خدمات فرهنگى و يافتن ديوان اشعار
ص:149
جدش«محمد جان قدسى»بود.(1)در سال هاى اخير در مجالس و كنگره هاى ادبى و شعرخوانى شركت مى كرد.(2)
قدسى شاعرى خوش ذوق و توانا بود.مضامين شعرى را نيكو و شيرين ادا مى كرد و به شعر كلاسيك علاقه مند بود.
در طول عمرش به آزمودن شيوه هاى ديگر دست نزد،از بين قالب هاى شعرى به غزل و از ميان سبك ها بيشتر به هندى تمايل داشت.اشعار اجتماعى را استادانه مى سرود.(3)در بسيارى از اشعارش،جوانان را خطاب قرار مى داد و روح اميدوارى در آنان مى دميد.و به مناسبت هاى گوناگون بالبداهه شعر در قالب رباعى مى گفت.در سرودن مادّه تاريخ استاد بود.او اشعار فارسى و عربى بسيارى از حفظ بود،اما هيچ وقت شعرهاى خود را به حافظه نمى سپرد.(4)
قدسى شاعرى آزاده و متدين و عارفى وارسته و دل آگاه،خون گرم و زودجوش و خوش محضر و شجاع بود.مناعت طبع و استغناى بسيار و دستى گشاده داشت.در دوستى يكروى و يكرنگ بود.اگر كسى حاجتى داشت در حد توانايى در برآوردن آن مى كوشيد و مى گفت در اين گونه موارد بايد از آبروى خود مايه گذاشت.منصف بود و انتقاد را قبول مى كرد اما در دو سال آخر عمرش به سبب پاره اى تألّمات،بسيار حساس و زودرنج شده بود و كوچك ترين ايراد را بر شعر خود نمى پذيرفت.(5)
آثار و نوشته هاى قدسى در دستبردهاى مكرر ساواك به منزلش از بين رفت.(6)خودش مى گفت كه در زندان اوين دفترى ساختم ولى زندانبانان با نيرنگ و فريب آن را از من گرفتند و ديگر باز پس ندادند.مثنوى
ص:150
مرغ حق،غزلى با مطلع:بوى گل هاى چيده مى آيد،چند شعر براى فرزندان و نيز تعدادى رباعى از جمله اشعار آن مجموعه است.آنچه از اشعار قدسى بر جاى مانده است،بيشتر مربوط به سال هاى بعد از 1355 ه.ش مى باشد.(1)
از آثار وى مى توان به«ياران پيامبر»چاپ انتشارات بعثت در سال 1356 ه.ش،ديوان شعر به نام «نغمه هاى قدسى»كه از طرف اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى خراسان با مقدمه مهرداد اوستا و به كوشش محمد قهرمان در سال 1370 ه.ش چاپ شد، «ديوان خواجه شمس الدّين محمد»، «در سوگ آن بزرگ»و نيز دو كتاب «شعر امروز خراسان»و«غزل معاصر ايران»اشاره كرد.(2)
قدسى پس از 64 سال زندگانى در اين جهان فانى،سرانجام در عصر روز سه شنبه 21 آذرماه 1368 ه.ش به سكته قلبى درگذشت.روز بعد جسدش در يكى از غرفه هاى صحن نو در حرم رضوى در كنار«جودى»شاعر مخلص اهل بيت عليهم السّلام به خاك سپرده شد.(3)
از غزليات قدسى مشهدى است:
بيا قرار دل بى قرار هم باشيم به روز حادثه غمخوار و يار هم باشيم
نسيم لطف،شكوفا كند دل ما را چو برگ هاى گلى گر كنار هم باشيم
كنون كه محفل عالم تهى ز روشنى است چراغ انجمن شام تار هم باشيم
دهيم آينه دل جلا ز مهر و وفا ز روى صدق و صفا دوستدار هم باشيم
كنيم هم چو جوانى به پيرى از هم ياد فرح فزاى خزان و بهار هم باشيم
به جام ما چو به جز خون نريخت ساقى دهر بيا كه لاله صفت داغدار هم باشيم
چراغ مهر،پس از مرگ هم فروغ دهد اگر كه شعله شمع مزار هم باشيم
چو در زمانه به دل ها قرار«قدسى»نيست بيا قرار دل بى قرار هم باشيم(4)
رسول سعيدى زاده
ص:151
قريب-گرگانى-محمد حسين،جلد اول
قزوينى-سلطان الفقراء
(قرن 10 ه.ق)
سلطان الفقراء شاعر غزلسراى قزوين در عهد شاه طهماسب صفوى(930- 984 ه.ق).او نخست صرافى مى كرد و مردى درويش مشرب بود.سفرى به هند رفت و در بازگشت به ايران وارد دربار شاه طهماسب شد و مورد توجه او قرار گرفت،سپس به مشهد آمد و از سوى شاه براى او مقررى تعيين شد، وى در مشهد بود تا درگذشت.در شعر از سبك حافظ(متوفى 791 ه.ق) پيروى كرده و برخى از ابيات او را جواب گفته است.(1)
او در جواب اين بيت حافظ:
غلام همت آن رند عافيت سوزم كه در گداصفتى كيمياگرى داند(2)
گويد:
فناى مطلقم اكسير كيمياى بقاست خوشا كسى كه چنين كيمياگرى داند(3)
و نيز در پاسخ اين بيت حافظ:
دوش ديدم كه ملائك در ميخانه زدند گل آدم بسرشتند و به پيمانه زدند(4)
مى گويد:
در اين خانه كه بر روى كسى بسته نشد چه توان گفت ملائك در ميخانه زدند(5)
البتّه لازم به ذكر است كه نخستين منبعى كه شرح حال سلطان الفقراء را آورده، عالم آراى عباسى است.ديگران چون سعيد نفيسى در تاريخ نظم و نثر و احمد گلچين معانى در كاروان هند با بهره گيرى از همين منبع شرح حال او را نوشته اند.(6)
محمد جواد هوشيار
ص:152
قصاب كاشانى-سعيد
(-پيش از 1164 ه.ق)
سعيد قصاب كاشانى متخلص به «قصاب»شاعر قرن دوازدهم هجرى.(1)
قصاب آمده است ز كاشان به زير خاك سنگى كه نرخ گوهر آمل شكسته است(2)
وى از معاصرين و شاگردان صائب تبريزى(3)است.و از اشعارش برمى آيد كه شغل قصابى داشته است:
گوسپند او منم قصاب در اين انتظار مى نمايد دير قربانم نمى دانم چرا
رو مكن از گلّه قربانيان قصاب را جان من بى سگ در اين صحرا شبانى مشكل است(4)
قصاب چندى در هندوستان بود.
نيست اصلا رحم در دل گلرخان هند را بى سبب قصاب خود را در عذاب انداخته
وى شاعرى پراحساس بود و با آنكه سواد كافى نداشت،اشعار دلنشينى از طبع موزون او به يادگار مانده است.(5)
شعر زيادى در حافظه خود داشت و به مجالس شعرا مى رفت و غزل مى سرود.
شعرهايش را در نزد ميرزا صايبا مى خواند.در استعمال لفظ و رعايت قافيه دقت مى نمود و از عهده ربط كلام و روانى سخن برمى آمد.شعر و سخن او همانند يكديگر بود و ميان كلام و شعرش چندان فرقى نبود.(6)او شاعرى رنگين خيال و سخنورى خوش گفتار بود.(7)
كليات اشعار وى در سال 1176 ه.ق مشتمل بر هزار و پانصد بيت در اختيار كتابخانه احمد شاه پادشاه دهلى
ص:153
گذاشته شد.(1)ديوان اشعار قصاب كاشانى به همت حسين پرتو بيضايى در سال 1338 ه.ش در تهران به چاپ رسيد.قصاب كاشانى در آخر عمرش مقيم مشهد مقدس شد و از سرودن شعر دست كشيد و در كهنسالى در آنجا فوت كرد.(2)مرگ وى را قبل از سال 1164 ه.ق ذكر كردند.(3)
از اوست:
ز سنبل بند بر دل مى گذارد موى اين صحرا دماغ جان پريشان مى شود از بوى اين صحرا
كدامين شكرين لب گرد بارانداز اين وادى كه مى جوشد به جاى آب شير از جوى اين صحرا
به هر سو مى كند تا چشم كار افتاده فرش گل چو شبنم مى توان ماليد روبروى اين صحرا
گلستان را به بلبل بخش و شيرين را به خسرو ده برو دنبال مجنون گير و رو كن سوى اين صحرا
ز بس مانده است باز از هر طرف چشم تماشايى به جاى سبزه مژگان مى چرد آهوى اين صحرا
جنون را پيشه كن قصاب و غم را تيشه بر پا زن كه عشرت مى توانى كرد در پهلوى اين صحرا(4)
رسول سعيدى زاده
قمى-سديد
(قرن 11 ه.ق)
سديد قمى فرزند حكيم ركن الدّين قمى طبيب و شاعر صاحب ديوان.وى در قرن يازده هجرى مى زيست.(5)
پدرش نيز شاعر و صاحب كتاب«نجم اللئالى»در طب است كه در قم درگذشت.سديد قمى مانند پدرش از اطباى دربار شاهان صفوى بود و تا سال 1083 ه.ق كه آغاز تأليف تذكره نصرآبادى است زنده بود.(6)
بنا به گفته خودش آرزو داشته است در مشهد مقدس مدفون گردد.
ص:154
اگر از آسمان ريزد سديد يكدگر جسمم هما برچيند از خاك خراسان استخوانم را(1)
با توجه به اينكه اين شعر را در مشهد سروده است،احتمال دارد وى در اين شهر مدفون باشد اما خبر مستندى از سال فوت و محل دفن وى در دست نيست.اين رباعى از اوست:
بلبل اگر به شاخ گلش آشيان گمست نازم به دل كه در خم زلف بتان گمست
دستى كه نيست در حركت نبض همتش انگار كن كه در ته خاك استخوان گمست(2)
محمد جواد هوشيار
قوچانى-سليم
(-1250 ه.ق)
ميرزا سليم قوچانى شاعر و خطاط قرن سيزدهم هجرى.(3)در قوچان چشم به جهان باز كرد.(4)خط را به غايت تند تندوتيز و باظرافت مى نوشت.خط نستعليق را استوار مى نگاشت و ازاين جهت در روزگارش بى نقصان بود.از ذوق شعرى نيز برخوردار بود و شعر مى گفت.(5)
ميرزا سليم خود را وقف هنرش كرده بود و انديشه ديگرى نداشت.از صبح تا شب كارش خوشنويسى بود.در پند و اندرز فردى ناصح و خردمند بود.(6)
او پس از عمرى زحمات بى شمار به مرضى سخت گرفتار شد و سرانجام در سال 1255 ه.ق در قوچان درگذشت، جسدش را به مشهد مقدس منتقل و در اين شهر دفن كردند.(7)
ميرزا سنگلاخ در وصف ميرزا سليم گويد:
ص:155
اى از تو صد عماد به خرگاه خوش خطى وى چون عماد بنده خط تو صد هزار
از همت بلند تو چرخ و زمين گرفت مانند بحر رسم سخا را به يادگار
علم تو قدر نيست برون از خيال و وهم حلم تو صنعتى است ز الطاف كردگار(1)
رسول سعيدى زاده
ص:156
كاشانى-باقرا
(-پيش از 1081 ه.ق)
باقرا كاشانى متخلص به«خليل» شاعر قرن يازدهم هجرى و معاصر شاه عباس دوم.وى در شهر كاشان متولد شد.كمال صلاحيت را داشت و در نهايت تقوى بود.در سال 1060 ه.ق به مشهد مقدس مهاجرت كرد و تا آخر عمر در اين شهر زيست و به عبادت و رياضت مشغول گرديد.(1)
باقرا به دليل كج خلقى مقبوليت عام نداشت،با اين حال شاعرى توانا بود و اشعار موزون و يكدست دارد،شعر بسيار مى گفت و ديوان شعرش مشتمل بر چهار هزار بيت مى باشد.(2)باقرا بيش از هفتاد سال عمر كرد.(3)فوت بايقرا دو سال قبل از تاريخ تأليف تذكره نصرآبادى بوده است(4)كه به احتمال زياد در 1081 ه.ق اتفاق افتاده است.
از رباعيات اوست:
هرچند كه حاصلت مى و جام آمد نوميد مشو لطف خدا عام آمد
صدسال اگر دويده اى در ره كفر در برگشتن توان به يك گام آمد(5)
ص:157
چند باشم،چند باشم،چند چند چون شكر در آب و در آتش سپند
اى كه مشهورى به صيادى بگو ناله عاشق رساتر يا كمند(1)
دل ديوانه ام دارد سر پيمانه آرايى كه مى بسيار رنگين مى كند ديوانه آرايى
به فكر كار و سامان است هركس را كه مى بينم مرا مهمان پسند افتاده است از خانه آرايى(2)
رسول سعيدى زاده
كامى سبزوارى
(ح 975-1014 ه.ق)
كامى سبزوارى فرزند خواجه يحيى شاعر و سخنور نيمه دوم قرن دهم و اوايل قرن يازدهم هجرى.وى در حدود 975 ه.ق در سبزوار متولد شد، پدرش از محله ميدان شهر سبزوار بود و به شغل بقالى اشتغال داشت.هنگام استيلاى ازبكان بر خراسان پدرش به هندوستان رفت.(3)مولانا كامى كه در آن زمان دوازده سال داشت،در نزد يكى از اقوام خود بسر برد تا اينكه به سن رشد رسيد.در سبزوار شعر و ادب آموخت و به توانايى هاى خاص شعرى دست يافت.وى با شاعران هم عصر خود چون«مولانا كمالى خياط»-متوفى 1020 ه.ق،-«شهودى»-زنده در 1000 ه.ق-و«مير مقصود كله»به مشاعره مى پرداخت.(4)مدتى در سبزوار ماند تا اينكه در سال 993 ه.ق به سيستان رفت و در ضمن تربيت«ملك محمود خان»والى سيستان قرار گرفت.
بعد از دو سال(سال 995 ه.ق)براى ديدار پدرش به هندوستان سفر كرد و در نزد«احسان خان عاليشان ميرزا عبد الرحيم خان خانان»شعر آموخت.(5)
به سبب رنجشى كه از سوى خان خانان به او شد،هندوستان را به قصد خراسان ترك گفت و مردم مقدم او را گرامى
ص:158
داشتند.«باقى نهاوندى»از جمله كسانى است كه در سال 1014 ه.ق با وى ملاقات داشته است.(1)در همان سال (1014 ه.ق)هنگام مراجعت به سبزوار كشته شد.(2)و به قولى در مشهد وفات نمود.(3)
او فردى باهوش،زودرنج،كم حوصله(4)و داراى طبيعت عالى فطرتى، بلند و خاطرى دلپسند بود.(5)بعضى از تذكره نويسان او را با كامى سبزوارى كه معاصر با مولانا جامى(متوفى 898 ه.ق)بوده،يكى دانسته اند.(6)
طبق گزارش باقى نهاوندى،ديوان شعر او به خط صاحب ديوان،در كتابخانه خان خانان موجود بوده است.(7)
معانى غريب و بدائع شعرى بسيارى در اشعارش به چشم مى خورد.(8)
از اوست:
مى رسد مست و جهان سوز كه دارد قدرت كه سر راه به آن شعله آتش گيرد(9)
محمد جواد هوشيار
كفاش اگر بر سر هر بخيه كفش صد بار به چشم تو خورد نيش درفش
بهتر كه به نزد ناكسى چرخ كبود سازد ز طمع روى سفيد تو بنفش
با آنكه كفاش فرنگى دوز بود،ولى كارش رونقى نداشت و عمرش به قناعت سپرى شد.و اين را مى توان از اشعارى كه سرود به دست آورد:
خداى خانه ات،اى نسيه بر،خراب كند كه شد خراب مرا خانه از تو خانه خراب(1)
مى گويند در دوره تشكيل نظام جديد،به سربازخانه رفت و هشت سال مدام در آنجا كفش دوزى سربازان را انجام داد.وى يك سفر به سبزوار كرد و براى بيتوته سر قبر حاجى ملا هادى سبزوارى متخلص به اسرار رفت.در آنجا علاقه مند شد به ديدار ضياء الحق نوه مرحوم ملا هادى برود،ضياء الحق به خادمان دستور داد تا او را راهنمايى كنند،كفاش اين رباعى را نزد وى فرستاد:
در زير هماى چرخ تخم لقّم در جمع رسيدگان عالم كغم
با اين تن خسته و لباس ناشور كى لايق ديدار ضياءالحقّم
ضياء الحق دستور داد تا يك دست لباس نو برايش ببرند تا بعد از استحمام آن را بپوشد و نزدش برود.ملازمت ضياء الحق يك سال به طول كشيد و وى دوباره به مشهد بازگشت.كسانى كه كفاش را ديده اند،مى گويند وى مردى فقير و كثيف بود و چون خانه اى نداشت در كاروانسراها بسر مى برد.
كفاش در سال 1314 ه.ش در مشهد فوت كرد.معروف است كه در شب درگذشت خود به پسرش گفت:
امشب مواظب باش تا پاى مرا به طرف قبله بگردانى.شهرت كفاش بيشتر به خاطر سرودن قصيده اى در خرابى اوضاع داخلى آستان قدس با رديف«يا امام رضا»است.(2)از آثار ديگر وى مى توان به دو منظومه مخمس «دعانامه»و«نفرين نامه»اشاره كرد.(3)
اين قطعه از قصيده معروف«يا امام
ص:160
رضا»ى اوست:
ز بى حسابى اوباش يا امام رضا شد آنچه بود نهان فاش يا امام رضا
دو سال ديگر اين قدر مفتخور كه تراست بفكر گنبد خود باش يا امام رضا
ترا كه اين همه قرض است حرف من بشنو مگير اين همه فراش يا امام رضا
يساول در مطبخ كه بدتر از خوليست يكى دگر بنشان جاش يا امام رضا
بوقت صرف پلو حرف خادمان اينست كه جوجه نيست چرا لاش يا امام رضا
به يك و دوسه من ماش و يك دو من شالى كنند جاى پلو ماش يا امام رضا
به ديگ قرمه سبزى كنند گوشت ولى به قدر دانه ى خشخاش يا امام رضا(1)
رسول سعيدى زاده
كوثر قمى-عبد الكريم
(1256-1314 ه.ق)
مولانا ميرزا عبد الكريم قمى متخلص به كوثر معروف به«كوثر قمى» عارف و شاعر دوره ناصرى و شاگرد غلامرضا شيشه گر.(2)او به سال 1256 ه.ق/1219 ه.ش در شهر قم متولد گرديد.در زادگاهش به تحصيل مقدمات علوم دينى پرداخت.آنگاه رهسپار نجف شد و در آن حوزه به فراگيرى فقه،اصول،فلسفه مشغول گرديد.(3)بعد از مدتى به ايران بازگشت و در همدان ساكن گرديد سپس به حج رفت،بعد به مشهد آمد.(4)در شهر مشهد افرادى چون آصف الدوله شيرازى حاكم خراسان(متوفى 1304 ه.ق)، حاج ميرزا حبيب خراسانى(متوفى 1327 ه.ق)،سيد حسين عرب نائب التوليه آستان قدس رضوى(متوفى 1335 ه.ق)و حاج ملاباشى ترك با او در ارتباط بودند.(5)
مولانا عبد الكريم در پنجاه سالگى به سال 1314 ه.ق/1276 ه.ش در مشهد درگذشت و در دار الضيافه حرم
ص:161
امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(1)
از آثارش مى توان به«حاشيه قاموس»،«حاشيه برهان قاطع»، «مراحل السالكين»و ديوان شعر تحت عنوان«ديوان كوثر»اشاره كرد.نسخه خطى يادشده به شماره 28944 در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است.اين ديوان به كوشش ميرزا غلامرضا كوثر فرزند ايشان-كه فردى آگاه به علوم تجربى و علاقه مند به داروسازى بود،(2)و در دى ماه 1344 ه.ش درگذشت،-به سال 1340 ه.ش در مشهد چاپ گرديد.اشعار او مشتمل بر 6500 بيت قصيده،غزل،رباعى مى باشد.ديوان كوثر با قصيده اى در مدح پيامبر صلى اللّه عليه و آله و على عليه السّلام آغاز مى گردد.
اين اشعار از اوست:
ز آن دم كه خوردم آبى،از چشمه محبت ريزد فلك بكامم،پيوسته زهر محنت
كوته نظر نباشد،اندر خور ره عشق اين راه را ببايد،رندى بلندهمت
از دست شهوت نفس،خود را رهان چو يوسف كاين ره نمى توان رفت،الا بپاى عصمت
در راه عشق جانان،بايد دريد اى جان هردم چو ماه كنعان،پيراهنى ز تهمت
اى يار دل نوازم،اى شمع جان گدازم از در در آ و دل را،بيرون ببر ز ظلمت
زير زبر چو كردم،اوراق مصحف دهر روى تو صفحه اى بود،صد آيه اش ز رحمت
گر فى المثل خطيبى،بيند دهان تنگت اندر زبانش افتد،ازبس شگفت لكنت
اين نكته از فقيرى،خوش آمدم كه مى گفت در فقر كوش كه از فقر،روزى رسى به دولت
امروز اگر ز غفلت،خفتى به بستر ناز بيدار سازدت مرگ،فردا ز خواب غفلت
در هيچ ملك كوثر نشنيدم و نديدم الا كه در خراسان،درويش بى محبت(3)
محمد جواد هوشيار
ص:162
كوه بنانى كرمانى-مظفر
(-1071 ه.ق)
مولانا مظفر فرزند ملا شهاب الدّين كوه بنانى كرمانى شاعر مثنوى گوى، خيال پرداز،صاحب ديوان،متخلص به «قانعى».وى به سال 1071 ه.ق درگذشت و در مشهد به خاك سپرده شد.از آثارش مى توان به كتاب«يوسف و زليخا»و«ساقى نامه»-كه بالغ بر پانزده هزار بيت است-اشاره نمود.(1)
محمد جواد هوشيار
ص:163
عصمت
(حدود 1250-1310 ه.ش)
عصمت شاعر نيمه اول قرن چهاردهم هجرى.در يكى از خانواده هاى متوسط مشهد متولد شد.
در كودكى همراه خانواده خود به عراق رفت و در كربلا ساكن گرديد.در نوجوانى با مردى از خاندان گرايلى نيشابور كه مقيم كربلا بود ازدواج نمود.
شوهرش مردى شاعر و اديب بود، سرودن شعر را در كنار او آغاز نمود و در بازگشت به مشهد به شاعرى پرداخت.وفات وى قبل از 1310 ه.ش در حدود شصت سالگى و در مشهد اتفاق افتاد.از عصمت گرايلى يك دفتر شعر شامل غزليات،قطعه، مثنوى و رباعى در حدود هزار بيت باقى مانده است.(1)
اين اشعار از اوست:
تا رخ يار مرا در نظر است دوجهان در نظرم مختصر است
تا توانى مرو اندر ره عشق وادى عشق دلا پرخطر است
بس كه گريم ز فراقش شب و روز دائما دامنم از اشك تر است
قسمتم خون جگر هست از عشق اينم از خوان قضا ماحضر است
نيست غايب ز نظر روى نگار هركجا مى نگرم جلوه گر است
زاهدا طعنه مزن بر من مست تو چه دانى كه شورم بسر است
ص:164
جاودان نيست غم و شادى دهر خوشدلم ز آنكه جهان در گذر است
شكوه عصمت چه نمايى ز هنر شجر فضل و هنر بى ثمر است(1)
محمد جواد هوشيار
گلچين معانى-احمد
(1295-1379 ه.ش)
احمد گلچين معانى فرزند على اكبر، متخلص به«گلچين»استاد دانشگاه، محقق و شاعر معاصر.وى در هيجدهم دى ماه 1295 ه.ش در تهران ولادت يافت.در سال 1313 ه.ش پس از اتمام تحصيلات مقدماتى در اداره كل ثبت اسناد و املاك وارد خدمت شد ولى دانش اندوزى را رها نكرد و از محضر ميرزا محمد خان عنقا،ميرزا محمد خان قزوينى،علامه دهخدا، عباس اقبال آشتيانى،شيخ محمد باقر الفت اصفهانى،سيد محمد غمام همدانى،محمد فياض همدانى، ملك الشعراى بهار،اديب السلطنه سميعى، شيخ مهدى الهى قمشه اى و شيخ محمد رضا توفيق يزدانى بهره برد.(2)
شروع آشنايى گلچين با نسخ خطى از سال 1314 ه.ش شروع شد.او در سال 1343 ه.ش تعداد 15 نسخه خطى و 130 نسخه چاپى خود را وقف كتابخانه آستان قدس كرد.(3)در آن هنگام وى عضو«انجمن ادبى حكيم»به
ص:165
سرپرستى وحيد دستگردى بود.گلچين از سيزده سالگى شروع به سرودن شعر كرد.در پانزده سالگى رسما وارد دنياى شعر شد و آثارش را در روزنامه هاى «نسيم شمال»و«توفيق»منتشر كرد.با اميرى فيروزكوهى و رهى معيرى معاشرت و مصاحبت داشت.(1)مدتى با افرادى مانند ميرزا احمد خان اشترى، محمد عليخان بامداد،احمد بهمنيار، جلال الدّين همايى در معيّت چند تن از شعرا و فضلا جلسات هفتگى سيار داشت.پس از فوت وحيد دستگردى در منزل محمد على ناصح به پيشنهاد گلچين معانى«انجمن ادبى ايران»را تأسيس و به ثبت رسانيد.در سال 1325 ه.ش به دعوت رئيس فرهنگستان،حسين سميعى اديب السلطنه،همراه با يك صد و بيست تن از ادبا و دانشمندان«انجمن ادبى فرهنگستان»را تشكيل و تا زمان تعطيلى كه مصادف با مرگ اديب السلطنه بود دبير اول رياست دبيرخانه را داشت.(2)
گلچين معانى پس از بيست و شش سال خدمت در اداره كل ثبت و احراز پست دادستانى انتظامى سردفترداران، عضويت اصلى در دادگاه هاى بدوى و تجديدنظر مال الاجاره ها،از اول اسفند 1338 ه.ش به كتابخانه مجلس شوراى ملى انتقال و در پايان سال 1342 ه.ش به تقاضاى خود بازنشسته گرديد.وى از سال 1330 تا 1338 ه.ش بعد از ظهرها در كتابخانه ملى ملك اشتغال داشت.در مرداد 1343 ه.ش به دعوت نايب التوليه وقت آستان قدس براى تنظيم و تدوين فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى به مشهد مهاجرت و دوازده سال در اين كتابخانه خدمت نمود.نيمى از اين مدت سمت مشاور فرهنگى دو نايب التوليه را داشت.در سال 1365 ه.ش به پيشنهاد شوراى دانشكده ادبيات و علوم انسانى
ص:166
دانشگاه فردوسى و تأييد شوراهاى ديگر به تدريس دوره هاى فوق ليسانس و دكتراى زبان و ادبيات فارسى دعوت شد و درس هاى:
چگونگى استفاده از نسخه هاى خطى فارسى،تطور شعر فارسى در عصر صفوى و فرهنگ نويسى فارسى به وى محوّل گرديد.(1)
گلچين طى مدت چهل سال،با تلاش و كوشش فراوان،توانست مجموعه اى از تذكره هاى،فارسى مشتمل بر 350 جلد جمع آورى كند و بر تعداد زيادى از آنها حواشى مفصلى نوشت.اما براثر نياز،آن مجموعه بى نظير را در مهر ماه 1352 ه.ش به قيمت چهل و پنج هزار تومان فروخت.
گلچين معانى سرانجام در سال 1379 ه.ش بدرود حيات گفت و جسدش را در حرم رضوى مدفون ساختند.آثار گلچين را مى توان به پنج دسته تأليف،تصحيح و تحشيه، نسخه شناسى،تصنيف و مقاله تقسيم كرد.
تأليفات وى عبارتند از:
«گلزار معانى»مجموعه اى حاوى نخبه آثار مشاهير علم و ادب ايران و خوشنويسان در دوره جنگ جهانى دوم به خط مؤلف همراه با عكس نويسندگان و تراجم برخى از آنان، «رساله تحقيقى گلشن راز و شروح مختلف آن»،«شهرآشوب در شعر فارسى»مشتمل بر شهر آشوب سرايان و شهر آشوب هاى آنان- شهرآشوب به دسته اشعارى گفته مى شود كه مخاطب شاعر صاحبان حرفه ها مانند خياط، كفاش،زرگر و...است و اغلب مضامين اجتماعى و اقتصادى جامعه توسط شاعر با زبان استعاره بيان مى شود.- اين كتاب به عنوان بهترين كتاب در سال 1348 ه.ش شناخته شد،«مكتب وقوع در شعر فارسى»،«ديباچه انيس الارواح»در موسيقى با شواهد منظوم، «تذكره پيمانه»كه ذيلى است بر تذكره ميخانه و مشتمل بر شصت و دو ساقى
ص:167
نامه با ذكر احوال دقيق و آثار شعراى عصر صفوى كه به هندوستان مسافرت و يا مهاجرت كردند،«مضامين مشترك در شعر فارسى»،«با ساقيان مى الست»،مجموعه اى از ناب ترين ساقى نامه هاى عرفانى در 310 صفحه نيز از آثار ديگر ايشان مى باشند.
كارهاى تصحيحى و تحشيه هاى گلچين عبارتند از:«تذكره يخچاليه» تأليف ميرزا محمد على مذهّب اصفهانى (متوفى 1273 ه.ق)،«لطائف الطوائف» نوشته فخر الدّين على صفى بيهقى (متوفى 939 ه.ق)،«تاريخ ملازاده» در ذكر مزارت بخارا،«تذكره ميخانه» ملا عبد النبى فخر الزمانى قزوينى (متوفى 1028 ه.ق)،رساله در بيان «كاغذ و مركّب و رنگ هاى الوان»كه از متون كهن است و در نشريه ادبيات تبريز چاپ شد،«تذكره منظوم رشحه» سروده محمد باقر رشحه اصفهانى، «كنوز الاسرار»،«رموز الاحرار شرح منظوم»،«السوانح فى معانى العشق» احمد غزالى طوسى،«رساله در احوال آل بنجير»از خانواده هاى معروف سادات شيراز،(1)«احوال و آثار صادق تفرشى»همراه با منظومه آتشكده، «ديوان جلال عضد»،«احوال و آثار ملك الشعراى غزالى مشهدى».آثار نسخه شناسى استاد گلچين معانى عبارتند از:«فهرست دويست و شش مجموعه خطى كتابخانه مجلس»، «فهرست بخشى از كتاب هاى شادروان عبد الحسين بيات»،«راهنماى گنجينه قرآن آستان قدس رضوى»در معرفى دويست و پانزده قرآن خطى از قرن سوم تا قرن چهارم هجرى،«جلد هفتم و هشتم فهرست كتب خطى آستان قدس»، «فهرست فرهنگ نامه هاى خطى آستان قدس.تصنيفات ايشان عبارتند از:
«مجموعه اشعار فكاهى،سياسى، انتقادى و اجتماعى»كه با امضاى مستعار در جرايد مختلف به چاپ رسيد،«ديوان گلچين»،«تكمله امثال و حكم»، «مجموعه يادداشت هاى پراكنده».
ص:168
گلچين بيش از يك صد مقاله ادبى، فنى،تاريخى،كتاب شناسى در مجلات معتبر داخل و خارج از كشور منتشر كرده است:گلگشت و تماشا،عنوان صفحه اى ادبى در مجله«تهران مصور» كه مسئوليت آن را گلچين معانى داشت، شاعران گمنام شيرازى،ترجمه احوال و منتخب اشعار پنجاه و يك شاعر شيرازى و فارسى كه در روزنامه پارس شيراز از سال 1346 تا 1361 به چاپ رسيد،حواشى مفصلى بر تذكره هاى فارسى و تصحيح اشتباهات تذكره نويسان،سنگ تراش ژاپنى.(1)و...
رسول سعيدى زاده
گلستانه-سيد محمد على-جلد اول
گلشن آزادى-على اكبر
(1280-1353 ه.ش)
على اكبر آزادى متخلص به «گلشن»نويسنده،روزنامه نگار،محقق و شاعر.وى فرزند محمد معروف به بمانعلى(2)بازرگان معروف خراسان و يزدى الاصل است.پدرش در مشهد متولد و در تربت حيدريه رشد و در سن بيست و هفت سالگى(1326 ه.ش) فوت كرد.و گلشن آزادى در سال 1319 ه.ق/1280 ه.ش در تربت حيدريه چشم به جهان گشود و در پنج سالگى براى فراگيرى فارسى و عربى به مكتب سيدى پير به نام«مشلول»رفت.
در هفت سالگى پدر خود را از دست داد
ص:169
و به تجارت روى آورد.در چهارده سالگى برحسب گرايش ذاتى به شعر و شاعرى روى آورد و از محضر محمد حسين سهيلى،احمد بهمنيار و با مكاتبه از محمود فرخ استفاده برد.وقوع جنگ جهانى اول و اشغال تربت حيدريه و قسمت هايى از خراسان و ايران موجب برانگيختن احساسات وطن پرستى وى گرديد و در شانزده سالگى به خبر نگارى روى آورد و به دنياى سياست و عضويت در حزب دموكرات كشيده شد.
در سال 1298 ه.ش در حالى كه هيجده سال بيشتر نداشت به مشهد مهاجرت كرد،در ابتدا مديريت داخلى روزنامه«مهرمنير»ارگان حزب دموكرات به مسئوليت اسماعيل منير مازندرانى و مديريت«روزنامه شرق ايران»را به مسئوليت رفعت التوليه شهيدى كه از صاحب منصبان آستان قدس بود به عهده گرفت.در سال 1301 ه.ش روزنامه«فكر آزاد»به صاحب امتيازى بهمنيار كرمانى(يا احمد دهقان)را بنيان نهاد و تا دو سال چاپ آن را ادامه داد.پس از تعطيلى روزنامه «فكرآزاد»متصدى روزنامه «خورشيد»به مسئوليت مرتضى ميرزا قهرمان متخلص به«شكسته»شد.در شهريور 1304 ه.ش با اصرار و فشار فرمانده لشكر شرق امتياز روزنامه «آزادى»را گرفت و پنجاه سال آن را به طور مرتب منتشر ساخت.در سال اول انتشار روزنامه«آزادى»مدتى به كلات نادرى تبعيد شد اما به زودى عفو و با احترام به مشهد مراجعت كرد.
مسافرت هاى داخلى گلشن بيشتر براى شركت در كنفرانس ها و سمينارهاى مختلف بود.يك بار به «عشق آباد»به نمايندگى از طرف دولت و بار ديگر به«كلن»آلمان براى عمل چشم و ديدار فرزند رفت.(1)سرانجام گلشن آزادى در سال 1352 ه.ش چشم از جهان فروبست و در باغ رضوان مشهد به خاك سپرده شد.(2)
ص:170
گلشن علاوه بر نوشتن هزاران مقاله كوتاه و بلند،«گلشن ادب»كه تذكره اى از شعراى خراسان در طول دوازده قرن است،جلد سوم اين مجموعه كه شامل شرح حال شاعران خراسان در قرن چهاردهم هجرى است با عنوان«صدسال شعر خراسان»با تكلمه و تصحيح احمد كمال پور در سال 1323 توسط مركز آفرينش هاى هنرى آستان قدس چاپ شده است.اثر ديگر او«گلشن آزادى»شامل سى مقاله اجتماعى و ادبى است كه به كوشش شهاب فردوسى در سال 1320 ه.ش به چاپ رسيد.
«ديوان اشعار»شامل پنج هزار بيت كه در سال 1332 ه.ش چاپ شده است.
«داستان ها و دستان ها»در شرح حال و قصص زندگى شاهان،خلفا و اميران.
«شهرى كه به خون خلفا ساخته شده است»،«در تهران چه ديدم و چه شنيدم»مربوط به سفرنامه سال 1341 ه.ش مؤلف به تهران،و نيز به نظم درآوردن قسمتى از دستور زبان فارسى براى تسهيل كار متعلمان كه پس از گم شدن قسمت عمده آن در سفر تبريز، ناتمام ماند.مثنوى«شاهان وارون بخت»بر وزن مخزن الاسرار حكيم نظامى با مطلع:
اى كرمت تاج سر افتخار مرز اميد دل اميدوار
و مثنوى ديگرى به نام«گلشن شوق»بر وزن هفت پيكر حكيم الياس نظامى گنجوى و«داستان ها از باستان ها»شامل قسمتى از خاطرات سياسى وى،در شمار كارهاى ديگر گلشن آزادى است.از خدمات و فعاليت هاى اجتماعى ايشان مى توان به عضويت در جمعيت شير و خورشيد ايران،عضويت و دبيرى شوراى عالى فرهنگ(آموزش و پرورش)خراسان، عضويت در هيئت تئاتر خورشيد اشاره كرد.(1)
از اشعار اوست:
كاش در پيرى دل از وصل جوانان شاد بود گر چنين مى بود دل از بند غم آزاد بود
ص:171
چند با تحقير در ويرانه ى ما بنگريد روزگارى بود كاين ويرانه هم آباد بود
ديدى آخر خرمن هستى خسرو را بسوخت شعله آهى كاندر سينه فرهاد بود
ياد ايام جوانى آتشم بر جان زند كاشكى آن صفحه ها،كمتر مرا در ياد بود
دستگيرى كن ز پا افتادگان عشق را خاصه بدبختى كه دانى كشته بيداد بود
خدمت دل كن اگر گنج بقا خواهى كه سود بود شاگردى كه او خدمتگر استاد بود
حاليه محروم از بندم چو مى شد گر ز بخت آشيانم گلشن اندر معبر صياد بود؟(1)
رسول سعيدى زاده
ص:172
(107)
مانى مشهدى
(-913 ه.ق)
مانى مشهدى نقاش،خطاط، صنعتگر و شاعر.(1)وى از مردم مازندران بود كه در عهد امير عليشير نوايى(844 -906 ه.ق)در مشهد و هرات مى زيسته است،پدرش كارخانه كاسه گرى داشت.(2)
مانى نخست به كاسه گرى مشغول بود.(3)و در نقش تصاوير بر روى كاسه و ظرف لعابى از تبحر برخوردار بود.(4)
سپس به شعر روى آورد و به خدمت «ابو المحسن ميرزا»مشهور به«كپك ميرزا»فرزند سلطان حسين ميرزا بايقرا (875-912 ه.ق)،در آمد و از مداحان و نزديكان او شد.(5)
عاقبت وى به همراه ابو المحسن ميرزا سال 913 ه.ق در مشهد به دست ازبكان كشته شد.(6)ديوان اشعارش
ص:173
بيشتر در قالب غزل است.(1)
اين شعر از اوست:
ز بشر به حسن و صورت چو تو اى پسر نباشد چه بشر كه حور رضوان ز تو خوب تر نباشد(2)
محمد جواد هوشيار
مايل هروى-غلامرضا
(1301-1374 ه.ش)
مير غلامرضا هروى فرزند قاسم، شاعر،نويسنده،مترجم،كتابشناس و تاريخ نگار افغانى.وى در فروردين 1301 ه.ش در شهر هرات افغانستان چشم به جهان گشود.(3)خانواده وى از جمله ميرزايان سادات آن شهر به شمار مى رفت.(4)دوره هاى دبستان و دبيرستان را در زادگاهش گذراند، سپس براى ادامه تحصيل به دانشسراى كابل كه دار المعلمين ناميده مى شد،راه يافت و با دريافت شهادت نامه ى تحصيلى از دانشسرا به هرات بازگشت و به شغل آموزگارى و معلمى در زادگاهش و نيز در شهر فراه پرداخت.(5)در سال 1331 ه.ش به كابل رفت و به وزارت فرهنگ منتقل و در انجمن تاريخ افغانستان سرگرم تحقيق در تاريخ عصر تيموريان شد.(6)در همين
ص:174
دوره بود كه سالى چندبار به لحاظ مطالعات مى دانى و بررسى آثار عصر تيمورى به هرات مى رفت.او با همراهى فكرى سلجوقى،آخوند محمد على عطار هروى خوشنويس هفت قلمى كوفى نويس معاصر،غواس،توفيق هروى،على اصغر شبير و مشعل نقاش معاصر،توانست هويت تاريخى هرات را احيا كند.(1)وى از متخصصان برجسته و نامدار تاريخ تيموريان بود و در سال 1333 ه.ش بازرس مدارس شهرى كابل شد.
مديريت مجله هاى خراسان،كتاب، حجت و بنياد چاپ و نشر انيس(2)و همچنين براى مدتى مديريت مجله آريانا را به عهده داشت.و از سال 1353 ه.ش به عضويت آكادمى علوم افغانستان درآمد.
مايل هروى از بنيان گذاران انجمن ادبى هرات بود،و توانست از اين طريق در راه اشاعه زبان و ادب فارسى در افغانستان خدمات چشمگيرى انجام دهد.(3)مايل هروى در مدت اقامتش در كابل توانست در پى نشر آثارش با محققان و دانشمندان ايران،تركيه، هندوستان،تاجيكستان و شوروى، پيوستگى هاى فرهنگى برقرار سازد.
پيوندهاى فرهنگى او خصوصا با دانشمندان ايران مانند زنده ياد دكتر ناتل خانلرى،مجتبى مينوى،محمد تقى دانش پژوه،دكتر مجتهدزاده و دكتر محمود شهابى سبب شد چندين بار به ايران سفر كند و برخى از تحقيقات و پژوهش هاى خود را در ايران منتشر سازد.(4)
هروى در سال 1366 براثر عدم امنيت سياسى و اجتماعى،افغانستان را ترك نمود و به آمريكا نزد فرزندانش رفت(5)و چند سال در آنجا زيست.
مثنوى ها و قصيده هايى كه وى در سال هاى اقامت در آمريكا به نظم
ص:175
درآورد،حاكى از آن است كه او هرگز با راه و رسم زندگى آن سامان انس و الفت نيافت.او همواره آمريكا را«قفس طلايى»كه سرمايه را خداى بشر ساخته،خوانده است.(1)در فاصله سال هاى 1370 تا 1374 بيمارى بر او چيره شد و سرانجام بنا به تمايل خود، در تابستان 1374 به مشهد نزد فرزندش نجيب مايل هروى كه از جمله دست پروردگان وى در عرصه دانش، تحقيق و تأليف و تصحيح مى باشد، آمد.(2)
استاد مايل هروى پس از سال ها تلاش و زحمت براى اعتلاى فرهنگ و دانش كشورش سرانجام در تاريخ هفتم دى ماه 1374 در مشهد درگذشت و در جوار حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(3)هروى در طول حياتش كتاب ها و مقاله هاى بسيار نگاشت كه در كشورهاى افغانستان،ايران،شبه قاره هند و تركيه به چاپ رسيد،برخى از آثار او بدين قرار است:امواج هريوا (سرودهايى از شعر كلاسيك و سينمايى كه در ميانه سال هاى 1328- 1342 گفته شده است)،كابل 1342، ققنوس(سرودهاى پس از 1342 تا 1358)كابل 1359،مجموعه اشعار.از تأليفات ديگر او مى توان به آثار زير اشاره كرد:معرفى جرايد و مجلات افغانستان،شرح حال آثار و مناظرات امام فخر رازى،فهرست كتب مطبوع افغانستان،آينه تجلى،شرح حال و آثار امير حسينى غورى هروى،سياه موى، ليتان،مريم،ميرزايان برناباد،تاريخ ملوك كرت،گنجينه خطوط،راهنماى تاريخ افغانستان،لغات و اصطلاحات فن كتاب سازى.او بجز آثار فوق تصحيح و تحقيق چندين كتاب فارسى و نگارش مقالات متعدد و چاپ آن در آريانا،كتاب خراسان،راهنماى كتاب، يغما،وحيد،هنر و مردم را به عهده
ص:176
داشته است.(1)
نمونه شعرى از مايل هروى:
در خون من غرور نياكان نهفته است خشم و ستيز رستم دستان نهفته است
پنداشتى كه ريشه پيوند من گسست در سينه ام هزار خراسان نهفته است
حالى دل مرا تو ز تاب وتوان مران شير ژيان ميان نيستان نهفته است(2)
***
هستم در اين دوسه روز در آستانه مرگشكر خداى گشتم اكنون روانه مرگ
دنياست مادر ما،فرزند را ببلعدآنكه ز ناتوانى،رفتم به خانه مرگ
رنج زمان زياد است،آدم بود غم آلوددر بانگ رستخيزان خيزم ز شانه مرگ
ما مرغكان غافل از دام كجا گريزانز آغاز تا به آنجا خورديم دانه مرگ
جايى كه ننگ و نام است،مرگ را به مرگ كشتنمايل نترسد از مرگ،هم از بهانه مرگ(3)
عليجان سكندرى
مجتهد خراسانى-ميرزا حبيب اللّه- جلد اوّل
مجتهدزاده-سيد عليرضا
(1301-1372 ه.ش)
دكتر حاج سيد عليرضا مجتهدزاده فرزند سيد ابو طالب استاد دانشگاه فردوسى مشهد.وى در سال 1301 ه.ش در شهر قاين متولد و در سن شش سالگى پدرش را از دست داد و تحت
ص:177
سرپرستى عموى خود درآمد.دوران ابتدايى و متوسطه را در شهر بيرجند به اتمام رسانيد و پس از آن به استخدام اداره فرهنگ بيرجند درآمد بعد به عنوان رئيس فرهنگ قاينات مشغول به كار شد.(1)
پس از پنج سال خدمت به مشهد منتقل گرديد و ضمن تدريس در دبيرستان هاى فردوسى و شاه رضاى مشهد در دانشكده ادبيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران به اخذ درجه ليسانس در ادبيات فارسى نايل گرديد.
در سال 1328 ه.ش به تهران سفر كرد و ضمن تدريس در دبيرستان هاى تجريش و قلهك دوره دكتراى ادبيات فارسى را در دانشگاه تهران با بهره ورى از دانش استادان معروفى مانند استاد جلال الدّين همايى،بديع الزمان فروزانفر و سعيد نفيسى به پايان رسانيد.(2)
در سال 1335 ه.ش به مشهد مقدس برگشت و يكى از اعضاى مؤسس و مؤثر دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد شد و به تدريس در اين دانشكده و دانشكده هاى ادبيات فارسى،علوم رياضى و علوم پزشكى پرداخت.پس از چندى بار ديگر به تدريس و تحقيق خود ادامه داد.
وى در سمت استادى بارها به مسافرت هاى علمى در خارج از كشور از جمله به كشورهاى عراق،عربستان، فرانسه،سوريه،پاكستان و مصر رفت و در دانشگاه الازهر مصر سخنرانى و مصاحبه نمود.در دوران تدريس و تحقيق خويش آثار ادبى به اين شرح به رشته تحرير درآورده است:تصحيح ديوان حكيم نزارى قهستانى،تصحيح طرب المجالس،تصحيح اشعار شهرآشوب(مرواريد)،بحث در كلمه بغداد، تأليف مجموعه كتاب درسى نظم و نثر فارسى براى تدريس در دانشكده هاى ادبيات و علوم و الهيات و معارف اسلامى.از ايشان مقالاتى در مجله هاى
ص:178
نامه آستان قدس،نامه فرهنگ خراسان و مجله دانشكده ادبيات مشهد(1)به چاپ رسيده است.
دكتر مجتهدزاده پس از يك عمر تلاش علمى بى وقفه عاقبت در سال 1368 ه.ش به علت سكته ناقص زمين گير و خانه نشين شد.در اين دوران چهارساله،اساتيد دانشجويان و دوستان از او ديدن مى كردند و خود نيز قبل از ظهر روزهاى جمعه در محفل شعرا و ادبا در منزل مرحوم محمود فرخ شركت مى جست.سرانجام در ساعت 2 بامداد روز شنبه 24 بهمن ماه 1372 ه.ش دار فانى را وداع گفت و روز بعد در ميان اندوه دانشگاهيان،فرهنگيان، دانشجويان و اقشار مختلف فرهنگ دوست جنازه اش تشييع و در صحن جمهورى اسلامى حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.(2)
عليجان سكندرى-ابراهيم زنگنه
مدرس-عبد الرحمن-جلد اوّل مدرس-ميرزا محمد تقى-جلد اوّل مدرس يزدى-سيد جلال-جلد اوّل
مذهّب مشهدى-غياث الدّين
محمد
(-942 ه.ق)
مولانا غياث الدّين محمد مذهب مشهدى نقاش،خطاط و مذهب قرن دهم هجرى و از شاگردان سلطان على مشهدى.(3)او در مشهد مى زيست و عاقبت در جمادى الاولى سال 942 ه.ق در همين شهر وفات يافت و در كنار قبر استادش به خاك سپرده شد.
مذهب مشهدى را بايد از واضعان هنر افشان در نقاشى دانست.(4)از آثار
ص:179
اوست:يك قطعه مرقع از سيد احمد مشهدى(متوفى 986 ه.ق)به قلم نيم دو دانگ خوش با رقم:«مشقه العبد الفقير الحقير المذنب غياث الدّين المشهدى المذهب غفر ذنوبه»و نيز سه قطعه از مرقع بهرام ميرزا(متوفى 955 ه.ق)به قلم سه دانگ و دو دانگ و نيم دو دانگ و كتابت خوش و متوسط با رقم هاى:«العبد الفقير المذنب غياث الدّين المذهب»و«مشقه العبد غياث الدّين المشهدى غفر ذنوبه»و«العبد المذنب غياث الدّين المذهب»كه اين قطعات در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول موجود است.(1)
امير عليشير نوايى(844-906 ه.ق)وزير سلطان حسين بايقرا از شاگردان مذهب مشهدى است و به وى ارادت داشته و او را مورد توجه و عنايت خود قرار مى داده است.(2)
محمد جواد هوشيار
مروج خراسانى-على اكبر-جلد اوّل
مسعودى خراسانى-محمد
حسن
(1255-1334 ه.ش)
محمد حسن مسعودى خراسانى نماينده مجلس شورا و سنا،شاعر و اديب مشهدى،فرزند«مسعود خان»و نوه محمد حسين خان مستوفى محمد حسن در سال 1255 ه.ش در مشهد تولد يافت،بعد از اتمام تحصيلات
ص:180
مقدماتى به تحصيل ادبيات فارسى و رياضيات پرداخت.وى در جوانى به استخدام آستان قدس رضوى درآمد.(1)
چون فرد لايق و كارآمدى بود در اغلب مأموريت ها معاونت مستوفى جد خود را مى نمود و پيش از مشروطيت چندبار فرماندار مشهد شد.او در اوايل مشروطيت در صف آزادى خواهان درآمد.ادارات شهربانى و شهردارى مشهد را تأسيس و انجمن هاى شهرى و ايالتى و ولايتى را در مشهد ايجاد نمود.(2)در دوره هفتم از درگز به وكالت مجلس رسيد و متواليا هفت دوره وكيل مجلس شد.(3)در انتخابات اولين دوره مجلس سنا به مقام سناتورى از خراسان رسيد.(4)سرانجام وى در فروردين ماه 1334 ه.ش در مشهد درگذشت.(5)وى از رجال مورد احترام و آزاده خراسان بود.عادت داشت كه هر شب تا سپيده دم بيدار و مشغول مطالعه باشد.در شعر و ماده تاريخ مهارت خاصى داشت.
نمونه غزل وى:
غزلى بخوان كه در وى اثرى نهفته باشد سخنى بگو كه با ما دگرى نگفته باشد
بگشا زبان شيرين،بفشان گهر بدامان گهرى كه تا بدين دم دگرى نسفته باشد
اگرم ز گلشن دل دهى آن يگانه غنچه بهزار بار بهتر ز گل شكفته باشد
تو ز سرمه محبت نتوان كشى به چشمى كه بخواب جهل و غفلت شب و روز خفته باشد
در دل كسى تواند بمقام دوستى زد كه ز خويش كذب و نخوت بتمام رفته باشد
سخن و حديث واعظ نكند اثر مر آن را كه بگوش جان ز جانان سخنى شنفته باشد.(6)
عليجان سكندرى
ص:181
مشهدى-ابو المعالى
(-بعد از 1145 ه.ق)
ميرزا ابو المعالى مشهدى فرزند سيد السادات ميرزا ابو محمد،شاعر و از رؤساى خدام آستان قدس رضوى.(1)
وى در قرن دوازدهم هجرى مى زيست و حزين لاهيجى(متوفى 1180 ه.ق) در مدت اقامت سه ساله اش در مشهد كه از سال 1142 تا 1145 ه.ق به طول انجاميد،با وى معاشرت داشت و خصوصيات اخلاقى وى از جمله صداقت در گفتار و رفتار و برخورد مناسب با مردم را از اخلاقيات او مى داند.(2)
از آنجا كه در شرح حال ابو المعالى اشاره دارد كه مدت سه سال در مشهد مانده و ورود او به مشهد 1142 ه.ق بوده است،بنابراين ابو المعالى مشهدى بايد بعد از 1145 ه.ق فوت كرده باشد.
اين دو بيت از اوست:
ز بس ياد تو در دل نقش ما شد چون نگين ما را نمى گردد به جز نام تو حرفى دل نشين ما را
ز دولت نيست جز تشويق خاطر حاصلى ديگر بزرگى مايه طوفان بود پيوسته دريا را(3)
محمد جواد هوشيار
مشهدى-باقر
(-1070 ه.ق)
ميرزا شاه باقر فرزند ميرزا عرب مشهدى(4)شاعر و متخلص به حاصل و از سادات مشهد و خادم آستان قدس رضوى.وى در روزگار پادشاهى جهانگير(1014-1037 ه.ق)به هندوستان مهاجرت كرد(5)و در آنجا در خدمت شاهزاده«مرادبخش»(1068 ه.ق)قرار گرفت و به نيابت وى به زيارت مشهد آمد(6)و به كربلا،بصره و
ص:182
بندر سورت سفر نمود.(1)ميرزا محمد طاهر نصرآبادى،ميرزا محمد صادق ميناى اصفهانى مؤلف«صبح صادق»و محمد عارف دارابى شيرازى مؤلف «لطائف الخيال»از معاصران وى مى باشند.(2)
هرچند تذكره نويسان سال وفات وى را به اختلاف 1114،1130، 1140،1100 ه.ق ذكر كرده اند،(3)به نظر مى رسد وى در سال 1070 ه.ق در مشهد در گذشته است.(4)
از آثار ايشان مى توان به ديوان شعر(5)و مثنوى ميخانه اشاره كرد.وى اين مثنوى را در برابر«ساقى نامه» ظهورى ترشيزى(متوفى 1024 ه.ق) سروده است.(6)
اين اشعار از اوست:
بايد چو برق خنده زنان از جهان گذشت
نتوان چو ابر بر سر دنيا گريستن(7)
سحر چو شمع سيه روى گشت دانستم
كه هركه پرده درى كرد زود رسوا شد(8)
محمد جواد هوشيار
مشهدى-برهان الدّين-جلد اوّل
خوش مى نوشت.(1)و در كتابت مهارت داشت چنانكه نوشته اند وى مدتى در دربار سلطان حسين ميرزا بايقرا(875 -912 ه.ق)در هرات(2)و همچنين در كتابخانه بهرام ميرزا صفوى(متوفى 956 ه.ق)و فرزندش ابو الفتح سلطان ابراهيم ميرزا(946-984 ه.ق)در مشهد به كتابت مشغول بود.(3)
رستم على مشهدى عاقبت در سال 970 ه.ق در مشهد درگذشت و در كنار سلطان على مشهدى،موازى پاى مبارك حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.(4)
فرزندش«محب على نائى»نيز هنرمند بود.(5)
محمد جواد هوشيار
مشهدى-سلطان على
(841-926 ه.ق)
مولانا سلطان على مشهدى ملقب به نظام الدّين،معروف به«سلطان الخطاطين»و«قبلة الكتاب»،از علما و مشاهير خطاطان و خوشنويسان خط نستعليق است.در سال 841 ه.ق در مشهد متولد شد و در خدمت اظهر هروى با هنر خطاطى آشنا شد.(6)
برحسب استعداد ذاتى و پشتكار شهره آفاق شد و در اثر همين شهرت سال 865 ه.ق سلطان ابو سعيد گوركانى او را به هرات برد و پس از مرگ گوركانى در دربار سلطان حسين ميرزا بايقرا و خدمت وزيرش امير عليشير نوايى به مدت چهل سال به كتابت مشغول بود و در كتابخانه مخصوص سلطان به استنساخ اشتغال
ص:184
داشت.(1)و خود را كاتب سلطان مى ناميد.
او در دربار سلطان حسين از احترام خاصى برخوردار بود و تمام كتيبه هاى مساجد هرات و ديگر آثار خيريه زمان سلطان حسين و وزيرش امير عليشير نوايى به خط نستعليق اوست.سلطان محمدنور،سلطان محمد خندان،سلطان محمد ابريشمى،علاء الدّين محمد،زين الدّين محمد و محمد قاسم از مشاهير شاگردان او هستند.(2)سلطان على بعد از تصرف هرات توسط شاهى بيگ ازبك در سال 913 ه.ق به مشهد بازگشت(3)و دهم ربيع الاول سال 926 ه.ق در 85 سالگى درگذشت.خواند مير فوت او را 919 ه.ق نوشته است.(4)او در محاذى پايين پاى حضرت نزديك پنجره ى فولاد به خاك سپرده شد.(5)
وى شعر مى گفت و رساله اى در باب خط و تعليم آن به نظم از او باقى مانده است.
از اشعار اوست:
از جوانى به خط بدى ميلم عشق خط راند از مژه سيلم(6)
غلامرضا جلالى مشهدى-سيد برهان الدّين-جلد اوّل
اين اشعار از اوست:
از فريب باغبان غافل مباش اى عندليب پيش از اين من هم در اين باغ آشيانى داشتم(1)
محمد جواد هوشيار
مشهدى-عبد الوهاب
(قرن 9 ه.ق)
مولانا عبد الوهاب مشهدى شاعر، خطاط و قاضى قرن نهم هجرى(2)و معاصر با ابو القاسم بابر تيمورى(853- 861 ه.ق).(3)او شاعرى صاحب ديوان،(4)كاتب،خطاط،صاحب فضل و قاضى شهر مشهد بود و عاقبت در همين شهر درگذشت و مدفون گرديد.(5)
در صنعت شعرى استاد بود چنانكه بيشتر شعراى مشهد شاگرد قاضى بودند.(6)كتيبه به خط او در قلعه عماد- از قلاع مستحكم واقع در نواحى غربى افغانستان فعلى كه در دوره تيموريان به علت استحكام و استوارى براى خزاين و دفائن سلطنتى در نظر گرفته شده بود.(7)
-موجود است.(8)
از اشعار اوست:
جان از لب لعل تو دل از سر زلفت جوينده آب خضر و عمر درازند(9)
محمد جواد هوشيار
ص:186
مشهدى-عليرضا
(-پيش از 986 ه.ق)
عليرضا مشهدى شاگرد ميرزا سيد احمد مشهدى(متوفى 986 ه.ق).(1)
خطاط و خوشنويس وى در اوايل دوره صفويه در مشهد مى زيسته است.(2)
و بنا به گزارش قاضى احمد قمى«وى بسيار خوش مى نوشت».(3)
بعد از آنكه سيد احمد مشهدى در سال 984 ه.ق به قزوين رفت،(4)عليرضا مشهدى در مشهد ماند و كمى بعد در همين شهر درگذشت.(5)
از آثار وى يك قطعه مرقع به قلم پنج دانگ جلى و نيم دو دانگ عالى با رقم:«العبد على رضا مشهدى»و يك قطعه از مرقع ديگر به قلم سه دانگ و كتابت خوش با رقم:«كتبه العبد على رضا مشهدى حسب فرموده مولانا حاجى،مرقوم شكسته رقم گشت».اين دو قطعه در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول موجود است.(6)همچنين اشعارى كه مولانا عبدى گنابادى(زنده 984 ه.ق)در رثاى مير منشى(متوفى 990 ه.ق)پدر قاضى احمد قمى سروده است به خط مولانا على رضا مشهدى است.(7)
محمد جواد هوشيار
ضمن تذهيب،جدول سازى و صنعت عكس صاحب ابتكار و مخترع اوليه عكس هاى هفت رنگ به شمار مى آمد، او همچنين در ابرسازى مهارت داشت.(1)
محمد امين بعد از حمله ازبكان-در سال 997 ه.ق-به خراسان،مدتى با خانواده اش به هند رفت و آنجا سال ها در كتابخانه«خان خانان»(محمد رحيم خان بن بيرام خان قرامانلو)به تذهيب كتاب ها پرداخت و پس از آرامش خراسان در زمان شاه عباس(1006 ه.ق)به مشهد آمد.(2)و در همين شهر درگذشت.(3)
محمد جواد هوشيار
مشهدى-ميرزا مهدى
(-زنده 1141 ه.ق)
ميرزا مهدى مشهدى شاعر و متخلص به«عالى».ايشان در مشهد زاده شد و در اين شهر درگذشت.(4)
ديوانش باقى نمانده است.
در وصف او آورده اند:«در وادى سخنورى قدرت او به كمال بود در تمام مملكت خراسان نظير نداشت،شعر بسيار گفته و از هر قسم نظم...».(5)
وى شعر زياد سروده است كه به گفته خودش شامل سى هزار بيت بوده است.(6)
اين اشعار از اوست:
نيست ممكن كه تواند دگرى بردارد آن چنان كز نظر انداخته ام دنيا را
پرتو حسن تو گر جلوه كند در رگ سنگ شعله طور نمايد به نظر هر رگ سنگ(7)
محمد جواد هوشيار
ص:188
مشهدى-نعمت اللّه
(-زنده 1015 ه.ق)
مولانا نعمت اللّه مشهدى خطاط و شاعر مشهدى.پدرش از نزديكان شاه عباس اول(996-1038 ه.ق)بود.
نخست در مشهد نزد«ميرزا احمد مشهدى»(متوفى 986 ه.ق)خط آموخت بعد به قزوين رفت و مدتى نزد «عليرضا عباسى»(زنده 1025 ه.ق) به تعليم خط پرداخت.(1)پس از آنكه شاه عباس مشهد را در سال 1006 ه.ق تسخير نمود،نعمت اللّه به مشهد آمد.(2)
هنگام تأليف«گلستان هنر»حدود (1004-1015 ه.ق)در قيد حيات بوده است.
اين رباعى از اوست:
از دير بسوى كعبه مى آيم باز از اهل حقيقتم نه از اهل مجاز
جان در كف و دل در آستين مى آيم سويت به هزار حاجت و عجز و نياز(3)
محمد جواد هوشيار
مصور مشهدى-عليقلى
(1227-بعد از 1294 ه.ق)
حاجى ميرزا عليقلى فرزند رضا قلى پيكرتراش،نقاش و شاعر متخلص به«مصور».وى در سال 1227 ه.ق در تهران به دنيا آمد.در آغاز جوانى به مشهد مهاجرت نمود.در اين شهر نقاشى و شاعرى آموخت و تا آخر عمر در مشهد مى زيست.(4)مصور در فنون نقاشى و شبيه سازى مهارت فراوانى داشت.قلمدان و قاب آينه نيز مى ساخت.طبع شعر داشت و به مناسبت نقاشى تخلص خود را«مصور»
ص:189
نهاد.(1)مصور از نوادر زمان و بسيار خوش صحبت و مهربان بود.(2)فوت مصور در اواخر قرن سيزدهم هجرى قمرى در مشهد واقع شد.
وى به حضور محمد شاه قاجار رسيد و قصيده اى در مدح شاه با صفحه اى نقاشى تقديم كرد كه مورد توجه وى قرار گرفت،تصويرى از محمد شاه كشيد و يك قصيده تهنيت در سال 1273 ه.ق درباره فتح هرات سرود.(3)از آثار ديگر او مى توان به تصوير پيرمرد چوپانى با آبرنگ كه به عصايى تكيه داده و چند گوسفند را مراقبت مى كند با رقم«عمل على مصور متخلص»و قلمدان زيبايى با تاريخ 1294 ه.ق اشاره كرد.(4)
اين اشعار از اوست:
دوش دلبر بى حجاب آمد ز در چون آفتاب كافتاب از شرم رويش مستتر شد در سحاب
بى سحاب آمد مكدر آفتاب اندر نظر زان زمان كز در درآمد بى حجاب آن آفتاب
با رخى كز وى مگوى و با قدى كه از وى مپرس با دهانى كو مجوى و با ميانى كو مياب
روى نيكويش چو گلشن،گلشنى از باغ خلد موى خوش بويش چو خرمن،خرمنى از مشك ناب
روز و شب با نور ظلمت كى قرين با هم شوند از قران روى و موى وى عيان شيئى عجاب(5)
رسول سعيدى زاده
مظلوم-واعظ كرمانشاهى- محمد على،جلد اوّل
معرف اصفهانى-آقا ملك
(-1002 ه.ق)
آقا ملك اصفهانى شاعر و متخلص به«معرف».ايشان مردى صاحب كمال، خوش سخن،شوخ طبع،از سلسله معرفان اصفهان و برادر آقا صفى معرف
ص:190
است.(1)وى مدتى وزير«فرهاد بيگ» حاكم اصفهان بود.(2)بعد از آنكه فرهاد بيگ مورد غضب شاه عباس(996- 1038 ه.ق)قرار گرفت و كشته شد، شاه اموال آقا ملك را گرفت و او ناچار به مشهد آمد و مدت ها در آنجا متوارى بود تا آنكه با وساطت«حاتم بيگ اعتماد الدوله»(متوفى 1019 ه.ق)شاه عباس از تقصيرش گذشت و در مشهد ماند(3)و در سال 1002 ه.ق درگذشت.(4)
اين رباعى را آقا ملك در مدح حاتم بيگ گفته است:
حاتم كه سخاش اسم همت حى كرد و ز جود زمانه ساغرش پر مى كرد
مى خواست كه با تواش بود شركت اسم اين بود كه روزگار نامش طى كرد(5)
فرزندش تقى اصفهانى فردى شاعر، صاحب ديوان و خطاط بود.(6)كه بعد از درگذشت پدرش به هند رفت و در سال 1013 ه.ق در آنجا چشم از جهان فروبست.(7)
معزاى اصفهانى نيز فرزند ديگر آقا ملك،صاحب كمال و حافظ خمسه و شاهنامه بود كه در 1024 ه.ق در «آگره»وفات يافت.(8)
محمد جواد هوشيار
مقبل گلپايگانى
(قرن 12 و 13 ه.ق)
گلپايگانى از شعراى قرن دوازدهم و سيزدهم هجرى گلپايگان.وى در شعر تخلص«مقبل»داشت.از اشعار بر جاى
ص:191
مانده از او مى توان گفت كه از شاعران مديحه گو و مرثيه سراى اهل بيت عصمت و طهارت است.
قبرش ميان صحن عتيق مقابل ايوان طلا است و لوح سنگ قبرش از سنگ خاراى ممتاز بسيار بزرگ مى باشد.
اين اشعار از اوست:
در يگانه درياى مجمع البحرين به خون تپيده كرب و بلا امام حسين
نه ذو الجناح دگر تاب استقامت داشت نه شاه تشنه لبان پرجلال طاقت داشت
هوا ز جور مخالف چو قيرگون گرديد عزيز فاطمه از اسب سرنگون گرديد
بلندمرتبه شاهى ز صدر زين افتاد اگر غلط نكنم عرش بر زمين افتاد(1)
رسول سعيدى زاده
موسوى گرمارودى-محمد على-
جلد اول
مولانا خيالى
(-951 ه.ق)
مولانا خيالى شاعر ترك زبان دوره صفوى.او مردى فقير و درويش،نيك نفس،خيرخواه و از نزديكان سام ميرزا صفوى(984 ه.ق)بود.وى سال 951 ه.ق در قزوين درگذشت و در مشهد مدفون گرديد.ديوان اشعارش بيشتر در قالب غزل،قصيده و مثنوى است.
از اوست:
نارنجى لباس ايچره گلور اول مه تابان التونغه توتوليمش شانه سين بير دور غلطان
دردر آسلو سر گوشنيده نگار و نك يا اى له قرين بولميش ايكى كوكب رخشان(2)
محمد جواد هوشيار
ص:192
مولوى قندهارى-محمد حسن-جلد اول
ميرخديوى -على اصغر
(-1372 ه.ش)
حاج سيد على اصغر ميرخديوى، شاعر و هنرمند خراسانى.(1)وى عهده دار خدمات دولتى در طول ساليان دراز در سازمان آموزش فنى و حرفه اى و راديوى مشهد بود.(2)
ميرخديوى در روز دوم دى ماه 1372 ه.ش دار فانى را وداع گفت.
پيكرش به وسيله فرهنگيان،هنرمندان و مردم مشهد تشيع و در صحن قدس حرم رضوى به خاك سپرده شد.(3)
از ميرخديوى يازده جلد كتاب چاپ شده است.(4)از آثار اوست:«پند و لطيفه بخوانيد و بخنديد و پندهاى آن را نيز به كار بنديد»،چاپ 1372 مشهد، «خنده و گوهر»،«مجموعه اى از لطايف و حكايات تاريخى،عرفانى،ادبى»،چاپ 1369،«رؤياى جوانى و غم پيرى»:آثار ارزنده اى از شعراى نامى ايران،چاپ 1371،«كشكول خنده»،«اشعار مشهدى»:گزيده شيرين ترين لطايف نظم و نثر و اشعارى به لهجه مشهدى از آداب و رسوم مردم خراسان چاپ 1362 مشهد،«جنگ خنده»:گنجينه اشعار و لطايف شيرين فكاهى چاپ 1370، «غزل و رباعى»،«گزيده آثار ادبى شعراء
ص:193
و ادباى فارسى زبان از قرن پنجم تا عصر حاضر»،چاپ 1365 مشهد،«سى سال پشت صحنه تئاتر»،«از هر چمن گلى و از هر خرمن خوشه اى»،تهران 1371 ه.ش،«نمك و نمكدان»،«مجموعه اشعار فكاهى»مشهد 1368 ه.ش، «حاضرجوابى هاى شيرين».(1)
از اشعار اوست:
من به درگاه خدا غير از گنه كارى نكردم ليك دلشادم كه هرگز مردم آزارى نكردم
شرم دارم از خدا و زين همه اعمال زشتم هرچه كردم بر كسى ظلم و ستمكارى نكردم
گرچه از مال جهان همواره دستم بود خالى شكوه اى از رنج و فقر و ذلّت و خوارى نكردم
گر نبردم بهره از شب زنده دارى و عبادت هرگز اندر صورت ظاهر رياكارى نكردم
در درون خود اگر خونابه ى دل شد نصيبم اشك خود را نزد هر دون همتى جارى نكردم
افتخارم اينكه دايم با اديبان مى نشستم كوته انديشان پست سفله را يارى نكردم
گر نبودم ثروت و مكنت براى بذل و بخشش ليك ز ايثار صفا و مهر خوددارى نكردم
عقده ى دل را بر هركس گشودم برملا شد محرم دل بودم اما فاش اسرارى نكردم
حاصل عمرت خديوى چيست؟برگو اين حقيقت كامدم،رفتم ولى كار سزاوارى نكردم(2)
رسول سعيدى زاده
ميردامادى سدهى-محمد رضا
(1300-1333 ه.ش)
سيد محمد رضا ميردامادى فرزند حاج ميرزا محمود طبيب سدهى شاعر و مداح اهل بيت:متخلص به«ايمن».
ايشان به سال 1300 ه.ش در سده از توابع اصفهان متولد شد،بعد از اندكى تحصيل در اصفهان به خراسان آمد و در شهر مشهد ساكن گرديد.عاقبت در فروردين 1333 ه.ش/رجب 1372 ه.ق در همين شهر درگذشت و به خاك سپرده شد.
در زمان تشرف به آستان حضرت
ص:194
ثامن الائمه على بن موسى الرضا عليه السّلام اشعارى سروده است كه دو بيت آن چنين است:
على بن موسى شاهنشه اورنك او ادنى كه با مهرش چه باك از عالمى باشند اعدايم
بجز مهر و ولاى مرتضى و آل پاك او به بازار دوعالم با كسى خود نيست سودايم(1)
محمد جواد هوشيار ميرزا داود-جلد اول ميرزا عسكرى-جلد اول
ميرمفلسى مشهدى
(-قبل از 896 ه.ق)
ميرمفلسى شاعر غزل سرا و متخلص به مفلسى.وى از سادات مشهد مقدس بود كه در قرن نهم هجرى(2)عهد شاه سلطان حسين بايقرا تيمورى(875- 912 ه.ق مى زيست.قبل از سال 896 ه.ق وفات يافته و مزارش در مشهد(3)در لنگر خواجه خضر است.(4)محلى كه امروزه براى ما شناخته شده نيست و در هيچ منبعى تاريخى يا منابع مربوط به جغرافياى تاريخى مشهد از آن ذكرى به ميان نيامده است.
اين دو بيت از اوست:
بلاى مرگ و اندوه قيامت چه چنبر ساخت ما را نخل قامت(5)
محمد جواد هوشيار
ص:195
نادرى-محمّد حسين-جلد سوم ناظر-محمد مهدى-جلد سوم
نايى هروى-محب على
(-973 ه.ق)
محب على نايى متخلص به هراتى فرزند و شاگرد رستم على مشهدى نقاش،خطاط،شاعر و نوازنده قرن دهم هجرى.اصل ايشان از هرات(1)و از استادان چهل گانه هنر خوشنويسى كتابخانه بايسنقر ميرزا بود.(2)خط نستعليق جلى و خفى را خوب مى نوشت و كتابدار و خوشنويس كتابخانه سلطان ابراهيم ميرزا صفوى در مشهد بود.(3)و به همين مناسبت «ابراهيمى»رقم مى كرد.(4)محب على فردى بلندپرواز بود و به كتابدارى قناعت نمى كرد و در مزاج شاهزاده داخل و در امور مملكت دارى تصرف مى كرد.پس از هشت سال كه در خدمت شاهزاده ابراهيم ميرزا،بود شاه طهماسب وى را عزل و به قزوين فرا خواند.(5)مدتى ملازمت سام ميرزا را داشت،سپس شاه طهماسب وى را ملازم سيد بيگ معروف به سيد منصور
ص:196
نمود.(1)مولانا پس از مدتى اقامت در قزوين اجازه زيارت به عتبات عاليات را يافت و بعد از سفر دوباره به قزوين بازگشت.(2)محب على بى پروا،خوش طبع و ظريف پرداز بود.مفردات خطش متانت لازم را دارد ولى كرسى خط يعنى برابرى و محاذات حروف را ندارد.
اگرچه لطافت قلمش از بسيارى از استادان خط بيشتر است،ولى در شعر ابيات سست و بى بنيان دارد.مولانا نى را نيز خوب مى نواخت،و ازاين رو به «نايى»مشهور گشت.(3)
فوت مولانا نايى پس از مراجعت از زيارت عتبات به سال 973 ه.ق در قزوين واقع شد.در تاريخ فوتش قطعه اى گفته اند كه به وسيله استاد مير سيد احمد مشهدى بر سنگ قبر او نوشته شد:
رفت از جهان فانى ملا محب على حيف يا رب به صدر جنت او را مقام بادا
چون نزد اهل دنيا مقبول و محترم بود در آخرت الهى با احترام بادا
تاريخ سال فوتش پرسيدم از خرد گفت ملا محب على را شافع امام بادا(4)
جسد مولانا را از قزوين به مشهد مقدس نقل و در پايين پاى مبارك امام رضا عليه السّلام در جنب قبر پدرش رستم على مشهدى و سلطان على مشهدى دفن كردند.(5)
رسول سعيدى زاده
نجوميان-اسماعيل-جلد اوّل
نصاص اروسانى-محمد قاسم
(-پيش از 1145 ه.ق)
محمد قاسم نصاص اروسانى شاعر و سخنور(6)اواخر دوره صفوى و اوايل افشار است.حزين لاهيجى(متوفى
ص:197
1180 ه.ق)در مدت اقامت سه ساله اش در مشهد كه از سال 1142 تا 1145 ه.ق به طول انجاميد با وى معاشرت داشت و او را فردى عابد، زاهد و عارف يافته بود.(1)از گزارش حزين لاهيجى بدست مى آيد كه وى قبل از 1145 ه.ق در مشهد درگذشت.
فرد ديگرى به نام محمد قاسم سراجاى اصفهانى معاصر با شاه سليمان صفوى(1077-1105 ه.ق)وجود داشته كه در فن نقاشى مهارت داشته است و در حدود 1086 ه.ق زنده بوده است.(2)وى را نبايد با محمد قاسم نصاص اروسانى يكى محسوب كرد.
از آنجا كه حزين اين تذكره را به شاعران ايرانى كه داراى مذهب شيعه اثناعشريه بوده اند،اختصاص داده است،نصاص اروسانى را بايد از شاعران شيعى امامى دانست.
از اشعار اوست:
صرف گداز كردم عهد جوانى خويش چون شمع در عذابم ز آتش زبانى خويش(3)
محمد جواد هوشيار
نصرت خراسانى-عبد الحسين
(1251-1334 ه.ش)
ميرزا عبد الحسين خان نصرت خراسانى شاعر معاصر خراسان،مشهور به منشى باشى و متخلص به«نصرت».
وى فرزند محمد خان امين وظايف مستوفى اصفهانى است.در سال 1251
ص:198
ه.ش در اصفهان متولد شد.پدر و اجدادش شغل استيفاء را در اصفهان داشتند و از طرف مادر نوه خواهر «معتمد الدوله نشاط»بود.چون پدرش مسئوليت امانت وظايف را در مشهد به دست آورد در سن هفت سالگى همراه با او به مشهد آمد و براى هميشه در اين شهر اقامت گزيد.
نصرت خراسانى مدت چهارده سال فقه را در نزد حاج ميرزا حبيب مجتهد خراسانى و فلسفه را در نزد حاج محمد على فاضل،حاج غلامحسين شيخ الاسلام و ميرزا محمد خادم باشى از شاگردان حاج ملا هادى سبزوارى و كلام را در محضر ملا محمد صادق حكمى سبزوارى،تحصيل نمود.در ادبيات و انشاء نيز به مهارت بسيارى دست يافت به گونه اى كه در همان زمان معروف به منشى باشى شد.با حافظه عجيبى كه داشت در بيست سالگى جوان دانشمند و فاضلى شد و انواع خطوط را خوب مى نوشت.(1)
در 21 سالگى به تهران و از آنجا همراه با ميرزا صدرا نجد السلطنه به شيراز رفت و منشى مخصوص محمد تقى ركن الدوله برادر ناصر الدّين شاه و حاكم فارس شد.بعد از آنكه ركن الدوله حكومت خراسان را به دست آورد،با وى به مشهد آمد و در مشهد مشغول به كار گرديد.در اوايل مشروطيت مقام رياست دفتر ايالت خراسان را به عهده گرفت.(2)
سرودن قصايدى در مدح قوام السلطنه موجب سردى رابطه اش با تقى زاده استاندار وقت خراسان شد.در سال 1310 ه.ش ابتدا به فرماندارى كاشمر و بعد به رياست دفتر استاندارى كرمان و معاونت ايالت مازندران مأمور گشت.در تيرماه 1313 ه.ش از سمت هايش عزل و به فرماندارى درگز منصوب شد.در سال 1314 ه.ش از او خواسته شد تا كانديداى نمايندگى
ص:199
مجلس شوراى ملى شود ولى او از پذيرفتن آن خوددارى كرد و طى نامه اى به وزارت كشور تقاضاى بازنشستگى نمود.سرانجام پس از پنجاه سال خدمت چون راه و روش اهل زمانه را پيروى نمى كرد با ماهى سيصد ريال او را بازنشسته كردند.(1)
وى به همراه گروهى از جمله:
غلامرضا خان دره گزى(درگزى)،صيد على خان دره گزى(درگزى)،حاج ميرزا آقا جواهر و حاجى زرگر،انجمن ادبى خراسان را به وجود آوردند.
اعضاى انجمن اگرچه از جهت سياسى به دو گروه مشروطه خواه و مشروعه خواه تقسيم مى شدند،اما دوستى خود را حفظ و به جلسات دوره اى خويش در منازل يكديگر ادامه مى دادند.(2)
نصرت خراسانى بعدها براى معالجه چشم سفرى به فرانسه نمود.(3)او فردى قانع بود و تعصب زيادى در دين داشت.
تا آخر عمرش در طلب علم و دانش بود.در هر موضوعى كه به ميان مى آمد چندين آيه از قرآن يا ابيات شعر مثنوى را به مناسبت مى خواند و مكرر غزليات سعدى را استقبال مى كرد.
سرانجام نصرت خراسانى در 15 خرداد سال 1334 ه.ش در سن 85 سالگى در مشهد درگذشت.استادان بزرگى چون بهار،فرخ،دانش و شكسته از شاگردان او بودند.(4)
از آثار نصرت مى توان به اين كتاب ها اشاره كرد:مثنوى«فروزنده»بر وزن حديقه سنايى چاپ 1331 ه.ش، «فرازنده»در ردّ فرقه بهائيت،«جامع المتفرقه»يا«جامع المتفرقات»به سبك كشكول شيخ بهايى كه چاپ نشد، «ديوان شعر»كه در سال 1347 ه.ش به همت فرزندش عبد الرضا نصرت در تهران چاپ شد و كتابى در شرح شعراى هفت گانه عرب كه از ميان رفته است.(5)
ص:200
از اشعار نغز نصرت است:
شنيدم از لب دهقان پير پاك سرشت هرآن چه ميوه تلخ آورد نبايد كشت
چو صورت تو بود زشت كار نيكو كن چنان مكن كه بود كار زشت و صورت زشت
چه آگهى است ترا و مرا كه بر سر ما قضا چه رفته و بر لوح ما قلم چه نوشت(1)
رسول سعيدى زاده
نقيب الممالك شيرازى-احمد
(1238-1302 ه.ق)
حاجى ميرزا احمد نقيب الممالك شيرازى متخلص به«نقيب»و ملقب به نقيب الاشراف.وى فرزند درويش حسن نقيب الممالك اول صاحب كتاب «امير ارسلان نامدار»،از فضلا و شعراى معروف قرن سيزدهم شيراز و از ندماى ناصر الدّين شاه قاجار،در سال 1238 ه.ق در شيراز متولد شد.(2)
نقيب از سن كودكى شروع به تحصيل علم كرد و انواع علوم عربى و ادبى را آموخت.وى مردى اديب و بذله گو بود كه اشعار زيادى از شعراى متقدم و متأخر از حفظ داشت.در فنون شعرى از امثال و اقران خود پيشى گرفت و شعر فصيح و بليغ مى گفت.(3)
از غزليات اوست:
دل بر اورنگ تجرد تاج دارايى گرفت گشت بى همتا نخست آنگاه يكتايى گرفت
ص:201
تاخت با تنها در اقليم بدن تا ملك جان ترك تنها كرد و ملك جان به تنهايى گرفت
بر سر تخت قناعت بى مناعت رخت بست با ندارايى كليد گنج دارايى گرفت
شد ز بى كبر و ريايى در حريم كبريا ترك خودرايى نمود آنگه خودآرايى گرفت
ديد در كثرت چو وحدت يافت در امكان وجوب بر گليم فقر اكليل شهنشاهى گرفت
ديد يك جايى تنافى بحر و بر صياد عشق دام در دريا فكند و صيد صحرايى گرفت
بندگى شايسته باشد اى نقيب اما كجا؟ پيش مولايى كزو هر بنده مولايى گرفت(1)
نقيب را هفت بند شعر در انتقاد از طبقات مردم است.اسامى بندهاى آن عبارت است از:اصوليه،شبستانى، شيخيه،مطربيه،قماريه،خماريه و شكاريه.
از اشعار بند اصوليه اوست:
ساقيا فصل زمستان آمد و ماه صيام باده در اين فصل واجب گشت و در اين مه حرام
امر داير شد ميان حرمت و حكم و وجوب خيز كه استفتا كنيم از حضرت شيخ الانام
شد محرّم واجب و واجب محرّم چاره چيست مجتمع شد امر و نهى آخر چه ترجيح از كدام؟(2)
نقيب داراى مراتب فضل بسيار بود، به گونه اى كه نصايح او به ويژه در رجال دولتى عصر قاجار مؤثر واقع مى شد.(3)
وى در اواخر عمرش پس از حج و زيارت عتبات عاليات،به مشهد مشرف و در رديف خادمان حضرت ثامن الائمّه عليه السّلام قرار گرفت.(4)
بنا به قولى فوت نقيب الممالك در سال 1300 ه.ق در مشهد واقع شد.(5)
اما گروهى مى گويند پس از آنكه نقيب در سال 1302 ه.ق به اصفهان مراجعت كرد،درگذشت.(6)از نقيب دو فرزند به
ص:202
نام هاى ميرزا مهدى ناظم و حاج ميرزا على مجد الحكماء كه از اطباء دربارى بود،باقى ماند.(1)
از آثار نقيب مثنويى است در«ده دفتر»كه در آن از اخلاق معاصرين خويش انتقاد كرده.ديوان شعر او با خط نسخ شامل چهار هزار بيت و 306 صفحه به شماره 1082 در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى نگهدارى مى شود.گزيده اى از ديوان نقيب با نام «باده بى غبار»در سال 1341 ه.ق به صورت سنگى به چاپ رسيده است.(2)
رسول سعيدى زاده
نوقانى-على اكبر-جلد اول
نهاوندى-محمد-جلد اول
نهاوندى-محمد-جلد اول
نيشابورى-سليم كاتب
(-990 ه.ق)
مولانا سليم كاتب،خطاط و شاعر عصر صفوى.اصل وى از مردمان حبشه و پدرش از غلامان مير جمال الدّين صدر استرآبادى بود كه در اوايل سلطنت شاه طهماسب به مرتبه صدارت رسيد.مولانا سليم چون داراى استعداد ذاتى بود،به مشق خط روى آورد و در جرگه شاگردان مولانا شاه محمود نيشابورى در آمد و تعليم خوشنويسى از او فراگرفت تا اينكه خود از استادان نستعليق نويس شد.در قطعه نويسى و رنگ نويسى(تذهيب)و كتابت استاد بود.در خوشنويسى هم رديف سلطان محمد نور است.(3)در كتابت خفى روش استاد خود شاه محمود را پيروى مى كرد،ولى مايه آن كمتر از كتابت خفى سلطان محمد نور است.(4)
او پيوسته در مشهد مى زيست و
ص:203
سرانجام در سال 990 ه.ق در اين شهر فوت كرد.(1)از شاگردان برجسته وى مى توان از شاه محمد مشهدى نام برد.(2)
از آثار مولانا مى توان به موارد زير اشاره كرد:
يك نسخه خمسه نظامى به قلم كتابت خوش با رقم و تاريخ«تمت الكتاب المسمى به شرف نامه...فى 15 من شهر شعبان المعظم سنه احدى و ستين و تسعمائه و انا العبد المذنب الراجى سليم،غفر اللّه ذنوبه و ستر عيوبه»در موزه آثار اسلامى و ترك، استانبول،يك قطعه به قلم كتابت جلى خوش در مجموعه سلطان القرائى تهران،سه قطعه در مرقع هاى مختلف به قلم سه دانگ و دو دانگ و كتابت خوش در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول،يك قطعه از مرقع مالك ديلمى به قلم دو دانگ و كتابت خوش، در همان كتابخانه،دو قطعه از مرقع سيد احمد مشهدى به قلم سه دانگ و دو دانگ و كتابت خوش،يك نسخه چهل حديث و ترجمه فارسى آن به قلم نيم دو دانگ و كتابت خفى رنگه در مجموعه مهدى بيانى.(3)
رسول سعيدى زاده
نيشابورى-شاه محمود
(-بعد از 976 ه.ق)
مولانا نظام الدّين شاه محمود مشهدى،مشهور و متخلص به«زرين قلم»نيشابورى،خوشنويس و شاعر قرن دهم هجرى.وى خواهرزاده و شاگرد مولانا عبدى نيشابورى است.
معروف است كه مولانا عبدى در ايام كودكى مولانا شاه محمود،هميشه در حالت تغيير و اعراض به وى مى گفت:
اى بدبخت سعى كن تا خوشنويس شوى،اگر مثل من نمى نويسى مانند اين
ص:204
سلطان عليك و مير عليك بنويس.(1)
مولانا كوشش كرد و هم رديف مير على سلطان قرار گرفت.(2)آثارش لطافت شيوه سلطان على را داشت و از لحاظ استوارى و يكنواختى شيوه مير على را دارا بود.(3)اشتياق وى به مشق كردن آن قدر بود كه شب هاى تابستان از اول شب تا صبح در زير نور مهتاب مى نشست و مشق جلى مى كرد.
در اواخر عمر به ضعف بينايى دچار شد و از عينك استفاده مى كرد.(4)در كتابت خطوط بى نظير و در قطعه نويسى جلى و خفى استاد بود.(5)در خفى و غبار مخترع سبكى است كه بعدها بابا شاه اصفهانى(909 ه.ق)آن را تكميل كرد.(6)
مولانا در نزد شاه اسماعيل اول از منزلت خاصى برخوردار بود.براى شاه اسماعيل يك نسخه شاهنامه فردوسى كتابت كرد كه موجب خوش آيندى وى گرديد.(7)در جنگ چالدران كه در سال 920 ه.ق اتفاق افتاد،همراه او بود.در اين جنگ شاه اسماعيل دستور داد تا شاه محمود و بهزاد نقاش را در غارى پنهان كنند او حفظ آن دو را بر مال و خزاين خود مقدم داشت.(8)
مولانا شاه محمود در روزگار جوانى و ايام ترقى ملازم ركاب شاه طهماسب صفوى بود و به كتابت با كاتبان و نقاشان در كتابخانه سلطنتى مشغول بود.هنگامى كه اردوى شاهى در تبريز بود،مولانا در مدرسه نصريه(نصيريه)(9)در بالاخانه و در جانب شمال آن بسر مى برد.اما بعدها كه شاه طهماسب اول به خاطر مهمات كشورى از جمله خطوط مشق و نقاشى دلگير شده بود،
ص:205
مولانا رخصت اقامت در مشهد مقدس را طلبيد و در مدرسه قدمگاه حضرت واقع در چهارباغ سكونت اختيار كرد.
مولانا بيست سال در اين مدرسه بسر برد.در اين مدت عمرش به زيارت و عبادت و كتابت قطعات و تربيت شاگردان گذشت.(1)از شاگردان معروف وى مى توان به سليم نيشابورى،حاج محمد تبريزى،محمد حسين باخرزى، سلطان محمود تربتى،قطب الدّين يزدى و قاضى احمد قمى اشاره كرد.(2)
طبق گفته معاصرانش،شاه محمود داراى اوصاف حميده و صفات پسنديده بود.(3)وى تا آخر عمر مجرد زيست و در مشهد خويشاوندى نداشت.از هيچ جا درآمدى كسب نمى كرد و زندگيش به وسيله حق الكتابه مى گذشت.(4)
مولانا ذوق شعرى داشت،قصيده و غزل و رباعى را نيكو مى سرود.ابياتش پانصد بيت است كه اكثر آنها در كتاب «تذكرة الشعراء»قاضى احمد قمى آمده است.(5)
او را قصيده اى است در مدح امام رضا عليه السّلام كه در پاى مناره در راهرو دار السياده نصب شده است:
الهى همه عمر محمود كاتب اگرچه به عصيان سيه كرده دفتر
به حرف خطايش خط عفو دركش به حق على بن موسى بن جعفر
ترحم كه هستم قليل البضاعه به غفلت بسر برده اوقات يكسر
دمادم ز ياد گناهان ماضى به اشك ندامت كنم چهره را تر
به فضل خود اى پادشاه خطابخش به خط خطايش بكش خط سراسر(6)
از غزليات اوست:
باز طواف كعبه كوى تو دارم آرزو مسجد و محراب ابروى تو دارم آرزو
ص:206
مى دهم جان در دم آخر من بى صبر و دل حرفى از نقل سخن گوى تو دارم آرزو
بوى مشك چين نمى خواهد دلم زآن رو كه من نكهت زلف سمن بوى تو دارم آرزو
دل نياسايد مرا از ديدن سرو سهى راستى را،سرو دل جوى تو دارم آرزو
بى گل رويت نبينم سوى گل،چون حالتى گل چه كار آيد،گل روى تو دارم آرزو(1)
هرچند قاضى احمد قمى فوت او را در سال 972 ه.ق آورده است(2)اما با توجه به تاريخ استنساخ رساله حاتميه ملا حسين كاشفى كه به خط شاه محمود نوشته شده است،فوت مولانا بعد از سال 976 ه.ق در مشهد واقع شد.
جسدش را در جنب قبر مولانا سلطان على مشهدى در پايين پاى مبارك امام رضا عليه السّلام و نزديك پنجره گنبد مير على شير دفن كردند.
آثار مولانا شاه محمود بسيار زياد و فراوان است،آنها را مى توان به چهار گروه عمده تقسيم كرد:الف:كتاب ها ب:
رسالات ج:مرقعات د:قطعات متفرقه.
از كتاب ها:يك نسخه ديوان امير شاهى سبزوارى،به قلم كتابت خفى عالى با رقم و تاريخ«كتبه العبد المذنب شاه محمود غفر اللّه و ستر عيوبه،فى شهور سنه احدى و خمسين و تسعمائه بدار السلطنه تبريز»در كتابخانه سلطنتى تهران.(3)و يك نسخه خمسه نظامى به خط غبار براى كتابخانه شاه طهماسب صفوى كه تمام استادان عصر به يكدستى و پاكيزگى آن معترفند،با تصويرگرى بهزاد نقاش در حاشيه(4)موجود است.
از رسالات:يك نسخه رساله حاتميه ملا حسين كاشفى به قلم كتابت خوش با رقم و تاريخ«تمت الرسالة الحاتمية فى تاريخ شعبان المعظم سنه 976،كتبه العبد المذنب شاه محمود الكتّاب(كذا)غفر له»در كتابخانه مجلس شوراى ملى تهران موجود است.
ص:207
و از مرقعات و قطعات:يازده قطعه به قلم هاى دو دانگ و نيم و كتابت خفى و ممتاز و عالى و خوش،با رقم هاى«شاه محمود النيشابورى»و«شاه محمود»و «محمود»و«شاه محمود نيشابورى»و يكى با تاريخ 965 ه.ق در كتابخانه سلطنتى تهران موجود است.و 93 قطعه از مرقع امير غيب بيك،به قلم هاى از چهاردانگ تا غبار ممتاز و عالى، همگى با رقم،از جمله«جهت»فرزند ارجمند محمد حسين تحرير شد،العبد شاه محمود النيشابورى،با تاريخ 929 ه.ق و...در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول مى توان اشاره كرد.(1)
رسول سعيدى زاده
نيشابورى-عطاء اللّه
(-919 ه.ق)
سيد امير برهان الدّين عطاء اللّه نيشابورى متخلص به«عطايى».(2)وى در نيشابور متولد شد،در جوانى به هرات رفت و به كسب علم عروض و صنايع و بدائع شعرى پرداخت و در آن علم مهارت يافت،سپس در مدرسه هاى«اخلاصيه»و«سلطانيه»به تدريس مشغول گرديد.(3)در پايان زندگى نابينا شد و از هرات به مشهد آمد.(4)اواسط شوال 919 ه.ق در همان جا درگذشت.(5)و در رواق دار السياده دفن شد.(6)
از جمله آثار وى«رساله قافيه»و «صنايع و بدائع شعرى»است.(7)
اين قطعه از اوست:
به حمد اللّه كه شد حاصل جهان را رونق كامل ز فرّ رافت شامل ز عدل خسرو عادل
ص:208
شه غازى كه در هيجا چو شد پيدا هژبرآسا شوند از بيم او اعدا چو رو به خائف و بى دل
سپهر سلطنت سلطان حسين آن صفدر ميدان كه نام رستم دستان ز دستانش شده باطل(1)
محمد جواد هوشيار
نيلى-رجبعلى
(ح 1194-1284 ه.ق)
حاج رجبعلى معروف به«نيلى» عارف معروف قرن سيزدهم هجرى.وى از هرات به اصفهان آمد و چون به تجارت نيل اشتغال داشت،به«نيلى» مشهور شد.در خدمت حسين على شاه، در عرفان به درجه كمال رسيد و سرمايه مادى خود را در اين راه صرف نمود، سپس به مشهد آمد و مقيم گرديد و جمعى از صاحبدلان در خدمتش قرار گرفتند.او متجاوز از 90 سال زندگى كرد و سال 1284 ه.ق در مشهد دار فانى را وداع گفت و در رواق شيخ بهايى مجاور حرم حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.به ياد شخصيت عرفانى او در شاه نشين سمت چپ بر ازاره اى از سنگ اين كتيبه منقور گرديد:«راقد اين مرقد شريف و ضجيع...قدوة العارفين و زبده السالكين كاشف الاسرار و اليقين و حاوى اسرار الحقائق و الدّين الكامل فى معرفة اللّه و الهادى الى صراط اللّه اشرف الحاج و المعتمرين المستغرق فى انوار رب العالمين حاج رجبعلى نيلى البسه اللّه تعالى حلل النور و اسكنه دار السرور فى ذيحجه سال 1284 ه.ق».(2)
ابراهيم زنگنه
ص:209
ص:210
هراتى-كمال الدّين حسين
(-974 ه.ق)
حافظ كمال الدّين حسين واحد العين از خطاطان نستعليق نويس معروف خراسان و تركستان و به قولى خواننده قرن دهم هجرى است.(1)كمال الدّين در اصل از دار السلطنه هرات بود و از آنجا به مشهد آمد.(2)
هراتى از يك چشم نابينا بود.در نوشتن خطوط شش گانه(نسخ،ثلث و نستعليق و...)مهارت داشت ولى در تحرير نستعليق استاد كامل و سرآمد زمان محسوب مى شد.(3)نمونه خط نستعليق وى ديده نشد اما خط ثلث او ممتاز و نسخ هايش عالى است.(4)
در علم اكسير متبحر و در لاجورد شويى ماهر بود.قرآن را از حفظ داشت و آن را بسيار خوش مى خواند.گويند در مجلس شاه طهماسب اول،ذكر خوش خوانى وى شد.پادشاه امر كرد تا مقدارى قرآن تلاوت كند.كمال الدّين گفت:خوانندگيم نمى آيد.شاه را از اين صراحت جواب خوش آمد و
ص:211
دستور داد تا تمام وسائل و ما يحتاج زندگى از اسب،استر،اشتر،و خيمه به او بدهند،هراتى در عين فقر از پذيرفتن آنها خوددارى كرد.(1)اين قول بيشتر تذكره نويسان متأخر است كه از كتاب گلستان هنر گرفته اند.اما عبد المحمد خان ايرانى گويد:شاه را از اين سخن خوش نيامد و او را براند.(2)كمال الدّين حسين بسيار درويش و از خود گذشته بود،پياده سفر مى كرد و نمدپوش بود.
سفرى به دارالمؤمنين قم كرد و مدتى در آنجا زيست.از قم به اردوى شاه طهماسب در قزوين پيوست و پس از گردش در چندين شهر سرانجام به خراسان برگشت.(3)
فوت مولانا كمال الدّين حسين در سال 974 ه.ق هنگامى كه قصد بازگشت به شهر هرات را داشت،در مشهد مقدس واقع شد.جسدش را در مشهد دفن كردند.(4)از آثار كمال الدّين حسين مى توان به يك نسخه از كلمات قصار امير المؤمنين عليه السّلام و دو قطعه به قلم ثلث نيم دو دانگ و نسخ كتابت ممتاز و عالى در كتابخانه سلطنتى به رقم:
«...كمال الدّين حسين الحافظ الهروى فى المشهد المقدس به تاريخ شهر ربيع الاول سنه ثلاث و ثلاثين و تسعمائه»و «مشقه الفقير كمال الدّين حسين الحافظ الهروى»و كتيبه صفّه صاحب به خط ثلث عالى در مسجد جامع اصفهان به قلم سه دانگ به رقم«انجام يافت فى تاريخ سنه ثمان و ثلاثين و تسعمائه، كتبه كمال الدّين حسين الحافظ الهروى»،و يك قطعه از مرقع سيد احمد مشهدى در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول،به قلم ثلث سه دانگ جلى و نسخ و رقاع ممتاز با رقم:«مشقه العبد كمال الدّين حسين حافظ هروى»اشاره كرد.(5)
رسول سعيدى زاده
ص:212
يتيم همدانى-محمود
(قرن 11 ه.ق)
ملا محمود همدانى شاعر و متخلص به«يتيم».(1)وى در قرن يازدهم هجرى مى زيسته است.در بروجرد متولد گرديد.(2)برخى منابع نسبت او را يزدجرى منسوب به يزدجرد يكى از روستاهاى كاغه بخش درود شهرستان بروجرد،دانسته اند.(3)وى در عهد «اورنگ زيب»(1068-1118 ه.ق) به هندوستان سفر كرد.(4)پس از مدتى به اصفهان آمد و همان جا درگذشت.(5)اما صاحب كتاب تذكره روز روشن به نقل از آفتاب عالمتاب(تأليف 1269 ه.ق) وى را محمود پهلوان مشهدى دانسته كه مردى دلير بوده و سرانجام به دست داروغه مشهد كشته شده است.(6)
از آثار او ديوان شعرى است.(7)
مشتمل بر دوازده هزار بيت كه نسخه اى از آن در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره(3635)موجود و در فهرست آن كتابخانه مذكور است.آغاز و
ص:213
انجامش اين است:
روز محشر كه روم با دل غمناك آنجا سينه خود زنم از دست تو چاك آنجا
اى خواجه كه از غرور دولت مستى هشيار نگردى تو دگر تا هستى(1)
محمد جواد هوشيار
يزدى-عبد اللّه-جلد اول يوسفى-غلامحسين-بخش دوم
ص:214
ص:215
ص:216
آموزگار-سيد اسماعيل
(1296-1376 ه.ش)
سيد اسماعيل آموزگار فرزند حاج سيد احمد رضوى متصدى جامع گوهرشاد(متوفى 1320 ه.ش)،(1)در سال 1296 ه.ش در مشهد متولد شد.
مراحل رشد و نمو خود را در مشهد گذراند.او نخستين شماره روزنامه «سياه و سفيد»را روز دوشنبه 16 ارديبهشت 1320 ه.ش منتشر ساخت.
اين روزنامه به صورت هفتگى در چاپخانه زوار به چاپ مى رسيد و دفتر آن در خيابان پهلوى(آزادى)پشت دادسرا قرار داشت.(2)
آموزگار در انجمن روزنامه نگاران خراسان-كه در سال 1326 ه.ش تشكيل شده بود.(3)-و نيز در باشگاه لاينز عضويت داشت.(4)در آذرماه
ص:217
1343 ه.ش وى به دليل فعاليتى مقبول دربار از سوى تيمسار على معارفى نشان ترويج دريافت كرد.(1)آموزگار خادم امام هشتم عليه السّلام بود كه به همين دليل پس از اينكه در تهران فوت نمود،جنازه وى به مشهد منتقل گرديد و در صحن آزادى به خاك سپرده شد.(2)وى اهل قلم بود و مقالاتى از ايشان در نامه آستان قدس نشر يافته است.(3)
عليجان سكندرى
ص:218
احتشام كاويانيان-ماشاءالله
(ح 1285-1349 ه.ش)
حاجيه ماشاءالله دختر حاج ميرزا على مجلل التوليه و همسر محمد احتشام كاويانيان مؤلف شمس الشموس.پدر مشاء اللّه ميرزا على مجلل التوليه از رجال برجسته و خدمتگزار آستان قدس بود كه املاك آستان قدس را در اجاره داشت و در شب 22 رجب سال 1341 ه.ق به دليل مخالفت با انديشه هاى كمونيستى به دست شخص ناشناسى در مشهد ترور شد و در حرم مدفون گرديد.(1)سال تولد حاجيه ماشاءالله قبل از 1290 ه.ش بوده است.وى در جوانى به ازدواج محمد كاويانيان درآمد كه از سال 1280 ه.ش به خدمت در آستان قدس مشغول شده بود.
حاجيه ماشاءالله در كنار پرداختن به امور منزل و زندگى مشترك با شوهرش كه پنجاه سال طول كشيد در عرصه امور مذهبى فعاليت هاى زيادى انجام داد،رفع حاجت افراد نيازمند و تشويق بانوان به فراگيرى علوم اسلامى و آشنايى با مذهب شيعه را سرلوحه كار خود قرار داد.او در سفرهاى زيادى كه به عتبات و حجاز انجام داد علاوه بر زيارت قبور ائمّه شيعه در عراق و زيارت سوريه و بيت اللّه الحرام با علماى بزرگى همچون آيت اللّه حاج
ص:219
سيد محسن حكيم،آيت اللّه سيد محمود شاهرودى و آيت اللّه حاج سيد حسين مكّى ديدار كرد.در مشهد نيز با آيات عظام ديدار و ارتباط داشت.علاقه او به امور مذهبى و كوشش در گسترش مذهب تشيع باعث شد تا مؤسسه دينى و مذهبى«عصمتيه»را جهت تحصيل بانوان جوان داير نمايد.او همچنين مشوّق اصلى همسر خود در تدوين كتاب هاى شمس الشموس،چهارده معصوم و انقلاب مشروطيت خراسان بود و در نگارش و تنظيم كتاب هاى او شركت داشت.محمد احتشام كاويانيان به اين نكته كه او زنى مشروطه خواه بوده است،اشاره مى كند.
حاجيه ماشاءالله سرانجام در نيمه شب عيد فطر سال 1349 ه.ش پس از زيارت حرم مطهر و بازگشت به خانه، سكته قلبى كرد و در رواق دار العزه حرم مطهر به خاك سپرده شد.(1)
رجبعلى يحيايى
اسدى-حسين
(1291-1351 ه.ش)
دكتر حسين اسدى فرزند محمد ولى اسدى(مصباح السلطنه)پزشك حاذق در سال 1291 ه.ش در شهر بيرجند متولد شد.تحصيلات خود را در علم پزشكى در بلژيك به اتمام رسانيد.پس از مراجعت به ايران در مشهد به مداواى بيماران پرداخت و استاد دانشكده پزشكى مشهد شد.وى در مدت كوتاهى در رشته خود شهرت بسزايى
ص:220
پيدا كرد و بيماران از اطراف و اكناف خراسان براى مداوا به مطب او مى رفتند و با حسن خلق،صداقت،بلندنظرى و مناعت طبع وى روبرو مى شدند.به هيچ وجه در قيدوبند ماديات نبود.اگر به او حق طبابت نمى پرداختند هرگز مطالبه نمى كرد و در عوض سؤال مى نمود هزينه نسخه را داريد يا خير؟اگر جواب منفى مى شنيد خود كمك مالى به بيمار مى كرد.او پزشكى حاذق بود.در تشخيص و درمان بيمارى معجزه مى كرد.كمتر بيمارى بود كه با نسخه اول يا دوم او بهبود نيابد.اخلاقش موجب شده بود كه مورد توجه و علاقه مردم قرار بگيرد و از محبوبيت عمومى برخوردار شود،همين محبوبيت وسوسه اى شد كه سياست را جانشين طبابت كند.كانديداى انتخاب مجلس شوراى ملى گرديد.در دوره نوزدهم و بيستم از درگز وكيل شد.در ادوار بيست و يكم و بيست و دوم و بيست و سوم از مشهد به مجلس رفت و به حقوق مجلس قانع بود.پزشكى كه درد مردم را مداوا مى كرد،تدريجا دوستان خراسان به دور او جمع شدند و اوقاتش به مصرف مواد مخدر مى گذشت وى چنان اسير منقل و وافور شد تا جايى كه نمى توانست براى معالجه خودش اقدامى كند.(1)در 63 سالگى براثر بيمارى كبد در تهران درگذشت و جنازه ايشان به مشهد منتقل و در روز 27 بهمن ماه 1351 ه.ش در رواق دار العزه به خاك سپرده شد.(2)
اسدى داماد امير معصوم حسام الدوله خزيمه علم بود.پس از مرگش همسرش به جاى او به وكالت مجلس انتخاب گرديد.(3)
غلامرضا جلالى
ص:221
امين زاده-مهدى
(1328-1360 ه.ش)
شهيد مهدى امين زاده دكتر اقتصاد و چهره مبارز انقلاب اسلامى و از شهداى دفتر مركزى حزب جمهورى اسلامى ايران.وى در سال 1328 ه.ش در شهر قاين در خانواده اى متدين متولد شد و تا سال 1344 ه.ش كه سيكل اول دبيرستان را گرفت در آنجا بود.سپس به منظور ادامه تحصيل به مشهد آمد و در دبيرستان فردوسى به تحصيل پرداخت و در سال 1347 ه.ش موفق به اخذ ديپلم طبيعى شد.سال بعد در رشته اقتصاد و علوم سياسى وارد دانشگاه گرديد.
امين زاده در دوران دانشگاه بر ضد رژيم منفور پهلوى مبارزه مى كرد و همواره با ديگر دانشجويان مسلمان در تشكيل جلسات مذهبى و سياسى سهم بسزايى داشت.او در سال 1351 ه.ش از دانشگاه ملى ايران به اخذ ليسانس اقتصاد نايل گرديد و در همان سال براى ادامه تحصيلات به آمريكا رفت و در دانشگاه واشنگتن به تحصيل پرداخت.وى در آمريكا ضمن سعى و تلاش در فراگيرى دروس دانشكده، لحظه اى از مطالعه كتاب هاى مذهبى و سياسى غفلت نداشت.
دكتر امين زاده قرآن و نهج البلاغة را محور فعاليت تبليغى خود قرار داده بود و يكى از اعضاى مهم و فعال اتحاديه انجمن هاى اسلامى اروپا و آمريكا شمرده مى شد و با اغلب گروه هاى علنى و مخفى رژيم پهلوى ارتباط داشت و به طور گسترده اى دست به تكثير جزوات سياسى مذهبى در بين
ص:222
دانشجويان مى زد و در همين حال از تكميل دانش خود غفلت نداشت و بر اين اعتقاد بود كه براى ساختن ايران اسلامى به وجود متخصصين متعهد و با تقوا نياز فراوان است.او پس از پنج سال تحصيل در آمريكا به اخذ دكتراى اقتصاد نايل آمد و بعد از هجرت امام خمينى؛از نجف به پاريس،آمريكا را به قصد پاريس ترك گفت و مدتى با ديگر همرزمانش به عنوان مترجم فعاليت داشت.پس از سفر تاريخى امام به ايران،راهى وطن شد و با ديگر همرزمانش همچون شهيد دكتر اسدالله زاده معاون وزارت بازرگانى در حزب جمهورى اسلامى شاخه مشهد در كنار روحانيانى مبارز مانند حجت الاسلام سيد عبد الكريم هاشمى نژاد به فعاليت پرداخت و در راه شناساندن اسلام اصيل به جامعه از هيچ گونه تلاشى فروگذار نكرد.
دكتر امين زاده در مهر ماه 1358 ه.ش پس از تصويب شوراى انقلاب به سمت عضو هيئت مديره شركت گسترش خدمات بازرگانى و سرپرست معاونت فنى وزارت بازرگانى تعيين شد و با مديريت صحيح و انقلابى كه داشت، فعاليت هاى چشمگيرش پيوسته زبانزد بود تا اينكه در شبانگاه هفتم تيرماه 1360 ه.ش در انفجار حزب جمهورى اسلامى ايران به اتفاق 72 تن ديگر از جمله شهيد دكتر بهشتى به درجه رفيع شهادت رسيد.جنازه اش را به مشهد منتقل كردند و پس از تشييع باشكوهى همراه با شهداى هم رزمش حجت الاسلام دكتر صادقى،على اكبر دهقان و دكتر اسداللّه زاده در غرفه شماره 5 صحن آزادى آستان قدس رضوى به خاك سپردند.(1)
ابراهيم زنگنه
ص:223
بزرگ نيا-على
(1276-1351 ه.ش)
على بزرگ نيا«صدر التجار»فرزند حاج عبد الحسين تهرانى و برادر محمد دانش بزرگ نيا در سال 1314 ه.ق/ 1276 ه.ش متولد و در مشهد تحصيلات خود را به پايان برد و وارد تجارت و سياست گرديده و در 1308 ه.ش از بجنورد به وكالت مجلس شوراى ملى برگزيده شد.او در سال 1317 ه.ش با برادر خود دانش بزرگ نيا
مجبور به توقف در تهران گشت و چهار دوره از سبزوار به وكالت مجلس انتخاب و به خدمات ملى مشغول شد.
صدر التجار مردى شريف،مهربان و ظريف بود كه گاهى غزل مى سرود و در پنجم تيرماه 1351 ه.ش با سكته قلبى درگذشت و جنازه او را به مشهد آوردند و در اين شهر دفن كردند.
از اوست:
منم به عشق تو ثابت وگرنه خواهى ديد رقيب بى صفت امروز هست و فردا نيست(1)
محمد جواد هوشيار
ص:224
حائرى-عبد الهادى
(1314-1372 ه.ش)
عبد الهادى حائرى مورخ،نويسنده و استاد برجسته تاريخ دانشگاه مشهد، نواده دخترى مرحوم شيخ عبد الكريم حائرى يزدى مؤسس حوزه علميه قم (1276-1355 ه.ق).به گفته خودش در آخرين سال هاى حكومت رضا خان پهلوى در شهر مذهبى قم(1)و به قولى در 1314 ه.ش متولد گرديد.(2)زندگى در خانواده اى روحانى در دوران حكومت استبدادى رضا خان و مسايلى از قبيل فشار بر مذهبيون و كشف حجاب،از اولين مسايلى بود كه دوران كودكى وى را تحت تأثير قرار داد.اشغال ايران توسط متّفقين و پيامدهاى ناشى از حضور اين نيروها در عرصه هاى اقتصادى،نظامى و فرهنگى جامعه آن روز ايران،روح او را به عنوان يك نوجوان ايرانى و مسلمان به خود معطوف داشت.(3)به ويژه كه بيگانگان از
ص:225
حس برترى جويى فراوانى نيز برخوردار بودند و تأسيسات و سازمان هاى بنيادى دولتى را در اختيار خود گرفته بودند.آزاد شدن فضاى سياسى در پى سقوط رضا شاه در شهريور 1320 ه.ش مراوده با شخصيت ها و محافل مذهبى،وى را با مسايل روز ايران و جهان اسلام به تدريج آشنا ساخت.گرچه در آن سال ها وى از تحصيلات كلاسيك برخوردار نبود و فقط از سواد مكتب خانه اى و تا حدودى حوزوى بهره مى برد،اما پيوند با نشرياتى از قبيل سالنامه نور دانش و مجله آيين اسلام و روزنامه هاى دنياى اسلام،پرچم اسلام، نداى حق و صدر اسلام،نگرش وى را به سوى يك اسلام توانا براى رويارويى با دشوارى هاى نوين زمان فراخواند.
از همين زمان بود كه دست به قلم برد.ابتدا با نگارش خاطرات اجتماعى و سياسى آغاز كرد و سپس كوشيد وارد عرصه روزنامه نگارى شود.از جمله در سال 1327 ه.ش به همراه برادرش مقاله اى درباره«علت واپس گرايى اسلام و مسلمانان»نوشت.آنچه وى را به حرفه روزنامه نگارى علاقه مند ساخت،قتل محمد مسعود روزنامه نگار معروف بود.او همچنين سعى كرد اشعار مذهبى و قصيده هايى درباره شخصيت هاى صدر اسلام و وضع آشفته جهان اسلام بسرايد.هرچند به گفته خود او آن اشعار از ظرافت برخوردار نبود،ولى نشانگر مسايل مورد توجه وى در آن روزهاست.او در يكى از سروده هاى خود در سال 1327 ه.ش جهان مسلمين را سياه و تاريك و زندگى آنان را فلاكت بار ديده و مسلمانان را به بيدارى جهت چاره انديشى و رهايى از آن وضع فراخوانده است.(1)
او در اوايل جوانى خويش به ناتوانى كشورهاى اسلامى پى برد و همين مسايل،زيرساخت هاى ذهنى وى را در آينده شكل داد.حائرى در
ص:226
مذمت شيفتگى بيش از حد ايرانيان به تمدن غرب در سال 1328 ه.ش اشعارى سرود و در شعرى ديگر افراد «مفتون»و«مجنون»غرب را كه از اين سرزمين ها دانش نمى آموختند به باد انتقاد گرفت.(1)ترور نافرجام محمد رضا شاه پهلوى در سال 1327 ه.ش و برخى مسايل روزمره ديگر سبب شد وى درصدد برآيد تا از طريق خواندن كتاب و روزنامه ها آگاهى هاى بيشترى پيرامون ايران،سياست جهانى،استعمار و چشم و هم چشمى هاى شوروى و انگليس به دست آورد.تلاش امپرياليسم جهت تأسيس كشورى به نام اسرائيل در قلب كشورهاى اسلامى، واكنش مسلمانان جهان به ويژه خاورميانه و تلاش علمايى نظير آيت اللّه خوانسارى و آيت اللّه كاشانى در حمايت از آرمان مردم فلسطين،بيشتر ذهن وى را به مسايل جهان اسلام معطوف كرد به طورى كه از ديدگاه خود او سال 1328 ه.ش سالى پراهميت و آينده ساز و مالامال از رويدادهاى در خور نگرش و فراموش نشدنى(2)در زندگى وى محسوب مى گرديد.زيرا در اين سال وى با مصدق و ملى گرايان و تلاش آنها جهت مبارزه با استبداد و استعمار،و همچنين آيت اللّه كاشانى كه از تبعيد لبنان بازگشته بود آشنا شد،و با شركت در مجامع عمومى بر اطلاعات خويش افزود.در همين سال مدرك ششم ابتدايى را گرفت و اولين مقاله اش را درباره علل عقب ماندگى ايران به چاپ رساند وى در آن مقاله«تعقيب نكردن روش نياكان و پيروى كردن از افكار اروپاييان»را دو علت اساسى عقب ماندگى ايران دانست.هرچند آن مقاله را نمى توان در شمار كارهاى جدى وى به شمار آورد ولى از ديدگاه خود او اولين مقاله اى درخور تأمل و قابل توجه بوده است و از آن در مصاحبه با كيهان فرهنگى در سال 1371 ه.ش به عنوان اولين مقاله خود
ص:227
كه موضوعش غرب زدگى بوده است، ياد مى كند.(1)او در اين سال ها در كارگاه نساجى در قم كار مى كرد.سپس از اين كار دست مى كشيد و در كتابخانه عمومى شهر قم به كار پرداخت و اين امر باعث دستيابى وى به كتاب ها و مجلات بيشترى شد.در سال 1329 ه.ش با مجله حيات مسلمين به همكارى پرداخت.در سال 1330 ه.ش مقاله اى عليه شناسايى دولت اسرائيل از سوى دولت ساعد نوشت و با يك سرى از مقالات ديگر كوشيد نشان دهد،نوجوانى نويسنده و مذهبى است كه درد دين دارد.همچنين در مقاله اى از گسترش فساد و فحشا در جامعه آن روز ايران انتقاد كرد.مقالاتى نيز راجع به شرح حال علماى قم و مقالاتى در عرصه سياسى-اجتماعى براى روزنامه قانون نوشت.سپس به تهران رفت تا تحولات عصر مصدق را در آن شهر و نيز زادگاه خود پيگيرى كند.گرايش او به يكى از نمايندگان طرفدار مصدق كه از قم كانديدا شده بود او را كاملا وارد مسايل سياسى كرد.به دليل راه نيافتن نماينده مورد نظرش به مجلس شوراى ملى با تنى چند از دوستانش در مقابل مجلس شوراى ملى بست نشست.
حائرى پس از شكست جبهه ملى در مرداد سال 1332 ه.ش،سرخورده از سياست به دنبال كار و تحصيل خويش رفت و در شهريور سال 1332 ه.ش پدرش را از دست داد.دوران سربازى خود را در دادرسى ارتش كه او را با پاره اى ديگر از مشكلات جامعه آن روز ايران آشنا كرد،گذراند.در سال 1336 ه.ش در رشته معقول و منقول دانشگاه تهران پذيرفته شد و پس از اتمام تحصيلات،چند سال در اداره بهداشت مشهد مشغول كار شد و در همين زمان كتاب ابن مقفّع نوشته حنّا الفاخورى را از عربى به فارسى برگرداند و منتشر كرد.(2)اما تحولات جهان و خاورميانه به ويژه ملى شدن كانال سوئز و تلاش هاى آمريكايى ها و
ص:228
انگليسى ها براى سلطه بر ايران، سركوبى ملى-مذهبى ها،قيام 15 خرداد سال 1342 ه.ش،از آخرين تحولاتى بود كه قبل از سفر وى به خارج از كشور بر او اثر نهاد.در دوره كارشناسى پژوهشى،را با راهنمايى استاد زرين كوب پيرامون تاريخ اسلام نوشت.(1)در سال 1343 ه.ش موفق به گرفتن بورس از دانشگاه كانادا براى تحصيل در مقطع كارشناسى ارشد شد، سپس دكتراى اسلام و خاورشناسى را در دانشگاه مك گيل گذراند.
رساله فوق ليسانس خود را با عنوان «خواجه نصير الدّين طوسى و نقش او در حمله به بغداد»نوشت كه مورد توجه واقع شد.پس از اتمام كارشناسى ارشد در همان دانشگاه به تحصيل در مقطع دكترا پرداخت و رساله خويش را در زمينه«تشيع و مشروطيت در ايران و نقش ايرانيان مقيم عراق»به پايان رسانيد كه از معتبرترين كتاب ها درباره تاريخ مشروطه ايران قلمداد مى شود و به دو زبان انگليسى و فارسى چاپ شده است.علت گرايش وى به چنين موضوعى به گفته خود وى اين بوده كه در خارج متوجه مى شود كه به مطالعات مربوط به«شيعه شناسى»و «ايران شناسى»خيلى كم توجه شده است.او چون به زبان عربى و فارسى مسلط بود،سعى مى كند به مشروطيت از ديدگاه علماى دينى به ويژه آراى آيت اللّه نائينى در كتاب تنبيه الامّة و تنزيه الملّة بپردازد.او علاوه بر تدريس در مك گيل،مدت چهار سال در دانشگاه كاليفرنيا در بركلى مشغول تدريس و تحقيق شد.(2)
دكتر عبد الهادى حائرى در سال 1357 ه.ش به ايران بازگشت و در كنار تدريس،در گروه تاريخ دانشكده ادبيات دانشگاه فردوسى مشهد لحظه اى از نوشتن باز نايستاد و مهم ترين نگرانى وى ترس از ناتمام ماندن پژوهش هاى علميش بود.ثمره يك عمر تلاش خستگى ناپذير او،شركت در يازده
ص:229
كنفرانس جهانى و نگارش سى و پنج مقاله و اثر به زبان انگليسى و شش كتاب به زبان فارسى مى باشد.عنوان كامل كتاب ها و مقالات و عناوين كنفرانس هاى جهانى وى در كيهان فرهنگى(سال 1371 ه.ش)و نيز يادگارنامه دكتر حائرى در مجله دانشكده ادبيات علوم انسانى مشهد و همچنين كتاب خودآگاهى و تاريخ پژوهى(503 -508)به چاپ رسيده است.
در طول سال هاى اقامت در كانادا و آمريكا پژوهش پيرامون جهان اسلام و چهره ها و انديشه هاى مسلمانان از مهمترين مسايل مورد كاوش دكتر حائرى است كه به صورت مقاله يا سخنرانى در گردهمايى ها و كنفرانس ها ارائه داد و يا در دائرة المعارف اسلام چاپ ليدن و دائرة المعارف ايرانيكا به چاپ رساند.از جمله اين مقالات مى توان به آزادى،آقا نجفى قوچانى، آقا خان كرمانى،حاج ملا محمد اشرفى اصفهانى،ميرزا محمد تقى خان اميركبير،شيخ مرتضى انصارى،حاج حسين آقا طباطبايى بروجردى،آخوند ملا كاظم خراسانى و ملا محمد باقر مجلسى اشاره كرد كه به زبان انگليسى نوشته شده اند.تعدادى از اين مقالات به فارسى ترجمه و در كتابى با عنوان «خودآگاهى و تاريخ پژوهى»كه يادنامه ايشان است،از طرف دانشگاه تهران و مؤسسه دانش و پژوهش ايران به چاپ رسيده است.از مهمترين كتاب هاى ايشان،كتاب هاى زير را مى توان ذكر كرد:
آزادى هاى سياسى و اجتماعى از ديدگاه انديشه گران،گذرى بر نوشته هاى پارسى در دو سده پيشين.
اين كتاب پس از فوت ايشان در سال 1374 ه.ش توسط جهاد دانشگاهى مشهد به چاپ رسيده است،آنچه گذشت نقشى از نيم قرن تكاپو.
زندگينامه شخصى ايشان است در سال هاى آخر عمر و از روى يادداشت هايى كه در طول زندگى تهيه كرده بود به رشته تحرير درآورده و در سال 1372 ه.ش در تهران و توسط
ص:230
انتشارات معين به چاپ رسيده است، ايران و جهان اسلام.عنوان كتاب ديگرى است كه پژوهش هايى تاريخى پيرامون چهره ها،انديشه ها و جنبش ها را شامل مى شود و در سال 1368 ه.ش توسط مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى در مشهد منتشر گرديد.
تاريخ جنبش ها و تكاپوهاى فراماسونگرى در كشورهاى اسلامى.
در سال 1368 ه.ش و توسط مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى منتشر شده است.تشيع و مشروطيت.
كه عنوان رساله دكتراى ايشان بود و قبلا به انگليسى منتشر شده است در سال هاى 1360 و 1364 ه.ش توسط انتشارات آستان قدس رضوى منتشر شده است.نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دورويه تمدن بورژوازى غرب.كه در تهران به سال 1367 ه.ش و توسط انتشارات اميركبير منتشر شده از مهمترين كتاب هاى ايشان است و در سال 1369 ه.ش به عنوان كتاب سال انتخاب شد.
سرانجام مرحوم حائرى در 23 تير ماه 1372 ه.ش پس از گذراندن چند سال بيمارى سرطان خون،در مشهد درگذشت و در صحن انقلاب در حرم مطهر به خاك سپرده شد.دكتر حائرى كه در سال 1353 ه.ش با خانم دكتر زهرا افشارنژاد،استاد دانشكده علوم دانشگاه فردوسى مشهد ازدواج كرده بود،به هنگام فوت دو فرزند دختر داشت.(1)
كتاب هاى مرحوم حائرى به ويژه كتاب«نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دورويه تمدن بورژوازى غرب»و كتاب«تشيع مشروطيت و نقش ايرانيان مقيم عراق»در رديف كتاب هاى آكادميك قرار دارد و جزو منابع دانشجويان به ويژه در رشته هاى تاريخ و علوم سياسى درآمده اند.استاد عبد الهادى حائرى بدون شك يكى از اساتيد برجسته اى بود كه در دو زمينه تدريس و پژوهش و با توجه به تسلطى كه بر زبان هاى عربى و انگليسى داشت، ايده هايى تازه به شاگردان خود داد و تأثيرات بسيار عميقى بر دانشجويان
ص:231
خود نهاد كه اينك بسيارى از آنان جزو مدرسان و اساتيد برجسته شمرده مى شوند و در دانشگاه ها و دبيرستان هاى مختلف كشور به تدريس تاريخ اشتغال دارند.
رجبعلى يحيايى
حامد مقدم-احمد
(1329-1380 ه.ش)
دكتر احمد حامد مقدم مبارز، نويسنده،پژوهشگر و مدير گروه علوم اجتماعى دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه مشهد.سال 1329 ه.ش در مشهد متولد گرديد.پس از گذراندن تحصيلات ابتدايى و متوسطه در مشهد وارد دانشگاه تهران شد و تحصيلات خود را در رشته علوم اجتماعى گرايش جامعه شناسى ادامه داد.در دوران تحصيل ضمن شركت در محافل دينى-مذهبى همراه با جريان هاى دانشجويى پيروان خط امام در مبارزات سياسى عليه رژيم شاه همكارى داشت.او بارها به زندان رفت، پس از پيروزى انقلاب اسلامى به سمت مدير گروه علوم اجتماعى دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه مشهد منصوب شد و تا سال 1378 ه.ش عهده دار اين مسئوليت بود.علاوه بر اين مديركل امور دانشجويى دانشگاه فردوسى،رياست دوره هاى شبانه دانشگاه فردوسى و معاون آموزشى دانشكده ادبيات را به عهده داشت.(1)
در سال 1370 ه.ش به خدمت در آستان قدس رضوى درآمد علاوه بر اين
ص:232
در مراكزى چون مركز خراسان شناسى آستان قدس رضوى،شوراى اجتماعى اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى،جهاد سازندگى و شوراى فرهنگى شهردارى مشهد منشأ تحولات بى شمار گرديد.از خدمات ارزنده او مى توان به«مؤسسه خدمات مشاوره اى جوانان و پژوهش هاى اجتماعى آستان قدس رضوى»اشاره نمود.
سرانجام دكتر احمد حامد مقدم روز يكشنبه 28 مرداد 1380 ه.ش در مشهد درگذشت و در حرم رضوى دفن گرديد.از مرحوم دكتر حامد مقدم چند اثر بر جاى مانده است از آن جمله:
پژوهشى در نظام حمايتى اسلام،توسعه روستايى و مشاركت،سنت هاى اجتماعى در قرآن،طرح پژوهشى بررسى و طراحى نظام خدمات رسانى روستايى استان خراسان در 9 مجلد، طرح تحقيقاتى برنامه ريزى آموزشى و پژوهشى دانشگاه فردوسى مشهد در 6 مجلد،كتاب دانش اجتماعى سال چهارم دبيرستان رشته ادبيات و اقتصاد(1)و مقالات«بررسى وضعيت تحصيلى دانشجويان دانشگاه فردوسى مشهد»،«پژوهشى پيرامون مفاهيم و اصطلاحات جمعى قرآن»،«جنگ از ديدگاه قرآن»،«درآمدى بر انديشه سياسى حضرت امام خمينى»،«طرح جامعه شناسى در قرآن كريم»،«طرح زيربنا و پايه هاى اساسى جامعه اسلامى»،«منشأ زندگى اجتماعى انسان از ديدگاه علامه طباطبايى»، «نظرى به موقعيت هاى اجتماعى لازم براى تحقق توسعه اقتصادى سريع و برنامه ريزى شده»كه در مجلات دانشكده ادبيات مشهد و مشكاة آستان قدس رضوى به چاپ رسيده است،از آثار ايشان مى باشد.(2)
محمد جواد هوشيار
ص:233
حسينى بجنوردى-اسماعيل-جلد اوّل
حكاك-شير محمد
(ح 1223 ه.ش-)
حاج محمد شير محمد كوزه كنانى معروف به«حكاك»فرزند حاج محمد كاظم كوزه كنانى از افراد خير و نيكوكار قرن سيزدهم خراسان بود كه سال ها به شغل فيروزه تراشى و تجارت فيروزه در جوار حرم مطهر حضرت على بن موسى الرضا عليه السّلام اشتغال داشت.وى در حدود سال 1223 ه.ش در مشهد در خانواده اى روحانى و متدين متولد شد و پس از رشد و تحصيلات لازم مذهبى به اتفاق پدر و چهار برادرش به نام هاى حاج صادق،حاج محمد حسين،آقا كوچك و حاج محمد رضا در تيمچه حكاك ها واقع در گوشه صحن آزادى (نو)به شغل فيروزه تراشى و تجارت آن مشغول گرديد و توليدات را شخصا به شهرهاى كلكته و بمبئى صادر مى نمود و در عوض كالاهايى نظير پارچه چينى و نيز چرخ خياطى به ايران وارد مى كرد.
او در جوانى ازدواج نمود كه ثمره آن دو دختر به نام هاى حاجيه بى بى بتول و خانم آغا هستند كه اولى به همسرى حاج محمد جعفر كاتوزى و دومى به ازدواج حاجى صالح پور درآمد.
مرحوم حاج شير محمد حكاك در حدود پنجاه سالگى به علت علاقه زيادى كه به حضرت سيد الشهداء امام حسين عليه السّلام و خاندان عصمت و طهارت داشت،قسمتى از ثروت خود را مانند زمين ها و باغ هاى روستاى«شقا»واقع در بين خيابان خواجه ربيع و كوى طلاب و يكى از خانه هاى خود واقع در «دربند عليخان»كه شخصا براثر تلاش فراوان اقتصادى از راه تجارت اندوخته بود،وقف نمود و مقرر داشت درآمد آنها را صرف مواردى نظير:برگزارى مجالس و اطعام در مجلس حضرت ابا عبد اللّه الحسين عليه السّلام،كمك به مستضعفان و مستمندان،فراهم نمودن ازدواج پسرانى كه سيد باشند،اطعام سادات،قربانى
ص:234
نمودن گوسفند همه ساله در عيد قربان، اعزام همه ساله افراد متشرع و صالحى كه خود امكان رفتن به زيارت عتبات عاليات را نداشته باشند،گماشتن قارى قرآن بر سر مزار واقف در رواق دار السياده حرم مطهر،بنمايند.
توليت موقوفات را به عهده برادرش حاج محمد رضا و نظارت را به برادر ديگرش آقا كوچك واگذار نمود و
سپس حاج شيخ مرتضى بجنوردى و دو دخترش،توليت و نظارت را عهده دار بودند.پس از دخل و تصرفات دولت پهلوى،تحت عنوان اصلاحات ارضى،باقيمانده آن در اختيار اداره اوقاف قرار گرفت.اين مرد خير و نيكوكار پس از عمرى طولانى عاقبت در مشهد درگذشت و در رواق دار السياده حرم مطهر مدفون گرديد.
ابراهيم زنگنه
ص:235
خواجويان-محمد كاظم
(1317-1372 ه.ش)
محمد كاظم خواجويان استاد دانشگاه و نويسنده.سال 1317 ه.ش در خانواده اى مذهبى در مشهد زاده شد.
پس از گذراندن دوره هاى ابتدايى و متوسطه به دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد راه يافت و در سال 1341 ه.ش به دريافت دانشنامه ليسانس تاريخ از آن دانشكده نايل آمد،پس از آن با سمت دبيرى به كار در آموزش و پرورش پرداخت و مدتى در آباده تدريس كرد.(1)چندى براى ادامه تحصيل به فرانسه رفت و طى سال هاى 54-1356 ه.ش دوره هاى فوق ليسانس و دكتراى رشته مطالعات اسلامى را به پايان برد.دكتر خواجويان از سال تحصيلى 56-1357 ه.ش به تدريس در دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد پرداخت.پس از پيروزى انقلاب
ص:236
اسلامى به گروه تاريخ دانشگاه فردوسى مشهد منتقل شد و چندى پس از آن رياست دانشكده ادبيات اين دانشگاه را پذيرفت.او نزديك به نه سال در اين سمت باقى ماند و پس از آن در سمت معاون دانشجويى دانشگاه فردوسى مشهد انجام وظيفه كرد و هم زمان با آن عضويت هيئت امناى دانشگاه هاى شمال شرق كشور را داشت و سرپرستى شوراى برنامه ريزى گروه تاريخ وزارت آموزش عالى را عهده دار بود.(1)همچنين درس هاى تاريخ صدر اسلام،تاريخ تشيع و تاريخ ائمّه را در بخش تاريخ دانشكده ادبيات مشهد تدريس مى كرد و در كنار آن به امور اجرايى و ادارى دانشگاه فردوسى مشهد نيز مى پرداخت.(2)وى همچنين از آغاز فعاليت هاى كانون نشر حقايق اسلامى در مشهد،زير نظر استاد محمد تقى شريعتى،به فعاليت هاى مذهبى در اين كانون روى آورد.در هيئت مديره انصار الحجه،(مؤسسه خيريه اى براى رسيدگى به وضع يتيمان)،انجمن حمايت از زندانيان مشهد و هيئت امناى اداره اوقاف مشهد عضويت داشت.او همواره خود را مديون استاد محمد تقى شريعتى مى دانست.(3)
خواجويان نشريه اى تخصصى در زمينه پژوهش هاى تاريخى بنيان گذارد كه از سال 1368 ه.ش با نام«فصلنامه مطالعات تاريخى»منتشر شده است.
ايشان روز 13 آبان 1372 ه.ش در مشهد به علت سكته قلبى درگذشت و در حرم رضوى به خاك سپرده شد.(4)
مهمترين اثر دكتر خواجويان كتاب «تاريخ تشيع»است،همچنين چندين مقاله پژوهشى از وى در فصلنامه مطالعات تاريخى و نيز مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد به چاپ رسيده است كه عبارتند از:«اوضاع اجتماعى جامعه اسلامى هم زمان با دوران امامت امام موسى بن جعفر عليه السّلام»،
ص:237
«پژوهشى پيرامون آراء ابن خلدون درباره امويان»،«پژوهشى پيرامون آراء برخى مورخان درباره قيام مختار»،«چه راهى در پيش گيريم»، «سخنى چند درباره علل سقوط امويان»،«نگاهى گذرا بر نظر مورخان درباره قيام مختار»،«نگرشى بر نهضت عباسيان».(1)
محمد جواد هوشيار
ص:238
رجايى بخارايى-احمد على-بخش اوّل
رضوى-سيد اطهر عباس
(1300-1369 ه.ش)
سيد اطهر عباس رضوى متولد 1300 ه.ش/1921 م.از اساتيد برجسته تاريخ شبه قاره هند است كه در مراكز علمى اروپا و آمريكا شهرت دارند ايشان تحصيل كرده دانشگاه اسلامى عليگره هند و دانشگاه لندن است.
سيد اطهر رضوى قبل از سال 1346 ه.ش/1967 م در دانشگاه هاى جواهر لعل نهرو دهلى نو و دانشگاه اسلامى على گره تاريخ قرون وسطى و تاريخ استقلال هند را تدريس و به عنوان رئيس گروه تاريخ دانشگاه كشمير واقع در شهر سرى نگر انجام وظيفه مى نمود و سپس به دعوت دانشگاه ملى استراليا واقع در شهر كانبرا تاريخ هند را تدريس مى كرد.
در بين سالهاى 1334-1341 ه.ش/1955-1962 م«تاريخ قرون وسطى هند»را به زبان هندى در ده جلد تأليف نمود و توسط دانشگاه اسلامى على گره به چاپ رسيد.به تقاضاى دولت ايالتى اتار پرادش هند«تاريخ نهضت استقلال هند در منطقه اتار پرادش»را در شش جلد بين سالهاى 1336-1340 ه.ش/1957-1961 م به زبان انگليسى تأليف نمود.كتابهاى ديگر ايشان به شرح زير مى باشد:
ص:239
1-جنبشهاى اسلامى در شمال هند در قرنهاى 16 و 17 ميلادى.
2-تاريخ فتح پورسيكرى.
3-ترجمه هندى مقدمه ابن خلدون.
4-ترجمه هندى حقايق هندى.
5-تاريخ انديشه اسلامى در دوران امپراتور اكبر.
6-تاريخ صوفيان هند در دو جلد.
7-شيعه در هند در دو جلد كه جلد اوّل آن توسط دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم در سال 1376 ه.ش به چاپ رسيد.
8-شاه ولى اللّه دهلى دهلوى و عصر وى.
9-زندگانى شاه عبد العزيز دهلوى.
10-انقلاب اسلامى ايران اين كتاب در سال 1358 ه.ش چاپ شد و يكى از بهترين كتابهايى است كه در حمايت انقلاب اسلامى ايران و امام خمينى1 به زبان انگليسى تأليف شده است.
علاوه بر اين از پرفسور اطهرعباس رضوى چندين مقاله در«تاريخ اسلام دانشگاه كامبريج»،«تاريخ فرهنگى هند»و«جهان اسلام»چاپ شده است و دكتر حسين رئيس السادات چندين مقاله پرفسور اطهرعباس رضوى را به فارسى ترجمه و در فصلنامه مشكاة به چاپ رسانده است.
مرحوم پرفسور رضوى از شيعيان مخلص بود و ارادت خاصى به امام رضا عليه السّلام داشت و چندين بار براى زيارت مرقد مطهر امام رضا عليه السّلام به مشهد مقدس مسافرت نمود و سرانجام سال 1369 ه.ش/اوايل دهه 1990 ميلادى در آخرين سفر خود به مشهد مقدس وفات يافت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام مدفون شد.مرحوم پرفسور رضوى حسينيه ى بزرگى در شهر على گره هند تأسيس كرده است.
ص:240
زوّار-حسين
(1275-1359 ه.ش)
حسين زوار نويسنده و شاعر.وى در سال 1275 ه.ش در خانواده اى اهل علم و ادب چشم به جهان گشود.
پدرش حاج نوروزعلى معروف به كتاب فروش در زمان سلطنت مظفر الدّين شاه قاجار(1313-1324 ه.ق) در بازار بين الحرمين تهران به كار كتاب و روزنامه اشتغال داشت،و كتب و مجلات را از شهرهايى چون قاهره و برلين وارد مى كرد.در جريان انقلاب مشروطه،او كه در زمره آزادى خواهان فعاليت مى كرد به منظور فرار از آزار هيئت حاكمه،مجبور به ترك تهران و عزيمت به مشهد گرديد،و در اين شهر رحل اقامت افكند و نام خانوادگى زوار را برگزيد.
شادروان حسين زوار تحصيلات اوليه را در تهران و ادامه آن را در مدرسه«ملى»كه پدرش از بنيانگذاران آن بود،گذراند.در اين دوران بين او و شادروان غلامرضا رياضى و شادروان يحيى ريحان از شاعران خراسانى كه از
ص:241
شاگردان همين مدرسه بودند،الفتى حاصل شد.او به سبب علاقه و عنايتى كه به مطالعه تاريخ و ادبيات ايران داشت،در ادامه فعاليت پدرش مبادرت به فروش كتاب در داخل صحن مسجد گوهرشاد و سپس در بازار زنجير مدتى نيز در كوچه ارگ كوچه حمام مستشار، نمود و پس از آن كتاب فروشى و انتشارات زوار را در خيابان ارگ مشهد و سپس در سال 1322 ه.ش انتشارات زوار را در تهران خيابان باب همايون ميدان سپه تأسيس كرد كه مديريت آن با فرزند ارشد ايشان اكبر زوار بود.
حسين زوار بنيانگذار صنف چاپخانه دار،كتابفروش و لوازم التحرير مشهد و صنعت چاپ خراسان و نيز بانى شركت تعاونى فروشندگان كتاب و
لوازم التحرير مشهد مى باشد.وى علاوه بر چاپ و انتشار انواع كتب معتبر تاريخى،ادبى،اجتماعى،علمى و غيره به چاپ و انتشار كتاب هاى درسى دبستانى و دبيرستانى مشهد اهتمام داشت.كتاب هايى نيز چون«منتخبى از ديوان نظامى گنجوى»از وى به يادگار مانده است.
ايشان در پنجم آذرماه 1359 ه.ش دار فانى را وداع گفت و در حرم مطهر حضرت ثامن الائمّه عليه السّلام مدفون گرديد.
اينك برخى از فرزندان و نوادگان وى در ادامه فعاليت ايشان به كار چاپ و نشر اشتغال دارند.(1)
رسول سعيدى زاده
ص:242
سالارى-احمد
(1282-1335 ه.ش)
دكتر احمد سالارى فرزند دكتر حسين سالارى پزشك و استاد دانشگاه مشهد.وى در اول مهر ماه سال 1282 ه.ش در خانواده اى متدين در مشهد متولد شد و تحصيلات ابتدايى را در مشهد و دوره متوسطه را در دار الفنون تهران به پايان رسانيد.سپس در سال 1306 ه.ش براى تحصيل رشته پزشكى به كشور فرانسه عزيمت كرد و در سال 1316 ه.ش پس از اخذ درجه دكتراى پزشكى از دانشگاه پاريس به ايران مراجعت و به استخدام وزارت بهدارى درآمد.او خدمات پزشكى خويش را در مشهد آغاز نمود و همراه برادرانش براى تأسيس آموزشگاه عالى بهدارى و دانشكده پزشكى تلاش نمود و خود در اين دانشكده سال ها سمت استادى بيمارى هاى داخلى را داشت و در كنار طبابت و تدريس نيز چند سالى رياست بهدارى استان خراسان را عهده دار بود و در اين سمت خدمات بهداشتى زيادى به مردم اين استان ارائه نمود.او در روز 23 تيرماه سال 1335 ه.ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن عتيق
ص:243
به خاك سپرده شد.(1)
ابراهيم زنگنه
سالارى-حسين
(1234-1321 ه.ش)
دكتر حسين سالارى ملقب به «معتمد الحكماء»فرزند آيت اللّه مرحوم حاج ابو القاسم يزدى،پزشك و رئيس دارالشفاى حرم مطهر رضوى.وى در سال 1234 ه.ش در خانواده اى روحانى در تفت چشم به جهان گشود و براى تحصيلات علوم دينى به حوزه علميه يزد رفت و بعد از مرگ پدر به جاى او به امامت جماعت پرداخت اما چون پيوسته هواى دانش پزشكى در سر مى پرورانيد،براى ادامه تحصيلات پزشكى به اصفهان و تهران رفت و بعد از اخذ درجه دكتراى پزشكى در تهران،به عنوان پزشك لشكر همراه عده اى از سربازان به مشهد آمد.او پس از پايان دوره خدمت وظيفه قصد مراجعت به يزد داشت،در اين هنگام همسر ركن الدوله توليت آستان قدس رضوى و والى خراسان به بيمارى مشكلى دچار شد و از جانب والى از وى دعوت به عمل آمد.پس از چند روز،بيمار درمان شد و توليت آستان قدس به عنوان سپاسگزارى،يك عبا و قرآن براى ايشان فرستاد و از او خواست كه به عنوان رئيس دارالشفاى حضرت رضا عليه السّلام در مشهد اقامت نمايد و ايشان در مشهد ماند.از آن تاريخ مدت 35 سال به عنوان رئيس دارالشفاى حضرت رضا عليه السّلام انجام وظيفه كرد.
سرانجام در سال 1321 ه.ش دار فانى را وداع گفت و جنازه اش در صحن نو به خاك سپرده شد.دكتر رضا سالارى، دكتر احمد سالارى،دكتر على سالارى، دكتر محمود سالارى و سرهنگ مهدى سالارى فرزندان وى هستند.(2)
ابراهيم زنگنه
ص:244
سالارى-رضا
(1275-1331 ه.ش)
دكتر رضا سالارى فرزند دكتر حسين سالارى پزشك،استاد دانشگاه و از بنيانگذاران دانشكده پزشكى مشهد.وى در سال 1275 ه.ش در مشهد در خانواده اى متقى و خادم آستان قدس رضوى پا به عرصه حيات نهاد،دوره دبستان را در مشهد به پايان رسانيد.دوره متوسطه را در دار الفنون تهران طى كرد.پس از گذراندن دوره آليانس فرانسه براى ادامه تحصيل پزشكى وارد دار الفنون تهران شد و چون به اخذ دكتراى پزشكى عمومى نايل آمد براى اخذ درجه تخصصى عازم كشور فرانسه شد و پس از مدتى از دانشگاه پاريس به اخذ درجه تخصص جراحى عمومى نايل گرديد.
آنگاه به ايران مراجعت كرد و در مشهد به خدمت پزشكى پرداخت.او از سال 1300 تا 1331 ه.ش در بخش جراحى بيمارستان امام رضا عليه السّلام به عنوان رئيس و پزشك متخصص انجام وظيفه نمود.در همين مدت نيز استادى جراحى مدرسه عالى بهدارى و دانشكده پزشكى مشهد را به عهده داشت و در ضمن همه فعاليت ها شغل طبابت را يكى از وظايف انسانى خويش مى دانست و از بعضى بيماران مستضعف علاوه بر اينكه وجهى دريافت نمى كرد،هزينه درمان آنها را نيز مى پرداخت.او سرانجام در شب 21 ماه رمضان سال 1371 ه.ق/خرداد سال 1331 ه.ش در مشهد دار فانى را وداع گفت و جنازه اش در صحن عتيق
ص:245
حرم حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(1)
ابراهيم زنگنه
سالارى-على
(1289-1352 ه.ش)
دكتر على سالارى فرزند دكتر حسين سالارى پزشك و استاد دانشگاه علوم پزشكى مشهد.وى روز سيزدهم شهريور سال 1289 ه.ش متولد شد.دوره ابتدايى را در سال 1303 ه.ش و تحصيلات متوسطه را در سال 1309 ه.ش در دبيرستان دانش مشهد به پايان رسانيد.سپس براى ادامه تحصيل راهى تهران شد و در دانشكده پزشكى به تحصيل مشغول گرديد و در سال 1315 ه.ش به اخذ درجه دكتراى پزشكى نايل آمد.بعد از انجام خدمت وظيفه عمومى در ضمن انجام وظايف درمانى از آبان سال 1318 ه.ش به مدت شش سال با سمت معاونت بهدارى شهردارى مشهد و بعد با سمت رياست بهدارى انجام وظيفه نمود.و از سال 1323 ه.ش در سمت معاونت بخش مامايى و بيمارى هاى زنان بيمارستان شاه رضا (امام رضا)وابسته به دانشكده پزشكى مشغول به كار شد و در همين سمت بود كه به فرانسه رفت و دوره هاى تكميلى و تخصصى مامايى و بيمارى هاى زنان را در زايشگاه بودلوك و بيمارستان بروكا پاريس و دانشكده پزشكى پاريس در سال هاى 1330-1331 ه.ش طى نمود
ص:246
و به ايران مراجعت كرد.از سال 1335 ه.ش رياست بخش مامايى و بيمارى هاى زنان را عهده دار شد.
مرحوم دكتر سالارى در كنار كارهاى درمانى و ادارى از سال 1320 ه.ش در آموزشگاه عالى بهدارى به تدريس اشتغال داشت و از سال 1325 ه.ش با سمت دانشيار دانشگاه تهران مأمور خدمت در آموزشگاه عالى بهدارى مشهد شد و از سال 1331 ه.ش نيز در دانشكده پزشكى مشهد تدريس مامايى را به عهده گرفت و در سال 1335 ه.ش در همين رشته به درجه استادى ارتقاء يافت و از سال 1342 ه.ش رياست گروه مامايى و بيمارى هاى زنان را با داشتن سمت رياست آموزشگاه عالى مامايى مشهد به عهده داشت.وى در كنار همه فعاليت هاى درمانى و آموزشى و ادارى، سرپرستى زايشگاه خانوادگى شير و خورشيد سرخ مشهد را نيز اداره مى كرد.
دكتر على سالارى پس از 63 سال زندگى روز دوم فروردين ماه سال 1352 ه.ش دار فانى را در مشهد وداع گفت و در صحن نو(آزادى)به خاك سپرده شد.(1)
ابراهيم زنگنه
سالارى-محمود
(1277-1367 ه.ش)
محمود سالارى فرزند دكتر حسين سالارى،استاد زبان فرانسه.وى دى
ص:247
ماه سال 1277 ه.ش در مشهد چشم به جهان گشود پس از دوره دبستان در مشهد دبيرستان را در دار الفنون تهران به پايان رسانيد.سپس وارد آليانس فرانسه شد و پس از پنج سال تحصيل به دريافت ديپلم آليانس نايل آمد.او به خراسان مراجعت كرد و از سال 1299 تا 1301 ه.ش در پيشكارى ماليه (دارايى)خراسان به خدمت مشغول شد و از سال 1301 ه.ش از وزارت ماليه بركنار شد و به استخدام وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش)درآمد و تا آخر عمر در سمت دبيرى و استادى زبان فرانسه در دبيرستان هاى فردوسى،ابن يمين(حكمت)،شاه رضا(دكتر شريعتى)،فروغ(هفتم تير)،ايراندخت (آزادگان)،دانشسراى مقدماتى پسران و دختران مشهد،آموزشگاه عالى بهدارى،دانشكده پزشكى و دانشكده معقول و منقول مشهد به تدريس زبان فرانسه مشغول بود.
مرحوم سالارى در سال 1337 ه.ش بازنشسته شد با اين حال تا سال 1339 ه.ش در دانشكده پزشكى مشهد تدريس مى كرد.او تدريس در كلاس و هدايت جوانان را بر پست ادارى ترجيح مى داد.وى تا آخر عمر افتخار تشرف و خادمى حرم مطهر حضرت ثامن الحجج عليه السّلام را داشت و در چهارم تيرماه سال 1367 ه.ش درگذشت و جنازه اش در صحن نو (آزادى)به خاك سپرده شد.(1)
ابراهيم زنگنه
سامى راد-حسين
(1284-1368 ه.ش)
دكتر حسين سامى راد فرزند اسماعيل خان،تحصيلات ابتدايى را در بجنورد به پايان برد و دورۀ دبيرستان را در دار الفنون گذراند.در سال 1305 در ميان نخستين گروه دانشجويان اعزامى به خارج از ايران،براى طى دورۀ پزشكى و گرفتن تخصص به پاريس
ص:248
رهسپار گرديد و پس از اخذ تخصص در رشتۀ بيمارى هاى كودكان و گذراندن دورۀ«مالارياشناسى»از ايتاليا به ايران بازگشت.در سال 1316 پس از پايان خدمت نظام،مأمور تأسيس بهدارى خراسان گرديد و هم زمان با آغاز جنگ دوم جهانى، رياست بيمارستان امام رضاى مشهد را به عهده گرفت و براى جبران كمبود پزشك در خراسان و تأسيس آموزشگاه عالى بهدارى كه هستۀ اوليۀ دانشگاه فردوسى را تشكيل مى داد، اقدام نمود.پس از تأسيس دانشكدۀ پزشكى مشهد و دانشگاه فردوسى به مدت 28 سال ضمن تدريس،رياست مؤسسات علمى را نيز به عهده داشت.
در سال 1342 به نمايندگى مردم مشهد به مجلس شوراى ملى رفت و چون عنوان استادى دانشگاه تهران را يافته بود،در آن دانشگاه به تدريس پرداخت و در سال 1350 بازنشسته شد.از جمله مشاغل اجتماعى او مى توان به اين موارد اشاره نمود:رياست جمعيت شير و خورشيد سرخ مشهد(1327-1339)؛ تأسيس درمانگاه خيريه رازى در مشهد (در زمان جنگ جهانى دوم)؛رياست جمعيت حمايت از جذامى هاى مشهد، عضويت در هيئت مديره انجمن مبارزه با سل در مشهد؛عضويت در هيئت مديره انجمن تعاون بهداشتى در مشهد.(1)
دكتر سامى راد در سال 1368 ه.ش در مشهد درگذشت و در حرم مطهر رضوى دفن گرديد.(2)
ص:249
دكتر سامى راد تأليفاتى در زمينۀ علوم پزشكى و تربيتى دارد و مقالاتى از وى در نشريات علمى كشورهاى مختلف منتشر شده است.از جمله آثارش مى توان از كتاب هاى زير نام برد:راه پرورش كودكان(1322)؛ سلامتى و بيمارى كودكان(1334)؛ تشخيص برنكو پنومونى سلى و غير سلى(به زبان فرانسوى،پايان نامه تحصيلى).
على سكندرى
ص:250
شاملو-على
(1284-1376 ه.ش)
پزشكى كه طبابت را از غرفه هاى حرم مطهر آغاز كرد.در گذشته نه چندان دور شهر مشهد خيلى كوچك و كم جمعيت بود،به همين دليل پزشكان به سهولت در دسترس بيماران قرار داشتند در آن زمان تعداد پزشكان از شمار انگشتان دست تجاوز نمى كرد.سرآمد آنها نيز ميرزا غلامعلى صدر الاطباء (1302 ه.ش)(1)پدر مرحوم دكتر على شاملو بود كه ابتدا در غرفه هاى صحن نو طبابت مى كرد.پزشكان آن زمان با گرفتن نبض و ديدن زبان و تجربه هاى شخصى،بيماران را مداوا مى كردند.
در سال 1298 ه.ش مدرسه دار الفنون اميركبير،«مدرسه طب»نام گرفت و داوطلبان با مدرك ديپلم مى توانستند به مدرسه طب راه پيدا كنند و دوره دكترا را بگذرانند؛پس از آن مدرسه طب،دانشكده پزشكى ناميده شد و دوره آن شش سال گرديد.
ص:251
دكتر على شاملو در شمار 10 پزشكى بود كه از دانشكده پزشكى تهران فارغ التحصيل شد و مجوز طبابت دريافت كرد.
اين طبيب عالى قدر در دفترچه خاطراتش اين گونه نوشته است:
«خانواده ما معروف به شاملو است.
شاملو ايل بزرگى بوده كه در زمان صفويه به انضمام چند ايل ديگر مجموعا قشون قزلباش را تشكيل مى دادند.عده اى از شاملوها در زمان صفويه حكومت هرات را داشتند.آنچه مسلم است خانواده ما از زمان نادر شاه در مشهد سكونت داشتند و اجداد ما خطاط و نويسنده بودند،زيرا دستخطهاى زيبايى از آنها به يادگار مانده است.به هرحال اينجانب على شاملو روز چهارشنبه 23 ربيع الثانى 1324 ه.ق مطابق 18 خرداد 1284 ه.ش در مشهد متولد شدم.آموختن را از مكتب خانه آغاز كردم.تحصيلات ابتدايى را نيز در مشهد گذراندم؛سپس براى ادامه تحصيل به تهران رفتم.در تهران پس از پايان تحصيلات متوسطه وارد دانشكده پزشكى شدم.
در سال 1308 ه.ش از دانشكده پزشكى فارغ التحصيل شدم.پس از آن براى خدمت در شركت نفت به مسجد سليمان رفتم.پس از مدتى دوباره به تهران برگشتم وارد ارتش شدم.مدتى هم رياست بهدارى سبزوار را به عهده داشتم.
در سال 1312 به مشهد برگشتم و مشغول طبابت شدم.چهار دختر و دو پسر دارم و پسرانم حرفه طبابت را انتخاب كرده اند».(1)
دكتر فريدون شاملو درباره زندگى علمى و حالات و رفتار پدرش مى گويد:«مرحوم پدرم،پزشكى انسان دوست،عارف و خادم امام هشتم عليه السّلام بود.وى از سال 1312 تا 1376 ه.ش در مشهد به شغل شريف طبابت اشتغال داشت و در اين مدت هرگز براى ماديات طبابت نكرد.
به ياد دارم زمانى به عمل جراحى نياز پيدا كرد و بايد مدتى از طبابت
ص:252
كناره مى گرفت،قرار شد مطب او را من اداره كنم.پدرم مرتبا سفارش مى كرد و مى گفت هواى بيماران كم بضاعت را داشته باش نسخه گران ننويس و از داروهاى تركيبى براى آنها تجويز كن كه بضاعت تهيه آن را داشته باشند؛ همچنين سفارش مى كرد طبابت را صبح زود شروع كن،چون بيماران شب تا صبح را با بيمارى سر كرده اند و طاقت ندارند تا نيمروز صبر كنند.خود ايشان هم با اينكه خادم امام هشتم عليه السّلام بود و اغلب شب ها را در حرم مطهر كشيك داشت صبح خيلى زود در مطب حضور مى يافت،چون دلش راضى نمى شد بيمارانش را لحظه اى منتظر بگذارد.
براى حق ويزيت هم مبلغى تعيين نكرده بود بلكه هركس هرچه برايش مقدور بود روى ميز مى گذاشت و پدرم اصلا به آن توجهى نمى كرد.
بدين طريق تمام عمر بابركتش را صرف طبابت و خدمت به خلق كرد و سرانجام در سال 1376 ه.ش به رحمت ايزدى پيوست و پيكرش در حرم مطهر ثامن الائمه عليه السّلام به خاك سپرده شد.
از دكتر شاملو كتابخانه بزرگى شامل كتاب هاى تاريخى،ادبى و پزشكى به زبان هاى فارسى،فرانسه و عربى بجاى ماند كه بنا به وصيت خود او به كتابخانه آستان قدس رضوى اهدا شد.(1)
عليجان سكندرى
شاملو-ميرزا غلامعلى
(1212-1302 ه.ش)
ميرزا غلامعلى خطاط و پزشك و مشهور به صدر الاطباء.او فرزند ابراهيم شاملو است.در سال 1212 ه.ش زاده شد پدرش رفوگر و از خدام كشيك دوم آستان قدس رضوى بود.ميرزا غلامعلى از كودكى به تحصيل پرداخت و در نزد استادان زمان خود با علوم ادبى و معقول و منقول آشنا شد و در زمينه هنر خط،كار كرد و به علت علاقه به رشته
ص:253
پزشكى،براى تحصيل عازم تهران شد.(1)در تهران چند سالى نزد پزشكان معروف آن زمان چون«آقا بابا رشتى ملك الاطباء»متوفى 1289 ه.ق، «ميرزا سيد رضى سمنانى حكيم باشى نظام»متوفى 1304 ه.ق و«ميرزا ابو القاسم اصفهانى سلطان الحكماء» متوفى 1322 ه.ق كه از اطباء خاص ناصر الدّين شاه بودند،(2)به تحصيل و تكميل طب قديم پرداخت و پس از اينكه اجازه نامه هايى از هريك از آنان گرفت و ملقب به«صدر الاطباء»شد(3)به همراه امير حسين خان شجاع الدوله حاكم قوچان و رئيس ايل زعفرانلو كه در تهران بود به قوچان رفت و پزشك مخصوص وى گرديد پس از هفت سال اقامت در قوچان به مشهد آمد و در همين شهر مقيم گرديد و مدت پنجاه سال به طبابت اشتغال داشت و در اين رشته در خراسان شهرتى يافت وى سالها در يكى از غرفه هاى صحن نو (آزادى)به كار طبابت مشغول بود.(4)
نامبرده مردى خودساخته و جدى بود.
وى در سال 1302 ه.ش در نودسالگى در مشهد درگذشت.(5)
فرزندش ابراهيم شاملو«دبير اعظم» شاعر و خطاط بود و مدتى كارگزارى قوچان و نيشابور را به عهده داشت و در 25 بهمن ماه 1346 ه.ش درگذشت.(6)
محمد جواد هوشيار
ص:254
شريعتى مزينانى-محمّد تقى
(1286-1366 ه.ش)
استاد محمد تقى شريعتى،انديشمند و مفسر قرآن،سال 1286 شمسى در يك خانواده روحانى در مزينان از توابع سبزوار چشم به جهان گشود.مقدمات را نزد پدرش شيخ محمّد مزينانى و عموى خود آموخت و سال 1306 براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و در مدرسه فاضل خان حجره گرفت.پس از آشنايى با ادبيات در محضر ميرزا عبد الجواد نيشابورى و شيخ محمد تقى نيشابورى،از درس آيات ميرزا مهدى اصفهانى،شيخ هاشم قزوينى،شيخ كاظم دامغانى،حاج ميرزا احمد مدرس و ارتضا با علوم دينى آشنا شد.تا اينكه مدرسه فاضل خان را به عنوان حفظ آثار قديمه بستند و طلاب را از آنجا اخراج كردند.(1)
استاد به تدريس در مدارس جديد روآورد و به موازات آن به فراگيرى علوم دينى ادامه داد.پس از شهريور 1320 كه فعاليت هاى سياسى آزاد شده بود،به مبارزه عليه حزب توده پرداخت و با تدريس در دانشسرا كه مركز فعاليت حزب توده شده بود،از پيشروى حزب توده پيشگيرى كرد و بعدا در فاصله سالهاى 1337-1340 ه .ش به دعوت دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد،در آنجا نهج البلاغة و تفسير قرآن تدريس كرد.
ص:255
استاد شريعتى در تاريخ 22 آبان 1341 پس از 30 سال تدريس بازنشسته شد.او در طول دوران فعاليت علمى و فرهنگى خود،ضمن تدريس در سال 1323 كانون نشر حقايق اسلامى را در مشهد تأسيس كرد.در سال 1328 كه جبهه ملى به رهبرى دكتر مصدق تشكيل شد و موضوع«ملى شدن صنعت نفت»جمعيتى بنام «جمعيت هاى هيئت مؤتلفه اسلامى» در مشهد شكل گرفت و استاد به عنوان مؤسس كانون نشر حقايق اسلامى در آن شركت كرد و مدتى بعد در شمار كانديداهاى دوره هفدهم مجلس شوراى ملى مطرح شد ولى انتخابات ابطال گرديد.
در شهريور 1336 سازمان امنيت استاد را همراه فرزندش دكتر على شريعتى و 15 تن ديگر از سران نهضت مقاومت ملى بازداشت و به زندان قزل قلعه برد.پس از مدتى استاد آزاد شد و به مشهد بازگشت.مرحوم آيت الله العظمى سيد محمّد هادى ميلانى از ايشان خواست تا مجلس تفسير خود را در منزل ايشان ادامه دهد و خود نيز از باب تشويق مردم،بعضى شبها در مجلس شركت مى كرد و اين جلسه سه سال ادامه يافت.
مرحوم محمد تقى شريعتى از آنجا كه معتقد بود در برابر عوام روش اثباتى بايد داشت نه نفيسى و به جاى تخطئه افكار آنها بايد راه درست تر را به آنها شناساند،در عاشوراى 1340 دسته اى حدود ده هزار نفر از روشنفكران، دانشجويان و بازاريان را با شعارهايى برگزيده از سخنان امام حسين عليه السّلام و نهج البلاغة به سمت حرم امام رضا عليه السّلام راه اندازى كرد.نتيجه اين شد كه سال 41 بعد از رسيدن دسته راه پيمايان به صحن عتيق،از سخنرانى استاد جلوگيرى كردند و در سال 1342 پيش از محرم مانع حركت او شدند و همان سال ايشان به دعوت استاد شهيد مرتضى مطهرى و توصيه آيت الله العظمى ميلانى به تهران رفت و در حسينيه ارشاد به تبليغ پرداخت و
ص:256
علاوه بر آنجا مدتى نيز در زمان بازداشت آيت اللّه سيد محمود طالقانى، بجاى ايشان در ماه رمضان در مسجد هدايت تفسير گفت.كتاب خلافت و ولايت در قرآن و سنت،تفسير نوين، وحى و نبوت در قرآن،چرا حسين قيام كرد،امامت در نهج البلاغة از آثار اوست.دكتر على شريعتى تنها فرزند ذكور اوست كه بطور مرموز در انگليس در 29 خرداد 1356 در 44 سالگى كشته شد.استاد در غم از دست دادن على گريست و پس از 80 سال تلاش در عصر دوشنبه 31 فروردين 1366 به دار بقا شتافت و در غرفه اى از صحن آزادى حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
شكورزاده بلورى-ابراهيم
(1303-1381 ه.ش)
دكتر ابراهيم شكورزاده بلورى، استاد زبان و ادبيات فرانسه،محقق و پژوهشگر.وى در سال 1303 ه.ش در تربت حيدريه چشم به جهان گشود.
تحصيلات ابتدايى را در دبستان رضائيه تربت و تحصيلات متوسطه را در مشهد به اتمام رسانيد.در آغاز جوانى چند سال در خدمت آستان قدس رضوى بود و مشاغلى از قبيل رياست امور ادارى و مالى بيمارستان امام رضا عليه السّلام،رياست اداره اراضى و مستغلات و رياست خزانه و موزه آستان قدس را برعهده داشت.(1)ايشان ضمن خدمت در آستان قدس،همواره
ص:257
به تدريس در دبيرستان ها و دانشكده ادبيات،الهيات و پزشكى اشتغال داشت.(1)
شكورزاده در سال 1339 ه.ش به قصد ادامه تحصيل در رشته زبان و ادبيات فرانسه و اخذ درجه ليسانس در اين رشته در دانشكده ادبيات دانشگاه فردوسى مشهد ثبت نام كرد و حائز رتبه اول گرديد و در سال 1343 ه.ش موفق به اخذ مدرك ليسانس شد.او در سال 1350 ه.ش به قصد ادامه تحصيل و اخذ درجه دكترا به كشور فرانسه عزيمت نمود و در سال 1354 ه.ش موفق به اخذ درجه دكتراى زبان فرانسه از دانشگاه سوربن پاريس شد.از سال 1349 تا 1355 ه.ش به عنوان«مربى» زبان و ادبيات فرانسه،از 1355 تا 1364 ه.ش به عنوان«استاديار»،از 1364 تا 1370 ه.ش به عنوان «دانشيار»و از سال 1371 ه.ش به عنوان«استاد»مشغول خدمت در دانشكده ادبيات دانشگاه فردوسى مشهد بود.و در همين سال شوراى انقلاب فرهنگى و كميته جذب نخبگان، وى را به عنوان«استاد نخبه»انتخاب كرد.(2)
دكتر شكورزاده بيش از چهل سال سابقه تدريس داشت و در طول اين مدت وظيفه خود را همواره به بهترين صورت انجام داد.و به خاطر حسن خدمت و نظم و دقتى كه در كار خود داشته،موفق به دريافت تقدير نامه هايى از وزارت فرهنگ،آموزش عالى،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى و دانشگاه فردوسى مشهد شد.او به چند زبان زنده دنيا تسلط داشت و همواره نسبت به مشكلات و كمبودها با ديدى انتقادى و دلسوزانه نگاه مى كرد.وى علاوه بر تأليف كتب و مقالات متعدد در رشته زبان و ادبيات فرانسه تحقيقات مفصلى نيز در«فرهنگ عامه»يا
ص:258
«فولكلور»خراسان داشته است.
علاقه اش به فرهنگ خراسان باعث شد كه افسانه ها،امثال،عقايد و رسوم،سنن محلى،جشن ها،اشعار و دوبيتى هايى را كه مى شنيد از همان كودكى آنها را در دفتر مخصوص يادداشت كند.او از همان اوان جوانى دريافته بود كه لهجه هاى محلى،فرهنگ عامه،آداب و رسوم و هنرهاى ملى رو به نابودى و فراموشى است.ازاين رو به جمع آورى فولكلور خراسان از طريق سفر، مصاحبه،شركت در مجالس مختلف، همنشينى با قشرها و گروه هاى مختلف شهرى و روستايى پرداخت.(1)
سه تأليف مهم وى در زمينه فرهنگ خراسان عبارتند از:«عقايد و رسوم مردم خراسان»كه در سال 1348 ه.ش برنده جايزه بهترين كتاب سال در رشته علوم اجتماعى و مردم شناسى شد، «ترانه هاى روستايى خراسان»و «افسانه هاى عاميانه خراسان».آخرين كتاب در سال 1975 م به زبان فرانسه در مجموعه انتشارات انستيتو مطالعات ايرانى دانشگاه سوربن پاريس منتشر شد.(2)
استاد شكورزاده علاوه بر سه كتاب فوق چندين كتاب مهم و معتبر نيز تأليف كرد.از ديگر آثار وى مى توان از كتب زير ياد كرد:«ده هزار مثل فارسى و بيست و پنج هزار معادل آنها»كه جايزه سال كتاب جمهورى اسلامى را به خود اختصاص داد.(3)«مواعظ و حكم سعدى در بوستان و گلستان با ترجمه و معادل هاى فرانسوى»،«صرف افعال و مورد استعمال زمان ها در فرانسه»، «فرهنگ اصطلاحات علوم و معارف اسلامى به زبان فارسى و فرانسه»كه از طرف دانشگاه تهران به عنوان كتاب برجسته سال 1377 ه.ش دانشگاهى برگزيده شد و به دريافت جايزه و لوح
ص:259
تقدير مفتخر شد.(1)شكورزاده بيش از سى مقاله تحقيقى در رشته زبان و ادبيات فارسى و فرهنگ عامه و علوم اسلامى به زبان هاى فارسى،فرانسه و انگليسى نوشته است.برخى از مقالات فرهنگ عامه دائرة المعارف ايرانيكا Encyclopaedia iranica به قلم اوست.
دكتر شكورزاده در كارهاى هنرى نيز دستى توانا داشت و موفق به دريافت جايزه هنرى در نقاشى و طراحى نيز شده است.از جمله كارهاى هنرى و نقاشى هاى او مى توان به ترسيم آرم مخصوص مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى و تهيه و ترسيم نقش«لا اله إلاّ اللّه»براى درب ورودى دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد و نيز تهيه رسم الخط فرانسه- انگليسى اشاره كرد كه در سال 1341 ه.ش در مشهد چاپ شده است.
استاد شكورزاده در مجمع بين المللى مطالعات فرانسوى (a.i.e.f) در كشور فرانسه و نيز در مجمع بين المللى تحقيق در داستان هاى فولكلوريك (S.F.n.r.i) كه مركز آن در شهر گوتنگن آلمان است عضويت داشت.(2)دكتر شكورزاده در سمينارهاى مختلف علمى نيز شركت مى كرد.از جمله آنها شركت در سمينار بين المللى زبان و ادبيات فرانسه در آذرماه 1369 ه.ش و پنجمين كنگره تحقيقاتى ايرانى در شهريور 1353 ه.ش مى باشد.وى در سال 1363 ه.ش جهت تكميل «فرهنگ اصطلاحات علوم و معارف اسلامى»فرصت مطالعاتى گرفته به كشورهاى فرانسه و آمريكا مسافرت كرد.(3)او پس از عمرى تحقيق و پژوهش و تدريس در روز 22 ارديبهشت سال 81 در اثر سانحه تصادف در مشهد دار فانى را وداع گفت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در صحن
ص:260
جمهورى به خاك سپرده شد.
سيد حسن حسينى
شهيدى-حسن
(1283-1378 ه.ش)
دكتر سيد حسن شهيدى فرزند سيد محمود مشير،استاد دانشگاه علوم پزشكى مشهد،شاعر و خطاط.او از نوادگان ميرزا مهدى شهيد است كه سال ها در سمت استادى به جامعه پزشكى خدمت نمود.وى سال 1283 ه.ش در مشهد و در خانواده اى مذهبى و مرفّه متولد شد.دوره مقدماتى و ادبيات عرب را در نزد اديب نيشابورى معروف به اديب اول به پايان رسانيد.
سپس دوره متوسطه را در همين شهر طى نمود.آنگاه جهت اخذ دكتراى پزشكى در سال 1308 ه.ش عازم فرانسه گرديد و در شهر نانسى پس از اخذ مدرك(پ،ت،آ)از دانشكده علوم وارد دانشكده پزشكى همان شهر گرديد و در سال 1316 ه.ش دوره پزشكى را به اتمام رساند و به عنوان دانشجوى ممتاز معرفى گرديد.
پايان نامه تحصيلى وى تحت عنوان «انفكسيون اريون تجربى»بود كه نظر بر اهميت آن به هزينه دانشكده پزشكى نانسى به صورت كتاب منتشر شد.
شهيدى در ضمن اقامت در فرانسه مدتى در سرويس بيمارستان هاى عفونى زير نظر پروفسور دولار در مورد ويروس ها تحقيق نمود و در همين ايام بررسى جديدى در مورد اثر استركنين در معالجه مسموميت از باربيتوريك ها نمود در نتيجه اين تحقيقات ارزنده تقديم آكادمى علوم فرانسه و سوسيته بيولوژى نانسى گرديد و بعد از مراجعت
ص:261
به ايران مدتى سرپرست بهدارى شهربانى خراسان و بيمارستان منتصريه و آزمايشگاه بيمارستان شاه رضا(امام رضا)شد.در ابتداى جنگ جهانى دوم بيمارى هاى مقاربتى در مشهد شيوع پيدا نمود به كمك همكاران خويش دكتر سامى راد،دكتر ضيايى و دكتر محمد تقى رادپور،انجمن تعاون و بهداشتى تشكيل داد و كمك هاى ارزنده اى به بيماران نمود.در سال 1320 ه.ش بيمارى تيفوس اگزماناتيك و تب راجعه در استان خراسان شايع شد و ايشان با كمك افراد خير، جمعيت مبارزه با اين بيمارى تشكيل داد و خدمات ارزنده اى ارائه نمود.او در سال 1321 ه.ش به عنوان دبير و مديرعامل جمعيت شيرخورشيد در آمد و در موقع بروز زلزله در باخرز و سيل در مشهد و نيشابور به اقشار آسيب ديده كمك نمود.
هم زمان با تأسيس آموزشگاه عالى بهدارى در سال 1318 ه.ش تدريس شيمى و بيولوژى بيمارى هاى داخلى به عهده ايشان واگذار گرديد.در سال 1325 ه.ش با تأسيس دانشكده پزشكى به عنوان دانشيار،تدريس تراپوتيك به عهده ايشان واگذار شد و در سال 1336 ه.ش به عنوان استاد دانشكده پزشكى برگزيده شد.
دكتر شهيدى مسئوليت هاى اجرايى متعددى از جمله سرپرستى اداره بازرسى دانشگاه،سرپرست موقت دانشكده كشاورزى،رئيس دانشكده پزشكى مشهد و معاون دانشگاه مشهد و نيز در سال هاى 1371 ه.ش به بعد عضويت ايران سراى فردوسى را به عهده داشتند.در خلال استادى ايشان چندين سفر مطالعاتى به خارج از كشور نمود و در گروه پروفسور لونكر و پروفسور سوليه و پروفسور تيلن و پروفسور گيل در مورد بيمارى هاى قلب و عروق در پاريس و استكهلم و انگلستان تحقيق نمود و مدت چهار سال عضو هيئت علمى مجله طبى خاورميانه و طب عمومى و مجله دانشكده پزشكى مشهد بود.وى بيش از نيم قرن در خدمت
ص:262
دانشگاه به تعليم و تربيت دانشجويان پزشكى پرداخت و بنيانگذار رشته قلب شناسى دانشگاه علوم پزشكى مشهد بود.(1)
دكتر شهيدى علاوه بر اطلاعات وسيع پزشكى و مطالعه مستمر مجلات پزشكى از خطاطان و خوشنويسان و نيز از ادبا و شعراى معاصر بود كه كتاب «گلشن راز»سروده شيخ محمود شبسترى را به خط نستعليق بسيار زيبايى به رشته تحرير درآورده است.
اين كتاب اكنون در نزد دختر ارشدش خانم گيتى شهيدى موجود است.آلبوم خطوط متفرقه ايشان نيز جمع آورى شده و هم اكنون در نزد دختر ديگرش خانم مينا شهيدى نگهدارى مى شود.
از رباعيات اوست:
يك چند ميان كوچه بازى كرديم يك چند هواى سرفرازى كرديم
القصه در اين دار فنا روزى چند ما نيز هواى دست درازى كرديم
اوضاع جهان در هم و آشفته ز چيست مسئول چنين وضع بگوييد كه كيست
هر روز پريشانى ما بيش ز پيش راه و روش چرخ چرا رو به بدى است
در خانه دكتر شهيدى به روى همه علما و فضلا،ادبا،شعرا و دوستان باز بود.صبح روزهاى پنجشنبه هر هفته نشست علمى و دوستانه اى مركب از پزشكان صميمى وى و بعد از ظهر روزهاى جمعه نشست علمى ديگرى از علما،فضلا،ادبا و شعرا در منزلش تشكيل مى شد كه جلسه روزهاى پنجشنبه هنوز بعد از مرگش توسط فرزندانش ادامه دارد.ايشان خادم افتخارى حضرت رضا عليه السّلام بود.نمازش را سروقت مى خواند و از غيبت پرهيز كامل داشت،حسرت زندگى مردم را نمى خورد،زياده طلب نبود و بطور كلى از لحاظ نظم و ترتيب در خانواده اش سرمشق ديگران بود.حافظه بسيار قوى داشت و حتى در اواخر عمر از همان حافظه دوران جوانى خويش برخوردار بود و با وجود كهولت سن فراموشكارى
ص:263
به سراغش نيامده بود و تا يك روز قبل از مرگش در مطب خود به كار طبابت اشتغال داشت.
دكتر شهيدى پس از عمرى خدمت و وارستگى سرانجام در 22 ارديبهشت ماه سال 1378 ه.ش به علت بيمارى ريه در بيمارستان قائم درگذشت و روز شنبه 25 ارديبهشت ماه در صحن جمهورى اسلامى حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(1)
ابراهيم زنگنه
شيخ-مرتضى
(1286-1355 ه.ش)
دكتر مرتضى شيخ در سال 1286 ه.ش در تهران به دنيا آمد.دوران كودكى و همچنين تحصيلات خود را تا سطح مدرسه عالى طب در آنجا ادامه داد و با درجه دكتراى طب فارغ التحصيل شد.پدر ايشان به شغل زرگرى مشغول بود و پس از آنكه به دلايلى دچار مشكل مالى گشت،دكتر شيخ ضمن تحصيل به پدر كمك مى نمود.از همين زمان بود كه با مشكلات طبقه محروم آشنا شد و گويى با خود عهد بست تا تمامى توان خود را صرف اين قشر نمايد.دكتر علاوه بر اين،چون برادرى دلسوز از سه خواهر و برادرش نيز نگهدارى نمود تا هريك با تحصيلات مناسب به مشاغل شريفى چون آموزگارى و خدمت در پرورشگاه ها و خدمات انسانى ديگر اشتغال يافتند.همچنين برادر مرحوم دكتر به خدمت در ارتش درآمد و خود
ص:264
نيز از آنجا كه معتقد بود عاطفى ترين حرفه جهت يارى مردم پزشكى است همين شغل را برگزيد.وى پس از اخذ درجه دكترا به خدمت سربازى احضار شد.سپس به ماكو و مراغه رفت و در عزيمت در سيستان و بلوچستان به خدمت پرداخت و موفق به تأسيس بيمارستان دولتى گرديد تا مردم مستضعف آن ديار بتوانند از خدمات رايگان بهره مند گردند.دكتر پس از ازدواج از طريق بهدارى به مشهد منتقل و در كارخانه قند مشغول به خدمت شد.
محدوديت ميزان خدمت رسانى دكتر را بر آن داشت تا در نقاط محروم شهر چندين مطب افتتاح كند.اين مطب ها ابتدا در ميدان شهداى امروز و سپس در نقاط محروم ديگرى چون سرشور، فلكه برق و محله نوغان تأسيس شدند.
وى در پاسخ به اين سؤال كه چرا فقط در نقاط محروم مطب زده ايد؟مى گفت:
چون مردم امكان آمدن به مطب مرا ندارند و اياب وذهاب ايجاد هزينه مى كند لذا من به ميان آنها رفته ام.دكتر مرتضى شيخ 69 سال در ميان مردم زيست و با مردم خنديد و با آنها بيشتر از آنها گريست.در رنج ها التيامى به دردها و دست پرعطوفتش هميشه يارى بخش افتادگان بود.دكتر روحى عظيم و متواضع داشت.در مقابل مريض هايش با فروتنى رفتار مى كرد گويى چون يكى از آنهاست.به حق عاشق مردم بود و به تمامى آنان كه عاشق مردم بودند عشق مى ورزيد و در مقابل آنان كه وابستگى شديدى به مسايل مادى داشتند شديدا جبهه مى گرفت و اعتقاد راسخ داشت كه مفهوم زندگى واقعى خدمت به مردم محروم است و خدمت به افراد ثروتمند چندان برايش ارزشى نداشت چرا كه معتقد بود براى خدمت به اين افراد پزشكان زيادى حاضرند.برخورد ايشان با اختلاف سن و روحيه بيماران فرق مى كرد.او با جوانان آن گونه برخورد مى كرد كه گويى هم سن آنان است و اين گونه بود كه به راحتى با اقشار مختلف رابطه برقرار مى كرد و در
ص:265
يك كلام عاشق مردم بود.
سبزى فروشى مى گويد:ابتدا كه دكتر در محله سرشور مطب باز كرده بود و من هنوز ايشان را نمى شناختم هر روز قبل از رفتن به مطب نزد من مى آمد و قيمت سبزى ها را يادداشت مى كرد اما خريد نمى كرد پس از چند روز حوصله ام سر رفت و با كمى پرخاش به او گفتم:مگر تو بازرسى كه هر روز مى آيى و وقت مرا مى گيرى؟وى گفت خير من دكتر شيخ هستم و قيمت سبزيجات را براى آن مى پرسم تا ارزانترين را براى بيماران خود تجويز كنم.
از دكتر خديوجم نقل است:روزى در مطب دكتر بودم و او براى بيمارانش آب پاچه تجويز مى كرد.از ايشان پرسيدم چرا به جاى سوپ جوجه آب پاچه تجويز مى كنيد؟ايشان گفتند چون براى جبران ضعف بدن بيمار مانند سوپ جوجه مؤثر است و مهمتر آنكه پاچه گوسفند ارزان است.روزى در اواخر عمر كه دكتر در بستر بيمارى بود و همان جا هم بيمار مى ديد يكى از فرزندان وى به ايشان پيشنهاد كرد حداقل ويزيت را 5 تومان كنيد.دكتر در جواب گفت:عزيزم من يا ديوانه ام يا پيغمبرم،اگر ديوانه ام با ديوانه كارى نمى توانيد بكنيد و اگر پيغمبرم بى خود مى كنيد به پيغمبر خدا دستور مى دهيد.
روزى مردى از دكتر سؤال مى كند:شما چرا با اين سن و خستگى ناشى از كار از موتورسيكلت استفاده مى كنيد؟دكتر در جواب گفت:منزل مريض هايى كه من به عيادتشان مى روم آن قدر پيچ در پيچ است و كوچه هاى تنگ دارد كه هيچ ماشينى از آن نمى تواند عبور كند بنابراين مجبورم با موتور به عيادتشان بروم.
در سال 1352 ه.ش دكتر به علت بيمارى سخت بسترى گرديد و مردم به طور خودجوش براى وى مراسم دعا بر پا نمودند.دكتر شيخ در سال 1355 ه.ش پس از چند سال بيمارى به ديار حق شتافت.و پس از فوت ايشان مراسم تشييع بسيار باشكوهى براى وى به عمل آوردند كه تا آن زمان شهر مشهد چنين مراسمى به خود نديده بود.
ص:266
على رغم اينكه دكتر سفارش كرده بود وى را در قبرستان عمومى شهر دفن كنند.استاندار وقت دستور داد كه پيكر وى را در حرم مطهر به خاك بسپارند.
على سكندى
ص:267
صادقى-رضا
(1356-1376 ه.ش)
رضا صادقى فرزند حسن برگزيده يازدهمين المپياد رياضى.وى اول ارديبهشت ماه 1356 ه.ش در مشهد به دنيا آمد.در پنج سالگى در زادگاه پدر و مادرش چكنه سفلى از توابع نيشابور، قرآن را فراگرفت.تحصيلات ابتدايى را در مدرسه شهيد هاشمى نژاد چكنه و راهنمايى را در مدرسه پيام انقلاب و شهيد مفتح و دبيرستان را در مركز استعدادهاى درخشان مشهد به اتمام رساند.
او توانست به مسابقات قرآن و نهج البلاغة و مسابقات علمى در سطح شهرستان و ناحيه راه يابد و مورد توجه محافل علمى قرار گرفت.
در يازدهمين المپياد رياضى و چهارمين المپياد كامپيوتر استانى،به كسب مدال نقره كامپيوتر و مدال طلاى رياضى مرحله كشور(بهمن 1372) موفق شد و از آزمون كنكور براى ورود به دانشگاه معاف گرديد و به عضويت تيم رياضى ايران درآمد.وى در سى و
ص:268
پنجمين المپياد رياضى هنگ كنگ بين 69 كشور شركت كننده موفق به دريافت مدال نقره شد و در تيرماه 1373 (1994 م)مدال طلاى دوازدهمين المپياد رياضى و مدال طلاى پنجمين المپياد كامپيوتر كشورى(بهمن ماه 1373)را به دست آورد و مجدد به عضويت تيم رياضى درآمد و مدال طلاى سى و ششمين المپياد جهانى رياضى در تورنتوى كانادا را بين 71 كشور شركت كننده(تيرماه 1374/ 1995 م)كسب كرد.
از اول مهر 1374 با انتخاب خودش در رشته رياضى محض دانشكده رياضى صنعتى شريف مشغول تحصيل شد و اهمّ فعاليت هاى او عبارتند از:
تحصيل زبان فرانسه علاوه بر دروس دانشگاهى جهت آشنايى به دو زبان خارجى.مدرس تمرين رياضى يك دانشكده علوم رياضى دانشگاه صنعتى شريف در سال 1375-1376.
مدرس دوره اى آموزشى المپياد رياضى باشگاه جوانان دانش پژوه 1374- 1376.بورسيه مركز تحقيقات فيزيك نظرى و رياضيات 1374-1376.
نويسنده رياضى عمومى(2)به گواهى دكتر يحيى تابش كه ناپديد شده است.
دانشجوى برگزيده دانشكده علوم رياضى دانشگاه صنعتى شريف 1376- 1377.ارائه مقاله(اعداد ساختى- جهان متناهى)در اولين سمينار رياضى كشور در دانشگاه شهيد چمران اهواز 76/12/24.
شركت وى در سمينار رياضى كشور در دانشگاه شهيد چمران آخرين دستاوردى بود كه سرانجام پس از دفاع از مقاله و ختم سمينار در بازگشت از اهواز به تهران سحرگاه 76/12/26 اتوبوس حامل دانشجويان صنعتى شريف به دره سقوط كرد.صادقى 12 روز قبل از حادثه در 76/12/14 در شعرى از مرگ چنين سخن گفته است:
مرگ چنگال تيز مى كند از براى دريدنم در گورهاى نمناك زمزمه اى
مردگان رسيدن عضوى جديد را به نجوا بازگو مى كنند...
ص:269
او به اتفاق شش نفر ديگر به نام هاى آرمان بهراميان،فريد كابلى،عليرضا سايبان،على حيدرى،مرتضى رضايى، مجتبى لطف على زاده مهرآبادى به لقاء اللّه پيوستند.پيكرش با مساعدت آيت اللّه واعظ طبسى توليت آستان قدس رضوى در قطعه شهداى حرم رضوى در صحن جمهورى به خاك سپرده شد.2 مدال جهانى و 4 مدال كشورى وى با احكام مربوطه پس از فوت او توسط پدرش به آستان قدس اهداء شد.
مدال هاى وى در موزه آستان قدس نگهدارى مى شود.
قطعه شعر زير از آخرين سروده هايى است كه در 76/12/19 يعنى 7 روز قبل از فوتش با عنوان «مرگ شيرين است»سروده است:
در آن هنگام كه برگ هاى رقصان،
درختان را وداع مى گويند برايم گودالى بكنيد
در آن هنگام كه بسترى از برگ
براى خفتن ابديم آماده مى شود كلاغ ها را به آسمان خون گرفته دعوت كنيد
در آن هنگام كه در ميان خش خش برگ ها خواب خوش
مى كنم
قطرات باران را به سوى گونه هايم روانه كنيد
و آنگاه كه در بستر خويش آرام مى گيرم
چادر پرستاره شب را بر روى آسمان بگسترانيد
و سكوت را با من تنها گذاريد
رضا از لحاظ رفتارى و طرز تفكر، فردى بود پرسشگر كه منتظر جواب مى ماند و جواب را با درك و منطق خودش مورد ارزيابى قرار مى داد و تجزيه و تحليل مى كرد.از وقت خودش كمال استفاده را مى برد.موقع مطالعه چنان سرگرم مى شد كه از آنچه پيرامونش مى گذشت بى اطلاع مى ماند.
خستگى درس را با مطالعه درسى يا با كتابى ديگر برطرف مى كرد.با آگاهى و با هدف مشخص رشته تحصيلى خود را
ص:270
انتخاب مى كرد.در مطالعه و درس خواندن سخت كوش و داراى پشتكار عجيبى بود.موفقيت هاى خود را بروز نمى داد.او هيچ گاه از كسب موفقيت علمى مغرور نشد.ساده زيست و ساده پوش بود.كتاب را از همه چيز بيشتر دوست داشت.مسايل المپياد بويژه رياضى رضا را از مسايل دينى و اعتقادى دور نكرد.شكست را مايه پيروزى مى دانست و در واقع پيروزى رضا از شكست آغاز شد.راستگو، امانتدار و پاك بود.او با اينكه چند دعوت نامه از كشورهاى خارجى دريافت كرد هيچ وقت آرزوى رفتن به خارج را نكرد چون به سرزمين نياكان خود ايران علاقه مند بود.رضا فقط در رياضى موفق نبود بلكه اگر ادامه مى داد موفقيت او در ادبيات،شعر و فيزيك كمتر از رياضى نبود.اشعارى كه سروده است گوياى اين مدعاست.(1)
عليجان سكندرى
ص:271
طبيب سركار خاصه-سيد
احمد
(-1134 ه.ق)
ميرزا سيد احمد طبيب از اطباى قرن دوازدهم هجرى وى عنوان«طبيب سركار خاصه»پيدا كرد و در سال 1134 ه.ق چشم از جهان فروبست و در حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام واقع در پايين پاى مبارك مدفون گرديده است.(1)
ابراهيم زنگنه
ص:272
عدالتى شعرباف-محمد تقى
(1324-1383 ه.ش)
دكتر محمد تقى عدالتى شعرباف استاد دانشگاه،ستاره شناس،مؤلف و محقق مدير گروه جغرافيا و نجوم بنياد پژوهش هاى اسلامى.
وى در 31 تيرماه 1324 ه.ش در خانواده اى مذهبى در مشهد به دنيا آمد.
پدرش حسن به شغل نساجى اشتغال داشت كه از يزد به مشهد مهاجرت كرده بود.دكتر عدالتى تحصيلات ابتدايى تا متوسطه را در مدارس مشهد گذرانيد(1).
از سال 1346 ه.ش در مقطع كارشناسى رشته فيزيك در دانشگاه فردوسى مشهد به ادامه تحصيل پرداخت.(2)پس از اتمام دوره كارشناسى در سال 1350 ه.ش به عنوان كارمند كتابخانه و در سال هاى
ص:273
1352 ه.ش تا 1354 ه.ش به عنوان كارشناس آزمايشگاه فيزيك در دانشكده علوم مشغول به كار شد.سال 1353 ه.ش براى ادامه تحصيل به لندن رفت و در دانشگاه دورهام انگلستان در رشته كيهان شناسى موفق به اخذ مدرك كارشناسى ارشد گرديد.(1)از سال 1355 تا 1357 ه.ش موفق به اخذ دكتراى فيزيك ستارگان از دانشگاه منچستر انگلستان شد.(2)رساله دكتراى او«تعيين عناصر هندسى فيزيك ستارگان دوتايى»بود.(3)پس از بازگشت به ايران دوباره در دانشگاه فردوسى مشهد با سمت هيئت علمى به تدريس و تحقيق در رشته فيزيك و نجوم پرداخت.(4)دكتر عدالتى دوره هاى كتابدارى و فيزيك نجومى و كيهان شناسى را در سال 1351 و 1370 ه.ش در تهران و تحقيقاتى در آناليز و فتومترى سيستم دوتايى مشاهده و آناليز سيستم دوتايى را در طى سال هاى 1361 تا 1371 ه.ش گذرانيد.وى همچنين فرصت هاى مطالعاتى خويش را در زمينه ستارگان دوتايى امريكا ليكلس نبراسكا سال 1367 تا 1368 ه.ش به پايان برد.(5)
دكتر عدالتى علاوه بر تدريس و تحقيق در دانشگاه فردوسى مشهد، رياست شوراى تقويم كشور،عضو شوراى استهلال دفتر مقام معظم رهبرى،مدير گروه جغرافيا و نجوم بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى،عضويت در هيئت تحريريه مجله مشكاة،مؤسس و مسئول انجمن نجوم آماتورى آستان قدس را برعهده داشت.(6)فعاليت هاى علمى و پژوهشى وى در زمينه هاى نجوم و تأسيس رصدخانه و همكارى با مجامع علمى-
ص:274
پژوهشى داخل و خارج كشور سبب شد تا در سال 1382 ه.ش به عنوان استاد نمونه كشور از دانشگاه فردوسى مشهد شناخته شود و چندين لوح سپاس و تقديرنامه از مراكز علمى و پژوهشى داخل و خارج دريافت نمايد.
فعاليت هاى علمى او را مى توان در چند محور يادآور شد:
الف-ترجمه و تأليف بيش از 50 كتاب در موضوعات نجوم و اختر فيزيك،اوقات شرعى و استهلال كه 34 كتاب در ده سال همكارى وى در بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى چاپ و منتشر گرديده است و مقدارى ديگر آماده چاپ مى باشد.
ب-نگارش 17 مقاله به زبان انگليسى چاپ شده در نشريات معتبر كشورهاى خارجى و مجامع بين المللى و چند كتاب در دست چاپ.
ج-نگارش 26 مقاله به زبان فارسى در نشريات معتبر دانشگاهى و مراكز پژوهشى به چاپ رسيده كه حدود 10 مقاله در فصلنامه مشكاة بوده است.
د-شركت در بيش از 35 سمينار و كنفرانس علمى داخلى و خارجى.(1)
ه-ارائه و اجراى بيش از 16 طرح پژوهشى-علمى.
دكتر عدالتى به لحاظ اخلاقى انسانى وارسته،متدين و مردم دار بود و به دانشجويانش علاقه اى خاص داشت.
وى خوش رو و خيرخواه مردم بود.
خانواده اش نسبت به كارهاى خيرى كه مى كرد اطلاعى نداشتند.ستاره عمر ستاره شناس بزرگ ايران ناگهان افول كرد و در 19 شهريورماه 1383 ه.ش به دنبال عارضه مغزى از اين دنيا رخت بست و در حرم مطهر رضوى دفن گرديد.
عليجان سكندرى
ص:275
فاطمى-سيد محمد تقى
(1283-1374 ه.ش)
پرفسور سيد محمد تقى فاطمى فرزند حسين،رياضى دان بنام معاصر.
وى در سال 1283 ه.ش در اصفهان در خانواده اى تحصيل كرده متولد شد و در دامان مادرى پرهيزكار پرورش يافت.
پدرش كارمند اداره فرهنگ و اوقاف بود.او خواندن و نوشتن را در خانه فرا گرفت،پس از تأسيس دبيرستان «صارميه»در كلاس پنجم آن دبيرستان به تحصيل پرداخت و چون داراى هوش و نبوغ بود در كلاس هاى پايين تر نيز تدريس مى كرد و خود از وجود استادان مشهور فيزيك شيمى و رياضى،مانند مهندس على رياضى و غلامحسين زيرك زاده و استاد جلال الدّين همايى بهره گرفت.در سال 1305 يا 1306 ه.ش در مسابقه محصلين اعزام به خارج كه از طرف وزارت جنگ ترتيب يافته بود شركت كرد و با رتبه اول براى تحصيل در رشته رياضى به پاريس اعزام شد.چون در آن وقت فرانسه ديپلم ايران را به رسميت
ص:276
نمى شناخت،ناگزير دوباره در آخرين سال دبيرستان به تحصيل پرداخت،به زودى پى بردند كه استعداد و معلومات او در حد بالايى است و مى تواند براى ادامه تحصيل به دانشسراى عالى راه يابد.او پس از شش سال تحصيل در پاريس در سال 1312 ه.ش به عنوان نخستين فرد ايرانى به درجه دكتراى رياضى نايل آمد و به ايران بازگشت.
پرفسور فاطمى مدتى به تدريس در مدارس نظام پرداخت ولى طولى نكشيد كه براثر اقدامات وزارت فرهنگ و فعاليت هاى دكتر عيسى صديق اعلم، رياست وقت دانشسراى عالى به دانشگاه تهران منتقل شد و در دانشكده علوم،دانشسراى عالى و دانشكده فنى به تدريس مكانيك استدلالى،رياضى عمومى و آناليز پرداخت و چند ماهى هم مديركل فنى وزارت فرهنگ شد و چون علاقه به انجام كارهاى ادارى نداشت از آن سمت استعفا داد و بار ديگر به تدريس روى آورد.
پرفسور فاطمى تنها ايرانى بود كه در فرانسه در رشته رياضى«آگرژه»شد و چنان به امر تعليم و تربيت علاقه مند بود كه در آغاز خدمت،براى دوره ابتدايى كتاب رياضى نوشت و حدود سال 1318 ه.ش با محسن هنربخش كتاب حساب دبستان را تأليف كرد.وى از شدت علاقه به امر آموزش خود به دبستان ها مى رفت و با دانش آموزان كار مى كرد و چنان در قلب دانش آموزان و آموزگاران جاى گرفته بود،كه نام ايشان پيوسته با تدريس درس رياضى همراه بود.او حدود 26 جلد كتاب رياضى همراه آذرنوش،هنربخش،باقر نحوى و احمد بيرشك براى دبيرستان هاى كشور به رشته تحرير درآورد كه بعضى از آنها تا سال 1356 ه.ش در دبيرستان ها تدريس مى شد.
دكتر فاطمى پس از 45 سال تدريس در دانشگاه ها و تربيت معلم تهران و دانشگاه فردوسى مشهد،در سال 1357 ه.ش بازنشسته شد.
از دكتر فاطمى علاوه بر آثار رياضى، سه كتاب در مكانيك استدلالى منتشر
ص:277
شده است.او تا زنده بود از توجه به علم و آموزش غفلت نورزيد.
فاطمى در اواخر عمر در مشهد مقيم شد و در شمار خادمان افتخارى حضرت رضا عليه السّلام درآمد و روزهاى چهارشنبه هر هفته به حرم مطهر مشرف مى شد.ولى چند ماه آخر عمر كه نمى توانست از خانه بيرون برود،در گوشه پنجره اتاقش واقع در خيابان پاسداران(جم)مشهد مى ايستاد و از دور خدمت مخدوم خود عرض ارادت مى كرد.تا اينكه پس از 91 سال زندگى، نيمه شب هفدهم آذر 1374 ه.ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(1)
ابراهيم زنگنه
فراهانى-تاج ماه بيگم
(-1282 ه.ق)
حاجيه تاج ماه بيگم دختر ميرزا عيسى قائم مقام فراهانى(متوفى 1237 ه.ق).(2)وزير دانشمند دوره فتحعلى شاه(1212-1250 ه.ق).(3)و خواهر حاجى ميرزا موسى خان متولى باشى آستان قدس رضوى(1220-1262 ه.ق).(4)خطاط،اديب،خير و نيكوكار عصر قاجار.(5)
از جمله فعاليت هاى خيرخواهانه او،وقف كتابخانه خصوصى خود به آستان قدس رضوى است كه در ماه شعبان 1262 ه.ق صورت گرفت.(6)
تذكره نويسان شماره كتاب هايى را كه از سوى او به آستان قدس رضوى هديه
ص:278
شده است بسيار دانسته اند.(1)
تاج ماه بيگم در جمادى الاولى 1282 ه.ق درگذشت و در رواق پشت سر امام رضا عليه السّلام در كنار برادرش دفن گرديد.(2)
محمد جواد هوشيار
فياض-على اكبر-بخش اول
ص:279
قوامى شهيدى-حسين
(1301-1358 ه.ش)
دكتر حسين قوامى شهيدى فرزند قوام استاد دانشگاه علوم پزشكى مشهد.وى از نوادگان مرحوم ميرزا مهدى شهيد(متوفى 1218 ه.ق)است كه سال ها در سنگر تعليم و تربيت به جامعه پزشكى خدمات شايانى انجام داده است.وى در سال 1301 ه.ش در مشهد در خانواده اى مذهبى چشم به جهان گشود.به دبستان رفت،سپس دوره متوسطه را در رشته رياضى به پايان رسانيد.آنگاه براى ادامه تحصيلات به تهران عزيمت نمود و پس از سه سال از دانشكده علوم تهران به اخذ درجه ليسانس رياضى نايل آمد.
پس از برگشت،مدتى در دبيرستان هاى مشهد به تدريس رياضى پرداخت ولى چون به مايه اندك علمى راضى نبود، جهت تكميل تحصيلات خود به سوئيس رفت،در آنجا تغيير رشته داد و به تحصيلات پزشكى پرداخت بعد از اخذ درجه دكتراى پزشكى و تخصص جراحى استخوان در سوئيس براى آشنايى و تكميل تحصيلات و تجارب خود در بيمارستان هاى انگليس به كار مشغول گرديد.پس از چندى به ايران بازگشت ابتدا به بيمارستان شاه رضا (امام رضا عليه السّلام)و سپس در بيمارستان قائم مشهد به خدمت مشغول شد و در دانشكده پزشكى مشهد نيز تدريس مى كرد.قبل از انقلاب اسلامى،مدتى رياست بيمارستان قائم را به عهده
ص:280
داشت و در كنگره هاى علمى در خارج از كشور شركت مى كرد.در سال 1358 ه.ش براى شركت در كنگره جراحان به پاريس رفت ولى به محض رسيدن به فرودگاه پاريس حالش دگرگون شد و بلافاصله وى را به تهران برگردانده و در بيمارستان قلب تهران بسترى نمودند،اما طولى نكشيد در بهمن همان سال در اين بيمارستان زندگى را وداع گفت،جنازه اش به مشهد منتقل و پس از تشييع در صحن آزادى(نو)حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(1)
عليجان سكندرى
ص:281
مجتهدى-سيد ابو الفضائل
(1309-1384 ه.ق)
دكتر سيد ابو الفضائل مجتهدى فرزند فقيه عارف مرحوم آيت اللّه ميرزا محمود حسينى زنجانى امام جمعه زنجان در سال 1309 خورشيدى در شهر زنجان متولد گرديد.
علت تغيير نام فاميلى از حسينى زنجانى به مجتهدى به جهت اين است كه پدرشان در مجلس شوراى ملى عليه سياست هاى رضا شاه به مخالفت برخواست رضا شاه بدليل مخالفت هاى آيت اللّه حسينى زنجانى دستور داد تا مناسب حساس دولتى به اولادش واگذار نگردد.
ازاين رو مرحوم سيد ابو الفضائل تصميم گرفت كه فاميلى را به مجتهدى تغيير دهد تا بتوانند در خدمت مردم قرار گيرد.
دكتر مجتهدى تحصيلات ابتدايى و متوسطه را در زادگاهش به پايان برد، سپس وارد دانشكده حقوق دانشگاه تهران شد و پس از پايان دوره كارشناسى حقوق سياسى از اين
ص:282
دانشگاه موفق شد مدرك كارشناسى ارشد در رشته مديريت را اخذ نمايد.
دكتر مجتهدى با سمت مديريت آموزش شركت ملى نفت ايران به كار مشغول شد و مسئول دانشجويان بورسيه شركت نفت گرديد كه براى ادامه تحصيل به خارج از كشور اعزام مى شدند.وى در سال 1350 ه.ش با حفظ سمت آموزشى طى ماموريت چهارساله به انگلستان اعزام و در سال 1353 موفق به اخذ دكترى فلسفه و معارف اسلامى از دانشگاه ساسكس انگلستان گرديد.منزلش در لندن در شب هاى جمعه مركز اجتماع مسلمانان شهر بود و دانشمندان و اسلام شناسان بزرگى چون استاد رضا روزبه-كه از اساتيد مرحوم مجتهدى در دوره تحصيلات دانشگاهى به شمار مى رفت -در آن مكان به ايراد سخنرانى مى پرداختند.وى در سال 1351 به خادمى آستان قدس رضوى مفتخر گرديد.دكتر مجتهدى بجز زبان فارسى، به زبانهاى تركى،فرانسه،انگليسى و عربى تسلط داشت در سال 1358 به خدمت در وزارت امور خارجه مامور گشت و در سمت اولين سفير جمهورى اسلامى ايران در كشور هندوستان به خدمتگزارى مشغول شد.
دكتر مجتهدى به علت بيمارى قلبى از سياست كناره گيرى كرد و بازنشسته شد ولى به اصرار دوستانى كه روحيه قوى خدمتگزارى را در ايشان سراغ داشتند در سال 1360 و دوران بازنشستگى جذب سازمان اقتصاد اسلامى گرديد.در سال 1370 ه.ش در دانشكده الهيات دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران شمال در مقطع كارشناسى و كارشناسى ارشد به تدريس متون معارف اسلامى به زبان انگليسى اشتغال داشت و از استادان بنام دانشكده و مورد توجه و علاقه قلبى دانشجويان بود،وى هم زمان با تدريس در دانشگاه مشغول ترجمه و نوشتن كتابهاى در احقاق حق ائمه اطهار عليهم السّلام و معرفى مقامات معنوى ايشان بود.از آثار به جاى مانده دكتر مجتهدى مى توان به
ص:283
كتابهاى زير اشاره كرد.
1-سخنى كوتاه درباره صحابى جليل القدر امام على بن موسى الرضا احمد بن ابى نصر بزنطى.
2-ترجمه بشارت نبوى به شيعيان علوى-تأليف عماد الدّين ابو جعفر محمّد طبرى امامى.
3-شناخت و انحراف ترجمه رساله الاربعين فى احوال النصاب و المخالفين تأليف و مير فيض اللّه تفرشى.
4-ترجمه معيار الشرك در قرآن تأليف برادر بزرگوارشان آيت الله العظمى سيد عز الدّين زنجانى.
5-شرح دعاى صنمى قريش، قنوت شبانه حضرت اميرالمؤمنين عليه السّلام.
6-سرگذشت بانوى بزرگوار شهيد بنت الهدى صدر.
7-ترجمه مسند امام جواد گردآورى حجت الاسلام عزيز اللّه عطاردى.
8-سرگذشت مرحوم پدر بزرگوارش آيت اللّه سيد محمود حسينى زنجانى امام جمعه فقيد زنجانى دكتر مجتهدى در اواخر عمرش مشهد مقدس را براى اقامت دائمى خود برگزيد و سرانجام براثر بيمارى قلبى كه داشت شب جمعه 1384/4/23 پس از اقامه نماز جماعت و در ميان جلسه تفسير و قرائت قرآن در منزل خويش و بين شاگردانش چشم از جهان فروبست و به لقاء اللّه پيوست و پس از عمرى تلاش مفيد در راه جدش در زير ايوان طلا صحن جمهورى اسلامى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام آرام گرفت.
مرحوم دكتر مجتهدى نسخه نفيس و خطى صحيفه سجاديه به خط مرحوم پدرش را به كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وقف نموده از وى دو فرزند دختر و پسر به يادگار مانده است كه هر دو فرزند دكتر مجتهدى از تحصيلات عالى برخوردار هستند.
على سكندرى
منجم باشى-عبد الحسين-جلد اول
ص:284
منجم خراسانى-محمد
اسماعيل
(1224-1287 ه.ق)
محمد اسماعيل ازغدى معروف به «منجم خراسانى»فرزند ابو القاسم نوه حاج محمد بى خنده ازغدى بود كه در علم هيئت و نجوم استخراج تقاويم و نيز در تقوا و زهد و قداست شهرت داشت.اين علم در خاندان او به احفاد و نوادگانش انتقال يافت و فرزندان ايشان در مشهد به نجوميان شهرت دارند.پس از حاج محمد پسرش ابو الحسن طبيب كار علمى او را ادامه داد و بعد از وى محمد اسماعيل كه برادرزاده و داماد ابو الحسن بود جانشين مقام علمى او گرديد.
منجم خراسانى مدت 35 سال به استخراج تقويم اشتغال داشته است.
اعتماد السلطنه در مآثر و الآثار در مورد او مى نويسد:«مولانا محمد اسماعيل منجم مشهدى در هيئت و اعمال نجوميه و احكام آن بى نظير بود،به حدى كه گويا از وراء پرده نازك به نشئه غيب نظر مى نمود».(1)ميرزا عبد الرحمن مدرس از وى اين پيشگويى را نقل مى كند:«آسمان امسال يك ثلث از باران خود را نخواهد باريد و زمين يك ثلث از زراعت خود را نخواهد روياند و سال ديگر دو ثلث از زراعت نرويد و سال سوم چنان قحط شود كه مردم از گرسنگى بميرند و ديگران ايشان را از خاك برنگيرند و خدا را شكر كه من زنده نخواهم بود».اين پيش بينى ها همه اتفاق افتاد و خودش قبل از قحط سالى درگذشت.
مرحوم منجم در اوايل سال 1287 ه.ق در سن 65 سالگى چشم از جهان فروبست(2)و جنازه او را در صحن عتيق حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام مدفون ساختند او داراى خط خوشى بود و كتاب هايى را استنساخ نموده است كه
ص:285
از جمله قرآنى به خط ثلث در قطع رحلى مى باشد.
او دو پسر به نام محمد مهدى و ابراهيم داشت كه محمد مهدى در علم نجوم به مرحله استادى رسيد.
محمد اسماعيل منجم با اسماعيل ازغدى متوفاى 1231 ه.ق متفاوت است.
ابراهيم زنگنه
مؤيد قرشى-محمود
(1293-1345 ه.ش)
دكتر سيد محمود مؤيد قرشى استاد دانشگاه و پزشك متبحر خراسانى.وى فرزند ميرزا آقا و نواده ميرزا حسن خان حافظ الصحه است.در سال 1293 ه.ش در قوچان متولد شد.تحصيلات ابتدايى و متوسطه خود را در زادگاهش و در شهر مشهد دنبال كرد.در سال 1314 ه.ش در دانشكده پزشكى در رشته زنان و زايمان مشغول تحصيل گرديد و پايان نامه دكتراى خود را تحت عنوان«درمان آماس درون شامه زهدان پس از زايمان و پس از افكندن جنين با هورمون فوليكولر»به اتمام رسانيد.
وى دوره هاى تخصصى ويژه را در بيمارستان هاى تهران فراگرفت و در سال 1320 ه.ش فارغ التحصيل شد.
در بدو خدمت پزشكى دو سال در شهر قوچان فعاليت كرد،سپس در بيمارستان امام رضاى مشهد به سمت رئيس بخش چشم پزشكى منصوب گرديد.
دكتر مؤيد قرشى از ابتداى تأسيس دانشكده پزشكى مشهد در سمت دانشيار رسمى عهده دار تدريس رشته بيولوژى گياهى بود.مدتى بعد رياست آزمايشگاه را نيز برعهده گرفت.از سال 1330 ه.ش در مقام استادى چشم پزشكى در دانشگاه مشهد به خدمت ادامه داد.در سال 1334 ه.ش براى تكميل تخصص خود در رشته چشم پزشكى به كشور فرانسه سفر كرد و با اخذ مدرك رسمى به ايران بازگشت
ص:286
و به خدمت پزشكى و دانشگاهى پرداخت.
دكتر مؤيد قرشى داراى فضائل اخلاقى و وجدانى آگاه بود كه در راه كسب و خدمات پزشكى لحظه اى درنگ نمى كرد.وى سرانجام در روز 24 بهمن 1345 ه.ش در سن 52 سالگى دچار سكته شد و فوت كرد.پيكرش را روز بعد در يكى از رواق هاى صحن عتيق آستان قدس رضوى دفن نمودند.
دكتر سيد احمد و دكتر سيد آقا از فرزندان او هستند.(1)
رسول سعيدى زاده
ص:287
ناصح-ذبيح اللّه
(-1345 ه.ش)
ذبيح اللّه ناصح آموزگار و محقق.
وى در بيرجند متولد گرديد،تحصيلات مقدماتى عربى و ادبى را در مدرسه «شوكتيه»اين شهر به پايان برد و در همان مدرسه استاد شد و بعدها رياست آن را به عهده گرفت و سال ها در اين مقام خدمت كرد.در سال 1326 ه.ش به سيستان رفت و رئيس فرهنگ آنجا شد.وى در مدت رياست خدمات فرهنگى ارزنده اى را انجام داد.
در اواخر سال 1331 ه.ش به مشهد آمد و در دبيرستان هاى مشهد به تدريس پرداخت تا اينكه در سال 1337 ه.ش بازنشسته شد و عاقبت در نيمه مهر ماه 1345 ه.ش در مشهد وفات يافت و در همين شهر به خاك سپرده شد.شهروندان بيرجندى براى زنده نگاه داشتن نام او،كتابخانه اى را در بيرجند تأسيس كردند.
از آثارش مى توان به«كتاب بلوچستان»كه از سوى بنگاه فرانكلين چاپ و منتشر شده است،اشاره كرد.
ص:288
مرحوم ناصح با سه زبان عربى،فرانسه و انگليسى آشنايى داشت و در تدريس و تحقيق از آنها بهره مند بوده است.وى مردى بلنداندام و درشت استخوان با چهره اى گندمگون،خوش محاوره و زودآشنا بود و مدت بيست سال با حبيب يغمايى هم صحبت بوده است.(1)
محمد جواد هوشيار
نبئى-ابو الفضل
(1316-1381 ه.ش)
دكتر ابو الفضل نبئى استاد تاريخ دانشگاه فردوسى و محقق.وى در سال 1316 ه.ش در سراب آذربايجان در خانواده اى متوسط و مذهبى چشم به جهان گشود.دوران كودكى او با سختى و رنج همراه بود.زيرا او در چهارسالگى پدرش عباسعلى نبئى را كه كارمند اداره پست و تلگراف بود براثر حادثه اى در حين انجام وظيفه از دست داد.و از آن زمان تحت تكفل مادر قرار گرفت.او با حمايت مادى و معنوى مادر دوره تحصيلات ابتدايى را در سراب پشت سر گذاشت و وارد دبيرستان تازه تأسيس منطقه شد.او هم زمان با تحصيل در دبيرستان كه به صورت شركت در كلاس هاى شبانه انجام مى گرفت براى امرارمعاش خانواده خود به تدريس در مقطع ابتدايى پرداخت.در سال 1340 ه.ش موفق به اخذ ليسانس علوم تربيتى، تاريخ و جغرافيا از دانشسراى عالى دانشگاه تبريز شد.در همين زمان كه دانشجوى دوره كارشناسى بود جهت
ص:289
تأمين مخارج تحصيل به عكاسى روى آورد.وى پس از اخذ ليسانس به استخدام آموزش و پرورش اردبيل درآمد و مدت پنج سال به تعليم و تربيت در دبيرستان هاى آنجا مشغول بود.با اين حال از انديشه ادامه تحصيل غافل نشد و در سال 1348 ه.ش موفق به اخذ درجه كارشناسى ارشد تاريخ از دانشگاه تهران شد.با توجه به موضوع پايان نامه اش«روابط ايران و عثمانى در قرن نوزدهم»همكارى نزديكى را با اساتيد دانشگاه هاى تركيه آغاز كرد و همين امر زمينه تحصيل او را در مقطع دكترا در دانشگاه آنكارا فراهم ساخت.
او در تركيه در محضر اساتيدى چون پرفسور فاروق سومر،پرفسور كويمن و پرفسور على سويم به كسب علم و دانش پرداخت.و رساله دكتراى خود را با عنوان«چوپانيان در تاريخ ايلخانان» زير نظر پرفسور فاروق سومر در سال 1352 ه.ش به اتمام رسانيد.(1)
دكتر نبئى پس از مراجعت از تركيه مدت كوتاهى به تدريس در دبيرستان هاى اردبيل پرداخت تا اينكه در سال 1353 ه.ش به عضويت هيئت علمى گروه تاريخ دانشكده ادبيات دانشگاه فردوسى مشهد درآمد.و تا پايان عمر خود به تدريس در اين دانشگاه مشغول بود چندى نيز رياست گروه تاريخ اين دانشگاه را عهده دار بود.طى اين مدت او شاگردان زيادى تربيت كرد و آثار ارزنده اى از خود بر جاى گذاشت.وى همچنين با بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس همكارى داشته است.
استاد نبئى فردى متدين،باوقار، صبور و درعين حال باايمان و شوخ طبع بود.او متعلق به نسلى بود كه باور داشت در حضور كتاب بايد به احترام ايستاد.نسلى كه تحقيق و پژوهش در وجود آنان و در سرنوشتشان مؤكّد شده بود.سرانجام پس از عمرى تلاش و كوشش و تدريس در تيرماه 1381
ص:290
ه.ش براثر سكته قلبى درگذشت و در حرم امام رضا عليه السّلام در صحن قدس به خاك سپرده شد.
مطالعات استاد نبئى شامل موضوعاتى چون تاريخ اسلام،تاريخ تركان،تاريخ مغولان و ايلخانان مغول، فرقه هاى اسلامى،تصوف،نجوم،هنر و معمارى اسلامى و ايلات و عشاير ايران مى شد.از مهمترين كتاب هاى ايشان در زمينه تاريخ ايران و اسلام و نجوم مى توان از اين آثار ياد كرد:«تاريخ آل چوپان»اين كتاب كه در اصل پايان نامه دكتراى مرحوم نبئى است در سال 1352 ه.ش توسط انتشارات دانش امروز در تهران چاپ شد كه يكى از مهمترين كتاب ها جهت بررسى خاندان چوپانيان در قرن هشتم هجرى است.
«اوضاع سياسى و اجتماعى ايران در قرن هشتم هجرى»اين كتاب در سال 1375 ه.ش توسط انتشارات دانشگاه فردوسى به چاپ رسيده است.در اين كتاب حكومت هاى محلى ايران در قرن هشتم از جمله:سربداران،آل جلاير،آل مظفر و آل كرت مورد بررسى قرار گرفته است.«تاريخ نهضت هاى سياسى و مذهبى ايران تا قرن هشتم هجرى»نيز از آثار ديگر اوست كه در سال 1376 ه.ش توسط دانشگاه فردوسى به چاپ رسيد و در آن نهضت ها و قيام هاى مختلف ايرانيان از ابتداى ورود اسلام به ايران تا قرن هشتم هجرى از جمله قيام بابك،قيام زنگيان،نهضت حروفيه، قرمطيان،اسماعيليان و غيره مورد بررسى قرار گرفته است.«تقويم و تقويم نگارى در تاريخ»كتاب ديگر نبئى در سال 1366 ه.ش توسط انتشارات آستان قدس رضوى در مشهد به چاپ رسيده است.در اين كتاب استاد به توضيح و تعريف زمان سنجى تقويم هاى مشهور و معمول در تاريخ جهان،روش ها و فرمول هاى تبديل سال ها در تقويم هاى مختلف و اصول و قواعد استخراج تقويم مى پردازد.
«سنجش و مبدأ زمان در نزد ملل»يا «تاريخچه تقويم»چاپ سال 1351 ه.ش اردبيل و«هدايت طلاب به دانش
ص:291
اسطرلاب»كه در سال 1371 ه.ش توسط بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى چاپ شده است و كتاب هاى«گزينه هايى از هنر و معمارى اسلامى»،«آذربايجان در قلمرو اسلام»، «تاريخچه سراب»و«تصحيح كتاب تحفه حاتمى شيخ بهايى»مجموعه ديگر از آثار قلمى نبئى هستند.
استاد نبئى بجز كتاب هاى يادشده، در حوزه تاريخ مقالات زيادى را به رشته تحرير درآورده است.او در سال هاى پايانى حيات خود،مدير مسئول و سردبير«فصلنامه پژوهش هاى تاريخى»بود كه توسط انتشارات دانشگاه فردوسى مشهد منتشر مى شد.برخى از مهمترين مقالات استاد عبارتند از:«شقاقى در گذرگاه تاريخ ايران»مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد،شماره سوم،سال نوزدهم،پاييز 1365.«قلم و نقش آفرينى آن در تاريخ»مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد.«بررسى نظام حكومتى در ايران بعد از اسلام»فصلنامه پژوهش هاى تاريخى 1370،«گفتگوى تمدن ها مى تواند راهگشاى حل اختلافات باشد»فصلنامه پژوهش هاى تاريخى 1378،«تشريح برگى از تقويم و بيان كار مقوم»مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد،1362 و «ستاره شناسى و تاريخ»فصلنامه پژوهش هاى تاريخى 1369.
از آثار ارزشمند استاد نبئى در زمينه نجوم بايد از ساخت بزرگترين اسطرلاب جهان ياد كرد كه در مدت همكارى ايشان در بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس ساخته شد.اين اثر كرد هم اكنون در موزه نجوم آستان قدس نگهدارى مى شود.(1)
سيد حسن حسينى
ص:292
هاشميان-سيد حسن
(1313-1380 ه.ش)
دكتر سيد حسن هاشميان پزشك مؤمن و متعهد و خادم امام رضا عليه السّلام.وى در سال 1313 ه.ش در روستاى «خراشا»از توابع جاجرم در استان خراسان متولد شد.جد پدرى او مرحوم آيت اللّه سيد عبد الحى بنى هاشم،از علماى بزرگ بجنورد بود و پس از كشف حجاب در دوران رضا شاه به دليل دارا بودن مدرك اجتهاد،كسى متعرض لباس او نشد.با اين حال ايشان صلاح را در ترك بجنورد ديدند و روانه روستاى خراشا شدند.وى يكى از پيشوايان روحانيون بجنورد بود و درجه اجتهاد خود را از آيت اللّه سيد رضا صدر و موسوى اصفهانى دريافت كرده بود.
پدر دكتر هاشميان،سيد يحيى فرزند بزرگ مرحوم آيت اللّه عبد الحى بود.چند سال پس از تولد دكتر هاشميان،خانواده اش به بجنورد عزيمت كردند و سيد يحيى هاشميان در آنجا به استخدام اداره ثبت احوال
ص:293
شهرستان بجنورد درآمد.
دكتر هاشميان،دوران ابتدايى را در دبستان ناهيد بجنورد به پايان رسانيد و براى گذرانيدن دوره متوسطه به مشهد مقدس آمد و در دبيرستان فردوسى مشهد به تحصيل مشغول شد.در 14 سالگى مادرش را در اثر عوارض زايمان و عدم دسترسى به پزشك از دست داد.اين واقعه تأثير عميقى بر ايشان گذاشت و او را مصمم كرد كه به تحصيل طب بپردازد و به نيازمندان و محرومين خدمت كند.پس از به پايان رسانيدن دبيرستان،در آموزشگاه عالى بهداشت به تحصيل پرداخت و پس از چهار سال داوطلبانه براى خدمت در جنوب كشور به اين منطقه عزيمت نمود.اين در حالى بود كه ايشان به دليل داشتن معدل بالا،مى توانست مانند ساير دوستانش در اطراف مشهد خدمت كند.به دليل معدل بالا پس از سه سال تعهدات او به پايان رسيد ولى عشق به خدمت او را پنج سال ديگر در جنوب كشور ماندگار كرد.
اقامت ايشان در آن ديار غربت و محروم،خاطراتى را در ذهن او بر جاى گذاشت،كه پس از گذشت سال ها و با وجود بعد مسافت روابط او با مردم آن منطقه گسسته نشد و حتى پس از فوتش مجلس بزرگداشتى به ياد او و خدماتى كه بيش از سه دهه پيش انجام داده بود در گناوه برگزار شد.
هاشميان سه سال پس از اقامت در جنوب با دختر عمويش ازدواج كرد.
همسرش نوه ديگر آيت اللّه عبد الحى بنى هاشم بود كه به اتفاق او به جنوب بازگشت و پسر بزرگ ايشان متولد گناوه مى باشد.
آنها پس از پنج سال خدمت در جنوب كشور،به مشهد بازگشتند.وى از سال چهارم پزشكى به ادامه تحصيل پرداخت و وقتى صاحب سه فرزند بود از دانشكده پزشكى فارغ التحصيل شد.
پس از آن براى خدمت سربازى روانه غرب كشور شد و در اسلام آباد غرب به خدمت پرداخت.از ويژگى هاى برجسته هاشميان در اين دوران،
ص:294
استحكام در عقايد به ويژه عقايد مذهبى بود.با وجود جو ضد مذهب در ميان درجه داران ارتشى،ايشان هيچ ترديدى در اظهار عقايد مذهبى خود و عمل به آنها نداشت.
در آن موقع دكتر هاشميان با آيت اللّه حكمت نيا آشنايى داشت و در محضر او به كسب فيض مى پرداخت.خدمت صادقانه او در غرب كشور باعث شد، زمانى كه ايشان قصد بازگشت به زادگاهش را داشت جمع انبوهى از مردم جلوى بهدارى تحصن نمودند، آنها مى خواستند او بماند.
پس از بازگشت به بجنورد هاشميان به جمع معتمدين آن شهرستان پيوست.
در همين دوران ساواك او را تحت نظر داشت.گاه تلفن هاى تهديدآميزى نيز به منزل ايشان مى شد تا از ارتباط ايشان با مبارزين سياسى جلوگيرى كند،ولى او شيفته اهل بيت نبوت بود.و به دستيارانش سپرده بود كه بدون تفحص از كسى كه ابراز عدم استطاعت مالى مى كند،وجهى مطالبه نكنند و به يكى از داروخانه هاى بجنورد سپرده بود تا نسخه هايى كه وى به آنجا ارجاع مى دهد مجانى بپردازد و بدون آنكه غرور بيمار جريحه دار شود وجه آن را به حساب دكتر بنويسد.
دكتر در اين دوره،مبارزات سياسى خود را نيز شروع كرده بود.ساواك مداركى را عليه ايشان جمع آورى مى نمود.در حين پيروزى انقلاب،دكتر هاشميان در روشنگرى مردم و تقويت جريان انقلاب نقش مهمى بر دوش گرفت.پس از پيروزى انقلاب و برقرارى آرامش نسبى،به دليل علاقه به ادامه تحصيل به مشهد مقدس عزيمت كرد و در رشته تخصصى داخلى به ادامه تحصيل پرداخت.وى وقتى تخصص خود را گرفته بود سه فرزندش وارد دانشگاه شده و فرزند چهارمش محصل بود.پس از اخذ تخصص در دانشگاه به خدمت پرداخت و در همين دوران خادم بارگاه ملكوتى امام هشتم عليه السّلام نيز گرديد.در اين دوران نيز آنچه مى توانست براى مردم انجام مى داد،
ص:295
مدتى معاون دانشگاه و نيز مدتى رياست بيمارستان امام رضا عليه السّلام را برعهده داشت.در اين دوران خدمت هاى صادقانه اش به مردم ياد او را زنده نگاه داشت.او گوشى شنوا براى شنيدن دردهاى مردم،قلبى فراخ براى پذيرفتن دشوارى هاى راه خدمت به مردم و عزمى راسخ براى حل مشكلات آنان داشت.پرداختن به اين امور فرصتى براى او فراهم نمى كرد كه نوشته ها و تحقيقات پراكنده اش در امور مذهبى و علمى را مرتب و جمع آورى كند.
سخنرانى هاى متعدد و دست نوشته هاى گوناگون از ايشان به جاى مانده است.
تا اينكه در سال 1380 به بيمارى سرطان معده مبتلا گرديد و با وجود آگاهى كامل از روند فرجام اين بيمارى و ناراحتى هاى حاصل از آن هرگز زبان به شكوه نگشود و سخنرانى هاى تأثيرگذارى در دوره بيمارى از خود به جاى گذاشت.پس از هفت ماه در بيستم دى ماه 1380 با دلى آرام،همسر،چهار فرزند،دوستان و يارانش را ترك و به ديار حق شتافت.و در صحن آزادى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
عليجان سكندرى
ص:296
يزدى-سيد على-جلد اوّل
يوسفى-غلامحسين
(1306-1369 ه.ش)
دكتر غلامحسين يوسفى فرزند عابد استاد دانشگاه فردوسى و شاعر خوش ذوق متخلص به«ناقوس».وى در اصل از طبس بود و در سال 1306 ه.ش در مشهد متولد شد.تحصيلات ابتدايى و متوسطه را در اين شهر به پايان رساند.
سپس در سال 1325 ه.ش به تهران رفت و وارد دانشكده ادبيات دانشگاه تهران شد و در سال 1328 ه.ش در رشته زبان و ادبيات فارسى فارغ التحصيل گرديد.در سال 1330 ه.ش هم زمان با دريافت دكترا در رشته ادبيات فارسى به دريافت درجه ليسانس در رشته حقوق قضايى و علوم سياسى نايل آمد.(1)
دكتر يوسفى ابتدا به عنوان دبير در دبيرستان هاى مشهد مشغول به خدمت
ص:297
فرهنگى شد و چند سال رياست دبيرستان نفت در مشهد را داشت و سپس به عنوان دانشيار و بعدها در سمت استاد زبان ادبيات فارسى در دانشگاه مشهد به تدريس اشتغال يافت.(1)وى يك سال سرپرست تربيت معلم خراسان و چندين سال نيز مسئوليت گروه آموزش زبان و ادبيات فارسى را داشت.(2)
دكتر يوسفى از بزرگان ادب خراسان و ايران بود و در نظم و نثر و ترجمه و نطق و بيان،دستى توانا داشت.(3)وى در طول تحصيل شاگردى ممتاز بود.زمانى كه در مشهد مشغول تحصيل بود در مدارس حوزه به تحصيل علوم عربى پرداخت و از استادان حوزه كسب دانش كرد.در ادبيات عرب و فرانسه از آگاهى و بصيرت كامل برخوردار بود.(4)
او علاوه بر فضائل ظاهرى و بى اعتنايى به مقامات و مناصب،فردى فعال و رفيقى شفيق و دوستى مهربان و صديق بود.(5)فروتنى،بى ادعايى و بلندهمتى، تعريف نكردن از خود،مناعت طبع و عزت نفس و بى اعتنايى به امور دنيوى از ديگر مشخصات اخلاقى اوست.
گويند قبل از بازنشستگى چند پست و مقام بالا به او پيشنهاد شد ولى هيچ يك را نپذيرفت.(6)
اعتقاد راسخ به مقدسات اسلام و ارادت عميق و مخلصانه به ائمّه معصومين به ويژه امير المؤمنين عليه السّلام،و زيارت حضرت رضا عليه السّلام از ديگر ويژگى هاى فكرى و روحانى دكتر يوسفى بود.(7)
مطالعه و تحقيق در كشورهاى فرانسه و انگلستان و تحقيق و تدريس
ص:298
در آمريكا همراه با ايراد كنفرانس هاى جالب و سودبخش و نيز سفر به شيراز براى افتتاح آرامگاه سعدى در ارديبهشت سال 1331 ه.ش از طرف انجمن ادبى خراسان از جمله مسافرت هاى خارجى و داخلى وى بوده است.(1)
دكتر يوسفى در سال 1330 ه.ش اقدام به تأسيس مجله اى به نام «فرهنگ»كرد و دو سال به نشر آن همت گماشت.اين مجله نشريه اى وزين و پرمايه بود.(2)ايجاد چاپخانه دانشگاه از ديگر فعاليت هاى فرهنگى- اجتماعى اوست.(3)
سرانجام دكتر يوسفى در چهاردهم آذرماه سال 1369 ه.ش در تهران به مرض سرطان چشم از جهان فروبست.
پيكر وى پس از انتقال به مشهد در دار العباده آستان قدس رضوى به خاك سپرده شد.(4)
آثار قلمى دكتر يوسفى را در چند قسمت تأليف،تصحيح و ترجمه مى توان برشمرد.تأليفات:تمرين فارسى براى كلاس اول دبستان با همكارى عبد الحسين پازوكى،اكبر قندهاريان و غلامرضا قهرمان،چاپ 1333 ه.ش،فرخى سيستانى،بحثى در شرح احوال روزگار و شعر او،كتاب برگزيده سال 1341 ه.ش انجمن كتاب،ابو مسلم سردار خراسان،نامه اهل خراسان حاوى مجموعه مقالات، شوخ طبعى آگاه،انعكاس اوضاع اجتماعى در آثار رشيد الدّين فضل اللّه، ديدارى با اهل قلم در دو جلد چاپ سال هاى 1355 و 1357 ه.ش، برگ هايى در آغوش باد،مجموعه مقالات در دو جلد،كاغذ زر شامل يادداشت هايى ادبى و تاريخى، روان هاى روشن،چشمه روشن،
ص:299
ديدارى با شاعران،با كاروان حلّه، سرمه خيال حاوى دفتر شعر مرحوم يوسفى،شهر شهادت،يادداشت ها، سرگذشت جوان تاجر.
و از متون تصحيحى:
قابوس نامه،قابوس نامه درسى، التصفية فى احوال المتصوفه چاپ سال 1347 ه.ش،لطائف الحكمه ارموى، گزيده قابوس نامه-اين كتاب با نام درس زندگى نيز منتشر شد-بوستان سعدى يا سعدى نامه،ملخّص اللغات نوشته حسن خطيب كرمانى با همكارى دكتر محمد دبيرسياقى چاپ سال 1362 ه.ش،گلستان سعدى،ترجمه تقويم الصحه ابن بطلان،در آرزوى خوبى و زيبايى،گزيده بوستان سعدى، دامنى از گل،گزيده گلستان سعدى.
و از ترجمه هاى وى:
داستان من و شعر،نوشته نزار قبانى با همكارى دكتر يوسف آبكار چاپ سال 1356 ه.ش،هدف ادبيات، اسلوب عالى و فضائل ادبى نوشته ديويد ديچز با همكارى محمد تقى صدقيانى،اما من شما را دوست مى داشتم،نوشته ژيلبر سبرون با همكارى دكتر محمد حسن مهدوى اردبيلى،انسان دوستى در اسلام نوشته مارسل بوازار با همكارى دكتر محمد حسن مهدوى اردبيلى،تحقيق درباره سعدى نوشته هانرى ماسه با همكارى دكتر محمد مهدوى اردبيلى چاپ سال 1364 ه.ش،شيوه هاى نقد ادبى نوشته ديويد ديچز با همكارى محمد تقى صدقيانى،برگزيده ششمين دوره كتاب سال جمهورى اسلامى،برگزيده اى از شعر عربى معاصر،اثر دكتر مصطفى بدوى،ترجمه از عربى با همكارى دكتر يوسف آبكار،چشم اندازى از ادبيات و هنر نوشته ره و لك و ديگران،ترجمه از انگليسى با همكارى محمد تقى امير صدقيانى چاپ سال 1379 ه.ش.(1)
از اشعار استاد يوسفى است:
بهر تو امروز گويم نكته اى از شاعرى تا به چشم دل به راز و معنى آن بنگرى
ص:300
گرچه بسيارند اندر ملك ما گويندگان ليك كمتر كس بود آگه به راز شاعرى
شاعرى سروى است آزاده به بستان هنر سر برآورده است تا اوج ثريّا از ثرى
قدرتى بالاتر از اين چيست كز لطف كلام از همه خلق جهان با يك كرشمه دل برى؟
شاعر امروز بايد با كلام خويشتن ملتى را سوى آزادى نمايد رهبرى
شعر او افكار مردم را بيان سازد چنانك لرزه افتد از صداى او بكاخ خودسرى
سخت بستيزد به نيروى هنر با ظالمان شعر او خواند نواى مرگ بر استمگرى
هركسى الفاظ موزون گفت شاعر نيست او خال و خط تنها نباشد اصل حسن و دلبرى
شاعر مردم ببايد در غم مردم بود نى بفكر چشم اين دلدار و زلف آن پرى
عشق و زيبايى پرستى ذوق روح زندگى است ليكن از احوال مردم هم نبايد شد برى
گر ز مردم شاعرى الهام گيرد در سخن ملتى بيدار خواهد كرد شاعرپرورى(1)
رسول سعيدى زاده
ص:301
ص:302
1-آتشكده آذر،آذر بيگدلى-لطف على بيك،تصحيح جعفر شهيدى،تهران،مؤسسه نشر كتاب،1337.
2-آثار ايران،ا.گدار،ترجمه ابو الحسن سروقد مقدم،چاپ سوم،بنياد پژوهش هاى اسلامى،مشهد 1375.
3-آثار عجم،فرصت الدوله شيرازى،انتشارات بامداد،1362.
4-آنچه گذشت،دكتر عبد الهادى حائرى،چاپ اول،انتشارات معين،تهران 1372.
5-اتركنامه تاريخ جامع قوچان،رمضانعلى شاكرى،چاپ اول،تهران،انتشارات اميركبير، 1365.
6-اثرآفرينان(زندگينامه نام آوران فرهنگى ايران از آغاز تا سال 1300 ش)،حسين محدث زاده-حبيب اللّه عباسى،زير نظر سيد كمال حاج سيد جوادى،چاپ اول،تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى،1377.
7-احسن التواريخ،حسن بيگ روملو،به كوشش عبد الحسين نوايى،چاپ اول،تهران انتشارات بابك،1357.
8-احوال و آثار خوشنويسان،مهدى بيانى،چاپ دوم،تهران،انتشارات علمى،1363.
9-احوال و آثار نقاشان قديم ايران،محمد على كريم زاده تبريزى،چاپ اول،انتشارات مستوفى،1376.
ص:303
10-الذريعة الى التصانيف الشيعة،شيخ آقابزرگ تهرانى،چاپ دوم،بيروت،دار الاضواء، 1403 ق.
11-اطلس خط،حبيب اللّه فضائلى،چاپ دوم،اصفهان،انتشارات مشعل اصفهان،بى تا.
12-اعيان الشيعة،سيد محسن الامين،تصحيح حسن الامين،بيروت،دار التعارف، 1403 ق.
13-ايران و جهان،عبد الحسين نوايى،چاپ چهارم،تهران،نشر هما.
14-بانك اطلاعات محققين و متخصصين كشور،تهران،مركز اطلاعات و مدارك علمى ايران،1374.
15-برگ بى برگى(يادنامه استاد رضا مايل)،به كوشش نجيب مايل هروى،چاپ اول، انتشارات طرح نو،1378.
16-بزرگان قائن،سيد محسن سعيدزاده،چاپ اول،قم،انتشارات اهل بيت،1369.
17-پايان حيرت،سيد هدايت اللّه شهاب فردوسى،1341.
18-پژوهشى در اعلام تاريخى و جغرافيايى تاريخ بيهقى،دكتر سيد احمد حسينى كازرونى،چاپ اول مؤسسه فرهنگى آيات،1374.
19-پليس خفيه ايران،مرتضى سيفى فمى تفرشى،چاپ اول،تهران،انتشارات ققنوس، 1368.
20-پيدايش خط و خطاطان،عبد المحمد اصفهانى ايرانى،انتشارات يساولى،بى تا.
21-پيدايش و سير تحول هنر خط،جواد يساولى ثانى،چاپ دوم،تهران،انتشارات فرهنگسرا.
22-پيغمبر دزدان،تصحيح محمد ابراهيم باستانى پاريزى،چاپ ششم،تهران،انتشارات اميركبير،1355.
23-تاريخ آستان قدس،على مؤتمن،چاپ دوم،انتشارات شوكت افست،1354.
24-تاريخ ادبيات در ايران،ذبيح اللّه صفا،چاپ دوم،تهران،انتشارات فردوسى،1363.
25-تاريخ بيهقى،ابو الفضل محمد بن حسين بيهقى،تصحيح على اكبر فياض،چاپ دوم، مشهد،انتشارات دانشگاه فردوسى،1356.
ص:304
26-تاريخ تذكره هاى فارسى،احمد گلچين معانى،چاپ دوم،انتشارات كتابخانه سنائى، 1363.
27-تاريخ جرايد و مجلات ايران،محمد صدر هاشمى،چاپ دوم،اصفهان،انتشارات كمال،1363.
28-تاريخ جهان آرا،قاضى احمد غفارى قزوينى،تهران،كتابفروشى حافظ،1343.
29-تاريخ شهر مشهد،مهدى سيدى،چاپ اول،تهران،انتشارات جامى با همكارى شهردارى مشهد،1378.
30-تاريخ عالم آراى عباسى،اسكندر بيگ منشى،مصحح،دكتر محمد اسماعيل رضوانى،چاپ اول،تهران،دنياى كتاب،1377.
31-تاريخ عباسى،محمد منجم يزدى،به كوشش سيف اللّه وحيدنيا،تهران،وحيد،1366.
32-تاريخ علماى خراسان،ميرزا عبد الرحمن مدرس،مصحح محمد باقر ساعدى خراسانى،چاپ اول،مشهد،كتابفروشى ديانت،1341.
33-تاريخ نظم و نثر در ايران،سعيد نفيسى،چاپ دوم،تهران،انتشارات فروغى،1363.
34-تاريخ هنرهاى ملى و هنرمندان ايرانى(از كهن ترين زمان تاريخى تا پايان دوره قاجار)،عبد الرفيع حقيقت،چاپ اول،تهران،شركت مؤلفان و مترجمان ايرانى،1369.
35-تذكره اختر،احمد گرجى نژاد تبريزى،به كوشش ع-خيام پور،آذربايجان،1343.
36-تذكره تحفه سامى،سام ميرزا صفوى،مصحح ركن الدّين همايون فرخ.
37-تذكره خط و خطاطان،ميرزا حبيب اصفهانى،ترجمه رحيم چاوش اكبرى،چاپ اول،تهران،كتابخانه مستوفى،1369.
38-تذكره خطى گلشن،گلشن آزادى،كتابخانه آستان قدس رضوى.
39-تذكره خوشنويسان معاصر،على راهجيرى،چاپ دوم،تهران،انتشارات اميركبير، 1364.
40-تذكره دلگشا،على اكبر نواب شيرازى،مصحح منصور رستگار فسائى،چاپ اول، انتشارات نويد شيراز،1371.
41-تذكره روز روشن،محمد مظفر حسين صبا،مصحح محمد حسين ركن زاده آدميت،
ص:305
چاپ اول تهران،كتابخانه رازى،1343.
42-تذكره رياض العارفين،آفتاب راى لكهنوى،مصحح حسام الدّين راشدى،لاهور، مركز تحقيقات فارسى ايران و پاكستان،1361.
43-تذكره رياض العارفين،رضا قلى خان هدايت،به كوشش مهرعلى گرگانى،تهران، كتابفروشى محمودى.
44-تذكره سخنوران نائين،جلال بقايى،با همت حسين مصباحى،چاپ اول،تهران، انتشارات فرهنگ ايران زمين 1361.
45-تذكره سرو آزاد،آزاد بلگرامى،لاهور،1331 ق.
46-تذكره شاعران كرمان،حسين بهزادى اندوهجردى،چاپ اول،تهران،انتشارات هيرمند،1370.
47-تذكره شعراى دار العلم شيراز،فرصت الدوله شيرازى،تصحيح دكتر منصور رستگار فسايى،چاپ اول،نشر دانشگاه،شيراز 1375.
48-تذكره شعراى سمنان،نصرت اللّه نوحيان،تهران،چاپ نقش جهان 1337.
49-تذكره شعراى كشمير،سيد حسام الدّين راشدى،چاپ اول،لاهور،انتشارات اقبال آكادمى،1346.
50-تذكره شعراى معاصر اصفهان،سيد مصلح الدّين مهدوى،اصفهان،1334.
51-تذكره شعراى معاصر ايران،سيد عبد الحميد خلخالى،چاپ اول،تهران،كتابخانه طهورى،1333.
52-تذكره مجالس النفائس،مير نظام الدّين عليشير نوايى،مصحح على اصغر حكمت، چاپ اول،تهران،چاپ گلشن،1363.
53-تذكره مجمع الخواص،صادقى كتابدار،ترجمه عبد الرسول خيام پور،چاپ اول، تبريز،انتشارات خيام پور،1327.
54-تذكره مجمع الشعراى جهانگير شاهى،ملا قاطعى هروى،تصحيح دكتر محمد سليم اختر،مؤسسه تحقيقات دانشگاهى كراچى.
55-تذكره مدينة الادب،محمد على مصباحى نائينى،چاپ اول،تهران،كتابخانه مجلس
ص:306
شوراى اسلامى،1376.
56-تذكره مرآة الخيال،شير على خان لودى به اهتمام حميد حسنى،چاپ اول،تهران، نشر روزنه،1377.
57-تذكره مرآة الفصاحه،شيخ مفيد«داور»،تصحيح دكتر محمود طاوسى،شيراز، انتشارات نويد.
58-تذكرة المعاصرين،حزين لاهيجى،مصحح معصومه سالك،چاپ اول،تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،1375.
59-تذكره منتخب اللطائف،رحم على خان ايمان،به اهتمام سيد محمّد رضا جلالى نايينى و سيد امير حسين عابدى،چاپ تابان،1349.
60-تذكره ميخانه،ملا عبد النبى فخر الزمانى قزوينى،مصحح احمد گلچين معانى،چاپ سوم،تهران،انتشارات اقبال،1362.
61-تذكره نتايج الافكار،محمد قدرت اللّه گوپاموى،چاپ اول،بمبئى،انتشارات اردشير بنشاهى،1336.
62-تذكره نصرآبادى،محمد طاهر نصرآبادى،تصحيح وحيد دستگردى،كتابفروشى فروغى،تهران.
63-تذكره هفت آسمان،مولوى احمد على احمد،تهران،1965 م.
64-تذكره هفت اقليم،امين احمد رازى،تصحيح سيد محمد طاهرى چاپ اول،تهران، انتشارات سروش،1378.
65-تسلية العباد در ترجمه مسكن الفؤاد،اسماعيل مجد الادباء خراسانى،به كوشش محمد رضا انصارى،چاپ اول،قم،مؤسسه انتشارات هجرت،1374.
66-جنبش كلنل محمد تقى خان پسيان براساس گزارش هاى كنسولگرى انگليس در مشهد،غلامحسين ميرزا صالح،چاپ اول،انتشارات تاريخ ايران،1366.
67-حاصل اوقات مجموعه مقالات استاد احمد مهدوى دامغانى،به اهتمام سيد على محمد سجادى،چاپ اول،تهران،انتشارات سروش،1381.
68-حبيب السير فى اخبار البشر،خواند مير،تصحيح دكتر دبيرسياقى،چاپ سوم،
ص:307
تهران،كتابفروشى خيام،1362.
69-حديقة الشعراء،سيد احمد ديوان بيگى شيرازى،تصحيح عبد الحسين نوايى،چاپ اول،تهران،انتشارات زرين،1366.
70-خلاصة التواريخ،قاضى احمد قمى،تصحيح دكتر احسان اشراقى،دانشگاه تهران، 1359.
71-خلد برين،محمد يوسف واله اصفهانى،تصحيح مير هاشم محدث،تهران،بنياد موقوفات محمود اقشار،1372.
72-دائرة المعارف بزرگ اسلامى،زير نظر كاظم موسوى،وردى،چاپ دوم،تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى،1374.
73-دائرة المعارف تشيع،زير نظر احمد صدر حاج سيد جوادى-خرمشاهى،چاپ سوم، انتشارات سعيد محبى،1375.
74-دانشمندان آذربايجان،محمد على تربيت،به كوشش غلامرضا طباطبايى مجد،چاپ اول،تهران،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،1378.
75-دانشنامه ادب فارسى،به سرپرستى حسن انوشه،چاپ اول،تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،1378.
76-دانشنامه هنرمندان ايران و جهان اسلام،عباس سرمدى،چاپ اول،تهران،انتشارات هيرمند،1380.
77-دانشمندان و سخن سرايان فارس،محمد حسين ركن زاده آدميت،كتابفروشى خيام، 1338.
78-دانشوران خراسان،غلامرضا رياضى،مشهد،كتابفروشى باستان،1336.
79-دفتر يادبود خطى كتابخانه وزيرى يزد،محمد على وزيرى،موجود در مركز اسناد كتابخانه آستان قدس رضوى.
80-ده مقاله در شعر و ادب،على باقرزاده،چاپ اول،مشهد،كتابستان مشهد،1367.
81-ديوان حاج ميرزا حبيب خراسانى،به سعى و اهتمام على حبيب،چاپ سوم،تهران، انتشارات زوار.
ص:308
82-ديوان حاجى محمد جان قدسى مشهدى،محمد جان قدسى،تصحيح محمد قهرمان، چاپ اول،دانشگاه فردوسى مشهد،1375.
83-ديوان حافظ شيرازى،به اهتمام ابو القاسم انجوى شيرازى،چاپ چهارم،تهران، انتشارات جاويدان،1361.
84-ديوان صيدى تهرانى،صيدى تهرانى،به كوشش محمد قهرمان،چاپ اول،تهران، انتشارات اطلاعات،1364.
85-ديوان كامل دكتر قاسم رسا،قاسم رسا،چاپ سوم،مشهد،انتشارات باستان،1348.
86-ديوان كوثر،ميرزا عبد الكريم القمى،به اهتمام ميرزا غلامرضا كوثر،مشهد 1340.
87-رجال و مشاهير قوچان،على حيدرى،چاپ اول،مشهد،انتشارات محقق،1378.
88-روزنامه تياتر،ميرزا رضا خان طباطبايى نائينى،به كوشش محمد گلبن،تهران،نشر چشمه،1366.
89-روزنامه و روزنامه نگارى در خراسان،حسين الهى،چاپ اول،دانشگاه فردوسى مشهد،1379.
90-روضة الصفاء،مير خواند،چاپ اول،تهران،1339.
91-روضة الصفوية،محمد على مدرس تبريزى،چاپ چهارم،تهران،انتشارات خيام، 1374.
92-ريحانة الادب،محمد على مدرس تبريزى،چاپ چهارم،تهران،انتشارات خيام، 1374.
93-زندگانى حضرت امام على بن موسى الرضا عليه السّلام،عمادزاده،1361.
94-زندگى شاه عباس اول،نصر اللّه فلسفى،چاپ ششم،تهران،انتشارات علمى،1375.
95-زندگينامه رجال و مشاهير ايران(1299-1320 ش)،حسن مرسل وند،چاپ اول، تهران،انتشارات الهام،1374.
96-سالشمار وقايع مشهد در قرن هاى پنجم تا سيزدهم هجرى قمرى،محمد تقى مدرس رضوى،به كوشش ايرج افشار،چاپ اول،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى،1378.
97-سخنوران آذربايجان،عزيز دولت آبادى،چاپ اول،تبريز،انتشارات ستوده،1377.
ص:309
98-سخنوران نامى معاصر ايران،محمد باقر برقعى،چاپ اول،قم،انتشارات خرّم، 1373.
99-سرزمين و مردم قوچان،محمد جابانى،چاپ اول،مشهد،انتشارات اطلس،1363.
100-سفرنامه سديد السلطنه،محمد على خان سديد السلطنه مينايى،تصحيح احمد اقتدارى،چاپ اول،انتشارات بهنشر،1362.
101-سفرنامه هاى سهام الدوله بجنوردى،قدرت اللّه روشنى زعفرانلو،چاپ اول،1374.
102-سفينة المحمود،محمود ميرزا قاجار،تصحيح خيام پور،چاپ اول،تهران،مؤسسه تاريخ و فرهنگ ايران،1346.
103-شاعران بى ديوان،محمود مديرى،چاپ اول،انتشارات پانوس،1370.
104-شجره طيبه در انساب سادات علويه رضويه،ميرزا محمد باقر رضوى،به سعى و اهتمام سيد محمد تقى مدرس رضوى،تهران،1352.
105-شرح حال رجال ايران،مهدى بامداد،چاپ سوم،تهران،كتابفروشى زوار،1363.
106-شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران،دكتر باقر عاقلى،چاپ اول،تهران، نشر علم،1380.
107-شعر العجم يا تاريخ شعرا و ادبيات ايران،علامه شبلى نعمانى،ترجمه محمد تقى فخر داعى گيلانى،چاپ دوم،تهران،دنياى كتاب،1363.
108-شمس الشموس يا تاريخ آستان قدس،حاج محمد احتشام كاويانيان،اداره كل فرهنگ و هنر خراسان،1354.
109-شهداى روحانيت شيعه در يك صد سال اخير،على ربانى خلخالى،چاپ اول، مكتب الحسين عليه السّلام،1402 قمرى.
110-صدسال شعر خراسان،على اكبر گلشن آزادى،به كوشش احمد كمال پور،چاپ اول،مشهد،مركز آفرينشهاى هنرى آستان قدس رضوى،1373.
111-ضميمه تاريخ علماى خراسان،محمد باقر ساعدى خراسانى،1341 ش.
112-طرائق الحقائق،محمد معصوم شيرازى،تصحيح محمد جعفر محجوب،كتابخانه سنائى.
ص:310
113-عالم آراى نادرى،محمد كاظم مروى،تصحيح دكتر محمد امين رياحى،چاپ سوم، انتشارات علمى،1374.
114-عمل صالح موسوم به شاه جهان نامه،محمد صالح كنبو،تصحيح وحيد قريشى، چاپ دوم،لاهور،مجلس ترقى ادب،1967 م.
115-غزل و رباعى گزيده آثار ادبى شعرا،على اصغر ميرخديوى،چاپ اول،مشهد، كتابفروشى باستان،1365.
116-فرهنگ خراسان،عزيز اللّه عطاردى،چاپ اول،انتشارات عطارد،1381.
117-فرهنگ سخنوران،ع-خيام پور،چاپ اول،تبريز،چاپخانه شركت سهامى چاپ كتاب،1340.
118-فرهنگ شاعران زبان پارسى،عبد الرفيع حقيقت،چاپ اول،تهران،شركت مؤلفان و مترجمان ايرانى،1368.
119-فرهنگ لغت قرآن خطى آستان قدس،دكتر احمد على رجايى بخارايى،تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى،1363.
120-فوائد الرضويه فى احوال علماء المذهب الجعفرية،شيخ عباس قمى،چاپ اول.
121-فهرست كتابخانه آستان قدس،عبد العلى اوكتايى،چاپ اول،مشهد،چاپخانه طوس،جلد 4 و 6.
122-فهرست كتابخانه مجلس شوراى ملى،ابن يوسف شيرازى،به كوشش عبد الحسين حائرى،چاپ اول،تهران،چاپخانه مجلس،1353.
123-فهرست مرقعات كتابخانه سلطنتى،بدرى آتاباى،تهران،1353.
124-فهرست نسخه هاى خطى فارسى،احمد منزوى،چاپ اول،تهران،مؤسسه فرهنگى منطقه يى،1350.
125-قصص الخاقانى،ولى قلى شاملو،تصحيح دكتر سيد حسن سادات ناصرى،چاپ اول،تهران،سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،1371.
126-قلم و سياست،محمد على سفرى،چاپ اول،تهران،نشر نامك،1371.
127-قيام كلنل محمد تقى خان پسيان در خراسان،على آذرى،انتشارات صفى على شاه.
ص:311
128-كارنماى زنان كاراى ايران،پوران فرخ زاد،چاپ اول،تهران،نشر قطره،1381.
129-كاروان هند،احمد گلچين معانى،چاپ اول،مشهد،مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى،1369.
130-كشف الظنون،حاجى خليفه،بيروت،دار الاحياء التراث.
131-گلزار مشاهير،مريم آقا شيخ محمد-سعيدى نورى نشاط،چاپ اول،تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى،1377.
132-گلزار معانى،احمد گلچين معانى،چاپ دوم،تهران،انتشارات تالار كتاب،1363.
133-گلستان هنر،قاضى احمد قمى،تصحيح احمد سهيلى خوانسارى،چاپ دوم،تهران، كتابخانه منوچهرى.
134-گلشن مراد،ابو الحسن غفارى كاشانى،تصحيح غلامرضا طباطبايى،چاپ اول، تهران،انتشارات زرين،1369.
135-گنج هزارساله،رمضان على شاكرى،چاپ اول،مشهد،انتشارات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى،1367.
136-لغتنامه دهخدا،چاپ اول،دانشگاه تهران،1372.
137-لهجه هاى بخارايى،احمد على رجايى بخارايى،چاپ اول،مشهد،دانشگاه فردوسى،1375.
138-مآثر رحيمى،عبد الباقى نهاوندى،به اهتمام دكتر عبد الحسين نوايى،چاپ اول، تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
139-المآثر و الآثار،محمد حسن خان اعتماد السلطنه،چاپ اول،تهران،كتابخانه سنائى.
140-مجمع الفصحاء،رضا قلى خان هدايت،به كوشش مظاهر مصفا،چاپ اوّل، انتشارات اميركبير،1340.
141-مشاهير رجال اسفراين،غلامرضا فسنقرى-احمد شاهد،چاپ اول،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى،1381.
142-مشهد در بامداد نهضت امام خمينى،غلامرضا جلالى،چاپ اول،تهران،مركز اسناد انقلاب اسلامى،1378.
ص:312
143-مطبوعات ايران از شهريور 1320 تا 1366،حسين ابو ترابيان،چاپ اول،تهران، انتشارات اطلاعات،1366.
144-مطلع السعدين و مجمع البحرين،كمال الدّين عبد الرزاق سمرقندى،به اهتمام عبد الحسين نوايى،كتابخانه طهورى،1353.
