مشاهیر مدفون در حرم رضوی

ابراهیم زنگنه

با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.

ص :2

16/افغان-محمد كاظم خان(-1222 ه.ق)/47

17/افغان-ملك قاسم ميرزا(-زنده 1248 ه.ق)/48

18/اقبال-منوچهر(1288-1356 ه.ش)/50

19/امامى خويى-جمال الدّين(-1345 ه.ش)/54

20/امجد الدوله-ناصر قلى خان(-1335 ه.ق)/56

21/امين السلطان-آقا ابراهيم(-1300 ه.ق)/57

22/انجو-شاه مظفر الدّين على(-986 ه.ق)/64

23/اوزنگو-داود بيگ(-1073 ه.ق)/65

ايشيك آقاسى باشى-شاملو-مهدى قلى خان

ب

بانك-يزدى-محمد ابراهيم

24/باوندى-گرده بازو(-ح 552 ه.ق)/66

25/بيگدلى شاملو-محمد بيگ(-1021 ه.ق)/67

پ

26/پارسا-محمد على(1270-1322 ه.ش)/69

ت

27/تاتى اغلى ذو القدر-على سلطان(-965 ه.ق)/71

28/تبريزى-ميرزا محمد(-997 ه.ق)/73

29/تركمان-اوتار خان(-1072 ه.ق)/75

30/تكلو-اردوغدى خليفه(-990 ه.ق)/78

31/تكلو-محمد خان شرف الدّين(-964 ه.ق)/81

32/توكلى چغتاى-شاه نظر خان(-1027 ه.ق)/86

ص:4

33/تيمورى-ابو القاسم بابر(825-861 ه.ق)/88

34/تيمورى-امير قليچ خان(-1237 ه.ق)/93

35/تيمورى-دوست محمد خان(-1264 ه.ق)/95

36/تيمورى-عباس خان(-1340 ه.ق)/96

37/تيمورى-عطاء اللّه خان(-1309 ه.ق)/99

38/تيمورى-على مرادخان(-1319 ه.ق)/100

ج

39/جابرى اصفهانى-سلمان(-991 ه.ق)/105

جلال الدوله-قاجار-حسين ميرزا

حسام الدوله-علم-امير على اكبر خان

حسام السلطنه-قاجار-محمد تقى ميرزا

حشمت الدوله-قاجار-حمزه ميرزا

حشمت الملك-علم-امير علم خان سوم

چ

40/چاپشلو-بابا خان(-1150 ه.ق)/110

41/چاندبى بى(-1009 ه.ق)/113

42/چاوشلو-حسين بيگ(-967 ه.ق)/114

43/چركس-فريدون خان(-1030 ه.ق)/115

خ

44/خان زاده بيگم-سوين بيگ(ق 770-814 يا 816 ه.ق)/117

45/خلعتبرى تنكابنى-حبيب اللّه خان(-1326 ه.ق)/118

46/خلعتبرى تنكابنى-ولى خان(-1255 ه.ق)/121

47/خمسه-ابراهيم خان(-1284 ه.ق)/123

ص:5

48/خيامى-سيد على اكبر(1269-1351 ه.ش)/125

د

49/دادخواه اندخودى-نيازقلى(-1159 ه.ق)/127

50/دامغانى-اسماعيل خان(-1241 ه.ق)/131

51/دامغانى-عيسى خان(-1241 ه.ق)/136

52/دامغانى-مطلب خان(-1237 ه.ق)/137

53/دهقان-على اكبر(1327-1360 ه.ش)/139

دهلوى-يوسف-مشهدى-يوسف

ر

54/راجه محمودآباد-احمد على خان(1323-1393 ه.ق)/142

55/رومى-على پاشا(-1028 ه.ق)/146

ز

56/زعفرانلو-امير گونه خان(-1234 ه.ق)/149

57/زعفرانلو-حسن خان(1289-1368 ه.ش)152

58/زعفرانلو-حسين خان(-1311 ه.ق)/153

59/زعفرانلو-رضا قلى خان(-1249 ه.ق)/157

60/زعفرانلو-سام خان(-1275 ه.ق)/160

61/زعفرانلو-عبد الرضا خان(-1337 ه.ق)/164

62/زعفرانلو-قهرمان خان(-1306 ه.ق)/167

63/زعفرانلو-محمد ناصر خان(1281-1320 ه.ق)/168

64/زيك-گنج على خان(ح 958-1033 ه.ق)/171

ص:6

س

ساعد الدوله-خلعتبرى-حبيب اللّه خان

سالار اشجع-تيمورى-عباس خان

65/سرهنگ-اسكندر خان(-1255 ه.ق)/180

66/سفره چى باشى-فتحعلى بيگ(-1077 ه.ق)/181

67/سيفى حسنى قزوينى-قاضى جهان(888-960 ه.ق)/183

ش

68/شاملو-حسين خان(-1027 ه.ق)/189

69/شاملو-دورميش خان(-932 ه.ق)/191

70/شاملو-عليقلى خان(-997 ه.ق)/195

71/شاملو-مجنون السلطان(-959 ه.ق)/201

72/شاملو-مهدى قلى خان(-1073 ه.ق)/202

73/شاملو-ولى خليفه(-987 ه.ق)/204

74/شمس السلطنه-بى بى خانم(1265-1309 ه.ق)/207

75/شيروانى-زينب سلطان خانم(-978 ه.ق)/208

ص

76/صدر قزوينى حسنى-قاضى خان(-1030 ه.ق)/210

77/صفوى-آنا خانم(-1057 ه.ق)/212

78/صفوى-ابراهيم ميرزا(947-984 ه.ق)/213

79/صفوى-اسماعيل دوم(943-985 ه.ق)/220

80/صفوى-اسماعيل ميرزا(1010-1022 ه.ق)/234

81/صفوى-القاص ميرزا(-957 يا 984 ه.ق)/234

82/صفوى-امام قلى ميرزا(-986 ه.ق)/238

ص:7

83/صفوى-بهرام ميرزا(923-956 ه.ق)/239

84/صفوى-حسن ميرزا(ح 966-984 ه.ق)/243

85/صفوى-حسين ميرزا(حدود 947-984 ه.ق)/246

86/صفوى-حيدر ميرزا(963-985 ه.ق)/250

87/صفوى-خير النساء بيگم(-986 ه.ق)/253

88/صفوى-رستم ميرزا(945-961 ه.ق)/259

89/صفوى-زينب سلطان بيگم(-1050 ه.ق)/259

90/صفوى-شاه طهماسب(919-984 ه.ق)/260

91/صفوى-شاه طهماسب دوم(ح 1114-1151 ه.ق)/273

92/صفوى-فاطمه سلطان بيگم(-1151 ه.ق)/280

93/صفوى-گوهر سلطان خانم(-984 ه.ق)/282

94/صفوى-مصطفى ميرزا(964-984 ه.ق)/284

ظل السلطان-قاجار-مسعود ميرزا

ع

95/عرب زنگويى-حسن(-1235 ه.ق)/287

96/علم-اسد اللّه(1299-1357 ه.ش)/288

97/علم-امير علم خان اول(-1168 ه.ق)/295

98/علم-امير علم خان دوم(-1241 ه.ق)/297

99/علم-امير علم خان سوم(1244-1309 ه.ق)/298

100/علم-امير على اكبر خان(-1333 ه.ق)/304

101/علم-خديجه(1307-1351 ه.ق)/309

102/علم-محمد ابراهيم خان(1259-1323 ه.ق)/310

103/علم-هاجر(-1309 ه.ش)318

104/على خان بيگ(-قبل از 1038 ه.ق)/319

ص:8

105/على قلى خان(-قبل از 1090 ه.ق)/319

106/عنايت كل(-1017 ه.ق)/320

ف

107/فراهانى-ميرزا حسن خان(-1225 ه.ق)/322

فرمانفرما-قاجار-فريدون ميرزا

ق

108/قاجار-احمد ميرزا(1234-1310 ق)/324

109/قاجار-پرويز ميرزا(1239-1305 ق)/326

110/قاجار-جان محمد خان(-1237 ه.ق)/327

111/قاجار-حسين ميرزا(1269-1285 ق)/331

112/قاجار-حمزه ميرزا(-1297 ق)/332

113/قاجار-رضا قلى خان(-1207 ق)/340

114/قاجار-زينب خانم(-1310 ق)/345

115/قاجار-عباسقلى خان(-1076 ق)/346

116/قاجار-عباس ميرزا(1203-1248 ه.ق)/347

117/قاجار-عزت الملك خانم(ح 1280-1333 ه.ق)/356

118/قاجار-فريدون ميرزا(بعد از 1222-1274 ه.ق)/359

119/قاجار-گوگچه سلطان(-962 ه.ق)/366

120/قاجار-محراب خان(-1032 ه.ق)/368

121/قاجار-محراب خان(-1058 ه.ق)/374

122/قاجار-محمد تقى ميرزا(1206-1265 ه.ق)/376

123/قاجار-محمد على خان(-1218 ه.ق)/378

124/قاجار-محمد ولى ميرزا(1203-1281 ه.ق)/380

ص:9

125/قاجار-مراد ميرزا(1233-1299 ه.ق)/383

126/قاجار-مريم خانم(1209-1265 ه.ق)/390

127/قاجار-مسعود ميرزا(1266-1336 ه.ق)/392

128/قاجار-نياز قلى خان(-1141 ه.ق)/401

129/قاجار عزالدين لو-بيرامعلى(-1210 ه.ق)/402

130/قرائى-اسحاق خان(1161-1231 ه.ق)/404

131/قرائى-مهدى قلى خان(حدود 1150-1231 ه.ق)/405

132/قرخلو افشار-سردار خان(-1149 ه.ق)/407

133/قرشى-محمد(1324-1396 ه.ق)/408

134/قورغلوى ذو القدر-شاه قلى(-964 ه.ق)/410

ك

135/كاخكى هراتى-ميرزا منصور(-1073 ه.ق)/414

136/كججى-امير شمس الدّين زكريا(-918 ه.ق)/414

137/كدكنى-ميرزا محمد شفيع(-1018 ه.ق)/416

138/كردبچه-على محمد خان(-1253 ه.ق)/422

كرد جهانبيگلو--ميرپنج -عباسقلى خان

139/كريمى-محمد(1311-1396 ه.ق)/423

140/كلاوند-محمد امين آقا(-ح 1135 ه.ق)/424

141/كوثر-حسن(-1322 ه.ش)/425

142/كوشك اغلى استاجلو-امت خان(-997 ه.ق)/426

گ

143/گروسى-زين العابدين(-1310 ه.ق)/431

144/گوركانى-محمد اكبر(1067-1115 ه.ق)/432

ص:10

ل

145/لشكرنويس نورى-ميرزا سيد محمد(-زنده 1303 ه.ق)/437

م

146/مرعشى حسينى-بدر شرف بيگم(-بعد از 1135 ه.ق)/442

147/مرعشى حسينى اصفهانى-ميرزا عبد اللّه(1042-1074 ه.ق)/444

148/مروى-احمد خان(-1148 ه.ق)/446

149/مروى-پير محمد خان(-1150 ه.ق)/451

150/مروى-پدر محمد كاظم(-1149 ه.ق)/455

151/مروى-محمد زمان خان(-1132 ه.ق)/457

152/مروى-محمد سليم بيگ(-1160 ه.ق)/459

مستشار الملك-مستوفى سبزوارى

153/مستوفى-عليرضا(-بعد از 1252 ه.ق)/461

154/مستوفى-محمد ابراهيم(-1252 ه.ق)/461

155/مستوفى-محمد حسين(1236-1321 ه.ق)/462

156/مستوفى سبزوارى-ميرزا محمد رضا(ح 1241-1308 ه.ق)/463

157/مستوفى شيرازى-ميرزا شفيع(1230-1300 ه.ق)/468

158/مشهدى-يوسف(-1010 ه.ق)/470

159/مشير الدوله قزوينى-ميرزا يحيى خان(1247-1309 ه.ق)/471

مظفر الدوله-خمسه-ابراهيم خان

160/معاون التجار-محمد حسن(1273-1330 ه.ق)/478

معين الدوله-قاجار-احمد ميرزا

161/مكرم-محمود(-1353 ه.ق)/478

ملك التجار-اصفهانى-ابو القاسم

مؤتمن السلطنه-مستوفى سبزوارى

162/موسوى-مير سيد شريف(-زنده 975 ه.ق)/479

ص:11

163/ميرپنج-عباسقلى خان(-1269 ه.ق)/480

ن

نايب السلطنه -قاجار-عباس ميرزا

164/نجد السلطنه-ميرزا صدر الدّين(-زنده 1300 ه.ش)/482

165/نجفى فردوسى-عزيز اللّه(1287-1336 ه.ش)/484

166/ندر محمد خان(-1060 ه.ق)/485

نصرت الملك-تيمورى-على مراد خان

167/نصيرى-محمد خان(1280-1345 ه.ق)/486

نير الدوله-قاجار-پرويز ميرزا

168/نيك نيان-عليرضا(1331-1361 ه.ش)/488

و

169/وزير مشهد-ميرزا كاظم(-1135 ه.ق)/491

170/وفادار-احمد(1306-1383 ه.ش)/492

ه

171/هارون الرشيد(147-193 ه.ق)/494

172/هروى-حسين(ح 1225 ه.ق-)/500

ى

173/يزدى-محمد ابراهيم(-بعد از 1312 ه.ق)/501

فهرست منابع 503

الف.كتاب ها:503

ب.مقالات:522

ج.اسناد،روزنامه ها و مصاحبه ها 522

ص:12

در آن عهد منطقه اى بسيار حساس براى دولت صفوى بود،از نظاميان برجسته به شمار مى رفته است.

دومين جايى كه نام قنبر سلطان آمده،از وى با عنوان حاكم اسفراين ياد شده كه در نبرد با ازبك ها كشته شده است.شرح حادثه بدين گونه است كه على سلطان ازبك به اسفراين حمله كرد و ساتلمش بيگ پسر قنبر سلطان و دونمز بيگ برادرزاده اش را كه به جنگ شتافته بودند،كشت.قنبر سلطان از اين واقعه ناراحت و از سپاه خود جدا شده و به صفوف ازبكان حمله برد و در جنگ اسير شد.على سلطان ازبك او را به همراه خود به خوارزم برد.قنبر سلطان در خوارزم به شدت مريض گرديد و على سلطان براى رهايى او صد تومان فديه درخواست نمود،ولى مقارن آن قنبر سلطان وفات كرد.على سلطان پول را گرفت و جنازه وى را به مشهد فرستاد.(1)به احتمال قوى جنازه وى در حرم مطهر دفن شده است.

رجبعلى يحيايى

ص:14

در زمان شاه طهماسب مدتى همراه با حكومت شاه محمد خدابنده صفوى (984-985 ه.ق)به وزارت مرتضى قلى خان پرناك كه از طرف شاه اسماعيل دوم در اوايل 985 ه.ق به حكومت مشهد رسيده بود انتخاب شد و اختيار و اعتبار كامل يافت.(1)چون در همين زمان ازبك ها به خراسان حمله كرده بودند،در جنگى كه بين مرتضى قلى خان و ازبك ها واقع شد،سپاه خان قزلباش پيروز شد و جلال خان فرمانده ازبكان كشته شد.ابو تراب بيگ اردوبادى و ديگر خان ها سر او را به قزوين بردند و مورد عنايت شاه واقع شدند.ابو تراب سپس به خراسان بازگشت(2)و پس از چندى در وزارت مرتضى قلى خان پرناك وفات كرد و در حرم مطهر به خاك سپرده شد.(3)

رجبعلى يحيايى

در نوروز سال 999 ه.ق كه خواجه شاه على دولت آبادى اصفهانى لشكر نويس خاصه،از سوى شاه به مقام مستوفى الممالكى ارتقاء درجه يافت و چندى به واسطه برخى حسابرسى ها در اصفهان حضور داشت.در اين مدت ملك بيك وزير،كارهاى او را نيز انجام مى داد و به جاى او احكام را امضا مى كرد.(1)

ملك بيگ در سال 1017 ه.ق با كسب اجازه از شاه عباس روانه زيارت بيت اللّه الحرام شد.(2)در اواخر عمر به دليل مبتلا به مريضى مثانه و پيمودن راه هاى طولانى به همراه اردوى شاهى دچار ضعف و سستى شد و در سال 1020 ه.ق در ميانه آذربايجان درگذشت.(3)نعش او را به مشهد مقدس منتقل و در روضه رضوى به خاك سپردند.(4)

رجبعلى يحيايى

فارغ التحصيل گرديد.پس از گذراندن دوره خدمت نظام وظيفه عازم آمريكا شد و پس از اخذ مدرك فوق ليسانس اقتصاد در مقطع دكتراى رشته مديريت به تحصيل ادامه داد.دوره اقامت او در آمريكا با فعاليت هاى سياسى همراه بود.تأسيس انجمن هاى اسلامى در پنج شهر امريكا و برگزارى نخستين تظاهرات افشاگرانه كه بدون ماسك انجام گرفت و برپايى نماز جماعت با شركت هفتصد دانشجوى مسلمان از جمله اقدامات او و همرزمانش بود.

هنگامى كه امام خمينى رحمه اللّه اعلام نمودند كه به ايران باز خواهند گشت جواد با ناتمام گذاشتن تز دكتراى خود بلافاصله رهسپار فرانسه شد تا در كنار امام و با نيت شهادت در راه خدا به ميهنش بازگردد.

او در راه بازگشت به ايران طى اقامتى كوتاه در سوريه با همكارى تنى چند از همفكرانش،سفارت ايران در آن كشور را اشغال كرد و پس از پاك سازى آن مكان از آثار طاغوت،تصاوير امام خمينى رحمه اللّه را بر سر در نصب كرد.پس از ورود به ايران،فعاليت هاى خود را در حزب جمهورى اسلامى، شاخه مشهد آغاز كرد و در دبيرستان هاى اين شهر به تدريس اقتصاد اسلامى پرداخت.

او مى گفت:«بعضى تصور مى كنند اسلام راهى است بين سوسياليسم و سرمايه دارى،در حالى كه در واقع اين چنين نيست،اقتصاد اسلامى نظام بينابينى نيست،بلكه نظامى است مستقل و برتر از اين دو نظام.اين استقلال و برترى به علت داشتن ويژگى هاى خاص آن مى باشد».

شهيد اسداللّه زاده در تهران به عنوان مدير عامل صندوق ضمانت و صادرات برگزيده شد و هم زمان در مدرسه عالى بازرگانى نيز به تدريس پرداخت.وى پس از چندى به معاونت بازرگانى خارجى وزارت بازرگانى،در دولت شهيد رجايى برگزيده شد و پيشنهاد دولتى كردن تجارت خارجى را ارائه داد.

او به روحانيت مبارز و در خط امام و در رأس آن شهيد مظلوم دكتر بهشتى عشق مى ورزيد و سرانجام نيز در كنار او و 72

ص:18

تن از ياران،خون پاكش را تقديم اسلام نمود.اين واقعه در هفتم تير 1360 ه.ش در دفتر مركزى حزب جمهورى اسلامى تهران اتفاق افتاد.از اسداللّه زاده كه در سال 1358 ه.ش ازدواج كرد يك فرزند دختر باقى مانده است.

على سكندرى

اول حكيم الممالك،معاون نخست وزير بود.سپس مدير عامل بانك صنعتى و معدنى ايران و بالاخره وزير كار و تبليغات كابينه قوام شد.

سلمان در انتخابات دوره پانزدهم كانديداى نمايندگى مجلس گرديد و از مشهد انتخاب شد و به مجلس رفت.

مدتى رئيس شركت معاملات خارجى و رئيس هيئت مديره و مدير عامل بانك رفاه كارگران بود،در بهمن 1324 ه.ش همراه قوام السلطنه به مسكو سفر كرد.در اين سفر مذاكرات اقتصادى به عهده وى گذاشته شده بود، وى مدتى به عنوان عضو هيئت پارلمانى به كانادا رفت.در مجلس سنا به سمت عضو هيئت نظارت اندوخته اسكناس انتخاب گرديد و مدتى نيز سرپرستى وزارت كار را به عهده داشت.(1)

سلمان اسدى در مسايل سياسى نظريات خيال پردازانه اى داشت.او به تمام دوستان خود وعده انجام كار مى داد ولى كمتر به وعده هاى خود عمل مى كرد.نسبت به محمد على فروغى كه پدر همسر برادرش بود و قوام السلطنه ارادت مى ورزيد.اهل قلم بود،و در مطبوعات مقالاتى مى نوشت.در انتخابات دوره چهارم سنا سلمان اسدى از مشهد به عنوان سناتور انتخاب شد، ولى قبل از اتمام دوره روز آخر ارديبهشت 1345 ه.ش به مرض سرطان درگذشت و در حرم مطهر رضوى دفن گرديد.به هنگام فوت نزديك 65 سال از عمر او مى گذشت.دو همسر انتخاب نمود،ولى از هيچ كدام صاحب فرزند نشد.همسر اولش دختر مرتضى قلى خان نائينى بود كه قبل از پدرش نيابت توليت آستان قدس رضوى را داشت،همسر دوم او يك لهستانى بود.

در تشييع جنازه سلمان اسدى،آيت اللّه فقيه سبزوارى شركت كرد و بر جنازه وى نماز خواند.(2)در مجلس ترحيم او كه در دار الضيافه برگزار شد استاندار وقت،

ص:20

آيت اللّه ميرزا احمد كفايى و آيت اللّه فقيه سبزوارى و چهره هاى ديگر شركت داشتند و ضياء الواعظين سخنرانى كرد.

غلامرضا جلالى

اشرف السلطنه-قاجار-عزت الملك خانم

بازرگانان ديگر كار مى كرد و دستمزد اندكى در حد نهار دريافت مى كرد.(1)وى از سال 1282 ه.ق با برادرش محمد حسن امين الضرب به طور مشترك كار در سراى امير واقع در تهران را آغاز كرد(2)و در موقعى كه امين الضرب به مسافرت خارج از كشور مى رفت او در تهران فعاليت هاى تجارى برادرش را اداره مى كرد.وى در جمادى الاول 1282 ه.ق با گوهر سلطان خانم دختر حاج رسول بزاز ازدواج كرد و در رمضان سال بعد به سفر حج مشرف شد.(3)

ميرزا ابو القاسم در ربيع الثانى 1285 ه.ق جهت فعاليت هاى تجارى به استانبول رفت(4)و تا ربيع الاول 1288 ه.ق در آنجا مشغول فعاليت هاى تجارى بود و كالا و اجناس مختلفى براى امين الضرب به تهران مى فرستاد.

او در ذى القعده 1288 ه.ق براى بار دوم به سفر عتبات عاليات و مكه مكرمه رفت و از شعبان 1289 ه.ق در مشهد ساكن شد.(5)

او با حاكمان قاجار در مشهد ميانه خوبى داشت،چنانكه هنگام بازگشت ركن الدوله،حاكم خراسان در عهد ناصرى،از سفر سرخس به استقبال او رفت.(6)

ميرزا ابو القاسم ملك التجار به هنگام سفر دوم ناصر الدّين شاه به مشهد مأمور تهيه لوازم و امكانات سفر بازگشت ناصر الدّين شاه به تهران بوده است.(7)ميرزا قهرمان امين لشكر نيز در همان روز از ميهمانى و مجلس فاتحه اى كه جهت ابراهيم خان امين السلطان در منزل وى برقرار بوده است، ياد كرده و از تحف و هدايايى كه جهت وى ارسال كرده است سخن مى گويد.(8)

ص:22

از اين مطالب چنين استنباط مى شود كه نامبرده از افراد متمول و با نفوذ مشهد در امور سياسى و اقتصادى بوده است.

او از طرف ناصر الدّين شاه مفتخر به دريافت لقب ملك التجار گرديد تا سرپرستى جامعه بازرگانان شهر را به عهده داشته باشد.(1)او علاوه بر تجارت در ايران شريكى در شهر مارسى و شريكى هم در مسكو داشته است.(2)و در سال 1276 ه.ش كار حمل و نقل و همچنين دليجان هاى راه مشهد- عشق آباد را در مقاطعه خود داشت.(3)

برادرش حاج محمد حسن اصفهانى (1316-1253 ه.ش)معروف به كمپانى و ملقب به امين الضرب از تجار معروف عصر قاجار و متمول ترين فرد عصر مذكور است.سواد چندانى نداشته اما بسيار زيرك بود و شم اقتصادى قوى داشت.او ابتدا از فروشندگان دوره گرد و كرباس فروش جزء بوده است.(4)اما پس از كسب نمايندگى فروش چلوار قوزى،نوعى پارچه پنبه اى،از كمپانى انگليس معروف به قوزى( Kozy ) مراتب ترقى را پيمود و امور ضراب خانه دولتى و اجازه ضرب سكه را از دولت گرفت و سود كلانى به دست آورد و يكى از عوامل قدرت در كشور گرديد.(5)

برادر ديگرش آقا محمد رحيم،تاجر ابريشم بود و تمام عمر خويش را در فرانسه سپرى كرد.(6)ميرزا ابو القاسم ملك التجار در 5 ربيع الاول 1318 ه.ق فوت نمود(7)و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در مقبره اى كه براى خودش ساخته بود دفن گرديد.(8)

حاج ابو القاسم صاحب پنج فرزند

ص:23

بود:آقا رضا رئيس التجار خراسانى كه او نيز مانند پدر از ملاكين بزرگ خراسان بود و امتياز راه شوسه بين قوچان و مشهد در ابتدا به وى واگذار گرديد و همچنين در دوره اول مجلس شوراى ملى(1325 ه.ق)از خراسان وكيل شد.(1)

محمد مهدى كه در كودكى درگذشت.فاطمه سلطان(م 1320 ه.ق).طوبى خانم همسر حاج محمد حسين امين الضرب دوم و قمر خانم همسر آقا عبد الحسين صراف.(2)

سيد حسن حسينى

آذربايجان بوده است.در همين سال در نواحى ارس به دستور نادر هم زمان مراسم ازدواج امام قلى ميرزا پسر نادر و ابراهيم خان برگزار شد.بعد از مراسم ازدواج حكومت عراق به او واگذار شد.(1)منظور از عراق در اينجا عراق عجم است كه نواحى غرب ايران را شامل مى شده است.

پس از اينكه عليشاه در جمادى الثانى 1160 ه.ق با لقب عادل شاه بر تخت سلطنت نشست،برادرش ابراهيم خان را به عنوان حاكم اصفهان انتخاب كرد.(2)او خيلى زود روانه اصفهان شد و در آنجا زمينه هاى استقلال را مهيا كرد.

عليشاه كه اعتماد چندانى به برادر نداشت،سهراب خان،غلام گرجى را به اصفهان فرستاد تا اعمال او را زير نظر داشته باشد.ابراهيم خان كه هدف او را دريافته بود سهراب خان را به قتل رساند و سركشى و طغيان خود را عليه برادر اعلام كرد.(3)او در اولين قدم سعى كرد با بخشش مال فراوان،افاغنه و ازبك هاى سپاهش را با خود همراه كند.

لازم به ذكر است كه نادر شاه افشار نيز در اواخر كار خويش بيشتر به قوم ازبك و افغان متمايل شد و جنگاوران ايرانى را كه به عنوان قزلباش شناخته مى شدند تا حدى كنار گذاشت.ابراهيم خان هم همين رويه را در پيش گرفت و بيشترين توجه خويش را به اين دو قوم معطوف كرد.او همچنين تعدادى ديگر از سرداران و فرماندهان را به خود جلب نمود و از فردى به نام شفيعاى آبرو كه در اصفهان ادعاى مكاشفه داشت،استمداد طلبيد.اين درويش چهل سال سلطنت براى او پيش گويى كرد و نقشى به او داد كه آن را به نشانه پيروزى در جلوى لشكريان خويش حركت دهد.(4)

اولين لشكركشى ابراهيم خان حمله

ص:25

به كرمانشاه بود.علت آن بود كه در قلعه اين شهر مقدار قابل توجهى از توپخانه و ادوات نظامى كه نادر شاه براى حمله به عثمانى جمع آورده بود نگهدارى مى شد.ابراهيم خان سپاهى متشكل از افاغنه و ازبك راهى اين شهر كرد.در اين زمان امير خان ميش مست توپچى باشى از جانب عليشاه در كرمانشاه حكومت مى كرد.امير خان به مقابله نيروهاى ابراهيم خان آمد اما شكست خورد و قلعه با تمام امكانات آن به تصرف ابراهيم خان درآمد.البتّه اميرخان بار ديگر با سمت توپچى باشى سپاه،فرماندهى توپخانه ابراهيم خان را به عهده گرفت.(1)

ابراهيم خان حمايت امير اصلان خان قرقلو عمه زاده نادر شاه كه توسط نادر به عنوان سردار آذربايجان انتخاب شده بود و بعد از قتل نادر نيروى عظيم و نيرومندى در اختيار داشت،را هم به دست آورد و با نيرويى عظيم كه تعداد آن را بالغ بر صد هزار نفر نوشته اند به مصاف برادرش عليشاه رفت.جنگ بين دو برادر در محلى بين سلطانيه و زنجان به نام سماخى رخ داد.در طى جنگ بسيارى از سپاهيان عادل شاه به لشكر ابراهيم پيوستند و موجب شكست او شدند.عليشاه به سمت تهران فرار كرد،ابراهيم عده اى را به تعقيبش فرستاد كه در تهران به دست محسن خان حاكم شهر دستگير و به دستور ابراهيم نابينا گرديد.(2)

ابراهيم خان در ذى الحجه 1161 ه.ق خود را شاه ناميد و عليشاه نابينا را با ديگر افراد خانواده خويش به قم فرستاد.او سعى كرد با دربار عثمانى هم ارتباط برقرار كند و به مصطفى خان شاملو،نماينده نادر كه در بغداد بود، دستور داد مأموريت خود را به پايان برساند.(3)همچنين نامه هايى به احمد

ص:26

پاشا حاكم بغداد،براى شناسايى سلطنتش از طرف عثمانى فرستاد.(1)

در همين زمان يكى از فرماندهانش به نام امير اصلان خان كه بعد از جنگ دو برادر به سمت تبريز حركت كرده بود؛به فكر خودسرى افتاد،ابراهيم شاه به قصد سركوب او حركت كرد و در حوالى مراغه در جنگى كه به وقوع پيوست امير اصلان خان شكست خورد و به قتل رسيد.(2)ابراهيم خان از تبريز سيد محمد متولى را جهت تعمير و بازسازى حرم حضرت معصومه و سد نمودن رودخانه اى كه در آن حوالى هميشه طغيان مى كرد روانه قم نمود.(3)

بعد از اتمام كار امير اصلان خان، مهمترين رقيب و مشكل ابراهيم، شاهرخ ميرزا بود.شاهرخ كه حدود 15 سال بيشتر نداشت،بعد از مرگ نادر توسط عليشاه در ارگ مشهد زندانى شده بود.ابراهيم خان براى اينكه از شر او راحت شود،حسين بيگ برادر كوچك خويش را به عنوان سردار خراسان تعيين و به سوى مشهد روانه نمود.او شايع كرد كه سلطنت متعلق به شاهرخ ميرزا مى باشد و او(ابراهيم خان)در راستاى رساندن اين حق به صاحبش است؛پس بايد شاهزاده به اصفهان بيايد و بر تخت حكومت تكيه زند.(4)اين كار ترفندى بود كه ابراهيم به كار برد تا بتواند هم شاهرخ را فروگيرد و هم خزاين سرشار نادرى را كه در مشهد قرار داشت به دست آورد.اما خوانين خراسان كه چشم طمع به اموال نادر بسته بودند،شاهرخ نوجوان را از زندان بيرون آورده و بر تخت نشاندند.

به دستور شاهرخ لشكرى به مقابله ابراهيم گسيل شد.ابراهيم نيز از تبريز با لشكر مستعد و مجهز روانه خراسان گرديد اما بين اين دو لشكر جنگى رخ نداد زيرا در سرخه سمنان قزلباشان سپاه ابراهيم به علت توجه و تمايل

ص:27

بيشتر ابراهيم خان به افاغنه و ازبك از او جدا شدند.(1)

ابراهيم با همراهان باقى مانده اى كه اغلب از دو قوم مذكور بودند به سمت قم برگشت،كه در آن سيد محمد متولى اختياردار امور بود.پيش از رسيدن ابراهيم شاه به قم بين افاغنه شهر و اهالى اختلافاتى رخ داد و افغانى ها از شهر بيرون رانده شدند،زمانى هم كه ابراهيم شاه قصد ورود به شهر داشت دروازه هاى شهر به روى او بسته شد و دستور او براى غارت شهر به جايى نرسيد.اقوام ازبك و افغان هم كه خود را در شرايط سختى مى ديدند،از او جدا شده و راهى وطن خويش شدند.

ابراهيم كه تنها مانده بود با عده كمى از نزديكان خويش به قلعه قلاپور،بين قزوين و ساوه،پناهنده شد.اهل قلعه او را دستگير و خبر آن را نزد شاهرخ فرستادند.به دستور شاهرخ،او را نابينا و پس از چندى همراه برادرش عليشاه روانه مشهد كردند.در بين راه،قبل از رسيدن به شهر ابراهيم در سال 1162 كشته شد و جسدش را به مشهد آوردند.(2)

اسماعيل رضايى

جنگ ها بود.(1)مشهورترين حادثه اى كه وى در آن شركت داشته است،سركوب شورش تقى خان،بيگلربيگى شيراز بود.تقى خان شيرازى در سال 1155 ه.ق عليه نادر شورش كرد و بعد از تصرف نواحى عمان و سواحل خليج فارس،وارد شيراز شد.نادر شاه به الله وردى خان افشار كه در مشهد بود دستور داد به همراه ساروخان قرخلو و محمد خان افشار،بيگلربيگى هرات همراه با لشكرى از خراسان راهى فارس شود.(2)

الله وردى خان كه فرماندهى اين لشكر را به عهده داشت از راه اصفهان راهى شيراز شد و قبل از اينكه درگير جنگ با تقى خان شود او را به ترك سركشى دعوت كرد.همچنين نامه هايى كه نادر خطاب به بزرگان شيراز و تقى خان نوشته بود،فرستاد.(3)اما آنها همچنان بر مخالفت خود اصرار ورزيدند بنابراين الله وردى خان شهر را در محاصره گرفت ولى نتوانست آن را فتح كند.با طولانى شدن مدت محاصره،نادر شاه فردى به نام قياقلى خان جارچى باشى را به همراه آزاد خان افغان با نيروى بيشترى به كمك الله وردى خان فرستاد.ولى فتح شيراز ممكن نشد.در نهايت حاجى محمد بيگ يكى از سرداران تقى خان با محاصره كنندگان وارد مذاكره شد و آنها را به داخل قلعه راه داد.(4)بدين ترتيب شهر به تسخير نيروهاى شاهى درآمد و توسط ياران الله وردى خان در سال 1157 ه.ق غارت شد.در اين غارت كه يكى از هولناك ترين صحنه هاى تاريخ شهر شيراز يا به قول ميرزا محمد،«اعظم مصائب شيراز»به حساب مى آمد.(5)تعداد زيادى از زنان و كودكان به دست نيروهاى فاتح كه اغلب افغان و ازبك بودند،اسير شدند و مردان به قتل

ص:29

رسيدند؛آنها حتى به كسانى كه به حرم شاهچراغ پناهنده شده بودند امان ندادند.(1)تقى خان از شيراز گريخت و الله وردى خان گروهى را به تعقيب او فرستاد كه او را دستگير و نزد نادر فرستادند.جالب اين است كه ميرزا محمد كلانتر كه خود شاهد اين قضايا بوده است نامى از الله وردى خان نبرده است؛به احتمالى او فرمانده اصلى نبوده است.البتّه ميرزا محمد تأييد كرده است كه قشون دولتى از خراسان و كرمان به سمت فارس حركت كردند و به حسين خان افشار سردار فارس پيوستند.(2)

ولى نامى از الله وردى خان نبرده است.

در سال 1158 ه.ق در خوارزم شورش هايى رخ داد و نادر برادرزاده اش عليقلى خان را به سركوب شورش و انتظام امور آن ديار فرستاد؛ ولى چون او كم سن بود،الله وردى خان را در پى او فرستاد،و به عليقلى خان دستور داد كه از صلاح ديد او بيرون نرود.(3)در اين لشكركشى الله وردى خان كه از تجارب جنگى خوبى برخوردار بود فرماندهى اصلى را برعهده داشت.آنها بعد از سركوب شورش هاى منطقه به دستور نادر در شوال 1158 ه.ق از آن ديار برگشتند.

در راه برگشت اردو در منزل گوگرچين، كنار رود جيحون اطراق كرد.در همين مكان الله وردى خان يك روز به خيمه عليقلى خان رفت و مدتى طولانى در آنجا بود و چون وارد خيمه خود شد بعد از مدت كوتاهى درگذشت.مؤلف عالم آرا كه در آن محل حضور داشته است مى نويسد؛اغلب بر اين عقيده بوده اند كه عليقلى خان به الله وردى خان پيشنهاد كرده است همراه هم عليه نادر شورش كنند اما الله وردى خان نپذيرفت و با نصايح سعى كرد او را نيز از اين كار باز دارد.عليقلى خان از ترس اينكه خبر به گوش نادر برسد الله وردى را مسموم كرد.

بعد از مرگ الله وردى خان،عليقلى

ص:30

دستور داد جسد او را در تابوت گذاشته و روانه مشهد نمايند.(1)

اسماعيل رضايى

مأمور شد تا در كنار شاه در مراسم استقبال با يزيد،شاهزاده فرارى عثمانى كه به ايرانيان پناهنده شده بود،شركت نمايد.(1)سرانجام سوندوگ بيگ در حالى كه عمرش از نود سال گذشته بود در روز چهارشنبه اول جمادى الاول 969 ه.ق درگذشت.جسد او براى دفن به مشهد مقدس انتقال داده شد و در پايين پاى حضرت،ما بين قبور قاضى جهان،وزير برجسته شاه طهماسب،و مير اسد اللّه صدر به خاك سپرده شد.(2)

رجبعلى يحيايى

پس از چندى قربانعلى بيگ دچار مرض استسقاء شد و درگذشت.جسد او را به مشهد آوردند و در اين شهر دفن نمودند.فوت او به احتمال زياد در سال 1139 ه.ق اتفاق افتاده است.(1)

اسماعيل رضايى

جمله دختران او يكى زن شاهرخ شاه افشار و يكى هم در طبس همسر امير خان فرزند على مراد خان زنگويى بوده است.(1)

رجبعلى يحيايى

در فتح اين قلعه كه در ميان كوهستان و داراى حصار بلندى بود؛لشكر همراه نصر اللّه دچار مشكلات فراوانى شد و تا مرز شكست پيش رفت اما پايدارى شاهزاده تحسين برانگيز بود و پيروزى را نصيب او نمود.همچنين ابراهيم هزاره،كه از جمله سركشان بود،توسط نصر اللّه سركوب شد«و از نواحى قندهار تا سرحد كابل،دشمن و متمرد و سركشى نماند...

همگى در اطاعت و انقياد صاحبقران درآمدند».(1)

در سال 1151 ه.ق قبل از حركت نادر به هند،رضا قلى ميرزا به نيابت سلطنت انتخاب و نصر اللّه هم مفتخر به دريافت«افسر سربلندى»(جقه شاهى) شد(2)و همراه پدر راهى هند گرديد.او در نبردهايى كه در اين لشكركشى صورت گرفت اغلب فرماندهى قلب سپاه را برعهده داشت.بعد از تسليم شدن محمد شاه گوركانى،پادشاه هندوستان،نصر اللّه با دختر يزدان بخش،نوه اورنگ زيب(1068- 1077 ه.ق)ازدواج كرد(3)تا حلقه پيوندى بين دو خاندان گوركانى و افشارى باشد.بنا به درخواست نادر، شاه گوركانى سرزمين هاى شرق رودخانه سند را به داماد خود نصر اللّه واگذار كرد.(4)

در راه بازگشت از هند،نصر اللّه در هرات از اردوى پدر جدا و بعد از پايان زمستان راهى مشهد شد.در اين دوره رضا قلى به تدريج مورد بى مهرى پدر قرار گرفت و از منصب خود بركنار شد و نصر اللّه جاى او را گرفت؛تا جايى كه وقتى نادر در اواخر سال 1153 ه.ق به سمت داغستان حركت كرد،او را به عنوان حاكم خراسان و به قولى نايب سلطنت انتخاب كرد.(5)

ص:36

در همين زمان اهالى آرال و خوارزم به سركردگى نور على خان،فرزند ابو الخير خان والى قزاق و ارتوق ايناق سر به شورش برداشتند و خيوه را تصرف كردند.نصر اللّه ميرزا با سپاهى كه در اختيارش بود به قصد سركوب اين شورش حركت كرد.با شنيدن خبر اين لشكركشى،ارتوق ايناق و ديگر شورشيان به پيشواز آمدند و در مرو خود را تسليم و تقاضاى عفو نمودند.با وساطت شاهزاده،آنها مورد بخشش قرار گرفتند و نصر اللّه،تعدادى از جوانان آن قوم را براى سپاه نادر انتخاب كرد،اسرا را آزاد ساخت و تعدادى از خانواده هاى قوم تكه و يموت را به خراسان كوچاند و دوم جمادى الاول 1154 ه.ق به مشهد برگشت.(1)

در سال 1155 ه.ق حاجى سيف الدّين خان بيات به حكومت خراسان انتخاب و نصر اللّه به اردوى شاهى فرا خوانده شد.او در جنگ هاى نادر با عثمانيان حضورى فعال داشت و چندين مأموريت مهم را به انجام رساند.

در سال 1156 ه.ق سام ميرزا،كه ادعا داشت فرزند شاه سلطان حسين صفوى است و از طرف سلطان عثمانى حمايت مى شد(2)در داغستان شورش كرد و مردم اين ناحيه به همراه اهالى دربند و شيروان او را همراهى نمودند.نصر اللّه ميرزا به همراه فتحعلى خان افشار چرخچى،فرزند بابا على بيك،از همدان مأمور فرونشاندن اين شورش شدند.آنها سام ميرزا را شكست دادند و بسيارى از اهالى منطقه را به اتهام شركت در شورش،قتل عام كردند.(3)در راه برگشت از اين مأموريت نصر اللّه به وسيله يكى از اهالى لزكى در ناحيه قره

ص:37

باغ مورد سوءقصد قرار گرفت ولى جان سالم به در برد.نادر به شكرانه آن «شصت هزار تومان نقد و پانصد هزار خروار غله به فقراى مملكت عراق و آذربايجان و فارس تصدق»(1)نمود.

در سال 1160 ه.ق نادر شاه از سمت كرمان راهى خراسان شد،در بين راه نصر اللّه ميرزا و شاهرخ ميرزا را كه همراهش بودند به همراه باقى شاهزادگان و جواهرخانه و نفايس سلطنت روانه كلات كرد و خود به مشهد بازگشت.(2)با كشته شدن نادر،در رجب 1160 ه.ق،عليشاه نيروهايى را براى تسخير قلعه كلات روانه كرد.نصر اللّه به همراه دو تن ديگر از شاهزادگان قبل از سقوط قلعه به سمت مرو فرار كرد.كاظم بيك،برادر عليشاه،به تعقيب آنها پرداخت ولى موفقيتى به دست نياورد؛ اما دوست محمد چهچه اى،كه از خدمتكاران نصر اللّه بود،به تعقيب ادامه داد و امامقلى و شاهرخ ميرزا را دستگير كرد و قربانعلى نامى را به دنبال نصر اللّه فرستاد،قربانعلى در محلى به نام حوض سنگ به شاهزاده رسيد اما نتوانست او را متوقف كند.در بين راه جمعى از قراولان مروى به نصر اللّه برخوردند و او را به كلات باز گرداندند.او و برادر ديگرش امامقلى ميرزا را به مشهد آوردند و به دستور عليشاه كشتند.(3)هفت تن از فرزندان وى نيز در كلات كشته شدند.نصر اللّه در اين زمان 23 سال بيشتر نداشت.

اسماعيل رضايى

سوداى جهانگشايى داشت اما شرايط به او اجازه چنين كارى نداد.

پدر نصر اللّه،در شوال 1161 ه.ق توسط امراى خراسان بر تخت سلطنت نشست.(1)از اين زمان او بجز مدت كوتاهى كه به وسيله سيد محمد متولى و طرفدارانش از كار بركنار و نابينا شد؛تا سال 1210 ه.ق كه آغا محمد خان قاجار مشهد را تصرف كرد،حكومت اسمى خراسان به ويژه مشهد را در اختيار داشت.در ابتداى كار،فريدون خان گرجى نيابت سلطنت شاهرخ را برعهده داشت و همه كارها و تربيت شاهزادگان از جمله نصر اللّه ميرزا تحت نظر او صورت مى گرفت.(2)

نصر اللّه،كه پسر ارشد شاهرخ بود، وقتى به سن بلوغ رسيد با همراهى برادر كوچكترش نادر ميرزا سعى نمود از سيطره فريدون خان خارج شود.اين تلاش در نهايت به قتل غلام گرجى توسط دو برادر انجاميد.شاهرخ نابينا هرچند از اين حادثه خشمگين شد؛اما نتوانست كارى به جز كشتن يكى از غلامان شركت كننده در قتل انجام دهد.

اين حادثه در حدود سال 1180 ه.ق رخ داد و بعد از آن نصر اللّه ميرزا خود نيابت پدر را برعهده گرفت و با اينكه در سن پايين بود،در كارها مستقل شد.(3)

فعاليت هاى نصر اللّه ميرزا،كه از حس برترى جويى و زياده خواهى او سرچشمه مى گرفت اغلب حادثه آفرين بود اما شاهرخ،خواهان آرامش بود حتى اگر قلمرو حكومتش فقط به مشهد محدود مى شد.شاهرخ كه بيشتر متمايل به نادر ميرزا بود،با ترفندهاى مختلف سعى كرد نصر اللّه را به كنترل درآورد؛از جمله حكومت هرات را كه در دست افاغنه بود به اميد فتح آن،به نام نصر اللّه كرد ولى(4)اين كار نتيجه اى در بر

ص:39

نداشت.سپس تصميم گرفت كه نصر اللّه را از خراسان دور كند.در پى آن به بهانه گرفتن كمك از كريم خان زند،براى دفع شر افاغنه وى را روانه شيراز كرد و در غيابش اختيار همه كارها را به نادر ميرزا سپرد.(1)

كريم خان زند(1163-1193 ه.ق)دستور داد از نصر اللّه و هيئت همراهش در بين راه و هنگام ورود به شيراز استقبال شايانى به عمل آيد و به عنوان يك شاهزاده مورد پذيرايى قرار گيرد.اما شاهرخ از طريق يكى از همراهان شاهزاده به كريم خان پيغام داد كه نصر اللّه سرخود روانه شيراز شده است«تا بين اهل عراق و خراسان بانى مفسده گردد اگر درخواست كمك كرد قبول نفرماييد.» شاهرخ از خان زند خواسته بود كه او را تحت نظر خود در شيراز نگه دارد.(2)

نصر اللّه وقتى از مضمون پيغام پدرش مطلع شد به سرعت به خراسان برگشت.پيش از ورود او به مشهد برادرش نادر ميرزا به چناران فرار كرد و نصر اللّه بار ديگر بدون درگيرى سررشته دار امور گشت.در همين زمان جعفر خان،يكى از خوانين كرد،در چناران جريان نهرى را كه به سمت مشهد روان بود قطع كرد در حالى كه اهالى و امراى مشهد توانايى مقابله با او را نداشتند و با فرار نادر ميرزا به چناران اين قضيه شدت گرفت.نصر اللّه ميرزا با وجود اينكه نيروى كمى در اختيار داشت توانست جعفر خان و برادرش نقد على خان را شكست دهد.(3)او همچنان در شمال خراسان پيش رفت و خوانين و سركردگان آن مناطق؛از جمله محمد رضا خان و محمد حسين خان زعفرانلو،الله وردى خان،حاكم قوچان و ديگران به ظاهر اطاعت او را پذيرفتند.(4)در همين زمان خبر لشكركشى احمد شاه درانى به نصر اللّه رسيد و او ناچار به مشهد برگشت.در بين راه خوانين شمال خراسان به همراه ياران

ص:40

خويش از او جدا شدند و با او همراهى نكردند.

