<لاتسبوا الذین یدعونهم>. البته عائد صله <هم> حذف گردیده است.

که در نتیجه آنان نیز خدا را از روی دشمنی و ناآگاهی دشنام خواهند داد، سزاوار است بدانید چه سخنانی از مشرکان، ناسزاگویی به خداوند محسوب می شود، هر کس به اولیای خدا ناسزا گوید در حقیقت خدا را دشنام داده است و چه کسی ظالمتر از آنکه موجب دشنام گویی به خدا و اولیای او شود؟ ... .

4 - دشنام به کافران و مقدسات آنها، در صورتی که موجب عکس العمل متقابل آنان گردد، حرام است. *

و لاتسبوا . .. فیسبوا الله عدوا بغیر علم

در صورتی که جمله <فیسبوا . ..> علت نهی باشد، نه حکمت آن، حرمت دشنام به کافران و مقدسات آنها به مواردی محدود است که عکس العمل متقابل مشرکان را در پی داشته باشد.

18 - واقعه - 56 - 25 - 1

1 - در بهشت پیشتازان ( سابقون ) ، هرگز کسی از دیگری سخن لغو و بیهوده و یا نسبت ناروا نخواهد شنید .

لایسمعون فیها لغوًا و لاتأثیمًا

<لغو> به سخنی گفته می شود که هیچ فایده ای بر آن مترتب نباشد و <تأثیم> به معنای نسبت دادن گناه به کسی است.

استفهام در آیه فوق، استفهام توبیخی است و ضمیر جمع در آن به <مترفین> باز می گردد. خداوند در این بخش از آیات، آنها را به خاطر اتهاماتی که به پیامبر(ص) و قرآن می زدند، مورد سرزنش قرار داده و با ارائه دلایل گوناگون، همه راه های عذرتراشی شان را سد کرده است. آیه فوق، در ردّ اتهامات آنان به قرآن است.

لاتجئروا الیوم . .. س-مرًا تهجرون

گرو آمرزش گناهان است.

2 - ثبات قدم ( پایمردی ) و پیروزی بر دشمنان ، پاداش دنیوی خداوند به مجاهدان صابر و نیایشگر

ربّنا . .. و ثبّت اقدامنا و انصرنا علی القوم الکافرین. فاتیهم اللّه ثواب الدّنیا

8 - دعا و درخواست پیکارگران شکیبا به درگاه خداوند در هنگامه کارزار ، مقرون به استجابت است .

ربّنا اغفرلنا . .. فاتیهم اللّه ثواب الدّنیا

11 - پیکارگران شکیبا و نیایشگران به درگاه خدا ، نیکوکار و محبوب خداوند هستند .

و کایّن من نبیّ قاتل . .. ربّنا ... و اللّه یحبّ المحسنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 159 - 14

14 - پیامبر ( ص ) موظّف به گذشت از حقوق خویش بر مردم و طلب آمرزش برای آنان نسبت به حقوق الهی

فاعف عنهم و استغفر لهم

از اینکه پیامبر (ص) از یکسو مأمور به گذشت از مردم و از سوی دیگر مأمور به طلب مغفرت برای آنان از خدا می شود، می توان به دست آورد که مراد از <فاعف>، گذشت از حقوق خود پیامبر (ص) و مراد از <فاستغفر>، طلب مغفرت در مورد حقوق خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 170 - 6

6 - شادمانی و علاقه شهیدان نسبت به سعادتمندی دیگر مجاهدان و رسیدنشان به مقام کشته شدگان راه خدا

و یستبشرون بالّذین لم یلحقوا بهم من خلفهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 28

28 - دعای خردمندان برای رهایی از عذاب دوزخ

لاولی الالباب . .. فقنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 192 - 5

5 - خردمندان ، خواستار کرامت انسانی و گریزان از خذلان و خواری

لاولی الالباب . .. ربّنا انّک من تدخل النّار فقد اخزیته

خردمندان از آن جهت خواهان دوری از آتشند که ورود در آتش را حاکی از خواری و خفّت خویش در پیشگاه خداوند می دانند و این معنا کاشف از کرامتخواهی آنان می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 9

ص: 11

9 - آمرزش گناهان و پوشاندن بدی ها ، تقاضای خردمندان از پیشگاه پروردگار

ربّنا فاغفرلنا ذنوبنا و کفّر عنّا سیّئاتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 1،12،13

1 - بهره مندی از پاداش های موعود الهی ، خواسته خردمندان از پروردگار خویش

لاولی الالباب . .. ربّنا و اتنا ما وعدتنا علی رسلک

12 - خردمندان ، خواستار عزّت و سرافرازی از خداوند در دنیا و آخرت

ربّنا و اتنا ما وعدتنا علی رسلک و لا تخزنا یوم القیمه

13 - دور ماندن از خواری و خذلان در روز قیامت ، خواسته و دعای خردمندان به پیشگاه خداوند

و لا تخزنا یوم القیمه

10 - کهف - 18 - 28 - 12

12- پای بندی به دعا و عبادت ، شرط شایستگی افراد برای همنشینی و مصاحبت است .

و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم بالغدوه و العشیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 8 - 13

13 - تداوم هدایت ، در پرتو دعا و استمداد از پروردگار

ربّنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 38 - 10

10 - نقش دعا و درخواست از خداوند ، در دستیابی انسان به آرمان خویش

هنا لک دعا زکریا ربّه قال ربّ هب لی من لدنک ذریه طیبه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 147 - 6،7

6 - نقش سازنده دعا در میدان جنگ و تشویق الهی به آن

و ما کان قولهم الّا ان قالوا ربّنا اغفرلنا ذنوبنا . .. و انصرنا علی القوم الکافر

7 - نقش بنیادین و سازنده دعا در صلابت ، قوّت و تسلیم ناپذیری پیکارگران

فما وهنوا . .. و ما ضعفوا و ما استکانوا ... و ما کان قولهم الّا ان قالوا ربّنا ا

یادآوری دعای مجاهدان ربّانی پس از بیان استقامت آنان، می تواند اشاره ای باشد به اینکه دعا از موجبات استقامت و حماسه آفرینی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 148 - 3،14

3 - مجاهدت در راه خدا به همراهی پیامبران الهی و دعا به درگاه او ، موجب بهره مندی از پاداش های دنیوی و اخروی

و کایّن من نبیّ . .. فاتیهم اللّه ثواب الدّنیا و حسن ثواب الاخره

14 - جهاد ، صبر ، دعا ، استغفار و بینش خدامحوری ، از عوامل جلب محبّت الهی

قاتل معه . .. و اللّه یحبّ الصّابرین ... ربّنا اغفر لنا ... و انصرنا ... و اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 34

34 - دعا برای نجات یافتن از عذاب دوزخ ، وسیله ای برای رهایی یافتن از آن

فقنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 19

19 - نقش دعا در تحقق وعده های الهی و رهایی از خذلان در آخرت

ربّنا و اتنا ما وعدتنا علی رسلک و لا تخزنا یوم القیمه

ص: 15

اگر دعا در تحقق وعده های الهی تأثیر نداشت، خداوند آن را به عنوان ویژگی مؤمنان خردمند نقل نمی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 32 - 19

19 - نقش دعا در جلب فضل الهی

و سئلوا اللّه من فضله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 106 - 2

2 - ضرورت نیایش قاضیان به درگاه خداوند ، برای دوری نفس آنان از تمایل به خیانتکاران

و لاتکن للخائنین خصیماً. و استغفر اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 41 - 6

6 - دعا از اسباب برطرف شدن عذابها و دشواریها

إن أتیکم عذاب اللّه . .. فیکشف ما تدعون إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 56 - 8

8 - دعا و نیایش محسنان به درگاه خدا مایه به فعلیت رسیدن استعداد آنان برای دستیابی به رحمت خاص الهی است .

و ادعوه . .. إن رحمت اللّه قریب من المحسنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 135 - 4

4 - دعا به درگاه خداوند ، مؤثر در جلب رحمت او و رفع دشواری ها و بلاها

فلما کشفنا عنهم الرجز

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 156 - 16

16 - دعا به درگاه خدا نقش مؤثر برای جلب رحمت او دارد .

و اکتب لنا . .. فسأکتبها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 9 - 6

6 - دعا و استغاثه آدمی به درگاه خداوند از اسباب بهره مندی وی از امداد های الهی

ص: 16

إذ تستغیثون ربکم فاستجاب لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 17 - 17

17- درخواست بصیرت از خداوند ، توجه به قرآن و حقایق مطرح شده در آن و مطالعه تورات ، راه های زدودن شک و شبهه درباره حقانیت قرآن است .

أفمن کان علی بیّنه . .. فلاتک فی مریه منه

روشن است که شک و شبهه، همانند علم و یقین که از امور قلبی است، با امر و نهی قابل ایجاد و رفع نیست. بنابراین جمله <فلاتک فی مریه منه> (در حقانیت قرآن شک نداشته باش) ارشاد به فراهم آوردن زمینه هایی است که مایه برطرف شدن شک می شود و آنها همان حقایقی است که در صدر آیه، بیان شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 33 - 15

15- دعا و نیایش به درگاه خدا و استمداد از او ، راه مصون ماندن از گناه و انحرافات جنسی است .

رب . .. و إلاّ تصرف عنی کیدهنّ أصب إلیهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 34 - 4،5

4- اظهار نیاز به درگاه خدا ، دارای نقشی بسزا در جلب حمایت او و برآورده شدن نیاز های انسان

فاستجاب له ربه . .. إنه هو السمیع العلیم

5- نقش دعا در رقم خوردن سرنوشت آدمی

إلاّ تصرف عنی کیدهنّ . .. فاستجاب له ربه فصرف عنه کیدهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 37 - 13

13- دعا می تواند در قلب و جان دیگران تأثیر گذارد و آن را دگرگون سازد .

فاجعل أفئده من الناس تهوی إلیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 39 - 9،14

9- نقش مؤثر دعا در فرزنددار شدن انسان ، حتی در سالخوردگی و هنگام یأس از تأثیر عوامل طبیعی

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق إن ربّی لسمیع الدعاء

14- نقش مؤثر دعا در کنار دیگر عوامل طبیعی ، برای تأمین نیاز ها و خواسته های انسان

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق إن ربّی لسمیع الدعاء

ص: 17

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 28 - 15

15- دعا زمینه دستیابی به < وجه اللّه > و جلب رضایت او است .

یدعون ربّهم بالغدوه . .. یریدون وجهه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 3 - 3،8

3- پیامبران نیز برای حل مشکلات خویش به دعا رو می آوردند .

عبده زکریّا . إذ نادی ربّه نداءً خفیًّا

8- نقش مهم دعا و التجا به درگاه خدا ، در تحولات زندگی انسان و تأمین نیاز های وی

ذکر رحمت ربّک عبده زکریّا . إذ نادی ربّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 4 - 7،8،11

7- زکریا همواره از دعا ، برای رفع مشکلات خویش ، بهره می گرفت .

و لم أکن بدعائک ربّ شقیًّا

<باء> در <بدعائک> سببیه یا به معنای <فی> است و مفاد آیه این است که در دعاهای گذشته ام هیچ گاه محروم نشده ام و به سبب آنها سعادت مند بوده ام.

8- دعا و نیایش به درگاه خدا ، از میان برنده سختی ها و مانع گرفتاری انسان به دام شقاوت است .

و لم أکن بدعائک ربّ شقیًّا

<شقاوت> نقطه مقابل سعادت است (مفردات راغب) و به معنای <سختی و زحمت> نیز می آید (قاموس).

11- زکریا ، زندگی سعادت مندانه خود را مرهون راز و نیاز و دعا به پیشگاه خداوند می دانست .

و لم أکن بدعائک ربّ شقیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 48 - 11،16،20

11- دعا ، حتی برای پیامبران ، امری سازنده و مؤثر است .

و أعتزلکم . .. و أدعوا ربّی

16- ابراهیم ( ع ) ، در آستانه هجرت خود از دیار بت پرستان ، به رفع سختی ها و کسب سعادت خود امیدوار بود و دعا به درگاه خداوند را عامل آن می دانست .

عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیًّا

20- دعا ، مانع شقاوت و بدبختی انسان است .

عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 18

11 - طه - 20 - 25 - 9

9 - دعا در رشد و تربیت پیامبران ، دارای نقش اساسی است .

ربّ اشرح لی صدری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 26 - 5

5 - دعا در آسان شدن مشکلات تبلیغ دین ، دارای نقش اساسی است .

و یسّر لی أمری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 27 - 6

6 - دعا در درمان بیماری ها و شفای آسیب دیدگی های انسان مؤثر است .

واحلل عقده من لسانی

گفته شده است لکنت زبان موسی(ع)، از صدمه دیدن براثر آتشی بوده که در دوران کودکی به دهان برده و بر زبان نهاده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 31 - 3

3 - دعا در اثر بخشی خدمات دیگران به پیشبرد اهداف نظراتشان ، مؤثر است .

أشدّد به أزری

خواسته موسی از خداوند این بود که هارون(ع) را وسیله قوت یافتن او قرار دهد، چنین خواسته ای حاکی از این است که موسی(ع) می دانست دعای او در ثمربخشی تلاش هارون بی اثر نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 36 - 4

4 - دعا و درخواست از خداوند ، در برآورده شدن خواسته ها و رسیدن به آن ، مؤثر است .

قال ربّ اشرح . .. قال قد أُتیت سؤلک

برآورده شدن خواسته های موسی(ع) پس از دعا و تقاضای ملتمسانه او به درگاه خداوند بود و این نشان دهنده نقش دعا در اجابت خواسته ها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 84 - 3

3- نداکردن خدا و دعا و نیایش به درگاه او ، استجابت و پاسخ گویی او را در پی دارد .