145-مطلع الشمس،محمد حسن خان اعتماد السلطنه با مقدمه و فهارس تيمور برهان ليمودهى،انتشارات فرهنگسرا،1368.
146-مكارم الآثار در احوال رجال،ميرزا محمد على حبيب آبادى،انجمن كتابخانه هاى عمومى،اصفهان.
147-منتخب اشعار اعتماد،احمد اعتماد الاسلام،مشهد،1335.
148-منتخب التواريخ،محمد هاشم خراسانى،تصحيح ابو الحسن شعرانى،چاپ اول، كتابفروشى اسلاميه،1382.
149-منظومه هاى فارسى،محمد على خزانه دارلو،چاپ اول،انتشارات روزنه،1375.
150-مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى از آغاز چاپ تاكنون،مشار خان بابا،چاپ دوم، تهران،بنگاه ترجمه و نشر،1352.
151-مينودر يا باب الجنه قزوين،سيد محمد على گلريز،چاپ اول،انتشارات طه، 1368.
152-نائين بلده طيبه،مهدى سجادى نائينى،چاپ اول،اصفهان،كانون پژوهش،1379.
153-نادره كاران،ايرج افشار،به كوشش محمود نيكويه،چاپ اول،تهران،نشر قطره، 1382.
154-ناسخ التواريخ(تاريخ قاجاريه)،محمد تقى سپهر به اهتمام جمشيد كيانفر،چاپ اول،انتشارات اساطير،1377.
155-ناسخ التواريخ(سلاطين قاجاريه)،محمد تقى سپهر،تصحيح محمد باقر بهبودى، چاپ اول،كتابفروشى اسلاميه،1353.
156-نغمه هاى قدسى مجموعه اشعار غلامرضا قدسى،مقدمه مهرداد اوستا،چاپ اول، مشهد،اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى،1370.
ص:313
157-نقباء البشر فى قرن الرابع عشر،شيخ آقابزرگ تهرانى،چاپ دوم،دار المرتضى مشهد،1404 ق.
158-نيشابور شهر فيروزه،فريدون گرايلى،مشهد،دانشگاه فردوسى،چاپ اول 1357.
159-واقفين عمده كتاب به كتابخانه هاى آستان قدس،رمضان على شاكرى،چاپ اول، بنياد پژوهشهاى اسلامى،1380.
160-وقايع السنين و الاعوام،عبد الحسين خاتون آبادى،تصحيح محمد باقر بهبودى، چاپ اول،كتابفروشى اسلاميه،1352.
161-فهرست انتشارات بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،مشهد 1384.
162-هدية العارفين،اسماعيل پاشا بغدادى،بيروت،دار الاحياء التراث.
1-«احمد حامد مقدم»،روزنامه قدس،30 مرداد 1380.
2-«اختر طوسى»،تقى بينش،نامه آستان قدس،شماره 36.
3-«از شمار دو چشم يك تن كم»،على سلطانى گرد فرامرزى،مجله نگين،31 مرداد 1357.
4-«به ياد استاد فرزانه ام،شادروان دكتر غلامحسين يوسفى»،حسين رزم جو،مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد،ش 3 و 4،س 23.
5-«به ياد استاد مير غلامرضا مايل هروى»،چنگيز پهلوان،كلك،ش 68،س 1374.
6-«به ياد شادروان سيد هدايت اللّه شهاب فردوسى»،نشريه فرهنگ خراسان،ش 1،سال 7(آذر 1384).
7-«تاريخچه ابنيه متبركه حرم»،هيئت تحريريه،مجله حرم(ويژه نامه راهنماى جامع اماكن متبركه حرم).
8-«تاريخ معاصر تكنيك و استثمار در گفتگو با دكتر عبد الهادى حائرى»،كيهان فرهنگى،شماره 7،سال 9(مهر 1371).
9-«تجلى سبزوارى»،سيد حسن امين،مجله وحيد،ش 218،س 1356،14.
ص:314
10-«تصويرى از استاد فياض»،غلامحسين يوسفى،مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد،ش 4،س 1350،7.
11-«جودى خراسانى»،نامه آستان قدس،ش 36،دوره نهم.
12-«درگذشت شاعر و هنرمند خراسانى»،هيئت تحريريه،كيهان فرهنگى،ش 10، س 10،ديماه 1372.
13-«درگذشت دكتر خواجويان»،آينه پژوهش،ش 22،س 1372،4.
14-«ذبيح اللّه ناصح»،مجله يغما،ش 4،س 1345،19.
15-«ساعد نيّرى»،پوراندخت ساعدى،مجله وحيد،ش 47،س 4.
16-«سالك سبزوارى»،س.حسام،مجله ارمغان،ش 4 و 5،دوره 47،س 1357.
17-سيد حسن امين،مجله وحيد،ش 251/250،س 1357.
18-مجله هوخت،ش 11،س 1350،22.
19-«سه شعر از زنده ياد مير غلامرضا مايل هروى»،كلك،شماره 71-72،سال 1374.
20-«شرح حال و آثار دكتر رجايى»،محمد مهدى ركنى،مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد،ش 2،س 1357،14.
21-«شرح مختصر احوال و آثار دكتر ابراهيم شكورزاده بلورى،مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد،ش 125-124،س 1378،22.
22-«شهيدى حسن»،نشريه داخلى سازمان نظام پزشكى مشهد،1378.
23-«عنوان تبريزى»،احمد گلچين معانى،مجله دانشكده ادبيات تبريز،ش 4،س 11، 1338.
24-«غلام حسين يوسفى»،هيئت تحريريه،كتاب هفته،ديماه 1381.
25-«قصاب كاشانى»،ابو نصر شيبانى كاشانى،مجله ارمغان،س 1316،18.
26-«گفتگو با دكتر ابراهيم شكورزاده محقق و پژوهشگر»،فرزانه سجادپور،روزنامه خراسان،شماره 14459(يكشنبه 27 تير 1378).
27-«مختصرى از زندگينامه و آثار دكتر ابو الفضل نبئى»،فاطمه حاجى آبادى،ويژه نامه سمينار پيرامون تاريخ دانشگاه فردوسى مشهد،1383.
ص:315
28-«مرگى در نور»،عبد الحسين مجيد كفايى،مجله انديشه حوزه علميه مشهد،ش 5، س 2.
29-«مصاحبه با استاد پروفسور تقى فاطمى»،مجله يكان،ش 26،خرداد 1345.
30-«ميرزا رضا خان نائينى»،مجله ارمغان،ش 2،س 13.
31-«وفيات معاصرين از يادداشتهاى علامه استاد محمد قزوينى»،مجله يادگار،ش 4، س 3.
32-«ويژه نامه پروفسور تقى فاطمى»،كيهان علمى،ش 2،س 4،ارديبهشت 1371.
33-«هنر خطاطى افغانستان امروز»،مايل هروى،مجله هنر و مردم،ش 1349،95.
34-«همچو آيينه سراپا فرق حيرت كن مرا»،احمد گلچين معانى(گفتگو با استاد)،وقت ميراث جاويدان،شماره 1،سال 1373.
35-«يادبود زنده ياد رضا صادقى»،حسن صادقى،روزنامه قدس،27 و 1376/12/28.
36-«يادى از زنده ياد دكتر محمد تقى عدالتى»،محمد رضا قصابيان،مشكاة،شماره 83،تابستان 1383.
37-«يادى از شادروان دكتر احمد على رجايى»،غلام حسين يوسفى،مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد.
38-«يادى از مرحوم دكتر ابو الفضل نبئى»،حسين احمدى،مجله كتاب ماه(تاريخ و جغرافيا)،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،1381.
1-اسناد خانواده آموزگار.
2-اسناد و دست نوشته خانواده دكتر سيد حسن هاشميان.
3-اسناد و دست نوشته خانواده صادقى.
4-اسناد و دست نوشته سيد احمد مجتهدزاده.
5-اسناد و دست نوشته مصطفى زوار.
ص:316
6-دفتر مدفونين اماكن متبركه حرم رضوى.
7-مصاحبه با فريدون شاملو.
روزنامه خراسان 1360/4/28.
روزنامه خراسان 1372/10/3.
روزنامه رسالت 1377/5/16.
روزنامه قدس 1380/5/30.
روزنامه قدس 1383/6/15.
روزنامه قدس 1383/6/21.
روزنامه كيهان 1356/7/26.
ص:317
سرشناسه:زنگنه قاسم آبادی، ابراهیم، 1314 -
عنوان و نام پديدآور:مشاهیر مدفون در حرم رضوی / ابراهیم زنگنه ؛ با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
مشخصات نشر:مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381 -
مشخصات ظاهری:5 ج.: مصور، عکس، نمونه.
شابک:دوره 978-964-971-202-4 : ؛ ج.1 964-444-548-1 : ؛ 36000 ریال: ج.2 978-964-971-204-8 : ؛ 36000 ریال (ج.3، چاپ اول) ؛ 60000 ریال : ج.4 978-964-971-239-0 : ؛ 60000 ریال: ج.5 978-964-971-324-3 :
يادداشت:ج.2 و 3 و 4 (چاپ اول: 1387).
يادداشت:ج.5 ( چاپ اول: 1388).
یادداشت:کتابنامه.
مندرجات:ج. 1. عالمان دینی.- ج. 2. شاعران، هنرمندان، دانشوران.- ج. 3. شاعران و هنرمندان .- ج.4.رجال سیاسی ٬ اجتماعی و نظامی.-ج.5. اعلام و اسناد/ گروه تراجم و انساب غلامرضا جلالی...[ و دیگران].-
موضوع:سرگذشتنامه -- مجموعه ها
موضوع:مشاهیر -- سرگذشتنامه
موضوع:مجتهدان و علما -- ایران -- سرگذشتنامه
موضوع:آرامگاه ها -- ایران -- مش
شناسه افزوده:جلالی، غلامرضا، 1333 -
شناسه افزوده:بنیاد پژوهش های اسلامی
رده بندی کنگره:BP21/ز9م 5 1381
رده بندی دیویی:297/92
شماره کتابشناسی ملی:م 81-39911
ص :1
ص :2
مشاهیر مدفون در حرم رضوی
ابراهیم زنگنه
با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
ص :3
ص :4
آ 1 آشتيانى-ميرزا ابراهيم(-1353 ه ش)15
آل ثابت-سيد حسن-عرب-سيد حسن
2 آلفته-عيسى(1301-1370 ه ش)16
3 آموزگار-سيد عليرضا(1277-1333 ه ش)17
ابو طاهر شرف الدّين-قمى-ابو طاهر سعد بن على
الف-ب 4 احتشام التوليه-محمد حسين خان(-زنده 1275 ه.ش)20
5 اردوبادى-حاتم بيگ(-1019 ه.ق)21
6 اسدى-محمد ولى(1257-1314 ش)25
7 اصغرزاده موسوى-اصغر(1311/1308-1374 ه ش)29
8 اصفهانى-ابو طالب(-1216 ه ق)30
اصفهانى-ابو القاسم-جلد 4
9 اصفهانى-اسد اللّه(حدود 900-970 ق)31
10 اعتماد التوليه-ميرزا شفيع(-1315 ق)33
11 افشار-عليشاه(عادل شاه)(1137-1162 ق)36
12 اقبال التوليه-ابو تراب(1244-1310 ش)44
ص:5
اللّه وردى خان-گرجى-اللّه وردى خان
13 اميرپور-على(1303-1383 ه ش)46
امين كارخانه-هاشم-رضوى-هاشم
انتخاب الملك-رام مصطفى قلى
14 انصارى-ميرزا سعيد خان(1231-1301 ق)51
15 اوكتايى-عبد العلى(1276-1359 ه.ش)58
بالاخيابانى-عبد الحسين-جلد 1
16 بجستانى مقدم-على اكبر(1299-1385 ه ق)61
17 بدايع نگار-ميرزا فضل اللّه(ح 1286-1343 ه ق)62
بروجردى-محمد رحيم-جلد 1
18 بروسان قزلباش-عبد العلى(1281-1381 ه ش)67
19 بروسان قزلباش-محمد رضا(1242-1327 ه ش)68
ت-ج-ح-خ تحويلدار-اسد اللّه-رضوى-اسد اللّه
تحويلدار-ذبيح اللّه-رضوى-ذبيح اللّه
تحويلدار-ميرزا مؤمن-كلانتر سبزوارى-ميرزا مؤمن
تحويلدار-هادى-رضوى-هادى
20 تهرانى-سيد جلال الدّين(1277-1366 ه ش)70
21 جاهدنيا-محمد حسن(1311-1381 ه ش)76
جلال الدوله-قاجار-سلطان حسين ميرزا
حامد مقدم-احمد-جلد 2
22 حامد مقدم رأفتى-محمد صادق(1298-1371 ه ش)79
حسينى-محمد على-صديق دفتر-ميرزا محمد على
23 حسينى اصفهانى-عبد اللّه(-1148 ق)80
ص:6
حسينى اصفهانى-محمد داود-متولى-ميرزا محمد داود
24 حسينى اصفهانى-محمد صادق(-1193 ق)82
حسينى فراهانى-موسى-فراهانى-ميرزا موسى
حسينى نيشابورى-ابراهيم-جلد 1
خازن التوليه-رضوى-ذبيح اللّه
خليفه اسد اللّه-اصفهانى-اسد اللّه
25 خواجه باشى-احمد على(-1301 ق)84
26 خويى-عبد اللّه(-1264 ه ق)84
27 خير النساء خانم(-1262 ه.ق)87
د-ر 28 دبير سهرابى-على اكبر(1251-1318 ه.ش)88
29 دربان باشى-محمود(-1284 ق)90
30 رام-مصطفى قلى(1277-1360 ه.ش)91
رئيس دفتر-رضوى-محمّد على
31 رحيمى-منتجب الدّين(1290-1369 ه ش)92
32 رضوى-ابراهيم(-1100 ق)93
رضوى-ابو الحسن(مدرس)-جلد 1
33 رضوى-ابو طالب(-زنده 967 ق)94
34 رضوى-ابو طالب(-1035 ق)96
35 رضوى-ابو القاسم(-975 ق)97
36 رضوى-ابو القاسم(-زنده 1224 ه.ق)99
37 رضوى-احمد(1263-1342 ق)99
38 رضوى-اسد اللّه(-زنده 1305 ش)100
39 رضوى-الغ(-1030 ه.ق)100
ص:7
40 رضوى-جعفر(-زنده 1233 ه.ق)101
41 رضوى-جعفر(-زنده 1334 ه.ق)101
42 رضوى-حسن(-زنده 1262 ه.ق)102
43 رضوى-حسن(-زنده نيمه دوم قرن 13 ه.ق)102
44 رضوى-ذبيح اللّه(-1333 ه.ق)103
45 رضوى-شاه تقى الدّين(-1094 ق)104
46 رضوى-طاهر(-1360 ق)105
47 رضوى-عبد الحسين(-1320 ق)107
48 رضوى-عبد الحى(-زنده 1154 ه.ق)107
رضوى-عبد الرضا-عضد التوليه-ميرزا عبد الرضا
رضوى-عبد اللّه-جلد 1
49 رضوى-عبد المجيد(-1310 ق)108
50 رضوى-عبد الوهاب(-1278 ق)109
51 رضوى-عزيز اللّه(1249-1327 ه.ش)110
52 رضوى-على(-1266 ه.ق)111
رضوى-على اصغر-جلد 2
53 رضوى-على رضا(ح 1163-1253 ه.ق)111
54 رضوى-غياث الدّين عزيز(-زنده 932 ه.ق)112
55 رضوى-محمّد(-زنده 1197 ق)113
56 رضوى-محمّد(1253-1315 ه.ق)113
57 رضوى-محمد ابراهيم(-1233 ق)115
58 رضوى-محمّد بديع(-زنده 1088 ه.ق)116
59 رضوى-محمد تقى(ح 1230-1300 ق)118
رضوى-محمد تقى(ميرشاهى)-جلد 2
60 رضوى-محمّد حسين(-زنده 1162 ه.ق)119
ص:8
61 رضوى-محمّد رضى(-زنده 1168 ه.ق)120
62 رضوى-محمد صادق(-1300 ق)121
63 رضوى-محمد على(1273-1357 ق)122
64 رضوى-محمد كاظم(-1320 ق)124
65 رضوى-محمّد كاظم(-زنده نيمه قرن 13 ه.ق)124
66 رضوى-محمد محسن(-1055 ق)125
67 رضوى-محمد محسن(1215-1300 ق)126
رضوى-محمد معصوم-جلد 1
68 رضوى-محمد مهدى(-1276 ق)127
69 رضوى-محمد مهدى(-زنده 1333 ق)128
70 رضوى-محمّد مهدى(1242-1275 ه.ش)129
71 رضوى-نعمت اللّه(-1330 ق)130
72 رضوى-هادى(-زنده 1286 ق)130
73 رضوى-هاشم(قرن 13)131
74 رضوى-هدايت(-1333 ق)132
75 رضوى-يحيى(1290-1364 ه ق)132
رضوى خراسانى-محمّد-جلد 2
ركن التوليه-رضوى-عبد الحسين
ركن الدوله-قاجار-محمّد تقى ميرزا
زعفرانلو-حسين خان-جلد 4
زعفرانلو-سام خان-جلد 4
زعفرانلو-محمّد ناصر خان-جلد 4
زيك-گنج على خان-جلد 4
ص:9
س-ش سالار-حسين-جلد 2
سپهسالار-حسين خان-مشير الدوله قزوينى-حسين خان
سپهسالار-محمد خان-قاجار-ميرزا محمد خان
76 سررشته دار-سيد ابو الحسن(1298-1374 ش)134
سركشيك-عبد الحسين-رضوى-عبد الحسين
سركشيك-محمد مهدى-رضوى-محمد مهدى
77 سعيدى رضوانى-عباس(1306-1371 ه ش)137
سهام الملك-قاجار-مهدى قلى ميرزا
78 شادمان-فخر الدّين(1286-1346 ش)140
شاهزاده-اوكتايى-عبد العلى
شاه سليمان دوم-صفوى-ميرزا سيد محمد
79 شوشترى جزايرى-سيد محمّد على(1272-1341 ش)147
شهيدى-سيد حسن-جلد 2
شهيدى-نظام الدّين-جلد 2
شيرازى-على اكبر-قوام الملك-على اكبر خان
شيرازى-فتحعلى خان-صاحب ديوان-فتحلى خان
شيرازى-نصر اللّه-جلد 1
ص-ط-ظ-ع-غ 80 صاحب ديوان-فتحعلى خان(1236-1314 ق)152
81 صاحب نسق-ميرزا ابو الحسن(-1135 ق)159
صبورى-محمد كاظم-جلد 2
82 صديق دفتر-ميرزا محمد على(-1304 ش)160
83 صفوى-سليمان ميرزا(961-984 ق)162
ص:10
صفوى-شاه طهماسب اول-جلد 4
84 صفوى-ميرزا سيد محمد(1126-1176 ق)167
85 طغرانويس-ميرزا رفيع(-1369 ق)175
86 ظريف تبريزيان-هاشم(1301-1380 ش)176
عادل شاه افشار-افشار-عليشاه
عدالتى-محمد تقى-جلد 2
87 عرب-سيد حسين(-1335 ق)178
88 عضد التوليه-ميرزا عبد الرضا(1247-1310 ش)180
89 غنيان-عبد الرضا(1301-1370 ش)182
ف-ق 90 فراهانى-ميرزا موسى(1220-1262 ق)188
91 فرزانه-على اصغر(1331-1381 ش)192
فهرستى تهرانى-محمّد مهدى-جلد 1
فياض-عبد المجيد-مجيد فياض-عبد الحميد-جلد 1
92 قاجار-اوكتاى قاآن ميرزا(1223-1308 ق)195
93 قاجار-سلطان حسين ميرزا(-1333 ق)196
قاجار-عزت ملك خانم-جلد 4
قاجار-محراب خان-جلد 4
94 قاجار-محمد تقى ميرزا(1262-1318 ق)201
95 قاجار-مهدى قلى ميرزا(-1322 ق)206
96 قاجار-ميرزا محمد خان(-1284 ق)207
قائم مقام-رضوى-محمد على
97 قره باغى-محمد حسين(-1310 ق)213
قزوينى-ميرزا شفيع-اعتماد التوليه-ميرزا شفيع
ص:11
98 قمى-ابو طاهر سعد بن على(-516 ق)213
قوام التوليه-رضوى-جعفر
99 قوام الملك-على اكبر(1203-1282 ق)217
ك-گ-ل-م كفايى رضوى-رضوى-عزيز اللّه
100 كلانترى سبزوارى-ميرزا مؤمن(-1288 ق)220
101 گرجى-اللّه وردى خان(-1022 ق)221
گلپايگانى-محمد باقر-جلد 1
102 لشكرنويس نوايى-ميرزا مهدى(-1276 ق)226
متولى-سيد محمد-صفوى-ميرزا سيد محمد
متولى-ميرزا محسن-رضوى-محمد محسن
103 متولى-ميرزا محمد داود(1065-1133 ق)228
104 متولى-مير عبد الكريم(-988 ق)232
متولى باشى-عبد اللّه-خويى-عبد اللّه
105 مجلل التوليه-ميرزا على(-1301 ش)233
مجيد فياض-عبد المجيد(خادم)-جلد 1
مدرس-عبد الرحمن-جلد 1
مدرس-ميرزا محمد تقى-جلد 1
مدرسى حسينى-سيد محمد رضا-جلد 1 235
مدير شانه چى-كاظم-جلد 1
مرعشى-محمد صادق-حسينى اصفهانى-محمد صادق
مرعشى-ميرزا عبد اللّه-حسينى اصفهانى-عبد اللّه
106 مستأجر حقيقى-محمد(1326-1372 ش)235
107 مستوفى-محمد على(-1142 ق)238
ص:12
108 مستوفى-ميرزا محمد رحيم(-بعد از 1274 ق)238
109 مستوفى اصفهانى-ابو القاسم(-1288 ق)239
مستوفى سبزوارى-ميرزا محمّد رضا-جلد 4
مشرف-عبد الوهاب-رضوى-عبد الوهاب
مشرف-عزيز اللّه-رضوى-عزيز اللّه
مشرف-محمد تقى-رضوى-محمد تقى
مشرف-نعمت اللّه-رضوى-نعمت اللّه
مشهدى-ابراهيم-جلد 1
110 مشير الدوله تبريزى-ميرزا سيد جعفر(قبل از 1215-1279 ق)241
111 مشير الدوله قزوينى-حسين خان(1241-1298 ق)246
مصطفوى-سيد جواد-جلد 1
112 معاون-عبد الحسين(ح 1275-1338 ه ش)255
113 معمار-محمد اسماعيل(-قبل از 1320 ق)256
معين الملك-مستوفى اصفهانى-ابو القاسم
114 مفضل استرآبادى-مير سيد على(-998 ق)257
مقبل السلطنه-اقبال التوليه
115 ملك-حسين آقا(1250-1351 ش)258
ملك الشعراء نادرى-نادرى-محمد حسين
116 منتصر الملك-محمد حسن ميرزا(-1331 ق)262
117 مؤتمن-على(1270-1354 ش)264
118 مؤتمن-ميرزا اسماعيل(-1283 ش)267
مؤتمن الملك-انصارى-ميرزا سعيد خان
119 موسوى-غلامرضا(1301-1380 ش)267
120 مولوى-عبد الحميد(1286-1357 ش)269
مهردار-عبد الرضا-عضد التوليه-ميرزا عبد الرضا
ص:13
121 ميرآخورباشى-مهدى قلى بيگ(-1027 ه.ق)273
122 ميربالاسر-پير محمد حسين(-998 ق)274
مير عبد الكريم-متولى-عبد الكريم
123 ميناى تربتى(-ح 1284 ق)275
ن-و 124 نادرى-محمد حسين(1261-1323 ش)277
ناظر-محمّد ابراهيم-رضوى-محمّد ابراهيم
ناظر-محمّد صادق-رضوى-محمّد صادق
ناظر-محمّد كاظم-رضوى-محمّد كاظم
ناظر-محمّد مهدى-رضوى-محمّد مهدى
ناظم-محمّد محسن-رضوى-محمّد محسن
نايب التوليه -عرب-سيد حسين
نجد السلطنه-ميرزا صدر الدّين-جلد 4
125 نجم التوليه-على محمّد(-1342 ه.ق)280
126 نيك نيان-كاظم(1296-1361 ش)280
واقف-ابو طالب-رضوى-ابو طالب
127 وزير نظام-فضل اللّه(1209-1289 ق)283
128 ولايى-مهدى(1281-1381 ش)286
فهرست منابع 291
كتاب ها 291
اسناد و مصاحبه ها 303
مجلات و روزنامه ها 304
ص:14
آشتيانى-ميرزا ابراهيم
(-1353 ه ش)
حاج ميرزا ابراهيم آشتيانى فرزند مرحوم آيت اللّه شيخ مرتضى آشتيانى از فضلاى معروف كه به منصب خادمى ضريح مطهر حضرت على بن موسى الرضا عليه السّلام مفتخر بود.وى در تهران سكونت داشت و فقط در مواقع غبار روبى به مشهد تشرف حاصل مى كرد و در مراسم غبارروبى ضريح مقدس شركت مى نمود(1).وى در آبان ماه سال 1353 ه ش در تهران درگذشت و برحسب وصيت و منصبى كه در آستان قدس رضوى داشت جنازه وى را به مشهد منتقل كردند و در رواق دار العزه حرم مطهر مدفون گرديد(2).
(1)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/46
(2)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 344
ابراهيم زنگنه
آل ثابت-سيد حسن-عرب-سيد حسن
ص:15
آلفته-عيسى
(1301-1370 ه ش)
عيسى آلفته در سال 1301 ه ش در يكى از روستاهاى بيرجند متولد شد.
پدرش كشاورز بى بضاعتى بود كه با زن و فرزندش به سختى زندگى مى كرد.
خشك سالى هاى پياپى موجب شد تا فكر مهاجرت در او بيش ازپيش قوت گيرد.اموالش را كه چيزى جز يك رأس گاو نبود فروخت،و به اميد گشايش زندگى رو به سوى مشهد نهاد.پس از رسيدن به مشهد تنها دختر كوچك او به مرض آبله درگذشت.پدر از روى ناچارى،خانواده دونفره را در مشهد گذاشت و خود به سمت مرزهاى شمالى رفت و هرگز برنگشت(1).
عيسى با مادرش در يك كارگاه قالى بافى مشغول كار شدند،اما ديرى نپاييد كه مادرش نيز مرد.پس از فوت مادر وى وارد يك مدرسه شبانه روزى دولتى در مشهد شد تا به فراگيرى علم و هنر بپردازد.او در آنجا با مرحوم هاشم ظريف تبريزيان آشنا شد.و هر دو تحت تعليم استاد بروسان قزلباش،هنر تذهيب و گل و مرغ را آموختند.در سال 1320 ه ش به پيشنهاد قزلباش هر دو به استخدام كتابخانه مركزى آستان قدس درآمدند(2).
آلفته انسانى صديق و باحوصله، بسيار مؤدب،مهربان و شوخ طبع و كارهايش در نهايت دقت و ظرافت بود.
عاشق كارش بود،در اوقات فراغت نيز نقاشى و عكاسى مى كرد.كارهاى كوچك مى ساخت كه مورد استقبال قرار مى گرفت.
آثارش در نهايت لطافت و برگرفته
ص:16
از آثار قدما است،و نوعى نوگرايى و تازگى در آنها ديده مى شود.نقاشى را بدون طراحى پيشين بر روى كاغذ يا جلد كتاب و يا قلمدان مى كشيد و بعد آن را رنگ مى كرد و برگ ها و جزئيات را با آبرنگ مشخص مى نمود و سايه روشن مى زد،اگر مقدور بود تذهيب حواشى آنها را نيز انجام مى داد.نوع و شيوه كارش مشخص و متفاوت از ديگران بود(3).
پس از تاسيس بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال 1363 ه ش از آلفته كه در سن بازنشستگى بود دعوت به همكارى شد.با امكاناتى كه بنياد در اختيار او قرار داد،توانست آثار نفيسى خلق كند فعاليت هنرى آلفته در بنياد هفت سال دوام آورد.در آخر عمر عنوان درجه يك هنرى را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى گرفت.سرانجام در 21 مرداد ماه 1370 ه ش به ديار باقى شتافت و در صحن قدس در جوار بارگاه رضوى مدفون شد.
اولين اثر مستقل آلفته تذهيب نسخه خطى مثنوى معنوى است.به تصوير كشيدن شخصيت هاى مختلف كشورى و نايب التوليه ها و همچنين ساختن جلدهاى روغنى و تذهيب مرقعات از جمله كارهاى ديگر اوست(4).آثار نفيس او را مى توان در موزه آستان قدس و محل بنياد پژوهش ها و در نزد خاندانهاى بزرگ ديد.مرحوم آلفته در خلال سالها فعاليت هنرى خود شاگردان بسيارى تربيت نمود.بيشتر نقاشان عصر حاضر مشهد از محضر وى سود بردند.
(1)-خبرنامه خراسان شناسى،سال دوم، شماره 5
(2)-اطلاعات موجود در كتابخانه مركزى
(3)-خبرنامه خراسان شناسى/همان
(4)-اطلاعات موجود در كتابخانه مركزى رسول سعيدى زاده
آموزگار-سيد عليرضا
(1277-1333 ه ش)
سيد على رضا آموزگار در سال
ص:17
1277 ه ش در مشهد متولد شد.پدرش سيد احمد،متولى مسجد گوهرشاد بود.
از همان اوان كودكى با توجه به هوش سرشار و نبوغ ذاتى خود و در سايه تعليم و تربيت پدر و مادر توانست به كمال برسد و به فعاليتهاى اجتماعى بپردازد.
وى كه علت عقب افتادگى جامعه را فقدان دانش و فرهنگ مى دانست در سال 1335 ه ق/1296 ه ش هيئتى به نام سادات رضوى در مشهد تشكيل داد و در سال 1336 ه ق/1297 ه ش مدرسه ى سادات رضوى به رياست آن مرحوم تاسيس گرديد(1).
او امتياز مدرسه اى بنام رحيميه سعادت از وزارت فرهنگ را گرفت(2)و با مشقات فراوان با همكارى و هميارى عده اى از دوستان فاضل و صميمى خود اين مدرسه را پايه گذارى نمود و مديريت آن را به عهده گرفت.ده سال تمام اين مدرسه را در منزل يكى از بزرگان شهر اداره كرد.
از فعاليت هاى فرهنگى ديگر وى انتشار روزنامه آفتاب شرق بود.اولين شماره اين روزنامه در آبان سال 1303 ه ش/ربيع الاول 1343 ه ق به صاحب امتيازى و مديريت وى منتشر گرديد.انتشار اين روزنامه نخست به طور هفتگى و سپس هفته اى سه شماره در روزهاى يك شنبه،سه شنبه و پنجشنبه منتشر مى شد.محل دفتر و تشكيلات آن در خيابان خسروى بود.
انتشار اين روزنامه پس از فوت وى به مديريت فرزندش عبد الحسين آموزگار تا سال 1358 ه ش ادامه داشت(3).
اعضاى هيئت تحريريه آن عبارت بودند از:شيخ حسن هروى،دكتر مهدى
ص:18
آذر،دكتر نصرت اللّه كاسمى،سيد ذبيح اللّه سبزوارى،سيد حسن صاحب الزمانى معروف به تهرانى،پروين گنابادى،شيخ على اكبر خراسانى معروف به خدابنده،استاد امير الشعراى نادرى،ميرزا شكور اشراق و آقاى على اكبر تشيد(4).وى خادم كشيك سوم آستان قدس رضوى بود و رياست انجمن روزنامه نگارى خراسان را برعهده داشت(5).در سال 1319 ه ش به رياست دارالترجمه شاهپور مشهد منصوب شد.او خدمات ارزنده اى به اطفال يتيم و بى سرپرست انجام داد؛از جمله تأسيس كارگاههاى قالى بافى، نجارى،خياطى و هنرهاى دستى كه براى هريك از كارآموزان حساب پس انداز باز كرده بود تا پولى كه از فروش اجناس تهيه مى شد توسط خودشان جمع آورى شود و پس از رسيدن به سن قانونى كه آن محيط را ترك مى گفتند،با سرمايه اى كه اندوخته بودند بتوانند زندگى خود را ادامه دهند.ولى اين اعمال خيرخواهانه مورد حسادت برخى از افراد واقع شد و او با فشارهاى عصبى و روحى مجبور به استعفا گرديد(6).
سيد عليرضا آموزگار،پس از 56 سال زندگى و در اثر يك بيمارى طولانى روز پنجشنبه 19 فروردين ماه 1333 ه.ش دار فانى را وداع گفت و در صحن نو به خاك سپرده شد(7).وى داراى دو پسر و پنج دختر بود.
(1)-سيد محمّد مدير خازنى:شجره سلسله سادات رضوى/220
(2)-محمّد صدر هاشمى:تاريخ جرايد و مجلات ايران 216/3
(3)-حسين الهى:روزنامه و روزنامه نگارى در خراسان(1332-1320)/107
(4)-همان/92
(5)-همان/92
(6)-اسناد خانوادگى خاندان آموزگار
(7)-مدير خازنى:پيشين/221 على اسكندرى
ابو طاهر شرف الدّين-قمى- ابو طاهر سعد بن على
ص:19
احتشام التوليه-محمد
حسين خان
(-زنده 1275 ه.ش)
خادم و مستوفى آستان قدس رضوى،محمد حسين خان(جبرئيل) صاحب جمع ملقب به احتشام التوليه، پدر محمد احتشام كاويانيان نويسنده كتاب شمس الشموس يا تاريخ آستان قدس،داماد حجت الاسلام حاج سيد حسن دخيل سرابى از علماى سرشناس خراسان.وى از رجال و از كارگزاران دولت در دوره ناصر الدّين شاه قاجار بود(1)كه در اواخر عمر وارد خدمت آستان قدس رضوى شد و به سمت خادم كشيك سوم و مستوفى آستان قدس مفتخر گرديد(2).در سال 1314 ق /1275 ش برحسب فرمان صادره از سوى مظفر الدّين شاه قاجار به لقب احتشام التوليه مفتخر گرديد.وى پس از فوت در قسمت جلو پنجره فولاد به خاك سپرده شد(3).
(1)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس يا تاريخ آستان قدس/114
(2)-اداره اسناد آستان قدس/سند شماره 21662
ص:20
(3)-محمّد احتشام كاويانيان:پيشين/ 338 على سكندرى
اردوبادى-حاتم بيگ
(-1019 ه.ق)
حاتم بيگ سومين فرزند ملك بهرام اردوبادى،دولتمرد ايرانى و اعتماد الدوله(وزير)شاه عباس اول و بانى گنبد حاتم خانى در حرم مطهر.
منابع تاريخى درباره تاريخ تولد و دوران كودكى او مطلبى بدست نمى دهند.عالم آراى عباسى كه مهمترين منبع معاصر او و خاندانش مى باشد و روضة الصفوية او را از اعقاب خواجه نصر الدّين طوسى دانسته اند(1).
پدرش از مالكان بزرگ منطقه اردوباد، در شمال رودخانه ارس،بود كه در زمان حكومت شاه اسماعيل اول (907-930)به خاطر حسادت رقبا براى چندى مجبور به ترك وطن و سكونت در مصر شد و چون املاك او روى به ويرانى نهاد به اشاره شاه اسماعيل برگشت و به سرپرستى املاك خود پرداخت(2).در دوره شاه طهماسب بيشتر مورد توجه واقع شد و«منصب كلانترى و بزرگى اهالى»اردوباد به او داده شد و هرگاه شاه به آن منطقه مى رفت مهمان وى مى شد.و اين سبب بلندى مرتبه ملك بهرام شد.سرانجام پس از هشتاد سال در راه مكه بين شام و يثرب درگذشت و جنازه اش در مدينه به خاك سپرده شد(3).از ميان پنج فرزند پسرش؛ادهم بيگ به مناصب استيفا و سپس وزارت شاهزاده مصطفى ميرزا و سرانجام كلانترى تبريز دست يافت.
دومين فرزندش مير بيگ انشاءنويس معصوم بيگ صفوى و بعدها مجلس نويس شاه طهماسب بود(4).چهارمين پسر كه ابو تراب بيگ نام داشت چندى استيفاى مشهد مقدس و سپس وزارت مرتضى قلى خان پرناك(حاكم مشهد) را به دست آورد.آخرين پسر ملك بهرام نيز ابو طالب بيگ بود كه در عهد سلطه عليقلى خان شاملو بر هرات
ص:21
استيفاى ديوان او را برعهده داشت و در محاصره هرات بدست ازبكها كشته شد(5).
اما حاتم بيگ از همه مقامى ارجمندتر يافت و تا مقام وزارت بزرگترين شاه صفوى پيش رفت.ابتدا پس از فوت پدر به كلانترى اردوباد برگزيده شد و بااين كه جوان بود به خوبى از عهده اين كار برآمد.چندى بعد وزارت دلو بوداق روملو،حاكم خوى، به او سپرده شد و چند سال در آن منصب ماند.پس از فوت شاه طهماسب و روى كار آمدن شاه اسماعيل دوم (984 ق)به زيارت عتبات مشرف شد.
در دوره حكومت شاه محمد خدابنده صفوى(966-985 ق)به مدت ده سال وزير ولى خان افشار،حاكم كرمان بود.
پس از اينكه بيگتاش پسر ولى خان حاكم كرمان شد در جنگى كه بين او و يعقوب خان ذو القدر حاكم شيراز رخ داد،بيگتاش به قتل رسيد و اموال حاتم بيگ به غارت رفت.يعقوب خان او را براى مدتى به شيراز برد و با او به احترام برخورد كرد.شاه عباس در سالهاى اول حكومت خود در سفر به اصفهان از يعقوب خان خواست حاتم بيگ را روانه اردوى او كند و يعقوب خان پس از مدتى ترديد به امر شاه گردن نهاد(6).از اين هنگام دوره اى ديگر در زندگى حاتم بيگ شروع شد و به سرعت مراتب ترقى را پيمود.در هنگام اردوكشى فرهاد خان،از سوى شاه براى سركوبى يوسف خان افشار و انتظام امور كرمان،حاتم بيگ هم در كنار فرمانده نظامى روانه شد تا به حل و فصل امور آن مناطق بپردازد.پس از توفيق در انجام ماموريت در شيراز به خدمت شاه رسيد و شاه كه از خدمات او راضى بود رياست استيفا را به او بخشيد.او در دوران ششماهه رياست ديوان استيفا،به دستور شاه در امور ديوان اعلى هم دخالت مى كرد با تلاش او در كنار ابو الولى انجوى شيرازى كه به وزارت رسيده بود وضعيت ادارى دولت صفوى روى به بهبودى نهاد(7).
حاتم بيگ در اين مدت«نسخه
ص:22
تشخيص و خرج ممالك محروسه»را بصورت«قوه و قانون دفترخانه همايون»كه مى توان آن را برنامه بودجه امپراتورى صفوى دانست،تنظيم كرد و كار او توسط جانشينش آقا ميرزا على تكميل شد(8).و چون در منصب استيفا «كفايت و كاردانى بسيار نشان داد(9)»و برادرش ابو طالب بيگ در راه وفادارى به صفويان بدست ازبكها كشته شده بود،بيش ازپيش مورد توجه شاه واقع شد.در نوروز سال 1000 ق شاه عباس وزير خود ميرزا لطف اللّه شيرازى را از كار بركنار كرد و منصب وزارت را به حاتم بيگ«كه مردى خردمند،صاحب رأى،نيكواخلاق»بود تفويض و او را به لقب اعتماد الدوله مفتخر ساخت(10)حاتم بيگ به عنوان چهارمين وزير-از هفت وزير-شاه عباس اول تا هنگام فوت(1019 ه.ق)بر مصدر وزارت تكيه زد.از آنجا كه در اين دوره مقام وكالت توسط شاه حذف و موقعيت قزلباشها نسبت به ادوار قبلى تضعيف گرديده بود(11)،وزير قدرتى فوق العاده يافت.هرچند شاه در رأس امور قرار داشت ولى حاتم بيگ براى بيست سال «در كمال اقتدار و استقلال وزير و اعتماد الدوله بود(12).»
منابع،سلامت نفس،مردم دارى، كاردانى و تواضع و نيك انديشى حاتم بيگ را در هنگام قدرت ستوده اند و يادآور شده اند كه برخلاف بسيارى ديگر از قدرتمندان درصدد سوءاستفاده از قدرت،آزار ديگران و كسب مال و تجمل گرايى از راه زور و جريمه ديگران برنيامد و جز به خيرخواهى مردم نمى انديشيد.در انشاى نامه ها به زبانهاى تركى،عربى و فارسى مهارت كامل داشت(13).«و طبع وقارش در فنون شعر از غزل و رباعى و قصايد و تواريخ و بدائع آن ماهر و بى نظير بود(14)» صاحب الذريعة تخلص شعرى او را «صافى»ذكر و ديوان شعرى را به او نسبت داده است و همچنين او را پسر عموى ميرزا كافى دانسته است(15).از نمونه شعرى او ماده تاريخى است كه در سال 1014 ق به مناسبت بازسازى برج
ص:23
و باروى شهر تبريز ساخته است:
قلعه تبريز چون اتمام يافت ديده اعداى دشمن ميخ شد
باعث امنيت تبريز شد «امن شد تبريز»از آن تاريخ شد(16)
حاتم بيگ را وزيرى دانشمند و ادب پرورى دانسته اند،كه حتى در دوره وزارت خود از كسب علم باز نايستاد و با بزرگانى همچون شيخ بهايى و اسكندر بيگ منشى معاشرت داشت و از شيخ بهايى علم اسطرلاب آموخت.
شيخ بهايى كتابى به فارسى در همين علم در هفتاد باب نوشته و«التحفة الحاتمية»نام نهاد(17).
به گواهى منابع تاريخى حاتم بيگ در دوران وزارت خود و قبل از آن مأموريتهاى نظامى و سياسى مهمى را از طرف شاه عباس انجام داد و مناطق مختلفى از امپراتورى صفويان را سامان بخشيد(18)و در ثبات آن نقشى اساسى ايفا كرد و سرانجام در يكى از همين مأموريتها در شب جمعه ششم ماه ربيع الاول 1019 ق در پاى قلعه دم دم(در سه كيلومترى اروميه)به سكته درگذشت.(19)جسد او به مشهد مقدس حمل و در زير گنبدى كه خود او در حدود 1010 ق.بنا كرده و امروز به گنبد حاتم خانى معروف است دفن شد(20).
شاه عباس كه علاقه يى فراوان به حاتم بيگ داشت،از مرگ او بسيار متأثر شد و به واسطه خدماتى كه وى انجام داده بود.منصب وزارت را به مدت ده سال به پسر او كه ابو طالب خان نام داشت عطا كرد و او تا سال 1030 ق كه به دليل غرور و جاه طلبى از وزارت عزل شد حدود يازده سال به جاى پدر وزارت كرد(21).او بار ديگر در عهد شاه صفى اول از سال 1041 به وزارت رسيد اما اين بار وزارتش بيش از دو سال نپاييد و در 1043 ق بدست همين شاه كشته شد(22).
(1)-اسكندر بيگ منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 1181/2؛ميرزا بيگ جنابدى روضة الصفوية/709 و 715
(2)-اسكندر بيگ:پيشين 1182/2
(3)-همان 1184/2
(4)-همان/1184-1185
ص:24
(5)-همان/1189
(6)-همان/1186-1187؛ميرزا بيگ جنابدى:پيشين/710-711
(7)-ميرزا بيگ جنابدى:پيشين/715
(8)-ميرزا سميعا:تذكرة الملوك/98
(9)-نصر اللّه فلسفى:زندگانى شاه عباس اول 808/2
(10)-اسكندر بيگ منشى:پيشين 684/2
(11)-على رضا كريمى:پژوهشى درباره وزارت شيخ على خان زنگنه/81
(12)-اسكندر بيگ:پيشين 1816/3
(13)-همان 1182/2؛نصر اللّه فلسفى:
پيشين 808/2؛ملا جلال منجم:تاريخ عباسى/382
(14)-ملا جلال منجم:همان جا
(15)-آقابزرگ تهرانى:الذريعة 584/9
(16)-اسكندر بيگ:پيشين 1109/2
(17)-آقابزرگ:پيشين 584/9؛دايرة المعارف تشيع 1/6؛اثرآفرينان 237/2
(18)-اسكندر بيگ:پيشين 720/2 و 792 و 1268-1272؛ولى قلى شاملو:
قصص الخاقانى 182/1
(19)-ميرزا بيگ جنابدى:پيشين/806- 807؛اسكندر بيگ:پيشين 1363/2
(20)-اسكندر بيگ:پيشين 1363/2؛ على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/95
(21)-اسكندر بيگ منشى:پيشين 1329/2 و 1816؛ولى قلى شاملو:
پيشين 202/1
(22)-ولى قلى شاملو:پيشين 215/1- 216؛سيد عبد الحسين خاتون آبادى:
وقايع السنين/513 رجبعلى يحيايى
اسدى-محمد ولى
(1257-1314 ش)
محمد ولى اسدى يا مصباح ديوان و مصباح السلطنه فرزند على اكبر بيرجندى از چهره هاى سياسى و خدوم و كاردان دوره پهلوى اول و متولى آستان قدس رضوى بود.وى در سال 1257 ش در بيرجند چشم به جهان
ص:25
گشود،در مدرسه معصوميه بيرجند تحصيل كرد و در سلك شاگردان حاج شيخ محمد باقر مجتهد درآمد(1)در دوران جوانى مدتى نايب الحكومه قاينات بود و بعد مشاور سياسى و قائم مقام امير شوكت الملك شد و كارهاى قاينات و سيستان را به عهده داشت(2).
او از سوى امير شوكت الملك براى گفتگو با كلنل محمد تقى پسيان به مشهد آمد و چندين دوره نيز نماينده مجلس شوراى ملى شد.اسدى در دوران اقامت خود در تهران خيلى زود شهرتى پيدا كرد و با داور و تيمورتاش طرح دوستى ريخت.او از طرف رضا شاه به نيابت توليت آستان قدس رضوى برگزيده شد و در زمان كوتاهى توانست اوضاع آستانه را بهبود بخشد.
اسدى از تمام اموال آن سياهه بردارى كرد و بودجه آستان قدس را تنظيم نمود و فهرست كتابخانه به دستور او فراهم آمد.انتقال آب گناباد،تأمين آب شرب مشهد،احداث كارخانه بزرگ برق، احداث بيمارستان شاه رضا از جمله اقدامات اوست.
پس از بركنارى تيمورتاش و كشته شدن او در سال 1312 ش،هم زمان با نخست وزيرى دوم فروغى،بازهم توانست موقعيت خود را حفظ كند و مديريت جشن هزاره فردوسى را در سال 1313 ش در توس به عهده گرفت(3)موقعيت اسدى به تدريج به جايى رسيده بود كه هيچ استاندارى بدون همسويى با او نمى توانست در پست خود بماند و محمود جم به همين دليل به تهران فراخوانده شد.در همين سال(1313 ه.ش)كه اسدى بدون توجه به دلباختگى اشرف پهلوى به على اكبر خان پسر دوم وى،دختر فروغى را براى همسرى دومين پسر خود برگزيد موجب كدورت رضا شاه شد(4)تا اينكه فتح اللّه پاكروان استاندار خراسان شد و مسئله كشف حجاب پيش آمد،اسدى با كشف حجاب در مشهد مخالف بود و از شاه خواست تا جريان را در مشهد به تاخير اندازد،ولى پاكروان داوطلبانه مايل بود تا اين امر را
ص:26
به عهده گيرد در نتيجه در بهار سال 1314 ه.ش بين اسدى و پاكروان درگيرى هايى بوجود آمد.
اسدى كه بيش از ده سال نيابت توليت را برعهده داشت كوشيد تا پاكروان را كه چند ماهى از استانداريش نمى گذشت از سر راه خود بردارد و پاكروان نيز با سرسپردگى مطلق به دربار و شاه،راه خود را براى نيل به قدرت بالاتر هموار مى ساخت؛تا اينكه واقعه گوهرشاد پيش آمد.اسدى در نهضت گوهرشاد در مشهد نبود،او براى سركشى به املاك رضا شاه و برحسب ماموريتى كه بطور مستقيم از جانب او ابلاغ شده بود،در فريمان به سر مى برد و قبل از عزيمت خود دستگيرى بهلول را كه در حرم به بست نشسته بود از خدام حرم خواسته بود،و فكر نمى كرد كه اين جريان به يك فاجعه تبديل خواهد شد و پاكروان از آن عليه وى استفاده خواهد كرد.ولى پاكروان با مساعدت سرهنگ نوايى عليه وى پرونده سازى كرد و او را به عنوان مسئول اصلى قضيه گوهرشاد معرفى نمود.وانمود شد كه اسدى بهلول را جلو انداخته است تا با ايجاد غائله مانع موقعيت پاكروان شود.
و پاكروان با سركوبى جريان مسجد،هم خواسته شاه را عملى كرد و هم اسدى را از ميان برداشت.با آمدن سرهنگ محمد رفيع نوايى رئيس جديد شهربانيهاى استان و عبد العلى ميرزايى كه به فرمان شاه به سمت رئيس تشريفات آستان قدس رضوى تعيين شده بود.موقعيت اسدى در آستان قدس بيشتر از پيش متزلزل شد.
محمد رفيع نوايى كه قبل از جريان گوهرشاد از دى ماه سال 1305 ه.ش،متصدى شهربانى مشهد بود و ناسازگاريهايى با اسدى داشت؛پس از بازگشت مجدد به مشهد با توافق مركز پسر خود محمد شريف نوايى را به عنوان مسئول اطلاعات و امين شهيدى را به رياست آگاهى مشهد تعيين نمود(5).
اسدى در طول پنج ماهى كه نوايى به دسيسه چينى عليه او مشغول بود بدون
ص:27
توجه به فعاليتهاى وى به كارهاى خود ادامه داد تا اينكه نوايى سيد رضا كنگى را كه از مامورين مخفى او بود به فريمان اعزام نمود.او در فريمان موفق شد افرادى را با خود همراه كند و آنها طى نامه اى يادآور شدند كه حركت خاوريها از فريمان به تحريك دو تن از مباشرين املاك اختصاصى رضا شاه كه هر دو از اسدى دستور مى گرفتند(6)،بوده است.
نوايى توانست با اين روش عليه اسدى پرونده سازى كند.اسدى پس از اين پرونده سازى شب سه شنبه چهارم آذر 1314 ش از دار التوليه به هنگ شاهپور انتقال داده شد و محبوس گرديد؛تا اينكه هيئت اعزامى از تهران به مشهد رسيد كه رياست آن را سرتيپ عباس البرز به عهده داشت و با اعمال زور از اسدى اقرار گرفت(7).روز نهم آذر ابلاغيه انفصال اسدى از نيابت توليت آستان قدس رضوى صادر شد.و مسئوليت موقت اداره آستان قدس رضوى به پاكروان واگذار گرديد و هيئت ديگرى به رياست فضل اللّه زاهدى امر تجديدنظر را انجام داد و حكم اعدام را تاييد نمود.كوشش فرزندان اسدى براى رهايى پدر خود به جايى نرسيد و محمد على فروغى به همين دليل مغضوب و از كار بركنار و خانه نشين شد(8).
اسدى روز 28 آذر 1314 ش محاكمه و با استناد به ماده 72 قانون مجازات عمومى و شق دوم قانون مصوب خرداد 1310 ش راجع به قاطعين طريق و سردستگان اشرار مسلح،و چپاول و غارتگرى،توسط محكمه نظامى محكوم شناخته شد و سپيده دم 29 آذر 1314 ش/24 رمضان 1354 ق با لباس رسمى و نشان دربار در خارج شهر تيرباران گرديد(9).و اقدامات حسن اسفنديارى،محتشم السلطنه براى عفو ايشان از سوى رضا شاه دير به نتيجه رسيد.
جنازه اسدى در گورستان عمومى شهر مشهد بدون نام و نشان دفن گرديد(10).پس از شهريور 1320 ش
ص:28
فرزندان اسدى موضوع بى گناهى پدر خود را در محاكم قضايى دنبال كردند و دادگاه او را تبرئه نمود و جسد اسدى را فرزندان او از محل دفن خارج كرده و در مقبره اختصاصى وى در حرم مطهر دفن نمودند(11).
با اعدام اسدى مسئوليت موقت آستان قدس رضوى به پاكروان واگذار(12)و يك هفته بعد يعنى روز هفتم دى ماه 1314 ش سيد عبد العلى ميرزايى نظام التوليه،رقيب سرسخت اسدى به عنوان معاون نيابت توليت برگزيده شد(13).
اسدى انسانى متدين و پايبند به دين بود و با علماء رابطه اى دوستانه اى داشت و براى جلوگيرى از مظالم رژيم اقدامات زيادى كرده بود.
(1)-محمد حسين آيتى:بهارستان/352
(2)-باقر عاقلى:رضا شاه و قشون متحد الشكل/345
(3)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى و نظامى 100/1
(4)-باقر عاقلى:رضا شاه و قشون متحد الشكل/350
(5)-مركز اسناد انقلاب اسلامى، [كيفرخواست دادگسترى خراسان 7]
(6)-غلامرضا جلالى:تاريخ مشهد از مشروطه تا انقلاب اسلامى/252
(7)-باقر عاقلى:شرح حال رجال...
102/1
(8)-همان جا
(9)-حسينعلى اسفنديارى:خاطرات، سالنامه دنيا/سال 1349
(10)-باقر عاقلى:رضا شاه و قشون...
/373
(11)-باقر عاقلى:شرح حال رجال...، 103/1
(12)-روزنامه شهامت،مورخ 1314/9/9 ش
(13)-اسماعيل رائين:واقعه گوهرشاد به روايت ديگر/256 غلامرضا جلالى
اصغرزاده موسوى-اصغر
(1311/1308-1374 ه ش)
حاج سيد اصغر فرزند ابراهيم اصغرزاده موسوى حسينى كتابشناس، نسخه شناس،و واقف كتاب.در سال 1308(1)يا 1311 ه ش در محله سراب مشهد متولد شد.مقدمات علوم
ص:29
جديد و تحصيلات علوم دينى را در زادگاهش گذراند(2).مدتها به شغل علاقه بندى و ابريشم فروشى اشتغال داشت(3)و سپس به مطالعه و خريد كتابهاى خطى روى آورد و در رشته كتابشناسى و نسخه شناسى كتابها و اسناد خطى تخصص يافت و به عنوان كارشناس كتابهاى خطى در كتابخانه آستان قدس رضوى مشغول خدمت شد و براى آشنايى با كتابخانه هاى اسلامى به يمن و هند سفر نمود.وى در سوم تيرماه 1374 ه ش براثر سكته قلبى درگذشت و جنازه اش در صحن جمهورى اسلامى به خاك سپرده شد(4)،از خدمات فرهنگى او مى توان به وقف 95 جلد كتاب خطى كه در سال 1338 ه ش به آستان قدس وقف كرده است اشاره نمود.(5).
(1)-محمد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/332
(2)-رمضانعلى شاكرى:واقفين عمده كتاب/24؛عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 356/7
(3)-محمد احتشام كاويانيان:همان جا
(4)-رمضانعلى شاكرى:همان جا
(5)-محمد احتشام كاويانيان:همان جا محمد جواد هوشيار
اصفهانى-ابو طالب
(-1216 ه ق)
ميرزا ابو طالب اصفهانى پسر ميرزا على رضا حكيم،طبيب و عارف بود.
اسلافش از مشاهير حكما و اطبا بودند(1).ظاهرا در سال 1179 ه ق از اصفهان به مشهد سفر نمود.در سالهاى اقامت در مشهد در آستان قدس مشغول خدمت شد و چندين منصب آستان
ص:30
قدس از جمله نيابت توليت روضه مطهر رضوى را برعهده داشت(2).محمد حسن خان اعتماد السلطنه مى نويسد:وى مدت سى و هفت سال متولى حرم بوده است(3).به نوشته صاحب فوائد الصفوية وى در سالهاى حاكميت فرزندان شاهرخ،نادر ميرزا و نصر اللّه ميرزا،در مشهد در غارت اموال حرم با آنها همكارى نموده است.(4)ابو طالب اصفهانى سرانجام در شوال 1216 ه ق درگذشت(5)و در سكوى جنوبى درگاه داخلى صحن عتيق به سمت پايين خيابان دفن شد.نه پسر از او باقى ماند همه در خدمت آستان قدس رضوى بوده اند(6).از جمله خدمات وى طبابت بيماران فقير و فراهم آوردن غذا و دارو براى آنها بود(7).
(1)-سيد محسن امين:اعيان الشيعة 365/2؛محمد على مصباحى:تذكره مدينة الادب 185/3
(2)-ابو الحسن قزوينى:فوائد الصفوية/ 157؛نوروز على بسطامى:فردوس التواريخ/113-114
(3)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
مطلع الشمس 704/2
(4)-ابو الحسن قزوينى:پيشين/157
(5)-محمد على مدرس تبريزى:ريحانة الادب 62/6
(6)-سيد محسن امين:پيشين 365/2؛ محمد على مصباحى:پيشين 185/3؛ نوروز على بسطامى:همان جا
(7)-ميرزا محمد على حبيب آبادى:
مكارم الآثار 573/2-574 محمد جواد هوشيار
اصفهانى-ابو القاسم-جلد 4
اصفهانى-اسد اللّه
(حدود 900-970 ق)
خليفه اسد اللّه اصفهانى از بزرگان سادات مرعشى كه با 16 واسطه به امام زين العابدين عليه السّلام مى رسد(1).او شيخ الاسلام مشهد و متولى حرم مطهر رضوى و از نويسندگان متقدم عصر صفوى است.از دوره كودكى او اطلاعى در دست نيست اما از عنوان«خليفه»در اول اسم اسد اللّه اصفهانى برمى آيد كه وى قبل از منصوب شدن به توليت
ص:31
آستان قدس در شمار«خليفه هاى» عصر صفويه بوده است.در آن دوره خليفه به كسى اطلاق مى شد كه مسئول تبليغ امور دينى در ميان صوفيان و مريدان شاه صفوى بود.قاضى احمد قمى كه مدتى در مشهد به سر برده است در كتاب مهم خلاصة التواريخ شرح حال وى را آورده است.خود او نيز در نزد خليفه اسد اللّه درس خوانده است.وى مى نويسد:«سيادت پناه استادى خليفه اسد اللّه متولى آستانه مقدسه»از بزرگان سادات اصفهان و در علوم عقلى و نقلى و حل مشكلات دينى و فن شعر از سرآمدان عصر خود بود.هرچند علماى بزرگ ديگرى شايسته بدست گرفتن مقام توليت بودند اما از آنجا كه خليفه اسد اللّه انسانى پرهيزگار بود،شاه طهماسب توليت حرم مطهر و شيخ الاسلامى مشهد را به او سپرد(2).«در نسخه برلين خلاصة التواريخ درباره انتصاب خليفه اسد اللّه آمده است:«شاه كه در سال 962 ق به گرجستان لشكر كشيد و در نخجوان بسر مى برد به امور مشهد پرداخته،ارباب مناصب آنجا را خصوصا مير درويش بيگ صفوى را از توليت عزل فرموده،توليت را به خليفه اسد اللّه اصفهانى كه از اعاظم سادات خلفاى دار السلطنه اصفهان بود و به مزيد علم و فضل و تقوى از ساير سادات آنجا مستثنى بود با شيخ الاسلامى مشهد مقدس شفقت فرمودند»(3).
وظايف خليفه اسد اللّه در هنگام توليت چنين تعريف شده است:«اجراى احكام و اوامر شرعى و دفع و رفع مكاره و مناهى(4).»خليفه تا هنگام وفاتش به سال 970 ه.ق نزديك به هشت سال در منصب توليت باقى بود.
او در اين مدت به امور شرعى بسيار مقيد بود.و بااين كه در«منزل بالينگاه» (محل اقامت متوليان)سكونت داشت اما همه نمازهاى روزانه را در حرم به جاى مى آورد.قاضى احمد مى نويسد:
«از آب قنات سناباد كه از صحن جاريست به دستور وضو و غسل نفرمودند و از سركار حضرت عمله و
ص:32
فعله او انگشت بر طعام و شربت نزدند و اوقات خود به محصولى كه در اصفهان داشت از آنجا آورده مى گذرانيد(5)».
قاضى احمد در ادامه نوشته است كه او گاهى اوقات«قضاياى شرح شمسيه» را در خدمت خليفه اسد اللّه مباحثه كرده و به همين مناسبت مى گويد كه خليفه اسد اللّه داراى حافظه اى قوى بوده است.سن خليفه اسد اللّه به هنگام مرگ بين شصت تا هفتاد بوده و پس از فوت در آرامگاهى كه خود در پايين پاى حضرت ترتيب داده بود دفن گشته است.پس از او شاه طهماسب مير عبد الوهاب شوشترى را به توليت منصوب كرد.از نمونه اشعار وى شش بيت در خلاصة التواريخ ثبت است از جمله:
وه چه حالست كه آتش سوزان ز برم زودتر مى رود و بيشترم مى سوزد(6)
(1)-سيد احمد كياگيلانى:سراج الانساب /148
(2)-قاضى احمد قمى:خلاصة التواريخ 438/1-439
(3)-همان 974/2
(4)-همان 381/1؛مهدى سيدى:تاريخ شهر مشهد/110-111
(5)-قاضى احمد:پيشين 439/1
(6)-همان.
رجبعلى يحيايى
اعتماد التوليه-ميرزا شفيع
(-1315 ق)
ميرزا محمد شفيع فرزند ميرزا حسن وزير است،اين خانواده از مستوفيان دولتى در قزوين بوده اند.ميرزا محمد هم در سن 22 يا 23 سالگى توسط ميرزا محمد حسين عضد الملك
ص:33
(م 1284 ق)در سلك مستوفيان دولتى درآمد و همراه او وارد تهران شد(1).
در سال 1272 ه.ق عضد الملك به عنوان متولى آستان قدس رضوى انتخاب شد و ميرزا شفيع هم به عنوان پيشكار او به خراسان آمد و به كارهاى آستان قدس پرداخت.به علت اختلافى كه بين عضد الملك و سلطان مراد ميرزا،حسام السلطنه(1233-1300 ق)والى خراسان پيش آمد،او بعد از دو سال به تهران احضار شد و ميرزا شفيع هم با او به تهران برگشت.در اين مدت محمد شفيع جزو منشيان دربار بود و در سال 1282 ق كه بار ديگر عضد الملك به عنوان متولى باشى حرم راهى مشهد شد،(2)محمد شفيع همراه او بود.در سال 1284 ق كه متولى فوت كرد،ميرزا قصد داشت به تهران برگردد اما به اصرار حاج ميرزا صادق رضوى ناظر كل،و ديگران در مشهد ماند و به كارهاى آستان قدس مشغول شد.در همين سال وقتى ناصر الدّين شاه به زيارت امام رضا عليه السّلام آمد فرمانى مبنى بر استقرار ميرزا محمد شفيع بر كار رسيدگى به امور آستان قدس صادر كرد(3).
در سالهاى بعد و در عهد توليت محمد خان سپهسالار،مجد الملك، دبير الملك،معين الملك،شاهزاده سلطان محمد ميرزا سيف الدوله(م 1289 ق)و سعيد خان انصارى مؤتمن الملك(1231-1301 ق)ميرزا محمد شفيع به عنوان وزير اول آستان قدس مشغول به كار بود.بنا به پيشنهاد مؤتمن الملك و به دستور ناصر الدّين شاه لقب «اعتماد التوليه»به وى داده شد.در عهد توليت ركن الدوله(1262-1318 ق)، ميرزا حسين سپهسالار،عبد الوهاب آصف الدوله شيرازى(1242-1304 ه.ق)،صدر الممالك،صاحب ديوان (1308-1310 ه.ق)و ابو الفتح ميرزا مؤيد الدوله(1320 ق)اعتماد التوليه همچنان به عنوان فرد اول آستان قدس مطرح بود؛به طورى كه هيچ كارى بدون هماهنگى وى انجام نمى شد.بدين ترتيب او در حدود 20 سال در آستانه مشغول فعاليت بود و به تمام امور ادارى
ص:34
آن اشراف كامل داشت.وقتى كه اعتماد السلطنه(1259-1313 ق)اقدام به تحرير كتاب مطلع الشمس در تاريخ و جغرافياى خراسان نمود،آصف الدوله از اعتماد التوليه خواست فهرست موقوفات آستان قدس و درآمد هركدام را تهيه كند تا در كتاب به چاپ برسد(4).
مؤلف فردوس التواريخ نيز فهرست موقوفات آستان قدس تنظيم شده توسط ميرزا شفيع را در كتاب خود آورده است.
فهرستى كه وى تهيه كرده است اكنون در كتابخانه ملى ملك نگهدارى مى شود(5).همچنين ميرزا قهرمان لشكر نويس در 1300 ق مى گويد به دستور ناصر الدّين شاه فهرستى از درآمدها، موقوفات و نذورات آستان قدس توسط اعتماد التوليه تهيه شد(6).در سال 1301 ق اعتماد التوليه به هزينه يك تاجر قزوينى،فضايى را كه بين صحن نو و دار السعاده مانده بود تعمير كرد و دار الضيافه نام نهاد(7).اعتماد التوليه در سال 1315 ق/1276 ش فوت نمود و در توحيدخانه مباركه حرم رضوى دفن گرديد(8).بعد از او پسر بزرگش لقب اعتماد التوليه گرفت و به منصب وزارت اول آستان قدس برگزيده شد و پسر كوچكترش به لقب نايب الوزاره ملقب گرديد،وى پدر تيمسار بنى اعتماد است كه در دوره توليت پيرنيا نايب توليت آستان قدس بود(9).
(1)-محمد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/575-576
(2)-اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 661/2
(3)-همان/576
(4)-عبد الحسين نوايى و نيلوفر كسرى:
اسناد آصف الدوله شيرازى/149 و 173
(5)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 347/6-348
(6)-ميرزا قهرمان امين لشكر:روزنامه خراسان/169
(7)-كاويانيان:پيشين/158
(8)-همان/578
(9)-همان جا اسماعيل رضايى
ص:35
افشار-عليشاه(عادل شاه)
(1137-1162 ق)
عليقلى پسر ابراهيم خان و برادرزاده نادر شاه افشار،است.
مادرش دختر«توحيد خان سلطان افشار و در سال 1137 ق به دنيا آمد(1).
پدر او ابراهيم خان ظهير الدوله(مقتول 1151 ق)مورد اعتماد و احترام نادر بود و مأموريت هاى مهمى به انجام رساند؛همين طور عليقلى،كه فرزند ارشد ابراهيم خان بود،مورد توجه شاه افشار قرار داشت و از دوره نوجوانى او را وارد كارهاى لشكرى و كشورى نمود.اولين بارى كه از او ياد شده در حوادث سال 1149 ق است.در اين سال ابراهيم خان كه حاكم آذربايجان بود عليقلى را به همراه ديگر اعضاى خانواده اش بنا به دستور نادر به مشهد فرستاد و دختر تهمورست ميرزا،والى گرجستان،را براى عليقلى خواستگارى كرد.ازدواج اين دو در مشهد همراه با جشن مفصلى بود(2).
در همين سال نادر كه به فتح قندهار رفته بود،عليقلى را به حكومت مشهد منصوب كرد(3).او كم سن وسال و در كار حكومت بى تجربه بود به همين علت تعدادى از بزرگان و فرماندهان در كنار او قرار گرفتند؛اما او اعتنايى به آنها نداشت و به«عيش و نشاط»مشغول شد.در همين زمان محمد امين مهتر ناظر ايلبارس خان،«صاحب اختيار ولايت خوارزم»در پوشش كاروان تجارى وارد مشهد شد.او شهر را خالى از حاكم قدرتمند ديد و گزارش آن را به سلطان خوارزم داد،اين در حالى بود كه نادر در حوالى كابل خود را براى حمله
ص:36
به هند آماده مى كرد؛بنابراين ايلبارس خان موقعيت را براى حمله به ايران مناسب ديد و با لشگرى انبوه روانه مشهد شد(4).خبر اين لشكركشى توسط بازرگان هايى كه در مسير تردد داشتند به على قلى خان رسيد اما او موضوع را چندان جدى نگرفت؛تا اينكه چاپارهاى دولت هم آن را تأييد كردند.
عليقلى نامه اى به نادر شاه نوشت و موضوع را به او اطلاع داد،نادر فرزندش رضا قلى ميرزا را به مقابله خوارزميان فرستاد.رضا قلى از هرات به عليقلى دستور داد سپاهيان مشهد را به فرماندهى قادر قلى بيك و قليچ خان روانه كند(5).همان طور كه در شرح حال رضا قلى آمده است،لشكركشى خان خوارزم نتيجه اى در بر نداشت و هنگامى كه رضا قلى ميرزا وارد مشهد شد حكومت را بدست گرفت و عليقلى هم همراه او در شهر ماند.مؤلف عالم آراى نادرى حركت عليقلى از آذربايجان و حكومتش بر مشهد را برحسب توالى تاريخى آن نياورده است.
طى حضور نادر در هندوستان،از 1150 تا 1152 ق،از عليقلى در منابع ذكرى به ميان نيامده است.در 1152 ق او در هرات به استقبال عموى خويش كه از سفر هند برمى گشت رفت و نادر شاه به او قول داد كه انتقام خون پدرش را،كه بدست اهالى داغستان كشته شده بود،بگيرد(6).نادر شاه در همين سال،زمانى كه به تركستان رفت، يكى از دختران ابو الفيض خان،حاكم آنجا،را به ازدواج عليقلى خان درآورد(7).
عليقلى خان در لشكركشى نادر به داغستان در سال 1153 ق حضور داشت و بعد در سال 1155 ق مأموريت سركوبى اكراد يزيدى،كه در اطراف موصل بودند،به او واگذار شد و به خوبى از عهده آن برآمد(8).در سال 1156 ق و بعد از آن در جنگهاى نادر با عثمانيها نيز شركت كرد و در محاصره موصل توانايى هايى از خود بروز داد كه سپاهيانش توسط نادر عنوان« صف شكن»گرفتند(9).
ص:37
در همين زمان در خوارزم ناآرامى هايى رخ داد؛نادر شاه به عليقلى خان عنوان سپهسالارى داد و او را روانه آن ديار كرد.سپهسالار روانه خراسان شد و در 1157 ق با شانزده هزار نيرو و همراهى الله وردى خان و شاه قلى بيك مروى راهى خوارزم شد.
به هنگام ورود او ابو الغازى خان،والى خوارزم،و ديگر بزرگان منطقه به استقبال آمدند؛اما قوم يموت به سركشى خود ادامه دادند.عليقلى خان آنها را شكست داد و توانست تعداد زيادى از ايرانيانى را كه از سالها پيش در دست يموت و اوزبك اسير بودند آزاد كند،او بعد از آزاد كردن منطقه و انتظام امور آن ولايت دوباره حكومت را به ابو الغازى خان واگذار كرد و در شوال 1158 ق برگشت(10).در بين راه الله وردى خان،يكى از سرداران همراه عليقلى،به طور مشكوكى فوت كرد.بنا به قولى عليقلى خان به سردار پيشنهاد طغيان عليه نادر شاه داده بود ولى الله وردى خان نپذيرفته بود و او از ترس برملا شدن اين راز او را مسموم كرد.اين روايت قابل اعتنا مى باشد چرا كه بعد از اين هم اعمالى شبيه به اين از او بروز كرده است(11).
عليقلى خان در ذى القعده 1158 ق وارد مشهد شد.در اين زمان نادر شاه از سفر غرب برگشته بود و سختگيرى هاى خود را بر اطرافيان و امرا شديدتر كرد؛ بنابراين هريك از خوانين و امرا در پى فرصتى بودند كه خود را از مشهد دور كنند و جان خود را نجات دهند.شورش سيستانى ها اين فرصت را براى عليقلى ايجاد كرد.
فتحعلى خان سيستانى در ذى القعده 1159 ق سر به طغيان برداشت.گرچه شورش او سركوب شد اما عده اى از شورشيان در قلعه كندرك(كوك كوهزاد)،از نواحى زابل،پناه گرفتند.
عليقلى خان سپهسالار به سوى آنها گسيل شد؛اما از آنجايى كه نادر به او اعتماد كامل نداشت به سردار خود، تهماسب قلى خان جلاير حاكم هندوستان،دستور داد به او بپيوندد«تا
ص:38
هرگاه...اراده بدسرى نمايد او را فروگيرد ».(12)
عليقلى خان مدتى را در سيستان به تعلل گذراند درحالى كه اخبار مربوط به رفتار نادر را با اطرافيانش دريافت مى كرد.او توسط مخبرانى كه به مشهد فرستاده بود باخبر شد كه شاه افشار براى خود او هم جرايم نقدى فراوانى معين كرده است؛علاوه بر اينكه اموال پدرش،ابراهيم خان،را هم تصرف نموده است.او كه خود آمادگى هايى براى شورش داشت اين اخبار او را هراسان كرد و از ترس جان خويش با سيستانى ها همراه شد و علم طغيان برافراشت.هرچند تهماسب قلى خان او را از اين كار منع كرد اما در او تأثيرى نداشت و عاقبت اين سردار بزرگ هم توسط عليقلى خان به قتل رسيد(13).
عليقلى خان از سيستان به هرات رفت و در همان جا بود كه خبر قتل نادر در جمادى الاول 1160 ق به او رسيد.
گرچه او در صحنه قتل حضور نداشت اما با گروهى كه شاه افشار را كشتند در ارتباط بود(14).و به عقيده كشميرى او «ساعى و بانى اين كار بوده است»(15)اين گفته ها نزديك به واقعيت است به خصوص كه سرداران،بلافاصله سر نادر را براى عليقلى خان فرستادند و او را به مشهد دعوت كردند.
عليقلى خان بعد از اينكه به مشهد وارد در اولين اقدام سهراب خان، غلام گرجى،را به كلات فرستاد تا شاهزادگان و خزاين نادرى را تصرف نمايد.بعد از تصرف قلعه دستور داد شاهزادگان را به قتل رساندند و فقط شاهرخ ميرزا،فرزند رضا قلى ميرزا،را زنده نگه داشت تا در صورت لزوم به نام او حكومت كند.(16)
عليقلى خان در جمادى الثانى 1160 ق در مشهد اعلام پادشاهى كرد، خود را عليشاه يا عادل شاه ناميد و سكه و خطبه به نام خود كرد.سجع سكه او اين بيت بود:
گشت رايج به حكم لم يزلى سكه سلطنت به نام على(17)
او سيد محمد پسر ميرزا داود،
ص:39
متولى روضيه رضويه،را«در توليت و صدارت كل ممالك محروسه مقرر گردانيد»و حسنعلى بيك معير الممالك و سهراب خان گرجى را«نظام بخش كارخانه سلطنت»نمود.و خزاين نادرى را كه در كلات حفاظت مى شد به مشهد منتقل كرد و به بذل و بخشش آنها پرداخت(18).«و فسق و فجور را به نهايت درجه»رسانيد(19).در همين زمان لرها كه از زمان نادر به خراسان كوچانده شده بودند مخفيانه راهى موطن خود شدند،عليشاه سپاهى را به تعقيب آنها فرستاد.سهراب خان گرجى فرمانده اين سپاه بود و نتوانست مانع حركت لرها شود اما براى گرفتن جايزه از شاه سر تعدادى از افراد اين قوم را كه هنوز در مشهد مانده بودند بريد و به نزد عادل شاه برد(20).
در اوايل پادشاهى او مشهد دچار كمبود غله شد،عليشاه از خوانين قوچان درخواست گندم كرد اما آنها اعتنايى به درخواست نكردند او هم به شمال خراسان لشكركشى كرد و بعد از درگيريهايى آنها را شكست داد و چون در خراسان قحطى بروز كرده بود راهى مازندران شد(21).
در مازندران محمد حسن خان قاجار،كه از زمان نادر به حالت فرارى بين قوم تركمان و يموت حضور داشت به خدمت عليشاه آمد و سردارى كل مازندران را دريافت كرد.اما بعد از مدت كوتاهى مورد سوءظن قرار گرفت و قبل از اينكه دستور قتل او صادر شود به سوى قرارگاه قبلى خويش فرار كرد.
هرچند عليشاه در تعقيب او تا قلب سرزمين تركستان پيش رفت اما خبر سركشى برادرش،ابراهيم خان،او را مجبور به عقب نشينى كرد(22).
ابراهيم،برادر كوچك عليشاه بود كه توسط او به حكومت اصفهان منصوب شد.او خيلى زود با همراه كردن افاغنه و اوزبكانى كه در سپاهش بودند و بدست آوردن حمايت سردارانى چون سليم خان قرخلو و اصلان خان قرخلو افشار و همچنين استمداد از«شفيعاى ابرو»،كه در
ص:40
اصفهان اظهار كشف مى كرد،عليه برادر طغيان نمود(23).
عليشاه در ابتدا خواست به شيوه اى او را به اطاعت درآورد حتى سهراب خان گرجى را به نزد او فرستاد تا در صورت لزوم او را فروگيرد اما ابراهيم خان پيش دستى كرد و غلام گرجى را به قتل رساند(24).عليشاه براى مقابله با برادر از مازندران راهى شد و در منطقه بين زنجان و سلطانيه تلاقى دو برادر رخ داد.با پيوستن تعدادى از سپاهيان عليشاه به اردوى برادر او شكست خورد و به سوى تهران فرار كرد.سليم خان قرخلو به تعقيب او رفت و به دستيارى محسن خان،حاكم تهران،او را دستگير و به نزد ابراهيم خان آورد كه در آنجا نابينا شد(25).
بعد از مدت كوتاهى ابراهيم خان هم بدست سپاهيان طرفدار شاهرخ ميرزا دستگير و از نعمت بينايى محروم گرديد.به دستور شاهرخ دو برادر را روانه مشهد كردند.در بين راه ابراهيم خان كشته و عليقلى به مشهد رسيد و «به قصاص خون شاهزادگان»كشته شد.بنا به روايتى او را به دست زنان حرم سپردند و آنها او را قطعه قطعه كردند.او در هنگام مرگ 25 يا 26 سال سن داشت(26).
عليشاه در مدت كوتاه حكومتش در تجديد ساختار تشكيلات آستان قدس رضوى و سروسامان دادن به موقوفات آن آستان اقدامات چشمگيرى انجام داد،همچنين موقوفاتى از خود باقى گذاشت.
عمده ترين اقدام او در اين زمينه اين بود كه دستور داد فهرست تمام موقوفات آستانه و مسجد گوهرشاد تا آن زمان به صورت مدون و منظم جمع آورى شود.
اين كار تحت عنوان«طومار عليشاهى» صورت انجام پذيرفت و اين سند كه تا زمان حال باقى مانده است يكى از باارزش ترين اسناد مربوط به موقوفات و تشكيلات ادارى آستان قدس است كه در سال 1160 ق تنظيم شده است.
انگيزه نوشتن اين طومار طبق مقدمه آن نذرى بوده است كه عليقلى خان قبل
ص:41
از رسيدن به حكومت داشت«تا به وقت طلوع نير اقبال[به حكومت رسيدن]در انتظام»امور آستان قدس اقدام كند.
چرا كه به سبب اوضاع پريشان و نابسامان امور آن آستانه از هم پاشيده بود«و خدمه و سدنه»آن در وضعيت دشوارى قرار داشتند(27).
در اين طومار موقوفات هر شهر و ولايت به تفكيك مزارع،باغات، قنوات،دكاكين،حمامها و غيره با احتساب درآمد نقد و جنس ذكر شده است.طبق مفاد اين طومار،عليشاه تعداد كشيك هاى آستانه را از سه نوبت به«عدد آل عبا به پنج نوبت»افزايش داد و دستور داد خدمه و فراشان آستان «از اعاظم سادات و افاخم نجبا» انتخاب شوند.در اين سند تعداد مشاغل آستانه،عنوان مناصب و نام اشخاص به همراه مقررى هركدام مشخص شده است؛عليشاه حتى در مورد نوع لباس پوشيدن و ترتيب نشستن خدام و صاحب منصبان در كشيك خانه دستوراتى داده است(28).
علاوه بر اين طومار؛عليشاه اموال و املاك خود را بنا به وقفنامه اى،كه موجود مى باشد،بر قبر خويش وقف كرده است.اين وقف نامه كه در رمضان 1161 ق تنظيم شده است شبيه به وقف نامه نادر شاه افشار است و نشان مى دهد اين برادرزاده علاوه بر رقابت با عمويش در ساختن گور شخصى و وقف املاك،در نوشتن وقف نامه هم با او رقابت داشته است.طبق اين سند عليشاه«كل املاك و دكاكين و...»را كه از«خالص مال خود ابتياع و تحصيل» كرده وقف نموده است.اين وقفيات «صد زوج ملك»را شامل مى شود كه نام و مكان و محدوده هركدام در وقف نامه ذكر شده است.موارد مصرف اين موقوفات طبق وقف نامه جهت مخارج مقبره اى بوده است كه او براى خويش آماده كرده بود.عليشاه توليت موقوفات خود را به فرزند بزرگش به نام نظر عليخان و پس از مرگ او نسل به نسل به پسران ارشد از نسل او سپرده است و اگر از«طبقه ايشان»كسى نماند
ص:42
به اولاد ارشد برادرش،ابراهيم خان، نسل به نسل مى رسد و اگر از آنها هم كسى نماند به متولى شرعى آستان قدس «مفوض خواهد شد»هر سال يك دهم درآمد اين موقوفه در اختيار متولى و نيم عشر در اختيار ناظر قرار مى گيرد.
طبق اين وقف نامه مخارج دارالشفاء حضرت نيز از مداخل اين موقوفات تأمين مى شود(29).
عليشاه در مقبره اى كه براى خود ساخته بود دفن نشد.اين مقبره احتمالا در محل قبر مير واقع در حد فاصل خيابان طبرسى و پايين خيابان قرار داشته است.بنا به گفته ملا هاشم خراسانى قبر او در ميان قبرستان قتلگاه [باغ رضوان]بوده است.(30)
(1)-محمد كاظم مروى:عالم آراى نادرى 62/1
(2)-همان 650/2
(3)-همان 626/3
(4)-همان 626/2-627
(5)-همان 631/2
(6)-همان 783/2؛ميرزا مهدى استرآبادى؛جهانگشاى نادرى/347
(7)-مروى:پيشين 801/2؛عبد الكريم كشميرى:بيان واقع/71
(8)-مروى:پيشين 893/3-905
(9)-همان 910/3
(10)-همان 976/3
(11)-همان 977/3
(12)-همان 1188/3-1189
(13)-همان 1190/2؛ميرزا مهدى استرآبادى:پيشين/425
(14)-استرآبادى:پيشين/426؛پادرى بازن:نامه هاى طبيب نادر شاه/50
(15)-عبد الكريم كشميرى:پيشين/ 175
(16)-استرآبادى:پيشين/427؛ ابو الحسن گلستانه:مجمل التواريخ/18
(17)-محمد خليل مرعشى:مجمع التواريخ/85
(18)-گلستانه:پيشين/20-21؛ استرآبادى:پيشين/428
(19)-پادرى بازن:پيشين/53
(20)-همان/56؛مروى:پيشين 1198/3
(21)-استرآبادى:پيشين/428
(22)-گلستانه:پيشين/22-23
(23)-همان/23؛مروى:پيشين 1198/3
(24)-پ.بازن:پيشين/57
(25)-استرآبادى:پيشين/430؛گلستانه:
پيشين/28:محمد خليل مرعشى:
پيشين/85
ص:43
(26)-استرآبادى:پيشين/432؛گلستانه:
پيشين/36:بازن:پيشين/62
(27)-طومار عليشاهى/15
(28)-همان/30
(29)-وقف نامه عليشاه موجود در اداره سرپرستى موقوفات عادلشاهى-مشهد مقدس
(30)-ملا هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/702 اسماعيل رضايى
اقبال التوليه-ابو تراب
(1244-1310 ش)
حاج ميرزا ابو تراب خان معروف به اقبال السلطنه،و مقبل السلطنه،پدر دكتر منوچهر اقبال،نخست وزير اسبق ايران، از مشاهير قرن 13 و 14 ق خراسان است.پدر او عبد الوهاب نام داشت و در كاشمر مى زيست.ابو تراب در سال 1244 ش در كاشمر تولد يافت و پس از انجام تحصيلات مقدماتى به كارهاى سرپايى پرداخت.چندى در جلوى صحن مطهر رضوى به خريدوفروش مسكوكات قديمى اشتغال داشت و از اين راه سرمايه اى گرد آورد و در شمار مستأجرين آستان قدس رضوى درآمد.
ابتدا مزرعه اى در كاشمر به او اجاره داده شد،چون اجاره بها را به موقع پرداخت مى نمود،مورد توجه متوليان آستانه قرار گرفت.و به تدريج بقيه املاك موقوفه كاشمر در اجاره او قرار گرفت و از اين راه ثروتمند گرديد و در اين كار فرزندانش به او يارى مى كردند(1).
اقبال التوليه چندى نيز سمت تحويلدار آستان قدس بود و زاويه جنوب شرقى صحن جديد را كه براى تطهير و گرفتن وضوء مورد استفاده بود در سال 1335 ق با افزودن تيمچه حكاك ها و فيروزه تراشها با روشى كاملا بهداشتى،تجديد بنا نمود.(2)او همراه محمد جعفر كشميرى،نصرت الملك،مخبر السلطنه،مجلل التوليه، احمد دانش و ميرزا محمد ملك زاده از دوستان قوام السلطنه به دست كلنل محمد تقى پسيان در رجب 1339 ق/
ص:44
13 فروردين 1300 ش بازداشت شد.(3)در آذرماه 1304 به نمايندگى مجلس مؤسسان انتخاب شد كه انتقال سلطنت را به رضا شاه تسجيل نمود.با توجه به اينكه انتخابات مجلس فوق با كنترل شديد عمال رضا خان صورت گرفت و تنها كسانى به مجلس مزبور راه يافتند كه به نحوى همسويى با او داشتند، انتخاب وى از پيوند نزديك او با دستگاه رضا خان در سالهاى پيش از آن حكايت دارد.مصدق السلطان پدر دكتر ابو القاسم تفضلى از دوستان نزديك ايشان بود.
مقبل السلطنه در انتخابات دوره چهارم مجلس از كاشمر كانديد شد و به مجلس راه يافت.چند ماهى در مجلس بود ولى پيش از آنكه اين دوره به پايان برسد به مشهد عزيمت كرد و به كار ملك دارى و اجاره دارى پرداخت.او در بين مردم از احترام ويژه اى برخوردار بود و مردم در مرافعات ملكى خود به او مراجعه مى كردند و او نيز با سعه صدر در رفع اختلافات مى كوشيد(4)تا اينكه در سال 1310 ش در سن 66 سالگى در مشهد درگذشت و در صحن عتيق در گوشه شمال غربى حرم مطهر دفن گرديد.
از آثار مقبل السلطنه مى توان به حسينيه و مسجد مقبل واقع در بازارچه سراب مشهد اشاره كرد.اين بنا محلى براى گرد آمدن اهل تصوف و زاويه نشينى بوده است.وى علاوه بر منوچهر اقبال نخست وزير اسبق ايران داراى پنج پسر به نام على(نماينده مجلس)، عبد الوهاب(سناتور)خسرو(سهامدار شركتهاى تجارى)محمد(وكيل دادگسترى)و احمد(عضو وزارت خارجه و سفير ايران در كشورهاى مختلف)بود كه در دوران سلطنت محمد رضا پهلوى در رده هاى نخست اشرافيت حكومت گر ايران جاى داشتند و شش دختر با چهره هاى برجسته خاندان اشرافى كشور ازدواج كردند.بدين سان اين خانواده به چنان شهرت و ثروتى رسيد كه ارنست ارنى پژوهشگر سيا،نام آنان را در رديف
ص:45
چهل خاندان عالى رتبه ايران ثبت نمود(5).
(1)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى و نظامى 158/1-159
(2)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 140
(3)-غلامرضا جلالى:تقويم تاريخ خراسان/37
(4)-باقر عاقلى:پيشين:159/1
(5)-مؤسسه مطالعات و پژوهش هاى سياسى:ظهور و سقوط سلطنت پهلوى 329/2-330 غلامرضا جلالى
اللّه وردى خان-گرجى-اللّه وردى خان
اميرپور-على
(1303-1383 ه ش)
على اميرپور فرزند ابو القاسم در سال 1303 ه.ش در خانواده متوسط و كم بضاعت در شهرستان مشهد متولد شد.در آن زمان هنوز حكومت بلشويكى در مرزهاى جنوبى خود بخصوص ايران مستقر و مسلط نبود و مراودات مرزى نسبتا آزاد بين شهرهاى مشهد،قوچان و بجنورد و عشق آباد كمابيش وجود داشت.پدرش يك مغازه پنبه فروشى در بازار سرشور مشهد داشت و هم زمان در عشق آباد به كار مشابهى مشغول بود على حدود سه تا چهار سال به همراه خانواده اش در آنجا زندگى مى كرد و پدرش او را به يك مؤسسه تربيتى آمادگى قبل از دبستان سپرد كه بسيار تميز و منظم بود.
خانواده اميرپور به خاطر سخت گيرى مأموران دولتى به همراه ديگر ايرانى هاى مقيم ناچار به مهاجرت به
ص:46
ايران شدند و در شرايط سخت و دشوارى بطور قاچاق از ارتفاعات مرزى عشق آباد وارد قوچان شدند در حالى كه تمام ما يملك خانواده حتى اثاثيه خانه در عشق آباد به جا مانده و يا مصادره شد.مدتى در قوچان ماندند و در همان جا پدرش براى همه افراد خانواده شناسنامه ايرانى گرفت و پس از مدتى به شهر مشهد وارد شدند.على اميرپور دوره ابتدائى مدرسه را در دبستان احمدى كه نزديك ميدان شهداى فعلى بود،گذراند سپس وارد دبيرستان صنعتى شد كه بوسيله مربيان آلمانى اداره مى شد بعد از تحصيلات مقدماتى در مدرسه حاج حسن نزد مرحوم حاجى شيخ محمود كلباسى مشغول تحصيل و فراگيرى علوم حوزوى شد،دوره مقدماتى صرف و نحو را نزد آن مرحوم خواند سپس مدارج تحصيلى علوم قديم را نزد اساتيد آن زمان مرحوم حاجى شيخ عبد النبى كجورى و آيت اللّه ميرزا جواد آقاى تهرانى و مباحث علم كلام را از محضر مرحوم شيخ محمود حلبى و معارف و اخلاق را در حوزه درسى آيت اللّه ميرزا مهدى اصفهانى فرا گرفت.
پس از وقايع شهريور 1320 كه كشور به تصرف قواى متفقين درآمد منطقه خراسان تا حوالى سمنان تحت نفوذ و كنترل قشون شوروى بود و به همين لحاظ خراسان عرصه فعاليت هاى سياسى و فرهنگى حزب توده شد و عده اى از فرهنگيان خراسان و برخى از طبقات ديگر جذب حزب توده شدند و تعدادى از محصلين دبيرستانها به عضويت حزب توده درآمدند.بخصوص كه رئيس فرهنگ خراسان شهاب فردوسى از توده اى هاى معروف و سخنور توانايى بود و بعد به اقتضاى سياست به حزب توده گرويد و فعاليت زيادى مى كرد.جبهه معارض با حزب توده هيئت هاى مذهبى خراسان بودند كه زير نظر ميرزا احمد كفائى خراسانى رئيس حوزه علميه فعاليت مى كردند و با رونق دادن به دستجات
ص:47
عزادارى مخصوصا در ماه محرم در مقابل حزب توده مقاومت مى كردند.در آن بحبوحه مؤسسه علمى و تبليغى كانون نشر حقايق اسلامى را مرحوم استاد محمد تقى شريعتى تأسيس كرد.
شرايط سياسى منطقه و جو فكرى حاكم بر طبقه جوان از طرفى و ذهنيات قشرى عامه مردم كه دوران اختناق رضاشاهى را سپرى كرده بودند و عقايد مذهبى آنها آميخته به خرافات و دگماتيسم ناشى از تبليغات دوره رضاشاهى بود،كار كانون نشر حقايق اسلامى را دشوار مى نمود، اما استاد محمد تقى شريعتى در دوران فعاليت خود توانست جوى از روشنفكرى مذهبى و سياسى و انديشه صحيح اسلامى را بخصوص در طبقه تحصيل كرده بوجود آورد كه آثار آن به خارج از خراسان توسعه يافت.اميرپور بصورت فعال از اوائل تأسيس كانون نشر حقايق اسلامى در اين مؤسسه عضويت داشت.
پيش از تأسيس و شروع به كار در كانون نشر حقايق اسلام مؤسسه تبليغاتى ديگرى به ابتكار دكتر عطا اللّه شهاب پور در تهران تأسيس شده بود كه در آن موقع يك مركز دينى مترقى به حساب مى آمد و از نظر تشكيلاتى بسيار قوى و منظم عمل مى كرد.طورى كه در كليه شهرستانهاى كشور عضوگيرى مى نمود و شعبه هايى دائر كرده بود كه اميرپور سالهاى متمادى عضو فعال آن نيز بود.عامل عمده درخشش كانون نشر حقايق اسلامى آميختن تبليغات صحيح مذهبى با مباحث اجتماعى و سياسى بود كه برخلاف باور اكثريت مردم دين دار؛ مباحث سياسى را دور از مباحث دين مى دانستند و نسبت به فعالين سياسى و كسانى كه اندك تمايلى به اين گونه مباحث داشتند با نظر سوءظن و بدبينى مى نگريستند.
آنچه به اين زمينه مناسب اجتماعى كمك مى كرد،بصيرت و آگاهى و استوارى رهبر كانون استاد محمد تقى شريعتى بود.
بديهى است مخالفين سياسى و
ص:48
مذهبى كانون هم بى كار نبودند و انواع تهمت ها و هتك حرمت ها را نسبت به كانون در نشريات چپى و همچنين در محافل مذهبى روا مى داشتند.
بعد از تعطيل شدن كانون از طرف ساواك مشهد،استاد شريعتى بنا به دعوت شهيد مرتضى مطهرى براى سخنرانى در حسينيه ارشاد عازم تهران شد و با انتقال استاد به تهران دوران جديدى در فعاليتهاى اسلامى و سياسى وى پديد آمد.پس از مدتى كه جلسات حسينيه به ساختمان جديد خود در حاشيه خيابان دكتر شريعتى منتقل گرديد،فرزند استاد،دكتر على شريعتى نيز بنا به دعوت هيئت مديره ارشاد به تهران رفتند و با شروع سخنرانيهاى جذاب دكتر شريعتى حسينيه ارشاد حال و هواى ديگرى پيدا كرد و حسينيه مركز روشنفكر مذهبى بخصوص دانشجويان گرديد.
على اميرپور در تمام مؤسسات سابق الذكر عضو فعال بود.در نهضت ملى شدن صنعت نفت و حكومت جبهه ملى به رهبرى دكتر محمد مصدق مؤسسات و جمعيت هاى سياسى و مذهبى مشهد تحت عنوان جمعيت هاى مؤتلفه اسلامى باهم ائتلاف نمودند و مهديه مرحوم حاج على اصغر عابدزاده كانون رفت و آمد جمعيت بود.اميرپور در اين تشكيلات سمت منشى را برعهده داشت.علاوه بر فعاليت هاى مذكور قبل از انتقال به تهران با فرقه ضاله بهائيه مبارزه مى كرد و با برخى از مبلغين آنها به مناظره مى پرداخت.
مهم ترين جلسه مناظره با بهائيان جلساتى بود كه در منزل دكتر وثوق مدير داروخانه وثوق بهائى تشكيل گرديد كه طرف وى در مناظره مبرزترين مبلغ بهائيان معروف به سيد عباس علوى بود.نامبرده قبلاً مسلمان شيعى مذهب و از محصلين حوزه علميه خراسان بود كه بعدا مرتد گرديد و بخاطر تحصيلات و اطلاعات مذهبى جايگاه ممتازى در بهائيت پيدا كرد.
نتيجه مناظره در آن جلسات به نفع گروه اميرپور تمام شد.اميرپور در آن
ص:49
زمان به اقتضاى شرائط و اشتغالاتى كه در اين خصوص داشت،كتابى نوشت به نام«خاتميت ساخته هاى بهائيت»كه بوسيله مؤسسه مطبوعاتى مرجان سه بار چاپ شد،بعد از تعطيلى حسينيه ارشاد و زندانى شدن استاد محمد تقى شريعتى و پس از آن گرفتار شدن دكتر شريعتى،قبل از رهايى آنها از زندان وى به مشهد برگشت و به كار كسب و معيشت پرداخت و در همان حال در مبارزه با رژيم پهلوى در حد توان حضور داشت و به همين دليل چندين نوبت توسط ساواك مورد بازجويى قرار گرفت.پس از پيروزى انقلاب بنا به دعوت آيت اللّه واعظ طبسى توليت عظماى آستان قدس رضوى به اتفاق چند تن از دوستانش از جمله سيد ابو الحسن سررشته دارى و حاجى عبد الرضا غنيان و ناصر فانى به عضويت هيئت امناى آستان قدس رضوى انتخاب گرديد.علاوه بر عضويت در هيئت امنا مدتى به عنوان قائم مقام و سپس به عنوان معاون امور ادارى انجام وظيفه مى نمود.تا اينكه دوران مسئوليت در اتاق بازرگانى و صنايع و معادن مشهد آغاز گرديد.
وى پس از پيروزى انقلاب در سال 57 به مدت حدود يك سال و سپس از سال 63 پنج دوره چهارساله به عنوان رئيس اتاق بازرگانى و صنايع و معادن خراسان از طرف بازرگانان و صاحبان صنايع برگزيده شد.
اميرپور در اثر بيمارى روز يكشنبه 15 آذرماه 1383 ه.ش/21 شوال 1425 ه.ق به جوار رحمت حق پيوست و در دار العباده حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
على سكندرى
امين كارخانه-هاشم-رضوى- هاشم
انتخاب الملك-رام مصطفى قلى
ص:50
انصارى-ميرزا سعيد خان
(1231-1301 ق)
وزير امور خارجه مشهور ناصر الدّين شاه قاجار(1268-1290 و 1297-1301 ق.)و متولى آستان قدس(1290-1297 ق.)
ميرزا سعيد خان ايشليقى گرمرودى(1)فرزند ميرزا سليمان شيخ الاسلام(1179-1232 ق.)در ايشليق از روستاهاى گرمرود آذربايجان به سال 1231 ه.ق ديده به جهان گشود.
در ابتدا از ملاهاى خوش خط و فاضل زادگاه خود به شمار مى آمد و به ملا محمد سعيد معروف بود(2).او ادبيات فارسى،عربى،فن انشا و همچنين خوشنويسى را به گونه اى فراگرفته بود كه هنگامى كه در سال 1264 در قريه باسمنج نامه اى در شرح احوال و تنگى معيشت خود به اميركبير،كه براى بر تخت نشاندن ناصر الدّين ميرزا او را از تبريز به تهران مى برد،داد؛زيبايى خط و انشاى او مورد توجه امير قرار گرفت و ازآنجا او را با خود به تهران آورد.
پس از اينكه خود اميركبير از طرف ناصر الدّين شاه به مقام اميرنظامى و وزارت رسيد،ميرزا سعيد خان را به عنوان كاتب شخصى خود برگزيد و نگارش نامه هاى محرمانه خود را به او سپرد(3).در تمامى مدتى كه اميركبير بر مسند قدرت بود،ميرزا سعيد خان در سمت خود باقى و بسيارى از احكام امير بر دست او صادر شد.او همچنين فرمانهاى ولايتعهدى وليعهدهاى ناصر الدّين شاه را در سالهاى 1265، 1269 و 1274 نوشت.سپهر،ذيل وقايع سال 1265 مى نويسد پس از
ص:51
اينكه شاه در اين سال داراى پسرى به نام سلطان محمود ميرزا شد و تصميم گرفت او را به عنوان وليعهد خود انتخاب كند،از منشيان خواست فرمانى در اين خصوص بنويسد.اما آنها همگى از اين كار عاجز آمدند ولى ميرزا سعيد خان نگارش فرمان را به عهده گرفت و آن را در كمال فصاحت نوشت(4).ناصر الدّين شاه پس از اينكه در ذى حجه سال 1267 ه.ق از سفر به اصفهان برگشت،عده اى از درباريان خود را مورد عنايت قرار داد،از جمله ميرزا سعيد خان هم«كه منشى رسائل خاصه بود ملقب به مؤتمن الملك گشت.»(5)
در 18 ربيع الثانى سال 1268 ه.ق و در پى فوت وزير امور خارجه وقت، ميرزا محمد على خان شيرازى؛كفالت و سرپرستى وزارت امور خارجه از طرف شاه به ميرزا سعيد سپرده شد و نيز به لقب خانى سرافراز گرديد(6).كمى بعد به دريافت يك قطعه نشان آراسته به الماس و«حمايل سرخ مرتبه سرتيپى» از سوى شاه مفتخر گرديد(7).در ربيع الثانى سال 1269 ه.ق شاه او را رسما به عنوان وزير امور خارجه ايران برگزيد و به«لقب جنابى و خلعت همايونى» سرافراز كرد(8).سپهر،علت انتخاب وى به چنين مقام مهمى را پاك فطرتى ميرزا سعيد و خدمات صادقانه او به شاه دانسته است(9).بدين ترتيب دوره اول وزارت او كه تا سال 1290 ه.ق و به مدت بيست سال به طول انجاميد آغاز گشت.او در سراسر حيات سياسى خود تقريبا هميشه مورد توجه و حمايت شاه بود.در سال 1273 ه.ق نيز يك قطعه نشان تمثال شاه كه مكلل به الماس بود دريافت داشت(10).در سال 1276 ه.ق با حفظ مقام،به عضويت شوراى دولتى درآمد(11).در 1279 يك نشان ديگر به خاطر خدمات صادقانه اش از شاه دريافت كرد(12).در سال 1283 كه شاه امور ولايات را از همديگر جدا كرد و به هر وزيرى علاوه بر سرپرستى امور وزارتخانه مربوطه،اداره ولاياتى را نيز سپرد؛ميرزا سعيد خان عهده دار اداره ولايات كرمانشاهان،لرستان،نهاوند،
ص:52
خرقان،تذكره سرحدات،راه سازى و حفظ و آسايش اتباع بيگانه مقيم ايران گرديد(13).در سال 1286 حكومت گيلان به مناصب وى اضافه گرديد(14).
در سال 1288 در تشكيلات جديد دارالشوراى كبرى كه بنا به پيشنهاد ميرزا حسين خان مشير الدوله براى مشورت با شاه در امور پادشاهى شكل گرفت عضويت يافت.پس از اينكه ميرزا حسين خان قزوينى در رجب سال 1288 به وزارت جنگ و سپس در 29 شعبان همان سال به عنوان وزير اعظم برگزيده شد(15)،كوشيد ميرزا سعيد خان را از وزارت امور خارجه عزل كند و خود امور اين وزارتخانه را هم به دست گيرد.اما چون شاه پشتيبان ميرزا سعيد بود،وزير اعظم موفق به بركنارى وى نشد(16).رقابت بين اين دو دولتمرد قاجارى به پايان نرسيد و ميرزا سعيد خان در ماجراى واگذارى امتياز رويتر از طرف ميرزا حسين خان سپهسالار در سال 1290 به انگليسيها در رأس گروهى از مخالفان صدراعظم قرار گرفت(17).هرچند اين مخالفتها به عزل موقت صدراعظم انجاميد و شاه در بازگشت از سفر اروپا او را در رشت باقى گذاشت؛اما به نظر مى رسد برخلاف گفته برخى از منابع كه نوشته اند شاه درصدد جلب اشخاص مخالف برآمد و هركدام را به منصبى گماشت،(18)اين بار نيز جانب ميرزا حسين خان را گرفت.زيرا علاوه بر اين كه چندى بعد ميرزا حسين خان را در شعبان همين سال به جاى ميرزا سعيد خان به وزارت امور خارجه برگزيد،(19)ميرزا سعيد خان را به عنوان متولى آستان قدس روانه مشهد كرد.شايد شاه به اين بهانه مى خواست وى را از مركز دور كرده باشد.ميرزا على خان امين الدوله درباره چگونگى افتادن ميرزا سعيد خان از چشم شاه مى نويسد:
«پس از پايان جلسه هايى كه در آن شاه به بهانه امتياز رويتر به دستگاه ديپلماسى ايراد وارد مى كرد،در روزنامه دولتى مقاله اى به قلم شاه به چاپ رسيد كه در آن به بى خبرى ميرزا
ص:53
سعيد خان از سياست و ناشايستگى او براى پست وزارت امور خارجه اشاره كرده بود.هرچند انتشار روزنامه ميرزا سعيد خان را به وظيفه خود آگاه ساخت،اما چون به كار و مقام خود حريص بود استعفا نداد.لذا شاه مرا مأمور كرد عزل او را از وزارت امور خارجه و انتصابش به توليت آستان قدس به اطلاع او برسانم».(20)
بدين ترتيب ميرزا سعيد خان در اواخر سال 1290 ه.ق(21)به عنوان متولى آستان قدس رهسپار مشهد شد.
از شرح فعاليتهاى او كه در مشهد به جناب عالى مشهور بود،(22)اطلاع دقيقى در دست نيست و در اينجا به چند مورد از اقدامات او كه در منابع ذكر شده اشاره مى شود:
1-قرار دادن شبكه هاى مس مطلا بين دو ضريح فولادى اول و دوم براى محافظت جواهرات ضريح دوم(23).
2-انجام پاره اى تعميرات در سردر صحن كهنه،سمت بالا خيابان(24).
3-تهيه اولين فهرست كتابها و قرآن هاى كتابخانه آستان قدس رضوى(25)اين فهرست همانى است كه ذيل جلد دوم مطلع الشمس آمده است(26).
4-تزيين ايوان شمالى صحن نو، سمت پايين خيابان،در تاريخ 1295 ق(27).
5-تكميل كار قفسه بندى كتابخانه آستان قدس كه از زمان توليت قبلى، سلطان محمد ميرزا سيف الدوله آغاز شده بود(28).
6-خريد و وقف مزرعه سعيدآباد ميان ولايت در سال 1292 بر زوار و مقبره خود در دار السعاده(29).
7-خريد و وقف روستاى كشف ميان ولايت بر فقرا و تنظيف صحن هاى مطهر(30).
8-احداث باغى براى جايگاه متولى باشى آستان قدس(31).
ميرزا سعيد خان تا سال 1297 در مشهد باقى ماند.در اين سال پس از اين كه شاه ميرزا حسين خان سپهسالار را از وزارت امور خارجه عزل كرد؛وى را
ص:54
براى تصدى دوباره وزارت امور خارجه به تهران فراخواند.به گفته امين الدوله علت عزل ميرزا حسين خان سپهسالار گرايش وى به روسها و عدم واكنش دستگاه وزارت امور خارجه ايران به پيشروى روسها در شرق درياى خزر بوده است(32).به عقيده نگارنده انگليسى ها در عزل ميرزا حسين خان و روى كار آمدن ميرزا سعيد خان دخالت داشته اند ميرزا سعيد خان اين بار تا پايان عمر در مصدر وزارت خارجه باقى ماند.در مدت بيست و يك سال اول وزارت و نيز در دوره دوم وزارتش 1297-1301 حوادث بسيار مهمى در صحنه جهانى رخ داد و بخشهاى مهمى از جمله هرات از ايران جدا گرديد كه بى ترديد اشخاصى همچون او به عنوان وزير امور خارجه و ميرزا آقا خان نورى به عنوان صدراعظم وقت شايستگى احراز چنين پست هاى خطيرى را نداشتند و در اين حوادث از مقصران اصلى بوده اند.بسيارى از منابع به تسلط او به زبان فارسى و عربى اشاره دارند،اما به هيچ كدام از زبانهاى خارجى،كه از ضروريات مقامى بوده كه قريب بيست و پنج سال متصدى آن بود،آشنا نبوده و از«جهان سياست و روابط پيچيده بين المللى و بندوبستهاى سياسى هيچ گونه سردرنمى آورد و تا آخر هم سر درنياورد.»(33)به علت همين ناآگاهيها بود كه در ملاقات با مأموران و كارگزاران كشورهايى همچون روسيه و انگليس كه در آن زمان در سطح جهان در پى كشورگشايى بودند؛به جاى پرداختن به مسائلى كه به سرنوشت كشور مربوط بود،از ادبيات فارسى و عربى و فلسفه سخن به ميان مى آورد و از آگاهى خود در اين زمينه خوشحال بود.بنجامين نخستين سفير ايالات متحده آمريكا در ايران(سالهاى 1882 م/1299 ق- 1883 م/1300 ق)كه دوره سفارتش با دوره دوم وزارت و سالهاى آخر عمر ميرزا سعيد خان مصادف بوده و چندين بار با او ملاقات داشته است در خاطراتش با عنوان«ايران و ايرانيان»
ص:55
شرح مفصلى از ويژگى هاى اخلاقى و شخصى ميرزا سعيد خان به دست داده است كه مضمون و خلاصه آن چنين است:«وى پيرمردى كوتاه قد و ضعيف الجثه بود كه ريش خود را مانند ديگر ايرانيها رنگ مى كرد و رنگ ريشش را با چين وچروك صورتش تناسبى نبود.
داراى چشمانى تيز و نافذ بود.او سالها وزارت خارجه را عهده دار و مورد توجه شاه بود.هرچند آدم بزرگى نبود اما بد هم نبود.در روحيه اش بسيارى از خصوصيات رجال ايرانى[دوره قاجار] به طور آميخته وجود داشت.در تصميمات خود دودل بود و امور را به مسامحه مى گذراند،به گونه اى كه محافل سياسى خارجى تهران را تهديد كرده بودند كه بعد از آن ديگر اصلا با هيچ مقامى ايرانى غير از ناصر الدّين شاه وارد مذاكره نخواهند شد،ولى شاه او را كه سالها صادقانه خدمت كرده بود دوست داشت و به جاى توجه به اعتراضات سفراى خارجه،او را مورد عنايت قرار مى داد.ميرزا سعيد خان به واسطه مطالعات عميقى كه در ادبيات و فلسفه شرق داشت به اين موضوعات خيلى علاقمند بود و هنگام بحث در اين مسائل بسيار شادمان مى شد.در طول مذاكرات تواضع به خرج مى داد.او در اواخر عمر حريص و طماع شد و اين به دليل نظام مالى خاصى است كه در ايران وجود دارد.طمع او به اندازه اى است كه وقتى از كسى خواستار هديه يا رشوه اى مى شود اگر هديه يا رشوه در حد انتظارش نباشد خشمگين نمى شود بلكه آن را هرچند ناچيز باشد مى پذيرد و مى گويد ان شاءالله دفعه بعد جبران خواهيد كرد».(34)
بايد يادآور شد كه منابع فارسى در مواضع مختلف تقريبا سخنان بنجامين را در مورد ميرزا سعيد خان تأييد مى نمايند.گرچه اين نكته را هم تا حدودى بايد در نظر داشت كه برخى از نويسندگان اين مآخذ مثل محمد حسن خان اعتماد السلطنه و على خان امين الدوله با وى رقابت و تا حدودى دشمنى داشته اند.به هرحال در دوره وزارت او افغانستان به صورت رسمى از ايران جدا شد و قراردادهاى سنگينى
ص:56
به امضا رسيد كه به چند مورد مهم آن اشاره مى شود.
1-جدا شدن هرات و استقلال افغانستان از ايران.
2-اعطاى امتياز احداث سيم تلگراف به انگليسى ها كه با مساعدت شخص وى صورت گرفت و منجر به نفوذ آنها در سراسر ايران گرديد.
3-امضاى قرارداد مرزى آخال توسط وى از سوى ايران در 1299 كه منجر به واگذارى مناطق وسيعى از شمال شرقى ايران به روسها گرديد(35).
(1)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
روزنامه خاطرات/63
(2)-محمد قزوينى:وفيات معاصرين، مجله يادگار،سال پنجم،شماره 1 و 2 (1327 ش)/103؛محمد على تربيت:
دانشمندان آذربايجان/518
(3)-محمد تقى سپهر:ناسخ التواريخ 968/2؛محمد قزوينى:پيشين/103
(4)-محمد تقى سپهر:پيشين 1094/3
(5)-همان 1138/3؛محمد حسن خان اعتماد السلطنه:مرآة البلدان 1072/2
(6)-سپهر:پيشين 1171/3؛نخستين رابطه سياسى ايران و آمريكا و مختصرى از احوال ميرزا سعيد خان وزير خارجه،مجله يادگار،سال اول (1323 ش)ش 52/6
(7)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
مرآة البلدان 1146/2
(8)-همان 1148/2؛اعتماد السلطنه:
تاريخ منتظم ناصرى 1743/3
(9)-محمد تقى سپهر:پيشين 1197/3
(10)-اعتماد السلطنه:مرآة البلدان 1274/2
(11)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 76/2
(12)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
مرآة البلدان 1417/2
(13)-همان 1512/2-1514
(14)-همان 1610/2؛ه ل رابينو:ولايت دار المرز ايران؛گيلان/553
(15)-محمود فرهاد معتمد:حاجى ميرزا حسين خان مشير الدوله و حسام السلطنه،مجله يادگار،سال دوم (1324 ش)شماره 50/7
(16)-مهدى بامداد:پيشين 68/2
(17)-خان ملك ساسانى:سياستگران دوره قاجار/102
(18)-همان/115
(19)-محمود فرهاد معتمد:پيشين/52
(20)-ميرزا على خان امين الدوله:
خاطرات سياسى/44
(21)-اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 1 و 665/2
ص:57
(22)-مهدى سيدى:تاريخ شهر مشهد/ 368
(23)-اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 1 و 413/2؛محمّد احتشام كاويانيان:
شمس الشموس/40
(24)-اعتماد السلطنه:پيشين/420
(25)-على مؤتمن:راهنما يا تاريخ آستان قدس/338
(26)-اعتماد السلطنه:مطلع الشمس/ 757-788
(27)-همان 426/1؛محمد احتشام كاويانيان:پيشين/249-251
(28)-كاويانيان:پيشين/303-304
(29)-همان/532؛نوروز على بسطامى:
فردوس التواريخ/402-403
(30)-بسطامى:همان جا
(31)-مهدى سيدى:پيشين/359
(32)-ميرزا على خان امين الدوله:
خاطرات سياسى/66
(33)-عبد الحسين نوايى:ايران و جهان 537/2
(34)-س.ج.و بنجامين:ايران و ايرانيان /177-182
(35)-محمود محمود:تاريخ روابط سياسى ايران و انگليس 666/2 و 799/3 و 1196/4 رجبعلى يحيايى
اوكتايى-عبد العلى
(1276-1359 ه.ش)
ميرزا عبد العلى معروف به شاهزاده فرزند عبد الرضا ميرزا سراج السلطان متصدى كتابخانه آستان قدس رضوى، وى در سال 1276 ه ش در مشهد به دنيا آمد.جدش اوكتاى قاآن قاجار فرزند حسن على ميرزا ملقب به شجاع السلطنه از شاهزادگان قاجار بود(1).
تحصيلات علوم دينى را نزد شيخ محسنى فراگرفت و پس از اينكه پدرش در سال 1332 ه ق/1293 ه ش راهى تهران شد انجام امور
ص:58
كتابخانه آستان قدس را به فرزند خود كه در آن هنگام نوجوانى 15 ساله بود سپرد.حضور چندساله عبد العلى ميرزا همراه با پدر در كتابخانه سبب شد تا به امور كتابخانه آگاهى كامل پيدا كند.
پدرش چند روز قبل از مسافرت وى را نزد متولى وقت،مرتضى قلى خان نايينى(م 1314 ش)برد،و گفت:مايل است فرزندش به جاى او عهده دار امور كتابخانه شود.مرتضى قلى خان نيز مجوز كتبى اين امر را صادر كرد.در ابتدا با توجه به كمى سن با مشكلاتى مواجه شد ولى سرانجام توانست با هوش و تدبير و نيز مشورت تلگرافى با پدر بر آنها فايق آيد.چند سال بعد با درگذشت پدر در تهران به طور رسمى عهده دار امور كتابخانه آستان قدس گرديد و متجاوز از پنجاه و دو سال در اين سمت خدمت كرد،كه ازاين جهت تاكنون طولانى ترين تصدى را در كتابخانه آستان قدس داشته است(2).
كتابخانه در سال هاى اول رياست وى بالاى كفشدارى هندى ها واقع در صحن آزادى بود و در آن از نيمكت هايى استفاده مى شد كه از قهوه خانه آورده بودند.هنر اوكتايى اين بود كه خط كوفى را خوب مى نوشت.از مديريت فوق العاده اى برخوردار بود.
مردى امين و مورد وثوق مسئولان آستان قدس رضوى شمرده مى شد و در سخت گيرى مشهور بود.مبتلا به ترياك بود و آن را استعمال مى كرد.در انجام امور بسيار منظم و دقيق بود و به تمام امور و كاركنان اشراف كامل داشت(4).
از وقايع مهم دوران تصدى وى در كتابخانه،مفقود شدن قرآنى به خط كوفى منسوب به امام سجاد عليه السّلام بود كه در مراسم تنظيف از روى ضريح مطهر به سرقت رفت،مخالفان گناه را به گردن مسئولان كتابخانه انداختند،اما اوكتايى زير بار نرفت و سختى هاى بسيارى تحمل نمود تا جايى كه به حبس محكوم شد و قصد كرده بودند او را از كتابخانه بردارند و به جاى ديگرى منتقل كنند(5).
اوكتايى در ارديبهشت 1344 ه ش
ص:59
بازنشسته شد و در سال 1359 ه ش در سن 83 سالگى وفات يافت.بدنش را در سردابى كه خود در سال 1345 ه ش در جلوى مسجد زنانه رياض واقع در رواق دار الفيض حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام درست كرده بود به خاك سپردند(6).
از آثار تاليفى اوكتايى مى توان به جلد اول،دوم و سوم«فهرست كتابخانه مركزى آستان قدس»و«فهرست فاضليه»چاپ سال 1309 ه ش در 265 صفحه اشاره كرد.از اوكتايى چندين مقاله در موضوعات تاريخ كتابخانه آستان قدس،واقفين عمده كتابخانه آستان قدس و نسخه شناسى در نشريه«نامه آستان قدس»به چاپ رسيده است.
(1)-عبد العلى اوكتايى:تاريخ كتابخانه آستان قدس،نامه آستان قدس،شماره 7، 1340 ش/59
(2)-همان جا
(3)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 303
(4)-زرى رفوگران:برگى سبز از دفتر تاريخ كتابخانه مقدس:دانش ورز،شماره 23/1382،2
(5)-همان جا
(6)-رمضانعلى شاكرى:واقفين عمده كتاب/20؛محمد احتشام كاويانيان:
شمس الشموس/347 رسول سعيدى زاده
ص:60
بالا خيابانى-عبد الحسين-جلد 1
بجستانى مقدم-على اكبر
(1299-1385 ه ق)
حاج على اكبر بجستانى مقدم، نيكوكار،واقف برجسته و خادم آستان قدس رضوى.در سال 1299 ه.ش در خانواده اى مذهبى در مشهد به دنيا آمد.
تحصيلات ابتدايى و متوسطه را در همين شهر به اتمام رساند.پس از چهار سال خدمت در بانك تصميم گرفت به كار آزاد بپردازد و از امور دولتى كناره گيرى كند.براى همين منظور در سراى محسنيان به كارهاى بازرگانى پرداخت.در سال 1340 ه.ش به تهران مهاجرت كرد و به كار ساختمان سازى پرداخت.او توانست چند شركت ساختمانى از جمله كارخانجات بناى سبك با درآمد مناسب ايجاد نمايد.
بجستانى در طول عمر خود به عنوان يكى از افراد نيكوكار برجسته شناخته مى شد.اولين موقوفه او يك باب دبيرستان بنام قطب الدّين حيدر در شهرستان تربت حيدريه است.72
ص:61
مدرسه به نام 72 تن از شهداى كربلا در مناطق مختلف تهران و ساير شهرستان هاى آن استان،مجتمع فرهنگى آموزشى در شهر بجستان، خوابگاه دانشجويى براى دانشجويان دانشگاه صنعتى شريف تهران،ايجاد چندين پروژه عمرانى،راه سازى و پل سازى در سراسر كشور و...از اقدامات عام المنفعه و خداپسندانه او مى باشد.
بجستانى كارخانجات شركت بناى سبك(هبلكس)(1)و تعدادى از بناهاى ديگر در تهران و شهرهاى شمالى كشور را در سال 1366 ه.ش وقف بر آستان قدس رضوى نمود تا از درآمد آن ها براى ترويج امور فرهنگى جامعه به صورت مطلق هزينه شود.
بجستانى از شهرت گريزان بود و با آنكه وقف هاى متعددى داشت،حاضر نمى شد در يك مصاحبه مطبوعاتى پيرامون آنچه انجام داده چيزى بگويد.
على رغم كهولت سن،دفتر كار خويش را رها نمى كرد،معتقد بود رفع حاجت نيازمندان از نعمت هاى خداوند تعالى است و بايد قدر و منزلت اين نعمت ها را دانست و آنان را ملامت نكرد.
سرانجام بجستانى در سن 86 سالگى دار فانى را وداع گفت.پيكرش در روز دوشنبه 25 آذرماه سال 1385 ه.ش با همراهى مسئولين و خدام آستان قدس رضوى و بستگان و مردم قدرشناس مشهد به سمت حرم مطهر تشييع و در رواق مباركه دار العزه حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(2)
(1)-بتن سبك يا بتن متخلخل از طريق اختلاط و پخت مواد اوليه انجام مى گيرد.وزن مخصوص آن در هر متر مكعب 600 كيلوگرم است و مقاومت سازه اى آن 30 تا 35 كيلوگرم بر سانتى متر مربع است
(2)-قدس 1385/9/22؛حرم،ش 109، 1385/10/3 رسول سعيدى زاده
بدايع نگار-ميرزا فضل اللّه
(ح 1286-1343 ه ق)
ميرزا فضل اللّه بدايع نگار آستان
ص:62
قدس،اديب،شاعر،مورخ و جغرافى دان،فرزند ميرزا داود ملاباشى (1270-1325 ه ق)(1)و برادر بزرگتر عبد الحسين آگاهى،شاعر خراسانى،در حدود سال 1286 ه ق احتمالا در مشهد زاده شد.جدش حاجى ملا حسين قاضى كه در«صدخرو» سبزوار،بزرگ محل بود،در فتنه سالار جانب حسام السلطنه را گرفت و با تلاش او اهالى از همراهى با سالار دست كشيده و به يارى دولتيان پرداختند(2).پدرش ميرزا داود ملاباشى از ادباى عصر خود بود.غلامحسين خان افضل الملك كه به هنگام سفر به مشهد در سال 1320 ه ق.با بدايع نگار و پدرش ملاقات و همنشينى داشته درباره پدر بدايع نگار چنين مى نويسد:
«از بزرگوار مردم دانشمندى كه در اين شهر ملاقات كردم و در نظر من بسى گرانمايه و سنگين پايه آمد،جناب مستطاب ميرزا داود اديب معروف به ملاباشى است.»(3)افضل الملك سپس با آوردن القابى نظير«الفاضل الماهر» براى ميرزا داود ادب و اخلاق و دانش عربى وى را مى ستايد و مى نويسد من در ايام عمر خود همه ادبا و فضلاى ايران نظير آقا سيد احمد اديب خراسانى را ديده ام«ولى جناب ميرزا داود ملاباشى را...نه در فن حكمت بلكه در ادبيات كامل تر از ايشان و ساير مردم يافتم»همو در مورد خود بدايع نگار نيز مى نويسد:او در حدود سى و دو سال دارد و يكى از سه فرزند برومند ميرزا داود است.«داراى طبعى رائق و ذوقى فائق مى باشد»و در«ادبيات تأليفات جامعه و تصنيفات بارعه» دارد(4).
ص:63
در جاى ديگر مى نويسد:«در آستانه مقدسه رضويه به منصب و لقب بدايع نگار مفتخر و در انشاء فرمانهاى سركار فيض آثار و فن ترسل آستان مقدسه وحيد و مشتهر است.دار الانشاء آستانه مقدسه به او تفويض است.در هر حال كه از طرف حضرت رضا-عليه آلاف التحية و الثناء-خلعتى براى اعليحضرت شاهنشاه ايران و حضرت اسعد ولايتعهد و حضرت مستطاب صدراعظم فرستاده مى شود،فرمانهاى آن خلاع را آقا ميرزا فضل اللّه به عربى و فارسى با بيانات رائقه و كلمات فائقه انشاء و صادر كرده و به مهر مبارك رضوى موشح و به ثبت امضاى دفتر آستانه مقدسه مزين ساخته براى ايشان به طهران و آذربايجان ارسال مى دارند.»(5)
بدايع نگار هم زمان با انقلاب مشروطيت به تهران رفت و از سال 1325 ه.ق.به مدت دو سال در مدرسه علوم سياسى تهران معلم ادبيات بود و «غالب رجال مهاجر سمت شاگردى آن مرحوم را داشتند.»(5)با اتمام دوره استبداد صغير وى به مشهد بازگشت.
مدتى در مدارس ملى و علميه به تدريس ادبيات پرداخت و چندى نيز مديريت دبستان«رحيميه»از مدارس جديد بعد از مشروطيت برعهده وى بود(6).با تأسيس«اداره فرهنگ و فوائد عامه»وى ابتدا معاونت و سپس براى سالها سمت رياست آن اداره را داشت و در ضمن از سال 1338 ه ق/1299 ه ش مجله ماهانه«الكمال»را كه دربرگيرنده موضوعات دينى،اخلاقى و گاه ادبى بود در مشهد منتشر كرد.محل اين مجله كه با چاپ سربى منتشر مى شد ابتدا در سراى ملك و سپس از شماره هشتم در منزل خود بدايع نگار در كوچه نو بالاخيابان قرار داشت.از آنجا كه «الكمال»مجله اى دينى بود بيشتر مشتركان آن روحانيون و علما بودند(7).
تيزبينى بدايع نگار در تأليفات تاريخى و جغرافيايى،باعث شد تا نظرات او مورد استناد نويسندگان بعدى قرار گيرد.على مؤتمن در تاريخ آستان
ص:64
قدس چند مورد به نوشته هاى او ارجاع و آن را بر نظر ديگران ترجيح داده است كه از جمله ديدگاههاى تاريخى او در مورد حرم مطهر مى باشد.بدايع نگار اعتقاد داشته است كه تخريبى در خود حرم توسط مغولان در 617 ه ق واقع نشده است زيرا اگر حرم در حمله آنان ويران مى شد بايد كتيبه هاى سال 612 ه ق و نيز قرآنهاى وقفى خانمى به نام نورستى از بين مى رفتند و اگر مورخان اشاره به تخريب حرم كرده اند شايد منظورشان تخريب خود شهر مشهد بوده نه مرقد مطهر(8).
كتابهاى او در زمينه بيان و معانى سالها تدريس مى شده است و شعر شناسان،اشعار عربى او را بر شعر فارسى ترجيح مى نهند(9).سرانجام بدايع نگار در 22 يا 23 ذيقعده سال 1343 ه ق پس از نزديك 57 سال زندگى در مشهد درگذشت و در دار الضيافه به خاك سپرده شد(10).وى دخترى به نام سوسن داشت كه شعر مى سرود و در سن 20 سالگى درگذشت و آل داود فرزند اوست.(11)از آثار او مى توان به كتابهاى زير اشاره كرد:
1-ازهار الربيع(شرح بر بديعيه پدرش است)
2-البدائع ديوان شعر اوست(12)
3-بدائع الاشعار فى شرح صنائع الاسحار شرح قصيده قواميه قوامى گنجوى.(13)اين كتاب جنبه درسى داشته و مؤلف آن را براى اداره معارف وقت نوشته است.
4-بيان المعانى در علم معانى به فارسى(چاپ مشهد 1331 ه ش)(14)
5-تاريخ منتظم احمدى به نام«در ولادت و مرگ سلاطين و رجال»همراه با ماده تاريخ(15)
6-تاريخ نامه ادبى،سؤال و جواب مستخرج از شاهنامه،كه پس از مقدمه اى به نثر مسجع ابياتى از داستانهاى پادشاهان پيشدادى و كيانى برگزيده و پس از هر داستان لغات دشوار آن را شرح و نتايج اخلاقى، فلسفى،حكمى و تاريخى آن را برشمرده و نكات بلاغى و فصاحت و
ص:65
ترسل آن را ذكر كرده است(16).
7-ترجمه تاريخ تمدن اسلامى جرجى زيدان(17)
8-لباس التقوى،ترجمه منظوم عربى حديث كسا به فارسى،مشهد چاپ سربى 1332 ق
9-عزمات خسرويه(خيريه)صدقات نيريه راجع به حفر قنات مسجد گوهرشاد به دست نير الدوله چاپ سربى 1334 ق
10-لزوم حجاب فارسى،چاپ سنگى مشهد 1332(18)
11-مطلع الشموس به زبان فارسى در علم جغرافيا.اين كتاب به سال 1331 ه.ش در مشهد به اجازه اداره معارف به عنوان كتاب درسى چاپ شده و احمدى بيرجندى همه آن را در جلد 26 فرهنگ ايران زمين صفحات 297-344 به چاپ رسانده است.
مؤلف به نثر،مباحث مقدماتى نظير فضيلت علم جغرافيا،موضوع علم جغرافيا،واضع علم جغرافيا و اقسام جغرافيا(طبيعى،سياسى،وصفى، اقتصادى و رياضى و...)را آورده سپس جغرافياى ايران،خراسان و مشهد را به نظم درآورده است و جدولهايى حاوى اطلاعاتى از قبيل معادن عمده،ايالتهاى اصلى،مراكز حكومت شهرهاى عمده ايالتهاى اصلى و ممالك اصلى قاره هاى جهان رسم كرده است و به طور خلاصه جغرافياى تاريخى مشهد را نيز نوشته و در جدولهايى ابنيه، مدارس و مساجد و محل و تاريخ بنا و تعمير آنها را به همراه پاره اى از حوادث مهمى كه در مشهد رخ داده به طور سالشمار آورده است(19).
(1)-آقابزرگ تهرانى:الذريعة 156/20
(2)-غلامحسين خان افضل الملك:
سفرنامه خراسان/83-85
(3)-همان/80
(4)-همان/81 و 91-92
(5)-همان/91-92
(6)-على اكبر گلشن آزادى:صدسال شعر خراسان/35
(7)-محمد صدر هاشمى:تاريخ جرايد و مجلات ايران 268/1
(8)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 254
(9)-على اكبر گلشن آزادى:پيشين/35
(10)-همان/36؛دانشنامه جهان اسلام
ص:66
466/2
(11)-احمد احمدى بيرجندى:فضل اللّه بدايع نگار و مطلع الشموس،فرهنگ ايران زمين 296/26
(12)-دانشنامه جهان اسلام/همان جا
(13)-خان بابا مشار:مؤلفين كتب چاپى، 468/1
(14)-همان 552/1
(15)-على اكبر گلشن آزادى:پيشين/35
(16)-دانشنامه جهان اسلام:همان جا
(17)-همان جا
(18)-آقابزرگ تهرانى:پيشين 261/15 و 293/18 و 299
(19)-احمد احمدى بيرجندى:پيشين 293/26-344 رجبعلى يحيايى
بروجردى-محمد رحيم-جلد 1
بروسان قزلباش-عبد العلى
(1281-1381 ه ش)
عبد العلى بروسان،نقاش و تذهيب كار.فرزند محمد رضا قزلباش(1242- 1327 ه ش)است،در سال 1281 ه ش در شهر مشهد به دنيا آمد،هنر نقاشى و تذهيب گل و مرغ و جلدهاى روغنى را در نزد پدر آموخت و از سال 1237 ه ش پس از فوت پدر خود به كار تذهيب و نقاشى گل وبوته پرداخت.
استاد قزلباش مدت 50 سال در آستان قدس رضوى مشغول به كار بود و بيشتر اوقات جلد مى ساخت و جلدهايى كه درست مى كرد با گل و برگ تذهيب مى نمود.وى صفحات كتاب و بعضى از قرآن ها را با نوع خاصى از صحافى وصله و سپس آن را تذهيب و جلد مى كرد.در موقع تذهيب صفحات قرآنى هميشه باوضو بود.
استاد بروسان در تاريخ 24 خرداد ماه سال 1381 ه ش پس از عمرى طولانى به دليل ايست قلبى به ملكوت پيوست و در صحن جمهورى اسلامى حرم رضوى دفن گرديد.از آثار او مى توان به تصويرسازى كتابهاى خطى ديوان حافظ،ليلى و مجنون،ساخت جلدهاى روغنى و نقاشى از چهره ها اشاره كرد كه در موزه هاى هندوستان و پاكستان و نيز آستان قدس رضوى
ص:67
نگهدارى مى شود(1).
(1)-دانش ورز:در سوگ هنرمندى آشنا، خرداد 1381 رسول سعيدى زاده
بروسان قزلباش-محمد رضا
(1242-1327 ه ش)
محمد رضا بروسان قزلباش استاد مسلم تذهيب،فرزند محمد حسن از طايفه جوانشير در سال 1242 در كوچه باغ عنبر مشهد به دنيا آمد.مادرش دختر ملا على دامغانى از علماى عصر بود.قزلباش ابتدا به كار بازرگانى اشتغال داشت و بعد به هنر تذهيب و نقاشى روى آورد و با اين هنرها نزد پدر و عموى خود آشنا شد.پس از فوت پدر،به همراه برادر و عمويش به كابل رفت و به دربار سلطنتى افغانستان راه يافت و در مسافرت هايش به هندوستان از محضر استادان نقاشى و تذهيب آن ديار استفاده كرد.در سال 1309 ه ش به استخدام كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى درآمد و هجده سال در اين كتابخانه خدمت كرد.
قزلباش استاد مسلم تذهيب گل و بوته و قلمدان و ساخت جلدهاى روغنى بود.وى علاوه بر هنر تخصصى خود در فنون ميناكارى،تركيب الوان، سواركارى،تيراندازى و كشاورزى تجربه داشت.از شاگردان او مى توان به فرزندش عبد العلى بروسان،عيسى آلفته و هاشم ظريف تبريزيان اشاره كرد.
سرانجام قزلباش در سال 1327 ه ش به ديار باقى شتافت،پيكرش را در جوار بارگاه رضوى در صحن آزادى دفن كردند.
رسول سعيدى زاده
ص:68
تحويلدار-اسد اللّه-رضوى اسد اللّه
تحويلدار-ذبيح اللّه-رضوى-ذبيح اللّه
تحويلدار-ميرزا مؤمن-كلانتر سبزوارى-ميرزا مؤمن
تحويلدار-هادى-رضوى-هادى
تهرانى-سيد جلال الدّين
(1277-1366 ه ش)
نايب توليت آستان قدس رضوى، واقف،استاندار خراسان(1330- 1331 و 1340-1341 ش)سناتور، منجم،نويسنده و استاد دانشگاه،وزير پست و تلگراف،وزير دربار شاهنشاهى،رئيس شوراى سلطنتى.
سيد جلال الدّين تهرانى،فرزند سيد محمد على تهرانى(شيخ الاسلام)در 15 مرداد 1277 ش در تهران متولد شد(1).
عاقلى 1275 را سال تولد وى نگاشته است(2)برخى منابع محل تولدش را تبريز دانسته اند(3).مادرش بانويى متدين و با تقوايى بود كه در روضه مباركه رضويه
ص:69
مدفون است(4)تحصيلاتش را در مدرسه تربيت تهران آغاز كرد،پس از پايان دوره اين مدرسه به تحصيلات حوزوى روى آورد.پس از مدتى تصميم گرفت به دنبال علم نجوم و رياضيات برود.
علاقه اش موجب شد كه در علم نجوم صاحب نظر گردد و در تهران به نام «سيد جلال الدّين منجم»معروف شود.
براى فراگيرى علم نجوم به مشهد مسافرت كرد و از محضر حاج ملا محمد مهدى منجم استفاده نمود.(5)او در منزلش رصدخانه اى داير نمود و با اغلب رصدخانه هاى دنيا در تماس بود(6).چون در علم نجوم آشنايى داشت و در استخراج تقويم بصيرت يافته بود، در آستان قدس رضوى منصب منجم باشى يافت و چند سالى تقويم هاى آستانه را منتشر مى كرد(7).
از سال 1305 ش به انتشار تحقيقات نجومى خود پرداخت و همه ساله كتابى تحت عنوان گاهنامه انتشار داد(8).در همين دوره سيد جلال الدّين علم نجوم را به رضا شاه تعليم داد(9).در سال 1307 ش كه سيد حسن مدرس در منزلش از طرف سرتيپ درگاهى توقيف و تبعيد شد،سيد جلال الدّين تهرانى در همان جا بازداشت و چندى در زندان بسر برد.(10)در سال 1313 ش تكليف شد كه از كسوت روحانيت خارج شود.او از دستور شهربانى طفره رفت و سرانجام به جاى تغيير لباس مخفيانه از ايران خارج،و بلژيك را براى زندگى انتخاب كرد.وى پس از اخذ درجه دكترا در دانشگاه بروكسل در رشته رياضيات، نجوم و فيزيك به استادى همان دانشگاه،استخدام گرديد(11).
چندين سال منجم رصدخانه سلطنتى بلژيك و عضو انجمن نجوم فرانسه(12)،محقق دار العلم بروكسل و عضو مؤسس دائمى انجمن نجومى فرانسه و عضو انجمن دولتى تاريخ علوم بلژيك بود(13).
تهرانى پس از 12 سال اقامت در بلژيك به دعوت قوام السلطنه به ايران آمد و وزير مشاور و معاون پارلمانى نخست وزير شد.در اواسط 1326 ش
ص:70
شاه براى خارج كردن قوام السلطنه از صحنه سياسى،دست به اقداماتى زد از جمله به وزيران كابينه تكليف كرد همگى استعفا دهند.تمام وزيران جز سيد جلال الدّين تهرانى به خواست شاه تن دادند و با استعفاى خود زمينه سقوط دولت را فراهم ساختند.(14)وى در دولت هاى احمد قوام(1326/9/22 ش)وزير شاه و معاون نخست وزير محمد ساعد مراغه اى(1327/8/27 ش)وزير مشاور و وزير پست و تلگراف (1328/10/24 ش)،على منصور (1329/1/8 ش)وزير پست تلگراف احمد قوام(1331/4/27 ش)وزير مشاور و بالاخره در دولت على امينى عضو كابينه وى گرديد.(15)در دولت دكتر مصدق(1330 ش)نيابت توليت آستان قدس رضوى و 1330/3/19 ش استاندارى خراسان به او سپرده شد(16)و تا آخر اسفند 1331 ش در اين مناصب مشغول خدمت بود.در اين مدت با اوضاع پرهرج ومرج آن روز كشور، توانست بخشى از بدهى هاى آستان قدس را پرداخت نمايد و وضعيت مالى كاركنان و خدمه ى آستانه را بهبود بخشد(17).در نقره اى بين دار الحفاظ و راهرو كفشدارى مسجد گوهرشاد در اين زمان به اهتمام وى ساخته شد(18).
وى پس از يك سال خدمت در آخر اسفند 1331 ش به تهران بازگشت و دور از كارهاى سياسى،به حشر و نشر با علما و دانشمندان پرداخت و به تحقيقات خود در رياضيات و نجوم ادامه داد،در سال 1332 ش در دوره دوم مجلس سنا به سناتورى تهران انتخاب شد و پس از آن به سمت سفير كبير ايران به بلژيك عزيمت و در دانشگاه آن شهر تدريس كرد.(19)
سيد جلال براى دومين بار در سال 1340 ش به استاندارى و نيابت توليت آستان قدس رضوى منصوب گرديد(20).
وى در اين مأموريت توانست با انجام يك سرى اصلاحات،نابسامانى هاى موجود در آستان قدس را به سامان برساند و افراد سودجو را از آستانه طرد نمايد(21).
ص:71
تأسيس بناى بيمارستان امام رضا عليه السّلام درمانگاه شبانه روزى آستان قدس رضوى(22)،پوشش كاشى هاى هفت رنگ داخل ايوان سردر حرم امام، توسعه باغ ملك آباد(23)،درختكارى و ايجاد فضاى سبز در اطراف شهر(24)از جمله خدمات وى تا پايان مأموريتش (1342 ش)در آستانه بود.
سيد جلال پس از استعفا از مقام خود،در دوره سوم مجلس سنا در تهران به سناتورى برگزيده شد.شايد يكى از عواملى كه موجب استعفايش گرديد مخالفت وى با اصلاحات ارضى در زمان تصدى استاندارى خراسان بود(25).در دوره چهارم مجلس سنا، سناتور انتصابى بود و با نخست وزيرى حسنعلى منصور به مخالفت برخاست و بيشتر به لوايح دولت رأى كبود مى داد(26).گزارش هايى كه از تهرانى به شاه رسيده بود،وى را بر آن داشت كه مانع از ورودش در دوره بعد به مجلس شود.پس از آن عمر سياسى سيد جلال پايان يافت،تنها عضويتش در شوراى نشر اسكناس بود،و آن هم به خاطر اعتمادى بود كه مقامات به او داشتند(27).
به تصويب دولت سيد جلال تا آخر عمر حقوق سناتورى دريافت مى كرد.(28)
در سال 1355 ش دانشگاه بروكسل با تهرانى قراردادى در اروپا امضاء كرد كه وى سير تحول نجوم را در مشرق تدوين كند(29).
در سال 1357 ه.ش كه انقلاب اسلامى به اوج خود رسيده بود و شاه خود را رفتنى مى ديد پيشنهاد شوراى سلطنت را داد.شاپور بختيار در 24 دى ماه 1357 ش به عنوان نخست وزير،كه مأمور تشكيل شوراى سلطنت گرديده بود،اعضاى شوراى سلطنت را از چهره هاى به اصطلاح موجه به حضور شاه معرفى نمود.تهرانى يكى از اعضاى اين كابينه بود(30)و در اولين جلسه به عنوان رئيس شورا انتخاب گرديد.شاه در 26 دى ماه ايران را ترك نمود و با خروج شاه از ايران امام از پاريس طى بيانيه اى شوراى سلطنت را غير قانونى اعلام نمود.پس از صدور اين بيانيه
ص:72
مسأله ى استعفا از سوى شورا از جمله سيد جلال عنوان گرديد.در 28 ديماه وى به عنوان رئيس شوراى سلطنت و از سوى شاپور بختيار به پاريس اعزام شد تا با امام ديدار نمايد(31)طبق نظر امام استعفايش را نوشت و زمينه ملاقات فراهم گرديد.از نظر امام استعفاى او و انحلال شورا كمكى به پيروزى انقلاب اسلامى بود(32).
سيد جلال الدّين پس از پيروزى انقلاب اسلامى از پاريس به جنوب فرانسه رفت و به كار علمى و نوشتن تاريخ نجوم پرداخت.وى در ميان سالى با خانم سويسى ازدواج كرده بود.(33)
سيد جلال علاوه بر تبحر در علوم مختلف،شاعر و خطاط هم بود و در جمع آورى عتيقه و كتب خطى كوشا بود.منزل او از اين لحاظ بيشتر به موزه شباهت داشت.(34)خانه مسكونى و تمام اثاثيه و عتيقه جات،از جمله كتابخانه شخصى اش را كه 383 نسخه خطى و 3450 نسخه چاپى بود وقف آستان قدس رضوى كرد.دستگاههاى نجومى و اخترشناسى متعلق به خود را هم وقف دانشگاه تهران نمود.(35)
آثار تحقيقى كه از او به چاپ رسيده به شرح زير مى باشد:
ترجمه كتاب التعريف بطبقات الامم صاعد اندلسى،تصحيح و تحقيق چهار مقاله عروضى سمرقندى،تأليف تاريخ علم نجوم در اسلام،تحقيق و تصحيح جهان گشاى جوينى،تأليف صور فلكى و تاريخ معرفت ملل قديمه(1313 ش)، تحقيق بخشى از جامع التواريخ رشيدى، ترجمه كتاب هيئت فلاماريون،تصحيح كتاب حدود العالم من المشرق الى المغرب از روى چاپ مسكو 1312،تصحيح و چاپ كتاب هاى لب التواريخ يحيى ابن عبد اللطيف قزوينى،محاسن اصفهان مافروخى(متن عربى 1312)،فارسنامه ابن بلخى(1313)،رساله ارشاد در شرح حال صاحب بن عباد(عربى 1312)و تاريخ قم(حسين بن محمد قمى، 1313)،تأليف رسم اشكال هندسى، كتابى در مسائل مختلف،حل مسائل مجسمات و قطع مخروط،كتاب منتخب
ص:73
الرمل و گاهنامه ها از سال 1307 تا سال 1315 ش(36).
تهرانى در دهم مرداد 1366 ش در شانزه ليزه پاريس در سن نودسالگى وفات يافت.طبق وصيتش پس از پنج سال كه جنازه اش در پاريس نگهدارى گرديد،در 29 مهر ماه 1371 به تهران حمل و در اول آبان 1371 به مشهد منتقل و در رواق مباركه دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد(37).
(1)-رمضانعلى شاكرى:واقفين عمده كتاب/31
(2)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى و نظامى ايران 513/1
(3)-دايرة المعارف تشيع 183/5
(4)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 505/3
(5)-همان 507/3
(6)-دايرة المعارف تشيع/همان جا
(7)-مريم آقا شيخ محمد و سعيد نورى نشاط:گلزار مشاهير/310
(8)-ايرج افشار:نادره كاران/628
(9)-مسعود بهنود:نخست وزيران ايران/ 108
(10)-عطاردى:پيشين 511/3
(11)-باقر عاقلى:پيشين 514/1
(12)-شاكرى:پيشين/31
(13)-مريم آقا شيخ محمّد:پيشين/310
(14)-عاقلى:پيشين 515/1
(15)-نهاد نخست وزيرى:دولتهاى ايران از ميرزا نصر اللّه خان مشير الدوله تا مير حسين موسوى/229،219 و 232- 233؛جلال الدّين مدنى:تاريخ سياسى معاصر ايران 349/1
(16)-غلامرضا جلالى:تقويم تاريخ خراسان/117؛عطاردى:پيشين 512/3
(17)-محمد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/448
(18)-عزيز اللّه عطاردى:پيشين 530/3
(19)-عاقلى:پيشين 515/1
(20)-آفتاب شرق[روزنامه]تاريخ 18 دى 1340
(21)-عطاردى:پيشين 533/3
(22)-همان 529/3
(23)-همان جا؛نامه آستان قدس/ شماره هاى 14 و 102 و 103
(24)-عطاردى:پيشين/531
(25)-همان 538/3
(26)-دايرة المعارف تشيع/همان جا
(27)-عطاردى:پيشين 514/3
(28)-دايرة المعارف تشيع/همان جا
(29)-عاقلى:پيشين 515/1
(30)-همان/516؛مدنى:پيشين 424/2
(31)-ابراهيم يزدى:آخرين تلاشها و
ص:74
آخرين روزهاى تهران/130
(32)-عاقلى:پيشين 517/2
(33)-همان جا
(34)-همان جا
(35)-رمضانعلى شاكرى:گنج هزارساله/ 98
(36)-عطاردى:پيشين 517/3؛مريم آقا شيخ محمد/311
(37)-شاكرى:واقفين عمده كتاب/32 على سكندرى
ص:75
جاهدنيا-محمد حسن
(1311-1381 ه ش)
محمد حسن جاهدنيا فرزند غلام على ملقب به«خادم المحققين»كتابدار و كتابشناس باسابقه كتابخانه آستان قدس رضوى.روز دوازدهم دى ماه سال 1311 ه ش در يكى از محلات قديمى مشهد به دنيا آمد و پس از طى دوران تحصيل در مشهد در آبان ماه سال 1333 ه ش به جرگه خدمتگزاران آستان قدس رضوى پيوست و در سال 1346 ه ش خدمت خود را به طور رسمى در كتابخانه مركزى آستان قدس آغاز و در سال 1358 ه ش بازنشسته گرديد.او بار ديگر از سال بعد به صورت قراردادى دعوت به همكارى شد و تا آخرين روز حياتش در كتابخانه به نويسندگان و محققان خدمت كرد.در دوران خدمت در كتابخانه آستان قدس به عنوان كتابدار، مسئول مخزن چاپى،رئيس بخش مخازن و قرائت خانه،نماينده كتابخانه آستان قدس در انجمن كتابداران خراسان،مأمور خريد و انتخاب كتاب،
ص:76
متصدى تالار محققان و نسب شناسى امامزادگان انجام وظيفه نمود.علاوه بر اين،تشكيل نمايشگاه كتاب و نفايس گنجينه قرآن،راهنمايى شخصيت هاى سياسى،علمى و فرهنگى خارجى و داخلى،در بازديد از كتابخانه مركزى و تحول بخشى كتب خطى از جمله وظايف و اقدامات او بود.
جاهدنيا به خاطر كار كردن طى ساليان متمادى در كتابخانه آستان قدس،خود يك منبع اطلاع رسانى قوى در كتابشناسى شمرده مى شد.محققان با وجود او كمتر احساس كمبود و سردرگمى مى كردند.گشاده رويى و جذب مخاطب،خوش اخلاقى و صبر و حوصله فراوان به ويژه در برخورد با محققان جوان و خلوص نيت از جمله جاذبه هاى رفتاريش بود به گونه اى كه رفتار او براى مراجعه كنندگان اعم از محققان يا عامه مردم جالب مى آمد.بنا به گفته فرزندانش در طى قريب به پنجاه سال خدمت در آستان قدس،عرض ارادت روزانه اش خدمت امام رضا عليه السّلام ترك نمى شد.اوايل كه به كتابخانه آستان قدس آمد تعداد كاركنان از چند نفر تجاوز نمى كرد،هيچ گونه حقوقى پرداخت نمى شد و تنها به قصد تقرب و عشق به خدمت به آنجا مى رفت،اما بعدها كم كم حقوق و مزايا برايش معين شد.
جاهدنيا در غروب روز سه شنبه بيستم خرداد سال 1381 ه ش پس از طى يك دوره بيمارى به ديدار معبود شتافت.روز بعد جسدش با حضور كاركنان آستان قدس با تشريفات لازم در صحن آزادى حرم رضوى دفن شد.
از جاهدنيا سه فرزند دختر و سه فرزند پسر و كوله بارى از خاطرات شيرين به يادگار مانده است.بعد از فوتش همكاران و دوستانش مراثى درباره او سرودند.شعر زير از«شاه مرادى زاده» از آن جمله است:
آنكه با ما بود و شد از ما جدا يادش بخير آن رفيق مهربان آن آشنا يادش بخير
پر كشيد و دوستان در ماتمش محزون شدند رفت چون جاهدنيا نزد خدا يادش بخير(1)
ص:77
از آثار قلمى جاهدنيا مى توان به نسب شناسى و تهيه شجره نامه براى سادات و فرزندان ائمه و نوشتن مقالات پراكنده مانند:پير پالان دوز،رواقهاى حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام،تلخيصى از كتاب فردوس التواريخ،و جنايات بى مكافات نمى ماند،اشاره كرد كه در مجلات حرم و زائر به چاپ رسيده است.
رسول سعيدى زاده
جلال الدوله-قاجار-سلطان حسين ميرزا
ص:78
حامد مقدم-احمد-جلد 2
حامد مقدم رأفتى-محمد صادق
(1298-1371 ه ش)
معمار برجستۀ آستان قدس رضوى استاد محمّد صادق رأفتى در سال 1298 ه ش در خانواده اى مؤمن و متدين متولد گرديد.پدرش به شغل باغدارى مشغول بود و در اوان جوانى درگذشت.به همين دليل او در سن 14 سالگى،به عنوان كارگر ساده در بارگاه رضوى مشغول خدمت گرديد.وى هم زمان در كلاسهاى آموزشى زبان عربى و قرآن شركت مى كرد و از محضر اساتيدى چون سيد محمد عرب و حاج عباسعلى بهره برد و خود نيز براى كارگران آستان قدس جلسات قرآن تشكيل داد.
حاج محمد صادق كار خود را در آستان قدس زير نظر اساتيد و معماران آن زمان مانند حاج آقا آفرنده،حاج محمد رضا معمار،حاج شكر اللّه خوش دست و حاج احمد بيوكى آغاز و
ص:79
رموز و فنون معمارى سنتى اسلامى را از آنها فراگرفت.وى ابداعات جديدى در كارها ايجاد نمود از آن جمله مقرنس بندى مسجد بالاسر مبارك است كه در نوع خود يك شاهكار محسوب مى گردد(1).او از معدود معمارانى است كه براى اجراى كارهاى سنتى اسلامى طرح هاى پيش ساخته را در كارگاه خود اعمال نمود و در رواق دار الولايه از اين روش استفاده نمود.وى در كارهاى گره كشى مهارتى تام داشت.از كارهاى قابل توجه او در اين زمينه سقف رواق دار الولايه مى باشد.او در زمينه رسمى بندى و يزدى بندى نيز استادى كارآمد بود در اين زمينه مى توان كاربندى آيينه رواق دار الاخلاص را ذكر كرد(2).
استاد رأفتى در طرح توسعۀ اطراف حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام شركت داشته و در جريان كار بيشتر ابنيۀ تازه ساز و يا تعميرات اماكن و بيوتات عامل كار بوده است.او در ساير اماكن مذهبى نيز آثارى از خود به جاى گذاشته،از آن جمله بازسازى و كاشى كارى گنبد شاهچراغ شيراز و شركت در بازسازى شهر هويزه مى باشد.او سرانجام روز دوشنبه هفتم ارديبهشت 1371 درگذشت و در پاى پنجرۀ فولادى صحن انقلاب يعنى محلى كه خود ساخته بود در جوار مرقد امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
(1)-عزيز اللّه عطارى:فرهنگ خراسان 351/6
(2)-همان جا سيد حسن حسينى
حسينى-محمد على-صديق دفتر- ميرزا محمد على
حسينى اصفهانى-عبد اللّه
(-1148 ق)
ميرزا عبد اللّه حسينى اصفهانى از خاندان متنفذ سادات مرعشى اصفهان و از پسران دهگانه ميرزا محمد داود متولى معروف آستان قدس(1065- 1127 ق)و وزير شاه طهماسب دوم
ص:80
صفوى.پدرش ميرزا داود از متوليان و علماى زمان خود بود كه ابتدا مقام استيفاى موقوفات كل ايران را در اختيار داشت و پس از مدتى در سال 1110 ق از سوى شاه سلطان حسين به متولى گرى آستان قدس انتخاب شد و تا سال 1117 ق كه به اصفهان مهاجرت كرد حرم را اداره مى نمود.ميرزا عبد اللّه پس از مهاجرت پدر به اصفهان گاه به نيابت از پدر به امور آستان قدس رسيدگى مى كرد(1)و گاه در شمار بزرگان كشورى به اصفهان مى رفت.ميرزا عبد اللّه در زمان حكومت شاه طهماسب دوم به وزارت اين شاه صفوى برگزيده شد.بنا به گفته شهاب الدّين مرعشى در حاشيه مجمع التواريخ؛ميرزا عبد اللّه شاعر و اديبى فاضل بوده است(2).از تاريخ دقيق فوت او اطلاعى در دست نيست.احتمالا مرگ وى پس از خلع شاه طهماسب به دست نادر در 1148 ق در مشهد رخ داده است.او در صحن پايين پاى مبارك حضرت رضا عليه السّلام در محل مقبره پدر خود مدفون گرديده است.(3)از او شش فرزند باقى ماند.نام پسرانش عبارت بودند از ميرزا محمد حسين،ميرزا زين العابدين،ميرزا ابو طالب.دخترانش گيتى بانو بيگم، سلطان بيگم و بيگم صفيه كه از آن جمله گيتى بانو بيگم در هنگام استيلاى افاغنه به ازدواج آقا عبد اللّه خادم باشى آستانه درآمد.برخى فرزندانش در كاشمر و بقيه نواحى خراسان مى زيسته اند و ميرزا زين العابدين نيز به هندوستان رفته است.(4)
(1)-محمد خليل مرعشى:مجمع التواريخ/62
(2)-همان جا
(3)-سلطان هاشم ميرزا:زبور آل داود/ 63
(4)-همان/64 رجبعلى يحيايى
حسينى اصفهانى-محمد داود- متولى-ميرزا محمد داود
ص:81
حسينى اصفهانى-محمد صادق
(-1193 ق)
وكيل سركار آستانه حضرت رضا عليه السّلام.
ميرزا محمد صادق حسينى اصفهانى فرزند ميرزا عبد اللّه حسينى اصفهانى و از سادات مرعشى اصفهان است.
پدرش ميرزا عبد اللّه نايب التوليه آستان قدس(1)از طرف پدرش ميرزا محمد داود متولى مشهور آستان قدس بود و سپس خود،متولى و وزير بزرگ شاه طهماسب دوم شده است،ميرزا محمد صادق گاه در مشهد و گاه در اصفهان زندگى مى كرده است.در اواخر سال 1162 ق در خدمت عموى خود سيد محمد متولى كه بعدها در مشهد به عنوان شاه سليمان دوم به تخت سلطنت نشست،و نيز پسر بزرگ سيد محمد يعنى سلطان داود ميرزا از قم به مشهد آمد(2).اما سلطنت عموى او كمتر از يك سال بطول انجاميد و اوضاع با توطئه سرداران شاهرخ افشار به هم خورد و شاهرخ به حكومت رسيد.ميرزا محمد صادق پس از اين تاريخ دختر عموى خود زيب النساء بيگم،دختر ميرزا محمد على حسينى اصفهانى(متوفى حدود 1167 ق)را كه بيوه عادل شاه افشار بود به ازدواج درآورد.(3)پس از رفتن به زيارت مكه معظمه در بازگشت به«وكالت سركار آستانه»حضرت رضا عليه السّلام مشغول شد.بعد از مدتى از كنيزى صاحب فرزند پسرى شد كه در كودكى از دار دنيا رحلت نمود.پس از مدتها ميرزا محمد صادق با شهربانو بيگم دختر شرف بيگم عمه زاده خود ازدواج و از او داراى دو پسر شد كه اندكى بعد از فوت خودش درگذشتند.
سرانجام ميرزا محمد صادق در شب 13 صفر 1193 ق.به جوار رحمت ايزدى پيوست و در سردابى كه جدش ميرزا محمد داود متولى،در صحن پائين پاى مبارك به جهت مقبره خود احداث كرده بود مدفون گرديد.از ميرزا صادق اولادى باقى نماند(4).
ص:82
(1)-محمد خليل مرعشى:مجمع التواريخ/62
(2)-سلطان هاشم ميرزا:زبور آل داود/ 65
(3)-همان جا
(4)-همان جا رجبعلى يحيايى
حسينى فراهانى-موسى-فراهانى- ميرزا موسى
حسينى نيشابورى-ابراهيم-جلد 1
ص:83
خازن التوليه-رضوى-ذبيح اللّه
خليفه اسد اللّه-اصفهانى-اسد اللّه
خواجه باشى-احمد على
(-1301 ق)
احمد على خواجه باشى معروف به خواجه باشى آستان قدس رضوى(1).در 18 رمضان 1301 ق فوت كرد(2).در هنگام حياتش از توليت آستان قدس تقاضاى جاقبر مى نمايد كه توليت آستان قدس با درخواست وى موافقت كرد و جسدش را پس از مرگ در آن مكان دفن كردند.(3)
(1)-اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 1 و 520/2
(2)-اداره اسناد آستان قدس/سند شماره 11829
(3)-اعتماد السلطنه:همان جا على سكندرى
خويى-عبد اللّه
(-1264 ه ق)
نايب توليت آستان قدس رضوى،از منشيان محمد شاه قاجار،از شرح حال وى اطلاع دقيقى در دست نيست.لكن وى از منشيان خاص و از محارم محمد شاه قاجار(1)و طرف توجه و از بستگان حاج ميرزا آقاسى صدراعظم بود(2).پس از درگذشت حاج ميرزا موسى خان فراهانى متولى آستان قدس رضوى در سال 1262 ه ق،اللهيار خان آصف الدوله حاكم خراسان،مقام توليت آستان قدس را نيز از محمد شاه قاجار
ص:84
براى خود درخواست نمود.لكن چون ميرزا آقاسى با او ميانه خوبى نداشت و از سوءنيت او و پسرش حسن خان سالار نسبت به امور حكومت آگاه بود، درخواست وى مورد قبول واقع نشد(3).و برخلاف نظر او،آقاسى منصب توليت آستان قدس رضوى را به مانند چندين منصب ديگر به اسم خودش از طرف دولت فرمان صادر كرد و حاج ميرزا عبد اللّه خويى را به اسم نيابت خود به مشهد روانه كرد(4).
خويى در آغاز شورش حسن خان سالار عليه دولت به مشهد رسيد.وى از 1262 تا 1264 ه ق در سمت توليت آستان قدس باقى و در طول اين مدت شورشيان را تحمل مى كرد(5).ولى با حسن خلق و به زبان وعظ و نصيحت سعى كرد مردم شهر را از پيوستن و همراهى با سالار بازدارد(6)و در طول اين مدت با تمام طبقات مردم شهر از قبيل علما و فضلاء و اعيان رفتار عاقلانه اى در پيش گرفت(7).
اوضاع متشنج سياسى مشهد خويى را مجبور ساخت تا در امور سياسى وارد شود.از آنجايى كه او نمايندۀ دولت در آستان قدس بود و با شورشيان همراهى نداشت لذا به وسيلۀ آنان در شب 25 رمضان سال 1264 ه ق هنگامى كه حمزه ميرزا حشمت الدوله حاكم مشهد در تعقيب سالار از خراسان بيرون رفته بود،در بستر خواب دستگير و اموال و اثاثيۀ خانه اش غارت شد.و در مسجد گوهرشاد توسط رجب مروى،سردستۀ اشرار به قتل رسيد(8).
جنازه اش در صفه جنوب شرقى دار الحفاط دفن گرديد(9).
نويسندگان عوامل مختلفى را در قتل خويى دخيل دانسته اند.جهانگير ميرزا قتل او را به خدام و مقامات آستان قدس و ريش سفيدان مشهد نسبت مى دهد و علت آن را بدرفتارى وى با خدام و چوب كارى يكى از«معتبران خدام»عنوان مى كند.(10)رياضى هروى حمايت وى از سربازان ترك را عامل قتلش مى داند.سربازان ترك در اين زمان جهت مقابله با سالار در مشهد به
ص:85
سر مى بردند آنها در يك مورد از انجام مراسم عروسى ممانعت كردند و به حمام زنانه رفته با زنان مردم زنا كردند(11)رياضى هروى در اين ميان از مخالفت حاجى ميرزا هاشم مجتهد با خويى سخن مى گويد و اينكه او خويى را مرتد شمرده،طرفدارى وى را از سربازانى كه برخلاف قانون شريعت با مردم رفتار كرده اند مورد نكوهش قرار داده است(12).
منابع ديگر نيز ميرزا محمد خان بيگلربيگى،برادر حسن خان سالار،را عامل قتل خويى دانسته اند.بيگلربيگى در اين زمان در حرم امام رضا عليه السّلام متحصن شده بود و از چندى قبل زمينه چينى شورش شب 25 رمضان 1264 ق را انجام داده بود و هنگامى كه شورشيان خويى را زنده به حرم نزد وى بردند به اشارۀ او خويى را مقتول ساختند(13).
در جريان قتل خويى،اشرار و فرصت طلبان دست به غارت اثاثيه و اموال آستان قدس رضوى زدند و از آن جمله قناديل طلا و نقره اى كه طى ادوار گذشته به آستان قدس تقديم شده بود به يغما بردند.همچنين درب طلاى روضۀ منوره و در مرصع ضريح مقدس را غارت كردند و انبار غله و دانۀ آستان قدس را به تاراج بردند(14).
در مورد خصوصيات اخلاقى خويى چنين آمده كه وى شخصى امين،نيك خوى،صديق،رازدار،ذاكر و مقدس(15)و مردى عاقل و فرزانه و در عين حال شخصى صوفى مسلك و عارف پيشه بوده است.(16)از نكات زندگى او اين است كه به هنگام توليت آستان قدس دومرتبه امام رضا عليه السّلام را در خواب ديده بود كه به او امر فرموده بود:از مشهد برود كه كشته خواهد شد و سرانجام نيز چنين شد(17).
(1)-محمد تقى لسان الملك سپهر:ناسخ التواريخ تاريخ قاجاريه 863/2:
رضا قلى هدايت:روضة الصفا 332/10
(2)-محمد جعفر خورموجى:حقايق الاخبار ناصرى/46-47
(3)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 291/2
(4)-جهانگير ميرزا:تاريخ نو/310
(5)-مهدى بامداد:پيشين 292/2
(6)-ميرزا ابراهيم شيبانى:منتخب
ص:86
التواريخ/78
(7)-رضا قلى هدايت:پيشين 332/10
(8)-محمد تقى لسان الملك سپهر:پيشين 974/3؛رضا قلى هدايت:پيشين 333/10
(9)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس /430
(10)-جهانگير ميرزا:پيشين/310
(11)-محمد يوسف رياضى هروى:عين الوقائع/31؛محمد تقى لسان الملك سپهر:پيشين 975/3
(12)-محمد يوسف رياضى هروى:
پيشين/32
(13)-محمد تقى لسان الملك سپهر:
پيشين 974/3؛اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 652/2
(14)-نوروز على بسطامى:فردوس التواريخ/70
(15)-رضا قلى خان هدايت:پيشين 10/ 332-333
(16)-شيبانى:پيشين/78؛جهانگير ميرزا:پيشين/310
(17)-رضا قلى خان هدايت:پيشين 333/10؛جهانگير ميرزا:پيشين/311
(18)-مهدى بامداد:پيشين 292/2 سيد حسن حسينى
خير النساء خانم
(-1262 ه.ق)
خير النساء دختر غايب بيگ،از زنان متمكن و متدين ايران در نيمه اول قرن سيزدهم هجرى قمرى به حساب مى آيد.از زندگينامه او اطلاع دقيقى از منابع بدست نمى آيد.ولى او در سال 1255 ق املاك و رقبات متعددى در كرمان و شهر بابك وقف آستان قدس رضوى كرده است كه عبارتند از:مزرعه جالنگ،مزرعه بخوكوب،مزرعه سرپازه،مزرعه پرونيك و مزرعه لاى كو(1).خير النساء خانم در سال 1262 ق درگذشت.جنازه اش به حرم مطهر امام رضا عليه السّلام حمل شد و در رواق پايين پاى مبارك به خاك سپرده شد(2).
(1)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 62/2
(2)-محمد على خان سديد السلطنه:
سفرنامه/228 سيد حسن حسينى
ص:87
دبير سهرابى-على اكبر
(1251-1318 ه.ش)
على اكبر دبير سهرابى فرزند ميرزا محمد خان وكيل الدوله تبريزى(1)،از رجال معروف و برجسته ايران در اواخر سلطنت قاجار و اوايل دوره پهلوى.وى در سال 1251 ه.ش در تبريز تولد يافت،پدرش حاج وكيل در دربار مظفر الدّين شاه وزير تحريرات و رسائل بود و امور محمد على ميرزا وليعهد در تهران را نيز عهده دار بود(2).
على اكبر در تبريز به آموختن زبان و ادبيات فارسى و مقدمات عربى پرداخت،زبان فرانسه را نيز ياد گرفت و در شيوه منشى گرى كه حسن خط و نگارش نامه ها بود،سرآمد اقران گرديد.
او كار خود را از دربار مظفر الدّين ميرزا وليعهد در تبريز شروع كرد و ساليان متمادى جزو منشيان و نويسندگان دربار بود.در دوران وليعهد محمد على ميرزا نيز سمت وزارت رسائل را داشت(3).
پس از صدور فرمان مشروطيت، دبير السلطان از تهران به وكالت دوره
ص:88
اول مجلس انتخاب گرديد.او با مشروطه خواهان و آزادى خواهان ميانه خوبى نداشت و در قتل ميرزا على اصغر خان اتابك نيز دخالت داشت(4).پس از انحلال مجلس از محارم محمد على شاه شد و در تمام كارها نظر مشورتى مى داد و به هنگام اقامت محمد على ميرزا در باغشاه از اركان و بزرگان حكومت بود.
پس از سقوط محمد على ميرزا مدتى به صورت اختفا مى زيست و با درآمد املاك وسيعى كه در آذربايجان و كردستان تهيه كرده بود،زندگى مى كرد.
در سال 1310 ش در دوره هشتم از بيجار گروس به مجلس راه يافت.وى سرانجام در سال 1318 ش در تهران درگذشت(5).جنازه اش به مشهد حمل و در صحن عتيق روبروى ايوان طلا به خاك سپرده شد.(6)
على اكبر دبير سهرابى در دوره مظفرى لقب«دبير السلطان»را داشت.
او مردى ثروتمند،فاضل و بخشنده بود و در جوانى با«اختر الملوك»دختر ميرزا حسن خان مشار الملك ازدواج كرد(7).وى به دليل علاقه به خاندان عصمت و طهارت و اينكه فرزندى نداشت املاك زيادى را در قوچان وقف آستان قدس رضوى كرد.رقبات وقفى وى عبارتند از:كل شش دانگ مزرعه قراجوى،كل مزرعه هى هى اربابى، مزرعه نصرت آباد وصل به قراجوى، مزرعه قاسم آباد،مزرعه دولت آباد، يك سوم مزرعه قيطانى،دو دانگ مزرعه چالاكى،دو آسياب آبى،يك سوم مزرعه گاوحصار،قنات بائر عبدل آباد،قنات بائر محمدآباد،قنات بائر عشرت آباد و شش دانگ مزرعه سيدآباد.دبير سهرابى املاك فوق و باغ بزرگى كه در كنار شهر قوچان بود وقف بر آستان قدس كرد و مقرر شد درآمد آن صرف زايشگاه بيمارستان امام رضا عليه السّلام شود(8).
(1)-عبد اللّه مستوفى:شرح زندگانى من 243/1
(2)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران 666/2
(3)-همان جا
ص:89
(4)-اسماعيل رايين:حيدر خان عمو اغلى/69؛همو:فراموشخانه و فراماسونرى در ايران 283/2
(5)-باقر عاقلى:پيشين 666/2
(6)-تحقيق مى دانى
(7)-باقر عاقلى:پيشين 666/2
(8)-محمّد احتشام كاويانيان:
شمس الشموس/395؛عبد الحميد مولوى:پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس 436/5-439 سيد حسن حسينى
دربان باشى-محمود
(-1284 ق)
حاج ميرزا محمود دربان باشى كل آستان قدس رضوى در سال 1284 ق در مشهد درگذشت و در توحيدخانه مباركه مدفون گرديد و اين منصب به پسرش ميرزا على اكبر رسيد كه در سال 1316 ش فوت نمود و در ايوان طلاى صحن جديد[آزادى]مدفون گرديد(1).
(1)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 341-342 ابراهيم زنگنه
ص:90
رام-مصطفى قلى
(1277-1360 ه.ش)
مصطفى قلى رام معروف به انتخاب الملك فرزند على اكبر خان در سال 1277 ه.ش در مشهد متولد شد(1).پس از طى تحصيلات،ابتدا به شغل معلمى پرداخت،بعد در تهران پس از آموختن زبان فرانسه،مدتى به اروپا رفت.پس از آن وارد وزارت فوائد عامه شد و سپس به وزارت دارائى رفت.مدتى رياست اداره دخانيات را عهده دار شد و به پيشكارى دارائى آذربايجان انتخاب گرديد.در سال 1319 ش به رياست اداره كل كشاورزى منصوب و در سال 1320 ش شهردار تهران گرديد، مدتى هم رياست اداره كل آمار و سجل را برعهده گرفت(2).
رام در فروردين 1330 ه.ش به عنوان نايب التوليه آستان قدس و استاندار خراسان تعيين شد اما خيلى زود در 19 خرداد همان سال از اين كار بركنار شد(3).وى براى بار دوم از 1334 استاندار خراسان شد و تا خرداد 1335 ش در اين سمت بود.او مدتى
ص:91
هم استاندار فارس بود و از دوره دوم مجلس سنا تا دوره پنجم به عنوان نماينده در آن مجلس حضور داشت(4).
وى مردى مطلع،ثروتمند،محافظه كار بود و در اواخر عمر به تحقيق و مطالعه مشغول شد.در 1361 ه.ش در تهران فوت نمود.عاقلى فوت او را در 1360 ش آورده است.(5)و طبق وصيتش،جسدش به مشهد منتقل و در صحن انقلاب حرم مطهر رضوى دفن گرديد(6).پسرش هوشنگ رام نيز از تحصيل كردگان اقتصاد بود كه براى مدت طولانى رياست بانك عمران را برعهده داشت(7).
(1)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران 710/2؛سيد على ميرنيا:وقايع خاور ايران 268/2
(2)-باقر عاقلى/همان جا
(3)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/447؛ميرنيا:پيشين/268
(4)-باقر عاقلى/همان جا
(5)-همان:711/2
(6)-فهرست دفتر متوفيات آستان قدس
(7)-عاقلى/همان جا
اسماعيل رضايى
رئيس دفتر-رضوى-محمّد على
رحيمى-منتجب الدّين
(1290-1369 ه ش)
منتجب الدّين رحيمى فرزند مرحوم شيخ عبد الحسين بالاخيابانى رئيس كتابخانه عمومى فرهنگ و هنر مشهد و خادم افتخارى آستان قدس رضوى و واقف عمده كتاب.در سال 1290 ه ش در شهر مشهد متولد شد.پدرش از علماى نامى خراسان و جد وى حاج شيخ محمد رحيم بروجردى از علماى بلندپايه و متولى باشى آستان قدس
ص:92
رضوى بود.رحيمى سالها در خدمت فرهنگ خراسان،مشاغل مهمى به عهده گرفت.وى به مدت شانزده سال رياست كتابخانه عمومى فرهنگ و هنر مشهد را برعهده داشت و در سال 1343 ه ش بازنشسته گرديد.او خادم افتخارى كشيك ششم حرم مطهر و از واقفين عمده كتاب به كتابخانه آستان قدس است.رحيمى در سال 1369 ه ش در سن 79 سالگى درگذشت و در صحن آزادى حرم رضوى به خاك سپرده شد(1).
(1)-رمضان على شاكرى:واقفين عمده كتاب/38 رسول سعيدى زاده
رضوى-ابراهيم
(-1100 ق)
متولى آستان قدس.ميرزا ابراهيم فرزند غياث الدّين فرزند محمّد بديع رضوى از سادات جليل رضوى مشهد و متولى حرم مطهر(1)به احتمال زياد وى در سال 1094 ه.ق بعد از ميرزا شاه تقى الدّين محمّد،به توليت حرم رضوى منصوب شد و تا سال 1100 ه.ق كه كشته شد در اين كار بود.قتل وى نتيجه رقابت و دشمنى هاى سادات بنى مختار با سادات رضوى بود.بدين ترتيب كه ميرزا بديع جد ميرزا ابراهيم كه علاوه بر توليت حرم رضوى،توليت موقوفات رضوى را برعهده داشت در سال 1078 ه.ق طبق انتقال نامه اى سرپرستى موقوفات را به نوه اش ميرزا ابراهيم واگذار كرد.طبق نوشته تحفة الازهار ابتدا غياث الدّين پدر ابراهيم جانشين پدر شد ولى به علت فوت او در زمان حيات محمّد بديع در سال 1079 ه.ق پسر ابراهيم مناصب را بدست گرفت.(2)
اين انتقال بهانه به دست سادات بنى مختار كه رقابت و كينه اى از گذشته با رضوى ها داشتند داد و به تحريك آنها، دختر ميرزا بديع كه همسر سيد على بنى مختارى بود عليه ميرزا ابراهيم طرح دعوى نمود.(3)هدف اصلى آنها خارج كردن توليت موقوفات از اختيار ابراهيم
ص:93
بود و چون موفقيتى بدست نياوردند، شخصى را تحريك كردند تا در ميان صحن مقدس مقابل ايوان طلا خنجرى «بر جنابش زد»كه به همان ضربه در 22 رجب 1100 ه.ق جان به جان آفرين تسليم نمود.(4)پيكرش در سمت شرقى صحن عتيق دفن شد و سنگ لوح كه بر مرقدش نصب شده بود و تا حدود 1333 ه.ق موجود بود،نزديك به يك ذرع طول و نيم ذرع عرض داشت و به خط ثلث نام و القاب او در آن با عنوان «المغفور السعيد المبرور الشهيد»حك شده بود.(5)ميرزا ابراهيم طبع شعرى هم داشته و اين ابيات از او نقل شده است.
شد عمرها كه مرغ دلم پاى بست تست سررشته پريدن رنگم به دست تست
تنها نگشته گل خجل از رنگ و بوى تو چون لاله داغ نسترن از پشت دست توست(6)
پسرش ميرزا محمّد ناظر سرسلسله خاندان ناظرى ها محسوب مى شود.
(1)-محمّد باقر مدرس رضوى:شجره طيبه/161
(2)-همان/150-152
(3)-همان/154
(4)-همان/162؛عبد الحسين خاتون آبادى:وقايع السنين/546
(5)-محمّد باقر مدرس رضوى:پيشين/ 161
(6)-همان(مستدركات)/437 اسماعيل رضايى
رضوى-ابو الحسن(مدرس)-جلد 1
رضوى-ابو طالب
(-زنده 967 ق)
از بزرگان علما و سادات و نقبا، واقف اوليه موقوفات سادات رضوى مشهد و خدمتگزار و متولى حرم مطهر.
وى فرزند امير محمد بن امير غياث الدّين عزيز بن ميرزا شمس الدّين محمد بوده است(1).جدش شمس الدّين محمد كه در زمان شاهرخ تيمورى از قم به مشهد آمد،با سيزده واسطه به ابى عبد اللّه احمد نقيب و از طريق او به امام محمد تقى عليه السّلام مى رسد(2).ابو طالب رضوى در زمره بزرگان دوره صفويه بود.نويسنده عالم آراى عباسى نام وى
ص:94
را در زمره سادات عالى مرتبه مشهد در عهد شاه طهماسب آورده است كه به همراه ديگر سادات به خدمت در روضه مقدسه حضرت رضا عليه السّلام مشغول بوده است.اسكندر بيگ او و فرزندش ابو القاسم را«بزرگ منش و عالى شان» خوانده و مى نويسد:آنان داراى املاك و رقبات زيادى هستند و از لحاظ اجتماعى در خراسان و به ويژه در مشهد جايگاه خاصى را احراز كرده و همه به بزرگى شان و مقام آنها اعتراف دارند و بقيه سادات رضوى از كرم آنها برخوردارند.(3)نام ابو طالب رضوى همچنين در فرمانى كه شاه طهماسب در 967 ق به فرزند خود سلطان ابراهيم ميرزا،حاكم وقت خراسان،نگاشته آمده است.نام وى در اين فرمان كه شاه آن را به مناسبت اسلام آوردن عيسى خان گرجى نوشته و در آن دستور داده تا به آن مناسبت ابراهيم ميرزا مراسم جشنى در حرم مطهر برگزار كند،چنين آمده است:«فرزند ارجمند...ابو الفتح سلطان ابراهيم ميرزا و امراى عظام تابين...و سادات كرام و امراى ذوى الاحترام مشهد مقدس معلى ميرزا ابو طالب رضوى و امير شريف موسوى كلانتر به عواطف و مراحم شاهى سرافراز گشته بدانند...»(4).طبق گفته قاضى نور اللّه ظاهرا ميرزا ابو طالب مدتى از سوى شاه طهماسب حاكم ولايت تبريز بوده است.قاضى احمد در حوادث سال 991 اشاره دارد كه محمّد شاه صفوى(984-996 ق.)به مشهد آمد و پس از زيارت حرم دولتخانه خويش را در كنار«منازل مرحومى ميرزا ابو طالب رضوى كه از اعاظم نقباى آن ولايت است.»قرارداد اين قضيه جايگاه بلند اين سيد در دوران حياتش را نشان مى دهد.(6)درباره موقوفات ميرزا ابو طالب،امير شيبانى در سيماى وقف در خراسان معتقد است كه وى واقف اوليه سادات رضوى بوده است.وى املاكش را بر اولاد ذكور خويش وقف نموده ولى اكنون وقف نامه آن در دسترس نيست و«جستجوى متوليان براى يافتن وقف نامه به نتيجه
ص:95
نرسيده»(7)ولى از متن وقف نامه نواده اش ميرزا ابراهيم رضوى روشن مى شود كه وقف نامه در زمان او موجود بوده است.تاريخ دقيق فوت ميرزا ابو طالب معلوم نيست اما از آنجا كه در عنوان فرمان شاه طهماسب كه به تاريخ 967 ق صادر شده و قبلا به آن اشاره شد(8)و نيز در همان كتاب در حوادث سال 991 ق از وى با نام مرحومى ياد شده است(9)فوت وى بين همين دو تاريخ است.پس از فوت،جسدش را به مشهد منتقل و در صحن عتيق به خاك سپردند(10).ميرزا ابو طالب فرزندانى داشته كه از آن ميان شرح حال فرزندش ميرزا ابو القاسم در جاى خود در همين كتاب آمده است.
(1)-محمد باقر رضوى:شجره طيبه/ 122؛محسن امين:اعيان الشيعة 368/2
(2)-قاضى نور اللّه شوشترى:مجالس المؤمنين 146/1
(3)-اسكندر بيك منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 240/1
(4)-قاضى احمد قمى:خلاصة التواريخ 410/1
(5)-قاضى نور اللّه شوشترى:/همان جا
(6)-قمى:پيشين 750/2
(7)-عبد الرضا امير شيبانى:سيماى وقف در خراسان/25
(8)-قمى:پيشين 410/1
(9)-همان 750/2
(10)-امير شيبانى:پيشين/26 رجبعلى يحيايى
رضوى-ابو طالب
(-1035 ق)
ابو طالب رضوى فرزند ميرزا ابو القاسم و نوه ميرزا ابو طالب اول رضوى متولى حرم مطهر(1030- 1035 ق).مادر ميرزا ابو طالب دختر مير شمس الدّين على از سادات بنى مختار سبزوار است كه خانواده اى ثروتمند و متمكن بودند(1)پس از فوت پدرش ميرزا ابو القاسم در سال 975 ق وى و برادرش ميرزا ابراهيم از طريق املاك و اموال فراوانى كه داشتند در مشهد روزگار مى گذراندند و مورد توجه شاه عباس اول بودند(2).
ص:96
از جزئيات زندگى ميرزا ابو طالب اطلاعى در دست نيست.در سال 1030 ق و پس از اينكه شاه عباس از فتح قندهار به مشهد برگشت وى را به مقام توليت آستان مقدس حضرت على بن موسى الرضا عليه السّلام برگزيد(3)وى تا زمان فوتش در سال 1035 ق.متولى حرم مطهر بود.از چگونگى اداره روضه مطهره در دوره توليت وى اطلاع دقيقى در دست نيست.ميرزا ابو طالب در سال 1035 ق در سفر جنگى شاه عباس به سوى بغداد و جنگ با عثمانى ها حضور داشت و بعد از شكست عثمانى ها او به همراه شاه به زيارت«كاظمين و كربلا و نجف»نايل گرديد.اسكندر بيگ منشى از هم صحبتى و همراهى خود با ميرزا ابو طالب در اين زيارتها ياد كرده است و مى گويد پس از بازگشت از خدمت شاه مرخص شد و از قزوين رهسپار مشهد گرديد اما در تهران پس از خوردن ميوه هاى متنوع دچار قولنج شديد شد و تلاش براى معالجه وى سودى نبخشيد و در همين سال درگذشت.جنازه او را به مشهد منتقل كردند و در حرم مطهر به خاك سپردند.مرقد او«در پايين پاى مبارك»بود(4).
(1)-اسكندر بيگ منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 240/1
(2)-همان 240/1-241
(3)-همان 1637/3
(4)-همان 1763/3؛ميرزا محمد باقر مدرس رضوى:شجره طيبه/124- 125
رجبعلى يحيايى
رضوى-ابو القاسم
(-975 ق)
(1)ميرزا ابو القاسم رضوى فرزند ميرزا ابو طالب رضوى،واقف اوليه موقوفات سادات رضوى،از سادات و نقباى بزرگ مشهد و از كارگزاران حرم مطهر در عهد شاه طهماسب صفوى(930- 985 ق).ميرزا ابو القاسم در خراسان و مشهد اموال و املاك فراوانى داشته و با پدرش از موقعيت ويژه اى برخوردار و بقيه سادات رضوى و نزديكان از اموال
ص:97
آنان بهره مند بوده اند(2).
ميرزا ابو القاسم مانند پدر خود نزد شاه طهماسب صفوى گرامى بود و در سال 975 ق در جلسه اى كه شاه در قزوين از بزرگان مناطق مختلف تشكيل داد وى را نيز به عنوان يكى از بزرگان خراسان به همراه مير سيد شريف موسوى كه عنوان كلانترى مشهد را داشت،به جلسه خود دعوت كرد.در راه بازگشت از همين سفر بود كه او همسفرش مير سيد شريف را در قزوين از دست داد و خود نيز تا بسطام و هزار جريب به سوى مشهد پيش آمد اما در اين ناحيه«بواسطه تغيير آب وهوا» درگذشت.هر دو جنازه براى تدفين به مشهد مقدس منتقل و در دار الحفاظ به خاك سپرده شد(3).ميرزا ابو القاسم دوبار ازدواج كرد.بار اول دختر شمس الدّين على از سادات بنى مختار سبزوار را كه از ثروتمندان و مالكان بزرگ بودند به همسرى برگزيد اما اين ازدواج موجب ناراحتى ها و اختلافات فراوانى بين اين دو خاندان شد.ثمره آن دو فرزند به نامهاى ميرزا ابو طالب و ميرزا ابراهيم بود.
ميرزا ابو القاسم بار دوم به سال 967 ق خديجه سلطان،همسر سابق شاهزاده القاص ميرزا صفوى را كه پس از او به ازدواج بدر خان استاجلو درآمد و از او نيز جدا شد و در هنگام عروسى زن شاهزاده ابراهيم ميرزا حاكم خراسان به مشهد آمده و در اين شهر متوطن شده بود،به همسرى برگزيد.(4)
(1)-قاضى احمد قمى:خلاصة التواريخ 417/1؛قاضى نور اللّه شوشترى:
مجالس المؤمنين 146/1
(2)-اسكندر بيگ منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 240/1
(3)-قاضى احمد قمى:پيشين 461/1 و 990/2
(4)-همان 417/1؛محمد باقر رضوى:
شجره طيبه/123
رجبعلى يحيايى
ص:98
رضوى-ابو القاسم
(-زنده 1224 ه.ق)
ميرزا ابو القاسم پسر سيد محمّد پسر ميرزا رضى ناظر از سادات رضوى و از خاندان ناظرى است.وى داراى كمالات صورى و معنوى و از صاحب منصبان آستان قدس بود.عنوان منصب وى «هم قلم استيفاى آستان قدس»آمده است كه به احتمال زياد همكار يا دستيار مستوفى آستانه بوده است.در حكمى به تاريخ 1224 ه.ق از طرف محمّد ولى ميرزا قاجار اين منصب به وى واگذار شده است و بعد از او فرزندش ميرزا رضى طبق حكمى از حسنعلى ميرزا قاجار سمت«استيفاى مسجد جامع گوهرشاد»را بدست آورد.فرزند ديگرى از وى به نام محمد رضا نيز در 1368 ه.ق هم قلم آستان قدس بوده است.(1)و عنوان هم قلم به شهرت خانوادگى فرزندان و اعقابش تبديل شد.(2)
(1)-اداره اسناد آستان قدس/سند شماره 13749
(2)-ميرزا محمّد باقر مدرس رضوى:
شجره طيبه/245
اسماعيل رضايى
رضوى-احمد
(1263-1342 ق)
ميرزا احمد فرزند ميرزا محسن رضوى(1)وزير اعظم آستان قدس رضوى(2)،در سال 1263 ق متولد شد و در سال 1342 ق درگذشت و در رواق پشت سر نزديك قبر مرحوم حاج ميرزا نصر اللّه رضوى(م 1300 ق)دفن گرديد:(3)از اقدامات مهم او وقف روستاى دهشك معروف به وزيرى در بلوك ميان ولايت مشهد در سال 1336 ق مى باشد(4).
(1)-محمد هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/735
(2)-عبد الرضا امير شيبانى:سيماى وقف در خراسان/19
(3)-محمد هاشم خراسانى:پيشين/735
(4)-عبد الرضا امير شيبانى:پيشين/19
محمد جواد هوشيار
ص:99
رضوى-اسد اللّه
(-زنده 1305 ش)
ميرزا اسد اللّه فرزند ميرزا هادى تحويلدار رضوى(1)پس از فوت ميرزا مهدى خازن التوليه به سمت رئيس خزانه منصوب شد.او در نگهدارى اسباب و اثاثيه حضرت رضا عليه السّلام فردى كوشا بود،در سن 75 سالگى درگذشت و در دار الضيافه مدفون گرديد.از ايشان يك دختر به نام«شاهزاده آغا»، همسر حاج ميرزا ابو طالب ملك زاده رضوى،باقى ماند.(2)ميرزا مهدى خازن التوليه و حاج ميرزا اسد اللّه تحويلدار از جمله كسانى بودند كه اشياء عتيقه(3)حرم را نگهدارى مى كردند،اين اشياء در دوره نيابت توليت محمد ولى خان اسدى(1304-1314 ش)به حجرات فوقانى غربى شمال صحن نو و شرقى جنوب صحن كهنه كه حجرات اين قسمت از صحنين به هم اتصال داشت منتقل شد.
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه(چاپ 1384)/180
(2)-همان جا؛سيد محمد مدير خازنى:
شجره سلسله سادات رضوى/169
(3)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/354 محمّد جواد هوشيار
رضوى-الغ
(-1030 ه.ق)
متولى موقوفات شاه عباس بر حرم ميرزا الغ فرزند ابو صالح پسر مير شمس الدّين پسر غياث الدّين عزيز از سادات بزرگوار رضوى معاصر با شاه عباس اوّل(996-1038 ه.ق)«بسى درويش
ص:100
منش و حليم و سليم النفس بود».(1)او مورد توجه ويژه عباس قرار گرفت و توليت آب خيابان كه سرچشمه آن از چشمه گلسب بود و توسط شاه عباس وقف بر زوار حرم مطهر شد،بعلاوه توليت املاكى كه شاه خريدارى و وقف بر حرم نمود طبق دو حكم به تاريخ 1017 و 1023 ه.ق به وى واگذار شد.
او در سال 1030 ه.ق فوت نمود(2)و اين مناصب را طى حكمى شاه عباس دوم به فرزندش ميرزا محسن(م 1055 ه.ق)كه داماد شاه عباس اوّل بود واگذار كرد.(3)
از آنجايى كه سادات رضوى از اين دوره به بعد به صورت موروثى مناصب آستان قدس را برعهده داشتند و به همان صورت داراى قبر خانوادگى در حرم مطهر بودند،احتمال نزديك به يقين ميرزا الغ هم در حرم رضوى دفن گرديده است.
(1)-اسكندر بيگ منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 240/1
(2)-عبد الحسين خاتون آبادى:وقايع السنين/504
(3)-ميرزا محمّد باقر مدرس رضوى:
شجره طيبه/250-252 اسماعيل رضايى
رضوى-جعفر
(-زنده 1233 ه.ق)
سيد جعفر پسر ميرزا شاه تقى الدّين محمّد رضوى،جد اعلاى خاندان زيارت نامه خوان ها مى باشد كه منصب كشيك نويسى آستان قدس را برعهده داشته است.محمّد ولى ميرزا حاكم خراسان،طى حكمى اين منصب را به وى واگذار كرد كه در سال 1233 ه.ق مورد تأييد مجدد قرار گرفته است.(1)
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/368 اسماعيل رضايى
رضوى-جعفر
(-زنده 1334 ه.ق)
ميرزا جعفر پسر ذبيح اللّه پسر ميرزا
ص:101
جعفر پسر عبد الحى از سادات رضوى سركشيكى است كه مناصب سركشيكى كشيك اوّل و مهردارى خاتم مبارك حرم مطهر را از پدرش به ارث دريافت كرد و مانند او به قوام التوليه ملقب گرديد.وى در دوره تأليف كتاب شجره طيبه(سال 1334 ه.ق و بعد از آن) زنده بوده است.(1)
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/271 اسماعيل رضايى
رضوى-حسن
(-زنده 1262 ه.ق)
ميرزا حسن پسر سيد محمّد پسر ميرزا رضى ناظر،مباشر بيوتات آستان قدس،وى فرزند هفتم سيد محمّد رضوى(1253-1315 ه.ق)است و در دوره توليت ميرزا موسى خان فراهانى(1248-1262 ه.ق)مباشر بيوتات آستان قدس بود،بعد از او پسرش ميرزا باقر مشرف دارالشفاء رضوى و فرزند ديگرش حاجى ميرزا داود مشرف كتابخانه مبارك شد.(1)
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/246 اسماعيل رضايى
رضوى-حسن
(-زنده نيمه دوم قرن 13 ه.ق)
ميرزا حسن پسر مرتضى پسر عبد الغفور پسر ابراهيم از نسل ميرزا محسن متولى(م 1055 ه.ق)است كه
ص:102
منصب سركشيكى را اجدادش به صورت موروثى در اختيار داشتند و او هم سركشيك چهارم بود.دوره حيات وى هم زمان با حكومت حسنعلى ميرزا (1232-1243 ه.ق)و عباس ميرزا (1247-1249 ه.ق)در خراسان بود.
در اين دوره املاك موقوفه ميرزا محسن كه در اختيار اولاد و اعقابش بود وضعيت پريشانى داشت و او به همراه ميرزا على رضا و ميرزا عبد الحى،بنى اعمام خويش سركشيك هاى اوّل و دوم،تلاش زيادى براى آبادانى آنها نمود.(1)
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/259 اسماعيل رضايى
رضوى-ذبيح اللّه
(-1333 ه.ق)
ميرزا ذبيح اللّه رضوى فرزند حاج ميرزا هادى رضوى ملقب به خازن التوليه رئيس خزانه آستان قدس رضوى،كه بعد از برادرش ميرزا ابو الحسن(م 1311 ق)به منصب تحويلدارى رسيد.كار عمده وى ضبط و حفظ كليه هدايا،نذورات و موقوفات آستان قدس رضوى بود.عاقبت در روز شنبه هفتم رجب 1333 ق/يكم خرداد 1249 ش درگذشت(1)و در گنبد حاتم خانى نزديك درب مطهر حرم دفن شد(2).
وى صاحب چهار پسر و يك دختر به نامهاى آقا ميرزا مهدى خازن التوليه، ماشاءالله،آقا امير آقا مرتضى ملقب به مدير تحويل خانه و صاحب بيگم،همسر حسن بن نقيب الاشراف(م 1338 ق)
ص:103
بود.(3)
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/179-180
(2)-ميرزا محمد باقر:پيشين/180؛ محمد هاشم خراسانى:منتخب التواريخ /733
(3)-ميرزا محمد باقر رضوى:همان جا محمد جواد هوشيار
رضوى-شاه تقى الدّين
(-1094 ق)
ميرزا شاه تقى الدّين محمد فرزند ميرزا محمد باقر رضوى متولى،از بزرگان علماء و عرفاء كه در زهد و ورع بى نظير بود.در زمان پادشاهى شاه سليمان صفوى(1077-1105 ق)در مشهد مى زيسته است.پس از فوت ميرزا بديع رضوى متولى آستان قدس و به قولى بعد از عزل او در سال 1077 ق از طرف شاه سليمان به توليت آستان قدس منصوب گرديد و مدت 17 سال خدمت كرد(1).
عاقبت وى در سال 1093 يا 1094 ق در مشهد درگذشت.به قول خاتون آبادى«مردى خوش اخلاق، حق گو،حق شنو و باانصاف بود و به غير از توليت عيبى نداشت».(2)بعد از وى براى مدتى توليت به كسى داده نشد و پس از آن ميرزا ابراهيم نواده ميرزا بديع متولى شد(3).
در اواخر عهد صفوى و اوايل دوره نادرى سه نفر از سادات رضوى مقيم مشهد به نام مير تقى الدّين و محمد تقى بوده كه نبايد آنها را با يكديگر اشتباه كرد.اول مير شاه تقى الدّين بن محمد باقر كه ذكر آن رفت،دوم مير محمد تقى بن معز الدّين بن محمد باقر مشهور به ميرشاهى(قرن دوازدهم)و سوم مير محمد تقى مشهور به ميرخدايى است(4).
(1)-مهدى سيدى:تاريخ شهر مشهد/ 198؛محمد باقر رضوى:شجره طيبه (مستدركات)/441
(2)-سيد عبد الحسين الحسينى خاتون آبادى:وقايع السنين و الاعوام/536
(3)-مهدى سيدى:پيشين/198
(4)-محمد باقر رضوى:پيشين/441- 444 محمّد جواد هوشيار
ص:104
رضوى-طاهر
(-1360 ق)
ميرزا طاهر ملقب به مصنع التوليه پسر عبد الجواد پسر مهدى پسر ذبيح اللّه خازن التوليه(1)،از خاندان خازنى رضوى،شاعر،خطاط،نقاش و ساعت ساز حرم مطهر.
وى داراى طبع شعر نيك بود و طاهر تخلص مى كرد،ديوان شعرش كه باقى مانده بيشتر مناقب و مراثى اهل بيت عليهم السّلام(2)است و با اين بيت شروع مى شود:
كنم حمد خداوندى كه او فرد است و بى همتا وجودش واجب ذاتش محيط جمله اشياء
در سرودن اشعار هنرنمايى هاى جالبى انجام داده است؛از جمله ابياتى سروده كه هيچ نقطه اى در كلمات آن وجود ندارد و يا مصرع هايى كه از هر طرف خوانده شود عبارات آن يكسان است.در جريان گلوله باران حرم مطهر توسط روس ها در 1330 ه.ق وى شاهد حوادث بود و به وسيله شعر و نقاشى اين رويداد را توصيف كرده است ولى زمانى كه قصد داشت اين اشعار را منتشر كند توسط روسها بازداشت و مدتى زندانى گرديد.(3)همچنين در يك تابلوى نقاشى كه هم اكنون در نزد نواده ايشان موجود است، حوادث اين حمله را با جزئيات آن و حتى نام برخى كشته هاى واقعه ترسيم كرده است كه به عنوان يك سند زنده از اين تهاجم محسوب مى شود.(4)
علاوه بر نقاشى،وى در خطاطى و خوشنويسى هم مهارت داشت و ديوان شعرش كه خود تحرير نموده نمونه اى از خط وى محسوب مى شود.در تقليد خط بزرگان خوشنويسى و نوشتن خط كوفى هم استاد بود و با مهارتى كه در ترميم كاشى داشت،در بازسازى و احياى كاشى هاى حرم مطهر و مسجد گوهرشاد مشاركت فعال نمود.(5)
شغل اصلى وى ساعت سازى و به طاهر ساعت ساز مشهور بود.طى حكمى توسط محمّد ولى خان اسدى (1257-1314 ه.ش)مسئوليت
ص:105
نگهدارى ساعت هاى حرم مطهر را به دست آورد و به«مصنع التوليه»ملقب گرديد.(6)او به امور فنى و مكانيكى هم علاقه وافرى داشته به گونه اى كه با مشاهده اولين دوچرخه در مشهد،با امكانات خويش نمونه اى از آن ساخت.(7)
ميرزا طاهر كه در سرودن ماده تاريخ مهارت داشت چندين ماده در رحلت بزرگان سروده است؛از جمله سال فوت ميرزا محمّد باقر مدرس رضوى(1342 ه.ق)مؤلف كتاب شجره طيبه را در شعرى بيان كرده است كه با اين ابيات شروع و ختم مى شود:
امان و داد كه رفت از جهان به دار بقا جليل سيدى از كف ز دودمان رضا
مدرس آنكه بد اندر علوم ربانى فقيه و مجتهد و پيشوا و راهنما...
...چون اين مقام زوى شد پديد طاهر گفت خوش است سال وفاتش همى كنم انشاء
سر از مزار برآورد هاتفى و بگفت «نمود تكيه مدرس به جنة المأوى»(8)
از آثار ديگرى كه از وى باقى مانده ترسيم شجره سادات رضوى است كه هم اكنون مورد استفاده اين سادات مى باشد.
ميرزا طاهر در جمادى الاول 1360 ه.ق فوت(9)و در صحن عتيق حرم مطهر رضوى دفن گرديد.
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/182
(2)-على اكبر گلشن آزادى:صدسال شعر خراسان/357
(3)-ميرزا محمد باقر رضوى:پيشين (مستدركات)/437
(4)-نقل از سيد محسن مصنع رضوى:نوه ميرزا طاهر
(5)-گلشن آزادى/همان
(6)-اداره اسناد آستان قدس/سند شماره 40264؛نقل از سيد محسن مصنع
(7)-گلشن آزادى/همان
(8)-همان
(9)-على اكبر مروج خراسانى:كرامات رضويه/165 اسماعيل رضايى
ص:106
رضوى-عبد الحسين
(-1320 ق)
ميرزا عبد الحسين فرزند ميرزا مهدى مشهور به نقيب از سادات رضوى مشهد مقدس كه اجدادش منصب سركشيكى را در اختيار داشتند.وى بعد از فوت پدرش در 1275 ق منصب سركشيكى و نقابت را عهده دار شد و به تدريج چنان موقعيتى در تشكيلات آستان قدس بدست آورد كه لقب«ركن التوليه»به وى اعطا شد(1).
علاوه بر آن وى به مانند اجدادش كه منصب نقابت را از عهد صفويه عهده دار بودند در زمان خويش نقابت 17 صنف از اصناف مشهد مقدس را برعهده داشت.اين موارد باعث شد كه نفوذ و اعتبار زيادى در شهر داشته باشد و مورد حسادت دشمنان قرار گيرد.به طورى كه در سال 1302 ق كه در مشهد عليه عبد الوهاب خان آصف الدوله حاكم خراسان(1301-1303 ه.ق) شورش به وقوع پيوست(2)،ميرزا عبد الحسين را متهم به تحريك شورشيان نمودند،در نتيجه عبد الوهاب خان دستور داد او را به زور روانه تهران نمودند.اين مسافرت اجبارى يك سال طول كشيد و پس از آن به مشهد بازگشت.
ميرزا عبد الحسين در صفر 1320 ق فوت نمود و در يكى از رواقهاى حرم مطهر دفن گرديد.از وى شش پسر به نام هاى على رضا،فتح اللّه،نصر اللّه، حسن،امير آقا و ابو الفضل باقى ماند(3).
(1)-محمد باقر رضوى:شجره طيبه/ 266
(2)-مهدى سيدى:تاريخ شهر مشهد/ 393
(3)-محمد باقر رضوى:پيشين/266 و 269 اسماعيل رضايى
رضوى-عبد الحى
(-زنده 1154 ه.ق)
ميرزا عبد الحى پسر محمّد على پسر محمّد رضا پسر معصوم ميرزا پسر ميرزا محسن متولى.(1)وى از خاندان
ص:107
سركشيك هاى رضوى است كه در عهد نادر شاه(1148-1161 ه.ق)متولى آستان قدس رضوى بود و نادر شاه در حكمى به تاريخ 1154 ه.ق از او با عنوان«خلاصة السادات ميرزا عبد الحى الرضوى متولى سركار فيض آثار ياد كرده است.»(2)علاوه بر اين خط و مهر ميرزا عبد الحى بر جلد برخى كتاب هاى وقفى كتابخانه آستان قدس موجود است.(3)شرح حال بيشتر از وى در دست نيست امّا مى توان گفت با توجه به اين كه در عهد نادر شاه بيشتر درآمد موقوفات حرم رضوى در اختيار حكومت بود،متولى و ديگر صاحب منصبان حرم در اين دوره چندان قدرت و استقلال نداشتند.
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/269
(2)-عبد الحسين نوايى:نادر شاه و بازماندگانش همراه با نامه هاى سلطنتى و اسناد سياسى و ادارى/480-481
(3)-ميرزا محمّد باقر رضوى:پيشين/ 269-270 اسماعيل رضايى
رضوى-عبد الرضا-عضد التوليه- ميرزا عبد الرضا
رضوى-عبد اللّه-جلد 1
رضوى-عبد المجيد
(-1310 ق)
ميرزا عبد المجيد رضوى فرزند ميرزا على نقى رضوى و نواده ميرزا حسين قدس رضوى از بزرگان سادات، فردى ثقه و مورد اعتماد و همچنين خطاطى ماهر بود كه اغلب اسناد و معاملات شرعى به خط او نگاشته مى شد و در نزد مردم بخصوص حسنعلى خان امير نظام گروسى (1237-1317 ق)و صفر على خان سرتيپ از اعتبار خاصى برخوردار بود.
با توجه به همين جايگاه و اعتبار و نيز به سبب امانت دارى وى بود كه ميرزا عبد الوهاب خان آصف الدوله(1242- 1304 ق)متولى باشى آستان قدس، مشرفى دارالشفا را به او واگذار نمود.
ص:108
وى با كمال خلوص و ايمان خدمت كرد تا اينكه در ماه شعبان 1310 ق درگذشت و در دار السعاده حرم رضوى به خاك سپرده شد.فرزندش ميرزا محمد كاظم نيز بعد از پدر منصب مشرفى دارالشفا را بعهده گرفت(1).
(1)-محمد باقر رضوى:شجره طيبه/319 محمد جواد هوشيار
رضوى-عبد الوهاب
(-1278 ق)
ميرزا عبد الوهاب فرزند على نقى فرزند ميرزا حسين قدس رضوى(1).از هنرمندان خوشنويس قرن سيزدهم است كه منصب مشرفى آستان قدس را از اجداد خويش به ارث برد.و علاوه بر آن شغل نويسندگى را در آستان رضوى برعهده داشته است.
در جريان شورش حسن خان سالار (1263-1266 ق)ميرزا عبد الوهاب به همراه ميرزا صادق ناظر و ميرزا تقى متولى مدتى به زندان افتاد(2)و احتمالا پس از پايان شورش وى آزاد شد و همچنان به خدمت آستان مقدس مشغول بود.وى در سال 1278 ق فوت نمود و در ايوان طلاى صحن عتيق دفن گرديد(3).البتّه مؤلف شجره طيبه فوت او را در 1287 ق ذكر كرده است(4)كه به احتمال زياد ناشى از اشتباه در تحرير مى باشد.
ميرزا عبد الوهاب داراى سه پسر به نام هاى على نقى،فتح اللّه و عبد اللّه و دو دختر بوده است(5).وى به درخواست امير نظام گروسى(1237-1317 ق)، كه براى دفع شورش سالار به مشهد آمده بود و به ميرزا عبد الوهاب ارادت مى ورزيد،قرآن را با خط خوش نوشت كه در نوع خود كم نظير بود و تا مدتها نزد ورثه اش باقى بود.(6)
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/317
(2)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
مرآة البلدان 982/2
(3)-محمد على خان سديد السلطنه:
سفرنامه/234
ص:109
(4)-ميرزا محمد باقر رضوى/همان جا
(5)-همان/318
(6)-همان/317 اسماعيل رضايى
رضوى-عزيز اللّه
(1249-1327 ه.ش)
ميرزا عزيز اللّه كفائى رضوى(1)فرزند دوم محمد تقى مشرف(م 1310 ق)از مشرفان آستان قدس و از علماى بزرگ رضوى(2)معروف به مروج الاحكام و مشهور به مشرف و از مدرسين آستان قدس رضوى بود كه در حدود سال 1249 ه.ش متولد شد و در تاريخ 14 بهمن و به قولى 15 بهمن 1327 در مشهد درگذشت و در صحن عتيق در مقبره خانوادگى خود در جنب بازار كفش دوزها مدفون گرديد(3).
از ويژگى اخلاقى او مهربانى با فقراء و مساكين و خوش خلقى با آنان مى باشد و ديگر اينكه به جهت اطمينان نزد متوليان آستان قدس اختيار تام داشت.فرزندش ميرزا محمّد صادق فردى فاضل و باكمال بود صاحب كتاب شجره طيبه با ميرزا عزيز اللّه معاصر بوده است(4).
(1)-سيد محمد مدير خازنى:شجره سلسله سادات رضوى/215
(2)-محمد باقر رضوى:شجره طيبه/ 301
(3)-مدير خازنى:همان جا.
(4)-محمد باقر رضوى:پيشين/302 محمّد جواد هوشيار
ص:110
رضوى-على
(-1266 ه.ق)
سيد تاج الدّين على پسر ميرزا ابو طالب پسر مير محمّد جعفر پسر تقى الدّين محمّد رضوى،جد خاندان كشيك نويس ها كه در زمان توليت ميرزا موسى خان فراهانى(1248- 1262 ه.ق)منصب كشيك نويسى را برعهده داشت و در سال 1266 ه.ق طى حكمى از سلطان مراد ميرزا والى خراسان(1272-1275 ه.ق)علاوه بر آن منصب خادمى را هم بدست آورد.(1)
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/365 اسماعيل رضايى
رضوى-على اصغر-جلد 2
رضوى-على رضا
(ح 1163-1253 ه.ق)
ميرزا على رضا پسر محمّد پسر معصوم ميرزا پسر محمّد تقى از نوادگان ميرزا محسن متولى(م 1055 ه.ق)و از خاندان سركشيك ها مى باشد.
او در زمان حيات از بزرگان سادات رضوى محسوب مى شد،كه علاوه بر منصب سركشيكى كشيك اوّل نقابت و رياست سادات رضوى را هم برعهده داشت به طورى كه يك دهم از موقوفه ميرزا محسن در اختيار او قرار داشت و چون در امور زراعت و مستغلات مهارت داشت،تعديل املاك آستان قدس توسط او انجام مى شد.وى در سن 90 سالگى در حدود سال 1253 ه.ق فوت نمود.از وى دو پسر به نام هاى محمد مهدى و محمد تقى باقى ماند، محمّد مهدى(1242-1275 ه.ق)بعد از پدر مناصب او را به طور كامل برعهده گرفت و در سال 1275 ه.ق به مرض وبا فوت كرد.(1)
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/265-266 اسماعيل رضايى
ص:111
رضوى-غياث الدّين عزيز
(-زنده 932 ه.ق)
مير غياث الدّين عزيز پسر مير شمس الدّين محمّد پسر مير محمود(1)از جمله سادات جليل القدر رضوى در عصر سلطان حسين بايقرا(875-912 ه.ق)است.مؤلف حبيب السير او را به همراه نظام الدّين عبد الحى و امير علاء الملك جزء سه نفر از سادات مشهد كه نقابت و رياست سادات اين شهر را برعهده داشتند معرفى كرده است كه«در تعمير مزار مقدس»امام رضا عليه السّلام تلاش كرده و نقابت سادات مشهد در اختيار اولاد اين سه نفر بوده است.(2)
در سال 932 ه.ق كه عبيد خان ازبك مشهد را تصرف نمود،طى حكمى چند تن از سادات از جمله غياث الدّين را از پرداخت ماليات معاف نمود.در اين حكم از او با عنوان غياث الدّين ابو صالح يادشده است.
او داراى طبع شعر هم بود و به قول امير عليشير نوايى«مزاجش به مطايبه و هزل غالب شد و در شوخ طبعى و فيلسوفى بى اختيار»به همين دليل به سيد شرقه مشهور گرديد.اين بيت از او نقل شده است:
دمى از دست دنيا وانرستم بيا ساقى كه يك دم مى پرستم(3)
مير غياث الدّين در عهد سلطان حسين بايقرا در رديف نقباى مشهد بود و در سال 932 ه.ق حيات داشت و عمر طولانى داشته است؛امّا سال دقيق فوت و محل دفن وى مشخص نيست.از آنجايى كه تا آخر عمر در مشهد زندگى كرد و از سادات رضوى و نقيب بود به احتمال نزديك به يقين در حرم مطهر دفن گرديده است.
(1)-ميرزا محمّد باقر مدرس رضوى:
شجره طيبه/117
(2)-امير غياث الدّين خواند مير:حبيب السير 333/3
(3)-امير عليشير نوايى:مجالس النفائس/96 اسماعيل رضايى
ص:112
رضوى-محمّد
(-زنده 1197 ق)
ميرزا سيد محمّد پسر محمّد مهدى، پسر ميرزا رضى ناظر،پسر ابراهيم،از خاندان ناظرى و جد اعلاى خاندان خادم باشى ها محسوب مى شود.
وى در 1197 ه.ق توسط نصر اللّه ميرزا افشار به منصب خادم باشى كشيك پنجم منصوب شد.بعد از او پسرش محمّد حسين اين منصب را به ارث برد و بعد از او پسرش ميرزا داود وارث منصب گرديد.چون ميرزا داود فرزندى نداشت اين منصب و لقب به برادرش ميرزا عبد العلى و فرزندان او منتقل شد.(1)
(1)-ميرزا محمّد باقر مدرس رضوى:
شجره طيبه/170-172 اسماعيل رضايى
رضوى-محمّد
(1253-1315 ه.ق)
ميرزا سيد محمّد پسر محسن پسر ابراهيم پسر محمّد رضى ناظر قائم مقام التوليه،ناظر و رئيس دفتر آستان قدس در 1253 ه.ق به دنيا آمد و به خاطر داشتن درايت و كاردانى علاوه بر منصب ناظر كل كه منصب موروثى اجدادش بود،چندين سمت و منصب و لقب ديگر را هم بدست آورد؛از جمله اين مناصب رياست دفتر آستان قدس مى باشد؛در حكمى كه توسط محمد تقى ميرزا ركن الدوله در 1300 ه.ق صادر شده است از سيد محمّد با عنوان رئيس دفترخانه مقدسه ياد شده است كه با داشتن كفايت و كاردانى حق نظارت در تمام امور آستان قدس را دارد و تمام احكام و ابلاغيه ها بايد از طريق ايشان انجام شود.(1)
در سال 1315 ه.ق ناصر الدّين شاه قاجار حكمى درباره او صادر كرد كه
ص:113
براساس آن شاه تمام اختيارات مربوط به حق توليت را كه مخصوص خود مى دانست به سيد محمّد واگذار و او را به قائم مقام التوليه ملقب نمود.در همين حكم به وى دستور داده است هر روز در محل معينى از صحن مقدس حاضر شود و تمام امور آستان قدس را تنظيم و ترتيب دهد.وى مأموريت داشت از افراط و تفريطهايى كه در جريان بود جلوگيرى و بر تمام اسناد مالى و ادارى نظارت نمايد و«در حقيقت مسئوليت كل امور آستانه مقدسه از طرف توليت با او خواهد بود»بخصوص در زمان جابجايى متوليان و استقرار متولى جديد،او مسئول مستقيم آستانه محسوب مى شد.
در سال 1312 ه.ق شاه قاجار در طى حكمى ديگر به صدر الممالك قزوينى،متولى وقت دستور داد براى حفظ حرمت خدمه و منسوبين به حرم امام رضا عليه السّلام دعاوى مربوط به آنها و شكايت ديگران از آنها در محكمه اى جداگانه كه در صحن مقدس داير مى شود،بررسى و رسيدگى شود.
مسئول بررسى و رسيدگى به موضوع دعاوى به عهده ميرزا سيد محمّد واگذار شد كه حكم براساس گفته ها و تحقيقات وى صادر شود.علاوه بر اين مناصب،وى توليت موقوفات سلسله اجدادى و نقابت سادات را به عهده داشت.وى در سال 1315 ه.ق فوت و در زاويه پشت مبارك دفن گرديد.(2)
پس از او پسرش ميرزا محمّد على (1236-1317 ه.ش)ملقب به قائم مقام التوليه گرديد و دو پسر ديگرش سيد على و ميرزا هدايت اللّه به ترتيب مدير التوليه و مشار التوليه لقب گرفتند و همه از صاحب منصبان در حرم رضوى به شماره مى روند.(3)
(1)ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/220
(2)همان/221-225
(3)همان/228 اسماعيل رضايى
ص:114
رضوى-محمد ابراهيم
(-1233 ق)
ميرزا محمد ابراهيم فرزند محمد رضى فرزند محمد رضوى(1)،از خاندان ناظرى است،پدر و اجدادش منصب ناظرى كل آستان قدس رضوى را موروثى در اختيار داشته اند.او بعد از فوت پدرش كه تا سال 1161 ق زنده بوده است،اين منصب را به دست گرفت.دوران حيات او با اواخر عهد افشارى و اوايل قاجارى مصادف بود كه يك دوره پرحادثه در تاريخ خراسان و مشهد مى باشد.با اين وجود او توانست با كفايت لازم«سرورى سادات عظام و توليت املاك موقوفه اجداد كرام و نظارت آستان گردون احتشام را»(2)بدست آورد.ميرزا محمد ابراهيم در اوايل سلطنت فتحعلى شاه قاجار(1212-1250 ق)به تهران مسافرت كرد و مورد توجه شاه قاجار قرار گرفت.در آنجا شاه به ميرزا گفته بود كه«خدمتى لايق»در رابطه با حرم رضوى براى شاه تعيين نمايد تا در هنگام مسافرت به مشهد به انجام رساند(3).
فتحعلى شاه در سال 1233 ق به مشهد مسافرت كرد و با پرداخت 10000 تومان به ميرزا موسى رشتى وزير خراسان،دستور ساخت صحن نو را در محل كنونى آنكه در آن زمان باغى بود داد(4).بنا به گفته محمد باقر رضوى پيشنهاد اين كار توسط ميرزا محمد ابراهيم به شاه داده شد.(5)ميرزا ابراهيم كه با ميرزا محمد مهدى مجتهد ملقب به شهيد(مقتول 1218 ق)معاصر بود در حفظ احترام و كمك به ايشان كوشا بود و بعد از وى در حمايت و طرفدارى از فرزندان ايشان سعى زيادى نشان داد(6).
همسرش دختر ميرزا هادى تحويلدار بود و داراى سه پسر به نامهاى ميرزا محسن،محمد تقى و محمد كاظم كه محمد كاظم منصب نظارت را بعد از پدرش در اختيار داشت.
ميرزا محمد ابراهيم در سال
ص:115
1233 ق فوت نمود و در گنبد حاتم خانى مدفون گرديد(7).
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/189-192
(2)-همان جا
(3)-همان/193
(4)-محمد تقى لسان الملك سپهر:ناسخ التواريخ 1 و 306/2
(5)-محمد باقر رضوى:پيشين/193
(6)-همان/195
(7)-همان جا اسماعيل رضايى
رضوى-محمّد بديع
(-زنده 1088 ه.ق)
ميرزا محمّد بديع پسر ابو طالب پسر ابو القاسم متولى آستان قدس و كلانتر مشهد كه از وى با نام هاى ميرزا بديعا محمّد رضوى و ميرزا بديع الزمان هم ياد شده است(1)،از مشاهير سادات رضوى مشهد در عصر صفوى بود كه رياست و نقابت سادات اين شهر و سرپرستى موقوفات سلسله سادات رضوى را برعهده داشت.با توجه به اينكه ميرزا بديع از اولاد ميرزا ابراهيم واقف(م 1042 ه.ق)،مدفون در كوه سنگى نبود،حق توليت بر موقوفات او را نداشت امّا به نيابت از همسرش سليمه بيگم،تنها فرزند ميرزا ابراهيم، امور آن را انجام مى داد و در املاك وقفى ابو طالب اوّل(م 967 ق)و مير غياث الدّين عزيز به صورت موروثى توليت را برعهده داشت.(2)
او منصب كلانترى مشهد(3)را از پدرش ابو طالب دوم(م 1035 ق)به صورت موروثى در اختيار داشت و در سال 1074 ه.ق(4)و به روايتى 1073 ه.ق(5)بعد از فوت ميرزا محمّد باقر توليت حرم رضوى را به عهده گرفت.
مؤلف تحفة الازهار كه با ميرزا بديع ملاقات نموده است او را مردى داراى شهامت،رياست و عظمت و جلال معرفى كرده است كه محل رجوع و توجه اعيان مشهد و زائران حرم رضوى بود.(6)
بنا به گفته همين شخص،ميرزا بديع پس از مدتى به دستور شاه عباس دوم
ص:116
(1053-1077 ه.ق)توليت حرم را به فرزندش ميرزا غياث الدّين واگذار و خود توليت اوقاف حضرت رضا عليه السّلام را برعهده گرفت.احتمال دارد منظور از توليت اخير سرپرستى املاك وقفى سلسله سادات رضوى باشد و يا اينكه در آن زمان توليت املاك،مستقل از ديگر امور حرم بوده است.ميرزا بديع در عمران و آبادانى املاك كه به حالت مخروبه درآمده بود تلاش چشمگير داشت به نحوى كه درآمد آنها را به سرعت افزايش داد،امّا بعد از اينكه به دستور شاه سليمان(1077-1105 ه.ق)از اين كار بركنار شد،املاك رو به پريشانى نهاد.(7)
پس از فوت پسرش مير غياث الدّين در 1079 ه.ق توليت موقوفات رضوى طبق انتقال نامه اى به نوه اش ميرزا ابراهيم واگذار شد.(8)تاريخ اين انتقال نامه 1078 ه.ق است(9)درحالى كه مؤلف تحفة الازهار سال فوت غياث الدّين را 1079 ه.ق آورده است.اختلاف يك سال بدين علت است كه مؤلف تحفه اين زمان در مشهد نبوده است.اين انتقال باعث اختلاف و درگيرى هايى بين سادات رضوى و سادات مختارى مشهد شد كه در نهايت به قتل ميرزا ابراهيم در 1100 ه.ق انجاميد.
هرچند تاريخ فوت ميرزا بديع بطور دقيق مشخص نيست امّا در يكى از سالهاى بين 1088 ه.ق،سالى كه عماد بن عبد اللّه مؤلف كتاب پنجه آفتاب با ميرزا بديع ملاقات نموده است(10)و سال 1100 ه.ق سال قتل نوه اش ميرزا ابراهيم رخ داده است.محل دفن او هم ذكر نشده است امّا از آنجايى كه وى از سادات رضوى و صاحب منصب در آستان قدس بود و تا آخر عمر هم در مشهد زيسته است،به احتمال نزديك به يقين در حرم مطهر دفن شده است.
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/140-141(زيرنويس)
(2)-همان/149
(3)-محمّد طاهر وحيد قزوينى:
عباسنامه/330
(4)-همان
(5)-عبد الحسين خاتون آبادى:وقايع السنين/532
ص:117
(6)-ضامن بن شد قم حسينى مدنى:
تحفة الازهار و زلال الانهار:قسمت دوم، جلد 436/2
(7)-همان
(8)-همان
(9)-محمّد باقر رضوى:پيشين/150- 152
(10)-همان(زيرنويس)/140 اسماعيل رضايى
رضوى-محمد تقى
(ح 1230-1300 ق)
ميرزا محمد تقى فرزند ابو القاسم رضوى فردى زاهد،عارف،موحد، متقى،خطاط و منشى آستان قدس رضوى بود كه در حدود سال 1230 ق متولد شد.نخست به كار كشاورزى اشتغال داشت و سپس به خدمت در آستان قدس درآمد(1).و به«تحرير قباله جات شرعيه آستان قدس»و «اجازه نامه هاى املاك»مشغول شد و بعد به خاطر خدمات شايسته در آستان قدس منصب مشرفى كارخانجات [آشپزخانه]خدام و زوار به او واگذار گرديد(2).
در اواخر عمر نابينا و ناتوان گشت به طورى كه فرزندانش از او نگهدارى مى كردند تا اينكه در آخر شعبان سال 1300 ق درگذشت و در دار السعاده دفن گرديد.از ويژگى هاى اخلاقى ميرزا محمد تقى اينكه هرگز به تحصيل مال نمى انديشيد و هم نشينى با فقراء را عزيز و معتبر مى دانست(3).
از فرزندان پسر او ميرزا على اكبر، ميرزا عزيز اللّه و ميرزا نعمت اللّه بودند اولى از خادمان آستان قدس رضوى بود كه در جوانى به سال 1309 ق درگذشت.ميرزا على اكبر صاحب پسرى بود به نام ميرزا محسن ملقب به معين كه ناظر و امين مهمان خانه حضرت بود و دخترش به نام آغا بى بى،همسر ميرزا عسگرى مى باشد.
ميرزا محمد تقى رضوى همچنين صاحب هفت دختر بود كه معروف ترين آنها بى بى حاجيه همسر ميرزا نصر اللّه رضوى است كه در جمادى الثانى سال
ص:118
1325 ق درگذشت و در دار السعاده به خاك سپرده شد.و نيز بى بى بيگم كه همسر سيد محمد جواد مدرس،فرزند علامه فقيه سيد محمد باقر جرفادقانى (م 1313 ق)بود.ايشان علاوه بر صفات حسنه و طهارت و عقل و كفايت داراى حسن خط بود و نيز در علم عربى مهارتى خاص داشت.در رمضان 1335 ق در مشهد درگذشت و در دار السعاده به خاك سپرده شد(4).
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/300
(2)-همان/301
(3)-همان جا
(4)-همان/301-304 محمّد جواد هوشيار
رضوى-محمد تقى(ميرشاهى)- جلد 2
رضوى-محمّد حسين
(-زنده 1162 ه.ق)
ميرزا محمّد حسين پسر ميرزا مقيم پسر حيدر پسر الغ پسر معصوم ميرزا پسر ميرزا محسن متولى از خاندان سركشيك ها بود.
در متن طومار عليشاهى كه در سال 1160 ه.ق تنظيم شده است نام وى به عنوان سركشيك چهارم آمده است.(1)در سال 1162 ه.ق هم شاهرخ افشار طى حكمى اين منصب را براى او مورد تأييد و تأكيد مجدد قرار داد.(2)
بنا به گفته مؤلف شجره طيبه،محمّد حسين در ساخت گلدسته ايوان عباسى كه در شمال صحن عتيق قرار دارد و در زمان نادر شاه افشار ساخته شد،شركت داشته و نامش در كتيبه آن حك گرديده است.(3)اين در حالى است كه در كتيبه مزبور كه در تاريخ 1146 ه.ق نوشته شده است نام سيد احمد حسينى و محمّد جعفر خادم وجود دارد و به احتمال زياد مؤلف شجره در ذكر نام ها دچار اشتباه شده است.
(1)-طومار عليشاهى،نسخه بازخوانى شده در مركز خراسان شناسى/58.
(2)-عبد الحسين نوايى:نادر شاه و بازماندگانش/358-359
ص:119
(3)-ميرزا محمّد باقر مدرس رضوى:
شجره طيبه/258 اسماعيل رضايى
رضوى-محمّد رضى
(-زنده 1168 ه.ق)
ميرزا محمّد رضى پسر ميرزا محمّد ناظر،از مشاهير خاندان ناظرى است كه نسل اين خانواده از طريق وى ادامه يافته است.وى در دوره حكومت نادر شاه افشار(1148-1160 ه.ق)و جانشينان نادر زندگى مى كرد.
در طومار عليشاهى كه در سال 1160 ه.ق تنظيم شده است نام ميرزا رضى به عنوان ناظر آمده است.(1)همچنين در حكمى به تاريخ 1161 ه.ق اين منصب براى او توسط شاهرخ افشار مورد تأييد قرار گرفته است.با توجه به اينكه آغاز حكومت شاهرخ از 1162 ه.ق بود،تاريخ اين حكم هم بايد مربوط به اين سال باشد.طبق اين حكم ميرزا محمّد رضى حق دخالت و نظارت در تمام امور و شئون مربوط به حرم مطهر رضوى،عزل و نصب هاى كاركنان و نظم و نسق املاك را به دست آورد.
در سال 1167 ه.ق كه احمد شاه درانى به مشهد حمله كرد،ميرزاى ناظر در دفاع از شهر تلاش هايى نمود؛با اين حال پس از صلح شاهرخ با شاه افغان كه حكومت مشهد را به طور عملى در اختيار او گذاشت،احمد شاه در حكمى مناصب و اختيارات ميرزا رضى را مورد تأييد قرار داد.(2)
پس از ميرزا رضى فرزندش ميرزا محمّد ابراهيم(م 1233 ه.ق)مناصب پدر را بدست آورد و نسل ناظرى از طريق او ادامه و به چندين خانواده تقسيم شد.
(1)-طومار عليشاهى،نسخه بازنويسى شده در مركز خراسان شناسى/39
(2)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/190-192 اسماعيل رضايى
ص:120
رضوى-محمد صادق
(-1300 ق)
ميرزا محمد صادق فرزند ميرزا محمد كاظم فرزند ميرزا ابراهيم ناظر(1)از سادات جليل القدر و مشهور رضوى مشهد در قرن سيزدهم هجرى است.وى از شاخه سادات ناظرى است كه پدر و اجدادش منصب نظارت كل آستان قدس رضوى را موروثى برعهده داشتند و خود او هم به ميرزاى ناظر شهرت داشته است.
ميرزا محمد صادق در مشهد مقدس متولد شد و تحصيلات خود را در همين شهر نزد علمايى چون سيد محمد قصير (م 1255 ق)شروع كرد و براى ادامه آن به نجف اشرف مهاجرت كرد و از محضر علمايى چون شيخ محمد حسن نجفى صاحب جواهر(م.1266 ق)و شيخ عبد الحسين تهرانى مشهور به شيخ العراقين(م 1286 ق)استفاده كرد.وى از اساتيد خود اجازه نامه اى دريافت كرد كه«در جميع امور راجعه به املاك موقوفه سركار فيض آثار و ساير موقوفات»اختيار داشته باشد.(2)به نظر مى رسد وى تا سال 1265 ه ق كه اين اجازه نامه را دريافت نموده است،در عتبات بود و پس از آن به مشهد برگشت.
وى پس از فوت پدرش كه به احتمال زياد بعد از اين تاريخ بوده است،منصب ناظر كل آستان قدس را برعهده گرفت(3).او در اين كار كفايت و جديت قابل توجهى نشان داد و خود را به عنوان يكى از شخصيت هاى برجسته مشهد مطرح كرد؛به طورى كه در سال 1284 ق زمان مسافرت ناصر الدّين شاه قاجار(1264-1313 ق)به خراسان، وى در رأس گروهى بود كه به استقبال شاه رفتند(4)،درعين حال آن استقلال و قدرت را داشت كه توانست شاه مستبد قاجارى را از خوردن چاى و قهوه در مسجد بالاسر حضرت منع نمايد.(5)
در جريان شورش حسن خان سالار (1263-1266 ق)در خراسان،ميرزا محمد صادق و تعدادى ديگر از علما و
ص:121
سادات شهر مشهد به طرفدارى از وى متهم شدند و به تهران احضار گرديدند(6)اما پس از رفع اتهام به مشهد برگشتند(7).
به نظر مى رسد دولت مركزى خواسته است با خارج كردن اين افراد كه در شهر نفوذ زيادى داشتند موقعيت سالار را تضعيف نمايد و تا حدى در اين كار موفق شد.
ميرزا محمد صادق با وجود داشتن نفوذ در بين عموم شهر و اعتبار نزد امراى حكومت،مردى متواضع و مهربان بود«كه در عصر خود ملجاء صغير و كبير و رجاء پير و برنا»(8)بود.
وى در 21 محرم 1300 ق فوت نمود و در رواق پشت سر حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد(9).از وى يك پسر به نام ميرزا محمد كاظم باقى ماند كه در 1320 ق فوت نمود(10).
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/201
(2)-همان/201-202
(3)-همان/203
(4)-علينقى حكيم الممالك:روزنامه سفر خراسان/179
(5)-محمد باقر رضوى:پيشين/204
(6)-همان جا
(7)-همان/294
(8)-همان/204
(9)-همان جا؛محمد حسن خان اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 1 و 667/2؛ملا هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/734
(10)-ميرزا محمد باقر رضوى:پيشين/ 205 اسماعيل رضايى
رضوى-محمد على
(1273-1357 ق)
ميرزا محمد على فرزند مير سيد محمد رضوى،از خاندان قائم مقامى است.وى يكى از مشاهير اين خانواده بود كه ملقب به قائم مقام و رئيس دفتر گرديد.سال 1273 ق در مشهد متولد شد(1)و بعد از تكميل تحصيلات،وارد خدمت در آستان قدس شد و در سالهاى مختلف مناصب متعددى در اختيار داشت.
ميرزا محمّد على از سال 1314 ق
ص:122
منصب وزارت اول آستان قدس را همراه با صدارت ايالت خراسان به عهده گرفت.همچنين كار نقابت سلسله رضوى و توليت موقوفات اجدادى را انجام مى داد و كليه معاملات و محاسبات و حوالجات آستان قدس با نظارت و امضاى وى صورت مى گرفت.
سالهاى 1302-1303 ق به منصب توليت آستان قدس رسيد و در سال 1357 ق/1317 ش بعد از يك بيمارى طولانى در تهران فوت نمود، پيكرش را به مشهد منتقل و در دار الضيافه دفن كردند.از وى كتابى به نام مفتاح الرضوان در ادعيه و زيارت باقى مانده است،همچنين كتابخانه شخصى خود را وقف كتابخانه حرم مطهر رضوى نمود.از ديگر آثار خير وى عبارتند از تأمين هزينه مالى تعمير حرم مطهر بعد از حمله روس ها و تعمير اساسى و آيينه كارى دار الضيافه،وقف سه روستاى نهرآباد،عباس آباد و پرى آباد به مسجد گوهرشاد،احداث قناتى كه آب آن از طريق لوله كشى به مسجد گوهرشاد منتقل مى شد،پرداخت قروض آستان قدس از اموال خويش، تبديل سياق نويسى امور ادارى آستانه به شيوه نوين و تعمير بقعه موسى مبرقع، جد سادات رضوى،در قم و ايجاد صحن در آن(2).
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/225
(2)-همان/226-228 و 438؛محمد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/ 438 اسماعيل رضايى
ص:123
رضوى-محمد كاظم
(-1320 ق)
ميرزا محمد كاظم فرزند ارشد ميرزا محمد صادق ناظر آستان قدس رضوى، فردى محترم،بزرگوار،باكفايت،صادق و در كار خير كوشا بود و با مردم رفتار خيرخواهانه اى داشت.قبل از سال 1300 ق با پدرش به سفر حج رفت.
وى پس از فوت پدر به مقام نظارت امور آستان قدس رسيد و مدت بيست سال ناظر آستانه بود تا اينكه در شوال 1320 ق درگذشت و در رواق پشت سر حرم مطهر نزديك قبر پدر به خاك سپرده شد
صاحب دو پسر بود؛يكى ميرزا محمد مهدى كه مادرش دختر حاجى ميرزا عسگرى و ديگر ابراهيم كه مادرش دختر حاجى محمد حسين خان سبزوارى بود.ابراهيم به فاصله چندى پس از فوت پدر درگذشت(1).
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/205؛ملا هاشم خراسانى:
منتخب التواريخ/734 محمد جواد هوشيار
رضوى-محمّد كاظم
(-زنده نيمه قرن 13 ه.ق)
ميرزا محمّد كاظم پسر محمّد ابراهيم پسر محمّد رضى،از خاندان ناظرى است كه بعد از پدرش محمّد ابراهيم منصب نظارت را به عهده گرفت.هرچند فوت پدرش در 1233 ه.ق اتفاق افتاد امّا احكامى مبنى بر نظارت محمّد كاظم در سال هاى 1219 و 1220 ه.ق صادر شده است،بنابراين او در زمان حيات پدرش اين منصب را عهده دار بوده است.
در حكم مورخ 1219 ه.ق كه از سوى فتحعلى شاه صادر شده است از او با عنوان ناظر نام برده شده است كه بايد تمام«بروات دادوستد،معاملات و اجازات»با مهر و تصديق وى انجام شود.(1)
او علاوه بر منصب نظارت،توليت
ص:124
موقوفات سلسله رضوى و نقابت سادات(2)را برعهده داشت.سال فوت وى مشخص نيست،امّا با توجه به اينكه او بعد از فوت پدرش 1233 ه.ق زنده بوده و زمان نظارت فرزندش محمّد صادق در حدود 1263 ه.ق بوده است،فوت وى در فاصله اين دو سال روى داده است.
(1)-ميرزا محمد باقر مدرس رضوى:
شجره طيبه/199
(2)-همان/201 اسماعيل رضايى
رضوى-محمد محسن
(-1055 ق)
ميرزا محمّد محسن پسر الغ پسر شمس الدّين پسر مير غياث الدّين عزيز كه نسل او با بيست و دو واسطه به موسى مبرقع بن محمّد تقى بن على بن موسى الرضا عليه السّلام مى رسد،يكى از سادات جليل القدر رضوى مشهد مقدس،متولى حرم مطهر و از اعيان اين شهر در عصر صفوى بود كه با يكى از دختران شاه عباس اوّل ازدواج كرد.
وى در سال 1026 ه.ق بعد از قاضى سلطان تربتى توليت آستان قدس رضوى را برعهده گرفت.(1)بنا به نوشته مؤلف تحفة الازهار كه در سال 1052 ه.ق با ميرزا محسن ديدار كرده است،وى بعد از فوت ميرزا ابو طالب رضوى(م 1035 ه.ق)توليت اوقاف امام رضا عليه السّلام را به دست آورد و تا پايان عمر اين منصب را داشت(2).لازم به ذكر است وى دو نوبت توليت آستان قدس را برعهده داشته است،نوبت اوّل از 1026 تا 1030 ه.ق و نوبت دوم از 1038 ه.ق تا پايان عمر(1055 ه.ق).
پدر ميرزا محسن به نام ميرزا الغ رضوى (م 1030 ه.ق)هم از اعيان مشهد بود و از طرف شاه عباس اوّل(996-1038 ه.ق)توليت آب بالا خيابان مشهد و املاكى را كه شاه براى حرم مطهر خريده بود برعهده داشت.اين توليت بعد از پدر بنا به حكمى از شاه عباس دوم به تاريخ 1052 ه.ق به ميرزا محسن واگذار شد.(3)
ص:125
فوت ميرزا محسن در 1055 و يا 1056 ه.ق اتفاق افتاده است.(4)وى داراى چهار فرزند پسر به نام هاى ابو القاسم و ميرزا معصوم،از دختر شاه عباس و ابو صالح و ميرزا محمّد كه از مادرى ترك تبار بودند.از اين چهار نفر تنها ميرزا معصوم داراى فرزند و عقب بوده است و بقيه بلاعقب فوت نموده اند.
ميرزا محسن به جهت دارا بودن مناصب حكومتى و خويشاوندى با خاندان صفوى داراى املاك و دارايى هايى بود كه در اواخر عمر آن را وقف بر اولاد خود كرد و براى اين منظور وقفنامه اى تنظيم نمود كه اصل اين وقف نامه در دست نيست و تنها تحريرهايى از آنكه در قرن اخير نوشته شده است موجود مى باشد.طبق تحرير موجود از وقف نامه،ميرزا محسن در سال 1053 ه.ق در زمانى كه عازم سفر حج بوده است وقفنامه اى تنظيم نموده و در سال 1055 ه.ق آن را به تأييد بزرگان و سادات و علماى مشهد رسانده است.
(1)-اسكندر بيگ منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 1533/3؛ملا هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/735
(2)-ضامن بن شدقم حسينى مدنى:
تحفة الازهار 436/6
(3)-محمّد باقر رضوى:شجره طيبه (چاپ 1384)/251-252
(4)-عبد الحسن خاتون آبادى:وقايع السنين و الاعوام/55؛ضامن بن شدقم/ همان جا اسماعيل رضايى
رضوى-محمد محسن
(1215-1300 ق)
ميرزا محمد محسن رضوى فرزند ابراهيم ناظر(1)،ناظم ضريح مطهر حرم رضوى،در روز پنج شنبه 11 ذى قعده 1215 ق در مشهد متولد گرديد(2).
در زمان فتنه سالار(1263- 1266 ق)به گمان اينكه وى به همراه حاج ميرزا هاشم و حاج ميرزا محمد صادق ناظر(م 1300 ق)برادرزاده و دامادش و حاج سيد صادق مدرس رضوى(م 1269 ق)در فتنه سالار
ص:126
دخالت داشت از جانب ناصر الدّين شاه (1264-1313 ق)به دار الخلافه تهران احضار شد اما پس از اينكه بى گناهى وى ثابت گرديد،با احترام به مشهد بازگشت و در مشهد به مقام هاى عالى دست يافت چنانكه مورد احترام امناى دولت قرار گرفت و در اواخر عمر در آستان قدس رضوى معتكف شد(3).
ميرزا محمد محسن در ماه محرم و به قولى در دوم ذى قعده 1300 ق درگذشت و در پايين پاى مبارك حضرت به خاك سپرده شد(4).از جمله فرزندانش مى توان به سيد محمد حسن رضوى(1250-1329 ق)،كه فردى فقيه و عالم بود،و حاج ميرزا سيد محمد رضوى اشاره نمود(5).
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/213
(2)-همان/214
(3)-همان جا
(4)-همان جا؛ملا هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/734
(5)-محمد باقر رضوى/همان جا محمّد جواد هوشيار
رضوى-محمد معصوم-جلد 1
رضوى-محمد مهدى
(-1276 ق)
ميرزا محمد مهدى رضوى تحويلدار،فرزند ميرزا هادى فرزند ميرزا محمد مهدى برادر ميرزا محمد خطيب و جد مادرى ميرزا محمد باقر رضوى(1)(م 1342 ق)است.پدر و جدش منصب تحويلدارى آستان قدس را برعهده داشتند.ميرزا مهدى از افراد موثق و متدين سلسله سادات رضوى و از بزرگان و صاحب منصبان آستان قدس مى باشد چنانكه در نزد حاجى ميرزا موسى خان فراهانى متولى آستان قدس(1247-1262 ق)داراى منزلت بالايى بود.ميرزا مهدى اغلب اوقات به زيارت امام رضا عليه السّلام مى رفت و بعضى از اوقات هم به كتابت ادعيه و زيارات خود را مشغول مى ساخت و گاهى به شغل زراعت ملك موروثى كه يك زوج از مزرعه روغن گران بود
ص:127
مى پرداخت(2).
او در سال 1276 ق درگذشت و در گنبد حاتم خانى مقابل ضريح مطهر به خاك سپرده شد(3).از صفات پسنديده ميرزا مهدى امين بودن وى بود چنانكه در هنگام نياز كليد خزانه را به حاجى ميرزا موسى خان واگذار مى نمود و موسى خان به جهت امانت وى حوائج و نيازهاى او را برطرف مى ساخت(4).
ميرزا مهدى صاحب چهار فرزند به نام هاى ميرزا هاشم،ميرزا عبد العلى، ميرزا عبد الجواد مشرف(م 1312 ق)و ميرزا هادى تحويلدار بود.(5)
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/177
(2)-همان/177-178
(3)-همان/178؛ملا هاشم خراسانى:
منتخب التواريخ/733
(4)-ميرزا محمد باقر رضوى:پيشين/ 178
(5)-سيد محمد مدير خازنى:شجره سلسله سادات رضوى/166 محمّد جواد هوشيار
رضوى-محمد مهدى
(-زنده 1333 ق)(1)
ميرزا مهدى فرزند محمد كاظم رضوى ناظر كه مادرش دختر حاجى ميرزا عسگرى بود در ابتدا عمر به تحصيل عرفان پرداخت و از بزرگان اين علم بهره گرفت و به كمال رسيد و در علم لغت«فائق بر اقران بود»و در خط و انشاء متبحر بود.بعد از پدر به منصب نظارت آستان قدس رسيد و صادقانه در اين امر مشغول خدمت شد(2).
در سال 1320 ق به حج رفت بعد از مراجعت از مكه به تهران بازگشت و
ص:128
مورد احترام مظفر الدّين شاه(1313 -1324 ه.ق)قرار گرفت،طورى كه در بازگشت ايشان به تهران امناى دولت مقدمش را گرامى داشتند،سپس به مشهد آمد مدتى در اين شهر بود تا اينكه براثر سكته درگذشت و در كنار پدرش به خاك سپرده شد(3).
ايشان فرزندى به نام ميرزا عبد اللّه ناظر ملقب به شهدوست داشت كه رئيس اداره بازرسى آستان قدس رضوى بود و تا زمان تأليف كتاب شجره سادات رضوى(1335 ش)در قيد حيات بوده است وى فرزندى به نام«آقا ابراهيم شهدوست»داشته است.(5)
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/205-206
(2)-همان/206
(3)-همان جا؛ملا هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/734
(4)-ملا هاشم خراسانى:همان جا؛محمد باقر رضوى:پيشين/207
(5)-سيده محمد مدير خازنى:شجره سلسله سادات رضوى/180 محمد جواد هوشيار
رضوى-محمّد مهدى
(1242-1275 ه ش)
ميرزا محمد مهدى فرزند على رضا فرزند محمد،از سادات رضوى سركشيك است كه از اعقاب ميرزا محمد محسن رضوى(م 1055 ق) مى باشد.پدر و جدش منصب سركشيك اول آستان قدس را به صورت موروثى در اختيار داشتند.
ميرزا محمد مهدى در حدود 1242 ق در مشهد به دنيا آمد و بعد از فوت پدرش على رضا(حدود 1253 ق)منصب سركشيكى اول را در اختيار گرفت و در سال 1275 ق در سن 33 سالگى براثر مرض وبا فوت نمود.همسرش دختر ميرزا عسگرى امام جمعه بود و از او پسرى به نام عبد الحسين ملقب به نقيب باقى ماند(1).
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/265-266؛ملا هاشم خراسانى:
منتخب التواريخ/738 اسماعيل رضايى
ص:129
رضوى-نعمت اللّه
(-1330 ق)
ميرزا نعمت اللّه مشرف فرزند ميرزا محمد تقى رضوى كه بعد از فوت پدر در سال 1310 ق عهده دار منصب مشرفى كارخانجات خدام و زوار گرديد.(1)پس از سالها خدمت در آستان قدس رضوى در جوانى در محرم سال 1330 ق و به قولى 1331 درگذشت و در دار السعاده مدفون گرديد.
وى صاحب سه پسر و يك دختر به نامهاى ميرزا مرتضى،جلال آقا،هاشم آقا و انيس آغا بود.كه فرزند ارشد ايشان بعد از پدر به منصب مشرفى كارخانه زوارى مفتخر گرديد.(2)
(1)-ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/302
(2)-سيد محمد مدير خازنى:شجره سلسله سادات رضوى/212 محمّد جواد هوشيار
رضوى-هادى
(-زنده 1286 ق)
ميرزا هادى تحويلدار فرزند ميرزا مهدى(م 1276 ق)شخصى كاردان، درستكار و مورد مشورت متوليان آستان قدس بود و به همين علت در سال 1276 ق به حكم ميرزا محمد حسين دبير الملك فراهانى متولى باشى حرم(1285-1287 ق)به افتخار لقب «امين التوليه»نايل و در رديف اولياى آستان قدس داخل شد(1).
وى در زمان حيات پدر زمام امور تحويل خانه را بدست گرفت.همراه مرحوم حاجى ميرزا حسنعلى وزير(م
ص:130
1317 ق)به سفر حج رفت و بعد از مراجعت به وطن درگذشت و پايين پاى مبارك در گنبد حاتم خانى به خاك سپرده شد.او چهار فرزند داشت كه هركدام در آستان قدس داراى مشاغلى بوده اند از جمله:
ميرزا ابو الحسن پس از پدر مدتى تحويلدار بود،ميرزا ذبيح اللّه ملقب به خازن التوليه كه بعد از برادر تحويلدار شد،ميرزا عبد الكريم خادم و فراش تحويلدارخانه و حاجى ميرزا اسد اللّه ضابط تحويل خانه مباركه(2)
بنا به گفته مدير خازنى وى علاوه بر فرزندان نامبرده فرزندى به نام حاجى قوام داشته است.(3)
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/178
(2)-همان/181-184
(3)-سيد محمد مدير خازنى:شجره سلسله سادات رضوى/168 محمّد جواد هوشيار
رضوى-هاشم
(قرن 13)
ميرزا هاشم امين رضوى فرزند حاج ميرزا يحيى رضوى(زنده 1276 ق)از صاحب منصبان آستان قدس در جوانى پدرش را از دست داد و با كمبود امكانات آموزشى،بسيارى از هنرهاى زمان خود را فراگرفت.فردى باكفايت و منظم بود و منصب امانت كارخانه زوارى حرم مطهر را به عهده داشت.
ميرزا هاشم با دختر ميرزا احمد بن آقا ميرزا محمد ازدواج كرد كه حاصل آن سه فرزند به نامهاى محمد باقر امين خادم حرم،حسن آقا و بيگم آغا مى باشد.مؤلف كتاب شجره طيبه سال وفات او را گزارش نكرده فقط بيان مى كند وى در اثر بيمارى كزاز درگذشت و در دار السعاده به خاك سپرده شد(1).
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/323 محمّد جواد هوشيار
ص:131
رضوى-هدايت
(-1333 ق)
ميرزا هدايت مشرف فرزند ارشد ميرزا عبد الجواد رضوى(م 1312 ق) خطاط،حسابدان و از مشرفان روشنايى حرم رضوى بود كه در اول شوال سال 1333 ق درگذشت و در حرم رضوى به خاك سپرده شد.
همسرش دختر ميرزا اسماعيل رضوى (1242-1320)بود.وى پنج فرزند داشت به نامهاى:ميرزا على آقا،ميرزا احمد آقا،ميرزا محمود،ميرزا ابو القاسم و دخترى به نام بى بى اعلى.(1)
(1)-ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه/181-182 محمّد جواد هوشيار
رضوى-يحيى
(1290-1364 ه ق)
ميرزا يحيى ناظر پسر محمّد حسن پسر محمّد محسن پسر ابراهيم ناظر داراى طبع سليم و خلق كريم بود.(1)وى جزو صاحب منصبان آستان قدس در اواخر عهد قاجارى است كه در سال 1333 ه ق بعد از پدرش ميرزا حسن ناظر كل آستان قدس گرديد.(2)پيش از اين او در سال 1309 ه.ق رياست مهمان خانه حضرت را برعهده داشت(3)و از چنان موقعيتى در مشهد برخوردار بود كه در زمان تاج گذارى احمد شاه قاجار جزو سه نفرى بود كه قرار شد از مشهد در مراسم شركت نمايند.(4)
وى در سال 1314 ه.ش با سعايت عده اى تبعيد گرديد و بعد از شهريور 1320 ش به مشهد بازگشت(5)و تا پايان
ص:132
عمر در خدمت آستان قدس بود.در سال 1364 ه.ق/1324 ه.ش فوت نمود و در دار الضيافه دفن گرديد.وى از جمله ارادتمندان اهل بيت بود كه هر سالروز شهادت امام رضا عليه السّلام با پاى برهنه و شال سبز بر گردن،جلو دسته سادات رضوى به سمت حرم حركت مى كرد،پس از پايان مراسم عزادارى، بسيارى از سادات و اهالى روستاهاى اطراف شهر در خانه ايشان پذيرايى مى شدند.(6)همسرش بى بى عزت دختر محمّد على صديق دفتر(م 1304 ه.ش)بود.
(1)-محمد باقر رضوى:شجره طيبه/ 216
(2)-همان/217-218
(3)-اداره اسناد آستان قدس/سند شماره 67188؛محمّد احتشام كاويانيان:
شمس الشموس/256
(4)-اداره اسناد آستان قدس/سند شماره 53177
(5)-محمّد احتشام كاويانيان:پيشين/ 257
(6)-همان اسماعيل رضايى
رضوى خراسانى-محمّد-جلد 2
ركن التوليه-رضوى-عبد الحسين
ركن الدوله-قاجار-محمّد تقى ميرزا
زعفرانلو-حسين خان-جلد 4
زعفرانلو-سام خان-جلد 4
زعفرانلو-محمّد ناصر خان-جلد 4
زيك-گنج على خان-جلد 4
ص:133
سالار-حسين-جلد 2
سپهسالار-حسين خان-مشير الدوله قزوينى-حسين خان
سپهسالار-محمد خان-قاجار- ميرزا محمد خان
سررشته دار-سيد ابو الحسن
(1298-1374 ش)
سيد ابو الحسن سررشته دار عمرانى فرزند محمد على در سال 1298 ش در شهر مشهد متولد گرديد وى پس از فراگيرى تحصيلات،حدود سالهاى 1327 ش از اولين كسانى بود كه به تنهايى به انجمن دينى فعال آن دوره يعنى انجمن پيروان قرآن،پيوست و از آن تاريخ،همه وقت و همّت خود را صرف تشكيلاتى كرد كه تربيت دينى جوانان شهر را وجهه همت خود ساخته بود.سررشته دار تا دهه 1340 ش در كنار دوستان خود با مرحوم عابدزاده همكارى نزديك داشت.تغيير خط و مشى انجمن پيروان قرآن و نقش رهبرى نهضت ملى در خراسان موجب شد كه
ص:134
مشكلاتى براى فعالان انجمن به وجود آيد و نهايتا عابدزاده به عنوان مؤسس انجمن در سال 1336 ش از سوى رژيم پهلوى بازداشت گردد.در اين زمان دوستانش تلاش كردند تا در غيبت او هيچ گونه خللى بر فعاليت هاى جارى انجمن ايجاد نگردد و هركدام بخشى از كار را برعهده گرفتند.
سيد ابو الحسن سررشته دار مدت سه سال مديريت مدرسه هاى انجمن را عهده دار شد كه وظيفه خود را به خوبى ايفاء نمود.همكارى با انجمن پيروان قرآن و شيفتگى نسبت به ارزشهاى دينى،او را از پرداختن به نيازهاى زندگى مادى،دور نگه داشته بود.
ازسوى ديگر اختلاف سليقه ها كه ميان اعضاى برجسته انجمن پيروان رخ داده بود باعث سستى ارتباط وى با اين انجمن گرديد.از اين زمان به بعد، سررشته دار تمايل بيشترى به كانون نشر حقايق اسلامى و مرحوم استاد محمد تقى شريعتى پيدا كرد.وى در كنار فعاليتهاى سياسى عاشق كارهاى توليدى بود و بر همين اساس رشته مرغدارى را برگزيد.
در سالهاى 1340 تا 1357 ش همواره ضمن پرداختن به فعاليتهاى اقتصادى،در صحنه فعاليتهاى اجتماعى و سياسى باقى ماند و در برنامه هايى كه عناصر سياسى- اجتماعى براى مقابله با رژيم پهلوى و يا براى ارايه خدمات به مردم دنبال مى كردند،با جديت تمام مشاركت داشت.وى در ايجاد اولين درمانگاه خيريه مشهد به نام درمانگاه بروجردى و نيز اولين مدرسه ملى با كيفيت عالى به نام دبيرستان علوى در سال 1341 ش سهم ويژه اى داشت.همچنين از كسانى بود كه در تشكل هاى غير رسمى نيروهاى ملى-مذهبى كه در دوران اختناق شديد پهلوى پرچم مقاومت را بر دوش داشتند نقش مؤثرى داشت.همين سابقه روشن موجب شد كه پس از پيروزى انقلاب اسلامى از اولين كسانى باشد كه توسط آيت اللّه واعظ طبسى دعوت به همكارى گردد
ص:135
تا با شايستگى كه داشت هفده سال براى پيشبرد اهداف انقلاب اسلامى در آستان قدس تلاش كند.
سررشته دار عضو بسيار مفيد دستگاه مديريت آستان قدس بود.با نگاهى به مسئوليت هايى كه در طى مدت خدمت پربارش به او محول شده است توان كارى و ميزان اعتماد مديريت عالى آستان قدس نسبت به اين عنصر صميمى و خردمند به خوبى احساس مى شود.سررشته دار سفرهاى زيادى در راستاى افزايش تجربه خويش به كشورهاى آمريكا،ژاپن،زلاندنو، شوروى سابق،رومانى،بلغارستان، هند،انگلستان و نيز تركمنستان داشت كه غالب اين سفرها در ارتباط با آستان قدس رضوى بوده است.
برخى از مسئوليتهاى سررشته دار در دوران خدمت در آستان قدس عبارتند از:
1-عضو هيئت امناى آستان قدس، از 1357/12/16 تا روزهاى آخر عمر.
2-قائم مقام توليت عظمى در امور مربوط به اراضى،املاك،مزارع و باغات از 1358/7/28 تا 1359/4/28.
3-مجرى طرح شهرك رضوى.
4-رئيس هيئت مديره و مديرعامل مزرعه نمونه.
5-معاون امور املاك،اراضى و كشاورزى،از 1359/4/28 تا پايان 1368.
6-معاون املاك و كشاورزى از سال 1368 تا اواخر عمر.
7-عضو هيئت عامل طرح بازسازى شهر هويزه.
8-رئيس هيئت مديره مؤسسه كشاورزى سرخس.
9-رئيس هيئت مديره مؤسسه عمران و كشاورزى كنه بيست.
10-رئيس هيئت مديره شركت نخريسى خسروى.
11-رئيس هيئت مديره شركت جنگل هاى قدس.
12-رئيس هيئت مديره سازمان
ص:136
موقوفات و كشاورزى جنوب خراسان.
13-رئيس هيئت مديره سازمان باغات آستان قدس.
14-رئيس هيئت عامل موقوفات ملك.
15-رئيس هيئت سازمان كشاورزى و موقوفات يزد و كرمان.
16-رئيس هيئت مديره كشت و صنعت كاشمر.
17-مشاور كشاورزى املاك و اراضى آستان قدس.
سررشته دار در اواخر پاييز 1373 ش دچار بيمارى شد و از سمت خود استعفا داد.سرانجام پس از سالها تلاش خالصانه روز 30 ارديبهشت 1374 ه.ش دار فانى را وداع گفت و در ايوان طلاى صحن انقلاب به خاك سپرده شد.
على سكندرى
سركشيك-عبد الحسين-رضوى- عبد الحسين
سركشيك-محمد مهدى-رضوى- محمد مهدى
سعيدى رضوانى-عباس
(1306-1371 ه ش)
دكتر عباس سعيدى رضوانى فرزند غلامرضا،استاد دانشگاه فردوسى مشهد و جغرافى دان.در اول مهر ماه سال 1306 ه ش در خانواده اى متدين در مشهد متولد شد،پس از طى دوره ابتدايى،در سال 1326 ه ش از دانشسراى مقدماتى مشهد فارغ التحصيل شد و به عنوان آموزگار در
ص:137
دبستان آذربايجان اين شهر به خدمت پرداخت.سال بعد در دانشگاه تهران در رشته تاريخ و جغرافيا به تحصيل مشغول گرديد و پس از 3 سال در 1330 ه.ش ليسانس گرفت و در دبيرستانهاى مشهد به تدريس پرداخت و به همراه برخى از همكاران به نوشتن يك دوره تاريخ براى كلاسهاى اول تا پنجم دبيرستان مشغول شد.
سعيدى چندى بعد براى ادامه تحصيل راهى آمريكا شد و پس از دو سال به اخذ درجه فوق ليسانس در رشته جغرافيا از دانشگاه ويسكانسين نايل گرديد.پس از بازگشت به رياست تربيت معلم فرهنگ خراسان منصوب شد و در اين سمت با تلاش و كوشش و نوآوريهاى خود تحولى در فرهنگ خراسان به وجود آورد.او همه معلمان را به ارتقاء مدارج علمى و اخلاقى تشويق مى كرد.پس از تأسيس دانشكده ادبيات در مشهد تدريس جغرافيا را به عهده گرفت و در سال 1342 ه ش رسما به دانشكده ادبيات انتقال يافت و علاوه بر تدريس تصدى امور ادارى دانشكده را عهده دار گرديد.