در لشكركشى افغان ها،كه در سال 1182 ه.ق صورت گرفت،احمد شاه با لشكرى گران و مجهز مشهد را محاصره كرد؛اين در حالى بود كه نيروهاى مدافع از شهر به زحمت به دو هزار نفر مى رسيد و فرماندهى مقاومت در مقابل مهاجمان برعهده نصر اللّه ميرزا بود.او با مسدود كردن تمام دروازه هاى شهر و حملات غافلگيرانه به اردوى افغان ها چنان عرصه را بر آنها تنگ كرد كه احمد شاه متقاضى صلح شد.در مذاكرات صلح كه بين وزير اعظم احمد شاه با شاهرخ و نصر اللّه صورت گرفت، شاهرخ به صراحت عنوان كرد كه«ما را هم با شاه درانى جنگ نمى باشد،نصر اللّه بنا را بر حرب گذاشته است».(1)

در واقع شاهرخ حاضر بود تسلط شاه افغانى را بر خود بپذيرد به شرط اينكه حكومتش بر مشهد پابرجا باشد؛ اما نصر اللّه كه احمد شاه و ديگر افاغنه را زيردستان جد خويش مى دانست، حاضر به پذيرفتن اين سلطه نبود.

شرايط صلح بيشتر توسط احمد شاه تعيين شد و يكى از موارد آن پيشكش كردن اسب مشهور نصر اللّه به پادشاه درانى بود كه مورد پذيرش وى قرار گرفت.البتّه در مقابل،هداياى باارزشى هم دريافت كرد و احمد شاه از او به فرزندى ياد نمود.(2)بعد از انعقاد صلح، لشكر افغان در 1184 ه.ق به سوى قندهار برگشت،محاصره شهر به پايان رسيد و نصر اللّه ميرزا با موقعيت محكم تر از پيش در مشهد ماند.

موفقيت نصر اللّه در مقابل افاغنه جايگاه ويژه اى براى او به ارمغان آورد؛ تا جايى كه خوانين و سركردگان خراسان او را به عنوان ولى نعمت(3)خود پذيرفتند و شاعران در مدح وى شعرها سرودند؛از جمله قصيده اى كه آذر بيگدلى سرود و با اين مطلع شروع

ص:41

مى شود:

نقل جهان گذارمت هان به خلاف نشمرى راز جهان شمارمت،هان به گزاف نشمرى(1)

*** اين موقعيت باعث شد كه نصر اللّه به فكر تدارك اسباب سرورى بيافتد.او قصد داشت بار ديگر قلمرو از دست رفته اى را كه زمانى تحت سيطره نادر شاه بود به دست آورد؛در مقابل پدرش هيچ كمك مالى به او نمى كرد تا در تنگنا قرار گيرد.نصر اللّه بر آن شد كه از خزاين و اموال حرم رضوى استفاده كند،در اين بين عده اى به وى گوشزد كردند كه او حق دارد از اموال موقوفه نادر در حرم برداشت كند.(2)او مبلغى از طلا و مرصع آلات حرم را برداشت كرد و سكه زد تا مواجب نيروهاى خويش را بپردازد.اين عمل توسط برخى از مورخين كه در عهد قاجار به ذكر اين حوادث پرداخته اند به عنوان غارت حرم امام رضا عليه السّلام توصيف شده است.(3)

در اين دوره نصر اللّه با تسلط و استقلال كامل به اداره كارهاى حكومتى مشغول بود و پدرش در فكر چاره اى بود تا اين وضعيت را تغيير دهد؛اما نفوذ نصر اللّه مانع از اين كار بود.در نهايت شاهرخ با جلب حمايت چند تن از سرداران،نادر ميرزا را به عنوان جانشين خود برگزيد.اين كار دامنه اختلاف بين دو برادر را بيشتر كرد،اما در كشمكش قدرت بازهم نصر اللّه پيروز شد و نادر ميرزا به طبس فرار كرد.(4)

بعد از پيروزى،نصر اللّه راهى شمال خراسان شد و خوانين محلى به اجبار اطاعت خود را از او اعلام كردند.از همان جا به دعوت حسن خان قرايى راهى دولت آباد،از توابع تربت حيدريه شد.حسن خان علاوه بر اينكه خزانه

ص:42

خود را تقديم او نمود،دختر خويش را به ازدواج او درآورد.(1)بعد از مدتى نامه اى به دست نصر اللّه افتاد كه طبق آن حسن خان قصد داشته است او را به شاه درانى تحويل دهد.هرچند در دنباله اين روايت آمده كه نامه توسط دشمنان حسن خان جعل شده است؛اما با توجه به همكارى و ارتباط خاندان قرايى با افاغنه اين امر دور از واقعيت نيست.به هر صورت اين نامه باعث شد كه خان مذكور توسط نصر اللّه كشته شود.

خانواده و طرفداران حسن خان در مقابل جبهه آرايى كردند و محمد سياه كه يار نزديك نصر اللّه بود،به آنها پيوست و در روزى كه او براى شكار از قلعه خارج شده بود،دروازه ها را بستند و او به ناچار راهى مشهد شد.در بين راه بيشتر همراهانش متفرق شدند و با تعداد كمى از نزديكانش باقى ماند.

شاهرخ كه در جريان اخبار مربوط به فعاليت هاى نصر اللّه بود،نادر ميرزا را از طبس فراخواند و دروازه هاى شهر را مسدود كرد.نصر اللّه به سمت نيشابور حركت كرد؛عباس قلى خان حاكم شهر از او به گرمى پذيرايى كرد اما چون آوازه بدعهدى ميرزا را با حسن خان شنيده بود بسيار محتاطانه رفتار مى كرد.(2)نصر اللّه مدت شش ماه در نيشابور ماند و چون در خراسان احدى از امرا و سركردگان با او دم موافقت نمى زد در حدود سال 1190 ه.ق راهى شيراز شد.

كريم خان زند از او به گرمى استقبال كرد و او مدت شش سال،تا پايان عمر كريم خان و دوره حكومت ابو الفتح خان(1193 ه.ق)،وكالت زكى خان و صادق خان(1193-1196 ه.ق)در شيراز مى زيست.در سال 1196 ه.ق شيراز به محاصره على مراد خان (1196-1199 ه.ق)درآمد.نصر اللّه در روز قبل از سقوط شهر به اردوى خان مزبور پيوست و همراه او شد.بعد از اينكه پسران كريم خان به دستور على مردان خان كشته يا نابينا شدند،

ص:43

نصر اللّه احساس خطر كرد و شبانه به سوى خراسان فرار نمود.در اين زمان نادر ميرزا در هرات تحت حمايت تيمور شاه،جانشين احمد شاه درانى، قرار داشت و وقتى خبر حركت برادرش به سمت مشهد را شنيد با سپاهى از افاغنه به مقابله او آمد و مانند گذشته شكست خورد و به توس فرار كرد.

بدين ترتيب بعد از سال ها نصر اللّه در حدود 1196 ه.ق وارد مشهد شد و بار ديگر كارها را در اختيار گرفت.(1)

در اين دوره شهرهاى ايران صحنه كشمكش بين مدعيان قدرت به ويژه قاجارها و زندها بود.نصر اللّه هم قصد داشت وارد اين درگيرى ها شود.يك بار هم در جاجرم به نزد حسين قلى خان قاجار(جهانسوز)رفت تا با او همراه شود اما كارى از پيش نبرد و به توصيه خان مزبور به مشهد برگشت.(2)

نصر اللّه تا سال 1200 ه.ق كه در قيد حيات بود اختياردار امور مشهد بود.

گويا در اواخر عمر به استعمال دخانيات دچار شد و از رشادت هاى پيشين چيزى در او نماند و عاقبت براثر همين عارضه در سن 35 سالگى درگذشت.او علاوه بر اشتغال به مسايل سياسى و نظامى،طبع شعر داشت.اين دو بيت از او است:

مستوفى ديوان قضا روز نخست مجموعه شادى و الم كرد درست

شادى بتمام مردمان قسمت كرد غم باقى ماند،گفت اين قسمت توست

*** همچنين يكى از پسران او به نام اكبر ميرزا در نجوم،رياضى و«جميع فنون» استاد عصر خويش بوده و اشعارى هم از او بر جاى مانده است.(3)

اسماعيل رضايى

ص:44

خلعت از شاه صفوى شدند.(1)

در سال 1129 ه.ق ابدالى ها به فرماندهى عبد اللّه خان سدوزايى و پسرش اسد اللّه خان به هرات هجوم آوردند.(2)جعفر خان استاجلو، بيگلربيگى شهر از منصور خان،حاكم مشهد،تقاضاى كمك كرد.او هم به ولايات تابعه خويش دستور داد كه براى مقابله با افاغنه نيرو روانه هرات كنند.بابا على بيك،نادر را به نيابت در ابيورد گذاشت و خود راهى هرات شد.

در جنگ بين سپاهيان صفوى و افاغنه او جزو چرخچيان(3)سپاه بود و طى يك درگيرى به ضرب گلوله دشمن از پاى در آمد.يارانش جسد او را از معركه جنگ خارج و روانه مشهد نمودند تا در حرم امام رضا عليه السّلام دفن شود.(4)

برخى از نويسندگان معتقدند كه او به وسيله نادر كشته شده است.(5)اين امر دور از واقعيت به نظر مى رسد؛چرا كه بنا به مفاد وقفنامه اى كه از نادر به جاى مانده است چنين برمى آيد كه رابطه او و پدرزنش خوب بوده است و نادر موفقيت هاى خويش را تا حدى مديون او مى دانست.اين وقف نامه در زمان سپهسالارى نادر و در سال 1145 ه.ق نوشته شده است.برطبق آن نادر مقدارى از اموال و مستغلات خود را براى قبر بابا على بيك و آرامگاه خويش و والدينش واقع در نزديك پنجره فولاد حرم مطهر وقف كرده است.(6)سه تن از پسران بابا على بيك به نام هاى لطف على بيك،كلب على بيك و فتحعلى بيك داراى شهرت تاريخى هستند كه جزو سرداران نادر شاه بوده اند.

شرح حال لطف على خان جداگانه در كتاب مشاهير مدفون در گورستان هاى

ص:46

مشهد مقدس خواهد آمد.كلب على خان در سال 1148 ه.ق به حكومت ناحيه عليشكر انتخاب شد و فتحعلى خان به منصب چرخچى باشى سپاه رسيد.(1)در سال 1155 ه.ق كلب على سردار فارس شد تا شورش مسقط و بحرين را به كمك محمد تقى خان شيرازى بيگلربيگى فارس،سركوب كند.اما بين اين دو سردار اختلاف افتاد و عاقبت كلب على توسط تقى خان به قتل رسيد.(2)

اسماعيل رضايى

كرد و پس از آن توسط شجاع الملك به پايتخت افغانستان يعنى كابل فرا خوانده شد.در آنجا به علت مريضى كه داشت در سال 1222 ه.ق درگذشت.

جسدش توسط ميرزا زين العابدين شيروانى به مشهد مقدس منتقل و در دار الحفاظ حرم مطهر به خاك سپرده شد.(1)

سيد حسن حسينى

و حاجى آقا خان هراتى وزير فيروز شاه نيز همراه وى بود.او به غوريان رفت و محمد خان پسر اسحاق خان قرايى را كه از طرف دولت ايران مأمور آنجا بود،در محاصره خود قرار داد.در همين زمان اسحاق خان قرايى،كامران ميرزا حاكم قندهار را براى گرفتن هرات تحريك كرد و كامران ميرزا هرات را محاصره كرد.فيروز الدّين ميرزا چون اوضاع را چنين ديد پسرش را از غوريان فراخواند.(1)ملك قاسم ميرزا در سال 1231 ه.ق بار ديگر از طرف پدر به فتح غوريان مأمور شد،اما همين كه حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه در محرم 1232 ه.ق به حكومت خراسان رسيد،از غوريان باز خوانده شد.(2)در همين سال محمود شاه افغان كه به كمك كارداران ايران بر افغانستان مستولى شده بود،وزير خود فتح خان را به سوى هرات فرستاد.او هرات را تسخير و ملك قاسم را كه مجروح شده بود دستگير كرد و همراه پدر و خانواده اش به قندهار برد.(3)

در سال 1248 ه.ق كه محمد ميرزا فرزند عباس ميرزا از طرف دولت ايران مأمور فتح هرات شده بود،گروهى از خوانين خراسان و چند تن از بزرگان افغان كه از كامران ميرزا حاكم هرات دل خوشى نداشتند،از جمله ملك قاسم ميرزا و شاه پسند خان افغان به او پيوستند.ولى سرانجام به علت مرگ عباس ميرزا،با كامران ميرزا مصالحه كرده و بازگشتند.(4)تاريخ دقيق مرگ ملك قاسم ميرزا در منابع دوره قاجاريه وجود ندارد ولى وى در هرات درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل و در دار السعاده حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(5)بر لوح

ص:49

مزار وى ابيات زير نگاشته شده است:

***

از خزان عمر شاهان در بهار روزگارلاله را دلسوخته بين و نرگس را سقيم

اى دريغ از آفتاب آسمان سلطنتكاسمان دارد ندم تا گشت خان آن را نديم

شاه شهزاده ملك قاسم كه بودى ملك راچون پدر فيروز دين و دولتش بر در مقيم

سيد حسن حسينى

على اقبال كه نماينده مجلس و از دوستان قوام السلطنه بود،به معاونت وزارت بهدارى رسيد.در سال 1324 ه.ش در كابينه احمد قوام وزير بهدارى شد و آنگاه در كابينه هاى ساعد،هژبر،منصور و رزم آرا در پست هاى ديگرى از جمله فرهنگ، بهدارى،كشور و راه به وزارت رسيد.

وى پنج بار وزير فرهنگ شد.(1)

اقبال در جوانى آن اندازه مطيع و وفادار شاه بود كه در زمره محرمان او جاى گرفت و خود را چاكر جان نثار شاه مى ناميد.(2)او از پديدآورندگان جمعيت ياران بود كه پس از كودتاى سال 1332 ه.ش با همكارى دكتر كاسمى،مهندس روحانى،سناتور نبيل سميعى،عباس شاهنده و شمارى از نمايندگان مجالس شوراى ملى تأسيس شد.(3)براساس گزارش محرمانه استيوارد راكول كاردار موقت سفارت امريكا در تاريخ 21 دسامبر 1963/ آذر 1342 ه.ش كه در آن به رقابت مهره هاى دست نشانده انگليس و آمريكا اشاره كرده،از دوره هاى فراماسونرى نام مى برد كه منوچهر اقبال هم جزو افراد برجسته آن بوده است.(4)

وى همچنين عضو كميته ملى پيكار جهانى با بى سوادى بود و رياست انجمن دوستى و روابط فرهنگى ايران و تركيه و رياست انجمن قلم و عضويت در آكادمى طب فرانسه و كارشناس سازمان بهداشت جهانى را برعهده داشت.

پس از كنار گذاردن حسين علاء، منوچهر اقبال در 15 فروردين 1336 ه.ش از طرف محمد رضا پهلوى مأمور تشكيل كابينه شد و با انتصاب وى به رياست دولت،ديكتاتورى محمد رضا پهلوى رسما شروع شد.

اقبال در استقرار و تحكيم اين

ص:51

ديكتاتورى سهم قابل ملاحظه اى ايفا كرد.وى كابينه خود را در بيست فروردين به محمد رضا معرفى كرد.به نقل استيوارد راكول يازده نفر اعضاى كابينه او از ميان فراماسونرى هايى بود كه اقبال در عصرهاى يكشنبه به عنوان يك عضو در ميان آنها شركت مى كرد.(1)

اولين اقدام كابينه اقبال لغو حكومت نظامى در تهران بود كه از 28 مرداد 1332 ه.ش تا اواسط فروردين 1336 ه.ش وجود داشت.(2)وى برنامه دولت خود را اجراى منويات شاهنشاه اعلام كرد.(3)نخست وزيرى اقبال از 15 فروردين 1336 تا هشتم شهريور 1339 دوام آورد.تشكيل ساواك و قبول نمودن دكترين آيزنهاور در دوره صدارت او بود.در دوره نخست وزيرى اقبال مشكلات اقتصادى ايران روزبه روز افزايش يافت و فساد ادارى آن چنان گسترده شد كه تحت فشار آمريكا مجلس قانون«از كجا آورده اى»را تصويب نمود و طرح اوليه اصلاحات ارضى را به مجلس ارائه نمود.

دامنه اعتراضات مردم در زمان اقبال روز به روز افزايش يافت،دولت به جاى حل مشكلات و معضلات مردم، فشار و اختناق را تشديد نمود كه اين خود سبب تعميق تضاد بين مردم و رژيم گرديد.تحولات غير منتظره در همسايگى ايران كه ناشى از پيروزى كودتاى عبد الكريم قاسم و سرنگونى رژيم پادشاهى عراق و سرنگونى ديكتاتورى عدنان(پاپا)در تركيه و تشديد اختلاف بين ايران و شوروى، رژيم ايران را وادار به عقب نشينى نمود.

ازسوى ديگر مبارزات انتخاباتى در ايالات متحده آمريكا و تأكيد حزب دموكرات بر انجام اصلاحات در كشورهاى اقمارى،جهت مقابله با كمونيسم،موقعيت رژيم ايران را تضعيف مى نمود.در اين دوره رجال سر سپرده و وابسته به دو جناح آمريكايى-

ص:52

انگليسى به نمايندگى مردم در كرسى هاى مجلس سنا و شورا جا خوش كرده و به قرارداد كنسرسيوم رسميت حقوقى دادند و احزاب دولتى مليون و مردم كه به تبعيت ظاهرى از شيوه دموكراسى مرسوم آمريكا تشكيل يافته بودند،به نام ملت ايران عرصه را بر مردم تنگ كردند.

دوره نوزدهم مجلس شوراى ملى رو به پايان بود و زمزمه هاى آزادى انتخابات جامعه را فراگرفته بود و شاه در سخنرانى هاى خود از انتخابات آزاد صحبت مى كرد.او پيش از انتخابات دوره بيستم در سخنرانى روز 15 خرداد 1339 گفت:«انتخابات آينده كاملا آزاد خواهد بود»،با اين حال منوچهر اقبال اعلام كرد:«مصدقى ها و توده اى ها، نمى توانند نامزد انتخابات شوند».(1)

از ميان دو حزب يادشده حزب مليون به رهبرى دكتر منوچهر اقبال در زمستان 1337 ه.ش ظهور كرد.(2)اقبال بااين كه در آغاز نخست وزيرى خود روز 19 فروردين 1336 ه.ش در مجلس گفت كه قصد تشكيل حزب را ندارد،ولى چون سردار فاخر حكمت رئيس مجلس شوراى ملى حاضر به تشكيل حزب مليون در كنار حزب مردم شد،با اينكه حزب مليون به عنوان حزب اكثريت به ايفاى نقش مى پرداخت،عمر چندانى نيافت و تنها رقابت حزبى پارلمانى آن در انتخابات مجلس دوره بيستم سال 1339 ه.ش متجلى شد.اوج فعاليت حزب مليون در انتخابات تابستان سال يادشده،نقطه فرود آن نيز بود.تقلبات و تخلفات در انتخابات دوره بيستم،به حدى بود كه محمد رضا شاه به نادرستى آن اعتراف كرد.وى در مصاحبه مطبوعاتى در كاخ سعدآباد،در پاسخ به عباس مسعودى مدير روزنامه اطلاعات درباره انتخابات گفت:«من از اين انتخابات راضى نيستم»و چون خود در مظان

ص:53

اتهام قرار گرفته بود دستور توقف انتخابات را صادر كرد.(1)علم در خاطرات محرمانه اش به اين انتخابات اشاره كرده است و مى گويد:«دولت ما از انتخابات مجلس گرفته تا انتخابات محلى و انجمن شهر،آزادى را از مردم سلب كرده و اراده خود را تحميل و نامزدهاى خود را از صندوق بيرون مى آورد.»(2)

دكتر اقبال به دنبال شكست سياسى و در پى اظهارنظر شاه در ششم شهريور 1339 ه.ش،از مقام خود استعفا كرد.(3)

در سال 1342 ه.ش از طرف اسد اللّه علم نخست وزير به عنوان رئيس هيئت مديره و مديرعامل شركت ملى نفت ايران منصوب شد و اين سمت را تا پايان عمر خود حفظ كرد.وى همچنين در سال 1352 ه.ش به عضويت هيئت امناى دانشگاه تهران و در سال 1353 ه.ش به رياست هيئت رئيسه نظام پزشكى مركز رسيد.سرانجام در چهارم آذرماه 1356 ه.ش پس از 68 سال زندگى براثر سكته قلبى درگذشت و جنازه اش روز ششم آذر 1356 به مشهد انتقال و در مقبره خانوادگى در صحن عتيق به خاك سپرده شد.

از عمده ترين وقايع زمان صدارت اقبال مى توان به تشكيل كنگره اى جهت اصلاح بعضى از اصول قانون اساسى، تشكيل احزاب سياسى كشور،تأسيس بانك مركزى،تأسيس ساواك،تأسيس سازمان بازرسى شاهنشاهى و انتخابات دوره بيستم مجلس شوراى ملى اشاره كرد.

غلامرضا جلالى

(به تصوير صفحه مراجعه شود) تحصيلات مقدماتى عازم اروپا شد و در بلژيك به تحصيل خود ادامه داد.

پس از بازگشت به ايران وارد وزارت دارايى گرديد.مدتى هم در بانك رهنى انجام وظيفه كرد.و آخرين سمت ادارى او رياست اداره باربرى داخلى بود.در انتخابات دوره چهاردهم از طرف مردم خوى نماينده مجلس شوراى ملى گرديد و با ايراد نطق و حمله به متفقين و مخالفت با حزب توده وجهه زيادى براى خود كسب كرد و از طرف حزب توده بعد از سيد ضياء الدّين طباطبايى به عنوان مرتجع شماره دو خوانده شد.

خويى با همكارى على دشتى و ابراهيم خواجه نورى،حزب عدالت را تأسيس نمود و پس از على دشتى رهبرى اين حزب را به عهده گرفت و موقعيت سياسى خوبى يافت،ولى پس از پايان انتخابات دوره چهاردهم از طرف قوام السلطنه بازداشت و به زندان افتاد،تا اينكه در سال 1327 ه.ش در كابينه عبد الحسين هژير به سمت وزارت مشاور منصوب شد.(1)

جمال امامى در كابينه محمد ساعد مراغه اى نيز كه از پنجشنبه 22 آبان 1327 مأمور تشكيل كابينه شد،تا 23 آبان 1328 به عنوان وزير مشاور خدمت كرد.(2)وى در كابينه احمد قوام نيز از 27 تير 1331 تا 30 تير همين سال به عنوان وزير كشور معرفى شد.(3)

آخرين سمت سياسى جمال امامى سفارت ايران در رم بود كه در همين

ص:55

سمت بيمار شد و درگذشت.(1)جنازه وى با قطار به مشهد منتقل و در روز 29 آبانماه 1345 طى مراسمى با حضور تيمسار باتمانقليچ استاندار و نيابت توليت آستان قدس و آيت اللّه ميرزا احمد كفايى خراسانى و تنى چند از علما و شخصيت هاى محلى تشييع و در حرم دفن شد.(2)

غلامرضا جلالى

چهار بار در سال هاى 1295،1285، 1301 و 1310 ه.ق حكومت زنجان را برعهده داشت.(1)در سفر دوم ناصر الدّين شاه در سال 1300 ه.ق به مشهد جزو عمله خلوت وى بود(2)و در همان سال به رياست ديوان خانه خراسان منصوب شد.(3)

در سال 1304 ه.ق او به نيابت وزارت عدليه رسيد و ظاهرا ميان وى و عليرضا خان عضد الملك رئيس عدليه رابطه خوبى وجود نداشت.(4)امجد الدوله با علماى بزرگ زمان خويش از جمله شيخ فضل اللّه نورى مجتهد نيز رفت و آمد و معاشرت داشته است.(5)

وى در سال 1313 ه.ق ملقب به امجد الدوله و پس از رفتن به مكه و بازگشت از آنجا معروف به حاجى امجد الدوله گرديد.نامبرده فردى تنومند و قوى هيكل بود و در حدود 112/5 كيلو وزن داشته است.(6)مهدى بامداد احتمال داده كه مرگ وى پيش از سال 1330 ه.ق بوده است(7)ولى از قراين چنين برمى آيد كه وى در 25 ربيع الثانى 1335 ه.ق فوت كرده و جسدش در توحيدخانه مبارك حرم حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شده است.(8).

سيد حسن حسينى

(به تصوير صفحه مراجعه شود) برجسته ترين افراد در عصر ناصر الدّين شاه قاجار و پدر على اصغر خان امين السلطان وزير مشهور دوره قاجار (1275-1325 ه.ق).

آقا ابراهيم امين السلطان فرزند زال ارمنى از اهالى دهى از دهات سلماس آذربايجان بود.به گفته محمد حسن خان اعتماد السلطنه در كتاب خلسه، امير سليمان خان اعتضاد السلطنه،پدر آقا ابراهيم را كه از پادوهاى گرگين خان بود در شمار نوكران خود درآورد.

او مسلمان شد و دخترى مسلمان را به زنى گرفت.آقا ابراهيم و اسكندر از همين زن زاده شدند.آقا ابراهيم مدتى را به شاگردى در مغازه كفش دوزى گذراند.(1)چون آقا اسكندر،برادر بزرگتر ابراهيم،در آبدارخانه سليمان خان كار مى كرد آقا ابراهيم هم به او پيوست و خانه شاگرد شد.(2)

در سال 1263 ه.ق كه ناصر الدّين ميرزا،وليعهد محمد شاه،به جاى بهمن ميرزا به حكمرانى آذربايجان منصوب گرديد،(3)آقا اسكندر مسئول آبدارخانه وليعهد شد و آقا ابراهيم نيز به همكارى با وى پرداخت.پس از اينكه ناصر الدّين شاه در سال 1264 ه.ق به سلطنت رسيد و روانه تهران شد،آقا اسكندر و آقا ابراهيم هم به تهران آمدند.

آقا اسكندر در تهران آبدارخانه و سقاخانه شاهى را در اختيار گرفت و آقا ابراهيم در كنار او ابتدا حقوق جزيى

ص:58

ساليانه از محل حقوق سقايان مى گرفت اما پس از چندى مسئول خريد لوازم آبدارخانه سلطنتى شد و كم كم مورد توجه شاه واقع گرديد.پس از اينكه آقا اسكندر در سال 1280 ه.ق درگذشت، سقاخانه به يوسف پسر آقا اسكندر و آبدارخانه به آقا ابراهيم داده شد.آقا ابراهيم گرچه شخصى بى سواد بود اما با ذكاوتى كه داشت كارش رو به رشد گذاشت،تا جايى كه همه كاره مملكت شد.(1)آقا ابراهيم تا سال 1286 ه.ق عنوان آبدارباشى خاصه را داشت.در اين سال لقب امين السلطان به وى اعطا شد.(2)در 1288 ه.ق منصب صاحب جمعى يعنى تصدى شترخانه و قاطر خانه،كه از مشاغل پرسود و مهم آن دوره و چيزى شبيه اداره راه بود،به وى محول گرديد.(3)

در سال 1290 ه.ق در اولين سفر ناصر الدّين شاه در شمار ملازمان اصلى شاه به اروپا رفت و كشورهاى روسيه، آلمان،بلژيك،انگليس،فرانسه، سويس،ايتاليا و اتريش را بازديد كرد و در ركاب شاه از راه مجارستان و عثمانى به ايران بازگشت.(4)در 1294 ه.ق به لقب«جنابى»مفتخر و به عضويت دارالشوراى دولتى برگزيده شد.(5)در 1295 ه.ق در سفر دوم ناصر الدّين شاه از راه روسيه به اروپا رفت و در 25 رجب همان سال به ايران بازگشت و به فرمان شاه عمارت سلطنتى شاه را در ييلاق شهرستانك ساخت.(6)در 1296 ه.ق به مباشرت وى كار ساخت راه شوسه تهران به آذربايجان شروع شد،(7)در 1296 ه.ق

ص:59

ضراب خانه جديد دولتى را داير كرد(1)و در 1297 ه.ق انبار غله ديوانى دولت را در نزديك دروازه شاه عبد العظيم ساخت(2)و در 1299 ه.ق در رياست اداره گمرك ابقا شد.(3)در همين سال به خاطر افزايش وجوه مالياتى گمرك و تنظيم ليست صادرات و واردات از شاه خلعت دريافت نمود.(4)و در 23 ذى حجه 1299 ه.ق وزير دربار اعظم شد.(5)سرانجام آقا ابراهيم امين السلطان پس از عمرى تلاش در سال 1300 ه.ق به بيمارى سل مبتلا شد و از رجب همان سال اوضاع جسمى اش رو به وخامت گذاشت.اعتماد السلطنه كه چندين بار به عيادت وى رفته است در روزنامه خاطرات خود مى نويسد:«با وجود اينكه او مى داند از اين بيمارى رهايى ندارد به من اصرار مى كرد كه در سالنامه،كارگزاران خلوت خانه را در شمار افراد تحت امر او بنويسم.

اين در حالى است كه تا زمان چاپ سالنامه معلوم نيست زنده باشد يا نه»(6)ناصر الدّين شاه در ششم شعبان همين سال مسافرت خود را به مشهد آغاز كرد و امين السلطان را هم با وجود بيمارى به خاطر اينكه همه كاره دربار بود به اجبار روانه مشهد كرد.(7)اما از آنجا كه ضعف بر وى مستولى بود،وى را با تخت روان پيشاپيش كاروان شاه فرستادند.(8)

از منابع برمى آيد كه در اين سفر سه تن از پسرانش همراه اردو بودند كه از جمله آنها على اصغر خان امين الملك بود كه كارهاى پدر را انجام مى داد.(9)

حكيم تولوزان كه طبيب مخصوص شاه بود و در اين سفر از امين السلطان مواظبت مى كرد در اول رمضان از

ص:60

بهبودى او قطع اميد كرد.(1)سرانجام امين السلطان در داورزن،نزديك سبزوار،به تاريخ 17 رمضان 1300 ه.ق درگذشت(2)ولى بنا به مصالحى شاه فوت او را تا هفت روز بعد فاش نكرد.(3)اعتماد السلطنه مى نويسد:

«شاه مى خواهد به قدرت سلطنت خود به مردم مشتبه سازد كه امين السلطان نمرده است».(4)

همو درباره سرنوشت امين السلطان مى نويسد:«در تلگرافى كه از سبزوار آمده نوشته شده كه او هفت روز است كه مرده و بى غسل و كفن افتاده و جسدش عفونت برداشته و شاه به عمد خود را به نادانى زده است».(5)شاه پس از افشاى خبر مرگ امين السلطان تمام مشاغل و مناصب و لقب امين السلطانى را به پسر او،على اصغر خان امين الملك كه جوانى 28 ساله بود،داد زيرا او«خوش فطرت و خوش نيت» بود اما به برادر بزرگتر او اطمينان نداشت.(6)پسران ديگر آقا ابراهيم يعنى آقا محمد على به امين حضرت و آقا اسماعيل به امين الملك ملقب شدند.(7)

امين لشكر نكات پندآموزى را در مورد فوت و محل دفن امين السلطان نوشته است كه خالى از لطف نيست.او مى گويد:«امين السلطان باآن همه اعتبارات و مشاغل و خيالات آتيه در جايى فوت كرد كه پسر و زن و قوم و منسوب او احدى پيش او نبود و كفن او را هم از بازار آورده بودند و سالها بود تدارك دفن خودش را در زاويه مقدسه معصومه عليه السّلام قم ديده و مكان ساخته و قارى و اسباب گذارده بودند و به حكم تقدير او را به مشهد مقدس حمل مى دهند و هر امساك و قناعتى كه در دنيا كرده بود،ذخيره نموده بود حال به دست ديگران آيا چه مى شود»؟(8)

جنازه امين السلطان پس از حمل به مشهد در صفه جنوبى دار السعاده در

ص:61

حرم مطهر به خاك سپرده شد.(1)پس از اينكه ناصر الدّين شاه به مشهد رسيد و بر سر قبر او در حرم حاضر شد پسرانش امين السلطان دوم و محمد على قول دادند كه دار السعاده را آيينه كارى كنند.(2)

آقا ابراهيم امين السلطان انسانى زرنگ بود كه از موقعيتى بسيار پايين خود را به درجات بسيار بالا رساند.

يكى از وقايعى كه ميزان هوش او را نشان مى دهد واكنشى است كه او در آستانه سفر ناصر الدّين شاه به اروپا نسبت به قتل چند سرباز به دستور شاه، انجام مى دهد.او به خاطر اين عمل شاه چند روز در دربار حاضر نمى شود و هنگامى هم كه به دستور شاه به دربار مى رود از شاه درخواست اجازه براى سفر عتبات مى كند.شاه به او مى گويد تو همه كاره سفر ما به اروپا هستى چرا مى خواهى به عتبات بروى؟امين السلطان به گريه مى افتد و مى گويد:با اين كشتار كه كردى اروپايى ها چه خواهند گفت!بهتر است اين سفر را لغو كنى.شاه مى گويد حالا كه اتفاق افتاده است چه مى شود كرد.امين السلطان مى گويد بهتر است از خانواده هاى آنها دلجويى به عمل آورى و شاه مجبور مى شود اين كار را انجام دهد.(3)

مهدى بامداد درباره خصوصيات اخلاقى آقا ابراهيم مى نويسد:«نامبرده مردى بى سواد،بسيار زرنگ،باهوش،عاقل، فعال،زحمتكش،پشت كاردار،مدير،نقشه كش، مرتب و با نظم و ترتيب،مدبر،بدون تظاهر، حريص،پركار و دقيق،صرفه جو،با عقل معاش، مال جمع كن،ساكت و آرام،كم حرف،قانع و بى تكلف ،مردم دار،موقع شناس بود.»(4)به همين دليل او همان طور كه اشاره شد در پايان عمر داراى مشاغل مهم فراوانى بود كه عبارت بودند از:«ادارات صندوق خانه، شترخانه،انبار غله مركزى، ضراب خانه ها،قنوات،باغ ها،

ص:62

ساختمان ها،وزارت گمرك،وزارت خزانه،وزارت دربار».(1)اين پست ها را يا خودش و يا توسط فرزندانش اداره مى كرد.امين السلطان در تمام مدت عمر خود روابط فوق العاده نزديكى با شاه داشت و بجز مواردى اندك(2)هميشه مورد توجه شاه بود.(3)او از پول دوستى شاه آگاهى داشت.و خود را خيرخواه دولت نشان مى داد.(4)خود را به عنوان تنها نوكر شاه جا زده بود(5)و همه كاره دولت شده بود.(6)و بقاى پادشاه را براى جمع آورى ثروت لازم مى دانست.(7)

مهدى قلى خان هدايت مى نويسد:

«در مجلس شاه اگر سر قليان حاضر بود از سوزاندن كبريت ديگران را منع مى كرد و خود را صرفه جو نشان مى داد.پنجاه تا سكه پنجاه هزارى طلا را بالاى اتاق آبدارخانه از مدتى پيش گذاشته بود و روى آن گرد و غبار نشسته بود و پس از چندى به خاطر اينكه خود را امانتدار نشان دهد هنگامى كه ناصر الدّين شاه وارد آبدارخانه شد آن را به شاه داد و گفت اين را فلان شخص داده و من مدت ها آن را امانت نگه داشته ام،در حالى كه خود هزارها اشرفى مى برد.»(8)امين السلطان ثروت فراوان اندوخت اما برخلاف پسرش از ثروت خود بذل و بخشش نمى كرد.(9)وى ده پسر داشت كه پنج نفر از آنها داراى مشاغل مهم بودند از جمله آقا محمد على امين حضرت كه رياست آبدارخانه و سقاخانه شاهى را برعهده داشت(10)،اسماعيل خان كه رياست خزانه و غلات را در دست داشت،(11)محمد قاسم خان كه اداره شترخانه و

ص:63

قاطرخانه را عهده دار بود(1)و على اصغر خان كه مدت ده سال صدر اعظم ناصر الدّين شاه قاجار بود و دار السعاده حرم رضوى را كه قبر پدرش در آن بود تزيين و آيينه كارى كرد.(2)

رجبعلى يحيايى

كرد.جسد او را براى مدتى در امامزاده حسين آن شهر به امانت گذاشتند و پس از آن به مشهد منتقل و در حرم رضوى دفن كردند.(1)

اسماعيل رضايى

گرده بازو در حدود سال 552 ه.ق روزى در شهر سرخس به گرمابه رفت.

پس از استحمام در حالى كه در رخت كن حمام به استراحت نشسته بود به دست دو تن از فداييان اسماعيلى به قتل رسيد.(1)اسماعيليان او را به انتقام حملات و كشتارهايى كه پدرش شاه غازى رستم از آنها نموده بود كشتند.

شاه غازى اعتقاد داشت كه آنها به اشاره سنجر سلجوقى پسرش را كشته اند.(2)

جنازه گرده بازو توسط خدمتگزارانش براى دفن در مشهد على بن موسى الرضا عليه السّلام در صندوقى نهاده شد و به مشهد انتقال يافت و در حرم آن حضرت دفن گرديد.قبه اى برايش ساخته شد و چند ديه بر آن مقام وقف گرديد.(3)

قتل گرده بازو بر پدرش بسيار گران آمد و بر اين واقعه بى تابى هاى فراوان كرد و چون دست سنجر سلجوقى را در قتل فرزند خود دخيل مى دانست،روابط خود را با سنجر قطع نمود و اين عمل زشت سنجر را به دوستان سنجر يادآور شد.(4)همچنين لشكركشى هاى فراوانى را عليه قلاع اسماعيليه ترتيب داد.(5)

رجبعلى يحيايى

او در 1014 ه.ق در جنگ هاى شاه عباس با عثمانى ها حضور داشته است.(1)در همين زمان شاه عباس وى را به گرجستان فرستاد تا احكام و خلعت هاى شاهى را به حاكم جديد گرجستان ببرد.(2)همچنين شاه عباس در سال 1019 ه.ق در پى درگذشت حاتم بيگ اردوبادى وى را به سردارى برگزيد و به جانب قلعه دمدم فرستاد تا از پديد آمدن اختلال در امور قلعه گيرى و جنگ با عثمانى ها جلوگيرى شود.

شاه عباس پس از تسخير قلعه دمدم حكومت ولايت ارومى را به برادر محمد بيگ يعنى قبان خان سپرد.(3)سال فوت محمد بيگ بيگدلى را مورخين در 1021 ه.ق(4)و به هنگام حضور در اردوى شاه در مازندران ذكر كرده و نوشته اند كه وى مريض بود اما دستورات پزشكان را هم به كار نمى بست و اغذيه نامناسب مى خورد و سرانجام در اول زمستان اين سال درگذشت.شاه عباس نسبت به تكفين او اقدام كرد و جنازه او را براى دفن در حرم مطهر،به مشهد مقدس فرستاد.(5)

نكته جالب توجه در مورد محمد بيگ اين است كه در عالم آراى عباسى هرجا كه از وى ياد شده عنوان«مقرب الحضرة»(مقرب شاه)در مورد وى به كار رفته و از نزديكى او به شاه سخن به ميان آمده است و اين مطلبى است كه در مورد ديگر سرداران به كار نرفته است.

محمد شفيع حسينى عاملى نويسنده محافل المؤمنين وى را در زمره شيعيان خالص دانسته و مى نويسد وى ثروت و املاك زيادى داشت«كه وقف خيرات و مبرات»كرد.(6)او چون فرزندى نداشت آنچه از وى بازماند به برادرش حيدر سلطان ايشيك آقاسى،داده شد.(7)

رجبعلى يحيايى

ص:68

زمينه جاسوس و جاسوسى در محل كانون افسران ارتش ايراد كرد كه متن آنها در نامه شهربانى به چاپ رسيد.او داراى نشان درجه اول دانش از رژيم پهلوى بود.(1)آخرين سمت پارسا رياست شهربانى مشهد بود،وى در سى ام دى ماه 1322 ه.ش بعد از پنج ماه رياست شهربانى استان خراسان در سن پنجاه سالگى و به قولى پنجاه و پنج سالگى در مشهد فوت كرد.(2)

آثار قلمى او عبارت است از:

تبهكاران،دسته جنايتكاران،شبح مرموز،شهوت پرست،مى پرست، مهمان خانه مرگ و ترجمه كتاب واترلو.(3)

رسول سعيدى زاده

ص:70

داد.(1)

على سلطان در سال 962 ه.ق به همراه برخى از سرداران مأمور سركوب شورش تركمانان در ناحيه استرآباد شد.(2)در ربيع الاول همين سال و پس از مغضوب شدن ابراهيم خان ذو القدر، حاكم شيراز،وى به حكومت اين شهر منصوب گرديد.(3)

در سال 965 ه.ق شاه طهماسب به وى،كه در اين زمان حاكم شيراز بود دستور داد براى كمك برادرزاده اش شاهزاده سلطان حسين ميرزا،فرزند بهرام ميرزا،به طرف شرق ايران رفته و روانه قندهار شود،و آن شهر را،كه همايون،پادشاه هند قول داده بود در صورت كمك شاه طهماسب براى بازيابى سلطنتش به ايران بدهد،تصرف كند،زيرا تا اين زمان كه همايون نيز از دنيا رفته بود،هند به وعده خود وفا نكرده و اين شهر را به تصرف كارگزاران ايران نداده بود.

سپاهيان ايران به فرماندهى على سلطان ذو القدر روانه شدند اين سپاه توانست پس از شش ماه محاصره قندهار،شاه محمد قلاتى را كه حاكم قندهار بود از شهر رانده و آن را تصرف كند.پس از آن به مدت بيست سال اين شهر در اختيار دولت ايران بود.(4)

در جريان محاصره قندهار على قلى سلطان مورد اصابت گلوله قرار گرفت و به ديار عدم شتافت.

پسر بزرگش،شاه ولى سلطان،نعش پدر را به همراه سپاهيان و قشون او برداشته،روانه مشهد شد و او را در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام مدفون ساخت و حكومت شيراز را پس از پدر برعهده

ص:72

گرفت.(1)

رجبعلى يحيايى

مقابل همكارى ميرزا محمد در قتل مرشد قلى خان استاجلو به او وعده وزارت داد.شاه عباس پى برده بود كه او با اتكا به شخصى همچون ميرزا محمد،خواهد توانست بر مرشد قلى خان كه اينك خود را تاج بخش مى دانست و بر همه امور مسلط شده و اجازه هيچ كارى را به شاه نمى داد پيروز شود.(1)ميرزا محمد هم امرا را عليه او تحريك كرد و همراه شخص شاه،مرشد قلى خان را در راه سفر به خراسان در حدود شاهرود به قتل رساند.بلافاصله شاه،ميرزا محمد را در روز 20 رمضان 997 ه.ق به وزارت ديوان اعلى منصوب كرد.(2)پس از قتل مرشد قلى خان اردوى شاه به مشهد رهسپار شد تا تدارك جنگ با ازبكان كه هرات را در محاصره داشتند ديده شود.ميرزا محمد در كمال اقتدار به امر وزارت ديوان اعلى پرداخت.(3)شاه عباس پس از چندى توقف در مشهد براى جنگ با ازبكان در هرات از شهر خارج شد و تا بند فريمان پيش رفت اما مجبور شد تغيير مسير داده و به قزوين برگردد.علت آن بود كه برخى فرماندهان از فرمانش روى برتافته و در غرب كشور بعضى حكام نافرمانى مى كردند و عثمانى ها نواحى غربى را مورد حمله قرار داده بودند.شاه عباس كه پيش بينى مى كرد جنگ با ازبكان طولانى خواهد شد،(4)به سوى غرب كشور حركت كرد.او كه اينك سلطه جويى هيچ كس را بر خود نمى تافت،به تحريك برخى امرا به زودى از قدرت گيرى ميرزا محمد وزير هراسيد و در حالى كه بيش از پنج ماه از وزارت ميرزا نگذشته بود،در حدود دوغ آباد زاوه،نزديكى هاى تربت حيدريه، فرمان دستگيرى و كشتن او را صادر كرد.فرهاد خان قرامانلو كه به قتل ميرزا

ص:74

محمد مأمور شده بود او را در روز پنجشنبه بيست و نهم ربيع الاول 997 ه.ق كشت.(1)

اسكندر بيگ مى نويسد:هرچند معلوم نشد دليل اصلى خشم شاه بر او چه بوده اما طرفدارى او از ابو طالب ميرزا،تلاش براى كسب قدرت بيشتر در هنگام وزارت،شايعه همكارى او با بيكتاش خان افشار حاكم يزد و مير ميران و تصميم آنها براى به قدرت رساندن شاهزاده اى ديگر به جاى شاه عباس ،شركت در تحريك بوداق خان چگنى در نافرمانى از شاه و بالاخره سخن چينى كسانى كه از توسعه اقتدار او خرسند نبودند از دلايل عزل و كشته شدن او بوده است.(2)اموال و دارايى او كه نزديك بيست و پنج هزار تومان بود مصادره گرديد(3)و جنازه او را براى دفن به مشهد آوردند و در آستانه مطهر رضوى به خاك سپردند.(4)

رجبعلى يحيايى

اوتار خان را از تركمانان دانسته است.(1)

او قبل از حمله شاه عباس،در سال 1058 ه.ق به قندهار،حاكم درون قوچان بوده است.(2)

پس از اين نام اوتار خان فقط در حوادث مربوط به درگيرى ايران و هند بر سر قندهار ذكر شده است.

مغولان هند علاوه بر اينكه مدعى قندهار بودند،خود را وارث ماوراءالنهر مى دانستند و در اغتشاشات آنجا مداخله و حتى بلخ را تصرف كردند و شخصى به نام جان نثار خان را براى جلوگيرى از واكنش ايران به دربار شاه عباس روانه كردند.شاه عباس دوم نيز اوتار خان را براى سفارت به هند فرستاد.(3)اين مسايل نشانگر اين است كه اوتار خان شخصيتى برجسته و مورد اعتماد شاه عباس دوم بوده است.از آنجا كه سفارت اوتار خان و نامه نگاريهاى شاه نتيجه اى نداشت(4)شاه عباس در پاييز 1058 ه.ق لشكريان خود را با حمايت توپخانه به درون افغانستان سوق داد و توانست قندهار و قلاع پيرامون آن را پيش از آنكه قواى كمكى به سركردگى شاهزاده اورنگ زيب از راه برسد تصرف كند.(5)

اوتار خان در اين لشكركشى و در محاصره شهر قندهار از امراى برجسته شاه عباس دوم بود.(6)شاه پس از فتح قندهار حكومت اين شهر را به محراب خان قاجار(م 1058 ه.ق)داد(7)و خود از طريق خراسان به اصفهان بازگشت.

