ص :2

ص :3

تفسیر روان

علی مشکینی

خطاط عثمان طه

ویراستار حسین استادولی

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

ص:14

1. تأسيس مؤسسۀ «الهادى» و چاپ و نشر كتب مفيد اسلامى،

2. تأسيس مدرسۀ علميۀ «الهادى»، جهت پرورش طلاب،

3. ساخت بيمارستان «الهادى» جهت مداواى اقشار كم درآمد.

7. مفتاح الجنان، 1 جلد

8. الهادي الى موضوعات نهج البلاغة، 1 جلد

9. مسلكنا في العقائد والأخلاق والعمل، 1 جلد

10. دروس في الأخلاق، 1 جلد

11. ازدواج در اسلام، 1 جلد

12. الاُصول، شامل «اصطلاحات الاُصول» و «تحرير المعالم»، 1 جلد

13. الرسائل الجديدة، 1 جلد

14. مصطلحات الفقه، 1 جلد

15. الفقه المأثور، 1 جلد

16. التعليقة الاستدلالية على «شرائع الإسلام»، 3 جلد

17. التعليقة الاستدلالية على «العروة الوثقى»، 3 جلد

18. التعليقة الاستدلالية على «تحرير الوسيلة»، 10 جلد

19. تحرير «التحرير»، 1 جلد

20. نوشتارهاى فقهى («كتاب واجب و حرام»، «تقليد چيست؟»، «بحثى پيرامون خمس»، «امر به معروف و نهى از منكر»، «زمين و آنچه در آن است» و «كتاب قضا و شهادات»)، 1 جلد

21. رسائل فقهى و اصولى، 2 جلد

22. كشكول حكمت، 1 جلد

23. مقالات، مقدمه ها، تقريظها و نامه ها، 2 جلد

5. آية اللّه مشكينى در جامعۀ مدرّسين،

6. مجموعه مقالات همايش بزرگداشت آية اللّه مشكينى.

اكتفا شده بود.

در چاپ دوم اين كتاب (دورۀ هشت جلدى حاضر)، ويرايش خاصّى بر روى بخش پيش گفته (تفسير هجده جزء نخست) انجام نشده و تنها يك بار مقابلۀ مطبعى جهت رفع اغلاط صورت گرفته است.

گفتنى است كه جلدهاى ششم، هفتم و هشتم اين چاپ، كه اختصاص به دوازده جزء آخر قرآن دارند، توسط آية اللّه رضا استادى، تحرير شده اند و نكات مربوط به اين سه جلد، توسط مؤلّف محترم، در صفحات آغازين جلد ششم درج شده است.

سخن ويراستار

چاكرانت شهرها گيرند و جاه

قرآن كريم امانت الهى و يادگار پيامبر گرامى است كه بايد آن را پاس داشت و پاسداشت آن تدبر در آن و كاويدن آيات آن است تا حقايق را هر چه بيشتر از دل آن بيرون كشيد و سپس به مرحلۀ عمل و اجرا رسانيد.

قرآن كريم براى همۀ زمان ها و همۀ نسل ها تا پايان روزگار پيام دارد و اين پيام را مسلمانان بايد به گوش جهانيان برسانند و همه را از آبشخور آن سيراب سازند. و بر همگان نيز لازم است كه با اين مائدۀ آسمانى و آخرين وحى الهى - هر كس به قدر وسعش - آشنا شوند و از اين رهگذر به بلندترين قله هاى معارف الهى و آخرين دستورات آسمانى دست يابند و زندگانى دنيوى خويش را بر اساس آن سامان بخشند و حيات معنوى و سعادت اخروى خود را در سايۀ آن تأمين نمايند.

بى شك راه عمومى و همگانى اين آشنايى، ترجمه و تفسير قرآن كريم توسط عالمان فرهيخته و دانش آموختگان اين مكتب است و به همين جهت از ديرباز تا كنون تفاسير بى شمارى بر اين كتاب عزيز نگاشته شده است. اما اين كه ميزان ترجمه و تفسير چيست و قواعد آن كدام است، مطلبى است كه در اين مقدمۀ كوتاه نمى گنجد و مجال واسع ترى مى طلبد.

2. مفسر گرانقدر

كتاب حاضر جلد اول از دورۀ پنج جلدى تفسير مختصر قرآن كريم به زبان فارسى و از رشحات قلم عالمانه و متعهدانۀ آية اللّه مشكينى (رضوان اللّه عليه) است. آية اللّه مشكينى از معاريف مدرسان فقه و اصول، و مشاهير علماى حوزۀ علميۀ عصر حاضر است كه نقش علم و دانش او در تربيت طلاب علوم دينى بر همگان آشكار، و روش و منش او در مسائل فردى و اجتماعى، زبانزد خاص و عام است. آن مرحوم در طول عمر پربركت خويش گاه بر كرسى تدريس درّ معانى مى سفت و گاه بر منبر وعظ و خطابه پند و نصيحت مى گفت و جان عاشقانِ شيداى الهى را صفا و جلا مى بخشيد، و گاه قلم به دست گرفته، به تأليف كتاب هاى درسى و آموزشى مى پرداخت و دمى از عمر گرانبهاى خويش را بيهوده نمى گذاشت.

ص:22

در عمل نيز پايبند گفته هاى خود بود. نرم خويى و فروتنى ايشان ستودنى بود، به ويژه فروتنى در پذيرش نقدهاى علمى كه نمونۀ آن را در پس گرفتن تقريظ خود بر يكى از كتاب ها در پيش از انقلاب، و نيز در اعتراف به برخى كاستى ها و تسامح ها در برخى نوشته هاى خودشان كه در مقدمۀ كتاب ازدواج در اسلام آمده است مى توان ديد، و نيز در روش بزرگوارانه اى كه در اين زمينه نسبت به ويراستار اين اثر اعمال مى داشت.

هم چنين پايبندى ايشان به حفظ آداب اسلامى مثال زدنى است. آن بزرگوار مقيد بود براى هر ديدى بازديدى داشته باشد و طبق اين روش، دو بار قدم بر چشم حقير نهاد و با آن حال ضعف و نقاهت به ديدار ما آمد. آرى اين مهر پدرانۀ ايشان را هرگز فراموش نمى كنم و شيرينى آن هرگز از كامم زدوده نخواهد شد. اما حديث تقوا و زهد و عمل و صدق و اخلاص او را حكايتى ديگر است كه بايد در يادنامه اى مفصل مذكور داشت.

بر اين همه، بايد توجه خاص ايشان را از نيم قرن پيش به اين طرف، به مسائل اجتماعى و سياسى اسلام افزود و نقش مؤثر ايشان را در ايجاد، پيشبرد و تثبيت انقلاب اسلامى ايران در نظر گرفت و از رنج هاى جانكاهى كه در اين باره به جان خريد، ياد كرد. بى شك اين گزارش كوتاه در خور مقام منيع آن عالم ربانى نبوده و از دست چو منى اين كار ساخته نيست، زيرا معرِّف بايد اجلاى از معرَّف باشد و اين نگارنده كجا و بيان خدمات ارزندۀ آن مرحوم كه از روشنى بى نياز از تعريف است كجا!

گوهر پاك وى از مدحت ما مستغنى استفكر مشّاطه چه با حُسن خداداد كند

3. تفسير روان

مرحوم آية اللّه مشكينى علاوه بر آن كه در طول حيات علمى خويش - چنان كه از آثار قلمى ايشان پيداست - به قرآن كريم و حديث معصومين عليهم السلام توجهى خاص داشت و آثارى در اين زمينه ها پرداخت، در سال هاى آخر عمر شريف، در آستان قرآن كريم بار انداخت و يكسره به ترجمه و تفسير اين كتاب آسمانى همت گماشت.

ز كعبه عاقبت امر سوى دير شدمهزار شكر كه من عاقبت به خير شدم

محصول اين رويكرد، ترجمۀ قرآن كريم است كه در پاييز سال 1380 براى بار اول به چاپ رسيد و نيز اين تفسير گرانبهاست كه از آن سخن مى گوييم. آن مرحوم انديشۀ نگارش اين تفسير را

ص:23

از سال ها پيش، يعنى از زمان اقدام به ترجمۀ قرآن كريم در سر مى پروراند چنان كه در مؤخرۀ ترجمۀ خود، نويد اين تفسير را داده است. ايشان على رغم كهولت سن و ضعف جسمانى، همت بلند و نشاط جوانى داشت و تا آخرين لحظه از حيات خويش از مطالعه و تحقيق و نگارش نياسود، به ويژه به كار اين تفسير پرداخت و تا اوايل جزء نوزدهم آن را به سامان رساند، تا آن كه حال مزاجى ايشان رو به وخامت نهاد و قلم را از دست گذاشت و دعوت حق را لبّيك گفت و روح پاكش به عالم قدس پرواز كرد.

نظر ايشان در نگارش اين تفسير بر آن بود كه تفسيرى بنگارد نه چندان مفصل كه حجم آن از شوق مطالعه كننده بكاهد، و نه چندان مختصر كه خواننده را در فهم آيه سرگردان گذارد، بلكه به اندازه اى ترتيب يابد كه نياز اوليۀ طالبان را برآورد و شوق آنان را در مراجعه به تفاسيرِ مفصل بيفزايد. و چون بيشتر نظر به قشر جوان جامعه داشت، پيشنهادشان اين بود كه اين تفسير را تفسير روان براى جوان بنامد. ولى در عمل چنين نشد، زيرا نمى خواست خواص و طلاب عربى دان نيز از فيض آن محروم بمانند و ناگزير مباحثى از قبيل صرف و نحو آيات يا تعابير علمى ديگرى را در آن به كار برد كه آن را از سطح همگانى قدرى بالاتر آورد. از اين رو در نامگذارى به نام تفسير روان بسنده شد.

سبك تفسيرى ايشان چنين است كه نخست يك يا چند آيۀ مربوط به هم را نقل كرده، سپس به ترجمۀ برخى لغات مشكل و برخى از اعراب هاى پيچيدۀ آيه كه در فهم آن دخيل است اشاره مى كند، سپس به تفسير آيه مى پردازد.

اين تفسير از ويژگى هايى برخوردار است كه از جملۀ آنها مى توان به امور زير اشاره كرد:

1. اين تفسير به صورت تفسير مزجى است. در اين راستا آيات تقطيع مى شود و توضيحات لازم در هر بخشى در قبل يا بعد يا ضمن ترجمۀ هر بخش آورده مى شود، بنابراين از كلمۀ يعنى فراوان استفاده شده است.

2. مؤلف قدس سره با آن كه مى كوشيد تا از به كار بردن اصطلاحات فنى بپرهيزد، زيرا بنا داشت تفسيرى همگانى فراهم بياورد، ولى در بسيارى موارد از ذكر اصطلاحات علمى ناگزير گرديده، تعابيرى چون تكوينى و تشريعى، امر مولوى و ارشادى، سوق و سياق آيه، اصطلاح عمودين در مسألۀ ارث، شرط محقِّق موضوع و امثال اين امور را به كار برده است.

ص:24

3. اين تفسير به روش تفسير قرآن به قرآن و تفسير ظاهر آيات است و هرگز به تأويل آيه نمى پردازد و به اصطلاح، تفسير وحدتى است، فقط گاهى از روايات در فهم آيه يا بيان مصداق آن كمك مى گيرد. هم چنين به شأن نزول كمتر مى پردازد و اشاره وار مى گذرد، و در احكام فقهى نيز پس از اشاره اى كوتاه به فقه ارجاع مى دهد.

4. ابداء رأى مستقل به هنگام اختلاف آراء مفسران در فهم آيه. ايشان هرگز مرعوب كسى نبوده و آنچه خود درست و مبرهن مى دانسته در اين تفسير آورده است و گاهى به نقد آرا ديگر نيز مى پردازد و گاه به معانى گوناگون يك كلمه يا يك آيه اشاره مى دارد.

5. توجه به مسائل اجتماعى و سياسى كه به مناسبت آيات، از آنها ياد مى كند و هر جا كه پاى عزت و عظمت مسلمين به ميان مى آيد، در اين باره نكاتى گوشزد مى نمايد و اشاراتى نيز به ولايت سياسى جامعه دارد.

6. ذكر مطالب ناب كه در لابه لاى برخى روايات نهفته و در تفاسير ديگر كمتر يافت مى شود و براى خوانندگان تازگى دارد، مانند بياناتى در بارۀ ساختمان كعبه يا حجر موسى عليه السلام و امثال آن.

علاوه بر آن، صدها نكتۀ ادبى، تاريخى، اعتقادى، فقهى، اخلاقى نيز در آن به چشم مى خورد.

4. دربارۀ ويرايش

كار ويرايش اين تفسير تقريباً همزمان با تأليف آن آغاز گرديد و به تدريج صورت پذيرفت. در اين ويرايش نخست قطعات آيات با متن قرآن كريم تطبيق مى شد تا افتادگى روى نداده باشد. سپس موارد شرح لغات و ضبط آنها با مراجعه به كتاب هاى مربوطه بررسى مى شد، و در بحث اعراب به تفاسيرى چون مجمع البيان، الميزان، كشاف و نيز كتاب هاى بيان اعراب چون املاء ما منَّ به الرحمن ابوالبقاء عكبرى و البيان فى غريب اعراب القرآن ابوالبركات بغدادى مراجعه و اصلاحاتى با هماهنگى ايشان صورت مى گرفت.

در متن تفسير، علاوه بر ويرايش املايى و ادبى و سجاوندى، بيشتر ويرايش محتوايى در نظر بود. از اين رو موارد اختلاف نظر چه در بحث لغت و اعراب و چه در بحث تفسير، يادداشت و طى نامه اى به محضر ايشان تقديم مى شد و اگر تذكرات مورد پذيرش ايشان قرار نمى گرفت، ويراستار يا صرف نظر مى كرد و يا كتباً يا حضوراً آن را با مؤلف در ميان مى نهاد و به نتيجۀ لازم مى رسيد.

مواردى هم كه به نظر شرح بيشترى مى طلبيد با تذكر ويراستار، شرح لازم نوشته مى شد. اما از

ص:25

سورۀ اعراف به بعد كه روح مؤلف قدس سره به عالم ملكوت پر كشيد و فرصت بازبينى موارد ويرايش شده برايشان دست نداد، موارد مهم اختلاف نظر در پاورقى آورده شد، تا اولاً تصرفى در دستنوشتۀ مؤلف قدس سره صورت نگيرد. ثانياً مطلب مورد نظر ناگفته نماند و حمل بر غفلت ويراستار نشود و اگر مؤلف حيات داشت قطعاً دربارۀ آنها تجديد نظر مى فرمود.

به هر روى، اين تفسير شريف و ويرايش و بازبينى آن طى حدود سه سال (1383-1386) ساخته و پرداخته شد و انتظار مى رفت كه از هنگام شروع كار، سالى يك مجلد آن از چاپ بيرون آيد، اما گاهى فرصت تجديد نظر براى مؤلف دست نمى داد و گاه كار حروفچينى دچار وقفه مى شد، تا سرانجام جلد اول به چاپ رسيد و چشم عاشقان قرآن و قرآن پژوهان را روشن نمود، و اميد مى رود باقى مجلدات نيز در اسرع وقت در اختيار علاقمندان قرار گيرد... اما صد افسوس كه اجل مهلت نداد و ديدۀ مؤلف قدس سره كه يعقوب وار در انتظار ديدن يوسفش بود بر جمال آن نيفتاد و ديدار الهى بر ديدار آن پيشى گرفت! اما بى شك روح آن بزرگوار ناظر بر اين اثر گرانقدر است و از بركت آن مبتهج و خرم خواهد بود.

در خاتمه، دست نياز به درگاه خداى بى نياز برمى داريم و او را بر اين نعمت بزرگ و توفيق سترگ سپاس و ستايش مى گوييم، و آن گاه از صميم دل بر روح پرفتوح عالم ربانى مرحوم آية اللّه مشكينى - كه عمرى پاك و منزه و موفق زيست و آثار گرانبهاى علمى و اجتماعى فراوانى از خود به يادگار گذاشت و خوشبخت و سعادتمند چشم از جهان فرو بست - درود مى فرستيم و براى آن عزيز از دست رفته طلب رحمت و رفعت درجت مى كنيم، و توفيق همگان را از كرم عميم الهى مسألت مى داريم.

حسين استادولى

87/4/10

ص:26

ملوّن و احجار كريمه، و از بذرها گياهان رنگارنگ، و از هسته ها درختان متنوع، و از نطفه ها حيوانات گوناگون و به ويژه انسان ها را پديد آورده. و اوست كه به تربيت تشريعى، از انسان ها و اجنّه، مسلمانان و مؤمنان و عالمان و عابدان و صالحان و ربّانيان و خاصه پيامبران و امامان معصوم مى سازد. و هم اوست كه صاحب اصلى همۀ عوالم و مصلح آنهاست. و اوست كه بخشنده و مهربان است.

هدايت، گاه تكوينى و به وسيلۀ رسول باطنى يعنى عقلى سليم است كه خود انسان حسن و قبح را درك كند و راه نيكو را انتخاب نمايد، و گاه تشريعى و به واسطۀ فرستادن پيامبر و كتاب آسمانى است كه جامعه را به سوى راه راست هدايت كند، و خداوند هر دو را به جوامع بشرى عطا فرموده است.

«صَِرطَ الَّذِينَ انْعَمْتَ عَلَيْهِمْ»

يعنى: راه راست كسانى كه به آنها نعمت بخشيده اى. اين موصول «الذين» منطبق نيست جز بر انبيا و ائمّۀ معصومين عليهم السلام زيرا مراد از نعمت، نبوت و ولايت و عصمت و نعمت هاى ديگرى است كه از شئون آن مراتب و منازل است، نه نعمت دين، زيرا اين نعمت، صراط آنهاست.

«غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَاالضَّآ لِّينَ»

يعنى: آنان كه نه مورد غضب قرار گرفته اند و نه گمراهند. اين دو وصف، صفتِ «الّذين» يا بدل از آن است. يعنى آنها اين چنين اند كه نه عمداً از راه مستقيم منحرف شده اند تا مورد غضب خدا باشند، و نه جهلاً و از روى خطا تا جزء گمراهان باشند.

***

ص:30

4. اين كتاب داراى اين گونه آيه هاى متشابه است چنانچه داراى آيه هاى محكم است. اين تفاسير دربارۀ حروف رمزى اغلب سوره هاى قرآن جارى است.

ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُدًى لِلْمُتَّقينَ (2)

لغت و اعراب:

از دارايى خود، ايمان به اسلام و قرآن محمّد صلى الله عليه و آله، ايمان به كتاب ها و شرايع آسمانى گذشته و يقين به آخرت.

در اينجا اشكالى مطرح است و آن اينكه اگر متعلّق هدايت، اهل تقوا و واجدين امور مذكور هستند پس آنها خود هدايت يافته اند و هدايت قرآن نسبت به آنها تحصيل حاصل است.

پاسخ آن كه: مراد، متّقين بالاستعدادند يعنى كسانى كه به خاطر داشتن عقل سليم و وجدان سالم و آلوده نشدن روحشان به پليدى كفر و شرك، استعداد ذاتى براى تقوا دارند. لذا مى بينيم كه اوصاف مذكور به عنوان فعل ماضى يا اسم فاعل ذكر نشده (مانند هُدىً لِلْمُتَّقِينَ، الَّذِينَ ءامَنوُا بِالْغَيْبِ وَ أَقَامُوا الصَّلاَةَ، يا هُدًى لِلْمُتَّقِينَ الْمُؤْمِنِينَ بِالْغَيْبِ وَ الْمُقِيمِينَ لِلصَّلاةِ) بلكه به عنوان فعل مضارع آمده است و گويى عبارت چنين است: هُدىً لِلْمُتَّقِينَ، الَّذِينَ يُؤمنونَ اذا عُرِضَ عَلَيهِمُ الايمان. و معنى جمله اين است: اين كتاب هدايت است براى آنان كه تقواى ذاتى دارند به گونه اى كه چون ايمان و امور ديگر بر آنها عرضه شود مى پذيرند، به آن ايمان مى آورند و اقامۀ نماز مى كنند. چنان كه نيروى عقل نيز در جايى كه قرآن نباشد براى همين اشخاص، مايۀ هدايت است.

برخى ديگر گفته اند كه هدايت داراى دو مرحله است:

اول هدايت به امور مذكور در اين آيات كه به واسطۀ آن، شخص، واجد عنوان متّقين مى شود.

دوم هدايت پس از آن به ساير كمالات انسانى و معنوى.

هدايت اول به وسيله عقل سالم و وجدان پاك و تعقّل و تدبّر در آيات انفسى و آفاقى حاصل مى شود، آن گاه موضوع هدايت قرآنى محقّق مى گردد. پس حاصل اين جمله اين است كه اين قرآن كسانى را كه به كمك عقل و يارى وجدان و به نيروى خرد، ايمان به امور مذكور پيدا كرده اند، به مراحل بعدى كمالات انسانى و معنوى هدايت مى كند. ولى اين معنى مخدوش است، زيرا قرآن هُدًى للّناس است يعنى عهده دار هدايت مردم در تمام مراحل از صفر تا بى نهايت است. كسانى را كه اصلاً هدايت ندارند و در اصول و فروع، منحرف يا ساده و خالى الذهن اند هدايت به درك و قبول آنها مى كند و كسانى را كه اين اصول و فروع را يافته اند به مراحل بالاتر، و همين طور. و منحصر نمودن هدايت به مرحلۀ دوم، يعنى به واجدين مرحلۀ اول با عقل و تدبّر، حمل به مورد نادرالوجود است.

و ممكن است گفته شود: معناى «هُديًللمتّقين» هو الهادى لِهؤلاء المتّقين يا هو الَّذى يَهْدى

ص:33

هؤلاء المتّقين است، و آن اشاره به جامعۀ مسلمين باشد، يعنى اين قرآن است كه متّقين داراى اوصاف زير را كه همين جامعۀ مسلمين باشند هدايت مى كند.

الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ (3)

وَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِاْلآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ (4)

دوم آن كه نماز را برپا مى دارند، يعنى هم خود به قيام و قعود مى پردازند و هم عائله و مجتمع كوچك و بزرگ مسلمين را امر به آن مى كنند. و مراد از نماز، اعم از واجب و مستحب است. و نيز ذكر نماز در آيه به عنوان مثال و نمونه و انتخاب مهم ترين فرد از واجبات بدنى است مانند روزه و جهاد و حج و امر به معروف و نهى از منكر و هر كار خير عملى.

«وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ يُنفِقُونَ»

سوم آن كه از آنچه روزىِ آنها كرده ايم از مال و جان و جاه و اولاد، در راه خدا انفاق مى كنند، مانند اخراج حقوق واجبه و مستحبّه، فدا كردن نفس در جهاد و غيره، استفاده از مقام و جاه در قضاى حوايج مردم، انجام كارهاى خدماتى، تعليم علوم و فنون و اخلاق اسلامى و نظاير اينها.

«وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ»

چهارم آن كه آنها به آنچه بر تو فروفرستاده شده از كتاب كريم آسمانى و شريعت قويم اسلامى، و علوم و معارف سماوى ايمان مى آورند.

«وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ»

پنجم آن كه به آنچه پيش از تو بر پيامبران گذشته فروفرستاده شده از كتاب هاى آسمانى و شرايع مختلف نيز ايمان مى آورند و حاصل آن كه متّقين به يگانه دين الهى در طول تاريخ بشريت كه بر حسب مرور زمان و تبادل اقوام و ملل، به صورت شرايع مختلف پنج گانه بر بشر فرود آمده و عرضه شده و ايمان بر هر يك ملازم با ايمان به ديگرى است، ايمان مى آورند.

«وَ بِالأَْخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ»

ششم آن كه به سراى آخرت و زنده شدن پس از مرگ يقين دارند. شكى نيست چنان كه گفتيم ايمان به آخرت و قيامت از مصاديق ايمان به غيب است ولى به خاطر اهميّت موضوع و نقش اساسى آن در سازندگى انسان، جداگانه ذكر شده است، از اين رو ما هم آن را يك صفت جداگانه به حساب آورديم.

بايد دانست كه در اين دو آيه به اصول سه گانۀ دين و اركان دوگانۀ فروع دين و واجبات بدنى و مالى اشاره شده است؛ به توحيد با كلمۀ «غيب» و به رسالت انبيا و كتاب هايشان با عبارت «ما انزل اليك و ما انزل من قبلك» و به معاد با كلمۀ «بالآخرة» وبه اركان فروع با كلمۀ «صلاة» و «انفاق». و

ص:35

گويى معنى آيه اين است كه متّقين يعنى انسان هاى پاك سرشت هنگامى كه قرآن يا عقل و وجدان، اصول دين و فروع مهمّه را بر آنها عرضه دارند به راحتى مى پذيرند.

اولئك على هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (5)

تفسير:

«أُوْلَئِكَ عَلَى هُدىً مِّن رَّبِّهِمْ»

يعنى: متّقين كه داراى اوصاف مذكورند، از جانب پروردگارشان بر پايه و اساس هدايت اند، زيرا اين اوصاف براى آنها به راهنمايى عقل و خرد و يا به هدايت اين كتاب كريم حاصل شده و اين هر دو از عطيّه هاى الهى است.

«وَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»

يعنى: و آنها هستند كه حقيقتاً رستگارند.

پس به همۀ خواسته هاى خود در عالم آخرت خواهند رسيد.

إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ ءَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ (6)

خَتَمَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ (7)

لغت و اعراب:

خَتَمَ الشىءَ و على الشىءِ - از باب ضَرَب -: يعنى تمام كرد آن را و مهر زد بر آن. سَمع هم به قوّۀ سامعه گويند و هم به گوش ظاهرى كه آلت شنيدن است. اَبصار: جمع بصر، هم به قوّۀ باصره گويند و هم به چشم ظاهرى. عَلى سَمْعِهِم محتمل است عطف به عَلى قُلوبِهِم باشد يا خبر اولِ غشاوةٌ. غشاوه مانند عِصابه و عِمامه، پوشش شىء است.

تفسير:

«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَايُؤْمِنُونَ»

ص:36

يعنى: اى پيامبر، حقيقت اين است كسانى كه كافر شدند، يعنى سران مشرك مكّه و رؤسا و علماى اهل كتاب مدينه كه با دعوتت مخالفت كردند و به واسطۀ حفظ رياست و حبّ جاه و مال، در لجاجت و عناد واقع شدند، براى آنان يكسان است چه آنها را انذار كنى و از غضب و عذاب خدا بترسانى يا انذار نكنى، هرگز پس از اين ايمان نخواهند آورد.

لغت و اعراب:

خدَعَه و خادعه: فريب داد او را و اظهار كرد بر او خلاف آنچه پنهان كرده بود. مراد از مَن موصوله در اول آيه جمع است به قرينۀ ضمائر بعدى. شَعَرَ به - از باب نَصَر -: علم پيدا كرد به آن. فزادهم اللّه محتمل است انشاء باشد يا اخبار. اليم صفت است به معنى مولم.

يعنى: در دل هاى آنان بيمارى كفر و شرك و نفاق و عناد با حق است، پس خداوند اين مرض را بر آنها زيادتر كند! اين جمله يا جملۀ انشائيه و نفرين است و مراد آن است كه همين حالت بيمارى آنها ادامه يابد تا افزوده گردد. و يا جملۀ اخباريّه است و مراد اين است كه در دل هاى آنها از آغاز، مرض مخالفت با خدا و دين او نهفته بود و خدا با ارسال آيات متوالى و توجيه تكاليف مكرر از يك طرف و اصرار آنها بر مخالفت از طرف ديگر، مرضشان را افزون نمود.

«وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُواْ يَكْذِبُونَ»

يعنى: و براى آنها در عالم آخرت عذابى سخت و شديد است به سبب كذب و دروغشان؛ دروغ در اظهار ايمان كه همواره آن را در مقابل پيامبر و مؤمنان تكرار مى كردند.

وَ إِذا قيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي اْلأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ (11)

أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لكِنْ لا يَشْعُرُونَ (12)

لغت:

فساد خارج شدن يك چيز از حدّ اعتدال متناسب خويش است مانند بيمارى بدن، تعفّن غذا، كفر در روح، اختلاف مضر، تجاوز به حقوق، و جدال و جنگ در جامعه؛ و صلاح خلاف آن است.

تفسير:

«وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ لَاتُفْسِدُواْ فِى الْأَرْضِ قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ»

يعنى: و چون به آنان يعنى منافقان گفته شود: در روى زمين ايجاد فساد نكنيد، در عقايد مسلمين تشكيك نكنيد، اسرارشان را به كفار نگوييد و آنان را از كفار نترسانيد، آتش جنگ ميانشان نيفروزيد و مردم را از نزديك شدن به پيامبر و تكلّم و سؤال منع نكنيد، مى گويند: جز اين نيست كه ما اصلاح كننده ايم. يعنى به سبب خبث باطنشان فسادهاى خود را امر عادى يا صلاح مى دانند.

«أَلَآ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِن لَّايَشْعُرُونَ»

يعنى: آگاه باشيد كه آنها هستند كه فسادانگيزند ولكن خودشان نمى دانند. يعنى آنها هستند كه با كارهاى منافقانۀ خود جامعه را به فساد و تباهى مى كشند و يا آن كه با كارهاى نفاق آميز خود نفس خودشان را فاسد مى كنند، و نمى فهمند يعنى به قبح كارشان توجه ندارند.

ص:39

وَ إِذا قيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَما آمَنَ النّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ كَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لكِنْ لا يَعْلَمُونَ (13)

وَ إِذا لَقُوا الَّذينَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَياطينِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَكُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ (14)

اللّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ في طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ (15)

لغت:

سفه و سفاهت: جهالت، سبكى عقل و ابلهى. شَطَنَ - از باب نَصَر -: دور شد، و شيطان: موجود دور از رحمت حق و متمرّد و نافرمان. مَدّ: كشيدن، يارى كردن. عَمِهَ - از باب عَلِم -: متحيّر و سرگردان شد.

تفسير:

«وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ ءامِنُواْ كَمَآ ءامَنَ النَّاسُ قَالُواْ أَنُؤْمِنُ كَمَآ ءامَنَ السُّفَهَآءُ»

يعنى: و چون به آنان گفته شود: شما هم مثل ساير مردم ايمان آوريد، مى گويند: آيا ما هم مثل سفيهان ايمان آوريم؟!

اين خطاب و جواب نمى توان گفت علنى و در ميان مسلمين بوده، بلكه ميان آنها و كسانى صورت مى گرفته كه از اسرار و نفاقشان با خبر بوده، و در نهان انجام مى يافته است. و مراد از «ناس» مسلمين است كه غالباً مردمان متعهد و متين و خوش نام بوده اند هر چند از نظر مالى، فقير و از طبقۀ پايين جامعه به شمار مى رفته اند مانند اغلب مهاجرين و انصار. و سبب اين كه آنها مسلمين را سفيه مى ناميدند جهل آنها به معنويات و غورشان در هوا و هوس و حبّ جاه و مال بوده است به گونه اى كه چون مى ديدند مسلمين با وجود ضعف مالى به گفتۀ پيامبر و اقتضاى مذهب از ارحام و اقوام خود مى بُرند و از وطن خود دست مى كشند و اموال خود را به ديگران مى بخشند، آنها را سفيه مى ناميدند. و در اين آيه خداوند گفتگوهاى نهانى آنها را فاش كرده و سپس فرموده:

«أَلَآ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَآءُ وَلَكِن لَّايَعْلَمُونَ»

يعنى: آگاه باش اى مخاطب كه در حقيقت آنها خود سفيه اند، زيرا به تقليد غلط از گذشتگان

ص:40

جاهل، مجسمه ها را مى پرستند و دعوت پيامبران خدا و معجزات آنها را نمى پذيرند و در هواى نفس و رفتار جاهلى خود فرو رفته اند به گونه اى كه اعمال عقلا و خردمندان را سفاهت مى پندارند، ولى نمى دانند و توجه به اين عمل غيرعقلايى و ابلهانۀ خود ندارند.

«وَ إِذَا لَقُواْ الَّذِينَ ءَامَنُواْ قَالُواْ ءَامَنَّا وَ إِذَا خَلَوْاْ إِلَى شَيَطِينِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَكُمْ»

يعنى: و چون آنها با مؤمنان برخورد كنند و در اجتماع آنها قرار گيرند مى گويند: ما ايمان آورده ايم و در زمرۀ شما هستيم، و چون با شيطان هاى خود يعنى كفار و مشركانِ متمرّد و سركش از فرمان حق خلوت كنند به آنها مى گويند: بى ترديد ما با شماييم يعنى دلمان و عقيده و فكرمان با شماست.

«إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ»

يعنى: بى ترديد ما كه با مسلمانان اظهار ايمان و وحدت عقيده مى كنيم يا در اعمالى با آنها شركت داريم جز اين نيست كه آنها را به مسخره مى گيريم.

«اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ»

يعنى: خداوند با مسخرۀ آنها مقابله به مثل خواهد نمود، زيرا در دنيا اسلام آنها را به رسميت مى شناسد، ابدانشان را پاك، ذبايحشان را حلال، ازدواجشان را با مسلمان ها جايز، توارثشان را با ارحام اسلامى ثابت، وتجهيزات اسلامى را براى امواتشان لازم مى شمارد، ولى در آخرت با آنان معاملۀ كفر و شرك خواهد نمود، و اين است بزرگ ترين استهزا كه از حكيمى صادر مى گردد.

«وَ يَمُدُّهُمْ فِى طُغْيَنِهِمْ يَعْمَهُونَ»

يعنى: و آنها را در دنيا مهلت خواهد داد و تقويت خواهد نمود به طورى كه آنان همچنان در طغيان اعتقادى و عملى خود، حيران و سرگردان بمانند واز اين لجن زار بيرون نتوانند آمد.

أُولئِكَ الَّذينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما كانُوا مُهْتَدينَ (16)

مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نارًا فَلَمّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ في ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ (17)

صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ (18)

ص:41

لغت واعراب:

اشتراء: خريدن و فروختن - از اضداد است - و نيز چيزى را از دست دادن و چيز ديگرى را به دست آوردن. وَقَدَ و اَوْقَدَ و اِسْتَوْقَدَ النّارَ: روشن و مشتعل نمود آتش را. اَضاءَ: روشن و منوّر نمود. صُمّ جمع اصَمّ: كر. بُكمْ جمع ابْكَم: لال. عُمْى جمع اعْمى: كور، و هر سه كلمه خبر اولئك است كه در تقدير گرفته مى شود.

اجتماعى آنها قرار گرفتند و از احكام و مزاياى اخلاقى مسلمين و وجوه برّيّه و غنائمشان برخوردار شدند، و اندكى بدين منوال گذشت و همين كه به اين حال دلگرم شدند و پنداشتند كه ديگر هيچ خطرى آنان را تهديد نمى كند، خداوند آنها را ميراند و كور و سرگردان در تاريكى هاى برزخ و قيامت رها كرد.

«صُمٌّ بُكْمٌ عُمْىٌ»

يعنى: پس منافقان از شنيدن دعوت حق و انذار پيامبران و آواى كتاب كريم كرند و غيرمتأثر، و از اعتراف و اظهار ندامت از سوابق كفر و فسق و از اظهار تسليم گنگ اند و لال، و از مشاهدۀ آيات الهى در ملكوت آسمان ها و آفاق زمين و انفس خود كورند و غيرمتذكر.

«فَهُمْ لَايَرْجِعُونَ»

يعنى: پس آنها هرگز به ترك ضلالت و شقاوتى كه خريده اند و باز پس گرفتنِ هدايت و سعادتى كه از دست داده اند باز نمى گردند.

أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّماءِ فيهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ في آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللّهُ مُحيطٌ بِالْكافِرينَ (19)

يَكادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ كُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فيهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ (20)

لغت و اعراب:

صيّب: باران بسيار تند و رگبار، يا ابر باران زا. اصلش صَيْوب است مانند سيّد و جيّد كه سَيْود و جَيْود بوده و واو آن تبديل به ياء شده است. و آن عطف است به «الذى استوقد» به تقدير مضافى مانند اصحاب، يعنى اَو كاصحاب صيّب. رعد: صداى ابر، و برق جهش آن است. صواعق: جمع صاعقه و آن آتشى است كه از ابر با رعد شديد فرود مى آيد و در فارسى «آذرخش» گويند. خَطَفَ الشَىءَ: ربود آن را، و خَطَفَ البصرَ: نور چشم را ربود و ديدِ آن راگرفت.

ص:43

تفسير:

«أَوْ كَصَيِّبٍ مِّنَ السَّمَآءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِى ءَاذَانِهِمْ مِّنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ»

يعنى: مَثَل منافقان مَثَل گرفتار شدگان در باران تند و رگبارى است آن هم در صحرايى وسيع كه در آن باران تاريكى ها و رعد و برق است يعنى آن باران با تاريكى و رعد و برق همراه است، كه از ترس آن صاعقه ها سر انگشتان خود را از بيم مرگ در گوش هاى خود مى كنند، و خداوند به حال كافران از نظر علم و قدرت احاطه دارد.

جهت تشبيه منافقان به اين گروه آن است كه آيات وحى الهى همانند بارانى بر مسلمين و آنها مى بارد ولى براى آنها همراه است با مجهولاتى دربارۀ دين و مبهماتى از احكام كه با عقايد و سيره هاى فاسد آنها مخالف است و گويى به وسيلۀ وساوس شيطانى، تاريكى ها و ظلماتى برايشان ايجاد كرده و نيز همراه است با صداى پيروزى هاى مسلمين و شكست هاى كفار، و وعده هاى تهديدآميز پياپى قرآن و انذارهاى پيامبر، و آنها براى تحفّظ از رسوايى خود متوسل به غيبت از مسلمين و تخلّف از جهاد و تظاهر به مرض مى شوند، و خدا هم به همۀ اين احوال داناست.

«يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَآ أَضَآءَ لَهُمْ مَشَوْاْ فِيهِ وَ إِذَآ أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُواْ»

يعنى: آن گروه گرفتار در باران شديد چنانند كه نزديك است آن برق نور چشمانشان را بربايد؛ هر وقت فضا بر آنها روشن مى شود راه مى افتند و چون تاريكى بر آنها غلبه كند مى ايستند.

«وَ لَوْ شَآءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ»

يعنى: و اگر خدا مى خواست بى ترديد قوۀ شنوايى آنها و بيناييشان را از بين مى برد، زيرا بى شك خداوند به همه چيز تواناست.

جهت اين تشبيه آن است كه توبيخ ها و تهديدهاى قرآن و انذارهاى پيامبر و شعارهاى مسلمين گاهى آن گونه بوده كه نزديك مى شد منافقان از ميان اجتماع مسلمان ها فرار كنند و يا به كلى اظهار كفر كنند و به كفار لاحق كردند. و بالأخره حالشان چنين بود كه هر وقت مفاد قرآن و احكام دين به نفع آنها بود با اسلام و مسلمين همراهى داشتند و چون مخالف مى شد، مانند آيات نفى شرك و نفى تثليث و ابطال قول به فرزندى عُزَير و عيسى و ادلّۀ نسخ تورات و انجيل، در حيرت مى ماندند.

ص:44

يا أَيُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ وَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (21)

الَّذي جَعَلَ لَكُمُ اْلأَرْضَ فِراشًا وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْدادًا وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (22)

لغت و اعراب:

عبادت: نهايت خضوع. فراش: آنچه مى گسترند و بر روى آن راه مى روند و مى خوابند. لعلّكم متعلق است به اعبدوا يا به خلقكم. رزقاً يا مفعولٌ به است يا مفعولٌ له.

تفسير:

محيط آن را با مركبى فضانورد بپيماييد.

«وَ السَّمَآءَ بِنَآءً»

يعنى: و آسمان بالاى سرتان را - انبوه نامحدود كهكشان ها و ستارگان ثابت و سيّار را، يا آسمان اول را كه همۀ ستارگان در مقعّر شكم آن همانند قنديل هاى معلق، اسباب زينت اند - براى شما طاقى مرتفع و قبّه اى بزرگ قرار داد.

«وَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَّكُمْ»

يعنى: و از جوّ بالا سرتان آبى به صورت باران و برف و تگرگ فرو ريخت، پس به سبب آن از نتايج درختان و گياهان براى شما روزىِ خوراكى و پوشاكى به نام ميوه جات و حبوبات و سبزيجات در آورد، پس براى خدا شريك ها و انبازها در الوهيت و ربوبيت و خالقيت و طاعت قرار ندهيد در حالى كه مى دانيد و توان درك اين را داريد كه احدى را قدرت اين امور چهارگانه:

گستردن زمين، بر پا داشتن آسمان، فرود آوردن باران و استثمار گياهان نيست.

«فَلاَ تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَندَادًا وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ»

يعنى: پس، بعد از مشاهدۀ اين همه قدرت و يافتن اين همه نعمت، هرگز براى خدا بت ها و ستارگان و فرشتگان و برخى از پيامبران مانند عُزَير و مسيح را شريك قرار ندهيد، يعنى آنها را در الوهيت و ربوبيت و خالقيت و طاعت، شريكان خدا نكنيد در حالى كه خود مى دانيد و توان درك اين را داريد كه احدى جز خداوند را قدرت اين امور چهارگانه نيست: گستردن زمين، بناى آسمان، فرو باراندن باران و استخراج دانه ها و ميوه ها از زمين.

امام سجاد عليه السلام فرمود: خداوند زمين را ملائم طبع شما و مناسب زندگى اجساد شما قرار داد، نه با گرماى سخت كه شما را بسوزاند و نه با سرماى سخت كه بخشكاند. نه خوشبوى فوق العاده كه مغزتان را متلاشى كند و نه بدبوى سخت كه شما را هلاك سازد. نه آن را بسيار نرم كه غرقتان كند و نه بسيار سخت چون فولاد كه ساختن خانه و كندن قبور، ممكن نشود. با كمال متانت آن را آن چنان ساخت كه از آن سود بريد و بر روى آن قرار گيريد و پيكرهايتان بر آن استوار گردد و براى اهداف زندگيتان رام گردد، و از اين رو آن را «فراش» ناميد. و آسمان را سقفى محفوظ در بالاى سرتان قرار داد كه خورشيد و ماه و ستارگانش بچرخد. و باران را از بالاى سرتان از آن جا كه بر

ص:46

تپه ها و قلۀ كوه ها و بلندى ها و پستى ها فروريزد نازل نمود، سپس آن را به باران ريز و درشت و سخت و شديد و آرام ممتد تقسيم كرد تا زمين هايتان از آن سيراب گردد، و آن را ناگهانى فرو نريخت كه به كشت و زرع و درخت و خانه تان آسيب رساند؛ پس براى او شريك ها قرار ندهيد.

وَ إِنْ كُنْتُمْ في رَيْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ (23)

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتي وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرينَ (24)

يعنى او نيز سوره اى مثل قرآن محمد صلى الله عليه و آله انشاء و تنظيم كند.

«وَ ادْعُواْ شُهَدَآءَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ»

يعنى: و در انشاء دسته جمعى يك سورۀ آن، غير از خداوند همۀ حاضران محيط خود را فرا خوانيد تا شما را در تنظيم الفاظ و محتواى آن يارى دهند. و يا آن كه پس از تنظيم آن، همۀ گواهان يعنى سران قوم و عقلا و دانشمندانتان را كه صلاحيت شهادت دارند فرا خوانيد تا به مماثلت و همانندى سورۀ تنظيم شدۀ شما با سوره اى كه محمد صلى الله عليه و آله آورده گواهى دهند؛ اگر واقعاً در ادعاى خود راستگوييد و شك داريد كه اين كتاب از جانب خداست.

«فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ»

يعنى: پس اگر چنين كارى نكرديد - اگر سوره اى مماثل و همانند نياورديد - و هرگز هم نخواهيد توانست آورد،

«فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِى وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ»

يعنى: پس ايمان بياوريد به دعوت پيامبر، زيرا عجز و ناتوانى شما كاشف از اين است كه او حق است و آنچه آورده است از سوى خداست. (در تأييد محتواى اين دو آيه، به آيۀ 38 سورۀ يونس، و آيۀ 13 سورۀ هود، و آيۀ 88 سورۀ اسراء مراجعه شود.) و تقوا پيشه كنيد، يعنى بپرهيزيد از آتشى كه هيزم آن مردم است و سنگ ها. مراد از ناس مردمى هستند كه كافرند و اصول را نپذيرفته اند و كسانى كه گناهان فرعيشان بر آنها احاطه نموده است. و مراد از «حجاره» سنگ هايى است كه در دنيا به عنوان بت عبادت مى كردند و احجار كريمه يعنى سنگ هاى گران قيمتى كه به عنوان گنج ذخيره مى نمودند و حقوق الهى آنها را نمى پرداختند، و يا سنگ هايى كه در بناها و ساختمان ها به نحو حرام به كار مى بردند و امثال آنها. و علت آتش زدن اين احجار، توبيخ و زجر صاحبان آنهاست، نظير عمل موسى دربارۀ گوسالۀ سامرى كه فرمود: «لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً»[طه، 97].

«أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ»

يعنى: و آن آتش دوزخ است كه آفرينش و تهيۀ آن براى كافران است هر چند برخى از مسلمين هم موقّتاً در آن خواهند بود.

ص:48

وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قالُوا هذَا الَّذي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهًا وَ لَهُمْ فيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فيها خالِدُونَ (25)

تفسير:

يعنى: و آنان در آن جا خالد و جاودانند. «خلود» در لغت، بقاى شىء است بدون عروض تباهى و زوال بر آن در مدتى طولانى يا ابدى؛ و در اصطلاح قرآن و حديث ابديت است.

إِنَّ اللّهَ لا يَسْتَحْيي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللّهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثيرًا وَ يَهْدي بِهِ كَثيرًا وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ (26)

لغت و اعراب:

«يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَيَهْدِى بِهِ كَثِيراً»

اين كلام جواب خداوند از گفتۀ كفار است، يعنى: خداوند به واسطۀ آن مَثَل امتحانى پيش مى آورد كه عدۀ زيادى را با سبب سازى گمراه مى كند و جمع بسيارى را هدايت مى كند. كفار به اقتضاى غريزۀ انكار و عناد، پيروى از متشابه مى كنند و با تأويل و تحريف آن گمراه مى شوند، و مؤمنان به خاطر اذعان و تسليم، بر ايمانشان افزوده مى شود.

«وَ مَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ»

زمينِ درو شده و خشكيده سازد، تشبيه كرده. (24 يونس)

9. كافران را به كوران و كران، و مؤمنان را به بينايان و شنوايان، تشبيه نموده. (24 هود)

10. اعمال خير كفار را به خاكسترى كه باد تند بر آن بوزد و نابودش سازد، تشبيه نموده. (18 ابراهيم)

11. كلام پاكيزه را به درخت پاكيزه اى كه ريشه اش ثابت و شاخه اش سر به فلك كشيده باشد، تشبيه كرده. (24 ابراهيم)

12. كلام پليد را به درختى كه از جاى خود كنده شده و روى پاى خود نيست، تشبيه نموده.

(26 ابراهيم)

13. ناتوانى بت ها را چنين مَثَل زده كه قدرت آفريدن مگسى را ندارند و اگر مگسى از آنها چيزى بربايد توان گرفتن آن را ندارند. (73 حج)

14. نور ذات اقدس خود را به چراغى كه از روغن زيتون خالص و شفافى روشن شود و در ميان شيشه اى نورانى در طاقچه اى محفوظ قرار گيرد كه نورى بر نورى اضافه گردد، تشبيه نموده. (35 نور)

15. اموال و اولاد را در دنيا به گياهان سرسبزى كه پس از اندك مدتى پژمرده و زرد و سپس خاشاكِ خشك شوند، تشبيه كرده. (20 حديد)

16. كسانى را كه غير خدا را سرپرست و ياور گيرند به عنكبوتى كه به خانۀ سست خود پناهنده شود، تشبيه نموده. (41 عنكبوت)

17. علماى تورات را كه از زير بار آن شانه خالى كردند به دراز گوشى كه بر وى بار كتاب زده اند، تشبيه كرده. (5 جمعه)

18. شريكانى راكه مشركان براى او مى تراشند به برده اى كه توان تصرف در مال و جان خود را ندارد، تشبيه نموده. (75 نحل)

19. و خود را به مرد آزادى كه اموال فراوان در اختيار دارد و در هر راهى كه مى خواهد مصرف مى كند، تشبيه كرده. (75 نحل)

20. و نيز آن شريكان را به گنگ مادرزادى كه بر هيچ كارى قادر نيست و بارى بر دوش سرپرست خويش است، تشبيه نموده. (76 نحل)

ص:52

21. و خود را به مردى گويا و صاحب نطق و بيان، كه بر جادۀ مستقيمى از كمالات قرار دارد و بر پايۀ عدل و قسط فرمان مى دهد، تشبيه كرده. (76 نحل)

22. عاقبت مؤمن و كافر را به دو برادرى تشبيه كرده كه ارثى سرشار از پدر برده اند و چون باغ هاى پربار خود را ديدند يكى كفر گفت و كفران نمود و ديگرى اظهار ايمان كرد، پس به ناگاه صاعقه اى باغ كافر را نابود كرد و باغ ديگرى سالم ماند. (32 كهف)

23. كافر را به بردۀ چند نفر مولاى مختلف الفكر و ناسازگار كه هر يك او را فرمانى مخالف فرمان ديگرى مى دهد و به سوى خود مى كشد، تشبيه نموده. (29 زمر)

24. و مؤمن را به بردۀ يك مولا و تسليم در برابر وى كه آن مولا هم در كار خود مستقل و عادلانه عمل مى كند، تشبيه كرده. (29 زمر)

25. كفار را به همسر نوح عليه السلام و همسر لوط عليه السلام تشبيه نموده كه از پيامبران الهى بهره مند نشدند و به آنها خيانت كردند و قرب جوار پيامبران سودى به حال آنها نبخشيد. (10 تحريم)

26. و مؤمنان را به همسر فرعون كه بر خلاف قدرت هاى حاكم وقت ايمان قوى يافت، و به مريم دختر عمران كه عفت خود را ضبط كرد و به خدا و كتاب هاى آسمانى او ايمان آورد و از نيكان شد، تشبيه نموده. (11 تحريم)

الَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي اْلأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ (27)

لغت و اعراب:

الذين صفت فاسقين در آيۀ قبل، و اضافۀ عهد به اللّه اضافۀ به فاعل است. نَقَض العظمَ - از باب نَصَر -:

شكست آن را، و نقض العهدَ: فاسد و باطل نمود آن را. ميثاق عقدى است كه با قسم و عهد تحكيم شود و نيز به معناى خود تحكيم است. أن يوصل بدل از هاء مجرور در به است، يعنى أمر اللّه بوصله.

تفسير:

«الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ»

يعنى: فاسقين كسانى هستند كه عهد خدا را پس از تحكيم آن مى شكنند. و مراد از عهد، پيمانى

ص:53

است كه خداوند توسط پيامبران خود در اعصار مختلف از بشر براى پذيرش دين الهى و اصول و فروع گرفته است، و مراد از توثيق، تحكيم آن نسبت به هر انسانى به واسطۀ عقل اوست در مواردى كه درك كند، و به وسيلۀ تكرار آيات كتاب آسمانى با بيانات مختلف و سخنان انبياء است.

«وَ يَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ»

عالم امر خود بر آن دميد و آن را زنده كرد و فعلاً در دنيا اينگونه انسانِ زنده ايد. و استعمال ميت بنابراين فرض مَجاز است، زيرا ميان ميت وحى، تقابل عدم و ملكه است، يعنى ميت به جسمى اطلاق مى شود كه در آن استعداد حيات و حلول روح باشد، و خاك و جمادات ديگر اين چنين نيستند. و ممكن است مراد، حالت جنينى انسان پيش از ولوج و دميدن روح باشد، و استعمال ميت در آن حقيقى است.

«ثُمَّ يُمِيتُكُمْ»

يعنى: سپس شما را در دنيا مى ميراند به ميراندن تدريجى از نخستين مرگ انسان ها تا اواخر دنيا كه به وسيلۀ فرشتگان مرگ انجام مى گيرد و آخرين آنها را در يك دفعه به واسطۀ نفخۀ اول صور اسرافيل مى ميراند.

«ثُمَّ يُحْيِيكُمْ»

يعنى: و پس از آن شما را براى زندگى در عالم برزخ و فاصلۀ ميان دنيا و قيامت زنده مى كند و در آن عالم تا مدتى ادامۀ حيات مى دهيد.

«ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ»

يعنى: سپس به سوى خداوند باز گردانده مى شويد. پس شما دوباره در عالم برزخ مى ميريد و در روز رستاخيز زنده شده، به سوى او باز مى گرديد. بنابراين، براى انسان از آغاز حركت از مبدأ وجوديش تا منتهاى نزولش در بهشت يا جهنم ابدى، شش حالت متضاد و متناوب است: حالت موت قبل از دنيا، احياء در دنيا، اماتۀ در دنيا، احياء در برزخ، اماتۀ در برزخ و احياء در قيامت.

روى اين بيان، اين آيه با آيۀ 11 سورۀ غافر «رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ» مخالفتى ندارد و آن آيه مربوط به ما بعد ثبوت تكليف در اين جهان است، زيرا در آن آيه آمده: كفار در روز قيامت مى گويند:

«خداوندا! ما كه در دنيا منكر بعث و زنده شدن پس از مرگ بوديم براى اثبات آن دوبار ما را ميراندى و دوبار زنده كردى، پس ما اعتراف كرديم كه در رد دعوت پيامبرانت گنهكار بوديم» و اين گفتار اشاره است به مراحل چهارگانۀ اخيرِ مورد بحث، يعنى به مراحل پس از گذراندن مرحلۀ موت اول و احياء اول. و از اين بيان، مقايسه و حال آيۀ مورد بحث با آيات سه گانۀ نفخ صور در آستانۀ رستاخيز نيز روشن مى شود. اول، آيۀ نفخۀ اماتۀ همۀ زنده ها «وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِى السَّمَاوَاتِ وَ مَن فِى الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَآءَ اللّهُ» [زمر، 68]. دوم، آيۀ احياء همۀ مردگان و بيرون

ص:55

آمدن همه از قبرها و منتظر حوادث قيامت بودن «ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنظُرُونَ» [زمر، 68]. سوم، آيۀ نفخۀ احضار در محكمۀ حق براى حساب و سنجش اعمال و داورى «وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا» [كهف، 99] و «إِن كَانَتْ إِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً فَإِذَا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنَا مُحْضَرُونَ»[يس، 53]، زيرا نفخۀ اول داخل در يميتكم است، يعنى در نفخۀ اول بقاياى انسان ها و حيوانات زنده و اجنّه و فرشتگان مى ميرند و ارواحشان به برزخيان ملحق مى شود، و خارج از شمول اين نفخه، تنها ارواحى هستند كه در آيۀ اول استثنا شده اند. و اما نفخۀ دوم و سوم طبق تفسير جملۀ «ثم اليه ترجعون» داخل در اين جمله اند، يعنى پس از انقضاء حيات برزخى، به وسيلۀ دو نفخه در حضور خداوند حاضر خواهيد شد، و بنابراين نفخۀ دوم كه نفخۀ احياء همه است احياء حقيقى نسبت به اجساد مردگان است، و اما نسبت به ارواحشان كه در برزخ اند ظاهر برخى از ادلّه، انتقال است به سوى اجسادشان، لكن مقتضاى ظاهر «أمتّنا اثنتين و أحييتنا اثنتين» اين است كه مى ميرند و با ارتباط و جفت شدن با اجساد جديدالخلقۀ قيامتى زنده مى شوند، «و اذا النفوس زوّجت» أى مع الأجساد.

هُوَ الَّذي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي اْلأَرْضِ جَميعًا ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ (29)

لغت:

استوى الى الشىء: قصد كرد آن را. سَوَّى الشىءَ: منظّم ساخت آن را.

تفسير:

«هُوَ الَّذِى خَلَقَ لَكُم مَّا فِى الْأَرْضِ جَمِيعاً»

يعنى: اوست كسى كه همۀ آنچه در اين زمين است براى شما انسان هاى ساكن آن آفريده،

«ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَآءِ فَسَوَّ يهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ»

يعنى: پس از آفرينشِ آنچه نياز بشر است در زمين، اراده و قصد او متوجه به سوى آفرينش آسمان شد، يعنى به سوى دخانى (دودى و گازى) كه مواد اوليۀ آسمان ها بود، پس آن را هفت عدد آسمان بساخت.

ظاهر آيه اين است كه آفرينش زمين پيش از آسمان ها بوده، ولى در آن حال در زمين چيزى از

ص:56

وسائل زندگى وجود نداشته بدين معنى كه زمين چيزى بيش از كره اى منجمد و خامد و همانند قطعه سنگى مدوّر نبوده است. پس مراد از «ما فى الارض» مواد اوليّه و وسائل بالقوۀ زندگى است كه پس از خلقت آسمان ها به مرحلۀ فعليت در آمدند. چنان كه در سورۀ نازعات، آيات 30 تا 32 مى فرمايد: «وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحَاهَا * أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا * وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا» [خداوند، اين زمين را پس از بنا نهادن و ساختن آسمان ها گسترش داد، آب هاى مورد نياز در آن درآورد و با صلاحيت بخشيدن به خاكش مراتع آن را بيرون آورد، و كوه ها را در آن ريشه داد و بالا برد].

بنابراين، آفرينش اصل كرۀ زمين پيش از آسمان ها بوده و تعمير و تسويه و ايجاد اصلاحات در آن از قبيل پديد آوردن هوا و آب دريا و خارج از دريا و ساير امورى كه سبب امكان زندگى انسان و ساير جانداران است پس از خلقت آسمان ها بوده، و پس از اين اصلاحات بود كه آدم و حوّا در آن فرود آمدند.

به هر حال مقتضاى عموم لكم اين است كه همۀ زمين از آنِ همۀ بشرهاست، لكن كيفيت و كمّيّت تقسيم آن ميان ساكنانش بايد بر طبق دستور آفرينندۀ آن و بر حسب برنامۀ آسمانى باشد كه انبيا عليهم السلام براى مردم آورده اند.

«وَ هُوَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ»

يعنى: و او به همه چيز داناست. يعنى اين زمين و آسمان هاى باعظمت و اين نظام محكم و استوار در عالم وجود و انسجام ميان اجزاء آن، كه همه را به نام جهان هستى مى ناميم و حفظ و تصرف و تدبير و اداره كردن آن به گونه اى كه «ماترى فى خلق الرحمن من تفاوت» [ملك، 3] هيچ نقص و اختلاف و ناسازگارى در آن ديده نمى شود، جز از كسى كه عالم به همۀ اشياء است تحقق نمى پذيرد.

وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنّي جاعِلٌ فِي اْلأَرْضِ خَليفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فيها مَنْ يُفْسِدُ فيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ (30)

لغت:

سفك الماءَ أوِ الدم: ريخت آن را. قَدَسَ - از باب نَصَر -: پاك و منزّه و مبارك شد، و قَدَّسَهُ پاكيزه كرد و بركت داد او را.

ص:57

تفسير:

«وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَآئِكَةِ إِنِّى جَاعِلٌ فِى الْأَرْضِ خَلِيفَةً»

توضيح اين اجمال اين است كه خداوند پس از عدم رد اين كه آنها تسبيح و تقديس مى كنند و از موجود زمينى فساد و خونريزى صادر مى شود، گويى مى فرمايد: مراد از خلافت، جانشينى در تسبيح و تقديس نيست بلكه در علم به غيب در حدود استعداد ممكن و علم به غيب هاى زمين از طريق استخراج مجهولات از معلومات است همان گونه كه خداى واجب الوجود از راه احاطۀ ذاتى، علم به غيب هاى زمين و آسمان ها و به آنچه فرشته ها اظهار مى كنند يا پنهان مى نمايند دارد، و اين نحو علم را فرشته ها ندارند، زيرا آنها همانند ضبط صوت اند كه تنها هر چه از جانب خدا به آنان القا مى شود مى دانند. و اگر خداوند به همين قدر از جواب كه مى خواهم خليفه اى در علم به غيب بيافرينم اكتفا مى كرد آنها مى پذيرفتند، چه آن كه آنها تسليم محض «وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ»[تحريم، 6] هستند و ملاك و انگيزه و فكر مخالفت در آنها نيست، لكن خواست معناى اين را كه موجود زمينى چنين علمى را خواهد داشت براى فرشته ها به نحو عينى نشان دهد، از اين رو آدم را كه يكى از مصاديق خليفه و يكى از انبوه آن اجتماع است كه در طول تاريخ تا انقضاى نسلشان خواهند آمد، بيافريد و آنچه نسل متسلسل وى به واسطۀ استعداد ذاتيشان از اسرار نهانى زمين و مكنونات غيبى آن در طول تاريخ زندگيشان در روى زمين از استعداد به فعليت خواهند آورد همه را در مرأى و منظر فرشتگان قرار داد. آيات بعدى، بيان اين مطلب است.

وَ عَلَّمَ آدَمَ اْلأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقالَ أَنْبِئُوني بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ (31)

قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَليمُ الْحَكيمُ (32)

تفسير:

«وَ عَلَّمَ ءَادَمَ الْأَسْمَآءَ كُلَّهَا»

يعنى: و خداوند، همۀ نام ها را به آدم آموخت. به او استعداد بخشيد و اسماء همۀ موجودات زمينى را روى آن استعداد به او ياد داد. و مراد از اسماء (نام ها) مجازاً مسمَّيات (صاحبان آن نام ها) است. غرض آن كه همۀ موجودات زمينى را از اجزاء اصلى و مواد اوليۀ آن، و آنچه تا روز قيامت به دست بشر ايجاد و اختراع مى شود آفريد و در مرأى و منظر آدم قرار داد، و حقايق و كيفيت تركيب و تشكّل ماهيّت و خواص و آثار وجودى آنها را به او آموخت و او همه را به گونه اى فرا گرفت و

ص:59

آشنا شد مانند يك دكتر متخصص دارو كه به جعبه هاى دارو نظر كند و از محتواى آنها خبر دهد.

«ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَآئِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِى بِأَسْمَآءِ هَؤُلَآءِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ»

ضمير «هُم» براى ذَوى العقول است و اينجا از باب تغليب در اعم استعمال شده است.

يعنى: سپس همان مسمَّيات را به فرشتگان عرضه داشت و در مرأى و منظر آنان قرار داد و گفت: از نام هاى اينها يعنى از حقايق و خواص و آثار وجودى آنها به من خبر دهيد اگر شما در دعوى اينكه خلافتِ شما كافى است راستگوييد.

برخى گفته اند: سؤال، تنها از شناخت به نحو واژه شناسى اهل لغت بوده نه در كشف حقايق اشياء، مانند فيزيكدان و شيميدان و فيلسوف. و بنابراين معلوم نمى شود تعليم نام ها با چه لغت از لغت هايى بوده كه بشر در آينده اختراع خواهد نمود، هر چند محتمل است عربى بوده، چون خود اين گفتگوها ظاهراً به عربى واقع شده است. و محتمل است كه همۀ زبان ها را به آدم ياد داده باشد.

و اين قول، مرجوح است.

«قَالُواْ سُبْحَانَكَ لَاعِلْمَ لَنَآ إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا»

يعنى: فرشتگان خدا را به پاكى از عيب ياد كردند كه از آن جمله تكليف مالايُطاق است و گفتند:

تو را منزه مى داريم و از هر عيبى در ذات و صفات و افعال پاكيزه مى شماريم، ما را دانشى نيست جز آنچه خود به ما تعليم كرده اى، و اين تكليفى كه متوجه ما كرده اى خارج از حيطۀ توان ماست،

«إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ»

يعنى: اى خداوند، بى ترديد تويى كه دانا و حكيمى، و همۀ ذرات عالم وجود در حيطۀ علم توست و همۀ كارهايت مطابق حكمت و متانت و صلاح و خردپسند است.

قالَ يا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ (33)

تفسير:

«قَالَ يَئَادَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ»

مرجع ضميرهاى جمع در «أنبئهم» و «أنبأهم» فرشته ها و در «أسمائهم» مسمَّيات است.

ص:60

يعنى: خدا امر كرد كه اى آدم، فرشتگان را از نام هاى اين موجودات باخبر كن. آدم همۀ نام ها و لغت ها را به آنها خبر داد، يعنى هر شىء را با هزار اسم يا بيشتر خبر داد. و يا آن كه يكايك اشياء را به نام و حقيقت و كيفيت تكوّن و خواص و آثار وجودى آن بيان كرد. اين برنامه چند ماه يا چند سال طول كشيد معلوم نيست. و شايد در آن محيط ماه و سال هم نبود.

«فَلَمَّآ أَنْبَأَهُم بِأَسْمَآئِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّى أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ مَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ»

يعنى: و چون آدم آن نام ها را به آن فرشتگان خبر داد، خداوند در خطابى به فرشتگان فرمود:

آيا در پاسخ پرسش اول شما نگفتم: «انّى اعلم مالا تعلمون» من چيزى مى دانم كه شما نمى دانيد؟ و مرادم اين مطلب بود كه من همۀ نهان ها و غيوب آسمان ها و زمين را مى دانم و از آنچه آشكار كنيد يا نهان داريد باخبرم. يعنى مى خواهم در روى زمين جانشينى بيافرينم كه در علم به غيب خليفۀ من باشد، و اين فرد يعنى آدم نمونه اى از آن نوعى است كه مى خواهم بيافرينم. بنابراين شبهه اى براى فرشتگان باقى نماند، زيرا معلوم شد كه مراد خلافت در علم به غيب است و چنين شخصى صلاحيت خلافت دارد.

برخى توهّم كرده و گفته اند كه ممكن بود فرشتگان بگويند: اگر اين علوم را به ما هم مى آموختى ما نيز مثل آدم پاسخ مى گفتيم.

جواب اين توهّم آن است كه اين علم، معلول استعدادى خاص است كه فرشتگان آن را ندارند.

و توضيح اجمالى اين كه: علومى كه خداوند به آدم آموخت نتايج تكامل بشر در طول تاريخ سكونتش در دنيا بود، يعنى همۀ مراحل تكامل يافته در امروز و آينده از علوم انسانى و فنون مختلف كه نتيجۀ كنكاش و تحقيق و موشكافى او در ذرات عالم وجود از اتم تا كهكشان هاست، و اينها همه، علوم غيبى است كه از مكنون موجودات استكشاف نموده و به منصّۀ ظهور آورده و از اين راه افتخار خلافت الهى را پيدا كرده است و هيچ گاه فرشتگان را چنين توانى نيست، زيرا آنان از نظر ذات و خلقت و استعداد محدودند و همانند نوار ضبط صوت آنچه به آنها داده شده همان را مى دانند. و اين بيان تقريب يكى از معانى محتمل در آيه است كه بر اذهان عارفان عرضه شد و گرنه غور در معارف كلام حق بسيار سخت و غير قابل دسترسى است.

لكن مطلبى در اينجا باقى ماند كه فرشتگان آن را تعقيب نكردند و شايد بر ايشان معلوم بود و

ص:61

آن اين است كه خداوند سخن آنها را (در اين كه اين موجود مادى زمينى در جنب قوۀ عقليه، قوۀ غضبيه و شهويه نيز دارد و آنها وى را به سوى فساد و خونريزى خواهند كشيد) پذيرفت. پس اگر آدمى به اقتضاى قوۀ عقليه تسبيح و تقديس هم بكند آلوده خواهد بود و صلاحيت خلافت مخدوش مى شود.

پاسخ اين اشكال اين است كه موجودى كه عقلش توان پى بردن به غيوب و اسرار زمين را دارد، طبعاً به پيروى عقل و يا به هدايت پيامبران، توحيدش به ذات حق قوى تر و عرفانش به صفات حق كامل تر خواهد بود و اقتضاى اين ايمان و عرفان، غلبه بر اقتضاى دو قوۀ غضبيّه و شهويه است و همين است كه آنان را خليفة اللّه قرار مى دهد و اين عنوان، منطبق بر انبيا و معصومين و پيروان صالح آنها مى شود.

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا ِلآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْليسَ أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرينَ (34)

وَ قُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلا مِنْها رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالِمينَ (35)

لغت و اعراب:

سجده در لغت، مصدر است به معناى غايت خضوع كردن. و در اصطلاح شرع و متشرّعه، نهادن هفت عضو از بدن بر زمين است به عنوان خضوع براى خدا. و در تحقّق معناى لغوى آن اعتقاد به ربوبيت مسجودٌ له شرط نيست. ابليس اسم غير عربى است كه به جهت عَلَميت و عُجْمت غير منصرف است. و ابليس نام شيطان بزرگ پدر همۀ شياطين موجود است كه سال ها در ملأ اعلى بود و به خاطر كفر و مخالفت فرمان خداوند در سجده به آدم اخراج گرديد و هبوط كرد.

رَغِدَ عيشُهُ - از باب علِم -: پاكيزه و وسيع شد زندگى او. و رَغَد جمع راغد است مانند خدم و خادم، يعنى صاحبان زندگى مرفّه.

ص:62

تفسير:

خضوع به وى سجده كردند، نه به اعتقاد قداستى فوق مقام انسانيت و نه به قصد ربوبيت. ولى ابليس سجده نكرد و از امتثال فرمان حق امتناع ورزيد و تكبر نمود و او از پيش جزء كافران بود.

اگر «كان» به معنى «صار» باشد، معنى اين است كه از كافران شد، زيرا عدم امتثال حكم قطعى الصدورِ خداوند به عنوان رد و باطل شمردن اصل حكم سبب كفر است. و اگر «كان» براى سبق زمانى باشد معنى اين است كه وى از روزگاران پيش، از وقتى كه در زمين بود و يا از ابتداى ورود به ملأ اعلى كافر بود هر چند فرشتگان نمى دانستند.

«وَ قُلْنَا يَاءَادَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَ لَاتَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ»

خوردن آن ممنوع شدند.

فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمّا كانا فيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي اْلأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حينٍ (36)

فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحيمُ (37)

لغت و اعراب:

«وَ قُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ»

ضميرهاى جمع در اين آيه راجع است به آدم و حوّا و شيطان، و مراد، اعم از خود آنها و اولادشان است. و ظاهر آيه اين است كه شيطان، پس از فريب آنها تا زمان مخالفت همان جا بوده كه خطاب خروج بلافاصله دربارۀ آنها صادر شده است، و امر سابق شيطان به خروج پس از امتناع از سجده، به عنوان خروج از ملأاعلى و مجتمع فرشتگان بوده، و اين امر براى خروج از آن بهشت موقت به سوى دنيا است. مى فرمايد: و ما به آنها گفتيم كه از آن مقام و مكان به سوى زمين فرود آييد و در آن جا تا نفخۀ اول صور، دشمن يكديگر خواهيد بود.

«وَ لَكُمْ فِى الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ»

يعنى: و شما را در زمين ثبات و استقرار و بهره مندى اى خواهد بود و براى اين ثبات و استقرار و بهره مندى تان زمانى و مكانى تا وقت معينى خواهد بود. و البته زمان بقاى يكايك افراد تا دم مرگ آن فرد، و زمان بقاى مجموعشان و هم چنين بقاى نسل شيطان تا نفخۀ اول صور است.

«فَتَلَقَّى ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ»

يعنى: پس آدم از جانب پروردگار خود كلماتى را دريافت نمود و خداوند هم از اين راه به او عطف توجه كرد. يعنى پس از صدور مخالفت از آدم، ابتدا خداوند به سوى او توبه و رجوع نمود و به او وظيفۀ متخلّف و راه توبۀ او را بياموخت و جملاتى را كه سزاوار توبه كننده است به او تعليم نمود، چرا كه آن نخستين توبه از نخستين گناه بشر بود.

در روايات آمده كه آن كلمات عبارت بود از «رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ» [اعراف، 23]. و در برخى ديگر آمده كه چون آدم نام هاى مبارك پنج تن آل عبا را در ساق عرش خوانده و از شأن و مقام صاحبان آنها آگاه شده بود، خدا را به قداست و طهارت و منزلت آنان سوگند داد و توبه نمود. پس مراد از كلمات، همان دعاى استغفار، همراه با توسل به اهل بيت عصمت عليهم السلام و سوگند به نام آنهاست.

و معلوم باشد كه از آيات قرآنى استفاده مى شود كه سبقت خداوند بر توبۀ بندۀ گنهكارش سيرۀ جاريۀ اوست، يعنى ابتدا خداوند به بنده عطف توجه كرده به او الهام مى كند و وسايل تنبّه او را فراهم مى سازد و به او توفيق توبه مى دهد، و چون بنده توبه كرد، خداوند عطف توجه ديگرى مى كند و توبۀ او را مى پذيرد. در نتيجه، توبۀ بنده ميان دو توبۀ خداوند است، و از اين روست كه فرمود:

ص:66

«إِنَّهُ هُوَ التَّو َّابُ الرَّحِيمُ»

يعنى بى ترديد خدا سخت توجه كننده و روى آورندۀ به بنده و توبه پذير و بسيار مهربان است.

قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَميعًا فَإِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (38)

وَ الَّذينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ (39)

تفسير:

«قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعاً»

يعنى: به آنها گفتيم كه همگى از اين بهشت فرود آييد. و طبعاً پس از صدور چنين فرمانى از خداوند، فرشتگان آنها را بيرون مى كنند و به محل مقصود مى رسانند. و علت تكرار خطاب هبوط در اين آيه و آيۀ قبلى، تعدد پى آمدها و عواقب هبوط و اهميّت آنهاست به گونه اى كه سزاوار است كه هر يك در خطابى مستقل ادا شود، زيرا هدف در آيۀ قبلى، اولاً بيان دشمنى شديد ميان دو گروه است كه هر يك داراى افراد و نسل هاى بى پايان است، و حملۀ سخت نامرئى اولاد شياطين بر اولاد آدم، و وقوع نبردى سرد و طولانى به طول تاريخ حياتشان، به گونه اى كه جهنمِ هفت طبقه اى براى مغلوبين و سازشكاران و تسليم شوندگان از اولاد آدم تهيه شده. ثانياً اعلان موقّت بودن مكث در اين سرزمين به توقيت هاى مختلف.

و هدف در اين آيه، اعلام كلّى و عام بر اولاد آدم است كه اين سرزمين، موقّتاً براى آزمايش آنها تهيه شده است، بدين معنى كه از جانب خداوند وسائل هدايتى براى آنها خواهد آمد و آنها را بر سر دو راهى قرار خواهد داد؛ پيروان هدايت، بهشتى و مخالفان آن، اهل دوزخ خواهند بود.

«فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِنِّى هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدَاىَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَاهُمْ يَحْزَنُونَ»

كلمۀ «اِمّا» در اصل «اِن ما» بوده كه «اِن» شرطيه، و «ما» زايده است، و نون مشدّد «يأتينّكم» براى تأكيد، و جواب شرط «فَمَن تَبِعَ» است. و غرض، خبر از اين مطلب است كه پس از آن كه در روى زمين قرار گرفتيد، هرگاه به سوى شما از جانب من هدايتى آمد - يعنى وسيلۀ هدايت مانند پيامبران مرسل و شرايع نازله و كتاب هاى آسمانى - و حتماً خواهد آمد، آنان كه از هدايت من پيروى كنند، يعنى آن را به دل بپذيرند و در عمل پياده كنند، در عالم آخرت نه بر آنها خوفى است و

ص:67

نه اندوهگين مى شوند. يعنى هيچ خوف و ترسى نسبت به آيندۀ حوادث عظيم اخروى، و هيچ حزن و اندوهى نسبت به گذشتۀ ايام دنيوى نخواهند داشت، چرا كه گناهانشان مغفور و عمل هايشان مقبول خواهد بود.

«وَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَ كَذَّبُواْ بَِايَاتِنَآ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»

«اذْكُرُواْ نِعْمَتِىَ الَّتِى أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ»

يعنى: به ياد آوريد نعمت مرا كه بر شما، يعنى بر گذشتگان شما از زمان موسى تا زمان نزول قرآن، عطا كرده ام. امر در اين آيه ارشاد است به سپاسگزارى و طاعت آنها، و «نعمت» جنس است كه شامل همۀ افراد آن مى شود از قبيل بعثت پيامبران متعدد از ميان آنها مانند موسى و هارون تا عيسى بن مريم، و نجات آنها از دست فرعونيان، و گذشتن از رود نيل، و نزول يكى از بزرگ ترين كتاب هاى آسمانى بر آنها يعنى تورات، و رهايى از بت پرستى، و اعطاى سنگى مكعب به آنها كه از چهار سطح از سطوح شش گانۀ آن دوازده چشمه جارى مى شد، و نزول منّ و سَلْوى در مدتى قريب چهل سال.

«اول» جنس و مراد، جمع است، زيرا وجهۀ سخن با يهود مدينه است كه نخستين كسانى بودند كه اين كتاب به آنها عرضه شد و اگر نمى پذيرفتند نخستين منكر مى بودند.

«وَ لَاتَشْتَرُواْ بَِآيَاتِى ثَمَناً قَلِيلاً»

اين خطاب متوجه علماى تورات و كسانى است كه آن را براى ملت يهود مى خواندند و تفسير مى كردند، و چون حكمى مخالف عمل سران يا ثروتمندان يهود مى شد از آنها مالى مى گرفتند و نوشتۀ تورات واقعى را به نفع آنان تغيير مى دادند. و نيز آياتى از تورات را كه در حقّ پيامبر اسلام و صدق نبوت و دعوت، و توصيف شخص او و دين و كتاب او بوده تحريف مى كردند كه مبادا مردم به او ايمان آورند و رياست روحانى و منافع دنيوى آنها به خطر افتد. و اينهاست ثمن قليلى كه به وسيلۀ حذف يا تحريف يا اضافۀ در تورات، دريافت مى كردند. «ثمن» مالى است كه در مقابل اشياء و اجناس پرداخت مى شود.

و براى همين خيانت هاى عظيم كه سبب شد طوايفى به نام يهود، به مرور زمان تا روز قيامت از دين حقيقى الهى خويش محروم بمانند، فرمود: «وَ إِيَّاىَ فَاتَّقُونِ» و تنها از من پروا كنيد و بس.

وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (42)

وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرّاكِعينَ (43)

لغت:

لَبِس الثوبَ - از باب عَلِم -: پوشيد لباس را و پوشانيد آن را. و لَبَس عليه الامرَ - از باب ضَرَب -: كار را بر وى مخلوط و مشتبه كرد؛ و اين كنايه است. ركوع: مطلق انحنا و خم شدن، و نيز انحنا با هيئت خاص در شرع؛ و تواضع.

تفسير:

«وَ لَاتَلْبِسُواْ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ تَكْتُمُواْ الْحَقَّ وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ»

اين آيات از تتمۀ خطاب هاى با بنى اسرائيل است.

يعنى: حق را به صورت باطل جلوه ندهيد و نيز حق را پنهان نسازيد در حالى كه از عمل خود و زشتى و حرمت آن باخبريد. و اين خطاب مصاديق فراوانى دارد، مانند پرستيدن بت به دعوى

ص:70

مقرِّبيت و شفاعت و توان وى بر برآوردن حاجت، كه او را با خدا مشتبه كرده، قدرت و مقام خدا را در آن موارد پنهان مى كنند. و مانند ادعاى نبوت و امامت و ولايت، كه امام اصل و ولايتش مستور مى گردد. و اختراع دين و شريعت و جعل هر حكم بدعتى كه سبب فراموشى حق مى شود.

«وَ أَقِيمُواْ الصَّلاَةَ»

يعنى: و نماز را برپا نگه داريد. خود بخوانيد و وسيلۀ نماز خواندن زن و فرزند و ارحام و مجتمع خويش باشيد. و مراد از نماز، اعم از اقسام شش گانۀ واجب و ارقام غيرمحصور مستحب آن است.

پس امر «أقيموا» براى مطلق طلب و قدر مشترك ميان وجوب و استحباب است، و ممكن است براى ارشاد و هدايت به اوامر اوّليه اى باشد كه متعلق به مصاديق نماز شده است، يعنى أطيعوا أوامرَ الصلاة.

«وَ ءَاتُواْ الزَّكَاةَ»

يعنى: و زكات را - زكات عام و خاص را - بپردازيد. زكات عام عبارت است از انفاق بر فقرا و مستمندان طبق سيرۀ عقلائيۀ جارى در ميان مردم جهان و در ميان صاحبان همۀ اديان به اقتضاى غريزۀ نوع دوستى و رحمت و عواطف انسانى. و مراد از كلمۀ «زكات» مكرّر در سوره هاى مكّيّۀ قرآن همين قسم است. و زكات خاص عبارت است از آنچه در شريعت اسلام بر اموال نُه گانۀ هر مكلّفى وضع شده كه در موارد هشت گانه مصرف شود، با اختلاف مقدار آن برحسب اختلاف متعلّق آن، با شرايط خاص. و مراد از امر به زكات نيز اعم از واجب و مستحب است، و يا ارشاد است.

«وَ ارْكَعُواْ مَعَ الرَّاكِعِينَ»

يعنى: در مقابل اوامر خدا همراه ساير مسلمين سر فرود آريد. و يا آن كه به نماز جماعت برويد و همراه نمازگزاران و ركوع كنندگان نماز و ركوع به جا آوريد.

أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (44)

وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبيرَةٌ إِلاّ عَلَى الْخاشِعينَ (45)

الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُونَ (46)

ص:71

لغت و اعراب:

استفهام أتأمرون انكارى است. بِرّ مشتقّ از بَرّ - به فتح - به معناى صحراى وسيع است و مراد توسعۀ در خيرات است. مراد از كتاب اعم از تورات و انجيل و قرآن است. الذين صفت خاشعين است.

يظنّون: گمان مى كنند، علم دارند.

تفسير:

چيزى كه بايد براى آن استعانت خواست، ذكر نشده و حذفش علامت عموم است، يعنى در تمام امور دنيوى و اخروى از صبر و صلاة استعانت بجوييد.

«وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ»

مرجع ضمير «اِنَّها» استعانت است يا صلاة، و مراد اين است كه تحصيل صفت صبر و استعانت به وسيلۀ آن بر امور، و همچنين انجام نماز صحيح و تام كه «قربانُ كُلِّ تقىٍّ» و «تَنهى عَنِ الفحشاءِ و المنكر» باشد تا سبب تأثير در امور انسان بشود، براى همه، مرحله اى بزرگ و سنگين است جز براى خاشعان، يعنى كسانى كه قلبشان در مقابل خداوند تسليم و رام است.

«الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا رَبِّهِمْ»

در اين مورد باشد توسط آيات ديگر، تخصيص و تقييد خورده و اصل شفاعت در روز قيامت، ثابت و جزء مسلّمات اسلام و معتقدات قطعى مسلمين است و قطعاً عده اى در آن روز شفاعت خواهند كرد، مانند پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمۀ معصومين عليهم السلام از اولاد او و عدّه اى از فرشتگان الهى و علما و شهدا و بندگان صالح خداوند، و گذشته از همه، شفاعت خود خداوند يعنى فضل و رحمتش در مقابل عدل و غضبش آن گاه كه همۀ شفاعت ها انجام يافت و اميد برخى از مجرمان از همه جا بريده شد.

اين آيات، شاهد ثبوت اصل شفاعت و برخى از فروع آن است:

«قُل لِلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعاً» [زمر، 44].

«لَيْسَ لَهُم مِن دُونِهِ وَلِىٌّ وَ لَاشَفِيعٌ» [انعام، 51].

«وَ لَايَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى...» [انبياء، 28].

«لَّا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمنِ عَهْداً» [مريم، 87].

«يَوْمَئِذٍ لَّاتَنفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَن أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَرَضِىَ لَهُ قَوْلاً» [طه، 109].

«وَ كَم مِن مَلَكٍ فِى السَّمَاوَاتِ لَاتُغْنِى شَفَاعَتُهُمْ شَيْئاً إِلَّا مِن بَعْدِ أَن يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن يَشَآءُ وَ يَرْضَى» [نجم، 26].

وَ إِذْ نَجَّيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ وَ في ذلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظيمٌ (49)

لغت و اعراب:

اذ متعلّق است به اذكروا ى مقدّر. سامه العمَلَ - از باب نَصَر -: آن عمل را بر او تحميل كرد. سوء العذاب از قبيل اضافۀ صفت به موصوف است. تذبيح زياده روى در كشتار است نظير قتل عام. استحياء به معناى طلب الحياة يا ازالة الحياء است.

ص:75

تفسير:

«وَ أَغْرَقْنَآ ءَالَ فِرْعَوْنَ وَ أَنتُمْ تَنْظُرُونَ»

يعنى: و فرعونيان - يا فرعون و نسل او را - در آب غرق كرديم در حالى كه شما شكافته شدن دريا و نجات خود و غرق شدن آنها را مى نگريستيد. زيرا موسى در مقابل چشمانشان عصا را به دريا زد و راه ها پيدا شد و اسباط دوازده گانه هر يك از جاده اى روانه گشتند و از سوى ديگر دريا بيرون آمدند، سپس نگريستند كه فرعونيان جاده هاى ميان دريا را مى پيمايند و به ناگاه آن آب ها به هم آمد و ديواره هاى عظيم آب بر سر آنها فروريخت و همه غرق شدند. و يا آن كه چون پس از ساعت ها پيكرهاى آنها و اسبانشان از دريا بر سطح آب آمد آنها را مى نگريستيد.

وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ (51)

ثُمَّ عَفَوْنا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (52)

تفسير:

«وَ إِذْ وَ اعَدْنَا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً»

يعنى: و به ياد آوريد زمانى را كه با موسى وعده نهاديم كه چهل شبانه روز در حضور ما باشد، زيرا موسى به قوم خود گفته بود چون از شرّ فرعونيان رهايى يابيم براى شما از سوى خداوند و از آسمان رحمت، كتابى بياورم كه حاوى همۀ علوم و فنون دنيوى و اخروى باشد. و طبق اين وعده، موسى از جانب حق به سفر چهل شبانه روزى دعوت شد. و اطلاق «ليله» (شب) براى اين است كه در سال قمرى شب اصالت دارد و روز تابع آن است. منقول است كه اول اين سفر ابتداى ماه ذى قعده و پايان آن دهم ذى حجة بود، كه موسى ماه ذى قعده را روزه بگيرد و در دهۀ اول ذى حجه تورات را به طور كامل تلقى و دريافت كند، و اين مطلب در ذيل آيۀ 142 از سورۀ اعراف بيان شده است.

«ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنتُمْ ظَالِمُونَ»

يعنى: آن گاه، پس از آن كه موسى از ميان شما رفت گوساله را به خدايى، يعنى به ربوبيت، گرفتيد در حالى كه شما در اين كردار، ظالم و ستمگر بوديد؛ يعنى ظالم به خداوند كه جمادى پست

ص:77

را با مقام قدس الهى انباز كرديد، و ظالم به خودتان كه عقايد خود را با اين اعتقاد پليد آلوده ساختيد و كرامت انسانى خود را خدشه دار نموديد، و ظالم به نسل آيندۀ خود كه اين عقيدۀ باطل و سيرۀ عملى زشت را در ميان آنها به ارث گذاشتيد، و ظالم به پيامبران آينده كه بايد در طول تاريخ مبارزۀ طاقت فرسايى براى زدودن اين شرك انجام دهند.

«ثُمَّ عَفَوْنَا عَنكُمْ مِّن بَعْدِ ذَ لِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»

يعنى: آن گاه، پس از ارتكاب اين خطاى عظيم، از شما به خاطر توبه و پشيمانى درگذشتيم شايد در آينده سپاس گزاريد و ديگر به اين گونه گناهان و ناسپاسى ها آلوده نشويد.

تفسير:

«وَ إِذْ ءَاتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَ الْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ» (53)

يعنى: و به خاطر آوريد هنگامى را كه در كوه طور به موسى كتاب و فرقان داديم، شايد شما هدايت يابيد.