سپس به سبب علاقه اى كه به ادامه تحصيل داشت در سال 1348 ه ش به پاريس رفت و پس از دو سال با اخذ درجه دكترا در رشته جغرافيا به ايران مراجعت نمود.ابتدا به معاونت و سپس به رياست دانشكده ادبيات انتخاب شد و در اين سمت نيز منشأ خدمات شايانى گرديد تا اينكه در سال 1358 ه ش بازنشسته شد و به خدمت آستان قدس رضوى درآمد.(1)نخست عضو هيئت امناى كتابخانه ى مركزى آستان قدس رضوى شد(2)و سپس سرپرستى كتابخانه مركزى را عهده دار گرديد،(2) پس از شش ماه تلاش و منظم كردن امور مربوطه به كارهاى اجتماعى ديگر روى آورد.تا اينكه در 1363/11/14 طى حكمى از سوى توليت عظماى آستان قدس رضوى به عنوان مديرعامل مؤسسه تازه تأسيس چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى انتخاب گرديد.او در اين مؤسسه از
ص:138
طريق چاپ و انتشار كتب علمى و مذهبى خدمات برجسته اى انجام داد.
علاوه بر اين مدتى مديريت گروه جغرافيا و ممالك اسلامى بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس را برعهده داشت.
دكتر سعيدى در بامداد سى ام مرداد ماه سال 1371 ه ش براثر سكته قلبى درگذشت و روز بعد پس از تشييع با شركت صاحب منصبان آستان قدس و دانشگاهيان و فرهنگيان خراسان و ساير اقشار مختلف،در يكى از غرفه هاى غربى صحن جديد(آزادى) مدفون شد.
آثار به جا مانده از وى عبارتند از:
سرخس ديروز و امروز،جغرافياى ژاپن، جغرافياى دبيرستانى در چندين دوره بينش اسلامى و پديده هاى جغرافيايى، مقالات متعدد در مجلات كشور(3).
(1)-يادنامه دكتر سعيدى به مناسبت چهلمين روز درگذشت؛برگزيده مقالات دكتر سعيدى(مقدمه)
(2)-رمضانعلى شاكرى:گنج هزارساله/ 143 و 146
(3)-يادنامه دكتر سعيدى:همان على سكندرى
سهام الملك-قاجار-مهدى قلى ميرزا
ص:139
شادمان-فخر الدّين
(1286-1346 ش)
از دولتمردان روزگار محمد رضا پهلوى،استاد دانشگاه،نويسنده و مترجم توانا،نايب التوليه آستان قدس رضوى و استاندار خراسان(1334- 1338 ش).
دكتر سيد فخر الدّين شادمان در سال 1286 ه.ش در تهران متولد شد(1).
پدرش آقا سيد ابو تراب از روحانيون و وعاظ پايتخت بود وى تحصيلات مقدماتى را از علوم قديمه شروع و دروس زبان و ادبيات عرب و فقه اصول را در مدرسه هاى ميرزا صالح و خان مروى در تهران فراگرفت و سپس نزد آقا سيد محمود حياط شاهى و آقا شيخ محمد تقى نهاوندى آن دروس را تكميل كرد.سپس براى يادگيرى علوم جديد به مدارس كمال،تدين و دار الفنون رفت و دوره هاى دانشسراى عالى را در 1304 ه.ق و دوره مدرسه حقوق عالى تهران را در 1306 ه.ق به پايان رسانيد.ابتدا در مدارس تهران معلم بود،سپس به استخدام وزارت
ص:140
دادگسترى درآمد و در مشاغلى همچون مديريت دفتر محاكم تهران(1306)، عضويت در محكمه تجارت(1307)، معاون پاركه ديوان جزاى عمال دولت (1308)،مستنطق تهران،معاونت نمايندگى دولت ايران در شركت نفت سابق ايران و انگليس خدمت كرد.(2)پس از آن براى ادامه تحصيل به اروپا رفت و موفق شد در سال 1314 از دانشگاه پاريس دكتراى حقوق و در سال 1318 ه.ش از دانشگاه لندن دكتراى اقتصاد دريافت كند(3).پس از دو سال اقامت و مطالعه در كمبريج انگلستان رهسپار آمريكا شد و يك سال در دانشگاه هاروارد ماند.در مدت اقامت در پاريس در سال 1314 نماينده ايران در كنفرانس تربيتى آكسفورد نيز بود.پس از بازگشت به ايران در سال 1319 ه.ش عضو كميته مركزى حزب پيكار به رهبرى خسرو اقبال،برادر منوچهر اقبال،شد كه در تحولات جنگ جهانى دوم طرفدار آلمانها و مخالف متفقين بود(4).شادمان در ايران به مشاغلى مهم دست يافت؛از جمله در سال 1326 رئيس شركت سهامى بيمه ايران شد و در سالهاى 1332،1327 و 1333 وزارتخانه هاى اقتصاد و كشاورزى در دولتهاى هژير و زاهدى به او سپرده شد(5).از ديگر مقام هاى او رياست شوراى عالى سازمان برنامه 1332،رياست شوراى هدايت ملى 1333،رياست كمكهاى فنى سازمان ملل متحد،رئيس ايرانى صندوق مشترك ايران و آمريكا 1333 بود.نيز در همين سال وزير دادگسترى شد و سرانجام مفتخر به نيابت توليت آستان قدس رضوى و استاندارى خراسان در سال 1334 گرديد(6).
سرپرستى اداره كل انتشارات و تبليغات راديو،رياست هيئت نمايندگى ايران در كنفرانس علوم ادارى در استانبول،عضو فرهنگستان ايران،عضويت در شوراى فرهنگى سلطنتى،عضويت در هيئت امناى كتابخانه سلطنتى پهلوى و انجمن ايرانى فلسفه و علوم انسانى و نيابت
ص:141
رئيس مركز بين المللى تحقيق در فرهنگ و تمدن ايران از ديگر مشاغل او بود.تدريس فارسى،فرانسه و تاريخ در مدارس ثروت،علميه ادب،مظفرى و كماليه؛تدريس فرانسه و انگليسى در دار المعلمين عالى مركزى 1305 تدريس در دانشگاه تحقيقات و السنه شرقى دانشگاه 1313-1322؛ تدريس تاريخ اسلام در دانشگاه تهران از 1329 به بعد و رياست گروه تمدن و فرهنگ اسلامى دانشكده الهيات و معارف اسلامى در زمره ديگر فعاليت هاى علمى اوست،در جوانى نيز مدتى سردبير روزنامه ادبى طوفان بود(7).
شادمان از هنگام برگزيده شدن به نيابت توليت و استاندارى خراسان در پانزده خرداد 1334 تا زمان استعفا از اين پست در آخر فروردين 1338 منشأ خدمات بسيار مهمى در آستان مقدس حضرت رضا عليه السّلام گرديد.دو نويسنده معاصر او،محمد احتشام كاويانيان و على مؤتمن،كه تاريخ آستان قدس را نوشته اند هر دو وى را ستوده اند و از نوشته هاى آنان برمى آيد كه شادمان به آنان توجه بسيار داشته است.مؤتمن در مقدمه كتاب خود به راهنمايى ها و «تحقيقات عميق و تذكرات مفيد و ارزنده»شادمان در نگارش كتاب تاريخ آستان قدس اشاره دارد(8).شادمان پس از استعفا از نيابت توليت آستان قدس از سياست دورى گزيد و براى مطالعه علمى يك سال به دانشگاه هاروارد در آمريكا رفت و پس از بازگشت به ايران در مقام استادى دانشگاه تهران«شخصيت ادبى و قدرت استنباط و روشنى فكر و بيدارى خود را به اهل علم به خوبى باز نمود.(9)»دكتر شادمان انسانى معنوى بود و اين امر در آثار او بويژه از مقدمه اى كه بر كتاب راهنماى آستان قدس مؤتمن نوشته تبلور يافته است.او درباره آستان مقدس حضرت رضا عليه السّلام چنين مى نويسد:
«خوشا حالت خوب آشنايى با عالم حقايق و معانى با عالمى منور به فروغ اميدپرور ايمان و مزين به جلوه هاى
ص:142
روح نواز عرفان،منزه از آنچه بد است و زشت و ناپاك.
مشمول عنايت خداست آنكه با آستان قدس آشناست.آشنايى مقدمه شناختن است و هركس بشناسد اين دستگاه مكرم معظم را،اين بارگاه جلال و كبريا را عالمى مشاهده خواهد كرد سراسر لطف و صفا و روشنايى و از سير آن به تناسب درجه بصيرت و تصور و ادراك و معرفت خويش لذتها خواهد برد،لذات روحانى پسنديده مذاق جان زنده دلان بيشمار و بيرون از حد و وصف.دولت پاينده دولت آستان قدس است كه قرنها در مقابل حوادث گوناگون همچنان محكم بنياد و فيض بخش برقرار مانده است.مشرفست و مقدس خاك ايران به اين مكان عزيز در خراسان كه تربت پاك على بن موسى الرضا عليه السّلام در آن است.گويى هر ولايتى و هر ناحيتى را نيز سرنوشتى و قسمتى است.بركت و سعادت نصيب اين گوشه از روى زمين است كه حرم،شريفست، مقصد صاحبدلان و پناهگاه حاجتمندان،زيارتگاهى كه بدان و گناهكاران هم پشيمان و عذرخواه و آمرزش طلب به آن روى مى آورند.
آستان قدس داراى همه آثار و علائم سلطنت صورى و معنويست،آب و ملك و قصبه و شهر دارد و نقارخانه و موزه و كتابخانه و مهمانسراى بزرگ و مجلس شاهانه جشن و شادى و عزادارى و دربار و سلام و خطيب و حاجب و خادم و دربان و رئيس تشريفات و ملك الشعرا و هزار چيز و هزار كس ديگر.اين دستگاه بى همتا جلوه گاه سنتهاى خوب و اعمال خيرست و نگاهدارنده بعضى از رسوم و آداب و لغات و اصطلاحاتى كه در جاهاى ديگر از ميان رفته و فراموش گشته.
شعر خوب بخط خوش بر كاشى بديع طرح لطيف رنگ،از هنرى كه بفكر و طرح و نقش و دست ايرانى در اين صحنها و ايوانها و رواقها،در اين عمارتهاى تودرتوى زيبا به كار رفته يك جلوه بيش نيست.
ص:143
بايد رفت و ديد و انديشيد و هر چيزى را با چشم ظاهر و باطن تماشا كرد تا معلوم گردد كه شور و عشق و ايمان و هنر چه ها مى كند و از كلمات و از آب و سنگ و گل چه ها مى سازد.
بارى هرآن كس كه عارف گردد،به ملكوت روحانى آستان قدس عزيزش خواهد داشت در همه عمر،و دوستش خواهد داشت با همه جان ودل خويش».(10)اين طرز تفكر و روشن انديشى باعث شد تا شادمان يكى از موفق ترين متوليان آستان قدس در دوره پهلوى دوم باشد.در مدت چهار سال ساخت و سازهايى به دستور او در حرم انجام شد كه برخى از آنها عبارتند از:
1-احداث و فضاسازى دار السرور.
2-فضاسازى و تزيين رواق دارالسلام .
3-فضاسازى سقف و آيينه كارى توحيدخانه.
4-كوشش در تجديد بناى سقف و آينه كارى دار السياده.
5-بازسازى سقف گنبد حاتم خانى.
6-تعمير سقف دار السعاده.
7-ساخت در نقره بين دار السعاده و دار السرور.
8-تعمير سردر شرقى صحن كهنه.
9-ساخت ضريح طلا و نقره با دستيارى سيد ابو الحسن حافظيان كه طرح آن از دوره سيد جلال الدّين تهرانى ريخته شده بود.
10-پرداخت دو ميليون تومان از بدهى هاى دوران توليت محمود بدر.
11-گل كارى صحن كهنه.
12-سنگ كارى و كاشى كارى نماى كامل ايوان پشت سردر شمالى صحن جديد.
13-خريد املاكى براى آستانه در نزديك فريمان(11).
علاوه بر اين اقدامات،شادمان به خدام روضه رضوى توجه خاصى داشت(12)و«هر شب بيش از دو ساعت
ص:144
در حرم مطهر و رواق هاى متبركه گردش كرده به زوار مستمند علاوه بر اطعام در مهمان سرا و پرداخت هزينه مراجعت به وطن كمك هاى ديگرى هم مى كرد.(13)
توجه شادمان به ساخت و ساز و كوشش شبانه روزى او در مجد و عظمت روضه مقدسه مخصوصا توجه به زوار باعث شد پس از اينكه در اواخر سال 1337 استعفاى خود را اعلام كرد مقامات و مردم خراسان از او خواستند استعفاى خود را پس بگيرد اما او قبول نكرد.در تهران هم تا مدتى استعفاى او پذيرفته نشد(14).
شادمان سرانجام در يازدهم مرداد 1346 ه.ش در سن 60 سالگى در لندن بدرود حيات گفت(15)و جنازه او در شهريور همان سال به مشهد منتقل و در رواق دار السرور حرم حضرت رضا عليه السّلام كه خود آن را پرداخته بود مدفون گرديد(16).
فخر الدّين شادمان نويسنده و مترجمى توانا بود كه كتابها و مقالات بسيارى از خود بر جاى نهاد.مقالات وى در روزنامه اطلاعات،اقدام،طوفان و مجله هاى صبا،سخن،مير و يغما چاپ گرديده است.
مهمترين كتابهاى او عبارتند از:
«در راه هند»،«روابط ايران و هند در عصر صفوى»،«تسخير تمدن فرنگى»، «تاريكى و روشنايى»،«حكايتى و اشارتى»، «روابط ايران و انگليس تا 1815»و «ترجمه تاريخ قرون جديد آلبر ماله»(17).
شادمان روشنفكرى بود كه برخلاف روشنفكران غرب زده به خويشتن باورى رسيده بود.از نظر عقايد مذهبى شخصى ميانه رو بود و از انديشه اتحاد مسلمين حمايت مى كرد(18)و كتابهاى خود را از روى احساس وظيفه نگاشت.
از مقدمه رمان تاريكى و روشنايى كه در آن مضامين مذهبى را دستمايه كار خود قرار داده است چنين برمى آيد كه اين كتاب را در مخالفت با انديشه هاى پوچ گرايانه نوشته است.در آنجا
ص:145
مى گويد:«زندگى فقط روزهاى تاريك و شبهاى بهار و روشنايى نيست.زندگى همه تاريكى و بدى و نوميدى و غم و اندوه نيست.گوهر بى همتاى مهر مادر هست و محبت بى دريغ و بى رياى پدر، حقده دل افروز صبح هست و دستگاه تماشاى بهار،جلوه گاه افق هست و الوان گل،نور ايمان هست و نيكى و نيك خواهى و قوه ادراك كمال جمال صورى و معنوى مستى عشق هست و لذت دوستى».(19)
او به نهاد اجتماعى و مراسم قومى سخت پايبند بود و دانستن زبان نگارش را شرط اصلى ايرانى بودن و حذف آن را موجب از ميان رفتن ملت مى پنداشت.او معتقد بود كه بايد در برابر تمدن هاى غربى سدى ساخت تا بتوان از آب آن سد به اندازه مورد نياز استفاده نيكو كرد و اين كار با مطالعه كافى شدنى است.اگر اين كار نشود تمدن غرب مانند سيلابى وحشتناك ما را غرق خواهد كرد.پس بايد قبل از اين كه تمدن فرنگى ما را بگيرد ما آن را اسير و مسخر كنيم(20).همسر شادمان، فرنگيس شادمان،دختر محمد نمازى از سرمايه داران خير فارس بوده است.
ايرج افشار در مورد شادمان بر اين باور است او مكارم اخلاقى زيادى داشته اما دو صفت بارز او يكى علاقه به زبان فارسى به عنوان مايه«حفظ اصول فكر ملى»و ديگرى لطف محضر و شيرينى كلام بوده است(21).
(1)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران 855/2
(2)-همان جا؛ايرج افشار:نادره كاران/ 201
(3)-باقر عاقلى/همان جا
(4)-مركز بررسى اسناد تاريخى:رجال عصر پهلوى 60/4
(5)-دولتهاى ايران از ميرزا نصر اللّه خان مشير الدوله تا مير حسين موسوى/ 222 و 257 و 263
(6)-م.خ.م:فخر الدّين شادمان زندگى و آثار،مجله وحيد،سال چهارم،ش 46/ 873
(7)-همان جا؛ايرج افشار:پيشين/201
(8)-على مؤتمن:راهنما يا تاريخ آستان قدس/8 و 16
ص:146
(9)-ايرج افشار/همان جا
(10)-على مؤتمن:پيشين/10-11
(11)-همان/97 و 148 و 160 و 164؛ محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/42-43 و 126-127 و 140 و 145-146 و 147 و 233 و 255
(12)-محمّد احتشام كاويانيان:پيشين/ 240
(13)-همان جا
(14)-همان/363
(15)-غلامرضا جلالى:تقويم تاريخ خراسان/213؛باقر عاقلى:پيشين 855/2
(16)-على مؤتمن:پيشين/435
(17)-م.خ.م:پيشين/874
(18)-همان/875
(19)-فخر الدّين شادمان:تاريكى و روشنايى/مقدمه
(20)-م.خ.م:پيشين/857
(21)-باقر عاقلى:پيشين 856/2
(21)-ايرج افشار:پيشين/199-200 رجبعلى يحيايى
شاهزاده-اوكتايى-عبد العلى
شاه سليمان دوم-صفوى-ميرزا سيد محمد
شوشترى جزايرى-سيد محمّد
على
(1272-1341 ش)
بازرس مخصوص آستان قدس، شهردار مشهد،نماينده مجلس شوراى ملى.
سيد محمد على شوشترى فرزند آيت اللّه سيد حسن شوشترى جزايرى است.پدرش از علماى معروف تهران مردى محترم و مورد عنايت حكومت بود و در بازار تهران نفوذ بسيارى داشت مادرش نيز خواهرزادۀ آقاى سيد حسن سلطان الواعظين گرگانى بود(1).
ص:147
سيد محمد على در روز عاشورا، دهم تير 1272 ش(2)يا 1268 ش در تهران متولد شد(3).تحصيلات مقدماتى را در مدرسۀ سيد نصر الدّين،در تهران آغاز كرد.مقدمات علوم را نزد آقا بزرگ سوادكوهى و شيخ فضل اللّه نورى فراگرفت.سپس به مشهد آمد تا تحصيلات خود را ادامه(4)دهد.اوضاع مشهد مقارن ورود او به دليل برخوردهايى كه بين مشروطه خواهان وارد عمل شد.و به علّت گيرايى سخن و جاذبۀ روحانيت و سيادت،با سخنرانى هايى كه ايراد مى كرد چنان شورى برانگيخت كه والى وقت خراسان،شاهزاده نير الدوله مجبور به تبعيد او از مشهد شد.به فرمان والى او دستگير شد و به كلات تبعيد گشت(5).
پس از چندى كه نير الدوله جاى خود را به ركن الدوله داد،شوشترى آزاد و به مشهد آمد(6).سپس به تهران رفت و در همين ايام توليت املاك خاندان مادرى اش در استرآباد به وى رسيد(7)و در اين رهگذر در بين مردم استرآباد اسم و رسم و شهرتى پيدا كرد.با روى كار آمدن رضا خان و كودتاى او شوشترى كه آقازاده اى ورزشكار و زورخانه كار بود و در منطقه عباس آباد و بازار تهران نفوذ داشت،مورد توجه رضا خان واقع شد و به پيشنهاد وى در 1302 از استرآباد كانديداى نمايندگى مجلس شد و با مساعدت سرهنگ حكيمى، فرمانده پادگان استرآباد به نمايندگى مجلس انتخاب گرديد(8).
در مجلس پنجم مرحوم مدرس با اعتبارنامه اش مخالفت كرد و مدتى سرگردان و بلاتكليف بود؛اما به وساطت عده اى از روحانيون تهران و سابقۀ دوستى مدرس با پدر شوشترى، اعتبارنامه اش در اواخر دوره تصويب شد.او در همين دوره به خلع قاجاريه و پادشاهى رضا خان رأى داد.وى از اين زمان در مجلس به يك وكيل حرّاف و وقيح معروف گرديد(10).به دليل تندروى هايى كه در مجلس پنجم
ص:148
داشت در دورۀ ششم به وكالت مجلس انتخاب نگرديد(11).
شوشترى در سال 1306 ش از طرف رضا شاه به عنوان نمايندۀ مخصوص وى به مشهد آمد تا در آستان قدس ناظر امور باشد.در اين زمان وى بعد از اسدى،نايب التوليه،نفر دوم آستان قدس بود.و با اسدى روابط دوستانه اى برقرار كرد و محرم اسرار او شد.(12)اغلب اصلاحات و امور آستان قدس زير نظر و به دست وى انجام مى شد(13).زمانى كه او در آستان قدس و مشهد بود در تيرماه 1314 ش واقعه گوهرشاد رخ داد.در اين واقعه شوشترى شاهد عينى قضايا بود،وى هنگامى كه سربازان دولتى قصد ورود به مسجد و تيراندازى به سمت مردم را داشتند پشت سر آنها قرار داشت.(14)او ظاهرا گزارش هايى از اين واقعه براى رضا شاه فرستاده است و در سال 1326 ش وقايع مسجد گوهرشاد را تحت عنوان«خاطرات»نوشت كه از اهميت خاصى برخوردار است.
همچنين در آن گزارشات جالبى از عزل و نصب هاى آستان قدس پس از واقعۀ گوهرشاد آمده كه فوق العاده اهميت دارد(15).
شوشترى به هنگام اقامت در مشهد به سمت شهردارى(رياست بلديه) مشهد انتخاب گرديد.او در مقام شهردار مشهد زحمات زيادى را متحمل شد و در آبادى،احداث خيابانها و توسعۀ شهر مشهد گام هاى مؤثرى برداشت(16).
شوشترى در سال 1316 ش به تهران رفت.چندى در وزارت كشور مشغول بود و پس از شهريور 1320 ش به واسطۀ دوستى با سيد محمد تدين وزير خواروبار به رياست ادارۀ نان تهران رسيد.وى در دورۀ چهارم مجلس سعى كرد از گرگان كانديد شود ولى كارى از پيش نبرد.مدتى نيز عضو فعال حزب ارادۀ ملى سيد ضياء الدّين طباطبائى شد(17).وى در دورۀ شانزدهم براى بار دوم به كمك سپهبد رزم آرا از گرگان به نمايندگى مجلس انتخاب گرديد(18).در اين دوره وى نخستين
ص:149
كسى بود كه با كابينۀ مصدق به مخالفت پرداخت در پى اين مخالفت مورد تهديد طرفداران مصدق واقع شد و ناگزير در شهريور 1330 ش در مجلس متحصن شد.(19)پس از استعفاى مصدق در مرداد 1331 در كابينه احمد قوام كه چند روز بيشتر طول نكشيد،به عنوان معاون وزير كشور انتخاب گرديد(20).
شوشترى پس از كودتاى 28 مرداد 1332 به سپهبد زاهدى نزديك شد و در انتخابات دورۀ هيجدهم براى سومين بار از گرگان(استرآباد)به نمايندگى مجلس انتخاب گرديد(21)و در مهر 1333 جزء 36 نفر كميسيون خاص نفت مجلسين مؤسسان و ملى انتخاب شد.(22)
شوشترى چون هميشه در مجلس، نطق هاى خود را با«بسم اللّه الرحمن الرحيم»شروع مى كرد،در بين مردم به «سيد بسم اللّه»اشتهار يافته بود.وى بالاخره در دوم تير 1341 در تهران درگذشت(23)و در مشهد در جوار بارگاه حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
نكته جالب زندگى وى تولد و مرگ اوست كه هر دو در روز عاشورا اتفاق افتاده است.
(1)-سيد محمد على شوشترى:خاطرات سياسى/2
(2)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران 884/2
(3)-سيد محمد على شوشترى:پيشين/3
(4)-اسماعيل رائين:واقعه گوهرشاد به روايت ديگر/67
(5)-سيد محمد على شوشترى:پيشين/ 48؛اسماعيل رائين:پيشين/67
(6)-اسماعيل رائين:پيشين/67
(7)-باقر عاقلى:پيشين 884/2
(8)-همان جا؛اسماعيل رائين:پيشين/68
(9)-سيد محمد على شوشترى:پيشين/ 4؛اسماعيل رائين:پيشين/68
(10)-باقر عاقلى:پيشين 884/2
(11)-سيد محمد على شوشترى:پيشين/ 6
(12)-همان/77
(13)-همان/33
(14)-باقر عاقلى/همان جا
(15)-سيد محمد على شوشترى:پيشين/ 84-86
(16)-باقر عاقلى:پيشين 885/2
(17)-سيد محمد على شوشترى:پيشين/ 11
ص:150
(18)-زهرا شجيعى:نمايندگان مجلس شوراى ملى در بيست و يك دوره قانون گذارى در ايران/336
(19)-باقر عاقلى:پيشين 886/2
(20)-دولتهاى ايران از ميرزا نصر اللّه خان مشير الدوله تا مير حسين موسوى/ 253
(21)-باقر عاقلى:پيشين 886/2
(22)-باقر عاقلى:روزشمار تاريخ ايران از مشروطه تا انقلاب اسلامى 64/2
(23)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران 886/2
(24)-اسماعيل رائين:پيشين/69 سيد حسن حسينى
شهيدى-سيد حسن-جلد 2
شهيدى-نظام الدّين-جلد 2
شيرازى-على اكبر-قوام الملك- على اكبر خان
شيرازى-فتحعلى خان-صاحب ديوان-فتحعلى خان
شيرازى-نصر اللّه-جلد 1
ص:151
صاحب ديوان-فتحعلى خان
(1236-1314 ق)
فتحعلى خان پسر دوم على اكبر خان قوام الملك شيرازى(1203- 1282 ق)و نوه ابراهيم خان كلانتر اعتماد الدوله(مقتول 1215 ق)از رجال مشهور سياسى عصر قاجار و متولى آستان قدس.وى به سال 1236 ق متولد شد و در سن 20 سالگى به تهران رفت و به مقام استيفاى ديوان منصوب شد.او مدتى در محاسبات شهرهاى همدان،نهاوند،قزوين و گلپايگان مشغول به كار شد و اولين تجربه حكومتى خود را در منطقه خوار و ورامين بدست آورد(1).
در سال 1275 ق ميرزا فتحعلى خان عنوان و منصب صاحب ديوانى دريافت كرد و به حكومت يزد فرستاده شد(2).در 1280 ق به حكومت لرستان و خوزستان منصوب و يك سال بعد براى مدت كوتاهى به جاى حشمت الدوله حاكم خوزستان شد(3).سال 1283 ق به عنوان پيشكار و وزير مسعود ميرزا ظل السلطان راهى اصفهان شد و در اوايل
ص:152
1286 ق بطور مستقل حكومت اصفهان را بدست آورد(4).
در سال 1288 ق او به عنوان پيشكار و وزير مظفر الدّين ميرزا، وليعهد راهى تبريز شد و به مدت دو سال بلامنازع بيشتر اختيارات آن ولايت را در اختيار داشت ولى به تدريج مخالفت هايى عليه او شكل گرفت؛از جمله با ميرزا رضا مازندرانى صديق الدوله،پيشكار مظفر الدّين ميرزا،اختلاف پيدا كرد اما با حكمى كه از ناصر الدّين شاه گرفت،توانست رقيب را از ميدان خارج كند(5).مدتى بعد،با مخالفان جديدى روبرو شد.اين بار عده اى كه سردسته آنها ميرزا محمّد، منشى باشى مظفر الدّين ميرزا،بود با تحريك صدراعظم،ميرزا حسين خان سپهسالار(1243-1298 ق)عليه او موضع گيرى كردند.آنها سعى نمودند با استفاده از وليعهد،صاحب ديوان را معزول نمايند اما او با پذيرايى شايان از شاه و اطرافيانش در حين سفر به فرنگ در 1295 ق توانست خود را حفظ كند.
اين در حالى بود كه به سبب بعضى اقدامات صاحب ديوان مردم تبريز به ويژه كسبه و بازار نيز از او ناراضى بودند؛علت آن بود كه صاحب ديوان با تأسيس بازارچه سعى كرد معاملات خشكبار،ميوه و ذغال را تحت كنترل خود درآورد و اين امر باعث نارضايتى بازاريان شد(6).
اين دو گروه با همكارى هم عليه صاحب ديوان شورشى را ساماندهى كردند و با حمله به خانه او اموالش را به غارت بردند.صاحب ديوان از ترس جان به باغى در اطراف شهر فرار كرد اما در نهايت با وساطت ميرزا جواد مجتهد قزوينى و چند تن از سران حكومتى غائله فرونشانده شد و او دوباره بر سر كار خود برگشت.در سال 1298 ق زمانى كه وليعهد براى ديدار با شاه به تهران رفت،صاحب ديوان از منصب خود عزل شد(7).
در همين سال فارس به همراه ديگر ولايات غرب و جنوب غرب ايران ضميمه قلمرو حكومتى ظل السلطان
ص:153
شد و او پسرش سلطان حسين ميرزا جلال الدوله را به عنوان حاكم فارس انتخاب نمود و به همراه او صاحب ديوان به عنوان پيشكار راهى شيراز شد كه در ششم رجب همان سال به آن شهر وارد شدند.(8)
شيراز موطن آباء و اجداد صاحب ديوان بود.خاندان او از مدتها قبل جزو متنفذين و قدرتمندان شهر شيراز و منطقه بودند و به قول خفيه نويس انگليس«در حقيقت اكثر بزرگان اهل شيراز از فرزند و نواده و نتيجه حاجى بى بى والده جناب صاحب ديوان» بودند.(9)
با توجه به پايين بودن سن جلال الدوله در اين زمان كه سيزده سال بيش نبود،زمام امور حكومتى فارس و نواحى اطراف در اختيار صاحب ديوان قرار گرفت.اما او رقيبى جدى داشت كه برادرش على محمد خان قوام الملك (1245-1310 ق)بود و در بين ايلات اطراف فارس نفوذ فراوانى داشت.اين رقابت تا پايان عمر على محمد خان و بعد از او پسرش ادامه داشت.از اولين سال ورود به شيراز،صاحب ديوان با اقدامات شيخ على اكبر فال اسيرى مواجه شد.شيخ على اكبر كه يكى از روحانيون برجسته فارس به حساب مى آمد عليه اقدامات يهودى ها تبليغ مى نمود و مردم را بر ضد آنها تحريك مى كرد.در نتيجه ناآرامى هايى در شيراز رخ داد كه خبر آن به شاه قاجار رسيد و او را به تهران احضار كرد.
صاحب ديوان از فرستادن او خوددارى نمود و قول داد اوضاع را آرام كند.
ضمن اينكه در جواب معترضين به مخالفان شيخ على اكبر گفت:«نمى توانم سيد معززى را از شهر بيرون كنم محض خاطر طايفه يهود»(10).
در سال 1299 ق صاحب ديوان براى ساماندهى وضعيت شهر شيراز دستور داد،فهرستى از خانه هاى شهر تهيه شود و آنها را به چند محله تقسيم نمود تا هر روز نظافت شوند،(11)همچنين دستور داد كوچه ها سنگفرش شوند(12).
در اواخر سال 1299 ق و اوايل
ص:154
1300 ق اختلاف صاحب ديوان و قوام شدت گرفت؛تا جايى كه عمال ضابط در كار خود حيران بودند،چون پيش قوام الملك مى رفتند،صاحب ديوان آنها را اذيت مى كرد و برعكس(13)فتحعلى خان براى بيرون راندن رقيب از صحنه،جلال الدوله را ترقيب كرد نامه اى به پدرش ظل السلطان بنويسد «كه نه من(جلال الدوله)حاكمم،نه صاحب ديوان،حاكم،قوام الملك و ميرزا عبد اللّه پيشكار وزير ماليات فارس است»(14)اين نامه اثر چندانى نداشت اما از اقبال خوب صاحب ديوان،قوام در 1301 ق فوت كرد(15)و لقب او به پسرش محمد رضا خان (1268-1325 ق)داده شد.گرچه او هم به رقابت با عموى خويش پرداخت اما نتوانست كارى از پيش ببرد و ازآن پس صاحب ديوان در كارها مستقل شد.
او در 1301 ق به ظاهر مجلس شورايى تشكيل داد كه چند نفر از اعيان و بزرگان هر روز در آن حاضر شوند تا هركسى نظرى دارد عنوان كند و بعد از مشورت به صاحب ديوان عرضه نمايند و او براساس آن حكم كند(16).اين كار نتيجه چندانى نداشت و او نتوانست رضايت علما را بدست آورد؛تا جايى كه ملا محمد باقر اصطهباناتى،يكى از علماى شيراز از او به دربار شاهى شكايت كرد(17).با رفتارهاى تعدى گرانه صاحب ديوان و ديگر حكومتيان، نارضايتى مردم از وضعيت زياد شد و تحريك هاى محمد رضا قوام الملك هم كمك كرد تا شورشى عليه صاحب ديوان در سال 1303 ق در شيراز رخ دهد.بهانه اين شورش،گرانى نان بود كه در اثر احتكار و گران فروشى خود صاحب ديوان و اطرافيانش بروز كرده بود(18).اين شورش كه علمايى چون شيخ على اكبر فال اسيرى و حاج محمد حسين محلاتى در آن حضور داشتند، عاقبت به خشونت كشيده شد و تعدادى از مردم به ضرب گلوله كشته شدند.(19)با اعمال خشونت،مردم متفرق شدند اما همچنان گرانى نان باقى ماند و در سال
ص:155
بعد هم مردم قصد شورش داشتند.
فتحعلى خان با درك اين موضوع سعى نمود«با گستردن سفره و اطعام»آنها را راضى نگه دارد اما اغلب كسبه«از رفتن بر سر آن سفره خوددارى كردند.»(20)به تدريج اوضاع به گونه اى مغشوش شد كه هيچ گونه امنيتى در شهر و اطراف آن وجود نداشت،در اين ميان قوام الملك به تحريك ايلات پرداخت و آنها را عليه صاحب ديوان شوراند.
اين وضعيت ادامه داشت تا اينكه در جمادى الثانى 1305 ق ايالت فارس به سلطان اويس ميرزا احتشام الدوله (1255-1310 ق)واگذار و صاحب ديوان به تهران احضار شد(21).در شعبان 1308 ق صاحب ديوان به عنوان حاكم خراسان و متولى آستان قدس به مشهد آمد و تا سال 1310 ق در اين سمت بود.حكومت او در خراسان با نهضت تنباكو هم زمان شد.اين حركت در مشهد توسط علمايى چون ميرزا حبيب مجتهد و شيخ محمّد تقى بجنوردى و ديگران رهبرى مى شد(22)و در اوايل سال 1309 ه.ق با تعطيلى بازار توسط كسبه شهر به اوج رسيد.فتحعلى خان صاحب ديوان كه همكارى هميشگى با انگليسى ها و از جمله نمايندگى كمپانى رژى در مشهد داشت،تلاش زيادى در سركوب حركت و جلوگيرى از گسترش دامنه آن نمود كه تا حدى هم موفقيت بدست آورد.(23)در طى اين حركت بين طلاب حوزه علميه كه قصد داشتند با بستن درب هاى حرم اعتراض ها را گسترش دهند،و خادمان حرم كه از صاحب ديوان دستور مى گرفتند درگيرى هايى روى داد.(24)هم زمان با اين جريان وقوع و با همه گير در شهر كه به فوت تعداد زيادى از اهالى انجاميد بر مشكلات صاحب ديوان افزود و موقعيت او را به شدت متزلزل كرد.او همچنين در مراوداتى كه با امير افغانستان در رابطه با شيعه آزارى افغان ها داشت؛از موضع ضعف،عمل كرد(25).بااين حال در رابطه با آستان قدس،اقدامات مؤثرى انجام داد.به ويژه موقوفه هايى كه او از خود بر جاى گذاشته است قابل توجه مى باشد.
ص:156
موقوفات او عبارت است از:يك باب تيمچه،و دوازده دربند دكان كه خودش در حاشيه خيابان چهارباغ(ارگ) مشهد ساخته بود،يك ثلث از يك باب كاروانسرايى واقع در كوچه دهنه و سه ربع از مزرعه انابد(26)روستايى در غرب جلگه كاشمر كه هم اكنون به عنوان مركز بخش،جزو شهرستان بردسكن مى باشد.براساس وقف نامه صاحب ديوان اين موقوفه ها به 781 سهم تقسيم مى شود كه درآمد آن براى موارد ذيل به مصرف مى رسد:
1-روشنايى ضريح مطهر
2-جشن و اطعام در روز سوم شعبان،سالروز تولد امام حسين عليه السّلام
3-روضه خوانى دهه محرم
4-حق الارض تيمچه و دكاكين
5-حق النظاره
6-براى آخوند ملا على كرمانى و بعد از او اولادش
7-حقوق يك نفر خادم كه به نيابت واقف به خدمت در حرم بپردازد
8-مصارف وجوه مربوط به مقبره پدرش قوام الملك و مقبره خود صاحب ديوان(27)
صاحب ديوان در سال 1310 ق از حكومت خراسان بركنار شد و در سال 1311 ق با دادن مبلغ هشتاد هزار تومان به شاه حكومت كرمان را بدست آورد.(28)او پس از ورود به كرمان امور مالى را به ميرزا حسين خان معتمد شيرازى داد اما طولى نكشيد كه در رابطه با محاسبات و قرارداد مالياتى با او اختلاف پيدا كرد و اين امر در كار او اختلال ايجاد كرد و موقعيتش به مخاطره افتاد(29).بنابراين بيش از يك سال در كرمان نبود و به تهران احضار شد(30).صاحب ديوان چند سال آخر زندگى را در تهران گذراند و همچنان در فكر بدست آوردن حكومت فارس بود اما موفق نشد(31).در سال 1314 ق فوت كرد و جسد او به مشهد مقدس حمل و در گوشه شمالى گنبد حاتم خانى به خاك سپرده شد(32).بعد از او لقب «صاحب ديوان»به پسرش ميرزا حسين خان مؤتمن الملك داده شد.
ص:157
صاحب ديوان كه حدود 70 سال در مناصب مختلف حكومتى قرار داشت با زد و بندهاى سياسى،توانست علاوه بر مناصب و مقام هاى مختلف اموال زيادى جمع كند(33)به طورى كه اعتماد السلطنه او را«پير حريص»لقب مى دهد(34)به ويژه او با همدستى و همكارى ظل السلطان حاكم مقتدر غرب و جنوب غرب ايران در جمع آورى مال شهرت خاصى بدست آورد.
نقل حكايتى كه توسط اعتماد السلطنه ذكر شده خود گوياى اين واقعيت است.
او مى نويسد:«سه شنبه 12 صفر 1304 ق در روزنامه نوشته بودند، شخصى در ايتاليا فوت شده است كه پنجاه كرور دولت[25 ميليون تومان] از او مانده،همين كه عرض شد.شاه فرمود:افسوس در ايران نبود كه ظل السلطان و صاحب ديوان او را غارت كنند.»(35)
(1)-ميرزا حسن حسينى فسايى:فارسنامه ناصرى 966/2؛محمّد حسن خان اعتماد السلطنه:صدر التواريخ/41
(2)-ميرزا حسن فسايى:پيشين 820/1؛ محمد حسن خان اعتماد السلطنه:مرآة البلدان 2 و 1319/3
(3)-اعتماد السلطنه:پيشين 2 و 1474/3
(4)-فسايى:پيشين 834/1
(5)-نادر ميرزا:تاريخ و جغرافى دار السلطنه تبريز/194
(6)-همان/196
(7)-همان/200
(8)-به كوشش سعيدى سيرجانى:وقايع اتفاقيه/136
(9)-همان/152
(10)-همان/158
(11)-همان/154
(12)-فسايى:پيشين 865/1
(13)-سعيدى سيرجانى:پيشين/159- 160
(14)-همان/194
(15)-همان/204
(16)-همان/224
(17)-همان/237
(18)-همان/264
(19)-همان/267
(20)-همان/274-275
(21)-همان/21
(22)-حامد الگار:دين و دولت در ايران -نقش علما در دوره قاجار/312
(23)-ملا محمّد على هيدجى:رساله دخانيه/52
(24)-سهراب اميرى:زندگانى سياسى
ص:158
اتابك اعظم/200
(25)-اعتماد السلطنه:روزنامه خاطرات/ 842
(26)-عبد الحميد مولوى:پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس 230/3- 231
(27)-همان جا
(28)-اعتماد السلطنه:پيشين/939
(29)-سعيدى سيرجانى:پيشين/482
(30)-احمد على خان وزيرى:تاريخ كرمان 826/2
(31)-سعيدى سيرجانى:پيشين/487
(32)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/142؛رياضى هروى:عين الوقائع/119
(33)-اعتماد السلطنه:صدر التواريخ/ 42
(34)-همو:روزنامه خاطرات/1060
(35)-همان/463 اسماعيل رضايى
صاحب نسق-ميرزا ابو الحسن
(-1135 ق)
ميرزا ابو الحسن يكى از رجال مشهد در اواخر عهد صفوى است او منصب صاحب نسق آستانه رضويه را برعهده داشته است.در زمانى كه اصفهان در محاصره افغان ها قرار داشت و در مشهد بين اسماعيل خان سپهسالار و عليقلى خان،بيگلربيگى مشهد اختلاف رخ داد سپهسالار،عليقلى خان را از كار بركنار و محبوس كرد اما نتوانست موافقت بزرگان و اشراف شهر را بدست آورد؛از جمله اين افراد محمد امين آقا،محمد تقى آقا خدمه بيگلربيگى و ابو الحسن صاحب نسق بودند.اين افراد كه«اموال و آذوقه بسيارى»داشتند با گردآوردن افرادى به خانه سپهسالار حمله بردند و او را دستگير و زندانى نمودند.آنها عليقلى خان را از حبس درآورده و به حكومت شهر نشاندند،تمامى اموال اسماعيل خان را غارت و ميرزا كاظم وزير مشهد را به قتل رساندند(1).
در همين حين ماجراجويى ديگر به نام حاجى محمد پهلوان نيز از فرصت استفاده كرد و دست به شورش زد او در جمادى الاولى 1135 ه.ق به خانه عليقلى خان حمله و او را همراه با
ص:159
ابو الحسن صاحب نسق،محمد رضا بيگ ايشيك آقاسى و يحيى خان، حاكم سرخس به قتل رساند(2).البتّه مؤلف عالم آراى نادرى اين واقعه را در سال 1134 ق ذكر كرده است كه درست نمى باشد چون واقعه بعد از سقوط اصفهان در 1135 ق بوده است.
ميرزا ابو الحسن موقوفاتى بر حرم مطهر داشته است كه عبارتند از:چهار دانگ از شش دانگ موسى آباد در هشت فرسنگى غرب مشهد و حمام كهنه سراب واقع در محله سراب،كه هم اكنون بين خيابان خسروى و امام خمينى قرار گرفته است(3).
(1)-محمد محسن مستوفى:زبدة التواريخ/175-176
(2)-همان/176؛محمد كاظم مروى:
عالم آراى نادرى 38/1
(3)-عبد الحميد مولوى:پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس رضوى 137/2 و 251 اسماعيل رضايى
صبورى-محمد كاظم-جلد 2
صديق دفتر-ميرزا محمد على
(-1304 ش)
حاج ميرزا محمد على حسينى معروف به صديق دفتر و وزير محاسبات آستان قدس.
مطابق احكامى كه از سوى آستان قدس درباره وى و خاندانش به تاريخ 21 مهر ماه 1304 ش صادر شده است، پدرانش موروثى در اين دستگاه مشغول خدمتگزارى بودند و عمر خود را در اين راه صرف كرده اند.خود وى نيز كه تحصيلات حوزوى داشت به خدمت آستانه وارد شد و به مقام
ص:160
وزارت محاسبات(مسئول امور مالى و حسابرسى)آستان قدس منصوب و به لقب صديق دفتر و دريافت يك عصاى مرصع از سوى متولى آستان قدس مفتخر شده است.
طبق اظهارات آخرين فرزندش ميرزا محمد صادق(متولد 1297 ش) كه در هنگام فوت پدر حدود پنج،شش سال بيشتر نداشته است آن مرحوم از سال 1329 ق/1290 ش تا پايان عمر خود علاوه بر شغل محاسبات دفتر، سرپرستى مدرسه ايتام سادات را در حرم مطهر برعهده داشت و مقدارى از املاك خود را در رجب آباد تبادكان وقف آن مدرسه كرده است.فرزند صديق دفتر معتقد است كه پدرش اولين كسى بود كه پيشنهاد خريد كارخانه برق را براى حرم حضرت رضا عليه السّلام داد.
ميرزا محمد على حسينى پس از فوت در 1304 ش.در داخل ايوان طلا به خاك سپرده شد.
در تاريخ 21 مهر ماه همان سال بنا به تقاضاى سيد ابو القاسم كه ضابط كل اسناد آستان قدس و سرپرست فرزندان صديق دفتر بود،حكمى به امضاى مرتضى قلى خان طباطبايى،متولى وقت،صادر و مقرر شد حقوقى كه صديق دفتر مى گرفته و عبارت از دويست تومان نقد و ده خروار غله بوده است هرساله به فرزندش ميرزا محمد صادق داده شود.اما سال بعد محمد ولى خان اسدى كه تازه از سوى رضا خان به سمت نيابت توليت انتخاب شده بود و دست به اصلاحات ادارى در آستان قدس زد،حكمى به تاريخ 31 اسفند 1305 ه.ش در نقض حكم پيشين درباره اين خاندان صادر كرد كه به موجب آن حقوق دريافتى آنان از آستان قدس به هشتاد تومان نقد كاهش يافت.فرزندان صديق دفتر هم كه به حكم جديد اعتراض داشتند از دريافت اين مقررى صرف نظر كردند.از مرحوم صديق دفتر از دو همسرش شش فرزند پسر و دختر متولد شد،ميرزا محمد صادق(متولد 1297-زنده در 1383)، محمد مصطفى،بى بى عزت وزيرى كه
ص:161
همسر حاج ميرزا يحيى ناظر بوده است.
بى بى جواهر و بى بى شوكت(1).
رجبعلى يحيايى
صفوى-سليمان ميرزا
(961-984 ق)
چهارمين فرزند پسر شاه طهماسب اول(930-984 ق)،خادم باشى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام.
سليمان ميرزا در روز چهارشنبه 24 ربيع الثانى 961 ق از مادرى چركسى به نام سلطان آغا خانم در نخجوان متولد گرديد(1).پس از تولد شاه طهماسب او را به ابراهيم خان ذو القدر سپرد و روانه شيراز كرد.پس از چندى در سال 964 ق او را به قزوين فراخواند و در حالى كه چهار سال داشت به منصب «خادم باشى روضه مقدسه[حضرت رضا عليه السّلام]مفتخر ساخت»(2)و به همراه چرنداب سلطان شاملو روانه مشهد مقدس كرد تا نزد شاهزاده دانشمند ابو الفتح ابراهيم ميرزا،حاكم مشهد در چهارباغ مشهد ساكن و مورد تربيت وى قرار گيرد.مقررى هم براى وى تعيين كرد كه توسط آقاكمالى وزير خراسان بايد از وجوه حلال تهيه مى شد.
همچنين شاه دستور داد شاهزاده از محرمات بپرهيزد و لباس ابريشمين نپوشد و پس از آموختن قرآن «رساله هاى فارسى در واجبات» بخواند و از خواندن كتابهاى شعر دورى جويد و نزد«علما و صلحا»پرورش يابد(3).احتمالا وى تا سال 974 ق در مشهد مانده است چون تا آن تاريخ از رفتن وى به دربار پدر خبرى نيست.در اين سال كه شاه طهماسب از برادرزاده خود سلطان ابراهيم ميرزا رنجيده بود او را از حكومت خراسان عزل كرد و دستور داد در سبزوار مقيم شود و حكومت مشهد را همراه با سرپرستى سليمان ميرزا به«شاه ولى سلطان تاتى اغلى مرحمت نمود»(4).اسكندر بيگ مى نويسد:پس از عزل شاه ولى سلطان از حكومت مشهد در 978 سليمان ميرزا را به قزوين فراخوانده و در 19
ص:162
محرم سال 982 ق وارد قزوين شد(5).در علت فراخوانده شدن او به دربار چند مورد ذكر شده است.در نسخه برلين خلاصة التواريخ آمده است كه پس از ورود سليمان ميرزا به قزوين شاه از اعتياد او به ترياك بسيار ناراحت بود، از اطبا خواست كه او را تحت مداوا قرار دهند و مادرش سلطان آغا خانم را هم مأمور مواظبت و معالجه او كرد تا از اعتياد دست بردارد.(6)
اما نصر اللّه فلسفى كه در همه جا برخلاف منابع سليمان ميرزا را پسر پنجم شاه طهماسب به حساب آورده علت فراخوانده شدن وى را چنين ذكر مى كند«چون پرى خان خانم و هواداران اسماعيل ميرزا پيوسته به شاه تلقين مى كردند كه طرفداران حيدر ميرزا قصد جان او را دارند،شاه طهماسب مصمم شد كه دست پسر خود يعنى حيدر ميرزا را از كارها كوتاه كند و هواخواهان او را پراكنده سازد.به همين قصد سليمان ميرزا را كه با پرى خان خانم از يك مادر بودند به تحريك خواهرش به دربار احضار كرد و چندى امور سلطنتى را به او و برادرزاده خويش ابراهيم ميرزا سپرد(7).»حوادث بعدى و ميزان نفوذ پرى خان خانم خواهر سليمان ميرزا در دربار و نقشى كه وى در به سلطنت رساندن اسماعيل ميرزا ايفا كرد و در پايين به آن اشاره خواهد شد، استدلال مرحوم فلسفى را در فرا خواندن سليمان ميرزا منطقى تر از استدلال اول نشان مى دهد.
پس از اينكه شاه طهماسب در 15 صفر 984 ق دار فانى را وداع كرد(8)رقابت بين سليمان ميرزا و ساير شاهزادگان كه از زمان مريضى شاه طهماسب در دو سال پيش آغاز شده بود،شدت گرفت.(9)حيدر ميرزا پنجمين پسر شاه طهماسب كه در هنگام مرگ پدر بر بالين او بود و از طرف استاجلوها حمايت مى شد ادعاى سلطنت كرد اما در همان روز اول(16 صفر 984 ق) توسط طرفداران اسماعيل ميرزا و سلطان سليمان ميرزا كشته شد(10).
سپس پيك هايى فرستاده شد تا
ص:163
اسماعيل ميرزا را كه از حدود 20 سال قبل توسط شاه طهماسب در قلعه قهقهه زندانى شده بود براى به تخت نشاندن به قزوين بياورند.اما چون چند روز از آنجا خبرى نرسيد يكى از امرا به نام روملو به پرى خان خانم پيشنهاد كرد شاهزاده محمود ميرزا به پادشاهى برداشته شود،اما پرى خان خانم سليمان ميرزا برادر مادرى خود را كه مورد حمايت داييش شمخال سلطان رئيس چركس ها بود،براى سلطنت مناسب تر دانست.همين موارد باعث شد كه اسماعيل ميرزا پس از اينكه در همين سال به تخت نشست كينه روملو و شاهزاده سليمان ميرزا به دل بگيرد(11).
از آنجا كه اكثر امرا به غير از امراى استاجلو طرفدار شاهزاده اسماعيل ميرزا بودند،شرايط براى به حكومت رسيدن ساير شاهزاده ها از جمله سليمان ميرزا و سلطان ابراهيم ميرزا فراهم نبود و آنان خواسته يا ناخواسته به طرفدارى از اسماعيل ميرزا برخاستند.در روز 18 صفر 984 ق سليمان ميرزا به همراه ابراهيم ميرزا، محمود ميرزا و احمد ميرزا در مسجد جامع قزوين به نام اسماعيل ميرزا خطبه خواندند(12).هنگامى كه موكب اسماعيل ميرزا و همراهانش از قهقهه به نواحى قزوين رسيد،سليمان ميرزا به اتفاق چند شاهزاده ديگر نزد او آمدند(13).اسماعيل ميرزا در مدتى كه هنوز به قزوين وارد نشده و رسما تاجگذارى نكرده بود قيافه پادشاهى مردم دار به خود گرفت و فقط كسانى را كه از نظر مردم گناهى نابخشودنى داشتند به قتل رساند و دستوراتى درباره عدم تعرض به جان و مال مردم صادر و بين قزلباش ها و سپاهيان پول تقسيم كرد(14).پس از فراهم آوردن مقدماتى در 27 جمادى الاول وارد قزوين شد و بر تخت نشست(15).
از آنجا كه اسماعيل ميرزا در دل امرا ترس ايجاد كرده بود،از شورش امرا عليه خود و دستاويز قرار دادن شاهزاده ها مى ترسيد،(16)لذا پس از به
ص:164
تخت نشستن براى تثبيت قدرت خود دست به اقداماتى در جهت محدود كردن يا از بين بردن شاهزاده ها و امراى مؤثر زد.از جمله همراهان شاهزاده سليمان ميرزا و همراهان پرى خان خانم را از خدمت آنها اخراج كرد(17).
استاجلوها هم كه از شاهزاده رقيب او يعنى حيدر ميرزا حمايت كرده بودند در قزوين يا ساير نقاط كشور مورد قتل و آزار قرار گرفتند.پيره محمد خان استاجلو به استاجلوهايى كه در دروازه قصر گرد آمده بودند و از شاه طلب عفو داشتند پيوست تا به شفاعت شاه آنها بخشيده شوند اما خود او هم مغضوب شد.پس از چند روز كه مورد عنايت شاه واقع شد شاه به او فهماند كه شاهزاده هايى چون مصطفى ميرزا و سليمان ميرزا مايه نگرانى خاطر اويند زيرا اولى از به سلطنت نشستن حيدر ميرزا پشتيبانى كرده بود و سليمان ميرزا هم از طرف خواهرش پرى خان خانم و دايى اش شمخال پس از قتل حيدر ميرزا براى مدتى نامزد سلطنت شده بود(18).
بنابراين شاه اسماعيل دوم خواستار دستگيرى و قتل آنها شد.به دستور شاه اسماعيل،سليمان ميرزا به دست دايى او شمخال سلطان سپرده شد و سرانجام پس از اينكه چند روزى زندانى بود در سه شنبه هفتم شعبان همان سال (984 ق)به همراه برادرش مصطفى ميرزا به قتل رسيد زيرا شمخال سلطان بايد با قتل آنها وفادارى خود را به شاه جديد به اثبات مى رساند(19).والتر هينتس از قول حيدر بن على حسينى رازى نويسنده تاريخ حيدرى مى نويسد:
سليمان ميرزا را مجبور كردند بيش از حد ترياك بخورد(20).جسدش را ابتدا در امامزاده حسين دفن كردند(21).و در سال 986 ق به دستور شاه محمد خدابنده(985-996 ق)توسط مادرش به همراه اجساد ساير شاهزادگان كه به دست شاه اسماعيل دوم به قتل رسيده بودند به مشهد حمل و در حرم مطهر مدفون گرديد.(22)
منابع درباره خصوصيات اخلاقى
ص:165
سليمان ميرزا نوشته اند از او امر نامشروعى سر نزد و آن قدر بخشنده بود كه هرچه داشت ايثار مى كرد و بخشش را بدان پايه رسانده بود كه مردم او را نادان مى خواندند.او سخت به ترياك اعتياد داشت و تلاش شاه طهماسب و مادرش در درمان او سودى نبخشيد(23).
سليمان ميرزا درعين حال انسانى «سخت گير و حيله گر»(24)و خودخواه بود.از حوادثى كه خودخواهى او را نشان مى دهد اين است كه هنگامى شاهزاده دانشمند ابراهيم ميرزا در سال 982 ق به قزوين وارد شد همه شاهزاده ها به استقبال رفتند اما او بيرون نرفت.(25)همچنين نوشته اند هنگامى كه برادرش حيدر ميرزا كه ادعاى جانشينى پدر را داشت به دست طرفداران اسماعيل ميرزا كشته شد،وى دستور داد زيرجامه از تن او درآوردند و پاى بر سينه او نهاد به طورى كه از آن خون بيرون آمد(26).نصر اللّه فلسفى نيز درباره او نوشته است:«سليمان ميرزا جوانى بسيار نالايق،طماع،پست فطرت و بى گوهر بود»(27)
(1)-اسكندر بيگ منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 217/1؛قاضى احمد قمى:
خلاصة التواريخ 628/2-629؛محمد يوسف واله اصفهانى:خلد برين(روزگار صفويان)/401
(2)-قاضى احمد قمى:پيشين 391/1؛ اسكندر بيگ منشى:پيشين 217/1
(3)-قاضى احمد قمى:پيشين 391/1 و 629
(4)-همان/640
(5)-اسكندر بيگ منشى:پيشين 217/1؛ قاضى احمد قمى:پيشين 567/1 و 588
(6)-قاضى احمد قمى:پيشين 998/2
(7)-نصر اللّه فلسفى:زندگانى شاه عباس اول 34/1
(8)-قاضى احمد قمى:پيشين 592/1
(9)-محمد يوسف واله اصفهانى:پيشين /381-384
(10)-قاضى احمد قمى:پيشين 605/1؛ واله اصفهانى:پيشين/393
(11)-والتر هينتس:شاه اسماعيل دوم صفوى/80
(12)-قاضى احمد قمى:پيشين 607/1
(13)-همان:619/2
(14)-والتر هينتس:پيشين/77-78
(15)-قاضى احمد قمى:پيشين 621/2؛ حسن بيك روملو:احسن التواريخ/ 628
ص:166
(16)-محمود افوشته اى نطنزى:نقاوة الآثار/45
(17)-قاضى احمد قمى:پيشين 622/2
(18)-والتر هينتس:پيشين/102
(19)-حسن بيك روملو:پيشين/629؛ قاضى احمد قمى:پيشين 628/2 و 1006
(20)-والتر هينتس:پيشين/103
(21)-قاضى احمد قمى:پيشين 1007/2
(22)-همان 671/2-672
(23)-همان 629/2
(24)-والتر هينتس:پيشين/57
(25)-قاضى احمد قمى:پيشين 588/1
(26)-همان 605/2
(27)-نصر اللّه فلسفى:پيشين/43-44 رجبعلى يحيايى
صفوى-شاه طهماسب اول-جلد 4
صفوى-ميرزا سيد محمد
(1126-1176 ق)
ميرزا سيد محمد متولى آستان قدس (1155-1163 ق)و حاكم چهل روزه بخشهايى از ايران.
ميرزا سيد محمد در روز دوشنبه پنجم جمادى الثانى 1126 ق در اصفهان زاده شد.وى آخرين فرزند از پسران دهگانه ميرزا محمد داود متولى آستان قدس و از نسل سادات مرعشى اصفهان(1)و از طرف مادر نوه شاه سليمان صفوى(1077-1105 ق)به شمار مى رفت.پدرش ميرزا محمد داود كه از سوى شاهان صفوى منصب استيفاى كل موقوفات ايران را در دست داشت از سال 1110 ق به توليت آستان قدس برگزيده شد و در 1125 ق دختر شاه سليمان صفوى را به عقد درآورد و به احتمال قوى از 1117 ق به بعد بيشتر به جاى مشهد در اصفهان مقيم بود(2).
ميرزا سيد محمد در حدود شش هفت سالگى پدرش را از دست داد و در اصفهان نزد مادر خود و دايى اش شاه سلطان حسين صفوى(1105- 1135 ق)مى زيست.
در هنگام حمله افاغنه به اصفهان (1134 و 1135 ق)شاه سلطان حسين از روى احتياط او را به يزد فرستاد.پس از چندى طهماسب ميرزا فرزند شاه
ص:167
سلطان حسين كه براى گردآورى سپاه و نجات اصفهان از دست افاغنه به قزوين رفته و در آنجا خود را شاه خوانده بود، ميرزا سيد محمد را به حضور خواند.از آن به بعد ميرزا همراه شاه طهماسب بود.
وقتى طهماسب در سال 1139 ق تصميم گرفت به خراسان لشكركشى كند و مشهد را از چنگ ملك محمود سيستانى درآورد حرم خود را به ميرزا سيد محمد سپرد.پس از اخراج افاغنه از اصفهان،شاه طهماسب وى را به درگاه خويش خواند و خواهر خود را كه«جان بيگم»نام داشت به ازدواج او درآورد.پس از اينكه نادر شاه در 1145 ق.شاه طهماسب را از پادشاهى خلع كرد،ميرزا سيد محمد مجبور شد با اهل حرم پدرزن خود به مشهد برود.از اين شهر به سارى و مازندران و پس از يك سال به سمنان رفت.نادر شاه پس از جلوس بر تخت در دشت مغان (1148 ق)ميرزا را به اصفهان فرستاد.
مادر ميرزا سيد محمد كه به برادرش شاه طهماسب علاقه وافرى داشت از فرزند خود جدا شد و با شاه طهماسب به سبزوار رفت و پس از قتل شاه طهماسب بدست فرزند نادر در 1151 ه.ق به اصفهان برگشت(3).
ميرزا سيد محمد در اين سالهاى آشفتگى و دربه درى از آموختن علوم دينى،رياضى،نجوم،تحرير و سياق غافل نماند و به واسطه استعدادى كه داشت در اين زمينه ها متبحر و مورد توجه طرفداران حكومت صفوى واقع شد.همين امر باعث شد شاه طهماسب همواره از جانب او به عنوان يكى از كسانى كه ممكن است ادعاى حكومت كند احساس نگرانى نمايد.نادر شاه هم كه از بازماندگان صفويه مى هراسيد همواره درباره او مى گفت ميرزا سيد محمد پادشاهى بى افسر است.بدين واسطه بود كه نادر شاه پس از بازگشت از هندوستان(1153 ق)وى و مادرش را از اصفهان نزد خود خواند تا منصب صدارت كل ممالك ايران و توليت حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام را بدو سپرده و از اين طريق وى را تحت كنترل خود
ص:168
داشته باشد.اما مادر ميرزا سيد محمد كه از نادر هراسناك بود از نادر تقاضا كرد او و فرزندش را به اصفهان برگرداند.نادر آنها را روانه اصفهان كرد و ميرزا سيد محمد تا سال فوت مادرش (1155 ق)در اصفهان بود.در پى اين قضيه ميرزا سيد محمد نعش مادرش را به مشهد آورد و در حرم به خاك سپرد(4).
نادر كه در اين ايام در داغستان به سر مى برد سيد محمد را به غرب كشور فراخواند و توليت آستان قدس را به او داد.ميرزا سيد محمد تا پايان عمر نادر شاه(1160 ق)در اين منصب خدمت كرد(5).
از مهمترين اتفاقات دوران توليت وى در عهد نادر شاه مأموريت يافتن از سوى نادر جهت مناظره در امور مذهبى با علما و مفتيان عثمانى و كشيشان مسيحى و علماى يهودى درباره حقيقت اسلام و درستى مذهب شيعه در نخجوان بود(6).انتخاب او براى شركت در اين مناظره،ميزان توانايى علمى او را نشان مى دهد.نادر پس از بازگشت از كركوك و موصل اوضاع خراسان را به واسطه حضور افاغنه آشفته ديد و چون نمى توانست در مشهد بماند پاسدارى از قلعه مشهد را به سيد محمد سپرد و خود روانه دشت قبچاق و قوچان شد و در آنجا كشته شد.ميرزا سيد محمد در پى آگاهى از قتل نادر،هفت هزار افاغنه يى را كه نادر در اختيار او گذاشته بود با قزلباشان جايگزين كرد و از عليقلى خان برادرزاده نادر كه در سيستان به سر مى برد خواست براى جلوس بر تخت به مشهد بيايد.ميرزا سيد محمد تا رسيدن عليقلى خان به مشهد،شهر را در مقابل فرزندان و نوادگان نادر و هفتاد هزار نيرو كه بيشتر آنان افاغنه بودند و ورود آنها موجب چپاول شهر مى گشت حفظ كرد و با نزديك شدن عليقلى خان به مشهد به عنوان متولى آستان قدس به استقبال او از شهر بيرون رفت.على قلى خان با كمك ميرزا سيد محمد در 27 جمادى الثانى 1160 ق با عنوان عادل شاه در مشهد بر تخت نشست اما چون كردان چمشگزك عليه
ص:169
او شوريدند وى ميرزا سيد محمد را با خود به سركوبى آنها برد.همچنين او را با خود به غرب كشور برد تا شورش برادر خود ابراهيم ميرزا را فرونشاند.
اين امر نشانگر نگرانى عادل شاه نسبت به ميرزا سيد محمد است.به هرحال عادل شاه،ميرزا را به مقام صدارت برداشت و روانه شد.ابتدا در مازندران و استرآباد قاجارها را منهزم كرد(7).
سپس به جنگ با برادر كه خود را ابراهيم شاه خوانده بود شتافت،اما شكست در سپاهش افتاد.ميرزا سيد محمد از سوى ابراهيم شاه به گرمى پذيرفته شد و پنج هزار نيرو در اختيارش قرار گرفت تا به قم رفته و سد رودخانه شهر را كه هرساله طغيان رود آن باعث خرابى صحن حرم حضرت معصومه عليها السّلام و ديگر ساختمانها بود و نيز مقرنس كارى قبه مطهره و ارگ شهر را تعمير و بازسازى كند.پس از دو ماه ابراهيم شاه خود به قم وارد شد و عادل شاه كور را همراه حرم و جواهرخانه و خزانه و اسباب شاهى را به ميرزا سيد محمد سپرد.در اين هنگام امراى خراسان با شنيدن خبر شكست و كور شدن عليشاه،شاهرخ ميرزا نواده نادر را به حكومت برداشته بودند.
ابراهيم شاه مجبور شد خود براى جنگ با شاهرخ اقدام كند و چون سپاهش قبل از درگيرى در سمنان از هم گسيخت به قم بازگشت.اين بار ميرزا سيد محمّد، ابراهيم شاه را به شهر راه نداد و از او خواست افاغنه و ازبكها را كه مايه ناامنى بودند از خود دور كند تا اجازه ورود به او بدهد.در نبود ابراهيم شاه هم افاغنه و ازبكها ناامنى هاى زيادى را در شهر پديد آورده بودند و ميرزا سيد محمد مجبور شده بود با آنها نبرد كند.
توانايى او در اين امر باعث شد بزرگان قزلباش و ترك و لر به وى پيشنهاد دهند كه براى بدست گرفتن سلطنت ايران اقدام كند اما بنا به عللى كه دقيقا دانسته نيست ميرزا سيد محمد به شاه زخ نامه نوشت و او را از وضع ابراهيم شاه باخبر ساخت و از او خواست دستور دهد تا هرطور شاهرخ مى خواهد لوازم و
ص:170
جواهرات پادشاهى را در اختيار او نهد.
شاهرخ هم به ميرزا سيد محمد نامه نوشت و در آن خود را طفلى يتيم خواند و از او خواست به مشهد رفته و وى را تحت حمايت خود گيرد.ميرزا سيد محمد به طرفداران خود اعلام كرد كه او قصد سلطنت كردن ندارد و بايد لوازم پادشاهى را به شاهرخ برساند.از طرفى از خانواده خود كه در مشهد و در اختيار شاهرخ بودند نيز نگران بود.ميرزا سيد محمد آنچه در اختيارش بود بر نه هزار استر و شتر نهاد و از راه يزد و كوير روانه مشهد شد.اما از همان آغاز بين او و شاهرخ بى اعتمادى وجود داشت و شاهرخ كوشيد چندبار ميرزا را به قتل رساند.حتى قبل از رسيدن سيد محمد افرادى فرستاد تا وى را بكشند اما موفق به اين كار نشد.در همين اوضاع احمد خان درانى هم كه پس از مرگ نادر شاه به قندهار رفته بود،از آنجا تا هرات را تحت كنترل خود گرفته و پسر خود را بر هرات حاكم كرده بود.در غرب ايران هم ابو الفتح خان بختيارى اصفهان را در دست داشت و قاجارها در شمال كشور دست به ناآرامى زده بودند.كرمانشاه و آذربايجان هم ناآرام بود.شاهرخ كه ابتدا مى خواست ميرزا سيد محمد را از ميان بردارد سردارانى را به قتل وى اعزام كرد اما آنها به رهبرى امير علم خان خزيمه از ميرزا سيد محمد خواستند تا شاهرخ را عزل كند.آنها سرانجام سيد محمد را كه در 20 محرم 1163 ق وارد مشهد شده بود در 5 صفر 1163 ق با عنوان شاه سليمانى ثانى به حكومت برداشتند.
شاهرخ عزل و تحت نظر گرفته شد(9).
منابع طرفدار ميرزا سيد محمد مثل زبور آل داود اثر پسرش هاشم ميرزا و مجمع التواريخ اثر نواده اش خليل ميرزا در همه جا نوشته اند كه وى علاقه اى براى به دستگيرى حكومت نداشته است.اما منابع ديگر و از جمله طبيب نادر شاه مى نويسد:ميرزا سيد محمد به عنوان مجتهدى اسلامى در محكمه خود به امور تجارى و ارتباطى مسلمانان رسيدگى مى كرد.پس از اينكه شاهرخ
ص:171
جوان را به جاى نادر ديد تصميم گرفت به عنوان يك وظيفه دينى براى احياى سلطنت صفويه اقدام كند.لذا در راه رسيدن به سلطنت براى خود به تبليغ پرداخت و طرفدارانش در هنگامى كه امير خان حامى شاهرخ براى جلوگيرى از حمله افاغنه به هرات،به آن سوى رفته بود فرصت را غنيمت شمرده و او را با عنوان شاه سليمان ثانى به سلطنت برداشتند.(10)شاه سليمان صفوى به قدرت رسيد و دست به انتصابات و اقداماتى زد.از جمله پسر بزرگ خود سلطان داود ميرزا را به عنوان متولى آستان قدس برگزيد و منصب صدارت كل ايران را به ميرزا محمد مقيم كه دامادش بود سپرد.صدارت خاصه را به خواهرزاده خود ميرزا شفيع داد و امير علم خان خزيمه را به وزارت برگزيد(11).
چون مردم در آشفتگى هاى پس از سقوط صفويه و قتل نادر رنج بسيار ديده بودند؛ميرزا سيد محمد طى فرمانى به مدت سه سال ماليات را بخشيد،(12)حكام ولايت را هم منصوب كرد.از جمله محمد حسن خان قاجار را كه در عهد حكومت شاهرخ رياست تشريفات دربار را به عهده داشت حاكم گرگان كرد(13).انتصابات و اقدامات او مايه اميدوارى بود اما سلطنت وى بيش از چهل روز طول نكشيد چون سرداران خراسان افرادى سركش و لجام گسيخته بودند و خود به هر كارى دست مى زدند كما اينكه در هنگامى كه شاه سليمان در شهر نبود امير علم خان خزيمه وارد حرم شاهرخ شد و او را كور كرد.(14)
شاه سليمان ثانى در فرمانى به احمد خان ابدالى(درانى)كه پس از قتل نادر شاه به قندهار رفته و براى خود حكومتى مستقل تشكيل داده بود،از وى خواست خود را مطيع او كه از بازماندگان صفويه است بداند و سرزمينهاى ما بين هرات و قندهار را به تصرف نيروهاى وى به رهبرى بهبود خان بدهد.(15)اما احمد خان درانى تقاضاى وى را نپذيرفت و شاه سليمان ناگزير سپاهى را عازم هرات نمود تا اين شهر را از تصرف فرزند احمد خان
ص:172
درآورند و اين سپاه موفق به اين كار شد(16).شاه سليمان از آن به بعد بيشتر اهتمامش متوجه مسأله شرق كشور و قندهار بود و سعى داشت با فروش جواهرات براى لشكركشى پول گرد آورد.اما حوادث بعدى به وى مهلت اين كار را نداد،زيرا يوسف على خان جلاير با همدستى زن شاهرخ ميرزا، نيرو وارد مشهد كردند و شاه سليمان را در يازدهم ربيع الثانى 1163 ق از سلطنت خلع و او را كور و زندانى كردند و دوباره شاهرخ را به حكومت برداشتند،پس از چندى زبانش را نيز قطع كردند و تلاش طرفداران شاه سليمان ثانى براى حكومت رساندن وى سود نبخشيد(17).
در تحولات بعدى هم يك بار ديگر امير علم خان خزيمه به مشهد آمد و از او خواست يكى از فرزندانش را به پادشاهى بردارند،اما ميرزا سيد محمد پس از ستايش از وفادارى علم خان به اين خواسته تن نداد(18).بدين گونه به حكومت چهل روزه شاه سليمان پايان داده شد و وى تا پايان عمر در تنگدستى در مشهد تحت نظر زيست.
سرانجام در 1176 ه.ق درگذشت و در سردابى كه پدرش در صحن پايين مبارك در حرم مطهر ساخته بود،به خاك سپرده شد(19).
شاه سليمان ثانى نه فرزند داشت:
داود ميرزا كه به فرمان پدر در 1163 ق در طى حكومت پدر متولى آستان قدس شد.على ميرزا،حسن ميرزا، قاسم ميرزا،محمد هاشم،مؤلف كتاب زبور آل داود،شرف بيگم كه در پنج شش سالگى درگذشت،شهربانو بيگم (1168-1175 ه.ق)،زبيده بيگم (1172-1182 ه.ق)،زبيده بيگم دوم (1174-1176 ه.ق)كه اين سه نفر اخير در دار الحفاظ حرم مطهر مدفون شده اند.(20)شاه سليمان ثانى هنگامى كه از تخت به زير كشيده شد چون بر جان فرزندان بزرگش داود ميرزا و على ميرزا بيمناك بود آنان را مخفيانه به عتبات فرستاد تا در آنجا به تحصيل و عبادت مشغول شوند و يك سال پس از
ص:173
آن به آنها دستور داد با توصيه نامه اى كه خود به پادشاه هند نوشت به هند روند.
نوه شاه سليمان،ميرزا خليل فرزند ميرزا محمّد،كتاب مجمع التواريخ را نوشت.شاه سليمان فرزندان كوچكترش حسن ميرزا،قاسم ميرزا و هاشم ميرزا را نزد خود نگه داشت.
(1)-سلطان هاشم ميرزا:زبور آل داود/ 79؛محمد خليل مرعشى:مجمع التواريخ/91
(2)-سلطان هاشم ميرزا:پيشين/47-50
(3)-همان/85-86؛محمد خليل مرعشى:پيشين/92-93
(4)-سلطان هاشم ميرزا:پيشين/83-87
(5)-محمد خليل مرعشى:پيشين/94- 95
(6)-سلطان هاشم ميرزا:پيشين/89
(7)-همان 87-91
(8)-همان/91-95
(9)-همان/95-112؛محمد خليل مرعشى:پيشين/88-90 و 110-118
(10)-پادرى بازن:نامه هاى طبيب نادر شاه/63-65
(11)-ميرزا محمد خليل مرعشى:
پيشين/119؛سلطان هاشم ميرزا:
پيشين/115
(12)-ميرزا محمد خليل مرعشى:پيشين /121؛سلطان هاشم ميرزا:پيشين 116-117
(13)-محمّد صادق نامى:تاريخ گيتى گشا/30
(14)-سلطان هاشم ميرزا:(مقدمه) پيشين/14
(15)-عبد الحسين نوايى:نادر شاه و بازماندگانش/555
(16)-ميرزا محمد خليل مرعشى:
پيشين/123-127؛سلطان هاشم ميرزا:پيشين/118-119
(17)-محمد خليل مرعشى:پيشين/ 132-138
(18)-همان/140
(19)-همان/145؛سلطان هاشم ميرزا/ 132
(20)-سلطان هاشم ميرزا:پيشين/132- 133 رجبعلى يحيايى
ص:174
طغرانويس-ميرزا رفيع
(-1369 ق)
ميرزا رفيع،از طغرانويسان معروف آستان قدس.وى در هنر طغرانويسى مهارت داشت.طغرانويسان احكام و فرمانهاى آستان قدس رضوى را با خط خوش نوشته و تذهيب و سرلوحه آن را با مهر مخصوص ممهور مى نمودند.
ميرزا رفيع در عصر خود فردى ممتاز شمرده مى شد كه احكام و فرمان هاى حضرتى را با مهر مخصوص ممهور مى كرد.
فوت ميرزا در 16 شعبان سال 1369 ق در مشهد واقع شد.پيكرش را در حجره دوم ضلع شمالى صحن جديد به خاك سپردند(1).
(1)-تقى بينش:كتيبه هاى فارسى غرفه هاى صحن جديد،نامه آستان قدس،ش 36،خرداد 256/1352- 255 رسول سعيدى زاده
ص:175
ظريف تبريزيان-هاشم
(1301-1380 ش)
هاشم ظريف تبريزيان نقاش و مذهب كتابخانه آستان قدس رضوى.
وى در سال 1301 ه ش در مشهد به دنيا آمد.اصل ايشان از تبريز است و در جوانى از قهرمانان ژيمناستيك بود و افتخاراتى نيز كسب كرد.تبريزيان در پانزده سالگى به نقاشى گرايش پيدا كرد و از سال 1320 ش تحت نظر استاد محمد رضا قزلباش هنر نقاشى و تذهيب را فراگرفت و به پيشنهاد او همراه با شاگرد ديگر استاد به نام عيسى آلفته در كتابخانه آستان قدس مشغول به كار شد.در سال 1345 ش تقاضاى بازنشستگى كرد ولى به دليل اشتياق و ارادت ويژه به آستان قدس براى چندمين بار به كتابخانه مركزى برگشت و به كار خود ادامه داد.
تذهيب كتب خطى،نقاشى جلدهاى روغنى،تصويرسازى از سلاطين قاجاريه،شخصيت هاى مملكتى، واقفين،متوليان و نايب التوليه ها، تصويرگرى شاهنامه فتحعلى شاهى و
ص:176
نيز كتاب آئينه هنر كه مشتمل بر آثار برگزيده او است و در سال 1363 ش به چاپ رسيده؛از جمله آثار هاشم ظريف هستند.تعدادى از اين آثار به خارج كشور انتقال يافت و باقى در موزه آستان قدس محفوظ است.بخشى از تصاوير متوليان و نايب التوليه ها كه توسط تبريزيان فراهم آمده در كتاب شمس الشموس چاپ شده است.
ظريف تبريزيان سرانجام در سال 1380 ش روى در نقاب خاك كشيد و در جوار بارگاه رضوى در صحن جمهورى دفن شد.
رسول سعيدى زاده
ص:177
عادل شاه افشار-افشار-عليشاه
عدالتى-محمد تقى-جلد 2
عرب-سيد حسين
(-1335 ق)
سيد حسين عرب آل ثابت فرزند سيد سعيد آل ثابت.پدرش در عراق كليددار و متولى حرم حضرت عباس عليه السّلام بود.سيد حسين در جمادى الاولى سال 1302 ق به همراه حاج شيخ محسن معين الملك سفيركبير ايران در اسلامبول از عراق به تهران آمد و توسط وى به ناصر الدّين شاه معرفى شد و در هنگام اقامت تهران در خانه معين الملك سكونت داشت.شاه او را ملقب به نايب التوليه كرد.پس از آن به مشهد آمد و با هزينه اى كه شاه به او مى داد و سالانه معادل شش هزار تومان بود زندگى خود را مى گذارند.شاه به تدريج چند ده خالصه در خراسان هم به او داد(1).
او در مشهد همواره مورد توجه شاه بود.در روزنامه ايران مورخ 23 ربيع الثانى 1308 ه.ق آمده است كه چون خبر اخلاص و حسن نيت وى توسط ركن الدوله به گوش ناصر الدّين شاه رسيد براى او يك قبضه عصاى مرصع به خراسان فرستاد.اين عصا در مراسمى كه در آن ركن الدوله فرمانفرماى خراسان و علما و بزرگان و صاحب منصبان حضور داشتند،به همراه يك جامه بسيار نفيس از سوى
ص:178
آستان قدس به او داده شد و به مقام نايب التوليه آستان قدس برگزيده شد(3).
نايب التوليه در سال 1316 ق با عزت ملك خانم ملقب به اشرف السلطنه قاجار همسر محمد حسن خان اعتماد السلطنه(م 1313 ق)كه دايى زاده خودش بود ازدواج كرد(4).خاندان او كه به ثابتى معروف گرديدند در مشهد مشهور شد و در تشكيلات آستان قدس رضوى و سازمان هاى دولتى مشغول به كار شدند و در دوران قاجار و پهلوى به مقامات كشورى رسيدند و تا انقلاب اسلامى از كارگزاران دولتى و وابسته بودند.(5)از جمله فرزندش سيد على ثابتى پنج دوره نماينده مجلس شوراى ملى شد و پس از تأسيس مجلس سنا به سناتورى رسيد(6).
از مهمترين كارهاى نايب التوليه عرب در پيوند با آستان اين بوده است كه پس از مرگ همسرش عزت ملك خانم و بنا به وصيت او كتابها و ديگر اشياى متعلق به همسرش از قبيل مسكوكات را وقف حرم نمود.(7)
سيد حسين عرب سال 1335 ق در مشهد درگذشت و در دار الحفاظ حرم به خاك سپرده شد.(8)نايب التوليه عرب خود و فرزندانش معتاد به كشيدن مواد مخدر بودند و كشيدن شيره و ترياك را در ميان اهالى خراسان به ويژه در ميان امرا و خوانين اين سامان گسترش دادند(9).
(1)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 342/3
(2)-على مؤتمن:راهنما يا تاريخ آستان قدس/434
(3)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 302/4
(4)-محمّد حسن خان اعتماد السلطنه:
روزنامه خاطرات/(مقدمه)/9؛مهدى بامداد:پيشين 341/3
(5)-عطاردى:پيشين 303/4
(6)-على اكبر گلشن آزادى:صدسال شعر خراسان/544-545
(7)-رمضانعلى شاكرى:گنج هزارساله/ 94-95
(8)-مهدى بامداد:پيشين 342/3؛على مؤتمن:پيشين/434
(9)-بامداد/همان جا رجبعلى يحيايى
ص:179
عضد التوليه-ميرزا عبد الرضا
(1247-1310 ش)
ميرزا عبد الرضا عضد التوليه معروف به«مهردار»فرزند ميرزا عبد الرزاق مهردار داماد اديب الممالك فراهانى از معاريف سادات رضوى و صاحب منصبان آستان قدس رضوى بود.وى در سال 1247 ش در مشهد متولد گرديد و در سال 1310 ش در سن 63 سالگى در همين شهر دنيا را وداع گفت.
مهردارى حضرت،شغل اجدادى وى بود و او فرامين و احكام صادر آستان قدس را مهر مى كرده است(1).
عضد التوليه مرد دانشمند و باذوقى بوده و از اعيان مشهد به شمار مى رفت.
در جوانى به مناسبت عقايدى كه داشت و با شغل و سيادت و عنوان ظاهر او منافى بود،تكفير شد و ناچار به خارج از ايران عزيمت نمود و بعد از تركيه به مكه مشرف شد و از آنجا به مشهد مراجعت و از معاشرت با اشخاص پرهيز مى كرد،فقط با تنى چند از اهل ذوق و ادب و شعر رفت و آمد داشته است.وى داراى تمكن مالى بود و زندگى را آرام و راحت مى گذراند با لباسى پاكيزه و گران قيمت و قامتى بلند و وقارى در رفتار در انظار ظاهر مى شد.او داماد اديب الممالك فراهانى بوده است.ميرزا دوبار ازدواج نمود ولى از هيچ كدام اولادى نداشت(2).
عضد التوليه شعر مى سرود و ديوان او به خط خودش در كتابخانه استاد محمود فرخ موجود بوده است و نمونه هايى از اشعارش در مطبوعات مشهد نظير مجله دبستان چاپ شده است.در جريان شهادت محمد تقى
ص:180
خان پسيان ماده تاريخى ساخته بود كه شهرت پيدا كرد و مقطع آن قطعه اين است:
جمعى؛اندر ميانه آمد و گفت كلنل فتح طور قوچان كرد
«جمعى»تلخص ديگر مهردار است.
در ضمن ايهام به جمع هم دارد(3)اشعار وى بيشتر غزل است،قصيده و رباعى و قطعه نيز دارد كه زياد نيست و بيشتر روى مناسبات زمانى و حوادث محلى سروده است.از بعضى غزلياتش برمى آيد كه ابتدا«خازن»تخلص مى كرد و پس از اخذ لقب«عضد التوليه» تخلص خود را به عضد تبديل نموده است.در اشعار خود از«ملك الشعرا صبورى»و«ملك الشعرا بهار»مكرر به نيكى ياد كرده است.مهردار زبان فرانسه را مى دانست و قصيده يى عربى در مدح قوام السلطنه دارد.(4)
(1)-على اكبر گلشن آزادى:صدسال شعر خراسان/388-389
(2)-همان/389
(3)-تقى بينش:نامه آستان قدس،شماره 1 دوره هفتم فروردين 100/1346- 101
(4)-على اكبر گلشن آزادى:پيشين/ 390-391 على سكندرى
ص:181
غنيان-عبد الرضا
(1301-1370 ش)
عضو هيئت امناى آستان قدس رضوى(1357-1370 ش)،عضو هيئت مديره بازسازى شهر هويزه،خيّر و از انقلابيون سرشناس خراسان.
عبد الرضا غنيان فرزند حسين سال 1301 ه.ش در خانواده مذهبى در مشهد متولد شد،پس از تحصيلات ابتدايى وارد دبيرستان گرديد،تربيت و روحيه مذهبى او ايجاب مى كرد كه بيشتر به پدر پير و اداره معاش خانواده اش توجه داشته باشد.ازاين رو ضمن تحصيل به كار مشغول و در حرفه ى نجارى،صنعتگرى شايسته شد.روزها به كار و شبها در جلسات مذهبى به روشنگرى مى پرداخت.
غنيان در سالهاى 1328 تا 1332 ش از چهره هاى فعال نهضت ملى بود.او در انجمن پيروان قرآن كه آن روزها مركز مؤتلفين اسلامى و مجمع گروههاى اسلامى و سياسى بود و با مرحوم عابدزاده همكارى نزديك داشت.در مدتى كه مرحوم عابدزاده
ص:182
توسط ساواك دستگير و زندان بود، غنيان و ديگر همفكرانش مديريت انجمن پيروان قرآن را برعهده داشتند.
همچنين او از همفكران شهيد نواب صفوى در مبارزه با رژيم پهلوى در خراسان به شمار مى رفت.غنيان در محافل روشنفكرى حضورى فعال داشت به گونه اى كه با استاد محمد تقى شريعتى در كانون نشر حقايق اسلامى فعاليتهاى سياسى خود را در ترويج اسلام و مبارزه با رژيم سلطنتى و گروههاى الحادى پى گرفت.
مى توان گفت كه از سال 1332 تا 1342 ش همكار و ياور همه گروههاى اسلامى و سياسى بر ضد رژيم شاهنشاهى بود و در كنار فعاليت هاى سياسى از چهره هاى فعال هيئت مؤسس بسيارى از درمانگاههاى خيريه و مراكز فرهنگى و اسلامى از جمله دبيرستان علوى مشهد به شمار مى رفت.پس از آزادى امام خمينى از زندان قيطريه و مراجعت ايشان به قم، در 18 فروردين 1342 ش علما و شخصيت هاى برجسته دينى و سياسى و توده هاى مردم به ديدار ايشان رفتند.
از مشهد نيز چندين گروه مركب از علما،طلاب و اصناف بازار و اقشار مردم به قم عزيمت كردند.غنيان در اولين مجلس كاروان مشهد در ملاقات با امام چند قطعه شعر خواند و رشته سخن را به آيت اللّه خزعلى سپرد.در پى همين ديدار بود كه آيت اللّه واعظ طبسى بازداشت گرديد كه چهار ماه طول كشيد و پس از آزادى به ديدار امام در قم رفت و سپس وارد مشهد گرديد.
انقلابيون مشهد به استقبال ايشان رفتند، در اين مراسم همه مبارزين شهر حضور داشتند و حاجى غنيان گرداننده امور بود.
در پى تصويب لايحه انجمن هاى ايالتى و ولايتى گروههاى مختلف در مشهد از خود واكنش نشان دادند.
آيت الله العظمى ميلانى به عنوان مرجع تقليد نامه اى اعتراض آميز به شاه نوشت.بدنبال آن بازاريهاى مشهد همانند بازاريهاى تهران طيف وسيعى از
ص:183
مبارزين را تشكيل دادند و عبد الرضا غنيان از سران آنها به شمار مى رفت.
هيئت هاى مذهبى در مسجد محراب خان گرد آمدند و اصناف و مجامع دينى مشهد طى طومارى ناراحتى و اعتراض خود را به تصويب لايحه انجمن هاى ايالتى و ولايتى در اختيار آيت اللّه ميلانى گذاشتند و ايشان رونوشت را به نخست وزير فرستاد.
غنيان پس از بازگشت از سفر قم (1343 ش)آن چنان مجذوب امام خمينى شد كه تنها خط او را برگزيد،به خصوص كه مرحوم استاد شيخ مجتبى قزوينى با آن همه احتياط به او گفته بود:
«حمايت آقاى خمينى بر همه فرض و لازم است.»از آن تاريخ كارگاه نجارى غنيان يكى از بزرگترين ستادهاى زيرزمينى مبارزاتى رهروان راه امام بود.رابطه او با امام به وسيله روحانيون متعهد همواره برقرار بود به حدى كه در سال 1346 ش شهيد آيت اللّه سعيدى طى معرفى نامه اى او را به عنوان«امين» به پيشگاه رهبر امت در نجف فرستادند، غنيان در شرايط بسيار دشوار خود را به امام رساند و امام پس از قرائت نامه آيت اللّه سعيدى به غنيان فرمودند:
«اين معرفى نامه سخت مورد قبول ماست»و گزارشات خراسان را جويا شدند،غنيان گزارش داد:بردن نام شما بزرگترين جرم و توزيع رساله ممنوع و عزيزان ما كه در خط شمايند،محروم و محبوس و خانواده هاى آنان سخت مبتلا هستند.امام به غنيان وكالت تام دادند تا هرچه مى تواند وجوه دريافت و به مصرف انقلاب برساند.از آن روز غنيان نه چندان مخفى،بلكه فعال و با حركتى مكتبى به سرپرستى انقلابيون و توزيع نوشته هاى امام كه از بندر بصره مخفيانه به وسيله بلم هاى ماهيگيرى به ايران حمل مى شد،پرداخت و آثار و افكار امام را آن چنان در خراسان گسترش داد كه در زلزله فردوس و گناباد در سال 1347 ش توده هاى مصيبت زده كاملا مى دانستند كه خدمات امدادى از ناحيه امام خمينى
ص:184
است.مؤمنين به انقلاب و رهبرى امام سخاوتمندانه اموالشان را نثار انقلاب مى كردند و غنيان همگام با روحانيت مبارز و انقلابى از جمله رهبر معظم انقلاب حضرت آيت الله العظمى خامنه اى در آن سال ها،توانست با وجود كارشكنى هاى موجود از سوى رژيم در مدت 9 ماه علاوه بر تأمين آذوقه،پوشاك و خيمه و احتياجات ضرورى زلزله زدگان چندين باب حمام و خانه هاى بسيارى جهت محافظت از سرما در شهرها و روستاهاى زلزله زده احداث نمايد.
از سال 1350 ش شهرت خدمات غنيان در خط انقلاب همه خراسان را فراگرفت،مديريت او آن چنان مقبول عام و خاص بود كه بلافاصله بعد از وقوع زلزله اسفراين و سيل قوچان همه ى گروه ها جهت همكارى غنيان،به ستاد او روى آوردند،اين خدمات را مردم شريف اسفراين و قوچان و جنوب خراسان به خوبى گواهى مى دهند.در واقع غنيان بانى ستاد امام خمينى در خراسان و زلزله شهريور 1357 ش طبس بود.هجوم دانشگاهيان و طرفداران امام غنيان را واداشت كه ستادى مستقل در طبس به نام گروه امداد امام خمينى تأسيس و فرصت را مناسب يافت كه در حين خدمات علنا به پخش گسترده اعلاميه ها و نوارهاى سخنرانى امام بپردازد.همچنين او در ارتباط با انقلابيون يزد و كرمان و خراسان و هماهنگ كردن ستاد امام سخت كوشا بود.
پس از هجرت امام به پاريس، غنيان تنها رابط غير روحانى پاريس و خراسان بود.نيمه هاى شب حجة الاسلام و المسلمين اسماعيل فردوسى پور(م 1385 ش)كه آن موقع در پاريس در خدمت امام بودند پيامهاى امام را تا ديرگاه به منزل غنيان به خراسان ارسال و نيمه هاى شب جوانان انقلابى نوارها را پياده و سحرگاه جهت تكثير و پخش به آنجا مى آمدند و صبحگاهان كه هم زمان با پاريس پيام امام در خراسان منتشر
ص:185
مى شد،موجب بهت و حيرت دستگاه امنيتى رژيم مى گرديد.
عبد الرضا غنيان در سالهاى 1350 آيت اللّه خامنه اى را از مسجد امام حسن مجتبى عليه السّلام جهت اقامه نماز جماعت به مسجد كرامت،دعوت نمود و ازآن پس با حضور معظم له اين مسجد پايگاه روحانيت مبارز و گروههاى متعهد انقلابى گرديد.اغلب روحانيت مبارز آن زمان همچون شهيد مطهرى و شهيد مفتح و آيت اللّه عباس واعظ طبسى و شهيد هاشمى نژاد در آن پايگاه سخنرانى داشتند و حضور و اشتياق عاشقان انقلاب در آن مسجد،غنيان را كه كارگزار و كارگردان مسجد كرامت بود بيش ازپيش مصمم مى ساخت به طورى كه در زمان ممنوع المنبر شدن آيت اللّه خامنه اى،ايشان پيامها و مطالب خود را در قالب مقاله هايى در اختيار غنيان مى گذاشتند و غنيان در سخنرانى هايش در جلسات مذهبى و جلسه دعاى ندبه اين پيامها را ابلاغ مى نمود.او به حق سخنورى متواضع و ذاكر و مداحى مخلص و بى ريا بود.
غنيان پس از انقلاب در خدمت كميته انقلاب بود و از اوايل اسفندماه 1357 ش طى حكمى از سوى آيت اللّه واعظ طبسى توليت عظماى آستان قدس رضوى،به عضويت هيئت امناى آستان قدس مفتخر گرديد و در تاريخ 17 اسفند 1357 ش به علت علاقه شديد و اعتقاد عميقى كه به خاندان رسالت و ولايت و به خصوص حضرت على بن موسى الرضا عليه السّلام داشت، سرپرستى اماكن متبركه آستان قدس حرم مطهر را به عهده گرفت و تا اوايل سال 1359 ش در اين سمت خدمت نمود.پس از آن به سرپرستى بخش امداد و خدمات بنياد مستضعفان خراسان منصوب شد و حدود سه سال خدمتگزار جامعه محروم و مستضعف بود و پس از آن از سوى توليت آستان قدس به عضويت هيئت عامل بازسازى شهر هويزه منصوب گرديد و تا آخر عمر در سمت عضويت هيئت امناى آستان قدس رضوى در خدمت بارگاه
ص:186
مقدس على بن موسى الرضا عليه السّلام بود.تا آنكه در سوم اسفند 1370 ش براثر عارضه قلبى دعوت حق را لبيك گفت و به لقاء اللّه پيوست و در پنجم همان ماه به دستور توليت در غرفه 24 صحن آزادى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.او داراى پنج فرزند است كه مجتبى در سال 1352 فوت كرد و بقيه هم به نام هاى:محمد تقى،حسين، مهدى و هادى از او به يادگار مانده است.
على سكندرى
ص:187
فراهانى-ميرزا موسى
(1220-1262 ق)
از دولتمردان عصر فتحعلى شاه و محمد شاه قاجار و از متوليان برجسته آستان قدس(1247-1262 ق).
ميرزا موسى فرزند ميرزا عيسى قائم مقام فراهانى از سادات حسينى افطسى فراهان(1)در سال 1220 ق.زاده شد.(2)پدرش ميرزا عيسى مشهور به قائم مقام بزرگ نزد دايى خود كه از افراد برجسته دربار كريم خان زند بود،تربيت و در عصر قاجار مورد توجه فتحعلى شاه واقع شد و به خدمات دولتى وارد گرديد.او از 1213 ق مقام وزارت عباس ميرزا نايب السلطنه را در آذربايجان برعهده داشت(3).برادرش ميرزا ابو القاسم هم پس از مرگ پدرش در 1237 ق پيشرفت هاى شايانى كرد و وزارت فتحعلى شاه را بدست آورد.او بعدها تا سال 1251 ق كه كشته شد مقام وزارت محمد شاه قاجار را داشت(4).
ميرزا موسى قائم مقام در چنين خانواده اى پا به عرصه حيات نهاد.هرچند از دوران كودكى و نوجوانى وى
ص:188
اطلاعى در دست نيست اما مى توان حدس زد كه علوم متداول را نزد بزرگان عهد خود و از جمله پدر دانشمندش به خوبى فراگرفته است.زيرا هنگامى كه در سال 1237 ق پدرش درگذشت او در حدود 17 سال داشت كه به وزارت عباس ميرزا نايب السلطنه گماشته شد(5).
او تا سال هاى 1246 يا 1247 ق در اين مقام باقى ماند و زندگى خود را در تهران و تبريز سپرى كرد.در اين سالهاست كه به خواسته خود او از مشاغل دولتى استعفا داد(6).در همين ايام از طرف فتحعلى شاه قاجار براى اداره امور آستان مقدس حضرت رضا عليه السّلام به عنوان اولين متولى رسمى عصر قاجار برگزيده شد(7).وى تا پايان عمرش در سال 1262 ق فعاليتهاى زيادى را در اين منصب انجام داد و توانست اوضاع پريشان اين مجموعه را كه در تحولات پس از مرگ نادر و اوايل عصر قاجار دامنگير آستان قدس شده بود،سروسامان بخشد.انتخاب وى به اين مقام به اين دليل بود كه وى مردى امانت دار و باديانت و بازهد و تقوا بود.«فتحعلى شاه او را متولى كرد تا امور خدمه آن آستان ملائك پاسبان را به نظم كند و هر ملك و مالى كه سلاطين سلف و بزرگان پيشين خاص آن حضرت موقوف داشته اند و در اين ايام به تصرف ديگران درآمده بود پس بگيرد و دست ديگران را كوتاه كند»او اين كار بسيار سخت را به خوبى انجام داد؛به طورى كه به گفته محمد تقى خان سپهر«نام او در جهان تذكره گشت»(8).
ظاهرا ميرزا موسى خان ابتدا به طور غير رسمى وارد مشهد شد و براى رسيدن به هدف اصلى خود كه باز گرداندن املاك آستان قدس بود تا يك سال بطور پنهانى مشغول تحقيق و تفحص گشت.محمد كاويانيان دراين باره مى نويسد:او منزل كوچكى نزديك مسجد گوهرشاد خريد و از نزديك به بررسى و مطالعه اوضاع آستان قدس پرداخت.پس از بدست آوردن اسناد لازم درباره موقوفات حرم مطهر مثل
ص:189
طومار عليشاهى و ديگر مدارك مخفيانه با حاج سيد محمد قصير كه از بزرگان علماى روزگار و از سران سادات رضوى بود تماس گرفت و او را از انديشه هايى كه در مورد بازسازى اوضاع داشت مطلع ساخت و موافقت ايشان را جلب كرد.قرار بر اين شد كه ميرزا موسى خان در محضر اين عالم نسبت به يكايك موقوفات ذكر شده در طومار عليشاهى اقامه دعوى كند و پس از اثبات،املاك به آستان قدس برگردانده شود.پس از اين توافق ميرزا موسى خان ناشناس به املاك و مزارع حومه مشهد رفت و با تحقيقاتى كه از اهالى و بزرگان مناطق مختلف انجام داد نام اين اشخاص مطلع را در دفتر خود ثبت كرد.ميرزا موسى پس از يك سال مطالعه عميق و جدى به تهران بازگشت و شاه را از اينكه بسيارى از املاك آستان قدس در تصرف متمولين و متنفذين و رؤساى عشاير است،باخبر نمود.فتحعلى شاه علاوه بر سربازانى كه در مشهد بود يك دسته سرباز ديگر نيز براى اجراى احكام حاج سيد محمّد قصير و كمك به ميرزا موسى خان عازم مشهد نمود و عباس ميرزا نايب السلطنه را هم براى برقرارى امنيت در خراسان به عنوان حاكم خراسان رهسپار كرد(9).
ميرزا موسى خان پس از رسيدن به مشهد عليه كسانى كه املاك آستانه را غصب كرده بودند اقدام كرد و به كمك آيت اللّه قصير و سربازانى كه در اختيار داشت املاك مزبور را تصرف نمود و طبق طومار عليشاهى مصارف آن را مشخص كرد.ميرزا موسى خان نظم و ترتيبى هم در امور آستانه داد كه تا اوايل دوره پهلوى يعنى تا زمان نيابت توليت محمد ولى خان اسدى و حتى در برخى از جهات در سال هاى بعد از آن برقرار بود(10).
وى اولين شخصى بود كه در دوره قاجار به مقام نيابت توليت عظمى برگزيده شد و توانست اين مجموعه را از ركود درآورد و به رونق خوبى برساند تا زمانى كه حاجى ميرزا موسى زنده بود مديريت فعالى داشت و مانع از
ص:190
خودسرى هاى افراد جاه طلبى چون آصف الدوله و فرزندان او مى شد(11).
حاج ميرزا موسى قائم مقام سرانجام در شب چهارشنبه 18 ربيع الآخر سال 1262 ق در سن چهل و دوسالگى درگذشت(12).و در رواق دوم پشت سر حرم مطهر رضوى عليه السّلام دفن شد.از وى فرزندى نماند.(13)با مرگ وى دوباره اوضاع آستان مقدس دچار آشفتگى شد و فتنه سالار صدمات زيادى به آن وارد ساخت(14).حاج ميرزا موسى فردى وارسته بود و كسانى كه او را ديده و با او ارتباط داشته اند او را ستوده اند.محدث نورى كه نزديك به عصر او مى زيسته است در كتاب دارالسلام از وى به عنوان «الصالح الكامل صاحب المناقب و الفضائل»ياد كرده است.(15)از مهمترين اقدامات حاج ميرزا موسى در حرم مطهر علاوه بر احياى موقوفات آن حضرت مى توان به موارد زير اشاره كرد:
1-تأسيس دارالشفا براى زائرين و مجاورين حرم مطهر.
2-ايجاد مهمان سرا و آشپزخانه براى اطعام زوار.
3-احياى سقاخانه طلاى صحن كهنه و كشيدن نهر سناباد از داخل صحن و نظم دادن به كار سقاها براى تأمين آب.
4-تأسيس مكتب خانه براى اطفال بى بضاعت و يتيم سادات علوى و پرداخت هزينه تحصيل براى آنان و وقف موقوفاتى براى اين كار.
5-پرداخت هزينه سفر براى زائرين بينوا جهت بازگشت به وطن.
6-تعميرات اساسى بقعه مطهر، گلدسته ها و رواقهاى متبركه و صحن نو.
7-تنظيم امور خدمه،دربانان، حفاظ و مؤذنان و به كار گماردن افرادى در نقاره خانه و ايجاد پنج كشيك مطابق طومار عليشاهى.(16)
8-وقف منزل مسكونى خود در مشهد بر مصارف مقبره خود و وقف املاك و مستغلاتى در تبريز براى آستان قدس.(17)
9-ساخت دو در نقره اى براى حرم
ص:191
مطهر در تاريخ هاى 1242 و 1252 ه.ق.(18)
10-تعميراتى در مسجد گوهرشاد.(19)
(1)-سيد فاضل على شاه موسوى صفوى:
شجرة الطيبة/92
(2)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 165/4
(3)-ميرزا حسن حسينى فسايى:
فارسنامه ناصرى 674/1
(4)-محمد تقى سپهر:ناسخ التواريخ 338/1 و 648/2
(5)-همان 338/1؛محمّد حسن خان اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم ناصرى 1556/3
(6)-اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 1 و 514/2
(7)-اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم 1612/3
(8)-محمد تقى سپهر:پيشين 1 و 489/2
(9)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/106-107
(10)-همان/107-108
(11)-مهدى سيدى:تاريخ شهر مشهد/ 319
(12)-اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم 1678/3
(13)-محمّد على معلم حبيب آبادى:
مكارم الآثار 706/3
(14)-اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 1 و 523/2
(15)-مهدى ولايى:شرح حال نواب توليت آستان قدس،نامه آستان،شماره 21،دوره ششم(1344 ش)/92
(16)-محمّد احتشام كاويانيان:پيشين/ 98-99؛مهدى سيدى:پيشين/319- 320؛اعتماد السلطنه:پيشين:1 و 32/2 -36
(17)-مهدى ولايى:پيشين/94-95
(18)-محمّد احتشام كاويانيان:پيشين/ 181-182
(19)-همان/292 رجبعلى يحيايى
فرزانه-على اصغر
(1331-1381 ش)
على اصغر فرزانه فرزند محمد مسئول مؤسسه آفرينش هاى هنرى آستان قدس رضوى،در خردادماه 1331 ه ش در خانواده اى خوش نام و متدين در كاشان متولد شد.دوران طفوليت و نوجوانى را در زادگاهش
ص:192
گذراند.وى پس از اتمام تحصيلات و پايان دوره دبيرستان به خدمت سربازى رفت و در سال 1353 ش وارد دانشكده ادبيات دانشگاه مشهد گرديد.
در سال 1358 با دريافت درجه ليسانس فارغ التحصيل شد و در سال 1378 به تحصيل در مقطع كارشناسى ارشد مديريت دولتى ادامه داد.در فروردين همان سال با خانم نزهت حيدريان جهرمى از دانش آموختگان مهندسى كشاورزى از دانشگاه مشهد ازدواج كرد.فرزانه از دانش حوزوى نيز بهره برد،او فلسفه را نزد استاد سيد جلال الدّين آشتيانى خواند و در سال 1355 ش درس شرح لمعه را نزد آيت اللّه مرواريد(1329-1425 ق)به پايان رساند و درس كفاية الاصول را در محضر آيت اللّه ميرزا مهدى نوقانى فراگرفت.در اوايل انقلاب به استخدام آستان قدس رضوى درآمد.نخست به عنوان معاونت اداره امور فرهنگى انجام وظيفه نمود آن گاه در مقام سرپرست آن تشكيلات در خدمت زائران حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خدمت ادامه داد.پس از آن مسئوليت مؤسسه آفرينش هاى هنرى آستان قدس رضوى را برعهده گرفت كه تا پايان عمر در اين سمت بود.
فرزانه در دوران دانشجويى عليه رژيم پهلوى فعاليت سياسى داشت و در همين راستا در سال 1356 كه آيت اللّه خامنه اى رهبر معظم انقلاب در ايرانشهر در تبعيد بودند به ملاقات معظم له رفت.
در سالهاى 1358 وى به اتفاق گروه شهيد عبد المجيد ديالمه كه مجمع احياى تفكرات شيعى را تشكيل داده بود مشغول فعاليت هاى سياسى و فرهنگى شد و در آن زمان فلسفه الهى
ص:193
نهج البلاغة را در مجمع تدريس مى نمود.
از خدمات اجتماعى كه فرزانه در شهر مشهد داشته است مى توان به راه اندازى اولين صندوق قرض الحسنه مؤسسه فرهنگى آستان قدس رضوى كه خود مديريت آن را برعهده داشت و راه اندازى آموزش ضمن خدمت اشاره كرد.وى عضو هيئت امناى مسجد امام حسن مجتبى عليه السّلام بود كه در بازسازى آن نقش و سهم داشت.مديريت خوب و رفتار شايسته با ارباب رجوع،حفظ بيت المال و امانتدارى،صداقت، ديندارى،توانمندى،زهد و تقوى از خصوصيت هاى وى بود.
از آنجائى كه فردى متدين و مذهبى بود به امور خيريه توجه خاصى داشت.
نقل شده است كه به صورت پنهانى تعدادى از خانواده هاى بى سرپرست را به لحاظ مالى پوشش مى داد و زندگى آنها را تأمين مى كرد.سرانجام فرزانه پس از چندين سال خدمت گزارى در بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام هنگام سفر به كاشان در اثر تصادف در 29 اسفند 1381 ه.ش همراه همسر و يك فرزندش درگذشت و اجسادشان پس از انتقال به مشهد در صحن جمهورى اسلامى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.فرزانه اهل قلم بود و كتابهاى آموزش نماز،رفعت و امامت و ترجمه دعاى مرزبانان و زيارتنامه امام رضا عليه السّلام از آثار قلمى اوست.
بازماندگان وى سه فرزند به نامهاى مصطفى،على و مرتضى و يك دختر بنام مطهره است.
على سكندرى
فهرستى تهرانى-محمّد مهدى- جلد 1
فياض-عبد المجيد-مجيد فياض- عبد الحميد-جلد 1
ص:194
قاجار-اوكتاى قاآن ميرزا
(1223-1308 ق)
اوكتاى قاآن ميرزا قاجار نقاش، خطاط و شاعر و نيز رئيس كتابخانه آستان قدس در زمان قاجاريه،فرزند حسن على ميرزا شجاع السلطنه نوه فتحعلى شاه و پدرزن ناصر الدّين شاه قاجار(1).پدرش متخلص به«شكسته»، داراى چند فرزند به نام هاى هلاكو ميرزا،ارغون ميرزا،اباقا خان ميرزا و اوكتاى قاآن ميرزا بود.در سال 1247 ق شجاع السلطنه پس از مدت ها دورى از فارس همراه فرزندانش ملتزم ركاب حسين على ميرزا فرمانفرما روانه شيراز گرديد(2).اوكتاى قاآن پس از گرفتارى هاى پدر كه موجب كور شدن وى گرديد مدت ها پنهان و آواره مى زيست و همراه با نزديكان و عموهايش در مهاجرت بود.مدتى در همدان ساكن شد و سپس به مشهد نقل مكان كرد تا اينكه مورد عفو واقع شد؛و در سال 1300 ق/1261 ش هنگامى كه ناصر الدّين شاه به قصد زيارت به مشهد آمد وى را به جاى شاهزاده ابو الحسن ميرزا شيخ الرئيس به رياست كتابخانه منصوب كرد(3).
اوكتاى در آب رنگ و شبيه سازى دست داشت(4).خط شكسته را خوب مى نوشت،داراى ذوق شعر بود و ديوان مختصرى از او باقى است.حبيب قاآنى شاعر معروف تخلص شعرى خود را به خاطر مدح او اقتباس كرد(5).
از اشعار اوست:
ص:195
نيست ذكرى يا رب يا رب شبها مرا از چه يا رب بى اثر گرديده يا رب يا رب ها
در فراقت اى مه نامهربان شبهاى هجر هست بر دامان ز اشك ديده كوكب ها مرا(6)
مؤلف فردوس التواريخ در ستايش اوكتاى قاآن مبالغه كرده است و او را به شب زنده دارى و نيز پرهيزكارى ستوده است(7).فوت اوكتاى در سال 1308 ق واقع شد.جسدش را در مسجد رياض (مسجد زنانه)واقع در رواق پشت سر روضه منوره رضوى دفن كردند(8).از اوكتاى دو فرزند باقى ماند:روح الامين و عبد الرضا.عبد الرضا پس از فوت او جانشين پدر شد و مسئوليت كتابخانه را پذيرفت.پس از عبد الرضا فرزندش عبد العلى ميرزا در سن نوجوانى به رياست رسيد و به اين طريق رياست كتابخانه آستان قدس در اين خاندان موروثى شد و آنان توانستند بيش از هشتاد سال در اين مقام بمانند(9).
از اوكتاى قاآن دو ديوان شعر باقى ماند كه يكى از آن ها در سال 1322 ق توسط سيد جواد شهيدى در مشهد تحرير يافته است(10).
(1)-سيد احمد ديوان بيگى شيرازى:
حديقة الشعراء 202/1
(2)-حسن حسينى فسايى:فارسنامه ناصرى 744/1
(3)-زرى رفوگران:برگى سبز از دفتر تاريخ كتابخانه مقدس،دانش ورز،شماره 23/1382،23؛سيد احمد ديوان بيگى شيرازى:همان جا
(4)-محمد على كريم زاده تبريزى:
احوال و آثار نقاشان قديم ايران 93/1
(5)-سيد احمد ديوان بيگى شيرازى:
پيشين 202/1-203
(6)-نوروز على بسطامى:فردوس التواريخ/429 و 431
(7)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 18/4
(9)-همان 416/3
(10)-شيخ آقابزرگ تهرانى:الذريعة الى التصانيف الشيعة 112/9؛سيد احمد ديوان بيگى شيرازى:پيشين 202/1 رسول سعيدى زاده
قاجار-سلطان حسين ميرزا
(-1333 ق)
سلطان حسين ميرزا نير الدوله
ص:196
فرزند پرويز ميرزا نير الدوله (م 1305 ق)نوه فتحعلى شاه قاجار(1).
وى دوران كودكى را در قصر ناصر الدّين شاه گذراند.هنگامى كه به سن كمال رسيد مقام پيش خدمتى ناصر الدّين شاه به او داده شد.نير الدوله تا اواخر سلطنت ناصر الدّين شاه به شاهزاده پيش خدمت معروف بود و در دو سفر ناصر الدّين شاه به اروپا در سالهاى 1290 و 1295 ق به عنوان پيش خدمت،شاه را همراهى مى كرد(2).علاوه بر سمت پيش خدمتى،رسيدگى به امور باغ و عمارت دوشان تپه و باغ وحش آنجا به عهده وى بود(3).سال 1305 ق پرويز ميرزا نير الدوله كه غالبا حكومت سبزوار و نيشابور را داشت درگذشت و لقب به پسرش سلطان حسين ميرزا داده شد(4).در سال 1309 ق به حكومت نيشابور منصوب شد و فرمان امير تومانى را هم دريافت كرد(5).تا چند سال بعد حكومت سرولايت سبزوار و غيره ضميمه حكومت نيشابور گرديد و در اين مدت اكثر املاك خوب و مرغوب نيشابور را به تصرف خود درآورد و از ملاكين درجه اول نيشابور گرديد(6).
در سال 1318 ق با درگذشت شاهزاده على نقى ميرزا ركن الدوله والى خراسان سلطان حسين ميرزا نير الدوله با دادن پيشكش قابل توجهى به شاه و صدراعظم جانشين وى گرديد(7).وى تا سال 1323 ق حاكم خراسان بود(8).علت عزل وى از حاكميت خراسان شورش مردم بر ضد او در اثر ظلم و ستم وى بود.حيدر خان عمو اوغلى در خاطرات خود مى گويد:
«چيزى كه اثر فوق العاده در قلب من
ص:197
نموده و به تعجب من مى افزود آن بود كه مى ديدم حاكم در حين حركت و عبور از كوچه و بازار عده كثيرى از فراشها و آدمهاى مفت خور تقريبا به عده چهارصد نفر جلو و عقب خود انداخته و كسانى را كه نشسته بودند به زور آنها را بلند كرده و حكم به تعظيم كردن مى نمود.(10)در بدو ورود من به خراسان منظره هولناكى مشاهده نمودم كه از آن منظره اهالى خراسان حاكم جديد را تحسين و تمجيد كردند و مى گفتند كه اين حاكم خوب حاكم سفاك بوده و خواهد توانست حكومت كند...[چون] شخصى را شقه كرده يك نصفه بدن را به يك طرف دروازه و نصفه ديگر را به يك طرف ديگر آويخته بودند و من آن منظره وحشيگرى را نمى توانستم از مد نظر خود محو سازم(11)...پس از مدت قليلى اتفاق ديگرى كه از اين سفاك به عرضه شهود رسيد آن بود كه با عموم ملاكين متفق شده گندم را انبار و احتكار كرد.بر قيمت آن افزودند به قسمى كه نان را مردم به سختى تحصيل كرده به قيمت گزاف مى خريدند از اين احتكار بر قيمت نان خيلى افزوده شد كه فقرا و ضعفا از خريدن آن عاجز بودند...»(12)
حيدر خان عمو اوغلى آنگاه توضيح مى دهد كه چگونه با بهره بردارى از همين اتفاقات و عدم رضايت عمومى، مردم را برانگيخته و بلواى معروف شهر مشهد را باعث شده است(13).اين بلوا تقريبا سيزده روز طول كشيد،ازدحام مردم به قدرى زياد شد كه در صحن حرم حركت كردن ممكن نبود.نير الدوله از حكومت معزول و ركن الدوله منصوب گرديد(14).در گزارش هاى كنسولگرى انگليس و روس در مشهد تلگراف هايى در خصوص اجحاف و احتكارى كه از سوى نير الدوله حاكم خراسان در مشهد صورت گرفته براى مشير الدوله وزير خارجه وجود دارد.(15)
اسماعيل رائين در خصوص علت عزل نير الدوله مى نويسد:«البتّه دراين باره عقايد ديگرى نيز ابراز شده و آن اينكه مخالفت هاى داخلى بين اعضا و
ص:198
عناصر حكومت ايالتى و كوشش براى برانداختن نير الدوله باعث شد تا مخالفين او از طريق احتكار آرد و گندم،گرانى نان و شوراندن مردم،به مقصود خود نايل آيند(16).محمد يوسف هروى در اين باره مى نويسد:«بلواى بى جهت اغلب اهالى مشهد بر ضد ايالت كبرى نير الدوله به دستور العمل چند نفر اعيان كه عداوت سابقه با شاهزاده معظم له داشتند و به گرانى نان اقدام نموده به تحريك اهالى پرداختند و چندين زن را به فساد واداشتند در ماه صفر و آن اغتشاش مايه خسارت زياد به ملت و دولت ايالت شد.»(17)در سال 1323 ق پس از عزل ميرزا احمد خان علاء الدوله از حكومت تهران نير الدوله به جاى وى به حكومت تهران منصوب شد(18).در سال 1324 ق مظفر الدّين شاه طى دستورى مقرر گردانيد كه نظام نامه انتخابات مجلس شوراى ملى نوشته شود،اين نظام نامه پس از امضاى شاه به نير الدوله حاكم تهران داده شد تا انتخابات را برگزار نمايد گرچه وى مايل نبود انتخابات برگزار شود ولى مهدى قلى خان هدايت مخبر السلطنه اقدام به اين كار كرد(19).در سال 1325 ق نير الدوله جانشين نظام السلطنه به حكومت اصفهان منصوب گرديد،در اين زمان سردسته مشروطه خواهان تبريز به مجتهدين اصفهان تلگراف نموده تا در فشار آوردن به شاه يارى كنند و آيت اللّه نجفى به مردم توصيه نمود،تا مواد متمم قانون اساسى به امضاى شاه نرسد ماليات را ادا نكنند.(20)
نير الدوله بار ديگر در سال 1330 ق در اثر بى نظمى هايى كه در مشهد پيش آمد به عنوان حاكم خراسان انتخاب شد(21).و در جمادى الثانى وارد مشهد گرديد(22).در همين سال به تحريك بيگانگان هرج ومرج و بى نظمى هايى در مشهد روى داد و در ششم ربيع الاول از طرف اردوى روس حكومت نظامى در مشهد اعلام شد و عصر روز دهم ربيع الاول شليك توپ به سمت حرم مطهر آغاز و در اثر تيراندازى و حمله
ص:199
روس ها به حرم مطهر امام رضا عليه السّلام تعدادى از زائران و مجاوران حضرت رضا عليه السّلام شهيد و مجروح شدند و خسارتهايى به درها،ايوانها،رواقها و گنبد مطهر وارد گرديد(23).نير الدوله با داشتن اختياراتى پس از ورود به مشهد نخست از فرصت استفاده كرد و به خرده حساب هايى كه از پيش با اشخاص داشت پرداخت و مخالفين خود را يكى پس از ديگرى از ميان برد(24).
از جمله كارهاى مثبت نير الدوله در اين سال تعمير گنبد مطهر امام رضا عليه السّلام بود.عطاردى به نقل از مرحوم عبد الحميد مولوى مى نويسد:«من در آن وقت ده ساله بودم نير الدوله نخستين كسى بود كه قدم پيش نهاد و اولين خشت طلائى با دست خود بر گنبد نهاد حاج حسين معمارباشى آستان قدس در اين مورد به او كمك كرد.حاج عباس مقدادى،گچ تبادكان را كه گچى قوى است به آب گرفت و با خشت طلا به دست نير الدوله داد و اولين خشت توسط نير الدوله در گنبد نصب شد هزينه گنبد را گروهى از سادات و مالكان مشهد و نير الدوله پرداخت كردند شاهزاده حاج مرتضى ميرزا متخلص به شكسته،كه در پشت بام حضور داشت و جريان نصب خشت هاى طلائى را نظاره مى كرد فى البداهه ابيات ذيل را سرود:
چون نير الدوله آن شه نيك سرشت معمار حرم گشت و خريدار بهشت
يك خشت بدست خويش برداشت و نوشت تاريخ نيكوكارى خود با«يك خشت»
«يك خشت»با حروف ابجد مى شود 1330 و با اضافه عدد«يك»به آن 1331 مى گردد و در اين تاريخ گنبد مطهر حضرت رضا عليه السّلام تعمير گرديد(25).
نير الدوله پس از مدتى از حكومت خراسان معزول و به تهران بازگشت و در سال 1333 ق درگذشت،جنازه اش را به مشهد منتقل و در دار السياده حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد(26).
(1)-احمد ميرزا عضد الدوله:تاريخ عضدى/265
(2)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 87/2؛عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ
ص:200
خراسان 309/4
(3)-مهدى بامداد:پيشين 87/2
(4)-احمد ميرزا عضد الدوله:پيشين/ 265؛محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
روزنامۀ خاطرات/563
(5)-عزيز اللّه عطاردى:پيشين 309/4
(6)-مهدى بامداد:پيشين 87/2
(7)-اسماعيل رائين:حيدر خان عمو اوغلى/33؛مهدى بامداد:پيشين 87/2
(8)-مهدى سيدى:تاريخ شهر مشهد/ 410
(9)-اسماعيل رائين:پيشين/23
(10)-همان/28
(11)-همان/30
(12)-همان جا
(13)-همان جا
(14)-همان/33
(15)-سيد على ميرنيا:وقايع تاريخى خاور ايران 242/1
(16)-اسماعيل رائين:پيشين/31
(17)-محمد يوسف رياضى هروى:عين الوقائع/152-155
(18)-مهدى بامداد:پيشين 88/2
(19)-مهدى قلى خان هدايت:خاطرات و خطرات/142
(20)-رحيم رضازاده ملك:انقلاب مشروطه ايران به روايت اسناد امور خارجه انگليس(كتابهاى آبى)/47
(21)-مهدى بامداد:پيشين 88/2
(22)-رحيم زاده ملك:پيشين/669
(23)-محمد روشن:مشروطۀ گيلان به انضمام وقايع مشهد/135-145
(24)-مهدى بامداد:پيشين 88/2
(25)-عزيز اللّه عطاردى:پيشين 311/4
(26)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 340 على سكندرى
قاجار-عزت ملك خانم-جلد 4
قاجار-محراب خان-جلد 4
قاجار-محمد تقى ميرزا
(1262-1318 ق)
استاندار خراسان و متولى آستان قدس.محمد تقى ميرزا چهارمين پسر محمد شاه و برادر كوچك ناصر الدّين شاه قاجار(1)در حدود سال 1262 ق متولد شد(2).محمد تقى ميرزا در 1273 ق به حكومت تهران انتخاب گرديد و در سال 1283 ق حاكم زنجان شد.پس از درگذشت اردشير ميرزا ركن الدوله(1282 ق)ملقب به ركن
ص:201
الدوله شد.در اوايل سال 1289 ق به جاى ناصر قلى خان قاجار قوانلو عميد الملك براى بار دوم به حكومت زنجان منصوب و روانه آنجا گرديد(3).سال 1293 ق ايالت خراسان به وى واگذار شد(4).در سال 1297 ق ميرزا سعيد خان مؤتمن الملك از توليت آستان قدس عزل و وزير امور خارجه شد(5)و توليت به ركن الدوله والى خراسان تفويض گرديد و ميرزا مصطفى فرزند ميرزا سعيد خان نايب التوليه شد(6).
در سال 1299 ه.ق از حكومت عزل و به جاى وى حاج ميرزا حسين خان مشير الدوله سپهسالار اعظم به سمت حكومت و نيابت توليت آستان رضوى فرستاده شد.حكومت مشير الدوله بيش از دو ماه و اندى طول نكشيد و درگذشت.(7)پس از درگذشت سپهسالار دوباره ركن الدوله در همين سال به خراسان اعزام و فرمان حكومت آنجا را در ذى حجه 1298 ق گرفت.
حكومتش تا سال 1300 ق طول كشيد.(8)در همين زمان بود كه حسام السلطنه با دادن 25 هزار تومان پيشكش به ناصر الدّين شاه به جاى ركن الدوله براى پنجمين بار به حكومت خراسان منصوب شد اما پيش از حركت در دوم جمادى الاولى همان سال در تهران درگذشت و ركن الدوله دوباره با دادن پيشكش به خراسان آمد.(9)حكومت وى اين بار تا شعبان 1301 ق بيشتر طول نكشيد و از اين تاريخ به بعد ميرزا عبد الوهاب خان شيرازى ملقب به آصف الدوله به حكومت خراسان منصوب شد.
يكى از اولين اقدامات ركن الدوله در ابتداى ورود به مشهد دستگيرى
ص:202
سردار ايوب خان افغان و تحويل وى به كنسولگرى انگليس بود چون در اين زمان انگلستان بر حريف خود روسيه غلبه يافت ضرورت وجود اين سردار افغان در ايران منتفى به نظر مى رسيد.(11)همچنين تركمان هاى ايران در حدود بجنورد تا دشت گرگان نيز گويا به تحريك روسيه شورش كردند، ازاين رو ركن الدوله و تعدادى از سرداران خراسان مأمور گرگان شدند و تا ديرگاهى به جنگ به تركمانان اشتغال داشتند(12).
ركن الدوله در سال 1303 ق مديريت دارالشوراى دولتى يا دارالشوراى كبرى را برعهده گرفت و چون از عهده اين كار برنيامد رياستش چندان طول نكشيد.(13)او از سال 1304 ق تا 1308 ق ديگربار استاندارى و نيابت توليت آستان قدس رضوى را به دست آورد.(14)
ركن الدوله در سال 1309 ق با تقديم پيشكش قابل توجهى به شاه به استاندارى فارس تعيين شد بعد از هفت ماه رقباى او با اعطاى پيشكش زيادتر درصدد بودند كه استاندارى فارس را بدست بگيرند(15)ولى ركن الدوله با وساطت افرادى چون انيس الدوله همسر ناصر الدّين شاه بر رقباى خود پيشى گرفت و در مقام خود باقى ماند.
انيس الدوله در بخشى از نامه اش به ناصر الدّين شاه مى نويسد:«بارى شنيدم كه حكومت شيراز را باز تغيير داده ايد ولى خيلى تعجب است كه بيچاره ركن الدوله هفت ماه است رفته با آن همه خسارت اگر براى پيشكشى است از خود شاهزاده بگيريد و خودش باشد.» ناصر الدّين شاه در بالاى عريضه وى مى نويسد:
«ركن الدوله حاكم است جواب عريضه اش را هم با تلگراف داديم و ديگر جوابى ندارد كه داده شود».(16)
اعتماد السلطنه در يادداشتهاى روزانه خود در مورد انتصاب وى مى نويسد:«18 رجب 1309 ق ركن الدوله پنجاه هزار تومان پيشكش داد، حاكم فارس شد و پسر ركن الدوله هم
ص:203
عين الملك لقب گرفت»(17)حكومت ركن الدوله بيش از يك سال طول نكشيد و در شعبان 1310 ق عزل گرديد.او در 23 ذى الحجه 1314 ق پس از عزل آصف الدوله والى خراسان شد(18).
در اين زمان ناآرامى هايى بر مشهد حاكم بود،در گزارش سركنسولگرى انگليس در مشهد آمده است:
«على الظاهر بنياد يك هيجان تجدد خواهانه سختى نهاده شده بود ولى ركن الدوله والى مواظب حال تجددخواهان است و چون اين ها خائف هستند و اظهار مخالفت مخصوصى نمى نمايند امكان دارد كه شهر آرام بماند.يك هفته بعد از آن ياور(سرگرد)سايكس گزارش داد چنانكه سفارتين به دولت ايران توصيه نموده اند،تعيين ركن الدوله به ايالت خراسان در عيد نوروز تجديد خواهد شد...به هر صورت در اوايل مارس گزارش داده شد كه ركن الدوله معزول شده و نير الدوله كه شخصا در خراسان منفور عام است به مناسبت تقريبى 2/400 ليره پيشكشى كه براى اين مقام داده است به ايالت تعيين نموده اند.»(19)
سرانجام محمد تقى ميرزا ركن الدوله 15 شوال 1318 ق در 57 سالگى فوت كرد و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.(20)مهدى بامداد در خصوص ويژگى هاى ركن الدوله مى نويسد:نامبرده شاهزاده اى بود گنده و بى عرضه و مانند اكثر مأمورين دولت اخاذ،در حكومت هايى كه مى رفت غالبا حكومت هاى جزء را به حراج مى گذاشت و هركس به وى زيادتر پول مى داد او را به مأموريت مى فرستاد نه فقط ركن الدوله اين كار را در آن زمان مى كرد بلكه عملى بوده معمول به تمام حكام».(21)
ركن الدوله در سال 1299 ق دار السياده حرم رضوى را با سه هزار تومان از محل درآمد آستانه آينه كارى نمود(22).در سال 1301 ق تعدادى كتاب را وقف كتابخانه آستان قدس نمود(23)، وى قنات ركنيه را از هزينه خود احداث و درآمد آن را بر روشنائى دو عدد چهل چراغ كه خود در حرم مطهر آويخته بود وقف نمود،(24)همچنين كاروانسرايى در
ص:204
فاصله 48 كيلومترى قوچان-مشهد را با هزينه شخصى خويش از نو ساخت.(25)از ديگر موقوفات وى شش دانگ تيمچه بلورفروشان مى باشد كه در 1305 ق از ورثه امام جمعه مشهد به مبلغ شش هزار و پانصد تومان خريده بود(26).
(1)-ميرزا حسن حسينى فسايى:فارسنامه ناصرى 787/1
(2)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 317/3
(3)-همان 313/3
(4)-محمد هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/629؛اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم ناصرى 1963/3
(5)-اعتماد السلطنه:پيشين 2009/3
(6)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/422
(7)-مهدى بامداد:پيشين 313/3
(8)-اعتماد السلطنه:پيشين 1887/3؛ مهدى بامداد:پيشين 314/3
(9)-اعتماد السلطنه:پيشين 2047/3؛ مهدى بامداد:همان جا
(10)-عبد الحسين نوايى:اسناد ميرزا عبد الوهاب آصف الدوله/9؛مهدى بامداد:همان جا
(11)-محمد يوسف رياضى هروى:عين الوقائع/97
(12)-همان/98-103
(13)-مهدى بامداد:همان جا
(14)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 177
(15)-مهدى بامداد:پيشين 315/3
(16)-مهدى قلى خان هدايت:خاطرات و خطرات/65
(17)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
روزنامه خاطرات/794
(18)-محمد هاشم خراسانى:پيشين/ 631
(19)-رحيم رضازاده ملك:انقلاب مشروطيت ايران به روايت اسناد امور خارجه انگليس(كتابهاى آبى)/199
(20)-محمد يوسف رياضى هروى:
پيشين/141
(21)-مهدى بامداد:پيشين 317/3
(22)-اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم ناصرى 2040/3
(23)-رمضانعلى شاكرى:گنج هزارساله/ 94
(24)-نوروز على بسطامى:فردوس التواريخ/402
(25)-فرهنگ جغرافياى ايران (خراسان)/1037
(26)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 99/2 على سكندرى
ص:205
قاجار-مهدى قلى ميرزا
(-1322 ق)
مهدى قلى ميرزا سهام الملك متولى باشى آستان قدس و واقف اموال غير منقول به طلاب علوم دينى،فرزند بيست و دوم محمد ولى ميرزا پسر فتحعلى شاه قاجار(1).وى جد شاهزاده هاى سهامى مشهد مى باشد(2).
در محرم سال 1290 ق امور چاپارخانه كشور به وى واگذار گرديد(3).مهدى قلى ميرزا در جنگ با خان خوارزم شركت داشت و به سبب پيروزى هايى كه لشكريان ايران بدست آوردند،سرداران فاتح از سوى شاه هدايايى دريافت نمودند(4)و مهدى قلى ميرزا مفتخر به جبّه ترمه كرمانى و ثوب گرديد(5).
او در سال 1302 ق به رياست قشون خراسان رسيد.در اواخر اين سال به واسطه تندرويهاى مفرط و طمع ورزى هاى زياد ميرزا عبد الوهاب خان آصف الدوله شيرازى والى خراسان، مردم از او رنجيده خاطر شدند و زمزمه آشوب و انقلاب برخاست؛شاه،مهدى قلى ميرزا را به رياست قشون خراسان معين و اعزام داشت.اما به دليل مخالفت آصف الدوله خيلى زود به تهران برگشت.(6)
سهام الملك در سال 1310 ق سمت بيگلربيگى شيراز را داشته است.
اعتماد السلطنه در يادداشت 2 ذى قعده 1310 ق مى نويسد«مهدى قلى ميرزا پسر حاجى محمد ولى ميرزا تنبل ترين شاهزاده هاست و او را به شيراز براى بيگلربيگى گرى فرستاده اند ابدا از عهده نظم آنجا برنخواهد آمد مگر اقبال خود پادشاه كارى بكند»(7)نامبرده از
ص:206
سال 1320 ق تا پايان عمر(1322 ق) متولى باشى آستان قدس رضوى بود و به سبب مرض وبا در آن سال فوت كرد.
مهدى قلى ميرزا در رجب 1321 ق مغازه هايى در يكى از راهروهاى صحن عتيق از سمت بست بالا خيابان مجاورت آب انبار،ساخته و اعيان آن را وقف بر لباس زوار و طلاب علوم دينى قرار داد.وى توليت آن را به فرزندش اعزاز السلطان و بعد با ازهد و اتقاى علماى مشهد و با نظارت آستان قدس واگذار نموده است(9).همچنين در ربيع الاول 1322 ق اعيان بازارچه شماع خانه را به خرج خود ساخت و وقف بر مصارف ذيل كرد:عشر حق التوليه و توليت را با اعزاز السلطان فرزند خود قرار داده و پس از انقراض اولاد او توليت با اعلم و ازهد علماى مشهد و نظارت با آستان قدس است.
مصرف تعزيه و روشنايى شب وفات صديقه طاهره عليها السّلام و تعزيه و روشنايى شب وفات حضرت رضا عليه السّلام و ما زاد آن به اعراب نجفى و بحرينى اختصاص داده است.(10)
(1)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 177/4
(2)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/432
(3)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
مرآة البلدان 1705/3؛همو:تاريخ منتظم ناصرى 1938/3
(4)-همو:مرآة البلدان 2 و 1210/3- 1211
(5)-همان 2 و 1221/3
(6)-مهدى بامداد:پيشين 177/4؛اعتماد السلطنه:روزنامه خاطرات/397
(7)-محمّد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/877
(8)-محمّد احتشام كاويانيان:پيشين/ 432
(9)-عبد الحميد مولوى:پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس رضوى 261/3
(10)-همان 266/3 على سكندرى
قاجار-ميرزا محمد خان
(-1284 ق)
از سرداران نظامى و كشورى عصر
ص:207
محمد شاه(1250-1264 ق)و ناصر الدّين شاه قاجار(1264-1313 ق) معروف به سپهسالار اعظم و صدراعظم ناصر الدّين شاه.ميرزا محمد خان قاجار پسر دوم امير خان از ايل دولوى قاجار(1)برادرزاده زن فتحعلى شاه قاجار بود(2).
پس از درگذشت فتحعلى شاه در سال 1250 كه اوضاع كشور آشفته شد براى سركوبى حسينعلى ميرزا و حسنعلى ميرزا به همراه قواى مركزى به شيراز فرستاده شد و در اين هنگام جزو افسران نظامى به حساب مى آمد(3).در سال 1256 از سوى محمد شاه قاجار به منصب سركشيكچى باشى رسيد.اين مقام قبل از او برعهده برادرش نصر اللّه خان بود(4)و چند سال در اين سمت بود.
پس از اينكه محمد شاه قاجار در 6 شوال 1264 ق درگذشت يكى از مسائلى كه رخ داد مخالفت امرا با آخرين وزير او حاجى ميرزا آقاسى بود كه طرفدارانش تقريبا بر تهران مسلط شدند و خود وى قصد داشت عباس ميرزا،برادر كوچكتر ناصر الدّين شاه،را به حكومت بردارد.يكى از مخالفان او همين ميرزا محمد خان قاجار بود كه به اتفاق بزرگانى همچون يوسف مستوفى الممالك و عباس قلى خان والى،شبانه به سفارت انگليس در تجريش رفتند و اعلام كردند كه حاضرند تا آمدن وليعهد،ناصر الدّين ميرزا،زمام كارها را بدست گيرند.بالاخره تلاش هاى اين عده ثمر داد و ناصر الدّين ميرزا شاه شد و در نهايت هم ميرزا آقاسى را به خاطر بدرفتارى و مخالفتى كه با ميرزا محمد خان قاجار كرده بود عزل نمود(5).
ميرزا محمّد خان در 1267 ق به حكومت سمنان و دامغان منصوب
ص:208
گرديد و از طرف خود نايب الحكومه هايى به سمنان و دامغان فرستاد.وى در زمان جنگهاى كريمه كه در آن نيروهاى روس با عثمانى ها درگير بودند و روابط ايران نيز با عثمانى ها در آن هنگام تيره شد به مرزهاى كرمانشاه اعزام گرديد(7).ميرزا محمد خان در سال 1273 ق به فرماندهى سپاهى مأمور جنگ با انگليسى ها كه براى فشار آوردن به ايران براى دست برداشتن از محاصره هرات به جنوب ايران حمله كرده بودند رهسپار جنوب گرديد.اما او و بقيه قواى ايران از لشكر انگليس شكست خوردند و مطابق عهدنامه پاريس هرات از ايران جدا شد(8).
در سال 1275 ق ميرزا محمد خان در شوراى دولتى كه هفت وزير آن را تشكيل مى دادند عنوان وزارت جنگ داشت و عنوان سپهسالار نيز به او داده شد(9).از ديگر كارهاى مهمى كه موجب پيشرفت او شد اين بود كه در سال 1280 ق مأموريت جنگ با تركمانان گمش تپه و ساحل اترك يافت.چون در اين مأموريت موفق شد از طرف شاه به «سپهسالار اعظم»ملقب گرديد.در شوال سال بعد وزير اعظم شد و وزارت خانه هاى جنگ،ماليه و خارجه به او محول شد و بدين ترتيب تقريبا همه كارهاى لشكرى و كشورى به دست او افتاد.در 1282 ق نظم پايتخت هم برعهده او قرار گرفت(10).اما ظاهرا ميرزا محمّد از عهده كارهاى كشورى برنمى آمد و افرادى كه برگزيده بود بيشتر از افراد نظامى بودند كه اهل تدبير و قلم نبودند در نتيجه امور مالى و ادارى دچار اختلال شد و شاه مجبور شد دوباره به وزرا استقلال عمل بدهد و ميرزا محمد را در ماه صفر 1283 ق پس از يك سال و پنج ماه از صدارت عظمى عزل كرد(11)و فقط وزارت جنگ را در اختيار او باقى گذارد(12).
در همين سال ناصر الدّين شاه حكومت ايالات خراسان،سيستان، استرآباد،شاهرود،بسطام،دماوند، فيروزكوه،كمره،جاجرم،نردين،خوار،
ص:209
سمنان و دامغان را به او سپرد و او با شكوهى تمام روانه محل مأموريت خود شد(13).البتّه در آن هنگام اين ولايات ضميمه خراسان بود و در واقع سپهسالار به پيشكارى پسر ناصر الدّين شاه يعنى سلطان حسين ميرزا جلال الدوله كه طفلى بيش نبود و مقام ولايت خراسان به نام او بود،گماشته شد(14).به نظر مى رسد وى در اين زمان نيابت توليت آستان قدس را برعهده داشته است و على مؤتمن از وى جزو نايبان توليت ياد كرده است.(15)
ميرزا محمد در مشهد به كمك افرادى همچون ميرزا محمد رضا مؤتمن السلطنه و ميرزا عليرضا سبزوارى كارها را اداره مى كرد.او در خراسان بذل و بخشش زيادى نمود و افراد زيادى را به طرف خود جلب كرد و «سركردگان خراسان و رئيس عشاير تركمان از روى ميل امر او را اطاعت مى كردند و به يك اشاره حاضر به خدمت مى شدند».(16)اما حكومت او در خراسان نيز طولى نكشيد زيرا به اعتقاد اعتماد السلطنه شكوه و جلال او به هنگام استقبال از ناصر الدّين شاه كه روانه مشهد بود،حسادت بسيارى را برانگيخت و رفتار سرد او با همراهان شاه موجب دسيسه چينى عليه او شد.
او را متهم كردند كه با امراى خراسان قصد توطئه عليه شاه دارد.ناصر الدّين شاه به اين اتهامات توجهى نكرد و او را بركنار نساخت اما ميرزا محمد چندى پس از ورود ناصر الدّين شاه به مشهد در شب هفدهم صفر 1284 ق صبحگاهان به مرگ ناگهانى از دنيا رفت(17).چندى شايع شده بود كه ناصر الدّين شاه او را با قهوه قجرى مسموم كرده است(18).
اعتماد السلطنه مى نويسد جسد ميرزا محمد خان سپهسالار در رواق مطهر دار الحفاظ مدفون شد(19).اما برخى منابع هم محل قبر او را در توحيدخانه نوشته اند كه البتّه اين قول درست تر است چون صاحب تذكره مدينة الادب سنگ قبر را در آن محل خوانده و در كتاب خود آورده است(20).مقبره او موقوفاتى داشته كه براى روشنايى و
ص:210
قرائت قرآن صرف مى شده است(21).
سپهسالار به خاطر اينكه از«دانش و بينش»و«پختگى و كفايت»برخوردار نبود در زمان صدارت خود توفيقى بدست نياورد.تنها كارى كه در زمان او صورت گرفت«تعقيب شديد بى دينان و زنديقان بود كه وحشتى در جامعه پديد آورد و جمعى به اماكن مقدسه متحصن شدند.»(22)اعتماد السلطنه نيز با اشاره به اينكه او بيشتر شخصى نظامى بود،مى نويسد به همين واسطه او از عهده كارهاى كشورى برنيامد و «حواشى مجلس او بيشتر از مردمان سپاهى بودند كه اهل سيف و عملند،نه اهل تدبير و قلم».اين ويژگى ها باعث شد افراد كاركشته ديوانى تن به اطاعت او ندهند و به همين خاطر شاه مجبور شد دوباره وزرا را در كارها مستقل كند و مقام صدراعظمى را از ميرزا محمد خان بگيرد(23).از ديدگاه اعتماد السلطنه او در زمان صدارت عظماى خود با مردم تهران رفتارى نيكو داشت و زياد به مردم سخت نمى گرفت و كينه توز نبود.«نان كسى را نمى بريد و بدنفسى نداشت فقط فحاشى را پيشه خود كرده و نهايت تنبيه او دشنامى بود كه مى داد كه اين دشنام هم از روى قهر و غضب باطن نبود».(24)بامداد درباره او مى نويسد:معروف است كه ميرزا محمد خان سپهسالار چندان معلوماتى نداشت و از قجرهاى دربارى بود و پسرانش داماد شاه بودند.نامبرده مردى متدين،منظم،جدى و خطش بسيار بد و ناخوانا بود(25).
از ميرزا محمد خان سپهسالار كارهاى عمرانى چندى نيز به يادگار ماند كه عبارتند از:
1-تجديد بناى مسجد جامع دامغان(26).
2-تعميراتى قابل توجه در توحيدخانه حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام و آيينه كارى آن(27).
3-طاق نمابندى بالا خيابان در مشهد(28).
4-تسطيح گردنه شريف آباد بر سر راه مشهد و نصب دو سنگ عمودى در
ص:211
تپه سلام كه بر آن زيارت حضرت رضا عليه السّلام كنده كارى شده بود(29).
(1)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
صدر التواريخ/249
(2)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 228/3
(3)-همان 229/3
(4)-محمد تقى خان لسان الملك سپهر:
ناسخ التواريخ 1 و 743/2
(5)-همان 955،937،931/3؛عباس اقبال آشتيانى:ميرزا تقى خان اميركبير/ 85-86
(6)-محمد تقى خان لسان الملك سپهر:
پيشين 1171/3
(7)-مهدى بامداد:پيشين 230/3
(8)-محمد تقى لسان الملك سپهر:پيشين 1400/3
(9)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/250
(10)-همان/251؛محمد حسن خان اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم ناصرى 3/ 1860
(11)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
صدر التواريخ/252-254
(12)-مهدى بامداد:پيشين 231/3
(13)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/253؛مهدى سيدى:تاريخ شهر مشهد/353
(14)-مهدى بامداد:پيشين 232/3
(15)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 176
(16)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/255
(17)-همان/256-257؛محمد على مصباحى نائينى:تذكرۀ مدينة الادب 700/2
(18)-مهدى بامداد:پيشين 232/3
(19)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/257
(20)-محمد على مصباحى نائينى:پيشين 700/2 و 725؛ملا هاشم خراسانى:
منتخب التواريخ/629
(21)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/257
(22)-عبد الحسين نوايى:ايران و جهان 626/2
(23)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/252
(24)-همان/253
(25)-مهدى بامداد:پيشين 232/3
(26)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
مطلع الشمس 1057/3-1058
(27)-همان 510/2-511؛ملا هاشم خراسانى:پيشين/650؛على مؤتمن:
پيشين/91؛محمد احتشام كاويانيان:
شمس الشموس/114
(28)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
ص:212
صدر التواريخ/255
(29)-همان جا رجبعلى يحيايى
قائم مقام-رضوى-محمد على
قره باغى-محمد حسين
(-1310 ق)
از واقفين آستان قدس،حاج محمد حسين قره باغى،فرزند حاج عبد اللّه تاجر قره باغى است.از زندگى وى اطلاع دقيقى از منابع برنمى آيد ولى ظاهرا او از متمولين و معاريف مشهد در عهد ناصر الدّين شاه قاجار بوده است.
كه در سال 1310 ه.ق يك باب كاروانسرا و دو باب دكان متصل به سراى مزبور واقع در بازار بزرگ وصل به كوچه قنادها را در مشهد وقف آستان قدس رضوى كرده است و توليت آن را برعهده شيخ محمد تقى بجنوردى نهاده است(1).محمد حسين قره باغى در همان سال 1310 ه.ق بدرود حيات گفت و در دار السعاده حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد(2).
(1)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 100/2
(2)-محمد على خان سديد السلطنه:
سفرنامه/214 سيد حسن حسينى
قزوينى-ميرزا شفيع-اعتماد التوليه-ميرزا شفيع
قمى-ابو طاهر سعد بن على
(-516 ق)
كارگزار مرو،پنجمين وزير سلطان سنجر سلجوقى،داراى اقداماتى در حرم على بن موسى الرضا عليه السّلام.ابو طاهر شرف الدّين سعد بن على بن مهيسه (مميسه،ماميسا)قمى(1)در روستاى ويدهند قم به دنيا آمد.در جوانى از قم به بغداد رفت و در اردوى ملكشاه سلجوقى(465-485 ق)به خدمت مهذب الدّين كميج(كميخ)،كه عارض لشكر بود،وارد شد(2).در سال 481 ق كه
ص:213
مردم از كارگزار دولتى مرو به خواجه نظام الملك،وزير مشهور سلجوقيان، شكايت بردند؛نظام الملك از پسرش تاج الملك خواست اسامى ده تن كه شايسته آن مقام باشند به وى معرفى نمايد.خواجه از آن ميان ابو طاهر شرف الدّين را انتخاب كرد و در منشور خود او را«وجيه الملك»ناميد.از اين عبارت ناصر الدّين منشى در نسائم الاسحار كه مى گويد:«و[ابو طاهر قمى] تا چهل سال تا روز وفات در هر منصب بزرگى كه بود عمل مرو بدو تعلق داشت(3).»مشخص مى شود كه وى تا آخر عمر علاوه بر كارگزارى مرو مشاغل مهم ديگرى نيز داشته است،كه در منابع نيز به آنها اشاره شده است.از جمله مناصب ديگر وى وزارت تاج الدّين خاتون سفريه،مادر سلطان سنجر (م 515 ه.ق)،عارضى لشكر و در نهايت وزارت سلطان سنجر،آخرين سلطان بزرگ سلجوقى(452-552 ه.ق)بوده است(4).
ابو طاهر در زمانى كه مقام وزارت يا نيابت حرمسراى مادر سلطان سنجر را داشت به طور رودررو با او سخن مى گفت و به همين واسطه از افراد خاص دربار شد.ابو طاهر به دليل شايستگى هايى كه داشت توسط سلطان سنجر در هفدهم محرم 515 ق به وزارت برداشته شد.اما به نظر مى رسد كه در دوره يك ساله وزارت خود از بيمارى رنج مى برده است و در پى همين بيمارى بود كه در 25 محرم سال 516 ق درگذشت.جسد ابو طاهر در جوار بارگاه امام على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.در مورد جاى قبر وى اختلاف است.منشى كرمانى فقط اشاره كرده است كه«در جوار مشهد امام رضوى به طوس،على ساكنه التحية و الرضوان،مدفون است و دهى بر آن وقف كرده»و درآمد موقوفه خرج مقبره اش مى شود.نويسنده جامع التواريخ نوشته است كه قبر او در«جوار روضه طيبه»حضرت رضا عليه السّلام واقع است و«در نواحى مشهد مقدسه قريه معتبره وقف مرقد اوست.»(7)اختلاف در
ص:214
اينكه برخى مدت وزارتش را يك سال و يك ماه(8)و برخى سه ماه نوشته اند به احتمال قوى به واسطه مدتى بود كه پس از مرگ وزير قبلى با انتخاب وى به وزارت فاصله افتاده است.
نوشته اند كه سلطان سنجر از مرگ وى بسيار اندوهناك شد و خانواده او را مورد لطف و حمايت خويش قرار داد(9).
او برادرى داشته كه از او با عنوان «اوحد الدّين ابو ثابت مهيسه»نام برده شده است و وزير ولايت فارس بوده است(10).
ابو طاهر قمى به گفته منابع،انسانى ديندار،صبور و از خاندانى با اصل و نسب و محترم بود،(11)اين امر را قراين ديگر نيز تأييد مى كند.نخست اينكه او چهل سال كارگزار سلطان سلجوقى در مرو بود.كارگزارى او در اين مدت طولانى و عدم وجود شواهدى مبنى بر نارضايتى مردم از وى صلاحيت او را به اثبات مى رساند.دوم اينكه امير معزى هم فضائل انسانى وى را ستوده است از جمله در شعرى به مناسبت تهنيت وزارت وى مى سرايد:
صدريست حق پذير و وزيريست حق پرست حريست حق شناس و كريميست حق گذار
در باغ دين و ملك چنو يك درخت نيست كز دولتست برگش و از نصرتست بار(12)
لازم به ذكر است امير معزى قصيده بسيار معروف
اى ساربان منزل مكن جز در ديار يار من تا يك زمان زارى كنم بر ربع و اطلال و دمن
را نيز در مدح ابو طاهر سروده و در بيتى از او چنين ياد مى كند:
دين محمد را شرف،درّ شريعت را صدف باقى بدو نام سلف،راضى ازو خلق زمين
بو طاهر طاهرنسب،نامش سعادت را سبب پيرايه فضل و ادب سرمايه عقل و فطن(13)
اگرچه قمى بودن ابو طاهر،شيعى بودن او را اثبات مى كند اما شعر ديگرى از امير معزى هم بر اين مسأله مهر تأييد مى گذارد
باشند راضى از تو به دنيا و آخرت شش تن گزيدگان خلايق ز مرد و زن
در دهر شاه سنجر و خاتون و صدر دين در آخرت محمد و زهرا و بوالحسن(14)
ص:215
حكومت طولانى ابو طاهر در مرو و خراسان بدون شك منشأ آثار خير فراوانى بوده است.ملا هاشم خراسانى در منتخب التواريخ از قول قاضى نور اللّه شوشترى نويسنده مجالس المؤمنين آورده است كه ابو طاهر قمى خود يا به نيابت از سلطان سنجر گنبد مطهر حضرت رضا عليه السّلام را ساخته است،خود ملا هاشم هم آن نظر را تأييد مى كند(15)مى توان گفت ابو طاهر براى مدت چهل سال از امكانات خوبى براى اقدام در حرم مطهر برخوردار بوده است و همچنين آثارى ديگر به او نسبت داده شده كه يكى رباط شرف بر سر راه قديم نيشابور به مرو مى باشد(16).اما بايد متذكر شد كه چرا عمل مهمى مانند ساخت گنبد در منابع عصر سلجوقى انعكاس نيافته است.
(1)-جليل قزوينى رازى:النقض/221؛ ناصر الدّين منشى كرمانى:نسائم الاسحار/59
(2)-ناصر الدّين منشى كرمانى:پيشين/ 59
(3)-همان/60
(4)-همان جا؛خواندمير:دستور الوزراء/ 190-191
(5)-ناصر الدّين منشى كرمانى:پيشين/ 60
(6)-همان جا
(7)-خواندمير:تاريخ حبيب السير 513/2
(8)-عباس اقبال آشتيانى:وزارت در عهد سلاطين سلجوقى/251
(9)-منشى كرمانى:پيشين/60
(10)-جليل قزوينى رازى:پيشين/222
(11)-منشى كرمانى:پيشين/60
(12)-امير معزى:كليات ديوان امير معزى/293-294
(13)-همان/545
(14)-همان/517
(15)-ملا هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/645-646
(16)-مهدى سيدى:تاريخ شهر مشهد/ 24
(17)-آندره گدار،و...:آثار ايران 1 و 2/ 176-198 رجبعلى يحيايى
قوام التوليه-رضوى-جعفر
ص:216
قوام الملك-على اكبر
(1203-1282 ق)
ميرزا على اكبر شيرازى ملقب به قوام الملك و معروف به كچل پسر چهارم حاج ميرزا ابراهيم خان شيرازى اعتماد الدوله صدراعظم آغا محمد خان و فتحعلى شاه قاجار،در سال 1203 ق به دنيا آمد(1).برادرانش على رضا،معتمد حرم سراى شاه،ميرزا محمد خان بيگلربيگى فارس و اسد اللّه خان حاكم كاشان نام داشتند(2).
در اوّل ذى حجه 1215 ه.ق ميرزا ابراهيم خان كلانتر به سعايت درباريان از جمله ميرزا شفيع مازندرانى عزل و سپس كشته شد و به دستور فتحعلى شاه قاجار همه اقوام و بستگان او دستگير، كور و يا كشته شدند.ميرزا محمد خان را كشته و اسد اللّه خان را كور كردند، ميرزا عليرضا را نيز مقطوع النسل ساختند،اما به علت بيمارى شديد ميرزا على اكبر فرمان شاهى در موردش اجرا نشد،پس از بهبودى ميرزا على اكبر خشم شاه نيز اندكى فرونشست و وى را آزاد نمود(3).
ميرزا عليرضا نيز به تدريج مقرب دستگاه سلطنتى شد و مقام خواجه باشى حرم فتحعلى شاه را به دست آورد و چون فاقد فرزند بود سرمايه اش را صرف حفر قناتى در سرچشمه تهران كرد و تعدادى از املاك خود را نيز وقف بر آن نمود و توليت املاك يادشده را به برادرش قوام الملك و فرزندانش سپرد(4).
ميرزا على اكبر با نشان دادن كفايت و لياقت خود توانست كلانترى شيراز را به دست آورد و در سال 1245 ق وقتى
ص:217
كه فتحعلى شاه به شيراز رفت به وى لقب«قوام الملك»داد(5).
در سال 1264 ق هنگامى كه حسين خان آجودان باشى معروف به نظام الدوله والى فارس بود و قوام الملك احساس كرد كه ميرزا تقى خان اميركبير صدراعظم با او سر لطف ندارد،به اتفاق محمد قلى خان ايل بيگى قشقايى مردم را عليه نظام الدوله تحريك و دستور خروج وى را از فارس داد،ولى نظام الدوله نپذيرفت و جنگ درگرفت،به دستور شاه قاجار احمد خان نوايى از تهران رهسپار فارس شد و شورش را خاتمه و سرانجام بهرام ميرزا معز الدوله برادر محمد شاه به حكومت فارس رسيد(6).در جريان اشغال بوشهر توسط قواى انگليسى در سال 1273 ق وى متهم بود كه از عوامل تسليم اين شهر به بيگانگان بوده است(7).
قوام الملك در سال 1279 ق پس از سيد جعفر خان مشير الدوله به توليت آستان قدس رضوى منصوب و اين مقام را تا زمان فوتش حفظ كرد(8).
فوت قوام الملك در سال 1282 ق در سن هشتادسالگى در مشهد واقع شد.جسدش را در ميانه توحيدخانه و صفه شمالى مسجد بالاسر در كنار قبر شيخ حسن على مجتهد تهرانى و روبروى قبر ميرزا موسى خان فراهانى دفن كردند(9).
از قوام الملك فرزندان چندى از جمله حسين على خان ملقب به نصير الملك،ميرزا على محمد خان قوام الملك دوم و ميرزا فتح على خان ملقب به صاحب ديوان باقى ماند،بقاياى خاندان ميرزا ابراهيم شيرازى همگى به قوام و قوامى شهرت دارند(10).
(1)-ميرزا احمد خان عضد الدوله:تاريخ عضدى/268؛مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 433/2؛محمّد على خان سديد السلطنة:سفرنامه/47
(2)-عضد الدوله:پيشين/267؛محمد حسن خان اعتماد السلطنه:صدر التواريخ/36
(3)-اعتماد السلطنه:پيشين/39؛عبد اللّه مستوفى:شرح زندگانى من 37/1
(4)-همان/38-39؛عضد الدوله:
پيشين/268
ص:218
(5)-عضد الدوله/همان جا؛اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم ناصرى 1599/3
(6)-اعتماد السلطنه:پيشين 948/3- 952
(7)-اعتماد السلطنه:صدر التواريخ/ 239
(8)-مهدى بامداد:پيشين 433/2؛اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم ناصرى 1852/3
(9)-عضد الدوله:پيشين/268؛اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 515/2-516
(10)-اعتماد السلطنه:صدر التواريخ/ 42-43 رسول سعيدى زاده
ص:219
كفايى رضوى-رضوى-عزيز اللّه
كلانترى سبزوارى-ميرزا مؤمن
(-1288 ق)
ميرزا مؤمن كلانتر سبزوارى از خدمتگزاران آستان رضوى در عهد سلطنت ناصر الدّين شاه قاجار بوده است.از شرح حال وى مطلب عمده اى در منابع وجود ندارد وى شغل تحويلدارى آستان قدس را برعهده داشته است.اسناد زيادى در خصوص تحويل و تحول درآمدهاى آستان قدس به مهر و امضاى وى در اداره اسناد آستان قدس موجود است(1).او پس از عمرى خدمت به بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام در سال 1288 ق در مشهد درگذشت و در رواق پايين پاى حرم مطهر به خاك سپرده شد(2).
(1)-اداره اسناد آستان قدس رضوى/ اسناد شماره 1125 و 13757 و 13779
(2)-محمد على خان سديد السلطنه:
سفرنامه/227 سيد حسن حسينى
ص:220
گرجى-اللّه وردى خان
(-1022 ق)
سپهسالار ايران و حاكم فارس در عهد شاه عباس اول صفوى(996- 1038 ق)از واقفين املاك به حرم مطهر رضوى.اصل او از ارامنه گرجستان بود و پس از اينكه چندبار در جوانى به عنوان برده فروخته شد،در زمره غلامان شاه طهماسب اول درآمد و به اسلام گرويد(1).با فوت شاه طهماسب به خدمت حمزه ميرزا وارد شد و پس از قتل او(994 ق)به طرفدارى شاه عباس اول برخاست و مقام زرگرباشى يافت.
اندكى بعد از معتمدان ويژه شاه گرديد و شاه را در محدود كردن قدرت قزلباش ها يارى داد(2).ازآنجاكه فردى جسور،صاحب نظر و فداكار بود به مقام خانى رسيد و منصب قوللر آقاسى، فرماندهى غلامان خاصه شاه،را از آن خود كرد(3).وى در رأس نيروى تازه اى كه شاه جوان آن را براى رويارويى با قزلباش ها و دسيسه هاى داخلى و خارجى تأسيس كرده بود؛در سال 1001 شهر نيشابور را از ازبكها پس گرفت(4).در 1004 ق اميرالامراى فارس شد(5).او شيراز را مقر حكومت خود قرار داد و به نظم امور آن سامان پرداخت و لار را هم به قلمرو خود افزود(6).در 1005 ق شاه حكومت كهگيلويه را هم به وى داد و سركوبى قبايل آن منطقه را از او خواست.پس از انجام مأموريت،مورد توجه واقع شد(7)و در جنگ شاه عباس با ازبك ها براى
ص:221
فتح هرات دلاوريها نشان داد(8).در 1007 ه.ق فرهاد خان قرامان را كه از سرداران برجسته و قدرتمند قزلباش بود و در جنگ با ازبك ها كوتاهى كرده بود به اشاره شاه به قتل رساند(9).
اللّه وردى خان سى هزار سوار مجهز داشت و هميشه در خدمت شاه بود و شاه به نيروهاى تحت امر او متكى بود(10).در همان سال از فرصت ورود برادران شرلى به ايران براى آموزش و تربيت سپاه ايران سود جست و يكى از اعضاى هيئت انگليس را به ريختن توپ هاى سنگين و آموزش اين فن به ايرانيان واداشت(11).اللّه وردى خان لشكركشى هاى زيادى انجام داد،از جمله حاكم شورشى لار را سركوب و آنجا را كه مركز تجارى مهمى بود تصرف كرد(12).سپس با پرتغالى ها به نبرد پرداخت و با همكارى پسرش بندر عباس و بحرين را از چنگ آنان بيرون آورد(13)و بدين ترتيب همه نواحى جنوب ايران تحت كنترل او درآمد.در 1011 ه.ق بغداد را محاصره كرد اما به فرمان شاه عباس كه با عثمانى ها مى جنگيد،دست از محاصره كشيد و به كمك شاه شتافت(14).در سال 1014 ه.ق به سپهسالارى كل سپاه ايران برگزيده شد و اين مقام را تا پايان عمر دارا بود.در همان سال و سال پس از آن،نيروهاى عثمانى را در نبردهاى پياپى شكست داد و گنجه را گرفت.
نيروهايش در فتح شماخى هم نقش اساسى داشتند(15).اللّه وردى خان سرانجام پس از عمرى تكاپو در حالى كه براى استقبال شاه عباس از شيراز به اصفهان رفته بود،در روز دوشنبه چهاردهم ربيع الثانى 1022 ق درگذشت.شاه عباس به نشانه احترام و سپاسگزارى از او با بزرگان كشورى و لشكرى در مراسم تكفين و تغسيل وى شركت جست و جنازه او را با احترام بسيار به مشهد فرستاد تا در گنبدى كه خود اللّه وردى خان در حرم حضرت رضا عليه السلام ترتيب داده بود به خاك سپارند(16).از او دو پسر به نامهاى امامقلى خان و داود خان باقى ماند.
ص:222
اولى كه حاكم لار و امير ديوان بود؛در روز مرگ پدر از سوى شاه به اميرالامرايى فارس برگزيده شد و دومى به اميرالامرايى قراباغ و رياست ايل قاجار رسيد(17).
اللّه وردى خان در شكوه و حشمت و داد و دهش از بقيه سرداران شاه عباس برتر بود.(18)وى جدا از اقدامات نظامى،بناها و باغ هايى ويژه در استان فارس از خود بر جاى گذاشت.سيلوا فيگوئروا كه پس از مرگ او و در ايام حكومت پسرش امامقلى خان در راه اصفهان از شيراز عبور كرده به توصيف آنها پرداخته است و به هنگام ياد كردن از پلها و كاروانسراها و كاخهاى باشكوه مى نويسد:«بانى اين پلها اللّه وردى خان است چنانكه هر چيز خوب و عظيم ديگر كه در سراسر ايالت فارس ايجاد گرديده است مرهون خدمات اين مرد بزرگ است(19).»جا دارد به مهمترين موقوفات و بناهاى ساخته شده توسط او اشاره شود:
1-وقف موقوفاتى در سال 996 ق كه شامل يك كاروانسرا و چند مغازه مى شد و در حاشيه پايين خيابان مشهد بوده است و همچنين يك رشته قنات «داير و بايره»مزرعه نمدان تبادكان و سه زوج از ده زوج مزرعه رفيقان ارداك مشهد و نصف مزرعه شوراب گوارشك بر فقراى مجاورين مشهد و زوار حرم مطهر رضوى.(20)
2-بازار لار:اين بازار در آن روزگار از زيباترين و فاخرترين بناهاى قاره آسيا بوده و با فروشگاههاى باشكوه اروپاى آن عصر برابرى مى كرد.(21)
3-گنبد اللّه وردى خان:اين گنبد كه بنايى هشت ضلعى،مرتفع و استوار است و زيباترين نمونه هاى كاشى كارى دوره صفويه در آن به كار رفته است؛در مشرق توحيدخانه و در ضلع شمال شرقى حرم مطهر واقع شده و در فاصله سالهاى 1013 تا 1015 ق به دستور اللّه وردى خان و به دست يكى از معماران فارس ساخته شده است(22).
4-پل اللّه وردى خان(سى و سه
ص:223
پل):اين پل با 295 متر طول،13/5 متر پهنا و 33 چشمه طاق هم اكنون از زيباترين بناهاى تاريخى جهان به شمار مى رود و در سالهاى 1005 تا 1011 ق توسط اللّه وردى خان بر روى رودخانه زاينده رود در اصفهان احداث گرديده است(23).
5-مدرسه خان:از ديگر اقدامات درخور ذكر اللّه وردى خان اين است كه وى مدرسه اى در شيراز ساخت(24)و ملا صدرا پس از يك دوره طولانى انزوا به شيراز بازگشت و در آن مدرسه مشغول به تدريس شد.
(1)-نصر اللّه فلسفى:زندگانى شاه عباس اول 1 و 429/2
(2)-دايرة المعارف بزرگ اسلامى 82/10
(3)-ميرزا بيگ جنابدى:روضة الصفوية/ 716
(4)-دايرة المعارف بزرگ اسلامى/ همان جا
(5)-اسكندر بيگ منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 716/2؛ملا جلال الدّين منجم:
تاريخ عباسى/150
(6)-ملا جلال الدّين منجم:پيشين/ 151
(7)-اسكندر بيگ منشى:پيشين 834/2؛ ميرزا بيگ جنابدى:پيشين/732
(8)-اسكندر بيگ منشى:پيشين 905/2- 906
(9)-همان 925/2؛ميرزا بيك جنابدى:
پيشين/746؛ملا جلال الدّين منجم:
پيشين/172-174
(10)-نصر اللّه فلسفى:پيشين 1 و 430/2
(11)-محمد على مهميد:پژوهشى در تاريخ ديپلماسى ايران/85
(12)-ملا جلال الدّين منجم:پيشين/ 213
(13)-اسكندر بيگ منشى:پيشين/ 990-991؛ملا جلال الدّين منجم:
پيشين/214-215
(14)-اسكندر بيگ منشى:پيشين 1051/2-1054
(15)-همان 1128/2-1200
(16)-همان 1438/2
(17)-همان جا؛سيلوا فيگوئروا:سفرنامه/ 155
(18)-اسكندر بيگ منشى:پيشين 1439/2
(19)-فيگوئروا:پيشين/167
(20)-وقف نامه اللّه وردى خان،موجود در دفتر كل موقوفات آستان قدس
(21)-فيگوئروا:پيشين/88
(22)-محمّد حسن خان اعتماد السلطنه:
ص:224
مطلع الشمس 1 و 391/2-392
(23)-دايرة المعارف بزرگ اسلامى 83/10
(24)-محمد يوسف واله اصفهانى:
خلد برين(ايران در عصر شاه صفى و...)366 رجبعلى يحيايى
گلپايگانى-محمد باقر-جلد 1
ص:225
لشكرنويس نوايى-ميرزا
مهدى
(-1276 ق)
ميرزا مهدى لشكرنويس نوايى از رجال معروف ايران در اوايل دوره ناصر الدّين شاه قاجار و از واقفان املاك به آستان قدس به حساب مى آيد.كه عمده شهرت وى در امور لشكرى بود.او در سال 1273 ق در لشكركشى حسام السلطنه والى خراسان به هرات همراه وى بود.و از طرف ناصر الدّين شاه قاجار به دريافت خلعت مفتخر گرديد(1).اگرچه از زندگينامه وى اطلاع دقيقى در دست نيست ولى به احتمال فراوان در سال 1275 يا 1276 ق درگذشت.از بيان اعتماد السلطنه چنين برمى آيد كه در سال 1276 ق فوت نمود(2)و جنازه اش در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در كفشدارى بزرگ صحن عتيق به خاك سپرده شد(3).
از فرزندان ميرزا مهدى مى توان از مير اسد اللّه نوايى ياد كرد كه منشى مخصوص وزارت امور خارجه بود و در سال 1276 ق به سمت منشى گرى اول وزارت امور خارجه و اعطاى يك قطعه نشان درجه اول سرهنگى مفتخر شد(4).
ميرزا مهدى لشكرنويس در محرم 1275 ق نصف از يك باب تيمچه (بازارچه)واقع در بازار سرشور مشهد را وقف آستان قدس كرد و موارد مصرف آن را پس از برداشت حق التوليه جهت حافظ،شمع و چراغ، روزه،نماز،روضه خوانى و حقوق
ص:226
كفش بانان آستان قدس در سر مقبره اش تعيين كرد.وى همچنين دو باب دكان و يك خبازخانه را در حاشيه بازار بزرگ و بالا خيابان وقف بر مصارف مقبره خود،روضه خوانى و حقوق كفش بانان كفشدارى بزرگ آستان قدس در صحن عتيق قرار داد(5).
(1)-رضا قلى خان هدايت:تاريخ روضة الصفاى ناصرى 8/10-709
(2)-اعتماد السلطنه:مرآة البلدان 1345/2
(3)-عبد الحميد مولوى:پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس 255/3
(4)-اعتماد السلطنه:پيشين 1345/2
(5)-عبد الحميد مولوى:پيشين 255/3 و 256 سيد حسن حسينى
ص:227
متولى-سيد محمد-صفوى-ميرزا سيد محمد
متولى-ميرزا محسن-رضوى- محمد محسن
متولى-ميرزا محمد داود
(1065-1133 ق)
از علما و بزرگان سادات حسينى مرعشى،متصدى موقوفات كل ايران در زمان شاه سليمان صفوى و متولى آستان قدس(1110-1117 ق).
ميرزا محمد داود فرزند ميرزا عبد اللّه حسينى اصفهانى،بنا به شعرى كه از خود او باقى مانده است در 17 ربيع الاول سال 1065 ق در اصفهان متولد شد(1).در اصل از خاندان سادات مرعشى مازندران و از اولاد و فرزندان امير قوام الدّين مرعشى(م 781 ق) بنيانگذار سلسله مرعشيان به حساب مى آيد كه اجدادش به اصفهان مهاجرت و با خاندان صفويه ارتباط برقرار كردند و در حكومت صفويه داراى مناصب مهمى شدند.جدش ميرزا شفيع (1016-1091 ق)از علماى برجسته عصر خود و نويسنده آثارى همچون بحر الفوائد بود(2)كه در هنگام حكومت شاه عباس دوم(1055-1077 ق)و حكومت شاه سليمان اول(1077- 1105 ق)چندى رياست ديوان موقوفات كل ايران را در دست داشت(3).
پدرش ميرزا عبد اللّه(1042- 1074 ق)نيز از بزرگترين فضلا و
ص:228
شعراى عصر شاه عباس دوم بود و با دختر اين شاه صفوى ازدواج كرد.
بنابراين مادر ميرزا محمد داود عز شرف بيگم دختر شاه عباس دوم صفوى است(4).پدر ميرزا محمد داود به واسطه فضل خود و خويشاوندى با شاه هميشه همراه اردوى شاهى و در شمار بزرگان دربار بود كه سرانجام در هنگام سفر شاه به تهران به سال 1074 ق درگذشت و در مشهد مدفون شد(5).بنابراين ميرزا محمد داود در سن 9 سالگى از نعمت داشتن پدر محروم گرديد.
وى علوم متداول زمان خود را در سالهاى اوليه زندگى فراگرفت و به زودى در علوم عقلى و نقلى به ويژه در رياضى،نجوم و هندسه مهارت بدست آورد و همچنين در شعر،معما،تاريخ و علم سياق صاحب نظر بود و ديوانى داشته كه بالغ بر بيست هزار شعر مى شده است(6).
محمد داود انسانى خوش مشرب بود كه با مردم رفتارى بسيار نيكو داشت.اكثر كسانى كه شرح حال او را نوشته اند به اين جنبه اخلاقى او اشاره كرده اند.ميرزا محمد طاهر نصرآبادى كه تذكره خود را در سال 1083 ق نوشته است درباره او مى نويسد:در انسان دوستى و مردمى«سليمانى است»كه«قلوب مردم را مسخر ساخته است و با وجودى كه جوان است داراى دانش وسيعى است.»(7)حزين لاهيجى هم كه دوست صميمى او بوده است در تذكره و تاريخ خود به زندگى او اشاره كرده و آراستگى وى به نيكى ها را ستوده است(8).
ميرزا داود حسينى پس از فوت عمويش ميرزا حبيب اللّه(م 1086 ق) بااين كه حدود 21 سال داشت از سوى شاه سليمان صفوى به رياست كل موقوفات ايران انتخاب شد.او در اين سمت يازده سال به انجام وظيفه پرداخت.پس از آن در 1097 ق به زيارت بيت اللّه الحرام رفت و پس از بازگشت از حج مقام رياست موقوفات خاصه نيز بدو واگذار گرديد.اما او پس از چندى به شاه سليمان پيشنهاد كرد كه
ص:229
رياست موقوفات كل ايران را به دامادش ميرزا محمد مهدى،كه احتمالا شوهرخواهر او بود،بدهند.شاه صفوى صدارت كل ايران را كه رياست مذهبى كل ايران را در اختيار داشت،براى ميرزا داود در نظر گرفت،اما او نپذيرفت و با سرودن رباعى زير،كه مناعت طبع وى را مى رساند،اين پيشنهاد را رد كرد.
ناقوس نواز دير گبران بودن پاكار محله يهودان بودن
صد مرتبه خوش تر است نزد«داود» از مبدع شرع و صدر ايران بودن(9)
شاه سلطان حسين(1105- 1135 ق)هم كه او را مى شناخت اين استعفا را پذيرفت اما در سال 1110 ق ميرزا داود را به مقام توليت آستان قدس رضوى منصوب كرد و به سوى خراسان فرستاد.ميرزا داود تا سال 1117 ق در اين شغل باقى ماند.پس از اين تاريخ به اصفهان رفت تا عازم عتبات شود.پس از بازگشت از سفر اصفهان بنا به دستور شاه مأمور شد هميشه همراه دربار شاه باشد و به جاى وى پسرش ميرزا عبد اللّه را مأمور توليت آستان قدس نمود.ميرزا داود در سال 1125 ق با خواهر شاه سلطان حسين صفوى كه شهربانو بيگم نام داشت ازدواج كرد و از آن به بعد همواره در دربار شاه به سر مى برد(10).
حزين سال فوت ميرزا داود را 1133 ق نوشته است(11)اما نويسنده زبور آل داود مى گويد ميرزا داود پس از 62 سال زندگى درگذشته است.(12)اگر اين عدد به سال تولد وى اضافه شود سال 1127 ق بدست مى آيد.اما گفته حزين كه معاصر و دوست او بوده است بايد به حقيقت نزديك تر باشد.ميرزا داود به گفته حزين،در اصفهان درگذشته است(13)و سلطان هاشم ميرزا نيز نوشته است در تكيه احداثى خود در اصفهان پهلوى مقبره آقا حسين و آقا جمال خوانسارى مدفون شده است(14).
اما خود سلطان هاشم ميرزا در جايى ديگر در شرح حال فرزندان يك جا آورده كه پسرش ميرزا عبد اللّه در قبر
ص:230
وى،در صحن پايين پاى مبارك مدفون شد(15).و در جاى ديگر مى نويسد ميرزا محمد صادق،نواده ميرزا محمد داود، «در سردابى كه نواب مرحمت ماب ميرزا محمد داود در صحن پايين پاى، به جهت مقبره خود احداث فرموده اند مدفون گرديد»(16)اين احتمال وجود دارد كه او در اصفهان مدفون شده اما پس از چندى به مشهد منتقل شده است.
ميرزا داود چهارده فرزند پسر و دختر داشت كه به دليل اهميت اين خاندان و ارتباط آنها با تاريخ شهر مشهد به ذكر چهار تن از آنان پرداخته مى شود.
1-ميرزا ابو القاسم(متولد 1080 ق) كه از اهل فضل دوران خود بود و توسط شاه سلطان حسين صفوى مأمور شد كه طرح انتقال آب كوهرنگ را به اصفهان دنبال كند اما تلاش هاى او به جايى نرسيد و حمله افاغنه به اصفهان او را ناكام گذارد.ميرزا ابو القاسم در برابر افاغنه در دفاع از اصفهان رشادت هاى زيادى نشان داد و پس از چندى توسط آنها در 1134 يا 1135 ق به قتل رسيد(17).
2-ميرزا عبد اللّه كه پس از رفتن پدرش به اصفهان توليت و در واقع در هنگام حيات پدر نيابت توليت حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام را داشت و بعدها براى مدتى وزارت شاه طهماسب دوم (1135-1148 ق)را بدست آورد و پس از فوت در مشهد مدفون شد(18).
3-ميرزا محمد على كه او نيز مانند برادر در زمان حيات پدر،گاه نيابت او را در امر توليت حرم مطهر به دست داشته است و از آنجا كه پدرش در سالهاى بين 1127 تا 1133 ق فوت كرده است و ميرزا محمد على در هنگام حمله افاغنه در مشهد بود مى توان گفت اداره حرم مطهر را در اين سال ها در دست داشته است.وى پس از به خطر افتادن مشهد در سالهاى 1135- 1136 ق به قزوين رفت و از طرف شاه طهماسب دوم كه عازم تبريز بود،حاكم قزوين شد،تا از آن شهر در مقابل افغان ها كه بر اصفهان مسلط شده بودند دفاع كند اما در هنگام دفاع از آن شهر در زير آوار
ص:231
ناشى از حمله افاغنه گرفتار شد و پس از چندى خانه نشينى درگذشت.
4-چهارمين و مشهورترين فرزند ميرزا داود كه احتمالا كوچك ترين فرزند او هم بود سيد محمد نام داشته است.او ابتدا از سوى نادر شاه افشار متولى حرم مطهر گرديد و در دوران آشفته پس از مرگ نادر در 1163 ق حكومتى چهل روزه را در مشهد به دست گرفت و به نام شاه سليمان دوم شهرت يافت كه شرح حال مفصل او در همين كتاب آمده است.
(1)-سلطان هاشم ميرزا:زبور آل داود/ 48
(2)-همان/40
(3)-همان/41
(4)-ولى قلى شاملو:قصص الخاقانى 104/2
(5)-همان جا
(6)-سلطان هاشم ميرزا:پيشين/48
(7)-محمد طاهر نصرآبادى:تذكرة نصرآبادى/14
(8)-محمد حزين لاهيجى:تذكرة المعاصرين/146
(9)-سلطان هاشم ميرزا:پيشين/48-49
(10)-همان/49
(11)-حزين لاهيجى:پيشين/146
(12)-سلطان هاشم ميرزا:پيشين/49
(13)-حزين لاهيجى:پيشين/146
(14)-سلطان هاشم ميرزا:پيشين/50
(15)-همان/63
(16)-همان/65
(17)-همان/50-52
(18)-همان/63 رجبعلى يحيايى
متولى-مير عبد الكريم
(-988 ق)
مير عبد الكريم با توجه به«پيشوند مير»كه به همراه اسم اوست به احتمال زياد از سادات بوده است و جزو متوليان آستان قدس رضوى در عهد صفوى بود.او در جنگ سال 988 ق كشته شد.در اين سال بين استاجلوها و شاملوها كه عباس ميرزا را در اختيار داشتند،از يك سو و مرتضى قلى خان پرناك تركمان،حاكم مشهد،كه طرفدار فرستادن عباس ميرزا به پايتخت بود، ازسوى ديگر اختلاف افتاد.عليقلى خان شاملو به همراه مرشد قلى خان استاجلو
ص:232
مشهد را در محاصره گرفتند،در حين جنگ«مير عبد الكريم متولى آستان مقدسه كه در پاى علم ايستاده بود به دست لشكريان ندانسته به قتل رسيد»(1).
متأسفانه اطلاعات ديگرى از شرح حال اين فرد در دست نيست و حتى مدت توليت او هم ذكر نشده است فقط مى توان از روى قراين اين مدت را تقريبى بدست آورد.با توجه به اينكه مير مفضل استرآبادى در 981 ق از توليت عزل شد و دو تن ديگر توسط شاه طهماسب به اين منصب برگزيده شدند،به نظر مى آيد تا پايان حكومت شاه طهماسب اول(984 ق)تغييرى در اين منصب صورت نگرفته باشد بدين ترتيب مير عبد الكريم توسط شاه اسماعيل دوم در سال 985 ق و يا در سال 986 ق توسط سلطان محمد خدابنده به توليت منصوب شد و تا سال 988 ق كه به قتل رسيد در اين منصب بود؛بنابراين مدت متولى گرى او بين دو يا سه سال بوده است.
(1)-اسكندر بيگ منشى:تاريخ عالم آراى عباسى 397/1 اسماعيل رضايى
متولى باشى-عبد اللّه-خويى- عبد اللّه
مجلل التوليه-ميرزا على
(-1301 ش)
ميرزا على خان مجلل التوليه از رجال مؤثر،برجسته،خدمتگزار، مستأجر كل املاك و مستغلات آستان قدس و خادم كشيك سوم و جزء نمايندگان هيئت متحده خدام آستان قدس رضوى در اواخر دوره قاجاريه
ص:233
بوده است(1).
از قراين و شواهد برمى آيد كه وى از تجار عمده مشهد به شمار مى رفته و به همراه حاج ميرزا يحيى ناظر و ميرزا مصطفى سرابى قصد تأسيس بانك ملى با سرمايه اى در حدود پانصد هزار تومان را در مشهد داشته است(2).قدرت اقتصادى وى باعث شده بود كه در امور سياسى نيز نقشى داشته باشد چنانكه در جريان قيام كلنل پسيان به علت مخالفتى كه با پسيان داشت يك بار در مورخه 13 فروردين 1300 ش به همراه چند نفر ديگر از رجال متنفذ مشهد از جمله مقبل السلطنه،نصرت الملك، مخبر السلطنه و چند نفر ديگر از دوستان قوام السلطنه والى خراسان، بازداشت شد(3).و بار ديگر در مردادماه همان سال به علت شركت در سخنرانى هايى كه عليه كلنل پسيان صورت مى گرفت زندانى شد(4).
سرانجام مجلل التوليه به واسطه مخالفت سختى كه با كمونيستها داشت در شب 22 رجب 1341 ق/1301 ش به هنگام عبور از كوچه آيت اللّه آقازاده خراسانى به دست شخص ناشناسى به قتل رسيد و در روز 22 رجب به واسطه مقبوليتى كه در ميان مردم داشت دكاكين بازار و خيابان و تجارتخانه ها و مؤسسات آستان قدس تعطيل شد و تشييع جنازه كم نظيرى از او انجام و در حجره اى واقع در دار السياده حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(5)مجلل التوليه در انجام امور خير نيز پيشقدم بود.چنانكه در سالهاى 1294 و 1295 ش با تلاش وى تعميرات اساسى در دارالشفاى آستان قدس رضوى به عمل آمد(6).
از فرزندان مجلل التوليه بايد از بانو حاجيه ماشاءالله همسر حاج محمد احتشام كاويانيان نويسنده كتاب شمس الشموس و از كارگزاران آستان قدس ياد كرد كه از مروجان مذهب جعفرى و بنيانگذار مؤسسه دينى و مذهبى «عصمتيه»براى پرورش مربى و مبلغ از بين بانوان جوان تحصيل كرده جهت هدايت مسائل دينى و مذهبى بانوان بود(7).
ص:234
(1)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/103 و 125
(2)-غلامحسين ميرزا صالح:جنبش كلنل محمد تقى خان پسيان/36
(3)-غلامرضا جلالى:تقويم تاريخ خراسان/35
(4)-غلامحسين ميرزا صالح:پيشين/36
(5)-محمّد احتشام كاويانيان:پيشين/ 125
(6)-همان/398
(7)-همان/601 سيد حسن حسينى
مجيد فياض-عبد المجيد(خادم)- جلد 1
مدرس-عبد الرحمن-جلد 1
مدرس-ميرزا محمد تقى-جلد 1
مدرسى حسينى-سيد محمد رضا- جلد 1
مدير شانه چى-كاظم-جلد 1
مرعشى-محمد صادق-حسينى
اصفهانى-محمد صادق
مرعشى-ميرزا عبد اللّه-حسينى
اصفهانى-عبد اللّه
مستأجر حقيقى-محمد
(1326-1372 ش)
دكتر محمد مستأجر حقيقى،استاد دانشگاه فردوسى مشهد،در اسفندماه سال 1326 ش در مشهد متولد شد،در دوره متوسطه علاوه بر تحصيل دروس دبيرستانى به مباحث و علوم اسلامى نيز علاقه مند گرديد و هم زمان در اين زمينه ها از بعضى مدرسان حوزه كسب فيض نمود.شركت در جلسات بحث و درس شهيد هاشمى نژاد او را به كند و كاو در مباحث اسلامى علاقه مند ساخت.و على رغم دارا بودن استعداد و
ص:235
معدل خوب در رشته رياضى به ادبيات و علوم انسانى روى آورد و در سال 1346 ش وارد دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد شد و سال 1350 ش موفق به اخذ ليسانس زبان و ادبيات فارسى با درجه ممتاز گرديد.وى پس از خدمت نظام وظيفه به تهران رفت و در رشته زبان شناسى دانشكده تهران در مقطع فوق ليسانس به تحصيل پرداخت و با درجه دكترا به رشته زبان شناسى آن دانشگاه وارد گرديد و پس از اخذ دكترا با درجه ممتاز به عنوان عضو هيئت علمى دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد به كار مشغول شد و در ارديبهشت ماه 1371 به رتبه دانشيارى ارتقاء يافت.او كه دوره هاى مختلف مديريت،تشكيلات و روشها و كارسنجى را در ايام خدمت در وزارت كشاورزى طى كرده بود پس از پيروزى انقلاب اسلامى ضمن حفظ مقام استادى دانشگاه در مراكز مختلفى از جمله:
مديريت كل دفتر هماهنگى امور پژوهشى دانشگاه مشهد،سرپرستى كميته تأليف و ترجمه،عضويت در شوراى سرپرستى هماهنگى جهاد دانشگاهى خراسان،عضويت در كميته علوم انسانى جهاد دانشگاهى خراسان، نماينده مركز نشر دانشگاهى ستاد انقلاب فرهنگى در دانشگاه مشهد، مديريت عامل مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه مشهد،مديريت گروه زبان شناسى و معاونت ادارى و مالى دانشگاه مشهد خدمت نمود.سپس به سمت مديركل فرهنگ و ارشاد اسلامى استان خراسان منصوب گرديد و پس از چندى براى خدمت در بارگاه ملكوتى آستان قدس رضوى فرا خوانده شد.ايشان در آستان قدس سمت هاى اجرايى و فرهنگى ذيل را به عهده گرفت:مديرعامل بنياد فرهنگى رضوى،رياست هيئت مديره مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس،رياست هيئت مديره شركت به نشر،عضويت در هيئت عامل اداره كل موقوفات ملك و معاونت ادارى و مالى آستان قدس.
ايشان در همه سمت هاى فوق به
ص:236
نحو شايسته اى انجام وظيفه كرد و خدماتش پيوسته مورد توجه مسئولين قرار داشت و طى حكمى از سوى رياست بانك مركزى جمهورى اسلامى ايران به سمت معاون ادارى و مالى اين بانك منصوب گرديد و تا آخر حيات در اين سمت باقى بود.وى در ضمن سمت معاونت،مسئوليت هاى ديگرى هم در بانك مركزى به عهده داشت از جمله:رياست كميسيون برنامه ريزى و پرسنلى و كميته هاى بهداشت و تداركات،عضويت در مجمع سازمان توليد اسكناس و مسكوك،عضويت در هيئت امناى مؤسسه بانكدارى ايران، استاد و عضو هيئت علمى مؤسسه بانكدارى ايران،نماينده تام الاختيار رئيس كل بانك مركزى در دفتر مجرى طرح و توليد كاغذ و اسناد بهادار و دفتر مجرى طرح مجتمع ادارى بانك.
دكتر مستأجر حقيقى در فروردين ماه سال 1372 ش براثر سكته قلبى در تهران دار فانى را وداع گفت.پيكر آن مرحوم پس از انتقال به مشهد،طى مراسمى از مسجد كرامت تا جوار مرقد مطهر رضوى تشييع شد.در اين مراسم آيه اللّه واعظ طبسى،قائم مقام توليت، معاونان،مشاوران،مديران شركت ها و مؤسسات دولتى،دانشگاهيان،مديران و كاركنان بانك ها،خدام و كاركنان آستان قدس رضوى،رئيس كل بانك مركزى جمهورى اسلامى ايران،مدير عامل هواپيمايى جمهورى اسلامى ايران و خانواده آن مرحوم حضور داشتند.جنازه ايشان در صحن آزادى به خاك سپرده شد و از خدمات ارزنده او تجليل به عمل آمد.
مرحوم مستأجر حقيقى در بخشى از وصيت نامه خود آورده است«اگر نزديك به بيست مسئوليت را پذيرفتم و انجام دادم،اگرچه خود راضى نبودم اما فكر نمى كنم عزيزانم گله اى داشته باشند،به اين دليل ساده و روشن بود كه مى دانستم فرصت زندگى انسان اندك است و من كمترين فرصت كار را دارم، پس باور كنيد كه نبايد بدهكار دنيا باشيم،گرچه خود را بدهكار مى دانم،
ص:237
اما طلبكار هيچ كس و هيچ چيز نيستم.
خداوند فرمان هايى داده بود و من تا توان داشتم در انجامشان كوتاهى نكردم،و از تمامى عزيزانم جز ياد ساده و طلب بخشايش خداوندى را نمى خواهم.بر اين باورم كه رفتن من از دنيا چيزى نمى كاهد،همسر و فرزندانم راه را دنبال مى كنند و جوان ترها با ايمانى محكم مى آيند و كارهاى ناتمام را به پايان مى برند.همه تان را كه معناى زندگيم بوديد درود و بدرود مى گويم.»
ابراهيم زنگنه
مستوفى-محمد على
(-1142 ق)
ميرزا محمد على پسر ميرزا على اكبر مستوفى به احتمالى مستوفى آستان قدس بوده است در سال 1142 ق درگذشت و پيكر او را در حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپردند و لوح مرقدش را در ازاره رواق پايين پاى مبارك نصب كردند.(1)
(1)-محمد على خان سديد السلطنه:
سفرنامه/227 ابراهيم زنگنه
مستوفى-ميرزا محمد رحيم
(-بعد از 1274 ق)
از زندگانى ميرزا محمد رحيم مستوفى اطلاع چندانى در دست نيست.
از اشاره نوروز على بسطامى در فردوس التواريخ مبنى بر اينكه وى برادر ميرزا بابا معتمد التوليه مستوفى كل آستان قدس بود و خود نيز عنوان مستوفى داشته است(1).مى توان توضيحات چندى در مورد وى ارائه داد.از كلمه مستوفى پيدا است كه ميرزا رحيم در امور مالى اين روضه مطهره خدمت مى نموده است.همچنين از پژوهشى كه نگارنده در مورد مجموعه اسناد خاندان شاهوردى خان انجام و شجره نامه اى در آن پژوهش براساس اسناد براى اين خاندان تنظيم نمود كه در دفتر اول اسناد آستان قدس به چاپ
ص:238
رسيده است نيز برمى آيد كه ميرزا رحيم فرزند ميرزا ابو القاسم مستوفى آستان قدس و از نوادگان ميرزا كريم خان از عموزادگان شاهوردى خان از رجال عهد شاه سليمان صفوى و از واقفين املاك و مستغلاتى در مشهد بوده است.
فرزندان و نوادگان ميرزا كريم خان اداره موقوفه شاهوردى خان را كه عبارت بود از يك كاروانسرا،يازده مغازه و يك حمام و در تاريخ 1091 ق بر روشنايى دار السياده حرم مطهر وقف شده است(2)در دست داشته اند و افراد زيادى از اين خاندان صاحب مشاغلى مهمى مخصوصا در بخش امور مالى حرم مطهر بوده اند.غير از ميرزا محمد رحيم و برادرش ميرزا بابا،جدش ميرزا محمد باقر مستوفى(زنده 1233 ق)، پدرش ميرزا ابو القاسم،برادرش حاج ميرزا موسى(زنده 1278 ق)،فرزندان برادرش ميرزا خليل و ميرزا ذبيح اللّه هم مستوفى آستان قدس رضوى بوده اند.افراد ديگرى از اين خاندان هم مشاغل مهمى داشته اند كه ذكر نام آنها به طول مى انجامد(3).اگر ما بپذيريم كه وى يكى از امضاءكنندگان طومار عضد الملك بوده است،مى توان گفت كه وى قطعا در سال هاى پس از 1274 ق كه سال تدوين اين طومار است بدرود حيات گفته است.ميرزا رحيم پس از فوت در حرم مطهر دفن شد و برادرش ميرزا بابا معتمد التوليه دو مزرعه در اسماعيل آباد را بر حفاظ آرامگاه او وقف نمود(4).
(1)-نوروز على بسطامى:فردوس التواريخ/405
(2)-صديق الدوله:آثار الرضويه/155
(3)-رجبعلى يحيايى:دفتر اسناد 193/1
(4)-بسطامى:همان جا رجبعلى يحيايى
مستوفى اصفهانى-ابو القاسم
(-1288 ق)
ميرزا ابو القاسم مستوفى اصفهانى ملقب به معين الملك از مستوفيان عصر قاجار،متولى آستان قدس رضوى و
ص:239
پدر ميرزا رضاى مستوفى معين السلطنه بود(1).
عمده فعاليت هاى ميرزا ابو القاسم در مناصب مستوفى گرى ديوان دولت قاجاريه بود.در سال 1241 ق به مهمان دارى سفير كمپانى هندوستان به نام ژن مكدان لدكنير مأمور شد(2)و در سال 1275 ق به خاطر شايستگى به لقب معين الملكى ملقب گرديد(3).در سال 1276 ق هنگامى كه پيشكارى محاسبات بهرام ميرزا معز الدوله حاكم آذربايجان را داشت به واسطه عملكرد خوب به نشان دولتى و حمايل سرتيپى اول مفتخر شد.در سال بعد به سمت لشكرنويس باشى منصوب گرديد(4).
پس از ورود وزيرمختار انگليس به تهران،از طرف دربار مأمور خوش آمد گويى به سفير جديد شد و همراه با ميرزا على نقى و ميرزا زين العابدين به سفارت انگليس رفت(5).ده سال بعد يعنى در ذى حجه 1287 ق به جاى ميرزا محمد حسين دبير الملك فراهانى به توليت آستان قدس رضوى منصوب شد.شرح توليت وى بر روى درب نقره اى كه از ايوان طلاى صحن جديد به وسيله آن به دار السعاده وارد مى شوند منبت كارى شده است.
معين الملك در سال 1288 ق و بنا به قولى در محرم 1289 ق درگذشت پيكرش را در ضلع جنوبى گنبد حاتم خانى دفن كردند(6).
(1)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
تاريخ منتظم ناصرى 1811/3؛مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 65/1- 66.
(2)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين 1569/3؛رضا قلى خان هدايت:
روضة الصفاى ناصرى 643/9
ص:240
(3)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين 1811/3
(4)-همان 1826/3 و 1833
(5)-رضا قلى خان هدايت:پيشين 765/10
(6)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين 1913/3؛محمد جعفر خورموجى:حقايق الاخبار ناصرى/ 244؛مهدى بامداد:همان جا؛على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/176 و 340 رسول سعيدى زاده
مستوفى سبزوارى-ميرزا محمّد رضا -جلد 4
مشرف-عبد الوهاب-رضوى- عبد الوهاب
مشرف-عزيز اللّه-رضوى-عزيز اللّه
مشرف-محمد تقى-رضوى- محمد تقى
مشرف-نعمت اللّه-رضوى- نعمت اللّه
مشهدى-ابراهيم-جلد 1
مشير الدوله تبريزى-ميرزا سيد
جعفر
(قبل از 1215-1279 ق)
از دولتمردان بلندپايه عصر قاجار و متولى آستان قدس رضوى(1278- 1279 ق).
ميرزا سيد جعفر فرزند ميرزا محمد تقى،خانواده او در اصل فراهانى بوده اند و پدرش ميرزا محمد تقى در تبريز نزد ميرزا عيسى قائم مقام فراهانى در كارهاى ديوانى مشغول به كار بوده
ص:241
است.(1)از تاريخ تولد وى اطلاعى در دست نيست اما از آنجا كه در جمادى الآخر سال 1230 ق به دستور عباس ميرزا نايب السلطنه در شمار افراد دومين هيئت محصلين براى كسب علم رياضى و مهندسى به اروپا رهسپار شد مى توان سال تولد وى را قبل از 1215 ق قلمداد كرد.همراهان او در سفر به اروپا عبارت بودند از ميرزا محمد صالح شيرازى كه براى تحصيل زبان و فلسفه اعزام شد و بعد از بازگشت نخستين روزنامه را در تهران منتشر ساخت،ميرزا محمد جعفر براى آموزش طب و شيمى،ميرزا رضا سلطان براى تكميل مطالعه درباره توپخانه و استاد محمد على چخماق ساز براى يادگيرى آهنگرى و كليدسازى(2).
اين پنج دانشجو به همراه يك مأمور بلندپايه نظامى انگليس به نام دارسى با عبور از خاك روسيه در 29 شوال همان سال به انگليس رسيدند.اما در آنجا كلنل دارسى كه مخارج يك ساله تحصيل اين دانشجويان از سوى نايب السلطنه ايران به او داده شده بود حاضر نبود به آنها پول بدهد و انگليسى ديگرى به نام جيمز موريه كه مخالف هر نوع پيشرفت ايرانى بود به گونه هاى مختلف از رسيدن هرگونه كمكى به اين دانشجويان مانع شد.آنان براى مدتى سرگردان و در رنج بودند تا اينكه سرانجام به راهنمايى حاج ميرزا بابا افشار كه در انگليس تحصيل مى كرد سرانجام به كارخانه ها و مدارس راه يافتند.ميرزا جعفر خان در سال 1234 ق و پس از سه سال و نيم تحصيل به ايران بازگشت(3).ميرزا جعفر خان پس از بازگشت به ايران به آموزش «فنون رياضى و مهندسى و علم توپخانه مشغول شد»و به دليل خدمات شايسته اى كه در اين راستا انجام داد از سوى شاه به«لقب خانى و مهندس باشى»مفتخر گرديد و يكى از روستاهاى آذربايجان به تيول هميشگى او داده شد(4).او در 1252 ق از سوى محمد شاه قاجار به عنوان سفير
ص:242
كبير ايران روانه استانبول گشت.در راه استانبول و در ارزنة الروم كار بازرگانان ايران را نظم داد.از آنجا كه در نزد عثمانى ها از احترام ويژه اى برخوردار بود،مردم مسيحى از ظلم و ستم عثمانى ها به او پناه مى جستند.در عهد او با بلژيك و اسپانيا عقدنامه روابط مسالمت آميز و تجارتى امضا شد(5).او تا سال 1259 ق در اين سمت باقى ماند.
تجاوز عثمانى ها به خاك ايران و خرمشهر در سال 1253 و حمله آنها به كربلا و كشتار شيعيان در 1257 ق باعث گرديد،جعفر خان در 1259 به ايران برگردد.اما همان سال دوباره مأمور ايران در هيئت حل اختلافات مرزى با عثمانى به ميانجى گرى روسيه و انگليس گرديد اما چون در راه به شدت مريض شد در تبريز ماند و به جاى او ميرزا تقى خان اميركبير به ارزنة الروم فرستاده شد(6).از هنگام مريضى تا سال 1264 ق كه محمد شاه قاجار درگذشت در تبريز ماند و در دستگاه وليعهد ناصر الدّين ميرزا، مشغول خدمتگزارى بود.در سال 1261 ق و پس از انتصاب ژنرال وار تصوف از سوى روسها به فرماندارى قفقاز و گرجستان؛ميرزا جعفر خان به همراه محمد خان بيگلربيگى كه مأمور شده بود،نشان تمثال شاه ايران را به همراه هداياى گرانبهاى ديگرى براى آن حاكم به تفليس ببرد،به آن كشور رفت و پس از انجام مأموريت به تبريز برگشت(7).در 1264 ق و پس از درگذشت محمد شاه؛ميرزا تقى اميركبير كه ناصر الدّين ميرزا را در تبريز به پادشاهى برداشت براى تدارك پول و لشكر از ميرزا جعفر خان كمك گرفت و كوشش ميرزا جعفر خان در اين جهت راه او را براى ترقى بيشتر در آينده هموار كرد.در هنگام حركت شاه به تهران،اميركبير ميرزا جعفر خان را به عنوان كارگزار مهام امور خارجه(8)و شايد در اصل به جهت اهميت ولايت آذربايجان در تبريز گذاشت.چون در اواخر عمر محمد شاه و اوايل به قدرت رسيدن ناصر الدّين شاه شورش هاى
ص:243
چندى روى داد و اوضاع ايران پريشان شد،عثمانى ها دوباره به خاك ايران تاختند.ميرزا جعفر خان از سوى ميرزا تقى خان در ربيع الاول 1265 ق مأمور شد تا به بغداد برود و با نمايندگان دولت هاى عثمانى،انگليس و روسيه ملاقات كند تا هرچه سريع تر خطوط مرزى ايران با عثمانى ها نقشه بردارى و مشخص شود(9).گفتگوهاى ميرزا جعفر خان با درويش پاشا و نمايندگان انگليس و روسيه و نقشه بردارى و تحديد مرزها از مصب شط العرب تا كوه آرارات تا اواسط سال 1271 ق طول كشيد،اما هنوز اختلافاتى حل نشده باقى ماند.ميرزا جعفر خان گزارش سفر به بغداد و اهواز و مذاكرات سرحدى و نتيجه اقدامات و قطع نامه هاى صادر شده را در كتابچه اى با عنوان تحقيقات سرحديه به نگارش در آورد(10).ميرزا جعفر پس از بازگشت از اين سفر تا سال 1275 ق شغل مهمى نداشت.در اين سال و در پى عزل ميرزا آقا خان نورى از مقام صدارت عظمى، ناصر الدّين شاه دستور داد شورايى مركب از شش وزير به كارهاى مملكت رسيدگى كنند.رياست اين شورا برعهده ميرزا جعفر خان نهاده شد.
ناصر الدّين شاه در حكمى كه در اول صفر 1275 ق براى واگذارى اين مقام به او نوشت علت انتصاب ميرزا جعفر را به اين مقام،كاردانى و كفايت و دولتخواهى و غيرت او ذكر كرد(11).
ميرزا جعفر در سال 1276 ق به عضويت شوراى دولتى نيز انتخاب(12)و در 1277 ق با حفظ سمت به سفارت فوق العاده به لندن فرستاده شد و با عبور از عثمانى و يونان و فرانسه به لندن رسيد.پس از يك سال در آغاز 1278 ق به تهران بازگشت.شرح اين مسافرت در روزنامه دولت عليّه ايران به تاريخ 29 رجب 1278 ق به چاپ رسيد.او در بازگشت از سفر نشان امير تومانى از ناصر الدّين شاه دريافت كرد.
ميرزا جعفر در آخر سال 1278 ق و در ماه ذى حجه با حكم ناصر الدّين شاه به عنوان متولى آستان قدس رهسپار
ص:244
مشهد مقدس شد(13).اما اندكى بعد از ورود به مشهد در جمادى الثانى 1279 ق درگذشت و در راهرو خزانه نزديك دار الحفاظ حرم مطهر به خاك سپرده شد(14).ميرزا جعفر خان در چند ماهى كه پس از قوام الملك شيرازى به توليت آستان قدس حضرت رضا عليه السّلام مفتخر بود،در تنظيم امور مهمانسراى حضرت و ترتيب پذيرايى از زوار و خدام سعى بسيار كرد و دارالشفاى حرم مطهر را كه روبه روى در مسجد جامع قرار داشت و فضاى آن ناكافى بود به بالا خيابان منتقل كرد تا در ساختمان جديد جاى زنها و مردها و كسانى كه بيمارى مسرى داشتند جدا باشد.اما مرگ به او مهلت اتمام بناى جديد را نداد و فرزندش ميرزا محمد صادق بنا به وصيت پدر و با استفاده از اموال خاصه شخص ميرزا جعفر خان آن را تكميل كرد(15).
مشير الدوله فردى كاردان و دانشمند و آگاه به علوم قديم و جديد و تربيت شده افرادى مثل قائم مقام اول و پسر او ميرزا ابو القاسم و نيز محمد تقى خان اميركبير بود.او فردى وطن پرست و كوشا در دفاع از منافع ملى ايران بود كه در همه مأموريت هايش در پى حفظ منافع ملى بود و از خيانت پيشگى افرادى همچون ميرزا محمد على خان شيرازى و حاج ميرزا آقاسى مى ناليد(16).
او كتاب هاى خود را به فارسى روان مى نگاشت و جداى از رساله سرحديه كه كه رساله دقيقى درباره مرزها است،(17)كتابى نيز در علم رياضى به نام خلاصة الحساب نوشت كه در سال 1263 ق در تهران به چاپ رسيد(18).از كتاب هاى ديگر او آثار جعفرى در جغرافياى عمومى ايران قابل ذكر است(19).
(1)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 241/1
(2)-مجله يادگار،كتاب حاجى بابا و داستان نخستين محصلين ايرانى در فرنگ،سال اول،شماره 5،دى ماه 40/1323
(3)-بامداد:پيشين 242/1
(4)-همان جا
(5)-محمد تقى لسان الملك سپهر:ناسخ التواريخ 1 و 666/2 و 781-784
ص:245
(6)-همان 837/1؛محمد حسن خان اعتماد السلطنه:تاريخ منتظم ناصرى 1673/3
(7)-محمد تقى سپهر:پيشين 1 و 858/2
(8)-اعتماد السلطنه:پيشين 1691/3
(9)-مجله يادگار:ميرزا سيد جعفر خان مشير الدوله،سال دوم،شماره 6،بهمن 47/1324
(10)-همان/48
(11)-همان جا
(12)-بامداد:پيشين 243/1
(13)-مجله يادگار:پيشين/48
(14)-محمد على مصباحى نايينى:تذكره مدينة الادب 724/2
(15)-ملا هاشم خراسانى:منتخب التواريخ/629؛اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 1 و 525/2
(16)-مجله يادگار:پيشين/50
(17)-عبد الحسين نوايى:ايران و جهان/ 259
(18)-مجله يادگار:پيشين/50
(19)-اثرآفرينان 242/5 رجبعلى يحيايى
مشير الدوله قزوينى-
حسين خان
(1241-1298 ق)
ميرزا حسين خان سپهسالار اعظم ملقب به مشير الدوله متولى آستان قدس رضوى فرزند ميرزا نبى خان امير ديوان پسر عابدين بيك،از رجال سياسى ايران در سال 1241 و بنا به قولى در 1243 ق در شهرستان قزوين به دنيا آمد(1).
جدش عابدين بيك(زين العابدين) از على آباد مازندران به قزوين مهاجرت كرد و در اين شهر به عنوان دلاك خاصه تراش شاهزاده على نقى
ص:246
ميرزاى ركن الدوله حاكم قزوين مشغول شد و توانست اموالى براى خود به دست آورد.عابدين خان داراى فرزندانى بود كه از جمله آنها به ابراهيم خان ميرآخور و ميرزا نبى خان وزير عدليه محمد شاه قاجار و حاكم فارس و اصفهان مى توان اشاره كرد.ميرزا نبى خان چهار پسر به نام هاى ميرزا حسين خان مشير الدوله،يحيى خان معتمد الملك(م 1307 ق)،نصر اللّه خان نصر الملك و عبد اللّه خان علاء الملك (م 1311 ق)داشت(2).
ميرزا حسين خان تحصيلات ابتدايى را در قزوين و تهران به اتمام رساند و سپس با برادرش يحيى خان به فرانسه رفت(3).در سال 1267 ق كه مصادف با چهارمين سال پادشاهى ناصر الدّين شاه بود،مختصر آشنايى در وزارت خارجه پيدا كرد و به كارپردازى امور تجارى ايرانيان در بمبئى فرستاده شد و از خدمات محوله در خلال سه سال كار در آنجا به خوبى برآمد(4).
در بمبئى به واسطه تماسى كه با مأمورين انگليسى به ويژه آقا خان محلاتى داشت تغييراتى در روحيه وى پديد آمد و گفته مى شود كه پيشرفت هاى بعدى او از همان جا شروع گرديد(5).در سال 1271 ق با رتبه ژنرال كنسول مأمور تفليس شد.در قفقاز با ميرزا فتحعلى آخوندزاده دوستى برقرار كرد و سه سال نيز در آنجا ماند.
در سال 1275 ق كه آخرين سال صدارت ميرزا آقا خان نورى بود به عنوان وزيرمختار به استانبول رفت و دوازده سال در آنجا كاركرد و از مساعدت انگليسى ها برخوردار شد.در عثمانى با فؤاد پاشا،عالى پاشا و منيف پاشا دوستى خيلى نزديك داشت(6).
در اختلاف سرحدى كه بين ايران و عثمانى در سال 1278 ق پيش آمد نقش واسطه را ايفاء كرد و آن را به بهترين صورت ممكن رفع نمود.در همين سال باغ بهارستان را خريد و در آن عمارتى بر پا كرد و سپس به عنوان سفيركبير بار ديگر به استانبول
ص:247
برگشت(7).ميرزا حسين خان در هنگام سفارت عثمانى زرنگى و چالاكى خاصى داشت و توانست حقوق ملت ايران را حفظ كند،ايرانيان در ممالك عثمانى از آزادى كامل برخوردار بودند، در عاشورا عزادارى مى كردند و در بالاى گلدسته ها«اشهد انّ عليا ولى اللّه»و«حى على خير العمل»گفته مى شد(8).حسين خان در سال 1279 به سفر حج رفت و مقرراتى را براى آسايش حجاج ايرانى با شريف مكه منعقد نمود و در همين سال بر سر قضيه هرات به مأموريت فوق العاده اى به لندن سفر كرد.در سال 1280 ق به دستور ناصر الدّين شاه عضو شوراى دولتى شد،و در 1282 ق پس از وفات ميرزا جعفر خان مهندس لقب وى را كه مشير الدوله بود دريافت كرد(9).
در سال 1287 ق هنگامى كه ناصر الدّين شاه قصد سفر به عتبات عاليات داشت با ممانعت دولت عثمانى مواجه شد.مشير الدوله با زيركى ماجرا را حل و دولت عثمانى را مجبور كرد تا از شاه ايران دعوت رسمى نمايد.
ناصر الدّين شاه براى تقدير اين كار وزارت وظايف و اوقاف را به او تفويض كرد،و در 29 رمضان همين سال شاه در بغداد وى را به وزارت عدليه منصوب نمود(10).
مشير الدوله در هنگام وزارت عدليه طرح صدارت ريخت،تنظيمات و قوانين نيكو قرار داد،هر روز قانون تازه اى وضع نمود و براى انتظام امور، فرمان شاهى به تمام شهرها فرستاد كه از اين به بعد حق كشتن كسى را ندارند، اثبات و روشن شدن گناه بايد به وسيله مشير الدوله به عرض شاه برسد و حكم از طرف ديوان خانه عدالت عظمى صادر شود(11).
ميرزا حسين خان در 13 رجب سال 1288 ق به سپهسالارى لشكر رسيد و در 29 شعبان همين سال به عنوان صدر اعظم معرفى شد و شروع به اصلاحات نمود.در اين زمان گرانى و قحطى در ايران رخ داد كه سياست هاى مشير الدوله يارى شايانى به طبقه فقير
ص:248
جامعه كرد(12).در سال 1289 ق مدرسه مشيريه را افتتاح كرد و در بيست و يك صفر سال 1290 ق شاه را به سفر فرنگ برد.در غياب شاه و سپهسالار،گروهى از شاهزادگان و درباريان از جمله انيس الدوله سوگلى ناصر الدّين شاه و فرهاد ميرزا معتمد الدوله به تشويق روسيه تزارى خواهان بركنارى وى شدند.
ناصر الدّين شاه مجبور شد در بدو ورود به كشور در روز چهاردهم رجب در بندر انزلى وى را از صدارت عزل و ميرزا يوسف آشتيانى مستوفى الممالك را به جايش بگذارد.(13)اما شاه از خدمات او چشم پوشى نكرد و او را به حكومت گيلان و تالش مقرر نمود.
حكومت مشير الدوله در شمال يك ماه بيشتر دوام نداشت،ناصر الدّين شاه براى رد كردن امتياز رويتر كه موجب دردسر شده بود دوباره او را به تهران احضار و وزير خارجه نمود و پس از اينكه اندكى سروصداها خوابيد دوباره او را در سال 1291 ملقب به سپهسالار اعظم كرد و كليه امور نظامى را برعهده وى گذاشت(14).
پس از بازگشت از سفر فرنگ،مشير الدوله ناصر الدّين شاه را قانع كرد كه هم چون دولت هاى اروپايى در كارهاى كشورى اصول و مقرراتى معمول دارد.
به پيشنهاد وى مجلسى به نام دارالشوراى كبرى متشكل از چند تن از شاهزادگان درجه اول مانند طهماسب ميرزا مؤيد الدوله و ملك آرا و اعتضاد السلطنه از پسران فتحعلى شاه و نصرت الدوله پسر عباس ميرزا ايجاد شد(15).
در سال 1292 ق انتظام حكومت خراسان و فارس به سپهسالار واگذار شد و در همين سال كتابچه تنظيمات حسنه دولت عليه و ممالك محروسه ايران منتشر شد كه صداى مخالفين را بلند كرد(16).اين كار موجب شد تا همه مخالفان بر ضد سپهسالار متحد شوند.
در سال 1295 ق براى دومين بار به طور غير رسمى ناصر الدّين شاه را به سفر فرنگ برد تا برترى و عظمت نظامى انگليس در دريا و خشكى را به شاه نشان دهد و نقشه انگليس در ايران
ص:249
به خوبى پيش رود.در اين سفر علاوه بر سپهسالار،امين السلطان و تنى چند از شاهزادگان حضور داشتند(17).سپهسالار پس از سفر فرنگ به كلى تغيير حالت داد خود مستقلا به امور سپاه و سپهسالارى و وزارت خارجه رسيدگى مى كرد.اداره امور خراسان و سيستان و استرآباد و...همگى جزء مشاغل او و احكامش در آن نواحى نافذ بود.و چون مرتبه صدارت داشت هرچه دلش مى خواست انجام مى داد(18).
در سال بعد شروع به ساختن مسجد و مدرسه سپهسالار در تهران كرد و توانست آن را در سال 1297 ق به اتمام برساند(19).در همين سال دوباره به خاطر نزديكى بسيار به عوامل روسيه در ايران و سعايت درباريان از سپهسالارى و امور لشكرى و وزارت خارجه بركنار و به حكومت قزوين فرستاده شد.اما در آنجا نيز زياد دوام نياورد و به پيشكارى مستقل آذربايجان رفت تا وزارت مظفر الدّين ميرزا را انجام دهد(20).
در سال 1298 ق به تعزيت الكساندر دوم و تهنيت الكساندر سوم امپراطور روسيه با هدايا و تحفه هاى چشم گير به سفارت پطرزبورگ رفت، پس از مراجعت از اين سفر به واسطه سوءظنى كه ناصر الدّين شاه نسبت به نزديكى وى به روس ها پيدا كرده بود به ويژه به خاطر غرورى كه در اواخر عمر در او پيدا شده بود به گونه اى كه به دستورات شاه اعتنايى نمى كرد،به حكومت ولايات خراسان و سيستان و توليت آستان قدس فرستاده شد و حكومت سمنان،دامغان،شاهرود و بسطام نيز ضميمه ايالت او گرديد.در هفتم شعبان 1298 ق به سوى خراسان حركت كرد و در شب پنجم ذى الحجه به مشهد رسيد.چند ماه در ايالت خراسان مشغول بود و بسيار با مردم خوشرفتار بود.سرانجام در شب 21 ذى الحجه همين سال در سن پنجاه و هفت سالگى در ارگ مشهد براثر ناراحتى قلبى كه داشت فوت كرد.جسدش را در مقبره اى كه خود قبلا در مغرب
ص:250
دار السياده مقابل ايوان حسام السلطنه آماده كرده بود دفن نمودند(21).
كوتاه بودن عمر سپهسالار در حكومت ناحيه خراسان و خشنودى ناصر الدّين شاه پس از مرگ او(22)موجب اين شايعه به ويژه در نزد مشهدى ها شد كه ناصر الدّين شاه سپهسالار را مسموم كرده است(23).بعد از مرگ سپهسالار چون وى خويشاوند شاه محسوب مى گرديد و همسرش ماه تابان خانم قمر السلطنه دختر فتحعلى شاه بود،به دستور ناصر الدّين شاه املاك و خانه اش ضبط ديوان دولتى شد(24).
وى مانند اغلب رجال نامى عهد ناصرى تركيبى از چند شخصيت يا چند روحيه مختلف بود،از جنبه اصلاح طلبى و تحول صورت ظاهر و اوضاع ديوانى مردى دلير و بى باك و فعال و مؤثر بود(25).در سياست فردى آگاه بود،ميلى به دادن امتيازات دولتى به نزديكان خود نداشت.در دادن درجات نظامى و امتيازات حكومتى ممسك بود.اگر اندك خيانتى مى ديد به شدت تلافى مى كرد.سوءظنش تا به حدى بود كه اگر از كسى نزدش بدگويى نمى شد خود با تصور و خيالات او را طرف دشمنى خويش قرار مى داد.زياد بخشش نمى كرد،اما در موقعى كه لازم بود دريغ نمى نمود.شايع بود كه در استانبول به حاجى ميرزا صفا سرسپرده است و با استاد غلامرضا شيشه گر در تهران رابطه دارد.بيشتر اين كارهايش براى شهرت بود و در باطن عقيده و مذاق عرفانى نداشت و ظاهر شرع را حفظ مى كرد.خط فارسى را بد،ولى خوانا مى نوشت.از لغات جعلى استفاده مى كرد.فرانسه را غلط تلفظ و اشتباه مى نوشت،زبان تركى را مى دانست.از حساب چيزى سردرنمى آورد .مردى بددهن و فحاش بود و از گفتن حرف هاى زشت و دشنام خوددارى نمى كرد(26).تا زمانى كه صدراعظم بود رشوه نمى گرفت،اما پس از عزل از صدارت وقتى كه دوباره سپهسالار شد تا هنگام مرگش نهايت حرص را به
ص:251
گرفتن رشوه داشت(27).به امور ارتش اهميت زيادى مى داد،در وضع لشكرگيرى ايران اصلاحاتى انجام داد.
در لباس مستوفيان و ساير افراد كشورى تغييراتى ايجاد كرد.نظميه را تأسيس نمود و در رنگ پرچم كشور تغيير كلى داد(28).
روى كار آمدن ميرزا حسين خان به كمك انگليس ها و به نفع آنها بود.ميرزا حسين خان نيز صميمانه نسبت به منافع آنها اقدام مى كرد(29).در زمان صدارتش تا قبل از سفر دوم فرنگ هوادار سياست هاى انگليس بود(30).امتياز رويتر را به فردى انگليسى به نام بارون جوليوس رويتر داد.برحسب اين امتياز كل ايران به انگلستان واگذاشته مى شد(31).
از خدمات ديگر وى به انگلستان قبول رأى حكميت گلد اسميت درباره حدود مرزى سيستان و بلوچستان در مناقشه ايران و افغانستان بود(32).پس از بازگشت از سفر دوم فرنگ به واسطه برادرش يحيى خان معتمد الملك كه با روس ها دوست بود به طرفدارى از روس پرداخت و اين روش را تا موقع مردن خويش حفظ كرد(33).سفارت روسيه به ويژه در اواخر عمرش بزرگترين حامى و پشتيبان او شمرده مى شد.سپهسالار به روس ها قول ايجاد راه آهن جلفا-تبريز و سواحل درياى خزر تا تهران را داد(34).
در سال 1295 ق وقتى كه براى مرتبه دوم ناصر الدّين شاه را به اروپا مى برد،در روسيه با الكساندر دوم امپراطور روس قرار و مدار گذاشت و حتى تعدادى از افسران روسى را براى تربيت افراد ارتش ايران به تهران آورد و به تأسيس قزاق خانه پرداخت.(35)از جمله كارهاى ديگر سپهسالار مى توان به موارد زير اشاره كرد:
محدود كردن اختيارات شاه با ايجاد پارلمان(36)،پايه گذارى روابط دوستانه بين دولت ايران و عثمانى(37)،آوردن يك مستشار فرانسوى به نام بارون استاين براى تنظيم كارهاى مالياتى(38)، تأسيس ضراب خانه به سبك جديد، آوردن نخستين آسياى بخار،ايجاد كارخانه چدن ريزى و شركت هاى
ص:252
تجارى(39)،احداث كارخانه چراغ گاز تهران با همكارى فابيوس فرانسوى(40)، ساختن مدرسه و مسجد بزرگ و با استحكام در تهران و كتابخانه اى براى آن،كه اولين كتابخانه به سبك جديد در ايران بود،وقف املاك فراوان براى توسعه كتابخانه(41)،ايجاد مطبوعات در شهرهاى مهم،اجازه انتشار روزنامه به زبان هاى خارجى،تأسيس ماهنامه وقايع عدليه بعد از انتخاب شدن به وزارت عدليه،انتشار روزنامه مريخ، ارگان نظام جديد وزارت جنگ پس از تعطيل شدن روزنامه وقايع عدليه، ايجاد روزنامه نظامى از اواخر سال 1293 ق به عنوان نشريه مخصوص آن مدرسه(42)،داير كردن روزنامه وطن يا لاپاترى و...(43).
(1)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
صدر التواريخ/260؛مطلع الشمس 511/2؛فريدون آدميت:انديشۀ ترقى/ 125
(2)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
صدر التواريخ/260؛احمد خان ملك ساسانى:سياستگران دورۀ قاجار/87؛ ميرزا محمد على حبيب آبادى:مكارم الآثار 1142/4
(3)-فريدون آدميت:پيشين/125
(4)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/262-263؛احمد خان ملك ساسانى:پيشين/87
(5)-ابراهيم تيمورى:عصر بى خبرى/ 32
(6)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/263-264؛فريدون آدميت:
پيشين/127-128؛احمد خان ملك ساسانى:پيشين/89
(7)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/264؛ميرزا محمد على حبيب آبادى:پيشين 1143/4-1144
(8)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/265
(9)-ميرزا محمد على حبيب آبادى:
پيشين 1144/4؛فريدون آدميت:پيشين /126
(10)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/266؛ميرزا محمد على حبيب آبادى/همان جا
(11)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/267
(12)-همان/267-268
(13)-همان/269-270
(14)-همان/270-273
(15)-عبد اللّه مستوفى:شرح زندگانى من 111/1
ص:253
(16)-احمد خان ملك ساسانى:پيشين/ 115
(17)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/274؛محمود محمود:تاريخ روابط سياسى ايران و انگليس 1018/3؛على اصغر شميم:ايران در دورۀ سلطنت قاجار/189
(18)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/276
(19)-ميرزا محمد على حبيب آبادى:
پيشين 1145/4
(20)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/276-277؛ابراهيم تيمورى:
پيشين/55
(21)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/277؛ابراهيم تيمورى:پيشين/ 55؛ميرزا محمد على حبيب آبادى:
پيشين 1145/4؛محمد حسن خان اعتماد السلطنه:مطلع الشمس 511/2- 512؛محمد على مصباحى نائينى:
تذكره مدينة الادب 724/2
(22)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
روزنامه خاطرات/140 و 142
(23)-مهدى بامداد:شرح حال رجال ايران 419/1
(24)-ميرزا على خان امين الدوله:
خاطرات سياسى/76؛مهدى بامداد:
پيشين 424/1؛محمد يوسف رياضى هروى:عين الوقائع/93
(25)-محيط طباطبايى:تاريخ تحليلى مطبوعات/49
(26)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
صدر التواريخ/280-281
(27)-همان/261
(28)-عبد اللّه مستوفى:پيشين 117/1- 119
(29)-محمود محمود:پيشين 1030/3- 1031
(30)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/276
(31)-ابراهيم تيمورى:پيشين/50؛ محمود محمود:پيشين 1009/3
(32)-محمود محمود:پيشين 1025/3
(33)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/276
(34)-ابراهيم تيمورى:پيشين/53
(35)-همان/55
(36)-عبد الحسين نوايى:ايران و جهان 503/2
(37)-محيط طباطبايى:پيشين/38
(38)-ابراهيم تيمورى:پيشين/49
(39)-عبد الحسين نوايى:پيشين 658/2- 659
(40)-صفاء الدّين تبرائيان:آتش در انبار، فصلنامه تاريخ معاصر ايران،ش 8/ 206-208
(41)-محمد حسن خان اعتماد السلطنه:
پيشين/278
ص:254
(42)-محيط طباطبايى:پيشين/32 و 34-35 و 50 و 70 رسول سعيدى زاده
مصطفوى-سيد جواد-جلد 1
معاون-عبد الحسين
(ح 1275-1338 ه ش)
عبد الحسين معاون فرزند محمد ابراهيم يزدى حدود سال 1275 ه ش در يزد به دنيا آمد.وى شانزده سال بيش نداشت كه به همراه پدرش از يزد به مشهد آمد و در اين شهر سكونت اختيار نمود.شغل اصلى معاون كشاورزى بود، به همين مناسبت اداره ى املاك كشاورزى آستان قدس را به عهده گرفت(1).سرمايه اين شركت متعلق به وزارت دارايى بود با اين حال در حوزه ى كارى خود آزاد بود و تابع مقررات و تشريفات و قوانين دولتى نبود.
معاون زمانى كه براى معالجه بيمارى صعب العلاج به سوئيس رفته بود،نذر كرد كه اگر بهبود يابد يك ساعت بزرگ براى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام بخرد وى پس از معالجه بهبود يافت و به نذر خود عمل نمود(2).على مؤتمن مى نويسد:بالاى ايوان سردر صحن عتيق،ساعت بزرگى نصب بود كه چهاروجهى بود و از فاصله دور عقربه هاى آن ديده مى شد.ساعت قبلى را برداشته و به جاى آن ساعتى كه عبد الحسين معاون از سوئيس خريدارى و تقديم كرده بود نصب نمودند و پايه بلند استوانه اى شكل زير آن قرار دادند كه با كاشى هاى معرق پوشيده بود.
روى ساعت نام عبد الحسين معاون،
ص:255
توسط كارخانه ساعت سازى حك گرديده بود.(3)در آن زمان قيمت ساعت 84 هزار تومان و وزن آن 5 هزار كيلو يعنى معادل 5 تن بود.
يكى از خدمات معاون در خواف، وقف خانه ى خود براى مدرسه بود.وى به دليل ارتباطى كه با سيد حسن مدرس در زمان تبعيد در آن شهر داشت و علاقه اى كه به او پيدا كرده بود،اين خانه را وقف مدرسه كرد و على رغم مخالفت رژيم،خواستار آن شد كه نام اين دبيرستان به نام مدرس ثبت شود.
معاون از جمله كسانى بود كه نگذاشت رژيم مدرس را در خواف به شهادت برساند و زمينه انتقال او را به كاشمر فراهم كرد.
معاون در سال 1338 ه ش پس از روز عيد قربان كه به حرم امام رضا عليه السّلام مشرف شد براثر سكته قلبى دار فانى را وداع كرد.او داراى شش پسر به نام هاى ابو القاسم،على اكبر،محمد مهدى، محمد ابراهيم،هوشنگ و يك دختر به نام نصرت بود(4).
(1)-نقل از فرزندان عبد الحسين معاون
(2)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس/ 370
(3)-همان/180
(4)-نقل از فرزندان عبد الحسين معاون على سكندرى
معمار-محمد اسماعيل
(-قبل از 1320 ق)
محمد اسماعيل معمار از معماران حرم مطهر در اوايل قرن چهاردهم هجرى قمرى،پدر و جدش از معماران معروف بودند.
وى در زمان حيات با هماهنگى مسئولين وقف آستان قدس براى دفن خود و خانواده و فاميل هايش حجره سوم ضلع غربى صحن جديد را در نظر گرفت.فوت حاجى محمد اسماعيل قبل از 1320 ق واقع شد(1).
(1)-تقى بينش:كتيبه هاى فارسى غرفه هاى صحن جديد،نامه آستان قدس،ش 248/26-249 رسول سعيدى زاده
ص:256
معين الملك-مستوفى اصفهانى- ابو القاسم
مفضل استرآبادى-مير
سيد على
(-998 ق)
مير سيد على مفضل استرآبادى از جمله رجال عهد صفوى است كه حدود سى سال در مشهد ساكن بود و پانزده سال از اين مدت را متولى آستان قدس بود.آغاز توليت او در حدود 976 ق در عهد پادشاهى شاه طهماسب اول صفوى (930-984 ق)بود و در سال 981 ق توسط همين شاه از كار بركنار شد(1)بار ديگر در سال 990 ق سلطان محمد خدابنده(985-996 ق)مير سيد على را به توليت آستان قدس رضوى منصوب كرد(2).
در سال 998 ق عبد المؤمن خان ازبك به خراسان حمله كرد و مشهد را به محاصره درآورد.در اين زمان امت خان استاجلو،حاكم مشهد و مير سيد على متولى آستان رضوى بودند.چون مدت محاصره ازبكان به درازا كشيد، شاه محمد اللّه چيان اميرالامراى سپاه ازبك كه مردى صلح طلب بود،به مير سيد على پيغام فرستاد تا براى جلوگيرى از خونريزى بيشتر،امت خان را راضى به صلح كند.مير سيد على به امت خان پيشنهاد كرد كه نامه اى به نزد شاه عباس بفرستد و پيشنهاد صلح ازبكان را به شاه بازگو نمايد.بعد از رفتن چاپارى كه حامل نامه بود،به درخواست مير سيد على يك هيئت از طرف عبد المؤمن خان وارد قلعه شهر شد تا در مورد قرارداد صلح مذاكره كنند.درحالى كه طرفين به صلح راضى شده بودند،«جاعلى آواز درانداخت» كه اردوى شاه براى كمك به محاصره شدگان نزديك است.اين خبر كه خيلى زود عدم صحت آن مشخص گرديد، باعث شد كه امت خان دستور دهد عبد الواسع،نماينده عبد المؤمن خان را با حالت تحقير و شكنجه از قلعه بيرون كنند.اين رفتار تلاش هاى مير سيد على
ص:257
و محمد اللّه چيان را براى رسيدن به صلح بى نتيجه گذاشت.در همين زمان نماينده امت خان كه به نزد شاه عباس فرستاده شده بود برگشت و خبر توقف اردوى شاهى را در تهران،به علت بيمارى شاه آورد،امت خان كه از كرده خود پشيمان شده بود چند تن از بزرگان و سرداران را به نزد عبد المؤمن خان فرستاد اما خان ازبك همه آنها را به قتل درآورد و با آگاهى از كمبود آذوقه در شهر و ناتوانى مردم دستور حمله دسته جمعى را صادر كرد.با كشته شدن امت خان و جمعى ديگر شهر به تصرف ازبكان درآمد.آنها قتل و غارت وحشتناكى در شهر به راه انداختند و حتى به حرم رضوى حمله كردند و پناهندگان به آن را به قتل درآوردند،از جمله اين افراد مير سيد على متولى بود كه چون ازبكان خواستند خزاين و دفينه هاى حرم را به تصرف درآورند و او[مير سيد على]مقاومت كرد زير شكنجه كشته شد.در اين حمله بسيارى از ظروف چينى،قناديل طلا و نقره، شمعدان و كتابخانه حرم رضوى توسط ازبكان به غارت رفت(3).
(1)-قاضى احمد قمى:خلاصة التواريخ 581/1
(2)-همان:732/2
(3)-ولى قلى شاملو:قصص الخاقانى 167/1-175؛اسكندر بيگ منشى:
تاريخ عالم آراى عباسى 640/2-644 اسماعيل رضايى
مقبل السلطنه-اقبال التوليه
ملك-حسين آقا
(1250-1351 ش)
حاج حسين آقا ملك فرزند حاج محمد كاظم آقا ملك التجار،از بزرگترين واقفين آستان قدس رضوى در 11 ربيع الاول 1288 ق/1250 ش در مشهد چشم به جهان گشود.پدرش بازرگانى فرهنگ دوست بود و فرزند خود را علاوه بر آشنايى با حرفه بازرگانى،با علوم ديگر نيز آشنا نمود.حاج حسين آقا ملك براى اداره
ص:258
معيشت خويش رويه پدر را برگزيد و در تمام رشته هاى تجارت و زراعت وارد شد.سال ها اجاره دار املاك و مستغلات آستان قدس رضوى بود.او چون از نوجوانى خوب فكر مى كرد و آينده نگر بود،ثروت پدرى را چند برابر نمود و در استان خراسان موقعيتى استثنايى يافت.
در سال 1297 ش وقتى قوام السلطنه فرمانرواى كل خراسان و سيستان شد،با حاج حسين آقا ملك طرح دوستى ريخت و با مشورت وى بخشى از موقوفات آستان قدس رضوى را به اجاره گرفت و از اين راه مالى اندوخت.در سال 1300 ه ش كه قيام كلنل محمد تقى در خراسان روى داد، يكى از كسانى كه مى كوشيد با ميانجى گرى مشكل را حل كند،حاج حسين آقا بود.در يكى از مذاكرات،او توانست كلنل را مجاب كند و موافقت او را مبنى بر خروج از ايران به دولت مركزى ابلاغ كرد.ولى تحريكات مهدى معتصم السلطنه فرخ كه مشاورى نادان و مغرض بود،زحمات ملك را بى نتيجه گذاشت.ملك به دستور قوام السلطنه به قاينات رفت و با امير شوكت الملك علم به مذاكره نشست تا كلنل بدون درگيرى از ايران خارج شود،در حد فاصل بين قاينات و مشهد با حاج حسين آقا ملك و امير شوكت الملك علم مذاكره كرده و به هندوستان برود.
روزى كه كلنل قصد عزيمت به نقطه تعيين شده را داشت،تراكمه قوچان با كلنل جنگ كردند و سرانجام كلنل كشته شد.ملك هميشه از احساسات كلنل تجليل مى نمود(1).
ملك پس از جريان نهضت كلنل و
ص:259
كشته شدن وى،بخشى از اوقات خود را در تهران و بخشى را در مشهد سپرى مى كرد.او علاوه بر املاك و مستغلات زيادى كه در خراسان داشت،در تهران نيز املاكى را خريدارى نمود.در شمال تهران باغ وسيعى كه متعلق به بازماندگان ميرزا محمود خان ملك الشعراى صبا بود،و نيز در گلاب دره شميران باغ مصفايى را با چندين هكتار مساحت خريدارى كرد.
حاج حسين ملك مردى دانشمند،با ذوق،فرهنگ دوست و سخى بود و به هيچ وجه به مشاغل سياسى دلبستگى نداشت و از پذيرفتن وكالت مجلس و سناتورى پرهيز نمود.او انسانى نيكوكار بود و باج به كسى نمى داد.در معامله سخت گير،در مبارزه سركش و در بخشش بى همتا بود.گاهى اتفاق مى افتاد كه در انجام معامله اى آن چنان سخت گير باشد كه حتى از يك صد ريال هم صرف نظر نمى كرد.او به پيمان خويش پايبند بود و ميل داشت ديگران نيز به قول و قرار خود حرمت بگذارند.تا آخر عمر سرحال و دل زنده بود و از معاشرت زنان و دختران جوان لذت مى برد،ولى چون مرد متشرعى بود به سنت هاى مذهبى توجه داشت،علاقه زياد حاج حسين ملك به اشياى عتيقه موجب شد تا ايشان با گردآورى مسكوكات زرين و سيمين متعلق به قبل و بعد از اسلام و نيز تمبرهاى نادر جهان و فرش ها و تابلوهايى از كمال الملك و نقاشان معروف جهان،گنجينه اى كم مانند فراهم آورد.ملك در كنار گردآورى اشياى عتيقه،يكى از بزرگترين و بهترين كتابخانه هاى خطى كشور را طى هفتاد سال كوشش گرد آورد.اين كتابخانه دربردارنده 6537 جلد كتاب و قرآن خطى پرارزش و دهها هزار كتاب چاپى و گنجينه هاى فرهنگى و هنرى است(2).او گاهى براى تهيه كتابى چندين برابر قيمت آن را مى پرداخت و عادت داشت كتابى را به عنوان عاريه به كسى واگذار نكند.
كتابخانه و موزه ملك تا سال 1293 ه ش در مشهد قرار داشت،بعد به منزل
ص:260
شخصى ايشان واقع در بازار حلبى سازهاى تهران انتقال يافت(3)و تا حدود سال 1340 ه ش همه روزه با نظارت تعدادى كارمند و مباشر عموم افراد تحصيل كرده از اين كتابخانه استفاده مى كردند(4).
ملك دو بيمارستان در تربت جام و چناران به منظور استفاده عموم مردم ساخت و مقبره سلطان محمد عابد در كاخك گناباد را در سال 1347 ه ش تعمير كرد.او باغ وكيل آباد خود را كه حدود دو ميليون متر مساحت دارد،طى تلگرافى به پيرنيا استاندار خراسان و نيابت توليت آستان قدس رضوى،به مردم مشهد پيشكش كرد تا به عنوان تفرجگاه از آن استفاده كنند(5).پيش از اين او وقتى اطلاع يافت كه رضا شاه قصد دارد املاك مشهد را از او بگيرد در روز ششم آبان ماه سال 1316 ه ش و تاريخ هاى بعد،همه املاك و دهات متعدد خود در تهران و خراسان را كه بالغ بر 61 روستا و مزرعه و مستغلات بود،و نيز موزه و كتابخانه اش را به آستان قدس رضوى وقف نمود(6).
حاج حسين آقا تا زمان حيات خود متولى موقوفاتش بود تا اينكه روز سوم مرداد سال 1351 ه ش به علت سكته قلبى در سن 101 سالگى در تهران چشم از جهان فروبست و جنازه ايشان به مشهد انتقال يافت و در حرم مطهر دفن گرديد.به مناسبت درگذشت وى اعلاميه اى از سوى دربار منتشر شد و دستور داده شد تا پيكره برنجى ايشان در باغ وكيل آباد نصب گردد و مجلس بزرگداشتى از سوى شاه در مسجد گوهرشاد گرفته شد.(7)به دنبال درگذشت ملك،همه اموال ايشان طبق وقفنامه ى او در اختيار آستان قدس رضوى قرار گرفت و آستانه پس از انقلاب اسلامى ضمن رسيدگى به امور موقوفات ايشان ساختمانى به مساحت ده هزار متر مربع در زمين متعلق به ملك و در مجاورت وزارت امور خارجه ساخت و كتابخانه و موزه ملك را به آنجا انتقال داد كه امروزه مورد استفاده پژوهشگران كشور است.
ص:261
حاج حسين آقا ملك محضرى شيرين داشت،به اهل علم و ادب احترام مى گذاشت،هميشه در باغ گلاب دره،عده زيادى از دانشمندان و شعرا به گرد او جمع مى شدند و به دادوستد علمى مى پرداختند.
(1)-باقر عاقلى:شرح حال رجال سياسى نظامى معاصر ايران 1532/3
(2)-[مجله]حرم،شماره 22 و 23،سال پنجم،فروردين 51/1374
(3)-رمضانعلى شاكرى:گنج هزاره ساله/ 233
(4)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس(چ 1355 ش)/293-294
(5)-باقر عاقلى:پيشين 1533/3
(6)-همان جا
(7)-روزنامه آفتاب شرق،4 مرداد 1351 ش غلامرضا جلالى
ملك الشعراء نادرى-نادرى- محمد حسين
منتصر الملك-محمد حسن
ميرزا
(-1331 ق)
محمد حسن ميرزا منتصر الملك فرزند جعفر قلى ميرزا قاجار وى از ملاكين بزرگ و اشخاص برجسته شهر مشهد در اواخر دوره قاجاريه به حساب مى آيد.از شرح حال و زندگى او اطلاع دقيقى در دست نيست ولى از قراين چنين برمى آيد كه وى املاك و مستغلاتى در كاشمر،محولات و تربت حيدريه داشته است.غلامحسين افضل الملك از قريه اى متعلق به او در منطقه زاوه در تربت حيدريه ياد مى كند كه چهارده زوج گاو در آن زراعت مى كرده اند.و ميوه هايى از قبيل توت و زردآلو در آنجا بعمل مى آمده است(1).
منتصر الملك در سال 1326 ق كه مصادف با ايام استبداد صغير است براى مدتى كفالت ايالت خراسان را عهده دار بود.در اين ايام مشهد دستخوش هرج و مرج بود و غالب روزها بين مشروطه
ص:262
خواهان و مستبدين نزاع وجود داشت(2).
اين شاهزاده قاجار در اول محرم سال 1331 ق در مشهد درگذشت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در پايين پاى مبارك به خاك سپرده شد(3).
محمد حسن ميرزا منتصر الملك به هنگام حيات خود كاروانسراى جديدالبنايى را كه در كوچه عباسقلى خان قرار داشته است وقف بر آستان قدس رضوى نمود و مقرر كرد عوايد آن موقوفه صرف روضه خوانى در مسجد گوهرشاد،حقوق طلاب مدرسه عباسقلى خان،زوار فقير،حقوق حفاظ مقبره واقف و پدرش،جعفر قلى ميرزا و همچنين روشنايى و تعميرات جزئى مسجد واقف در محله معروف به پاچنار گردد(4).وى همچنين چند پارچه املاك خود را در كاشمر و محولات به همسرش رابعه خانم احترام السلطنه، دختر شاهزاده محمد ميرزا واگذار كرد و وصيت نمود از محل عوايد آن املاك بيمارستانى در مشهد تأسيس كند.رابعه خانم در سال 1297 ش با فروش قسمتى از املاك واگذارى منتصر الملك بيمارستانى در يك قطعه زمين به مساحت 3500 متر مربع در حاشيه خيابان جنت بنام مريض خانه منتصريه ساخت كه نام اين بيمارستان از نام منتصر الملك برگرفته شده است.پس از ساخت بيمارستان رابعه خانم ساختمان آن را به اضافه شش دانگ مزرعه جعفرآباد كاشمر و مزرعه همت آباد تربت حيدريه وقف بر آستان قدس كرد و توليت آن را تا زمان حيات براى خود و بعد از او به متولى آستان قدس واگذار نمود.نظارت آن را نيز به اسد اللّه ميرزا برادر خود داد(5).
(1)-غلامحسين خان افضل الملك:
سفرنامه خراسان و كرمان/134؛محمد رضا خسروى:جغرافياى تاريخى ولايت زاوه/125-126
(2)-محمد تقى مدرس رضوى:سالشمار وقايع مشهد/224
(3)-اداره اسناد آستان قدس رضوى/سند شماره 12099/1
(4)-عبد الحميد مولوى:پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس 248/3
(5)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان
ص:263
393/2؛عبد الحميد مولوى:پيشين 213/3 سيد حسن حسينى
مؤتمن-على
(1270-1354 ش)
نويسنده راهنما يا تاريخ آستان قدس،از كارگزاران بلندمرتبه و مؤتمن دفتر آستان قدس رضوى.
سيد على مؤتمن سال 1270 ه.ش در مشهد متولد گرديد.پدرش سيد اسماعيل شاه نام داشت.پس از فراگيرى دروس جديد در همين شهر به تدريس رياضيات مشغول شد و بعدها در مشاغل مختلفى به كار پرداخت.از جمله مدتى رئيس اداره حسابدارى دادگاههاى مشهد بود.در 29 سالگى و به سال 1299 ش خدمت در آستان قدس را آغاز كرد و در 1305 ش،در زمان نيابت توليت محمد ولى خان اسدى،سرپرستى حسابدارى اين مجموعه به وى واگذار گرديد و به واسطه خدماتى كه در اين راستا انجام داد،در سفر رضا خان به مشهد از او مدال مخصوص تاجگذارى دريافت كرد(1).با توجه به توضيحاتى كه خود وى داده است به نظر مى رسد اين مدال را به واسطه نقشى كه او در تبديل روش محاسبه امور مالى آستان قدس از سياق نويسى و فردنويسى به شيوه جديد در تنظيم بودجه آستان قدس داشته دريافت كرده است.مؤتمن از آن زمان به بعد مخصوصا در دوران توليت اسدى،در پايان هر سال مأمور بود صورت حساب ساليانه و بودجه سال آينده آستان قدس را همراه اوراق و اسناد مربوطه به تهران برده تا از نظر شاه بگذرد(2).از سال 1314 به بعد رياست اداره آبيارى و ساختمان شركت فلاحت خراسان به وى واگذار گرديد كه تا هنگام بازنشستگى اين شغل را عهده دار بود.علاوه بر اين،كارشناس رسمى دادگسترى در امور مالى و آبيارى نيز بود.مؤتمن در سال 1331 براى يك دوره رياست انجمن شهر
ص:264
مشهد را بدست آورد.در سال 1340 مجدداً به رياست املاك آستان قدس رضوى گمارده شد.پس از مدتى رهسپار تهران گرديد و در همين ايام بود كه به نگارش كتابى كم نظير و جامع درباره آستان قدس پرداخت و با دو مقدمه اى كه دكتر سيد فخر الدّين شادمان و محمد باقر پيرنيا،از نايب التوليه هاى آستان قدس بر آن نوشتند، براى اولين بار در سال 1348 ه.ش در تهران توسط خود آستان قدس منتشر گرديد.
آن گونه كه خود وى در مقدمه كتابش آورده است وى كار تأليف كتاب را از سال 1332 آغاز و با استفاده از اطلاعات و مدارك و اسنادى كه از سوى متصديان امور آستان قدس و ديگر علاقه مندان به دربار ولايتمدار رضوى و معارف پروران در اختيار او قرار داده شد و نيز با مراجعه به منابع و مآخذ معتبر و ملاحظه عين آثار و شواهد زنده كه در دستگاه آستان قدس وجود داشت تا آنجا كه مقدور بود مطالبى را جمع آورى و در چند فصل تدوين نمود.البتّه او در انجام اين مهم از حمايت هاى دو نايب التوليه يادشده بهره برده است.به ويژه دكتر سيد فخر الدّين شادمان كه از نايب التوليه هاى بسيار فعال و انديشمند عصر خود بوده است پيش نويس ها و يادداشت هاى مؤتمن را دقيقا مطالعه كرده و نكاتى را درباره اصل مطالب و يا انشاى آن به نويسنده يادآور شده است(3).
در اين كتاب كه بدون شك ماندگارترين يادگار مؤتمن و يكى از موثق ترين منابع درباره آستان قدس به ويژه در زمينه وقايع دوران زندگانى مؤلف مى باشد،مسائل بسيار زيادى به نگارش درآمده است كه نظر به اهميتى كه در ارتباط با بارگاه ملكوتى ثامن الحجج دارد به برخى از سرفصل هاى آن اشاره مى شود:خراسان،حدود، جمعيت و اقتصاد آن،طوس،پيدايش و سابقه تاريخى شهر مشهد،شرح مختصرى در مورد حضرت رضا عليه السّلام؛
ص:265
ابنيه و عمارت هاى آستان قدس،سابقه تاريخى بقعه مطهر و مراحل توسعه تاريخى بناى حرم مطهر و اماكن وابسته،توليت آستان قدس و نايب التوليه ها ؛تاريخ شروع زيارت و آمار زوار مرقد حضرت رضا عليه السّلام و وضع زيارت در زمان مؤلف،روشنايى حرم، تشكيلات ادارى و سازمان آستان قدس،امور فرهنگى و كتابخانه آستان قدس،امور بهداشتى،مدفونين بارگاه رضوى و...
اين كتاب كه عكس هاى مختلف از حرم مطهر بر نفاست آن افزوده است پس از دو سال كمياب شد.بنابراين مؤلف درصدد برآمد با تكميل آن،چاپ جديدى از آن را روانه بازار كند،اما سكته قلبى اجازه اين كار را به او نداد و در تيرماه 1354 ش وى بدرود حيات گفت(4).
از ديگر فعاليت هايى كه مؤتمن در آستان قدس انجام داد همكارى دوساله او با اوكتايى رئيس وقت كتابخانه در اداره دانشكده اى به نام معقول و منقول در محل مدرسه ميرزا جعفر در حرم مطهر بوده است(5).نيز مؤتمن در هنگام ساخت بيمارستان امام رضا عليه السّلام در سالهاى 1307 تا 1313 ه.ش علاوه بر مسئوليت امور مالى آن طرح؛نظارت بر كار ساخت بيمارستان را برعهده داشت و اين مهم را بدون دريافت هرگونه مبلغى و به طور افتخارى انجام داد(6).
نيم قرن خدمت صادقانه وى در آستان قدس را افرادى همچون دكتر فخر الدّين شادمان(7)ستوده اند.عزيز اللّه عطاردى كه از كوشندگان در تدوين كتاب درباره آستان قدس است،اشاره مى كند كه مؤتمن را در حضور سيد جلال الدّين تهرانى نايب التوليه وقت ديده كه تهرانى براى او احترام ويژه اى قايل بود(8).
(1)-على مؤتمن:تاريخ آستان قدس (چاپ دوم 1355)/373
(2)-همان/267
(3)-همو:راهنما يا تاريخ آستان قدس [چاپ اول 1348]/8
(4)-همان(چاپ دوم)/373
(5)-همان/303
(6)-همان/312-313
ص:266
(7)-همان(چاپ اوّل)/11
(8)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 439/5 رجبعلى يحيايى
مؤتمن-ميرزا اسماعيل
(-1283 ش)
ميرزا اسماعيل مؤتمن از كارمندان ادارى آستان قدس و پدر على مؤتمن، نويسنده كتاب تاريخ آستان قدس،بود كه به مؤتمن دفتر آستان قدس ملقب شده است.ميرزا اسماعيل در 1283 ش/ 1322 ق درگذشت و در ايوان طلاى صحن نو به خاك سپرده شد(1).
(1)-على مؤتمن:راهنما يا تاريخ آستان قدس(چاپ اوّل)/435 رجبعلى يحيايى
مؤتمن الملك-انصارى-ميرزا سعيد خان
موسوى-غلامرضا
(1301-1380 ش)
سيد غلامرضا موسوى،خوشنويس معاصر مشهد.وى در سال 1301 ش در خانواده اى مذهبى در عشق آباد فريمان ديده به جهان گشود.در سال 1314 ش به مشهد مهاجرت و به دروس حوزوى روى آورد و ضمن تحصيل با شهيد مطهرى آشنا شد.
استاد موسوى از محضر اساتيدى چون على منظورى،اعتضادى و سيد حسين ميرخانى كسب فيض كرد.در سال 1337 به خدمت آستان قدس
ص:267
رضوى درآمد و در بخش هنرى كتابخانه مركزى مشغول به كار گرديد.
در سال 1347 ش برنده مسابقه خوشنويسى استان خراسان شد و از آن تاريخ خود در كلاس هاى آزاد خوشنويسى زير نظر اداره فرهنگ مشغول به تعليم گرديد.
از فعاليت هاى ديگر ايشان مى توان به تشكيل كلاس هاى آموزش خوشنويسى طلاب علوم دينى،مدارس آموزش و پرورش،فرزندان شهيد، كلاس هاى آستان قدس رضوى كه در حرم مطهر و مدارس علميه تشكيل مى شد،نام برد.
موسوى همواره نمونه خلوص، تواضع و معرفت بود.شاگردانش سال ها در محضر وى نه تنها مشق خوشنويسى بلكه درس عشق و بزرگوارى آموختند.
در تعليم روشى خاص داشت و عمر خويش را عاشقانه به تحقيق و آموزش گذرانيد.در نگارش برخى حروف، قواعد و ابتكارات خاص خود را به كار مى برد.از شيوه ها و روش هاى متنوعى در تدريس استفاده مى كرد كه از آن جمله كمك گرفتن از اشكال و نقاشى ها را مى توان برشمرد.در قلم تراشى صاحب تجربه زيادى بود و شيوه هاى قلم به دست گرفتن و سلوك استادان گذشته را روايت مى كرد.گذشته از هنر خوشنويسى به تاريخ اين هنر نيز آشنايى كامل داشت.
از جمله آثار ماندگار وى كتيبه سردر كتابخانه مركزى آستان قدس واقع در بست شيخ طبرسى،جزوه اى از اشعار حكيم عمر خيام و قطعات ديگر است.
سرانجام موسوى براثر بيمارى سرطان ريوى در آبان ماه 1380 ش دار فانى را وداع گفت و در جوار بارگاه حضرت رضا عليه السّلام در صحن جمهورى اسلامى به خاك سپرده شد.
رسول سعيدى زاده
ص:268
مولوى-عبد الحميد
(1286-1357 ش)
رئيس ادارۀ املاك و مستغلات آستان قدس رضوى،مأمور انتظامات مسجد گوهرشاد،رئيس كتابخانۀ ملك.
عبد الحميد مولوى فرزند حاج ميرزا على محمد نجم التوليه در دهم مهر 1286 ش در مشهد ديده به جهان گشود.پدرش از علماى عصر خود بود و منصب مستوفى گرى مسجد گوهرشاد(1)و همچنين منجّمى آستان قدس را داشت.(2)اجدادش اهل علم و تقوى بودند و جد بزرگش حاج ميرزا عبد الجواد،خطيب آستان قدس بود(3).
عبد الحميد ادبيات فارسى،عربى، نجوم و هيئت را نزد پدرش فراگرفت.
پس از فوت پدر به مدارس جديد جذب شد و همچنين در خدمت علماى مشهد حاضر شد و كسب علم كرد.از جمله با شيخ حسنعلى نخودكى اصفهانى،حاج شيخ مجتبى قزوينى و حاج ميرزا على اكبر نوقانى ارتباط داشت(4).
مولوى در اوايل دورۀ پهلوى به دعوت ميرزا طاهر طاهرى متولى مسجد جامع گوهرشاد به عنوان معاون امور خدمات مسجد مشغول كار گرديد(5).
او يكى از كسانى بود كه از نزديك ناظر واقعه گوهرشاد در تيرماه 1314 ش بود،زيرا حفظ انتظامات مسجد گوهرشاد از وظايف وى بود.وى به خيال فرونشاندن شورش سعى كرد مانع سخنرانى شيخ بهلول شود ولى مورد ضرب و شتم مردم قرار گرفته،به شدت زخمى شد و به بيمارستان منتقل
ص:269
گرديد(6).
مولوى در سال 1331 ش به رياست كتابخانه ملى ملك در تهران انتخاب شد(7)و اكنون مجموعه گزارشهايش در خصوص تهيه فهرست آن كتابخانه و امور متفرقه موجود است(8).
او از كارشناسان و از رجال برجسته،بصير و بااطلاع آستان قدس بود،به همين دليل در سال 1331 ش به رياست ادارۀ املاك و مستغلات آستان قدس برگزيده شد(9)و مدت 25 سال در اين سمت باقى بود.وى در طول اين مدت براى سركشى از املاك آستان قدس در مشهد و مناطق ديگر به مسافرت هاى زيادى رفت و دربارۀ املاك تحقيق نمود و سندهاى وقفى را مورد مطالعه قرار داد.به كوشش وى چندين مدرسه بازار،كاروانسرا و...كه در اسناد وقف نامه ها بود شناسايى گرديد.وى در احياى املاك آستان قدس،حفر قنوات يا نوسازى آنها بسيار كوشش كرد و حدود 406 رشته قنات را نوسازى نمود(10).همچنين تنظيم،انشاء و تعيين سهام برخى وقف نامه ها را انجام داد.(11)وى در مشهد با انجمن آثار ملى و ادارۀ باستان شناسى خراسان همكارى داشت(12).
مولوى كتابخانۀ معتبرى در اختيار داشت و در ايام فراغت به مطالعه و تحقيق مى پرداخت،كتابخانه وى شايد بيش از نهصد جلد كتاب خطى داشت كه تعدادى از آنها را به دانشكده الهيات دانشگاه فردوسى فروخت و حدود 209 مجلد را نيز به آن دانشكده هديه داد(13).
او به زبانهاى عربى،تركى و نيز تا حدودى زبان فرانسه آشنايى داشت.
عمدۀ مطالعات مولوى دربارۀ رجال و علماى خراسان،اماكن باستانى خراسان،كاريزها،كاروانسراها، رباطها و مزارات بود.به دليل اطلاعات كاملى كه از تاريخ گذشته خراسان داشت وى را قباله كهنه خراسان مى خواندند.و همواره در كارهاى فرهنگى و عمرانى آستان قدس مورد مشورت قرار مى گرفت.او در
ص:270
هيئت هاى بررسى و بازرسى كتابخانه آستان قدس نيز عضويت داشت.على مؤتمن و عزيز اللّه عطاردى كه تاريخ آستان قدس را نوشته اند در كتب خود بارها از گفته ها و نوشته هاى وى استفاده كرده اند(14).وى از سال 1349 تا 1354 ش به دستور آيت اللّه سيد هادى ميلانى در مدرسۀ عالى حسينى تاريخ اسلام تدريس مى نمود(15).
مولوى با تخريب آثار باستانى و برداشته شدن سنگ قبور علما و اعيان در حرم رضوى به شدت مخالف بود.در سال 1354 ش كه آثار باستانى اطراف حرم مربوط به دورۀ تيموريان،صفويان و قاجاريه در طرح توسعۀ حرم تخريب مى شد،مولوى به مقامات بانفوذ كشورى متوسل گرديد تا مانع تخريب اماكن باستانى شود ولى كارى از پيش نبرد(16).
از مولوى آثار و تاليفات ارزشمندى به جاى مانده است.از جمله مهمترين آنها فهرست موقوفات آستان قدس رضوى است.اين كتاب جامع ترين و مفصل ترين كتابى است كه تاكنون دربارۀ موقوفات آستان قدس تهيه شده است.او نوشتن اين كتاب را به دستور باقر پيرنيا،نايب التوليه آستان قدس، در سال 1347 ش و با همكارى مير عبد الحسين مجيد فياض،فضل اللّه مؤتمن و على اصغر امينيان آغاز كرد.(17)در اين كتاب 1076 رقبه املاك وقفى آستان قدس در 804 صفحه توضيح داده شده است.اين كتاب به چاپ نرسيد ولى پيش نويس آن در كتابخانۀ مركزى آستان قدس موجود است.