إذ نادی ربّه . .. فاستجبنا له فکشفنا ما به من ضرّ

آیه شریفه - همان گونه که جمله <رحمه من عندنا و ذکری . ..> به صراحت بیان می دارد - در صدد دلداری به پیامبر(ص) و مؤمنان و نیز برای درس آموزی است. از این رو آیه شریفه، اختصاص به ایوب(ع) ندارد.

ص: 19

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 88 - 4

4- دعا ، وسیله ای مؤثر برای نجات از گرفتاری و اندوه

فنادی . .. و نجّین-ه من الغمّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 90 - 11

11- دعا و نیایش ، از موجبات و زمینه های فرزنددار شدن و اصلاح نازایی است .

ربّ لاتذرنی فردًا . .. فاستجبنا له و وهبنا له یحیی و أصلحنا له زوجه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 93 - 4

4 - نقش مؤثر دعا ، در ایمن ماندن از شرور

قل ربّ إمّا ترینّی ما یوعدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 97 - 6

6 - نقش مؤثر دعا در ایمن ماندن انسان ها از خطر وسوسه های شیاطین

و قل ربّ أعوذ بک من همزت الشی-طین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 109 - 7

7 - استغفار و دعا برای جلب رحمت الهی ، از مشخصات عبودیت و ایمان

إنّه کان فریق من عبادی یقولون ربّنا ءامنّا فاغفر لنا و ارحمنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 74 - 18

18 - تأثیر مثبت و سازنده دعا و آرزو کردن در نیل به مقامات والا و رشد و کمال معنوی

و اجعلنا للمتّقین إمامًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 77 - 1،2،3

1 - ارزش و منزلت انسان در پیشگاه خداوند ، منوط به دعا و عبادت کردن او است .

قل مایعبؤا بکم ربّی لولا دعاؤکم

ص: 20

2- <دعاؤکم> اضافه مصدر به مفعولش باشد; که در این صورت <دعا> به معنای دعوت است; یعنی، <لولا دعاؤه إیّاکم إلی الإسلام; اگر نبود دعوت کردن خدا یا پیامبر شما را به سوی اسلام>. گفتنی است برداشت فوق مبتنی بر دیدگاه نخست است.

2 - دعا و عبادت ، موجب توجه و عنایت خدا به انسان است .

قل مایعبؤا بکم ربّی لولا دعاؤکم

3 - انسان ، من های دعا و عبادت ، فاقد ارزش و منزلت در پیشگاه خداوند است .

قل مایعبؤا بکم ربّی لولا دعاؤکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 170 - 3

3 - دعا و التجا به درگاه خدا ، دارای تأثیر در سرنوشت انسان

ربّ نجّنی . .. فنجّین-ه و أهله أجمعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 62 - 3،6

3 - نقش دعای خالصانه در حل مشکلات و رفع گرفتاری ها

أمّن یجیب المضط-ّر إذا دعاه و یکشف السوء

6 - رفع ناخوشایندی ها از انسان در پرتو دعا ، زمینه ساز اقتدار و توانمندی انسان در گستره حیات

و یکشف السوء و یجعلکم خلفاء الأرض

ذکر <یجعلکم خلفاء> بعد از <یکشف السوء> بیانگر این نکته است که اگر مشکلات همواره بر انسان هجوم آورد و خداوند آنها را از وی دور سازد، بشر زمینگیر شده و قادر به ادامه حیات نخواهد بود. پس این گره گشایی های خدا است که زمینه آسایش و رفاه انسان را در پهنه زمین فراهم می آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 33 - 9

9 - دعا به پیشگاه خداوند ، زمینه نجات از ناملایمات و سختی ها است .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم . .. ثمّ إذا أذاقهم منه رحمه

اِعطای رحمت به بندگان گرفتار در ناملایمات، در پی دعای آنان برای نجات از آن وضعیّت، احتمال دارد به خاطر دعا و تأثیر آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 17

17 - نجات از بلا های خطرناک و مرگ آفرین در پی دعا ، از آیه های توحید خداوند است .

دعوا اللّه مخلصین . .. فلمّا نجّیهم ... و ما یجحد بأی-تنا إلاّ کلّ ختّار کفور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 21

15 - صافات - 37 - 75 - 6

6 - ندا کردن خدا و حاجت بردن به درگاه او ، اجابت الهی را در پی دارد .

و لقد نادینا نوح فلنعم المجیبون

برداشت یاد شده از تعبیر <بهترین پاسخ دهنده> برای خداوند به دست می آید; زیرا بهترین اجابت کننده آن کسی است که به درخواست ها کاملاً پاسخ دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 100 - 4

4 - امکان فرزنددار شدن انسان با دعا و توسل به ربوبیت الهی

ربّ هب لی من الص-لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 43 - 9

9 - دعا ، عامل رفع مشکلات و رنج های طاقت فرسا و باعث جلب رحمت و لطف الهی

إذ نادی ربّه . .. ه-ذا مغتسل بارد و شراب . و وهبنا له أهله و مثلهم معهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 7

7 - نیایش به درگاه خداوند ، عامل جلب رحمت او و برطرف کننده گرفتاری ها است .

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا ثمّ إذا خوّلن-ه نعمه منّا

<تخویل> (مصدر <خول>) به معنای اعطا و بخشش است و مقصود از جمله <ثمّ إذا خوّلناه نعمه من-ّا> رفع گرفتاری و اعطای نعمت آسودگی است که پس از دعا و نیایش بندگان به درگاه الهی تحقق می پذیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 7 - 22

22 - نقش مؤثر دعا و مناجات ، در پذیرش توبه و آمرزش گناهان و مصونیت از عذاب دوزخ

فاغفر للذین تابوا . .. و قهم عذاب الجحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 27 - 3

3 - برخی از تقاضا ها و دعا های انسان ، مایه فساد و انحطاط او است .

و یستجیب الذین ءامنوا . .. و لو بسط اللّه الرزق لعباده لبغوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 50 - 8

ص: 22

8 - دعا به درگاه خداوند ، دارای تأثیر در رهایی انسان از مشکلات و سختی ها

ادع لنا ربّک . .. فلمّا کشفنا عنهم العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 28 - 1،2

1 - دعا و نیایش به درگاه خداوند ، زمینه ساز راهیابی انسان به بهشت و رهایی از دوزخ

فمنّ اللّه علینا و وقینا عذاب السموم . إنّا کنّا من قبل ندعوه

2 - متقین ، دستیابی خود به بهشت را مرهون دعا ها و نیایش های خود به درگاه خداوند می دانند .

فمنّ اللّه علینا . .. إنّا کنّا من قبل ندعوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 29 - 8

8 - نیاز بردن به درگاه خداوند ، زمینه ساز برخورداری از فیض او

یس-له من . .. کلّ یوم هو فی شأن

از ارتباط میان <یسئله> با<کلّ یوم. ..> و تقدم <یسئله>، می توان مطلب بالا را برداشت کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 10 - 13

13 - دعا و نیایش به درگاه خداوند ، دارای تأثیر در تزکیه قلب ها از کینه و بدخواهی

یقولون ربّنا . .. و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ

تمجید خداوند از دعای مؤمنان، نشانگر تأثیر آن است; زیرا در صورتی که دعا و تمنا لغو و بی تأثیر باشد، مجالی برای تمجید نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 2

2 - تأثیر دعا ، در تغییر حوادث و مسائل اجتماعی

ربّنا لاتجعلنا فتنه

از این که کسی چون حضرت ابراهیم(ع) برای بر طرف شدن مشکل دعا کرده و خداوند عمل او را به عنوان عملی بایسته و الگو معرفی می نماید، نشانه تأثیر داشتن دعا در برداشته شدن مشکلات است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 7 - 4

4 - به زحمت افکندن خویش در اوقات فراغت ، برای دعا به درگاه خداوند ، تلاشی ثمربخش و درپی دارنده آسانی و آسودگی است .

إنّ مع العسر یسرًا . فإذا فرغت فانصب

ص: 23

حرف <فاء>، این آیه را بر مفاد آیه قبل تفریع کرده است; یعنی، حال که هر دشواری، سهولت آفرین است; پس سختیِ تضرع و دعا را بر خود هموار ساز.

2 - بقره - 2 - 201 - 1،2،3

1 - تمجید آن دسته از مردم که پس از انجام مناسک حج ، خواهان نیکو های دنیا و آخرت و نجات از آتش هستند .

و منهم من یقول ربنا اتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه و قنا عذاب النّار

2 - درخواست از مقام ربوبیّت خداوندی ، از آداب دعا

ربّنا اتنا

3 - تعلیم چگونگی دعا و درخواست از خداوند

و منهم من یقول ربّنا اتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه و قنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 8 - 14

14 - دعا به هنگام برخورداری از نعمت هدایت الهی ، برای تداوم بخشیدن به آن ، شیوه راسخین در علم

و الرّاسخون فی العلم . .. ربّنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 16 - 5،7،9

5 - اظهار ایمان قبل از دعا ، از آداب طلب غفران و نیایش

امنّا فاغفرلنا ذنوبنا و قنا عذاب النار

7 - مطلوبیّت دعا و تعمیم دادن آن نسبت به همگان

ربّنا . .. فاغفرلنا

9 - درخواست از مقام ربوبیّت حق و عدم اتّکای به عمل صالح خویش ، ادب دعا

ربّنا انّنا امنّا

همواره در قرآن، ایمان و عمل صالح با هم ذکر می شود; ولی در اینجا چون مقام دعاست، گوینده علی رغم دارا بودن عمل صالح <تقوا>، یادی از آن نمی کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 17 - 4،5

4 - سحرگاهان ، مناسبترین زمان برای استغفار و طلب آمرزش از درگاه خداوند

و المستغفرین بالاسحار

5 - مزیّت و برتری بعضی از زمان ها ، برای دعا و استجابت

و المستغفرین بالاسحار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 35 - 9،15،17

9 - درخواست از مقام ربوبیّت خدا ، ادب دعا

ربّ انّی نذرت لک

ص: 26

15 - اقرار به شنوایی و علم گسترده الهی ، ادب دعا

ربّ . .. انّک انت السمیع العلیم

17 - احساس حضور در پیشگاه پروردگار شنوا و دانا ، ادب دعا

ربّ . .. فتقبّل منّی انّک انت السمیع العلیم

<احساس حضور>، از ضمایر خطاب استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 38 - 7

7 - درخواست از مقام < ربوبیت > خدا ، ادب دعا

قال ربّ هب لی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 41 - 2

2 - توجّه زکریا به ربوبیّت خدا ، در هنگام دعا

قال ربّ اجعل لی ایه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 53 - 2

2 - تمسک به ربوبیت خدا ، ادب دعا و نیایش

ربّنا امنا بما انزلت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 61 - 22

22 - ابتهال در دعا ، باز کردن و بالا بردن دست ها و ساعد ها به سوی آسمان است .

ثم نبتهل

امام صادق (ع): . .. و الابتهال تبسط یدیک و ذراعیک الی السّماء.

_______________________________

کافی، ج 2، ص 480، ح 4 ; نورالثقلین، ج 1، ص 350، ح 171.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 13،18

13 - توجّه به ربوبیّت خداوند ، از آداب دعا

ربّنا انّنا . .. ربّنا فاغفرلنا

18 - شریک ساختن همکیشان در دعا ، از آداب آن

ربّنا انّنا سمعنا . .. فامنّا ربّنا فاغفرلنا ... و کفّر عنّا ... و توفّنا مع الا

ص: 27

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 32 - 18

18 - لزوم امیدواری به فضل خداوند در دعا و تقاضا از او

و سئلوا اللّه من فضله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 75 - 17

17 - توجه به ربوبیّت خدا ، از آداب دعا

ربّنا اخرجنا . .. و اجعل لنا من لدنک ولیّاً و اجعل لنا من لدنک نصیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 83 - 14

14 - توجه به ربوبیت خداوند از آداب دعا و نیایش

ربنا ءامنا فاکتبنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 114 - 4

4 - درخواست از مقام الوهیت و ربوبیت خداوند از آداب دعا و مؤثر در استجابت آن

قال عیسی ابن مریم اللّهم ربنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 55 - 3،4،5،8

3 - لزوم تضرع ( احساس ذلت و کوچکی ) در دعا به درگاه خداوند

ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه

<تضرع> (تذلل و اظهار کوچکی) مصدر است و در آیه به معنای اسم فاعل و حال برای فاعل <ادعوا> می باشد ; یعنی: ادعوا ربکم متضرعین.

4 - دعا در نهان ، توصیه خداوند به بندگان

ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه

<خفیه> (نهان کردن) مصدر است و در آیه به معنای اسم فاعل و حال برای فاعل <ادعوا> می باشد ; یعنی: ادعوا ربکم مخفین دعاءکم.

5 - لزوم اخلاص در دعا

ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه

ترغیب به نهان ساختن دعاها می تواند برای پیشگیری از نفوذ ریا در دعا باشد.

8 - علنی ساختن دعا و نداشتن تضرع در آن ، تجاوز از آداب دعا به درگاه خداست .

ص: 28

ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه إنه لایحب المعتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 56 - 5

5 - هراس از مقام ربوبی خدا و نقمت او و امید داشتن به رحمت وی ، از آداب دعا و نیایش به درگاه خداوند است .

و ادعوه خوفاً و طمعاً

هر یک از <خوفاً> و <طمعاً> مصدری است به معنای اسم فاعل و حال برای فاعل <ادعوه> می باشد. یعنی <ادعوه خائفین و طامعین>. متعلق <طمعاً> به قرینه فراز بعد رحمت خداست و در مقابل، متعلق <خوفاً> نقمت خدا و دوری از رحمت او خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 126 - 15

15 - توسل به ربوبیت خداوند از آداب دعا به درگاه اوست .