مراد از «كتاب»، حقيقت تورات است كه رهين كتابت در ورق و تكلّم به زبان و تصور در ذهن نيست و اطلاق اسم كتاب بر آن به لحاظ مكتوب بالفعل بودن در آن لوح محفوظ يا مكتوب بالقوه بودن آن در صفحات تورات هايى است كه پس از موسى نگاشته شده است. در روايات آمده كه خداوند تورات را در كوه طور از آغاز تا پايان، در سه شبانه روز با صدايى كه خود آفريده بود به گوش موسى بخواند و موسى همه را در يك حال خاص مانند قيام مستمر فرا گرفت و حفظ كرد و آن چنان مجذوب آواى الهى گشت كه چون در ميان مردم وارد شد همۀ صداها مدتى براى او ناآشنا و آزار دهنده بود.

«فرقان» مصدر به معناى فاعل است يا به معناى وسيلۀ جدا كردن بين اشياء. و محتمل است كه مراد از اين كلمه نيز تورات باشد به لحاظ آن كه در عصر خود جدا كنندۀ ميان حق و باطل در تمام امور بود. و نيز محتمل است كه مراد از آن، دين موسى باشد كه جدا كنندۀ بين حلال و حرام است. و ممكن است كه معجزات موسى باشد كه سبب جدا شدن و تميزدادن حق از باطل بود.

ص:78

وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلى بارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بارِئِكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحيمُ (54)

لغت:

عِجل: گوساله. برأه - از باب مَنَع -: او را از عدم آفريد، و بارئ به معناى خالق است كه در سه جاى قرآن آمده است.

تفسير:

«وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَاقَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَكُم بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ»

يعنى: و ياد آوريد زمانى را كه موسى پس از آن كه از طور بازگشت و امّت خود را دچار انحراف عظيم شرك، و گرفتار عمل پليد و گناه بزرگ گوساله پرستى ديد، بر اساس وظيفۀ خطير نبوت و رحمت و دلسوزى قومى، به آنان گفت: اى قوم من، شما بدين سبب كه گوساله را به خدايى گرفتيد بر خويش ستم كرديد،

«فَتُوبُواْ إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ»

يعنى: پس بايد به سوى خالق خود - ذات اقدسى كه شما را از كتم عدم به وجود آورده - باز گرديد و خود را بكشيد، يعنى هواهاى نفس و طغيان هاى هوس را به واسطۀ عمل به تورات و رياضت شرعى و تصفيۀ روح و تكميل اعمال، سركوب نماييد و اين معناى كشتن نفس است. و برخى گفته اند: مراد از كشتن خود، كشتن كسانى از خود آنهاست كه از پرستش گوساله توبه نكرده بودند.

«ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ عِندَ بَارِئِكُمْ»

يعنى: موسى گفت: اين گونه توبه براى شما در نزد خالقتان بهتر است.

«فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّو َّابُ الرَّحِيمُ»

ظاهر اين جمله اين است كه آنها توبه كردند و طبق دستور موسى شروع به قتل نفس كردند و پيش از آن كه توبۀ آنها به پايان برسد و عمل آنها تكميل گردد توبۀ حق به آنها رسيد، يعنى: خدا عطف توجه كرد و توبه شان را قبول نمود و از اين رو موسى جملۀ فوق را گفت. يعنى خدا به شما عطف توجه نمود، زيرا خداوند بسيار توبه پذير و مهربان است.

ص:79

وَ إِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّى نَرَى اللّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ (55)

ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (56)

لغت و اعراب:

جَهَرَ الأمرَ و بالأمر: آن را آشكار ساخت. جهرةً يعنى علانيةً، مفعول مطلق است يا حال از فاعل يا مفعول نَرى.

تفسير:

«وَ إِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَن نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً»

به گفتۀ تاريخ، موسى براى سفر به كوه طور براى توبه و اعتذار از عبادت گوساله، يا براى دريافت كتاب عظيم تورات، هفتصد نفر از ميان قوم خود برگزيد و از ميان آنها هفتاد نفر انتخاب كرد و همگى روانۀ طور شدند. چون به ساحت اقدس حق و وادى مقدس طُوى رسيدند موسى با خداى خود در نزد آنان صحبت كرد و آنها هم كلام خدا را شنيدند، و آن جا بود كه گفتند: اى موسى، ما هرگز تو را باور نخواهيم داشت تا آن گاه كه خدا را به چشم خويش آشكارا ببينيم تا دربارۀ صدق گفتارت و راستى توراتت از خود او بپرسيم.

«فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنتُمْ تَنْظُرُونَ»

يعنى: پس به خاطر درخواست ناممكن و غير معقولتان آتشى از آسمان فرود آمد و شما را فرا گرفت و اين در حالى بود كه آمدن آتش و فراگرفتن و هلاك شدن خود را مى نگريستيد.

«ثُمَّ بَعَثْنَاكُم مِّن بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»

خطاب به بنى اسرائيل عصر قرآن، از باب نسبت اعمال اوايل ملتى به اواخر آنها به جهت انتساب و رضايتى كه به كار آنها داشتند، مى فرمايد: آن گاه شما را پس از مرگتان برانگيختيم و زنده كرديم شايد سپاس گزاريد كه دوباره زنده شديد و توفيق توبه يافتيد.

وَ ظَلَّلْنا عَلَيْكُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوى كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ (57)

ص:80

لغت و اعراب:

ظَلَّلَه على زيدٍ: سايۀ آن را بر سر زيد افكند، آن را سايبان زيد قرار داد. غمام: ابر يا ابر سفيد. اضافۀ طيّبات به ما ى موصوله اضافۀ صفت به موصوف است، يعنى ممّا رزقنا كم من الطيّبات.

تفسير:

«وَ ظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ» اشاره به برخى از نعمت هاى ديگر است كه خدا به بنى اسرائيل عطا كرده بود در سفرى كه به دستور خدا از مصر به شام روانه مى شدند و در صحرايى بى آب و علف واماندند و آفتاب گرم و سوزان بر سرشان تابيد تا جانشان از تشنگى و گرسنگى به خطر افتاد و موسى براى آنها دعا نمود. در اين باره خدا خطاب به بنى اسرائيل مى فرمايد: و ابرى متراكم را بر بالاى سرتان سايبان كرديم.

«وَ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوى»

يعنى: و بر شما منّ و سلوى فرود آورديم.

«منّ» به شيرۀ درخت و به ترنجبين كه دارويى است شيرين و بر روى برخى از خارها مى نشيند اطلاق مى شود، و به هر حال ماده اى آن گونه را خداوند براى آنها در آن صحراى وسيع از آسمان به رنگ برف و همانند برف فرو مى باريد و آنها آن را جمع كرده، غذاى خود مى كردند. و ممكن است «منّ» مصدر به معناى «مايُمَنّ به» باشد، اشاره به خوراكى هاى مختلفى كه با فروريختن آنها از آسمان، بر آنها منّت مى نهاد. و «سَلوى» مرغ كبك است كه انبوهى نامحدود از آن همراه نسيم جنوب، پَرزنان بر آنها فرود مى آمدند و آنها مى گرفتند. و گفته شده كه در برابرشان مى نشستند و رام مى شدند و آنها هم صيد مى كردند.

«كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ»

يعنى: به آنها گفتيم: از آنچه روزى شما كرده ايم كه همه پاكيزه است بخوريد.

«وَ مَا ظَلَمُونَا وَلَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ»

يعنى: و پس از آن همه نعمت، باز ناسپاسى كردند، اما با اين ناسپاسى، به ما ستم نكردند بلكه پيوسته بر خويشتن ستم مى كردند.

ص:81

وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّدًا وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزيدُ الْمُحْسِنينَ (58)

فَبَدَّلَ الَّذينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذي قيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَى الَّذينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ (59)

لغت و اعراب:

قريه: مجتمع انسانى و امكنۀ اجتماع اعم از شهر و روستا. رَغد العيش - از باب عَلِم -: گوارا شد، وسعت يافت. و رغد جمع راغد، حال است از فاعلِ كلوا يعنى مرفّهين. و حطّة يعنى درخواست سقوط و ريزش گناه؛ خبر مبتداء محذوف، و تقدير آن مسألتنا حطّة است. رجز - به فتح و ضم -:

نجس، گناه و عذاب. قولاً غير الّذى مفعول دوم بدّل است و مفعول اول، القول مقدّر است.

تفسير:

«وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ»

بنى اسرائيل به سبب غضب خدا در تيه يعنى صحرايى ميان مصر و شامات به مدت چهل سال سرگردان شدند، و پس از آن مأموريت يافتند كه به سوى قريه اى كه بيت المقدس بود يا اريحا كه نزديك هم اند حركت كنند و وارد آن گردند. مى فرمايد: به ياد آوريد وقتى را كه به بنى اسرائيل گفتيم: به اين شهر درآييد.

«فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً»

يعنى: و از نعمت هاى آن شهر هر چه بخواهيد و از هر جايش بخواهيد گوارا و به وسعت و فراخى بخوريد و برخوردار گرديد.

شهرى بود سرسبز و داراى همه گونه نعمت و مساكن و نهرها و ميوه جات و حبوبات. و مراد آن كه نترسيد كه آسيبى از ساكنان آن جا نمى بينيد، زيرا يا با سازش و دوستانه زندگى مى كنيد، يا آنان مغلوب شما شده، در اختيارتان قرار مى گيرند و يا فرار كرده، محيط را به شما وامى گذارند.

«وَ ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَ قُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ»

ص:82

يعنى: و چون از دروازۀ شهر در آييد در حال سجده و خضوع در برابر حضرت حق باشيد، يا در حالى كه پس از ورود به آن شهر به سجدۀ شكر افتيد. و «حطّه» بگوييد، يعنى بگوييد: «خدايا درخواست ما ريزش گناهان ما است.» كه اگر چنين كنيد گناه گنهكاران شما را مى بخشيم، و به زودى نيكوكاران را پاداش مى افزاييم.

«فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِى قِيلَ لَهُمْ»

يعنى: پس در برابر اين فرمان خدا، آنان كه ظلم كرده بودند يعنى گوساله پرستيده و بر خويش و محيط خويش ستم نموده بودند، سخن خدا را به گفتارى غير آنچه به آنان گفته شده بود تبديل نمودند، يعنى به عنوان استهزاء، درخواست «حطّه» را به «حنطة» يعنى درخواست گندم قرمز، تبديل كردند.

«فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزاً مِّنَ السَّمَآءِ»

يعنى: پس بر آن كسانى كه ستم كردند عذابى از آسمان فرو فرستاديم. گفته شده وبا و طاعونى در ميانشان افتاد كه همۀ عقلا و دانشمندانشان هلاك شدند و يك عده جهّال باقى ماندند. و اين عذاب، غير از آن كه مرگ زودرس بود، محيط ملّتى را هم خالى از دانشمند نمود.

«بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ»

يعنى: و اين عذاب، به كيفر آن بود كه همواره از فرمان ما تخلّف مى كردند.

وَ إِذِ اسْتَسْقى مُوسى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ كُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِي اْلأَرْضِ مُفْسِدينَ (60)

لغت و اعراب:

اُناس جمع اِنس است. عَثى - از باب نَصَر و ضَرَب و مَنَع و عَلِم -: در فساد زياده روى كرد. مفسدين حال مؤكِّده از فاعل «لا تعثوا» است. فانفجرت به تقدير «فضرب فانفجرت» مى باشد.

ص:83

تفسير:

«وَ إِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ»

يعنى: و به ياد آوريد زمانى را كه موسى در ايّام گرفتارى قومش در تپه و قرار گرفتنشان در خطر گرسنگى و تشنگى، از خداوند براى قوم خويش آب طلبيد.

«فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاكَ الْحَجَرَ»

يعنى: پس به او گفتيم كه با عصايت به آن سنگ بزن.

در تفاسير آمده: عصاى او از چوب آس بهشتى بود كه آدم وقت بيرون آمدن از بهشت در دست داشت و به وسيلۀ پيامبران گذشته به شعيب رسيد. و از او هنگام ازدواج موسى با دخترش، يا هنگام عزيمت موسى بر بازگشت به مصر، به دست موسى رسيد. و «حَجَر» يعنى آن سنگى كه موسى عصا را بدان زد نيز يكى از سه سنگ نازل شده از بهشت بود و آن دوتاى ديگر، يكى سنگى است كه مقام ابراهيم است يعنى جاى پاى آن حضرت بر آن است، و ديگرى حجرالاسود است كه در گوشۀ بيت شريف كعبه نصب شده است.

«فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً»

ظاهراً آن سنگ، مكعب و داراى شش سطح بود كه چون روى زمين قرار مى گرفت و موسى عصا را بر سطح بالاى آن مى زد از هر يك از چهار سطح اطرافش سه چشمه فوران مى كرد، و هر چشمه اى در نهرى مستقل به سوى سبطى از اسباط دوازده گانه جارى مى شد. معناى آيه: پس موسى عصا بر آن سنگ زد و بلافاصله از آن سنگ دوازده چشمه جوشيد.

«قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُ نَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ»

يعنى: هر گروهى از آنها كه به نام سبطى ناميده مى شد جايگاه آب خود را شناخت، حال يا به وسيلۀ نوشته اى كه بر سر درِ انفجار بود، يا زياد و كمى سهم آب چشمه ها بر حسب اختلاف نفوس اسباط، و يا ميل آب در جريان خود به سوى جايگاه آنها.

«كُلُواْ وَ اشْرَبُواْ مِن رِّزْقِ اللَّهِ وَ لَاتَعْثَوْا فِى الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ»

يعنى: به آنها گفتيم از منّ و سلوايى كه نازل كرديم بخوريد و از آبى كه از اين سنگ مى جوشد بنوشيد و در روى زمين تبهكارانه اين همه فساد نكنيد، يعنى به هيچ وجه دست به فساد نزنيد.

ص:84

وَ إِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نَصْبِرَ عَلى طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنا مِمّا تُنْبِتُ اْلأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذي هُوَ أَدْنى بِالَّذي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ ما سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ باءُو بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ (61)

لغت و اعراب:

بَقْل: سبزيجات و گياهان بوته اى. قثّاء: خيار. فوم: سير. بَصَل: پياز. استبدَلَ الأدنى بالأعلى: به عوض گرفت چيز پست را به دادن چيز بالاتر. و در اين گونه موارد هميشه «باء» بر سر چيزى كه زايل مى شود و از دست داده مى شود در مى آيد. مسكنت: فقر و ضعف.

تفسير:

«وَ إِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَن نَّصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ»

صحرايى كه بنى اسرائيل در آن بودند و اين درخواست را كردند سرزمين تيه، يعنى بيابانى بى آب و علف و غيرقابل كشت بود، زيرا خدا بر آنان نوشته و مقرّر داشته بود كه به سوى ارض مقدّسه يعنى سرزمين شامات بروند و با اهل آن جا بجنگند - و وعدۀ نصرت هم به آنان داده بود - و پس از فتح در آن جا ساكن شوند، اما آنها به سبب سستى اعتقاد و ضعف ايمان نفس و اختلاف آراء، پيش نمى رفتندو در آن صحرا مانده بودند، و آن جا بود كه خداوند از روى ترحّم، بر آنها مَنّ و سَلْوى مى فرستاد و آب از سنگ موسى مهيا كرده بود، و پيامبرشان چاره اى مى انديشيد كه به سوى هدف حركت كنند و به ارض مقدسه رسند. در اين مورد است كه خداوند به بنى اسرائيلِ عصر قرآن دربارۀ پيشينيانشان مى فرمايد: به ياد آريد زمانى را كه گفتيد: اى موسى، ما هرگز بر خوراكى يكنواخت صبر نخواهيم كرد و تا كى شبانه روز مَنّ و سَلْوى خوردن و آب حجر نوشيدن؟!

«فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّآئِهَا وَ فُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا»

ص:85

يعنى: پس براى حل مشكل ما پروردگارت را بخوان كه از خوراكى هاى مختلف و متنوعى كه زمين مى روياند از قبيل سبزيجات و خيار و سير و عدس و پياز براى ما بيرون آورد، و همان گونه كه در كشاورزى مصر داشتيم از انواع خوراكى ها بهره مند باشيم.

«قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِى هُوَ أَدْنَى بِالَّذِى هُوَ خَيْرٌ»

يعنى: موسى گفت: آيا چيزهايى را كه پست و بى ارج است به جاى چيزهاى خوب و برتر مى طلبيد؟! يعنى آنچه را كه كم ارزش است و با زحمات فراوان كشاورزى به دست مى آيد بر غذاهاى پرارج و بدون زحمت كه از آسمان براى شما فرومى آيد ترجيح مى دهيد؟!

«اهْبِطُواْ مِصْراً فَإِنَّ لَكُمْ مَّا سَأَلْتُمْ»

حال كه چنين است، برويد در شهرى در اطراف اين محيط فرود آييد كه آنچه خواستيد در آن جا براى شما ميسّر است.

«وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ بَآءُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ»

يعنى: و پس از آن تقاضاهاى بيجا بر پيشانى آنها مهر ذلّت و خوارى و فقر و زبونى زده شد، و با عقيده و رفتار خود، خويش را گرفتار خشمى از خدا كردند.

«ذلِكَ بِأَ نَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بَِآيَاتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذِ لِكَ بِمَا عَصَواْ وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ»

يعنى: و اين ذلّت و شقاوت براى آنها به سبب آن است كه آنها از زمان قديم به پيروى از پيشينيانشان، همواره به آيات خدا كفر و به نعمت هايش كفران مى ورزيدند و پيامبران خدا را مانند شعيب و زكريا و يحيى به ناحق مى كشتند و عيسى را خدا از دستشان ربود؛ و اين كفر و كفران و پيامبر كشى بدان جهت بود كه از آغاز زندگى خود نافرمانى مى كردند و همواره به حقوق ديگران تجاوز مى نمودند، زيرا ارتكاب صغائر انسان را به ارتكاب كبائر جرى مى كند.

إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هادُوا وَ النَّصارى وَ الصّابِئينَ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ اْلآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (62)

ص:86

لغت و اعراب:

هاد الرجلُ - از باب نَصَر -: توبه كرد، و نيز هاد: يهودى شد به لحاظ آن كه از عبادت گوساله توبه نمود. نصارا - جمع نصرانى -: منسوب به شهر ناصره، و اين نسبت برخلاف قاعده است. و نيز به پيروان عيسى بن مريم گويند. صباالرجل - از باب نَصَر -: از دينى به دين ديگر منتقل شد. صابئين به پيروان نوح عليه السلام گويند كه بر شريعت او باقى مانده اند، و يا به فرقه اى از نصارا، يا به پيروان يحيى عليه السلام، و من آمن قيد اين سه طايفه است. فلهم أجرهم خبر انّ است.

تفسير:

«إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ الَّذِينَ هَادُواْ وَ النَّصَارى وَ الصَّابِئِينَ»

يعنى: كسانى كه به اسلام و دين محمد صلى الله عليه و آله ايمان آورده اند، و كسانى كه يهودى هستند، و نصرانى ها و صابئين؛

«مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَاخَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَاهُمْ يَحْزَنُونَ»

اين جمله قيد طوايف سه گانه است، يعنى: بى ترديد آنهايى كه از اين سه طايفه در عصر پيامبر خود و دين خود بودند و به خدا و روز قيامت ايمان درست و حقيقى آوردند و بر طبق شريعت خويش عمل هاى شايسته انجام دادند، براى همۀ آنها پاداششان در نزد پروردگارشان ثابت و مهيّاست، و هرگز در آن جهان بيمى بر آنان نمى رود و هيچگاه اندوهگين نخواهند شد. و آوردن قيد «من آمن» در آيه با اينكه همۀ اصناف سه گانه معتقد به مبدأ و معادند، اشاره به حال يهود و نصارا است كه ايمان آنان به مبدأ و معاد مخدوش است و بايد آن را اصلاح كنند، به خاطر آن كه آن خدا و معادى كه آنها مى گويند، نه خداى حقيقى است و نه معاد واقعى، زيرا خداى مجسّمى كه در باغ بهشت قدم بزند و آدم را در مخفيگاهش نيابد و از خوردن او از درخت عقل مطّلع نباشد، خدا نيست. و نيز خدايى كه سه قسمت شود، يك قسمتش در آسمان ها و دو قسمتش در زمين باشد خدا نيست. و روز معادى كه بهشتش تنها از آن يهود و نصارا باشد و كسى را حق ورود در آن نباشد و در جهنمش جايى براى يهود و نصارا نباشد و اگر كسى از آنها محكوم به دوزخ شد جز ايّامى چند، به شمار روزهاى عبادت گوساله از قوم موسى در دوزخ نماند، معاد حقيقى نيست.

ص:87

پس حاصل مفاد آيه اين است: آنان كه از اين طوايف در عصر پيامبرشان مى زيستند و به وسيلۀ ايمان به پيامبر و كتاب آسمانى خود نام يهود و نصارا داشتند، اگر ايمان صحيح به خدا و معاد داشته باشند بى ترديد اهل بهشت اند. و حمل كردن اين آيه را بر اين كه مراد از «من آمن باللّه و اليوم الآخر» كسانى از اين طوايف اند كه به پيامبر اسلام و قرآن ايمان آورده باشند، با ظاهر آيه سازگار نيست، و نظير اين آيه در معنا و مقصود، آيۀ 69 از سورۀ مائده است با اندك اختلافى در لفظ و به عبارت ديگر، هر يك از سه طايفۀ يهود و نصارا و صابئين، منقسم به سه قسم است:

اول آنهايى كه پيش از اسلام در عصر نبوت پيامبرشان به او ايمان آورده و به دينش عمل كرده اند.

دوم آنهايى كه در عصر نزول قرآن و پس از آن آمده و به پيامبر اسلام گرويده اند.

سوم آنهايى كه پس از ظهور اسلام آمده و به آن نگرويده اند.

آيۀ مورد بحث و آيۀ 69 مائده كه اندك اختلافى در عبارت با اين آيه دارد، ظهور دارند در قسم اول از اين طوايف سه گانه، و حداقل ارجح است از حمل بر قسم دوم. و اما آيۀ 17 از سورۀ حج كه طايفۀ مجوس و مشركان نيز به اين سه طايفه اضافه شده، ناظر است به اينكه خداوند، ميان آنها در روز قيامت جدايى مى افكند و حال طوايف سه گانۀ اين آيات از نظر اطلاق و تقييد، از آن استفاده نمى شود و آن آيه منافات با اين دو آيه ندارد و به خواست خدا در جاى خودش بحث خواهد شد.

وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَكُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْكُرُوا ما فيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (63)

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَلَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرينَ (64)

لغت و اعراب:

ميثاق: پيمان مؤكّد. طور: كوه، و خصوصِ كوه مشهور كه ميعادگاه خدا با موسى عليه السلام بود. خذوا به تقدير «قول» است يعنى قلنا خذوا. و مرجع ضمير فيه «ما» ى موصوله است كه مراد تورات است.

ص:88

تفسير:

«وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَقَكُمْ»

خطاب به بنى اسرائيل است كه به ياد آوريد هنگامى را كه از شما براى پذيرش دعوت موسى و تورات او پيمان مؤكّد گرفتيم، يعنى هم به وسيلۀ عقل و قضاوت خرد پس از تأمل در حالات موسى و آيات او، و هم به واسطۀ نقل پس از اتمام حجت موسى و هارون و ارائۀ معجزات نُه گانه.

«وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ»

يعنى: و كوه را بر بالاى سرتان برافراشتيم. اين قضيه پس از نزول تورات و مطالعۀ دانشمندان قوم و اعلام مطالب آن به ملت بوده، كه ديدند پياده كردن محتويات آن بر آنها سنگين است و از اين رو از پذيرش آن سرباز زدند، خداوند جبرئيل را دستور داد كوهى از كوه هاى آن منطقه يا جاى ديگر را از جاى بر كند و بر بالاى سر مجتمعشان نگه دارد.

«خُذُواْ مَآ ءَاتَيْنَكُم بِقُوَّةٍ وَ اذْكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»

يعنى: به آنها گفتيم آنچه را به شما داده ايم - يعنى كتاب تورات را - بايد به جد بپذيريد و تحويل گيريد، و آنچه را در آن است از اصول و فروع و معارف، متذكر شويد، به اين معنا كه بخوانيد، حفظ كنيد، عمل نماييد و ياد دهيد، شايد صفت تقوا پيدا كنيد.

گفته شده: اين عمل، اكراه است و اكراه در دين در هر شريعتى مردود است، چون تكاليف الهى در دنيا براى بشر بر اساس اختيار و اراده است. لكن اين اشكال وارد نيست، زيرا ايمان قلبى به واسطۀ اخذ ميثاق بوده كه در اول آيه است، و ادلّۀ نقليه و معجزات انبيا و ادلّۀ عقليه است كه مى تواند سبب ايمان قلبى شود و آن عين اختيار است. اما افراشتن كوه بر سر آنان براى اجبار به عمل به تورات بوده، يعنى پذيرش لفظى، خواندن، تدريس، ابلاغ و به كار بستن فروع؛ و اجبار در فروع دين از شئون امامت انبيا و ائمه عليهم السلام و مربوط به امور اجتماعى است، و اجبار در امور اجتماعى نه تنها مانعى ندارد بلكه در مواردى واجب و لازم است.

«ثُمَّ تَوَلَّيْتُم مِّنْ بَعْدِ ذَ لِكَ»

ظاهر آيه اين است كه تنها به وسيلۀ تهديد با برافراشتن كوه، آنچه را مورد تهديد بود پذيرفتند و كوه نيز پس از مدتى كه مقدارش معلوم نيست به جاى خود بازگشت و دوباره آنها به عصيان

ص:89

و طغيانشان روى آوردند، لذا مى فرمايد: سپس شما پس از آن وعده هاى توأم با تهديد روى برتافتيد.

«فَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنتُم مِّنَ الْخَسِرِينَ»

و اگر تفضّل و رحمت خداوند بر شما نبود، بى ترديد از زيانكاران بوديد. مراد، كسانى هستند كه پس از آن حادثه، به دست پيامبران بنى اسرائيل توبه كردند و يا پس از ظهور محمد صلى الله عليه و آله به اسلام گرويدند.

وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئينَ (65)

فَجَعَلْناها نَكالاً لِما بَيْنَ يَدَيْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقينَ (66)

خدا با آفريدن چنين كلامى، آنها را بوزينه كرد، چرا كه سيره وسنّت او اجراى كارها به وسيلۀ اسباب است. و يا آن كه مراد از «قلنا» در اينجا ارادۀ تكوينى است، يعنى اراده كرديم كه آن ملت بوزينه شوند و بلافاصله شدند. و در روايات آمده كه جسم آنها مسخ شد و روانشان در آن جسم بماند، بر روى يكديگر زوزه مى كشيدند و بر سر مردارها جمع مى شدند، و سه روز در آن وضعيت ماندند و از غصّه چيزى نخوردند و نياشاميدند تا به هلاكت رسيدند. و برخى گفته اند كه مسخ روحى شدند برعكس فرض اول، و روحشان در پستى ادراك همانند ميمون شد و مدتى در بدن انسانى بماند. و اين طايفه ربطى به ميمون طبيعى نداشتند و ميمون ها نيز از نسل آنها نيستند.

«فَجَعَلْنَاهَا نَكَالاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ»

بدان كه دقت در اين آيه و شش آيۀ بعد اقتضا مى كند كه اين آيات دربارۀ قصۀ خاصى است، و مقتضاى ترتيب آيات طبق ترتيب طبيعى قصه اين است كه اين آيه و چهار آيۀ بعدش، بعد از آيۀ 72 قرار گيرد، يعنى ميان آيۀ 72 و 73 باشد، زيرا حاصل قصه چنين است كه در بنى اسرائيل مردى يكى از ارحام خود را كشت و جسد او را در مقابل درب خانۀ يكى از اسباط افكند، سپس ادعا كرد كه او قاتل است. منازعه درگرفت تا آن جا كه نزد موسى آمدند كه او از خداوند حلّ مشكل را بخواهد، و اين است معناى آيۀ 72 «و اذ قتلتم نفساً فادّارأتم فيها». موسى از جانب خداوند به آنها گفت: بايد ماده گاوى سر ببريد. آنها از اين دستور تعجب كردند «وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تَذْبَحُوا بَقَرَةً...» و به هر حال به تحقيق دربارۀ آن ماده گاو پرداختند و چندين سؤال در اين باره به وسيلۀ موسى از خدا پرسيدند و بالاخره ماده گاو معهود را پيدا كرده، سر بريدند (آيات 67-71). سپس مأمور شدند جزئى از اجزاء آن مذبوح را به جسد آن ميّت بزنند تا آن مرده زنده شود و قاتل خود را معرفى كند (آيۀ 73).

و علت تقديم اين قسمت از قصه اهميت بيان جهل و نادانى و رفتارهاى نامناسب بنى اسرائيل است كه اوّلاً ابلاغ امر خدا را توسط پيامبرى مرسل چون موسى، استهزا و مسخره شمردند و به او نسبت كار جاهلانه دادند كه او كوشيد خود را تبرئه كند. ثانياً به محض رسيدن امر خدا به ذبح ماده گاو تسليم امر نشدند بلكه به سؤال هاى مختلف پرداختند. نخست از سنّ گاو، سپس از رنگ آن و بعد از كارى كه صاحبش از آن مى كشيد پرسيدند. و محتمل است كه سؤالات، بهانه اى براى تخلّف بوده. حال خداوند پرسش هاى آنها و جواب پرسش هارا در سه آيۀ بعد بيان مى كند.

قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما هِيَ قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِكْرٌ عَوانٌ بَيْنَ ذلِكَ فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ (68)

لغت:

فارض: مسنّ و سالمند. بكر: جوان. عوان: ميانسال.

تفسير:

«قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ...»

ص:92

يعنى: گفتند: اى موسى، پروردگارت را دربارۀ كار ما بخوان و بپرس آن ماده گاو چيست؟ يعنى از نظر سن چگونه باشد؟ موسى گفت: خدا مى فرمايد: ماده گاوى باشد نه مسنّ و سالمند و نه جوانِ كار نكرده، بلكه ماده گاوى باشد ميانسال، نه پير و نه جوان. پس آنچه را مأمور شده ايد انجام دهيد.

قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النّاظِرينَ (69)

لغت:

صفراء: زرد رنگ. فاقع: پر رنگ و يكدست.

تفسير:

«قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا...»

يعنى: بنى اسرائيل گفتند: اى موسى، پروردگارت را راجع به كار ما بخوان و بپرس رنگ آن گاو چه باشد؟ موسى گفت: خداوند مى فرمايد: ماده گاوى باشد زردِ سير و يكنواخت، يعنى رنگ هاى ديگرى در آن نباشد، به طورى كه ديدن آن ماده گاو، هر بيننده اى را شادى بخشد.

قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما هِيَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَيْنا وَ إِنّا إِنْ شاءَ اللّهُ لَمُهْتَدُونَ (70)

قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثيرُ اْلأَرْضَ وَ لا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لا شِيَةَ فيها قالُوا اْلآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوها وَ ما كادُوا يَفْعَلُونَ (71)

لغت و اعراب:

ذلّ الفرسُ - از باب ضَرَب -: مُنقاد شد، ذلول: رام و منقاد. اِثارة: كشف شىء و اظهار آن، و اِثارة الأرض:

شخم زدن زمين. مسلّمة: سالم و بى عيب. شية: رنگى خاص و لكه اى كه مخلوط با رنگ اصلى باشد. و ما كادوا حال است از فاعلِ ذبحوا.

ص:93

تفسير:

«قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا هِىَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَبَهَ عَلَيْنَا وَ إِنَّآ إِن شَآءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ»

گفتند: اى موسى، پروردگارت را دربارۀ كار ما بخوان كه براى ما روشن كند اين ماده گاو چيست؟ يعنى از جهت كار چگونه گاوى باشد؟ آيا گاو كارى باشد يا پروارى؟ بى ترديد امر اين ماده گاو بر ما مبهم و مشتبه شده و حتماً اگر خدا بخواهد به سوى مقصود حقيقى راه خواهيم يافت.

«قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَّاذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ وَ لَاتَسْقِى الْحَرْثَ»

يعنى: موسى گفت: همانا خدا مى فرمايد: ماده گاوى باشد نه رام شده براى كشت كه زمين را شخم زند و نه براى كشيدن آب با دلْو يا آوردن آب از راه دور كه زراعت را آبيارى كند.

«مُسَلَّمَةٌ لَّاشِيَةَ فِيهَا»

يعنى: بلكه ماده گاوى باشد كه از لطف پروردگار، سالم از عيب و نقص و از جانب صاحبش سالم از هر نوع كارگيرى و از نظر رنگ يكدست باشد و ابلق و رنگارنگ نباشد.

«قَالُواْ الْأَنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَ مَا كَادُواْ يَفْعَلُونَ»

يعنى: پس از بيان و توضيحات كامل موسى عليه السلام در خصوصيات گاوى كه بايد سر ببرند، گفتند:

اكنون حق را آوردى، يعنى حقّ مطلب را ادا كردى و مشخصات گاو مورد نظر را چنان كه بايد، بيان نمودى. پس آن ماده گاو را پس از جستجو و پيدا كردن، طبق دستور خدا سر بريدند در حالى كه رغبتى در آن كار نداشتند و اميدى نبود كه چنين كنند، چرا كه از آشكارشدن قاتل و رسوايى خود در هراس بودند. يا آن كه قيمت آن گاو بالا بود، زيرا گاوى بدان صفت منحصر به فرد و در نزد يتيمى بود كه اولياى او به كمتر از ده برابر يا صد برابر قيمت نمى فروختند.

بدان كه پس از ابلاغ فرمان ذبح بقره در آيۀ 67 كه امرى مطلق و متعلّق به عنوان و موضوعى مطلق بود، اگر بنى اسرائيل به همان امر عمل مى كردند و گاوى را سر مى بريدند كافى بود هر چند قيد سن و رنگ و كار در آن محقّق نمى شد، چنان كه پس از سؤالِ اول بقره اى با يك قيد و پس از سؤال دوم بقره اى با دو قيد نيز كافى بود، ولى به آن قناعت نكردند و بقره اى با سه قيد لازم شد. و گفته شده علت عدم قناعتشان به امر اول و بحث از خصوصيات مأمورٌبه، مبنى بر اين اعتقاد بوده كه نبايد مطلبى را بدون دليل قطعى پذيرفت، و چون در مطلق گاو تأثير احياى ميّت نمى ديدند در پى چنين فحصى برآمدند. ولى اين پندار دربارۀ دستور خدا و ابلاغ پيامبر مرسل، باطل است.

ص:94

وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادّارَأْتُمْ فيها وَ اللّهُ مُخْرِجٌ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ (72)

فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها كَذلِكَ يُحْيِ اللّهُ الْمَوْتى وَ يُريكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (73)

لغت:

ادّارأتم اصلش تدارأتم بوده أى تدافعتم يعنى نزاع كرديد و يكديگر را دفع و رد نموديد.

تفسير:

«وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّ ارَءْتُمْ فِيهَا وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ مَّا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ»

در مورد اين آيه كه نخستين آيه در بيان يكى از حوادث مهم بنى اسرائيل است قصص متعدد و مختلف نقل شده و ما در ذيل آيۀ 67 به قصۀ كوتاهى اشاره كرديم بدان اندازه كه مراد از آيه روشن شود. مى فرمايد: و به خاطر آوريد هنگامى را كه در ميان خودتان كسى را كشتيد و دربارۀ آن قتل و شخص قاتل به نزاع و مدافعه برخاستيد، و خداوند اراده كرده بود كه آنچه را پنهان مى داشتيد آشكار سازد.

«فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا»

ضمير مفرد «اضربوه» به نفس برمى گردد به لحاظ مقتول يا ميت، و ضمير مؤنّث «ببعضها» به بقره. و حاصل آن كه پس از كشتن بقره در طريق رسيدن به مقصود و كشف واقع، به آنها گفتيم كه بعضى از اجزاى بقره را به بدن آن ميت بزنيد. آنها نيز چنين كردند و دُم يا زبان يا ران يا قطعه اى از استخوان آن را به جسد ميت زدند و به مجرد تلاقى دو جسم بى روح، ميت انسانى زنده شد.

«كَذَ لِكَ يُحْىِ اللَّهُ الْمَوْتَى وَ يُرِيكُمْ ءَايَتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»

«كذلك» اشاره است به احياى ميّت مزبور. يعنى: همان گونه كه خداوند با تلاقى دو جسم بى جان، مرده اى را زنده كرد و روح او را از عالم برزخ به بدنش بازگرداند، مرده ها را در قيامت زنده مى كند، روح برزخى آنها را در جسم نوساخته از ذرات منتشر شده در ميان خاك وارد كرده و بدين وسيله آنها را زنده مى كند، و اين چنين آيات و نشانه هاى خود را همواره در محيط زمين به شما نشان مى دهد، شايد بينديشيد.

ص:95

و از برخى روايات استفاده مى شود كه چون پارۀ بدن بقرۀ مذبوح، به بدن مقتول خورد بلافاصله روانش به قالب برگشت و از جاى برخاست و خود را در محضر موسى پيامبر خدا و انبوه طرفين دعوا و ميان اجتماع مردم ديد، كيفيت كشته شدن خود را به دست پسرعموها بازگو نمود و خداوند به او عمر طولانى دوباره عطا فرمود و دو قاتل وى به عنوان قصاص كشته شدند.

و اما اين كه چرا خداوند، خود ابتدا قاتل را معرفى نكرد يا مقتول را خود زنده نكرد و چرا جزء خاص بدن گاو مذبوح را به او زدند؟ اسرارش درست بر ما روشن نيست، لكن در روايات آمده كه خدا مى خواست اظهار قدرت كند كه تلاقى دو جسم بى جان ممكن است سبب ايجاد يك جان شود. و بنگر چگونه تلاقى نطفۀ ماده و نر را در انسان ها و حيوانات و گياهان سبب حيات قرار مى دهد! و نيز در روايت وارد است كه آن ماده گاو از آنِ جوانى فقير بود كه در حق پدر خود بسيار نيكوكار بوده و خدا خواست ماده گاو او را به بهاى گزافى بخرند و او را غنى و بى نياز سازد.

ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما يَتَفَجَّرُ مِنْهُ اْلأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ (74)

از آنها هم قسى تر و سخت تر.

«وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ»

يعنى: چرا كه بى ترديد برخى از سنگ ها هست كه چندين نهر از آن مى جوشد و سرازير مى گردد، مانند حجر موسى و سنگ برخى از كوه ها كه مجارى آب هاى بسيارند.

«وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَآءُ»

يعنى: و برخى از سنگ ها هست كه شكافته مى شود و از لابه لايش آب بيرون مى زند.

«وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ»

يعنى: و برخى از سنگ ها نيز از ترس و خشيت خداوند از محلّ مرتفع خود فرو مى غلتد. و مراد از خشيت، خشيت تكوينى است مانند «قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِين» [فصلت، 11].

و علت قسى تر بودن دل هايشان از سنگ اين است كه تعلق ارادۀ تكوينى خدا به يكبار در آنها اثر مى گذارد هرچند از سخت ترين موجودات روى زمين اند، ولى تعلق ارادۀ تشريعى خدا چندين بار به چندين نوع، نظير فرامين مؤكّد و تذكرات شديدى كه در كتاب هاى آسمانى و دعوت هاى منطقى پيامبران است و معجزات متنوع و مكرّر آنان و بالأخره آيات انفسى و آفاقى كه همه در برابر عقل و وجدان جلوه گرند، بر دل هاى آنها اثرى نمى گذارد.

«وَ مَا اللَّهُ بِغَفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»

يعنى: و هيچ گاه خداوند، پروردگار شما، از آنچه به جا مى آوريد غافل نيست.

أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَ قَدْ كانَ فَريقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلامَ اللّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ (75)

وَ إِذا لَقُوا الَّذينَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (76)

أَ وَ لا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ (77)

ص:97

تفسير:

كنند و با تورات خودتان صحت اسلام خويش و كفر شما را ثابت نمايند؟! و مراد از «عند اللّه» يا علم و حضور خداست و يا مراد، احتجاج در پيشگاه خدا در روز قيامت است.

«أَوَ لَايَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَ مَا يُعْلِنُونَ»

«أولايعلمون» اصلش «و ألايعلمون» است، همزه براى صدارت مقدم شده. معناى آيه: و آيا آنها نمى دانند كه خداوند آنچه را پنهان مى دارند و آنچه را آشكار مى سازند مى داند؟ يعنى رازهاى درونى و سخنان سرّى و گفتارهاى آشكار آنها را، كفر و نفاق باطنى و اسلام و ايمان ظاهرى و ادعايى آنها را، و كلمات تورات حقيقى و سخنان دروغين محرّف آنان را مى داند.

وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ إِلاّ أَمانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّ يَظُنُّونَ (78)

فَوَيْلٌ لِلَّذينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْديهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَليلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمّا كَتَبَتْ أَيْديهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمّا يَكْسِبُونَ (79)

لغت و اعراب:

اُمّى: كسى كه خواندن و نوشتن نداند، گويى همان گونه است كه از امّ يعنى مادر خود به دنيا آمده.

امانىّ: جمع امنيّه، آنچه انسان آرزو كند، و نيز به معناى دروغ. ثمن: مالى كه قابليت بها براى چيزى را داشته باشد. ظنّ: گمان غيرقطعى، و گاهى به قطع خلاف واقع گفته مى شود.

تفسير:

«وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَايَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّآ أَمَانِىَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ»

ضمير «منهم» راجع است به يهود، و ممكن است مراد، اعم از يهود و نصارا باشد. معناى آيه: از طايفۀ يهود، عده اى عوام اند و بى سواد مادرزاد كه توان خواندن كتاب تورات را ندارند و از آن جز آرزوهاى خلاف واقع را نمى دانند و دانش آنها جز گمانى بيش نيست، زيرا علمايشان جز آن را بدانها نياموخته اند، نظير آن كه فرداى قيامت جز يهود و نصارا كسى به بهشت نمى رود. اگر كسى از يهود محكوم به جهنم شد جز روزهايى معدود به شمار روزهايى كه بنى اسرائيل گوساله پرستيدند در جهنم درنگ نمى كند. عُزَير پسرخواندۀ خداوند است. مسيح خدا يا يك سوم خدا يا يكى از سه

ص:99

خداوند است. اسلام به مرگ پيامبر آورنده اش نابود خواهد شد و امثال اينها.

و بالجمله مفاد اين آيه اين است كه از جامعۀ يهود، آنها كه تورات خوانده اند آن را تحريف كرده، از آن ناحيه زندگى مى كنند و آنها كه نخوانده اند گمان هاى پوچ و تحريف شدۀ آنها مبناى دين و معنويت آنهاست.

«فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً»

داشت جز روزهايى معدود، كه گفته اند تنها چهل روز به شمار روزهايى كه بنى اسرائيل در عهد موسى گوساله پرستيدند. و برخى گفته اند تنها هفت روز به لحاظ آن كه عمر دنيا هفت هزار سال است، و يهود به سزاى گناهان هر هزار سالى يك روز كيفر مى شود.

«قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِندَ اللَّهِ عَهْدَاً فَلَن يُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ»

يعنى: به آنان بگو: آيا در نزد خداوند پيمان محكمى با او بستيد و خاطرجمع شديد؟ كه اگر چنين است هرگز خداوند خلف وعده نمى كند،

«أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَاتَعْلَمُونَ»

و يا آن كه مطلبى را كه نمى دانيد به خدا نسبت مى دهيد؟ يعنى يقيناً چنين است و شما گناه افتراى بر خدا داريد.

«بَلَى مَن كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»

«بلى» جواب از ادعاهاى آنها در صدر آيۀ قبل است، يعنى آن ادعاها باطل است، و معناى آيه چنين است: آنان گفتند عذاب جهنم به ما نمى رسد، پاسخ آن است كه چرا عذاب به آنها مى رسد، زيرا هركس گناهى كرد و گناه او بر وى احاطه نمود - يعنى زبان و جوارح و وجودشان را فرا گرفت - آنها اصحاب آتشند و آنان در آن جا ابدى و جاودان اند.