تأليفات ديگر وى عبارتند از:1- آثار باستانى خراسان(چاپ 1355 ش)2-غياث الدّين ابو الفتح عمر خيام نيشابورى(چاپ 1352 ش)3-دشت جام و آثار باستانى آن(چاپ 1354 ش)4-زندگى نادر شاه افشار 5- نيشابور پايگاه علوم اسلامى 6- آب هاى پنهانى كاريزهاى خراسان 7- از قهستان تا جاجرم.
علاوه بر كتب تأليفى،مقالات ارزشمندى از وى در مجلات نامه
ص:271
آستان قدس،فرهنگ خراسان و...
چاپ شده است.از مهمترين مقالات وى مى توان به موارد زير اشاره كرد:
1-آستان قدس رضوى(دانشنامه ايران و اسلام)
2-كاشى هاى ازاره حرم مطهر رضوى(نامۀ آستان قدس)
3-مدرسۀ نواب مشهد(نامۀ آستان قدس)
4-تاريخچۀ طوس(هزارۀ شيخ طوسى)
5-مسجد شاه يا مقبرۀ امير غياث الدّين ملكشاه(هنر و مردم)
مولوى سرانجام پس از عمرى تلاش و خدمت به آستان قدس سرانجام در 27 مهر 1357 ش پس از يك بيمارى طولانى در مشهد درگذشت و در دار السرور حرم رضوى به خاك سپرده شد.
(1)-عزيز اللّه عطاردى:تاريخ آستان قدس رضوى 757/2
(2)-على مؤتمن:راهنما يا تاريخ آستان قدس رضوى/433
(3)-عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 170/5
(4)-همان جا
(5)-همان 181/8
(6)-اسماعيل رائين:واقعه گوهرشاد به روايت ديگر/84
(7)-محمّد احتشام كاويانيان:شمس الشموس/329
(8)-اداره اسناد آستان قدس رضوى/ سند شماره 50653
(9)-همان/سند شماره 26597
(10)-عزيز اللّه عطاردى:پيشين 77/5- 86
(11)-على مؤتمن:پيشين/343
(12)-عزيز اللّه عطاردى:پيشين 172/5
(13)-همان/177-178
(14)-على مؤتمن:پيشين/484؛عزيز اللّه عطاردى:تاريخ آستان قدس رضوى 114/1 و 302 و 331
(15)-مصاحبه با فرزند عبد الحميد مولوى
(16)-عطاردى:فرهنگ خراسان 182/5
(17)-على مؤتمن:پيشين/344؛ عطاردى:تاريخ آستان قدس 612/2؛ عبد الحميد مولوى:پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس 4/1
(18)-عطاردى:فرهنگ خراسان 188/5 سيد حسن حسينى
ص:272
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید
لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا
To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here
-------------------------
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]
ص:
ص:290
1-آثار الرضويه؛صديق الدوله،چاپ سنگى،مشهد،1317 ق.
2-آثار ايران؛ا.گدار،ترجمه ابو الحسن سروقد مقدم،چاپ سوم،بنياد پژوهشهاى اسلامى،مشهد،1375.
3-آخرين تلاشها در آخرين روزها؛ابراهيم يزدى،انتشارات قلم،تهران،1368.
4-آيينه هنر؛هاشم ظريف تبريزيان،چاپ اوّل،سروش،تهران،1369.
5-اثرآفرينان(زندگينامه نام آوران فرهنگى ايران از آغاز تا سال 1300 ش)؛حسين محدث زاده و حبيب اللّه عباسى زير نظر سيد كمال حاج سيد جوادى،چاپ اوّل، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى،تهران،1377.
6-احسن التواريخ؛حسن بيگ روملو،به كوشش عبد الحسين نوايى،چاپ اوّل انتشارات بابك،تهران،1357.
7-احوال و آثار نقاشان قديم ايران؛محمّد على كريم زاده تبريزى،چاپ اوّل انتشارات مستوفى،تهران،1376.
8-اسناد ميرزا عبد الوهاب خان آصف الدوله شيرازى؛به كوشش عبد الحسين نوايى و نيلوفر كسرى،مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران،تهران،1377.
9-اعيان الشيعة؛سيد محسن امين،تصحيح حسن امين،دار التعارف،بيروت،1403 ق.
10-انديشه ترقى و حكومت قانون؛فريدون آدميت،چاپ دوم،خوارزمى،تهران،1356.
ص:291
11-انقلاب مشروطيت ايران به روايت اسناد امور خارجه انگليس(كتاب هاى آبى)؛به اهتمام رحيم رضازاده ملك،چاپ اوّل مازيار،تهران،1377.
12-ايران در دوره سلطنت قاجار؛على اصغر شميم،چاپ ششم،مدبر،تهران،1374.
13-ايران و ايرانيان عصر ناصر الدّين شاه؛س-ج-و-بنجامين،ترجمه محمد حسين كردبچه،چاپ اوّل،جاويدان،تهران،1363.
14-ايران و جهان؛عبد الحسين نوايى،چاپ اوّل،نشر هما،تهران،1375.
15-ايل ها و طايفه هاى عشاير خراسان؛سيد على ميرنيا،بى نا،تهران،1369.
16-بهارستان؛محمّد حسين آيتى،چاپ دوم،دانشگاه فردوسى،مشهد،1371.
17-بيان واقع(سرگذشت احوال نادر شاه)؛عبد الكريم كشميرى،تحقيق كى.بى.نسيم، اداره تحقيقات پاكستان دانشگاه پنجاب،لاهور،1970 م.
18-پژوهشى درباره وزارت شيخ على خان زنگنه؛عليرضا كريمى،چاپ اوّل،سالار، تبريز،1379.
19-پژوهشى در تاريخ ديپلماسى ايران قبل از هخامنشيان تا پايان قاجاريه؛محمّد على مهيد، چاپ اوّل،نشر ميترا،تهران،1361.
20-تاريخ آستان قدس؛عزيز اللّه عطاردى،چاپ اوّل،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران،1371.
21-تاريخ آستان قدس؛على مؤتمن،چاپ دوم،بى نا،مشهد،1355.
22-تاريخ تحليلى مطبوعات ايران؛محيط طباطبايى،چاپ دوم،مؤسسه انتشارات بعثت، تهران،1375.
23-تاريخ جرايد و مجلات ايران؛محمّد صدر هاشمى،چاپ دوم،كمال،اصفهان،1363.
24-تاريخ حبيب السير فى اخبار البشر؛غياث الدّين خواند مير،تصحيح محمّد دبير سياقى،چاپ سوم،كتابفروشى خيام،تهران،1377.
25-تاريخ روابط سياسى ايران و انگليس؛محمود محمود،اقبال،تهران،1328.
26-تاريخ روضة الصفاى ناصرى؛رضا قلى خان هدايت،پيروز،تهران،1339.
ص:292
27-تاريخ سياسى معاصر ايران؛جلال الدّين مدنى،چاپ سوم،دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه،قم،1360.
28-تاريخ شهر مشهد؛مهدى سيدى،چاپ اوّل،شهردارى مشهد با همكارى انتشارات جامى،تهران،1378.
29-تاريخ عالم آراى عباسى؛اسكندر بيگ منشى،تصحيح محمّد اسماعيل رضوانى، چاپ اوّل،دنياى كتاب،تهران،1377.
30-تاريخ عباسى؛ملا جلال الدّين منجم يزدى،به كوشش سيف اللّه وحيدنيا،تهران، وحيد،1366.
31-تاريخ عضدى؛سلطان احمد ميرزا عضد الدوله قاجار،با اضافاتى از عبد الحسين نوايى،نشر علمى،تهران،1376.
32-تاريخ كرمان؛احمد على خان وزيرى،تصحيح ابراهيم باستانى پاريزى،چاپ سوم، علمى،تهران،1364.
33-تاريخ گيتى گشا؛ميرزا محمّد صادق موسوى نامى اصفهانى،تحرير و تحشيه عزيز اللّه بيات،چاپ اوّل،اميركبير،تهران،1363.
34-تاريخ مشهد از مشروطه تا انقلاب اسلامى؛غلامرضا جلالى،چاپ اوّل،مركز اسناد انقلاب اسلامى،تهران،در دست چاپ.
35-تاريخ معاصر ايران(مجموعه مقالات)؛مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگى،كتاب چهارم،تهران،1371.
36-تاريخ معاصر ايران از كودتاى 28 مرداد تا اصلاحات ارضى؛پيتر آورى،ترجمه محمّد رفيعى مهرآبادى،چاپ چهارم،عطايى،تهران،1379.
37-تاريخ منتظم ناصرى؛محمّد حسن خان اعتماد السلطنه،تصحيح محمّد اسماعيل رضوانى،چاپ اوّل،دنياى كتاب،تهران،1367.
38-تاريخ نو؛جهانگير ميرزا،تصحيح عباس اقبال،چاپ اوّل،كتابخانه على اكبر علمى، تهران،1327.
ص:293
39-تاريخ و جغرافى دار السلطنه تبريز؛نادر ميرزا قاجار،تصحيح محمّد مشيرى،چاپ سوم،اقبال،تهران،1360.
40-تاريكى و روشنايى؛سيد فخر الدّين شادمان،چاپ اوّل،انتشارات مجلس،تهران، 1329.
41-تحفة الازهار و زلال الانهار؛ضامن بن شدقم حسينى مدنى،تحقيق كامل سلمان جبورى،دفتر نشر ميراث مكتوب و كتابخانه تخصصى تاريخ اسلام،تهران،1378.
42-تذكرة الملوك(سازمان ادارى حكومت صفوى يا تعليقات مينورسكى بر تذكرة الملوك)؛ميرزا سمعيا،به كوشش محمّد دبيرسياقى،ترجمه مسعود رجب نيا،چاپ دوم،اميركبير،تهران،1366.
43-تذكرة المعاصرين؛محمّد حزين لاهيجى،تصحيح معصومه سالك،چاپ اوّل، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،تهران،1375.
44-تذكره شعراى معاصر ايران؛سيد عبد الحميد خلخالى،چاپ اوّل،كتابخانه طهورى، تهران،1333.
45-تذكره مدينة الادب؛محمّد على مصباحى نائينى،چاپ اوّل،كتابخانه مجلس شوراى اسلامى،تهران،1376.
46-تذكره مجالس النفائس؛امير عليشير نوايى،به اهتمام على اصغر حكمت،چاپ اوّل، كتابفروشى منوچهرى،1363.
47-تذكره نصرآبادى؛محمّد طاهر نصرآبادى،تصحيح وحيد دستگردى،كتابفروشى فروغى،تهران،بى تا.
48-تربت پاكان(آثار و بناهاى قديم محدوده دارالمؤمنين قم)؛سيد حسين مدرس طباطبايى،چاپ اوّل،چاپخانه مهر،قم،1359.
49-تقويم تاريخ خراسان از مشروطه تا انقلاب اسلامى؛غلامرضا جلالى،چاپ اوّل،مركز اسناد انقلاب اسلامى،تهران،1377.
50-جغرافياى تاريخى تربت حيدريه(ولايت زاوه)،محمّد رضا خسروى،چاپ دوم،
ص:294
انتشارات آستان قدس رضوى،مشهد،1377.
51-جنبش كلنل محمّد تقى خان پسيان براساس گزارشهاى كنسولگرى انگليس در مشهد،غلامحسين ميرزا صالح،چاپ اوّل،انتشارات تاريخ ايران،تهران،1366.
52-جهانگشاى نادرى؛ميرزا مهدى خان استرآبادى،تصحيح سيد عبد اللّه انوار،چاپ اوّل،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى،تهران،1377.
53-حديث نادر شاهى،مؤلف نامعلوم،تصحيح رضا شعبانى،بعثت،تهران،1376.
54-حديقة الشعراء؛سيد احمد ديوان بيگى شيرازى،تصحيح عبد الحسين نوايى،چاپ اوّل،زرين،تهران،1366.
55-حركت تاريخى كرد به خراسان؛كليم اللّه توحدى،چاپ اوّل،كوشش،مشهد،1359.
56-حقايق الاخبار ناصرى(تاريخ قاجار)،محمّد جعفر خورموجى،تصحيح حسين خديوجم،بى نا،تهران،1344.
57-حيدر خان عمو اغلى؛اسماعيل رائين،چاپ سوم،جاويدان،تهران،1355.
58-خاطرات سياسى؛سيد محمّد على شوشترى،به اهتمام غلامحسين ميرزا صالح، تهران،1379.
59-خاطرات سياسى امين الدوله؛حاجى ميرزا على خان امين الدوله،به كوشش حافظ فرمانفرمائيان،زير نظر ايرج افشار،چاپ سوم،اميركبير،تهران،1370.
60-خاطرات و خطرات؛مهدى قلى خان هدايت،چاپ سوم،كتابفروشى زوار،تهران، 1361.
61-خلاصة التواريخ؛قاضى احمد قمى،تصحيح احسان اشراقى،دانشگاه تهران، 1359.
62-خلد برين(ايران در زمان شاه صفى و شاه عباس دوم)؛محمّد يوسف واله اصفهانى، تصحيح محمّد رضا نصيرى،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى،تهران،1380.
63-خلد برين(روزگار صفويان)؛محمّد يوسف واله اصفهانى،تصحيح مير هاشم محدث،بنياد موقوفات محمود افشار،تهران،1372.
ص:295
64-دائرة المعارف بزرگ اسلامى؛زير نظر كاظم موسوى بجنوردى،چاپ دوم،مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى،تهران.
65-دائرة المعارف تشيع؛زير نظر احمد صدر حاج سيد جوادى و بها الدّين خرمشاهى، چاپ سوم،انتشارات سعيد محبى،تهران.
66-دانشمندان آذربايجان؛محمّد على تربيت،به كوشش غلامرضا طباطبايى مجد،چاپ اوّل،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،تهران،1378.
67-دانشنامه جهان اسلام؛زير نظر غلامعلى حداد عادل،بنياد دائرة المعارف اسلامى، تهران.
68-دستور الوزراء؛غياث الدّين خواند مير،تصحيح و مقدمه سعيد نفيسى،اقبال،تهران، 1317.
69-دفتر اسناد؛اداره اسناد سازمان كتابخانه هاى آستان قدس،جلد اوّل،چاپ اوّل، مشهد،1381.
70-دولتهاى ايران از مشير الدوله تا مير حسين موسوى؛نهاد نخست وزيرى جمهورى اسلامى ايران،انتشارات نهاد رئيس جمهورى،تهران،بى تا.
71-دين و دولت در ايران نقش علما در عصر قاجار؛حامد الگار،ترجمه ابو القاسم سرى، چاپ اوّل،توس،تهران،1369.
72-الذريعة الى التصانيف الشيعة؛آقا بزرگ تهرانى،چاپ دوم،دار الاضواء،بيروت، 1403 ق.
73-راهنما يا تاريخ آستان قدس؛على مؤتمن،چاپ اوّل،آستان قدس،تهران،1348.
74-رجال عصر پهلوى به روايت اسناد ساواك؛مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات،چاپ اوّل،تهران،1379.
75-رساله دخانيه؛ملا محمّد على هيدجى،به اهتمام على اكبر ولايتى،نشر وزارت خارجه،تهران،1381.
76-رضا شاه و قشون متحد الشكل؛باقر عاقلى،چاپ اوّل،انتشارات نامك،تهران،
ص:296
1377.
77-روزشمار تاريخ ايران از مشروطيت تا انقلاب اسلامى؛باقر عاقلى،نشر گفتار،تهران، 1376.
78-روزنامه خاطرات؛محمّد حسن خان اعتماد السلطنه،مقدمه ايرج افشار،چاپ پنجم، اميركبير،تهران،1379.
79-روزنامه سفر خراسان؛علينقى حكيم الممالك،چاپ اوّل،انتشارات فرهنگ ايران زمين،1356.
80-روزنامه سفر خراسان؛ميرزا قهرمان امين لشكر،تصحيح ايرج افشار و محمّد رسول درياگشت،چاپ اوّل،انتشارات اساطير،تهران،1374.
81-روزنامه و روزنامه نگارى در خراسان(1332-1320)؛حسين الهى،چاپ اوّل، دانشگاه فردوسى،مشهد،1379.
82-روضة الصفوية؛ميرزا بيگ حسن بن حسينى جنابدى،به كوشش غلامرضا طباطبايى مجد،چاپ اوّل،بنياد موقوفات دكتر محمود افشار،تهران،1378.
83-ريحانة الادب؛محمّد على مدرس تبريزى،چاپ چهارم،خيام،تهران،1374.
84-زبدة التواريخ؛محمّد محسن مستوفى،تصحيح بهروز گودرزى،چاپ اوّل،بنياد موقوفات دكتر محمود افشار،تهران،1375.
85-زبور آل داود؛سلطان هاشم ميرزا،تصحيح عبد الحسين نوايى،چاپ اوّل،ميراث مكتوب،تهران،1379.
86-زندگانى سياسى اتابك اعظم؛سهراب اميرى،چاپ شرق،تهران،1347.
87-زندگى شاه عباس اوّل،نصر اللّه فلسفى،چاپ ششم،علمى،تهران،1375.
88-سالشمار وقايع مشهد در قرن هاى پنجم تا سيزدهم هجرى قمرى؛محمّد تقى مدرس رضوى،به كوشش ايرج افشار،چاپ اوّل،بنياد پژوهشهاى اسلامى،مشهد،1378.
89-سخنوران نامى معاصر ايران؛محمّد باقر برقعى،چاپ اوّل،انتشارات خرم،قم، 1373.
ص:297
90-سراج الانساب؛سيد احمد كياگيلانى،تحقيق سيد مهدى رجايى،چاپ اوّل، كتابخانه آيت اللّه مرعشى،قم،1409 ق.
91-سفرنامه سديد السلطنه؛محمّد على خان سديد السلطنه مينابى،تصحيح احمد اقتدارى،چاپ اوّل،انتشارات بهنشر،تهران،1362.
92-سفرنامه خراسان و كرمان؛غلامحسين خان افضل الملك،به اهتمام قدرت اللّه روشنى زعفرانلو،انتشارات توس،تهران،بى تا.
93-سفرنامه فيگوئروا؛دن گارسيا دسيلوا فيگوئروا،ترجمه غلامرضا سميعى،چاپ اوّل،نشر نو،تهران،1363.
94-سياستگران دوره قاجار؛خان ملك ساسانى،بابك،تهران،بى تا.
95-سيماى وقف در خراسان؛عبد الرضا امير شيبانى،سگال،مشهد،1380.
96-شاه اسماعيل دوم صفوى؛والتر هينتس،ترجمه كيكاوس جهاندارى،چاپ اوّل، انتشارات علمى و فرهنگى،تهران،1371.
97-الشجرة الطيبة لذرية الامام ابى عبد اللّه الحسين؛سيد فاضل على شاه موسوى،مؤلف، بى جا،بى تا.
98-شجره سلسله جليله سادات رضوى؛سيد محمّد مدير خازنى،چاپخانه زوار،مشهد، 1335.
99-شجره طيبه در انساب سادات علويه رضويه؛ميرزا محمّد باقر رضوى،به اهتمام سيد محمّد تقى مدرس رضوى،چاپ اوّل،تهران،1352.
100--؛ويرايش دوم،تصحيح مهدى سيدى،آهنگ قلم،مشهد،1384.
101-شرح حال رجال ايران؛مهدى بامداد،چاپ سوم،كتابفروشى زوار،تهران،1363.
102-شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران؛باقر عاقلى،چاپ اوّل،تهران،نشر علم،1380.
103-شرح زندگانى من؛عبد اللّه مستوفى،چاپ سوم،انتشارات زوار،تهران،1371.
ص:298
104-شمس الشموس و انيس النفوس؛محمّد احتشام كاويانيان،اداره كل فرهنگ و هنر خراسان،مشهد،1354.
105-صدسال شعر خراسان؛على اكبر گلشن آزادى،به كوشش احمد كمال پور،چاپ اوّل،مركز آفرينشهاى هنرى آستان قدس رضوى،مشهد،1373.
106-صدر التواريخ؛محمّد حسن خان اعتماد السلطنه،به كوشش محمّد مشيرى،چاپ اوّل،روزبهان،تهران،1357.
107-ظهور و سقوط سلطنت پهلوى؛مؤسسه مطالعات و پژوهش هاى سياسى،اطلاعات، تهران،1369.
108-عالم آراى نادرى؛محمّد كاظم مروى،تصحيح محمّد امين رياحى،چاپ سوم، انتشارات علمى،تهران،1374.
109-عباسنامه؛محمّد طاهر وحيد قزوينى،تصحيح ابراهيم دهگان،چاپ اوّل، كتابفروشى داودى،اراك،1329.
110-عين الوقائع؛محمّد يوسف رياضى هروى،تصحيح محمّد آصف فكرت،چاپ اوّل، انتشارات انقلاب اسلامى،تهران،1372.
111-فارسنامه؛ابن بلخى،تصحيح گ.لسترانج و رينولد نيكلسون،دنياى كتاب،تهران، 1363.
112-فارسنامه ناصرى؛ميرزا حسن حسينى فسايى،تصحيح منصور رستگار فسايى، چاپ اوّل،اميركبير،تهران،1378.
113-فراموشخانه و فراماسونرى در ايران؛اسماعيل رائين،چاپ اوّل،اميركبير،تهران، 1359.
114-فردوس التواريخ،نوروز على بسطامى،چاپ سنگى،مشهد،1315 ق.
115-فرهنگ ايران زمين؛به كوشش ايرج افشار،جلد 26،فراز،تهران،1365.
116-فرهنگ جغرافياى ايران(خراسان)،ترجمه كاظم خادميان،چاپ اوّل،بنياد پژوهشهاى اسلامى،مشهد،1380.
ص:299
117-فرهنگ خراسان؛عزيز اللّه عطاردى،چاپ اوّل،انتشارات عطارد،تهران،1381.
118-فرهنگ شاعران زبان پارسى؛عبد الرفيع حقيقت،چاپ اوّل،شركت مؤلفان و مترجمان ايرانى،تهران،1368.
119-فوائد الصفوية؛ابو الحسن بن ابراهيم قزوينى،تصحيح مريم ميراحمدى،چاپ اوّل، مؤسسه مطالعات علمى و فرهنگى،تهران،1367.
120-فهرست الفبايى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى؛محمّد آصف فكرت، چاپ اوّل،كتابخانه مركزى آستان قدس،مشهد،1369.
121-فهرست انتشارات كتابخانه مركزى آستان قدس،چاپ اوّل،مشهد،1382.
122-فهرست كتابخانه آستان قدس؛عبد العلى اوكتايى،جلد 4 و 6،چاپ اوّل،چاپخانه طوس،مشهد،بى تا.
123-فهرست نسخه هاى خطى فارسى؛احمد منزوى،چاپ اوّل،مؤسسه فرهنگى منطقه يى،تهران،1350.
124-قصص الخاقانى؛ولى قلى بن داود شاملو،تصحيح سيد حسن سادات ناصرى،چاپ اوّل،وزارت فرهنگ و ارشاد،سازمان چاپ و انتشارات،تهران،1371.
125-كليات ديوان امير معزى؛تصحيح ناصر حيرى،بى نا،تهران،1362.
126-كرامات رضويه؛على اكبر مروج خراسانى،چاپ دوم،ولايت،مشهد،1371.
127-گزيده اى از مقالات جغرافيايى؛عباس سعيدى رضوانى(مقدمه دكتر پاپلى يزدى) چاپ اوّل،مؤسسه انتشارات آستان قدس رضوى،مشهد،1372.
128-گلزار مشاهير؛مريم آقا شيخ محمّد و سعيد نورى نشاط،چاپ اوّل،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى،تهران،1377.
129-گنج هزارساله؛رمضان على شاكرى،چاپ اوّل،انتشارات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى،مشهد،1367.
130-مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى؛خان بابا مشار،چاپ دوم،بنگاه ترجمه و نشر، تهران،1352.
ص:300
131-مجالس المؤمنين؛قاضى نور اللّه شوشترى،كتابفروشى اسلامى،تهران،1365.
132-مجمع التواريخ؛ميرزا محمّد خليل مرعشى،تصحيح عباس اقبال،كتابخانه طهورى، تهران،1362.
133-مجمل التواريخ؛ابو الحسن بن محمّد امين گلستانه،تصحيح محمّد تقى مدرس رضوى،انتشارات كتابخانه ابن سينا،تهران،1344.
134-مدايح رضوى در شعر فارسى؛احمد احمدى بيرجندى،چاپ اوّل،بنياد پژوهشهاى اسلامى،مشهد،1366.
135-مرآة البلدان؛محمّد حسن خان اعتماد السلطنه،تصحيح دكتر عبد الحسين نوايى و مير هاشم محدث،چاپ اوّل،انتشارات دانشگاه تهران،1367.
136-مشروطه گيلان به انضمام وقايع مشهد؛ه.رابينو و ديگران،به كوشش محمّد روشن، چاپ اوّل،طاعتى،رشت،1368.
137-مطلع الشمس تاريخ ارض اقدس و مشهد مقدس؛محمّد حسن خان اعتماد السلطنه، مقدمه و فهارس تيمور برهان ليمودهى،انتشارات فرهنگسرا،تهران،1368.
138-مكارم الآثار در احوال رجال؛ميرزا محمّد على حبيب آبادى،انجمن كتابخانه هاى عمومى،اصفهان،بى تا.
139-منتخب التواريخ؛محمّد هاشم خراسانى،تصحيح ابو الحسن شعرانى،چاپ اوّل، كتابفروشى اسلاميه،تهران،1382.
140-منتخب التواريخ؛ميرزا ابراهيم شيبانى،چاپ اوّل،علمى،تهران،1366.
141-ميرزا تقى خان اميركبير؛عباس اقبال،چاپ سوم،توس،تهران،1363.
142-نادر شاه و بازماندگانش همراه با نامه هاى سلطنتى و اسناد سياسى و ادارى؛ عبد الحسين نوايى،زرين،تهران،1368.
143-نادره كاران؛ايرج افشار،به كوشش محمود نيكويه،چاپ اوّل،نشر قطره،تهران، 1382.
144-ناسخ التواريخ(تاريخ قاجاريه)؛محمّد تقى لسان الملك سپهر،به اهتمام جمشيد
ص:301
كيانفر،چاپ اوّل،انتشارات اساطير،تهران،1377.
145--؛تصحيح محمّد باقر بهبودى،چاپ اوّل،كتابفروشى اسلاميه،تهران،1353.
146-نامه هاى طبيب نادر شاه؛پادرى بازن،ترجمه على اصغر حريرى،چاپ دوم، انتشارات شرق،بى جا،1365.
147-نخست وزيران ايران از سيد ضياء تا بختيار؛مسعود بهنود،چاپ پنجم،جاويدان، تهران،1370.
148-نخست وزيران ايران؛باقر عاقلى،جاويد،تهران،1374.
149-نسائم الاسحار من لطائم الاخبار؛ناصر الدّين منشى كرمانى،تصحيح مير جلال الدّين حسينى ارموى(محدث)،چاپ دوم،مؤسسه اطلاعات،تهران،1364.
150-نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار در تاريخ صفويه؛محمود بن هدايت اللّه افوشته اى نطنزى، تصحيح احسان اشراقى،چاپ دوم،علمى و فرهنگى،تهران،1373.
151-النقض؛عبد الجليل قزوينى رازى،به اهتمام سيد جلال الدّين محدث،تهران،بى نا، 1337.
152-نمايندگان مجلس شوراى ملى در بيست و يك دوره قانون گذارى؛زهرا شجيعى،مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى،تهران،1344.
153-واقعه گوهرشاد به روايت ديگر؛اسماعيل رائين،چاپ اوّل،نشر رائين،تهران،1379.
154-واقفين عمده كتاب به كتابخانه هاى آستان قدس؛رمضان على شاكرى،چاپ اوّل،بنياد پژوهشهاى اسلامى،مشهد،1380.
155-وزارت در عهد سلاطين بزرگ سلجوقى؛عباس اقبال آشتيانى،به كوشش محمّد تقى دانش پژوه و يحيى ذكاء،چاپ اوّل،دانشگاه تهران،1338.
156-وقايع اتفاقيه(مجموعه گزارش هاى خفيه نويسان انگليس در منطقه جنوب)؛به كوشش سعيدى سيرجانى،نوين،تهران،1362.
157-وقايع السنين و الاعوام؛عبد الحسين خاتون آبادى،تصحيح محمّد باقر بهبودى،
ص:302
چاپ اوّل،كتابفروشى اسلاميه،تهران،1352.
158-وقايع تاريخى خاور ايران؛سيد على ميرنيا،ج 2،چاپ اوّل،مؤسسه انتشاراتى اردشير،بى جا،1374.
159-ولايت دار المزار ايران گيلان؛سنت لويى رابينو،ترجمه جعفر خمامى زاده،چاپ اوّل،بنياد فرهنگ ايران،تهران،1357.
1-اسناد بايگانى اداره اسناد سازمان كتابخانه هاى آستان قدس رضوى.
2-اسناد خاندان آموزگار.
3-اسناد و دست نوشته هاى خاندان نيك نيان.
4-پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس؛عبد الحميد مولوى.
5-طومار عليشاه،نسخه بازنويسى شده در مركز خراسان شناسى،1379.
6-فهرست دفتر متوفيات آستان قدس رضوى.
7-كيفرخواست دادگسترى خراسان؛بايگانى مركز اسناد انقلاب اسلامى،تهران.
8-مصاحبه با محمود و مهدى،فرزندان عبد الحسين معاون.
9-مصاحبه با حسين زاهدى؛مسئول مجتمع فرهنگى و هنرى امام خمينى.
10-مصاحبه با سيد محسن مصنع رضوى،نوه ميرزا طاهر،بايگانى بخش تاريخ شفاهى اداره اسناد سازمان كتابخانه هاى آستان قدس رضوى.
11-مصاحبه با محمّد صادق صديق وزيرى فرزند صديق دفتر.
12-مصاحبه با مهدى ولايى،بايگانى بخش تاريخ شفاهى اداره اسناد سازمان كتابخانه هاى آستان قدس رضوى.
13-وقف نامه الله وردى خان؛موجود در دفتر كل موقوفات آستان قدس رضوى.
14-وقف نامه عليشاه افشار؛موجود در اداره سرپرستى موقوفات عادلشاهى،مشهد.
ص:303
1-تاريخ معاصر(فصلنامه)شماره 8.
2-حرم(هفته نامه)،شماره هاى:35،7 و 109،سال 5(1374).
3-خراسان شناسى(خبرنامه)؛شماره هاى:16،5(سال 1369 ش)و 16(1379).
4-دانش ورز(خبرنامه)،شماره هاى 23،20،12،2.
5-دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد(فصلنامه)،شماره 2 سال 14.
6-سايه روشن(روزنامه)،چاپ در مشهد،شماره اوّل
7-آفتاب شرق(روزنامه)،18 ديماه 1340 و 4 مرداد 1350 ش.
8-شهامت(روزنامه)،9 آذر 1314.
9-قدس(روزنامه)،30 مرداد 1380.
10-كيهان(روزنامه)،26 مهر 1365.
11-دنيا(سالنامه)،1349 ش.
12-ميراث جاويدان(فصلنامه)شماره 1.
13-نامه آستان قدس،شماره هاى،102،36،26،16،15،14،13،8،7،4،1 و 103.
14-وحيد(ماهنامه)شماره 46 سال چهارم.
15-يادگار(ماهنامه):سال هاى:اوّل(شماره 5)،دوم(شماره 6)،سوم(شماره 4)، چهارم و پنجم.
ص:304
سرشناسه:زنگنه قاسم آبادی، ابراهیم، 1314 -
عنوان و نام پديدآور:مشاهیر مدفون در حرم رضوی / ابراهیم زنگنه ؛ با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
مشخصات نشر:مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381 -
مشخصات ظاهری:5 ج.: مصور، عکس، نمونه.
شابک:دوره 978-964-971-202-4 : ؛ ج.1 964-444-548-1 : ؛ 36000 ریال: ج.2 978-964-971-204-8 : ؛ 36000 ریال (ج.3، چاپ اول) ؛ 60000 ریال : ج.4 978-964-971-239-0 : ؛ 60000 ریال: ج.5 978-964-971-324-3 :
يادداشت:ج.2 و 3 و 4 (چاپ اول: 1387).
يادداشت:ج.5 ( چاپ اول: 1388).
یادداشت:کتابنامه.
مندرجات:ج. 1. عالمان دینی.- ج. 2. شاعران، هنرمندان، دانشوران.- ج. 3. شاعران و هنرمندان .- ج.4.رجال سیاسی ٬ اجتماعی و نظامی.-ج.5. اعلام و اسناد/ گروه تراجم و انساب غلامرضا جلالی...[ و دیگران].-
موضوع:سرگذشتنامه -- مجموعه ها
موضوع:مشاهیر -- سرگذشتنامه
موضوع:مجتهدان و علما -- ایران -- سرگذشتنامه
موضوع:آرامگاه ها -- ایران -- مش
شناسه افزوده:جلالی، غلامرضا، 1333 -
شناسه افزوده:بنیاد پژوهش های اسلامی
رده بندی کنگره:BP21/ز9م 5 1381
رده بندی دیویی:297/92
شماره کتابشناسی ملی:م 81-39911
ص :1
مشاهیر مدفون در حرم رضوی
ابراهیم زنگنه
با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
ص :2
آ
1/آسايش اغلى استاجلو-قنبر سلطان(-967 ه.ق)/13
الف
2/اردوبادى-ابو تراب بيگ(-بعد از 985.ق)/15
3/اسدآبادى-ملك بيگ(-1020 ه.ق)/16
4/اسداللّه زاده -جواد(1339-1360 ه.ش)/17
5/اسدى-سلمان(1280-1345 ه.ش)/19
اشرف السلطنه-قاجار-عزت الملك خانم
6/اصفهانى-ابو القاسم(-1318 ه.ق)/21
7/افشار-ابراهيم خان(-1162 ه.ق)/24
8/افشار-الله وردى خان(-158-ه.ق)/28
9/افشار-امامقلى ميرزا(1142-1160 ه.ق)/31
10/افشار-سوندوگ بيگ(879-969 ه.ق)/32
11/افشار-قربانعلى بيگ(-1139 ه.ق)/33
12/افشار-كاظم خان(-زنده 1161 ق)/34
13/افشار-نصر اللّه ميرزا(1137-1160 ه.ق)/35
14 افشار-نصر اللّه ميرزا(1165-1200 ه.ق)38
15/افشار كوسه احمدلو-بابا على بيك(-1129 ه.ق)/45
ص:3
16/افغان-محمد كاظم خان(-1222 ه.ق)/47
17/افغان-ملك قاسم ميرزا(-زنده 1248 ه.ق)/48
18/اقبال-منوچهر(1288-1356 ه.ش)/50
19/امامى خويى-جمال الدّين(-1345 ه.ش)/54
20/امجد الدوله-ناصر قلى خان(-1335 ه.ق)/56
21/امين السلطان-آقا ابراهيم(-1300 ه.ق)/57
22/انجو-شاه مظفر الدّين على(-986 ه.ق)/64
23/اوزنگو-داود بيگ(-1073 ه.ق)/65
ايشيك آقاسى باشى-شاملو-مهدى قلى خان
ب
بانك-يزدى-محمد ابراهيم
24/باوندى-گرده بازو(-ح 552 ه.ق)/66
25/بيگدلى شاملو-محمد بيگ(-1021 ه.ق)/67
پ
26/پارسا-محمد على(1270-1322 ه.ش)/69
ت
27/تاتى اغلى ذو القدر-على سلطان(-965 ه.ق)/71
28/تبريزى-ميرزا محمد(-997 ه.ق)/73
29/تركمان-اوتار خان(-1072 ه.ق)/75
30/تكلو-اردوغدى خليفه(-990 ه.ق)/78
31/تكلو-محمد خان شرف الدّين(-964 ه.ق)/81
32/توكلى چغتاى-شاه نظر خان(-1027 ه.ق)/86
ص:4
33/تيمورى-ابو القاسم بابر(825-861 ه.ق)/88
34/تيمورى-امير قليچ خان(-1237 ه.ق)/93
35/تيمورى-دوست محمد خان(-1264 ه.ق)/95
36/تيمورى-عباس خان(-1340 ه.ق)/96
37/تيمورى-عطاء اللّه خان(-1309 ه.ق)/99
38/تيمورى-على مرادخان(-1319 ه.ق)/100
ج
39/جابرى اصفهانى-سلمان(-991 ه.ق)/105
جلال الدوله-قاجار-حسين ميرزا
حسام الدوله-علم-امير على اكبر خان
حسام السلطنه-قاجار-محمد تقى ميرزا
حشمت الدوله-قاجار-حمزه ميرزا
حشمت الملك-علم-امير علم خان سوم
چ
40/چاپشلو-بابا خان(-1150 ه.ق)/110
41/چاندبى بى(-1009 ه.ق)/113
42/چاوشلو-حسين بيگ(-967 ه.ق)/114
43/چركس-فريدون خان(-1030 ه.ق)/115
خ
44/خان زاده بيگم-سوين بيگ(ق 770-814 يا 816 ه.ق)/117
45/خلعتبرى تنكابنى-حبيب اللّه خان(-1326 ه.ق)/118
46/خلعتبرى تنكابنى-ولى خان(-1255 ه.ق)/121
47/خمسه-ابراهيم خان(-1284 ه.ق)/123
ص:5
48/خيامى-سيد على اكبر(1269-1351 ه.ش)/125
د
49/دادخواه اندخودى-نيازقلى(-1159 ه.ق)/127
50/دامغانى-اسماعيل خان(-1241 ه.ق)/131
51/دامغانى-عيسى خان(-1241 ه.ق)/136
52/دامغانى-مطلب خان(-1237 ه.ق)/137
53/دهقان-على اكبر(1327-1360 ه.ش)/139
دهلوى-يوسف-مشهدى-يوسف
ر
54/راجه محمودآباد-احمد على خان(1323-1393 ه.ق)/142
55/رومى-على پاشا(-1028 ه.ق)/146
ز
56/زعفرانلو-امير گونه خان(-1234 ه.ق)/149
57/زعفرانلو-حسن خان(1289-1368 ه.ش)152
58/زعفرانلو-حسين خان(-1311 ه.ق)/153
59/زعفرانلو-رضا قلى خان(-1249 ه.ق)/157
60/زعفرانلو-سام خان(-1275 ه.ق)/160
61/زعفرانلو-عبد الرضا خان(-1337 ه.ق)/164
62/زعفرانلو-قهرمان خان(-1306 ه.ق)/167
63/زعفرانلو-محمد ناصر خان(1281-1320 ه.ق)/168
64/زيك-گنج على خان(ح 958-1033 ه.ق)/171
ص:6
س
ساعد الدوله-خلعتبرى-حبيب اللّه خان
سالار اشجع-تيمورى-عباس خان
65/سرهنگ-اسكندر خان(-1255 ه.ق)/180
66/سفره چى باشى-فتحعلى بيگ(-1077 ه.ق)/181
67/سيفى حسنى قزوينى-قاضى جهان(888-960 ه.ق)/183
ش
68/شاملو-حسين خان(-1027 ه.ق)/189
69/شاملو-دورميش خان(-932 ه.ق)/191
70/شاملو-عليقلى خان(-997 ه.ق)/195
71/شاملو-مجنون السلطان(-959 ه.ق)/201
72/شاملو-مهدى قلى خان(-1073 ه.ق)/202
73/شاملو-ولى خليفه(-987 ه.ق)/204
74/شمس السلطنه-بى بى خانم(1265-1309 ه.ق)/207
75/شيروانى-زينب سلطان خانم(-978 ه.ق)/208
ص
76/صدر قزوينى حسنى-قاضى خان(-1030 ه.ق)/210
77/صفوى-آنا خانم(-1057 ه.ق)/212
78/صفوى-ابراهيم ميرزا(947-984 ه.ق)/213
79/صفوى-اسماعيل دوم(943-985 ه.ق)/220
80/صفوى-اسماعيل ميرزا(1010-1022 ه.ق)/234
81/صفوى-القاص ميرزا(-957 يا 984 ه.ق)/234
82/صفوى-امام قلى ميرزا(-986 ه.ق)/238
ص:7
83/صفوى-بهرام ميرزا(923-956 ه.ق)/239
84/صفوى-حسن ميرزا(ح 966-984 ه.ق)/243
85/صفوى-حسين ميرزا(حدود 947-984 ه.ق)/246
86/صفوى-حيدر ميرزا(963-985 ه.ق)/250
87/صفوى-خير النساء بيگم(-986 ه.ق)/253
88/صفوى-رستم ميرزا(945-961 ه.ق)/259
89/صفوى-زينب سلطان بيگم(-1050 ه.ق)/259
90/صفوى-شاه طهماسب(919-984 ه.ق)/260
91/صفوى-شاه طهماسب دوم(ح 1114-1151 ه.ق)/273
92/صفوى-فاطمه سلطان بيگم(-1151 ه.ق)/280
93/صفوى-گوهر سلطان خانم(-984 ه.ق)/282
94/صفوى-مصطفى ميرزا(964-984 ه.ق)/284
ظل السلطان-قاجار-مسعود ميرزا
ع
95/عرب زنگويى-حسن(-1235 ه.ق)/287
96/علم-اسد اللّه(1299-1357 ه.ش)/288
97/علم-امير علم خان اول(-1168 ه.ق)/295
98/علم-امير علم خان دوم(-1241 ه.ق)/297
99/علم-امير علم خان سوم(1244-1309 ه.ق)/298
100/علم-امير على اكبر خان(-1333 ه.ق)/304
101/علم-خديجه(1307-1351 ه.ق)/309
102/علم-محمد ابراهيم خان(1259-1323 ه.ق)/310
103/علم-هاجر(-1309 ه.ش)318
104/على خان بيگ(-قبل از 1038 ه.ق)/319
ص:8
105/على قلى خان(-قبل از 1090 ه.ق)/319
106/عنايت كل(-1017 ه.ق)/320
ف
107/فراهانى-ميرزا حسن خان(-1225 ه.ق)/322
فرمانفرما-قاجار-فريدون ميرزا
ق
108/قاجار-احمد ميرزا(1234-1310 ق)/324
109/قاجار-پرويز ميرزا(1239-1305 ق)/326
110/قاجار-جان محمد خان(-1237 ه.ق)/327
111/قاجار-حسين ميرزا(1269-1285 ق)/331
112/قاجار-حمزه ميرزا(-1297 ق)/332
113/قاجار-رضا قلى خان(-1207 ق)/340
114/قاجار-زينب خانم(-1310 ق)/345
115/قاجار-عباسقلى خان(-1076 ق)/346
116/قاجار-عباس ميرزا(1203-1248 ه.ق)/347
117/قاجار-عزت الملك خانم(ح 1280-1333 ه.ق)/356
118/قاجار-فريدون ميرزا(بعد از 1222-1274 ه.ق)/359
119/قاجار-گوگچه سلطان(-962 ه.ق)/366
120/قاجار-محراب خان(-1032 ه.ق)/368
121/قاجار-محراب خان(-1058 ه.ق)/374
122/قاجار-محمد تقى ميرزا(1206-1265 ه.ق)/376
123/قاجار-محمد على خان(-1218 ه.ق)/378
124/قاجار-محمد ولى ميرزا(1203-1281 ه.ق)/380
ص:9
125/قاجار-مراد ميرزا(1233-1299 ه.ق)/383
126/قاجار-مريم خانم(1209-1265 ه.ق)/390
127/قاجار-مسعود ميرزا(1266-1336 ه.ق)/392
128/قاجار-نياز قلى خان(-1141 ه.ق)/401
129/قاجار عزالدين لو-بيرامعلى(-1210 ه.ق)/402
130/قرائى-اسحاق خان(1161-1231 ه.ق)/404
131/قرائى-مهدى قلى خان(حدود 1150-1231 ه.ق)/405
132/قرخلو افشار-سردار خان(-1149 ه.ق)/407
133/قرشى-محمد(1324-1396 ه.ق)/408
134/قورغلوى ذو القدر-شاه قلى(-964 ه.ق)/410
ك
135/كاخكى هراتى-ميرزا منصور(-1073 ه.ق)/414
136/كججى-امير شمس الدّين زكريا(-918 ه.ق)/414
137/كدكنى-ميرزا محمد شفيع(-1018 ه.ق)/416
138/كردبچه-على محمد خان(-1253 ه.ق)/422
كرد جهانبيگلو--ميرپنج -عباسقلى خان
139/كريمى-محمد(1311-1396 ه.ق)/423
140/كلاوند-محمد امين آقا(-ح 1135 ه.ق)/424
141/كوثر-حسن(-1322 ه.ش)/425
142/كوشك اغلى استاجلو-امت خان(-997 ه.ق)/426
گ
143/گروسى-زين العابدين(-1310 ه.ق)/431
144/گوركانى-محمد اكبر(1067-1115 ه.ق)/432
ص:10
ل
145/لشكرنويس نورى-ميرزا سيد محمد(-زنده 1303 ه.ق)/437
م
146/مرعشى حسينى-بدر شرف بيگم(-بعد از 1135 ه.ق)/442
147/مرعشى حسينى اصفهانى-ميرزا عبد اللّه(1042-1074 ه.ق)/444
148/مروى-احمد خان(-1148 ه.ق)/446
149/مروى-پير محمد خان(-1150 ه.ق)/451
150/مروى-پدر محمد كاظم(-1149 ه.ق)/455
151/مروى-محمد زمان خان(-1132 ه.ق)/457
152/مروى-محمد سليم بيگ(-1160 ه.ق)/459
مستشار الملك-مستوفى سبزوارى
153/مستوفى-عليرضا(-بعد از 1252 ه.ق)/461
154/مستوفى-محمد ابراهيم(-1252 ه.ق)/461
155/مستوفى-محمد حسين(1236-1321 ه.ق)/462
156/مستوفى سبزوارى-ميرزا محمد رضا(ح 1241-1308 ه.ق)/463
157/مستوفى شيرازى-ميرزا شفيع(1230-1300 ه.ق)/468
158/مشهدى-يوسف(-1010 ه.ق)/470
159/مشير الدوله قزوينى-ميرزا يحيى خان(1247-1309 ه.ق)/471
مظفر الدوله-خمسه-ابراهيم خان
160/معاون التجار-محمد حسن(1273-1330 ه.ق)/478
معين الدوله-قاجار-احمد ميرزا
161/مكرم-محمود(-1353 ه.ق)/478
ملك التجار-اصفهانى-ابو القاسم
مؤتمن السلطنه-مستوفى سبزوارى
162/موسوى-مير سيد شريف(-زنده 975 ه.ق)/479
ص:11
163/ميرپنج-عباسقلى خان(-1269 ه.ق)/480
ن
نايب السلطنه -قاجار-عباس ميرزا
164/نجد السلطنه-ميرزا صدر الدّين(-زنده 1300 ه.ش)/482
165/نجفى فردوسى-عزيز اللّه(1287-1336 ه.ش)/484
166/ندر محمد خان(-1060 ه.ق)/485
نصرت الملك-تيمورى-على مراد خان
167/نصيرى-محمد خان(1280-1345 ه.ق)/486
نير الدوله-قاجار-پرويز ميرزا
168/نيك نيان-عليرضا(1331-1361 ه.ش)/488
و
169/وزير مشهد-ميرزا كاظم(-1135 ه.ق)/491
170/وفادار-احمد(1306-1383 ه.ش)/492
ه
171/هارون الرشيد(147-193 ه.ق)/494
172/هروى-حسين(ح 1225 ه.ق-)/500
ى
173/يزدى-محمد ابراهيم(-بعد از 1312 ه.ق)/501
فهرست منابع 503
الف.كتاب ها:503
ب.مقالات:522
ج.اسناد،روزنامه ها و مصاحبه ها 522
ص:12
آسايش اغلى استاجلو-قنبر
سلطان
(-967 ه.ق)
از سرداران عصر صفوى،حاكم اسفراين.همان طور كه از نام وى برمى آيد وى از طايفه استاجلو بود،كه در به قدرت رسيدن صفوى ها نقش داشتند.از زندگى او اطلاعى در دست نيست و منابع عصر صفوى به آن اشاره چندانى نكرده اند.خلاصة التواريخ تنها منبع مهمى است كه در ذيل حوادث 967 ه.ق در دو جا از او ياد كرده است.
يك جا در آغاز حكمى كه شاه طهماسب به پسرش ابو الفتح ميرزا، حاكم مشهد و بزرگان دولتى مقيم مشهد نوشته و فرمان داده است كه به مناسبت تشرف عيسى خان فرزند حاكم گرجستان به اسلام،در حرم حضرت رضا عليه السّلام جشن بر پاى دارند.آغاز اين حكم چنين است:
«فرزند اعز ارجمند نصرت شعارى ابو الفتح سلطان ابراهيم ميرزا و امراى عظام تابين قنبر بيگ آسايش اغلى استاجلو...»(1)از آنجا كه نام وى در خطاب شاه طهماسب بلافاصله پس از نام ابراهيم ميرزا حاكم مشهد آمده و او را از امراى بزرگ خوانده است،جايگاه وى به خوبى درك مى شود و مى توان گفت او در اين هنگام از ديگر امرا برتر بود و در خراسان كه
ص:13
در آن عهد منطقه اى بسيار حساس براى دولت صفوى بود،از نظاميان برجسته به شمار مى رفته است.
دومين جايى كه نام قنبر سلطان آمده،از وى با عنوان حاكم اسفراين ياد شده كه در نبرد با ازبك ها كشته شده است.شرح حادثه بدين گونه است كه على سلطان ازبك به اسفراين حمله كرد و ساتلمش بيگ پسر قنبر سلطان و دونمز بيگ برادرزاده اش را كه به جنگ شتافته بودند،كشت.قنبر سلطان از اين واقعه ناراحت و از سپاه خود جدا شده و به صفوف ازبكان حمله برد و در جنگ اسير شد.على سلطان ازبك او را به همراه خود به خوارزم برد.قنبر سلطان در خوارزم به شدت مريض گرديد و على سلطان براى رهايى او صد تومان فديه درخواست نمود،ولى مقارن آن قنبر سلطان وفات كرد.على سلطان پول را گرفت و جنازه وى را به مشهد فرستاد.(1)به احتمال قوى جنازه وى در حرم مطهر دفن شده است.
رجبعلى يحيايى
ص:14
اردوبادى-ابو تراب بيگ
(-بعد از 985.ق)
ابو تراب بيگ چهارمين فرزند ملك بهرام اردوبادى و برادر كوچكتر حاتم بيگ اعتماد الدوله وزير شاه عباس اول،مستوفى مشهد و وزير مرتضى قلى خان پرناك حاكم مشهد(985.ق).(1)
پدرش ملك بهرام از مالكان بزرگ منطقه ى اردوباد در شمال رودخانه ارس بود،كه در زمان حكومت شاه اسماعيل اول(906-930 ه.ق)به خاطر حسادت رقيبان براى چندى مجبور به ترك وطن و سكونت در مصر شد.چون املاك او روى به ويرانى نهاده بود،به توصيه ى شاه اسماعيل به ايران برگشت و سرپرستى املاك خود را به عهده گرفت.(2)
ملك بهرام در عهد شاه طهماسب (930-986.ق)به كلانترى شهر اردوباد رسيد.پس از آن نيز فرزندانش به مشاغل مهم دولتى مالى و ادارى منصوب شدند.از آن ميان حاتم بيگ براى مدت بيست سال وزير شاه عباس اول شد.(3)ابو تراب بيگ كه به احتمال قوى در اردوباد زاده و بزرگ شده بود و «در علم سياقت و نويسندگى مشهور و معروف بود»
ص:15
در زمان شاه طهماسب مدتى همراه با حكومت شاه محمد خدابنده صفوى (984-985 ه.ق)به وزارت مرتضى قلى خان پرناك كه از طرف شاه اسماعيل دوم در اوايل 985 ه.ق به حكومت مشهد رسيده بود انتخاب شد و اختيار و اعتبار كامل يافت.(1)چون در همين زمان ازبك ها به خراسان حمله كرده بودند،در جنگى كه بين مرتضى قلى خان و ازبك ها واقع شد،سپاه خان قزلباش پيروز شد و جلال خان فرمانده ازبكان كشته شد.ابو تراب بيگ اردوبادى و ديگر خان ها سر او را به قزوين بردند و مورد عنايت شاه واقع شدند.ابو تراب سپس به خراسان بازگشت(2)و پس از چندى در وزارت مرتضى قلى خان پرناك وفات كرد و در حرم مطهر به خاك سپرده شد.(3)
رجبعلى يحيايى
اسدآبادى-ملك بيگ
(-1020 ه.ق)
ملك بيگ وزير قورچيان شاه عباس اول(966-1038 ه.ق)و از ملك زادگان اسدآباد همدان بود.در آغاز جوانى به خراسان آمد و پس از چندى خدمت در مشاغل فرودست دولتى و فراگيرى فنون انشاء،در شمار ديوان سالاران و«ارباب قلم»دربار شاه عباس اول قرار گرفت و«مستوفى قورچيان»(مسئول امور مالى قزلباشان و محافظان سلطنتى)شد.پس از قتل مرشد قلى خان استاجلو در سال 996 ه.ق توسط شاه عباس به منصب وزارت قورچيان خاصه گماشته شد و تا آخر عمر(1020 ه.ق)اين منصب را براى حدود 26 سال در اختيار داشت.(4)
ص:16
در نوروز سال 999 ه.ق كه خواجه شاه على دولت آبادى اصفهانى لشكر نويس خاصه،از سوى شاه به مقام مستوفى الممالكى ارتقاء درجه يافت و چندى به واسطه برخى حسابرسى ها در اصفهان حضور داشت.در اين مدت ملك بيك وزير،كارهاى او را نيز انجام مى داد و به جاى او احكام را امضا مى كرد.(1)
ملك بيگ در سال 1017 ه.ق با كسب اجازه از شاه عباس روانه زيارت بيت اللّه الحرام شد.(2)در اواخر عمر به دليل مبتلا به مريضى مثانه و پيمودن راه هاى طولانى به همراه اردوى شاهى دچار ضعف و سستى شد و در سال 1020 ه.ق در ميانه آذربايجان درگذشت.(3)نعش او را به مشهد مقدس منتقل و در روضه رضوى به خاك سپردند.(4)
رجبعلى يحيايى
اسداللّه زاده -جواد
(1339-1360 ه.ش)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) جواد اسداللّه زاده فرزند غلامرضا به سال 1339 ه.ش در مشهد متولد گرديد.تحصيلات ابتدايى و متوسطه را در مشهد گذراند و سپس در دانشگاه تهران پذيرفته شد و در رشته اقتصاد
ص:17
فارغ التحصيل گرديد.پس از گذراندن دوره خدمت نظام وظيفه عازم آمريكا شد و پس از اخذ مدرك فوق ليسانس اقتصاد در مقطع دكتراى رشته مديريت به تحصيل ادامه داد.دوره اقامت او در آمريكا با فعاليت هاى سياسى همراه بود.تأسيس انجمن هاى اسلامى در پنج شهر امريكا و برگزارى نخستين تظاهرات افشاگرانه كه بدون ماسك انجام گرفت و برپايى نماز جماعت با شركت هفتصد دانشجوى مسلمان از جمله اقدامات او و همرزمانش بود.
هنگامى كه امام خمينى رحمه اللّه اعلام نمودند كه به ايران باز خواهند گشت جواد با ناتمام گذاشتن تز دكتراى خود بلافاصله رهسپار فرانسه شد تا در كنار امام و با نيت شهادت در راه خدا به ميهنش بازگردد.
او در راه بازگشت به ايران طى اقامتى كوتاه در سوريه با همكارى تنى چند از همفكرانش،سفارت ايران در آن كشور را اشغال كرد و پس از پاك سازى آن مكان از آثار طاغوت،تصاوير امام خمينى رحمه اللّه را بر سر در نصب كرد.پس از ورود به ايران،فعاليت هاى خود را در حزب جمهورى اسلامى، شاخه مشهد آغاز كرد و در دبيرستان هاى اين شهر به تدريس اقتصاد اسلامى پرداخت.
او مى گفت:«بعضى تصور مى كنند اسلام راهى است بين سوسياليسم و سرمايه دارى،در حالى كه در واقع اين چنين نيست،اقتصاد اسلامى نظام بينابينى نيست،بلكه نظامى است مستقل و برتر از اين دو نظام.اين استقلال و برترى به علت داشتن ويژگى هاى خاص آن مى باشد».
شهيد اسداللّه زاده در تهران به عنوان مدير عامل صندوق ضمانت و صادرات برگزيده شد و هم زمان در مدرسه عالى بازرگانى نيز به تدريس پرداخت.وى پس از چندى به معاونت بازرگانى خارجى وزارت بازرگانى،در دولت شهيد رجايى برگزيده شد و پيشنهاد دولتى كردن تجارت خارجى را ارائه داد.
او به روحانيت مبارز و در خط امام و در رأس آن شهيد مظلوم دكتر بهشتى عشق مى ورزيد و سرانجام نيز در كنار او و 72
ص:18
تن از ياران،خون پاكش را تقديم اسلام نمود.اين واقعه در هفتم تير 1360 ه.ش در دفتر مركزى حزب جمهورى اسلامى تهران اتفاق افتاد.از اسداللّه زاده كه در سال 1358 ه.ش ازدواج كرد يك فرزند دختر باقى مانده است.
على سكندرى
اسدى-سلمان
(1280-1345 ه.ش)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) سلمان اسدى فرزند ارشد محمد على اسدى(مصباح السلطنه)نايب التوليه آستان قدس رضوى است.وى در جوانى براى ادامه تحصيل به اروپا سفر كرد و در دانشگاه كمبريج به تحصيل علوم سياسى و اقتصاد پرداخت و به درجه ليسانس نايل آمد.(1)
پس از به پايان رساندن تحصيلات به تهران بازگشت و در دوره هفتم مجلس شوراى ملى به جاى پدر به نمايندگى انتخاب شد.او سه دوره نماينده مجلس شوراى ملى بود تا اينكه به مديريت بانك فلاحت كه تازه تشكيل شده بود انتخاب گرديد و برادرش على اكبر اسدى به مجلس راه يافت.
پس از اعدام پدرش مدتى زندانى شد و پس از آزادى در بيرجند تحت نظر بود،بعد از شهريور 1320 ه.ش ابتدا تدين وزير فرهنگ وقت او را به رياست تبليغات گمارد،بعد در كابينه قوام السلطنه به معاونت وزارت خواروبار منصوب شد.وقتى دكتر ميليسپو به ايران آمد سلمان به معاونت رئيس كل دارايى ايران رسيد،در كابينه
ص:19
اول حكيم الممالك،معاون نخست وزير بود.سپس مدير عامل بانك صنعتى و معدنى ايران و بالاخره وزير كار و تبليغات كابينه قوام شد.
سلمان در انتخابات دوره پانزدهم كانديداى نمايندگى مجلس گرديد و از مشهد انتخاب شد و به مجلس رفت.
مدتى رئيس شركت معاملات خارجى و رئيس هيئت مديره و مدير عامل بانك رفاه كارگران بود،در بهمن 1324 ه.ش همراه قوام السلطنه به مسكو سفر كرد.در اين سفر مذاكرات اقتصادى به عهده وى گذاشته شده بود، وى مدتى به عنوان عضو هيئت پارلمانى به كانادا رفت.در مجلس سنا به سمت عضو هيئت نظارت اندوخته اسكناس انتخاب گرديد و مدتى نيز سرپرستى وزارت كار را به عهده داشت.(1)
سلمان اسدى در مسايل سياسى نظريات خيال پردازانه اى داشت.او به تمام دوستان خود وعده انجام كار مى داد ولى كمتر به وعده هاى خود عمل مى كرد.نسبت به محمد على فروغى كه پدر همسر برادرش بود و قوام السلطنه ارادت مى ورزيد.اهل قلم بود،و در مطبوعات مقالاتى مى نوشت.در انتخابات دوره چهارم سنا سلمان اسدى از مشهد به عنوان سناتور انتخاب شد، ولى قبل از اتمام دوره روز آخر ارديبهشت 1345 ه.ش به مرض سرطان درگذشت و در حرم مطهر رضوى دفن گرديد.به هنگام فوت نزديك 65 سال از عمر او مى گذشت.دو همسر انتخاب نمود،ولى از هيچ كدام صاحب فرزند نشد.همسر اولش دختر مرتضى قلى خان نائينى بود كه قبل از پدرش نيابت توليت آستان قدس رضوى را داشت،همسر دوم او يك لهستانى بود.
در تشييع جنازه سلمان اسدى،آيت اللّه فقيه سبزوارى شركت كرد و بر جنازه وى نماز خواند.(2)در مجلس ترحيم او كه در دار الضيافه برگزار شد استاندار وقت،
ص:20
آيت اللّه ميرزا احمد كفايى و آيت اللّه فقيه سبزوارى و چهره هاى ديگر شركت داشتند و ضياء الواعظين سخنرانى كرد.
غلامرضا جلالى
اشرف السلطنه-قاجار-عزت الملك خانم
اصفهانى-ابو القاسم
(-1318 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) ميرزا ابو القاسم ملك التجار فرزند آقا محمد حسين صراف و نواده حاج محمد مهدى صراف(1)و نيز برادر حاج محمد حسن كمپانى معروف به امين الضرب از تجار معروف و افراد سرشناس مشهد در عصر ناصر الدّين شاه قاجار(1313-1264 ه.ق)(2)و از خدام آستان قدس رضوى.(3)
تاريخ تولد او نامشخص است ولى مكان تولدش اصفهان مى باشد.مادرش بى بى ماه خانم(م 1305 ه.ق)نام داشت كه اصالتا از مردم خوى است، ظاهرا پدر ابو القاسم قبل از اينكه وى به سن تحصيل برسد فوت كرد.مادرش او را به مكتب حاج ابو القاسم نامى فرستاد تا خواندن و نوشتن بياموزد.(4)او از همان اوان كودكى در حجره
ص:21
بازرگانان ديگر كار مى كرد و دستمزد اندكى در حد نهار دريافت مى كرد.(1)وى از سال 1282 ه.ق با برادرش محمد حسن امين الضرب به طور مشترك كار در سراى امير واقع در تهران را آغاز كرد(2)و در موقعى كه امين الضرب به مسافرت خارج از كشور مى رفت او در تهران فعاليت هاى تجارى برادرش را اداره مى كرد.وى در جمادى الاول 1282 ه.ق با گوهر سلطان خانم دختر حاج رسول بزاز ازدواج كرد و در رمضان سال بعد به سفر حج مشرف شد.(3)
ميرزا ابو القاسم در ربيع الثانى 1285 ه.ق جهت فعاليت هاى تجارى به استانبول رفت(4)و تا ربيع الاول 1288 ه.ق در آنجا مشغول فعاليت هاى تجارى بود و كالا و اجناس مختلفى براى امين الضرب به تهران مى فرستاد.
او در ذى القعده 1288 ه.ق براى بار دوم به سفر عتبات عاليات و مكه مكرمه رفت و از شعبان 1289 ه.ق در مشهد ساكن شد.(5)
او با حاكمان قاجار در مشهد ميانه خوبى داشت،چنانكه هنگام بازگشت ركن الدوله،حاكم خراسان در عهد ناصرى،از سفر سرخس به استقبال او رفت.(6)
ميرزا ابو القاسم ملك التجار به هنگام سفر دوم ناصر الدّين شاه به مشهد مأمور تهيه لوازم و امكانات سفر بازگشت ناصر الدّين شاه به تهران بوده است.(7)ميرزا قهرمان امين لشكر نيز در همان روز از ميهمانى و مجلس فاتحه اى كه جهت ابراهيم خان امين السلطان در منزل وى برقرار بوده است، ياد كرده و از تحف و هدايايى كه جهت وى ارسال كرده است سخن مى گويد.(8)
ص:22
از اين مطالب چنين استنباط مى شود كه نامبرده از افراد متمول و با نفوذ مشهد در امور سياسى و اقتصادى بوده است.
او از طرف ناصر الدّين شاه مفتخر به دريافت لقب ملك التجار گرديد تا سرپرستى جامعه بازرگانان شهر را به عهده داشته باشد.(1)او علاوه بر تجارت در ايران شريكى در شهر مارسى و شريكى هم در مسكو داشته است.(2)و در سال 1276 ه.ش كار حمل و نقل و همچنين دليجان هاى راه مشهد- عشق آباد را در مقاطعه خود داشت.(3)
برادرش حاج محمد حسن اصفهانى (1316-1253 ه.ش)معروف به كمپانى و ملقب به امين الضرب از تجار معروف عصر قاجار و متمول ترين فرد عصر مذكور است.سواد چندانى نداشته اما بسيار زيرك بود و شم اقتصادى قوى داشت.او ابتدا از فروشندگان دوره گرد و كرباس فروش جزء بوده است.(4)اما پس از كسب نمايندگى فروش چلوار قوزى،نوعى پارچه پنبه اى،از كمپانى انگليس معروف به قوزى( Kozy ) مراتب ترقى را پيمود و امور ضراب خانه دولتى و اجازه ضرب سكه را از دولت گرفت و سود كلانى به دست آورد و يكى از عوامل قدرت در كشور گرديد.(5)
برادر ديگرش آقا محمد رحيم،تاجر ابريشم بود و تمام عمر خويش را در فرانسه سپرى كرد.(6)ميرزا ابو القاسم ملك التجار در 5 ربيع الاول 1318 ه.ق فوت نمود(7)و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در مقبره اى كه براى خودش ساخته بود دفن گرديد.(8)
حاج ابو القاسم صاحب پنج فرزند
ص:23
بود:آقا رضا رئيس التجار خراسانى كه او نيز مانند پدر از ملاكين بزرگ خراسان بود و امتياز راه شوسه بين قوچان و مشهد در ابتدا به وى واگذار گرديد و همچنين در دوره اول مجلس شوراى ملى(1325 ه.ق)از خراسان وكيل شد.(1)
محمد مهدى كه در كودكى درگذشت.فاطمه سلطان(م 1320 ه.ق).طوبى خانم همسر حاج محمد حسين امين الضرب دوم و قمر خانم همسر آقا عبد الحسين صراف.(2)
سيد حسن حسينى
افشار-ابراهيم خان
(-1162 ه.ق)
ابراهيم خان فرزند ابراهيم ظهير الدوله(مقتول 1151 ه.ق)،برادرزاده نادر شاه افشار.(3)نام اصلى ابراهيم خان،سومين پسر ظهير الدوله،محمد على بيگ بود ولى بعد از قتل پدرش(4)در سال 1155 ه.ق از سوى نادر شاه به نام ابراهيم خان خوانده شد و حكومت آذربايجان به او واگذار گرديد.(5)مهمترين كار او طى دوره حكومتش،كه دو سال طول كشيد، دستگير كردن سام ميرزا بود.اين شخص كه خود را از فرزندان شاه سلطان حسين صفوى مى دانست،در اردبيل شورش كرد و در نواحى گيلان و آذربايجان طرفدارانى به دست آورد.
ابراهيم خان او را دستگير و بعد از مثله كردن رهايش كرد.(6)
ازآن پس تا سال 1157 ه.ق از ابراهيم خان اطلاعى در دست نيست؛به نظر مى آيد او همچنان حاكم منطقه
ص:24
آذربايجان بوده است.در همين سال در نواحى ارس به دستور نادر هم زمان مراسم ازدواج امام قلى ميرزا پسر نادر و ابراهيم خان برگزار شد.بعد از مراسم ازدواج حكومت عراق به او واگذار شد.(1)منظور از عراق در اينجا عراق عجم است كه نواحى غرب ايران را شامل مى شده است.
پس از اينكه عليشاه در جمادى الثانى 1160 ه.ق با لقب عادل شاه بر تخت سلطنت نشست،برادرش ابراهيم خان را به عنوان حاكم اصفهان انتخاب كرد.(2)او خيلى زود روانه اصفهان شد و در آنجا زمينه هاى استقلال را مهيا كرد.
عليشاه كه اعتماد چندانى به برادر نداشت،سهراب خان،غلام گرجى را به اصفهان فرستاد تا اعمال او را زير نظر داشته باشد.ابراهيم خان كه هدف او را دريافته بود سهراب خان را به قتل رساند و سركشى و طغيان خود را عليه برادر اعلام كرد.(3)او در اولين قدم سعى كرد با بخشش مال فراوان،افاغنه و ازبك هاى سپاهش را با خود همراه كند.
لازم به ذكر است كه نادر شاه افشار نيز در اواخر كار خويش بيشتر به قوم ازبك و افغان متمايل شد و جنگاوران ايرانى را كه به عنوان قزلباش شناخته مى شدند تا حدى كنار گذاشت.ابراهيم خان هم همين رويه را در پيش گرفت و بيشترين توجه خويش را به اين دو قوم معطوف كرد.او همچنين تعدادى ديگر از سرداران و فرماندهان را به خود جلب نمود و از فردى به نام شفيعاى آبرو كه در اصفهان ادعاى مكاشفه داشت،استمداد طلبيد.اين درويش چهل سال سلطنت براى او پيش گويى كرد و نقشى به او داد كه آن را به نشانه پيروزى در جلوى لشكريان خويش حركت دهد.(4)
اولين لشكركشى ابراهيم خان حمله
ص:25
به كرمانشاه بود.علت آن بود كه در قلعه اين شهر مقدار قابل توجهى از توپخانه و ادوات نظامى كه نادر شاه براى حمله به عثمانى جمع آورده بود نگهدارى مى شد.ابراهيم خان سپاهى متشكل از افاغنه و ازبك راهى اين شهر كرد.در اين زمان امير خان ميش مست توپچى باشى از جانب عليشاه در كرمانشاه حكومت مى كرد.امير خان به مقابله نيروهاى ابراهيم خان آمد اما شكست خورد و قلعه با تمام امكانات آن به تصرف ابراهيم خان درآمد.البتّه اميرخان بار ديگر با سمت توپچى باشى سپاه،فرماندهى توپخانه ابراهيم خان را به عهده گرفت.(1)
ابراهيم خان حمايت امير اصلان خان قرقلو عمه زاده نادر شاه كه توسط نادر به عنوان سردار آذربايجان انتخاب شده بود و بعد از قتل نادر نيروى عظيم و نيرومندى در اختيار داشت،را هم به دست آورد و با نيرويى عظيم كه تعداد آن را بالغ بر صد هزار نفر نوشته اند به مصاف برادرش عليشاه رفت.جنگ بين دو برادر در محلى بين سلطانيه و زنجان به نام سماخى رخ داد.در طى جنگ بسيارى از سپاهيان عادل شاه به لشكر ابراهيم پيوستند و موجب شكست او شدند.عليشاه به سمت تهران فرار كرد،ابراهيم عده اى را به تعقيبش فرستاد كه در تهران به دست محسن خان حاكم شهر دستگير و به دستور ابراهيم نابينا گرديد.(2)
ابراهيم خان در ذى الحجه 1161 ه.ق خود را شاه ناميد و عليشاه نابينا را با ديگر افراد خانواده خويش به قم فرستاد.او سعى كرد با دربار عثمانى هم ارتباط برقرار كند و به مصطفى خان شاملو،نماينده نادر كه در بغداد بود، دستور داد مأموريت خود را به پايان برساند.(3)همچنين نامه هايى به احمد
ص:26
پاشا حاكم بغداد،براى شناسايى سلطنتش از طرف عثمانى فرستاد.(1)
در همين زمان يكى از فرماندهانش به نام امير اصلان خان كه بعد از جنگ دو برادر به سمت تبريز حركت كرده بود؛به فكر خودسرى افتاد،ابراهيم شاه به قصد سركوب او حركت كرد و در حوالى مراغه در جنگى كه به وقوع پيوست امير اصلان خان شكست خورد و به قتل رسيد.(2)ابراهيم خان از تبريز سيد محمد متولى را جهت تعمير و بازسازى حرم حضرت معصومه و سد نمودن رودخانه اى كه در آن حوالى هميشه طغيان مى كرد روانه قم نمود.(3)
بعد از اتمام كار امير اصلان خان، مهمترين رقيب و مشكل ابراهيم، شاهرخ ميرزا بود.شاهرخ كه حدود 15 سال بيشتر نداشت،بعد از مرگ نادر توسط عليشاه در ارگ مشهد زندانى شده بود.ابراهيم خان براى اينكه از شر او راحت شود،حسين بيگ برادر كوچك خويش را به عنوان سردار خراسان تعيين و به سوى مشهد روانه نمود.او شايع كرد كه سلطنت متعلق به شاهرخ ميرزا مى باشد و او(ابراهيم خان)در راستاى رساندن اين حق به صاحبش است؛پس بايد شاهزاده به اصفهان بيايد و بر تخت حكومت تكيه زند.(4)اين كار ترفندى بود كه ابراهيم به كار برد تا بتواند هم شاهرخ را فروگيرد و هم خزاين سرشار نادرى را كه در مشهد قرار داشت به دست آورد.اما خوانين خراسان كه چشم طمع به اموال نادر بسته بودند،شاهرخ نوجوان را از زندان بيرون آورده و بر تخت نشاندند.
به دستور شاهرخ لشكرى به مقابله ابراهيم گسيل شد.ابراهيم نيز از تبريز با لشكر مستعد و مجهز روانه خراسان گرديد اما بين اين دو لشكر جنگى رخ نداد زيرا در سرخه سمنان قزلباشان سپاه ابراهيم به علت توجه و تمايل
ص:27
بيشتر ابراهيم خان به افاغنه و ازبك از او جدا شدند.(1)
ابراهيم با همراهان باقى مانده اى كه اغلب از دو قوم مذكور بودند به سمت قم برگشت،كه در آن سيد محمد متولى اختياردار امور بود.پيش از رسيدن ابراهيم شاه به قم بين افاغنه شهر و اهالى اختلافاتى رخ داد و افغانى ها از شهر بيرون رانده شدند،زمانى هم كه ابراهيم شاه قصد ورود به شهر داشت دروازه هاى شهر به روى او بسته شد و دستور او براى غارت شهر به جايى نرسيد.اقوام ازبك و افغان هم كه خود را در شرايط سختى مى ديدند،از او جدا شده و راهى وطن خويش شدند.
ابراهيم كه تنها مانده بود با عده كمى از نزديكان خويش به قلعه قلاپور،بين قزوين و ساوه،پناهنده شد.اهل قلعه او را دستگير و خبر آن را نزد شاهرخ فرستادند.به دستور شاهرخ،او را نابينا و پس از چندى همراه برادرش عليشاه روانه مشهد كردند.در بين راه،قبل از رسيدن به شهر ابراهيم در سال 1162 كشته شد و جسدش را به مشهد آوردند.(2)
اسماعيل رضايى
افشار-الله وردى خان
(-1158 ه.ق)
الله وردى خان قرخلو افشار از سرداران نادر شاه افشار است كه شرح مختصرى از زندگى او در كتاب عالم آراى نادرى آمده است.اولين بار در حوادث سال 1146 ه.ق از وى نام برده شده است؛در اين سال لطف على خان افشار در نواحى آذربايجان با گنج على پاشا سردار عثمانى درگير بود و الله وردى خان به عنوان يكى از سرداران خراسان از فرماندهان اين
ص:28
جنگ ها بود.(1)مشهورترين حادثه اى كه وى در آن شركت داشته است،سركوب شورش تقى خان،بيگلربيگى شيراز بود.تقى خان شيرازى در سال 1155 ه.ق عليه نادر شورش كرد و بعد از تصرف نواحى عمان و سواحل خليج فارس،وارد شيراز شد.نادر شاه به الله وردى خان افشار كه در مشهد بود دستور داد به همراه ساروخان قرخلو و محمد خان افشار،بيگلربيگى هرات همراه با لشكرى از خراسان راهى فارس شود.(2)
الله وردى خان كه فرماندهى اين لشكر را به عهده داشت از راه اصفهان راهى شيراز شد و قبل از اينكه درگير جنگ با تقى خان شود او را به ترك سركشى دعوت كرد.همچنين نامه هايى كه نادر خطاب به بزرگان شيراز و تقى خان نوشته بود،فرستاد.(3)اما آنها همچنان بر مخالفت خود اصرار ورزيدند بنابراين الله وردى خان شهر را در محاصره گرفت ولى نتوانست آن را فتح كند.با طولانى شدن مدت محاصره،نادر شاه فردى به نام قياقلى خان جارچى باشى را به همراه آزاد خان افغان با نيروى بيشترى به كمك الله وردى خان فرستاد.ولى فتح شيراز ممكن نشد.در نهايت حاجى محمد بيگ يكى از سرداران تقى خان با محاصره كنندگان وارد مذاكره شد و آنها را به داخل قلعه راه داد.(4)بدين ترتيب شهر به تسخير نيروهاى شاهى درآمد و توسط ياران الله وردى خان در سال 1157 ه.ق غارت شد.در اين غارت كه يكى از هولناك ترين صحنه هاى تاريخ شهر شيراز يا به قول ميرزا محمد،«اعظم مصائب شيراز»به حساب مى آمد.(5)تعداد زيادى از زنان و كودكان به دست نيروهاى فاتح كه اغلب افغان و ازبك بودند،اسير شدند و مردان به قتل
ص:29
رسيدند؛آنها حتى به كسانى كه به حرم شاهچراغ پناهنده شده بودند امان ندادند.(1)تقى خان از شيراز گريخت و الله وردى خان گروهى را به تعقيب او فرستاد كه او را دستگير و نزد نادر فرستادند.جالب اين است كه ميرزا محمد كلانتر كه خود شاهد اين قضايا بوده است نامى از الله وردى خان نبرده است؛به احتمالى او فرمانده اصلى نبوده است.البتّه ميرزا محمد تأييد كرده است كه قشون دولتى از خراسان و كرمان به سمت فارس حركت كردند و به حسين خان افشار سردار فارس پيوستند.(2)
ولى نامى از الله وردى خان نبرده است.
در سال 1158 ه.ق در خوارزم شورش هايى رخ داد و نادر برادرزاده اش عليقلى خان را به سركوب شورش و انتظام امور آن ديار فرستاد؛ ولى چون او كم سن بود،الله وردى خان را در پى او فرستاد،و به عليقلى خان دستور داد كه از صلاح ديد او بيرون نرود.(3)در اين لشكركشى الله وردى خان كه از تجارب جنگى خوبى برخوردار بود فرماندهى اصلى را برعهده داشت.آنها بعد از سركوب شورش هاى منطقه به دستور نادر در شوال 1158 ه.ق از آن ديار برگشتند.
در راه برگشت اردو در منزل گوگرچين، كنار رود جيحون اطراق كرد.در همين مكان الله وردى خان يك روز به خيمه عليقلى خان رفت و مدتى طولانى در آنجا بود و چون وارد خيمه خود شد بعد از مدت كوتاهى درگذشت.مؤلف عالم آرا كه در آن محل حضور داشته است مى نويسد؛اغلب بر اين عقيده بوده اند كه عليقلى خان به الله وردى خان پيشنهاد كرده است همراه هم عليه نادر شورش كنند اما الله وردى خان نپذيرفت و با نصايح سعى كرد او را نيز از اين كار باز دارد.عليقلى خان از ترس اينكه خبر به گوش نادر برسد الله وردى را مسموم كرد.
بعد از مرگ الله وردى خان،عليقلى
ص:30
دستور داد جسد او را در تابوت گذاشته و روانه مشهد نمايند.(1)
اسماعيل رضايى
افشار-امامقلى ميرزا
(1142-1160 ه.ق)
امامقلى سومين پسر نادر شاه افشار كه مادر وى دختر دوم بابا على بيگ كوسه احمدلو بود.(2)با توجه به اينكه در هنگام مرگ 18 سال سن داشت،تولد وى در سال 1141 يا 1142 ه.ق بوده است.امامقلى در مراسم تاجگذارى نادر در دشت مغان حضور داشته و پدر را در لشكركشى به قفقاز همراهى كرد.(3)با توجه به سن پايين در زمان حيات پدرش،او بيشتر همراه اردوى شاهى بود.وى در لشكركشى به هند هم حضور داشت و نامش در فتحنامه نادر آمده است.(4)
در 1157 ه.ق نادر شاه مراسم ازدواج او را در قفقاز برگزار كرد و از همان جا زمام اختيار خراسان را به وى تفويض نمود.(5)امام قلى راهى خراسان شد تا منصب حكومتى خود را تجربه كند.
از سرگذشت او در مدت حكومتش اطلاعى در دست نيست.فقط مى دانيم كه او در حالى كه بيش از 18 سال نداشت،بعد از قتل پدر به دستور عليشاه در سال 1160 ه.ق در مشهد كشته شد.(6)
اسماعيل رضايى
ص:31
افشار-سوندوگ بيگ
(879-969 ه.ق)
سوندوگ بيگ يا سوكند بيك(1)از امراى نظامى برجسته عصر شاه طهماسب اول صفوى(630- 984 ه.ق)بود.وى قورچى باشى، فرمانده محافظان سلطنتى بود و همان طور كه از عنوانش برمى آيد، رياست نظاميانى را كه از عموم قزلباش ها تركيب مى شده است،برعهده داشت.در دوره شاه طهماسب قزلباش ها از جمله سوندوگ بيگ قدرتى فراوان داشتند.
در سال 953 ه.ق كه بين امراى افشار و ذو القدر در تبريز اختلاف پيش آمد و به وساطت شاه طهماسب باهم آشتى كردند؛سوندوگ بيگ به عنوان يكى از سران افشار براى مصالحه با امراى ذو القدر در دولتخانه شاهى حاضر شد.(2)در سال 955 ه.ق سلطان سليمان عثمانى به خاك ايران حمله كرد و تا تبريز پيش آمد اما به خاطر كمبود آذوقه مجبور به عقب نشينى شد.در همين هنگام شاه طهماسب سردارانش را براى شبيخون زدن به خاك عثمانى فرستاد تا صدماتى به عقبه سپاه عثمانى ها وارد سازند.يكى از اين سرداران سوندوگ بيگ بود كه با دو هزار و پانصد قورچى به شكى تاخت.(3)
در 957 ه.ق وى به همراه حسن بيگ يوزباشى و رستم بيگ افشار مأمور سركوبى والى شهر زور شد.او پس از حمله به شهر زور و خرابى آن ولايت در قزوين به شاه طهماسب پيوست.(4)
در سال 963 ه.ق دستور يافت پسر ياغى شاه،يعنى اسماعيل ميرزا را از هرات به قزوين آورد.(5)سال 967 ه.ق به همراه معصوم بيگ صفوى و سيد بيگ كمونه و على قلى خليفه مردار،
ص:32
مأمور شد تا در كنار شاه در مراسم استقبال با يزيد،شاهزاده فرارى عثمانى كه به ايرانيان پناهنده شده بود،شركت نمايد.(1)سرانجام سوندوگ بيگ در حالى كه عمرش از نود سال گذشته بود در روز چهارشنبه اول جمادى الاول 969 ه.ق درگذشت.جسد او براى دفن به مشهد مقدس انتقال داده شد و در پايين پاى حضرت،ما بين قبور قاضى جهان،وزير برجسته شاه طهماسب،و مير اسد اللّه صدر به خاك سپرده شد.(2)
رجبعلى يحيايى
افشار-قربانعلى بيگ
(-1139 ه.ق)
از زندگى قربانعلى بيگ افشار اطلاع چندانى در دست نيست.تنها همين مقدار مى دانيم كه او برادر بابا على بيگ حاكم ابيورد بوده است.بعد از كشته شدن بابا على او به حكومت ابيورد رسيد.(3)هرچند منابع اين دوره براى بزرگ نمايى كارهاى نادر از همان ابتدا نقش اطرافيان او را كم جلوه داده اند،اما از نوع بيان آنها برمى آيد كه قربانعلى بيگ داراى كفايت و«عقل و تميز»بوده است.(4)
در زمان حكومت قربانعلى بيگ، نادر به تدريج برترى خود را بر اطرافيان ثابت كرد و اختيار اغلب امور حكومت ابيورد را به دست گرفت.در اين زمان اقوام تركمان در نواحى شمال شرق خراسان به تاخت وتاز مشغول بودند.از جمله در نساء و اطراف آن غارت هايى صورت دادند و مردم از قربانعلى بيگ درخواست كمك كردند.
او نادر را با پانصد سوار به مقابله قوم مزبور فرستاد.آنها موفقيت چشمگيرى به دست آوردند و اين امر براى نادر و قربانعلى بيگ شهرت به همراه داشت.(5)
ص:33
پس از چندى قربانعلى بيگ دچار مرض استسقاء شد و درگذشت.جسد او را به مشهد آوردند و در اين شهر دفن نمودند.فوت او به احتمال زياد در سال 1139 ه.ق اتفاق افتاده است.(1)
اسماعيل رضايى
افشار-كاظم خان
(-زنده 1161 ق)
كاظم خان فرزند ابراهيم خان ظهير الدوله(م 1151 ه.ق)و برادرزاده نادر شاه افشار.پدرش ابراهيم خان ظهير الدوله افشار برادر نادر شاه و يكى از سرداران سپاه او،براى مدتى در خراسان و آذربايجان حاكم بود.ابراهيم خان زن صيدال خان افغان را كه دختر ميرزا محمد على متولى آستان قدس بود،به رضايت يا به زور به عقد خود در آورد و از اين ازدواج كاظم خان متولد گرديد.(2)بنابراين كاظم خان از طرف پدر افشارى است و از طرف مادر به خاندان بسيار برجسته و متنفذ سادات حسينى مرعشى منتسب بود.
از زندگانى كاظم خان اطلاع دقيقى در دست نيست اما مشخص است كه خيلى زود پدرش ابراهيم خان را در جنگ با لزگى ها از دست داد.
كاظم خان در جوانى به دست شاهرخ شاه،نواده نادر شاه در مشهد كور شد.علت كور شدن وى آن بود كه شاهرخ همه كسانى را كه به خاندان صفويه مربوط و طرفدار شاه سليمان ثانى بودند،سد راه خود مى دانست.
كاظم خان پس از كور شدن به علم فقه و اصول و گاهى رياضى و هيئت پرداخت.در اوايل زاهد و عابد و متورع و متقى و محتاط بود اما در اواخر عمر از اين شيوه منحرف شد.سال درگذشت او مشخص نيست.
از وى فرزندان زيادى به جاى ماند كه در زمان نگارش زبور آل داود توسط سلطان هاشم ميرزا(1218-1236) برخى زنده و برخى درگذشته بودند.از
ص:34
جمله دختران او يكى زن شاهرخ شاه افشار و يكى هم در طبس همسر امير خان فرزند على مراد خان زنگويى بوده است.(1)
رجبعلى يحيايى
افشار-نصر اللّه ميرزا
(1137-1160 ه.ق)
نصر اللّه ميرزا دومين پسر نادر شاه افشار،مادرش دختر دوم بابا على بيك كوسه احمدلو افشار بود و در سال 1137 ه.ق متولد شد.(2)محمد كاظم مروى نام او را مرتضى قلى ذكر كرده است كه بعد از فتح قندهار پدر وى را نصر اللّه ميرزا خواند.(3)
اولين بار از او در حوادث سياسى سال 1145 ه.ق ياد شده است.در اين سال نادر خود در غرب ايران بود و به نصر اللّه ميرزا دستور داد از خراسان راهى شيراز شود.او به لشكر پدر پيوست و با اينكه كم سن وسال بود به علت عدم حضور برادر بزرگترش رضا قلى ميرزا،در جنگ ها اغلب عهده دار فرماندهى«باروبنه»بود.(4)
نصر اللّه در مراسم تاجگذارى پدرش در سال 1148 ه.ق حضور داشت.بعد از پايان مراسم،نادر شاه برادرش را به حكومت آذربايجان انتخاب كرد و نصر اللّه را به همراه دوازده هزار نيرو مأمور سركوبى اكراد يزيدى كرد.
شاهزاده بعد از اين مأموريت در حدود قزوين به اردوى شاهى پيوست.(5)او در فتح قندهار در 1149 ه.ق شركت داشت.در 1150 ه.ق كه نادر به فتح كابل مشغول بود،نصر اللّه همراه مؤمن خان مروى مأمور سركوب فتنه غوريان و قلعه ضحاك شد و به آن سمت رفت.
ص:35
در فتح اين قلعه كه در ميان كوهستان و داراى حصار بلندى بود؛لشكر همراه نصر اللّه دچار مشكلات فراوانى شد و تا مرز شكست پيش رفت اما پايدارى شاهزاده تحسين برانگيز بود و پيروزى را نصيب او نمود.همچنين ابراهيم هزاره،كه از جمله سركشان بود،توسط نصر اللّه سركوب شد«و از نواحى قندهار تا سرحد كابل،دشمن و متمرد و سركشى نماند...
همگى در اطاعت و انقياد صاحبقران درآمدند».(1)
در سال 1151 ه.ق قبل از حركت نادر به هند،رضا قلى ميرزا به نيابت سلطنت انتخاب و نصر اللّه هم مفتخر به دريافت«افسر سربلندى»(جقه شاهى) شد(2)و همراه پدر راهى هند گرديد.او در نبردهايى كه در اين لشكركشى صورت گرفت اغلب فرماندهى قلب سپاه را برعهده داشت.بعد از تسليم شدن محمد شاه گوركانى،پادشاه هندوستان،نصر اللّه با دختر يزدان بخش،نوه اورنگ زيب(1068- 1077 ه.ق)ازدواج كرد(3)تا حلقه پيوندى بين دو خاندان گوركانى و افشارى باشد.بنا به درخواست نادر، شاه گوركانى سرزمين هاى شرق رودخانه سند را به داماد خود نصر اللّه واگذار كرد.(4)
در راه بازگشت از هند،نصر اللّه در هرات از اردوى پدر جدا و بعد از پايان زمستان راهى مشهد شد.در اين دوره رضا قلى به تدريج مورد بى مهرى پدر قرار گرفت و از منصب خود بركنار شد و نصر اللّه جاى او را گرفت؛تا جايى كه وقتى نادر در اواخر سال 1153 ه.ق به سمت داغستان حركت كرد،او را به عنوان حاكم خراسان و به قولى نايب سلطنت انتخاب كرد.(5)
ص:36
در همين زمان اهالى آرال و خوارزم به سركردگى نور على خان،فرزند ابو الخير خان والى قزاق و ارتوق ايناق سر به شورش برداشتند و خيوه را تصرف كردند.نصر اللّه ميرزا با سپاهى كه در اختيارش بود به قصد سركوب اين شورش حركت كرد.با شنيدن خبر اين لشكركشى،ارتوق ايناق و ديگر شورشيان به پيشواز آمدند و در مرو خود را تسليم و تقاضاى عفو نمودند.با وساطت شاهزاده،آنها مورد بخشش قرار گرفتند و نصر اللّه،تعدادى از جوانان آن قوم را براى سپاه نادر انتخاب كرد،اسرا را آزاد ساخت و تعدادى از خانواده هاى قوم تكه و يموت را به خراسان كوچاند و دوم جمادى الاول 1154 ه.ق به مشهد برگشت.(1)
در سال 1155 ه.ق حاجى سيف الدّين خان بيات به حكومت خراسان انتخاب و نصر اللّه به اردوى شاهى فرا خوانده شد.او در جنگ هاى نادر با عثمانيان حضورى فعال داشت و چندين مأموريت مهم را به انجام رساند.
در سال 1156 ه.ق سام ميرزا،كه ادعا داشت فرزند شاه سلطان حسين صفوى است و از طرف سلطان عثمانى حمايت مى شد(2)در داغستان شورش كرد و مردم اين ناحيه به همراه اهالى دربند و شيروان او را همراهى نمودند.نصر اللّه ميرزا به همراه فتحعلى خان افشار چرخچى،فرزند بابا على بيك،از همدان مأمور فرونشاندن اين شورش شدند.آنها سام ميرزا را شكست دادند و بسيارى از اهالى منطقه را به اتهام شركت در شورش،قتل عام كردند.(3)در راه برگشت از اين مأموريت نصر اللّه به وسيله يكى از اهالى لزكى در ناحيه قره
ص:37
باغ مورد سوءقصد قرار گرفت ولى جان سالم به در برد.نادر به شكرانه آن «شصت هزار تومان نقد و پانصد هزار خروار غله به فقراى مملكت عراق و آذربايجان و فارس تصدق»(1)نمود.
در سال 1160 ه.ق نادر شاه از سمت كرمان راهى خراسان شد،در بين راه نصر اللّه ميرزا و شاهرخ ميرزا را كه همراهش بودند به همراه باقى شاهزادگان و جواهرخانه و نفايس سلطنت روانه كلات كرد و خود به مشهد بازگشت.(2)با كشته شدن نادر،در رجب 1160 ه.ق،عليشاه نيروهايى را براى تسخير قلعه كلات روانه كرد.نصر اللّه به همراه دو تن ديگر از شاهزادگان قبل از سقوط قلعه به سمت مرو فرار كرد.كاظم بيك،برادر عليشاه،به تعقيب آنها پرداخت ولى موفقيتى به دست نياورد؛ اما دوست محمد چهچه اى،كه از خدمتكاران نصر اللّه بود،به تعقيب ادامه داد و امامقلى و شاهرخ ميرزا را دستگير كرد و قربانعلى نامى را به دنبال نصر اللّه فرستاد،قربانعلى در محلى به نام حوض سنگ به شاهزاده رسيد اما نتوانست او را متوقف كند.در بين راه جمعى از قراولان مروى به نصر اللّه برخوردند و او را به كلات باز گرداندند.او و برادر ديگرش امامقلى ميرزا را به مشهد آوردند و به دستور عليشاه كشتند.(3)هفت تن از فرزندان وى نيز در كلات كشته شدند.نصر اللّه در اين زمان 23 سال بيشتر نداشت.
اسماعيل رضايى
افشار-نصر اللّه ميرزا
(1165-1200 ه.ق)
نصر اللّه ميرزا،پسر شاهرخ افشار كه جنگاورى هايش خاطره نادر شاه را در اذهان زنده مى كرد،در حدود 1165 ه.ق متولد شد.او مانند جدش،
ص:38
سوداى جهانگشايى داشت اما شرايط به او اجازه چنين كارى نداد.
پدر نصر اللّه،در شوال 1161 ه.ق توسط امراى خراسان بر تخت سلطنت نشست.(1)از اين زمان او بجز مدت كوتاهى كه به وسيله سيد محمد متولى و طرفدارانش از كار بركنار و نابينا شد؛تا سال 1210 ه.ق كه آغا محمد خان قاجار مشهد را تصرف كرد،حكومت اسمى خراسان به ويژه مشهد را در اختيار داشت.در ابتداى كار،فريدون خان گرجى نيابت سلطنت شاهرخ را برعهده داشت و همه كارها و تربيت شاهزادگان از جمله نصر اللّه ميرزا تحت نظر او صورت مى گرفت.(2)
نصر اللّه،كه پسر ارشد شاهرخ بود، وقتى به سن بلوغ رسيد با همراهى برادر كوچكترش نادر ميرزا سعى نمود از سيطره فريدون خان خارج شود.اين تلاش در نهايت به قتل غلام گرجى توسط دو برادر انجاميد.شاهرخ نابينا هرچند از اين حادثه خشمگين شد؛اما نتوانست كارى به جز كشتن يكى از غلامان شركت كننده در قتل انجام دهد.
اين حادثه در حدود سال 1180 ه.ق رخ داد و بعد از آن نصر اللّه ميرزا خود نيابت پدر را برعهده گرفت و با اينكه در سن پايين بود،در كارها مستقل شد.(3)
فعاليت هاى نصر اللّه ميرزا،كه از حس برترى جويى و زياده خواهى او سرچشمه مى گرفت اغلب حادثه آفرين بود اما شاهرخ،خواهان آرامش بود حتى اگر قلمرو حكومتش فقط به مشهد محدود مى شد.شاهرخ كه بيشتر متمايل به نادر ميرزا بود،با ترفندهاى مختلف سعى كرد نصر اللّه را به كنترل درآورد؛از جمله حكومت هرات را كه در دست افاغنه بود به اميد فتح آن،به نام نصر اللّه كرد ولى(4)اين كار نتيجه اى در بر
ص:39
نداشت.سپس تصميم گرفت كه نصر اللّه را از خراسان دور كند.در پى آن به بهانه گرفتن كمك از كريم خان زند،براى دفع شر افاغنه وى را روانه شيراز كرد و در غيابش اختيار همه كارها را به نادر ميرزا سپرد.(1)
كريم خان زند(1163-1193 ه.ق)دستور داد از نصر اللّه و هيئت همراهش در بين راه و هنگام ورود به شيراز استقبال شايانى به عمل آيد و به عنوان يك شاهزاده مورد پذيرايى قرار گيرد.اما شاهرخ از طريق يكى از همراهان شاهزاده به كريم خان پيغام داد كه نصر اللّه سرخود روانه شيراز شده است«تا بين اهل عراق و خراسان بانى مفسده گردد اگر درخواست كمك كرد قبول نفرماييد.» شاهرخ از خان زند خواسته بود كه او را تحت نظر خود در شيراز نگه دارد.(2)
نصر اللّه وقتى از مضمون پيغام پدرش مطلع شد به سرعت به خراسان برگشت.پيش از ورود او به مشهد برادرش نادر ميرزا به چناران فرار كرد و نصر اللّه بار ديگر بدون درگيرى سررشته دار امور گشت.در همين زمان جعفر خان،يكى از خوانين كرد،در چناران جريان نهرى را كه به سمت مشهد روان بود قطع كرد در حالى كه اهالى و امراى مشهد توانايى مقابله با او را نداشتند و با فرار نادر ميرزا به چناران اين قضيه شدت گرفت.نصر اللّه ميرزا با وجود اينكه نيروى كمى در اختيار داشت توانست جعفر خان و برادرش نقد على خان را شكست دهد.(3)او همچنان در شمال خراسان پيش رفت و خوانين و سركردگان آن مناطق؛از جمله محمد رضا خان و محمد حسين خان زعفرانلو،الله وردى خان،حاكم قوچان و ديگران به ظاهر اطاعت او را پذيرفتند.(4)در همين زمان خبر لشكركشى احمد شاه درانى به نصر اللّه رسيد و او ناچار به مشهد برگشت.در بين راه خوانين شمال خراسان به همراه ياران
ص:40
خويش از او جدا شدند و با او همراهى نكردند.
در لشكركشى افغان ها،كه در سال 1182 ه.ق صورت گرفت،احمد شاه با لشكرى گران و مجهز مشهد را محاصره كرد؛اين در حالى بود كه نيروهاى مدافع از شهر به زحمت به دو هزار نفر مى رسيد و فرماندهى مقاومت در مقابل مهاجمان برعهده نصر اللّه ميرزا بود.او با مسدود كردن تمام دروازه هاى شهر و حملات غافلگيرانه به اردوى افغان ها چنان عرصه را بر آنها تنگ كرد كه احمد شاه متقاضى صلح شد.در مذاكرات صلح كه بين وزير اعظم احمد شاه با شاهرخ و نصر اللّه صورت گرفت، شاهرخ به صراحت عنوان كرد كه«ما را هم با شاه درانى جنگ نمى باشد،نصر اللّه بنا را بر حرب گذاشته است».(1)
در واقع شاهرخ حاضر بود تسلط شاه افغانى را بر خود بپذيرد به شرط اينكه حكومتش بر مشهد پابرجا باشد؛ اما نصر اللّه كه احمد شاه و ديگر افاغنه را زيردستان جد خويش مى دانست، حاضر به پذيرفتن اين سلطه نبود.
شرايط صلح بيشتر توسط احمد شاه تعيين شد و يكى از موارد آن پيشكش كردن اسب مشهور نصر اللّه به پادشاه درانى بود كه مورد پذيرش وى قرار گرفت.البتّه در مقابل،هداياى باارزشى هم دريافت كرد و احمد شاه از او به فرزندى ياد نمود.(2)بعد از انعقاد صلح، لشكر افغان در 1184 ه.ق به سوى قندهار برگشت،محاصره شهر به پايان رسيد و نصر اللّه ميرزا با موقعيت محكم تر از پيش در مشهد ماند.
موفقيت نصر اللّه در مقابل افاغنه جايگاه ويژه اى براى او به ارمغان آورد؛ تا جايى كه خوانين و سركردگان خراسان او را به عنوان ولى نعمت(3)خود پذيرفتند و شاعران در مدح وى شعرها سرودند؛از جمله قصيده اى كه آذر بيگدلى سرود و با اين مطلع شروع
ص:41
مى شود:
نقل جهان گذارمت هان به خلاف نشمرى راز جهان شمارمت،هان به گزاف نشمرى(1)
*** اين موقعيت باعث شد كه نصر اللّه به فكر تدارك اسباب سرورى بيافتد.او قصد داشت بار ديگر قلمرو از دست رفته اى را كه زمانى تحت سيطره نادر شاه بود به دست آورد؛در مقابل پدرش هيچ كمك مالى به او نمى كرد تا در تنگنا قرار گيرد.نصر اللّه بر آن شد كه از خزاين و اموال حرم رضوى استفاده كند،در اين بين عده اى به وى گوشزد كردند كه او حق دارد از اموال موقوفه نادر در حرم برداشت كند.(2)او مبلغى از طلا و مرصع آلات حرم را برداشت كرد و سكه زد تا مواجب نيروهاى خويش را بپردازد.اين عمل توسط برخى از مورخين كه در عهد قاجار به ذكر اين حوادث پرداخته اند به عنوان غارت حرم امام رضا عليه السّلام توصيف شده است.(3)
در اين دوره نصر اللّه با تسلط و استقلال كامل به اداره كارهاى حكومتى مشغول بود و پدرش در فكر چاره اى بود تا اين وضعيت را تغيير دهد؛اما نفوذ نصر اللّه مانع از اين كار بود.در نهايت شاهرخ با جلب حمايت چند تن از سرداران،نادر ميرزا را به عنوان جانشين خود برگزيد.اين كار دامنه اختلاف بين دو برادر را بيشتر كرد،اما در كشمكش قدرت بازهم نصر اللّه پيروز شد و نادر ميرزا به طبس فرار كرد.(4)
بعد از پيروزى،نصر اللّه راهى شمال خراسان شد و خوانين محلى به اجبار اطاعت خود را از او اعلام كردند.از همان جا به دعوت حسن خان قرايى راهى دولت آباد،از توابع تربت حيدريه شد.حسن خان علاوه بر اينكه خزانه
ص:42
خود را تقديم او نمود،دختر خويش را به ازدواج او درآورد.(1)بعد از مدتى نامه اى به دست نصر اللّه افتاد كه طبق آن حسن خان قصد داشته است او را به شاه درانى تحويل دهد.هرچند در دنباله اين روايت آمده كه نامه توسط دشمنان حسن خان جعل شده است؛اما با توجه به همكارى و ارتباط خاندان قرايى با افاغنه اين امر دور از واقعيت نيست.به هر صورت اين نامه باعث شد كه خان مذكور توسط نصر اللّه كشته شود.
خانواده و طرفداران حسن خان در مقابل جبهه آرايى كردند و محمد سياه كه يار نزديك نصر اللّه بود،به آنها پيوست و در روزى كه او براى شكار از قلعه خارج شده بود،دروازه ها را بستند و او به ناچار راهى مشهد شد.در بين راه بيشتر همراهانش متفرق شدند و با تعداد كمى از نزديكانش باقى ماند.
شاهرخ كه در جريان اخبار مربوط به فعاليت هاى نصر اللّه بود،نادر ميرزا را از طبس فراخواند و دروازه هاى شهر را مسدود كرد.نصر اللّه به سمت نيشابور حركت كرد؛عباس قلى خان حاكم شهر از او به گرمى پذيرايى كرد اما چون آوازه بدعهدى ميرزا را با حسن خان شنيده بود بسيار محتاطانه رفتار مى كرد.(2)نصر اللّه مدت شش ماه در نيشابور ماند و چون در خراسان احدى از امرا و سركردگان با او دم موافقت نمى زد در حدود سال 1190 ه.ق راهى شيراز شد.
كريم خان زند از او به گرمى استقبال كرد و او مدت شش سال،تا پايان عمر كريم خان و دوره حكومت ابو الفتح خان(1193 ه.ق)،وكالت زكى خان و صادق خان(1193-1196 ه.ق)در شيراز مى زيست.در سال 1196 ه.ق شيراز به محاصره على مراد خان (1196-1199 ه.ق)درآمد.نصر اللّه در روز قبل از سقوط شهر به اردوى خان مزبور پيوست و همراه او شد.بعد از اينكه پسران كريم خان به دستور على مردان خان كشته يا نابينا شدند،
ص:43
نصر اللّه احساس خطر كرد و شبانه به سوى خراسان فرار نمود.در اين زمان نادر ميرزا در هرات تحت حمايت تيمور شاه،جانشين احمد شاه درانى، قرار داشت و وقتى خبر حركت برادرش به سمت مشهد را شنيد با سپاهى از افاغنه به مقابله او آمد و مانند گذشته شكست خورد و به توس فرار كرد.
بدين ترتيب بعد از سال ها نصر اللّه در حدود 1196 ه.ق وارد مشهد شد و بار ديگر كارها را در اختيار گرفت.(1)
در اين دوره شهرهاى ايران صحنه كشمكش بين مدعيان قدرت به ويژه قاجارها و زندها بود.نصر اللّه هم قصد داشت وارد اين درگيرى ها شود.يك بار هم در جاجرم به نزد حسين قلى خان قاجار(جهانسوز)رفت تا با او همراه شود اما كارى از پيش نبرد و به توصيه خان مزبور به مشهد برگشت.(2)
نصر اللّه تا سال 1200 ه.ق كه در قيد حيات بود اختياردار امور مشهد بود.
گويا در اواخر عمر به استعمال دخانيات دچار شد و از رشادت هاى پيشين چيزى در او نماند و عاقبت براثر همين عارضه در سن 35 سالگى درگذشت.او علاوه بر اشتغال به مسايل سياسى و نظامى،طبع شعر داشت.اين دو بيت از او است:
مستوفى ديوان قضا روز نخست مجموعه شادى و الم كرد درست
شادى بتمام مردمان قسمت كرد غم باقى ماند،گفت اين قسمت توست
*** همچنين يكى از پسران او به نام اكبر ميرزا در نجوم،رياضى و«جميع فنون» استاد عصر خويش بوده و اشعارى هم از او بر جاى مانده است.(3)
اسماعيل رضايى
ص:44
افشار كوسه احمدلو-
بابا على بيك
(-1129 ه.ق)
بابا على بيك كوسه احمدلو افشار، رئيس ايل افشار و حاكم ابيورد و نواحى اطراف آن در اواخر عهد صفوى بود.او از زمانى مورد توجه مورخين قرار گرفت كه با نادر شاه افشار پيوند خورده است.نادر در ابتداى راهى كه منجر به پادشاهى او و تأسيس سلسله افشاريه شد،در دستگاه حكومتى بابا على حضور يافت.پدر نادر به نام امام قلى،مقام ايشيك آقاسى بابا على بيك را عهده دار بوده است.(1)
بنا به گزارش برخى از منابع،بابا على بيك با مادر نادر كه شوهرش را از دست داده بود ازدواج كرد و از او صاحب دو فرزند به نام هاى فتحعلى و لطف على شد.(2)در برخى منابع از فرزندان بابا على بيشتر به عنوان برادرزن نادر نه برادران ناتنى او ياد كرده اند؛به ويژه اينكه نادر با دو تن از دختران بابا على ازدواج كرد كه رضا قلى،نصر اللّه و امام قلى ميرزا از آن دو به وجود آمدند.(3)
مهم ترين مشغله بابا على بيك در حوزه حكومتى،مقابله با تهاجم و يورش اقوام تركمن به شمال شرق خراسان بود كه هرازچندگاهى منطقه را غارت مى كردند.
در همين درگيرى هاى محلى بود كه نادر لياقت خود را نشان و راه را براى موفقيت هاى بعدى خويش هموار كرد.
در عهد شاه سلطان حسين صفوى (1105-1135 ه.ق)قوم يموت به سركردگى آدينه قورت،همراه نيرويى بالغ بر هشت هزار نفر به نواحى دره گز حمله كردند و بابا على بيك در جنگ با آنها به پيروزى رسيد.اين موفقيت تا حدى بود كه او و نادر مفتخر به دريافت
ص:45
خلعت از شاه صفوى شدند.(1)
در سال 1129 ه.ق ابدالى ها به فرماندهى عبد اللّه خان سدوزايى و پسرش اسد اللّه خان به هرات هجوم آوردند.(2)جعفر خان استاجلو، بيگلربيگى شهر از منصور خان،حاكم مشهد،تقاضاى كمك كرد.او هم به ولايات تابعه خويش دستور داد كه براى مقابله با افاغنه نيرو روانه هرات كنند.بابا على بيك،نادر را به نيابت در ابيورد گذاشت و خود راهى هرات شد.
در جنگ بين سپاهيان صفوى و افاغنه او جزو چرخچيان(3)سپاه بود و طى يك درگيرى به ضرب گلوله دشمن از پاى در آمد.يارانش جسد او را از معركه جنگ خارج و روانه مشهد نمودند تا در حرم امام رضا عليه السّلام دفن شود.(4)
برخى از نويسندگان معتقدند كه او به وسيله نادر كشته شده است.(5)اين امر دور از واقعيت به نظر مى رسد؛چرا كه بنا به مفاد وقفنامه اى كه از نادر به جاى مانده است چنين برمى آيد كه رابطه او و پدرزنش خوب بوده است و نادر موفقيت هاى خويش را تا حدى مديون او مى دانست.اين وقف نامه در زمان سپهسالارى نادر و در سال 1145 ه.ق نوشته شده است.برطبق آن نادر مقدارى از اموال و مستغلات خود را براى قبر بابا على بيك و آرامگاه خويش و والدينش واقع در نزديك پنجره فولاد حرم مطهر وقف كرده است.(6)سه تن از پسران بابا على بيك به نام هاى لطف على بيك،كلب على بيك و فتحعلى بيك داراى شهرت تاريخى هستند كه جزو سرداران نادر شاه بوده اند.
شرح حال لطف على خان جداگانه در كتاب مشاهير مدفون در گورستان هاى
ص:46
مشهد مقدس خواهد آمد.كلب على خان در سال 1148 ه.ق به حكومت ناحيه عليشكر انتخاب شد و فتحعلى خان به منصب چرخچى باشى سپاه رسيد.(1)در سال 1155 ه.ق كلب على سردار فارس شد تا شورش مسقط و بحرين را به كمك محمد تقى خان شيرازى بيگلربيگى فارس،سركوب كند.اما بين اين دو سردار اختلاف افتاد و عاقبت كلب على توسط تقى خان به قتل رسيد.(2)
اسماعيل رضايى
افغان-محمد كاظم خان
(-1222 ه.ق)
محمد كاظم خان فرزند محمد على خان از امرا و معاريف افغانستان در اوايل قرن سيزده هجرى است.
هنگامى كه پدرش درگذشت او دوازده سال بيشتر نداشت.چندى نگذشت كه او مورد توجه محمود شاه بن شاه تيمور افغان قرار گرفت.مدتى در خدمت محمود شاه در كمال عزت روزگار گذرانيد.پس از چندى مورد توجه تيمور شاه افغان،پدر محمود قرار گرفته تا آخر عمر او از ملازمان درگاهش به حساب مى آمد.پس از مرگ تيمور شاه در سال 1207 ه.ق و روى كار آمدن شاه زمان خان در افغانستان از قدرت و اعتبار وى كاسته شد و كمتر مورد توجه قرار گرفت.اما در سال 1215 ه.ق كه حكومت افغانستان به محمود شاه رسيد،بار ديگر مورد توجه و اعتماد قرار گرفت و در امور مختلف صاحب نظر شد به طورى كه محمود شاه بدون مشورت وى كارى انجام نمى داد.وى پيرو مذهب تشيع و در نتيجه مورد كينه و حسد ديگر افاغنه بود.به همين علت محمود شاه وى را از پايتخت دور كرد و حكومت برمه در منطقه كشمير را به وى داد.محمد كاظم خان حدود دو سال در كمال عزت و احترام در كشمير زندگى
ص:47
كرد و پس از آن توسط شجاع الملك به پايتخت افغانستان يعنى كابل فرا خوانده شد.در آنجا به علت مريضى كه داشت در سال 1222 ه.ق درگذشت.
جسدش توسط ميرزا زين العابدين شيروانى به مشهد مقدس منتقل و در دار الحفاظ حرم مطهر به خاك سپرده شد.(1)
سيد حسن حسينى
افغان-ملك قاسم ميرزا
(-زنده 1248 ه.ق)
ملك قاسم ميرزا فرزند فيروز الدّين ميرزا افغان(م 1245 ه.ق)از شاهزادگان معروف افغانستان در نيمه اول قرن سيزدهم بود.پدرش فيروز الدّين ميرزا،حاكم هرات بود كه با كمك فتحعلى شاه قاجار آنجا را به تصرف خود درآورد(2)و خود را تابع دولت ايران مى دانست.هرچند در سال هاى 1229 و 1332 ه.ق به نافرمانى عليه حكومت ايران دست زد ولى هر دو بار شكست خورد.(3)
ملك قاسم ميرزا در دوره حكومت پدرش در هرات،مسئوليت هاى مختلفى را برعهده داشت.از جمله در سال 1222 ه.ق از طرف پدر مأمور تسخير قندهار،كه شاهزاده قيصر حكومت آنجا را برعهده داشت،شد و توانست آن را فتح كند.در همين زمان كه محمد ولى ميرزا حاكم خراسان مأمور فتح هرات شد،پدرش او را از قندهار به كمك طلبيد.ملك قاسم هم سپاهى شامل از چهل هزار نفر از افغان و ازبك به كمك پدر فرستاد ولى اين سپاه از نيروهاى ايران شكست خورد.(4)
ملك قاسم در سال 1229 ه.ق از طرف پدرش مأمور فتح غوريان گرديد
ص:48
و حاجى آقا خان هراتى وزير فيروز شاه نيز همراه وى بود.او به غوريان رفت و محمد خان پسر اسحاق خان قرايى را كه از طرف دولت ايران مأمور آنجا بود،در محاصره خود قرار داد.در همين زمان اسحاق خان قرايى،كامران ميرزا حاكم قندهار را براى گرفتن هرات تحريك كرد و كامران ميرزا هرات را محاصره كرد.فيروز الدّين ميرزا چون اوضاع را چنين ديد پسرش را از غوريان فراخواند.(1)ملك قاسم ميرزا در سال 1231 ه.ق بار ديگر از طرف پدر به فتح غوريان مأمور شد،اما همين كه حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه در محرم 1232 ه.ق به حكومت خراسان رسيد،از غوريان باز خوانده شد.(2)در همين سال محمود شاه افغان كه به كمك كارداران ايران بر افغانستان مستولى شده بود،وزير خود فتح خان را به سوى هرات فرستاد.او هرات را تسخير و ملك قاسم را كه مجروح شده بود دستگير كرد و همراه پدر و خانواده اش به قندهار برد.(3)
در سال 1248 ه.ق كه محمد ميرزا فرزند عباس ميرزا از طرف دولت ايران مأمور فتح هرات شده بود،گروهى از خوانين خراسان و چند تن از بزرگان افغان كه از كامران ميرزا حاكم هرات دل خوشى نداشتند،از جمله ملك قاسم ميرزا و شاه پسند خان افغان به او پيوستند.ولى سرانجام به علت مرگ عباس ميرزا،با كامران ميرزا مصالحه كرده و بازگشتند.(4)تاريخ دقيق مرگ ملك قاسم ميرزا در منابع دوره قاجاريه وجود ندارد ولى وى در هرات درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل و در دار السعاده حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(5)بر لوح
ص:49
مزار وى ابيات زير نگاشته شده است:
***
از خزان عمر شاهان در بهار روزگارلاله را دلسوخته بين و نرگس را سقيم
اى دريغ از آفتاب آسمان سلطنتكاسمان دارد ندم تا گشت خان آن را نديم
شاه شهزاده ملك قاسم كه بودى ملك راچون پدر فيروز دين و دولتش بر در مقيم
سيد حسن حسينى
اقبال-منوچهر
(1288-1356 ه.ش)
دكتر منوچهر اقبال فرزند ميرزا ابو تراب مقبل السلطنه خراسانى از چهره هاى سياسى دهه بيست و سى و از نخست وزيران ايران در دوره محمد رضا پهلوى،روز دهم مهر ماه 1288 ه.ش در كاشمر متولد شد.
تحصيلات ابتدايى را در مشهد به اتمام رساند سپس به تهران رفت و در مدرسه دار الفنون ادامه تحصيل داد و ديپلم گرفت.در سال 1306 ه.ش براى (به تصوير صفحه مراجعه شود) تحصيلات عالى به فرانسه رفت،ابتدا در دانشكده علوم دانشگاه مونپليه و سپس در دانشكده پزشكى پاريس در رشته پزشكى تحصيل كرد.در سال 1313 ه.ش موفق به اخذ دكترى شد و همان سال به ايران بازگشت و در مشاغل پزشكى به فعاليت پرداخت.
وى در آخرين سال سلطنت رضا شاه رئيس بهدارى خراسان بود و مدتى به نمايندگى مجلس شوراى ملى از شهرستان مشهد انتخاب شد.(1)در سال 1321 ه.ش با تلاش برادر بزرگترش
ص:50
على اقبال كه نماينده مجلس و از دوستان قوام السلطنه بود،به معاونت وزارت بهدارى رسيد.در سال 1324 ه.ش در كابينه احمد قوام وزير بهدارى شد و آنگاه در كابينه هاى ساعد،هژبر،منصور و رزم آرا در پست هاى ديگرى از جمله فرهنگ، بهدارى،كشور و راه به وزارت رسيد.
وى پنج بار وزير فرهنگ شد.(1)
اقبال در جوانى آن اندازه مطيع و وفادار شاه بود كه در زمره محرمان او جاى گرفت و خود را چاكر جان نثار شاه مى ناميد.(2)او از پديدآورندگان جمعيت ياران بود كه پس از كودتاى سال 1332 ه.ش با همكارى دكتر كاسمى،مهندس روحانى،سناتور نبيل سميعى،عباس شاهنده و شمارى از نمايندگان مجالس شوراى ملى تأسيس شد.(3)براساس گزارش محرمانه استيوارد راكول كاردار موقت سفارت امريكا در تاريخ 21 دسامبر 1963/ آذر 1342 ه.ش كه در آن به رقابت مهره هاى دست نشانده انگليس و آمريكا اشاره كرده،از دوره هاى فراماسونرى نام مى برد كه منوچهر اقبال هم جزو افراد برجسته آن بوده است.(4)
وى همچنين عضو كميته ملى پيكار جهانى با بى سوادى بود و رياست انجمن دوستى و روابط فرهنگى ايران و تركيه و رياست انجمن قلم و عضويت در آكادمى طب فرانسه و كارشناس سازمان بهداشت جهانى را برعهده داشت.
پس از كنار گذاردن حسين علاء، منوچهر اقبال در 15 فروردين 1336 ه.ش از طرف محمد رضا پهلوى مأمور تشكيل كابينه شد و با انتصاب وى به رياست دولت،ديكتاتورى محمد رضا پهلوى رسما شروع شد.
اقبال در استقرار و تحكيم اين
ص:51
ديكتاتورى سهم قابل ملاحظه اى ايفا كرد.وى كابينه خود را در بيست فروردين به محمد رضا معرفى كرد.به نقل استيوارد راكول يازده نفر اعضاى كابينه او از ميان فراماسونرى هايى بود كه اقبال در عصرهاى يكشنبه به عنوان يك عضو در ميان آنها شركت مى كرد.(1)
اولين اقدام كابينه اقبال لغو حكومت نظامى در تهران بود كه از 28 مرداد 1332 ه.ش تا اواسط فروردين 1336 ه.ش وجود داشت.(2)وى برنامه دولت خود را اجراى منويات شاهنشاه اعلام كرد.(3)نخست وزيرى اقبال از 15 فروردين 1336 تا هشتم شهريور 1339 دوام آورد.تشكيل ساواك و قبول نمودن دكترين آيزنهاور در دوره صدارت او بود.در دوره نخست وزيرى اقبال مشكلات اقتصادى ايران روزبه روز افزايش يافت و فساد ادارى آن چنان گسترده شد كه تحت فشار آمريكا مجلس قانون«از كجا آورده اى»را تصويب نمود و طرح اوليه اصلاحات ارضى را به مجلس ارائه نمود.
دامنه اعتراضات مردم در زمان اقبال روز به روز افزايش يافت،دولت به جاى حل مشكلات و معضلات مردم، فشار و اختناق را تشديد نمود كه اين خود سبب تعميق تضاد بين مردم و رژيم گرديد.تحولات غير منتظره در همسايگى ايران كه ناشى از پيروزى كودتاى عبد الكريم قاسم و سرنگونى رژيم پادشاهى عراق و سرنگونى ديكتاتورى عدنان(پاپا)در تركيه و تشديد اختلاف بين ايران و شوروى، رژيم ايران را وادار به عقب نشينى نمود.
ازسوى ديگر مبارزات انتخاباتى در ايالات متحده آمريكا و تأكيد حزب دموكرات بر انجام اصلاحات در كشورهاى اقمارى،جهت مقابله با كمونيسم،موقعيت رژيم ايران را تضعيف مى نمود.در اين دوره رجال سر سپرده و وابسته به دو جناح آمريكايى-
ص:52
انگليسى به نمايندگى مردم در كرسى هاى مجلس سنا و شورا جا خوش كرده و به قرارداد كنسرسيوم رسميت حقوقى دادند و احزاب دولتى مليون و مردم كه به تبعيت ظاهرى از شيوه دموكراسى مرسوم آمريكا تشكيل يافته بودند،به نام ملت ايران عرصه را بر مردم تنگ كردند.
دوره نوزدهم مجلس شوراى ملى رو به پايان بود و زمزمه هاى آزادى انتخابات جامعه را فراگرفته بود و شاه در سخنرانى هاى خود از انتخابات آزاد صحبت مى كرد.او پيش از انتخابات دوره بيستم در سخنرانى روز 15 خرداد 1339 گفت:«انتخابات آينده كاملا آزاد خواهد بود»،با اين حال منوچهر اقبال اعلام كرد:«مصدقى ها و توده اى ها، نمى توانند نامزد انتخابات شوند».(1)
از ميان دو حزب يادشده حزب مليون به رهبرى دكتر منوچهر اقبال در زمستان 1337 ه.ش ظهور كرد.(2)اقبال بااين كه در آغاز نخست وزيرى خود روز 19 فروردين 1336 ه.ش در مجلس گفت كه قصد تشكيل حزب را ندارد،ولى چون سردار فاخر حكمت رئيس مجلس شوراى ملى حاضر به تشكيل حزب مليون در كنار حزب مردم شد،با اينكه حزب مليون به عنوان حزب اكثريت به ايفاى نقش مى پرداخت،عمر چندانى نيافت و تنها رقابت حزبى پارلمانى آن در انتخابات مجلس دوره بيستم سال 1339 ه.ش متجلى شد.اوج فعاليت حزب مليون در انتخابات تابستان سال يادشده،نقطه فرود آن نيز بود.تقلبات و تخلفات در انتخابات دوره بيستم،به حدى بود كه محمد رضا شاه به نادرستى آن اعتراف كرد.وى در مصاحبه مطبوعاتى در كاخ سعدآباد،در پاسخ به عباس مسعودى مدير روزنامه اطلاعات درباره انتخابات گفت:«من از اين انتخابات راضى نيستم»و چون خود در مظان
ص:53
اتهام قرار گرفته بود دستور توقف انتخابات را صادر كرد.(1)علم در خاطرات محرمانه اش به اين انتخابات اشاره كرده است و مى گويد:«دولت ما از انتخابات مجلس گرفته تا انتخابات محلى و انجمن شهر،آزادى را از مردم سلب كرده و اراده خود را تحميل و نامزدهاى خود را از صندوق بيرون مى آورد.»(2)
دكتر اقبال به دنبال شكست سياسى و در پى اظهارنظر شاه در ششم شهريور 1339 ه.ش،از مقام خود استعفا كرد.(3)
در سال 1342 ه.ش از طرف اسد اللّه علم نخست وزير به عنوان رئيس هيئت مديره و مديرعامل شركت ملى نفت ايران منصوب شد و اين سمت را تا پايان عمر خود حفظ كرد.وى همچنين در سال 1352 ه.ش به عضويت هيئت امناى دانشگاه تهران و در سال 1353 ه.ش به رياست هيئت رئيسه نظام پزشكى مركز رسيد.سرانجام در چهارم آذرماه 1356 ه.ش پس از 68 سال زندگى براثر سكته قلبى درگذشت و جنازه اش روز ششم آذر 1356 به مشهد انتقال و در مقبره خانوادگى در صحن عتيق به خاك سپرده شد.
از عمده ترين وقايع زمان صدارت اقبال مى توان به تشكيل كنگره اى جهت اصلاح بعضى از اصول قانون اساسى، تشكيل احزاب سياسى كشور،تأسيس بانك مركزى،تأسيس ساواك،تأسيس سازمان بازرسى شاهنشاهى و انتخابات دوره بيستم مجلس شوراى ملى اشاره كرد.
غلامرضا جلالى
امامى خويى-جمال الدّين
(-1345 ه.ش)
جمال الدّين امامى خويى فرزند حاج ميرزا يحيى امام جمعه خويى در خوى چشم به جهان گشود و پس از
ص:54
(به تصوير صفحه مراجعه شود) تحصيلات مقدماتى عازم اروپا شد و در بلژيك به تحصيل خود ادامه داد.
پس از بازگشت به ايران وارد وزارت دارايى گرديد.مدتى هم در بانك رهنى انجام وظيفه كرد.و آخرين سمت ادارى او رياست اداره باربرى داخلى بود.در انتخابات دوره چهاردهم از طرف مردم خوى نماينده مجلس شوراى ملى گرديد و با ايراد نطق و حمله به متفقين و مخالفت با حزب توده وجهه زيادى براى خود كسب كرد و از طرف حزب توده بعد از سيد ضياء الدّين طباطبايى به عنوان مرتجع شماره دو خوانده شد.
خويى با همكارى على دشتى و ابراهيم خواجه نورى،حزب عدالت را تأسيس نمود و پس از على دشتى رهبرى اين حزب را به عهده گرفت و موقعيت سياسى خوبى يافت،ولى پس از پايان انتخابات دوره چهاردهم از طرف قوام السلطنه بازداشت و به زندان افتاد،تا اينكه در سال 1327 ه.ش در كابينه عبد الحسين هژير به سمت وزارت مشاور منصوب شد.(1)
جمال امامى در كابينه محمد ساعد مراغه اى نيز كه از پنجشنبه 22 آبان 1327 مأمور تشكيل كابينه شد،تا 23 آبان 1328 به عنوان وزير مشاور خدمت كرد.(2)وى در كابينه احمد قوام نيز از 27 تير 1331 تا 30 تير همين سال به عنوان وزير كشور معرفى شد.(3)
آخرين سمت سياسى جمال امامى سفارت ايران در رم بود كه در همين
ص:55
سمت بيمار شد و درگذشت.(1)جنازه وى با قطار به مشهد منتقل و در روز 29 آبانماه 1345 طى مراسمى با حضور تيمسار باتمانقليچ استاندار و نيابت توليت آستان قدس و آيت اللّه ميرزا احمد كفايى خراسانى و تنى چند از علما و شخصيت هاى محلى تشييع و در حرم دفن شد.(2)
غلامرضا جلالى
امجد الدوله-ناصر قلى خان
(-1335 ه.ق)
ناصر قلى خان عميد الملك ملقب به امجد الدوله،پسر امير اصلان خان مجد الدوله قاجار قوانلو و پسر دايى ناصر الدّين شاه قاجار بود.(3)
پدرش امير اصلان خان از پيشخدمتان مقرب محمد شاه بود كه در زمان وليعهدى ناصر الدّين شاه ايشيك آقاسى باشى گرى(رياست قشون)وى را برعهده داشت و در دوره ناصر الدّين شاه مناصب و مشاغلى از جمله (به تصوير صفحه مراجعه شود) حكومت كيلان،زنجان،خوزستان، پيشكارى مسعود ميرزا ظل السلطان حاكم اصفهان و ميرآخورى اصطبل شاهى را عهده دار بوده است.(4)
ناصر قلى خان در سال 1285 ه.ق از طرف ناصر الدّين شاه ملقب به عميد الملك لقب سابق پدر خود گرديد.(5)وى
ص:56
چهار بار در سال هاى 1295،1285، 1301 و 1310 ه.ق حكومت زنجان را برعهده داشت.(1)در سفر دوم ناصر الدّين شاه در سال 1300 ه.ق به مشهد جزو عمله خلوت وى بود(2)و در همان سال به رياست ديوان خانه خراسان منصوب شد.(3)
در سال 1304 ه.ق او به نيابت وزارت عدليه رسيد و ظاهرا ميان وى و عليرضا خان عضد الملك رئيس عدليه رابطه خوبى وجود نداشت.(4)امجد الدوله با علماى بزرگ زمان خويش از جمله شيخ فضل اللّه نورى مجتهد نيز رفت و آمد و معاشرت داشته است.(5)
وى در سال 1313 ه.ق ملقب به امجد الدوله و پس از رفتن به مكه و بازگشت از آنجا معروف به حاجى امجد الدوله گرديد.نامبرده فردى تنومند و قوى هيكل بود و در حدود 112/5 كيلو وزن داشته است.(6)مهدى بامداد احتمال داده كه مرگ وى پيش از سال 1330 ه.ق بوده است(7)ولى از قراين چنين برمى آيد كه وى در 25 ربيع الثانى 1335 ه.ق فوت كرده و جسدش در توحيدخانه مبارك حرم حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شده است.(8).
سيد حسن حسينى
امين السلطان-آقا ابراهيم
(-1300 ه.ق)
آبدارچى و وزير دربار و يكى از
ص:57
(به تصوير صفحه مراجعه شود) برجسته ترين افراد در عصر ناصر الدّين شاه قاجار و پدر على اصغر خان امين السلطان وزير مشهور دوره قاجار (1275-1325 ه.ق).
آقا ابراهيم امين السلطان فرزند زال ارمنى از اهالى دهى از دهات سلماس آذربايجان بود.به گفته محمد حسن خان اعتماد السلطنه در كتاب خلسه، امير سليمان خان اعتضاد السلطنه،پدر آقا ابراهيم را كه از پادوهاى گرگين خان بود در شمار نوكران خود درآورد.
او مسلمان شد و دخترى مسلمان را به زنى گرفت.آقا ابراهيم و اسكندر از همين زن زاده شدند.آقا ابراهيم مدتى را به شاگردى در مغازه كفش دوزى گذراند.(1)چون آقا اسكندر،برادر بزرگتر ابراهيم،در آبدارخانه سليمان خان كار مى كرد آقا ابراهيم هم به او پيوست و خانه شاگرد شد.(2)
در سال 1263 ه.ق كه ناصر الدّين ميرزا،وليعهد محمد شاه،به جاى بهمن ميرزا به حكمرانى آذربايجان منصوب گرديد،(3)آقا اسكندر مسئول آبدارخانه وليعهد شد و آقا ابراهيم نيز به همكارى با وى پرداخت.پس از اينكه ناصر الدّين شاه در سال 1264 ه.ق به سلطنت رسيد و روانه تهران شد،آقا اسكندر و آقا ابراهيم هم به تهران آمدند.
آقا اسكندر در تهران آبدارخانه و سقاخانه شاهى را در اختيار گرفت و آقا ابراهيم در كنار او ابتدا حقوق جزيى
ص:58
ساليانه از محل حقوق سقايان مى گرفت اما پس از چندى مسئول خريد لوازم آبدارخانه سلطنتى شد و كم كم مورد توجه شاه واقع گرديد.پس از اينكه آقا اسكندر در سال 1280 ه.ق درگذشت، سقاخانه به يوسف پسر آقا اسكندر و آبدارخانه به آقا ابراهيم داده شد.آقا ابراهيم گرچه شخصى بى سواد بود اما با ذكاوتى كه داشت كارش رو به رشد گذاشت،تا جايى كه همه كاره مملكت شد.(1)آقا ابراهيم تا سال 1286 ه.ق عنوان آبدارباشى خاصه را داشت.در اين سال لقب امين السلطان به وى اعطا شد.(2)در 1288 ه.ق منصب صاحب جمعى يعنى تصدى شترخانه و قاطر خانه،كه از مشاغل پرسود و مهم آن دوره و چيزى شبيه اداره راه بود،به وى محول گرديد.(3)
در سال 1290 ه.ق در اولين سفر ناصر الدّين شاه در شمار ملازمان اصلى شاه به اروپا رفت و كشورهاى روسيه، آلمان،بلژيك،انگليس،فرانسه، سويس،ايتاليا و اتريش را بازديد كرد و در ركاب شاه از راه مجارستان و عثمانى به ايران بازگشت.(4)در 1294 ه.ق به لقب«جنابى»مفتخر و به عضويت دارالشوراى دولتى برگزيده شد.(5)در 1295 ه.ق در سفر دوم ناصر الدّين شاه از راه روسيه به اروپا رفت و در 25 رجب همان سال به ايران بازگشت و به فرمان شاه عمارت سلطنتى شاه را در ييلاق شهرستانك ساخت.(6)در 1296 ه.ق به مباشرت وى كار ساخت راه شوسه تهران به آذربايجان شروع شد،(7)در 1296 ه.ق
ص:59
ضراب خانه جديد دولتى را داير كرد(1)و در 1297 ه.ق انبار غله ديوانى دولت را در نزديك دروازه شاه عبد العظيم ساخت(2)و در 1299 ه.ق در رياست اداره گمرك ابقا شد.(3)در همين سال به خاطر افزايش وجوه مالياتى گمرك و تنظيم ليست صادرات و واردات از شاه خلعت دريافت نمود.(4)و در 23 ذى حجه 1299 ه.ق وزير دربار اعظم شد.(5)سرانجام آقا ابراهيم امين السلطان پس از عمرى تلاش در سال 1300 ه.ق به بيمارى سل مبتلا شد و از رجب همان سال اوضاع جسمى اش رو به وخامت گذاشت.اعتماد السلطنه كه چندين بار به عيادت وى رفته است در روزنامه خاطرات خود مى نويسد:«با وجود اينكه او مى داند از اين بيمارى رهايى ندارد به من اصرار مى كرد كه در سالنامه،كارگزاران خلوت خانه را در شمار افراد تحت امر او بنويسم.
اين در حالى است كه تا زمان چاپ سالنامه معلوم نيست زنده باشد يا نه»(6)ناصر الدّين شاه در ششم شعبان همين سال مسافرت خود را به مشهد آغاز كرد و امين السلطان را هم با وجود بيمارى به خاطر اينكه همه كاره دربار بود به اجبار روانه مشهد كرد.(7)اما از آنجا كه ضعف بر وى مستولى بود،وى را با تخت روان پيشاپيش كاروان شاه فرستادند.(8)
از منابع برمى آيد كه در اين سفر سه تن از پسرانش همراه اردو بودند كه از جمله آنها على اصغر خان امين الملك بود كه كارهاى پدر را انجام مى داد.(9)
حكيم تولوزان كه طبيب مخصوص شاه بود و در اين سفر از امين السلطان مواظبت مى كرد در اول رمضان از
ص:60
بهبودى او قطع اميد كرد.(1)سرانجام امين السلطان در داورزن،نزديك سبزوار،به تاريخ 17 رمضان 1300 ه.ق درگذشت(2)ولى بنا به مصالحى شاه فوت او را تا هفت روز بعد فاش نكرد.(3)اعتماد السلطنه مى نويسد:
«شاه مى خواهد به قدرت سلطنت خود به مردم مشتبه سازد كه امين السلطان نمرده است».(4)
همو درباره سرنوشت امين السلطان مى نويسد:«در تلگرافى كه از سبزوار آمده نوشته شده كه او هفت روز است كه مرده و بى غسل و كفن افتاده و جسدش عفونت برداشته و شاه به عمد خود را به نادانى زده است».(5)شاه پس از افشاى خبر مرگ امين السلطان تمام مشاغل و مناصب و لقب امين السلطانى را به پسر او،على اصغر خان امين الملك كه جوانى 28 ساله بود،داد زيرا او«خوش فطرت و خوش نيت» بود اما به برادر بزرگتر او اطمينان نداشت.(6)پسران ديگر آقا ابراهيم يعنى آقا محمد على به امين حضرت و آقا اسماعيل به امين الملك ملقب شدند.(7)
امين لشكر نكات پندآموزى را در مورد فوت و محل دفن امين السلطان نوشته است كه خالى از لطف نيست.او مى گويد:«امين السلطان باآن همه اعتبارات و مشاغل و خيالات آتيه در جايى فوت كرد كه پسر و زن و قوم و منسوب او احدى پيش او نبود و كفن او را هم از بازار آورده بودند و سالها بود تدارك دفن خودش را در زاويه مقدسه معصومه عليه السّلام قم ديده و مكان ساخته و قارى و اسباب گذارده بودند و به حكم تقدير او را به مشهد مقدس حمل مى دهند و هر امساك و قناعتى كه در دنيا كرده بود،ذخيره نموده بود حال به دست ديگران آيا چه مى شود»؟(8)
جنازه امين السلطان پس از حمل به مشهد در صفه جنوبى دار السعاده در
ص:61
حرم مطهر به خاك سپرده شد.(1)پس از اينكه ناصر الدّين شاه به مشهد رسيد و بر سر قبر او در حرم حاضر شد پسرانش امين السلطان دوم و محمد على قول دادند كه دار السعاده را آيينه كارى كنند.(2)
آقا ابراهيم امين السلطان انسانى زرنگ بود كه از موقعيتى بسيار پايين خود را به درجات بسيار بالا رساند.
يكى از وقايعى كه ميزان هوش او را نشان مى دهد واكنشى است كه او در آستانه سفر ناصر الدّين شاه به اروپا نسبت به قتل چند سرباز به دستور شاه، انجام مى دهد.او به خاطر اين عمل شاه چند روز در دربار حاضر نمى شود و هنگامى هم كه به دستور شاه به دربار مى رود از شاه درخواست اجازه براى سفر عتبات مى كند.شاه به او مى گويد تو همه كاره سفر ما به اروپا هستى چرا مى خواهى به عتبات بروى؟امين السلطان به گريه مى افتد و مى گويد:با اين كشتار كه كردى اروپايى ها چه خواهند گفت!بهتر است اين سفر را لغو كنى.شاه مى گويد حالا كه اتفاق افتاده است چه مى شود كرد.امين السلطان مى گويد بهتر است از خانواده هاى آنها دلجويى به عمل آورى و شاه مجبور مى شود اين كار را انجام دهد.(3)
مهدى بامداد درباره خصوصيات اخلاقى آقا ابراهيم مى نويسد:«نامبرده مردى بى سواد،بسيار زرنگ،باهوش،عاقل، فعال،زحمتكش،پشت كاردار،مدير،نقشه كش، مرتب و با نظم و ترتيب،مدبر،بدون تظاهر، حريص،پركار و دقيق،صرفه جو،با عقل معاش، مال جمع كن،ساكت و آرام،كم حرف،قانع و بى تكلف ،مردم دار،موقع شناس بود.»(4)به همين دليل او همان طور كه اشاره شد در پايان عمر داراى مشاغل مهم فراوانى بود كه عبارت بودند از:«ادارات صندوق خانه، شترخانه،انبار غله مركزى، ضراب خانه ها،قنوات،باغ ها،
ص:62
ساختمان ها،وزارت گمرك،وزارت خزانه،وزارت دربار».(1)اين پست ها را يا خودش و يا توسط فرزندانش اداره مى كرد.امين السلطان در تمام مدت عمر خود روابط فوق العاده نزديكى با شاه داشت و بجز مواردى اندك(2)هميشه مورد توجه شاه بود.(3)او از پول دوستى شاه آگاهى داشت.و خود را خيرخواه دولت نشان مى داد.(4)خود را به عنوان تنها نوكر شاه جا زده بود(5)و همه كاره دولت شده بود.(6)و بقاى پادشاه را براى جمع آورى ثروت لازم مى دانست.(7)
مهدى قلى خان هدايت مى نويسد:
«در مجلس شاه اگر سر قليان حاضر بود از سوزاندن كبريت ديگران را منع مى كرد و خود را صرفه جو نشان مى داد.پنجاه تا سكه پنجاه هزارى طلا را بالاى اتاق آبدارخانه از مدتى پيش گذاشته بود و روى آن گرد و غبار نشسته بود و پس از چندى به خاطر اينكه خود را امانتدار نشان دهد هنگامى كه ناصر الدّين شاه وارد آبدارخانه شد آن را به شاه داد و گفت اين را فلان شخص داده و من مدت ها آن را امانت نگه داشته ام،در حالى كه خود هزارها اشرفى مى برد.»(8)امين السلطان ثروت فراوان اندوخت اما برخلاف پسرش از ثروت خود بذل و بخشش نمى كرد.(9)وى ده پسر داشت كه پنج نفر از آنها داراى مشاغل مهم بودند از جمله آقا محمد على امين حضرت كه رياست آبدارخانه و سقاخانه شاهى را برعهده داشت(10)،اسماعيل خان كه رياست خزانه و غلات را در دست داشت،(11)محمد قاسم خان كه اداره شترخانه و
ص:63
قاطرخانه را عهده دار بود(1)و على اصغر خان كه مدت ده سال صدر اعظم ناصر الدّين شاه قاجار بود و دار السعاده حرم رضوى را كه قبر پدرش در آن بود تزيين و آيينه كارى كرد.(2)
رجبعلى يحيايى
انجو-شاه مظفر الدّين على
(-986 ه.ق)
شاه مظفر الدّين على انجو از سادات انجوى شيراز كه نسل آنها به ابراهيم طباطبايى حسنى مى رسد،از نقبا و اكابر شيراز بود.او در ايامى كه سلطان محمد خدابنده در شيراز حكومت مى كرد (985-979 ه.ق)خود را به شاهزاده نزديك كرد و از محرمان و مخصوصان او شد.(3)در 985 ه.ق كه سلطان محمد خدابنده به تخت شاهى رسيد،به شاه مظفر الدّين على منصب«قاضى عسگرى»واگذار كرد.(4)اما مقرر شد كه تا زمان رسيدن صدر يعنى مير شمس الدّين محمد خبيصى،امور مربوط به «سيور غلات و مناصب شرعيه»را به عهده گيرد و«مهر توقيع»را بر احكام شاه بزند.(5)گويا او در نزد سلطان محمد از احترام خاصى برخوردار بود تا جايى كه مواجب قاضى عسگرى را كه تا آن زمان سى تومان بود به صد تومان افزايش داد.(6)شاه مظفر الدّين على گرچه عنوان قاضى عسگرى داشت اما همه امور صدر را انجام مى داد و علاوه بر آن لقب شيخ الاسلامى هم به او داده شد.(7)
البتّه مدت حضور او در دربار صفوى چندان طول نكشيد؛زيرا يك سال بعد در پنج شنبه 11 جمادى الاول 986 ه.ق بيمار شد و در قزوين فوت
ص:64
كرد.جسد او را براى مدتى در امامزاده حسين آن شهر به امانت گذاشتند و پس از آن به مشهد منتقل و در حرم رضوى دفن كردند.(1)
اسماعيل رضايى
اوزنگو-داود بيگ
(-1073 ه.ق)
داود بيك اوزنگو از دولتمردان عصر شاه صفى(1038-1052 ه.ق)و شاه عباس دوم(1052-1077 ه.ق).
از جزئيات زندگى وى در منابع ذكرى به ميان نيامده است.فقط مى دانيم كه وى در دوران شاه صفى به منصب مهترى رسيد.(2)اين منصب به افراد خاصى از خواجه سرايان داده مى شد كه به نام مهتر شاهى خوانده مى شدند.
دارنده اين مقام هميشه در حضور شاه و از نزديكان و رازداران شاه بود و به واسطه نزديكى به شاه سرنوشت بسيارى از مردم به دست آنان بود.(3)
پس از مرگ شاه صفى،شاه عباس دوم او را در منصب خود ابقا كرد و در سال 1053 ه.ق حكومت ايالت دشتستان را به او داد.(4)داود بيگ تا سال 1073 ه.ق كه فوت نمود در مقام هاى خود باقى ماند.او شاه عباس را وصى خود قرار داده بود،شاه دستور داد جنازه او را به مشهد آورده و در حرم دفن كنند.همچنين دستور داد از اموال او حج و روزه و نماز استيجارى به جاى آورده شود و از اموال او املاكى خريد و درآمد آن را وقف مرقد او كرد.(5)
رجبعلى يحيايى
ايشيك آقاسى باشى-شاملو- مهدى قلى خان
ص:65
بانك-يزدى-محمد ابراهيم
باوندى-گرده بازو
(-ح 552 ه.ق)
گرده باز باوندى فرزند شاه غازى رستم بن على(م 558 ه.ق)از باونديان مازندران.
از زندگانى بازو اطلاع زيادى در منابع نيست.پدرش شاه غازى رستم كه وليعهد پدر خود علاء الدوله بود،در سالهاى آخر حكومت سلطان سنجر سلجوقى(490-552 ه.ق)به عنوان فرمانرواى طبرستان بر تخت نشست.(1)
مرداويج بن على برادر شاه غازى كه لقب تاج الملوك داشت و از طرف پدر به سفارت نزد سلطان سنجر رفته و خواهر سنجر را به همسرى گرفته بود،از سنجر خواست،شاه غازى را وا دارد كه نيمى از قلمرو حكومتى پدر را به او واگذار كند.به همين دليل به كمك سنجر سى هزار نيرو فراهم آورد و به مازندران لشكر كشيد.شاه غازى كه درخواست برادر و دستور سلطان سنجر را نپذيرفته بود در برابر اين لشكركشى ايستاد و چون نتوانست كارى از پيش ببرد،بازگشت و در هرات اقامت گزيد.(2)پس از چندى سنجر از شاه غازى خواست كسى را به عنوان گروگان به مرو بفرستد.از آنجا كه تاج الملوك اين هنگام در هرات بود،شاه غازى به ناچار پسر خويش را كه گرده بازو نام داشت و جوانى خوش سيما بود به همراه هزار مرد به مرو فرستاد و خورشيد بن ابو القاسم را به اتابكى او تعيين كرد.
ص:66
گرده بازو در حدود سال 552 ه.ق روزى در شهر سرخس به گرمابه رفت.
پس از استحمام در حالى كه در رخت كن حمام به استراحت نشسته بود به دست دو تن از فداييان اسماعيلى به قتل رسيد.(1)اسماعيليان او را به انتقام حملات و كشتارهايى كه پدرش شاه غازى رستم از آنها نموده بود كشتند.
شاه غازى اعتقاد داشت كه آنها به اشاره سنجر سلجوقى پسرش را كشته اند.(2)
جنازه گرده بازو توسط خدمتگزارانش براى دفن در مشهد على بن موسى الرضا عليه السّلام در صندوقى نهاده شد و به مشهد انتقال يافت و در حرم آن حضرت دفن گرديد.قبه اى برايش ساخته شد و چند ديه بر آن مقام وقف گرديد.(3)
قتل گرده بازو بر پدرش بسيار گران آمد و بر اين واقعه بى تابى هاى فراوان كرد و چون دست سنجر سلجوقى را در قتل فرزند خود دخيل مى دانست،روابط خود را با سنجر قطع نمود و اين عمل زشت سنجر را به دوستان سنجر يادآور شد.(4)همچنين لشكركشى هاى فراوانى را عليه قلاع اسماعيليه ترتيب داد.(5)
رجبعلى يحيايى
بيگدلى شاملو-محمد بيگ
(-1021 ه.ق)
محمد بيگ بيگدلى از بزرگان طايفه شاملو و از سرداران بزرگ و مورد توجه شاه عباس اول صفوى(996- 1038 ه.ق)بوده،كه شرح مختصرى از حيات وى براى ما روشن است.
محمد بيگ در سال 1006 ه.ق از طرف شاه عباس مأمور ضبط اموال ملك بهمن والى لاريجان شد و قلعه هاى لاريجان را تصرف كرد و ملك بهمن را«با اتباع و اولاد و فرزندان به دار السلطنه قزوين آورد».(6)
ص:67
او در 1014 ه.ق در جنگ هاى شاه عباس با عثمانى ها حضور داشته است.(1)در همين زمان شاه عباس وى را به گرجستان فرستاد تا احكام و خلعت هاى شاهى را به حاكم جديد گرجستان ببرد.(2)همچنين شاه عباس در سال 1019 ه.ق در پى درگذشت حاتم بيگ اردوبادى وى را به سردارى برگزيد و به جانب قلعه دمدم فرستاد تا از پديد آمدن اختلال در امور قلعه گيرى و جنگ با عثمانى ها جلوگيرى شود.
شاه عباس پس از تسخير قلعه دمدم حكومت ولايت ارومى را به برادر محمد بيگ يعنى قبان خان سپرد.(3)سال فوت محمد بيگ بيگدلى را مورخين در 1021 ه.ق(4)و به هنگام حضور در اردوى شاه در مازندران ذكر كرده و نوشته اند كه وى مريض بود اما دستورات پزشكان را هم به كار نمى بست و اغذيه نامناسب مى خورد و سرانجام در اول زمستان اين سال درگذشت.شاه عباس نسبت به تكفين او اقدام كرد و جنازه او را براى دفن در حرم مطهر،به مشهد مقدس فرستاد.(5)
نكته جالب توجه در مورد محمد بيگ اين است كه در عالم آراى عباسى هرجا كه از وى ياد شده عنوان«مقرب الحضرة»(مقرب شاه)در مورد وى به كار رفته و از نزديكى او به شاه سخن به ميان آمده است و اين مطلبى است كه در مورد ديگر سرداران به كار نرفته است.
محمد شفيع حسينى عاملى نويسنده محافل المؤمنين وى را در زمره شيعيان خالص دانسته و مى نويسد وى ثروت و املاك زيادى داشت«كه وقف خيرات و مبرات»كرد.(6)او چون فرزندى نداشت آنچه از وى بازماند به برادرش حيدر سلطان ايشيك آقاسى،داده شد.(7)
رجبعلى يحيايى
ص:68
پارسا-محمد على
(1270-1322 ه.ش)
محمد على پارسا از افسران برجسته شهربانى.وى در سال 1270 ه.ش متولد شد،در كاشان تحصيلات ابتدايى خود را به اتمام رسانيد و سپس به تهران رفت و در مدرسه اليانس به ادامه تحصيل پرداخت،اما به علت مشكلات زندگى و مسئوليت سرپرستى برادران كوچكتر خود،ترك تحصيل و وارد اداره كل شهربانى شد.وى پس از اتمام دوران آموزشى به ستوان دومى و سپس با درجه ستوان يكمى به رياست كارگزينى منصوب شد.(1)
پارسا به خاطر علاقه اى كه به تحصيل داشت در حين خدمت دولتى به مطالعه پرداخت و در رشته هاى تاريخ،جغرافيا،فلسفه و زبان هاى خارجى مطالعاتى انجام داد.وى بيش از سى سال در بخش هاى مختلف شهربانى كل خدمت كرد و ضمن تصدى دواير و ادارات مهم،مدير و نويسنده نشريه نامه شهربانى و مدتى نيز رئيس اداره نگارش شهربانى بود.(2)
سرهنگ پارسا به علت آگاهى گسترده در رشته هاى پليس فنى و جنايى به آموزش دانشجويان مدرسه افسرى شهربانى نيز مى پرداخت.وى هنگام اقامت در تهران چند كنفرانس در
ص:69
زمينه جاسوس و جاسوسى در محل كانون افسران ارتش ايراد كرد كه متن آنها در نامه شهربانى به چاپ رسيد.او داراى نشان درجه اول دانش از رژيم پهلوى بود.(1)آخرين سمت پارسا رياست شهربانى مشهد بود،وى در سى ام دى ماه 1322 ه.ش بعد از پنج ماه رياست شهربانى استان خراسان در سن پنجاه سالگى و به قولى پنجاه و پنج سالگى در مشهد فوت كرد.(2)
آثار قلمى او عبارت است از:
تبهكاران،دسته جنايتكاران،شبح مرموز،شهوت پرست،مى پرست، مهمان خانه مرگ و ترجمه كتاب واترلو.(3)
رسول سعيدى زاده
ص:70
تاتى اغلى ذو القدر-
على سلطان
(-965 ه.ق)
از سران طايفه ذو القدر و فرماندهان نظامى دوره شاه طهماسب اول صفوى و حاكم شيراز(962-965 ه.ق).
اولين بار كه از او در كتاب ها ياد شده،در حوادث سال 943 ه.ق است.
وى به همراه شاه طهماسب جهت عقب راندن نيروهاى عبيد اللّه خان ازبك كه خراسان را مورد حمله قرار داده و بر اين ايالت مسلط شده بودند،به اين ديار آمد.(1)در سال 944 ه.ق مأموريت يافت قلعه استا و خواف را كه خواجه كلان به آن پناه جسته و با شاه طهماسب مخالفت مى كرد با همكارى امراى ديگر بگشايد.اين لشكركشى پس از سه ماه با پيروزى به پايان رسيد.(2)
در سال 953 ه.ق كه بين افشار و ذو القدر درگيرى شديدى رخ داد،على سلطان به عنوان يكى از سران ذو القدر با ديگر سرداران اين طايفه و نيز سرداران افشار در حضور شاه طهماسب سوگند ياد كردند كه از آن به بعد با يكديگر دشمنى نورزند.(3)در سال 955 ه.ق در جنگ هاى تدافعى شاه طهماسب صفوى در برابر سلطان سليمان عثمانى در رأس ده هزار تن حضور داشت و بنا به دستور شاه،مناطقى همچون عادل جواز و اخلاط را مورد تاخت وتاز قرار
ص:71
داد.(1)
على سلطان در سال 962 ه.ق به همراه برخى از سرداران مأمور سركوب شورش تركمانان در ناحيه استرآباد شد.(2)در ربيع الاول همين سال و پس از مغضوب شدن ابراهيم خان ذو القدر، حاكم شيراز،وى به حكومت اين شهر منصوب گرديد.(3)
در سال 965 ه.ق شاه طهماسب به وى،كه در اين زمان حاكم شيراز بود دستور داد براى كمك برادرزاده اش شاهزاده سلطان حسين ميرزا،فرزند بهرام ميرزا،به طرف شرق ايران رفته و روانه قندهار شود،و آن شهر را،كه همايون،پادشاه هند قول داده بود در صورت كمك شاه طهماسب براى بازيابى سلطنتش به ايران بدهد،تصرف كند،زيرا تا اين زمان كه همايون نيز از دنيا رفته بود،هند به وعده خود وفا نكرده و اين شهر را به تصرف كارگزاران ايران نداده بود.
سپاهيان ايران به فرماندهى على سلطان ذو القدر روانه شدند اين سپاه توانست پس از شش ماه محاصره قندهار،شاه محمد قلاتى را كه حاكم قندهار بود از شهر رانده و آن را تصرف كند.پس از آن به مدت بيست سال اين شهر در اختيار دولت ايران بود.(4)
در جريان محاصره قندهار على قلى سلطان مورد اصابت گلوله قرار گرفت و به ديار عدم شتافت.
پسر بزرگش،شاه ولى سلطان،نعش پدر را به همراه سپاهيان و قشون او برداشته،روانه مشهد شد و او را در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام مدفون ساخت و حكومت شيراز را پس از پدر برعهده
ص:72
گرفت.(1)
رجبعلى يحيايى
تبريزى-ميرزا محمد
(-997 ه.ق)
ميرزا محمد تبريزى مشهور به ميرزا محمد وزير از بزرگان طبقه ديوان سالاران ايرانى و اولين وزير شاه عباس اول بود.او در زمان حكومت سلطان محمد خدابنده(985- 996 ه.ق)وزارت و مميزى بيشتر نواحى غرب ايران را برعهده داشت و در اين كار توفيق زيادى به دست آورد، سپس مستوفى كل ايران شد.با كمال قدرت و كاردانى انجام وظيفه كرد و هرچه بيشتر به شاه نزديك شد.(2)و بر همه كارها مسلط گرديد.چون شاه محمد خدابنده از ضعف بينايى رنج مى برد،امرا طرفدار ميرزا محمد وزير بودند،پس از فوت شاه محمد خدابنده ميرزا محمد وزير ابتدا كوشيد ابو طالب ميرزا،برادر كوچكتر شاه عباس را كه خود در خدمت او«وزير اعتماد الدوله» شده بود به حكومت بردارد.(3)
هنگامى كه مرشد قلى خان استاجلو شاه عباس را در سال 996 ه.ق به قزوين آورد و بر تخت نشاند،بسيارى از امرا و ديوان سالاران مخالف شاه عباس را كشت يا دستگير ساخت.
ميرزا محمد وزير هم از كسانى بود كه بازداشت شد و پس از اينكه مقدار زيادى پول از او گرفتند او را آزاد ساختند.(4)ولى براى مدتى از كارهاى دولتى بركنار ماند.شاه عباس جوان كه براى به دستگيرى قدرت و رهاندن خود از سلطه امراى قزلباش و كسانى كه قدرت او را محدود مى كردند،سعى كرد ميرزا محمد را با خود همراه كند.شاه در
ص:73
مقابل همكارى ميرزا محمد در قتل مرشد قلى خان استاجلو به او وعده وزارت داد.شاه عباس پى برده بود كه او با اتكا به شخصى همچون ميرزا محمد،خواهد توانست بر مرشد قلى خان كه اينك خود را تاج بخش مى دانست و بر همه امور مسلط شده و اجازه هيچ كارى را به شاه نمى داد پيروز شود.(1)ميرزا محمد هم امرا را عليه او تحريك كرد و همراه شخص شاه،مرشد قلى خان را در راه سفر به خراسان در حدود شاهرود به قتل رساند.بلافاصله شاه،ميرزا محمد را در روز 20 رمضان 997 ه.ق به وزارت ديوان اعلى منصوب كرد.(2)پس از قتل مرشد قلى خان اردوى شاه به مشهد رهسپار شد تا تدارك جنگ با ازبكان كه هرات را در محاصره داشتند ديده شود.ميرزا محمد در كمال اقتدار به امر وزارت ديوان اعلى پرداخت.(3)شاه عباس پس از چندى توقف در مشهد براى جنگ با ازبكان در هرات از شهر خارج شد و تا بند فريمان پيش رفت اما مجبور شد تغيير مسير داده و به قزوين برگردد.علت آن بود كه برخى فرماندهان از فرمانش روى برتافته و در غرب كشور بعضى حكام نافرمانى مى كردند و عثمانى ها نواحى غربى را مورد حمله قرار داده بودند.شاه عباس كه پيش بينى مى كرد جنگ با ازبكان طولانى خواهد شد،(4)به سوى غرب كشور حركت كرد.او كه اينك سلطه جويى هيچ كس را بر خود نمى تافت،به تحريك برخى امرا به زودى از قدرت گيرى ميرزا محمد وزير هراسيد و در حالى كه بيش از پنج ماه از وزارت ميرزا نگذشته بود،در حدود دوغ آباد زاوه،نزديكى هاى تربت حيدريه، فرمان دستگيرى و كشتن او را صادر كرد.فرهاد خان قرامانلو كه به قتل ميرزا
ص:74
محمد مأمور شده بود او را در روز پنجشنبه بيست و نهم ربيع الاول 997 ه.ق كشت.(1)
اسكندر بيگ مى نويسد:هرچند معلوم نشد دليل اصلى خشم شاه بر او چه بوده اما طرفدارى او از ابو طالب ميرزا،تلاش براى كسب قدرت بيشتر در هنگام وزارت،شايعه همكارى او با بيكتاش خان افشار حاكم يزد و مير ميران و تصميم آنها براى به قدرت رساندن شاهزاده اى ديگر به جاى شاه عباس ،شركت در تحريك بوداق خان چگنى در نافرمانى از شاه و بالاخره سخن چينى كسانى كه از توسعه اقتدار او خرسند نبودند از دلايل عزل و كشته شدن او بوده است.(2)اموال و دارايى او كه نزديك بيست و پنج هزار تومان بود مصادره گرديد(3)و جنازه او را براى دفن به مشهد آوردند و در آستانه مطهر رضوى به خاك سپردند.(4)
رجبعلى يحيايى
تركمان-اوتار خان
(-1072 ه.ق)
اوتار خان ملقب به ذو الفقار خان از امراى برجسته دوره شاه عباس دوم صفوى(1052-1077 ه.ق)،حاكم درون و قوچان و بيگلربيگى قندهار بود.
از بخش نخستين حيات اوتار خان همچون بسيارى از افراد نظامى ديگر اطلاعى در دست نيست.دكتر سادات ناصرى مصحح قصص الخاقانى كه يكى از مهمترين كتاب ها در مورد فتح قندهار توسط شاه عباس دوم است،
ص:75
اوتار خان را از تركمانان دانسته است.(1)
او قبل از حمله شاه عباس،در سال 1058 ه.ق به قندهار،حاكم درون قوچان بوده است.(2)
پس از اين نام اوتار خان فقط در حوادث مربوط به درگيرى ايران و هند بر سر قندهار ذكر شده است.
مغولان هند علاوه بر اينكه مدعى قندهار بودند،خود را وارث ماوراءالنهر مى دانستند و در اغتشاشات آنجا مداخله و حتى بلخ را تصرف كردند و شخصى به نام جان نثار خان را براى جلوگيرى از واكنش ايران به دربار شاه عباس روانه كردند.شاه عباس دوم نيز اوتار خان را براى سفارت به هند فرستاد.(3)اين مسايل نشانگر اين است كه اوتار خان شخصيتى برجسته و مورد اعتماد شاه عباس دوم بوده است.از آنجا كه سفارت اوتار خان و نامه نگاريهاى شاه نتيجه اى نداشت(4)شاه عباس در پاييز 1058 ه.ق لشكريان خود را با حمايت توپخانه به درون افغانستان سوق داد و توانست قندهار و قلاع پيرامون آن را پيش از آنكه قواى كمكى به سركردگى شاهزاده اورنگ زيب از راه برسد تصرف كند.(5)
اوتار خان در اين لشكركشى و در محاصره شهر قندهار از امراى برجسته شاه عباس دوم بود.(6)شاه پس از فتح قندهار حكومت اين شهر را به محراب خان قاجار(م 1058 ه.ق)داد(7)و خود از طريق خراسان به اصفهان بازگشت.
اما اوتار خان در كنار محراب خان در قندهار ماند.با بازگشت قسمت اعظم سپاه ايران،هندى ها براى بازپس گيرى قندهار اقدام كردند و مدت چهار ماه
ص:76
شهر را محاصره كردند.محراب خان و ديگر سرداران از جمله اوتار خان به شدت مقاومت كردند و با رسيدن سپاهيان كمكى ايران هندى ها دست از محاصره كشيدند؛اما در همين هنگام، نهم رمضان 1058 ه.ق،محراب خان حاكم شهر درگذشت.(1)پس از اينكه خبر درگذشت محراب خان به شاه عباس دوم رسيد وى حكومت اين شهر را به اوتار خان داد و امرا و كلانتران و ريش سفيدان و رؤساى طوايف را به اطاعت او دستور داد.(2)اولين كارى كه اوتار خان انجام داد اين بود كه به اوضاع قندهار سروسامان داد،زيرا مى دانست كه هندى ها به زودى دوباره قندهار را مورد حمله قرار خواهند داد.
ولى قلى بيگ شاملو كه خود در خدمت اوتار خان بوده است مى گويد:«با رسيدن فرمان حكومت،اوتار خان بر مسند نشست و به انتظام امور و تعمير عمارت ها و سروسامان دادن كشاورزى پرداخت نيز خندق دور قلعه قندهار را از 40 گز عرض به 60 گز توسعه داد و بر عمق خندق و بر باره شهر افزود و سه برج در آن بنا كرد و دستور داد سه توپ ريخته شود.همچنين تالارى در شهر ساخت و دو برج نيز در داخل حصار قندهار بر پا كرد.»(3)
پيش بينى اوتار خان درست بود و هندى ها بلافاصله در سال بعد به شهر حمله كردند و قندهار را به مدت هفتاد و يك روز محاصره كردند.اوتار خان به شدت مقاومت كرد و هندى ها كه خبر نزديك شدن سپاه ايران را شنيدند دست از محاصره كشيده و عقب نشستند.(4)پس از چندى هندى ها براى بار سوم به رهبرى دارا شكوه،وليعهد هند با سپاه گران به قندهار لشكر كشيدند.اوتار خان اين بار هم مقاومت نمود و شهر را تا رسيدن نيروهاى كمكى ايران حفظ كرد.با نزديك شدن آنها، هندى ها شهر را ترك كردند.محاصره
ص:77
سوم قندهار 6 ماه طول كشيد و چون اوتار خان مقاومت بسيار كرده بود از سوى شاه عباس مورد توجه ويژه قرار گرفت.شاه براى او پنج هزار تومان پول و خلعت هاى گرانبها فرستاد و به او لقب ذو الفقار خان اعطا كرد.(1)همچنين بسيارى از افراد زيردست اوتار خان را مورد نوازش قرار داد و انعام بخشيد.(2)
اوتار خان تا پايان عمر خود (1072 ه.ق)حاكم قندهار بود.پس از درگذشت وى فرزندانش طى نامه اى به شاه عباس فوت وى را اطلاع دادند.شاه عباس دوم دستور داد به جاى وى برادرش گرجاسپ بيگ(گرشاسب بيگ)حكومت قندهار را به دست گيرد و جنازه اوتار خان به مشهد منتقل گردد و در حرم رضوى به خاك سپرده شود.(3)
فرزند او صفى قلى خان براى مدتى حاكم درون و قوچان بود،اما چون در مقابل تركمانان قلماق سستى ورزيد شاه عباس او را از اين مقام بركنار ساخت.(4)
رجبعلى يحيايى
تكلو-اردوغدى خليفه
(-990 ه.ق)
اردوغدى خليفه از امراى ايل تكلو در رديف امراى نامدار عهد شاه طهماسب اول بود كه در ناحيه گيلان املاكى از طرف شاه در اختيار داشت.(5)
وقتى شاه اسماعيل دوم(985- 986 ه.ق)به سلطنت رسيد،بسيارى از شاهزادگان صفوى را به قتل رساند و برخى از امراى قزلباش را مورد تعقيب قرار داد،از جمله اردوغدى خليفه و چند تن ديگر به اتهام اينكه قصد به تخت نشاندن سلطان حسن ميرزا،پسر سلطان محمد خدابنده،را دارند،زندانى
ص:78
شدند.(1)اردوغدى در اين زمان حاكم رى بوده است.(2)
در سال 986 ه.ق كه سلطان محمد خدابنده به شاهى رسيد،اردوغدى را مورد عنايت قرار داد و در ناحيه شيروان قفقاز املاكى به اقطاع او داد.(3)در همين سال عثمان پاشا،از فرماندهان نظامى عثمانى به منطقه قفقاز حمله كرد.
در جنگى كه در حوالى شيروان رخ داد،ارس خان حاكم آن شهر،و چند تن ديگر به قتل رسيدند و دو تن از پسران اردوغدى ناپديد شدند،اما اردوغدى به همراه پسران حاكم جان سالم بدر بردند و خود را به اردوى شاهى كه در تبريز مستقر بود رساندند.(4)
پس از اين واقعه حكومت سبزوار به اردوغدى واگذار شد اما خودش در پايتخت ماند و نمايندگانى به آن شهر فرستاد.در سال 988 ه.ق عده اى از امراى شاملو و استاجلو در خراسان عليه سلطان محمد و امراى مستقر در پايتخت(قزوين)شورش كردند تا عباس ميرزا را به تخت بنشانند.آنها شهرهاى خراسان را يكى پس از ديگرى تصرف كردند،از جمله سبزوار را هم از دست عمال اردوغدى بيرون آوردند.سلطان محمد هم براى جبران اين امر،حكومت منطقه ورامين و رى را در ربيع الاول 988 ه.ق به او واگذار كرد.در همين زمان قاضى احمد قمى مؤلف خلاصة التواريخ به عنوان وزير اردوغدى و مأمور مميزى منطقه تحت حكومت او انتخاب شد.(5)
به تدريج دامنه شورش امراى شاملو و استاجلو مستقر در خراسان افزايش يافت.شاه صفوى به امراى تكلو و تركمان دستور داد براى فرونشاندن اين شورش آماده شوند.
اين امرا در بهار 988 ه.ق به همراه
ص:79
نيروهاى خود در ورامين گرد آمدند و به سمت خراسان حركت نمودند.(1)اين نيروها،كه يكى از فرماندهان آنها اردوغدى خليفه بود،خود را به مشهد رساندند تا مرتضى قلى خان پرناك، حاكم مشهد،را كه جزو شاهى سوون ها (طرفداران محمد شاه)بود يارى رسانند.اين گروه كارى از پيش نبردند بلكه باعث خرابى بيشتر اطراف مشهد شدند و بدون نتيجه در 989 ه.ق به سمت عراق(غرب ايران)برگشتند.(2)
در سال 990 ه.ق سلطان محمد خود براى سركوب شورشيان خراسان روانه اين ديار شد،پيشاپيش اردوغدى خليفه را به همراه سپاهى روانه كرد كه تا دامغان پيش رفتند.در دامغان اردوغدى به اردوى شاهى پيوست.
وى با همكارى ميرزا سلطان اعتماد الدوله،صدر اعظم شاه،برخى از امرا و افرادى را كه گمان مى رفت با مخالفان همراهى كنند به قتل رساند.(3)پس از انتشار خبر حضور اردوى محمد شاه در خراسان،عليقلى خان شاملو و مرشد قلى استاجلو،كه سردسته شورشيان خراسان بودند از سبزوار عقب نشينى كردند.عليقلى خان شاملو به همراه عباس ميرزا به هرات رفت و مرشد قلى از راه ترشيز به سمت تربت حيدريه رفت و در قلعه آنجا موضع گرفت.
اردوغدى و ديگر امراى مستقر در اردوى شاهى در تعقيب آنها به اطراف قلعه تربت رسيدند و آن را در محاصره گرفتند.(4)
در شب ششم شوال 990 ه.ق كه اردوغدى خليفه به همراه سلطان معصوم تركمان به عنوان كشيك سنگر و جبهه مأمور بودند،عده اى از داخل قلعه بر سر آنها ريختند،سلطان معصوم پنهان شد و مهاجمان بر سر اردوغدى خليفه آمده او را به قتل آوردند.روز بعد جسد اردوغدى را به مشهد منتقل كردند و در
ص:80
حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن نمودند.(1)
مؤلف خلاصة التواريخ كه مدتى وزير او بوده است،او را مردى شجاع و دلاور معرفى كرده است كه هرچه به هم مى رسانيد به لشكر مى داد.همچنين مى نويسد«به غايت كج خلق و تندمزاج بود»و زمانى كه در گيلان بود،بسيارى از سادات آنجا را به قتل رساند ولى بعد از ناپديد شدن پسرانش در جنگ با عثمانى،توبه كرد كه ديگر سيدى را به قتل نرساند.(2)
اسماعيل رضايى
تكلو-محمد خان شرف الدّين
(-964 ه.ق)
از امراى بسيار بلندپايه شاه طهماسب اول صفوى و حاكم بغداد و خراسان(935-963 ه.ق)آمر به نقاشى داخل حرم حضرت رضا عليه السّلام.
محمد خان شرف الدّين اوغلى تكلو همان طور كه از دنباله نامش برمى آيد متعلق به طايفه قدرتمند قزلباش تكلو از قبايل مهاجر ترك آسياى صغير بوده است كه نقش مهمى در به قدرت رساندن صفويه داشتند.اين طايفه پس از به قدرت رسيدن شاه طهماسب در سال 930 ه.ق موقعيت ممتازى يافت و سران آن با كنار زدن استاجلوها مشاغل بسيار مهمى همچون اميرالامرايى را به دست گرفتند.(3)
محمد خان شرف الدّين اوغلى يكى از اين افراد بود كه در فرايند قدرت يابى طايفه اش رشد كرد و به مشاغل مهمى گمارده شد.حضور او در مسايل نظامى و سياسى از حدود سال 934 ه.ق ثبت شده است زيرا در اين سال ازبك ها به فرماندهى عبيد اللّه خان مناطقى از خراسان و استرآباد را گرفته و بر دامغان يورش بردند،محمد خان به دستور شاه طهماسب در ركاب جوقه سلطان تكلو
ص:81
به سوى دامغان فرستاده شد تا با سردار عبيد اللّه خان كه زمش بهادر نام داشت بجنگد.آنها موفق شدند با شكست زمش بهادر،دامغان را بازپس گيرند.
شاه طهماسب كه از اين پيروزى خرسند شده بود املاك(اقطاع)اخى سلطان را كه در جنگ كشته شده بود-و قزوين و قشون آن را شامل مى شد-به محمد خان واگذار كرد و لقب سلطان نيز بدو داد.(1)محمد خان در جنگ دوم شاه طهماسب و عبيد اللّه خان ازبك در منطقه جام يكى از فرماندهان اصلى بود.دو لشكر در محرم 935 ه.ق باهم روبه رو شدند.در اين جنگ خونين برخى از فرماندهان سپاه ايران گريختند اما محمد خان از كسانى بود كه رشادت هاى فراوانى به خرج داد و پس از پيروزى مورد تفقد شاه واقع شد.(2)
هنگامى كه شاه طهماسب در شرق كشور مشغول نبرد با ازبك ها بود در غرب ذو الفقار بيگ موصلو مشهور به نخود سلطان با شنيدن شايعه شكست شاه سر به شورش برداشت و بر بغداد و عراق عرب مستولى شد.شاه كه با سرداران خود در قم بود به سوى بغداد شتافت اما قبل از درگيرى،خود طوايف موصلوى بايندريه نخود سلطان را كشتند.با از ميان برداشته شدن نخود سلطان،شاه طهماسب حكومت بغداد و عراق عرب را به همراه لقب خانى به محمد خان شرف الدّين اوغلى داد و به او سفارش نمود كه در نظم و نسق عتبات عاليات(3)و حفظ امنيت شيعيان بكوشد.(4)محمد خان تا سال 940 ه.ق حكومت عراق عرب را در اختيار داشت.در اين سال سلطان سليمان عثمانى كه تبريز را گرفته بود قصد بغداد كرد.محمد خان در مورد رويارويى با سلطان عثمانى و استمداد از شاه طهماسب ،نامه اى نوشت اما شاه
ص:82
طهماسب به او دستور داد بغداد را گذاشته به درگاه بپيوندد.(1)در سال 942 ه.ق محمد خان پيشنهاد طايفه خود را مبنى بر ريش سفيدى او در عراق عرب،كه اينك در قلمرو عثمانى بود،نپذيرفت و چون بار ديگر وفادارى خود را به شاه طهماسب اثبات كرد،شاه او را به سرپرستى فرزند خود سلطان محمد ميرزا انتخاب كرد و به عنوان والى خراسان كه ولايتى پراهميت و البتّه آسيب پذير بود و در واقع جايگاه نايب السلطنه به شمار مى آمد به اين منطقه اعزام داشت.محمد خان از اين زمان تا هنگام مرگ خود در سال 964 ه.ق، بجز چند ماه،در اين سمت باقى ماند و خدمات فراوانى به شاه صفوى كرد.شاه به تمامى خوانين خراسان دستور داد كه به فرمان محمد خان گردن نهند و حكم وى را مانند حكم خود لازم الاجرا ساخت.(2)
محمد خان در دوره اول حكومت خود،كه تا سال 953 ه.ق طول كشيد، هرات را آباد ساخت و در خراسان عدالت گسترانيد و مساجد و مدارسى را كه در دوره انتقال قدرت از تيموريان به صفويه در اين سامان رو به نابودى گذارده بود تعمير كرد و سادات،علما و فضلا را در حمايت خود گرفت.مرگ عبيد اللّه خان به او اجازه داد تا خراسان را از امنيت و رفاه بيشترى برخوردار سازد.همين مسأله به اعتقاد نويسنده روضة الصفوية باعث حسادت رقباى او و طايفه اش در دربار گرديد و مرتب به بدگويى از وى نزد شاه پرداختند.اما شاه كه وفادارى محمد خان برايش به اثبات رسيده بود كمتر به اين سخن چينى ها اهميت مى داد.اصرار سخن چينان به جايى رسيد كه دوستان محمد خان از او خواستند براى پايان دادن به اشتباهات خود روانه دربار شاه در قزوين شود.لذا محمد خان شاهزاده محمد ميرزا را به فرزندان خود قزاق
ص:83
سلطان و تاتار سلطان سپرد و در آغاز محرم 953 ه.ق روانه قزوين شد.در ورود به شهر قزوين مورد استقبال بسيارى از بزرگان و طرفداران و توجه شاه قرار گرفت.(1)اين مسأله بار ديگر آتش حسادت را در دل رقباى او شعله ور ساخت و بدگويى از او تا جايى ادامه يافت كه شاه بالاخره به عزل او از حكومت خراسان فرمان داد و پس از چند روز حكومت اصفهان را به نام او نوشت.ظاهرا هنوز به اصفهان نرفته بود كه شاه دوباره فرمان حكومت خراسان را به نام او كرد.محمد خان با گرفتن خلعت از شاه به محل مأموريت خود يعنى هرات بازگشت.(2)از كارهاى مهم او در اين دوره از حكومتش جنگ او با بيرام اوغلى حاكم ازبك غرجستان بود كه هراز چندگاه نواحى هرات رود را مورد تعرض خود قرار مى داد.محمد خان توانست شكست سختى در 955 ه.ق بر او وارد آورد(3)و تا مدت ها امكان حمله ازبك ها را به خراسان از بين ببرد.(4)سرپرستى محمد خان نسبت به شاهزاده سلطان محمد ميرزا تا سال 962 ه.ق ادامه يافت.در اين سال شاه طهماسب به واسطه رنجشى كه از فرزند ديگرش اسماعيل داشت،سلطان محمد ميرزا را به قزوين خواند و سرپرستى اسماعيل ميرزا را به محمد خان سپرد.
اما ورود اسماعيل ميرزا به هرات موجب دردسرهاى فراوان و ناسازگارى هايى بين اين شاهزاده جوان با محمد خان گرديد.نزديكى اسماعيل ميرزا به فرزند محمد خان، قزاق سلطان،سوءظن شاه طهماسب را برانگيخت و با توجه به گزارش هاى محمد خان درباره اعمال و انديشه هاى اسماعيل ميرزا بر آن شد كه در سال 963 ه.ق دوباره سلطان محمد ميرزا را به خراسان بفرستد و محمد خان را هم
ص:84
سرپرست محمد ميرزا كند.(1)
محمد خان در اواخر سال 964 ه.ق تصميم گرفت براى طلب مغفرت به حرم حضرت رضا عليه السّلام بيايد.او در ذى حجه آن سال وارد مشهد شد و مورد استقبال سادات و نقباى شهر،متولى و خدام حرم و وكلاى شاهزاده ابراهيم ميرزا قرار گرفت.وى را در«منزل بالينگاه» (محل اقامت متولى)اسكان دادند.
محمد خان پس از اداى مراسم عبادت و زيارت در چهارباغ به خدمت شاهزاده ابراهيم ميرزا صفوى رسيد و مورد احترام او قرار گرفت.پس از گذراندن ده روز عبادت نذرى در حرم مطهر مقبره اى براى خود در گنبد امير عليشير نوايى ترتيب داد و«سادات و خدام و عمله و فعله»و«مدرسين و طلبه و فقرا و زوار»حرم مطهر را از«انعامات و صدقات»بهره مند گردانيد و شربت و غذاى فراوانى به مردم داد و از درگاه خداوند طلب آمرزش كرد و روى به هرات نهاد.اما در حدود غوريان در اواخر ذى حجه درگذشت.جسد او را به مشهد مقدس آوردند و در آرامگاهى كه ساخته بود مدفون كردند.(2)لازم به ذكر است كه صاحب تكملة الاخبار وفات او را سه شنبه هفتم شوال نوشته است كه ظاهرا درست به نظر نمى رسد.(3)
مهمترين اقدام محمد خان شرف الدّين اوغلى در حرم رضوى اين بوده كه دستور داد داخل حرم مطهر توسط آقا حسن نقاش هراتى نقاشى شود.(4)
احتمالا اين كار را محمد خان در زمان اقامت خود در مشهد صورت داده است.
از ديگر مواردى كه راجع به زندگانى خود محمد خان قابل ذكر است اين است كه شخصى به نام خواجه محمود
ص:85
كه خود را فرزند مير خواند مى دانست، ذيلى بر تاريخ حبيب السير نوشت و حوادث را از جنگ چالدران (920 ه.ق)تا آغاز سلطنت شاه طهماسب نگاشت و به محمد خان شرف الدّين اوغلى اهدا و به نام وزير او نامگذارى كرده است.(1)پس از درگذشت محمد خان،شاه طهماسب حكومت هرات را به فرزند بزرگش قزاق سلطان داد و او را ملقب به خان كرد و براى ديگر فرزندان محمد خان نيز خلعت فرستاد.(2)
رجبعلى يحيايى
توكلى چغتاى-شاه نظر خان
(-1027 ه.ق)
شاه نظر خان چغتاى از امراى نظامى عهد شاه عباس اول و حاكم مشهد (1018-1027 ه.ق).
درباره او اطلاعات چندانى در دست نيست.اما مسلم است كه وى مانند بسيارى از افراد ديگرى كه شاه عباس صفوى به جاى نيروى قزلباش بركشيد و قدرت خود را توسط آنها مستقر ساخت،مورد توجه شاه عباس قرار گرفت و به قول اسكندر بيگ منشى:«از مرتبه نوكرى به مرتبه ايالت و خانى رسيد».(3)
مؤلف تاريخ عباسى اسم او را شاه منظر تكلو ذكر كرده است كه اگر اين عنوان را بپذيريم نشانگر اين است كه وى از طايفه قزلباش تكلو بوده است.(4)
اما اسكندر بيگ همه جا او را شاه نظر توكلى چغتاى ناميده است.(5)اين امر شايد نشانگر اين باشد كه وى از تكلوها نبوده بلكه به بازماندگان مغولى چغتاى تعلق داشته است.حتى خود منجم
ص:86
يزدى نويسنده تاريخ عباسى هم او را از طوايف چغتاى دانسته است(1)و احتمال دارد به سهو به جاى توكلى او را شاه نظر تكلو خوانده است.حسينى گنابادى هم او را نظر قلى خان توكلى خوانده است.(2)
به هرحال شاه نظر خان در سال 1010 ه.ق جزو مأموران دربارى و ديوانى و در سفر شاه عباس به مشهد از همراهان او بوده است.(3)در سال 1015 ه.ق در جنگ هاى شاه عباس اول صفوى با عثمانى ها در غرب كشور حضور داشته و در زمره امرايى بود كه شاه براى فتح قلعه نارين و حفظ دربند به كمك منوچهر بيگ غلام فرستاد.(4)در سال 1016 ه.ق پس از آنكه ايالت شروان به تصرف قواى ايران درآمد و بين امرا تقسيم شد،دربند و شابران به چراغ سلطان استاجلو داده شد و نظر بيگ به عنوان معاون او برگزيده شد.(5)
در 1017 يا 1018 ه.ق وى حاكميت ولايت جام در استان خراسان را داشت و به واسطه خدماتى كه در مناطق غربى كشور و شروان كرد به حكومت مشهد منصوب شد؛زيرا بكتاش خان حاكم شهر مرو در اين سال مرد و شاه،محراب خان قاجار را كه حاكم مشهد بود به حكومت مرو برگزيد و جاى او را در مشهد به شاه نظر داد و او را به مرتبه خانى،كه از بالاترين مراتب نظامى بود، نايل كرد.(6)
منجم يزدى مى نويسد:«...و حكومت مشهد را به شاه نظر سلطان تكلو دادند و از ماليه مشهد سيصد و هفتاد تومان به جهت سركار فيض آثار ثامن ضامن عليه السلام مقرر فرمودند و تتمه الكاى جام به شاه نظر بيگ شفقت شد».(7)
شاه نظر خان در سال هاى حاكميت
ص:87
در مشهد به امر شاه به مأموريت هاى نظامى خود ادامه داد.از جمله در سال 1020 ه.ق وى برادر خود،ميرزا عرب را به نيابت در مشهد گذاشت و خود در منطقه باب الابواب در غرب درياى خزر به دفاع از مرزها در برابر روس ها پرداخت و ظاهرا حكومت خوى را هم در اختيار داشت.برادرش از جانب وى و شاه صفوى،ولى محمد خان ازبك حاكم ماوراءالنهر و تركستان را كه مجبور شده بود براى كمك از شاه عباس در بازيابى حكومتش روانه اصفهان شود در مشهد به مدت 20 روز پذيرفت و در دار السياده حرم مطهر با غذاهاى آشپزخانه او را پذيرايى كرد.(1)
از اين به بعد از زندگانى شاه نظر خان تا زمان فوت او در سال 1027 ه.ق اطلاعى نداريم.اسكندر بيگ منشى در پايان حوادث اين سال از وى نام مى برد و مى نويسد شاه نظر خان در اين سال بيمار گشت و درگذشت،او مردى شجاع بود كه به واسطه خدمات شايسته اى كه انجام داد از نوكرى به «مرتبه ايالت و خانى»ترقى نمود و پس از فوت او رياست ايل توكلى به قلندر سلطان برادرزاده او تعلق گرفت و ولايت جام نيز به او داده شد.(2)احتمال مى رود كه شاه نظر خان در حرم مطهر به خاك سپرده شده است.
رجبعلى يحيايى
شهر هرات متولد شد.(1)
ميرزا بابر در آغاز جوانى مقام و منصبى نداشت و با مواجب دريافتى روزگار مى گذرانيد.(2)بعد از مرگ پدر در سال 837 ه.ق به دستور پدر بزرگش شاهرخ تيمورى به همراه دو برادرش وارث حكومت توس و مشهد شد.تا سال 852 ه.ق علاء الدوله كه برادر بزرگتر بود داراى موقعيت و مقام بود،اما بعد از آن بين او و ابو القاسم بابر و عمويشان الغ بيگ ميرزا و فرزندش عبد الطيف كشمكش هايى رخ داد، ميرزا بابر توانست در اين سال و سال بعد حكومت توس و هرات و در نتيجه همه خراسان را به دست آورد.(3)بعد از اينكه الغ بيگ به ماوراءالنهر رفت ميرزا بابر اوايل سال 853 ه.ق در هرات بر تخت شاهى نشست و خطبه و سكه به نام خود زد و شهر تون را به برادر ديگرش ميرزا علاء الدوله داد.علاء الدوله فرزند خود ميرزا ابراهيم را به تون فرستاد.پس از مدتى ميانه اين دو برادر به هم خورد و به دستور بابر،علاء الدوله به زندان افتاد.حكومت تون نيز از ابراهيم گرفته شد.و او هم به زندان افتاد.(4)بابر در حدود دامغان از بازگشت الغ بيگ آگاه شد و روانه هرات گرديد و چون دانست كه الغ بيگ عازم ماوراءالنهر است،امير هندوكه را به تعقيب او فرستاد.لشكر الغ بيگ فرار كرد و بابر در سال 853 ه.ق كل خراسان را متصرف شد.امراى بابر وارد هرات شدند و به ظلم و ستم بر رعايا مشغول شدند.(5)
بابر،شاه حسين والى سيستان را هم كه سر مخالفت داشت مطيع خود
ص:89
ساخت.سپس قلعه عماد را با حسن تدبير تسخير كرد.در اين هنگام برادرش علاء الدوله از حبس فرار و به نيمروز سيستان رفت.بابر داماد خود امير شجاع الدّين خداى داد را به دفع او فرستاد،ميرزا علاء الدوله دوباره فرار كرد و اين دفعه به يزد نزد برادر ديگرش سلطان محمد رفت ولى سلطان محمد به وى امان نداد.علاء الدوله به سوى بلخ رفت و گروهى را دور خود جمع نمود.
ميرزا بابر با سپاهى به بلخ رفت و علاء الدوله را فرارى داد.(1)ميرزا سلطان محمد با سپاهى فراوان از عراق و فارس به قصد تسخير خراسان رو به سوى بابر نهاد،ابو القاسم با شنيدن اين خبر با سپاهى از هرات بيرون آمد و در ولايت جام جنگ سختى بين دو برادر درگرفت،سلطان محمد پيروز شد و وارد هرات گرديد.بابر به قلعه عماد گريخت و از آنجا از راه ابيورد به استرآباد رفت و لشكرى فراوان آماده ساخت و عازم جنگ با سلطان محمد شد.در جنگ سختى كه بين طرفين روى داد،سپاهيان بابر پيروز شدند.بابر به سوى هرات رفت و سلطان محمد به سمت عراق گريخت.(2)
ميرزا سلطان محمد كه در عراق و فارس حكومت داشت در سال 855 ه.ق(3)بار ديگر به قصد تصرف خراسان لشكركشى كرد.ميرزا بابر خواجه مولانا را واسطه كرد تا شايد از جنگ و خونريزى جلوگيرى كند.پس از چندبار رفت و آمد قرار بر صلح شد، اما ميرزا بابر در مازندران شنيد كه برادرش نقض عهد كرده و قصد اسفراين دارد.بابر به سوى سلطان محمد شتافت و در ناحيه چناران جنگ سختى بين دو برادر درگرفت.سلطان محمد شكست خورد و زخمى شد،به دستور بابر وى را كشتند و علاء الدوله برادر ديگرش را كور كردند.سپس بابر متوجه تسخير عراق و فارس شد،در سال 856 ه.ق از
ص:90
راه يزد به عراق رفت و آنگاه به شيراز روى نمود.(1)پس از استيلا بر فارس،بر قم و ساوه حاكم گماشت،و از جهان شاه قراقويونلو درخواست كرد خراج آذربايجان را كه پيشتر به شاهرخ تيمورى مى داد به وى بپردازد.(2)
ميرزا بابر با شنيدن وضعيت آشفته خراسان دوباره به هرات بازگشت.پس از زيارت مشهد به قوچان رفت و زمستان سال 857 ه.ق را در مازندران اردو زد.در مازندران با خبر شد كه سلطان ابو سعيد بلخ و بدخشان را تصرف كرده است.بابر رو به سوى سمرقند نهاد ولى در جنگى كه روى داد هيچ كدام از آن دو پيروز نشدند.بابر از آنجا به خراسان آمد و در چهارم محرم سال 859 ه.ق وارد هرات شد.(3)
ميرزا بابر در سال 861 ه.ق پس از مرضى كه بر وى عارض شد به جلگه جرغلنگ رفت.در بيست و پنجم شعبان همين سال به قصد زيارت مشهد حركت كرد و در چهاردهم ماه ذى القعده در چهار باغ مشهد فرود آمد و ترك شراب نمود و اهتمام ويژه اى به احوال رعيت و زراعت از خود نشان داد.اين كار وى موجب اندك آبادانى شهر مشهد شد.(4)
ميرزا بابر زمستان سال 861 ه.ق را در مشهد ماند.در بيست و پنجم ربيع الثانى سال 861 ه.ق براثر افراط در شراب خوارى مرد(5)و پسر خردسالش ميرزا شاه محمود بهادر به حكومت رسيد.(6)جسد ميرزا بابر را در زير گنبدى نزديك روضه رضوى دفن كردند.(7)
ص:91
سلطنت ميرزا بابر از آغاز حكومتش در استرآباد تا مرگش ده سال بود،و حكومت وى در خراسان و سيستان و مازندران هفت سال به طول انجاميد.(1)
ابو القاسم بابر همانند پدرش بايسنقر ميرزا دانشمندان و هنرمندان را گرامى مى داشت و خود داراى طبع موزون بود.(2)او مثل ديگر شاهزادگان تيمورى به زبان تركى شعر مى سرود.(3)غزل زير از اوست:
در دور ما ز كهنه سواران يكى مى است آن دم كه از قبول نفس مى زند نى است
اين سلطنت كه ما ز گداييش يافتيم دارا نداشت هرگز و كاوس را كى است
مى نوش و جرعه اى به من دردمند بخش رند شراب خواره به از حاتم طى است(4)
*** درباره سخاوت ميرزا بابر حكايت كنند كه چون وى قلعه عماد را تصرف كرد، بدره هايى را پيش او آوردند،بدره اى از آن را به يكى از خواص خود بخشيد، وزيرش خواجه وجيه الدّين اسماعيل سمنانى گفت:اى سلطان سر بدره اى را بگشاى،شايد خراج ناحيه اى در اين بدره باشد،بابر گفت اى خواجه مقرر است كه در اين بدره جواهر نفيس باشد بالاتر از اين نيست،هرگاه سر اين بدره بگشايم جواهرات دلپذير دل مرا فريب دهد و مفتون خود سازد و از گفته ام پشيمان شوم،پس همان بهتر كه به مصداق اين شعر عمل كنم:
از شمع رخش ديده همان به كه بدوزيم چون فايده اى نيست نبينيم و نسوزيم(5)
*** از آثار برجاى مانده از بابر مى توان به موارد زير اشاره كرد:
ص:92
ساخت مسجد آنو به تاريخ 848 ه.ق.(1)
مسجد شاه(هفتاد و دو تن كنونى)واقع در بازار بزرگ مشهد كه در سال هاى 854-855 ه.ق مصادف با زمان تسلط بابر بر مشهد به دستور وى و يا يكى از اميرانش ساخته شد.(2)تعمير مقبره حافظ و تزيين آن در سال 856 ه.ق(3)نيز از آثار ديگر وى مى باشد.
رسول سعيدى زاده
تيمورى-امير قليچ خان
(-1237 ه.ق)
امير قليچ خان تيمورى از خوانين و امراى بزرگ و برجسته خراسان در دوره سلطنت فتحعلى شاه قاجار بود.او از اعقاب امير سيد كلال بخارايى (م 772 ه.ق)مرشد شيخ بهاء الدّين نقشبند مروج سلسله نقشبنديه (م 791 ه.ق)است كه امير تيمور گوركانى به جد وى ارادت خاص مى ورزيد.(4)قليچ خان تيمورى در سال 1212 ه.ق به تحريك شاه زمان افغان شهر هرات را كه آن زمان در دست شاهزاده محمود افغان بود به تصرف درآورد.در پى اين امر شاهزاده محمود با دو برادرش به دربار ايران پناهنده شد و دولت ايران امير علم خان و امير حسن خان عرب را به كمك وى فرستاد.آنها افغانستان را تسخير كردند و حكومت هرات را از امير قليچ خان بازپس گرفته به فيروز الدّين ميرزا تحويل دادند.(5)
قليچ خان در سال 1218 ه.ق در ركاب حسين خان قاجار به همراه خوانين ديگر،از جمله محمد ولى ميرزا حاكم سمنان و امير گونه خان زعفرانلو با هفت هزار نيرو شهر مشهد را محاصره و از چنگ نادر ميرزاى افشار بيرون
ص:93
آوردند.(1)در سال 1224 ه.ق مصطفى قلى خان حاكم ترشيز(كاشمر)كه از اطاعت حكومت مركزى سرباززده بود،توسط محمد ولى ميرزا حاكم وقت خراسان و امير قليچ خان دستگير و توسط امير قليچ خان به دربار فتحعلى شاه فرستاده شد.(2)وى در سال 1231 ه.ق،كه خوانين خراسان عليه محمد ولى ميرزا قاجار والى خراسان شورش كرده بودند،به همراه چند تن از سرداران از سوى محمد ولى ميرزا به جنگ امير قوجه خان و محاصره رادكان فرستاده شد و چون خوانين خراسان نزد فتحعلى شاه از امير قوجه خان شفاعت خواستند،شاه دستور لغو محاصره را صادر كرد.(3)
امير قليچ خان در جنگ حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه حاكم خراسان با افغانان هزاره در 1232 ه.ق نيز شركت داشت و مأمور محاصره هرات از سمت دروازه قوطى چاى بوده است.در سال 1233 ه.ق نيز در ركاب شجاع السلطنه عازم ملاقات فتحعلى شاه شد كه در آن وقت مشغول محاصره قوچان بود(4)و در همان سال مأمور حراست قلعه غوريان و محاصره محمودآباد شد.(5)
در سال 1235 ه.ق شجاع السلطنه حكومت باخزر و شهر نو از دهستان هاى بخش تايباد مشهد را به امير قليچ خان تيمورى واگذار نمود و در همان سال حكومت خواق را هم ضميمه حكومت وى كرد.(6)امير قليچ خان تيمورى نقش مهمى در حفظ امنيت منطقه خواف و باخزر و جام در دوره فتحعلى شاه قاجار داشت.او
ص:94
حدود دوازده هزار ايل تيمورى را در زورآباد،40 كيلومترى سرخس، سكنى داد و در آنجا سنگر،ارگ و قلعه اى هم احداث كرد.پس از مرگ وى رفته رفته زورآباد خراب و ايل تيمورى از آنجا كوچ نمودند.(1)
قليچ خان در سال 1237 ه.ق فوت كرد و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در عقب صفه شاه طهماسبى به خاك سپرده شد.(2)اعقاب قليچ خان تا اواخر دوره قاجاريه بر ولايات خواف،باخزر و جام به نام خوانين كلالى حكومت داشته اند.از جمله آثار قليچ خان تيمورى علاوه بر ارگ و قلعه زورآباد، مى توان از حصار قلعه دولت آباد(3)كه در 1331 ه.ق آن را ساخت و ارگ دولتى شهر خواف كه هم اكنون بنام ارگ قليچ خانى در حاشيه خيابان شاه سنجان خواف پابرجاست،(4)ياد كرد.
سيد حسن حسينى
تيمورى-دوست محمد خان
(-1264 ه.ق)
دوست محمد خان تيمورى فرزند امير قليچ خان تيمورى از امرا و خوانين برجسته خراسان در دوره محمد شاه قاجار است.او از اعقاب امير سيد كلال بخارايى(م 772 ه.ق)است(5)كه آباء و اجداد وى از سادات خراسان به شمار مى روند و نسبت خود را به امام صادق مى رسانند.دوست محمد خان نيز مانند پدر خويش،امير قليچ خان رياست ايل تيمورى را پس از مرگ وى عهده دار گرديد و در نواحى تحت نفوذ پدر كه شامل منطقه خواف،جام و باخزر بود
ص:95
حكومت مى كرد.(1)
دوست محمد خان در منطقه شرق خراسان به عنوان عامل دولت قاجار عمل كرده و در سركوبى ياغيان و شورشيان و لشكركشى هاى دولت نقش مهمى داشت.او در سال 1253 ه.ق در ركاب محمد شاه قاجار جهت فتح هرات حضور داشت و در جنگى كه به فرماندهى آصف الدوله والى خراسان با تركمانان خوارزم در جريان محاصره هرات صورت گرفت، وى از سركردگان افواج سپاه ايران بود و با يورش و حمله ناگهانى آنها تركمانان شكست خورده،عقب نشينى كردند و حدود هفتصد نفر از سپاهيان دشمن به اسارت سپاه ايران درآمد.(2)
دوست محمد خان در سال 1264 ه.ق كه حسن خان سالار،پسر آصف الدوله حاكم خراسان بر ضد حكومت مركزى دست به شورش زد به مخالفت با سالار پرداخت و از پيوستن به وى خوددارى ورزيد بنابراين سالار او را دستگير كرد و به قتل رساند.در خصوص نحوه مرگ وى در سفرنامه خراسان و كرمان آمده است:«سالار، دوست محمد خان سيد بيچاره بى تقصير را به چنگ آورد.او را برهنه ساخت و در تمام بدن او شيره ماليد و او را در مقابل آفتاب نگاهداشت.
زنبورهاى زيادى از اطراف به آن سيد مظلوم هجوم آوردند و بر بدن او نيش زدند تا او جان بداد و هلاك شد».(3)جنازه وى را به مشهد منتقل و در دار السعاده حرم مطهر امام رضا عليه السّلام كنار قبر پدرش به خاك سپردند.(4)
سيد حسن حسينى
(به تصوير صفحه مراجعه شود) كلالى،طبيب وزارت فرهنگ.وى از در 14 مرداد 1300 ه.ش/اول ذى حجه 1339 ه.ق به حكومت گناباد و خواف برگزيده شد.(1)
در زمان حكومت قوام السلطنه در خراسان و قيام محمد تقى خان پسيان طايفه تيمورى،دو تيره بودند.يك گروه از شوكت السلطنه كلالى حمايت مى كردند.او چون داماد شجاع الملك هزاره بود در رديف هزاره ها قرار گرفته بود و عليه كلنل محمد تقى خان پسيان در برابر اردوى كاوه به فرماندهى ماژور عليرضا خان شمشير،صف آرايى كرده بود.در مقابل دسته حاج عباس خان سالار اشجع،از مخالفان سرسخت شجاع الملك هزاره بودند.(2)
سالار اشجع در زمان حكومت قوام السلطنه حاكم سرخس بود.در همين زمان كه انقلاب روسيه روى داد وى از اوضاع آشفته روس استفاده كرد و بدون اطلاع و دستور مقامات ما فوق به مرز روسيه حمله نمود و سرخس روس را به تصرف درآورد و به طرف تاشكند حركت كرد و پس از آن قوام السلطنه را آگاه ساخت.كنسول انگليس قوام السلطنه را وادار كرد تا سالار اشجع را به ايران بازگرداند و قوام با پيك ويژه اى وى را به سرخس ايران بازگرداند.(3)
سالار اشجع با توجه به سوءظنى كه به او مى رفت،به دستور كلنل محمد تقى خان پسيان دستگير و زندانى شد.وى از زندان به كلنل محمد تقى خان پيغام فرستاد كه بى جهت زندانى شده است و
ص:97
او با برادران خود نسبت به گروه شجاع الملك هزاره مخالف و بلكه دشمنى ديرينه دارد.سالار اشجع به وسيله ملك ايرج ركنى كه شوهر خواهرش بود با كلنل ارتباط برقرار نمود و توجه او را جلب كرد و از زندان رها شد.(1)
به دستور كلنل محمد تقى پسيان سالار اشجع مأمور حكومت تربت جام، باخزر و خواف گرديد.مقصود كلنل از اعزام اين سردار،مطيع ساختن شجاع الملك هزاره بود.(2)سالار اشجع از طريق تربت حيدريه حملات خود را آغاز نمود و تا يوسف آباد باخزر،مركز شجاع الملك هزاره،پيشروى كرد و شجاع الملك به خاك افغانستان گريخت.آخرين جنگ هاى سالار اشجع در حالى بود كه چهل درجه تب داشت.وى به محض ورود به يوسف آباد كه مصادف با خروج قواى هزاره از خاك ايران بود(3)در 23 محرم 1340 ه.ق دار فانى را وداع گفت.(4)
سالار اشجع در آخرين لحظات زندگى خود به كلنل محمد تقى پسيان پيام فرستاد:«من مأموريتم را انجام دادم.
تقاضايم اين است كه جنازه مرا در خور احترامات نظامى تشييع فرماييد».(5)كلنل هم طبق وصيت او عمل كرد.پس از حمل جنازه سالار اشجع از يوسف آباد به مشهد، چندين دسته موزيك و متجاوز از دو هزار ژاندارم،نمايندگان خارجى،عموم كارمندان ادارات دولتى،تجار، پيشه وران و شاگردان مدارس،در تشييع جنازه سالار اشجع شركت نمودند و با تجليل شايانى جنازه را به حرم مطهر رسانيدند و در آنجا به خاك سپردند.(6)
قابل ذكر است بين شوكت الملك علم و سالار اشجع مكاتبات زيادى در خصوص قيام كلنل پسيان صورت
ص:98
گرفته است.(1)امير شوكت الملك علم در خلال اين نامه نگارى ها تلاش مى كرد كه با وساطت آيت الله زاده خراسانى و حاج حسين آقا ملك، پسيان را از قيام منصرف سازد.(2)
على جان سكندرى
تيمورى-عطاء اللّه خان
(-1309 ه.ق)
مير عطاء اللّه خان فرزند نوروز خان تيمورى،از مشاهير و امراى خراسان در عهد سلطنت ناصر الدّين شاه قاجار آباء و اجداد مير عطاء اللّه از سادات و امراء بزرگ خراسان بودند،كه از عهد امير تيمور گوركانى به بعد ايلخانى ايل تيمورى را برعهده داشته اند.(3)زمانى كه رياست اصلى ايل تيمورى با على مراد خان نصرت الملك بود،(4)عطاء اللّه خان رياست بخشى از ايل را برعهده داشت.
مير عطاء اللّه خان در سال 1272 ه.ق هنگامى كه سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه حاكم خراسان مأمور فتح هرات شد،در هرات بود و حدود چهارصد نفر از سربازان وى از نگهبانان برج و باروى هرات بودند.با شنيدن خبر سقوط قلعه غوريان توسط لشكر ايران،سربازان او دست از نگهبانى هرات برداشته فرار كردند و عطاء اللّه خان به همراه چهار هزار خانوار تيمورى از كنار هرات كوچ كرد و به نزد حسام السلطنه آمد،و در ركاب حسام السلطنه جنگيد.پيوستن ايل تيمورى به سپاه ايران تأثير زيادى در فتح هرات و تزلزل مدافعان آن داشت.
مير عطاء اللّه خان پس از پيروزى سپاه ايران در هرات از طرف ناصر الدّين شاه به دريافت خلعت،مفتخر شد.(5)و پس
ص:99
از آن به سمت مهمان دارى فرستادگان ولايت كابل و قندهار و سفيران ديگر بلاد و سرزمين ها تعيين گرديد.(1)
مير عطاء اللّه خان در سال 1276 ه.ق در جنگ مرو به فرماندهى حشمت الدوله استاندار خراسان،كه بين لشكر خراسان و تركمانان مرو صورت گرفت،شركت داشت و از فرماندهان ارشد سپاه ايران محسوب مى شد كه نتيجه اين جنگ شكست سپاه خراسان از تركمانان بود.(2)عطاء اللّه خان در سال 1278 ه.ق بنا به تشخيص حكومت قاجار با دو هزار نفر ايل خود به كوه سرخ و ربع شامات از حوالى سبزوار كوچيد و سكنى اختيار نمود.در همين سال مورد لطف ناصر الدّين شاه واقع شد و به منصب سرتيپى مفتخر گرديد.(3)
مير عطاء اللّه خان كه همواره با حاكمان خراسان همكارى داشت(4)در سال 1309 ه.ق درگذشت و در دار السعاده حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.(5)از فرزندان وى مى توان از مير اسد اللّه خان شوكت الدوله ياد كرد كه پس از فوت على مراد خان نصرت الملك به رياست كل ايل تيمورى رسيد.(6)
سيد حسن حسينى
تيمورى-على مراد خان
(-1319 ه.ق)
على مراد خان تيمورى فرزند دوست محمد خان،از نوادگان قليچ خان تيمورى است.جد اعلاى نصرت الملك به نام مير شمس الدّين محمد،كه
ص:100
(به تصوير صفحه مراجعه شود) نسب خود را به امام جعفر صادق عليه السّلام مى رساند،با فرزندان خود جهت ترويج دين از شهر تزمير به هرات رفت و در آنجا خانقاهى جهت ارشاد و تربيت مريدان خود ترتيب داد و در همان جا نيز درگذشت.(1)على مراد خان در دوره حكومت ناصر الدّين شاه از سرداران نامى خراسان به شمار مى رفت و رياست ايل تيمورى را در مناطق مشهد،جام،باخرز،زورآباد و سرخس عهده دار بود و حدود شش هزار خانوار تيمورى زير نظر وى قرار داشتند.(2)
وى ابتدا درجه سرهنگى گرفت و به تدريج به رتبه سردارى ارتقاء يافت.(3)
او در سال 1239 ه.ش در جنگ مرو،كه بين ايران و تركمانان مرو صورت گرفت،شركت كرد و يكى از فرماندهان ارشد سپاه ايران بود كه نتيجه جنگ مزبور شكست ايران از تركمانان مرو بود.(4)على مراد خان در سال 1245 ه.ش در سفر دوم ناصر الدّين شاه به مشهد به سبب خدمات ارزشمند در مقابله با تهاجم تركمن ها در مرز خراسان،به دريافت لقب نصرت الملكى مفتخر شد.او در سال 1262 ه.ش حاكم سرخس شد و چند بار نيز نايب الاياله خراسان و سيستان بود.(5)
سال 1263 ه.ش منطقه سرخس كه
ص:101
تحت حكومت على مراد خان بود،به تصرف دولت روسيه تزارى درآمد و نصرت الملك گزارشى در خصوص تصرفات و تجاوزات عليخانف روسى به محمد تقى خان ركن الدوله،استاندار وقت خراسان ارائه داد.(1)در سال 1265 ه.ش نيز كه آصف الدوله شيرازى حاكم وقت مشهد قصد تصرف املاك محمد خان قرايى،از خوانين خراسان،را داشت،وى املاك خود را به نصرت الملك به اجاره داد تا از گزند تصرف حاكم مشهد مصون بماند.(2)على مراد خان در آغاز سال 1273 ه.ش به فرماندهى كل نيروهاى شاهنشاهى مستقر در خراسان منصوب شد ولى در همان سال توسط آصف الدوله در روستايى واقع در 48 كيلومترى مشهد محبوس گرديد.تيرگى روابط آصف الدوله و نصرت الملك به دربار ناصر الدّين شاه نيز كشيده شد و ناصر الدّين شاه از اقدامات آصف الدوله در خصوص نصرت الملك خشمگين شده وى را به سختى تنبيه كرد.(3)
نصرت الملك در مقام حاكم مناطق متحده مرز هرات(جام،باخزر و خواف)كه زمانى طولانى آنها را اداره مى كرد،مناسب ترين فرد جهت نمايندگى انگليس به شمار مى رفت.او هميشه دوست انگلستان بود و كاهش نفوذ وى در مرز هرات ضربه مهلكى به منافع انگليس به شمار مى رفت.مناطقى كه توسط نصرت الملك اداره مى شد نه تنها شامل اكثريت افراد ايل وى بود، بلكه مناطق ديگرى را هم كه مورد توجه خاص انگليس بود،نيز دربر مى گرفت.
وى در مقام يك صاحب منصب ايرانى به گونه اى با نمايندگى بريتانيا هماهنگى داشت كه به مصالح كشور زيان نرسد.در اثر نفوذ نمايندگى انگليس سرانجام نصرت الملك بنا به درخواست خودش توسط ناصر الدّين
ص:102
شاه به تهران احضار شد.(1)
به هنگام غيبت نصرت الملك در خراسان و حضورش در تهران آصف الدوله شيرازى(شهاب الملك)سعى كرد وى را از رياست ايل تيمورى بركنار كند و اسد اللّه خان،پسر عموى نصرت الملك،را جايگزين وى نمايد؛ اما هيچ موفقيتى به دست نياورد؛(2)زيرا ايل تيمورى همچنان به نصرت الملك وفادار ماند.
در مورد روابط نصرت الملك و آصف الدوله بايد گفت كه طبق اسناد آصف الدوله،پس از استعفاى نصرت الملك از حكومت سرخس روابط دوستانه و مسالمت آميزى بين اين دو حاكم برقرار بود و آن دو در آبادى زورآباد جام و تأسيس تلگراف خانه در سرخس باهم همكارى داشته اند.(3)
آصف الدوله قسمتى از املاك را به نصرت الملك واگذار كرد تا وى را به امور زراعت ترغيب نمايد تا فضاى سياسى مشهد را آرام سازد.(4)
ناصر الدّين شاه شخصا نصرت الملك را مى شناخت و با وى به عنوان تنها رئيس نيرومندى كه در منطقه خراسان به حكومت او وفادار مانده است،با كمال احترام و عطوفت برخورد مى كرد.به اين دليل تصميم گرفت او را به مشهد برگرداند و در سمت فرماندهى لشكر خراسان و حكومت جام،باخزر و خواف ابقاء كند.اما پس از مرگ ناصر الدّين شاه روس ها به بهانه اينكه وى با انگليسى ها روابط پنهانى و با آنها دشمنى دارد،كوشيدند از عزيمت او به خراسان جلوگيرى كنند.دولت ايران در ابتدا تسليم اين خواسته شد اما سرانجام پس از اينكه نصرت الملك قول داد به روس ها حمله نكند با دخالت پدرزنش ركن الدوله،والى خراسان،اجازه يافت كه به مشهد برگردد و رياست ايل تيمورى را به عهده گيرد.او در اواخر
ص:103
حكومت خود به شدت تحت فشار روس ها قرار داشت و ملزم شده بود كه با كنسول روس تماس داشته و از هرگونه ارتباط با نمايندگى انگليس خوددارى ورزد.(1)
از نظر خصوصيات فردى برخى او را فردى دسيسه باز و فتنه انگيز خوانده اند،آصف الدوله شيرازى در مورد وى مى گويد:«اصل اين مرد اين است كه هيچ نمى فهمد خوب و بد را از هم تشخصى نمى دهد».در خصوص ماليات گيرى نصرت الملك نقل شده كه برخى اوقات بر افراد زيردست خود سخت مى گرفته است.(2)
على مراد خان نصرت الملك در سال 1319 ه.ق/1280 ه.ش درگذشت و در رواق پشت سر مبارك حرم مطهر مدفون گرديد.(3)پس از او رياست ايل تيمورى به دليل نبودن پسر بزرگ در خانواده نصرت الملك،به مير اسد اللّه خان شوكت الدوله،پسر عموى نصرت الملك،رسيد كه وى سرپرستى دو پسر كوچك نصرت الملك را پذيرفت و املاك باقيمانده او را حفظ كرد.(4)از اقدامات نصرت الملك در رابطه با آستان قدس مى توان وقف 200 نسخه خطى به كتابخانه آستان قدس رضوى(5)و واگذارى چهارصد متر از اراضى باغ سالار واقع در بالا خيابان مشهد به آستان قدس در 1307 ه.ق ياد كرد.(6)
سيد حسن حسينى
ص:104
جابرى اصفهانى-سلمان
(-991 ه.ق)
ميرزا سلمان جابرى اصفهانى،فرزند ميرزا على وزير شاه اسماعيل دوم و شاه محمد خدابنده صفوى در اصل اصفهانى است.(1)اما از تاريخ و محل تولد وى اطلاع دقيقى در دست نيست.
پدرش چند سال وزير ابراهيم خان ذو القدر حاكم فارس(حدود 955 ه.ق) بود.ميرزا سلمان در شهر شيراز به كسب علم پرداخت و پس از چندى به اردوى شاه طهماسب اول(930-984 ه.ق) پيوست.سپس به خدمت ميرزا عطاء اللّه وزير آذربايجان گماشته شد.پس از اين كه از سوى ميرزا عطاء اللّه به اردوى شاه مأموريت يافت،به واسطه استعدادى كه داشت توجه شاه را به خود جلب كرد.
شاه طهماسب او را پس از عزل آقا جمال كرمانى از مقام نظارت بيوتات شاهى به اين منصب گماشت و تا سال مرگ شاه طهماسب(984 ه.ق)در اين شغل باقى ماند.(2)پس از فوت شاه طهماسب پسرش شاه اسماعيل دوم در 26 ربيع الاول 985 ه.ق ميرزا سلمان جابرى را به وزارت خود برداشت.(3)از آنجايى كه شاه اسماعيل دوم خود به امور مملكتى توجه چندانى نداشت همه كارها به دست خواهرش پريخان خانم و ميرزا سلمان افتاد.(4)اسماعيل به ميرزا
ص:105
سلمان چنان اقتدارى داد كه ديگر لازم نبود در مقابل امرا از جاى برخيزد.(1)
ميرزا سلمان در ايام يك و نيم ساله حكومت شاه اسماعيل دوم وزارت او را برعهده داشت و با فوت شاه در 13 رمضان 985 ه.ق،ميرزا سلمان كه رابطه اش با پريخان خانم تيره بود به شيراز گريخت تا با عذرخواهى از او و پناه بردن به سلطان محمد خدابنده كه اينك از سوى امرا نامزد پادشاهى بود خود را از مهلكه نجات دهد.او در شيراز موفق شد تا با شفاعت چند تن خود را به شاه جديد و زن وى نزديك نمايد و با بدگويى از پريخان خانم،دل آنها را به دست آورد.(2)سلطان محمد خدابنده وى را به وزارت خود انتخاب كرد و ميرزا سلمان در دوران پادشاهى او از اقتدار بيشترى برخوردار گرديد.
ضعف بينايى شاه جديد موجب شده بود او دخالت چندانى در كارها نداشته باشد و ميرزا سلمان با مهد عليا همسر شاه،بر همه كارها مسلط شدند.گرچه در اين زمان اوضاع كشور نابسامان بود ولى ميرزا سلمان تا حدى از خود لياقت به خرج داد.حسن بيگ روملو مى نويسد:«ميرزا سلمان كه فردى دانا بود سعى كرد از اختلافات بكاهد و ترس از خدا را پيشه كرد.
او در رسيدگى به امور مظلومان،گردآورى ماليات، خوشرفتارى با دهقانان و زارعان،رساندن علوفه و پرداخت حقوق مستحقان كوتاهى نكرد.(3)اما با اين حال بذل و بخشش او و شاه خزانه را تهى كرد، رشوه و ارتشاء در كارها رونق گرفت و بين كسانى كه از كارها معزول مى شدند و كسانى كه بر كارها گمارده مى شدند اختلاف پيش آمد(4)و به آشفتگى اوضاع افزود».امراى قزلباش،رقيب اصلى ميرزا سلمان محسوب مى شدند،او در ابتداى كار با وجود همسر شاه از پشتوانه خوبى برخوردار بود،اما ميان آنان در اردوكشى به قراباغ براى جنگ با تاتارها و عثمانى ها اختلاف افتاد و او
ص:106
سرانجام در اختلاف متمايل به امرا شد و اين امر به قتل زن شاه در سال 987 ه.ق انجاميد.(1)پس از قتل مهد عليا قدرت ميرزا سلمان افزايش يافت به ويژه كه دختر خود را نيز به عقد پسر و وليعهد شاه،حمزه ميرزا،درآورد.(2)
ميرزا سلمان تا سال 991 ه.ق مقام وزارت را در اختيار داشت.در اين سال شاه و امراى قزوين تصميم گرفتند با حمله به خراسان،عباس ميرزا را از امراى آن سامان بگيرند.زيرا امراى خراسان از 989 ه.ق عباس ميرزا را در خراسان بر تخت شاهى نشانده و خطبه و سكه به نام وى زده و از فرمان قزوين سرپيچيده بودند.(3)امراى قزلباش سپاه سلطان محمد خدابنده كه از نفوذ روز افزون ميرزا سلمان جابرى و محدود شدن قدرت خود به ستوه آمده بودند در اين لشكركشى تصميم گرفتند ميرزا سلمان را از ميان بردارند.لذا هنگامى كه لشكر شاه در گشودن قلعه تربت حيدريه كه مرشد قلى خان استاجلو در آن سنگر گرفته بود ناكام ماند،ميرزا سلمان جابرى فتح آن را به تنهايى برعهده گرفت ولى به علت همراهى نكردن سپاهيان كارى از پيش نبرد و امرا بر مخالفت خود افزودند و او را مورد سرزنش قرار دادند،ميرزا سلمان هم آنها را تهديد به قتل كرد.لشكر شاه محمد به ناچار به سوى هرات حركت كرد تا آن شهر را از دست عليقلى خان شاملو بيرون آورد.هنگامى كه لشكر در اطراف هرات مستقر شد، امراى مخالف وزير و در رأس آنها قورچى باشى شاه فرصت يافتند و در 21 شوال 991 ه.ق ميرزا سلمان وزير را كشتند و بدنش را قطعه كردند.سر وزير را براى دشمن او،عليقلى خان شاملو،به شهر هرات فرستادند.پس از دوسه روزى كه بدن وى بى سر افتاده بود
ص:107
به دستور شاه و وليعهد حيدر ميرزا و بنا به وصيتى كه خود ميرزا سلمان در هنگام زندگانى به قاضى لشكر امير ابو الولى انجوى شيرازى كرده بود، سرش را بر بدن دوختند و جسدش را به مشهد منتقل ساختند و در گنبد مير ولى بيگ در حرم مطهر مدفون ساختند.(1)با قتل ميرزا سلمان امراى قزلباش يك بار ديگر نشان دادند كه هنوز در دولت صفويه جايگاهى براى ديوان سالارى ايران قايل نيستند.ميرزا سلمان به لحاظ نسب خود را از نسل جابر بن عبد اللّه انصارى صحابى معروف پيامبر صلى اللّه عليه و آله مى دانست و از اشراف اصفهان به شمار مى آمد.(2)در هنگام وزارت،صاحب سپاه ويژه پنج هزار نفرى و طبل و علم بود.(3)ميرزا سلمان انسانى اديب و شاعر بود و به همين دليل به شعرا و ادبا توجهى ويژه داشت.(4)به گفته ميرزا صادقى كتابدار بسيار خوش طبع و صحبت دوست و داراى ديوان شعر بود.از اشعار وى است:
طاعت آن است كه راهى به حقيقت دارد ور نه در بتكده هم طاعت معبود كنند
*** پسران او ميرزا عبد اللّه و ميرزا نظام كه در دربار صاحب نفوذ بودند و در لشكركشى به هرات در اردوى شاه حضور داشتند،به هنگام قتل پدر گرفتار حبس شدند و پس از چند روز با دادن مبلغى جريمه جان خود را نجات دادند و روانه شيراز شدند.(5)موقوفات ميرزا سلمان جابرى و اموالش در همه جا مصادره شد.امرا به اين بسنده نكردند بلكه در روز بعد از قتل وزير، شاهزاده حمزه ميرزا را وادار ساختند
ص:108
دختر وى را نيز طلاق دهد.(1)
رجبعلى يحيايى
جلال الدوله-قاجار-حسين ميرزا
حسام الدوله-علم-امير على اكبر خان
حسام السلطنه-قاجار-محمد تقى ميرزا
حشمت الدوله-قاجار-حمزه ميرزا
حشمت الملك-علم-امير علم خان سوم
ص:109
چاپشلو-بابا خان
(-1150 ه.ق)
بابا خان چاپشلو از سرداران معروف نادر شاه و بيگلربيگى هرات.
تاريخ تولد و اصل و نسب بابا خان معلوم نيست.او به روستاى چاپشلو منسوب است كه محل تولد نادر شاه افشار نيز همان روستا بوده است.(1)در جلد اول فرهنگ جغرافيايى ايران كه توسط نظاميان انگليسى در حدود 1910 ميلادى تهيه شده است از اين روستا به عنوان آبادى مستحكم و با وسعتى قابل توجه توصيف شده كه در منطقه دره گز در شمال خراسان و در كنار جاده كلات واقع است و ساكنانى از نژاد ترك و كرد دارد.(2)
احتمالا بابا خان به خاطر هم ولايتى بودن با نادر از همان ابتدا در كنار نادر بوده و در جنگ و گريزهاى وى شركت داشته و به واسطه رشادتهايش در سال 1142 ه.ق در جنگ نادر با اشرف افغان در مهمان دوست،از سرداران سپاه ايران گشته است.بعد از جنگ در كنار سردارانى نظير امام وردى خان،امير اصلان خان و اسماعيل خان خزيمه از او نيز قدردانى شد و مورد نوازش و
ص:110
بخشش نادر قرار گرفت.(1)نادر پس از عزل شاه طهماسب دوم،بابا خان را كه بيگلربيگى لرستان شده بود به سركوبى بختيارى ها فرستاد و او در 29 ربيع الثانى 1145 ه.ق عازم اين مأموريت شد.(2)همچنين مأمور سركوبى سيصد خانوار از ايل زند شد،كه با استفاده از حمله افغان ها در سرابند و سيلاخور مشغول شرارت بودند.(3)
در سال 1145 ه.ق،كه نادر شاه عزم كرد تا پس از تصرف كرمانشاه با والى بغداد به نبرد پردازد،تعدادى از فرماندهان خراسانى از جمله بابا خان حضور داشتند.نادر،بابا خان را به عنوان پيشقراول سپاه با هفت هزار نفر روانه جنگ با كوه بيگى كرد نمود،كه از طرف احمد پاشا حاكم بغداد،روانه جنگ با نادر شده بود.(4)او مأمور شد با عبور از دجله،نجف و كربلا را متصرف شود.(5)بابا خان ابتدا از كوه بيگى شكست خورد اما چون خود نادر به كمك او شتافت نيروى كوه بيگى درهم شكسته شد و بابا خان او را دستگير و به خدمت نادر برد.نادر دوباره بابا خان را به همراه جان على كوكلان در رأس شش هزار تن براى حمله به نيروهاى عثمانى در بغداد روانه كرد و آنها توانستند نيروهاى دوازده هزار نفرى عثمانى را درهم شكنند.(6)
بابا خان در محاصره بغداد به عنوان فرماندهى بزرگ شركت داشت؛(7)اما پس از چندى نادر وى را براى سركوبى شورش محمد خان بلوچ به فارس فرستاد.در همين زمان كه سلطان محمود عثمانى،سپاهى سيصد هزار نفره به كمك احمد پاشا به بغداد فرستاد،
ص:111
نادر سپاهى را به فرماندهى بابا خان و سرداران ديگر از قبيل شاه قلى بيگ قاجار مروى و محمد رضا بيگ كپنك لو فرستاد تا در نواحى شامات تاخت وتاز كنند و در آن نواحى وحشت ايجاد نمايند.(1)بابا خان قلعه«آنه»را گرفت و اموال زيادى به دست آورد و پس از چند روز به اردوى نادر پيوست و به زيارت كربلا نايل شد.در 1146 ه.ق او مأمور سركوبى طايفه بختيارى شد.(2)
بابا خان در جنگ دوم با عثمانى ها در كرمانشاه نيز حضور داشت.(3)نادر كه پس از شكست توپال پاشا،قصد كرد به سمت بغداد حركت كند،بازهم بابا خان را با هشت هزار نفر پيش فرستاد تا حله را فتح كند و او در اندك فرصتى آن را گشود.(4)بزرگان و سادات قلعه به حضور وى رسيدند و خواستار جلوگيرى از قتل و غارت شدند؛ بابا خان هم كه مردى نيكواخلاق بود، دستور داد سپاهيان دست از غارت بردارند و دينارى از كسى به زور نگيرند.پس از دوسه روز كه نادر به حله وارد شد بابا خان هدايايى را كه شيخ شرف الدّين و ديگر بزرگان شهر به او داده بودند در اختيار نادر گذاشت و مورد محبت وى واقع شد.(5)
در سال 1147 ه.ق نادر او را روانه فتح قلعه گنجه كرد و پس از تاجگذارى در پنجشنبه 24 شوال 1148 ه.ق در دشت مغان،ايالت هرات را هم به بابا خان چاپشلو داد.(6)بابا خان در جنگ هاى رضا قلى خان فرزند نادر شاه عليه،ابو الفيض خان حاكم ماوراءالنهر در 1150 ه.ق با عنوان بيگلربيگى و پيشقراول حضور داشت و بخش هايى از سپاه ابو الفيض خان ازبك را شكست داد و در تعقيب نيروهاى دشمن و محاصره قلعه شلدوگ سعى
ص:112
فراوانى از خود نشان داد،اما مورد اصابت گلوله قرار گرفت.رضا قلى خان كه از زخمى شدن بابا خان بسيار ناراحت شده بود،به پزشكان دستور داد آنچه در توان دارند در معالجه وى بكار برند.اما اين كوشش ها سودى نبخشيد و او دار فانى را وداع گفت.رضا قلى خان در غسل و تكفين وى شركت جست و مراسم سوگوارى و تعزيه بر پا كرد.پس از آن جسد بابا خان را به خراسان ارسال كرد كه در حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(1)
رجبعلى يحيايى
چاندبى بى
(-1009 ه.ق)
چاندبى بى دختر حسين نظام شاه بحرى(961-972 ه.ق)و خواهر مرتضى نظام شاه ديوانه(972- 996 ه.ق)(2)و همسر على عادل شاه،(3)حاكم دكن،از زنانى بود كه در تاريخ سياسى كشور هند نقش مؤثرى داشته است؛از جمله در سال 1004 ه.ق سپاهيان مراد بن اكبر شاه به فرماندهى ميرزا عبد الرحيم خان خان به قلعه احمد نگر تاختند،چاندبى بى مانع تسخير قلعه شد و آنان ناگزير تن به صلح دادند.بار ديگر در سال 1008 ه.ق با ابو الفضل علامى كه پس از سلطان مراد(م 1007 ه.ق)مأمور دكن شده بود پيمان دوستى بست، عاقبت در سال 1009 ه.ق كه دانيال بن اكبر به قصد فتح قلعه احمدنگر واقع در غرب هند آمده بود به دست سپاهيان كشته شد.(4)
مير ابو تراب مشهدى از طرف نظام شاه دكن مأموريت يافت تا استخوان هاى چاندبى بى را به مشهد آورد و در كنار بارگاه امام رضا عليه السّلام به
ص:113
خاك سپارد اما او در راه خراسان از سوى نور الدّين محمد جهانگير(1014 -1037 ه.ق)زندانى شد و بعد از چهار سال به مشهد آمد.(1)
محمد جواد هوشيار
چاوشلو-حسين بيگ
(-967 ه.ق)
حسين بيگ چاوشلو از امراى بزرگ نظامى و قورچى تير و كمان شاه طهماسب اول صفوى است كه از زندگى وى اطلاع دقيقى در دست نيست.وى در امور نظامى صاحب استعداد بود و مراتب ترقى را پيمود و از مقربان و معتمدان شاه طهماسب گرديد و(2)در مأموريت هاى نظامى مختلف شركت داشت.از جمله در سال 959 ه.ق به دستور شاه،همراه سوندوگ بيگ افشار كه او نيز قورچى باشى بود به نواحى ارجيش از خاك عثمانى دستبرد زدند.(3)
در 967 ه.ق به عنوان قورچى باشى تير و كمان شاه در مراسم استقبال از شاهزاده با يزيد عثمانى كه به دربار ايران پناهنده شده بود حضور داشت.
قاضى احمد مى نويسد:«شاه با سوندوگ بيگ قورچى باشى و حسين بيگ چاوشلو قورچى باشى تير و كمان و ديگر مقربان به استقبال توجه فرمود»از اين عبارت مقام و منزلت حسين بيگ در دوره اى كه قزلباشان در نهايت اقتدار خود بودند به خوبى هويدا است.حسين بيگ چاوشلو در روز دوشنبه هفدهم ذى حجه 967 ه.ق در قزوين درگذشت و جسدش به مشهد مقدس منتقل(4)و در حرم مطهر به خاك سپرده شد.
از عبارت قاضى احمد در مورد او كه مى نويسد:«او از مقربان و معتمدان(شاه) بود و گمان تسلط و استيلا بر بندگان خدا داشت»(5)خوى استبدادى و نظاميگرى او قابل
ص:114
درك است.
رجبعلى يحيايى
چركس-فريدون خان
(-1030 ه.ق)
فريدون خان چركس حاكم استرآباد(1012-1030 ه.ق)در عصر شاه عباس اول.
وى اصالتا از چركسى هايى بوده است كه به ايران آورده شد.در عصر شاه عباس قزلباش ها بنا به سياست اين شاه كنار گذاشته شدند و نيروهاى جديد گرجى و چركسى جايگزين آنها گرديدند.وى نيز ابتدا از نوكران شاه عباس بود كه به سبب استعداد و شايستگى اش مورد توجه ويژه شاه قرار گرفت و در حدود سال 1012 ه.ق به حكومت ولايت مهم استرآباد برگزيده شد.او تا آخر عمر به مدت 18 سال اين ولايت مرزى را در اختيار داشت.(1)طول مدت حكومت او مى تواند نشانگر استعداد و حسن حاكميت او باشد.اسكندر بيگ نيز به اين مطلب اشاره كرده مى نويسد:رفتار خوبى با مردم داشت و در بين آنها به «سلامت نفس مشهور و به صفت عدالت موصوف بود.»(2)او در مدت حكومت خود هميشه با اشرار و سركشان ايل تركمان صاين خانى كه در حدود استرآباد موجب ناامنى بودند،جنگ هاى فراوان و بزرگى كرد و هميشه در اين نبردها پيروزى با وى بود به ويژه از كوكلن ها و اوخلوها تعداد زيادى را به قتل رساند.(3)در سال 1021 ه.ق كه ولى محمد خان،پادشاه ازبك و حاكم ماوراءالنهر توسط برادرزادگانش،امام قلى سلطان و ندر محمد سلطان،از قلمرو خود رانده شد و مجبور گرديد به شاه ايران توسل جويد؛فريدون خان به عنوان حاكم استرآباد به بسطام رفت و مطابق دستور شاه عباس از او استقبال و پذيرايى كرد.(4)اسكندر بيگ مى نويسد:
ص:115
«چون(ولى محمد خان)به حدود بسطام رسيد فريدون خان حاكم استرآباد به بسطام آمده تا چشمه الهاك كه هشت فرسخ است استقبال كرد و تحف و هدايا گذرانيده خدمات شايسته به تقديم رسانيد و تا سمنان و خوار كه ملك عراق است وكلاى فريدون خان متكفل خدمت بودند».(1)
فريدون خان تا سال 1030 ه.ق حاكم استرآباد بود و در اين سال به رحمت ايزدى پيوست و جنازه اش به همراه اجساد شيخ بهايى و قاضى خان صدر به مشهد مقدس منتقل و در حرم مطهر عليه السّلام مدفون گرديد.(2)
رجبعلى يحيايى
ص:116
خان زاده بيگم-سوين بيگ
(ق 770-814 يا 816 ه.ق)
سوين بيگ مشهور به خان زاده(1)دختر حسين صوفى خوارزمشاه(2)و برادرزاده خوارزم سلطان(3)و مادر گوهرشاد آغا بود.(4)
سوين بيگ قبل از سال 770 ه.ق در خوارزم تولد يافت.پدرش حاكم خوارزم بود،و بعد از آنكه تيمور(771 -807 ه.ق)خوارزم را در سال 775 ه.ق تسخير نمود؛وى از دست تيمور فرار و در همان سال فوت كرد.
برادرش يوسف صوفى از طريق مصالحه با تيمور،حاكم آنجا گرديد.
تيمور،دختر برادر او يعنى خان زاده را براى پسر خود جهانگير نامزد كرد.(5)
خان زاده خانم در سال 775 ه.ق از خوارزم راهى سمرقند و در اواخر همان سال با جهانگير ازدواج نمود.(6)پس از مرگ جهانگير در سال 777 ه.ق(7)خان زاده خانم به ازدواج ميران شاه گوركانى برادر شوهر خويش درآمد،(8)
ص:117
كه مدتى حاكم خراسان بود.(1)گويند ميران شاه در اثر عارضه اى كه بر سرش پديد آمد زن خويش را دشنام هاى تهمت آميز داد،ازاين رو خان زاده خانم نزد تيمور،كه تازه از سفر جنگى هند بازگشته بود،رفت و از ميران شاه شكايت نمود و گفت شوهرش خيال شورش و پادشاهى را در سر دارد.تيمور او را از كار بركنار و ميرزا عمر پسر ميران شاه را به حكومت منصوب كرد.(2)
تيمور با كمال احترام از عروسش پذيرايى كرد و خان زاده به نزد شوهر خويش بازنگشت(3)بلكه در كاخ خود در سمرقند باقى ماند.(4)كلاويخو سفير پادشاه اسپانيا در سفر خود به سمرقند در جشنى كه از سوى تيمور به افتخار جشن عروسى شش تن از نوه هايش بپا داشته بود،شركت داشت و مورد پذيرايى شاهزاده خان زاده خانم قرار گرفت.(5)
عاقبت خان زاده خانم در رجب سال 814 ه.ق در مشهد مقدس وفات و در جوار امام رضا عليه السّلام مدفون گرديد.(6)وى دو فرزند داشت:خليل سلطان از ميران شاه كه در رجب همان سال در گذشت.(7)و ديگر محمد سلطان از جهانگير بود(8)كه در سال 805 ه.ق در جنگ آنقره كشته شد.(9)
محمد جواد هوشيار
خلعتبرى تنكابنى-
حبيب اللّه خان
(-1326 ه.ق)
حبيب اللّه خان پسر ولى خان
ص:118
تنكابنى و پدر محمد ولى خان سپهسالار(1264-1345 ه.ق)از رجال عهد قاجار.
او از خاندان خلعت برى هاى تنكابن است كه از حدود اواخر عهد كريم خان زند(1163-1193 ه.ق)بر منطقه تنكابن و اطراف آن حكومت داشته اند.ولى خان پدر حبيب اللّه خان يكى از فرماندهان سپاه محمد شاه قاجار در لشكركشى به هرات در سال 1253 ه.ق بود.او كه از خود رشادت ها و شايستگى هايى نشان داد در همين جنگ كشته شد(1)و منصب وى به پسر بزرگش حبيب اللّه خان واگذار شد.(2)
حبيب اللّه خان همچون پدرش حكومت محال ثلاث(تنكابن،كجور و كلاردشت)را به دست آورد.او توانست خود را بيشتر به دربار قاجارى نزديك كند و با استفاده از نفوذ خود املاك و اراضى بيشترى را به تملك درآورد به طورى كه اين خاندان در زمان او به يكى از بزرگترين ملاكين منطقه تبديل شدند.
در سال 1280 ه.ق حبيب اللّه خان به درجه سرتيپى رسيد و در سال بعد يكى از فرماندهان لشكرى بود كه براى سركوبى طوايف تراكمه يموت كوكلان راهى استرآباد شد،اين لشكركشى با موفقيت همراه بود.(3)چند سال بعد در 1286 ه.ق به حبيب اللّه خان لقب ساعد الدوله اعطاء شد(4)و در سال 1298 ه.ق حكومت استرآباد به او واگذار شد و مدت پنج سال در اين منطقه بود.در سال 1303 ه.ق به اشاره روس ها معزول شد و سهام الدوله شادلو بجنوردى حاكم آنجا شد.(5)
يكى از عمده ترين كارهاى ساعد الدوله سركوب شورش سيد عالمگير در كلاردشت بود.در سال 1308 ه.ق فردى به نام سيد محمد يا به گفته اعتماد
ص:119
السلطنه سيد باقر،از اهالى صحنه كرمانشاه به كلاردشت مازندران آمد و خود را به فرقه على اللهى منتسب كرد.
او خيلى زود طرفدارانى در ميان اهالى بومى و كردان خواجه وندى به دست آورد،اين زمانى بود كه بيشتر نواحى ايران در مخالفت با امتياز توتون و تنباكو ملتهب بود.در منطقه كلاردشت هم اهالى،كه به علت ظلم خوانين منطقه از وضعيت ناراحت بودند،به اين سيد پيوستند و عليه عمال حكومتى شورش كردند.آنها تعدادى از وابستگان به دربار؛از جمله سبحان قلى خواجه وند را به قتل رساندند.هنگامى كه اين خبر به تهران رسيد،ساعد الدوله با لشكرى مأمور سركوب شورش شد.ساعد الدوله در مرزن آباد،از روستاهاى كلاردشت،از سيد تقاضا كرد خود را تسليم نمايد اما او امتناع كرد.در جنگى كه بين طرفين رخ داد،سيد شكست خورد و دستگير گرديد و يارانش كشته و متوارى شدند.(1)در سال 1309 ه.ق حبيب اللّه خان و لشكرش در اين منطقه كشتار وسيعى از مخالفان صورت دادند؛ به طورى كه ساعد الدوله خودش اقرار كرد:«هزار نفر كشته ام...و خيلى هم از اين فقره مفتخر بود.»(2)
ساعد الدوله پس از پيروزى در اين جنگ با سروصداى زياد به همراه اسرايى كه داشت وارد تهران شد و ناصر الدّين شاه كه از شر فتنه بزرگى خلاصى يافته بود،درجه امير تومانى يا سردارى را به ساعد الدوله اعطا كرد.(3)
در سال 1310 ه.ق حكومت منطقه اراك(عراق)به او واگذار شد(4)ولى يك سال بعد در 24 شوال 1311 ه.ق استعفاى خود را از حكومت اين منطقه تقديم شاه كرد و عماد الدوله جانشين او
ص:120
شد.(1)او در سال هاى پايانى به علت پيرى چندان حضورى در حوادث از جمله جريان مشروطيت نداشت و بيشتر كار در اختيار فرزندش محمد ولى خان بود.بالاخره در سال 1326 ه.ق/فروردين 1287 ه.ش در همان روزى كه پسرش سپهسالار همراه اتابك وارد تهران شد،فوت نمود.(2)
جسد او به مشهد منتقل و در حرم دفن شد.چون پسر بزرگش محمد ولى خان داراى القاب گوناگون بود،لقب ساعد الدوله به پسر كوچكش جمشيد خان و پس از او به پسر كوچك محمد ولى خان به نام على اصغر خان داده شد.(3)
اسماعيل رضايى
خلعتبرى تنكابنى-ولى خان
(-1255 ه.ق)
محمد ولى يا ولى خان خلعتبرى تنكابنى از بزرگان نظامى و سياسى عهد قاجار.
او پسر هادى خان فرزند مهدى خان خلعتبرى است.خاندان خلعتبرى ها به عنوان يكى از خانواده هاى تاريخى و با پيشينه شمال ايران چندين دهه در نواحى محال ثلاث(كجور،كلاردشت، تنكابن)به عنوان حاكم و خوانين محلى شناخته شده بودند.نام خلعتبرى بنا به عقيده برخى مورخين از واژه خلابر گرفته شده است.(4)در زبان گيلانى به تازيانى كه در درگاه پادشاهان و سلاطين مرسوم خوار باشند خلابر مى گفته اند.(5)واژه خلابر به ويژه براى تنكابن در تاريخ هاى محلى منطقه از جمله در تاريخ گيلان و ديلمستان ظهير الدّين مرعشى بارها ذكر شده است.
از اواخر حكومت كريم خان زند
ص:121
(1139-1163 ه.ق)مهدى بيگ،كه رئيس اين خانواده بود،توانست حكومت منطقه را به دست گيرد.در سال هاى بعدى قدرت و نفوذ آنها بيشتر شد و همكارى مهدى بيگ با آقا محمد خان قاجار به اين امر كمك كرد.بعد از مهدى بيگ رياست ايل به پسرش هادى خان رسيد،پس از او بين پسرانش فتحعلى خان و ولى خان بر سر رياست ايل رقابت درگرفت و منجر به دخالت حكومت مركزى در اين منطقه شد.در سال 1251 ه.ق به موجب حكمى از جانب محمد شاه قاجار رياست ايل به فتحعلى خان واگذار شد.(1)
ولى خان كه تاريخ تولد آن مشخص نيست پيش از اين در سال 1242 ه.ق در جنگ هاى ايران و روس همراه نايب السلطنه عباس ميرزا در تبريز حضور داشت.(2)
همان طور كه ذكر شد در اوايل سلطنت محمد شاه،حكومت و رياست به برادرش فتحعلى خان رسيد اما ولى خان با حضور در جنگ هرات اين امتيازات را براى فرزندان خود تثبيت كرد.در سال 1253 ه.ق محمد شاه قاجار براى تسخير هرات و به اطاعت درآوردن كامران ميرزا حاكم آن به سوى خراسان لشكر كشيد،براى اين منظور حاكمان و خوانين محلى هركدام با نيروى خود به اردوى شاه ملحق شدند.
ولى خان هم كه درجه سرتيپى داشت در نيشابور به اين لشكر پيوست.سپاه ايران در 23 شعبان 1253 ه.ق به اطراف هرات رسيد و اولين گروه از افغانان كه از شهر بيرون تاخته بودند با ولى خان سرتيپ تنكابنى و فتح اللّه خان مافى«كه با مردم خود بر مقدمه سپاه بودند،برخورد كردند...محمد ولى خان كه از نامداران شجعان(شجاعان)بود خود علم برداشته حمله افكند،در پايان كار افغانان شكسته شدند.»(3)
ص:122
در آن هنگام كه لشكر ايران از چهار جانب حمله كردند،خان تنكابنى همراه با فوج قزوين،تنكابن و خمسه،سمنان، دامغان و گروهى از كجور و كلارستاق مأمور يكى از برج هاى هرات به نام برج خاكستر شد.(1)او كه مهندسى لشكرش را پروسكى لهستانى به عهده داشت توانست موفقيت هاى خوبى به دست آورد.محاصره شهر هرات تا اوايل 1255 ه.ق به طول انجاميد.در روز شنبه هشتم جمادى الاول 1255 ه.ق «ولى خان سرتيپ كه جگر شير داشت»به همراه ياران خود حمله اى سريع به سمت ارگ هرات انجام داد،او به گمان اينكه مصطفى قلى خان سمنانى و صمصام خان ارس،كه با او در يك سنگر بودند، پشتيبان او هستند به پيشروى خود ادامه داد و توانست از خندق بگذرد و با افغانان تن به تن درگير شد.
او خود را به پاى ديوار قلعه رساند اما چون كسى را در پشت خود نديد و تعداد افراد را براى مقابله و پيشروى كافى ندانست،به ناچار براى كمك گرفتن به سمت لشكر برگشت«اما در بين راه گلوله اى از دهان توپ باز شد و بر پس گردنش آمد چنانكه سرش برفت.»
پس از پايان محاصره،محمد شاه دستور داد مقتولين از جمله ولى خان را به مشهد مقدس منتقل كنند و در جوار حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن نمايند.(2)
پس از ولى خان منصب وى به پسرش حبيب اللّه خان واگذار شد،پسر حبيب اللّه خان به نام محمد ولى خان سپهسالار تنكابنى يكى از رجال مشهور عهد مشروطه است.
اسماعيل رضايى
خمسه-ابراهيم خان
(-1284 ه.ق)
ميرزا ابراهيم خان خمسه ملقب به مظفر الدوله از سرداران و بزرگان سپاه دوره قاجار كه مسئوليت فوج(لشكر)
ص:123
قديم و جديد خمسه از سپاه پنجم ناصر الدّين شاه را داشت.(1)وى در بيستم شعبان سال 1265 ه.ق همراه با امير اصلان خان و گروهى ديگر مأمور سركوبى فتنه طرفداران باب در زنجان به سركردگى ملا محمد على شد.(2)مدتى بعد با درجه فرماندهى و سرتيپى لشكر كلات مأمور مقابله با تركمانان گرديد.
لشكر تحت امرش مأموريت حفاظت از كلات و حومه را داشت كه هراز چندگاهى مورد هجوم تركمانان واقع مى شد.وى توانست در سال 1270 ه.ق تركمانان را فرارى و قلعه هاى آنان را تخريب كند و به پاداش اين كار،علاوه بر دريافت خلعت سلطانى داراى مواجب ديوانى گرديد.در همين سال از طرف شاهزاده فريدون ميرزا فرمانفرما فرزند ناصر الدّين شاه به حكومت كلات رسيد.(3)در سال 1272 ه.ق به دستور حسام السلطنه همراه با لشكر تحت امرش براى تسخير هرات عازم اين شهر شد.(4)
در سال بعد به خاطر خدماتى كه در سيستان انجام داده بود به مرتبه امير تومانى رسيد.(5)وى به خاطر ارتباطى كه با حاكم هرات و ساير رؤساى افغان داشت توانست آنها را در ربيع الثانى سال 1284 ه.ق به ديدار ناصر الدّين شاه در تهران ببرد.(6)
ميرزا ابراهيم خان سرانجام در ذى قعده سال 1284 ه.ق فوت كرد.
پيكرش را در جنب درب قرآن خانه واقع در ايوان طلاى صحن عتيق حرم رضوى دفن كردند.پس از مرگش به احترام خدماتى كه انجام داده بود، منصب سرتيپى لشكر خمسه به پسرش
ص:124
آقا خان واگذار شد.(1)از آثار مظفر الدوله مى توان به نقره كارى درب قرآن خانه (كتابخانه)مباركه در ايوان طلاى صحن عتيق در سال 1274 ه.ق به وزن 171 مثقال اشاره كرد.(2)بر روى اين درب به خط ثلث و نستعليق احاديث و دور چهارچوب آن آياتى منعكس گرديده است.روى درب مذكور قصيده اى نوشته اند كه خلاصه اش اين است:
***
زهى جلالت شاهى كه جبرئيل امينبر آستانه آن بنده اى است بى مقدار
كليد مخزن رحمت در مدينه علمملاذ و ملجا امت،شفيع روزشمار
به عهد خسرو اسلام ناصر الدّين شاهكزوست تا به ابد فخر دوده قاجار
در آن زمان كه درين به توليت منصوبفرشته فر عضد الملك آسمان مقدار
جلال كشور و لشكر مظفر الدولهكه فتنه نصرت و فتحش به تيغ صاعقه بار
فخار فخر خوانين خمسه ابراهيمكه از حرارت آذر مباد در آزار
رسول سعيدى زاده
خيامى-سيد على اكبر
(1269-1351 ه.ش)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) حاج ميرزا على اكبر خيامى فرزند سيد عبد اللّه خيامى،از بازرگانان متعهد و پرتلاش و يكى از شخصيت هاى بزرگ خراسان و سرسلسله سادات حسينى و از مجاهدان صدر مشروطيت.
سيد على اكبر خيامى در سال
ص:125
1269 ه.ش در مشهد متولد شد و در جوانى به كار تجارت داخلى و خارجى روى آورد.ايشان پايه گذار امور حمل و نقل سريع در خراسان بود،اين ابتكار و روش او به ترويج حمل و نقل در ايران انجاميد و كار مسافربرى و باربرى از وضع نابسامان و ابتدايى درآمد و شكل راحت و منظمى به خود گرفت.در سال هاى آخر حيات ايشان با راهنمايى فرزندانش احمد و محمود خيامى با روى آوردن به صنعت اتومبيل سازى كه فكر تازه به شمار مى آمد به تأسيس يكى از صنايع مهم كشور يعنى ايران ناسيونال اقدام نمود.حاج ميرزا على اكبر خيامى تا آخرين روز حيات عضو هيئت مديره كارخانجات صنعتى ايران ناسيونال بود.خيامى در تمام دوران زندگى نمونه بارز و مشخص يك فرد پرهيزگار به شمار مى رفت.ايشان علاوه بر زهد و تقوا،توجه به مذهب و مسايل دينى،اجتماعى و عام المنفعه و امور خيريه داشت و مدرسه سادات حسينى،كه از اولين مدارس مشهد پس از مشروطيت بود،به همت ايشان و ديگر اعضاى جمعيت سادات تأسيس گرديد و مدرسه عالى حسينى نيز كه در شمار مدارس مرحوم آيت الله العظمى ميلانى قرار داشت با حمايت مالى او اداره مى شد.همچنين او به تأسيس بيمارستان مجهزى به منظور درمان بيمارى هاى سرطانى در خيابان كوه سنگى مشهد اقدام كرد.مرحوم خيامى روز 17 دى ماه 1351 ه.ش در مشهد چشم از جهان فروبست و در حرم مطهر رضوى دفن شد.
غلامرضا جلالى
ص:126
دادخواه اندخودى-نياز قلى
(-1159 ه.ق)
نياز قلى از امراى اندخود،از توابع بلخ،در عهد نادر شاه افشار(1160- 1148 ه.ق)بود.مؤلف عالم آراى نادرى يك جا او را از طايفه آليلى (على ليلى)اندخود مى شمارد(1)و در جاى ديگر از طايفه بيات مى داند.(2)
طايفه آليلى يكى از طوايف تركمن بود در حالى كه بيات ها از ايلات ترك به حساب مى آيند؛بنابراين از گفته هاى محمد كاظم مروى نمى توان به نتيجه واحدى رسيد،از طرف ديگر مهدى خان استرآبادى مى نويسد:«اندخود معظم ولايت بلخ بود كه به سكناى ايل افشار اختصاص داشت».(3)با توجه به اينكه در حوادث بلخ از طايفه آليلى به تكرار ياد شده است و در قضيه درويش رسول،كه ذكر آن بعد از اين مى آيد،فقط اين طايفه به نياز خان وفادار ماندند؛مى توان نتيجه گرفت كه نياز خان از طايفه تركمن آليلى بوده است.
از نام پدر و سرگذشت خانواده نياز خان چندان اطلاعى در دست نيست فقط مى توان گفت كه او از خاندانى معتبر در ناحيه بود كه در اواخر عهد صفوى در اندخود صاحب قدرت بوده اند.او و برادر بزرگترش عزيز قلى با فردى به نام على مردان براى تصاحب قدرت به رقابت برخاستند كه مغلوب
ص:127
شدند(1)و از ابتداى نشو و نماى نادر به او پيوستند.در سال 1149 ه.ق رضا قلى ميرزا فرزند نادر شاه،به همراه طهماسب قلى خان جلاير براى به اطاعت درآوردن على مردان خان حاكم اندخود و ابو الحسن خان حاكم بلخ كه از اطاعت نادر شاه خارج شده بودند، بدان سو روانه شد و نياز قلى به همراه برادرش نيز با اين لشكر همراه شدند.(2)
رضا قلى دستور داد قلعه اندخود محاصره شود و با طولانى شدن محاصره بين اهالى داخل قلعه اختلاف افتاد و كمبود آب و آذوقه بر آن دامن زد،در نهايت بعد از چهل روز على مردان از شاهزاده تقاضاى امان كرد كه مورد پذيرش واقع شد.(3)
بعد از تسخير قلعه اندخود،نياز قلى به دستور نادر شاه و به وسيله رضا قلى ميرزا به حكومت آن منصوب شد.(4)اين دو برادر در ادامه لشكركشى رضا قلى ميرزا به سمت بلخ با او همراه شدند.بعد از تسخير يكى از قلاع اطراف بلخ به نام «شلوك»در سال 1150 ه.ق عزيز قلى بيگ به دست يكى از اهالى آن قلعه كشته شد.(5)
از اين زمان به بعد نياز قلى به مرتبه خانى ارتقاء درجه پيدا كرد.بعد از به تصرف درآمدن شهر بلخ،توسط نيروهاى نادر شاه در 1150 ه.ق،رضا قلى ميرزا با لشكر خود به نزد نادر برگشت و نياز قلى را به حكومت بلخ منصوب نمود و او در ضبط و نسق آن ولايت كمال اهتمام به عمل آورد.(6)
البتّه استرآبادى مى نويسد:«ايالت بلخ به حسن خان بيات و بدر خان افشار بيگلربيگى هرات...»سپرده شد.(7)اما خود او در حوادث سال 1154 ه.ق نياز خان را
ص:128
والى بلخ معرفى كرده است.(1)به احتمال زياد دونفرى كه استرآبادى از آنها ذكر كرده است براى مدت كوتاهى براى حفظ نظم در منطقه حضور داشته اند و پس از آن نياز خان حكومت بلخ را به دست گرفته است.در سال 1153 ه.ق دانيال بيگ قنقرات كه در اطراف رود جيحون با ايلات خود حضور داشت سر از اطاعت نادر شاه پيچيد.نياز خان به همراه سرداران و لشكرى كه از طرف نادر فرستاده شده بود توانست اين شورش را فروبنشاند و با وساطت او اسرايى كه از طوايف شورشى گرفته شده بود،آزاد شدند.(2)
در سال 1154 ه.ق در بلخ و نواحى اطراف آن شورش و غوغايى به پا شد كه دامنه وسيعى پيدا كرد و مشكلات فراوانى براى نياز خان به وجود آورد.
اين شورش توسط فردى به نام درويش رسول و مريدانش سازماندهى شد.اين شخص،كه ادعاى كرامات و معجزه داشت،توانست در بين اهالى منطقه طرفداران بسيارى به دست آورد.
نارضايتى هاى مردم از اعمال نادر و مهارت اين درويش در استفاده از حيله هاى جادويى و خرافى بودن اهل منطقه در اوج گرفتن سريع اين حركت نقش داشت،به حدى كه همه اهالى منطقه حتى بلخ به جز طايفه آليلى در سلك طرفداران درويش درآمدند.(3)
درويش رسول با همراه كردن عصمت اللّه خان قبچاقى كه او هم به دنبال كسب قدرت و حكومت بود، توانست همه نواحى اطراف بلخ را به تصرف درآورد.حتى نياز خان هم مجبور شد خود به ديدار اين درويش برود و نتوانست تعجب خود را از افعال درويش پنهان كند.(4)
با اوج گرفتن اين شورش و افزايش طرفداران درويش،آنها توانستند اطراف بلخ را تصرف كنند و قلعه شهر را
ص:129
در محاصره بگيرند.در جنگى كه بين نيروهاى نياز قلى و ياران درويش در قريه لولى رخ داد،نياز قلى شكست خورد و به قلعه بلخ عقب نشينى كرد.
البتّه در اين جنگ عصمت اللّه خان قبچاقى زخمى و بعد از چند روز كشته شد؛با توجه به اينكه درويش او را در نظر مريدان رويين تن كرده بود،مرگش باعث كم اعتقادى طرفداران درويش شد و به تدريج از اطراف او پراكنده شدند.(1)
نياز خان هم عده اى را براى دستگيرى درويش،كه در محل شاه مردان(مزار شريف كنونى)مستقر بود،فرستاد و بعد از دستگيرى او را به قتل رساند.(2)
در همين زمان سپاهى از جانب نادر به فرماندهى محمد حسين چشم گزك كه براى سركوبى شورش درويش رسول به سمت بلخ مى آمد،با شنيدن خبر كشته شدن درويش همچنان به راه ادامه دادند و طرفداران و ايلاتى را كه در اين شورش شركت داشتند به شدت سركوب و از آنها كله مناره ساختند.(3)
در اواخر عمر نادر شاه كه در گوشه و كنار قلمرو او شورش هايى رخ داد، والى بدخشان به نام ميرزا نبات به همراه ميرزا قلى آرالى هم از اطاعت خارج شدند و از دادن خراج ساليانه امتناع كردند.نياز قلى عده اى از سركردگانش را به نزد آنها فرستاد ولى نتيجه اى حاصل نشد.(4)در همين زمان يعنى سال 1158 ه.ق،كه عليقلى خان برادرزاده نادر شاه براى سركوب شورش هاى ماوراءالنهر راهى آن نواحى بود، نياز خان موظف شد«سور و سات»اين لشكركشى را فراهم سازد اما در انجام آن كوتاهى كرد.نصر اللّه ميرزا،حاكم خراسان و پسر نادر،در اين زمينه نامه اى به نزد نياز خان فرستاد و او را توبيخ كرد،نياز خان هم در جواب شاهزاده را سرزنش نمود.(5)
ص:130
چون اين اخبار به نادر رسيد لشكرى به سردارى مهدى خان علمدارباشى و چند تن ديگر از سرداران روانه بلخ نمود،آنها نياز خان را روانه درگاه نادر نمودند.(1)وى در حالى كه به شدت از بيمارى تب رنج مى برد در شهر دامغان به اردوى نادر شاه پيوست و چون نادر عهد كرده بود كه«مادام الحيات خللى به احوال او(نياز خان)نرساند»به او دستور داد به مشهد برود و به مداواى خود بپردازد تا بعد از آن به وضعيت او رسيدگى شود.نياز قلى وارد مشهد شد اما تلاش طبيبان و حكيمان نتيجه اى نداد و او در 10 جمادى الاول 1159 ه.ق در آستان ملائك پاسبان رضوى درگذشت.(2)
اسماعيل رضايى
دامغانى-اسماعيل خان
(-1241 ه.ق)
از سرداران مشهور عصر فتحعلى شاه قاجار(1212-1250 ه.ق)در جنگ هاى اول ايران و روس و ناآرامى هاى خراسان.
