المؤمنین. الّذین استجابوا ... و اتّبعوا رضوان اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 179 - 6

6 - سختی ها ، مصیبت ها و جنگ ها ( شکست ها و پیروزی ها ) ، وسایل آزمایش الهی برای بندگان

حتّی یمیز الخبیث من الطّیّب

به مقتضای ارتباط میان این آیه و آیات پیشین، از وسایل آزمایش الهی، همان نبردها مشکلات آن است ; چنانچه در نبرد احد پیش آمد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 15

15 - آزار های اهل کتاب و مشرکان نسبت به مسلمانان ، از مهمترین موارد آزمایش و امتحان مؤمنان

لتبلونّ فی اموالکم و انفسکم و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین

جمله <و لتسمعنّ . .. >، می تواند توضیح یکی از موارد امتحان مالی و جانی باشد ; چرا که تهمتها و سخنان ناروا، جانها را می گزد و تبلیغات سوء علیه انفاق می تواند موجب ازدیاد بخل شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 32

32 - ترغیب الهی به تحمّل رنج ها و سختی های راه ایمان ، با وعده بهشت و آمرزش گناه مؤمنان آزاردیده و رنج کشیده

فالّذین هاجروا . .. لاکفّرنّ عنهم سیّئاتهم و لادخلنّهم جنّات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 200 -

1،3،5،6،14،16،18

1 - مؤمنان ، موظّف به صبر در برابر مشکلات

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا

3 - مؤمنان ، موظّف به پایداری و مقاومت در برابر دشمنان سرسخت و ستیزه جو

یا ایّها الّذین امنوا . .. صابروا

<صابروا> از باب مفاعله، دلالت بر مقاومت طرفینی دارد و این معنا غالبا بین دو خصم تصوّر می شود.

5 - مؤمنان ، موظّفند یکدیگر را به صبر و شکیبایی در برابر مشکلات ترغیب کنند .

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا

به نظر می رسد الف مفاعله در <صابروا>، برای متعدّی کردن <صَبَرَ> به کار رفته باشد ; بنابراین <صابروا>، یعنی دیگران را به صبر وادارید.

6 - صبر در برابر مشکلات ، زمینه ساز پایداری در برابر دشمن *

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا

تقدّم ذکری <اصبروا> بر <صابروا>، می تواند حاکی از این معنا باشد که تا در برابر مشکلات فردی صبور نباشید، نمی توانید در مقابل دشمنان دین مقاومت کنید.

14 - شکیبایی مؤمنان در برابر مشکلات ، پایداری آنان در مقابل دشمن و حفاظت از مرز های اسلامی ، نشانه تقواپیشگی

ص: 2

است .

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتّقوا اللّه

16 - ایمان ، زمینه شکیبایی در برابر مشکلات و پایداری در مقابل دشمن و حفظ مرز ها و رعایت تقواست .

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتّقوا اللّه

مخاطب قرار دادن مسلمانان به وصف ایمان و آنگاه امر به شکیبایی و . .. بیانگر آن است که ایمان زمینه تحقق مسائل مطرح شده است.

18 - صبر در برابر مشکلات ، مقاومت در برابر دشمن ، حفاظت از مرز های جامعه اسلامی و تقواپیشگی ، زمینه پیروزی و سعادت

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا لعلّکم تفلحون

<فلاح>، به معنای نیل به نجات و پیروزی است (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 42 - 5،6،8

5 - نقش سختیها و کاستیها در سازندگی و تربیت انسان

فأخدنهم بالبأساء و الضراء لعلهم یتضرعون

6 - مشکلات و سختیها، زمینه توجه به خدا و تضرع و دعا به درگاه او

فأخدنهم بالبأساء و الضراء لعلهم یتضرعون

8 - سختیها و کاستیها، زمینه شکوفایی فطرت توحیدی انسانها

بل إیاه تدعون . .. فأخدنهم بالبأساء و الضراء لعلهم یتضرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 43 - 2،4

2 - تضرع نکردن مردم به درگاه خداوند، حتی در شداید و سختیها، امری شگفت و سزاوار سرزنش

فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا

4 - سنگدلی، مانع تضرع به درگاه خداوند، حتی در شداید و سختیها

فلولا . .. و لکن قست قلوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 63 - 3،8،9،11،12

3 - آدمی به هنگام گرفتاری و دشواریها و بن بستها، ناخودآگاه خداوند یگانه را به استمداد می طلبد.

قل من ینجیکم من ظلمت البر و البحر تدعونه تضرعا و خفیه

در آیه شریفه روی سخن با مشرکان است و زمانی که مشرک در آن شرایط ویژه فقط خداوند را می خواند، روشن است که معبودهای خیالی از ذهن او دور شده و فطرت توحیدی بر همه پندارهای موهوم غلبه یافته است.

8 - شداید و سختیها زمینه ای برای بیداری فطرت توحیدی انسان و توجه او به خداوند

قل من ینجیکم من ظلمت البر و البحر تدعونه تضرعا و خفیه

9 - آدمی در شداید با خداوند یگانه پیمان می بندد که در صورت نجات سپاسگزار او باشد.

لئن أنجنا من هذه لنکونن من الشکرین

11 - احساس نیاز، تضرع، اخلاص و التزام به شکرگزاری، حالات مختلف انسان به هنگام گرفتاری در سختیهاست.

تدعونه تضرعا و خفیه لئن أنجنا من هذه لنکونن من الشکرین

12 - آدمی به هنگام شداید بر ناسپاسی خویش در برابر خداوند اعتراف می کند.

لئن أنجنا من هذه لنکونن من الشکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 95 - 1

1 - برخی از امت های گذشته حتی پس از پیدایش سختی های بیدارکننده همچنان بر کفرپیشگی و بی تقوایی خویش اصرار ورزیدند .

لعلهم یضرعون. ثم بدلنا مکان السیئه الحسنه

ص: 4

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 53 - 7

7- گرفتار شدن به مشکلات و ناگواری ها ، بیدار کننده فطرت توحیدی انسانهاست .

ثمّ إذا مسّکم الضرّ فإلیه تجئرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 67 - 3،4

3- انسان ها در گرداب های خطرآفرین ، نه تنها متوجه خداوند می شوند ; بلکه او را یگانه قدرتی می دانند که توان نجات آنان را از مرگ حتمی دارد .

و إذا مسّکم الضرّ فی البحر ضلّ من تدعون إلاّ إیّاه

4- در لحظه های دشوار ، کارآمد نبودن قدرت های غیر الهی برملا می شود و از اسباب ظاهری قطع امید می گردد .

و إذا مسّکم . .. ضلّ من تدعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 8

8 - احساس خطر شدید و یأس از عوامل نجات دهنده مادی ، زمینه توجه انسان به خدا و دعا به درگاه او است .

و إذا غشیهم موج کالظّلل دعوا اللّه مخلصین له الدین

و ما اصابکم . .. و لیعلم الّذین نافقوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 172 - 20

20 - دشواری عمل ، موجب ازدیاد ارزش و پاداش آن در پیشگاه خداوند

الّذین استجابوا للّه و الرسول من بعد ما اصابهم القرح

چنانچه <الذین استجابوا> مبتدا باشد، جمله <من بعد ما اصابهم القرح>، - که مستلزم دشواری حرکت برای جهاد است - ، از شرایط وعده به اجر عظیم خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 104 - 4

4 - سختی ها و رنج های ناشی از رویارویی با دشمنان دین ، نباید موجب سستی در پیکار با آنان شود .

و لاتهنوا . .. ان تکونوا تألمون فانهم یألمون کما تألمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 101 - 6

6 - سختی امتثال پاره ای از احکام ، مانعی برای تشریع آن احکام

لاتسئلوا عن اشیاء ان تبدلکم تسؤکم . .. عفا اللّه عنها

چنانچه مراد از اشیاء مورد عفو، احکام الهی باشد مقصود از ناراحتی مکلفان دشواری انجام آنها خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 94 - 4،5

4 - شداید و سختی ها زمینه ساز توجه آدمی به وابستگی عوامل طبیعی به اراده و مشیت خداوند است .

أخذنا أهلها بالبأساء و الضراء لعلهم یضرعون

5 - بلا ها و سختی ها ( شرور ) زمینه ساز بازگشت انسان ها به خداوند و تضرع به درگاه اوست .

أخذنا أهلها بالبأساء و الضراء لعلهم یضرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 42 - 3،4

3 - پیمودن مسافت مدینه تا تبوک به دلیل دوری راه ، برای برخی افراد ( منافقان ) دشوار می نمود .

و لکن بعدت علیهم الشقه

<شقه> به معنای سختی و مشقت و کنایه از مسافت است; یعنی، به نظر آنان (منافقان)راه میان مدینه و تبوک راهی طولانی و پیمودن آن طاقت فرساست.

4 - بروز باطن انسان و حقیقت ایمان وی ، در مراحل دشوار و تکالیف سخت الهی ( همانند جنگ و جهاد )

لو کان عرضاً قریباً و سفراً قاصداً لاتبعوک و لکن بعدت علیهم الشقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 8

7 - یونس - 10 - 12 - 3،4،5

3 - گرفتاری ها و مصایب ، مایه بیداری و تجلی فطرت توحیدی انسان

و إذا مسّ الإنسن الضرّ دعانا

4 - آدمیان ، به هنگام گرفتاری و رنج ، اهل دعا شده و در هر حالتی خدا را به فریادرسی می خوانند .

و إذا مسّ الإنسن الضرّ دعانا لجنبه أو قاعداً أو قائماً

5 - انسان ها ، به هنگام گرفتاری و رنج فراگیر ، به ناتوانی خود و قدرت و یاری خداوند اذعان می کنند .

و إذا مسّ الإنسن الضرّ دعانا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 22 - 13،14،16،17

13 - درماندگی ، اضطرار و احساس خطر مرگ ، عرصه ظهور فطرت توحیدی انسان و روی برتافتن از شرک

و جاءهم الموج من کل مکان . .. دعوا اللّه مخلصین له الدین

14 - مردم هنگام درماندگی و خطر مرگ ، به درگاه خدا دعا کرده و همراه با سوگند ، قول می دهند که جزو سپاسگزاران او خواهند بود .

و ظنوا أنهم أحیط بهم دعوا اللّه مخلصین له الدین لئن أنجیتنا من هذه لنکوننّ من ال

16 - درماندگی ، اضطرار و احساس خطر مرگ ، عرصه بریده شدن امید انسان از غیر خدا

و ظنوا أنهم أحیط بهم دعوا اللّه مخلصین له الدین لئن أنجیتنا من هذه لنکوننّ من ال

17 - درماندگی ، اضطرار و احساس خطر مرگ ، عرصه به خاطر آمدن کرده های زشت ، اظهار ندامت و شرمساری در پیشگاه خدا و پوزش طلبی انسان از آن خطا ها و ناسپاسیها

و ظنوا أنهم أحیط بهم دعوا اللّه . .. لنکوننّ من الشکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 33 - 4

4- رنج و سختی ، نمی تواند مجوز ارتکاب گناه باشد .

رب السجن أحب إلیّ مما یدعوننی إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 96 - 8

8- عمل همراه با سختی ، مرارت ، صبر و مقاومت ، دارای ارزش برتر

و لنجزینّ الذین صبروا أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 67 - 2

2- تنگنا های زندگی و لحظه های خطرآفرین که هیچ امیدی به رهایی از آنها نیست ، بیدارگر فطرت خداجویی در نهاد انسان

و إذا مسّکم الضرّ . .. ضلّ من تدعون إلاّ إیّاه

ذکر گرفتاری در دریا در میان ابتلاهای فراوانی که ممکن است انسانها را گرفتار کند، به این جهت است که در تلاطم دریا

ص: 9

امیدی برای نجات و رهایی نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 83 - 6

6- انسان ، در برخورد با کمترین سختی ها و ناگواری ها ، دچار یأس و سرخوردگی شدید می شود .

و إذا مسّه الشرّ کان ی-وسًا

تعبیر از گرفتار شدن به شرّ و سختی به <مسّه الشرّ> (شر او را مس کند) حاکی از کمترین ناگواری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 44 - 1

1- آدمی ، به هنگام شداید ، به ولایت و تسلّط مطلق خداوند بر همه امور ، پی می برد .