اما اوتار خان در كنار محراب خان در قندهار ماند.با بازگشت قسمت اعظم سپاه ايران،هندى ها براى بازپس گيرى قندهار اقدام كردند و مدت چهار ماه

ص:76

شهر را محاصره كردند.محراب خان و ديگر سرداران از جمله اوتار خان به شدت مقاومت كردند و با رسيدن سپاهيان كمكى ايران هندى ها دست از محاصره كشيدند؛اما در همين هنگام، نهم رمضان 1058 ه.ق،محراب خان حاكم شهر درگذشت.(1)پس از اينكه خبر درگذشت محراب خان به شاه عباس دوم رسيد وى حكومت اين شهر را به اوتار خان داد و امرا و كلانتران و ريش سفيدان و رؤساى طوايف را به اطاعت او دستور داد.(2)اولين كارى كه اوتار خان انجام داد اين بود كه به اوضاع قندهار سروسامان داد،زيرا مى دانست كه هندى ها به زودى دوباره قندهار را مورد حمله قرار خواهند داد.

ولى قلى بيگ شاملو كه خود در خدمت اوتار خان بوده است مى گويد:«با رسيدن فرمان حكومت،اوتار خان بر مسند نشست و به انتظام امور و تعمير عمارت ها و سروسامان دادن كشاورزى پرداخت نيز خندق دور قلعه قندهار را از 40 گز عرض به 60 گز توسعه داد و بر عمق خندق و بر باره شهر افزود و سه برج در آن بنا كرد و دستور داد سه توپ ريخته شود.همچنين تالارى در شهر ساخت و دو برج نيز در داخل حصار قندهار بر پا كرد.»(3)

پيش بينى اوتار خان درست بود و هندى ها بلافاصله در سال بعد به شهر حمله كردند و قندهار را به مدت هفتاد و يك روز محاصره كردند.اوتار خان به شدت مقاومت كرد و هندى ها كه خبر نزديك شدن سپاه ايران را شنيدند دست از محاصره كشيده و عقب نشستند.(4)پس از چندى هندى ها براى بار سوم به رهبرى دارا شكوه،وليعهد هند با سپاه گران به قندهار لشكر كشيدند.اوتار خان اين بار هم مقاومت نمود و شهر را تا رسيدن نيروهاى كمكى ايران حفظ كرد.با نزديك شدن آنها، هندى ها شهر را ترك كردند.محاصره

ص:77

سوم قندهار 6 ماه طول كشيد و چون اوتار خان مقاومت بسيار كرده بود از سوى شاه عباس مورد توجه ويژه قرار گرفت.شاه براى او پنج هزار تومان پول و خلعت هاى گرانبها فرستاد و به او لقب ذو الفقار خان اعطا كرد.(1)همچنين بسيارى از افراد زيردست اوتار خان را مورد نوازش قرار داد و انعام بخشيد.(2)

اوتار خان تا پايان عمر خود (1072 ه.ق)حاكم قندهار بود.پس از درگذشت وى فرزندانش طى نامه اى به شاه عباس فوت وى را اطلاع دادند.شاه عباس دوم دستور داد به جاى وى برادرش گرجاسپ بيگ(گرشاسب بيگ)حكومت قندهار را به دست گيرد و جنازه اوتار خان به مشهد منتقل گردد و در حرم رضوى به خاك سپرده شود.(3)

فرزند او صفى قلى خان براى مدتى حاكم درون و قوچان بود،اما چون در مقابل تركمانان قلماق سستى ورزيد شاه عباس او را از اين مقام بركنار ساخت.(4)

رجبعلى يحيايى

شدند.(1)اردوغدى در اين زمان حاكم رى بوده است.(2)

در سال 986 ه.ق كه سلطان محمد خدابنده به شاهى رسيد،اردوغدى را مورد عنايت قرار داد و در ناحيه شيروان قفقاز املاكى به اقطاع او داد.(3)در همين سال عثمان پاشا،از فرماندهان نظامى عثمانى به منطقه قفقاز حمله كرد.

در جنگى كه در حوالى شيروان رخ داد،ارس خان حاكم آن شهر،و چند تن ديگر به قتل رسيدند و دو تن از پسران اردوغدى ناپديد شدند،اما اردوغدى به همراه پسران حاكم جان سالم بدر بردند و خود را به اردوى شاهى كه در تبريز مستقر بود رساندند.(4)

پس از اين واقعه حكومت سبزوار به اردوغدى واگذار شد اما خودش در پايتخت ماند و نمايندگانى به آن شهر فرستاد.در سال 988 ه.ق عده اى از امراى شاملو و استاجلو در خراسان عليه سلطان محمد و امراى مستقر در پايتخت(قزوين)شورش كردند تا عباس ميرزا را به تخت بنشانند.آنها شهرهاى خراسان را يكى پس از ديگرى تصرف كردند،از جمله سبزوار را هم از دست عمال اردوغدى بيرون آوردند.سلطان محمد هم براى جبران اين امر،حكومت منطقه ورامين و رى را در ربيع الاول 988 ه.ق به او واگذار كرد.در همين زمان قاضى احمد قمى مؤلف خلاصة التواريخ به عنوان وزير اردوغدى و مأمور مميزى منطقه تحت حكومت او انتخاب شد.(5)

به تدريج دامنه شورش امراى شاملو و استاجلو مستقر در خراسان افزايش يافت.شاه صفوى به امراى تكلو و تركمان دستور داد براى فرونشاندن اين شورش آماده شوند.

اين امرا در بهار 988 ه.ق به همراه

ص:79

نيروهاى خود در ورامين گرد آمدند و به سمت خراسان حركت نمودند.(1)اين نيروها،كه يكى از فرماندهان آنها اردوغدى خليفه بود،خود را به مشهد رساندند تا مرتضى قلى خان پرناك، حاكم مشهد،را كه جزو شاهى سوون ها (طرفداران محمد شاه)بود يارى رسانند.اين گروه كارى از پيش نبردند بلكه باعث خرابى بيشتر اطراف مشهد شدند و بدون نتيجه در 989 ه.ق به سمت عراق(غرب ايران)برگشتند.(2)

در سال 990 ه.ق سلطان محمد خود براى سركوب شورشيان خراسان روانه اين ديار شد،پيشاپيش اردوغدى خليفه را به همراه سپاهى روانه كرد كه تا دامغان پيش رفتند.در دامغان اردوغدى به اردوى شاهى پيوست.

وى با همكارى ميرزا سلطان اعتماد الدوله،صدر اعظم شاه،برخى از امرا و افرادى را كه گمان مى رفت با مخالفان همراهى كنند به قتل رساند.(3)پس از انتشار خبر حضور اردوى محمد شاه در خراسان،عليقلى خان شاملو و مرشد قلى استاجلو،كه سردسته شورشيان خراسان بودند از سبزوار عقب نشينى كردند.عليقلى خان شاملو به همراه عباس ميرزا به هرات رفت و مرشد قلى از راه ترشيز به سمت تربت حيدريه رفت و در قلعه آنجا موضع گرفت.

اردوغدى و ديگر امراى مستقر در اردوى شاهى در تعقيب آنها به اطراف قلعه تربت رسيدند و آن را در محاصره گرفتند.(4)

در شب ششم شوال 990 ه.ق كه اردوغدى خليفه به همراه سلطان معصوم تركمان به عنوان كشيك سنگر و جبهه مأمور بودند،عده اى از داخل قلعه بر سر آنها ريختند،سلطان معصوم پنهان شد و مهاجمان بر سر اردوغدى خليفه آمده او را به قتل آوردند.روز بعد جسد اردوغدى را به مشهد منتقل كردند و در

ص:80

حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن نمودند.(1)

مؤلف خلاصة التواريخ كه مدتى وزير او بوده است،او را مردى شجاع و دلاور معرفى كرده است كه هرچه به هم مى رسانيد به لشكر مى داد.همچنين مى نويسد«به غايت كج خلق و تندمزاج بود»و زمانى كه در گيلان بود،بسيارى از سادات آنجا را به قتل رساند ولى بعد از ناپديد شدن پسرانش در جنگ با عثمانى،توبه كرد كه ديگر سيدى را به قتل نرساند.(2)

اسماعيل رضايى

به سوى دامغان فرستاده شد تا با سردار عبيد اللّه خان كه زمش بهادر نام داشت بجنگد.آنها موفق شدند با شكست زمش بهادر،دامغان را بازپس گيرند.

شاه طهماسب كه از اين پيروزى خرسند شده بود املاك(اقطاع)اخى سلطان را كه در جنگ كشته شده بود-و قزوين و قشون آن را شامل مى شد-به محمد خان واگذار كرد و لقب سلطان نيز بدو داد.(1)محمد خان در جنگ دوم شاه طهماسب و عبيد اللّه خان ازبك در منطقه جام يكى از فرماندهان اصلى بود.دو لشكر در محرم 935 ه.ق باهم روبه رو شدند.در اين جنگ خونين برخى از فرماندهان سپاه ايران گريختند اما محمد خان از كسانى بود كه رشادت هاى فراوانى به خرج داد و پس از پيروزى مورد تفقد شاه واقع شد.(2)

هنگامى كه شاه طهماسب در شرق كشور مشغول نبرد با ازبك ها بود در غرب ذو الفقار بيگ موصلو مشهور به نخود سلطان با شنيدن شايعه شكست شاه سر به شورش برداشت و بر بغداد و عراق عرب مستولى شد.شاه كه با سرداران خود در قم بود به سوى بغداد شتافت اما قبل از درگيرى،خود طوايف موصلوى بايندريه نخود سلطان را كشتند.با از ميان برداشته شدن نخود سلطان،شاه طهماسب حكومت بغداد و عراق عرب را به همراه لقب خانى به محمد خان شرف الدّين اوغلى داد و به او سفارش نمود كه در نظم و نسق عتبات عاليات(3)و حفظ امنيت شيعيان بكوشد.(4)محمد خان تا سال 940 ه.ق حكومت عراق عرب را در اختيار داشت.در اين سال سلطان سليمان عثمانى كه تبريز را گرفته بود قصد بغداد كرد.محمد خان در مورد رويارويى با سلطان عثمانى و استمداد از شاه طهماسب ،نامه اى نوشت اما شاه

ص:82

طهماسب به او دستور داد بغداد را گذاشته به درگاه بپيوندد.(1)در سال 942 ه.ق محمد خان پيشنهاد طايفه خود را مبنى بر ريش سفيدى او در عراق عرب،كه اينك در قلمرو عثمانى بود،نپذيرفت و چون بار ديگر وفادارى خود را به شاه طهماسب اثبات كرد،شاه او را به سرپرستى فرزند خود سلطان محمد ميرزا انتخاب كرد و به عنوان والى خراسان كه ولايتى پراهميت و البتّه آسيب پذير بود و در واقع جايگاه نايب السلطنه به شمار مى آمد به اين منطقه اعزام داشت.محمد خان از اين زمان تا هنگام مرگ خود در سال 964 ه.ق، بجز چند ماه،در اين سمت باقى ماند و خدمات فراوانى به شاه صفوى كرد.شاه به تمامى خوانين خراسان دستور داد كه به فرمان محمد خان گردن نهند و حكم وى را مانند حكم خود لازم الاجرا ساخت.(2)

محمد خان در دوره اول حكومت خود،كه تا سال 953 ه.ق طول كشيد، هرات را آباد ساخت و در خراسان عدالت گسترانيد و مساجد و مدارسى را كه در دوره انتقال قدرت از تيموريان به صفويه در اين سامان رو به نابودى گذارده بود تعمير كرد و سادات،علما و فضلا را در حمايت خود گرفت.مرگ عبيد اللّه خان به او اجازه داد تا خراسان را از امنيت و رفاه بيشترى برخوردار سازد.همين مسأله به اعتقاد نويسنده روضة الصفوية باعث حسادت رقباى او و طايفه اش در دربار گرديد و مرتب به بدگويى از وى نزد شاه پرداختند.اما شاه كه وفادارى محمد خان برايش به اثبات رسيده بود كمتر به اين سخن چينى ها اهميت مى داد.اصرار سخن چينان به جايى رسيد كه دوستان محمد خان از او خواستند براى پايان دادن به اشتباهات خود روانه دربار شاه در قزوين شود.لذا محمد خان شاهزاده محمد ميرزا را به فرزندان خود قزاق

ص:83

سلطان و تاتار سلطان سپرد و در آغاز محرم 953 ه.ق روانه قزوين شد.در ورود به شهر قزوين مورد استقبال بسيارى از بزرگان و طرفداران و توجه شاه قرار گرفت.(1)اين مسأله بار ديگر آتش حسادت را در دل رقباى او شعله ور ساخت و بدگويى از او تا جايى ادامه يافت كه شاه بالاخره به عزل او از حكومت خراسان فرمان داد و پس از چند روز حكومت اصفهان را به نام او نوشت.ظاهرا هنوز به اصفهان نرفته بود كه شاه دوباره فرمان حكومت خراسان را به نام او كرد.محمد خان با گرفتن خلعت از شاه به محل مأموريت خود يعنى هرات بازگشت.(2)از كارهاى مهم او در اين دوره از حكومتش جنگ او با بيرام اوغلى حاكم ازبك غرجستان بود كه هراز چندگاه نواحى هرات رود را مورد تعرض خود قرار مى داد.محمد خان توانست شكست سختى در 955 ه.ق بر او وارد آورد(3)و تا مدت ها امكان حمله ازبك ها را به خراسان از بين ببرد.(4)سرپرستى محمد خان نسبت به شاهزاده سلطان محمد ميرزا تا سال 962 ه.ق ادامه يافت.در اين سال شاه طهماسب به واسطه رنجشى كه از فرزند ديگرش اسماعيل داشت،سلطان محمد ميرزا را به قزوين خواند و سرپرستى اسماعيل ميرزا را به محمد خان سپرد.

اما ورود اسماعيل ميرزا به هرات موجب دردسرهاى فراوان و ناسازگارى هايى بين اين شاهزاده جوان با محمد خان گرديد.نزديكى اسماعيل ميرزا به فرزند محمد خان، قزاق سلطان،سوءظن شاه طهماسب را برانگيخت و با توجه به گزارش هاى محمد خان درباره اعمال و انديشه هاى اسماعيل ميرزا بر آن شد كه در سال 963 ه.ق دوباره سلطان محمد ميرزا را به خراسان بفرستد و محمد خان را هم

ص:84

سرپرست محمد ميرزا كند.(1)

محمد خان در اواخر سال 964 ه.ق تصميم گرفت براى طلب مغفرت به حرم حضرت رضا عليه السّلام بيايد.او در ذى حجه آن سال وارد مشهد شد و مورد استقبال سادات و نقباى شهر،متولى و خدام حرم و وكلاى شاهزاده ابراهيم ميرزا قرار گرفت.وى را در«منزل بالينگاه» (محل اقامت متولى)اسكان دادند.

محمد خان پس از اداى مراسم عبادت و زيارت در چهارباغ به خدمت شاهزاده ابراهيم ميرزا صفوى رسيد و مورد احترام او قرار گرفت.پس از گذراندن ده روز عبادت نذرى در حرم مطهر مقبره اى براى خود در گنبد امير عليشير نوايى ترتيب داد و«سادات و خدام و عمله و فعله»و«مدرسين و طلبه و فقرا و زوار»حرم مطهر را از«انعامات و صدقات»بهره مند گردانيد و شربت و غذاى فراوانى به مردم داد و از درگاه خداوند طلب آمرزش كرد و روى به هرات نهاد.اما در حدود غوريان در اواخر ذى حجه درگذشت.جسد او را به مشهد مقدس آوردند و در آرامگاهى كه ساخته بود مدفون كردند.(2)لازم به ذكر است كه صاحب تكملة الاخبار وفات او را سه شنبه هفتم شوال نوشته است كه ظاهرا درست به نظر نمى رسد.(3)

مهمترين اقدام محمد خان شرف الدّين اوغلى در حرم رضوى اين بوده كه دستور داد داخل حرم مطهر توسط آقا حسن نقاش هراتى نقاشى شود.(4)

احتمالا اين كار را محمد خان در زمان اقامت خود در مشهد صورت داده است.

از ديگر مواردى كه راجع به زندگانى خود محمد خان قابل ذكر است اين است كه شخصى به نام خواجه محمود

ص:85

كه خود را فرزند مير خواند مى دانست، ذيلى بر تاريخ حبيب السير نوشت و حوادث را از جنگ چالدران (920 ه.ق)تا آغاز سلطنت شاه طهماسب نگاشت و به محمد خان شرف الدّين اوغلى اهدا و به نام وزير او نامگذارى كرده است.(1)پس از درگذشت محمد خان،شاه طهماسب حكومت هرات را به فرزند بزرگش قزاق سلطان داد و او را ملقب به خان كرد و براى ديگر فرزندان محمد خان نيز خلعت فرستاد.(2)

رجبعلى يحيايى

يزدى نويسنده تاريخ عباسى هم او را از طوايف چغتاى دانسته است(1)و احتمال دارد به سهو به جاى توكلى او را شاه نظر تكلو خوانده است.حسينى گنابادى هم او را نظر قلى خان توكلى خوانده است.(2)

به هرحال شاه نظر خان در سال 1010 ه.ق جزو مأموران دربارى و ديوانى و در سفر شاه عباس به مشهد از همراهان او بوده است.(3)در سال 1015 ه.ق در جنگ هاى شاه عباس اول صفوى با عثمانى ها در غرب كشور حضور داشته و در زمره امرايى بود كه شاه براى فتح قلعه نارين و حفظ دربند به كمك منوچهر بيگ غلام فرستاد.(4)در سال 1016 ه.ق پس از آنكه ايالت شروان به تصرف قواى ايران درآمد و بين امرا تقسيم شد،دربند و شابران به چراغ سلطان استاجلو داده شد و نظر بيگ به عنوان معاون او برگزيده شد.(5)

در 1017 يا 1018 ه.ق وى حاكميت ولايت جام در استان خراسان را داشت و به واسطه خدماتى كه در مناطق غربى كشور و شروان كرد به حكومت مشهد منصوب شد؛زيرا بكتاش خان حاكم شهر مرو در اين سال مرد و شاه،محراب خان قاجار را كه حاكم مشهد بود به حكومت مرو برگزيد و جاى او را در مشهد به شاه نظر داد و او را به مرتبه خانى،كه از بالاترين مراتب نظامى بود، نايل كرد.(6)

منجم يزدى مى نويسد:«...و حكومت مشهد را به شاه نظر سلطان تكلو دادند و از ماليه مشهد سيصد و هفتاد تومان به جهت سركار فيض آثار ثامن ضامن عليه السلام مقرر فرمودند و تتمه الكاى جام به شاه نظر بيگ شفقت شد».(7)

شاه نظر خان در سال هاى حاكميت

ص:87

در مشهد به امر شاه به مأموريت هاى نظامى خود ادامه داد.از جمله در سال 1020 ه.ق وى برادر خود،ميرزا عرب را به نيابت در مشهد گذاشت و خود در منطقه باب الابواب در غرب درياى خزر به دفاع از مرزها در برابر روس ها پرداخت و ظاهرا حكومت خوى را هم در اختيار داشت.برادرش از جانب وى و شاه صفوى،ولى محمد خان ازبك حاكم ماوراءالنهر و تركستان را كه مجبور شده بود براى كمك از شاه عباس در بازيابى حكومتش روانه اصفهان شود در مشهد به مدت 20 روز پذيرفت و در دار السياده حرم مطهر با غذاهاى آشپزخانه او را پذيرايى كرد.(1)

از اين به بعد از زندگانى شاه نظر خان تا زمان فوت او در سال 1027 ه.ق اطلاعى نداريم.اسكندر بيگ منشى در پايان حوادث اين سال از وى نام مى برد و مى نويسد شاه نظر خان در اين سال بيمار گشت و درگذشت،او مردى شجاع بود كه به واسطه خدمات شايسته اى كه انجام داد از نوكرى به «مرتبه ايالت و خانى»ترقى نمود و پس از فوت او رياست ايل توكلى به قلندر سلطان برادرزاده او تعلق گرفت و ولايت جام نيز به او داده شد.(2)احتمال مى رود كه شاه نظر خان در حرم مطهر به خاك سپرده شده است.

رجبعلى يحيايى

شهر هرات متولد شد.(1)

ميرزا بابر در آغاز جوانى مقام و منصبى نداشت و با مواجب دريافتى روزگار مى گذرانيد.(2)بعد از مرگ پدر در سال 837 ه.ق به دستور پدر بزرگش شاهرخ تيمورى به همراه دو برادرش وارث حكومت توس و مشهد شد.تا سال 852 ه.ق علاء الدوله كه برادر بزرگتر بود داراى موقعيت و مقام بود،اما بعد از آن بين او و ابو القاسم بابر و عمويشان الغ بيگ ميرزا و فرزندش عبد الطيف كشمكش هايى رخ داد، ميرزا بابر توانست در اين سال و سال بعد حكومت توس و هرات و در نتيجه همه خراسان را به دست آورد.(3)بعد از اينكه الغ بيگ به ماوراءالنهر رفت ميرزا بابر اوايل سال 853 ه.ق در هرات بر تخت شاهى نشست و خطبه و سكه به نام خود زد و شهر تون را به برادر ديگرش ميرزا علاء الدوله داد.علاء الدوله فرزند خود ميرزا ابراهيم را به تون فرستاد.پس از مدتى ميانه اين دو برادر به هم خورد و به دستور بابر،علاء الدوله به زندان افتاد.حكومت تون نيز از ابراهيم گرفته شد.و او هم به زندان افتاد.(4)بابر در حدود دامغان از بازگشت الغ بيگ آگاه شد و روانه هرات گرديد و چون دانست كه الغ بيگ عازم ماوراءالنهر است،امير هندوكه را به تعقيب او فرستاد.لشكر الغ بيگ فرار كرد و بابر در سال 853 ه.ق كل خراسان را متصرف شد.امراى بابر وارد هرات شدند و به ظلم و ستم بر رعايا مشغول شدند.(5)

بابر،شاه حسين والى سيستان را هم كه سر مخالفت داشت مطيع خود

ص:89

ساخت.سپس قلعه عماد را با حسن تدبير تسخير كرد.در اين هنگام برادرش علاء الدوله از حبس فرار و به نيمروز سيستان رفت.بابر داماد خود امير شجاع الدّين خداى داد را به دفع او فرستاد،ميرزا علاء الدوله دوباره فرار كرد و اين دفعه به يزد نزد برادر ديگرش سلطان محمد رفت ولى سلطان محمد به وى امان نداد.علاء الدوله به سوى بلخ رفت و گروهى را دور خود جمع نمود.

ميرزا بابر با سپاهى به بلخ رفت و علاء الدوله را فرارى داد.(1)ميرزا سلطان محمد با سپاهى فراوان از عراق و فارس به قصد تسخير خراسان رو به سوى بابر نهاد،ابو القاسم با شنيدن اين خبر با سپاهى از هرات بيرون آمد و در ولايت جام جنگ سختى بين دو برادر درگرفت،سلطان محمد پيروز شد و وارد هرات گرديد.بابر به قلعه عماد گريخت و از آنجا از راه ابيورد به استرآباد رفت و لشكرى فراوان آماده ساخت و عازم جنگ با سلطان محمد شد.در جنگ سختى كه بين طرفين روى داد،سپاهيان بابر پيروز شدند.بابر به سوى هرات رفت و سلطان محمد به سمت عراق گريخت.(2)

ميرزا سلطان محمد كه در عراق و فارس حكومت داشت در سال 855 ه.ق(3)بار ديگر به قصد تصرف خراسان لشكركشى كرد.ميرزا بابر خواجه مولانا را واسطه كرد تا شايد از جنگ و خونريزى جلوگيرى كند.پس از چندبار رفت و آمد قرار بر صلح شد، اما ميرزا بابر در مازندران شنيد كه برادرش نقض عهد كرده و قصد اسفراين دارد.بابر به سوى سلطان محمد شتافت و در ناحيه چناران جنگ سختى بين دو برادر درگرفت.سلطان محمد شكست خورد و زخمى شد،به دستور بابر وى را كشتند و علاء الدوله برادر ديگرش را كور كردند.سپس بابر متوجه تسخير عراق و فارس شد،در سال 856 ه.ق از

ص:90

راه يزد به عراق رفت و آنگاه به شيراز روى نمود.(1)پس از استيلا بر فارس،بر قم و ساوه حاكم گماشت،و از جهان شاه قراقويونلو درخواست كرد خراج آذربايجان را كه پيشتر به شاهرخ تيمورى مى داد به وى بپردازد.(2)

ميرزا بابر با شنيدن وضعيت آشفته خراسان دوباره به هرات بازگشت.پس از زيارت مشهد به قوچان رفت و زمستان سال 857 ه.ق را در مازندران اردو زد.در مازندران با خبر شد كه سلطان ابو سعيد بلخ و بدخشان را تصرف كرده است.بابر رو به سوى سمرقند نهاد ولى در جنگى كه روى داد هيچ كدام از آن دو پيروز نشدند.بابر از آنجا به خراسان آمد و در چهارم محرم سال 859 ه.ق وارد هرات شد.(3)

ميرزا بابر در سال 861 ه.ق پس از مرضى كه بر وى عارض شد به جلگه جرغلنگ رفت.در بيست و پنجم شعبان همين سال به قصد زيارت مشهد حركت كرد و در چهاردهم ماه ذى القعده در چهار باغ مشهد فرود آمد و ترك شراب نمود و اهتمام ويژه اى به احوال رعيت و زراعت از خود نشان داد.اين كار وى موجب اندك آبادانى شهر مشهد شد.(4)

ميرزا بابر زمستان سال 861 ه.ق را در مشهد ماند.در بيست و پنجم ربيع الثانى سال 861 ه.ق براثر افراط در شراب خوارى مرد(5)و پسر خردسالش ميرزا شاه محمود بهادر به حكومت رسيد.(6)جسد ميرزا بابر را در زير گنبدى نزديك روضه رضوى دفن كردند.(7)

ص:91

سلطنت ميرزا بابر از آغاز حكومتش در استرآباد تا مرگش ده سال بود،و حكومت وى در خراسان و سيستان و مازندران هفت سال به طول انجاميد.(1)

ابو القاسم بابر همانند پدرش بايسنقر ميرزا دانشمندان و هنرمندان را گرامى مى داشت و خود داراى طبع موزون بود.(2)او مثل ديگر شاهزادگان تيمورى به زبان تركى شعر مى سرود.(3)غزل زير از اوست:

در دور ما ز كهنه سواران يكى مى است آن دم كه از قبول نفس مى زند نى است

اين سلطنت كه ما ز گداييش يافتيم دارا نداشت هرگز و كاوس را كى است

مى نوش و جرعه اى به من دردمند بخش رند شراب خواره به از حاتم طى است(4)

*** درباره سخاوت ميرزا بابر حكايت كنند كه چون وى قلعه عماد را تصرف كرد، بدره هايى را پيش او آوردند،بدره اى از آن را به يكى از خواص خود بخشيد، وزيرش خواجه وجيه الدّين اسماعيل سمنانى گفت:اى سلطان سر بدره اى را بگشاى،شايد خراج ناحيه اى در اين بدره باشد،بابر گفت اى خواجه مقرر است كه در اين بدره جواهر نفيس باشد بالاتر از اين نيست،هرگاه سر اين بدره بگشايم جواهرات دلپذير دل مرا فريب دهد و مفتون خود سازد و از گفته ام پشيمان شوم،پس همان بهتر كه به مصداق اين شعر عمل كنم:

از شمع رخش ديده همان به كه بدوزيم چون فايده اى نيست نبينيم و نسوزيم(5)

*** از آثار برجاى مانده از بابر مى توان به موارد زير اشاره كرد:

ص:92

ساخت مسجد آنو به تاريخ 848 ه.ق.(1)

مسجد شاه(هفتاد و دو تن كنونى)واقع در بازار بزرگ مشهد كه در سال هاى 854-855 ه.ق مصادف با زمان تسلط بابر بر مشهد به دستور وى و يا يكى از اميرانش ساخته شد.(2)تعمير مقبره حافظ و تزيين آن در سال 856 ه.ق(3)نيز از آثار ديگر وى مى باشد.

رسول سعيدى زاده

آوردند.(1)در سال 1224 ه.ق مصطفى قلى خان حاكم ترشيز(كاشمر)كه از اطاعت حكومت مركزى سرباززده بود،توسط محمد ولى ميرزا حاكم وقت خراسان و امير قليچ خان دستگير و توسط امير قليچ خان به دربار فتحعلى شاه فرستاده شد.(2)وى در سال 1231 ه.ق،كه خوانين خراسان عليه محمد ولى ميرزا قاجار والى خراسان شورش كرده بودند،به همراه چند تن از سرداران از سوى محمد ولى ميرزا به جنگ امير قوجه خان و محاصره رادكان فرستاده شد و چون خوانين خراسان نزد فتحعلى شاه از امير قوجه خان شفاعت خواستند،شاه دستور لغو محاصره را صادر كرد.(3)

امير قليچ خان در جنگ حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه حاكم خراسان با افغانان هزاره در 1232 ه.ق نيز شركت داشت و مأمور محاصره هرات از سمت دروازه قوطى چاى بوده است.در سال 1233 ه.ق نيز در ركاب شجاع السلطنه عازم ملاقات فتحعلى شاه شد كه در آن وقت مشغول محاصره قوچان بود(4)و در همان سال مأمور حراست قلعه غوريان و محاصره محمودآباد شد.(5)

در سال 1235 ه.ق شجاع السلطنه حكومت باخزر و شهر نو از دهستان هاى بخش تايباد مشهد را به امير قليچ خان تيمورى واگذار نمود و در همان سال حكومت خواق را هم ضميمه حكومت وى كرد.(6)امير قليچ خان تيمورى نقش مهمى در حفظ امنيت منطقه خواف و باخزر و جام در دوره فتحعلى شاه قاجار داشت.او

ص:94

حدود دوازده هزار ايل تيمورى را در زورآباد،40 كيلومترى سرخس، سكنى داد و در آنجا سنگر،ارگ و قلعه اى هم احداث كرد.پس از مرگ وى رفته رفته زورآباد خراب و ايل تيمورى از آنجا كوچ نمودند.(1)

قليچ خان در سال 1237 ه.ق فوت كرد و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در عقب صفه شاه طهماسبى به خاك سپرده شد.(2)اعقاب قليچ خان تا اواخر دوره قاجاريه بر ولايات خواف،باخزر و جام به نام خوانين كلالى حكومت داشته اند.از جمله آثار قليچ خان تيمورى علاوه بر ارگ و قلعه زورآباد، مى توان از حصار قلعه دولت آباد(3)كه در 1331 ه.ق آن را ساخت و ارگ دولتى شهر خواف كه هم اكنون بنام ارگ قليچ خانى در حاشيه خيابان شاه سنجان خواف پابرجاست،(4)ياد كرد.

سيد حسن حسينى

حكومت مى كرد.(1)

دوست محمد خان در منطقه شرق خراسان به عنوان عامل دولت قاجار عمل كرده و در سركوبى ياغيان و شورشيان و لشكركشى هاى دولت نقش مهمى داشت.او در سال 1253 ه.ق در ركاب محمد شاه قاجار جهت فتح هرات حضور داشت و در جنگى كه به فرماندهى آصف الدوله والى خراسان با تركمانان خوارزم در جريان محاصره هرات صورت گرفت، وى از سركردگان افواج سپاه ايران بود و با يورش و حمله ناگهانى آنها تركمانان شكست خورده،عقب نشينى كردند و حدود هفتصد نفر از سپاهيان دشمن به اسارت سپاه ايران درآمد.(2)

دوست محمد خان در سال 1264 ه.ق كه حسن خان سالار،پسر آصف الدوله حاكم خراسان بر ضد حكومت مركزى دست به شورش زد به مخالفت با سالار پرداخت و از پيوستن به وى خوددارى ورزيد بنابراين سالار او را دستگير كرد و به قتل رساند.در خصوص نحوه مرگ وى در سفرنامه خراسان و كرمان آمده است:«سالار، دوست محمد خان سيد بيچاره بى تقصير را به چنگ آورد.او را برهنه ساخت و در تمام بدن او شيره ماليد و او را در مقابل آفتاب نگاهداشت.

زنبورهاى زيادى از اطراف به آن سيد مظلوم هجوم آوردند و بر بدن او نيش زدند تا او جان بداد و هلاك شد».(3)جنازه وى را به مشهد منتقل و در دار السعاده حرم مطهر امام رضا عليه السّلام كنار قبر پدرش به خاك سپردند.(4)

سيد حسن حسينى

(به تصوير صفحه مراجعه شود) كلالى،طبيب وزارت فرهنگ.وى از در 14 مرداد 1300 ه.ش/اول ذى حجه 1339 ه.ق به حكومت گناباد و خواف برگزيده شد.(1)

در زمان حكومت قوام السلطنه در خراسان و قيام محمد تقى خان پسيان طايفه تيمورى،دو تيره بودند.يك گروه از شوكت السلطنه كلالى حمايت مى كردند.او چون داماد شجاع الملك هزاره بود در رديف هزاره ها قرار گرفته بود و عليه كلنل محمد تقى خان پسيان در برابر اردوى كاوه به فرماندهى ماژور عليرضا خان شمشير،صف آرايى كرده بود.در مقابل دسته حاج عباس خان سالار اشجع،از مخالفان سرسخت شجاع الملك هزاره بودند.(2)

سالار اشجع در زمان حكومت قوام السلطنه حاكم سرخس بود.در همين زمان كه انقلاب روسيه روى داد وى از اوضاع آشفته روس استفاده كرد و بدون اطلاع و دستور مقامات ما فوق به مرز روسيه حمله نمود و سرخس روس را به تصرف درآورد و به طرف تاشكند حركت كرد و پس از آن قوام السلطنه را آگاه ساخت.كنسول انگليس قوام السلطنه را وادار كرد تا سالار اشجع را به ايران بازگرداند و قوام با پيك ويژه اى وى را به سرخس ايران بازگرداند.(3)

سالار اشجع با توجه به سوءظنى كه به او مى رفت،به دستور كلنل محمد تقى خان پسيان دستگير و زندانى شد.وى از زندان به كلنل محمد تقى خان پيغام فرستاد كه بى جهت زندانى شده است و

ص:97

او با برادران خود نسبت به گروه شجاع الملك هزاره مخالف و بلكه دشمنى ديرينه دارد.سالار اشجع به وسيله ملك ايرج ركنى كه شوهر خواهرش بود با كلنل ارتباط برقرار نمود و توجه او را جلب كرد و از زندان رها شد.(1)

به دستور كلنل محمد تقى پسيان سالار اشجع مأمور حكومت تربت جام، باخزر و خواف گرديد.مقصود كلنل از اعزام اين سردار،مطيع ساختن شجاع الملك هزاره بود.(2)سالار اشجع از طريق تربت حيدريه حملات خود را آغاز نمود و تا يوسف آباد باخزر،مركز شجاع الملك هزاره،پيشروى كرد و شجاع الملك به خاك افغانستان گريخت.آخرين جنگ هاى سالار اشجع در حالى بود كه چهل درجه تب داشت.وى به محض ورود به يوسف آباد كه مصادف با خروج قواى هزاره از خاك ايران بود(3)در 23 محرم 1340 ه.ق دار فانى را وداع گفت.(4)

سالار اشجع در آخرين لحظات زندگى خود به كلنل محمد تقى پسيان پيام فرستاد:«من مأموريتم را انجام دادم.

تقاضايم اين است كه جنازه مرا در خور احترامات نظامى تشييع فرماييد».(5)كلنل هم طبق وصيت او عمل كرد.پس از حمل جنازه سالار اشجع از يوسف آباد به مشهد، چندين دسته موزيك و متجاوز از دو هزار ژاندارم،نمايندگان خارجى،عموم كارمندان ادارات دولتى،تجار، پيشه وران و شاگردان مدارس،در تشييع جنازه سالار اشجع شركت نمودند و با تجليل شايانى جنازه را به حرم مطهر رسانيدند و در آنجا به خاك سپردند.(6)

قابل ذكر است بين شوكت الملك علم و سالار اشجع مكاتبات زيادى در خصوص قيام كلنل پسيان صورت

ص:98

گرفته است.(1)امير شوكت الملك علم در خلال اين نامه نگارى ها تلاش مى كرد كه با وساطت آيت الله زاده خراسانى و حاج حسين آقا ملك، پسيان را از قيام منصرف سازد.(2)

على جان سكندرى

از آن به سمت مهمان دارى فرستادگان ولايت كابل و قندهار و سفيران ديگر بلاد و سرزمين ها تعيين گرديد.(1)

مير عطاء اللّه خان در سال 1276 ه.ق در جنگ مرو به فرماندهى حشمت الدوله استاندار خراسان،كه بين لشكر خراسان و تركمانان مرو صورت گرفت،شركت داشت و از فرماندهان ارشد سپاه ايران محسوب مى شد كه نتيجه اين جنگ شكست سپاه خراسان از تركمانان بود.(2)عطاء اللّه خان در سال 1278 ه.ق بنا به تشخيص حكومت قاجار با دو هزار نفر ايل خود به كوه سرخ و ربع شامات از حوالى سبزوار كوچيد و سكنى اختيار نمود.در همين سال مورد لطف ناصر الدّين شاه واقع شد و به منصب سرتيپى مفتخر گرديد.(3)

مير عطاء اللّه خان كه همواره با حاكمان خراسان همكارى داشت(4)در سال 1309 ه.ق درگذشت و در دار السعاده حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.(5)از فرزندان وى مى توان از مير اسد اللّه خان شوكت الدوله ياد كرد كه پس از فوت على مراد خان نصرت الملك به رياست كل ايل تيمورى رسيد.(6)

سيد حسن حسينى

(به تصوير صفحه مراجعه شود) نسب خود را به امام جعفر صادق عليه السّلام مى رساند،با فرزندان خود جهت ترويج دين از شهر تزمير به هرات رفت و در آنجا خانقاهى جهت ارشاد و تربيت مريدان خود ترتيب داد و در همان جا نيز درگذشت.(1)على مراد خان در دوره حكومت ناصر الدّين شاه از سرداران نامى خراسان به شمار مى رفت و رياست ايل تيمورى را در مناطق مشهد،جام،باخرز،زورآباد و سرخس عهده دار بود و حدود شش هزار خانوار تيمورى زير نظر وى قرار داشتند.(2)

وى ابتدا درجه سرهنگى گرفت و به تدريج به رتبه سردارى ارتقاء يافت.(3)

او در سال 1239 ه.ش در جنگ مرو،كه بين ايران و تركمانان مرو صورت گرفت،شركت كرد و يكى از فرماندهان ارشد سپاه ايران بود كه نتيجه جنگ مزبور شكست ايران از تركمانان مرو بود.(4)على مراد خان در سال 1245 ه.ش در سفر دوم ناصر الدّين شاه به مشهد به سبب خدمات ارزشمند در مقابله با تهاجم تركمن ها در مرز خراسان،به دريافت لقب نصرت الملكى مفتخر شد.او در سال 1262 ه.ش حاكم سرخس شد و چند بار نيز نايب الاياله خراسان و سيستان بود.(5)

سال 1263 ه.ش منطقه سرخس كه

ص:101

تحت حكومت على مراد خان بود،به تصرف دولت روسيه تزارى درآمد و نصرت الملك گزارشى در خصوص تصرفات و تجاوزات عليخانف روسى به محمد تقى خان ركن الدوله،استاندار وقت خراسان ارائه داد.(1)در سال 1265 ه.ش نيز كه آصف الدوله شيرازى حاكم وقت مشهد قصد تصرف املاك محمد خان قرايى،از خوانين خراسان،را داشت،وى املاك خود را به نصرت الملك به اجاره داد تا از گزند تصرف حاكم مشهد مصون بماند.(2)على مراد خان در آغاز سال 1273 ه.ش به فرماندهى كل نيروهاى شاهنشاهى مستقر در خراسان منصوب شد ولى در همان سال توسط آصف الدوله در روستايى واقع در 48 كيلومترى مشهد محبوس گرديد.تيرگى روابط آصف الدوله و نصرت الملك به دربار ناصر الدّين شاه نيز كشيده شد و ناصر الدّين شاه از اقدامات آصف الدوله در خصوص نصرت الملك خشمگين شده وى را به سختى تنبيه كرد.(3)

نصرت الملك در مقام حاكم مناطق متحده مرز هرات(جام،باخزر و خواف)كه زمانى طولانى آنها را اداره مى كرد،مناسب ترين فرد جهت نمايندگى انگليس به شمار مى رفت.او هميشه دوست انگلستان بود و كاهش نفوذ وى در مرز هرات ضربه مهلكى به منافع انگليس به شمار مى رفت.مناطقى كه توسط نصرت الملك اداره مى شد نه تنها شامل اكثريت افراد ايل وى بود، بلكه مناطق ديگرى را هم كه مورد توجه خاص انگليس بود،نيز دربر مى گرفت.

وى در مقام يك صاحب منصب ايرانى به گونه اى با نمايندگى بريتانيا هماهنگى داشت كه به مصالح كشور زيان نرسد.در اثر نفوذ نمايندگى انگليس سرانجام نصرت الملك بنا به درخواست خودش توسط ناصر الدّين

ص:102

شاه به تهران احضار شد.(1)

به هنگام غيبت نصرت الملك در خراسان و حضورش در تهران آصف الدوله شيرازى(شهاب الملك)سعى كرد وى را از رياست ايل تيمورى بركنار كند و اسد اللّه خان،پسر عموى نصرت الملك،را جايگزين وى نمايد؛ اما هيچ موفقيتى به دست نياورد؛(2)زيرا ايل تيمورى همچنان به نصرت الملك وفادار ماند.

در مورد روابط نصرت الملك و آصف الدوله بايد گفت كه طبق اسناد آصف الدوله،پس از استعفاى نصرت الملك از حكومت سرخس روابط دوستانه و مسالمت آميزى بين اين دو حاكم برقرار بود و آن دو در آبادى زورآباد جام و تأسيس تلگراف خانه در سرخس باهم همكارى داشته اند.(3)

آصف الدوله قسمتى از املاك را به نصرت الملك واگذار كرد تا وى را به امور زراعت ترغيب نمايد تا فضاى سياسى مشهد را آرام سازد.(4)

ناصر الدّين شاه شخصا نصرت الملك را مى شناخت و با وى به عنوان تنها رئيس نيرومندى كه در منطقه خراسان به حكومت او وفادار مانده است،با كمال احترام و عطوفت برخورد مى كرد.به اين دليل تصميم گرفت او را به مشهد برگرداند و در سمت فرماندهى لشكر خراسان و حكومت جام،باخزر و خواف ابقاء كند.اما پس از مرگ ناصر الدّين شاه روس ها به بهانه اينكه وى با انگليسى ها روابط پنهانى و با آنها دشمنى دارد،كوشيدند از عزيمت او به خراسان جلوگيرى كنند.دولت ايران در ابتدا تسليم اين خواسته شد اما سرانجام پس از اينكه نصرت الملك قول داد به روس ها حمله نكند با دخالت پدرزنش ركن الدوله،والى خراسان،اجازه يافت كه به مشهد برگردد و رياست ايل تيمورى را به عهده گيرد.او در اواخر

ص:103

حكومت خود به شدت تحت فشار روس ها قرار داشت و ملزم شده بود كه با كنسول روس تماس داشته و از هرگونه ارتباط با نمايندگى انگليس خوددارى ورزد.(1)

از نظر خصوصيات فردى برخى او را فردى دسيسه باز و فتنه انگيز خوانده اند،آصف الدوله شيرازى در مورد وى مى گويد:«اصل اين مرد اين است كه هيچ نمى فهمد خوب و بد را از هم تشخصى نمى دهد».در خصوص ماليات گيرى نصرت الملك نقل شده كه برخى اوقات بر افراد زيردست خود سخت مى گرفته است.(2)

على مراد خان نصرت الملك در سال 1319 ه.ق/1280 ه.ش درگذشت و در رواق پشت سر مبارك حرم مطهر مدفون گرديد.(3)پس از او رياست ايل تيمورى به دليل نبودن پسر بزرگ در خانواده نصرت الملك،به مير اسد اللّه خان شوكت الدوله،پسر عموى نصرت الملك،رسيد كه وى سرپرستى دو پسر كوچك نصرت الملك را پذيرفت و املاك باقيمانده او را حفظ كرد.(4)از اقدامات نصرت الملك در رابطه با آستان قدس مى توان وقف 200 نسخه خطى به كتابخانه آستان قدس رضوى(5)و واگذارى چهارصد متر از اراضى باغ سالار واقع در بالا خيابان مشهد به آستان قدس در 1307 ه.ق ياد كرد.(6)

سيد حسن حسينى

ص:104

سلمان چنان اقتدارى داد كه ديگر لازم نبود در مقابل امرا از جاى برخيزد.(1)

ميرزا سلمان در ايام يك و نيم ساله حكومت شاه اسماعيل دوم وزارت او را برعهده داشت و با فوت شاه در 13 رمضان 985 ه.ق،ميرزا سلمان كه رابطه اش با پريخان خانم تيره بود به شيراز گريخت تا با عذرخواهى از او و پناه بردن به سلطان محمد خدابنده كه اينك از سوى امرا نامزد پادشاهى بود خود را از مهلكه نجات دهد.او در شيراز موفق شد تا با شفاعت چند تن خود را به شاه جديد و زن وى نزديك نمايد و با بدگويى از پريخان خانم،دل آنها را به دست آورد.(2)سلطان محمد خدابنده وى را به وزارت خود انتخاب كرد و ميرزا سلمان در دوران پادشاهى او از اقتدار بيشترى برخوردار گرديد.

ضعف بينايى شاه جديد موجب شده بود او دخالت چندانى در كارها نداشته باشد و ميرزا سلمان با مهد عليا همسر شاه،بر همه كارها مسلط شدند.گرچه در اين زمان اوضاع كشور نابسامان بود ولى ميرزا سلمان تا حدى از خود لياقت به خرج داد.حسن بيگ روملو مى نويسد:«ميرزا سلمان كه فردى دانا بود سعى كرد از اختلافات بكاهد و ترس از خدا را پيشه كرد.