مراد از سيّئه و خطيئه در اين جا گناه است و نمى توان هر دو را به گناهان فرعى حمل كرد، زيرا طبق ادلّۀ ديگر كسى كه اصول عقايدش صحيح باشد گناهان فرعى اش هر چند بسيار باشد و بر او احاطه كند در جهنم خالد نخواهد بود، چرا كه اصل ايمان مانع از خلود در آتش است. پس مراد اين است كه احاطۀ گناهان فرعى سبب زوال اعتقاد گردد، نظير آيۀ 10 سورۀ روم «ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَآءُوا السُّوءى أَن كَذَّبُوا بَِآيَاتِ اللّهِ» و يا آن كه مراد از سيّئه، گناه اعتقادى از قبيل كفر، شرك و نفاق است و مراد از خطيئه گناه فرعى، و معنى آيه اين است: كسى كه عقيده اش فاسد و گناهانش بسيار است مخلّد در آتش است، در مقابل آيۀ بعد كه سخن از ايمان و عمل صالح مى گويد.

«وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»

يعنى: و كسانى كه ايمان آوردند و عمل هاى شايسته كردند، آنها هستند كه ياران بهشتند و آنها در آن جا ابدى و جاويدانند.

ص:101

وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَ بَني إِسْرائيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسانًا وَ ذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينِ وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنًا وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاّ قَليلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ (83)

يعنى: و نماز را - خواه واجب و خواه مندوب (مستحب) طبق اقتضاى امر الهى - برپا داريد، يعنى هم خود انجام دهيد و هم ديگران را به انجام آن واداريد. و زكات را بپردازيد، خواه زكات عام و انفاقات مالى عرفى بين المللى كه به اقتضاى نوع دوستى و عواطف بشرى مورد عمل عقلا است، و خواه زكات خاص و انفاقات معيّن شرعى كه از اجناس معدودى كه نُه چيز است گرفته مى شود و در مصارف معيّنى كه هشت مورد است مصرف مى گردد.

«ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلاً مِّنكُمْ وَ أَنتُمْ مُّعْرِضُونَ»

يعنى: سپس روى گردانديد - پس از آن همه پيمان ها و توصيه ها جز اندكى از شما عملاً روى گردانديد و قلباً اعراض كرديد - در حالى كه شما ذاتاً و عادتاً اعراض كنندۀ از حقّيد.

وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (84)

ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَريقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِاْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسارى تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاّ خِزْيٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ (85)

أُولئِكَ الَّذينَ اشْتَرَوُا الْحَياةَ الدُّنْيا بِاْلآخِرَةِ فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ (86)

لغت و اعراب:

سَفَكَ الماءَ أو الدّم: آب يا خون را ريخت. تظاهرون در اصل تتظاهرون بوده، يعنى پشتيبانى مى كنيد و يارى مى دهيد. فدى الرجلَ - از باب ضَرَب - من الأسر: فديه داد و او را آزاد كرد. فادَى الأسير: فديه

ص:103

گرفت و اسير را آزاد نمود. و هو محرّم «هو» ضمير شأن است و اخراجهم آن را تفسير مى كند، به تقدير «و اخراجهم محرّم».

تفسير:

«وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لَاتَسْفِكُونَ دِمَآءَكُمْ وَ لَاتُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِّن دِيَارِكُمْ»

يعنى: و به ياد آوريد اى بنى اسرائيل هنگامى را كه از همۀ شما طايفۀ يهود پيمان مؤكّد گرفتيم، يعنى پيمان اتحاد و ائتلاف و عدم تجاوز به حقوق يكديگر، و مفاد پيمان اين بود كه خون همديگر را به ناحق مريزيد و خودتان را - يعنى يكديگر را - از خانه هاى خود به سبب اختلاف و عداوت و دشمنى هاى شخصى و قبيله اى بيرون نكنيد. خطاب آيه به يهود عصر قرآن است به لحاظ وقوع اين حوادث در ميان گذشتگان آنها طبق عادت جاريه كه حوادث واقعه در برخى از اعضاى عرضى يا طولى قبيله را به همۀ آنها نسبت مى دهند.

«ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنتُمْ تَشْهَدُونَ»

يعنى: سپس شما به پيمانتان به عنوان تأكيد و پذيرش اعتراف كرديد و گواهى داديد.

گذشتگانتان پس از تحقّق پيمان، اقرار كردند و شما الآن به پيمان آنها اقرار مى كنيد و گواهى مى دهيد.

«ثُمَّ أَنتُمْ هَؤُلَآءِ تَقْتُلُونَ أَنفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِّنكُمْ مِّن دِيَارِهِمْ»

در عصر نزول اين آيات طايفۀ بنى قُرَيْظه و بنى نَضير يهودى بودند و طايفۀ اوْس و خزرج مشرك، و بنى قريظه هم پيمان جنگى اوس، و بنى نضير هم پيمان جنگى خزرج بودند و چون اوس و خزرج باهم مى جنگيدند هم پيمان هر يك به كمك او مى شتافت و او را در كشتن و جلاى وطن دشمن يارى مى داد، و در نتيجه يهودان قريظه و نضير هم يكديگر را مى كشتند و از سرزمينشان بيرون مى كردند، ولى هر دو طايفه در هرجا اسير جنگى يهودى مى ديدند هر چند از طايفۀ ديگر، به حكم تورات فديۀ او را مى دادند و او را آزاد مى نمودند. دربارۀ اين حادثه آيه مى گويد: سپس اين شماييد كه يكديگر را مى كُشيد و گروهى از خودتان را از ديار و سرزمينشان بيرون مى كنيد،

«تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِم بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ»

يعنى: در حالى كه در اين كار يكديگر را به گناه و تعدّى بر ضد آنها يارى مى دهيد، چه آن كه اگر مثلاً اوس بر خزرج پيروز شد قريظه نيز در اين بين از بنى نضير مى كشد و آنها را از وطنشان بيرون مى كند و احياناً از آنها اسير مى گيرد.

ص:104

«وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ»

يعنى: و اگر عده اى از آنها به سوى شما در حال اسارت بيايند آنها را به دادن فديه آزاد مى كنيد، مثلاً اسيران بنى نضير را كه به دست بنى قريظه افتاده شما طايفۀ بنى نضير و قريظه آنها را مى خريد و آزاد مى كنيد در حالى كه اصل جنگيدن و كشتن و بيرون كردن آنها بر شما حرام بود،

«أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ»

يعنى: آيا به برخى از كتاب تورات - فديه دادن و آزاد كردن اسير هم كيش - ايمان مى آوريد و به برخى ديگر - جنگيدن و كشتن و از وطن بيرون كردن آنها - كفر مى ورزيد؟

«فَمَا جَزَآءُ مَن يَفْعَلُ ذَ لِكَ مِنكُمْ إِلَّا خِزْىٌ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا»

يعنى: پس آيا جزا و كيفر هر كس از شما كه مرتكب چنين كارى مى شود، يعنى در احكام تبعيض قائل مى شود، برخى را مى پذيرد و برخى را رد مى كند در حالى كه همه از جانب خداست، جز خوارى و خذلان در زندگى دنيا چيست؟ و ممكن است «ما» براى نفى باشد، يعنى جزا و كيفر چنين كسى جز خوارى و رسوايى در دنيا نيست.

«وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»

يعنى: و چنين كسانى را در روز قيامت به سخت ترين عذاب باز خواهند برد، و هرگز خداوند از آنچه مى كنيد غافل نيست.

«أُوْلَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْأَخِرَةِ فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لَاهُمْ يُنْصَرُونَ»

يعنى: آنهايند كسانى كه زندگى دنيا را به بهاى از دست دادن آخرت خريدند، و بنابراين در عالم آخرت نه عذاب از آنها سبك مى شود و نه آنها يارى مى شوند.

وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ قَفَّيْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَيْنا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَريقًا كَذَّبْتُمْ وَ فَريقًا تَقْتُلُونَ (87)

وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَليلاً ما يُؤْمِنُونَ (88)

ص:105

لغت و اعراب:

قَفا اثَرَه - از باب نَصَر -: دنبال او رفت، و قفّى فلاناً زيداً و بزيد: زيد را دنبال او روانه كرد. روح: مايۀ حيات جاندار، و روح القدس از باب اضافۀ موصوف به صفت است يعنى جبرئيل. أفكلّما استفهام براى تقرير است يا به تقدير أ بلغ الأمر منكم أنّكم كلّما جاء...، و ممكن است براى انكار و توبيخ باشد. غَلَفَ الشىءَ - از باب نَصَر -: پوشانيد آن را، و غُلْف يا جمع اغلف است به معناى چيزى كه در پوشش قرار گرفته، و يا جمع غلاف به معناى ظرف و جلد. و ما در «قليلاً ما» براى تأكيد قلّت است.

تفسير:

«وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ»

يعنى: و حقيقت اين است كه موسى را كتاب آسمانى تورات و صحف داديم و پس از او نيز پيامبران را پياپى در پى او روانه كرديم به طورى كه همۀ آنها تا زمان عيسى تابع دين و كتاب او بودند.

«وَ ءَاتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ»

يعنى: و به عيسى بن مريم نيز دلايل روشن براى اثبات توحيد و معاد و نبوت او عطا كرديم مانند دميدن روح در مجسمۀ بى روح، زنده كردن مردگان، شفاى بيماران غيرقابل علاج و كوران مادرزاد، اخبار از مغيبات و فرود آمدن مائدۀ آسمانى به درخواست او.

«وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»

يعنى: و او را به وسيلۀ روح القدس، روح پاكيزه يعنى جبرئيل امين و نازل كردن انجيل تقويت كرديم و به مرتبۀ نبوت و رسالت رسانديم.

«أَفَكُلَّمَا جَآءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَاتَهْوَى أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ»

خطاب به يهودان عصر نزول قرآن است. يعنى: اعتراف و اقرار كنيد كه در طول مدت پس از موسى تا زمان محمّد صلى الله عليه و آله در هر زمانى هر فرستاده اى آنچه را كه شما دلتان نمى خواست براى شما آورد از احكام اصولى و فروعى الهى، در برابرش سخت تكبر ورزيديد پس گروهى را تكذيب كرديد مانند عيسى و محمّد صلى الله عليه و آله و گروهى را مى كشتيد مانند شعيا و زكريا و يحيى. و جملۀ مضارع «تقتلون» اشاره به اين است كه به واسطۀ رضايت شما بر اعمال گذشتگان گويى شما هم داريد

ص:106

مى كشيد. و اگر استفهام براى انكار و توبيخ باشد معناى آيه چنين است: پس چرا هرگاه پيامبرى آمد او را تكذيب كرده و يا مى كشتيد؟

«وَ قَالُواْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ»

يعنى: و طايفۀ يهود گفتند: دل هاى ما سرپوشيده است گويى پوشش هايى تكوينى بر آنها افتاده كه مانع از پذيرش دعوت محمد صلى الله عليه و آله و فهم كتاب اوست. يا آن كه دل هاى ما ظرف هايى است سرشار از علوم تورات، و علوم ديگر را نمى پذيرد و از اين روست كه دين و مفاهيم قرآن تو را تحمّل نمى كند.

«بَلْ لَّعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلاً مَّا يُؤْمِنُونَ»

يعنى: اما چنين نيست كه آنها مى گويند، بلكه خداوند آنها را به سبب كفر و انكار نبوت محمد صلى الله عليه و آله لعن و طرد كرده و بر دل هاشان مهر نافهمى زده و غلاف شقاوت پوشانده، از اين رو آنها بسيار اندك ايمان مى آورند، يعنى فقط به مشتى مطالب مشترك ميان دو كتاب يا به آنچه منافع دنيويشان اقتضا كند ايمان مى آورند.

وَ لَمّا جاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْكافِرينَ (89)

لغت و اعراب:

جواب و لمّا محذوف است به تقدير كفروا كه جواب فلمّا بر آن دلالت دارد. و ممكن است فلمّا بدل از و لمّا باشد و جواب، كفروا به باشد. استفتح الرجل: فتح و نصرت طلبيد. مراد از موصول ماعرفوا حق يا محمد صلى الله عليه و آله يا مجموع دين و كتاب و محمد صلى الله عليه و آله است.

تفسير:

«وَ لَمَّا جَآءَهُمْ كِتَابٌ مِّن عِندِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ»

اين آيه نيز در شرح حال يهود است. مى فرمايد: و چون كتابى از جانب خداوند به نام قرآن و فرقان نزد آنها آمد، يعنى نزد همۀ جوامع بشرى كه آنها نيز جزء آنند، به آن كفر ورزيدند؛ كتابى كه

ص:107

تصديق كنندۀ همۀ چيزهايى است كه همراه آنها و در نزد آنهاست از تورات و احكام اصولى و فروعى آن، و چيزهايى كه با آنهاست از شرايع و معارف و حِكَمى كه از پيامبران گذشته به ميراث به آنها رسيده، هر چند نسبت به برخى از احكام آن ناسخ بود.

«وَ كَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ»

يعنى: و اين در حالى است كه آنها پيش از ظهور اسلام، در مقام برخورد با مشركان و محاجّه و دشمنى، آنها را تهديد به آمدن پيامبر اسلام مى كردند و مى گفتند طبق تصريح تورات ما در اين سرزمين پيامبرى امّىِ عربى با اوصاف خاص ظهور خواهد نمود كه با هر دشمنى بجنگد پيروز مى شود، و ما به وى ايمان مى آوريم و زير پرچم او با شما مى جنگيم و غالب مى شويم.

گفته اند: گاهى هم در مقام ضرورت و موقع حساس انگشتان خود را در كتاب تورات روى نام يا صفات پيامبر آينده مى گذاشتند و از خدا يارى مى طلبيدند.

«فَلَمَّا جَآءَهُم مَّا عَرَفُواْ كَفَرُواْ بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ»

يعنى: اما چون حقّى كه شناخته بودند به سوى آنها آمد يعنى محمد صلى الله عليه و آله يا اسلام، او را انكار كردند و به او كفر ورزيدند، پس لعنت و نفرين خدا بر اين كافران باد، زيرا اين انكار، برخلاف علم و صريح تورات و سخنان پيامبران و بر ضد وجدانشان بود، و نيز سبب انحراف اعتقادى و عملى ملتى غير محصور تا روز قيامت و محروميتشان از راه مستقيم خدا و فرستادگان او شد، و بى ترديد آنها را چيزى جز هواى نفس و حبّ رياست و حرص بر دنيا بر اين عمل زشت وادار نكرد.

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ بَغْيًا أَنْ يُنَزِّلَ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباءُو بِغَضَبٍ عَلى غَضَبٍ وَ لِلْكافِرينَ عَذابٌ مُهينٌ (90)

تفسير:

«بِئْسَمَا اشْتَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن يَكْفُرُواْ بِمَآ أَنْزَلَ اللَّهُ»

يعنى: بسى زشت است آن ثمن و بهايى كه خودشان را بدان فروختند و آن اين است كه به آنچه خدا نازل كرده كافر شوند، يعنى به دين و قرآنى كه خداوند بر محمّد صلى الله عليه و آله فرو فرستاده. و مراد از

ص:108

فروختن نفس از دست دادن عقايد و اخلاق و دستورهاى اسلامى يعنى همۀ سعادت ها، و پذيرفتن كفر و سيرۀ نارواى كفّار جاهليت يعنى همۀ شقاوت هاست.

«بَغْياً أَن يُنَزِّلَ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ عَلَى مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ»

يعنى: علت اين معامله و سبب پذيرفتن كفر به جاى اسلام، جاه طلبى و حسودى آنهاست در اين كه خداوند به هر كسى از بندگانش كه بخواهد از فضل خود نازل نمايد يعنى نسبت به پيامبر اسلام حسد داشتند و نمى توانستند ببينند كه خدا از رحمت خويش كتاب آسمانى و دين و شريعت بر او فرو فرستد.

«فَبَآءُو بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُّهِينٌ»

يعنى: پس در نتيجه با غضبى روى غضبى از سوى خدا بازگشتند و به آن گرفتار شدند به سبب كفر به محمد صلى الله عليه و آله و دين او از روى جاه طلبى و حسد، و يا به سبب انكار قرآن و دين اسلام پس از انكار محتويات تورات حقيقى كه در اين باره وجود داشت. و در آخرت براى كافران عذابى خوار كننده است.

وَ إِذا قيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَيْنا وَ يَكْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِما مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِياءَ اللّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ (91)

وَ لَقَدْ جاءَكُمْ مُوسى بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ (92)

لغت و اعراب:

وراءَ: سوا و غير، و به معناى پشت سر و جلو رو؛ و اين لغت از اضداد است. و ضمير هوالحق به ماوراء برمى گردد. فَلِمَ تقتلون به تقدير «فلم كنتم تقتلون» است.

تفسير:

«وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ ءَامِنُوا بِمَآ أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَآ أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَ يَكْفُرُونَ بِمَا وَرَآءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِّمَا مَعَهُمْ»

ص:109

يعنى: و چون به طايفۀ يهود گفته شود: به آنچه خداوند بر پيامبر اسلام نازل كرده از دين و قرآن يا به همۀ كتاب هاى آسمانى كه خداوند بر پيامبرانش نازل نموده ايمان آوريد، مى گويند: ما به آنچه بر خودمان نازل گشته - يعنى تورات و صحف - ايمان مى آوريم؛ و به غير آن هر كتابى كه باشد و يا به آنچه پشت سر آن آمده - يعنى انجيل و قرآن - كفر مى ورزند در حالى كه همان كتاب ديگر كه قرآن است حق و ثابت و تصديق كنندۀ كتاب و دين آنهاست، هم به تصديق قولى به لحاظ تصريحات و تأييدات قرآن از تورات و آورندۀ آن، و هم به تصديق عملى به جهت آن كه همۀ وعده هاى تورات و انجيل دربارۀ ظهور پيامبر اسلام، محمّد صلى الله عليه و آله امّى عربى، و اخبار آن دو كتاب از اوصاف او و دين و كتاب و غزوات و ساير خصوصيات او تحقّق يافته، و اين نوعى تصديق آن دو كتاب است.

«قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَآءَ اللَّهِ مِن قَبْلُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ»

يعنى: اى پيامبر به آنان بگو: اگر شما ملت يهود به آنچه بر خودتان نازل شده ايمان داريد، پس چرا پيامبران خدا را پيش از اين - كه در فاصلۀ ميان موسى و محمد صلى الله عليه و آله آمدند مانند زكريا و يحيى و عيسى كه به ادعاى خودتان پيامبر بودند - مى كشتيد؟ آيا تورات آسمانى كشتن پيامبران الهى را تجويز كرده بود؟!

«وَ لَقَدْ جَاءَكُمْ مُّوسَى بِالْبَيِّنَاتِ»

اين آيه نيز مانند آيۀ قبل اشاره به كذب آنها در ادعاى ايمان به تورات است، مى فرمايد: و حقّاً و بى ترديد موسى در عصر تأسيس مكتب يهوديت دلايل روشنى در اثبات حقانيت توحيد و نبوت و كتاب خويش براى شما آورد، مانند عصا و يد بيضا و جوشيدن چندين نهر از قطعه اى سنگ و شكافته شدن دريا و طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون، معجزاتى به منظور تأييد ايمان مؤمنان و شكست دشمنان.

«ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنتُمْ ظَالِمُونَ»

يعنى: و آن گاه كه چند صباحى از شما جدا شد، در غيبت وى گوساله را به عنوان خدايى به پرستش گرفتيد در حالى كه در اين عمل ستمكار بوديد، ستم به خداوند كه جمادى پست را در ربوبيت شريك او كرديد، و ستم به دو پيامبر مرسل كه زحمات آنها را هدر داديد، و ستم به دين و قوانين آسمانى كه مخالفت كرديد، و ستم به خودتان كه از مرحلۀ انسانيت سخت تنزّل نموديد، و

ص:110

ستم به نسل آيندۀ خود كه نيكانشان را شرمنده و سرافكنده ساختيد و بَدانشان را از راه حق منحرف كرديد.

وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَكُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَيْنا وَ أُشْرِبُوا في قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَما يَأْمُرُكُمْ بِهِ إيمانُكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ (93)

لغت و اعراب:

خذوا به تقدير قلنا خذوا است. قالوا سمعنا و عصينا به تقدير «قالوا لساناً سمعنا و قلباً عصينا». اُشْرِبَ زيدٌ حبَّ فلان: دوستى فلانى در دلش رسوخ يافته گويى همانند آب در همۀ اندامش نفوذ كرده.

العجل به تقدير مضاف است يعنى «حبَّ العجل».

تفسير:

«وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ»

خطاب به بنى اسرائيل است و ذكر برخى از طغيان ها كه از اسلافشان صادر شده و نسبت آن به موجودين به لحاظ رسم در محاوره، يا رضايتشان بدان اعمال است. مى فرمايد: و ياد آوريد هنگامى را كه پيمان مؤكّد از شما گرفتيم، يعنى بر پذيرش توحيد و قبول نبوت و كتاب موسى. و اين پيمان به وسيلۀ عقل يا نقل انجام يافت.

«وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَآ ءَاتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُواْ»

يعنى: و كوه طور - يا كوهى از كوه هاى روى زمين - را از جاى بركنديم و برفراز سرتان نگه داشتيم و گفتيم: آنچه را به شما داديم - يعنى تورات و مندرجات آن از اصول و فروع و معارف را - به قوّتى استوار و نيروى فكرى و بدنى بگيريد و بشنويد، شنيدنى توأم با عمل.

«قَالُواْ سَمِعْنَا وَ عَصَيْنَا»

يعنى: آنها از ترس فرو افتادن كوه بر سرشان، به ناچار به زبان گفتند: شنيديم و اطاعت مى كنيم، و در دل خود گفتند - يعنى سخن ضمير و زبان حالشان اين بود كه - عصيان و مخالفت خواهيم نمود.

ص:111

«وَ أُشْرِبُواْ فِى قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ»

يعنى: و عشق و محبت گوساله و خضوع و كرنش در برابر آن در دل هايشان رسوخ كرده و با اجزاى قلبشان آميخته بود، و اين به سبب كفر آنها به خدا و انكار توحيد و ردّ دعوت پيامبران بود.

«قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُم بِهِ إِيمَانُكُم إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ»

يعنى: اى پيامبر به آنها بگو: اگر به تورات ايمان داريد همان گونه كه ادعا مى كنيد، پس ايمانتان كار بسيار زشتى را به شما فرمان مى دهد، مانند تكذيب پيامبران و كشتن آنان و تكذيب كتاب هاى آسمانى و غير آنها از امورى كه مرتكب شده ايد. اين كلام بيان كفر و عدم ايمان آنهاست توأم با استهزا، يعنى ايمان به تورات هيچ گاه به چنين امورى فرمان نمى دهد و اقتضا نمى كند، پس معلوم مى شود كه ايمان نداريد.

قُلْ إِنْ كانَتْ لَكُمُ الدّارُ اْلآخِرَةُ عِنْدَ اللّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ (94)

وَ لَنْ يَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِما قَدَّمَتْ أَيْديهِمْ وَ اللّهُ عَليمٌ بِالظّالِمينَ (95)

اعراب:

الدارالآخرة اسم كان و لكم خبر آن، و عنداللّه ظرف عامل «لكم» يعنى «كانت»، و خالصة حال است از «الدار»، و من دون متعلق است به «خالصة».

تفسير:

«قُلْ إِن كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْأَخِرَةُ عِندَ اللَّهِ خَالِصَةً مِّن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُاْ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ»

يعنى: اى پيامبر به يهود و نصارا - در برابر ادعاهاى آنها كه مى گفتند بهشت در عالم آخرت مخصوص يهود و نصارا است و هرگز احدى را جز آنها به آن راه نيست - بگو: اگر خانۀ آخرت - يعنى بهشت آن عالم - در نزد خداوند محضاً از آنِ شماست نه مردم ديگر، پس بايد همواره مرگ را آرزو كنيد اگر در اين ادعا راستگوييد.

«وَ لَن يَتَمَنَّوْهُ أَبَدَاْ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ»

يعنى: ولى هرگز مرگ را آرزو نخواهند كرد به سبب آنچه دستان آنها از اعمال زشت جلوتر فرستاده است، مانند كفر و شرك و كشتن انبيا و تحريف تورات و معاصى بى پايان ديگر كه از اين

ص:112

گروه در طول تاريخ عمرشان صادر شده. و مراد از دستانشان خودشان است از قبيل نسبت فعل به بعض اعضاى فاعل به لحاظ آن كه اغلب كارهاى او به وسيلۀ آن صادر مى شود.

«وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ»

حتمى، و عالم ديگر در پيش، و جزاى اعمال مسلّم است. و خداوند به آنچه آنها انجام مى دهند از اعمال قلبى و بدنى نهانى و آشكار، بينا و بصير است، و البته بينايى خدا علم او به اشياء است.

قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْريلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقًا لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدًى وَ بُشْرى لِلْمُؤْمِنينَ (97)

مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْريلَ وَ ميكالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرينَ (98)

«مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ»

يعنى: آن هم قرآنى كه تصديق كنندۀ امورى است كه جلو دست او - يعنى در زمان هاى قديم پيش از او - گذشته، از پيامبران الهى كه از جملۀ آنان موسى است و كتاب هاى آسمانى كه از جملۀ آنها تورات است، و شرايع گذشته و معجزات پيامبران و قصص و سرگذشت واقعى آنها و امور ديگرى كه قرآن مشحون از نقل و اخبار از آنهاست، و چگونه ممكن است طايفۀ يهود آن امور را بپذيرند و قرآن را كه مصدّق آنهاست نپذيرند؟

«وَ هُدىً وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ»

يعنى: و نيز اين قرآن، سراپا هدايت و راهنمايى براى جوامع بشرى است و سرشار از مژده و بشارت براى گروندگان است، بشارت به توفيق و زندگى پاكيزۀ دنيا و سعادت و نعمت و بهشت ابدى آخرت.

«مَن كَانَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَمَلَآئِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ»

يعنى: هر كس دشمن خدا و فرشتگان او و فرستادگان او و جبرئيل و ميكائيل باشد بى ترديد او كافر است و خدا نيز دشمن اوست، زيرا كه خدا دشمن كافران است.

وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ آياتٍ بَيِّناتٍ وَ ما يَكْفُرُ بِها إِلاَّ الْفاسِقُونَ (99)

أَ وَ كُلَّما عاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَريقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يُؤْمِنُونَ (100)

وَ لَمّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَريقٌ مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ كِتابَ اللّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ (101)

لغت و اعراب:

نَبَذَ الشىءَ - از باب ضَرَب -: دور افكند آن را. أو كلّما به تقدير و أكلّما است، و استفهام توبيخى و انكارى است كه براى صدارتش بر واو عطف مقدّم شده و جمله عطف است به مقدّر به تقدير «أكفروا». و كلّما عاهدوا عهداً مفعول مطلق است از غير باب فعل خود.

ص:115

تفسير:

«وَ لَقَدْ أَنْزَلْنَآ إِلَيْكَ ءَايَاتٍ بَيِّنَاتٍ»

يعنى: حقيقت اين است كه ما به سوى تو آياتى روشن فرو فرستاديم، و مراد از آن، معجزاتى است كه يكى از آنها قرآن است و همه در دلالت بر صدق نبوت او روشن است. و يا آن كه آيات قرآن است كه همۀ آنها محكمات و دلالتش بر مراد، روشن است و متشابهات مستثنى است يا به وسيلۀ محكمات آشكار مى شود. و يا آن كه آياتى است كه مفاهيم اعتقادياتش به وسيلۀ تطابق با عقل و خرد، و فرعياتش به واسطۀ اشتمال بر مصالح فردى و اجتماعى واضح است. پس همۀ آياتش روشن و از قضاياى مقرون به قياسات است.

«وَ مَا يَكْفُرُ بِهَآ إِلَّا الْفَسِقُونَ»

يعنى: و هرگز آنها را انكار نمى كنند مگر فاسقان، يعنى كسانى كه بيرون از منطق عقل و خارج از حيطۀ وجدان و اسير تقليد و عناد باشند.

«أَوَ كُلَّمَا عَهَدُواْ عَهْدًا نَّبَذَهُ فَرِيقٌ مِّنْهُمْ»

يعنى: چرا كفر ورزيدند و چرا هر زمان با خدا معاهده اى كردند و پيمانى مؤكّد بستند گروهى كه اكثريت آنها را تشكيل مى دادند پيمان خدا را دور افكندند؟! چنان كه پيمان هاى الهى را از ايمان به عيسى عليه السلام و انجيل و محمّد صلى الله عليه و آله و قرآن از زمان قديم تا امروز دور انداختند، و نظير بنى قريظه و بنى نضير كه معاهدۀ با پيامبر را شكستند و به مشركين يارى رساندند.

«بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَايُؤْمِنُونَ»

يعنى: نقض عهد كه سهل است بلكه بيشتر آنها به تورات خود نيز ايمان نمى آورند.

«وَ لَمَّا جَآءَهُمْ رَسُولٌ مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ»

آيۀ قبل دربارۀ نقض عهد بود و اين آيه دربارۀ خيانتى مهم تر از آن يعنى در اصل نبوت و كتاب آسمانى است، و مراد از رسول، محمّد صلى الله عليه و آله است و محتمل است كه اعم از او و عيسى عليه السلام باشد، و مراد از كتاب اول تورات است و از كتاب دوم نيز محتمل است تورات باشد يا قرآن و يا اعم از قرآن و انجيل. و معناى آيه اين است: و چون طايفۀ يهود را فرستاده اى از نزد خدا آمد كه آنچه را همراه آنها بود از تورات موسى و شريعت و معجزات او تصديق مى نمود.

ص:116

«نَبَذَ فَرِيقٌ مِّنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَبَ كِتَبَ اللَّهِ وَ رَآءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لَايَعْلَمُونَ»

يعنى: گروهى از كسانى كه علم تورات به آنها داده شده كتاب خدا را - يعنى آياتى از تورات را كه اوصاف محمّد صلى الله عليه و آله و كتاب و دين او در آن است - پشت سر افكندند و بدين سبب رسول ما را انكار كردند، و با اين كار گويى همۀ تورات را به دور انداختند. و يا مراد اين است كه آنها كه علم تورات داشتند، در عصر ظهور عيسى عليه السلام انجيل او را و در عصر ظهور محمّد صلى الله عليه و آله قرآن او را پشت سر انداختند كه گويى هيچ نمى دانند. يعنى بشارت هاى كتاب خودشان را و يا محتويات معجز بيان قرآن را ناديده گرفتند و چنين وانمود كردند كه اصلاً خبرى از آن ندارند در حالى كه چنين نبود و به خوبى مى دانستند و آگاه بودند.

وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّياطينُ عَلى مُلْكِ سُلَيْمانَ وَ ما كَفَرَ سُلَيْمانُ وَ لكِنَّ الشَّياطينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما يُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتّى يَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ وَ يَتَعَلَّمُونَ ما يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِي اْلآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ (102)

وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ خَيْرٌ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ (103)

لغت و اعراب:

مُلك: تسلّط و حكومت. و على ملك يعنى فى ملك. وما انزل عطف است به ما تتلو. فتنه: امتحان و عذاب. سحر داراى معانى مختلف است از آن جمله عملى است داراى تأثيرات خاص كه كيفيت تأثيرش پنهان است. خلاق: حِصّه و نصيب. شَرى - از باب ضَرَب -: فروخت، خريد (از اضداد است).

ص:117

تفسير:

و سليمان كفر نورزيد. مراد از كفر در اين جا استعمال سحر است كه براى شدت قبحش در آن عصر اطلاق كفر بر آن شده يا حكم سحر در آن شريعت در حكمِ كفر بوده. يعنى عمل جادوگرى را سليمان انجام نمى داد و نسبت سحر به او دروغ است، بلكه شياطين زير سلطۀ او سحر را در پنهانى به مردم مى آموختند و از آنها پاره اى به يهود رسيده است.

«وَ مَآ أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَرُوتَ وَ مَرُوتَ»

يعنى: و نيز طايفۀ يهود از آنچه بر آن دو فرشته به نام هاى هاروت و ماروت در شهر بابِل كوفه از فنون سحر و جادو نازل شده بود پيروى نمودند، يعنى آن را ياد گرفتند و به كار بستند در صورتى كه تعلّم و عمل به آن مشروط و محدود بود.

«وَ مَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولَآ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ»

يعنى: و آن دو فرشته به هيچ كس ياد نمى دادند مگر آن كه مى گفتند: جز اين نيست كه ما امتناع از تعليم نداريم لكن ما وسيلۀ امتحانيم و خدا مردم را از اين راه آزمايش مى كند، پس مبادا كافر شوى، يعنى اين علم را در غير جهت مُجاز استعمال كنى!

«فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ»

يعنى: پس آنان برخلاف توصيۀ فرشتگانِ معلّم، همواره از آنها جادوهايى را فرامى گرفتند كه به سبب آن ميان مرد و همسرش جدايى مى افكندند و چنين گناهى را انجام مى دادند.

«وَ مَا هُم بِضَآرِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»

يعنى: و هر چند سحرشان در مال و جان مردم اثر مى گذاشت لكن تأثير اين اسباب وابسته به ارادۀ تكوينى خدا بود همانند ساير اسباب و علل تكوينى جهان، و بدون اذن تكوينى او هرگز با جادوها احدى را نمى توانستند آسيب رسانند.

«وَ يَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَ لَايَنفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُواْ لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِى الْأَخِرَةِ مِنْ خَلَقٍ»

يعنى: و مردم آن ناحيه، از آن دو فرشتۀ الهى آنچه را به زيانشان بود و سودى به حالشان نداشت فرامى گرفتند، و حقيقت اين است كه آنها دانستند كه هر كس آن جادو را بخرد - يعنى به دست آورد - او را در آخرت نصيبى از رحمت خدا نخواهد بود. و اين كلام يعنى نفى مطلق رحمت الهى، شاهد اين است كه سحر در آن زمان كفر حقيقى بوده يا در حكم كفر قرار داشته است.

«وَ لَبِئْسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ»

ص:119

يعنى: و حقّاً بسى زشت است آنچه آنان خود را بدان فروختند، زيرا همۀ كمالات انسانى و عقايد و اعمال صالحه و سعادت خود را از دست دادند تا آن جادو را خريدند؛ اگر مى دانستند، يعنى ندانستند، چون علم بدون عمل جهل است.

«وَ لَوْ أَنَّهُمْ ءَامَنُواْ وَ اتَّقَوْاْ لَمَثُوبَةٌ مِّنْ عِندِ اللَّهِ خَيْرٌ لَّوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ»

ما يَوَدُّ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ لاَ الْمُشْرِكينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ اللّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ (105)

تفسير:

«مَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَ لَاالْمُشْرِكِينَ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْكُم مِّنْ خَيْرٍ مِّن رَّبِّكُمْ»

مراد از اهل كتاب در اين آيه طايفۀ يهود است، زيرا آيات قبل مربوط به آنها بود، و محتمل است اعم از يهود و نصارا باشد به عنوان تعميم پس از تخصيص. و معناى آيه اين است: كسانى از اهل كتاب كه به اسلام كفر ورزيده اند نه آنها دوست دارند و نه مشركان عرب، كه بر شما مسلمانان هيچ خيرى از جانب خداوند فرود آيد، نه پيروزى در جنگ و نه روزى دنيوى و غيره.

«وَ اللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَآءُ وَ اللَّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظِيمِ»

يعنى: ولكن خداوند علاوه بر رحمت هاى عامّه كه شامل همه است، هر كس را كه مشيّتش تعلّق گيرد به رحمت هاى خاصّۀ خود - نظير توفيق به انجام فرامين خدا از امر و نهى و واجب و مستحب، الهام حكمت و علم در قلب، اجابت دعاها، انتخاب پيامبر از ميان آنها و نزول كتاب آسمانى به زبانشان و غيره - مخصوص مى كند و خدا صاحب فضلى عظيم است، زيرا هر موجودى در عالم تكوين از جماد و نبات و حيوان و بالاتر در تكامل وجودى خود به هر احسان و تفضّلى كه نياز دارد او مى دهد، و چه فضل و كرمى بالاتر و بزرگ تر از اين؟!

ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ (106)

أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصيرٍ (107)

لغت و اعراب:

ما ننسخ ماى شرطيه است و جواب آن نأت است. نسخ زايل كردن شىء است شىء ديگر را مانند نسخ آفتاب سايه را و نسخ سايه آفتاب را، و پيرى جوانى را. و مراد، اعم از زايل كردن از صفحۀ

ص:121

وجود است يا از صحنۀ دل. و ملك - به تثليث ميم - قدرت و استيلاى بر شىء است و غالباً مِلك - به كسر - به استيلاى بر اموال گفته مى شود و مستولى مالك است، و مُلك - به ضم - به استيلاى بر نفوس، و مستولى مَلِك است، و استيلا در اين جا اعم از اعتبارى و تكوينى است. ولىّ: سرپرست، دوست، ناصر.

تفسير:

يعنى: آيا ندانستى كه ملكيت آسمان ها و زمين و مالكيت و حاكميت آنها از آنِ خداوند است؟ اما ملكيت از آنِ اوست، زيرا ايجاد و ابداع همه به ارادۀ نافذ او، و حفظ و تدبير و تصرّفِ در همه به دست اوست و اين، سلطۀ حقيقى و ملكيت واقعى است. و اما مالكيت يعنى حكومت و ولايت بر موجودات زندۀ قابل ولايت نيز از آنِ اوست و اوست كه فرمان مى دهد و امر و نهى مى كند.

«وَ مَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِىٍّ وَ لَانَصِيرٍ»

«وَ مَن يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِيمَنِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآءَ السَّبِيلِ»

يعنى: و هر كس كفر را به جاى ايمان بپذيرد - يعنى ايمان را بدهد و كفر را بگيرد، مثلاً آيات محكم قرآن را با همۀ حقايق و معارفش نپذيرد و درخواست مطالب جاهلانه كند - حقاً كه راه راست را گم كرده است.

وَدَّ كَثيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إيمانِكُمْ كُفّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتّى يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ (109)

لغت و اعراب:

كلمۀ لو اگر بعد از مادۀ وُدّ واقع شود به معنى أنِ مصدريه است مانند «ودَّ زيدٌ لو تأتيه». كفّاراً حال است از مفعول يردّونكم، و ممكن است يردّونكم به معنى «يصيّرونكم» باشد و «كفّاراً» مفعول دوم آن. حسداً مفعول له است. من عند متعلق به حسداً است. عفو: ترك عقوبت. صفح: ترك سرزنش.

تفسير:

«وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِّنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّاراً»

يعنى: بسيارى از اهل كتاب از يهود و نصارا - يعنى احبار و علماى آنها - دوست داشتند و دارند كه شما مسلمين را پس از آن كه ايمان آورده ايد كافر كنند. استعمال «وُدّ» به صيغۀ ماضى دلالت بر سبق اين صفت در آنها يا ثبوت مسلّم آن دارد.

«حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم»

و اين امر به انگيزۀ حسد و نشأت يافته از خميرۀ ذات و اقتضاى طبيعت و خبث سريرۀ آنهاست.

«مِّنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ»

يعنى: پس از آن كه حقّ مطلب دربارۀ شريعت اسلام بر آنها روشن و آشكار شده و آنان طبق تصريح تورات و انجيل، به آمدن نبىّ امىّ محمّد عربى صلى الله عليه و آله و بيان اوصاف كمال او و حقّانيت دين و كتاب او يقين پيدا كرده اند.

ص:124

«فَاعْفُواْ وَ اصْفَحُواْ حَتَّى يَأْتِىَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ»

يعنى: پس اى پيامبر و اى مسلمين فعلاً از آنان درگذريد و عكس العملى در برابر گفته ها و كرده هايشان نشان ندهيد و از توبيخ و سرزنش آنان روى برتابيد، زيرا فعلاً زمان قيام و جهاد نيست، تا آن گاه كه خداوند فرمان جهاد خود را صادر كند، مانند جنگ بدر و غيره.

«إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ»

يعنى: بى ترديد خداوند بر همه چيز تواناست.

وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا ِلأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ (110)

وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ كانَ هُودًا أَوْ نَصارى تِلْكَ أَمانِيُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ (111)

بَلى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (112)

تفسير:

«وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّكَوةَ»

يعنى: و نماز را بر پاى داريد. خودتان انجام دهيد و به وسيلۀ امر به عائله و ديگران آن را تحقّق خارجى بخشيد. مراد از نماز، اعم از اقسام شش گانۀ واجب، و انواع بى حدّ و حصر مستحب آن است. و امر «اقيموا» ارشاد است و يا آن كه در طلب مطلق و قدر مشترك ميان واجب و مستحب استعمال شده. و مراد از «زكات» نيز اعم از زكات عام است، يعنى انفاق بر مستمندان به اقتضاى عواطف انسانى و غريزۀ بشردوستى و عمل خير عقلايى كه مورد قبول همۀ ملت هاست، و زكات خاص، يعنى ماليات اسلامى معيّنى كه بايد از نُه رقم جنس گرفته شود و در هشت مورد مصرف گردد.

«وَ مَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ»

يعنى: و هر چه از عمل خير براى خود پيش فرستيد، يعنى براى رضاى حق و ذخيرۀ آخرت انجام دهيد، خواه از اعمال باطنى و باورهاى درونى باشد يا از صفات فاضلۀ انسانى يا از اعمال

ص:125

صالحۀ بدنى، پاداش اخروى همه را در برزخ و قيامت در نزد خدا خواهيد يافت، و يا آن كه تجسّم عينى و تبلور خارجى آنها را در آن جهان مى يابيد.

«إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»

«فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَ لَاخَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَاهُمْ يَحْزَنُونَ»

يعنى: بى ترديد او را فرداى رستاخيز در نزد پروردگارش پاداشى متناسب با عمل اوست، و بر ايشان در آن روز نه ترسى خواهد بود و نه آنان اندوهگين خواهند شد. نه ترس از مجهول بودن سرنوشت آينده دارند و نه اندوه از فوت پاداش حسنات و حلول كيفر سيّئات.

وَ قالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصارى عَلى شَيْءٍ وَ قالَتِ النَّصارى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلى شَيْءٍ وَ هُمْ يَتْلُونَ الْكِتابَ كَذلِكَ قالَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كانُوا فيهِ يَخْتَلِفُونَ (113)

تفسير:

«وَ قَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَرَى عَلَى شَىْءٍ وَ قَالَتِ النَّصَرَى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَى شَىْءٍ»

ظاهراً اين تكاذب ميان دو طايفه هنگامى رخ داد كه نصاراى نجران براى ديدن پيامبر و استماع دعوتش به مدينه آمدند و تصادفاً احبار يهود نيز در آن هنگام وارد مدينه شدند، آن گاه ميان دو طايفه در موضوع دين و شريعت بحثى در گرفت و پس از گفتگو و محاجّه، كارشان منجر به چنين گفتار شد. خدا مى فرمايد: طايفۀ يهود گفتند كه ملت نصارا از نظر پيامبر و كتاب و شريعت بر پايه اى محكم و مذهبى حق نيستند، و طايفۀ نصارا نيز گفتند كه ملت يهود بر پايه اى محكم و مذهبى حق نيستند. و غرض از نقل كلام طرفين بيان كفر عمدى و عناد هر طايفه نسبت به كتاب و دين طايفۀ ديگر است با علم به حقّانيت آن به تصديق كتاب خود و در نتيجه مخالفت و كفر هر يك به كتاب خويش است، و نيز بيان ارتكاب تحريف در كتابشان براى حفظ رياست و طمع دنياست.

«وَ هُمْ يَتْلُونَ الْكِتَبَ»

يعنى: چگونه چنين تكاذبى را انجام مى دهند در حالى كه هر دو طايفه، كتاب هاى آسمانى تلاوت مى كنند و هر يك از دو كتاب مورد تأييد و تصديق ديگرى است و هر يك در كتاب خود اخبار ديگرى و پيامبر و كتاب و شريعت و دوام مدت آن را مى خواند و از ناسخ و منسوخ آنها اطلاع دارد.

«كَذَ لِكَ قَالَ الَّذِينَ لَايَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ»

ص:127

كسانى كه علم ندارند نيز گفتارى مانند گفتار اينان گفتند. مراد از «الذين لا يعلمون» مشركان اند كه هر دو طايفۀ يهود و نصارا و نيز مسلمانان را قبول نداشتند و دربارۀ هر سه شريعت مى گفتند بر پايۀ حقّى نيست. غرض اين كه علماى اين دو طايفه نيز همانند آنها جاهل اند.

«فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَمَةِ فِيمَا كَانُواْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ»

نمايد؟ چه در خرابى ساختمان آنها و چه در زوال رونق آنها و تعطيل اجتماعات و اقامۀ شعائر دينى در آنها به وسيلۀ ترساندن مردم يا ايجاد بى رغبتى از حضور. و اين عمل ظالمانه كه در واقع يكى از بزرگ ترين نوع محاربه با خداوند است در طول تاريخ، مصاديق زيادى از بزرگ و كوچك داشته، مانند عمل روميان كه پس از هفتاد سال از عروج مسيح، به بيت المقدس حمله بردند، مردم را بيرون كردند و آن را به گونه اى ويران كردند كه سنگى بر روى سنگى نماند؛ و نظير كار بخت نصّر كه او نيز در نوبت ديگرى مردم را از آن جا بيرون كرد و آن جا را خراب نمود؛ و مشركان مكه كه در سال حديبيه پيامبر و يارانش را از مسجدالحرام جلوگيرى كردند؛ و مسجد بابرى در هندوستان كه هندوها خراب كردند؛ و مساجد مسلمين در شوروى سابق كه از ابتداى رواج كمونيستى همۀ مساجد يك كشور پهناور را تصرّف كردند، برخى را خراب و برخى را تبديل به انبارهاى كاه كردند و قريب هفتاد سال بر اين منوال گذشت.

«أُوْلَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَآ إِلَّا خَآئِفِينَ»

يعنى: در حالى كه مقتضاى فطرت انسانى اين ستمكاران و توحيد فطريشان اين بود كه به جاى تخريب خانۀ خدا تسليم او شوند و در آن مساجد جز با تواضع و ترس و بيم از خداوند وارد نشوند.

و ممكن است مراد از آيه اين باشد كه ستمگران به اين مساجد پس از اين خيانت ها داخل مساجد خدا نخواهند شد جز با ترس و بيم از مسلمين.

«لَهُمْ فِى الدُّنْيَا خِزْىٌ وَ لَهُمْ فِى الْأَخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ»

يعنى: آنها را در دنيا ذلت و رسوايى است و در آخرت براى آنها عذابى بزرگ است.

«وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ»

يعنى: و جانب مشرق اين زمين و مغرب آن نسبت به هر انسانى در هر نقطه اى از آن، ملك خدا و از آنِ اوست و خداوند بر همۀ اجزاى آن مانند ساير اجزاى عالم هستى احاطۀ ملكى دارد، چنان كه احاطۀ وجودى و توانى و علمى دارد.

«فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»

يعنى: پس در هر جايى از مشرق و مغرب اين كرۀ خاكى كه خود را يا صورت خود را به سوى قبله كنيد، رضاى خدا در آن بوده و عبادتتان قبول است، پس باكى نيست كه از مساجد خاصّى ممنوع شديد.

ص:129

و ممكن است مراد از «فأينما تولّوا» «فإلى أىّ مكان توجّهتم» باشد، يعنى به سوى هر مكانى از اين كرۀ خاكى خود را متوجه كنيد خدا آن جاست و مورد رضاى خداست هر چند رو به كعبه نباشيد. پس اين آيه در مقام اعطاى توسعه است به كسانى كه از استقبال قبله معذورند، نظير موارد اضطرار در نماز و ذبح حيوانات و دفن اموات و نيز در حالت اختيار در نمازهاى نافله در حال حركت.

«إِنَّ اللَّهَ وَ سِعٌ عَلِيمٌ»

يعنى: بى ترديد خداوند داراى وسعت است، وسعت وجودى و توانى و علمى و ملكى و رحمتى نسبت به عالم هستى و همۀ ذرّات آن، پس در همه جا هست و همه جاى عالم قبله است، و داراى علم است نسبت به حال بندگانش در دنيا و آخرت، پس از نيت شما با خبر است و نماز شما را كه به سوى غير قبله مى خوانيد مى پذيرد.

وَ قالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَدًا سُبْحانَهُ بَلْ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ (116)

بَديعُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ إِذا قَضى أَمْرًا فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (117)

لغت و اعراب:

گفته شده كه مبدأ ظهور اين ادّعا در ميان بشر روشن نيست چنان كه معلوم نيست كه چگونه بدين اعتقاد ناروا معتقد شده اند، آيا در آغاز به عنوان تشريف نسبت داده و بعداً جدى شده است، يا آن كه مى گويند نخست خداوند براى خود همسرى آفريده و ازدواج و ارتباطى تحقّق يافته تا اين افراد مورد بحث به وجود آمده اند و يا آن كه خداوند آنها را به عنوان خدايان مخلوق الساعه ايجاد نموده است؟ و آيا اينان هم كه ولد خدايند واجب الوجود و متّصف به صفات اويند و يا ممكن الوجود و فرزند واجب الوجودند؟ به هر حال تصور گفتارشان غير معقول است تا چه رسد به تحقّق خارجى آن.

«سُبْحَنَهُ»

يعنى: منزّه و مبرّاست خداوند از اين كه براى خود فرزندى اتخاذ نمايد، زيرا او از هر نقص و نيازى مبرّاست و ذاتى اتمّ و اكمل به تمام معنا است و از تجسّم و تعدّد و همانند و همسر و روابط جنسى و نياز به اولاد منزه است.

«بَل لَّهُ مَا فِى السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ»

يعنى: نه تنها او را نيازى به آن افراد نيست بلكه آن چه در آسمان ها و زمين است كه آن افراد نيز از اين جمله اند از آنِ او و ملك حقيقى اوست، چرا كه آفرينش همه و حفظ و تدبير و اداره و نابودى همه به دست اوست.

«كُلٌّ لَّهُ قَنِتُونَ»

يعنى: همۀ آنچه در آسمان ها و زمين است علاوه بر خود آنها، براى او و در برابر قدرت و عظمت و سلطنت و هيبت او ذليل و خاضع و متواضع اند، پس او را چه نيازى به فرزند است؟ و چرا خصوص اين افراد را از ميان اين همه موجودات به فرزندى انتخاب نموده است؟!

«بَدِيعُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ»

يعنى: خداوند آفرينندۀ ابتكارى آسمان ها و زمين است. نه كسى چنين دستگاهى پيش از خدا ايجاد كرده بود تا خدا از او تقليد يا استفاده كند، و نه خود پيش از اين، يك بار ديگر آن را خلق كرده بوده تا سبب پختگى در كار خود باشد.

«وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ»

يعنى: توهّم نشود كه آفريدن آسمان هاى باعظمت و زمين پهناور براى خدا سخت بوده يا مدت

ص:131

مديدى به طول انجاميده، بلكه كار او و شأن او دربارۀ هر چيزى اين است كه هنگامى كه اراده كند آن را بيافريند جز اين نيست كه به او مى گويد: باش، پس او بلافاصله مى باشد. حال اگر ارادۀ وجود دفعى و غيرتدريجى كند مراد او دفعتاً وجود پيدا مى كند، و اگر ارادۀ وجود تدريجى كند مراد او تدريجاً موجود مى شود. دستور ايجاد آسمان ها و زمين در شش روز، تدريجى بود و مسخ بنى اسرائيل به بوزينگان به كلمۀ «كونوا قردة» [بقره، 65] دفعى بود.

و ظاهر آيه اين است كه خداوند در مقام خلقت اشياء، ابتدا كلمۀ «كُن» را ايجاد مى كند، و به وسيلۀ آن متعلّق «كُن» موجود مى شود، زيرا كه خداوند كارها را از راه اسباب جارى مى سازد «أبى اللّه أن يجرى الاُمور الاّ بأسبابها». و يا آن كه مراد اين است كه «اذا أراد شيئاً كان» يعنى تا خدا چيزى را اراده كند، موجود مى شود بدون نياز به قول و گفتن «كُن»، و تعبير آيه براى بيان اسهل بودن كار در نزد عرف است.

وَ قالَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ لَوْ لا يُكَلِّمُنَا اللّهُ أَوْ تَأْتينا آيَةٌ كَذلِكَ قالَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا اْلآياتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ (118)

إِنّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشيرًا وَ نَذيرًا وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحيمِ (119)

نشانه اى يقين آور همانند عصاى موسى و يد بيضا نمى آيد؟!

«كَذَ لِكَ قَالَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَبَهَتْ قُلُوبُهُمْ»

يعنى: كسانى از اهل كتاب كه پيش از اين ها بودند - مانند يهود عصر موسى - نيز مانند سخن آنان اين چنين گفتند، زيرا آنها هم گفتند: خدا را آشكارا به ما نشان ده «أرنا اللّه جهرة» [نساء، 153].

دل هاى اينان - يعنى مشركان فعلى با يهود آن عصر - در جهل و نادانى و قساوت و عناد، مشابه و همانند است.

«قَدْ بَيَّنَّا الْأَيَتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ»

يعنى: بى ترديد ما براى اهل يقين نشانه ها را روشن كرده ايم.

دربارۀ اثبات توحيد خود و صدق نبوت پيامبر و حقّانيت دين و كتاب آسمانى او نشانه هاى وافى و دلايل روشن و معجزات مُتْقن، به تناسب حال بشر و كيفيت ارتباط خالق با مخلوق و در خورِ روابط واجب با ممكن ارائه كرده ايم، البته براى آنها كه اهل يقين اند و استعداد دانش اعتقادى دارند و اسير هوا و شرك و عناد نيستند. آرى همۀ آنها را به دست فرستادۀ خود روشن كرده ايم و آن وجود پيامبر و حالات او و منطق و اخلاق و به ويژه قرآن اوست.

«إِنَّآ أَرْسَلْنَكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَ نَذِيرًا»

يعنى: اى پيامبر، حقيقت اين است كه ما تو را به حق فرستاده ايم - يعنى به جا و مطابق حكم عقل و مصالح جامعۀ بشرى كه از روز بعثت تو تا انقراض نسل آنها موجود بوده و خواهند بود، و نيز به اقتضاى نظام اتمّ جهان در بُعد معنوى آن - بدين منظور كه مژده رسان راهيان راه حق و مستعدان طريق تقوا، و بيم دهندۀ منحرفان باشى.

«وَ لَاتُسْئَلُ عَنْ أَصْحَبِ الْجَحِيمِ»

يعنى: و تو هرگز مسئول اين كفّار اهل آتش نيستى؛ نه مسئول اجبار آنها بر ايمان و اعتقاد به اصول دين، زيرا اجبار به اعتقاد محال است؛ و نه مسئول اجبارشان به عمل و پياده كردن فروع دين، زيرا آن از وظايف امامت است؛ و نه مسئول كيفر دنيوى و عذاب اخروى آنها، زيرا آن از شئون خداوندى است. آرى مسئول ابلاغ دعوت خود و اقامۀ ادلّه و براهين و اتمام حجت بر آنها هستى كه آن را انجام داده اى.

ص:133

وَ لَنْ تَرْضى عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لاَ النَّصارى حَتّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدى وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذي جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصيرٍ (120)

لغت:

اعراب:

الذين مبتدا، و يتلونه حال است از مفعول «آتيناهم» و اولئك خبر است، و مراد از كتاب تورات و انجيل يا مطلق كتاب آسمانى است.

تفسير:

«الَّذِينَ ءَاتَيْنَهُمُ الْكِتَبَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ»

يعنى: كسانى از يهود و نصارا كه به آنها كتاب آسمانى تورات و انجيل داديم و آنها آن كتاب را چنان كه شايستۀ آن است - يعنى بدون تحريف و با تدبّر و عمل - تلاوت مى كنند آنها هستند كه به آن ايمان مى آورند. اين آيه به منزلۀ استدراك از آيۀ قبل است كه ظهور در بينونت تام ميان اهل كتاب و مسلمين داشت. يعنى آنها كه به كتاب واقعى خودشان ايمان دارند آنها هستند كه هدايت و ايمان واقعى دارند و چون از تحريفات پيروى نكرده اند ضلالت ندارند.

و ممكن است مراد از «الذين» همۀ انسان هايى باشند كه از زمان نوح در امتداد تاريخ، كتاب آسمانى متناسب با نفوس و عصرشان به آنها داده شده، و مراد اين باشد كه هر كس در عصر خود كتاب آسمانى خود را به نحو شايسته تلاوت نمود و بدان عمل كرد، آنها مؤمن واقعى و مشمول وعدۀ بهشت اند، خواه از ملّت نوح باشند يا ابراهيم يا موسى و عيسى و محمد صلى الله عليه و آله.

«وَ مَن يَكْفُرْ بِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْخَسِرُونَ»

يعنى: و هر كس در هر عصرى به كتاب خود كفر ورزد آنها هستند كه زيانكارند.

يا بَني إِسْرائيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمينَ (122)

وَ اتَّقُوا يَوْمًا لا تَجْزي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَ لا يُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ (123)

لغت و اعراب:

و أنّى فضّلتكم عطف است بر نعمتى. جزى من ذاك أو عن ذاك: قام مقامه و أغنى عنه، يعنى به جاى آن نشست و از آن كفايت كرد. عدْل - به فتح و كسر -: بدل و عوض.

ص:135

تفسير:

بت ها، بناى كعبه و قربانى كردن فرزند. و اوْلى اين است كه مراد از «كلمات» اعم است و شامل همۀ اوامر و نواهى است كه خدا از كودكى تا زمان امامت متوجه او نموده و ابراهيم همه را به نحو شايسته و احسن انجام داده، چنان كه فرموده: «و ابراهيم الّذى وفّى» [نجم، 37] و توفيه و اتمام در معنا نزديك به هم اند.

بودند حق مطلب را در اينجا ادا كرده اند و ادلّۀ قطعى، مانند حديث غدير و حديث ثقلين، و ادّلۀ قطعى ديگر اقامه كرده اند كه اهل دقّت و ايمان و انصاف و وجدان را شبهه اى در مسأله نمى ماند.

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْنًا وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهيمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفينَ وَ الْعاكِفينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ (125)

لغت و اعراب:

يعنى: و در ضمن بيان اعمال حج به مردم گفتيم: از مقام ابراهيم جايگاهى براى نماز خود اتّخاذ كنيد. يعنى نماز طواف را در پشت سر يا طرف راست يا چپ آن انجام دهيد. برخى گفته اند كه مراد از مقام، شهر مكه يا تمام حرم است، پس قهراً «اتّخذوا مصلّى» اشاره به مسجدالحرام است. و در حديث آمده: خداوند سه عدد سنگ از بهشت فرو فرستاد، يكى سنگ مقام ابراهيم، يكى حجر موسى كه از آن دوازده چشمه جارى مى شد و ديگرى حجرالأسود.

سنگ مقام، قريب نيم متر ارتفاع دارد كه ابراهيم روى آن مى ايستاد و ديوار كعبه را بالا مى برد، و هر قدر ديوار بالا مى رفت سنگ نيز مرتفع تر مى شد. اين سنگ در عصر ابراهيم در نزديكى ديوار كعبه در همان جا كه روى آن مى ايستاده، بود و در زمان جاهليت به محلى كه الآن هست آورده شد و پس از ظهور اسلام، پيامبر گرامى آن را به محل ابراهيمى نقل داد و خليفۀ دوم در عصر خود به محل جاهليت منتقل نمود و ائمّۀ ما عليهم السلام دستور دادند كه طبق همين اخير عمل شود.

و نيز معلوم باشد كه تنها نماز طواف است كه با مقام رابطه دارد و بايد در پشت سر يا اطراف آن انجام يابد، و اما خود طواف، به مقام مربوط نيست و آن بايد در بُعد خاصّى از كعبه انجام يابد و مقام هرجا باشد فرق نمى كند.

«وَ عَهِدْنَآ إِلَى إِبْرَ هِيمَ وَ إِسْمَعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِىَ لِلطَّآئِفِينَ وَ الْعَكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ»

يعنى: و به ابراهيم و فرزندش اسماعيل سفارش كرديم و امر مؤكّد نموديم كه شما دو نفر خانۀ مرا از كعبه تا انتهاى حرم براى طواف كنندگان و اقامت گزينان در مكّه و ملازمان و اعتكاف كنندگان در مسجد و ركوع و سجده كنندگان پاكيزه نماييد. يعنى پاكيزه از لوث وجود مشركين، و حضور آن رِجزها و نَجَس ها، و وجود نحس بت ها و اعمال پليد پرستيدن آنها، و ركوع و سجود و قربانى در مقابل مجسّمه ها، و طواف نيمه عريان زن ها به دور كعبۀ مقدسه، و ساير پليدى هاى معنوى و نجاسات ظاهرى و حسّى. و آن دو پيامبر تا حد ميسور عمل كردند و آنچه ابراهيم و اسماعيل نتوانستند پيامبر برگزيده اى از نسل آنها انجام داد.

وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدًا آمِنًا وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ اْلآخِرِ قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَليلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى عَذابِ النّارِ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ (126)

ص:139

لغت و اعراب:

لغت و اعراب:

قواعد: جمع قاعده، پايه هاى خانه و غيره. ربَّنا تقبّل به تقدير «قائلَيْن» يا «يقولان».

مردم از يكى وارد و از ديگرى خارج شوند.

از روايات استفاده مى شود كه ابراهيم نيز نخستين بانى كعبه و نخستين زائر آن نبوده بلكه خداوند در زمان آدم ابرى به مقدار مساحت خانۀ كعبه نازل نمود و بر زمين معيّنى سايۀ مربعى افكند، جبرئيل فرود آمد و به آدم گفت: محلّ سايه را از زمين خاك بردارى كن و براى خود و اولادت آن جا را خانۀ عبادت بساز. آدم محدودۀ سايه را بكَند، پايه اى از دُرّ سفيد بيرون آمد و آدم كعبه را بر روى آن بنا نهاد، و حجرالأسود را هم كه در آن زمان سفيد و نورانى بود از بهشت فرستادتا كعبه ساخته شد.

رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ (128)

لغت:

سَلِمَ: خالص و بى عيب شد، و أسلم: تسليم و مُنقاد شد. نَسَكَ الرجلُ - از باب نَصَر: عبادت كرد.

مَنسك: عبادت و محل عبادت و زمان عبادت.

تفسير:

«رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ»

يعنى: و آنها مى گفتند: پروردگارا، ما دو تن را تسليم و مُنقاد خود قرار ده. و به هر حال هاجر را در دعا شريك نكردند در حالى كه جزء آن خانواده بود، و شايد در آن حال حاضر نبوده يا رحلت كرده بوده است.

«وَ مِن ذُرِّيَّتِنَآ أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ»

يعنى: و از اولاد و دودمان ما نيز امت و گروهى را مخلص و مُنقاد خود گردان. مراد مسلمين اولادش تا زمان پيامبر اسلام است و پس از آن حضرت، امت و پيروان مسلمان او تا قيامت، منهاى آنان كه در علم ازلى الهى حكم كفر و شقاوت آنها گذشته است.

«وَ أَرِنَا مَنَاسِكَنَا»

يعنى: و پروردگارا، مناسك حج ما را - يعنى برنامه هاى عبادى خاص كه به نام اعمال حج و عمره ناميده مى شود از احرام و وقوف و اعمال مِنى و طواف و سعى و تقصير را به تعليم خود يا به

ص:142

ديدن عمل فرشتگان - به ما بنمايان، و يا محل عبادت هاى ما را از مواقيت و مكه و عرفات و مشعر و مِنى و مطاف و مسعى به ما نشان ده، و يا زمان عبادت هاى ما را از ماه هاى سه گانه و دهۀ ذى حجه و ايّام تشريق به ما ارائه كن.

«وَ تُبْ عَلَيْنآ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»

يعنى: و خدايا، بر ما عطف توجه كن و توبه هاى ما را بپذير كه بى ترديد تويى كه سخت عطوف و توبه پذير و مهربانى.

رَبَّنا وَ ابْعَثْ فيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ (129)

لغت:

بعْث: برانگيختن. آيات: آيه هاى قرآن و نشانه هاى توحيد. حكمت: احكام شريعت و مستقلّات عقليّه. مرجع ضمير منهم، ذرّيّه است.

تفسير:

«رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُواْ عَلَيْهِمْ ءَايَتِكَ»

يعنى: پروردگارا، و در ميان آنها - يعنى ذرّيّه و اولاد مسلمان آيندۀ من - رسولى از خودشان برانگيز كه آيات كتابت را بر آنها تلاوت كند، يا دلايل روشن توحيدت را از صفحۀ آفاق و انفس بازگو نمايد. و اين شخص غير از پيامبر اسلام محمّد صلى الله عليه و آله بر كسى منطبق نيست.

«وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَبَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ»

يعنى: و به آنان كتاب را تعليم كند - قرآن و كتب آسمانى گذشته را بياموزد - و حكمت را ياد دهد، يعنى احكام شريعت و شناخت حقايق موجودات و احكام مستقل عقل را بياموزد، و آنها را تزكيه نمايد، يعنى آنان را در بُعد ذهنى و فكرى به الهام اعتقادات خالص، و در بُعد روحى و روانى به تعليم فضايل نفسانى، و در بُعد عملى با فرمان دادن به آداب شرعى، پاكيزه نمايد و رشد دهد.

«إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ»

يعنى: زيرا حقيقتاً و بى ترديد تويى كه مقتدر و غالبِ شكست ناپذير و داراى اتقان صنع در مرحلۀ تكوين و تشريع هستى.

ص:143

وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهيمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَيْناهُ فِي الدُّنْيا وَ إِنَّهُ فِي اْلآخِرَةِ لَمِنَ الصّالِحينَ (130)

إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمينَ (131)

وَ وَصّى بِها إِبْراهيمُ بَنيهِ وَ يَعْقُوبُ يا بَنِيَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (132)

أَمْ كُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قالَ لِبَنيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدي قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ إِلهًا واحِدًا وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (133)

تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما كَسَبَتْ وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمّا كانُوا يَعْمَلُونَ (134)

لغت و اعراب:

وصّى بها مرجع ضمير مجرور «ملّت» است يا كلمۀ «أسلمتُ» كه ابراهيم در برابر خدا گفت. أم كنتم أم منقطعه است به معناى «بل» با تقدير همزۀ استفهام انكارى پس از آن (بل أكنتم). خَلَى الشىءُ - از باب نَصَر -: مضى، يعنى گذشت و سپرى شد.

تفسير:

«وَ وَصَّى بِهَآ إِبْرَ هِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يَبَنِىَّ»

يعنى: ابراهيم پسران خود را كه چهار نفر به نام هاى اسماعيل، اسحاق، مَدين و مُدان بودند، به ملت و آيين خويش كه همان اسلام است، و يا به گفتن كلمۀ «أسلمت» كه خود در پاسخ خداوند گفته بود و مآل و محتوايش همان اسلام بود، توصيه كرد. و هم چنين يعقوب پسران دوازده گانۀ خود را كه دو تن آخر آنها بنيامين و يوسف بودند، توصيه كرد،

«إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنتُم مُّسْلِمُونَ»

يعنى: و به هر يك از آنان در وصيت خود چنين گفت: اى فرزندان من، بدون ترديد خدا اين دين - يعنى اسلام را - براى شما برگزيده و انتخاب نموده، پس نبايد بميريد مگر آن كه درحال اسلام باشيد. يعنى همواره بر اين دين ثابت بمانيد تا هرگاه مرگتان رسيد درحال اسلام از دنيا برويد.

ص:145

«أَمْ كُنتُمْ شُهَدَآءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِى»

خطاب به مسلمين يا اعم از آنها و اهل كتاب است، يعنى: آيا شما در آن زمان كه يعقوب را مرگ فرا رسيد حاضر بوديد آن گاه كه به فرزندان خود - به قصد توجيه آنها به سوى حق و تأكيد و تثبيت آنان بر توحيد - گفت: پس از من چه چيز را پرستش خواهيد نمود؟

«قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَ إِلَهَ ءَابَآئِكَ إِبْرَ هِيمَ وَ إِسْمَعِيلَ وَ إِسْحَقَ إِلَهًا وَ حِدًا وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»

يعنى: آنها گفتند: ما خداى تو و خداى پدرانت ابراهيم و اسماعيل و اسحاق را پرستش خواهيم كرد، خدايى كه يكتا و يگانه است و ما همگى در برابر او تسليم هستيم.

مراد از استفهام انكارى در آغاز آيه اين است كه شما هيچ يك در آن مكان نبوديد، پس اى مسلمين اين كلام متين و عظيم توحيد يعقوبى از راه وحى به شما رسيده، پس شكرگزار باشيد، و اى يهود و نصارا، چگونه هر يك از شما، ابراهيم و فرزندانش را از خود مى داند و عقايد فاسد خود را به آنها نسبت مى دهد درحالى كه آنها پيش از تشكيل قوم يهود و نصارا بودند؟!

و اطلاق كلمۀ «آباء يعقوب» بر سه نفر پيامبر كه يكى پدر و يكى جد و ديگرى عموى اوست، مَجاز است ولى كثرت استعمال دارد. و اگر جملۀ «و نحن له مسلمون» به معناى «نحن داخلون فى الاسلام» باشد، پس اشاره به آن است كه آيين ابراهيم و فرزندانش همان اسلام است.

«تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَ لَكُم مَّا كَسَبْتُمْ»

يعنى: آنان - ابراهيم و فرزندان و پيروانش - ملّتى بودند كه درگذشتند، هر اعتقاد و عملى كه آنها كسب كردند در روز قيامت از آنِ آنهاست، يعنى آنها خود، پاداش صالحات و كيفر شرورشان را خواهند ديد، و آنچه شما از خير و شر كسب كرديد پاداش و كيفرش از آنِ شماست.

«وَ لَاتُسَْلُونَ عَمَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ»

يعنى: و شما در روز قيامت مسئول اعمال شرّى كه آنها انجام مى دادند نيستيد و كيفرش را شما نمى كشيد و مستحقّ ثواب آنها هم نمى شويد. و اما عكس مطلب - يعنى اين كه آنها هم مسئول كارهاى ما نيستند، نه استحقاق ثوابى از خيرات ما و نه كيفرى از شرور ما دارند حتى اگر عملكرد

ص:146

آنان دخيل در اعمال خير يا شر ما باشد - در آيه ذكر نشده، زيرا محتمل است آنها مسئول باشند، بلكه گاهى مسئوليت آنها مسلّم است.

وَ قالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصارى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهيمَ حَنيفًا وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ (135)

قُولُوا آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ اْلأَسْباطِ وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عيسى وَ ما أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (136)

لغت و اعراب:

قل بل ملّة به تقدير «قل بل نتّبع ملّة ابراهيم» است. حنيف: مستقيم و مايل به حق، و حنيفاً حال است از ابراهيم. سبط نوۀ شخص، و غالباً به نوۀ دخترى اطلاق مى شود، و «اسباط يهود» قبايل يهود است كه هر قبيله از نسل يكى از اولاد يعقوب مى باشد.

تفسير:

«وَ قَالُواْ كُونُواْ هُودًا أَوْ نَصَرَى تَهْتَدُواْ»

يعنى: طايفۀ يهود به مردم گفتند: يهودى شويد، و طايفۀ نصارا گفتند: نصرانى شويد، تا هدايت پيدا كنيد. يعنى چنين باشيد تا در اصول دينتان و فروع آن راه حق و مستقيم را برويد.

«قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَ هِيمَ حَنِيفًا وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ»

يعنى: اى پيامبر يا اى مخاطب، در برابر آنها بگو: بلكه ما از آيين ابراهيم پيروى مى كنيم كه هدايت واقعى در آن است در حالى كه او پيوسته حق گرا بود و هرگز از مشركان نبود ولى مذهب و مسلك شما ممزوج با شرك است، زيرا «عُزَير ابن اللّه و المسيح ابن اللّه» مى گوييد.

«قُولُواْ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ مَآ أُنزِلَ إِلَيْنَا وَ مَآ أُنزِلَ إِلَى إِبْرَ هِيمَ وَ إِسْمَعِيلَ وَ إِسْحَقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ»

ص:147

يعنى: اى مسلمين، شما هم در مقابل آنان كلامى عامّ دربارۀ وظيفۀ بشر در مقابل پروردگار و فرستادگان او و در مقابل نعمت دين و شرايع آسمانى او بگوييد، بگوييد كه ما به خداوند ايمان آورديم، و به آنچه بر ما مسلمين نازل شده از شريعت و كتاب ايمان آورديم، و نيز به آنچه از كتاب و شريعت به سوى ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط (نوادگان يعقوب) كه مقام نبوت و امامت داشتند نازل گشته، ايمان آورديم. و البته آنها در آغاز بر ابراهيم كه از پيامبران اولى العزم بوده نازل شده و پيامبران پس از وى تا زمان موسى پيروان او بودند.

لغت و اعراب:

شاقَّه شقاقاً: خالفه و عاداه، يعنى با او مخالفت و دشمنى نمود. صَبَغَ الثوبَ - از باب نَصَر و ضَرَب -:

رنگ كرد آن را. و صبغة مصدر است و نيز به معناى «ما يُصبغ به» يعنى چيزى كه با آن رنگ آميزى مى شود، و تقدير آن «صَبَغَنا اللّهُ صِبغةً» است.

تفسير:

«فَإِنْ ءَامَنُواْ بِمِثْلِ مَآ ءَامَنتُم بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْاْ وَّإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا هُمْ فِى شِقَاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ»

يعنى: پس اگر آنها نيز ايمان آوردند به مانند آنچه شما ايمان آورديد - يعنى به توحيد خداوند و به شرايع و كتب آسمانى و محمّد صلى الله عليه و آله و پيامبران گذشته و اتحاد آنها در همۀ اهداف كه مضمون آيۀ قبلى است - پس بى ترديد آنها هدايت يافته اند، و اگر روى برتافتند و به تمام آن مجموعه يا بعضى از آن ايمان نياوردند جز اين نيست كه آنها در مقام نوعى مخالفت و دشمنى با رسول خدا و مسلمين اند، پس زودا كه خداوند شر و ضرر و آسيب آنها را از تو كفايت كند، چنان كه وعدۀ خود را به كشتن و اسارت بنى قريظه و راندن آنها از اطراف مدينه به سوى شام و شكست بنى نضير و بستن جزيه بر نصاراى نجران و غيره منجّز نمود.

«وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ»

يعنى: و اوست كه شنوا به همۀ اصوات حتى صداى خطورات دل و حركات زبان، و دانا به همه چيز حتى ما فى الضمير آنان است.

«صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»

يعنى: بگوييد كه خدا ما را بدين طرز رنگ آميزى كرده و اين ايمانى كه در دل داريم رنگ آميزى خدايى است، و اوست كه خميرۀ روح و جان ما را به رنگ زيباى اعتقاد فطرى و حبّ ذاتى و عشق طبيعى به خدا نقش كرده، و كيست كه از خدا در رنگ آميزى نيكوتر باشد؟! همۀ اجسام را به الوان مختلف اعراض متأصّله رنگين، و همۀ ارواح و نفوس را به رنگ هاى گوناگون صفات و ملكات و حالات نقش نموده است.

«وَ نَحْنُ لَهُ عَبِدُونَ»

يعنى: و بگوييد كه ما همه پرستشگر خداييم و در برابر ذات اقدس و صفات جلال و جمالش خاضع و تسليم هستيم.

ص:149

قُلْ أَ تُحَاجُّونَنا فِي اللّهِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّكُمْ وَ لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ (139)

أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ اْلأَسْباطَ كانُوا هُودًا أَوْ نَصارى قُلْ ءَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللّهِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ (140)

تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما كَسَبَتْ وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمّا كانُوا يَعْمَلُونَ (141)

لغت:

محاجّه: مخاصمه و ستيزه، اين كه هر يك از طرفين بحث، حجت ديگرى را رد كند. أم تقولون استفهام انكارى است.

تفسير:

«قُلْ أَتُحَآجُّونَنَا فِى اللَّهِ»

يعنى: اى پيامبر، به اهل كتاب بگو: آيا دربارۀ كار خدا با ما مسلمين محاجّه و ستيزه داريد؟ يعنى در اين كه چرا خداوند پيامبر را از بنى اسرائيل انتخاب نكرده در صورتى كه در عرب سابقۀ بعثت پيامبر نيست؟! و يا اين كه آنها فرزندان و دوستان خدايند نه غير آنها. و يا اين كه در روز جزا تنها يهود و نصارا اهل بهشت اند نه ديگران.

«وَ هُوَ رَبُّنَا وَ رَبُّكُمْ وَ لَنَآ أَعْمَلُنَا وَ لَكُمْ أَعْمَلُكُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ»

يعنى: درحالى كه اين محاجّه باطل است، زيرا او پروردگار ما و پروردگار شما است و اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست و ما كارهاى خود را براى خدا خالص نموده ايم.

خلاصۀ جواب اين است كه تفضيل و ترجيح آنها در هر جهت، اگر منشأ ربوبى دارد خدا تنها ربّ آنها نيست و همه در شمول ربوبيت يكسانند، و اگر نشأت يافته از كارهاى بندگان است ما نيز عمل داريم و عمل هايمان را براى خدا خالص كرده ايم.

«أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَ هِيمَ وَ إِسْمَعِيلَ وَ إِسْحَقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطَ كَانُواْ هُودًا أَوْ نَصَرَى»

ص:150

«أم» متّصله و كلام در مقابل «أتحاجّون» است، يعنى: آيا با ما دربارۀ خدا محاجّه مى كنيد كه سخنتان باطل است، يا آن كه مى گوييد كه ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط - يعنى از نوه هاى يعقوب آنها كه به پيامبرى رسيدند - همه يهودى يا نصرانى بودند؟ يعنى اگر اين را هم بگوييد كلامتان باطل است، زيرا آورندۀ تورات و كتاب و شريعتش، و انجيل و كتاب و دينش به حسب زمان پس از ابراهيم بودند و او خود صاحب كتاب و شريعتى مستقل بوده، پس چگونه مى تواند يهودى يا نصرانى باشد؟!

«قُلْ ءَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ»

يعنى به آنها بگو: آيا شما داناتريد يا خداوند؟ اين سخن به عنوان توبيخ و استهزاى آنهاست.

«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَتَمَ شَهَدَةً عِندَهُ مِنَ اللَّهِ»

يعنى: و چه كسى ظالم تر است از آن كه شهادتى را كه از خدا در نزد اوست كتمان نمايد؟

يهود و نصارا شهادت خدا را كه متحمّل شده اند و در نزد آنهاست ادا نمى كنند و آن شهادت خدا در تورات و انجيل راجع به ابراهيم است كه مفاد آن را خدا در آيۀ 67 آل عمران ذكر كرده كه ابراهيم يهودى و نصرانى نبود، بلكه مسلمانى پاك نهاد و حق گرا بود «مَا كَانَ ابْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَ لَانَصْرَانِيّاً وَلكِن كَانَ حَنيِفاً مُسْلِماً».

«وَ مَا اللَّهُ بِغَفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»

محتمل است اين خطاب به همۀ مردم باشد. يعنى: و هرگز خداوند در اين دنيا از اعمال باطنى و ظاهرى و عمل خير و شر شما غافل نيست و همه در علم ازلى الهى و در لوح محفوظ و صحايف اعمالتان ثابت و مندرج است.

«تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَ لَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَ لَاتُسَْلُونَ عَمَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ»

تفسير آن در ذيل آيۀ 134 كه نظير همين آيه است ذكر شده است.

سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (142)

ص:151

تفسير:

يعنى: اى پيامبر بگو: جانب شرق كرۀ زمين و جانب غرب آن - كه اين تعبير كنايه است و مراد، هر نقطه اى از آن است - از آنِ خداست، ملك حقيقى خدا و در حفظ او و در تحت تصرف و تدبير اوست و توجه به هيچ جانب و جهتى رجحان ذاتى ندارد و اگر رجحانى در توجهى هست معلول روابط اجتماعى و دينى و مصالح ساكنان آن است و علم به آن و تشريع حكمى بر طبق آن تحت ارادۀ خداست، روزى صلاح در توجه به بيت المقدس و امروز در توجه به كعبه است، و خدا برطبق آن حكم مى دهد و حكمش صراط مستقيم است و هر كس را بخواهد به آن راه راست هدايت مى كند.

وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيدًا وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي كُنْتَ عَلَيْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبيرَةً إِلاّ عَلَى الَّذينَ هَدَى اللّهُ وَ ما كانَ اللّهُ لِيُضيعَ إيمانَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَءُوفٌ رَحيمٌ (143)

لغت و اعراب:

كه در مقابل امم مختلف و انبوه اهل محشر قرار گيريد و براى كشف حال آنها عقايد و اعمال اسلامى شما مورد مقايسه با آنها شود، شما گواه طبيعى و تكوينى صحت و فساد عقايد و اعمال آنها باشيد و تطابق با شما ملاك ايمان، و تخالف با شما ملاك كفر آنها شود. و شما نيز چون با پيامبرتان مقايسه شديد عقايد و اعمال او گواه عقايد و اعمال شما گردد.

دوم آن كه مخاطب در اين آيه خصوص معصومين امّت و عدّۀ ديگرى كه تالى تِلوِ آنها هستند، و مراد از «وسط»، متوسط و فاصلۀ ميان دو چيز؛ و مراد از «شاهد»، گواه اصطلاحى؛ و مراد از «ناس»، اعم از مسلم و كافر است، و حاصل آن كه خدا مى فرمايد: شما را در دنيا امتى متوسط و در فاصلۀ ميان پيامبر و مردم جهان قرار داديم تا در موعد حساب و نياز به داورى، شما گواه حال همۀ جهانيان باشيد و ايمان و كفر و طاعت و فسق آنها به گواهى شما ثابت گردد - يعنى گواهى هر امامى دربارۀ جهانيان عصر او - و پيامبر مرسل هم گواه شما در كمال ايمان و اعمال صالحه باشد. و معناى دوم مطابق با ظاهر كلمۀ «وسط» و «شاهد» و مورد تأييد روايت هاى بسيارى از اهل بيت عليهم السلام است، كه ائمه عليهم السلام «شُهداءُ دارِالفناء، و شفعاءُ دار البقاء» هستند.

و معلوم باشد كه طبق معنايى كه ذكر شد، يعنى حمل آيه به گواهى در روز قيامت، اطلاق شهادت در هر دو مورد به لحاظ حال اداء است؛ و اگر مراد از آيه دنيا باشد شهادت ها به لحاظ تحمّل خواهند بود؛ چنان كه در روايات تعبير «شُهداءُ دارِالفناء، و شفعاءُ دارالبقاء» شده است. و كيفيت تحمل ائمۀ معصومين عليهم السلام نسبت به موارد شهادت و عقايد و اعمال بندگان خدا در دنيا اين گونه است كه فرشتگان رقيب و عتيد، در هر چند صباحى نوشته هاى خود را به آنها عرضه مى دارند، آنها حفظ مى كنند تا در روز قيامت طبق آن صحايف، شهادت دهند.

«وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِى كُنتَ عَلَيْهَآ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ»

خطاب به پيامبر است در بيان علت آن كه دستور يافت در سيزده سال اقامتِ در مكه و در حال مقابله و ستيزه با مشركان و دعوت آنها به اسلام، به سوى بيت المقدس نماز گزارد؛ و چون به مدينه هجرت نمود باز دستور يافت كه هفده ماه در حالى كه مقابل يهود و نصاراى مدينه بود بدان سوى نماز بخواند.

مى فرمايد: ما قبله اى را كه در مكه بدان سوى بودى برايت تشريع نكرديم جز براى آن كه كسانى از مشركان را كه ايمان مى آورند و پيروى از فرستادۀ ما مى كنند معلوم كنيم و آنها را از كسانى كه پس از اتمام حجت عقبگرد مى كنند - يعنى به بت پرستى برمى گردند - جدا كنيم، و اين

ص:154

غرض با قبله قرار دادن كعبه حاصل نمى شد، زيرا كعبه مورد احترام مشركان نيز بود.

و نيز بيت المقدس را كه مدتى اندك در مدينه به سوى آن بودى براى تو قبله قرار نداديم جز براى آن كه به وسيلۀ نسخ آن و تشريع كعبه به جاى آن، كسانى از يهود را كه پيرو رسول ما هستند معلوم كنيم و آنها را از كسانى كه عقبگرد مى كنند، يعنى به مذهب منسوخشان برمى گردند، تميز دهيم، زيرا در آغاز عده اى از يهود ايمان آوردند و چون قبله تغيير يافت به سراغ قبلۀ خود رفتند و نفاق يا ضعف ايمانشان كشف شد.

«وَ إِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ»

يعنى: و حقيقت اين است كه قبله اى كه بر آن بودند - بيت المقدس - براى كسانى كه اسلام آورده بودند در مكه و مدينه دشوار و سنگين بود، زيرا كعبه در آن محيط و در نزد اعراب، مورد توجه عموم و قبلۀ قديمى همه بود و توجه مسلمين به بيت المقدس سخت و سنگين بود مگر بر كسانى كه خدا آنها را به درك حقايق احكام هدايت نموده است. و ممكن است ضمير «كانَتْ» به «نَقْله» و «تحويله» كه مفهوم از كلام است برگردد؛ يعنى تحويل قبله از بيت المقدس به كعبه براى يهود سخت و بزرگ بود، زيرا از مصاديق نسخ بود و نسخ احكام در مذهب آنها باطل بود.

«وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ»

عدّه اى توهّم كردند كه پس از تبديل قبله به قبلۀ مخالف، ايمان آنها - يعنى از قسمت عملى ايمانشان - آن مقدار كه مشروط به قبله است نظير نماز و كشتن حيوان و دفن اموات، محكوم به بطلان است و ضايع و هدر خواهد بود و بايد آنها را حتى المقدور اعاده نمود.

در اين باب مى فرمايد: و هرگز خداوند بر آن نبوده و نيست كه اعمال خير شما را ضايع كند؛ بلكه هر عملى در هر زمانى مطابق شرايط آن زمان انجام گيرد صحيح و سبب پاداش است، زيرا خداوند به همۀ مردم، سخت رئوف و مهربان است.

قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا يَعْمَلُونَ (144)

ص:155

لغت و اعراب:

تقلُّب: تحوّل و از سويى به سويى گشتن. ولّى وجهَه عن الشىءِ: روى خود را از آن برگردانيد، و الى الشىءِ: روى خود را به سوى او كرد. شطر: جهت، سوى.

تفسير:

«قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّمَآءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا»

پيامبر اسلام پس از هجرت به مدينه و اقامۀ نماز در آن به مدت هفده ماه به سوى بيت المقدس، در آرزوى تغيير قبله و در انتظار آن بود كه از بيت المقدس به سوى كعبه تغيير جهت دهد؛ و اين مطلب به لحاظ شرافت ذاتى كعبه و قدمت تاريخى آن نسبت به قدس، و سابقۀ تشريع نماز به سوى آن به وسيلۀ آدم و ابراهيم، و سرزنش يهود كه پيامبر اسلام در نمازش پيروى از قبلۀ ما دارد، و بالأخره سابقۀ وعدۀ الهى بود. اين آيه در اين باره مى فرمايد:

به يقين ما تقلّب روى تو را در آسمان مى بينيم، يعنى به هر سو گشتن صورتت و نگاهت در آن به گونه اى كه گويى در جستجوى امرى راجع به قبله هستى؛ پس بى ترديد ما تو را متوجه قبله اى خواهيم كرد كه بدان راضى و خشنود هستى و آن را مى پسندى.

«فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»

يعنى: پس اينك روى خود را به سوى مسجدالحرام كن. يعنى در حقيقت به سوى خانۀ خاصى به نام كعبه كه در ميان آن مسجد است، همانند صخره اى كه در بيت المقدس است.

«وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ»

يعنى: و تشريع اين حكم اختصاص به شخص تو يا به شهر مكه و يا به زمانى محدود ندارد، بلكه شما مسلمين در هر جاى اين كرۀ خاكى يا بيرون آن باشيد و در همۀ ازمنۀ تاريخِ سكونت در اين زمين، بايد روى به سوى آن كنيد؛ يعنى در نماز و در هر عملى كه شرعاً مشروط به استقبال (رو به قبله كردن) است.

«وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَبَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُبِغَفِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ»

يعنى: و كسانى كه به آنان كتاب آسمانى (تورات و انجيل) داده شده - يهود و نصارا - حتماً مى دانند كه اين تغيير و تحويل، تشريعى حق و ثابت از جانب پروردگارشان است، زيرا در تورات و

ص:156

انجيل تصريح بر اين امر شده است كه پيامبر اسلام نبىّ عربى است و به سوى دو قبله نماز مى گزارد.