و لم تکن له فئه ینصرونه . .. هنالک الول-یه للّه الحقّ

تردیدی نیست که ولایت خداوند (چه به معنای حاکمیت و تدبیر و چه به معنای نصرت) همواره، حاکم و نافذ است، لذا اشاره به مکان و واقعه خاص با واژه <هنالک> از آن جهت است که در چنین موقعیت هایی، آدمی، به آن نکته واقف می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 46 - 3

3- گرفتاری ها و شداید ، عامل تنبّه و اعتراف انسان ها به حق

و لئن مسّتهم نفحه من عذاب ربّک لیقولنّ ی-ویلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 87 - 16

16- گرفتاری ها و مشکلات ، زمینه ساز روی آوردن انسان به خداوند

فنادی فی الظلم-ت أن لاإل-ه إلاّ أنت سبحنک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 33 - 1،3،6،8

1 - مواجه شدن با سختی ها و ناملایمات ، موجب توجّه انسان ها به خدا و دعا به پیشگاه او است .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم منیبین إلیه

<ضرّ> در لغت، به معنای <بدحالی روحی و یا بدنی> است (مفردات راغب).

3 - توجّه و رویکرد به خدا ، به هنگام مواجه شدن با سختی ها و دشواری ها ، دلیل سرشت توحیدی آدمیان است .

فطرت اللّه الّتی فطر الناس علیها . .. و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم

6 - سختی ها و ناملایمات ، بروزدهنده هویّت اصلی نهاد انسان است .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم

8 - بطلان شرک و ناکارامدی عقیده به آن ، به هنگام مواجهه با سختی ها بروز می کند .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم

بنابراین که مراد از <الناس> مشرکان باشد، روی آوردن آنان به خداوند، برای نجات خویش از ناملایمات نشان دهنده حقیقت

ص: 10

یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 36 - 1،8،13

1 - انسان ها ، به هنگام برخورداری از اندک رحمتی ، شادمان ، به هنگام مواجهه با کمی ناگواری ، مأیوس و ناامید می شوند .

و إذا أذقنا الناس رحمه . .. یقنطون

<قنوط> در لغت، به معنای <یأس از خیر> است (مفردات راغب). <ذوق> به معنای <چشیدن و خوردن بسیار کم> استعمال می شود. کاربرد <أذقنا> به جای هر واژه دیگر، می تواند به منظور یاد شده باشد. لازم به ذکر است که تنوین <رحمه> و< سیّئه> تنکیر و برای قِلّت است.

8 - ناکامی ها و برخورداری ها ، عواملی مؤثر در ایجاد روحیه امید و یأس درانسان ها است .

و إذا أذقنا الناس رحمه فرحوا بها و إن تصبهم سیّئه. .. إذا هم یقنطون

13 - ناامید شدن از رحمت خدا ، به هنگام ابتلا به سختی ها ، به رغم مشاهده رحمت او ، امری غیر منتظره است .

و إذا أذقنا الناس رحمه . .. و إن تصبهم سیّئه ... إذا هم یقنطون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 2،4

2 - شدید شدن مشکلات و گرفتاری ها ، زمینه بروز فطرت گرایش به خدا در انسان ها است .

و إذا غشیهم موج کالظّلل دعوا اللّه مخلصین

4 - تنگنا ها و دشواری ها ، دارای نقشی سازنده در زندگی انسان دارند .

و إذا غشیهم موج کالظّلل دعوا اللّه مخلصین له الدین . ..فمنهم مقتصد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 11 - 5

5 - مؤمنان هم در سختی ها و شداید ، دچار تزلزل و اضطراب می شوند .

هنالک ابتلی المؤمنون و زلزلوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 19 - 6

6 - دشواری ها و سختی ها ، شخصیت نهفته انسان را بروز می دهد .

فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذی یغشی علیه من الموت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 3،5،19

3 - گرفتاری ها و مصیبت ها ، مایه بیداری و تجلی فطرت توحیدی انسان

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه

5 - انسان ها ، به هنگام گرفتاری و رنج ، به ناتوانی خود و قدرت یاری رسانی خداوند پی برده و اعتراف می کنند .

ص: 11

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه منیبًا إلیه

19 - حالت < رفاه و خوشی > و < سختی و محرومیت > ، عرصه بروز و ظهور شخصیت و باطن انسان ها

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه . .. ثمّ إذا خوّله نعمه منه ... و جعل للّه أندادً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 49 - 4

4 - سیطره یأس و ناامیدی بر انسان ، به هنگام مواجه شدن با سختی و ناکامی ها ( شرور )

و إن مسّه الشرّ فیئوس قنوط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 51 - 5،6،7،10

5 - انسان به هنگام گرفتاری ، رو به سوی خدا می آورد و اصرار و التماس می کند .

و إذا مسّه الشرّ فذو دعاء عریض

6 - انسان ، موجودی کم ظرفیت در ملایمات و ناملایمات

و إذا أنعمنا علی الإنس-ن أعرض . .. و إذا مسّه الشرّ فذو دعاء عریض

7 - کبر و غرور به هنگام نعمت و رفاه و جزع و ناآرامی به هنگام مصیبت و بلا ، امری نکوهیده و ناپسند

و إذا أنعمنا . .. و إذا مسّه الشرّ

10 - رفاه مندی و تنگنا های زندگی ، دو میدان برای بروز و ظهور خصلت های آدمی و آفات روحی او

و إذا أنعمنا . .. و إذا مسّه الشرّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 13

13 - کفران و ناسپاسی انسان ، به هنگام برخورد با کوچک ترین دشواری در زندگی

و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم فإنّ الإنس-ن کفور

از نکره آمدن <سیّئه> - که برای تحقیر است - <کوچک ترین دشواری> استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 50 - 9

9 - خداگرایی انسان ، به هنگام سختی ها و شداید و خداگریزی وی در شرایط رفاه و آسایش

و أخذن-هم بالعذاب . .. ادع لنا ربّک ... إنّنا لمهتدون . فلمّا کشفنا عنهم العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 3

3 - نگرانی ابراهیم ( ع ) و همراهانش ، از آسیب پذیری ایمانشان در کوران مشکلات *

ربّنا لاتجعلنا فتنه للذین کفروا

در صورتی که <فتنه> به معنای <مفتوناً و معذّباً> باشد; از سیاق آیات استفاده می شود که نگرانی ابراهیم(ع) و همراهانش، در نهایت متوجه ثبات بر توحید و برائت از مشرکان بوده است.

ص: 12

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 7 - 9

9 - خداوند ، برای مؤمنان پس از هر دشواری ، آسانی مقرر فرموده است .

سیجعل اللّه بعد عسر یسرًا

7 - توبه - 9 - 42 - 5

5 - جنگ های سخت و پرمشقت ، عرصه های جدا شدن مؤمنان راستین از غیر ایشان

لو کان عرضاً قریباً و سفراً قاصداً لاتبعوک و لکن بعدت علیهم الشقه

3 - آل عمران - 3 - 125 - 13

13 - مشکلات و اضطرار ، زمینه امداد های ویژه غیبی برای مؤمنان صابر و تقواپیشه

ان تصبروا و تتّقوا و یأتوکم من فورهم هذا یمددکم ربّکم

جمله <و یأتوکم من فورهم هذا>، می تواند اشاره به موارد اضطرار باشد و شرطی برای امداد خداوند به وسیله فرشتگانی که به نفع مسلمانان به پیکار برخیزند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 141 - 2

2 - عنایت خداوند به پاکیزه و خالص کردن اهل ایمان ، با قرار دادن ایشان در هنگامه های دشوار

و تلک الایّام نداولها بین النّاس . .. و لیمحّص اللّه الّذین امنوا

12 - برخی از مشرکان ، به رغم رویکرد به خدا ، به هنگام ابتلا به ناملایمات و سختی ها ، به محض احساس رهایی از آن و دست یابی به اندک آسایش ، شرک ربوبی پیدا می کنند .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم . .. ثمّ إذا أذاقهم منه رحمه إذا فریق منهم بربّهم

تعبیر <أذاق> - که به معنای <چشاند> است و معمولا، برای <خوردن کم> به کار می رود - به جای <برخوردار کردن> و <عطا کردن> و امثال آنها و نیز تنوین تنکیر <رحمه> - که دلالت بر قِلّت می کند، حکایت از دست یابی به رفاه اندک دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 16

16 - رهایی از گرفتاری و برخورداری از نعمت آسودگی ، زمینه شرکورزی و مؤثر دانستن غیر خدا در وضعیت خویش

إذا خوّله نعمه منه . .. و جعل للّه أندادًا

<عطا کردن> و امثال آنها و نیز تنوین تنکیر <رحمه> - که دلالت بر قِلّت می کند، حکایت از دست یابی به رفاه اندک دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 36 - 14

14 - صبر بر مشکلات و داشتن روحیه ای امیدوار ، به هنگام مبتلا شدن به دشواری ها ، امری ارزشمند و پسندیده است .

و إن تصبهم سیّئه . .. إذا هم یقنطون

از مذمت شدن کسانی که با مبتلا شدن به ناگواری ها، ناامید می شوند، استفاده می شود که حفظ روحیه امیدواری، در چنین حالتی مطلوب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 17 - 3،7

3 - هیچ قدرتی توان ندارد از تصمیم خداوند درباره گرفتار کردن کسی به بدی و رنج ، جلوگیری کند .

من یعصمکم من اللّه إن أراد بکم سوءًا

7 - در صورت گرفتار شدن انسان به بدی و رنج - که سر منشأ آن خداوند است - هیچ کمکی وجود ندارد تا او را از آن وضعیت نجات دهد .

من ذا الذی یعصمکم من اللّه إن أراد بکم سوءًا. .. و لایجدون لهم من دون اللّه ولیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 248 - 10

10 - آرامش خاطر ، موجب استقامت آدمی در مشکلات و درگیریها

ان یاتیکم التّابوت فیه سکینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 68 - 3

3 - دستیابی به صراط مستقیم ، در سایه جانبازی ، هجرت ، فداکاری و تحمل مشکلات در راه خدا *

و لو انّا کتبنا . .. و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به ... و لهدیناهم صراطا مستقیما

بنابر اینکه مراد از <ما یوعظون به> همان هجرت و جهاد باشد که در آیه 66 مطرح شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 104 - 6

6 - ضرورت آماده سازی مجاهدان برای تحمل رنج ها و خسارت های ناشی از نبرد با دشمنان

ان تکونوا تألمون فانهم یألمون کما تألمون و ترجون من اللّه ما لایرجون

هدف از بیان امتیازات نیروهای مجاهد (ترجون من اللّه) و نیز تبیین رنجهای دشمنان به هنگامه نبرد، این است که اهل ایمان را برای نبرد آماده سازد و به آنان روحیه رویارویی با دشمنان را القا کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 128 - 2

2 - مؤمنان وظیفه دار استعانت از خدا و پیشه سازی صبر و مقاومت در برابر مشکلات راه ایمان

استعینوا باللّه و اصبروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 11 - 5

5- حاملان رسالت الهی ، برای انجام رسالت خویش لازم است مشکلات و ناملایمات آن را تحمل کنند .

و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون

از اینکه خداوند، به جای پاسخ گویی مستقیم به برخوردهای مشرکان، به نوع برخورد مردم با پیامبران گذشته می پردازد، احتمالاً به این خاطر است که گوشزد کند که رسالت مداری دارای چنین مشکلاتی است و باید آن را تحمل کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 62 - 8

8 - اطمینان و تزلزل ناپذیری در بحران ها ، از صفات ضروری رهبر جامعه ایمانی

قال أصح-ب موسی إنّا لمدرکون . قال کلاّإنّ معی ربّی سیهدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 25 - 4

ص: 21

4 - ذکر و یاد مستمر خداوند ، نیروآفرین و مقاومت بخش در برابر مشکلات و سختی ها

فاصبر$ . .. و اذکر اسم ربّک بکره و أصیلاً

. .. و اذکر اسم ربّک بکره و أصیلاً

و فی ذلکم بلاء من ربکم عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 11 - 5

5 - فقر و ناملایمات ، ابزار آزمون الهی

و إن أصابته فتنه انقلب علی وجهه

<فتنه> از <فَتْن> مشتق است و <فتن> به معنای ذوب کردن طلا و نقره به منظور سنجش ایار آن است. <فتنه> نیز به هر چیزی که ابزاری برای آزمون باشد، گفته می شود. بنابراین تسمیه ناملایمات، فقر و تنگدستی به <فتنه>، می تواند بیاگر مطلب فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 47 - 4،5،7

4 - مشکلات ثمودیان ، بنا به تقدیر الهی و در جهت آزمایش آنان بود ، نه معلول وجود صالح ( ع ) و پیروان او .