اسماعيل خان سنگسرى سمنانى يكى از پنج برادر مشهور به سرداران دامغانى است.او و برادرانش در اصل از طالب آباد سنگسر سمنان بوده اند كه به واسطه زندگى در دامغان و داشتن املاك در آن شهر به دامغانى شهرت يافته اند.(3)اسماعيل كه از همه برادران نظامى خود شهرت بيشتر به دست آورد،در ابتدا از غلامان پيشخدمت فتحعلى شاه قاجار بود.(4)از فعاليت هاى وى با عنوان اسماعيل خان سردار از 1216 ه.ق گزارش هاى فراوانى در دست است.در اين سال وى از طرف فتحعلى شاه به سركوبى حسينقلى خان قاجار كه در اصفهان نافرمانى مى كرد
ص:131
فرستاده شد.(1)
وى در دوره اول جنگ هاى ايران و روس شركت داشت و در سال 1218 ه.ق توسط شاه،مامور جنگ با سيسيانف،فرمانده مشهور روس ها گرديد و با رشادت هاى فراوان صدمات زيادى به روس ها وارد ساخت و پيروزمندانه به حضور شاه بازگشت.(2)
در سال هاى 1219 و 1221 ه.ق نيز او در جنگ ها شركت داشت(3)و فتحعلى شاه او و نيروهاى تحت امرش را،كه بيشتر سمنانى و دامغانى بودند،در اختيار عباس ميرزا نهاده بود و او نايب السلطنه را يارى فراوان كرد.(4)در 1224 ه.ق او با برادران خود ذو الفقار خان و مطلب خان و امراى ديگر توسط شاه به همراه شاهزاده محمد على ميرزا به جنگ روس ها به تفليس اعزام شد.
اسماعيل خان در راه ايروان به فرماندهى جنگ منصوب گرديد.
بسيارى از روس ها كشته شدند و قبايل بزچلو و طوايف ديگر به شفاعت او به شاه ايران پناه آوردند.(5)در 1225 ه.ق پس از اينكه مذاكرات سردار روسى و قائم مقام فراهانى براى صلح به جايى نرسيد،اسماعيل خان بار ديگر با برادران خود به همراه شاهزاده على خان روانه نخجوان شدند تا با روس ها مبارزه كنند.در جنگ با روس ها در پنبك و آباران بر آنها پيروز شدند و تا نزديكى قراباغ و گنجه تاختند و بسيارى از ايلات آن نواحى را كوچ داده و به ايروان بازگشتند.(6)
در 1226 ه.ق فتحعلى شاه از تهران حركت كرد و در رجب همان سال اسماعيل خان را از چمن سلطانيه براى
ص:132
جنگ با روس ها مأمور آذربايجان و نخجوان كرد.(1)ظاهرا اسماعيل خان در اصلاندوز از روس ها شكست خورد و پس از آن مدتى به امر عباس ميرزا در مغان و اردبيل اسكان گزيد.(2)با پايان يافتن دوره اول جنگ هاى ايران و روس كار اسماعيل خان پايان نيافت بلكه به امر شاه به جبهه هاى شرق يعنى خراسان ناآرام اعزام شد.او با دو برادرش ذو الفقار خان و مطلب خان در رأس نيروهاى سمنانى و دامغانى و خواجه وند و عبد الملكى در روز دوازدهم ربيع الاول 1229 ه.ق رهسپار خراسان شد.(3)آنها در ربيع الآخر به مشهد رسيدند تا به جنگ با اتحاديه خوانين خراسان مركب از افرادى همچون رضا قلى خان كرد زعفرانلو حاكم قوچان،نجفعلى خان حاكم بجنورد،بيگلر خان چاپشلو حاكم اتك،صيد محمد خان جلاير حاكم كلات و...همت گمارند.اما خوانين پيش دستى كردند و شبانه به اردوى اسماعيل خان حمله بردند.در اين حمله كه در 19 ربيع الثانى 1229 ه.ق اتفاق افتاد،نيروهاى بيست هزار نفره خوانين با مقاومت سخت اسماعيل خان كه بيشتر از پنج هزار نيرو نداشت روبه رو شدند و شكست خوردند.اسماعيل خان تا قوچان به تعقيب آنها پرداخت و تعداد زيادى از سپاهيان آنها را كشت يا به اسارت گرفت و به واسطه اين شجاعت از سوى شاه تشويق شد.(4)
از ديگر رويدادهايى كه اسماعيل خان در همين سال در آن حضور داشت مداخله در كشاكش افاغنه بر سر هرات و تلاش براى تثبيت حاكميت ايران بر آن شهر و نيز غوريان بود.ظاهرا اسماعيل خان پس از بازگشت از هرات به تهران فرا خوانده شد و به جاى وى
ص:133
دو تن معتمد و كاردان راهى خراسان شدند تا شايد به نصيحت خوانين بپردازند اما شورش بيش از آن بود كه با نصيحت خاتمه يابد؛لذا بار ديگر سردار دامغانى عازم خراسان شد و شاهزاده والى به تهران احضار گرديد.(1)
در سال 1230 ه.ق خوانين خراسان بار ديگر به تحريك اسحاق خان قرايى طغيان كردند و فتحعلى شاه،اسماعيل خان را روانه سركوب آنان كرد.
اسماعيل خان به محاصره قلعه قوچان پرداخت زيرا با پادرميانى خود اسحاق خان قرايى خوانين تسليم شدند.(2)و سرانجام شاهزاده محمد ولى ميرزا، اسحاق خان قرايى و فرزندش را كه عامل اساسى تشنج مى دانست به قتل رساند.(3)در نتيجه قتل آن دو اوضاع وخيم تر شد و پسر ديگر اسحاق خان كه محمد خان قرايى نام داشت در زاوه تربت حيدريه عليه حكومت دست به شورش زد و جنوب خراسان تا هرات آشفته شد.(4)اسماعيل خان در سركوبى اين ناآرامى ها شركت داشت و برادرش ذو الفقار خان را هم در همين اوقات به جنگ محمد رحيم خان خوارزم گسيل كرد و او موفق به شكست رحيم خان شد.
اسماعيل خان در 1232 ه.ق به همراه حاكم جديد خراسان حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه به خراسان آمد و محمد خان قرايى را به تسليم وادار ساخت،هرچند اين اطاعت دوامى نياورد.بار ديگر شاهزاده قاجار مجبور شد وى را به سركوبى اتحاديه نيرومند خوانين خراسان و افغانى كه مدعى بخش هاى شرقى خراسان بودند بفرستد و اسماعيل خان با حمله به اردكان و قوچان بار ديگر خوانين را مطيع ساخت.(5)او در نبردهاى بعدى با
ص:134
خوانين خراسان در سال هاى بعد هم حضور داشت.(1)در جنگ هاى اواخر 1232 ه.ق هنگامى كه فتح خان از سوى محمود ميرزا،حاكم قندهار، هرات را گشود و غوريان را به برادر خود كهندل خان داد و با لشكر انبوه روانه فتح بقيه نواحى خراسان شد و خان خوارزم نيز به نواحى شمال خراسان حمله آورد،فقط نام برادران اسماعيل خان در اين جريان ذكر شده است.شايد وى اين زمان در تهران بوده است،چون در سال 1234 ه.ق دوباره براى كمك به حسنعلى ميرزا به مشهد آمده است.(2)
از اين سال به بعد از فعاليت هاى او خبرى نداريم.مهدى بامداد هم كه با او هم ولايتى بوده است،حوادث زندگانى وى را فقط تا 1230 ه.ق دنبال كرده است(3)اما مسلم است كه وى تا 1241 ه.ق زنده بوده است چون مطابق ماده تاريخى كه بر سنگ مزار وى نوشته شده و صاحب مطلع الشمس در كتاب خود درج كرده است،مى توان فهميد كه وى تا اين سال زيسته است.
ماده تاريخ چنين است:
از پى تاريخ فوتش منشى كلك صبا زد رقم جاويد اسماعيل خان مير جنان(4)
*** اعتماد السلطنه جايگاه قبر وى را در پشت سر حضرت رضا عليه السّلام در دار السعاده حرم مطهر مشخص كرده است.
همان طور كه از زندگانى اسماعيل خان برمى آيد،او فردى شجاع بود و نيروى خود را در راه دفاع از ميهن خويش و همچنين تثبيت دولت تازه تأسيس قاجار به كار گرفت و رقباى شاه قاجار را از ميان برداشت و از جمله پسر عموى شاه را در تهران كور كرد.(5)
اسماعيل خان با شاه قاجار ارتباط سببى هم برقرار ساخت و يكى از
ص:135
دختران شاه به نام مولود سلطان خانم را به ازدواج فرزندش رضا قلى خان در آورد.البتّه اين ازدواج ناموفق بود و مولود سلطان پس از چندى از رضا قلى خان طلاق گرفت و به ازدواج پسر عموى رضا قلى يعنى پسر ذو الفقار خان دامغانى درآمد.(1)
رجبعلى يحيايى
دامغانى-عيسى خان
(-1241 ه.ق)
از سرداران نظامى عصر فتحعلى شاه قاجار(1212-1250 ه.ق).
عيسى خان سردار دامغانى اصالتا از طالب آباد سنگسر سمنان بود اما به واسطه اقامت در دامغان و داشتن املاك در آنجا به دامغانى مشهور شد.(2)عيسى خان مانند ديگر برادرانش،اسماعيل خان،مطلب خان و ذو الفقار خان مشهور نشد ولى او نيز مثل برادران خود در خدمت فتحعلى شاه قاجار بود و مدتى مير آخور فتحعلى شاه بود.(3)
از فعاليت هاى نظامى وى گزارش زيادى در دست نيست.در سال 1229 ه.ق كه عنوان مير آخور،غلام پيشخدمت،شاه را داشته در شمار سرداران نظامى از سوى فتحعلى شاه براى سركوبى تركمانان دشت گرگان به آن ناحيه اعزام شده است.(4)در سال 1233 ه.ق در كنار برادر بزرگترش اسماعيل خان در سركوبى ناآرامى هاى خراسان شركت كرد(5)و در 1234 ه.ق از سوى فتحعلى شاه با ده هزار نيرو مأمور شد تا شاهزاده محمد على ميرزا دولتشاه را براى حمله به بغداد و مطيع كردن پاشاى بغداد كمك كند.(6)فتحعلى
ص:136
شاه در سال 1237 ه.ق عيسى خان را به كرمانشاه فرستاد تا سرپرستى خانواده فرزند تازه درگذشته اش، شاهزاده محمد على ميرزا دولتشاه را به عهده بگيرد.(1)سرانجام عيسى خان سردار در سال 1241 ه.ق درگذشت و در دار السعاده حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام نزديك برادرانش اسماعيل خان و مطلب خان دفن شد.(2)
رجبعلى يحيايى
دامغانى-مطلب خان
(-1237 ه.ق)
از سرداران نظامى فتحعلى شاه قاجار(1212-1250 ه.ق)در جنگ هاى ايران و روس و ناآرامى هاى خراسان و حاكم دامغان.
مطلب خان يكى از پنج برادرى است كه به سرداران دامغانى مشهور بودند.البتّه به اعتقاد مهدى بامداد اصل آنان از طالب آباد سنگسر سمنان بود كه به واسطه اقامت طولانى در دامغان و داشتن املاك در آن شهر به دامغانى شهرت يافتند.(3)از اوايل زندگى او اطلاعى در دست نيست اما مى توان گفت او نيز مانند برادرش اسماعيل خان در سال هاى اوليه حكومت قاجارها به فتحعلى شاه پيوسته و با كمك برادران خود در امور نظامى،فعاليت هاى شايانى ذكر كرده است.از جمله در سال 1224 ه.ق به همراه برادرانش اسماعيل خان و ذو الفقار خان در جبهه تفليس با روس ها جنگيد و(4)در 1225 ه.ق بار ديگر شاه او را در ركاب شاهزاده على خان از چمن سلطانيه مأمور جنگ با روس ها كرد.(5)او پس از اتمام جنگ هاى دوره اول ايران و روس همراه برادران خود براى شركت در
ص:137
سركوبى ناآرامى هاى خراسان و يا حاكمان افغانى هرات شركت كرد.(1)
فتحعلى شاه در سال 1231 ه.ق او را با برادرش ذو الفقار خان مأمور كرد تا با نيروهاى سمنانى و دامغانى به فرماندهى فرج اللّه خان افشار به جنگ با خان خوارزم كه با حدود سى هزار نيرو به حوالى گرگان هجوم آورده بود بشتابند.در اين جنگ نيروهاى ايرانى، خان خوارزم را شكست دادند و غنايم زيادى به چنگ آوردند.(2)
در سال 1232 ه.ق مطلب خان در جنگ با افغانان هزاره شركت كرد و با ياران خود،بنياد خان رئيس طايفه هزاره را كه در محمودآباد جام سنگر گرفته بود شكست داد و قلعه را گشود.(3)
در سال 1233 ه.ق شاه پس از عيد نوروز،عبد الوهاب معتمد الدوله را براى نظم امور خراسان و كمك به شجاع السلطنه به خراسان اعزام كرد و مطلب خان دامغانى را كه اينك حاكم دامغان هم شده بود با لشكر سمنانى و دامغانى همراه او كرد.آنها به شجاع السلطنه پيوستند و با فتح خان كه هرات را متصرف شده بود به جنگ پرداختند.(4)آخرين مأموريت مطلب خان در سال 1237 ه.ق و به هنگامى بود كه فتحعلى شاه به قصد تسخير بغداد و شهرزور وى را با برادرش ذو الفقار خان و لشكر سمنان و دامغان همراه عبد اللّه ميرزا حاكم خمسه كرد و به سوى شهرزور فرستاد.در اين لشكركشى سرداران اعزامى شاه قبايل بابان و شهرزور را كيفرى سخت دادند اما به واسطه بيمارى وبا كه در لشكر ايران افتاد تعداد زيادى از آنها درگذشتند و لشكر ايران پراكنده شدند.مطلب خان يكى از افرادى بود كه در اثر اين بيمارى در ذى حجه 1237 ه.ق درگذشت.(5)
جنازه وى را به حرم رضوى در مشهد
ص:138
منتقل كردند(1)و در دار السعاده،به خاك سپردند.(2)
رجبعلى يحيايى
دهقان-على اكبر
(1327-1360 ه.ش)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) على اكبر دهقان فرزند محمد جواد از فرهنگيان انقلابى كشور در شهرستان تربت جام كه در جريان پيروزى انقلاب اسلامى ايران نقش مؤثرى به عهده داشت.وى در سال 1327 ه.ش در شهر تربت جام و در يك خانواده متوسط كارگرى،كه از موطن اصلى شان يزد به اين شهر مهاجرت كرده بودند،متولد گرديد.پس از اخذ ديپلم در همين شهر دوره سربازى را در مهر ماه 1348 ه.ش با خدمت در آموزش و پرورش سپرى كرد و در يكى از روستاهاى مجاور شهر به عنوان مدير و آموزگار به كار مشغول گرديد.در ضمن خدمت موفق به اخذ ديپلم رشته علوم تجربى شد و على رغم رشته تحصيلى خود در مدارس راهنمايى و دبيرستان به تدريس درس تعليمات دينى پرداخت و نيز جلسات و انجمن هاى مذهبى را اداره مى كرد.او براى همه مردم شهر يك چهره شناخته شده مذهبى بود و در تمام ساعات روز با انبوهى از مشتاقان كه به دور او جمع بودند به اشاعه شريعت اسلام اشتغال داشت و تمام اوقاتش به همين جلسات مى گذشت.
شهيد دهقان در عين جوانى حتى در
ص:139
آن زمان كه يك شاگرد ساده دبيرستان بود به علت ويژگى هاى خاص مورد توجه بود و در راه روشنگرى و بالا بردن سطح بينش جوانان تلاش مى كرد.
او اولين كسى بود كه پايه جلسات مذهبى را در شهرستان تربت جام پى ريزى كرد و از حدود سال هاى 1345 ه.ش در جلساتى تحت عنوان مبارزه با بهائيت شركت مى كرد و خود يكى از پايه گذاران انجمن در سطح شهرستان هاى جام،تايباد و فريمان بود.تأسيس صندوق قرض الحسنه المهدى تربت جام،تشكيل يك صندوق خيريه و تشكيل كتابخانه المهدى جام از جمله ديگر اقدامات مؤثر او مى باشد.
چون او در شهر تربت جام يك محور تشكيلاتى بود؛هميشه مورد تعقيب مقامات امنيتى رژيم پهلوى قرار داشت.در حدود سال هاى 1355 ه.ش خانه اش مورد هجوم مأمورين قرار گرفت و او را تحت الحفظ به ساواك تايباد بردند ولى به علت نداشتن مدارك كافى آزاد شد.اما او مرعوب نگرديد و لحظه اى دست از مبارزه عليه طاغوت برنداشت تا اينكه در اوج مبارزات انقلابى توانست رسالت خود را به نحو مطلوب انجام دهد و در آن زمان تمام مسايل مربوط به اين مبارزات در شهر جام از خانه او شروع مى شد.وى يك الگوى انقلابى مورد قبول براى جامعه فرهنگيان و روشنفكران و طبقه جوان اين شهر بود.
با پيروزى انقلاب در 22 بهمن 1357 فرماندهى كميته انقلاب امام را به عهده گرفت و عاشقانه وقت خود را صرف اداره اين نهاد نوپاى اسلامى كرد و مرجعى مورد اعتماد براى رفع مشكلات مردم شد.با شروع انتخابات نخستين دوره مجلس شوراى اسلامى همه اقشار متعهد به خط امام يك صدا و به عنوان يك وظيفه شرعى او را براى نامزدى اين كار بزرگ دعوت كردند.
شهيد نيز اين تكليف را براساس يك وظيفه اسلامى پذيرفت و نامزد نمايندگى در مجلس شد و در اسفندماه
ص:140
1358 از مجموع آراى مأخوذه 48800 رأى 24417 رأى را به خود اختصاص داد و به مجلس شوراى اسلامى راه يافت.و پس از تصويب اعتبارنامه اش در تاريخ 17 خرداد 1359 رسما در سنگر مجلس قرار گرفت و در كميسيون آموزش و پرورش به كار نمايندگى خود پرداخت.او در هفتم تيرماه 1360 در انفجار حزب جمهورى اسلامى در كنار شهيد مظلوم دكتر بهشتى به شهادت رسيد.جنازه او را از تهران به مشهد حمل و با تشييع باشكوهى در غرفه شماره 5 صحن آزادى حرم مطهر به خاك سپردند.
على جان سكندرى
دهلوى-يوسف-مشهدى-يوسف
ص:141
راجه محمودآباد-
احمد على خان
(1323-1393 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) احمد على خان مشهور به راجه محمودآباد از رجال بزرگ و شخصيت هاى سياسى و فرهنگى شيعه در هند،روز پانزدهم ذى حجه 1323 ه.ق در محمودآباد هندوستان به دنيا آمد.وى تنها پسر محمد على خان فرمانرواى محمودآباد است كه عنوان مهارجه داشت و از اعقاب محمد بن ابى بكر بوده است.از طرف مادر نسب او به موسى بن جعفر عليه السّلام مى رسد.جد مادرى او يكى از علما و رجال شهر كنتور به نام سيد فياض حسين از مشاهير عصر خود مى باشد.
راجه امير احمد على خان آخرين حاكم از اين خاندان بود كه در ناحيه محمودآباد حكومت مى كرد.وى مردى فاضل،درس خوانده و سياستمدار و مدير بود.در جوانى طى تشريفات در حضور حكام ولايات هند و رجال و سياست مداران به جاى پدر نشست.
راجه محمودآباد در نزد سيد ظفر مهدى فارسى و عربى را آموخت و با معارف دينى و اسلامى و آيين تشيع آشنا
ص:142
گرديد،و زبان انگليسى را هم از استادان خصوصى فراگرفت و تا مرحله پايان تحصيلات متداول آن عصر در نزد سيد مقبول حسين به كسب علم و دانش پرداخت.
راجه محمودآباد در طول زندگى با توجه به پشتوانه مالى كه داشت توانست خدمات مؤثرى در حوزه ى فرهنگ و دين انجام دهد.وى در شهر لكهنو،كه در زمان سلسله پادشاهان نيشابورى (سلاطين اود)به مركز شيعى تبديل شده بود،ساختمانى بنا نمود كه محل اجتماع شيعيان هند قرار گرفت و خود رياست اين اجتماع را به عهده گرفت.
چاپخانه اى هم به نام چاپخانه سرافراز در آنجا تأسيس كرد كه علما و نويسندگان شيعه آثار خود را در آنجا به چاپ مى رساندند.
راجه با معرفتى كه به ائمه و بخصوص به امام حسين عليه السّلام داشت ضمن برپايى عزادارى سالار شهيدان كربلا،در مجالس عزادارى سالار شهيدان كربلا،در مجالس عزادارى شركت مى نمود و خود نيز مرثيه مى خواند و اشك مى ريخت.در سال،چهار ماه مراسم عزادارى بر پا مى كرد و به نيازمندان رسيدگى مى نمود و سالى حدود چهارصد روپيه خرج عزادارى امام حسين عليه السّلام مى كرد.
وى همچنين دبير كل دانشكده ى شيعه كالج لكهنو بود و توليت مدرسه الواعظين را كه رسالتش تربيت وعاظ و سخنران مذهبى بود،به عهده داشت.از ديگر خدمات وى تأسيس مركز نشر كتاب بود كه كتاب هاى متعددى براى اهل علم و ادب به چاپ رسانيد.راجه محمودآباد در ميدان سياست،از سياست مداران برجسته اى بود كه در كنار محمد على جناح در حزب مسلم ليگ فعاليت داشت و در سال هاى 1912 تا 1919 م رياست اين حزب را برعهده داشت.در سال 1936 كه اجلاس مهم و تاريخى مسلم ليگ در شهر لكهنو برگزار گرديد هزينه حزب را كه حدود دويست هزار روپيه بود تأمين نمود.
احمد على خان مورد لطف و توجه و عنايت قائد اعظم محمد على جناح
ص:143
بود شخصيت متين و باوقار او موجب شد تا او به عنوان يكى از رهبران فعال در حزب مسلم درآيد و مورد اعتماد رهبر حزب جناح قرار گيرد و بعد از محمد على جناح مهمترين شخصيت حزب مسلم ليگ به شمار مى رفت و از شخصيت هايى بود كه در استقلال پاكستان نقش مهمى ايفا نمود.او تمام زندگى و هستى اش را در راه تأسيس كشور پاكستان نهاد و پس از آزادى هند اين كشور را ترك كرد و به پاكستان رفت.
دولت ايران از نخستين كشورهايى بود كه پاكستان را به رسميت شناخت و با آن ارتباط نزديك برقرار نمود،با اين كشور هم پيمان شد و در جنگ هايى كه بين هند و پاكستان رخ داد از پاكستان حمايت كرد.راجه با اطلاعاتى كه از گذشته ى روابط ايران با هندوستان داشت و همچنين شناختى كه از سياست مداران عالى مقام پاكستان داشت از اين موضع گيرى هاى دولت ايران رضايت چندانى نداشت و آن را به ضرر ايران مى دانست.وى معتقد بود كه سران قبايل بلوچ و همچنين علماى مذهبى كه حنفى هستند با ايران و تشيع در باطن مخالف مى باشند ولى به خاطر منافع خويش و اختلافاتى كه مقامات پاكستان و هندوستان با يكديگر دارند با ايران روابط سياسى سودجويانه برقرار مى كنند.
پس از استقلال پاكستان در سال 1947 م به عراق مهاجرت كرد و در عراق اقامت گزيد.دولت هندوستان به خاطر طرفدارى از محمد على جناح و تأسيس كشور پاكستان تصميم گرفت اموال و املاك او را در هندوستان مصادره كند.اما رجال و شخصيت هاى سياسى هندوستان از مسلمانان و غير مسلمانان كه به وى علاقه داشتند،از دولت هندوستان خواستند تا از ضبط و مصادره اموال او خوددارى كند.
امير احمد على خان در سال 1955 م عراق را ترك كرد و به پاكستان بازگشت و در كراچى اقامت گزيد،ولى در كارهاى سياسى دخالتى نكرد.او در
ص:144
آنجا هيچ پست و مقامى را نپذيرفت و به عنوان يك فرد عادى در كراچى زندگانى نمود و بسيار محترم بود و شيعيان پاكستان و رهبران سياسى جماعت شيعه از افكار و انديشه هاى وى بهره مند بودند و او را يكى از رهبران بزرگ خود مى دانستند.هنگامى كه وى در پاكستان بود به دليل جنگ بين هند و پاكستان و جانب داريش از دولت پاكستان تمام اموال و املاك وى به تصرف دولت هند در آمد و منزل وى در لكهنو و محمودآباد و همچنين كتابخانه و حسينيه او تعطيل شد،ولى پس از مدتى منازل و كتابخانه و حسينيه او آزاد گرديد.
راجه محمودآباد پس از چندى اقامت در پاكستان،عازم انگلستان شد و در لندن اقامت گزيد و قطعه زمينى در آنجا خريدارى كرد و يك مركز فرهنگ اسلامى در آنجا به وجود آورد.وى در اين مركز اسلامى مسجد و كتابخانه اى تأسيس نمود و رياست سازمان اسلامى لندن را كه اعضاى آن سفيران كشورهاى اسلامى بودند،پذيرفت و خدمات شايان انجام داد.احمد خان هنگام اقامت در لندن روز چهاردهم رمضان سال 1393 ه.ق/1352 ه.ش گرفتار حمله قلبى شد و در رمضان همان ماه درگذشت.پس از غسل و كفن با حضور تعدادى از رجال و شخصيت هاى علمى و مذهبى پاكستان از جمله مولانا سيد سبط حسن و سيد زوار حسن زيدى و دكتر رضا،تشييع و طبق وصيتش مقرر شد كه جنازه را براى دفن به عراق حمل كنند ولى به دليل ناآرام بودن اوضاع عراق و ممنوع بودن هرگونه پرواز به عراق، خويشاوندان ايشان تصميم گرفتند كه جنازه او را به مشهد مقدس رضوى منتقل سازند و در جوار مرقد مطهر على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك بسپارند.
مرجع بزرگ شيعه مرحوم آيت الله العظمى سيد محمد هادى ميلانى بر جنازه وى نماز گزارد و در باغ رضوان به خاك سپرده شد.در سال 1354 ه.ش با تخريب بناهاى اطراف
ص:145
حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام،باغ رضوان هم در معرض خرابى قرار گرفت.قبر احمد على هم شكافته شد و بقاياى جسد او جمع گرديد و در كنار گنبد الله وردى خان دفن شد.
پس از فوت امير راجه محمودآباد پسرش پروفسور امير محمد خان استاد برجسته دانشگاه كمبريج،كتابخانه پدرش در هندوستان را وقف آستان قدس نمود.
على جان سكندرى
رومى-على پاشا
(-1028 ه.ق)
على پاشا از سرداران عثمانى در عصر شاه عباس اول صفوى(996- 1038 ه.ق).
وى در آستانه حمله شاه عباس به تبريز،بيگلربيگى اين شهر بوده است.
توضيح اينكه پس از مرگ شاه طهماسب اول(930-984 ه.ق)دولت صفوى دچار آشفتگى شد و عثمانى ها كه در اوج قدرت بودند از فرصت استفاده نموده مناطق غربى ايران را تصرف كردند؛از جمله تبريز به مدت بيست سال در تصرف آنها قرار گرفت.
على پاشا يكى از سرداران عثمانى بود كه بعد از جعفر پاشا به عنوان حاكم تبريز از طرف سلطان عثمانى انتخاب شد.در سال 1012 ه.ق قاضى خان (غازى بيگ)كرد حاكم قلعه قاريناق عليه او طغيان كرد،على پاشا به همراه لشكر تبريز،ايروان و نخجوان به سوى او لشكر كشيد،ازسوى ديگر غازى بيگ به شاه عباس پيغام داد كه تبريز خالى از بيگلربيگى است و او را براى حمله به آنجا فراخواند.(1)
شاه عباس ابتدا اعلام كرد قصد حركت به سوى فارس دارد،بعد شايع ساخت كه به سمت مازندران مى رود اما از قزوين شش روزه خود را به تبريز رساند و بدون درگيرى در 21 ربيع الثانى 1011 ه.ق وارد شهر شد و در
ص:146
حالى كه على پاشا هنوز در اطراف قلعه قاريناق بود(1)طرفداران او در ارگ شهر محصور شدند.
هنگامى كه على پاشا از لشكركشى شاه صفوى باخبر شد در ابتدا چندان اهميتى نداد و در برگشت از قلعه قاريناق،در بين راه به لشكر نخجوان و ايروان اجازه داد كه به موطن خود برگردند و خود به سوى تبريز آمد.او در محلى به نام صوفيان متوقف شد و شاه عباس به جنگ او آمد،در طى جنگى كه رخ داد هرچند ابتدا عثمانى ها پيروزى هايى به دست آوردند اما در نهايت با شكست مواجه شدند و سردارانى چون خليل پاشا و محمود پاشا كشته شدند،على پاشا هم كه با فرار سپاهيانش مواجه شده بود، دستگير گرديد و به نزد شاه صفوى آورده شد.(2)شاه عباس او را به همراه پسرخوانده اش محمد بيك،كه او هم اسير شده بود،بخشيد و مورد عنايت قرار داد.سپس او را به عنوان واسطه به سوى محصورشدگان در قلعه،كه هنوز فتح نشده بود،فرستاد تا آنها را وادار به تسليم كند اما افراد قلعه با على پاشا با خشونت رفتار كردند و حاضر به تسليم نشدند،ولى در نهايت با شدت يافتن محاصره خود را تسليم نمودند.(3)على پاشا ازآن پس يكى از درباريان شاه عباس شد و اغلب در اردوى شاهى حضور داشت؛از جمله در لشكركشى به سمت قفقاز حضور يافت و در 1015 ه.ق در قلعه شماخى از يك حادثه طبيعى جان سالم بيرون برد.(4)
او در سال هاى بعد به عنوان يكى از درباريان نزديك به شاه مورد توجه قرار داشت و از هداياى شاهى برخوردار مى شد.(5)در سال 1027 ه.ق خليل پاشا به سمت ايران لشكركشى كرد.على پاشا كه خود از سرداران
ص:147
عثمانى بود براى اينكه درگير ماجرا نشود كناره گيرى كرد و در مشهد مستقر شد.براى او هرساله سيصد تومان عراقى نقره و پانصد خروار غله مقرر شد.يك سال بعد در 1028 ه.ق در مشهد مقدس دار فانى را وداع كرد و در حرم مطهر دفن شد و چون وارثى نداشت اموالى كه از او باقى ماند به عثمانى فرستاده شد.(1)
اسماعيل رضايى
ص:148
زعفرانلو-امير گونه خان
(-1234 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) امير گونه خان كرد زعفرانلو پسر محمد حسين ايلخانى زعفرانلو(1)و پدر رضا قلى خان از امراى بزرگ خراسان.(2)وى از معاصرين آقا محمد خان و فتحعلى شاه قاجار بوده است.
لرد كرزن سياستمدار معروف انگليسى كه در سال 1889 م/1307 ه.ق به ايران سفر كرده است مى نويسد:«امير گونه خان در اوايل قرن حاضر به قوچان آمد و بارها با تركمن ها درافتاد.در حدود سال 1815 ميلادى (1231 ه.ق)پسرش رضا قلى خان او را از اين مقام برانداخت و مى بايستى در حدود پنجاه سال امارت كرده باشد».در زمان سفر فريزر به قوچان وى سمت ايلخانى داشت و فريزر او را مردى بصير و نيكنام ولى
ص:149
فاقد دلاورى و يا هرگونه هنر توصيف كرده است.(1)
در سال 1210 ه.ق آغا محمد خان قاجار در حركت به سوى مشهد،از شيروان عبور كرد و امير گونه خان حاكم شيروان نسبت به او اعلام وفادارى نمود.(2)
فتحعلى شاه قاجار در برگشت از سفر خراسان در 15 ربيع الاول 1213 ه.ق در قصبه چناران،با امير گونه خان زعفرانلو ديدار كرد و ميرزا محمد شفيع صدر اعظم را مأمور نمود تا از دختر امير گونه براى فرزندش حسينعلى ميرزا خواستگارى نمايد.(3)
دختر امير گونه خان به تهران منتقل و در نيمه جمادى الآخر همان سال به عقد شاهزاده حسينعلى ميرزا در آمد.(4)
در سال 1216 ه.ق اللّه يارخان قليجه(قليچى)حاكم شيروان و جعفر خان بيات عليه حكومت مركزى طغيان كردند و اعتماد الدوله ابراهيم خان با بيست هزار پياده و سواره از سوى دربار مأمور شد تا سبزوار را تصرف كند.به امير گونه خان و ابراهيم خان شادلو و ديگر خوانين خراسان نيز دستور داده شد به لشكر ابراهيم خان بپيوندند و در سركوب شورشيان هيچ كوتاهى نكنند.(5)
در 12 محرم 1217 ه.ق كه فتحعلى شاه براى دستگيرى نادر ميرزا عازم خراسان شد و مشهد را محاصره كرد، كارى از پيش نبرد و به رادكان بازگشت.خوانين خراسان از جمله امير گونه خان زعفرانلو حاكم قوچان و ابراهيم خان كرد شادلو حاكم اسفراين و اسحاق خان قرائى پسر محمد خان قرائى حاكم تربت حيدريه و حكام قهستان و نيشابور در چمن رادكان به حضور شاه رسيدند.(6)
ص:150
يكى از مأموريت هاى مهم اميرگونه خان،سركوبى شورش تركمانان بود.به دنبال صدور فرمانى از سوى شاه به نام امراى خراسان،محمد ولى ميرزا با خوانين خراسان عازم مازندران شدند.
در اين نبرد سپاهيان زعفرانلو،شادلو و قراجورلو به فرماندهى امير گونه خان به همراه ديگر سلحشوران خراسانى با تمام توان خويش بر تركمانان يورش بردند و در روز نهم 1228 ه.ق ممش خان حاكم چناران فرزند امير گونه خان با 1500 نفر اسير تركمن به همراه محمد ولى ميرزا والى خراسان به حضور شاه رسيد.(1)
امير گونه خان زعفرانلو زمانى كه از سركوبى تركمانان دشت گرگان باز مى گشت،به دليل رفتارهاى مستبدانه محمد ولى ميرزا والى خراسان،روز چهارشنبه 27 شعبان 1228 ه.ق پرچم مخالفت برافراشت.در همين راستا گله هاى گوسفند والى خراسان را از مراتع چناران گرفته به قوچان برد و بين مردم تقسيم كرد و آماده حمله به مشهد شد.اسحاق خان قرايى سربازان خود را بر برج و باروى مشهد گماشت تا مبادا امير گونه بر شهر دست يابد اما در همين زمان رضا قلى خان پسر امير گونه، پدرش را از حكومت بركنار و خود حكومت قوچان را به دست گرفت.(2)
وى پدرش را روى تپه اى در كوه هاى شيروان در اتاقى تحت الحفظ نگهدارى و حبس نمود.موى سر او در اين مدت به روى شانه و سينه ريخته و موى چانه با عانه به هم تابيده شده بود و زبان حالش اين رباعى بود:
از جور زمان فسرده مانند نخم زانو پس پشت داده همچون ملخم
چنبر شدمى چنانكه مى نشناسد كس موى زهار را ز موى زنخم(3)
*** سرجان ملكم در مورد قدرت و وسعت حكومت امير گونه خان زعفرانلو و پسرش ممش خان و ماليات پرداختى به دولت مى نويسد:«جزيى از
ص:151
ماليه ايشان خاصه ممش خان از اسب است، اسب هاى اين صفحات همه عربى نژادند نادر شاه اسبان عربى طلبيده بر ماديان خراسانى انداخت و نژاد عربى پس از مخالصت با جنس خراسانى امتياز ديگرى يافت زيراكه نيكى منظر عربى و عظيمى جثه و قدرت خراسانى را باهم جمع داشت و قيمت اين قسم اسب به حدى رسيد كه هريك از پادشاهان كه ممش خان را خراج گذار ساختى جزيى از خراج را از كره هاى اصيل وى مقرر نمودى».(1)
امير گونه خان زعفرانلو،در سال 1234 ه.ق/1198 ه.ش درگذشت و در رواق توحيدخانه حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.وى تا وقتى زنده بود از دولت مركزى اطاعت مى كرد ولى پسرش چندان اطاعتى نداشت.(2)
على جان سكندرى
زعفرانلو-حسن خان
(1289-1368 ه.ش)
امير حسن خان شجاع الدوله پنجم، فرزند عبد الرضا خان حدود سال (به تصوير صفحه مراجعه شود) 1289 ه.ش در قوچان به دنيا آمد.(3)
اجداد او از اكراد زعفرانلو و حكمرانان قوچان بودند كه از زمان حكومت صفويه تا پادشاهى ناصر الدّين شاه در آنجا حكومت مى كردند.(4)
زمانى كه امير عبد الرضا خان پدر امير حسن خان در مشهد تحت نظر بود، حكومت قوچان از دست خان هاى
ص:152
زعفرانلو خارج گرديد و افرادى همچون تيمور كلالى،سالار حشمت، شاهزاده شجاع السلطان قهرمان،امير معتمد برادر امير اعلم،سلطان محمود نوذرى معروف به ماژور محمود خان و محمد ابراهيم خان بر قوچان حكومت كردند.(1)در زمان جان محمد خان والى و فرمانده قواى خراسان،عده اى از خوانين قوچان از جمله تاج محمد خان بهادرى به مشهد آمدند تا وضع حكومت قوچان را مشخص كنند.پس از مراجعت خوانين از مشهد،امير حسن خان فرزند عبد الرضا خان شجاع الدوله كه شانزده ساله بود،با پيشكارى تاج محمد بهادرى حاكم قوچان،از جانب قوام السلطنه به تاريخ نهم تيرماه 1305 ه.ش به حكومت رسيد.(2)
امير حسن خان شش ماه در قوچان حكومت كرد و موقعى كه جنگ تركمن صحرا خاتمه يافت و خلع سلاح عشاير و خوانين قوچان و شيروان انجام گرفت از حكومت قوچان كناره گيرى كرد.(3)
پس از اين وى به مشهد مهاجرت كرد و بقيه عمرش را در اين شهر گذراند.امير حسن خان در مردادماه 1368 ه.ق در مشهد زندگى را بدرود گفت.(4)
على سكندرى
زعفرانلو-حسين خان
(-1311 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) امير حسين خان شجاع الدوله قوچانى رئيس طايفه كردهاى زعفرانلو
ص:153
فرزند رضا قلى.(1)پس از فوت برادرش سام خان در سال 1238 ه.ق بنا به فرمان ناصر الدّين شاه قاجار فرمانرواى خبوشان(قوچان)،درگز،بجنورد و شيروان شد.(2)به دليل خدماتى كه به دولت كرد پس از مدتى لقب ايلخانى و اميرالامرايى قوچان را گرفت(3)و نزديك به سى سال حكومت كرد.(4)
اعتماد السلطنه مى نويسد:«امير حسين خان در زمان حيات خود از بزرگترين امراى طراز اول خراسان بود و بطور موروثى حكومت شيروان و قوچان را داشت».(5)در جنگ هرات (1273 ه.ق)و در لشكركشى ايران به مرو كه در سال 1276 ه.ق،انجام شد و عاقبت بدى داشت،شركت كرد.(6)
همچنين مقابله با تركمانان مرو در /1291 ه.ق به عهده شجاع الدوله بود.(7)
در سال 1279 ه.ق امير حسين خان كه در غياب حسام السلطنه در خراسان مأمور سرحددارى بود و اشرار تراكمه را تنبيه نمود،(8)به يك قبضه شمشير تفنگ گل مرصع و كمر و نشان حمايل سفيد مباهى شد.(9)لرد كرزن وى را مردى عاطل و جاه طلب و بى اندازه مغرور دانسته و مى نويسد:«در بى عقلى او همين بس كه پس از احراز مقام ايلخانى با والى خراسان درافتاد،به اين نحو كه وقتى براى تسويه حساب به مشهد احضار شد از رفتن امتناع ورزيد و آن قدر استقامت نمود كه شاه براى گوشمالى دادنش لشكر فرستاد و چون اين عده به نزديك شهر رسيدند توافقى حاصل شد كه در نتيجه اختيار قوچان در دست ايلخانى باقى
ص:154
ماند مشروط بر اينكه وى جريمه اى به شاه پرداخت كند و من به تفاوت شنيدم كه آن مبلغ سه تا هفت هزار ليره بوده است».(1)
امير حسين خان بار ديگر مظنون واقع شد كه درصدد شورش بوده و يا چنين نيتى داشته است و به دولت ماليات پرداخت نمى كرد و آصف الدوله،حاكم خراسان،چاره يى نديد جز اينكه وى را به تهران بفرستد.آنجا به دستور شاه زندانى گرديد و پسرش جاى او را گرفت.پس از چندى شايد با پرداخت جريمه اى سنگين از زندان آزاد و دوباره ايلخانى شد.(2)امير حسين خان با دو پسرش ابو الحسن خان (متولد 1271 ه.ق)و محمد ناصر خان رابطه ى خوبى نداشت.ابو الحسن خان مدتى حاكم شيروان،دومين شهر آن اميرنشين،بود ولى پدرش او را معزول و زندانى كرد.ابو الحسن خان از افراد ناراضى بود كه به تحريك روس ها عليه پدرش سر به شورش گذاشت ولى در همان آغاز،كارش عقيم ماند.(3)در زمان حكومت امير حسين خان شهر قوچان برخلاف گذشته اندكى رو به آبادى گذاشت،به طورى كه در سفر دوم شاه به قوچان نوشته شده است:«در قوچان برج و بارو و خندق عظيم است ولى عمارت داخلى آن اكثرا خراب است و به تازگى در ايام حكومت امير حسين خان رو به آبادى گذاشته اين شهر حمام و مساجد متعددى دارد،داراى بازار طولانى است كه ابتداى آن دروازه مشهد و انتهاى آن دروازه بجنورد است.در اين بازار همه نوع متاع يافت مى شود.»(4)
اگرچه امير حسين خان را مردى باهوش و با اقتدار دانسته اند(5)كه از سوى شاه به دليل رشادت ها و ايجاد امنيت در منطقه لقب شجاع الدوله گرفت،اما لرد كرزن چهره خوبى از وى ترسيم نكرده و او را فردى مشروب
ص:155
خوار معرفى كرده و مى نويسد:«بايد بگويم كه بدبختانه شهرت عمده ايلخانى پير در نزد نويسندگان انگليسى كه غالبا ذكر كرده اند،مى خوارى اوست.طى بيست سال گذشته چندين نفر انگليسى با او ملاقات و صحبت كرده اند از جمله سرهنگ والنتين بيكر در سال 1290/1873 ه.ق و سروان ناپير در سال 1291/1874 ه.ق، سرمك،گرگور در 1292/1875 ه.ق و ادموند او دونوان در سال 1298/1881 ه.ق و بيشتر اين نويسندگان هم او را يا مست ديده اند يا در حالت ميگسارى».(1)
در واقعه تحويل سرحد فيروزه به روس ها كه سركار ميرزا صادق خان امين نظام و جناب ميرزا جهانگير خان ناظم الملك از تهران مأمور انجام خدمت سرحدى فيروزه و تعيين حدود خراسان به قوچان آمدند،امير حسين خان از آنها پذيرايى نمود و تهيه اردو را در فاروج،تدارك ديد.فرداى آن روز كه به طرف سرحد فيروزه در حركت بودند نيم فرسنگ از شهر گذشته،در محلى به نام برزل آباد اسب شجاع الدوله مستى كرد و به پشت افتاد و شجاع الدوله زير تنه اسب آمد و بدنش كوبيده شد و در سال 1311 ه.ق گرفتار چنگ صياد اجل گرديد و شب دوم اين واقعه وفات يافت.ملك الشعراى صبورى به مناسبت اين واقعه گويد:
آن پيل فكن شجاع بى شبه و قرين كز دولت شه داشت،مقام فرزين
ديدى كه پياده شد به يك بازى اسب مات آمد و رخ نهاد بر نطع زمين(2)
*** جنازه حسين خان را به مشهد مقدس حمل و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در مقبره خانوادگى دفن كردند.
پسرش محمد ناصر خان از طرف دولت ملقب به شجاع الدوله و به حكومت قوچان منصوب گرديد.(3)
امير حسين خان موقوفاتى براى بارگاه امام رضا عليه السّلام و امور خيريه دارد كه به شرح ذيل مى باشد:
ص:156
1-مزرعه قهرمان آباد اسفراين پس از وضع حقوق پنج نفر حافظ بقيه براى مصرف دارالشفاء مباركه و آبدارخانه خدام در شب هاى كشيك سوم آستانه كه در سال 1307 ه.ق وقف شده است.
2-روستاهاى حسين آباد جنگل نيشابور دو ثلث،مثافيل ميان ولايت، محمديه و كلاته ميان ولايت چهار زوج و جوقان چناران دو زوج كه بر حفاظ پايين پاى مبارك و ناهار خدام و غيره وقف شده است.
3-مزرعه بحرآباد كه در سال 1291 ه.ق وقف شده است.
4-دو زوج در ملك دوين شيروان براى حقوق دو نفر حافظ قرآن و بقيه درآمد خيرات و مبرات.(1)
على سكندرى
زعفرانلو-رضا قلى خان
(-1249 ه.ق)
رضا قلى خان فرزند امير گونه خان زعفرانلو،حكمران قوچان و شيروان و يكى از امرا و خان هاى مقتدر خراسان.
(به تصوير صفحه مراجعه شود) وى در مدت حكومت محمد ولى ميرزا در خراسان(1218-1231 ه.ق)به مخالفت و دشمنى با او برخاست و چندين بار با او جنگيد.پس از آن در سال 1231 ه.ق حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه برادر محمد ولى ميرزا به حكومت خراسان منصوب گرديد.(2)
در سال 1233 ه.ق كه فتح خان
ص:157
وزير با سى هزار سوار افغان و هزاره براى گرفتن مشهد از هرات عزيمت نمود امراى خراسان را با خود همساز كرد و در اغلب خراسان شورش بر پا شد.فتحعلى شاه براى سركوبى شورشيان به سمت خراسان رهسپار گرديد و ابتدا در صفى آباد،سعادت قلى خان بغايرى،حكمران سبزوار و برادرش مرتضى قلى خان را،كه دم از ياغيگرى مى زدند به طاعت واداشت.و پس از آن به دفع رضا قلى خان كرد زعفرانلو و مطيع نمودن او پرداخت.
رضا قلى خان قوچان را رها كرد و به شيروان رفت.فتحعلى شاه كه از سركشى رضا قلى خان،سخت خشمگين شده بود،حكم يورش به قلعه ها و تاراج ايلات و احشام او را داد كه خسارات زيادى به وى وارد گرديد.
سرانجام با شفاعت برخى از بزرگان، مورد عفو واقع شد ولى خودش از آمدن نزد شاه امتناع ورزيد.(1)
در سال 1243 ه.ق در غياب حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه،در خراسان بى نظمى شديدى پديد آمد.
فتحعلى شاه در سال 1244 ه.ق حسين خان سردار و برادرش حسن خان سارى اصلان را براى برقرارى نظم به خراسان فرستاد.رضا قلى خان كه در اين ايام،نيشابور و چناران و رادكان را در تصرف داشت،اعتنايى به حسين خان سردار نكرد.حسين خان ناچار شد با محمد خان پسر اسحاق خان قرائى،عليه رضا قلى خان سازش كند و او را با لشكرى شش هزار نفرى براى سركوبى رضا قلى خان به نيشابور مأمور ساخت.اين كار موجب افزايش سركشى و عدم اطاعت رضا قلى خان گرديد.رضا قلى خان پس از اين واقعه شرحى به فتحعلى شاه نوشت و يادآور شد،در صورتى كه يكى از شاهزادگان به جاى حسين خان سردار فرستاده شود از او اطاعت خواهد كرد.فتحعلى شاه نيز احمد على ميرزا،پسر نوزدهم خود را به حكومت خراسان گماشت و
ص:158
حسين خان را به تهران احضار نمود.
خوانين خراسان به ويژه رضا قلى خان به گونه اى كه قول داده بودند از فرستاده شاه اطاعت كردند و به نزد وى آمدند.(1)
از جمله كارهاى رضا قلى خان خريدارى مهدى قلى خان جلال الدوله پسر سعادت قلى خان و برادر آصف الدوله وزير لكهنو از تركمن هاست كه در سال 1246 ه.ق روى داد.جلال الدوله در اين سال به قصد زيارت رهسپار مشهد شد و تركمن ها با قواى اللّه قلى خان او را اسير كردند.شاه طى حكمى از رضا قلى خان خواست كه به هر صورت جلال الدوله را از تراكمه خريدارى و روانه نمايد،رضا قلى خان پس از مذاكره در اين خصوص سرانجام او را به ده هزار تومان خريد.(2)
در ماه صفر 1248 ه.ق ميان نايب السلطنه عباس ميرزا و رضا قلى خان زعفرانلو جنگ درگرفت و اميرآباد كه به دست رضا قلى خان ساخته شده و اطرافش خندقى به عمق نه ذرع كنده بود،به تسخير نايب السلطنه درآمد.
الكساندر برنس كه در همين سال سفرى به خراسان داشت،مى نويسد:«در ربيع الاول 1348 ه.ق جنگى ميان نايب السلطنه عباس ميرزا و رضا قلى خان زعفرانلو،ايلخانى قوچان،درگرفت كه پايدارى رضا قلى خان در برابر دست كم سيزده هزار تن لشكريان مهاجم و توپخانه نيرومندى كه عباس ميرزا زير نظر افسران انگليسى تدارك ديده بود نمودارى از قدرت خان هاى مقتدر خراسان بود كه حضور نايب السلطنه را در خراسان ايجاب مى كرد».تسليم شدن خان زعفرانلو و افتادن قوچان به دست عباس ميرزا مژده بزرگى بود كه به گفته برنس همه مردم به ويژه مأموران حكومت را خرسند ساخت.از اهميت اين رويداد همين بس كه سه شبانه روز در مشهد چراغانى كردند.(3)
پس از اين،پسر رضا قلى خان به نام سام خان،ايلخان شد و رضا قلى در
ص:159
ارگ مشهد زندانى گرديد.عباس ميرزا به خاطر اهميتى كه وى در بين خوانين داشت،با او به احترام رفتار مى كرد و چندان فشار زياد بر او نمى آورد تا اين كه به بهانه رفتن به حمام فرار كرد و در حين فرار سه تن از نگهبانان،كه او را تعقيب نمودند،كشت و خواست خود را به حرم امام رضا عليه السّلام برساند ولى در ميان راه بعضى افراد لشكرى او را شناخته و دستگيرش كردند و به نزد عباس ميرزا بردند.نايب السلطنه در اول سال 1249 ه.ق امرا و خوانين خراسان را با خود به تهران برد كه از آن ميان رضا قلى خان و محمد خان قرائى را به آذربايجان فرستادند.(1)
رضا قلى خان به واسطه صدمات و لطمات وارده در شهر ميانه ناخوش شد و در همين سال درگذشت.جسد وى را به مشهد منتقل و در حرم امام رضا عليه السّلام دفن كردند.(2)
على جان سكندرى
حاكم قوچان است كه از سوى ناصر الدّين شاه ملقب به شجاع الدوله گرديد.(1)
مهدى بامداد مى نويسد:«پس از اينكه عباس ميرزا وليعهد،قوچان را به غلبه گرفت و وارد شهر شد براى رفع خستگى و شستشوى خويش قصد كرد كه در حمام ايلخانى به استحمام و استراحت بپردازد.وقتى كه از حمام بيرون آمد،سام خان فرزند ايلخانى به حضور وى شتافت و از جانب مادر خود ده طاقه شال و آنچه اسب ممتاز در چادرهاى قبيله بود تقديم كرد.آوردن اين هدايا توسط فرزند خردسال ايلخانى در نزد وليعهد خيلى حسن اثر بخشيد و هيچ تغييراتى در امور ايل زعفرانلو و حكومتى نداد.فقط رضا قلى خان ايلخانى را از سمت ايلخانى گرى حكومت قوچان بركنار نمود و پسرش را بجاى وى برقرار كرد.سام خان در آينده شخص باعرضه اى از كار درآمد و خدماتى نسبت به مملكت انجام داد.»(2)
با آغاز قيام سالار تمام نواحى استان خراسان به جزء قوچان و نيشابور به تصرف سالار و جعفر قلى خان شادلو در آمد و فقط كردهاى زعفرانلو و ايل بيات در برابر سالار مقاومت نمودند و اين دو شهر را محفوظ داشتند.
شاهزاده حمزه ميرزا،حاكم خراسان از بيم جانش،مشهد را ترك و به حدود فريمان متوارى شد و طى نامه اى از يزدان و يردى خان زعفرانلو برادر سام خان كمك خواست.(3)سام خان،كه اين زمان در زندان قصر تهران محبوس بود، با برادرش ابو الفيض از زندان گريخت و آهنگ قوچان كرد.وى سال 1265 ه.ق به خراسان آمد و از اوضاع و اغتشاش و فتنه سالار آگاه شد.در بين راه در يكى دو جنگ در حدود سبزوار و نيشابور شركت نمود و پس از آن راهى قوچان گرديد.(4)
در پنجم ذى حجه به فرمان محمد شاه،شاهزاده سلطان مراد ميرزا حسام
ص:161
السلطنه از تهران مأموريت يافت تا آرامش را به خراسان برگرداند و فتنه سالار را فرونشاند.وى در ماه محرم به خراسان رسيد.هم زمان با ورودش به خراسان،سام خان زعفرانلو طى نامه اى به حسام السلطنه آمادگى براى همكارى خود با وى را اعلام داشت.
حسام السلطنه از پيام او خرسند شد و از وى خواست تا هرچه زودتر به جبهه اش بپيوندد.سام خان بلافاصله به لشكرگاه وى پيوست و از او اجازه خواست تا با سپاهيان قوچان به جنگ حسن خان سالار و جعفر قلى خان شادلو در نيشابور برود.حسام السلطنه ضمن موافقت با نظر وى،گروهى از سپاهيان و چند عراده توپ در اختيارش گذاشت،در بين راه سربازان ترك آذربايجان از اطاعت وى سرپيچى كردند و به اردوگاه برگشتند.
هواى سرد و برفى موجب شد كه حسام السلطنه آهنگ تهران نمايد،ولى سام خان مانع از اين كار شد و آنها را به سر ولايت و نيشابور هدايت كرد و هم زمان قلعه عنبران را فتح كردند.(1)
روز دهم جمادى الاول حسن خان سالار براى نجات خويش به حرم مطهر امام رضا عليه السّلام پناه برد.سام خان به همراه علما و بزرگان شهر مشهد كه از اين حادثه اطلاع يافتند نزد وى رفته گفتند:
«خاك خراسان از آتش فتنه تو بر باد رفت و جوانان زيادى در راه تو به خاك و خون غلطيدند اموال حرم را به غارت بردى،امروز چگونه به اين مكان پناهنده شده اى»پس از اين گفتگو،سام خان او را به نزد حسام السلطنه برد و به دستور دولت مركزى محمد حسن خان سالار و پسرش امير اصلان خان و برادرش محمد على خان كشته شدند.
پس از فتح مشهد و دفع فتنه سالار،سام خان زعفرانلو مفتخر به دريافت خنجر و نشان مرصع از سوى ناصر الدّين شاه گرديد.(2)
در سال 1267 ه.ق ناصر الدّين شاه كه سام خان زعفرانلو را براى قدردانى
ص:162
به تهران خواسته بود،پس از پايان مراسم دو عيد اسلامى قربان و غدير به او فرمان داد كه تركمانان مرو و سرخس را سركوب كند.چون سام خان به خراسان رسيد و به سوى سرخس حركت كرد،تركمانان ياغى و شرور با شنيدن اين مأموريت،به مشهد آمده و خود را به سام خان معرفى كردند و خود را خراج گذار دولت ايران دانستند.(1)
پس از درگذشت وزير يارمحمد خان ظهير الدوله،حاكم هرات در سال 1267 ه.ق اوضاع هرات دچار هرج و مرج شد.سام خان زعفرانلو از سوى حسام السلطنه مأموريت پيدا كرد تا به كمك سواران كرد زعفرانلو به دفع مدعيان حكومت صيد محمد خان فرزند يارمحمد خان بپردازد كه موفق به انجام اين مأموريت شد.(2)
در سال 1272 ه.ق كه امير دوست محمد خان،حاكم قندهار آماده حمله به هرات بود.شاهزاده محمد يوسف و بزرگان هرات بيمناك شده از ناصر الدّين شاه خواستند كه سام خان ايلخانى را با گروهى از سپاه سلطانى به طرف هرات گسيل دارد(3)ناصر الدّين شاه نيز به سام خان زعفرانلو فرمان داد كه با يك هزار و پانصد شمخالچى خود هرچه زودتر به هرات بشتابد.سام خان با سواران خبوشانى وارد هرات شد و خود را براى مبارزه با سپاه افغان و قندهار آماده نمود.(4)ناصر الدّين شاه به پاس جنگ آورى سام خان در فتح هرات وى را ملقب به شجاع الدوله كرد و هدايايى به وى داد.(5)وى اولين كسى بود كه در بين زعفرانلوها لقب شجاع الدوله به خود گرفت.مقاومت سام خان در برابر توطئه هاى انگليس در حدى بود كه شيل سفير انگليس در ايران از سرسختى و لجاجت سام خان به ستوه آمد و رفتار او را به باد انتقاد و نكوهش
ص:163
گرفته و با تهديد دربار ايران مى گويد:
«رفتار سام خان ايلخانى طورى است مثل اينكه هرات داخل خاك ايران باشد.»(1)
حسام السلطنه به دليل رشادت هاى سام خان نهايت التفات در حق وى مبذول كرد و حكومت قوچان را به ضميمه لشكر خراسان به سام خان داد.
حكومت قوچان از آن به بعد تا سال 1338 ه.ق در خانواده سام خان شجاع الدوله به صورت ميراثى باقى ماند.(2)
پس از جريان هرات،سام خان به قوچان بازگشت و در بستر بيمارى فوت كرد.جسد وى به مشهد انتقال و در دار التوحيد حرم مطهر امام رضا عليه السّلام كه مقبره خانوادگى زعفرانلوها بود،به خاك سپرده شد.(3)توحدى تاريخ فوت او را برخلاف مهدى بامداد كه 1282 ه.ق نوشته با دلايلى كه آورده در 1275 ه.ق دانسته است.(4)پس از سام خان برادرش امير حسين خان به جاى وى به حكومت قوچان رسيد.(5)
سام خان براى مخارج حرم مطهر امام رضا عليه السّلام املاك زيادى وقف نمود و مادرش نيز آرامگاهى را كه در قوچان به نام سلطان ابراهيم فرزند امام رضا عليه السّلام معروف شده بود تعمير و نوسازى نمود.
حمام شجاع الدوله نيز از آثار سام خان زعفرانلو در محله نوقان مشهد مى باشد.(6)
على جان سكندرى
زعفرانلو-عبد الرضا خان
(-1337 ه.ق)
امير عبد الرضا خان زعفرانلو فرزند ابو الحسن خان و برادرزاده محمد ناصر خان(7)،نايب الحكومه شيروان.
ص:164
(به تصوير صفحه مراجعه شود) پس از فوت محمد ناصر خان شجاع الدوله سوم،چون وى فرزندى نداشت تا جانشين نمايد؛مردم قوچان دو دسته شدند:يك دسته هواخواه خسرو خان فرزند امير گونه خان و برادر رضا قلى خان،و گروهى ديگر طرفدار عبد الرضا خان شدند.(1)در زمانى كه عبد الرضا خان نايب الحكومه شيروان بود و به تهران سفر كرد،در غياب او خسرو خان حكومت قوچان را به دست گرفت و حدود شش ماه حكومت كرد.در همين زمان ولى خان بهادرانلو نايب الحكومه قوچان بود.(2)از تهران تلگراف نامه اى محرمانه مبنى بر اينكه حكومت قوچان به طور موقت به او سپرده شده است به دست وى رسيد.خسرو خان از محتواى اين تلگراف نامه باخبر شد و ولى خان را به قتل رساند و در مقابل توران بى بى دختر ولى خان،عباس قره باغى را مأمور قتل خسرو خان كرد.اين فرد، خسرو خان را در مسجد گوهرشاد هدف تير قرار داد و به قتل رساند.(3)
پس از قتل خسرو خان،امير حسين خان پسر آصف الدوله والى خراسان،به عنوان حاكم وارد قوچان شد چندى بعد عبد الرضا خان پسر ابو الحسن خان با مساعدت ميرزا على اصغر خان امين السلطان،صدر اعظم مظفر الدّين شاه، حكمران قوچان شد.(4)حكمرانى او مصادف با حضور سپاهيان روسيه تزارى در قوچان بود.عبد الرضا خان ضمن ممانعت از ورود آنها اين مسئله را
ص:165
تلگرافى به تهران منعكس كرد.تهران پاسخ داد كه مانع ورود آنها نشويد.
روس ها با ورود به قوچان،عبد الرضا خان را دستگير و با خود بردند.(1)براثر اختلافى كه بين عبد الرضا خان حاكم قوچان و محمد ابراهيم خان حاكم شيروان وجود داشت،كردهاى زعفرانلو سر به شورش برداشتند.به سبب اين شورش،دولت وى را به تهران فراخواند.(2)والى خراسان فرزندش رضا قلى ميرزا را به عنوان حاكم،مأمور حكومت آن شهر مى نمود.
پس از سه ماه هم زمان با به توپ بستن مجلس شوراى ملى توسط محمد على شاه در 1326 ه.ق عده اى از مردم قوچان به تهران رفته و خواستار بازگشت عبد الرضا خان شدند.براثر اين تقاضا وى به قوچان برگشت و تا زمان حكومت قوام السلطنه در خراسان حكومت اين شهر را به عهده داشت.(3)
در همين سال كه قحطى وجود داشت، عبد الرضا خان شجاع الدوله دستور داد تا چندين نانوايى ساخته شود و همه روزه نان مورد نياز مردم پخته و در بين آنها توزيع گردد.وى شخصا به روستاها مى رفت و از كسانى كه احتكار آرد و گندم كرده بودند ارزاق را گرفته و بين مردم توزيع مى كرد.(4)پس از آنكه قوام السلطنه به عنوان والى خراسان تعيين گرديد،از شاهرود و مشهد تلگراف شد كه خوانين خراسان براى استقبال از او در سبزوار اجتماع نمايند.سرهنگ صفاپور،از محافظان قوام السلطنه،در تشريح علت اين دستور مى گويد:«قوام خواست در اولين روز ورودش زهر چشمى از خراسانى هاى ناآرام بگيرد. به همين جهت تلگراف هاى متعددى از شاهرود به بزرگان خراسان مخابره و آنان را دعوت به استقبال از خود نمود تا با دبدبه و جلال وارد مشهد شود.خوانين و حكام خراسان به استثناى شجاع الدوله،در سبزوار
ص:166
به حضور وى رسيدند.عدم حضور وى كه بزرگترين توهين به قوام تلقى مى شد،قوام را به شدت خشمگين ساخت و پرسيد شجاع الدوله كجاست.»(1)قوام السلطنه با ورود به مشهد وى را دستگير و در ارگ مشهد تحت نظر قرار داد(2)و شجاع السلطان را به حكومت قوچان گماشت.(3)
عبد الرضا خان شجاع الدوله،از همان دوران جوانى معتاد به كشيدن ترياك و نوشيدن مشروبات الكلى بود، اين اعتياد منحصر به اين خوانين نبود.
همان طور كه در گزارش روزنامه حبل المتين آمده است:(4)«اغلب مردم درگز، بجنورد،قوچان،شيروان و توابع آنها دچار اين بيمارى شده بودند.و همين مسأله موجب شده بود كه تعصب خود را از دست بدهند.»(5)وى بعد از مدتى در 16 صفر 1337 ه.ق براثر بيمارى يا به قولى مسموميت در مشهد فوت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در مقبره خانوادگى به خاك سپرده شد.(6)
على جان سكندرى
زعفرانلو-قهرمان خان
(-1306 ه.ق)
قهرمان خان فرزند نجفعلى خان زعفرانلو ملقب به ميرپنجه و سرتيپ از رجال معروف عهد ناصر الدّين شاه قاجار در شهر قوچان بود.وى در زمان حكومت امير حسين خان شجاع الدوله دوم بر قوچان(1238-1311 ه ق)، نايب الحكومه قوچان بود.(7)در ربيع الثانى سال 1284 ه.ق موفق به دريافت خلعت و هديه از جانب ناصر الدّين شاه شد.(8)او كه پسر عموى امير حسين خان
ص:167
زعفرانلو بود،صاحب كتابخانه اى با كتاب هاى متعددى بوده است.(1)
قهرمان خان سرانجام در ذى حجه سال 1306 ه.ق درگذشت.جنازه اش به حرم مطهر امام رضا عليه السّلام حمل و در دار السياده به خاك سپرده شد.(2)ظاهرا قهرمان آباد از مزارع قهرمان خان بوده كه امير حسين خان شجاع الدوله در محرم 1307 ه.ق آن را وقف بر آستان قدس كرد،موارد مصرف آن جهت پنج نفر حافظ مقبره قهرمان خان و روشنايى مقبره و مصارف روضه خوانى و حقوق يك نفر فراش و بقيه جهت بيماران دارالشفاى آستان قدس در نظر گرفته شده است.(3)
سيد حسن حسينى
زعفرانلو-محمد ناصر خان
(1281-1320 ه.ق)
محمد ناصر خان زعفرانلو متولد 1281 ه.ق پسر دوم امير حسين خان شجاع الدوله كرد زعفرانلو.(4)پس از (به تصوير صفحه مراجعه شود) فوت پدر با لقب شجاع الدوله سوم در سال 1311 ه.ق از سوى دولت مركزى به حكومت قوچان منصوب شد.صدور فرمان حكومت محمد ناصر خان از سوى ناصر الدّين شاه با مطالبه صد هزار تومان از وى و سى هزار تومان از
ص:168
رمضان خان نايب الحكومه بود.او پس از به حكومت رسيدن روانه سرحد فيروزه براى تقسيم سرحدات بين خراسان و روسيه گرديد؛(1)هرچند اين مأموريت در حد او نبود چون اقتدار پدرش را نداشت و(2)نتيجه اين مأموريت جدايى چندين روستا و كوهسار فيروزه و بسيارى از اراضى سرحدات نواحى كلات و سرخس از ايران و ضميمه آن به روسيه بود.(3)محمد ناصر در بازگشت از اين مأموريت با دختر حاج مستشار زن برادر ابو الحسن خان ازدواج كرد.(4)هنوز دو سالى از حكومت وى نگذشته بود كه زلزله هاى تاريخى قوچان اتفاق افتاد.چون در زلزله سال 1312 ه.ق آن شهر به كلى ويران و قريب ده هزار نفر از اهالى آن تلف شدند؛محمد ناصر خان به ناچار اراضى خود،معروف به نظرآباد را با مقدارى از زمين هاى خريدارى دولت براى ايجاد شهر جديد واگذار كرد.طبق نقشه سرتيپ عبد الرضا خان مهندس نقشه كش و معمار،قوچان جديد را با خيابان هاى متقاطع مستقيم و عريض، آباد كرد و مردم آسيب ديده و خسارت كشيده را در شهر جديد اسكان داد.(5)
ناصر الدّين شاه در اواخر 1311 ه.ق محمد ناصر خان را از حكومت قوچان بركنار و پسر عمويش بابا خان مظفر السلطنه پسر سام خان را به حكومت قوچان گمارد.(6)در همين زمان بود كه دودستگى بين مردم پيش آمد و سرانجام محمد ناصر خان دوباره به حكومت رسيد.(7)
محمد ناصر خان شجاع الدوله حاكمى خيرخواه و ادب دوست و در عين حال ترسو و معتقد به موهومات و طلسمات بود.شب هاى جمعه را تا اذان
ص:169
صبح روضه خوانى مى كرد و خود در مجلس حاضر مى شد،خيلى به حضرت سيد الشهداء علاقه داشت،طعام به فقرا مى داد،خودش هم در مجلس،گلاب پاش به دست مى گرفت و به مردم گلاب مى داد،با پاى برهنه به تكايا مى رفت و شمع مى سوخت،ولى بعد از عاشورا همان آدم قبلى بود.(1)وى سخت به مشروبات الكلى و كشيدن ترياك عادت داشت و از امور امارتش غافل مى ماند.(2)آن چنان كه در عين الوقائع آمده:«از كثرت آلايش مسكرات در مدت عمر فرقى بين محرم و نوروز نگذاشت.»(3)
از اعمال ديكتاتورى و خود خواهانه محمد ناصر خان اين بود كه از نيمه شب به بعد رفت و آمد در شهر را ممنوع كرده بود،اگر كسى را مى گرفتند او را تا صبح بازداشت مى كردند و پس از بازجويى آزاد مى كردند.(4)از جمله تشريفات و رسومى كه به هنگام حركت بانوان شجاع الدوله در معابر عمومى معمول بود آن بود كه فراش ها سواره و يا پياده جلو كالسكه فرياد«دور شو كور شو»سر مى دادند.(5)همچنين در زمان حركت حاكم در سطح شهر و يا در ايام تشريفات و اعياد رسمى گروهى مأمور نواختن موزيك بودند.(6)
محمد ناصر خان پس از ده سال حكومت در قوچان در ماه ذى حجه 1320 ه.ق در مقر حكومتش در گذشت.جنازه اش را به مشهد منتقل كردند و در دار التوحيد حرم مطهر امام رضا عليه السّلام جنب مقبره پدرش دفن نمودند.او فرزندى نداشت.(7)وى در سال 1290 ه.ق دو ثلث از كل مزرعه على آباد قوچان را وقف آستان قدس رضوى كرد.(8)
على جان سكندرى
ص:170
زيك-گنج على خان
(ح 958-1033 ه.ق)
از نامدارترين سرداران شاه عباس اول(996-1038 ه.ق)حاكم كرمان و قندهار(1004-1033 ه.ق)و از واقفين عمده آستان قدس.
گنج على خان از طايفه زيك،يكى از طوايف كرد بود.(1)از زمان كودكى و سال و محل تولد او اطلاعى در دست نيست.نام وى از هنگامى كه شاه عباس در دوران كودكى به دستور پدربزرگش شاه طهماسب(930-984 ه.ق)در هرات اقامت داشت،در كتاب هاى تاريخى آمده است.(2)وى در اين سال ها (978-994 ه.ق)با نام گنج على بيگ به عنوان سردار نظامى در رديف خدمتگزاران مخصوص عباس ميرزا بود.(3)بنابراين بايد تاريخ تولدش را حداقل بيست سال قبل از اين تاريخ و در حدود سال هاى 958 ه.ق بدانيم.
همان طور كه خواهد آمد حضور او در خدمت شاهزاده عباس ميرزا باعث رسيدن او به مقامات بالاتر گرديد.پس از اينكه شاه طهماسب در صفر 984 ه.ق در قزوين درگذشت، فرزندش اسماعيل ميرزا به كوشش عده اى از قزلباشان در همان سال به حكومت رسيد.او كه حدود بيست سال به دستور پدر در قهقهه زندانى شده بود و خوى انتقامجويى داشت،در همان سال براى از ميان برداشتن كسانى كه احتمال مى رفت آينده اش را به خطر اندازند و از سوى امراى ديگر به پادشاهى برداشته شوند،اقدام كرد.از جمله اين افراد كه بايد كشته مى شدند، شاهزاده عباس ميرزا بود كه در هرات اقامت داشت.شاه اسماعيل يكى از سرداران مشهور به نام عليقلى خان شاملو را با سپاه بسيار روانه هرات
ص:171
كرد(1)تا عباس ميرزا را به قتل رساند.
عليقلى خان پس از رسيدن به هرات مدتى در انجام مأموريت خود كوتاهى كرد.چون در همين روزها خبر فوت شاه اسماعيل از قزوين به هرات رسيد، عليقلى خان تصميم گرفت نه تنها شاهزاده را نكشد بلكه كمر به خدمت او ببندد و سپس او را به پادشاهى بردارد.
يكى از كسانى كه در به تأخير انداختن قتل شاه عباس نقش ايفا كرد گنج على زيك بود.(2)
عليقلى خان با مرشد قلى خان استاجلو،حاكم تربت حيدريه در برابر پدر و مادر شاه عباس كه اينك در قزوين قدرت را در دست داشتند و وجود فرزند خود را در دست امراى قدرتمند خراسان براى خود خطرى بزرگ مى دانستند مقاومت زيادى نمودند.در سال 989 ه.ق عليقلى خان، عباس ميرزا را شاه خواند و از هرات به سوى نيشابور حركت كرد.امرا به عباس ميرزا به شاهى سلام كردند و اول كسى كه بوسه بر ركاب وى زد گنج على حاكم كوسويه،شهرى نزديك هرات،بود و به واسطه همين عمل آفتاب اقبال او رو به درخشش نهاد.(3)
پس از اختلاف و جنگى كه ميان دو سردار طرفدار عباس ميرزا يعنى عليقلى خان شاملو و مرشد قلى خان استاجلو روى داد،عباس ميرزا به چنگ مرشد قلى خان،كه اينك حاكم مشهد شده بود افتاد.گنج على خان هم كه در زمره افراد عباس ميرزا بود به اردوى مرشد قلى خان پيوست.(4)مرشد قلى خان،عباس ميرزا را در مشهد بر تخت نشاند و شاه عباس ناميد.(5)
ص:172
گنج على از سوى اتابك جديد شاه عباس ،به واسطه خدمات شايسته اى كه در حفظ شاهزاده انجام داده بود به عنوان خانى دست يافت و خود شاهزاده عباس ميرزا هم به واسطه محبتى كه از گنج على مى ديد گاهى او را «بابا»خطاب مى كرد و كم كم لقب بابا هم جزو القاب گنج على خان گرديد.(1)
در هنگامى كه مرشد قلى خان قصد داشت خود براى بردن عباس ميرزا به سوى پايتخت حركت كند گنج على خان را كه مورد اعتمادش بود،در خراسان حكومت داد.در نسخه برلين خلاصة التواريخ در اين باره آمده است:«گنج على خان كه در جنگ سوسفيد خدمات پسنديده به تقديم رسانيده بود او را به عواطف پادشاهانه ممتاز و سرافراز ساخته،اول خانى كه در ميانه امرا تعيين كرد او بود كه حكومت خواف و باخزر به او دادند.»(2)اسكندر بيگ منشى هم خدمات گنج على را به عباس ميرزا ستوده است.(3)تعيين امرايى مثل گنج على خان به حكومت و باقى گذاشتن آنان در خراسان به واسطه شجاعت آنان براى ايستادگى در مقابل حملات مداوم ازبك ها به ناحيه خراسان و نيز حفظ اين قلمرو از افتادن به دست امراى مخالف قزلباش بود.در سال 997 ه.ق به هنگامى كه شاه عباس تا مشهد پيش تاخته بود تا با ازبكان بجنگد، پيشاپيش سردارانى؛از جمله گنج على خان را به سوى هرات فرستاد اما در پايان به دليل مشكلاتى كه در غرب كشور در نتيجه حملات عثمانى ها و سرپيچى هاى امرا روى داد مجبور به دست كشيدن از نبرد با ازبك ها شد.در هر حال گزارش هايى در دست است كه نشان مى دهد گنج على خان در رويارويى با ازبكان به خوبى از قلمرو خود،خواف و باخزر،دفاع كرده است.(4)بايد يادآور شد كه وجود
ص:173
گنج على خان براى عباس جوان كه در سال هاى آغازين حكومتش با آشفتگى هاى داخلى و هجوم دشمنان خارجى روبه رو بود بسيار ارزشمند بود.اين ارزش زمانى بيشتر درك مى شود كه بدانيم شاه عباس مى خواست با تكيه بر اين افراد به سلطه تركمانان قزلباش كه سال ها بر همه جوانب حكومتى مسلط بودند،پايان دهد.
پس از اينكه ولى خان حاكم كرمان در سال 1004 ه.ق درگذشت،شاه عباس حكومت اين ناحيه پهناور و مهم را به گنج على خان داد.(1)گنج على خان در آغاز سال 1005 ه.ق وارد كرمان شد و مردم و سپاهيان آنجا را مورد لطف خويش قرار داد،امور را سامان بخشيد و مردم را به«خدمت و دادن مال»وادار ساخت.(2)در سال 1006 ه.ق كه سال دوم حكومت گنج على خان بر كرمان بود بنا به دستور شاه عباس،سپاه كرمان را از راه يزد به سوى خراسان حركت داد و در جنگ هاى متعدد با ازبكان شركت كرد و دلاورى هاى زيادى از خود نشان داد.پس از رانده شدن ازبكان از خراسان و مراجعت شاه به قزوين، گنج على خان به كرمان بازگشت و به امور قلمرو خود مشغول شد.(3)
در سال 1007 ه.ق شاه حكومت سيستان را هم به گنج على خان داد.(4)در سال 1011 ه.ق نيز كه شاه عباس براى جنگ با عبد الباقى خان ازبك به خراسان لشكر كشيد،گنج على خان با سپاه كرمانى خود،در نبرد حضور چشمگيرى داشت.(5)او اين بار پس از بازگشت به كرمان شروع به اقداماتى عمرانى كرد و در فاصله سال هاى 1006 تا 1020 ه.ق مجموعه اى از بناهاى عالى را كه امروزه به نام
ص:174
مجموعه گنج على خان شهرت يافته مشتمل بر ميدان،كاروانسرا،بازار و حمام احداث نمود.(1)نيز قنات ها،باغ ها و آب انبارهاى بسيارى را در قلمرو خود تأسيس يا آباد كرد.(2)
گنج على خان در سال 1013 ه.ق شاه را در مقابل عثمانى ها كه بار ديگر به غرب ايران تاخته بودند يارى نمود،و در فتح ايروان و نخجوان جان نثارى هاى فراوان كرد.(3)در 1014 ه.ق در كنار اللّه وردى خان سپهسالار از عوامل اصلى شكست سردار مشهور عثمانى چغال اغلى بود كه تا تبريز پيش رانده بود.(4)پس از آن در فتح شماخى حضور داشت(5)و تفنگچى هاى كرمان، به ويژه تفنگچى هاى بلوك بافق،كه در لشكر او بودند،خدمات نمايانى كردند و مورد توجه و عنايت شاه واقع شدند.(6)
گنج على خان پس از چند سال حضور در نواحى غرب ايران از شاه عباس اجازه گرفت و همراه با نيروهايش به سوى كرمان حركت كرد و در راه،قلعه دم دم اروميه را تسخير نمود.(7)گنج على خان در 1021 ه.ق با سپاه كرمان و از راه جيرفت به سمت بلوچستان حمله برد تا قلعه بن فهل و بمپور را بگشايد.
ملك شمس الدّين،حاكم آن ناحيه سپاهى از همه مكران گرد آورد و با وى جنگيد؛اما گنج على خان او را شكست داد و پس از دو ماه وادار به تسليم ساخت.گنج على خان نواحى فتح شده را به قلمرو خود افزود و حاكم جديدى براى بمپور انتخاب كرد و پس از به اطاعت واداشتن امراى محلى آن سامان به كرمان بازگشت.(8)گنج على خان در
ص:175
1025 ه.ق به عنوان فرماندهى كارديده(1)در كنار شاه براى سركوبى طهمورث خان حاكم كاخت گرجستان رهسپار آن نواحى شد.شاه عباس او را از گرجستان به تبريز فرستاد تا ايرانيان را در برابر عثمانى ها كه به سركردگى محمد پاشا با بيست هزار تن ايروان را محاصره كرده بودند يارى نمايد.او در نبردهاى متعدد با اللّه وردى خان، سپهسالار ايران،همكارى كرد.اين مأموريت بيش از دو سال به درازا كشيد و پس از آن گنج على خان با اجازه شاه به قلمرو حكومتى خود برگشت.(2)در 1031 ه.ق شاه عباس تصميم گرفت تا قندهار را از مغولان هند پس گيرد گنج على خان را نيز با لشكر كرمان به ميدان جنگ خواند.به طور مسلم نقش گنج على خان در اين لشكركشى بسيار بود،زيرا سپاه ايران براى رسيدن به قندهار بايد از قلمرو او عبور مى كرد و گنج على خان وظيفه داشت نيازمندى هاى آنها را تدارك ببيند.
شايستگى هاى بيشتر گنج على خان باعث گرديد تا شاه عباس حكومت شهر قندهار را كه داراى اهميتى فوق العاده براى ايرانى ها بود،پس از فتح آن شهر،به او بسپارد.(3)همچنين شاه عباس به تمام كردهاى همراه گنج على خان نيز فرمان داد با وى در قندهار سكونت گزينند.(4)پسر گنج على خان،على مراد خان،كه در اين هنگام نيابت پدر را در كرمان عهده دار بود،پس از گرفتن ماليات با خدمتگزاران خود رهسپار قندهار شد و به پدر پيوست و حكومت كرمان به دستور شاه عباس به طهماسب قلى ترخان تفويض شد.(5)
گنج على خان تا 1033 ه.ق كه براثر سقوط از بامى درگذشت،حكومت
ص:176
قندهار را در دست داشت.(1)جسدش بنا به وصيت او توسط پسرش على مردا خان به مشهد آورده شد و در پايين پا دفن گرديد.(2)با دريافت خبر درگذشت گنج على خان شاه عباس حكومت قندهار و لقب بابايى را به على مراد خان پسر وى داد.(3)هنگامى كه گنج على خان در كرمان حكومت مى كرد،قلمرو حكومتى اش از مرز فارس تا سرحد قندهار را دربر مى گرفت و شامل كرمان،بلوچستان،قاينات و سيستان مى گشت.(4)گنج على خان تقريبا تمام راه هايى را كه در جنوب ايران به دريا ختم مى شد امنيت بخشيد و تجارت در عهد او در اين مناطق رونق گرفت(5)و به واسطه كوشش هاى عمرانى او اقتصاد شكوفا شد.اما پس از فوت وى ديگر حاكم قدرتمندى در دوره صفويه به ظهور نرسيد كه بتواند امنيت لازم را در ظهور نرسيد كه بتواند امنيت لازم را در اين نقطه حساس كه«پاشنه آشيل حكومت صفويه»(6)بود برقرار سازد.
زيرا از همين ناحيه بود كه افغان ها طى دو حمله در سال هاى 1133- 1135 ه.ق توانستند دولت صفويه را ساقط سازند.
هرچند گنج على خان هم مانند بسيارى از سرداران نظامى عصر خود در غارت ها و كشتارها شركت داشت و اغلب آبادى هاى منطقه كرمان را به تصرف خود درآورده بود اما عدالت پرورى،درايت،هوشمندى و خدمات وى را نيز نمى توان انكار نمود.تا جايى كه بعضى از محققين دوران حكومت او و پسرش را دوران طلايى تاريخ كرمان دانسته اند.(7)بازمانده بناها و اقدامات عمرانى وى نيز تأييدى بر سخن اين منابع است؛از جمله مدرسه اى ساخت
ص:177
كه علم دوستى وى را نشان مى دهد.(1)از جمله كارهاى ديگر گنج على خان وقف تمامى املاك خود بر حرم حضرت رضا عليه السّلام براى هزينه شدن در امورى چون مواجب حفاظ،مؤذنان،روشنايى و تهيه فرش حرم مطهر است.(2)او اين كار را پانزده سال قبل از فوت خود،در حدود 1028 ه.ق،انجام داد.تصوير بخشى از طومار 17 مترى وقف نامه او در كتاب موسوم به گنج على خان آمده است.(3)
از سه فرزند گنج على خان كه نامشان در تاريخ آمده است،على مراد خان همان طور كه گذشت پس از مرگ پدر حاكم قندهار شد.او در بيشتر لشكركشى هاى شاه عباس همچون پدرش نقشى فعال داشت و آبادانى هاى بسيارى بر جاى نهاد.(4)پسر ديگر گنج على شاهرخ خان نام داشت كه در سال 1024 ه.ق به هنگام لشكركشى شاه عباس به گرجستان در نواحى كاخت و كارتيل از اسب به زير افتاد و درگذشت.(5)دختر گنج على خان هم همسر وزير اعظم شاه عباس اول،ميرزا ابو طالب بيگ اردوبادى،بود.(6)پيوند خانوادگى بين گنج على خان با ميرزا ابو طالب بيگ صدر اعظم كه خود و پدرش به مدت سى سال وزير شاه عباس اول صفوى بودند نشانگر جايگاه والاى گنج على خان و خانواده اش در هرم قدرت دولت صفويه است.خوب است ذكر شود كه افراد زيادى از خانواده گنج على خان در كرمان و بقيه نقاط ايران به دستور شاه صفى كشته شدند،اما با وجود اين در سده هاى بعد در ايران افرادى بودند كه خود را از
ص:178
اولاد گنج على خان مى دانسته اند.احمد على خان وزيرى(م 1294 ه.ق)در تاريخ كرمان مى نويسد:اكنون در كرمان تقريبا هزار نفر خود را به گنج على خان نسبت مى دهند.(1)افضل الملك هم (1320 ه.ق)مى نويسد:اكنون دويست تن از اولاد گنج على خان در كرمان هستند.(2)دكتر محمد حسن گنجى، استاد برجسته جغرافيا،وجه تسميه گنجى براى خود را به واسطه انتساب به گنج على خان دانسته است.(3)
رجبعلى يحيايى
ص:179
ساعد الدوله-خلعتبرى- حبيب اللّه خان
سالار اشجع-تيمورى-عباس خان
سرهنگ-اسكندر خان
(-1255 ه.ق)
اسكندر خان،سرهنگ فوج خمسه، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار مى زيست.در 19 ربيع الثانى 1252 ه.ق محمد شاه قاجار با ارتش ايران براى سركوبى افاغنه از تهران حركت كرد.در اين جنگ اسكندر خان نيز شاه را همراهى مى نمود.در 22 شعبان همان سال لشكريان به اطراف شهر هرات رسيدند و آن شهر را محاصره كردند.(1)محاصره شهر هرات تقريبا ده ماه طول كشيد.در اين موقع حاكم هرات،يارمحمد خان،چندين بار تصميم گرفت تسليم شود،ولى افسران انگليسى كه نزد او بودند و با او همكارى داشتند،مانع اين كار شدند.(2)
نخستين گروه از افاغنه كه حدود شش هزار نفر بودند به فرمان كامران ميرزا از شهر خارج شدند و جنگ بدين گونه آغاز گرديد.در اين زمان سرخوش خان سرهنگ فوج قزوين، اسكندر خان سرهنگ فوج خمسه و باقر خان چليپانكو حضور داشتند.(3)گرچه در اين جنگ لشكر
ص:180
ايران موفقيت هايى را بدست آورد ولى براثر تهديدهاى انگليس ناگزير روز نهم جمادى الاولى 1254 ه.ق بدون أخذ نتيجه دست از محاصره شهر هرات برداشت و مراجعت نمود.(1)
در ادامه اين جنگ سرخوش خان افشار در سال 1255 ه.ق به قصد فتح قلعه غوريان به همراه اسكندر خان به آن سوى حركت كرد.در اولين حمله چهل شمخال و پنجاه تفنگ از افاغنه به غنيمت گرفته شد و سى تن از جماعت افغان اسير شدند.با گزارشى كه به شاه رسيد سرخوش خان به مقر اصلى خود بازگشت و مورد تشويق قرار گرفت و اسكندر خان در هنگام بازگشت در ميان خندق براثر گلوله مجروح گرديد و پس از دو روز زندگى را وداع گفت و به دستور توكل خان،فرزندش به جاى او منصوب شد.(2)پس از پايان جنگ شاه قاجار دستور داد اجساد مقتولين اين جنگ را به مشهد حمل كنند تا در اين زمين كه ابواب بهشت برين است به خاك سپرده شوند.(3)
ديگر فرماندهانى كه در اين جنگ كشته و در حرم دفن شدند عبارتند از:
ولى خان تنكابنى،كه شرح آن جداگانه آمده است،شير خان سرهنگ، خانلر خان سرهنگ فوج افشار قزوين، ولى خان سرهنگ فوج سربندى،مهدى قلى خان سرهنگ شقاقى فوج شانزدهم همراه پسرش،باقر خان چليپانلو،نبى خان قراگوزلو،قهرمان خان افشار سرتيپ و حاجى محراب خان سرهنگ فوج قزوين.(4)
على سكندرى
سفره چى باشى-فتحعلى بيگ
(-1077 ه.ق)
فتحعلى بيگ سفره چى باشى از صاحب منصبان و درباريان دوره شاه
ص:181
عباس دوم صفوى،فرزند مقصود بيگ ناظر بيوتات و نواده خلف بيگ سفره چى باشى.جدش خلف بيگ علاوه بر برداشتن مقام سفره چى باشى شاه عباس اول صفوى از سرداران بزرگ صفوى به حساب مى آمد و در جنگ ها و اردوكشى هاى شاه عباس از فرماندهان اصلى سپاه ايران بود.او سرانجام در يكى از جنگ ها به اسارت عثمانيان درآمد و كشته شد.(1)
پدرش مقصود بيگ پس از فوت برادرش ابراهيم سلطان،كه مقام سفره چى باشى دربار شاه عباس دوم را عهده دار بود،از طرف شاه به مقام سفره چى باشى دربار صفوى رسيد(2)و چندى بعد نيز در سال 1074 ه.ق به مقام ناظر بيوتات نايل شد.(3)
اگرچه تاريخ تولد فتحعلى بيگ مشخص نيست ولى به احتمال فراوان در اصفهان متولد شد و در آنجا نشو و نما يافت.او ابتدا جزو غلامان خاصه دربار صفوى بود و در سال 1073 ه.ق مأمور شد تا با جماعتى از مردم شيروان كه از بيگلربيگى خود محمد خان شكايت داشتند روانه شيروان شود و به شكايت آنها رسيدگى كند،در نتيجه گزارشى كه وى ارائه كرد شاه عباس، بيگلربيگى را عزل و نجفقلى خان بيگلربيگى ايروان را مأمور آنجا ساخت.(4)
فتحعلى بيگ در سال 1074 ه.ق به جاى پدر كه خود در اين زمان به مقام ناظر بيوتات ارتقاء يافته بود به مقام سفره چى باشى گرى رسيد.(5)
سفره چى باشى در دربار صفوى مأمور تهيه سفره و غذاى شاه و درباريان و اداره ميهمانى هاى دربار بود.در دربار نيز
ص:182
محلى به نام سفره خانه وجود داشت.(1)
اين شغل موروثى بود؛چنانكه در ميان اقوام فتحعلى بيگ پدرش،مقصود بيگ،عمويش ابراهيم سلطان و جدش، خلف بيگ اين مقام را داشته اند.(2)
فتحعلى بيگ مدت سه سال مقام يادشده را داشت و سرانجام در رمضان سال 1077 ه.ق در اصفهان درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل و در جوار بارگاه امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(3)
سيد حسن حسينى
سيفى حسنى قزوينى-
قاضى جهان
(888-960 ه.ق)
وزير شاه اسماعيل(906- 930 ه.ق)و شاه طهماسب اول صفوى.
قاضى جهان صبح پنجشنبه 12 محرم سال 888 ه.ق در قزوين زاده شد.(4)پدرش از بزرگان علما و قاضى القضات آن شهر بود و نسبش به چند واسطه به قاضى سيف الدّين حسينى قزوينى،از اعاظم سادات هرات در عهد سلطان محمد الجايتو مى رسيد.(5)قاضى جهان،ابتدا در قزوين به قضاوت مشغول بود،پس از چندى به اردوى شاه اسماعيل پيوست و در هنگام حمله به بغداد در سال 914 ه.ق او مأمور شد نهر آبى را كه در زمان مغولان از فرات به نجف اشرف كشيده شده بود تعمير كند.
وى به خوبى از عهده احداث نهر شاهى كه تا چهار فرسنگى نجف امتداد مى يافت،برآمد.پس از آن در شمار همكاران ميرزا شاه حسين اصفهانى،كه در خدمت طهماسب ميرزا فرزند شاه اسماعيل بود،درآمد.در سال
ص:183
929 ه.ق،شيراز از طرف شاه اسماعيل به عنوان تيول به طهماسب داده شد و قاضى جهان نيز به شيراز رفت اما به زودى بازگشت.(1)پس از فوت شاه اسماعيل در سال 930 ه.ق او به همراه دو تن از امراى بلندپايه قزلباش به نام هاى كپك سلطان استاجلو و ديو سلطان روملو و با مشورت تاجلو خانم شاه طهماسب را از حرم بيرون آوردند و به تخت سلطنت نشاندند.شاه طهماسب قاضى جهان را وزير خود قرار داد.
قاضى جهان نزديك به دو سال وزارت شاه طهماسب را برعهده داشت.(2)اما چون در نزاع هاى سخت آغاز سلطنت شاه طهماسب،وى جانب استاجلوها را گرفت و با كپك سلطان استاجلو كه مير ديوان و وكيل السلطنه شاه بود ارتباط فاميلى داشت،مجبور شد پس از شكست استاجلوها و گريختن آنها به گيلان وى نيز به گيلان بگريزد(3)و شاه به جاى او وزارت را به مير جعفر اوجى داد.(4)قاضى جهان در گيلان توسط مظفر سلطان دباج حاكم رشت،كه با وى دشمنى داشت،دستگير و به زندان افتاد.حبس قاضى جهان در قلعه لرى ده سال به طول انجاميد.(5)
قاضى جهان پس از كشته شدن امير دباج از گيلان به دربار شاه در تبريز آمد و شاه او را در صفر 941 ه.ق شريك مير عنايت اللّه خوزانى در وزارت ديوان اعلى كرد.(6)اما مير عنايت اللّه خوزانى نسبت به قاضى جهان حسادت مى ورزيد و درصدد از بين بردن حرمت و شأن او بود.اما پس از اينكه مير عنايت اللّه كشته شد،قاضى جهان در وزارت استقلال تمام پيدا كرد.به گفته
ص:184
قاضى احمد قمى بعد از نظام الملك در ايران وزيرى مثل«وى به عرصه دوران نيامد».(1)و از وزراى بسيار مشهور شد.
قاضى جهان در سال 951 ه.ق از طرف شاه طهماسب مأمور شد در خدمت همايون،پادشاه هند كه به دربار ايران پناه آورده بود و مى خواست مناطق غرب ايران را بازديد كند،باشد.(2)قاضى جهان تا سال 955 ه.ق پس از حدود يازده سال وكالت و وزارت به واسطه پيرى و ضعف و عدم توانايى بر انجام امور خود از وزارت كناره گرفت؛زيرا شاه طهماسب قسم ياد كرده بود تا هنگامى كه خود قاضى جهان از منصب وزارت كنار نرود او را عزل نكند.قاضى جهان پس از كناره گيرى از قدرت آنچه از«اسب و يراق»داشت به شاه بخشيد و از او اجازه سفر مشهد مقدس خواست.(3)او پس از زيارت مشهد رضا عليه السّلام،سال هاى پايانى عمر را در قزوين به اعتكاف گذراند.در روزهاى پايانى عمر خود به اردوى شاه طهماسب پيوست و چون شاه مى ترسيد قاضى جهان دوباره از وى درخواست مقام وزارت كند فورا معصوم بيگ صفوى را كه شغل ديوان بيگى(رياست امور قضايى)داشت به وزارت گماشت.(4)قاضى جهان در حين بازگشت به قزوين در 17 ذى حجه شب عيد غدير سال 960 ه.ق در سن 82 سالگى در زنجان چشم از جهان فروبست .(5)جسد وى به قزوين برده شد و در مزار شاهزاده حسين به امانت نهاده شد.چون اين خبر به شاه طهماسب رسيد نظر به خدماتى كه او كرده بود، دستور داد جنازه او را در كربلا دفن كنند.تشييع كنندگان به خاطر طاعونى كه در عراق فراگير شده بود مجبور شدند از نزديك بغداد برگردند.بنا به
ص:185
دستور شاه جنازه وى به مشهد مقدس حمل گرديد و در سال 964 ه.ق در پايين پاى حضرت به خاك سپرده شد.(1)
قاضى جهان وزيرى توانا و داراى فضل بود.شاه طهماسب در تذكره خود مى گويد:«قاضى جهان قزوينى را كه از سادات سيفى است و به شرف علم و فضل و حسن خط و انشاء و آداب و رسوم عديل نداشت به جاى ميرزا شاه حسين وزارت و صاحب ديوان دادم».(2)قمى در خلاصة التواريخ او را وزيرى جامع و داراى قابليت و استعداد و بى نياز از توصيف دانسته است.كه در علم و فضيلت و فهم و زيركى و درستى تدبير از سرآمدان وزرا و در معقول و منقول و «فصاحت و بلاغت و زيور حسن خط و لطف عبارت استاد بوده است.»(3)قمى ادامه مى دهد او در مباحثه با علما و فضلا در هر علمى ماهر بود و مطالبى نو و بحث انگيز طرح مى كرد.عبارات پيچيده را روان مى نگاشت و از بقيه منشيان برتر بود و احكام و نامه هاى نوشته شده به خط او به پادشاهان روم و هند و ازبك شاهدى بر اين مدعا است.او شخصى رعيت پرور و عدالت خواه بود كه«دقيقه اى از حسن سلوك و خيرخواهى مسلمانان» فروگذارى نمى كرد و با وجود«رفعت شان با جميع خلايق در مقام تواضع و فروتنى بود.»در نگارش،ادب را رعايت مى كرد.فردى بخشايش گر بود و«خيرات بسيار فرمودى و سادات و علما و فضلا را رعايت ها نمودى.»(4)هميشه نيازمندان را بهره مند مى ساخت.
روزهاى پنجشنبه روزه مى گرفت و در گرامى داشتن سادات و علما و خدمت به آنان چون بندگان مى كوشيد.(5)و چون شنيده بود هركس به سادات بى احترامى كند فرداى قيامت نزد پيامبر مورد بازخواست واقع مى شود،به شاه طهماسب مى گفت:اگر سيخى سرخ كنى و در گوشم فروبرى بهتر است از آن كه
ص:186
به سادات«تو»بگويى.همين ملاحظات سبب شد كه شاه طهماسب در طى حكومت خود هميشه احترام سادات و علما را نگاه داشته و به آنان كمك مى نمود.(1)همچنين گفته شده است در هنگامى كه از طرف شاه اسماعيل مأمور شده بود تا نهر آبى را كه در زمان عطا ملك جوينى به نجف كشيده شده بود، تعمير كند بر جراحت دست عرب هايى كه در آن نهر مشغول كار بودند،از روى محبت بوسه مى زد و بر مزد آنان مى افزود.(2)وى دو نسخه قرآن خطى به شماره هاى 59 و 147 را به تاريخ 960 ه.ق وقف آستان قدس رضوى كرده است.(3)
از قاضى جهان دو پسر و يك دختر باقى ماند.ميرزا شرف جهان پسر ارشد وى كه شاعر هم بود و در دربار شاه طهماسب مقامى والا داشت و در امور نظامى از افراد ارشد سپاه شاه بود.وى در لشكركشى شاه در 943 ه.ق به سوى قندهار«مير اردو»بود و بنا به دستور شاه،همراه شاهزاده سلطان محمد ميرزا و سرپرست او در هرات به ملك دارى و ضبط لشكر پرداخت.(4)
همچنين در سال 955 ه.ق براى مقابله با شورش القاص ميرزا به همراه بزرگان شهر اصفهان به دفاع از اين شهر مأمور شد.(5)او كه مانند پدرش جامع همه علوم بود،در بسيارى از مواقع به جاى پدر به كارهاى وزارت رسيدگى مى كرد(6)و در ذى قعده 968 ه.ق در قزوين درگذشت.دومين پسر قاضى جهان به نام ميرزا عبد الباقى در هنگام اقامت پدرش در گيلان درگذشت.(7)
دختر قاضى جهان زن مير عبد العظيم سيفى حسنى بود و دخترى آورد كه بعدها زن سلطان محمد خدابنده،شاه
ص:187
صفوى شد.(1)از منابع چنين برمى آيد كه قاضى جهان از اموال فراوانى در قزوين برخوردار بوده است؛زيرا در سال 962 ه.ق كه شاه طهماسب تصميم گرفت پايتخت را از شهر به قزوين انتقال دهد چون ساختمان هايى كه براى دولتخانه در نظر گرفته شده بود ناتمام بود در دولتخانه سابق كه برخى از آنها منازل قاضى جهان بود مستقر شد.(2)
رجبعلى يحيايى
ص:188
شاملو-حسين خان
(-1027 ه.ق)
حسين خان يكى از امراء و سرداران عصر شاه عباس اول صفوى(996- 1038 ه.ق)،كه بخش عمده زندگى سياسى اش در خراسان سپرى شد.
حسين خان از بزرگان ايل شاملو بود،كه اولين بار در سال 999 ه.ق به عنوان حاكم قم در منابع معرفى شده است.(1)سال بعد در حالى كه همچنان در قم حكومت مى كرد،مأمور سركوب دولتيار خان سياه منصور،كه در نواحى سلطانيه،ابهر و زنجان شورش كرده بود، شد و توانست او را وادار به تسليم كند.(2)
همچنين در اين سال امير حمزه خان طالش،كه تسليم شاه عباس شده بود درخواست كرد يكى از بزرگان شاملو را براى تحويل گرفتن قلعه روانه كند، شاه،حسين خان را مأمور اين امر ساخت و او بعد از تحويل گرفتن قلعه و واگذار كردن آن به عهده ذو الفقار خان قرامانلو،برگشت.(3)
در سال 1002 ه.ق به همراه اعتماد الدوله وزير و چند تن از امرا براى مقابله با شورش سيد المبارك راهى شوشتر شد(4)و در سال 1006 ه.ق به همراه لشكرى آراسته براى مقابله با پيشروى
ص:189
ازبك ها روانه بسطام شد.(1)حسين خان كه منصب،قورچى(نگهبان)شمشير خاصه را هم دارا بود،در سال 1007 ه.ق حكومت هرات و اميرالامرايى كل خراسان را به دست آورد(2)و اكثر امرا و حكام ولايت خراسان به اطاعت از او مأمور شدند.(3)
منصب اميرالامرايى خراسان در عهد صفوى از جايگاه ويژه اى برخوردار بود و صاحب آن به واقع حاكم خراسان محسوب مى شد.حسين خان توانست با درايت و قدرت مدت 20 سال اين منصب را به همراه منصب بيگلربيگى هرات در اختيار داشته باشد.در اين مدت مهمترين مشغله حسين خان مقابله با تهاجم و يورش هاى ازبكان بود و در اين كار او تا حد قابل توجهى موفق بود؛از جمله در سال 1009 ه.ق،يا به گفته جلال الدّين منجم 1008 ه.ق،(4)كه نور محمد خان ازبك سركشى كرده بود توسط حسين خان و ديگر امراى خراسان مجبور به تسليم شد.(5)در سال 1011 ه.ق كه شاه عباس براى جنگ با باقى خان ازبك از هرات به سمت بادغيس و نواحى شرق خراسان لشكر كشيد؛حسين خان،به عنوان چرخچى سپاه با دو هزار تن از سپاهيان خويش انجام وظيفه كرد.(6)در سال 1027 ه.ق حسين خان شاملو پس از 20 سال حكومت كه در كمال اقتدار و استقلال والى دار السلطنه هرات و بيگلربيگى كل خراسان بود و در احكام،به خود لقب پير غلام قديمى داده بود،فوت كرد.جسد او به مشهد منتقل و در حرم دفن گرديد.بعد از او،حكومت هرات و اميرالامرايى به پسرش حسن خان
ص:190
واگذار شد.(1)
اسماعيل رضايى
شاملو-دورميش خان
(-932 ه.ق)
از فرماندهان و مشاوران ارشد شاه اسماعيل اول صفوى،از مسببان اصلى شكست ايران در جنگ چالدران و بيگلربيگى خراسان در سال هاى 927 -931 ه.ق.
دورميش خان فرزند عبدى بيگ(2)خواهرزاده شاه اسماعيل و از طايفه شاملوست كه از نقش آفرين ترين طوايف در به قدرت رساندن سلسله صفوى بودند.(3)در فاصله سال هاى 908-909 ه.ق به حكومت اصفهان گماشته شد و چون خود در ديار بكر بود يكى از همراهان خود به نام ميرزا شاه حسين اصفهانى،كه معمارى مشهور بود،به وزارت فرستاد تا از طرف او به اداره اصفهان بپردازد و خود مقام ايشيك آقاسى ديوان عالى(رياست تشريفات)را به دست آورد.(4)پدرش عبدى بيگ در پى مأموريتى از طرف شاه اسماعيل در شمال غربى ايران به سال 912 ه.ق به قتل رسيد.(5)دورميش خان نزد دايى خود،شاه اسماعيل صفوى،از بقيه امرا برتر بود(6)و«رتبه فرزندى»داشت.(7)وى سال 920 ه.ق در جنگ چالدران از فرماندهان و مشاوران عالى شاه اسماعيل بود و شاه نظر او يعنى حمله به سپاه عثمانى پس از آرايش آنان را پذيرفت و رأى
ص:191
فرماندهان آگاهى همچون خان محمد استاجلو را كه عقيده داشتند حمله بايد قبل از آرايش نظامى عثمانيان صورت بگيرد،رد كرد.در نتيجه با وجود دلاورى هاى فراوان،سپاه ايران در مقابل ارتش سراپا مسلح عثمانى شكست خورد.(1)راهنمايى ناآگاهانه دورميش خان باعث شد بعدها شاه طهماسب هميشه او را نفرين كند.(2)
در سال 923 ه.ق شاه اسماعيل تربيت فرزند تازه تولديافته اش،سام ميرزا را به دورميش خان داد.(3)در رويدادهاى سال 924 ه.ق به عنوان حاكم قم از او ياد شده است.(4)در همين سال شاه اسماعيل،زينل خان شاملو را با او همراه كرد و از او خواست حاكم ولايت مازندران را كه در پرداخت خراج تعلل مى كرد به اطاعت وادارد.
آن دو لشكركشى پيروزمندانه اى داشتند و خان هاى مازندران و رستمدار را به اطاعت شاه درآوردند.(5)در سال 925 ه.ق نيز با زينل خان شاملو براى سركوبى اميره دباج حاكم رشت،كه پس از فوت پدرش نافرمانى مى كرد، رهسپار شد.(6)
در سال 926 ه.ق شاه اسماعيل زينل خان را با او همراه كرد تا در فيروز كوه آماده باشند كه اگر در خراسان حادثه اى رخ دهد وى عازم آنجا شود، اما پس از دو ماه توقف در آنجا به قم، كه در تيول وى بود،بازگشت.(7)در
ص:192
927 ه.ق شاه اسماعيل،دورميش خان را به جاى امير خان موصلو مربى شاهزاده طهماسب ميرزا كه گمان نافرمانى او مى رفت به حكومت خراسان برگزيد.(1)راجر سيورى انتصاب او را به مقام بيگلربيگى خراسان توطئه اى در جهت دور كردن وى از سوى وزير قبلى اش،كه اكنون به مقام وكالت رسيده بود،عنوان مى كند.(2)
دورميش خان شاهزاده سام ميرزا را برداشت و روانه خراسان شد و در ذى حجه اين سال وارد هرات گرديد.(3)و چندى بعد خواجه حبيب اللّه ساوجى، كه در قم وزير او بود بدو پيوست.اين فرد،همان است كه خواند مير تاريخ خود را به نام وى حبيب السير ناميد.(4)
اولين اقدام او اين بود كه در راه هرات پيكى نزد بابر محمد ميرزا فرستاد و از او خواست از محاصره قندهار چشم پوشى كند.اين درخواست وى با پاسخ مثبت روبه رو شد و بابر به كابل عقب نشست.(5)چون در اين هنگام سام ميرزا بسيار جوان بود،دورميش خان همه كارها را به دست گرفت و به كمك وزير خود،خواجه حبيب اللّه ساوجى،كه انسانى عادل و باتدبير بود درصدد آبادانى خراسان برآمد و قرى و مزارع ويران را مزروع و آبادان ساخت.(6)
دورميش خان به دستور شاه در سال 928 ه.ق استرآباد را به زينل خان شاملو،نيشابور و اسفراين را به زرين الدّين سلطان و فراه را به احمد سلطان افشار داد.(7)پس از فوت شاه اسماعيل صفوى در رجب 930 ه.ق بزرگترين پسر وى شاه طهماسب بر تخت سلطنت نشست و دورميش خان را در حكومت
ص:193
خراسان ابقا كرد.(1)از مهمترين اتفاقاتى كه در اين سال روى داد،حمله عبيد اللّه خان ازبك به هرات بود،زيرا مرگ شاه اسماعيل فرصت خوبى در اختيار ازبكان نهاده بود و عبيد اللّه خان با همراهى بسيارى از ديگر سرداران ازبك روانه خراسان شد.دورميش خان پس از مشورت،تصميم به ماندن در شهر گرفت و با همكارى وزيرش باروهاى هرات را مستحكم ساخت.
ازبكان حملات متعددى نمودند اما هربار با مقاومت سخت روبه رو شدند.
ازبك ها نتوانستند شهر را بگشايند و به ناچار از در گفتگو درآمدند و از دورميش خان خواستند حال كه شاه در غرب كشور درگير نزاع امرا بود شهر را به صلح تسليم نمايد اما او شهر را تسليم نكرد و ازبكان كه صدمات فراوان ديده بودند و توان ادامه محاصره را نداشتند از هرات چشم پوشيده و به ماوراءالنهر عقب نشينى كردند.(2)
دورميش خان سال 931 ه.ق در پى مداومت در نوشيدن شراب فوت كرد.(3)
حبيب اللّه وزير و ساير امرا همان روز برادرش حسين خان شاملو را به حكومت هرات و خراسان انتخاب كردند.(4)يكى از همراهان قديمى اش به نام خضر چلبى جنازه دورميش خان را به مشهد منتقل كرد و در حرم مدفون ساخت.(5)خبر مرگ او و كشمكشى كه در پى فوت او بين وزيرش با شاملوها رخ داد،باعث شد ازبكان بار ديگر براى تسخير هرات لشكركشى نمايند.(6)در هنگامى كه دورميش خان داروغه اصفهان بود،وزيرش ميرزا شاه حسين اصفهانى(مقتول 929 ه.ق)در سال
ص:194
918 مزار امامزاده هارون را با مسجدى بزرگ در كنار آن ساخت و اين بيت را بر سر در امامزاده نوشت:
به اقبال خان دورميش كامكار بماند از حسين اين بنا يادگار(1)
اين بنا هنوز پايدار است و از شاهكارهاى عصر صفوى به شمار مى رود.(2)از فرزندان و نوادگان دورميش خان سال ها به عنوان حاكم خراسان يا شهرهاى آن نام برده شده است كه از جمله مشهورترين آنها عليقلى خان شاملو نوه اوست كه به امر شاه اسماعيل دوم صفوى،حورى خانم دختر شاه طهماسب به ازدواج او درآمد و به حكومت هرات و اميرالامرايى خراسان برگزيده شد و للگى شاه عباس اول را در هنگام كودكى و قبل از سلطنتش برعهده داشت.(3)
رجبعلى يحيايى
شاملو-عليقلى خان
(-997 ه.ق)
عليقلى خان پسر سلطان حسين خان پسر دورميش خان شاملو است.
دورميش خان(م 932 ه.ق)از سرداران نامى شاه اسماعيل اول و سلطان حسين خان از بزرگان عصر طهماسب و بعد از آن بود،مادر عليقلى، خانيجان خانم دايه شاهزاده عباس ميرزا(شاه عباس اول)بود.(4)در سال 985 ه.ق كه شاه اسماعيل دوم بر تخت شاهى نشست بسيارى از شاهزادگان صفوى را كه در قزوين بودند به قتل رساند و افرادى را به ايالت ها روانه كرد تا شاهزادگان مستقر در آنجا را نيز از ميان بردارند؛از جمله اين افراد عليقلى
ص:195
بود.شاه اسماعيل دوم او و پدرش سلطان حسين را لقب خانى داد و زينب بيگم،دختر چهارم شاه طهماسب،را به عقد عليقلى خان درآورد و او را به حكومت هرات فرستاد.(1)مأموريت او اين بود كه در هرات،عباس ميرزا فرزند سلطان محمد خدابنده و را به قتل برساند.(2)
او در رمضان سال 985 ه.ق وارد هرات شد اما به بهانه هاى مختلف مأموريت خود را به تأخير انداخت.بنا به قولى مادرش،كه مدتى دايه عباس ميرزا بود،او را از قتل بازداشت.(3)با فوت شاه اسماعيل دوم و رسيدن خبر آن به هرات،عليقلى خان كه ميلى به قتل شاهزاده نداشت به طور كامل از آن منصرف شد.
با به تخت نشستن سلطان محمد خدابنده(986-996 ه.ق)كه بيشتر اختيار امور در دست مهد عليا(خير النساء)بود،سران قزلباش و بزرگان كشورى با ايجاد دسته بندى هايى براى به دست آوردن قدرت به رقابت پرداختند.در اين بين عليقلى خان بعد از مرگ شاه اسماعيل دوم براى عباس «ميرزا مجلسى عالى آراست و متكفل امر للگى او شد.»(4)
او در عين حال حاكم هرات مركز سياسى خراسان آن دوره بود و توانست برترى خود را به ديگر خوانين منطقه تحميل كند و آنها را در حول شاهزاده اى كه در اختيار داشت متحد سازد.اما در پايتخت يعنى قزوين،جريان امور به نفع او نبود؛زيرا دربار شاه صفوى در اختيار سران تركمان و تكلو بود كه دشمنى و رقابت شديدى با امراى شاملو و استاجلو داشتند.به همين خاطر به شاه توصيه كردند براى رؤساى اين دو ايل كه در ولايات مستقر بودند نشان
ص:196
حكومت بفرستد تا به پايتخت نيايند.(1)
علاوه بر اين محمد شاه،به توصيه مهد عليا تصميم گرفت شاهزادگان باقى مانده در ايالات را به پايتخت فراخواند تا از بروز فتنه در اطراف آنها جلوگيرى شود.به همين منظور ابراهيم بيگ غلام را به خراسان فرستاد تا عباس ميرزا را به قزوين بياورد.(2)عليقلى خان براى اينكه شاهزاده را از دست ندهد بار ديگر با خوانين خراسان از جمله مرشد قلى خان استاجلو حاكم جام متحد شد و از تحويل عباس ميرزا خوددارى نمود.توجيه آنها اين بود كه اگر هرات از شاهزاده خالى باشد ازبكان به طمع تصرف اين مناطق به ايران حمله خواهند كرد.بنابراين ابراهيم بيگ غلام بدون نتيجه به قزوين برگشت.(3)
بدين ترتيب امراى خراسان يا به عبارتى سران قزلباش در خراسان عليه پايتخت اعلام طغيان نمودند و دو جريان در اين منطقه شكل گرفت؛يكى گروه عليقلى خان كه عباس ميرزا را در اختيار داشتند و خواهان سلطنت او بودند و ديگر گروه مرتضى قلى خان پرناك تركمان حاكم مشهد؛اين شخص كه با عليقلى خان شاملو رقابت داشت طرفدار فرستادن عباس ميرزا به پايتخت و سلطنت حمزه ميرزا پسر ديگر محمد خدابنده بود.مهد عليا كه با عليقلى خان و به طور كلى شاملوها و استاجلوها ميانه خوبى نداشت،بار ديگر سلطان حسين خان پدر عليقلى خان را روانه خراسان كرد تا پسر خود را وادار به تمكين كند؛اما سلطان حسين هم موفقيت به دست نياورد،و هرچند مايل نبود،ناچار به سوى قزوين حركت كرد.او هنگامى كه به سبزوار رسيد خبر قتل مهد عليا را دريافت كرد.طبق فرمان جديد شاه صفوى،سلطان حسين به سمت قزوين
ص:197
حركت كرد و عليقلى خان دوباره به عنوان بيگلربيگى هرات و للگى عباس ميرزا تعيين شد.(1)
لازم به ذكر است در قزوين بسيارى از طايفه شاملو از جمله دايى و مادر عليقلى به قتل رسيدند و پدرش به سمت اردبيل فرار كرد و در سال 988 ه.ق به دست خوش خبر خان شاملو كشته شد.(2)در همين زمان يعنى سال 988 ه.ق عليقلى خان براى تنبيه حاكم اسفزار به آن منطقه حمله كرد و يكان سلطان حاكم آنجا را شكست داد.
هرچند در اين زمان قدرت و سيطره عليقلى خان و هم پيمان اصلى او يعنى مرشد قلى خان استاجلو بر بيشتر مناطق خراسان سايه افكنده بود؛ همچنان حاكم مشهد به عنوان يك رقيب جدى در تكاپو بود و رقابت اين دو گروه عاقبت منجر به جنگ شد.
عليقلى خان در حمله اول توانست سپاه مرتضى قلى خان را شكست دهد اما آنها در داخل قلعه مستحكم مشهد پناه گرفتند و شهر مدت چهار ماه در محاصره بود.(3)عليقلى خان كه موفقيتى به دست نياورد به همراه سپاه خود به سمت نيشابور حركت كرد و آن را متصرف شد،بعد از آن به سمت تربت حيدريه رفت و بعد از تسخير آن به هرات برگشت.(4)
هنگامى كه اخبار خراسان به دربار شاه صفوى رسيد،عده اى از امراى تركمان و تكلو براى حمايت از مرتضى قلى خان پرناك روانه اين ديار شدند كه در 989 ه.ق به مشهد رسيدند.عليقلى خان در مقابله با آنها بار ديگر مشهد را محاصره كرده و بازهم چون موفقيتى به دست نياورد به نيشابور كه از اطاعت او خارج شده بود حمله كرد.او هرچند سپاهى را كه از مشهد به جنگ او آمده بود،شكست داد؛اما نتوانست نيشابور
ص:198
را تسخير نمايد.(1)وى براى اينكه موقعيت خود را تثبيت كند عباس ميرزا را بر تخت پادشاهى نشاند و او را شاه ناميد و به هرات برگشت.(2)
سلطان محمد خدابنده،براى فرونشاندن حركت عليقلى خان به سوى خراسان حركت كرد و عليقلى خان با هم پيمانان خود تا سبزوار به مقابله او آمد اما چون تاب مقاومت در خود نديد به هرات برگشت.(3)شاه صفوى بعد از محاصره تربت حيدريه كه در اختيار مرشد قلى خان بود؛چون نتوانست كارى از پيش ببرد با او صلح كرد و به سوى هرات حركت كرد.در حوالى شهر بين امراى قزلباش و ميرزا سلمان،وزير شاه اختلاف پيش آمد كه منجر به قتل وزير شد.(4)اين امر از يك طرف و هماهنگى و مراوداتى كه برخى امراى شاهى با عليقلى خان داشتند ازسوى ديگر،باعث شد محمد شاه با عليقلى خان در شعبان 991 ه.ق صلح كند و حكومت او بر هرات را به رسميت بشناسد؛همچنين مرتضى قلى خان پرناك هم از حكومت مشهد عزل شد.(5)
در حالى كه شاه صفوى به سمت غرب رفت تا با هجوم عثمانى ها مقابله كند،در خراسان رقابت جديدى شكل گرفت.اين بار عليقلى خان و مرشد قلى خان كه پيش از اين هم پيمان هم بودند در مقابل هم صف آرايى كردند.مرشد قلى خان كه توانسته بود مشهد را به تصرف خويش درآورد،به رقابت با عليقلى خان پرداخت و اين امر منجر به جنگ آن دو در سو سفيد ترشيز (كاشمر)شد.در اين جنگ هرچند پيروزى اوليه با عليقلى خان بود اما مرشد قلى خان با استفاده از يك فرصت توانست شاهزاده عباس ميرزا را به چنگ آورد و اين امر باعث پريشانى اردوى عليقلى خان شد و او به ناچار دست خالى در رجب 994 ه.ق
ص:199
به سمت هرات برگشت.(1)عليقلى خان شاملو كه شكست سختى از رقيب خورده بود براى جبران آن دست به هر كارى زد.او با فرستادن نامه هايى به ميرزايان قندهار و عبد اللّه خان ازبك از آنها درخواست كمك كرد.عبد اللّه خان ازبك كه هميشه به دنبال فرصتى براى حمله به خراسان بود،از اين درخواست استقبال نمود و در سال 996 ه.ق راهى خراسان شد.اما هنگامى كه به نزديك هرات رسيد،به عليقلى خان پيغام فرستاد كه يا با او براى تسخير خراسان همراه شود و يا اينكه هرات را تخليه نمايد.عليقلى خان كه از كرده خود پشيمان شده بود و از طرفى دست از حكومت هرات برنمى داشت تصميم به مقاومت گرفت.(2)
در اين زمان مرشد قلى خان به همراه عباس ميرزا به سمت غرب حركت كرد و در قزوين شاهزاده را به تخت سلطنت نشاند و خود اختيار دار همه امور شد.وقتى كه خبر حمله ازبكان به دربار شاهى رسيد،مرشد قلى خان با بهانه هاى مختلف ارسال كمك يا حركت اردوى شاهى را به سمت هرات به تأخير انداخت تا مبادا بار ديگر عليقلى وكيل شاه عباس شود.
عليقلى خان كه از دريافت كمك نااميد شده بود خود به كمك يارانش در هرات مردانه مقاومت كرد.آنها چندين ماه در محاصره قرار گرفتند تا جايى كه بيمارى هاى مسرى در بين اهالى شهر شيوع پيدا كرد و قدرت مقابله را از آنها گرفت.به تدريج عده اى از اهالى با ازبكان ارتباط برقرار كردند؛از جمله ملا ميرباخزرى كه محافظت يكى از برج هاى قلعه را به عهده داشت،آن برج را خالى گذاشت و به ازبكان ملحق شد.
اين وضعيت باعث شد كه عليقلى خان چند نفر را براى درخواست صلح روانه اردوى ازبكان نمايد.اما اين نمايندگان
ص:200
توسط خان ازبك به قتل رسيدند و عليقلى خان براى چند ماه ديگر مقاومت كرد.بالاخره بعد از يازده ماه كه از مدت محاصره گذشت ازبكان وارد شهر شدند و به قتل و غارت دست زدند.خان شاملو به همراه عده معدودى از ياران در ارگ شهر موسوم به قلعه اختيار الدّين،پناه گرفت و در آن روز جنگ رستمانه كرد.(1)
عبد اللّه خان به او پيغام داد كه اگر تسليم شود مى تواند همراه يارانش به هرجا كه مى خواهد برود.عليقلى خان هرچند اعتمادى به اين پيام نداشت به ناچار تسليم شد.هنگامى كه او و چند تن ديگر را به نزد عبد المؤمن خان پسر عبد اللّه خان مى بردند،دستور قتل آنها را صادر كرد و بدين ترتيب بعد از درگيرى مختصرى كه صورت گرفت،عليقلى خان و همراهانش در اواخر 997 يا اوايل 998 ه.ق كشته شدند.(2)قمى تاريخ كشته شدن او را در وقايع سال 996 ه.ق ذكر كرده است.(3)پسر عليقلى خان به نام دورميش خان هم توسط ازبكان تيرباران شد.در سال 999 ه.ق هنگامى كه شاه عباس اول صفوى براى مقابله با ازبكان به خراسان آمد،دستور داد جسد عليقلى خان را به مشهد حمل و در حرم مطهر دفن نمايند.(4)
اسماعيل رضايى
شاملو-مجنون السلطان
(-959 ه.ق)
مجنون السلطان شاملو حاكم اسفراين در عهد صفويه بود كه از شرح زندگى و فعاليت هاى او در اسفراين اطلاعى در دست نيست.در سال 959 ه.ق كه دو تن از خوانين ازبك به نام پهلوان قلى سلطان و حاجى محمد مشهور به حاجم سلطان به خراسان
ص:201
حمله كردند،مجنون سلطان در نواحى اسفراين با آنها مقابله كرد.در طى جنگ مجنون كشته شد و سرش از تن جدا گرديد اما جسد وى به مشهد آورده شد و در حرم مطهر دفن شد.بر لوح مزارش اين شعر حك گرديد:
تنم را وقت رفتن آستان دوست منزل شد بحمد اللّه اگر سر رفت خوش سرمنزلى دارم(1)
اسماعيل رضايى
شاملو-مهدى قلى خان
(-1073 ه.ق)
مهدى قلى خان شاملو از سرداران نظامى،ايشيك آقاسى باشى ديوان اعلى شاه عباس دوم(1052- 1077 ه.ق)و حاكم رى و تهران (1055-1073 ه.ق).
مهدى قلى خان شاملو از ايل بزرگ شاملو بود كه نقش مؤثرى در حكومت صفويه ايفا كردند.جدش،كه او نيز مهدى قلى خان نام داشت،از سرداران نظامى ايران بود و در جنگ هاى ايران با عثمانى ها به اسارت آنان درآمد و در سال 999 ه.ق كه بين شاه عباس و عثمانى ها صلح شد،آزاد گرديد.(2)و شاه عباس او را در سال 1000 ه.ق به دربار آورد و به مقام حجابت و صاحب ديوانى،كه به تركى آن را ايشيك آقاسى باشى گويند،برگزيد.(3)او در همان سال حاكم خرم آباد شد و در 1002 ه.ق به حكومت شوشتر رسيد و سال ها اين منصب را داشت.(4)در 1011 ه.ق در جنگ هاى شاه عباس با ازبكان شركت نمود(5)و در همين سال مسجدى را كه در محل قبرستان قتلگاه مشهد وجود داشت و در همان دوره يا دوره هاى بعد به مسجد امام رضا عليه السّلام
ص:202
معروف شد و در اثر زلزله آسيب سختى ديده بود،تعميرات اساسى كرد.(1)
پدر مهدى قلى خان،اغورلو بيگ،نيز پس از قتل زينل خان در سال 1038 ه.ق توسط شاه صفى به منصب ايشيك آقاسى باشى رسيد.(2)در سال 1042 ه.ق شاه صفى پس از قتل امام قلى خان فرزند اللّه وردى خان او را به حكومت كوه گيلويه و فارس برگزيد و مأمور ساخت تا بقيه بازماندگان او را نيز به قتل برساند.اما چون اغورلو خان از اين كار سرباز زد،در همان سال از حكومت كوه گيلويه عزل شد و فقط در مقام ايشيك آقاسى باشى ابقا شد.(3)اما دو سال بعد به واسطه درگيرى با يكى از افراد ديوانى به همراه ميرزا ابو طالب بيگ وزير به دستور شاه كشته شد.(4)
بنابراين ملاحظه مى شود كه هرچند مهدى قلى خان ممكن است با قتل پدرش مورد بى مهرى واقع شده باشد اما از موقعيت سياسى و اجتماعى بالايى برخوردار بود،و با روى كار آمدن شاه عباس دوم در 1052 ه.ق مورد توجه قرار گرفت.او پس از اينكه در سال 1055 ه.ق در ماجراى مهم دستگيرى و تنبيه عاملان قتل ميرزا تقى خان اعتماد الدوله،شاه عباس دوم را يارى رساند،به منصب ايشيك آقاسى باشى برگزيده شد.(5)
در همين سال كه عنوان حاكم رى و تهران را هم داشت از طرف شاه عباس دوم مأمور شد تا به رى و تهران رفته و از ندر محمد خان ازبك،كه به ايران پناهنده شده بود استقبال كند.مهدى قلى خان به استقبال رفت و هداياى زيادى به ندر محمد خان داد و او را به دربار شاه آورد.(6)از ديگر صحنه هاى مهمى
ص:203
كه مهدى قلى شاملو به عنوان سردارى برجسته در آن حضور داشت لشكركشى و محاصره قندهار و در نهايت فتح آن شهر توسط ايرانيان در سال 1058 ه.ق بود.(1)ديگر موردى كه در زندگى وى رخ داده و نشانگر حضور او در صحنه هاى سياسى و نظامى دولت صفويه است؛مأموريت او در نابينا ساختن اغورلو بيگ مير ديوان مى باشد.
او اين كار را به دستور شاه عباس دوم در سال 1066 ه.ق انجام داد زيرا كارهاى اغورلو بيگ باعث شد مردم اصفهان عليه نابسامانى اوضاع اقتصادى دست به شورش و تحصن بزنند.(2)
غير از اين موارد،تا سال فوت مهدى قلى از زندگى او اطلاعى در دست نيست.وى در سال 1073 ه.ق در ييلاق لار درگذشت و جنازه او به مشهد مقدس منتقل گرديد.(3)
رجبعلى يحيايى
شاملو-ولى خليفه
(-987 ه.ق)
ولى خليفه از بزرگان ايل شاملو و امراى عهد صفوى و حاكم مشهد.
او در 986 ه.ق از سوى شاه طهماسب (930-984 ه.ق)به حكومت اردستان منصوب شد.(4)در 972 ه.ق قزاق خان تكلو در هرات شورشى بر پا كرد و ابراهيم ميرزا،حاكم مشهد به همراه امرايى كه ولى خليفه نيز جزو آنها بود مأمور سركوبى او شد،در جنگى كه رخ داد،قزاق خان شكست
ص:204
خورد.(1)ولى خليفه همچنين در لشكركشى سال 975 ه.ق به سمت گيلان براى دستگيرى خان احمد گيلانى شركت داشت.(2)وى تا سال 997 ه.ق در حكومت قم باقى ماند،در اين سال شاه طهماسب«به واسطه ظلم و تعدى بعضى امراء چند تن از آنها را جابجا كرد،از جمله ولى خليفه را از حكومت قم عزل و به حكومت ناحيه مغانات»منصوب كرد.(3)بعد از چهار سال در سال 981 ه.ق ولى خليفه حكومت مشهد مقدس را به دست آورد.(4)او تا پايان پادشاهى شاه طهماسب يعنى سال 985 ه.ق،در اين سمت بود اما از وضعيت او در يك سال حكومت شاه اسماعيل دوم خبرى در دست نيست.
با به تخت نشستن سلطان محمد خدابنده در سال 986 ه.ق،ولى خليفه در شمار امراى او قرار گرفت و در همان سال به همراه حمزه ميرزا،پسر محمد شاه،براى جنگ با عثمانى ها به سمت قراباغ و شيروان حركت كرد.(5)اوضاع قلمرو محمد شاه خيلى زود دچار منازعات داخلى شد و در طى آن امراى قزلباش مستقر در عراق كه پايتخت (قزوين)را در اختيار داشتند،با امراى خراسان براى تصاحب قدرت رودرروى يكديگر قرار گرفتند.امراى خراسان كه اغلب از شاملوها و استاجلوها بودند،عباس ميرزا را در اختيار داشتند و تخت پادشاهى را براى او مى خواستند،و در قزوين محمد شاه، مهد عليا و حمزه ميرزا محورى بودند كه امرايى اغلب از تركمان و تكلو بر گردشان جمع شده بودند.امراى خراسان به سركردگى عليقلى خان شاملو بيگلربيگى هرات،توانستند بيشتر منطقه را در اختيار بگيرند و كوشش هاى مهد عليا و شاه براى خارج ساختن عباس ميرزا از خراسان سودى نبخشيد.آنها در نهايت تصميم گرفتند
ص:205
ولى خليفه را كه«از اعاظم امراى شاملو و ريش سفيد اين قوم»بود،به خراسان روانه كنند تا شاملوها بر گرد او جمع شوند؛به همين منظور ولى خليفه به حكومت قاين برگزيده شد.(1)
ولى خليفه كه اخبار مربوط به طغيان،عليقلى خان شاملو را شنيده بود براى به دست آوردن خبر موثق ابتدا پسر خود شاهوردى بيگ را روانه هرات كرد.عليقلى خان با پذيرايى گرم از شاهوردى بيگ،اعتماد او را جلب كرد و پسر گزارش هاى مثبتى براى پدر ارسال كرد.ولى خليفه با اطمينان از اطاعت پذيرى عليقلى خان و ديگر امراى خراسان از او،به سمت خراسان حركت كرد.او براى رسيدن به منطقه حكومتى خويش(قاين)از راه ترشيز روانه شد و در نزديكى اين شهر يا بعد از آن،عده زيادى را در مقابل خود ديد.او به گمان اينكه آنها به استقبال آمده اند، به پيش رفت اما اين گروه سپاهى بود كه به فرماندهى پولاد خليفه،حاكم معزول شده قاين و محمود سلطان صوفى اوغلى،حاكم ترشيز بنا به دستور عليقلى خان براى جلوگيرى از حركت ولى خليفه به مقابله مى آمدند،بدين ترتيب بين طرفين برخورد پيش آمد و در حين جنگ تيرى به ولى خليفه اصابت كرد و يارانش متفرق شدند.(2)
محمود خان صوفى اوغلى،ولى خليفه مجروح را به خانه خويش برد و به مداواى وى پرداخت اما بعد از چند روز او در سال 987 ه.ق فوت كرد.(3)نعش ولى خليفه به همراه بازماندگانش«از عورات و اطفال صغير»به مشهد منتقل شد و باقى اولاد خانواده اش راهى غرب كشور شدند.از جمله پسر بزرگش شاهوردى بيگ به نطنز رفت و حكومت آنجا را به دست گرفت.(4)
اسماعيل رضايى
ص:206
شمس السلطنه-بى بى خانم
(1265-1309 ه.ق)
شمس السلطنه بى بى خانم دختر فرهاد ميرزا معتمد الدوله،نوه عباس ميرزا نايب السلطنه قاجار و همسر شاهزاده پرويز ميرزا نير الدوله(1239 -1305 ه.ق)پسر فتحعلى شاه قاجار است.(1)پدر شمس السلطنه،فرهاد ميرزا معتمد الدوله(1233-1305 ه.ق)، پسر پانزدهم عباس ميرزا است.وى از رجال معروف دوره محمد شاه و ناصر الدّين شاه قاجار بود،كه در دوره محمد شاه به حكومت لرستان و همچنين به سمت نايب الاياله تهران رسيد و در دوره ناصرى به حكومت مناطق مختلفى چون لرستان،خوزستان، كردستان و فارس منصوب و سرانجام در سال 1305 ه.ق در تهران درگذشت و در كاظمين به خاك سپرده شد.(2)
همسر شمس السلطنه پرويز ميرزا پسر پنجاه و سوم فتحعلى شاه قاجار است كه در اوايل سال 1284 ه.ق ملقب به نير الدوله شد و غالبا حاكم سبزوار، نيشابور و ترشيز(كاشمر)بود.وى در شعبان 1305 ه.ق درگذشت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن شد.(3)
دو برادر شمس السلطنه،سلطان اويس ميرزا معتمد الدوله و عبد العلى ميرزا احتشام الدوله نام داشتند كه برادر بزرگترش سلطان اويس در دوره ناصرى به حكومت همدان و فارس رسيده است.(4)برادر ديگرش عبد العلى نيز در سال 1306 ه.ق به حكومت خمسه(زنجان)رسيد(5)و با وجود اينكه مردى باسواد و تحصيل كرده به حساب مى آمد ولى شاهزاده اى از خود راضى
ص:207
بوده است.
شمس السلطنه خانم سرانجام در ربيع الاول سال 1309 ه.ق در نيشابور به مرض گلودرد در سن چهل و سه سالگى فوت كرد.(1)جنازه اش به مشهد مقدس منتقل شد و جنب مقبره زينب الحاجيه همسر ديگر نير الدوله در دار السعاده به خاك سپرده شد.اعتماد السلطنه در خاطرات خود از مجلس ترحيمى كه به جهت فوت شمس السلطنه خانم در منزل احتشام الدوله ترتيب داده شده بود ياد كرده است.(2)
بر روى سنگ مزار وى چنين آمده:
نه دستى كه بيرون كشم خارى از پا نه پايى كه بيرون گذارم به صحرا
تماشاى گل خوش به مرغان گلشن كه بستند ما را نظر از تماشا(3)
سيد حسن حسينى
شيروانى-زينب سلطان خانم
(-978 ه.ق)
همسر بهرام ميرزا و سپس شاه طهماسب صفوى و مادر ابو الفتح ابراهيم ميرزا صفوى.
وى از دختران سلاطين شروان و خواهر عماد الدّين شروانى بوده است.(4)
او بعد از فوت شوهر اولش بهرام ميرزا، پسر شاه اسماعيل اول صفوى،به عقد شاه طهماسب درآمد.روملو در احسن التواريخ فوت بهرام ميرزا شوهر اول زينب سلطان را در 956 ه.ق و به سن 33 سالگى دانسته است(5)بنابراين وى بايد چندى پس از اين سال در زمره زنان شاه طهماسب قرار گرفته باشد و تا
ص:208
سال فوت بيش از بيست سال زن وى بوده است.
پس از فوت زينب سلطان در سال 978 ه.ق،شاه طهماسب جنازه او را به سلطان قلى بيگ از اقوام او سپرد تا به مشهد حمل و در روضه رضويه مدفون نمايد.(1)
رجبعلى يحيايى
ص:209
صدر قزوينى حسنى-
قاضى خان
(-1030 ه.ق)
قاضى خان صدر پسر ميرزا برهان سيفى حسنى است.وى از سادات سيفى حسنى قزوين و از اقوام قاضى جهان(1)وزير و مير جلال الدّين حسن صلائى از سادات قزوين بود.(2)اجداد و نياكان صدر در قزوين و نواحى آن در دوره صفوى منصب قاضى القضاتى داشتند.
به قول اسكندر بيگ منشى،قاضى صدر «سيد عالى شان كريم الذات و به اخلاق حسنه و كمالات نفسانى آراستگى داشت.»(3)
قاضى خان صدر در اوايل حكومت شاه عباس منصب قضاء عسكر را برعهده داشت.او چندى در اين شغل باقى ماند و پس از رهايى از اين شغل به حج بيت اللّه الحرام مشرف شد.وى در سال 1015 ه.ق به جاى امير ابو الولى انجو شيرازى،كه به جهت خويشتن دارى و مسامحه و كم كارى در ثبت و ضبط وجوه شرعى بركنار شده بود،منصب صدارت را عهده دار گرديد.اين منصب در آن زمان مهمترين مرجع براى تفسير فقه شيعى بود و دارنده آن در رأس روحانيون ايران قرار داشت و عالى ترين مقام صلاحيت دارى بود كه تمام دعاوى حقوقى مطروحه در حضورش را طبق موازين شرع
ص:210
رسيدگى مى كرد.(1)
قاضى خان حدود دوازده سال مقام صدارت را عهده دار بود و به قول اسكندر بيگ منشى«طلبه علوم و ارباب استحقاق و احتياج از موايد انعام و انفالش بهره ور بودند.»او در سال 1026 ه.ق از مقام صدارت عزل شد و قاضى سلطان تربتى كه از سادات موسوى تربت حيدريه بود جاى وى را گرفت.(2)
قاضى خان صدر در سال 1021 ه.ق از طرف دربار شاه عباس صفوى به سفارت عثمانى جهت برقرارى صلح بين طرفين فرستاده شد.(3)هنگامى كه از تبريز عازم ديار عثمانى مى شد،شاه عباس يك هزار تومان شاهى عراقى زر نقد و بعضى اجناس ضرورى به وى داد و از علما و فضلا،قاضى معز اصفهانى و حكيم عبدى طبيب اردبيلى را با قاضى صدر همراه كرد تا همنشين وى باشند.
شاه همچنين نامه اى مصالحه آميز براى سلطان احمد،پادشاه عثمانى فرستاد.
همراهان صدر در اين سفر حدود صد نفر بود.(4)
قاضى صدر در عثمانى مورد احترام و استقبال شايانى قرار گرفت و عثمانيان او را بيش از سفيران قبلى ايران مورد احترام قرار دادند.(5)در استانبول وزراء،پاشايان،مفتى ها و علما بديدن او آمدند و در باب مصالحه بين ايران و عثمانى با او به گفتگو نشستند.پس از چندى بحث و مذاكرات دو طرف اصول صلح سال 968 ه.ق ميان شاه طهماسب و سلطان سليمان را پذيرفتند.قاضى صدر همراه فرستاده اى به نام انجيلو چاوش با نامه سلطان عثمانى و تحف و هدايا به ايران
ص:211
بازگشت.(1)
قاضى خان صدر بار ديگر در 25 شوال 1025 ه.ق از طرف دولت ايران مأمور برقرارى صلح با عثمانى شد و با پاشايان و سرداران عثمانى در باب مقدمات صلح گفتگو كرد.نتيجه گفتگوها بر اين شد كه قرار صلح مانند سابق باشد اما اين گفتگوها ثمرى نبخشيد و پس از آن بين ايران و عثمانى جنگ درگرفت.(2)
قاضى خان صدر در هنگام زلزله سال 1016 ه.ق اصفهان در دربار شاه عباس بود كه در اثر زلزله عده زيادى از بزرگان و از جمله قاضى زير آوار ماندند و به دستور شاه بيرون آورده شده و مداوا شدند.(3)
قاضى در اصفهان خانه مجللى داشت،كه جهت پذيرايى از سفيران و ميهمانان خارجى استفاده مى شد.(4)او در سال 1030 ه.ق در قصبه طرشت رى درگذشت و جسدش به همراه جسد فريدون خان چركس و شيخ بهائى به مشهد منتقل شد.(5)از اولاد قاضى صدر اطلاعى در دست نيست.او هنگام مرگ يك پسر هفده ساله داشت كه به كسب علم و دانش مشغول بود و در همان سال 1030 ه.ق،در اصفهان به مرض آبله درگذشت.(6)
سيد حسن حسينى
صفوى-آنا خانم
(-1057 ه.ق)
همسر شاه صفى(1038- 1052 ه.ق)و مادر شاه عباس دوم (1077-1052 ه.ق).
از زندگى وى اطلاعى در دست نيست فقط مى دانيم كه او در 1043 ه.ق
ص:212
شاه عباس را به دنيا آورده است.(1)او شوهرش شاه صفى را در 1052 ه.ق از دست داد.(2)چون پس از درگذشت شاه عباس اول(1038 ه.ق)حرمسرا در مسايل حكومتى و روى كار آوردن شاهزادگان مورد نظرشان به دخالت پرداختند به طور حتم وى نيز در اين مسايل نقش داشته است به ويژه كه پسرش شاه عباس در كودكى به حكومت رسيد.
وى در سال 1058 ه.ق فوت كرد و در حرم مطهر مدفون.(3)به گفته ولى قلى شاملو وى در روز جمعه بيست و نهم شعبان،زمانى كه شاه عباس دوم در مشهد بود،فوت كرد.(4)
رجبعلى يحيايى
صفوى-ابراهيم ميرزا
(947-984 ه.ق)
از شاهزادگان عالم،هنرمند، دانشمندپرور و دانش دوست صفوى، نواده شاه اسماعيل اول(906- 930 ه.ق)و حاكم مشهد(963- 974 ه.ق).
ابو الفتح ابراهيم ميرزا دومين پسر بهرام صفوى(5)و برادرزاده شاه طهماسب در 947 ه.ق متولد شد.(6)از طرف مادر نسبش به بزرگان شروان مى رسيد.(7)پدرش بهرام ميرزا،در دوره حكومت برادرش شاه طهماسب در 956 ه.ق به سن سى و سه سالگى در گذشت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(8)وى بخشى از ايام كودكى را در زمان حيات پدر در
ص:213
شوشتر گذراند.تربيت ابراهيم ميرزا پس از فوت پدرش برعهده عمه اش شاهزاده سلطانم قرار گرفت.عمه اش وى را كه كودكى باهوش و باوقار بود از ساير شاهزاده ها بيشتر دوست مى داشت لذا او را به حرم شاهى برد.
ابراهيم ميرزا به زودى از سوى شاه به خاطر استعدادش در قصه گويى و نقل حكايات مورد توجه واقع و به مصلح الدّين چلبى ملقب شد و مورد تحسين قرار گرفت و در مجالس مشورت شركت مى كرد.(1)پس از مدتى معصوم بيگ صفوى كه رئيس ديوان اعلى بود به عنوان مربى وى برگزيده شد و ابراهيم ميرزا هفت سال را در خانه معصوم بيگ سپرى كرد.(2)وى از همان كودكى به صرف و نحو،منطق،معانى و بيان،اصول،علم رجال،تصحيح كتب، علم انساب،تاريخ،قرائت و تجويد روى آورد و نزد شيخ فخر الدّين طبسى و پدر او شيخ حسن على،علم آموخت.
همچنين علوم تجربى و طبيعى،حساب و هندسه،نجوم و موسيقى و نقاشى را نيز به قدر كفايت آموخت.(3)شاه طهماسب بخشى از روستاى الوند در نزديكى قزوين را به او بخشيد.(4)
در 961 ه.ق از سوى شاه به همراه امير غيب بيگ و بدر خان به جنگ عثمان پاشا كه به شهر زور حمله كرده بود فرستاده شد.اين سپاه توانست تعدادى از بزرگان عثمانى را دستگير و عثمان پاشا را به ترك محاصره شهر زور مجبور كند.(5)در 962 ه.ق شاه طهماسب وى را به عنوان مسئول جشن ازدواج عروسى فرزند خود اسماعيل ميرزا(شاه اسماعيل دوم بعدى)انتخاب كرد.(6)
در 963 ه.ق هنگامى كه بيش از 16 سال نداشت از طرف شاه و به خاطر
ص:214
ويژگى هاى خاصى كه نسبت به ساير شاهزادگان داشت به حكومت مشهد منصوب شد.قاضى احمد در اين باره مى نويسد:پس از اينكه شاه طهماسب در 962 ه.ق با عثمانى ها صلح كرد و به فتوحاتى در گرجستان نايل آمد و اندكى از مرزها آسوده خاطر شد، پايتخت را از تبريز به قزوين انتقال داد.(1)و تصميم گرفت امور عتبات عاليات مخصوصا مشهد مقدس را انتظام دهد و به جهت اينكه اخبارى مبتنى بر عدم اجراى دستورات وى رسيده بود،حسن سلطان روملو،حاكم مشهد،را عزل كرد و به فكر افتاد كه براى اين پست كسى را نامزد كند كه «عارف به معارف آن حضرت و عالم به قدر و منزلت اين سعادت باشد»و چون شاهزاده ابراهيم ميرزا بيشتر از بقيه شاهزادگان در نيك خلقى كوشيده بود و در عدالت گسترى و رعيت پرورى سرآمد ديگران بود به حكومت مشهد سرافراز شد تا به شكرانه اين انتصاب به عبادت و پاسدارى از ولايت خراسان بپردازد و «به انتظام مصالح و مهام سركار آن آستان معلى اشتغال نموده به جزوى و كلى امور مملكتى و مالى باز رسيده در احقاق حقوق مسلمانان و دفع ظلم از عجزه و زيردستان عمل نمايد.و در اجراى احكام و اوامر شرعى و دفع و رفع مكاره و مناهى كه به عهده سيادت پناه شيخ الاسلامى امير اسد اللّه (شوشترى)و متولى آن آستان است همكارى نمايد.»(2)و بر كار ساير حكام خراسان از سرحد سمنان تا هرات و سجستان اشراف داشته باشد.(3)شاه طهماسب همچنين بزرگترين دختر خود را به عقد او درآورد زيرا او در كسب فضيلت و عبادت از ساير شاهزاده ها ممتاز بود.(4)
شاه طهماسب،احمد سلطان افشار را مربى ابراهيم ميرزا قرار داد و مير منشى قمى،پدر قاضى احمد مؤلف خلاصة التواريخ،هم به وزارت او برگزيده شد.(5)
ص:215
ابراهيم ميرزا در اول ربيع الثانى 963 ه.ق رهسپار مشهد شد.(1)بزرگان مشهد از او استقبال شايانى كردند و او در سه شنبه هفتم جمادى الاول وارد مشهد و به زيارت حرم مطهر نايل شد و در محل چهارباغ كه حاكم نشين بود ساكن گرديد.(2)او سه روز در ديوان مى نشست و به امور مردم و درماندگان مى رسيد و دو روز ديگر را صرف فضائل و كمالات و مشق و شعر و خط و نقاشى و ساير هنرها و كاردانى و صحبت فضلا و حكما و شعرا و خوشنويسان و نقاشان و بقيه هفته را به سير و سوارى و باختن قپاق و چوگان بازى مى گذراند.(3)ابراهيم ميرزا دانش اندوزى را تا پايان عمر ادامه داد و در مهارت هاى گوناگون سرآمد ديگران شد.(4)
از وقايع سياسى دوران حكومت وى مى توان به پناه آوردن تعدادى از شاهزادگان مغولى خوارزم،كه از دوست خان ازبك شكست خورده بودند،به ايران در سال 964 ه.ق ياد كرد كه وى آنها را روانه دربار طهماسب كرد.(5)در 965 ه.ق مير منشى قمى را به قزوين فرستاد تا همسرش،دختر شاه طهماسب ،را به مشهد بياورد و سرانجام گوهر سلطان در 967 ه.ق به خانه شوهر آمد و جشن بزرگى بر پا شد(6)در 969 ه.ق شاه به تحريك معصوم بيگ صفوى،مير منشى،وزير ابراهيم ميرزا را از وزارت عزل و به جاى او خواجه ميرزا بيگ سابقى را كه وزير سوندوگ بيگ قورچى باشى بود به وزارت تعيين كرد.(7)
در سال 970 ه.ق شاه،ابراهيم ميرزا را كه طى نامه اى از حكومت خراسان
ص:216
مستعفى شده بود،به پايتخت خواند،تا توليت مزار شيخ صفى در اردبيل را به او واگذار كند اما بنا به مشورت قاضى محمد رازى،وى را به حكومت قاين منصوب كرد و دستور داد از سمنان برگردد.(1)ابراهيم ميرزا پس از يك سال و اندى كه در حكومت قاين بود دوباره به حكومت مشهد منصوب شد.(2)در سال 971 ه.ق تهاجم ازبكان به خراسان را دفع كرد(3)و در 972 ه.ق در رأس سپاهى مأمور سركوب شورش قزاق خان تكلو در هرات شد و با دستگيرى قزاق خان هرات را متصرف گرديد.(4)
ابراهيم ميرزا در سال 974 ه.ق از حكومت خراسان عزل گرديد.(5)
افوشته اى نطنزى در نقاوة الآثار علت عزل او را كمك نكردن وى به شاهزاده سلطان محمد ميرزا،كه در تربت حيدريه به محاصره ازبك ها افتاده بود، مى داند.(6)شاه طهماسب،ولى سلطان تاتى اغلى را به حكومت مشهد فرستاد و دستور داد وى ابراهيم ميرزا را از شهر اخراج كند.(7)ابراهيم ميرزا ناچار روانه سبزوار شد و دو سال در آنجا بود ولى در امور آن ولايت دخالت نكرد و با مردم سبزوار به خوبى رفتار كرد.در سال 982 ه.ق شاه طهماسب دوباره با او بر سر لطف آمد و او را به دربار خود خواند و در هنگام ورود به قزوين مورد احترام و استقبال قرار گرفت.در 26 ذى حجه اين سال به مقام ايشيك آقاسى باشى(رياست تشريفات دربار) برگزيده شد(8)و مشاور شاه گرديد.(9)
پس از درگذشت شاه طهماسب در سال 984 ه.ق درگيرى بر سر جانشينى او
ص:217
آغاز شد.پس از اينكه حيدر ميرزا، يكى از مدعيان جانشينى،كشته شد پسر ديگر شاه طهماسب به نام شاه اسماعيل دوم بر تخت نشست.ابراهيم ميرزا جانب وى را گرفت و در مسجد خطبه به نام او خواند و به استقبال شاه جديد كه از قلعه قهقهه به قزوين مى آمد رفت.حتى به گفته بعضى منابع شاه اسماعيل به خاطر اينكه خود به دست مخالفان كشته نشود،ابراهيم ميرزا را زير چتر شاهى قرار داد و با همراهان از راه اصلى به دولتخانه فرستاد و خود با تعداد كمى از بيراهه به شهر وارد شد.(1)
ابراهيم ميرزا مسئول برگزارى جشن به تخت نشستن شاه اسماعيل شد و به خوبى از عهده آن برآمد.(2)شاه اسماعيل پس از جلوس بر تخت در جمادى الاول 984 ه.ق تا هشت ماه رفتار خوبى با ابراهيم ميرزا داشت و در دهم شعبان همين سال مقام مهردارى خود را به او داد و منصب ديوان بيگى را نيز به او سپرد و كاشان و اردوباد را به تيول به وى داد.(3)اما پس از اينكه سلطان حسين ميرزا برادر،ابراهيم ميرزا،كه شاه اسماعيل از او مى ترسيد،در قندهار،درگذشت تصميم به قتل ابراهيم گرفت لذا فرمان دستگيرى ابراهيم ميرزا را صادر كرد.دسيسه چينى افرادى عليه ابراهيم ميرزا نيز در اين زمينه مؤثر بود،زيرا به شاه اسماعيل تلقين مى كردند كه تا وقتى ابراهيم ميرزا زنده باشد،حكومت وى در خطر است.دليل ديگر دشمنى شاه اسماعيل با او انتقاداتى بود كه ابراهيم ميرزا از شاه اسماعيل داشت.(4)ابراهيم ميرزا از زندان به شاه اسماعيل نامه نوشت و خواست كه او را نكشد اما شاه اسماعيل كه بسيارى از شاهزادگان را كشته بود به اين نامه توجهى نكرد و دستور داد ابراهيم ميرزا را در روز يكشنبه پنجم ذى حجه 984 ه.ق
ص:218
كشتند.(1)در اين هنگام ابراهيم ميرزا 34 سال داشت.(2)ابتدا جنازه او را در آستانه امامزاده حسين قزوين به خاك سپردند،(3)همسرش سلطان خانم حدود چهل روز گوشه گزيد و بسيارى از كتاب ها و نفايس گردآورى شده توسط شوهرش را از ترس اينكه به دست شاه اسماعيل بيفتد از بين برد و سرانجام خود نيز از غصه مرد و پيكر او هم در قم دفن شد.پس از مرگ شاه اسماعيل دوم در سال بعد(985 ه.ق)تنها دختر ابراهيم ميرزا به نام گوهر شاد بيگم (متولد 969 ه.ق مشهد)نعش پدر و مادر خود را براى دفن به مشهد منتقل كرد و در مدفنى كه قبلا آن دو براى خود در جوار روضه رضوى ترتيب داده بودند به خاك سپرد.(4)
ابراهيم ميرزا شاهزاده اى عالم و پرهيزگار بود و انواع علوم را در جوانى آموخت.خوش خط بود و انواع خطوط را نزد مالك ديلمى آموخته بود و از سبك مير على هروى پيروى مى كرد.او در ايام اقامت در مشهد بسيارى از مرقعات مير على هروى را گرد آورد.(5)
كتابخانه ابراهيم ميرزا در مشهد كتابخانه اى ممتاز پر از نفايس بود كه خوشنويسان و نقاشان و مذهبان و صحافان و تصويرسازان در آن كتابخانه مشغول كار بودند.(6)ابراهيم ميرزا،قاسم قانونى،موسيقى دان بزرگ عصر،را به مشهد آورد و دوازده سال نزد خود نگه داشت و خود موسيقى را از او آموخت.(7)
از ديگر هنرمندان و دانشمندان كه از الطاف ابراهيم ميرزا برخوردار بوده اند مى توان از خواجه حسين ثنايى مشهدى،ميرزا قلى هروى،مولانا مشرف حكاك،شعورى نيشابورى، مولانا عيشى،شيخ محمد سبزوارى،
ص:219
عبد اللّه مذهب شيرازى،على اصغر كاشى و عبدى گنابادى نام برد.(1)افرادى نيز از او دانش و هنر آموختند كه از جمله در خوشنويسى مى توان به مير وجيه الدّين خليل اللّه اشاره كرد.(2)در هر حال ابراهيم ميرزا به ويژه در مدت حكومت خود در مشهد و خراسان با سادات و خادمان حرم مطهر و ارباب دانش و علم و عموم مردم به خوبى رفتار مى كرد.به مستمندان كمك مى نمود و اكثر اوقات خود را با علما سپرى مى كرد.(3)
ابراهيم ميرزا به فارسى و تركى شعر مى سرود و«جاهى»تخلص مى كرد.(4)
قمى در گلستان هنر مى گويد كه ديوان اشعار ابراهيم ميرزا را در سه هزار بيت گرد آورده است.(5)در جاى ديگر نيز كه پس از مرگ ابراهيم ميرزا دخترش گوهر شاد خانم ديوان او را گرد آورد و ديباچه اى بر آن افزود كه در نقاط مختلف پراكنده است.(6)
نمونه هاى اشعار او را صبا در تذكره روز روشن و صادقى كتابدار در مجمع الخواص آورده اند و هر دو تبحر او را در نظم و نثر ستوده اند.(7)
از نمونه هاى شعر وى:
آمد بر من قاصد آن سرو سهى آورد بهى تا نبود دست تهى
من هم رخ زرد خود بر آن ماليدم يعنى ز مرض نهاده ام رو ببهى(8)
رجبعلى يحيايى
صفوى-اسماعيل دوم
(943-985 ه.ق)
اسماعيل ميرزا سومين شاه سلسله
ص:220
صفوى(984-985 ه.ق).
اسماعيل ميرزا فرزند شاه طهماسب اول در شب جمعه هيجدهم ذى حجه سال 943 ه.ق در قم(1)از مادرى به نام سلطانم دختر موسى سلطان موصلو(2)از امراى متنفذ تركمان(3)متولد گرديد.او در دربار رشد كرد و از آنجا كه يكى دو سال بعد از تولد،برادر بزرگترش محمد ميرزا به سمت نايب السلطنه تعيين و روانه خراسان شد،اسماعيل ميرزا نزديك بيست سال تنها فرزند شاه بود كه در دربار زيست و به همين دليل مورد توجه پدرش شاه طهماسب واقع شد.در هنگامى كه پدرش سرگرم نبرد با ازبك ها در شرق و عثمانى ها در غرب بود،وى فنون سوارى، تيراندازى،به كارگيرى اسلحه و خواندن و نوشتن را آموخت.او فردى درشت استخوان،شجاع و نترس بود و به جنگاورى علاقه داشت.(4)
هنگامى كه القاص ميرزا برادر شاه و حاكم شيروان در سال 954 ه.ق شورش كرد و به عثمانى ها پناهنده شد؛ شاه طهماسب،اسماعيل ميرزا را به حكومت شروان منصوب كرد و گوگچه سلطان قاجار را به سرپرستى او گماشت.(5)در همين سال شورش برهان على ميرزا از اعقاب سلاطين شروان را سركوب كرد.در سال بعد چون خبر پيشروى سلطان عثمانى و القاص ميرزا را به سوى تبريز شنيد به يارى پدر شتافت(6)و شاه طهماسب او را به همراه لله اش با هفت هزار نيرو به قارص فرستاد تا آنجا را بگشايند.آنها پس از كشتار تعداد زيادى از مردم به فتح قلعه موفق شدند.(7)پس از عقب نشينى
ص:221
سلطان سليمان به شامات،شاه طهماسب به قراباغ لشكر كشيد و اسماعيل ميرزا را روانه شروان كرد تا بار ديگر آنجا را متصرف شود.اما چون القاص ميرزا عراق عجم را مورد غارت قرار داد و پسر بهرام ميرزا را دستگير كرد؛(1)اسماعيل ميرزا مجبور شد به پدر بپيوندد.پس از عقب نشينى شاه سليمان عثمانى از مرزهاى ايران و لشكركشى به طرف غرب به منظور سركوبى مجارها،شاه طهماسب از فرصت استفاده كرد و به مناطق شرقى امپراطورى عثمانى لشكر كشيد و نيز به جنگ با چركس ها و گرجى ها پرداخت.
هرچند در منابع آشكارا از حضور شاه اسماعيل در اين لشكركشى ها سخنى به ميان نيامده است،اما از آنجا كه وى در سال هاى 955-956 ه.ق به سمت سرفرماندهى سپاه قزلباش برگزيده شده بود مسلما در اين نبردها حضور داشته است.(2)آنچه بيش از حد اسماعيل ميرزا را در سن 19 سالگى مشهور ساخت جنگ او در سال 959 ه.ق با اسكندر پاشا از سرداران برجسته عثمانى بود.
اسماعيل ميرزا در اين سال به دستور پدر به ناحيه وان لشكر كشيد تا با اسكندر پاشا كه با سپاهى انبوه ضربات سختى بر ايرانيان وارد كرده بود روبه رو شود.اسماعيل به خوبى از عهده اين كار برآمد و با هشت هزار نيرو شكست فاحشى بر جانشين سلطان عثمانى در ارزنة الروم وارد آورد.(3)تهور او در اين عرصه به گونه اى بود كه عثمانى ها از آن به بعد وى را اسماعيل ديوانه لقب دادند، در حالى كه در نظر قزلباش ها وى به قهرمان ملى تبديل گرديد.(4)هنگامى كه سلطان سليمان عثمانى از شكست سپاهيانش خبر يافت تصميم گرفت دوباره به مرزهاى ايران لشكركشى نمايد.شاه طهماسب دوباره سپاهى به
ص:222
سركردگى افرادى چون اسماعيل ميرزا، معصوم بيگ صفوى و شاه قلى خليفه مهردار به تخريب مناطقى از خاك عثمانى گسيل كرد.اسماعيل ميرزا نواحى وان،سلطان،ارجيش و عادلجواز را در ارمنستان غارت كرد(1)و هنگام پيشروى سپاه عثمانى،دستبردى هراس انگيز هم به سپاه عثمانى زد و سه هزار بار آذوقه آنها را به غنيمت گرفت.(2)چندى بعد دو كشور تصميم به صلح گرفتند.در سال 962 ه.ق شاه، دختر عمه اسماعيل را،كه پدرش شاه نعمت اللّه باقى يزدى بود،در جشنى بسيار باشكوه به عقد وى درآورد.(3)
پس از برگزارى مراسم،شاه طهماسب تصميم گرفت پايتخت دولت صفوى را از شهر آسيب پذير تبريز به قزوين كه از عثمانى دورتر و مركزيت بهترى داشت، منتقل كند(4)و در نظر داشت حكومت همدان را كه در دست بهرام ميرزا بود به اسماعيل ميرزا بسپارد اما چون چند شب به اردو نيامد و به گفته برخى منابع دنبال عياشى خود رفته بود،شاه از او بسيار ناخرسند گرديد و على سلطان تكلو را مأمور كرد وى را برداشته و به عنوان حاكم خراسان به هرات ببرد.(5)
اسكندر بيگ منشى نيز اعزام او به هرات را به واسطه انجام كارهايى دانسته كه مورد رضايت شاه نبوده است.(6)والتر هينتس كه در تحقيقى جامع زندگى اسماعيل را از جهات مختلف مورد ارزيابى قرار داده است، مى گويد تخطى هاى وى معلوم نيست از چه نوع بوده اما شايد رفتار غرورآميز وى موجبات حسادت پدرش را فراهم آورده بود.(7)بعيد نيست كه علت اصلى
ص:223
فرستادن او به هرات راضى نبودن روح سركش اسماعيل از صلح با عثمانى ها و تلاش وى در برهم زدن اين صلح بوده است و شاه خواسته او را از نواحى غربى كشور دور سازد.شاه نامه اى همراه على سلطان تكلو براى محمد خان شرف الدّين اغلى،اميرالامراى هرات فرستاد تا اسماعيل ميرزا را از بدو ورود به هرات زير نظر گيرد.(1)اما اسماعيل ميرزا كه در سبزوار از مضمون نامه پدرش مطلع شد پس از اينكه در سه شنبه بيست و سوم جمادى الاول به هرات وارد شد(2)بر امير الامراء پيشى جست و بر او سخت گرفت.پس از يك سال حكومت در خراسان،شاه از ماندن او و اقدامات استقلال طلبانه اش در هرات احساس خطر كرد.هينتس مى نويسد:«از جزئيات اقدامات اسماعيل ميرزا در منابع فارسى چيزى بيان نشده است اما وينچنزو دلى الساندرى اشاره كرده است كه اسماعيل ميرزا بدون اجازه شاه به امراى طوايف و عشاير قزلباش نامه نوشته و از آنها خواسته است بدون اعتنا به عقد قرارداد صلح به خاك ترك ها حمله ور شوند.ساير گزارش هاى ايتاليايى ها كه بر روايت هاى شفاهى ترك ها متكى است همه تأييدى بر اتهام فوق محسوب مى شود.»(3)گزارش جاه طلبى هاى اسماعيل ميرزا را محمد خان امير الامراء براى شاه نوشت و از او خواست دوباره سلطان محمد ميرزا،وليعهد را به هرات بفرستد.
در دربار هم معصوم بيگ صفوى صدر اعظم كه خصومت عميقى با اسماعيل ميرزا داشت به شاه فهماند كه پسرش نقشه هاى خطرناكى در سر دارد زيرا بدون اجازه پدرش به گردآورى لشكر پرداخته است.(4)شاه كه خاطرات دردناك شورش هاى برادرانش القاص ميرزا و سام ميرزا را در ذهن داشت و از تمايل سپاه به اسماعيل ميرزا آگاه بود از اين گستاخى ها به هراس افتاد.(5)
ص:224
بنابراين شاه،سوندوگ بيگ قورچى باشى افشار را مأمور كرد پسرش محمد ميرزا را به عنوان حاكم به هرات برد و اسماعيل ميرزا را به قزوين بياورد.(1)
سوندوگ بيگ بدون از دست دادن وقت اسماعيل ميرزا را از طريق طبس و يزد به ساوه برد و در آنجا به دستور شاه او را به معصوم بيگ صفوى تحويل داد.(2)معصوم بيگ او را با خود به قلعه قهقهه،محل اختفاى جواهرات سلطنتى در منطقه غرب اردبيل،برد.هم زمان با دستگيرى اسماعيل ميرزا،عليه طرفداران وى در دربار اقدامات سختى صورت گرفت و تعداد زيادى از آنها اعدام و برخى كور يا زندانى شدند.(3)از اين تاريخ كه اسماعيل ميرزا 21 سال داشت مدت نوزده سال و شش ماه و بيست و يك روز در شرايطى سخت در قلعه قهقهه به حيات خود ادامه داد.(4)
منابع فارسى مطلب زيادى درباره زندگى وى در قلعه مزبور ننوشته اند.
فرماندهان قلعه كه بنا به دستور شاه بايد از او به شدت مراقبت مى كردند هر دو سال يك بار عوض مى شدند(5)و شاه دستور اكيد داده بود كه از ارتباط وى با ديگران جلوگيرى شود.(6)بنا به گفته بدليسى وى مدتى در زنجير كشيده شد(7)اما بعدها از هواى آزاد نيز مى توانست استفاده كند و از كسانى كه از كنار قلعه مى گذشتند از اخبار آگاهى مى يافت.(8)مهمترين چيزى ك اسماعيل خود را با آن تسكين مى داد استعمال مواد افيونى ترياك و حشيش بود كه هرچه با گذشت زمان از تأثير آن كاسته مى شد،وى ناگزير بر مقدار آن مى افزود به گونه اى كه سرانجام روزانه 47 درهم فلونيا،معجونى مركب از ترياك و
ص:225
حشيش و ساير مخدرات،مصرف مى كرد كه اين مقدار براى از بين بردن فورى يك انسان سالم كافى است.بدين ترتيب وى سال هاى طولانى را در حالتى از يأس و نوميدى و سرمستى از مواد افيونى سپرى كرد.(1)در حالى كه در همين ايام قزلباشان به رهايى وى اميد داشتند و طرفدارى خود را از او در برخى مسايل نشان مى دادند.به تدريج در قزوين قزلباش ها به دو دسته تقسيم شدند برخى از اميران از جمله گرجى ها و استاجلوها مخالف اسماعيل ميرزا و امراى روملو و شاملو و برخى ديگر جانب اسماعيل ميرزا را گرفتند(2)امراى قزلباش از هنگام بيمارى شديد شاه طهماسب در سال 982 ه.ق تكاپوى خود را براى بر تخت نشاندن شاهزاده مورد نظر خود آغاز كردند.(3)با فوت شاه طهماسب در نيمه صفر 984 ه.ق(4)جدال بر سر جانشينى به اوج خود رسيد.اولين فرزند شاه يعنى سلطان محمد ميرزا به علت ضعف بينايى شانسى براى حكومت نداشت.اما حيدر ميرزا كه در اين هنگام حدود 22 سال داشت و به شدت مورد علاقه شاه بود و در چند سال اخير بيشتر امور به دست او مى چرخيد(5)به هنگام مرگ شاه با مادر بر بالين شاه حضور داشت(6)و خود را جانشين شاه و مورد حمايت استاجلوها،كه اكثر امور را در دست داشتند،مى دانست.(7)عدم تصريح شاه طهماسب به اينكه چه كسى بايد جانشين او باشد به بحران انجاميد.
قورچيان روملو،افشار،قاجار،بيات و ورساق كه از مخالفان حيدر ميرزا و در روز مرگ شاه نگهبان دولتخانه شاهى بودند،درها را بستند و خبر مرگ شاه را
ص:226
به همفكران خود دادند تا حيدر ميرزا را از سر راه بردارند و اسماعيل ميرزا را به تخت بنشانند.(1)همچنين پريخان خانم دختر بزرگ شاه طهماسب كه از طرفداران اسماعيل ميرزا بود و با حيله از دولتخانه گريخته بود خود را به دايى اش شمخال سلطان چركس رساند و كليدهاى قصر باغ را به او داد.(2)
مخالفان حيدر ميرزا پس از گرد آمدن و سنجيدن اوضاع به دولتخانه هجوم بردند و حيدر ميرزا را كه شخصيتى نرم خو و نابالغ داشت(3)روز پس از درگذشت شاه طهماسب به قتل رساندند.(4)طرفداران حيدر ميرزا پراكنده شدند و اسماعيل ميرزا براى جلوس بر تخت در 22 صفر 984 ه.ق از قلعه قهقهه بيرون آورده شد.(5)
نخستين فرمان اسماعيل ميرزا اين بود كه بايد بسيارى از افراد ايل قاجار،كه با او مخالف بودند،كشته شوند.(6)
اسماعيل سپس رهسپار اردبيل شد و پس از چند روز زيارت قبر اجداد، عازم قزوين شد.(7)در راه از كشته شدن برادرش مصطفى ميرزا كه مخالف وى بود ابراز خرسندى كرد(8)و با عبور از زنجان و سلطانيه به قزوين رسيد در حالى كه اهالى با تشويش به استقبال آمده بودند.(9)او كه به همه كس و همه چيز سوءظن داشت و نمى خواست قدرت به دست آمده را به سادگى از دست بدهد ابتدا قيافه فرمانروايى مردمى به خود گرفت و در آغاز به كشتن كسانى دستور داد كه جرم آنها بر همه آشكار بود و نيز به خزانه اى،كه
ص:227
پدرش آن را انباشته بود،دست دراز كرد و حقوق معوقه سپاهيان را پرداخت(1)و چندى را در كاخ سعادت آباد در حاشيه شهر به انتظار ساعت سعد براى ورود به شهر نشست.(2)از آنجا فرمان هاى شديدى مبنى بر عدم تعرض به مال مردم مى داد و در آغاز رفتار خوبى با شاهزادگان داشت و از آنان خواست با او همراهى كنند.دست خواهر خود پرى خان خانم را كه بيش از حد در امور دخالت مى كرد از كارها كوتاه كرد و حسينقلى خلفا روملو را كه در به تخت نشستن او سهمى بسيار داشت به اين اتهام كه او قبلا مى خواسته شاهزاده سلطان محمود را به پادشاهى بردارد كور كرد.(3)اين سختگيرى موجب بدگمانى قزلباش ها به وى شد.(4)
سرانجام پس از تعميراتى كه در دولتخانه دولتى ايجاد شد وارد دولتخانه گرديد.قزلباش ها از سراسر كشور با هدايا به حضور رسيدند و او در 27 جمادى الاول 984 ه.ق بر تخت سلطنت جلوس كرد.(5)مهمترين حوادث دوران سلطنت يك ساله وى چنين است:شاهزاده سلطان حسين ميرزا پسر بهرام ميرزا و نواده شاه اسماعيل اول كه حاكم مناطق شرقى ايران بود با دريافت خبر مرگ عمويش شاه طهماسب در قندهار سكه به نام خود زد و همين امر باعث شد كه شاه اسماعيل احساس كند سلطنتش متزلزل است و درصدد كشتن شاهزاده هاى خاندان صفوى برآيد.
از آنجا كه شاه اسماعيل چند ماه پس از جلوس بر تخت سلطنت احتمال مى داد كه امراى قزلباش يكى از برادران يا عموزاده هاى او را به سلطنت بردارند درصدد برآمد آنان را از ميان بردارد.(6)
ص:228
لذا برادرانش مصطفى ميرزا و سليمان ميرزا را در هفتم شعبان 984 ه.ق(1)و محمود ميرزا،احمد ميرزا و محمد حسين ميرزا را در ششم ذى حجه كشت.(2)نيز سلطان ابراهيم ميرزا فرزند بهرام ميرزا را كه از دانشمندترين شاهزادگان صفوى بود و پيش از اين شاه اسماعيل دوم از ترس برادر او سلطان حسين ميرزا كه در قندهار اعلام استقلال كرده بود،وى را به مقام مهردارى خود گماشته بود،به قتل رساند.(3)همچنين دستور داد عليقلى خان شاملو روانه هرات شود و عباس ميرزا(شاه عباس بعدى)را بكشد.
پس از اينكه فرزندى نصيب شاه اسماعيل شد او را شاه شجاع الدّين محمد ناميد و به همراهى اميرى از امراى خود روانه شيراز نمود.(4)
در عرصه امور مذهبى او به گرايش به مذهب اهل سنت متهم شد و دانسته يا ندانسته يكى از اركان مهم حكومت صفويه را به خطر افكند.به علماى اهل سنت مثل خواجه افضل تركه و ميرزا مخدوم شريفى نزديك شد،ميرزا مخدوم را به بالاترين مناصب روحانى گماشت و اندكى بعد آشكارا از مذهب تسنن حمايت كرد و از مردم خواست دست از بدگويى صحابه و عايشه بردارند.خود با علماى شيعه جدل مى كرد و حتى كار را به ناسزاگويى و درشتى با آنان رساند.بعضى از مجتهدان عصر همچون مير سيد حسين و مير سيد على را از دربار راند.
پول هايى بين طرفداران اهل سنت پراكند و شيعيان مورد آزار واقع شدند و دستور داد نام دوازده امام از ديوار مساجد حذف شود.اين اعمال باعث بدگويى مردم و دشمنى آنان با وى شد.(5)
ص:229
برخى بزرگان دربار خطر در پيش گرفتن چنين عقايد و سياست هايى را به او گوشزد كردند و به او اطلاع دادند كه برخى از امرا قصد دارند برادرزاده اش سلطان حسن ميرزا را به جاى او به سلطنت بردارند.لذا اسماعيل ميرزا مجبور شد از عقايد خود دست بكشد مشروط به اينكه امرا هم سلطان حسن ميرزا را از ميان بردارند.(1)هينتس عقيده دارد علت اينكه شاه اسماعيل دوم به اهل تسنن گرايش پيدا كرد و تيشه به ريشه خود زد معلوم نيست اما شايد يكى از دلايل مخالفت او با كارهاى پدرش اين بود كه بيست سال توسط همين پدر به زندان افتاده بود.والتر هينتس ادامه مى دهد او نمى خواست تنها خود به تسنن بگرود بلكه گزارش هاى ايتاليايى ها نشان مى دهد كه او حتى قصد داشت مذهب تسنن را مذهب رسمى ايران كند.(2)
در زمينه كشوردارى او كارها را به دست وزرا و ديوانيان سپرده بود و خود چندان دخالتى در امور نمى كرد بلكه هر گروهى از بزرگان كه پيش او مى آمدند دستوراتى به جهت اتباعشان مى داد(3)اكثر منابع دوره صفويه نوشته اند به خاطر ترسى كه مردم از شمشير خون چكان(4)او داشتند كسى را ياراى سرپيچى از دولت مركزى نبود و او دوست داشت كه سپاهى و رعيت از او در هراس باشند.(5)افوشته اى نطنزى دراين باره مى نويسد:اگرچه وى از علوم عقلى و نقلى و فضائل صورى بهره مند نبود اما آوازه شكوه و بزرگى او«در خاطر مردم از دور و نزديك و ترك و تازيك جاى كرده بود»و بااين كه در هنگام پادشاهى به انتظام امور هيچ ناحيه اى اقدام نكرد اما كار سپاهيان و مردم به حالت عادى پيش مى رفت و كسى جرات مخالفت
ص:230
نداشت و امنيت راه ها برقرار بود.(1)شاه اسماعيل كه بيست سال از لذايذ و سرگرمى هاى زندگى دربارى دور مانده بود اينك به جبران اين محروميت به عيش و نوش و هم نشينى با زيبارويان روى آورد.(2)از آنجا كه نيروى دولت وى بر شمشير قزلباش ها تكيه داشت، قزلباش ها در عهد وى قدرت فراوانى به دست آوردند و حكومت وى زمينه ساز تحول در ادامه حكومت صفويه گرديد.
او بسيارى از صوفيان و نيز طرفداران رقيبش حيدر ميرزا را نيز به قتل رساند.(3)
در زمينه روابط خارجى در عهد كوتاه حكومت شاه اسماعيل اتفاق قابل ذكرى نيفتاد.سفرايى كه در زمان پدرش به دربار عثمانى رفته بودند باز آمدند.(4)عثمانى ها هرچند با روى كار آمدن او به تقويت مرزهاى خود پرداختند اما جرأت تهاجم به مرزهاى ايران نيافتند.اكبر شاه حاكم مغولى هند هم وقتى خبر بر تخت نشستن وى را شنيد از توسعه مرزهاى خود به سمت ايران صرف نظر كرد و سفرايى به دربار شاه اسماعيل اعزام داشت.(5)در شمال شرقى،ازبكان نيز كمتر فعاليت داشتند و در هنگام جلوس او سفرايى از سوى پادشاهان خوارزم،گرجستان،اروپا و ازبك به حضورش رسيدند.(6)
رعب و وحشتى كه او ايجاد كرده بود و شاهزاده كشى و تغيير مذهبى كه او در پى آن بود كشور را تا آستانه سقوط پيش برد.
سرانجام شاه اسماعيل پس از يك سال و نيم حكومت(7)در حالى كه حدود 42 سال سن داشت در روز يكشنبه
ص:231
سيزدهم 985 ه.ق به طور مرموزى درگذشت.درباره علت مرگ وى اختلاف است.همه منابع نوشته اند در شب منتهى به مرگش همراه هم پياله اى خود حسن بيگ حلواچى سوار شد و تا نيمه شب به گردش در شهر پرداخت.او در آن شب فلونيا و ترياك و نيز ميوه و شيرينى بيشترى مصرف كرد.آنان پس از بازگشت در نيمه شب خوابيدند و پس از اينكه روز بعد تا ظهر از بيدار شدن او خبرى نشد،امرا سراسيمه درها را گشودند و وى را مرده يافتند.(1)اما اينكه در واقع چه عاملى سبب فوت او بوده است بر ما روشن نيست.در روضة الصفوية استعمال بيش از حد فلونيا علت مرگ او ذكر شده است.(2)اسكندر بيگ منشى مى نويسد:عده اى معتقد بودند او به دست خواهرش پريخان خانم كه شاه اسماعيل او را از مداخله در امور باز داشت مسموم شد و عده اى مرگ او را به قولنجى كه داشت نسبت مى دهند و گروهى مصرف بيش از حد مواد مخدر را عامل مرگ او دانسته اند اما علت واقعى مرگ او مشخص نشد.(3)
افوشته اى نيز همين موارد را ذكر مى كند.(4)به هر صورت مرگ او باعث شادى مردم شد زيرا از حكومت او دل خوشى نداشتند.(5)اكثر امرا پس از مرگ وى باهم متحد شدند و برادرش سلطان محمد ميرزا را به حكومت برداشتند.
جنازه شاه اسماعيل در شاهزاده حسين قزوين به خاك سپرده شد و ده سال بعد كه شاه عباس به حكومت رسيد جنازه او را به مشهد فرستاد.(6)
از لحاظ اخلاقى او مالامال از بدگمانى و سنگ دلى،نفرت،زرپرستى،
ص:232
لذت جويى،خست،شهوت پرستى، فريب كارى،قساوت،بى رحمى و بازيچه هوس هايى نفرت انگيز بود و از لحاظ روحى و فكرى داراى عقلى بيمار و در هم شكسته و در واقع خود قربانى سياست هاى پدرش بود(1)شاه اسماعيل هرچند از علم و سواد بالايى برخوردار نبود اما چندى نزد زين العابدين استرآبادى درس آموخته بود.نستعليق را خوب مى نوشت و در نقاشى و طراحى ساختمان مهارت داشت.(2)در اين نكته كه هينتس نوشته است در دوران او تمام كارگاه هاى نقاشى تعطيل شد و اين معلوم نيست به خاطر عدم آگاهى او از نقاشى بوده يا به اين دليل كه وى گرايش به مذهب سنت داشته و فقه اهل سنت چنين كارى را نمى پذيرفت.بايد به دليل دوم توجه نمود.مؤلف خلاصة التواريخ كه تاريخ خود را به دستور شاه اسماعيل دوم شروع كرده(3)تا حدى جانب او را گرفته است.شاه اسماعيل طبع شعرى نيز داشته است و به فارسى و تركى شعر مى سروده و ديوان اشعار او در ميان اهل ادب شناخته شده بوده است.(4)وى «عادلى»تخلص مى كرد(5)و غزل زير را در ايام سلطنت در قزوين سروده است:
تا به قزوين آمدم آسايش جانم نماند دردمند غم شدم اميد درمانم نماند
بس كه بر ياد رخ هم صحبتان بگريستم اشك خونين قطره اى در چشم گريانم نماند
از ضعيفى همچو تارى شد تنم در پيرهن غير دست محنت و غم در گريبانم نماند(6)
رجبعلى يحيايى
ص:233
صفوى-اسماعيل ميرزا
(1010-1022 ه.ق)
فرزند چهارم شاه عباس اول.
اسماعيل ميرزا كه پس از محمد باقر ميرزا،حسن ميرزا و سلطان محمد ميرزا،چهارمين فرزند شاه عباس اول بود،در هشتم ربيع الاول سال 1010 ه.ق پاى به عرصه وجود گذاشت.(1)وى در سن دوازده سالگى در اصفهان بيمار گشت و در روز جمعه بيست و نهم جمادى الثانى سال 1022 ه.ق درگذشت.جنازه او را چند روزى در امامزاده اسماعيل در محله كليار اصفهان به امانت گذاشتند و سپس به مشهد مقدس انتقال دادند و در جوار بارگاه رضوى به خاك سپردند.(2)
رجبعلى يحيايى
صفوى-القاص ميرزا
(-957 يا 984 ه.ق)
شاهزاده نامدار صفوى و سومين فرزند پسر شاه اسماعيل اول صفوى.
القاص ميرزا فرزند سوم شاه اسماعيل اول،روز جمعه دهم صفر سال 922 ه.ق از مادرى به نام خان بيگى خانم موصلو در هنگام اقامت شاه صفوى در قراباغ،شمال غربى ايران،به دنيا آمد.(3)او پس از مرگ پدرش شاه اسماعيل در دربار شاه جديد يعنى برادر بزرگترش شاه طهماسب اقامت داشت و ابتدا در همراهى با طهماسب شجاعت هاى فراوانى از خود نشان داد.
اولين فعاليتى كه از او گزارش شده است به سال 934 ه.ق مربوط است كه وى در كنار برادرش سام ميرزا در لشكر شاه طهماسب عليه ازبكان در جنگ خونين
ص:234
جام شركت داشت و در نهايت پايدارى آنها منجر به شكست ازبكان شد.(1)بار ديگر در سال 936 ه.ق با لقب ابو الغازى،پدر جنگ،در لشكركشى عليه ازبكان در رأس چهار هزار نفر فرماندهى بخشى از سپاه را برعهده داشت.(2)
در سال 939 ه.ق كه ازبكان براى بار پنجم به خراسان حمله كردند او به همراهى مربى خود،بدر خان استاجلو، به دفع ازبكان مأمور شد و در استرآباد قمش اغلان ازبك را شكست دادند.(3)
قمش اغلان سرگردان به مرو گريخت و چهار برادر او و تعداد زيادى از ازبكان به اسارت درآمدند.القاص ميرزا آنها را روانه دربار برادر نمود و خود با بدر خان در استرآباد اقامت كرد.(4)
القاص ميرزا بار ديگر در همين سال از سوى شاه طهماسب به فتح مرو مأمور شد.حاكم ازبك مرو چون توان مقاومت نداشت از مرو گريخت.القاص ميرزا براى آن شهر حاكمى انتخاب كرد و به هرات بازگشت.(5)در سال 940 ه.ق شاه طهماسب القاص ميرزا را از ساوجبلاغ به همراه چند سردار ديگر براى نبرد با عثمانى ها كه به رهبرى سلطان سليمان به نواحى غرب كشور حمله آورده بودند پيشاپيش اردو فرستاد.(6)
يكى ديگر از مهمترين مأموريت هاى القاص ميرزا فرستاده شدن او به ايالت شروان بود كه در اين هنگام اوضاعى آشفته داشت.وى با سرداران همراه خود آن سرزمين را تسخير و حاكم آنجا شروانشاه شاهرخ بن سلطان فرخ را دستگير كرد و به تبريز فرستاد.او خود از جانب شاه
ص:235
طهماسب حاكم آنجا شد(1)و به مدت نه سال در آنجا حكومت راند.(2)القاص ميرزا در سال 953 ه.ق احتمالا با تحريك عثمانى ها عليه برادرش شاه طهماسب دست به شورش زد و سكه و خطبه به نام خود نمود.علت واقعى شورش او دانسته نيست اما مى توان گفت جاه طلبى او براى رسيدن به حكومت و قدرت فراوانى كه در شروان به دست آورده بود و فرصت طلبى عثمانى ها در شورش او مؤثر بوده است.(3)
شاه طهماسب از رى عليه او لشكر كشيد و به تبريز رفت و عده اى را مأمور آوردن او كرد.القاص ميرزا هراسان شد و مادر و فرزند خود را به شفاعت فرستاد.(4)شاه عذر او را پذيرفت و همراه مادرش هيئتى را به شروان روانه كرد.القاص ميرزا متعهد شد كه ديگر عليه برادر قيام نكند و سالانه هزار تومان تبريزى به عنوان خراج شروان به حكومت بپردازد.(5)اما در همان سال دوباره عليه برادر دست به شورش زد.
هنگامى كه شاه طهماسب به گرجستان لشكر كشيده بود او نيز به عنوان رقيب شاه به آنجا لشكر كشيد اما از والى آنجا به سختى شكست خورد.چون از شاه طهماسب هم شكست خورد ناچار نزد سلطان عثمانى گريخت و براى دستيابى به حكومت شروان و ايران سلطان عثمانى را به لشكركشى به ايران واداشت.اين لشكركشى سومين لشكركشى بزرگ سلطان عثمانى عليه ايران بود.القاص ميرزا به سلطان عثمانى گفته بود كه با رسيدن او به ايران قيامى عمومى در طرفدارى از او بر پا مى شود و او مى تواند طهماسب را سرنگون كند.اما لشكركشى سلطان عثمانى با لشكر بزرگى كه از آناتولى، سوريه،مصر،قرامان و ديار ربيعه فراهم
ص:236
آمده بود،موفقيت چشمگيرى به دست نياورد(1)و شاه طهماسب بار ديگر با سياست از بين بردن منابع سر راه سپاه عثمانى و فرستادن سپاهيانى براى عمليات انحرافى و ايذايى سلطان عثمانى را در رسيدن به اهدافش ناكام گذاشت.
القاص ميرزا در آخرين تلاش توسط سلطان عثمانى به مركز ايران اعزام شد.او به مرند تاخت،سپس به همدان رفت و بر قم دست يافت و يكى از سرداران خود را به غارت رى فرستاد.كاشان را خود گرفت و در اين شهرها غارت فراوان كرد.(2)سپس رهسپار اصفهان شد اما مقاومت مردم به او اجازه تصرف شهر را نداد.شاه طهماسب هم برادر وفادار خود بهرام ميرزا و ابراهيم خان ذو القدر را به سركوبى او فرستاد.القاص ميرزا نوميدانه به ايزد خواست تاخت و آنجا را غارت كرد و از آنجا به قلعه سفيد و سپس به بهبهان رفت و شهر اخير را به آتش كشيد.از آنجا به شوشتر رفت اما مقاومت مردم او را واداشت به طرف دزفول برود.در آنجا هم كارى از پيش نبرد.سرانجام به بغداد كه در دست عثمانى ها بود رفت و چندى در آنجا بود كه سلطان سليمان لشكرى به سركوبى او گسيل كرد.القاص ميرزا به كردستان ايران گريخت و با لشكر بيست هزار نفره طهماسب مواجه شد و سرانجام در سال 956 ه.ق به دام افتاد.شاه طهماسب او را نكشت اما دستور به حبس ابدى او و پسرش احمد ميرزا داد.(3)برخى از منابع تاريخى محل حبس و مرگ او را قلعه قهقهه آذربايجان و به سال 957 ه.ق نوشته اند.(4)خود شاه طهماسب هم در
ص:237
تذكره اش مى نويسد كه او را در قلعه الموت حبس كرده است.(1)اما منابع ديگر كه بيشتر ادبى هستند سال وفات او را سال 984 ه.ق در مشهد مقدس ذكر كرده اند(2)او فرزندانى داشت كه احتمالا چون در شورش هايش همراه او بودند،به زندان افتادند.در تكملة الاخبار آمده است در 973 ه.ق در زلزله اى كه رخ داد فرزندان القاص ميرزا به نام هاى سلطان احمد و سلطان فرخ زير آوار كشته شدند.(3)
القاص ميرزا شخصى شجاع بود كه ده-دوازده سال در نبردها شركت جست و عنوان ابو الغازى گرفت اما ازسوى ديگر انسانى جاه طلب بود كه در راه رسيدن به اهدافش سال ها تلاش كرد و براى رسيدن به حكومت از توسل به دشمن سرسخت ايران يعنى عثمانى ها هم چشم نپوشد و لشكركشى عثمانى ها و هجوم خود وى به شهرها آسيب هاى فراوان بر ايران وارد ساخت.
با وجود اين،القاص ميرزا ذوق ادبى نيز داشته است و اشعارى از او بر جاى مانده است از آن جمله:
منم كه نيست مرا در جهان نظير و همال به رزم،دشمن جانم به بزم،دشمن مال(4)
***
چون شير درنده در شكاريم همهدايم به هواى خويش ياريم همه
چون پرده ز روى كارها برخيزدمعلوم شود كه در چه كاريم همه(5)
رجبعلى يحيايى
صفوى-امام قلى ميرزا
(-986 ه.ق)
امام قلى ميرزا فرزند هفتم يا به قولى هشتم شاه طهماسب صفوى(930-
ص:238
984 ه.ق)است.مادرش خان پرور خانم گريمه،خواهر زال بيگ گرجى بود كه(1)در زمان مرگ شاه طهماسب حدود چهارده سال داشت.در سال 979 ه.ق كه اللّه قلى سلطان ايجك اغلى استاجلو از حكومت گيلان معزول شد،امام قلى ميرزا به اتفاق پيشكار خود پيره محمد خان استاجلو به عنوان حاكم راهى آن منطقه شد.(2)
در سال 984 ه.ق بعد از فوت شاه طهماسب اول و كشمكش هاى امرا و شاهزادگان صفوى بر سر جانشينى، بالاخره طرفداران اسماعيل ميرزا (940-985 ه.ق)پيروز شدند و او را كه بيش از بيست سال عمرش را در زندان قهقهه گذرانده بود بر تخت نشاندند.در هنگام حركت اسماعيل ميرزا(شاه اسماعيل دوم)از سمت آذربايجان به قزوين درالنگ قراباغ زنجان،امام قلى ميرزا به همراه پيره محمد خان به او پيوست و در 16 ربيع الاول 984 ه.ق با اردوى شاهى وارد قزوين شد.شاه اسماعيل مدتى با برادران و ديگر شاهزادگان به مدارا و دوستى رفتار كرد اما در نهايت نيت خود را آشكار كرد و دستور قتل همه شاهزادگان را صادر كرد؛از جمله امام قلى ميرزا را به همراه سلطان احمد ميرزا«به دولتخانه آورده و در همان جا شربت مرگ چشانيدند.»(3)پس از فوت شاه اسماعيل دوم،جسد امام قلى ميرزا و ساير شاهزادگان با اجازه سلطان محمد خدابنده به مشهد منتقل شد و در جمادى الاول 986 ه.ق در حرم مدفون گرديد.(4)
اسماعيل رضايى
صفوى-بهرام ميرزا
(923-956 ه.ق)
سومين فرزند شاه اسماعيل اول
ص:239
صفوى(906-956 ه.ق)حاكم هرات، گيلان و همدان.
بهرام ميرزا در سال 923 ه.ق به عنوان سومين پسر شاه اسماعيل اول(1)و برادر تنى شاه طهماسب اول متولد گرديد.مادرش از دختران امراى تركمان موصلو بود.(2)در زمان فوت پدرش شاه اسماعيل،وى قريب هفت سال داشت.پس از آن در كنار برادر بزرگش شاه طهماسب(930- 984 ه.ق)قرار گرفت.شاه طهماسب در سال 936 ه.ق به خراسان لشكر كشيد و با ازبكان جنگيد و حكومت خراسان را كه در عهد صفويه به خاطر هم جوارى و حملات ازبكان از اهميت خاصى برخوردار بود و به مثابه نايب السلطنه نائب السلطنه نشين به حساب مى آمد،به نام بهرام ميرزا كرد و سرپرستى او و اميرالامرايى خراسان را به غازى خان تكلو سپرد و خود رهسپار مناطق غربى كشور شد.(3)شاه طهماسب در نظر داشت با انتصاب بهرام ميرزا به حكومت خراسان،از قدرت قزلباشان نيز بكاهد.(4)در ايام حكمرانى وى در هرات،امير سلطان ابراهيم امينى،كه از اعيان هرات بود و در شعر،سخندانى و علوم استاد بود،به تربيت بهرام ميرزا مأمور شد.(5)
در سال 938 ه.ق عبيد خان ازبك بار ديگر به خراسان حمله كرد و هرات را در محاصره افكند و بهرام ميرزا و مردم هرات به مدت يك سال و نيم در محاصره بودند تا اينكه شاه طهماسب دوباره به خراسان آمد و آنها را نجات داد.(6)حكومت هرات در سال 939 ه.ق
ص:240
به واسطه رنج زيادى كه بهرام ميرزا و مربى اش كشيده بودند به سام ميرزا داده شد و بهرام ميرزا و سرپرستش به غرب آمدند تا اندكى از رنج آنان كاسته شود.(1)در سال 940 ه.ق كه سلطان سليمان عثمانى با لشكرى فراوان به ايران حمله كرد،بهرام ميرزا در جنگ با عثمانى شركت كرد.(2)در همين سال شاه طهماسب به حسين خان شاملو وكيل خود سوءظن يافت و او را به قتل رساند و سپاه او را به بهرام ميرزا داد.(3)
او در سال هاى بعد هم برخلاف دو برادر ديگرش،سام ميرزا و القاص ميرزا،كه عليه شاه طهماسب شوريدند به شاه طهماسب وفادار ماند و در جنگ با شورشيان و نيز دفاع از مرزهاى غربى ايران در برابر عثمانى ها شركت داشت.
به همين دليل شاه هم به او اعتماد بيشترى داشت و مناصبى به او بخشيد.
از جمله در سال 943 ه.ق حكومت گيلان را به او داد و او را همراه عده زيادى به آنجا فرستاد.اما پس از شش ماه عده اى بر او شوريدند و او را از آنجا بيرون راندند.(4)در سال 946 ه.ق مأموريت مهم حمله به كردستان و سركوب حاكم آنجا به او سپرده شد.(5)
در سال 949 ه.ق به لار و سپس به رستمدار به مأموريت نظامى رفت.(6)
سال هاى بعد تا 954 ه.ق در قزوين بود و گاه مأموريت هايى مى يافت.
عمده ترين وقايع زندگى وى در سال هاى 953 و 954 ه.ق شورش برادرش القاص ميرزا و توسل او به سلطان عثمانى بود كه مى توانست خطرى جدى براى حكومت صفويه باشد؛اما با وفادارى اشخاصى مثل بهرام ميرزا به شاه طهماسب اين خطر رفع شد.به نظر مى رسد در همين سال ها
ص:241
بهرام ميرزا حاكم همدان بوده است.زيرا در 955 ه.ق از همدان به اردوى شاه شتافت تا او را عليه عثمانى ها كمك كند.(1)و در همين سال كه القاص ميرزا از سوى سلطان عثمانى به مناطق مركزى ايران فرستاده شد تا آنجا را غارت كند «خانه كوچ»بهرام ميرزا را در همدان غارت كرد.(2)بهرام ميرزا در دوران شورش القاص ميرزا مأمور مبارزه با وى بود.سرانجام بهرام ميرزا در نوزدهم رمضان 956 ه.ق در سن 33 سالگى وفات يافت؛نعش او را به مشهد آوردند و در حرم رضوى دفن كردند.(3)حسينى گنابادى علت مرگ او را ناراحتى ناشى از فوت برادرش القاص ميرزا مى داند كه به قولى در همين سال درگذشت.شايد يكى از مسايلى كه بهرام ميرزا از آن رنج مى برد،سوءظنى بود كه شاه طهماسب البتّه در حد كمترى از ديگر برادران نسبت به وى داشت.(4)محل دفن بهرام ميرزا را در گنبدى در پشت روضه متبركه حضرت رضا عليه السّلام نوشته اند.(5)
بهرام ميرزا از ذهنى قوى برخوردار بود و طبع شعر داشت و در طراحى و خطاطى خط به ويژه نستعليق مهارت زيادى داشت.رباعى زير از نمونه هاى شعرى اوست:
افسوس كه در خيال و خوابيم همه سرگشته فكر ناصوابيم همه
در پرده ظلمت و حجابيم همه وز شومى نفس در عذابيم همه(6)
*** او عالم دوست و دانش دوست بود و گفته شده است كه يحيى بن عبد اللطيف حسينى قزوينى كتاب لب التواريخ را به نام وى تأليف كرده است.(7)از بهرام
ص:242
ميرزا سه فرزند بر جاى ماند:سلطان حسين ميرزا و ابو الفتح ميرزا كه شرح حال آنها در همين كتاب آمده است و ديگر بديع الزمان ميرزا كه به فرمان شاه طهماسب در سيستان به سر مى برد و والى نيمروز بود و در سال 984 ه.ق به فرمان شاه اسماعيل دوم كشته شد.(1)
لازم به ذكر است كه همسر بهرام ميرزا نيز كه در سال 978 ه.ق درگذشت در كنار قبر شوهرش در حرم حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.(2)
رجبعلى يحيايى
صفوى-حسن ميرزا
(ح 966-984 ه.ق)
فرزند اول سلطان محمد خدابنده صفوى(985-996 ه.ق)و برادر بزرگتر شاه عباس اول.
سلطان حسن ميرزا صفوى فرزند محمد شاه صفوى،در حدود 966 ه.ق متولد شد.مادرش دختر مير عبد العظيم سيفى حسينى،از سادات و امراى معتبر گيلان،بود.(3)وى مدتى از دوران كودكى را نزد پدرش سلطان محمد ميرزا گذراند.در زمان حاكميت پدرش در خراسان به سال 976 ه.ق وقتى برادرش،حمزه ميرزا متولد شد،پدر بزرگش شاه طهماسب او را به دربار قزوين فراخواند.(4)در سال 976 ه.ق و پس از فوت مراد خان والى گيلان، سلطان حسن ميرزا توسط شاه طهماسب به عنوان حاكم نيمى از ولايت مازندران برگزيده شد.(5)پس از فوت شاه طهماسب در سال 984 ه.ق نزاع بر سر جانشينى او آغاز شد و سرانجام شاه اسماعيل دوم فرزند شاه طهماسب بر تخت سلطنت نشست.از مهمترين اقدامات اين شاه صفوى كه به دستور
ص:243
پدرش مدت بيست سال زندانى شده بود(1)دستور قتل عام تمامى شاهزادگانى بود كه احتمال مى داد توسط برخى از سران قزلباش به حكومت برداشته شوند.
سلطان حسن ميرزا كه اينك در مازندران بود بى جهت اميدوار بود كه در دوره شاه جديد به آزادى و قدرت بيشترى دست يابد،زيرا مادر شاه وى را از صميم قلب دوست داشت و از طرف ديگر شاه اسماعيل از خود پسرى نداشت و بدين ترتيب سلطان حسن ميرزا مى توانست خود را وليعهد آينده مملكت بداند.(2)بنابراين او كه از دشمنى قبايل مازندران با يكديگر به ستوه آمده بود،با كشتن پيشكار مازندرانى خود، كه بر همه امور مسلط شده بود،تصميم گرفت بدون كسب اجازه از شاه جديد به سوى قزوين حركت كند.وى با اموال منقول خود به سوى پايتخت روانه و در تهران مقيم شد.در اين هنگام شاه اسماعيل دوم كه نقشه قتل شاهزادگان صفوى را در ذهن داشت از آمدن سلطان حسن ميرزا به جانب پايتخت نگران شد،بنابراين پيكى را به تهران فرستاد و به بهانه اينكه وسائل استقبال از او و ملكه مادر كه اينك در قم بسر مى برد،آماده نيست،سلطان حسن ميرزا را به ماندن در تهران دستور داد.و او هم در تهران منتظر ماند.شاه اسماعيل مدتى بهانه مى آورد كه ساختمان ها و اوضاع آماده نيست؛پس از چندى مسيب خان تكلو را به تهران فرستاد تا سلطان حسن ميرزا را به قتل برساند.از طرفى براى خام كردن اطرافيان از روى خدعه و فريب در حضور روحانيان و صاحبان كشورى خود را نادم و پشيمان نشان داد و فرستاده يى ديگر را اعزام كرد تا اگر مسيب خان هنوز سلطان حسن ميرزا را نكشته است،از اين اقدام جلوگيرى كند.شاه اسماعيل اميدوار بود قبل از رسيدن فرستاده،مسيب خان،سلطان
ص:244
حسن ميرزا را كشته باشد.اما هنگامى كه شنيد فرستاده دوم قبل از كشته شدن سلطان حسن ميرزا رسيده و او را از كشتن باز داشته است بسيار خشمگين شد و دست از ظاهرسازى برداشت.
پس از اينكه در قزوين آشوبى روى داد،شاه اسماعيل از سران تكلو و تركمان،كه متهم شده بودند مى خواهند سلطان حسن ميرزا را به پادشاهى بردارند،خواست با كشتن سلطان حسن ميرزا وفادارى خود را به وى اثبات كنند.لذا چهل و چهار تن قورچى تركمان براى اثبات وفادارى تركمانان به شاه اسماعيل مطابق دستور او عازم تهران شدند و بر سلطان حسن ميرزا،كه اينك به عموى خود،شاه اسماعيل، مظنون شده بود وارد شدند.سلطان حسن ميرزا در خانه را بر خود بست و از بالاى بام با تير و كمان شروع به جنگيدن با قورچيان كرد و تا آخرين تير از خود دفاع نمود.سرانجام سردسته قورچيان اعلام كرد كه آمده است وى را به قزوين ببرد و قرآن به دست گرفت و سوگند خورد كه نمى خواهند او را بكشند.سلطان حسن ميرزا اين سوگند را باور كرد و تسليم شد،اما آنها بر او حمله بردند و او را كشتند.(1)روز قتل او را دوشنبه بيست و يكم جمادى الاولى 985 ه.ق نوشته اند.(2)جنازه اش در امامزاده زيد تهران به خاك سپرده شد.(3)
پس از اينكه شاه عباس اول به حكومت رسيد در 997 ه.ق دستور داد جنازه او را به همراه برخى از اجساد ديگر كه بايد از قزوين به مشهد منتقل مى شد به مشهد آورده و به خاك بسپارند.(4)سلطان حسن ميرزا طبع شعر نيز داشته است.از جمله اشعار اوست:
رويت كه ز باده لاله مى رويد ازو تاب شراب ژاله مى رويد ازو
ص:245
دستى كه پياله اى ز دست تو گرفت گر خاك شود پياله مى رويد از(1)
رجبعلى يحيايى
صفوى-حسين ميرزا
(حدود 947-984 ه.ق)
دومين پسر بهرام ميرزا و نواده شاه اسماعيل اول صفوى.
سلطان حسين ميرزا از شاهزادگان نسبتا مشهور صفوى در حدود 947 ه.ق متولد شده است زيرا به هنگام مرگ در سال 984 ه.ق سى و هفت سال داشته است.(2)از دوران كودكى وى اطلاع چندانى در دست نيست.پدرش بهرام ميرزا در سال 936 ه.ق از طرف شاه طهماسب حاكم مشهد شد(3)و برخلاف دو برادر ديگر شاه طهماسب يعنى سام ميرزا و القاص ميرزا كه بر شاه شوريدند تا آخر عمر به برادر وفادار ماند.سلطان حسين ميرزا هم مثل پدر در ركاب شاه طهماسب بود.
از جمله در چهارده سالگى به سال 961 ه.ق كه سلطان سليمان پادشاه عثمانى به ايران حمله آورد وى در خدمت شاه طهماسب و در راستاى اجراى سياست تدافعى ضربه زدن به عقبه سپاه عثمانى به خاك آنان مأمور شد و در اين نبردها سردار بخشى از نيروهاى اعزامى بود.(4)در 963 ه.ق شاه طهماسب او را به فتح قندهار مأمور ساخت؛زيرا همايون،پادشاه هند كه در 951 ه.ق به ايران پناهنده شد،قول داده بود كه اگر هند را به كمك ايرانيان باز پس گيرد،قندهار را به ايران واگذار خواهد كرد.اما چون فتح شهرهاى كابل،غزنين و هند طول كشيد،او قندهار را به بيرام خان وزير خود كه
ص:246
طرفدار هر دو دولت صفوى و گوركانى به حساب مى آمد سپرد و به ايرانيان واگذار نكرد.بنابراين همايون تا هنگام مرگش به سال 962 ه.ق به وعده خود وفا نكرد.پس از او فرزندش جلال الدّين اكبر پادشاه هند شد ولى او نيز شهر را به ايرانيان پس نداد.در همين هنگام فردى به نام شاه محمد قلاطى كه در اين سال با حمله بهادر خان ازبك حاكم زمين داور مواجه گشته بود،از شاه ايران كمك خواست.شاه طهماسب هم فرصت را براى مداخله غنيمت شمرد و سلطان حسين ميرزا را روانه قندهار كرد.(1)سلطان حسين ميرزا، بهادر خان را شكست داد اما شاه محمد قلاطى هم شروع به حيله بازى كرد و حاضر نشد شهر را به ايرانيان بدهد.
ايرانيان زمين داور را متصرف شدند و وضعيت را به شاه نوشتند.شاه طهماسب هم در سال 965 ه.ق على سلطان تاتى اغلى را به كمك سلطان حسين ميرزا فرستاد و فرمان ايالت و دارايى آن ولايت نيز از سوى شاه طهماسب به نام حسين ميرزا صادر شد.
ايرانيان شش ماه قندهار را محاصره كردند و شاه محمد قلاطى مجبور شد شهر را به ايرانيان داده و به هند برود.
سلطان حسين ميرزا در آن شهر مستقر شد و نزديك به بيست سال در آنجا حكومت كرد.(2)شاه طهماسب يكى از دختران خود را هم نامزد همسرى وى كرد.(3)
از شيوه حكومت سلطان حسين ميرزا در منابع چيزى نيامده است فقط در دو مورد ذكرى از او رفته است.اول اينكه در سال 969 ه.ق با جمعى از سپاهيان خود به زيارت حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به مشهد آمد و از طرف برادرش ابو الفتح ابراهيم ميرزا حاكم مشهد(963-978 ه.ق)مورد استقبال
ص:247
شايانى قرار گرفت.او در مدت بيست روز اقامت خود در مشهد هر روز به زيارت مى شتافت و قصد داشت مدت بيشترى در مشهد بماند.اما هنگامى كه خبر فوت شاهزاده خانم سلطانم را شنيد از ترس اينكه شايد شاه طهماسب دستور توقيف او را در مشهد صادر كند،با عجله به قندهار بازگشت.(1)گزارش دوم مربوط به سال 972 ه.ق است.در اين سال كه قزاق خان در هرات عليه شاه طهماسب شورش كرد سلطان حسين ميرزا به دستور شاه طهماسب جهت كمك به سپاه اعزامى به هرات رفته و پس از تسليم شدن قزاق خان به ناحيه حكومتى خود برگشت.از اين به بعد تا سال 984 ه.ق از وى اطلاعى در دست نيست.
در اين سال،كه شاه طهماسب فوت كرد و جنگ بر سر جانشينى او در قزوين رخ داد،سلطان حسين ميرزا در قندهار اعلام استقلال كرد و سكه و خطبه به نام خود نمود.(2)اين عمل سلطان حسين ميرزا به معناى سرپيچى از دولت مركزى بود و باعث تزلزل در موقعيت شاه اسماعيل دوم(984- 985 ه.ق)شد و شاه را واداشت به اقدامات احتياطى دست بزند.(3)اما طولى نكشيد كه در بيست و يكم رجب همين سال سلطان حسين ميرزا ناگهان درگذشت.(4)برخى از مورخين نوشته اند كه وى به اجل طبيعى درگذشته است(5)اما به گفته افراد ديگر پس از اينكه وى اعلام استقلال كرد با مخالفت تعدادى از بزرگان روبرو شد.او تنى چند از مخالفان را كشت و قصد داشت بقيه را مسموم كند،اما ساقى به اشتباه از نوشيدنى مسموم به خود او داد و باعث
ص:248
مرگ وى شد.(1)خبر درگذشت سلطان حسين ميرزا در 16 شعبان 984 ه.ق به قزوين رسيد(2)و شاه اسماعيل دوم از اين خبر شادمان شد زيرا وى را رقيب خطرناكى براى خود مى پنداشت.
همچنين درگذشت سلطان حسين ميرزا دست شاه اسماعيل دوم را در كشتن ديگر شاهزادگان همچون ابراهيم ميرزا كه تاكنون وى را به خاطر ترس از برادرش،سلطان حسين ميرزا نكشته بود،باز كرد.بنابراين شاه اسماعيل پس از شركت ظاهرى در مراسم تعزيه اى كه از طرف پسران سلطان حسين ميرزا تشكيل يافته بود،دستور قتل ابراهيم ميرزا و نيز پسر سلطان حسين ميرزا، يعنى محمد حسين ميرزا را صادر كرد.
جسد سلطان حسين ميرزا به دستور شاه اسماعيل دوم به مشهد منتقل گرديد و در محل پشت سر حضرت امام عليه السّلام دفن شد.(3)
از سلطان حسين ميرزا پنج پسر و تا جايى كه از منابع برمى آيد يك دختر باقى ماند:اول،محمد حسين ميرزا كه در دربار شاه طهماسب مى زيست و در يك شنبه ششم ذى الحجه 984 ه.ق به دستور شاه اسماعيل دوم به قتل رسيد.(4)
دوم،مظفر حسين ميرزا كه پس از روى كار آمدن شاه محمد خدابنده (985-996 ه.ق)چون ارشد اولاد بود به حكومت قندهار منصوب گرديد.(5)
سوم،رستم ميرزا كه با روى كار آمدن شاه محمد خدابنده به حكومت زمين داور برگزيده شد.
چهارم،ابو سعيد ميرزا.پنجم،سنجر ميرزا كه به دستور شاه محمد قرار شد همراه رستم ميرزا در زمين داور بماند.(6)
ص:249
لازم به ذكر است كه اين چهار نفر اخير را هم قرار بود به دستور شاه اسماعيل دوم در سال 985 ه.ق بكشند اما مرگ ناگهانى شاه موجب نجات آنان شد.از سلطان حسين ميرزا دخترى به نام اغلان پاشا خانم باقى ماند كه در 988 ه.ق به دستور شاه محمد خدابنده صفوى به عقد پسرش حيدر ميرزا در آمد(1)و پس از مرگ حيدر ميرزا،شاه اين دختر را به عقد خود درآورد.(2)
رجبعلى يحيايى
صفوى-حيدر ميرزا
(963-985 ه.ق)
حيدر ميرزا پنجمين يا به قولى سومين پسر شاه طهماسب اول صفوى است كه در سال 963 ه.ق متولد شد و(3)مادرش خواهر امان بيگ گرجى بود.در سال 958 ه.ق شاه طهماسب براى سركوب شورشى كه در قلعه شكى بروز كرده بود به ناحيه گرجستان حركت كرد،امرا و بزرگان گرجى بعد از شكست تسليم شدند و برخى از جمله خواهر امان بيگ كه،سلطان زاده خانم، نام داشت مسلمان شدند.شاه اين دختر را به عقد خود درآورد و حيدر ميرزا از او متولد شد.(4)
حيدر ميرزا در بين پسران شاه طهماسب از موقعيت ويژه اى برخوردار بود،ازآن رو كه پسر ارشد شاه كه سلطان محمد نام داشت و وليعهد بود، كم بينا و در هرات مستقر بود،پسر دوم اسماعيل ميرزا در قلعه قهقهه زندانى بود،پسر سوم سلطان مراد ميرزا در سن پايين فوت كرد(5)و سليمان ميرزا پسر چهارم دچار مواد مخدر و بيشتر در
ص:250
مشهد مستقر بود؛(1)بنابراين حيدر ميرزا خود را براى جانشينى پدر شايسته و برحق مى دانست.علاوه بر اينكه پيشكار شاهزاده به نام معصوم بيگ صفوى و بعد از او پسرش صدر الدّين همراه مادرش اين خواسته را به حيدر ميرزا گوشزد مى كردند.حيدر هم كه بر «حسب صورت و سيرت»از شاهزادگان ديگر امتياز داشت،(2)سعى مى كرد بر وفق رضاى پدر،سلوك نمايد،در نتيجه توجه خاص شاه طهماسب را به خود جلب كرد تا حدى كه در اواخر عمر كه شاه طهماسب در دولتخانه حاضر نمى شد،برخى امور توسط اين شاهزاده انجام مى شد.بدين ترتيب در اطراف شاهزاده گروهى گرد آمدند كه خواستار جانشينى او شدند كه شامل ايل استاجلو،گرجيان كه مادر حيدر ميرزا از اين قوم بود و شاهزاده مصطفى ميرزا(مقتول 984 ه.ق)و چند تن ديگر از بزرگان بودند.در مقابل گروهى طرفدار جانشينى اسماعيل ميرزا بودند كه شامل ايل افشار، ذو القدر و شاهزاده پرى خان خانم، دختر شاه طهماسب بودند.(3)
در سال 982 ه.ق يا به روايت ملا جلال الدّين منجم،در 983 ه.ق(4)كه شاه طهماسب دچار بيمارى شد و احتمال مرگ او مى رفت،دو دسته اسماعيل ميرزاييان و حيدر ميرزاييان براى بر تخت نشاندن شاهزاده مورد نظر خود به تكاپو افتادند.در نتيجه بين آنها درگيرى شدت گرفت اما بعد از مدتى شاه طهماسب دوباره به حالت عادى برگشت و طرفين دعوا يكديگر را به ضديت با شاه متهم كردند.هرچند شاه طهماسب عكس العمل شديد و آشكارى عليه سردمداران اين دعوا از خود نشان نداد،اما به تحريك پرى خان خانم به تدريج امراى طرفدار حيدر ميرزا را به بهانه هاى مختلف از
ص:251
مركز حكومت دور كرد.(1)
در سال 984 ه.ق كه شاه طهماسب در بستر مرگ افتاد،همه شاهزادگان را از ماندن در كاخ حكومتى منع كرد ولى حيدر ميرزا در كنار او ماند.بنا به روايتى او به توصيه مادرش در قصر ماند تا با به دست آوردن خزاين سلطنتى بتواند مخالفان را همراه و بعد از مرگ شاه،تاج و تخت را تصاحب كند.(2)شاه در 15 صفر 984 ه.ق فوت كرد،بنا به قولى علت مرگ شاه زهرى بود كه حكيم ابو نصر،از طرفداران حيدر ميرزا،داخل شربت او ريخت.(3)
حيدر ميرزا با نشان دادن وصيت نامه اى از شاه طهماسب مبنى بر تعيين حيدر ميرزا به جانشينى اعلام پادشاهى كرد.
او سعى نمود،با تقسيم پول بين قورچيان(نگهبانان)قصر آنها را با خود همراه كند.اما نگهبانان آن شب اغلب از طرفداران اسماعيل ميرزا بودند كه از ورود حيدر ميرزاييان به قصر جلوگيرى كردند.(4)حيدر ميرزا در كاخ محبوس و از ترس جان خويش به حرم خانه پناهنده شد،در اين حال امرا و بزرگان پايتخت(قزوين)هركدام در دو دسته قرار گرفتند تا خود را به كاخ سلطنت برسانند و چندين بار احتمال درگيرى هاى خونين بين آنها شدت گرفت.در آخر همان روز،15 صفر، عده اى از ايل استاجلو به فرماندهى حسين بيگ يوزباشى،كه گروه طرفدار حيدر ميرزا را رهبرى مى كرد،به طرف قصر حركت كردند،اما با درب هاى بسته مواجه شدند.آنها در را شكستند و وارد شدند اما قبل از آنها اسماعيل ميرزاييان،كه شمخال سلطان چركسى آنها را فرماندهى مى كرد،با كمك پرى خان خانم،خود را از راه باغ سلطنتى به اندرون رساندند.حيدر ميرزا براى نجات جان خويش سعى كرد با لباس
ص:252
زنانه فرار كند اما شناخته شد و در 16 صفر 984 ه.ق به قتل رسيد.(1)
روز بعد ابراهيم ميرزا پسر بهرام ميرزا صفوى جسد حيدر ميرزا را به صورت امانت در امامزاده حسين قزوين دفن كرد و بعد از دو سال در 986 ه.ق،سلطان محمد شاه اجازه داد، نعش او و ديگر شاهزادگانى،كه به دستور شاه اسماعيل دوم به قتل رسيده بودند،به مشهد منتقل شود.در نتيجه مادر حيدر ميرزا يعنى سلطان زاده خانم،جسد او را به مشهد آورد و در حرم رضوى دفن كرد.(2)لازم به ذكر است مير محمد مؤمن استرآبادى(زنده 1025 ه.ق)معلم حيدر ميرزا و مير سراج الدّين على قمى(م 986 ه.ق) وزير شاهزاده،هر دو از سادات بودند كه در دوره شاه اسماعيل دوم مغضوب شدند.(3)
اسماعيل رضايى
صفوى-خير النساء بيگم
(-986 ه.ق)
مادر شاه عباس اول و همسر سلطان محمد خدابنده صفوى.
خير النساء بيگم دختر مير عبد اللّه خان،حاكم مازندران،بود و از طريق پدر نسبش به مير سيد قوام الدّين مرعشى مى رسيد.(4)پدرش هم زمان با شاه طهماسب صفوى و از سال 939 ه.ق حاكم مازندران شد.اما شاه طهماسب به سبب سركشى او آن ولايت را از وى گرفت و به مير مراد خان پسر عموى او داد.(5)چون مير عبد اللّه خان
ص:253
پس از چندى از شاه پوزش خواست، طهماسب حكومت نيمى از مازندران را به او داد به شرط اينكه با مير مراد خان دشمنى نورزد.پس از چندى مير عبد اللّه خان كه خود را حاكم همه مازندران مى دانست با مير مراد خان به جنگ پرداخت اما در رويارويى كشته شد.
پس از آن شاه طهماسب درصدد دلجويى از خانواده او برآمد و در سال 974 ه.ق دختر او يعنى همين خير النساء بيگم را به عقد پسر بزرگ خود محمد ميرزا درآورد.(1)
از كودكى و زمان تولد خير النساء بيگم اطلاعى در دست نيست.فقط در نقاوة الآثار اشاره شده است كه او علوم متداوله؛از جمله فقه و اصول را آموخت و از هوش و استعداد بالايى برخوردار بود و به دليل پاكدامنى و برترى بر ديگر شاهزاده خانم ها،شاه طهماسب او را به همسرى پسرش برگزيد.(2)او زندگانى خود را پس از ازدواج،در شهر هرات، كه شوهرش حاكم آنجا بود،مى گذراند.
در همين شهر در سال 978 ه.ق عباس ميرزا(شاه عباس بعدى)را به دنيا آورد.(3)شوهرش به دستور شاه طهماسب پسر خود عباس ميرزا را در هرات گذارد و خود به عنوان حاكم شيراز با همسر و فرزندانش به آن شهر رهسپار شد.با مرگ شاه طهماسب و روى كار آمدن اسماعيل ميرزا،زندگى سختى براى خير النساء بيگم،شوهر و فرزندانش آغاز شد.زندگانى سياسى خير النساء بيگم پس از درگذشت شاه اسماعيل دوم(رمضان 985 ه.ق)و به حكومت رسيدن شوهرش،محمد ميرزا آغاز شد.از آنجا كه شاه اسماعيل دوم در دوره حكومت خود بسيارى از شاهزاده ها را كشت،پس از مرگش امراى قزلباش سلطان محمد ميرزا را با وجود اينكه تا حد زيادى از نعمت بينايى محروم بود به پادشاهى
ص:254
برداشتند.(1)بنابراين عده اى از امرا رهسپار شيراز شدند تا او را به قزوين آورند.پريخان خانم خواهر سلطان محمد كه در قزوين به سر مى برد هم با حكومت سلطان محمد موافقت كرده بود زيرا چنين مى پنداشت كه با وجود پادشاهى ضعيف،او همه كاره امور خواهد بود.اما خير النساء هم كه از امور سياسى آگاهى داشت از همان ابتدا كه شوهرش را براى حكومت انتخاب كردند سعى كرد بر امور مسلط شود و در اين زمينه توفيق يافت تا جايى كه همه كارها با تسلط و نظر او انجام مى شد و امرا مجبور به اطاعت از او بودند.(2)در راه شيراز به قزوين امرا به خير النساء بيگم گوشزد كردند كه با وجود پريخان خانم كه دختر شاه طهماسب است و امرا از او اطاعت مى كنند براى وى و شوهرش از سلطنت نامى بيشتر نخواهد بود.بنابراين خير النساء بيگم به عنوان يكى از اولين اقدامات اساسى خود دستور داد پرى خان خانم را از ميان بردارند.(3)با از ميان رفتن پريخان خانم، خير النساء،كه اينك شوهرش از ماه شوال 985 ه.ق در قزوين به عنوان شاه ايران بر تخت نشسته بود،همه كاره مملكت شد.هر روز امرا و خان ها به پيشگاه او مى رسيدند و فرمان هاى صادره بر دست او را دريافت مى كردند و هيچ كس را جرأت مخالفت با دستورات او نبود زيرا سلطان محمد خود بيشتر به خوشگذرانى و شادكامى مشغول بود و قدرت،حوصله و بينايى كافى براى پرداختن به امور مملكت نداشت.(4)به دستور خير النساء شمخال سلطان چركس كه طرفدار شاه اسماعيل دوم بود و همچنين شاه
ص:255
شجاع،پسر كوچك باقى مانده از شاه اسماعيل دوم،را نيز از ميان برداشتند.
او همه بزرگان كشورى و لشكرى را عزل و نصب مى كرد.خان احمد گيلانى را كه از بستگانش بود حاكم گيلان كرد و دخترى از دختران شاه طهماسب را به زنى او داد.(1)دماوند و هزار جريب را ملك خاصه خود كرد و از خويشان ديگر خود مير على خان را حاكم مازندران و حسين خان را داروغه اصفهان ساخت.(2)وى پول زيادى از خزانه در ميان مردم و سپاهيان پخش كرد،فساد و رشوه توسعه يافت و امراى اطراف كشور زمان را براى خودسرى مناسب تشخيص دادند.(3)استبداد رأى خير النساء بيگم از همان ابتدا باعث گرديد بعضى امراى قزلباش از او ناراحت شده و در صدد دفع او برآيند.(4)
حوادثى كه در روزهاى بعد روى داد بر اختلافات وى با امرا افزود و سرانجام او را به كام مرگ كشيد.يكى از اولين اين حوادث در پى سوءاستفاده عثمانى ها از اوضاع ايران پس از مرگ شاه اسماعيل دوم و حمله آنها به ايران روى داد.بخش هاى غربى ايران توسط سپاه عثمانى مورد تاخت وتاز واقع شد و خير النساء خود با فرزندش حيدر ميرزا در سال 986 ه.ق رهسپار جنگ با آنان در گرجستان گرديد.هرچند پيروزى هاى اوليه اى در جنگ با عثمانى ها و تاتارها به دست آمد اما در لشكركشى به دربند و اتمام كار عثمان پاشا فرمانده عثمانى و نيز برخورد با عادلگراى خان فرمانده تاتارها كه در جنگ با ايرانى ها اسير شده بود بين خير النساء و امرا اختلاف افتاد.نظر امرا اين بود كه براى جلوگيرى از تاخت وتاز تاتارها در شيروان با عادلگراى خان خوش رفتارى شود و هم زمان حملات به سپاه عثمانى پيگيرى شود اما خير
ص:256
النساء به شدت با نظر آنها مخالف بود و با حالت قهر با وزير و تعدادى از امرا از بقيه جدا شد و در ميان برف و سرماى سخت به سرعت خود را به قزوين رساند.(1)در قزوين به برخى از امرا دستور داد به مازندران لشكر بكشند و حاكم آنجا ميرزا محمود خان پسر مير مراد خان را به جاى پدرش و به انتقام خون پدر خير النساء به دربار بياورند تا او را به قتل برساند.امرا هرچند اين عمل را كارى نادرست مى دانستند مجبور به اطاعت شدند.اما ميرزا محمود خان به قلعه فيروزه پناه برد و محاصره او طول كشيد و سرانجام با اين شرط تسليم شد كه امرا از خير النساء بيگم براى او امان نامه بگيرند.خير النساء بيگم امان نامه داد اما افرادى را فرستاد تا در بين راه او را بكشند.قتل مير محمود خان و بى توجهى خير النساء به امرايى كه مازندران را گشوده بودند آنها را خشمگين تر ساخت.در همين زمان بنا به درخواست مردم كاشان محمد خان تركمان را از حكومت كاشان عزل كرد و اين موجب شد جناح مخالف او قوى تر شود.(2)
هم زمان با اين وقايع خير النساء بيگم كه در هراس بود امراى قزلباش يكى از شاهزادگان را به حكومت بردارند اميرى را فرستاد تا فرزندش عباس ميرزا را به بهانه دلتنگى مادرش از خراسان به قزوين برند.امراى خراسان،عليقلى خان شاملو و مرشد قلى خان استاجلو،به اين بهانه كه خراسان هم مرز ماوراءالنهر و هميشه در معرض خطر از سوى ازبكان است و نبايد از وجود يكى از شاهزادگان خالى باشد به درخواست ها و سفيران مكرر خير النساء بيگم جواب ندادند و پيام دادند كه اگر او به زور متوسل شود در مقابل او به جنگ خواهند ايستاد.(3)اين
ص:257
وقايع باعث شد كه خير النساء بيگم پايگاه خود را در ميان امرا از دست بدهد.به ويژه كه از ابتداى روى كار آمدن،او و شوهرش قبايل تركمان و تكلو را كه اينك خواستار قتل او بودند، مورد توجه قرار داده بود و خيلى از افراد قبيله شاملو و استاجلو را از خود رانده بودند.(1)سرانجام امراى مستقر در قزوين كه از خودخواهى هاى اين زن به تنگ آمده بودند تصميم گرفتند او را بكشند.هنگامى كه خير النساء از قصد امرا آگاه شد به جاى چاره جويى بر شدت عمل خود نسبت به آنان افزود و آنها را به باد ناسزا گرفت.امرا از شوهرش خواستند اجازه دهد او را بكشند.سلطان محمد،كه انسانى درويش نهاد بود،به ملايمت به امرا پيشنهاد كرد كه او حاضر است زنش را به هرجايى كه امرا رضايت دهند مثل مازندران يا هرات تبعيد كند.حتى پيشنهاد كرد حاضر است خود از قدرت به نفع هركسى كه امرا مصلحت بدانند كناره گيرى كند.اما امرا كه به چيزى كمتر از قتل خير النساء بيگم راضى نبودند به اين پيشنهاد توجهى نكردند.به دولتخانه شاهى هجوم بردند و خير النساء بيگم را به اتفاق مادرش به قتل رساندند.جنازه خير النساء ابتدا در شاهزاده حسين قزوين دفن شد.(2)ده سال بعد در 997 ه.ق توسط پسرش شاه عباس كه انتقام او را از قاتلينش گرفت به مشهد منتقل و در حرم رضوى مدفون گرديد.(3)
از فرزندان خير النساء از همه نامدارتر يكى حيدر ميرزا بود كه چندى پس از مادرش كشته شد و ديگرى عباس ميرزا بود كه بعد از پدر با عنوان شاه عباس اول در 996 ه.ق به قدرت رسيد و قدرت امپراطورى صفويه را به اوج رساند.
رجبعلى يحيايى
ص:258
صفوى-رستم ميرزا
(945-961 ه.ق)
رستم ميرزا فرزند سام ميرزا(مقتول 957 ه.ق)و نواده شاه اسماعيل اول صفوى،در حدود 945 ه.ق زاده شد.
تنها منبعى كه به نام او اشاره كرده خلاصة التواريخ قاضى احمد قمى است.ظاهرا تنها فرزند سام ميرزا بود و پدرش او را«كه به حسن و جمال و فضائل و كمال از ساير شاهزاده ها ممتاز بود»،در 16 سالگى داماد نمود و دختر يكى از افراد طايفه شيخاوند را به عقد او درآورد و جشنى بزرگ به مدت 6 ماه براى او بر پا كرد.بعد از عروسى در بستر مرض افتاد و پس از چندى دعوت حق را لبيك گفت.بنا به وصيت جنازه اش را به مشهد مقدس آوردند و در زمين موسوم به غسلگاه يا قتلگاه به خاك سپردند و «تختى و محجرى»بر آن ترتيب دادند.(1)
رجبعلى يحيايى
صفوى-زينب سلطان بيگم
(-1050 ه.ق)
زينب سلطان بيگم چهارمين دختر شاه طهماسب صفوى(930- 984 ه.ق).
از زندگانى او اطلاع زيادى در دست نيست.وى در زمان مرگ پدر خود شاه طهماسب(984 ه.ق)در قزوين بود و توسط شاه اسماعيل دوم نامزد شد تا به ازدواج با عليقلى خان شاملو كه به اميرالامرايى هرات منصوب شد،درآيد اما اين ازدواج صورت نگرفت و او تا آخر عمر مجرد باقى ماند.(2)در عهد حكومت برادرش سلطان محمد خدابنده در دربار قزوين و در زمره زنان بزرگ حرمسرا بود زيرا هنگامى كه در 996 ه.ق مرشد قلى خان استاجلو،مربى شاه عباس،محمد
ص:259
شاه خدابنده را مجبور كرد به نفع پسرش عباس ميرزا از سلطنت كناره گيرى كند و عباس ميرزا با عنوان شاه عباس در قزوين بر تخت نشست،شب هنگام آن روز زنان حرمسرا كه بزرگ ايشان زينب بيگم بود به حضور شاه جديد رسيدند(1)بنابراين بعيد نيست كه وى در فراهم آوردن شرايط به نفع شاه عباس نيز نقش داشته است.
بنا به نوشته اسكندر بيگ منشى وى در ايام حكومت شاه عباس(996- 1038 ه.ق)در زمره مهمترين زنان حرم شاهى و مورد احترام شاه عباس بوده است و«خيرات و مبرات»مى كرده است.(2)زينب سلطان بيگم تا 1050 ه.ق زيست و در اين سال در اصفهان درگذشت.جسد او بنا به وصيتى كه كرده بود به مشهد منتقل و در حرم رضوى مدفون شد.او در ايام زندگانى خود بسيارى از اموال خود را به نيازمندان بخشيد و املاك خود را هم كه داراى عوايد سنگينى بود وقف امامزاده ها و مراكز زيارتى شيعه و تحصيل طلاب كرد.(3)
رجبعلى يحيايى
صفوى-شاه طهماسب
(919-984 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) طهماسب ميرزا بزرگترين پسر شاه اسماعيل اول صفوى،دومين پادشاه سلسله صفويه(930-984 ه.ق)و
ص:260
بانى طلاكارى گنبد حرم رضوى.
وى در سال 918 ه.ق(1)و به قول مشهور در چهارشنبه 26 ذى حجه 919 ه.ق(2)در روستاى شاه آباد اصفهان(3)متولد شد.در سن پنج شش سالگى(923 ه.ق)حكومت هرات به نام وى شد و تحت سرپرستى يكى از امراى قزلباش به نام امير خان موصلو به آنجا رفت.(4)در سال 928 ه.ق از هرات عازم تبريز شد و به حضور پدر رسيد.(5)
در سال بعد به حكومت شيراز منصوب شد.(6)پس از اينكه شاه اسماعيل صفوى در 19 رجب 930 ه.ق در گذشت؛(7)امراى قزلباش بنا به وصيت او طهماسب ميرزا را به پادشاهى برداشتند.(8)چون در اين زمان شاه طهماسب ده سال و شش ماه بيش نداشت(9)قدرتش توسط امراى قزلباش محدود شده بود،در واقع آنها همه كارها را در دست داشتند.حرص و قدرت طلبى قزلباشان و نظام قبيلگى لجام گسيخته باعث به وجود آمدن مشكلات و رقابت هاى داخلى زيادى شد كه براى ده ها سال ادامه يافت.(10)
ازسوى ديگر شاه طهماسب با حملات گسترده و پى درپى ازبكان در شرق و عثمانى ها در غرب روبه رو بود و درگيرى هاى داخلى امراى قزلباش،(11)او را در دهه اول حكومتش در وضعيتى قرار داده بود كه نمى توانست با اين مشكلات خارجى با قاطعيت برخورد
ص:261
كند.ازبكان بلافاصله پس از مرگ شاه اسماعيل در 931 ه.ق به خراسان حمله كردند(1)و به رهبرى عبيد اللّه خان ازبك شهرها و مناطق توس،مشهد و استرآباد را گرفته و تا بسطام پيش رفتند.(2)
سرانجام شاه طهماسب در سال 935 ه.ق تا حدودى بر درگيرى هاى داخلى،كه زيان هاى گسترده يى به دولت جوان صفويه وارد آورد(3)،غلبه كرد و به سوى خراسان لشكر كشيد و در دهم محرم 935 ه.ق با ازبكان در جام نبرد نمود.اما در اين نبرد بسيارى از افراد سپاه او از جمله تكلوها و قاجارها از ميدان نبرد گريخته و تا دامغان و سمنان و گرگان عقب نشستند و فقط ايستادگى خود او بود كه ازبك ها را مجبور به عقب نشينى كرد.(4)شاه طهماسب به علت شورش ذو الفقار بيگ موصلو در بغداد،كه احتمال ارتباط آن با عثمانى ها مى رفت،نتوانست بيشتر در خراسان بماند و پيروزى بر ازبكان را تكميل كند.(5)شورش در بغداد در 3 شوال 935 ه.ق سركوب شد.(6)در پى خروج شاه طهماسب از خراسان ازبكان براى بار سوم به اين ولايت هجوم آورده و مشهد را گرفتند و هرات هم تسليم شد.(7)بنابراين شاه طهماسب مجبور شد بار ديگر به خراسان لشكركشى كند ولى ازبكان اين بار با شاه طهماسب درگير نشده و به ماوراءالنهر عقب نشستند.(8)شاه طهماسب تا هرات پيش رفت و حكومت خراسان را
ص:262
به برادرش بهرام ميرزا داد(1)و به سوى غرب بازگشت.اما بار ديگر درگيرى بين سرداران بزرگ قزلباش شاملو، تكلو،ذو القدر،افشار و استاجلو روى داد و به قتل عام تكلوها به دستور شاه منجر شد.(2)اين درگيرى ها از سويى موجب شد كه امراى قزلباش مثل دوران شاه اسماعيل حرمت شاه را نگه ندارند و برخى از آنها مثل الامه سلطان تكلو به عثمانى ها پناه برند.(3)و از سويى سقوط يك نفر امير در هر زمان ضربه مهلكى براى حكومت و كل امپراتورى بود چون با سقوط گروه شكست خورده امير پيروز درصدد برمى آمد تا افراد قبيله خود و يا اعضاى قبيله متحد را به مناصب مهم ايالتى و دربارى بركشد.
اين فرايند خصومت هاى بى شمارى به دنبال داشت.(4)
ازبك ها در سال 938 ه.ق براى بار چهارم به خراسان حمله كردند و همه خراسان را به جز هرات گرفتند و بهرام ميرزا را يك سال و نيم محاصره كردند.
شاه طهماسب در 939 ه.ق مجبور شد بار ديگر به طرف خراسان لشكر بكشد و ازبكان باز عقب نشينى كردند.(5)
عقب نشينى ناگهانى عبيد اللّه خان ازبك در نيمه ربيع الاول 940 ه.ق از خراسان به واسطه اوضاع ماوراءالنهر بود نه به خاطر پيشروى شاه طهماسب.(6)
طهماسب برادرش القاص ميرزا را با سردارانى به فتح مرو و غرجستان فرستاد و خود در مشهد از گناهان توبه كرد و نوشيدن شراب را ممنوع ساخت.(7)در ذى حجه 940 ه.ق به سوى بلخ حركت كرد.اما حمله سپاه سلطان سليمان عثمانى(926-
ص:263
974 ه.ق)به تحريك الامه سلطان به غرب ايران و تصرف تبريز باعث شد شاه طهماسب دست از پيشروى به سوى شرق برداشته و روانه غرب شود.(1)حمله عثمانى ها به قلمرو شاه طهماسب بحران سختى را در سلطنت وى پديد آورد.زيرا از يك طرف هنوز شاه طهماسب درگير نبردهاى ميان امرا بود و از سويى در شرق ازبكان از غيبت او سود مى جستند.(2)اگر سرماى سخت منطقه،عثمانى ها را به عقب نشينى به بغداد مجبور نمى ساخت بى درنگ عثمانى ها صدمات جبران ناپذيرى را بر شاه طهماسب وارد مى ساختند،چون سرداران او با هم اختلاف زيادى داشتند و بسيارى حتى به سپاه عثمانى پيوستند.(3)در بهار سال بعد سلطان عثمانى حمله تازه اى را به ايران آغاز كرد اما شاه طهماسب با زيركى از رويارويى مستقيم سرباز زد و به جاى آن،همه تلاش خود را متوجه حمله به عقبه سپاه عثمانى كرد.عثمانى ها كه از مشكلات لجستيكى و بدى آب وهوا رنج مى برند عقب نشينى كردند و در واقع شاه طهماسب پيروز ميدان بود زيرا سلطان عثمانى نتوانست مشكل خطر ايرانى ها را كه در شرق امپراتورى او بودند از بين ببرد.ايرانى ها در پانزده سال بعد در مرزهاى عثمانى،بدون اين كه با آنها درگير شوند استحكامات متعددى بوجود آوردند.(4)
مشكل ديگر شاه طهماسب حمله خودسرانه و شورش گونه برادرش سام ميرزا به تحريك عده اى به قندهار بود.(5)
ازبكان بار ديگر از نبود شاه طهماسب و درگيرى او در حمله عثمانى ها به طور كافى سود جستند و براى پنجمين بار در 941 ه.ق به خراسان حمله كردند.اين
ص:264
بار ناراضى بودن مردم هرات از قزلباشان به كمك آنها آمد و هرات را هم گشودند.اما ازهم پاشيدگى سپاه آن ها و خبر آمدن شاه طهماسب به سوى خراسان موجب شد عبيد اللّه خان ازبك به سوى بخارا پس نشيند.(1)شاه طهماسب شش ماه در خراسان ماند و لشكر را به فتح قندهار فرستاد كه آنجا را گشودند اينك او كه بيست و نه سال داشت،پيروزى هاى چشمگيرى به دست آورد و براى مدت ها خطر ازبكان از بين رفت.او به عنوان پادشاهى قدرتمند به حكومت خود ادامه داد و حكومت صفويان را تثبيت كرد.(2)در 944 ه.ق به سوى تبريز رفت(3)و در 945 ه.ق برادر خود القاص ميرزا را به تسخير شيروان فرستاد و اين ايالت تازه گشوده شده را به او داد.(4)در 946 ه.ق حمله عبيد اللّه خان ازبك به خوارزم به دليل عدم همراهى دين محمد خان ازبك ناكام ماند و سرانجام در همين سال با فوت عبيد اللّه خان،(5)شاه از شر او آسوده شد.طهماسب در 947 ه.ق بار ديگر به سرزمين حاصلخيز گرجستان لشكر كشيد و پس از نهب و غارت آن مناطق با تعداد زيادى از اسرا به ايران بازگشت.(6)در 949 ه.ق به خوزستان لشكر كشيد و شورش آنجا را(7)فرونشاند.در 950 ه.ق برادرش بهرام ميرزا را به نبرد با ازبكان فرستاد.(8)
از مهمترين اتفاقات سال 951 ه.ق پناه آوردن همايون شاه هند به دربار شاه طهماسب بود كه توسط شير خان افغان و نيز برادرانش بيرون رانده شده بود و در آينده روابط سياسى ايران و هند تأثير نهاد.بنا به تقاضاى همايون،شاه
ص:265
نيروهايى از ايران همراه او نمود و او را در به قدرت رسيدن يارى كرد.همايون نيز قول داد كه در عوض قندهار را پس از فتح به ايران واگذار نمايد.(1)در 952 ه.ق بار ديگر ازبك ها به مشهد حمله كردند.(2)در 953 ه.ق القاص ميرزا،برادر شاه طهماسب و حاكم شروان،سر از فرمان او پيچيد اما به زودى از در عذرخواهى درآمد.در همين سال شاه طهماسب به ايروان و گرجستان لشكر كشيد،كشتار زيادى كرد و غنايم و اسراى زيادى به چنگ آورد.برادرش را نيز از شروان راند و پسرش،اسماعيل ميرزا را حاكم آنجا كرد.(3)اما القاص ميرزا كه به عثمانى ها پناه برده بود،سال بعد با كمك سلطان سليمان عثمانى به ايران حمله آورد.
لشكركشى عثمانى ها مدت دو سال دوام يافت،آنها القاص ميرزا را با سپاهى چريكى به داخل ايران هدايت كردند و او شهرهاى زيادى در غرب ايران را غارت كرد اما نه او و نه عثمانى ها از اين لشكركشى ها سودى نبردند؛زيرا شاه طهماسب يك بار ديگر از رويارويى مستقيم سرباز زد و عقبه سپاه عثمانى را مورد هدف قرار داد و با از بين بردن آذوقه،سپاه عثمانى را مجبور به عقب نشينى كرد.القاص ميرزا دستگير و در قهقهه زندانى و پس از چندى به قتل رسيد.(4)آسيب پذيرى تبريز،پايتخت صفويان،طهماسب را به فكر تغيير پايتخت انداخت.وى در 955 ه.ق قزوين را به پايتختى انتخاب كرد.(5)هم زمان بار ديگر ازبك ها به استرآباد و هرات حمله آوردند.(6)و در سال بعد هرات،فراه و سيستان را مورد
ص:266
غارت قرار دادند.اما به واسطه مشكلاتى كه داشتند خود عقب نشستند.(1)در 957 ه.ق قزلباشان غرجستان را گشودند.(2)در سال 958 ه.ق شاه طهماسب براى بار سوم به گرجستان لشكر كشيد و تعداد زيادى از گرجى ها را با غنايم به ايران آورد.(3)
در 959 ه.ق جنگ هاى زيادى بين سرداران شاه طهماسب و اسكندر پاشا كه از طرف عثمانى ها به عنوان پاشاى گرجستان و شروان تعيين شده بود، صورت گرفت و ايرانى ها شبيخون هاى متعددى بر خاك عثمانى ها زدند.
طهماسب سال هاى 960 و 961 ه.ق نيز درگير مسايل مرزى با عثمانى ها بود.(4)همچنين در چهارمين لشكركشى به گرجستان غنايم فراوان نصيب سپاهيان وى شد.(5)سرانجام شاه طهماسب كه طبع معتدلى داشت به عثمانى ها تقاضاى صلح داد و مذاكرات به پيمانى منجر شد كه در 8 رجب 962 ه.ق در آماسيه امضاء شد و تا دو سال بعد از مرگ شاه طهماسب يعنى تا سال 986 ه.ق دوام آورد.هرچند شاه طهماسب از مناطق بين النهرين بغداد و وان دست مى كشيد اما مناطق مهمى همچون آذربايجان را حفظ كرد و از آسيب هاى بيشتر جلوگيرى كرد.(6)يكى از مهمترين وقايعى كه در 963 ه.ق اتفاق افتاد و در آينده حكومت صفويان نيز بى تأثير نبود بدگمان شدن شاه طهماسب به فرزندش اسماعيل ميرزا بود.ابتدا شاه طهماسب در 963 ه.ق او را به حكومت هرات فرستاد و چون از جانب او ايمن نبود در 964 ه.ق دستور داد او را در قلعه قهقهه زندانى كنند.(7)
ص:267
شايد علت اصلى اختلاف بين پدر و پسر مخالفت اسماعيل ميرزا با پيمان صلح با عثمانى بوده است.
در سال 967 ه.ق با يزيد فرزند شاه سليمان عثمانى،پس از نبرد با برادر خود سليم به ايران پناه آورد.شاه طهماسب ابتدا سعى كرد از پادشاه عثمانى براى او تقاضاى بخشش كند اما موفق نشد و هنگامى كه متوجه شد بايزيد قصد طغيان دارد و ممكن است صلح بين ايران و عثمانى به مخاطره بيفتد،او را به عثمانى ها تحويل داد.(1)از ديگر حوادث دوران سلطنت شاه طهماسب بايد به مطيع شدن مير مراد خان حاكم مازندران در سال 971 ه.ق(2)و اعزام معصوم بيگ صفوى براى مقابله با حملات ازبكان به خراسان اشاره كرد.(3)
پس از درگذشت سلطان سليمان عثمانى در 974 ه.ق و روى كار آمدن فرزندش سليم روابط صلح آميز ايران با عثمانى ادامه يافت زيرا شاه طهماسب غير مستقيم در به قدرت رساندن سليم نقش ايفا كرده بود.(4)در 975 ه.ق شورش احمد خان گيلانى سركوب شد.(5)در 976 ه.ق بنا به روايتى شاه طهماسب برادرش سام ميرزا و دو فرزند او را با دو فرزند برادر ديگرش القاض ميرزا كه در قلعه قهقهه زندانى كرده بود كشت تا از توطئه آنها در امان باشد.(6)با نزديك شدن به سال هاى پايانى عمر، شاه طهماسب،به شاهزادگان و امرا بدگمان بود.اين مطلب از تغييرات گسترده يى كه او در سال 977 ه.ق در محل حكومت سرداران و رؤساى
ص:268
ايلات به وجود آورد قابل تشخيص است.(1)در همين سال ازبكان به خراسان دستبرد زدند و اموال زيادى به غارت بردند.(2)در سال 982 ه.ق شاه طهماسب دچار بيمارى سختى شد و در بستر افتاد و به دنبال بيمارى او اختلافات در ميان اعضاى خاندان سلطنتى و امرا آشكار شد.به گفته روملو:«دل ها هراسان و خاطرها پريشان گشت و ميان امرا و اركان دولت خصومت و نزاع چند نوبت واقع شد.»(3)هرچند شاه طهماسب دو سال ديگر زيست اما ظاهرا نتوانست اختلافات ميان امرا و درباريان را كه آتش زير خاكستر بود از بين ببرد.در اين سال بزرگان قزلباش در راستاى منافع خود به دوسه گروه تقسيم شدند.
برخى خواهان به قدرت رساندن فرزند بزرگ شاه طهماسب يعنى محمد ميرزا و برخى مانند استاجلوها طرفدار حكومت حيدر ميرزا و عده اى نيز طرفدار اسماعيل ميرزا بودند.سرانجام شاه طهماسب پس از پنجاه و سه سال و شش ماه و بيست روز حكومت،كه طولانى ترين مدت حكومت در ايران بعد از اسلام بوده است،در سن 64 سالگى در قزوين درگذشت.(4)
شاه اسماعيل دوم پس از جلوس بر تخت سلطنت در 27 شعبان 984 ه.ق دستور داد جنازه شاه طهماسب را،كه در باغچه سلطنتى به امانت دفن شده بود،به امامزاده حسين قزوين منتقل نمايند تا در پاييز به مشهد برده شود،بنا به دستور شاه اسماعيل،جنازه شاه طهماسب توسط مرتضى قلى خان، حاكم جديد مشهد،به اين شهر فرستاده شد و در حرم حضرت رضا عليه السّلام در يكى از سه چهار قبرى كه كنده شده بود تا از شناسايى قبر اصلى توسط دشمنان (ازبك ها)جلوگيرى شود به خاك سپرده شد(5)و مكان دفن وى به صفه شاه
ص:269
طهماسبى مشهور شد.(1)
شاه طهماسب به علما و ارباب زهد احترام مى گذاشت.با جديت در رونق آستانه ها و مدارس و بقعه ها و تعمير مساجد مى كوشيد؛از جمله مبالغى براى پخش در ميان سادات به هنگام ميلاد ائمه معصومين اختصاص داد و نيز هر سال مبالغى به دستور وى در اماكن مقدس مكه،مدينه و مشاهد ائمه و امامزاده ها توزيع مى شد.در اين اوقات ميان نيازمندان شهرها نان تقسيم مى كردند.به ويژه در مشهد،سبزوار، استرآباد،قم،كاشان،يزد،اردبيل و تبريز كه شيعه نشين بودند براى تعدادى معلم لباس و ديگر نيازمندى ها تأمين مى شد.او ماليات راهدارى را نيز از 972 ه.ق حذف كرد.(2)
از مهمترين كارهاى وى كه به تاريخ شهر مشهد مربوط است و جنبه مذهبى هم دارد اينكه او اولين شخصى است كه اقدام به طلاكارى گنبد و گلدسته حرم حضرت رضا عليه السّلام كرد.زيرا پس از غلبه بر ازبكان،در جنگ جام،نذر كرد كه گنبد حرم امام رضا عليه السّلام را به طلا بيارايد و پس از چندى كه قدرتش استحكام يافت«مقدار شصت و سه من طلا به جهت گنبد و هفده من به جهت ميل گنبد صرف نمود.»(3)ديگر آثارى كه توسط شاه طهماسب ساخته شد،عبارتست از باروى بيرون و اندرون مشهد مقدس، باروى تهران،مسجد صاحب آباد تبريز،باغ سعادت آباد و بناهاى وابسته به آن در قزوين،بناهاى امامزاده عبد العظيم در رى و شاهزاده حسين در قزوين و تعدادى مدرسه،مسجد،رباط، حمام از جمله مسجد پنجه على
ص:270
قزوين(1)،تعمير(و يا ساخت)مقبره سلطان محمد عابد در گناباد(2)و توسعه مقبره جدش شيخ صفى الدّين در اردبيل.(3)او املاكى را نيز براى مخارج حفاظ و روشنايى مقبره خود وقف كرد كه شامل مزرعه حسينى ميان ولايت، ربخان و جمع آباد تبادكان مى باشد(4)برخى نوشته اند شاه طهماسب اولين متولى از سوى حكومت،را براى حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام منصوب ساخته است.مؤتمن در تاريخ آستان قدس مى نويسد تا زمان حمله ازبكان در سال 935 ه.ق توليت به دست نقبا بود و پس از اينكه شاه طهماسب حمله آنها را دفع كرد و مشهد را متصرف گرديد، املاكى را وقف حرم نمود و متولى و متصدى مخصوص غير از نقبا از سوى خود انتخاب كرد و كليه امور آستانه را به او واگذاشت و بدين ترتيب از اين زمان توليت امور حرم از نقباى مشهدى گرفته شد و به درباريان شاهى تفويض شد.(5)البتّه بايد گفت اين نظر اشتباه است و همان طور كه منابع مى گويند پدرش شاه اسماعيل براى مشهد هم مانند نجف و شاه چراغ متولى برگزيد و اولين متولى مشهد كه احتمالا در همان سال پس گيرى خراسان(916 ه.ق)به توليت رسيد خواجه عتيق بن على بن احمد طوسى منشى خود شاه اسماعيل بود(6)كه مطابق وقف نامه اش تا سال 931 ه.ق در قيد حيات بوده است.اما بايد گفت كه شاه طهماسب به كار انتخاب متوليان ادامه داد و از جمله در سال 982 ه.ق توليت را به دو بخش واجبى و سنتى تقسيم كرد.توليت واجبى را به مير كمال الدّين استرآبادى و توليت سنتى را به مير ابو القاسم اصفهانى داد.(7)
ص:271
وى از پادشاهان با فضل و كمال بود كه در كودكى تحت تعليم و تربيت قرار گرفت.(1)در جوانى خطوط نسخ،ثلث و نستعليق را خوب مى نوشت و در نقاشى نيز مهارت داشته است و از طراحان ايران به شمار مى رود.(2)او به نوشتن و خواندن تاريخ علاقمند بود(3)و وقايع سى سال از زندگى خود را نوشته كه با عنوان تذكره شاه طهماسب چاپ شده است.او به جمع آورى كتاب هاى نفيس علاقه داشت و در تبريز كتابخانه مهمى تأسيس كرد.(4)شاگردپرور هم بود و استاد مظفر على نقاش،نوه خواهر استاد بهزاد،تا حد زيادى تربيت خود را به وى مديون بوده است.(5)او طبع شعر نيز داشته و«عادل»تخلص مى كرده است(6)اما به دلايل مذهبى از قصيده و غزل روى گردان بود و ديگران را نيز از گفتن غزل و قصيده مگر در فضيلت و منقبت اهل بيت عليه السّلام نهى كرده است.(7)
ابيات زير را وى در مدح امير بيك مهردار سروده است:
اى بلند اختر سپهر شرف وى گرامى در خجسته صدف
رانده در قلزم وزارت فلك كارفرماى صد نظام الملك
نيست در زير چرخ چون تو وزير شرف روزگار بنده امير(8)
شاه طهماسب 12 پسر و 6 دختر داشته است كه دو تن به پادشاهى رسيدند.
1-سلطان محمد ميرزا(حكومت
ص:272
985-996 ه.ق)پدر شاه عباس اول.
2-اسماعيل ميرزا(حكومت 984- 985 ه.ق).
از ديگر فرزندان پسر وى حيدر ميرزا در جريان جانشينى پدر كشته شد (984 ه.ق)و سلطان مصطفى ميرزا، سلطان محمود ميرزا،سلطان على ميرزا،امام قلى ميرزا،سلطان احمد ميرزا و سلطان سليمان ميرزا كه توسط برادرشان شاه اسماعيل دوم در 984 ه.ق كشته يا كور شدند.از دخترانش بايد از گوهر سلطان همسر ابراهيم ميرزا،پريخان خانم همسر بديع الزمان ميرزا،شهربانو خانم همسر جمشيد خان گيلانى و سلطان خانم زن احمد خان گيلانى نام برد.(1)
رجبعلى يحيايى
صفوى-شاه طهماسب دوم
(ح 1114-1151 ه.ق)
طهماسب ميرزا مشهور به شاه طهماسب دوم فرزند شاه سلطان حسين آخرين پادشاه صفوى(1105- 1135 ه.ق).
او يكى از فرزندان دهگانه شاه سلطان حسين بود.(2)پدرش كه در 1105 ه.ق بر تخت سلطنت نشست پادشاهى بى اراده بود كه در حرم پرورش يافته بود و سقوط حكومت دوقرنه صفويه بر دست او تحقق يافت و در منابع دوره صفويه شرح بى كفايتى او به تفصيل آمده است.(3)
طهماسب ميرزا در حرمسراى شاهى تربيت يافت.(4)در سال هاى 1134 و 1135 ه.ق كه افاغنه قندهار از طريق كرمان و نواحى جنوبى ايران به اصفهان
ص:273
هجوم آوردند،شاه سلطان حسين وى را كه در اين هنگام حدود 18 سال داشت به وليعهدى خود انتخاب كرد(1)و به طرف شمال غربى ايران فرستاد تا با جمع آورى نيرو،اصفهان را از محاصره برهاند.(2)ظاهرا شاه سلطان حسين به دليل عدم اعتماد به طهماسب ميرزا وى را روانه كاشان و قزوين ساخت.(3)
طهماسب ميرزا پس از استقرار در قزوين به ويژه پس از اينكه شنيد پايتخت ايران به دست افاغنه افتاده است و آنها در 15 محرم 1135 ه.ق وارد شهر اصفهان شده اند؛خود را شاه طهماسب دوم خواند و در آن شهر بر تخت نشست و به عيش و نوش پرداخت.(4)هنگام هجوم افاغنه به قزوين به تبريز گريخت و به عيش و نوش ادامه داد.(5)هم زمان با تسلط افاغنه و سقوط دولت صفويه،عثمانى ها كه منتظر چنين فرصتى بودند به نواحى غرب و شمال غرب ايران يعنى آذربايجان،كرمانشاه و گرجستان لشكر كشيدند.حزين كه از دوستان طهماسب ميرزا و در برخى مواقع همراه او بود و او را نصيحت مى كرده است،مى نويسد شاه طهماسب كه در جوانى به سر مى برد از خبر سقوط اصفهان دچار افسردگى و غم شد و به پيشنهاد يكى از امراى خود براى از بين بردن اندوه و غم به عيش و عشرت روى آورده و در اين راه دچار افراط شده است.(6)اكثر افراد اردوى او نيز افرادى نادان و بى فكر و كم تجربه بودند.(7)اين امر موجب آشفتگى در اردوى او(8)و جدايى همراهان وى شد
ص:274
زيرا مى ديدند اميدى به اينكه وى بتواند كارى عليه افاغنه انجام دهد نيست.از جمله همراهان او سيد احمد مرعشى اصفهانى بود كه به جنوب ايران رفت و عليه افاغنه جنگ هايى را انجام داد و در سال 1139 ه.ق خود را شاه خواند اما سرانجام در 1140 ه.ق به دست افاغنه كشته شد.(1)پيشروى عثمانى ها در غرب ايران شاه طهماسب را به جنگ مشغول و از پرداختن به اصفهان بازداشت.فراوانى سپاه و قدرت عثمانى ها از يك سو و تصرف خزاين دولتى به دست افاغنه و شورش هاى متعدد در گوشه و كنار ايران و اينكه هركس به فكر حفظ مال و فرزند خود بود؛از جمله علل ديگر ناكامى شاه طهماسب در اقدامى قاطع براى نجات اصفهان بود.روس ها از طريق درياى خزر بر بخش هاى مهمى از شمال كشور دست انداخته بودند.