او در رسيدگى به امور مظلومان،گردآورى ماليات، خوشرفتارى با دهقانان و زارعان،رساندن علوفه و پرداخت حقوق مستحقان كوتاهى نكرد.(3)اما با اين حال بذل و بخشش او و شاه خزانه را تهى كرد، رشوه و ارتشاء در كارها رونق گرفت و بين كسانى كه از كارها معزول مى شدند و كسانى كه بر كارها گمارده مى شدند اختلاف پيش آمد(4)و به آشفتگى اوضاع افزود».امراى قزلباش،رقيب اصلى ميرزا سلمان محسوب مى شدند،او در ابتداى كار با وجود همسر شاه از پشتوانه خوبى برخوردار بود،اما ميان آنان در اردوكشى به قراباغ براى جنگ با تاتارها و عثمانى ها اختلاف افتاد و او

ص:106

سرانجام در اختلاف متمايل به امرا شد و اين امر به قتل زن شاه در سال 987 ه.ق انجاميد.(1)پس از قتل مهد عليا قدرت ميرزا سلمان افزايش يافت به ويژه كه دختر خود را نيز به عقد پسر و وليعهد شاه،حمزه ميرزا،درآورد.(2)

ميرزا سلمان تا سال 991 ه.ق مقام وزارت را در اختيار داشت.در اين سال شاه و امراى قزوين تصميم گرفتند با حمله به خراسان،عباس ميرزا را از امراى آن سامان بگيرند.زيرا امراى خراسان از 989 ه.ق عباس ميرزا را در خراسان بر تخت شاهى نشانده و خطبه و سكه به نام وى زده و از فرمان قزوين سرپيچيده بودند.(3)امراى قزلباش سپاه سلطان محمد خدابنده كه از نفوذ روز افزون ميرزا سلمان جابرى و محدود شدن قدرت خود به ستوه آمده بودند در اين لشكركشى تصميم گرفتند ميرزا سلمان را از ميان بردارند.لذا هنگامى كه لشكر شاه در گشودن قلعه تربت حيدريه كه مرشد قلى خان استاجلو در آن سنگر گرفته بود ناكام ماند،ميرزا سلمان جابرى فتح آن را به تنهايى برعهده گرفت ولى به علت همراهى نكردن سپاهيان كارى از پيش نبرد و امرا بر مخالفت خود افزودند و او را مورد سرزنش قرار دادند،ميرزا سلمان هم آنها را تهديد به قتل كرد.لشكر شاه محمد به ناچار به سوى هرات حركت كرد تا آن شهر را از دست عليقلى خان شاملو بيرون آورد.هنگامى كه لشكر در اطراف هرات مستقر شد، امراى مخالف وزير و در رأس آنها قورچى باشى شاه فرصت يافتند و در 21 شوال 991 ه.ق ميرزا سلمان وزير را كشتند و بدنش را قطعه كردند.سر وزير را براى دشمن او،عليقلى خان شاملو،به شهر هرات فرستادند.پس از دوسه روزى كه بدن وى بى سر افتاده بود

ص:107

به دستور شاه و وليعهد حيدر ميرزا و بنا به وصيتى كه خود ميرزا سلمان در هنگام زندگانى به قاضى لشكر امير ابو الولى انجوى شيرازى كرده بود، سرش را بر بدن دوختند و جسدش را به مشهد منتقل ساختند و در گنبد مير ولى بيگ در حرم مطهر مدفون ساختند.(1)با قتل ميرزا سلمان امراى قزلباش يك بار ديگر نشان دادند كه هنوز در دولت صفويه جايگاهى براى ديوان سالارى ايران قايل نيستند.ميرزا سلمان به لحاظ نسب خود را از نسل جابر بن عبد اللّه انصارى صحابى معروف پيامبر صلى اللّه عليه و آله مى دانست و از اشراف اصفهان به شمار مى آمد.(2)در هنگام وزارت،صاحب سپاه ويژه پنج هزار نفرى و طبل و علم بود.(3)ميرزا سلمان انسانى اديب و شاعر بود و به همين دليل به شعرا و ادبا توجهى ويژه داشت.(4)به گفته ميرزا صادقى كتابدار بسيار خوش طبع و صحبت دوست و داراى ديوان شعر بود.از اشعار وى است:

طاعت آن است كه راهى به حقيقت دارد ور نه در بتكده هم طاعت معبود كنند

*** پسران او ميرزا عبد اللّه و ميرزا نظام كه در دربار صاحب نفوذ بودند و در لشكركشى به هرات در اردوى شاه حضور داشتند،به هنگام قتل پدر گرفتار حبس شدند و پس از چند روز با دادن مبلغى جريمه جان خود را نجات دادند و روانه شيراز شدند.(5)موقوفات ميرزا سلمان جابرى و اموالش در همه جا مصادره شد.امرا به اين بسنده نكردند بلكه در روز بعد از قتل وزير، شاهزاده حمزه ميرزا را وادار ساختند

ص:108

دختر وى را نيز طلاق دهد.(1)

رجبعلى يحيايى

جلال الدوله-قاجار-حسين ميرزا

حسام الدوله-علم-امير على اكبر خان

حسام السلطنه-قاجار-محمد تقى ميرزا

حشمت الدوله-قاجار-حمزه ميرزا

حشمت الملك-علم-امير علم خان سوم

ص:109

بخشش نادر قرار گرفت.(1)نادر پس از عزل شاه طهماسب دوم،بابا خان را كه بيگلربيگى لرستان شده بود به سركوبى بختيارى ها فرستاد و او در 29 ربيع الثانى 1145 ه.ق عازم اين مأموريت شد.(2)همچنين مأمور سركوبى سيصد خانوار از ايل زند شد،كه با استفاده از حمله افغان ها در سرابند و سيلاخور مشغول شرارت بودند.(3)

در سال 1145 ه.ق،كه نادر شاه عزم كرد تا پس از تصرف كرمانشاه با والى بغداد به نبرد پردازد،تعدادى از فرماندهان خراسانى از جمله بابا خان حضور داشتند.نادر،بابا خان را به عنوان پيشقراول سپاه با هفت هزار نفر روانه جنگ با كوه بيگى كرد نمود،كه از طرف احمد پاشا حاكم بغداد،روانه جنگ با نادر شده بود.(4)او مأمور شد با عبور از دجله،نجف و كربلا را متصرف شود.(5)بابا خان ابتدا از كوه بيگى شكست خورد اما چون خود نادر به كمك او شتافت نيروى كوه بيگى درهم شكسته شد و بابا خان او را دستگير و به خدمت نادر برد.نادر دوباره بابا خان را به همراه جان على كوكلان در رأس شش هزار تن براى حمله به نيروهاى عثمانى در بغداد روانه كرد و آنها توانستند نيروهاى دوازده هزار نفرى عثمانى را درهم شكنند.(6)

بابا خان در محاصره بغداد به عنوان فرماندهى بزرگ شركت داشت؛(7)اما پس از چندى نادر وى را براى سركوبى شورش محمد خان بلوچ به فارس فرستاد.در همين زمان كه سلطان محمود عثمانى،سپاهى سيصد هزار نفره به كمك احمد پاشا به بغداد فرستاد،

ص:111

نادر سپاهى را به فرماندهى بابا خان و سرداران ديگر از قبيل شاه قلى بيگ قاجار مروى و محمد رضا بيگ كپنك لو فرستاد تا در نواحى شامات تاخت وتاز كنند و در آن نواحى وحشت ايجاد نمايند.(1)بابا خان قلعه«آنه»را گرفت و اموال زيادى به دست آورد و پس از چند روز به اردوى نادر پيوست و به زيارت كربلا نايل شد.در 1146 ه.ق او مأمور سركوبى طايفه بختيارى شد.(2)

بابا خان در جنگ دوم با عثمانى ها در كرمانشاه نيز حضور داشت.(3)نادر كه پس از شكست توپال پاشا،قصد كرد به سمت بغداد حركت كند،بازهم بابا خان را با هشت هزار نفر پيش فرستاد تا حله را فتح كند و او در اندك فرصتى آن را گشود.(4)بزرگان و سادات قلعه به حضور وى رسيدند و خواستار جلوگيرى از قتل و غارت شدند؛ بابا خان هم كه مردى نيكواخلاق بود، دستور داد سپاهيان دست از غارت بردارند و دينارى از كسى به زور نگيرند.پس از دوسه روز كه نادر به حله وارد شد بابا خان هدايايى را كه شيخ شرف الدّين و ديگر بزرگان شهر به او داده بودند در اختيار نادر گذاشت و مورد محبت وى واقع شد.(5)

در سال 1147 ه.ق نادر او را روانه فتح قلعه گنجه كرد و پس از تاجگذارى در پنجشنبه 24 شوال 1148 ه.ق در دشت مغان،ايالت هرات را هم به بابا خان چاپشلو داد.(6)بابا خان در جنگ هاى رضا قلى خان فرزند نادر شاه عليه،ابو الفيض خان حاكم ماوراءالنهر در 1150 ه.ق با عنوان بيگلربيگى و پيشقراول حضور داشت و بخش هايى از سپاه ابو الفيض خان ازبك را شكست داد و در تعقيب نيروهاى دشمن و محاصره قلعه شلدوگ سعى

ص:112

فراوانى از خود نشان داد،اما مورد اصابت گلوله قرار گرفت.رضا قلى خان كه از زخمى شدن بابا خان بسيار ناراحت شده بود،به پزشكان دستور داد آنچه در توان دارند در معالجه وى بكار برند.اما اين كوشش ها سودى نبخشيد و او دار فانى را وداع گفت.رضا قلى خان در غسل و تكفين وى شركت جست و مراسم سوگوارى و تعزيه بر پا كرد.پس از آن جسد بابا خان را به خراسان ارسال كرد كه در حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(1)

رجبعلى يحيايى

خاك سپارد اما او در راه خراسان از سوى نور الدّين محمد جهانگير(1014 -1037 ه.ق)زندانى شد و بعد از چهار سال به مشهد آمد.(1)

محمد جواد هوشيار

درك است.

رجبعلى يحيايى

«چون(ولى محمد خان)به حدود بسطام رسيد فريدون خان حاكم استرآباد به بسطام آمده تا چشمه الهاك كه هشت فرسخ است استقبال كرد و تحف و هدايا گذرانيده خدمات شايسته به تقديم رسانيد و تا سمنان و خوار كه ملك عراق است وكلاى فريدون خان متكفل خدمت بودند».(1)

فريدون خان تا سال 1030 ه.ق حاكم استرآباد بود و در اين سال به رحمت ايزدى پيوست و جنازه اش به همراه اجساد شيخ بهايى و قاضى خان صدر به مشهد مقدس منتقل و در حرم مطهر عليه السّلام مدفون گرديد.(2)

رجبعلى يحيايى

ص:116

كه مدتى حاكم خراسان بود.(1)گويند ميران شاه در اثر عارضه اى كه بر سرش پديد آمد زن خويش را دشنام هاى تهمت آميز داد،ازاين رو خان زاده خانم نزد تيمور،كه تازه از سفر جنگى هند بازگشته بود،رفت و از ميران شاه شكايت نمود و گفت شوهرش خيال شورش و پادشاهى را در سر دارد.تيمور او را از كار بركنار و ميرزا عمر پسر ميران شاه را به حكومت منصوب كرد.(2)

تيمور با كمال احترام از عروسش پذيرايى كرد و خان زاده به نزد شوهر خويش بازنگشت(3)بلكه در كاخ خود در سمرقند باقى ماند.(4)كلاويخو سفير پادشاه اسپانيا در سفر خود به سمرقند در جشنى كه از سوى تيمور به افتخار جشن عروسى شش تن از نوه هايش بپا داشته بود،شركت داشت و مورد پذيرايى شاهزاده خان زاده خانم قرار گرفت.(5)

عاقبت خان زاده خانم در رجب سال 814 ه.ق در مشهد مقدس وفات و در جوار امام رضا عليه السّلام مدفون گرديد.(6)وى دو فرزند داشت:خليل سلطان از ميران شاه كه در رجب همان سال در گذشت.(7)و ديگر محمد سلطان از جهانگير بود(8)كه در سال 805 ه.ق در جنگ آنقره كشته شد.(9)

محمد جواد هوشيار

تنكابنى و پدر محمد ولى خان سپهسالار(1264-1345 ه.ق)از رجال عهد قاجار.

او از خاندان خلعت برى هاى تنكابن است كه از حدود اواخر عهد كريم خان زند(1163-1193 ه.ق)بر منطقه تنكابن و اطراف آن حكومت داشته اند.ولى خان پدر حبيب اللّه خان يكى از فرماندهان سپاه محمد شاه قاجار در لشكركشى به هرات در سال 1253 ه.ق بود.او كه از خود رشادت ها و شايستگى هايى نشان داد در همين جنگ كشته شد(1)و منصب وى به پسر بزرگش حبيب اللّه خان واگذار شد.(2)

حبيب اللّه خان همچون پدرش حكومت محال ثلاث(تنكابن،كجور و كلاردشت)را به دست آورد.او توانست خود را بيشتر به دربار قاجارى نزديك كند و با استفاده از نفوذ خود املاك و اراضى بيشترى را به تملك درآورد به طورى كه اين خاندان در زمان او به يكى از بزرگترين ملاكين منطقه تبديل شدند.

در سال 1280 ه.ق حبيب اللّه خان به درجه سرتيپى رسيد و در سال بعد يكى از فرماندهان لشكرى بود كه براى سركوبى طوايف تراكمه يموت كوكلان راهى استرآباد شد،اين لشكركشى با موفقيت همراه بود.(3)چند سال بعد در 1286 ه.ق به حبيب اللّه خان لقب ساعد الدوله اعطاء شد(4)و در سال 1298 ه.ق حكومت استرآباد به او واگذار شد و مدت پنج سال در اين منطقه بود.در سال 1303 ه.ق به اشاره روس ها معزول شد و سهام الدوله شادلو بجنوردى حاكم آنجا شد.(5)

يكى از عمده ترين كارهاى ساعد الدوله سركوب شورش سيد عالمگير در كلاردشت بود.در سال 1308 ه.ق فردى به نام سيد محمد يا به گفته اعتماد

ص:119

السلطنه سيد باقر،از اهالى صحنه كرمانشاه به كلاردشت مازندران آمد و خود را به فرقه على اللهى منتسب كرد.

او خيلى زود طرفدارانى در ميان اهالى بومى و كردان خواجه وندى به دست آورد،اين زمانى بود كه بيشتر نواحى ايران در مخالفت با امتياز توتون و تنباكو ملتهب بود.در منطقه كلاردشت هم اهالى،كه به علت ظلم خوانين منطقه از وضعيت ناراحت بودند،به اين سيد پيوستند و عليه عمال حكومتى شورش كردند.آنها تعدادى از وابستگان به دربار؛از جمله سبحان قلى خواجه وند را به قتل رساندند.هنگامى كه اين خبر به تهران رسيد،ساعد الدوله با لشكرى مأمور سركوب شورش شد.ساعد الدوله در مرزن آباد،از روستاهاى كلاردشت،از سيد تقاضا كرد خود را تسليم نمايد اما او امتناع كرد.در جنگى كه بين طرفين رخ داد،سيد شكست خورد و دستگير گرديد و يارانش كشته و متوارى شدند.(1)در سال 1309 ه.ق حبيب اللّه خان و لشكرش در اين منطقه كشتار وسيعى از مخالفان صورت دادند؛ به طورى كه ساعد الدوله خودش اقرار كرد:«هزار نفر كشته ام...و خيلى هم از اين فقره مفتخر بود.»(2)

ساعد الدوله پس از پيروزى در اين جنگ با سروصداى زياد به همراه اسرايى كه داشت وارد تهران شد و ناصر الدّين شاه كه از شر فتنه بزرگى خلاصى يافته بود،درجه امير تومانى يا سردارى را به ساعد الدوله اعطا كرد.(3)

در سال 1310 ه.ق حكومت منطقه اراك(عراق)به او واگذار شد(4)ولى يك سال بعد در 24 شوال 1311 ه.ق استعفاى خود را از حكومت اين منطقه تقديم شاه كرد و عماد الدوله جانشين او

ص:120

شد.(1)او در سال هاى پايانى به علت پيرى چندان حضورى در حوادث از جمله جريان مشروطيت نداشت و بيشتر كار در اختيار فرزندش محمد ولى خان بود.بالاخره در سال 1326 ه.ق/فروردين 1287 ه.ش در همان روزى كه پسرش سپهسالار همراه اتابك وارد تهران شد،فوت نمود.(2)

جسد او به مشهد منتقل و در حرم دفن شد.چون پسر بزرگش محمد ولى خان داراى القاب گوناگون بود،لقب ساعد الدوله به پسر كوچكش جمشيد خان و پس از او به پسر كوچك محمد ولى خان به نام على اصغر خان داده شد.(3)

اسماعيل رضايى

(1139-1163 ه.ق)مهدى بيگ،كه رئيس اين خانواده بود،توانست حكومت منطقه را به دست گيرد.در سال هاى بعدى قدرت و نفوذ آنها بيشتر شد و همكارى مهدى بيگ با آقا محمد خان قاجار به اين امر كمك كرد.بعد از مهدى بيگ رياست ايل به پسرش هادى خان رسيد،پس از او بين پسرانش فتحعلى خان و ولى خان بر سر رياست ايل رقابت درگرفت و منجر به دخالت حكومت مركزى در اين منطقه شد.در سال 1251 ه.ق به موجب حكمى از جانب محمد شاه قاجار رياست ايل به فتحعلى خان واگذار شد.(1)

ولى خان كه تاريخ تولد آن مشخص نيست پيش از اين در سال 1242 ه.ق در جنگ هاى ايران و روس همراه نايب السلطنه عباس ميرزا در تبريز حضور داشت.(2)

همان طور كه ذكر شد در اوايل سلطنت محمد شاه،حكومت و رياست به برادرش فتحعلى خان رسيد اما ولى خان با حضور در جنگ هرات اين امتيازات را براى فرزندان خود تثبيت كرد.در سال 1253 ه.ق محمد شاه قاجار براى تسخير هرات و به اطاعت درآوردن كامران ميرزا حاكم آن به سوى خراسان لشكر كشيد،براى اين منظور حاكمان و خوانين محلى هركدام با نيروى خود به اردوى شاه ملحق شدند.

ولى خان هم كه درجه سرتيپى داشت در نيشابور به اين لشكر پيوست.سپاه ايران در 23 شعبان 1253 ه.ق به اطراف هرات رسيد و اولين گروه از افغانان كه از شهر بيرون تاخته بودند با ولى خان سرتيپ تنكابنى و فتح اللّه خان مافى«كه با مردم خود بر مقدمه سپاه بودند،برخورد كردند...محمد ولى خان كه از نامداران شجعان(شجاعان)بود خود علم برداشته حمله افكند،در پايان كار افغانان شكسته شدند.»(3)

ص:122

در آن هنگام كه لشكر ايران از چهار جانب حمله كردند،خان تنكابنى همراه با فوج قزوين،تنكابن و خمسه،سمنان، دامغان و گروهى از كجور و كلارستاق مأمور يكى از برج هاى هرات به نام برج خاكستر شد.(1)او كه مهندسى لشكرش را پروسكى لهستانى به عهده داشت توانست موفقيت هاى خوبى به دست آورد.محاصره شهر هرات تا اوايل 1255 ه.ق به طول انجاميد.در روز شنبه هشتم جمادى الاول 1255 ه.ق «ولى خان سرتيپ كه جگر شير داشت»به همراه ياران خود حمله اى سريع به سمت ارگ هرات انجام داد،او به گمان اينكه مصطفى قلى خان سمنانى و صمصام خان ارس،كه با او در يك سنگر بودند، پشتيبان او هستند به پيشروى خود ادامه داد و توانست از خندق بگذرد و با افغانان تن به تن درگير شد.

او خود را به پاى ديوار قلعه رساند اما چون كسى را در پشت خود نديد و تعداد افراد را براى مقابله و پيشروى كافى ندانست،به ناچار براى كمك گرفتن به سمت لشكر برگشت«اما در بين راه گلوله اى از دهان توپ باز شد و بر پس گردنش آمد چنانكه سرش برفت.»

پس از پايان محاصره،محمد شاه دستور داد مقتولين از جمله ولى خان را به مشهد مقدس منتقل كنند و در جوار حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن نمايند.(2)

پس از ولى خان منصب وى به پسرش حبيب اللّه خان واگذار شد،پسر حبيب اللّه خان به نام محمد ولى خان سپهسالار تنكابنى يكى از رجال مشهور عهد مشروطه است.

اسماعيل رضايى

قديم و جديد خمسه از سپاه پنجم ناصر الدّين شاه را داشت.(1)وى در بيستم شعبان سال 1265 ه.ق همراه با امير اصلان خان و گروهى ديگر مأمور سركوبى فتنه طرفداران باب در زنجان به سركردگى ملا محمد على شد.(2)مدتى بعد با درجه فرماندهى و سرتيپى لشكر كلات مأمور مقابله با تركمانان گرديد.

لشكر تحت امرش مأموريت حفاظت از كلات و حومه را داشت كه هراز چندگاهى مورد هجوم تركمانان واقع مى شد.وى توانست در سال 1270 ه.ق تركمانان را فرارى و قلعه هاى آنان را تخريب كند و به پاداش اين كار،علاوه بر دريافت خلعت سلطانى داراى مواجب ديوانى گرديد.در همين سال از طرف شاهزاده فريدون ميرزا فرمانفرما فرزند ناصر الدّين شاه به حكومت كلات رسيد.(3)در سال 1272 ه.ق به دستور حسام السلطنه همراه با لشكر تحت امرش براى تسخير هرات عازم اين شهر شد.(4)

در سال بعد به خاطر خدماتى كه در سيستان انجام داده بود به مرتبه امير تومانى رسيد.(5)وى به خاطر ارتباطى كه با حاكم هرات و ساير رؤساى افغان داشت توانست آنها را در ربيع الثانى سال 1284 ه.ق به ديدار ناصر الدّين شاه در تهران ببرد.(6)

ميرزا ابراهيم خان سرانجام در ذى قعده سال 1284 ه.ق فوت كرد.

پيكرش را در جنب درب قرآن خانه واقع در ايوان طلاى صحن عتيق حرم رضوى دفن كردند.پس از مرگش به احترام خدماتى كه انجام داده بود، منصب سرتيپى لشكر خمسه به پسرش

ص:124

آقا خان واگذار شد.(1)از آثار مظفر الدوله مى توان به نقره كارى درب قرآن خانه (كتابخانه)مباركه در ايوان طلاى صحن عتيق در سال 1274 ه.ق به وزن 171 مثقال اشاره كرد.(2)بر روى اين درب به خط ثلث و نستعليق احاديث و دور چهارچوب آن آياتى منعكس گرديده است.روى درب مذكور قصيده اى نوشته اند كه خلاصه اش اين است:

***

زهى جلالت شاهى كه جبرئيل امينبر آستانه آن بنده اى است بى مقدار

كليد مخزن رحمت در مدينه علمملاذ و ملجا امت،شفيع روزشمار

به عهد خسرو اسلام ناصر الدّين شاهكزوست تا به ابد فخر دوده قاجار

در آن زمان كه درين به توليت منصوبفرشته فر عضد الملك آسمان مقدار

جلال كشور و لشكر مظفر الدولهكه فتنه نصرت و فتحش به تيغ صاعقه بار

فخار فخر خوانين خمسه ابراهيمكه از حرارت آذر مباد در آزار

رسول سعيدى زاده

1269 ه.ش در مشهد متولد شد و در جوانى به كار تجارت داخلى و خارجى روى آورد.ايشان پايه گذار امور حمل و نقل سريع در خراسان بود،اين ابتكار و روش او به ترويج حمل و نقل در ايران انجاميد و كار مسافربرى و باربرى از وضع نابسامان و ابتدايى درآمد و شكل راحت و منظمى به خود گرفت.در سال هاى آخر حيات ايشان با راهنمايى فرزندانش احمد و محمود خيامى با روى آوردن به صنعت اتومبيل سازى كه فكر تازه به شمار مى آمد به تأسيس يكى از صنايع مهم كشور يعنى ايران ناسيونال اقدام نمود.حاج ميرزا على اكبر خيامى تا آخرين روز حيات عضو هيئت مديره كارخانجات صنعتى ايران ناسيونال بود.خيامى در تمام دوران زندگى نمونه بارز و مشخص يك فرد پرهيزگار به شمار مى رفت.ايشان علاوه بر زهد و تقوا،توجه به مذهب و مسايل دينى،اجتماعى و عام المنفعه و امور خيريه داشت و مدرسه سادات حسينى،كه از اولين مدارس مشهد پس از مشروطيت بود،به همت ايشان و ديگر اعضاى جمعيت سادات تأسيس گرديد و مدرسه عالى حسينى نيز كه در شمار مدارس مرحوم آيت الله العظمى ميلانى قرار داشت با حمايت مالى او اداره مى شد.همچنين او به تأسيس بيمارستان مجهزى به منظور درمان بيمارى هاى سرطانى در خيابان كوه سنگى مشهد اقدام كرد.مرحوم خيامى روز 17 دى ماه 1351 ه.ش در مشهد چشم از جهان فروبست و در حرم مطهر رضوى دفن شد.

غلامرضا جلالى

ص:126

شدند(1)و از ابتداى نشو و نماى نادر به او پيوستند.در سال 1149 ه.ق رضا قلى ميرزا فرزند نادر شاه،به همراه طهماسب قلى خان جلاير براى به اطاعت درآوردن على مردان خان حاكم اندخود و ابو الحسن خان حاكم بلخ كه از اطاعت نادر شاه خارج شده بودند، بدان سو روانه شد و نياز قلى به همراه برادرش نيز با اين لشكر همراه شدند.(2)

رضا قلى دستور داد قلعه اندخود محاصره شود و با طولانى شدن محاصره بين اهالى داخل قلعه اختلاف افتاد و كمبود آب و آذوقه بر آن دامن زد،در نهايت بعد از چهل روز على مردان از شاهزاده تقاضاى امان كرد كه مورد پذيرش واقع شد.(3)

بعد از تسخير قلعه اندخود،نياز قلى به دستور نادر شاه و به وسيله رضا قلى ميرزا به حكومت آن منصوب شد.(4)اين دو برادر در ادامه لشكركشى رضا قلى ميرزا به سمت بلخ با او همراه شدند.بعد از تسخير يكى از قلاع اطراف بلخ به نام «شلوك»در سال 1150 ه.ق عزيز قلى بيگ به دست يكى از اهالى آن قلعه كشته شد.(5)

از اين زمان به بعد نياز قلى به مرتبه خانى ارتقاء درجه پيدا كرد.بعد از به تصرف درآمدن شهر بلخ،توسط نيروهاى نادر شاه در 1150 ه.ق،رضا قلى ميرزا با لشكر خود به نزد نادر برگشت و نياز قلى را به حكومت بلخ منصوب نمود و او در ضبط و نسق آن ولايت كمال اهتمام به عمل آورد.(6)

البتّه استرآبادى مى نويسد:«ايالت بلخ به حسن خان بيات و بدر خان افشار بيگلربيگى هرات...»سپرده شد.(7)اما خود او در حوادث سال 1154 ه.ق نياز خان را

ص:128

والى بلخ معرفى كرده است.(1)به احتمال زياد دونفرى كه استرآبادى از آنها ذكر كرده است براى مدت كوتاهى براى حفظ نظم در منطقه حضور داشته اند و پس از آن نياز خان حكومت بلخ را به دست گرفته است.در سال 1153 ه.ق دانيال بيگ قنقرات كه در اطراف رود جيحون با ايلات خود حضور داشت سر از اطاعت نادر شاه پيچيد.نياز خان به همراه سرداران و لشكرى كه از طرف نادر فرستاده شده بود توانست اين شورش را فروبنشاند و با وساطت او اسرايى كه از طوايف شورشى گرفته شده بود،آزاد شدند.(2)

در سال 1154 ه.ق در بلخ و نواحى اطراف آن شورش و غوغايى به پا شد كه دامنه وسيعى پيدا كرد و مشكلات فراوانى براى نياز خان به وجود آورد.

اين شورش توسط فردى به نام درويش رسول و مريدانش سازماندهى شد.اين شخص،كه ادعاى كرامات و معجزه داشت،توانست در بين اهالى منطقه طرفداران بسيارى به دست آورد.

نارضايتى هاى مردم از اعمال نادر و مهارت اين درويش در استفاده از حيله هاى جادويى و خرافى بودن اهل منطقه در اوج گرفتن سريع اين حركت نقش داشت،به حدى كه همه اهالى منطقه حتى بلخ به جز طايفه آليلى در سلك طرفداران درويش درآمدند.(3)

درويش رسول با همراه كردن عصمت اللّه خان قبچاقى كه او هم به دنبال كسب قدرت و حكومت بود، توانست همه نواحى اطراف بلخ را به تصرف درآورد.حتى نياز خان هم مجبور شد خود به ديدار اين درويش برود و نتوانست تعجب خود را از افعال درويش پنهان كند.(4)

با اوج گرفتن اين شورش و افزايش طرفداران درويش،آنها توانستند اطراف بلخ را تصرف كنند و قلعه شهر را

ص:129

در محاصره بگيرند.در جنگى كه بين نيروهاى نياز قلى و ياران درويش در قريه لولى رخ داد،نياز قلى شكست خورد و به قلعه بلخ عقب نشينى كرد.

البتّه در اين جنگ عصمت اللّه خان قبچاقى زخمى و بعد از چند روز كشته شد؛با توجه به اينكه درويش او را در نظر مريدان رويين تن كرده بود،مرگش باعث كم اعتقادى طرفداران درويش شد و به تدريج از اطراف او پراكنده شدند.(1)

نياز خان هم عده اى را براى دستگيرى درويش،كه در محل شاه مردان(مزار شريف كنونى)مستقر بود،فرستاد و بعد از دستگيرى او را به قتل رساند.(2)

در همين زمان سپاهى از جانب نادر به فرماندهى محمد حسين چشم گزك كه براى سركوبى شورش درويش رسول به سمت بلخ مى آمد،با شنيدن خبر كشته شدن درويش همچنان به راه ادامه دادند و طرفداران و ايلاتى را كه در اين شورش شركت داشتند به شدت سركوب و از آنها كله مناره ساختند.(3)

در اواخر عمر نادر شاه كه در گوشه و كنار قلمرو او شورش هايى رخ داد، والى بدخشان به نام ميرزا نبات به همراه ميرزا قلى آرالى هم از اطاعت خارج شدند و از دادن خراج ساليانه امتناع كردند.نياز قلى عده اى از سركردگانش را به نزد آنها فرستاد ولى نتيجه اى حاصل نشد.(4)در همين زمان يعنى سال 1158 ه.ق،كه عليقلى خان برادرزاده نادر شاه براى سركوب شورش هاى ماوراءالنهر راهى آن نواحى بود، نياز خان موظف شد«سور و سات»اين لشكركشى را فراهم سازد اما در انجام آن كوتاهى كرد.نصر اللّه ميرزا،حاكم خراسان و پسر نادر،در اين زمينه نامه اى به نزد نياز خان فرستاد و او را توبيخ كرد،نياز خان هم در جواب شاهزاده را سرزنش نمود.(5)

ص:130

چون اين اخبار به نادر رسيد لشكرى به سردارى مهدى خان علمدارباشى و چند تن ديگر از سرداران روانه بلخ نمود،آنها نياز خان را روانه درگاه نادر نمودند.(1)وى در حالى كه به شدت از بيمارى تب رنج مى برد در شهر دامغان به اردوى نادر شاه پيوست و چون نادر عهد كرده بود كه«مادام الحيات خللى به احوال او(نياز خان)نرساند»به او دستور داد به مشهد برود و به مداواى خود بپردازد تا بعد از آن به وضعيت او رسيدگى شود.نياز قلى وارد مشهد شد اما تلاش طبيبان و حكيمان نتيجه اى نداد و او در 10 جمادى الاول 1159 ه.ق در آستان ملائك پاسبان رضوى درگذشت.(2)

اسماعيل رضايى

فرستاده شد.(1)

وى در دوره اول جنگ هاى ايران و روس شركت داشت و در سال 1218 ه.ق توسط شاه،مامور جنگ با سيسيانف،فرمانده مشهور روس ها گرديد و با رشادت هاى فراوان صدمات زيادى به روس ها وارد ساخت و پيروزمندانه به حضور شاه بازگشت.(2)

در سال هاى 1219 و 1221 ه.ق نيز او در جنگ ها شركت داشت(3)و فتحعلى شاه او و نيروهاى تحت امرش را،كه بيشتر سمنانى و دامغانى بودند،در اختيار عباس ميرزا نهاده بود و او نايب السلطنه را يارى فراوان كرد.(4)در 1224 ه.ق او با برادران خود ذو الفقار خان و مطلب خان و امراى ديگر توسط شاه به همراه شاهزاده محمد على ميرزا به جنگ روس ها به تفليس اعزام شد.

اسماعيل خان در راه ايروان به فرماندهى جنگ منصوب گرديد.

بسيارى از روس ها كشته شدند و قبايل بزچلو و طوايف ديگر به شفاعت او به شاه ايران پناه آوردند.(5)در 1225 ه.ق پس از اينكه مذاكرات سردار روسى و قائم مقام فراهانى براى صلح به جايى نرسيد،اسماعيل خان بار ديگر با برادران خود به همراه شاهزاده على خان روانه نخجوان شدند تا با روس ها مبارزه كنند.در جنگ با روس ها در پنبك و آباران بر آنها پيروز شدند و تا نزديكى قراباغ و گنجه تاختند و بسيارى از ايلات آن نواحى را كوچ داده و به ايروان بازگشتند.(6)

در 1226 ه.ق فتحعلى شاه از تهران حركت كرد و در رجب همان سال اسماعيل خان را از چمن سلطانيه براى

ص:132

جنگ با روس ها مأمور آذربايجان و نخجوان كرد.(1)ظاهرا اسماعيل خان در اصلاندوز از روس ها شكست خورد و پس از آن مدتى به امر عباس ميرزا در مغان و اردبيل اسكان گزيد.(2)با پايان يافتن دوره اول جنگ هاى ايران و روس كار اسماعيل خان پايان نيافت بلكه به امر شاه به جبهه هاى شرق يعنى خراسان ناآرام اعزام شد.او با دو برادرش ذو الفقار خان و مطلب خان در رأس نيروهاى سمنانى و دامغانى و خواجه وند و عبد الملكى در روز دوازدهم ربيع الاول 1229 ه.ق رهسپار خراسان شد.(3)آنها در ربيع الآخر به مشهد رسيدند تا به جنگ با اتحاديه خوانين خراسان مركب از افرادى همچون رضا قلى خان كرد زعفرانلو حاكم قوچان،نجفعلى خان حاكم بجنورد،بيگلر خان چاپشلو حاكم اتك،صيد محمد خان جلاير حاكم كلات و...همت گمارند.اما خوانين پيش دستى كردند و شبانه به اردوى اسماعيل خان حمله بردند.در اين حمله كه در 19 ربيع الثانى 1229 ه.ق اتفاق افتاد،نيروهاى بيست هزار نفره خوانين با مقاومت سخت اسماعيل خان كه بيشتر از پنج هزار نيرو نداشت روبه رو شدند و شكست خوردند.اسماعيل خان تا قوچان به تعقيب آنها پرداخت و تعداد زيادى از سپاهيان آنها را كشت يا به اسارت گرفت و به واسطه اين شجاعت از سوى شاه تشويق شد.(4)

از ديگر رويدادهايى كه اسماعيل خان در همين سال در آن حضور داشت مداخله در كشاكش افاغنه بر سر هرات و تلاش براى تثبيت حاكميت ايران بر آن شهر و نيز غوريان بود.ظاهرا اسماعيل خان پس از بازگشت از هرات به تهران فرا خوانده شد و به جاى وى

ص:133

دو تن معتمد و كاردان راهى خراسان شدند تا شايد به نصيحت خوانين بپردازند اما شورش بيش از آن بود كه با نصيحت خاتمه يابد؛لذا بار ديگر سردار دامغانى عازم خراسان شد و شاهزاده والى به تهران احضار گرديد.(1)

در سال 1230 ه.ق خوانين خراسان بار ديگر به تحريك اسحاق خان قرايى طغيان كردند و فتحعلى شاه،اسماعيل خان را روانه سركوب آنان كرد.

اسماعيل خان به محاصره قلعه قوچان پرداخت زيرا با پادرميانى خود اسحاق خان قرايى خوانين تسليم شدند.(2)و سرانجام شاهزاده محمد ولى ميرزا، اسحاق خان قرايى و فرزندش را كه عامل اساسى تشنج مى دانست به قتل رساند.(3)در نتيجه قتل آن دو اوضاع وخيم تر شد و پسر ديگر اسحاق خان كه محمد خان قرايى نام داشت در زاوه تربت حيدريه عليه حكومت دست به شورش زد و جنوب خراسان تا هرات آشفته شد.(4)اسماعيل خان در سركوبى اين ناآرامى ها شركت داشت و برادرش ذو الفقار خان را هم در همين اوقات به جنگ محمد رحيم خان خوارزم گسيل كرد و او موفق به شكست رحيم خان شد.

اسماعيل خان در 1232 ه.ق به همراه حاكم جديد خراسان حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه به خراسان آمد و محمد خان قرايى را به تسليم وادار ساخت،هرچند اين اطاعت دوامى نياورد.بار ديگر شاهزاده قاجار مجبور شد وى را به سركوبى اتحاديه نيرومند خوانين خراسان و افغانى كه مدعى بخش هاى شرقى خراسان بودند بفرستد و اسماعيل خان با حمله به اردكان و قوچان بار ديگر خوانين را مطيع ساخت.(5)او در نبردهاى بعدى با

ص:134

خوانين خراسان در سال هاى بعد هم حضور داشت.(1)در جنگ هاى اواخر 1232 ه.ق هنگامى كه فتح خان از سوى محمود ميرزا،حاكم قندهار، هرات را گشود و غوريان را به برادر خود كهندل خان داد و با لشكر انبوه روانه فتح بقيه نواحى خراسان شد و خان خوارزم نيز به نواحى شمال خراسان حمله آورد،فقط نام برادران اسماعيل خان در اين جريان ذكر شده است.شايد وى اين زمان در تهران بوده است،چون در سال 1234 ه.ق دوباره براى كمك به حسنعلى ميرزا به مشهد آمده است.(2)

از اين سال به بعد از فعاليت هاى او خبرى نداريم.مهدى بامداد هم كه با او هم ولايتى بوده است،حوادث زندگانى وى را فقط تا 1230 ه.ق دنبال كرده است(3)اما مسلم است كه وى تا 1241 ه.ق زنده بوده است چون مطابق ماده تاريخى كه بر سنگ مزار وى نوشته شده و صاحب مطلع الشمس در كتاب خود درج كرده است،مى توان فهميد كه وى تا اين سال زيسته است.

ماده تاريخ چنين است:

از پى تاريخ فوتش منشى كلك صبا زد رقم جاويد اسماعيل خان مير جنان(4)

*** اعتماد السلطنه جايگاه قبر وى را در پشت سر حضرت رضا عليه السّلام در دار السعاده حرم مطهر مشخص كرده است.

همان طور كه از زندگانى اسماعيل خان برمى آيد،او فردى شجاع بود و نيروى خود را در راه دفاع از ميهن خويش و همچنين تثبيت دولت تازه تأسيس قاجار به كار گرفت و رقباى شاه قاجار را از ميان برداشت و از جمله پسر عموى شاه را در تهران كور كرد.(5)

اسماعيل خان با شاه قاجار ارتباط سببى هم برقرار ساخت و يكى از

ص:135

دختران شاه به نام مولود سلطان خانم را به ازدواج فرزندش رضا قلى خان در آورد.البتّه اين ازدواج ناموفق بود و مولود سلطان پس از چندى از رضا قلى خان طلاق گرفت و به ازدواج پسر عموى رضا قلى يعنى پسر ذو الفقار خان دامغانى درآمد.(1)

رجبعلى يحيايى

شاه در سال 1237 ه.ق عيسى خان را به كرمانشاه فرستاد تا سرپرستى خانواده فرزند تازه درگذشته اش، شاهزاده محمد على ميرزا دولتشاه را به عهده بگيرد.(1)سرانجام عيسى خان سردار در سال 1241 ه.ق درگذشت و در دار السعاده حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام نزديك برادرانش اسماعيل خان و مطلب خان دفن شد.(2)

رجبعلى يحيايى

سركوبى ناآرامى هاى خراسان و يا حاكمان افغانى هرات شركت كرد.(1)

فتحعلى شاه در سال 1231 ه.ق او را با برادرش ذو الفقار خان مأمور كرد تا با نيروهاى سمنانى و دامغانى به فرماندهى فرج اللّه خان افشار به جنگ با خان خوارزم كه با حدود سى هزار نيرو به حوالى گرگان هجوم آورده بود بشتابند.در اين جنگ نيروهاى ايرانى، خان خوارزم را شكست دادند و غنايم زيادى به چنگ آوردند.(2)

در سال 1232 ه.ق مطلب خان در جنگ با افغانان هزاره شركت كرد و با ياران خود،بنياد خان رئيس طايفه هزاره را كه در محمودآباد جام سنگر گرفته بود شكست داد و قلعه را گشود.(3)

در سال 1233 ه.ق شاه پس از عيد نوروز،عبد الوهاب معتمد الدوله را براى نظم امور خراسان و كمك به شجاع السلطنه به خراسان اعزام كرد و مطلب خان دامغانى را كه اينك حاكم دامغان هم شده بود با لشكر سمنانى و دامغانى همراه او كرد.آنها به شجاع السلطنه پيوستند و با فتح خان كه هرات را متصرف شده بود به جنگ پرداختند.(4)آخرين مأموريت مطلب خان در سال 1237 ه.ق و به هنگامى بود كه فتحعلى شاه به قصد تسخير بغداد و شهرزور وى را با برادرش ذو الفقار خان و لشكر سمنان و دامغان همراه عبد اللّه ميرزا حاكم خمسه كرد و به سوى شهرزور فرستاد.در اين لشكركشى سرداران اعزامى شاه قبايل بابان و شهرزور را كيفرى سخت دادند اما به واسطه بيمارى وبا كه در لشكر ايران افتاد تعداد زيادى از آنها درگذشتند و لشكر ايران پراكنده شدند.مطلب خان يكى از افرادى بود كه در اثر اين بيمارى در ذى حجه 1237 ه.ق درگذشت.(5)

جنازه وى را به حرم رضوى در مشهد

ص:138

منتقل كردند(1)و در دار السعاده،به خاك سپردند.(2)

رجبعلى يحيايى

آن زمان كه يك شاگرد ساده دبيرستان بود به علت ويژگى هاى خاص مورد توجه بود و در راه روشنگرى و بالا بردن سطح بينش جوانان تلاش مى كرد.

او اولين كسى بود كه پايه جلسات مذهبى را در شهرستان تربت جام پى ريزى كرد و از حدود سال هاى 1345 ه.ش در جلساتى تحت عنوان مبارزه با بهائيت شركت مى كرد و خود يكى از پايه گذاران انجمن در سطح شهرستان هاى جام،تايباد و فريمان بود.تأسيس صندوق قرض الحسنه المهدى تربت جام،تشكيل يك صندوق خيريه و تشكيل كتابخانه المهدى جام از جمله ديگر اقدامات مؤثر او مى باشد.

چون او در شهر تربت جام يك محور تشكيلاتى بود؛هميشه مورد تعقيب مقامات امنيتى رژيم پهلوى قرار داشت.در حدود سال هاى 1355 ه.ش خانه اش مورد هجوم مأمورين قرار گرفت و او را تحت الحفظ به ساواك تايباد بردند ولى به علت نداشتن مدارك كافى آزاد شد.اما او مرعوب نگرديد و لحظه اى دست از مبارزه عليه طاغوت برنداشت تا اينكه در اوج مبارزات انقلابى توانست رسالت خود را به نحو مطلوب انجام دهد و در آن زمان تمام مسايل مربوط به اين مبارزات در شهر جام از خانه او شروع مى شد.وى يك الگوى انقلابى مورد قبول براى جامعه فرهنگيان و روشنفكران و طبقه جوان اين شهر بود.

با پيروزى انقلاب در 22 بهمن 1357 فرماندهى كميته انقلاب امام را به عهده گرفت و عاشقانه وقت خود را صرف اداره اين نهاد نوپاى اسلامى كرد و مرجعى مورد اعتماد براى رفع مشكلات مردم شد.با شروع انتخابات نخستين دوره مجلس شوراى اسلامى همه اقشار متعهد به خط امام يك صدا و به عنوان يك وظيفه شرعى او را براى نامزدى اين كار بزرگ دعوت كردند.

شهيد نيز اين تكليف را براساس يك وظيفه اسلامى پذيرفت و نامزد نمايندگى در مجلس شد و در اسفندماه

ص:140

1358 از مجموع آراى مأخوذه 48800 رأى 24417 رأى را به خود اختصاص داد و به مجلس شوراى اسلامى راه يافت.و پس از تصويب اعتبارنامه اش در تاريخ 17 خرداد 1359 رسما در سنگر مجلس قرار گرفت و در كميسيون آموزش و پرورش به كار نمايندگى خود پرداخت.او در هفتم تيرماه 1360 در انفجار حزب جمهورى اسلامى در كنار شهيد مظلوم دكتر بهشتى به شهادت رسيد.جنازه او را از تهران به مشهد حمل و با تشييع باشكوهى در غرفه شماره 5 صحن آزادى حرم مطهر به خاك سپردند.

على جان سكندرى

دهلوى-يوسف-مشهدى-يوسف

ص:141

گرديد،و زبان انگليسى را هم از استادان خصوصى فراگرفت و تا مرحله پايان تحصيلات متداول آن عصر در نزد سيد مقبول حسين به كسب علم و دانش پرداخت.

راجه محمودآباد در طول زندگى با توجه به پشتوانه مالى كه داشت توانست خدمات مؤثرى در حوزه ى فرهنگ و دين انجام دهد.وى در شهر لكهنو،كه در زمان سلسله پادشاهان نيشابورى (سلاطين اود)به مركز شيعى تبديل شده بود،ساختمانى بنا نمود كه محل اجتماع شيعيان هند قرار گرفت و خود رياست اين اجتماع را به عهده گرفت.

چاپخانه اى هم به نام چاپخانه سرافراز در آنجا تأسيس كرد كه علما و نويسندگان شيعه آثار خود را در آنجا به چاپ مى رساندند.

راجه با معرفتى كه به ائمه و بخصوص به امام حسين عليه السّلام داشت ضمن برپايى عزادارى سالار شهيدان كربلا،در مجالس عزادارى سالار شهيدان كربلا،در مجالس عزادارى شركت مى نمود و خود نيز مرثيه مى خواند و اشك مى ريخت.در سال،چهار ماه مراسم عزادارى بر پا مى كرد و به نيازمندان رسيدگى مى نمود و سالى حدود چهارصد روپيه خرج عزادارى امام حسين عليه السّلام مى كرد.

وى همچنين دبير كل دانشكده ى شيعه كالج لكهنو بود و توليت مدرسه الواعظين را كه رسالتش تربيت وعاظ و سخنران مذهبى بود،به عهده داشت.از ديگر خدمات وى تأسيس مركز نشر كتاب بود كه كتاب هاى متعددى براى اهل علم و ادب به چاپ رسانيد.راجه محمودآباد در ميدان سياست،از سياست مداران برجسته اى بود كه در كنار محمد على جناح در حزب مسلم ليگ فعاليت داشت و در سال هاى 1912 تا 1919 م رياست اين حزب را برعهده داشت.در سال 1936 كه اجلاس مهم و تاريخى مسلم ليگ در شهر لكهنو برگزار گرديد هزينه حزب را كه حدود دويست هزار روپيه بود تأمين نمود.

احمد على خان مورد لطف و توجه و عنايت قائد اعظم محمد على جناح

ص:143

بود شخصيت متين و باوقار او موجب شد تا او به عنوان يكى از رهبران فعال در حزب مسلم درآيد و مورد اعتماد رهبر حزب جناح قرار گيرد و بعد از محمد على جناح مهمترين شخصيت حزب مسلم ليگ به شمار مى رفت و از شخصيت هايى بود كه در استقلال پاكستان نقش مهمى ايفا نمود.او تمام زندگى و هستى اش را در راه تأسيس كشور پاكستان نهاد و پس از آزادى هند اين كشور را ترك كرد و به پاكستان رفت.