قال ط-ئرکم عند اللّه بل أنتم قوم تفتنون

عبارت <طائرکم. ..>; یعنی، آنچه که باعث بروز مشکلات و گرفتاری برای شما شده، نزد خدا است. مقصود این است که وجود من تأثیری در پیدایش مشکلات شما ندارد; بلکه مشکلات تان بر اساس برنامه و تقدیر الهی است که در راستای آزمایش شما تدارک دیده شده است. گفتنی است که در برداشت یاد شده، <فتنه> در جمله <بل أنتم قوم تفتنون> به معنای آزمایش گرفته شده است.

5 - مصیبت ها و مشکلات زندگی انسان ، وسیله ای برای آزمایش او

قالوا اطّیّرنا بک . .. بل أنتم قوم تفتنون

7 - امکان مبتلا شدن مردم به سختی ها برای آزمایش آنان ، پس از روی کار آمدن رهبران الهی

قالوا اطّیّرنا بک . .. بل أنتم قوم تفتنون

با توجه به اشتقاق <تفتنون> از <فتنه> (به معنای آزمایش) از آیه استفاده می شود که پس از آمدن صالح(ع)، ثمودیان به مشکلات جدیدی مبتلا شدند و آن را ناشی از وجود صالح(ع) می شمردند، با این که آنها از ناحیه خدا و برای آزمایش آنان بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 4 - 2

2 - مؤمنان ، نیازمند امداد الهی در بحران ها و سختی ها ، برای پایداری و استقامت

هو الذی أنزل السکینه فی قلوب المؤمنین

مستهم البأساء و الضراء و زلزلوا حتی یقول الرسول و الذین امنوا معه متی نصر اللّه

پیامبران همانند مردم به مقاومت و صبر در برابر مشکلات می پرداختند و دست به معجزه و کارهای خارق العاده نمی زدند.

ثمّ لاتجدوا لکم وکیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 4،5

4 - انسان ها ، هنگام گرفتاری و رنج ، روی به خدا آورده و او را به فریادرسی می خوانند .

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

5 - انسان ها ، هنگام گرفتاری و رنج ، به ناتوانی خود و قدرت یاری رسانی خداوند پی برده و اعتراف می کنند .

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 49 - 5

5 - ضعف و ناتوانی آدمی در برخورد با مشکلات

و إن مسّه الشرّ فیئوس قنوط

از کاربرد واژه <مسّ> و آمدن صیغه مبالغه <یؤُس> و <قنوط> استفاده می شود که انسان با اندک گرفتاری، احساس ضعف و ناتوانی کرده و دچار یأس و ناامیدی می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 51 - 5

5 - انسان به هنگام گرفتاری ، رو به سوی خدا می آورد و اصرار و التماس می کند .

و إذا مسّه الشرّ فذو دعاء عریض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 20 - 1،2

1 - انسان هنگام مبتلا شدن به شرّ و بدی ، بسیار بی صبر و ناشکیبا است .

إذا مسّه الشرّ جزوعًا

<جزع> ضد صبر است; یعنی، بی صبری و ناشکیبایی (العین و قاموس المحیط).

2 - بی صبری و ناشکیبایی در برابر بدی ها و شرور ، از ویژگی های انسان است .

إذا مسّه الشرّ جزوعًا

2 - ضرورت به یاد داشتن برهه های دشوار زندگی

فأخذنهم بالبأساء و الضراء . .. فلما نسوا ما ذکروا به

مراد از <ما ذکروا>، به قرینه آیه قبل، همان سختیها و خسارتهایی است که برای متذکر شدن به مردم وارد می شود و لحن توبیخ گونه آیه بیانگر مطلب فوق است.

ظاهر این است که هم بند یوسف(ع) هنگام آزاد شدن از زندان موحد نشده و اظهار ایمان نکرده بود، و گرنه قرآن از آن یاد می کرد. بنابراین وی به هنگامی که یوسف(ع) از او تقاضا کرد ، کافر بود.

7 - توبه - 9 - 120 - 10،11،20،24

10 - تحمل هر سختی ( تشنگی ، رنج ، گرسنگی و تعرض و ضربه زدن به دشمن ) در راه خدا ، عمل صالح و دارای اجر است .

ذلک بأنهم لا یصیبهم . .. فی سبیل اللّه ... إلا کتب لهم به عمل صلح

11 - تحمل کمترین دشواری در راه خدا ، دارای پاداشی نزد او

ذلک بأنهم لا یصیبهم ظمأ و . .. فی سبیل اللّه ... إلا کتب لهم به عمل صلح

از تنکیر <ظمأ>، <نصب> و . .. تقلیل استفاده می شود.

20 - جهاد و تحمل رنج و سختی در راه خدا ، احسان و دارای پاداش از سوی خداست .

لا یصیبهم ظمأ و لا نصب و لا مخمصه فی سبیل اللّه . .. إن اللّه لا یضیع أجر المحسن

24 - کسب پیروزی در راه خدا ، همانند تحمل مشکلات ، عمل صالح و دارای اجر است .

ذلک بأنهم لا یصیبهم . .. و لا ینالون من عدو نیلا إلا کتب لهم به عمل صلح إن اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از جمله <لا ینالون من عدو نیلا> می تواند دستیابی به پیروزی بر دشمن باشد.

9 - نحل - 16 - 54 - 3،7

3- دعا و تضرع انسان های گرفتار در وضعیت های ناگوار ، مورد اجابت خداوند قرار می گیرد . *

إذا مسّکم الضرّ فإلیه تجئرون . ثمّ إذا کشف الضرّ عنکم

احتمال دارد رفع ناگواری از گرفتارانی که ملتمسانه به درگاه خداوند دعا می کنند، ناشی از دعای آنان باشد.

7- نجات یافتگانِ از ناگواری ها که به شرک روی می آورند - با وجود التماس به درگاه خداوند به هنگام گرفتاری - توحید ربوبی را قبول نداشته و عوامل دیگری را در نجات خود دخیل می دانند .

ثمّ إذا کشف الضرّ عنکم إذا فریق منکم بربّهم یشرکون

<بربّهم> متعلق به فعل <یشرکون> است. ذکر <ربّ> به جای مطلق آوردن کلام و یا ذکر سایر موارد توحید، حکایت از شرک ربوبی آنان می کند و خود همین می تواند قرینه باشد که روی آوردن به شرک ربوبی، احتمال دارد ناشی از عقیده به تأثیر عوامل دیگر باشد.

4 - انسان ها ، هنگام گرفتاری و رنج ، روی به خدا آورده و او را به فریادرسی می خوانند .

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

5 - انسان ها ، هنگام گرفتاری و رنج ، به ناتوانی خود و قدرت یاری رسانی خداوند پی برده و اعتراف می کنند .

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 12 - 1،6

1 - نیایش خالصانه انسان با خدا ، به هنگام گرفتاری ها و مصیبت های سخت و جانکاه

و إذا مسّ الإنسن الضرّ دعانا

<ضرّ> به معنای مطلق آسیب است، ولی در این جا با توجه به <ال> - که به اصطلاح اهل ادب <ال> کمالیه است - به معنای آسیب سخت و جانکاه می باشد.

6 - نیایش خالصانه شرک پیشگان به درگاه خداوند ، به هنگام گرفتاری ها و مصایب ، دلیلی روشن بر پوچی اندیشه شرک و حقانیت توحید ربوبی

و إذا مسّ الإنسن الضرّ دعانا

روی سخن در این سوره با مشرکان مکه است و آیه شریفه در مقام بیان یکی از دلیلهای روشن توحید ربوبی و پوچی اندیشه شرک است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 54 - 3

3- دعا و تضرع انسان های گرفتار در وضعیت های ناگوار ، مورد اجابت خداوند قرار می گیرد . *

إذا مسّکم الضرّ فإلیه تجئرون . ثمّ إذا کشف الضرّ عنکم

احتمال دارد رفع ناگواری از گرفتارانی که ملتمسانه به درگاه خداوند دعا می کنند، ناشی از دعای آنان باشد.

8- ربوبیت الهی ، مقتضی روی آوری انسان به درگاه او به هنگام رنج و نیاز

و أیّوب إذ نادی ربّه أنّی مسّنی الضرّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 130 - 9

9 - انسان در شرایط سخت ، برای کسب تحمل بیشتر ، به تسبیح و یاد خدا نیازمند است .

فاصبر علی ما یقولون و سبّح بحمد ربّک

توصیه به تسبیح، پس از فرمان به <صبر>، نشانگر نقش تسبیح در توانمند شدن بر صبر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 15

15 - رویکرد به خدا در بلا ها و اعراض از او پس از نجات ، دغلکاری و ناسپاسی است .

فلمّا نجّیهم إلی البرّ . .. و ما یجحد بأی-تنا إلاّ کلّ ختّار کفور

15 - توکّل و اتکا به خداوندِ حامی مؤمنان ، عامل تقویت کننده بنیه روحی آنان در شرایط دشوار

اذ همّت طائفتان منکم ان تفشلا و اللّه ولیّهما و علی اللّه فلیتوکّل المؤمنون

جمله <و علی اللّه . .. > پس از جمله <اذ همّت ... ان تفشلا>، رهنمودی به عامل از بین برنده سستی در هنگامه های دشوار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 141 - 3

3 - ایمانِ آدمی تبدیل کننده رنج ها و شکست ها به عوامل سازنده و خالص کننده

و تلک الایّام نداولها بین النّاس . .. و لیمحّص اللّه الّذین امنوا

مؤمنین به خاطر ایمانشان در هنگامه های فشار، به جای خردشدن، از آن عوامل برای رشد و ساخته شدن و خلوص خود کمک می گیرند.

إنّا أحللنا لک أزوجک . .. و ما ملکت یمینک ... لکیلا یکون علیک حرج

34 - تشریع احکامی اختصاصی برای پیامبر ( ص ) به منظور رفع حرج از آن حضرت ، برخاسته از آمرزندگی و رحمت خداوند است .

لکیلا یکون علیک حرج و کان اللّه غفورًا رحیمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 51 - 4

4 - واگذاری حق تصمیم و اختیار درباره همبستری با همسران ، به خود پیامبر ( ص ) به خاطر رفع مشقت از آن حضرت است .

لکیلا یکون علیک حرج . .. ترجی من تشاء منهنّ

1 - بقره - 2 - 45 - 3،9

3 - پیشه ساختن صبر و اقامه نماز ، طریق های موفقیت و پیروزی بر مشکلات و ناملایمات

و استعینوا بالصبر و الصلوه

9 - باور به آسان شدن مشکلات در پرتو نماز ، حقیقتی که تنها خاشعان بدان ایمان دارند .

و استعینوا بالصبر و الصلوه و إنها لکبیره إلا علی الخشعین

دشواری استعانت از نماز - که مقتضای برگشت ضمیر <إنها> به <استعانت> است - به معنای ناباوری به کارساز بودن نماز است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 153 - 3

3 - پیشه ساختن صبر و اقامه نماز ، دو طریق کارساز برای موفقیت و پیروزی بر مشکلات و ناملایمات راه ایمان

یأیها الذین ءامنوا استعینوا بالصبر و الصلوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 154 - 8

8 - پیکار در راه خدا و مصیبت های آن ، از مشکلات راه ایمان ، که باید با استعانت از صبر و نماز آن را تحمل کرده و بر ایمان خود ، راسخ قدم ماند .