ربنا أفرغ علینا صبراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 151 - 6،10

6 - توجه و تمسک به ربوبیت خداوند ، از آداب دعا به درگاه اوست .

قال رب

10 - بیان < أرحم الراحمین > بودن خدا پس از درخواست آمرزش و رحمت ، از آداب دعا به درگاه ربوبی است .

و أنت أرحم الرحمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 86 - 8

8 - بنی اسرائیل ، در دعای خود به صفت رحمت خداوند متوسل شدند .

و نجنا برحمتک من القوم الکفرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 88 - 1

1 - اظهار خضوع و تذلل همراه توسل به ربوبیت خداوند و اعتراف مکرر به آن ، از آداب دعاست .

و قال موسی ربنا . .. ربنا لیضلوا ... ربنا اطمس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 45 - 2

2- التجا به مقام ربوبی ، از آداب دعاست .

ص: 29

و نادی نوح ربه فقال رب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 47 - 3

3- تمسک و توسل به ربوبیت خداوند ، از آداب دعاست .

قال رب . .. إلاّ تغفر لی و ترحمنی أکن من الخسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 33 - 17

17- توجه به ربوبیت خدا ، از آداب دعاست .

قال رب . .. و إلاّ تصرف عنی کیدهنّ أصب إلیهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 92 - 17

17- توصیف خداوند به صفت رحمت بخشی ( مانند ارحم الراحمین ) از آداب استغفار و دعا برای آمرزش است .

یغفر الله لکم و هو أرحم الرحمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 98 - 6

6- توجه به ربوبیّت خدا از آداب دعا و استغفار است .

سوف أستغفر لکم ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 101 - 2،26

2- توجه به ربوبیّت خداوند از آداب دعا و نیایش است .

رب قد ءاتیتنی . .. توفنی مسلمًا و ألحقنی بالص-لحین

26- یاد کردن از نعمت های خداوند و ستایش کردن او با صفاتی شایسته ، از آداب دعا به درگاه اوست .

رب قد ءاتیتنی من الملک . .. فاطر السموت و الأرض ... توفنی مسلمًا و ألحقنی بالص-ل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 35 - 6

6- خواندن خداوند با اسم < ربّ > از آداب دعاست .

ربّ اجعل ه-ذا البلد ءامنًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 30

9 - ابراهیم - 14 - 38 - 3،4

3- ذکر صفت های خداوند ( صفات کمال و جمال ) از آداب دعا به درگاه اوست .

ربّنا إنک تعلم ما نخفی و ما نعلن

4- حسن عرض حاجت کردن و بر زبان راندن نیاز ها و مشکلات به درگاه خداوند به هنگام دعا

ربّ اجعل ه-ذا البلد ءامناً . .. ربّنا إنی ... بواد غیر ذی زرع ... ربّنا إنک تعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 39 - 6

6- برشمردن و به زبان آوردن نعمت ها به هنگام حمد و ستایش خداوند ، امری پسندیده و از آداب دعاست .

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 40 - 8

8- دعا برای استجابت دعا ها ، از آداب دعاست .

ربّنا و تقبّل دعاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 41 - 10

10- هر دعا کننده ای لازم است خواسته های اساسی خویش را ، در دعا ، در اولویت قرار دهد . *

ربّنا اغفرلی و لولدیّ . .. یوم یقوم الحساب

اینکه حضرت ابراهیم(ع) در دعاها و مناجاتش، به ویژه در طلب آمرزش، خود را بر دیگران مقدم داشته است، می تواند بیانگر این حقیقت باشد که هر فرد دعا کننده ای خواسته اساسی خود را در دعا باید مقدم بدارد; هر چند که نباید دیگران را نیز از نظر دور داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 36 - 7

7- ذکر صفت ربوبیت خدا در دعا ، امری پسندیده و مطلوب است .

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 37 - 7

7- < قال أبوعبدالله ( ع ) : إن علی بن الحسین ( ع ) . . . قال : . . . یا من استجاب لأبغض خلقه إلیه إذ قال أنظرنی إلی یوم یبعثون ، إستجب لی . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده است: علی بن الحسین(ع) فرمود: ای کسی که [خواسته] مبغوض ترین خلق خود را اجابت کردی! آن گاه که گفت: <أنظرنی إلی یوم یبعثون> خواسته مرا اجابت فرما. ..>.

ص: 31

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 24 - 11

11- تمسک به ربوبیت الهی در مقام دعا و نیایش ، امری پسندیده و نیکوست .

قل ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 80 - 2،4

2- التجا به ربوبیت خدا و خود را مربوب او دانستن ، از آداب دعا و نیایش

و قل ربّ أدخلنی مدخل صدق

4- بر زبان آوردن خواسته ها در پیشگاه خدا ، از آداب دعا و نیایش

و قل ربّ أدخلنی مدخل صدق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 110 - 1،4،6،11،14،20

1- جواز خواندن خدا به هر یک از نام ها و اوصاف متعدد او

ادعوا الله أو ادعوا الرحم-ن

4- توجه به ذات یکتای پروردگار ، مقصود اصلی در خواندن او با نام ها و صفات متعدد

أیًّاما تدعوا فله الأسماء الحسنی

6- عدم جواز خواندن خدا به اسما و صفاتی که دارای شایبه نقص ، کاستی و محدودیت است .

ادعوا الله أو ادعوا الرحم-ن أیًّاما تدعوا فله الأسماء الحسنی

11- لزوم رعایت اعتدال صوت در دعا و نیایش به درگاه خداوند

لاتجهر بصلاتک و لاتخافت بها

14- لزوم رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط ، در نحوه انجام عبادات و نیایشها

و لاتجهر . .. و لاتخافت بها و ابتغ بین ذلک سبیلاً

احتمال دارد که ذکر نماز و یا دعا به عنوان مظهر و مصداق اصلی عبادات و نیایشها آمده باشد و این دو و نیز با آواز خواندن و یا با سکوت خواندن خصوصیتی نداشته باشد. بنابراین، از آیه رعایت اعتدال در نحوه انجام عبادتها قابل استفاده است.

20- < إن رسول الله ( ص ) قال : < و لاتجهر بصلاتک و لاتخافت بها > إنما نزلت فی الدعاء . . . ;

همانا رسول خدا(ص) فرمود: <و لاتجهر بصلاتک و لاتخافت بها> [این آیه] فقط در مورد دعا نازل شده است . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 10 - 8

8- التجا به ربوبیّت الهی ، از آداب دعا و نیایش

فقالوا ربّنا ءاتنا

ص: 32

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 24 - 26

26- اظهار امیدواری به امداد های الهی ، از شیوه های دعا به درگاه خداوند و درخواست کمک از او است .

و قل عسی أن یهدین ربّی لأقرب من ه-ذا رشدًا

به زبان آوردن امید (گفتن <عسی أن . ..>) انگیزه ای جز اظهار نیاز و درخواست اجابت ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 28 - 9

9- توجه به ربوبیّت خداوند ، از آداب دعا است .

یدعون ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 3 - 5

5- پنهانی بودن دعا و دوربودن آن از انظار ، از آداب دعا است . *

نادی ربّه نداءً خفیًّا

یادکردن از دعای پنهانی حضرت زکریا و نیز آیات بعدی که استجابت دعای او را مطرح ساخته، ممکن است به مطلوب بودن دعای پنهانی و دور از انظار اشاره داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 4 - 3،6،12

3- توسل به ربوبیت الهی و تکرار آن ، از آداب دعا است .

قال ربّ . .. لم أکن بدعائک ربّ

6- برشمردن ضعف ها و کاستی ها و بیان ناتوانی خود از انجام خواسته ها و رفع نیازمندی ها ، از آداب دعا و نیایش است .

قال ربّ إنّی وهن العظم منّی واشتعل الرأس شیبًا

12- برشمردن لطف و عنایت های مکرر خداوند درگذشته عمر ، زمینه جلب رحمت و لطف الهی و از آداب دعا است .

قال ربّ . .. لم أکن بدعائک ربّ شقیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 6 - 17

17- توسل به نام مقدس < ربّ > از آداب دعا است .

واجعله ربّ رضیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 10 - 4

4- زکریا ( ع ) ، هنگام دعا ، به ربوبیت خداوند توجه داشت .

ص: 33

قال ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 47 - 17

17- توجه به ربوبیت خدا ، از آداب دعا و استغفار است .

سأستغفر لک ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 48 - 14،21

14- توجه به ربوبیت الهی و نام مقدس < ربّ > از آداب دعا است .

و أدعوا ربّی . .. بدعاء ربّی

21- < قال رسول اللّه ( ص ) : رحم اللّه عبداً طلب من اللّه - عزّوجلّ- حاجه فألحّ فی الدعاء استجیب له أو لم یستجب ( له ) و تلا ه-ذه الأیه : < و أدعوا ربّی عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیّاً > . . . ;

رسول خدا(ص) فرمود: رحمت خداوند بر بنده ای که از خدای - عزّوجلّ- چیزی بخواهد و بر خواسته خود پافشاری کند، خواه دعای او مستجاب شود و خواه مستجاب نگردد. سپس پیامبر(ص) این آیه را که نقل کلام ابراهیم(ع) است تلاوت کرد <و أدعوا ربّی عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیّاً>...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 25 - 6

6 - یاد کرد ربوبیت الهی و به زبان آوردن نام مقدس < ربّ > ، از آداب دعای به درگاه او است .

قال ربّ اشرح لی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 114 - 27

27 - ذکر نام < ربّ > در دعا ، از آداب آن است .

و قل ربّ زدنی علمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 83 - 5،12

5- خواندن خداوند با نام < ربّ > ، از آداب دعا و نیایش است .

و أیّوب إذ نادی ربّه أنّی مسّنی الضرّ

12- التجای انسان به صفت رحمت الهی ، به هنگام درخواست نیاز و نیایش از آداب دعا است .

و أیّوب إذ نادی . .. و أنت أرحم الرحمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 34

11 - انبیاء - 21 - 87 - 19

19- تهلیل و تنزیه خداوند و اعتراف به تقصیر و گناه کاری خویش ، از آداب دعا و نیایش است .

فنادی فی الظلم-ت أن لاإل-ه إلاّأنت سبح-نک إنّی کنت من الظ-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 88 - 3

3- نقش تهلیل و تسبیح خدا و اقرار به ظلم به خویشتن ، در استجابت دعا و رهایی از غم ها

فنادی فی الظلم-ت أن لاإل-ه إلاّأنت سبح-نک إنّی کنت من الظ-لمین . فاستجبنا له و ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 89 - 11،13

11- توجه به ربوبیت خداوند و ذکر آن به هنگام دعا ، از آداب دعا و نیایش

إذ نادی ربّه ربّ لاتذرنی

13- حسن ستایش خدا و یادکردن صفات و اسمای او به گونه ای مناسب با نیاز ، به هنگام نیایش و دعا

و أنت خیر الورثین

برداشت یاد شده به این دلیل است که زکریا(ع) متناسب با نیاز و خواسته اش (حفظ دستاوردهای خود در پرتو فرزنددار شدن)، خدا را به <بهترین وارث بودن> یاد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 90 - 21

21- < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : الرغبه أن تستقبل ببطن کفیک إلی السماء و الرهبه أن تجعل ظهر کفیک إلی السماء ;

از امام صادق(ع) روایت شده: <رغبت> (در دعا) این است که کف دست های خود را به طرف آسمان کنی و <رهبت> این است که پشت دست ها را به طرف آسمان قرار دهی>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 29 - 2،3

2 - لزوم التجا به مقام ربوبیت و پروردگاری خدا به هنگام دعا و عرض نیاز

و قل ربّ أنزلنی منزلاً مبارکًا

به کارگیری کلمه <ربّ> در مقام عرض حاجت به جای کلمات دیگر، می تواند بیانگر برداشت فوق باشد.

3 - ثنا و ستایش خدا در دعا ، با ذکر صفاتی مطابق و متناسب با درخواست و عرض نیاز ، امری پسندیده

و قل ربّ أنزلنی منزلاً مبارکًا و أنت خیر المنزلین

<منزل> در این جا، کنایه از سرزمینی است که حضرت نوح(ع) خواستار فرود آمدن در آن بود. ذکر جمله <و أنت خیر المنزلین> (و تو بهترین میزبانان هستی) در پایان دعا و متناسب با عرض نیاز، بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 35

12 - مؤمنون - 23 - 93 - 2

2 - التجا به پروردگار ، از آداب دعا و آموزه ای الهی به پیامبر ( ص )

قل ربّ إمّا ترینّی ما یوعدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 94 - 2

2 - التجا به ربوبیت خدا در دعا ، مؤثر در جلب رحمت او

قل ربّ. .. ربّ فلاتجعلنی فی القوم الظ-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 97 - 3

3 - التجا به ربوبیت الهی در دعا ، از آداب توصیه شده از سوی خدا

و قل ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 109 - 9

9 - التجا به ربوبیت الهی و بر شمردن صفات رحمت آفرین او ، از آداب دعا و نیایش است .

یقولون ربّنا . .. و أنت خیر الرحمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 118 - 7

7 - التجا به ربوبیت الهی و برشمردن صفات رحمت آفرین او ، از آداب دعا و نیایش

و قل ربّ اغفر و ارحم و أنت خیر الرحمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 74 - 20

20 - توسل به اسم < ربّ > و یاد کرد ربوبیت خداوند ، از آداب دعا

و الذین یقولون ربّنا هب لنا . .. و اجعلنا للمتّقین إمامًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 88 - 3

3 - دعا و نیایش به درگاه خداوند ، از توصیه های او به پیامبر ( ص )

و لاتدع مع اللّه إل-هًا ءاخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 36

15 - ص - 38 - 35 - 2،3،5،11،14

2 - به زبان آوردن استغفار ، امری پسندیده و از آداب دعا است .