خراسان نيز از شورش افاغنه ابدالى هرات عرصه آشوب بود و ملك محمود سيستانى مشهد را گرفته و به نام خود سكه زده بود.شاه طهماسب ناچار شد كه به سوى رى و تهران رفته و خود را از تيررس عثمانى ها نجات دهد.اما در آنجا از افاغنه غلزايى كه مى كوشيدند بر مركز ايران مسلط شوند شكست خورد و به مازندران گريخت.(2)در مركز ايران محمود افغان كه پس از سلطه بر اصفهان از تجديد حيات دولت صفويه مى ترسيد در سال 1137 ه.ق بسيارى از شاهزادگان صفوى را كشت.اما اندكى بعد خود او ديوانه شد و در رجب 1137 ه.ق توسط پسر عمويش اشرف كشته شد.(3)اشرف پس از چند نبرد با عثمانى ها با آنان صلح كرد.همچنين شاه سلطان حسين صفوى را به قتل رساند.(4)عثمانى ها در غرب به تاخت وتاز خود ادامه دادند.مقاومت مردم
ص:275
برخى مناطق در برابر آنها باعث خرابى هاى فراوان شد.(1)گرچه قاجارها در مازندران به طهماسب پيوستند اما او بسيارى از نيروهاى خود را به واسطه بيمارى از دست داده بود.طهماسب كه آوازه شجاعت نادر را در شمال خراسان شنيده بود،پيكى فرستاد و از او خواست كه به وى بپيوندد،نادر هم تقاضاى شاه جوان را پذيرفت.(2)پس از اينكه نادر با 500 يا 600 نفر مرد جنگى به شاه طهماسب پيوست،شاه طهماسب ،نادر را طهماسب قلى(بنده طهماسب)لقب داد.(3)طهماسب به همراه نادر در سال 1139 ه.ق موفق به شكست ملك محمود سيستانى و تصرف مشهد شد.شاه طهماسب،نادر را قورچى باشى خود كرد و اداره قلمرو و مهر شاهى خود را به او داد و نادر همه كارها را به دست گرفت(4)و كم كم رقيبى براى شاه گرديد.طهماسب از ترس نادر به كردهاى قوچان پناه برد اما نادر او را به مشهد باز آورد و به ظاهر كمر به خدمت او بست.(5)پس از سركوبى طوايف تركمن در مازندران بازهم اختلاف طهماسب با نادر بيشتر شد؛ زيرا طهماسب اصرار داشت هرچه زودتر به اصفهان حمله كنند و آن شهر را بگيرند اما نادر معتقد بود او بايد ابتدا، ابداليان هرات،كه خراسان را مورد هجوم قرار مى دهند،سركوب كند.(6)
اشرف افغان هم كه از قدرت گيرى نادر و طهماسب آگاهى يافته بود روانه جنگ با آنان شد اما سپاهيان نادر و طهماسب در جنگ هايى كه در سال 1142 ه.ق با آنها انجام دادند افاغنه را درهم شكستند.(7)شهرهاى قزوين،
ص:276
كاشان و اصفهان گشوده شد(1)و شاه طهماسب در زمستان 1142 ه.ق به طور رسمى بر تخت سلطنت جلوس كرد و خطبه و سكه به نام وى شد و حكومت بعد از هفت سال به صفويه بازگشت.(2)
نادر،خواهر شاه طهماسب را كه گوهر شاد بيگم نام داشت به عقد خود و خواهر ديگر او را به عقد فرزندش رضا قلى ميرزا درآورد.(3)به امر شاه طهماسب بقيه نقاط مثل فارس و نواحى جنوبى را از دست افاغنه گرفت و از راه لرستان و خوزستان به كرمانشاه رفت و عثمانى ها را از برخى نواحى عقب نشاند.اما طهماسب از نادر كه جقه و مهر شاهى را در دست داشت و از پيروزى هاى وى مى ترسيد نگران بود.(4)
لذا هنگامى كه نادر پس از نبرد با عثمانى ها در آذربايجان مجبور شد براى شورش ابدالى هاى هرات به خراسان بشتابد(5)از درگيرى او در امور خراسان خرسند شد و تصميم گرفت با استفاده از غيبت نادر به نبرد با عثمانى ها پرداخته و براى خود اعتبار كسب كند.بنابراين به ايروان لشكر كشيد و پيروزى هايى هم به دست آورد اما عثمانى ها از طرف بغداد به سوى كرمانشاه و همدان حمله آوردند و طهماسب را مجبور كردند از ايروان دست كشيده و در اواخر 1144 ه.ق به جبهه جديد بشتابد.عثمانى ها او را فريب داده با حمله ناگهانى مجبور به مصالحه و واگذارى بخش هاى عظيمى از خاك ايران،از شمال تا رود ارس و از غرب تا همدان،كردند.(6)شاه طهماسب
ص:277
كه دچار موقعيتى متزلزل شده بود به اصفهان برگشت و به عيش و نوش پناه برد.(1)نادر صلح بين او و عثمانى ها را نپذيرفت و به عثمانى ها پيام داد كه آماده نبرد باشند.(2)نادر كه خود در انديشه قبضه كردن حكومت بود اين مقدمه را بهانه مناسبى براى بركنار كردن شاه طهماسب دانست و پس از فتح هرات روانه اصفهان شد.شاه طهماسب كه از روحيه نادر آگاه بود به سرچشمه،در 12 فرسنگى اصفهان رفت تا اگر نادر قصد خاندان صفويه كند خود به فارس يا رشت و لاهيجان بگريزد و يا به عثمانى ها پناهنده شود.
اما نادر پيام داد كه او فقط قصد خدمت به شاه را دارد و مى خواهد خود را براى نبرد با عثمانى ها آماده كند.طهماسب به توصيه برخى از مشاورانش به اصفهان رفت.(3)نادر در اصفهان،شاه طهماسب را به باغ هزار جريب دعوت كرد و بساط عيش و نوش را براى او فراهم آورد و او را خلع سلاح كرد و سرداران را فراخواند و بى لياقتى او را براى اداره كشور به آنان نماياند و آنان را راضى به عزل شاه طهماسب كرد.نادر،شاه طهماسب را در ربيع الاول 1145 ه.ق خلع نمود و به جاى وى پسرش عباس ميرزا را كه نوزادى چندماهه بود بر تخت نشاند و او را شاه عباس سوم خواند و خود مثل گذشته نايب السلطنه و در واقع همه كاره امور شد و خزاين صفويه را در اختيار گرفت.(4)شاه طهماسب را با مادر و برخى از زنان و خواجگان تحت نظر به سبزوار(5)و شاه
ص:278
عباس سوم را به قزوين فرستاد(1)و خود رهسپار جنگ با عثمانى ها شد.نادر كه از هواخواهى مردم نسبت به خاندان صفويه مى هراسيد؛(2)سال 1148 ه.ق در شورايى مركب از بزرگان همه نقاط ايران،در دشت مغان،پسر شاه طهماسب يعنى شاه عباس سوم را هم كنار گذاشت و خود سلطنت را به دست گرفت(3)و به اين ترتيب براى هميشه به حكومت صفويه پايان داده شد و تلاش هاى برخى از طرفداران صفويه مثل بختيارى ها سودى نبخشيد.(4)
شاه طهماسب دوم تا سال 1151 ه.ق زنده بود.در اين سال رضا قلى ميرزا فرزند نادر شاه كه نايب السلطنه شده بود به خاطر اينكه مبادا طرفداران صفويه شاه طهماسب را در نبود نادر،كه در هند بسر مى برد و شايع شده بود كه كشته شده است،به پادشاهى بردارند؛با دو فرزندش عباس ميرزا و سليمان ميرزا به قتل رساند و جنازه آنان را براى دفن به مشهد فرستاد كه در حرم رضوى به خاك سپرده شدند.(5)
شاه طهماسب بنا به گفته مرعشى دو پسر و يك دختر داشته است.پسران او يكى القاص ميرزا نام داشته كه در ايام زندگانى پدر فوت شد و ديگر عباس ميرزا بود كه نادر او را شاه كرد.(6)
از بناهايى كه به دستور شاه طهماسب در اصفهان ساخته شد تالارى باشكوه در كنار زاينده رود و گنبدى به نام«توحيدخانه»بوده است.(7)
درباره ويژگى هاى فردى شاه طهماسب دوم مى توان گفت كه او از
ص:279
تربيت حرمسرايى برخوردار بود و اين لياقت را نداشت كه امپراتورى عظيم صفويه را نجات بخشد.او كه در هنگام عزل در سال 1148 ه.ق حدود 28 سال داشت مردى خوش ريخت بود اما بيش از آنكه شايسته حكومت كردن باشد، دنبال سرگرمى با الكل و زنبارگى و شكار و تيراندازى بود.(1)به همين علت به زودى از سوى نادر كه شخصى هوشمند و جسور بود كناره زده شد.در دوره اى كه شاه طهماسب پادشاه اسمى ايران بود(1135-1148 ه.ق)اوضاع ايران بسيار نابسامان و خرابى ها و ناامنى ها به دليل ضعف و بى لياقتى حاكمان پايانى دولت صفويه و كارگزاران آنان(2)و هجوم نيروهاى بيگانه عثمانى،روس و افغان و سر بر آوردن مدعيان متعدد قدرت و زياده ستانى ها و هزينه لشكركشى ها به اوج خود رسيده بود.اين عوامل جمعيت را در ايران به شدت كاهش داد.بنا بر گزارش هلندى ها جمعيت اصفهان از 90 هزار خانوار در دوران سلطنت شاه سلطان حسين به حدود 8 هزار خانوار و كمتر از آن رسيد.(3)كشاورزى و تجارت رو به افول نهاد و هزينه هاى جنگ هاى پى درپى مردم را بيش از بيش به فلاكت كشاند و زمينه سقوط كشورى مستقل و خودكفا را براى دوره هاى بعد فراهم ساخت.
رجبعلى يحيايى
صفوى-فاطمه سلطان بيگم
(-1151 ه.ق)
فاطمه سلطان يكى از دختران شاه سلطان حسين صفوى،آخرين پادشاه صفوى و همسر رضا قلى ميرزا افشار.
اطلاع چندانى از زندگى فاطمه سلطان در دست نيست.در سال 1142 ه.ق نادر افشار در حوالى شيراز، اشرف افغان را شكست داد و به قتل رساند.شاه طهماسب دوم صفوى براى
ص:280
قدردانى از او حسنعلى بيك معير الممالك را همراه خلعت هاى شاهى به نزد نادر در شيراز فرستاد.نادر هم نماينده شاه را به همراه ابو القاسم كاشى روانه دربار طهماسب نمود و از او خواستار حكومت خراسان و ازدواج يكى از شاهزاده خانم هاى صفوى با پسرش رضا قلى ميرزا شد.(1)
شاه طهماسب نيز يكى از خواهران خويش را كه فاطمه سلطان بيگم نام داشت نامزد پسر نادر كرد.وى از شيراز به خراسان فرستاده شد و بعد از اينكه افاغنه شكست قطعى خوردند و نادر وارد مشهد شد،مراسم ازدواج او با رضا قلى ميرزا در دهم رجب 1143 ه.ق انجام گرفت.(2)
اين ازدواج براى نادر از اهميت بسزايى برخوردار بود؛چرا كه خانواده او را،كه اصل و نسبى نامشخص داشت با خاندان با سابقه صفوى پيوند زد.به همين خاطر وقتى شاهرخ ميرزا،فرزند رضا قلى،از اين زن در 1146 ه.ق به دنيا آمد،نادر اظهار شادى و شعف زيادى از خود نشان داد.(3)
بعد از ازدواج،از سرنوشت فاطمه سلطان اطلاعى در دست نيست،تا اواخر سال 1151 ه.ق كه چگونگى فوت او در منابع ذكر شده است.در اين زمان رضا قلى ميرزا نايب السلطنه با دريافت فتح نامه نادر شاه،كه از هند فرستاده شده بود،دستور داد جشن هاى مفصلى در شهرهاى ايران بر پا شود.در مشهد نيز كه مقر حكومتى او بود مراسم باشكوهى برگزار شد.همسر او،فاطمه سلطان،نيز در اين جشن ها شركت داشت بدون اينكه از قتل برادرش و ديگر اعضاى خانواده صفوى در سبزوار به دستور شوهرش باخبر باشد؛ چرا كه رضا قلى ميرزا اطرافيانش را از
ص:281
دادن اين خبر به او منع كرده بود.در طى جشن يكى از نديمه ها خبر را به گوش او رساند و فاطمه سلطان هم از غم داغ برادر خود را حلق آويز يا به قولى مسموم كرد كه در اثر آن فوت كرد و يك باره جشن به ماتم مبدل شد.بعد از چند روز عزادارى جسد او در كنار قبر برادرش طهماسب صفوى،در حرم رضوى دفن شد.(1)
اسماعيل رضايى
صفوى-گوهر سلطان خانم
(-984 ه.ق)
دختر شاه طهماسب اول صفوى و همسر شاهزاده مشهور و دانشمند صفوى ابو الفتح ابراهيم ميرزا حاكم مشهد(962-974 ه.ق).
گوهر سلطان خانم اولين دختر از دخترهاى هفتگانه شاه طهماسب اول صفوى(930-984 ه.ق)(2)در حدود 963 ه.ق به ازدواج شاهزاده هنرمند و دانشمند صفوى ابو الفتح ابراهيم ميرزا درآمد كه از سال 963 تا 974 ه.ق حاكم مشهد بود.(3)در سال 967 ه.ق شاه طهماسب گوهر سلطان را روانه خانه شوهرش در مشهد نمود و جشن عروسى باشكوهى براى او ترتيب داد.(4)
شوهر او كتابخانه اى مشتمل بر چهار هزار مجلد كتاب در مشهد تشكيل داده بود و علما و هنرمندان زيادى به اين كتابخانه رفت و آمد مى كردند.مى توان گفت خانه گوهر سلطان خانم و همسرش خانه اميد فرهنگ دوستان بود.(5)پس از آنكه در سال 974 ه.ق شوهر گوهر سلطان از حكومت مشهد عزل و به اقامت در سبزوار مجبور گرديد و سپس در 982 ه.ق به قزوين رفت او نيز همراه شوهر بوده است.پس
ص:282
از آنكه در روز شنبه پنجم ذى حجه سال 984 ه.ق ابو الفتح ابراهيم ميرزا به همراه چند شاهزاده ديگر صفوى به دستور شاه اسماعيل دوم به قتل رسيد؛(1)گوهر سلطان خانم كتابى بسيار گران بهاء را،كه به كوشش شوهرش از خط استادان مشهور و نقاشى هاى استاد بهزاد فراهم آمده بود،و نيز كتاب هاى گران بهاى ديگر را به آب شست تا به دست شاه اسماعيل دوم نيفتد.(2)
خودش هم،كه علاقه اى فراوان به شوهرش داشت،غم مرگ او را تحمل نكرد و به گفته قاضى احمد قمى پس از حدود سه ماه و دوازده روز بيمارى و ناتوانى در سه شنبه هفدهم ربيع الاول سال 985 ه.ق درگذشت.شاه اسماعيل دوم پول زيادى داد و قورخمس بيگ شاملو را با جمعى از سادات،علما و بزرگان و وزرا مأمور مراسم تدفين وى كرد.آنها نعش گوهر سلطان را به قم برده و در سردابه شاهزاده سلطانم در حرم حضرت معصومه دفن كردند.(3)
پس از يك سال و به هنگامى كه شاه اسماعيل دوم فوت كرد و به جاى او شاه محمد خدابنده(985-996 ه.ق)به حكومت رسيد تنها دختر گوهر سلطان خانم و ابراهيم ميرزا كه گوهر شاد بيگم نام داشت و در 969 ه.ق در مشهد متولد شده بود؛(4)جنازه مادر را به همراه جنازه پدر،كه در قزوين دفن شده بود، به مشهد منتقل كرد(5)و در مقبره اى كه آنها از قبل براى خود در حرم مطهر مهيا كرده بودند به خاك سپرد.(6)
رجبعلى يحيايى
ص:283
صفوى-مصطفى ميرزا
(964-984 ه.ق)
ششمين پسر شاه طهماسب اول صفوى از يكى از زنان غير دائم او به نام زهره باجى گرجى.(1)مادر سلطان مصطفى ميرزا به احتمال جزو اسراى جنگى بوده است كه از گرجستان در طى حمله هاى مكرر شاه طهماسب به ايران آورده شدند.مصطفى ميرزا در سال 964 ه.ق به دنيا آمد(2)و از سال 975 ه.ق از فعاليت هاى او آگاهى هايى در دست است.در اين سال با مربى اش نظر بيگ استاجلو در لشكركشى براى سركوب خان احمد گيلانى حضور داشته است.(3)
معلوم نيست مصطفى ميرزا مانند شاهزادگان ديگر به حكومت جايى منصوب بوده است يا نه؛اما در 982 ه.ق كه بيمارى پدرش شاه طهماسب براى مدتى به اوج رسيد وى در دربار بود.(4)دو سال بعد و به هنگام درگذشت پدرش شاه طهماسب در نيمه صفر 984 ه.ق وى كه در قزوين به سر مى برد،در دسته بندى نيروهاى دربارى براى نبرد بر سر قدرت وارد شد و همراه با مربى خود حسين بيگ استاجلو كه مهمترين شخصيت دربارى و اميرى منتفذ و ثروتمند بود،به حمايت از برادر خود حيدر ميرزا پرداخت.والتر هينتس درباره او به عنوان يكى از طرفداران حيدر ميرزا مى نويسد:مصطفى ميرزا پنجمين پسر شاه طهماسب بيست ساله، هوشمند،سرزنده،زيبا،اما بدون نفوذى قابل ذكر.(5)صبح شبى كه شاه طهماسب درگذشت و طرفداران اسماعيل ميرزا از مرگ شاه باخبر شدند،به طرفداران حيدر ميرزا پيشنهاد دادند بايد فرزند
ص:284
بزرگ شاه به حكومت برداشته شود اما طرفداران حيدر ميرزا معتقد بودند وى در قزوين مورد توجه شاه بوده است.
چون توافقى حاصل نشد ياران حيدر ميرزا به طرف دولتخانه رفتند تا حيدر ميرزا را به سلطنت بردارند.اما چون نگهبانان دولتخانه كه طرفدار اسماعيل ميرزا بودند درها را بستند،جنگ اجتناب ناپذير گرديد و سرانجام ياران و طرفداران اسماعيل ميرزا،حيدر ميرزا را دستگير و به قتل رساندند.در پى چنين حادثه يى طرفداران حيدر ميرزا پراكنده شدند و مصطفى ميرزا و حسين بيگ استاجلو ناگزير شبانه از قزوين گريختند.(1)اسكندر بيگ مى نويسد:
«چون طرفداران اسماعيل ميرزا سر حيدر ميرزا را در ميان طرفدارانش انداختند حيدر ميرزايان دستشان از كار و كارشان از دست بيرون رفت و بااين كه مصطفى ميرزاى بيست ساله شايسته دولت و اقبال را مى توانستند به عوض حيدر ميرزا به پادشاهى بردارند؛اما آنان ديده شان از مشاهده قتل حيدر ميرزا تيره و تار شد و قدرت توقف در شهر نيافتند.»(2)
مصطفى ميرزا قصد داشت به ميان طايفه بيات كه ده هزار خانوار بودند و در كزاز و كرهر اقامت داشتند،برود.دوسه منزل كه رفتند،حسين بيگ استاجلو كه از طايفه بيات انديشناك بود،از مصطفى ميرزا جدا شد و به سوى كردستان رفت زيرا با حاكم آنجا دوست بود.مصطفى ميرزا به ميان طايفه بيات رفت.حاجى ويس بيات در ظاهر او را گرامى داشت اما پنهانى افرادى را به مراقبت از او گماشت و كسى به قزوين فرستاد تا به طرفداران اسماعيل ميرزا خبر دهد كه مصطفى ميرزا در دست اوست و او پس از به تخت نشستن اسماعيل ميرزا وى را به پايتخت خواهد برد.(3)
پس از اينكه اسماعيل ميرزا بر
ص:285
تخت جلوس كرد،مصطفى ميرزا توسط حاجى ويس بيات نزد او برده شد.شاه اسماعيل در ظاهر از گناهان مصطفى ميرزا درگذشت،صورت او را بوسيد و به برادران ديگرش نيز امر كرد كه با او مهربان باشند.(1)شاه اسماعيل پس از اينكه در هفتم جمادى الاول 984 ه.ق بر تخت نشست،يكى از مهمترين كارهايى كه كرد از ميان برداشتن شاهزادگان صفوى بود كه احتمال مى داد توسط قزلباش ها عليه او به پادشاهى برداشته شوند،بنابراين دستور قتل آنها از جمله مصطفى ميرزا را كه متهم به مخالفت با شاه جديد بود، صادر كرد.مطابق دستور شاه اسماعيل دوم،مصطفى ميرزا در روز سه شنبه هفتم شعبان 984 ه.ق به قتل رسيد.(2)
مصطفى ميرزا در اين هنگام بيست سال داشت،(3)ابتدا جسد مصطفى ميرزا را در امامزاده حسين قزوين به خاك سپردند.اما پس از دو سال و بعد از اين كه شاه اسماعيل دوم درگذشت، مادرش نبش قبر كرد و جسد او را به همراه مادران ساير شاهزاده هايى كه جنازه پسرانشان را براى دفن به مشهد مى آوردند،به مشهد آورد و در حرم مطهر به خاك سپرد.(4)قاضى احمد قمى تيزهوشى،صفا و پاكيزگى سلطان مصطفى ميرزا را ستوده است(5)ميرزا طبع شعر هم داشته است.صادقى كتابدار او را داراى طبعى بسيار رقيق و عاشقانه دانسته.
رجبعلى يحيايى
ظل السلطان-قاجار-مسعود ميرزا
ص:286
عرب زنگويى-حسن
(-1235 ه.ق)
امير حسن خان عرب زنگويى،از اعراب شيبانى،فرزند على مراد خان حاكم تون(فردوس)و طبس از امراى بزرگ خراسان در عصر سلطنت قاجاريه.
وى به همراه حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه والى خراسان در فتح هرات در سال 1232 ه.ق و سركوبى فيروز الدّين ميرزا حاكم آن ولايت شركت داشت.در سال 1233 ه.ق كه فتح خان وزير شاه محمود پادشاه افغانستان با سى هزار سوار از هرات به سمت مشهد رهسپار گرديد،محمد خان قرائى و جمعى ديگر از خوانين خراسان به علت عدم رضايت از دولت يا بنا بر تحريكات بيگانه،به او پيوستند.ولى امير حسن خان هميشه نسبت به دولت متبوع خود وفادار ماند و در جنگ با فتح خان از سركردگان مهم سپاه شجاع السلطنه بود.به واسطه وفادارى و خدمتگزارى وى در همين سال ملقب به وكيل خراسان گرديد.پس از شكست فتح خان در كوسويه و پراكنده شدن لشكرش،محمد خان قرائى به وساطت امير حسن خان مورد عفو واقع شد و به ميان اردوى شجاع السلطنه آمد و تا زمانى كه حسن خان زنده بود كسى متعرض محمد خان نمى شد اما پس از فوت امير حسن خان،شجاع السلطنه محمد خان را دستگير كرد و به زندان
ص:287
انداخت.(1)
حسن خان زمانى كه همراه شاهزاده قاجار،والى خراسان به سوى هرات در حركت بود،در تربت جام به علت سكته قلبى در 1235 ه.ق درگذشت.يكى از بستگانش به احتمال نزديك به يقين جنازه اش را از تربت جام به مشهد حمل كرد و در حرم مطهر به خاك سپرد.(2)او مردى خير و نسبت به مردم مهربان بود و املاك خويش را در دو نوبت وقف نمود.نوبت اول در سال 1218 ه.ق پس از مرگ برادرش مير محمد خان املاكى كه برادرش به زور از مردم گرفته بود،و نوبت دوم در سال 1232 ه.ق املاك خود را وقف كرد،كه اكنون به موقوفات ميرحسن خانى شهرت دارد.
ابراهيم زنگنه
علم-اسد اللّه
(1299-1357 ه.ش)
نخست وزير،وزير دربار پهلوى، مسئول مستقيم آستان قدس رضوى در (به تصوير صفحه مراجعه شود) دربار و واقف.
اسد اللّه فرزند محمد ابراهيم خان شوكت الملك دوم(1259- 1323 ه.ق)حاكم قاينات در بيرجند متولد شد.(3)اگرچه اغلب منابع سال تولدش را 1298 ه.ش دانسته اند ولى در دفتر احصاييه مدرسه شوكتيه و كارت معافيت وى تاريخ ولادت او
ص:288
1299 ه.ق نوشته شده است.(1)
تحصيلات ابتدايى و متوسطه را در مدرسه شوكتيه بيرجند به پايان رساند(2)و پس از آن به تهران رفت.پدرش قصد داشت او را براى ادامه تحصيل به خارج بفرستد اما به دستور رضا شاه(3)به آموزشگاه عالى كشاورزى كرج رفت و در تيرماه 1321 ه.ش فارغ التحصيل شد.(4)برخى منابع مى نويسند كه تحصيلات وى بيش از ديپلم كشاورزى نبوده است ولى از وى به عنوان مهندس كشاورزى ياد كرده اند.(5)
در 1318 ه.ش به دستور رضا شاه اسد اللّه با دختر قوام الملك شيرازى ازدواج كرد.(6)يك سال پس از فراغت از تحصيل در وزارت كشور به كار پرداخت اما در سال 1323 ه.ش به سبب فوت پدرش به بيرجند بازگشت و اداره املاك خانوادگى را برعهده گرفت.(7)در آخرين روز سال 1323 ه.ش پيشخدمتى مخصوص محمد رضا شاه توسط منصور الملك استاندار خراسان به او ابلاغ شد.(8)در سال 1324 ه.ش ابلاغ بازرسى عالى وزارت كشور را دريافت كرد(9)و دو سال بعد(1326 ه.ش)فرماندار سيستان و بلوچستان گرديد.(10)
او با سن كم به دليل نزديكى به محمد رضا شاه و وابستگى هاى ديگر از سال 1328 ه.ش به عنوان وزير در
ص:289
كابينه هاى مختلف شركت داده شد؛از جمله در كابينه ساعد(25 دى 1328 ه.ش)وزير كشور و در كابينه على منصور(فروردين 1329 ه.ش) وزارت كشاورزى(1)و در كابينه رزم آرا (آبان 1329 ه.ش)وزير كار بود.(2)
دو ماه پس از ترور رزم آرا (1330/2/13)محمد مصدق،نخست وزير شد.(3)در سال 1330 ه.ش شاه براثر فشار دكتر مصدق،تصميم گرفت املاك خود را تقسيم كند،لذا سازمانى به اين منظور در دربار ايجاد كرد(4)و در اول تير 1331 ه.ش علم به سرپرستى اين سازمان،كه املاك و مستغلات پهلوى نام داشت،گماشته شد.(5)
در دولت مصدق؛علم از منصب سرپرستى املاك پهلوى عزل شد و از عرصه سياست رسمى بركنار و به بيرجند تبعيد شد.(6) بااين همه دست از توطئه برنداشت و از جمله كسانى بود كه در سرنگونى دولت مصدق در كودتاى 28 مرداد 1332 ه.ش نقش عمده داشت.(7)با بازگشت شاه از خارج علم به تهران رفت،و سرپرستى املاك پهلوى را دوباره برعهده گرفت.(8)در اين زمان به ابتكار وى،دفتر سياسى تأسيس شد تا اوامر و خواست هاى محمد رضا شاه را بهتر عملى سازد.(9)در دولت حسين علاء(1334 ه.ش)وزير كشور(10)شد.در فروردين 1336 ه.ق كه منوچهر اقبال نخست وزير شد،شاه تصميم گرفت براى تظاهر به دموكراسى،سيستم دو حزبى در كشور
ص:290
راه بيندازد.علم،حزب مردم را در 28 ارديبهشت 1336 ه.ش تأسيس و رهبرى آن را به عهده گرفت(1)و در برابر او منوچهر اقبال در 28 بهمن 1336 با اعلام تأسيس حزب مليون رهبرى آن را برعهده گرفت.حاصل تلاش هاى علم در دولت علاء و تشكيل حزب اين بود كه در انتخابات دوره نوزدهم مجلس شوراى ملى،غالب وكلاى مجلس توسط علم به مجلس راه يافتند.(2)به واسطه افتضاحى كه در انتخابات دوره بيستم(1339 ه.ش) پيش آمده بود،وكلاى مجلس همه استعفا و كابينه اقبال سقوط كرد.پس از او شريف امامى مأمور تشكيل كابينه شد.در نهم مهر 1339 ه.ق علم نيز از رهبرى حزب كناره گرفت و به جاى او پروفسور يحيى عدل انتخاب شد.(3)
شريف امامى هم با ترميم هاى مكرر كابينه موفقيتى به دست نياورد و در اواخر ارديبهشت 1340 ه.ش به دنبال اعتصاب فرهنگيان،ناچار از نخست وزيرى استعفا كرد.دو روز بعد دكتر امينى مأمور تشكيل كابينه شد.او در اولين فرصت مجلس را منحل نمود،و مدتى كشور را بدون دخالت شاه اداره كرد.(4)امينى تا تيرماه 1341 در نخست وزيرى باقى ماند،اما به دليل اختلاف نظرى كه با شاه داشت استعفا كرد و يك روز پس از استعفاى على امينى(30 تير 1341)علم به نخست وزيرى گمارده شد.(5)از اقدامات علم در آن دوره صدور اعلاميه براى رفع تيرگى روابط ايران و شوروى(6)و لايحه انجمن هاى ايالتى و ولايتى و حذف قيد اسلام از شرط انتخاب شوندگان و انتخاب كنندگان
ص:291
و دادن حق راى به زنان بود.(1)
از ديگر اقدامات او پيشنهاد لايحه كاپيتولاسيون يا حق قضاوت كنسولى بود.(2)اين اقدامات به واكنش روحانيت به ويژه امام خمينى(ره)منجر شد.(3)
برنامه هاى محمد رضا پهلوى با نام «انقلاب سفيد»يا«انقلاب شاه و ملت» سرانجام باعث رويارويى روحانيون، دانشگاهيان،اصناف و ديگر اقشار جامعه،با دولت و سركوبى شديد آنها از سوى علم و ماجراى مدرسه فيضيه شد.(4)دامنه اين خشونت و سركوب به شهرها كشيده شد.روز دوم فروردين 1342 مأموران انتظامى در حمله به مدرسه فيضيه قم خشونت را به نهايت رسانيدند و عده اى از مردم و طلاب را به شهادت رسانيده يا زخمى كردند.اين حمله مردم را خشمگين تر و مصمم تر كرد.(5)علم به تصور خاموش كردن اعتراض مردم و سركوب نهضت، سحرگاه پانزده خرداد همين سال، دستور داد امام خمينى را در قم و آيت اللّه قمى را در مشهد دستگير كنند.(6)به دنبال اين اقدام تظاهرات خونينى در قم و تهران صورت گرفت.در تظاهرات قم عده اى كشته و زخمى شدند.(7)
تظاهرات تهران بسيار گسترده تر بود، بازار تهران تعطيل شد،دانشجويان و بسيارى از دانش آموزان از رفتن به كلاس هاى درس خوددارى كردند.در مركز شهر،اداره راديو،ساختمان هاى دولتى،اتوبوس ها و قرارگاه هاى پليس به آتش كشيده شد و مردم به طرف كاخ مرمر به حركت درآمدند.دولت علم با
ص:292
به كار گرفتن سلاح هاى سنگين به مقابله پرداخت.در اين رويارويى بيش از پنج هزار نفر كشته و زخمى شدند.بلافاصله در تهران و بيشتر شهرهاى ايران حكومت نظامى برقرار شد.(1)مقام نخست وزيرى علم تا اسفند 1342 طول كشيد.(2)او در هفدهم اسفند به اشاره شاه استعفا كرد و حسنعلى منصور رهبر حزب تازه تأسيس ايران نوين مأمور تشكيل كابينه شد.در 28 اسفند 1342 علم علاوه بر مديريت بنياد پهلوى و تصدى مشاغل ديگر به رياست دانشگاه پهلوى شيراز منصوب شد.(3)در سال 1345 ه.ش با عنوان وزير دربار در كابينه راه يافت كه در اين منصب تا پايان 1356 باقى بود و در آن سال به دليل بيمارى استعفا داد.علم در يادداشت هاى خود مدعى است كه علاوه بر 23 مسئوليت رسمى مسئول مستقيم آستان قدس رضوى در دربار بود.(4)وى مدعى است كه بودجه سال 1348 آستانه مقدسه را به مبلغ 400 ميليون ريال به تصويب شاه رساند تا صرف تعميرات و نورافشانى و بقاع متبركه و گلدسته هاى حرم گردد.(5)
همچنين در سفرى كه شهريور 1348 به مشهد كرد،شاه را متقاعد ساخت تا چند درصد از درآمد معادن گاز سرخس را به آستان قدس رضوى اختصاص دهد(6)و دو كارخانه قند چناران و آبكوه را از دولت خريدارى كند و به آستانه تقديم نمايد.(7)به پيشنهاد وى جزامى خانه مشهد زير نظر آستانه قرار گرفت تا براى آن ساختمانى مناسب در فضايى وسيع تر در بهترين منطقه ساخته شود.(8)همچنين
ص:293
مدعى است كه در سال 1351 ه.ق در زمان مسئوليت او براى اولين بار آستان قدس شصت ميليون پول نقد در بانك پس انداز داشته است(1)و تعميرات صحن و حرم مطهر امام رضا عليه السّلام،(2)توسعه ميدان اطراف صحن هاى رضوى(3)،احداث بازار و فلكه اطراف حرم به همت او انجام شده است.(4)
نظرات و اقدامات علم در تغيير تقويم هجرى شمسى به تقوم شاهنشاهى و برگزارى جشن هاى دو هزار پانصدساله و تأسيس حزب رستاخيز در اسفند 1353،از ديگر كارهاى او در جهت مركزيت دادن به حكومت شاه بود.(5)علم بانفوذى كه در دربار داشت،علاوه بر دارايى هاى موروثى،ثروت هنگفتى به دست آورد.
صاحب املاك و مستغلات زيادى در سيستان و بلوچستان،بيرجند،قاينات، تهران،مازندران،فارس و اندوخته هاى زيادى در بانك ها و مؤسسات اعتبارى كشور و خارج از كشور شد.(6)در سال 1354 ضرورت تأسيس مؤسسه آموزش عالى بيرجند را به تصويب رسانيد و اولين جلسه هيئت امناى مؤسسه مذكور در دفتر كار او در كاخ سعدآباد تشكيل شد.(7)در روز يكشنبه هفتم شهريور 1355 با حضور اعضاى اين هيئت،سند انتقال موقوفه شوكت آباد به مؤسسه آموزش عالى شوكت الملك بين اسد اللّه علم به عنوان متولى موقوفه و دكتر محمد حسن گنجى به عنوان رئيس مؤسسه مبادله شد.(8)اين مؤسسه كه هسته اوليه دانشگاه بيرجند محسوب مى شود،دولتى بود اما علم زمين لازم را براى آن فراهم ساخت و بخشى از اعتبارهاى ساختمانى را تأمين و واگذار نمود.
ص:294
اسد اللّه علم در سال 1355 به بيمارى خونى دچار شد و براى درمان بيماريش عازم فرانسه شد.در سال 1356 ه.ش به سبب بيمارى از وزارت دربار استعفا داد.(1)او براى معالجه به آمريكا رفت،معالجات مؤثر واقع نشد و در 5 فروردين 1357 در شهر نيويورك درگذشت.(2)جنازه وى به مشهد منتقل و در آرامگاه خانوادگى در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(3)در سال 1362 ه.ش تعداد 1142 نسخه كتاب چاپى كه 24 نسخه آن خطى است از موقوفه اسد اللّه علم به كتابخانه آستان قدس واگذار شد.(4)
على جان سكندرى
علم-امير علم خان اول
(-1168 ه.ق)
امير علم خان اول فرزند اسماعيل خان عرب خزيمه است،كه در متون تاريخى نام او را به دو گونه امير علم خان(5)و مير علم خان آورده اند.(6)علت اينكه خاندان خزيمه عنوان علم را براى نام خانوادگى خود برگزيده اند اين است كه علم خان پسر اسماعيل خان به دليل عرضه و لياقت،بيشتر از پدر اهميت پيدا كرد؛تا جايى كه خود داعيه سلطنت داشت.(7)وى پس از پدر به حكومت سيستان و قاينات رسيد و مورخان وى را سردارى عاقل،زيرك، دلير و به لحاظ مقام و مرتبه در نزد نادر شاه سرآمد ديگر سرداران دانسته اند.(8)
او از سنين نوجوانى همراه پدر در لشكركشى هاى نادر حضور داشت؛از جمله در سال 1157 ه.ق كه نادر شاه
ص:295
براى جنگ با لشكر عثمانى به ايروان رفته بود،امير علم خان اول نيز شركت داشت.(1)نادر شاه هنگام عزيمت به سوى خراسان،امير علم خان را كه از فرماندهان سپاهش بود،همراه با چندين هزار تن از قشون،كه اغلب از اعراب خزيمه،لالوى و نخعى بودند،به عنوان مرزدار ايران و عثمانى در منطقه عراق گمارد.(2)در همين زمان كه محمد على خان قرقلو يكى از سرداران نادر شاه قصد سركشى داشت،امير علم خان پس از يك نبرد وى را دستگير و سپس كور كرد.(3)
امير علم خان پس از كشته شدن نادر شاه(1160 ه.ق)از مؤثرترين سرداران در به تخت نشاندن سيد محمد متولى مشهور به شاه سليمان دوم بود و در حكومت او،مقام«وكالت»حكومت را در اختيار داشت.(4)
پس از اينكه طرفداران شاهرخ،بار ديگر او را به حكومت نشانده و شاه سليمان دوم را از حكومت بركنار كردند امير علم خان مدتى به قاين رفت.در اواخر سال 1163 ه.ق كه احمد شاه درانى به مشهد حمله كرد و يوسف خان جلاير و ديگر طرفداران شاهرخ در مقابل او ايستادگى كردند،امير علم خان با حمله به اردوى شاهرخ،به طرفدارى از احمد شاه درانى پرداخت.
شاه افغان پس از مدتى محاصره شهر،به هرات برگشت و امير علم خان كه تمام خزانه شاهرخ را در اختيار داشت،بار ديگر قدرت اول خراسان گرديد.وى از سال 1164 ه.ق در واقع اختياردار تمام حكومت خراسان بود.در همان ابتدا از دشمنان خود يعنى سرداران جلايرى و خوانين كرد انتقام گرفت.(5)
در دومين حمله شاه افغان به مشهد در 1167 ه.ق،امير علم خان به عنوان
ص:296
سردار اول خراسان به مقابله وى شتافت،اما در بين راه بيشتر خوانين از همراهى وى امتناع كردند.وى چون توان مبارزه را در خود نديد به سمت تون(فردوس)رفت.سپس به نزد دولى خان كرد شادلو رفت تا به كمك يكديگر به جنگ احمد شاه درانى بروند،اما دولى خان او را به سرداران كرد سپرد و آنها او را به نزد شاهرخ شاه بردند.شاهرخ چون امير علم خان را عامل كورى خود مى دانست نخست وى را كور كرد و آنگاه وى را به جعفر خان كرد سپرد و جعفر خان با اعمال شكنجه فراوان امير علم خان را در سال 1168 ه.ق به قتل رساند(1)پس از كشته شدن امير علم خان،برادرش امير معصوم خان به تهران رفت و در آنجا متوطن شد و فرزندش امير على خان به حكومت قاينات رسيد.(2)به احتمال قوى وى در مقبره خانوادگى در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن شده است چون به هنگام دفن علم خان دوم نوشته شده است كه وى در مقبره خانوادگى به خاك سپرده شد.(3)
على جان سكندرى
علم-امير علم خان دوم
(-1241 ه.ق)
امير(مير)علم خان دوم،فرزند امير على خان و نوه مير علم خان اول،حاكم قاين(4)كه جد چهارم امير اسد اللّه علم از رجال معروف و مقتدر عصر محمد رضا پهلوى،مى باشد.تاريخ تولد و آغاز حكومت او بر قاين معلوم نيست اما طبق قصيده اى كه سال 1205 ه.ق سروده شده است در اين سال حكومت قاين از جانب پدر در اختيار او بوده است.(5)در حدود 1213 ه.ق يكى از
ص:297
شاهزادگان افغانى به نام محمود ميرزا، كه به دنبال اختلافات خانوادگى هرات را ترك و در كاشان زندگى مى كرد؛از فتحعلى شاه قاجار براى به حكومت رسيدن طلب كمك كرد و شاه،امير علم خان دوم حاكم قاين و امير حسن خان شيبانى،حاكم طبس را مأمور بازگرداندن و ابقاى وى در حكومت هرات و كابل نمود.اين از مهمترين مأموريت هايى بود كه در سال 1214 ه.ق به امير علم خان محول گرديد؛ولى سرانجام ناكام برگشت و محمود ميرزا در اصفهان مسكن گزيد.(1)
آخوند ملا عبد الكريم اشراق از علماى آن عصر و از شاگردان محمد بيدآبادى،حكيم معروف،در مدح امير على خان و فرزندش امير علم خان قصايدى سروده است.
در منابع تاريخى بيش از آنچه ذكر شد گزارش ديگرى از شرح حال وى نيامده است همين مقدار مى دانيم كه حوزه حكمرانى امير علم خان دوم به جز قاين،بيرجند را هم شامل مى شده است.وى در سال 1241 ه.ق درگذشت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در مقبره خانوادگى شان به خاك سپرده شد.(2)
على جان سكندرى
(به تصوير صفحه مراجعه شود) جريان شورش سالار(1262-1266 ه.ق)و حركت نيروهاى شورشى به سوى قاين،مقاومتى نكرد و به هرات فرار نمود اما فرزندش امير علم خان دستگير و زندانى شد كه پس از چندى فرار نمود و به نزد پدر در هرات رفت.
پس از پايان شورش سالار به قاين برگشت(1)و بعد از فوت پدر به حكومت اين ناحيه رسيد.كلنل«سى.ام مك گرگور»وى را لايق ترين فرمانده سپاه در خراسان دانسته و مى نويسد:او نيرويى در اختيار دارد شامل يازده اراده توپ كه يكى از آنها هيجده پوندى و بقيه نه پوندى و شش پوندى است؛دو هزار سواره نظام و دو هزار پياده نظام منظم،علاوه بر اين او مى تواند پنج هزار پياده نظام غير منظم مجهز به تفنگ فتيله اى آماده كند.(2)در منابع تاريخى از وى به عنوان فردى خداشناس،متدين، درستكار،مسئوليت پذير و مهربان ياد شده است.(3)
در سال 1284 ه.ق كه ناصر الدّين شاه به خراسان مسافرت نمود امير علم خان سوم به احترام شاه به مشهد آمد و به حضور وى رسيد و ملقب به حشمت الملك گرديد.(4)زمانى كه به قدرت رسيد حكام كوچكى مثل خوانين نخعى خوسف،خوانين نه(نهبندان)و جلگه سنى خانه را كه در نواحى قاينات فرمانروايى داشتند از ميان برد و استحكامات آنها را به تصرف خود در
ص:299
آورد،و حكومت مطلق قهستان را به دست گرفت.(1)سپس براى تسخير قلاع سيستان به آن نواحى اردوكشى كرد و سركشان بلوچ و سرداران سيستان را مطيع خود ساخت(2)و سيستان را دوباره به ايران ملحق كرد.وى در اين زمان براى نفوذ بيشتر در اين مناطق با سرداران بلوچ پيوند خانوادگى برقرار نمود.دختر سردار ابراهيم خان را به ازدواج خود،و دختر سردار شريف خان را براى پسرش امير على اكبر خان و دختر سردار احمد خان را براى پسر ديگرش محمد اسماعيل خان به زنى گرفت.(3)در سال 1284 ه.ق دختر امير نهبندان را كه«نوابه خفى»نام داشت،و از زنان شاعره ايران به شمار مى رفت، به همسرى گرفت.(4)
وى با انجام اين اقدامات توانست تا حدودى امنيت منطقه را برقرار سازد.
لرد كرزن در اين خصوص مى نويسد:
«امير علم خان كنونى شايد نيرومندترين فرد دستگاه پادشاهى ايران باشد.داراى شخصيتى قوى و علاوه بر اين شهرت سرشارى از لحاظ هيبت و سخت گيرى است.و خطه خود را از وجود هرگونه دسته هاى دزد و غارتگر به خصوص از افغان ها و بلوچ ها كه بى ترس و نگرانى از هرگونه تعقيب سرگرم راهزنى و غارت بودند پاك كرده.به قدرى مقتدر است كه حكومت مركزى به آسانى جرات دخالتى در كار او ندارد.»(5)
در گزارش ميرزا خانلر خان اعتصام الملك در مورد وى آمده است:«جز به ميزان حكم شرعى حكمى نمى كند كليه دعاوى را رجوع به محكمه شرع مى كند و ميان متعلقين خود را از نوكر گرفته تا اقارب و اولادش با رعيت فرق نمى گذارد.»(6)در مورد امنيت منطقه هم مى نويسد:«در سر آسياى آنجا پيرمردى هشتادساله نشسته بود،زنبيل مى دوخت.گفت از وقتى امير،حشمت الملك علم شده است مردم اين ولايت از تاخت وتاز بلوچ آسوده شده اند،شترهاى
ص:300
عماد الملك،حاكم خور،را بلوچ برده بود،امير سيستان پس گرفت و فرستاد.»(1)
از جمله وقايع زمان حكومت حشمت الملك علم اختلاف ايران و انگليس بر سر هرات بود.اين اختلاف در دو مرحله پيش آمد؛مرحله نخست در زمان محمد شاه قاجار كه منجر به جنگ هاى 1253-1258 ه.ق شد و مرحله دوم در دوران ناصر الدّين شاه قاجار كه در سال هاى 1273- 1274 ه.ق رخ داد.در پى اين حوادث دولت انگليس در راستاى استراتژى منطقه اى خود توجه خويش را به نواحى شرق كشور ايران به ويژه خراسان و سيستان معطوف داشت و هيئت هاى ويژه اى براى بررسى منطقه فرستاد.كرزن در همين جا به روشنى و به طور گسترده در تشريح استراتژى منطقه اى انگليس و به طور غير مستقيم منشأ نفوذ خاندان علم را بيان مى كند و مى گويد حكومت تزارى به سيستان كه بين راه مشهد و درياست،نظر آزمندانه مخصوص دارد،و نيك واقف است كه تسلط بر آنجا قدمى اساسى در راه تأمين برترى در ايالت خراسان خواهد بود.(2)بر اين اساس حكومت محلى قاين به مركز ثقل سياسى بريتانيا در منطقه تبديل شد،و آنان كوشيدند تا از خاندان علم به عنوان پايگاهى قدرتمند در اين منطقه بهره جويند.آنها تلاش نمودند با تأسيس بنگاه هاى متعدد اقتصادى در اين منطقه حضور يابند(3)و به اهداف خود برسند.ظاهرا در همين زمان بود كه حشمت الملك با انگلستان در مسايل نظامى به توافق هايى رسيده بود.براساس گزارش خانلر خان وى هميشه انواع و اقسام اسلحه هاى ساخت انگلستان را همراه داشت، همچنين صدها قبضه تفنگ و تپانچه از انگلستان خريدارى و نيروهاى محلى خود را با آن تجهيز كرده بود.(4)مك
ص:301
گرگور سياح انگليسى در مورد ارتباط خود با امير علم خان سوم مى نويسد:به او گفتم كه از آشنايى با مقامى چون او كه آوازه محبت و غريب نوازى و حسن تدبير در اداره قلمرو حكومتش همه جا را فراگرفته،بسيار خوش وقتم...آرزو كردم كه در وقت مناسب جانب ما (انگليسى ها)را بگيرد.(1)در اين بين امير علم خان مى كوشيد تا از يك سو اقتدار خود را حفظ كند و ازسوى ديگر رضايت و اعتماد دولت مركزى را نسبت به خود جلب نمايد و با اين كار به آنها تفهيم كند كه آلت دست هيچ قدرت خارجى نيست.نمى توان رابطه وى را به معنى وابستگى با بيگانگان دانست چون هيچ سندى نيست كه گوياى سرسپردگى حشمت الملك باشد.ناصر الدّين شاه در سال 1290 ه.ق به خاطر رشادت و كياستى كه امير علم خان در ايجاد امنيت منطقه وسيع حكومت خود نشان داده بود،وى را عنوان امير تومانى داد و يك قبضه شمشير مرصع و مكلل به الماس براى او فرستاد و فرزند دومش امير اسماعيل خان را هم به عنوان سرپرست و فرمانده فوج قاينات منصوب كرد.(2)
امير علم خان در دوران حكومتش اهتمام و توجه خاصى به امور خيريه و مراسم مذهبى داشته است.خانلر خان مى نويسد:در ولايت قاين سه مدرسه هست يكى در شهر قاين،يكى در بيرجند و ديگرى در درخش،به هريك از اين مدارس سالى هفتصد تومان از محصولات املاك خودش وظيفه طلاب مى دهد.و از قرارى كه همه كس مى گويند در همه بلوكات قاين،هرچه بقاع،امامزاده و مشايخ و سادات هست؛شمع و چراغ و فرش و مواجب خادمش از اوست.در صحراها و منازل بى آب وعلف هرچه بركه و آب ديدم، گفتند بناى اوست و شهرت دارد كه در ايام محرم در بلوكات قاين در صد و سى تكيه به اسم او تعزيه دارى مى شود و خرج همه از مال و محصولات املاك
ص:302
اوست.و در هر سالى روز عيد غدير مقرر است دو بنده كنيز يا غلام سياه از كرمان مى آوردند،مى خرد و آزاد مى كند.(1)
امير علم خان شعر مى سرود و گفته شده كه وى صاحب ديوان شعرى بوده كه چاپ نگرديده است.اين چند بيت از اوست:
مثل حسين عاشقى اللّه ندارد دارد اگر مدعى گواه ندارد
كيست كه گويد حسين غريب و وحيد است كيست كه گويد حسين سپاه ندارد
جن و ملك بهر جان فشانى راهش آيد و شه هيچ يك نگاه ندارد
سوى علم يك نظر كن اى شه خوبان جز سر كويت علم پناه ندارد(2)
در سال 1309 ه.ق در حالى كه حشمت الملك از مشهد عازم بيرجند بود در حدود گناباد براثر سكته قلبى درگذشت،جنازه وى در دار السعاده حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در مقبره خانوادگى به خاك سپرده شد.با مرگ امير علم خان دگرگونى و آشفتگى در حوزه قاينات و سيستان ايجاد شد.(3)
براى برقرارى نظم منطقه و به پاس خدمات وى به پيشنهاد والى خراسان، حكومت سيستان به پسر بزرگش على اكبر خان و حكومت قاينات به پسر دومش اسماعيل خان تفويض شد.اين در حالى بود كه آنها پيش از اين از سوى پدر نايب الحكومه اين مناطق بودند.
محمد ابراهيم خان علم پسر كوچك امير علم خان در زمان حكومت برادرش اسماعيل خان سرپرستى فوج قاينات را به عهده داشت.دخترش نواب به ازدواج پسر عمه اش حاجى عبد العلى خان،از فرزندان امير حسن خان طبسى درآمد.
على جان سكندرى
ص:303
علم-امير على اكبر خان
(-1333 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) امير على اكبر خان فرزند امير علم خان سوم حشمت الملك(1)و داماد سردار سعيد خان نارويى.(2)پس از فوت پدرش(1309 ه.ق)به پيشنهاد صاحب ديوان شيرازى والى خراسان حكومت سيستان با لقب حشمت الملك به وى سپرده شد و حكومت قاين به برادرش اسماعيل خان با لقب شوكت الملك داده شد.(3)قبل از اين امير على اكبر خان با عنوان حسام الدوله از سوى پدر نايب الحكومه سيستان بود.(4)
چارلز ادوارد ييت مى نويسد:با مرگ امير علم خان سوم،حكومت مركزى موفق شد قدرت اين خاندان را تا حدودى كاهش دهد،و عنوان اميرى را از جلوى نام آنها بردارد.(5)علاوه بر اين دامنه اختلاف بين دو فرزندش امير على اكبر خان و امير اسماعيل خان بر سر توسعه قدرت حكومتشان شدت پيدا كرد.نويسنده كتاب امير قاين به رغم تلاشى كه جهت منزه جلوه دادن آن دو برادر نموده،مى نويسد:«بنابرمعمول و مرسوم زمان،پس از فوت امير علم خان بين دو پسر بزرگ او مرحوم على اكبر خان و مرحوم اسماعيل خان اختلافاتى پديد آمده بود،اطرافيان
ص:304
هريك از اين دو اميرزاده به فكر و نفع خود موضوعاتى را فراهم ساختند و تا مى توانستند آتش نقار و اختلاف را دامن مى زدند.ممكن بلكه حتى تا حدى يقين بود كه اگر معنا برادرها را حب اخوت به جانب يكديگر مى كشاند،اما مصالح حضرات اطرافيان اقتضاى اين كشمكش را نداشت؛به هر نحوى كه مسيرشان بود شكرآبى به وجود مى آوردند و از آن به قدر امكان بهره بردارى مى كردند.(1)
امير على اكبر خان براى تثبيت موقعيت و توسعه قدرت خويش در اين زمان،به دلجويى از افراد متنفذ سيستان و بخش هاى جنوبى آن پرداخت و براى اين منظور با دختر شريف خان از سرداران و رؤساى بلوچ اين منطقه، ازدواج كرد.(2)همچنين افراد بانفوذ را مجبور مى كرد تا با خاندان هايى كه از نظر اجتماعى در مراتب پايين ترى بودند ازدواج كنند چون از نظر او با اين كار از اعتبار و منزلت اجتماعى آنها كاسته مى شد.(3)كوچاندن افراد خود از نواحى قاينات به اين مناطق از ديگر سياست هاى وى بود تا از حمايت هاى آنها برخوردار شود.چنان كه افراد پادگانش متشكل از 800 سرباز دايمى و 500 سوار ايلياتى همراه با خانواده هايشان از قاين به سيستان مهاجرت كردند.توسعه روابط با نمايندگان خارجى ديگر گزينه اى بود كه بين دو برادر رقابت شديدى پيش آورد.(4)
چارلز ادواردييت كه در سال 1311 ه.ق از حوزه حكمرانى حشمت الملك دوم و شوكت الملك اول ديدن كرد،از رقابتى كه آنها در برقرارى دوستى با انگلستان داشتند،گزارش مى دهد به طورى كه هر دو نفر تلاش داشتند هرچه زودتر نمايندگان خود را جهت ترتيب دادن ملاقات بين او و مخدومانش فراهم سازند.ييت مى نويسد:«حشمت الملك و شوكت الملك رسما به ديدار ما آمدند.حشمت الملك در دهى به
ص:305
نام حاجى آباد كه در شش مايلى بيرجند قرار داشت زندگى مى كرد،و اين مسير را با كالسكه پيموده بود،پسر بزرگ وى چهارده سال داشت به عنوان فرستاده و مأمور پدرش در سيستان به سر مى برد.»(1)
در سال 1313 ه.ق محمد رضا عماد الديوان حاكم طبس از سوى دولت مركزى از كار بركنار شد و حكومت اين منطقه به حكمرانى حشمت الملك افزوده شد؛چون حشمت الملك داماد عماد الملك بود و نيز مبلغ هنگفتى به عنوان پيشكش به دربار تهران فرستاده بود.حشمت الملك نيز بيش از يك سال در اين مقام نماند و در سال 1314 ه.ق زمانى كه ركن الدوله والى خراسان شد حشمت الملك را بركنار و عماد الديوان را به حكومت طبس بازگرداند.(2)با مرگ اسماعيل خان شوكت الملك اول (1322 ه.ق)عين الدوله والى خراسان، فرزندش محمد ابراهيم خان را به حكومت قاين برگزيد.اين كار باعث نارضايتى على اكبر خان گرديد و در اعتراض،مدتى را در تهران به سر برد.از آنجايى كه محمد ابراهيم خان تمايلات مشروطه خواهى داشت با استقرار استبداد صغير و حكومت محمد على شاه،على اكبر خان نيز در تهران توانست،نظر دولت مركزى را نسبت به خود جلب نمايد و با عنوان حاكم قاينات و سيستان از تهران مراجعت كرد و امير محمد ابراهيم خان از حكومت عزل شد.(3)
نويسنده كتاب مقدمات مشروطيت چگونگى انتصاب حشمت الملك به حكومت قاينات و واكنش مردم اين منطقه به ويژه طلاب اين ايالت را چنين شرح مى دهد:«حشمت الملك از طرف دولت به حكومت قاينات منصوب شده است.طلاب قاينى كه در تهران مشغول تحصيل هستند و بعضى اهالى قاينات كه مقيم مركز مى باشند با طلاب همراه شده و توقيف حشمت الملك را در
ص:306
تهران خواستارند.عريضه مفصلى به مجلس شوراى ملى نوشته اند كه حشمت الملك يك صد و سى هزار تومان از بانك رهنى روس استقراض كرده است،در صورتى كه ماليات قاينات سى هزار تومان نمى شود.استدعا داريم حشمت الملك در تهران بماند و حركت نكند.»(1)على اكبر خان علم گرچه كوشيد تا اختلافات خانوادگى پيش آمده بعد از مرگ پدر، بر سر قدرت را برطرف سازد،لكن موفق نشد و حكومتش بيش از يك سال بر قاين طول نكشيد و پس از آن حكومت به محمد ابراهيم خان علم برگشت.(2)
از ديگر مسائلى كه در زمان حشمت الملك دوم از اهميت ويژه اى برخوردار بود،رقابت دولت هاى انگليس و روسيه در ايران و به خصوص در حوزه قاينات و سيستان بود.هر دو كشور مى كوشيدند تا در يك رقابت گسترده تجارى،هرچه بيشتر بازارهاى تجارى و اقتصادى ايران را در اختيار خود بگيرند.روسيه تلاش مى كرد تا در بين مردم منطقه نفوذ كند.در 1319 ه.ق به دستور كنسول روسيه در ميان عشاير منطقه تفنگ به عنوان هديه تقسيم شده بود.انگلستان از فعاليت دولت روسيه بى اطلاع نبود؛ازاين رو لرد كرزن نايب السلطنه هند،در واكنش به فعاليت هاى روسيه،تلگرافى به شرح زير به لندن مخابره كرد:«ما تصور مى كنيم كه به هيچ وجه مستقيم يا غير مستقيم سيستان نبايد تحت نظارت روسيه درآيد.اشاره اى به دولت ايران كه ما به سيستان علاقه داريم و نمى توانيم به نابوديش رضايت دهيم،شايد مانع از بروز چنين نيتى باشد.(3)
سيد حسن تقى زاده در اين مورد مى نويسد:«رقابت روس و انگليس در آن زمان در ايران نقطه مركزى ثقل و كانون خود را در سيستان و قاينات داشت كه با تمام قواى خود اين دو دولت در آن نواحى كه راه تركستان و هرات و هند بود باهم مبارزه سياسى مى كردند نماينده
ص:307
انگليس براى نفوذ بيشتر در اين مناطق به حشمت الملك دوم قول داده بود كه از وى حمايت خواهد كرد و با تمام توان در پشت سر او خواهد ايستاد»(1)بايد اذعان داشت كه جانبدارى دولت انگليس از حشمت الملك علم به خاطر منافعشان بوده نه دل سوزى براى حشمت الملك چنانكه در يكى از تلگراف هاى نماينده انگليس آمده است«مى ترسم كه اگر او(حشمت الملك دوم)را به حال خود واگذاريم تا از كار بركنار شود نفوذى را كه در سيستان داريم به روس ها ببازيم.آخرين راه و چاره اين است كه به دولت ايران اشاره كنيم كه چنانكه در نتيجه احضار او سروصدايى در سيستان بلند شود.ممكن است يك عده از نظاميان هندى براى حفظ سوداگران هندى گسيل شوند و شايد اين اقدام مؤثر واقع شود.»(2)
با آغاز صدر اعظمى عين الدوله (1321-1322 ه.ق)اوضاع به ضرر خاندان علم تمام شد.در همين زمان حشمت الملك و شوكت الملك از سوى عين الدوله به تهران احضار شدند.
بعضى علت آن را اخذ ماليات هاى عقب افتاده و ديگر عوارض مالى عنوان كرده اند.(3)مى توان رقابت بين روس و انگليس در ايران را از ديگر اسباب احضار آنان به تهران دانست.زيرا معروف بود كه عين الدوله فردى مستبد و مستقل و بى اعتنا به تقاضاهاى دولت هاى خارجى بود.(4)
در فاصله زمانى كه على اكبر خان علم در تهران بود فرزندش معصوم خان به عنوان جانشين وى در سيستان حكومت مى كرد.از سال 1330 ه.ق به دليل كهولت سن على اكبر خان، حكومت سيستان به دست پسرش معصوم خان كه بعدها ملقب به حسام الدوله شد،قرار گرفت.در همين سال كه كليه حكام به تهران احضار شده بودند و چون حشمت الملك بيمار و بسترى بود،معصوم خان از سوى وى به تهران
ص:308
اعزام گرديد.(1)در سال 1333 ه.ق على اكبر خان درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل و در مقبره خاندان علم مدفون گرديد.(2)
عليجان سكندرى
علم-خديجه
(1307-1351 ه.ق)
خديجه دختر حاجى پرويز خان از مادرى به نام«حوا»در هفتم آبان ماه 1307 ه.ش در بيرجند زاده شد.وى عمه زاده امير شوكت الملك محمد ابراهيم خان علم و مادر اسد اللّه علم مى باشد.محمد ابراهيم خان علم با توجه به اينكه از سه همسر قبلى صاحب فرزند نشده بود،با دختر عمه اش،خديجه،ازدواج كرد.ثمره اين ازدواج چهار فرزند دختر و يك فرزند پسر به نام اسد اللّه علم بود.خديجه علم پس از سال ها زندگى به تاريخ 17 ديماه 1351 ه.ش براثر بيمارى ريوى و قلبى در تهران درگذشت.جنازه وى با هواپيما از تهران به مشهد حمل و در مقبره خانوادگى شان در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.از جمله خدمات خديجه علم مى توان پرداخت هزينه روشنايى شش چراغ حرم حضرت على بن ابى طالب عليه السّلام و وقف زمينى جهت سازمان ملى خانواده در بيرجند را نام برد.وى همچنين در وصيتنامه اى كه در سال 1344 ه.ش نوشته،توصيه نموده است كه روضه ماه مبارك رمضان و ماه محرم با اطعامى كه انجام مى داده ادامه پيدا كند و در صورت بروز مشكلات وجوه آن خرج توسعه و بهبود پرورشگاهى،كه توسط خودش تأسيس شده بود،گردد.
همچنين وصيت نمود كه از اموالش مؤسسات خيريه و عام المنفعه از قبيل مدرسه،بيمارستان،مؤسسه بهداشتى، كتابخانه و يا هر مؤسسه خيريه ديگرى كه مصلحت باشد به نام دو فرزند ناكامش زهره و بلى(بلقى)در بيرجند
ص:309
ساخته شود.(1)
على جان سكندرى
علم-محمد ابراهيم خان
(1259-1323 ه.ش)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) محمد ابراهيم خان علم معروف به امير شوكت الملك علم،امير قاين فرزند امير علم خان سوم و پدر اسد اللّه علم.
وى در بيست و هفتم آبان ماه سال 1259 يا 1300 ه.ق در يكى از روستاهاى بيرجند به دنيا آمد.(2)پدرش را در سال 1309 ه.ق از دست داد و ازآن پس مادرش،هاجر دختر مير زين العابدين سرپرستى وى را به عهده گرفت.مادرش ضمن تربيت و مراقبت از وى در روستاى كلاته اكبريه،تلاش نمود تا روابط او را با برادرش اسماعيل خان مستحكم سازد.تدبير مادرش موجب شد كه اسماعيل خان در وصيت نامه اش ثلث اموال و املاكش را به برادرش محمد ابراهيم خان واگذار نمايد،(3)ثلث ديگرى را هم وقف امور خيريه نمود،و محمد ابراهيم را متولى امور آن قرار داد.امير محمد ابراهيم خان در آغاز جوانى از سوى اسماعيل خان به عنوان فرمانده فوج قاينات
ص:310
تعيين گرديد.(1)وى در دوره سلطنت ناصر الدّين شاه،مظفر الدّين شاه،محمد على شاه،احمد شاه،رضا شاه و محمد رضا پهلوى زندگى كرده است.
تحصيلات مقدماتى را نزد معلمين خصوصى فرا گرفت،سپس مدتى آموزش نظامى ديد و در تيراندازى و اسب سوارى و جنگ هاى پارتيزانى مهارت كامل يافت.(2)در سال 1321 ه.ق كه امير اسماعيل خان به دربار حاضر شد،معزز الملك حاكم قاينات گرديد،و از سوى دولت مأمور بود تا شوكت الملك را به تهران اعزام كند،وى به دليل بيمارى عذر آورد،و برادرش امير محمد ابراهيم خان را كه در آن وقت سرتيپ بود از جانب خود به دربار فرستاد.در همين زمان (1322 ه.ق)اسماعيل خان فوت كرد، و محمد ابراهيم خان از سوى دربار با لقب شوكت الملك و به عنوان حاكم قاينات از تهران عازم مقر حكومتش گرديد.(3)
امير شوكت الملك دختر ميرزا مهدى خان مستوفى را گرفت و چون از وى صاحب فرزند نشد،با بانو نواب همسر بيوه برادرش اسماعيل خان ازدواج كرد.براى سومين بار نيز دختر حاجى يوسف را به عقد خود درآورد.
چون در اين ازدواج اخير نيز به آرزويش نرسيد،براى چهارمين بار با دختر عمه اش ازدواج كرد كه حاصل اين ازدواج پنج دختر و يك پسر به نام اسد اللّه علم بود.(4)
در زمان انقلاب مشروطه و حوادث پس از آنكه برادر بزرگترش امير على اكبر خان،در تهران بود،تلاش كرد تا حاكميت از دست رفته قاينات را به دست آورد.(5)امير شوكت الملك علم متمايل به مشروطيت و على اكبر خان حشمت الملك مخالف مشروطيت بود
ص:311
بنابراين در دوره استبداد صغير و سلطنت محمد على شاه محمد ابراهيم خان علم از حكومت قاينات عزل و على اكبر خان علم بار ديگر حاكم سيستان و قاينات گرديد.(1)به دنبال عزل امير شوكت الملك علم از حكومت قاينات؛امير معصوم خان از سوى پدرش على اكبر خان نايب حكومت آن منطقه گرديد و در اولين اقدام انجمن ايالتى بيرجند را تعطيل كرد.در اين زمان انجمن مشهد از خود واكنش نشان داد و طى اعلاميه اى از مردم خواسته شد تا مالياتشان را به امير معصوم خان نپردازند.(2)سر كنسول انگليس در گزارشى مى نويسد:«اهالى سيستان عموما به دستور العمل انجمن مشهد به مأمورين شاه در بيرجند ماليات نمى دهند.از قرار معلوم حسام الدوله ساعى بوده است كه اقتدار شاه را در آن نقاط محفوظ بدارد؛ولى به مقصود خود نايل نگشته است.»(3)منصوب كردن معصوم خان حسام الدوله به جاى امير شوكت الملك نارضايتى عمومى را در قاينات در پى داشت.با سقوط محمد على شاه، حسام الدوله از حكومت عزل و حكومت قاينات دوباره به محمد ابراهيم خان علم سپرده شد.(4)اگرچه رقابت و اختلاف بر سر قدرت بين خاندان علم از قبل بود،ولى با انتصاب مجدد امير شوكت الملك رقابت دو برادر آغاز گرديد.محمد ابراهيم مى كوشيد تا اموال و اراضى موقوفه را به نفع خود مصادره نمايد(5)و حشمت الملك در پى اين بود كه به وسيله بلوچ ها در آن منطقه ايجاد ناامنى كند تا بدين وسيله برادرش را در اداره حكومت ناتوان جلوه دهد و حكومت از دست داده را باز ستاند.(6)امير شوكت الملك در مقابل با نامه نگارى به وزارت كشور خواستار جلوگيرى از
ص:312
اقدامات وى شد.(1)
در سال 1330 به دليل رقابت هاى موجود بين برادران بر سر توسعه حكومت و حيف ميل اموال عمومى، حكام سيستان و قاينات به تهران احضار شدند.على اكبر خان حشمت الملك از حكومت عزل و محمد ابراهيم خان شوكت الملك به حكومت سيستان و قاينات منصوب گرديد.(2)امير شوكت الملك علم در اولين قدم قشون محلى سيستان را منحل ساخت.(3)دولت مركزى حسب نظر سفارت انگليس و در راستاى منافع آن دولت به شوكت الملك دستور داد براساس نظام جديد آن زمان مبادرت به تشكيل قشونى كند و منطقه را از ناامنى برهاند.(4)وى توانست با كمك انگلستان و با دستور العمل حكومت مركزى،با ايجاد واحدهاى نظامى از سواره،توپخانه، پياده و تأسيس مدرسه نظام شوكتيه؛به يك ارتش محلى و مدرن دست يابد.(5)
در جنگ جهانى اول(1914- 1918 م)انگليسى ها براى حفظ هندوستان متوسل به امير شوكت الملك شدند.او از سربازان ايرانى،نيرويى چريكى تشكيل داد كه توسط افسران انگليسى اداره مى شدند و بودجه آن را كنسولگرى انگليس تأمين مى كرد و در زابل و قاينات مستقر بودند.(6)تأسيسات آنها كه به«ليل انگليس»مشهور بود تا قبل از پيروزى انقلاب اسلامى در حاشيه قاين وجود داشت كه با توسعه شهر تخريب گرديد.
با شروع جنگ جهانى اول مشكلاتى براى امير شوكت الملك پيش آمد؛زيرا گاهى اوقات عده اى از مأمورين آلمانى و اطريشى(متحدين) كه در اطراف ايران پراكنده بودند،در صدد بودند كه براى انجام مقاصدشان از طريق قاينات عازم افغانستان شوند.از
ص:313
جمله يك دسته مأموران نظامى تحت رياست انيدرماير آلمانى از كوير لوت گذشته و به حدود قاينات رسيدند،كلنل پريدوكس كنسول انگليس در بيرجند، امير را تحت فشار قرار داد تا ماير را دستگير و تحويل كنسولگرى دهد.وى كه از دستورات تهران مبنى بر بى طرفى تبعيت مى كرد؛از اجابت تقاضاى كنسول انگليس خوددارى ورزيد.نتيجه اين نافرمانى آن شد كه كنسول به سفارت خودش در تهران شكايت كرد و اندكى بعد شوكت الملك علم از حكمرانى قاينات بركنار و به تهران احضار شد و برادرزاده اش امير معصوم خان به جاى وى منصوب گرديد.(1)
فرماندارى امير معصوم حسام الدوله قريب يك سال بيشتر طول نكشيد كه امير محمد ابراهيم خان دوباره به حكومت قاينات و سيستان منصوب و به بيرجند برگشت.(2)در همين زمان فعاليت هاى گسترده اى از سوى قوام السلطنه حكمران خراسان جهت ايجاد محدوديت در حوزه حكمرانى شوكت الملك علم شكل گرفت.قوام تلاش مى كرد تا سيستان و قاينات را ضميمه خراسان سازد و در سال 1336 ه.ق اين توفيق برايش حاصل شد.(3)
در سال 1336 ه.ق انقلاب ضد تزارى روسيه حساسيت جايگاه خاندان علم را در استراتژى«ماوراء بحار»انگليس مضاعف ساخت و ابراهيم خان علم،به ويژه پس از ورود نيروهاى نظامى انگليس به فرماندهى سرلشگر ماله سن(1918 م)به خراسان،تنها پايگاه استوار انگليس در ايران به شمار مى رفت.بيهوده نيست كه سركلار مونت اسكرين،كارمند وزارت خارجه بريتانيا در شرق ايران،در خاطرات خود مى نويسد:«تا زمانى كه يك يا دو مرد نظير شوكت الملك در ايران وجود دارند، نبايد نسبت به اين كشور نااميد شد.»(4)به همين دليل انگليس ها به پاس خدمات اين
ص:314
خاندان به دولت آنها از اعطاى هداياى گرانبها دريغى نكردند.(1)
در سال 1300 ه.ش كه كلنل محمد تقى خان پسيان رئيس ژاندارمرى خراسان سر از اطاعت حكومت مركزى پيچيد و كليه امور خراسان را در دست گرفت،قوام السلطنه نخست وزير وقت، به امير شوكت الملك علم والى قاينات و سيستان،اختيارات كامل داد تا با اعمال قوه قهريه،كلنل را سركوب كند.(2)
امير شوكت الملك براى احتراز از جنگ و خونريزى به وسيله تلگراف و نماينده حضورى و با پند و اندرز،سعى كرد پسيان را از خيالاتى كه در سر داشت؛مانع شود و در عين حال قواى مجهزى آماده ساخته و به سوى مشهد روانه كرد كه خبر قتل پسيان در جعفرآباد قوچان،او را از لشكركشى و جنگ منصرف نمود.(3)پس از قتل پسيان عده اى از سرشناسان مشهد و تعدادى از نظاميان ارشد از حكومت مركزى تقاضا كردند با انتصاب شوكت الملك به سمت والى موقت ايالت خراسان موافقت شود،ولى شوكت الملك به علت ضعف مزاج از قبول آن سرباز زد.(4)حكمرانى وى در سيستان و قاينات تا سال 1303 ه.ش/1343 ه.ق ادامه يافت.
محمد ابراهيم خان علم در اين سال بنا بر مصالح شخصى و شرايط زمانى از حكومت كناره گيرى كرد و در بيرجند به امور شخصى و كار كشاورزى پرداخت و دو برادرزاده اش،امير معصوم خان را به حكومت سيستان و امير محمد رضا را به حكومت قاينات برگزيد.(5)وى توانست خصومت هايى كه طى ساليان دراز بين او و برادرزادگانش به وجود آمده بود تا حدودى برطرف سازد؛تا جايى كه دخترانش را به ازدواج برادر
ص:315
زادگانش درآورد(1)و صلح نامه اى نوشت تا همواره خيرخواه مسلمين،و مطيع دولت باشند.(2)پس از كناره گيرى امير شوكت الملك،از سوى رضا شاه مأموريت يافت همراه نمايندگان دولت مركزى و نمايندگان دولت افغانستان اختلافات مرزى هيرمند را حل و فصل نمايد.(3)وى در سال 1314 به تهران آمد و تا سال 1321 ه.ش ماندگار شد.در سال 1315 ه.ش از سوى رضا شاه به مدت يك سال به استاندارى فارس منصوب گرديد.(4)در سال 1317 ه.ش در كابينه محمود جم،سال 1318 ه.ش در كابينه احمد متين دفترى، 1319 ه.ش در كابينه على منصور و سال 1320 ه.ش عضو دولت محمد على فروغى گرديد.(5)به هنگام اقامت محمد ابراهيم علم در تهران فرزندش اسد اللّه؛اداره املاك و مستغلات وى را برعهده داشت.(6)
اگرچه محمد ابراهيم خان علم به لحاظ سياسى تمايلات انگليسى داشت ولى نمى توان وى را جاسوس آن دولت در ايران دانست.همان طور كه اسكرين سر كنسول انگليس در ايران مى نويسد:
«خانواده علم و خزيمه علم در قاينات تمايلات انگليسى داشتند.»(7)همچنين آخرين سفير انگليس در ايران دوره محمد رضا پهلوى پس از مرگ اسد اللّه علم مى گويد:«خانواده او(اسد اللّه علم)نسل اندر نسل طرفدار انگليس بودند،ولى اين دوستى و رابطه نه به خاطر منافع شخصى يا نوكر مآبى و چاپلوسى،بلكه بخاطر اعتقادى بود كه به سودمند بودن دوستى انگليس براى حفظ منافع ايران داشتند.»(8)ولى دكتر محمد مصدق بر
ص:316
خلاف ديدگاه پيشين خاندان علم را جاسوس اندر جاسوس معرفى مى كرد .(1)شوكت الملك علم علاقه اى به امور فرهنگى داشت و خدماتى در اين راستا در حوزه حكومتى خود انجام داد از جمله با هزينه شخصى خود آب آشاميدنى را در شهرستان بيرجند لوله كشى نمود،و مدارس جديد دخترانه و پسرانه در اغلب شهرهاى بيرجند و قاين و سيستان تأسيس كرد.در سال 1308 ه.ش كلنگ بيمارستان بيرجند را به زمين زد؛و پس از مرگش فرزند وى اسد اللّه آن را تكميل نمود.(2)محمد ابراهيم خان شيعه مذهب بود و نسبت به فرائض دينى پايبند و همواره پس از نماز صبح يك جزء از قرآن مجيد را با معنى قرائت مى كرد.مراسم عزادارى محرم و صفر را بپا مى داشت به طورى كه در اغلب منطقه حكومتش مراسم عزادارى سالار شهيدان به همت او برگزار مى شد.(3)شاه پس از سال 1322 ه.ش به بعد تلاش مى كرد تا محمد ابراهيم علم را دوباره به صحنه سياست بازگرداند،در مردادماه 1322 ه.ش حسين علاء وزير دربار به دستور شاه طى نامه اى محرمانه از وى خواست كه نيابت توليت آستان قدس رضوى را بپذيرد ولى وى از پذيرش هرگونه مقام امتناع كرد.(4)اگرچه شوكت الملك از قدرت رسمى دولتى كناره گيرى كرده بود،ليكن از دخالت در امور سياسى منطقه ابائى نداشت و با نفوذى كه در اين مناطق داشت،افراد مورد نظرش را به مجلس شوراى ملى تحميل كرد.اقامت محمد ابراهيم خان در اواخر عمرش در بيرجند،مصادف با اوج جنگ جهانى دوم بود.او كه حدود چهل سال در صحنه سياسى ايفاى نقش كرد،در سن 64 سالگى به سال 1323 ه.ش براثر سكته قلبى درگذشت.جنازه اش پس از انتقال به مشهد،در مقبره خانوادگى در حرم مطهر
ص:317
به خاك سپرده شد.(1)
على جان سكندرى
علم-هاجر
(-1309 ه.ش)
هاجر دختر مير زين العابدين از محترمين روستاى هريوند بيرجند و همسر امير علم خان سوم.(2)ثمره ازدواج هاجر با امير علم خان سوم محمد ابراهيم خان بود كه به سال 1300 ه.ق به دنيا آمد.(3)هاجر نقش اساسى در پرورش فرزندش داشت.او با واقع بينى درك كرد كه بايد فرزندش در جهت خصايل والاى انسانى تربيت شود و روابط او با برادران و خواهر بر پايه اى منطقى استوار گردد تا بتواند با وجود خردسالى موقعيت شايسته اى احراز كند.(4)در نتيجه تربيت مادر،روح جوانمردى كم نظير در وجود محمد ابراهيم ريشه گرفت و آن قدر ديندار و با تقوا بار آمد كه هرگز از انجام فرائض دينى غفلت نورزيد و هيچ گاه نماز و دعا و روزه از ياد نبرد.تربيت مادر حتى در امور مهم حكومت و امارت امير شوكت الملك تأثير داشت به گونه اى كه از مشورت هاى وى بهره مى گرفت و در پاره اى از معضلات حكومتى فكر و انديشه او را به يارى مى طلبيد.(5)امير نسبت به مادرش احترام بسيار قايل بود و ملاقات با مادر هر روز صبح و عصر جزو برنامه زندگى او بود و هميشه صبحانه در حضور مادرش صرف مى كرد.(6)فوت مادر امير در سال 1309 ه.ش پيش آمد كه امير محمد ابراهيم خان علم همراه رضا شاه در تهران بود.پيكر هاجر پس از تشييع جنازه در بيرجند به مشهد حمل و در دار السعاده حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در
ص:318
مقبره خانوادگى اش دفن شد.در پى اين حادثه امير شوكت الملك علم تلگرافى به خواهران و برادران مخابره كرد و از مردم خواست به خاطر فوت مادرش از كارهاى روزانه خويش دست برندارند.
على جان سكندرى
على خان بيگ
(-قبل از 1038 ه.ق)
على خان بيگ فرزند اللهى بيگ.
پدرش ابتدا ناظر دواب الله وردى خان گرجى بود و به علت كفايت،ناظر دواب شاه عباس اول شد و پس از فوت او اين سمت به پسرش على خان رسيد.على خان پس از مدتى به داروغگى مشهد مقدس تعيين شد و به اين شهر آمد.(1)او سرانجام قبل از سال 1038 ه.ق در مشهد به علت بيمارى صرع درگذشت و در جوار حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(2)
ابراهيم زنگنه
على قلى خان
(-قبل از 1090 ه.ق)
على قلى خان فرزند شاهوردى خان و خواهرزاده سارو سلطان بيگدلى از امرا و خوانين منطقه لرستان در قرن يازدهم هجرى بود.پدر و جدش حسين خان به خاطر خدماتى كه در دستگاه حكومتى انجام داده بودند توانستند به حكومت لرستان برسند.
پدر على قلى خان يك شب براثر اشتباه به پايش آسيب زد و سرانجام براثر همان فوت كرد.او قبل از مرگ حكومت را به فرزندش واگذار كرد.(3)
على قلى خان در حالى كه جوانى بيش نبود توانست به حكومت طايفه لر كوچك(لرستان امروزه)برسد.اما چون
ص:319
فاقد تجربه لازم بود،مردم بر او شوريدند و كار حكومت مختل شد.با شكايت گروهى از بزرگان به دربار صفوى،شاه علت شورش را از او در خواست نمود،اما وى نتوانست جواب مناسب بدهد.(1)در نتيجه شاه عباس دوم(1052-1077 ه.ق)در سال 1061 ه.ق او را از حكومت لرستان بركنار كرد(2)و همراه با او جمعى از سران تحت امرش نيز بركنار شدند.(3)
بعد از كنار گذاشتن على قلى خان حكومت ناحيه لرستان به عمويش منوچهر خان واگذار شد.خود على قلى خان نيز مجبور گرديد تا بقيه عمرش را در مشهد به سر برد.(4)
فوت على قلى خان پيش از سال 1090 ه.ق در شهر مشهد واقع شد.او به نقل صاحب تذكره نصرآبادى شعر مى سرود.(5)
رسول سعيدى زاده
عنايت كل
(-1017 ه.ق)
عنايت كل،يا كل عنايت كه شاه عباس اول او را كچل عنايت مى ناميد، دلقك شاه عباس بود كه خانه اش در محله در دشت اصفهان شهرت داشت.
وى كه با مسخرگى ها و لودگى هاى خود در هر حال شاه را به خنده مى آورد، حاضرجوابى ها و آزادى بيان خاصى نزد شاه داشت و داستان هاى زيادى از ماجراهاى وى نقل مجالس اهالى پايتخت بوده است.از جمله در ماجراى منع جوشانده كوكنار كه در 1030 ه.ق از سوى شاه عباس به اجرا گذاشته شد
ص:320
و بسيارى از مردم كه به استعمال آن معتاد شده بودند در زحمت افتادند؛ عنايت كچل مغازه اى كفن فروشى در مقابل حرمسراى شاه ايجاد كرد تا نشان دهد بسيارى مردم از جمله بزرگان با اين دستور در حال فوت هستند و به اين ترتيب دستور منع استعمال كوكنار لغو شد.
يك بار نيز كه كل عنايت به درد چشم مبتلا بود شاه براى مزاح به او گفت من طبيب ماهرى هستم،تو بايد كمى آهك و زنگار را با نشادر در چشم خود بريزى تا بهبود يابد و عنايت كه حوصله خنديدن نداشت جواب داد«در عجبم تو با اين حذاقت چرا چشمان لوچ و قى آلود پدرتان را معالجه نكرديد» اين جواب اشاره به كم بينايى سلطان محمد خدابنده پدر شاه عباس داشت و نشان مى دهد عنايت تا چه ميزان در نزد شاه از آزادى بيان برخوردار بوده است.(1)
در سال هزار و يك هجرى كه سلطانم خانم همسر شاه طهماسب صفوى و مادر بزرگ شاه عباس اول فوت كرد،چون شاه خود در خرم آباد به سر مى برد،خواجه ابراهيم خليل كه پيشكار سلطانم خانم بود،براى تجهيز و تدفين وى مبلغ پنج تومان از كل عنايت به عنوان مساعده گرفت.(2)
عنايت كل در 23 رمضان سال 1017 ه.ق در مشهد مقدس فوت كرد.(3)
رجبعلى يحيايى
ص:321
فراهانى-ميرزا حسن خان
(-1225 ه.ق)
ميرزا حسن خان،پسر بزرگ ميرزا عيسى خان فراهانى معروف به ميرزا بزرگ.
پدرش عيسى خان فراهانى از سال 1213 ه.ق مقام وزارت و پيشكارى عباس ميرزا را در تبريز برعهده داشت.
وى كه در ابتدا منشى حاج ابراهيم خان كلانتر فارس بود.(1)هنگامى كه ميرزا عيسى خان به مقام وزارت فتحعلى شاه رسيد،مقام وزارت و پيشكارى عباس ميرزا در رمضان سال 1224 ه.ق به فرزند بزرگ او،ميرزا حسن خان واگذار گرديد.
ميرزا حسن يك سال بيشتر وزارت عباس ميرزا را برعهده نداشت كه در اثر بيمارى،روز دوم محرم 1225 ه.ق در جوانى در تبريز درگذشت.(2)جنازه وى توسط نجفقلى خان گروسى كه از دوستان ميرزا حسن بود به مشهد مقدس حمل(3)و در حرم مطهر به خاك سپرده شد.
از برادران ميرزا حسن خان فراهانى بايد از ابو القاسم خان قائم مقام وزير معروف عباس ميرزا و محمد شاه قاجار ياد كرد كه بعد از مرگ ميرزا حسن خان مقام او را به عنوان وزير عباس ميرزا بر
ص:322
عهده گرفت.(1)برادر ديگر او ميرزا موسى خان فراهانى است كه در سال 1237 ه.ق به وزارت عباس ميرزا رسيد و از سال 1248 تا 1262 ه.ق توليت آستان قدس رضوى را برعهده داشت(2)كه شرح حال وى در جلد سوم همين مجموعه آمده است.
سيد حسن حسينى
فرمانفرما-قاجار-فريدون ميرزا
ص:323
قاجار-احمد ميرزا
(1234-1310 ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) احمد ميرزا ملقب به معين الدوله پسر دهم عباس ميرزا نايب السلطنه،از زنى به نام خرده خانم بود كه در حدود سال 1234 ه.ق متولد شد.(1)هنوز شانزده سال بيش نداشت كه همراه سه برادرش جهانگير ميرزا،مصطفى قلى ميرزا و خسرو ميرزا به دستور محمد شاه از تبريز به قلعه اردبيل فرستاده شدند و در آنجا زندانى گشتند.(2)چهار ماه بعد فتحعلى شاه در اصفهان درگذشت،و محمد ميرزا به پادشاهى رسيد،وى هنگام عزيمت به سوى تهران دستور داد كه اسماعيل خان قرجه داغى فراش باشى به اردبيل رفته و جهانگير ميرزا و خسرو ميرزا را از هر دو چشم كور سازد.او هم در 15 رجب 1250 ه.ق آن دو را كور ساخت و احمد ميرزا مدتى با آنها در زندان بود.(3)
ص:324
در سال 1251 ه.ق كه قائم مقام كشته شد بنا به دستور محمد شاه،احمد ميرزا با ديگر برادرانش به تويسركان فرستاده شدند و آزادانه با داشتن تيول و مواجب دولتى زندگى مى كردند.(1)پس از درگذشت محمد شاه و پادشاهى ناصر الدّين شاه(1264 ه.ق)طبق نظر امير كبير،شاهزادگان از تويسركان احضار شدند و پس از آن به تدريج وارد كارهاى كشورى و لشكرى شدند.(2)
در سال 1267 ه.ق احمد ميرزا مأمور تسخير قلاع بمپور،سرباز و نسكن در منطقه بلوچستان شد.وى پس از فتح نسكن،آهنگ تسخير قلعه سرباز نمود كه لشكريان وى پس از مدتى جنگ و گريز آنجا را فتح كردند.(3)
ناصر الدّين شاه،احمد ميرزا را در سال 1267 ه.ق به حكومت گلپايگان و خوانسار كه در سال 1266 ه.ق ضميمه حكومت خوزستان و لرستان شده بود منصوب كرد.(4)در سال 1270 ه.ق وقتى كه مصطفى قلى ميرزا حاكم مازندران فوت كرد،احمد ميرزا برادر اعيانى او حكومت آنجا را به دست گرفت.(5)حكومتش در مازندران تا سال 1272 ه.ق بيشتر طول نكشيد و در اين سال از حكومت معزول و لطف اللّه ميرزا برادر ديگر وى حاكم مازندران شد.(6)
در سال 1275 ه.ق براى بار دوم به حكومت گلپايگان و خوانسار منصوب گرديد.(7)در 1277 ه.ق ملقب به معين الدوله شد.در همين سال از طرف مسعود ميرزا يمين الدوله،حاكم مازندران و استرآباد،به نيابت حكومت
ص:325
استرآباد تعيين شد و در سال 1283 ه.ق به حكومت اروميه منصوب گشت(1)و در سال 1296 ه.ق مجددا به حكومت اين ناحيه فرستاده شد.در سال 1299 ه.ق مدتى نيابت محمد تقى ميرزا ركن الدوله،والى خراسان را برعهده داشت.(2)سرانجام وى در سال 1310 ه.ق در مشهد درگذشت و در دار الحفاظ حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در كنار قبر پدرش عباس ميرزا به خاك سپرده شد.(3)
على جان سكندرى
قاجار-پرويز ميرزا
(1239-1305 ق)
پرويز ميرزا پسر پنجاه سوم فتحعلى شاه قاجار(1212-1250 ه.ق)در ربيع الاول 1239 ه.ق.(4)از مادرى به نام بيگم خانم،دختر حاجى الياس تجريشى،متولد شد.(5)از زندگانى وى اطلاع چندانى در دست نيست.وى در ابتداى سال 1248 ه.ق.مانند برادر (به تصوير صفحه مراجعه شود) صلبى خود فرخ سير ميرزا،به نير الدوله ملقب گرديد و بيشتر اوقات حكومت شهرهاى سبزوار،نيشابور و كاشمر را در دست داشت.(6)
ص:326
در تاريخ عضدى از ازدواج وى با دختر مهر عليخان قوانلو و دختر باقر خان بيگلربيگى ياد شده است.(1)پرويز ميرزا در آغاز شعبان 1305 ه.ق درگذشت و دوم شعبان در دار السياده حرم مطهر حضرت ثامن الحجج عليه السّلام به خاك سپرده شد.(2)او دو پسر و سه دختر داشت(3)كه مهمترين آنها سلطان حسين ميرزا بود كه شرح حالش در همين كتاب آمده است.گويا پرويز ميرزا از همان آغاز جوانى طبع شعر هم داشته است زيرا اعتضاد السلطنه كه پرويز ميرزا را در سن 18 سالگى ديده است او را فردى شيرين كلام و خوش صورت توصيف كرده و بيت زير را از او آورده است:(4)
مبهوت بمانديم كه با روى تو ما را نى جاى سكوت است و نه ياراى عبارات
رجبعلى يحيايى
قاجار-جان محمد خان
(-1237 ه.ق)
از سرداران و امراى بزرگ عهد آقا محمد خان و فتحعلى شاه قاجار و نايب الاياله خراسان(1221-1237 ه.ق).
جان محمد خان قاجار دولو فرزند قره خان از بزرگان طايفه دولوى ايل قاجار بود كه در سال هاى آغازين حكومت قاجار نقش مهمى را در تثبيت سلطنت پسر عموهاى خويش ايفا كرد.
نام او از سال 1183 ه.ق به عنوان يكى از افراد برجسته دولوها بازتاب يافته است.در اين سال مورد حمله حسينقلى خان قاجارقويونلو قرار گرفت.(5)به نظر مى رسد او از افرادى بوده است،كه برخلاف ديگر افراد طايفه اش،به آقا محمد خان كه از طايفه ديگر قاجارها
ص:327
بود كمك كردند و موجب تثبيت حكومت او شدند.جان محمد خان از اين به بعد همواره همراه بنيان گذار سلسله قاجار بود.از جمله در سال 1205 ه.ق كه در آذربايجان با آقا محمد خان بود از طرف او مأمور سركوبى مصطفى خان طالش،حاكم قراجه داغ،شد اما به واسطه اوضاع اقليمى آن منطقه در اين راه توفيقى نيافت.(1)
جان محمد خان در نبردهاى آقا محمد خان قاجار با لطف على خان زند نيز حضور چشمگيرى داشت؛به طور نمونه در سال 1204 ه.ق از فرماندهان نيروهاى قاجار براى حمله به شيراز بود.(2)در 1025 ه.ق آقا محمد خان او را در رأس سپاهى پنج هزار نفره براى عقب راندن لطف على خان زند كه شيراز را محاصره كرده بود اعزام كرد.(3)او لشكر خان زند را شكست داد و از سلطه دوباره او بر شيراز جلوگيرى كرد.(4)آقا محمد خان در سال 1207 ه.ق بار ديگر جان محمد خان را مأمور ساخت تا به شيراز رفته و قلعه آن شهر را با خاك يكسان كند تا از پناه گرفتن لطف على خان زند در آن شهر جلوگيرى شود.(5)او نيز دستور را اجرا كرده و اين قلعه مستحكم را منهدم ساخت و خندق اطراف آن را كه پانزده ذرع عرض و بيست ذرع عمق داشت از خاك انباشت.(6)
جان محمد خان،پس از قتل آقا محمد خان(21 ذى حجه 1211 ه.ق)(7)
ص:328
به شاه جديد يعنى فتحعلى شاه پيوست و او را در كشمكش هايش با برادران و ديگر مدعيان قدرت يارى داد.به دليل همين آگاهى از وفادارى او به شاه جديد بود كه در آشفتگى هاى پس از قتل آقا محمد خان،برادر شورشى فتحعلى شاه يعنى حسينقلى خان قاجار دستور به دستگيرى جان محمد خان، كه اينك سردار لار شده بود،داد اما نيروهايش موفق به دستگيرى جان محمد خان نشدند.(1)جان محمد خان قاجار در 1213 ه.ق از سوى فتحعلى شاه دستور يافت كه پيشاپيش به سوى خراسان بيايد تا نادر ميرزا نواده نادر شاه را در مشهد محاصره كرده به تسليم شهر وادار نمايد.جان محمد خان شهر را محاصره كرد اما نادر ميرزا علما را شفيع قرار داد و لشكر قاجار دست از محاصره كشيد.(2)جان محمد خان در سال 1216 ه.ق براى دومين بار براى سركوبى خوانين خراسان به سبزوار و نيشابور(3)و نيز براى درهم شكستن طغيان شاهزاده حسينقلى ميرزا مأمور گرديد.(4)در سال 1217 ه.ق شاه،دختر او را به عقد عباس ميرزا نايب السلطنه (1213-1249 ه.ق)درآورد.(5)جان محمد خان براى مدتى حاكم كزاز و ملاير بود تا اينكه در آغاز سال 1221 ه.ق به امر شاه با عنوان نايب الاياله خراسان رهسپار اين سامان گرديد تا محمد ولى ميرزا حاكم خراسان را يارى كند.(6)
جان محمد خان در سال 1222 ه.ق توانست لشكر پنجاه هزار نفره فيروز ميرزا حاكم هرات را كه با استفاده از شهرت«صوفى اسلام»مناطق فراوانى
ص:329
را گرفته و ادعاى تسلط بر خراسان داشت درهم بشكند و به اطاعت از شاه قاجار و پرداخت خراج دوساله وادار نمايد و خود مورد توجه بيشتر شاه قاجار واقع شود.(1)جان محمد در سال 1223 ه.ق به مرو رفت و امير ناصر الدّين توره حاكم مرو را كه در محاصره حاكم ازبك بخارا و خواستار پناهندگى به ايران بود،از محاصره نجات داده و به مشهد آورد.(2)
در سال 1226 ه.ق فتحعلى شاه دختر ديگر او را به عقد فرزندش شيخعلى ميرزا درآورد.(3)ظاهرا او و محمد ولى ميرزا از فتنه هاى خوانين خراسان به ويژه از كارشكنى هاى اسحاق خان قرايى در رنج بودند و حتى مدتى توسط او به زندان افتادند.(4)كشتن اسحاق خان قرايى و فرزندش حسنعلى خان هم مشكل آشفتگى خراسان را حل نكرد و جان محمد خان مجبور شد با افغان ها كه درصدد برآمده بودند پس از قتل اسحاق خان نواحى تحت كنترل او را متصرف شوند بجنگد كه حاصلى جز شكست براى او و قدرت يابى امراى خراسان نداشت.(5)به واسطه همين آشوب ها بود كه فتحعلى شاه در سال 1232 ه.ق مجبور شد فرزند ديگرش حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه را به عنوان حاكم جديد خراسان روانه اين ديار نمايد.(6)
منابع به درستى روشن نمى سازند جان محمد خان از اين دوره(1232- 1237 ه.ق)به بعد در كجا بوده است و آيا در كنار حاكم جديد در خراسان مانده است يا خير؟تنها حادثه اى كه به طور واضح در اين سال ها ذكر شده اين
ص:330
است كه در سال 1234 ه.ق پسر وى كه على محمد خان نام داشت به دامادى شاه برگزيده شده است.(1)جان محمد خان در جمادى الثانى سال 1237 ه.ق دار فانى را وداع گفت و در رواق دار السعاده به خاك سپرده شد.(2)از مهمترين كارهاى اجتماعى وى در مشهد ساختن مسجد نايب معروف به مسجد ملا هاشم در سال 1230 ه.ق بود.وى«مزرعه ضياء الدّين»در اطراف مشهد را وقف بر روشنايى اين مسجد و فقراى مدرسه صالحيه(مدرسه نواب)نمود.همچنين در سال 1237 ه.ق شش دانگ از روستاى مراد را وقف امور خيريه كرد.(3)
رجبعلى يحيايى
قوام الدوله به اصفهان رفت و تا سال 1281 ه.ق حاكم آنجا بود.(1)پس از آن شاه او را به دربار احضار و حكومت خراسان را به او سپرد.(2)در ذى حجه 1283 ه.ق جلال الدوله حكمران خراسان شد اما تمام امور حكومتى به عهده ميرزا محمد خان سپهسالار محول شده بود.(3)به هنگام ورود سلطان حسين ميرزا به مشهد از وى با تشريفات خاصى استقبال گرديد.در سال 1285 ه.ق بيمارى وبا در شهر مشهد بروز كرد و سلطان حسين ميرزا قاجار در سن شانزده سالگى براثر همين بيمارى فوت كرد و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام مدفون گرديد.پس از فوت او شاهزاده حشمت الدوله حمزه ميرزا به حكومت خراسان منصوب شد.(4)
على جان سكندرى
كه برادر حمزه يعنى محمد شاه قاجار با هدف تصرف هرات و تنبيه خوانين آن منطقه به سوى خراسان حركت كرد، حمزه ميرزا به همراه حسن خان سارى در نيشابور با سپاهى بالغ بر سى هزار نفر به شاه ملحق شدند.(1)در جريان محاصره هرات،كه از سال 1253 ه.ق تا 1355 ه.ق به طول انجاميد،حمزه ميرزا از فرماندهانى بود كه در كار جنگ فعال بود(2)و به پاداش آن حكومت قزوين را دريافت كرد.(3)پس از يك سال به علت سوء سلوك معزول شد و حكومت خمسه(زنجان)را در سال 1255 ه.ق دريافت كرد(4)و تا سال 1263 ه.ق در اين منطقه حاكم بود.در اين سال كه فتنه سالار در خراسان جريان داشت او به عنوان حاكم آن منطقه و به قصد فرونشاندن شورش با لشكر انبوهى راهى خراسان شد.(5)
حسن خان سالار(مقتول 1266 ه.ق)پسر اللهيار خان آصف الدوله با همراه كردن خوانين خراسان و حمايت قدرت هاى خارجى در سال 1262 ه.ق عليه دولت مركزى ايران دست به شورش زد.او تا ميامى پيش آمد و محمد شاه قاجار،حمزه ميرزا را براى مقابله با او روانه كرد.در هنگام ورود حمزه ميرزا به خراسان عده اى از خراسانيانى كه با حسن خان همراه شده بودند از او جدا شده و به اردوى دولتى پيوستند.اين واقعه باعث تضعيف نيروى سالار شد و او مجبور گرديد به همراه هم پيمان خود،جعفر قلى خان حاكم بجنورد،به نواحى تركمن نشين آخال فرار كند؛بنابراين حمزه ميرزا
ص:333
بدون درگيرى چندانى شهرهاى سر راه خود را تصرف كرد و در ذى القعده 1263 ه.ق وارد مشهد شد.(1)
اين موفقيت حمزه ميرزا زودگذر بود،چرا كه حسن خان و جعفر قلى خان دوباره از منطقه آخال به خراسان دست اندازى كردند و سياست هاى غلط حمزه ميرزا در خراسان اين امر را سرعت بخشيد.از جمله اين سياست ها امرايى بود كه براى شهرها انتخاب كرد، مانند على خان ماكويى كه حاكم بجنورد شد.اين شخص دست تعرض به جان و مال اهالى منطقه دراز نمود و كار را به جايى رساند كه مردم از ظلم او به جعفر قلى خان شادلو پناه بردند.او با استفاده از اين فرصت به شهر حمله كرد و با كشتن محمد على خان،بجنورد را به تصرف درآورد.(2)
در اواخر سال 1263 ه.ق كه اين خبر به مشهد رسيد،حمزه ميرزا به سوى بجنورد حركت كرد و جعفر قلى خان عقب نشينى نمود.شاهزاده اهالى شهر را كه مسبب اين واقعه مى دانست، مجازات سختى كرد تا جايى كه مردم زيادى از ترس جان خويش به كوهها پناهنده شدند و در اثر سرماى زمستان تعدادى از آنها جان خود را از دست دادند.(3)در همين زمان مشهد دچار شورشى عليه شاهزاده شد.اين شورش به تحريك محمد خان برادر حسن خان كه در حرم رضوى پناهنده شده بود، بروز كرد.مردم مشهد كه از بدرفتارى مصطفى قلى خان سرتيپ همدانى، حاكم منصوب از جانب حمزه ميرزا و سربازان او ناراضى بودند،به شورش پيوستند و يك غوغاى همگانى به وقوع پيوست.در اين واقعه عبد اللّه خويى متولى آستان قدس و ابراهيم ميرزا داروغه شهر به همراه تعدادى از سربازان دولتى كشته شدند و مصطفى قلى خان و ديگر نيروهاى دولتى در
ص:334
ارگ شهر محصور شدند.(1)
حمزه ميرزا براى فرونشاندن شورش به سمت مشهد آمد اما با مقاومت شورشيان و مردم شهر مواجه شد.او مجبور شد كه وارد ارگ شود و سعى كرد با فرستادن نمايندگانى به نزد مردم آنها را وادار به تسليم كند،اما شورش جدى بود و شاهزاده موفقيتى به دست نياورد.(2)در اين حين حسن خان سالار كه تمام خراسان را تحت سيطره خود قرار داده بود به سوى مشهد آمد.
ازسوى ديگر يارمحمد خان افغان حاكم هرات،كه در ظاهر براى كمك به حسن خان آمده بود،وارد ارگ شد و به حمزه ميرزا پيوست.بعد از چندين ماه درگيرى،حمزه ميرزا كه در موضع ضعف قرار داشت و از طرفى خبر مرگ محمد شاه قاجار را دريافت كرده بود، به پيشنهاد يارمحمد خان مشهد را به سوى هرات ترك كرد و در اطراف آن شهر مستقر شد.او از نيمه محرم تا ربيع الثانى 1265 ه.ق در آنجا باقى ماند.در اين سال سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه برادر حمزه ميرزا به انتخاب امير كبير براى فرونشاندن فتنه سالار راهى خراسان شد.حمزه ميرزا نيز از هرات حركت كرد و در جمادى الاول 1265 ه.ق در نيشابور به ديدار حسام السلطنه نايل شد.(3)
در اين زمان حكومت خراسان به نام سلطان مراد نوشته شد و حمزه ميرزا به تهران احضار گرديد.(4)حمزه ميرزا چون به تهران رسيد لقب حشمت الدوله گرفت و حكومت آذربايجان به او واگذار شد.(5)او تا سال 1270 ه.ق حاكم آذربايجان بود.به گفته نادر ميرزا
ص:335
حكمرانى در دست ميرزا محمد مستوفى(قوام الدوله)وزير ماليات و فضل اللّه نورى،وزير آذربايجان بود و «جز نامى براى حمزه ميرزا نبود».(1)
يكى از وقايع مشهور كه در اين دوره براى او پيش آمد قتل رهبر بابيه بود.محمد على باب بعد از دستگير شدن و مناظره با علما در عهد محمد شاه در قلعه چهريق آذربايجان زندانى شد اما پيروان او در سراسر ايران با استفاده از نابسامانى اوضاع در زمان انتقال سلطنت به ناصر الدّين شاه،دست به شورش هاى متعددى زدند.هنگامى كه شاه جديد بر تخت سلطنت نشست، امير كبير براى فرونشاندن اين شورش ها به حشمت الدوله دستور داد باب را به قتل برساند.هرچند شاهزاده چندان تمايلى بدين كار نداشت اما با اصرار دولت مركزى در شعبان 1265 ه.ق دستور داد باب را در ملاء عام تيرباران كنند.(2)لازم به ذكر است كه پيش از اين هم زمانى كه حشمت الدوله در خراسان بود و در سال 1263 ه.ق به سمت بجنورد حركت كرد،ملا حسين بشرويه از ياران باب با استفاده از فرصتى كه فتنه سالار ايجاد كرده بود،در مشهد فعاليت هايى كرد و عده اى را بر گرد خود جمع نمود؛براى جلوگيرى از افزايش طرفداران او حشمت الدوله دستور داد ملا حسين را دستگير كردند؛اما او بعد از چند وقتى گريخت و راهى مازندران شد.(3)
از جمله كارهاى عمرانى حمزه ميرزا در تبريز اين بود كه در سال 1267 ه.ق دستور داد كوچه هاى تبريز را سنگفرش كنند و چند قراول خانه جديد هم ساخت.(4)در سال 1270 ه.ق حشمت الدوله به حكمرانى اصفهان
ص:336
منصوب شد و تا سال 1274 ه.ق در آن سمت باقى ماند.از جمله كارهاى او در اين شهر تعمير كاخ عالى قاپو است،كه در آن شكستگى ايجاد شده بود.(1)
در سال 1275 ه.ق حشمت الدوله، كه عنوان سردارى هم به دست آورده بود براى بار دوم به حكومت خراسان رسيد و وزارت او همچنان در اختيار قوام الدوله قرار داشت.در همين سال او به سمت سرخس حركت كرد و دستور داد قلعه جديدى ساخته شود و حدود سه چهار هزار نفر از ايلات را به همراه چهار فوج نظامى در آن مستقر نمود.(2)
در اين زمان بار ديگر يورش هاى تراكمه،كه مرو را مركز فرماندهى خود قرار داده بودند،به مرزهاى شرقى و شمال خراسان تشديد شد و حشمت الدوله براى تنبيه اين قوم راهى آن منطقه شد.اين لشكركشى در تاريخ ايران عصر قاجار شهرت خاصى به دست آورده است؛چرا كه از يك طرف يكى از مجهزترين لشكرهايى بود كه در عهد قاجارى روانه تنبيه اقوام اين مناطق شد و از سويى شكستى نصيب آن شد كه سنگين و وحشتناك توصيف شده است.نويسندگان و مورخان وابسته به دربار اغلب اين شكست را ثبت نكرده اند و يا اينكه به صورت گذرا از آن گذشته اند.اما خوشبختانه سيد محمد لشكرنويس كه در اين لشكركشى حضور داشته است شرح مفصلى از اين جنگ ارائه كرده است.او در توصيف لشكرى كه راهى مرو شد مى نويسد:«الى الآن قشونى در اين دولت (قاجارى)به اين تمامى و آراستگى و استعداد به طرف تركستان حركت نكرده بود...و همين آراستگى و شوكت زياد و استعداد تمام باعث غرور و غفلت رؤساى قشون شد».(3)حشمت الدوله قبل از اينكه اردوى اصلى حركت كند، عده اى را به عنوان پيش قراول به سمت مرو فرستاد و خود به همراه لشكر در ذى قعده 1276 ه.ق از مشهد حركت
ص:337
كرد.اما او و وزيرش قوام الدوله براى مسير حركت اين لشكر عظيم كه تعداد آن را بيش از سى هزار ذكر كرده اند تمهيدات لازم را فراهم نياوردند و چون لشكر را از راه بيابانى عبور دادند هنگامى كه به جلگه مرو رسيدند «اسب هاى سوارى مردم به كلى اسقاط و بى پا شد كه اغلب قادر به حركت نبودند،در اردوى دولتى به هيچ وجه نظم و قاعده نبود و كسى به فكر اين نبود كه موافق حكم نظامى رفتار نمايد و از طرف رئيس و سردار به هيچ وجه مؤاخذه و سياستى از كسى نمى شد».(1)اين وضعيت باعث شد كه آن لشكر مجهز و انبوه از تركمنان كه از نظر تعداد و تجهيزات در مرتبه پايين ترى قرار داشتند،شكست بخورد.
بعد از شكست،حمزه ميرزا و اطرافيانش به حالت فرار خود را به مرو رساندند و از آنجا راهى هرات شدند.
آنها حتى باقى مانده سپاه را جمع آورى نكردند و سربازان به حالت پراكنده خود را به مشهد رساندند و در بين راه بسيارى از آنها تلف شدند يا به اسارت تركمنان درآمدند.(2)
حشمت الدوله در حدود ربيع الثانى 1277 ه.ق خود را به مشهد رساند و در همين سال به خاطر اين شكست به همراه قوام الدوله از حكومت خراسان عزل شد و به جاى او حسام السلطنه منصوب شد.(3)او تا مدتى در تهران بود و چه بسا مورد بى مهرى شاه قرار داشت اما بالاخره توانست حكومت يزد را در سال 1278 ه.ق براى خود به دست آورد.(4)در سال 1280 ه.ق به حكومت خوزستان،كه به آن عربستان مى گفتند،رسيد(5)و تا 1281 ه.ق در آنجا بود.در اين سال معزول و فتحعلى خان صاحب ديوان به جاى او منصوب شد.در سال 1283 ه.ق بار ديگر به حكومت خوزستان و بروجرد رسيد و تا سال 1285 ه.ق در آن منصب بود.در
ص:338
اين سال ابتدا به نيابت اول وزارت جنگ منصوب شد.(1)و بعد كارگزارى كل شاه،فرماندهى افواج و سواره مازندران و استرآباد و در نهايت وزارت جنگ به او محول شد و لقب«امير جنگى»گرفت.(2)
در اواخر سال 1285 ه.ق براى بار سوم به حكومت خراسان منصوب شد و در سال 1288 ه.ق براى عرض خير مقدم به امپراطور روس،كه راهى تفليس شده بود،به همراه هيئتى راهى آن شهر شد و در برگشت نامه شاه روسيه را براى ناصر الدّين شاه به همراه آورد.(3)در 1289 ه.ق بار ديگر به حكومت خوزستان و لرستان منصوب شد و تا سال 1292 ه.ق حكومتش ادامه داشت.در اين سال برادر بزرگش بهرام ميرزا معز الدوله به حكومت آن منطقه منصوب شد و در سال 1293 ه.ق بار ديگر حشمت الدوله به حكومت اين دو ناحيه رسيد و تا هنگام مرگ حاكم آنجا بود.
در سال 1297 ه.ق شيخ عبيد اللّه كرد و حمزه آقاى منگور در كردستان عليه دولت مركزى دست به شورش زدند.براى سركوبى اين شورش سپاهى در حدود بيست و پنج هزار نفر به فرماندهى حشمت الدوله راهى كردستان شد اما او بين راه در صاين قلعه نزديك ابهر مريض شد و فوت نمود.(4)جسد او را به مشهد آوردند و در حرم رضوى دفن كردند.به گفته اعتماد السلطنه قبر او در دار الحفاظ قرار داشته است(5)و برخى آن را در ضلع شمالى گنبد حاتم خانى ذكر كرده اند.(6)
حشمت الدوله با اينكه مدت زيادى به صورت متناوب در خراسان حكمران بود اما آثار عمرانى كمى از خود به جاى
ص:339
گذاشته است؛از جمله آثار وى ترميم آيينه كارى مسجد بالاسر در سال 1275 ه.ق كه به دستور او صورت گرفته است،(1)همچنين بازسازى و تعمير يك باب كاروانسرا در قريه كليدر سبزوار كه مشهور به«كاروانسراى دهنه كليدر»بوده است(2)و ساخت قلعه جديد سرخس كه پيشتر از آن ياد شد، مى باشد.
اسماعيل رضايى
قاجار-رضا قلى خان
(-1207 ق)
رضا قلى خان پسر هشتم محمد حسن خان قاجار و برادر ناتنى آقا محمد خان قاجار،مؤسس سلسله قاجاريه.مادرش از مردم اصفهان بود و در رده زنان محترم حرم محمد حسن خان بوده است.(3)برخى نيز مادر وى را از اهالى گيلان دانسته اند.(4)در سال 1172 ه.ق كه محمد حسن خان قاجار در حدود بهشهر و كلباد كشته شد، فرزندان وى تسليم محمد حسين خان دولو حاكم گرگان گرديدند.آقا محمد خان قاجار به دستور كريم خان زند، رضا قلى خان و ساير برادران خود را از استرآباد به«تويه دروار»از دهستان هاى بخش صيدآباد شهرستان دامغان،منتقل نمود.آنها حدود چهار سال در اين منطقه سكونت داشتند.در سال 1176 ه.ق محمد حسين خان قاجار حاكم گرگان عريضه اى به كريم خان زند نوشت و در آن انتقال فرزندان محمد حسن خان قاجار را از حدود استرآباد امرى ضرورى دانست.در پى اين پيشنهاد رضا قلى خان و ديگر برادرانش به قزوين منتقل شدند.(5)
ص:340
رضا قلى خان و سه برادر ديگرش پس از چندى توقف در قزوين جهت رفاه حال خويش و با اجازه كريم خان به شيراز رفتند.در ايام حيات كريم خان از ملازمان و محرمان دولت زنديه بودند و كريم خان نيز با آنها پدرانه سلوك و رفتار مى كرد.(1)هنگام درگذشت كريم خان در سال 1193 ه.ق،آقا محمد خان قاجار و ديگر برادران و عده زيادى از بستگان قاجار با وى به تهران فرار كردند.رضا قلى خان پيش از درگذشت كريم خان زند با اجازه وى به اصفهان رفته بود و در اين شهر اقامت داشت.هنگامى كه آقا محمد خان از شيراز به تهران در حركت بود به وى پيوست و تا تهران با او همراه بود.اما از منزل دولاب تهران پشت به برادر كرد و از جمله مخالفان وى درآمد.او به مازندران شتافت و به مرتضى قلى خان برادر ديگر خويش،كه در اين زمان عليه آقا محمد خان دست به شورش زده بود،پيوست.(2)
مرتضى قلى خان پيوستن برادرش رضا قلى خان را به فال نيك گرفت و او را به طرف سوادكوه فرستاد تا در دفع آقا محمد خان،كه عازم مازندران بود، اقدامات لازم را انجام دهد.اما در جنگى كه بين سپاه آقا محمد خان و رضا قلى خان درگرفت،رضا قلى خان شكست خورد و راه بارفروش(بابل كنونى)را در پيش گرفت و مرتضى قلى خان به گرگان گريخت.پس از آن رضا قلى خان به استرآباد رفته دوباره لشكرى گرد آورد و به ورامين حمله كرد.آقا محمد خان،جعفر قلى خان برادر ديگر رضا قلى خان را به دفع وى گسيل كرد.اما رضا قلى خان چون تاب مقاومت نداشت به آقا محمد خان پيوسته،اظهار ندامت كرد و آقا محمد
ص:341
خان وى را بخشيد.(1)رضا قلى خان براى دومين بار در سال 1194 ه.ق خيانت خود را عليه آقا محمد خان در حوالى تهران آشكار كرد و به اراضى لاريجان شتافته مردم آنجا و اهالى نور و كجور از توابع مازندران را با خود همراه كرد.اما در جنگى كه بين او و فرستاده آقا محمد خان يعنى جعفر قلى خان در 28 جمادى الثانى 1194 ه.ق در ناحيه خواجك كجور درگرفت، سپاه رضا قلى خان شكست خورد.دو همدست وى به نام هاى قاسم خان و اسماعيل خان قوانلو قاجار به شدت تنبيه شدند.رضا قلى بار ديگر به وساطت بزرگان دولو قاجار مورد بخشش قرار گرفت و اجازه سفر استرآباد به وى داده شد.(2)
رضا قلى خان در سال 1195 ه.ق براى بار سوم عليه آقا محمد خان دست به توطئه زد.در اين سال در حالى كه آقا محمد خان او را به دلجويى محمد قلى خان سياه و محمد قلى خان سفيد و ساير خوانين لاريجان فرستاده بود؛با سران لاريجان عليه آقا محمد خان همدست شد و با سپاهى حدود هزار نفر به يكباره به بارفروش حمله كرد.او آقا محمد خان و برخى شاهزادگان ديگر را دستگير كرد و در محل«بندپى»آنها را بازداشت نمود.رضا قلى خان قصد داشت آقا محمد خان را بكشد يا كور كند ولى تدبير ميرزا فريدون فرزند حاجى خان و آقاسى خان برادرش جان وى را نجات داد.آنها پيشنهاد كردند كه آقا محمد خان به دست ايشان سپرده شود تا او را به«بندپى»برده زندانى نمايند.(3)از طرف ديگر چون ديگر برادران رضا قلى خان از دستگيرى آقا محمد خان مطلع شدند به
ص:342
سمت گيلان حركت كردند.رضا قلى خان،ابدال خان مازندرانى را با چهارصد نفر به دفع برادران به سارى فرستاد.
در جنگى كه بين طرفين رخ داد خان ابدال شكست خورده به اتفاق محمد قلى خان لاريجانى دستگير و كشته شد.در اين زمان نيروهاى رضا قلى خان با شنيدن خبر شكست خال ابدال متفرق شدند.رضا قلى خان براى سومين بار از آقا محمد خان درخواست بخشش كرد،ولى مؤثر نيفتاد در نتيجه روانه درگاه على مراد خان زند در اصفهان شد.(1)
رضا قلى خان پس از سه بار خيانت به برادرش آقا محمد خان چون توان جمع آورى سپاه و مقاومت در مقابل برادر خويش را نداشت،با جمعى از افرادش نامه اى مبنى بر اظهار اخلاص و صداقت به على مراد خان زند نوشت.
على مراد خان اسباب و لوازم مهمان دارى او را فراهم كرده او را به حضور پذيرفت و او را از ملازمان و خاصان درگاه خويش قرار داد.على مراد خان در ايام اقامت رضا قلى خان در اصفهان،دختر شاه اسماعيل سوم صفوى را به عقد وى درآورد و مبلغ يك هزار تومان نقد و معادل سه هزار تومان از ملبوسات و طلاآلات در وجه وى عطا كرد.(2)رضا قلى خان پس از چندى توقف در اصفهان در سال 1195 ه.ق با على مراد خان زند نيز راه خيانت را پيشه كرد و به مخالفين وى پيوست.او به شيراز رفته با محمد صادق خان،زند همداستان شد.پس از چندى با محمد صادق نيز از در مخالفت درآمد و دوباره به اصفهان نزد على مراد خان آمد.على مراد خان به جهت خيانت كارى وى و تنبيه او و عبرت ديگران او را در قلعه«دمورقاپو»،در اطراف اصفهان،حبس كرد و جمعى
ص:343
افراد بختيارى را به محافظت او مأمور كرد؛اما گروهى از ايلات اصفهان كه مخالف حكومت زنديه بودند وى را آزاد كردند.وى به همراه صد نفر افراد خود به سمت نائين حركت كرد ولى در راه بين او و سپاه زند كه متشكل از پانصد نفر بودند در منطقه«جلوان آباد» اصفهان جنگى درگرفت كه به شكست سپاه زنديه منجر شد.رضا قلى خان از طريق نائين به قزوين نزد برادرش آقا محمد خان رفت و از آنجا نيز متوجه مازندران شد.در مازندران براى چهارمين مرتبه به تحريك برخى افراد با آقا محمد خان راه نفاق پيش گرفت كه اين بار دستگير و محبوس شد.(1)
در خصوص شخصيت رضا قلى خان در گلشن مراد آمده است:«مشار اليه چون در دكان فكرت تنگ مايه و گوهر دانشش در ميزان خودسنجى كم بها و كم پايه بود،به اندك اغتشاش كه در اوضاع و قليل رونقى كه در راسته بازار معامله دشمنان مشاهده نمود يكباره متاع فهم و فراست را به بهاى تصورات معدوم از دست داد و درهم و دينار عقل و كياست را به سوى خيالات فاسده مذموم از كف نهاده طبع وحشى خصلتش با هيچ يك از بنى نوع خويش سازش و مزاج پريشان صفتش با احدى از ابناى جنس خود آميزش نداشت».(2)رضا قلى خان انديشه در دست گرفتن حكومت ايران را داشت ولى همواره در اين راه ناكام بود و به قول برادرش آقا محمد خان«لكن خداوند اين فضيلت بر جبلت او ننهاده و اين معنى در نهاد او به وديعت نگذاشته و از اين تعب و طلب جز رنج و شكنج بهره نخواهد يافت.»(3)از فرزندان رضا قلى خان مى توان از فتحعلى خان ياد كرد كه بعدها دختر وى به نام گوهر خانم از زنان حرمسراى فتحعلى شاه قاجار شد ولى فرزندى نياورد.(4)سرانجام رضا قلى خان به خراسان رفته نزد شاهرخ شاه افشار
ص:344
ماندگار شد(1)و در مشهد به سال 1207 ه.ق در عنفوان جوانى درگذشت و در رواق پايين پاى مبارك امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
سيد حسن حسينى
قاجار-زينب خانم
(-1310 ق)
زينب خانم قاجار دولو،ملقب به زينب الحاجيه فرزند حاج محمد باقر خان بيگلربيگى قاجار دولو(م 1262 ه.ق).پدر زينب خانم چندين سال سمت بيگلربيگى تهران را داشت.
او در سال 1250 ه.ق كه شاهزاده ظلل السلطان به مدت نود روز حكومت را در تهران به دست گرفت ابتدا با او هم پيمان شد(2)ليكن هنگامى كه متوجه شد محمد شاه از طرف دولت هاى روس و انگليس مورد حمايت است و كارى از دست ظل السلطان ساخته نيست، پيشدستى كرده براى حفظ منافع خويش عهد و پيمان با ظل السلطان را كنار گذاشته و جعفر خان كاشى وزير او را دستگير و اموالش را ضبط كرد(3)و ظل السلطان را نيز تحت نظر گرفت.
محمد شاه نيز پس از ورود به تهران به پاس خدمات وى در حفظ تاج و تخت، اموال و دارايى محمد جعفر كاشى را به وى بخشيد.(4)
همسر زينب خانم پرويز ميرزا نير الدوله(1239-1305 ه.ق)پسر پنجاه و سوم فتحعلى شاه قاجار حاكم نيشابور و ترشيز(كاشمر)بود.(5)و زينب خانم احتمالا همانند همسر ديگر نير الدوله،شمس السلطنه در نيشابور زندگى مى كرده است.
از برادران زينب خانم مى توان از
ص:345
عيسى خان قاجار دولو ياد كرد كه در سال 1251 ه.ق نايب پدرش،بيگلربيگى تهران،شد.(1)او بعدها به سمت بيگلربيگى تهران رسيد(2)و در سال 1272 ه.ق به حكومت ملاير و تويسركان برگزيده شد.(3)ديگر برادر زينب خانم محمد رضا خان نام داشت كه فرماندهى قشون تحت امر بيگلربيگى را عهده دار بوده است.(4)زينب خانم ظاهرا خواهرى نيز داشته است كه همسر كيخسرو ميرزا پسر سى و يكم فتحعلى شاه قاجار بوده است.(5)
زينب خانم در بيست و ششم ذى القعده سال 1310 ه.ق و به احتمال زياد در نيشابور درگذشت.جنازه اش به مشهد منتقل شد و در كنار همسر ديگر نير الدوله در دار السياده حرم امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(6)
سيد حسن حسينى
قاجار-عباسقلى خان
(-1076 ق)
عباسقلى خان قاجار از امرا و حكام عصر سلطنت شاه عباس دوم صفوى بود.(7)
در زمان اين پادشاه سران ايل قاجار براثر لياقت و شايستگى كه از خود نشان دادند از اعتبار خاصى برخوردار بودند و از نيروهاى زبده آنان براى حفظ و حراست و حكومت در ايالات استفاده مى شد.از جمله عباسقلى خان قاجار كه در ايالت چخور و سعد بيگلر
ص:346
بيگى بود و در سال 1076 ه.ق در گذشت.و او را در رواق پايين پاى مبارك حرم مطهر حضرت ثامن الحجج عليه السّلام به خاك سپردند.(1)
ابراهيم زنگنه
قاجار-عباس ميرزا
(1203-1248 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) عباس ميرزا فرزند فتحعلى شاه قاجار در چهارشنبه چهارم ذى حجه سال 1203 ه.ق از زنى به نام آسيه دختر فتحعلى خان دولوى قاجاريه در مازندران متولد شد.(2)احمد خان عضد الدوله در مورد او مى نويسد:«وليعهد جنت مكان در حقيقت پادشاهى مقتدر بود ولى با آن اقتدار در اجراى مكنويات خاطر پدر بزرگوار اطاعت و انقياد و احترامات ظاهرى و خوف و خشيت باطنى بر تمام برادران سبقت نمودند».(3)
در سال 1213 ه.ق فتحعلى شاه برحسب وصيت آقا محمد خان،عباس ميرزا فرزند ارشد را كه يازده سال بيش نداشت به عنوان وليعهد و حكمران آذربايجان برگزيد.(4)
عباس ميرزا پس از تفويض ولايتعهدى با 15000 نيرو براى جنگ با جعفر خان دنبلى به سمت تبريز حركت نمود.در هفتم ربيع الآخر 1213 ه.ق دو لشكر در برابر يكديگر
ص:347
قرار گرفتند و پس از مدتى جنگ و گريز بين دو لشكر،نايب السلطنه پيروز گرديد.با شنيدن اين خبر،شاه به پاس خدمات و قدردانى فرماندهان هدايايى به آنها بخشيد.(1)
عباس ميرزا در سال 1215 ه.ق دوباره به جنگ و انتظام آذربايجان مأمور شد و با ورود به نخجوان و برخى مناطق آذربايجان و سروسامان بخشيدن به كار آن نواحى و ايروان به تهران بازگشت.پس از بازگشت به تهران در همان سال با دختر ميرزا محمد خان بيگلربيگى ازدواج كرد.(2)
در اوايل سال 1218 ه.ق الكساندر اول تزار روس،سپاهى به سردارى سى سيانف روانه قفقازيه نمود و سردار مزبور شهر گنجه را مورد تعرض قرار داد.(3)اگرچه پايدارى و مقاومت دليرانه مردم گنجه و حاكم شهر،سى سيانف را از تصرف گنجه مأيوس ساخت،ليكن يكى از اطرافيان حاكم به سردار روس پيوست و شهر گنجه به تصرف قواى روس افتاد.(4)در پى آن نايب السلطنه از سوى دربار مأموريت يافت به دفع قشون روس بپردازد.وى ارتش خود را مطابق آموزش هاى اروپائيان آماده كارزار نمود و خود لباس متحد الشكل نظامى اروپايى مى پوشيد و در تمرين هاى روزانه شركت مى جست.(5)
عباس ميرزا به ايروان رفت و شاه نيز به منظور آنكه به ميدان نبرد نزديك باشد در دشت اوجان خيمه برافراشت.
وليعهد يكى از سرداران خود به نام مهدى قلى خان را با شش هزار سوار به مرز عثمانى فرستاد تا ايلات سرگردان را كه حاكم ايروان از آنجا رانده و وادار
ص:348
به عبور از مرز كرده بود،بازگردند.(1)
عباس ميرزا نيروى خود را براى جنگ به سه دسته تقسيم كرد و فرماندهى قسمت مركزى را خود برعهده گرفت(2)پس از سه روز درگيرى سى سيانف به طرف ايروان تاخت اما والى آنجا از انجام قولى كه داده بود شانه خالى كرد، اين شخص مرد ثابت قدمى نبود و همواره جانب قوى تر را مى گرفت به همين دليل جانب وليعهد را گرفت.
سردار روس از پيمان شكنى او سخت برآشفت و در بامداد ششم ربيع الثانى 1219 ه.ق قواى شاه را در اردوگاه خود غافلگير كرد و لشكر ايران نتوانست در مقابل حمله شديد پياده نظام منظم روس مقاومت كند.در نتيجه روس ها ايروان را گرفتند.(3)عباس ميرزا گزارش آن را به نزد فتحعلى شاه فرستاد و شاه كه در اين هنگام در چمن سلطانيه بود به اردوگاه عباس ميرزا پيوست و در نبرد با روس ها تلفات زيادى بر آنها وارد كردند.(4)جنگ بين ايران و روس در دوره نخست در اثر عواملى همچون عدم پشتيبانى مركز از سپاه ايران و انعقاد معاهده صلح بين انگليس و روسيه منجر به شكست ايران شد(5)و سرانجام با معاهده گلستان در سال 1228 ه.ق خاتمه يافت.(6)
به موجب اين قرارداد دولت ايران موظف شد كه از ولايات قراباغ،گنجه، شكى،قبه،دربند،بادكوبه،قسمتى از طالش،تمامى داغستان،آچوقياش، كورنه،منگريل و انجاز به كلى صرف نظر كند و آنها را به روسيه واگذار نمايد، همچنين دولت ايران از داشتن كشتى جنگى در درياى خزر محروم گرديد.(7)
ص:349
با تحريك مرزنشينان آذربايجان و كردستان از سوى حكام عثمانى مجددا آرامش مرزهاى ايران به هم ريخت.در آغاز سال 1236 ه.ق قاسم آقا حيدرانلو به تحريك سليمان پاشا والى بايزيد و موش(شيز)كه در قلمرو ايران بود به خاك عثمانى كوچ كرد و ازسوى ديگر صادق بيگ،فرزند سليمان پاشا، كه مورد تعقيب داود پاشا والى بغداد بود به اردوى عباس ميرزا پناه برد.والى ارزروم تسليم او را از وليعهد ايران خواست و عباس ميرزا به ملاحظه حفظ دوستى و جلوگيرى از جنگ وى را تحويل داد ولى حافظ محمد پاشا، حاكم ارز روم،برخلاف قولش صادق بيگ را به قتل رسانيد همين امر موجب شد كه فتحعلى شاه در صدد گوشمالى آنان برآيد.(1)فرمان حمله به سپاه ترك در اواخر سال 1236 ه.ق صادر شد و عباس ميرزا از راه خوى و ماكو متوجه بايزيد و ارزروم(ارزنة الروم)شد و در نبرد با لشكر عثمانى پيروز گرديد.(2)
نايب السلطنه در اين جنگ كه منجر به پيشرويهاى مهمى از سوى ايرانيان و فتح شهرها و روستاهاى بايزيد، الشكرد،ديادين،ملازگرد،بدليس، ميژه،اخلاط،عادلجواز و ارجيش شد، همانند يك تن از آحاد لشكر بود و در خوردن و نوشيدن و پوشيدن بر هيچ كس فزونى نجست.(3)پس از فتوحات پى درپى سپاه وليعهد ايران و شكست عثمانى ها در اوايل سال 1237 ه.ق مذاكراتى در خصوص صلح بين نمايندگان دو دولت در تهران و ارزروم آغاز شد و عهدنامه اى بين ايران و عثمانى نوشته شد و به امضاى نمايندگان رسيد.(4)
ص:350
در دوره دوم جنگ هاى ايران و روسيه هم عباس ميرزا،فرماندهى سپاه ايران را برعهده داشت اما اين جنگ ها چندان طولانى نشد زيرا تجهيزات ايران براى دفاع در برابر ارتش روس كافى نبود و نيروى نظامى ايران براثر جنگ هاى ممتد داخلى و خارجى كاملا ضعيف شده بود.در اين جنگ،يأس و نوميدى وليعهد از غلبه بر سپاه روس، بى پولى و درماندگى او در برابر مخارج سپاه و خست و لئامت شخص شاه و خوددارى او از تأمين مخارج سپاه مزيد بر علت شد و به شكست قطعى ايران و انعقاد عهدنامه تركمان چاى منجر گرديد.(1)
در مرحله نخست اين جنگ ها (1241-1243 ه.ق)پيروزى با ايران بود؛(2)ولى متعاقب آن با عزل يرملوف فرمانده سپاه روس و جانشينى پاسكويچ(پقاويچ)نيروى روس سروسامانى به خود گرفت.حملات منظم نيروهاى روسى،برخى مسايل داخلى، و نرسيدن آذوقه و جيره به سپاهيان ايران روحيه سپاه وليعهد را متزلزل ساخت و عاقبت سپاهيان ايران از رود ارس به داخل آذربايجان رانده شدند.(3)
فرمانده سپاه روس به دستور امپراطور روسيه مأمور بود پس از عبور از رود ارس،به تبريز حمله نمايد.عباس ميرزا در اين زمان مضطرب از سلماس به اروميه رفت و سپاه روس به دنبال آن وارد تبريز شد.(4)
در زمانى كه لشكريان روس پس از تصرف تبريز خيال داشتند به سمت تهران حركت نمايند؛انگليسى ها پا در ميان نهاده و فتوحات آنها را كافى
ص:351
دانسته و واسطه صلح شدند.(1)عباس ميرزا در اين شرايط چاره اى نديد جز اينكه با پاسكويچ به مصالحه بپردازد.(2)
در همين حال در تهران جمعى از مخالفين عباس ميرزا به اسم اينكه نايب السلطنه با روس ها تبانى كرده است عليه او دست به توطئه زدند و گرد شجاع السلطنه جمع شدند و او نيز به داعيه ولايتعهدى به تحريك آنان پرداخت و آشوب بزرگى بر پا نمود.(3)
پس از اين قضايا عباس ميرزا براى حفظ موقعيتش تن به صلح داد مشروط بر اينكه دولت روسيه ولايتعهدى او و اعقابش را بپذيرد.(4)بر اين اساس در سال 1243 ه.ق بين دولت ايران و روس عهدنامه تركمان چاى به وساطت انگليس ها در قريه تركمان چاى با 16 فصل و يك قرارداد تجارتى الحاقى نوشته شد و در تاريخ 5 شعبان 1243 به امضاى نمايندگان ايران و روسيه رسيد.
براساس اين قرارداد بخش هايى از خاك ايران جدا و به خاك روسيه ملحق گرديد.(5)
اعتماد السلطنه مى نويسد:«تمام شاهزاده هاى اولاد فتحعلى شاه و پيرمردهاى ايرانى مى گفتند در تواريخ هم اشاره شده است كه عباس ميرزاى نايب السلطنه محض اينكه سلطنت به تقويت روس به خودش و اولادش برسد و عداوت شخصى كه با حسين خان سردار ايروانى داشت،اين جنگ را سبب شد و اين شكست را اسباب».(6)سرپرسى سايكس هم همين نظر را در كتاب خود نوشته است.(7)
جهانگير ميرزا علل شكست ايرانيان را
ص:352
برترى ارتش نظامى و انضباط روس ها در مقابل لشكريان عباس ميرزا و اختلاف موجود در ميان سران نيروهاى نظامى ايران دانسته است.(1)
پس از معاهده تركمن چاى برخى شاهزاده ها و سران محلى از اطاعت حكومت مركزى تمرد و سرپيچى كردند.از جمله در حدود يزد و كرمان، حسينعلى ميرزا فرمانفرما و حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه خيال تمرد و عدم اطاعت در سر داشتند. ازاين جهت فتحعلى شاه عباس،ميرزا را از آذربايجان خواست و براى برقرارى نظم و امنيت روانه اين نواحى كرد.با ورود عباس ميرزا به يزد شجاع السلطنه به كرمان رفت و نايب السلطنه پس از سروسامان دادن به آن شهر روانه كرمان شد.(2)نايب السلطنه با ورود به كرمان حكومت آن شهر را به نام سيف الملوك ميرزا پسر ظل السلطان صادر نمود و خود سال 1267 ه.ق از راه طبس به خراسان رفت.(3)عباس ميرزا پس از فتح قلعه اميرآباد(4)به سمت قوچان حركت نمود و آنجا را نيز فتح نمود.(5)از آنجا روانه سرخس شد تا آن منطقه را نيز امن سازد.(6)نايب السلطنه توانست اين شهر را نيز تسخير نمايد.(7)در سال 1248 ه.ق عباس ميرزا به كامران ميرزا حاكم هرات اخطار نمود كه تسليم دولت ايران شود و چون وى تسليم نشد،به محاصره هرات پرداخت،ولى در همان زمان از طرف فتحعلى شاه به تهران احضار و پسرش محمد ميرزا مأمور محاصره هرات شد.(8)عباس
ص:353
ميرزا با ورود به تهران،مورد التفات شاه قرار گرفت و در سال 1249 ه.ق رهسپار مشهد گرديد.(1)عباس ميرزا دچار بيمارى كبد و ورم كليه شد و از تهران دكتر كورميك انگليسى براى معالجه اش فرستاده شد ولى پزشك در بين راه فوت كرد و توفيق پيدا نكرد تا به معالجه عباس ميرزا بپردازد.پس از او جان مكنيل كه طبيبى حاذق بود،مأمور شد ولى قبول نكرد و پس از او پزشك ديگرى مأموريت پيدا كرد كه او نيز بيمار شد و موفق به درمان عباس ميرزا نگرديد.(2)
زمانى كه نايب السلطنه خود احساس كرد پايان عمرش نزديك است ضمن سخنانى به ميرزا علينقى مى گويد:«هرگز از فرمان پدر به يك سويى نشدم بيشتر وقت با مردم روم و روس در دار و كوب بوده ام و هم اكنون راز دل با خداوند اين خاك خواهم گفت و در اين تربت پاك خواهم خفت،غم فرزندان و بازماندگان ندارم كه ايشان بندگان آنند و فرزندان شاه.»(3)
سرانجام عباس ميرزا پنج شنبه دهم جمادى الآخر سال 1249 ه.ق در سن 47 سالگى درگذشت.(4)در وصيت نامه اى كه در مورخ 11 محرم الحرام سال 1246 ه.ق نگاشته است چنين آمده است:«اگر اجل موعد برسد راضى به حركت نعش خود نيستم مرا آورده به سمت شرقى منبر مصلى(صفه صفا)دفن كنند يا در زير پله اول منبر،كه احتمال مى رود يك وقتى آدم خدايى پاى خود را بر سر قبر من بگذارد از آن رهگذر تخفيفى در گناهان من بهم برسد و در روزهاى مصلى البتّه حاضرين فاتحه رحمتى خواهند فرستاد،هميشه از زبان مردم و رحمت دور نخواهم بود.»(5)پس از تشييع جنازه،پيكرش در دار الحفاظ
ص:354
حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.(1)
در خصوص ويژگى هاى برجسته و ممتازى كه عباس ميرزا در بين دودمان قاجاريه داشت اغلب مسافرين اروپايى و مخصوصا انگليسى ها كه آذربايجان در دوره ايالت عباس ميرزا را ديد و اوصاف او را نقل كرده اند، معتقدند كه وى يكى از دولتمردان قاجار بود كه نقش مؤثر و تعيين كننده اى در تصميم گيرى هاى مهم اين دوره داشت به تأييد اكثريت قريب به اتفاق ناظران خارجى،تاريخ نويسان ايرانى و اسناد و مدارك تاريخى،او يكى از دولتمردان نامى ايران در اين دوره تاريك ايران بود.عباس ميرزا از معدود شاهزادگان و دولتمردان ايران در دوره قاجار مى باشد كه آگاهى نسبى از مسائل و مشكلات داخلى و نارسايى هاى امور سياسى و نظامى داشت و در همه حال در انديشه سروسامان به آن امور بود.اگرچه او نيز آگاهى كافى و موثق از دگرگونى هاى نظام بين المللى نداشت ولى هميشه در صدد كسب اطلاعات مورد نياز در اين زمينه بود به اين مناسبت عباس ميرزا از بنيان گذاران نوگرايى در ايران به شمار مى رود.(2)
عباس ميرزا جزو آن دسته از نوگرايان و مصلحينى مى باشد كه سوداى اصلاحات،بدون پاى گذاردن به خاك بيگانگان در ذهنش پديد آمده است.براى وى فكر اصلاحات در نتيجه تماس و آشنايى با اروپائيان در خارج از اروپا اتفاق افتاد.جنگ هاى ايران و روس به يكباره همگى پيشرفت و ترقى دو سده اروپاى پس از رنسانس و انقلاب صنعتى را به گونه اى آشكار در مقابل چندين قرن درجا زدن ايرانيان قرار دارد،اين جنگ ها چشمان عباس ميرزا را بر روى بسيارى از واقعيت ها
ص:355
گشود.(1)گاسپارد دروويل در اين مورد از زبان عباس ميرزا مى نويسد:«روس ها با هر شكستى كه به من وارد مى سازند،ندانسته درسى به من مى دهند و از فراگرفتن آن درس ها نفع بيشترى عايد خواهد شد».(2)عباس ميرزا براى جبران عقب ماندگى ايرانيان تلاش كرد به خارج محصل اعزام نمايد؛ زيرا به گفته دنيس رايت انگليسى، عباس ميرزا معتقد بود كه ايران بايد برخى از فنون و مهارت هايى را كه قدرت صنعتى و نظامى اروپا را پديد آورده اند فرابگيرند و از اين لحاظ از بسيارى هم وطنان خود دورانديش تر بود.(3)پس از فوت عباس ميرزا از وى بيست و شش فرزند پسر و بيست و يك فرزند دختر بر جاى ماند.(4)
على جان سكندرى
قاجار-عزت الملك خانم
(ح 1280-1333 ه.ق)
عزت الملك خانم ملقب به اشرف السلطنه همسر محمد حسن خان اعتماد السلطنه.
پدر اشرف السلطنه امامقلى ميرزا (1230-1292 ه.ق)نوه فتحعلى شاه قاجار بود كه سال ها حكومت كرمانشاه و لرستان را داشت و در 1269 ه.ق ملقب به عماد الدوله شد.در 1291 ه.ق دوباره به حكومت كرمانشاه منصوب و كردستان هم ضميمه حكومتش شد و سرانجام در 1292 ه.ق درگذشت.(5)
عزت الملك در زمان حكمرانى پدرش در كرمانشاهان متولد گرديد.در سال 1288 ه.ق به عنوان دومين زن محمد حسن خان صنيع الدوله مورخ معروف
ص:356
به ازدواج او در آمد.(1)و در ربيع الاول سال 1306 ه.ق از سوى شاه ملقب به اشرف السلطنه گرديد.(2)زندگى شاهزادگى و همسرى با شخصى كه هر روز در دربار بود از اشرف السلطنه زنى جسور ساخته بود.(3)دكتر فوريه كه از سال 1306 ه.ق طبيب مخصوص ناصر الدّين شاه بوده است،اشرف السلطنه را زنى جاه طلب،توطئه ساز و مرتبط با ناصر الدّين شاه توصيف مى كند.(4)
اشرف السلطنه در جاه طلبى هاى شوهرش به عنوان يكى از رجال جاه طلب عصر قاجار شريك بود و در به دست آوردن پست و مقام براى او مى كوشيد.او كوشيد تا شاه را وادار كند كه وزارت دادگسترى كه با مرگ يحيى خان مشير الدوله بدون تصدى مانده بود به شوهر او سپرده شود.(5)همچنين در پى دوندگى هاى او بود كه ناصر الدّين شاه در ربيع الثانى سال 1304 ه.ق لقب اعتماد السلطنه را به شوهرش داد.(6)
البتّه لازم به ذكر است كه در كنار اين خصوصيات،ويژگى هاى مثبتى نيز در زندگى عزت ملك خانم وجود دارد كه مهمترين آنها مشاركت وى در تدوين و حفظ يادداشت هاى روزانه شوهرش اعتماد السلطنه است.اين يادداشت ها كه شامل شانزده سال حوادث اواخر دوره پادشاهى ناصر الدّين شاه (سال هاى 1292-1298،1293، 1313)است،از منابع بسيار پراهميت عصر قاجار محسوب مى گردد كه هم اكنون با عنوان روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه چاپ شده است.اعتماد السلطنه هر شب پس از اينكه از حضور شاه به منزل مى آمد به نوشتن شرح وقايع روز مى پرداخت و به قول خودش احدى از آن خبر نداشت.تنها كسى كه از تحرير اين خاطرات باخبر بود عيال
ص:357
او بود كه گاهى به علت كسالت يا خستگى شوهر محرر روزنامه بود اشرف السلطنه يك دوره تقريبا كامل از اين خاطرات را به خط خودش نوشته كه اكنون در كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد موجود است و يگانه نسخه اى است كه ظاهرا از اين يادداشت ها در دسترس است و طبع حاضر هم از روى آنها فراهم شده است.(1)بنا به گفته يمن السلطنه، برادرزاده اشرف السلطنه،وى چون فرزندى نداشت عمر خود را بيشتر به مطالعه مى گذرانيد و به تاريخ و طب علاقه فراوانى داشت.او به علت زندگى با اعتماد السلطنه«از سياست دربار ايران و اتفاقات مملكت و روابط با خارجه خوب مطلع بود.
در هنرهاى زنانه و كارهاى خانه از طباخى و خياطى و قنادى،كاموادوزى و ديگر بافندگى ها استاد و مخصوصا صاحب سليقه و تصرف بود.در حرم خانه ناصر الدّين شاه در خدمت شاه گستاخ بود.زبان فرانسه را قدرى نزد شوهرش آموخته بود، به شعر ميل نداشت.به سازوآواز مطلقا مايل نبود ولى شطرنج و نرد را خوب بازى مى كرد.عكاسى نزد مرحوم شاهزاده سلطان محمد ميرزا والد كمترين آموخته بودند.دومرتبه به عتبات عاليات مشرف گرديده در اواخر عمر از راه اسلامبول(به مكه)معظمه مشرف شده و جمعى را همراه برده قريب دو هزار تومان خرج كرده بود.»(2)
پس از درگذشت شوهرش اعتماد السلطنه در 18 شوال 1313 ه.ق وى سه سال تنها زيست و در 1316 ه.ق به همسرى سيد حسين عرب درآمد.اين فرد كه عمه زاده اشرف السلطنه بود،در 1302 ه.ق از عراق به تهران آمده و از طرف ناصر الدّين شاه به نايب التوليه عرب ملقب گرديده و ساليانه شش هزار تومان مقررى براى او تعيين و پس از سكونت در مشهد به تدريج از طرف شاه املاكى نيز بدو واگذار شد و به قولى نيابت توليت آستان قدس را به دست آورد.(3)بنابراين اشرف السلطنه در
ص:358
مشهد سكونت گزيد(1)و تا آخر عمر در اين شهر ماندگار شد.سرانجام عزت ملك خانم بدون اينكه از دو شوهر خود فرزندى داشته باشد(2)در سال 1333 ه.ق در مشهد به سن 53 سالگى درگذشت و در دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد.(3)اوكتايى محل دفن او را در دار الحفاظ نوشته است.(4)
عزت ملك خانم كتاب ها و مسكوكاتى را كه پس از درگذشت اولين شوهرش(محمد حسن خان اعتماد السلطنه)توسط ناصر الدّين شاه مصادره شده بود-و روزنامه خاطرات هم جزو آنها بود-در سال هفتم سلطنت مظفر الدّين شاه پس گرفت و پس از درگذشتش مطابق وصيت خود او به همراه كتب كتابخانه او توسط شوهر دومش سيد حسين عرب در سوم شعبان 1334 ه.ق وقف و تقديم كتابخانه آستان قدس گرديد.(5)از كارهاى ديگر شايسته ذكر وى وقف ميامى نزديك مشهد«بر خيرات مبرات»است.(6)به همين خاطر است كه عبد العلى اوكتايى رئيس كتابخانه آستان قدس او را از زنان فاضله عصر خود به شمار آورده و نام وى را در زمره واقفين عمده كتاب به كتابخانه آستان قدس رضوى ذكر كرده است.(7)
رجبعلى يحيايى
قاجار-فريدون ميرزا
(بعد از 1222-1274 ه.ق)
فريدون ميرزا ملقب به فرمانفرما پنجمين پسر عباس ميرزا نايب السلطنه ،(8)والى آذربايجان،فارس و
ص:359
كرمان.شرح حال پدرش عباس ميرزا به طور مفصل در همين كتاب آمده است.مادرش قزوينى بود(1)و تاريخ دقيق تولد او معلوم نيست اما از آنجا كه مطابق گفته سپهر در سال 1245 ه.ق كه پدرش عباس ميرزا نايب السلطنه توسط فتحعلى شاه براى برقرارى امنيت در خراسان مأمور شد،وى را تحت سرپرستى محمد خان زنگنه امير نظام و ميرزا اسحاق خان فراهانى به حكومت آذربايجان گماشت،(2)و از آنجا كه بزرگترين برادرش شاهزاده محمد ميرزا متولد 1222 ه.ق.بوده است،مى توان حدس زد كه در هنگام انتصاب به حكومت آذربايجان در 1245 ه.ق حداقل ده سال داشته و بايد قبل از 1235 ه.ق و بعد از 1222 ه.ق متولد شده باشد.فريدون ميرزا تا سال 1249 ه.ق حكمران تبريز بود.پس از درگذشت عباس ميرزا در جمادى الثانى همين سال،(3)فتحعلى شاه دستور داد فرزند ارشد عباس ميرزا،محمد ميرزا،كه اينك بايد وليعهد مى شد از خراسان به تهران آمده و روانه آذربايجان گردد.(4)حكومت محمد ميرزا در آذربايجان حدود يك سال به طول انجاميد،فتحعلى شاه شاه در 19 جمادى الثانى 1250 ه.ق درگذشت و محمد ميرزا به كمك سفراى روس و انگليس روانه تهران شد تا بر تخت جلوس نمايد.(5)محمد شاه كه با آشفتگى هاى فراوان دوره آخر حكومت پدربزرگش،فتحعلى شاه،در سراسر ايران روبه رو بود و برخى از عموها و برادرانش مدعى سلطنت او بودند؛به فريدون ميرزا اعتماد كرد و
ص:360
حكومت ايالت مهم آذربايجان را به او سپرد و او را ملقب به«نايب الاياله» كرد.(1)به طور قطع مى توان گفت اين دوره از حكومت فريدون ميرزا در آذربايجان تا اواخر 1252 ه.ق به طول انجاميده است.زيرا طى حكمى كه از سوى برادرش محمد شاه قاجار در ذى حجه 1251 ه.ق درباره انتصاب ميرزا رضا به كلانترى تبريز،به وى نوشته فريدون ميرزا موظف شده است در امور مالى نظر ميرزا رضا را بپذيرد و در احترام به وى كوتاهى نورزد.(2)پس از چندى شاه او را به تهران فراخواند تا از وجودش در لشكركشى هاى خود استفاده كند و به جاى او قهرمان ميرزا را به آذربايجان گماشت.(3)فريدون ميرزا در حدود ذى حجه 1252 ه.ق به تهران رسيد و چون شاه قصد داشت براى فتح هرات لشكركشى كند،فريدون ميرزا را با 5 فوج سرباز و توپخانه و قورخانه در دهم ربيع الاول به عنوان پيشاهنگ سپاه به طرف سمنان فرستاد و خود نيز با لشكر روانه شرق ايران شد.اما در راه فرستاده حاكم خراسان خبر رساند كه وبا در خراسان شايع شده است و بهتر است فتح هرات به موقع ديگرى موكول شود.محمد شاه از فيروزكوه،روانه سركوبى تركمانان در مناطق شرقى درياى خزر شد و به فريدون ميرزا دستور داد با انتخاب پنج هزار سوار دلير و شش توپ به طرف«قارى قلعه» از قلعه هاى مستحكم تركمانان رفته آن را بگشايد.هنگامى كه فريدون ميرزا به قارى قلعه رسيد تركمانان با ده هزار سوار آماده مبارزه بودند.فريدون ميرزا و سپاهيانش آنها را شكست داده و مجبور به فرار به سوى خيوه و خوارزم كرد.لشكريان فريدون ميرزا آنها را تعقيب و 300 نفر آنان را كشته و 250 تن اسير گرفتند و غنايم فراوان در قارى
ص:361
قلعه به دست آنان افتاد.فريدون ميرزا در قارى قلعه ساكن شد و شرح فتح خود را براى شاه نوشت و به او پيشنهاد داد كه چون قارى قلعه دژى مستحكم است بهتر است تعدادى از لشكريان ايران براى جلوگيرى از تاخت وتاز تركمانان به خاك ايران در اين قلعه مستقر شوند.اما محمد شاه نظر او را نپذيرفت و دستور داد فريدون ميرزا پس از برداشتن مقدارى از غنايم خود را به اردوى شاهى برساند.فريدون ميرزا دستور شاه را اجرا كرد و به طرف گرگان حركت نمود.در راه با گروه ديگرى از تركمانان كه از جلوى سپاه محمد شاه گريخته بودند برخورد كرد و بسيارى از آنها را كشت يا اسير كرد و غنايم فراوان به چنگ آورد و به شاه پيوست.(1)به خاطر اين دلاورى ها مورد توجه شاه واقع شد و با او به تهران بازگشت.(2)در همين سال كه او به حكومت فارس و كرمان منصوب شد؛ آقا خان محلاتى حاكم كرمان به اراضى بم سفر كرد و در آنجا به خودسرى پرداخت(3)فريدون ميرزا تا 1255 ه.ق حكومت فارس و كرمان را در اختيار داشت.(4)در اين سال از محمد شاه كه مجبور شده بود به خاطر حمله انگليسى ها به جنوب ايران،از هرات صرف نظر كند،درخواست كرد آقا خان محلاتى مورد بخشش واقع شود.شاه او را بخشيد و به حكومت محلات منصوب كرد.اما مسأله اى كه موجب عزل فريدون ميرزا از حكومت فارس شد درگيرى بين توپچيان دولتى و مردم شيراز بود كه منجر به توپ اندازى توپچيان به خانه هاى مردم شد و محمد شاه از ترس اينكه فريدون ميرزا توسط
ص:362
مردم كشته شود،يك فوج سوار را به فرماندهى ميرزا نبى خان قزوينى به فارس فرستاد و فريدون ميرزا را به تهران احضار كرد.(1)از زندگى او در خلال سال هاى 1255 تا 1270 ه.ق اطلاعى در دست نيست اما در سال 1270 ه.ق و در دوره حكومت پسر برادرش،ناصر الدّين شاه،به جاى سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه به همراه وزير باتدبيرش ميرزا فضل اللّه وزير نظام به حكمرانى خراسان منصوب شد.(2)از كارهايى كه در هنگام حكومت خراسان انجام داد،يكى فتح كلات نادرى و ديگرى به انقياد واداشتن رؤساى تركمانان سرخس بود كه با لشكركشى به آن ناحيه موفق به انجام آن شد.(3)فريدون ميرزا سپس به لشكركشى خود براى سركوب تركمان ها ادامه داد و تا آخال و عشق آباد پيش رفت و پس از تخريب سى و شش قلعه از قلعه هاى آنان برگشت و از طرف ناصر الدّين شاه«كاردى مرصع به الماس»به عنوان هديه دريافت نمود.(4)
فريدون ميرزا در جمادى الآخر سال 1271 ه.ق با لشكر كاملى كه از تهران به همراه آورده بود و نيز افواج خراسانى به محمد امين خان حاكم خيوه و خوارزم كه چند سال بود با وعده وعيد روس ها،متعرض خراسان و به ويژه شهرهاى مرو و سرخس مى شد،حمله برد و در جنگى خونين موفق به شكست و قتل او و بسيارى از سردارانش گرديد.(5)سپس از سرخس روانه مرو شد و پس از نظم دادن به آن
ص:363
سامان از طريق سرخس در اول رمضان همان سال به مشهد بازگشت و باز از ناصر الدّين شاه،او و سردارانش هدايايى دريافت كردند.(1)اين پيروزى ها در ميان ايلات تركمان و نواحى مجاور جيحون مى توانست اثر مفيدى براى ايرانى ها داشته باشد،اما ناصر الدّين شاه و درباريانش نتوانستند از آن بهره بردارى نمايند و اوضاع در سال هاى بعدى به نفع روس ها پيش رفت و آنان اين مناطق را از ايران جدا كردند.(2)
آنچه پايان حكومت فريدون ميرزا را در خراسان و در سال پايانى عمر او با تلخ كامى مواجه ساخت فرار محمد يوسف خان افغان از مشهد به هرات و به قتل رساندن سيد محمد خان ظهير الدوله حاكم هرات و پيشروى هاى دوست محمد خان امير كابل به تحريك و حمايت انگليس به سوى مناطق غرب افغانستان و فتح قندهار و توليد ناامنى در سيستان و بلوچستان بود.(3)دولت ايران براى حل اين امور و برقرارى نظم در افغانستان بار ديگر سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه را بدين سامان گسيل كرد تا به فريدون ميرزا كمك كند.اما حسام السلطنه هنوز به خراسان نرسيده بود كه فريدون ميرزا در چهارشنبه 16 ربيع الثانى 1272 ه.ق بدرود حيات گفت و حسام السلطنه علاوه بر مأموريت ذكر شده از سوى ناصر الدّين شاه،به عنوان حاكم جديد خراسان به جاى فرمانفرما تكيه زد.(4)
فريدون ميرزا در صفه شرقى دار الحفاظ به خاك سپرده شد.(5)شايسته ذكر است در مدت حاكميت او،وزيرش فضل اللّه امير نظام،در مشهد علما و فضلاء را
ص:364
گرامى و اهل صنعت و حرفه را مورد نوازش قرار داد.با فساد و فحشا به مبارزه پرداخت و همه روزه در نظم رواق مطهر حضرت رضا عليه السّلام كوشش مى نمود و با كمك نقاشان و تذهيب كاران سقف و ديوارهاى حرم را تزئين كرد و دو لنگه در مرصع را كه در زمان فتنه سالار«جواهر شاهوار»آن به يغما رفته بود به جواهر رنگين مرصع كرد و در جاى خود نصب نمود و چهار در حرم را به نقره آراست،هر دو صحن مقدس را سنگ فرش و حجره ها را چراغانى نمود و كتاب هاى موقوفه كتابخانه به همت او مرمت و تذهيب شد.خيابان عليا و سفلى را احداث و نهرى را از ميان صحن جارى ساخت و در طرف شمال حرم بازارى با صد و شصت مغازه احداث نمود.در سمت صحن جديد هم كاروان سرايى ساخت و درآمد بازار و كاروان سرا را وقف حرم مطهر امام عليه السّلام كرد.مسجد گوهر شاد را آبادان ساخت و محل تحصيل طلاب را سازماندهى و مسجد محراب خان را هم تعمير نمود.(1)
فريدون ميرزا قاجار طبع شعر نيز داشت و«فرخ»تخلص مى كرد.رضا قلى خان هدايت كه قبل از آمدن فريدون ميرزا به حكومت فارس در حمايت شاهزاده نصرت الدوله فيروز ميرزا بود،در شيراز نزد فريدون ميرزا باقى ماند و دو سال از توجه او برخوردار بود.رضا قلى خان،او را چنين ستوده است:«الحق نواب معظم اليه (فريدون ميرزا)اميرزاده اى بلندهمت،عالى فطرت ،غيور،ثابت الراى،مستقيم الحال،هميم و كريم،هنرمند بى مانند بوده و در علوم نيز دستى بلند داشته و گاهى به نظم فارسى توجه داشته، گاهى مثنوى منظوم مى نموده»است.(2)از فريدون ميرزا يك پسر و شش دختر باقى ماند.پسرش به نام سليمان ميرزا داماد عمويش سلطان مراد ميرزا حسام
ص:365
السلطنه بود.(1)
رجبعلى يحيايى
قاجار-گوگچه سلطان
(-962 ه.ق)
از سرداران بزرگ شاه طهماسب اول صفوى(930-984 ه.ق).
گوگچه سلطان قاجار از افراد ايل قاجار بوده است كه يكى از ايلات درجه اول و مؤثر در تداوم حكومت صفوى در آغاز قرن دهم هجرى در ايران بودند.(2)از منابع برمى آيد كه وى از آغازين سال هاى حكومت شاه طهماسب در رديف امراى بزرگ نظامى درآمده و نام وى در منابع مطرح شده است.
از آنجا كه از وضعيت زندگى او اطلاعات دقيق و مفصلى وجود ندارد فقط به برخى از فعاليت هاى نظامى او اشاره مى شود.گوگچه سلطان در سال 935 ه.ق همراه هم ايلى خود شاه على سلطان قاجار در رأس شش هزار و دويست سوار قاجارى در جنگ شاه طهماسب صفوى با عبيد اللّه خان ازبك در خراسان شركت جست.(3)در سال 940 ه.ق در جنگ با سپاهيان عثمانى كه با همكارى الامه سلطان تكلو،از قزلباشان شورشى،سرزمين ايران را مورد تاخت وتاز قرار داده بودند،به كمك شاه طهماسب شتافت.(4)در سال 946 ه.ق شاه طهماسب،گوگچه سلطان را به همراه برادر وفادار خود شاهزاده بهرام ميرزا به تاخت وتاز در كردستان كه مورد مناقشه ايران و عثمانى ها بود فرستاد و آنان پس از وارد كردن ضرباتى به نيروهاى طرفدار عثمانى به تبريز بازگشتند.(5)نيز در همين سال
ص:366
مأمور حمله به گرجستان شده است.(1)
گوگچه سلطان در سال 953 ه.ق براى سركوبى شورش القاص ميرزا به همراه امراى ديگر به شروان(شماخى) اعزام شد.پس از اينكه ايالت شروان در سال 954 ه.ق از دست القاص ميرزا آزاد شد،شاه صفوى،اسماعيل ميرزا فرزند خود را نامزد حكومت آن سامان كرد و گوگچه سلطان را،كه تاكنون وفادارى خود را اثبات كرده بود،به عنوان مربى و معلم اين شاهزاده جوان برگزيد.(2)قاضى احمد علت سپردن چنين ايالت مهمى به گوگچه سلطان را به اين دليل دانسته كه وى از امراى روزگار ديده بود.(3)به اين دليل شاه به ساير امراى خود در شيروان و كوهستانات دستور داد از گوگچه سلطان فرمان برند.(4)
در سال 955 ه.ق شاه طهماسب به وى دستور داد همراه با شاهزاده تحت تربيتش،اسماعيل ميرزا،روانه نبرد با عثمانى ها شده و از ساخت استحكامات آنان در قلعه قارص در مرزهاى گرجستان جلوگيرى به عمل آورده(5)و آن قلعه را از عثمانى ها باز ستاند.(6)
گوگچه سلطان و همراهانش موفق شدند از ساخت استحكامات در قارص جلوگيرى به عمل آورند و مردم قلعه را پس از سه روز به تسليم وادارند.آنها پس از سوءقصدى كه به جان اسماعيل ميرزا شد،دستور قتل عام مردم قارص را صادر و قلعه را تخريب كردند و به اردوى شاه طهماسب برگشتند.(7)در همين سال از همراهى گوگچه سلطان با شاه طهماسب در نواحى ارزنجان در خاك عثمانى اطلاعاتى در دست است.(8)پس از آن وى روانه محل
ص:367
حكومت خود يعنى ولايت شروان شد(1)تا سال 962 ه.ق از فعاليت هاى او يادى نشده است.در اين سال پس از اينكه آباى تركمان در استرآباد و خراسان بر ضد شاه به اقدام پرداخت، گوگچه سلطان به همراهى على سلطان تاتى اغلى ذو القدر مأمور شد به جنگ او رود.سرداران ايرانى آباى تركمان را به سوى خوارزم فرارى دادند.على سلطان،حاكم خوارزم براى كمك به آباى تركمان با سپاهى فراوان حركت كرد اما قبل از وقوع جنگ با سرداران ايرانى صلح كرد.(2)پس از اين جنگ گوگچه سلطان كه بيمار و ناتوان شده بود جهان را وداع نمود.جسد او به مشهد مقدس منتقل و در«روضه عرش منزلت»رضوى مدفون گرديد.(3)
رجبعلى يحيايى
قاجار-محراب خان
(-1032 ه.ق)
از امراى برجسته نظامى و حاكم برخى شهرهاى خراسان مانند طبس، مشهد و مرو(سال هاى 1002- 1032 ه.ق)در عهد شاه عباس اول صفوى.
محراب خان قاجار همان طور كه از نام وى برمى آيد به ايل قاجار،از ايلات بزرگ ترك ايران عهد صفوى تعلق دارد.ايل قاجار در زمان شاه طهماسب جزو ايلات درجه اول به حساب مى آمد و افراد آن نقش مهمى در تداوم دولت صفوى ايفا كردند.مسكن قاجارها در نواحى گنجه و اران يعنى سرزمين قراباغ در نواحى شمال غربى ايران بود.(4)
در پى حمله عثمانى ها به قراباغ و تصرف اين منطقه،قاجارها كوشيدند از آن سرزمين دفاع كنند و هرچند
ص:368
نتوانستند از سلطه عثمانى ها بر آنجا جلوگيرى كنند اما حاضر به قبول حاكميت عثمانى نگرديدند و به آن سوى ارس كه در حاكميت صفوى ها بود مهاجرت نمودند.(1)اين وضعيت ادامه داشت تا اينكه شاه عباس قراباغ را در 1015 ه.ق از عثمانى ها پس گرفت.(2)
از آنجا كه اسكندر بيگ منشى در شرح حال محراب خان نوشته است وى از قراباغ آمد و به خدمت شاه عباس پيوست،(3)مى توان گفت كه وى در همين دوران تسلط عثمانى ها در قراباغ زاده شده و رشد يافته است.آشفتگى اوضاع قراباغ و پرورش در نظام قبيله اى از او فردى نظامى و ورزيده ساخت.در ابتدا كه به خدمت شاه صفوى درآمد، دوات دار شاه شد.حسن خدمت و آداب دانى او موجب گشت در رديف نزديكان شاه قرار گيرد.چون آثار مردانگى و دليرى در او نمودار بود،شاه منصب دوات دار را به برادرش لطيف بيگ داد و محراب خان را به امارت طبس گيلكى در خراسان كه در اين روزگار از طرف ازبكان سخت مورد هجوم بود،گماشت.(4)اين انتصاب در 1002 ه.ق صورت گرفته است،زيرا ازبكان در دوران فترت مرگ شاه طهماسب تا ظهور شاه عباس بر حملات خود افزوده و بر اكثر شهرهاى خراسان دست يافته بودند.خراسانى ها قبل از اين مصطفى خان حاكم طبس را سردار خود كرده و تلاش نمودند به رهبرى او برخى از شهرها را از تصرف ازبكان در آورند.آنها به ترشيز رفته سيد محمد سلطان ازبك را به تسليم واداشتند اما يتيم سلطان ازبك دوباره بر آنها تاخت و آنها را شكست داد.مصطفى خان به طبس گريخت و چندى بعد به تون (فردوس)رفت و در جنگى كه بين او و ازبك ها روى داد كشته شد.چون
ص:369
مصطفى خان نزد شاه عباس از احترام ويژه اى برخوردار بود،شاه يكى از اقوام او را كه تيمور سلطان نام داشت به حكومت برگزيد اما چون ازبك ها بر حملات خود افزودند و تيمور سلطان قادر به دفع آنها نبود،شاه عباس كه خود سرگرم از ميان برداشتن قزلباشان و استحكام مبانى قدرت خود بود«الكاى طبس را به محراب خان قاجار كه مرد مردانه و عاقل فرزانه و از شجعان روزگار است داد و به آن نواحى فرستاد و او تا حين فتح خراسان(به سال 1007 ه.ق)آن سرحد را به واجبى ضبط نموده بود و مردانگى ها از او در آن سرحد ظهور يافت.»(1)از جمله نبردهايى كه تا آمدن شاه عباس بين او و ازبكان رخ داد نبرد سال 1005 ه.ق بود.در اين سال ازبكان به خراسان تاخته و تا يزد پيش رفتند.
محراب خان خبر حمله ازبك ها را به حاكم يزد داد و خود نيز به آن سوى لشكر كشيد و ازبكانى را كه از حاكم يزد شكست خورده بودند تارومار كرد.(2)
محراب خان در نبردهاى شاه عباس با ازبكان در خراسان به سال هاى 1006- 1007 ه.ق شجاعت هاى فراوانى از خود نشان داد.او از طبس براى پيوستن به شاه حركت كرد و در راه اللّه يار اغلان حاكم ازبك شهر تون را دستگير ساخت و جمع زيادى از ازبكان را كشت و در هرات به حضور شاه عباس برد و به همين دليل مورد توجه بيشتر شاه قرار گرفت و به حكومت خواف و باخزر هم منصوب شد.(3)در 1009 ه.ق چون شاه عباس خبر محاصره بلخ را توسط باقى خان شنيد دستور داد همه فرماندهان نظامى در اصفهان به خدمت او حاضر شوند تا به خراسان لشكركشى نمايد.
چون محراب خان كه از پايتخت فاصله زيادى داشت از همه زودتر خود را نزد شاه رساند مورد توجه و تشويق واقع شد و از درجه«سلطانى»به«خانى»ارتقاء يافت و حكومت قاين نيز به او داده شد.(4)
ص:370
محراب خان در 1010 ه.ق نيز در زمره امراى مأمور به جلوگيرى از حمله عبد اللّه ازبك در محاصره هرات بود(1)و در سالهاى بعد هم عمده ترين دل مشغولى او جنگ با ازبكان بود.از موارد قابل ذكر شركت وى در نبرد سال 1011 ه.ق مى باشد كه با ازبكان در ولايت ميمنه و جيجكتو اتفاق افتاد.(2)
در اين نبرد بود كه برادر ديگرش به نام شريف خان بيگ كه صاحب نام و نشان بود كشته شد(3)و شاه عباس محراب خان را به جاى يوسف على خان به حكومت مشهد منصوب كرد.(4)
از مهمترين حوادث زندگى محراب خان در سال 1015 ه.ق اختلافى بود كه بين محراب خان و يكى از بزرگترين وزراى شاه عباس به نام ميرزا شفيع كدكنى معروف به ميرزاى عالميان(م 1018 ه.ق)وزير گيلان و مازندران و خراسان روى داد.آن دو در شهر مشهد در مقابل هم صف آرايى كردند و كار به پناهنده شدن ميرزا شفيع به حرم انجاميد.هنگامى كه ماجرا به گوش شاه رسيد،ميرزاى عالميان را به مازندران خواست و او را مقصر دانست و از كار بركنار ساخت.(5)
محراب خان قاجار تا سال 1018 ه.ق حكومت شهر مشهد را برعهده داشت.در اين سال شاه عباس حكومت شهر مرزى و استراتژيك مرو را،كه حاكم آن بكتاش خان،درگذشته بود،به محراب خان قاجار داد تا از اين منطقه مهم حفاظت نمايد.(6)اين دو واقعه يعنى رأى شاه عباس به نفع او در مقابل ميرزاى عالميان و برگزيده شدن وى به حكومت مرو نشانگر لياقت و شجاعت محراب خان و ميزان اعتماد شاه به وى
ص:371
مى باشد.از ديگر نشانه هاى استعداد سياسى و نظامى محراب خان چاره جويى ولى محمد خان ازبك،حاكم رانده شده ماوراءالنهر،از او در چگونگى بازگشت به قلمرو خود بود.
چون برادرزادگان ولى محمد خان در سال 1019 ه.ق بر او شوريده و از حكومت بركنار كردند،نامه اى به محراب خان نوشت و از او در خصوص درخواست كمك از شاه ايران نظر خواست.(1)محراب خان به او پيشنهاد كرد از راه مرو به ايران بيايد.او نيز پذيرفت و در مرو از سوى محراب خان پذيرايى شايسته اى از او به عمل آمد.
محراب خان آمدن وى را به اطلاع شاه عباس رساند و كسب تكليف كرد.
سپس مطابق نظر شاه،ولى محمد خان را روانه دربار كرد.(2)شاه عباس به خاطر گرفتارى با عثمانى ها نتوانست به ولى محمد خان كمك كند؛لذا ولى محمد خان به سرعت مجبور به بازگشت شد.محراب خان دوباره در مرو از وى پذيرايى و او را راهنمايى و پانصد سوار در اختيارش نهاد.(3)
در سال 1024 ه.ق.چون سفر گرجستان شاه عباس به طول انجاميد و خبر گرفتارى او و لشكريانش در آن ناحيه به گوش ازبك ها رسيد، يالنگتوش بهادر با بيست هزار نفر از سپاهيان ازبك از جيحون گذشت و به مرو حمله كرد،محراب خان قاجار به مقابله او شتافت و جنگى سخت در گرفت.قراولان ازبك شكست خوردند، اما با رسيدن نيروهاى اصلى ازبكان محراب خان نتوانست دفاع كارآمدى داشته باشد و به قلعه مرو پناه برد.
يالنگتوش بهادر در حوالى شهر به غارت پرداخت و از مرو تا پسكوه مشهد را مورد غارت قرار داد.ازبكان تنها هنگامى كه خبر آمدن شاه عباس از
ص:372
گرجستان به سوى مازندران را شنيدند از اطراف مرو عقب نشستند و بسيارى از رعاياى مرو را هم با خود بردند.(1)اما بدون شك وجود محراب خان در مرو در مواجه با خطرات ازبكان نقش اساسى داشت و شايد شاه هم به علت جسارتى كه وى داشت او را چندين سال در اين مقام باقى گذاشت.مؤيد اين مطلب نقش وى در مقابله با يكى ديگر از تهاجمات سخت ازبكان به خراسان در سال 1026 ه.ق مى باشد.
امام قلى خان ازبك،ندر طغاى ديوان بيگى را در رأس سپاهى سى هزار نفره به خراسان گسيل كرد تا اين سامان را غارت نمايد.ازبكان پس از عبور از جيحون به مرو آمدند و از آنجا به ابيورد رفته از راه درگز تا نيشابور را مورد تاخت وتاز قرار دادند و آسيب بسيارى از ايشان به طوايف چمشگزك و بيات رسيد.آنان همچنين قصد حمله به مشهد را داشتند اما هنگامى كه خبر شكست گروهى از ياران خود را در حصار شادمان،از محراب خان شنيدند ترس در دل هاى آنها افتاد و به سرعت عقب نشينى كردند.(2)محراب خان تا سال 1032 ه.ق كه فوت كرد،بارها جلو ازبك ها را در دشت خاوران گرفت و مى توان گفت كه پيش جنگ و قراول امنيت شهرهاى خراسان بود.(3)
محراب خان پس از عمرى تلاش سرانجام در آغاز سال 1032 در بستر بيمارى افتاد.تلاش پزشكان براى مداواى وى سودى نبخشيد و در شهر مرو،جان به جان آفرين سپرد.جسد او را به مشهد مقدس آورده و در روضه رضويه به خاك سپردند.(4)محراب خان علاوه بر خدمات نظامى به آبادانى نيز توجه داشت و همچون بسيارى از سرداران دوره شاه عباس از خود بناهايى به يادگار نهاد.صاحب منتخب
ص:373
التواريخ مى نويسد:«او بانى مسجد محراب خان در بازار نوقان است كه مسجدى عالى است و صحن و شبستان دارد و نيز حوضى در زير مسجد و همچنين قلعه محراب خان كه وقف آستانه مقدسه است».(1)نوروز على بسطامى مى نويسد:
«مزرعه محراب خان در كنار دروازه نوغان از بلوك تبادكان از موقوفات قديمى است كه محراب خان آن را در زمان حياتش وقف آستانه مقدسه نمود».(2)از بازماندگان محراب خان اطلاعى در دست نيست اما در چند سال بعد،از شخصى به نام مرتضى قلى خان قاجار فرزند محراب خان نام برده مى شود كه از قراين برمى آيد كه فرزند همين محراب خان بوده است.او مدتى حاكم مرو بود و در سال 1053 ه.ق حاكم مشهد شد.(3)و پس از چندى به منصب سپهسالارى شاه عباس دوم و بيگلربيگى قلمرو عليشكر(4)و در نهايت به مقام قورچى باشى گرى رسيد.(5)
رجبعلى يحيايى
قاجار-محراب خان
(-1058 ه.ق)
از سرداران بلندپايه شاه عباس دوم (1077-1105 ه.ق)و حاكم شهرهاى استرآباد و قندهار(1058 ه.ق).
همان طور كه در شرح حال محراب خان قاجار(م 1032 ه.ق)گذشت،ايل قاجار در گنجه و اران قراباغ سكنى داشتند(6)و افراد آن از دوره شاه طهماسب مقامات مهمى در حكومت صفويه كسب كردند.ما دقيقا از زندگى
ص:374
محراب خان اطلاعى نداريم.فقط مى دانيم كه او مدتى حاكم شهر استرآباد بوده است و سپس در يكى از مهمترين حوادث دوره سلطنت شاه عباس دوم يعنى گرفتن قندهار از دست نيروهاى حكومت مغولان هند به عنوان فرمانده نقش فعالى داشته است.(1)
شاه عباس دوم كه پس از مرگ پدرش صفى در 1052 ه.ق به حكومت رسيد همچون اجدادش نسبت به فتح شهر مهم قندهار كوشيد و در سال 1057 ه.ق خود شخصا براى فتح آنجا رهسپار شد و پس از فراهم نمودن مقدمات لشكركشى در شهر مشهد به سوى قندهار حركت كرد.(2)قندهار در پاييز سال 1058 ه.ق گشوده شد.(3)پس از اينكه قندهار فتح شد،شاه عباس حكومت آن را به محراب خان داد و او را به عنوان«محراب خان شمشير على خطاب»مفتخر ساخت.(4)پس از بازگشت شاه عباس به سوى هرات و خراسان،هندى ها سعى كردند دوباره بر قندهار دست يابند.عامل تحريك هندى ها براى فتح مجدد قندهار،شاه حسين سلطان ابدالى بود كه از چنگ محراب خان از قندهار گريخته بود.لذا شاه هند،فرزندش اورنگ زيب را به سوى قندهار اعزام داشت و خود نيز به آن سوى رفت.محراب خان قاجار در حفظ شهر قندهار كوشش بسيارى از خود نشان داد و مدت چهار ماه يعنى تا رسيدن نيروهاى كمكى شاه عباس مقاومت ورزيد.نوشته اند در مدت محاصره،محراب خان كمر همت بسته و با وجود گرماى شديد خود به نگهبانان قلعه سر مى زد و هر روز يك بار دور قلعه را كه يك فرسنگ بود مى گرديد و دستورات لازم را براى حفظ قلعه و مقاومت مى داد.افراد سپاهش بسيارى از محاصره كنندگان را كشته يا به اسارت گرفتند.تا اينكه
ص:375
سرانجام ده روز قبل از دست كشيدن هندى ها از محاصره،محراب خان به اجل طبيعى درگذشت.(1)
در فاصله بين مرگ محراب خان تا مجبور شدن هندى ها به ترك محاصره شهر،خللى در امر حفاظت از شهر اتفاق نيفتاد زيرا محراب خان در استحكام و ترتيب امر دفاع بسيار كوشيده بود.(2)
برخى فوت محراب خان را در شب نهم رمضان 1058 ه.ق يعنى دو روز بعد از دست برداشتن هندوان از محاصره نوشته اند.(3)
پس از وفات محراب خان،برادرش منوچهر بيگ مأمور شد جنازه او را به مشهد حمل كند و در حرم حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپارد.(4)محراب خان قاجار برادرى هم به نام حاجى منوچهر بيگ داشت كه سال ها بعد در حدود 1063 ه.ق به عنوان بيگلربيگى استرآباد برگزيده شده است.(5)
رجبعلى يحيايى
1228 ه.ق در آذربايجان حضور يافت و عليه روس ها جنگيد.(1)در 1246 ه.ق با برادرزاده خويش محمد حسين ميرزا حشمت الدوله فرزند محمد على ميرزا دولت شاه به نزاع برخاست كه ادامه آن تا سال 1247 ه.ق طول كشيد و چند بار از دربار تهران تعدادى از بزرگان چون ميرزا محمد تقى سپهر،صاحب ناسخ التواريخ كه خود دو قصيده طولانى در مورد جنگ آنها گفته است براى اصلاح بين آنها مأمور شدند.در اين نزاع حسام السلطنه مغلوب و مقصر شناخته شد و همراه فرزندانش پس از فوت پدرش به دربار برادرزاده خود محمد شاه آمد(2)و پس از مدتى حاكم بروجرد گرديد.
«حسام السلطنه به قدرى ميانه روى و مآل انديشى داشت كه پدرش او را كدخداى كل عراق خطاب مى فرمود،خيلى به امساك معروف بود، وقتى واعظى در حضور شاهزاده بالاى منبر مشغول به دعا بود،عرض كرد الهى دولت حسام السلطنه را به قائم آل محمد عليه السّلام برسان!ابو سعيد ميرزا به واعظ گفت ضرور دعا نيست،اين دعا ناكرده باشد مستجاب،دولتى را نه خودش صرف كند نه به ما بدهد معلوم است تعلق به قائم آل محمد صلوات اللّه و سلامه عليه خواهد گرفت.»(3)
در 14 شوال 1264 ه.ق كه ناصر الدّين شاه در تبريز به سلطنت رسيد حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه نابينا و محمد تقى ميرزا حسام السلطنه كه هر دو در تبريز تحت نظر بودند،براى تهنيت سلطنت شاه حاضر شدند.شاه پس از ورود به تهران،آن دو را از تبريز فراخواند و آنها را مخير در امر اقامت و زندگى در هركجاى ايران نمود.شجاع السلطنه در تهران اقامت گزيد و در سال 1370 ه.ق در سن 66 سالگى درگذشت.حسام السلطنه از شاه اجازه خواست كه به مشهد رفته و در آنجا مجاورت اختيار نمايد،هرچند با
ص:377
درخواست او موافقت شد اما پيش از آنكه رهسپار مشهد شود،درگذشت.(1)
بعضى تاريخ فوت وى را 1278 ه.ق ذكر كرده اند(2)اما مهدى بامداد تاريخ فوت او را حدود سال هاى 1265 يا 1266 ه.ق نگاشته است و مى نويسد:چون در سال 1266 ه.ق پس از شكست حسن خان سالار و فتح مشهد،سلطان مراد ميرزا پسر يازدهم يا سيزدهم عباس ميرزا نايب السلطنه به حسام السلطنه ملقب شد،قاعده بايد محمد تقى ميرزا حسام السلطنه درگذشته باشد كه لقب او را به ديگرى داده باشند.(3)جنازه حسام السلطنه پس از فوت به مشهد منتقل و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در توحيدخانه مباركه به خاك سپرده شد.(4)وى داراى 16 فرزند پسر و 6 فرزند دختر بود.(5)حسام السلطنه همانند بسيارى از فرزندان فتحعلى شاه شعر مى گفت و در اشعار خود«شوكت»تخلص مى نمود.
على جان سكندرى
قاجار-محمد على خان
(-1218 ه.ق)
محمد على خان قاجار قوانلو (قرانلو)معروف به خالو از سرداران و رجال معروف اوايل دوره قاجاريه به حساب مى آيد.وى به هنگام تاخت وتاز آقا محمد خان قاجار جهت براندازى زنديان در جنگ هاى وى شركت داشت و به جهت مبارزه با اسد اللّه خان فرزند حاجى ابراهيم كلانتر حاكم بروجرد به آنجا رفت.(6)او به هنگام گرفتارى لطف على خان زند در بم
ص:378
كرمان،مأمور آوردن لطف على خان نزد شاه شد.(1)پس از مرگ آقا محمد خان قاجار،محمد على خان با دو هزار سوار و دو هزار مثقال زر مسكوك به همراه ميرزا موسى منجم باشى و ملا مصطفى قمشه اى،مأمور حمل جسد وى به نجف اشرف شد.آنها در 24 جمادى الاول سال 1212 ه.ق از تهران حركت كردند، در عراق سليمان پاشا والى وقت بغداد به استقبال آمد و آنها را مورد احترام قرار داد.آنها نعش آقا محمد خان را در نجف اشرف به خاك سپرده،چند قارى بر مزار وى گذاشته و برگشتند.(2)
محمد على خان قاجار در همان سال 1212 ه.ق مأمور حفظ و حراست از اصفهان در مقابل حسينقلى خان قاجار حاكم وقت فارس شد،كه بر فتحعلى شاه شوريده بود؛ولى از رويارويى با وى سرباززد .او از شهر بيرون آمده و در منطقه دهق،كه در 80 كيلومترى اصفهان واقع است،منتظر ماند و حسين قلى خان بى مانع به اصفهان وارد شد.(3)محمد على خان پس از تسليم شدن حسينقلى خان مأمور حكومت فارس شد(4)و حدود چهار ماه در فارس حكومت كرد.پس از وى حسينقلى ميرزا فرمانفرما پسر پنجم فتحعلى شاه به حكومت اين ناحيه رسيد.(5)پس از درگذشت محمد على خان در 1218 ه.ق جسدش را به مشهد آوردند و در حرم مطهر در قسمت شمالى مسجد پشت سر ميان قبر مير علم خان خزيمه و جان محمد خان قاجار دفن نمودند.(6)ابيات زير بر قبر او نقش بسته است:
ص:379
جهان شرف،خان با عز و تمكين كه چون او نپرورد گردون گردان
محمد على خان قاجار آن كو كه سردفتر آمد به خانان ايران
غنوده در اين آستان با برادر كه نامش اسماعيل خان بد ز يزدان
بهين پورش حاجى على خان در آمد باظهار عم و پدر او بدين سان
كه تزئين اين طاق نيكو نمايد به طرزى كه جفتش نديده است دوران
به تاريخ فوت گشت جويا ز انصاف آن رادمرد سخن دان
بمينو روان محمد عليخان(1)
على جان سكندرى
قاجار-محمد ولى ميرزا
(1203-1281 ه.ق)
محمد ولى ميرزا پسر چهارم فتحعلى شاه قاجار(2)از بى بى كوچك خانم خواهر صادق خان بروجردى(3)روز جمعه اول شوال 1203 ه.ق متولد شد.(4)در يازده سالگى به حكومت سمنان منصوب گرديد و در سال (به تصوير صفحه مراجعه شود) 1218 ه.ق پس از فتح مشهد و سقوط نادر ميرزا آخرين بازمانده سلسله افشاريه در شانزده سالگى به حكومت خراسان تعيين گرديد و سردار حسين خان قزوينى هم به فرماندهى لشكر خراسان منصوب شد.(5)از حوادث مهمى
ص:380
كه در زمان حكومت محمد ولى ميرزا رخ داد فتنه صوفى اسلام بود؛در سال 1222 ه.ق فيروز الدّين ميرزا حاكم هرات به اتفاق صوفى اسلام از مشايخ بزرگ فرقه نقشبنديه بخارا به تحريك بيگانگان و با تجهيز لشكرى 50000 نفرى از قبايل هرات،قندهار و هزاره به سمت مشهد حركت كردند و در قلعه شكيبان فرود آمدند.محمد خان قاجار نايب حكومت خراسان به دستور شاه و اجازه شاهزاده محمد ولى ميرزا حاكم خراسان با سپاهى انبوه براى مقابله با صوفى اسلام آماده شد و روز پنجشنبه بيست و دوم ربيع الثانى به همراه خوانين خراسان با لشكر متشكل از كرد،عرب،مردم هزاره و تيمورى به جنگ با مهاجمان پرداخت.در اين جنگ صوفى اسلام كشته شد و فيروز ميرزا حاكم هرات تسليم شد.جان محمد خان بعد از اين پيروزى در جمادى الاول به مشهد مقدس آمد و به محمد ولى ميرزا پيوست.(1)
در سال 1224 ه.ق كه تركمانان در دشت خاوران(نساء و ابيورد)دست به غارت زدند شاهزاده محمد ولى ميرزا به همراه امراى خراسان به آنها حمله ور شد و گروهى از آنان را اسير و گروهى را كشت و اموال بسيارى را به غنيمت گرفت.(2)در سال 1228 ه.ق يوسف خان كاشغرى پسر محمد امين خواجه گرگان را تسخير نمود و محمد ولى ميرزا برحسب فرمان شاه براى سركوبى وى از مشهد مقدس عازم دشت گرگان شد و اسماعيل خان بياتى و ذو الفقار خان در بين راه به لشكر او پيوستند.آنها با هجوم به لشكر يوسف خان گروهى را كشتند و گروهى را اسير نمودند ولى يوسف خان از معركه جنگ گريخت.
فتحعلى شاه به پاس خدمات محمد ولى ميرزا يك شمشير مرصع طلا به او داد و هدايايى ديگر به بزرگان خراسان اهدا
ص:381
كرد.(1)
در سال هاى 1228-1231 ه.ق خوانين خراسان به دليل بى اعتنائى و سخت گيرى هاى بى مورد و بى احترامى محمد ولى ميرزا سر به شورش برداشتند و ناآرامى هايى در خراسان ايجاد كردند.سرانجام در سال 1232 ه.ق فتحعلى شاه محمد ولى ميرزا را از فرمانروايى خراسان برداشت و پسر ديگرش حسنعلى ميرزا ملقب به شجاع السلطنه را به حكومت اين ايالت منصوب كرد.(2)
محمد ولى ميرزا پس از مدتى بيكارى در سال 1238 ه.ق به حكومت يزد منصوب شد و تا سال 1243 ه.ق در اين منطقه حكومت كرد.(3)زمانى كه محمد ولى ميرزا براى ارايه برخى گزارش ها به تهران رفته بود،عبد الرضا خان پسر تقى خان كه به عنوان نايب الحكومه در يزد تعيين شده بود تمام اموال او را براى خود مصادره و خانواده او را كه بالغ بر سيصد تن بود روانه تهران كرد.محمد ولى ميرزا به هنگام بازگشت به يزد با خانواده اش روبرو شد و از جريان اطلاع پيدا كرد و از همان جا به تهران برگشت و فتحعلى شاه به جاى او حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه را به حكومت يزد و كرمان منصوب كرد.(4)
محمد ولى ميرزا در سال 1279 ه.ق مدتى به عضويت دارالشوراى كبرى در آمد و به فعاليت پرداخت.(5)وى سرانجام در سال 1281 ه.ق در مشهد درگذشت و در بالاسر حرم مطهر دفن شد.(6)در برخى منابع تاريخ فوت او 1280 ه.ق ذكر شده است.از محمد ولى ميرزا 6 فرزند پسر و 20 فرزند
ص:382
دختر باقى داشت.(1)
وى فردى با علم و فضل بود و به ويژه در نجوم تسلطى كامل داشت(2)«به گونه اى كه احكامات مطابق واقع آن مرحوم را در بسيارى از مواقع تمام اهل خراسان و يزد و غيره مطلع بودند.»(3)وى در دوران حكومتش، چند نفر از علما اين مناطق از جمله سيد احمد اردكانى،سيد ابو الحسن فيروزآبادى،ميرزا سليمان يزدى و ميرزا على نقى امام را مأمور تاليف و ترجمه كتب در فقه،اخبار،ادعيه،اخلاق،آداب و عبادات نمود.(4)
على جان سكندرى
قاجار-مراد ميرزا
(1233-1299 ه.ق)
سلطان مراد ميرزا ملقب به حسام السلطنه و معروف به فاتح هرات در ربيع الثانى سال 1233 ه.ق در تبريز چشم به جهان گشود.(5)برخى وى را پسر سيزدهم عباس ميرزا و برخى پسر يازدهم او نوشته اند.وى از شاهزادگان (به تصوير صفحه مراجعه شود) بزرگوار و كاردان(6)به لحاظ دليرى، جنگاورى،قدرت و مهارت در فرماندهى،تدبير در سياست و اداره
ص:383
ملك به حساب مى آيد كه حتى در سواد و معلومات ادبى سرآمد ديگران بود.(1)
سلطان مراد ميرزا هفده ساله بود كه پدرش را از دست داد،وقتى محمد ميرزا فرزند ارشد نايب السلطنه از طرف فتحعلى شاه به ولايتعهدى برگزيده شد و به همراه ميرزا ابو القاسم قائم مقام به سوى آذربايجان حركت كرد؛سلطان مراد قبلا از طرف پدرش به حكومت قراچه داغ و توابع آن گمارده شده بود.(2)
در سال 1253 ه.ق،محمد تقى خان رئيس ايل بختيارى با دسيسه انگليسى ها عليه حكومت مركزى فعاليت مى كرد و سرواستن هنرى لايارد سياح و متخصص در آثار و ابنيه قديم و مأمور انگليس در ايران از سوى وى مأمور شد تا به خليج فارس رفته، دريادار انگليسى را كه در جزيره خارك اقامت داشت،ملاقات نموده و از او براى محمد تقى خان بختيارى كمك جويد.(3)در همين زمان(1253 ه.ق) سلطان مراد ميرزا مأمور شد تا با نيروهاى تحت فرماندهى خود، سرزمين هاى جنوب غربى ايران را از سركشى ها و آشوب ها پاك و شورش ها را سركوب سازد.وى پس از سركوبى شورشيان بختيارى و كسب اولين تجربه پيروزى جنگى،توسط محمد شاه قاجار به تهران احضار گرديد.(4)
سلطان مراد ميرزا به دليل رشادت هايش از سوى محمد شاه به منصب سرهنگى و نشان خاص و حمايل سفيد مفتخر گرديد.(5)
پس از اينكه كامران ميرزا حاكم هرات با تحريك انگليسى ها كه نمى خواستند كشور ايران با در دست داشتن اين شهر كليد هند را در اختيار داشته باشد،عليه دولت ايران طغيان كرد؛و عباس ميرزا براى گوشمالى وى لشكر به آن سامان كشيد و شهر را
ص:384
محاصره كرد ولى به علت مرگ اسرارآميز عباس ميرزا در مشهد، محاصره اين شهر متوقف گرديد.(1)
سلطان مراد ميرزا از سوى شاه، جانشين پدر شد تا مأموريت پدر را ادامه دهد.محمد شاه هم براى تقويت فرماندهان عازم اين منطقه گرديد تا هرچه زودتر شهر هرات را به تصرف در بياورند.وزير مختار انگليس«سرجان ماك نايل»براى جلوگيرى از سقوط هرات پاى در معركه گذاشت و كامران ميرزا را تشويق به مقاومت كرد و با ارسال و تقديم مبالغى نقدينه و مسكوكات زر و تحويل مقاديرى مهمات وى را به حمايت خود اميدوار گردانيد.او همچنين به امناى دولت ايران طى اتمام حجتى خاطرنشان ساخت اگر سپاهيان ايران از محاصره و تسخير شهر هرات دست برندارند، روابط فى ما بين غير حسنه خواهد شد.(2)محمد شاه به ناچار فرمان پايان محاصره را صادر كرد و در نوزدهم جمادى الثانى 1254 ه.ق به تهران باز گشت.(3)با درگذشت محمد شاه و به سلطنت رسيدن ناصر الدّين شاه قاجار به دستور امير كبير صدر اعظم،سلطان مراد ميرزا مأموريت يافت تا به دفع فتنه سالار در خراسان بپردازد.(4)وى در سال 1266 ه.ق پس از مدتى جنگ و گريز مشهد را فتح نمود و سالار را به همراه فرزندش اصلان خان و برادرش محمد على خان در شب شانزدهم ماه جمادى الثانى همين سال اعدام نمود.(5)
پس از پايان فتنه سالار سلطان مراد ميرزا از سوى شاه ملقب به«حسام السلطنه»گرديد(6)و پس از احضار حمزه ميرزا حشمت الدوله به جاى او والى خراسان شد.در سال 1267 ه.ق
ص:385
حسام السلطنه به عنوان والى خراسان از سوى شاه مأموريت پيدا كرد تا به سرخس رفته و تراكمه آنجا را كه دست به غارت و دستبرد به اموال مردم مشهد مى زدند و ايجاد ناامنى مى كردند، سركوب نمايد.وى در اواخر بهار 1267 ه.ق به آن نواحى لشكر كشيد و منطقه را از شر تراكمه پاك ساخت.(1)در سال 1268 ه.ق كه ميرزا رفيع خان فورگى حاكم قلعه فورگ از قلاع محكم خراسان،دم از خودسرى مى زد؛ پاشا خان سرتيپ با دو فوج سرباز سمنان و دامغان و مير اسد اللّه خان علم حاكم قاينات،به دستور حسام السلطنه به انتظام آن صفحات مأمور و پس از محاصره آن قلعه را تسخير نمودند.(2)
وى تا سال 1270 ه.ق والى خراسان بود و پس از عزل وى فريدون ميرزا فرمانفرما برادر اعيانيش حاكم خراسان گرديد.(3)فريدون ميرزا پس از دو سال و اندى حكمرانى در خراسان به سال 1272 ه.ق در مشهد درگذشت و حسام السلطنه براى بار دوم حاكم خراسان گرديد.(4)
در همين زمان از سوى انگليسى ها اغتشاشات و بى نظمى هايى در هرات به وجود آمد.انگليسى ها كه در اواخر سلطنت محمد شاه تصميم داشتند براى حفظ هند و افغانستان سرزمين خراسان را كه مجاور افغانستان بود با تحريك محمد حسن خان سالار از ايران جدا كنند و چون با مرگ سالار خان در اجراى نقشه خود ناكام شدند،درصدد برآمدند تا شهر هرات را از حاكميت ايران خارج سازند.(5)با مرگ امير كبير و روى كار آمدن ميرزا آقا خان نورى به عنوان صدر اعظم،مقاوله نامه اى به نفع دولت انگلستان و به ضرر دولت ايران درباره هرات به امضا رسيد كه مقدمه
ص:386
جنايت هاى بعدى آقا خان نورى بود.
در اين مقاوله نامه آمده بود كه:«دولت ايران متعهد مى شود كه به هيچ وجه قشونى به سمت هرات نفرستد مگر آنكه سپاهيان بيگانه يعنى قوايى مثلا از كابل و يا قندهار يا هر كشور خارجى ديگرى به شهر هرات روى آورده،بخواهد آن ناحيه را مورد تاخت وتاز قرار دهد».(1)
ازسوى ديگر در اوايل 1855 م/ 1271 ه.ق لرجان لارنس،با نمايندگان دولت محمد خان،حاكم افغانستان معاهده اى براساس دوستى و صلح دائمى منعقد ساخت كه همين امر مقدمه آغاز خصومت و دشمنى ميان دوست محمد خان و امناى دولت ايران گرديد و خاصه شهر هرات در اين گيرودار وجه المصالحه اين دوستى و معاهده سياسى شد.با مرگ سردار كهندل خان،محمد يوسف خان ابدال از سوى دولت ايران حكمران شهر هرات گرديد.در اين هنگام دوست محمد خان به تحريك انگليسى ها با لشكر افغان به هرات حمله ور شد و محمد يوسف خان ابدالى از حكمران خراسان،حسام السلطنه تقاضاى كمك كرد.(2)
در 1273 ه.ق حسام السلطنه مأمور فتح هرات شد،(3)او نخست سام خان رئيس ايل زعفرانلو را با هزار و پانصد نفر به هرات فرستاد كه خوانين هرات او را نپذيرفتند.سپس خودش به آن سو حركت نمود و هرات را به تصرف در آورد.(4)فتح هرات در روز شنبه 25 صفر 1273 ه.ق و به قولى اول ربيع الاول روى داد.(5)با فتح هرات انگليس به دست وپا افتاد و براى نجات آن اقدام به عمليات تهديدآميز نظامى در جنوب و سواحل و بنادر خليج فارس و مستقر نمودن نيروهاى پياده و سواره و توپخانه در بندر بوشهر و جزيره قشم و خارك نمود.علاوه بر آن ميرزا آقا خان نورى صدر اعظم را به ترسانيدن شاه
ص:387
قاجار از قضيه اشغال شهر و فراخواندن حسام السلطنه از شهر هرات به تهران؛(1)وادار كردند.انگليسى ها به ميرزا آقا خان نورى وعده رشوه دادند و او به خيال به سلطنت رسيدن،دولت ايران را از ضبط هرات منصرف نمود و حكمى به حسام السلطنه نوشت كه هرات را تخليه نمايد و به مشهد باز گردد تا دولت انگليس دست از حمله به بنادر فارس بردارد.(2)در سال 1273 ه.ق در پاريس معاهده اى بسيار ننگين با تلاش آقا خان نورى صدر اعظم دست نشانده انگليس بين ايران و انگليس بسته شد كه به موجب آن دولت ايران،افغانستان را يكسره به دولت انگليس بخشيد.(3)
قبل از انعقاد اين قرارداد حسام السلطنه به تهران پيام فرستاد و يادآور شد كه در هندوستان شورش عظيم بر پا شده است؛بنابراين هرچه از انگليسى ها بخواهيد،خواهند داد،بيدار باشيد،مفت نبازيد و نوشت كه از آمدن كشتى هاى انگليسى به بوشهر نگران نباشيد، انگليسى ها هرگز نمى توانند از برازجان بالاتر بيايند.حسام السلطنه ضمن نامه اى به شخص شاه نوشت كه شورش سپاهيان هند شروع شده اگر اجازه مى فرماييد با همين قشونى كه همراه دارم به هندوستان بروم.(4)در اين شرايط ميرزا آقا خان نورى نزد شاه عليه حسام السلطنه به بدگويى پرداخت و شواهدى آورد كه اگر حسام السلطنه به هندوستان برود سلطنت ايران را هم به رايگان به دست خواهد گرفت.(5)بدين شكل هرات از ايران جدا گشت و حسام السلطنه چون طرف بى مهرى دولت انگليس و ميرزا آقا خان نورى بود از خراسان احضار و به جاى وى حمزه ميرزا حشمت الدوله در سال 1275 ه.ق به خراسان فرستاده شد.
حسام السلطنه در اين سال به جاى
ص:388
طهماسب ميرزا مؤيد الدوله به استاندارى فارس انتخاب و روانه گرديد.(1)پس از قضيه ذلت بار مرو در سال 1276 ه.ق و تلف شدن بيشتر قواى دولت،شاه در سال 1277 ه.ق حشمت الدوله را از حكومت خراسان معزول و حسام السلطنه را براى بار سوم به حكومت خراسان تعيين نمود.(2)وى در طول اين دوره حكومتش در خراسان بار ديگر به سركوبى تركمان هاى ياغى پرداخت.(3)در سال 1281 ه.ق حسام السلطنه از ايالت خراسان معزول شد(4)و در سال بعد به جاى مسعود ميرزا يمين الدوله(ظل السلطان)براى بار دوم حاكم فارس شد و حكومتش تا سال 1285 ه.ق به طول انجاميد.(5)در سال 1286 ه.ق مسعود ميرزا ظل السلطان به پيشكارى حاج محمد قلى خان قاجار دولو آصف الدوله براى بار دوم جانشين حسام السلطنه در فارس گرديد.(6)در سال 1287 ه.ق حكومت يزد به حسام السلطنه تفويض شد(7)ولى خودش نرفت و به جاى خود ابو الفتح ميرزا مؤيد الدوله پسر بزرگش را به حكومت آنجا فرستاد.در بيستم جمادى الثانى همين سال كه ناصر الدّين شاه براى زيارت عتبات عازم عراق بود،حسام السلطنه سمت رياست و حراست شاه را برعهده گرفت.(8)در سال 1288 ه.ق حكمرانى خراسان علاوه بر حكومت يزد برعهده او گذاشته شد.(9)در سال 1289 ه.ق ميرزا حسين خان مشير الدوله سپهسالار اعظم،حسام السلطنه
ص:389
را به اتهام سرپيچى از احكام وى از حكومت خراسان معزول و حسين خان شاهسون شهاب الملك را به جاى او فرستاد(1)كه اين امر موجب اختلاف او با صدر اعظم شد.در سال 1290 ه.ق حسام السلطنه در سفر اول شاه به اروپا وى را همراهى كرد.(2)در اواخر 1293 ه.ق حكومت كرمانشاهان و كردستان به حسام السلطنه سپرده شد و در همين سال به عضويت مجلس خاص وزرا برگزيده شد.(3)در 1299 ه.ق على رغم مخالفت هاى حسين خان سپهسالار به حكمرانى خراسان و سيستان منصوب شد.(4)
او در روز دوم جماد الاول 1300 ه.ق(5)و به روايتى دوم جمادى الاول 1299 ه.ق.(6)در سن 67 سالگى براثر سكته قلبى درگذشت(7)و حكومتش به ركن الدوله تفويض شد.(8)
جنازه وى در دار الحفاظ حرم رضوى به خاك سپرده شد.(9)وى بانى در نقره اى بين دار الحفاظ و راهرو كشيك خانه در حرم مطهر رضوى مى باشد كه در سال 1279 ه.ق آن را نصب كرده است.(10)
على جان سكندرى
قاجار-مريم خانم
(1209-1265 ه.ق)
مريم خانم پنجمين دختر فتحعلى
ص:390
شاه قاجار،سال 1209 ه.ق در تهران متولد شد.(1)مادر وى زينب خانم، خواهر على خان بختيارى بود.(2)او ابتدا به عقد رستم خان پسر ميرزا محمد خان بيگلربيگى درآمد.رستم خان هفت ماه پس از عقد وى فوت كرد،در روز سوم وفات شوهرش،فتحعلى شاه در مجلس تعزيت شركت كرد و در همان روز مريم خانم را به عقد اللهيار خان آصف الدوله درآورد.(3)
اللهيار خان آصف الدوله،همسر مريم خانم،پسر ميرزا محمد خان بيگلربيگى (حاكم تهران)بود.آصف الدوله در سال 1240 ه.ق به سمت وزارت اعظم تعيين و آصف الدوله لقب گرفت.
در دوره سلطنت محمد شاه قاجار حكومت خراسان را به دست گرفت و در اردوكشى محمد شاه به هرات اهتمام فراوانى نمود او قبل از شورش فرزندش حسن خان سالار در خراسان،راه عتبات را در پيش گرفت و در بازگشت اجازه ورود به ايران را نيافت.(4)
برادر تنى مريم خانم،محمد تقى ميرزا حسام السلطنه(1206- 1278 ه.ق)در سال 1224 ه.ق به حكومت بروجرد،سيلاخور و جاپلق منصوب شد و شرح حال وى در همين كتاب آمده است.مريم خانم هشت فرزند داشت:چهار پسر و چهار دختر، پسرانش عبارت بودند از:حسن خان سالار،محمد خان بيگلربيگى،محمد على خان و حسين خان.(5)حسن خان كه مشهورترين فرزند مريم خانم است، از سال 1262 ه.ق زمام حكومت خراسان را در دست گرفت.و پس از تبعيد پدرش با عتبات با كمك برخى خوانين خراسان عليه حكومت مركزى
ص:391
قيام كرد،(1)كه در شرح حال وى آمده است.
به هنگام فتنه سالار،برادرش محمد خان بيگلربيگى،در سال 1262 ه.ق به حكومت خراسان منصوب و مأمور شد حسن خان را با نصايح سودمندى از خيال قيام باز دارد.بيگلربيگى چون به مشهد رسيد در مخالفت با حكومت مركزى با برادرش سالار همداستان شد.(2)
فرزند ديگر مريم خانم محمد على خان نيز در فتنه سالار شركت داشت و از طرف حسن خان سالار حكومت قلعه آق خال را داشت كه به هنگام حمله حمزه ميرزا حشمت الدوله جهت سركوبى سالار از آنجا گريخته به هرات رفت.(3)در پايان فتنه سالار او نيز مانند سالار در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام بست نشست.افراد حسام السلطنه وى را دستگير كردند،و به دستور ناصر الدّين شاه همراه با سالار كشته شد.(4)مريم خانم در سن 56 سالگى در 20 جمادى الاول سال 1265 ه.ق فوت كرد و در ستون شمالى مسجد زنانه در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(5)
سيد حسن حسينى
قاجار-مسعود ميرزا
(1266-1336 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) مسعود ميرزا ظل السلطان پسر چهارم ناصر الدّين شاه و از مشهورترين
ص:392
شاهزادگان قاجار و حاكم بخش هاى مهمى از نواحى جنوبى و غربى ايران (1277-1325 ه.ق).
وى در صفر 1266 ه.ق از مادرى به نام عفت السلطنه،دختر رضا قلى بيگ پا به عرصه حيات نهاد.در يازده سالگى در سال 1277 ه.ق با سرپرستى مصطفى خان افشار به حكومت مازندران،سمنان و دامغان برگزيده شد(1)و دو سال و دو ماه حاكم آنجا بود.
در سال 1279 ه.ق در سن سيزده سالگى با لقب«يمين الدوله»نامزد حكومت فارس شد.شاه در سال 1282 ه.ق او را به تهران خواست و همدم الملوك دختر صدر اعظم سابق خود،امير كبير،را به عقد او درآورد.(2)
مسعود ميرزا در سال 1283 ه.ق با پيشكارى امير اصلان خان مجد الدوله كه دايى پدرش نيز بود به حكومت اصفهان منصوب شد.در 1284 فتحعلى خان صاحب ديوان شيرازى به پيشكارى او برگزيده شد و تا آخر سال 1285 ه.ق حكومتش در اصفهان ادامه داشت.در اول سال 1286 ه.ق به استاندارى فارس رسيد و به«ظل السلطان»ملقب گرديد و حكومت اصفهان به فتحعلى خان صاحب ديوان داده شد.ظل السلطان تا سال 1288 ه.ق به مدت دو سال و چهار ماه فارس را در دست داشت.شش ماه بعد از حكومت فارس عزل شد و به جاى او پيشكار جديدش قاسم خان والى به حكومت ايالت فارس رسيد.اما چون شش ماه بعد قاسم خان درگذشت،ظل السلطان براى بار سوم به حكومت فارس انتخاب شد و اين سمت را تا آغاز سال 1291 ه.ق در اختيار داشت.
پس از عزل و رفتن به تهران به دستور ناصر الدّين شاه حاكم اصفهان شد و از اين تاريخ تا 1325 ه.ق به جز مدتى كوتاه كه در سال 1304-1305 ه.ق به تهران احضار و خانه نشين شد،به مدت 34 سال حاكم مطلق اصفهان بود.او اين شهر را مركز حكومت خود قرار داد و به
ص:393
جز اصفهان با اهداى پيشكشى هايى به شاه و مساعدت دولت هاى روس و انگليس بيشتر اوقات بخش هاى مهمى از جنوب و غرب ايران همچون فارس، خوزستان،كرمانشاهان و كردستان، لرستان،اراك،بروجرد،همدان، گلپايگان،محلات،خوانسار و يزد هم ضميمه قلمرو او بود و آنها را با استفاده از نايب الحكومه هايى كه خود مى گماشت اداره مى كرد.(1)
در سال 1303 ه.ق ظل السلطان سعى كرد شاه را راضى كند تا وى را به جاى كامران ميرزا وزير جنگ كند.(2)از ويژگى هاى ظل سلطان جاه طلبى بود و اغلب كسانى كه او را ديده اند به اين خصوصيت او اشاره كرده اند.(3)او پس از رسيدن به حكومت در اصفهان مال هاى فراوان اندوخت و املاك و زمين هاى بسيارى را بدون توجه به رضايت صاحبان آنها در اصفهان و حومه و تهران متصرف شد.(4)در ابتدا ظل السلطان به خاطر امنيتى كه در قلمرو خود برقرار كرد و اطاعتى كه گردنكشان نواحى غربى ايران از او داشتند،مورد توجه پدر واقع شد و به همين دليل شاه مناطق ديگر را نيز به قلمرو اصلى او كه اصفهان و فارس بود افزود(5)و با استفاده از ارتشى مركب از 21 هزار تن كه به سبك ارتش اتريش آموزش ديده بودند(6)بر قدرت خود افزود.اما پس از استقلال مالى و نظامى او از حكومت مركزى،موجب سوءظن هايى شد.اينك او پس از فوت برادران
ص:394
بزرگترش،فرزند ارشد شاه به حساب مى آمد و خود را شايسته حكومت و سلطنت مى دانست،اما از آنجا كه مادرش زن دايمى شاه نبود،برادرش مظفر الدّين ميرزا كه سه سال از او كوچكتر بود به وليعهدى انتخاب شد.
ظل السلطان حاضر شد كه يك ميليون تومان پيشكش به شاه بدهد تا او مظفر الدّين شاه را از ولايتعهدى بركنار و وى را نامزد وليعهدى كند.(1)البتّه در اين راه انگليسى ها نيز از او حمايت مى كردند و به نوشته اعتماد السلطنه حتى روزنامه تايمز لندن مقاله اى در تعريف از ظل السلطان و بدگويى از مظفر الدّين ميرزا و تحريك شاه به عزل مظفر الدّين و انتخاب ظل السلطان به جاى او به چاپ رساند.(2)كوشش هاى ظل السلطان در راه رسيدن به سلطنت موجب نگرانى شاه و درباريان و به ويژه على اصغر خان امين السلطان(صدر اعظم)شد.لذا چندين بار درصدد محدود كردن قدرت وى برآمدند.(3)شاه در سال 1304 هنگامى كه ظل السلطان در تهران و در عمارت مسعوديه به سر مى برد او را مجبور به استعفا كرد.(4)ترس شاه از او به حدى بود كه هنگام ورود او به دربار،شاه تفنگ كشيد تا او را بكشد اما حكيم الممالك نگذاشت.پس از عزل ظل السلطان،شاهزاده معتمد الدوله نزد ناصر الدّين شاه رفت و به او گفت:«امروز روز شاهى توست»(5)و به همين دليل هم بود كه قلمرو ظل السلطان بلافاصله بين اركان دولت تقسيم گرديد؛هرچند بعضى از مناصب دوباره به وى بازگردانده شد.
از ويژگى هاى ديگر ظل السلطان اتكاى بيش از حد او به خارجى ها به ويژه انگليسى ها و به عبارتى استفاده انگليسى ها از او براى پيشبرد مقاصد
ص:395
خود در مناطق جنوبى ايران بود.از جمله در سال 1307 ه.ق ظل السلطان سعى كرد موافقت روس ها را براى رسيدن خود به سلطنت جلب كند اما روس ها كه از روابط نزديك و محرمانه او با انگليسى ها باخبر بودند شاه را از نيات پسرش آگاه كردند،شاه نيز بر مراقبت هاى پنهانى و علنى خود از او افزود.(1)ظل السلطان به گونه اى تحت نظر قرار گرفته بود كه حتى يك بار قصد خودكشى كرد.(2)خود ظل السلطان در تاريخ مسعودى بدبينى هاى پدرش را آورده است.(3)در برابر حمايتى كه خارجى ها مى كردند او نيز در وقايعى از قبيل واقعه رژى از آنها طرفدارى مى كرد.(4)ظل السلطان پس از مرگ ناصر الدّين شاه در 1313 ه.ق و به سلطنت نشستن مظفر الدّين شاه،بازهم از كوشش هاى خود براى رسيدن به سلطنت دست برنداشت و به همين دليل مورد سوءظن شاه جديد نيز بود.زيرا افرادى همچون حاج سياح براى به سلطنت رسيدن او تلاش مى كردند.
حتى ظل السلطان به دست داشتن در قتل ناصر الدّين شاه متهم شد.(5)پس از مرگ مظفر الدّين شاه بازهم به فعاليت خود ادامه داد و چون رقيب و مدعى او، شعاع السلطنه براى جلب نظر لژ ماسونى فرانسه به آن كشور رفت او نيز در سال 1323 ه.ق با دو پسر خود اكبر ميرزا صارم الدوله و بهرام ميرزا از طريق روسيه به فرانسه رفت.پس از مدتى با شعاع السلطنه به ايران بازگشت و هر دو براى رسيدن به سلطنت تلاش كردند.يكى از راه هاى ظل السلطان براى كنار زدن محمد على شاه از قدرت،نشان دادن خود به عنوان فردى مشروطه طلب بود.وى كه از قبل با مشروطه طلبان در ارتباط بود به افرادى همچون سيد جمال واعظ و ملك
ص:396
المتكلمين نزديك تر شد و آنها را مورد حمايت قرار داد و البتّه در اين راه باز از حمايت انگليسى ها برخوردار بود كه در راستاى استقرار مشروطه و غلبه بر محمد على شاه،كه از طرف روس ها حمايت مى شد،مى كوشيدند.(1)حتى از سوى برخى از ماسون ها جلساتى براى به سلطنت رسيدن او تشكيل داده شد، اما چون افرادى مانند ابو الحسن فروغى و ميرزا حسين خان مشير الدوله با پادشاهى وى مخالف بودند،ظل السلطان از رسيدن به سلطنت مأيوس و حتى از لژ ماسونى ايران هم استعفا داد و به محمد على شاه نزديك شد.(2)پس از مشروطه و بركنارى از كارها بار ديگر با پسرانش اسماعيل ميرزا و بهرام ميرزا عازم اروپا شد.بهرام ميرزا كه براى انجام كارهاى خود در پاريس مانده بود در هنگام حركت به سوى انگليس مورد حمله آلمان ها قرار گرفت و كشتى ايشان غرق شد.مرگ اين فرزند جوان و زيباروى او را بسيار اندوهگين ساخت اما موجب شد انگليسى ها و روس ها بيشتر او را پذيرايى كنند،به طورى كه حتى شايع شد آنها او را به شاهى برداشته اند.در بازگشت از سفر فرنگ در 1327 ه.ق دستگير شد.(3)
پس از چندى در اواخر جنگ اول جهانى به اصفهان رفت و در عمارت اختصاصى«باغ نو»گوشه عزلت گزيد و سرانجام گرفتار عاقبت بدرفتارى هاى خود شد و عقل خود را از دست داد تا اينكه در شب 23 رمضان 1336 درگذشت.جنازه او به مشهد انتقال يافت تا در حرم مطهر به خاك سپرده شود(4)ولى از آنجا كه مشروطه خواهان مخالف دفن وى در حرم بودند مجبور شدند شبانه وى را در دار الحفاظ به خاك سپارند.(5)
ص:397
از خصوصيات ظل السلطان پول دوستى و ثروت اندوزى بود.او دست تعدى و تطاول به مال و ناموس و جان اشخاص دراز و اموال زيادى را مصادره كرد و املاك فراوانى را تصاحب نمود حتى به منشى هاى خود رضا قلى خان ايروانى و مشير الملك هم رحم نكرد.
رضا قلى را مسموم كرد و با مصادره اموال مشير الملك موجبات ديوانگى و مرگ او را فراهم آورد.(1)در پى اين حادثه از سوى پدر خود احضار شد و «چهار اسب اصيل و مقدارى فرش و پارچه هاى سنگين قيمت و بعضى نفايس ديگر تقديم پيشگاه پدر خود كرد با چند كيسه اشرفى.گويا ظل السلطان با تقديم اين هدايا مى خواست اسباب ترضيه خاطر ملوكانه را فراهم كند تا ديگر پايى دارايى مشير الملك نشود.»(2)
قساوت قلب و استبداد از ديگر خصوصيات اين شاهزاده قاجارى بوده است.او به ويژه رقباى خود را با خشونت تمام از ميان برمى داشت.از جمله كشتار زيادى از بختيارى ها به عمل آورد و در 27 رجب 1299 ه.ق حسين قلى خان ايلخانى بختيارى را پس از دعوت به ميهمانى كشت(3)و قلب تاجرى اصفهانى را كه جرأت كرده بود از او به پدرش شكايت كند در آورد.(4)بنجامين در اين باره مى نويسد:
ظل السلطان مردى چاق،با قامت متوسط و خپل و در حدود 35 سال سن دارد و از چهره اش سفاكى و خونخواهى كاملا آشكار است.(5)او حتى شوهر خواهر خود،صارم الدوله،را نيز مسموم كرد و لقب او را براى پسر خود اكبر ميرزا گرفت.(6)ظل السلطان به ويژه در سال هاى پايانى حكومت خود بسيارى از ابنيه تاريخى شهر اصفهان را تخريب كرد و با آنكه چند تن از بازرگانان اصفهان حاضر شدند مبالغ زيادى به او
ص:398
بدهند و او دست از تخريب بردارد نپذيرفت و بالغ بر 30 باغ و عمارت تاريخى نفيس بازمانده از دوره صفوى را از بين برد.(1)
به علت همين خصلت ها بود كه وقتى از حكومت عزل شد مردم به ويژه تهرانى ها بسيار شاد شدند.(2)
از ظل السلطان فرزندان متعددى به جاى ماند.حسين سعادت نورى در سال 1323 ه.ش درباره آنها مى نويسد:اكبر ميرزا صارم الدوله، محمود ميرزا يمين السلطنه،همايون ميرزا امير ارفع،اسماعيل ميرزا معتمد الدوله،اردشير ميرزا و غلامحسين ميرزا زنده اند ولى جلال الدوله،فريدون ميرزا،مراد ميرزا،بهرام ميرزا،فيروز ميرزا،هرمز ميرزا و محمد حسين ميرزا وفات كرده اند.(3)اين پسران البتّه در برخى اعمال پدر شريك بودند.از جمله در تخريب شهر اصفهان،كه حتى اظهار تأسف مى كردند كه چرا نقاشى هاى چهل ستون را بر روى پرده نكشيده اند تا بتوانند آنها را از جاى خود درآورده و به موزه هاى غربى و ميلياردرهاى آمريكايى و مجموعه داران ثروتمند بفروشند.(4)ظل السلطان محاسنى نيز داشته است كه شايد همين محاسن برخى را وادار ساخته است تا يكسره ظلم و ستم هاى او را ناديده بگيرند و او را شايسته سلطنت بدانند؛از جمله ابراهيم صفايى در كتاب اسناد برگزيده دوران قاجار از پشتيبانى او از مشروطه حكايت مى كند،كه به خاطر آن خانه اش در 1326 ه.ق مورد غارت قزاقان واقع شد،و نيز امنيت بخشى به جنوب ايران،تجددخواهى،برترى بر ديگر شاهزادگان قاجارى و آگاهى از سياست جهانى،ادب دوستى و نوشتن تاريخ مسعودى و كتابخانه ارزشمندى كه فراهم كرده بود و توسط پسرش صارم الدوله به كتابخانه فرهنگ و هنر
ص:399
اصفهان اهداء گرديد به عنوان خوبى هاى ظل السلطان ياد كرده است و قساوت و بى رحمى او را در رويارويى با راهزنان و ياغيان منطقه به جا دانسته است.(1)
او نوشتن و خواندن را در نزد اديبان و هنروران عصر خود همانند ملا عبد اللطيف طسوجى،وصال شيرازى و ميرزا احمد وقار شيرازى آموخته و مجلس او ميعادگاه شاعران و هنرمندان و اهل ادب و فرهيختگان بود.(2)مؤلف فارسنامه ناصرى از طرف او مورد تشويق واقع شد.(3)و شعرايى مانند دهقان سامانى و شوريده شيرازى از حمايت او برخوردار بودند.(4)يكى از يادگارهاى نيكى كه على رغم تمام معايب ظل السلطان براى تاريخ كشور باقى مانده است كتاب«تاريخ سرگذشت مسعودى»است كه به ويژه در زمينه«جغرافياى طبيعى و انسانى ايران»در قلمرو حكومتى اش اثرى بسيار نفيس به حساب مى آيد و همچنين ميزان آگاهى او از تاريخ و ادبيات گذشته و آداب و رسوم كشورهاى اروپايى را نشان مى دهد.(5)
همچنين او روزنامه فارس را يك سال و روزنامه فرهنگ اصفهان را هفت سال را منتشر كرد و به تأسيس مدرسه دست زد.وزيرش ركن الملك نيز شركت اسلاميه را با هدف تجارت صنايع داخلى تأسيس كرد كه البتّه اين اقدامات او نيز در راستاى سودجويى ها،سلطه طلبى ها و مال اندوزى هاى او و اطرافيانش تفسير شده است.(6)محيط طباطبائى مى نويسد:
روزنامه فرهنگ اصفهان«چشم و چراغ مطبوعات ايران در اواخر عهد ناصرى
ص:400
بود»و به همراه روزنامه اختر اسلامبول «در ميان مطبوعات زبان فارسى»سهم بيشترى از ديگر روزنامه ها در بيدارى مردم داشت.(1)
رجبعلى يحيايى
قاجار-نياز قلى خان
(-1141 ه.ق)
نياز قلى بيك قاجار يكى از سرداران نادر شاه افشار.
شرح زندگى او در هيچ منبعى ذكر نشده است فقط محمد كاظم مروى در جريان فتح هرات شرحى از جنگاورى ها و كشته شدن او آورده است.در شوال 1141 ه.ق.طهماسب قلى(نادر شاه)براى تنبيه ابدالى ها،كه در«غارت و تاراج»كوتاهى نمى كردند،از مشهد روانه شد و در «كافر قلعه»پانصد نفر از«قراولان»را به فرماندهى نياز قلى قاجار به عنوان پيشرو سپاه تعيين كرد.(2)افغان ها هم در حدود يك هزار نفر به سركردگى «موسى دونكى»به عنوان پيش قراول روانه كردند،در جنگى كه بين دو گروه رخ داد ابتدا افغان ها به پيروزى رسيدند و«قزلباشان»(سپاهيان ايران)رو به فرار نمودند اما نياز قلى به همراه عده معدودى از يارانش مقاومت كرد و به پيروزى رسيد.اين فتح براى نياز قلى موقعيت خوبى در نزد نادر ايجاد كرد به طورى كه در ادامه جنگ براى فتح هرات هميشه به عنوان يكى از فرماندهان اصلى عهده دار مسئوليت بود و«خلعت فاخره»دريافت كرد.(3)
در ادامه جنگ،بار ديگر نياز قلى بيگ و سليم بيگ مروى به قلب سپاه افغان حمله كردند و با قتل و كشتارى از آنان به پيروزى رسيدند.بعد از شكست اوليه افغان ها،اللهيار خان و ذو الفقار خان دو سركرده ابدالى ها وارد هرات شدند تا آماده جنگ با سپاهيان نادر
ص:401
شوند.آنها با سپاه زيادى از قلعه هرات بيرون آمدند و نادر به همراه يك صد تن از جمله نياز قلى بيگ قاجار به سر راه آنها رفت تا از وضعيتشان اطلاع كسب كند.(1)زمانى كه دو لشكر نزديك هرات مقابل يكديگر صف آرايى كردند،نادر به نياز قلى بيگ دستور داد كه به همراه يارانش جنگ را آغاز نمايند.نياز قلى وارد كارزار شد و چون شرايط سخت بود به دستور نادر عقب نشينى كرد، افاغنه به تعقيب آنها پرداختند اما توسط توپخانه نادر مورد حمله قرار گرفتند.
در ادامه جنگ«نياز قلى بيگ داد مردى و مردانگى داد،دمار از روزگار آن طايفه افاغنه برآورد ،در اثناى جنگ تيرى به آن خورد جان به جان آفرين سپرد».(2)
بعد از پايان جنگ كه به فتح هرات منجر شد،نادر افشار،اقوام نياز قلى بيگ را از مال دنيوى بى نياز كرد و جسد او را روانه مشهد كرد تا حرم امام رضا عليه السّلام دفن شود.(3)
اسماعيل رضايى
قاجار عز الدّين لو-بيرامعلى
(-1210 ه.ق)
بيرامعلى خان از طايفه عز الدّين لو يكى از تيره هاى قاجار اشاقه باش است.تعدادى از خانوارهاى قاجار هنگامى كه از غرب به شرق كوچ كردند، در مرو و نواحى اطراف آن ساكن شدند.
اين نقل و انتقال در زمان شاه عباس اول صفوى صورت گرفت و از همان زمان حكومت«مرو»در اختيار اين طايفه قرار گرفت.(4)مشهورترين طايفه قاجارى كه در مرو ساكن شد،عز الدّين لوها بودند كه تا عهد سلسله قاجار همچنان قدرت خود را در اين شهر حفظ كردند.
در اواخر دهه قرن سيزده هجرى حاكم مرو،بيرامعلى خان عز الدّين لو
ص:402
قاجار،بود.در اين زمان كه ايران دچار كشمكش هاى داخلى مدعيان قدرت بود؛همسايگان هم با استفاده از اين موقعيت نواحى مرزى را قتل و غارت مى كردند؛از جمله مير معصوم معروف به شاهمراد ملقب به«بك جان»حاكم بخارا به سمت خراسان حمله كرد، بيرامعلى خان را به قتل رساند و تعدادى اسير و اموال غنيمت گرفت.(1)
جسد بيرامعلى از مرو به مشهد منتقل و در حرم به خاك سپرده شد.از چگونگى اين انتقال خبرى در دست نيست اما وجود قبر او در حرم رضوى در ذيل روايتى در منابع آمده است.
طبق اين روايت در سال 1210 ه.ق آقا محمد خان قاجار مؤسس سلسله قاجارى به مشهد آمد و بعد از زيارت حرم،سراغ قبر بيرامعلى را گرفت و(2)بعد از مشاهده آن قصد كرد كه انتقام خون او را بگيرد.او نامه اى به نزد بك جان فرستاد و از او درخواست كرد اسرا،كه خانواده بيرامعلى جزو آنها بود و اموال را بازپس دهد و گرنه آماده جنگ باشد.بك جان قصد داشت اين دستور را انجام دهد اما در همين زمان خبر شورش در«قلعه شوشى»و هجوم لشكر روسيه به قفقاز،به آقا محمد خان رسيد و او مجبور شد كه به آن سمت حركت كند.(3)
البتّه بيك جان خانواده بيرامعلى را آزاد كرد.مؤلف تاريخ عضدى در جايى مى نويسد پسر بيرامعلى آزاد شد(4)و در جايى ديگر مى گويد فرار كرد.(5)پسر بيرامعلى كه محمد حسين خان مروى نام داشت و ملقب به فخر الدوله گرديد؛ در تهران مسجد و مدرسه اى به نام مروى ساخت و تمام املاك خود را وقف آن كرد.فوت وى در 1234 ه.ق
ص:403
بوده است.(1)
اسماعيل رضايى
قرائى-اسحاق خان
(1161-1231 ه.ق)
اسحاق خان قرائى مشهورترين فرد طايفه قرائى بود كه در اواخر قرن دوازدهم و يا دهه اول قرن سيزدهم هجرى به بنياد شهر تربت حيدريه پرداخت.وى از طبقات پايين بود، پدرش در خدمت اميرى از امراى قراتاتار به شبانى روزگار مى گذرانيد ولى براثر فراست و ذكاوت و تهورى كه داشت در اندك زمانى به امارت و حكومت رسيد و در بين امرا و حكام خراسان از قدرت فوق العاده اى برخوردار شد تا جايى كه عده سپاهيانش به شش هزار نفر مى رسيد.(2)
همه كسانى كه از اسحاق ياد كرده اند او را به مردم داراى،فتوت،عدل و داد و مهمان نوازى ستوده اند.زيردستان او نيز از صميم قلب وى را دوست مى داشتند و هيچ حاكمى مانند او در نزد رعاياى خويش محبوب نبود و به گفته مؤلف حدائق السياحه او خود را وقف رعيت كرده بود.(3)
در سال 1217 ه.ق كه فتحعلى شاه براى دفع نادر ميرزا افشار به خراسان آمد،اول اسحاق خان مورد بدگمانى قرار داشت ولى به وساطت جعفر خان بيات حاكم نيشابور به نزد فتحعلى شاه رفت و اظهار اطاعت نمود.اما بعدها با محمد ولى ميرزا والى خراسان،مخالفت ورزيد.در سال 1228 ه.ق خوانين خراسان به تحريك او بر محمد ولى ميرزا شوريدند و اردوى او را در چناران به غارت بردند.والى خراسان كه از ساده لوحى اسحاق خان را دوست خود مى پنداشت،ضمن دعوت به مشهد از او كمك خواست اما اسحاق خان به جاى كمك به شاهزاده خوانين را به
ص:404
شهر وارد كرد و خود را والى خراسان معرفى نمود ولى كسى از او اطاعت نكرد و به ناچار از در عذرخواهى در آمد و شاهزاده را به عنوان والى پذيرفت.او در سال 1231 ه.ق مصمم شد كه شاهزاده را از ايالت عزل نمايد بنابراين حسنعلى خان پسرش را به تهران فرستاد ولى نتوانست كارى انجام دهد.در مراجعت محمد ولى ميرزا پدر 70 ساله و پسر جوان را به مشهد احضار كرد و چون حسنعلى خان جسورانه با شاهزاده صحبت مى كرد بلافاصله دستور داد كه پدر و پسر را خفه كردند.(1)
جنازه اسحاق خان با تشريفات خاصى در مسجد رياض حرم حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(2)
ابراهيم زنگنه
قرائى-مهدى قلى خان
(حدود 1150-1231 ه.ق)
مهدى قلى خان قرايى پسر پنجم اسحاق خان و برادر محمد خان قرايى حاكم تربت حيدريه.(3)
مشهورترين فرد طايفه قرايى كه جغرافياى زاوه و تاريخ اين سامان آميختگى تامى با نام او دارد اسحاق و سپس فرزندش محمد خان است.(4)
اسحاق خان قرايى تربتى كه شرح حال وى پيش از اين آمد در پس زد و بندهايى كه با ملوك طوايف مختلف داشت،به تدريج با هزار سوارى كه در ركابش حاضر بودند به تدريج از ترشيز تا باخزر و از باخزر تا غوريان هرات را به زير نگين حاكميت خويش درآورد.
محمد ولى ميرزا پسر فتحعلى شاه كه احساس كرد،او درصدد افزايش قدرت خويش است در سال 1231 ه.ق وى را همراه فرزندش حسنعلى خان در مشهد به قتل رساند.
ص:405
ازاين پس محمد خان فرزند ديگرش علم طغيان عليه دولت مركزى برافراشت.(1)در سال 1247 ه.ق مهدى قلى خان قرايى با 300 تن سوار به لشكر عباس ميرزا نايب السلطنه پيوست و در جبهه مخالف برادرش محمد خان قرار گرفت.(2)پس از آن در سال 1248 ه.ق وى به همراه ديگر سرداران همراه با نايب السلطنه به مقصد تهران حركت كرد.(3)
در سال 1265 ه.ق كه تركمانان در شرق ايران شورش كرده بودند،حسام السلطنه خوانين خراسان را مأمور سركوبى آنها نمود.مهدى قلى خان قرايى هم با 50 تن شمخالچى و گروهى از سربازان گروسى و همدانى و خويى مأموريت داشت تا قلعه خضر بيگ را كه در نيم فرسنگى دروازه پايين خيابان قرار داشت فتح نمايد.(4)پس از اين وقايع حسام السلطنه به دربار احضار شد و محمد ناصر خان قاجار به سردارى سپاه خراسان انتخاب گرديد.
حكومت محال قرايى به مهدى قلى خان قرايى واگذار شد تا در امور ديوان و نظم سپاه آن قبايل تلاش كند.وى 1200 سرباز قرايى را آموزش داد و به لشكر محمد ناصر خان قاجار پيوست.(5)
مهدى قلى خان در سركوبى شورش حسن خان سالار شركت داشت و 200 خانوار وى را در تربت حيدريه اسكان داد.(6)سرانجام مهدى قلى خان در مشهد فوت كرد و در مقبره خانوادگى در حرم مطهر دفن شد.(7)
از جمله موقوفات مهدى قلى خان قرايى وقف محمدآباد تربت حيدريه است كه يك دهم درآمد آن را براى كليجه(جامه آستين كوتاه)و پوستين
ص:406
فقرا(1)و بخشى ديگر را براى روضه خوانى در آستان قدس،تعمير كتب و قرآن ها،چايى خدام و عيدى كفشدارهاى حرم مطهر اختصاص داده است.(2)
على جان سكندرى
قرخلو افشار-سردار خان
(-1149 ه.ق)
سردار خان قرخلو افشار يكى از فرماندهان و سرداران نادر شاه افشار اطلاع چندانى از زندگى او در دست نيست و تنها سال آخر عمر او در منابع تاريخى اين دوره ذكر شده است.
در سال 1149 ه.ق كه نادر در قندهار به سر مى برد،اهالى دربند عليه مهدى خان زنبور كچى باشى،بيگلربيگى شماخى،شوريدند و او را به علت ارتكاب اعمال خلاف اخلاق به قتل رساندند.(3)نادر شاه با شنيدن اين خبر، سردار بيك مين باشى جزايرچى (دارندگان نوعى تفنگ به نام جزايرى)را به لقب خانى مفتخر و حكومت شيروان را به او واگذار كرد.مأموريت سردار خان تنبيه شورشيان و مجازات شركت كنندگان در قتل بيگلربيگى بود.(4)
سردار خان راهى منطقه حكومتى خود شد،او در ابتدا گروه ياغى را دستگير كرد و به نزد ابراهيم خان ظهير الدوله(مقتول 1151 ه.ق)،برادر نادر كه حكومت آذربايجان و فرماندهى كل مناطق غربى را در اختيار داشت، فرستاد.وساطت ابراهيم خان از اين گروه در نزد نادر نتيجه اى نداشت و همگى بنا به دستور شاه افشار كشته شدند.(5)
سردار خان در شيروان ماند و به
ص:407
انتظام آن نواحى پرداخت.هرچند او توانست شورش ها را سركوب و چندين حمله لزكيه را دفع كند؛ولى در رابطه با رعاياى تحت حكومتش بسيار سخت گرفت و آنها را مورد آزار قرار داد.(1)
حكومت او در شيروان چندان طولى نكشيد چرا كه بعد از مدتى در همان سال جزو هيئت نمايندگى به روسيه اعزام شد.در اوايل همين سال،در اصفهان،نماينده اى از جانب«آن ايوانووا»ملكه روسيه تزارى(1730- 1740)،به نزد نادر آمد،شاه دستور داد وى در كرمان ساكن شود و زمانى كه در قندهار بود(رجب 1149 ه.ق)محمد بيك افشار را به همراه نماينده روس به نزد ملكه«آن»فرستاد و به سردار خان افشار دستور داد به اين هيئت بپيوندد.(2)
او در آستارا به گروه اعزامى پيوست و با كشتى راهى روسيه شد.در بين راه سردار خان به علت دريازدگى بيمار شد و هنگامى كه هيئت به بندر هشدرخان(آستارا خان فعلى)در روسيه رسيد،در اواخر سال 1149 ه.ق فوت كرد جسد او را به رشت منتقل كردند و از آنجا روانه مشهد شد و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.(3)
اسماعيل رضايى
قرشى-محمد
(1324-1396 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) ميرزا محمد قرشى فرزند ميرزا حسن از مشاهير و شخصيت هاى اجتماعى،اقتصادى،سياسى استان
ص:408
خراسان بود.او به ويژه در زمينه فلاحت و توسعه فرآورده هاى كشاورزى و امور عمرانى از ساير مالكان معاصرش پيش گرفته بود.وى در 27 جمادى الثانى سال 1324 ه.ق در شهر مشهد پا به عرصه وجود نهاد.
ابتدا به تحصيل علوم دينى پرداخت اما پس از چندى به كار تجارت و فلاحت روى آورد و چون در امور كشاورزى صاحب نظر بود براى پيشرفت آن در ابتداى كارش،كه سيستم مكانيزه كشاورزى در ايران رايج نبود،به احياى قنوات باير پرداخت و روستاهاى متروك را از نو بنياد نهاد و نيز اراضى باير را تبديل به كشتزارها و باغستان هاى سرسبز نمود.اما پس از اجراى قانون اصلاحات ارضى كه بيشتر املاكش به زارعين فروخته شد،شروع به حفر جاده هاى عميق نمود و با بكار گرفتن وسائل و ابزار نوين كشاورزى و تبديل روش سنتى به سيستم مكانيزه در جهت افزايش سطح كشت و توسعه كشاورزى اهتمام ورزيد.از جمله كارهايى كه به دست وى انجام گرفت بازسازى بند سلامه و كوشك تاريخى سلامه در بين سال هاى 1326-1330 ه.ش بود.او در روستاى سلامه آب انبار،مدرسه و درمانگاه فاطميه را ساخت و روستاهاى حسن آباد و على آباد را تأسيس نمود و منزل مسكونى خود را در مشهد وقف آموزش و پرورش كرد.
نامبرده در ضمن فعاليت هاى اقتصادى و كشاورزى و دامدارى از كارهاى سياسى بركنار نبود و از آن جمله در رفع نابسامانى هايى كه از ورود قواى مهاجم متفقين در شهريور ماه 1320 در مشهد به وجود آمد همكارى نمود و به همين دليل مدتى طولانى در زندان سياسى متفقين در تهران و رشت به سر برد.چون مردى موجه و سرشناس و خير بود در دوره دهم از سوى مردم مشهد به نمايندگى مجلس شوراى ملى انتخاب گرديد،اما در اواخر عمر اين امور را به آقاى على قرشى فرزندش محول نمود و خود در تهران زندگى مى كرد تا اينكه در سن
ص:409
72 سالگى شب جمعه ششم محرم سال 1396 ه.ق/18 دى ماه 1353 ه.ش در تجريش دار فانى را وداع گفت و برحسب وصيتى كه كرده بود جنازه اش به مشهد حمل گرديد و در صحن عتيق جنب ايوان عباسى روبروى پنجره فولاد كه اكنون به صورت راهروى در آمده است به خاك سپرده شد.(1)
ابراهيم زنگنه
قورغلوى ذو القدر-شاه قلى
(-964 ه.ق)
شاه قلى خليفه قورغلوى ذو القدر از امراى بزرگ نظامى،حاكم قم و فارس، ايشيك آقاسى و مهردار شاه طهماسب اول صفوى(930-984 ه.ق).
همان طور كه از نام وى پيداست از ايل ذو القدر،از ايلات تشكيل دهنده حكومت صفوى،بود.از وى در سال هاى قبل از 937 ه.ق اطلاع چندانى در دست نيست.فقط مى دانيم كه او ايشيك آقاسى(رئيس تشريفات دربار)شاه طهماسب صفوى بوده است.
در اين سال چون محمود بيگ ذو القدر كه مهردار شاه بود فوت نمود،شاه مهردارى خود را كه از مهمترين مقامات دربار صفوى بود به وى داد.(2)
در سال 941 ه.ق در نبردهاى تدافعى شاه طهماسب در برابر عثمانى ها كه به فرماندهى سلطان سليمان تا آذربايجان پيش آمده بودند،شركت داشت.(3)شاه قلى خليفه مهردار در سال 943 ه.ق و به هنگامى كه عبيد اللّه خان ازبك به خراسان هجوم آورده و هرات را چهارده ماه در اختيار گرفته بود، همراه شاه طهماسب به خراسان آمد.
چون سام ميرزا برادر شاه طهماسب كه در اين زمان حاكم خراسان بود به تحريك بعضى از امرا نسبت به شاه
ص:410
بى اطاعتى كرد و در طبس متحصن شد، شاه قلى مأموريت يافت به طبس رفته و سام ميرزا را نزد شاه بياورد.(1)
در سال 946 ه.ق شاه طهماسب او را به سركوبى امير قباده حاكم آستارا فرستاد(2)اما قبل از رسيدن شاه قلى تعداد ديگرى از سپاهيان شاه،امير قباده را سركوب كرده بودند.در سال 947 ه.ق به همراه عده اى ديگر از سپاهيان مأمور سركوبى حاجى شيخ كرد شد اما سپاه اعزامى پس از دادن تلفاتى زياد عقب نشست.(3)شاه قلى در 951 ه.ق در شمار امراى بلندمرتبه دربار شاه طهماسب در مراسم تشريفات استقبال از همايون شاه، پادشاه هند كه مجبور شد به ايران پناهنده شود حاضر بود؛(4)اين امر به خوبى مكانت و جايگاه وى را در دربار نشان مى دهد.
در سال 953 ه.ق همراه مادر القاص ميرزا،كه براى عرض پوزش از شورش فرزندش در شروان به دربار شاه طهماسب آمده بود،به شروان نزد القاص ميرزا رفت.(5)در همين سال بين ذوالقدرها و افشارها اختلاف پيش آمد و بنا به وساطت شاه بين آنها صلح شد.
شاه قلى به عنوان يكى از سران اصلى ذوالقدرها با خان هاى افشار قرار نهادند كه تا آخر عمر باهم مخالفت نورزند.(6)
او در سال 954 ه.ق.در فتح گرجستان و سركوب القاص ميرزا حضور داشته است.(7)در سال 955 ه.ق القاص ميرزا به دامان عثمانى ها متوسل شد و بخش هايى از نواحى غربى ايران را مورد تاخت وتاز قرار داد و در نهايت به بغداد رفت و سپس ميانه او با
ص:411
عثمانى ها نيز به هم خورد و به طرف اردلان آمد.شاه قلى خليفه با شاهزاده بهرام ميرزا و ابراهيم خان ذو القدر مأمور سركوب او شدند و او را شكست دادند.سرانجام القاص ميرزا كه به سرخاب حاكم اردلان پناه برده بود تسليم شد.(1)
در سال 957 ه.ق.شاه طهماسب او را در كنار معصوم بيگ صفوى روانه فرونشاندن شورش كردان تركوز و مركوز كرد.(2)در سال 961 ه.ق از سوى شاه مأموريت يافت در كنار شاهزاده اسماعيل ميرزا در سرزمين هاى عثمانى تاخت وتاز كند و با غارت آن مناطق در لشكركشى سلطان سليمان عثمانى كه به طرف آذربايجان لشكر كشيده بود اختلال ايجاد كند.آنها اين كار را به خوبى انجام داده و به اردوى شاه برگشتند.(3)چون سلطان سليمان تا نخجوان پيش راند و سپس به داخل كشور خود بازگشت بار ديگر شاه طهماسب شاه قلى خليفه را به همراه اسماعيل ميرزا مأمور شبيخون زدن بر لشكر و سرزمين عثمانى نمود و آنها موفق شدند يكى از سرداران بزرگ عثمانى به نام سنان بيگ را دستگير سازند.چون سلطان سليمان پيشنهاد صلح با ايران داد،شاه طهماسب شاه قلى خليفه را به سفارت نزد سلطان عثمانى فرستاد و پيام شاه ايران را مبنى بر اينكه جنگ باعث ويرانى ممالك مى شود به اطلاع شاه عثمانى رساند.
سلطان عثمانى اين مسأله را پذيرفت و معاهده صلح بسته شد و شاه قلى را با احترام بازگرداند.(4)
در سال 965 ه.ق در پى تهاجم آباى تركمان به استرآباد،شاه قلى خليفه كه در اين هنگام حاكم قم بود،در رأس امراى بزرگى از ارتش شاه طهماسب در دوم شعبان با سپاهى فراوان از قزوين خارج و حملات سختى را بر تركمانان وارد آورد.
ص:412
تركمانان به طرف خوارزم گريختند تا از على سلطان ازبك كمك بگيرند.
شاه قلى دستور تعقيب آنان را داد اما در همان شب تعقيب(18 رمضان 965 ه.ق)به قولنج شديدى دچار شد و دنيا را وداع گفت.(1)چون هوا بسيار گرم بود و آوردن جنازه وى براى دفن در مشهد رضوى مقدور نبود، استخوان هاى او را از گوشت جدا كرده و به مشهد آورده و در حرم رضوى مدفون ساختند.(2)
با مرگ او بين سرداران قزلباش اختلاف افتاد و اين امر به شكست سپاه قزلباش در نبردهاى بعدى انجاميد(3)پس از فوت شاه قلى،چون شاه طهماسب سوگند خورده بود كه مهردارى را از فرزندان وى نگيرد، منصب مهردارى و حكومت قم را به پسر بزرگ او على قلى خليفه داد.(4)
نواده او به نام على قلى سلطان ذو القدر نيز،كه از سران نامدار نظامى بود،پس از فوت پدر بزرگ خود حكومت شهر قم را حداقل تا 996 ه.ق در دست داشته است.(5)او در زمان حكومت محمد خدابنده صفوى(985-996 ه.ق)سعى كرد منصب مهردارى شاه را نيز به دست آورد كه اين امر موجب درگيرى هاى زيادى بين او و رقبايش و طرفداران آنها و دودسته شدن قزلباشان و بى توجهى اركان دولت به امور مردم شد و مشكلات زيادى را براى مردم اصفهان پديد آورد.(6)
سرانجام در سال 996 ه.ق،هنگامى كه شاه عباس در پى بهانه بود تا امراى قزلباش را سركوب كند،او را كه يكى از متهمان به تلاش براى قتل مرشد قلى خان بود از منصب مهردارى عزل نمود.(7)
رجبعلى يحيايى
ص:413
كاخكى هراتى-ميرزا منصور
(-1073 ه.ق)
ميرزا منصور كاخكى هراتى فرزند خواجه محمد تقى كاخكى از شعرا و كلانتران ولايت هرات بود.مدت ها در هرات منصب كلانترى داشت،سال 1073 ه.ق به مكه مشرف شد و پس از بازگشت در اصفهان درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل شد و در گنبد امير عليشير نوايى دفن گرديد.(1)
غلامرضا جلالى
كججى-امير شمس الدّين زكريا
(-918 ه.ق)
از وزراى تركمانان آق قويونلو و شاه اسماعيل صفوى(906- 930 ه.ق).
از زندگانى او اطلاع زيادى در دست نيست.بنا به نوشته مورخين وى از خاندان معروف خواجه شيخ كجج كججانى تبريزى(م 667 ه.ق)و از اعقاب برادر او خواجه ابراهيم بوده است كه او نيز جد مشايخ كججان از روستاهاى تبريز بوده است.(2)از اجداد ديگر امير شمس الدّين،از شيخ محمد نامى ذكر شده است.(3)
از آنجا كه امير شمس الدّين براى سال ها وزير تركمانان آق قويونلو بوده
ص:414
است؛(1)چنين استنباط مى شود كه وى علوم ادبى و انشاء را در جوانى آموخته و بعدها تا مرتبه وزارت پيش رفته است.امير شمس الدّين كه سال ها وزارت تركمانان را داشت از آخرين امير آق قويونلوها(الوند ميرزا)جدا شد(2)و هنگامى كه شاه اسماعيل صفوى در 906 ه.ق فرخ يسار،سلطان شروان را شكست داد و براى گذراندن قشلاق در محمودآباد شروان به سر مى برد؛وى به اردوى شاه جوان صفوى پيوست.(3)
شاه اسماعيل امير شمس الدّين را به گرمى پذيرفت و منصب وزارت ديوان اعلى را به او داد و به درستى او را«كليد آذربايجان»خواند.(4)زيرا گرويدن او به شاه اسماعيل كمك فراوانى كرد،چون از طرفى او از بلندپايه ترين افراد دستگاه ديوان سالارى آق قويونلوها بود كه با پيوستن او،تعداد زيادى از آق قويونلوها به شاه اسماعيل پيوستند و از طرف ديگر همان طور كه صاحب تكملة الاخبار به صورت گذرا اشاره كرده است امير پريشانى اوضاع اردوى الوند ميرزا را براى شاه اسماعيل توضيح داد و او را براى حمله به اردوى الوند ميرزا تشويق كرد.اسماعيل صفوى با استفاده از چنين اطلاعاتى در آغاز سال 907 ه.ق به الوند ميرزا حمله كرد و او را شكست داد.(5)
صاحب تكملة الاخبار علت پيوستن امير شمس الدّين را به اردوى شاه اسماعيل،شيعى مذهب بودن شاه صفوى عنوان مى كند.(6)در حالى كه
ص:415
واقعيت اين است كه آشفتگى اردوى الوند ميرزا و شكست قبلى او از اسماعيل و نااميدى به بقاى دولت آق قويونلوها را بايد علت اصلى پيوستن امير شمس الدّين و افرادى نظير او به دولت جوان صفويه دانست و اين امر در ديوان سالارى ايران در طول تاريخ سابقه داشته است.«رويمر»پيوستن امير شمس الدّين را به اردوى صفويان نقطه عطفى در زندگى شاه اسماعيل صفوى دانسته و معتقد است با پيوستن او و احتمالا با نظر و انديشه او فكر سلطه بر سراسر ايران به ذهن شاه اسماعيل خطور كرده است.(1)
به هرحال شاه اسماعيل در سال 907 ه.ق پس از تسخير شيراز خواجه شرف الدّين محمود جان ديلمى قزوينى را با وى در امر وزارت شريك كرد.(2)
بدين ترتيب دولت صفويه به لحاظ ادارى نيز از تجربه پيشينيان ايرانى و حكومتهاى تركمان آق قويونلو و قراقويونلو برخوردار شد.از اقدامات امير شمس الدّين در دوران وزارتش اطلاعى به دست نيامد او در سال 918 ه.ق در خراسان درگذشت و در مشهد مقدس(3)و به احتمال بسيار قوى در حرم مطهر به خاك سپرده شده.كه اگر چنين باشد او را بايد از اولين افرادى دانست كه در دوره صفوى در حرم به خاك سپرده شده اند.
رجبعلى يحيايى
كدكنى-ميرزا محمد شفيع
(-1018 ه.ق)
ديوان سالار عهد صفوى،وزير كل گيلان،مازندران،قزوين و خراسان در عهد شاه عباس اول و مشهور به ميرزاى عالميان.
وى از شيخ زاده هاى كدكن،كه در آن دوران از توابع نيشابور به حساب
ص:416
مى آمد،بوده است.از تاريخ تولد وى اطلاعى در دست نيست.در جوانى در مشهد نويسندگى آموخت و به خدمت كاظم قلى خان پرناك حاكم صفوى مشهد درآمد.پس از درگذشت كاظم قلى خان،وزير ابراهيم خان تركمان شد.پس از عزل ابراهيم خان مدتى در اردوى شاهى بيكار بود.در سال هزار هجرى به اصرار در شمار همراهان فرهاد خان قرامانلو،كه از طرف شاه مأمور نيشابور بود،درآمد و نويسندگى نامه ها و مكتوبات برعهده او گذارده شد.از آنجا كه در كار خود كفايت و كاردانى نشان مى داد،روز به روز در نزد فرهاد خان بر اعتبارش افزوده شد.(1)
فرهاد خان چندين بار نزد شاه عباس كاردانى و شايستگى ميرزا محمد شفيع را ستود.پس از اينكه شاه عباس در سال 1006 ه.ق فرهاد خان قرامانلو را به قتل رساند؛(2)ميرزا محمد شفيع را به خود نزديك تر ساخت و او را در همان سال به وزارت گيلان برگماشت.يعنى نماينده شخص خود در آن ولايت كرد و عزل و نصب مأموران آنجا را به او واگذار كرد.بدين ترتيب گيلان از رديف تيول درآمد و در رديف ممالك خاصه قرار گرفت.نصر اللّه فلسفى انتصاب ميرزا شفيع را به وزارت گيلان به دليل همكارى وى در قتل فرهاد خان دانسته است.(3)اين استنباط بعيد به نظر نمى رسد زيرا شاه عباس در ابتداى حكومت خود بسيارى از كسانى كه حكومت او را تحت الشعاع خود قرار مى دادند با همكارى كسانى كه خواستار نام و نشان بودند از ميان برداشت.به هر حال ميرزا محمد شفيع مدتى بعد از اين انتصاب به واسطه خدمات شايسته از سوى شاه به لقب«ميرزاى عالميان» مفتخر گشت.ميرزا محمد دو سال خود مستقيم به اداره امور گيلان اشتغال
ص:417
ورزيد،سپس اداره رشت،كوچصفهان، شفت،تولم،ماسوله و پشتكوه را به بهزاد بيگ و فومن را به اصلان بيگ نامى واگذار كرد(1)و خود احتمالا براى امور مهمترى در حضور شاه ماند.بهزاد بيگ كه فردى عادل و مردم دار بود در آبادانى مناطق واگذارشده توفيقاتى به دست آورد اما سختگيرى اصلان بيگ بر مردم فومن به شورش كار كيافتحى در سال 1012 ه.ق انجاميد.اصلان بيگ اين شورش را با خونريزى تمام سركوب نمود.بعد از اين حادثه ميرزاى عالميان از خدمت شاه عباس در ايروان مرخص شد و به رشت آمد و پس از تحقيق در مورد اين حادثه اصلان بيگ را كه عامل اصلى ظلم بود به رشت خواند و او را توبيخ و از حكومت عزل كرد و حكومت فومن را نيز به بهزاد بيگ داد.(2)
ميرزا محمد شفيع امور لاهيجان را به ميرزا مسعود و مسئوليت استيفا را به محمد مؤمن داد و خود به دار السلطنه قزوين بازگشت زيرا وزارت آن سامان نيز از سوى شاه به او اعطا شده بود.(3)
پس از مدتى وزير و مستوفى انتخابى او در لاهيجان به ستم پرداختند.ميرزا شفيع آن دو را شديدا مورد بازخواست قرار داد و پس از مصادره اموال آنان؛ حكومت لاهيجان را نيز به بهزاد بيگ محول ساخت.(4)بعد از دو سال شاه عباس آستارا را از تيول ذو الفقار خان قرامانلو درآورده و آن سرزمين را در شمار ممالك خاصه قرار داد و حكومت آن را هم به ميرزا شفيع كدكنى داد و ميرزا هم اداره آنجا را به وزير خود بهزاد بيگ سپرد.(5)در اواخر سال 1014 ه.ق شاه وزارت دو سرزمين گسترده و حاصلخيز مازندران و خراسان را علاوه بر سرزمين هاى قبلى به ميرزاى عالميان واگذار كرد.واگذارى منطقه وسيع شمال
ص:418
ايران از سوى شاه عباس،قدرتمندترين شاه صفوى،به ميرزاى عالميان نشان از توانايى و حسن اداره مناطق واگذار شده به او دارد.اسكندر بيك منشى درباره انتصاب او به وزارت گيلان ذيل حوادث سال 1014 ه.ق مى نويسد:
چون به شاه خبر رسيده بود كه نسبت به مردم خراسان از طرف عمال حكومتى ستم فراوانى صورت مى پذيرد درصدد برآمد يكى از افراد كاردان را روانه آن ديار نمايد«تا در كمال اقتدار به تنظيم امور آن ولايت قيام نموده»حق مظلومان را از ظالمان بگيرد.بنابراين «خواجه محمد شفيع وزير كل داالمرز كه از زمره وزراء به مزيد قرب و منزلت ممتاز و خطاب ميرزاى عالميان داشت»به اين مقام گماشت.(1)و «دوات و قلم مرصع با زين اسب و افسار زرنگار و خلعت زركار بدو عنايت و التفات فرمود.»(2)ميرزاى عالميان،قزوين را به اصلان بيك داد و مير ابو القاسم خراسانى را به حكومت مازندران سپرد و پس از خاطر جمعى از اوضاع گيلان براى سروسامان دادن به امور خراسان به اين منطقه رهسپار گرديد.او به دستور شاه بايد سپاهيان خراسان را مى ديد و به حقيقت مداخل و مخارج امراى خراسان آگاهى مى يافت و عزل و نصب همه حكام از ابتداى خراسان تا كنار آب مرغاب به او محول شده بود.(3)
ميرزا كه به گفته عبد الفتاح فومنى داراى جامه و جلالى برابر با خواجه نظام الملك و خواجه شمس الدّين جوينى گرديده بود با كبر و غرور و تجمل فراوان از قزوين رهسپار خراسان و به مشهد وارد شد و با«خدام آستان ملائك آشيان در باب مداخل و مخارج آستانه رفيعه صنيعه و وظايف و سيورغالات پيچيده گفتگوها نمود و با محراب خان حاكم مشهد مقدس درباره جمع و خرج الكا و رسومات عساكر و مواجب سپاه و قشون ابواب منازعات و مكابرات گشود.چنانچه از سختگيرى مشار اليه عرصه بر ساكنان روضه منوره مقدسه تنگ شده
ص:419
كار به دشوارى و اضطراب رسيده بود».(1)دشمنى ميرزا و محراب خان سرانجام به رويارويى كشيد و ميرزا از ترس محراب خان كه نيروى نظامى و سپاه را در اختيار داشت به حرم حضرت رضا عليه السّلام پناه برد و افرادى به اطراف فرستاد و تفنگچى بسيار گرد آورد.هر دو سوى دعوا،شاه را از ماجرا آگاه كردند.(2)
در اين ميان حاتم بيگ اردوبادى (وزير شاه عباس)كه به مقام ميرزاى عالميان حسادت مى ورزيد از او نزد شاه بدگويى مى كرد و به شاه گزارش داد كه ميرزاى عالميان با همه لاف و گزافى كه درباره كاردانى خود مى زند مبلغ هيجده هزار تومان از تفاوت قيمت برنج لاهيجان از رعايا گرفته و به حساب خزانه واريز نكرده است.اين گزارش موجب بدبينى شاه نسبت به ميرزا شده و براى رسيدگى به محاسبات،بهزاد بيگ،گماشته ميرزا در مازندران را به حضور خواست.چون اين خبر به ميرزاى عالميان رسيد برآشفته شد و شش روزه خود را نزد شاه عباس در فرح آباد مازندران رساند و با رد اتهامات وارده به خود،به شاه گفت كه تلاش هاى زيادى براى امنيت مردم انجام داده و مى خواهد ولاياتى را كه تيول بوده و تبديل به خاصه شده است آباد كند و استدلال كرد كه حكومت با كفر باقى مى ماند اما با ظلم باقى نمى ماند.اين سخنان كه بر ظلم شاه دلالت مى كرد به مزاج شاه عباس خوش نيامد و گفت تو راه دورى آمده اى و ذهنت پريشان شده برو آسايش كن.