استعینوا بالصبر والصلوه . .. و لاتقولوا لمن یقتل فی سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 155 - 6،7

6 - پیشه ساختن صبر و برپایی نماز ، دو وسیله کارساز برای تحمل ترس ها ، گرسنگی ها ، زیان های مالی و جانی و کمبود های به وجود آمده برای سالکان راه ایمان

یأیها الذین ءامنوا استعینوا بالصبر والصلوه . .. و لنبلونکم بشیء من الخوف ... و ا

7 - ارائه راه هدایت به همراه بیان مشکلات آن و نیز ارائه طریق موفقیت بر آنها ، از روش های قرآن است .

یأیها الذین ءامنوا . .. لنبلونکم بشیء من الخوف ... و بشر الصبرین

خداوند در این بخش از آیات علاوه بر ارائه راه هدایت - که همان ایمان به رسالت و . .. می باشد - مشکلات سلوک در این راه را نیز بر شمرده و برای فایق آمدن بر آنها، استعانت از نماز و صبر را مطرح ساخته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 156 - 4

4 - باور به مالکیت خدا و بازگشت به او ، آسان کننده تحمل مصیبت ها و مشکلات

الذین إذا أصبتهم مصیبه قالوا إنا للّه و إنا إلیه رجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 177 - 14

14 - اهل ایمان به هنگام گرفتار شدن به فقر و تنگدستی و نیز روی آوری مشکلات و ناهنجاری ها ، باید صبور و پایدار

ص: 45

باشند .

و الصبرین فی البأساء و الضراء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 214 - 8،10،11،20

8 - توجه به سختی ها و مصائب گذشتگان ، تسلّی بخش مؤمنان در تحمل مشکلات

ام حسبتم ان تدخلوا الجنه و لما یأتکم مثل الذین

10 - ایمان و امید پیامبران و مؤمنان به نصرت الهی و امداد های غیبی ، به هنگام مواجهه با مصائب و مشکلات جنگ

حتی یقول الرسول و الذین امنوا معه متی نصر اللّه

جمله <متی نصر اللّه> که سؤال از وقت یاری خداست، بیانگر این معناست که آنان به اصل یاری خدا به هنگام رویارویی با دشمنان، ایمان داشتند و به آن دل بسته بودند.

11 - خداوند ، تنها امید در گرفتاری ها و مشکلات

متی نصر اللّه الا انّ نصر اللّه قریب

20 - استفاده انبیا از راه های عادی و طبیعی ، در رویارویی با مشکلات

مستهم البأساء و الضراء و زلزلوا حتی یقول الرسول و الذین امنوا معه متی نصر اللّه

پیامبران همانند مردم به مقاومت و صبر در برابر مشکلات می پرداختند و دست به معجزه و کارهای خارق العاده نمی زدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 3

3 - خواب از عوامل آرام بخش انسان های اندوهگین و حاضر در کوران مشکلات

ثمّ انزل علیکم من بعد الغمّ امنه نعاساً

بنابر اینکه <امنهً> مفعول له برای <نعاساً> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 11

11 - ایمان به مقدّر بودن مرگ و حیات ، و شناخت ارزش والای شهادت ، آسان کننده حرکت به سوی نبرد با دشمنان دین

و اللّه یحیی و یمیت . .. و لئن قتلتم فی سبیل الله او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

خداوند با بیان دو نکته مؤمنان را به جهاد ترغیب می کند: 1 - مرگ و حیات به دست خداست و عوامل طبیعی تعیین کننده نیست. 2 - جان باختگان در راه خدا، آمرزیده و مشمول رحمت خاصّ خداوند هستند. بنابراین، مؤمنان با ایمان به این دو معنا، هرگز تردیدی برای شرکت در جهاد نخواهند داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 159 - 11

11 - شکست ها و سختی ها ، زمینه ساز پراکندگی جامعه از پیرامون رهبران خود ، و مدارای ایشان با آنان از میان برنده آن زمینه هاست . *

فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک

با توجّه به ارتباط این آیه با آیات پیشین، که شکست نبرد احد و مشکلات ناشی از آن را مطرح ساخت، می توان نتیجه گرفت

ص: 46

که شکست و مشکلات آن نبرد، زمینه پراکندگی مسلمانان را از پیرامون رسول خدا (ص) فراهم ساخت و آنچه در این میان مانع از گسیختن مردم از پیرامون پیامبر (ص) شد، خُلق خوش و مدارای آن حضرت با مردم بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 164 - 14

14 - یادآوری گمراهی مؤمنان پیش از بعثت و هدایتشان در پرتو تعالیم پیامبر ( ص ) ، عامل تقویت اراده آنان در تحمّل دشواری های مولود جنگ

اذ تصعدون و لا تلون . .. و لئن قتلتم فی سبیل اللّه ... لقد منّ اللّه علی المؤمنی

با توجّه به ارتباط این آیه و آیات مربوط به جنگ احد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 4

4 - یادآوری خاطره پیروزی مسلمانان در پیکار بدر ، التیام بخش رنج و آثار روحی دردناک شکست نبرد احد

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

جمله <قد اصبتم مثلیها>، که اشاره به پیروزی بزرگ مسلمانان در بدر است، بدان جهت ایراد شده که با یاد آن خاطره بزرگ، مسلمانان مصیبت احد را در مقایسه با پیروزی بدر کوچک شمرند و در نتیجه، رنج مصیبت احد را نادیده انگارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 173 - 9،10

9 - توکّل و اعتماد به خداوند ، موجب نهراسیدن از هجوم دشمن

فزادهم ایماناً و قالوا حسبنا اللّه و نعم الوکیل

10 - لزوم توکّل به خداوند در مقابله با دشمنان مهاجم

و قالوا حسبنا اللّه و نعم الوکیل

بر شمردن صفات پسندیده مجاهدان حقیقی و تمجید آنان از سوی خداوند، برای ترغیب دیگر مؤمنان به داشتن و تحصیل چنین حالات و صفات است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 174 - 6

6 - توکّل همراه با عمل ، موجب تبدیل مشکلات سخت به نعمت و فضل الهی

و قالوا حسبنا اللّه و نعم الوکیل. فانقلبوا بنعمه من اللّه و فضل لم یمسسهم سوء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 9

9 - اطلاع و آگاهی از مشکلات آینده ، آسان کننده تحمل آن

و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین اشرکوا اذًی کثیراً

هدف از آگاه کردن مسلمانان به آزار و اذیّت مخالفان پیش از وقوع آن، برای آماده سازی آنان است تا با برخورد ناگهانی تاب و تحمّل خویش را از دست ندهند.

ص: 47

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 28 - 2

2 - پایبندی به مقررات الهی در ازدواج و روابط جنسی ، زمینه سبکباری و دور ماندن جوامع از مشقت ها و رنجهاست .

یرید اللّه ان یخفّف عنکم

بیان خواست الهی به سبکباری انسانها پس از تبیین احکام و مقررات ازدواج، اشاره به این است که دوری جوامع بشری از رنجها و مشقتها در گرو پیروی از آن احکام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 98 - 2،3

2- توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) به استمداد از یاد پروردگار و عبادت و نماز در مشکلات و ناراحتی های برخاسته از رسالت خویش و مخالفت های دشمنان

و لقد نعلم أنک یضیق صدرک بما یقولون . فسبّح بحمد ربّک و کن من الس-جدین

برداشت فوق از <فاء> در <فسبّح> - که برای تفریع این جمله به آیه قبل است - استفاده گردیده است; بدین معنا که توصیه خداوند به تسبیح و تحمید. .. پس از اعلام آگاهی او از دلتنگی و اندوه پیامبر(ص) بیانگر تأثیر این عبادات در رفع اندوه و نگرانی است.

3- رهبران الهی و زمامداران جامعه اسلامی ، نیازمند به استمداد از پروردگار با ذکر و نماز و عبادت ، در برابر مشکلات رسالت خویش

و لقد نعلم أنک یضیق صدرک . .. فسبّح بحمد ربّک و کن من الس-جدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 3 - 14

14 - اطلاع یافتن از گرفتاری مؤمنان پیشین به سختی ها ، زمینه ساز تحمل سختی ها ، از سوی مؤمنان بعدی است .

أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا ءامنّا و هم لایفتنون. و لقد فتنّا الذین من قبلهم

یادآوری ابتلای مؤمنان دوران های پیشین به سختی ها، پس از اعلام باطل بودن پندار عدم گرفتاری مؤمنان به آنها، می تواند به منظور هموارسازی سختی های پیش آمده برای مؤمنان بعدی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 3 - 3

3 - توکل بر خدا ، مشکلات را بر انسان هموار می کند و آدمی ، با توکل ، می تواند بر آنها پیروز شود .

و لاتطع الک-فرین . .. و توکّل علی اللّه

سفارش به توکل، پس از نهی از اطاعت کافران و منافقان و توصیه به تبعیت از تعالیم وحی، می تواند به این منظور باشد که آن نهی و امر، مشکلاتی را در پی دارد که می توان آنها را با توکل برطرف کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 43 - 8

8 - تحمل پذیر شدن مشکلات ، در نتیجه توجه انسان به تاریخ و مشکلات دیگران

ص: 48

ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک

6 - دعا برای آسان شدن امور زندگانی ، امری مطلوب است .

و یسّر لی أمری

مراد از <أمری> می تواند همه امور زندگانی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 11 - 9

9- گرایش ها و رفتار های جوامع بشری ، زمینه ساز دستیابی آنان به نعمت و یا گرفتار شدن به سختیها

إن الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 87 - 20

20- نقش خود انسان ، در ابتلا به کیفر الهی و مشکلات زندگی

إذ ذهب مغ-ضبًا . .. سبح-نک إنّی کنت من الظ-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 23 - 5

5 - انسان من های ایمان ، با خطر ها ، آسیب ها و دشواری های علاج ناپذیر روبه رو است .

إن أنت إلاّ نذیر

از این که پیامبر(ص) به عنوان منذر و اخطارگر معرفی شده است، به دست می آید که بر سر راه انسان ها، خطرها و آسیب های بسیاری وجود دارد که پیامبر(ص) درباره آنها اخطار و هشدار می دهد و اگر انسان از رهنمودهای آن حضرت بهره نگیرد و به ایشان ایمان نیاورد، گرفتار آنها خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 6 - 3

3 - انسان من های ایمان ، مواجه با خطر ها ، آسیب ها و دشواری های علاج ناپذیر است . *

لتنذر قومًا ما أُنذر ءاباؤهم

از این که خداوند قرآن را وسیله انذار و اخطار قرار داده است، به دست می آید که بر سر راه انسان ها، خطرها و آسیب های بسیاری وجود دارد که پیامبر(ص) به آنان اخطار و انذار کرده است و اگر انسان از رهنمودهای قرآن بهره نگیرد و به آن ایمان نیاورد، گرفتار آنها خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 10 - 6

6 - انسانِ من های تعالیم دین و پیامبراسلام ، مواجه با خطر ها ، آسیب ها و دشواری های علاج ناپذیر است . *

و سواء علیهم ءأنذرتهم أم لم تنذرهم

از انذار کردن رسول اکرم(ص) به دست می آید که بر سر راه انسان ها، خطرها، آسیب ها و دشواری های بسیاری است که پیامبر(ص) به آنان انذار و اخطار می کند و اگر انسان از رهنمودهای اسلام و پیامبر(ص) بهره نگیرد و به آن ایمان نیاورد، گرفتار آنها خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 65 - 3

ص: 51

3 - انسان ، من های ایمان ، با خطر ها ، آسیب ها و دشواری های علاج ناپذیر روبه رو خواهد شد .

قل إنّما أنا منذر

از این که خداوند پیامبر(ص) را منذر و اخطارگر معرفی کرد، روشن می شود که بر سر راه انسان ها، خطرها و آسیب های بسیاری وجود دارد و اگر انسان ها از رهنمودهای آن حضرت بهره نگیرند و به ایشان ایمان نیاورند، گرفتار آنها خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 70 - 4

4 - انسان ، من های ایمان ، با خطر ها ، آسیب ها و دشواری های علاج ناپذیر رو به رو خواهد شد .