قال ربّ اغفرلی

3 - توسل به ربوبیت خداوند ، از آداب دعا است .

قال ربّ اغفرلی

5 - استغفار ، پیش از دعا و اظهار حاجت به درگاه الهی ، زمینه ساز استجابت دعا و برآوردن حاجت است .

قال ربّ اغفرلی و هب لی ملکًا

برداشت یاد شده از استغفار سلیمان(ع)، پیش از اظهار حاجت و درخواست پادشاهی از خداوند برمی آید.

11 - برتری درخواست ها و نیاز های معنوی و اخروی ، بر درخواست ها و نیاز های مادی و دنیایی در دعا و عرض حاجت به درگاه الهی

قال ربّ اغفر لی و هب لی ملکًا

14 - ستایش خداوند ، از آداب دعا و عرض حاجت به درگاه او است .

ربّ اغفر لی و هب لی ملکًا . ..إنّک أنت الوهّاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 79 - 7

7 - ذکر صفت ربوبیت خدا در دعا ، امری پسندیده و مطلوب

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 81 - 7

7 - انسان در هیچ حال نباید از استجابت دعایش به درگاه الهی ، مأیوس شود .

قال ربّ فأنظرنی . .. قال فإنّک من المنظرین . إلی یوم الوقت المعلوم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 46 - 3،4،17

3 - ذکر < اللّهمّ > ، سرفصل دعا و نیایش مؤمنان با خداوند

قل اللّهمّ

4 - ذکر < اللّهمّ > در آغاز ، از آداب دعا به درگاه الهی

قل اللّهمّ

17 - ثنای خداوند و ذکر اوصاف او ، پیش از اظهار حاجت ، امری شایسته و از آداب دعا است .

قل اللّهمّ فاطر السم-وت . .. ع-لم ... أنت تحکم بین عبادک فی ما کانوا فیه یختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 7 - 16

ص: 37

16 - مناجات با خداوند و ذکر صفت ربوبیت او ، از آداب دعا و حاجت خواهی از او

ربّنا وسعت . .. فاغفر للذین تابوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 17 - 6

6 - شب هنگام ، وقت مناسب و شایسته برای عبادت و راز و نیاز به درگاه الهی$

کانوا قلیلاً من الّیل ما یهجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 10 - 19

19 - توسل به اسما و صفات الهی ، از آداب نیایش و زمینه اجابت دعا *

ربّنا إنّک رءوف رحیم

ذکر اوصاف متعدد خداوند (ربّ، رؤوف و رحیم) در این آیه - که رهنمودی است به دعا کنندگان - بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 8 - 9،11

9 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) : . . .قوله < و تبتّل إلیه تبتیلاً > قال : الدّعاء بأصبع واحده تشیر بها . . . ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند: <و تبتّل إلیه تبتیلاً> روایت شده که فرمود: [مقصود] دعا کردن همراه با اشاره یک انگشت است. ..>.

11 - < عن موسی بن جعفر ( ع ) قال : التبتّل أن تقلّب کفّیک فی الدّعاء إذا دعوت . . . ;

از امام کاظم(ع) روایت شده که فرمود: <تبتّل> آن است که هنگامی که دعا می کنی، کف دست هایت را برگردانی>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 7 - 3،7

3 - برای توجّه به خدا و درخواست از او ، باید نهایت تلاش را به کار برد .

فانصب

7 - < عن مَسْعدَه بن صَدَقَه قال : سمعت جعفراً یقول : کان أبی ( رضی اللّه عنه ) یقول : فی قول اللّه تبارک و تعالی < فإذا فرغت فانصب . و إلی ربّک فارغب > إذا قَضَیْتَ الصلاه بعد أن تُسَلِّم و أنت جالس فانصب فی الدّعاء من أمر الدنیا و الآخره فإذا فرغت من الدعاء فارغب إلی اللّه تبارک و تعالی أن یتقبّل ها منک ;

از مسعده بن صدقه روایت شده که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که می فرمود: پدرم - که خداوند از او راضی باد - درباره سخن خداوند تبارک و تعالی <فإذا فرغت فانصب . و إلی ربّک فارغب> می فرمود: زمانی که نماز را بعد از سلام به پایان رساندی و هنوز نشسته ای، برای امر دنیا و آخرت در دعا بکوش پس هنگامی که از دعا فارغ شدی، به درگاه خدای تبارک و تعالی تضرّع و زاری کن که آن را از تو قبول کند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 38

20 - شرح - 94 - 8 - 6

6 - بهره مندان از نعمت های الهی ، باید تنها به درگاه خداوند دعا کرده ، حاجت های خویش را از او طلب کنند .

ألم نشرح . .. و وضعنا ... و رفعنا ... و إلی ربّک فارغب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 243 - 18

18 - خداوند به درخواست حضرتِ حِزقیل ، چندین هزار نفر از مُردگان را زنده ساخت .

و هم الوف حذر الموت فقال لهم اللّه موتوا ثمّ احیاهم

امام باقر (ع): . .. فمربهم نبیّ ... یقال له حزقیل ... قال ربّ لو شئت لاحییتهم ... فاوحی اللّه تعالی الیه افتحبّ ذلک قال نعم یا ربّ ... فعادوا احیاء ...

_______________________________

کافی، ج 8، ص 198، ح 237 ; عیون اخبار الرضا (ع)، ج 1، ص 160، ح 1.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 251 - 5،12

5 - اجابت دعا و نیایش طالوتیان ، با هزیمت و شکست سپاه جالوت

قالوا ربّنا . .. و انصرنا علی القوم الکافرین. فهزموهم باذن اللّه

12 - خداوند برخی دانش های درخواستی داود را به وی آموخت . *

و علّمه ممّا یشاء

چنانچه <من> در <ممّا یشاء> برای تبعیض باشد، مراد از ضمیر فاعلی در <یشاء>، داود خواهد بود; نه اللّه. چون معنا ندارد خداوند چیزی را بخواهد ; ولی برخی از آن انجام پذیرد .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 22

22 - اجابت دعای همسر عمران ، در مورد حفظ مریم ( س ) و فرزندش از شرّ شیطان

و انّی اعیذها بک و ذریّتها من الشّیطان الرّجیم

رسول خدا (ص): . .. و قال عیسی (ع) فیما یثنی علی ربه: و اعاذنی و امّی من الشّیطان الرجیم فلم یکن له علینا سبیل.

_______________________________

الدر المنثور، ج 2، ص 184.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 37 - 2،5

2 - اجابت دعای مادر مریم از سوی خداوند ، درباره حفظ مریم ( س ) از شر شیطان

انّی اعیذها . .. فتقبّلها ... و انبتها نباتاً حسناً

5 - پذیرش دعای خالصانه بندگان ، جلوه ای از ربوبیّت خداوند است .

فتقبّلها ربّها بقبول حسن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 38 - 12،14

12 - خداوند ، شنوای دعای بندگان و اجابت کننده آن

ص: 40

انّک سمیع الدعاء

<سمیع الدعاء>، تنها به معنای شنیدن دعا نیست; بلکه کنایه از استجابت آن است.

14 - نقش مسجد و محراب - مکان های مقدس - در استجابت دعا *

دخل علیها زکریّا المحراب . .. هنا لک دعا زکریّا ربّه

برداشت فوق بر این اساس است که مشارالیه <هنالک>، <المحراب> باشد; و جمله <و هو قائم یصلی فی المحراب>، در آیه بعد مؤید این معناست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 39 - 3،4

3 - اجابت دعای زکریا در مورد درخواست ذریّه ، از سوی خداوند

قال ربّ هب لی من لدنک ذریّه . .. فنادته الملئکه

4 - بشارت اعطای یحیی به زکریا ، در اجابت درخواست ذریّه پاک از خداوند

فنادته الملئکه . .. انّ اللّه یبشرک بیحیی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 148 - 1

1 - پذیرفته شدن دعای همرزمان انبیای گذشته ، در پیکار با دشمنان دین

فاتیهم اللّه ثواب الدّنیا و حسن ثواب الاخره

<ثواب الدّنیا>، می تواند اشاره به پیروزی مجاهدان باشد که با جمله <و انصرنا علی القوم الکافرین> درخواست شده بود. و <ثواب الاخره>، حکایت از برآورده شدن خواسته دیگر آنان دارد که با جمله <و اغفرلنا ذنوبنا>، درخواست شده بود. زیرا ثواب آخرت در گرو آمرزش گناهان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 1،2

1 - اجابت سریع دعای خردمندان مؤمن از سوی پروردگارشان

لاولی الالباب . .. ربّنا ... فاستجاب لهم ربّهم

برداشت فوق بر این مبناست که مفعول <استجاب> در تقدیر باشد ; یعنی <فاستجاب دعائهم> ; و حرف <فاء> در <فاستجاب>، دلالت بر نبودن فاصله بین دعای خردمندان و استجابت آن از سوی خداوند دارد.

2 - استجابت دعا ، جلوه ای از ربوبیّت خداوند است .

فاستجاب لهم ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 114 - 3

3 - دعای مقربان الهی درباره دیگران مقرون به اجابت

قال عیسی ابن مریم اللّهم ربنا أنزل علینا مائده من السماء

ص: 41

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 134 - 9

9 - استجابت دعا ، از شؤون ربوبی خداوند است .

ادع لنا ربک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 190 - 2

2 - خداوند ، اجابت کننده دعای بندگان

دعوا اللّه ربهما . .. فلما ءاتیهما صلحاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 193 - 7

7 - اجابت دعا ، از راه های شناسایی معبود راستین است .

سواء علیکم أدعوتموهم أم أنتم صمتون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 22

22- خداوند ، به انسان ها نزدیک است و درخواست های آنان را اجابت می کند .

إن ربی قریب مجیب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 23 - 25

25- پذیرش درخواست آدمی از جانب خدا و حفظ او از ارتکاب گناه ، جلوه ای از ربوبیت الهی است .

معاذ الله إنه ربی أحسن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 34 - 7

7- اجابت دعای بندگان ، پرتوی از ربوبیت الهی است .

فاستجاب له ربه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 14 - 5

5- توانایی بر رفع نیاز بندگان و اجابت درخواست ها و دعا های آنان ، نشانه خدایی است .

له دعوه الحق والذین یدعون من دونه لایستجیبون لهم بشیء

ص: 42

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 54 - 3

3- دعا و تضرع انسان های گرفتار در وضعیت های ناگوار ، مورد اجابت خداوند قرار می گیرد . *

إذا مسّکم الضرّ فإلیه تجئرون . ثمّ إذا کشف الضرّ عنکم

احتمال دارد رفع ناگواری از گرفتارانی که ملتمسانه به درگاه خداوند دعا می کنند، ناشی از دعای آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 84 - 3،13

3- نداکردن خدا و دعا و نیایش به درگاه او ، استجابت و پاسخ گویی او را در پی دارد .

إذ نادی ربّه . .. فاستجبنا له فکشفنا ما به من ضرّ

آیه شریفه - همان گونه که جمله <رحمه من عندنا و ذکری . ..> به صراحت بیان می دارد - در صدد دلداری به پیامبر(ص) و مؤمنان و نیز برای درس آموزی است. از این رو آیه شریفه، اختصاص به ایوب(ع) ندارد.

13- عطای الهی به انسان ، افزون تر از آن چه او آرزو کرده ، نمودی از رحمت خاص خداوند به وی است .

و أنت أرحم الرحمین . .. و ءاتین-ه أهله و مثلهم معهم رحمه من عندنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 11

11 - دعای خالصانه به درگاه خداوند ، اجابت می شود .

دعوا اللّه مخلصین له الدین فلمّا نجّیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 5 - 5

5- معبود واقعی و شایسته پرستش ، توانا بر شنیدن صدای عبادت گران و قادر بر اجابت خواسته های آنان

و من أضلّ ممّن یدعوا من دون اللّه من لایستجیب له إلی یوم القی-مه

خداوند، مشرکان را به سبب پرستش موجوداتی که قادر به شنوایی و اجابت دعای آنان نیستند، سرزنش کرده است. مفهوم این سخن آن است که معبود واقعی، باید قادر بر شنیدن و اجابت خواسته ها و نیازهای مخلوقات باشد.

10 - اسراء - 17 - 110 - 9

9- نهی خداوند از خواندن دعا و نیایش با خدا ، با صدایی بسیار بلند یا بسیار آهسته

و لاتجهر بصلاتک و لاتخافت بها

بنابر اینکه مراد از <صلاه> مطلق دعا باشد، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 3 - 4

4- جواز بلندکردن صدا در دعا

إذ نادی ربّه نداءً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 55 - 5

5 - لزوم اخلاص در دعا

ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه

ترغیب به نهان ساختن دعاها می تواند برای پیشگیری از نفوذ ریا در دعا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 28 - 14،29

14- دعا ، باید خالصانه ، و تنها برای جلب رضایت خداوند و توجه او باشد .

یدعون ربّهم بالغدوه و العشیّ یریدون وجهه

29- دعای خالصانه در سپیده دم و پسین ، نشانه حضور یاد خدا در قلب انسان است .

الذین یدعون ربّهم بالغدوه و العشیّ . .. و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 88 - 7

7- وعده خداوند به نجات مؤمنان از غم و گرفتاری ، در صورت دعای خالصانه آنان

فنادی . .. و کذلک ن-نجی المؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 65 - 6،8

6 - اخلاص در دعا و پرهیز از هرگونه شرک ، امری بایسته و لازم است .

دعوا اللّه مخلصین له الدّین

8 - دعای مخلصانه به هنگام اضطرار و احساس خطر ، مورد اجابت خداوند است .

فإذا رکبوا فی الفلک دعوا اللّه مخلصین له الدّین فلمّا نجّی-هم

<فا> در <فلمّا نجّاهم> تفریع است بر <دعوا اللّه> و مفید حقیقت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 33 - 10

10 - دعای خالصانه ، زمینه ساز برخورداری انسان از رحمت الهی است .