دولت ايران از نخستين كشورهايى بود كه پاكستان را به رسميت شناخت و با آن ارتباط نزديك برقرار نمود،با اين كشور هم پيمان شد و در جنگ هايى كه بين هند و پاكستان رخ داد از پاكستان حمايت كرد.راجه با اطلاعاتى كه از گذشته ى روابط ايران با هندوستان داشت و همچنين شناختى كه از سياست مداران عالى مقام پاكستان داشت از اين موضع گيرى هاى دولت ايران رضايت چندانى نداشت و آن را به ضرر ايران مى دانست.وى معتقد بود كه سران قبايل بلوچ و همچنين علماى مذهبى كه حنفى هستند با ايران و تشيع در باطن مخالف مى باشند ولى به خاطر منافع خويش و اختلافاتى كه مقامات پاكستان و هندوستان با يكديگر دارند با ايران روابط سياسى سودجويانه برقرار مى كنند.

پس از استقلال پاكستان در سال 1947 م به عراق مهاجرت كرد و در عراق اقامت گزيد.دولت هندوستان به خاطر طرفدارى از محمد على جناح و تأسيس كشور پاكستان تصميم گرفت اموال و املاك او را در هندوستان مصادره كند.اما رجال و شخصيت هاى سياسى هندوستان از مسلمانان و غير مسلمانان كه به وى علاقه داشتند،از دولت هندوستان خواستند تا از ضبط و مصادره اموال او خوددارى كند.

امير احمد على خان در سال 1955 م عراق را ترك كرد و به پاكستان بازگشت و در كراچى اقامت گزيد،ولى در كارهاى سياسى دخالتى نكرد.او در

ص:144

آنجا هيچ پست و مقامى را نپذيرفت و به عنوان يك فرد عادى در كراچى زندگانى نمود و بسيار محترم بود و شيعيان پاكستان و رهبران سياسى جماعت شيعه از افكار و انديشه هاى وى بهره مند بودند و او را يكى از رهبران بزرگ خود مى دانستند.هنگامى كه وى در پاكستان بود به دليل جنگ بين هند و پاكستان و جانب داريش از دولت پاكستان تمام اموال و املاك وى به تصرف دولت هند در آمد و منزل وى در لكهنو و محمودآباد و همچنين كتابخانه و حسينيه او تعطيل شد،ولى پس از مدتى منازل و كتابخانه و حسينيه او آزاد گرديد.

راجه محمودآباد پس از چندى اقامت در پاكستان،عازم انگلستان شد و در لندن اقامت گزيد و قطعه زمينى در آنجا خريدارى كرد و يك مركز فرهنگ اسلامى در آنجا به وجود آورد.وى در اين مركز اسلامى مسجد و كتابخانه اى تأسيس نمود و رياست سازمان اسلامى لندن را كه اعضاى آن سفيران كشورهاى اسلامى بودند،پذيرفت و خدمات شايان انجام داد.احمد خان هنگام اقامت در لندن روز چهاردهم رمضان سال 1393 ه.ق/1352 ه.ش گرفتار حمله قلبى شد و در رمضان همان ماه درگذشت.پس از غسل و كفن با حضور تعدادى از رجال و شخصيت هاى علمى و مذهبى پاكستان از جمله مولانا سيد سبط حسن و سيد زوار حسن زيدى و دكتر رضا،تشييع و طبق وصيتش مقرر شد كه جنازه را براى دفن به عراق حمل كنند ولى به دليل ناآرام بودن اوضاع عراق و ممنوع بودن هرگونه پرواز به عراق، خويشاوندان ايشان تصميم گرفتند كه جنازه او را به مشهد مقدس رضوى منتقل سازند و در جوار مرقد مطهر على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك بسپارند.

مرجع بزرگ شيعه مرحوم آيت الله العظمى سيد محمد هادى ميلانى بر جنازه وى نماز گزارد و در باغ رضوان به خاك سپرده شد.در سال 1354 ه.ش با تخريب بناهاى اطراف

ص:145

حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام،باغ رضوان هم در معرض خرابى قرار گرفت.قبر احمد على هم شكافته شد و بقاياى جسد او جمع گرديد و در كنار گنبد الله وردى خان دفن شد.

پس از فوت امير راجه محمودآباد پسرش پروفسور امير محمد خان استاد برجسته دانشگاه كمبريج،كتابخانه پدرش در هندوستان را وقف آستان قدس نمود.

على جان سكندرى

حالى كه على پاشا هنوز در اطراف قلعه قاريناق بود(1)طرفداران او در ارگ شهر محصور شدند.

هنگامى كه على پاشا از لشكركشى شاه صفوى باخبر شد در ابتدا چندان اهميتى نداد و در برگشت از قلعه قاريناق،در بين راه به لشكر نخجوان و ايروان اجازه داد كه به موطن خود برگردند و خود به سوى تبريز آمد.او در محلى به نام صوفيان متوقف شد و شاه عباس به جنگ او آمد،در طى جنگى كه رخ داد هرچند ابتدا عثمانى ها پيروزى هايى به دست آوردند اما در نهايت با شكست مواجه شدند و سردارانى چون خليل پاشا و محمود پاشا كشته شدند،على پاشا هم كه با فرار سپاهيانش مواجه شده بود، دستگير گرديد و به نزد شاه صفوى آورده شد.(2)شاه عباس او را به همراه پسرخوانده اش محمد بيك،كه او هم اسير شده بود،بخشيد و مورد عنايت قرار داد.سپس او را به عنوان واسطه به سوى محصورشدگان در قلعه،كه هنوز فتح نشده بود،فرستاد تا آنها را وادار به تسليم كند اما افراد قلعه با على پاشا با خشونت رفتار كردند و حاضر به تسليم نشدند،ولى در نهايت با شدت يافتن محاصره خود را تسليم نمودند.(3)على پاشا ازآن پس يكى از درباريان شاه عباس شد و اغلب در اردوى شاهى حضور داشت؛از جمله در لشكركشى به سمت قفقاز حضور يافت و در 1015 ه.ق در قلعه شماخى از يك حادثه طبيعى جان سالم بيرون برد.(4)

او در سال هاى بعد به عنوان يكى از درباريان نزديك به شاه مورد توجه قرار داشت و از هداياى شاهى برخوردار مى شد.(5)در سال 1027 ه.ق خليل پاشا به سمت ايران لشكركشى كرد.على پاشا كه خود از سرداران

ص:147

عثمانى بود براى اينكه درگير ماجرا نشود كناره گيرى كرد و در مشهد مستقر شد.براى او هرساله سيصد تومان عراقى نقره و پانصد خروار غله مقرر شد.يك سال بعد در 1028 ه.ق در مشهد مقدس دار فانى را وداع كرد و در حرم مطهر دفن شد و چون وارثى نداشت اموالى كه از او باقى ماند به عثمانى فرستاده شد.(1)

اسماعيل رضايى

ص:148

فاقد دلاورى و يا هرگونه هنر توصيف كرده است.(1)

در سال 1210 ه.ق آغا محمد خان قاجار در حركت به سوى مشهد،از شيروان عبور كرد و امير گونه خان حاكم شيروان نسبت به او اعلام وفادارى نمود.(2)

فتحعلى شاه قاجار در برگشت از سفر خراسان در 15 ربيع الاول 1213 ه.ق در قصبه چناران،با امير گونه خان زعفرانلو ديدار كرد و ميرزا محمد شفيع صدر اعظم را مأمور نمود تا از دختر امير گونه براى فرزندش حسينعلى ميرزا خواستگارى نمايد.(3)

دختر امير گونه خان به تهران منتقل و در نيمه جمادى الآخر همان سال به عقد شاهزاده حسينعلى ميرزا در آمد.(4)

در سال 1216 ه.ق اللّه يارخان قليجه(قليچى)حاكم شيروان و جعفر خان بيات عليه حكومت مركزى طغيان كردند و اعتماد الدوله ابراهيم خان با بيست هزار پياده و سواره از سوى دربار مأمور شد تا سبزوار را تصرف كند.به امير گونه خان و ابراهيم خان شادلو و ديگر خوانين خراسان نيز دستور داده شد به لشكر ابراهيم خان بپيوندند و در سركوب شورشيان هيچ كوتاهى نكنند.(5)

در 12 محرم 1217 ه.ق كه فتحعلى شاه براى دستگيرى نادر ميرزا عازم خراسان شد و مشهد را محاصره كرد، كارى از پيش نبرد و به رادكان بازگشت.خوانين خراسان از جمله امير گونه خان زعفرانلو حاكم قوچان و ابراهيم خان كرد شادلو حاكم اسفراين و اسحاق خان قرائى پسر محمد خان قرائى حاكم تربت حيدريه و حكام قهستان و نيشابور در چمن رادكان به حضور شاه رسيدند.(6)

ص:150

يكى از مأموريت هاى مهم اميرگونه خان،سركوبى شورش تركمانان بود.به دنبال صدور فرمانى از سوى شاه به نام امراى خراسان،محمد ولى ميرزا با خوانين خراسان عازم مازندران شدند.

در اين نبرد سپاهيان زعفرانلو،شادلو و قراجورلو به فرماندهى امير گونه خان به همراه ديگر سلحشوران خراسانى با تمام توان خويش بر تركمانان يورش بردند و در روز نهم 1228 ه.ق ممش خان حاكم چناران فرزند امير گونه خان با 1500 نفر اسير تركمن به همراه محمد ولى ميرزا والى خراسان به حضور شاه رسيد.(1)

امير گونه خان زعفرانلو زمانى كه از سركوبى تركمانان دشت گرگان باز مى گشت،به دليل رفتارهاى مستبدانه محمد ولى ميرزا والى خراسان،روز چهارشنبه 27 شعبان 1228 ه.ق پرچم مخالفت برافراشت.در همين راستا گله هاى گوسفند والى خراسان را از مراتع چناران گرفته به قوچان برد و بين مردم تقسيم كرد و آماده حمله به مشهد شد.اسحاق خان قرايى سربازان خود را بر برج و باروى مشهد گماشت تا مبادا امير گونه بر شهر دست يابد اما در همين زمان رضا قلى خان پسر امير گونه، پدرش را از حكومت بركنار و خود حكومت قوچان را به دست گرفت.(2)

وى پدرش را روى تپه اى در كوه هاى شيروان در اتاقى تحت الحفظ نگهدارى و حبس نمود.موى سر او در اين مدت به روى شانه و سينه ريخته و موى چانه با عانه به هم تابيده شده بود و زبان حالش اين رباعى بود:

از جور زمان فسرده مانند نخم زانو پس پشت داده همچون ملخم

چنبر شدمى چنانكه مى نشناسد كس موى زهار را ز موى زنخم(3)

*** سرجان ملكم در مورد قدرت و وسعت حكومت امير گونه خان زعفرانلو و پسرش ممش خان و ماليات پرداختى به دولت مى نويسد:«جزيى از

ص:151

ماليه ايشان خاصه ممش خان از اسب است، اسب هاى اين صفحات همه عربى نژادند نادر شاه اسبان عربى طلبيده بر ماديان خراسانى انداخت و نژاد عربى پس از مخالصت با جنس خراسانى امتياز ديگرى يافت زيراكه نيكى منظر عربى و عظيمى جثه و قدرت خراسانى را باهم جمع داشت و قيمت اين قسم اسب به حدى رسيد كه هريك از پادشاهان كه ممش خان را خراج گذار ساختى جزيى از خراج را از كره هاى اصيل وى مقرر نمودى».(1)

امير گونه خان زعفرانلو،در سال 1234 ه.ق/1198 ه.ش درگذشت و در رواق توحيدخانه حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.وى تا وقتى زنده بود از دولت مركزى اطاعت مى كرد ولى پسرش چندان اطاعتى نداشت.(2)

على جان سكندرى

زعفرانلو خارج گرديد و افرادى همچون تيمور كلالى،سالار حشمت، شاهزاده شجاع السلطان قهرمان،امير معتمد برادر امير اعلم،سلطان محمود نوذرى معروف به ماژور محمود خان و محمد ابراهيم خان بر قوچان حكومت كردند.(1)در زمان جان محمد خان والى و فرمانده قواى خراسان،عده اى از خوانين قوچان از جمله تاج محمد خان بهادرى به مشهد آمدند تا وضع حكومت قوچان را مشخص كنند.پس از مراجعت خوانين از مشهد،امير حسن خان فرزند عبد الرضا خان شجاع الدوله كه شانزده ساله بود،با پيشكارى تاج محمد بهادرى حاكم قوچان،از جانب قوام السلطنه به تاريخ نهم تيرماه 1305 ه.ش به حكومت رسيد.(2)

امير حسن خان شش ماه در قوچان حكومت كرد و موقعى كه جنگ تركمن صحرا خاتمه يافت و خلع سلاح عشاير و خوانين قوچان و شيروان انجام گرفت از حكومت قوچان كناره گيرى كرد.(3)

پس از اين وى به مشهد مهاجرت كرد و بقيه عمرش را در اين شهر گذراند.امير حسن خان در مردادماه 1368 ه.ق در مشهد زندگى را بدرود گفت.(4)

على سكندرى

فرزند رضا قلى.(1)پس از فوت برادرش سام خان در سال 1238 ه.ق بنا به فرمان ناصر الدّين شاه قاجار فرمانرواى خبوشان(قوچان)،درگز،بجنورد و شيروان شد.(2)به دليل خدماتى كه به دولت كرد پس از مدتى لقب ايلخانى و اميرالامرايى قوچان را گرفت(3)و نزديك به سى سال حكومت كرد.(4)

اعتماد السلطنه مى نويسد:«امير حسين خان در زمان حيات خود از بزرگترين امراى طراز اول خراسان بود و بطور موروثى حكومت شيروان و قوچان را داشت».(5)در جنگ هرات (1273 ه.ق)و در لشكركشى ايران به مرو كه در سال 1276 ه.ق،انجام شد و عاقبت بدى داشت،شركت كرد.(6)

همچنين مقابله با تركمانان مرو در /1291 ه.ق به عهده شجاع الدوله بود.(7)

در سال 1279 ه.ق امير حسين خان كه در غياب حسام السلطنه در خراسان مأمور سرحددارى بود و اشرار تراكمه را تنبيه نمود،(8)به يك قبضه شمشير تفنگ گل مرصع و كمر و نشان حمايل سفيد مباهى شد.(9)لرد كرزن وى را مردى عاطل و جاه طلب و بى اندازه مغرور دانسته و مى نويسد:«در بى عقلى او همين بس كه پس از احراز مقام ايلخانى با والى خراسان درافتاد،به اين نحو كه وقتى براى تسويه حساب به مشهد احضار شد از رفتن امتناع ورزيد و آن قدر استقامت نمود كه شاه براى گوشمالى دادنش لشكر فرستاد و چون اين عده به نزديك شهر رسيدند توافقى حاصل شد كه در نتيجه اختيار قوچان در دست ايلخانى باقى

ص:154

ماند مشروط بر اينكه وى جريمه اى به شاه پرداخت كند و من به تفاوت شنيدم كه آن مبلغ سه تا هفت هزار ليره بوده است».(1)

امير حسين خان بار ديگر مظنون واقع شد كه درصدد شورش بوده و يا چنين نيتى داشته است و به دولت ماليات پرداخت نمى كرد و آصف الدوله،حاكم خراسان،چاره يى نديد جز اينكه وى را به تهران بفرستد.آنجا به دستور شاه زندانى گرديد و پسرش جاى او را گرفت.پس از چندى شايد با پرداخت جريمه اى سنگين از زندان آزاد و دوباره ايلخانى شد.(2)امير حسين خان با دو پسرش ابو الحسن خان (متولد 1271 ه.ق)و محمد ناصر خان رابطه ى خوبى نداشت.ابو الحسن خان مدتى حاكم شيروان،دومين شهر آن اميرنشين،بود ولى پدرش او را معزول و زندانى كرد.ابو الحسن خان از افراد ناراضى بود كه به تحريك روس ها عليه پدرش سر به شورش گذاشت ولى در همان آغاز،كارش عقيم ماند.(3)در زمان حكومت امير حسين خان شهر قوچان برخلاف گذشته اندكى رو به آبادى گذاشت،به طورى كه در سفر دوم شاه به قوچان نوشته شده است:«در قوچان برج و بارو و خندق عظيم است ولى عمارت داخلى آن اكثرا خراب است و به تازگى در ايام حكومت امير حسين خان رو به آبادى گذاشته اين شهر حمام و مساجد متعددى دارد،داراى بازار طولانى است كه ابتداى آن دروازه مشهد و انتهاى آن دروازه بجنورد است.در اين بازار همه نوع متاع يافت مى شود.»(4)

اگرچه امير حسين خان را مردى باهوش و با اقتدار دانسته اند(5)كه از سوى شاه به دليل رشادت ها و ايجاد امنيت در منطقه لقب شجاع الدوله گرفت،اما لرد كرزن چهره خوبى از وى ترسيم نكرده و او را فردى مشروب

ص:155

خوار معرفى كرده و مى نويسد:«بايد بگويم كه بدبختانه شهرت عمده ايلخانى پير در نزد نويسندگان انگليسى كه غالبا ذكر كرده اند،مى خوارى اوست.طى بيست سال گذشته چندين نفر انگليسى با او ملاقات و صحبت كرده اند از جمله سرهنگ والنتين بيكر در سال 1290/1873 ه.ق و سروان ناپير در سال 1291/1874 ه.ق، سرمك،گرگور در 1292/1875 ه.ق و ادموند او دونوان در سال 1298/1881 ه.ق و بيشتر اين نويسندگان هم او را يا مست ديده اند يا در حالت ميگسارى».(1)

در واقعه تحويل سرحد فيروزه به روس ها كه سركار ميرزا صادق خان امين نظام و جناب ميرزا جهانگير خان ناظم الملك از تهران مأمور انجام خدمت سرحدى فيروزه و تعيين حدود خراسان به قوچان آمدند،امير حسين خان از آنها پذيرايى نمود و تهيه اردو را در فاروج،تدارك ديد.فرداى آن روز كه به طرف سرحد فيروزه در حركت بودند نيم فرسنگ از شهر گذشته،در محلى به نام برزل آباد اسب شجاع الدوله مستى كرد و به پشت افتاد و شجاع الدوله زير تنه اسب آمد و بدنش كوبيده شد و در سال 1311 ه.ق گرفتار چنگ صياد اجل گرديد و شب دوم اين واقعه وفات يافت.ملك الشعراى صبورى به مناسبت اين واقعه گويد:

آن پيل فكن شجاع بى شبه و قرين كز دولت شه داشت،مقام فرزين

ديدى كه پياده شد به يك بازى اسب مات آمد و رخ نهاد بر نطع زمين(2)

*** جنازه حسين خان را به مشهد مقدس حمل و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در مقبره خانوادگى دفن كردند.

پسرش محمد ناصر خان از طرف دولت ملقب به شجاع الدوله و به حكومت قوچان منصوب گرديد.(3)

امير حسين خان موقوفاتى براى بارگاه امام رضا عليه السّلام و امور خيريه دارد كه به شرح ذيل مى باشد:

ص:156

1-مزرعه قهرمان آباد اسفراين پس از وضع حقوق پنج نفر حافظ بقيه براى مصرف دارالشفاء مباركه و آبدارخانه خدام در شب هاى كشيك سوم آستانه كه در سال 1307 ه.ق وقف شده است.

2-روستاهاى حسين آباد جنگل نيشابور دو ثلث،مثافيل ميان ولايت، محمديه و كلاته ميان ولايت چهار زوج و جوقان چناران دو زوج كه بر حفاظ پايين پاى مبارك و ناهار خدام و غيره وقف شده است.

3-مزرعه بحرآباد كه در سال 1291 ه.ق وقف شده است.

4-دو زوج در ملك دوين شيروان براى حقوق دو نفر حافظ قرآن و بقيه درآمد خيرات و مبرات.(1)

على سكندرى

وزير با سى هزار سوار افغان و هزاره براى گرفتن مشهد از هرات عزيمت نمود امراى خراسان را با خود همساز كرد و در اغلب خراسان شورش بر پا شد.فتحعلى شاه براى سركوبى شورشيان به سمت خراسان رهسپار گرديد و ابتدا در صفى آباد،سعادت قلى خان بغايرى،حكمران سبزوار و برادرش مرتضى قلى خان را،كه دم از ياغيگرى مى زدند به طاعت واداشت.و پس از آن به دفع رضا قلى خان كرد زعفرانلو و مطيع نمودن او پرداخت.

رضا قلى خان قوچان را رها كرد و به شيروان رفت.فتحعلى شاه كه از سركشى رضا قلى خان،سخت خشمگين شده بود،حكم يورش به قلعه ها و تاراج ايلات و احشام او را داد كه خسارات زيادى به وى وارد گرديد.

سرانجام با شفاعت برخى از بزرگان، مورد عفو واقع شد ولى خودش از آمدن نزد شاه امتناع ورزيد.(1)

در سال 1243 ه.ق در غياب حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه،در خراسان بى نظمى شديدى پديد آمد.

فتحعلى شاه در سال 1244 ه.ق حسين خان سردار و برادرش حسن خان سارى اصلان را براى برقرارى نظم به خراسان فرستاد.رضا قلى خان كه در اين ايام،نيشابور و چناران و رادكان را در تصرف داشت،اعتنايى به حسين خان سردار نكرد.حسين خان ناچار شد با محمد خان پسر اسحاق خان قرائى،عليه رضا قلى خان سازش كند و او را با لشكرى شش هزار نفرى براى سركوبى رضا قلى خان به نيشابور مأمور ساخت.اين كار موجب افزايش سركشى و عدم اطاعت رضا قلى خان گرديد.رضا قلى خان پس از اين واقعه شرحى به فتحعلى شاه نوشت و يادآور شد،در صورتى كه يكى از شاهزادگان به جاى حسين خان سردار فرستاده شود از او اطاعت خواهد كرد.فتحعلى شاه نيز احمد على ميرزا،پسر نوزدهم خود را به حكومت خراسان گماشت و

ص:158

حسين خان را به تهران احضار نمود.

خوانين خراسان به ويژه رضا قلى خان به گونه اى كه قول داده بودند از فرستاده شاه اطاعت كردند و به نزد وى آمدند.(1)

از جمله كارهاى رضا قلى خان خريدارى مهدى قلى خان جلال الدوله پسر سعادت قلى خان و برادر آصف الدوله وزير لكهنو از تركمن هاست كه در سال 1246 ه.ق روى داد.جلال الدوله در اين سال به قصد زيارت رهسپار مشهد شد و تركمن ها با قواى اللّه قلى خان او را اسير كردند.شاه طى حكمى از رضا قلى خان خواست كه به هر صورت جلال الدوله را از تراكمه خريدارى و روانه نمايد،رضا قلى خان پس از مذاكره در اين خصوص سرانجام او را به ده هزار تومان خريد.(2)

در ماه صفر 1248 ه.ق ميان نايب السلطنه عباس ميرزا و رضا قلى خان زعفرانلو جنگ درگرفت و اميرآباد كه به دست رضا قلى خان ساخته شده و اطرافش خندقى به عمق نه ذرع كنده بود،به تسخير نايب السلطنه درآمد.

الكساندر برنس كه در همين سال سفرى به خراسان داشت،مى نويسد:«در ربيع الاول 1348 ه.ق جنگى ميان نايب السلطنه عباس ميرزا و رضا قلى خان زعفرانلو،ايلخانى قوچان،درگرفت كه پايدارى رضا قلى خان در برابر دست كم سيزده هزار تن لشكريان مهاجم و توپخانه نيرومندى كه عباس ميرزا زير نظر افسران انگليسى تدارك ديده بود نمودارى از قدرت خان هاى مقتدر خراسان بود كه حضور نايب السلطنه را در خراسان ايجاب مى كرد».تسليم شدن خان زعفرانلو و افتادن قوچان به دست عباس ميرزا مژده بزرگى بود كه به گفته برنس همه مردم به ويژه مأموران حكومت را خرسند ساخت.از اهميت اين رويداد همين بس كه سه شبانه روز در مشهد چراغانى كردند.(3)

پس از اين،پسر رضا قلى خان به نام سام خان،ايلخان شد و رضا قلى در

ص:159

ارگ مشهد زندانى گرديد.عباس ميرزا به خاطر اهميتى كه وى در بين خوانين داشت،با او به احترام رفتار مى كرد و چندان فشار زياد بر او نمى آورد تا اين كه به بهانه رفتن به حمام فرار كرد و در حين فرار سه تن از نگهبانان،كه او را تعقيب نمودند،كشت و خواست خود را به حرم امام رضا عليه السّلام برساند ولى در ميان راه بعضى افراد لشكرى او را شناخته و دستگيرش كردند و به نزد عباس ميرزا بردند.نايب السلطنه در اول سال 1249 ه.ق امرا و خوانين خراسان را با خود به تهران برد كه از آن ميان رضا قلى خان و محمد خان قرائى را به آذربايجان فرستادند.(1)

رضا قلى خان به واسطه صدمات و لطمات وارده در شهر ميانه ناخوش شد و در همين سال درگذشت.جسد وى را به مشهد منتقل و در حرم امام رضا عليه السّلام دفن كردند.(2)

على جان سكندرى

حاكم قوچان است كه از سوى ناصر الدّين شاه ملقب به شجاع الدوله گرديد.(1)

مهدى بامداد مى نويسد:«پس از اينكه عباس ميرزا وليعهد،قوچان را به غلبه گرفت و وارد شهر شد براى رفع خستگى و شستشوى خويش قصد كرد كه در حمام ايلخانى به استحمام و استراحت بپردازد.وقتى كه از حمام بيرون آمد،سام خان فرزند ايلخانى به حضور وى شتافت و از جانب مادر خود ده طاقه شال و آنچه اسب ممتاز در چادرهاى قبيله بود تقديم كرد.آوردن اين هدايا توسط فرزند خردسال ايلخانى در نزد وليعهد خيلى حسن اثر بخشيد و هيچ تغييراتى در امور ايل زعفرانلو و حكومتى نداد.فقط رضا قلى خان ايلخانى را از سمت ايلخانى گرى حكومت قوچان بركنار نمود و پسرش را بجاى وى برقرار كرد.سام خان در آينده شخص باعرضه اى از كار درآمد و خدماتى نسبت به مملكت انجام داد.»(2)

با آغاز قيام سالار تمام نواحى استان خراسان به جزء قوچان و نيشابور به تصرف سالار و جعفر قلى خان شادلو در آمد و فقط كردهاى زعفرانلو و ايل بيات در برابر سالار مقاومت نمودند و اين دو شهر را محفوظ داشتند.

شاهزاده حمزه ميرزا،حاكم خراسان از بيم جانش،مشهد را ترك و به حدود فريمان متوارى شد و طى نامه اى از يزدان و يردى خان زعفرانلو برادر سام خان كمك خواست.(3)سام خان،كه اين زمان در زندان قصر تهران محبوس بود، با برادرش ابو الفيض از زندان گريخت و آهنگ قوچان كرد.وى سال 1265 ه.ق به خراسان آمد و از اوضاع و اغتشاش و فتنه سالار آگاه شد.در بين راه در يكى دو جنگ در حدود سبزوار و نيشابور شركت نمود و پس از آن راهى قوچان گرديد.(4)

در پنجم ذى حجه به فرمان محمد شاه،شاهزاده سلطان مراد ميرزا حسام

ص:161

السلطنه از تهران مأموريت يافت تا آرامش را به خراسان برگرداند و فتنه سالار را فرونشاند.وى در ماه محرم به خراسان رسيد.هم زمان با ورودش به خراسان،سام خان زعفرانلو طى نامه اى به حسام السلطنه آمادگى براى همكارى خود با وى را اعلام داشت.

حسام السلطنه از پيام او خرسند شد و از وى خواست تا هرچه زودتر به جبهه اش بپيوندد.سام خان بلافاصله به لشكرگاه وى پيوست و از او اجازه خواست تا با سپاهيان قوچان به جنگ حسن خان سالار و جعفر قلى خان شادلو در نيشابور برود.حسام السلطنه ضمن موافقت با نظر وى،گروهى از سپاهيان و چند عراده توپ در اختيارش گذاشت،در بين راه سربازان ترك آذربايجان از اطاعت وى سرپيچى كردند و به اردوگاه برگشتند.

هواى سرد و برفى موجب شد كه حسام السلطنه آهنگ تهران نمايد،ولى سام خان مانع از اين كار شد و آنها را به سر ولايت و نيشابور هدايت كرد و هم زمان قلعه عنبران را فتح كردند.(1)

روز دهم جمادى الاول حسن خان سالار براى نجات خويش به حرم مطهر امام رضا عليه السّلام پناه برد.سام خان به همراه علما و بزرگان شهر مشهد كه از اين حادثه اطلاع يافتند نزد وى رفته گفتند:

«خاك خراسان از آتش فتنه تو بر باد رفت و جوانان زيادى در راه تو به خاك و خون غلطيدند اموال حرم را به غارت بردى،امروز چگونه به اين مكان پناهنده شده اى»پس از اين گفتگو،سام خان او را به نزد حسام السلطنه برد و به دستور دولت مركزى محمد حسن خان سالار و پسرش امير اصلان خان و برادرش محمد على خان كشته شدند.

پس از فتح مشهد و دفع فتنه سالار،سام خان زعفرانلو مفتخر به دريافت خنجر و نشان مرصع از سوى ناصر الدّين شاه گرديد.(2)

در سال 1267 ه.ق ناصر الدّين شاه كه سام خان زعفرانلو را براى قدردانى

ص:162

به تهران خواسته بود،پس از پايان مراسم دو عيد اسلامى قربان و غدير به او فرمان داد كه تركمانان مرو و سرخس را سركوب كند.چون سام خان به خراسان رسيد و به سوى سرخس حركت كرد،تركمانان ياغى و شرور با شنيدن اين مأموريت،به مشهد آمده و خود را به سام خان معرفى كردند و خود را خراج گذار دولت ايران دانستند.(1)

پس از درگذشت وزير يارمحمد خان ظهير الدوله،حاكم هرات در سال 1267 ه.ق اوضاع هرات دچار هرج و مرج شد.سام خان زعفرانلو از سوى حسام السلطنه مأموريت پيدا كرد تا به كمك سواران كرد زعفرانلو به دفع مدعيان حكومت صيد محمد خان فرزند يارمحمد خان بپردازد كه موفق به انجام اين مأموريت شد.(2)

در سال 1272 ه.ق كه امير دوست محمد خان،حاكم قندهار آماده حمله به هرات بود.شاهزاده محمد يوسف و بزرگان هرات بيمناك شده از ناصر الدّين شاه خواستند كه سام خان ايلخانى را با گروهى از سپاه سلطانى به طرف هرات گسيل دارد(3)ناصر الدّين شاه نيز به سام خان زعفرانلو فرمان داد كه با يك هزار و پانصد شمخالچى خود هرچه زودتر به هرات بشتابد.سام خان با سواران خبوشانى وارد هرات شد و خود را براى مبارزه با سپاه افغان و قندهار آماده نمود.(4)ناصر الدّين شاه به پاس جنگ آورى سام خان در فتح هرات وى را ملقب به شجاع الدوله كرد و هدايايى به وى داد.(5)وى اولين كسى بود كه در بين زعفرانلوها لقب شجاع الدوله به خود گرفت.مقاومت سام خان در برابر توطئه هاى انگليس در حدى بود كه شيل سفير انگليس در ايران از سرسختى و لجاجت سام خان به ستوه آمد و رفتار او را به باد انتقاد و نكوهش

ص:163

گرفته و با تهديد دربار ايران مى گويد:

«رفتار سام خان ايلخانى طورى است مثل اينكه هرات داخل خاك ايران باشد.»(1)

حسام السلطنه به دليل رشادت هاى سام خان نهايت التفات در حق وى مبذول كرد و حكومت قوچان را به ضميمه لشكر خراسان به سام خان داد.

حكومت قوچان از آن به بعد تا سال 1338 ه.ق در خانواده سام خان شجاع الدوله به صورت ميراثى باقى ماند.(2)

پس از جريان هرات،سام خان به قوچان بازگشت و در بستر بيمارى فوت كرد.جسد وى به مشهد انتقال و در دار التوحيد حرم مطهر امام رضا عليه السّلام كه مقبره خانوادگى زعفرانلوها بود،به خاك سپرده شد.(3)توحدى تاريخ فوت او را برخلاف مهدى بامداد كه 1282 ه.ق نوشته با دلايلى كه آورده در 1275 ه.ق دانسته است.(4)پس از سام خان برادرش امير حسين خان به جاى وى به حكومت قوچان رسيد.(5)

سام خان براى مخارج حرم مطهر امام رضا عليه السّلام املاك زيادى وقف نمود و مادرش نيز آرامگاهى را كه در قوچان به نام سلطان ابراهيم فرزند امام رضا عليه السّلام معروف شده بود تعمير و نوسازى نمود.

حمام شجاع الدوله نيز از آثار سام خان زعفرانلو در محله نوقان مشهد مى باشد.(6)

على جان سكندرى

(به تصوير صفحه مراجعه شود) پس از فوت محمد ناصر خان شجاع الدوله سوم،چون وى فرزندى نداشت تا جانشين نمايد؛مردم قوچان دو دسته شدند:يك دسته هواخواه خسرو خان فرزند امير گونه خان و برادر رضا قلى خان،و گروهى ديگر طرفدار عبد الرضا خان شدند.(1)در زمانى كه عبد الرضا خان نايب الحكومه شيروان بود و به تهران سفر كرد،در غياب او خسرو خان حكومت قوچان را به دست گرفت و حدود شش ماه حكومت كرد.در همين زمان ولى خان بهادرانلو نايب الحكومه قوچان بود.(2)از تهران تلگراف نامه اى محرمانه مبنى بر اينكه حكومت قوچان به طور موقت به او سپرده شده است به دست وى رسيد.خسرو خان از محتواى اين تلگراف نامه باخبر شد و ولى خان را به قتل رساند و در مقابل توران بى بى دختر ولى خان،عباس قره باغى را مأمور قتل خسرو خان كرد.اين فرد، خسرو خان را در مسجد گوهرشاد هدف تير قرار داد و به قتل رساند.(3)

پس از قتل خسرو خان،امير حسين خان پسر آصف الدوله والى خراسان،به عنوان حاكم وارد قوچان شد چندى بعد عبد الرضا خان پسر ابو الحسن خان با مساعدت ميرزا على اصغر خان امين السلطان،صدر اعظم مظفر الدّين شاه، حكمران قوچان شد.(4)حكمرانى او مصادف با حضور سپاهيان روسيه تزارى در قوچان بود.عبد الرضا خان ضمن ممانعت از ورود آنها اين مسئله را

ص:165

تلگرافى به تهران منعكس كرد.تهران پاسخ داد كه مانع ورود آنها نشويد.

روس ها با ورود به قوچان،عبد الرضا خان را دستگير و با خود بردند.(1)براثر اختلافى كه بين عبد الرضا خان حاكم قوچان و محمد ابراهيم خان حاكم شيروان وجود داشت،كردهاى زعفرانلو سر به شورش برداشتند.به سبب اين شورش،دولت وى را به تهران فراخواند.(2)والى خراسان فرزندش رضا قلى ميرزا را به عنوان حاكم،مأمور حكومت آن شهر مى نمود.

پس از سه ماه هم زمان با به توپ بستن مجلس شوراى ملى توسط محمد على شاه در 1326 ه.ق عده اى از مردم قوچان به تهران رفته و خواستار بازگشت عبد الرضا خان شدند.براثر اين تقاضا وى به قوچان برگشت و تا زمان حكومت قوام السلطنه در خراسان حكومت اين شهر را به عهده داشت.(3)

در همين سال كه قحطى وجود داشت، عبد الرضا خان شجاع الدوله دستور داد تا چندين نانوايى ساخته شود و همه روزه نان مورد نياز مردم پخته و در بين آنها توزيع گردد.وى شخصا به روستاها مى رفت و از كسانى كه احتكار آرد و گندم كرده بودند ارزاق را گرفته و بين مردم توزيع مى كرد.(4)پس از آنكه قوام السلطنه به عنوان والى خراسان تعيين گرديد،از شاهرود و مشهد تلگراف شد كه خوانين خراسان براى استقبال از او در سبزوار اجتماع نمايند.سرهنگ صفاپور،از محافظان قوام السلطنه،در تشريح علت اين دستور مى گويد:«قوام خواست در اولين روز ورودش زهر چشمى از خراسانى هاى ناآرام بگيرد. به همين جهت تلگراف هاى متعددى از شاهرود به بزرگان خراسان مخابره و آنان را دعوت به استقبال از خود نمود تا با دبدبه و جلال وارد مشهد شود.خوانين و حكام خراسان به استثناى شجاع الدوله،در سبزوار

ص:166

به حضور وى رسيدند.عدم حضور وى كه بزرگترين توهين به قوام تلقى مى شد،قوام را به شدت خشمگين ساخت و پرسيد شجاع الدوله كجاست.»(1)قوام السلطنه با ورود به مشهد وى را دستگير و در ارگ مشهد تحت نظر قرار داد(2)و شجاع السلطان را به حكومت قوچان گماشت.(3)

عبد الرضا خان شجاع الدوله،از همان دوران جوانى معتاد به كشيدن ترياك و نوشيدن مشروبات الكلى بود، اين اعتياد منحصر به اين خوانين نبود.

همان طور كه در گزارش روزنامه حبل المتين آمده است:(4)«اغلب مردم درگز، بجنورد،قوچان،شيروان و توابع آنها دچار اين بيمارى شده بودند.و همين مسأله موجب شده بود كه تعصب خود را از دست بدهند.»(5)وى بعد از مدتى در 16 صفر 1337 ه.ق براثر بيمارى يا به قولى مسموميت در مشهد فوت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام در مقبره خانوادگى به خاك سپرده شد.(6)

على جان سكندرى

زعفرانلو بود،صاحب كتابخانه اى با كتاب هاى متعددى بوده است.(1)

قهرمان خان سرانجام در ذى حجه سال 1306 ه.ق درگذشت.جنازه اش به حرم مطهر امام رضا عليه السّلام حمل و در دار السياده به خاك سپرده شد.(2)ظاهرا قهرمان آباد از مزارع قهرمان خان بوده كه امير حسين خان شجاع الدوله در محرم 1307 ه.ق آن را وقف بر آستان قدس كرد،موارد مصرف آن جهت پنج نفر حافظ مقبره قهرمان خان و روشنايى مقبره و مصارف روضه خوانى و حقوق يك نفر فراش و بقيه جهت بيماران دارالشفاى آستان قدس در نظر گرفته شده است.(3)

سيد حسن حسينى

رمضان خان نايب الحكومه بود.او پس از به حكومت رسيدن روانه سرحد فيروزه براى تقسيم سرحدات بين خراسان و روسيه گرديد؛(1)هرچند اين مأموريت در حد او نبود چون اقتدار پدرش را نداشت و(2)نتيجه اين مأموريت جدايى چندين روستا و كوهسار فيروزه و بسيارى از اراضى سرحدات نواحى كلات و سرخس از ايران و ضميمه آن به روسيه بود.(3)محمد ناصر در بازگشت از اين مأموريت با دختر حاج مستشار زن برادر ابو الحسن خان ازدواج كرد.(4)هنوز دو سالى از حكومت وى نگذشته بود كه زلزله هاى تاريخى قوچان اتفاق افتاد.چون در زلزله سال 1312 ه.ق آن شهر به كلى ويران و قريب ده هزار نفر از اهالى آن تلف شدند؛محمد ناصر خان به ناچار اراضى خود،معروف به نظرآباد را با مقدارى از زمين هاى خريدارى دولت براى ايجاد شهر جديد واگذار كرد.طبق نقشه سرتيپ عبد الرضا خان مهندس نقشه كش و معمار،قوچان جديد را با خيابان هاى متقاطع مستقيم و عريض، آباد كرد و مردم آسيب ديده و خسارت كشيده را در شهر جديد اسكان داد.(5)

ناصر الدّين شاه در اواخر 1311 ه.ق محمد ناصر خان را از حكومت قوچان بركنار و پسر عمويش بابا خان مظفر السلطنه پسر سام خان را به حكومت قوچان گمارد.(6)در همين زمان بود كه دودستگى بين مردم پيش آمد و سرانجام محمد ناصر خان دوباره به حكومت رسيد.(7)

محمد ناصر خان شجاع الدوله حاكمى خيرخواه و ادب دوست و در عين حال ترسو و معتقد به موهومات و طلسمات بود.شب هاى جمعه را تا اذان

ص:169

صبح روضه خوانى مى كرد و خود در مجلس حاضر مى شد،خيلى به حضرت سيد الشهداء علاقه داشت،طعام به فقرا مى داد،خودش هم در مجلس،گلاب پاش به دست مى گرفت و به مردم گلاب مى داد،با پاى برهنه به تكايا مى رفت و شمع مى سوخت،ولى بعد از عاشورا همان آدم قبلى بود.(1)وى سخت به مشروبات الكلى و كشيدن ترياك عادت داشت و از امور امارتش غافل مى ماند.(2)آن چنان كه در عين الوقائع آمده:«از كثرت آلايش مسكرات در مدت عمر فرقى بين محرم و نوروز نگذاشت.»(3)

از اعمال ديكتاتورى و خود خواهانه محمد ناصر خان اين بود كه از نيمه شب به بعد رفت و آمد در شهر را ممنوع كرده بود،اگر كسى را مى گرفتند او را تا صبح بازداشت مى كردند و پس از بازجويى آزاد مى كردند.(4)از جمله تشريفات و رسومى كه به هنگام حركت بانوان شجاع الدوله در معابر عمومى معمول بود آن بود كه فراش ها سواره و يا پياده جلو كالسكه فرياد«دور شو كور شو»سر مى دادند.(5)همچنين در زمان حركت حاكم در سطح شهر و يا در ايام تشريفات و اعياد رسمى گروهى مأمور نواختن موزيك بودند.(6)

محمد ناصر خان پس از ده سال حكومت در قوچان در ماه ذى حجه 1320 ه.ق در مقر حكومتش در گذشت.جنازه اش را به مشهد منتقل كردند و در دار التوحيد حرم مطهر امام رضا عليه السّلام جنب مقبره پدرش دفن نمودند.او فرزندى نداشت.(7)وى در سال 1290 ه.ق دو ثلث از كل مزرعه على آباد قوچان را وقف آستان قدس رضوى كرد.(8)

على جان سكندرى

ص:170

كرد(1)تا عباس ميرزا را به قتل رساند.

عليقلى خان پس از رسيدن به هرات مدتى در انجام مأموريت خود كوتاهى كرد.چون در همين روزها خبر فوت شاه اسماعيل از قزوين به هرات رسيد، عليقلى خان تصميم گرفت نه تنها شاهزاده را نكشد بلكه كمر به خدمت او ببندد و سپس او را به پادشاهى بردارد.

يكى از كسانى كه در به تأخير انداختن قتل شاه عباس نقش ايفا كرد گنج على زيك بود.(2)

عليقلى خان با مرشد قلى خان استاجلو،حاكم تربت حيدريه در برابر پدر و مادر شاه عباس كه اينك در قزوين قدرت را در دست داشتند و وجود فرزند خود را در دست امراى قدرتمند خراسان براى خود خطرى بزرگ مى دانستند مقاومت زيادى نمودند.در سال 989 ه.ق عليقلى خان، عباس ميرزا را شاه خواند و از هرات به سوى نيشابور حركت كرد.امرا به عباس ميرزا به شاهى سلام كردند و اول كسى كه بوسه بر ركاب وى زد گنج على حاكم كوسويه،شهرى نزديك هرات،بود و به واسطه همين عمل آفتاب اقبال او رو به درخشش نهاد.(3)

پس از اختلاف و جنگى كه ميان دو سردار طرفدار عباس ميرزا يعنى عليقلى خان شاملو و مرشد قلى خان استاجلو روى داد،عباس ميرزا به چنگ مرشد قلى خان،كه اينك حاكم مشهد شده بود افتاد.گنج على خان هم كه در زمره افراد عباس ميرزا بود به اردوى مرشد قلى خان پيوست.(4)مرشد قلى خان،عباس ميرزا را در مشهد بر تخت نشاند و شاه عباس ناميد.(5)

ص:172

گنج على از سوى اتابك جديد شاه عباس ،به واسطه خدمات شايسته اى كه در حفظ شاهزاده انجام داده بود به عنوان خانى دست يافت و خود شاهزاده عباس ميرزا هم به واسطه محبتى كه از گنج على مى ديد گاهى او را «بابا»خطاب مى كرد و كم كم لقب بابا هم جزو القاب گنج على خان گرديد.(1)

در هنگامى كه مرشد قلى خان قصد داشت خود براى بردن عباس ميرزا به سوى پايتخت حركت كند گنج على خان را كه مورد اعتمادش بود،در خراسان حكومت داد.در نسخه برلين خلاصة التواريخ در اين باره آمده است:«گنج على خان كه در جنگ سوسفيد خدمات پسنديده به تقديم رسانيده بود او را به عواطف پادشاهانه ممتاز و سرافراز ساخته،اول خانى كه در ميانه امرا تعيين كرد او بود كه حكومت خواف و باخزر به او دادند.»(2)اسكندر بيگ منشى هم خدمات گنج على را به عباس ميرزا ستوده است.(3)تعيين امرايى مثل گنج على خان به حكومت و باقى گذاشتن آنان در خراسان به واسطه شجاعت آنان براى ايستادگى در مقابل حملات مداوم ازبك ها به ناحيه خراسان و نيز حفظ اين قلمرو از افتادن به دست امراى مخالف قزلباش بود.در سال 997 ه.ق به هنگامى كه شاه عباس تا مشهد پيش تاخته بود تا با ازبكان بجنگد، پيشاپيش سردارانى؛از جمله گنج على خان را به سوى هرات فرستاد اما در پايان به دليل مشكلاتى كه در غرب كشور در نتيجه حملات عثمانى ها و سرپيچى هاى امرا روى داد مجبور به دست كشيدن از نبرد با ازبك ها شد.در هر حال گزارش هايى در دست است كه نشان مى دهد گنج على خان در رويارويى با ازبكان به خوبى از قلمرو خود،خواف و باخزر،دفاع كرده است.(4)بايد يادآور شد كه وجود

ص:173

گنج على خان براى عباس جوان كه در سال هاى آغازين حكومتش با آشفتگى هاى داخلى و هجوم دشمنان خارجى روبه رو بود بسيار ارزشمند بود.اين ارزش زمانى بيشتر درك مى شود كه بدانيم شاه عباس مى خواست با تكيه بر اين افراد به سلطه تركمانان قزلباش كه سال ها بر همه جوانب حكومتى مسلط بودند،پايان دهد.