إنّما أنا نذیر

از این که خداوند پیامبراسلام(ص) را منذر و اخطارگر معرفی کرد، روشن می شود که بر سر راه انسان ها، خطرها و آسیب های بسیاری وجود دارد که اگر انسان ها از رهنمودهای آن حضرت بهره نگیرند و به ایشان ایمان نیاورند، گرفتار آنها خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 7

7 - تحمیل آرا و تمایلات سطحی مردم ، به رهبری الهی ( پیامبر ( ص ) ) ، مایه مشقت و زیان حتمی خود آنان

لو یطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 7

7 - خطا ها و لغزش ها ، زمینه ابتلای مؤمنان به رنج ها و سلطه کافران است . *

ربّنا لاتجعلنا فتنه . .. و اغفرلنا

ارتباط <واغفر لنا> با <لاتجعلنا فتنه. ..>، ممکن است از این جهت باشد که یکی از عوامل <فتنه> (مفتون و معذّب شدن) گناهان است. از این رو در تکمیل دعای <لاتجعلنا...>، طلب آمرزش شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 12 - 2

2 - فراهم ساختنِ آسانی برای انفاق گران با تقوا و سختی برای ثروتمندان بخیل ، وعده تخلّف ناپذیر خداوند و نمونه ای از هدایت گری او است .

فسنیسّره للیسری . .. فسنیسّره للعسری ... إنّ علینا للهدی

جمله <إنّ علینا للهدی>، به منزله تعلیل برای آیات پیشین است; یعنی، چون هدایت را بر خویش لازم شمرده ایم، برای هر یک از آن دو دسته فرجام مناسب برخوردشان با هدایت را فراهم می سازیم.

11 - طه - 20 - 130 - 5

5 - آگاهی از سنت های الهی و فلسفه آن ، زمینه ساز صبر و تحمل بیشتر درسختی ها و نگرانی ها

و لولا کلمه . .. فاصبر علی ما یقولون

6 - آمیخته بودن زندگانی انسان با رنج و سختی ، نشان برخوردار نبودن او از برترین قدرت

الإنس-ن فی کبد . أیحسب أن لن یقدر علیه أحد

ارتباط این آیه با آیه قبل، گویای آن است که بیان دشواری های زندگانی انسان، برای اثبات مقهور بودن وی و بی پایه بودن خود برتربینی او است.

نبود که این تکلیف از او ساخته باشد و خداوند، از چنین افرادی انجام دادن آن را نخواسته است.

و لاتهنوا . .. ان تکونوا تألمون فانهم یألمون کما تألمون

16 - دشواری ها و سختی های پیش آمده برای اهل ایمان به هنگام نبرد با دشمنان ، دارای حکمت و مصلحت

ان تکونوا تألمون . .. و کان اللّه علیماً حکیماً

توصیف خداوند به <حکیماً>، پس از بیان علم خداوند به دردها و مصیبتهای اهل ایمان، برای رساندن این معناست که این رنجها و گرفتاریها دارای حکمت و مصلحت است و لذا از آن جلوگیری نمی کند، نه اینکه از دید خداوند مخفی باشد.

16 - غافر - 40 - 57 - 1

1 - آفرینش مجموعه عالم ( آسمان ها و زمین ) ، در مقایسه با آفرینش انسان ها بزرگ تر و آفریدن آن سخت تر و مهم تر است .

لخلق السم-وت و الأرض أکبر من خلق الناس

مقصود از <أکبر>، با عظمت تر، سخت تر و مهم تر بودن است.

الذی أنقض ظهرک

کنند .

و لو أنّ للذین ظلموا ما فی الأرض جمیعًا و مثله معه لاَفتدوا به من سوء العذاب یوم

7 - عذاب مشرکان و ستمگران در قیامت ، بسیار بزرگ و فراتر از تصورشان است .

و بدا لهم من اللّه ما لم یکونوا یحتسبون

<إحتساب> (مصدر <یحتسبون>) مبالغه در حساب و به معنای <ظن> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 16 - 12

12 - عذاب های اخروی ، سخت تر و ذلت بارتر از کیفر های دنیوی خداوند است .

و لعذاب الأخره أخزی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 20 - 17

17 - عذاب الهی در جهان آخرت ، بسی سخت و شدید است .

و فی الأخره عذاب شدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 14 - 3

3 - عذاب الهی در آخرت ، برای مجرمان بس طاقت فرسا و غیر قابل تحمّل است .

یودّ المجرم لویفتدی من عذاب یومئذ ببنیه . .. و من فی الأرض جمیعًا ثمّ ینجیه

حاضر شدن مجرمان به فدا کردن همه خویشان و خلایق برای نجات خود از عذاب، گویای برداشت یاد شده است.

لنذیقهم عذاب الخزی فی الحیوه الدنیا و لعذاب الأخره أخزی

16 - فصلت - 41 - 27 - 1

1 - عذاب سخت و دشوار الهی ، کیفری حتمی برای کافران حق ستیز

فلنذیقنّ الذین کفروا عذابًا شدیدًا

لام و نون تأکید در <لنذیقنّ>، حاکی از حتمی بودن عذاب و کیفر می باشد.

17 - دخان - 44 - 48 - 5

5- عذاب و مجازات دوزخ ، سخت ، سوزان و رنج آور

من عذاب الحمیم

اضافه <عذاب> به <الحمیم>، از قبیل اضافه بیانیه است.

به آیه نُه همین سوره، مراد از <کفایت خدا برای جنگ مؤمنان>، فرستادن طوفان و سپاهیان نامریی برای درهم کوبیدن سپاه دشمن است.

تعبیر <وعید> می رساند که قبلاً رخداد روز قیامت و دشواری های آن از سوی خداوند به انسان ها تذکر داده شده است و پس از آن تذکرها است که قیامت برپا می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 42 - 2

2 - قیامت ، روزی بسیار سخت و هولناک برای اهل محشر

یوم یکشف عن ساق

تعبیر <یکشف عن ساق> (ساق ها برهنه می شود) در زبان عرب، کنایه از شدت هول و هراس و وخامت اوضاع است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 4 - 6

6 - روز قیامت ، روزی بس دشوار و اندوه بار برای خلایق

فی یوم کان مقداره خمسین ألف سنه

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که در زبان عرب، اوقات سخت و خزن آور را، به طولانی بودن آن و زمان های راحتی و شادمانی را به کوتاه بودن آن توصیف می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 17 - 1

1 - قیامت ، روزی است بسیار سخت و اندوه بار .

فکیف تتّقون إن کفرتم یومًا یجعل الولدن شیبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 18 - 6

6 - برپایی قیامت و زندگی دشوار و طاقت فرسای محشر ، وعده ای است تخلف ناپذیر و تحقق یافتنی از سوی خداوند به کافران .

کان وعده مفعولاً

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که ضمیر <وعده> به <یوم> بازگردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 10 - 2

2 - قیامت ، روزی است بسیار سخت و اندوه بار .

یومًا عبوسًا قمطریرًا

<عبوس>; یعنی، چهره در هم کشیده و <روز عبوس> کنایه از روز سخت و اندوه بار است. <قمطریر> نیز به معنای شدید است و در این آیه هم می تواند وصف برای <عبوس> باشد (یعنی شدید العبوس) و هم می تواند صفت برای <یوم> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 27 - 5

ص: 84

5 - قیامت ، روزی بس سنگین و دشوار

و یذرون وراءهم یومًا ثقیلاً

19 - مزمل - 73 - 16 - 2

2 - مؤاخذه سخت و سنگین فرعون در دنیا از سوی خداوند

فأخذن-ه أخذًا وبیلاً

<وبیل> به معنای وخیم و سنگین است (مصباح المنیر).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 10 - 1

1 - خداوند ، فرعون را به سختی کیفر داد .

ألم تر کیف فعل ربّک . .. و فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 29 - 2

2 - آمیخته شدن و جمع شدن مشکلات و سختی های دنیا و آخرت ، در لحظه مرگ برای محتضر

و التفّت الساق بالساق

کلمه <ساق> (در زبان عرب) گاهی استعاره از شدت و وخامت اوضاع است. بر این اساس مفسران گفته اند: مقصود از آن در آیه شریفه جمع شدن مشکلات فراق از دنیا با مشکلات آخرت است. و یا ترک اهل و عیال، مال و مقام از یک سو و روبه رو شدن با مشکل جدایی از دوستان و رفتن به دار غربت از جانب دیگر است.

1- سست ایمان های همدل با کافران ، دارای وضعیتی بس دشوار به هنگام جان کندن

فکیف إذا توفّتهم المل-ئکه

برداشت یاد شده، به سبب این نکته است که اجر و پاداش ها، در قبال مسؤلیت ها است و به هر میزان که مسؤولیت سنگین تر و پرزحمت تر باشد، اجر و پاداش آن نیز بزرگ تر و بیشتر خواهد بود. بنابراین اجر بزرگ، نشانگر مسؤولیت بزرگ و خطیر است.

خروج از ولایت و حمایت الهی نیست .

اذ همّت . .. و اللّه ولیّهما

جمله <و اللّه ولیّهما>، در عین اعتراض به گروههایی که قصد انحراف از جنگ و نافرمانی از رسول خدا (ص) را داشتند، بیانگر این است که این تصمیمشان، باعث نشد که ولایت الهی از آنان منقطع شود.

و یسّر لی أمری

اند .

و بشر الصبرین. الذین ... و أولئک هم المهتدون

ضمیر فصل (هم) و معرفه بودن خبر (المهتدون) حاکی از حصر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 177 - 6،14،26،28

6 - برپایی نماز ، پرداخت زکات ، وفای به عهد ، صبر در مشکلات و استقامت در نبرد از وظایف اهل ایمان و از مسائل اساسی دین

لیس البر أن تولوا وجوهکم . .. و لکن البر من ... و أقام الصلوه ... والصبرین فی ال

14 - اهل ایمان به هنگام گرفتار شدن به فقر و تنگدستی و نیز روی آوری مشکلات و ناهنجاری ها ، باید صبور و پایدار باشند .

و الصبرین فی البأساء و الضراء

26 - برپایی نماز ، پرداخت زکات ، پایبندی به عهد ها و صبر و پایداری در تنگنا ها و شداید از ویژگی های نیکان

و لکن البر من . .. أقام الصلوه ... والصبرین فی البأساء و الضراء

28 - انجام وظایف عبادی ، اجتماعی و اخلاقی دین ، تحمل مشکلات و استقامت در راه مبارزه با دشمنان نشانه راستی و درستی ایمان است .

أولئک الذین صدقوا

در برداشت فوق <أولئک> اشاره به صفاتی است که از جمله <و ءاتی المال . .. و حین البأس> به دست می آید و متعلق <صدقوا> به قرینه <من ءامن ...> ایمان به خدا و ... گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 214 - 2،5،15

2 - ورود به بهشت ، بدون تحمّل سختی ها و مصائب ، پنداری بیش نیست .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه

5 - مقاومت و صبر پیروان انبیای گذشته در برابر سختی های جنگ و مشکلات

ام حسبتم . .. مسّتهم البأساء و الضراء

درخواست نصرت الهی از جانب پیامبران و مؤمنان پس از آزار جنگ و مصائب و مشکلات، بیانگر مقاومت آنان است.

15 - لزوم تحمّل سختی ها بر مؤمنان

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لما یأتکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 128 - 2

2 - مؤمنان وظیفه دار استعانت از خدا و پیشه سازی صبر و مقاومت در برابر مشکلات راه ایمان

استعینوا باللّه و اصبروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 46 - 8،9

ص: 95

8 - خداوند ، فراخوان مؤمنان به صبر و تحمل مشکلات پیش آمده از نبرد با دشمنان

و اصبروا إن اللّه مع الصبرین

9 - باور به همراهی خدا با مجاهدان صابر ، زمینه ساز تحمل سختی های نبرد و صبر در برابر ناملایمات آن

و اصبروا إن اللّه مع الصبرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 49 - 13

13- توجه و باور به پیروزی اهل تقوا ، زمینه ساز پیشه ساختن صبر و مقاومت در برابر مشکلات راه تقوا و ایمان

فاصبر إن الع-قبه للمتقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 115 - 2

2- لزوم پیشه ساختن صبر در مشکلات راه دین

فاستقم کما أُمرت . .. واصبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 18 - 13

13- صبر و شکیبایی در برابر دشواری ها و حوادث تلخ ، خصلتی نیکو ، زیبا و ارجمند

فصبر جمیل

برداشت فوق ، مبتنی بر این است که <صبر> مبتدا و <جمیل> خبر آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 83 - 10،26

10- صبر و شکیبایی در برابر مشکلات و حوادث تلخ ، خصلتی زیباست .