ميرزاى عالميان دربار را ترك كرد و ديگر به حضور شاه راه نيافت.افرادى مثل حاتم بيگ اردوبادى و مقصود بيگ كه سال ها منتظر چنين فرصتى بودند؛افرادى ديگر نظير خواجه فصيح لاهيجانى و خواجه دين على خراسانى را واداشتند تا از او نزد شاه بدگويى
ص:420
كنند.(1)اين سخنان در شاه كارگر افتاد و «ميرزاى عالميان مخذول و معزول گرديد»اما شاه عباس به خاطر خدماتى كه او كرده بود«به حبس و قيد او فرمان نداد.»(2)از آنجا كه ميرزاى عالميان توقع بى حرمتى از شاه نداشت پس از چند روز بيمار شده از شاه تقاضاى مرخصى كرد.شاه به او اجازه داد و پس از اينكه انگشتر و دوات و قلم مرصع را به شاه پس داد رهسپار قزوين شد.چون به قزوين رسيد بيماريش شدت گرفت و چون بر مرگ خود آگاهى يافت چند نفر از مردم متدين قزوين را خواسته وصيت خود را به آنان باز گفت از جمله گفت«هيهات هيهات چندين سال وزارت كردم و چندين خانه را غارت نمودم و دل ها بدرد آوردم كه يك دل از خود راضى كنم آن مقدور و ميسر نشد.»(3)سپس همراهان خود را خواست و دارايى خود را از فرش و ظروف نقره و طلا و پول نقد به قلم آورد.مبلغ سيصد تومان را براى مخارج فرزندان و سيصد تومان ديگر را هم براى مخارج حمل جنازه و دفن بدنش در حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به مردى امين سپرد و بقيه دارايى خود را كه مبلغ هفت هزار تومان بود با نامه اى سرگشاده به خدمت شاه عباس فرستاد و خود در شب جمعه 22 رمضان سال 1017 ه.ق دعوت حق را لبيك گفت.(4)خواجه محمد يوسف ضياء تاريخ وفات ميرزاى عالميان را به نظم درآورده است.
ميرزاى جهان كه بد جهان را مالك برداشت دل از مفرده و من ذلك
روح القدس از براى تاريخش گفت انت الباقى و كل شىء هالك
روى هم رفته ميرزا دوازده سال وزارت گيلان و مازندران و كسگر و آستارا و پنج سال وزارت قزوين و يك سال وزارت خراسان را در دست داشت.(5)
ص:421
محمد رضا خسروى در كتاب جغرافياى تاريخى ولايت زاوه(تربت حيدريه)دكتر محمد رضا شفيعى كدكنى را از بازماندگان نسل وى دانسته است.(1)
رجبعلى يحيايى
كردبچه-على محمد خان
(-1253 ه.ق)
على محمد خان كردبچه از سرداران نظامى عصر قاجارى.
كردبچه يكى از تيره هاى اكراد است كه در ناحيه اروميه ساكن بودند و اعتقادات غالى گرى در ميان آنها رواج داشت.آقا محمد خان قاجار عده اى از آنها را كوچانيد و در آبادى هاى ناحيه دماوند چون رودهن و بومهن اسكان داد.(2)على محمد خان كردبچه از پيش قراولان سپاه ايران در جريان محاصره هرات در 1253 ه.ق بود.بعد از آنكه علماى هرات حكم جهاد صادر كردند، عده اى از اهالى هرات و نواحى اطراف براى جنگ با سپاه ايران از شهر خارج شدند.علينقى خان افشار،سركرده افشارها،و على محمد خان كه پيش قراول بودند با آن گروه مواجه شدند كه در طى درگيرى على محمد خان كشته شد،قاتل او خواست سر او را جدا كند اما علينقى افشار جسد او را از معركه بيرون برد كه به دستور محمد شاه قاجار آن را به مشهد مقدس حمل و در حرم دفن كردند.(3)
اسماعيل رضايى
كرد جهانبيگلو-ميرپنج-عباسقلى خان
ص:422
كريمى-محمد
(1311-1396 ه.ق)
حاج محمد كريمى فرزند حاج محمد كريم تاجر در سال 1311 ه.ق در قوچان به دنيا آمد.او دوران جوانى را به تجارت گذراند.پس از فوت پدر به خاطر علاقه اى كه به ائمه معصومين داشت و نيز جهت انجام فرائض حج رهسپار مكه معظمه شد.در اين سفر ايشان در مدينه خدمت آيت اللّه شريعتمدار اصفهانى رسيد و در ساختن بقعه ائمه بقيع با او به همكارى پرداخت.
اما به سبب ممانعت مأموران سعودى ايشان مجبور شد مدينه را ترك و به ايران بازگردد.كريمى سفرهاى بسيارى به عتبات عاليات داشت و چندين بار نيز به مكه معظمه و مدينه منوره مشرف شد.وى همه ساله زمستان ها به مدت شش ماه از سال را در عراق اقامت مى كرد و به زيارت قبور پيشوايان شيعه مشغول مى گردد.او به واسطه حسن عقيده و اشتهارى كه در امانتدارى داشت از طرف مراجع دينى وقت،امور حسبيه مردم به وى واگذار گرديده بود.
مرحوم كريمى را بايد از مردان صالح و نيكوكار و با تقواى قوچان دانست كه عمر خويش را در راه كسب فضائل معنوى،خير و نيكوكارى و ارادت به خاندان پيغمبر گذراند.او در سال 1343 ه.ق حسينيه اى در شهرستان قوچان در كنار منزل مسكونى خود ساخت كه امروزه به حسينيه كريمى مشهور است.همه ساله در ايام محرم مراسم عزادارى اقامه مى داشت و شب و روز واردين به حسينيه را اطعام مى داد و از آنها پذيرايى مى كرد.از دارايى خويش املاك قابل توجهى براى رفاه و آسايش مستمندان وقف كرد.همه ساله در ماه رمضان دوازده هزار كيلو نان بين مستحقين تقسيم مى نمود و سفره هاى افطارش
ص:423
خوان گسترده اى براى عام و خاص بود.
او به طورى كه معروف است واپسين روزگار خود را به شب زنده دارى و عبادت سپرى كرد.
حاج محمد كريمى در ظهر پنج شنبه يازدهم ذى القعده سال 1396 ه.ق در سن 85 سالگى در مشهد وفات يافت و در صحن عتيق حرم رضوى به خاك سپرده شد.(1)
رسول سعيدى زاده
كلاوند-محمد امين آقا
(-ح 1135 ه.ق)
محمد امين آقا و محمد تقى كلاوند، كه برحسب ظاهر برادر يكديگر به نظر مى رسند،از جمله ملازمان بيگلربيگى مشهد بودند.از اين افراد فقط نامى در زبدة التواريخ مستوفى آمده است و از آنجا كه اين دو نفر در يك ماجرا شركت داشته اند و باهم كشته شده اند شرح حال هر دو باهم مى آيد.
در ايام محاصره اصفهان توسط افاغنه در 1135 ه.ق مشهد هم دچار بى نظمى شد.اين در حالى بود كه اسماعيل خان سپهسالار كه توسط شاه سلطان حسين صفوى براى تسخير قندهار روانه شده بود در مشهد با قشون خود حضور داشت اما نتوانست شهر را آرام كند.در اين حال محمد امين آقا و محمد تقى آقا،به همراه ميرزا ابو الحسن صاحب نسق آستان قدس كه اموال و آذوقه بسيارى ذخيره كرده بودند با گرد آوردن مردانى ماجراجو،به فكر حكومت افتادند.اين در حالى بود كه خبر نزديك شدن افاغنه ابدالى به شهر هر روز به گوش اهالى شهر مى رسيد و وحشت آنها را افزايش مى داد.سه نفر مذكور با استفاده از اين فرصت در 10 محرم 1135 ه.ق در يك حركت سريع اسماعيل خان سپهسالار را دستگير و زندانى نمودند و على قلى خان بيگلربيگى مشهد مقدس را كه توسط سپهسالار معزول و محبوس شده بود به
ص:424
حكومت نشاندند؛اما زمام امور در دست خودشان بود.
اين گروه جديد نيز نتوانستند نظم را به شهر برگردانند و بر نابسامانى اوضاع افزوده شد:«تا حدى كه اول شب بلكه آخر روز كسى از خانه بيرون نمى توانست آمد.»ديرى نگذشت كه يكى ديگر از ماجراجويان شهر به نام حاجى محمد پهلوان مشهور به بابا قدرتى با گرد آوردن طرفدارانى به خانه على قلى خان بيگلربيگى حمله كرد و او را با چندين تن ديگر از جمله ابو الحسن صاحب نسق در جمادى الاول 1135 ه.ق به قتل رساند.بعد از آن به خانه محمد امين آقا و محمد تقى آقا رفته آنها را نيز در همان روز كشت».(1)
احتمال زياد آنها در اطراف حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شده اند.
اسماعيل رضايى
كوثر-حسن
(-1322 ه.ش)
حسن كوثر ملقب به مؤيد الممالك از صاحب منصبان عالى رتبه وزارت دارايى بود.از وى اطلاعاتى بيشتر از آنچه در نامه آستان قدس و تاريخ آستان قدس رضوى آمده است چيزى يافت نشد.كوثر از مردان نيك و با ايمان،رويه اش در زندگى همه وقت كمك و اعانت به خلق بود.(2)
به گفته آقاى اوكتايى رئيس كتابخانه وقت آستان قدس رضوى،وى در سال 1322 ه.ش فوت كرد و در ايوان طلا نزديك عتبه مباركه درب رواق دار السعاده رضوى دفن گرديد.(3)
اگرچه تاريخ فوتش را مؤتمن سال 1327 ثبت كرده است،ليكن آنچه اوكتايى ثبت نموده است صحيح تر است.
بانو در السلطنه ملك زاده همسر
ص:425
كوثر كتابخانه وى را در سال 1326 وقف آستان قدس نمود.(1)اين كتابخانه شامل 204 نسخه خطى و تعداد 1253 نسخه چاپى بوده است.
علينقى معروف به آقازاده كوثر كه در كسوت روحانى و داراى فضل و اخلاق خانوادگى بود،از فرزندان حسن كوثر مى باشد.(2)
على جان سكندرى
كوشك اغلى استاجلو-
امت خان
(-997 ه.ق)
امت خان از امراى مقتدر طايفه استاجلو در عهد شاه طهماسب(930- 984 ه.ق)و شاه عباس صفوى(996- 937 ه.ق)و حاكم مشهد مقدس.
از دوران كودكى و جوانى او در منابع چيزى موجود نيست.در حدود 986 ق در جنگ با ازبك ها همراه با ساير امراى استاجلو،كه در خراسان از طرف شاه طهماسب داراى املاكى بودند،(3)در كنار مرتضى قلى خان پرناك حاكم مشهد، دليرى ها از خود نشان داد.(4)پس از مرگ شاه طهماسب صفوى در سال 984 ه.ق پسرش اسماعيل ميرزا،كه در حدود بيست سال در قلعه قهقهه زندانى شده بود به كمك برخى از امراى قزلباش به حكومت رسيد.در دوران يك ساله سلطنت او بسيارى از كسانى كه با او موافق نبودند مورد آزار قرار گرفتند.طايفه استاجلو نيز كه در دعواى انتخاب شاه جديد،از شاهزاده حمزه ميرزا فرزند ديگر شاه طهماسب حمايت كرده بودند،در سراسر كشور از جمله در خراسان مورد تعقيب واقع شدند و بسيارى از آنها كشته شدند يا اموالشان مصادره گرديد.بعضى از امراى استاجلو به ويژه پس از قتل ولى
ص:426
خليفه شاملو به دست عليقلى خان شاملو؛چون دريافتند كسى به آنها كمك نمى كند،از روى ناچارى راه بازگشت به غرب كشور را در پيش گرفتند.از ميان آنها امت بيگ كوشك اغلى در سمنان توقف كرد.احتمال دارد كه وى در خراسان داراى املاكى بوده است.
همچنين او در رقابت هاى پس از مرگ شاه طهماسب از مدعيان قدرت و از نقش آفرينان حوادث بوده است.(1)
امت خان در سال 997 ه.ق در لشكركشى شاه عباس جوان به خراسان،كه به قصد نبرد با ازبك ها رهسپار اين سامان شده بود،حضور داشت و شاه با كمك افرادى همچون او صدر اعظم و مربى تحميلى خود،مرشد قلى خان استاجلو،را در بسطام از ميان برداشت.(2)اسكندر بيگ منشى از آزرده خاطر بودن استاجلويان عراق به ويژه امت بيگ كه اموالش از سوى مرشد قلى خان مصادره شده بود خبر داده و مى نويسد در ميان گروهى كه شبانه در شاهرود با شمشير به خوابگاه مرشد قلى خان حمله بردند امت بيگ اول شخصى بود كه بر او شمشير زد و سپس با رفقا به اتمام كارش پرداختند.(3)شاه عباس به پاداش اين خدمت بزرگ امت بيگ را به مرتبه بلند خانى سرافراز ساخت و اسباب و يراق مرشد قلى خان را به او بخشيد و نيز دستور داد همراهان مرشد قلى خان هم به خدمت او در آيند.(4)
در همين سفر امت خان از شاه خواست حكومت مشهد را از بوداق خان چگنى گرفته و به او كه از استاجلوهاست و طايفه اش در خراسان داراى موقعيت و پيشينه هستند،بدهد.
توافق شاه با اين درخواست از نفوذ او و نيز اعتماد شاه به او حكايت دارد.
سپاهيان ابراهيم خان استاجلو هم،كه
ص:427
قبلا توسط برادرش مرشد قلى خان به حكومت مشهد رسيده بود،در اختيار امت خان گذاشته شد.امت خان دستور يافت در تنظيم امور حرم و آستانه مقدسه نيز كوشا باشد.(1)
سرپيچى حاكمان نواحى مركزى و غربى و نيز حمله عثمانى ها به ايران شاه را از بازگشت به غرب ايران ناگزير ساخت.(2)با رفتن شاه از خراسان،امت خان با مشكلات جدى مواجه شد.از سويى او توسط اميران گردنكشى همچون بوداق خان چگنى حاكم قبلى مشهد و نيشابور كه از قضا سرپرست فرزند خردسال شاه نيز بود تهديد مى شد و از طرف ديگر عبد اللّه خان ازبك كه از رفتن شاه عباس آگاه بود، فرزند جسور خود عبد المؤمن خان را به محاصره مشهد فرستاد.(3)امت خان كه چاره اى جز سنگر گرفتن در شهر نداشت؛برج و باروى شهر را مستحكم كرد و به نيروهايش دستور داد از شهر دفاع كنند.(4)هم زمان پيكى روانه قزوين ساخت تا شاه را از حمله ازبك ها باخبر و به حركت به سوى خراسان فراخواند.
مولانا عبد اللّه شوشترى از مجتهدان وقت نيز در نامه اى وضع بد مردم مشهد و ضرورت لشكركشى به خراسان را به شاه گوشزد ساخت.شاه در رأس سپاهى به سوى شرق به راه افتاد،اما در تهران بيمار شد و تعدادى از سپاهيان را پيشاپيش به سوى مشهد اعزام كرد.
امت خان كه دلبسته رسيدن شاه به خراسان و شكسته شدن محاصره ازبكان بود به پيشنهاد صلح عبد المؤمن خان جواب رد داد.(5)نبود آذوقه و خوراكى و طولانى شدن مدت محاصره، مرگ بسيارى از ساكنان شهر را موجب شد و بقيه كه از رسيدن هرگونه كمكى نااميد شده بودند به ازبك ها اطلاع دادند كه حاضر به مصالحه هستند.اما
ص:428
ازبك ها به ضعف مردم مشهد پى برده و مصالحه را نپذيرفتند.(1)هنگامى كه امت خان مقاومت در برابر ازبك ها و قلعه دارى را بى فايده ديد همه قنديل هاى طلا و نقره را كه پس از غارت مرتضى قلى خان پرناك،از حاكمان پيشين مشهد،در حرم مطهر گرد آمده بود،براى تبديل كردن به زر براى مخارج لشكر متصرف شد.(2)
برخى از محاصره شدگان كه از شدت محاصره و اعمال امت خان به جان آمده بودند،با ازبكان همراهى كردند و به بيرون قلعه نقب زدند و امكان ورود تعدادى از ازبكان را به شهر و سرانجام گشوده شدن دروازه هاى شهر را فراهم ساختند.مقاومت قزلباش ها سودى نبخشيد و شهر پس از هفت ماه و هفده روز مقاومت(3)در 20 ذى قعده 997 ه.ق سقوط كرد.بزرگان و علما همراه امت خان و جنگجويان در صحن و روضه مقدسه سنگر گرفتند و آتش نبرد بالا گرفت.سرانجام«امت خان جهاد نموده بدانچه مقدور و ممكن بود كوشش نمود.»(4)مؤلف كتاب قصص الخاقانى از دلاورى هاى او و سربازانش و توفيق آنان در كشتن بسيارى از ازبكان و تشويق او به مقاومت از سوى مير مفضل استرآبادى متولى وقت حرم رضوى خبر داده است.(5)عاقبت امت خان از زخم هاى زيادى كه بر بدنش وارد آمده بود در مقابل خيل عظيم ازبكان از پاى درآمد و سرش از تن جدا گرديد.(6)پس از قتل امت خان، ازبكان به مدت يك هفته به قتل و غارت ادامه دادند و بسيارى از سادات و علما و تمام كسانى را كه به حرم پناهنده شده بودند،از جمله مولانا محمد مشكك رستمدارى،از علماى مشهور زمانه،و مير مفضل استرآبادى متولى حرم مطهر و مير محمد حسين
ص:429
معروف به ميربالاى سر را كشتند.(1)
قاضى احمد قمى تعداد كشته شده ها را پنج هزار و هفتصد تن(2)و افوشته اى نطنزى نزديك به دوسه هزار (3)نوشته اند.مولانا شانى در مرثيه اى درباره اين واقعه غم انگيز چنين سروده است:
هنوز اگر بفشارند خاك مشهد را سفينه از شط خون تا به كربلا برود(4)
علاوه بر قتل بسيارى از مردم، تعدادى شبانه از شهر گريختند و عده اى از زنان و دختران به دام اسارت ازبكان دچار گشتند.و«روضه مقدسه»به باد تاراج و غارت رفت.قناديل مرصع و طلا و نقره و شمعدان و مفروشات ظرف و اوانى چينى و كتابخانه سركار فيض آثار به يغما رفت.(5)
رجبعلى يحيايى
ص:430
گروسى-زين العابدين
(-1310 ه.ق)
زين العابدين خان فرزند نجفقلى خان گروسى،از امرا و حكام ايران در عهد سلطنت ناصر الدّين شاه قاجار.
پدر او نجفقلى خان از سرداران نامى عباس ميرزا نايب السلطنه بود،وى مدتى حاكم قلعه اردبيل بود(1)و حراست قلعه«آق اغلان»را در ابتداى جنگ قراباغ برعهده داشته و به مهمان دارى «رديشچوف»سردار روس كه طالب ملاقات عباس ميرزا بود،نيز فرستاده شد.(2)
زين العابدين خان پس از فوت برادرش محمد صادق خان در سال 1260 ه.ق حكومت گروس را به عهده گرفت.در سال 1276 ه.ق از طرف ناصر الدّين شاه يك قطعه نشان سر تيپى و يك رشته حمايل مخصوص آن را دريافت كرد.(3)وى در سال 1278 ه.ق با افواج گروس مأمور قلعه كلات شد.(4)ظاهرا در خصوص مرگ وى بين نويسندگان اختلاف نظر است.
اعتماد السلطنه معتقد است كه وى در مأموريت ساخلوى كلات در سال
ص:431
1278 ه.ق فوت كرد و پسرش عليرضا خان به جاى او به حكومت گروس رسيد و خلعت همايونى را دريافت كرد.(1)ولى سديد السلطنه در سفرنامه خود فوت وى را در سال 1310 ه.ق ذكر كرده است.(2)لوح مرقد وى در دار السياده حرم امام رضا عليه السّلام وجود داشته كه صورت وقف نامه قريه رضائيه بر آن نگاشته شده و بر روى آن سال فوت زين العابدين را 1310 ه.ق نوشته است.(3)از برادران زين العابدين خان از محمد صادق خان بايد ياد كرد كه پس از فوت پدر،حكومت گروس و رياست آن ايل را از طرف عباس ميرزا برعهده داشته است.وى در سال 1260 ه.ق درگذشت و حسنعلى خان امير نظام گروسى معروف،فرزند وى مى باشد.(4)
سيد حسن حسينى
گوركانى-محمد اكبر
(1067-115 ه.ق)
محمد اكبر چهارمين پسر اورنگ زيب،يازدهمين پادشاه گوركانى هند (1068-1118 ه.ق).
او در سال 1067 ه.ق به دنيا آمد و از ده سالگى مقام و منصب دولتى دريافت كرد.(5)در سال 1083 ه.ق اولين ازدواج خود را با«سليمه بانو بيگم»دختر سليمان شكوه،صورت داد و پسرش عبد الوهاب در سال بعد به دنيا آمد.(6)در سال 1085 ه.ق به همراه لشكرى به سمت مرز شمالى هند مأمور شد.(7)و در سال 1087 ه.ق با دختر اللّه قلى پسر مراد قاى كلهر ازدواج كرد،در سال بعد براى نظم بخشيدن به ناحيه مولتان راهى آن ناحيه شد و در سال
ص:432
1091 ه.ق به نواحى چنور اعزام گرديد.(1)
در همين سال او به هواى تخت سلطنت افتاد و عليه پدرش طغيان نمود.علت اين اقدام به طور دقيق مشخص نيست؛اما از گفته هاى اين شاهزاده درباره خودش استنباط مى شود كه او خود را شايسته تر از ديگر برادران براى كار حكومت و پادشاهى مى دانست.(2)اين احساس،باعث زياده خواهى هاى شاهزاده و هراس پدر از او و در نهايت درگيرى بين آن دو شد.
چنين به نظر مى رسد كه محمد اكبر موفقيت چندانى به دست نياورد؛چرا كه خيلى زود بسيارى از فرماندهان كه با او همراهى كرده بودند،به اردوى پدر پيوستند و ديگر طرفدارانش نيز دستگير شدند،او نيز در حالى كه عيال و اطفال خود را بر جاى گذاشت،شبانه فرار كرد.اين اتفاق در سال 1092 ه.ق رخ داده بود؛(3)اما ورود او به ايران طبق گفته خودش در 1098 ق بود؛(4)بنابراين به مدت 6 سال در نواحى مختلف هند متوارى بوده است.
او از طريق خليج فارس وارد ايران شد و هنگامى كه خبر ورودش به شاه سليمان صفوى(1077-1105 ه.ق) رسيد،دستور داد او را با احترام و مراسمى كه در خور يك شاهزاده بود، روانه اصفهان نمايند.او كه در منابع ايرانى با لقب سلطان شناخته مى شود، در عمارت چهل ستون ساكن شد و شاه صفوى خود به ملاقات او رفت.
شاهزاده گوركانى در اين ديدار خواستار كمك نظامى ايران شد تا بتواند تاج و تخت هندوستان را به دست آورد.شاه سليمان كه مردى صلح طلب و عارى از اراده جنگى بود محترمانه اين درخواست را رد كرد،اما
ص:433
قول داد سعى خود را براى اصلاح كار او انجام دهد.(1)
محمد اكبر با اينكه از كمك ايران نااميد شده بود،در اصفهان ساكن شد و بعد از مدتى با اجازه شاه به مشهد مقدس رفت تا به مرزهاى هندوستان نزديك باشد و مسايل را بهتر زير نظر داشته باشد.در اين مدت او با برخى امراء و سرداران هندى در ارتباط بود تا زمينه حركت خود را به هند مهيا كند.با مرگ شاه سليمان در 1105 ه.ق و به تخت نشستن شاه سلطان حسين (1105-1135 ه.ق)محمد اكبر تصميم گرفت با جلب موافقت شاه جديد،بخت خود را بيازمايد و بار ديگر درخواست خود را تكرار كرد.هرچند در ابتدا تقاضاى او مورد تأييد قرار نگرفت اما پس از مدت كوتاهى از سلطنت سلطان حسين روابط سياسى بين ايران و هند به تيرگى گراييد و اين امر فرصتى براى محمد اكبر به وجود آورد.در اين زمان اورنگ زيب پادشاه مغولى هند و پدر سلطان اكبر كه دوران پيرى خود را مى گذراند،بر شيعيان هندى سخت گرفت و«راه آمد و شد ايلچيان (نمايندگان)و مراسلان دوستانه را مسدود نمود.»(2)
اين قضايا شاه و درباريان صفوى را بر آن داشت تا لشكرى را به همراه محمد اكبر روانه هند نمايند.در ابتدا قرار بود 12 هزار سپاهى به فرماندهى سپهسالار ايران،مأمور اين امر شوند، اما با اصرار شاهزاده هندى كه عجله فراوانى براى حركت داشت،تعداد 1500 نفر به سرپرستى محمد سليم بيگ بيگدلى شاملو،داروغه فراش خانه، در نهم شوال 1107 ه.ق به همراه شاهزاده از اصفهان خارج شدند.(3)
علاوه بر آن دستور داده شد امراى خراسان 1500 نفر از مردان جنگى خود و ايلات خراسان در حدود دوسه هزار را با او همراه كنند و مخارج اين لشكركشى از خزانه اى كه به قندهار
ص:434
فرستاده شده بود تأمين شود.(1)اردوى شاهزاده در 20 شوال همين سال وارد قم شد و محمد اكبر بعد از زيارت قبر حضرت معصومه سلام اللّه عليها و خلعت دادن به خدمتگزاران مرقد،از آن شهر به سمت مشهد حركت كرد.(2)او در روز ذى حجه به مشهد رسيد و در ابتدا به زيارت حرم حضرت رضا عليه السّلام شتافت در حالى كه توسط متولى و امراى اين شهر مورد استقبال قرار گرفت.در عصر روز عيد قربان كه دوباره به زيارت حرم رفت يك قنديل مشبك طلايى به وزن يك صد و هشتاد و سه مثقال و يك چهل چراغ بلورى وقف روضه منوره كرد و به همراه شاهزاده صفوى كه حاكم مشهد بود دو شب در كشيك حرم خدمت كرد.(3)
محمد اكبر براى جبران كمبودهاى مالى خويش دستور داد مقدارى از ظروف و آلات قيمتيى كه به همراه داشت را در ضراب خانه مشهد به سكه تبديل كنند تا بين سپاهيان تقسيم شود.
او در صفر 1108 ه.ق از مشهد خارج شد و به سوى هرات حركت كرد؛مدتى در هرات به تجديد قوا پرداخت و روانه قندهار شد.در 25 صفر وارد اين شهر شد و با وجود اينكه محمد على خان، بيگلربيگى قندهار از او استقبال كرد اما كمك چندانى براى تجهيز سپاه به او ننمود.يكى از دلايل آن بود كه در اين زمان افاغنه مستقر در قندهار با هند ارتباط حسنه اى داشتند ولى با دربار صفوى در كشمكش بودند؛بنابراين وزير شاهزاده گوركانى كه محمد خان نام داشت،نتوانست نيروى چندانى جمع آورى نمايد.محمد اكبر از قندهار با متحدين خود در هند و بلوچستان از جمله مير محراب بلوچ ارتباط برقرار كرد و با آنها در«شال»وعده ديدار گذاشت.او در ربيع الاول همين سال به سمت اين ناحيه حركت كرد اما وقتى به آنجا رسيد دريافت كه بسيارى از وعده هايى،كه او به اميد آنها روانه هند شده،
ص:435
بى اساس بوده است و نه تنها هيچ يك از آن افراد به ياريش نيامدند؛بلكه مير محراب قصد دارد او را دستگير و تسليم اورنگ زيب نمايد.اين واقعيت ها شاهزاده محمد اكبر را مجبور كرد بار ديگر ناكام به سوى قندهار برگردد و در آن شهر منتظر فرصتى ديگر باشد.(1)
از شرح زندگى او بعد از اين اطلاعى در دست نيست فقط مى دانيم كه او در ناحيه فراه قندهار مستقر شد و همچنان در پى اين بود كه با دريافت كمكى از دربار ايران به هدف خود برسد؛(2)اما هيچ وقت موفق نشد.گويا در اواخر عمر در مشهد بوده است و در سال 1115 ه.ق در همين شهر فوت نمود و در حرم مطهر رضوى دفن گرديد.بنا به گفته پدرش،اورنگ زيب،كه از او آزرده خاطر بود و به واقع دشمن او محسوب مى شد دو چيز مايه عاقبت بخيرى او شده است يكى اينكه«نماز جماعت و جمعات از او ترك نمى شد و از مخالفان دين باكى(نداشت)و دوم اينكه در مشهد معلى محل كفش كن روضه منوره حضرت ثامن 7 او را مرقد نصيب شد.»(3)
لازم به يادآورى است كه برخى مورخين گذشته مانند مهدى قلى خان هدايت و به پيروى او نويسندگان معاصر فوت اكبر را در زمان سلطنت شاه سليمان اول ذكر كرده اند در صورتى كه به هيچ وجه مبناى درستى ندارد.
اسماعيل رضايى
ص:436
لشكرنويس نورى-
ميرزا سيد محمد
(-زنده 1303 ه.ق)
ميرزا سيد محمد ملقب به لشكر نويس نورى يا مؤتمن، لشكرنويس باشى خراسان(1)و نويسنده سفرنامه مرو.
وى پسر ميرزا صادق لشكرنويس(2)و خواهرزاده ميرزا آقا خان نورى صدر اعظم ناصر الدّين شاه(3)و از مالكان نور مازندران بوده است.(4)از دوران اوليه زندگى او اطلاعى در دست نيست،اما چون او از سويى در سال 1274 ه.ق از طرف ناصر الدّين شاه قاجار به مقام لشكرنويس باشى خراسان برگزيده شد و به اقامت در مشهد مأمور شد(5)و ازسوى ديگر و بنا به گفته اعتماد السلطنه پدرش هم لشكرنويس باشى خراسان بوده است؛مى توان حدس زد كه وى سال ها قبل كار خود را در امور لشكرى و ادارى آغاز كرده و حداقل مدتى را هم در تهران عصر ناصرى گذرانده است.
ميرزا سيد محمد،آن گونه كه خود در سفرنامه مرو نوشته است،در
ص:437
خراسان به«انجام خدمات لشكرى و تحمل زحمات قشونى»پرداخت.(1)تا اينكه در سال 1276 ه.ق از سوى ناصر الدّين شاه دستور يافت سپاه پنجاه هزار نفره ايران را كه به فرماندهى حمزه ميرزا حشمت الدوله و وزيرش قوام الدوله آشتيانى عازم سركوبى تركمانان تكه و سالور در نواحى مرو و تركستان و تصرف آن نواحى بود،همراهى كند.(2)
حاصل اين همراهى سفرنامه اى است كه ميرزا سيد محمد در جمادى الاول سال 1277 ه.ق نوشته و به نام سفرنامه مرو معروف شده است.اين سفرنامه شرح بسيار جالبى است از چگونگى شكست مفتضحانه لشكر بى سامان ايران از عده كمى از تركمانان.طبق نوشته خود ميرزا سيد محمد،لشكركشى سپاه ايران عليه تركمانان در اول ذيقعده 1276 ه.ق ازكال ياقوتى در سه فرسنگى مشهد آغاز شد.(3)اما لشكر از همان ابتداى سفر از بى لياقتى فرماندهان و اختلاف نظر آنان و بى برنامگى رنج مى برد و در عين حال به پيروزى خود كاملا اميدوار و مغرور بود و همين يكى از علل شكست آنها شد.سپاه ايران كه پس از تحمل سختى هاى فراوان به مرو رسيد اندك اندك با حملات ايذايى تركمان ها شكيبايى خود را از دست داد و فرار برخى از فرماندهان و خوددارى از رويارويى با تركمانان به ازهم پاشيدگى كامل سپاه و هلاك شدن بسيارى از افراد لشكر براثر تشنگى و آوارگى شد و عده زيادى هم به دست تركمان ها كشته يا اسير شدند.
ميرزا سيد محمد لشكرنويس هم يكى از افرادى بود كه در اين سفر رنج بسيارى را متحمل شد و نه تنها همه اموال همراه خود را از دست داد بلكه نزديك بود جان خود را نيز از دست بدهد.(4)ميرزا سيد محمد اين سفرنامه را كه بدون ملاحظات سياسى نوشته بود به
ص:438
ناصر الدّين شاه تقديم كرد.(1)از اين تاريخ تا سال 1301 ه.ق از زندگى سيد محمد اطلاع دقيقى در دست نيست و احتمالا به دليل همين صراحت گفتار از چشم شاه افتاد.محسن فرزانه كه از نوه هاى اوست و شرح كوتاهى از زندگانى او را در مجله ادبيات دانشگاه تهران نگاشته است در اين باره مى نويسد:ميرزا سيد محمد در اين زمان گاه در مشهد و گاه در تهران مى زيسته و به خاطر اينكه در سفرنامه اش شهامت و بى غرضى به خرج داده و ناشايسته بودن فرماندهان و بى نظمى قواى ايران را به خوبى بيان كرده بود مورد بى مهرى واقع شده و عنوان و منصبى نداشته است و به سفرنامه او هم اجازه چاپ داده نشد.(2)
خود سيد محمد هم در نامه اى كه حدود بيست و پنج سال بعد از اين واقعه به ناصر الدّين شاه نوشته و در آخر سفرنامه او چاپ شده به اين بى سرو سامانى اشاره كرده و از شاه مى خواهد حال كه با لطف والى جديد خراسان و سيستان و متولى آستان قدس يعنى عبد الوهاب خان آصف الدوله شيرازى (توليت 1301-1303 ه.ق)دوباره به منصب لشكرنويس باشى خراسان برگزيده شده است مورد توجه شاه واقع و برايش لقب و حقوق صادر شود.(3)
عبد الوهاب خان آصف الدوله در نامه اى درباره وى به تهران مى نويسد:
قبلا دو نامه راجع به وى نوشته و خواستار حقوق و لقب شدم،اما از تهران جوابى نيامده است.اين مرد در خراسان شب و روز«در كمال صدق و درستى مشغول خدمت است.به علاوه سال ها در خراسان خدمت مى كند از سفر مرو تاكنون.خيلى مرد نجيب معقول آرام خدمتگزار»است و افرادى مانند او همه«صاحب لقب و عصاى مرصع و امتيازات ديگر»هستند اما ميرزا سيد محمد كه لياقت دارد بدون دليل از داشتن عنوان محروم است.
ص:439
آصف الدوله سپس خواهش مى كند كه براى سيد محمد فرمانى نوشته شود و عصاى مرصع به او اعطا گردد و يك فرمان اضافه مواجبى دويست تومانى نيز از محل درآمد خراسان براى او صادر شود.(1)با پيگيرى هاى آصف الدوله سرانجام ناصر الدّين شاه در همين سال يك قبضه عصاى مرصع به ميرزا سيد محمد اهدا مى كند زيرا در نامه ديگرى كه آصف الدوله به تهران نوشته از اين بابت اظهار خشنودى كرده است.(2)به هرحال ميرزا سيد محمد در سال 1306 ه.ق هم در خراسان عنوان لشكرنويس باشى خراسان را داشته است و چندى نيز در همين سمت به شيراز رفته است.
ميرزا سيد محمد به خاطر روحيه آزادى خواهانه اى كه داشت به سوى انجمن هاى روشنفكرى كشيده شده با پسرش ميرزا محمد على خان عضو انجمنى گرديد كه در دوره مظفر الدّين شاه عليه امين السلطان شبانه پخش مى كردند.(3)
او در سال 1318 ه.ق،هنگامى كه از شيراز مأمور و رهسپار مشهد بود،در نيشابور فوت كرد و در رواق دار الضيافه آستان قدس رضوى به خاك سپرده شد.(4)سيد محمد چهار پسر و يك دختر داشته است:ميرزا احمد خان جلال الدوله كه ارشد فرزندان بود،پس از پدر لشكرنويس خراسان شد و پس از فوت در دار الضيافه آستان قدس در كنار پدر مدفون شد.(5)ميرزا محمد على خان نورى كه با پدر در انجمن معارف فعاليت داشت به هنگامى كه شبانگاه در خانه او ريختند تا او را دستگير كنند از بام افتاد و درگذشت.(6)اما مهمترين يادگار ميرزا سيد محمد لشكرنويس بى شك سفرنامه اوست كه از آخرين سال هاى سلطه ايران بر مرو خبر
ص:440
مى دهد و اهميت آن در دقيق بودن و تشريح جزئيات اين سفر است كه ابتدا آنها را به صورت يادداشت روزانه نوشته و سپس در يك رساله تنظيم و به پيشگاه ناصر الدّين شاه تقديم كرده است(1)و در آن به درستى علت شكست ذلت بار سپاه ايران را توضيح داده است.
آنچه در پايان ناگزير از گفتن آن در مورد سيد محمد مؤتمن هستيم اين است كه وى شخصى روشن انديش و درستكار بوده است و مى توان سه دليل براى اين ادعاى ذكر كرد:اول سفرنامه او نشان از درك درست او از حقايق در دوران سلطنتى مستبد و رو به زوال دارد.دوم بركشيده شدن او پس از 24 سال كنار گذاشته شدن از سوى متولى درستكار آستان قدس مى باشد كه در مقابل افراد سودجو موضع گيرى كرده بود و سوم گرايش و عضويت وى در سازمان هاى آزاديخواه.
رجبعلى يحيايى
ص:441
مرعشى حسينى-
بدر شرف بيگم
(-بعد از 1135 ه.ق)
بدر شرف بيگم دختر بزرگ ميرزا محمد على مرعشى حسينى اصفهانى متولى آستان قدس از خاندان بزرگ و صاحب نفوذ سادات اصفهان و اعقاب مرعشيان مازندران.
پدرش ميرزا محمد على پس از بازگشت جدش ميرزا داود متولى (1065-1127 ه.ق)از مشهد (1117 ه.ق)،نيابت توليت بارگاه منور رضوى را از سوى پدر برعهده گرفت و مدتى نيز متولى آستان قدس گرديد.(1)
از دوران كودكى بدر شرف بيگم اطلاعى در دست نيست.مسلما در اين دوران وى همراه پدر در مشهد مى زيسته است.در هنگام هجوم افاغنه به اصفهان،در سال هاى 1134 و 1135 ه.ق پدرش ميرزا محمد على مجبور به ترك مشهد و رفتن به قزوين گرديد.در قزوين طهماسب ميرزا(شاه طهماسب دوم)كه براى جمع آورى سپاه و شكست محاصره اصفهان در آن شهر به سر مى برد،وى را حاكم شهر كرد و خود عازم آذربايجان گرديد.پس از مدتى محمود خان افغان سپاهى به سردارى صيدال خان افغان و آقاسى خان بلوچ به قزوين فرستاد تا طهماسب ميرزا را سركوب كنند.ميرزا محمد على كه عهده دار دفاع از شهر بود،مقاومت كرد اما براثر توپ باران شدن عمارتى كه در آن پناه گرفته بود در زير آوار ماند
ص:442
و پس از چندى زمين گير شدن در گذشت.(1)پس از تصرف قزوين،بدر شرف بيگم توسط صيدال خان افغان به زنى گرفته شد كه حاصل اين ازدواج دو فرزند به نام«كريم خان»و« شرف جهان بيگم»بود.پس از اينكه نادر افشار توانست افاغنه را در جنگ هاى پياپى شكست دهد،برادرش ابراهيم خان ظهير الدوله در حالى كه بدر شرف زن صيدال خان افغان بود وى را به رضايت يا اجبار به همسرى خود در آورد.از اين ازدواج هم فرزندى به نام «كاظم خان»پاى به عرصه وجود نهاد.
اما زندگى او با ابراهيم خان نيز نبايد زياد طول كشيده باشد زيرا پس از مدتى ابراهيم خان در جنگ با لزگى ها در 1151 ه.ق كشته شد.
سال فوت بدر شرف بيگم مشخص نيست و معلوم نيست او زودتر فوت كرده يا شوهرش ابراهيم خان كه در سال 1151 ه.ق كشته شد ولى به هر حال اين زندگانى دوامى نياورده است.
اما به ازدواج درآمدن او از سوى صيدال خان و سپس ابراهيم خان و نيز به زنى برداشته شدن خواهر ديگرش زيب النساء بيگم از سوى على قلى خان،برادرزاده نادر شاه و عادل شاه بعدى،و نيز ازدواج احمد خان درانى با يكى ديگر از خواهران او به نام زينت نساء بيگم كه در سال 1183 ه.ق در كابل درگذشته است.(2)همه حاكى از اين است كه اين زنان از پايگاه اجتماعى بالايى برخوردار بوده اند؛زيرا از طرف پدر از خاندان سادات مرعشى بوده اند و از طرفى ريشه آنان در خاندان صفويه بود كه در اين دوران هنوز در ايران طرفداران زيادى داشته اند.
بدر شرف بيگم در مشهد مقدس فوت نمود و در«عمارات آستان مقدسه مدفون گرديد.»(3)از فرزندان او كريم خان كه از صيدال خان به وجود آمد، مرد خوش سيما و غيور اما سفاك و در محرمات بى قيد بود،او در مشهد
ص:443
مى زيست اما به واسطه به قتل رساندن ميرزا بيك مكرى ماندن در مشهد را صلاح ندانست و ترك وطن كرد و در حدود سال 1190 در هند درگذشت.
دختر ديگر بدر شرف بيگم كه او نيز محصول ازدواج او با صيدال خان بود، شرف جهان بيگم نام داشت و به ازدواج شجاع خان قرقلو درآمد.او توسط همسرش به ابيورد برده شد اما از آنجا كه شرف جهان مى خواست در مشهد ساكن باشد و شوهرش مايل به اين كار نبود بين آن دو اختلاف پيش آمد.شبى شجاع خان او را خفه كرد و جنازه اش را براى دفن به مشهد فرستاد.(1)
سومين فرزند وى كاظم خان كه از شوهر دومش يعنى ابراهيم خان افشار برادر نادر بود در سن جوانى به دست شاهرخ افشار كور گرديد.او در مشهد ساكن بود و علم فقه و اصول و رياضى و هيئت را بااين كه نابينا بود فراگرفت و در مشهد مقدس درگذشت.(2)
خواهران بدر شرف بيگم به نام حور شرف بيگم(م حدود 1179 ه.ق)همسر اصلان خان افشار و زيب النساء بيگم (م حدود 1167 ه.ق)همسر على شاه افشار نيز در مشهد فوت كرده اند.(3)
رجبعلى يحيايى
مرعشى حسينى اصفهانى-
ميرزا عبد اللّه
(1042-1074 ه.ق)
ميرزا عبد اللّه بزرگترين فرزند ميرزا محمد شفيع مرعشى حسينى اصفهانى (1016-1091 ه.ق)از نوادگان مير قوام الدّين مرعشى بنيان گذار حكومت مرعشيان مازندران است كه اجدادش به اصفهان مهاجرت كرده اند.پدرش ميرزا محمد شفيع فرزند ميرزا رحمة اللّه از بزرگان و علما و نويسنده آثارى همچون بحر الفوائد؛(4)به هنگام حكومت شاه عباس دوم(1055-1077 ه.ق)و
ص:444
حكومت شاه سليمان(1077- 1105 ه.ق)در دستگاه دولت صفوى صاحب مشاغلى چون رياست ديوان موقوفات كل ايران بوده است.(1)ميرزا عبد اللّه در سال 1042 ه.ق در اصفهان متولد گرديد و در همان جا بزرگ شد.(2)
از كودكى وى اطلاعى در دست نيست اما بى ترديد وى در اين دوران به آموختن علوم متداول عصر خود پرداخته است زيرا بعدها از فضلا و بزرگترين شعراى عصر شاه عباس دوم گرديد.از آنجا كه خاندان وى از خاندان هاى بزرگ زمان خود بود و در دستگاه هاى دولتى نقش مهمى داشت وى نيز نزد صفويان از احترام خاصى برخوردار بود و به همين خاطر دختر شاه عباس دوم،عزت شرف بيگم را به همسرى گرفت.(3)ازاين پس هميشه همراه اردوى شاهى بود و تمام عمر خود را به هم نشينى با بزرگان دربارى گذراند.(4)وى به تركى و فارسى شعر مى سرود و ديوان شعرش بالغ بر ده هزار بيت بوده است.ولى قلى شاملو كه هم زمان با وى بوده تخلص شعرى او را «عشق»عنوان كرده است.(5)اما سلطان هاشم ميرزا نويسنده زبور آل داود هم كه كتاب خود را به طور اختصاص به خاندان مرعشيان و ارتباط آنها با صفويه اختصاص داده است و نظر او را به راحتى نمى توان مورد ترديد قرار داد تخلص وى را«مرعش»نوشته است.و مى نويسد:«ديوان ايشان مشهور و اشعار ايشان معروف است و در انشاء و معما يد تمام داشته اند.»(6)بيت زير از نمونه اشعار اوست كه صاحب قصص الخاقانى آورده است:
آرزو به چندين رنگ،مى كند ز دل پرواز آسمان طاوس است اين دلى كه من دارم(7)
ميرزا عبد اللّه هنگام همراهى در يكى
ص:445
از سفرهاى شاه عباس دوم از قزوين به قصد مازندران به سال 1074 ه.ق در سن سى سالگى در تهران دار فانى را وداع گفت.جنازه وى براى دفن در روضه رضويه امام هشتم به مشهد حمل شد.(1)و در«درب آستانه»مدفون گرديد.(2)از او يك پسر و سه دختر باقى ماند.پسرش ميرزا محمد داود كه در 17 ربيع الاول 1065 ه.ق متولد شد نيز مانند پدر در شعر و معما و تاريخ و علم سياق مهارت زيادى به دست آورد و در جوانى پس از فوت عموى خود ميرزا حبيب اللّه به منصب استيفاى موقوفات كل ممالك ايران منصوب شد و يازده سال اين منصب را داشت.شرح حال وى در جلد سوم همين مجموعه آمده است.
رجبعلى يحيايى
مروى-احمد خان
(-1148 ه.ق)
احمد خان مروى كه با نام«احمد سلطان كهرى مروى»هم آمده است(3)از بزرگان قاجارى مرو و سردار نادر شاه افشار بود.
قاجارها به وسيله شاه عباس كبير از تبريز به حوالى مرو كوچ داده شدند.(4)
در مرو و اطراف آن علاوه بر قاجارها، قبايلى از تاتارها نيز زندگى مى كردند و اغلب بين اين دو گروه درگيرى رخ مى داد.به علت فزونى طوايف تركمن و تاتار بيشتر پيروزى و قدرت با آنها بود، تا جايى كه قاجارها مجبور به ترك شهر و تحصن در قلاع اطراف شدند.برخى بزرگان قاجارى از جمله شاه قلى بيگ و احمد سلطان مروى براى رويارويى با رقيب خويش و به دست آوردن حامى در 1136 ه.ق روانه ابيورد شدند تا از نادر افشار كه جنگاورى هايش در آن
ص:446
نواحى شهرت يافته بود كمك بگيرند.
نادر توجهى به درخواست ايشان نكرد و آنها به نزد محمد رضا خان زعفرانلو در بجنورد رفتند و او مروى ها را به خدمت در نزد ملك محمود سيستانى كه در مشهد بود تشويق كرد و آنها روانه مشهد شدند.در ابتدا توسط ملك محمود مورد استقبال قرار گرفتند؛اما پس از چندى يكى از رقباى تاتار آنها به نام عسكر بيك تاتار به مشهد آمد و با پرداخت هدايايى به ملك،او را با خود همراه كرد.سركردگان مزبور كه از تلاش خود نتيجه اى كسب نكردند به مرو برگشتند و براى مدتى همراه قبايل خويش در«تركمان قلعه»در اطراف مرو ساكن شدند.(1)
درگيرى هاى تاتارها و قاجارهاى مرو همچنان ادامه يافت و شرايط بر قاجارها چنان سخت شد كه آنها قصد نمودند دوباره به ابيورد بروند.در همين زمان نامه اى از نادر به دست آنها رسيد كه به زودى به مرو خواهد آمد.دوباره شاه قلى بيگ،احمد سلطان و محمد على بيگ بلدباشى بيات با جمعى ديگر عازم شدند و به اردوى نادر پيوستند(2)و همراه او به مرو لشكر كشيدند.بعد از شكست تاتارها،فولاد بيگ قاجار حاكم شهر شد.از اين زمان به بعد احمد خان به همراه تعداد ديگرى از مروى ها در ركاب نادر حضور داشت و در همه جنگ هاى نادر با او همراه بود و به تدريج يكى از سرداران نزديك او شد.
وى در 1139 ه.ق به پاداش شركت در شكست اكراد شمال خراسان مورد عنايت قرار گرفت و خلعت دريافت كرد.(3)
بعد از برگشت از شمال خراسان نادر،شاه طهماسب دوم را كه با اكراد همراهى كرده بود در«دولتخانه»تحت نظر قرار داد و قلندر بيگ ترخان و احمد خان مروى را مأمور حفاظت از او قرار داد.(4)احمد خان در جنگ هاى
ص:447
نادر با افاغنه در 1139 و 1141 ه.ق حضور داشت.(1)در همين سال (1141 ه.ق)،كه نادر به همراه شاه طهماسب به سمت مازندران در حركت بود،نامه هايى از ذو الفقار خان و محمد على خان امراى مازندران به شاه طهماسب رسيد كه او را دعوت به همكارى و مخالفت با نادر كرده بودند.
نادر افشار كه موضوع را دريافت بعد از خلع سلاح كردن غلامان شاه صفوى به احمد خان و قلندر بيگ مروى دستور داد او را به مشهد بازگرداندند.آنها هم او را در چارباغ شهر تحت نظر قرار دادند.(2)
در جنگ هاى بعدى از جمله جنگ مهمان دوست در 1142 ه.ق و جنگ با عثمان پاشا در همدان و تسخير تبريز، احمد خان به عنوان يك فرمانده حضور داشت.(3)زمانى كه ابراهيم خان حاكم خراسان خبر حمله افاغنه به مشهد را به نادر رساند احمد خان مأمور شد با نامه هايى كه خطاب به بزرگان خراسان نوشته شده بود روانه اين شهر شود و اهالى آنجا را پشتيبانى كند.او در قزوين با نامه اى از ابراهيم خان مواجه شد كه خبر برگشت افغانى ها را به همراه داشت؛بنابراين از قزوين پيش تر نرفت.(4)
در سال 1145 ه.ق احمد خان به حكومت فارس تعيين شد و او با جمعى از لشكريان روانه منطقه مزبور گرديد.(5)
در همين زمان محمد خان بلوچ حاكم كهگيلويه كه طغيان كرده بود با هماهنگى برخى از بزرگان شيرازى به مقابله احمد خان آمد.در جنگى كه بين دو طرف در حوالى شيراز صورت گرفت احمد خان شكست خورد و به داخل ارگ عقب نشينى كرد،محمد خان از وى خواست كه اطاعت بپذيرد
ص:448
اما وى قبول نكرد.در نهايت با پيوستن بيرامعلى خان بيات و فضل بيگ به محمد خان،قلعه به تصرف او درآمد و احمد خان اسير شد و به همراه يك صد تن از جنگاوران خراسانى در قلعه زندانى گرديد.(1)
بعد از شكست محمد خان توسط طهماسب خان جلاير،احمد خان از زندان آزاد شد و همچنان به عنوان حاكم فارس در خدمت خان جلاير باقى ماند.(2)اين دو سردار يعنى طهماسب خان جلاير و احمد خان از اين زمان به بعد در بيشتر حوادث در كنار يكديگر بودند.آنها تعقيب محمد خان بلوچ را ادامه دادند و او را در قلعه«كنگ يا خنج»به همراه شيخ احمد مدنى در محاصره گرفتند؛اما نتوانستند به سرعت آن را تصرف كنند و اين محاصره دو ماه به طول كشيد؛بالاخره با تسليم شدن شيخ احمد و متوارى شدن محمد خان،قلعه به تصرف در آمد.بنا به دستور احمد خان تعداد زيادى از«صغير و كبير»قلعه باغ در حوالى خنج كشته شدند و اموال آنها به غارت رفت.(3)
بعد از خاتمه كار محمد خان بلوچ، احمد خان به همراه طهماسب خان روانه داغستان شدند و به نادر پيوستند(4)و در جنگ هاى اين منطقه هم اين دو سردار در كنار هم جنگيدند.
آنها توانستند در 1147 ه.ق سرخاب لزگى را در حوالى قلعه شماخى شكست دهند.(5)در اين جنگ ها فرماندهى اصلى با طهماسب خان بوده است اما مؤلف عالم آرا بيش از حد همشهرى خويش(احمد خان)را تمجيد كرده است.در همين زمان خبر سركشى دلاور خان تايمنى توسط بيگلربيگى هرات به نادر رسيد.او هم دو سردار
ص:449
مذكور را مأمور كرد به سرعت به سوى فارس حركت كنند و با قشونى از الوار و كهگيلويه روانه هرات شوند.آنها نيز طبق دستور متوجه هرات شدند و با نيروهايى از خراسان به جنگ دلاور خان حركت كردند.(1)جنگ هاى بين سرداران و طوايف تايمنى بيش از يك ماه به طول انجاميد و عاقبت دلاور خان كه از حسين شاه افغانى هم كمك مى گرفت شكست خورد و احمد خان به همراه طهماسب به هرات برگشت.(2)
در سال 1148 ه.ق احمد خان هم در دشت مغان حضور يافت و به همراه طهماسب خان و حسنعلى معيرباشى مأمور بود كه با رايزنى در بين خوانين و امرايى كه حضور داشتند زمينه قبول پادشاهى نادر را فراهم آوردند و در اين كار خويش موفق شدند.(3)بعد از پايان مراسم تاجگذارى نادر شاه طهماسب، خان جلاير همراه رضا قلى ميرزا فرزند نادر روانه بلخ شدند و با شكست ابو الفيض خان،حاكم ماوراءالنهر به پيش روى خود در نواحى داخل تركستان ادامه دادند.اين امر موافق طبع نادر نيفتاد و براى بازگرداندن آنها احمد خان مروى را با نامه هاى توبيخ آميز خطاب به طهماسب خان و رضا قلى ميرزا روانه ماوراءالنهر كرد و به او دستور داد كه خان جلاير را تأديب كند؛ احمد خان راهى آن مناطق شد اما به علت يخبندان نتوانست از جيحون بگذرد بنابراين چاپارى فرستاد تا رضا قلى خان و سپاهش به بلخ برگردند.
احمد خان طبق دستور نادر در حضور جمع به ظاهر طهماسب را تنبيه كرد و اختيار همه امور رضا قلى ميرزا را خود برعهده گرفت.او به تدريج موقعيت خوبى به دست آورد به طورى كه طهماسب خان را كنار زد اين قضيه موجب ايجاد عداوت بين دو سردار شد.بعد از مدت كوتاهى احمد خان مريض شد و در اثر آن فوت نمود.بنا به قولى وى توسط طهماسب خان جلاير
ص:450
مسموم شده است.(1)اين امر با توجه به پيش آمدهايى كه گفته شد بعيد به نظر نمى رسد.به دستور رضا قلى ميرزا، جسد احمد خان به همراه چند نفر راهى مشهد شد،در بين راه گروهى از طايفه قبچاق به حاملان جسد حمله كردند و چند نفر از آنها را كشتند.رضا قلى خان عده اى ديگر از مروى ها را فرستاد و آنها جسد احمد خان را به مشهد آورده و در پايين پاى حضرت دفن كردند.(2)
فوت او در همان سال 1148 ه.ق رخ داده است.
اسماعيل رضايى
مروى-پير محمد خان
(-1150 ه.ق)
پير محمد خان مروى از رجال سياسى و نظامى اواخر عهد صفوى و اوايل دوره نادر.
حضور او در صحنه حوادث سياسى با فعاليت هاى ملك محمود سيستانى پيوند خورده است.ملك محمود،در روزهاى آخر حكومت صفوى و تسلط افاغنه بر ايران به فكر استقلال و تشكيل حكومت افتاد.او در 1332 ه.ق شهر تون(فردوسى كنونى)را تصرف كرد و اعتنايى به فرامين حاكم خراسان نداشت.اسماعيل غلام،سپهسالار خراسان از جانب شاه سلطان حسين، اين وضعيت را تاب نياورد و فتحعلى خان قاجار را به سراغ او فرستاد.ملك محمود در قلعه تون محاصره شد و اين وضع تا يك ماه ادامه داشت؛تا«اينكه پير محمد خان نامى كه فرش ملازمت در خانه فتحعلى خان گسترده بود به او خيانت كرد و ملك را از ضعف حال لشكر قزلباش»آگاه كرد.ملك محمود نيز نيروهاى خود را گرد آورد و در جنگى كه رخ داد فتحعلى خان كشته شد و سپاهش متفرق شدند.(3)
پس از آن پير محمد خان به ملك محمود پيوست و جزو يكى از نزديكان
ص:451
او در 1135 ه.ق وارد شهر مشهد شد.
در آنجا از طرف ملك محمود به حكومت ناحيه جنابد(گناباد)از توابع مشهد منصوب شد.زمانى كه نادر افشار و شاه طهماسب دوم در 1139 ه.ق براى تصرف مشهد از قوچان حمله كردند پير محمد در مقابل آنها مقاومت كرد ولى شكست خورد(1)و به همراه ملك محمود در قلعه مشهد متحصن شد.نادر افشار و همراهانش مشهد را محاصره كردند،اما نتوانستند كارى از پيش ببرند.پير محمد خان در اين جنگ به عنوان سردار ملك محمود حفاظت از دروازه«على آمويه»را به عهده داشت.(2)
ولى بار ديگر با مخالفان همراه شد و به نادر پيغام داد كه حاضر است دروازه را به روى آنها بگشايد و نادر هم از اين پيشنهاد استقبال كرد.پير محمد در شب شانزدهم ربيع الثانى 1139 ه.ق دروازه مير على آمويه مشهد را گشود و ملك محمود سيستانى مجبور به تسليم شد.(3)
به پاداش اين خدمت پير محمد لقب خانى گرفت و حكومت جام(تربت جام)به او واگذار شد(4)اما چندان در اين منطقه حضور نيافت چون در لشكركشى هاى غرب همراه نادر بود.در سال 1142 ه.ق بنا به دستور نادر افشار چهارصد خانوار از قوم بختيارى،كه در نواحى غرب ايران ساكن بودند و هر چندگاهى شورش مى كردند،در اختيار پير محمد خان قرار گرفتند تا آنها را در ناحيه جام مستقر سازد.(5)
پير محمد خان كه بنا به تصديق دوست و دشمن از قدرت فرماندهى و جنگاورى بالايى برخوردار بود توانست به تدريج خود را به عنوان يكى از سرداران طراز اول نادر تثبيت كند به خصوص در جنگ براى فتح هرات در 1149 ه.ق،او نقش مثبت و
ص:452
چشمگيرى ايفا نمود و به همين خاطر بعد از فتح شهر توسط نادر به عنوان بيگلربيگى هرات تعيين گرديد(1)و سركردگان قزلباش ساكن در آن نواحى تحت فرمان او قرار گرفتند.(2)همه خوانين و سرداران اين ناحيه تن به اين كار دادند ولى دلاور خان تايمنى كه فرمانده قبايل بزرگى از تركمنان بود و چندين بار از دستور نادر سرپيچى كرده بود؛از اين كار امتناع نمود.بنابراين پير محمد خان به همراه طهماسب قلى خان جلاير در چندين نوبت با او جنگيدند.(3)
پير محمد خان هم مانند ديگر خوانين و سركردگان به سال 1148 ه.ق در دشت مغان حاضر شد تا شاهد تاجگذارى نادر افشار باشد.(4)بعد از مراسم،او از منصب بيگلربيگى هرات عزل شد و به همراه اسلمش خان بيگلربيگى سابق تفليس مأمور تنبيه و تأديب سركشان بلوچستان گرديد.(5)در اين زمان محبت خان و الياس خان بلوچ در مناطق شرق و جنوب شرق سركشى مى كردند،اين دو سردار به همراه لشكر با تجهيزات كامل روانه بلوچستان شدند.مؤلف عالم آرا كه اين لشكركشى را با تفصيل بيان كرده است آغاز حركت را از شيراز و در سال 1149 ه.ق دانسته است(6)و مؤلف جهانگشا از اصفهان و در 1148 ه.ق دانسته است.(7)اما روايت جهانگشا درست تر به نظر مى آيد زيرا نادر از مسير اصفهان و از كرمان راهى قندهار شد و اين سرداران را به بلوچستان فرستاد.
سرداران مذكور از راه جنوب،راهى بلوچستان شدند و در همان نواحى چندين بار محبت خان را شكست دادند.در ادامه آنها،قلاع شميل ميناب، شال و جاقلق را تصرف كردند.در اين
ص:453
جنگ ها فرماندهى اصلى با پير محمد خان بود كه به خوبى از عهده اين كار برآمد .او همه سپاه را با خود همراه كرد اما نتوانست از موقعيت هاى خويش به خوبى استفاده كند؛زيرا براثر سخت گيرى كه بر مردم منطقه وارد كرد شورش دوباره آنها را برانگيخت و تلفات زيادى را متحمل شد؛از جمله ضربت خان،حاكم قلعه شال،مقاومت مردانه اى كرد و گرچه عاقبت شكست خورد و كشته شد اما براى مدتى پير محمد و سپاهش را در بيابان هاى خشك بلوچستان به زحمت انداخت.(1)
در اين ميان بين اسلمش خان و پير محمد خان هم اختلافاتى بروز كرد.
زيرا اسلمش خان خواستار حركت به سوى نادر بود و پير محمد خان تن به آن نمى داد.بنا به گفته برخى او قصد داشت در منطقه بلوچستان بماند و با به اطاعت درآوردن قبايل آنجا حكومتى مستقل تشكيل دهد حتى به هندوستان لشكر بكشد و از آنجا با نادر مقابله كند.(2)
گرچه اين عقيده مخالفان پير محمد خان است و نمى توان به طور كامل آن را پذيرفت اما در اينكه او فردى قدرت طلب بوده است و براى رسيدن به آن از هر وسيله اى استفاده مى كرد از سوابق او و رفتارى كه با فتحعلى خان قاجار و ملك محمود سيستانى داشت روشن است.استرآبادى او را«سردار بزرگ و كم عقل و زياده سر»معرفى مى كند.(3)
هرچند اين خصوصيات از روى خصومت بيان شده است؛دربردارنده قدرت و توانايى او در مسايل نظامى و در عين حال حس قدرت طلبى او مى باشد و عاقبت همين باعث قتل او شد.
چون مدتى خبرى از پير محمد خان و همراهانش در بلوچستان به نزد نادر شاه،كه در قندهار حضور داشت،نرسيد شاه افشار،فتحعلى خان چرخچى باشى،محمد على بيگ قرقلو نايب ايشيك آقاسى باشى و چند تن ديگر را
ص:454
با سپاهى روانه بلوچستان كرد تا به كمك پير محمد خان شورش هاى منطقه را پايان دهند.خوانين مزبور در«كنگ» به لشكر پير محمد خان ملحق شدند.در ادامه بازهم كارها و فرماندهى جنگ در اختيار پير محمد بود و او همچنان بى اعتنا به حضور افراد جديد به لشكركشى هاى خود به نواحى اطراف ادامه مى داد.اين وضعيت بر ديگر فرماندهان و سركردگان گران آمد و آنها نامه اى به نادر شاه افشار نوشتند كه در آن عنوان كردند پير محمد خان قصد سركشى دارد.نادر شاه هم اين گفته را كه با توجه به طولانى شدن مدت حضور پير محمد خان در بلوچستان منطقى به نظر مى رسيد،پذيرفت و فرمان قتل او را صادر كرد.در پى آن پير محمد خان به دست خوانين و فرماندهانى كه همراهش بودند در سال 1150 ه.ق كشته شد.همسرش كه دخترى گرجى بود جسد او را روانه مشهد كرد تا در حرم امام رضا عليه السّلام دفن شود.(1)
هنگامى كه جسد او را به نزد نادر آوردند«افسون بى شمار كشيد،دانست كه به سخنان اهل غرض خرمن حيات آن نامدار را به باد فنا داده است».(2)اين امر ممكن است واقعيت داشته باشد چرا كه پير محمد خان همان طور كه گفته شد به علت داشتن توانايى هاى زياد مورد حسد اطرافيان بود و به قول محمد جعفر بيگ دهباشى«پير محمد خان مردى مردانه و شيرى فرزانه بود به نحوى كه كارى را كه شاه به او واگذار مى كرد با نهايت دقت انجام مى داد به همين دليل خوانين و سركردگان از راه حسد او را شهرت به سركشى دادند.»(3)
اسماعيل رضايى
مروى-پدر محمد كاظم
(-1149 ه.ق)
مروى،پدر محمد كاظم،مؤلف عالم آراى نادرى.
ص:455
نام اين فرد مشخص نيست فقط شرح حال مختصرى از او در لابلاى مطالب كتاب«نامه عالم آراى نادرى» كه توسط فرزندش محمد كاظم تأليف شده است؛يافت مى شود.او يكى از راويان حوادث براى فرزندش بوده است و مشاهداتش را در دستگاه نادر افشار و برادرش ابراهيم خان ظهير الدوله به طور مستقيم نقل كرده و محمد كاظم در اثر خويش درج نموده است.
او در اواخر عهد صفوى در حدود 1129 ه.ق وارد خدمات ديوانى شد و در لشكركشى نادر به هرات در 1141 ه.ق شركت داشت.(1)در 1145 ه.ق به دستور نادر مأمور شد محلى را كه منتسب به مزار سادات بود، در قاين بازسازى كند.(2)در سال 1147 كه ابراهيم خان ظهير الدوله سد مرو را تعمير كرد،پدر محمد كاظم يكى از دست اندركاران اين كار بود كه كار را به پايان رساند و براى دادن گزارش آن به نزد نادر در ناحيه آذربايجان رفت.او در«گوگجه ييلاق»به اردو پيوست و بعد از دادن گزارش مبلغى پول و خلعت دريافت كرد.(3)
در 1148 ه.ق او به همراه ابراهيم خان ظهير الدوله در دشت مغان حضور يافت و بعد از پايان مراسم تاجگذارى نادر شاه،كه ابراهيم خان حاكم آذربايجان شد،در خدمت او باقى ماند و به تدريج در رديف نزديكان او قرار گرفت.بعد از چند ماه همسر ظهير الدوله كه دختر سليمان شاه صفوى بود، فوت كرد و او به همراه عده اى مأمور شد جسد او را براى دفن در حرم رضوى به مشهد آورند.(4)او بعد از انجام مأموريت در برگشت از مشهد،محمد كاظم را نيز با خود به آذربايجان برد و در دستگاه ابراهيم خان وارد نمود.
بعد از آن مأمور شد كه خانوارهاى «كوزه كلانى و شمس الدّين لو»را كه در
ص:456
نواحى گنجه و قراباغ متفرق بودند جمع آورى كرده و به موطن اصلى شان، خلخال،برگرداند.بعد از انجام كار به تبريز رفت و ابراهيم خان به او دستور داد كه براى حركت به سوى خراسان آماده شود؛ولى به ناگاه دچار مرض ناشناخته اى شد و بعد از چند روز فوت كرد.در همين زمان طاعون وحشتناكى در آذربايجان شيوع پيدا كرده بود اما به گفته فرزندش او به اين بيمارى دچار نشد.(1)
محمد كاظم قصد داشت جسد پدرش را به مشهد بياورد اما به علت گرمى هوا مدتى آن را در امامزاده اى به امانت گذاشت.در سال 1151 ه.ق نادر شاه دستور داد كه مروى ها در هرجا كه هستند بايد براى آباد كردن مرو به اين شهر برگردند.محمد كاظم هم به همراه ديگر همشهريان خود كه در نزد ابراهيم خان بودند روانه مرو شد و جسد پدرش را هم با خود به مشهد آورد و در حرم مطهر دفن كرد.(2)
اسماعيل رضايى
مروى-محمد زمان خان
(-1132 ه.ق)
از سرداران برجسته پايان عصر صفوى،چرخچى باشى سپاه خراسان، حاكم مشهد و فراه.
محمد زمان خان مروى احتمالا در مرو زاده شده است.عنوان« چرخچى باشى»در عصر صفويه به فرمانده پيشقراول لشكر گفته مى شد(3)و به طور مسلم محمد زمان خان در زمانى كه ما از آن آگاهى نداريم سلسله مراتب پايين نظامى را طى كرده است و عنوان چرخچى باشى خراسان را دريافت كرده است.
همان طور كه مى دانيم افاغنه قندهار در سال هاى پايانى حكومت شاه سلطان حسين صفوى(از 1121 ه.ق) شورش كردند و حكومت اين شهر را ميرويس و سپس پسرش محمود افغان
ص:457
به دست گرفتند.پس از چندى اسد اللّه خان و زمان خان ابدالى از آنها جدا شدند و هرات را گرفتند.(1)كوشش هاى سپاهيان محلى صفوى و نيروهاى اعزامى شاه سلطان حسين به جايى نرسيد و آنها پياپى از افاغنه شكست خوردند.از جمله سرداران اعزامى، فتحعلى خان تركمان بود كه سال 1129 ه.ق در جنگ با اسد اللّه خان به قتل رسيد.(2)در اين بى سروسامانى خراسان،محمد زمان خان مروى كه حاكم شهر فراه بود و بر مشهد هم دست يافته بود،دست به اقداماتى زد.او قبل از اينكه سردار جديد صفوى به نام صفى قلى خان تركستان اغلى مشهور به ديوانه در سال 1132 ه.ق به خراسان بيايد؛با آگاه شدن از حمله شير غازى خان والى خوارزم كه با بيست هزار از تركمانان براى غارت خراسان خود را به جام رسانده بود،به سوى او شتافت و با سه هزار نيرو موفق شد كه دوسه هزار را كشته يا اسير نمايد.در اين هنگام سپاه دولت مركزى به سردارى صفى قلى به صحنه نبرد رسيد و در جنگى شديد نيروهاى ايرانى موفق شدند تركمن ها را شكست دهند.سپاه ايرانى پس از پيروزى به نيشابور رفته و از آنجا روانه مشهد شدند.در مشهد،صفى قلى خان،محمد زمان خان چرخچى باشى را بدون اينكه از او خطايى سر زده باشد به قتل رساند.(3)
هرچند محمد زمان خان گناهى نداشت و به گفته محمد كاظم مروى بدون علت كشته شد(4)اما از آنجا كه در پايان دوره صفويه رقابت امراى لشكرى و كشورى شدت گرفته بود و هركدام از سرداران سعى داشت پيروزى ها را به خود نسبت دهد بنابراين آنها همديگر را تحمل نمى كردند و به زودى يكى ديگرى را از ميان بر
ص:458
مى داشت.در مورد محمد زمان خان هم قضيه به همين ترتيب بود و پيروزى و دلاورى او عليه تركمانان باعث گرديد تا صفى قلى خان نسبت به او حسادت ورزد و وى را به قتل برساند.مؤلف مجمع التواريخ در اين باره مى نويسد:
پس از اينكه صفى قلى خان از طرف شاه سلطان حسين در رأس سپاهى زياد و توپخانه به خراسان رسيد و در نيشابور ازبك ها را شكست داد،روانه مشهد شد.(1)در مشهد پس از پايان زيارت آرامگاه امام على بن موسى الرضا عليه السّلام باقيمانده قنديل ها،شمعدان ها و عودسوزها و منقل هاى طلا و نقره را كه از غارت فتحعلى خان تركمان- سردار اعزامى قبلى-برجا مانده بود به تصرف درآورد.همچنين محمد زمان خان،چرخچى باشى خراسان را كه كارهايى نمايان كرده بود و در جنگ با ازبك ها تهور و شجاعت بى نظير نشان داده بود و دليرى وى موجب گرايش مردم به او شده بود و همه وى را شايسته سپهسالارى و اسپهبدى مى دانستند از روى حسادت به قتل رساند،بهانه او در اين عمل زشت اين بود كه وى ديرتر به استقبال او شتافته است.(2)از فرزندان محمد زمان خان فقط از محمد سليم بيگ اطلاع داريم كه«نسقچى باشى» تركستان بود و همراه بهبود خان،سردار نامى نادر شاه،در سركوبى شورش هاى اواخر عمر نادر شاه در سال 1159 و 1160 ه.ق در تركستان و ماوراءالنهر حضور داشت و در دوران نادرى،به سردارى رسيد.(3)
رجبعلى يحيايى
مروى-محمد سليم بيگ
(-1160 ه.ق)
محمد سليم بيگ فرزند محمد زمان مروى از سرداران نادر شاه افشار.
ص:459
محمد كاظم مروى در عالم آراى نادرى سعى كرده است او را به عنوان يك شخصيت نظامى مهم معرفى كند ولى در ديگر منابع اين دوره نامى از او يافت نمى شود.پدر او محمد زمان خان چرخچى باشى در اواخر عهد صفويان، در منطقه فراه مرو حكومت داشت(1)و در سال 1132 ه.ق به قتل رسيد كه شرح حال وى پيش از اين آمد.از سرگذشت پسرش محمد سليم بيگ بعد از كشته شدن پدر خبرى در دست نيست.
در سال هاى آخر عمر نادر شاه افشار كه در نواحى خوارزم و تركستان شورش هايى عليه نادر درگرفت، سپاهى براى سركوبى آن شورش ها روانه شد كه فرماندهى آن به عهده شاه قلى خان قاجار و بهبود خان چاپوشى واگذار شد و محمد سليم بيگ به عنوان يكى از فرماندهان در آن حضور داشت.بعد از فرونشاندن تعدادى از اين شورش ها شاه قلى خان به دربار فرا خوانده شد و محمد سليم بيگ به جاى او منصوب شد.(2)شاه قلى خان از وحشت گرفتار شدن در دست غضب نادرى از رفتن به نزد شاه خوددارى كرد و با همراهى رحيم خان ازبك عليه نادر شاه شورش كرد.در اين ميان بهبود خان هم كه سردارى كل لشكر به عهده او بود به محمد سليم بيگ و چند تن ديگر بدبين شد و آنها را تحت محافظت گرفت؛(3)اما ناچار شد براى مقابله با ازبكان از آنها استفاده كند.در جنگى كه بين رحيم خان ازبك و لشكر بهبود خان در بخارا به سال 1160 ه.ق درگرفت،محمد سليم بيگ مأمور دروازه قراگول شد و در مقابل رحيم خان هم دوسه هزار ازبك روانه آن دروازه كرد،محمد سليم بيگ كه دايم بين نيروهايش در رفت و آمد بود گرفتار گروه ازبك شد و سر او از تن
ص:460
جدا گرديد.روز بعد رحيم خان سر او را به اردوى بهبود خان فرستاد كه به همراه جسدش روانه مشهد نمودند و در حرم رضوى دفن گرديد.(1)
اسماعيل رضايى
مستشار الملك-مستوفى سبزوارى
مستوفى-عليرضا
(-بعد از 1252 ه.ق)
ميرزا عليرضا مستوفى ديوان اعلى فرزند ميرزا محمد ابراهيم فرزند ميرزا حسن مستوفى از رجال و مشاهير عصر فتحعلى شاه و احتمالا محمد شاه قاجار بوده است.از لوح هاى قبر او و پدرش كه در دار الحفاظ حرم مطهر امام رضا عليه السّلام نصب بوده و مرحوم سديد السلطنه در سفرنامه اش آورده است چنين استنباط مى شود كه اين خاندان به وارثت سال ها مستوفى ديوان اعلى بوده و امور محاسبات شخص شاه و يا دربار سلطنتى را به عهده داشته اند.
ميرزا عليرضا نيز در سال 1252 ه.ق پس از فوت پدر به اين منصب تعيين شد و پس از مدتى درگذشت.جنازه او را به مشهد مقدس منتقل كردند و در دار الحفاظ مجاور پدر به خاك سپردند.(2)
ابراهيم زنگنه
مستوفى-محمد ابراهيم
(-1252 ه.ق)
گرچه در كتب رجالى شرح احوال مدونى از وى به دست نيامد ولى از نوشته لوح مرقد او كه در دار الحفاظ مباركه حرم مطهر امام رضا عليه السّلام نصب بوده و محمد على خان سديد السلطنه عين آن را در سفرنامه اش آورده است چنين استنباط مى شود كه ميرزا محمد ابراهيم مستوفى ديوان اعلى فرزند
ص:461
ميرزا حسن مستوفى از رجال و مشاهير دربارى عصر فتحعلى شاه قاجار بوده است كه سال ها بالوراثه امور محاسبات خاصه شاه را به عهده داشته و از افراد مورد اعتماد خاندان قاجار بوده است.
او در سال 1252 ه.ق درگذشت و جنازه اش را به مشهد حمل كردند و در دار الحفاظ حرم مطهر حضرت على بن موسى الرضا عليه السّلام دفن نمودند.پس از او پسرش ميرزا عليرضا مستوفى به جاى پدر تعيين گرديد و در سال هاى بعد در پهلويش مدفون شد.(1)
ابراهيم زنگنه
مستوفى-محمد حسين
(1236-1321 ه.ق)
ميرزا محمد حسين مستوفى به اين علت كه در ابتدا و اوايل كودكى از غلام بچه هاى كامران ميرزا حاكم هرات بود، به«بچه»معروف گرديد.نامبرده در سال 1236 ه.ق متولد و در سال 1272 ه.ق مستوفى هرات بود.در اين (به تصوير صفحه مراجعه شود) سال كه سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه مأمور فتح هرات گرديد،ميرزا محمد حسين مستوفى و ساير رؤساى اهل تشيع خدمات شايانى نسبت به دولت ايران نمودند و موجب سهولت فتح هرات براى دولت ايران شدند.به دليل فشارهاى انگليس،حسام السلطنه ناكام از هرات به مشهد بازگشت؛و بزرگان تشيع از ترس كشته شدن با حسام السلطنه به ايران آمدند و ديگر بازنگشتند؛از آن جمله يكى همين ميرزا محمد حسين مستوفى بود كه
ص:462
دولت ايران در حق او مواجب و مستمرى معين نمود و املاكى را به تيول او داد.او چندى هم وزير خراسان(پيشكار دارايى)شد و در خراسان با اسم و رسم گرديد.(1)سر انجام در 27 ذى حجه سال 1321 ه.ق در سن هشتاد و پنج سالگى در مشهد درگذشت و در دار الحفاظ پايين پاى مبارك نزديك درب ممر كشيك خانه خدام به خاك سپرده شد.(2)
اعقاب محمد حسين مستوفى نام خانوادگى مسعودى خراسانى را براى خود انتخاب نموده اند.از اعقاب وى مى توان از شجاع الاياله ياد كرد كه فرزند ميرزا مسعود خان پسر ميرزا محمد حسين مستوفى بوده است.وى در هفت دوره مجلس شوراى ملى از سوى مردم خراسان به نمايندگى انتخاب شد و يك دوره نيز نماينده مجلس سنا گرديد و در سن هشتادسالگى به سال 1334 ه.ش در مشهد در گذشت.(3)
سيد حسن حسينى
مستوفى سبزوارى-
ميرزا محمد رضا
(ح 1241-1308 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) از دولتمردان بلندپايه روزگار ناصر الدّين شاه قاجار و پيشكار(وزير) خراسان؛بانى مدرسه مستشارى و سقاخانه طلايى در صحن نو حرم
ص:463
رضوى.
حاج ميرزا محمد رضا فرزند محمد ابراهيم سبزوارى است كه(1)از تاريخ تولد و دوران جوانى او اطلاع چندانى در دست نيست.اما مسلم است كه وى در مكتب خانه و نظام سنتى آموزش هاى لازم را براى ورود به كارهاى دولتى فراگرفته است.بنا به نوشته مهدى بامداد پيشرفت او از سال 1273 ه.ق با انتصاب وى به شغل «استيفا و سررشته دارى كل ماليات خراسان»(منصبى معادل رياست حسابدارى و دارايى)آغاز گرديد.(2)
در سال 1276 ه.ق رسما به پيشكارى حاكم خراسان(معاونت حاكم)برگزيده شد.وى كه در اين هنگام لقب مستشار الدوله داشت در 1284 ه.ق عنوان مستشار الملك يافت؛همچنين در 1286 ه.ق كه حمزه ميرزا حشمت الدوله براى بار سوم به عنوان حكمران خراسان برگزيده شد، محمد رضا مستوفى مأمور شد تا پيشكار و معاون او در اين منطقه باشد.(3)او اين سمت را در دوره واليان بعدى خراسان از جمله محمد تقى ميرزا ركن الدوله(بار اول 1293 تا شوال 1298 ه.ق و بار دوم از ذى حجه 1298 تا جمادى الثانى 1300 ه.ق و بار سوم 1304 تا 1308 ه.ق)حفظ كرد.(4)بى ترديد يكى از دلايل ماندگارى وى قابليت هاى او در هدايت و راهنمايى والى جوان قاجارى بوده است.در سال 1300 ه.ق كه ناصر الدّين شاه به خراسان آمد وى به همراه ركن الدوله به استقبال شاه شتافت و شرح خدمات و ملاقات هاى او با پادشاه و همراهانش در صفحات متعدد روزنامه سفر خراسان قهرمان ميرزا آمده است.حسن خدمتگزارى او به شاه باعث شد در همين سفر به جاى لقب مستشار الملك و پيشكار مملكت
ص:464
خراسان و سيستان(1)به او لقب«مؤتمن السلطنه»بدهند.(2)
او در هنگام اقامت شاه در مشهد در جلسات بلندپايگان دولتى به ويژه در جلساتى كه درباره امور مالى برگزار مى شد،شركت داشت.از جمله در تاريخ 29 شوال در جلسه اى كه براى تصميم گيرى در مورد جمع و خرج آستان قدس حضرت رضا عليه السّلام با حضور تنى چند از صاحب منصبان آستان قدس و دولتمردان برگزار شد شركت جست.(3)وى تا سبزوار در اردوى شاه به سوى تهران حركت كرد و در آنجا ناصر الدّين شاه به وى دستور داد كه تا تهران در ركاب شاه باشد؛در حالى كه هيچ كس نمى دانست آيا مورد توجه شاه واقع شده است يا مورد غضب.(4)اما وقايع بعدى و ارتقاى او نشان داد كه شاه به توانايى هاى او بيشتر پى برده است.از جمله در 14 ذى قعده 1300 ه.ق شاه به او اسبى اعطا كرد.(5)
در تهران حتى او را به عضويت دارالشورى كبرى برگزيد؛اما كمى بعد وى رهسپار خراسان شد و پيشكارى و وزارت را دوباره به دست گرفت.چون در سال 1301 ه.ق عبد الوهاب خان، آصف الدوله شيرازى به سمت استاندارى خراسان به مشهد آمد به جاى وى شفيع خان گرگانى را به وزارت خراسان انتخاب كرد؛زيرا عبد الوهاب خان،مؤتمن السلطنه را آدمى متقلب مى دانست.(6)محمد رضا مستوفى مجبور شد دوباره راهى تهران شود.(7)اما او نيز در مقابل بيكار نماند و خود و عواملى كه داشت دست به تخريب عبد الوهاب خان زدند.(8)با
ص:465
اقامت او در تهران چون احتمال مى رفت كه شاه او را به وزارت اعظمى خود برگزيند،رقبا دست به كار شدند و شايعه پيوستن او و برادرش ميرزا عليرضا را به فرقه بابيه منتشر كردند و همين موضوع باعث تنفر مردم از وى و بازماندن او از رسيدن به مقامات بالا گرديد.اما در عين حال شاه او را كه عضو دارالشورى دولتى بود به حكومت كاشان نيز برگزيد.(1)
وى در سال 1303 ه.ق نيز عنوان «جناب»از سوى شاه دريافت كرد و در تهران بود.در ذى حجه سال 1304 ه.ق ناصر الدّين شاه كه براى بار سوم حكومت خراسان را به ركن الدوله داد بار ديگر محمد رضا مستوفى را به پيشكارى و وزارت وى برگزيد و روانه خراسان كرد.(2)مؤتمن السلطنه تا سال 1308 ه.ق در اين سمت بود؛تا اينكه اوايل ربيع الثانى همين سال در پى استفاده معجونى نيروزا در حدود 67 سالگى درگذشت(3)و در مقبره اى كه خود از سال 1299 ه.ق در دار السياده ساخته بود مدفون گشت.(4)
محمد رضا مستوفى از افراد متمول خراسان به حساب مى آمد و خود و خانواده اش از ثروت و مكنت برخوردار بودند كه در سفرنامه ركن الدوله به بعضى از املاك آنها اشاره شده است.(5)اعتماد السلطنه نيز در هنگامى كه از مرگ او خبر مى دهد مى نويسد:
«بسيار آدم قابل بامكنتى بود.»(6)محمد رضا مستوفى از خود آثارى به يادگار گذاشت كه مى تواند نشان از مكنت و علاقه او به آبادانى باشد.افضل الملك
ص:466
كه در 1330 ه.ق به سوى مشهد مى آمد در بين راه سبزوار به نيشابور در محلى به نام شوراب از كاروانسراى بزرگ و خوبى كه مؤتمن السلطنه در سى سال قبل از آن ساخته بود ياد مى كند و خود او را چنين توصيف مى كند:«مرحوم حاجى ميرزا محمد رضا مؤتمن السلطنه خراسانى وزير مستقل و مستبد خراسان كه در بزرگى و حشمت يگانه دوران بود.»(1)تاريخ ساخت اين كاروانسرا را قهرمان ميرزا 1285 ه.ق ثبت كرده است.(2)مستوفى در مشهد نيز مدرسه مستشار را در ضلع شمالى صحن كهنه حضرت رضا عليه السّلام و آب انبارى در بازار سرشور ساخت كه اين آب انبار به حوض چهل پايه يا چهل زينه مشهور بود.(3)وى املاكى را بر مقبره خود وقف كرد كه شرح آن در شمس الشموس آمده و عبارت بود از حوض بالا،مزرعه كاريز سفيد،مزرعه زمان آباد كه درآمد آن پس از كسر سهم متولى و ناظر موقوفه به مصرف حفاظ صفه جنوب غربى دار السياده اختصاص داشت.(4)مؤتمن السلطنه همچنين «سنگ هاى ازاره منبت كارى رواق هاى حرم را اهدا كرده و سقاخانه طلايى مشابه سقاخانه صحن كهنه در صحن نو ساخته است».(5)
مستوفى پسرى به نام شيخ مرتضى داشت كه در سال 1306 ه.ق فوت كرده و در دار الحفاظ حرم به خاك سپرده شده است.(6)از نوادگان مؤتمن السلطنه غلامحسين كسرايى مدت ها به عنوان رئيس اداره بازرسى در آستان قدس خدمت كرد و در سال 1353 ه.ق به معاونت رياست اماكن متبركه آستان قدس منصوب شد.(7)مؤتمن السلطنه از نظر سياسى متهم به طرفدارى از روس ها بوده است به همين علت كمى
ص:467
قبل از فوت و در پى ديدار لرد كرزن با ركن الدوله در سال 1308 از كار بركنار شد.(1)
رجبعلى يحيايى
مستوفى شيرازى-ميرزا شفيع
(1230-1300 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) ميرزا شفيع مستوفى شيرازى فرزند ميرزا اشرف مستوفى شيرازى در سال 1230 ه.ق در شيراز متولد گشت، برخى منابع تولد وى را 1232 ه.ق نقل كرده اند.(2)وى تحصيلات خود را در شيراز به پايان رساند.(3)در سال 1265 ه.ق در سن 35 سالگى از شيراز به تهران رفت و در دستگاه ميرزا آقا خان نورى صدر اعظم وقت ناصر الدّين شاه مشغول به كار شد و از منشيان وى گرديد.(4)پس از عزل آقا خان نورى از صدارت در سال 1275 ه.ق ميرزا شفيع به منصب استيفا رسيد(5)و از سوى ناصر الدّين شاه به خلعت همايونى سرافراز گرديد.(6)
گفته شده است كه وى به واسطه جاه طلبى و رقابت با ميرزا يوسف مستوفى الممالك قصد داشت به وى صدمه اى وارد سازد و در همين راستا
ص:468
گزارش مفصلى تهيه و به ناصر الدّين شاه داد و در آن گزارش مبالغى را كه مستوفى الممالك در سال از ماليه و غيره براى خود استفاده مى كرد به صورت ريز گزارش داد.ناصر الدّين شاه وقتى گزارش او را خواند حاجب الدوله خود را احضار و دستور دستگيرى او را داد و سپس وى را نزد مستوفى الممالك فرستاد تا هرگونه كه صلاح بداند تنبيه نمايد تا دوباره از اين فضولى ها نكند.مستوفى گزارش را خواند و بعد به مأمورين گفت بسيار خوب يقه اش را ول كنيد و برويد.پس از رفتن مأمورين،مستوفى الممالك او را در پهلوى خود نشانيد و خيلى از او دلجويى نمود و بعد شرحى به شاه عرض كرد كه ميرزا شفيع به كار سابق خودش مشغول باشد و مبلغى هم پيشنهاد كرد كه بر حقوقش اضافه گردد و شاه هم پيشنهاد مستوفى الممالك را پذيرفت.(1)
در سال 1285 ه.ق ميرزا شفيع كه منشى وزارت خارجه بود به اعطاى يك قلعه نشان سرهنگى درجه اول با حمايل آن مفتخر شد.(2)در اواخر عمر سمت مستوفى فارس و برات نويس ارباب قلم و تفنگداران شاه را عهده دار بود و به همين مناسبت در سال 1300 ه.ق كه ناصر الدّين شاه براى بار دوم به خراسان سفر نمود وى نيز هم سفر شاه بود.(3)در 24 شوال 1300 ه.ق حاجى ميرزا شفيع مستوفى شيرازى چهار ساعت به غروب مانده در سن هفتادسالگى به دليل بيمارى اسهال فوت كرد و در حرم مطهر در كنار قبر قوام دفن گرديد.(4)در فرهنگ خراسان فوت وى 1301 ه.ق آمده است.(5)وى
ص:469
بدون فرزند بود و شغلش پس از مرگ او به ميرزا محمود گرگانى معروف به وزير محول گرديد.(1)
على جان سكندرى
مشهدى-يوسف
(-1010 ه.ق)
ميرزا يوسف خان رضوى مشهدى و به قولى يوسف دهلوى(2)از سادات رضوى و از نقبا و امراى پنج هزارى (يكى از مناصب نظامى)دوره جلال الدّين اكبر،شاه هند(1014- 963 ه.ق).
ميرزا يوسف خان در خدمت جلال الدّين اكبر شاه ترقى نمود و از اعتبار ويژه اى برخوردار گشت و در سال 996 ه.ق حكومت كشمير و در سال 1004 ه.ق گجرات را به تيول گرفت.
در 1005 ه.ق به اتاليقى(اتابكى) شاهزاده مراد بن اكبر منصوب گرديد و اكبر شاه دختر عمه خود را به عقد وى درآورد.(3)
وى مردى دانش دوست و ادب پرور بود چنان كه برخى از شاعران از جمله،الفتى عراقى(زنده 1014 ه.ق)، كفرى تربتى(1017 ه.ق)و نوعى خبوشانى(1019 ه.ق)در ملازمت او به سر مى بردند.(4)
او عاقبت در سال 1010 ه.ق در صوبه دكن و به قولى در جالناپور از مضافات دكن درگذشت و جنازه اش را به مشهد آوردند.(5)از جمله اشعار ميرزا يوسف رباعى زير است كه در رثاى مولانا عرفى شيرازى سروده است.
عرفى،رفتى به دوست پيوستى تو وز كشمكش زمانه وارستى تو
فردا غم دوست،مايه دست تهيست خوش باش كزين مايه قوى دستى تو(6)
از وى فرزندان زيادى باقى ماند از
ص:470
جمله صفدر خان كه توسط جهانگير پادشاه به مرتبه امارت رسيد و(1)مدت دو سال(1022-1024 ه.ق)حاكم كشمير بود و در زمان شاه جهان مخاطب به صف شكن خان شد و منصب دو هزار پانصدى را به دست آورد و در سال 1055 ه.ق درگذشت.(2)
محمد جواد هوشيار
مشير الدوله قزوينى-
ميرزا يحيى خان
(1247-1309 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) از دولتمردان دوره ناصر الدّين شاه قاجار و برادر ميرزا حسين خان سپهسالار.
ميرزا يحيى خان سومين فرزند نبى خان امير ديوان و نواده عابدين بيگ قزوينى است كه اجداد او ريشه در على آباد مازندران داشته اند.پدر بزرگش عابدين بيگ دلاك قزوينى به نوكرى شاهزاده علينقى ميرزا ركن الدوله حاكم قزوين پرداخت و اموال اندكى اندوخت.پسرش ميرزا نبى خان هم كه فردى زيرك بود در خدمت آن شاهزاده ترقى كرد و سوادى آموخت و در زمان صدارت حاجى ميرزا آقاسى(1251- 1264 ه.ق)امير ديوان خانه عدليه شد.
در سال 1256 ه.ق به حكومت فارس و اصفهان رسيد؛اما در حالى به سال 1267 ه.ق درگذشت كه صد هزار تومان مقروض بود و فرزندانش به سختى روزگار مى گذرانيدند.(3)
ص:471
ميرزا يحيى در سال 1247 ه.ق در قزوين پا به عرصه حيات نهاد و پس از تحصيلات ابتدايى،پدرش او را با برادر بزرگترش ميرزا حسين خان به اروپا فرستاد.يحيى خان پس از بازگشت برادرش به ايران،در پاريس ماند و زبان فرانسه را تكميل نمود.با بازگشت به ايران در سال 1272 ه.ق ابتدا مترجم وزارت امور خارجه شد و سپس به نيابت سفارت ايران در پطرزبورگ روسيه انتخاب گرديد.(1)از همين زمان بود كه تحت تأثير روس ها قرار گرفت و به آنها متمايل شد.(2)
يحيى خان از 1273 تا 1275 ه.ق آجودان مخصوص ميرزا آقا خان نورى صدر اعظم ناصر الدّين شاه(1264- 1275 ه.ق)بود و چون در 1275 ه.ق ناصر الدّين شاه،ميرزا آقا خان را از صدارت عزل كرد،يحيى خان آجودان مترجم شخص شاه شد و به نظر مى رسد اين سمت را سال ها همراه با مشاغل ديگر داشته است چون در سال 1286 ه.ق كه همراه ناصر الدّين شاه به مشهد سفر كرده است از او به عنوان «يحيى خان آجودان مخصوص و تحويلدار صرف جيب همايون»ياد شده است.(3)در 1276 ه.ق كه برادرش ميرزا حسين خان به عنوان وزير مختار ايران در عثمانى رهسپار آن كشور شد وى نيز در مأموريتى ويژه به استانبول رفت و نشان هاى دربار عثمانى را براى شاه و شاهزادگان و اعيان ايران آورد.(4)
در 1278 ه.ق مأمور رساندن فرمان ولايتعهدى مظفر الدّين شاه شد و حكم و خلعت او را به تبريز برد.(5)
ص:472
در 1282 ه.ق تحويلدار پول مصرفى شاه شد.(1)در سال 1284 ه.ق لقب معتمد الملك به او داده شد و در اواخر همين سال با خواهر تنى شاه يعنى عزت الدوله كه پس از امير كبير دو شوهر ديگر كرده بود ازدواج نمود(2)و خود را به خانواده شاه نزديك تر ساخت.
در سال 1286 ه.ق به عنوان آجودان مخصوص شاه به خراسان آمد و در طى سفر روزنامه فرانسوى را كه حكيم طولوزان يا خود وى مى خواندند وى براى شاه ترجمه مى كرد.(3)در سال 1288 ه.ق پس از آنكه برادرش ميرزا حسين خان سپهسالار از تركيه به ايران بازگشت و وزير دادگسترى شد،وى هم به حكومت عراق عجم رسيد و خوزستان و بروجرد هم كمى بعد به آن اضافه شد.اما بزودى به دربار فرا خوانده شد و وزير مخصوص دربار شد.
در سال 1290 ه.ق كه برادرش به سپهسالارى و وزارت اعظمى رسيد و شاه را به سفر اروپا برد،يحيى خان در شمار هم سفران شاه به اروپا رفت.در 1291 ه.ق حكومت يزد به او سپرده شد و در سال 1292 ه.ق به عنوان حاكم فارس برگزيده شد و به جاى حسام السلطنه عازم شد او ابتدا به اصفهان رفت و ظل السلطان على رغم دشمنى شديدى كه با او و برادرش داشت به دستور ناصر الدّين شاه آنچه وى لازم داشت تدارك ديد.اما در فارس بيش از شش هفت ماه حكومت نكرد چون ميرزا ابو الحسن خان مشير الملك شيرازى كه وزير فارس بود بر همه كارها مسلط بود.(4)
پس از عزل از حكومت فارس و بازگشت به تهران تا 1294 ه.ق كه به حكومت مازندران فرستاده شد شغل مهمى نداشت.در سال 1295 ه.ق كه برادرش ميرزا حسين خان سپهسالار
ص:473
دوباره شاه را به سفر دوم اروپا مى برد وى را به جاى خود سرپرست وزارت امور خارجه و سپهسالار نيروى نظامى در تهران نمود.(1)در سال 1297 ه.ق وزير بنايى ديوان اعلى شد.در سال بعد و پس از اينكه سپهسالار در مشهد در گذشت،يحيى خان به مشير الدوله ملقب شد و وزارت دادگسترى به وى سپرده شد.در سال 1301 ه.ق ناصر الدّين شاه وى را به جهت اينكه شوهر خواهرش بود و با دستگاه سلطنتى ايران مربوط بود براى تبريك جشن بلوغ وليعهد روسيه با تشريفات تمام به دربار پطرزبورگ فرستاد و در همين سفر لقب«جناب اشرف»يافت.يحيى خان كه برخلاف ميل شاه و برخى درباريان دوست داشت به جاى برادر درگذشته اش وزير خارجه ايران شود خود را بسيار به روس ها نزديك كرد و چون ميرزا سعيد خان مؤتمن الملك وزير امور خارجه نيز در همان ايام فوت كرده بود(1301 ه.ق)روس ها براى به وزارت رساندن او سعى فراوان كردند اما انگليسى ها به شدت با اين مسأله مخالفت مى كردند و شاه را وادار كردند كه محمود خان ناصر الملك قراگوزلو را كه قبلا در لندن سفير بود به وزارت خارجه منصوب نمايد.البتّه ظل السلطان هم كه با يحيى خان دشمنى داشت در اين كار نقش بازى كرد.(2)
يحيى خان چون به منصب وزارت خارجه منصوب نشد به عنوان اعتراض يا ناراحتى از مقام وزارت دادگسترى استعفا داد.(3)
در ايامى كه خراسان دچار آشوب بود و مردم مشهد عليه آصف الدوله شيرازى قيام كرده بودند؛شاه مى خواست يحيى خان مشير الدوله را به خراسان بفرستد و خبر آن شايع شد، اما چون انگليسى ها موافق با انتصاب كسى كه طرفدار روس ها باشد نبودند
ص:474
شاه را وادار كردند ناصر الملك را كه طرفدار سياست آنها بود به حكومت خراسان بفرستد.(1)يحيى خان بالاخره در سال 1303 ه.ق با رفتن ناصر الملك به خراسان موفق شد مقام وزارت امور خارجه را از آن خود كند و تا سال 1305 ه.ق در اين مقام باقى بماند.(2)بنجامين،اولين سفير امريكا در ايران،در همين رابطه مى نويسد:
«انگلستان بايد براى حفظ منافع خود مراقب روسيه و در سياست هاى خود مقاوم و استوار باشد اما انتصاب يحيى خان مشير الدوله به وزارت خارجه نشان داد كه انگلستان در ايران دچار خواب سياسى شده است.»(3)اواخر سال 1304 ه.ق فرار محمد ايوب خان افغانى فرزند شير على خان كه در تهران نگهدارى مى شد و پدرش سالها با انگليسى ها جنگيده بود باعث شد انگليسى ها بى اعتمادى خود را نسبت به او ابراز دارند و از شاه بخواهند يحيى خان را بركنار كند(1305 ه.ق).(4)
گرچه يحيى خان خانه نشين شد اما از جاه طلبى دست نكشيد و هرچه بيشتر خود را به روس ها نزديك ساخت و وزير مختار روس پرنس دالگوركى براى رسيدن دوباره وى به وزارت امور خارجه يا حكومت خراسان سعى فراوان نمود هرچند انگليس،شاه و امين السلطان به آن انتصاب راضى نبودند اما چون مجبور بودند روس ها را از خود راضى نگه دارند يحيى خان را دوباره به وزارت عدليه گماشتند و وزارت تجارت را هم به او دادند(5)كه اين دو شغل را تا هنگام مرگ در اختيار داشت.
يحيى خان براثر مريضى ذات الريه در جمادى الآخر سال 1309 ه.ق و در حالى كه 62 سال از عمرش مى گذشت فوت كرد،جسد او را از تهران به مشهد منتقل و در كنار آرامگاه برادرش ميرزا حسين خان سپهسالار در دار السعاده به
ص:475
خاك سپردند.(1)
از خصوصيات اخلاقى مشير الدوله بايد به چند نمونه اشاره كرد.اولين مورد آن مقام دوستى بود كه او سعى مى كرد به هر طريقى كه باشد به آن برسد و در اين راه بيشتر متوسل به روس ها مى شد و چون در عهد قاجار مردان سياسى با توسل به انگليس يا روس خود را به مناصب مختلف مى رساندند وى نيز همان طور كه در بالا آمد به روس ها پيوست و البتّه حافظ منافع آنها در ايران نيز بود.دومين خصوصيت او دست و دلبازى و ولخرجى بيش از حد بود كه در كتاب هاى نويسندگان داخلى و خارجى دوره قاجار انعكاس زيادى يافته است.لرد كرزن مى نويسد:«در موقع مسافرتم پسر ارشد او با يكى از دختران وليعهد ازدواج كرد و مشير الدوله چندين ميهمانى بزرگ بر پا كرد.يك روز وزراء،روزى نمايندگان خارجى، روزى دراويش و فقرا و روزى ديگر علماى تهران را به ميهمانى دعوت كرد و خيابان هاى وسيع و ميدان بزرگ شهر را چراغانى كردند.او از همه وزرا اروپايى منش تر و به واسطه همين ولخرجى ها مقروض بود.»(2)بنجامين نيز كه از ميهمانى هاى پرزرق وبرق او بى بهره نبوده است مى نويسد:«ويلاى خارج از شهر او كه در حدود يك ميليون دلار خرج آن شده است به ميهمانى هاى رسمى او اختصاص دارد.منزل مسكونى شخصى او هم كه در مركز تهران است به لحاظ شكوه و تجمل و اشياء عتيقه و هنرى آن دست كمى از ويلاى خارج از شهرش ندارد.اين زندگى پرخرج او را مقروض كرد.»(3)لذا ميرزا يحيى خان براى اداى قرض هاى خود از رشوه گيرى و يا واگذارى بسيارى از منافع ملى به بيگانگان چشم نمى پوشيد.از جمله در زمان حضور بنجامين در تهران شايع شده بود كه وى رشوه كلانى به صورت وام از روس ها دريافت داشته است.(4)نيز در سال 1306 ه.ق كه انگليسى ها درصدد
ص:476
تسلط بيشتر بر مناطق جنوب ايران بودند و سعى داشتند امتياز راه شوسه اى را در جنوب كشور بگيرند يحيى خان كه امتياز اين راه را براى 60 سال از شاه گرفته بود به بانك شاهنشاهى انگليس فروخت.(1)نيز يحيى خان سعى مى كرد خود را شخصى مؤدب و روشنفكر جلوه دهد به همين دليل او از ديد بنجامين و كرزن يكى از باهوش ترين و باشخصيت ترين افراد آن هنگام ايران معرفى شده است.(2)يحيى خان مشير الدوله فرانسه را به خوبى صحبت مى كرده است.(3)و پس از فوت برادرش ميرزا حسين خان سپهسالار نظارت موقوفات مسجد و مدرسه سپهسالار به او سپرده شده بود.(4)كرزن مى نويسد كار ناتمام بزرگترين مسجد و مدرسه در تهران پس از سپهسالار برعهده يحيى خان قرار گرفت.(5)
از نام بردارترين فرزندان يحيى خان بايد به پسر ارشد او ميرزا حسن خان اشاره شود كه در سال 1299 ه.ق كه پدرش ملقب به مشير الدوله شد لقب قبلى پدرش يعنى معتمد الملك را به وى دادند.وى با قمر السلطنه دختر مظفر الدّين شاه قاجار ازدواج كرد و در عروسى او بود كه پدرش ميهمانى هايى مفصل گرفت.(6)همو بود كه پس از فوت پدرش توليت مدرسه و مسجد سپهسالار را عهده دار شد.(7)
رجبعلى يحيايى
مظفر الدوله-خمسه-ابراهيم خان
ص:477
معاون التجار-محمد حسن
(1273-1330 ه.ق)
حاج محمد حسن معاون التجار از معتمدين و بازرگانان مشهد،در سال 1273 ه.ق متولد شد.از سرگذشت وى اطلاع دقيقى در دست نيست،اما همين قدر معلوم است كه در سال 1330 ه.ق كه حرم رضوى به وسيله روس ها بمباران شد همراه با برادرش حاجى معين از سران حركت مردمى بود.پس از سركوب شورش مردمى،شاهزاده نير الدوله مسببين اين حركت از جمله معاون التجار،حاجى معين و حاج عبد الرحيم را به ترشيز تبعيد كرد.(1)
فوت معاون التجار در اواخر سال 1330 ه.ق در سن پنجاه سالگى واقع شد و پيكرش را در حجره پنجم ضلع شمالى صحن جديد مدفون ساختند.
پس از حاج محمد حسن،برادرش حاجى معين جانشين وى گرديد.(2)
باغ حسن خان كه وقف بر مدرسه عباس قلى خان مى باشد،به وسيله حاج محمد حسن در سال 1323 ه.ق وقف گرديد.در هنگام نوشتن سند آن، توليت مدرسه با بابا خان شاملو بود.(3)
رسول سعيدى زاده
معين الدوله-قاجار-احمد ميرزا
مكرم-محمود
(-1353 ه.ق)
محمود مكرم از رجال و مشاهير متمول و خير خراسان بود كه سال ها در اين ديار با نيك نامى و حسن شهرت زندگى كرد،سرانجام در پنجم شهريور ماه 1353 ه.ق در مشهد درگذشت و در دار العزه مدفون گرديد او در اواخر عمر مقدارى از ثروت خويش را وقف
ص:478
آستان قدس رضوى نمود.(1)
ابراهيم زنگنه
ملك التجار-اصفهانى-ابو القاسم
مؤتمن السلطنه-مستوفى سبزوارى
موسوى-مير سيد شريف
(-زنده 975 ه.ق)
كلانتر مشهد مقدس.
در دو موضع نام مير سيد شريف در منابع آمده است؛يكى در آغاز فرمانى كه شاه طهماسب اول در سال 967 ه.ق به واسطه اسلام آوردن عيسى خان گرجى به فرزند خود ابراهيم ميرزا حاكم مشهد مى نويسد و به او دستور مى دهد كه به ميمنت اسلام آوردن عيسى خان در حرم حضرت رضا عليه السّلام جشنى بر پا كند.در اين فرمان از مير سيد شريف موسوى كلانتر به عنوان يكى از سادات و بزرگان مشهد كه نامه خطاب به آنها بوده نام برده شده است.(2)از اين فرمان كه در آن عبارت«امير شريف موسوى كلانتر»به كار رفته روشن مى شود كه وى قبل از اين تاريخ به كلانترى شهر مشهد برگزيده شده است و از آنجا كه كلانترها در گذشته واسطه بين مردم و دولت بوده اند مى توان استدلال كرد كه وى از بزرگان و افراد مورد اعتماد مردم و حكومت بوده است.در جاى ديگر در سال 975 ه.ق از او نام برده شده است كه شاه طهماسب او را به همراه ميرزا ابو القاسم رضوى به مجلسى كه از بزرگان كشور در قزوين تشكيل داده بود فرا خواند.در همين سفر بود كه مير سيد شريف در قزوين درگذشت و جنازه اش به مشهد آورده شد و به همراه ميرزا ابو القاسم رضوى كه او نيز در راه مشهد در بسطام درگذشته بود در دار الحفاظ حرم مطهر به خاك سپرده شد.(3)
رجبعلى يحيايى
ص:479
ميرپنج -عباسقلى خان
(-1269 ه.ق)
عباسقلى خان كرد جهان بيگلو معروف به ميرپنج(1)يا ميرپنجه پسيان(2)و ملقب مؤتمن السلطان از فرماندهان نظامى عصر قاجار.(3)
وى در سال 1266 ه.ق در جريان فتنه سالار،كه عليه دولت مركزى سر به شورش زده بود،به همراهى والى و خوانين خراسان در سركوبى اين فتنه حضور داشت.(4)پس از سركوبى حسن خان سالار حسام السلطنه والى خراسان درصدد سركوبى تركمانان سرخس و آخال و مرو برآمد.و در شعبان سال 1267 ه.ق براى فتح سرخس همراه با سام خان ايلخانى و عباسقلى خان جهان بيگلو كه منصب ميرپنجگى داشت لشكركشى كرد.(5)در اين جنگ عباسقلى خان ميرپنج با پنج فوج تربتى و ترشيزى،2000 سوار و شش عراده توپ شركت داشت.(6)پس از جنگ و گريز فراوان بين نيروهاى حسام السلطنه و خان خوارزم،سرخس توسط حسام السلطنه فتح شد(7)و خان خوارزم به جانب خيوق عقب نشينى كرد.
در سال 1267 ه.ق كهندل خان والى قندهار درصدد برآمد كه هرات را تسخير نمايد و نواحى اطراف آن را تصرف كرد.حسام السلطنه،سام خان ايلخانى زعفرانلو را با 700 سوار به هرات فرستاد و عباسقلى خان ميرپنج را با سه فوج خراسانى و شش عراده توپ و 1000 سواره مأمور كرد كه از مشهد كوچ كنند و در دومنزلى هرات
ص:480
اتراق نمايد.سام خان ايلخانى كه وارد شهر هرات شد با كهندل خان كه قصد تسخير هرات را داشت به جنگ پرداختن و طى نامه اى از عباسقلى خان خواست كه به لشكر وى نزديك تر شود.
كهندل خان چون دريافت كه توان تصرف هرات را ندارد به قندهار برگشت و عباسقلى خان ميرپنج هم به مشهد بازگشت نمود.(1)در سال 1268 ه.ق حسام السلطنه عباسقلى خان را با سه فوج سرباز و سواره و توپخانه روانه تربت جام نمود تا از آن منطقه حفاظت كند.(2)
از جمله خدمات وى در حرم رضوى آيينه كارى مسجد زنانه مى باشد.(3)وى در سال 1269 ه.ق براثر شيوع بيمارى وبا فوت كرد و در محل درب مسجد زنانه در آرامگاهى كه براى خود ساخته بود دفن شد.(4)
على جان سكندرى
ص:481
نايب السلطنه -قاجار-عباس ميرزا
نجد السلطنه-
ميرزا صدر الدّين
(-زنده 1300 ه.ش)
ميرزا صدر الدّين خان ملقب به نجد السلطنه فرزند شيخ محمد حسن مجتهد شيرازى از رجال برجسته و مشهور خراسان در اواخر دوره قاجار.
او در دهم خرداد 1300 ه.ش طبق دستور قوام السلطنه به سمت كفالت ايالت خراسان منصوب شد(1)و از وى خواسته شد تا مقدمات آزادى زندانيان سياسى را فراهم كند.او در هنگام حكومت خود بر خراسان با پشت گرمى قوام السلطنه به عزل و نصب حكام و فروش مناصب مشغول شد؛از آن جمله سالار نصرت را به سمت حاكم تربت منصوب كرد،شاهزاده مرتضى ميرزا حاكم گناباد را به درگز منتقل نمود و همچنين على رغم افشاگرى هاى روزنامه ها درباره سوءاستفاده هاى مالى و رفتار مستبدانه عماد الممالك حاكم اسبق ترشيز(كاشمر)به وى اجازه داد تا مجددا به محل مأموريت خود بازگردد.(2)از اقدامات ديگر او مى توان به توقيف روزنامه خراسان و دستگيرى سردبير آن،سيد محمد طباطبايى به دليل اعتراض به«دبوا»، پيشكار ماليه خراسان و خود نجد السلطانه در مورد نحوه انتخاب حكام
ص:482
ولايت خراسان ياد كرد.(1)چند روز پس از شروع حكومت نجد السلطنه در خراسان،كلنل محمد تقى پسيان-كه در اين زمان حاكم نظامى خراسان بود- بدون مقدمه وى را توقيف،و اداره حكومتى را تصرف كرد.گروهى نيز از طرف كلنل در تلگراف خانه مشهد تحصن كرده به تهران اعلام داشتند نجد السلطنه قادر به حفظ انتظامات نبوده و كسى جز كلنل مورد قبول اهالى مشهد نيست.
ولى تهران با اين امر مخالفت كرد و در پى آن كلنل نجد السلطنه را از توقيف خارج و امور حكومتى را مجددا به وى تفويض كرد.(2)
چندى بعد شب نامه ها و اعلاميه هاى بى امضاء خطاب به نجد السلطنه كفيل ايالت،مخفيانه منتشر و او را تهديد و ارعاب كردند كه از امور حكومتى كناره گيرى كند.اين عمليات و تهديدات و تحريكاتى كه براى توليد اغتشاش در سرتاسر مشهد بروز كرد، باعث شد كه نجد السلطنه در تاريخ 9 مرداد 1300 ه.ش دست از كار كشيده و در خانه خود منزوى گردد.(3)پس از وى نجفقلى خان صمصام السلطنه بختيارى به حكومت خراسان فرستاده شد.از قراين چنين برمى آيد كه نجد السلطنه توانايى چندانى در اداره امور حكومتى خراسان نداشت و چند بار به بهانه بيمارى قصد كناره گيرى از مقام خود را داشت كه با مخالفت تهران مواجه شد.كنسولگرى انگليس در مشهد در گزارش خود راجع به وى چنين مى نويسد:«كفيل ايالت پيرمرد ناتوانى است كه چندان صلاحيتى براى تصدى اين مقام ندارد.»(4)نجد السلطنه از ملاكين بزرگ خراسان به حساب مى آمد.او در ربيع الثانى 1336 ه.ق شش دانگ شهر كهنه واقع در جلگه رخ تربت حيدريه را بر آستان قدس وقف كرد و موارد
ص:483
مصرف آن را پس از برداشت ماليات و حق التوليه،جهت روشنايى قهوه خانه حفاظ و وعاظ و تعميرات مقبره خودش كه در صحن عتيق انقلاب حرم مطهر واقع است قرار داده است.(1)علاوه بر اين وى مزرعه اى در جلگه رخ تربت وقف مسجد گوهرشاد كرده كه تاريخ وقف آن نيز 1336 ه.ق است و در آن وقف نامه نوشته،هرگاه در مسجد گوهرشاد كتابخانه اى تأسيس گردد سالى سى تومان از محل موقوفه او به كتابخانه بدهند.(2)
سيد حسن حسينى
نجفى فردوسى-عزيز اللّه
(1287-1336 ه.ش)
سيد عزيز اللّه فردوسى بازرس عالى وزارت كشور و فرزند آيت اللّه سيد عبد الحسين نجفى معروف به«سركار آقا».
وى در حدود سال 1287 ه.ش در شهر فردوس متولد شد و دوره هاى مقدماتى و سطح را در فردوس آموخت.
آنگاه در حدود سال هاى 1304- 1305 ه.ش براى تكميل تحصيلات به مشهد آمد و در مدرسه ميرزا جعفر اقامت گزيد و از استادان حوزه بهره برد.
فردوسى در سال 1308 ه.ش راهى تهران شد و در مدرسه عالى سپهسالار (شهيد مطهرى)به ادامه تحصيل پرداخت و در ضمن وارد دانشكده حقوق دانشگاه تهران شد كه پس از اتمام تحصيل در دانشكده به سال 1315 ه.ش به استخدام وزارت كشور درآمد.او را به خراسان اعزام داشتند و در سمت معاونت فرماندارى مشهد به انجام وظيفه مشغول گرديد.
او در سال 1317 يا 1318 ه.ش به همراه امير شوكت الملك علم استاندار فارس به شيراز رفت و در آنجا رياست دفتر استاندارى را به عهده داشت.
ص:484
زمانى كه امير شوكت الملك به وزارت پست و تلگراف رسيد؛وى فرماندار گناباد،كاشمر و تربت حيدريه شد، سپس معاونت استاندارى مازندران و بعد سمت مديركل انتخابات وزارت كشور را به عهده گرفت و در سمت بازرس عالى كشور بود كه در 16 ارديبهشت ماه 1336 ه.ش درگذشت و در غرفه شمال شرقى صحن انقلاب (عتيق)به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
ندر محمد خان
(-1060 ه.ق)
ندر محمد خان پادشاه تركستان زمانى حاكم بلخ و اندخود بود،در سال 1020 ه.ق به اتفاق برادرش امامقلى سلطان حاكم سمرقند بر عمويش محمد خان ازبك پادشاه ماوراءالنهر شوريد.
محمد خان ازبك به شاه عباس اول روى آورد و شاه عباس وى را به كمك امرا و حكام خود به وطن بازگردانيد.اما بالاخره ندر محمد خان به سلطنت ماوراءالنهر رسيد،(1)ولى در سال 1055 ه.ق امراى دولتش با وى مخالفت كردند و او ناچار به مرو گريخت.(2)
على خان حاكم مرو مراتب را به شاه عباس دوم نوشت و شاه عباس دستور داد او را با احترام بپذيرند.ندر محمد خان به ايران آمد و وارد مشهد شد و مورد استقبال مرتضى قلى خان حاكم مشهد و لشكر خراسان قرار گرفت و با احترام تمام وارد شهر شد.محمد على بيگ ناظر بيوتات كه از طرف شاه به مهمان دارى خان تعيين شده بود در همين وقت به مشهد رسيد و خدمت ندر محمد خان در آمد.آنگاه ندر محمد خان به اصفهان رفت و از حضور شاه عباس كمك نظامى خواست.شاه او را يارى نمود و سلطنتش را به وى باز
ص:485
گردانيد.(1)
در سال 1060 ه.ق به واسطه مخالفت امراى دولت،دوباره به ايران آمد و به مشهد وارد شد و از آنجا روانه اصفهان گرديد ولى در حوالى سبزوار وفات يافت.بنا به وصيتش جسد او را به مشهد حمل كردند و به خاك سپردند.(2)
ابراهيم زنگنه
نصرت الملك-تيمورى-على مراد خان
نصيرى-محمد خان
(1280-1345 ه.ق)
ميرزا محمد خان نصيرى ملقب به عميد الممالك فرزند حاج ميرزا محمد حسين مستوفى سمنانى،سال 1280 ه.ق در سمنان متولد شد.وى تحصيلات ابتدايى خود را مطابق معمول آن زمان در مكتب هاى قديم و در نزد اساتيد فن آموخت.پدر وى مرحوم ميرزا محمد حسين مستوفى در زمان حيات خود دفاتر استيفاء را به كوچك ترين فرزند خود ميرزا محمد كه جوان فعال و با استعدادى بود تفويض نمود و به همين علت پس از مرگ پدر به طور رسمى عنوان مستوفى سمنان گرفت و به نام ميرزا محمد حسين مستوفى معروف گرديد.چندى بعد در اثر لياقت در شغل خود از طرف مظفر الدّين شاه به عميد الممالك ملقب شد.
پس از مشروطيت و تغيير سيستم مالياتى ايران او نيز نام استيفاء خانه سمنان را به اداره ماليه تغيير داد و اولين اداره ماليه سمنان و دامغان را تشكيل داد.خود پيشكارى دارائى ايالت قومس(سمنان)را برعهده گرفت و چندين سال در اين سمت باقى بود.(3)
عميد الممالك در دوره حكومت شاهزاده نصرت اللّه خان امير اعظم بر
ص:486
ايالت سمنان و دامغان و شاهرود سمت نايب الحكومه را برعهده داشت؛ولى در اثر اختلاف با امير اعظم و نارضايتى از رفتار وى به ناچار به تهران عزيمت كرد.پس از كشته شدن امير اعظم به دست شجاع نظام در شهريور 1295 ه.ش مجددا عميد الممالك به رياست مميزى،سمنان و دامغان و شاهرود منصوب شد.پس از اتمام كار مميزى و انحلال ادارات مميزى به علت سوابق دولتى و آشنايى با قوام السلطنه كه در آن موقع والى خراسان بود،در سال 1335 ه.ش به حكومت قوچان برگزيده شد و سپس به حكومت مشهد و معاونت ايالت خراسان انتخاب گرديد.پس از كودتاى 1299 ه.ش چون مورد اعتماد كامل مردم سمنان بود،به نمايندگى دوره چهارم قانون گذارى از سمنان و دامغان انتخاب شد.(1)در مرداد 1299 كه ميرزا حسن مشير الدوله رئيس الوزراء وقت بيانيه اى مبنى بر انتخابات مجدد نمايندگان دوره چهارم صادر كرد مورد اعتراض و شكايت برخى از نمايندگان انتخابى مجلس از جمله عميد الممالك و چند تن ديگر قرار گرفت.(2)وى پس از پايان دوره چهارم مجلس به حكومت تربت حيدريه منصوب گرديد.(3)عميد الممالك در شوال 1245 ه.ق در حين مسافرت از تربت حيدريه به مشهد به مرض قولنج و درد معده دچار شد و پس از دو روز فوت نمود و در شهر مشهد در مقبره عادل شاه واقع در حرم مدفون شد.(4)
از اقدامات عميد الممالك مى توان احياى مجدد مدرسه او به سمنان را ياد كرد كه وى به كمك آقا ميرزا ابو طالب سمنانى مشير الاطباء و معين التوليه اين كار را صورت داد و مدرسه فوق را كه به علت كمى درآمد رو به انحلال بود با كمك اشخاص فوق احياء و نام آن را
ص:487
مدرسه سعادت ناميد.(1)منتخب السادات جندقى در مدح عميد الممالك شعرى سروده كه مطلع آن چنين است:
آسمانى گر آستان باشد آستان خدايگان باشد
آسمان فر عميد ملكت شاه كه سراپاش جان جان باشد(2)
سيد حسن حسينى
نير الدوله-قاجار- پرويز ميرزا
نيك نيان-عليرضا
(1331-1361 ه.ش)
عليرضا نيك نيان از شهداى جنگ تحميلى در روز دوشنبه 29 بهمن 1331 ه.ش در خانواده اى اصيل در مشهد چشم به جهان گشود،پدرش كاظم نيك نيان و مادرش خانم ميهن آموزگار نام داشتند.چون بعد از فوت پدربزرگش اولين نوه پسر بود كه به دنيا آمد و به دليل علاقه اى كه خانواده به (به تصوير صفحه مراجعه شود) پدربزرگ داشتند او را عليرضا نام گذاشتند اما در خانه به او«رضا» مى گفتند.وى از هوش و فراست بالايى برخوردار بود.در دبستان حكمت جنب دبيرستان فردوسى خيابان تهران(امام رضا عليه السّلام)مدرسه را شروع كرد.مادر و پدر با نهايت علاقمندى همت به درس و تربيت او گذاشتند و او در تمام سال هاى دبستان شاگرد اول و نمونه بود.سپس وارد دبيرستان ابن يمين شد.در اين دبيرستان كه امروز شهيد حكمت نام گرفته است،شاگردانى با انضباط و
ص:488
معدل بالا ثبت نام مى كردند.دوره دبيرستان را نيز با موفقيت كامل به پايان رسانيد و در اولين كنكور دانشگاه و با موفقيت در رشته كامپيوتر دانشكده علوم رياضى دانشگاه مشهد قبول شد.
پس از اينكه دوره كارشناسى را به پايان رسانيد؛براى گرفتن دانشنامه اش به دانشگاه مراجعه كرد كه جهت ادامه تحصيل به دانشگاه هاى خارج عزم سفر كند ولى برحسب قانون مى بايست وضعيت نظام وظيفه را مشخص نمايد.
بنابراين بعد از دو ماه و با شروع جنگ تحميلى به خدمت سربازى اعزام شد.
عليرضا دوره آموزشى را در شيراز گذرانيد و سپس به تيپ دو قوچان گردان 129 منتقل شد و از بيستم آبان كه تقريبا دو ماه از وقوع جنگ مى گذشت در جبهه هاى آبادان، ماه شهر،رود كارون،بستان و شوش خوزستان با نهايت فداكارى با دشمن بعثى عراق جنگيد و در اين مدت بارها لوح تقدير و نشان لياقت دريافت كرد.
وى تا 24 بهمن 1360 ه.ش مشغول نبرد بود كه در اين موقع براثر سكته مغزى پدر و دلتنگى بسيار خانواده ده روز به مرخصى آمد و بعد از ده روز به جبهه بازگشت.اين ديدار آخر خانواده با او بود و بعد از رفتن او خانواده مشغول تهيه وسائل داماديش شدند.
چون قرار بود بعد از مراجعتش ازدواج نمايد؛اما در حالى كه فقط دو روز از خدمت احتياطتش مانده بود در عمليات فتح المبين در جبهه شوش روز دوم فروردين 1361 ه.ش به شهادت رسيد.
پس از اينكه جنازه او هفده روز در زمين داغ خوزستان افتاده بود به وسيله دوستان هم رزمش به مشهد فرستاده شد و خبر شهادتش روز 17 فروردين 1361 ه.ش به خانواده رسيد.جسد او و 186 شهيد جوان ديگر خراسانى در 19 فروردين 1361 ه.ش بر دوش مردم خراسان تا حرم مطهر امام رضا عليه السّلام تشييع و در آنجا به خاك سپرده شد.پدرش كاظم نيك نيان نيز ده ماه بعد از شهادت فرزندش به سراى
ص:489
باقى شتافت و در حرم مطهر صحن نو در كنار فرزند شهيدش به خاك سپرده شد.قطعه شعرى آقاى غلامرضا صديق غريب شاعر معروف خراسان و استاد دانشگاه هاى مشهد در رثاء عليرضا نيك نيان سروده است كه همچنين مبين رشادت ها و دليرى مردم سلحشور و مسلمان ايران مى باشد و براى ثبت در تاريخ آورده مى شود:
ديدى ز جور چرخ چه بر حال ما گذشت بشنو حكايتى كه بگويم چها گذشت
دشمن به خاك ميهن ما پاى تا گذاشت از كشته پشته ساخت بهر جاى تا گذشت
گاهى به غرب حمله شد و گاه در جنوب بس غصه ها كه در دل از اين قصه ها گذشت
غلطيد بس شهيد بخون خفته روى خاك گوئى به شوش فاجعه كربلا گذشت
يعقوب وار ديده بدر مانده بود پدر يعقوبى از در آمد و گفتا رضا گذشت
مادر در انتظار پسر بود روز و شب غافل كه نور ديده او زين سرا گذشت
نسرين به ماتم تو كند موى خود پريش
ديگر مگو چه بر سر عبد الرضا گذشت آنكو بخاك نعش برادر سپرده است
داند چه بر حميد و محمد رضا گذشت بى يار شد محمد،فاميلى و اى دريغ
فاميل را چه بر سر ازين ماجرا گذشت بس شب شد كه تا بصبح نخفتيم و كار ما
بهر سلامت تو بذكر و دعا گذشت چون لاله داغ بر دل ما ماند تا ابد
از ماتمى كه در غم مرگت به ما گذشت در ماتم تو حجله سيه پوش گشته ايم
امسال عيد ما همه اندر عزا گذشت آزار ما به كسى نرسيده است در جهان
بر ما ستم ز چرخ ندانم چرا گذشت فتح المبين گذشت و ظفر شد آشكار
اما به خونبهاى جوانان گذشت از پا فتاد نخل برومند قامتى
زان تير سهمگين كه زشت قشا گذشت تو در جوار رحمت حق آرميده اى
آگه نى چه بر سر ما زين بلا گذشت مهين مادرت از فراقت بمرد
همى رفت و مى گفت دنيا گذشت
على جان سكندرى
ص:490
وزير مشهد-ميرزا كاظم
(-1135 ه.ق)
از زندگى ميرزا كاظم اطلاعى در دست نيست.فقط ذكر شده است كه وى در آخرين سال هاى حكومت صفويه وزير مشهد بوده است.در سال هاى 1134 و 1135 ه.ق به هنگامى كه افاغنه اصفهان را محاصره كرده بودند و در همه جاى ايران ناامنى بود،در مشهد هم عده اى عليه اسماعيل خان سپهسالار اعزامى شاه سلطان حسين، كه براى تدارك تسخير قندهار در اين شهر به سر مى برد دست به شورش زدند.
اين شورشگران كه عبارت بودند از محمد امين آقا و محمد تقى آقاى كلاوند با همدستى ميرزا ابو الحسن صاحب نسق آستان قدس،چون ديدند اسماعيل خان سپهسالار با وجود برخوردارى از«قشون و خزانه و اسباب»در مقابله با افغانى هاى ابدالى كه هرات را گرفته و تا شهرستان جام در نزديكى مشهد پيشروى كرده اند كارى انجام نمى دهد،بر او شوريدند و اسماعيل خان را كه در خانه بيگلربيگى مشهد بود در روز دهم محرم سال 1135 ه.ق دستگير كردند.هرج ومرج سراسر مشهد را فراگرفت.از جمله كسانى كه در اين روز در شورش كشته شدند ميرزا كاظم وزير مشهد بود كه وزارت اسماعيل خان سپهسالار را هم برعهده داشت.(1)
رجبعلى يحيايى
ص:491
وفادار-احمد
(1306-1383 ه.ش)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) پهلوان احمد وفادار فرزند على، ملقب به«كوه عضله ايران»ورزشكار و كشتى گير معروف.
وى در سال 1306 ه.ش در روستاى دواوقلى،بين قوچان و بخش چكنه،چشم به جهان گشود.در كودكى پدرش را از دست داد و پس از آن مادرش زينب كه اهل بخش نوخندان شهرستان درگز بود او را هم با برادر بزرگترش به نوخندان در نزد اقوام خويش برد.(1)احمد در ايام جوانى مثل اكثر همسالان خود به كشتى چوخه(2)روى آورد.در دوران سربازى زير نظر ابو القاسم سخدرى فنون كشتى آزاد را آموخت و با كشتى پهلوانى آشنا شد.به طورى كه در فاصله كوتاهى پشت قهرمانان نامدار را به تشك رساند.در سال هاى 1329 تا 1331 وى سه سال پياپى پهلوان ايران شد و براى اولين بار در تاريخ كشتى كشور بازوبند پهلوانى را تصاحب كرد و به موزه امام رضا عليه السّلام هديه نمود.(3)پهلوان وفادار عضو تيم كشتى راه آهن خراسان،در مسابقات جهانى سال 1951 م هلسينكى پيراهن تيم ملى كشتى آزاد ايران را در سنگين وزن به تن داشت و در المپيك 1952 م هلسينكى و نيز رقابت هاى جهانى 1954 م توكيو عضو تيم ملى ايران
ص:492
بود.(1)وى تا چهل سالگى در ميدان كشتى حاضر بود و فقط به دنبال كسب امتياز براى تيم خراسان بود.(2)در كشتى پهلوانى تبحر زيادى داشت و چون چوخه كار بود با هركس كه سرشاخ مى شد با فنون اصيل سركاسه، كمر يا لنگ بر حريف مى تاخت.بهترين فن او در خاك"كنده دست در شكن" بود.در روزهايى كه آخرين وزن كشتى آزاد هيچ محدوديتى نداشت با وزن 95 يا 100 كيلوگرم به مصاف غول هاى 150 يا 160 كيلويى دنيا رفت و كشتى هاى خوبى گرفت.روزى كه در حالت خاك كشتى گير سنگين وزن ايتاليايى را روى سر بلند كرد،لقب«كوه عضله ايران»را گرفت.(3)
وفادار،فردى مؤمن و معتقد به دين و مذهب بود.اغلب ذكر خدا را بر زبان داشت.هميشه به تركى تكيه كلامى زير لب به اين معنى زمزمه مى كرد كه اين دنيا و ماديات دروغين هستند،هرگز از كسى گله نمى كرد و مى گفت شايد سرنوشت ما هم اين چنين بوده است.در زندگى اش على رغم زور بازو،مظلوم بود.(4)به سفره دارى و مهمان نوازى شهرت داشت.(5)
غلامرضا تختى،هروقت به مشهد مى آمد نهار در خانه او مى ماند و مى گفت سفره پهلوان وفادار را با صد قرقاول سفره سلاطين عوض نمى كنم.(6)
سرانجام پهلوان وفادار در صبح روز سه شنبه چهارم اسفند سال 1383 ه.ش در سن 76 سالگى براثر بيمارى عفونت ريه و نارسايى قلب فوت كرد.برحسب وصيت شاگردان و دوستدارانش پيكر وى را در صبح پنج شنبه از مقابل مسجد جعفرى به طرف حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام تشييع(7)و در صحن جمهورى اسلامى به خاك سپردند.(8)از وفادار پنج پسر و سه دختر بر جاى مانده است.(9)
رسول سعيدى زاده
ص:493
هارون الرشيد
(147-193 ه.ق)
هارون بن محمد بن عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب،پنجمين خليفه عباسى.
او در سال 145 و به قولى 150 ه.ق زمانى كه پدرش مهدى در عهد خلافت منصور در رى حضور داشت،در اين شهر به دنيا آمد.(1)اما با توجه به اينكه هارون در زمان به تخت نشستن (170 ه.ق)23 سال داشت؛به احتمال زياد تولد او در سال 147 ه.ق بوده است.
در سال 166 ه.ق پدرش مهدى،او را مأمور جنگ با روم كرد،او در اين جنگ پيروزى هاى چشم گيرى به دست آورد و با غنايم فراوان به دار الخلافه (بغداد)برگشت.به پاداش اين پيروزى لقب«رشيد»دريافت كرد و بعد از برادرش هادى،به وليعهدى انتخاب شد.(2)
هارون الرشيد در سال 170 ه.ق در حالى كه جوان بود بلافاصله بعد از مرگ برادرش موسى هادى،به خلافت نشست.(3)بنا به قولى هادى،برادرش را از وليعهدى خلع كرد و پسرش جعفر را جانشين خود كرد اما بعد از فوت هادى، جعفر از ادعاى خود دست كشيد و
ص:494
هارون بدون مشكل به خلافت رسيد.(1)
هارون در اولين اقدام وزارت را به يحيى بن خالد برمكى اعطاء كرد و دست او را در كارها باز گذاشت.يحيى و پسرانش خيلى زود تمام امور خلافت را به دست گرفتند و در اين كار از پشتوانه فرهنگى و سياسى ايرانى خود فراوان استفاده كردند.همچنين مادر هارون خيزران نيز از نفوذ زيادى در دربار برخوردار بود و در آغاز بر بيشتر كارها نظارت داشت.(2)
در زمان هارون الرشيد هم مانند قبل از آن جنگ هاى اسلام و روم در غرب همچنان ادامه داشت كه اغلب پيروزى با مسلمانان بود،شرح مفصل اين جنگ ها كه در اغلب تواريخ عمومى اسلام ذكر شده است خارج از حوصله اين نوشته است.در داخل مرزهاى خلافت،رشيد،مانند اخلاف خود با مخالفت ها و شورش هايى مواجه شد، كه بيشتر از جانب شيعيان و خوارج سازماندهى مى شد.يكى از مشهورترين اين شورش ها قيام يحيى بن عبد اللّه بن حسن بن على عليه السّلام است.يحيى در سال 176 ه.ق در منطقه ديلم(جزيى از گيلان كنونى)عليه عمال عباسيان خروج كرد و توانست طرفداران قابل توجهى گرد آورد.هارون براى سركوبى اين قيام،فضل بن يحيى برمكى را مأمور نمود و فضل با ارسال پيام و نمايندگانى به نزد يحيى از او خواست كه خود را تسليم نمايد.يحيى از وى درخواست امان نامه اى به خط هارون كرد،خليفه با پيشنهاد موافقت نمود و امان نامه اى كه به امضاى بسيارى از بزرگان هاشمى(عباسى)رسيده بود به همراه عطايا و تحفه هايى روانه كرد و بدين ترتيب يحيى تسليم شد و به همراه فضل بن يحيى وارد بغداد گرديد.در ابتدا او مورد لطف و احترام هارون قرار گرفت اما بعد از مدتى خليفه امان نامه را پاره كرد و يحيى را تحت مراقبت قرار
ص:495
داد و او بعد از مدت كوتاهى در زندان فوت كرد،يا او را خفه كردند؛(1)به روايتى هارون او را در زندان تحت شكنجه قرار داد تا نام يارانش را باز گويد اما او اعتراف نكرد و در اثر اين شكنجه ها فوت كرد.(2)
يكى ديگر از قيام كنندگان علوى ادريس بن عبد اللّه بن حسن عليه السّلام بود كه بعد از واقعه فخ(169 ه.ق)به مصر فرار كرد و در شهر فاس و طنجه توانست طرفدارانى پيدا كند.هارون،سليمان بن جرير جزرى يا به روايتى شماخ طبيب را به سوى او فرستاد كه او را مسموم و به قتل رساند.هارون كه ميل عجيبى به تعقيب و زندانى كردن علويان داشت، عبد اللّه بن حسن بن على بن على بن حسين بن على عليه السّلام را كه در مدينه حضور داشت و ظاهرا هيچ اقدامى هم در مخالفت با حكومت نكرد،دستگير نمود و توسط جعفر برمكى به قتل رساند.(3)
مشهورترين علوى كه به دست هارون به شهادت رسيد،امام موسى بن جعفر عليه السّلام است.امام موسى كاظم عليه السّلام (متولد 139 ه.ق)يك بار توسط مهدى، خليفه عباسى به زندان افتاد اما آزاد شد و بار ديگر هارون ايشان را به زندان افكند.خليفه از چندين نفر؛از جمله عيسى بن جعفر بن منصور حاكم بصره، فضل بن ربيع و فضل بن يحيى برمكى خواست كه موسى بن جعفر عليه السّلام را به قتل رسانند،اما آنها از اين كار سرباززدند ، عاقبت به دستور يحيى بن خالد برمكى، سندى بن شاهك در 183 ه.ق ايشان را در حالى كه 45 ساله بود به شهادت رساند.(4)
علاوه بر قيام علويان،هارون با چندين شورش ديگر از جانب خوارج و ديگر گروه ها مواجه شد كه عمده ترين آنها عبارتند از:شورش وليد بن ظريف
ص:496
شيبانى خارجى در 179 ه.ق،اختلاف يمنى ها و مضرى ها در شام از سال 180 ه.ق به بعد و شورش قبايل بربر در آفريقا در 181 ه.ق.اين شورش ها اغلب در عهد هارون سركوب شدند،اما او نتوانست قيام خرمدينان (سرخ پوشان)را كه از سال 180 ه.ق شروع شد فروبنشاند و اين حركت در دوره خلافت مأمون هم ادامه يافت.
البتّه نبايد از نظر دور داشت كه عهد حكومت هارون يكى از دوره هاى پررونق خلافت عباسى است.در دوره او بغداد،يكى از شهرهاى معتبر جهان شد،هارون بيت الحكمه را تأسيس كرد و رابطه نزديكى با علما و شعرا برقرار نمود،به طورى كه هميشه تعدادى از آنها در دربار او حضور داشتند؛در عين حال كه به شدت با بحث و جدال هاى دينى مخالف بود و ديگران را هم از آن منع مى كرد.(1)هارون بيشتر اين موفقيت ها را مرهون درايت و تلاش خاندان برمكى بود،اما نفوذ و قدرت بيش از حد اين خانواده هارون را به وحشت انداخت.بالاخره در سال 187 ه.ق دستور قتل جعفر بن يحيى برمكى و حبس ديگر افراد اين خانواده را صادر كرد،علاوه بر آنها چندين نفر از كسانى را كه طرفدار برمكيان بودند نيز كشته شدند و از آن به بعد هارون وزارت را به فضل بن ربيع سپرد.(2)
سقوط خاندان برمك كار را بر هارون دشوارتر كرد و مخالفت ها با وى شديدتر شد؛به ويژه در ناحيه خراسان اين قضيه به سرعت اوج گرفت.در اين زمان على بن عيسى بن ماهان،حاكم آن ولايت با ظلم و ستم هايى كه روا داشت موجب نارضايتى عمومى گرديد.به همين دليل بزرگان منطقه نامه اى شكايت آميز از اعمال وى به هارون نوشتند و خواستار بركنارى او شدند و در شكوائيه يادآور شده بودند كه ابن عيسى قصد سركشى دارد.خليفه
ص:497
براى سروسامان دادن به اوضاع اين منطقه سال 189 ه.ق راهى آن نواحى شد،اما هنگامى كه به رى رسيد،على بن عيسى با كاروانى از تحف و هدايا به به استقبال خليفه آمد و توانست بار ديگر حكومت خراسان را به دست آورد و در نتيجه هارون به سمت عراق برگشت.(1)هارون اين بار در بغداد ساكن نشد و راهى«رقه»شهرى در كنار فرات،شد.گويا در اين شهر طرفداران بنى اميه گرد آمده بودند و هارون براى تحت كنترل داشتن آنها وارد آن شهر شد و تا پايان عمرش(193 ه.ق)اين شهر مقر حكومت وى بود.(2)او از اين شهر جنگ هايى را عليه روميان فرماندهى كرد و هنگامى كه اختلاف و درگيرى بين مسلمانان و مسيحيان شدت گرفت، هارون دستور داد تمام كليساهاى مسيحى در سرزمين هاى اسلامى تخريب شود و اهل ذمه لباسى بپوشند كه از مسلمانان شناخته شوند.(3)در سال 190 ه.ق بار ديگر مسأله خراسان شدت گرفت.اين بار رافع بن ليث،نوه نصر بن سيار،در سمرقند عليه هارون قيام كرد و او را از خلافت عزل كرد.(4)
هارون به على بن عيسى دستور داد اين فتنه را سركوب كند،اما رافع لشكريان على بن عيسى را كه به فرماندهى پسرش به جنگ او آمده بودند،شكست داد و آن پسر كه نامش عيسى بود كشته شد.با اين پيروزى ها كار ابن ليث بالا گرفت و تعداد زيادى از مردم خراسان و ماوراءالنهر به او پيوستند و به طور جدى حكومت عباسى را به خطر انداختند.هارون براى چاره جويى، على بن عيسى را از حكومت عزل و هرثمه بن اعين را به جاى او به خراسان فرستاد.هرثمه به دستور خليفه،ابن عيسى را دستگير و اموالش را مصادره نمود.هرچند حضور هرثمه رضايت مردم را در پى داشت،اما همچنان
ص:498
شورش رافع شعله ور بود.هارون براى فرونشاندن آن،خود در صفر 193 ه.ق راهى خراسان شد.اردوى او از راه گرگان حركت كرد و خليفه در اين شهر به شدت مريض شد،تلاش طبيبان هم نتيجه اى نداشت و او با همان حال به سمت توس حركت كرد.در همين شهر براثر بيمارى در جمادى الآخر سال 193 ه.ق درگذشت.(1)
جسد او در سناباد،از محلات توس، در منزل حميد بن عبد الرحمن(2)يا به قولى خانه حميد بن ابى عانم در محلى به نام«مثقب»دفن شد.(3)بنا به روايت دينورى او در خانه حميد بن قحطبه منزل كرد و در همان جا فوت كرد.(4)چند سال بعد در 203 ه.ق پيكر مطهر امام رضا عليه السّلام در همين مكان دفن و يكى از زيارتگاه هاى مهم شيعيان شد.دعبل خزاعى توصيف جالبى از اين همجوارى دارد و مى گويد:
قبران فى طوس:خير الناس كلهم و قبر شرهم،هذا من العبر
ما ينفع الرجس فى قرب الزكى و لا على الزكى بقرب الرجس من ضرر
دو قبر در طوس است يكى قبر بهترين خلق خداوند و ديگرى گور شرترين مردم جهان و اين بسيار موجب تعجب است.فايده و نفعى براى شخص پليد نخواهد داشت اينكه گورش نزديك قبر پاك و پاكيزه ترين خلق باشد و همچنين ضرر و زيانى براى فرد پاك و مطهر ندارد كه مدفنش در كنار گور شخصى پليد باشد.(5)
با اينكه هارون الرشيد در زمان حيات خويش يك بار در سال 175 ه.ق و يك بار در 176 ه.ق وليعهدى را به امين و بعد از او به مأمون واگذار نمود و براى آن سندى به امضاى
ص:499
بزرگان و فقها در مكه تهيه كرد،خيلى زود پس از فوت هارون بين امين و مأمون اختلاف و درگيرى پيش آمد كه در نهايت به پيروزى مأمون و طرفداران ايرانى اش انجاميد.(1)
اسماعيل رضايى
هروى-حسين
(ح 1225 ه.ق-)
ملا حسين هروى پدر مرحوم آخوند حاج ملا محمد كاظم خراسانى،انسانى باسواد،ثروتمند و تاجر ابريشم از اهالى هرات بود.او در حدود سال 1225 ه.ق در هرات به دنيا آمد و در اوان جوانى از هرات به كاشان رفت و در آنجا به ارشاد مردم پرداخت و سپس از كاشان به هرات بازگشت و با زنى پاك دامن ازدواج كرد كه ثمره آن چهار فرزند به اسامى:نصر اللّه،غلامرضا، محمد رضا و محمد كاظم بود.او هر چندگاه براى زيارت حضرت على بن موسى الرضا عليه السّلام به مشهد مى آمد.وقتى كه فرزندانش بزرگ شدند در ارض اقدس مقيم گرديد و فرزندانش در مشهد هركدام به انجام شغلى وارد شدند،پسر كوچكش محمد كاظم به حرفه برادران علاقه نشان نداد و از همان اوان كودكى تمايلى شديد به درك معارف اسلامى داشت و به تحصيل در مدرسه سليمان خان مشهد مشغول شد.
پس از مدتى كه خود را از آن حوزه بى نياز ديد،با اجازه پدر و مادرش براى تكميل تحصيلات به نجف اشرف مهاجرت كرد.اما ملا حسين در مشهد مقيم بود تا اينكه در همين شهر درگذشت و در گورگاه قتلگاه دفن شد.(2)
ابراهيم زنگنه
ص:500
يزدى-محمد ابراهيم
(-بعد از 1312 ه.ق)
(به تصوير صفحه مراجعه شود) محمد ابراهيم يزدى،تاجر و بازرگان قوچانى در اصل اهل يزد بود و پس از مهاجرت به قوچان به شيرينى پزى اشتغال داشت.شهرتش در شيرينى پزى باعث شد كه مورد توجه محمد ناصر خان شجاع الدوله حاكم قوچان قرار بگيرد و در دستگاه او راه يابد.در يكى از مسافرت هاى ناصر الدّين شاه به قوچان شيرينى هاى دست پخت او و نوع پذيراييش توجه شاه را جلب كرد.
محمد ابراهيم املاك زيادى در قوچان خريدارى كرد و ثروت او روز به روز افزون گشت،به طورى كه به محمد ابراهيم«بانك»معروف شد.وى پس از تأسيس شهر جديد قوچان به شغل تجارت پرداخت و سراى وى در قوچان يكى از بازارها و سراهاى معروف تجارى محسوب مى شد كه اكثر تجار معتبر در آن اتاق تجارت داشتند.جنازه وى پس از فوت در محوطه مقبره پير پالان دوز در مشهد دفن گرديد.نامبرده داراى پنج پسر به نام هاى على اكبر، حسن،محمد،قاسم و رجب بود.فرزندان وى به كار تجارت و كشاورزى پرداختند و جزو افراد سرشناس قوچان بودند.(1)
سيد حسن حسينى
ص:501
ص:502
1-آتشكده آذر،لطف على بيگ آذر بيگدلى،تصحيح جعفر شهيدى،تهران،مؤسسه نشر كتاب، 1337.
2-آتشكده آذر،لطف على بيگ آذر بيگدلى،تصحيح مير هاشم محدث،تهران،انتشارات امير كبير 1378.
3-آثار الرضويه،صديق الدوله،چاپ سنگى 1317 ق.
4-آسياى هفت سنگ،ابراهيم باستانى پاريزى،چاپ سوم،تهران،انتشارات ناصر خسرو 1365.
5-آشنايى با مجلس شوراى اسلامى،روابط عمومى مجلس شوراى اسلامى،تهران، انتشارات مجلس شوراى اسلامى 1362.
6-اتركنامه،تاريخ جامع قوچان،رمضانعلى شاكرى،چاپ اول،تهران،انتشارات امير كبير 1365.
7-اثرآفرينان(زندگينامه نام آوران فرهنگى ايران از آغاز تا سال 1300 ش)،حسين محدث زاده و حبيب اللّه عباسى،زير نظر سيد كمال سيد جوادى،چاپ اول،تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى 1377.
8-احسن التواريخ،حسن بيگ روملو،به كوشش عبد الحسين نوايى،چاپ اول،تهران، انتشارات بابك 1357.
9-اخبار الطوال،ابو حنيفه دينورى،ترجمه دكتر محمود مهدوى دامغانى،چاپ دوم،تهران،
ص:503
نشر نى 1366.
10-از آستارا تا استرآباد،منوچهر ستوده،تهران،انتشارات انجمن آثار ملى 1335.
11-اسناد برگزيده دوران قاجار،ابراهيم صفائى،تهران،انتشارات بابك 1355.
12-اسناد ميرزا عبد الوهاب خان آصف الدوله،به كوشش عبد الحسين نوايى و نيلوفر كسرى، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران 1377.
13-اقتصاد سياسى ايران،محمد على همايون(كاتوزيان)،تهران،نشر مركز 1372.
14-اكسير التواريخ،عليقلى ميرزا اعتضاد السلطنه،تصحيح جمشيد كيان فر،چاپ اول، تهران،انتشارات ويسمن 1370.
15-الانباء فى التاريخ الخلفاء،محمد بن على بن محمد بن عمرانى،تصحيح تقى بينش،چاپ اول،مشهد،دانشگاه فردوسى 1363.
16-القاب رجال دوره قاجاريه،كريم سليمانى،چاپ اول،تهران،نشر نى 1379.
17-اميران مرزدار،پيروز مجتهدزاده،تهران،انتشارات شيراز 1378 ش
18-امير شوكت الملك علم(امير قائن)،محمد على منصف،چاپ اول،انتشارات امير كبير 1354.
19-انديشه ترقى و حكومت قانون،فريدون آدميت،چاپ دوم،تهران،انتشارات خوارزمى 1356.
20-انقلاب اسلامى و ريشه هاى آن،عباسعلى عميد زنجانى،تهران،نشر كتاب سياسى 1367.
21-انقلاب خراسان،كاوه بيات،چاپ اول،مؤسس پژوهش و مطالعات فرهنگى 1370.
22-انقلاب مشروطه ايران(كتاب هاى آبى)،رحيم رضازاده،ملك،چاپ اول،انتشارات مازيار 1377.
23-ايران در دوره سلطنت قاجار،على اصغر شميم،چاپ ششم،تهران،انتشارات مدبر 1374.
24-ايران عصر صفوى،راجر سيورى،ترجمه كامبيز عزيزى،چاپ ششم،تهران،نشر مركز 1378.
ص:504
25-ايران و ايرانيان عصر ناصر الدّين شاه،س.ج.و.بنجامين،ترجمه محمد حسين كردبچه، چاپ اول،تهران،انتشارات جاويدان 1363.
26-ايران و جهان،عبد الحسين نوايى،چاپ چهارم،تهران،نشر هما.
27-ايران و قضيه ايران،جرج.ن.كرزن،ترجمه غلامعلى وحيد مازندرانى،چاپ چهارم، انتشارات علمى و فرهنگى 1373.
28-ايرانيان در ميان انگليسى ها،دنيس رايت،كريم امامى،تهران،نشر نو 1364.
29-برافتادن صفويان،برآمدن محمود افغان(گزارش شاهدان هلندى)،ويلم فلور،ترجمه ابو القاسم سرى،چاپ اول،تهران،انتشارات طوس 1365.
30-بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى،سيد حميد روحانى،تهران،انتشارات راه امام 1360.
31-بهارستان،محمد حسين آيتى،چاپ دوم،دانشگاه فردوسى مشهد 1371.
32-بيان واقع(سرگذشت احوال نادر شاه)،تحقيق دكتر كى.بى.نسيم،اداره تحقيقات پاكستان،دانشگاه پنجاب لاهور 1970 م.
33-پژوهشى در تاريخ ديپلماسى ايران قبل از هخامنشيان تا پايان قاجاريه،محمد على مهيد، چاپ اول،تهران،نشر ميترا 1361.
34-پژوهشى در شناخت ايل ها و طايفه هاى عشايرى خراسان،سيد على ميرنيا،انتشارات نسل دانش 1369.
35-پليس خفيه ايران،مرتضى سيفى تفرشى،تهران،انتشارات ققنوس 1368 ش
36-پيش نويس فهرست موقوفات آستان قدس،عبد الحميد مولوى.
37-تاريخ آستان قدس،عزيز اللّه عطاردى،چاپ اول،تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى 1371.
38-تاريخ آستان قدس،على مؤتمن،چاپ دوم،انتشارات شركت افست،1354.
39-تاريخ ابن خلدون،عبد الرحمن بن خلدون،ترجمه عبد المحمد آيتى،تهران،مؤسسه مطالعات و تحقيقات 1363.
ص:505
40-تاريخ الفى،احمد تتوى و آصف قزوينى،تصحيح على آل داود،تهران،انتشارات فكر روز 1378.
41-تاريخ ايران،سرپرسى سايكس،ترجمه محمد تقى فخر داعى گيلانى،چاپ چهارم، انتشارات على اكبر علمى 1362.
42-تاريخ ايران دوره تيموريان،پژوهش دانشگاه كمبريج،ترجمه يعقوب آژند،چاپ اول، تهران،انتشارات جامى 1379.
43-تاريخ ايران دوره صفويان،پژوهش دانشگاه كمبريج،ترجمه يعقوب آژند،چاپ اول، تهران،انتشارات جامى 1380.
44-تاريخ ايران دوره قاجاريه،واتسن گرنت،ترجمه وحيد مازندرانى،تهران،انتشارات سخن 1340.
45-تاريخ بغداد،خطيب بغدادى،بيروت،دار الكتب العلمية.
46-تاريخ تحليلى مطبوعات ايران،محيط طباطبايى،چاپ دوم،مؤسسه انتشارات بعثت 1375.
47-تارين تنكابن،على اصغر يوسفى نيا،چاپ دوم،تهران،نشر قطره 1371.
48-تاريخ جرايد و مجلات ايران،محمد صدر هاشمى،تهران،انتشارات كمال 1363 ش
49-تاريخ جهان آرا،قاضى احمد غفارى قزوينى،تهران،كتابفروشى حافظ،1343.
50-تاريخ حزين،محمد على حزين لاهيجى،انتشارات كتابفروشى تأييد اصفهان،چاپ سوم 1322.
51-تاريخ ده هزارساله ايران،عبد العظيم رضائى،چاپ اول،تهران،انتشارات اقبال 1363.
52-تاريخ ديپلماسى ايران،محمد على مهميه،تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى 1380 ش
53-تاريخ رجال شرق خراسان،ابراهيم زنگنه قاسم آبادى،چاپ اول،مشهد،نشر خاطره 1370.
54-تاريخ الرسل و الملوك،محمد بن جرير طبرى،ترجمه ابو القاسم پاينده،تهران،انتشارات
ص:506
بنياد فرهنگ ايران 1352.
55-تاريخ روابط سياسى ايران و انگليس در دوره رضا شاه،دكتر على اصغر زرگر،ترجمه كاوه بيات،چاپ اول،تهران،انتشارات معين 1372.
56-تاريخ روابط سياسى ايران و انگليس،محمود محمود،چاپ اقبال،1328.
57-تاريخ روضة الصفاى ناصرى،رضا قلى خان هدايت،انتشارات پيروز 1339.
58-تاريخ رويان،اولياء اللّه آملى،تصحيح دكتر منوچهر ستوده،تهران،انتشارات بنياد فرهنگ ايران 1348.
59-تاريخ سرگذشت مسعودى،مسعود ميرزا ظل السلطان،چاپ اول،تهران،انتشارات بابك 1362.
60-تاريخ سلطانى از شيخ صفى تا شاه صفى،حسين بن مرتضى حسينى استرآبادى،به كوشش احسان اشراقى،تهران،انتشارات علمى 1358.
61-تاريخ سياسى بيست و پنج ساله ايران(از كودتا تا انقلاب)،غلامرضا نجاتى،چاپ اول، تهران،مؤسسه خدمات فرهنگى رسا 1371.
62-تاريخ سياسى معاصر ايران،جلال الدّين مدنى،چاپ سوم،دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم 1360.
63-تاريخ شهر مشهد،مهدى سيدى،چاپ اول،تهران،انتشارات جامى با همكارى شهردارى مشهد 1378.
64-تاريخ طبرستان و رويان و مازندران،ظهير الدّين مرعشى،به كوشش محمد حسين تسبيحى،چاپ دوم،تهران،انتشارات شرق.
65-تاريخ عالم آراى عباسى،اسكندر بيگ منشى،مصحح دكتر محمد اسماعيل رضوانى، چاپ اول،تهران،دنياى كتاب 1377.
66-تاريخ عباسى،ملا جلال الدّين محمد منجم يزدى،به كوشش سيف اللّه وحيدنيا،تهران، وحيد 1366.
67-تاريخ عضدى،احمد ميرزا عضد الدوله قاجار،به سعى و اهتمام حسين كوهى كرمانى،
ص:507
چاپخانه مظاهرى.
68-تاريخ قومس،عبد الرفيع حقيقت،چاپ دوم،تهران،انتشارات آفتاب 1362.
69-تاريخ كرد و كردستان،صديق صفى زاده،تهران،انتشارات آئينه 1378.
70-تاريخ كامل ايران،سرجان ملكم،ترجمه اسماعيل حيرت،تصحيح قمى نژاد،تهران، افسون 1380.
71-تاريخ كرمان،احمد على خان وزيرى،تصحيح ابراهيم باستانى پاريزى،چاپ سوم، تهران،انتشارات علمى 1364.
72-تاريخ گيتى گشاى زنديه،ميرزا محمد صادق موسوى نامى اصفهانى،تحرير و تحشيه عزيز اللّه بيات،چاپ اول،تهران،انتشارات امير كبير 1363.
73-تاريخ گيلان،عبد الفتاح فومنى،دبيرستان شاپور 1315.
74--،-با مقدمه و تصحيح عطاء اللّه تدين،كتابفروشى فروغى، 1353.
75-تاريخ گيلان و ديلمستان،ظهير الدّين مرعشى،تصحيح منوچهر ستوده،تهران،انتشارات اطلاعات 1364.
76-تاريخ محمدى(احسن التواريخ)،محمد فتح اللّه بن محمد تقى ساروى،مصحح غلامرضا طباطبايى مجد،چاپ اول،تهران،انتشارات امير كبير 1371.
77-تاريخ مختصر احزاب سياسى ايران،ملك الشعراى بهار،چاپ چهارم،تهران،انتشارات امير كبير 1357.
78-تاريخ مشروطه ايران،احمد كسروى،چاپ چهاردهم،تهران،انتشارات امير كبير 1364.
79-تاريخ معاصر ايران از كودتاى 28 مرداد تا اصلاحات ارضى،پيتر آورى،ترجمه محمد رفيعى مهرآبادى،تهران،انتشارات عطايى.
80-تاريخ معاصر ايران-كتاب چهارم(مجموعه مقالات مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگى)،چاپ اول،تهران،مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگى 1371.
81-تاريخ منتظم ناصرى،محمد حسن خان اعتماد السلطنه،مصحح محمد اسماعيل رضوانى،
ص:508
چاپ اول،دنياى كتاب 1367.
82-تاريخ نادر شاهى(نادرنامه)،محمد شفيع تهرانى(وارد)،به اهتمام رضا شعبانى،تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى 1369.
83-تاريخ نو،جهانگير ميرزا،تصحيح عباس اقبال،چاپ اول،تهران،كتابخانه على اكبر علمى 1327.
84-تاريخ و جغرافى دار السلطنه تبريز،نادر ميرزا قاجار،تصحيح محمد مشيرى،چاپ سوم، تهران،انتشارات اقبال 1360.
85-تاريخ و سفرنامه حزين لاهيجى،حزين لاهيجى،مصحح على دوانى،چاپ اول، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى 1375.
86-تاريخ يعقوبى،احمد بن اسحاق يعقوبى،ترجمه محمد ابراهيم آيتى،تهران،انتشارات علمى و فرهنگى 1366.
87-تذكره تحفه سامى،سام ميرزا صفوى،مصحح ركن الدّين همايون فرخ.
88-تذكره جغرافياى تاريخى ايران،بار تولد،ترجمه حمزه سردار،تهران 1308.
89-تذكره خط و خطاطان،ميرزا حبيب اصفهانى،ترجمه رحيم چاوش اكبرى،چاپ اول، تهران،كتابخانه مستوفى 1369.
90-تذكره خوشنويسان،مولانا محمد هفت قلمى دهلوى،چاپ اول،تهران،انتشارات روزنه 1377.
91-تذكره روز روشن،محمد مظفر حسين صبا،مصحح محمد حسين ركن زاده آدميت،چاپ اول،تهران،كتابخانه رازى 1343.
92-تذكره روضة السلاطين،فخرى هروى،مصحح ع.خيام پور،چاپ اول،تبريز،مؤسسه تاريخ و فرهنگ ايران.
93-تذكره شاه طهماسب،شاه طهماسب اول،تصحيح امر اللّه صفرى،چاپ دوم،انتشارات شرق 1363.
94-تذكرة الشعراء،دولتشاه سمرقندى،تصحيح محمد رمضانى،چاپ دوم،تهران،انتشارات
ص:509
كلاله خاور 1366.
95-تذكره صفويه كرمان،مير محمد سعيد بردسيرى،مصحح محمد ابراهيم باستانى پاريزى، چاپ اول،تهران،نشر علم 1369.
96-تذكره مجمع الخواص،صادقى كتابدار،ترجمه عبد الرسول خيام پور،چاپ اول،تبريز، انتشارات خيام پور 1327.
97-تذكره مدينة الادب،محمد على مصباحى نائينى،چاپ اول،تهران،كتابخانه مجلس شوراى اسلامى 1376.
98-تذكره نتايج الافكار،محمد قدرت اللّه گوپاموى،چاپ اول،بمبئى،انتشارات اردشير بنشاهى،1336.
99-تذكره نصرآبادى،محمد طاهر نصرآبادى،تصحيح وحيد دستگردى،تهران،كتابفروشى فروغى.
100-تذكره هفت اقليم،امين احمد رازى،تصحيح سيد محمد طاهرى،چاپ اول،تهران، انتشارات سروش 1378.
101-تقويم تاريخ خراسان از مشروطه تا انقلاب اسلامى،غلامرضا جلالى،چاپ اول،تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامى 1377.
102-تكملة الاخبار،عبدى بيگ شيرازى،تصحيح عبد الحسين نوايى،چاپ اول،تهران،نشر نى 1369.
103-تيمور تاش در صحنه سياست،باقر عاقلى،چاپ اول،انتشارات جاويدان 1371.
104-جغرافياى تاريخى تربت حيدريه،محمد رضا خسروى،چاپ دوم،مشهد،انتشارات آستان قدس رضوى 1377
105-جغرافياى تاريخى خراسان از نظر جهانگردان،ابو القاسم طاهرى،تهران،شوراى مركزى جشن شاهنشاهى ايران 1348
106-جغرافياى تاريخى شيروان،محمد اسماعيل مقيمى،چاپ اول،مشهد،انتشارات آستان قدس 1370
ص:510
107-جغرافياى تاريخى قوچان،محمد اسماعيل مقيمى،چاپ اول،مشهد،انتشارات آستان قدس 1370
108-جنبش كلنل محمد تقى خان پسيان براساس گزارش هاى كنسولگرى انگليس در مشهد، غلامحسين ميرزا صالح،چاپ اول،انتشارات تاريخ ايران 1366
109-جنگ هاى جهانى در ايران،اسكرين كلارمونت پرسيوال،ترجمه حسين فراهانى،تهران، انتشارات نوين 1363
110-جواهر الاخبار،بوداق منشى قزوينى،تصحيح محسن بهرام نژاد،تهران،نشر ميراث مكتوب 1378
111-جهانگشاى نادرى،مهدى خان استرآبادى،تصحيح سيد عبد اللّه انوار،چاپ اول،تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى 1377
112-حبيب السير فى اخبار البشر،غياث الدّين خواند مير،تصحيح محمد دبير سياقى،چاپ سوم،تهران،كتابفروشى خيام،1362
113-حدائق السياحه،زين العابدين شروانى،تهران،سازمان چاپ دانشگاه تهران 1348
114-حديث نادرشاهى،مؤلف نامعلوم،تصحيح دكتر رضا شعبانى،تهران،انتشارات بعثت 1376
115-حركت تاريخى كرد به خراسان،كليم اللّه توحدى،چاپ اول،مشهد،انتشارات كوشش 1359
116--،-،سازمان چاپ مشهد،1373
117-حقايق الاخبار ناصرى(تاريخ قاجار)،محمد جعفر خورموجى،تصحيح حسين خديوجم،تهران 1344
118-حكايت بلوچ،محمود زند مقدم،تهران،شركت بيسته 1370
119-حكايت دختران قوچان ازيادرفته هاى انقلاب مشروطيت،افسانه نجم آبادى،چاپ اول، تهران،انتشارات روشنگران 1374
120-حكومت نادر شاه،دكتر ويلم فلور،ترجمه دكتر ابو القاسم سرى،چاپ اول،تهران،
ص:511
انتشارات توس 1368
121-حيدر خان عمو اغلى،اسماعيل رائين،چاپ سوم،تهران،انتشارات جاويدان 1355
122-خاطرات جهانگير تفضلى،به كوشش يعقوب توكلى،چاپ اول،دفتر ادبيات انقلاب اسلامى
123-خاطرات دو سفير،ويليام ساليوان و آنتونى پارسونز،ترجمه محمود طلوعى،چاپ اول، انتشارات علم 1372
124-خاطرات سياسى امين الدوله،حاجى ميرزا على خان امين الدوله،به كوشش حافظ فرمانفرمائيان،زير نظر ايرج افشار،چاپ سوم،تهران،انتشارات امير كبير 1370
125-خاطرات و خطرات،مهدى قلى خان هدايت،چاپ سوم،تهران،كتابفروشى زوار 1361
126-خراسان و حكمرانان،محمد رضا افشارآرا،مشهد،انتشارات محقق 1380
127-خلاصة التواريخ،قاضى احمد قمى،تصحيح دكتر احسان اشراقى،دانشگاه تهران،1359
128-خلد برين،محمد يوسف واله اصفهانى،تصحيح مير هاشم محدث،تهران،بنياد موقوفات محمود افشار 1372
129-خواجه تاجدار،گورژان،ترجمه ذبيح اللّه منصورى،تهران،انتشارات امير كبير 1365
130-داستان انقلاب،محمود طلوعى،تهران،انتشارات علم 1370
131-دائرة المعارف بزرگ اسلامى،زير نظر كاظم موسوى بجنوردى،چاپ دوم،تهران،مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى 1374
132-دائرة المعارف تشيع،زير نظر احمد صدر حاج سيد جوادى،چاپ سوم،انتشارات سعيد محبى 1375
133-دائرة المعارف فارسى،غلامحسين مصاحب،تهران،شركت سهامى كتاب هاى جيبى 1374
134-دانشمندان آذربايجان،محمد على تربيت،به كوشش غلامرضا طباطبايى مجد،چاپ اول، تهران،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى 1378
135-دانشنامه ايران و اسلام،زير نظر احسان يار شاطر،چاپ اول،تهران،بنگاه ترجمه و نشر
ص:512
كتاب 1354
136-درّه نادرى،ميرزا مهدى خان استرآبادى،تصحيح سيد جعفر شهيدى،چاپ دوم،تهران، انتشارات علمى و فرهنگى 1366
137-دستور شهر ياران،محمد ابراهيم بن زين العابدين نصيرى،تصحيح نادر نصيرى مقدم، تهران،بنياد موقوفات افشار.
138-دولتمردان ايران و ساختار نهادها در عصر مشروطيت،حسين مكى(زاوش)،چاپ اول، نشر اشاره 1370
139-دولت هاى ايران از مشير الدوله تا مير حسين موسوى،نهاد نخست وزيرى جمهورى اسلامى ايران،انتشارات نهاد رئيس جمهورى.
140-رجال عصر پهلوى،مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات،چاپ اول 1379
141-رجال عصر مشروطيت،سيد ابو الحسن علوى،به كوشش حبيب يغمايى و ايرج افشار، چاپ اول،انتشارات اساطير 1363
142-رجال و مشاهير قوچان،على حيدرى،چاپ اول،مشهد،انتشارات محقق،1378
143-رستم التواريخ،محمد هاشم آصف(رستم الحكماء)،تصحيح محمد مشيرى،تهران،تابان 1348
144-روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه،با مقدمه ايرج افشار،چاپ پنجم،تهران،انتشارات امير كبير 1379
145-روزنامه سفر خراسان،علينقى حكيم الممالك،چاپ اول،انتشارات فرهنگ ايران زمين 1356
146-روزنامه سفر خراسان،ميرزا قهرمان امين لشكر،تصحيح ايرج افشار و محمد رسول دريا گشت،چاپ اول،تهران،انتشارات اساطير 1374
147-روزنامه ميرزا محمد كلانتر فارس،ميرزا محمد كلانتر،تصحيح عباس اقبال،چاپ اول، تهران،كتابخانه طهورى 1362
148-روزنامه و روزنامه نگارى در خراسان،حسين الهى،چاپ اول،دانشگاه فردوسى مشهد
ص:513
1379
149-روس و انگليس در ايران،فيروز كاظم زاده،ترجمه منوچهر اميرى 1354
150-روضة الصفاء،ميرخواند،چاپ اول،تهران 1339
151-روضة الصفوية،ميرزا بيگ حسن بن حسينى جنابدى،به كوشش غلامرضا طباطبايى مجد،چاپ اول،تهران،بنياد موقوفات دكتر محمود افشار 1378
152-رياض السياحه،زين العابدين شيروانى،تصحيح اصغر حامد،چاپ اول،تهران، كتابفروشى سعدى 1339
153-ريحانة الادب،محمد على مدرس تبريزى،چاپ چهارم،تهران،انتشارات خيام 1374
154-زبدة التواريخ،حافظ ابرو،تصحيح سيد كمال حاج سيد جوادى،چاپ اول،تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى 1380
155-زبدة التواريخ،محمد حسن مستوفى،تصحيح بهروز گودرزى،چاپ اول،تهران، موقوفات دكتر محمود افشار 1375
156-زبور آل داود،سلطان هاشم ميرزا،تصحيح عبد الحسين نوايى،چاپ اول،تهران،ميراث مكتوب 1379
157-زندگانى شاه عباس اول،نصر اللّه فلسفى،چاپ ششم،تهران،انتشارات علمى 1375
158-زندگى سياسى خاندان علم،مظفر شاهدى،چاپ اول،مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران 1377
159-زندگينامه حاج محمد حسن كمپانى امين دار الضرب،شيرين مهدوى،ترجمه منصوريه اتحاديه و فرحناز اميرخانى حسنك سو،چاپ اول،تهران،مركز نشر تاريخ ايران 1379
160-زندگينامه رجال و مشاهير ايران(1299-1320 ق)،حسن مرسل وند،چاپ اول،تهران، انتشارات الهام 1374
161-سالشمار وقايع مشهد در قرن هاى پنجم تا سيزدهم هجرى قمرى،محمد تقى مدرس رضوى،به كوشش ايرج افشار،چاپ اول،مشهد،بنياد پژوهش هاى اسلامى 1378
162-سخنوران آذربايجان،عزيز دولت آبادى،چاپ اول،تبريز،انتشارات ستوده،1377
ص:514
163-سرزمين و مردم قوچان،محمد جابانى،مشهد،انتشارات اطلس 1363 ش
164-سفارت نامه هاى ايران،محمد امين رياحى،چاپ اول،تهران،انتشارات توس 1368
165-سفر در ايران،گاسپاردوويل،ترجمه منوچهر اعتماد مقدم،تهران،انتشارات شباويز 1365
166-سفرنامه خانلر خان اعتصام الملك،خانلر خان اعتصام الملك،تصحيح منوچهر محمدى، چاپ اول،انتشارات فردوسى 1351
167-سفرنامه خراسان و سيستان،چارلز ادوارد ييت،ترجمه قدرت اللّه روشنى،چاپ اول، انتشارات يزدان 1365
168-سفرنامه خراسان و كرمان،غلامحسين خان افضل الملك،به اهتمام قدرت اللّه روشنى زعفرانلو تهران،انتشارات توس
169-سفرنامه ركن الدوله،محمد على منشى،به كوشش محمد گلبن،چاپ اول،تهران، انتشارات سحر 1356
170-سفرنامه،ژان اوتر،ترجمه على اقبالى،تهران،انتشارات جاويدان 1363
171-سفرنامه سديد السلطنه،محمد على خان سديد السلطنه مينايى،تصحيح احمد اقتدارى، چاپ اول،انتشارات بهنشر 1362
172-سفرنامه سرپرسى سايكس،ژنرال سرپرسى سايكس،ترجمه سعادت زاده
173-سفرنامه كروسينسكى(يادداشت هاى كشيش لهستانى عصر صفوى)،تصحيح مريم ميراحمدى ،تهران،انتشارات توس 1363
174-سفرنامه كمپفر،انگلبرت كمپفر،ترجمه كيكاوس جماندارى،چاپ سوم،تهران،انتشارات خوارزمى 1350
175-سفرنامه سهام الدوله بجنوردى،قدرت اللّه روشنى زعفرانلو،چاپ اول 1374
176-سفرنامه كلاويخو،ترجمه مسعود رجب نيا،چاپ دوم،انتشارات علمى و فرهنگى 1366
177-سفينة المحمود،محمود ميرزا قاجار،تصحيح خيام پور،چاپ اول،تهران،مؤسسه تاريخ و فرهنگ ايران 1346
ص:515
178-سلسله هاى پهلوى و نيروهاى مذهبى به روايت تاريخ كمبريج،ترجمه عباس مخبر،چاپ اول،انتشارات طرح نو 1371
179-سنت و مدرنيسم،صادق زيبا كلام،تهران،انتشارات روزبه 1365
180-سه سال در دربار ايران(خاطرات دكتر فووريه ژوانس پزشك ناصر الدّين شاه)،ترجمه عباس اقبال،به كوشش همايون شهيدى،تهران،دنياى كتاب
181-سه سفرنامه(هرات،مرو،مشهد)،به كوشش قدرت اللّه روشنى زعفرانلو،چاپ دوم، تهران،انتشارات توس 1356
182-سياستگران دوره قاجار،خان ملك ساسانى،تهران،انتشارات بابك 1379
183-سى و هفت سال،احمد سميعى،چاپ چهارم،انتشارات شباويز 1367
184-سيماى احمد شاه قاجار،محمد جواد شيخ الاسلامى،چاپ اول،تهران،نشر گفتار 1368
185-سيماى وقف در خراسان،عبد الرضا امير شيبانى،انتشارات سگال 1380
186-شاه اسماعيل دوم صفوى،والتر هينتس،ترجمه كيكاوس جهاندارى،چاپ اول،تهران، انتشارات علمى و فرهنگى 1371
187-شاه طهماسب صفوى(مجموعه اسناد و مكاتبات تاريخى)،عبد الحسين نوايى،چاپ دوم،تهران،انتشارات ارغوان 1368
188-شرح حال رجال ايران،مهدى بامداد،چاپ سوم،تهران،كتابفروشى زوار 2201363) شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران،دكتر باقر عاقلى،چاپ اول،تهران،نشر علم 1380
189-شرح زندگانى من،عبد اللّه مستوفى،چاپ سوم،تهران،انتشارات زوار 1371
190-شرح سفرى به ايالت خراسان،سى.ام مك گرگور،ترجمه مجيد مهدى زاده،چاپ اول، مشهد،انتشارات آستان قدس رضوى 1366
191-شمس الشموس يا تاريخ آستان قدس،حاج محمد احتشام كاويانيان،اداره كل فرهنگ و هنر خراسان 1354
192-شهداى روحانيت شيعه در يك صد سال اخير،على ربانى خلخالى،قم،مكتبة الحسين
ص:516
1402 ق
193-صحيفه نور(رهنمودهاى امام خمينى)تهران،وزارت ارشاد اسلامى 1361
194-صدسال شعر خراسان،على اكبر گلشن آزادى،به كوشش احمد كمال پور،چاپ اول، مشهد،مركز آفرينش هاى هنرى آستان قدس رضوى 1373
195-صدر التواريخ،محمد حسن خان اعتماد السلطنه،به كوشش محمد مشيرى،چاپ اول، تهران،انتشارات روزبهان 1357
196-ظفرنامه،مولانا شرف الدّين على يزدى،به اهتمام محمد عباسى،تهران،انتشارات امير كبير 1336
197-ظهور و سقوط سلطنت پهلوى(خاطرات ارتشبد حسين فردوست)،مؤسسه مطالعات و پژوهشهاى اسلامى،تهران،انتشارات اطلاعات،چاپ اول،1369،چاپ دوم 1370
198-عالم آراى نادرى،محمد كاظم مروى،تصحيح محمد امين رياحى،چاپ سوم،انتشارات علمى 1374
199-عباسنامه يا شرح حال زندگانى 22 ساله شاه عباس ثانى،محمد طاهر وحيد قزوينى، تصحيح ابراهيم دهگان،چاپ اول،اراك،كتابفروشى داودى 1329
200-عصر بى خبرى،ابراهيم تيمورى،انتشارات اقبال 1363
201-عين الوقائع،محمد يوسف رياضى هروى،تصحيح محمد آصف فكرت،چاپ اول، تهران،انتشارات انقلاب اسلامى 1372
202-عيون اخبار الرضا،شيخ صدوق،ترجمه حميد رضا مستفيد و على اكبر غفارى،تهران، انتشارات صدوق 1379 ش
203-فاتح هرات،ناصر نجفى،چاپ اول،انتشارات گلشايى 1368
204-فارسنامه ناصرى،حسن حسينى فسايى،تصحيح منصور رستگار فسايى،چاپ اول، تهران،انتشارات امير كبير 1378
205-فراموشخانه و فراماسونرى در ايران،اسماعيل رائين،چاپ اول،تهران،انتشارات امير كبير 1359
ص:517
206-فردوس التواريخ،نوروز على بسطامى،چاپ سنگى 1315 ق
207-فرهنگ جغرافياى ايران(خراسان)،كاركنان وزارت جنگ انگلستان،ترجمه كاظم خادميان،چاپ اول،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى 1380
208-فرهنگ خراسان،عزيز اللّه عطاردى،چاپ اول،انتشارات عطارد 1381
209-فرهنگ رجال قاجار،جورج پ.چرچيل،ترجمه غلامحسين ميرزا صالح،چاپ اول، تهران،انتشارات زرين 1369
210-فرهنگ سخنوران،ع.خيام پور،چاپ اول،تبريز،چاپخانه شركت سهامى چاپ كتاب 1340
211-فوائد الصفوية،ابو الحسن بن ابراهيم قزوينى،تصحيح مريم ميراحمدى،چاپ اول، تهران،مؤسسه مطالعات علمى و فرهنگى 1367
212-فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران،نصرت اللّه مشكاتى،چاپ دوم،تهران، سازمان ملى حفاظت آثار باستانى 1349
213-قاجاريه انگلستان و قراردادهاى استعمارى،سجاد راعى گلوجه،تهران،مركز اسناد انقلاب اسلامى 1380
214-قربانيان باور و احزاب سياسى ايران،محمد تربتى سنجانى،تهران،انتشارات آسيا 1375
215-قصص الخاقانى،ولى قلى بن داود قلى شاملو،تصحيح سيد حسن سادات ناصرى،چاپ اول،تهران،سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى 1371
216-قلم و سياست،محمد على سفرى،چاپ اول،تهران،نشر نامك 1371
217-قيام كلنل محمد تقى خان پسيان در خراسان،على آذرى،انتشارات صفى على شاه.
218-كارنماى زنان كاراى ايران،پوران فرخ زاد،چاپ اول،تهران،نشر قطره 1381
219-كاروان هند،احمد گلچين معانى،چاپ اول،مشهد،مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى 1369
220-كتاب آبى،احمد مشيرى،چاپ دوم،تهران،نشر نو 1363
221-كتاب نارنجى،گزارش هاى وزارت امور خارجه روسيه،ترجمه فتح الله ديده بان،تهران،
ص:518
انتشارات نور 1366
222-كرد و پيوستگى نژادى و تاريخى او،رشيد ياسمى،چاپ سوم،انتشارات ابن سينا.
223-گفت وگوهاى من با شاه(خاطرات محرمانه اسد اللّه علم)،اسد اللّه علم،تهران،انتشارات طرح نو 1371
224-گلستان هنر،قاضى احمد قمى،تصحيح احمد سهيلى خوانسارى،چاپ دوم،تهران، كتابخانه منوچهرى.
225-گلشن مراد،ابو الحسن غفارى كاشانى،تصحيح غلامرضا طباطبايى،چاپ اول،تهران، انتشارات زرين 1369
226-گنج على خان زيك،محمد ابراهيم باستانى پاريزى،چاپ دوم،تهران،انتشارات اساطير 1362
227-گنج دانش(جغرافياى تاريخى شهرهاى ايران)،محمد تقى خان حكيم،مقدمه عبد الحسين نوايى به اهتمام محمد على صوتى و جمشيد كيانفر،چاپ اول،تهران، انتشارات زرين 1366
228-گنج هزارساله،رمضان على شاكرى،چاپ اول،مشهد،انتشارات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 1367
229-لب التواريخ،يحيى بن عبد اللطيف قزوينى،به خط محمد باقر نيرومند،چاپ اول، انتشارات گويا 1363
230-لغتنامه دهخدا،چاپ اول،دانشگاه تهران 1372
231-مآثر رحيمى،عبد الباقى نهاوندى،به اهتمام دكتر عبد الحسين نوايى،چاپ اول،تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
232-المآثر و الآثار،محمد حسن خان اعتماد السلطنه،چاپ اول،تهران،كتابخانه سنائى.
233-مآثر عالمگيرى،محمد ساقى مستعد خان،تصحيح آقا احمد على،كلكته،ميشن پريس 1871 م
234-متن كامل مذاكرات هيئت دولت طاغوت در پانزده خرداد 1342،دفتر هيئت دولت و
ص:519
روابط عمومى نخست وزيرى.
235-مجمع التواريخ،ميرزا محمد خليل مرعشى،تصحيح عباس اقبال،تهران،كتابخانه طهورى 1362
236-مجمع الفصحاء،رضا قلى خان هدايت،به كوشش مظاهر مصفا،چاپ اول،انتشارات امير كبير 1340
237-مجمل التواريخ،ابو الحسن بن محمد امين گلستانه،تصحيح مدرس رضوى،تهران، انتشارات كتابخانه ابن سينا 1344
238-مجمل فصيحى،جلال الدّين احمد بن محمد خوافى،تصحيح محمود فرخ،چاپ اول، مشهد،كتابفروشى باستان 1339
239-محافل المؤمنين،محمد شفيع حسينى عاملى،تصحيح ابراهيم عرب پور و منصور جغتايى،چاپ اول،مشهد،بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى 1383
240-مرآة البلدان،محمد حسن خان اعتماد السلطنه،تصحيح دكتر عبد الحسين نوايى و مير هاشم محدث،چاپ اول،انتشارات دانشگاه تهران 1367
241-مرآة العالم(تاريخ اورنگ زيب)،محمد بختاور خان،تصحيح ساجده علوى،چاپ اول، اداره تحقيقات پاكستان 1979 م
242-مروج الذهب،ابو الحسن على بن حسين مسعودى،ترجمه ابو القاسم پاينده،تهران،بنگاه ترجمه و نشر كتاب 1344
243-مشروطه گيلان به انضمام وقايع مشهد،به كوشش محمد روشن،رشت،كتابفروشى طاعتى 1352
244-مطلع الشمس،محمد حسن خان صنيع الدوله با مقدمه و فهارس تيمور برهان ليمودهى، انتشارات فرهنگسرا 1368
245-معمارى ايران،گردآورنده آسيه جوادى،چاپ اول،تهران،انتشارات مجرد،1363
246-مقاتل الطالبين،ابو الفرج اصفهانى،ترجمه هاشم رسولى محلاتى،تهران،انتشارات صدوق 1368 ش
ص:520
247-مقدمات مشروطيت،هاشم محيط مافى،ترجمه مجيد تفرشى،تهران،انتشارات فردوسى 1363
248-مقدمه ابن خلدون،عبد الرحمن بن خلدون المغربى،ترجمه پروين گنابادى،تهران،مركز انتشارات علمى و فرهنگى 6-1362
249-مكارم الآثار در احوال رجال،ميرزا محمد على حبيب آبادى،انجمن كتابخانه هاى عمومى،اصفهان
250-منتخب التواريخ،عبد القادر بدوانى،تصحيح مولوى احمد على صاحب،چاپ اول، تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگى 1379
251-منتخب التواريخ،معين الدّين نطنزى،تصحيح ژان اوبن،كتابفروشى خيام
252-منتخب التواريخ،محمد هاشم خراسانى،تصحيح ابو الحسن شعرانى،چاپ اول، كتابفروشى اسلاميه 1382
253-ميرزا تقى خان امير كبير،عباس اقبال آشتيانى،به اهتمام ايرج افشار،چاپ اول،تهران، انتشارات توس 1363
254-نادر شاه و بازماندگانش همراه با نامه هاى سلطنتى و اسناد سياسى و ادارى،دكتر عبد الحسين نوايى،انتشارات زرين 1368
255-ناسخ التواريخ(تاريخ قاجاريه)،محمد لسان الملك تقى سپهر،به اهتمام جمشيد كيانفر، چاپ اول،انتشارات اساطير 1377
256--،-تصحيح محمد باقر بهبودى،چاپ اول،كتابفروشى اسلاميه 1353
257-نامه هاى طبيب نادر شاه،پادرى بازن،ترجمه على اصغر حريرى،چاپ دوم،انتشارات شرق 1365
258-نخست وزيران ايران از سيد ضياء تا بختيار،مسعود بهنود،چاپ پنجم،تهران،انتشارات جاويدان 1370
259-نزهت الاخبار(تاريخ و جغرافياى فارس)،ميرزا جعفر خان حقايق نگار خورموجى،
ص:521
تصحيح سيد على آل داود،چاپ اول،تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى 1380
260-نقاوة الآثار فى ذكر الاخبار در تاريخ صفويه،محمود بن هدايت اللّه افوشته اى نطنزى، تصحيح احسان اشراقى،چاپ دوم،انتشارات علمى و فرهنگى 1373
261-نقش تركان آناطولى در تشكيل و توسعه دولت صفوى،فاروق سومر،ترجمه احسان اشراقى و محمد تقى امامى،چاپ اول،تهران،نشر گستره 1371
262-نهضت روحانيون،على دوانى،تهران،بنياد فرهنگى امام رضا
263-واقفين عمده كتاب به كتابخانه هاى آستان قدس،رمضان على شاكرى،چاپ اول،بنياد پژوهش هاى اسلامى 1380
264-وقايع خاور ايران دوره قاجاريه(ج 1)،سيد على ميرنيا،چاپ اول،مؤسسه انتشاراتى اردشير 1366
265-وقايع خاور ايران دوره پهلوى(ج 2)،سيد على ميرنيا،چاپ اول،مؤسسه انتشاراتى اردشير 1374
266-وقايع السنين و الاعوام،عبد الحسين خاتون آبادى،تصحيح محمد باقر بهبودى،چاپ اول،كتابفروشى اسلاميه 1352
267-يادداشت هاى علم،اسد اللّه علم،به كوشش عليخان علينقى،تهران،انتشارات شابك 1377
1-«آتش در انبار كارخانه چراغ گاز»،صفاء الدّين تبرائيان،فصلنامه تاريخ معاصر ايران،ش 8
2-«تاريخ كتابخانه آستان قدس»،عبد العلى اوكتايى،نامه آستان قدس،ش 7،س 1340
3-«رجال دوره ناصرى،يحيى خان مشير الدوله»مجله يادگار،سال سوم،شماره اول 1325
4-«سلطان مسعود ميرزا ظل السلطان»،حسين سعادت نورى،يادگار،سال 5،ش 4 و 5
5-«ظل السلطان»،پريسا دمندان،فصلنامه تاريخ معاصر ايران،سال(1379)،ش 13 و 14
6-«كتابخانه آستان قدس»،عبد العلى اوكتايى،نامه آستان قدس،ش 6.
ص:522
7-«كتيبه هاى فارسى غرفه هاى صحن جديد»،تقى بينش،نامه آستان قدس،ش 36،خرداد 1352
8-«مختصرى در احوال صاحب سفرنامه مرو»،محسن فرزانه،مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه تهران،تهران،ش 3،س 1350
9-«وصيت نامه عباس ميرزا»،مجله وحيد،ش 103،تير 1351
10-«وفيات معاصرين از يادداشت هاى علامه استاد محمد قزوينى»،يادگار،س 3، ش 4 و س 5،ش 4-5.
1-اسناد خانواده علم؛موجود در مركز اسناد كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى
2-اسناد خانواده قرشى
3-اسناد مركز اسناد كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى
4-اسناد و دست نوشته هاى خاندان نيك نيان؛موجود در گروه تراجم و انساب بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى
1-روزنامه آفتاب شرق 1356/9/6،1345/3/1،1345/2/28
2-روزنامه ايران ورزشى 1383/12/5
3-روزنامه خراسان،1360/4/28
4-روزنامه شرق 1383/12/5
5-روزنامه قدس 1383/12/10
1-مصاحبه با آقاى اظهرى
2-مصاحبه با آقاى شيبانى؛مديركل اوقاف خراسان
3-مصاحبه با آقاى على قرشى
ص:523
سرشناسه:زنگنه قاسم آبادی، ابراهیم، 1314 -
عنوان و نام پديدآور:مشاهیر مدفون در حرم رضوی / ابراهیم زنگنه ؛ با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
مشخصات نشر:مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381 -
مشخصات ظاهری:5 ج.: مصور، عکس، نمونه.
شابک:دوره 978-964-971-202-4 : ؛ ج.1 964-444-548-1 : ؛ 36000 ریال: ج.2 978-964-971-204-8 : ؛ 36000 ریال (ج.3، چاپ اول) ؛ 60000 ریال : ج.4 978-964-971-239-0 : ؛ 60000 ریال: ج.5 978-964-971-324-3 :
يادداشت:ج.2 و 3 و 4 (چاپ اول: 1387).
يادداشت:ج.5 ( چاپ اول: 1388).
یادداشت:کتابنامه.
مندرجات:ج. 1. عالمان دینی.- ج. 2. شاعران، هنرمندان، دانشوران.- ج. 3. شاعران و هنرمندان .- ج.4.رجال سیاسی ٬ اجتماعی و نظامی.-ج.5. اعلام و اسناد/ گروه تراجم و انساب غلامرضا جلالی...[ و دیگران].-
موضوع:سرگذشتنامه -- مجموعه ها
موضوع:مشاهیر -- سرگذشتنامه
موضوع:مجتهدان و علما -- ایران -- سرگذشتنامه
موضوع:آرامگاه ها -- ایران -- مش
شناسه افزوده:جلالی، غلامرضا، 1333 -
شناسه افزوده:بنیاد پژوهش های اسلامی
رده بندی کنگره:BP21/ز9م 5 1381
رده بندی دیویی:297/92
شماره کتابشناسی ملی:م 81-39911
ص :1
مشاهیر مدفون در حرم رضوی
ابراهیم زنگنه
با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
ص :2
كتاب مشاهير مدفون در حرم رضوى كه معرفى 921 تن از عالمان دينى،شعرا، هنرمندان،دانشوران،صاحب منصبان،واقفان آستان قدس رضوى،رجال سياسى، اجتماعى و نظامى مدفون در حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام را در هزاره گذشته،برعهده دارد،اتفاقى است مبارك،مستمر و بى مانند در شناسايى بخش هاى فراموش شده تاريخ دينى،علمى،فرهنگى،هنرى و سياسى شهر مشهد و ديگر نقاط ايران و جهان تشيع،كه براى نخستين بار و با تلاش بى وقفه ده تن از همكاران فرهيخته شكل گرفته است و با گذشت زمان قابليت تبديل شدن به يك دانشنامه بزرگ را دارد.
اين طرح با استخراج نمايه اشخاص،مكانها و پيوست اسناد و تصاوير،پس از 8 سال نهايى و در اختيار علاقمندان گذاشته شد.در اين مدت گروه تراجم و انساب بنياد پژوهشهاى اسلامى توانسته است كتاب ديگرى با عنوان«مشاهير مدفون در شهرستان مشهد»را نيز تدوين و آماده نشر كند.كتابى كه به معرفى 177 تن از چهره هاى برجسته مدفون در گورجايهاى ديگر مشهد مى پردازد و نيز پايه هاى دانشنامه مزارات ايران را بريزد كه تاكنون بيش از ده هزار مزار را در سطح ايران،در كاربرگهاى خود شناسايى كرده است.اين طرح از آغاز سال 1388 به عنوان طرح محورى گروه دنبال مى شود.
ص:3
ما همه اين بركات را همانند بسيارى ديگرى از پيشرفتهاى علمى،فرهنگى و اقتصادى كشور،ناشى از انقلاب اسلامى ايران مى دانيم و مطمئن هستيم نسل هاى بعد گامهاى بلندترى را به سوى شناخت گذشته و بازشناسى هويت و فهم موقعيت خود در سطح جهانى،برخواهند داشت.
بايسته است از مدير عامل محترم بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ على اكبر الهى خراسانى سپاسگزارى شود،كه در همه مراحل شكل گيرى اين طرح،عالمانه و مشفقانه ما را راهنمايى كرده اند.بدون ترديد،اگر ارشاد ايشان نبود،اين كار با اين كيفيت به سامان نمى رسيد.
در پرداخت اين اثر جناب آقاى محمود رسولى در حروفچينى،استخراج رايانه اى نمايه ها و صفحه آرايى و آقايان على جلالى و ابراهيم بصرى در كارهاى گرافيكى،و آقاى سيد حسن موسوى بندرآباد در طراحى مجلات زحمات فراوانى متحمل شده اند و به همين دليل كوشش آنان قابل تقدير و ستايش است.
ما چشم اميد به امدادهاى غيبى دوخته ايم و از روح پاك امام ابو الحسن الرضا عليه السّلام براى خود و همه دست اندركاران حركت هاى مثبت فرهنگى مدد مى جوييم و اميدواريم با دعاى خير مردم،خدمات مؤثرى در معرفى دانشوران بزرگ شيعه انجام دهيم.