پس از اينكه ولى خان حاكم كرمان در سال 1004 ه.ق درگذشت،شاه عباس حكومت اين ناحيه پهناور و مهم را به گنج على خان داد.(1)گنج على خان در آغاز سال 1005 ه.ق وارد كرمان شد و مردم و سپاهيان آنجا را مورد لطف خويش قرار داد،امور را سامان بخشيد و مردم را به«خدمت و دادن مال»وادار ساخت.(2)در سال 1006 ه.ق كه سال دوم حكومت گنج على خان بر كرمان بود بنا به دستور شاه عباس،سپاه كرمان را از راه يزد به سوى خراسان حركت داد و در جنگ هاى متعدد با ازبكان شركت كرد و دلاورى هاى زيادى از خود نشان داد.پس از رانده شدن ازبكان از خراسان و مراجعت شاه به قزوين، گنج على خان به كرمان بازگشت و به امور قلمرو خود مشغول شد.(3)

در سال 1007 ه.ق شاه حكومت سيستان را هم به گنج على خان داد.(4)در سال 1011 ه.ق نيز كه شاه عباس براى جنگ با عبد الباقى خان ازبك به خراسان لشكر كشيد،گنج على خان با سپاه كرمانى خود،در نبرد حضور چشمگيرى داشت.(5)او اين بار پس از بازگشت به كرمان شروع به اقداماتى عمرانى كرد و در فاصله سال هاى 1006 تا 1020 ه.ق مجموعه اى از بناهاى عالى را كه امروزه به نام

ص:174

مجموعه گنج على خان شهرت يافته مشتمل بر ميدان،كاروانسرا،بازار و حمام احداث نمود.(1)نيز قنات ها،باغ ها و آب انبارهاى بسيارى را در قلمرو خود تأسيس يا آباد كرد.(2)

گنج على خان در سال 1013 ه.ق شاه را در مقابل عثمانى ها كه بار ديگر به غرب ايران تاخته بودند يارى نمود،و در فتح ايروان و نخجوان جان نثارى هاى فراوان كرد.(3)در 1014 ه.ق در كنار اللّه وردى خان سپهسالار از عوامل اصلى شكست سردار مشهور عثمانى چغال اغلى بود كه تا تبريز پيش رانده بود.(4)پس از آن در فتح شماخى حضور داشت(5)و تفنگچى هاى كرمان، به ويژه تفنگچى هاى بلوك بافق،كه در لشكر او بودند،خدمات نمايانى كردند و مورد توجه و عنايت شاه واقع شدند.(6)

گنج على خان پس از چند سال حضور در نواحى غرب ايران از شاه عباس اجازه گرفت و همراه با نيروهايش به سوى كرمان حركت كرد و در راه،قلعه دم دم اروميه را تسخير نمود.(7)گنج على خان در 1021 ه.ق با سپاه كرمان و از راه جيرفت به سمت بلوچستان حمله برد تا قلعه بن فهل و بمپور را بگشايد.

ملك شمس الدّين،حاكم آن ناحيه سپاهى از همه مكران گرد آورد و با وى جنگيد؛اما گنج على خان او را شكست داد و پس از دو ماه وادار به تسليم ساخت.گنج على خان نواحى فتح شده را به قلمرو خود افزود و حاكم جديدى براى بمپور انتخاب كرد و پس از به اطاعت واداشتن امراى محلى آن سامان به كرمان بازگشت.(8)گنج على خان در

ص:175

1025 ه.ق به عنوان فرماندهى كارديده(1)در كنار شاه براى سركوبى طهمورث خان حاكم كاخت گرجستان رهسپار آن نواحى شد.شاه عباس او را از گرجستان به تبريز فرستاد تا ايرانيان را در برابر عثمانى ها كه به سركردگى محمد پاشا با بيست هزار تن ايروان را محاصره كرده بودند يارى نمايد.او در نبردهاى متعدد با اللّه وردى خان، سپهسالار ايران،همكارى كرد.اين مأموريت بيش از دو سال به درازا كشيد و پس از آن گنج على خان با اجازه شاه به قلمرو حكومتى خود برگشت.(2)در 1031 ه.ق شاه عباس تصميم گرفت تا قندهار را از مغولان هند پس گيرد گنج على خان را نيز با لشكر كرمان به ميدان جنگ خواند.به طور مسلم نقش گنج على خان در اين لشكركشى بسيار بود،زيرا سپاه ايران براى رسيدن به قندهار بايد از قلمرو او عبور مى كرد و گنج على خان وظيفه داشت نيازمندى هاى آنها را تدارك ببيند.

شايستگى هاى بيشتر گنج على خان باعث گرديد تا شاه عباس حكومت شهر قندهار را كه داراى اهميتى فوق العاده براى ايرانى ها بود،پس از فتح آن شهر،به او بسپارد.(3)همچنين شاه عباس به تمام كردهاى همراه گنج على خان نيز فرمان داد با وى در قندهار سكونت گزينند.(4)پسر گنج على خان،على مراد خان،كه در اين هنگام نيابت پدر را در كرمان عهده دار بود،پس از گرفتن ماليات با خدمتگزاران خود رهسپار قندهار شد و به پدر پيوست و حكومت كرمان به دستور شاه عباس به طهماسب قلى ترخان تفويض شد.(5)

گنج على خان تا 1033 ه.ق كه براثر سقوط از بامى درگذشت،حكومت

ص:176

قندهار را در دست داشت.(1)جسدش بنا به وصيت او توسط پسرش على مردا خان به مشهد آورده شد و در پايين پا دفن گرديد.(2)با دريافت خبر درگذشت گنج على خان شاه عباس حكومت قندهار و لقب بابايى را به على مراد خان پسر وى داد.(3)هنگامى كه گنج على خان در كرمان حكومت مى كرد،قلمرو حكومتى اش از مرز فارس تا سرحد قندهار را دربر مى گرفت و شامل كرمان،بلوچستان،قاينات و سيستان مى گشت.(4)گنج على خان تقريبا تمام راه هايى را كه در جنوب ايران به دريا ختم مى شد امنيت بخشيد و تجارت در عهد او در اين مناطق رونق گرفت(5)و به واسطه كوشش هاى عمرانى او اقتصاد شكوفا شد.اما پس از فوت وى ديگر حاكم قدرتمندى در دوره صفويه به ظهور نرسيد كه بتواند امنيت لازم را در ظهور نرسيد كه بتواند امنيت لازم را در اين نقطه حساس كه«پاشنه آشيل حكومت صفويه»(6)بود برقرار سازد.

زيرا از همين ناحيه بود كه افغان ها طى دو حمله در سال هاى 1133- 1135 ه.ق توانستند دولت صفويه را ساقط سازند.

هرچند گنج على خان هم مانند بسيارى از سرداران نظامى عصر خود در غارت ها و كشتارها شركت داشت و اغلب آبادى هاى منطقه كرمان را به تصرف خود درآورده بود اما عدالت پرورى،درايت،هوشمندى و خدمات وى را نيز نمى توان انكار نمود.تا جايى كه بعضى از محققين دوران حكومت او و پسرش را دوران طلايى تاريخ كرمان دانسته اند.(7)بازمانده بناها و اقدامات عمرانى وى نيز تأييدى بر سخن اين منابع است؛از جمله مدرسه اى ساخت

ص:177

كه علم دوستى وى را نشان مى دهد.(1)از جمله كارهاى ديگر گنج على خان وقف تمامى املاك خود بر حرم حضرت رضا عليه السّلام براى هزينه شدن در امورى چون مواجب حفاظ،مؤذنان،روشنايى و تهيه فرش حرم مطهر است.(2)او اين كار را پانزده سال قبل از فوت خود،در حدود 1028 ه.ق،انجام داد.تصوير بخشى از طومار 17 مترى وقف نامه او در كتاب موسوم به گنج على خان آمده است.(3)

از سه فرزند گنج على خان كه نامشان در تاريخ آمده است،على مراد خان همان طور كه گذشت پس از مرگ پدر حاكم قندهار شد.او در بيشتر لشكركشى هاى شاه عباس همچون پدرش نقشى فعال داشت و آبادانى هاى بسيارى بر جاى نهاد.(4)پسر ديگر گنج على شاهرخ خان نام داشت كه در سال 1024 ه.ق به هنگام لشكركشى شاه عباس به گرجستان در نواحى كاخت و كارتيل از اسب به زير افتاد و درگذشت.(5)دختر گنج على خان هم همسر وزير اعظم شاه عباس اول،ميرزا ابو طالب بيگ اردوبادى،بود.(6)پيوند خانوادگى بين گنج على خان با ميرزا ابو طالب بيگ صدر اعظم كه خود و پدرش به مدت سى سال وزير شاه عباس اول صفوى بودند نشانگر جايگاه والاى گنج على خان و خانواده اش در هرم قدرت دولت صفويه است.خوب است ذكر شود كه افراد زيادى از خانواده گنج على خان در كرمان و بقيه نقاط ايران به دستور شاه صفى كشته شدند،اما با وجود اين در سده هاى بعد در ايران افرادى بودند كه خود را از

ص:178

اولاد گنج على خان مى دانسته اند.احمد على خان وزيرى(م 1294 ه.ق)در تاريخ كرمان مى نويسد:اكنون در كرمان تقريبا هزار نفر خود را به گنج على خان نسبت مى دهند.(1)افضل الملك هم (1320 ه.ق)مى نويسد:اكنون دويست تن از اولاد گنج على خان در كرمان هستند.(2)دكتر محمد حسن گنجى، استاد برجسته جغرافيا،وجه تسميه گنجى براى خود را به واسطه انتساب به گنج على خان دانسته است.(3)

رجبعلى يحيايى

ص:179

ايران موفقيت هايى را بدست آورد ولى براثر تهديدهاى انگليس ناگزير روز نهم جمادى الاولى 1254 ه.ق بدون أخذ نتيجه دست از محاصره شهر هرات برداشت و مراجعت نمود.(1)

در ادامه اين جنگ سرخوش خان افشار در سال 1255 ه.ق به قصد فتح قلعه غوريان به همراه اسكندر خان به آن سوى حركت كرد.در اولين حمله چهل شمخال و پنجاه تفنگ از افاغنه به غنيمت گرفته شد و سى تن از جماعت افغان اسير شدند.با گزارشى كه به شاه رسيد سرخوش خان به مقر اصلى خود بازگشت و مورد تشويق قرار گرفت و اسكندر خان در هنگام بازگشت در ميان خندق براثر گلوله مجروح گرديد و پس از دو روز زندگى را وداع گفت و به دستور توكل خان،فرزندش به جاى او منصوب شد.(2)پس از پايان جنگ شاه قاجار دستور داد اجساد مقتولين اين جنگ را به مشهد حمل كنند تا در اين زمين كه ابواب بهشت برين است به خاك سپرده شوند.(3)

ديگر فرماندهانى كه در اين جنگ كشته و در حرم دفن شدند عبارتند از:

ولى خان تنكابنى،كه شرح آن جداگانه آمده است،شير خان سرهنگ، خانلر خان سرهنگ فوج افشار قزوين، ولى خان سرهنگ فوج سربندى،مهدى قلى خان سرهنگ شقاقى فوج شانزدهم همراه پسرش،باقر خان چليپانلو،نبى خان قراگوزلو،قهرمان خان افشار سرتيپ و حاجى محراب خان سرهنگ فوج قزوين.(4)

على سكندرى

عباس دوم صفوى،فرزند مقصود بيگ ناظر بيوتات و نواده خلف بيگ سفره چى باشى.جدش خلف بيگ علاوه بر برداشتن مقام سفره چى باشى شاه عباس اول صفوى از سرداران بزرگ صفوى به حساب مى آمد و در جنگ ها و اردوكشى هاى شاه عباس از فرماندهان اصلى سپاه ايران بود.او سرانجام در يكى از جنگ ها به اسارت عثمانيان درآمد و كشته شد.(1)

پدرش مقصود بيگ پس از فوت برادرش ابراهيم سلطان،كه مقام سفره چى باشى دربار شاه عباس دوم را عهده دار بود،از طرف شاه به مقام سفره چى باشى دربار صفوى رسيد(2)و چندى بعد نيز در سال 1074 ه.ق به مقام ناظر بيوتات نايل شد.(3)

اگرچه تاريخ تولد فتحعلى بيگ مشخص نيست ولى به احتمال فراوان در اصفهان متولد شد و در آنجا نشو و نما يافت.او ابتدا جزو غلامان خاصه دربار صفوى بود و در سال 1073 ه.ق مأمور شد تا با جماعتى از مردم شيروان كه از بيگلربيگى خود محمد خان شكايت داشتند روانه شيروان شود و به شكايت آنها رسيدگى كند،در نتيجه گزارشى كه وى ارائه كرد شاه عباس، بيگلربيگى را عزل و نجفقلى خان بيگلربيگى ايروان را مأمور آنجا ساخت.(4)

فتحعلى بيگ در سال 1074 ه.ق به جاى پدر كه خود در اين زمان به مقام ناظر بيوتات ارتقاء يافته بود به مقام سفره چى باشى گرى رسيد.(5)

سفره چى باشى در دربار صفوى مأمور تهيه سفره و غذاى شاه و درباريان و اداره ميهمانى هاى دربار بود.در دربار نيز

ص:182

محلى به نام سفره خانه وجود داشت.(1)

اين شغل موروثى بود؛چنانكه در ميان اقوام فتحعلى بيگ پدرش،مقصود بيگ،عمويش ابراهيم سلطان و جدش، خلف بيگ اين مقام را داشته اند.(2)

فتحعلى بيگ مدت سه سال مقام يادشده را داشت و سرانجام در رمضان سال 1077 ه.ق در اصفهان درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل و در جوار بارگاه امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(3)

سيد حسن حسينى

929 ه.ق،شيراز از طرف شاه اسماعيل به عنوان تيول به طهماسب داده شد و قاضى جهان نيز به شيراز رفت اما به زودى بازگشت.(1)پس از فوت شاه اسماعيل در سال 930 ه.ق او به همراه دو تن از امراى بلندپايه قزلباش به نام هاى كپك سلطان استاجلو و ديو سلطان روملو و با مشورت تاجلو خانم شاه طهماسب را از حرم بيرون آوردند و به تخت سلطنت نشاندند.شاه طهماسب قاضى جهان را وزير خود قرار داد.

قاضى جهان نزديك به دو سال وزارت شاه طهماسب را برعهده داشت.(2)اما چون در نزاع هاى سخت آغاز سلطنت شاه طهماسب،وى جانب استاجلوها را گرفت و با كپك سلطان استاجلو كه مير ديوان و وكيل السلطنه شاه بود ارتباط فاميلى داشت،مجبور شد پس از شكست استاجلوها و گريختن آنها به گيلان وى نيز به گيلان بگريزد(3)و شاه به جاى او وزارت را به مير جعفر اوجى داد.(4)قاضى جهان در گيلان توسط مظفر سلطان دباج حاكم رشت،كه با وى دشمنى داشت،دستگير و به زندان افتاد.حبس قاضى جهان در قلعه لرى ده سال به طول انجاميد.(5)

قاضى جهان پس از كشته شدن امير دباج از گيلان به دربار شاه در تبريز آمد و شاه او را در صفر 941 ه.ق شريك مير عنايت اللّه خوزانى در وزارت ديوان اعلى كرد.(6)اما مير عنايت اللّه خوزانى نسبت به قاضى جهان حسادت مى ورزيد و درصدد از بين بردن حرمت و شأن او بود.اما پس از اينكه مير عنايت اللّه كشته شد،قاضى جهان در وزارت استقلال تمام پيدا كرد.به گفته

ص:184

قاضى احمد قمى بعد از نظام الملك در ايران وزيرى مثل«وى به عرصه دوران نيامد».(1)و از وزراى بسيار مشهور شد.

قاضى جهان در سال 951 ه.ق از طرف شاه طهماسب مأمور شد در خدمت همايون،پادشاه هند كه به دربار ايران پناه آورده بود و مى خواست مناطق غرب ايران را بازديد كند،باشد.(2)قاضى جهان تا سال 955 ه.ق پس از حدود يازده سال وكالت و وزارت به واسطه پيرى و ضعف و عدم توانايى بر انجام امور خود از وزارت كناره گرفت؛زيرا شاه طهماسب قسم ياد كرده بود تا هنگامى كه خود قاضى جهان از منصب وزارت كنار نرود او را عزل نكند.قاضى جهان پس از كناره گيرى از قدرت آنچه از«اسب و يراق»داشت به شاه بخشيد و از او اجازه سفر مشهد مقدس خواست.(3)او پس از زيارت مشهد رضا عليه السّلام،سال هاى پايانى عمر را در قزوين به اعتكاف گذراند.در روزهاى پايانى عمر خود به اردوى شاه طهماسب پيوست و چون شاه مى ترسيد قاضى جهان دوباره از وى درخواست مقام وزارت كند فورا معصوم بيگ صفوى را كه شغل ديوان بيگى(رياست امور قضايى)داشت به وزارت گماشت.(4)قاضى جهان در حين بازگشت به قزوين در 17 ذى حجه شب عيد غدير سال 960 ه.ق در سن 82 سالگى در زنجان چشم از جهان فروبست .(5)جسد وى به قزوين برده شد و در مزار شاهزاده حسين به امانت نهاده شد.چون اين خبر به شاه طهماسب رسيد نظر به خدماتى كه او كرده بود، دستور داد جنازه او را در كربلا دفن كنند.تشييع كنندگان به خاطر طاعونى كه در عراق فراگير شده بود مجبور شدند از نزديك بغداد برگردند.بنا به

ص:185

دستور شاه جنازه وى به مشهد مقدس حمل گرديد و در سال 964 ه.ق در پايين پاى حضرت به خاك سپرده شد.(1)

قاضى جهان وزيرى توانا و داراى فضل بود.شاه طهماسب در تذكره خود مى گويد:«قاضى جهان قزوينى را كه از سادات سيفى است و به شرف علم و فضل و حسن خط و انشاء و آداب و رسوم عديل نداشت به جاى ميرزا شاه حسين وزارت و صاحب ديوان دادم».(2)قمى در خلاصة التواريخ او را وزيرى جامع و داراى قابليت و استعداد و بى نياز از توصيف دانسته است.كه در علم و فضيلت و فهم و زيركى و درستى تدبير از سرآمدان وزرا و در معقول و منقول و «فصاحت و بلاغت و زيور حسن خط و لطف عبارت استاد بوده است.»(3)قمى ادامه مى دهد او در مباحثه با علما و فضلا در هر علمى ماهر بود و مطالبى نو و بحث انگيز طرح مى كرد.عبارات پيچيده را روان مى نگاشت و از بقيه منشيان برتر بود و احكام و نامه هاى نوشته شده به خط او به پادشاهان روم و هند و ازبك شاهدى بر اين مدعا است.او شخصى رعيت پرور و عدالت خواه بود كه«دقيقه اى از حسن سلوك و خيرخواهى مسلمانان» فروگذارى نمى كرد و با وجود«رفعت شان با جميع خلايق در مقام تواضع و فروتنى بود.»در نگارش،ادب را رعايت مى كرد.فردى بخشايش گر بود و«خيرات بسيار فرمودى و سادات و علما و فضلا را رعايت ها نمودى.»(4)هميشه نيازمندان را بهره مند مى ساخت.

روزهاى پنجشنبه روزه مى گرفت و در گرامى داشتن سادات و علما و خدمت به آنان چون بندگان مى كوشيد.(5)و چون شنيده بود هركس به سادات بى احترامى كند فرداى قيامت نزد پيامبر مورد بازخواست واقع مى شود،به شاه طهماسب مى گفت:اگر سيخى سرخ كنى و در گوشم فروبرى بهتر است از آن كه

ص:186

به سادات«تو»بگويى.همين ملاحظات سبب شد كه شاه طهماسب در طى حكومت خود هميشه احترام سادات و علما را نگاه داشته و به آنان كمك مى نمود.(1)همچنين گفته شده است در هنگامى كه از طرف شاه اسماعيل مأمور شده بود تا نهر آبى را كه در زمان عطا ملك جوينى به نجف كشيده شده بود، تعمير كند بر جراحت دست عرب هايى كه در آن نهر مشغول كار بودند،از روى محبت بوسه مى زد و بر مزد آنان مى افزود.(2)وى دو نسخه قرآن خطى به شماره هاى 59 و 147 را به تاريخ 960 ه.ق وقف آستان قدس رضوى كرده است.(3)

از قاضى جهان دو پسر و يك دختر باقى ماند.ميرزا شرف جهان پسر ارشد وى كه شاعر هم بود و در دربار شاه طهماسب مقامى والا داشت و در امور نظامى از افراد ارشد سپاه شاه بود.وى در لشكركشى شاه در 943 ه.ق به سوى قندهار«مير اردو»بود و بنا به دستور شاه،همراه شاهزاده سلطان محمد ميرزا و سرپرست او در هرات به ملك دارى و ضبط لشكر پرداخت.(4)

همچنين در سال 955 ه.ق براى مقابله با شورش القاص ميرزا به همراه بزرگان شهر اصفهان به دفاع از اين شهر مأمور شد.(5)او كه مانند پدرش جامع همه علوم بود،در بسيارى از مواقع به جاى پدر به كارهاى وزارت رسيدگى مى كرد(6)و در ذى قعده 968 ه.ق در قزوين درگذشت.دومين پسر قاضى جهان به نام ميرزا عبد الباقى در هنگام اقامت پدرش در گيلان درگذشت.(7)

دختر قاضى جهان زن مير عبد العظيم سيفى حسنى بود و دخترى آورد كه بعدها زن سلطان محمد خدابنده،شاه

ص:187

صفوى شد.(1)از منابع چنين برمى آيد كه قاضى جهان از اموال فراوانى در قزوين برخوردار بوده است؛زيرا در سال 962 ه.ق كه شاه طهماسب تصميم گرفت پايتخت را از شهر به قزوين انتقال دهد چون ساختمان هايى كه براى دولتخانه در نظر گرفته شده بود ناتمام بود در دولتخانه سابق كه برخى از آنها منازل قاضى جهان بود مستقر شد.(2)

رجبعلى يحيايى

ص:188

ازبك ها روانه بسطام شد.(1)حسين خان كه منصب،قورچى(نگهبان)شمشير خاصه را هم دارا بود،در سال 1007 ه.ق حكومت هرات و اميرالامرايى كل خراسان را به دست آورد(2)و اكثر امرا و حكام ولايت خراسان به اطاعت از او مأمور شدند.(3)

منصب اميرالامرايى خراسان در عهد صفوى از جايگاه ويژه اى برخوردار بود و صاحب آن به واقع حاكم خراسان محسوب مى شد.حسين خان توانست با درايت و قدرت مدت 20 سال اين منصب را به همراه منصب بيگلربيگى هرات در اختيار داشته باشد.در اين مدت مهمترين مشغله حسين خان مقابله با تهاجم و يورش هاى ازبكان بود و در اين كار او تا حد قابل توجهى موفق بود؛از جمله در سال 1009 ه.ق،يا به گفته جلال الدّين منجم 1008 ه.ق،(4)كه نور محمد خان ازبك سركشى كرده بود توسط حسين خان و ديگر امراى خراسان مجبور به تسليم شد.(5)در سال 1011 ه.ق كه شاه عباس براى جنگ با باقى خان ازبك از هرات به سمت بادغيس و نواحى شرق خراسان لشكر كشيد؛حسين خان،به عنوان چرخچى سپاه با دو هزار تن از سپاهيان خويش انجام وظيفه كرد.(6)در سال 1027 ه.ق حسين خان شاملو پس از 20 سال حكومت كه در كمال اقتدار و استقلال والى دار السلطنه هرات و بيگلربيگى كل خراسان بود و در احكام،به خود لقب پير غلام قديمى داده بود،فوت كرد.جسد او به مشهد منتقل و در حرم دفن گرديد.بعد از او،حكومت هرات و اميرالامرايى به پسرش حسن خان

ص:190

واگذار شد.(1)

اسماعيل رضايى

فرماندهان آگاهى همچون خان محمد استاجلو را كه عقيده داشتند حمله بايد قبل از آرايش نظامى عثمانيان صورت بگيرد،رد كرد.در نتيجه با وجود دلاورى هاى فراوان،سپاه ايران در مقابل ارتش سراپا مسلح عثمانى شكست خورد.(1)راهنمايى ناآگاهانه دورميش خان باعث شد بعدها شاه طهماسب هميشه او را نفرين كند.(2)

در سال 923 ه.ق شاه اسماعيل تربيت فرزند تازه تولديافته اش،سام ميرزا را به دورميش خان داد.(3)در رويدادهاى سال 924 ه.ق به عنوان حاكم قم از او ياد شده است.(4)در همين سال شاه اسماعيل،زينل خان شاملو را با او همراه كرد و از او خواست حاكم ولايت مازندران را كه در پرداخت خراج تعلل مى كرد به اطاعت وادارد.

آن دو لشكركشى پيروزمندانه اى داشتند و خان هاى مازندران و رستمدار را به اطاعت شاه درآوردند.(5)در سال 925 ه.ق نيز با زينل خان شاملو براى سركوبى اميره دباج حاكم رشت،كه پس از فوت پدرش نافرمانى مى كرد، رهسپار شد.(6)

در سال 926 ه.ق شاه اسماعيل زينل خان را با او همراه كرد تا در فيروز كوه آماده باشند كه اگر در خراسان حادثه اى رخ دهد وى عازم آنجا شود، اما پس از دو ماه توقف در آنجا به قم، كه در تيول وى بود،بازگشت.(7)در

ص:192

927 ه.ق شاه اسماعيل،دورميش خان را به جاى امير خان موصلو مربى شاهزاده طهماسب ميرزا كه گمان نافرمانى او مى رفت به حكومت خراسان برگزيد.(1)راجر سيورى انتصاب او را به مقام بيگلربيگى خراسان توطئه اى در جهت دور كردن وى از سوى وزير قبلى اش،كه اكنون به مقام وكالت رسيده بود،عنوان مى كند.(2)

دورميش خان شاهزاده سام ميرزا را برداشت و روانه خراسان شد و در ذى حجه اين سال وارد هرات گرديد.(3)و چندى بعد خواجه حبيب اللّه ساوجى، كه در قم وزير او بود بدو پيوست.اين فرد،همان است كه خواند مير تاريخ خود را به نام وى حبيب السير ناميد.(4)

اولين اقدام او اين بود كه در راه هرات پيكى نزد بابر محمد ميرزا فرستاد و از او خواست از محاصره قندهار چشم پوشى كند.اين درخواست وى با پاسخ مثبت روبه رو شد و بابر به كابل عقب نشست.(5)چون در اين هنگام سام ميرزا بسيار جوان بود،دورميش خان همه كارها را به دست گرفت و به كمك وزير خود،خواجه حبيب اللّه ساوجى،كه انسانى عادل و باتدبير بود درصدد آبادانى خراسان برآمد و قرى و مزارع ويران را مزروع و آبادان ساخت.(6)

دورميش خان به دستور شاه در سال 928 ه.ق استرآباد را به زينل خان شاملو،نيشابور و اسفراين را به زرين الدّين سلطان و فراه را به احمد سلطان افشار داد.(7)پس از فوت شاه اسماعيل صفوى در رجب 930 ه.ق بزرگترين پسر وى شاه طهماسب بر تخت سلطنت نشست و دورميش خان را در حكومت

ص:193

خراسان ابقا كرد.(1)از مهمترين اتفاقاتى كه در اين سال روى داد،حمله عبيد اللّه خان ازبك به هرات بود،زيرا مرگ شاه اسماعيل فرصت خوبى در اختيار ازبكان نهاده بود و عبيد اللّه خان با همراهى بسيارى از ديگر سرداران ازبك روانه خراسان شد.دورميش خان پس از مشورت،تصميم به ماندن در شهر گرفت و با همكارى وزيرش باروهاى هرات را مستحكم ساخت.

ازبكان حملات متعددى نمودند اما هربار با مقاومت سخت روبه رو شدند.

ازبك ها نتوانستند شهر را بگشايند و به ناچار از در گفتگو درآمدند و از دورميش خان خواستند حال كه شاه در غرب كشور درگير نزاع امرا بود شهر را به صلح تسليم نمايد اما او شهر را تسليم نكرد و ازبكان كه صدمات فراوان ديده بودند و توان ادامه محاصره را نداشتند از هرات چشم پوشيده و به ماوراءالنهر عقب نشينى كردند.(2)

دورميش خان سال 931 ه.ق در پى مداومت در نوشيدن شراب فوت كرد.(3)

حبيب اللّه وزير و ساير امرا همان روز برادرش حسين خان شاملو را به حكومت هرات و خراسان انتخاب كردند.(4)يكى از همراهان قديمى اش به نام خضر چلبى جنازه دورميش خان را به مشهد منتقل كرد و در حرم مدفون ساخت.(5)خبر مرگ او و كشمكشى كه در پى فوت او بين وزيرش با شاملوها رخ داد،باعث شد ازبكان بار ديگر براى تسخير هرات لشكركشى نمايند.(6)در هنگامى كه دورميش خان داروغه اصفهان بود،وزيرش ميرزا شاه حسين اصفهانى(مقتول 929 ه.ق)در سال

ص:194

918 مزار امامزاده هارون را با مسجدى بزرگ در كنار آن ساخت و اين بيت را بر سر در امامزاده نوشت:

به اقبال خان دورميش كامكار بماند از حسين اين بنا يادگار(1)

اين بنا هنوز پايدار است و از شاهكارهاى عصر صفوى به شمار مى رود.(2)از فرزندان و نوادگان دورميش خان سال ها به عنوان حاكم خراسان يا شهرهاى آن نام برده شده است كه از جمله مشهورترين آنها عليقلى خان شاملو نوه اوست كه به امر شاه اسماعيل دوم صفوى،حورى خانم دختر شاه طهماسب به ازدواج او درآمد و به حكومت هرات و اميرالامرايى خراسان برگزيده شد و للگى شاه عباس اول را در هنگام كودكى و قبل از سلطنتش برعهده داشت.(3)

رجبعلى يحيايى

بود.شاه اسماعيل دوم او و پدرش سلطان حسين را لقب خانى داد و زينب بيگم،دختر چهارم شاه طهماسب،را به عقد عليقلى خان درآورد و او را به حكومت هرات فرستاد.(1)مأموريت او اين بود كه در هرات،عباس ميرزا فرزند سلطان محمد خدابنده و را به قتل برساند.(2)

او در رمضان سال 985 ه.ق وارد هرات شد اما به بهانه هاى مختلف مأموريت خود را به تأخير انداخت.بنا به قولى مادرش،كه مدتى دايه عباس ميرزا بود،او را از قتل بازداشت.(3)با فوت شاه اسماعيل دوم و رسيدن خبر آن به هرات،عليقلى خان كه ميلى به قتل شاهزاده نداشت به طور كامل از آن منصرف شد.

با به تخت نشستن سلطان محمد خدابنده(986-996 ه.ق)كه بيشتر اختيار امور در دست مهد عليا(خير النساء)بود،سران قزلباش و بزرگان كشورى با ايجاد دسته بندى هايى براى به دست آوردن قدرت به رقابت پرداختند.در اين بين عليقلى خان بعد از مرگ شاه اسماعيل دوم براى عباس «ميرزا مجلسى عالى آراست و متكفل امر للگى او شد.»(4)

او در عين حال حاكم هرات مركز سياسى خراسان آن دوره بود و توانست برترى خود را به ديگر خوانين منطقه تحميل كند و آنها را در حول شاهزاده اى كه در اختيار داشت متحد سازد.اما در پايتخت يعنى قزوين،جريان امور به نفع او نبود؛زيرا دربار شاه صفوى در اختيار سران تركمان و تكلو بود كه دشمنى و رقابت شديدى با امراى شاملو و استاجلو داشتند.به همين خاطر به شاه توصيه كردند براى رؤساى اين دو ايل كه در ولايات مستقر بودند نشان

ص:196

حكومت بفرستد تا به پايتخت نيايند.(1)

علاوه بر اين محمد شاه،به توصيه مهد عليا تصميم گرفت شاهزادگان باقى مانده در ايالات را به پايتخت فراخواند تا از بروز فتنه در اطراف آنها جلوگيرى شود.به همين منظور ابراهيم بيگ غلام را به خراسان فرستاد تا عباس ميرزا را به قزوين بياورد.(2)عليقلى خان براى اينكه شاهزاده را از دست ندهد بار ديگر با خوانين خراسان از جمله مرشد قلى خان استاجلو حاكم جام متحد شد و از تحويل عباس ميرزا خوددارى نمود.توجيه آنها اين بود كه اگر هرات از شاهزاده خالى باشد ازبكان به طمع تصرف اين مناطق به ايران حمله خواهند كرد.بنابراين ابراهيم بيگ غلام بدون نتيجه به قزوين برگشت.(3)

بدين ترتيب امراى خراسان يا به عبارتى سران قزلباش در خراسان عليه پايتخت اعلام طغيان نمودند و دو جريان در اين منطقه شكل گرفت؛يكى گروه عليقلى خان كه عباس ميرزا را در اختيار داشتند و خواهان سلطنت او بودند و ديگر گروه مرتضى قلى خان پرناك تركمان حاكم مشهد؛اين شخص كه با عليقلى خان شاملو رقابت داشت طرفدار فرستادن عباس ميرزا به پايتخت و سلطنت حمزه ميرزا پسر ديگر محمد خدابنده بود.مهد عليا كه با عليقلى خان و به طور كلى شاملوها و استاجلوها ميانه خوبى نداشت،بار ديگر سلطان حسين خان پدر عليقلى خان را روانه خراسان كرد تا پسر خود را وادار به تمكين كند؛اما سلطان حسين هم موفقيت به دست نياورد،و هرچند مايل نبود،ناچار به سوى قزوين حركت كرد.او هنگامى كه به سبزوار رسيد خبر قتل مهد عليا را دريافت كرد.طبق فرمان جديد شاه صفوى،سلطان حسين به سمت قزوين

ص:197

حركت كرد و عليقلى خان دوباره به عنوان بيگلربيگى هرات و للگى عباس ميرزا تعيين شد.(1)

لازم به ذكر است در قزوين بسيارى از طايفه شاملو از جمله دايى و مادر عليقلى به قتل رسيدند و پدرش به سمت اردبيل فرار كرد و در سال 988 ه.ق به دست خوش خبر خان شاملو كشته شد.(2)در همين زمان يعنى سال 988 ه.ق عليقلى خان براى تنبيه حاكم اسفزار به آن منطقه حمله كرد و يكان سلطان حاكم آنجا را شكست داد.

هرچند در اين زمان قدرت و سيطره عليقلى خان و هم پيمان اصلى او يعنى مرشد قلى خان استاجلو بر بيشتر مناطق خراسان سايه افكنده بود؛ همچنان حاكم مشهد به عنوان يك رقيب جدى در تكاپو بود و رقابت اين دو گروه عاقبت منجر به جنگ شد.

عليقلى خان در حمله اول توانست سپاه مرتضى قلى خان را شكست دهد اما آنها در داخل قلعه مستحكم مشهد پناه گرفتند و شهر مدت چهار ماه در محاصره بود.(3)عليقلى خان كه موفقيتى به دست نياورد به همراه سپاه خود به سمت نيشابور حركت كرد و آن را متصرف شد،بعد از آن به سمت تربت حيدريه رفت و بعد از تسخير آن به هرات برگشت.(4)

هنگامى كه اخبار خراسان به دربار شاه صفوى رسيد،عده اى از امراى تركمان و تكلو براى حمايت از مرتضى قلى خان پرناك روانه اين ديار شدند كه در 989 ه.ق به مشهد رسيدند.عليقلى خان در مقابله با آنها بار ديگر مشهد را محاصره كرده و بازهم چون موفقيتى به دست نياورد به نيشابور كه از اطاعت او خارج شده بود حمله كرد.او هرچند سپاهى را كه از مشهد به جنگ او آمده بود،شكست داد؛اما نتوانست نيشابور

ص:198

را تسخير نمايد.(1)وى براى اينكه موقعيت خود را تثبيت كند عباس ميرزا را بر تخت پادشاهى نشاند و او را شاه ناميد و به هرات برگشت.(2)

سلطان محمد خدابنده،براى فرونشاندن حركت عليقلى خان به سوى خراسان حركت كرد و عليقلى خان با هم پيمانان خود تا سبزوار به مقابله او آمد اما چون تاب مقاومت در خود نديد به هرات برگشت.(3)شاه صفوى بعد از محاصره تربت حيدريه كه در اختيار مرشد قلى خان بود؛چون نتوانست كارى از پيش ببرد با او صلح كرد و به سوى هرات حركت كرد.در حوالى شهر بين امراى قزلباش و ميرزا سلمان،وزير شاه اختلاف پيش آمد كه منجر به قتل وزير شد.(4)اين امر از يك طرف و هماهنگى و مراوداتى كه برخى امراى شاهى با عليقلى خان داشتند ازسوى ديگر،باعث شد محمد شاه با عليقلى خان در شعبان 991 ه.ق صلح كند و حكومت او بر هرات را به رسميت بشناسد؛همچنين مرتضى قلى خان پرناك هم از حكومت مشهد عزل شد.(5)

در حالى كه شاه صفوى به سمت غرب رفت تا با هجوم عثمانى ها مقابله كند،در خراسان رقابت جديدى شكل گرفت.اين بار عليقلى خان و مرشد قلى خان كه پيش از اين هم پيمان هم بودند در مقابل هم صف آرايى كردند.مرشد قلى خان كه توانسته بود مشهد را به تصرف خويش درآورد،به رقابت با عليقلى خان پرداخت و اين امر منجر به جنگ آن دو در سو سفيد ترشيز (كاشمر)شد.در اين جنگ هرچند پيروزى اوليه با عليقلى خان بود اما مرشد قلى خان با استفاده از يك فرصت توانست شاهزاده عباس ميرزا را به چنگ آورد و اين امر باعث پريشانى اردوى عليقلى خان شد و او به ناچار دست خالى در رجب 994 ه.ق

ص:199

به سمت هرات برگشت.(1)عليقلى خان شاملو كه شكست سختى از رقيب خورده بود براى جبران آن دست به هر كارى زد.او با فرستادن نامه هايى به ميرزايان قندهار و عبد اللّه خان ازبك از آنها درخواست كمك كرد.عبد اللّه خان ازبك كه هميشه به دنبال فرصتى براى حمله به خراسان بود،از اين درخواست استقبال نمود و در سال 996 ه.ق راهى خراسان شد.اما هنگامى كه به نزديك هرات رسيد،به عليقلى خان پيغام فرستاد كه يا با او براى تسخير خراسان همراه شود و يا اينكه هرات را تخليه نمايد.عليقلى خان كه از كرده خود پشيمان شده بود و از طرفى دست از حكومت هرات برنمى داشت تصميم به مقاومت گرفت.(2)

در اين زمان مرشد قلى خان به همراه عباس ميرزا به سمت غرب حركت كرد و در قزوين شاهزاده را به تخت سلطنت نشاند و خود اختيار دار همه امور شد.وقتى كه خبر حمله ازبكان به دربار شاهى رسيد،مرشد قلى خان با بهانه هاى مختلف ارسال كمك يا حركت اردوى شاهى را به سمت هرات به تأخير انداخت تا مبادا بار ديگر عليقلى وكيل شاه عباس شود.

عليقلى خان كه از دريافت كمك نااميد شده بود خود به كمك يارانش در هرات مردانه مقاومت كرد.آنها چندين ماه در محاصره قرار گرفتند تا جايى كه بيمارى هاى مسرى در بين اهالى شهر شيوع پيدا كرد و قدرت مقابله را از آنها گرفت.به تدريج عده اى از اهالى با ازبكان ارتباط برقرار كردند؛از جمله ملا ميرباخزرى كه محافظت يكى از برج هاى قلعه را به عهده داشت،آن برج را خالى گذاشت و به ازبكان ملحق شد.

اين وضعيت باعث شد كه عليقلى خان چند نفر را براى درخواست صلح روانه اردوى ازبكان نمايد.اما اين نمايندگان

ص:200

توسط خان ازبك به قتل رسيدند و عليقلى خان براى چند ماه ديگر مقاومت كرد.بالاخره بعد از يازده ماه كه از مدت محاصره گذشت ازبكان وارد شهر شدند و به قتل و غارت دست زدند.خان شاملو به همراه عده معدودى از ياران در ارگ شهر موسوم به قلعه اختيار الدّين،پناه گرفت و در آن روز جنگ رستمانه كرد.(1)

عبد اللّه خان به او پيغام داد كه اگر تسليم شود مى تواند همراه يارانش به هرجا كه مى خواهد برود.عليقلى خان هرچند اعتمادى به اين پيام نداشت به ناچار تسليم شد.هنگامى كه او و چند تن ديگر را به نزد عبد المؤمن خان پسر عبد اللّه خان مى بردند،دستور قتل آنها را صادر كرد و بدين ترتيب بعد از درگيرى مختصرى كه صورت گرفت،عليقلى خان و همراهانش در اواخر 997 يا اوايل 998 ه.ق كشته شدند.(2)قمى تاريخ كشته شدن او را در وقايع سال 996 ه.ق ذكر كرده است.(3)پسر عليقلى خان به نام دورميش خان هم توسط ازبكان تيرباران شد.در سال 999 ه.ق هنگامى كه شاه عباس اول صفوى براى مقابله با ازبكان به خراسان آمد،دستور داد جسد عليقلى خان را به مشهد حمل و در حرم مطهر دفن نمايند.(4)

اسماعيل رضايى

حمله كردند،مجنون سلطان در نواحى اسفراين با آنها مقابله كرد.در طى جنگ مجنون كشته شد و سرش از تن جدا گرديد اما جسد وى به مشهد آورده شد و در حرم مطهر دفن شد.بر لوح مزارش اين شعر حك گرديد:

تنم را وقت رفتن آستان دوست منزل شد بحمد اللّه اگر سر رفت خوش سرمنزلى دارم(1)

اسماعيل رضايى

معروف شد و در اثر زلزله آسيب سختى ديده بود،تعميرات اساسى كرد.(1)

پدر مهدى قلى خان،اغورلو بيگ،نيز پس از قتل زينل خان در سال 1038 ه.ق توسط شاه صفى به منصب ايشيك آقاسى باشى رسيد.(2)در سال 1042 ه.ق شاه صفى پس از قتل امام قلى خان فرزند اللّه وردى خان او را به حكومت كوه گيلويه و فارس برگزيد و مأمور ساخت تا بقيه بازماندگان او را نيز به قتل برساند.اما چون اغورلو خان از اين كار سرباز زد،در همان سال از حكومت كوه گيلويه عزل شد و فقط در مقام ايشيك آقاسى باشى ابقا شد.(3)اما دو سال بعد به واسطه درگيرى با يكى از افراد ديوانى به همراه ميرزا ابو طالب بيگ وزير به دستور شاه كشته شد.(4)

بنابراين ملاحظه مى شود كه هرچند مهدى قلى خان ممكن است با قتل پدرش مورد بى مهرى واقع شده باشد اما از موقعيت سياسى و اجتماعى بالايى برخوردار بود،و با روى كار آمدن شاه عباس دوم در 1052 ه.ق مورد توجه قرار گرفت.او پس از اينكه در سال 1055 ه.ق در ماجراى مهم دستگيرى و تنبيه عاملان قتل ميرزا تقى خان اعتماد الدوله،شاه عباس دوم را يارى رساند،به منصب ايشيك آقاسى باشى برگزيده شد.(5)

در همين سال كه عنوان حاكم رى و تهران را هم داشت از طرف شاه عباس دوم مأمور شد تا به رى و تهران رفته و از ندر محمد خان ازبك،كه به ايران پناهنده شده بود استقبال كند.مهدى قلى خان به استقبال رفت و هداياى زيادى به ندر محمد خان داد و او را به دربار شاه آورد.(6)از ديگر صحنه هاى مهمى

ص:203

كه مهدى قلى شاملو به عنوان سردارى برجسته در آن حضور داشت لشكركشى و محاصره قندهار و در نهايت فتح آن شهر توسط ايرانيان در سال 1058 ه.ق بود.(1)ديگر موردى كه در زندگى وى رخ داده و نشانگر حضور او در صحنه هاى سياسى و نظامى دولت صفويه است؛مأموريت او در نابينا ساختن اغورلو بيگ مير ديوان مى باشد.

او اين كار را به دستور شاه عباس دوم در سال 1066 ه.ق انجام داد زيرا كارهاى اغورلو بيگ باعث شد مردم اصفهان عليه نابسامانى اوضاع اقتصادى دست به شورش و تحصن بزنند.(2)

غير از اين موارد،تا سال فوت مهدى قلى از زندگى او اطلاعى در دست نيست.وى در سال 1073 ه.ق در ييلاق لار درگذشت و جنازه او به مشهد مقدس منتقل گرديد.(3)

رجبعلى يحيايى

خورد.(1)ولى خليفه همچنين در لشكركشى سال 975 ه.ق به سمت گيلان براى دستگيرى خان احمد گيلانى شركت داشت.(2)وى تا سال 997 ه.ق در حكومت قم باقى ماند،در اين سال شاه طهماسب«به واسطه ظلم و تعدى بعضى امراء چند تن از آنها را جابجا كرد،از جمله ولى خليفه را از حكومت قم عزل و به حكومت ناحيه مغانات»منصوب كرد.(3)بعد از چهار سال در سال 981 ه.ق ولى خليفه حكومت مشهد مقدس را به دست آورد.(4)او تا پايان پادشاهى شاه طهماسب يعنى سال 985 ه.ق،در اين سمت بود اما از وضعيت او در يك سال حكومت شاه اسماعيل دوم خبرى در دست نيست.

با به تخت نشستن سلطان محمد خدابنده در سال 986 ه.ق،ولى خليفه در شمار امراى او قرار گرفت و در همان سال به همراه حمزه ميرزا،پسر محمد شاه،براى جنگ با عثمانى ها به سمت قراباغ و شيروان حركت كرد.(5)اوضاع قلمرو محمد شاه خيلى زود دچار منازعات داخلى شد و در طى آن امراى قزلباش مستقر در عراق كه پايتخت (قزوين)را در اختيار داشتند،با امراى خراسان براى تصاحب قدرت رودرروى يكديگر قرار گرفتند.امراى خراسان كه اغلب از شاملوها و استاجلوها بودند،عباس ميرزا را در اختيار داشتند و تخت پادشاهى را براى او مى خواستند،و در قزوين محمد شاه، مهد عليا و حمزه ميرزا محورى بودند كه امرايى اغلب از تركمان و تكلو بر گردشان جمع شده بودند.امراى خراسان به سركردگى عليقلى خان شاملو بيگلربيگى هرات،توانستند بيشتر منطقه را در اختيار بگيرند و كوشش هاى مهد عليا و شاه براى خارج ساختن عباس ميرزا از خراسان سودى نبخشيد.آنها در نهايت تصميم گرفتند

ص:205

ولى خليفه را كه«از اعاظم امراى شاملو و ريش سفيد اين قوم»بود،به خراسان روانه كنند تا شاملوها بر گرد او جمع شوند؛به همين منظور ولى خليفه به حكومت قاين برگزيده شد.(1)

ولى خليفه كه اخبار مربوط به طغيان،عليقلى خان شاملو را شنيده بود براى به دست آوردن خبر موثق ابتدا پسر خود شاهوردى بيگ را روانه هرات كرد.عليقلى خان با پذيرايى گرم از شاهوردى بيگ،اعتماد او را جلب كرد و پسر گزارش هاى مثبتى براى پدر ارسال كرد.ولى خليفه با اطمينان از اطاعت پذيرى عليقلى خان و ديگر امراى خراسان از او،به سمت خراسان حركت كرد.او براى رسيدن به منطقه حكومتى خويش(قاين)از راه ترشيز روانه شد و در نزديكى اين شهر يا بعد از آن،عده زيادى را در مقابل خود ديد.او به گمان اينكه آنها به استقبال آمده اند، به پيش رفت اما اين گروه سپاهى بود كه به فرماندهى پولاد خليفه،حاكم معزول شده قاين و محمود سلطان صوفى اوغلى،حاكم ترشيز بنا به دستور عليقلى خان براى جلوگيرى از حركت ولى خليفه به مقابله مى آمدند،بدين ترتيب بين طرفين برخورد پيش آمد و در حين جنگ تيرى به ولى خليفه اصابت كرد و يارانش متفرق شدند.(2)

محمود خان صوفى اوغلى،ولى خليفه مجروح را به خانه خويش برد و به مداواى وى پرداخت اما بعد از چند روز او در سال 987 ه.ق فوت كرد.(3)نعش ولى خليفه به همراه بازماندگانش«از عورات و اطفال صغير»به مشهد منتقل شد و باقى اولاد خانواده اش راهى غرب كشور شدند.از جمله پسر بزرگش شاهوردى بيگ به نطنز رفت و حكومت آنجا را به دست گرفت.(4)

اسماعيل رضايى

ص:206

بوده است.