فصبر جمیل

برداشت فوق، بر اساس این احتمال است که <صبر> مبتدا و <جمیل> خبر آن باشد. احتمال دیگر در ترکیب <فصبر جمیل> این است که <صبر> خبر برای مبتدایی محذوف و جمیل صفت برای <صبر> باشد ; یعنی، [امری] صبر جمیل و یا [صبری] صبر جمیل و یا ... .

26- باور و توجه به عالمانه و حکیمانه بودن افعال الهی ، آدمی را به صبر و شکیبایی در تنگنا ها و حوادث دشوار ، وامی دارد .

فصبر جمیل . .. إنه هو العلیم الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 42 - 2

2- صبر در برابر ناملایمات ، دارای ثمرات دنیوی و اخروی است .

لنبوّئنّهم فی الدنیا . .. و لأجر الأخره أکبر ... الذین صبروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 96

13 - قصص - 28 - 10 - 10

10 - مؤمنان راستین ، محکم و بردبار در هنگامه های سخت و دشوار زندگی

لولا أن ربطنا علی قلبها لتکون من المؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 36 - 14

14 - صبر بر مشکلات و داشتن روحیه ای امیدوار ، به هنگام مبتلا شدن به دشواری ها ، امری ارزشمند و پسندیده است .

و إن تصبهم سیّئه . .. إذا هم یقنطون

از مذمت شدن کسانی که با مبتلا شدن به ناگواری ها، ناامید می شوند، استفاده می شود که حفظ روحیه امیدواری، در چنین حالتی مطلوب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 60 - 5

5 - لزوم صبر و شکیبایی در برابر تلاش ها و تبلیغات سوء

و لئن جئتهم بأیه لیقولنّ الذین کفروا. .. فاصبر إنّ وعد اللّه حقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 17 - 11

11 - صبر و شکیبایی بر مشکلات ، امری اساسی و نیازمند اراده ای محکم است .

و اصبر علی ما أصابک إنّ ذلک من عزم الأُمور

<عَزْم> در لغت به معنای <تصمیم قطعی قلب بر انجام دادن کار> است. (مفردات راغب) چنین معنایی، حکایت از اراده محکم می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 41 - 3

3 - تدبر در سرگذشت ایوب ( ع ) ، مایه تقویت نیروی صبر و شکیبایی در برابر مشکلات

و اذکر عبدنا أیوب إذ نادی ربّه أنّی مسّنی الشیط-ن بنصب و عذاب

ابتلای ایوب(ع) به مشکلات و رنج های طاقت فرسا و صبر و شکیبایی او، مهم ترین بخش سرگذشت آن حضرت است. بنابراین یادآوری آن، می تواند سبب دمیدن روح مقاومت و شکیبایی در انسان گرفتار گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 44 - 10

10 - منافات نداشتن دعا و درخواست از خداوند برای رفع گرفتاری با مقام صبر و شکیبایی

إذ نادی ربّه أنّی مسّنی الشیط-ن . .. إنّا وجدن-ه صابرًا

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند، ایوب(ع) را - که درخواست رفع گرفتاری از خود را داشت - به صبور و شکیبا بودن توصیف و ستایش کرده است.

ص: 97

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 55 - 1،3

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور به صبر و شکیبایی در برابر مشکلات رسالت

فاصبر

3 - توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) ، مبنی بر تأسی کردن از پیامبران گذشته در صبر و شکیبایی در برابر مشکلات رسالت

إنّا لننصر رسلنا و الذین ءامنوا فی الحیوه الدنیا . .. فاصبر

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله <فاصبر. ..> تفریع بر جمله <إن-ّا لننصر رسلنا...> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 3

3 - پیامبر ( ص ) مکلف به استقامت و پایداری دربرابر مشکلات و دشواری های دعوت

فادع و استقم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 31 - 7

7- مؤمنان راستین ، اهل جهاد و شکیبا در برابر همه مشکلات زندگی

و لنبلونّکم حتّی نعلم المج-هدین منکم و الص-برین

وصف <الصابرین> علاوه بر صبر در جهاد، می تواند به همه زمینه های صبر و شکیبایی نظر داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 41 - 6

6 - صبر بر ناگواری ها ، عبادت در برابر پروردگار و ایمان به قیامت ، تکلیف تمامی مؤمنان

فاصبر . .. و سب-ّح ... و استمع یوم یناد المناد

هر چند واژه های <اصبر>، <سبّح> و <استمع> ظاهراً خطاب به پیامبر(ص) است; ولی در حقیقت تکلیفی است برای همگان و پیامبر(ص) از آن جهت که الگوی امت است، به تنهایی مخاطب قرار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 10 - 8

8 - ایمان به کارساز بودن خداوند و توکّل به او ، هموارکننده راه صبر و شکیبایی در برابر مشکلات و سختی ها است .

فاتّخذه وکیلاً . و اصبر ... و اهجرهم هجرًا جمیلاً

<واصبر> عطف بر <فاتّخذوه وکیلاً> است. این عطف می تواند به این مناسبت باشد که اتکال به خدا، موجب تقویت روح صبر و مقاومت در انسان می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 25 - 7

7 - نماز و ارتباط با خدا ، موجب تقویت روح صبر و شکیبایی انسان در برابر مشکلات و سختی ها

فاصبر . .. و اذکر اسم ربّک بکره و أصیلاً

ص: 98

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 200 -

1،3،5،6،14،16،18

1 - مؤمنان ، موظّف به صبر در برابر مشکلات

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا

3 - مؤمنان ، موظّف به پایداری و مقاومت در برابر دشمنان سرسخت و ستیزه جو

یا ایّها الّذین امنوا . .. صابروا

<صابروا> از باب مفاعله، دلالت بر مقاومت طرفینی دارد و این معنا غالبا بین دو خصم تصوّر می شود.

5 - مؤمنان ، موظّفند یکدیگر را به صبر و شکیبایی در برابر مشکلات ترغیب کنند .

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا

به نظر می رسد الف مفاعله در <صابروا>، برای متعدّی کردن <صَبَرَ> به کار رفته باشد ; بنابراین <صابروا>، یعنی دیگران را به صبر وادارید.

6 - صبر در برابر مشکلات ، زمینه ساز پایداری در برابر دشمن *

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا

تقدّم ذکری <اصبروا> بر <صابروا>، می تواند حاکی از این معنا باشد که تا در برابر مشکلات فردی صبور نباشید، نمی توانید در مقابل دشمنان دین مقاومت کنید.

14 - شکیبایی مؤمنان در برابر مشکلات ، پایداری آنان در مقابل دشمن و حفاظت از مرز های اسلامی ، نشانه تقواپیشگی است .

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتّقوا اللّه

16 - ایمان ، زمینه شکیبایی در برابر مشکلات و پایداری در مقابل دشمن و حفظ مرز ها و رعایت تقواست .

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتّقوا اللّه

مخاطب قرار دادن مسلمانان به وصف ایمان و آنگاه امر به شکیبایی و . .. بیانگر آن است که ایمان زمینه تحقق مسائل مطرح شده است.

18 - صبر در برابر مشکلات ، مقاومت در برابر دشمن ، حفاظت از مرز های جامعه اسلامی و تقواپیشگی ، زمینه پیروزی و سعادت

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا لعلّکم تفلحون

<فلاح>، به معنای نیل به نجات و پیروزی است (لسان العرب).

بل إیاه تدعون فیکشف ما تدعون إلیه إن شاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 64 - 4

4 - بیان نقش اختصاصی خداوند در برهه های حساس و بحرانهای زندگی برای مردم، از وظایف پیامبر(ص) و مبلغان دین است.

قل من ینجیکم . .. قل الله ینجیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 188 - 11

11 - علم ، زمینه ساز رفاه و آسایش و دور ماندن از ضرر ها و سختیها

لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر و ما مسنی السوء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 9 - 7

7 - استغاثه به درگاه الهی برای رهایی از تنگنا ها و مشکلات ، رهنمود و توصیه خداوند به انسانها

إذ تستغیثون ربکم فاستجاب لکم

یادآوری استغاثه مجاهدان بدر و تصریح به اجابت آن می تواند برای توصیه این نکته باشد که ای انسانها در تنگناها و بحرانهای زندگی رو به خدا آورید و از او یاری طلبید تا شما را رهایی بخشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 85 - 12

12- عقیده به قیامت و هدف داری و حکمت آمیز بودن جهان خلقت ، موجب آسانی تحمل مشکلات و مقتضی گذشت و نادیده گرفتن اذیت و آزار و آسیب های وارده از سوی دشمنان است .

و ما خلقنا السموت . .. إلاّ بالحقّ ... فاصفح الصفح الجمیل

<فا> در <فاصفح> تفریع است و جمله <فاصفح . ..> را بر جمله <و ما خلقنا السموات ... إلاّ بالحق و إن الساعه لأتیه> عطف کرده است. بنابراین، استفاده می شود که به حق آفریده شدن جهان اقتضا دارد تا انسانِ حق طلبی همچون رسول الله(ص) در مسیر حق بردبار باشد و تلاش خود را در برابر حق ناپذیری کافران بیهوده نپندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 219 - 5

5 - نقش نماز و راز و نیاز شبانه با خدا ، در فائق آمدن بر دشواریها

و توکّل علی العزیز . .. حین تقوم ... فی الس-جدین

ص: 102

و تذوقوا السوء بما صددتّم عن سبیل الله و لکم عذاب عظیم

مقصود از <سبیل الله> دین خداست که در آیات بسیاری از قرآن به همین عنوان آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 113 - 8

8- تکذیب رسولان و رهبران الهی ، ظلم بوده و موجب عذاب و مشکلات دنیوی است .

رسول منهم فکذّبوه فأخذهم العذاب و هم ظ-لمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 118 - 8

8- نقش عملکرد ظالمانه و دائمی خود انسان ها ، در ابتلا به دشواریها

و ما ظلمن-هم و ل-کن کانوا أنفسهم یظلمون

فعل مضارع <یظلمون> به ضمیمه فعل <کانوا> - که برای تأکید مضمون <یظلمون> آمده است - دلالت بر استمرار دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 17

17 - سرپیچی از هدایت های الهی ، عامل گمراهی انسان و گرفتارآمدن او به رنج و سختی است .

فمن اتبع هدای فلایضلّ و لایشقی

<شقاوت> به معنای سختی و دشواری است (قاموس) و به قرینه آیه بعد، مراد تنگناها و فشارهای زندگی می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 36 - 10

10 - دچار شدن مشرکان به ناگواری ، محصول دستاورد خود آنان است .

و إذا أذقنا الناس رحمه . .. و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 10 - 2

2 - دور شدن از آیین اسلام ، جز سختی و مشقّت ، دستاوردی نخواهد داشت .

فسنیسّره للیسری . .. فسنیسّره للعسری

بنابر یک احتمال، مراد از <یسری> در آیات پیشین، شریعت اسلام است. در آن صورت، مصداق <عسری> نقطه مقابل آن; یعنی، دور شدن از اسلام خواهد بود.

10 - افترازنندگان به خداوند هنگام احتضار در حالتی بسیار سخت قرار می گیرند.

و من أظلم ممن افتری . .. و لو تری إذ الظلمون فی غمرت الموت

11 - مدعیان دروغین وحی و کسانی که مدعی آوردن مانندی برای قرآن هستند به هنگام احتضار حالتی بس دشوار دارند.

أوحی إلیّ و لم یوح إلیه شیء و من قال . .. و لو تری إذ الظلمون فی غمرت الموت

8 - صبر و پایداری در برابر ناگواری های ناشی از قطع رابطه دوستی با دشمنان دین ، عامل مصون ماندن جامعه ایمانی از کید و خیانت آنان

لا تتخذوا بطانه من دونکم . .. و ان تصبروا و تتقوا لایضرّکم کیدهم شیئاً

در برداشت فوق، متعلق <تتقوا> به قرینه صدر آیه، پرهیز از دوستی با دشمنان گرفته شده است.