دعوا ربّهم منیبین إلیه ثمّ إذا أذاقهم منه رحمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 1،6،11

1 - انسان ها ، هنگام ابتلا به امواج متلاطم و خروشان دریا ، خالصانه به خدا روی می آورند .

ص: 46

و إذا غشیهم موج کالظّلل دعوا اللّه مخلصین

<غشی> به معنای <پوشاندن> است (مفردات راغب) و در آیه، معنای <فراگیری> را می دهد. <ظُلل> جمع <ظُلّه> است که به معنای <ابرِ سایه انداز> است (مفردات راغب) <موج> اسم جنس است و نکره آورده شدن اش، به منظور کثرت و عظمت آن می باشد.

6 - لازم است که رویکرد به خداوند خالصانه باشد .

دعوا اللّه مخلصین له الدین

از این که خداوند، چنین وصفی را برای گرفتاران در امواج متلاطم دریا آورده، نشان می دهد که این صفت، مورد پسند خداوند است.

11 - دعای خالصانه به درگاه خداوند ، اجابت می شود .

دعوا اللّه مخلصین له الدین فلمّا نجّیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 1

1 - نیایش خالصانه انسان با خداوند ، به هنگام گرفتاری ها و مصیبت ها

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه

<ضرّ> (ضد <نفع>) به معنای مطلق آسیب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 1

1 - نیایش خالصانه انسان با خدا ، به هنگام گرفتاری ها و مصیبت ها

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

<ضرّ> (ضد <نفع>) به معنای مطلق آسیب است.

حرف <فاء> در <فقالوا> دلالت می کند که اصحاب کهف، پس از آن که از شهر و دیار خود گریختند و جهت حفظ ایمان به غار پناه بردند، دست به دعا برداشته و از خداوند تقاضای رحمت و راهنمایی و راهگشایی کردند، نه این که بدون آغاز هیچ حرکتی، خواهان رشد شده باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 36

36- نیایش به درگاه خداوند و تأکید در توبه و اظهار بندگی ، دارای ارزشی والا

قال ربّ أوزعنی . .. إنّی تبت إلیک و إنّی من المسلمین

بیان گزارش گونه آیه شریفه، در حقیقت ترسیمی از انسان ایده آل و کامل است و تعبیر <إنّی تبت إلیک> و <إنّی من المسلمین> بیانگر تأکید و الحاح است.

7 - یونس - 10 - 89 - 6

6 - اجابت دعا و خواسته های حق طلبان از سوی خدا و تحقق بخشیدن پیروزی آنان بر مستکبران ، مقتضی استقامت و پایداری آنان در میدان مبارزه است .

قال قد أجیبت دعوتکما فاستقیما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 7 - 3

3 - برای توجّه به خدا و درخواست از او ، باید نهایت تلاش را به کار برد .

فانصب

13- حسن ستایش خدا و یادکردن صفات و اسمای او به گونه ای مناسب با نیاز ، به هنگام نیایش و دعا

و أنت خیر الورثین

برداشت یاد شده به این دلیل است که زکریا(ع) متناسب با نیاز و خواسته اش (حفظ دستاوردهای خود در پرتو فرزنددار شدن)، خدا را به <بهترین وارث بودن> یاد کرد.

بدان جهت است که شما را مشمول رحمت خویش قرار دهیم بر این مبنا آیه دلالت می کند که دعا و نیایش مصداق احسان و نیایش کنندگان از زمره محسنانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 4 - 10

10- امیدواری زکریا ( ع ) به استجابت دعایش از سوی خدا

و لم أکن بدعائک ربّ شقیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 90 - 16،18،20

16- زکریا ( ع ) و همسر و فرزند او ( یحیی ) ، خدا را با رغبت و امید می خواندند .

و یدعوننا رغبًا و رهبًا

18- پیشی گرفتن در کار های نیک ، دعای همراه با رغبت و بیم و نیز خشوع پیامبران ( ع ) ، عامل بهره مندی آنان از موهبت های الهی بود .

و لقد ءایتنا موسی و ه-رون . .. إنّهم کانوا یس-رعون فی الخیرت ... و کانوا لنا خ-ش

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: 1- ضمیرهای جمع در جمله <إنّهم کانوا یسارعون. ..> به پیامبران بازگردد، چه این که آیات پیشین در مورد آنان بود. 2- جمله <إنّهم کانوا یسارعون...> و جملات بعد، در مقام تعلیل باشد.

20- شتاب و پیشگامی در کار های خیر ، دعای همراه با رغبت و امید و خشوع به درگاه الهی ، از ارزش های والا و صفات برجسته مردان الهی

إنّهم کانوا یس-رعون فی الخیرت و یدعوننا رغبًا و رهبًا و کانوا لنا خ-شعین

برداشت یاد شده به خاطر این است که آیه شریفه، در توصیف پیامبران الهی است و از میان ده ها صفات و ویژگی های ایشان، تنها به این سه صفت و ویژگی اشاره شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 16 - 3،5

3 - نیایش مؤمنان راستین به درگاه خدا در دل شب ، همراه با بیم و امید است .

یدعون ربّهم خوفًا و طمعًا

5 - توأم بودن بیم و امید در دعا و نیایش ، امری بایسته و لازم است .

یدعون ربّهم خوفًا و طمعًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 81 - 7

7 - انسان در هیچ حال نباید از استجابت دعایش به درگاه الهی ، مأیوس شود .

قال ربّ فأنظرنی . .. قال فإنّک من المنظرین . إلی یوم الوقت المعلوم

ص: 54

15 - ابراهیم ( ع ) ، اهل دعا و نیایش بسیار و شخصیتی حلیم و بردبار بود .

إن إبرهیم لأوّه حلیم

در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که حضرت فرمودند: <لأوّاه الدعاء>: یعنی اوّاه کسی است که بسیار دعا و نیایش کند.

6 - اعراف - 7 - 55 - 1

1 - لزوم دعا به درگاه خداوند

ادعوا ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 56 - 4

4 - ضرورت دعا و نیایش به درگاه خدا

و ادعوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 32 - 5

5 - کافران مکه معتقد به تأثیر دعا به درگاه خدا برای تحقق بخشی به درخواست های آنان

اللّهم إن کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجاره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 35 - 5

5 - آمیختنِ عبادت و نیایش به اموری لغو و بیهوده ، امری ناروا و بس نکوهیده

و ما کان صلاتهم عند البیت إلا مکاء و تصدیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 99 - 14

14 - لزوم دعا و قدردانی رهبر جامعه اسلامی نسبت به انفاقگران و انجام دهندگان خدمات دینی

و یتخذ ما ینفق . .. صلوت الرسول

از اینکه پیامبر (ص) برای انفاقگران دعا می کرد و این را خداوند به عنوان یک ارزش ذکر کرده است، برداشت فوق استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 12 - 11

11 - انسان باید در حال آسایش و سختی ، متوجه خدا بوده و به درگاه او نیایش داشته باشد .

و إذا مسّ الإنسن الضرّ دعانا . .. فلما کشفنا عنه ضرّه مرّ کأن لم یدعنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 75 - 5

5- بردباری ، تأسف و تأثر بر مشکلات مردم و توجّه داشتن به خدا و درخواست حاجت ها از او ، صفات و خصلتهایی نیکو و پسندیده است .

ص: 57

إن إبرهیم لحلیم أوّه منیب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 101 - 24

24- انسان باید برای تسلیم بودن در برابر خدا و عاقبت به خیر شدن و زیستن با صالحان در سرای آخرت ، دعا کرده و به درگاه خدا نیایش کند .

توفنی مسلمًا و ألحقنی بالص-لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 80 - 3

3- فرمان خداوند به پیامبر ( ص ) برای دعا و نیایش همراه با نماز و نوافل

أقم الصلوه . .. فتهجّد به نافله لک ... و قل ربّ أدخلنی مدخل صدق

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که عبارت <و قل رب> عطف به <فتهجّد. ..> بوده و ذکر خاص بعد از عام بیانگر یکی از اعمال باشد که شایسته است در تهجّد و نماز شب انجام گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 118 - 2

2 - همه انسان ها ، حتی پیامبر ( ص ) ، نیازمند دعا و نیایش برای جلب رحمت خداوند

و قل ربّ اغفر و ارحم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 16 - 14

14 - انفاق ، دارای اهمیتی در رتبه نیایش و دعا به درگاه خداوند است .

یدعون ربّهم . .. و ممّا رزقن-هم ینفقون

ذکر انفاق در ردیف، تهجّد و دعا و تسبیح، نشان دهنده اهمیت آن و هم رتبه بودنش با آنها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 46 - 2

2 - پیامبر ( ص ) ، موظف به ستایش پروردگار و نیایش به درگاه او

قل اللّهمّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 60 - 1

1 - دعا و عرض حاجت به پیشگاه خداوند ، توصیه الهی به مردم

و قال ربّکم ادعونی أستجب لکم

ص: 58

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 51 - 11

11 - لزوم دعا و ارتباط با خدا ، در همه حالات و نه تنها به هنگام سختی و گرفتاری

و إذا أنعمنا . .. أعرض ... و إذا مسّه الشرّ فذو دعاء عریض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 29 - 15

15- خداوند ، خواهان بروز و ظهور نماز و نیایش مؤمنان ، در گستره جامعه *

تریهم رکّعًا سجّدًا

واژه <تراهم> می رساند که رکوع، سجود و نیایش مؤمنان، به گونه مخفی صورت نمی گیرد; بلکه آن چنان است که اگر شخصی به جامعه اسلامی نگاه کند، به آسانی روحیه نیایش و نمازگزاری را در آنان مشاهده می کند. از سوی دیگر لحن آیه شریفه، تمجید از چنین روش و منش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 7 - 6

6 - تلاش برای عبادت و دعا ، تکلیفی الهی برعهده بهره مندان از نعمت

ألم نشرح . .. و وضعنا... و رفعنا... فإذا فرغت فانصب

خطاب آیه شریفه گرچه متوجّه پیامبر(ص) است; ولی از تفریع <فإذا فرغت. ..> بر نعمت های بیان شده در آغاز سوره، می توان اصلی کلی انتزاع کرد و بر همگان تعمیم داد.

9 - ابراهیم - 14 - 38 - 4

4- حسن عرض حاجت کردن و بر زبان راندن نیاز ها و مشکلات به درگاه خداوند به هنگام دعا

ربّ اجعل ه-ذا البلد ءامناً . .. ربّنا إنی ... بواد غیر ذی زرع ... ربّنا إنک تعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 80 - 4

4- بر زبان آوردن خواسته ها در پیشگاه خدا ، از آداب دعا و نیایش

و قل ربّ أدخلنی مدخل صدق

6 - اعراف - 7 - 56 - 10

10 - نیایش کنندگان به درگاه خدا با حالت بیم و امید ، از زمره محسانند .

و ادعوه خوفاً و طمعاً إن رحمت اللّه قریب من المحسنین

برداشت فوق بر اساس این احتمال است که جمله <إن ال---لّه . .. > بیانگر علت <فادعوه ... > باشد یعنی توصیه ما به دعا و نیایش بدان جهت است که شما را مشمول رحمت خویش قرار دهیم بر این مبنا آیه دلالت می کند که دعا و نیایش مصداق احسان و نیایش کنندگان از زمره محسنانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 16 - 3،5

3 - نیایش مؤمنان راستین به درگاه خدا در دل شب ، همراه با بیم و امید است .

یدعون ربّهم خوفًا و طمعًا

5 - توأم بودن بیم و امید در دعا و نیایش ، امری بایسته و لازم است .

یدعون ربّهم خوفًا و طمعًا

ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه

<تضرع> (تذلل و اظهار کوچکی) مصدر است و در آیه به معنای اسم فاعل و حال برای فاعل <ادعوا> می باشد ; یعنی: ادعوا ربکم متضرعین.

8 - علنی ساختن دعا و نداشتن تضرع در آن ، تجاوز از آداب دعا به درگاه خداست .

ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه إنه لایحب المعتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 37 - 8

8- حالت زاری و التماس حضرت ابراهیم ( ع ) در دعا و درخواست از خداوند

ربّ اجعل . .. ربّ إنّهنّ ... ربّنا إنی ... ربّنا لیقیموا ... ربّنا إنّک

برداشت فوق از تکرار کلمه <ربّ> و <ربّنا> استفاده گردید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 7 - 7

7 - < عن مَسْعدَه بن صَدَقَه قال : سمعت جعفراً یقول : کان أبی ( رضی اللّه عنه ) یقول : فی قول اللّه تبارک و تعالی < فإذا فرغت فانصب . و إلی ربّک فارغب > إذا قَضَیْتَ الصلاه بعد أن تُسَلِّم و أنت جالس فانصب فی الدّعاء من أمر الدنیا و الآخره فإذا فرغت من الدعاء فارغب إلی اللّه تبارک و تعالی أن یتقبّل ها منک ;

از مسعده بن صدقه روایت شده که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که می فرمود: پدرم - که خداوند از او راضی باد - درباره سخن خداوند تبارک و تعالی <فإذا فرغت فانصب . و إلی ربّک فارغب> می فرمود: زمانی که نماز را بعد از سلام به پایان رساندی و هنوز نشسته ای، برای امر دنیا و آخرت در دعا بکوش پس هنگامی که از دعا فارغ شدی، به درگاه خدای تبارک و تعالی تضرّع و زاری کن که آن را از تو قبول کند>.

6 - اعراف - 7 - 126 - 15

15 - توسل به ربوبیت خداوند از آداب دعا به درگاه اوست .

ربنا أفرغ علینا صبراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 88 - 1

1 - اظهار خضوع و تذلل همراه توسل به ربوبیت خداوند و اعتراف مکرر به آن ، از آداب دعاست .