شمس السلطنه خانم سرانجام در ربيع الاول سال 1309 ه.ق در نيشابور به مرض گلودرد در سن چهل و سه سالگى فوت كرد.(1)جنازه اش به مشهد مقدس منتقل شد و جنب مقبره زينب الحاجيه همسر ديگر نير الدوله در دار السعاده به خاك سپرده شد.اعتماد السلطنه در خاطرات خود از مجلس ترحيمى كه به جهت فوت شمس السلطنه خانم در منزل احتشام الدوله ترتيب داده شده بود ياد كرده است.(2)

بر روى سنگ مزار وى چنين آمده:

نه دستى كه بيرون كشم خارى از پا نه پايى كه بيرون گذارم به صحرا

تماشاى گل خوش به مرغان گلشن كه بستند ما را نظر از تماشا(3)

سيد حسن حسينى

سال فوت بيش از بيست سال زن وى بوده است.

پس از فوت زينب سلطان در سال 978 ه.ق،شاه طهماسب جنازه او را به سلطان قلى بيگ از اقوام او سپرد تا به مشهد حمل و در روضه رضويه مدفون نمايد.(1)

رجبعلى يحيايى

ص:209

رسيدگى مى كرد.(1)

قاضى خان حدود دوازده سال مقام صدارت را عهده دار بود و به قول اسكندر بيگ منشى«طلبه علوم و ارباب استحقاق و احتياج از موايد انعام و انفالش بهره ور بودند.»او در سال 1026 ه.ق از مقام صدارت عزل شد و قاضى سلطان تربتى كه از سادات موسوى تربت حيدريه بود جاى وى را گرفت.(2)

قاضى خان صدر در سال 1021 ه.ق از طرف دربار شاه عباس صفوى به سفارت عثمانى جهت برقرارى صلح بين طرفين فرستاده شد.(3)هنگامى كه از تبريز عازم ديار عثمانى مى شد،شاه عباس يك هزار تومان شاهى عراقى زر نقد و بعضى اجناس ضرورى به وى داد و از علما و فضلا،قاضى معز اصفهانى و حكيم عبدى طبيب اردبيلى را با قاضى صدر همراه كرد تا همنشين وى باشند.

شاه همچنين نامه اى مصالحه آميز براى سلطان احمد،پادشاه عثمانى فرستاد.

همراهان صدر در اين سفر حدود صد نفر بود.(4)

قاضى صدر در عثمانى مورد احترام و استقبال شايانى قرار گرفت و عثمانيان او را بيش از سفيران قبلى ايران مورد احترام قرار دادند.(5)در استانبول وزراء،پاشايان،مفتى ها و علما بديدن او آمدند و در باب مصالحه بين ايران و عثمانى با او به گفتگو نشستند.پس از چندى بحث و مذاكرات دو طرف اصول صلح سال 968 ه.ق ميان شاه طهماسب و سلطان سليمان را پذيرفتند.قاضى صدر همراه فرستاده اى به نام انجيلو چاوش با نامه سلطان عثمانى و تحف و هدايا به ايران

ص:211

بازگشت.(1)

قاضى خان صدر بار ديگر در 25 شوال 1025 ه.ق از طرف دولت ايران مأمور برقرارى صلح با عثمانى شد و با پاشايان و سرداران عثمانى در باب مقدمات صلح گفتگو كرد.نتيجه گفتگوها بر اين شد كه قرار صلح مانند سابق باشد اما اين گفتگوها ثمرى نبخشيد و پس از آن بين ايران و عثمانى جنگ درگرفت.(2)

قاضى خان صدر در هنگام زلزله سال 1016 ه.ق اصفهان در دربار شاه عباس بود كه در اثر زلزله عده زيادى از بزرگان و از جمله قاضى زير آوار ماندند و به دستور شاه بيرون آورده شده و مداوا شدند.(3)

قاضى در اصفهان خانه مجللى داشت،كه جهت پذيرايى از سفيران و ميهمانان خارجى استفاده مى شد.(4)او در سال 1030 ه.ق در قصبه طرشت رى درگذشت و جسدش به همراه جسد فريدون خان چركس و شيخ بهائى به مشهد منتقل شد.(5)از اولاد قاضى صدر اطلاعى در دست نيست.او هنگام مرگ يك پسر هفده ساله داشت كه به كسب علم و دانش مشغول بود و در همان سال 1030 ه.ق،در اصفهان به مرض آبله درگذشت.(6)

سيد حسن حسينى

شاه عباس را به دنيا آورده است.(1)او شوهرش شاه صفى را در 1052 ه.ق از دست داد.(2)چون پس از درگذشت شاه عباس اول(1038 ه.ق)حرمسرا در مسايل حكومتى و روى كار آوردن شاهزادگان مورد نظرشان به دخالت پرداختند به طور حتم وى نيز در اين مسايل نقش داشته است به ويژه كه پسرش شاه عباس در كودكى به حكومت رسيد.

وى در سال 1058 ه.ق فوت كرد و در حرم مطهر مدفون.(3)به گفته ولى قلى شاملو وى در روز جمعه بيست و نهم شعبان،زمانى كه شاه عباس دوم در مشهد بود،فوت كرد.(4)

رجبعلى يحيايى

شوشتر گذراند.تربيت ابراهيم ميرزا پس از فوت پدرش برعهده عمه اش شاهزاده سلطانم قرار گرفت.عمه اش وى را كه كودكى باهوش و باوقار بود از ساير شاهزاده ها بيشتر دوست مى داشت لذا او را به حرم شاهى برد.

ابراهيم ميرزا به زودى از سوى شاه به خاطر استعدادش در قصه گويى و نقل حكايات مورد توجه واقع و به مصلح الدّين چلبى ملقب شد و مورد تحسين قرار گرفت و در مجالس مشورت شركت مى كرد.(1)پس از مدتى معصوم بيگ صفوى كه رئيس ديوان اعلى بود به عنوان مربى وى برگزيده شد و ابراهيم ميرزا هفت سال را در خانه معصوم بيگ سپرى كرد.(2)وى از همان كودكى به صرف و نحو،منطق،معانى و بيان،اصول،علم رجال،تصحيح كتب، علم انساب،تاريخ،قرائت و تجويد روى آورد و نزد شيخ فخر الدّين طبسى و پدر او شيخ حسن على،علم آموخت.

همچنين علوم تجربى و طبيعى،حساب و هندسه،نجوم و موسيقى و نقاشى را نيز به قدر كفايت آموخت.(3)شاه طهماسب بخشى از روستاى الوند در نزديكى قزوين را به او بخشيد.(4)

در 961 ه.ق از سوى شاه به همراه امير غيب بيگ و بدر خان به جنگ عثمان پاشا كه به شهر زور حمله كرده بود فرستاده شد.اين سپاه توانست تعدادى از بزرگان عثمانى را دستگير و عثمان پاشا را به ترك محاصره شهر زور مجبور كند.(5)در 962 ه.ق شاه طهماسب وى را به عنوان مسئول جشن ازدواج عروسى فرزند خود اسماعيل ميرزا(شاه اسماعيل دوم بعدى)انتخاب كرد.(6)

در 963 ه.ق هنگامى كه بيش از 16 سال نداشت از طرف شاه و به خاطر

ص:214

ويژگى هاى خاصى كه نسبت به ساير شاهزادگان داشت به حكومت مشهد منصوب شد.قاضى احمد در اين باره مى نويسد:پس از اينكه شاه طهماسب در 962 ه.ق با عثمانى ها صلح كرد و به فتوحاتى در گرجستان نايل آمد و اندكى از مرزها آسوده خاطر شد، پايتخت را از تبريز به قزوين انتقال داد.(1)و تصميم گرفت امور عتبات عاليات مخصوصا مشهد مقدس را انتظام دهد و به جهت اينكه اخبارى مبتنى بر عدم اجراى دستورات وى رسيده بود،حسن سلطان روملو،حاكم مشهد،را عزل كرد و به فكر افتاد كه براى اين پست كسى را نامزد كند كه «عارف به معارف آن حضرت و عالم به قدر و منزلت اين سعادت باشد»و چون شاهزاده ابراهيم ميرزا بيشتر از بقيه شاهزادگان در نيك خلقى كوشيده بود و در عدالت گسترى و رعيت پرورى سرآمد ديگران بود به حكومت مشهد سرافراز شد تا به شكرانه اين انتصاب به عبادت و پاسدارى از ولايت خراسان بپردازد و «به انتظام مصالح و مهام سركار آن آستان معلى اشتغال نموده به جزوى و كلى امور مملكتى و مالى باز رسيده در احقاق حقوق مسلمانان و دفع ظلم از عجزه و زيردستان عمل نمايد.و در اجراى احكام و اوامر شرعى و دفع و رفع مكاره و مناهى كه به عهده سيادت پناه شيخ الاسلامى امير اسد اللّه (شوشترى)و متولى آن آستان است همكارى نمايد.»(2)و بر كار ساير حكام خراسان از سرحد سمنان تا هرات و سجستان اشراف داشته باشد.(3)شاه طهماسب همچنين بزرگترين دختر خود را به عقد او درآورد زيرا او در كسب فضيلت و عبادت از ساير شاهزاده ها ممتاز بود.(4)

شاه طهماسب،احمد سلطان افشار را مربى ابراهيم ميرزا قرار داد و مير منشى قمى،پدر قاضى احمد مؤلف خلاصة التواريخ،هم به وزارت او برگزيده شد.(5)

ص:215

ابراهيم ميرزا در اول ربيع الثانى 963 ه.ق رهسپار مشهد شد.(1)بزرگان مشهد از او استقبال شايانى كردند و او در سه شنبه هفتم جمادى الاول وارد مشهد و به زيارت حرم مطهر نايل شد و در محل چهارباغ كه حاكم نشين بود ساكن گرديد.(2)او سه روز در ديوان مى نشست و به امور مردم و درماندگان مى رسيد و دو روز ديگر را صرف فضائل و كمالات و مشق و شعر و خط و نقاشى و ساير هنرها و كاردانى و صحبت فضلا و حكما و شعرا و خوشنويسان و نقاشان و بقيه هفته را به سير و سوارى و باختن قپاق و چوگان بازى مى گذراند.(3)ابراهيم ميرزا دانش اندوزى را تا پايان عمر ادامه داد و در مهارت هاى گوناگون سرآمد ديگران شد.(4)

از وقايع سياسى دوران حكومت وى مى توان به پناه آوردن تعدادى از شاهزادگان مغولى خوارزم،كه از دوست خان ازبك شكست خورده بودند،به ايران در سال 964 ه.ق ياد كرد كه وى آنها را روانه دربار طهماسب كرد.(5)در 965 ه.ق مير منشى قمى را به قزوين فرستاد تا همسرش،دختر شاه طهماسب ،را به مشهد بياورد و سرانجام گوهر سلطان در 967 ه.ق به خانه شوهر آمد و جشن بزرگى بر پا شد(6)در 969 ه.ق شاه به تحريك معصوم بيگ صفوى،مير منشى،وزير ابراهيم ميرزا را از وزارت عزل و به جاى او خواجه ميرزا بيگ سابقى را كه وزير سوندوگ بيگ قورچى باشى بود به وزارت تعيين كرد.(7)

در سال 970 ه.ق شاه،ابراهيم ميرزا را كه طى نامه اى از حكومت خراسان

ص:216

مستعفى شده بود،به پايتخت خواند،تا توليت مزار شيخ صفى در اردبيل را به او واگذار كند اما بنا به مشورت قاضى محمد رازى،وى را به حكومت قاين منصوب كرد و دستور داد از سمنان برگردد.(1)ابراهيم ميرزا پس از يك سال و اندى كه در حكومت قاين بود دوباره به حكومت مشهد منصوب شد.(2)در سال 971 ه.ق تهاجم ازبكان به خراسان را دفع كرد(3)و در 972 ه.ق در رأس سپاهى مأمور سركوب شورش قزاق خان تكلو در هرات شد و با دستگيرى قزاق خان هرات را متصرف گرديد.(4)

ابراهيم ميرزا در سال 974 ه.ق از حكومت خراسان عزل گرديد.(5)

افوشته اى نطنزى در نقاوة الآثار علت عزل او را كمك نكردن وى به شاهزاده سلطان محمد ميرزا،كه در تربت حيدريه به محاصره ازبك ها افتاده بود، مى داند.(6)شاه طهماسب،ولى سلطان تاتى اغلى را به حكومت مشهد فرستاد و دستور داد وى ابراهيم ميرزا را از شهر اخراج كند.(7)ابراهيم ميرزا ناچار روانه سبزوار شد و دو سال در آنجا بود ولى در امور آن ولايت دخالت نكرد و با مردم سبزوار به خوبى رفتار كرد.در سال 982 ه.ق شاه طهماسب دوباره با او بر سر لطف آمد و او را به دربار خود خواند و در هنگام ورود به قزوين مورد احترام و استقبال قرار گرفت.در 26 ذى حجه اين سال به مقام ايشيك آقاسى باشى(رياست تشريفات دربار) برگزيده شد(8)و مشاور شاه گرديد.(9)

پس از درگذشت شاه طهماسب در سال 984 ه.ق درگيرى بر سر جانشينى او

ص:217

آغاز شد.پس از اينكه حيدر ميرزا، يكى از مدعيان جانشينى،كشته شد پسر ديگر شاه طهماسب به نام شاه اسماعيل دوم بر تخت نشست.ابراهيم ميرزا جانب وى را گرفت و در مسجد خطبه به نام او خواند و به استقبال شاه جديد كه از قلعه قهقهه به قزوين مى آمد رفت.حتى به گفته بعضى منابع شاه اسماعيل به خاطر اينكه خود به دست مخالفان كشته نشود،ابراهيم ميرزا را زير چتر شاهى قرار داد و با همراهان از راه اصلى به دولتخانه فرستاد و خود با تعداد كمى از بيراهه به شهر وارد شد.(1)

ابراهيم ميرزا مسئول برگزارى جشن به تخت نشستن شاه اسماعيل شد و به خوبى از عهده آن برآمد.(2)شاه اسماعيل پس از جلوس بر تخت در جمادى الاول 984 ه.ق تا هشت ماه رفتار خوبى با ابراهيم ميرزا داشت و در دهم شعبان همين سال مقام مهردارى خود را به او داد و منصب ديوان بيگى را نيز به او سپرد و كاشان و اردوباد را به تيول به وى داد.(3)اما پس از اينكه سلطان حسين ميرزا برادر،ابراهيم ميرزا،كه شاه اسماعيل از او مى ترسيد،در قندهار،درگذشت تصميم به قتل ابراهيم گرفت لذا فرمان دستگيرى ابراهيم ميرزا را صادر كرد.دسيسه چينى افرادى عليه ابراهيم ميرزا نيز در اين زمينه مؤثر بود،زيرا به شاه اسماعيل تلقين مى كردند كه تا وقتى ابراهيم ميرزا زنده باشد،حكومت وى در خطر است.دليل ديگر دشمنى شاه اسماعيل با او انتقاداتى بود كه ابراهيم ميرزا از شاه اسماعيل داشت.(4)ابراهيم ميرزا از زندان به شاه اسماعيل نامه نوشت و خواست كه او را نكشد اما شاه اسماعيل كه بسيارى از شاهزادگان را كشته بود به اين نامه توجهى نكرد و دستور داد ابراهيم ميرزا را در روز يكشنبه پنجم ذى حجه 984 ه.ق

ص:218

كشتند.(1)در اين هنگام ابراهيم ميرزا 34 سال داشت.(2)ابتدا جنازه او را در آستانه امامزاده حسين قزوين به خاك سپردند،(3)همسرش سلطان خانم حدود چهل روز گوشه گزيد و بسيارى از كتاب ها و نفايس گردآورى شده توسط شوهرش را از ترس اينكه به دست شاه اسماعيل بيفتد از بين برد و سرانجام خود نيز از غصه مرد و پيكر او هم در قم دفن شد.پس از مرگ شاه اسماعيل دوم در سال بعد(985 ه.ق)تنها دختر ابراهيم ميرزا به نام گوهر شاد بيگم (متولد 969 ه.ق مشهد)نعش پدر و مادر خود را براى دفن به مشهد منتقل كرد و در مدفنى كه قبلا آن دو براى خود در جوار روضه رضوى ترتيب داده بودند به خاك سپرد.(4)

ابراهيم ميرزا شاهزاده اى عالم و پرهيزگار بود و انواع علوم را در جوانى آموخت.خوش خط بود و انواع خطوط را نزد مالك ديلمى آموخته بود و از سبك مير على هروى پيروى مى كرد.او در ايام اقامت در مشهد بسيارى از مرقعات مير على هروى را گرد آورد.(5)

كتابخانه ابراهيم ميرزا در مشهد كتابخانه اى ممتاز پر از نفايس بود كه خوشنويسان و نقاشان و مذهبان و صحافان و تصويرسازان در آن كتابخانه مشغول كار بودند.(6)ابراهيم ميرزا،قاسم قانونى،موسيقى دان بزرگ عصر،را به مشهد آورد و دوازده سال نزد خود نگه داشت و خود موسيقى را از او آموخت.(7)

از ديگر هنرمندان و دانشمندان كه از الطاف ابراهيم ميرزا برخوردار بوده اند مى توان از خواجه حسين ثنايى مشهدى،ميرزا قلى هروى،مولانا مشرف حكاك،شعورى نيشابورى، مولانا عيشى،شيخ محمد سبزوارى،

ص:219

عبد اللّه مذهب شيرازى،على اصغر كاشى و عبدى گنابادى نام برد.(1)افرادى نيز از او دانش و هنر آموختند كه از جمله در خوشنويسى مى توان به مير وجيه الدّين خليل اللّه اشاره كرد.(2)در هر حال ابراهيم ميرزا به ويژه در مدت حكومت خود در مشهد و خراسان با سادات و خادمان حرم مطهر و ارباب دانش و علم و عموم مردم به خوبى رفتار مى كرد.به مستمندان كمك مى نمود و اكثر اوقات خود را با علما سپرى مى كرد.(3)

ابراهيم ميرزا به فارسى و تركى شعر مى سرود و«جاهى»تخلص مى كرد.(4)

قمى در گلستان هنر مى گويد كه ديوان اشعار ابراهيم ميرزا را در سه هزار بيت گرد آورده است.(5)در جاى ديگر نيز كه پس از مرگ ابراهيم ميرزا دخترش گوهر شاد خانم ديوان او را گرد آورد و ديباچه اى بر آن افزود كه در نقاط مختلف پراكنده است.(6)

نمونه هاى اشعار او را صبا در تذكره روز روشن و صادقى كتابدار در مجمع الخواص آورده اند و هر دو تبحر او را در نظم و نثر ستوده اند.(7)

از نمونه هاى شعر وى:

آمد بر من قاصد آن سرو سهى آورد بهى تا نبود دست تهى

من هم رخ زرد خود بر آن ماليدم يعنى ز مرض نهاده ام رو ببهى(8)

رجبعلى يحيايى

صفوى(984-985 ه.ق).

اسماعيل ميرزا فرزند شاه طهماسب اول در شب جمعه هيجدهم ذى حجه سال 943 ه.ق در قم(1)از مادرى به نام سلطانم دختر موسى سلطان موصلو(2)از امراى متنفذ تركمان(3)متولد گرديد.او در دربار رشد كرد و از آنجا كه يكى دو سال بعد از تولد،برادر بزرگترش محمد ميرزا به سمت نايب السلطنه تعيين و روانه خراسان شد،اسماعيل ميرزا نزديك بيست سال تنها فرزند شاه بود كه در دربار زيست و به همين دليل مورد توجه پدرش شاه طهماسب واقع شد.در هنگامى كه پدرش سرگرم نبرد با ازبك ها در شرق و عثمانى ها در غرب بود،وى فنون سوارى، تيراندازى،به كارگيرى اسلحه و خواندن و نوشتن را آموخت.او فردى درشت استخوان،شجاع و نترس بود و به جنگاورى علاقه داشت.(4)

هنگامى كه القاص ميرزا برادر شاه و حاكم شيروان در سال 954 ه.ق شورش كرد و به عثمانى ها پناهنده شد؛ شاه طهماسب،اسماعيل ميرزا را به حكومت شروان منصوب كرد و گوگچه سلطان قاجار را به سرپرستى او گماشت.(5)در همين سال شورش برهان على ميرزا از اعقاب سلاطين شروان را سركوب كرد.در سال بعد چون خبر پيشروى سلطان عثمانى و القاص ميرزا را به سوى تبريز شنيد به يارى پدر شتافت(6)و شاه طهماسب او را به همراه لله اش با هفت هزار نيرو به قارص فرستاد تا آنجا را بگشايند.آنها پس از كشتار تعداد زيادى از مردم به فتح قلعه موفق شدند.(7)پس از عقب نشينى

ص:221

سلطان سليمان به شامات،شاه طهماسب به قراباغ لشكر كشيد و اسماعيل ميرزا را روانه شروان كرد تا بار ديگر آنجا را متصرف شود.اما چون القاص ميرزا عراق عجم را مورد غارت قرار داد و پسر بهرام ميرزا را دستگير كرد؛(1)اسماعيل ميرزا مجبور شد به پدر بپيوندد.پس از عقب نشينى شاه سليمان عثمانى از مرزهاى ايران و لشكركشى به طرف غرب به منظور سركوبى مجارها،شاه طهماسب از فرصت استفاده كرد و به مناطق شرقى امپراطورى عثمانى لشكر كشيد و نيز به جنگ با چركس ها و گرجى ها پرداخت.

هرچند در منابع آشكارا از حضور شاه اسماعيل در اين لشكركشى ها سخنى به ميان نيامده است،اما از آنجا كه وى در سال هاى 955-956 ه.ق به سمت سرفرماندهى سپاه قزلباش برگزيده شده بود مسلما در اين نبردها حضور داشته است.(2)آنچه بيش از حد اسماعيل ميرزا را در سن 19 سالگى مشهور ساخت جنگ او در سال 959 ه.ق با اسكندر پاشا از سرداران برجسته عثمانى بود.

اسماعيل ميرزا در اين سال به دستور پدر به ناحيه وان لشكر كشيد تا با اسكندر پاشا كه با سپاهى انبوه ضربات سختى بر ايرانيان وارد كرده بود روبه رو شود.اسماعيل به خوبى از عهده اين كار برآمد و با هشت هزار نيرو شكست فاحشى بر جانشين سلطان عثمانى در ارزنة الروم وارد آورد.(3)تهور او در اين عرصه به گونه اى بود كه عثمانى ها از آن به بعد وى را اسماعيل ديوانه لقب دادند، در حالى كه در نظر قزلباش ها وى به قهرمان ملى تبديل گرديد.(4)هنگامى كه سلطان سليمان عثمانى از شكست سپاهيانش خبر يافت تصميم گرفت دوباره به مرزهاى ايران لشكركشى نمايد.شاه طهماسب دوباره سپاهى به

ص:222

سركردگى افرادى چون اسماعيل ميرزا، معصوم بيگ صفوى و شاه قلى خليفه مهردار به تخريب مناطقى از خاك عثمانى گسيل كرد.اسماعيل ميرزا نواحى وان،سلطان،ارجيش و عادلجواز را در ارمنستان غارت كرد(1)و هنگام پيشروى سپاه عثمانى،دستبردى هراس انگيز هم به سپاه عثمانى زد و سه هزار بار آذوقه آنها را به غنيمت گرفت.(2)چندى بعد دو كشور تصميم به صلح گرفتند.در سال 962 ه.ق شاه، دختر عمه اسماعيل را،كه پدرش شاه نعمت اللّه باقى يزدى بود،در جشنى بسيار باشكوه به عقد وى درآورد.(3)

پس از برگزارى مراسم،شاه طهماسب تصميم گرفت پايتخت دولت صفوى را از شهر آسيب پذير تبريز به قزوين كه از عثمانى دورتر و مركزيت بهترى داشت، منتقل كند(4)و در نظر داشت حكومت همدان را كه در دست بهرام ميرزا بود به اسماعيل ميرزا بسپارد اما چون چند شب به اردو نيامد و به گفته برخى منابع دنبال عياشى خود رفته بود،شاه از او بسيار ناخرسند گرديد و على سلطان تكلو را مأمور كرد وى را برداشته و به عنوان حاكم خراسان به هرات ببرد.(5)

اسكندر بيگ منشى نيز اعزام او به هرات را به واسطه انجام كارهايى دانسته كه مورد رضايت شاه نبوده است.(6)والتر هينتس كه در تحقيقى جامع زندگى اسماعيل را از جهات مختلف مورد ارزيابى قرار داده است، مى گويد تخطى هاى وى معلوم نيست از چه نوع بوده اما شايد رفتار غرورآميز وى موجبات حسادت پدرش را فراهم آورده بود.(7)بعيد نيست كه علت اصلى

ص:223

فرستادن او به هرات راضى نبودن روح سركش اسماعيل از صلح با عثمانى ها و تلاش وى در برهم زدن اين صلح بوده است و شاه خواسته او را از نواحى غربى كشور دور سازد.شاه نامه اى همراه على سلطان تكلو براى محمد خان شرف الدّين اغلى،اميرالامراى هرات فرستاد تا اسماعيل ميرزا را از بدو ورود به هرات زير نظر گيرد.(1)اما اسماعيل ميرزا كه در سبزوار از مضمون نامه پدرش مطلع شد پس از اينكه در سه شنبه بيست و سوم جمادى الاول به هرات وارد شد(2)بر امير الامراء پيشى جست و بر او سخت گرفت.پس از يك سال حكومت در خراسان،شاه از ماندن او و اقدامات استقلال طلبانه اش در هرات احساس خطر كرد.هينتس مى نويسد:«از جزئيات اقدامات اسماعيل ميرزا در منابع فارسى چيزى بيان نشده است اما وينچنزو دلى الساندرى اشاره كرده است كه اسماعيل ميرزا بدون اجازه شاه به امراى طوايف و عشاير قزلباش نامه نوشته و از آنها خواسته است بدون اعتنا به عقد قرارداد صلح به خاك ترك ها حمله ور شوند.ساير گزارش هاى ايتاليايى ها كه بر روايت هاى شفاهى ترك ها متكى است همه تأييدى بر اتهام فوق محسوب مى شود.»(3)گزارش جاه طلبى هاى اسماعيل ميرزا را محمد خان امير الامراء براى شاه نوشت و از او خواست دوباره سلطان محمد ميرزا،وليعهد را به هرات بفرستد.

در دربار هم معصوم بيگ صفوى صدر اعظم كه خصومت عميقى با اسماعيل ميرزا داشت به شاه فهماند كه پسرش نقشه هاى خطرناكى در سر دارد زيرا بدون اجازه پدرش به گردآورى لشكر پرداخته است.(4)شاه كه خاطرات دردناك شورش هاى برادرانش القاص ميرزا و سام ميرزا را در ذهن داشت و از تمايل سپاه به اسماعيل ميرزا آگاه بود از اين گستاخى ها به هراس افتاد.(5)

ص:224

بنابراين شاه،سوندوگ بيگ قورچى باشى افشار را مأمور كرد پسرش محمد ميرزا را به عنوان حاكم به هرات برد و اسماعيل ميرزا را به قزوين بياورد.(1)

سوندوگ بيگ بدون از دست دادن وقت اسماعيل ميرزا را از طريق طبس و يزد به ساوه برد و در آنجا به دستور شاه او را به معصوم بيگ صفوى تحويل داد.(2)معصوم بيگ او را با خود به قلعه قهقهه،محل اختفاى جواهرات سلطنتى در منطقه غرب اردبيل،برد.هم زمان با دستگيرى اسماعيل ميرزا،عليه طرفداران وى در دربار اقدامات سختى صورت گرفت و تعداد زيادى از آنها اعدام و برخى كور يا زندانى شدند.(3)از اين تاريخ كه اسماعيل ميرزا 21 سال داشت مدت نوزده سال و شش ماه و بيست و يك روز در شرايطى سخت در قلعه قهقهه به حيات خود ادامه داد.(4)

منابع فارسى مطلب زيادى درباره زندگى وى در قلعه مزبور ننوشته اند.

فرماندهان قلعه كه بنا به دستور شاه بايد از او به شدت مراقبت مى كردند هر دو سال يك بار عوض مى شدند(5)و شاه دستور اكيد داده بود كه از ارتباط وى با ديگران جلوگيرى شود.(6)بنا به گفته بدليسى وى مدتى در زنجير كشيده شد(7)اما بعدها از هواى آزاد نيز مى توانست استفاده كند و از كسانى كه از كنار قلعه مى گذشتند از اخبار آگاهى مى يافت.(8)مهمترين چيزى ك اسماعيل خود را با آن تسكين مى داد استعمال مواد افيونى ترياك و حشيش بود كه هرچه با گذشت زمان از تأثير آن كاسته مى شد،وى ناگزير بر مقدار آن مى افزود به گونه اى كه سرانجام روزانه 47 درهم فلونيا،معجونى مركب از ترياك و

ص:225

حشيش و ساير مخدرات،مصرف مى كرد كه اين مقدار براى از بين بردن فورى يك انسان سالم كافى است.بدين ترتيب وى سال هاى طولانى را در حالتى از يأس و نوميدى و سرمستى از مواد افيونى سپرى كرد.(1)در حالى كه در همين ايام قزلباشان به رهايى وى اميد داشتند و طرفدارى خود را از او در برخى مسايل نشان مى دادند.به تدريج در قزوين قزلباش ها به دو دسته تقسيم شدند برخى از اميران از جمله گرجى ها و استاجلوها مخالف اسماعيل ميرزا و امراى روملو و شاملو و برخى ديگر جانب اسماعيل ميرزا را گرفتند(2)امراى قزلباش از هنگام بيمارى شديد شاه طهماسب در سال 982 ه.ق تكاپوى خود را براى بر تخت نشاندن شاهزاده مورد نظر خود آغاز كردند.(3)با فوت شاه طهماسب در نيمه صفر 984 ه.ق(4)جدال بر سر جانشينى به اوج خود رسيد.اولين فرزند شاه يعنى سلطان محمد ميرزا به علت ضعف بينايى شانسى براى حكومت نداشت.اما حيدر ميرزا كه در اين هنگام حدود 22 سال داشت و به شدت مورد علاقه شاه بود و در چند سال اخير بيشتر امور به دست او مى چرخيد(5)به هنگام مرگ شاه با مادر بر بالين شاه حضور داشت(6)و خود را جانشين شاه و مورد حمايت استاجلوها،كه اكثر امور را در دست داشتند،مى دانست.(7)عدم تصريح شاه طهماسب به اينكه چه كسى بايد جانشين او باشد به بحران انجاميد.

قورچيان روملو،افشار،قاجار،بيات و ورساق كه از مخالفان حيدر ميرزا و در روز مرگ شاه نگهبان دولتخانه شاهى بودند،درها را بستند و خبر مرگ شاه را

ص:226

به همفكران خود دادند تا حيدر ميرزا را از سر راه بردارند و اسماعيل ميرزا را به تخت بنشانند.(1)همچنين پريخان خانم دختر بزرگ شاه طهماسب كه از طرفداران اسماعيل ميرزا بود و با حيله از دولتخانه گريخته بود خود را به دايى اش شمخال سلطان چركس رساند و كليدهاى قصر باغ را به او داد.(2)

مخالفان حيدر ميرزا پس از گرد آمدن و سنجيدن اوضاع به دولتخانه هجوم بردند و حيدر ميرزا را كه شخصيتى نرم خو و نابالغ داشت(3)روز پس از درگذشت شاه طهماسب به قتل رساندند.(4)طرفداران حيدر ميرزا پراكنده شدند و اسماعيل ميرزا براى جلوس بر تخت در 22 صفر 984 ه.ق از قلعه قهقهه بيرون آورده شد.(5)

نخستين فرمان اسماعيل ميرزا اين بود كه بايد بسيارى از افراد ايل قاجار،كه با او مخالف بودند،كشته شوند.(6)

اسماعيل سپس رهسپار اردبيل شد و پس از چند روز زيارت قبر اجداد، عازم قزوين شد.(7)در راه از كشته شدن برادرش مصطفى ميرزا كه مخالف وى بود ابراز خرسندى كرد(8)و با عبور از زنجان و سلطانيه به قزوين رسيد در حالى كه اهالى با تشويش به استقبال آمده بودند.(9)او كه به همه كس و همه چيز سوءظن داشت و نمى خواست قدرت به دست آمده را به سادگى از دست بدهد ابتدا قيافه فرمانروايى مردمى به خود گرفت و در آغاز به كشتن كسانى دستور داد كه جرم آنها بر همه آشكار بود و نيز به خزانه اى،كه

ص:227

پدرش آن را انباشته بود،دست دراز كرد و حقوق معوقه سپاهيان را پرداخت(1)و چندى را در كاخ سعادت آباد در حاشيه شهر به انتظار ساعت سعد براى ورود به شهر نشست.(2)از آنجا فرمان هاى شديدى مبنى بر عدم تعرض به مال مردم مى داد و در آغاز رفتار خوبى با شاهزادگان داشت و از آنان خواست با او همراهى كنند.دست خواهر خود پرى خان خانم را كه بيش از حد در امور دخالت مى كرد از كارها كوتاه كرد و حسينقلى خلفا روملو را كه در به تخت نشستن او سهمى بسيار داشت به اين اتهام كه او قبلا مى خواسته شاهزاده سلطان محمود را به پادشاهى بردارد كور كرد.(3)اين سختگيرى موجب بدگمانى قزلباش ها به وى شد.(4)

سرانجام پس از تعميراتى كه در دولتخانه دولتى ايجاد شد وارد دولتخانه گرديد.قزلباش ها از سراسر كشور با هدايا به حضور رسيدند و او در 27 جمادى الاول 984 ه.ق بر تخت سلطنت جلوس كرد.(5)مهمترين حوادث دوران سلطنت يك ساله وى چنين است:شاهزاده سلطان حسين ميرزا پسر بهرام ميرزا و نواده شاه اسماعيل اول كه حاكم مناطق شرقى ايران بود با دريافت خبر مرگ عمويش شاه طهماسب در قندهار سكه به نام خود زد و همين امر باعث شد كه شاه اسماعيل احساس كند سلطنتش متزلزل است و درصدد كشتن شاهزاده هاى خاندان صفوى برآيد.

از آنجا كه شاه اسماعيل چند ماه پس از جلوس بر تخت سلطنت احتمال مى داد كه امراى قزلباش يكى از برادران يا عموزاده هاى او را به سلطنت بردارند درصدد برآمد آنان را از ميان بردارد.(6)

ص:228

لذا برادرانش مصطفى ميرزا و سليمان ميرزا را در هفتم شعبان 984 ه.ق(1)و محمود ميرزا،احمد ميرزا و محمد حسين ميرزا را در ششم ذى حجه كشت.(2)نيز سلطان ابراهيم ميرزا فرزند بهرام ميرزا را كه از دانشمندترين شاهزادگان صفوى بود و پيش از اين شاه اسماعيل دوم از ترس برادر او سلطان حسين ميرزا كه در قندهار اعلام استقلال كرده بود،وى را به مقام مهردارى خود گماشته بود،به قتل رساند.(3)همچنين دستور داد عليقلى خان شاملو روانه هرات شود و عباس ميرزا(شاه عباس بعدى)را بكشد.

پس از اينكه فرزندى نصيب شاه اسماعيل شد او را شاه شجاع الدّين محمد ناميد و به همراهى اميرى از امراى خود روانه شيراز نمود.(4)

در عرصه امور مذهبى او به گرايش به مذهب اهل سنت متهم شد و دانسته يا ندانسته يكى از اركان مهم حكومت صفويه را به خطر افكند.به علماى اهل سنت مثل خواجه افضل تركه و ميرزا مخدوم شريفى نزديك شد،ميرزا مخدوم را به بالاترين مناصب روحانى گماشت و اندكى بعد آشكارا از مذهب تسنن حمايت كرد و از مردم خواست دست از بدگويى صحابه و عايشه بردارند.خود با علماى شيعه جدل مى كرد و حتى كار را به ناسزاگويى و درشتى با آنان رساند.بعضى از مجتهدان عصر همچون مير سيد حسين و مير سيد على را از دربار راند.

پول هايى بين طرفداران اهل سنت پراكند و شيعيان مورد آزار واقع شدند و دستور داد نام دوازده امام از ديوار مساجد حذف شود.اين اعمال باعث بدگويى مردم و دشمنى آنان با وى شد.(5)

ص:229

برخى بزرگان دربار خطر در پيش گرفتن چنين عقايد و سياست هايى را به او گوشزد كردند و به او اطلاع دادند كه برخى از امرا قصد دارند برادرزاده اش سلطان حسن ميرزا را به جاى او به سلطنت بردارند.لذا اسماعيل ميرزا مجبور شد از عقايد خود دست بكشد مشروط به اينكه امرا هم سلطان حسن ميرزا را از ميان بردارند.(1)هينتس عقيده دارد علت اينكه شاه اسماعيل دوم به اهل تسنن گرايش پيدا كرد و تيشه به ريشه خود زد معلوم نيست اما شايد يكى از دلايل مخالفت او با كارهاى پدرش اين بود كه بيست سال توسط همين پدر به زندان افتاده بود.والتر هينتس ادامه مى دهد او نمى خواست تنها خود به تسنن بگرود بلكه گزارش هاى ايتاليايى ها نشان مى دهد كه او حتى قصد داشت مذهب تسنن را مذهب رسمى ايران كند.(2)

در زمينه كشوردارى او كارها را به دست وزرا و ديوانيان سپرده بود و خود چندان دخالتى در امور نمى كرد بلكه هر گروهى از بزرگان كه پيش او مى آمدند دستوراتى به جهت اتباعشان مى داد(3)اكثر منابع دوره صفويه نوشته اند به خاطر ترسى كه مردم از شمشير خون چكان(4)او داشتند كسى را ياراى سرپيچى از دولت مركزى نبود و او دوست داشت كه سپاهى و رعيت از او در هراس باشند.(5)افوشته اى نطنزى دراين باره مى نويسد:اگرچه وى از علوم عقلى و نقلى و فضائل صورى بهره مند نبود اما آوازه شكوه و بزرگى او«در خاطر مردم از دور و نزديك و ترك و تازيك جاى كرده بود»و بااين كه در هنگام پادشاهى به انتظام امور هيچ ناحيه اى اقدام نكرد اما كار سپاهيان و مردم به حالت عادى پيش مى رفت و كسى جرات مخالفت

ص:230

نداشت و امنيت راه ها برقرار بود.(1)شاه اسماعيل كه بيست سال از لذايذ و سرگرمى هاى زندگى دربارى دور مانده بود اينك به جبران اين محروميت به عيش و نوش و هم نشينى با زيبارويان روى آورد.(2)از آنجا كه نيروى دولت وى بر شمشير قزلباش ها تكيه داشت، قزلباش ها در عهد وى قدرت فراوانى به دست آوردند و حكومت وى زمينه ساز تحول در ادامه حكومت صفويه گرديد.

او بسيارى از صوفيان و نيز طرفداران رقيبش حيدر ميرزا را نيز به قتل رساند.(3)

در زمينه روابط خارجى در عهد كوتاه حكومت شاه اسماعيل اتفاق قابل ذكرى نيفتاد.سفرايى كه در زمان پدرش به دربار عثمانى رفته بودند باز آمدند.(4)عثمانى ها هرچند با روى كار آمدن او به تقويت مرزهاى خود پرداختند اما جرأت تهاجم به مرزهاى ايران نيافتند.اكبر شاه حاكم مغولى هند هم وقتى خبر بر تخت نشستن وى را شنيد از توسعه مرزهاى خود به سمت ايران صرف نظر كرد و سفرايى به دربار شاه اسماعيل اعزام داشت.(5)در شمال شرقى،ازبكان نيز كمتر فعاليت داشتند و در هنگام جلوس او سفرايى از سوى پادشاهان خوارزم،گرجستان،اروپا و ازبك به حضورش رسيدند.(6)

رعب و وحشتى كه او ايجاد كرده بود و شاهزاده كشى و تغيير مذهبى كه او در پى آن بود كشور را تا آستانه سقوط پيش برد.

سرانجام شاه اسماعيل پس از يك سال و نيم حكومت(7)در حالى كه حدود 42 سال سن داشت در روز يكشنبه

ص:231

سيزدهم 985 ه.ق به طور مرموزى درگذشت.درباره علت مرگ وى اختلاف است.همه منابع نوشته اند در شب منتهى به مرگش همراه هم پياله اى خود حسن بيگ حلواچى سوار شد و تا نيمه شب به گردش در شهر پرداخت.او در آن شب فلونيا و ترياك و نيز ميوه و شيرينى بيشترى مصرف كرد.آنان پس از بازگشت در نيمه شب خوابيدند و پس از اينكه روز بعد تا ظهر از بيدار شدن او خبرى نشد،امرا سراسيمه درها را گشودند و وى را مرده يافتند.(1)اما اينكه در واقع چه عاملى سبب فوت او بوده است بر ما روشن نيست.در روضة الصفوية استعمال بيش از حد فلونيا علت مرگ او ذكر شده است.(2)اسكندر بيگ منشى مى نويسد:عده اى معتقد بودند او به دست خواهرش پريخان خانم كه شاه اسماعيل او را از مداخله در امور باز داشت مسموم شد و عده اى مرگ او را به قولنجى كه داشت نسبت مى دهند و گروهى مصرف بيش از حد مواد مخدر را عامل مرگ او دانسته اند اما علت واقعى مرگ او مشخص نشد.(3)

افوشته اى نيز همين موارد را ذكر مى كند.(4)به هر صورت مرگ او باعث شادى مردم شد زيرا از حكومت او دل خوشى نداشتند.(5)اكثر امرا پس از مرگ وى باهم متحد شدند و برادرش سلطان محمد ميرزا را به حكومت برداشتند.

جنازه شاه اسماعيل در شاهزاده حسين قزوين به خاك سپرده شد و ده سال بعد كه شاه عباس به حكومت رسيد جنازه او را به مشهد فرستاد.(6)

از لحاظ اخلاقى او مالامال از بدگمانى و سنگ دلى،نفرت،زرپرستى،

ص:232

لذت جويى،خست،شهوت پرستى، فريب كارى،قساوت،بى رحمى و بازيچه هوس هايى نفرت انگيز بود و از لحاظ روحى و فكرى داراى عقلى بيمار و در هم شكسته و در واقع خود قربانى سياست هاى پدرش بود(1)شاه اسماعيل هرچند از علم و سواد بالايى برخوردار نبود اما چندى نزد زين العابدين استرآبادى درس آموخته بود.نستعليق را خوب مى نوشت و در نقاشى و طراحى ساختمان مهارت داشت.(2)در اين نكته كه هينتس نوشته است در دوران او تمام كارگاه هاى نقاشى تعطيل شد و اين معلوم نيست به خاطر عدم آگاهى او از نقاشى بوده يا به اين دليل كه وى گرايش به مذهب سنت داشته و فقه اهل سنت چنين كارى را نمى پذيرفت.بايد به دليل دوم توجه نمود.مؤلف خلاصة التواريخ كه تاريخ خود را به دستور شاه اسماعيل دوم شروع كرده(3)تا حدى جانب او را گرفته است.شاه اسماعيل طبع شعرى نيز داشته است و به فارسى و تركى شعر مى سروده و ديوان اشعار او در ميان اهل ادب شناخته شده بوده است.(4)وى «عادلى»تخلص مى كرد(5)و غزل زير را در ايام سلطنت در قزوين سروده است:

تا به قزوين آمدم آسايش جانم نماند دردمند غم شدم اميد درمانم نماند

بس كه بر ياد رخ هم صحبتان بگريستم اشك خونين قطره اى در چشم گريانم نماند

از ضعيفى همچو تارى شد تنم در پيرهن غير دست محنت و غم در گريبانم نماند(6)

رجبعلى يحيايى

ص:233

جام شركت داشت و در نهايت پايدارى آنها منجر به شكست ازبكان شد.(1)بار ديگر در سال 936 ه.ق با لقب ابو الغازى،پدر جنگ،در لشكركشى عليه ازبكان در رأس چهار هزار نفر فرماندهى بخشى از سپاه را برعهده داشت.(2)

در سال 939 ه.ق كه ازبكان براى بار پنجم به خراسان حمله كردند او به همراهى مربى خود،بدر خان استاجلو، به دفع ازبكان مأمور شد و در استرآباد قمش اغلان ازبك را شكست دادند.(3)

قمش اغلان سرگردان به مرو گريخت و چهار برادر او و تعداد زيادى از ازبكان به اسارت درآمدند.القاص ميرزا آنها را روانه دربار برادر نمود و خود با بدر خان در استرآباد اقامت كرد.(4)

القاص ميرزا بار ديگر در همين سال از سوى شاه طهماسب به فتح مرو مأمور شد.حاكم ازبك مرو چون توان مقاومت نداشت از مرو گريخت.القاص ميرزا براى آن شهر حاكمى انتخاب كرد و به هرات بازگشت.(5)در سال 940 ه.ق شاه طهماسب القاص ميرزا را از ساوجبلاغ به همراه چند سردار ديگر براى نبرد با عثمانى ها كه به رهبرى سلطان سليمان به نواحى غرب كشور حمله آورده بودند پيشاپيش اردو فرستاد.(6)

يكى ديگر از مهمترين مأموريت هاى القاص ميرزا فرستاده شدن او به ايالت شروان بود كه در اين هنگام اوضاعى آشفته داشت.وى با سرداران همراه خود آن سرزمين را تسخير و حاكم آنجا شروانشاه شاهرخ بن سلطان فرخ را دستگير كرد و به تبريز فرستاد.او خود از جانب شاه

ص:235

طهماسب حاكم آنجا شد(1)و به مدت نه سال در آنجا حكومت راند.(2)القاص ميرزا در سال 953 ه.ق احتمالا با تحريك عثمانى ها عليه برادرش شاه طهماسب دست به شورش زد و سكه و خطبه به نام خود نمود.علت واقعى شورش او دانسته نيست اما مى توان گفت جاه طلبى او براى رسيدن به حكومت و قدرت فراوانى كه در شروان به دست آورده بود و فرصت طلبى عثمانى ها در شورش او مؤثر بوده است.(3)

شاه طهماسب از رى عليه او لشكر كشيد و به تبريز رفت و عده اى را مأمور آوردن او كرد.القاص ميرزا هراسان شد و مادر و فرزند خود را به شفاعت فرستاد.(4)شاه عذر او را پذيرفت و همراه مادرش هيئتى را به شروان روانه كرد.القاص ميرزا متعهد شد كه ديگر عليه برادر قيام نكند و سالانه هزار تومان تبريزى به عنوان خراج شروان به حكومت بپردازد.(5)اما در همان سال دوباره عليه برادر دست به شورش زد.