رنجها و گرفتاریها دارای حکمت و مصلحت است و لذا از آن جلوگیری نمی کند، نه اینکه از دید خداوند مخفی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 15

15 - بلا ها و مشکلات دنیوی ( مالی و جانی ) ، کفاره گناهان آدمی و از جمله عوامل نابود کننده اعمال زشت اوست .

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب من یعمل سوءاً یجز به

رسول خدا(ص) درباره < من یعمل سوءاً یجز به> در آیه فوق فرمود: اما تبتلون فی اموالکم و انفسکم و ذراریکم؟ قالوا: بلی قال: هذا مما . .. یمحو به السیئات.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 277، ح 278; نورالثقلین، ج 1، ص 553، ح 576.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 130 - 3

3 - دست کشیدن از انحراف های عقیدتی ، پذیرش دعوت پیامبران و روی آوری به خدا ، فلسفه بلا ها و مشکلات

و لقد أخذنا . .. لعلهم یذّکّرون

با توجه به آیات قبل که سخن از ربوبیت خدا و رسالت موسی(ع) بود، معلوم می شود متعلق <یذکرون> همان توحید ربوبی و پیامبری موسی(ع) و رسالتهای اوست.

8 - تحلیل سختی های بیدارکننده و هدفدار به حوادثی برخاسته از عوامل طبیعی و بدون هدف ، تحلیل نادرست منکران رسالت پس از رسیدن به رفاه و آسایش

قالوا قد مس ءاباءنا الضراء و السراء

10 - کفرپیشگانی که با بی هدف خواندن سختی های بیدارکننده از تمامی عوامل هدایت بی بهره ماندند ، با عذابی غافلیگرانه از جانب خدا نابود شدند .

فأخذنهم بغته و هم لا یشعرون

11 - انکار رسالت انبیا با توجیه پیدایش سختی های بیدارکننده به عواملی بی هدف ، موجب گرفتار شدن به عذاب الهی است .

قالوا قد مس ءاباءنا الضراء و السراء فأخذنهم بغته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 168 - 5،7

5 - سختی ها و آسایش ها ، اموری هدفدار و زمینه آزمون انسان ها از سوی خداوند است .

و بلونهم بالحسنت و السیئات

7 - تغییر و تحول در زندگی انسان ها ، با روی آوری سختی ها و آسایش ها ، امری هشداردهنده و زمینه ساز روی آوری آنان به صواب و صلاح است .

و بلونهم بالحسنت و السیئات لعلهم یرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 83 - 7

7- ابتلای اشخاص به انواع رنج ها ، گرفتاری ها و ناگواری ها ، دلیل بدی و فساد آنان نیست .

و أیّوب إذ نادی ربّه أنّی مسّنی الضرّ

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که پیامبری چون ایوب(ع) نیز با داشتن منزلتی والا نزد خداوند، به رنج و مصیبت مبتلا شده بود.

20 - شرح - 94 - 6 - 2

2 - جدایی ناپذیر بودن سختی ها از آسانی ، قانونی فراگیر است .

إنّ مع العسر یسرًا

تکرار نشدن <فاء> در این آیه - که تأکید آیه قبل است - محتوای آن را به غیر پیامبر(ص) نیز ارتباط داده است.

6 - نیایش خالصانه شرک پیشگان به درگاه خداوند ، به هنگام گرفتاری ها و مصایب ، دلیلی روشن بر پوچی اندیشه شرک و حقانیت توحید ربوبی

و إذا مسّ الإنسن الضرّ دعانا

روی سخن در این سوره با مشرکان مکه است و آیه شریفه در مقام بیان یکی از دلیلهای روشن توحید ربوبی و پوچی اندیشه شرک است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 6

6 - نیایش شرک پیشگان به درگاه خداوند ، هنگام گرفتاری و مصیبت ها ، دلیلی روشن بر پوچی اندیشه شرک و حقانیت عقیده توحیدی

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

برداشت یاد شده از آن جا است که مخاطبان آیه شریفه، مشرکان مکه هستند و این آیه، در مقام بیان یکی از دلایل روشن بر اثبات توحید الهی و پوچی اندیشه شرک است.

9 - نحل - 16 - 54 - 7

7- نجات یافتگانِ از ناگواری ها که به شرک روی می آورند - با وجود التماس به درگاه خداوند به هنگام گرفتاری - توحید ربوبی را قبول نداشته و عوامل دیگری را در نجات خود دخیل می دانند .

ثمّ إذا کشف الضرّ عنکم إذا فریق منکم بربّهم یشرکون

<بربّهم> متعلق به فعل <یشرکون> است. ذکر <ربّ> به جای مطلق آوردن کلام و یا ذکر سایر موارد توحید، حکایت از شرک ربوبی آنان می کند و خود همین می تواند قرینه باشد که روی آوردن به شرک ربوبی، احتمال دارد ناشی از عقیده به تأثیر عوامل دیگر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 6

6 - نیایش خالصانه شرک پیشگان به درگاه خداوند ، هنگام گرفتاری و مصیبت ها ، دلیلی روشن بر پوچی اندیشه شرک و حقانیت توحید ربوبی

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه منیبًا إلیه

روی سخن در این سوره، با مشرکان مکه است و آیه شریفه در مقام بیان یکی از دلایل روشن بر اثبات توحید الهی و پوچی اندیشه شرک است.

فکیف اذا . .. ثمّ جاؤک یحلفون باللّه ان اردنا الّا احساناً

منافقان تا قبل از گرفتاری، از پیامبر (ص) اعراض کرده و به طاغوتها می گرایند، و آنگاه که به مشکلات برخورند، از پیامبر (ص) عذرخواهی می کنند.

5 - منافقان به هنگام رسوایی و یا رنج های ناشی از عملکردشان ، به پیامبر ( ص ) روی می آوردند و عذرخواهی می کنند .

فکیف . .. ثمّ جاؤک یحلفون باللّه ان اردنا الّا احساناً

مراد از <مصیبه>، معنایی است که شامل رسوایی نیز می شود ; به دلیل عذرخواهی منافقان که با جمله <ان اردنا> آن را اظهار می داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 79 - 2

2 - مصایب و مشکلات ، از جانب خدا و به سبب اعمال خود انسان است .

قل کلّ من عند اللّه . .. و ما اصابک من سیّئه فمن نفسک

از اینکه در آیه قبل رسیدن خوبیها و ناگواریها از ناحیه خداوند دانسته شده و در این آیه عامل سیئات را خود انسان شمرده است، معلوم می شود که اعمال انسان باعث می شود که خداوند حادثه ای ناگوار را برای او ایجاد کند ; بنابراین این حوادث ناگوار از یکسو به خدا و از سوی دیگر به خود انسان منتسب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 36 - 4

4 - دشواری ها و ناملایمات زندگی ، پیامد عمل خود انسان ، و برخورداری از رحمت ، از ناحیه خداوند است .

أذقنا الناس رحمه . .. و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 17 - 7

7 - در صورت گرفتار شدن انسان به بدی و رنج - که سر منشأ آن خداوند است - هیچ کمکی وجود ندارد تا او را از آن وضعیت نجات دهد .

من ذا الذی یعصمکم من اللّه إن أراد بکم سوءًا. .. و لایجدون لهم من دون اللّه ولیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 30 - 1

1 - تمامی گرفتاری ها و مشکلات زندگی آدمیان ، نتیجه عملکرد و دستاورد خود آنان است .

و ما أص-بکم من مصیبه فبما کسبت أیدیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 14

14 - < نعمت ها > برخاسته از لطف و رحمت الهی و < مصائب و سختی ها > نتیجه عملکرد خود آدمی است .

و إنّا إذا أذقنا الإنس-ن منّا رحمه . .. و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم

فسنیسّره للیسری . .. فسنیسّره للعسری ... إنّ علینا للهدی

جمله <إنّ علینا للهدی>، به منزله تعلیل برای آیات پیشین است; یعنی، چون هدایت را بر خویش لازم شمرده ایم، برای هر یک از آن دو دسته فرجام مناسب برخوردشان با هدایت را فراهم می سازیم.

اشاره به این نکته دارد که: رنجها و سختیها معمولاً دایمی و پایدار نیستند و تعبیر <چشاندن> در مورد اعطای نعمتها، حاکی از زودگذری آنهاست.

20 - شرح - 94 - 5 - 4،7

4 - سختی ها ، هرگز نباید رهبران الهی را از توجّه به سهولت ها و امکانات موجود و دلگرم بودن به آنها باز دارد . *

فإنّ مع العسر یسرًا

کلمه <مع>، دلالت دارد که وجود <یسر عظیم> هم زمان با وجود <عسر> است; نه بعد از آن. و مراد از آن می تواند هم زمانی <عسر> با مقدّمات <یسر> باشد. و ممکن است در صدد بیان این حقیقت خارجی باشد که: هر گاه مشکلاتی پدیدار شد، توجّه به آن ذهن شما را به خود مشغول نسازد; بلکه به سهولت ها و امکانات فراوانی که در کنار آن، برای شما وجود دارد نیز توجّه داشته باشید. برداشت یاد شده ناظر به دومین احتمال است.

7 - سختی ها ، زمینه ساز آسانی اند .

فإنّ مع العسر یسرًا

مراد از <معیّت>، ممکن است سبب بودن <عسر> برای پیدایش <یسر> باشد. این نکته را نیز می تواند برساند که هر سختی در درون خود، سازندگی هایی دارد و تجربه هایی پدید می آورد که با توجّه به آنها، نباید از مواجه شدن با سختی ها هراسی داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 6 - 1،4

1 - سختی ها ، زمینه ساز آسانی ها است .

انّ مع العسر یسرًا

4 - < عن جعفربن محمد ( ع ) . . . انّ إمرأه استَعْدَتْ علی زوجها أنّه لایُنفِق علیها و کان زوجها معسراً فأبی علی ( ع ) أن یَحبِسه فقال : < إنّ مع العسر یسراً > ;

از امام صادق(ع) روایت شده است: زنی علیه شوهر خود اقامه دعوی کرد که نفقه او را نمی دهد. شوهر این زن تنگدست بود; پس حضرت علی(ع) از زندانی کردن شوهر خودداری ورزید، آن گاه فرمود: <إنّ مع العسر یسراً>.

با توجه به لحن نکوهش آمیز آیه، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 50 - 7

7 - ناامیدی و منفی بافی مفرط در سختی ها و سرخوشی مستانه در آسایش ، دو خصلت ناشایست و همگن

و إن مسّه الشرّ فیئوس قنوط . و لئن أذقن-ه رحمه منّا من بعد ضرّاء مسّته لیقولنّ ه

سختی ها

3 - آل عمران - 3 - 146 - 4،10

4 - مصیبت ها و مشکلات ، آنگاه که در راه خدا باشد ، هرگز مردان الهی را به ضعف و ناتوانی و تسلیم در برابر دشمنان نخواهد کشید .

فما وهنوا لما اصابهم فی سبیل اللّه و ما ضعفوا و ما استکانوا

10 - بسیاری از انبیای الهی و یاوران ایشان ، در سراسر تاریخ ، با مصائب و دشواری های فراوان درگیر بودند .

و کایّن من نبیّ قاتل معه ربیّون کثیر . .. لما اصابهم

دنیا بیوقوع حوادث ناگوار - خصوصاً برای بندگان مقرب خدا - ممکن نیست، پس نفی خوف از آنان، قهراً به این معناست که حوادث دنیوی در ذائقه آنان، مکروه و ناخوشایند جلوه نمی کند.

2 - اولیای خدا ، کسانی هستند که هر آنچه حوادث روزگار از کفشان برباید ، غمی به دل راه نداده و غبار اندوه بر چهره شان نمی نشیند .

ألا إن أولیاء اللّه . .. و لا هم یحزنون

که نقیض یکدیگراند - همواره تنها یکی صادق است; بنابراین تحقّق هر دو در یک موضوع، نمی تواند مراد باشد; بلکه یا نزدیک بودن <یسر> و ظهور مقدّمات آن مراد است و یا به وجود اموری آسان در کنار کارهای سخت نظر دارد. برداشت یاد شده براساس احتمال نخست است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 10 - 8

8 - تنها دل های محکم و مطمئن ، قادر بر انجام کار های سخت و مخاطره آمیز

إن کادت لتبدی به لولا أن ربطنا علی قلبها

اقدام مادر موسی به انداختن فرزند خویش در آب نیل، بیانگر مطلب یاد شده است.