و قال موسی ربنا . .. ربنا لیضلوا ... ربنا اطمس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 47 - 3

3- تمسک و توسل به ربوبیت خداوند ، از آداب دعاست .

قال رب . .. إلاّ تغفر لی و ترحمنی أکن من الخسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 4 - 3

3- توسل به ربوبیت الهی و تکرار آن ، از آداب دعا است .

قال ربّ . .. لم أکن بدعائک ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 74 - 20

20 - توسل به اسم < ربّ > و یاد کرد ربوبیت خداوند ، از آداب دعا

و الذین یقولون ربّنا هب لنا . .. و اجعلنا للمتّقین إمامًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 1

1 - حاجت خواستن از خداوند و تضرّع به درگاه او ، تکلیف و توصیه ای الهی به رسول اکرم ( ص )

و إلی ربّک فارغب

<رغب إلیه>; یعنی، در دعا خالصانه کوشید و یا اظهار فروتنی کرد و حاجت خواست. (برگرفته از قاموس)

(و تو بهترین میزبانان هستی) در پایان دعا و متناسب با عرض نیاز، بیانگر مطلب بالا است.

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: 1- ضمیرهای جمع در جمله <إنّهم کانوا یسارعون. ..> به پیامبران بازگردد، چه این که آیات پیشین در مورد آنان بود. 2- جمله <إنّهم کانوا یسارعون...> و جملات بعد، در مقام تعلیل باشد.

یرثنی و یرث من ءال یعقوب واجعله ربّ رضیًّا

14- حضرت ابراهیم ( ع ) از خداوند خواستار بهبود وضعیت معیشتی و برخورداری از انواع نعمت ها و محصولات برای فرزندانش و ساکنان مکه شد .

و ارزقهم من الثمرت

با توجه به اینکه حضرت ابراهیم(ع) فرزندانش را در سرزمین بی کشت و زرع اسکان داد، مقصود از <ثمرات> می تواند انواع نعمتها و محصولات مادی و خوراکی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 41 - 6

6- عنایت خاص حضرت ابراهیم ( ع ) به سرنوشت دنیوی و اخروی فرزندان و خاندانش و یاد کردن از آنان در تمامی دعاهایش

و اجنبنی و بنیّ . .. من ذرّیتی ... لیقیموا الصلوه فاجعل أفئده من الناس تهوی إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 6 - 9

9- زکریا ( ع ) ، برای صلاح و شایستگی معنوی فرزند خویش دعا کرد .

یرثنی . .. واجعله ربّ رضیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 74 - 12،21

12 - تأثیر مثبت و سازنده دعای پدر و مادر ، در حق فرزندان خود و در سرنوشت و سعادت آنان

و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّی-ّتنا قرّه أعین

21 - دعا برای صلاح و نیک شدن همسر و فرزندان و خیرخواهی برای ایشان ، از اوصاف بندگان خالص خدا و امری پسندیده و مورد تشویق خداوند

و الذین یقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّی-ّتنا قرّه أعین و اجعلنا للمتّقین إم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 29

29- ارزش دعای پدر و مادر برای صلاح فرزند

و أصلح لی فی ذرّیّتی

خذ من أمولهم صدقه . .. و صل علیهم إن صلوتک سکن لهم

برداشت فوق با توجه به ارتباط این آیه با آیات پیش است که درباره متخلفان نادمی نازل شده که برای جبران تخلفشان از جنگ تبوک عزم انفاق تمامی اموال خود را داشتند.

12 - نور - 24 - 62 - 15

15 - دعا و طلب مغفرت برای آنانی که به منظور رسیدگی به امور مهم زندگی شخصی ، اذن ترک حضور در حل و فصل مسائل اجتماعی داده شده است ، توصیه خداوند به پیامبر ( ص )

فإذا استئذنوک لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم و استغفر لهم اللّه

دارای تأثیری بسزا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 12 - 21

21 - دعای شخص پیامبر ( ص ) برای مؤمنان ، دارای ارزش و تأثیری ویژه نزد خداوند

و استغفر لهنّ اللّه

از این که پیامبر(ص)، موظف به استغفار برای امت شده است - نه خود آنان - استفاده می شود که دعای پیامبر(ص)، در پیشگاه الهی ارج و تأثیر ویژه ای دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 28 - 12

12 - دعا و آمرزش خواهی برای پدر و مادر ، اعضای خانواده و عموم مردان و زنان مؤمن ، عملی پسندیده و شایسته

ربّ اغفر لی و لولدیّ . و للمؤمنین و المؤمن-ت

10 - اسراء - 17 - 24 - 5،9،12

5- دعا و طلب رحمت بی دریغ از پروردگار برای پدر و مادر ، از وظایف فرزند است .

قل ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا

<کما> می تواند اشاره به این حقیقت داشته باشد که چون رحمت پدر و مادر به فرزند بی دریغ بوده، پس فرزند نیز متقابلاً باید چنین رحمتی را برای پدر و مادرش درخواست کند.

9- درخواست رحمت از پروردگار برای پدر و مادر ، ادای گوشه ای از زحمت های بی دریغ آنان است .

و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا

<کما> حرف تشبیه مجازی و به معنای <لما> است; یعنی، خداوندا به آنان ترحم کن به خاطر آنکه آنان مرا با زحمتهای خود پرورش داده اند.

12- دعای فرزند برای پدر و مادر ، دارای تأثیر و موجب توجه ویژه خداوند و در مظان استجابت است .

و قل ربّ ارحمهما

از اینکه خداوند دستور به دعا برای والدین با کیفیت و الفاظ خاص داده است به دست می آید که خداوند به این دعا عنایت ویژه داشته و احتمال اجابت آن زیاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 39 - 2

2- دعوت به توحید ، خداپرستی ، احسان به والدین ، اجتناب از پرخاشگری بر آنان ، دعا برای والدین و پرداخت حقوق خویشاوندان ، تعالیمی حکیمانه و وحی الهی است .

ذلک ممّا أوحی إلیک ربّک من الحکمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 23

23- به یاد داشتن پدر و مادر به هنگام نیایش ، از احسان فرزند به ایشان

و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنا . .. قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک الّتی أنعمت علیّ

با توجه به این که احسان به والدین، نکته بارز این آیه به شمار می رود و در صدر آن قرار دارد، می توان چنین استفاده کرد که سایر بخش های آیه نیز، به نوعی با احسان به والدین در ارتباط است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 28 - 12

12 - دعا و آمرزش خواهی برای پدر و مادر ، اعضای خانواده و عموم مردان و زنان مؤمن ، عملی پسندیده و شایسته

ربّ اغفر لی و لولدیّ . و للمؤمنین و المؤمن-ت

ص: 80

14 - عنکبوت - 29 - 65 - 8

8 - دعای مخلصانه به هنگام اضطرار و احساس خطر ، مورد اجابت خداوند است .

فإذا رکبوا فی الفلک دعوا اللّه مخلصین له الدّین فلمّا نجّی-هم

<فا> در <فلمّا نجّاهم> تفریع است بر <دعوا اللّه> و مفید حقیقت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 201 - 1

1 - تمجید آن دسته از مردم که پس از انجام مناسک حج ، خواهان نیکو های دنیا و آخرت و نجات از آتش هستند .

و منهم من یقول ربنا اتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه و قنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 202 - 5

5 - تنها آنان که پس از انجام حج ، خواهان حسنه دنیوی و اُخروی هستند ، از حج خود بهره خواهند برد .

فاذا قضیتم مناسککم . .. اولئک لهم نصیب مما کسبوا

بنابراینکه مراد از <ممّا کسبوا> انجام فریضه حج باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 54 - 3

3- دعا و تضرع انسان های گرفتار در وضعیت های ناگوار ، مورد اجابت خداوند قرار می گیرد . *

إذا مسّکم الضرّ فإلیه تجئرون . ثمّ إذا کشف الضرّ عنکم

احتمال دارد رفع ناگواری از گرفتارانی که ملتمسانه به درگاه خداوند دعا می کنند، ناشی از دعای آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 1،4،10

1 - نیایش خالصانه انسان با خداوند ، به هنگام گرفتاری ها و مصیبت ها

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه

<ضرّ> (ضد <نفع>) به معنای مطلق آسیب است.

4 - انسان ها ، به هنگام گرفتاری و رنج ، روی به خدا آورده و او را به فریادرسی می خوانند .

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه منیبًا إلیه

<إنابه> (مصدر <منیباً>) به معنای رجوع است و <منیباً إلیه>; یعنی، بازگشت به خدا با توبه و اخلاص (مفردات راغب).

10 - انسان باید در حال آسایش و سختی ، متوجه خدا بوده و تنها به درگاه او نیایش داشته باشد .

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه . .. ثمّ إذا خوّله نعمه منه نسی ما کان یدعوا إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 1،4،5

1 - نیایش خالصانه انسان با خدا ، به هنگام گرفتاری ها و مصیبت ها

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

<ضرّ> (ضد <نفع>) به معنای مطلق آسیب است.

4 - انسان ها ، هنگام گرفتاری و رنج ، روی به خدا آورده و او را به فریادرسی می خوانند .

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

5 - انسان ها ، هنگام گرفتاری و رنج ، به ناتوانی خود و قدرت یاری رسانی خداوند پی برده و اعتراف می کنند .

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

جلّ فقال ربّ هب لی من لدنک ذریّه طیّبه . .. .

_______________________________

عیون اخبار الرضا (ع)، ج 1، ص 299، ح 58 ; امالی صدوق، ص 112، ح 5، مجلس 17.

1 - نیایش خالصانه انسان با خدا ، به هنگام گرفتاری ها و مصیبت ها

فإذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعانا

<ضرّ> (ضد <نفع>) به معنای مطلق آسیب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 83 - 6

6 - آرزوی به دست گرفتن حکومت و مدیریت جامعه ایمانی و درخواست آن از خداوند ، امری پسندیده و شایسته

ربّ هب لی حکمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 100 - 5

5 - دعا به درگاه الهی برای فرزنددار شدن ، امری پسندیده است .

ربّ هب لی من الص-لحین

از درخواست حضرت ابراهیم(ع) - که از پیامبران بزرگ الهی بود - می توان مطلب یاد شده را استفاده کرد.

5- پنهانی بودن دعا و دوربودن آن از انظار ، از آداب دعا است . *

نادی ربّه نداءً خفیًّا

یادکردن از دعای پنهانی حضرت زکریا و نیز آیات بعدی که استجابت دعای او را مطرح ساخته، ممکن است به مطلوب بودن دعای پنهانی و دور از انظار اشاره داشته باشد.

و ما کان صلاتهم عند البیت إلا مکاء و تصدیه

جمله <و نجنا برحمتک من القوم الکافرین> به معنای (ما را از کافران خلاص نما) است و مقصود از آن می تواند درخواست هجرت به سرزمین دیگر باشد.

15 - ص - 38 - 35 - 10

10 - دعا برای امور دنیوی ( مانند داشتن قدرت سیاسی و رهبری ) در صورت داشتن هدف الهی از آن ، امری پسندیده برای مردان الهی است .

و هب لی ملکًا لاینبغی لأحد من بعدی

7- ذکر صفت ربوبیت خدا در دعا ، امری پسندیده و مطلوب است .

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

ربنا وابعث فیهم . .. إنک أنت العزیز الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 41 - 15

15 - سه روز روزه سکوت ( سخن نگفتن جز با رمز و اشاره ) ، کثرت ذکر خدا و تسبیح او ، دستورالعمل خدا به زکریا برای دستیابی به خواسته خویش ( فرزند صالح ) *

قال ایتک الاّ تکلّم . .. و اذکر ربّک کثیراً و سبّح

در برداشت فوق، فعل <الاّ تکلّم> که به صیغه نفی است، به معنای نهی گرفته شده است; به قرینه فعل امر <اذکر> که بر آن عطف شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 9

9 - نقش اعمال انسان در استجابت دعا از سوی خداوند

فاستجاب لهم ربّهم انّی لا اضیع عمل عامل منکم

جمله <انّی لا اضیع>، بیان سبب اجابت دعای خردمندان است. یعنی اجابت دعای خردمندان به سبب اعمال نیک آنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 114 - 4

4 - درخواست از مقام الوهیت و ربوبیت خداوند از آداب دعا و مؤثر در استجابت آن

قال عیسی ابن مریم اللّهم ربنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 56 - 9

9 - احسان و کردار نیک آدمی زمینه ساز استجابت دعا های وی به درگاه خداست .

و ادعوه . .. إن رحمت اللّه قریب من المحسنین

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <إن اللّه . .. > توضیحی باشد برای <و ادعوه> نه تعلیل آن. یعنی خدا را بخوانید و به درگاه او نیایش برید ولی این را نیز بدانید که آنگاه دعاهای شما مقبول درگاهش قرار خواهد گرفت که مردمی نیکوکار باشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 34 - 4

4- اظهار نیاز به درگاه خدا ، دارای نقشی بسزا در جلب حمایت او و برآورده شدن نیاز های انسان

فاستجاب له ربه . .. إنه هو السمیع العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 98 - 7

ص: 100

7- دعای پدران در حق فرزندان ، به اجابت نزدیک تر است .

ی-أبانا استغفر لنا . .. قال سوف أستغفر لکم ربی

درخواست فرزندان یعقوب از او برای طلب آمرزش می رساند که آنان دعای وی را به اجابت نزدیک تر می دانستند ; حال یا به این لحاظ که او پدر ایشان است یا به این سبب که وی پیامبر خداست و یا هر دو لحاظ در نظر آنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 24 - 12

12- دعای فرزند برای پدر و مادر ، دارای تأثیر و موجب توجه ویژه خداوند و در مظان استجابت است .