هنگامى كه شاه طهماسب به گرجستان لشكر كشيده بود او نيز به عنوان رقيب شاه به آنجا لشكر كشيد اما از والى آنجا به سختى شكست خورد.چون از شاه طهماسب هم شكست خورد ناچار نزد سلطان عثمانى گريخت و براى دستيابى به حكومت شروان و ايران سلطان عثمانى را به لشكركشى به ايران واداشت.اين لشكركشى سومين لشكركشى بزرگ سلطان عثمانى عليه ايران بود.القاص ميرزا به سلطان عثمانى گفته بود كه با رسيدن او به ايران قيامى عمومى در طرفدارى از او بر پا مى شود و او مى تواند طهماسب را سرنگون كند.اما لشكركشى سلطان عثمانى با لشكر بزرگى كه از آناتولى، سوريه،مصر،قرامان و ديار ربيعه فراهم

ص:236

آمده بود،موفقيت چشمگيرى به دست نياورد(1)و شاه طهماسب بار ديگر با سياست از بين بردن منابع سر راه سپاه عثمانى و فرستادن سپاهيانى براى عمليات انحرافى و ايذايى سلطان عثمانى را در رسيدن به اهدافش ناكام گذاشت.

القاص ميرزا در آخرين تلاش توسط سلطان عثمانى به مركز ايران اعزام شد.او به مرند تاخت،سپس به همدان رفت و بر قم دست يافت و يكى از سرداران خود را به غارت رى فرستاد.كاشان را خود گرفت و در اين شهرها غارت فراوان كرد.(2)سپس رهسپار اصفهان شد اما مقاومت مردم به او اجازه تصرف شهر را نداد.شاه طهماسب هم برادر وفادار خود بهرام ميرزا و ابراهيم خان ذو القدر را به سركوبى او فرستاد.القاص ميرزا نوميدانه به ايزد خواست تاخت و آنجا را غارت كرد و از آنجا به قلعه سفيد و سپس به بهبهان رفت و شهر اخير را به آتش كشيد.از آنجا به شوشتر رفت اما مقاومت مردم او را واداشت به طرف دزفول برود.در آنجا هم كارى از پيش نبرد.سرانجام به بغداد كه در دست عثمانى ها بود رفت و چندى در آنجا بود كه سلطان سليمان لشكرى به سركوبى او گسيل كرد.القاص ميرزا به كردستان ايران گريخت و با لشكر بيست هزار نفره طهماسب مواجه شد و سرانجام در سال 956 ه.ق به دام افتاد.شاه طهماسب او را نكشت اما دستور به حبس ابدى او و پسرش احمد ميرزا داد.(3)برخى از منابع تاريخى محل حبس و مرگ او را قلعه قهقهه آذربايجان و به سال 957 ه.ق نوشته اند.(4)خود شاه طهماسب هم در

ص:237

تذكره اش مى نويسد كه او را در قلعه الموت حبس كرده است.(1)اما منابع ديگر كه بيشتر ادبى هستند سال وفات او را سال 984 ه.ق در مشهد مقدس ذكر كرده اند(2)او فرزندانى داشت كه احتمالا چون در شورش هايش همراه او بودند،به زندان افتادند.در تكملة الاخبار آمده است در 973 ه.ق در زلزله اى كه رخ داد فرزندان القاص ميرزا به نام هاى سلطان احمد و سلطان فرخ زير آوار كشته شدند.(3)

القاص ميرزا شخصى شجاع بود كه ده-دوازده سال در نبردها شركت جست و عنوان ابو الغازى گرفت اما ازسوى ديگر انسانى جاه طلب بود كه در راه رسيدن به اهدافش سال ها تلاش كرد و براى رسيدن به حكومت از توسل به دشمن سرسخت ايران يعنى عثمانى ها هم چشم نپوشد و لشكركشى عثمانى ها و هجوم خود وى به شهرها آسيب هاى فراوان بر ايران وارد ساخت.

با وجود اين،القاص ميرزا ذوق ادبى نيز داشته است و اشعارى از او بر جاى مانده است از آن جمله:

منم كه نيست مرا در جهان نظير و همال به رزم،دشمن جانم به بزم،دشمن مال(4)

***

چون شير درنده در شكاريم همهدايم به هواى خويش ياريم همه

چون پرده ز روى كارها برخيزدمعلوم شود كه در چه كاريم همه(5)

رجبعلى يحيايى

984 ه.ق)است.مادرش خان پرور خانم گريمه،خواهر زال بيگ گرجى بود كه(1)در زمان مرگ شاه طهماسب حدود چهارده سال داشت.در سال 979 ه.ق كه اللّه قلى سلطان ايجك اغلى استاجلو از حكومت گيلان معزول شد،امام قلى ميرزا به اتفاق پيشكار خود پيره محمد خان استاجلو به عنوان حاكم راهى آن منطقه شد.(2)

در سال 984 ه.ق بعد از فوت شاه طهماسب اول و كشمكش هاى امرا و شاهزادگان صفوى بر سر جانشينى، بالاخره طرفداران اسماعيل ميرزا (940-985 ه.ق)پيروز شدند و او را كه بيش از بيست سال عمرش را در زندان قهقهه گذرانده بود بر تخت نشاندند.در هنگام حركت اسماعيل ميرزا(شاه اسماعيل دوم)از سمت آذربايجان به قزوين درالنگ قراباغ زنجان،امام قلى ميرزا به همراه پيره محمد خان به او پيوست و در 16 ربيع الاول 984 ه.ق با اردوى شاهى وارد قزوين شد.شاه اسماعيل مدتى با برادران و ديگر شاهزادگان به مدارا و دوستى رفتار كرد اما در نهايت نيت خود را آشكار كرد و دستور قتل همه شاهزادگان را صادر كرد؛از جمله امام قلى ميرزا را به همراه سلطان احمد ميرزا«به دولتخانه آورده و در همان جا شربت مرگ چشانيدند.»(3)پس از فوت شاه اسماعيل دوم،جسد امام قلى ميرزا و ساير شاهزادگان با اجازه سلطان محمد خدابنده به مشهد منتقل شد و در جمادى الاول 986 ه.ق در حرم مدفون گرديد.(4)

اسماعيل رضايى

صفوى(906-956 ه.ق)حاكم هرات، گيلان و همدان.

بهرام ميرزا در سال 923 ه.ق به عنوان سومين پسر شاه اسماعيل اول(1)و برادر تنى شاه طهماسب اول متولد گرديد.مادرش از دختران امراى تركمان موصلو بود.(2)در زمان فوت پدرش شاه اسماعيل،وى قريب هفت سال داشت.پس از آن در كنار برادر بزرگش شاه طهماسب(930- 984 ه.ق)قرار گرفت.شاه طهماسب در سال 936 ه.ق به خراسان لشكر كشيد و با ازبكان جنگيد و حكومت خراسان را كه در عهد صفويه به خاطر هم جوارى و حملات ازبكان از اهميت خاصى برخوردار بود و به مثابه نايب السلطنه نائب السلطنه نشين به حساب مى آمد،به نام بهرام ميرزا كرد و سرپرستى او و اميرالامرايى خراسان را به غازى خان تكلو سپرد و خود رهسپار مناطق غربى كشور شد.(3)شاه طهماسب در نظر داشت با انتصاب بهرام ميرزا به حكومت خراسان،از قدرت قزلباشان نيز بكاهد.(4)در ايام حكمرانى وى در هرات،امير سلطان ابراهيم امينى،كه از اعيان هرات بود و در شعر،سخندانى و علوم استاد بود،به تربيت بهرام ميرزا مأمور شد.(5)

در سال 938 ه.ق عبيد خان ازبك بار ديگر به خراسان حمله كرد و هرات را در محاصره افكند و بهرام ميرزا و مردم هرات به مدت يك سال و نيم در محاصره بودند تا اينكه شاه طهماسب دوباره به خراسان آمد و آنها را نجات داد.(6)حكومت هرات در سال 939 ه.ق

ص:240

به واسطه رنج زيادى كه بهرام ميرزا و مربى اش كشيده بودند به سام ميرزا داده شد و بهرام ميرزا و سرپرستش به غرب آمدند تا اندكى از رنج آنان كاسته شود.(1)در سال 940 ه.ق كه سلطان سليمان عثمانى با لشكرى فراوان به ايران حمله كرد،بهرام ميرزا در جنگ با عثمانى شركت كرد.(2)در همين سال شاه طهماسب به حسين خان شاملو وكيل خود سوءظن يافت و او را به قتل رساند و سپاه او را به بهرام ميرزا داد.(3)

او در سال هاى بعد هم برخلاف دو برادر ديگرش،سام ميرزا و القاص ميرزا،كه عليه شاه طهماسب شوريدند به شاه طهماسب وفادار ماند و در جنگ با شورشيان و نيز دفاع از مرزهاى غربى ايران در برابر عثمانى ها شركت داشت.

به همين دليل شاه هم به او اعتماد بيشترى داشت و مناصبى به او بخشيد.

از جمله در سال 943 ه.ق حكومت گيلان را به او داد و او را همراه عده زيادى به آنجا فرستاد.اما پس از شش ماه عده اى بر او شوريدند و او را از آنجا بيرون راندند.(4)در سال 946 ه.ق مأموريت مهم حمله به كردستان و سركوب حاكم آنجا به او سپرده شد.(5)

در سال 949 ه.ق به لار و سپس به رستمدار به مأموريت نظامى رفت.(6)

سال هاى بعد تا 954 ه.ق در قزوين بود و گاه مأموريت هايى مى يافت.

عمده ترين وقايع زندگى وى در سال هاى 953 و 954 ه.ق شورش برادرش القاص ميرزا و توسل او به سلطان عثمانى بود كه مى توانست خطرى جدى براى حكومت صفويه باشد؛اما با وفادارى اشخاصى مثل بهرام ميرزا به شاه طهماسب اين خطر رفع شد.به نظر مى رسد در همين سال ها

ص:241

بهرام ميرزا حاكم همدان بوده است.زيرا در 955 ه.ق از همدان به اردوى شاه شتافت تا او را عليه عثمانى ها كمك كند.(1)و در همين سال كه القاص ميرزا از سوى سلطان عثمانى به مناطق مركزى ايران فرستاده شد تا آنجا را غارت كند «خانه كوچ»بهرام ميرزا را در همدان غارت كرد.(2)بهرام ميرزا در دوران شورش القاص ميرزا مأمور مبارزه با وى بود.سرانجام بهرام ميرزا در نوزدهم رمضان 956 ه.ق در سن 33 سالگى وفات يافت؛نعش او را به مشهد آوردند و در حرم رضوى دفن كردند.(3)حسينى گنابادى علت مرگ او را ناراحتى ناشى از فوت برادرش القاص ميرزا مى داند كه به قولى در همين سال درگذشت.شايد يكى از مسايلى كه بهرام ميرزا از آن رنج مى برد،سوءظنى بود كه شاه طهماسب البتّه در حد كمترى از ديگر برادران نسبت به وى داشت.(4)محل دفن بهرام ميرزا را در گنبدى در پشت روضه متبركه حضرت رضا عليه السّلام نوشته اند.(5)

بهرام ميرزا از ذهنى قوى برخوردار بود و طبع شعر داشت و در طراحى و خطاطى خط به ويژه نستعليق مهارت زيادى داشت.رباعى زير از نمونه هاى شعرى اوست:

افسوس كه در خيال و خوابيم همه سرگشته فكر ناصوابيم همه

در پرده ظلمت و حجابيم همه وز شومى نفس در عذابيم همه(6)

*** او عالم دوست و دانش دوست بود و گفته شده است كه يحيى بن عبد اللطيف حسينى قزوينى كتاب لب التواريخ را به نام وى تأليف كرده است.(7)از بهرام

ص:242

ميرزا سه فرزند بر جاى ماند:سلطان حسين ميرزا و ابو الفتح ميرزا كه شرح حال آنها در همين كتاب آمده است و ديگر بديع الزمان ميرزا كه به فرمان شاه طهماسب در سيستان به سر مى برد و والى نيمروز بود و در سال 984 ه.ق به فرمان شاه اسماعيل دوم كشته شد.(1)

لازم به ذكر است كه همسر بهرام ميرزا نيز كه در سال 978 ه.ق درگذشت در كنار قبر شوهرش در حرم حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.(2)

رجبعلى يحيايى

پدرش مدت بيست سال زندانى شده بود(1)دستور قتل عام تمامى شاهزادگانى بود كه احتمال مى داد توسط برخى از سران قزلباش به حكومت برداشته شوند.

سلطان حسن ميرزا كه اينك در مازندران بود بى جهت اميدوار بود كه در دوره شاه جديد به آزادى و قدرت بيشترى دست يابد،زيرا مادر شاه وى را از صميم قلب دوست داشت و از طرف ديگر شاه اسماعيل از خود پسرى نداشت و بدين ترتيب سلطان حسن ميرزا مى توانست خود را وليعهد آينده مملكت بداند.(2)بنابراين او كه از دشمنى قبايل مازندران با يكديگر به ستوه آمده بود،با كشتن پيشكار مازندرانى خود، كه بر همه امور مسلط شده بود،تصميم گرفت بدون كسب اجازه از شاه جديد به سوى قزوين حركت كند.وى با اموال منقول خود به سوى پايتخت روانه و در تهران مقيم شد.در اين هنگام شاه اسماعيل دوم كه نقشه قتل شاهزادگان صفوى را در ذهن داشت از آمدن سلطان حسن ميرزا به جانب پايتخت نگران شد،بنابراين پيكى را به تهران فرستاد و به بهانه اينكه وسائل استقبال از او و ملكه مادر كه اينك در قم بسر مى برد،آماده نيست،سلطان حسن ميرزا را به ماندن در تهران دستور داد.و او هم در تهران منتظر ماند.شاه اسماعيل مدتى بهانه مى آورد كه ساختمان ها و اوضاع آماده نيست؛پس از چندى مسيب خان تكلو را به تهران فرستاد تا سلطان حسن ميرزا را به قتل برساند.از طرفى براى خام كردن اطرافيان از روى خدعه و فريب در حضور روحانيان و صاحبان كشورى خود را نادم و پشيمان نشان داد و فرستاده يى ديگر را اعزام كرد تا اگر مسيب خان هنوز سلطان حسن ميرزا را نكشته است،از اين اقدام جلوگيرى كند.شاه اسماعيل اميدوار بود قبل از رسيدن فرستاده،مسيب خان،سلطان

ص:244

حسن ميرزا را كشته باشد.اما هنگامى كه شنيد فرستاده دوم قبل از كشته شدن سلطان حسن ميرزا رسيده و او را از كشتن باز داشته است بسيار خشمگين شد و دست از ظاهرسازى برداشت.

پس از اينكه در قزوين آشوبى روى داد،شاه اسماعيل از سران تكلو و تركمان،كه متهم شده بودند مى خواهند سلطان حسن ميرزا را به پادشاهى بردارند،خواست با كشتن سلطان حسن ميرزا وفادارى خود را به وى اثبات كنند.لذا چهل و چهار تن قورچى تركمان براى اثبات وفادارى تركمانان به شاه اسماعيل مطابق دستور او عازم تهران شدند و بر سلطان حسن ميرزا،كه اينك به عموى خود،شاه اسماعيل، مظنون شده بود وارد شدند.سلطان حسن ميرزا در خانه را بر خود بست و از بالاى بام با تير و كمان شروع به جنگيدن با قورچيان كرد و تا آخرين تير از خود دفاع نمود.سرانجام سردسته قورچيان اعلام كرد كه آمده است وى را به قزوين ببرد و قرآن به دست گرفت و سوگند خورد كه نمى خواهند او را بكشند.سلطان حسن ميرزا اين سوگند را باور كرد و تسليم شد،اما آنها بر او حمله بردند و او را كشتند.(1)روز قتل او را دوشنبه بيست و يكم جمادى الاولى 985 ه.ق نوشته اند.(2)جنازه اش در امامزاده زيد تهران به خاك سپرده شد.(3)

پس از اينكه شاه عباس اول به حكومت رسيد در 997 ه.ق دستور داد جنازه او را به همراه برخى از اجساد ديگر كه بايد از قزوين به مشهد منتقل مى شد به مشهد آورده و به خاك بسپارند.(4)سلطان حسن ميرزا طبع شعر نيز داشته است.از جمله اشعار اوست:

رويت كه ز باده لاله مى رويد ازو تاب شراب ژاله مى رويد ازو

ص:245

دستى كه پياله اى ز دست تو گرفت گر خاك شود پياله مى رويد از(1)

رجبعلى يحيايى

طرفدار هر دو دولت صفوى و گوركانى به حساب مى آمد سپرد و به ايرانيان واگذار نكرد.بنابراين همايون تا هنگام مرگش به سال 962 ه.ق به وعده خود وفا نكرد.پس از او فرزندش جلال الدّين اكبر پادشاه هند شد ولى او نيز شهر را به ايرانيان پس نداد.در همين هنگام فردى به نام شاه محمد قلاطى كه در اين سال با حمله بهادر خان ازبك حاكم زمين داور مواجه گشته بود،از شاه ايران كمك خواست.شاه طهماسب هم فرصت را براى مداخله غنيمت شمرد و سلطان حسين ميرزا را روانه قندهار كرد.(1)سلطان حسين ميرزا، بهادر خان را شكست داد اما شاه محمد قلاطى هم شروع به حيله بازى كرد و حاضر نشد شهر را به ايرانيان بدهد.

ايرانيان زمين داور را متصرف شدند و وضعيت را به شاه نوشتند.شاه طهماسب هم در سال 965 ه.ق على سلطان تاتى اغلى را به كمك سلطان حسين ميرزا فرستاد و فرمان ايالت و دارايى آن ولايت نيز از سوى شاه طهماسب به نام حسين ميرزا صادر شد.

ايرانيان شش ماه قندهار را محاصره كردند و شاه محمد قلاطى مجبور شد شهر را به ايرانيان داده و به هند برود.

سلطان حسين ميرزا در آن شهر مستقر شد و نزديك به بيست سال در آنجا حكومت كرد.(2)شاه طهماسب يكى از دختران خود را هم نامزد همسرى وى كرد.(3)

از شيوه حكومت سلطان حسين ميرزا در منابع چيزى نيامده است فقط در دو مورد ذكرى از او رفته است.اول اينكه در سال 969 ه.ق با جمعى از سپاهيان خود به زيارت حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به مشهد آمد و از طرف برادرش ابو الفتح ابراهيم ميرزا حاكم مشهد(963-978 ه.ق)مورد استقبال

ص:247

شايانى قرار گرفت.او در مدت بيست روز اقامت خود در مشهد هر روز به زيارت مى شتافت و قصد داشت مدت بيشترى در مشهد بماند.اما هنگامى كه خبر فوت شاهزاده خانم سلطانم را شنيد از ترس اينكه شايد شاه طهماسب دستور توقيف او را در مشهد صادر كند،با عجله به قندهار بازگشت.(1)گزارش دوم مربوط به سال 972 ه.ق است.در اين سال كه قزاق خان در هرات عليه شاه طهماسب شورش كرد سلطان حسين ميرزا به دستور شاه طهماسب جهت كمك به سپاه اعزامى به هرات رفته و پس از تسليم شدن قزاق خان به ناحيه حكومتى خود برگشت.از اين به بعد تا سال 984 ه.ق از وى اطلاعى در دست نيست.

در اين سال،كه شاه طهماسب فوت كرد و جنگ بر سر جانشينى او در قزوين رخ داد،سلطان حسين ميرزا در قندهار اعلام استقلال كرد و سكه و خطبه به نام خود نمود.(2)اين عمل سلطان حسين ميرزا به معناى سرپيچى از دولت مركزى بود و باعث تزلزل در موقعيت شاه اسماعيل دوم(984- 985 ه.ق)شد و شاه را واداشت به اقدامات احتياطى دست بزند.(3)اما طولى نكشيد كه در بيست و يكم رجب همين سال سلطان حسين ميرزا ناگهان درگذشت.(4)برخى از مورخين نوشته اند كه وى به اجل طبيعى درگذشته است(5)اما به گفته افراد ديگر پس از اينكه وى اعلام استقلال كرد با مخالفت تعدادى از بزرگان روبرو شد.او تنى چند از مخالفان را كشت و قصد داشت بقيه را مسموم كند،اما ساقى به اشتباه از نوشيدنى مسموم به خود او داد و باعث

ص:248

مرگ وى شد.(1)خبر درگذشت سلطان حسين ميرزا در 16 شعبان 984 ه.ق به قزوين رسيد(2)و شاه اسماعيل دوم از اين خبر شادمان شد زيرا وى را رقيب خطرناكى براى خود مى پنداشت.

همچنين درگذشت سلطان حسين ميرزا دست شاه اسماعيل دوم را در كشتن ديگر شاهزادگان همچون ابراهيم ميرزا كه تاكنون وى را به خاطر ترس از برادرش،سلطان حسين ميرزا نكشته بود،باز كرد.بنابراين شاه اسماعيل پس از شركت ظاهرى در مراسم تعزيه اى كه از طرف پسران سلطان حسين ميرزا تشكيل يافته بود،دستور قتل ابراهيم ميرزا و نيز پسر سلطان حسين ميرزا، يعنى محمد حسين ميرزا را صادر كرد.

جسد سلطان حسين ميرزا به دستور شاه اسماعيل دوم به مشهد منتقل گرديد و در محل پشت سر حضرت امام عليه السّلام دفن شد.(3)

از سلطان حسين ميرزا پنج پسر و تا جايى كه از منابع برمى آيد يك دختر باقى ماند:اول،محمد حسين ميرزا كه در دربار شاه طهماسب مى زيست و در يك شنبه ششم ذى الحجه 984 ه.ق به دستور شاه اسماعيل دوم به قتل رسيد.(4)

دوم،مظفر حسين ميرزا كه پس از روى كار آمدن شاه محمد خدابنده (985-996 ه.ق)چون ارشد اولاد بود به حكومت قندهار منصوب گرديد.(5)

سوم،رستم ميرزا كه با روى كار آمدن شاه محمد خدابنده به حكومت زمين داور برگزيده شد.

چهارم،ابو سعيد ميرزا.پنجم،سنجر ميرزا كه به دستور شاه محمد قرار شد همراه رستم ميرزا در زمين داور بماند.(6)

ص:249

لازم به ذكر است كه اين چهار نفر اخير را هم قرار بود به دستور شاه اسماعيل دوم در سال 985 ه.ق بكشند اما مرگ ناگهانى شاه موجب نجات آنان شد.از سلطان حسين ميرزا دخترى به نام اغلان پاشا خانم باقى ماند كه در 988 ه.ق به دستور شاه محمد خدابنده صفوى به عقد پسرش حيدر ميرزا در آمد(1)و پس از مرگ حيدر ميرزا،شاه اين دختر را به عقد خود درآورد.(2)

رجبعلى يحيايى

مشهد مستقر بود؛(1)بنابراين حيدر ميرزا خود را براى جانشينى پدر شايسته و برحق مى دانست.علاوه بر اينكه پيشكار شاهزاده به نام معصوم بيگ صفوى و بعد از او پسرش صدر الدّين همراه مادرش اين خواسته را به حيدر ميرزا گوشزد مى كردند.حيدر هم كه بر «حسب صورت و سيرت»از شاهزادگان ديگر امتياز داشت،(2)سعى مى كرد بر وفق رضاى پدر،سلوك نمايد،در نتيجه توجه خاص شاه طهماسب را به خود جلب كرد تا حدى كه در اواخر عمر كه شاه طهماسب در دولتخانه حاضر نمى شد،برخى امور توسط اين شاهزاده انجام مى شد.بدين ترتيب در اطراف شاهزاده گروهى گرد آمدند كه خواستار جانشينى او شدند كه شامل ايل استاجلو،گرجيان كه مادر حيدر ميرزا از اين قوم بود و شاهزاده مصطفى ميرزا(مقتول 984 ه.ق)و چند تن ديگر از بزرگان بودند.در مقابل گروهى طرفدار جانشينى اسماعيل ميرزا بودند كه شامل ايل افشار، ذو القدر و شاهزاده پرى خان خانم، دختر شاه طهماسب بودند.(3)

در سال 982 ه.ق يا به روايت ملا جلال الدّين منجم،در 983 ه.ق(4)كه شاه طهماسب دچار بيمارى شد و احتمال مرگ او مى رفت،دو دسته اسماعيل ميرزاييان و حيدر ميرزاييان براى بر تخت نشاندن شاهزاده مورد نظر خود به تكاپو افتادند.در نتيجه بين آنها درگيرى شدت گرفت اما بعد از مدتى شاه طهماسب دوباره به حالت عادى برگشت و طرفين دعوا يكديگر را به ضديت با شاه متهم كردند.هرچند شاه طهماسب عكس العمل شديد و آشكارى عليه سردمداران اين دعوا از خود نشان نداد،اما به تحريك پرى خان خانم به تدريج امراى طرفدار حيدر ميرزا را به بهانه هاى مختلف از

ص:251

مركز حكومت دور كرد.(1)

در سال 984 ه.ق كه شاه طهماسب در بستر مرگ افتاد،همه شاهزادگان را از ماندن در كاخ حكومتى منع كرد ولى حيدر ميرزا در كنار او ماند.بنا به روايتى او به توصيه مادرش در قصر ماند تا با به دست آوردن خزاين سلطنتى بتواند مخالفان را همراه و بعد از مرگ شاه،تاج و تخت را تصاحب كند.(2)شاه در 15 صفر 984 ه.ق فوت كرد،بنا به قولى علت مرگ شاه زهرى بود كه حكيم ابو نصر،از طرفداران حيدر ميرزا،داخل شربت او ريخت.(3)

حيدر ميرزا با نشان دادن وصيت نامه اى از شاه طهماسب مبنى بر تعيين حيدر ميرزا به جانشينى اعلام پادشاهى كرد.

او سعى نمود،با تقسيم پول بين قورچيان(نگهبانان)قصر آنها را با خود همراه كند.اما نگهبانان آن شب اغلب از طرفداران اسماعيل ميرزا بودند كه از ورود حيدر ميرزاييان به قصر جلوگيرى كردند.(4)حيدر ميرزا در كاخ محبوس و از ترس جان خويش به حرم خانه پناهنده شد،در اين حال امرا و بزرگان پايتخت(قزوين)هركدام در دو دسته قرار گرفتند تا خود را به كاخ سلطنت برسانند و چندين بار احتمال درگيرى هاى خونين بين آنها شدت گرفت.در آخر همان روز،15 صفر، عده اى از ايل استاجلو به فرماندهى حسين بيگ يوزباشى،كه گروه طرفدار حيدر ميرزا را رهبرى مى كرد،به طرف قصر حركت كردند،اما با درب هاى بسته مواجه شدند.آنها در را شكستند و وارد شدند اما قبل از آنها اسماعيل ميرزاييان،كه شمخال سلطان چركسى آنها را فرماندهى مى كرد،با كمك پرى خان خانم،خود را از راه باغ سلطنتى به اندرون رساندند.حيدر ميرزا براى نجات جان خويش سعى كرد با لباس

ص:252

زنانه فرار كند اما شناخته شد و در 16 صفر 984 ه.ق به قتل رسيد.(1)

روز بعد ابراهيم ميرزا پسر بهرام ميرزا صفوى جسد حيدر ميرزا را به صورت امانت در امامزاده حسين قزوين دفن كرد و بعد از دو سال در 986 ه.ق،سلطان محمد شاه اجازه داد، نعش او و ديگر شاهزادگانى،كه به دستور شاه اسماعيل دوم به قتل رسيده بودند،به مشهد منتقل شود.در نتيجه مادر حيدر ميرزا يعنى سلطان زاده خانم،جسد او را به مشهد آورد و در حرم رضوى دفن كرد.(2)لازم به ذكر است مير محمد مؤمن استرآبادى(زنده 1025 ه.ق)معلم حيدر ميرزا و مير سراج الدّين على قمى(م 986 ه.ق) وزير شاهزاده،هر دو از سادات بودند كه در دوره شاه اسماعيل دوم مغضوب شدند.(3)

اسماعيل رضايى

پس از چندى از شاه پوزش خواست، طهماسب حكومت نيمى از مازندران را به او داد به شرط اينكه با مير مراد خان دشمنى نورزد.پس از چندى مير عبد اللّه خان كه خود را حاكم همه مازندران مى دانست با مير مراد خان به جنگ پرداخت اما در رويارويى كشته شد.

پس از آن شاه طهماسب درصدد دلجويى از خانواده او برآمد و در سال 974 ه.ق دختر او يعنى همين خير النساء بيگم را به عقد پسر بزرگ خود محمد ميرزا درآورد.(1)

از كودكى و زمان تولد خير النساء بيگم اطلاعى در دست نيست.فقط در نقاوة الآثار اشاره شده است كه او علوم متداوله؛از جمله فقه و اصول را آموخت و از هوش و استعداد بالايى برخوردار بود و به دليل پاكدامنى و برترى بر ديگر شاهزاده خانم ها،شاه طهماسب او را به همسرى پسرش برگزيد.(2)او زندگانى خود را پس از ازدواج،در شهر هرات، كه شوهرش حاكم آنجا بود،مى گذراند.

در همين شهر در سال 978 ه.ق عباس ميرزا(شاه عباس بعدى)را به دنيا آورد.(3)شوهرش به دستور شاه طهماسب پسر خود عباس ميرزا را در هرات گذارد و خود به عنوان حاكم شيراز با همسر و فرزندانش به آن شهر رهسپار شد.با مرگ شاه طهماسب و روى كار آمدن اسماعيل ميرزا،زندگى سختى براى خير النساء بيگم،شوهر و فرزندانش آغاز شد.زندگانى سياسى خير النساء بيگم پس از درگذشت شاه اسماعيل دوم(رمضان 985 ه.ق)و به حكومت رسيدن شوهرش،محمد ميرزا آغاز شد.از آنجا كه شاه اسماعيل دوم در دوره حكومت خود بسيارى از شاهزاده ها را كشت،پس از مرگش امراى قزلباش سلطان محمد ميرزا را با وجود اينكه تا حد زيادى از نعمت بينايى محروم بود به پادشاهى

ص:254

برداشتند.(1)بنابراين عده اى از امرا رهسپار شيراز شدند تا او را به قزوين آورند.پريخان خانم خواهر سلطان محمد كه در قزوين به سر مى برد هم با حكومت سلطان محمد موافقت كرده بود زيرا چنين مى پنداشت كه با وجود پادشاهى ضعيف،او همه كاره امور خواهد بود.اما خير النساء هم كه از امور سياسى آگاهى داشت از همان ابتدا كه شوهرش را براى حكومت انتخاب كردند سعى كرد بر امور مسلط شود و در اين زمينه توفيق يافت تا جايى كه همه كارها با تسلط و نظر او انجام مى شد و امرا مجبور به اطاعت از او بودند.(2)در راه شيراز به قزوين امرا به خير النساء بيگم گوشزد كردند كه با وجود پريخان خانم كه دختر شاه طهماسب است و امرا از او اطاعت مى كنند براى وى و شوهرش از سلطنت نامى بيشتر نخواهد بود.بنابراين خير النساء بيگم به عنوان يكى از اولين اقدامات اساسى خود دستور داد پرى خان خانم را از ميان بردارند.(3)با از ميان رفتن پريخان خانم، خير النساء،كه اينك شوهرش از ماه شوال 985 ه.ق در قزوين به عنوان شاه ايران بر تخت نشسته بود،همه كاره مملكت شد.هر روز امرا و خان ها به پيشگاه او مى رسيدند و فرمان هاى صادره بر دست او را دريافت مى كردند و هيچ كس را جرأت مخالفت با دستورات او نبود زيرا سلطان محمد خود بيشتر به خوشگذرانى و شادكامى مشغول بود و قدرت،حوصله و بينايى كافى براى پرداختن به امور مملكت نداشت.(4)به دستور خير النساء شمخال سلطان چركس كه طرفدار شاه اسماعيل دوم بود و همچنين شاه

ص:255

شجاع،پسر كوچك باقى مانده از شاه اسماعيل دوم،را نيز از ميان برداشتند.

او همه بزرگان كشورى و لشكرى را عزل و نصب مى كرد.خان احمد گيلانى را كه از بستگانش بود حاكم گيلان كرد و دخترى از دختران شاه طهماسب را به زنى او داد.(1)دماوند و هزار جريب را ملك خاصه خود كرد و از خويشان ديگر خود مير على خان را حاكم مازندران و حسين خان را داروغه اصفهان ساخت.(2)وى پول زيادى از خزانه در ميان مردم و سپاهيان پخش كرد،فساد و رشوه توسعه يافت و امراى اطراف كشور زمان را براى خودسرى مناسب تشخيص دادند.(3)استبداد رأى خير النساء بيگم از همان ابتدا باعث گرديد بعضى امراى قزلباش از او ناراحت شده و در صدد دفع او برآيند.(4)

حوادثى كه در روزهاى بعد روى داد بر اختلافات وى با امرا افزود و سرانجام او را به كام مرگ كشيد.يكى از اولين اين حوادث در پى سوءاستفاده عثمانى ها از اوضاع ايران پس از مرگ شاه اسماعيل دوم و حمله آنها به ايران روى داد.بخش هاى غربى ايران توسط سپاه عثمانى مورد تاخت وتاز واقع شد و خير النساء خود با فرزندش حيدر ميرزا در سال 986 ه.ق رهسپار جنگ با آنان در گرجستان گرديد.هرچند پيروزى هاى اوليه اى در جنگ با عثمانى ها و تاتارها به دست آمد اما در لشكركشى به دربند و اتمام كار عثمان پاشا فرمانده عثمانى و نيز برخورد با عادلگراى خان فرمانده تاتارها كه در جنگ با ايرانى ها اسير شده بود بين خير النساء و امرا اختلاف افتاد.نظر امرا اين بود كه براى جلوگيرى از تاخت وتاز تاتارها در شيروان با عادلگراى خان خوش رفتارى شود و هم زمان حملات به سپاه عثمانى پيگيرى شود اما خير

ص:256

النساء به شدت با نظر آنها مخالف بود و با حالت قهر با وزير و تعدادى از امرا از بقيه جدا شد و در ميان برف و سرماى سخت به سرعت خود را به قزوين رساند.(1)در قزوين به برخى از امرا دستور داد به مازندران لشكر بكشند و حاكم آنجا ميرزا محمود خان پسر مير مراد خان را به جاى پدرش و به انتقام خون پدر خير النساء به دربار بياورند تا او را به قتل برساند.امرا هرچند اين عمل را كارى نادرست مى دانستند مجبور به اطاعت شدند.اما ميرزا محمود خان به قلعه فيروزه پناه برد و محاصره او طول كشيد و سرانجام با اين شرط تسليم شد كه امرا از خير النساء بيگم براى او امان نامه بگيرند.خير النساء بيگم امان نامه داد اما افرادى را فرستاد تا در بين راه او را بكشند.قتل مير محمود خان و بى توجهى خير النساء به امرايى كه مازندران را گشوده بودند آنها را خشمگين تر ساخت.در همين زمان بنا به درخواست مردم كاشان محمد خان تركمان را از حكومت كاشان عزل كرد و اين موجب شد جناح مخالف او قوى تر شود.(2)

هم زمان با اين وقايع خير النساء بيگم كه در هراس بود امراى قزلباش يكى از شاهزادگان را به حكومت بردارند اميرى را فرستاد تا فرزندش عباس ميرزا را به بهانه دلتنگى مادرش از خراسان به قزوين برند.امراى خراسان،عليقلى خان شاملو و مرشد قلى خان استاجلو،به اين بهانه كه خراسان هم مرز ماوراءالنهر و هميشه در معرض خطر از سوى ازبكان است و نبايد از وجود يكى از شاهزادگان خالى باشد به درخواست ها و سفيران مكرر خير النساء بيگم جواب ندادند و پيام دادند كه اگر او به زور متوسل شود در مقابل او به جنگ خواهند ايستاد.(3)اين

ص:257

وقايع باعث شد كه خير النساء بيگم پايگاه خود را در ميان امرا از دست بدهد.به ويژه كه از ابتداى روى كار آمدن،او و شوهرش قبايل تركمان و تكلو را كه اينك خواستار قتل او بودند، مورد توجه قرار داده بود و خيلى از افراد قبيله شاملو و استاجلو را از خود رانده بودند.(1)سرانجام امراى مستقر در قزوين كه از خودخواهى هاى اين زن به تنگ آمده بودند تصميم گرفتند او را بكشند.هنگامى كه خير النساء از قصد امرا آگاه شد به جاى چاره جويى بر شدت عمل خود نسبت به آنان افزود و آنها را به باد ناسزا گرفت.امرا از شوهرش خواستند اجازه دهد او را بكشند.سلطان محمد،كه انسانى درويش نهاد بود،به ملايمت به امرا پيشنهاد كرد كه او حاضر است زنش را به هرجايى كه امرا رضايت دهند مثل مازندران يا هرات تبعيد كند.حتى پيشنهاد كرد حاضر است خود از قدرت به نفع هركسى كه امرا مصلحت بدانند كناره گيرى كند.اما امرا كه به چيزى كمتر از قتل خير النساء بيگم راضى نبودند به اين پيشنهاد توجهى نكردند.به دولتخانه شاهى هجوم بردند و خير النساء بيگم را به اتفاق مادرش به قتل رساندند.جنازه خير النساء ابتدا در شاهزاده حسين قزوين دفن شد.(2)ده سال بعد در 997 ه.ق توسط پسرش شاه عباس كه انتقام او را از قاتلينش گرفت به مشهد منتقل و در حرم رضوى مدفون گرديد.(3)

از فرزندان خير النساء از همه نامدارتر يكى حيدر ميرزا بود كه چندى پس از مادرش كشته شد و ديگرى عباس ميرزا بود كه بعد از پدر با عنوان شاه عباس اول در 996 ه.ق به قدرت رسيد و قدرت امپراطورى صفويه را به اوج رساند.

رجبعلى يحيايى

ص:258

شاه خدابنده را مجبور كرد به نفع پسرش عباس ميرزا از سلطنت كناره گيرى كند و عباس ميرزا با عنوان شاه عباس در قزوين بر تخت نشست،شب هنگام آن روز زنان حرمسرا كه بزرگ ايشان زينب بيگم بود به حضور شاه جديد رسيدند(1)بنابراين بعيد نيست كه وى در فراهم آوردن شرايط به نفع شاه عباس نيز نقش داشته است.

بنا به نوشته اسكندر بيگ منشى وى در ايام حكومت شاه عباس(996- 1038 ه.ق)در زمره مهمترين زنان حرم شاهى و مورد احترام شاه عباس بوده است و«خيرات و مبرات»مى كرده است.(2)زينب سلطان بيگم تا 1050 ه.ق زيست و در اين سال در اصفهان درگذشت.جسد او بنا به وصيتى كه كرده بود به مشهد منتقل و در حرم رضوى مدفون شد.او در ايام زندگانى خود بسيارى از اموال خود را به نيازمندان بخشيد و املاك خود را هم كه داراى عوايد سنگينى بود وقف امامزاده ها و مراكز زيارتى شيعه و تحصيل طلاب كرد.(3)

رجبعلى يحيايى

بانى طلاكارى گنبد حرم رضوى.

وى در سال 918 ه.ق(1)و به قول مشهور در چهارشنبه 26 ذى حجه 919 ه.ق(2)در روستاى شاه آباد اصفهان(3)متولد شد.در سن پنج شش سالگى(923 ه.ق)حكومت هرات به نام وى شد و تحت سرپرستى يكى از امراى قزلباش به نام امير خان موصلو به آنجا رفت.(4)در سال 928 ه.ق از هرات عازم تبريز شد و به حضور پدر رسيد.(5)

در سال بعد به حكومت شيراز منصوب شد.(6)پس از اينكه شاه اسماعيل صفوى در 19 رجب 930 ه.ق در گذشت؛(7)امراى قزلباش بنا به وصيت او طهماسب ميرزا را به پادشاهى برداشتند.(8)چون در اين زمان شاه طهماسب ده سال و شش ماه بيش نداشت(9)قدرتش توسط امراى قزلباش محدود شده بود،در واقع آنها همه كارها را در دست داشتند.حرص و قدرت طلبى قزلباشان و نظام قبيلگى لجام گسيخته باعث به وجود آمدن مشكلات و رقابت هاى داخلى زيادى شد كه براى ده ها سال ادامه يافت.(10)

ازسوى ديگر شاه طهماسب با حملات گسترده و پى درپى ازبكان در شرق و عثمانى ها در غرب روبه رو بود و درگيرى هاى داخلى امراى قزلباش،(11)او را در دهه اول حكومتش در وضعيتى قرار داده بود كه نمى توانست با اين مشكلات خارجى با قاطعيت برخورد

ص:261

كند.ازبكان بلافاصله پس از مرگ شاه اسماعيل در 931 ه.ق به خراسان حمله كردند(1)و به رهبرى عبيد اللّه خان ازبك شهرها و مناطق توس،مشهد و استرآباد را گرفته و تا بسطام پيش رفتند.(2)

سرانجام شاه طهماسب در سال 935 ه.ق تا حدودى بر درگيرى هاى داخلى،كه زيان هاى گسترده يى به دولت جوان صفويه وارد آورد(3)،غلبه كرد و به سوى خراسان لشكر كشيد و در دهم محرم 935 ه.ق با ازبكان در جام نبرد نمود.اما در اين نبرد بسيارى از افراد سپاه او از جمله تكلوها و قاجارها از ميدان نبرد گريخته و تا دامغان و سمنان و گرگان عقب نشستند و فقط ايستادگى خود او بود كه ازبك ها را مجبور به عقب نشينى كرد.(4)شاه طهماسب به علت شورش ذو الفقار بيگ موصلو در بغداد،كه احتمال ارتباط آن با عثمانى ها مى رفت،نتوانست بيشتر در خراسان بماند و پيروزى بر ازبكان را تكميل كند.(5)شورش در بغداد در 3 شوال 935 ه.ق سركوب شد.(6)در پى خروج شاه طهماسب از خراسان ازبكان براى بار سوم به اين ولايت هجوم آورده و مشهد را گرفتند و هرات هم تسليم شد.(7)بنابراين شاه طهماسب مجبور شد بار ديگر به خراسان لشكركشى كند ولى ازبكان اين بار با شاه طهماسب درگير نشده و به ماوراءالنهر عقب نشستند.(8)شاه طهماسب تا هرات پيش رفت و حكومت خراسان را

ص:262

به برادرش بهرام ميرزا داد(1)و به سوى غرب بازگشت.اما بار ديگر درگيرى بين سرداران بزرگ قزلباش شاملو، تكلو،ذو القدر،افشار و استاجلو روى داد و به قتل عام تكلوها به دستور شاه منجر شد.(2)اين درگيرى ها از سويى موجب شد كه امراى قزلباش مثل دوران شاه اسماعيل حرمت شاه را نگه ندارند و برخى از آنها مثل الامه سلطان تكلو به عثمانى ها پناه برند.(3)و از سويى سقوط يك نفر امير در هر زمان ضربه مهلكى براى حكومت و كل امپراتورى بود چون با سقوط گروه شكست خورده امير پيروز درصدد برمى آمد تا افراد قبيله خود و يا اعضاى قبيله متحد را به مناصب مهم ايالتى و دربارى بركشد.

اين فرايند خصومت هاى بى شمارى به دنبال داشت.(4)

ازبك ها در سال 938 ه.ق براى بار چهارم به خراسان حمله كردند و همه خراسان را به جز هرات گرفتند و بهرام ميرزا را يك سال و نيم محاصره كردند.

شاه طهماسب در 939 ه.ق مجبور شد بار ديگر به طرف خراسان لشكر بكشد و ازبكان باز عقب نشينى كردند.(5)

عقب نشينى ناگهانى عبيد اللّه خان ازبك در نيمه ربيع الاول 940 ه.ق از خراسان به واسطه اوضاع ماوراءالنهر بود نه به خاطر پيشروى شاه طهماسب.(6)

طهماسب برادرش القاص ميرزا را با سردارانى به فتح مرو و غرجستان فرستاد و خود در مشهد از گناهان توبه كرد و نوشيدن شراب را ممنوع ساخت.(7)در ذى حجه 940 ه.ق به سوى بلخ حركت كرد.اما حمله سپاه سلطان سليمان عثمانى(926-

ص:263

974 ه.ق)به تحريك الامه سلطان به غرب ايران و تصرف تبريز باعث شد شاه طهماسب دست از پيشروى به سوى شرق برداشته و روانه غرب شود.(1)حمله عثمانى ها به قلمرو شاه طهماسب بحران سختى را در سلطنت وى پديد آورد.زيرا از يك طرف هنوز شاه طهماسب درگير نبردهاى ميان امرا بود و از سويى در شرق ازبكان از غيبت او سود مى جستند.(2)اگر سرماى سخت منطقه،عثمانى ها را به عقب نشينى به بغداد مجبور نمى ساخت بى درنگ عثمانى ها صدمات جبران ناپذيرى را بر شاه طهماسب وارد مى ساختند،چون سرداران او با هم اختلاف زيادى داشتند و بسيارى حتى به سپاه عثمانى پيوستند.(3)در بهار سال بعد سلطان عثمانى حمله تازه اى را به ايران آغاز كرد اما شاه طهماسب با زيركى از رويارويى مستقيم سرباز زد و به جاى آن،همه تلاش خود را متوجه حمله به عقبه سپاه عثمانى كرد.عثمانى ها كه از مشكلات لجستيكى و بدى آب وهوا رنج مى برند عقب نشينى كردند و در واقع شاه طهماسب پيروز ميدان بود زيرا سلطان عثمانى نتوانست مشكل خطر ايرانى ها را كه در شرق امپراتورى او بودند از بين ببرد.ايرانى ها در پانزده سال بعد در مرزهاى عثمانى،بدون اين كه با آنها درگير شوند استحكامات متعددى بوجود آوردند.(4)

مشكل ديگر شاه طهماسب حمله خودسرانه و شورش گونه برادرش سام ميرزا به تحريك عده اى به قندهار بود.(5)

ازبكان بار ديگر از نبود شاه طهماسب و درگيرى او در حمله عثمانى ها به طور كافى سود جستند و براى پنجمين بار در 941 ه.ق به خراسان حمله كردند.اين

ص:264

بار ناراضى بودن مردم هرات از قزلباشان به كمك آنها آمد و هرات را هم گشودند.اما ازهم پاشيدگى سپاه آن ها و خبر آمدن شاه طهماسب به سوى خراسان موجب شد عبيد اللّه خان ازبك به سوى بخارا پس نشيند.(1)شاه طهماسب شش ماه در خراسان ماند و لشكر را به فتح قندهار فرستاد كه آنجا را گشودند اينك او كه بيست و نه سال داشت،پيروزى هاى چشمگيرى به دست آورد و براى مدت ها خطر ازبكان از بين رفت.او به عنوان پادشاهى قدرتمند به حكومت خود ادامه داد و حكومت صفويان را تثبيت كرد.(2)در 944 ه.ق به سوى تبريز رفت(3)و در 945 ه.ق برادر خود القاص ميرزا را به تسخير شيروان فرستاد و اين ايالت تازه گشوده شده را به او داد.(4)در 946 ه.ق حمله عبيد اللّه خان ازبك به خوارزم به دليل عدم همراهى دين محمد خان ازبك ناكام ماند و سرانجام در همين سال با فوت عبيد اللّه خان،(5)شاه از شر او آسوده شد.طهماسب در 947 ه.ق بار ديگر به سرزمين حاصلخيز گرجستان لشكر كشيد و پس از نهب و غارت آن مناطق با تعداد زيادى از اسرا به ايران بازگشت.(6)در 949 ه.ق به خوزستان لشكر كشيد و شورش آنجا را(7)فرونشاند.در 950 ه.ق برادرش بهرام ميرزا را به نبرد با ازبكان فرستاد.(8)