10 - کفرپیشگانی که با بی هدف خواندن سختی های بیدارکننده از تمامی عوامل هدایت بی بهره ماندند ، با عذابی غافلیگرانه از جانب خدا نابود شدند .

فأخذنهم بغته و هم لا یشعرون

11 - انکار رسالت انبیا با توجیه پیدایش سختی های بیدارکننده به عواملی بی هدف ، موجب گرفتار شدن به عذاب الهی است .

قالوا قد مس ءاباءنا الضراء و السراء فأخذنهم بغته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 168 - 5،7

5 - سختی ها و آسایش ها ، اموری هدفدار و زمینه آزمون انسان ها از سوی خداوند است .

و بلونهم بالحسنت و السیئات

7 - تغییر و تحول در زندگی انسان ها ، با روی آوری سختی ها و آسایش ها ، امری هشداردهنده و زمینه ساز روی آوری آنان به صواب و صلاح است .

و بلونهم بالحسنت و السیئات لعلهم یرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 83 - 7

7- ابتلای اشخاص به انواع رنج ها ، گرفتاری ها و ناگواری ها ، دلیل بدی و فساد آنان نیست .

و أیّوب إذ نادی ربّه أنّی مسّنی الضرّ

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که پیامبری چون ایوب(ع) نیز با داشتن منزلتی والا نزد خداوند، به رنج و مصیبت مبتلا شده بود.

آیات پیشین در حقیقت مصادیق این آیه را بیان کرده است. استناد آنها به خداوند، بیانگر آن است که همراه ساختن <عسر> و <یسر>، کار او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 6 - 1،4

1 - سختی ها ، زمینه ساز آسانی ها است .

انّ مع العسر یسرًا

4 - < عن جعفربن محمد ( ع ) . . . انّ إمرأه استَعْدَتْ علی زوجها أنّه لایُنفِق علیها و کان زوجها معسراً فأبی علی ( ع ) أن یَحبِسه فقال : < إنّ مع العسر یسراً > ;

از امام صادق(ع) روایت شده است: زنی علیه شوهر خود اقامه دعوی کرد که نفقه او را نمی دهد. شوهر این زن تنگدست بود; پس حضرت علی(ع) از زندانی کردن شوهر خودداری ورزید، آن گاه فرمود: <إنّ مع العسر یسراً>.

ص: 133

1 - کسانی که درباره دیگران سخن چینی و بدگویی کرده ، آنان را با کنایه و اشاره مسخره می کنند ، گرفتار عذاب الهی خواهند شد .

ویل لکلّ همزه لمزه

<هُمَزَه>، به معنای شخصی است که با چشم و پلک و ابرو، به دیگران اشاره کرده و برای رساندن شرّ به آنان، سعایت و سخن چینی کند (قاموس). این وزن برای مبالغه به کار می رود و دلالت دارد که آن کار به صورت عادت درآمده است. (مجمع البیان)

7 - عیب جویی و سخن چینی ، از ویژگی های کافران تکذیب کننده رسالت پیامبراسلام ( ص )

فلاتطع المکذّبین . .. همّاز مشّاء بنمیم

17 - ق - 50 - 18 - 2

2- سخنان آدمی ، همانند سایر اعمال او ، مسؤولیت آفرین و مورد محاسبه

ما یلفظ من قول إلاّ لدیه رقیب عتید

در آیه قبل، مسأله محاسبه و ضبط اعمال به صورت مطلق مطرح گردیده است و اکنون دراین آیه، ضبط و محاسبه گفتار، به انسان یادآوری شده است.

گردیدند .

فتن-زعوا . .. قالوا إن هذن لسحرن

فاعل <قالوا> به قرینه <فأجمعوا کیدکم> (در آیه بعد) گروهی از فرعونیان بودند که با گروهی دیگر از خودشان به گفت وگو پرداختند. آیه قبل نیز به این معنا تصریح دارد که در میان فرعونیان مشاجره ای پدید آمد. این مشاجره در باره موسی(ع) بوده و فاعل <قالوا> سعی در توجیه گروه دوم داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 64 - 2

2 - اختلاف و تشتت فرعونیان پس از سخنان موسی ( ع ) ، خطری جدی و زمینه ساز تضعیف جبهه آنان ، در میدان مقابله بود .

ویلکم . .. قالوا ... فأجمعوا کیدکم ثمّ ائتوا صفًّا

آیات یاد شده، جملگی نشانگر تلاش جدی فرعونیان برای حفظ اتحاد خود در برابر موسی(ع) است و از زاویه دیگر، حکایت از خطری دارد که به خاطر بروز اختلاف، آنان را تهدید می کرده است.

8 - گفتار همراه با ملاطفت و مهر در تبلیغ ، زمینه بیشتری برای تأثیر است .

فقولا له قولاً لیّنًا لعلّه یتذکّر أو یخشی

<لعلّ> در کلام خداوند، به معنای امیدواری او نیست; بلکه مراد این است که هر شخصی که آن شیوه گفت وگو را ببیند، امیدوار خواهد شد.

12 - حُسن رعایت عفّت کلام

و یسئلونک عن المحیض

از تصریح نکردن قرآن به کلماتی که خلاف عفت است (مثل عدم آمیزش که از آن تعبیر به اعتزال کرده و یا فرج که از آن تعبیر به محیض در جمله دوّم و نیز در <من حیث امرکم اللّه> کرده)، حسن رعایت عفت کلام استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 236 - 5

5 - رعایت عفّت کلام ، از آداب بیان احکام

ما لم تمسّوهنّ

با توجه به اینکه از آمیزش جنسی به <مسّ> (تماس گرفتن) تعبیر کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 40 - 4،5

4 - ادب زکریا در مقام تکلّم با خداوند

و قد بلغنی الکبر

جمله <و قد بلغنی الکبر>، کنایه از ناتوانی بر آمیزش جنسی است.

5 - لزوم رعایت ادب در گفتار با خداوند

و قد بلغنی الکبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 9 - 11

11 - لزوم برخورد نیک و گفتار صواب و متین با یتیمان

و لیقولوا قولا سدیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 21 - 7

7 - پرهیز از صراحت گویی در بیان مسائل جنسی ، امری نیکو و پسندیده

و قد افضی بعضکم الی بعض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 53 - 1،2،4

1- پیامبر ( ص ) ، موظف به ابلاغ این پیام به بندگان که آنان باید بهترین گفتار را برای گفتن برگزینند .

و قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن

2- مؤمنان ، موظف به انتخاب بهترین شیوه ها در گفتار و برخوردشان با مشرکان و کافران

و قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن

برداشت فوق، مبتنی بر شأن نزولی است که در آن آمده است: مؤمنان در برابر اهانت و آزارهای مشرکان، تصمیم به برخورد شدید گرفتند (مجمع البیان ج،6 ص 5) و خداوند پیامبر(ص) را موظف فرمود که به آنان اعلام کند: بهترین گفتار را انتخاب

ص: 143

کنید.

4- خداوند ، خواهان موضع گیری شایسته و سخن نیک انسان ، در قبال گفتار و برخورد های ناشایست دیگران

قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن

در آیات قبل، سخن ناروای کافران در مسحور خواندن پیامبر(ص) ذکر شده است و در این آیه می فرماید: <شما بهترین را بگویید>. از مجموع این فرازها برداشت فوق استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 24 - 7

7- کسانی که گفتن < إن شاء اللّه > را فراموش کنند ، باید - گرچه با تعبیری دیگر - ذکر خدا را به زبان آورند .

إلاّ أن یشاء اللّه واذکّر ربّک إذا نسیت

متعلق نسیان -، به قرینه <إلاّ إن یشاء اللّه> -، می تواند گفتنِ <إن شاء اللّه> باشد. جمله <اذکر ربّک> مطلق است، بنابراین، برای تدارک <إن شاء اللّه> انتخاب هر لفظی که نشانِ توجه به خداوند و حاکمیّت اراده او باشد، ثمربخش خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 14 - 3

3 - معرفی خود به مخاطب در آغاز گفت وگو ، از آداب مکالمه و هم صحبت شدن با دیگران است .

ی-موسی . .. إنّنی أنا اللّه

خداوند با ندای <یا موسی> به او فهماند که نام وی را می داند، آن گاه در نخستین سخنان خود با موسی(ع)، خود را به او معرفی کرد تا گفت وگو با شناخت طرفین ادامه یابد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 47 - 20

20 - سلام در پایان سخن ، شعار موسی و هارون ( ع ) *

والسل-م علی من اتبع الهدی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 72 - 11

11 - < فی مجمع البیان فی قوله تعالی : < و إذا مرّوا باللغو مرّوا کراماً > . . . و قیل هم الذین إذا أرادوا ذکر الفرج کنوا عنه عن أبی جعفر ( ع ) ;

امام باقر(ع) در باره سخن خداوند <و إذا مرّوا باللغو مرّوا کراماً> فرمود: آنان کسانی اند که به هنگام نام بردن از عورت، با کنایه از آن نام می برند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 30 - 5

5 - نام خداوند ، بهترین سرآغاز هر سخن و نامه و هر کار و برنامه

إنّی أُلقی إلیّ کت-ب کریم. .. و إنّه بسم اللّه الرحم-ن الرحیم

ص: 144

با توجه به این که سلیمان(ع) به عنوان پیامبر، نامه اش را با نام خدا آغاز کرده و خداوند آن را به عنوان یک ارزش یاد نموده است، مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 55 - 5

5 - رعایت ادب در سخن گفتن و پرهیز از بیهوده گویی ، امری ستوده و مورد توصیه خداوند

و إذا سمعوا اللّغو أعرضوا عنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 19 - 4،8،11

4 - کاستن از طنین صدا ، از سفارش های لقمان به پسر خویش است .

و اغضض من صوتک

8 - تلاش در غلبه بر دیگران با فریاد ناهنجار و خشن ، تلاشی ابلهانه و به دور از منش انسانی است . *

و اغضض من صوتک إنّ أنکر الأصوت لصوت الحمیر

آیه، می تواند به واقعیت خارجی اشاره داشته باشد که معمولاً افراد بی منطق با جنجال آفرینی و سر و صدا، در پی غلبه دادن نظر خود هستند.

11 - تعالیم دین ، حتی ساده ترین رفتار اخلاقی را - مانند کیفیت راه رفتن و سخن گفتن - دربردارد .

ی-بنیّ . .. و لاتصعّر خدّک للناس ... و اقصد فی مشیک و اغضض من صوتک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 37 - 23

23 - شایسته است که به هنگام سخن گفتن از مسایل جنسی ، به کنایه سخن گفته شود و ادب کلام ، مراعات گردد .

فلمّا قضی زید منها وطرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 1 - 1

1 - مؤمنان ، مورد نهی الهی از سبقت جستن بر خدا و رسول ، در گفتار و رفتار

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتقدّموا بین یدی اللّه و رسوله

19 - صف - 61 - 3 - 2

2 - لزوم پرهیز أکید انسان مؤمن ، از گفتن چیزی که قصد انجام دادن آن را ندارد و یا نمی تواند آن را انجام دهد .

کبر مقتًا عند اللّه أن تقولوا ما لاتفعلون

6 - ضرورت پرهیز از هرگونه سخن نابحق درباره خداوند

و لاتقولوا علی اللّه الا الحق

4 - مائده - 5 - 6 - 22

22 - رعایت ادب در قرآن نسبت به بیان مسائل جنسی و مانند آن

او جاء أحد منکم من الغائط او لمستم النساء

<غائط> به معنای گودال است و آمدن از گودال، کنایه از خروج بول و مدفوع است و <المس> به معنای تماس، کنایه از جماع و نزدیکی است. برداشت فوق را فرمایش امام صادق(ع) تأیید می کند که درباره <او لامستم النساء> فرمود: هو الجماع و لکن اللّه ستیر یحب الستر فلم یسم کما تسمون.

_______________________________

کافی، ج 5، ص 555، ح 5; تفسیر برهان، ج 1، ص 452، ح 9.