و قل ربّ ارحمهما

از اینکه خداوند دستور به دعا برای والدین با کیفیت و الفاظ خاص داده است به دست می آید که خداوند به این دعا عنایت ویژه داشته و احتمال اجابت آن زیاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 83 - 13

13- رحمت گسترده و مهربانی بی مانند خداوند ، مقتضی استجابت دعای بندگان از جانب او است .

و أیّوب إذ نادی . .. و أنت أرحم الرحمین

از این که ایوب(ع) پس از بیان مشکلات خود، خدا را به صفت <أرحم الراحمین> یاد کرد، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 90 - 19

19- نقش مؤثر پیشی گرفتن در کار های نیک و دعای همراه با رغبت و امید و خشوع به درگاه الهی ، در استجابت دعا

فاستجبنا له . .. إنّهم کانوا یس-رعون فی الخیرت ... و کانوا لنا خ-شعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 62 - 2

2 - قرار گرفتن انسان در شرایط اضطرار و درماندگی ، زمینه ساز استجابت دعای وی از سوی خدا

أمّن یجیب المضط-ّر إذا دعاه

تصریح به عنوان <مضط-ّر> نشان می دهد که شرایط اضطرار (یعنی شرایطی که انسان در آن شرایط از همه اسباب و عوامل قطع امید می کند) این زمینه را فراهم می آورد که انسان، خالصانه و بی شائبه از شرک، خدا را بخواند. فریادخواهی خالصانه از خداوند (إذا دعاه) نیز درپی دارنده اجابت آن از سوی او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 75 - 6

6 - ندا کردن خدا و حاجت بردن به درگاه او ، اجابت الهی را در پی دارد .

ص: 101

و لقد نادینا نوح فلنعم المجیبون

برداشت یاد شده از تعبیر <بهترین پاسخ دهنده> برای خداوند به دست می آید; زیرا بهترین اجابت کننده آن کسی است که به درخواست ها کاملاً پاسخ دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 80 - 5

5 - تأثیر احسان و نیکوکاری در اجابت دعا ، بقای نسل و نام نیک ، تقرب به پیشگاه خداوند و محبوبیت در میان خلق

و لقد نادینا نوح فلنعم المجیبون . .. سل-م علی نوح فی الع-لمین . إنّا کذلک نجزی ا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 35 - 5

5 - استغفار ، پیش از دعا و اظهار حاجت به درگاه الهی ، زمینه ساز استجابت دعا و برآوردن حاجت است .

قال ربّ اغفرلی و هب لی ملکًا

برداشت یاد شده از استغفار سلیمان(ع)، پیش از اظهار حاجت و درخواست پادشاهی از خداوند برمی آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 11 - 2

2 - اضطرار و انقطاع از غیر خداوند ، زمینه استجابت دعا

فدعا ربّه أنّی مغلوب . .. ففتحنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 10 - 17،19

17 - رأفت و رحمت گسترده خداوند ، پشتوانه اجابت دعا ها و استغفار های انسان

یقولون ربّنا اغفر لنا . .. ربّنا إنّک رءوف رحیم

19 - توسل به اسما و صفات الهی ، از آداب نیایش و زمینه اجابت دعا *

ربّنا إنّک رءوف رحیم

ذکر اوصاف متعدد خداوند (ربّ، رؤوف و رحیم) در این آیه - که رهنمودی است به دعا کنندگان - بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 53 - 3

3 - توجه به ربوبیت خدا ، برانگیزنده انسان به دعا

ربّنا امنا بما انزلت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 25 - 13

13 - ربوبیت خداوند ، زمینه دعا و درخواست از او

قال رب . .. فافرق بیننا و بین القوم الفسقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 42 - 6

6 - مشکلات و سختیها، زمینه توجه به خدا و تضرع و دعا به درگاه او

فأخدنهم بالبأساء و الضراء لعلهم یتضرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 55 - 2،9

2 - شناخت ربوبیت الهی ، مستلزم روی آوری انسان به دعا به درگاه اوست .

إن ربکم اللّه الذی . .. ادعوا ربکم تضرعاً

بیان ضرورت دعا پس از بیان ربوبیت خداوند و تدبیر جهان هستی از سوی او می تواند اشاره به برداشت فوق داشته باشد.

9 - توجه به ربوبیت خداوند ، برانگیزنده آدمی به دعا به درگاه او

ادعوا ربکم

هدف از بیان ربوبیت خدا به انسانها، در ضمن دعوت آنان به دعا به درگاه او، ایجاد انگیزه دعا در ایشان است. یعنی باور به ربوبیت خدا همان و روی آوری به درگاه او همان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 29

29 - اتکا و توکل بر خدا وادارکننده آدمی به درخواست نیاز ها از وی و نیایش به درگاه اوست .

علی اللّه توکلنا ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 101 - 4

4- توجّه آدمی به اسما و صفات خدا ، زمینه ساز دیدن خویش در محضر او و روی آوری به دعا و نیایش به درگاه وی

إنه هو العلیم الحکیم. رب قد ءاتیتنی من الملک ... توفنی مسلمًا

ص: 103

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 28 - 10

10- توجه به ربوبیّت خداوند ، سوق دهنده آدمی به استغاثه و دعا به درگاه او است .

یدعون ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 83 - 8

8- ربوبیت الهی ، مقتضی روی آوری انسان به درگاه او به هنگام رنج و نیاز

و أیّوب إذ نادی ربّه أنّی مسّنی الضرّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 26 - 3

3 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه ، مستلزم بردن نیاز ها به درگاه او

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 65 - 5

5 - پیوستگی و گریزناپذیری عذاب جهنم ، مقتضی ترس ، اضطراب ، تضرع و دعا کردن به درگاه الهی برای رهایی از آن

ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم إنّ عذابهاکان غرامًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 66 - 3

3 - سرنوشت بد و اقامتگاه ناگوار انسان در جهنم ، مقتضی هراسان بودن ، اضطراب ، تضرع و دعا کردن به درگاه الهی است .

ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم . .. إنّها ساءت مستقرًّا و مقامًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 30 - 2

2 - ربوبیت خداوند ، مقتضی دعا به درگاه او و استمداد از او است .

قال ربّ انصرنی علی القوم المفسدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 33 - 1،2،3

1 - مواجه شدن با سختی ها و ناملایمات ، موجب توجّه انسان ها به خدا و دعا به پیشگاه او است .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم منیبین إلیه

ص: 104

<ضرّ> در لغت، به معنای <بدحالی روحی و یا بدنی> است (مفردات راغب).

2 - انسان های گرفتار در سختی ها و تنگنا ها ، مرجع خود را ، خداوند می دانند و برای نجات خویش ، به او روی می آورند .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم منیبین إلیه

<إنابه> مصدر <منیب> به معنای <رجوع مکرّر در مکرّر> است (مفردات راغب).

3 - توجّه و رویکرد به خدا ، به هنگام مواجه شدن با سختی ها و دشواری ها ، دلیل سرشت توحیدی آدمیان است .

فطرت اللّه الّتی فطر الناس علیها . .. و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 8

8 - احساس خطر شدید و یأس از عوامل نجات دهنده مادی ، زمینه توجه انسان به خدا و دعا به درگاه او است .

و إذا غشیهم موج کالظّلل دعوا اللّه مخلصین له الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 12 - 10

10 - درخواست از خدا برای نجات از گرفتاری ، مقتضای ربوبیت او است .

ناکسوا رءوسهم عند ربّهم ربّنا أبصرنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 16 - 4

4 - ربوبیت خداوند ، متقاضای دعا به درگاه او است .

یدعون ربّهم خوفًا و طمعًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 68 - 5

5 - ربوبیت خداوند ، مقتضای استدعا به درگاه او است .

ربّنا ءاتهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 19 - 6

6 - درخواست و دعا به درگاه خداوند ، از شؤون ربوبیت الهی است .

فقالوا ربّنا ب-عد بین أسفارنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 35 - 13

13 - وهابیت و بخشندگی بسیار خداوند ، مقتضی درخواست های بزرگ از او است .

ص: 105

ربّ اغفر لی و هب لی ملکًا . .. إنّک أنت الوهّاب

یادآوری صفت وهابیت خداوند، پس از دعا و درخواست پادشاهی بزرگ از سوی سلیمان(ع)، می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 4

4 - انسان ها ، به هنگام گرفتاری و رنج ، روی به خدا آورده و او را به فریادرسی می خوانند .

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه منیبًا إلیه

<إنابه> (مصدر <منیباً>) به معنای رجوع است و <منیباً إلیه>; یعنی، بازگشت به خدا با توبه و اخلاص (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 14 - 5

5 - نزول رزق انسان ( باران ) از سوی خداوند ، مقتضی دعا و عبادت به دور از شرک و خالصانه او است .

و ینزّل لکم من السماء رزقًا . .. فادعوا اللّه مخلصین له الدین

با توجه به تفریع جمله <فادعوا اللّه . ..> بر جملات پیشین (ینزّل لکم من السماء رزقاً) برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 49 - 8

8 - ربوبیت خداوند ، مقتضی انحصار دعا و درخواست از او است .

ادعوا ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 60 - 3

3 - ربوبیت خداوند ، مقتضی دعا و حاجت خواهی بندگان از او است .

و قال ربّکم ادعونی أستجب لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 6 - 6

6 - امیدواری به رحمت خدا و باورمندی به قیامت ، زمینه ساز روآوری انسان به توکل ، انابه و نیایش

ربّنا علیک توکلنا . .. لقد کان لکم فیهم أسوه حسنه لمن کان یرجوا اللّه و الیوم ال

در صورتی که الگو بودن، نظر به محتوای آیات پیشین داشته باشد - که درباره توکل، توبه و نیایش بود - تعبیر <لمن کان. ..> افاده مطلب بالا می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 2

ص: 106

2 - توجّه به ربوبیت خداوند ، برانگیزاننده انسان به ابتهال و تضرّع به درگاه او است .

و إلی ربّک فارغب

قید <إلی ربّک> متعلق به <ارغب> است. تقدیم آن و آوردن حرف <فاء> پس از آن، بیانگر نقش ربوبیت خداوند، در لزوم توجّه به او است.

6 - خلوص در دعا ( تنها خداوند را خواندن و از او درخواست کردن ) شرط اجابت دعاست .

أجیب دعوه الداع إذا دعان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 202 - 3،5

3 - دعای همراه با تلاش و عمل ، شرط رسیدن به مطلوب

ربّنا اتنا . .. اولئک لهم نصیب مما کسبوا

بنابراینکه مراد از <ممّا کسبوا>، همان دعای آنان باشد.

5 - تنها آنان که پس از انجام حج ، خواهان حسنه دنیوی و اُخروی هستند ، از حج خود بهره خواهند برد .

فاذا قضیتم مناسککم . .. اولئک لهم نصیب مما کسبوا

بنابراینکه مراد از <ممّا کسبوا> انجام فریضه حج باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 251 - 3

3 - حرکت و اقدام عملی ، مقدمه ای برای دعا و استجابت آن

و لمّا برزوا . .. قالوا ربّنا ... فهزموهم

مؤمنانِ به طالوت صرفاً دعا نکردند; بلکه پس از آنکه دست به عمل زدند و خود را مهیّای جنگ نمودند، دعا کردند و آنگاه دعایشان مستجاب شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 17 - 5

5 - مزیّت و برتری بعضی از زمان ها ، برای دعا و استجابت

و المستغفرین بالاسحار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 41 - 5

5 - توجه خالصانه به خداوند در دعا، از شرایط استجابت آن

بل إیاه تدعون فیکشف ما تدعون إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 63 - 6

6 - دعای خاضعانه و پنهانی به درگاه خداوند، مطلوب و قرین اجابت است.

من ینجیکم . .. تدعونه تضرعا و خفیه

چون نجات از سختی در آیه در پی <تضرع> و <خفیه> مطرح شده است و تعلیق بر وصف اشعار به علیت دارد، چنین به نظر می آید که این دو حالت در استجابت دعا نقش مهمی دارند.

ص: 108

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 89 - 6

6 - اجابت دعا و خواسته های حق طلبان از سوی خدا و تحقق بخشیدن پیروزی آنان بر مستکبران ، مقتضی استقامت و پایداری آنان در میدان مبارزه است .

قال قد أجیبت دعوتکما فاستقیما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 14 - 4

4 - استجابت دعا و قبولی نیایش انسان به درگاه الهی ، مشروط به عبادت به دور از شرک و خالصانه او است .

فادعوا اللّه مخلصین له الدین

برداشت یاد شده از توصیه خداوند به اخلاص در عبادت - پس از فراخواندن به دعا و نیایش - استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 26 - 2

2 - ایمان و عمل صالح ، شرط پذیرش دعا از سوی خداوند است .

و یستجیب الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 34

34- توبه و تسلیم به درگاه پروردگار ، زمینه و شرط استجابت دعا

قال ربّ أوزعنی . .. إنّی تبت إلیک و إنّی من المسلمین

<إنّی> بیانگر نوعی تعلیل است; یعنی، پروردگارا! مرا در راستای شکر و صلاح یاری ده; زیرا من تائب و تسلیم درگاه توأم. این تعبیر می نمایاند که توبه و تسلیم، دارای تأثیر ویژه در استجابت دعا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 118 - 7

7 - التجا به ربوبیت الهی و برشمردن صفات رحمت آفرین او ، از آداب دعا و نیایش

و قل ربّ اغفر و ارحم و أنت خیر الرحمین

<فا> در <فلمّا نجّاهم> تفریع است بر <دعوا اللّه> و مفید حقیقت یاد شده است.