مدير گروه تراجم و انساب
بنياد پژوهشهاى اسلامى
آستان قدس رضوى
غلامرضا جلالى
ص:4
آبا خان،ميرزا حسن خان 107:2
آباده،حاج محمّد جعفر 512:1
آبكار،يوسف(دكتر)300:2
آجودان باشى،حسين خان 218:3
آجودان،يحيى خان 472:4
آخوند حاج ملاّ عبد الحميد 128:1
آخوند خراسانى،محمد كاظم 57،43:1،
128،124،106،86،75،62،
188،186،182،174،166،132،
283،266،252،217،210،196،
357،341،321،320،319،306،
416،411،377،376،371،363،
476،468،459،430،429،428،
498،490،486،485،481،478،
503؛230،40:2؛500:4
آخوندزاده،ميرزا فتحعلى 247:3
آخوند ملاّ صفر على 306:1
آخونديان يزدى،على 38،37:1
آذر حقيقى،غلامرضا 19:2
آذرنوش 277:2
آرالى،ميرزا قلى 130:4
آرام،محمد يوسف 39،38:1
آزادى،على اكبر 169:2
آزادى،گلشن 278:3
آستانه پرست،حسين 20:2
آسمان،عضد الملك 125:4
آشتيانى،احمد 41:1
آشتيانى،سيد جلال الدّين 42،41،40:1،
44،43؛193:3
آشتيانى،شيخ مرتضى 15:3
ص:5
آشتيانى،عباس اقبال 165:2
آشتيانى،على اكبر 336:1
آشتيانى،قوام الدوله 438:4
آشتيانى قوام الدوله،ميرزا محمد 331:4
آشتيانى،مرتضى(شيخ)43،42،37:1،
304،298،259،241،240،155،
468،428،308
آشتيانى،مهدى 230،146،42،41:1،
483،231
آشتيانى،ميرزا ابراهيم 15:3
آشتيانى،ميرزا حسن 101:2
آشتيانى،ميرزا على 228:1
آشتيانى،ميرزا محمد حسن(آية اللّه)1:
366،295،254،136،44،42،
491
آشتيانى،ميرزا مهدى 286:3
آشتيانى،ميرزا هاشم(آية اللّه)45،44:1
آشتيانى،ميرزا يوسف 249:3
آصف الدوله 180،91:1؛82:2؛35:3،
204،202،191
آصف الدوله،اللهيار خان 391،333:4
آصف الدوله شاهسون 312:1
آصف الدوله شيرازى 161:2
آصف الدوله شيرازى(شهاب الملك)4:
474،465،104،103،102
آصف الدوله شيرازى،عبد الوهاب 34:3،
206،202،109،108،107؛4:
439
آصفى،مهدى 55:2
آغا بى بى 118:3
آغا محمد خان 217:3
آفرنده 79:3
آقا ابو محمّد 419،183:1
آقا بزرگ حكيم 214،221،111:1،
436،434،384،333،328،257
آقا بزرگ،زين الائمه 233،45:1
آقا بزرگ شاهرودى 336،92:1
آقا بزرگ،ملاّ آقا 46:1
آقا جمال خوانسارى 389،171:1
آقا جمال مجتهد 108:1
آقا حسين 230:3
آقاخان محلاتى 247:3
آقازاده كوثر،علينقى 426:4
آقازاده ميرزا محمد(آية اللّه)67،39:1،
176،165،140،129،108،102،
257،225،221،197،187،186،
ص:6
328،308،306،304،302،261،
384،358،357،346،335،333،
465،428،406،400،397،388،
506،476،467؛234:3
آقاسى خان 342:4
آقا سيد ابو تراب 140:3
آقا صفى 190:2
آقا كوچك 235،234:2
آقا محمد رحيم 23:4
آقا موسى 84:2
آقا ميرزا على 23:3
آقا ميرزا فضل اللّه 64:3
آقا ميرزا محمد 56:2
آقا ميرى،سيّد محمّد طاهر 46:1
آقا نجفعلى 84:2
آقا نجفى 367:1
آقا نجفى مرعشى(آية اللّه)325:1
آقا نصر اللّه 509:1؛84:2
آگاهى،عبد الحسين 63:3
آگاهى،محمد 21:2
آل ابراهيم،حبيب 468:1
آل داود 65:3
آل داود،ميرزا فضل اللّه 252:1
آلفته،عيسى 176،68،17،16:3
آلمانى،انيدرماير 314:4
آملى،ضياء الدّين(شيخ)51،50،49:1،
57،54
آملى،محمد تقى(آية اللّه)55،54،49:1،
57،56؛287:3
آملى،ميرزا هاشم 321:1
آموزگار،سيد اسماعيل 217:2
آموزگار،سيد على 281:3
آموزگار،سيد عليرضا 19،17:3
آموزگار،عبد الحسين 281،18:3
آموزگار،مهين 281:3؛488:4
آن ايوانووا 408:4
آيت اللّهى شيرازى،محمّد باقر(آية اللّه)1:
60،59
آيتى بيرجندى،محمّد باقر 429،120:1
آيت الله زاده خراسانى،مهدى 57:1
ابا صلت بادكوبه اى 384:1
اباقا خان،ميرزا 195:3
ابدال،محمد يوسف خان 387:4
ابدالى،زمان خان 458:4
ابدالى،شاه حسين سلطان 375:4
ابراهيم خان 43،41،40،39:3؛24:4،
ص:7
457،448،28،26
ابراهيم خان ذو القدر 162:3
ابراهيم خان كلانتر 217:3
ابراهيم خان مير آخور 247:3
ابراهيم سلطان 183،182:4
ابراهيم شاه 170:3؛27:4
ابراهيم ميرزا 196:2؛166،163:3،
170
ابراهيم ناظر 132،126:3
ابردهى،حافظ 419،183:1
ابرقويى،محمود 61:1
ابريشمى،سلطان محمد 185:2
ابطحى سدهى،محمّد باقر 62،61:1
ابطحى سدهى،محمّد على 62:1
ابن بطلان 300:2
ابن حاجب 421:1
ابن خلدون 240،238:2
ابن سينا 136:2
ابن عربى 236:1
ابن ماجه 33:1
ابن مفرغ 57:2
ابو اسحاق 57:2
ابو الحسن خان 164،155،128:4،
169،165
ابو الخير خان 37:4
ابو الغازى خان 38:3
ابو الفتح ابراهيم ميرزا 162:3؛213:4،
283،282،247
ابو الفتح خان 43:4
ابو الفتح سلطان ابراهيم ميرزا 184:2
ابو الفتح ميرزا 243:4
ابو الفتح ميرزا مؤيد الدوله 34:3
ابو الفيض خان 37:3؛450،112:4
ابو المحسن ميرزا 173:2
ابو تراب بيگ 21:3
ابو ترابى،سيد على اكبر 66،65،64:1
ابو ترابى،عباس(آية اللّه)65،64:1
ابو تمام 57:2
ابو حمزه ثمالى 86،46:2
ابو سعيد ميرزا 377،249:4
ابو صالح 126،100:3
ابو طالب 116،81:3
ابو طالب آملى 146:2
ابو طالب اوّل 116:3
ابو طالب بيگ 23،21:3
ابو طالب خان 24:3
ص:8
ابو طالب دوم 116:3
ابو طالب ميرزا 75:4
ابو طاهر شرف الدّين 214،19:3
ابو على سينا 239،83،56:1
ابو على عمر مختار 97:2
ابو مسلم 299:2
ابو نصر فتح اللّه خان شيبانى 105:2
ابو نصر وزير 121:2
ابهرى،ميرزا قدوس 66:1
ابى الخير،ابو سعيد 245:1
ابى جمهور احسائى،محمّد بن زين الدّين 1:
62
ابى عبد اللّه احمد 94:3
ابيوردى،على 267،59:1
اتابك،ميرزا على اصغر خان 89:3
احترام السلطنه،رابعه خانم 263:3
احتشام التوليه،محمد حسين خان 20:3
احتشام الدوله،عبد العلى ميرزا 207:4،
208
احتشام كاويانيان،محمد 142،20:3،
234
احتشام كاويانيان،محمد 220،219:2؛
189:3
احسان خان 158:2
احسايى،ابن ابى جمهور 236،63،62:1
احسايى،احمد بن زين الدّين 526:1
احقاقى،موسى 231:1
احمدآبادى،محمّد صادق 59:1
احمد بن موسى مبرقع 202:1
احمد پاشا 111،27:4
احمد خان 448،447،300،145:4،
451،449
احمد خان ابدالى(درانى)172:3
احمد دانش 44:3
احمد على ميرزا 158:4
احمد قوام 150،71:3
احمد ميرزا 164:3؛237،229:4
احمدى بيرجندى،احمد 278:3
اخبارى،حسين 237:1
اختر 24:2
اختر الملوك 89:3
اختر طوسى،ميرزا(ملا)عباسعلى 23:2
اخى سلطان 82:4
ادريس بن عبد اللّه بن حسن 496:4
ادموند 156:4
ادهم بيگ 21:3
ص:9
اديب السلطنه سميعى 165:2
اديب الممالك فراهانى 180:3
اديب بجنوردى،سيّد حسين 66،39:1،
67؛24:2
اديب تهرانى،محمّد على 235،47:1
اديب حسون،محمّد 231:1
اديب خاورى،حسن 235،68:1؛24:2
اديب خراسانى،آقا سيد احمد 63:3
اديب طوسى،محمّد 512،136،74:1
اديب نيشابورى 261،132،92،57:2
اديب نيشابورى،عبد الجواد 66،38:1،
436،72،69؛134،107،24:2،
255
اديب نيشابورى،محمّد تقى 71،69:1،
198،153،114،94،92،73،
317،305،300،249،235،230،
457،435،426،403،395،359،
488؛148،24:2
اديب هروى،محمّد حسن 78،74،73:1،
521،181؛24:2
اراكى(آية اللّه)506:1
ارباب اصفهانى،حاج آقا رحيم(آية اللّه)1:
86،59
اردبيلى،جعفر 467:1
اردبيلى،سيف على 75:1
اردبيلى،علينقى 77،76:1
اردبيلى،ميرزا طاهر 302:1
اردبيلى،مير فتحعلى 75:1
اردبيلى،يونس(آية اللّه)76،75،37:1،
302،293،268،230،195،77،
514،395،336
اردستانى 173:1
اردشير ميرزا 284:3؛399:4
اردشير ميرزا ركن الدوله 201:3
اردكانى،احمد 383:4
اردوبادى،ابو تراب بيگ 16،15:4
اردوبادى،ابى الحسن على بن احمد 77:1
اردوبادى،حاتم بيگ 21:3؛68:4،
420
اردوبادى،محمّد على 432،235:1
اردوبادى،ملك بهرام 21:3؛15:4
اردوبادى،ميرزا ابو طالب بيگ 178:4
اردوغدى،خليفه 80،79:4
ارغون ميرزا 195:3
ارفع،همايون ميرزا امير 399:4
ارمنى،زال 58:4
ص:10
ارنست ارنى 45:3
ازبكان 158،144،90،89،34:2،
188،173
ازبك،باقى خان 190:4
ازبك،بهادر خان 247:4
ازبك،دوست خان 216:4
ازبك،دين محمد خان 265:4
ازبك،رحيم خان 461،460:4
ازبك،سيد محمد سلطان 369:4
ازبك،شاهى بيگ 185:2
ازبك،عبد اللّه خان 104:2؛200:4،
428،201
ازبك،عبيد اللّه خان 81،71:4:112:3،
263،262،240،194،83،82،
410،366،265
ازبك،على سلطان 413:4
ازبك،ندر محمد خان 485،203:4
ازبك،نور محمد خان 190:4
ازبك،ولى محمد خان 372،88:4
ازبك،يتيم سلطان 369:4
ازغدى،محمّد اسماعيل 91،79،78:1،
522؛210:2
ازغندى،سيد ابو القاسم 134:2
استاجلو،ابراهيم خان 427:4
استاجلو،اللّه قلى سلطان ايجك اغلى 4:
239
استاجلو،بدر خان 235:4
استاجلو،پيره محمد خان 239:4
استاجلو،جعفر خان 46:4
استاجلو،حسين بيگ 285،284:4
استاجلو،خان محمد 192:4
استاجلو،كپك سلطان 184:4
استاجلو،مرشد قلى خان 232:3؛4:
197،172،107،80،74،73،16،
427،259،257،198
استاجلو،نظر بيگ 284:4
استاد بهزاد 283،272:4
استادى،قاسم 24:2
استرآبادى 454،129:4
استرآبادى تهرانى،عبد النبى 79:1
استرآبادى،زين العابدين 233:4
استرآبادى،محمّد تقى 79:1
استرآبادى،مهدى خان 127:4
استرآبادى،مير كمال الدّين 271:4
استرآبادى،مير محمد مؤمن 253:4
استرآبادى،مير مفضل 233:3؛429:4
ص:11
استيوارد راكول 52،51:4
اسحاق خان 405:4
اسدآبادى،جمال الدّين 455:1؛115:2
اسدآبادى،سيد اسد اللّه 26:2
اسدآبادى،ملك بيگ 16:4
اسد اللّه 317،316،289:4
اسد اللّه خان 217:3؛103،46:4،
458،378
اسدالله زاده 223:2
اسدالله زاده ،جواد 19،18،17:4
اسد اللّه ميرزا 276،263:3
اسدى 493،325،67:1؛28،27:3،
149،29
اسدى،حسين(دكتر)220:2
اسدى،سلمان 19:4
اسدى،على اكبر 19:4
اسدى،محمد على 19:4
اسدى،محمد ولى خان 220:2؛25:3،
264،190،161،105،100
اسفراينى،محمد تقى 27:2
اسفنديارى،(حسن)محتشم السلطنه 3:
28
اسكرين،سركلار مونت 316،314:4
اسكندر بيگ 162،97،95،24:3
اسكندر پاشا 267،222:4
اسكندر خان،(سرهنگ)181،180:4
اسماعيل آقا ميرى 188:1
اسماعيل خان 248:2؛132،63:4،
303،137،136،135،134،133،
310،304
اسماعيل خان امين الملك 283:3
اسماعيل خان سپهسالار 159:3
اسماعيل خان وكيل الملك نورى
مازندرانى 83:2
اسماعيل ديوانه 222:4
اسماعيل رائين 198:3
اسماعيل صفوى 415،261:4
اسماعيل غلام 451:4
اسماعيل ميرزا 166،164،163:3
اسماعيل ميرزا(شاه عباس دوم)32:4،
222،221،220،219،214،171،
230،229،227،225،224،223،
252،251،250،243،239،234،
269،268،267،266،256،254،
426،412،397،367،285،273
اشترى،ميرزا احمد خان 166:2
ص:12
اشتهاردى،ميرزا حبيب(آية اللّه)352:1
اشراق،ملا عبد الكريم 298:4
اشراق،ميرزا شكور 19:3
اشرف افغان 280،276،110:4
اشرف السلطنه 358،357،356:4
اشرف السلطنه قاجار 179:3
اشرف الواعظين،حسن 80:1
اشرف پهلوى 26:3
اشرفى اصفهانى،ملا محمد 230:2
اشرفى شاهرودى،حاج آقا بزرگ 1:
328،303،306
اشرفى،مير محمّد 458:1
اشكورى،ابو القاسم 490:1
اشكورى،حسن 80:1
اشكورى،حسين 81،80:1
اشكورى،سيد ضياء 81:1
اشكورى،مهدى(آية اللّه)80:1
اشنهى،تاج الدّين محمود 69:2
اصطهباناتى،ابراهيم 454:1
اصطهباناتى،ملا محمد باقر 155:3
اصغرزاده موسوى،اصغر 29:3
اصغرزاده موسوى حسينى،ابراهيم 29:3
اصفهانى،(آيت اللّه)شريعتمدار 423:4
اصفهانى،ابراهيم 81:1
اصفهانى،ابو الحسن 286:3
اصفهانى،ابو الحسن(آية اللّه)47،39:1،
105،97،86،64،59،58،56،49،
155،135،133،111،110،108،
187،178،177،175،173،166،
268،267،254،200،194،188،
304،303،302،299،285،278،
341،328،321،315،314،310،
402،388،372،365،360،357،
445،440،438،425،424،405،
504،503،459،454
اصفهانى،ابو القاسم 21:4
اصفهانى،ابو طالب 31،30:3
اصفهانى،احمد 173:1
اصفهانى،اديب 242:1
اصفهانى،اسد اللّه 185:1؛32،31:3،
84،33
اصفهانى ايوانكيفى،محمد تقى 204:1،
460
اصفهانى،باباشاه 205،29،28:2
اصفهانى،تاج الشعراء 117:2
اصفهانى،تقى 191:2
ص:13
اصفهانى،حاج محمد حسن 23:4
اصفهانى،حسن(علامه)259:1
اصفهانى،حسين 389:1
اصفهانى،حسينعلى شاه 78:1
اصفهانى،داود 29:2
اصفهانى،شاه حسين 194:4
اصفهانى،شريعت 481،363،124:1
اصفهانى،شيخ الشريعة 166،75،58:1،
490،475،467
اصفهانى،عابد 120:2
اصفهانى،عبد الباقى 171:1
اصفهانى،على 440،439:1
اصفهانى فشاركى،محمّد 283،150:1،
330
اصفهانى،قاضى معز 211:4
اصفهانى،محمّد باقر 85،84:1
اصفهانى،محمد حسين(كمپانى)48:1،
467،265،105؛107:2
اصفهانى،محمد رضا 33،32:2
اصفهانى،محمّد رضا(آية اللّه)143:1،
381،259
اصفهانى،محمّد على 369:1
اصفهانى،ملا خليل 64:2
اصفهانى،ملك 191،190:2
اصفهانى،منير الدّين 429:1
اصفهانى،مير ابو القاسم 271:4
اصفهانى،ميرزا شاه حسين 186،183:4،
191
اصفهانى،ميرزا غلامرضا 49:2
اصفهانى،ميرزا محمد على 29:2
اصفهانى،ميرزا مهدى 88،85،37:1،
195،187،121،102،94،92،
336،335،333،293،265،263،
400،394،388،384،362،361،
527،504،483،479،412؛2:
255؛47:3
اصفهانى،نور اللّه(آية اللّه)363:1
اصلان بيگ 419،418:4
اصلان خان 385:4
اصلان خان قرخلو افشار 40:3
اعتصام الملك،ميرزا خانلر خان 300:4
اعتضاد السلطنه 249:3؛327:4
اعتضاد السلطنه،امير سليمان خان 58:4
اعتضاد السلطنه عليقلى ميرزا 393:1
اعتضادى 267:3
اعتماد الاسلام مشهدى،سيد احمد 30:2،
ص:14
31
اعتماد التوليه 35،33:3
اعتماد الدوله 189:4
اعتماد الدوله ابراهيم خان 150:4
اعتماد الدوله،حاتم بيگ 191:2؛15:4
اعتماد الدوله،ميرزا تقى خان 203:4
اعتماد السلطنه 285:2:103،77:1؛3:
203،179،158،56،35،31،
226،211،210،206؛60،58:4،
352،339،208،154،135،61،
431،395،359،358،357،356،
466
اعتماد مشهدى 31:2
اعدادى خراسانى،محمّد رضا 90،89:1،
91
اعرج،عبد اللّه 392:1
اعرج،عبيد اللّه 97:2
اعزاز السلطان 207:3
اعصار تبريزى 129:2
اعظمى عين الدوله 308:4
اعوانى،شجاع الدّين(شيخ)350:1
اغلان پاشا خانم 250:4
اغورلو بيگ مير ديوان 204،203:4
اغورلو خان 203:4
افتخار الحكماء 315:1
افرازى قزوينى فهرستى،يحيى 325:1
افشار،ابراهيم خان 444،24:4
افشار،احمد سلطان 215،193:4
افشار،اصلان خان 444:4
افشار،الله وردى خان 29،28:4
افشار،امامقلى ميرزا 31:4
افشار،ايرج 146:3
افشار،بيكتاش خان 75:4
افشار چرخچى،فتحعلى خان 37:4
افشار،حسين خان 30:4
افشار،رستم بيگ 32:4
افشار،سرخوش خان 181،180:4
افشار،سوندوگ بيگ 32:4
افشار،شاهرخ 120،119،82:3؛4:
296،42،41،40،39،38،35،28،
444،344
افشار،على شاه 444:4
افشار،عليشاه(عادل شاه)178،36:3
افشار،علينقى خان 422:4
افشار،فرج اللّه خان 138:4
افشار،قربانعلى بيگ 33:4
ص:15
افشار،قهرمان خان 181:4
افشار،كاظم خان 34:4
افشار،لطف على خان 28:4
افشار،محرم 23:2
افشار،محمد بيك 408:4
افشار،محمد خان 29:4
افشار،مصطفى خان 393:4
افشار،ميرزا بابا 242:3
افشار،نادر شاه 30،28،27،26،24:4،
42،40،38،37،36،35،33،31،
127،112،111،110،46،45،
279،276،152،131،130،129،
401،329،296،295،281،280،
447،446،444،443،408،407،
453،452،451،450،449،448،
460،459،457،456،455،454
افشار،نادر ميرزا 404،93:4
افشار نژاد،زهرا 231:2
افشار،نصر اللّه ميرزا 38،35:4
افشار،ولى خان 22:3
افشار،يوسف خان 22:3
افصح الواعظين 500:1
افضل الملك 375:1؛466،179:4
افضل الملك،غلامحسين خان 63:3،
262
افغان،شاه پسند خان 49:4
افغان،شيرخان 265:4
افغان،صيدال خان 443،442،34:4،
444
افغان،فيروز الدّين ميرزا 48:4
افغان،محمد خان 335:4
افغان،محمد كاظم خان 47:4
افغان،محمود 457،275،93:4
افغان،محمود خان 442:4
افغان،محمود شاه 49،47:4
افغان،ملك قاسم ميرزا 48:4
افغانى،حسين شاه 450:4
افغانى،محمد ايوب خان 475:4
افندى،ميرزا عبد اللّه 270،226:1
اقبال 47:2
اقبال التوليه،ابو تراب 258،44:3
اقبال السلطنه 44:3
اقبال،على 51:4
اقبال،منوچهر 141،45،44:3؛50:4،
291،290،53،52،51
اكبر شاه 255:1؛139،103،52:2؛4:
ص:16
231
اكبر ميرزا صارم الدوله 398،396:4،
399
الامه سلطان 264:4
السلطنه خراسانى،ميرزا ابو تراب مقبل 4:
50
الغ 119:3
الغ بيگ ميرزا 89:4
الفت اصفهانى،محمد باقر 165:2
الفتى عراقى 470:4
القاص ميرزا 224،222،221،187:4،
241،238،237،236،235،234،
268،266،265،263،246،242،
412،411،367،279
الكساندر 348:4
الكساندر برنس 159:4
الكساندر دوم 252،250:3
الكساندر سوم 250:3
اللّه چيان،محمد 258:3
اللّه قلى 432:4
اللّه وردى خان 95:2؛222،46،38:3،
224،223؛203،176،40،30:4
اللّه يار 370:4
اللهيار خان 401:4
اللهيار خان آصف الدوله 374:1؛84:3
الوند ميرزا 416،415:4
الهيان،على اكبر 445:1
الهى خراسانى،على اكبر 307،65،54:1
الهى قمشه اى،مهدى 403،235،107:1؛
165:2
امامت كاشانى،سيد فخر الدّين 235:1،
287:3:432
امام جعفر صادق عليه السّلام 101،95:4
امام جمعه،اسماعيل 91:1
امام جمعه سبزوارى،محمّد 238،88:1،
257
امام جواد عليه السّلام 284:2
امام حسين عليه السّلام 4:256،234،192:2:
143
امام خمينى قدّس سرّه 64،55،53،49،39:1،
169،144،142،114،97،93،
293،285،268،266،260،259،
457،454،395،386،301،300،
520،519،483،471،470؛2:
240،233،223؛184،183:3،
185؛292،18:4
ص:17
امام رضا عليه السّلام 54،52،47،44،35:1،
117،110،105،104،73،65،
156،153،145،138،135،131،
208،205،179،177،174،162،
233،232،227،223،216،215،
385،380،286،266،248،241،
498،488،436،427،405،399،
525،509 121،116،75،25:2،
162،161،160،143،142،130،
207،206،202،197،184،176،
252،246،245،244،240،218،
279،278،264،260،257،256،
295،293،291،285،284،281،
298؛77،64،62،60،50،34:3،
100،97،95،89،86،80،78،
127،125،122،117،114،112،
161،150،145،143،142،133،
194،193،189،186،168،162،
216،213،211،207،204،200،
245،238،234،231،226،220،
268،266،265،263،256،255،
281،280،278،276،275؛4:
118،113،96،81،72،57،49،
156،152،146،137،135،123،
170،168،167،164،162،160،
247،243،242،207،183،178،
332،319،276،270،269،249،
408،392،355،347،346،345،
499،435،425
امامزاده اسماعيل 234:4
امامزاده حسين 269،253،219:4،
286
امامزاده زيد 245:4
امامزاده عبد العظيم 270:4
امامزاده محمد 78:2
امامزاده هارون 195:4
امام زين العابدين عليه السّلام 31:3
امام سجاد عليه السّلام 59:3
امام على عليه السّلام 404،115،34:1؛89:2
امامقلى خان 223،222:3؛203:4،
373
امام قلى سلطان 485،115:4
امام قلى ميرزا 239،45،38،31،25:4،
356،273
امام محمد تقى عليه السّلام 94:3
امام موسى بن جعفر عليه السّلام 237،91:2؛4:
ص:18
496،142
امام وردى خان 110:4
امامى تربتى،عبد اللّه(شيخ)92:1
امامى،جمال 55:4
امامى خويى،جمال الدّين 54:4
امامى،محمد رضا 33،32:2
امامى نورى،محمّد باقر 247:1
امت بيگ اول 427:4
امت خان 429،428،427،426:4
امت خان استاجلو 258،257:3
امتى،ابراهيم 34:2
امتى تربتى 185:2
امجد الدوله،ناصر قلى خان 57،56:4
امير آقا 107:3
امير احمد على خان 144:4
امير ارسلان نامدار 201:2
امير اسماعيل خان 311،302:4
امير اصلان خان 162،124،110:4
امير اعظم 487:4
امير اعلم 153:4
امير الامراء،محمد خان 224:4
امير الشعراى نادرى 19:3
امير المؤمنين(ع)284،66:2
اميرپور،على 49،48،47،46:3
امير حسين خان 164،155،154:4،
165
امير خان 208،172:3
امير دباج 184:4
امير ديوان،ميرزا نبى خان 246:3
امير راجه محمودآباد 146:4
امير شجاع الدّين 90:4
امير شريف موسوى كلانتر 95:3
امير شمس الدّين 416،415،414:4
امير شوكت الملك 259،26:3
امير شهيدى،ذبيح اللّه 84:1
امير شيبانى 95:3
امير علاء الملك 112:3
امير علم خان 173،172،171:3؛4:
302،299،298،297،296،93،
303
امير علم خان سوم حشمت الملك 4:
318،310،304،299
امير على اكبر خان 305،304،300:4،
311
امير على خان 298،297:4
امير غياث الدّين عزيز 94:3
ص:19
امير غياث الدّين ملكشاه 272:3
امير غيب بيگ 214:4
امير قباده 411:4
امير قوجه خان 94:4
امير كبير 206،110:1؛230:2؛51:3،
284،245،244،243،218 4:
393،386،385،336،335،325،
473
امير كلاهى،مهدى 40:1
امير محمد 94:3
امير محمد خان(پروفسور)146:4
امير محمد رضا 315:4
امير معتمد 153:4
امير معزى 215:3
امير معصوم خان 315،314،312:4
امير نظام،فضل اللّه 364:4
اميرى فيروزكوهى 166:2
امين الاسلام 281:1
امين الدوله 56،55،53:3
امين السلطان،آقا ابراهيم 250:3؛4:
440،63،62،61،60،59،58،57،
475
امين السلطان،ابراهيم خان 22:4
امين السلطان دوم 62:4
امين السلطان،على اصغر خان 58:4،
395،165
امين الشريعة 80:2
امين الضرب،حاج محمد حسين 21:4،
24،22
امين الملك،على اصغر خان 61،60:4
امين حضرت،آقا محمد على 63،61:4
امين رضوى،ميرزا هاشم 131:3
امين زاده،مهدى 223،222:2
امين كارخانه،هاشم 50:3
امين لشكر،ميرزا قهرمان 22:4
امين،محمد باقر 131:3
امين مشهدى،(مولانا)محمد 187:2
امين نظام،ميرزا صادق خان 156:4
امينى،امير سلطان ابراهيم 240:4
امينيان،على اصغر 271:3
امينى،(دكتر)71:3؛291:4
انتخاب الملك،رام مصطفى قلى 50:3،
91
انجو،شاه مظفر الدّين على 64:4
انجوى شيرازى،ابو الولى 22:3؛108:4،
210
ص:20
انجيلو چاوش 211:4
اندرزگو 386:1
اندرمانى،محمّد 490:1
انصارى،خواجه عبد اللّه 125:2
انصارى،محمد رضا 66:2
انصارى،محمود 94،93:1
انصارى،مرتضى(شيخ)75،56،42:1،
173،138،122،113،104،103،
237،232،224،223،201،188،
275،270،262،256،248،241،
349،345،304،303،295،281،
368؛230،130:2
انصارى،ميرزا سعيد خان 267،51:3
انصارى همدانى محمد جواد(آية اللّه)1:
164
انگجى،ميرزا ابو الحسن(آية اللّه)96:1،
304،165
انورى 222:1
انيس آغا 130:3
انيس الدوله 249،203:3
اوبهى،محمد 35:2
اوبهى،مير حسن جان 59:2
اوتار خان 78،77،76،75:4
اوجى،مير جعفر 184:4
اوجى نطنزى 87:2
اوحد الدّين ابو ثابت مهيسه 215:3
اوحدى اصفهانى 133:2
اوحدى،تقى 139:2
اوحدى،خواجه عماد الدّين 35:2
اوحدى مراغى 128:2
اورنگ زيب 213:2؛375،76،36:4،
436،434،432
اوزنگو،داود بيگ 65:4
اوستا،مهرداد 151:2
اوكتاى قاآن 196،58:3
اوكتايى،عبد العلى 147،60،59،58:3،
288؛425،359:4
اهرى 146:1
ايازى،سيّد حيدر 95:1
ايرانى،عبد المحمد خان 212:2
ايرج ميرزا جلال الملك 38:2
ايروانى،رضا قلى خان 398:4
ايروانى،على 467:1
ايروانى،مرتضى(آية اللّه)96:1
ايسى،سيف اللّه 403،231:1
ايسى محصل،حسين 98،97:1
ص:21
ايسى محصّل،على(آية اللّه)284،96:1
ايشليقى گرمرودى،ميرزا سعيد خان 3:
56،55،54،53،52،51
ايشيك آقاسى،محمد رضا بيگ 160:3
ايلبارس خان 37،36:3
ايلخان زعفرانلو 463:1
ايلخانى بختيارى،حسين قلى خان 4:
398
ايلخانى زعفرانلو،سام خان 162:4،
481،480،164،163
ايلخانى زعفرانلو،محمد حسين 149:4
ايمانى،پير على 40:2
بابا قدرتى 425:4
بابر 90:4
بابر تيمورى،ابو القاسم 186:2؛88:4
بابر محمد ميرزا 193:4
بابك 291:2
باب،محمد على 336:4
باتمانقليچ(تيمسار)56:4
باخرزى،محمد حسين 206:2
باخزرى،ملا ميربادكوبه اى 4 200
بادكوبه اى،حسن 385:1
بادكوبه اى،حسنعلى 512:1
بادكوبه اى،غنى 384:1
بادكوبه اى،محمّد حسين 48:1
بارون استاين 252:3
بارون جوليوس رويتر 252:3
بافقى،شرف الدّين على 100،99:1؛2:
37
بافقى،مهدى 99:1
بافقى يزدى،حسين 99:1
باقر پيرنيا 271:3
باقى يزدى،نعمت اللّه 223:4
بالاخيابانى،عبد الحسين 92،61:3
بامداد،محمّد على 71:1؛166:2
بامداد،مهدى 204:3؛135،62،57:4،
464،378،164،161،137
باوندى،گرده بازو 66:4
بايزيد 100:1؛268:4
بايسنقر ميرزا 125:2؛92:4
بايقرا،سلطان حسين 112:3
بجستانى،حسين(شيخ)102:1
بجستانى مقدم،على اكبر 62،61:3
بجنوردى،حسن 504،200،41:1
بجنوردى،شيخ محمّد تقى 103،99:1،
489،412،134،104؛156:3،
ص:22
213
بجنوردى،محمّد 67:1
بجنوردى،مرتضى(آية اللّه)134،104:1
بحر العلوم 213،155،118،112:1،
422،295
بحر العلوم رشتى،حسين(آية اللّه)105:1
بحر العلوم،سيد محمّد 316:1
بحر العلوم،مهدى 171،89:1
بحرانى،محمّد طاهر(آية اللّه)188:1،
276،259
بحرانى،يوسف(شيخ)370:1
بخارايى،امير سيد كلال 95،93:4
بخارايى،شمس 352:1
بخارايى،محمّد 472:1
بختيار،شاپور 73،72:3
بختيارى،ابو الفتح خان 171:3
بختيارى،اسعد 175:1
بختيارى،على خان 391:4
بختيارى،محمد تقى خان 384:4
بختيارى،محمّد رضا(آية اللّه)106،37:1
بدايع نگار،ميرزا فضل اللّه 64،62:3،
65
بدخشانى 141:2
بدر خان 214:4
بدر خان استاجلو 98:3
بدر شرف بيگم 444،443:4
بدر،محمود 144:3
بدليسى 225:4
بدوى،مصطفى(دكتر)300:2
بديع الزمان ميرزا 243:4
بديع رضوى(ميرزا)209:1
بربرى،قربان على 37:1
برزش آبادى،خواجه علاء الدّين على
طوسى 422:1
برسى،حسن 186،107،72،66،39:1،
436،428،388،346،315
برسى،عبد الجواد 107:1
برغانى،على نقى 80،79:1
برغانى،محمّد صالح 228:1
بركات،مهدى 195:1
برمكى،جعفر 497،496:4
برمكى،فضل بن يحيى 496،495:4
بروجردى،ابو طالب 489:1
بروجردى،اسد اللّه 391،109:1
بروجردى،اسماعيل 371:1
بروجردى،جعفر 489:1
ص:23
بروجردى،حسين(آية اللّه)47،40:1،
187،163،135،65،64،51،
386،358،301،300،265،188،
457،446،425،408،401،395،
519،503،496،469
بروجردى،صادق خان 380:4
بروجردى،عبد الرحيم 489،391:1
بروجردى،على اكبر 108:1
بروجردى،محمّد حسن(شيخ)88:1
بروجردى،محمّد حسين 321:1
بروجردى،محمّد رحيم 109،101:1،
393،330؛92،67:3
بروجردى،محمّد رضا 235،107:1
بروسان قزلباش،عبد العلى 67،16:3
بروسان قزلباش،محمد رضا 68:3
برهان،على اكبر 322:1
برهان على ميرزا 221:4
برهانى،حبيب اللّه 110:1
بزرگ اخوان 142:1
بزرگ تهرانى 432:1
بزرگ نيا،دانش 67:1
بزرگ نيا،على 224:2
بزرگ نيا،محمد دانش 224:2
بسطامى،صادق 215:1
بسطامى،عبد العلى مزجى(آية اللّه)257:1
بسطامى،نوروز على 112،111،63:1،
215،213،205؛238:3؛374:4
بشرويه اى،محمّد تونى 136:1
بشرويه،ملا حسين 336:4
بغايرى،قلى خان 158:4
بغدادى،(مولانا)قطب الدّين محمد 37:2
بكتاش خان 371،87:4
بك جان 403:4
بلاغى،حسن 270:1
بلاغى،محمّد جواد 467،173،126:1
بلدباشى بيات،محمّد على بيگ 447:4
بلوچ،آقاسى خان 442:4
بلوچ،الياس خان 453:4
بلوچ،محمد خان 449،448،111:4
بلوچ،مير محراب 436،435:4
بلورفروش،محمّد جواد 140:1
بمرودى قاينى،على 112:1؛38:2
بنابى،على(شيخ)113:1
بنان الدوله،ميرزا كريم خان 107:2؛3:
284
بنجامين 56،55:3؛475،398:4،
ص:24
477،476
بنى مختار 239:1؛97:2
بنى مختارى،سيد على 93:3
بنى هاشم،سيد عبد الحى(آيت اللّه)2:
293
بنى هاشمى،على اكبر 114،113:1
بنى هاشمى كردكوهى،سيّد آقا بزرگ 1:
115؛38:2
بول وين 473:1
بهادرانلو،ولى خان 174،165،122:4
بهادر،ميرزا شاه محمود 91:4
بهادرى،تاج محمد خان 153:4
بهار 200:2
بهار،احمد 140:1
بهار شيروانى 39،38:2
بهار،ملك الشعرا 127،104،65،55:2،
165،133؛181:3
بهارى همدانى،محمّد 86،43:1؛42:2
بهاء الدوله 125:1
بهاء الدّين عاملى،محمّد 263،115:1،
291،289
بهاء الدينى،رضا 163:1
بهبود خان 172:3
بهبهانى 213:1
بهبهانى،آقا باقر 168:1
بهبهانى،جمال الدّين 117:1
بهبهانى،شمس الدّين 117:1
بهبهانى،عبد اللّه 274:1
بهجت فومنى،محمّد تقى 235،164:1
بهرام ميرزا 180:2
بهراميان،آرمان 270:2
بهرامى،فرج اللّه 136:2
بهزاد بيگ 420،418:4
بهزاد نقاش 207،205،183:2
بهشتى،(دكتر)223:2؛141،18:4
به شكى 32:4
بهلول 27:3
بهمن ميرزا 58:4
بهمنيار،احمد 170،166،71:2
بيات،بيرامعلى خان 449،403،402:4
بيات،جعفر خان 404،150:4
بيات،حاجى سيف الدّين خان 37:4
بيات،حسن خان 128:4
بيات،عبد الحسين 168:2
بياتى،اسماعيل خان 381،380:4
بيانى 86:2
ص:25
بيانى،(دكتر)60:2
بيانى،مهدى 204،85،50:2
بى بى اعلى 132:3
بى بى بتول 234:2
بى بى بيگم 119:3
بى بى جواهر 162:3
بى بى حاجيه 118:3
بى بى زهرا 203:1
بى بى شوكت 162:3
بى بى عزت 161،133:3
بى بى كوچك 203:1
بى بى كوچك خانم 380:4
بى بى ماه خانم 21:4
بى بى والده 154:3
بيجاربندى رشتى،عبد الغنى 200:1
بى خنده ازغدى،محمد 285:2
بيدآبادى،محمد 298:4
بيدآبادى،محمّد جواد 88،83:1
بيدوازى،ملا ميرزا 40،39:2
بيدوازى،موسى الرضا 39:2
بيرام اوغلى 84:4
بيرام خان 246:4
بيرجندى،احمدى 66:3
بيرجندى،على اكبر 25:3
بيرجندى،محمّد حسن 235،120:1
بيرجندى،نظام الدّين عبد العلى بن محمّد 1:
119،118
بيرشك،احمد 277:2
بيگتاش 22:3
بيگدلى،آذر 59:2؛41:4
بيگدلى،سارو سلطان 319:4
بيگدلى شاملو،محمد بيگ 68،67:4
بيگدلى شاملو،محمد سليم بيگ 434:4،
460،459
بيگلربيگى 424،407،182،110:4
بيگلربيگى،اسلمش خان 454،453:4
بيگلربيگى،باقر خان 327:4
بيگلربيگى،بدر خان افشار 128:4
بيگلربيگى شماخى 407:4
بيگلربيگى،على قلى خان 425،424:4
بيگلربيگى قاجار دولو،حاج محمد باقر
خان 345:4
بيگلربيگى،محمد خان 374:1؛243:3؛
392،391:4
بيگلربيگى،ميرزا محمد خان 86:3،
217؛391،348:4
ص:26
بيگلربيگى،نجفقلى خان 182:4
بيگلر خان چاپشلو 466:1؛133:4
بيگم آغا 131:3
بيگم آقا 377:1
بيگم خانم 326:4
بيگم صفيه 81:3
بينش،تقى 31:2
بيوكى،احمد 79:3
بيهقى 437،218:1
بيهقى،ابو الحسن عبيد اللّه 283:1
بيهقى،ابو الحسن على 281:1
بيهقى،ابو الفضل 137،136،121،80:2
بيهقى،سالك 80:2
بيهقى،فخر الدّين على صفى 168:2
بيهقى،محمد حسن 84،83،80:2
بيهودى قاينى،اسماعيل 319:1
پارسا،محمد على 69:4
پارسى،احمد 41:2
پازوكى،عبد الحسين 299:2
پاسكويچ(پقاويچ)352،351:4
پاكروان،فتح اللّه 29،28،27،26:3،
287
پايين خيابانى،حسن 512،502،121:1
پرناك،كاظم قلى خان 417:4
پرناك،مرتضى قلى خان 232،21:3؛
426،199،197،80،16،15:4،
429
پروسكى لهستانى 123:4
پرويز خان 309:4
پرويز ميرزا 327،326:4
پرويز ميرزا نير الدوله 197:3
پروين گنابادى،محمّد 71:1؛19:3
پرى خان خانم 165،164،163:3؛4:
252،232،228،227،106،105،
273،255
پسيان،كلنل محمد تقى 181،44،26:3،
259،234؛483،315،97:4
پسيان،ميرپنجه 480:4
پشت مشهدى،عبد الرحيم 121:1
پوشكين 137:2
پولاد خليفه 206:4
پهلوان،محمد 425:4
پهلوان مشهدى،محمود 213:2
پهلوى 299،173،114،93،45:1،
520،493،471،470،451،339،
521
ص:27
پهلوى،رضا شاه 76،74،45،44،43:1،
184،168،165،153،152،124،
362،358،336،319،268،195،
459،425،404،401،372،363،
508،504،493،487،485؛2:
293،282،226،225،113؛3:
261،161،148،70،45،28،26،
264؛318،316،311،289،50:4
پهلوى،محمد رضا 227:2؛45:3،
140؛290،289،53،51،50:4،
311،297،292
پير پالان دوز 292،252،246:1؛78:3
پير محمد خان 453،452،451:4،
455،454
پيرنيا،باقر 68:2؛265،261،35:3
پيره محمد خان استاجلو 165:3
پيشنماز،محمّد على 122:1
تائب تبريزى،حسين 42:2
تاتار،عسكر بيك 447:4
تاتى اغلى،على سلطان 247،72:4،
368
تاتى اغلى،ولى سلطان 217:4
تاج الدّين ابو محمّد 392،289:1
تاج الدّين،خاتون سفريه 214:3
تاج الدّين على 239:1
تاج الملك 214:3
تاجلو خانم 184:4
تاج ماه بيگم 279،278:2
تايمنى،دلاور خان 450،449:4
تايمنى،ولى دلاور خان 453:4
تبريزى،حسن 467:1
تبريزى،حسين 248،127:1
تبريزى،حيدر(شيخ)352:1
تبريزى خبوشانى حائرى،محمّد على 1:
178
تبريزى،صالح 43:2
تبريزى،على مقدّس 430،428:1
تبريزى،غلامحسين(آية اللّه)123:1،
451،265،126،124
تبريزى،محمد 206:2
تبريزى،محمّد حسين 161:1
تبريزى،محمّد مهدى 45:1
تبريزى،محمود 137:1
تبريزى،ميرزا جواد 459:1
تبريزى،ميرزا محمد 73:4
تجريشى،حاجى الياس 326:4
ص:28
تحويلدار،اسد اللّه 69:3
تحويلدار،ذبيح اللّه 69:3
تحويلدار رضوى،ميرزا هادى 100:3
تحويلدار،ميرزا مؤمن 69:3
تحويلدار،ميرزا هادى 128،115،69:3
تختى،غلامرضا 493:4
تدين،سيد محمد 221:1؛149،140:3
ترابيانى،محمّد 490:1
تربتى،اسحاق(ملاّ)126:1
تربتى،خداداد 92:1
تربتى،سلطان محمد 46:2
تربتى،سلطان محمود 206،46:2
تربتى،صالح 376:1
تربتى،عباس 128،127،122،92:1،
151،129؛80:2
تربتى،على اكبر 132،128:1
تربتى،على نقى(شيخ)103،99:1
تربتى،قاضى سلطان 34:2؛125:3؛4:
211
تربتى،محمّد 130:1
تربتى،محمّد تقى 127:1
تربتى،محمّد صالح 130:1
تربتى،ميرزا نصر اللّه(آية اللّه)131:1؛2:
46
تربتى،مينا 105،55:2
ترخان،طهماسب قلى 176:4
ترخان،قلندر بيگ 447:4
ترشيزى،اسماعيل 497،378:1
تركستان اغلى،صفى قلى خان 458:4
تركمان،ابراهيم خان 417:4
تركمانان 121،120:2
تركمان،اوتار خان 75:4
تركمان،فتحعلى خان 458:4
تركمان،محمد خان 257:4
تركه،خواجه افضل 229:4
تسترى،افصح الدّين على 222:1
تسترى،سهل 245:1
تسترى،على ايوب 133:1
تسترى،محمّد 442:1
تسخيرى،على اكبر 445:1
تشيد،على اكبر 19:3
تفتازانى،سيف الدّين احمد 119:1
تفرشى،صادق 168:2
تفرشى،مير فيض اللّه 284:2
تفضلى،ابو القاسم 47:2؛45:3
تفضلى،تقى 47:2
ص:29
تفضلى،جهانگير 47:2
تفضلى،غلامرضا 47:2
تفضلى،محمود 47:2
تقوى بجنوردى،رضا 134:1
تقوى خادم،مهدى 133:1
تقوى شيرازى 477:1
تقوى،محمّد آقا 133:1
تقوى،مهدى 133:1
تقى الدّين محمد اوحدى اصفهانى 104:2
تقى الدّين محمّد رضوى 111:3
تقى زاده،سيد حسن 199:2؛307:4
تكلو،اردوغدى خليفه 78:4
تكلو،الامه سلطان 366،264،263:4
تكلو،جوقه سلطان 81:4
تكلو،على سلطان 224،223:4
تكلو،غازى خان 240:4
تكلو،قزاق خان 248،217،204:4
تكلو،محمد خان شرف الدّين 408:1؛4:
81
تكلو،مسيب خان 244:4
تكلو،وجيه الدّين نسف 89:2
تنكابنى،زين العابدين 395،94،87:1
تنكابنى قزوينى،احمد 332:1
تنكابنى،محمّد 350،135:1
تنكابنى،محمّد رضا(آية اللّه)146:1،
321،320
تنكابنى،محمّد صادق 433:1
تنكابنى،محمّد طاهر 221:1
تنكابنى،ميرزا محمد مهدى 111:2
تنكابنى،ولى خان 181:4
توپال پاشا 112:4
توحدى 164:4
توحيد خان سلطان افشار 36:3
توحيدى،على(آية اللّه)111:1
توحيدى،محمد تقى 49:2
توران بى بى 165:4
تورانيان 144:2
توره،امير ناصر الدّين 330:4
توسّلى،محمّد حسين(شيخ)135:1،
512
توسّلى نجفى،قربانعلى 134:1
توفيق يزدانى،محمد رضا 165:2
توكل خان 181:4
توكلى چغتاى،شاه نظر خان 86:4
توكلى،قلى خان 87:4
تونى،اكبر 476:1
ص:30
تونى بشرويه اى،احمد 136:1
تونى،محمود 476:1
تويسركانى،حسين 489:1
تهامى(آية اللّه)197:1
تهرانى،آقا بزرگ 187،103،78:1،
253،247،235،231،220،215،
400،368،352،351،281،256،
493،488،423،421،418،403،
495؛98:2؛287:3
تهرانيان،محمّد كاظم 140:1؛51:2
تهرانى،جلال الدّين 119،72،71:1،
434؛266،144،71،69:3
تهرانى،حسنعلى(شيخ)133،67:1،
416،415،411،312،217،137،
497،481،417
تهرانى،شيخ آقا بزرگ 42:2
تهرانى(شيخ الاسلام)،سيد محمد على 3:
69
تهرانى،عباس(شيخ)352:1
تهرانى،عبد الحسين 121:3
تهرانى،على بن ميرزا خليل 344:1
تهرانى،على كنى 366:1
تهرانى،عماد الدّين 325:1
تهرانى،غلامعلى 139:1
تهرانى فائقى،محمّد 139:1
تهرانى لواسانى،محمّد(آية اللّه)295:1
تهرانى،محمّد 163:1
تهرانى،محمد حسين 49:2
تهرانى،محمّد رضا 139:1
تهرانى،ميرزا جواد(آية اللّه)94،87:1،
412،395،362،324،305،189،
515،470،414،413؛47:3
تهرانى،ميرزا مسيح 261:1
تهرانى،مير محمد جعفر 64:2
تهرانى،هادى(شيخ)383:1
تهماسب قلى خان 39،38:3
تهمورس ميرزا 36:3
تيلن،(پروفسور)262:2
تيمسار بنى اعتماد 35:3
تيمسار على معارفى 218:2
تيمور 118،117:4
تيمور تاش 93:2؛26:3
تيمور سلطان 370:4
تيمور شاه 44:4
تيمور كلالى،(دكتر)96:4
تيمورى،ابو القاسم بابر 51:2
ص:31
تيمورى،امير قليچ خان 95،94،93:4
تيمورى،خليل 128:2
تيمورى،دوست محمد خان 95:4
تيمورى،شاهرخ 94:3؛89،88:4
تيمورى،عباس خان 96:4
تيمورى،عطاء اللّه خان 99:4
تيمورى،على مراد خان 100:4
تيمورى،نوروز خان 99:4
ثابتى،سيد على 179:3
ثامنى،رضا 267:1
ثانى،محمّد حسين 258:1
ثانى،ملا حسن 90:2
ثقفى،زين العابدين(آية اللّه)143،142:1
ثقفى،محمّد 142:1؛52:2
ثقفى،مختار 112:1
ثنايى مشهدى،خواجه حسين 53،52:2؛
219:4
جابر بن عبد اللّه انصارى 108:4
جابرى اصفهانى،سلمان 54:2؛105:4،
199،108،107،106
جارچى باشى،قيا قلى خان 29:4
جامى،عبد الرحمن 422:1؛126:2،
159،128
جان بيگم 168:3
جان على كوكلان 111:4
جان مكنيل 354:4
جان نثار خان 76:4
جاهدنيا،محمد حسن 78،77،76:3
جبرئيل،محمد حسين خان 20:3
جبرئيلى،على محمّد 144:1
جبرئيلى،غلام سرور 144:1
جرفادقانى،سيد محمد باقر 119:3
جرولى،طاهر 277:1
جزائرى 171،158:1
جزايرچى،بيك مين باشى 407:4
جزايرى،سيّد فخر الدّين 145:1
جزايرى،صدر الدّين 468:1
جزايرى،كاظم 89:1
جزايرى،مرتضى 471:1
جزرى،سليمان بن جرير 496:4
جزى،عبد الكريم 173:1
جعفر پاشا 146:4
جعفر خان 243:3؛297،40:4
جعفرزاده،ميرزا على اكبر 54:2
جعفر قلى خان 341،334،333:4،
342
ص:32
جعفرى،محمّد تقى(علامه)147،145:1
جغتاى،مهدى قلى بيگ 274،273:3
جلال آقا 130:3
جلال التوليه،محمّد مهدى 224:1
جلال الدوله 105:2؛155،78:3
جلال الدوله،سلطان حسين ميرزا 4:
399،332،331
جلال الدوله،مهدى قلى خان 159:4
جلال الدوله،ميرزا احمد خان 440:4
جلال الدّين اكبر 470،247:4
جلال عضد 168:2
جلالى همدانى،سيّد محمد 147:1
جلاير،صيد محمد خان 133:4
جلاير،طهماسب خان 450،449:4
جلاير،طهماسب قلى خان 453،128:4
جلاير مشهدى،محمّد زمان بن كلب على 1:
480،78
جلاير،يوسف خان 296:4
جلوه،ابو الحسن 254،227:1؛99:2،
101
جمشيد خان 121:4
جم،محمود 26:3؛316:4
جنابذى خراسانى،يوسف 428:1
جناح،محمد على 144،143:4
جندقى،منتخب السادات 488:4
جوادى آملى(آية اللّه)55،50:1
جواهر لعل نهرو 239:2
جواهر،ميرزا آقا 200:2
جواهرى،جواد 468،58:1
جواهرى،عبد الرسول(شيخ)352:1
جودى 151،91،55:2
جولائى،محمّد تقى 213:1
جولستانى،محمّد على 235:1
جوينى،خواجه شمس الدّين 419:4
جوينى،عطا ملك 187:4
جهان آرا بيگم دختر شاه جهان 108:2،
146
جهان بيگلو،عباسقلى خان 481،480:4
جهانسوز 44:4
جهانگير 182:2؛117:4
جهانگير پادشاه 471:4
جهانگير ميرزا 85:3؛324:4
جهرمى،سيد حسين 99:2
جيل پاشا 273:3
جيمز،ب،فريزر 461:1
جيمز موريه 242:3
ص:33
چاپشلو،بابا خان 113،112،110:4
چاپوشى،بهبود خان 461،460،459:4
چارسوقى بزرگ 319:1
چارلز ادواردييت 305،304:4
چاندبى بى 113:4
چاوشلو قورچى،حسين بيگ 114:4
چايچى،على اصغر(آية اللّه)149:1
چخماق،محمد على 242:3
چراغ سلطان استاجلو 87:4
چرخچى باشى،فتحعلى خان 454:4
چرخچى باشى،محمد زمان خان 4:
460،459،458
چركس،فريدون خان 212،115:4
چرنداب سلطان شاملو 162:3
چشم گزك،محمد حسين 130:4
چغال اغلى 175:4
چگنى،بوداق خان 428،427:4
چلبى 43:2
چلبى،خضر 194:4
چلبى،مصلح الدّين 214:4
چليپانكو،باقر خان 181،180:4
چهار سوقى،ميرزا هاشم 61:1
چهار سوقى،ميرزا هدايت اللّه 62:1
چهار لنگ بختيارى،على خان 376:4
چهار محالى،ميرزا محمود بن ملا محمد
بن ملا ملك احمد 117،116:2
چهچه اى،دوست محمد 38:4
حائرى 39:1؛56:2
حائرى خراسانى آرام،محمّد يوسف 1:
151
حائرى،سيّد حسين 150:1
حائرى،عبد الهادى(دكتر)229،225:2،
231،230
حائرى مازندرانى(علامه)297:1
حائرى مازندرانى،ميرزا فضل اللّه 371:1
حائرى،محمّد 212:1
حائرى،مرتضى 163:1
حائرى يزدى،عبد الكريم(آية اللّه)48:1،
133،111،110،94،92،86،59،
302،168،165،148،145،143،
445،400،380،358،333؛2:
225
حائرى يزدى،عليرضا 150:1
حائرى يزدى،مير سيّد على 150،82:1،
497،424
حاتم بيگ 24،23،22،21:3
ص:34
حاج آخوند 319،129،127:1
حاج ابو القاسم 21:4
حاجب الدوله 469:4
حاج رسول بزاز 22:4
حاج سياح 396:4
حاج عالم 59:1
حاج عباس خان سالار اشجع 97:4
حاج عباسعلى 79:3
حاج عبد الرحيم 478:4
حاج محمد كريم 423:4
حاج مستشار 169:4
حاجم سلطان 201:4
حاج ميرزا محمد رضا 464:4
حاج وكيل 88:3
حاجى خان 342:4
حاجى زرگر 200:2
حاجى صالح پور 234:2
حاجى فاضل 312،262،67،38:1؛2:
199،134،63،65
حاجى محقق 431،391،67:1
حاجى محمد ابراهيم 84:2
حافظ 139:2
حافظ 118:1؛151:2
حافظ الصحه،ميرزا حسن خان 286:2
حافظ محمّد بن على بن شهرآشوب 1:
283
حافظ محمد پاشا 350:4
حافظيان،سيد ابو الحسن 152،151:1،
153؛56:2؛144:3
حامد مقدم،احمد 233،232:2؛79:3
حامد مقدم رأفتى،محمد صادق 79:3
حايرى،نصر اللّه 171:1
حايرى يزدى،محمّد حسين 85،80:1
حبيب اللّه خان 119:1؛120،119:4،
123
حبيب اللّه رشتى(ميرزا)174،43:1،
490،461،429،321،312
حبيب اللهى،ابو القاسم 56:2
حبيب،حسن 376:1
حجازى طبسى،ابراهيم(آية اللّه)153:1
حجت طباطبايى،محمّد باقر(آية اللّه)1:
155
حجت،عبد الحسين 259:1
حجت كاشانى،حسن 156:1
حجت كوه كمره اى،محمّد 96،64،41:1،
407،304،302،163
ص:35
حدّاد،هاشم 164:1
حرّ عاملى 157،156،118،32:1،
291،288،271،228،159،158،
404،309
حرّ عاملى،محمّد رضا 159:1
حرفوشى عاملى كركى،محمّد بن على بن
احمد 159،54:1
حزين لاهيجى،محمّد على 220،219:1؛
198،197،182،59:2؛229:3،
230
حزين،محمد على 97:2
حسام الدوله 312،109:4
حسام الدوله،امير اسد اللّه خان 298:4
حسام الدوله،امير معصوم 314:4؛2:
221
حسام الدّين شمس المعالى 161:1
حسام السلطنه 463:1؛202،63:3،
251،226؛154،124،109:4،
389،388،387،386،383،377،
473،406،390
حسام السلطنه،سلطان مراد ميرزا 99:4،
363،335،164،163،162،161،
462،365،364
حسام السلطنه،سلطان مراد ميرزا 374:1؛
34:3
حسام السلطنه،محمد تقى ميرزا 376:4،
391،378،377
حسرت،سيد محمد 59،58:2
حسن بن العشرة 355:1
حسن بن نقيب الاشراف 103:3
حسن بيگ 90:2
حسن خان 87،86:2
حسن زاده آملى(علامه)55:1
حسنعلى منصور 293:4
حسنعلى ميرزا 208،103،58:3؛4:
135
حسن ميرزا 174،173:3؛234:4
حسين بن عبد الصمد 116:1
حسين بن على بن محمّد شهيد ثانى 1:
292
حسين بن يوسف 432:1
حسين بيگ 27:4
حسين على خان 218:3
حسينعلى ميرزا 78:2؛208:3
حسين قلى خان 87:2
حسينى،ابو جعفر 160:1
ص:36
حسينى،اسماعيل 160:1
حسينى اصفهانى،عبد اللّه 82،80:3،
235
حسينى اصفهانى،محمد داود 81:3
حسينى اصفهانى،محمد صادق 82:3،
235
حسينى اصفهانى،محمد على 82:3
حسينى اصفهانى،ميرزا عبد اللّه 228:3
حسينى،أبي الحسن عبد الوهاب 79:1
حسينى بجنوردى،اسماعيل 160:1؛2:
234
حسينى تبريزى،شمس الدّين محمود 1:
162،113
حسينى تبريزى،محمّد حسين(علامه)1:
161
حسينى تهرانى،محمّد حسين 162:1
حسينى جلالى(آية اللّه)148:1
حسينى،حسن 286:1
حسينى خاتون آبادى،عبد الحسين 389:1
حسينى خسرو شاهى،احمد 165،164:1
حسينى خيابانى،يوسف 304:1
حسينى زبارى،جلال الدّين ابى منصور 1:
282
حسينى،زكى الدّين 320،318:1
حسينى زنجانى،سيد محمود 282:2،
284
حسينى سيستانى،محمّد رضا 251:1،
252
حسينى،ضياء الدّين فضل اللّه حسينى
راوندى كاشانى 283:1
حسينى طباطبايى نايينى،محمّد 370:1
حسينى عاملى انصارى،احمد بن زين
العابدين 288:1
حسينى عاملى،حسين 355:1
حسينى عاملى،محمّد 140:1
حسينى عاملى،محمد شفيع 68:4
حسينى غورى هروى 176:2
حسينى فراهانى،موسى 83:3
حسينى قزوينى،قاضى سيف الدّين 4:
183
حسينى قزوينى،يحيى بن عبد اللطيف 4:
242
حسينى كاشانى،احمد بن ركن الدّين 1:
344
حسينى گنابادى 242،87:4
حسينى لواسانى،ابراهيم 166:1
ص:37
حسينى لواسانى،محمّد 165:1
حسينى،محمّد باقر 289:1
حسينى،محمّد بن محمّد ابو جعفر 159:1
حسينى،محمد على 80:3
حسينى مرعشى شهرستانى،عبد الرضا
(علامه)258:1
حسينى مرعشى،علا الملك 410:1
حسينى مرعشى نجفى،شمس الدّين
محمود 490:1
حسينى،مهدى 62:1
حسينى،ميرزا داود 229:3
حسينى،ميرزا محمد على 161:3
حسينى،مير محمّد اكبر 441:1
حسينى نجفى همدانى،سيّد محمّد(آية اللّه)
48:1
حسينى نيشابورى،سيد ابراهيم 167:1؛
83:3
حسينى يزدى،ميرزا حسن بن محمّد 1:
167
حشمت الدوله 152:3؛109،100:4،
389،339،338،337،332
حشمت الدوله،حمزه ميرزا 385:4،
464،438،392،388
حشمت الدوله،محمد حسين ميرزا 4:
377
حشمت الملك 301،299،109:4،
307،306،303،302
حشمت الملك دوم 308،307،305:4
حشمت الملك علم 300:4
حشمت الملك،على اكبر خان 311:4،
313
حضرت عبد العظيم 99:2
حضرت على عليه السّلام 24:2
حضرت معصومه عليها السّلام 170:3؛435:4
حق پناه،مهدى(شيخ)169:1
حكاك،شير محمد 234:2
حكاك،مولانا مشرف 219:4
حكمت،سردار فاخر 53:4
حكمت،على اصغر 221:1؛133،93:2
حكمت نيا،محمّد باقر(آيت اللّه)168:1،
169؛295:2
حكمى سبزوارى،ملا محمد صادق 2:
199
حكيم،آخوند ملاّ سبزعلى 75:1
حكيم ابو نصر 252:4
حكيم الممالك 395،20:4
ص:38
حكيم باشى،محمّد باقر 363:1
حكيم تولوزان 473،60:4
حكيم ركن الدّين قمى 154:2
حكيم زرگر،غلامحسين 312،170:1،
478
حكيم سبزوارى 312،217:1
حكيم سنايى 48:2
حكيم،سيد محسن 220:2
حكيم شاهرودى 310،144:1
حكيم شفايى 123:2
حكيم شهيدى 436:1
حكيم عبدى طبيب اردبيلى 211:4
حكيم،محسن(آية اللّه)200،189،51:1،
259،285
حكيم،ميرزا على رضا 30:3
حكيم نزارى قهستانى 178:2
حكيم نظامى 171:2
حكيمى،محمّد رضا 335:1
حكيمى،محمّد على 235:1
حلبى تولائى،محمود 195،88:1
حلبى،محمود(شيخ)47:3
حلواچى،حسن بيگ 232:4
حلّى 66:2
حلى،ابن فهد 355،236:1
حلّى،حسين(آية اللّه)302،163،41:1
حلّى(علامه)181،165:1
حمزه ميرزا 221:3؛108،107:4،
334،333،243،205،197،161،
426،336،335
حمزه ميرزا حشمت الدوله 3:؟؟؟ 284،8
حمزة بن موسى الكاظم(ع)92:2
حميد بن ابى عانم 499:4
حميد بن عبد الرحمن 499:4
حميد بن قحطبه 499:4
حنّا الفاخورى 228:2
حوا 309:4
حور شرف بيگم 444:4
حورى خانم 195:4
حياتى گيلانى 53:2
حياط شاهى،سيد محمود 140:3
حيدرانلو،قاسم آقا 350:4
حيدر بن على حسينى رازى 165:3
حيدر خان عمو اوغلى 198،197:3
حيدر سلطان ايشيك آقاسى 68:4
حيدر ميرزا 166،165،163:3؛4:
250،231،227،226،218،108،
ص:39
273،269،258،256،252،251،
285،284
حيدريان جهرمى،نزهت 193:3
حيدرى،على 270:2
خاتمى،ابو القاسم 38:1
خاتون آبادى 104:3
خاتون آبادى،حسين 171:1
خاتون آبادى،محمّد صالح 270:1
خادم المحققين 76:3
خادم باشى،عبد اللّه 81:3
خادم باشى،محمد 199:2
خادم،محمّد جعفر 119:3
خادمى اصفهانى،حسين(آية اللّه)172:1،
173
خازن التوليه،آقا ميرزا مهدى 103:3
خازن التوليه،ذبيح اللّه 84:3
خازن التوليه،مهدى 100:3
خاقانى 88:2
خالصى،محمّد مهدى(آية اللّه)174:1،
345،175
خامنه اى،حسين 176:1
خامنه اى،سيد جواد(آية اللّه)176،94:1،
514،293،177
خامنه اى،سيد على(آيت اللّه)185:3،
193،186
خامنه اى،سيد على(آية اللّه)155،49:1،
413،408،348،340،335،177،
521،458؛149:2؛186،185:3،
193
خان خان،ميرزا عبد الرحيم 113:4
خانلر خان 302،301:4
خانلر ميرزاى احتشام الدوله 114:2
خانم آغا 234:2
خبوشانى،محمّد 422:1؛35:2
خبوشانى،محمّد حسين 177،89:1،
274
خبوشانى،ميرزا سنگلاخ 143،51:2،
155
خبيصى،مير شمس الدّين محمد 64:4
خدابنده،سلطان محمد 78،73،64:4،
199،196،183،107،106،79،
321،259،239،205
خدابنده صفوى،شاه محمد 105،16:4،
283،250،249
خدابنده صفوى،محمد 413:4
خدابنده،محمد 165:3؛197،187:4
ص:40
خديجه 309:4
خديجه سلطان 98:3
خديوجم،(دكتر)266:2
خديو گيلانى 63،62:2
خرّازى نجفى،محمّد باقر 178:1
خراسانى،آية اللّه زاده 57:1؛99:4
خراسانى،ابو طالب 331:1
خراسانى،ابو مسلم 137:2
خراسانى حائرى،سيد هادى 284،74:1
خراسانى،حسين 504:1
خراسانى،خواجه دين على 420:4
خراسانى،سيّد ابراهيم 298:1
خراسانى،سيد محمود فرخ 149،131:2
خراسانى،عباد 179:1
خراسانى،عبد الجواد 433:1؛54:2
خراسانى،عبد اللّه 179:1
خراسانى،عبد الوهاب 179:1
خراسانى(علامه)46:1
خراسانى،على 180:1
خراسانى،على اكبر 19:3
خراسانى،فضل اللّه 181،180:1
خراسانى،محمّد اسماعيل 181:1
خراسانى،محمّد باقر(شيخ)378:1
خراسانى،محمّد تقى 513:1
خراسانى،محمّد حسن 181،73:1
خراسانى،محمّد على 256:1؛56:2
خراسانى،مرتضى 399:1
خراسانى مشهدى،حسين 182:1
خراسانى،ملا هاشم 216،43:3
خراسانى،مهدى(شهيد)177،166:1،
419،382،374،238،183،180،
475،465،461،460
خراسانى،مير ابو القاسم 419:4
خراسانى،ميرزا عبد الحسين خان نصرت
198:2
خراسانى،هاشم 346،182:1
خراسانى،يوسف(آية اللّه)259:1
خرده خانم 324:4
خرقى،محمّد على 183:1
خزعلى(آية اللّه)413،362:1؛183:3
خزيمه،اسماعيل خان 295،110:4
خزيمه،مير علم خان 379،295:4
خسرو اقبال 141:3
خسرو خان 165:4
خسرو شاهى(آية اللّه)165:1
خسرو ميرزا 324:4
ص:41
خسروى،محمد رضا 422:4
خطاط،ابو الحسن 84:2
خطيب باشى،حسين 203:1
خطيب،ميرزا عبد الجواد 280:3
خطيب،ميرزا محمد 127:3
خلخالى،محمّد باقر 185:1
خلدى،جعفر 245:1
خلعتبرى تنكابنى حبيب اللّه خان 118:4
خلعتبرى تنكابنى،ولى خان 121:4
خلعتبرى،مهدى خان 121:4
خليفه سلطان 185:1
خليفه،على قلى 413:4
خليل پاشا 147:4
خليل سلطان 118:4
خليل ميرزا 171:3
خليلى تهرانى،حسن 498:1
خليلى تهرانى،حسين 523،371،333:1
خمسه،ابراهيم خان 125،123:4
خمينى،آقا مصطفى(آية اللّه)386،326:1
خمينى،روح اللّه قدّس سرّه(آية اللّه)49،39:1،
114،102،97،93،64،55،53،
173،169،165،148،144،142،
266،260،259،250،242،190،
301،300،293،285،277،268،
395،386،381،339،338،326،
471،470،457،454،413،407،
520،519،483
خندان،سلطان محمد 185:2
خوئى،سيد ابو القاسم(آية اللّه)90،47:1،
163،153،146،144،135،97،
285،254،250،247،235،200،
336،326،322،321،305،297،
443،438،352
خوئى،على اكبر(آية اللّه)336:1
خواجويان،محمد كاظم(دكتر)236:2
خواجه ابراهيم 414:4
خواجه ابراهيم خليل 321:4
خواجه اتابك ابى نصر احمد بن فضل بن
محمود 282:1
خواجه باشى،احمد على 84:3
خواجه جعفر 64:2
خواجه حسين 52:2
خواجه عماد الدّين 36:2
خواجه كلان 71:4
خواجه محمد رضا 78،77:2
خواجه محمد شفيع 419:4
ص:42
خواجه محمود 85:4
خواجه نظام الملك 214:3؛419:4
خواجه نورى،ابراهيم 55:4
خواجه وند 133:4
خواجه وند،سبحان قلى 120:4
خواجه يحيى 158:2
خوارزم سلطان 117:4
خوارزمشاه،حسين صوفى 117:4
خوارزمى،عبد الرحمن 125:2
خواند مير 185:2؛193:4
خوانسارى،آقا جمال 230:3
خوانسارى،ابو القاسم(آية اللّه)468:1؛2:
227
خوانسارى،ابو تراب 173:1
خوانسارى،احمد 426،399،319:1
خوانسارى،جمال الدّين 222:1
خوانسارى،حسين 389،271:1
خوانسارى،زين العابدين(شيخ)171:1
خوانسارى،سيد احمد(آية اللّه)55،53:1،
399،92
خوانسارى،شيخ موسى 388:1
خوانسارى،محمّد تقى 407،302:1
خوانسارى،مصطفى 235:1
خوانسارى،موسى(آية اللّه)135،92:1،
333،302،187
خورشيد بن ابو القاسم 66:4
خوزانى،مير عنايت اللّه 184:4
خوش دست،شكر اللّه 79:3
خوشنويس،محمد حسين 85:2
خويى،حاج ميرزا يحيى امام جمعه 54:4
خويى،عبد اللّه 85،84:3
خيابانى،محمد(شيخ)176:1
خياط،(مولانا)كمالى 158:2
خيالى،(مولانا)192:2
خيام پور،عبد الرسول 98:2
خيام نيشابورى،غياث الدّين ابو الفتح عمر
271،268:3
خيامى،سيد على اكبر 126،125:4
خيامى،عبد اللّه 125:4
خيامى،محمود 126:4
خير النساء بيگم 255،254،253:4،
258،256
خير النساء خانم 87:3
دادخواه اندخودى،نياز قلى 127:4
دارابى شيرازى،محمد عارف 183:2
دارسى،كلنل 242:3
ص:43
دالگوركى،پرنس 475:4
داماد،على 468:1
داماد،مير محمّد باقر 458،227:1
دامغانى،اسماعيل خان 131:4
دامغانى،عيسى خان 136:4
دامغانى،محمّد كاظم 94،90،87:1،
413،395،360،230،187،186،
470،456؛255:2
دامغانى،مطلب خان 136،133،132:4،
138،137
دامغانى،ملا على 68:3
داناى جواهرى،سيد احمد 131،65:2
دانش 200،74:2
دانش آشتيانى،ابو القاسم 40:1
دانش پژوه،محمد تقى 175:2
دانيال بن اكبر 113:4
داود پاشا 350:4
داود خان 222:3
داود ميرزا 173:3
داور،على اكبر 124:1؛115:2
دباج،مظفر سلطان 184:4
دبير السلطان 89:3
دبير الملك 34:3
دبير الملك فراهانى،ميرزا محمد حسين
240،130:3
دبير سهرابى،على اكبر 89،88:3
دبير سياقى،محمد 300:2
دخيل سرابى،سيد حسن 20:3
درانى،احمد خان 443:4
درانى،احمد شاه 171،120:3؛40:4،
297،296،42،41
دربان باشى،محمود 90:3
درچه اى زاده،ابو العلى 188،187:1
درچه اى،محمّد باقر 187،62:1
درچه اى،مهدى 188:1
درگزى،ابو القاسم 375:1
درويش بيگ صفوى 32:3
درويش پاشا 244:3
درويش رسول 130،129،127:4
درويش مقصود 51:2
درويش منور 84:2
دره گزى،صيد على خان 200،63:2
دره گزى،غلامرضا خان 200:2
دزفولى،حسين 267:1
دزفولى نجفى،سيّد احمد 188:1
دستغيب شيرازى،عبد الحسين(آية اللّه)1:
ص:44
508،191،190،189
دستگردى،وحيد 166:2
دشت بياضى،ميرزا محمد ولى 52:2
دشتكى،غياث الدّين منصور 100:1
دشتى،ابراهيم 357:1
دشتى،على 55:4
دعبل خزاعى 499:4
دقّى،ابو بكر 245:1
دكتر شيخ 266:2
دلاك قزوينى،عابدين بيگ 471:4
دلدار على بن محمّد معين رضوى نقوى
نصرآبادى 89:1
دنبلى،جعفر خان 347:4
دنيس رايت 356:4
دورميش خان 193،192،191:4،
201،195،194
دورى هروى 46:2
دوست محمد خان 100،96،95:4،
387،163
دولار،(پروفسور)261:2
دولت آبادى اصفهانى،خواجه شاه على 4:
17
دولتشاه،محمد على ميرزا 137،136:4
دولتيار خان سياه منصور 189:4
دولو،محمد حسين خان 340:4
دولوى قاجاريه،فتحعلى خان 347:4
دونكى،موسى 401:4
دهباشى،محمد جعفر بيگ 455:4
دهخدا(علامه)110:1؛165:2
دهخوارقانى تبريزى،محمّد يوسف 1:
389،373،226
دهقان،على اكبر 223:2؛139:4
دهكى قاينى،اسماعيل 191:1
دهلوى،امير خسرو 255:1
دهلوى،شاه عبد العزيز 240:2
دهلوى،شاه ولى اللّه 240:2
دهلوى،يوسف 470:4
ديالمه،عبد المجيد 193:3
ديباج،محمد 458:1
ديلمى،اديب ناصر 38:2
ديلمى قزوينى،خواجه شرف الدّين محمود
جان 416:4
ديوان بيگى شيرازى،احمد 138،23:2
ديويد ديچز 300:2
ذاكر حسين 126:2
ذبيح اللّه خازن التوليه 105:3
ص:45
ذو الفقار خان 44:2؛133،132،75:4،
401،381،138،137،136،134،
448
ذو القدر،ابراهيم خان 237،105،72:4،
412
ذو القدر،على قلى سلطان 413:4
ذو القدر،محمود بيگ 410:4
ذو القدر،يعقوب خان 22:3
ذهبى،محمد هاشم 96:2
رئيس التجار خراسانى،رضا 24:4
رئيس الطلاب،ميرزا زين العابدين 206:1،
476،375،237
رئيسى،محمّد تقى 263،194:1
رئيسى،محمود 194،64:1
راثى،جلال الدّين 196:1
راثى،حسين(شيخ)195:1
راجه محمودآباد،احمد على خان 4:
145،143،142
رادپور،محمد تقى 262:2
رازى،قاضى محمد 217:4
راشد،حسينعلى 129،92،88:1
راشد محصّل،محمّد حسين 196:1
راضى كرمانى 75:2
راضى نجفى(شيخ)461،232،223:1
رافع بن ليث 499،498:4
رام،انتخاب الملك 67:1
رام،مصطفى قلى 91:3
رامهرمزى،على بهبهانى 231:1
رام،هوشنگ 92:3
ربّانى،صدر الدّين 197:1
ربانى قمى،محمّد باقر 235:1
رجائى،محمّد رضا 198:1
رجائى،يوسف 257:1
رجايى،احمد على 287:3
رجايى بخارايى،احمد على 68،67:2،
239،71،69
رجبعلى 209:2
رحمت عليشاه 83،76،37:2
رحيم بن عبد اللّه بن رحيم 262:1
رحيمى،منتجب الدّين 92:3
رزم آرا،سپهبد 149:3؛290،51:4
رسا،قاسم(دكتر)73،72:2
رستم خان 391:4
رستمدارى،محمّد 434،199،198:1
رستم كلائى،كريم 110:1
رستم ميرزا 249:4
ص:46
رسولى 83:2
رسولى،محمود 36:1
رشتى،آقا بابا«ملك الاطباء»254:2
رشتى،ابو القاسم(آية اللّه)135:1
رشتى،جعفر(علامه)259:1
رشتى،حبيب اللّه(آية اللّه)48،43:1،
490،376،350،344،136
رشتى،شعبان 105:1
رشتى عبد الحسين(شيخ)200،58:1
رشتى،عماد 48:1
رشتى،ميرزا موسى 115:3
رشتى نجفى،محمّد 199:1
رشحه اصفهانى،محمد باقر 168:2
رشيد الدّين فضل اللّه 299:2
رضائى،حسينعلى(شيخ)257:1
رضا قلى 189:2
رضا قلى خان 136،113،112:4،
160،159،158،157،151،149،
343،342،341،340،165،161،
365،344
رضا قلى ميرزا 220:1؛39،37:3؛4:
279،277،166،128،36،35،
451،450،281
رضايى،مرتضى 270:2
رضوى،ابراهيم 93:3
رضوى،ابو الحسن 211،201:1
رضوى،ابو الحسن(مدرس)94:3
رضوى،ابو القاسم 214:1؛99،97:3،
118
رضوى،ابو طالب 283،96،95،94:3
رضوى،احمد 202:1؛99:3
رضوى،اسد اللّه 100:3
رضوى،اسماعيل 217،203:1
رضوى،اطهر عباس 240:2
رضوى،الغ 100:3
رضوى،جعفر 101:3
رضوى،حبيب اللّه 225،201:1
رضوى،حسن 216،204:1؛102:3
رضوى،حسين 205:1
رضوى خراسانى،محمّد 215،208:1؛
133:3
رضوى،ذبيح اللّه 103:3
رضوى سبزوارى،محمّد 394:1
رضوى،سيد احمد 217:2
رضوى،سيد اطهر عباس 239:2
رضوى،سيّد على(آية اللّه)209:1
ص:47
رضوى،سيد محمّد 225:1؛122:3،
127
رضوى،سيد محمد حسن 127:3
رضوى،شاه تقى الدّين 104:3
رضوى،صادق 207،203:1
رضوى،طاهر 208:1؛105:3
رضوى،عبد الجواد 208:1
رضوى،عبد الحسين 107:3
رضوى،عبد الحى 107:3
رضوى،عبد الرضا 108:3
رضوى،عبد اللّه 209:1؛108:3
رضوى،عبد المجيد 108:3
رضوى،عبد الوهاب،109
رضوى،على 211:1؛111:3
رضوى،على(آية اللّه)293:1
رضوى،على اصغر 211:1
رضوى،على رضا 111:3
رضوى،على نقى 212:1؛108:3
رضوى،غياث الدّين عزيز 112:3
رضوى قاينى،حسن 226:1
رضوى،قدس 205:1
رضوى كرمانى،نواب 74:2
رضوى،محمد 214،213،212،202:1،
337،332،215؛115،113:3
رضوى،محمّد ابراهيم 216:1؛115:3،
279
رضوى،محمّد باقر 256،221،206:1؛
115،104:3
رضوى،محمّد بديع 116،93:3
رضوى،محمّد تقى 456،220،219:1؛
130،119،118:3
رضوى،محمّد جعفر 222:1
رضوى،محمّد حسن 222:1
رضوى،محمّد حسين 119:3
رضوى،محمّد رضى 120:3
رضوى،محمّد صادق 213:1؛121:3،
279
رضوى،محمد صالح 461:1
رضوى،محمّد على 224،223:1؛73:2
رضوى،محمّد كاظم 279،128،124:3
رضوى،محمد محسن 126،125:3،
279،129
رضوى،محمّد معصوم 225:1؛127:3
رضوى،محمّد مهدى 226:1؛127:3،
279،129،128
رضوى مشهدى،ميرزا محمّد 201:1
ص:48
رضوى مشهدى،ميرزا يوسف خان 4:
470
رضوى مشهدى،مير محسن 63:1
رضوى،معصوم 287،225،213:1
رضوى،مهدى 226:1
رضوى،مير تقى 219:1
رضوى،ميرزا ابراهيم 96:3
رضوى،ميرزا ابو القاسم 479:4
رضوى،ميرزا ابو طالب 125:3
رضوى،ميرزا اسماعيل 132:3
رضوى،ميرزا الغ 125:3
رضوى،ميرزا بديع 104:3
رضوى،ميرزا بديعا محمّد 116:3
رضوى،ميرزا شاه تقى الدّين محمّد 3:
101،93
رضوى،ميرزا صادق 34:3
رضوى،ميرزا عبد الجواد 132:3
رضوى،ميرزا عبد اللّه 394،217:1
رضوى،ميرزا محسن 99:3
رضوى،ميرزا محمّد 419،130:1
رضوى،ميرزا محمد باقر 127:3
رضوى،ميرزا نصر اللّه 118،99:3
رضوى،ميرزا هادى 103:3
رضوى،ميرزا يحيى 131:3
رضوى،مير محمّد تقى 219،209:1،
220
رضوى،نعمت اللّه 130:3
رضوى،هادى 130:3
رضوى،هدايت 132:3
رضوى،يحيى 132:3
رفيع الدّين،سيّد محمّد 227:1
رفيع الدّين،سيد محمد 75:2
رفيعاى نائينى،ميرزا 227:1
رفيعى قزوينى،سيد ابو الحسن 143،40:1
رقيه سلطان 208:1
ركن التوليه 133،107:3
ركن الدوله 50:2؛148،133،34:3،
247،204،203،202،198،178؛
468،466،306،22:4
ركن الدوله علينقى ميرزا 65:2
ركن الدوله،محمد تقى 476،289:1؛2:
199؛204،113:3؛326،102:4،
464
ركن الدوله مرشد قلى خان استاجلو 2:
103
ركن الملك 400:4
ص:49
ركن الملك،ميرزا سلمان خان 363:1
ركنى،ملك ايرج 98:4
رنكوسى،محمود 231:1
روح الامين 196:3
روحانى،جعفر 445:1
روحانى،(مهندس)51:4
رودسرى،محمّد سعيد 389:1
روزبه،رضا 283:2
روضه خوان،باقر 512:1
روضه خوان،ميرزا يحيى 306:1
روغنى،سيد محمد صالح 75:2
روغنى،محمّد صالح(شيخ)227:1
روملو 269،208:4
روملو،حسن بيك 409:1؛106:4
روملو،حسن سلطان 215:4
روملو،حسينقلى خلفا 228:4
روملو،دلو بوداق 22:3
روملو،ديو سلطان 184:4
رومى،جلال الدّين 147:1
رومى،على پاشا 146:4
رويمر 416:4
رهى معيرى 166:2
رياحى،حرّ بن يزيد 157:1
رياض الاسلام،(دكتر)87:2
رياضى،غلامرضا 241:2
رياضى،(مهندس)على 276:2
رياضى هروى 86،85:3
رئيس السادات،حسين 240:2
زاهد طالقانى،مرتضى(شيخ)146:1،
352
زاهد موسوى،عليرضا 230:1
زاهدى 141:3
زاهدى،جعفر 232،231،230:1
زاهدى،سپهبد 150:3
زاهدى،فضل اللّه 28:3
زبيده بيگم 173:3
زرآبادى قزوينى،موسى 333،151:1
زرگر،محمد حسن 76:2
زرين الدّين سلطان 193:4
زرين كوب 229:2
زعفرانلو،امير حسين خان 167:4
زعفرانلو،امير گونه خان 150،93:4،
165،157،152،151
زعفرانلو،امير گونه خان 149:4
زعفرانلو،حسن خان 152:4
زعفرانلو،حسين خان 133:3؛153:4
ص:50
زعفرانلو،رضا قلى خان 466:1؛157:4،
160
زعفرانلو،سام خان 133:3؛160:4
زعفرانلو،عبد الرضا خان 164:4
زعفرانلو،قهرمان خان 167:4
زعفرانلو،محمد حسين خان 40:4
زعفرانلو،محمد رضا خان 447:4
زعفرانلو،محمّد ناصر خان 133:3؛4:
168
زعفرانلو،نجفعلى خان 167:4
زعفرانلو،يردى خان 161:4
زقه اى،ميرزا ابو القاسم 287:3
زمخشرى،جار اللّه 282:1
زمش بهادر 82:4
زنجانى،ابو طالب 232:1
زنجانى،عز الدّين(آية اللّه)488:1؛2:
284
زنجانى،محمّد رضا 233:1
زنجانى،ملا آقا جان 380:1
زنجانى،ملا قربانعلى 75:1
زنجانى،ميرزا باقر(آية اللّه)200،135:1،
352،326،247
زند،على مراد خان 343:4
زند،كريم خان 114:2
زند،لطف على خان 378:4
زنگنه،على بيگ 274:3
زنگنه،محمد خان 360:4
زنگويى،على مراد خان 35:4
زنوزى،حسن 370:1
زوار،اكبر 242:2
زوار،حسين 242،241:2
زوزنى 137:2
زهره 73:2
زيب النساء بيگم 82:3؛444،443:4
زيدى،سيد زوار حسن 145:4
زيرك زاده،غلامحسين 276:2
زيك،گنج على خان 133:3؛171:4،
172
زين الدّين،محمد 185:2
زين العابدين اصفهانى 119:2
زينب 492:4
زينب الحاجيه 345،208:4
زينب بيگم 260،196:4
زينب خانم 391،376،346:4
زينب سلطان 209،208:4
زينب سلطان بيگم 260:4
ص:51
زينل خان 203:4
ژن مكدان لدكنير 240:3
ژيلبر سبرون 300:2
سابقى،خواجه ميرزا بيگ 216:4
سادات ناصرى،(دكتر)75:4
سارى اصلان،حسن خان 333،158:4
ساعد 113:2؛290،51:4
ساعد الدوله 121:4
ساعد نيرى 79:2
ساعدى،محمّد باقر 354،236،234:1،
432،394؛78:2
سالار 463،207،206،204،110:1؛
126،109،63:3؛299،161:4،
333
سالار اشجع،عباس خان 98،96:4
سالار،حسن خان 374،337:1؛85:3،
121،109،86؛333،162،96:4،
480،406،392،391،378،335
سالار،حسين 134:3
سالار حشمت 153:4
سالار،محمد حسن خان 386،162:4
سالار نصرت 482:4
سالارى،احمد 244،243:2
سالارى،حسين 245،244،243:2،
247،246
سالارى،رضا 245،244:2
سالارى،على 247،246،244:2
سالارى،محمود 247،244:2
سالارى،مهدى 244:2
ساليانى،ابراهيم 467:1
سامانى،دهقان 400:4
سامخان 463:1؛160،159،154:4،
387،169،163،161
سامرايى،محمّد 352:1
سام ميرزا محمّد مؤمن 411،100:1
سامى راد،حسين 250،249،248:2،
262
ساوجى،خواجه حبيب اللّه 193:4
سايبان،عليرضا 270:2
سايكس 204:3
سبزوارى،ابراهيم 212:1
سبزوارى،ابو الحسن 237:1
سبزوارى،ابو الفضل فقاهتى 313:1
سبزوارى،اسماعيل 237،206:1
سبزوارى،رجب على 44:2
سبزوارى رضوى،محمّد 237:1
ص:52
سبزوارى،سالك 80:2
سبزوارى،سيّد جعفر 238:1
سبزوارى،سيد ذبيح اللّه 19:3
سبزوارى،شرف الدّين محمّد 238:1،
239
سبزوارى،شيخ محمد 219:4
سبزوارى،عبد الاعلى 398،247:1
سبزوارى،محبّ على 141:2
سبزوارى،محمّد 240،222،209:1
سبزوارى،محمد ابراهيم 464:4
سبزوارى،محمّد باقر(محقق)89:1،
389،313،271،239،226،116
سبزوارى،محمد حسين 132،41:2
سبزوارى،محمد حسين خان 124:3
سبزوارى،محمّد رضا 213:1
سبزوارى مشهدى،سيّد جعفر 238:1
سبزوارى،ملا حسن 44:2
سبزوارى،ميرزا اسماعيل 237:1
سبزوارى،ميرزا بابا 337،213،205:1
سبزوارى،ميرزا عليرضا 210:3
سبزوارى،ميرزا مؤمن كلانتر 220:3
سبزوارى،ميرزا يحيى(آية اللّه)240:1
سبزوارى،مير شاه قاسم 239:1
سبزوارى،هادى(ملاّ)201،131،67:1،
476،393،315،297،296،262؛
199،160،80:2
سبزوارى،يحيى 240:1
سبط الشيخ،سيد محمّد على 241:1
سبط،مرتضى 241،240:1
سبط،مهدى 201:1
سپهبد قرنى 471:1
سپهر،محمد تقى خان 189:3
سپهر،ميرزا محمد تقى 377:4
سپهسالار 251،250:3
سپهسالار،اسماعيل خان 491،424:4
سپهسالار اعظم 208:3
سپهسالار،اللّه وردى خان 175:4
سپهسالار تنكابنى،محمد ولى خان 4:
123،121،119
سپهسالار،حسين خان 134:3
سپهسالار رشتى 136:1
سپهسالار،محمد خان 134،34:3
سپهسالار،ميرزا حسين 34:3
سپهسالار،ميرزا حسين خان 55،54:3،
246،153؛473،471،390:4،
477،475
ص:53
سپهسالار،ميرزا محمد خان 210:3،
211؛332:4
سجادى،رضا 245:1
سجادى،ضياء الدّين 245:1
سجادى،عبد الحميد 241:1
سجادى،يحيى 274:1
سخت سرى،محمّد على 135:1
سخدرى،ابو القاسم 492:4
سدوزايى،عبد اللّه خان 46:4
سدهى،عبد اللّه 163:1
سدهى،محمّد رحيم 244:1
سديد السلطنه،محمد على خان 432:4،
461
سرابى،سيّد مصطفى 244:1؛81:2
سرابى،محمّد تقى 245:1
سرابى،محمّد(شيخ)378:1
سرابى،مصطفى 244:1
سرابى،ميرزا مصطفى 234:3
سرّاج،ابو نصر 292،246،245:1
سراجاى اصفهانى،محمد قاسم 198:2
سرّاج،عبد اللّه 245:1
سرپرسى سايكس 352:4
سرتيپ،پاشا خان 386:4
سرتيپ تنكابنى،ولى خان 123،122:4
سرتيپ درگاهى 70:3
سرتيپ عبد الرضا خان 169:4
سرتيپ همدانى،مصطفى قلى خان 4:
334
سرجان ماك نايل 385:4
سرجان ملكم 151:4
سرخسى،ابو الفضل حسن 245:1
سردار ابراهيم خان 300:4
سردار،اسماعيل خان 131:4
سردار،ايوب خان افغان 203:3
سردار،حسين خان 158:4
سردار خان افشار 408،407:4
سررشته دار،سيد ابو الحسن 134،50:3،
135
سركار آقا 484:4
سركشيك،عبد الحسين 137:3
سركشيك،محمد مهدى 137:3
سرمك،گرگور 156:4
سرواستن هنرى لايارد 384:4
سروان ناپير 156:4
سروقدى،محمّد 312:1
سرولايتى،عبد الحسين 436:1
ص:54
سره بندى،محمّد 489:1
سرهنگ حكيمى 148:3
سرهنگ شقاقى،مهدى قلى خان 181:4
سرهنگ،شير خان 181:4
سرهنگ صالحى 299:1
سرهنگ،محراب خان 181:4
سرهنگ نوايى 129:1؛27:3
سرى سقطى 245:1
سعادت قلى خان 159:4
سعدآبادى،على اكبر 37:1
سعدلو،عليقلى سلطان 273:3
سعدى 259،139،57:2
سعيد آل ثابت 178:3
سعيد خان انصارى مؤتمن الملك 34:3
سعيد طباطبايى نايينى 279:1
سعيدى(آية اللّه)472،386:1؛184:3
سعيدى رضوانى،عباس 137:3
سعيدى،غلامحسين(شيخ)247:1
سعيدى كاشمرى،محمّد صادق(آية اللّه)1:
248،247،246
سعيدى،محمّد رضا 322:1
سعيدى،محمّد كاظم 247:1
سفره چى باشى،خلف بيگ 182:4،
183
سفره چى باشى،فتحعلى بيگ 181:4
سفيد،محمد قلى خان 342:4
سلجوقى،سلطان سنجر 66:4
سلجوقى،ملكشاه 282:1؛213:3
سلطان آغا خانم 163،162:3
سلطان ابراهيم ميرزا 164،95:3؛4:
164
سلطان ابو سعيد 91:4
سلطان احمد ميرزا 239،238،211:4،
273
سلطان اعتماد الدوله 80:4
سلطان اكبر 434:4
سلطان الحكماء،ميرزا ابو القاسم اصفهانى
254:2
سلطان الذاكرين،محمّد 160:1
سلطان العلماء،محمّد 67:1
سلطان الفقراء،محمود 248:1؛152:2
سلطان القراء 161:1
سلطان المتكلمين،محمّد 354:1
سلطان اويس ميرزا احتشام الدوله 156:3
سلطان اويس ميرزا معتمد الدوله 207:4
سلطان بيگم 81:3
ص:55
سلطان حسين 168:3
سلطان حسين خان 197،196،195:4،
434
سلطان حسين ميرزا 197،78:3؛72:4،
247،246،243،229،228،218،
332،327،250،249،248
سلطان حسين ميرزا جلال الدوله 154:3،
210
سلطان حسين ميرزا نير الدوله 196:3
سلطان خانم 273،219:4
سلطان داود ميرزا 172،82:3
سلطان زاده خانم 253،250:4
سلطان سليمان 235،222،211:4،
410،246،237
سلطان سليمان قانونى 100:1
سلطان سليمان ميرزا 273:4
سلطان سنجر 282:1؛214،213:3،
216،215
سلطان شروان 415:4
سلطان على 185،28:2
سلطان على بيگ 88:2
سلطان عليشاه 99:2
سلطان على ميرزا 273:4
سلطان فرخ 238:4
سلطان قلى بيگ 209:4
سلطان محمد 250،90،80،79:4،
258،255
سلطان محمّد خدابنده اولجايتو 292:1؛
257،233:3
سلطان محمد شاه 253:4
سلطان محمد عابد 261:3
سلطان محمد ميرزا 187،84،83:4،
243،234،232،226،224،217،
272
سلطان محمد ميرزا سيف الدوله 34:3،
54
سلطان محمود 228:4
سلطان محمود ميرزا 52:3؛273:4
سلطانم خانم 321:4
سلطان مراد ميرزا 111:3؛113:4،
385،384،383،378،250
سلطان مصطفى ميرزا 284،273:4
سلطان معصوم 80:4
سلطان،مير على 205:2
سلطان هاشم ميرزا 230:3؛445،34:4
سلطانى گلشيخى،ابراهيم 248:1
ص:56
سليمان پاشا 379،350:4
سليمان ميرزا 165،164،163،162:3،
166؛365،279،250،229:4
سليمانى،نزهت 47:2
سليم بيگ مروى 401:4
سليم خان قرخلو 41،40:3
سليمه بانو بيگم 432:4؛116:3
سماوى،محمّد(شيخ)352:1
سمنانى،خواجه وجيه الدّين اسماعيل 4:
92
سمنانى،عبد الرزاق بن اسماعيل 219:1
سمنانى(علامه)371،297،187:1
سمنانى،على محمد 82:2
سمنانى،مصطفى قلى خان 123:4
سمنانى،ميرزا سيد رضى 254:2
سمنانى،ميرزا عباس 250:1
سميعى اديب السلطنه،حسين 166:2
سميعى،(سناتور)نبيل 51:4
سنان بيگ 412:4
سنايى 222:1؛200:2
سنجابى 68:2
سنجر سلجوقى 67:4
سنجر ميرزا 249:4
سنخواستى،ميرزا بابا 406:1
سنگسرى سمنانى،اسماعيل خان 131:4
سواد كوهى،آقا بزرگ 148:3
سود خروى سبزوارى،حسن 311:1
سوليه،(پروفسور)262:2
سوندوگ بيگ 33:4
سويم،على(پرفسور)290:2
سوين بيگ،خان زاده بيگم 118،117:4
سهام الدوله شادلو بجنوردى 119:4
سهام الملك،مهدى قلى ميرزا 139:3،
207،206
سهراب خان 25:4
سهراب خان گرجى 41،40،39:3
سهروردى 137:2
سهيلى خوانسارى،احمد 107:2
سهيلى،محمد حسين 170:2
سياح محلاّتى 103:1
سيادت،حسن 440:1
سياه،محمد 43:4
سياه،محمد قلى خان 342:4
سيبويه،على اكبر 259:1
سيبويه،محمّد حسن 251،250:1
سيد آقا،(دكتر)287:2
ص:57
سيد ابو طالب 177:2
سيد احمد حسينى 119:3
سيد احمد،(دكتر)287:2
سيد اسماعيل شاه 264:3
سيد اسماعيل نورى 286:3
سيد السادات ميرزا ابو محمد 182:2
سيد المبارك 189:4
سيد بيگ 196:2
سيد تاج الدّين على 111:3
سيد جعفر خان مشير الدوله 218:3
سيد جلال الدّين 73،72،70:3
سيد حسن سلطان الواعظين گرگانى 3:
147
سيد حسن صاحب الزمانى 19:3
سيد رضا صدر،(آيت اللّه)293:2
سيد شرقه 112:3
سيد عالمگير 119:4
سيد عبد الكريم 92:2
سيد عبد المجيد 134:2
سيد على حسن خان 64:2
سيد فياض حسين 142:4
سيد محمد 114،102،99،82،39:3،
232،169
سيد محمد على 148:3
سيد مقبول حسين 143:4
سيد منصور 196:2
سيد هدايت اللّه 92:2
سيرجانى،درويش محمد حسن 83:2،
84
سيرجانى كرمانى،درويش يوسفعلى 2:
83
سيستانى،زين العابدين 251:1
سيستانى،على(آية اللّه)252،251:1،
382،336
سيستانى،فتحعلى خان 38:3
سيستانى،ملك شاه حسين 104:2
سيستانى،ملك محمود 168:3؛4:
454،452،451،447،276،275
سى سيانف 349،348:4
سيف العلماء 113:1
سيف الملوك ميرزا 353:4
سيفى حسنى قزوينى،قاضى جهان 4:
183
سيفى حسنى،ميرزا برهان 210:4
سيفى حسنى،مير عبد العظيم 187:4،
243
ص:58
سيلوا فيگوئروا 223:3
سيورى،راجر 193:4
شادلو،ابراهيم خان 150:4
شادلو،جعفر قلى خان 162،161:4،
334
شادمان،سيد فخر الدّين 141،140:3،
266،265،146،145،144،142
شادمان،فرنگيس 146:3
شاديشاه،محمد قاسم 128:2
شاطبى،ابو محمد قاسم 142:2
شاملو،ابراهيم 254،253:2
شاملو،بابا خان 478:4
شاملو،حسن خان بيگلربيگى 145:2،
146
شاملو،حسين خان 241،194،189:4
شاملو،حسين خان عبدلوى 86:2
شاملو،دورميش خان 191:4
شاملو،زينل خان 192:4
شاملو،على 252،251:2
شاملو،على قلى خان 88،87:2؛21:3،
232؛172،171،107،80:4،
229،206،205،200،197،195،
427،259،257
شاملو،فريدون 252:2
شاملو،قورخمس بيگ 283:4
شاملو،مجنون السلطان 201:4
شاملو،مرتضى قلى خان 60:2
شاملو،مهدى قلى خان 204،202:4
شاملو،ميرزا احمد 86،85:2
شاملو،ولى خليفه 427،204:4
شاملو،ولى قلى 445،213،77:4
شاه آبادى،محمّد على(آية اللّه)96:1،
399،148
شاه اسماعيل 183،172،171،15:4،
219،195،193،192،191،184،
233،232،231،228،213،208،
246،245،244،240،239،234،
271،269،263،262،260،259،
416،415،414،286
شاه اسماعيل اول 205:2؛21:3
شاه اسماعيل دوم 52:2؛165،22:3،
233؛195،106،105،78،16:4،
243،233،230،218،205،196،
259،255،254،253،249،244،
286،283،273
شاه اسماعيل سوم 343:4
ص:59
شاه اسماعيل صفوى 81:2
شاه باقر،(ميرزا)182:2
شاه تقى الدّين محمد 104:3
شاه جهان 145،109،108،74:2،
147،146؛471:4
شاه جهان آباد 108:2
شاهچراغى،مسيح 257:1
شاه حسين 89:4
شاه حسين بايقرا 420:1
شاه درانى 43:4
شاهرخ شاه 297،34:4
شاهرخ ميرزا 171،170،41،39:3،
277،173،172؛281،38،27:4
شاهرودى،حسين 253:1
شاهرودى،زين العابدين(شيخ)57:1،
357
شاهرودى،سيّد محمود(آية اللّه)285:1،
341؛220:2
شاهرودى،عباس(آية اللّه)257،254:1،
503،481،477،397،346
شاهرودى،على 284:1
شاهرودى،محمّد تقى 230:1
شاهرودى محمود(آية اللّه)90،86:1،
257،254،200،163،146،92،
504،454،319،305
شاهزاده آغا 100:3
شاهزاده ابراهيم ميرزا 98:3
شاهزاده پرى خان خانم 251:4
شاهزاده حسين 270،258،232:4
شاهزاده سام ميرزا 193:4
شاهزاده سلطانم 214:4
شاهزاده سلطان محمد ميرزا 358:4
شاهزاده طهماسب 193:4
شاهزاده ظلل السلطان 345:4
شاهزاده على خان 132:4
شاهزاده على نقى 246:3
شاهزاده علينقى ميرزا ركن الدوله 471:4
شاهزاده محمد ميرزا 263:3؛360:4
شاهزاده محمد يوسف 163:4
شاهزاده محمود ميرزا 164:3
شاهزاده مرتضى ميرزا 482:4
شاهزاده نصرت الدوله فيروز ميرزا 4:
365
شاهزاده نير الدوله 478:4
شاه زمان افغان 93:4
شاه زمان خان 47:4
ص:60
شاه سلطان حسين 219،171،156:1،
419؛180،173،129،34:2،
209،195،185،184؛81:3،
231،230؛274،273،45،37:4،
458،457،451،424،280،275،
491،459
شاه سليمان 174،173،117:3
شاه سليمان دوم 171،147،82:3،
232،172؛296،34:4
شاه سليمان صفوى 227،157،156:1،
389،270؛172،167،104:3،
239،229،228
شاه سليمان عثمانى 268:4
شاهسون شهاب الملك،حسين خان 4:
390
شاه شجاع 256:4
شاه شجاع الدّين محمد 229:4
شاه صفى 142:2؛212،203،65:4،
213
شاه صفى اول 24:3
شاه طهماسب 211،203،196،103:2،
212؛95،81،80،33،22،21:3،
168،166،164،163،97،96،
233؛82،72،33،32،16،15:4،
185،183،171،86،84،83،
205،204،196،188،187،186،
217،216،215،214،213،211،
227،226،223،222،221،218،
240،239،237،236،235،234،
248،247،246،243،242،241،
260،255،254،252،251،249،
266،265،264،263،262،261،
272،271،270،269،268،267،
281،280،278،277،276،275،
374،369،368،367،366،282،
427،413،412،411،410،401،
450،448
شاه طهماسب اول 409،408:1؛38:2،
205،58؛257،221:3؛71:4،
479،250،114،105،81
شاه طهماسب دوم 231:3؛111:4،
452،447،442،280،279،273
شاه طهماسب صفوى 116،100،99:1،
355،289،180؛205،152:2؛4:
321،259،253،208
شاه عباس 90،86،78،77،34:2،
ص:61
191،188،142،103؛23،22:3،
223،222،126،100،97،24،
258،257؛78،75،74،68:4،
174،173،171،147،115،88،
212،210،189،178،177،176،
321،260،259،258،232،213،
417،373،372،371،370،369،
421،420،418
شاه عباس اوّل 208،202،117:1،
222؛189،144،95:2؛96:3،
273،221،125،101؛16،15:4،
178،146،115،87،86،73،67،
243،234،213،201،195،182،
320،319،273،258،253،245،
485،416،402،368
شاه عباس دوم 390،202:1؛29:2،
157،95،60،48،32؛101:3،
229،228،125،116؛75،65:4،
320،212،204،203،202،77،
446،445،444،375،374،346،
485
شاه عباس سوم 279،278:4
شاه عبد العظيم 60:4
شاه عبد العظيمى،مهدى(شيخ)253:1
شاه غازى رستم بن على 67،66:4
شاه قلى 413،411:4
شاه قلى بيگ 447،446:4
شاه محمد 249،107:4
شاه محمد اللّه چيان 257:3
شاه محمد خدابنده 22:3
شاه محمود 207،206،205:2؛287:4
شاهمراد،مير معصوم معروف به 403:4
شاه مرادى زاده 77:3
شاه ميرزا تقى 226:1
شاه ميرزا قاينى 332:1
شاهنده،عباس 51:4
شاه نظر خان 88،87:4
شاهوردى بيگ 206:4
شاهوردى خان 239،238:3؛319:4
شاه ولى سلطان 72:4
شاه ولى سلطان تاتى اغلى 162:3
شاهى سبزوارى 207:2
شبسترى،محمود 263:2
شبسترى،نصر اللّه(شيخ)235:1
شبير،على اصغر 175:2
شبيرى زنجانى(آية اللّه)387:1
ص:62
شجاع الاياله 463:4
شجاع الدوله،امير حسن خان 203:1،
377؛254:2؛276:3؛152:4،
287،168،167،166،154،153
شجاع الدوله،عبد الرضا خان 152:4،
382،167،166،165،153
شجاع الدوله،محمد ناصر خان 165:4،
501
شجاع السلطان 167:4
شجاع السلطان قهرمان 153:4
شجاع السلطنه 466:1
شجاع السلطنه،حسن على ميرزا 58:3،
195؛157،138،134،94،49:4،
377،353،352،330،287،158،
382
شجاع الملك 48:4
شجاع نظام 487:4
شربيانى 316:1
شربيانى،حسن 146:1
شرف الدّين اغلى،محمد خان 82،81:4،
224،86
شرف الدّين محمّد 239:1
شرف بيگم 173،82:3
شرف جهان بيگم 445،444،443:4
شرلى 222:3
شروانشاه شاهرخ بن سلطان فرخ 236:4
شروانى،كمال الدّين مسعود 118:1
شريعتمدار سبزوارى،ميرزا ابراهيم 1:
237،103؛62:2
شريعتى،على 257،256:2؛50،49:3
شريعتى،محمّد تقى 469،335:1؛2:
256،255،237،149،148؛3:
183،135،50،48
شريف العلماء 526:1
شريف امامى 291:4
شريف،تقى 148:1
شريف خان 305:4
شريف خان بيگ 371:4
شريف خان،سردار 300:4
شريف رازى،محمّد 491،54:1
شريف رضى 57:2
شريف عسكرى،ابو الحسن 235:1
شريفى شيرازى،مرتضى 255:1؛90:2
شريفى،مخدوم 289:1؛229:4
شريفى،مير مرتضى 255:1
شعاع السلطنه 396:4
ص:63
شعبانعلى واعظ 139:1
شعرانى،ابو الحسن 235:1
شعورى مشهدى 90:2
شعورى نيشابورى 90:2؛219:4
شعورى هروى 90:2
شفتى اصفهانى 465،463:1
شفتى،محمد باقر 217،214:1؛91:2
شفيعا 60،59:2
شفيعاى ابرو 40:3
شفيع خان گرگانى 465:4
شفيع هروى حسينى،محمد 391:1؛2:
61،60،59
شفيعى،عبد الحسين 256:1
شفيعى كدكنى،محمّد رضا(دكتر)336:1؛
422:4
شكسته 200:2
شكورزاده بلورى،ابراهيم 257:2
شكوه الواعظين 257:1
شماخ طبيب 496:4
شمخال سلطان 165،164:3
شمخال سلطان چركسى 252،227:4،
255
شمس الدّين 125:3
شمس الدّين على بن ناصر الدّين احمد 1:
392؛98:3
شمس الدّين محمد خاتون آبادى 116:1،
117؛112:3
شمس السلطنه،بى بى خانم 207:4،
345،208
شمس المحدثين 517:1
شمس المعالى 161:1
شمس،حسين 114:1
شمشير،ماژور عليرضا خان 97:4
شوريده شيرازى 400:4
شوشترى،احمد 200:1
شوشترى،امير اسد اللّه 215:4
شوشترى جزايرى،سيد حسن 147:3،
150،149
شوشترى جزايرى،سيد محمّد على 3:
147
شوشترى،حسنعلى 116:1
شوشترى،عبد اللّه 389،116:1
شوشترى،على 461،258:1
شوشترى،قاضى نور اللّه 216،95:3
شوشترى،قاضى نور اللّه 63:1؛95:3،
216
ص:64
شوشترى،ملا عبد اللّه 123:2؛428:4
شوشترى،مير عبد الوهاب 33:3
شوكت الدوله،مير اسد اللّه خان 104:4
شوكت السلطنه كلالى 97:4
شوكت الملك 305،304،298:4،
319،318،316،311،308
شوكت الملك اول،اسماعيل خان 306:4
شوكت الملك دوم،محمد ابراهيم خان 4:
288
شوكت الملك علم 313،310،98:4،
317،315،314
شهاب پور،عطا اللّه 48:3
شهاب فردوسى 171:2
شهابى،محمود(دكتر)235:1؛83:2،
175
شهدوست،آقا ابراهيم 129:3
شهربانو بيگم
شهربانو خانم(همسر جمشيد خان گيلانى)
230،173،82:3؛273:4
شهرستانى 186:1
شهرستانى،آقا نجفى 47:1
شهرستانى(آية اللّه)260،47:1
شهرستانى،احمد 235:1
شهرستانى،جعفر 72:1
شهرستانى،سيّد عبد الرضا(آية اللّه)1:
259،258
شهرستانى،مهدى 178،118:1
شهودى 158،94:2
شهيد اول 295،290،34:1
شهيد ثانى،زين الدّين 66:2؛181:1،
421،309،291،289،226
شهيد چهارم 89:1
شهيد رجايى 18:4
شهيد صدر 326:1
شهيد،محمّد مهدى 376:1
شهيد،ميرزا مهدى 280،261:2
شهيدى،آقا بزرگ 134:2
شهيدى،امين 27:3
شهيدى،حسن 264،263،261:2؛3:
151
شهيدى،على اكبر 260:1
شهيدى،ميرزا فتاح 146:1
شهيدى،مينا 263:2
شهيدى،نظام الدّين 95،94:2؛151:3
شيبانى ازبك،محمد خان 36:2
شيبانى،امير حسن خان 298:4
ص:65
شيبانى خارجى،وليد بن ظريف 497:4
شيبك خان ازبك 422:1
شيخ الاسلام اصفهانى،على اكبر 262:1
شيخ الاسلام،حسين 489:1
شيخ الاسلام،عبد الرحمن 261:1
شيخ الاسلام،عبد الوهاب 287،78:1
شيخ الاسلام على بن هلال جزايرى 63:1
شيخ الاسلام،ملاّ غلامحسين 217:1،
375،312،261؛199،63:2
شيخ الاسلام،ميرزا سليمان 51:3
شيخ الحكماء 139:1
شيخ الحكماء تهرانى،محمّد رضا 262:1
شيخ الخطباء 308:1
شيخ الرئيس ابو الحسن ميرزا 195:3
شيخ الرئيس،ابو الحسن ميرزا 30:2
شيخ الرئيس،حسين(شيخ)262،42:1،
377
شيخ العراقين 121:3
شيخ العصر،غلامرضا 263:1
شيخ العلماء 318:1
شيخ بهائى 205،159،117،116:1،
295،291،290،288،263،236،
478،389،370،355؛55:2،
292،209،200؛24:3؛116:4،
212
شيخ بهلول 477:1
شيخ خزعل 58:1
شيخ زاده،محمّد جواد 264،263:1؛2:
95
شيخ صدرا 89:1
شيخ صدوق 326،114،51:1
شيخ صفى 217:4
شيخ عبد الرحيم(آية اللّه)308:1
شيخ عبد النبى 80،79:1
شيخ عبيد اللّه 339:4
شيخعلى ميرزا 330:4
شيخ كبير 445:1
شيخ كرد 411:4
شيخ موسى 56:2
شيرازى،ابو الحسن(آية اللّه)348،265:1،
488،365
شيرازى،احمد(آية اللّه)357:1
شيرازى،اسماعيل 330:1
شيرازى،تقى خان 382،29:4
شيرازى،حسن 330،131:1
شيرازى،زاهد 433:1
ص:66
شيرازى،شيخ محمّد كاظم 287:3
شيرازى،صاحب ديوان 304:4
شيرازى،صدرا 446،333،70،42:1؛
137:2
شيرازى،عبد اللّه(آية اللّه)235،154:1،
414،336،269،268،267،251،
521،454
شيرازى،عبد الهادى 200،146،41:1،
454،408،407،265،250
شيرازى،على اكبر 151:3
شيرازى،عيسى بن جنيد 34:1
شيرازى،فتحعلى خان 151:3
شيرازى،قاضى سلطان محمود 421:1
شيرازى،كاظم(آية اللّه)92،59:1
شيرازى،محمّد تقى 330،106،76:1،
490،481،459،358،333
شيرازى،محمد تقى خان 47:4
شيرازى،محمّد حسن(آية اللّه)101:1،
368،312،191،174،138،136،
433،411،407،
شيرازى،محمّد حسين 455،269:1
شيرازى،محمّد صادق 59:1
شيرازى،محمد صالح 242:3
شيرازى،محمد على خان 52:3
شيرازى،محمد كاظم 146،60،49:1،
241،200
شيرازى،محمد معصوم 63:2
شيرازى،(مولانا)عبد اللّه 96:2
شيرازى،ميرزا ابراهيم 218،217:3
شيرازى،ميرزا ابو القاسم 96:2
شيرازى،ميرزا احمد نقيب الممالك 2:
201
شيرازى،ميرزا على 138:2
شيرازى،ميرزا على اكبر 217:3
شيرازى،ميرزا لطف اللّه 23:3
شيرازى،ميرزا محمد 97:2
شيرازى،ميرزا محمّد تقى 424،58:1
شيرازى،ميرزا محمد على خان 245:3
شيرازى،ميرزا مهدى(آية اللّه)259،39:1
شيرازى،ميرزا نصر اللّه 269،131،99:1،
337،279؛151:3
شيرازى،وصال 400:4
شير غازى خان 475،458:4
شير،مير على 207:2
شيروانى اصفهانى،محمد 271،270:1،
453
ص:67
شيروانى،زينب سلطان خانم 208:4
شيروانى،على اكبر 287:1
شيروانى،محمّد 270:1
شيروانى،ميرزا زين العابدين 48:4
شيشه گر،غلامرضا 161،100:2؛3:
251
شيل 163:4
صائب تبريزى 153،44،43:2
صابرى موحدى 243:1
صاحب الزمانى،سيد حسن 101:2،
103،102
صاحب بن عباد 73:3
صاحب بيگم 103:3
صاحب جواهر،شيخ محمد حسن نجفى
121:3
صاحب ديوان 224:1
صاحب ديوان فتحعلى خان 151:3،
158،157،156،155،154،152،
218؛393،338:4
صاحب نسق،ميرزا ابو الحسن 159:3،
160؛425:4
صاحبى،محمد حسن(شيخ)257:1
صادق بيگ 350:4
صادقى 223:2
صادقى،رضا 268:2
صادقى،قاسم(دكتر)273،272:1
صادقى كتابدار 104:2؛286،220:4
صادقى،محسن 296:1
صارم الدوله 398:4
صاعد اندلسى 73:3
صالح،امير محمّد 171:1
صالح زاده 288:3
صالحى،حسن(آية اللّه)242،155:1،
335
صالحى خراسانى 104،103:2
صالحى كرمانى،اصغر 47:1
صالحى مشهدى،محمد ميرك 103:2
صايبا،(ميرزا)153:2
صبورى 38:2
صبورى كاشانى،احمد 105:2
صبورى،ملك الشعرا 105،55:2؛3:
276،181
صدام حسين 251:1
صدر(آية اللّه)401:1
صدر استرآبادى،مير جمال الدّين 203:2
صدر،اسماعيل(آية اللّه)424،252:1،
ص:68
475
صدر اصفهانى،اسماعيل 361،182:1،
498
صدر اعظم 476:1
صدرا قفقازى 146:1
صدر الاطباء 383:1؛251:2
صدر الدّين 401،400:1
صدر الشعراء،غلامحسين ميرزا 38:2
صدر العلماء،سيّد جعفر 273:1
صدر العلماء،محمّد باقر 273:1
صدر العلماء،مرتضى 273:1
صدر العلماء،حسين 315:1
صدر العلماء،ميرزا محسن 274:1
صدر الممالك 34:3
صدر الممالك قزوينى 114:3
صدر،بنت الهدى 284:2
صدرزاده،على اكبر 87:1
صدر،سيّد اسماعيل(آية اللّه)86:1
صدر،صدر الدّين 302:1
صدر،قاضى خان 212،116:4
صدر قزوينى حسنى،قاضى خان 210:4
صدر،مير اسد اللّه 33:4
صدرى بادكوبه اى 440:1
صدقيانى،محمد تقى 300:2
صدوقى 54:1
صديق اعلم،عيسى(دكتر)277:2
صديق دفتر،محمد على 133،80:3،
161،160
صديق،غلامرضا 490:4
صديق نيازى،ملا محمد 125:2
صديقه طاهره 207:3
صراف،حاج محمد مهدى 21:4
صراف،عبد الحسين 24:4
صراف،محمد حسين 21:4
صعودى بمرودى،على 112:1
صعودى،حسين 113:1
صفاپور،(سرهنگ)166:4
صفا،ميرزا على 50:2
صفاى اصفهانى،محمد حسين 106:2
صفايى،ابراهيم 399:4
صفر على خان سرتيپ 108:3
صفوى،آنا خانم 212:4
صفوى،ابراهيم ميرزا 108،90:2
صفوى،ابو الفتح ابراهيم ميرزا 53،52:2؛
214،213،208،204،85:4،
220،219،218،217،216،215،
ص:69
479،334،253،249
صفوى،اسماعيل دوم 220:4
صفوى القاص ميرزا 98:3
صفوى،امام قلى ميرزا 238:4
صفوى،بهرام ميرزا 213،208،72:4،
239،237،229،228،223،222،
253،246،243،242،241،240،
412،399،397،366،265،263
صفوى،حسن ميرزا 243:4
صفوى،حسين 528:1
صفوى،حسين ميرزا 246:4
صفوى،حيدر ميرزا 250:4
صفوى،خير النساء بيگم 253:4
صفوى،رستم ميرزا 259:4
صفوى،زينب سلطان بيگم 259:4
صفوى،سام ميرزا 196،192:2؛24:4،
241،235،224،193،192،37،
410،268،264،259،246
صفوى،سلطان ابراهيم ميرزا 96،52:2،
97
صفوى،سلطان حسن ميرزا 230،78:4،
245،244،243
صفوى،سلطان حسين 167:3؛24:4،
280
صفوى،سلطان محمد خدابنده 243:4،
253
صفوى،سليمان ميرزا 162:3
صفوى،شاه سليمان 198:2؛336:4،
445،434،433
صفوى،عباس دوم 182:4
صفوى،فاطمه سلطان بيگم 280:4
صفوى،گوهر سلطان خانم 282:4
صفوى،محمد شاه 218،208،95:3،
283،243
صفوى،مصطفى ميرزا 284:4
صفوى،معصوم بيگ 21:3؛32:4،
225،224،223،216،214،185،
412،268،251
صفوى،ميرزا ابراهيم 118:2
صفوى،ميرزا سيد محمد 167،147:3
صفى آبادى 274،177:1
صفى الدّين ابى منصور محمّد 282:1
صفى قلى خان 459،78:4
صلائى،مير جلال الدّين حسن 210:4
صمصام السلطنه بختيارى،نجفقلى خان
483:4
ص:70
صمصام خان 123:4
صنيع الدوله،محمد حسن خان 356:4
صوفى اسلام 381:4
صوفى اوغلى،محمود سلطان 206:4
صوفى،يوسف 117:4
صولت السلطنه 74:1
صيد محمد خان 163:4
صيدى 109:2
صيرفى،عبد اللّه 125:2
ضربت خان 454:4
ضيايى،(دكتر)262:2
ضياء الحق 160:2
ضياء الواعظين 21:4
ضياء،خواجه محمد يوسف 421:4
طالب آملى 147:2
طالب الحق،محمّد 191:1
طالش،امير حمزه خان 189:4
طالش،مصطفى خان 328:4
طالقانى،سيد محمود 257:2
طالقانى،شيخ مرتضى 445:1؛286:3
طالقانى،عبد المجيد 60:2
طالقانى قزوينى،محمّد كاظم 228:1
طالقانى،محمود(آية اللّه)242:1
طالقانى،مسيح(شيخ)145:1
طالقانى،نظر على 275:1
طاهر امين دفتر 464:1
طاهر ساعت ساز 105:3
طاهرى،ميرزا طاهر 269:3
طبّاخ خراسانى،غلامرضا 436:1
طباطبائى حكيم،محسن 200،97:1،
231
طباطبائى،محيط 400:4
طباطبائى يزدى،مهدى 280:1
طباطبايى بروجردى،حسين آقا 230:2
طباطبايى تبريزى،محمّد تقى 373:1
طباطبايى حسنى،ابراهيم 64:4
طباطبايى زوارى يزدى،غياث الدّين
حائرى 280:1
طباطبايى ساروى،محمّد 278:1
طباطبايى،سيد ضياء الدّين 112:2؛3:
149؛55:4
طباطبايى،سيّد محمّد 337:1؛112:2؛
482:4
طباطبايى،سيد محمد باقر 112:2
طباطبايى،عبد الحسين 345،280:1
طباطبايى(علامه)163،64،55:1،
ص:71
468،395،169؛233:2
طباطبايى،على 337:1
طباطبايى قمى،حسن 338:1
طباطبايى قمى،مهدى 278:1
طباطبايى،محمّد 43:1
طباطبايى،محمد حسين 163،40:1
طباطبايى،مرتضى قلى خان 161:3
طباطبايى،موسى 281:1
طباطبايى نائينى،ميرزا رضا خان 114:2،
116،115
طباطبايى يزدى،محمّد كاظم(آية اللّه)1:
495،490،106،56
طبرسى،حسن بن فضل 282،281:1،
283
طبرى امامى،عماد الدّين ابو جعفر محمّد 2:
284
طبسى(آية اللّه)414،413:1
طبسى،امير حسن خان 303:4
طبسى،شيخ فخر الدّين 214:4
طبسى،على اكبر 283:1
طبسى،غلامرضا(خطيب)505،137:1
طبسى،محمّد ابراهيم(آية اللّه)283:1
طبسى،محمّد حسين(آية اللّه)283:1
طبسى،محمّد رضا 284:1
طبسى،ولى اللّه 284:1
طبيب،جعفر 83:1
طبيب سدهى،ميرزا محمود 194:2
طبيب كابلى،سيّد عليخان 284:1
طبيب،ميرزا ابو القاسم 30:2
طبيب،ميرزا سيد احمد 272:2
طريحى،فخر الدّين 288:1
طسوجى،عباس(آية اللّه)98،97،96:1،
284
طسوجى،عبد اللطيف 400:4
طغرانويس،ميرزا رفيع 175:3
طلوعى 23:2
طنبوره اى،سلطان محمود 118:2
طوبى خانم 24:4
طوسى،ابو على 283:1
طوسى،خواجه عتيق بن على بن احمد 4:
271
طوسى،خواجه نصير 222،119،42:1،
347؛21:3
طوسى،خواجه نصير الدّين 136:2
طوسى(شيخ)34:1
طوسى،محمّد كاظم 512،136:1
ص:72
طهماسب اول 162:3
طهماسب دوم 82:3
طهماسب صفوى 98:3؛282،238:4
طهماسب ميرزا 167:3؛261،183:4،
442،274
طهماسب ميرزا مؤيد الدوله 249:3
طهمورث خان 176:4
طه نجف،محمّد 490،316:1
طيّار،جعفر 454:1
طيب سمنانى،ميرزا عباس 250:1
طيفورى،سرهنگ 86:2
ظريف تبريزيان،هاشم 176،68،16:3
ظريف،هاشم 177:3
ظل السلطان 158،155،153:3
ظل السلطان،مسعود ميرزا 353،54:4،
397،396،395،394،393،392،
474،473،400،399،398
ظهير الدوله،ابراهيم خان 36:3؛24:4،
456،443،407،34
ظهير الدوله،سيد محمد خان 364:4
ظهير الدوله،يارمحمد خان 163:4
ظهيرى،حسين(شيخ)157:1
عابدزاده،على اصغر 135،134،49:3،
182
عابدى قائنى،محمّد(آية اللّه)285:1
عابدين بيك 246:3
عابدين خان 247:3
عادل خورشيد،احمد 231:1
عادل شاه،افشار 169،82،40،39:3،
178،170
عادل شاه،على 277:3؛113،26:4،
443
عارف الزين،احمد 286:1
عارف شيرازى،محمد 43:2
عارف نوقانى،حاكم موفق بن عبد اللّه 1:
283
عارف يزدى،اسد اللّه 333:1
عاقلى 92:3
عالى پاشا 247:3
عالى مشهدى،ميرزا مهدى 59:2
عاملى بازورى،ابراهيم 291:1؛120:2
عاملى،بدر الدّين 288:1؛120:2
عاملى جبعى،حسين 292،291:1؛2:
120
عاملى،حسن 289،288:1
عاملى حسين بن عبد الصمد 116،115:1
ص:73
عاملى،حسين بن محمّد 313:1
عاملى،صدر الدّين 173:1
عاملى،على 290:1
عاملى،على بن خضر بن صالح 313:1
عاملى عيناثى،حسين 309:1
عاملى كركى،حسين 289:1
عاملى،محمّد(ملاّ)116:1
عاملى مشغرى،حسين 289:1
عاملى مشهدى،حسين 88:1
عاملى،مير احمد 458:1
عاملى،نظام الدّين مرتضى 288:1
عايشه 229:4
عباس البرز 28:3
عباس اول 21:3
عباس قلى خان 87:2؛263،208:3،
285
عباس ميرزا 190،189،188،103:3،
249،242،232،208
عباسى،عليرضا 189:2
عباسى،محمّد عارف(شيخ)246:1،
292
عبايى،حسين(آية اللّه)293:1
عبد الباقى(آية اللّه)59:1
عبد الباقى خان 174:4
عبد الجواد 269،105:3
عبد الحسين شرف الدّين 468،286:1
عبد الحى 102:3
عبد الرضا ميرزا سراج السلطان 58:3
عبد السلام بن محمّد حرّ(شيخ)157:1
عبد العالى بن محقق ثانى(شيخ)289:1،
355
عبد العظيم 123:1
عبد العلى بروسان 68:3
عبد العلى خان 303:4
عبد العلى ميرزا 196،59:3
عبد العلى ميرزايى 27:3
عبد الكريم قاسم 380:1؛52:4
عبد اللّه افندى اصفهانى(ملاّ)271،236:1
عبد اللّه بن حسن بن على بن على بن
حسين بن على 496:4
عبد اللّه تاجر قره باغى 213:3
عبد اللّه خان علاء الملك 247:3
عبد اللّه مازندرانى(شيخ)481،58:1،
498
عبد اللّه ميرزا 138:4
عبد الملكى 133:4
ص:74
عبد المؤمن خان 181:1؛258،257:3،
275؛428،201:4
عبد الناصر،جمال 51:1
عبد الواسع 257:3
عبد الوهاب 522،261،139،138:1؛
44:3
عبد الوهاب خان 465:4
عبد خدايى،هادى(دكتر)126:1
عبدى بيگ 191:4
عبدى گنابادى،(مولانا)187:2؛220:4
عبدى نيشابورى،(مولانا)204:2
عبقاتى،سعيد 277:1
عبيد اللّه اعرج بن حسين اصغر 239:1
عثمان پاشا 214،79:4
عثمانى،بايزيد 114:4
عثمانى،سلطان سليمان 82،71،32:4،
412،266،263،241،222
عثمانى،سلطان محمود 111:4
عدالتى شعرباف،محمد تقى 273:2،
275،274
عدالتى،محمد تقى 178:3
عدل،يحيى 291:4
عراقى،ابو الحسن 122،121،120:2
عراقى،ضياء الدّين(آية اللّه)50،49:1،
111،105،86،64،60،59،56،
194،188،178،173،166،135،
285،267،265،262،254،241،
352،341،328،315،304،303،
445،440،405،388،372،360،
504،467،454؛286:3
عرب،ابو القاسم خان 168:1
عرب،امير حسن خان 93:4
عرب زاده 294:1
عرب زنگويى،حسن 287:4
عرب،سيد حسين 279،179،178:3؛
359،358:4
عرب،سيّد على(آية اللّه)48:1
عرب،سيد محمد 79:3
عرب،على 294:1
عربى خوان،حسن 294:1
عرفى شيرازى 52:2
عرفى شيرازى،مولانا 470:4
عروضى سمرقندى 73:3
عزت الدوله 473:4
عزت الملك خانم 359،356:4
عزت ملك خانم 179:3
ص:75
عز شرف بيگم 229:3
عزير اللّه 118:3
عزير قلى بيگ 128،127:4
عزيز،مير غياث الدّين 117،116:3،
125
عسقلانى،ابن حجر 255:1
عسكرى،ابو الحسن 352:1
عشرتى،آقا على 123:2
عصار خراسانى،حسن 296:1
عصار،محمّد(آية اللّه)296،295،40:1،
298
عصمت 164:2
عضد التوليه،ميرزا عبد الرضا 108:3،
273،181،180
عضد الدوله،احمد خان 347:4
عضد الملك 239،34:3
عضد الملك،عليرضا خان 57:4
عضد الملك قزوينى 276:3
عضد الملك،ميرزا محمد حسين 33:3
عطاردى،عزيز اللّه 284:2؛266:3،
271،200
عطّار،محمّد على 296:1
عطار هروى 175،126،125،124:2
عفت السلطنه 393:4
عقيلى،سيد رضا خان 127،126:2
علاّمه بهبهانى 270:1
علامه حائرى،شيخ محمّد صالح 287:3
علامى،ابو الفضل 35:2؛113:4
علاء الدوله 89،66:4
علاء الدوله،ميرزا احمد خان 199:3
علاء الدّين محمد 185:2
علم،ابراهيم خان 314:4
علم،اسد اللّه 291،290،288،54:4،
309،303،297،295،294،292،
311،310
علم الهدى سبزوارى،سيّد ابراهيم(آية اللّه)
298،297:1
علم الهدى،على(آية اللّه)298،125:1،
300،299
علم الهدى،محمّد 299،213،130:1،
300
علم،امير شوكت الملك محمد ابراهيم
خان 484،313،312،309:4،
485
علم،امير علم خان اول 295:4
علم،امير علم خان دوم 297:4
ص:76
علم،امير علم خان سوم 298:4
علم،خديجه 309:4
علمدارباشى،مهدى خان 131:4
علم،على اكبر خان 308،307،304:4،
312
علم،محمد ابراهيم خان 307،303:4،
316،315،312،309
علم،هاجر 318:4
علمى اردبيلى،محمّد(آية اللّه)301:1،
300،302
علوى تبريزى،ميرزا يوسف 303:1
علوى،سيد عباس 49:3
علوى عريضى سبزوارى،عبد الغفور 1:
237
علوى،محمّد 303:1
علوى،محمود(آية اللّه)304،303:1
علوى موسوى،ابى طالب 158:1
علوى،يوسف 162:1
على اصغر بيك 521:1
على اصغر خان 121،64:4
على اكبر خان 91،26:3؛303:4،
309،306
على بن شيخ مولا جعفر 79:1
على بن عيسى بن ماهان 498،497:4
على بن محمّد بن يحيى 245:1
على بن محمود(شيخ)157:1
على پاشا 147،146:4
على جزايرى،مير محمّد 145:1
على خان 485،448،380،137:4
على خان بيگ 319:4
على زاده،على اكبر(آية اللّه)305:1
على سبط(شيخ)158:1
على سلطان 72،71:4
عليشاه 43،42،41،40،39:3؛25:4،
38،31،28،27،26
على شاه،حسين 209،37:2
عليشاهى،ابو القاسم 278،277:3
عليشير نوايى 185،184،180،173:2؛
112:3
عليقلى خان 159،41،39،38،37:3،
277،169؛172،130،30:4،
200،199،198،197،196،195،
443،320،319،201
على كبير(شيخ)290:1
على مردان خان 128،127:4
على منشار(شيخ)116:1
ص:77
على منصور 124،84:1
علينقى داماد آخوند 486:1
على نقى(شيخ)103:1
على نقى ميرزا ركن الدوله 197:3
على نمازى شاهرودى(شيخ)479،88:1
على نورى(شيخ)145،88:1
عماد الدوله 356،120:4
عماد الدّين شروانى 208:4
عماد الدّين محمود 116:1
عماد الدّين يحيى 437:1
عماد الديوان،محمد رضا 306:4
عماد الملك 482،306،301:4
عماد بن عبد اللّه 117:3
عمادزاده 157،156،104:1
عمادى،محمد 257:1
عميد الملك،ناصر قلى خان قاجار قوانلو
202:3
عميد الممالك 488،487،486:4
عنقا،ميرزا محمد خان 165:2
عيدگاهى عبد الرحيم(شيخ)306:1
عيدگاهى،محمّد 307،114:1
عيدگاهى،مرتضى 308،307:1
عيسى بن جعفر بن منصور 496:4
عيسى خان 137،136:4
عيشى،(مولانا)128،127:2؛219:4
عيناثى،سيد محمد 129:2
عيناثى،حسين 309:1
عيناثى،سيّد محمّد 309:1
عين الدوله 476:1
عين الدوله 306:4
عين الملك 204:3
عين على 123:2
عينكى،جواد 352:1
غازى بيگ 146:4
غايب بيگ 87:3
غروى اصفهانى،محمّد(كمپانى)166:1،
200
غروى عليارى،على(شيخ)235:1
غروى قوچانى،محمّد 342:1
غزالى طوسى،احمد 168:2
غزالى مشهدى،ملك الشعرا 168،52:2
غزنوى،سلطان 121:2
غزنوى،سلطان مسعود 120:2
غلام،ابراهيم بيگ 197:4
غلام حسين اسلامى 235:1
غلامحسين ميرزا 399:4
ص:78
غلامعلى پور،يعقوب(شيخ)310:1
غلام على نور اللّه 37:1
غلام،منوچهر بيگ 87:4
غنيان،عبد الرضا 183،182،50:3،
186،185،184
غنى،قاسم 137،136:2
غياث الدّين ابو صالح 112:3
غياث الدّين عزيز 100:3
غياث الدّين منصور 37:2
غياث الدّين ميرزا بايسنقر 88:4
غيب بيك 208،128،35:2
فارابى،ابو نصر 79،42:1
فارسى،عبد الغافر 160:1
فارسى،نصر اللّه 311:1
فاروق سومر(پرفسور)290:2
فاريابى،ظهير 137:2
فاضل اردكانى 523،350:1؛99:2
فاضل ايروانى،محمّد 436،377،344:1
فاضل بسطامى 118،112،111:1،
298،186
فاضل تونى 235:1
فاضل تهرانى 363:1
فاضل خراسانى 503،311،176،72:1؛
30:2
فاضل دربندى 270:1
فاضل زاده،مير آقا 144:1
فاضل سبزوارى،محمّد باقر 313:1
فاضل شربيانى 377،75:1
فاضل شيروانى 270:1
فاضل،عباسعلى 375:1
فاضل قوشچى 271:1
فاضل،محمّد على(ملاّ)311،82:1
فاضل هروى 63:1
فاطمه سلطان بيگم 282،281،24:4
فاطمى،سيد محمد تقى(پرفسور)2:
278،277،276
فال اسيرى،على اكبر 155،154:3
فانى 131:2
فانى اصفهانى(علامه)247:1
فانى سمنانى 83:2
فانى،ناصر 50:3
فتال غروى،شرف الدّين حسن بن
عبد الكريم 62:1
فتح السلطنه،حسنعلى ميرزا 79،78:2
فتح خان 287،157،138،135،49:4
فتحعلى بيك 183،182،46،45:4
ص:79
فتحعلى خان 156،152:3؛47:4،
344،122
فتحعلى شاه 189،188،124،115:3،
218،217،208،206،197،195،
251،249
فتونى،مهدى(شيخ)88:1
فحّام،محمّد 472:1
فخر الزمانى قزوينى،ملا عبد النبى 168:2
فخر النسا بيگم 202:1
فرانسوى،فابيوس 253:3
فراهانى،تاج ماه بيگم 278:2
فراهانى،ميرزا اسحاق خان 360:4
فراهانى،ميرزا حسن خان 322:4
فراهانى،ميرزا عيسى خان 322:4
فراهانى،ميرزا موسى خان 102،84:3،
190،189،188،128،127،111،
218؛323:4
فرج اللّه 40:2
فرخ 200،133،132:2
فرخ سير ميرزا 326:4
فرّخ،محمود 71:1؛170،148،65:2،
179؛276،180:3
فرخ،مهدى معتصم السلطنه 259:3
فرخى سيستانى 299:2
فردوسى پور،اسماعيل 185:3
فردوسى،شهاب 47:3
فردوسى طوسى 136:1
فردوسى،ميرزا محمود 92:2
فرزانه،على اصغر 194،192:3
فرزلى،حسين 313:1
فرمان شاهى،ميرزا على اكبر 217:3
فرمانفرما 359:4
فرمانفرما،حسين على ميرزا 195:3؛4:
353
فرمانفرما،حسينقلى ميرزا 379:4
فرمانفرما،فريدون ميرزا 284:3؛4:
386،124
فروزانفر،بديع الزمان 71:1؛178:2
فروغى،ابو الحسن 397:4
فروغى،محمد على 28،26:3؛20:4،
316
فرهاد بيگ 191:2
فرهاد خان 22:3
فرهنگ،ابو القاسم 433:1
فريد 497،496،313:1
فريدون خان 116،115،39:4
ص:80
فريدون ميرزا 362،361،360،359:4،
399،364،363
فريزر 149:4
فسنقرى 40:2
فشاركى،محمّد 82:1
فشاركى،محمّد حسين 59:1
فصيحى هروى 133،87،60:2
فضل بن حسن بن فضل 281:1
فضل بن ربيع 497،496:4
فضل بيگ 449:4
فقاهتى،محمّد تقى 314:1
فقاهتى،مهدى 313:1
فقيه،حسن 320:1
فقيه سبزوارى،جواد 439،317:1
فقيه سبزوارى،حسين(آية اللّه)21،20:1،
249،231،198،184،134،94،
492،403،317،316،315،314
فقيه قاينى،حسين 318:1
فقيه،محمّد على 320:1
فقيهى گيلانى،شعبان(شيخ)443:1
فقيهى،مرتضى 443:1
فكرت 263:1
فكرى سلجوقى 175:2
فلاطورى،جواد 355:1
فلسفى،محمّد تقى 322:1
فلسفى،ميرزا على(آية اللّه)321،320:1،
322
فلسفى،نصر اللّه 133:2؛166،163:3؛
417:4
فندرسكى،ابو القاسم 389،116:1
فؤاد پاشا 247:3
فورگى،ميرزا رفيع خان 386:4
فوريه،(دكتر)357:4
فومنى،عبد الفتاح 419:4
فهرى زنجانى،احمد(آية اللّه)325:1،
327،326
فهرى،سجّاد 325:1
فيّاض،عبد المجيد 382:1
فياض،على اكبر،(دكتر)403،383:1؛
279،136،135:2
فياض همدانى،محمد 165:2
فيروزآبادى 55:1
فيروزآبادى،ابو الحسن 383:4
فيروزآبادى،محمّد 316،299:1
فيروزآبادى،مرتضى 236:1
فيروز الدّين ميرزا 381،287،93:4
ص:81
فيروز شاه 49:4
فيروز ميرزا 138:2؛399،329:4
فيروزى شيرازى 138:2
فيض كاشانى،محسن 236،116:1،
390
فيض گنابادى،عبد الرحيم(شيخ)200:1،
328
فيضى تربتى،(مولانا)على 139:2
فيضى دكنى 139،53:2
فيضى،(مولانا)140:2
قائم مقام 122:3؛325:4
قائم مقام،ابو القاسم خان 384،322:4
قائم مقام التوليه 114:3
قائم مقام اول 245:3
قائم مقام فراهانى،ميرزا عيسى 278:2؛
241،188:3
قائم مقام،ميرزا موسى 191:3
قائنى رضوى،حسن 389:1
قائينى،على مدد 303،231:1
قاآنى 446:1
قاآنى،حبيب 195:3
قابچى كاظمى خراسانى،حسن 330:1
قابيل 31:1
قاجار،آغا محمد خان 124،39:4،
341،329،328،327،150،149،
403،379،347،344،343،342
قاجار،احمد شاه 115:2
قاجار،اوكتاى قاآن ميرزا 195:3
قاجار جان محمد خان 327،153:4،
381،379،331،330،329،328
قاجار،جان محمد خان 327:4
قاجار جعفر قلى ميرزا 263،262:3
قاجار،جلال الدوله 109:4
قاجار،حسنعلى ميرزا 99:3
قاجار،حسين خان 93:4
قاجار،حسينقلى خان 131،44:4،
379،329
قاجار،حسين ميرزا 331:4
قاجار،حمزه ميرزا 332:4
قاجار دولو آصف الدوله،حاج محمد قلى
خان 389:4
قاجار دولو،زينب خانم 345:4
قاجار دولو،عيسى خان 346:4
قاجار،رضا قلى خان 340:4
قاجار،سلطان حسين ميرزا 196:3؛4:
332
ص:82
قاجار،شاه على سلطان 366:4
قاجار،شاه قلى خان 460:4
قاجار،عباسقلى خان 346:4
قاجار،عباس ميرزا 347:4
قاجار،عزت الملك خانم 356:4
قاجار،فتحعلى خان 454،451:4
قاجار،فتحعلى شاه 248،207،180:1،
466،465،432،419،261؛2:
278،85؛131،94،93،48:4،
149،138،137،136،134،132،
322،298،207،160،158،150،
346،344،330،329،326،324،
376،360،356،352،350،347،
384،382،381،380،379،378،
462،461،405،404،391
قاجار،فريدون ميرزا 365:4
قاجار،فولاد بيگ 447:4
قاجار قوانلو،محمد على خان 47:4،
380،379،378،334،162،142،
435،392،391،385
قاجارقويونلو،حسينقلى خان 327:4
قاجار،گوگچه سلطان 366:4
قاجار،محراب خان 368،87،76:4،
374
قاجار،محمد تقى ميرزا 201:3
قاجار،محمد حسن خان 172،40:3؛
340:4
قاجار،محمد حسين خان 340:4
قاجار،محمد خان 461:1؛340:4،
403،381،378
قاجار،محمّد شاه 462،207،180:1،
522؛190،82،49:2؛84:3،
247،243،242،188؛96،95:4،
333،322،301،180،122،119،
461،422،391،384،361،335
قاجار،محمّد عليشاه 383،279،191:1
قاجار،محمد ناصر خان 406:4
قاجار،محمّد ولى ميرزا 101،99:3،
206
قاجار،مراد ميرزا 383:4
قاجار،مرتضى قلى خان 374:4
قاجار مروى،شاه قلى بيگ 112:4
قاجار،مظفر الدّين شاه 280،57:1؛2:
241،65؛359،311،165:4،
486،477،472،440،396،395
قاجار،ميرزا محمد خان 208:3
ص:83
قاجار،ناصر الدّين شاه 225،207:1،
393،289،275؛86،83،50:2،
254،201،99،105
قاجار،نياز قلى بيك 402،401:4
قادر قلى بيك 37:3
قارى تبريزى،مصطفى بن ابراهيم 142:2
قاسم خان 393،342:4
قاسم ميرزا 174،173:3
قاضى(آية اللّه)426:1
قاضى احمد 95،33:3؛215،114:4،
367
قاضى اوغلى 37:2
قاضى جهان 185،184،183،33:4،
210،188،187،186
قاضى خان 211،146:4
قاضى طباطبائى،ميرزا على 454،48:1،
468
قاضى طباطبايى،حسين 87:1
قاضى عسكر 124:1
قاضى،على(آية اللّه)303،163،86:1
قاضى،محمد 40:2
قاضى معزّ 389:1
قاضى،ملا حسين 63:3
قانونى،قاسم 219:4
قاينى،افضل(ملاّ)226،116:1
قاينى،جواد 331:1
قاينى،حسن 331:1
قاينى،حمزه 89:1
قاينى،شاه ميرزا 332:1
قاينى،محمد رضا 142،141:2
قايينى-ابو تراب 141:2
قبان خان 68:4
قبچاقى،عصمت اللّه خان 130،129:4
قبلان،محمّد 286:1
قبلة الكتّاب 332:1
قدس اهرى،ملا نور محمد 123:1
قدس،حسين 214،212،201:1؛3:
109،108
قدسى خراسانى 144،143،124:2،
151،150،148،146
قدسى،محمود 375:1
قدسى مشهدى،غلامرضا 147:2
قدسى،ميرزا محمد جان 148:2
قدوة الخطباء و المحدثين 526:1
قرائى،اسحاق خان 466،207:1؛4:
404
ص:84
قرائى،محمد خان 207:1
قرائى،مهدى قلى خان 405:4
قراقويونلو،جهان شاه 91:4
قراگوزلو،نبى خان 181:4
قرامان،فرهاد خان 222:3
قرامانلو،ذو الفقار خان 77:2؛189:4،
418
قرامانلو،فرهاد خان 417،74:4
قرامانلو،محمد رحيم خان 188:2
قرايى،اسحاق خان 151،150،134:4،
330،158
قرايى،حسن خان 42:4
قرايى،محمد خان 134،102،49:4،
405،287،160،150
قرايى،مهدى قلى خان 406:4
قربانعلى بيگ 34،33:4
قرجه داغى،اسماعيل خان 324:4
قرخلو افشار،الله وردى خان 28:4
قرخلو افشار،سردار خان 407:4
قرخلو،سارو خان 29:4
قرشى،على 409:4
قرشى،محمد 408:4
قرشى،ميرزا محمد 408:4
قرشى،نظام الدّين محمّد 116:1
قرقلو،امير اصلان خان 27،26:4
قرقلو،شجاع خان قرقلو 444:4
قرقلو،محمد على بيگ 454:4
قرقلو،محمد على خان 296:4
قره باغى،اسماعيل(ملاّ)82،80:1
قره باغى،عباس 165:4
قره باغى،محمد حسين 213:3
قره خان 327:4
قريب 152:2
قزاق سلطان 86،84:4
قزلباش،محمد رضا 176،67:3
قزوينى،ابو تراب(آية اللّه)64:1
قزوينى،حسين خان 380:4
قزوينى،خواجه ملك 77:2
قزوينى،سيّد ابراهيم 214:1
قزوينى،سيد هاشم 148:2
قزوينى،عابدين بيگ 471:4
قزوينى،عبد النبى 419،220:1
قزوينى،علاء الدوله 104:2
قزوينى،مجتبى(آية اللّه)151،94،87:1،
382،332،305،249،231،230،
435،426،413،403،395،386،
ص:85
514،470،468،446؛184:3،
269
قزوينى،محمّد 44:1؛101:2
قزوينى،محمّد باقر(شيخ)227:1
قزوينى،محمّد صالح 228:1
قزوينى،ملاّ خليل 232،228،116:1
قزوينى،مهدى 334:1
قزوينى،ميرزا محمد خان 165:2
قزوينى،ميرزا نبى خان 363:4
قزوينى،مير محمّد ابراهيم 220:1
قزوينى،هاشم(آية اللّه)155،94،90:1،
293،272،263،231،230،189،
362،336،335،334،317،305،
426،412،403،395،385،382،
488،470،457،451،435؛2:
255
قزوينى همدانى،برهان الدّين 283:1
قشقايى،جهانگير خان 82،62:1
قشقايى،محمد قلى خان 218:3
قصاب كاشانى،سعيد 153:2
قصبى گرگانى،ابو طالب محمّد 283:1
قصرانى رازى،ابو يوسف يعقوب بن على 1:
460
قصير،احمد 203:1
قصير،محمّد 225،214،208،204:1،
396،337،321؛190،121:3
قطب الدّين ابو الحسن 283:1
قطب الدّين حيدر 61:3
قطب الدّين يزدى 206:2
قطب المحدثين 435:1
قطب راوندى 283:1
قطب شاه،عبد اللّه 74:2
قلاطى،شاه محمد 247،72:4
قلندرآبادى 415:1
قلندر سلطان 88:4
قليچ خان 37:3
قليچ خان تيمورى 100،95:4
قلى سلطان 201:4
قمر السلطنه 477:4
قمر السلطنه تابان 251:3
قمر خانم 24:4
قمش اغلان 235:4
قمشه اى،محمّد حسين 428:1
قمشه اى،محمّد رضا 491:1
قمشه اى،ملا مصطفى 379:4
قمقامى بالاروچى،فضل اللّه 445:1
ص:86
قمى،ابو الفضل شاذان بن جبرئيل 283:1
قمى،ابو طاهر 216،215:3
قمى،ابو طاهر سعد بن على 213،19:3
قمى حسين(آية اللّه)59،40،39،37:1،
108،106،102،82،76،67،61،
221،195،176،165،115،111،
328،302،298،297،278،268،
373،355،345،339،338،333،
499،431،428،413،397،384،
514،506؛292:4
قمى،حسين بن محمد 73:3
قمى رازى،حسن 283:1
قمى،سديد 154:2
قمى،عباس 483،429،415،236:1؛
287:3
قمى،على(شيخ)468:1
قمى،غلام على 286:3
قمى،قاضى احمد 207،206،187:2؛
32:3؛283،259،185،79:4،
430،286
قمى،موسى(شيخ)339:1
قمى،(مولانا)ميرزا عبد الكريم 161:2
قمى،مهدى(آية اللّه)279،278:1
قمى،مير سراج الدّين على 253:4
قمى،مير منشى 216،215:4
قندهاريان،اكبر 299:2
قندهارى،محمّد طاهر 144:1
قنقرات،دانيال بيگ 129:4
قوام 469،314:4
قوام،احمد 55،51:4
قوام التوليه 102:3
قوام الحكماء 161،160،72:1
قوام الدوله 338،337:4
قوام الدّين مرعشى 458،464:1
قوام السلطنه 199:2؛71،70،44:3،
259،234،181؛51،20،19:4،
314،167،166،153،97،55،
487،482
قوام الملك 218،217،157،156:3
قوام الملك شيرازى 289:4
قوام الملك شيرازى،على اكبر خان 3:
245،152،151
قوام الملك،على محمد خان 154:3
قوام الملك،محمد رضا 155:3
قوام الملك،ميرزا على محمد خان 3:
218
ص:87
قوام،حاجى 131:3
قوام شيرازى 138:1
قوامى شهيدى،حسين 280:2
قوانلو قاجار،اسماعيل خان 342:4
قوانلو،مهر عليخان 327:4
قوچانى،ذبيح اللّه 340،314،193:1،
398،341
قوچانى،رمضانعلى 341:1
قوچانى،سيّد رضا 346،342:1
قوچانى،صادق(شيخ)204،201:1
قوچانى،عباس(آية اللّه)163:1
قوچانى،على 316،166:1
قوچانى،محمّد 342،265،186:1
قوچانى،ميرزا سليم 155:2
قورچى باشى،سوندوگ بيگ 114:4،
225،216
قورغلوى ذو القدر،شاه قلى خليفه 4:
412،410
قوشچى 421:1
قهرمان خان 168،167:4
قهرمان،غلامرضا 299:2
قهرمان،محمد 151،109:2
قهرمان ميرزا 467،464:4
قيصرى 325:1
كابلى،فريد 270:2
كابلى،ميرزا على 250:1
كاتب الخاقان 50:2
كاتب السلطان،ميرزا محمد حسين 49:2،
50
كاتب،(مولانا)سليم 203:2
كاتوزى،محمد جعفر 234:2
كاخكى،خواجه محمد تقى 414:4
كاخكى،محمّد على 103:1
كاخكى هراتى،ميرزا منصور 414:4
كاريزكى،حسينعلى 129:1
كاسمى،(دكتر)51:4
كاسمى،نصرت اللّه(دكتر)19:3
كاشانى(آية اللّه)499،268،169،76:1؛
227:2
كاشانى،باقرا 157:2
كاشانى،سيّد حسن 428،344:1
كاشانى،عبد اللّه 345:1
كاشانى،قصاب 154:2
كاشانى،مسيح 147:2
كاشانى،مصطفى 58:1
كاشانى،معين الدّين ابى نصر 282:1
ص:88
كاشانى،ملاّ محمّد 363،82:1
كاشانى،منصور فرزند معين الدّين 118:1
كاشغرى،يوسف خان 381:4
كاشف الغطا،جعفر 201:1
كاشف الغطاء،محمّد حسين آل 436:1،
454
كاشفى،ملا حسين 207:2
كاشى،ابو القاسم 281:4
كاشى پشت مشهدى،محمّد تقى 78:1
كاشى،جعفر خان 345:4
كاشى،عبد اللّه 345،312،281:1
كاشى،على اصغر 220:4
كاشى،مهدى 43:1
كاظم بيك 38:4
كاظمى،محمد حسن(شيخ)345:1
كاظمينى،محمّد حسين(آية اللّه)344:1،
361
كاظمينى،محمد على(آية اللّه)47:1،
504،328،321،302
كافى،احمد 347،346:1
كافى،زين العابدين(شيخ)347:1
كافى قزوينى،مير علاء الدّين 255:1
كافى،محمّد 347:1
كافى مشهدى 347:1
كامران ميرزا 50:2؛180،122،49:4،
462،394،385،384،353
كامياب،سيد رضا 347:1
كامى سبزوارى 159،158:2
كاويانى 71:2
كاهانى قوچانى،رضا 346،342:1
كبير،ابو المعالى 370:1
كبير كجورى،ابو القاسم 351،349:1
كبير،محمّد(شيخ)342،265،194:1
كبير،مهدى(شيخ)503،501،195:1
كپك ميرزا 173:2
كپنك لو،محمد رضا بيگ 112:4
كتابدار،ميرزا صادقى 108:4
كتابى،گوهر سلطان خانم 282،22:4،
283
كججانى تبريزى،خواجه شيخ كجج 4:
414
كججى،امير شمس الدّين زكريا 414:4
كجورى تهرانى،محمّد باقر 354،353:1
كجورى شيرازى،مهدى(شيخ)433:1،
349
كجورى،عبد النبى(آية اللّه)351:1؛47:3
ص:89
كچل عنايت 320:4
كچى باشى،مهدى خان زنبور 407:4
كدكنى،محمّد(شيخ)71:1
كدكنى،ميرزا شفيع 418،416،371:4
كدكنى،هادى(شيخ)426،354:1
كربلايى،احمد 459،86:1
كردبچه،على محمد خان 422:4
كرد زعفرانلو،رضا قلى خان 133:4،
158
كردستانى،مردوخ 125:1
كرد شادلو،دولى خان 297:4
كرد شادلو،نجفعلى خان 466:1
كرزن 477،301:4
كركى جزائرى،على 355،289:1
كركى،على بن عبد العالى 409،408:1
كرمانشاهى،محمّد نجف 356:1
كرمانى،آخوند ملا على 157:3
كرمانى،آقا جمال 105:4
كرمانى،آقا خان 230:2
كرمانى،حسن خطيب 300:2
كرمانى،شيخ احمد 102:2
كرمانى،على 356:1
كرمانى،غلام على 418:1
كرمانى،فؤاد 446:1
كرمانى،ميرزا حسن 61:2
كريم آقا 125:1
كريم خان زند 188:3؛43،40:4،
443،340،121،119
كريمى،محمد 424،423:4
كسائى،حسين 100:1
كسرايى،غلامحسين 467:4
كسروى،احمد 125:1
كشميرى،حسن 191:1
كشميرى،شريف عبد الباقى 419:1
كشميرى،محمد جعفر 44:3
كشميرى،مرتضى 490،459،82:1
كفائى رضوى،عزيز اللّه 110:3
كفاش 160:2
كفايى،محمّد 59:1
كفايى،ميرزا احمد(آية اللّه)102،92:1،
403،357،230،132؛47:3؛4:
21
كفعمى،محمّد(آية اللّه)360،359:1
كلاتى،محمّد خان 466:1
كلالى،امير تيمور 93:2؛153:4
كلانتر،ابراهيم 302:1؛152:3؛378:4
ص:90
كلانتر حاج ابراهيم خان 322:4
كلانتر،ميرزا محمد 30:4
كلانترى،ابو الفضل 366:1
كلاوند،محمد امين آقا 424:4
كلاوند،محمد تقى آقاى 491،424:4
كلاويخو 118:4
كلباسى اصفهانى،محمّد مهدى 361:1
كلباسى،شيخ محمود 47:3
كلباسى،محمّد ابراهيم(آية اللّه)235:1،
364،363
كلباسى،محمّد تقى 360:1
كلباسى،محمّد حسين 361:1
كلباسى،محمّد رضا 231،230،189:1،
362،317،235
كلباسى،محمود(آية اللّه)361،87:1
كلب على خان 47،46:4
كلنل پريدوكس 314:4
كلنل«سى.ام مك گرگور»299:4
كلنل محمد تقى خان پسيان 103:2،
112
كلهر،مراد 432:4
كله،مير مقصود 158:2
كليددار،ميرزا هاشم 256:1
كمال الدّين حسين،(مولانا)212:2
كمال الدّين شيخ حسين القنوى 118:1
كمال الدّين على 437:1
كمال الملك 260:3
كمال پور،احمد 171:2
كمپانى،حاج محمد حسن 23،21:4
كمپانى،محمّد حسين(آية اللّه)40،39:1،
467،352،236،178،55،48،47
كمونه،سيد بيگ 32:4
كميج،مهذب الدّين 213:3
كنگى،سيد رضا 28:3
كوثر،حسن 426:4
كوثر،حسن 426،425:4
كوثر،ميرزا غلامرضا 162:2
كورميك،(دكتر)354:4
كوزه كنانى،شير محمد 234:2
كوزه كنانى،محمد كاظم 234:2
كوسه احمد لو افشار،بابا على بيك 4:
46،45،37،35،33،31
كوشك اغلى،امت بيگ 427:4
كوه بنانى كرمانى،ملا شهاب الدّين 2:
163
كوهستانى،محمّد(آية اللّه)364،55:1،
ص:91
519،477،365
كوهسرخى،اسماعيل 132:1
كوه كمرى،سيد حسين(آية اللّه)232:1،
490،334،331
كويمن،(پرفسور)290:2
كهرى مروى،احمد سلطان 447،446:4
كهندل خان 480،387،135:4
كهنوى كشميرى،محمّد مهدى 489:1
كيافتحى 418:4
كيخسرو ميرزا 346:4
گاسپارد دروويل 356:4
گرجاسپ بيگ 78:4
گرجى،اللّه وردى خان 221:3؛319:4
گرجى،امان بيگ 250:4
گرجى،زال بيگ 239:4
گرجى،زهره باجى 284:4
گرجى،عيسى خان 95:3؛479:4
گرجى،غلام 39،25:4
گرجى،فريدون خان 39:4
گرده بازو 67:4
گرشاسب بيگ 78:4
گرگانى،شريف 255:1
گرگانى،محمّد حسين 366،148:1
گرگانى،ميرزا محمود 470:4
گرگين خان 58:4
گرمارودى 445:1
گروسى،امير نظام 109،108:3؛4:
432
گروسى،زين العابدين 431:4
گروسى،نجفقلى خان 431،322:4
گريمه،خان پرور خانم 239:4
گلاب دره 262:3
گلپايگانى(آية اللّه)413،235:1
گلپايگانى،جمال الدّين 483،326،86:1
گلپايگانى،حبيب اللّه 367:1
گلپايگانى،سيّد محمد باقر(آية اللّه)1:
393،374،368،367
گلچين معانى،احمد 166،165،152:2،
169،168
گلستانه،سيّد محمّد على 370،369:1؛
169:2
گلستانه،علاء الدّين 369:1
گلشن آزادى،على اكبر 133:2
گنابادى،على 319،316،166:1
گنابادى،محسن 328:1
گنابادى،ملا سلطان على 47:2
ص:92
گنج على بيگ 173،171:4
گنج على پاشا 28:4
گنج على خان 176،175،174،171:4،
179،178،177
گنج على شاهرخ خان 178:4
گنجى،محمد حسن(دكتر)294،179:4
گوركانى،امير تيمور 99،93:4
گوركانى،سلطان ابو سعيد 184:2
گوركانى،محمد اكبر 432:4
گوركانى،محمد شاه 36:4
گوركانى،ميران شاه 118،117:4
گوگچه سلطان قاجار 367،221:4،
368
گوگر چين 30:4
گونه خان،امير 262:1
گوهر خانم 344:4
گوهر سلطان 216:4
گوهر سلطان همسر ابراهيم ميرزا 273:4
گوهر شاد بيگم 220،219،117:4،
283،277
گوهر شاد دختر يونس خان جلاير 1:
482
گوهرى 23:2
گيتى بانو بيگم 81:3
گيتى شهيدى 263:2
گيلانى،احمد خان 268:4
گيلانى،خان احمد 284،256،205:4
گيلانى،شمس الدّين محمّد 421:1
گيلانى،فرج 370:1
گيلانى،محمّد رفيع 370:1
گيلانى،موسى 352:1
گيلانى،مهدى 375:1؛62:2
گيل،(پروفسور)262:2
لاريجانى،محمد قلى خان 343:4
لاهيجانى،خواجه فصيح 420:4
لرجان لارنس 387:4
لرد كرزن 300،155،154،149:4،
476،468،307
لسانى شيرازى 52:2
لشكرنويس،ميرزا سيد محمد 337:4،
438،437
لشكرنويس،ميرزا صادق 437:4
لشكرنويس نوايى،ميرزا مهدى 226:3
لشكرنويس،ميرزا قهرمان 35:3
لطف اللّه مازندرانى 490:1
لطف اللّه ميرزا 325:4
ص:93
لطف على بيك 46،45:4
لطف على خان 379،328:4
لنكرانى،مجتبى 440،235:1
لواسانى(آية اللّه)468،295،166،37:1
لونكر،(پروفسور)262:2
ليلى،على 127:4
مارسل بوازار 300:2
مازندرانى،ابدال خان 343:4
مازندرانى،زين العابدين(شيخ)136:1،
523،490،350
مازندرانى صديق الدوله،ميرزا رضا 3:
153
مازندرانى،عبد الغفّار 468:1
مازندرانى،محمّد صالح 173:2
مازندرانى،محمّد صالح(شيخ)116:1،
432،371،297،235
مازندرانى،ميرزا شفيع 217:3
مازندرانى،هادى(شيخ)88:1
ماژور محمود خان 153:4
ماشاءالله 220،219:2؛103:3
ماشاءالله،(حاجيه)234:3
مافى،فتح اللّه خان 122:4
ماكويى،على خان 334:4
مالك ديلمى 204:2
ماله سن 314:4
مامقانى،ابو القاسم 467:1
مامقانى،حسن 316:1
مامقانى،عبد اللّه(شيخ)200:1
مامقانى،محمّد حسن 490:1
مانى مشهدى 173:2
مايانى،محمّد رضا 213:1
مايل هروى 177،176،175،125:2
مأمون 500،499:4
مبرقع،موسى 218:1؛125،123:3
متنبى 116،57:2
متولى،ابو القاسم 116:3
متولى باشى،ميرزا موسى خان 278:2
متولى،سيد محمد 228:3؛28،27:4،
39
متولى،عبد الكريم 275:3
متولى،ميرزا داود 442:4
متولى،ميرزا محسن 119،111،102:3،
228
متولى،ميرزا محمد داود 228،82:3
متولى،ميرزا محمد على 34:4
متولى،مير سيد على 258:3
ص:94
متولى،مير عبد الكريم 233،232:3
متين دفترى،احمد 316:4
مجاهد،حسن 319:1
مجاهد،محمّد 204:1
مجتهد،ابو القاسم 349:1
مجتهد اردبيلى،على اكبر(آية اللّه)302:1
مجتهد،اسماعيل 315:1
مجتهد اصطهباناتى،شيخ عبد الحسين 2:
41
مجتهد بالاخيابانى،عبد الحسين 101:1،
109
مجتهدپور،عبد اللّه(شيخ)372:1
مجتهد تبريزى،محمّد يوسف 373:1،
374
مجتهد تهرانى،حسن على 218:3
مجتهد جرفادقانى 374:1
مجتهد،حسن 216:1
مجتهد خراسانى،ميرزا حبيب اللّه 47:1،
256،217،212،211،132،67،
484،481،377،374؛56،30:2،
199،177،161،63؛156:3
مجتهد خراسانى،نصر اللّه 376:1
مجتهد رضوى،ابراهيم 210:1
مجتهد رضوى،محمّد ابراهيم 216:1
مجتهدزاده،(دكتر)175:2
مجتهدزاده،سيد عليرضا 177:2
مجتهد سبزوارى،سيد زين العابدين 30:2
مجتهد،شيخ محمد باقر 26:3
مجتهد شيرازى،شيخ محمد حسن 4:
482
مجتهد غازى 113:1
مجتهد قزوينى،ميرزا جواد 153:3
مجتهد قوچانى،ذبيح اللّه 376،372:1،
436،378،377
مجتهد كاشانى،عبد اللّه 378،345:1
مجتهد كاشانى،محمّد رضا 454:1
مجتهد،محمّد(آية اللّه)278:1
مجتهد،محمّد تقى 104:1
مجتهد،محمّد صادق 267:1
مجتهد،ميرزا محمّد 212:1
مجتهد،ميرزا محمد مهدى 115:3
مجتهد،ميرزا هاشم 463،256،206:1،
466؛86:3
مجتهد،ميرزا هدايت اللّه 374،78:1،
474،466،465،464،462؛94:2
مجتهد نيشابورى،محمّد باقر 378:1
ص:95
مجتهدى(آية اللّه)381:1
مجتهدى،اسماعيل(آية اللّه)378:1
مجتهدى تبريزى،عبد اللّه 380:1
مجتهدى تربتى،على اكبر 378:1
مجتهدى،جعفر 379:1
مجتهدى،سيد ابو الفضائل 282:2
مجتهدى سيستانى،على 382:1
مجتهدى سيستانى،محمود 382:1
مجتهدى،مصطفى 380:1
مجد الادباء 181:1؛66،65:2
مجد الاطباء 482،480:1
مجد الحكماء،ميرزا على 203:2
مجد الدوله قاجار قوانلو،امير اصلان خان
393،56:4
مجد الدّين بغدادى 236:1
مجد الدّين دستغيب شيرازى 189:1
مجد الملك 201:1؛34:3
مجد خوافى 133:2
مجدد شيرازى،محمّد حسن(آية اللّه)1:
490،252،179،137،132
مجذوب عليشاه 37:2
مجلسى محمد باقر(علامه)158:1،
370،299،271،270،171،159،
389؛230،119:2
مجلسى،محمّد تقى 288،116:1
مجلل التوليه،ميرزا على 219:2؛44:3،
234،233
مجمر اصفهانى،سيّد حسين 227:1
مجنون سلطان 202:4
مجيد فياض،عبد الحسين 271:3
مجيد فياض،عبد الحسين 383:1
مجيد فيّاض،عبد المجيد 382:1
مجيدى فياض،سيد على اكبر 134:2
محامى،غلامحسن 384،383،87:1،
385
محامى،محمّد رضا(آية اللّه)385:1
محامى،مرتضى 387،385:1
محبّ الاسلام 436:1
محبت خان 453:4
محب على 197:2
محتشم كاشانى 58،52:2
محدث ارموى 235:1
محدث بيرجندى 418:1
محدث،جلال الدّين 228:1
محدث خراسانى،على 387،121،88:1
محدّث قمى 432،418،271:1
ص:96
محدّث،محمّد 385:1
محدّثى خراسانى،رجبعلى(شيخ)359:1
محراب خان 184:3؛370،369،77:4،
376،375،374،373،372،371،
420،419
محسن امين 409،468:1
محسن بن مير محمّد رضوى 63:1
محسن حكيم،جمال گلپايگانى 146:1
محسن خان 41:3؛26:4
محسن فرزانه 439:4
محسنى(شيخ)58:3
محقق،بمانعلى 503،388،186:1
محقق بيرجندى 119:1
محقق ثانى على بن عبد العالى عاملى 1:
409،408،355،290
محقق خراسانى 319،195:1
محقق داماد(آية اللّه)301،150،64:1
محقق طوسى 222:1
محقّق،عباسعلى(شيخ)389:1
محقق،عيسى 242:1
محقق قوچانى،عبد الحسين 360،66:1،
391
محقق كركى 410،409،289،63:1
محقق نوقانى 403،300،235،37:1،
436
محقق همدانى 173:1
محلاتى،آقا خان 430:1؛362:4
محلاتى،جعفر 59:1
محلاّتى،عبد الحسين(شيخ)62:1
محلاتى،على بن زين العابدين 391:1
محلاتى،محمّد 391:1
محلاتى،محمد حسين 155:3
محمد ابراهيم«بانك»501:4
محمد ابراهيم خان 306،166،153:4،
318،317،314
محمّد ابن مير شاه قاسم 238:1
محمد اسماعيل 124،123:2؛300:4
محمد اكبر 436،435،434،433:4
محمّد اكمل 270:1
محمد امين 188،142:2
محمد امين آقا 159:3؛425،424:4،
491
محمد امين خان 363:4
محمد امين خواجه 381:4
محمد باقر 145،65:2
محمد باقر رئيس حريربافان 104:2
ص:97
محمد باقر ميرزا 234:4
محمد بن ابى بكر 142:4
محمّد بن حسن بن شهيد ثانى 157:1،
291،290
محمّد بن عاشور 423:1
محمّد بن عبد اللّه احمد 218:1
محمد بيك 147:4
محمد بيگ 29:4
محمد پاشا 176:4
محمد پهلوان 159:3
محمد تقى آقا 425:4
محمّد تقى بن محمّد بن ابراهيم 361:1
محمد تقى خان 384:4
محمّد تقى،سيد ميرزا 394:1
محمّد تقى صادق 468:1
محمّد حسين خان 89:1
محمد حسين ميرزا 399،249،229:4
محمّد خليل الزين 286:1
محمد رحيم خان 134:4
محمد رضا خان 155:3
محمّد رضا(شيخ)417،196،159:1
محمّد رضوى،مير رضى الدّين 74،73:2
محمّد رفيع 370:1؛44:2
محمد شاه 197،123،80،58،56:4،
324،260،243،207،205،199،
362،361،360،345،336،325،
386،385،377
محمّد شجاع 74:2
محمد شفيع 33:3
محمد صادق خان 432،431،343:4
محمّد صالح 130:1
محمد على بيگ 485،24:4
محمد على شاه 89:3؛306،166:4،
397،396،312،311
محمد على ميرزا 85:2؛88:3؛132:4،
377
محمد قاسم خان 63:4
محمد كاظم 121،115:3؛456،47:4،
500،457
محمّد كريم خان 85:1
محمّد مهدى 256،113،113:3
محمد ميرزا 225،221،85،49:4،
384،353،324،254
محمد مؤمن 418:4
محمد ناصر خان 164،156،155:4،
170،169،168
ص:98
محمّد نجف 356:1
محمد وزير 73:4
محمد ولى 19:2
محمّد ولى ميرزا 206،101:3؛48:4،
329،157،151،134،94،93،
405،404،382،381،380،330
محمدى،جعفر 392:1
محمد يوسف خان 364:4
محمود پاشا 147:4
محمود ميرزا 164:3؛229،135:4،
298
مخبر السلطنه 234،44:3
مخبر السلطنه،مهدى قلى خان هدايت 3:
199
مختار 238:2
مختارى،تاج الدّين على 392:1
مدرّس،احمد 435،393:1
مدرس تبريزى 271:1
مدرّس،جلال 87:1
مدرّس،حسن 203،44:1
مدرس خراسانى،مرتضى 396:1
مدرس رضوى 424،221:1
مدرّس رضوى،باقر 72:1
مدرس رضوى،سيد صادق 126:3
مدرّس رضوى،محمّد باقر 315:1؛3:
106
مدرس رضوى،محمّد تقى 221،71:1،
394؛179:2
مدرّس رضوى،محمّد على 223،217:1
مدرس رضوى،ميرزا محمد باقر 74:1؛
134:2
مدرس،سيد حسن 256،70:3
مدرّس شيرازى،نصر اللّه 311:1
مدرس غروى،رضا 394:1
مدرّس قصيرى خراسانى،على اكبر 1:
396
مدرّس محمّد جواد(آية اللّه)368:1،
393،369؛119:3
مدرّس،ميرزا عبد الرحمن 82،74،66:1،
393،270،221،202؛179:2،
285
مدرّس،ميرزا نصر اللّه 205:1
مدرّسى حسينى،محمّد رضا 398:1
مدرسى حسينى،محمّد على 398:1
مدرس يزدى،احمد(آية اللّه)92،89:1،
257،249،235،153،114،93،
ص:99
385،382،360،317،303،300،
426،413،403،397،396،395،
488،470،457؛255:2
مدرّس يزدى،سيّد جلال 396:1؛2:
179
مدرّس يزدى،عبد اللّه 116:1
مدرّسى،يحيى 150:1
مدرسى يزدى،سيّد محمّد 145:1
مدقق اعتماد سرابى 195:1
مدقق خراسانى،على اكبر 401،400:1،
402
مدقق،محمد 402:1
مدنى،شيخ احمد 449:4
مدير التوليه 114:3
مدير شانه چى،كاظم(استاد)335:1،
404،403،355
مذهّب اصفهانى،ميرزا محمد على 168:2
مذهب شيرازى،عبد اللّه 220:4
مذهب مشهدى،(مولانا)غياث الدّين
محمد 180،179:2
مرادبخش 182:2
مراد بن اكبر شاه 113:4
مراد پاشا 273:3
مراد ميرزا 399:4
مرادى بافقى 100:1
مراغه اى،محمد ساعد 71:3؛55:4
مراغه اى،مير فتاح 220:1
مرتضوى 488:1
مرتضوى،احمد 406،405:1
مرتضوى،محمّد 406:1
مرتضى شيخ 265،264:2
مرتضى قلى خان 117،116،87،60:2؛
485،341،269،198،158:4
مرتضى ميرزا 200:3
مرداويج بن على برادر شاه غازى 66:4
مرشد قلى خان 413،199،173:4،
428
مرشدى،غلامرضا 263:1
مرعشى اصفهانى،احمد 275:4
مرعشى،امير قوام الدّين 228:3
مرعشى حسينى اصفهانى،ميرزا عبد اللّه 4:
444
مرعشى حسينى اصفهانى،ميرزا محمد
شفيع 444،418،417،150:4
مرعشى حسينى اصفهانى،ميرزا محمد
على 442:4
ص:100
مرعشى حسينى،بدر شرف بيگم 442:4
مرعشى شوشترى،مير اسد اللّه 408:1،
410،409
مرعشى،شهاب الدّين(آية اللّه)231:1،
491،490،235؛81:3
مرعشى،ظهير الدّين 121:4
مرعشى،محمد صادق 235:3
مرعشى،ميرزا عبد اللّه 235:3
مرعشى،مير سيد قوام الدّين 253:4،
444
مرعشى نجفى،سيد كاظم(آية اللّه)47:1،
506،407
مرواريد،جلال 417،362:1
مرواريد،حسنعلى(آية اللّه)131،87:1،
411،403،369،324،189،133،
417،416،415،414،413،412،
515،514،488؛193:3
مرواريد،خواجه عبد اللّه 411:1
مرواريد،على اكبر 416،411،369:1
مرواريد كرمانى،شهاب الدّين عبد اللّه 1:
411؛103:2
مرواريد،محمد باقر 417:1
مرواريد،محمّد رضا 416،415،411:1،
417
مروّج 258:1
مروج الاسلام 418:1
مروج خراسانى،على اكبر 235،233:1،
525،418؛180:2
مروى،احمد خان 450،447،446:4
مروى،پدر محمد كاظم 455:4
مروى،پير محمد خان 451:4
مروى،رجب باتر 206:1؛85:3
مروى،شاه قلى بيك 38:3
مروى،قلندر بيگ 448:4
مروى،محمد حسين خان 403:4
مروى،محمد زمان خان 458،457:4،
459
مروى،محمد سليم بيگ 459:4
مروى،محمد كاظم 401،127،35:4،
460،458
مريم 117:2
مريم بيگم 171:1
مريم خانم 392،391،390:4
مزرعه روغن گران 127:3
مزينانى،محمّد 255:2
مساوات،محمد رضا 43:1
ص:101
مسأله گو 42:2
مستأجر حقيقى،محمد 237،235:3
مستشار الملك 67:1
مستشار الملك،محمد رضا 106:2
مست عليشاه 37:2
مستوفى اصفهانى،ابو القاسم 239:3،
257
مستوفى اصفهانى،محمد خان امين وظايف
198:2
مستوفى السلطنه اصفهانى 390:1
مستوفى الممالك،ميرزا يوسف 468:4،
469
مستوفى الممالك،يوسف 208:3
مستوفى 2:حسن خان 114
مستوفى ديوان اعلى،ميرزا محمد ابراهيم
461:4
مستوفى سبزوارى،ميرزا محمد رضا 4:
463
مستوفى سمنانى،حاج ميرزا محمد حسين
486:4
مستوفى شيرازى،ميرزا اشرف 468:4
مستوفى شيرازى،ميرزا شفيع 468:4،
469
مستوفى،عليرضا 461:4
مستوفى(قوام الدوله)،ميرزا محمد 4:
336
مستوفى،محمد ابراهيم 461:4
مستوفى،محمد حسين خان 180:2
مستوفى،محمد رضا 466،465،464:4
مستوفى،محمد على 238:3
مستوفى معين السلطنه،ميرزا رضاى 3:
240
مستوفى،مهدى خان 311:4
مستوفى،ميرزا ابو القاسم 239:3
مستوفى،ميرزا اسماعيل 65:2
مستوفى،ميرزا حسن 462،461:4
مستوفى،ميرزا على اكبر 238:3
مستوفى،ميرزا عليرضا 462،461:4،
466
مستوفى،ميرزا محمد باقر 239:3
مستوفى،ميرزا محمد حسين 462:4،
486،463
مستوفى،ميرزا محمد رحيم 238:3
مستوفى،ميرزا محمد شفيع 28:2
مستوفى،نجف 497:1
مسجد شاهى،آقا نجفى 106:1
ص:102
مسجد شاهى،محمّد رضا 59:1
مسجد شاهى،مهدى نجفى(شيخ)477:1
مسعود خان 180:2
مسعود ميرزا ظل السلطان 152:3
مسعودى خراسانى 180:2؛463:4
مسعودى،عباس 53:4
مسيحاى فسوى 446:1
مشار التوليه 114:3
مشار الملك،ميرزا محمود خان محمودى
100:2
مشايخ،ابو القاسم 349:1
مشتاق على شاه 100:2
مشرف رضوى،محمّد تقى 393:1
مشرف،عبد الوهاب 241:3
مشرف،عزيز اللّه 241:3
مشرف،محمد تقى 241،110:3
مشرف،ميرزا باقر 102:3
مشرف،ميرزا عبد الجواد 128:3
مشرف،نعمت اللّه 241:3
مشرقى مشهدى 87:2
مشعل نقاش 175:2
مشغرى 289:1
مشكان طبسى،حسن 221،71،66:1؛
57:2
مشكك رستمدارى،مولانا محمد 4:
429؛434،199،198:1
مشكور حولاوى 223:1
مشكاة،سيد محمّد 235:1
مشكينى 445،59:1
مشكينى،ابو الحسن 352،49:1
مشكينى،حسن 360:1
مشلول،سيّد محمّد 92:1
مشهدى،ابراهيم 421،419،418:1؛3:
241
مشهدى،ابو محمّد 419:1
مشهدى،اسفنديار 420:1
مشهدى،برهان الدّين 183:2
مشهدى،برهان الدّين عطاء اللّه 420:1
مشهدى،تقيا 48:2
مشهدى،حسين(شيخ)419،182:1
مشهدى،خرم 275:3
مشهدى،خواجه غياث الدّين محمد 52:2
مشهدى،رستم على 197،196،184:2
مشهدى،ساير 81:2
مشهدى،سلطان على 332:1؛125:2،
197،179
ص:103
مشهدى،سيد احمد 204،180،128:2،
212
مشهدى،سيّد برهان الدّين 420:1؛2:
185
مشهدى،سيّد محمّد صالح 420:1
مشهدى،شاه محمد 204:2
مشهدى،طاهر عطار 185:2
مشهدى،عبد الخالق(شيخ)420:1
مشهدى،عليرضا 187:2
مشهدى،عماد الدّين فضل اللّه(شيخ)1:
422
مشهدى،فضل اللّه 422:1
مشهدى،محمّد 422:1
مشهدى،محمد جان 143:2
مشهدى،محمد حسين ميرزا 277:3
مشهدى،محمّد رحيم 423:1
مشهدى،محمّد زمان رضوى 222:1
مشهدى،محمّد صالح 420:1
مشهدى،محمّد معصوم بن كمال الدّين
حسين 225،204،137:1
مشهدى،ملا محمد تقى 48:2
مشهدى،(مولانا)رستم على 183:2
مشهدى،(مولانا)سلطان على 207،184:2
مشهدى،(مولانا)عبد الوهاب 186:2
مشهدى،(مولانا)نظام الدّين شاه محمود
204:2
مشهدى،(مولانا)نعمت اللّه 189:2
مشهدى،مير ابو تراب 73:2؛113:4
مشهدى،ميرزا ابو المعالى 182:2
مشهدى،ميرزا احمد 197،189،187:2
مشهدى،ميرزا عرب 182:2
مشهدى،ميرزا فخر الدّين 421:1
مشهدى،ميرزا مهدى 188،147:2
مشهدى،مير محمد باقر 53:2
مشير الاطباء 72:1
مشير الدّوله 44:1؛115:2؛198:3،
249،248،245
مشير الدوله تبريزى،ميرزا سيد جعفر 3:
241
مشير الدوله،ميرزا حسن 487:4
مشير الدوله،ميرزا حسين خان 53:3،
247،202؛389:4
مشير الدوله،يحيى خان 376،357:4،
477،474،471
مشير السلطنه،ميرزا احمد خان 102:2
مشير الملك 398:4
ص:104
مشير الملك شيرازى،ميرزا ابو الحسن
خان 473:4
مشير،حسن 375:1
مشير،محمود 261:2
مصباح السلطنه 25:3؛19:4
مصباح،سيّد اسد اللّه 424،423:1
مصباح،مرتضى 424:1
مصدق السلطان 45:3
مصدق السلطان تفضلى،ميرزا غلامرضا
خان 47:2
مصدق،محمد(دكتر)228،227:2،
256؛71،49:3؛316،290:4
مصطفوى،سيّد جواد(دكتر)355:1،
427،426،425
مصطفوى،سيد محمّد 235:1
مصطفى خان 370،369:4
مصطفى قلى خان 94:4
مصطفى قلى ميرزا 325،324:4
مصطفى ميرزا 165،21:3؛227:4،
286،285،251،229
مصنع التوليه 106،105:3
مطهره 194:3
مطهّرى،محمّد حسين 483،249:1
مطهرى،مرتضى 282،249،242:1،
256:2،483،469؛186،49:3
مظفر الدوله 125،123:4
مظفر الدّين شاه 199،129،88،20:3
مظفر الدّين ميرزا 26:2؛250،153:3
مظفر السلطنه،بابا خان 169:4
مظفر حسين 277،276،275:1
مظفر حسين ميرزا 249:4
مظفر،(مولانا)163:2
مظلومى،محمّد 413:1
معاون التجار،محمد حسن 478:4
معاون،عبد الحسين 255:3
معتمد التوليه،ميرزا بابا 239،238:3
معتمد الدوله،اسماعيل ميرزا 395:4،
399
معتمد الدوله،عبد الوهاب 138:4
معتمد الدوله،فرهاد ميرزا 249:3؛4:
207
معتمد الشريعة 207:1
معتمد الملك،يحيى خان 252،247:3
معتمد شيرازى،ميرزا حسين خان 157:3
معز الدوله،بهرام ميرزا 240،218:3؛4:
339
ص:105
معز الدّين 104:3
معزز الملك 311:4
معصوم خان 308،297:4
معصوم عليشاه 99،98،23:2
معصوم ميرزا 119،107:3
معصومى،على 429،428:1
معلم حبيب آبادى،محمّد على 235:1
معلم حيدر ميرزا 253:4
معمارباشى،حسين 200:3
معمار،محمد اسماعيل 256:3
معمار،محمد رضا 79:3
معير الممالك،حسنعلى بيك 40:3؛4:
281
معيرباشى،حسنعلى 450:4
معين 478:4
معين الدوله،احمد ميرزا ملقب به 324:4،
325
معين الغرباء،ابو القاسم 429:1
معين الملك 257،239،34:3
معين الملك،شيخ محسن 178:3
مغربى،ابو العباس حسن 231:1
مفتح 186:3
مفضل استرآبادى،مير سيد على 257:3
مفيد 433،248،236:1
مفيدى،يحيى(شيخ)64:1
مقام معظم رهبرى 327،326،64:1،
414
مقبل السلطنه 47:2؛234،45،44:3،
258
مقبل گلپايگانى 191:2
مقدادى،عباس 200:3
مقدّس اردبيلى 248:1
مقدس،حسين(شيخ)235،234:1،
432،431،430
مقدم 23:2
مقرّب السلطنه 431:1
مقرى رازى،ابو الوفاء عبد الجبار بن على 1:
283
مقصود بيگ 420،183،182:4
مكرم،محمود 478:4
مكرى،ميرزا بيك 444:4
مك گرگور 302:4
مكّى،سيد حسين 220:2
ملاّ آقا بزرگ 46:1
ملاّ بابا 257:1
ملاباشى ترك 161:2
ص:106
ملاباشى،عبد الحسين 21:2
ملاّباشى،محمّد باقر 433،432:1
ملاّباشى،مرتضى 433:1
ملاباشى،ميرزا داود 63:3
ملا حرفى 58:2
ملاّ حسن خان 37:1
ملا حسن على 123:2
ملا سلطان محمد 99:2
ملاّ صدرا 116:1
ملاّ عبد الخالق 66:1
ملاّ على،آخوند 486:1
ملاّ على اكبر،آخوند 186:1
ملا على بابا كجورى 349:1
ملاّ على كرمانى،آخوند 357،356:1
ملاّ على همدانى،آخوند 506،321:1
ملاّ محمّد آملى،آخوند 363:1
ملا محمد سعيد 51:3
ملا محمد على 124:4
ملاّ مظفر 301،119:1
ملا منجم 275:3
ملاّ ميرزا 271،270:1
ملاّ ميرزا محمّد شيروانى 420:1
ملاّ نظر على طالقانى 275:1
ملاّ نور محمّد 123:1
ملا نيكى 58:2
ملاّ هاشم 182،174:1
ملايرى،ابو القاسم 450:1
ملايرى،جمال الدّين 450:1
ملاّ يوسف 431:1
ملك آرا 249:3
ملك التجار،محمد كاظم آقا 258:3
ملك التجار،ميرزا ابو القاسم 23،21:4
ملك الشعراى بهار 195،71:1؛277:3
ملك المتكلمين 43:1؛397:4
ملك بهرام 21:3
ملك بهمن 67:4
ملك بيك وزير 17،16:4
ملك،حاج حسين آقا 249:1؛115:2؛
278،260،259،258:3؛99:4
ملك زاده،بانو در السلطنه 425:4
ملك زاده رضوى،ميرزا ابو طالب 100:3
ملكزاده،محمّد 105:2؛44:3
ملك شمس الدّين 175:4
ملك فيصل 380:1
ملك فيصل اول 58:1
ملك قاسم ميرزا 50،49:4
ص:107
ملك محمود خان 158:2
ملكى تبريزى،حبيب اللّه 336،97:1
ملكى،على اصغر 96:1
ممش خان 151:4
منتجب الدّين على 283:1
منتصر الملك،محمد حسن ميرزا 262:3،
263
منجم باشى،عبد الحسين 284:2
منجم باشى،محمّد مهدى 478:1
منجم باشى،ميرزا عبد الباقى 276:3
منجم باشى،ميرزا موسى 379:4
منجم،جلال الدّين 251،190:4
منجم خراسانى،محمّد اسماعيل 478:1؛
285:2
منجم،ملا جلال 273:3
منجم،ملا محمد مهدى 70:3
منجم،مهدى 434:1
منجم يزدى 87،86:4
منشى،اسكندر بيگ 88،86،75:4،
232،223،211،210،173،115،
427،419،369،285،260
منشى باشى 153:3
منشى،ناصر الدّين 214:3
منصور 494،51:4
منصور الملك 289:4
منصور،حسنعلى 472،471،124:1؛3:
72
منصور،على 71:3؛316،290:4
منصورى،محمد رضا 148:1
منظورى،على 267:3
منگور،حمزه آقا 339:4
منوچهر بيگ 376:4
منوچهر خان 320:4
منوّر عليشاه 99:2
منير مازندرانى،اسماعيل 170:2
منيف پاشا 247:3
مؤتمن السلطنه،ميرزا محمد رضا 3:
210؛467:4
مؤتمن الملك 267،52:3
مؤتمن الملك،ميرزا حسين خان 157:3
مؤتمن الملك،ميرزا سعيد خان 202:3
مؤتمن،على 255،210،142،64:3،
271،267،266،265،264
مؤتمن،فضل اللّه 271:3
مؤتمن،ميرزا اسماعيل 267:3
مؤذّن،محمّد على 192:2
ص:108
موسوى اصفهانى 293:2
موسوى اصفهانى،عبد الحميد 438:1،
439
موسوى اصفهانى،على 439،438:1
موسويان،حسن 452،451،450:1
موسوى بروجردى،فخر الدّين 107:1
موسوى بيارجمندى،اسد اللّه شاهرودى 1:
424،423
موسوى تونى،ميرك 441:1
موسوى تهرانى،ابراهيم 42:2
موسوى حجازى خراسانى،ابو القاسم 1:
442
موسوى خراسانى،اسماعيل نجفى 183:1
موسوى خلخالى،على 443:1
موسوى خلخالى،محمّد صادق 443:1
موسوى سنگ تختى 242:1
موسوى،سيد غلامرضا 268،267:3
موسوى،سيّد موسى 435:1
موسوى شهرستانى،محمّد مهدى 47:1
موسوى شيرازى،سيّد عبد اللّه(آية اللّه)1:
267
موسوى عاملى جبعى،محمّد 288:1،
291
موسوى،عليرضا 436:1
موسوى،قاسم 435:1
موسوى كلانتر،مير سيد شريف 479:4
موسوى گرمارودى 446،444:1؛2:
192
موسوى،محمّد تقى 158:1
موسوى،محمّد طاهر(آية اللّه)267:1
موسوى،محمود 254:1
موسوى ملايرى،ابو القاسم(آية اللّه)1:
257
موسوى ملايرى،عبد اللّه 449،257:1
موسوى،مير سيد شريف 98:3
موسوى نسل،حسين 66:1
موسوى،هاشم(حدّاد)163:1
موسى بن احمد 437:1
موصلو،امير خان 261،193:4
موصلو،خان بيگى خانم 234:4
موصلو،ذو الفقار بيگ 262،82:4
موصلو،موسى سلطان 221:4
مولانا شانى 430:4
مولانا،محمّد(آية اللّه)304،96:1
مولود سلطان خانم 136:4
مولوى 29:2
ص:109
مولوى،عبد الحميد 270،269،200:3،
280،272،271
مولوى،عبد المجيد 83:1
مولوى نجفى،محمّد حسن 453:1
مولى نوروز على 111:1
مؤيد الدوله،ابو الفتح ميرزا 389:4
مؤيد الممالك 425:4
مهد عليا 205،197،196:4
مهدوى اردبيلى،(دكتر)محمد حسن 2:
300
مهدوى دامغانى،محمّد رضا 456،187:1
مهدوى،محمّد كاظم(آية اللّه)186:1
مهدوى،محمّد مهدى 505:1
مهدى آذر(دكتر)18:3
مهدى بيگ 122:4
مهدى،سيد ظفر 142:4
مهدى قلى خان 265:1
مهرآبادى،مجتبى لطف على زاده 270:2
مهردار،شاه قلى خليفه 223:4
مهردار،عبد الرضا 273:3
مهردار،ميرزا عبد الرزاق 180:3
مهيسه قمى ابو طاهر شرف الدّين 213:3
ميبدى،على 236:1
ميبدى يزدى،حسين 456:1
مير آخورباشى،مهدى قلى بيگ 273:3
مير اسد اللّه خان علم 386:4
ميران شاه 128:2
ميربالاسر،پير محمد حسين 274:3؛4:
429
مير بيگ 21:3
ميرپنج،عباسقلى خان 481،480:4
ميرپنجه 167:4
مير تقى الدّين 104:3
مير تقى الدّين،محمّد 222:1
مير حامد حسين 276:1
ميرحسن خانى 288:4
ميرخانى،سيد حسين 267:3
ميرخدائى -محمد تقى 220،219:1،
456
ميرخديوى،سيد على اصغر 193:2
مير خواند 86:4
ميرداماد 458،446،289،288:1
ميردامادى،حسن 457،456:1
ميردامادى،سيد محمد رضا 194:2
ميردامادى،سيد هاشم(آية اللّه)458:1
ميرزا آقا 286،98:2
ص:110
ميرزا آقاسى 245،208،85،84:3،
283؛471:4
ميرزا ابراهيم خان 124:4
ميرزا ابو الحسن 159،131،103:3،
160؛491،424:4
ميرزا ابو القاسم 132،99،98،96:3،
245،240،231
ميرزا ابو طالب 111،98،97،96:3
ميرزا ابو طالب بيگ 203:4
ميرزا احمد آقا 132،131:3
ميرزا اسد اللّه 131:3
ميرزا افشار 113:3
ميرزا الغ 101،100:3
ميرزا بابا 405:1؛96:2
ميرزا بابر 92،91،89:4
ميرزا بديع الزمان 117،116،93:3
ميرزا براتعلى 37:2
ميرزا بزرگ 322:4
ميرزا بيدوازى 39:2
ميرزا تقى متولى 109:3
ميرزا جانى 122:2
ميرزا جانى عزتى 95:2
ميرزا جانى،غلامرضا 147:2
ميرزا جعفر 102:3
ميرزا جعفر خان 244،243،242:3،
248،245
ميرزا جهانگير خان 363:1
ميرزا حبيب اللّه 229:3؛446:4
ميرزا حسن 102:3
ميرزا حسن خان 477:4
ميرزا حسن خان مشار الملك 89:3
ميرزا حسنعلى وزير 130:3
ميرزا حسن ناظر 132:3
ميرزا حسن وزير 33:3
ميرزا حسين خان 95:2؛252،248:3؛
472:4
ميرزا خانلر خان 284:3
ميرزا خليل 43:1؛239،174:3
ميرزا داود 461،460:1؛195:2؛3:
231،230،113،102،81،39،
232
ميرزا ذبيح اللّه 467:1؛239،131:3
ميرزا رحيم 138:2؛239،238:3
ميرزا رضا خان 116،115:2
ميرزا رضا خان نائينى 115:2
ميرزا رضا سلطان 242:3
ص:111
ميرزا رضى تبريزى 41:1
ميرزا رفيع 175:3
ميرزا زين العابدين 98،63،62:2؛3:
240،81
ميرزا سعيد خان 55:2
ميرزا سيد محمد 171،170،168:3،
173
ميرزا شاه قاسم 238،209:1
ميرزا شرف جهان 187:4
ميرزا شفيع 55:2؛172،35،34:3،
228؛469:4
ميرزا شمس الدّين محمّد 528:1؛94:3
ميرزا صادق 82:3
ميرزا صفا 251:3
ميرزا طاهر 106،105:3
ميرزا عبد الباقى 187:4
ميرزا عبد الجواد(اديب نيشابورى)66:1،
224،221،208،74،72،71،69،
460،400،388،359،328،278،
481،475،462،461
ميرزا عبد الحسين 107:3
ميرزا عبد الحى 108،103:3
ميرزا عبد الرحيم نهاوندى(علامه)488:1
ميرزا عبد العلى 394:1؛113،58:3،
128
ميرزا عبد الغفور 208:1
ميرزا عبد الكريم 237:1؛131:3
ميرزا عبد اللّه 394،209،208:1؛81:3،
231،230،228؛445،108:4
ميرزا عبد النبى 96:2
ميرزا عبد الوهاب 396،212:1
ميرزا عرب 88:4
ميرزا عزيز اللّه 110:3
ميرزا عسكرى 462،206،111،72:1،
474،466،463؛195:2؛118:3،
129،128،124
ميرزا عطاء اللّه 105:4
ميرزا علاء الملك 158:1
ميرزا على آقا 123:1
ميرزا على اصغر 394:1
ميرزا على اصغر خان 283:3
ميرزا على اكبر 108:1؛90:3
ميرزا على رضا 217،103:3
ميرزا علينقى 212:1؛189:2؛240:3؛
354:4
ميرزا على نقى امام 383:4
ص:112
ميرزا عمر 118:4
ميرزا غلامعلى 253:2
ميرزا غياث الدّين 209:1
ميرزا فتاح 304:1
ميرزا فتح اللّه 92:2
ميرزا فتح على خان 218:3
ميرزا فريدون 342:4
ميرزا فضل اللّه خان 204:1
ميرزا كافى 23:3
ميرزا كريم خان 239:3
ميرزا كوچك 377،142:1
ميرزا كوچك خان 126:2
ميرزا محسن 202:1؛103،101:3،
126،125،118،115،107
ميرزا محمّد 210،172،153،126:3
ميرزا محمّد ابراهيم 120:3
ميرزا محمد باقر 94:2؛116:3
ميرزا محمّد تقى 474،211:1؛241:3
ميرزا محمد جعفر 242:3
ميرزا محمد حسين 99:2؛81:3
ميرزا محمّد حسين(شيخ)361:1
ميرزا محمد خان 209،207:3
ميرزا محمد داود 228،167،80:3،
231،229
ميرزا محمد رحيم 239:3
ميرزا محمد صادق 122،121،110:3،
245،231،161
ميرزا محمد طاهر 123:2
ميرزا محمّد على 237:1؛122،114:3،
238،231
ميرزا محمد كاظم 122،109:3
ميرزا محمد محسن 127:3
ميرزا محمّد مهدى 213:1؛124:3،
230،129
ميرزا محمود 132:3
ميرزا محمود خان 257:4
ميرزا محمود خان ملك الشعراى صبا 3:
260
ميرزا مرتضى 130:3
ميرزا مسعود خان 463:4
ميرزا مصطفى 202:3
ميرزا معصوم 98:2؛126:3
ميرزا مقيم 119:3
ميرزا موسى 239،188:3
ميرزا مهدى 130،128،127،107:3
ميرزا نبات 130:4
ص:113
ميرزا نبى خان 247:3
ميرزا نصر اللّه 38:2
ميرزا نظام 108:4
ميرزا نعمت اللّه 118:3
ميرزا هادى 127:3
ميرزا هاشم 464،203،45،44:1؛2:
94؛128،126:3
ميرزا هدايت اللّه 474:1؛114:3
ميرزاى جلوه 491:1
ميرزا يحيى خان 476،472،471:4
ميرزاى خديو 375:1؛62:2
ميرزاى دوم 498،485،481:1
ميرزاى رشتى 377،376:1
ميرزاى شيرازى 138،80،48،46:1،
295،283،188،180،174،150،
376،375،350،315،312،306،
513،488،476،463
ميرزاى عالميان 417،416،371:4،
421،420،419
ميرزاى ناظر 121:3
ميرزاى نوقانى 482،481،480:1،
488،485،484،483
ميرزاى همدانى 506:1
ميرزايى نظام التوليه،سيد عبد العلى 29:3
مير زين الدّين على 410،408:1
مير سامع 280:1
مير سيد حسين 229:4
مير سيد شريف 96:2
مير سيد على 409:1؛108:2؛229:4
ميرشاهى 220،219:1؛104:3
مير شمس الدّين 100:3
مير شمس الدّين على 96:3
مير شمس الدّين محمد 100:4
مير عبد الحبيب 458:1
مير عبد الحسين 390:1
مير عبد الكريم 275:3
مير عبد اللّه خان 254،253:4
مير عبد الوهاب 410:1
مير عطاء اللّه خان 100،99:4
مير على خان 256:4
مير على،(مولانا)141:2
مير عماد 125،86:2
مير عماد ثانى،عبد الرحمن(حسينى)2:
125
مير غياث الدّين عزيز 117،116:3،
125
ص:114
ميرفندرسكى،ميرزا ابو القاسم 48:2
مير لوحى 222:1
مير محمّد جعفر 111:3
مير محمد حسين 275:3
مير محمد خان 288:4
مير محمّد زمان 222:1
مير محمود 112:3
مير مراد خان 268،257،254،253:4
ميرمفلسى 195:2
مير منشى 187:2
مير ولى اللّه 226:1
ميرويس 457:4
ميش مست توپچى باشى،امير خان 4:
26
ميلانى،محمد هادى(آية اللّه)41،39:1،
97،94،259،257،235،155،
249،230،200،197،146،114،
322،310،305،302،297،272،
403،399،395،386،382،373،
467،457،451،435،432،413،
473،472،471،470،469،468،
594،488؛256،72:2؛183:3،
271،184؛145،126:4
ميليسپو،(دكتر)19:4
ميلى هروى 52:2
ميناى اصفهانى،ميرزا محمد صادق 2:
183
ميناى تربتى 276،275:3
مينوى،مجتبى 175:2
مؤتمن 437،425،271:4
مؤتمن السلطان 480:4
مؤتمن السلطنه 467،466،465:4
مؤتمن السلطنه،ميرزا على محمد 105:2،
107،106
مؤتمن الملك،ميرزا سعيد خان 474:4
مؤتمن،سيد محمد 441:4
مؤذّن علوى،حاج آقا 434:1
مؤذّن،محمّد على 434:1
مؤمن خان مروى 35:4
مؤمن خراسانى،محمّد 389:1
مؤيّد الاسلام،سيّد جلال الدّين 454:1،
456،455
مؤيد الدوله،طهماسب ميرزا 389:4
مؤيد قرشى،محمود 286:2
نائب التوليه،سيد حسين عرب 161:2
نائى،محب على 196،184:2
ص:115
نائينى اصفهانى 55:1
نائينى،عبرت 116:2
نائينى،محمد حسين(آية اللّه)40،39:1،
86،74،64،60،58،56،49،48،
150،133،111،110،108،105،
252،187،178،177،175،173،
299،298،295،285،267،265،
385،365،338،333،321،315،
475،467،459،440،436،405،
504؛229:2
نائينى،مرتضى قلى خان 20:4
ناتل خانلرى،(دكتر)175:2
نادر شاه 239،220،171،113،88:1؛
252،107،96:2؛38،37،36:3،
120،119،108،81،42،40،
271،232،172،171،169،168،
278،277
نادر ميرزا 89:1؛31:3؛40،39:4،
380،335،329،150،44،43،42
نادرى 278،277:3
نادرى،محمّد حسين 196:2؛277:3
نارويى،سردار سعيد خان 304:4
ناصح،ذبيح اللّه 288:2
ناصح،محمد على 166:2
ناصر الدّين احمد بن شرف الدّين 239:1
ناصر الدّين شاه 52،51،35،34،20:3،
178،153،127،121،113،56،
208،203،202،201،197،195،
244،226،220،213،210،209،
252،251،250،249،248،247،
283،276؛56،23،22،21:4،
99،64،63،62،60،59،58،57،
125،124،120،103،101،100،
167،163،162،161،154،152،
301،299،298،207،169،168،
339،336،331،325،311،302،
377،364،363،359،358،357،
396،395،393،392،389،385،
441،440،439،438،437،431،
471،469،468،466،465،464،
501،474،472
ناصر الدّين ميرزا 243:3؛58:4
ناصر الملك 475:4
ناصر الملك قراگوزلو،محمود خان 4:
474
ناصر حسين 276:1
ص:116
ناصر خسرو 139:2
ناصر قلى خان 56:4
ناظر،ابراهيم 474،222،206:1
ناظر،محمّد ابراهيم 279:3
ناظر،محمّد تقى 474:1
ناظر،محمّد رضى 120،115،113:3،
124
ناظر،محمّد صادق 279:3
ناظر،محمّد كاظم 279:3
ناظر،محمد مهدى 196:2؛279:3
ناظر،ميرزا ابراهيم 121:3
ناظر،ميرزا رضى 113،102،99:3،
120
ناظر،ميرزا سيد محمّد 206:1
ناظر،ميرزا صادق 208:1؛109:3
ناظر،ميرزا عبد اللّه 129:3
ناظر،ميرزا محمّد 120،94:3
ناظر،ميرزا محمد صادق 126،124:3
ناظر،ميرزا يحيى 234،162،132:3
ناظم الملك،ميرزا جهانگير خان 156:4
ناظم،محمّد محسن 279:3
ناظم،ميرزا مهدى 203:2
نامى،شيخ محمد 414:4
نايب التوليه 279:3
نايب التوليه،ميرزا سعيد خان 105:2
نايب الحكومه،رمضان خان 169:4
نايب السلطنه 384،348:4
نايب السلطنه،رضا قلى ميرزا 281:4
نايب السلطنه،عباس ميرزا 248،207:1؛
114:2؛122،107،79،49:4،
171،161،160،159،133،132،
199،197،196،195،173،172،
257،254،229،207،205،200،
323،322،279،278،260،258،
349،348،332،329،326،324،
355،354،353،352،351،350،
384،383،378،360،359،356،
432،431،406،385
نايينى،مرتضى قلى خان 59:3
نبئى،ابو الفضل 292،291،289:2
نبئى،عباسعلى 289:2
نبى پور،سيد جلال الدّين 31:2
نبى خان امير 471:4
نجّار،حسين(شيخ)352:1
نجد السلطنه،ميرزا صدرا 199،58:2
نجد السلطنه،ميرزا صدر الدّين 482:4،
ص:117
483
نجف آبادى ميردامادى،حسن 456:1،
475،459،458
نجف آبادى،سيّد على 173:1
نجف آبادى،محمّد(آية اللّه)173:1
نجف آبادى،هاشم(آية اللّه)336،177:1،
475،458،456
نجفعلى خان 133:4
نجفى(آيت اللّه)199:3
نجفى،(آيت اللّه)سيد عبد الحسين 484:4
نجفى،حسن(شيخ)103:1
نجفى،حسين(آية اللّه)260:1
نجفى فردوسى،عبد الحسين 476:1
نجفى فردوسى،عزيز اللّه 484:4
نجفى كاشف الغطاء،جعفر 422،213:1
نجفى لارى،عبد الحسين(آية اللّه)59:1
نجفى،محمد حسين 475:1
نجفى،محمّد على 363:1
نجفى مرعشى 133:1
نجفى مسجد شاهى،مهدى 477:1
نجفى يزدى،محمّد باقر 87:1
نجم التوليه،ميرزا على محمد 269:3،
280
نجم الدّين كبرى 236:1
نجم الدّين،(مولانا)130:2
نجوميان،اسماعيل 491،478:1؛2:
197
نحوى،باقر 277:2
نحوى،يحيى 436:1
نخود سلطان 82:4
نخودكى اصفهانى،حسنعلى 84،81:1،
415،412،411،210،189،151،
505،479،429،416؛269:3
ندر على،(مولانا)141:2
ندر محمد سلطان 115:4
نرگس 129،124:2
نسقچى،تيمور 89:1
نشاط،معتمد الدوله 199:2
نصاص اروسانى،محمد قاسم 197:2،
198
نصرآبادى،ميرزا محمد طاهر 48،29:2،
183،43؛229:3
نصر اللّه خان 208:3
نصر اللّه خان نصر الملك 247:3
نصر اللّه ميرزا 239:1؛31:3؛38،37:4،
130،41
ص:118
نصر بن سيار 498:4
نصرت 256:3
نصرت الدوله 249:3
نصرت الملك 234،44:3؛102:4،
104،103
نصرت الملك،على مراد خان 99،43:4،
178،176،104،102،101،100،
333،287
نصرت خراسانى 200،199،23:2
نصرت،عبد الرضا 200:2
نصر،حسين 41:1
نصير الملك 218:3
نصير الملك دوم 433:1
نصيرى،تيمسار 472:1
نصيرى،محمد خان 486:4
نطنزى،افوشته اى 232،230،217:4،
430
نظام التوليه،محمّد 224:1
نظام الدوله 218:3
نظام الدّين راثى 196:1
نظام الدّين عبد الحى 112:3
نظام السلطنه 199:3
نظام شاه بحرى،حسين 113:4
نظام شاه ديوانه،مرتضى 113:4
نظامى 207:2
نظر بيگ 87:4
نظر عليخان 42:3
نظير حسين 275:1
نفيسى،سعيد 178،152:2
نقابشكى،ابراهيم 103:1
نقاش،ابراهيم(ملاّ)478:1
نقاش،مظفر على 272:4
نقد على خان 40:4
نقشبند 93:4
نقيب،الممالك،درويش حسن 201:2،
202
نمازى شاهرودى،على 479:1
نمازى،محمد 146:3
نواب صفوى 384،125:1؛183:3
نواب،ميرزا رستم 124:2
نواده شاه اسماعيل اول 228:4
نوايى،احمد خان 218:3
نوايى،حسين(شيخ)321:1
نوايى،محمد رفيع 28،27:3
نوايى،محمد شريف 27:3
نوايى،مير اسد اللّه 226:3
ص:119
نوذرى،سلطان محمود 153:4
نور الدّين محمد جهانگير 114:4
نورستى 65:3
نور،سلطان محمد 185،128،51:2،
203
نور على خان 37:4
نوروز على 241:2
نورى،آقا خان 387:4
نورى،احمد 352:1
نورى،حسين 490،43:1
نورى،حسين سعادت 399:4
نورى طبرسى،حسين 236،217:1
نورى،فضل اللّه 138،109،83،61:1،
476،475،191،139؛101:2؛3:
148؛336،57:4
نورى،ميرزا آقا خان 283،244،55:3،
284؛472،468،388،386:4
نورى،ميرزا اسد اللّه 283:3
نورى،ميرزا فضل اللّه خان 284،283:3
نورى،ميرزا محمد على 99:2
نورى،ميرزا محمد على خان 440:4
نوعى خبوشانى 470:4
نوقانى،على اكبر(آية اللّه)435،195:1،
488،487،482،480،468؛2:
203؛269،193:3
نوقانى،محمّد باقر 481:1
نوقانى،محمّد رضا 486:1
نوقانى،مهدى(ميرزا)413،335:1،
487،483،481
نهاوندى،باقى 159:2
نهاوندى،حسن 498،497،488:1
نهاوندى،حيدر خان 491:1
نهاوندى خراسانى،حسين 489:1
نهاوندى،على اكبر(آية اللّه)418،346:1،
496،493،492،490،489
نهاوندى،على(ملاّ)429،252،137:1
نهاوندى،محمّد(آيت اللّه)186،126:1،
497،495،488،346،313،256؛
203:2
نهاوندى،محمد تقى 140:3
نهاوندى،ميرزا عبد الرحيم 490:1
نهنگ العلماء 385:1
نياز خان 131،129:4
نياز قلى 131،130،128،127:4
نير الدوله 204،200،199،198،66:3؛
346،326،208:4
ص:120
نير الدوله،پرويز ميرزا 345،207:4
نير الدوله،حسين ميرزا 81،79،78:2
نير الدوله،شاهزاده 148:3
نيشابورى،ابو القاسم 66:1
نيشابورى،حسين 389،226:1
نيشابورى،سليم 206:2
نيشابورى،سيد امير برهان الدّين عطاء اللّه
208:2
نيشابورى،شاه محمود 208،46:2
نيشابورى،قربان 466:1
نيشابورى،محمد تقى 255:2
نيشابورى،محمّد صادق 213،205:1،
442،337
نيشابورى،(مولانا)شاه محمود 203:2
نيك نيان،عليرضا 490،488:4
نيك نيان،كاظم 281،280:3؛488:4،
489
واحدالعين،حافظ كمال الدّين حسين 2:
211
واحدالعين،شمس 395:1
واحدالعينى آتشى،ميرزا محمد على 2:
99
واعظ،احمد 504،502،501،500:1،
511
واعظ،اصيل الدّين عبد اللّه 34:1
واعظ پايين خيابانى،حسن 502،387:1
واعظ تبريزى،عبد اللّه 457:1
واعظ تنكابنى،محمّد 320:1
واعظ خراسانى،مهدى 195،88:1،
504،503،502،501،279
واعظزاده خراسانى،محمّد(آية اللّه)1:
511،504،287
واعظزاده مقدّس،شيخ محمد 505:1،
512
واعظ،سيد جمال 396:4
واعظ شهيدى عيدگاهى،مرتضى 89:1،
308
واعظ طبسى(آية اللّه)435،335،155:1،
521؛270:2؛183،135،50:3،
237،186
واعظ طبسى،غلامرضا(شيخ)195:1
واعظ،على(شيخ)513:1
واعظ كرمانشاهى،محمّد على 509:1؛2:
210،190
واعظ كرمانى،على اكبر 509،265:1
واعظ مشهدى،محمّد حسين 500:1،
ص:121
511،510،502
واعظ مقدّس،غلامرضا 511،505:1
واعظ موسوى،على اكبر 436:1
واعظ،مهدى 501:1؛210:2
واعظ يزدى،احمد 512،100:1
واعظ يزدى،على 513:1
واعظى سبزوارى،مرتضى 514،513:1
واقف،ابو طالب 283:3
والتر هينتس 165:3؛230،223:4،
284
والنتين بيكر،(سرهنگ)156:4
واله داغستانى 61:2
واله،محمّد 516،515،514:1
وثوق الدوله 58:1
وثوق(دكتر)49:3
وجدى خراسانى،محمد اسماعيل 210:2
وجيه الدّين خليل اللّه 220:4
وجيه الملك 214:3
وحشى بافقى 100:1
وحيد بهبهانى،آقا محمّد 118،88:1،
178
وحيد خراسانى(آية اللّه)114،94:1،
325
وحيدى،حسين 413:1
ودود،حسن(شيخ)517:1
ورپا 265:1
وزير،حبيب اللّه 194:4
وزير،ميرزا كاظم 491:4؛159:3
وزير،ميرزا محمد 73:4
وزير نظام 285:3
وزير نظام،ميرزا فضل اللّه 363:4
وزيرى،احمد على خان 179:4
وزيرى،على محمّد 491:1؛94:2
وصال شيرازى 433:1
وفادار،احمد 493،492:4
وقار شيرازى،احمد 433:1؛400:4
وكيل الدوله تبريزى،محمد خان 88:3
ولايى،مهدى 288،287،286:3
ولى خان سرهنگ 181:4
ولى خليفه 206،205:4
ولى محمد خان 116،115:4
ولى ميرزا،محمّد 465،419:1
ويس بيات 286،285:4
وينچنزو دلى الساندرى 224:4
هاتف،(مولانا)119:2
هاجر 310:4
ص:122
هادى خان 121:4
هارون الرشيد 496،495،494:4،
500،499،498،497
هارون بن محمد بن عبد اللّه بن عباس بن
عبد المطلب 494:4
هاشم آقا 130:3
هاشم ميرزا 174،171:3
هاشميان،سيد حسن 295،294،293:2
هاشمى نژاد،اسحاق 285:1
هاشمى نژاد،عبد الكريم(شهيد)365:1،
521،520،519،471،414،413؛
223:2؛235،186:3
هانرى كربن 41:1
هدايت،رضا قلى خان 365:4
هدايت،مهدى قلى خان 436،63:4
هراتى،آقا حسن نقاش 85:4
هراتى،حاجى آقا خان 49:4
هراتى،سرخوش 81:2
هراتى،شمس الدّين 180:1
هراتى،على 28:2
هراتى،محمد مهدى 125:2
هرثمه بن اعين 498:4
هردنگى،محمّد حسن(ملاّ)196:1
هرمز ميرزا 399:4
هروى،اظهر 184:2
هروى،حسن 230،137:1؛18:3
هروى،حسين 500:4
هروى،محمد يوسف 199:3
هروى مشهدى،حسن بن علينقى 522:1
هروى مشهدى،محمّد 522:1
هروى،ميرزا على 125:2
هروى،ميرزا قلى 219:4
هروى،مير على 28:2؛219:4
هروى،مير غلامرضا 174:2
هزاره،ابراهيم 36:4
هزاره،شجاع الملك 98،97:4
هژبر 51:4
هژبرى،محمد جعفر 40:2
هژير 141:3
هژير،عبد الحسين 55:4
هشام 73:2
هلاكو ميرزا 195:3
هلسينكى 492:4
همايون 247،72:4
همايون شاه 411:4
همايى،جلال الدّين 276،178،166:2
ص:123
همت حسين پرتو بيضايى 154:2
همدانى،ابراهيم 467:1
همدانى،حارث 115:1
همدانى،حسن 506:1
همدانى،حسينقلى 429،321،86:1،
490؛42:2
همدانى،سيد محمد غمام 165:2
همدانى،عبد المجيد 522:1
همدانى،محمّد 294،48:1
همدانى،ملا محمود 213:2
همدم الملوك 393:4
هندى،غلامعلى خان 63،62:2
هندى هروى،حسن 122:1
هندى،يحيى بن محمّد بن حسن 344:1
هنربخش،محسن 277:2
هوشنگ 256:3
هينتس 230،224:4
ياحقى،محمد جعفر 71:2
يارخان قليجه(قليچى)150:4
يارمحمد خان 180:4
يالنگتوش بهادر 372:4
يحيى ابن عبد اللطيف قزوينى 73:3
يحيى بن خالد برمكى 496،495:4
يحيى بن عبد اللّه بن حسن بن على 4:
495
يحيى تابش 269:2
يحيى خان 160:3؛477،475،474:4
يحيى ريحان 241:2
يرملوف 351:4
يزدآبادى،محمّد صادق 173:1
يزدان بخش 36:4
يزدى،ابو القاسم 244:2
يزدى،اسد اللّه 428،72،38:1
يزدى بافقى،محمّد امين 528:1
يزدى،حسن 204:1
يزدى،حسين 525:1
يزدى،رمضان 346:1
يزدى،سيد على 297:2
يزدى،عبد الخالق 525:1
يزدى،عبد الرحيم 526:1
يزدى،عبد اللّه 214:2
يزدى،عبد اللّه(شيخ)526،88:1
يزدى،على 352،173:1
يزدى،على حائرى 489،281:1
يزدى،كاظم 475،321:1
يزدى،محمد ابراهيم 256،255:3؛4:
ص:124
501
يزدى،محمّد رضا 436:1
يزدى،محمّد صدوقى(آية اللّه)163:1
يزدى،محمّد على زاده 306:1
يزدى،محمّد كاظم(آية اللّه)86،75:1،
371،363،333،166،150،124،
498،481
يزدى،محمّد معصوم 527:1
يزدى،مرتضى(شيخ)345،62:1
يزدى،ميرزا سليمان 383:4
يسار،فرخ 415:4
يغمايى،حبيب 289:2
يمن السلطنه 358:4
يمين الدوله(ظل السلطان)،مسعود ميرزا
389،325:4
يمين السلطنه،محمود ميرزا 399:4
يوزباشى،حسن بيگ 32:4
يوزباشى،حسين بيگ 252:4
يوسف شاه 51:2
يوسف على خان 173:3؛371:4
يوسفى،غلامحسين 298،297،214:2،
300
ص:125
سفيد
ص:126
آبادان 489:4
آباده 236:2
آبادى قهى 84:1
آباران 132:4
آبكوه 293:4
آب كوهرنگ 231:3
آب مرغاب 419:4
آچوقياش 349:4
آخال 57:3؛334،333:4،
480،363
آذربايجان 113،96،76:1،
373،347،263،207،124،
384؛289،139،78،77:2،
292؛64،51،37،36:3،
240،188،171،91،89،
284،273،250،243،242؛
35،34،26،25،24،17:4،
133،105،91،59،58،38،
267،239،237،162،160،
336،335،328،277،274،
353،351،350،348،347،
377،361،360،359،355،
415،412،410،407،384،
457،456،442
آذرشهر 168:1
آرارات 244:3
آرال 37:4
آرامگاه امام على بن موسى الرضا
459:4
آرامگاه سعدى 299:2
ص:127
آسايشگاه خدام 257:1
آستارا 421،418،411:4
آستارا خان 408:4
آستان قدس 70:2؛21،19:4،
171،170،168،146،56،
334،323،317،293،187،
465،441،439،426،407،
483،467
آستانۀ اشرفيه 446:1
آسياى صغير 81:4
آشتيان 40:1
آصف آباد 147:2
آفريز قاين 92:2
آفريقا 497:4
آقا نجفى قوچانى 230:2
آكسفورد 141:3
آگره 191:2
آلمان 170،127:2؛59:4
آماسيه 267:4
آمريكا 222،176،175:2،
274،260،239،230،223،
299؛138،136،55:3،
142،141؛52،51،18:4،
475،295،53
آمل 352،50:1
آموزشگاه عالى كشاورزى 4:
289
آناتولى 237:4
آنقره 118:4
آنه 112:4
ابرده عليا 483:1
ابر كوه 61:1
ابن يمين(حكمت)248:2
ابهر 339،189:4
ابيورد 373،90،46،45،33:4،
447،446،444،381
اترك 209:3
اتريش 301:1؛59:4
اتك 133:4
احساء 62:1
اراك 507،40:1؛394،120:4
اران قراباغ 374:4
ارتوق ايناق 37:4
ارجيش 350،223،114:4
اردبيل 301،76،75:1؛26:2،
291،290؛133،24:4،
ص:128
271،270،225،217،198،
324
اردستان 204:4
اردكان 412،134:4
اردن هاشمى 169:1
اردوباد 22،21:3؛15:4
ارزروم 350:4
ارزنجان 367:4
ارزنة الروم 243:3؛222:4،
350
ارس 369،351،25،15:4
ارگ قليچ خانى 95:4
ارگ مشهد 160،27:4
ارمنستان 223:4
اروپا 114،69:2،311،300:1،
141،91،72،53:3،239،
55،19:4،252،242،197،
397،390،356،231،62،
474،473،472
اروميه 326،175:4،24:3،
422
اروندرود 445:1
ازبك بخارا 330:4
ازغد 79،78:1
ازكال ياقوتى 438:4
اسپانيا 118:4،243:3
استانبول 204،143:2،175:1،
247،243،178،141:3،
472،211،22:4،251
استرآباد 126:2؛150،148:3،
250،209،170؛81،72:4،
119،116،115،92،90،
270،266،262،235،193،
342،340،339،326،325،
412،376،375،374،368
استكهلم 262:2
اسدآباد 26:2؛16:4
اسفراين 466،184:1؛27:2،
143،39؛185:3؛13:4،
193،157،150،90،14،
202،201
اسفزار 198:4
اسكندريه 135:2
اسكوچاى 467:1
اسلام آباد غرب 169:1؛294:2
اسلامبول 455:1؛401،358:4
ص:129
اسماعيل آباد 239:3
اصطهبانات 265:1
اصفهان 81،67،61،59،42:1،
88،86،85،84،83،82،
156،153،117،116،106،
174،173،172،171،157،
219،213،204،188،175،
271،270،262،244،227،
291،290،289،288،274،
363،356،355،337،292،
409،390،389،367،364،
503،490،477،455،433،
514،512،507؛24،23:2،
60،48،38،32،29،28،
108،97،95،89،81،64،
190،123،117،115،114،
209،202،199،194،191،
276،244،213؛22:3،
52،41،40،33،32،30،
153،152،82،81،80،
169،168،167،160،159،
224،223،222،199،171،
247،231،230،228؛4:
56،29،27،25،21،17،
131،108،88،84،76،
194،191،187،183،182،
256،237،234،212،204،
276،275،274،273،260،
298،280،279،278،277،
336،332،331،324،320،
370،344،343،341،340،
398،397،394،393،379،
414،413،408،400،399،
444،442،434،433،424،
485،473،471،453،445،
491،486
اصلاندوز 133:4
افغانستان 242،241،144:1،
521،455،454،453،243؛
175،174،130،125:2،
186،176؛68،57،56:3،
252،156؛49،48،47:4،
313،287،98،93،76،
388،386،364،316
البرز مركزى 444:1
الشتر 47:1
ص:130
الشكرد 350:4
الموت 444:1
الوند 214:4
اميرآباد 159:4
انجاز 349:4
اندخود 485،128:4
انطاكيه 245:1
انگلستان 262،257،130:2،
298،283،280؛136:3،
252،203،141؛145:4،
475،386،307،305،301
انگليس 175،147،106،58:1،
468،430،358؛55:3،
203،198،154،145،141،
242،240،222،208،204،
252،249،244،243؛4:
313،307،301،163،59،
384،360،349،345،316،
483،476،462،394،388
اوبه 35:2
اوين 149:2
اهواز 269:2؛244:3
ايتاليا 249:2؛158:3؛59:4
ايران 48،47،44،43،39:1،
73،71،65،59،58،57،
116،109،99،89،86،75،
146،140،139،137،117،
167،166،162،153،152،
200،191،183،178،175،
210،209،203،202،201،
246،245،242،232،231،
260،259،254،252،251،
269،268،266،265،263،
286،282،278،277،274،
319،316،302،298،293،
353،352،345،337،327،
366،360،358،357،354،
381،380،376،375،372،
408،402،401،394،392،
440،438،436،433،430،
457،456،455،454،443،
472،471،470،459،458،
503،491،481،478،476،
520،508،504؛40،29:2،
112،100،92،84،45،
131،125،116،114،113،
ص:131
175،170،167،161،152،
225،223،222،220،176،
234،231،230،229،227،
249،248،247،245،242،
280،276،275،274،262،
298،292،291،286،283؛
55،53،52،47،46،37:3،
72،71،70،66،57،56،
141،138،88،87،81،
158،153،145،143،142،
178،172،170،168،167،
209،206،203،184،180،
229،228،226،222،221،
245،244،243،237،230،
252،249،248،247،246،
284،277،273،259؛4:
25،23،20،19،18،15،
50،49،48،44،35،32،
59،55،54،53،52،51،
87،82،77،76،73،72،
108،101،98،97،96،93،
121،120،115،114،110،
133،132،131،123،122،
146،144،139،138،137،
169،163،154،149،147،
180،178،177،176،175،
197،191،185،182،181،
222،212،211،210،203،
237،236،234،231،228،
247،246،242،241،238،
266،265،264،256،255،
274،273،272،268،267،
284،281،280،279،275،
307،301،300،293،291،
333،330،316،313،308،
351،350،349،344،336،
358،356،355،353،352،
366،364،362،361،360،
386،385،384،380،372،
394،393،391،388،387،
406،401،400،399،396،
419،416،412،411،409،
436،434،431،428،423،
443،441،440،439،438،
463،462،451،446،445،
477،476،475،473،472،
ص:132
492،491،486،485
ايرانشهر 360:1؛193:3
ايروان 273:3؛146،132:4،
266،182،176،175،147،
418،349،348،296،277
ايشليق 51:3
ايوان طلا 425:4
ايوان عباسى 410:4
بابل 341:4
باخزر 60:2؛98،95،94:4،
370،173،103،102،101،
405
بادغيس 190:4
بادكوبه 384:1؛349:4
بارفروش 342،341:4
باروى هرات 99:4
بازار الحرمين تهران 241:2
بازار بزرگ مشهد 93:4
بازار زنجير 258:1
بازار سرشور 467:4
بازار كفاشها 135،105:1
بازار مشهد 470:1
باسمنج 51:3
باغ اكبرآباد 147:2
باغ حسن خان 478:4
باغ رضوان 184،111،69:1،
442،373،317،188؛2:
170،42؛146،145:4
باغ سالار 104:4
باغ سعادت آباد 270:4
باغشاه 89:3
باغ ملك آباد 72:3
باغ نو 397:4
باغ هزار جريب 278:4
بافق 528،100،99:1؛175:4
بجستان 102:1؛62:3
بجنورد 314،160،103،66:1،
466،406،405؛79:2،
295،294،293،248،224؛
203،46:3؛154،133:4،
336،334،333،167،155،
447
بحرآباد 376:1؛157:4
بحرين 116:1؛222:3؛47:4
بخارا 503،211:1؛67،51:2،
69؛403،381،265:4،
ص:133
460
بختيار 106:1
بدخشان 141:2؛91:4
بدليس 350:4
برازجان 388:4
برج خاكستر 123:4
بردسكن 157:3
برزل آباد 156:4
بركلى 229:2
برلين 241:2؛163:3
بروجرد 230،109،108:1،
489؛213،114:2؛4:
391،378،377،376،338،
473،394
بروكا پاريس 246:2
بروكسل 69:2؛72،70:3
بريتانيا 314،301:4
بست 125:2
بستان 489:4
بسطام 157،111:1؛98:3،
250،209؛116،115:4،
479،427،262،190
بشرويه 137:1
بصره 245:1؛182:2؛184:3؛
496:4
بطحا 73:2
بعلبك 468،278،116:1
بغداد 380،375،245،58:1،
443،408؛178،28:2؛3:
248،244،222،213؛4:
111،83،82،81،27،26،
185،183،138،136،112،
277،267،264،262،237،
495،494،411،379،350،
498،497
بلخ 125:2؛91،90،76:4،
263،131،129،128،127،
485،450،370
بلژيك 220:2؛71،70:3،
243؛59،55:4
بلغارستان 136:3
بلوچستان 288،265:2؛3:
252؛289،177،175:4،
453،435،364،325،294،
455،454
بلوك زاب 274:3
ص:134
بلوك ميان ولايت 99:3
بم 378،362:4
بمبئى 455،277،97:1؛2:
234؛247:3
بمپور 325،175:4
بمرود 112:1
بنادر فارس 388:4
بندپى 342:4
بندر انزلى 249:3
بندر بوشهر 387:4
بندر سورت 183:2
بندر عباس 455:1؛222:3
بندر هشدرخان 408:4
بند سلامه 409:4
بند عليه 407:4
بند فريمان 74:4
بنگاله 74:2
بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان
قدس 292،290:2
بودلوك 246:2
بوشهر 510،455،175،83:1؛
218:3؛388:4
بومهن 422:4
بهارستان 247:3
بهبهان 118:1؛237:4
بهشهر 519،365،364:1؛4:
340
بهمنيار كرمانى 170:2
بيارجمند 423،38:1
بيت المقدّس 117:1
بيجار گروس 89:3
بيدخت 428:1
بيدواز 39:2
بيرجند 477،197،196،120:1؛
288،220،178:2؛16:3،
26،25؛289،288،19:4،
303،302،298،294،290،
314،312،310،309،306،
318،317،315
بيروت 282:1
بيژن گرد 69:1
بيگلر 346:4
بيگى هرات 198:4
بيمارستان امام رضاى مشهد 2:
296،286
بيمارستان شاه رضا(امام رضا)2:
ص:135
280،262
بيمارستان قائم مشهد 264:2،
280
بيمارستان منتصريه 262:2
بين النهرين 267:4
بيهق 282،281:1
پاريس 262،248،223:2،
281،277،276؛74:3،
209،185،141؛388:4،
472،397
پاژ 67:2
پاكستان 244،198،153:1،
454،453،316،276؛2:
178؛67:3؛145،144:4
پايين خيابان 406:4
پرى آباد 123:3
پسكوه 372:4
پشتكوه 418:4
پطرزبورگ 250:3؛472:4،
474
پنبك 132:4
پنجاب 243:1
پنجره فولاد 46:4
پيشاور 244:1
تاجيكستان 175:2
تاشكند 69:2؛97:4
تالش 249:3
تايباد 140،94:4
تبادكان 274،200،161:3؛4:
374،271
تبّت 212:1
تبريز 146،125،124،96:1،
176،169،168،165،162،
303،293،248،223،178،
409،381،380،379،304،
491،457؛42،38،26:2،
205،171،139،112،43،
207؛69،51،24،21:3،
189،176،153،95،88،
243،241،231،199،191،
273،252؛79،32،27:4،
175،147،146،122،82،
221،215،211،184،176،
265،264،261،236،223،
324،322،274،270،266،
361،360،351،347،336،
ص:136
446،414،383،377،366،
472،457،448
تپ المحله 402:1
تجريش 47:1؛208:3؛410:4
تخت فولاد اصفهان 363،227:1
تربت جام 135،134:1؛3:
261؛140،139،98:4،
481،288
تربت حيدريه 114،93،92:1،
130،129،128،127،126،
379،378،354،197،131؛
170،169،139،79:2،
257؛275،262،61:3،
276؛98،80،74،42:4،
199،198،172،150،107،
406،405،404،217،211،
487،485،483،482،422
تربيت معلم تهران 277:2
تربيت معلم خراسان 298:2؛3:
138
ترشيز(كاشمر)199،94،80:4،
405،369،345،207،206،
482،478
تركستان 211:2؛40،37:3؛4:
450،438،337،307،88،
485،460،459
تركمان قلعه 447:4
تركمنستان 136:3
تركيه 471،413،386،339:1؛
290،176،175:2؛3:
180؛473،52،51:4
تزمير 101:4
تفت 37:1؛244:2
تفرش 281:1
تفليس 247،243:3؛132:4،
453،137
تنكابن 445،444،136،135:1؛
123،121،119:4
توحيدخانه 378،57:4
تورنتوى كانادا 269:2
توس 67:2؛26:3؛89،44:4،
499،262
توكيو 492:4
تولم 418:4
تون(فردوس)476:1؛78:2؛
369،297،287،89:4،
ص:137
451،370
تويسركان 346،325:4
تويه دروار 340:4
تهران 50،47،45،43،42:1،
58،57،55،54،53،51،
76،67،66،65،64،61،
102،96،93،80،79،77،
138،137،136،112،108،
146،145،143،142،139،
166،164،162،148،147،
190،183،169،168،167،
221،214،211،207،206،
245،241،234،232،228،
268،263،258،257،254،
295،278،277،274،273،
320،319،304،301،300،
332،327،326،322،321،
343،342،339،336،334،
363،362،361،356،353،
413،399،391،368،366،
462،455،442،430،426،
470،469،466،465،464،
491،490،489،476،471،
497،496،495،494،493،
508،507،504،503،499،
510؛41،38،29،23:2،
85،73،68،64،61،46،
106،102،93،89،86،
114،113،112،108،107،
135،126،125،117،115،
171،169،165،154،149،
200،199،194،189،178،
228،224،221،218،204،
252،246،244،242،231،
274،269،264،256،254،
297،291،286،281،280،
299؛41،28،26،15:3،
58،56،55،51،49،48،
70،69،64،62،61،59،
89،88،74،73،72،71،
115،107،97،92،91،
129،128،127،123،122،
148،147،145،141،140،
156،153،152،150،149،
200،199،189،183،157،
217،208،206،202،201،
ص:138
243،242،240،236،218،
250،249،247،245،244،
260،258،253،252،251،
284،270،265،264،261،
287؛26،22،19،18:4،
103،69،59،58،52،50،
134،133،132،121،120،
156،155،150،141،135،
163،162،161،160،159،
203،202،180،166،165،
275،270،245،244،207،
294،293،292،290،289،
309،308،307،306،297،
318،316،314،313،311،
342،341،338،335،324،
351،350،348،346،345،
360،358،354،353،352،
379،377،363،362،361،
391،388،385،384،382،
405،403،395،394،393،
439،437،428،409،406،
468،466،465،446،440،
483،476،475،474،473،
487،484
جاپلق 391:4
جاجرم 293:2؛271،209:3؛
44:4
جاده كلات 110:4
جاقلق 453:4
جالناپور 470:4
جام 95،94،90،88،87:4،
197،140،103،102،101،
491،458،270،262
جام سنگر 138:4
جامع گوهرشاد 217:2
جام غور 125:2
جبل عامل 157،116،115:1،
309،291،288،166،158،
313
جرول 276،275:1
جزيره خارك 384:4
جزيره قشم 387:4
جزيره«هنگام»175:1
جعفرآباد قوچان 315:4
جلفا 252:3
جلگه جرغلنگ 91:4
ص:139
جلگه زاوه 128:1
جلگه مرو 338:4
جلوان آباد 344:4
جم 266:1
جماران 76:1
جمع آباد 271:4
جنابد 452:4
جولان 259:1
جوين 77:2
جهاد دانشگاهى مشهد 230:2
جيجكتو 371:4
جيحون 373،372،364،30:4،
450
جيرفت 175:4
چاپشلو 110:4
چارباغ 448:4
چالدران 191،86:4
چاه بهار 360:1
چخور 346:4
چخورسعد 273:3
چرى 342:1
چشت 125:2
چشمه گلسب 101:3
چكنه 268:2؛492:4
چمن رادكان 150:4
چمن سلطانيه 137،132:4،
349
چناران 261:3؛90،40:4،
404،158،157،151،150
چنور 433:4
چهارباغ 339:1؛206:2؛4:
216،85
چهارباغ مشهد 469:1؛91:4
چهار زوج 157:4
چهل زينه 467:4
چهل ستون 433،399:4
چين 231:1
حاجى آباد 306:4
حبشه 203:2
حجاز 175،136،117،83:1؛
219:2
حرم حضرت معصومه 27:4،
283
حرم شاهچراغ 30:4
حسن آباد 55:1؛409:4
حسين آباد 157:4
ص:140
حسينيّه ارشاد 469:1
حسينيّه بزرگ اصفهانيها 364:1
حسينيه كريمى 423:4
حصار 114:2
حصاربند مشهد 213:1
حلب 283،231:1؛73:2
حلّه 300:2؛112:4
حمام شجاع الدوله 164:4
حوزه علميه قم 225:2
حوزه علميه مشهد 132:2
حوزه علميه يزد 244:2
حوض بالا 467:4
حوض چهل پايه 467:4
حوض سنگ 38:4
حيدرآباد 277:1
حيدرآباد دكن 74:2
خارك 387:4
خاش 360،339:1
خان خورد 38:1
خانقين 286:1
خبوشان 461،178:1؛154:4
خراسان 74،67،63،35،34:1،
93،88،87،85،84،76،
103،102،101،100،98،
122،120،111،110،104،
157،153،140،135،129،
203،182،181،180،175،
212،211،209،207،206،
240،221،219،215،213،
268،266،262،255،247،
286،282،281،280،270،
323،308،299،291،289،
359،358،357،351،336،
375،374،363،361،360،
393،392،391،387،378،
428،420،418،413،399،
468،466،465،456،431،
482،481،480،476،470،
514،512،509،501،492،
526،517؛24،23،21:2،
54،52،50،46،45،34،
68،67،66،65،63،57،
87،86،82،81،79،77،
112،106،93،92،91،
127،126،125،120،118،
144،137،136،132،131،
ص:141
158،151،149،146،145،
175،171،170،169،161،
199،194،188،181،177،
221،220،212،211،200،
248،244،243،242،234،
293،262،259،254،249،
299؛40،38،35،34:3،
66،50،49،48،47،44،
91،84،81،76،72،71،
103،101،98،97،95،92،
134،123،121،115،111،
142،141،140،138،137،
162،157،156،148،145،
178،172،170،169،168،
185،184،183،182،179،
201،199،197،190،186،
209،206،204،203،202،
236،234،226،216،210،
259،257،251،250،249،
265،264،262،261،260،
278،272،271،270،268،
284؛24،22،16،13:4،
33،31،30،29،28،27،
39،38،37،36،35،34،
45،44،43،42،41،40،
74،71،70،57،49،48،
84،83،81،80،79،76،
93،92،91،90،89،87،
101،100،99،97،96،94،
113،110،107،103،102،
126،125،122،118،114،
135،134،133،131،130،
150،149،138،137،136،
156،155،154،153،151،
161،160،159،158،157،
166،165،164،163،162،
189،174،173،172،169،
195،194،193،192،190،
200،199،198،197،196،
216،215،206،205،201،
224،223،221،220،217،
262،257،243،240،235،
269،268،265،264،263،
287،281،277،276،275،
299،298،297،296،289،
314،306،304،303،301،
ص:142
330،329،327،326،315،
336،335،334،333،332،
353،344،339،338،337،
368،366،364،363،360،
375،373،371،370،369،
386،385،383،382،380،
403،392،391،390،389،
410،409،406،405،404،
426،421،419،418،416،
438،437،434،428،427،
451،450،447،440،439،
464،463،459،458،457،
474،473،469،466،465،
483،482،480،478،475،
492،490،489،487،484،
499،498،497،493
خراشا 66:1؛293:2
خرق 184،183:1
خرقان 53:3
خرم آباد 444،47:1؛202:4،
321
خرمشهر 445:1؛243:3
خلخال 457:4
خليج فارس 387،384،29:4،
433
خمسه 207،138:4
خمسه(زنجان)333:4
خمينى شهر 61:1
خنج 449:4
خواجك كجور 342:4
خواجه ربيع 415،35:1
خوار 209،152:3
خوارزم 206،38،36:3؛14:4،
134،117،96،37،30،
265،231،216،138،135،
458،413،368،363،361،
480،460
خواف 256:3؛95،94،71:4،
173،103،102،98،97،
370
خوانسار 394،325:4
خور 301:4
خوزستان 410،58:1؛152:3؛
277،265،207،56:4،
473،394،339،338،325،
489
ص:143
خوسف 197،196:1
خوى 97:1؛22:3؛54،21:4،
350،88،55
خيرآباد 452،340،71:1
خيوق 480:4
خيوه 363،361،37:4
داراب 266،265:1
دار الحفاظ 354،326،48:4،
462،461،397،390،359،
479،463
دار السعاده 64،62،61،49:4،
475،425،331،96
دار السياده 346،327،88:4،
467،466،432،359
دارالشفاى آستان قدس 168:4
دار الضيافه آستان قدس 20:4،
440
دار العزه 478:4
دار الفنون تهران 245،243:2،
248
داغستان 169،37:3؛36:4،
449،349،37
دامغان 83:2؛209،208:3،
250،211،210؛81،80:4،
136،131،123،89،82،
386،340،262،138،137،
487،486،393
دانشسراى عالى دانشگاه تبريز 2:
289
دانشسراى مقدماتى پسران و
دختران مشهد 248،135:2
دانشكده ادبيات 68،57:2؛3:
138
دانشكده ادبيات تبريز 72:2
دانشكده ادبيات دانشگاه تهران 2:
297
دانشكده ادبيات دانشگاه فردوسى
مشهد 229:2
دانشكده ادبيات دانشگاه مشهد 3:
193
دانشكده ادبيات علوم انسانى مشهد
230:2
دانشكده ادبيات مشهد 93،72:2،
232،166،149،136،134،
290،258،237
دانشكده ادبيات و علوم انسانى 2:
ص:144
292،236،133
دانشكده ادبيات و معارف اسلامى
دانشگاه تهران 178:2
دانشكده الهيات دانشگاه آزاد
اسلامى واحد تهران شمال 2:
283
دانشكده الهيات و معارف اسلامى
مشهد 255،178:2
دانشكده پزشكى 248،243:2،
286،262
دانشكده پزشكى پاريس 50:4
دانشكده پزشكى تهران 72:2،
252
دانشكده پزشكى مشهد 220:2،
286،280،262،245
دانشكده حقوق دانشگاه تهران 2:
282؛484:4
دانشكده رياضى صنعتى شريف 2:
269
دانشكده علوم تهران 280:2
دانشكده علوم دانشگاه فردوسى
مشهد 231:2
دانشكده علوم رياضى دانشگاه
مشهد 489:4
دانشكده علوم معقول و منقول 2:
135
دانشكده كشاورزى 262:2
دانشكده معقول و منقول مشهد 2:
248،148،57
دانشكده ى شيعه كالج 143:4
دانشكدۀ پزشكى مشهد 249:2
دانشگاه آنكارا 290:2
دانشگاه اسلامى عليگره هند 2:
239
دانشگاه الازهر 178:2
دانشگاه پاريس 245،243:2؛3:
141
دانشگاه پهلوى 293:4
دانشگاه تبريز 68:2
دانشگاه تهران 228،178،68:2،
259،249،247،232،230،
290،277؛142،138:3؛
439،54،17:4
دانشگاه دور هام انگلستان 2:
274
دانشگاه ساسكس انگلستان 2:
ص:145
283
دانشگاه سوربن پاريس 258:2،
259
دانشگاه شهيد چمران اهواز 2:
269
دانشگاه علوم پزشكى مشهد 2:
261،246
دانشگاه فاروق اول 135:2
دانشگاه فردوسى مشهد 167:2،
273،249،237،232،177،
291،289،277،275،274،
297،292
دانشگاه كاليفرنيا 229:2
دانشگاه كانادا 229:2
دانشگاه كشمير 239:2
دانشگاه كمبريج 146،19:4
دانشگاه لندن 239:2؛141:3
دانشگاه مشهد 133،71،68:2،
298،286،262،243،225
دانشگاه مك گيل 229:2
دانشگاه ملى استراليا 239:2
دانشگاه ملى ايران 222:2
دانشگاه منچستر انگلستان 274:2
دانشگاه مونپليه 50:4
دانشگاه واشنگتن 222:2
دانشگاه ويسكانسين نايل 138:3
دانشگاه هاروارد 142،141:3
داورزن 61:4
دبستان آذربايجان 138:3
دبستان حكمت 488:4
دبستان رضائيه تربت 257:2
دبستان ناهيد بجنورد 294:2
دبيرستان دانش مشهد 246:2
دبيرستان شاه رضاى مشهد 2:
135
دبيرستان«صارميه»276:2
دبيرستان علوى 135:3
دبيرستان فردوسى 222،178:2،
294،248؛488:4
دبيرستان نفت 298:2
دبيرستان هاى تجريش 178:2
دجله 111:4
دجيل 523:1
درالنگ 239:4
درب آستانه 446:4
دربار ايران 164:4
ص:146
دربند 349،256،87،37:4
دربند عليخان 234:2
درخش 302:4
درگز 486،466،312:1؛2:
221،199،181؛154:4،
492،482،373،167
درمانگاه فاطميه 409:4
دروازه«على آمويه»452:4
دروازه قراگول 460:4
دروازه مشهد 155:4
دروازه مير على آمويه 452:4
دروازه نوغان 374:4
درود 213:2
درون 78،75:4
درون قوچان 76:4
دره گز 110،45:4
درياى خزر 252،55:3؛88:4،
361،349،275
دزفول 237:4
دستجرد 423:1
دشت اوجان 348:4
دشت خاوران 381،373:4
دشتستان 65:4
دشت قبچاق 169:3
دشت گرگان 151،136:4
دشت مغان 168:3؛31:4،
456،453،450،279،112
دكن 255:1؛113:4
دليقان 328:1
دماوند 209:3؛422،256:4
دمشق 327،326،245،157:1،
468
دمياط 245:1
دواوقلى 492:4
دوشان 197:3
دوغ آباد زاوه 74:4
دولاب 341:4
دولت آباد 42:4
دوين شيروان 157:4
دهبار 95:1
دهشك 99:3
دهلى 277،255:1؛74:2؛3:
278؛
دهلى نو 239:2
دهنۀ اجاق 184:1
ديادين 350:4
ص:147
ديار بكر 191:4
ديار ربيعه 237:4
ديزباد 430:1
ديزج 96:1
ديلم 495:4
ديلمستان 121:4
رادكان 158،150،94:4
رامسر 136،135:1
رباط شرف 216:3
رجب آباد 161:3
رديشچوف 431:4
رسالت 342:1
رستمدار 241،192:4
رشت 446،370،105:1؛4:
418،408،278،192،184
رشقى 486:1
رضائيه 452:1
رفسنجان 407:1
رفعت التوليه شهيدى 170:2
رقه 498:4
رم 55:4
رمله 245:1
رواق پايين پاى مبارك 345:4،
347
رود ارس 277:4
رود جيحون 129:4
رودخانه ارس 21:3
رودخانه سند 36:4
رود كارون 489:4
رودهن 422:4
روز ايران 226:2
روس 209،199،198:3؛4:
137،133،132،131،59،
345،339،314،307،169،
354،352،351،349،348،
403،396،394،360،355،
476،475،472،431،408
روسيه 244،242،203،55:3،
252،250،249
روم 354،186:4
رومانى 136:3
رى 258،253،169،54:1؛2:
89؛236،203،202،79:4،
494،275،270
زابل 360:1؛38:3؛313:4
زاوه 262:3؛405:4
ص:148
زاوه تربت حيدريه 134:4
زاهدان 360،359،339:1
زاينده رود 279:4
زلاندنو 136:3
زنجان 325،232،75:1؛2:
282؛202،201،41:3؛4:
185،124،57،56،26،
239،227،207،189
زندان قصر 161:4
زندان قهقهه 239:4
زورآباد 101،95:4
زورآباد جام 103:4
زورآباد مشهد 38:1
زيدآباد 84،83:2
زير كوه 112:1
ژاپن 42:1؛139،136:3
ساخلوى كلات 431:4
سادات شيراز 168:2
سارى 365،278،263:1؛2:
100؛168:3؛343:4
سامرا 137،136،106،79:1،
188،180،179،174،138،
316،315،312،283،252،
455،375،368،352،330،
503،498،490،488
ساوجبلاغ 274:3؛235:4
ساوه 225،91،28:4
سبزوار 127،103،91،44:1،
238،237،217،212،177،
297،294،281،240،239،
503،389،316،315،314،
514،510؛79،45،44:2،
160،159،158،113،80،
255،224؛96،63:3،
197،168،162؛79،61:4،
161،158،150،100،80،
217،207،199،197،166،
282،281،278،270،224،
486،467،465،329،326
سجستان 215:4
سخت سر 135:1
سده 62،61:1؛194:2
سراب 292،289:2
سرابند 111:4
سرجنگل 241:1
سرچشمه 278:4
ص:149
سرچشمۀ تهران 80:1
سرحد كابل 36:4
سرخاب 449:4
سرخس 249:1؛139،136:3،
160؛97،95،67،22:4،
293،169،163،103،101،
364،363،353،340،337،
480،386
سرخه 27:4
سرشور 265:2
سرى نگر 239:2
سعد 346:4
سعدآباد 95:1
سعيدآباد 400:1
سعيدآباد ميان ولايت 54:3
سقاخانه طلايى 467،463:4
سلطانيه 208:2؛41:3؛26:4،
227،189
سلماس 351،58:4
سليمانيه 72:1
سماخى 26:4
سمرقند 69:2؛117،91:4،
498،485،118
سمرقند 84:1
سملقان 406:1
سمنان 459،457،372،165:1؛
117،82:2؛168،47:3،
250،210،209،208،170؛
131،123،116،93،27:4،
217،215،138،137،136،
393،386،380،361،262،
487،486،427
سميرم عليا 117:2
سناباد 160:1؛191،32:3،
285؛499:4
سنگ تجن 349:1
سنگسر 137،136،131:4
سوئيس 280،136:2؛255:3
سواد كوه 341:4
سوران 218:1
سوريه 468،326،259،169:1،
508؛178،149،57:2،
219؛237،18:4
سو سفيد 199:4
سولا 301:1
سويس 59:4
ص:150
سيرجان 83:2
سيس آباد 482:1
سيستان 265،158،57،47:2،
288؛169،39،26:3،
252،250،209؛90،89:4،
177،174،124،101،92،
295،294،289،266،243،
304،303،301،300،298،
312،308،307،306،305،
364،317،315،314،313،
465،439،390
سيسيانف 132:4
سيلاخور 391،376،111:4
سينا 259:1
شابران 87:4
شال 453،435:4
شام 117،63:1؛73:2؛21:3
شامات 222،112:4
شانديز 482،478،218،78:1
شاه آباد 169:1
شاه آباد اصفهان 261:4
شاهان دژ 78:1
شاه جهان آباد هند 109:2
شاه چراغ 271:4
شاه رضا 248:2
شاه رضاى مشهد 178:2
شاهرود 254،253،111،38:1،
479،423،257؛79،47:2؛
250،209:3؛166،74:4،
487،427
شبستان گوهر شاد 297:1
شبستان نهاوندى 491:1
شبستر 123:1
شبه قاره هند 176:2
شروان 273:3؛208،87:4،
266،236،235،222،213،
415،411،267
شروان(شماخى)367:4
شريف آباد 211:3
شفت 418:4
شقا 234:2
شكى 349:4
شلوك 128:4
شماخى 222:3
شمس آباد 186:1
شميرانات 47:1
ص:151
شوراب 467:4
شوراب گوارشك 223:3
شوروى 384،358،84:1؛2:
227،175،69؛47:3،
136؛291،52:4
شوش 489:4
شوشتر 409،408،133:1،
410؛214،202،189:4،
237
شوقان 314:1
شوكت آباد 294:4
شهر بابك 87:3
شهر زور 214،138،32:4
شهرستانك 59:4
شهر نو 94:4
شيراز 99،83،60،59،42:1،
266،265،255،190،189،
393،270،269،268،267،
520؛98،96،57،23:2،
138،122،117،100،99،
299،201،199؛22:3،
195،162،155،154،80،
218،217،208،206،203،
224،223،222،221؛4:
64،43،40،35،30،29،
106،105،91،72،71،
261،255،254،184،108،
343،341،328،281،280،
448،440،416،365،362،
489،484،468،453
شيروان 398:1؛39،38:2؛4:
153،151،150،79،37،
165،164،158،155،154،
221،205،182،167،166،
407،265،256؛367:4
شيش بيدآباد 364:1
صاين قلعه 339:4
صحن انقلاب(عتيق)485:4
صحن جديد 478:4
صحن جمهورى اسلامى 493:4
صحن عتيق 424،410،54:4،
484
صحن كهنه حضرت رضا 467:4
صحن نو حرم رضوى 463:4،
467
صد خرو 63:3
ص:152
صفه شاه طهماسبى 269،95:4
صفى آباد 158:4
صوبه دكن 470:4
صور 468،245:1
صوفيان 147:4
صوفى پوره 152:1
صيدآباد 340:4
صيدا 287،286:1
طالب آباد 137،136،131:4
طالش 349:4
طالقان 444:1
طبرستان 66:4
طبس 476،360،283،153:1،
506،477؛297:2؛3:
185؛225،43،42،35:4،
368،353،306،298،287،
411،370
طبس گيلكى 369:4
طرابلس 245:1
طرشت رى 212:4
طرق 425:1
طرقبه 483:1؛55:2
طسوج 97،96:1
طنجه 496:4
طوس 246،218،160:1؛2:
121،57؛265،214:3،
272؛499:4
طهران 64:3
عادلجواز 350،223،71:4
عباس آباد 148،123:3
عبدل آباد 89:3
عثمانى 248،244:3؛37:3،
252؛59:4
عراق 108،106،86،65،58:1،
156،148،137،136،117،
189،178،175،169،166،
207،204،201،200،195،
249،242،223،214،209،
270،269،268،259،251،
367،358،345،332،312،
443،409،402،380،375،
508،468،464،455،454،
523،510؛99،63،57:2،
164،149،146،139،108،
231،219،178؛178:3؛
90،80،52،40،38،25:4،
ص:153
145،144،120،116،91،
377،358،296،205،185،
473،427،423،389،379،
498،489
عراق عجم 144:2؛222:4
عراق عرب 83،82:4
عربستان 508،169:1؛131:2،
178،149؛338:4
عشرت آباد 89:3
عشق آباد 71:1؛170:2؛46:3،
47؛363:4
عشق آباد فريمان 267:3
علاء الدوله 90:4
على آباد 246:3؛409،170:4،
471
عليشكر 374،47:4
على گره هند 240:2
عمارت مسعوديه 395:4
عمان 455:1؛29:4
عنبران 55:2
عيناثاى 309:1
غازيه 468:1
غرجستان 267،263،84:4
غزنه 121:2
غزنين 246:4
غور 241:1
فارس 265:1؛138،95:2،
199؛153،146،92:3،
195،157،156،155،154،
223،221،218،217،215،
249،247؛47،38،30:4،
177،146،111،105،90،
294،278،277،207،203،
363،362،359،322،316،
394،393،389،379،365،
450،449،448،410،400،
484،473،471،469
فاروج 392،310:1؛156:4
فاس 496:4
فرات 498،183:4
فرانسه 375،221:1؛38:2،
245،243،236،200،178،
257،253،248،247،246،
277،276،261،260،258،
298،286؛88،73،70:3،
247،244،142،91؛18:4،
ص:154
396،295،59،51،50،23،
477
فراه 174:2؛266،193:4،
460،458،457،436
فراهان 188:3
فرح 365:1
فرح آباد 420:4
فردوس 413،386،137:1،
477،476؛93،92،78:2؛
184:3؛484،297،287:4
فرنگ 252،250،249،153:3
فروغ(هفتم تير)248:2
فريدن اصفهان 106:2
فريمان 483،249،248:1؛3:
144،28،27،11؛140:4،
161
فلسطين 227:2
فومن 418:4
فيروزكوه 209:3؛361،192:4
فيضيه قم 292:4
قارلق 314:1
قاره آسيا 223:3
قاره هند 239:2
قارى قلعه 362،361:4
قاقرمان 273:3
قاهره 472،245:1؛241:2
قاين 320،319،318،285:1،
477،331؛222،177:2؛
297،296،217،206:4،
304،302،301،299،298،
313،310،307،306،305،
456،370،317
قاينات 319،112:1؛178:2؛
259،26:3؛288،177:4،
299،298،297،295،294،
307،306،305،303،302،
314،313،312،311،310،
386،316،315
قبرستان قتلگاه 43:3
قبه 349:4
قراباغ 223:3؛132،106:4،
349،239،234،222،205،
457،369،368
قراجه داغ 384،328:4
قرامان 237:4
قره باغ 38:4
ص:155
قريه تركمان چاى 352:4
قريه رضائيه 432:4
قزاق 37:4
قزاقى 40:2
قزل قلعه 469:1؛256،149:2
قزوين 105،66،65،64،40:1،
232،228،227،151،116،
347،335،334،333،332،
446،445،444؛38،32:2،
187،96،89،77،58،52،
212،197،196،192،189؛
162،152،98،97،33:3،
168،166،165،164،163،
274،250،247،246،231؛
67،64،35،32،28،16:4،
84،83،82،79،74،73،
171،146،123،114،107،
183،181،180،174،172،
196،195،188،187،185،
210،205،200،198،197،
218،217،216،215،214،
227،226،225،223،219،
243،241،239،233،232،
252،249،248،245،244،
259،258،257،255،253،
276،274،269،266،260،
285،284،283،282،279،
412،344،341،340،333،
428،421،419،418،416،
471،448،446،443،442،
479،472
قسطنطنيه 43:2
قصر 149:2
قطبيه 188:1
قفقاز 38:2؛247،243:3؛4:
403،348،147،79،31
قلاع شميل 453:4
قلعه«آق اغلان»431:4
قلعه آق خال 392:4
قلعه احمدنگر 113:4
قلعه اختيار الدّين 201:4
قلعه اردبيل 431،324:4
قلعه استاو 71:4
قلعه الموت 238:4
قلعه اميرآباد 353:4
قلعه اندخود 128:4
ص:156
قلعه باغ 449:4
قلعه بلخ 130:4
قلعه بن فهل 175:4
قلعه تربت 80:4
قلعه چهريق 336:4
قلعه خضر بيگ 406:4
قلعه دم دم 24:3؛175،68:4
قلعه«دمورقاپو»343:4
قلعه دولت آباد 95:4
قلعه زورآباد 95:4
قلعه سفيد 237:4
قلعه شال 454:4
قلعه شكى 250:4
قلعه شكيبان 381:4
قلعه شلدوگ 112:4
قلعه شماخى 449،147:4
قلعه ضحاك 35:4
قلعه عماد 186:2؛92،90:4
قلعه عنبران 162:4
قلعه غوريان 181،99،94:4
قلعه فورگ 386:4
قلعه فيروزه 257:4
قلعه قارص 367:4
قلعه قاريناق 147،146:4
قلعه قلاپور 28:4
قلعه قوچان 134:4
قلعه قهقهه 164:3؛218:4،
267،250،237،227،225،
426،268
قلعه كلات 431،38:4
قلعه كندرك 38:3
قلعه«كنگ يا خنج»449:4
قلعه گنجه 112:4
قلعه لرى 184:4
قلعه محراب خان 374:4
قلعه نارين 87:4
قلعه هرات 402:4
قلعۀ ويرانى 207:1
قلهك دوره 178:2
قم 92،59،47،41،40،39:1،
115،114،110،97،96،
145،143،142،133،124،
168،165،163،148،146،
234،197،190،175،169،
300،285،277،268،242،
362،358،352،325،302،
ص:157
386،385،382،381،363،
413،402،400،395،387،
469،457،446،445،425،
506،496،491،484،483،
519،507؛100،32:2،
228،225،212،161،154،
240؛123،94،82:3،
284،213،184،183،170؛
91،82،61،28،27،26:4،
219،205،193،192،189،
283،270،244،237،221،
435،413،412،410
قندهار 436،228:1؛44،43:2،
130؛171،97،36:3،
173،172؛41،36،35:4،
77،76،75،72،49،48،
171،163،135،100،78،
193،187،178،177،176،
229،228،218،204،200،
264،249،248،247،246،
374،364،273،266،265،
408،407،387،381،375،
454،436،435،434،424،
491،481،480،457
قوچان 203،194،183،177:1،
343،342،341،340،262،
466،435،398،377،376؛
254،155،132،79،39:2،
286؛169،89،47،46:3،
259،205،185؛40،24:4،
134،133،91،78،75،
155،153،152،151،149،
160،159،158،157،156،
166،165،164،162،161،
353،170،169،168،167،
492،489،487،452،423،
501
قوطى چاى 94:4
قومس 486:4
قهرمان آباد 168:4
قهستان 120:2؛271:3؛4:
300،150
قهقهه 266،171:4
كابل 436،284:1؛126:2،
175،174،130؛36:3،
68؛193،100،48،35:4،
ص:158
443،387،364،298،246
كاخت 178،176:4
كاخ سعدآباد 294،228،53:4
كاخ عالى قاپو 337:4
كاخك 413:1
كاخك گناباد 261:3
كاخ مرمر 292:4
كارتيل 178:4
كارخانه قند چناران 293:4
كاروانسراى دهنه كليدر 340:4
كاريزك ناگهانى 128:1
كاريز مشهد 122:2
كاشان 454،296،290:1؛2:
157؛217،194،192:3،
284،283؛237،69:4،
298،277،274،270،257،
500،466
كاشمر 516،514،247:1؛2:
199،72،47؛45،44:3،
263،262،256،137،81؛
345،326،207،94،50:4،
485،482
كاظمين 106،58،48،35:1،
375،345،330،280،174،
523،503،443؛62:2؛3:
97؛207:4
كاظميه 174:1
كاغه 213:2
كافر قلعه 401:4
كامبريج 240:2
كانادا 230:2؛20:4
كانال سوئز 259:1؛228:2
كانبرا 239:2
كاهو 19:2
كتابخانه آستان قدس 27:2،
187،166،165،162،137،
253؛60،59،58،54:3،
138،77،76،68؛295:4،
359،358
كتابخانه آيت اللّه مرعشى 142:2
كتابخانه ابراهيم ميرزا 96:2؛4:
219
كتابخانه احمد شاه پادشاه دهلى 2:
153
كتابخانه اسماعيل ميرزا 96:2
كتابخانه المهدى 140:4
ص:159
كتابخانه بايسنقر ميرزا 196:2
كتابخانه بهرام ميرزا صفوى 2:
184
كتابخانه تهران 116:2
كتابخانه خان خانان 159:2
كتابخانه«خان خانان»188:2
كتابخانه خزينه اوقاف استانبول 2:
208،204،187،180،128،
212
كتابخانه دانشكده ادبيات 135:2
كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم
انسانى 136:2
كتابخانه دانشگاه مشهد 69:2
كتابخانه سپهسالار 27:2
كتابخانه سلطان ابراهيم ميرزا
صفوى 196:2
كتابخانه سلطنتى تهران 50:2،
212،208،207،205
كتابخانه شاهزاده ابو الفتح سلطان
ابراهيم ميرزاى صفوى 128:2
كتابخانه شاه طهماسب 207:2
كتابخانه عمومى شهر قم 228:2
كتابخانه عمومى فرهنگ و هنر
مشهد 93،92:3
كتابخانه فرهنگ و هنر اصفهان 4:
399
كتابخانه«فياض»136:2
كتابخانه كاخ گلستان 86،85:2
كتابخانه مجلس 168:2
كتابخانه مجلس شوراى اسلامى
207،203،166،61:2
كتابخانه مركزى آستان قدس
رضوى 284:2
كتابخانه مركزى دانشگاه تهران 2:
213
كتابخانه ملى پاريس 87،69:2
كتابخانه ملى ملك 166،85:2
كتابخانه موزه بريتانيا 69:2
كتابخانه وزيرى يزد 94:2
كتابخانه وقت آستان قدس رضوى
425:4
كتابخانه و موزه ملك 260:3
كتابخانۀ ملك 269:3
كجور 351،350،349:1؛4:
342،123،121،119
كدكن 354:1؛416:4
ص:160
كراچى 87:2؛144:4
كربلا 76،43،39،38،35:1،
124،118،109،80،79،
189،178،155،129،128،
250،249،212،204،191،
284،278،260،258،257،
368،338،337،298،285،
402،398،380،371،369،
482،478،440،431،422،
514،510،504،503،498،
523؛182،164،99،90:2؛
243،97،62:3؛111:4،
490،430،185،112
كرج 339:1؛274:3؛289:4
كرخ 174:1
كردستان 89:3؛237،207:4،
366،350،339،285،241،
394،390
كردكوى 115:1
كرك نوح 63:1
كركوك 169:3
كرمان 418،85:1؛83،75:2،
199،93،92؛87،22:3،
284،185،157،137؛4:
174،171،96،38،30،
179،178،177،176،175،
379،362،353،303،273،
453،408،382
كرمانشاه 200،168،81:1،
503،356،326؛102:2؛
287،209،171،52:3؛4:
137،120،112،111،26،
394،390،356،277،274
كرهر 285:4
كزاز 329،285:4
كسگر 421:4
كشف ميان ولايت 54:3
كشمير 435:1؛109:2؛47:4،
471،470
كشيك خانه 463:4
كلات 480،466،312:1؛3:
148،40،39؛133،124:4،
169
كلات نادرى 170،82:2؛4:
363
كلاته اكبريه 310:4
ص:161
كلاته ميان 157:4
كلاردشت 121،120،119:4
كلارستاق 123:4
كلباد 340:4
كلكته 456،455،277:1؛2:
234
كلن 170:2
كليدر سبزوار 340:4
كماليه 142:3
كمره 209:3
كنتور 142:4
كنگ 455:4
كنه بيست 136:3
كوچصفهان 418:4
كورنه 349:4
كوسويه 287،172:4
كوشك تاريخى سلامه 409:4
كوفه 475،80:1
كوه بيگى 111:4
كوه پايه 514،419:1
كوهپايه مشهد 93،19:2
كوه ترال 152:1
كوهستان 365،364،265:1،
519
كوه سرخ 100:4
كوه سنگى 116:3
كوه گيلويه 203:4
كويته 316:1
كوير لوت 314:4
كهگيلويه 221:3؛450،448:4
گازرگاه 274:3
گجرات 470:4
گرجستان 140:1؛77:2؛32:3،
243،221،36؛68،13:4،
236،231،215،178،176،
274،267،266،265،256،
411،373،372،367،284
گرگان 365:1؛121،99:2؛3:
203،150،149؛138:4،
499،381،362،340،262
گرماب 114:1
گرمارود 444:1
گرمرود 51:3
گرمۀ بجنورد 272:1
گروس 432،431:4
گزنفن 137:2
ص:162
گلاب دره شميران 260:3
گلپايگان 368،367:1؛152:3؛
394،325:4
گلچين 167:2
گلستان 506:1
گلستانه 369:1
گل شهر 35:1
گناباد 476،429،329،328:1،
477؛99،45:2؛26:3،
184؛452،303،97:4،
485،482
گنبد 406:1
گنبد الله وردى خان 146:4
گنبد امير عليشير نوايى 85:4،
414
گنبد حاتم خانى 339:4
گنبد ملك غياث الدّين 126:2
گنبد مير ولى بيگ 108:4
گنبدى به نام«توحيدخانه»4:
279
گنجه 222:3؛348،132:4،
457،374،368،349
گوتنگن آلمان 260:2
گورگاه قتلگاه 500:4
گوگجه ييلاق 456:4
گيلان 510،445،370:1؛2:
126،58؛249:3؛56:4،
205،187،184،121،81،
256،243،241،240،239،
417،416،371،343،340،
495،421،419
گيلان 24:4
لار 223،222:3؛241:4
لاريجان 342،67:4
لاو 117:2
لاهور 244:1؛123،53:2
لاهيجان 446:1؛418،278:4،
420
لاينز 217:2
لبنان 169،166،157،115:1،
468،326،286،278؛2:
227،57
لرستان 47:1؛152،52:3؛4:
320،319،277،207،111،
394،356،339،325
لكهنو 277،276،275:1؛4:
ص:163
159،145،143
لندن 147:1؛283،274:2؛3:
248،244،145؛145:4،
474،395،307
لنگر خواجه خضر 195:2
لنينگراد 69:2
لولى 130:4
مارسى 23:4
مازندران 263،142،110:1،
372،371،364،349،278،
510،458؛100،48:2،
199،173،121؛40:3،
273،246،170،168،41؛
92،91،90،68،66:4،
243،192،151،146،120،
257،256،254،253،244،
294،276،275،268،258،
344،342،341،339،325،
416،393،373،371،347،
442،421،420،419،418،
473،471،448،446،444،
485
ماسوله 418:4
ماكو 265:2؛350:4
ماوراءالنهر 220:1؛النهر 76:4،
130،115،112،89،88،
372،263،262،257،194،
498،485،459،450
ماه شهر 489:4
مايوان 340:1
مثقب 499:4
مجارستان 59:4
مجله دانشكده پزشكى مشهد 2:
262
مجموعه گنج على خان 175:4
محاصره قوچان 94:4
محلات 394:4
محل شاه مردان 130:4
محله در دشت 320:4
محله سراب مشهد 29:3
محله سرشور 266:2
محله كليار اصفهان 234:4
محله نوغان 265:2؛164:4
محمدآباد 89:3؛406:4
محمديه 157:4
محمودآباد 142،138،94:4،
ص:164
415،145
محولات 263،262:3
مدارس ثروت 142:3
مدارس كمال 140:3
مدرسه آخوند خراسانى 267:1،
285
مدرسه آليانس 221:1؛69:4
مدرسه آمريكايى 115:2
مدرسه ابدال خان 234،114:1،
493،343
مدرسه اسحاقيه 92:1
مدرسه الواعظين 143:4
مدرسه امام حسن عسكرى(ع)1:
50
مدرسه امام حسن مجتبى 247:1
مدرسه امام صادق(ع)41:1،
473،339،297،259
مدرسه باب العراق 282:1
مدرسه باغ رضوان 316:1
مدرسه باقريه 390،134،93:1،
493
مدرسه بالاسر 461،213:1،
493
مدرسه برهانيه 169:1
مدرسه پايين پا 287:1
مدرسه پريزاد 493،442،428:1
مدرسه پيام انقلاب 268:2
مدرسه تربيت 70:3
مدرسه جعفريه 258،242:1
مدرسه جعفريّه قائن 285:1
مدرسه چهار باغ 67:1
مدرسه حاج حسن 493،155:1؛
47:3
مدرسه«حاج ملاّ ابراهيم»301:1
مدرسه حجت 163:1
مدرسه حسن يوسف مكى 286:1
مدرسه حكيم 190:1
مدرسه خان 386:1
مدرسه خان بزرگ يزد 142:2
مدرسه خان شيراز 189:1
مدرسه خيراتخان 72،69:1،
457،403،384،367،355
مدرسه دار الفنون 50:4
مدرسه دار الفنون امير كبير 251:2
مدرسه دانش 221:1
مدرسه دو درب 426،186:1،
ص:165
501،493،434
مدرسه دوست عليخان
معيّر الممالك 108:1
مدرسه رحيميه 221:1؛56:2
مدرسه رضوان 493:1
مدرسه سادات حسينى 126:4
مدرسه سپهسالار 68:1؛250:3؛
477:4
مدرسه سعادت 488:4
مدرسه سلطانى 405:1
مدرسه سليمان خان 307،93:1،
515،493؛500:4
مدرسه سليميه 39:1
مدرسه سميعيه 390:1
مدرسه سيّد محمّد كاظم يزدى 1:
328،321
مدرسه«شوكتيه»288:2؛4:
289،288
مدرسه شهيد هاشمى نژاد چكنه 2:
268
مدرسه شيخ عبد الحسين 68:1
مدرسه صادقيه هرات 144:1
مدرسه صالحيه 202،46:1؛4:
331
مدرسه صدر 146،67:1؛173:1
مدرسه صدر تهران 353:1
مدرسه طالبيه 169،146،124:1
مدرسه طب 251:2
مدرسه طباطبايى يزدى 247:1
مدرسه عالى بازرگانى 18:4
مدرسه عالى بهدارى 245:2
مدرسه عالى حسينى 154:1،
473؛126:4
مدرسه عالى سپهسالار 221:1 4:
484
مدرسه عالى طب 264:2
مدرسه عباس قلى خان 478:4
مدرسه علميّۀ ابراهيم 59:1
مدرسه علميّۀ ثامن الائمه(ع)1:
452
مدرسه علميّۀ جواد الائمه(ع)1:
452
مدرسه علميّۀ فردوس 305:1
مدرسه علميّۀ موسى بن جعفر(ع)1:
452،451
مدرسه علميّۀ«ولى عصر عجل اللّه
ص:166
تعالى فرجه»266:1
مدرسه على بن ابى طالب 515:1
مدرسه علينقى ميرزاى 68:1،
525
مدرسه عوضيه 263،262:1،
377
مدرسه غير دولتى تديّن 20:2
مدرسه فاضلخان 82،69:1،
367،335،315،306،257،
518،517،486،431،428؛
255:2
مدرسه فيضيّه 414،386،39:1؛
292:4
مدرسه قبر مير 220:1
مدرسه قدمگاه 206:2
مدرسه قلعه 111:1
مدرسه قوام 39:1
مدرسه كجورى 352:1
مدرسه لرزاده 169:1
مدرسه محمديه 317،316:1
مدرسه محموديۀ فاروج 80:1،
341
مدرسه مروى تهران 275،146:1،
426
مدرسه مستشار 421:1؛467:4
مدرسه مستشارى 463:4
مدرسه مشيريه 249:3
مدرسه مصلّى 346:1
مدرسه مظفرى 67:1
مدرسه معرفت 67:1
مدرسه معصوميه 26:3
مدرسه«ملى»241:2
مدرسه منتظريه 469:1
مدرسه موسوى نژاد 515،305:1
مدرسه مولى عبد اللّه شوشترى 1:
390
مدرسه مهديّه 135:1
مدرسه ميرزا جعفر 156،46:1،
271،262،202،159،158،
376،323،305،302،290،
423،420،412،390،377،
498،493،483؛266:3؛
484:4
مدرسه ميلانى 473:1
مدرسه نصريه 205:2
مدرسه نظام شوكتيه 313:4
ص:167
مدرسه نو 41:2
مدرسه نواب 69،67،66،38:1،
227،231،202،161،70،
335،328،314،273،272،
424،406،395،386،385،
493،481،457،426؛4:
331
مدرسه هاى«اخلاصيه»208:2
مدرسه هاى ميرزا صالح 140:3
مدرسه هنديه كربلا 259:1
مدرسۀ آية اللّه خويى 323:1
مدرسۀ حاج حسن 82:1
مدرسۀ سيد نصر الدّين 148:3
مدرسۀ عالى حسينى 271:3
مدرسۀ عباسقلى خان 493،37:1
مدرسۀ علميۀ بعثت 412،305:1،
515
مدينه 209،83،35،33،32:1،
467،457،296؛21:3؛4:
496،423،270،125
مراد 331:4
مراغه 265:2؛27:4
مرزن آباد 120:4
مرند 237:4
مرو 282:1؛214،213:3،
273،216؛87،66،37:4،
235،163،154،101،100،
368،363،337،330،263،
389،374،373،372،371،
440،438،437،403،402،
460،457،456،447،446،
485،480
مزار خواجه مودود چشتى 126:2
مزار شاهزاده حسين 185:4
مزار شريف 130:4
مزر دشت 445:1
مزرعه انابد 157:3
مزرعه بخوكوب 87:3
مزرعه پرونيك 87:3
مزرعه جالنگ 87:3
مزرعه جعفرآباد 263:3
مزرعه چالاكى 89:3
مزرعه دولت آباد 89:3
مزرعه رفيقان ارداك مشهد 3:
223
مزرعه زمان آباد 467:4
ص:168
مزرعه سرپازه 87:3
مزرعه سيدآباد 89:3
مزرعه ضياء الدّين 331:4
مزرعه قاسم آباد 89:3
مزرعه قراجوى 89:3
مزرعه قهرمان آباد 157:4
مزرعه قيطانى 89:3
مزرعه كاريز سفيد 467:4
مزرعه گاو حصار 89:3
مزرعه گلشاد 415:1
مزرعه لاى كو 87:3
مزرعه محراب خان 374:4
مزرعه نصرت آباد 89:3
مزرعه نمدان تبادكان 223:3
مزرعه نمونه 136:3
مزرعه همت آباد تربت حيدريه 3:
263
مزرعه هى هى 89:3
مزرك 444:1
مزينان 179:1؛255:2
مسجد آشتيانى ها 47:1
مسجد آقا احمد شيراز 59:1
مسجد آنو 93:4
مسجد آية اللّه حاج محمّد
جعفرآباده اى 364:1
مسجد اعظم تهران 443:1
مسجد الزهراء 300:1
مسجد النبى 34:1
مسجد امام حسن عسكرى 387:1
مسجد امام حسن مجتبى 194:3
مسجد امام حسين(ع)64:1
مسجد امام رضا 202:4
مسجد امام محمّدآباد 452:1
مسجد امام هادى جنب
آپارتمانهاى آستان قدس 1:
452
مسجد امامى 314:1
مسجد امين مشهد 263:1
مسجد انقلاب 314:1
مسجد بازار بغداد 443:1
مسجد بالا خيابان 254:1
مسجد بالاسر 214،131:1،
378؛340:4
مسجد بكرآباد 126:2
مسجد پاچنار 377:1
مسجد پاك ولايت 126:2
ص:169
مسجد پشت سر حرم امام رضا(ع)
205:1؛379:4
مسجد پشت سر مرقد امام هشتم(ع)
214:1
مسجد پنجه على قزوين 270:4
مسجد پيرزن 341:1
مسجد تكيه 364:1
مسجد جامع اصفهان 212:2
مسجد جامع امام خمينى قدس
سره 97:1
مسجد جامع دامغان 187:1
مسجد جامع صادقيه 144:1
مسجد جامع گوهرشاد 33:2
مسجد جامع لشكرگاه 126:2
مسجد جامع هرات 125:2
مسجد جامع يعقوب 126:2
مسجد جديد عباسى 33:2
مسجد جعفرى 493:4
مسجد جعفرى ها 347:1
مسجد جفائى 505:1
مسجد حاج سيّد عزيز اللّه 274:1
مسجد حاج شيخ على اكبر 92:1
مسجد حارثيه 443:1
مسجد حضرت ابو الفضل 452:1،
453
مسجد حورى 80:1
مسجد حيدريها 95:1
مسجد خضراء 503:1
مسجد خياطها 364:1
مسجد دفتر تبليغات اسلامى 1:
386
مسجد رياض 226،214:1؛4:
405
مسجد زنانه 481،392:4
مسجد سكندر خان 126:2
مسجد سلام 364:1
مسجد سليمان 252:2
مسجد سهله 380،83،56:1
مسجد شاه 93:4
مسجد شاهى 143:1
مسجد صاحب آباد 270:4
مسجد صديقى ها 177:1
مسجد عطارها 39:1
مسجد على اكبريها 333:1
مسجد فاطمة الزهراء 452:1
مسجد فرش فروشها(حوض چهل
ص:170
پايه)298:1
مسجد فيل 471،425،424:1،
520
مسجد قائم 164:1
مسجد قلهك 430:1
مسجد كلّه 369:1
مسجد كوچه حمام گلشن 368:1
مسجد كوچه گندم آباد 108:1
مسجد كوفه 83،56:1
مسجد گوهر شاد 72،43،39:1،
129،125،108،106،104،
198،180،187،178،132،
254،252،249،240،214،
329،304،302،299،278،
367،362،359،345،341،
456،453،451،422،396،
483،477،461،459،457،
511،503،500،493،491،
518؛125،107،81:2،
242،126؛365،165:4،
484
مسجد مجد الدوله 55،53،52:1،
169،57
مسجد محراب خان 486،398:1،
487؛374،365:4
مسجد محموديه 167:1
مسجد مرويها 333:1
مسجد ملاّ حيدر 293،210:1،
323
مسجد ملا هاشم 397،174:1؛
331:4
مسجد موسى بن جعفر 452:1
مسجد نايب 331:4
مسجد هامبورگ آلمان 126:2
مسجد هفتاد و دو تن 93:4
مسجد همّتى 452:1
مسجد هندى 504:1
مسقط 47:4
مسكو 69:2؛73:3؛23،20:4
مشغرى 157:1
مشهد 42،39،38،37،35:1،
57،49،47،46،45،43،
63،62،61،60،59،58،
69،68،67،66،65،64،
78،77،76،73،71،70،
84،83،82،81،80،79،
ص:171
90،89،88،87،86،85،
97،96،95،94،93،92،
103،102،101،100،99،
109،108،107،106،104،
114،113،112،111،110،
119،118،117،116،115،
125،124،123،122،120،
130،129،128،127،126،
137،136،135،133،131،
144،142،140،139،138،
150،148،147،146،145،
157،156،155،153،151،
163،162،161،160،159،
168،167،166،165،164،
175،174،172،170،169،
180،179،178،177،176،
185،184،183،182،181،
191،190،188،187،186،
198،197،195،194،192،
203،202،201،200،199،
209،208،207،205،204،
214،213،212،211،210،
219،218،217،216،215،
226،225،223،221،220،
232،231،230،228،227،
239،238،237،234،233،
244،243،242،241،240،
251،250،248،247،245،
257،255،254،253،252،
262،261،260،259،258،
269،268،266،265،263،
274،273،272،271،270،
281،280،278،277،275،
289،288،287،286،284،
294،293،292،291،290،
299،298،297،296،295،
304،303،302،301،300،
309،308،307،306،305،
315،314،313،312،310،
327،325،320،319،316،
332،331،330،329،328،
338،337،336،334،333،
343،342،341،340،339،
348،347،346،345،344،
357،356،355،354،352،
362،361،360،359،358،
ص:172
367،366،365،364،363،
374،372،370،369،368،
381،380،378،377،375،
453،449،440،436،382،
523،481،473،459؛2:
26،25،23،22،21،20،
34،32،31،29،28،27،
40،39،38،37،36،35،
46،45،44،43،42،41،
53،51،50،49،48،47،
59،58،57،56،55،54،
67،65،64،63،62،60،
80،76،75،74،72،68،
90،89،86،83،82،81،
104،103،99،97،96،95،
113،112،109،106،105،
120،119،118،117،116،
127،126،124،122،121،
134،132،130،129،128،
139،138،137،136،135،
145،144،143،142،141،
152،149،148،147،146،
160،159،157،155،154،
166،164،163،162،161،
178،176،173،170،169،
183،182،181،180،179،
188،187،186،185،184،
193،192،191،190،189،
198،197،196،195،194،
206،203،202،200،199،
212،211،209،208،207،
220،219،218،217،213،
228،224،223،222،221،
235،234،233،232،231،
242،241،240،237،236،
249،248،247،244،243،
256،255،254،252،251،
266،265،263،262،260،
281،280،278،273،268،
291،288،286،285،284،
299،298،297،294؛3:
21،19،18،17،16،15،
31،30،28،27،26،24،
39،38،37،36،34،32،
49،47،46،45،41،40،
62،61،58،54،53،50،
ص:173
68،67،66،65،64،63،
85،82،81،76،74،70،
94،93،92،91،90،89،
104،99،98،97،96،95،
112،110،109،107،106،
120،119،117،116،115،
126،125،123،122،121،
135،134،132،129،127،
148،147،145،138،137،
159،157،156،150،149،
168،167،165،162،160،
176،175،173،171،169،
184،183،180،179،178،
194،193،191،190،189،
200،199،198،196،195،
210،207،206،205،204،
220،218،214،213،211،
232،231،226،223،222،
239،236،235،234،233،
259،258،257،250،245،
265،264،263،262،260،
274،272،270،269،267،
281،280،278،277،275،
287،286،285،284؛4:
18،17،16،15،14،13،
28،24،23،22،21،20،
37،36،34،33،31،29،
44،43،41،40،39،38،
54،50،49،48،47،46،
65،62،61،60،57،56،
75،74،72،70،68،67،
88،87،86،85،80،78،
98،96،94،93،91،89،
113،108،103،102،101،
126،123،121،118،114،
141،138،135،133،131،
152،151،150،148،145،
159،158،156،154،153،
166،164،163،162،161،
177،173،172،170،167،
194،190،186،185،181،
202،201،199،198،197،
209،208،206،205،204،
217،216،215،213،212،
238،234،232،220،219،
247،246،245،242،239،
ص:174
258،253،251،249،248،
266،263،262،260،259،
276،275،271،270،269،
286،283،282،281،279،
295،293،292،288،287،
309،303،301،299،296،
319،318،317،315،312،
329،326،322،321،320،
335،334،332،331،330،
345،339،338،337،336،
364،359،358،354،346،
374،373،372،371،368،
379،378،377،376،375،
386،385،382،381،380،
402،401،397،392،388،
408،406،405،404،403،
416،414،413،410،409،
426،424،422،419،417،
434،430،429،428،427،
439،438،437،436،435،
446،444،443،442،440،
455،452،451،448،447،
461،459،458،457،456،
470،467،465،463،462،
479،478،475،474،472،
486،485،484،483،481،
491،490،489،488،487،
501،500،493
مصر 259،231،117،51:1،
282؛178،135:2؛21:3؛
496،237،15:4
مصلى 116:1
معين التوليه 487:4
مغان 133:4
مقبره آية اللّه خالصى 312:1
مقبره پير پالان دوز 252،180:1؛
501:4
مقبره جدش شيخ صفى الدّين 4:
271
مقبره حافظ 93:4
مقبره سلطان محمد عابد در گناباد
271:4
مقبره شيخ بهاء الدّين محمّد عاملى
296:1
مقبره شيروانى 290:1
مقبره عادل شاه 487:4
ص:175
مقبره كميل 83:1
مقبرۀ سبزوارى 290:1
مكتب حضرت خديجه 452:1
مكران 175:4
مكه 129،127،83،43،35:1،
255،213،209،178،157،
440،415،369،302،290،
510،500،482،457؛2:
145؛128،82،21:3،
248،180؛270،57،22:4،
500،423،414،358
ملازگرد 350:4
ملاير 449،257:1؛329:4،
346
منطقه باب الابواب 88:4
منطقه جام 82:4
منطقه دهق 379:4
منگريل 349:4
مورچه خورت اصفهان 96:2
موريس 402،401:1
موزه امام رضا 492:4
موزه بريتانيا 90:2
موزه هنرهاى تزيينى 86:2
موسى آباد 160:3
موش(شيز)350:4
موصل 169،37:3
مولتان 432:4
مهاباد 29:2
مهديه 148،20:2
مهديّه گرگان 452:1
مهديّه همدان 148:1
مهرجرد 526،61:1
مهمان دوست 110:4
ميامى 30:2؛359،333:4
ميانجام 135:1
ميان ولايت 157:4؛271:4
ميانه 160،17:4
ميبد 61:1
ميدان شهر سبزوار 158:2
ميرزا ابو طالب سمنانى مشير
الاطباء 487:4
ميژه 350:4
ميلان 467:1
ميمنه 371:4
ميناب 453:4
مؤسسه آموزش عالى بيرجند 4:
ص:176
294
مؤسسه آموزش عالى شوكت
الملك 294:4
نائين 392،85:1؛115،114:2؛
344:4
ناحيه جام 452:4
ناحيه گرجستان 250:4
نامن 389:1
نانسى 261:2
نبطيه 468،286:1
نجف 46،43،41،39،35:1،
58،57،54،49،48،47،
80،76،75،65،62،59،
97،92،86،83،82،81،
110،109،108،107،106،
135،133،124،115،111،
146،139،138،137،136،
163،160،155،153،150،
178،176،174،173،166،
191،188،187،183،182،
217،210،208،200،194،
240،237،232،226،223،
249،247،243،242،241،
266،265،262،254،252،
283،278،269،268،267،
302،300،299،297،285،
310،306،305،304،303،
319،316،315،314،312،
331،328،325،322،321،
341،340،338،333،332،
357،352،349،345،342،
368،365،363،361،360،
380،375،374،372،371،
398،392،388،386،383،
416،409،408،407،405،
436،430،429،425،424،
445،443،441،440،438،
467،461،459،454،453،
486،482،481،479،476،
498،497،493،490،489،
523،504،503؛62،40:2،
223،161؛121،97:3،
286،277،184؛111:4،
500،379،271،187،183
نخجوان 162،32:3؛132:4،
348،175،147،146،133،
ص:177
412
نردين 209:3
نساء 381،33:4
نسكن 325:4
نصرآباد 60:2
نطنز 206:4
نقاره خانه 106:1
نوخندان 492:4
نوده گناباد 347:1
نور 349:1؛342:4
نور مازندران 437:4
نوشهر 350،349:1
نوقان 35:1؛121:2؛285:3،
287؛374:4
نو گنبد 507:1
نهاوند 493،491،489:1؛3:
152،52
نهبندان 300،299:4
نهرآباد 123:3
نيشابور 287،71،70،69:1،
503،430،378؛57،52:2،
262،254،208،164،79،
268؛221،216،197:3،
271؛150،122،43:4،
172،162،161،158،157،
326،208،207،198،193،
346،345،335،333،329،
428،417،416،404،373،
467،459،458،440
نيمروز 243:4
نيويورك 295:4
وان 267،223،222:4
ورامين 152:3؛80،79:4،
341
ورك 444:1
وسعت آباد 145:2
وكيل آباد 261:3
ولايت ارومى 68:4
ولايت زاوه 422:4
ولايت شروان 368:4
ويدهند 213:3
وين 301:1
هاشم آباد 483:1
هرات 145،144،116،78:1،
522،216،180؛51،35:2،
104،89،87،86،81،60،
ص:178
128،127،126،124،121،
175،174،173،145،139،
196،190،185،184،183،
252،212،211،209،208؛
57،55،39،37،22،21:3،
248،226،222،172،171،
281؛39،36،32،29:4،
74،66،49،48،46،44،
89،86،85،84،83،80،
99،96،94،93،91،90،
110،108،107،102،101،
128،123،122،119،112،
154،138،135،134،133،
172،171،164،163،158،
187،183،181،180،173،
196،195،194،193،190،
205،204،200،199،198،
224،223،217،215،206،
248،240،235،229،225،
261،259،258،254،250،
275،267،266،263،262،
288،287،278،277،276،
307،301،299،298،296،
338،335،333،332،329،
370،364،362،361،353،
384،383،381،375،371،
391،388،387،386،385،
414،410،405،401،392،
452،450،449،435،422،
480،462،458،456،453،
500،491،481
هريوند 318:4
هزار جريب 98:3؛256:4
هزاره 381:4
همدان 147،85،49،48:1،
523،507،148؛89،26:2،
108،102؛195،152:3،
287؛223،207،37،16:4،
394،277،242،240،237،
448
هند 175،153،152،99،97:1،
263،255،231،212،200،
453،366،289،276،275،
455،454؛136،37:3،
174،145؛72،36،31:4،
143،118،113،77،76،
ص:179
246،231،186،185،145،
307،281،279،265،247،
432،411،386،384،375،
470،444،435
هندوستان 59،52،38،29:2،
108،103،100،74،60،
145،139،126،124،123،
158،153،152،149،146،
191،188،182،175،168،
283،240،213؛37:3،
240،168،81،68،67،38،
259؛313،146،142:4،
454،434،388
هنگ كنگ 269:2
هويزه 186،182،136،80:3
هيرمند 316:4
يثرب 21:3
يزد 284،150،99،61،37:1،
508،507،503،397،392،
526،525،513،512،510،
528؛115،114،70:2،
273؛167،152،137:3،
185؛139،91،90،75:4،
370،353،338،270،225،
473،394،389،383،382،
501
يزدجرد 213:2
يمن 175:1
يوسف آباد 98:4
يونان 231:1؛244:3
ييلاق لار 204:4
ص:180
1.مظفر الدّين شاه و عبد المجيد ميرزا عين الدوله
2.ميرزا شفيع اعتماد التوليه وزير اول آستان قدس و ميرزا بابا معتمد التوليه مستوفى آستان قدس
3.ميرزا تقى،پسر اعتماد التوليه و ميرزا احمد،پسر معتمد التوليه
4.محمد كاظم رضوى ناظر و فرزندش
5.ميرزا عبد الرضا عضد التوليه مهردار خاصه آستانه مقدسه و حاجى ميرزا عبد الحسين نقيب الاشراف سركشيك اول
6.آقا ميرزا رضوى دربان و فرزندش سيد اسماعيل
7.ميرزا مهدى نقيب الممالك و نوه اش
8.سيد حسن عرب،نايب التوليه و پسرانش
9.مؤتمن السلطنة،نايب التوليه،شيخ الرئيس و معين التوليه
10.چند تن از صاحب منصبان عالى رتبه آستان قدس
11.ميرزا حسين رضوى سركشيك اول به همراه كاركنان آستان قدس رضوى
ص:181
12.ميرزا داود حاجب التوليه مشهد،ميرزا ذبيح الله رضوى سركشيك دوم و حاجى ميرزا ابو الحسن سركشيك پنجم
13.محمد ولى اسدى نايب التوليه آستان قدس در مراسم استفاده از كلاه پهلوى
14.ديدار مقام معظم رهبرى از كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و گفتگو با مهدى ولايى
15.ديدار توليت عظماى آستان قدس رضوى از كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و گفتگو با مهدى ولايى
1.محمد ولى ميرزا،كيومرث ميرزا ابو الملك ايلخانى قاجار و على نقى ميرزا اعتضاد السلطنه
2.ميرزا نصر الله پيشكار اصفهان و سلطان حسين ميرزا جلال الدوله
3.سلطان حسين ميرزا جلال الدوله و ميرزا محمد قوام الدوله آشتيانى،وزير و پيشكار جلال الدوله
4.محمد حسين زعفرانلو و اعضاى ديوان خانه در مشهد
5.فرخ خان امين الدوله و عزيز خان سردار كل
6.ميرزا فتحعلى خان صاحب ديوان و پسرش ميرزا حسين خان مؤتمن الملك
7.يحيى خان معتمد الملك مشير الدوله و مسعود ميرزا ظل السلطان
8.اكبر ميرزا،بهرام ميرزا،ظل السلطان،غلامحسين ميرزا و دو انگليسى
9.ميرزا جعفر خان مشير الدوله در مأموريت فرنگ با همراهان
10.عكس سرها،اسرا و اشرار طايفه تراكمه يموت و كوكلان كه عزيز الله خان سركوب كرد
11.يحيى خان مشير الدوله و عبد الوهاب خان شيرازى آصف الدوله
ص:182
12.حاج حسين آقا ملك
13.حمزه ميرزا حشمت الدوله در تفليس
14.امير علم خان سوم امير قاين
15.عده اى از افسران انگليسى و هندى در سيستان در زمان حكمرانى محمد ابراهيم علم شوكت الملك
16.محمد ابراهيم علم شوكت الملك همراه عده اى از افسران انگليسى و هندى
17.محمد ابراهيم علم شوكت الملك و محمد تدين
18.اسد الله علم به همراه پدر
19.محمد قورش آبادى نيشابورى و يوسف خان هراتى
20.امير عبد الرضا خان شجاع الدوله همراه عده اى از رجال و خوانين خراسان
21.محمد حسين خان معروف به فرخ خان و ناصر قلى خان عبد الملك
22.محمد ولى اسدى مصباح السلطنه و محمد ابراهيم خان علم شوكت الملك
23.عليرضا مجتهدزاده،استاد صلاح ساوى،دكتر محمود فاضل،دكتر محمود مهدوى دامغانى و استاد آشتيانى
24.پژمان و عليرضا مجتهدزاده در توس
1.ميرزا حبيب الله مجتهد خراسانى
2.ميرزا محمد على رضوى سركشيك چهارم،غلامحسين شيخ الاسلام مدرس آستانه و ميرزا عبد الجواد سركشيك سوم،از اولاد شهيد ثالث
3.ميرزا محمد ابراهيم مجتهد رضوى
4.عكس تاريخى شخصيت هاى علمى و دينى،هنگام خروج از كاظمين به منظور دفاع از مرزهاى اسلام در پيكار انگليس با عراق
5.آقا مير فتاح،آقا مير يوسف،آقا سيد محمد و آقا سيد محمود
ص:183
6.انجمن ادب خراسان
7.اسماعيل نجوميان،ابو القاسم نجوميان،ابراهيم نقاش زرگر،محمد رئيس الذاكرين و افشار خياط
8.اسماعيل نجوميان،ملا محمد مهدى منجم باشى و بقيه اعضاى خانواده
9.شيخ محمد كاظم تهرانيان
10.محمد تهرانيان،محمد كاظم تهرانيان و احمد بهار
11.رجبعلى غراب،محمد جواد تهرانيان و محمد على تهرانيان
12.سيد حسين واعظى واعظ و عبد الله تهرانيان
13.جان محمد خان علائى فرمانده قشون خراسان پس از قلع و قمع اشرار تركمن؛به همراه تجار و سرشناسان مشهد
14.آيات سيد حسين فقيه سبزوارى و سيد على اكبر خوئى
15.سيد على نقى امين،شيخ عليرضا مدرس،سيد محمد تقى فقاهتى،سيد ابو الفضل فقاهتى،شيخ صادق صديقى،شيخ محمد ميان آبادى،سيد جعفر مشكاتى و شيخ موسى مؤيد
16.آية الله سيد حسين فقيه سبزوارى
17.آيات سيد حسين فقيه سبزوارى و شيخ محمد كفعمى
18.آيات حسين خادمى اصفهانى،علامه محمد حسين طباطبايى،محمد هادى ميلانى،حسن تهامى بيرجندى و حسن بحر العلوم رشتى
19.آيات سيد حسن بحر العلوم رشتى،محمد هادى ميلانى و علامه طباطبايى
20.آية الله محمد هادى ميلانى در ميان آقا بزرگ تهرانى و شيخ حبيب الله گلپايگانى
21.آيات محمد هادى ميلانى،سيد حسن قمى و محمد على قاضى تبريزى
22.آيات شيخ كاظم دامغانى،سيد محمد هادى ميلانى و شيخ محمد فحّام
23.آية الله محمد هادى ميلانى در گفتگو با دكتر شيخ محمد فحّام،مفتى اعظم
ص:184
و رئيس الازهر مصر
24.آية الله محمد هادى ميلانى در دفتر كار خود
25.ديدار علامه شيخ احمد كفتارو،مفتى سوريه با آية الله محمد هادى ميلانى در مشهد
26.سخنرانى شيخ دكتر صبحى الصالح از علماى لبنان در منزل آية الله العظمى محمد هادى ميلانى
27.آية الله محمد هادى ميلانى در ميان استاد رشيد بيضون لبنانى،استاد محمد تقى شريعتى،استاد محمد واعظزاده و آيت الله زاده سيد محمد على ميلانى
28.سخنرانى علامه شيخ محمد تقى قمى رئيس دار التقريب بين المذاهب الإسلاميّة مصر در حرم رضوى با حضور آية الله ميلانى
29.آيات محمد هادى ميلانى،حاج ميرزا احمد كفايى و شيخ محمد تقى قمى
30.آية الله العظمى محمد هادى ميلانى در جمع طلاب مشهد
31.احمد شرباصى در حال سخنرانى در بيت آية الله محمد هادى ميلانى
32.سخنرانى شيخ محمد بن على اكوع،فقيه زيدى و وزير دادگسترى يمن در درس آية الله ميلانى
33.سخنرانى شيخ محمد بن على اكوع،فقيه زيدى و وزير دادگسترى يمن در درس آية الله ميلانى
34.ديدار استاد گنج على اوغلى رئيس دانشگاه آنكارا با آية الله العظمى محمد هادى ميلانى
35.آية الله ميرزا حسنعلى مرواريد،شيخ مجتبى قزوينى و شيخ مهدى نوقانى در ديدار امام خمينى(ره)
36.حجج الاسلام سيد نصر الله بنى صدر،آخوند ملا على همدانى و محمد تقى فلسفى و علماى همدان
37.آية الله سيد عبد الحسين دستغيب
ص:185
38.آية الله محمد كفعمى
39.آية الله شيخ محمد بخارايى
40.آية الله شيخ محمد بخارايى در ديدار با رهبر شيعيان عربستان سعودى
41.تجمع علماى تهران در اعترض به تبعيد امام خمينى(ره)
42.شيخ محمد حسين مطهرى،علامه طباطبايى،شهيد مرتضى مطهرى و محمد تقى شريعتى
43.سيد جلال آشتيانى در كلاس دانشكده الهيات مشهد
44.آيات مهدى نوقانى،سيد كاظم مرعشى،شيخ ابو الحسن شيرازى و ميرزا حسن صالحى
45.شهيد عبد الكريم هاشمى نژاد و آية الله عباس واعظ طبسى در روزهاى انقلاب
46.آيات ابو الحسن شيرازى،سيد كاظم مرعشى و ميرزا جواد آقا تهرانى و آيت الله زاده سيد محمد على شيرازى و مرحوم آية الله ميرزا مهدى نوقانى در راهپيمايى انقلاب اسلامى
47.آيات ميرزا جواد آقا تهرانى،ميرزا على فلسفى و علامه محمد تقى جعفرى
48.آية الله حسنعلى مرواريد در ديدار مقام معظم رهبرى
49.ديدار آيات حسنعلى مرواريد و سيد على سيستانى
50.ديدار آيات حسنعلى مرواريد و سيد موسى شبيرى زنجانى
51.آيات حسنعلى مرواريد و سيد محمد باقر شيرازى
52.آية الله ميرزا حسنعلى مرواريد در كنار برادر،داماد و فرزندان
53.اقامه نماز توسط آية الله ميرزا حسن صالحى بر شهيد سيد عبد الحميد سجادى
54.آيات عباس واعظ طبسى،ميرزا على فلسفى،...،عز الدّين حسينى زنجانى و محمد حسين سيبويه
ص:186
55.شيخ عبد الله مجتهدى
56.آية الله سيد عبد الله شيرازى در بازداشت رژيم رضا شاه پهلوى
57.آية الله سيد عبد الله شيرازى در ديدار شيخ بهلول در نجف
58.ديدار امام خمينى(ره)با آية الله سيد عبد الله شيرازى در اوايل تبعيد به عراق
59.شركت آية الله سيد عبد الله شيرازى در راهپيمايى انقلاب اسلامى
60.ديدار آيات عظام سيد عبد الله شيرازى و محمد رضا گلپايگانى
61.ديدار علماى لبنان با آية الله سيد عبد الله شيرازى پس از پيروزى انقلاب اسلامى
62.تدريس استاد ادبيات محمد تقى اديب نيشابورى و حضور شهيد سيد رضا كامياب
63.آية الله سيد حسين فقيه سبزوارى در جمع مردم قوچان
64.ديدار آيات عظام شيخ ابو الحسن شيرازى و شهيد محمد حسين بهشتى از حرم رضوى
65.شهيد سيد رضا كامياب و عده اى از چهره هاى انقلاب اسلامى در مشهد
66.شركت آيات عظام سيد ابراهيم علم الهدى،ميرزا على فلسفى و عز الدّين حسينى زنجانى در راهپيمايى انقلاب اسلامى
67.آيات عظام على فلسفى،ميرزا جواد آقا تهرانى و اعضاى مجلس خبرگان در ديدار با امام خمينى(ره)
68.آية الله ميرزا على فلسفى در كنار پدر
69.آيات عظام سيد كاظم مرعشى،مهدى نوقانى،على فلسفى،حسنعلى مرواريد،شيخ ابو الحسن شيرازى و با همراهى علماى مشهد در راهپيمايى انقلاب اسلامى
70.آية الله عباس واعظ طبسى و شهيدان دكتر محمد بهشتى و سيد رضا كامياب
ص:187
در حرم رضوى
71.سخنرانى شهيد سيد رضا كامياب
72.شهيد كامياب در مدرسه خيرات خان
73.آيات محمد رضا محامى،سيد كاظم مرعشى،عباس واعظ طبسى،شيخ ابو الحسن شيرازى و با همراهى طلاب مشهد در راهپيمايى انقلاب اسلامى
74.شهيد سيد رضا كامياب در حال سخنرانى در حرم رضوى
75.شهيد سيد رضا كامياب در درس حجة الاسلام و المسلمين محمد باقر واعظى نژاد
76.طلاب حوزه مشهد در راهپيمايى روزهاى انقلاب اسلامى
1.گلشن آزادى،ميرزا محمد تقى اديب نيشابورى و احمد بهمنيار
2.محمود قرشى
3.امير نادرى ملك الشعراى آستان قدس همراه جمعى از فرهنگيان
4.گلشن آزادى،ابو القاسم نويد،دكتر على اكبر فياض خراسانى و ابراهيم صهبا
5.دكتر سيد حسن هاشميان و دكتر محمد كاظم خواجويان در محضر آية الله سيد كاظم مرعشى
6.دكتر سيد حسن هاشميان در ميان همكاران خود
7.دكتر محمد كاظم خواجويان در گردهمايى اساتيد تاريخ
8.دكتر محمد كاظم خواجويان و دانشجويان رشته تاريخ
9.دكتر محمد كاظم خواجويان،دكتر فرنود،دكتر ابو الفضل نبئى و دكتر هادى وكيلى
10.دكتر ابو الفضل نبئى و دانشجويان رشته تاريخ
11.دكتر محمد تقى عدالتى،دكتر ابو الفضل نبئى،آية الله اديب اصفهانى،...و
ص:188
حجة الاسلام سيد جوادى
12.دكتر محمد تقى عدالتى
13.كاظم نيك نيان در هارونيه توس
14.رضا صادقى قهرمان المپياد رياضى كانادا
1.دانش بزرگ نيا،ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى و ايرج ميرزا
2.پرفسور كرشمن باستان شناس،استاد فروزانفر و استاد محمود فرخ
3.محمود فرخ و اسماعيل آموزگار همراه اعضاى انجمن ادبى فرخ در مشهد
4.حجة الاسلام شيخ الاسلامى،ثقة الاسلام حافظيان،قاسم رسا و ثقة الاسلام چمنى
5.هاشم ظريف تبريزيان در حال دريافت جايزه
6.ديدار هاشم ظريف تبريزيان با استاد محمود فرشچيان در مشهد
ص:189
ص:190
1.اجازه نامه آية الله ميرزا محمد حسين غروى نائينى به آية الله سيد محمد هادى ميلانى در امور حسبى
2.اجازه روايت آية الله سيد حسن صدر الدّين به آية الله محمد هادى ميلانى
3.وكالت آية الله محمد جواد بلاغى به آية الله محمد هادى ميلانى در امور شرعى
4.اجازه اجتهاد آية الله سيد ابو الحسن موسوى اصفهانى به ميرزا حسين فقيه سبزوارى
5.اجازه اجتهاد آية الله محمد حسين غروى نائينى به ميرزا حسن حسينى لواسانى
6.تأييد و تحسين آية الله محمد هادى ميلانى از كتاب نور الافهام فى شرح مصباح الاظلام اثر سيد محمد باقر طباطبائى حائرى
7.تأييد آية الله عبد الهادى حسينى شيرازى از تأليف كتاب حجة الاسلام سيد حسن لواسانى نجفى
ص:191
8.اجازه اجتهاد آية الله فخر الدّين حسينى كاشانى به شيخ محمد باقر ساعدى
9.اجازه روايت آقا بزرگ تهرانى به شيخ محمد باقر ساعدى
10.اجازه روايت آية الله محمد هادى حسينى ميلانى به شيخ عبد الحسين شوشترى
11.اجازه امور حسبى آية الله عبد الهادى حسينى شيرازى به حاج شيخ غلامرضا نمائى
12.اجازه امور حسبى آية الله حكيم طباطبائى به حاج شيخ غلامرضا نمائى
13.اجازه امور حسبى آية الله محمد هادى ميلانى به حاج شيخ غلامرضا نمائى
14.اجازه اجتهاد سيد حسين فقيه سبزوارى به فرزندش سيد جواد فقيه سبزوارى
15.اجازه اجتهاد سيد ابو الحسن موسوى اصفهانى به آقا ضياء الدّين آملى
16.اجازه اجتهاد آية الله محمد حسين آل كاشف الغطاء به سيد حسن حسينى لواسانى
17.اجازه اجتهاد مصطفى حسينى رضوى خوانسارى به شيخ محمد باقر ساعدى
18.اجازه روايى حكيم مهدى الهى قمشه اى به استاد شيخ محمد كاظم شانه چى
19.اجازه امور حسبى آية الله حكيم طباطبائى به حاج ميرزا على فلسفى تنكابنى
20.اجازه روايى آقا بزرگ تهرانى به حاج ميرزا على فلسفى تنكابنى
21.تاييد تبليغ حاج شيخ على اكبر نوقانى به حاج شيخ غلامرضا نمائى
22.اجازه نامه توانايى تدريس از طرف آية الله حسين فقيه قاينى به شيخ حسن معصومى قاينى
ص:192
23.اجازه روايى آية الله حسين فقيه قاينى به ملا احمد قاضى بيهودى
1.نقشه شهر مشهد در زمان شورش حسن خان سالار
2.تقاضاى صدور امتياز روزنامه خراسان از طرف سيد محمد طباطبايى
3.تصديق طلبگى از وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه به ميرزا محمد مدرس تربتى
4.تصديق طلبگى از وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه به ميرزا محمد مدرس تربتى
5.اجازه تدريس از وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه به ميرزا محمد مدرس تربتى
6.مجوز انتشار روزنامه سايه روشن از وزارت فرهنگ به كاظم نيك نيان
7.تلگراف شيخ شلتوت از قاهره به آية الله محمد هادى ميلانى
8.صورتى از مجله هيرمند به صاحب امتيازى عبد المجيد مجيد فياض
9.سند بررسى شكايت پيشكار ماليه از سيد محمد طباطبايى مدير روزنامه خراسان
10.گزارش سفر استاد كاظم مدير شانه چى از مراكز نگهدارى كتب خطى شوروى سابق
11.دانشنامه دكتراى ابو الفضل نبئى از تركيه
12.نامه دكتر ابو الفضل نبئى به معاونت طرح و امور پژوهشى بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس
13.نامه على اصغر حكمت،رئيس هيئت مؤسسين انجمن آثار ملى به آقاى گلچين معانى
ص:193
14.نامه رئيس معارف و اوقاف خراسان براى انتصاب ميرزا تقى خان مدرس رضوى
15.سروده هاى اديب نيشابورى به خط آقاى عباس زرين قلم
16.سروده هاى امير الشعراء نادرى براى تاريخ فوت صديق دفتر
1.دريافت خلعت توسط محمد جعفر رضوى
2.وجه پرداخت خلعت از سوى ميرزا محمد تحويلدار
3.نظر آية الله محمد حسين آل كاشف الغطاء درباره تأليف علامه لواسانى
4.دريافت مدال آقاى امير خليلى از وزارت فرهنگ
5.مجوز قبولى و ثبت نام فرزند كاظم نيك نيان در دانشگاه فردوسى مشهد
6.تقديرنامه آية الله سيد على خامنه اى رئيس جمهور وقت به فداكارى شهيد عليرضا نيك نيان
7.تقديرنامه آية الله سيد على خامنه اى مقام معظم رهبرى به شهيد عليرضا نيك نيان
8.لوح تقدير رياست جمهور وقت آقاى هاشمى رفسنجانى به استاد كاظم مدير شانه چى
9.مدال طلاى المپياد رياضى رضا صادقى
1.سند سيادت ميرزا ابراهيم،فرزند حاجى مير هداية الله،فرزند مير فاضل بن مير برجى حسينى
2.شجره نامه خاندان سيد عليرضا آموزگار
ص:194
1.روزنامچه دفن اموات،دفن حسام الدوله در پايين پاى مبارك حرم رضوى
2.استعلام فوت سيد محمد على صديق دفتر از سوى يحيى رضوى
3.روزنامچه دفن اموات،دفن مشير الدوله در دار السياده حرم رضوى
4.دستور دفن دكتر مرتضى شيخ در حرم رضوى
5.روزنامچه دفن اموات،دفن مهدى قلى خان قرايى در حرم رضوى
6.روزنامچه دفن اموات،دفن ميرزا اسماعيل خان مجد الادباء در آرامگاه شيخ بهايى حرم رضوى
7.مصارف مقبره فتحعلى خان صاحب ديوان و قوام الملك شيرازى
8.روزنامچه دفن اموات،دفن ميرزا على رضوى و جعفر قلى خان در حرم رضوى
1.فتاوى آيات عظام محمد هادى حسينى ميلانى،حسين حسينى فقيه سبزوارى،ذبيح الله قوچانى و محمد تقى رئيسى در خصوص عدم اعتبار خواب و رؤيا
2.استفتاء از آية الله حسين فقيه قاينى و پاسخ ايشان
1.صورت موقوفه مهدى قلى خان قرايى(آثار الرضويه)
2.صورت موقوفه ميرزا مؤيد الدوله قاجار(آثار الرضويه)
3.صورت موقوفه مهدى قلى بيك مير آخورباشى(آثار الرضويه)
4.صورت موقوفه اولادى ميرزا ابو طالب رضوى(آثار الرضويه)
5.صورت موقوفه ميرزا سعيد خان مؤتمن السلطنه(آثار الرضويه)
ص:195
6.صورت موقوفه ميرزا محمد باقر رضوى متولى(آثار الرضويه)
7.صورت موقوفه صاحب ديوان(آثار الرضويه)
8.صورت موقوفه اسحاق خان قرايى(آثار الرضويه)
9.صورت وقف نامه اى كه در دوره توليت ميرزا شاه تقى محمد تحرير شده است(آثار الرضويه)
10.گزارش تعمير دكاكين بست بالا خيابان از موقوفات آستان قدس توسط ميرزا فضل الله وزير نظام(آثار الرضويه)
11.وقف نامه املاك حاج حسين آقا ملك به آستان قدس رضوى
1.شكوائيه علماى قاينات از ظلم حسام الدوله
2.صورت جلسه محاكمه محمد ولى اسدى
3.وصيت نامه محمد ولى اسدى به فرزندش،با خط خود،قبل از اعدام
4.تلگراف آية الله ميلانى به امام خمينى(ره)در پشتيبانى از حركت انقلابى ايشان
5.اعلام عزاى عمومى در اعلاميه مشترك امام خمينى(ره)،آية الله محمد هادى ميلانى و برخى از علماى مشهد در سالگرد 15 خرداد 1342
6.اعلاميه علماى مشهد در حوادث ده دى 1357
7.گزارش ساواك از تعطيلى دروس علماى حوزه مشهد براى پشتيبانى از حوزه قم
8.سند زندانى شدن شهيد عبد الكريم هاشمى نژاد
9.سندى از ساواك خراسان مبنى بر اجتماع برخى طلاب به همراهى شهيد عبد الكريم هاشمى نژاد در منزل آية الله عباس واعظ طبسى
ص:196
10.اعلاميه علماى مشهد،به مناسبت چهلمين روز شهادت شهيدان مشهد
11.تلگراف شهربانى،به تحصن مردم مشهد و سخنرانى شهيد هاشمى نژاد و آية الله خامنه اى در اعتراض به دولت بختيار
12.تلگراف آية الله سيد حسن قمى به امام خمينى(ره)،بهمن 1357
13.اعلاميه هاى آيات عظام عبد الله شيرازى و حسن طباطبائى قمى در واقعه دوم دى مشهد 1357
14.اعلاميه روحانيون مبارز مشهد،در وقايع نهم و دهم دى 1357
15.اعلاميه آية الله سيد كاظم مرعشى درباره اربعين شهداى يكشنبه خونين مشهد 1357
16.نامه آية الله محمد هادى ميلانى به آية الله گرامى در مورد اوضاع ايران
17.نامه آية الله شيخ هاشم قزوينى به آية الله ميرزا مهدى اصفهانى
18.شكايت نامه اهالى قوچان از نجد السلطنه حاكم خراسان
1.حكم شاه سلطان حسين صفوى و انتصاب محمد بديع به سمت مدرسى آستان قدس رضوى
2.رقم سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه والى خراسان در تأييد توليت ميرزا موسى بر موقوفه شاهوردى خان
3.فرمان خادمى ضريح امام رضا(عليه السّلام)از سوى ناصر الدّين شاه قاجار به عبد الحسين مجتهد بالا خيابانى
4.نامه به خط عباس ميرزا نايب السلطنه قاجار
5.نامه حسام السلطنه سلطان مراد ميرزا به ناصر الدّين شاه و استدعاى تخفيف براى اهالى فارس
ص:197
6.نامه حسام السلطنه به فرخ خان درباره تخليه شهر هرات
7.مكاتبه با امناى آستان قدس رضوى در مورد منصب مشرفى خاندان عزيز الله كفايى رضوى
8.حكم رياست مهمان خانه زوارى توسط محمد ولى اسدى به يحيى رضوى
9.اهداى لقب مشار التوليه به هداية الله رضوى
10.اعطاى لقب قائم مقامى به محمد على رضوى
11.عزل موقتى شوكت الملك از حكومت قاينات به درخواست انگليس
12.تهديد حسام الدوله علم به انفصال از حكومت قاينات به وسيله ميجر هرن كنسول انگليس در بيرجند
13.درخواست صدور حكم استخدام براى حسام الدوله علم و صمصام الدوله
14.رقم محمد ولى ميرزا حاكم خراسان و دستور به تصرف دوباره مزرعه رجب آباد تبادكان توسط ميرزا محمد باقر مستوفى
15.نامه شجاع الدوله امير حسين خان به قمر آغا حاكم طايفه ميلانلو اسفراين
16.نامه هايى از شجاع الدوله و نجد السلطنه
17.نامه اى از ظل السلطان
18.تلگراف صدر اعظم ميرزا على اصغر خان امين السلطان درباره منصب خادمى مجتهد بالا خيابانى
19.حكم شاهرخ افشار در انتصاب محمد على حسينى به توليت آستان قدس رضوى
20.حكم شاه سلطان حسين صفوى در جواب نامه ميرزا داود حسينى متولى در باب اختيارات متوليان
21.حكم صادره توسط ميرزا فضل الله وزير نظام بر انتصاب ميرزا احمد براى نظارت بر امور آستان قدس رضوى
ص:198
22.حكم انتصاب ميرزا محمد صادق به سمت نايب التوليه آستان قدس رضوى
23.حكم توليت ميرزا محمد على قائم مقام
24.انتخاب نماينده از سوى متولى باشى آستان قدس در تاج گذارى شاه
25.حكم انتصاب اسد الله علم به عضويت هيئت امناى دانشگاه فردوسى
26.حكم توليت آستان قدس رضوى مبنى بر عضويت استاد كاظم مدير شانه چى در شوراى مشاوران كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى
27.حكم انتصاب سيد حسن هاشميان به عنوان رئيس بيمارستان فوق تخصصى قلب جواد الائمه(عليه السّلام)
1.دريافت حقوق حبيب الله رضوى،مدرس آستان قدس رضوى
2.سند پرداخت پول به صاحب جمع خزانه عامره با تأييد ميرزا ابراهيم رضوى متولى
3.نامه رئيس محاسبات آستان قدس به سيد اسماعيل آموزگار در مورد منزل موقوفه ميرآخورى
4.پرداخت مواجب به محمد صادق ناظر
5.پرداخت مواجب نقدى به محمد تقى مشرف
6.گزارش مصارف و مواجب معلم خانه صحن عتيق
1.نمونه دست خط شيخ محمد بهايى
2.نمونه دست خط شجاع الدوله در نامه اى به ميرزا عبد الحسين
3.نمونه دست خط سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه
4.نمونه دست خط حاج شيخ مرتضى آشتيانى
ص:199
5.نمونه دست خط شجاع الدوله زعفرانلو
6.نمونه دست خط دكتر على اكبر فياض مربوط به تعليقات تاريخ بيهقى
7.نمونه دست خط حاج حسين ملك به همراه تصوير ايشان
8.نمونه دست خط دكتر منوچهر اقبال
9.نمونه دست خط ابو القاسم حبيب اللهى متخلص به نويد
10.نمونه دست خط سيد محمود فرخ
11.نمونه دست خط على اكبر گلشن آزادى
12.نمونه دست خط دكتر غلامحسين يوسفى
13.نمونه دست خط استاد احمد گلچين معانى
14.نمونه دست خط سيد جلال الدّين آشتيانى
15.نمونه دست خطهاى محمد جواد مغنيه و آية الله عبد الله مجتهدى
ص:200