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق إن ربّی لسمیع الدعاء

مراد از ضمیر <یدعون> و <لهم> مشرکان است و ضمیری که باید به موصول (الذین) باز گردد محذوف می باشد. بنابراین <والذین یدعون ...> ; یعنی ، آن چیزه او کسانی که مشرکان آنان را می خوانند، ایشان را اجابت نمی کنند به کمترین اجابتی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 14 - 1،3

1 - ناتوانی معبود های ادعایی مشرکان ، از شنیدن دعا و درخواست انسان ها و استجابت آن

إن تدعوهم لایسمعوا دعاءکم و لو سمعوا ما استجابوا لکم

3 - استجابت دعا و بر آوردن حاجت ، تنها در توان ربّ و مالک حقیقی جهان ( اللّه ) است .

ذلکم اللّه ربّکم له الملک و الذین تدعون من دونه . .. إن تدعوهم لایسمعوا دعاءکم و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 84 - 12

12- اجابت دعا و رفع گرفتاری ها ، جلوه ای از رحمت بی کران الهی است .

و أنت أرحم الرحمین . فاستجبنا له ... رحمه من عندنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 62 - 1،8

1 - خداوند ، اجابت کننده دعای درماندگانی که از تدبیر ناتوانند .

أمّن یجیب المضط-ّر إذا دعاه

8 - روی آورندگان به شرک ، علی رغم حل شدن مشکلاتشان به اراده خدا ، مردمی غفلت زده و مستحق نکوهش

أمّن یجیب المضط-ّر . .. قلیلاً ما تذکّرون

عبارت <قلیلاً ما تذکّرون> نکوهش از کسانی است که حقایق وحی را با همه روشنی درنمی یابند و با این که خداوند همواره گرفتاری هایشان را برطرف و مشکلاتشان را حل می کند، از او غافلند و به غیر او روی می آورند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 43 - 3

3 - معبود های ادعایی مشرکان ، در دنیاو آخرت از استجابت دعا و درخواست انسان ها ناتوان اند .

لاجرم أنّما تدعوننی إلیه لیس له دعوه فی الدنیا و لا فی الأخره

11 - طه - 20 - 26 - 6

6 - دعا برای آسان شدن امور زندگانی ، امری مطلوب است .

و یسّر لی أمری

مراد از <أمری> می تواند همه امور زندگانی باشد.

17 - ق - 50 - 40 - 6

6 - نیازمندی انسان ها حتی پیامبران ، به ارتباط مستمر و مداوم با خداوند

و سب-ّح بحمد رب-ّک قبل طلوع الشمس . .. و أدب-ر السجود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 6

6 - نیاز همه انسان ها حتی پیامبران ، به دعا و طلب آمرزش از خداوند

ربّنا علیک توکلنا. .. ربّنا لاتجعلنا فنته ... واغفر لنا

از این که خداوند به مؤمنان رهنمود داده است که چون ابراهیم(ع)، دعا و استغفار کنند، نیاز داشتن آنان به دعا و استغفار استفاده می شود.

8- سپیده دم و پسین ، فرصت هایی مناسب برای دعا به درگاه خداوند است .

بالغدوه و العشیّ

مراد از <غداه و عشیّ> ممکن است دو زمان مخصوص باشد و احتمال می رود تمام ساعات شبانه روز مورد نظر باشد. برداشت بالا، ناظر به نخستین معنا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 47 - 15

15- خصوصیت های زمانی ، در اجابت دعا و درخواست آمرزش و رحمت دخیل است .

سأستغفر لک ربّی

ص: 120

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 107 - 2،4

2 - اعتصام به حبل اللّه ، دعوت به نیکی ها و امر به معروف و نهی از منکر ، موجب استغراق در رحمت جاودانه الهی

و اعتصموا بحبل اللّه . .. و لتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف ...

به مقتضای ارتباط این آیه و آیات پیشین، روسفیدی می تواند نتیجه اعمال نیک یاد شده در آیات قبل باشد.

4 - تمسک کنندگان به ریسمان الهی و دعوت گران به خیر ، امرکنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر ، روسفیدان در قیامت و مستغرق در رحمت جاودانه الهی

و اعتصموا بحبل اللّه . .. یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف ... اما الذین ابیضّت

مستفاد از ارتباط میان این آیه و آیات قبل.

قال یقوم اعبدوا اللّه

قل مایعبؤا بکم ربّی لولا دعاؤکم

إنّنی أنا اللّه لا إل-ه إلاّ أنا فاعبدنی

<فاء> در <فاعبدنی> تفریع بر جمله قبل است که به معرفی خداوند و وحدانیت او پرداخته بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 35 - 3

3 - فراخوانی به توحید و نفی شرک ، محور اصلی رسالت پیامبر اسلام ( ص )

إذا قیل لهم لا إل-ه إلاّ اللّه یستکبرون

طرح تنهای مسأله توحید و استکبار در برابر آن، برای مجرم و دوزخی شناختن مشرکان، می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 13 - 24

24 - دعوت به توحید و انذار مشرکان ، وظیفه ای عمومی برای مسلمانان

کبر علی المشرکین ما تدعوهم إلیه

با توجه به جمع بودن <ما تدعوهم>، برداشت یاد شده به دست می آید.

16 - فصلت - 41 - 33 - 1

1 - سخنی که در راستای دعوت مردم به سوی خداوند ایراد شود ، بهترین و زیباترین گفتار است .

و من أحسن قولاً ممّن دعا إلی اللّه

5 - انعام - 6 - 36 - 3

3 - کسانی که آیات الهی و دعوت پیامبر(ص) را ناشنیده می انگارند، مردگانی متحرکند.

إنما یستجیب الذین یسمعون و الموتی یبعثهم اللّه

به کار رفتن کلمه <الموتی> در برابر <الذین یسمعون> حاکی از آن است که آن دسته که در برابر دعوت پیامبر(ص) به گونه ای رفتار می کنند که گویا اصلاً چیزی نشنیده اند، مرده دلانی هستند که کلمه <الموتی> در خور آنان است.

23 - لزوم تأکید و بهره مندی از باور های مشترک و مورد اتفاق در مقام دعوت دینی

قل ءامنت . .. اللّه ربّنا و ربّکم

یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر . .. و تسودّ وجوه

به مقتضای ارتباط با آیات قبل، روسیاهی می تواند کیفر گناهان مذکور در آن آیات باشد.

زکات ، فرمان داده اند .

و ما تفرّق الذین أُوتوا الکت-ب . .. و ما أُمروا إلاّ لیعبدوا اللّه مخلصین له الد

حصر در <إلاّ لیعبدوا اللّه>، حصر اضافی و در مقایسه با تفرقه ای است که آیه قبل آن را گریبان گیر پیروان ادیان آسمانی دانسته بود. بنابراین مفاد آیه این است که خداوند، به تفرقه فرمان نداده است; بلکه خواسته او توحید، اعتدال، نماز و زکات است.

فنظر نظره فی النجوم . فقال إنّی سقیم

2 - مریض بودن ابراهیم ( ع ) ، به هنگام دعوت شدن از جانب قوم خود برای خروج از شهر

فقال إنّی سقیم

واژه <أمین> می تواند از ریشه <أمن> و به معنای <مأمون> (فرد مورد وثوق و اعتماد) باشد. در این صورت آوردن قید <أمین> دعوتی از جانب شعیب(ع) است که مردم به او اعتماد کنند (به سخنانش گوش فرا دهند و هشدارهایش را جدّی بگیرند).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 179 - 1،2

1 - دعوت مجدد شعیب ( ع ) از مردم ایکه ، برای رعایت تقوای الهی و پرهیز از گناه

إذ قال لهم شعیب ألاتتّقون . .. فاتّقوا اللّه و أطیعون

2 - شعیب ( ع ) ، خواهان اطاعت اصحاب ایکه از او ، به دلیل آشکار بودن صداقت و امانت داری اش

إنّی لکم رسول أمین . فاتّقوا اللّه و أطیعون

برداشت یاد شده از تفریع <اتّقوا. ..> بر <إنّی لکم رسول> به دست می آید.

قل لئن اجتمعت الإنس و الجنّ علی أن یأتوا بمثل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 14 - 1،3

1 - خداوند ، فراخوان مردم به دعا و نیایش به درگاه او

فادعوا اللّه

3 - خداوند ، فراخوان انسان ها به عبادت خالصانه او

مخلصین له الدین

طبق گفته مفسران، واژه <دین> در این آیه، به معنای عبادت است. آمدن این واژه در معنای یاد شده از کاربردهای رایج در لغت عرب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 41 - 6

6 - مؤمنان ، وظیفه دار فراخواندن مردم به نجات و رستگاری

و ی-قوم مالی أدعوکم إلی النجوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 28 - 5

5 - آموختن تعالیم قرآن و پایداری بر عمل به آن ، دعوت خداوند از همه انسان ها است .

إن هو إلاّ ذکر للع-لمین . لمن شاء منکم أن یستقیم

مخاطبان در <منکم> گرچه همان کسانی اند که <أین تذهبون> خطاب به آنان بود; ولی به قرینه <للعالمین> این رهنمود برای عموم مردم است.

فاسمعون

معمول باشد یا جنس پرداخت شده، کمتر از مقدار وزنه های آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 85 - 1،2

1- شعیب ( ع ) ، از مردم خویش خواست تا در فروش اجناس ، پیمانه ها را پر کنند و از وزنه های ترازو نکاهند .

و ی-قوم أوفوا المکیال و المیزان بالقسط

<مکیال>; یعنی <پیمانه> و ایفای آن به این است که گنجایش پیمانه مورد استفاده کمتر از حد متعارف نباشد و تا حد معمول آن پر شود. و ایفای میزان به این است که مقدار وزنه های مورد استفاده، کمتر از حد معمول نباشد و جنس پرداخت شده، کمتر از مقدار وزنه ها نباشد.

2- شعیب ( ع ) ، دعوت کننده مردم به برقرار ساختن قسط و عدالت در معاملات خویش

و ی-قوم أوفوا المکیال و المیزان بالقسط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 90 - 3

3- شعیب ( ع ) ، مردم مدین را به استغفار از گناهان ، حرکت به سوی خدا و تقرب یافتن به درگاه او فراخواند .

واستغفروا ربکم ثم توبوا إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 92 - 2

2- شعیب ( ع ) از مردم خویش خواست با در نظر گرفتن عزت و شکوه خداوند ، معارف و احکام الهی را بپذیرند .

أرهطی أعزّ علیکم من الله

با توجه به اینکه جمله <أرهطی أعزّ . ..> پاسخ شعیب(ع) در برابر <لولا رهطک ...> است، می توان گفت: مقصود او این است که اگر به خاطر عزت خاندانم مرا سنگسار نمی کنید، چرا عزت و شکوه خداوند را - که از هر کسی عزتمندتر است - در نظر نمی آورید و غیر او را پرستش می کنید و ....

11 - طه - 20 - 90 - 15

15 - هارون در غیاب موسی ( ع ) ، بنی اسرائیل را به ترک تبعیت سامری ، و پیروی و اطاعت از خود فرا خواند .

لقد قال لهم هرون من قبل . .. فاتّبعونی و أطیعوا أمری

نشده است; یعنی: قلنا احمل فیها ... ففعل کذا و کذا و قال ارکبوا فیها .... و لذا در برداشت <انجام مقدمات حرکت> آورده شد.

20 - فجر - 89 - 28 - 1،2

1 - خداوند در قیامت ، صاحبان قلب مطمئن را شایسته حضور در نزد خود خوانده و آنان را به قرب خویش دعوت خواهد کرد .

ارجعی إلی ربّک

2 - خداوند با فراخواندن صاحبان قلب آرام در قیامت به سوی خویش ، جلوه های ربوبیت خود را بر آنان می گستراند .

ارجعی إلی ربّک

ذکر هر یک از اسمای خداوند در این موارد، بیانگر نوع مواجه شدن افراد با او است و تعبیر <ربّک>، بیانگر این نکته است که صاحبان نفس مطمئن، مشمول ربوبیت خداوند و کمال افزون تر خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 29 - 1

1 - خداوند ، با دعوت از صاحبان دل آرام و خشنود ، آنان را به جمع بندگان خاص خود بار می دهد .

فادخلی فی عب-دی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 30 - 1

1 - خداوند در قیامت ، انسان های دل آرام ، راضی و مورد پسند خویش را به بهشتی خاص دعوت خواهد کرد .

و ادخلی جنّتی

اضافه <جنّه> به ضمیر متکلم و انتساب آن به خداوند، ممکن است برای بیان شرافت همان بهشت معروف و یا بیانگر اختصاصی بودن بهشتی باشد که این دسته از بندگان به آن وارد خواهند شد.

21 - موسی و هارون ( ع ) ، محرومیت فرعون از هدایت را به وی گوشزد نموده و او را به پیروی از هدایت دعوت کردند .

والسل-م علی من اتبع الهدی

جمله <السلام علی. ..> خبریه است و به کار بردن عنوان <من اتبع...>، اشاره به نبود این وصف در فرعون و برای ترغیب او به تحصیل آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 38 - 1

1 - گفت وگوی فرعون با سران و اشراف مصر ، درباره دعوت موسی از آنان مبنی بر پذیرش خدای یگانه

و قال فرعون یأیّها الملأما علمت لکم من إل-ه غیری

<ملأ> به شخصیت های برجسته و بزرگان قوم گفته می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 18 - 1

1 - موسی ( ع ) از جانب خداوند ، مأمور راهنمایی فرعون به راه تکامل و درست کاری و ترغیب او به پاکسازی خویش از آلودگی ها

فقل هل لک إلی أن تزکّی

زکات به دو معنا است: 1. نمو 2. طهارت (مقاییس اللغه) و به کسی که صالح و درست کار شود، می گویند <تزکیه> شده است. (قاموس)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 19 - 2

2$ - دعوت فرعون به خشیت از خداوند ، از اهداف رسالت موسی ( ع )

فتخشی

- دعوت فرعون به خشیت از خداوند، از اهداف رسالت موسی(ع)