و اگر اين مطلب در كتابشان نباشد معلول تحريف است، كه نفوذ اين نوع دستِ خيانت در كتابشان كم نيست. و هرگز خداوند از آنچه انجام مى دهند غافل نيست.

وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظّالِمينَ (145)

تفسير:

«وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ بِكُلِّ ءَايَةٍ مَّا تَبِعُواْ قِبْلَتَكَ»

خطاب به پيامبر اسلام و همۀ مسلمين است كه طمعى در پيروى يهود و نصارا از قبلۀ مسلمين نداشته باشند. مى فرمايد: اگر براى كسانى كه به آنها كتاب آسمانى (تورات و انجيل) داده شده، هر نشانه اى بياورى - هر حجت و برهانى در اثبات حقّانيت قبله ات كعبه اقامه كنى - هرگز آنها از قبلۀ تو پيروى نخواهند كرد. يعنى عدم پيروى آنها معلول شكّ و ترديد نيست كه با اقامۀ برهان رفع شود؛ بلكه نشأت يافته از حبّ رياست، عدم تسليم در برابر اسلام، تقليد از گذشتگان و عناد در كار است.

«وَ مَآ أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ»

يعنى: و هرگز تو نيز پيرو قبلۀ آنها نخواهى بود. زيرا حقانيت اسلام و تشريع اين حكم از جانب خدا و بطلان دعوىِ عدم امكان نسخ كه يهود ادعا مى كنند، در نزد تو روشن تر از آفتاب است، پس چگونه تابع آنها خواهى شد؟!

«وَ مَا بَعْضُهُم بِتَابَعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ»

يعنى: و هيچ يك از يهود و نصارا نيز از سر تعصّب باطلشان پيرو قبلۀ ديگرى نخواهند بود.

يهود از توجه به صخرۀ بيت المقدس، و نصارا از توجه به مشرق، جايى كه عيسى عليه السلام در آن به دنيا آمد دست بر نخواهند داشت.

ص:157

«وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَآءَهُمْ مِّن بَعْدِ مَا جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذاً لَّمِنَ الظَّالِمِينَ»

تعريفات از اغلب نسخه هاى تورات و انجيل محو گرديده يا مورد تحريف لفظى يا تأويل معنوى قرار گرفته است.

«وَ إِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ»

يعنى: و برخى از آنها كه محمّد صلى الله عليه و آله را همانند فرزندان خود مى شناسند معرفت خويش را اظهار مى كنند يا به او ايمان مى آورند، و گروهى از آنها هستند كه حق را در حالى كه از آن آگاهند سخت كتمان مى كنند.

«الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ»

«الحقّ» مبتدا و الف لام آن براى عهد ذكرى و اشاره به حكم گذشتۀ قبله است، و يا الف و لام جنس است و آيه كلام مستأنف كلى است، و «من ربك» خبر است. بنابر تركيب اول، يعنى: اين حكم حق كه تغيير قبله از قدس به كعبه است، از جانب پروردگار تو ثابت و محقق است. و بنابر تركيب دوم، يعنى: حق در تمام امور همان است كه از جانب پروردگار توست؛ همانند نبوت تو و كتاب آسمانى و شريعت و قبلۀ تو و ساير آنچه برايت فرو فرستاده ايم و همۀ آنچه در تورات و انجيل واقعى و اصيل نوشتيم و نازل كرديم. پس آنچه اهل شرك و اهل كتاب از عقايد و اعمال خرافى مى گويند، همه باطل و سيرۀ جاهلى و از جانب غير خداوند است؛ پس هرگز در صحت آنچه بر تو فرود آمده و بطلان آنچه آنها مى گويند شك مكن و از ترديدكنندگان مباش.

«وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَ تِ»

يعنى: و براى هر طايفه و اهل آيينى جهت و قبله اى است كه به سوى آن رو مى كند، يا خدا او را بدان سو متوجه مى نمايد؛ ابراهيم و اسماعيل رو به كعبه، بنى اسرائيل رو به بيت المقدس، نصارا رو به مشرق (محل تولد عيسى عليه السلام) و مسلمين نيز رو به كعبه. پس دربارۀ جهت گفتگو و محاجّه نكنيد، بلكه به سوى اعمال خيرِ مربوط به آن جهت و غير آن از اعمال سبقت جوييد.

«أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ»

يعنى: شما بشرها از بدو خلقت تا آخرين فرد نسلتان، در هر جاى كرۀ زمين و در هر كره اى باشيد و بميريد خداوند در روز قيامت اجزا و ذرات بدنتان را از لابه لاى خاك گرد آورده، همۀ شما را مجتمعاً در صحنۀ قيامت حاضر خواهد نمود، همانا خداوند بر هر چيزى تواناست.

ص:159

وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ (149)

«لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ»

يعنى: يكى از علل اين حكم اين است كه مردم را بر شما حجتى نباشد؛ مشركان نگويند: او ادّعاى پيروى ابراهيم را دارد و نمازش بر خلاف قبلۀ اوست؛ و اهل كتاب نگويند: محمّد صلى الله عليه و آله قبلۀ ما را قبول دارد و دين ما را نمى پذيرد. يا نگويند: اگر محمد صلى الله عليه و آله آن پيامبر موعود بود نمازش به سوى مسجدالحرام بود.

«إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِى»

يعنى: مگر كسانى از آنها كه به وسيلۀ عناد و تكبر بر خويش ستم كرده اند، كه آنها دست از احتجاج فاسدشان نخواهند كشيد؛ پس از هيچ يك از آنان نترسيد و از من بترسيد.

بايد دانست كه تا اين جا از آيات گذشته، سه علت براى تغيير قبله از بيت المقدس به مسجدالحرام استفاده مى شود: اول - تعظيم پيامبر اسلام كه آرزو داشته قبلۀ او و امتش قبلۀ جدّش ابراهيم خليل عليه السلام باشد. از اين جهت نخست به خود او دستور توجه به مسجدالحرام را و سپس به همۀ نمازگزاران در همۀ مناطق روى زمين صادر نمود.

دوم - جريان سنّة اللّه، كه هر امتى را قبله و جهتى تعيين نمايد. از اين رو به پيامبر اسلام نيز دستور داد كه رو به مسجدالحرام كند و در هر سفر و در وطن، خود اين قانون الهى را رعايت نمايد.

سوم - ابطال حجج و اباطيل يهود و مشركان چنان كه گذشت. از اين رو دستور داد كه خود هركجا باشى رو به مسجدالحرام كن. و خود و امتت هرجا باشيد رو به مسجدالحرام كنيد. پس دنبال هر علتى، معلول كه حكم واحد كلى است، تكرار شده است.

«وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِى عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»

يعنى: و علّت ديگرِ دستور توجه به مسجدالحرام اين است كه مى خواهم نعمتم را بر شما تمام كنم و باشد كه هدايت يابيد.

اين تكرار در امر قبله و بيان حال فرد و گروه در سفر و حضر، به لحاظ اهميت آن و سببيت آن براى امتياز اهل اين قبله، و شعار بودنش براى مسلمين، و مطلوبيت توجه به آن در همۀ عبادت ها، و رعايت احترام آن در حالات ناروا، و حساسيت رعايت آن در تذكيۀ حيوانات و صيد آنها و در آخرين لحظات زندگى و آرميدن در قبر پس از زندگى است.

ص:161

كَما أَرْسَلْنا فيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِنا وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ (151)

فَاذْكُرُوني أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لي وَ لا تَكْفُرُونِ (152)

تفسير:

«كَمَآ أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنكُمْ»

«كَما» متعلّق به «لاُتمّ نعمتى» در آيۀ سابق است. يعنى: تغيير قبلۀ سابق و تعيين كعبه كه شعار ابراهيمى است به عنوان قبلۀ ابدى، اتمام نعمت از جانب ما بود همان گونه كه نعمتى برتر و والاتر به شما عنايت كرديم و رسولى در ميان شما از ميان خودتان فرستاديم؛ نه از جنس فرشتگان و پريان كه تماس و انستان با او ناممكن و غير عادى باشد، و نه از غير عرب كه زبانتان با هم مختلف باشد.

«يَتْلُواْ عَلَيْكُمْ ءَايَتِنَا»

يعنى: رسولى كه همواره آيات تشريعى نازلۀ ما را براى شما از كتاب آسمانى تلاوت مى كند، و آيات و نشانه هاى انفسى و آفاقى ما را از كتاب تكوين براى شما بازگو مى نمايد.

«وَ يُزَكِّيكُمْ»

يعنى: رسولى كه همواره روح شما را تزكيه مى كند. يعنى به وسيلۀ پند و اندرز نافذش از پليدى هاى فكرى شرك و كفر و نفاق، و خبائث روانى كبر و جبن و بخل، و ناروايى هاى عملىِ محرّمات الهى پاك مى كند و نيز شما را در مراحل انسانيت رشد و تكامل مى بخشد.

«وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتَبَ وَ الْحِكْمَةَ»

الف و لام «الكتاب» براى عهد حضورى است يا براى جنس. بنابر اول، يعنى: رسولى كه پيوسته اين كتاب آسمانى را به شما تعليم مى كند و شما را از معانى و اسرار محتواى عميق آن آگاه مى سازد. و بنابر دوم، يعنى از همۀ كتاب هاى آسمانى گذشته در حدود استعدادتان به شما مى آموزد؛ و نيز همواره به شما حكمت مى آموزد؛ يعنى احكام شريعت و اصول و فروع دين و يا مستقلّات عقليه و معارفى را كه عقل و وجدان و خرد بر حسن و قبح و لزوم فعل و ترك آن قضاوت دارد.

ص:162

«وَ يُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ»

«إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّبِرِينَ»

همۀ مؤمنان خالص و كفّار محض پس از مرگ در عالم برزخ زنده اند و بر وفق اعمالشان منعَّم يا معذَّب اند، (در اين باره به آيۀ 169 آل عمران و 46 غافر مراجعه شود) و باقى ارواح در حال «سُبات» يعنى خواب و استراحت اند. و اين بحث نياز به تفصيل دارد.

برزخ: در اصطلاح شرع، اسم عالَمى است كه محل اجتماع ارواح انسان ها پس از مرگ است؛ آغازش سكونت ارواح انسان ها در آن و پايانش نفخۀ دوم صور اسرافيل است، و نخستين روحِ وارد به آن جا اولين فردى است از بشر كه قبض روح شد و شايد هابيل باشد، و آخرين آنها واردين دسته جمعى هستند كه با نفخۀ اول صور مى ميرند، و ابتداى ورود افراد به آن جا به مجرد بيرون آمدن روح از بدن است. محل اين عالم، در داخل همين دنياست كه بشر زندگى مى كند؛ زنده ها در ظاهر و ارواح در باطن آنند. آنها براى زندگان قابل رؤيت نيستند و زندگان براى آنها قابل رؤيت اند، لكن محل سكونتشان جداست.

اهل برزخ به سه دسته تقسيم مى شوند:

مانند وادى السلام نجف يا مدينۀ منوره برده مى شوند. آنها پيوسته در تزايدند ولى محيط بر آنها تنگ نمى شود. آنها مرگ تدريجى ندارند، لكن طبق بيان قرآن مجيد در انتهاى ازمنۀ برزخ ودر آستانۀ قيام قيامت همگى مى ميرند و براى انتقال به قيامت و ارتباط و ازدواج با قالب هاى نوساختۀ بدن دنيويشان زنده مى شوند؛ «رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ» [غافر، 11].

على عليه السلام دربارۀ انتقال از دنيا به عالم برزخ مى فرمايد: اگر راحل از دوستان خدا باشد، عملش به صورت انسانى خوشبو و نيكومنظر با لباسى فاخر در نظرش پيدا شود، او را مژدۀ رحمت خدا و بهشت دهد و به او خوش آمد گويد. راحل گويد: تو كيستى؟ او گويد: من عمل صالح تواَم، از اين دنيا به بهشت منتقل شو. او غسل دهنده اش را مى شناسد و به او دستور مى دهد كه در تجهيزش شتاب كند و چون به قبر درآيد دو فرشتۀ فتّان (امتحان كننده) وارد قبر او شوند و از خدا و پيامبر و دين او بپرسند؛ و چون گفت: خدايم اللّه، پيامبرم محمد صلى الله عليه و آله و دينم اسلام است، بر او دعا كنند و دريچه اى از قبرش به سوى بهشت بگشايند و گويند: همانند جوانى در رفاه زندگى بخواب.

و اگر راحل دشمن خدا باشد، فرشته ها در وقت مرگ به بدترين و وحشتناك ترين حال در آيند و او را به جهنّم وعده دهند. او از شوينده اش درخواست كند كه شتاب نكند. و چون به قبر درآيد، كفن از وى بر كشند و از خدا و پيامبر و دينش بپرسند؛ و چون بگويد «نمى دانم» يا خلاف واقع گويد، تازيانه اى بر وى بزنند كه ضجّۀ او را جز انسان و اجنّه همه بشنوند، و دريچه اى از قبرش به جهنم باز كنند.

و امام باقر عليه السلام فرمود: در قبر جز از كسى كه ايمان خالص و يا كفر محض دارد سؤال نمى شود، و غير آنها رها مى شوند؛ يعنى مستضعفان و كسانى كه در اصول و فروع دين قاصر بوده اند به مرگ بخوابند و در قيامت بيدار شوند.

و امام صادق عليه السلام فرمود: ارواح مؤمنان در عالم برزخ با هم ملاقات كنند و از يكديگر پرس و جو نمايند و به هم ديگر شناسايى دهند به طورى كه گاهى روحى را ببينند گويند كه فلان كس است.

و فرمود: روح مؤمن گاهى كه به ديدار خانواده اش مى آيد، از وضع زندگى آنها آنچه را كه او را مسرور كند مى بيند و آنچه را كه ناراحت كند نمى بيند. و كافر آنچه را دشمن دارد مى بيند و آنچه را دوست دارد نمى بيند. و برخى از ارواح، هر جمعه به زيارت خانواده شان مى آيند و برخى بر حسب

ص:166

اقتضاى عملشان گاه گاهى سر مى زنند.

«وَ بَشِّرِ الصَّبِرِينَ»

يعنى: و اى پيامبر، صابران و شكيبايان را در امثال اين موارد و هر امتحانى كه از جانب خداوند مى رسد بشارت ده به آنچه در آيۀ بعدى وعده مى دهيم.

«الَّذِينَ إِذَآ أَصَبَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّآ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ»

يعنى: صابران و شكيبايان كسانى هستند كه چون مصيبتى از امور فوق يا غير آنها به آنان رسد از روى اذعان و عرفان و گواهى عقل و وجدان به دو چيز ثابت و مسلّم اعتراف مى كنند، مى گويند:

ما از آنِ خداييم و حتماً به سوى او باز مى گرديم. يعنى اقرار به مبدأ و معاد و اعتراف به مُلك و مِلك مى نمايند. «مُلك» يعنى ما و همۀ موجودات ملك حقيقى اوييم، زيرا آفرينش و حفظ و تدبير و تصرف و اعدام همه در دست قدرت و تحت ارادۀ اوست و اين مُلكيتِ تامّه است. و «مِلك» يعنى هرچند پس از مرگ، روح ما به سوى برزخ رفته و جسم ما در خاك هضم مى شود، لكن به نفخۀ دوم صور، اجزاى بدن ما تركّب يافته، متشكّل مى شود و ارواح برزخى ما با آنها امتزاج و حلول و ازدواج كرده، مصداق آيۀ 7 از سورۀ تكوير: «و اذا النفوس زوّجت مع الأبدان» تحقّق مى يابد، و سپس به سوى پروردگارمان مى شتابيم و در اختيار او قرار مى گيريم.

«أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَ تٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ»

يعنى: آنها هستند كه در مقابل صفت صبر در دل و ظهور علائم رضا بر زبان، آنان را درودهايى است از جانب پروردگارشان و رحمتى از خدايشان، و آنهايند كه هدايت يافته اند.

إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللّهَ شاكِرٌ عَليمٌ (158)

لغت و اعراب:

صفا عَلَم است براى كوهى كوچك در جنب مسجدالحرام كه حاجيان سعى خود را از آن آغاز مى كنند، و مروه عَلَم است براى كوه كوتاه ديگرى در مقابل فا كه سعى حاجيان به آن پايان مى يابد و فاصلۀ ميان آنها 760 ذراع يعنى تقريباً 380 متر است. شعائر: جمع شعيره، علامت. حج: قصد، و

ص:168

مجموعۀ عمل عبادى معروف. اعتمار: زيارت كردن، و مجموع عمل مركب از چند جزء. جُناح:

گناه. تطوُّع: انجام اطاعت، كار مستحب. فانّ اللّه شاكر به تقديرِ «فهو مُجازٌ بِعَمَله لِأنّ اللّهَ شاكر».

تفسير:

إِنَّ الَّذينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الْهُدى مِنْ بَعْدِ ما بَيَّنّاهُ لِلنّاسِ فِي الْكِتابِ أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ (159)

إِلاَّ الَّذينَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا فَأُولئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا التَّوّابُ الرَّحيمُ (160)

تفسير:

يعنى: مگر كسانى از آنان كه از كردۀ خويش توبه كنند، و آنچه را از عقايد و اعمال مردم فاسد كرده بودند اصلاح نمايند، و آنچه را از آن دو كتاب به حذف و تحريف تغيير داده بودند به جامعۀ خود بازگو كنند و روشن نمايند،

«فَأُوْلَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»

از دنيا رود محكوم به عذاب اخروى نيست، چرا كه عذاب او عقاب بدون بيان است و شخص حكيم چنين كارى نمى كند.

«خَلِدِينَ فِيهَا لَايُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لَاهُمْ يُنظَرُونَ»

يعنى: در حالى كه آنها در آن لعنت - در معلول و مقتضاى لعنت هاى انشائى خدا، فرشتگان و مردم كه عذاب جهنم است - جاودانه اند؛ هرگز عذابشان تخفيف نمى يابد، و هيچ گاه آنها را مهلتى نخواهند داد، نه براى بازگشت به دنيا و نه توبه كردن و نه معذرت خواهى.

«وَ إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَ حِدٌ»

اين آيه، كلامى مستقل در بيان يك حكم كلى اصولى مستقل است و اشاره به توحيد ذاتى و برخى از صفات فعل حق دارد؛ و فى الجمله با ماقبل خود كه ذكر برخى از افعال خداوند، و با مابعدش كه بيان برخى از ادلّۀ وحدت اوست رابطه دارد، به همۀ بشر مى فرمايد: خدا و معبود شما خدايى يگانه و يكتاست. يگانه و غيرقابل تجزيه در ذات، و يگانه در الوهيت و وجوبِ وجود و جامعيتِ صفات جلال و جمال، و يگانه در يكايك صفات كمال - زيرا در هر وصفى بدان گونه كه اوست شريكى براى او نيست، زيرا صفت او نامحدود و صفت ديگران محدود است - و يگانه در آفريدن جهان و آنچه در آن است و در تدبير كلى امور آن، چرا كه شركت فرشتگان در تدبير و تصرّف پس از آفرينش، منافى استقلال و وحدت او در خلق و تدبير نيست، زيرا ارادۀ آنان گويى عين ارادۀ او و مندكّ در ارادۀ اوست و اختيار، تنها از آنِ اوست؛ و از اين روست كه آنها مريدند نه مختار.

«لَّآ إِلَهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ»

يعنى: جز او هرگز معبودى به حق و واجد شرايط عبادت و مستحق عبوديت نيست؛ و او صاحب رحمت عامّه در دنيا حتى بر كافران و مشركان و دشمنان خويش است (چرا كه او همۀ نعمت هاى بى پايان مادّى و تمام رحمت هاى بى حدّ و حصر معنوى نظير ارسال رسولان گرام و فروفرستادن كتاب هاى آسمانى و دين و شرايع و معارف را به همۀ بشرها يكسان عرضه داشته و تفاوتى در بذل آنها نديده، و پاداش متناسب اخروى را نيز براى همه تهيه كرده است، و اين خود انسان است كه گاهى نه نعم معنوى دنيوى را مى پذيرد و نه پاداش بى حساب اخروى را و به اختيار خود كافر و مشرك و فاسق مى گردد) و او صاحب رحمت خاصّه در آخرت براى مؤمنان است.

ص:172

إِنَّ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتي تَجْري فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ اْلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْريفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ َلآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (164)

«وَ اخْتِلَفِ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ»

يعنى: و در رفت و آمد و گردش شب و روز زمين و اين كرۀ بى نور، نيز نشانه هاست كه چگونه از تابش نور كرۀ منوّر ديگرى بر وى، ظلّ مخروطى در طرف مقابل آن پديد مى آيد، و به واسطۀ حركت وضعى اش ظلّ حاصل، برخلاف حركت ذى ظل، سيرى نظير سرايت دارد «و اللَّيْلِ اذا يَسْرِ» [فجر، 4] و هرجا را آن ظل زير پر گيرد شب، و هرجا از زير چترش بيرون رود روز است، و اين دو امر همواره در تبادل اند؛ و البته شب و روز اختصاص به اين كره ندارد بلكه در ميان جوّ غيرمتناهى، هر كرۀ بى نورى كه در مقابل كرۀ منوّرى قرار گيرد - به شرط تحقّق حركت وضعى - در وى شب و روز پيدا مى شود.

«وَ الْفُلْكِ الَّتِى تَجْرِى فِى الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ»

يعنى: و نيز در كشتى هايى كه در دريا به نفع مردم جريان دارند نشانه هاست.

زيرا هر چند كشتى، آفريدۀ بشر و در اختيار اوست، لكن بذل استعداد فكرى براى بشر در كيفيت ساختن آن و اعطاى لوازم و ابزارهاى ساخت آن و به ويژه ايجاد آب دريا كه اعجب و اعظم پديده هاى جهان تكوين است، و انبوه كردن و طبعى لطيف و نرم بخشيدن به آن كه كشتى ها بتوانند سينۀ آن را بشكافند، از عجايب آيات اوست.

«وَ مَآ أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا»

يعنى: و در آبى كه خداوند از آسمان فرو ريخته تا آن كه زمين را به وسيلۀ آن پس از حالت مرگش زنده نموده است نشانه هاست؛ كه چگونه آن را به شكل هاى مختلف باران و برف و تگرگ فرومى ريزد و هر يك از آن اقسام را نيز به صور مختلف درمى آورد كه درك كيفيت صورت بندى آنها و توجه به مرحلۀ كمّيت آنها كه گاهى طوفان نوح تشكيل مى دهد، و چگونه به قطعات زمين تشنه، به تقسيمات عادلانه بر حسب نيازها يا بر حسب استحقاق اعمال تقسيم مى شود «و يؤت كلّ ذى فضل فضله» [هود، 3]، از قدرت و توان بشر خارج است.

«وَ بَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ»

يعنى: و در آنچه خداوند در روى زمين از جنبنده ها پراكنده است نشانه هاست؛ كه چگونه انواع بى شمارى از جنبنده ها را در دريا، و اصنافى بى اندازه را در صحرا، و اقسامى بى حدّ و حصر را در هوا و روى زمين و زير آن با اشكال مختلف و الوان متعدد آفريده كه تصوّر اقسام و كيفيت

ص:174

زندگى و نحوۀ ارتزاق و تأثيرات وجودى آنها و انتفاع بشر از آنها از حيطۀ تصور بشر بيرون است.

«وَ تَصْرِيفِ الرِّيَحِ»

يعنى: و در وزاندن و ساختن انواع بادها نيز نشانه هاست؛ كه چگونه گاهى نرم و ملايم است و گاهى شديد و خطرناك، گاهى بسيار سرد و گاهى بسيار گرم، به رنگ زرد و سرخ و سياه و گاه سالم و گاه مسموم و هلاك كننده است. و نيز چگونه باد را وسيلۀ حيات و قابل تنفّس زنده ها از انسان و حيوانات و درختان و گياهان قرار داده، و وسيلۀ ازدواج انواع نباتات و باروَرى آنها كرده، و نيز آنها را مركب راهوار ابرها قرار داده است.

«وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَآءِ وَ الْأَرْضِ»

يعنى: و در ابرى كه ميان آسمان و زمين تحت ارادۀ تكوينى حق در حركت و سكون است نشانه هاست؛ كه از كجا و چگونه نشأت يافته و با اشكال و اوضاع مختلفِ خفيف و متراكم، سفيد و آبى، تند و آرام، بى صدا و با رعد و برق، به وسيلۀ راننده اى نامرئى سنگين ترين بار را كه آب باران است به سوى دورترين نقطه ها حركت مى دهد.

«لَأَيَتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ»

يعنى: البته و بى ترديد در يكايك اين امور هفت گانه يا ده گانه، دلايل و نشانه هاى فراوانى بر توحيد و قدرت و عظمت و ازليت و علم و حكمت آفرينندۀ آنهاست براى گروهى كه عقل و خرد را به كار مى برند. و نشانه هاى هفت گانه عبارتند از: 1 - آفرينش آسمان ها و زمين 2 - گردش شب و روز 3 - كشتى روان در دريا 4 - آبى كه از آسمان فرو مى ريزد 5 - جنبندگان روى زمين 6 - گردش بادها 7 - ابر مسخّر ميان آسمان و زمين. و اگر زمين، گردش روز و زنده شدن زمين را نشانه هاى جداگانه حساب كنيم ده نشانه مى شود.

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْدادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ وَ لَوْ يَرَى الَّذينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَميعًا وَ أَنَّ اللّهَ شَديدُ الْعَذابِ (165)

ص:175

لغت و اعراب:

ظالمانه و مستكبرانۀ دنيا در آن روز، ذليل و در زنجير و آتشند و ادارۀ امور جهان برزخ و آخرت به دست فرشتگان خداى مالك الملك آن روز است. آنها هستند كه موكَّلان بر ارواح انسان ها و پريان و شياطين، و متصديان حفظ و احضار آنها در صحنۀ محشر، و پخش نامۀ عمل و كتاب عُمرند؛ آنهايند كه تنظيم كنندگان امور قضايى، و تهيه كنندگان محكمۀ بدون سابقه و لاحقۀ آن روز، و مجريان احكام صادره از سوى خداوند، و سوق دهندگان هر گروهى به مقرّ موقّت يا دائمى خود هستند؛ و آنهايند كه متصديان امكنۀ بهشتيان و هدايت اهالى آن ديار وسيع به منازل معيّن و مقرّ ابدى ثبت شده به نامشان، و مواظب انجام فنون تشريفات واردين به محل أمن خود، و رسيدگى به امور جهنّم و طبقات آن و تسلط بر آتش و مهار كردن غيظ و غضب جهنّم، و اجراى فرامين خداوند دربارۀ تعذيب و شكنجه هاى گوناگون آن جايند. آرى همۀ اينها به وسيلۀ فرشتگان صورت مى گيرد كه «لاَ يَعْصُونَ اللّهَ مَآ أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ» [تحريم، 6]. اللّهُمَّ أجرنا من النار، و ارزقنا الجنّة.

إِذْ تَبَرَّأَ الَّذينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ اْلأَسْبابُ (166)

وَ قالَ الَّذينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّءُوا مِنّا كَذلِكَ يُريهِمُ اللّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجينَ مِنَ النّارِ (167)

پيشوايان گمراه، از پيروان خود تبرّى كنند و بيزارى جويند، و متبوعان و تابعان همگى، عذاب خدا و حالات قيامت و آتش جهنم را به چشم ببينند و به علم اليقين بدانند.

«وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ»

يعنى: و هرگونه رابطه و پيوند غير الهى ميانشان از خويشى و رفاقت گرم دنيوى و هم قبيلگى و هم پيمانى و همكيشى و هم مسلكى از آنان بريده گردد.

«وَ قَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً»

يعنى: و كسانى كه در دنيا تابع بودند و پيروى از باطل و غير حق مى كردند با خود و با يكديگر مى گويند: اى كاش براى ما بازگشتى به دنيا بود و همان صحنه هاى گذشتۀ دنيا تجديد مى شد.

«فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُواْ مِنَّا»

يعنى: تا ما نيز همان گونه كه آنها امروز از ما بيزارى جستند از آنها بيزارى مى جستيم.

«كَذَ لِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَلَهُمْ حَسَرَ تٍ عَلَيْهِمْ وَ مَا هُم بِخَرِجِينَ مِنَ النَّارِ»

يعنى: اين گونه خداوند اعمالشان را - يعنى اعمال تابعان و متبوعان را - سراپا حسرت هاى درونى بر خودشان، به آنان نشان خواهد داد و آنها هرگز از آتش بيرون آمدنى نيستند. و مراد از «اعمالهم» عمل هاى تابعان است از اعتقاد و محبت و طاعت طاغيان و فاجران، و عمل هاى متبوعان است، مانند اعمال رياست بر متبوعان و انتفاع جاهى و مالى و اضلال آنها.

يا أَيُّهَا النّاسُ كُلُوا مِمّا فِي اْلأَرْضِ حَلالاً طَيِّبًا وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ (168)

إِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (169)

لغت:

أكل: خوردن و مطلق تصرف در شىء. طابَ الطعامُ - از باب ضَرَب -: لذت بخش و حلال و نيكو شد.

خطوات: جمع خطوة - به ضم و فتح -: گام برداشتن، و مقدار مساحت مابين دو قدم. سوء: كار زشت، و فحشاء: زشت تر، كه گويى زشتى اش از حد گذشته است.

ص:178

تفسير:

يعنى: جز اين نيست كه شيطان شما را به هر كار ناروا و هر كار زشت بى حد فرمان مى دهد، يعنى به هر گناه صغيره و كبيره و گناه بدون كيفر دنيوى و با كيفر دنيوى، يعنى حدّ و تعزير؛ و دستور مى دهد كه چيزى را كه بدان علم نداريد به خدا نسبت دهيد؛ خواه در اصول دين نظير گفتار مشركان دربارۀ بت ها و فرشتگان، و سخن اهل كتاب دربارۀ عُزَير و مسيح و عالم آخرت، و يا در فروع احكام نظير قوانين مذاهب باطله و هر نوع بدعتى كه هر كس در دين احداث كند. و امّا احكام افتايى فقهاى دينى در رسائل عمليه در مواردى كه علم به تطابق آنها با واقع ندارند مشمول آيه نيست، زيرا آنها نسبت به حكم واقعى فتوا نمى دهند و نسبت به حكم ظاهرى هم علم و يقين دارند و جزء «ما لا يعلمون» نيست. و موارد قطع خطايى هم مستثنى است.

وَ إِذا قيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَ لا يَهْتَدُونَ (170)

وَ مَثَلُ الَّذينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلاّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ (171)

لغت و اعراب:

اَلفَى الشىءَ: يافت آن را. أو لو كان، همزه براى استفهام و تعجب است كه به جهت صدارت بر واو عاطفه مقدّم شده، و جواب لو مقدّر است، يعنى «لا تَّبعوهم؟» مثل الذين كفروا به تقدير «مثل داعى الذين كفروا» يا «مثل الذين كفروا فى دعوتهم الأصنام». نَعَقَ الراعى بغنمه - از باب ضَرَب و مَنَع -:

چوپان بر گوسفندانش بانگ زد. صمّ: جمع أصمّ، كر. بكم: جمع ابكم، لال. عُمْى: جمع اعمى، كور.

تفسير:

«وَ إِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُواْ مَآ أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَآ أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ ءَابَآءَنَآ»

يعنى: و چون به كفّار و مشركان گفته شود: بياييد از آنچه خداوند بر پيامبران و بندگانش فروفرستاده از دين و شريعت و كتاب آسمانى پيروى كنيد، بپذيريد و به كار بنديد، مى گويند: ما از آنچه پدرانمان را بر آن يافته ايم پيروى مى كنيم؛ مشركان از پرستش بت و فرشته و ستاره و آداب و رسوم جاهليت، و اهل كتاب از عقايد محرَّف تورات و انجيل و احكام منسوخ آنها.

ص:180

«أَوَ لَوْ كَانَ ءَابَآؤُهُمْ لَايَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لَايَهْتَدُونَ»

تفسير:

خوردن آن نيست، در صورتى كه «باغى» نباشد، يعنى در حال قيام عليه حكومت عدل وقت نباشد، و «عادى» هم نباشد، يعنى بيش از حدّ ضرورت نخورد. پس اگر در حال خروج بر امام عدل و يا بيش از مقدار ضرورت بخورد حرمت آن باقى است هر چند مضطر باشد. و لازمِ مطلب اين است كه اگر باغى بخورد به حكم آيه عقاب دارد و اگر نخورد و بميرد نيز عقاب دارد كه حفظ نفس نكرده است. لكن عقلاً يكى از دو حكم از فعليت مى افتد و تابع اهمّ است و عقاب ديگرى نيز به لحاظ تكليف پيش از سقوط براى او هست.

«إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»

يعنى: بى ترديد خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است.

خداوند حكم حرمت رابراى مضطر به حال اضطرار تعميم نمى دهد و مى بخشد هر چند مى توانست تعميم دهد، زيرا او سخت آمرزنده و مهربان است. و به عبارت ديگر، حلال شدن محرمات اوليه در حال اضطرار و اقتضاى عناوين ثانويه مفسدۀ ذاتى عمل را كه ملاك حرمت است برنمى دارد، بلكه برطرف شدن حكم آن، معلول غفران و رحمت حق است.

بدان كه هر حيوانى كه به نام غير خدا سربريده يا نحر گردد ميته است، پس مجموع محرّمات مذكور در اين آيه سه قسم است: ميته، خون و خوك. و بنابراين ذكر «ما اهلّ به لغير اللّه» مستقلاً براى اهميت و شدّت حرمت آن است كه مصاديق آن در اين عصر از حدّ و حصر بيرون است.

إِنَّ الَّذينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ الْكِتابِ وَ يَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَليلاً أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ في بُطُونِهِمْ إِلاَّ النّارَ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ (174)

أُولئِكَ الَّذينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النّارِ (175)

ذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ نَزَّلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتابِ لَفي شِقاقٍ بَعيدٍ (176)

ص:183

لغت و اعراب:

من الكتاب بيانِ ما أنزل اللّه يا حال از آن است و ضمير به راجع به كتمان يا مكتوم است. أكل فى بطنه أى ملأ بطنه، يعنى به پُرى شكم خورد.

تفسير:

«إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَآ أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَبِ»

آيه دربارۀ علماى يهود و نصارا است راجع به آن كه پيوسته اجزاى تورات و انجيل را از ملت خود و عوام يهود و نصارا پنهان مى كردند. مى فرمايد: بى ترديد كسانى كه آنچه را خداوند از كتاب آسمانى نازل كرده كتمان مى كنند - مراد، آيات و جملاتى از آن دو كتاب است كه دربارۀ پيامبر اسلام و نبوت و اوصاف كمال او و كتاب آسمانى و دين و غزوات و پيروزى هاى او نازل شده؛ و مراد از كتمان، حذف يا تحريف يا تأويل يا ترك بيان و خواندن آن براى مردم است -.

«وَ يَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً»

و بدين سبب بهايى اندك از دنيا به دست مى آورند؛ يعنى از رياست چند روزه و منافع مادى و جاهى آن برخوردار مى شوند؛

«أُوْلَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ»

يعنى: آنان در دنيا و آخرت جز آتش به پُرىِ شكم خويش نمى خورند. اما خوردن آتش در دنيا از اين روست كه اين خوردن دنيوى سبب آن خوردن اخروى است و مسبّب را نحوى از وجود در سبب است و از اين رو اطلاق اسم مسبّب بر سبب جايز است، و اما در آخرت از اين روست كه آن خوردن تبلور خارجى و تجسم عينى اين خوردن است.

«وَ لَايُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ وَ لَايُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»

يعنى: و خداوند در روز قيامت هرگز با آنها سخن نخواهد گفت - يعنى مشمول غضب و بى اعتنايى خدا خواهند بود - و هرگز آنها را از پليدى گناهان فكرى و عملى، به وسيلۀ شفاعت و رحمت و عفو خود پاك نخواهد كرد و آنها را عذابى دردناك است؛ نعوذ باللّه منه.

«أُوْلَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الضَّلَلَةَ بِالْهُدَى وَ الْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ»

گمراهى و هدايت مربوط به دنيا، و عذاب و مغفرت مربوط به آخرت است. يعنى: آنها كسانى هستند كه در دنيا گمراهى را به هدايت خريدند؛ يعنى در دنيا گمراهى خود و پيروان خود را در دين

ص:184

و عمل، از آغاز معارضه با قرآن تا آن روز كه در دنيا نسلى از يهود و نصارا خواهد بود، به بهاى از دست دادن دين مبين اسلام و اصول و فروع آن خريدند، و در آخرت شقاوت دائمى و عذاب ابدى جهنم را به بهاى از دست دادن آمرزش الهى و بهشت ابدى خريدند.

«فَمَآ أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ»

يعنى: پس چقدر صبور و شكيبايند آنها بر آتش! استعمال فعل تعجب از خداوند حكايت از عظمت خسران و زيان آنها و طول مكثشان در آتش عالم ابديت دارد.

«ذَ لِكَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْكِتَبَ بِالْحَقِّ»

يعنى: آن عذاب اخروى براى كتمان كنندگان آيات تورات و انجيل به خاطر اين است كه خداوند، كتاب را به حق نازل كرده؛ يعنى همۀ كتاب هاى آسمانى را كه از آن جمله تورات و انجيل و قرآن است به صدق و درستى و غرضى برتر و هدفى والا و عقلانى و در خور پذيرش و اعتقاد و عمل براى بشر فرو فرستاده؛

«وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِى الْكِتَبِ لَفِى شِقَاقٍ بَعِيدٍ»

الف لام «الكتاب» يا جنس است و اشاره به مطلق كتاب آسمانى، يا عهد حضورى است و اشاره به قرآن. يعنى: و بدون ترديد كسانى كه در كتاب آسمانى با آن قداست ذات و اصالت و عظمت هدف اختلاف مى كنند - برخى را مى پذيرند و برخى را رد مى كنند، يا از آن كه پذيرفته اند آياتى را مى پذيرند و آياتى را رد مى كنند، مانند ردّ آيات تورات و انجيل مربوط به پيامبر اسلام و دين او، و ردّ آيات قرآن مخالف با شرك و رسوم جاهلى و نفى تثليث و غيره - حتماً آنها در مخالفت و دشمنى دور و درازى از حق اند.

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ اْلآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (177)

ص:185

لغت و اعراب:

«وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَهَدُواْ»

و نيز برّ و عمل نيك، عمل وفا كنندگان به عهدشان است آن گاه كه پيمان بستند،

«وَ الصَّبِرِينَ فِى الْبَأْسَآءِ وَ الضَّرَّآءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ»

يعنى: و ستايش بر صابران و شكيبايان در سختى هاى مالى، و در حال مرض و ضررهاى جسمى و در هنگام جنگ. مقتضاى سوق عبارت، اين است كه اين كلمه «صابرون» به ضم باشد و معطوف به «الموفون» لكن عدول به نصب به تقدير «أمدح» شده براى بيان فضيلت صفت صبر.

حاصل مضمون آيۀ شريفه اين است كه عمل نيك در خور اهميت و تحسين، سه نوع است:

عمل ذهنى و فكرى كه ايمان است، عمل بدنى كه كارهاى خارجى است و اوصاف روانى كه اخلاق و ملكات است. و مراد از ايمان، اعتقاد به پنج چيز است كه اول آنها اعتقاد به مبدأ و آخرشان اعتقاد به معاد، و سه امر وسط، اعتقاد به فرشتگان و كتاب هاى آسمانى و پيامبران است كه غالباً در آيات قرآنى در تقدير گرفته مى شود.

و از عمل بدنى، سه كار در اين آيه آمده است: 1 - دادن مال به شش طايفه: خويشان، يتيمان، فقيران، واماندگان در راه، حاجت طلبان و آزادى بردگان. 2 - برپا داشتن نماز. 3 - دادن زكات.

و از اخلاق نيز دو قسم از ملكات نفسانى ذكر شده: ملكۀ وفاى به پيمان، و ملكۀ صبر به ويژه در سه مورد ضررهاى مالى، آسيب هاى جسمى و حال جنگ.

«أُوْلَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُواْ وَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»

يعنى: اين انسان هاى والا و برترند كه در مرحلۀ فكر و عمل و اخلاق عملاً راست گفتند و آنها هستند كه پرهيزگارند.

معلوم باد كه در اين آيه از امور اعتقادى چيزى فروگذار نشده و همۀ آنچه يك انسان مؤمن بايد معتقد شود از اصول دين و مذهب و غيره ذكر شده است، زيرا صفات خداوند كه از آن جمله عدل است مندرج در ايمان به اللّه است يعنى ذات واجب الوجودى كه جامع همۀ كمالات و عارى از همۀ عيوب است، و اعتقاد به امامت در اعتقاد به نبيّين مندرج است، زيرا امامان دوام امامت پيامبران اند. بلكه بهتر آن است كه بگوييم در شرع اسلام، اصول عقايد و اركان آنچه بايد بدان اذعان نمود، اعتقاد به پنج اصل زير است:

1. اللّه، يعنى خداى يكتاى واجب الوجود جامع همۀ كمالات ذات و صفات و افعال؛

ص:187

2. فرشتگان، يعنى متصديان امور عالم تكوين از نظر حفظ و تصرفات در دنيا و آخرت به اراده اى كه عين ارادۀ اللّه است، پس آنها مظهر جلال و جمال حق در دو جهان اند و شناخت خدا بدون آنها ناقص است؛

3. كتاب هاى آسمانى كه برنامۀ تكامل چند بُعدى بشرى است از بدو ورود آنها در صحنۀ وجود تا انقراض نسلشان، و پايۀ بنيادين هدف از خلقت بشر و جهان است؛

4. پيامبران كه وسايط وصول فيض ربّانى در تكوين و تشريع به سلسلۀ بشر و مربيان حقيقى اين موجود كريم الوجودند؛

5. روز واپسين كه روز عظيم حضور من سوى اللّه در محضر «اللّه»، و روز بى سابقه در امتداد ازليت و بى لاحقه در طول ابديت، و يگانه روز تاريخى در دوام الوهيت حضرت حق، و روز ظهور همۀ حقايق و اسرار پنهان جهان آفرينش براى همۀ ذوى العقول آن جهان، و روز مجازات همۀ صالحان به نعم ابدى غيرقابل تعريف، و طالحان و طاغيان به عذاب ابدى غير قابل توصيف است و هيچ كس را غير خداى عليم توان توصيف تامّ اين روز نيست. نعوذ باللّه من شرّه.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ اْلأُنْثى بِاْلأُنْثى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَليمٌ (178)

وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي اْلأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (179)

لغت و اعراب:

كُتِب: نوشته و مقرر شد. قصاص: مصدر «قاصّ أثره» يعنى دنبال او رفت؛ جنايتى را به مكافات جنايتى انجام داد. قتلى: جمع قتيل به معناى مقتول. الحرّ بالحرّ مبتدا و خبر است به تقدير «الحرّ يُقتَل أو يُقتصُّ منه بالحرّ». فمن عُفِى مراد از موصول، قاتل است. فاتّباع خبر مبتداى محذوف است يعنى فالأمر يا فالواجب اتّباع، و ضماير له و أخيه راجع به موصول، و اليه راجع است به أخيه و الف لامِ القصاص جنس است.

ص:188

تفسير:

دينى اش - يعنى ولىّ دم - چيزى بخشيده شود و مثلاً از قصاص و ديه هر دو بگذرد، يا تنها از قصاص بگذرد، يا بعض ديه را عفو كند، بر هر يك از بخشنده و بخشوده شده است كه از عفو به نيكى پيروى كند، بخشنده در مطالبۀ ديه بد رفتارى نكند و طرف وى در اداى آن مماطله و تأخير ننمايد.

«ذَ لِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ»

«ذلك» اشاره به حكم وضعى مذكور است؛ يعنى تشريع اين قانون و مخيّرشدن ولىّ دم ميان عفو و قصاص و ديه كلاًّ يا بعضاً، تخفيفى است براى شما مسلمان ها از جانب پروردگارتان و رحمت و تفضلى است در مقابل يهود كه مكلف بودند به قصاص معيّناً، و نصارا كه موظف بودند به ديه معيّناً.

«فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَ لِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ»

يعنى: پس از تشريع و ابلاغ اين قانون، اگر كسى تعدّى و تجاوز كند او را عذابى دردناك خواهد بود. يعنى مثلاً عفو كننده تعدّى كند و قاتل بخشيده شده را بكشد، معذّب خواهد بود.

«وَ لَكُمْ فِى الْقِصَاصِ حَيَوةٌ يَأُوْلِى الْأَلْبَبِ»

مخاطب در اين آيه عقلا و دانش پژوهان و روانكاوان و جامعه شناسان بشرند.

يعنى: براى فرد و مجتمع شما اى صاحبان عقل و خرد در حكم قصاص و پياده كردن آن، زندگى فردى و اجتماعى و زندگى سالم و گوارا و پر از آرامش است، زيرا اين حكم يگانه رادع و قوى ترين مانع از جرأت افراد بر كشتن يكديگر است، چرا كه هر فردى آن گاه كه انگيزۀ كشتن فرد ديگر را پيدا كند طبعاً از ترس قصاص عقب مى كشد، پس آن فرد را از قتلِ به جَوْر و خود را از قتل به قصاص نجات مى دهد، پس قصاص كردن و جارى نمودن اين قانون آسمانى، سبب حيات جامعه است.

«لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»

يعنى: اين قانون تشريع شد شايد شما از خونريزى بپرهيزيد و از خداوند پروا كنيد.

بدان كه دربارۀ فصاحت الفاظ و بلاغت محتوا و زيبايى تعبير و اختصار كلمات اين آيۀ شريفه از نظر ادباى قوم و علماى معانى و بيان، علاوه بر كمال حكمت حكم و متانت قانون از نظر اهل سنجشِ ملاكات احكام و صاحبان توجه به مصالح اجتماع و از نگاه رشد جامعه و زوال توحّش آنها، سخنان بسيارى گفته شده است كه ما براى اختصار ذكر نكرديم.

ص:190

كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ اْلأَقْرَبينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقينَ (180)

فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَى الَّذينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللّهَ سَميعٌ عَليمٌ (181)

فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (182)

لغت و اعراب:

خير: مال وافر. فانّما اثمه مرجع ضمير، تبديل است و مرجع سه ضمير ديگر در اين آيه وصيت به معناى ايصاء است. جَنَف: جور و انحراف از حق به باطل.

تفسير:

«كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَ لِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ»

خطاب به همۀ مكلّفان است و ظاهر آيه، وجوب حكم مذكور است، لكن قرينۀ خارجيه دلالت بر استحباب دارد، و معنى آيه اين است: بر شما مكلّفان نوشته شده؛ يعنى در لوح محفوظ مقرر شده و اين كتاب از آن حكايت دارد. و ممكن است اين جمله براى انشاء ابتدايى حكم باشد و مراد «كتبتُ عليكم» است يعنى نوشتم و مقرر كردم بر شما، و حكم اين است: هنگامى كه يكى از شما را مرگ فرا رسد اگر مال قابل توجّهى از خود باقى گذاشت، براى پدر و مادر و خويشان خود وصيتى به نيكى كند. يعنى سهمى از آن مال را علاوه بر فريضۀ اصلى پدر و مادر و سهم الارث ساير نزديكان به عنوان استحباب وصيّتى عادلانه و پسنديده و حلال در شرع انجام دهد. يعنى نه وصيت در حال دَين مستغرق، و نه وصيت به تمام مال، و نه وصيت به مال حرام، و نه به بيشتر از يك سوم مال، و نه به محروم كردن برخى ورّاث، و نه به مصرف كردن در موارد حرام و نحو اينها.

«حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ»

يعنى: اين وصيت، حقّى است استحبابى بر عهدۀ اهل تقوا.

«فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَآ إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»

يعنى: پس از تحقّق چنين وصيتى، هر كس آن را بعد از آن كه شنيد و دانست تبديل نمايد، يعنى به كلّى عمل نكند يا كمّ و كيف آن را تغيير دهد، جز اين نيست كه گناه آن بر عهدۀ كسانى است كه

ص:191

تبديل مى كنند نه بر وصيت كننده، در صورتى كه توصيۀ او صحيح بوده باشد. يعنى او در قيامت پاداش وصيت عمل شده را مستحق خواهد بود، زيرا خداوند، شنوا و داناست.

«فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ»

اين آيه، نظير استثنا از آيۀ سابق و متعرض مواردى از جواز تبديل است. و مراد از خوف، بيم مقرون به علم است، و معنى آيه اين است: پس اگر كسى از وصيت كننده اى ترس گرايش به باطل پيدا كرد؛ يعنى پس از وقوع وصيت و مرگ موصى و حصول اختلاف ميان ورثۀ ميّت و موصى لَهُم و موصى اليهم كسى علم پيدا كرد كه موصى هر چند اشتباهاً به سوى باطل رفته يا از او توصيۀ حرامى سر زده، پس ميان آنها به وسيلۀ تغيير وصيت صلح داد؛ مثلاً ديد موصى همۀ مال را به غير وارث وصيت نموده، وى آن را تبديل به يك سوم نمود و يا با وجود بدهى مستغرقِ مال، برخى از آن را به كسى وصيت كرده يا به موارد حرام بخشيده، وى اموال را از موصى اليهم و موصى لهم يا از موارد حرام گرفت و به طلبكاران يا ورّاث تحويل داد،

«فَلَآ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»

يعنى: هيچ گناهى بر او نيست - از مصاديق تبديل كنندۀ وصيت محسوب نمى شود، بلكه كارش گاهى واجب است - همانا خداوند، سخت بخشنده و مهربان است.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (183)

أَيّامًا مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضًا أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (184)

لغت و اعراب:

كُتِب: نوشته و مقرر شد و مراد از آن در اين آيه وجوب است. صوم و صيام در لغت، هر دو مصدر است به معنى امساك از شىء، و در شرع امساك و تحفّظ از امور مخصوصى است از اول روز تا آخر آن

ص:192

به قصد تقرّب به حق. ايّاماً منصوب است به تقدير «صوموا». طاقَ الشىء و أطاقه: قادر شد بر آن. فديةٌ طعامُ، طعام بَدَل از فديه است. تَطَوَّعَ الشىءَ: آن را افزون بر لزوم انجام داد.

تفسير:

«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ»

توان روزه را دارند واجب است در صورتى كه روزۀ خود را بخورند فديه دهند، يعنى طعامى به مسكينى به عنوان كفّاره بدهند. و اگر اطاقه به معناى توانِ با مشقّت باشد يا همزه اش براى سلب باشد، معناى آيه چنين است: و بر كسانى كه روزه را با زحمت و مشقّت مى گيرند يا توان روزه از آنها سلب شده است واجب است فديه اى، يعنى دادن طعام به فقيرى. و اين اشخاص كسانى مانند ناتوانان جسمى يا زنان باردار يا زنان شيرده يا مردان و زنان سالمند هستند.

بنابر معناى اول، مراد از فديه و دادن طعام، كفّارۀ سه گانۀ تخييرىِ خوردنِ روزۀ رمضان است كه يكى از سه خصلتِ عتق و اطعام و صيام ذكر شده، و بنابر معناى دوم، مراد از فديه، كفارۀ شصت مُدّ است كه در صورت امكان براى هر روز دو مدّ داده مى شود و اگر امكان نداشت يك مدّ، خواه به يك فقير يا بيشتر. و البته معناى اول مرجوح است. و بنابر هر دو معنا، طعام مسكين به نحو ابهام ذكر شده و ايضاحش حواله به خارج شده است.

«فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ»

يعنى: پس اگر كسى به ميل خود بر كار خيرش - بر مقدار طعام هر مسكينى يا بر تعداد مساكين - بيفزايد براى او بهتر است.

«وَ أَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ»

يعنى: و روزه گرفتن هر چند زحمت و مشقت داشته باشد براى شما از نظر صلاح فردى و تكامل روحى و تقويت روانى و از نظر مصالح اجتماعى بهتر است اگر بدانيد.

شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَريضًا أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (185)

ص:194

لغت و اعراب:

رمضان مصدر است يعنى شدت گرما، و عَلَم است براى نهمين ماه از دوازده ماه قمرى معروف به ماه روزه. نزول فرود آمدن، و اين ماده از باب افعال غالباً در فرود دفعى شىء، و از باب تفعيل در فرود تدريجى آن استعمال مى شود. شهر رمضان مبتدا و الذى خبر آن است. هدى للناس و بيّنات هر دو حال است از قرآن. شهد الشهر يعنى «حضر فى مصره فى الشهر». فعدّة به تقدير «فعليه عدّة».

ولتكملوا به تقدير «ليسهل عليكم الأمر و لتكملوا».

تفسير:

«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ»

يعنى: ماه رمضان ماهى است كه اين قرآن در آن همانند تورات و انجيل در يك مرتبه فرود آمده. و اين بيان، اشاره است به نزول دفعى آن در چندين مرحله، زيرا طبق روايات اهل بيت وحى عليهم السلام مجموع اين كتاب كريم، نخست از علم ازلى الهى بر قلم نازل گشته و آن گاه به وسيلۀ جريان قلم بر صفحۀ لوح، نازل به لوح محفوظ شده و در اين مرحله در مرأى و منظر فرشتگان يا مقرّبان از آنها قرار گرفته، سپس از لوح به صفحۀ ذهن مصفّاى جبرئيل به وسيلۀ خواندن لوح وارد گشته و از طريق او به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله رسيده است.

و در كيفيت انتقال از جبرئيل به پيامبر دو راه تصوّر شده: اول آن كه جبرئيل در نخستين بار نزول به نزد محمّد صلى الله عليه و آله يا در يكى از نزول هاى اوليه همۀ آن را به يكبار در قلبِ اوسع از ملكوت پيامبر فروخوانده و پيامبر همه را حفظ كرده و سپس در مدت 23 سال نبوت و رسالت، هر نوبت كه جبرئيل نازل مى شده مقدارى از آن را كه به تناسب زمان و مكان بايد ابلاغ گردد براى پيامبر تعيين مى كرده است. دوم آن كه در مدت 23 سال در هر بار مقدارى از آن را بر قلب پيامبر مى خوانده تا به جامعه ابلاغ شود.

و به هر حال، نزول قرآن از جانب پيامبر به جامعه، تدريجى بوده است. و مراد از جامعه صفحات دل هاى مردم و اوراق نوشته شدۀ مصاحف است. پس معلوم شد كه اين كتاب عظيم الهى را شش مرحله از نزول است، سه مرحلۀ اول نزول دفعى است و نوبت چهارم ذوجهتين است و

ص:195

نوبت پنجم كه نزول از زبان پيامبر به صفحۀ دل ها و اوراق مصحف هاست نزول تدريجى در مدت محدود است. و اينها همه مراحل مقدّمى نزول است و امّا نزول اصلى و هدفى، نزول از افكار و اوراق به مرحلۀ عمل و متن مجامع بشرى است كه تدريجىِ دراز مدت است.

«هُدًى لِّلنَّاسِ وَ بَيِّنَتٍ مِّنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ»

يعنى: در حالى كه اين قرآن سراپا هدايت و راهنمايى است - راهنماى مردم جهان است به سوى توحيد و اصول عقايد مستقيم و فروع شريعت قويم و فضايل اخلاقى از ديدگاه عقل سليم و معارف ديگر - و نيز اين قرآن ادلّه اى روشن از هدايت است؛ يعنى از ادلّه و براهينى كه قابل است بشر را به سوى حقايق راهنۀ بى پايان هدايت كند اين قرآن روشن ترين آنهاست، و از حجج و بيّناتى كه وسيلۀ جدايى حق از باطل در موارد نيازهاى بشرى است اين قرآن از واضح ترين آنهاست.

«فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ»

يعنى: پس هر كس از شما مردم در اين ماه حاضر باشد - غير مسافر و در وطن خويش باشد - بايد اين ماه را روزه بگيرد.

«وَ مَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ»

و هر كس مريض باشد يا در سفر باشد بايد چند روزى از روزهاى ديگر - به تعداد روزهاى فوت شده از رمضان به عنوان قضاى ماه رمضان - را روزه بگيرد.

«يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لَايُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»

يعنى: خداوند براى شما در مرحلۀ توجيه تكليف و طلب طاعت، سهولت و آسانى را مى خواهد و هرگز براى شما سختى و مشقّت را نمى خواهد.

«وَ لِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»

يعنى: و تكليف انجام قضاى روزۀ ماه رمضان براى اين است كه شما ايّام معدودۀ رمضان را كه روزهايى مبارك و والا و معروف در ملأ اعلى و وسيلۀ تكامل انسانى و تعالى روح بشرى و تصفيه نفسى است، تكميل كنيد و ناقص نگذاريد و خدا را در برابر اين هدايت، بزرگ بدانيد و به بزرگى ياد كنيد، باشد كه او را سپاس گزاريد.

ص:196

وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنّي فَإِنّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي وَ لْيُؤْمِنُوا بي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ (186)

لغت:

استجابَه و استجاب له: جواب داد او را. يرشدون يعنى «يهتدون».

تفسير:

أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَاْلآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ اْلأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ اْلأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ آياتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ (187)

«هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ»

يعنى: آنها لباس شمايند و شما لباس آنهاييد. اين نوع نزديكىِ شما به يكديگر مقتضىِ آن است كه در هيچ حالى از استمتاع شما منعى نباشد. و وجه تشبيه هر دو به لباس اين است كه همان طور كه لباس انسان تن او را از ضرر و آسيب حفظ مى كند، زن و مرد نيز يكديگر را از ارتكاب گناهان جنسى، روابط غير شرعى، شيوع فساد، نسل غير مشروع در جامعه، صدور كلمات ركيك و حالات حاكى از ميل به جماع با انسان و غير اينها نگه مى دارد.

«عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ»

يعنى: خداوند از ازل دانست كه شما از حين صدور حكمِ حرمت تا حال همواره بر خودتان خيانت مى كرديد و حكم خدا را مخالفت مى كرديد، اكنون به شما عطف توجه نمود و از مخالفت شما در گذشت.

«فَالَْنَ بَشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ»

يعنى: پس حال مى توانيد در شب هاى روزه با آنان همبستر شويد و در اين عمل، آنچه را خداوند براى شما نوشته و مقرر داشته بطلبيد، از قبيل التذاذ طبيعى طرفين، طلب فرزندان صالح، تحكيم روابط الفت فيما بين، ترك حرام به وسيلۀ انجام حلال، تشكيل نخستين واحد صالح در اجتماع، تشديد روابط متسلسل جامعه، حفظ و تكثير نسل انسانى كه مطلوب خداوند است و بالأخره پاداش وافر اخروى.

«وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى الَّيْلِ»

يعنى: و نيز پس از اين در شب هاى ماه رمضان مى توانيد بخوريد و بياشاميد - حتى اگر پيش از افطار هم به خواب رويد - تا آن گاه كه صبح شود، يعنى در افق شرقى مسكنتان رشتۀ سفيد ممتدى كه فجر است از رشتۀ سياه روى آن، براى شما روشن گردد، زيرا آن رشتۀ سياه علامت شب و آن رشتۀ سفيد علامت حدوث روز است. سپس روزۀ خود را تا شب به اتمام رسانيد.

«وَلَا تُبَشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَكِفُونَ فِى الْمَسَجِدِ»

يعنى: و هرگز با همسرانتان در حالى كه در مساجد الهى در حال اعتكافيد آميزش نكنيد، زيرا اين عمل در مساجد هر چند شخص معتكف نباشد نيز براى احترام مسجد حرام است، و در حال اعتكاف واجب هر چند در مساجد هم نباشيد به خاطر وجوب اعتكاف، حرام است و در اعتكاف

ص:199

مستحب، مبطل اعتكاف است.

«تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا»

تصرف نكنيد، نظير اختلاس، فريب، غصب، ربا، قمار، سرقت و هر راه ناروا و غيرمجاز ديگر. و اگر چنين كنيد گناه كرده ايد و ضامن مال، و مستحقّ كيفر تعزيرى در دنيا و عذاب در آخرت شده ايد.

«وَتُدْلُوا بِهَآ إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَ لِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ»

يعنى: و هرگز اموال خود را به سوى قاضيان و رؤساى جور جامعه به عنوان رشوه و اجرت و هديّه سرازير نكنيد تا بدين وسيله پاره اى از اموال مردم را به گناه بخوريد در حالى كه مى دانيد، يعنى از حرمت شرعى تصرف در مال غير، قبح توسل به آن از راه قضات رشوه گير و سلاطين جور، مفاسد اقتصادى نقض مالكيت مردم، مضرات اجتماعى اعانت بر تعدّى و جور طاغيان و بالأخره از عقاب اخروى ارتكاب حرام آگاهيد.

يَسْئَلُونَكَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (189)

لغت و اعراب:

اهلّه: جمع هلال، يعنى ماه در سه شب اول يا در هفت شب اول هر ماه قمرى و يا اعم از آنها و دو شب آخر ماه. مواقيت: جمع ميقات، يعنى وقت تعيين شده براى شىء يا مكان تعيين شده براى آن. ولكنّ البرّ مَن اتّقى يعنى «فعلُ من اتّقى».

تفسير:

«يَسَْلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِىَ مَوَ قِيتُ لِلنَّاسِ»

يعنى: از تو دربارۀ ماه هاى نو مى پرسند كه چه حكمت و مصلحتى است در تشكّل آن به شكل هلال و تغيير تدريجى آن تا صورت بدر، و سپس تغييرات آن تا هلال ديگر؟ بگو: ماه ها وسيلۀ تعيين اوقات براى مردم است - كه از چرخش آن به دور خود و دور زمين و تابش نور خورشيد بر آن، روزها و ماه ها و سال هاى قمرى پديد آيد و بدين وسيله اوقات كارهايشان از كشت و زرع، قراردادهاى معاملى، مطالبات اجتماعى، ولادت ها و وفات ها و ساير كارها به ويژه اوقات

ص:201

كارهاى آنان كه توان استفاده از سال هاى شمسى را ندارند، تعيين گردد -.

«وَالْحَجِّ»

يعنى: و نيز وسيلۀ تعيين وقت براى حجّ اكبر و حجّ اصغر - يعنى عمره - باشد، زيرا از اوّل هلال ماه دهم از سال قمرى (ماه شوال) احكام كلّى تكليفى و وضعى حج در محدودۀ سه ماه تشريع مى شود، و از اوايل هلال ماه دوازدهم كه پايان سال قمرى است عمدۀ احكام و مناسك آن توقيت مى گردد.

«وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَن تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى»

پندار اعراب جاهليت و انصار در اوايل اسلام چنين بود كه در حال احرام ورود به خانه ها از راه متعارف حرام است و بدين جهت نقبى يا سوراخى از پشت ديوار يا خيمه براى ورود و خروج، احداث مى كردند و اين عمل را نيز عبادت و كار نيك مى پنداشتند. آيه مى فرمايد: كار نيك و عمل خير اين نيست كه به خانه ها از پشت آنها وارد شويد، بلكه كار نيك كار كسى است كه تقوا ورزد؛ تقواى در عقايد به ترك باورهاى فاسد، و تقواى در اخلاق به اجتناب از رذايل صفات، و تقواى در اعمال به ترك همۀ كارهاى حرام.

«وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»

يعنى: بايد به خانه ها از درهاى آنها در آييد و پروا كنيد و تقوا ورزيد - يعنى تقوا از بدعتى كه در حج داشتيد و از هر بدعتى ديگر - باشد كه رستگار گرديد.

وَ قاتِلُوا في سَبيلِ اللّهِ الَّذينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدينَ (190)

وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتّى يُقاتِلُوكُمْ فيهِ فَإِنْ قاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذلِكَ جَزاءُ الْكافِرينَ (191)

فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (192)

ص:202

لغت و اعراب:

از زادگاهشان - بدتر از كشتن است.

«وَ لَاتُقَتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِن قَتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَ لِكَ جَزَآءُ الْكَفِرِينَ»

عرضه شده و شيطان و پيروان انسى و جنّى وى را در آن نصيبى نباشد. و ممكن است دين به معناى طاعت و انقياد باشد، يعنى بجنگيد با اطاعت و انقياد مطلقى در تمام جامعه كه در برابر فرامين خدا باشد تا احدى را فرمان استقلالى در مقابل او نباشد.

«فَإِنِ انتَهَوْا فَلَا عُدْوَ نَ إِلَّا عَلَى الظَّلِمِينَ»

مصونيت و وجوب حفظ احترام هر ماهى نسبت به هر شخص و گروهى در مقابل مصونيت و حفظ حرمت آن ماه از ناحيۀ شخص يا گروه ديگر است. پس اگر مثلاً گروهى حرمت ماه رجب را شكست و حملۀ جنگى كرد براى آن طرف نيز جايز است در آن ماه يا در ماه رجب ديگر حمله نمايد.

«وَالْحُرُمَتُ قِصَاصٌ»

خود رابه هلاكت نيفكنيد.

«وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»

يعنى: و در هر موردى كه بتوانيد، كار نيك انجام دهيد، يا به ديگران نيكى كنيد، زيرا خداوند، نيكوكاران و نيكى كنندگان را دوست دارد.

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ شَديدُ الْعِقابِ (196)

لغت و اعراب:

حجّ: قصد و نيّت، و در اصطلاح شرع اسم مجموع عبادت خاصى است كه مركب از چهارده جزء است، و اهمّ شروط آن زمان خاص و مكان معيّن است، و اجزاى آن عبارت است از: 1. احرام 2. وقوف در عرفات 3. وقوف در مشعر 4. افاضه يعنى كوچ كردن از عرفات و مشعر و نزول در منى 5. رَمْىِ جمرۀ عقبه 6. نحر يعنى قربانى كردن 7. حلق يعنى سر تراشيدن يا تقصير يعنى كوتاه كردن مو يا ناخن 8. طواف حج 9. دو ركعت نماز طواف 10. سعى ميان صفا و مروه 11. طواف نساء 12. دو ركعت نماز طواف نساء 13. مَبيت يعنى ماندن شب در منى 14. رَمْىِ جمرات سه گانه.

و براى مجموع اين اعمال، عبارت «او و ارنَحْطَ رّس طر مر» را علامت قرار داده اند.

عمره، زيارت كردن، آباد نمودن، و شرعاً اسم مجموع عبادتى است كه مركب از پنج جزء است كه پيوسته مقيد به مكان خاص و گاهى هم مقيد به زمان خاص است و آنها عبارتند از: 1. احرام 2. طواف 3. ركعتين طواف 4. سعى 5. تقصير. و علامت آنها «اطرست» است.

احصار: ممنوع شدن حاجى پس از بستن احرام از اتمام عمل به واسطۀ مرض يا ممانعت دشمن

ص:207

يا عوارض ديگر. مَحِلّ: مَحَلّ، جايگاه. اَذى: ناراحتى و ضرر اندك. فمن تمتّع مبتدا و فما استيسر به تقدير «عليه ما استيسر» خبر آن است و مجموع مبتدا و خبر جواب اذا ى شرطيه است.

حج و عمرۀ تمتّع به جا آورد نه افراد و قِران پس برعهدۀ اوست هر قربانى اى كه ميسر شد. يعنى بايد يكى از انعام سه گانۀ: شتر، گاو و گوسفند را به نحو تخيير قربانى نمايد.

تعبير «تمتّع بالعمرة الى الحج» از حج و عمرۀ تمتّع بدين سبب است كه در اين قسم از حج پيش از آن كه مكلّف وارد حج شود از عمرۀ تمتّع از نظر معنوى و مادى برخوردار مى شود. امّا معنوى از اين جهت كه در آغاز كار به واسطۀ عبادت خاص عمره كه خود حج اصغر است به خدا تقرّب مى جويد و از اين قرب معنوى لذت مى برد. و امّا مادى از اين راه كه پس از اتمام احرام، مُحِلّ مى شود و از ممنوعات احرام آزاد و از محلَّلات احرام برخوردار مى گردد. پس معناى تمتّع بالعمرة الى الحج برخوردار شدن به سبب عمره در حال رفتن به سوى حج است.

«فَمَن لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَثَةِ أَيَّامٍ فِى الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ»

يعنى: پس اگر كسى در حج تمتّع قربانى نيابد - يعنى قدرت مالى نداشته باشد يا قربانى پيدا نشود يا مانعى از ذبح و نحر باشد - برعهدۀ اوست كه سه روز در همان سفرِ حج روزه بگيرد و هفت روز ديگر را پس از آن كه به وطن خود بازگشت، كه آن سه روز و اين هفت روز جمعاً ده روز كامل است.

«ذَ لِكَ لِمَن لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»

يعنى: اين عمل برتر و والا كه حج و عمرۀ تمتّع است و از خصوصيات آن شرطيت تقدّم عمرۀ آن بر حج و لزوم وقوع هر دو در يك سال است، فرض و وظيفۀ كسى است كه خود و خانواده اش از حاضران مسجدالحرام نباشند بلكه آفاقى باشند. و مراد از حاضران كسانى هستند كه اگر دايره اى كشيده شود و مركز آن مسجدالحرام و شعاع آن تا 24 كيلومتر باشد آنها در داخل دايره قرار گيرند.

و حج تمتّع وظيفۀ همۀ ساكنان خارج آن دايره در روى زمين است تا آن جا كه به نقطۀ مقابل كعبه از كرۀ زمين برسد. و امّا حاضران يعنى ساكنان داخل دايره، فرض و وظيفۀ آنها حج افراد يا قِران است كه بحث آن در فقه مذكور است.

«وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ»

يعنى: شما اى مكلّفان به حج و ساير واجبات عبادى و غير عبادى، از خدا پروا داشته باشيد و بدانيد كه خدا سخت كيفر است.

ص:209

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى وَ اتَّقُونِ يا أُولِي اْلأَلْبابِ (197)

لغت و اعراب:

الحج اشهر مبتدا و خبر است به تقدير «أشهر الحج أشهر معلومات»، يا به تقدير «الحج فى أشهر معلومات». فَرَضَ: واجب كرد، به تقدير «على نفسه». رفث: كلام قبيح عرفى كه حكايت از عمل جماع كند و مراد، خود جماع است.

تفسير:

«الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَتٌ»

يعنى: ماه هاى حج كه بايد اين عبادت خاص الهى در آنها واقع شود - و اين ظرفيت، شرط صحت مظروف است - ماه هايى است معلوم، يعنى سه ماه شوال و ذى قعده و ذى حجه كه ماه هاى آخر سال قمرى است و دو ماه اخير از ماه هاى چهارگانۀ حرام است، و معناى آيه اين است كه بايد تمام اعمال حج در اين ماه ها انجام يابد و هيچ جزئى از آن در خارج اين ماه ها واقع نشود هرچند كيفيت وقوع آن در اين ماه ها شرايط خاصى دارد، و بنابراين مكلّف مى تواند اعمال را مستوعب زمانش قرار دهد، يعنى از اول شوال احرام حج افراد يا قِران و يا عمرۀ تمتّع ببندد و با انقطاع زمانى اندكى در بين الاحرامين در تمتّع، در آخر ذى حجه تمام كند، و مى تواند مثلاً در نهم ذى حجه شروع و در دوازدهم يا كمتر از آن تمام نمايد.

«فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِى الْحَجِّ»

يعنى: پس از معلوم شدن ماه هاى حج، اگر كسى در ايام صالح براى احرام، حج را به واسطۀ بستن احرام بر خود واجب كند - زيرا حج مستحب هم به بستن احرام واجب مى شود - پس در حج هرگز نبايد محرمات احرام را كه 24 چيز است مرتكب شود، يعنى نبايد با زن آميزش كند، و فسوق انجام دهد يعنى گناهى را مرتكب شود كه قبح و عقابش در اين حال شديدتر است، و نبايد دربارۀ

ص:210

هيچ موضوع عقلى و عرفى محاجّه و مجادله نمايد. اين سه چيز جزء 24 چيز حرام از محرمات احرام است كه در اين جا بالخصوص ذكر شده است.

«وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ»

يعنى: و آنچه در حال حج از امور خير به جا آوريد خدا آن را مى داند.

آن را پاداش مى دهد و طبعاً مزدش را به خاطر مكان و زمان مضاعف مى كند.

«وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى»

تقدير كلام «و تزوَّدوا التقوى» است، يعنى: و از ترك گناهان و پرهيز از معاصى براى خود توشه برگيريد، زيرا بهترين توشه ها پرهيز از گناهان است.

«وَاتَّقُونِ يَأُوْلِى الْأَلْبَبِ»

يعنى: اى صاحبان خرد از من پروا كنيد و از غضب و عذابم پرهيز نماييد. و ذكر اين جملات در ميان احكام حج طبق سنّت جاريۀ الهى است در اين كتاب كه در خلال بيان مطالب مختلف، پند و اندرز و تشويق و انذار را ترك نمى كند.

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضّالِّينَ (198)

ثُمَّ أَفيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (199)

لغت و اعراب:

ابتغاء: طلب. أفَضْتُ الماءَ: ريختم آب را. «أفاض القومُ على الرجل»: فروريختند بر سر او. عرفات:

صحرايى وسيع و معروف و اواخر رودخانه اى كه از مكه از محاذات حجرالاسود به سوى مشرق مكه ممتد است و فاصلۀ آن تا مكه قريب چهار فرسخ است. مَشعر: قسمتى از داخل همان رودخانه كه از يك سو متصل به عرفات و از سوى ديگر متصل به منى است. و ان كنتم ان مخفّفۀ از مثقّله است به قرينۀ لام در خبر.

ص:211

تفسير:

«لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُوا فَضْلاً مِن رَبِّكُمْ»

يعنى: بر شما گناهى نيست كه در حال احرام و اشتغال به حج و عمره از جانب پروردگارتان فضل و رحمت جستجو كنيد. يعنى به وسيلۀ دعا و اجير شدن و اجارۀ مركوب و هر كسب متناسب آن حال، مال دنيا بطلبيد.

«فَإِذَآ أَفَضْتُم مِنْ عَرَفَتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ»

يعنى: پس چون بعد از اتمام وقوف در عرفات، در غروب عصر نهم ذى حجه از صحراى عرفات به سوى مشعر دسته جمعى سرازير شديد خدا را در مشعرالحرام به دعا و ذكر و خواندن نماز مغرب و عشاى شب عيد و خواندن نماز سحر و نماز صبح در مابين الطلوعين روز عيد، ياد كنيد. توصيف مشعر به حرام، به خاطر حرمت تشريعى و وجوب وقوف در آن است كه از اعمال مهم حج بلكه ركن ركين همۀ عمل هاى حج است و عدم حضور در آن جا يا عبور بدون وقوف، هتك حرمت آن و سبب فساد حج است.

«وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ»

يعنى: بايد خدا را در آن جا به دعا و ذكر و مخصوصاً به نماز صبح و وقوف بين الطلوعين به ياد آوريد. همان گونه كه شما را به توحيد و دين و شريعت اسلام و كتاب آسمانى قرآن و اصول و فروع آن هدايت نموده است. يعنى به شكرانۀ اين نعمت ها بايد چنين كنيد.

«وَ إِن كُنتُم مِن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّآلِّينَ»

يعنى: حقيقت اين است كه شما پيش از اين هدايت، سخت در گمراهى شرك و كفر اعتقادى و جهل به اصول و فروع عملى بوديد.

«ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»

در معناى اين آيه دو احتمال است:

اول آن كه اين آيه مَسوق است براى رد طايفه اى از عرب كه در روز نهم ذى حجه به جاى وقوف در عرفات، در مشعر وقوف مى كردند و مى گفتند ما اهل حرم هستيم و عرفات خارج از حرم است، پس ما در مشعر وقوف مى كنيم و وقت كوچ كردن مردم از عرفات ما از مشعر كوچ مى كنيم. يعنى از جانب شرق مشعر به جانب غرب آن. خداوند پس از ايجاب افاضه از عرفات در آيۀ قبل، با كلمۀ

ص:212

«ثم» كه دالّ بر تراخىِ در ذكر است، يعنى «ثم أقول»، فرمود: سپس مى گويم از همان محلّى كه مردم به سوى مشعر كوچ مى كنند - يعنى عرفات - شما هم كوچ كنيد و از تخلّفات گذشتۀ خود استغفار نماييد كه خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

دوم آن كه مراد از افاضه در اين آيه كوچ كردن از مشعر به سوى منى است. يعنى پس از آن كه وظايف مشعر را انجام داديد، از آن محلى كه مردم به سوى منى سرازير مى شدند شما مسلمانان نيز سرازير شويد. يعنى از همان راهى كه از نخستين روز انعقاد حجّ دسته جمعى طبق راهنمايى ابراهيم و اسماعيل و اسحاق عليهم السلام و پيامبران نسل آنها، مؤمنان و صالحان جهان تا امروز از آن جا به سوى منى سرازير مى شدند.

فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِي اْلآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ (200)

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي اْلآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ (201)

أُولئِكَ لَهُمْ نَصيبٌ مِمّا كَسَبُوا وَ اللّهُ سَريعُ الْحِسابِ (202)

لغت و اعراب:

مناسك: جمع مَنْسَك به معناى عبادت و محل و زمان عبادت. خلاق: سهم، نصيب. مما كسبوا: يعنى «من جنس ما كسبوا» يا «من أجْل ما كسبوا».

تفسير:

«فَإِذَا قَضَيْتُم مَّنَسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ ءَابَآءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا»

از رسوم جاهليت پيش از اسلام اين بود كه پس از پايان يافتن اعمال حج، قبايل مختلف عرب، در منى كه محل ختم همۀ اعمال است و سپس در مكه اجتماع كرده، به تفاخر و تعريف و توصيف نياكان گذشتۀ خود مى پرداختند و از فزونى نفوس قبيله و اولاد و اموال و احشام و اسلحه هاى اجدادشان، و از صفات مختلف شجاعت و سخاوت و فصاحت و بلاغت آنان، به

ص:213

وسيلۀ شعر و نثر سخن مى گفتند، خطبه ها خوانده، مداحى ها نموده و دادِ سخن مى دادند.

در اين آيه مى فرمايد: و چون مناسك و اعمال حج و عمرۀ خود را به پايان رسانديد به ياد خداوند پردازيد همان گونه كه پدرانتان را ياد مى كرديد بلكه يادى بهتر و قوى تر و رساتر از آن.

يعنى از خدا بگوييد، از توحيد ذات و صفات و جمال و جلال او، و از نعمت هاى بى پايان دنيوى و اخروى و مادى و معنوى او، از آفريده هاى بى حدّ و حصر او در ملك آسمان ها تا زمين او، از دوام وجود از ازل تا ابد او و بالأخره هرچه از عظمت و جلال او مقدور فكر و توان نطق و بيانتان باشد به رشتۀ بيان و قلم در آريد.

«فَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِى الْأَخِرَةِ مِنْ خَلَقٍ»

به صورت نعم اخروى تجسّم و تبلور پيدا مى كند و نصيب آنها مى گردد.

«وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ»

يعنى: و خداوند زودرس به حساب است. مراد، حساب همه چيز جهان نيست هرچند خدا حساب هرچه از موجودات عالم را كه نياز به حساب دارد مى داند، بلكه حساب اعمال مكلّفان از انس و فرشته و جنّ و شياطين است كه نياز به پاداش و كيفر دارد، و خداوند در دنيا سرعت حساب در نوشتن اعمال آنها دارد و هر عملى را از هر عاملى به محض صدور آن از نظر كمّ و كيف و مكان و زمان و مقدار پاداش و كيفر مى نويسد، يعنى فرشته هاى كرام الكاتبين در مرأى و منظر او مى نويسند. و خداوند سرعت در محاسبۀ آنها در آخرت دارد، زيرا در آن جا دو نوع حساب است:

اجمالى و تفصيلى. در حساب اجمالى، محاسبۀ همۀ خلايق در يك لحظه انجام مى يابد، يعنى همۀ مكلّفان در صحنۀ محشر خود را در برابر خداوند و مورد محاسبۀ او مى بينند و ناگهان حساب خود را تمام شده مى يابند. ولى حساب تفصيلى، ممتد است و طول مى كشد.

وَ اذْكُرُوا اللّهَ في أَيّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ في يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقى وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (203)

تفسير:

«وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِى أَيَّامٍ مَعْدُودَ تٍ»

اين آيه نيز از آيات احكام و در مقام بيان برخى از اعمال حج است.

يعنى: حاجيانى كه اعمال اصلى حج را خاتمه داده اند بايد براى گذراندن ايام تشريق در منى بدان جا روند و عمل مَبيت و رَمْى را انجام دهند. «مَبيت» عبارت است از بودن سه شب در وادى منى كه شب هاى يازده و دوازده و سيزده ذى حجه است. و «رَمْى» عبارت است از زدن سنگ به جمرات سه گانه با ترتيب خاص در روزهاى آن. و اين دو عمل خود از عبادت هاى خاص و خاتمۀ اعمال حج است، و اگر حاجى در حال احرام از صيد كردن و آميزش با زن پرهيز كرده باشد مى تواند دو شب در منى بماند و روز دوازدهم، مَبيت را خاتمه دهد.

در اين باره خدا مى فرمايد: و خدا را در صحراى منى در ايّام معدودات - يعنى سه شبانه روز

ص:215

متوالىِ پس از عيد - ياد كنيد، ياد كردن به واسطۀ خود مَبيت و رَمْى كه از عبادت هاى خاص الهى است، يا به وسيلۀ اذكار و اوراد ديگر كه از آن جمله تكبيرات معروف است كه پس از پانزده نماز - كه اول آنها نماز ظهر روز عيد است - خوانده مى شود.

«فَمَن تَعَجَّلَ فِى يَوْمَيْنِ فَلَآ إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلاَ إِثْمَ عَلَيهْ»

يعنى: پس هر كه از حاجيان عجله كند و اعمال تشريق را در دو روز يازدهم و دوازدهم انجام دهد بر او گناهى نيست، و كسى كه تأخير كند و اعمال را در سه روز يازدهم تا سيزدهم انجام دهد باز بر او گناهى نيست. يعنى مسأله تخييرى است و چنين نيست كه اهل جاهليت مى گفتند كه برخى تعجيل را و برخى تأخير را حرام مى شمردند.

«لِمَنِ اتَّقَى وَ اتَّقُوا اللَّهَ»

«لمن» خبر مبتداست به تقدير «ذلك»، يعنى: اين حكم تخيير مخصوص كسى است كه در حال احرام حجّش از شكار وحش و آميزش با زن پرهيز كرده باشد، و گرنه بايد شب سوم را هم در منى باشد و در روزش رَمْىِ جمره كند. و از خداوند پروا كنيد. يعنى از همۀ محرمات پرهيز كنيد نه تنها از محرمات احرام.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ»

يعنى: و بدانيد كه شما انسان ها پس از مرگ و پايان ايام برزخ و برانگيختن از قبر، به واسطۀ نفخۀ سوم صور، به منظور حساب و محاكمه و داورى به سوى او و حضور او گردآورى مى شويد.

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللّهَ عَلى ما في قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ (204)

وَ إِذا تَوَلّى سَعى فِي اْلأَرْضِ لِيُفْسِدَ فيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ (205)

وَ إِذا قيلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِاْلإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ (206)

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْري نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبادِ (207)

ص:216

لغت و اعراب:

فى الحياة الدنيا متعلّق است به يعجبك يا به قوله. لَدَّ الرجلَ - از باب نَصَر -: دشمنى سرسخت كرد با او، و ألدّ اسم تفضيل است يعنى شديدالخصومة. خصام مصدر است، و يا جمع خصم. تولّى: روى برگردانيد، و يا رياست و سرپرستى نمود. اخذته: حملته، يعنى وادار كرد او را. عزّة: قدرت، نخوت، تكبّر. مهاد: آرامگاه. شَرى - از باب ضَرَب -: فروخت و خريد (ضد).

تفسير:

«وَمِنَ النَّاسِ مَن يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِى قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ»

اين آيات چهارگانه، انسان را از حيث كفر و ايمان و نفاق و اخلاص به دو قسم تقسيم مى كند:

منافقى كه در پنهان كردن نفاقش مى كوشد و عملاً به هر فساد و اتلاف جان و مال مردم دست مى يازد و چون پندش دهند از تكبّر به گناه ديگرى مى افتد؛ و موحّد مخلصى كه جان خود را به بهاى رضاى خدايش فروخته است.

در اين باره مى فرمايد: و از مردم كس هست كه گفتارش در اين دنيا تو را خوش آيد - يعنى ظاهر كلامش فريبنده است؛ از حقيقت و صدق سخن مى راند، از باطل و دروغ نكوهش دارد، اظهار ايمان و تقوا مى كند - و خدا را بر اين كه آنچه اظهار مى دارد مطابق مافى الضمير اوست گواه مى گيرد درحالى كه دشمنىِ سرسخت دارد و سرسخت ترين دشمن هاست.

و محتمل است معناى آيه اين باشد كه برخى از مردم دربارۀ بى وفايى دنيا سخنان اعجاب انگيز مى گويند و خدا را بر اين كه در دل محبت تو را دارند گواه مى گيرند درحالى كه سرسخت ترين دشمنان تواند.

«وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِى الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا»

يعنى: و چون اين گونه انسان از نزد تو بيرون رود و يا آن كه پس از تو ولايت و سرپرستى مردم را به دست گيرد - مانند خلفاى بنى اميّه و بنى عباس و همۀ سلاطين جور و حكّام ستمگر دنيا - مى كوشد كه در روى زمين افساد كند؛

«وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَايُحِبُّ الْفَسَادَ»

يعنى: و سعى مى كند به وسيلۀ ظلم به مردم و قتل نفوس آنان، كِشت و زرعشان را تباه و

ص:217

دامداريشان را فاسد و نسلشان را نابود سازد؛ و خدا فساد و تباهى را دوست ندارد.

«وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ»

يعنى: و چون به چنين شخصى گفته شود: از خدا بترس - يك شخصيت برتر دينى يا يك انسان آزادِ از جان گذشته اى به عنوان نصيحت چنين گويد - قدرت ظاهرى و نخوت و غرور، او را وادار به گناه كند و عكس العمل خشنى از زدن و كشتن و حبس دربارۀ ناصح خود انجام دهد، يا بر طغيان خود بيفزايد.

«فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ»

لغت و اعراب:

سِلم و سَلم و اسلام: صلح و تسليم شدن. كافّةً: جماعةً. جاءَ الناسُ كافّةً يعنى كُلُّهم. خطوات: جمع خُطْوَه، گام، يعنى فاصلۀ ميان دو قدم در وقت راه رفتن.

تفسير:

«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا ادْخُلُوا فِى السِّلْمِ كَآفَّةً»

يعنى: اى كسانى كه ايمان آورده ايد همگى در صلح و سلم درآييد؛ يعنى صلح با خدا و بندگان صالح او و تسليم در برابر اوامر اصولى و فروعى او، و در هيچ فرمانى محارب او نباشيد.

«وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَ تِ الشَّيْطَنِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ»

يعنى: و در هيچ امرى پيروى از گام هاى شيطان - تبعيت از وساوس او - نكنيد، زيرا او براى شما دشمنى آشكار است؛ چرا كه دشمنى خود را در آغاز خلقت در ملأ عام فرشتگان اظهار كرد و بقاى آن را در مراحل تاريخ اثبات نمود.

«فَإِن زَلَلْتُم مِن بَعْدِ مَا جَآءَتْكُمُ الْبَيِّنَتُ»

يعنى: پس اگر بعد از آن كه دلايل روشن براى شما آمد، بلغزيد؛

پس از آن كه به عقل و خرد خويش به توحيد و اصول اعتقادات آگاه شديد و دلايل آشكار نقلى را از منطق رساى پيامبر و معجزات و كتاب او پذيرفتيد، اگر از راه مستقيم منحرف گرديد؛

«فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»

يعنى: پس بدانيد كه خدا مقتدر غالب و حكيم است.

چون عزيز و قدرتمند است مى تواند به كيفر شديد گرفتارتان نمايد، و چون حكيم است و كيفر و عذابش به اقتضاى مفاسد اعمال و بر وفق نظام تكوين است، انتقامش انتقامى از روى حكمت باشد.

هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاّ أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللّهُ في ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ اْلأَمْرُ وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ اْلأُمُورُ (210)

لغت و اعراب:

هل ينظرون استفهام انكارى است يعنى «لاينظرون الّا ذلك». نَظَرَ الشىءَ: نگاه كرد به سوى آن، منتظر آن شد. ظُلَل: جمع ظُلّه، سايبان، مانند قُلَل و قلّه. غمام: ابر سفيد يا قطعه اى از ابر.

ص:219

تفسير:

«هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّآ أَن يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِى ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ»

خطاب به پيامبر و ساير مخاطبين، و سخن در بيان حال كفّار است.

يعنى: آيا آنها جز اين انتظار دارند كه خداوند و فرشتگان در ميان سايبان هايى از ابر سفيد بيايند و كار آنها تمام شود؟ يعنى: اين كه كفّار پس از آن همه دعوت و اتمام حجت ايمان نياوردند گويى منتظرند كه روز رستاخيز برپا شود و خدا و فرشتگان در ابرى سفيد كه در آغاز مظنّۀ رحمت و به ناگاه مظهر غضب و عذاب باشد به آنان روى آورند.

و مراد از آمدن خدا، آمدن فرمان او يا احاطۀ وجودى و توانى اوست به همان گونه كه در دنيا بود، با اين تفاوت كه در آخرت توأم با غضب و عذاب است. و اما آمدن فرشتگان به لحاظ آن كه آنها در آخرت نيز همانند دنيا مجريان فرامين حق و مدبّرات امور و مقسّمات رحمت و غضب اند.

و به طور كلى تمام جريانات و حوادث عالم هستى از بدو حدوث تا قيام رستاخيز و از آن روز تا ابدالآباد به دست فرشتگان الهى و ارادۀ تامّه و نافذۀ آنهاست، اراده اى كه تابع ارادة اللّه يا عين ارادة اللّه است، و از اين روست كه آنها اراده دارند و اختيار ندارند بلكه اختيار از آنِ خداست.

«وَالْمَلَآئِكَةُ وَقُضِىَ الْأَمْرُ»

يعنى: و چون چنين شد كار آنها همانند ساير اهل آتش در آن ساعت از نظر قضاوت به حق و تعيين كمّ و كيف اعمال و خفّت و ثقل و مقدار كيفر آنها تمام مى شود.

عقل تأويل شوند چنان كه در اين جا حمل كرديم و پس از حمل و تأويل، اين آيات نيز جزء محكمات مى شوند، زيرا محكم و متشابه، نسبت به اذهان و افكار، امرى نسبى است.

سَلْ بَني إِسْرائيلَ كَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللّهَ شَديدُ الْعِقابِ (211)

زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ اللّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ (212)

تفسير:

«سَلْ بَنِى إِسْرَ ءِيلَ كَمْ ءَاتَيْنَهُم مِنْ ءَايَةٍ بَيِّنَةٍ»

يعنى: اى مخاطب، از بنى اسرائيل يعنى از علماى تورات و انجيل و تاريخ دانان آنها به عنوان توبيخ و مذمّت سؤال كن كه از زمان يعقوب و اجدادش تا امروز چقدر از آيات و نشانه هاى روشن توحيد به آنها عطا كرديم، مانند عصاى موسى، يد بيضاء، شكافتن دريا، هلاكت دشمنان مقتدر و مسلّط، انزال مَنّ و سلوى، مائدۀ آسمانى عيسى عليه السلام و بالأخره تورات و انجيل كه فعلاً در دست شماست؟! يعنى نعمت هايى كه همه را كفران كرديد و وسيلۀ سعادت دو جهانى را تبديل به وسيلۀ شقاوت و عذاب دنيا و كيفر آخرت نموديد، چرا كه تورات و انجيل واقعى را كه هر دو از نعمت هاى عظيم خدا بودند و صلاحيت اثبات توحيد و دعوت پيامبران گذشته و نبوّت محمّد عربى صلى الله عليه و آله و كتاب و دين او را داشتند و مدرك قطعى تاريخ انبيا و سرگذشت پيشينيان و حجت و برهان قوى بر نسخ شرايع و حدوث شرايع ديگر تا شريعت اسلام بودند، تبديل به دو كتاب محرّف مملوّ از اكاذيب و اساطير و جزء كتب ضالّه نموديد.

«وَمَن يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا جَآءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ»

يعنى: و هر كسى نعمت هاى خدا را پس از آن كه بدو رسيد تبديل كند - وسيلۀ هدايت را تبديل به وسيلۀ ضلالت، و يا شكر نعمت را تبديل به كفران نمايد - پس بى ترديد بداند كه خدا سخت كيفر است.

«زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَوةُ الدُّنْيَا»

ص:221

حيات دنيوى در نظر كافران زينت داده شده است. مراد از حيات دنيوى، زندگى بر طبق هواهاى نفسانى و فرامين شيطانى است كه بدون اعتنا به حق و توأم با هر عقيدۀ خرافى و محرّم الهى باشد، همان گونه كه طاغيان و فرورفتگان در شهوات دنيا دارند، در مقابل زندگى مؤمنان صالح كه طبق دستور دين و رضاى خداوند است. و زينت دهندۀ آن حيات در انظار كفّار در مرحلۀ نخست خداوند است كه جهان را مملوّ از نعمت هاى زيبا و گوناگون و طبيعت بشرى را سخت مايل و راغب به آنها قرار داده و اين خود تزيين تكوينى از جانب خداست هر چند به توديع عقل در وجود بشر و تشريع شرايع آسمانى، او را از برخى مشتهيات نهى كرده است.

و در مرحلۀ دوم هواهاى نفسانى و شياطين انسى و جنّى هستند كه مشتهيات نفس و منهيّات خدا را براى كفّار و اهل طغيان، زيبا و آراسته كرده اند.

«وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ ءَامَنُوا»

يعنى: و كفّار و طاغيان از روى جهل به اسرار خلقت و اهداف آفرينش، و غفلت از حقايق دينى و عالم ديگر، مؤمنان را در انتخاب زندگى خاص مسخره و استهزا مى كنند.

«وَالَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَمَةِ»

يعنى: و كسانى كه تقوا ورزيده اند و از شهوات نفس كه مورد نهى خداست پرهيز كرده اند در روز قيامت مرتبه اى برتر از آنها و فوق آنها خواهند داشت، برتريى فراتر از ادراك ما، زيرا آنها در آن روز در اعليعلّيّين و اينان در اسفل سافلين اند؛ آنها اهل كرامت الهى و مورد احترام فرشتگان و اينان مورد غضب خدا و خشم فرشتگان؛ و آنان استهزا و مسخره كننده به تلافى مسخرۀ دنيا و اينان متحمّل استهزا با كمال ذلّت و خوارى خواهند بود.

«وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَن يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ»

يعنى: و خداوند هركه را بخواهد در دنيا و آخرت روزىِ بدون حساب مى دهد. و معناى بدون حساب در دنيا اين است كه انواع نعم روزى شده بر بشر را حدّ و حصرى نيست. و يا آن كه در برابر اعمال نيست بلكه طبق اقتضاى مصالح است. و يا آن كه از كمّ و كيف آن سؤال نمى شود و از منعَمٌ عليه مطالبۀ پاداش نمى شود. و اما در آخرت حقيقتاً بدون حساب است و احدى را ياراى احاطۀ علمى به انواع و مقدار آن نيست.

ص:222

كانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فيهِ إِلاَّ الَّذينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللّهُ الَّذينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللّهُ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (213)

تفسير:

مدت پيش از بعثت از زمان آدم ابوالبشر تا نوح نبى چقدر بوده، روشن نيست. آن ايّام، روزگار فَترت اوّليه و ازمنۀ پيش از شريعت يا پيش از تكليف بود. و اين حال ادامه يافت تا نيروى عقلى بشر و سطح فكرى او بالا رفت واستعداد تحمّل تكاليف الهى و ورود در كلاس تربيت انسانى پيدا كرد؛ اجتماع و تعاونش تمدن آورد و نيز اختلافاتش قابل قضاوت و داورى در محكمه شد، چرا كه حلّ و فصل اختلاف غيرمكلّف را روال ديگرى است.

«وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَبَ بِالْحَقِّ»

«كتاب» مطلق است و شامل همۀ كتاب هاى آسمانى است.

يعنى: و همراه پيامبران كتاب هاى آسمانى فرو فرستاد كه انزال همه به حق بود، يعنى به جا و بر طبق حكمت و اقتضاى نظام اتمّ و اكمل خلقت بود، چرا كه تنظيم آنها به منظور هدايت، و محتواى احكام آسمانى متضمن مصالح عاليۀ بشرى و برنامۀ حيات طيّبۀ دنيوى، و علوم و حِكَم ضامن سعادت اخروى او بود، و از اين رو آورندگان آنها داراى منصب تبشير و انذار شدند. و نام آنها كتاب بود، زيرا همگى از اقدم زمان در لوح محفوظ الهى مكتوب و مندرج بود و در آيندۀ تاريخ نيز بايد به دست بشر بر روى صفحات قراطيس مكتوب گردد تا مصون از زوال و نسيان باشد. پس آن حقايق و محتويات، هم كتاب بالفعل بود و هم كتاب بالقوّه. و اين جمله در واقع به منزلۀ توضيح «بعث اللّه النبيّين مبشّرين و منذرين» است، زيرا تبشير و انذار بدون نزول كتاب و عرضۀ دينى كه محتواى آن است معنا ندارد.

«لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ»

فاعل «ليحكم» خدا يا كتاب يا هر يك از انبياست.

يعنى: كتاب هايى كه بر پيامبران نازل شده هر چند هدف از آنها ابلاغ دين و تبشير و انذار است، لكن يكى از اهداف مهمۀ آن كه گويى هدف اصلى به شمار مى رود آن است كه خدا در طول تاريخ و ازمنۀ سكونت بشر در دنيا دربارۀ هر اختلافى كه ميان آنها پديد آمد - خواه اختلاف دنيوى يا اختلاف دينى كه هر دو لازمۀ طبع بشر مجتمع و متمدن است - به وسيلۀ آن كتاب ها داورى كند.

پس مراد از موصول «ما اختلفوا فيه» مطلق مورد اختلاف اعمّ از امور مادى و مقاصد دينى است، زيرا دين و كتاب الهى است كه در تمام اختلافات دينى و دنيوى قضاوت مى كند.

ص:224

«وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ»

مرجع ضمير «فيه» «ما أتى به الأنبياء من الدين و الكتابِ» مفهوم از كلام است.

يعنى: اختلاف در دين و كتاب نشأت نيافت مگر از كسانى كه دين و كتاب بدان ها عرضه شد و آنها دريافتند. و اين جمله، استينافيه است و اشاره به اين كه منشأ اختلاف در امور مادى و دنيوى هر چند عموم مردم هستند، ولكن منشأ اختلاف در دين و كتاب و عقايد و مسالك، خصوصِ علما و دانشمندان قوم اند، زيرا آنها بودند كه از همان آغاز كه در مقابل انبيا قرار مى گرفتند، مخالفت مى كردند و شكاف مى آفريدند يا مخالفت جائران و مترَفين را توجيه مى نمودند، تا آن كه در ميان جوامع بشرى اختلافات اعتقادى و مذهبى عريق و مستمرّى پيدا شد و به مسالك و مذاهب گوناگونى منقسم شدند. و اختلافات رفته رفته زيادتر و شديدتر شد و منجر به نبردهاى خونين گرديد، از اين رو در آيه پس از ذكر اختلاف مطلق، به ذكر اين اختلاف و منشأ پيدايش آن پرداخته است.

«مِن بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ»

جار و مجرور متعلّق به «ما اختلف فيه» است، يعنى: عمل آنها و ايجاد اختلافشان در دين و كتاب پس از آن بود كه دلايل روشن و براهين قاطع از جانب خدا و انبياى او به آنها رسيد و حجت بر آنها تمام شد، و علت اين اختلاف حسد و برترى طلبى و حبّ جاه و مال بود.

«فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ»

ضمير جمع «اختلفوا» راجع به «الذين اوتوه» است و «من الحق» بيان «ما» ى موصوله است، و معنا اين است: پس خداوند كسانى را كه ايمان آوردند و دين و كتاب را پذيرا شدند به آن حقّى كه علماى قوم در آن اختلاف كرده و از آن منحرف شده بودند، هدايت نمود. بدين معنا كه آنها را پس از ايمان و پذيرفتن اصل دين، به عمل و مراحل تكامل بعدى، به اذن تكوينى خود - يعنى به يارى و توفيق خويش - هدايت نمود.

«وَاللَّهُ يَهْدِى مَن يَشَآءُ إِلَى صِرَ طٍ مُسْتَقِيمٍ»

يعنى: و خداوند هر كه را بخواهد - پس از آن كه اصل دعوت را پذيرفت - به راهى راست در مراحل تعالى و كمال بعدى راهنمايى مى كند.

ص:225

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَريبٌ (214)

لغت و اعراب:

«أَلَآ إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ»

يعنى: به خاطر تسليت خاطر و توصيۀ به صبر به آنها گفته مى شد: آگاه باشيد كه يارى خدا نزديك است. و گوينده خداوند بود، ياپيامبر نسبت به امت، يا امت نسبت به يكديگر.

يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ اْلأَقْرَبينَ وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَليمٌ (215)

تفسير:

«يَسَْلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ»

ظاهر «ما» ى موصوله، سؤال از نوع اموالى است كه بايد انفاق نمود از نقد و جنس و غلّات و انعام و غير آنها. مى فرمايد: اى پيامبر، از تو مى پرسند چه مالى را انفاق كنند؟ و ظاهر جواب اين است كه سؤال از انفاقات مستحب است نه مانند زكات واجب كه به والدين نمى رسد؛ و نه مانند انفاق واجب به عَمودَيْن (يعنى پدر و مادر و اجداد، و فرزندان و نوادگان) كه بر ارحام ديگر واجب نيست.

«قُلْ مَآ أَنفَقْتُم مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَ لِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَمَى وَالْمَسَكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ»

در اين جمله اشاره است به اين كه سؤال از نوع اموال انفاقى اهميت ندارد، بلكه آنچه سزاوار سؤال است مورد مصرف مال است كه به چه كسانى بدهند و يا در چه كارى صرف كنند. و معناى آيه اين است كه اى پيامبر، به آنها بگو: هر چه از خير - يعنى مال دنيا - خواستيد انفاق كنيد به پدر و مادر و خويشان و يتيمان و فقيران و واماندۀ در راه انفاق كنيد.

و مراد از والدين اعمّ از پدر و مادر و اجداد پدرى و مادرى است هر چه بالا رود؛ و مراد از نزديكان همۀ مراتب دور و نزديك ارحام است؛ و مراد از يتيمان، يتيمان فقير است و ذكر مساكين پس از آن يعنى جمع بين خاص و عام براى اهميت خاص است. و معناى «ابن سبيل» مسافر است و مراد، كسى است كه در طول مسافرت هزينه اش تمام شده است. و ظاهر اين است كه سبيل در اين جا مانند اغلب موارد استعمالش در قرآن مجيد به معناى سبيل معنوى است نه حسّى مادى، پس كلام شامل راهيان طريق علوم دينى در انواع مختلف آن و هر علمى كه قوام حيات مسلمين به

ص:227

آن است - در صورتى كه هزينۀ سفر نداشته باشند - نيز مى شود.

«وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ»

يعنى: هر كار خيرى كه انجام دهيد خواه انفاق مال يا انفاق غيرمال، يا غير انفاق مال از انجام ساير اعمال، بى ترديد خداوند بدان داناست.

كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (216)

لغت:

كُرْه - به ضمّ -: مشقّت و مبغوضيتى كه انسان در باطن خود دريابد. و كَره - به فتح -: مشقّت و آسيبى كه از خارج برسد نظير اجبار كردن كسى بر عملى. و در اين جا «كَره لكم» يا به معناى «مكروه لكم» است يا «ذو كره لكم».

تفسير:

«كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ»

يعنى: نبرد و جنگ با كافران و طاغيان و باغيان به نحو جهاد ابتدايى يا دفاعى بر شما در شريعت اسلام تشريع و مقرّر شده، و يا آن كه از علم ازلى الهى تنزّل كرده و در لوح محفوظ نگاشته شده، و يا از آن جا فرود آمده و در قرآن مجيد مرقوم گشته است، در حالى كه آن مبغوضِ شماست و طبعاً آن را خوش نمى داريد.

«وَ عَسَى أَن تَكْرَهُوا شَيْئاً وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسَى أَن تُحِبُّوا شَيْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ»

يعنى: ولى اميد آن مى رود كه چيزى را شما دشمن داريد در حالى كه به نفع فرد و صلاح اجتماع شما باشد - نظير اغلب واجبات و مستحبّات شرعى و محسَّنات عقلى - و نيز احتمال مى رود كه چيزى را شما دوست داريد در حالى كه آن، براى شما ضرر و زيان فردى و اجتماعى داشته باشد، مانند اغلب محرّمات الهى و منهيّات عقلى.

«وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَاتَعْلَمُونَ»

ص:228

يعنى: در حالى كه خدا مى داند و شما نمى دانيد.

خدا همۀ آنچه به نفع و صلاح شما يا به زيان و ضررتان است از احكام و موضوعات و علل و مَناطات ترتّب احكام بر موضوعات، همه را مى داند و از اين روست كه جعل قانون براى جامعه، تنها از آنِ اوست.

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فيهِ قُلْ قِتالٌ فيهِ كَبيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبيلِ اللّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ اْلآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ (217)

مدت سيزده سال آزار بى شمار مى دادند، مردم را از راه خدا و ايمان به او جلوگيرى مى كردند و خود به خدا كافر بودند و مسلمين را از دخول خانۀ خدا مانع مى شدند و آخر كارشان اين بود كه پيامبر و يارانش را از زادگاهشان مكه بيرون راندند.

مشركان در اين حادثۀ كوچك به بهانۀ اين كه پيامبر اسلام احترام ماه حرام را شكسته و به قانون و دين خود نيز پايبند نيست بر ضدّ او تبليغات وسيعى به راه انداختند، تا اين آيه نازل شد.

معناى آيه: اى پيامبر، دربارۀ ماه حرام از تو مى پرسند كه قتال و نبرد در آن چگونه است؟

ماه حرام در عبارت آيه جنس است و شامل همۀ ماه هاى حرام يعنى: رجب، ذى قعده، ذى حجه و محرم مى شود. رجب نام ماه هفتم سال هاى قمرى است، ذى قعده و ذى حجّه ماه هاى آخر سال و محرم ماه اول سال بعد است. اين ماه ها در ايّام جاهليت پيش از اسلام محترم بودند.

مشركان و كفّار و همۀ مردم جاهليت آنها را حرام مى شمردند، جنگ را در آن شروع نمى كردند و جنگ شروع شده را متاركه مى نمودند. در شرع اسلام نيز اين حكم وضعى و قانون عام امضا و تصويب شد و جزء احكام پُراهميت اسلام قرار گرفت. و تغيير ماه هاى حرام و مبادلۀ آنها با ماه هاى ديگر كه يكى از گناهان بزرگ مشركان بود مسألۀ ديگرى است كه در ذيل آيۀ 37 توبه بحث شده است.

«قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِندَ اللَّهِ»

يعنى: اى پيامبر بگو: هرگونه نبرد و جنگ در ماه حرام گناهى است بزرگ، ولكن جلوگيرى از راه خدا و از ايمان مردم به توحيد و نبوت و كتاب آسمانى، و كافر شدن به او يا كفران نعمت هاى او، و باز داشتن مسلمين از ورود به مسجدالحرام و زيارت آن و بيرون كردن اهل مسجد - يعنى پيامبر و يارانش را - از آن كه وطن و زادگاهشان است، يعنى اين چهار امر عظيم كه شما انجام مى داديد در نزد خداوند از جنگ و كشتن چند نفر در ماه حرام بزرگ تر و شديدتر است.

«وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ»

يعنى: و شرك و گمراهى و ايجاد اختلافى كه حال هم شما بدان گرفتاريد بزرگ تر و شديدتر از قتلى است كه واقع شده است.

«وَلَا يَزَالُونَ يُقَتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَن دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَعُوا»

ص:230

يعنى اى پيامبر، آنها همواره با شما خواهند جنگيد تا اگر بتوانند شما را از دينتان - يعنى توحيد ابراهيمى و اصول و فروع آن - باز گردانند.

«وَ مَن يَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِى الْدُّنْيَا وَالْأَخِرَةِ»

يعنى: آنها هستند كه به رحمت خداوند اميد مى دارند، و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است. و تكرار «الذين» در صدر آيه براى عظمت و اهميت عمل است پس از ايمان و اهميت خصوص هجرت و جهاد در ميان عمل هاى فرعى.

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيهِما إِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ اْلآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ (219)

فِي الدُّنْيا وَ اْلآخِرَةِ وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ َلأَعْنَتَكُمْ إِنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ (220)

لغت و اعراب:

آسانى تملّك مال براى برندۀ آن است. و ظاهر جواب در آيه اين است كه سؤال از جواز و حرمت نوشيدن شراب و بازى قمار است، و ممكن است از همۀ احكام آنها باشد مانند طهارت و نجاست خمر و جواز ساخت و خريد و فروش آن، و از تهيۀ ابزار قمار و نگهدارى آنها.

بدان كه تحريم خمر و شراب و همۀ مسكراتى كه عنوان خمر، شامل آنهاست و هم چنين قمار، در صدر اسلام به تدريج انجام گرفت. آغاز تحريم خمر به نحو حكم انشائى در مكّه و فعليت و تنجّز آن در مدينه بود و مجموع به تدريج در ضمن چهار يا پنج آيۀ زير اتمام يافت.

اول - آيۀ شريفۀ 33 اعراف «قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّىَ الْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْىَ بِغَيْرِ الْحَقِّ». اين آيه در سورۀ مكّى است و در آن به صراحت حرمت اثم يعنى هر عملى كه عقل انسان را از رسيدن به خيرات و كمالات محروم مى كند، بيان شده.

دوم - آيۀ مورد بحث (219 بقره) كه در نخستين سورۀ نازل شده در مدينه قرار گرفته و به صراحت، اثم بودن خمر در آن ذكر شده، و اين آيه با آيۀ سورۀ اعراف، گويى صغرا و كبرايى وافى براى اثبات حرمت خمر است (الْخمرُ اْثمٌ، و كُلُّ اثْمٍ حَرامٌ، فَالخمرُ حرامٌ).

سوم و چهارم - آيۀ 90 و 91 سورۀ مائده كه آخرين سوره از سوره هاى قرآنى است كه در مدينه نازل شده «يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ فِى الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ».

در اين دو آيه به صراحت، حرمت و رجاست و عمل شيطانى بودن خمر و قمار بيان شده و به برخى از ملاكات و علل حرمت آنها نيز اشاره شده. بااين بيان، حرمت خمر از مكّه آغاز شده، يعنى در مرحلۀ انشاء ابلاغ شده و در اوايل هجرت، حرمت آن در نزد اهل ادراك و كمال و اهل استنباط تمام گشته يعنى فعليّت يافته، و در اواخر ايّام حيات پيامبر اسلام حكم صريح و روشن آن مورد تأكيد قرار گرفته است. و امّا آيۀ 43 سورۀ نساء «يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لاَ تَقْرَبُوا الصَّلاَةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ» در مقام بيان موانع و شرايط نماز است و اين كه حالت مستى، مانع از صحت آن است يا حالت هشيارى شرط آن، زيرا انسان مست، تماميت و كمال آنچه را مى گويد نمى داند يا معناى عبارت عربى را با اين كه عرب زبان است نمى فهمد. پس آيه در مقام بيان حكم خمر و آثار آن نيست.

ص:233

«قُلْ فِيهِمَآ إِثْمٌ كَبِيرٌ»

يعنى: اى پيامبر و اى مخاطب، بگو: در ارتكاب هر دو، گناهى است بزرگ و البته سودها و منافعى هم در هر دو براى مردم هست.

مناسب است خاطرنشان سازيم كه دربارۀ مضرّات فردى و اجتماعى هر يك از اين دو عمل خبيث، مطالب زيادى گفته شده و كتاب هايى نوشته شده است. مثلاً در باب مضرّات خمر، متخصّصين فن گفته اند كه خمر داراى انواع مضرّت هاست، مضرّات جسمى مانند اثرات سوء آن بر معده و روده ها و كبد و ريه و اعصاب و شريان ها و قلب و حواس بينايى و ذائقه؛ و مضرّات اخلاقى از قبيل بدخلقى، فحّاشى، جنايت وارد كردن بر ديگران، كشتن، فاش كردن اسرار، هتك احترام، زير پا گذاشتن قوانين انسانى كه پايۀ حيات طيّبه و سعادت اوست و خاصه از بين بردن عفّت اخلاقى و هتك عرض و تعدّى به ناموس مردم؛ و مضرّات فكرى و ذهنى مانند زايل كردن گوهر خرد و عقل در حال مستى، و بيرون كردن شخص از حال عادى و باقى ماندن همين آثار فى الجمله در وجود انسان معتاد.

و اما مضرّات قمار نيز بسيار است، مانند توليد عداوت و دشمنى ميان برد و باخت كننده، باز داشتن آنها از ذكر خداوند، بى رغبتى آنها به ذكر خدا و معنويات، دست برداشتن معتاد از كسب و كار خود، سقوط بازيگران گاهى در يك لحظه از هستى مالى، و نزاع و به جان هم افتادنشان در برخى از اوقات.

«وَمَنَفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَكْبَرُ مِن نَفْعِهِمَا»

يعنى: منافعى هم در آنها براى مردم هست. مثلاً در خمر تجارت و سودهاى كلان براى همۀ متصديان توليد و توزيع از آغاز كاشتن نهال انگور و تهيۀ مقدمات ساير انواع مسكرات تا پايان رسيدن به دست مصرف كنندگان. و در قمار خوشحالى برنده تا مدتى پس از بردن، غنى شدن فقير در برخى از موارد، و غير ذلك. و پيداست كه مفاسد مترتّب بر هر يك، بسيار بزرگ است به گونه اى كه منافعشان قابل مقايسه با مفاسد آنها نيست.

«وَيَسْئَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ»

يعنى: و از تو مى پرسند كه چه چيز انفاق كنند؟ بگو: آنچه را كه مازاد بر نفقات است و در حدّ اعتدال. ظاهر سؤال در اين آيه نظير آيۀ 215 است كه مراد پرسش از نوع مال بود براى انفاق؛ و در

ص:234

اينجا نيز جواب همانند آن آيه از امرى ديگر است براى بيان اين كه آنچه سزاوار است اين نيست كه بپرسند از چه مالى بدهيم، بلكه آنچه مهم است اين است كه انفاق را در حدّ متوسط و به مقدار اعتدال انجام دهند، نه در انفاق افراط كنند كه خود در اضطرار افتند، و نه تقتير و بخل نمايند كه طرف را محروم سازند.

«كَذَ لِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْأَيَتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ فِى الدُّنْيَا وَالْأَخِرَةِ»

«قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَ نُكُمْ»

يعنى: به آنان بگو: اصلاح حال و اموال آنها به نحو نظارت از دور نيكوست، و اگر با آنها در زندگى مختلط شويد و درآميزيد و خودشان را همانند اولادتان تحت كفالت گيريد و اموالشان را نظير شركاء، در مال خود مخلوط نماييد مانعى نيست، آنها برادران شمايند. يعنى پس نيكوست با خود آنها به گونه اى مخالطت كنيد كه از شما به آنها حداقل ضرر مالى و اخلاقى نرسد و در اموال هم نظير شركاى صالح اموال باشيد.

بنابراين، از اين آيه استفادۀ جواز تصرف عادلانه در مال يتيم مى شود، نظير شركت در تجارت و زراعت؛ و توقف تصرفات غير جدّ در اموال يتيم به اذن ولىّ شرعى، حكم بعدى يا ثانويه است.

«وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ»

يعنى: چون طبعاً ترخيص چنين تصرفى در اموال ايتام كه خودشان قدرت تشخيص افراط و تفريط و امانت و خيانت را ندارند امرى است محوّل به وجدان و ايمان اشخاص و كسى اطلاع نمى يابد، لذا مى فرمايد: و خداوند، متصرّف مفسد را از مصلح مى شناسد و تميز مى دهد.

«وَلَوْ شَآءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»

يعنى: و اگر خداوند اراده مى كرد، شما را در اين باره به مشقّت و سختى مى افكند - يعنى مواظبت بر نفوس و اموال آنها را واجب مى كرد و اختلاط اموال را حرام مى نمود، لكن چنين نكرد، زيرا خداوند غالب مقتدر شكست ناپذير است كه مى توانست چنين كند، و حكيم است كه كار را روى مصالح عام و اقتضاى نظام عادلانه انجام مى دهد و اجازۀ اختلاط داده است.

وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتّى يُؤْمِنَّ وَ َلأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكينَ حَتّى يُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَ لَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النّارِ وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ يُبَيِّنُ آياتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (221)

ص:236

لغت و اعراب:

نكاح مصدر است، به معناى ايجاد عُلقۀ زوجيت ميان مرد و زن كه حقيقتش امر اعتبارى وضعى است و به وسيلۀ گفتارهاى خاصى تحقق مى يابد، و آن گفتارها را هم الفاظ يا صيَغ عقد مى نامند. و نيز به معناى اختلاط دو شىء يا بيشتر و آميزش جنسى. مشرك: كسى كه غير خدا را در الوهيت يا ربوبيت يا در خلقت جهان هستى شريك خدا قرار دهد.

تفسير:

«أُوْلَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ»

«اولئك» اشاره به مشركات و مشركين است. يعنى: زنان مشرك همسران مرد خود را و مردان مشرك همسران زن خود را به سوى آتش دعوت مى كنند به دعوت انشائى و لفظى و يا به دعوت تكوينى، بدين معنا كه زندگى گرم و نزديك و طولانى مادام العمرى مشرك و مؤمن كه مقتضاى ازدواج طبيعى است قهراً اثرات متقابل دارد، بنابر اين نبايد صورت بگيرد.

«وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ»

«باذنه» متعلّق به «يدعو» است. يعنى: خداوند نيز به اذن خود پيوسته جامعۀ انسانى را به سوى بهشت و آمرزش مى خواند. و البته دعوت خدا به وسيلۀ پيامبران و كتاب هاى آسمانى و يا به واسطۀ اعطاى نيروى خرد به آنهاست و معناى «باذنه» اين است كه اين دعوت، همواره توأم با اذن تكوينى است، يعنى توفيقات و يارى او پس از پذيرش دعوت انبياء مى رسد.

«وَيُبَيِّنُ ءَايَتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ»

يعنى: و خداوند آيات خود را براى همۀ جهانيان بيان مى كند، باشد كه متذكّر شوند.

محتمل است مراد از آيات، آيات قرآنى حاكى از احكام و معارف باشد، يعنى خدا احكام دينى و معارف معنوى خود را همواره به مرور تاريخ در اختيار جامعۀ بشرى قرار مى دهد. و يا آن كه روزى مجموع آيات اين كتاب را براى جامعۀ بشرى به ارادۀ نافذ خود روشن خواهد نمود و ممكن است مراد، آيات و نشانه هاى تكوينى باشد، يعنى خداوند به واسطۀ اعطاى عقل و خرد به انسان، پيوسته آيات خود را در آفاق و انفس به آنها نشان مى دهد.

وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْمَحيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِي الْمَحيضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّى يَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ (222)

لغت و اعراب:

حاضَت المرأةُ - از باب ضَرَب -: خون حيض ديد. و حيض و محيض: خون قاعدگى. أذى: ناراحتى و آسيبى خاص. اعتزال: كناره گيرى. أتاه: آمد نزد او، و مراد آميزش جنسى است. چنان كه

ص:238

همۀ الفاظى كه در قرآن مجيد در عمل آميزش جنسى استعمال مى شود كنايى است حتى نكاح و مانند آن.

تفسير:

و اما از نظر نصارا منعى از هم غذا شدن و مؤانست نيست. و مشركان آن روز برخى پيروى از طرز عشرت يهود مى كردند، ولى اغلبشان از سيرۀ نصارا متأثر بودند و عدّه اى را نيز اعتقاد بر اين بود كه آميزش در آن حال سبب بى باك و سفّاك شدن فرزند مى شود. و اين امر در نزد آنها مطلوب بوده و از اين رو قرآن مجيد دستورى متوسط و برنامه اى معتدل بيان كرده كه در آن ايام، تنها آميزش جنسى حرام و روابط و عشرت و غير آن مطلقاً جايز است.

«مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّ بِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ»

يعنى: با آنها از آن راه و از آن ناحيه كه خدا دستور داده آميزش كنيد. در ظاهر اين كلام اجمال است، چه آن كه معلوم نيست مراد از آن راه و آن ناحيه چيست؟ لكن در آيۀ بعد اين اجمال را روشن نموده. و حقيقت اين است كه خداوند توبه كنندگان و نظافت كنندگان را دوست دارد. صيغۀ مبالغه در توبه، مفيد زيادى در كيفيت است، يعنى توبۀ محكم و نصوحى كه دنبالش شكستن توبه نباشد؛ يا در كمّيّت، يعنى همواره و در پى هر گناهى توبه مى كنند. و تطهّر نيز به خاطر زيادى مبانى بر نوعى از زيادى معانى دلالت دارد، يعنى كوشا در پاكيزگى و نظافت كردن، يا هر نوع پاكى فكرى و روحى و عملى را انجام مى دهند.

نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا ِلأَنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ (223)

لغت و اعراب:

حَرَثَ الارضَ - از باب نَصَر و ضَرَب -: زمين را آمادۀ كشت كرد. و حرث: زمين آمادۀ كشت. أنّى ظرف مكان است به معناى هر كجا؛ و ظرف زمان است به معناى هر وقت. قدّموا لأنفسكم به تقدير «ما ينفعكم» است.

تفسير:

«نِسَآؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ»

يعنى: زنان شما محلى مهيّا براى كشت شمايند، پس به كشتزارتان از هر سو و در هر زمان كه بخواهيد در آييد.

ص:240

تشبيه زن به كشتزار به لحاظ مهيّا بودن رحم او براى پذيرش نطفۀ مرد و رشد و نمو نوع انسانى در آن است. و عمده جهت بذر بودن نطفه اسپرهاى آن است كه در اولين مرحلۀ حركت با اوولِ نطفۀ زن مخلوط مى شوند و نخستين مصداق «وَ اذاَ النُّفوسُ زُوِّجَتْ» [تكوير، 7] در انسان تحقّق مى يابد، و دومين مصداقش در برزخ تقارن روح وى با قالب مثالى، و سومش در قيامت حلول آن در بدن جديدالتركّب دنيوى است. و مراحل حركت جوهرى و كمّى و كيفى نطفه را آيۀ 14 سورۀ مؤمنون تا زمان جنين شدن بيان كرده است. و قبلاً ذكر شد كه در جملۀ «فأتوهنّ من حيث أمركم اللّه» در آيۀ قبل ابهامى به ذهن مى آمد و در اين آيه اشاره به شرح آن ابهام شده كه از هر سو و در هر زمان بذرافشانى را منعى نيست.

«وَقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ»

يعنى: و در عمل آميزش با آنها آنچه را به نفعتان است تقديم داريد. مراد، اين كه تنها مسألۀ التذاذِ چند لحظه اى را در نظر نگيريد، بلكه آن را مقدمه اى براى تحقق منافع بى پايان بعدى قرار دهيد، از قبيل توفيق اكتفا به حلال، دورى از مفاسد دنيوى و اخروى حرام، تقويت روابط و محبت در زندگى، حصول اولاد و بقاى نسل و ازدياد نفوس واحد خانوادگى و قبيله اى و سپس اجتماع مسلمين. و پس از دنيا آثار و نتايج فزونى اولاد و ارحام در عالم ديگر كه همه به نفع انسان مؤمن خواهد بود. و از خداوند پروا كنيد؛ يعنى در مسألۀ ارتباط مرد و زن از ابتداى بلوغ و توان التذاذ طرفين تا مراحل تكوّن اولاد و تربيت آنها كه پيوسته بشر در معرض خطر است بايد تقواى الهى رعايت شود.

«وَاعْلَمُوا أَنَّكُم مُّلَقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ»

يعنى: و بدانيد كه شما طايفۀ بشر همگى و بدون استثنا چندين بار ملاقات كنندۀ او خواهيد بود؛ در آغاز به ملاقات انفرادى هنگام مرگ كه مرتبۀ ابتدايى و حدّ خفيف ملاقات است، سپس به ملاقات دسته جمعى در عالم قيامت كه مرتبۀ بالاتر و در حدّ ظهور امورى از شئون جلال و جمال است، و پس از آن در جهان ابديت و محل استقرار كل در عالم لقاءاللّه كه وصفش را نتوان كرد. و در همۀ اين مراحل، مؤمنان را بشارت ده كه والاترين مراتب لذايذ و كمالات معنوى را خواهند يافت.

ص:241

وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً ِلأَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النّاسِ وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ (224)

لا يُؤاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ في أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ حَليمٌ (225)

لغت و اعراب:

عَرَضَ الشىءَ عليه - از باب ضَرَب -: نشان داد و عرضه كرد آن را بر او. عُرضه: چيزى كه در معرض ديد و برخورد قرار گيرد مانند نشانه براى تير و كالا براى فروش. أن تبرّوا به تقدير «لأن لا تبرّوا» است و اين امر در تكلّمات عربى، شايع است يا به تقدير «لأن تبرّوا».

تفسير:

«وَ لَاتَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَنِكُمْ أَن تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ»

يعنى: و خدا را - يعنى نام هاى خدا را - در معرض سوگندهاى خود قرار ندهيد براى آن كه نيكى نكنيد و تقوا نورزيد و اصلاح ميان مردم انجام ندهيد.

براى ترك اين امور به خدا سوگند نخوريد كه آن را بهانه اى براى شانه خالى كردن از عمل و عذرى پيش مردم قرار دهيد، زيرا خدا راضى نيست نام هاى اقدس او وسيلۀ ترك امورى باشد كه خود به آنها دستور داده است. اين معنا مبتنى بر اين است كه «لأن لاتبرّوا» بخوانيم. و ممكن است «لأن تبرّوا» بخوانيم و معنا اين باشد كه: خدا را پيوسته در معرض قسم هايتان قرار ندهيد كه عادت و جرأت كنيد و خداوند در نظرتان كوچك آيد، «و لأن تبرّوا» يعنى اين نهى براى اين است كه پيوسته نيكى كنيد و تقوا ورزيد و در ميان مردم در موارد اختلاف اصلاح نماييد.

«وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»

يعنى: و خداوند نسبت به همۀ گفتارتان شنوا و به نيت هاى درونيتان داناست.

«لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِى أَيْمَنِكُمْ»

در اين آيه سوگند، به دو قسم تقسيم شده، و مراد تقسيم مطلقِ سوگند اعم از اخبارى و تأكيدى نيست، بلكه سوگندى است كه براى تعهد به امرى از فعل و ترك خورده مى شود، و تفصيل بيشتر آن در آيۀ 89 سورۀ مائده ذكر شده، و در فقه اسلامى كتابى هست به نام كتاب الاَيْمان در تفصيل حال

ص:242

اين نوع سوگند و اقسام و احكام آن. آيه در اين باره مى فرمايد: خداوند شما را در سوگندهايتان - از قبيل آن كه بگوييد: واللّه اين كار را مى كنم يا نمى كنم - به صورت سوگند لغو، مؤاخذه نمى كند.

يعنى سوگندى كه بدون قصد جدى و به نحو متعارف در ميان غالب مردم انجام مى گيرد.

اين سوگند از نظر شرع صحت و نفوذ ندارد، عمل به آن واجب نيست و مخالفتش حَنْثِ يمينِ حرام و كفّاره آور نيست و عقاب اخروى نيز ندارد.

«وَلَكِن يُؤَاخِذُكُم بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ»

بدين معنا كه زن مى تواند به قاضى مراجعه كند تا براى شوهر مدت مزبور را تعيين نمايد؛ و آغاز مدت از زمان سوگند مرد يا از زمان تعيين قاضى است.

و معلوم باد كه اين سوگند از قبيل سوگند بر كار حرام است، زيرا آميزش با زن، حدّاقل در هر چهار ماه واجب است، و سوگند بر حرام هر چند طبق حكم اوّلى خود حرام و باطل و غير نافذ است لكن در اين جا محكوم به صحت و انعقاد است، ولى حَنث و مخالفتش هم واجب است. پس از دو جهت اين سوگند مخالف قاعده است: انعقاد سوگند بر حرام، و وجوب نقض سوگند صحيح.

«فَإِن فَآءُو فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»

اين كلام در بيان حكم ايلاء مذكور است كه حاكم وقت، مرد را ميان دو امر مخيّر مى كند: يا پيش از انقضاى چهار ماه سوگند خود را بشكند و كفّاره دهد و آميزش نمايد، و يا آن كه زن را طلاق دهد. در اين باره مى فرمايد: پس اگر ايلاءكنندگان از سوگند خود بازگشتند، يعنى سوگند را شكستند و كفّاره دادند و آميزش كردند، پس بى ترديد خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است. يعنى اصل سوگند به حرام و شكستن آن را مى بخشد. و لازم اين بيان اين است كه بنا بر وجوب آميزش در هر چهار ماه، اگر سوگند مرد در اواسط يا اواخر آن چهار ماه اتفاق افتد و طبق اين چهار ماهى كه حاكم تعيين مى كند عمل شود - يعنى مرد مثلاً در اواخر آن رجوع نمايد - حكم چهار ماه مواقعه مختل مى شود، لكن مورد عفو قرار مى گيرد.

«وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»

يعنى: و اگر ايلاءكنندگان، پيش از انقضاى مدت تعيين شدۀ حاكم تصميم بر طلاق گرفتند و زن را رها كردند بى ترديد خداوند، شنوا و داناست. يعنى آنها را مؤاخذه نمى كند، زيرا طلاق نظير مرگ در اثناء، سبب خروج از زوجيت و انتفاى موضوع قَسَم است.

وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ ما خَلَقَ اللّهُ في أَرْحامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ اْلآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ في ذلِكَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحًا وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ (228)

ص:244

لغت و اعراب:

تربُّص: انتظار، و يتربّصن فعل مضارع است و از آن ارادۀ وجوب شده. قروء: جمع قُرْء، حالت پاكى زن ميان دو حيض، و خود حالت حيض؛ اين كلمه از اضداد است. بُعولة: جمع بَعل يعنى شوهر و «تاء» براى تأنيث لفظ است نظير «عمومة» و «خؤولة». فى ذلك اشاره به زمان تربّص است. مرجع ضمير جمع مؤنث در بعولتهنّ مطلّقات است. أحقّ بردّهنّ: افعَل به معناى فاعل است يعنى حقيق.

تفسير:

«وَالْمُطَلَّقَتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَثَةَ قُرُوءٍ»

يعنى: زن هايى كه طلاق داده شده اند بر آنها واجب است كه پس از طلاق، سه قُرء انتظار كشند، يعنى عدّه نگه دارند و شوهر نكنند. و اين حكم در غير اين پنج قسم از زن هاست: يائسه، صغيره، غير مدخوله، حامله (زن آبستن)، مسترابه يعنى زنى كه اصلاً حيض نمى بيند. چه آن كه سه قسم اول از اينها عدّه ندارند و به مجرد طلاق آزادند، و حامله عدّه اش تا وضع حمل است، و مسترابه عدّه اش سه ماه است. و عموم مطلّقات در آيه شامل مطلّقه هاى رجعى و بائن است، مانند طلاق سوم يا خلع و مبارات. و بنابراين عدّۀ مطلّقات گذراندن مدت سه پاكى است، يعنى فاصلۀ ميان دو حيض. و حداقل حيض سه روز و حداكثر آن ده روز است، و حداقلّ پاكى ميان دو حيض ده روز و حداكثر آن نامحدود است. و چون طلاق بايد در حالت پاكى واقع شود همان پاكى قرء اوّل محسوب مى شود و پس از دو پاكى ديگر يعنى با دخول در حيض سوم عدّۀ مطلقات تمام مى شود.

و بنابراين ممكن است عدۀ زن گاهى در مدت 26 روز و لحظاتى چند تمام گردد.

و معناى تربّص و عدّه اين است كه چنين زنى در طلاق رجعى بايد خود را همسر فعلى مرد ببيند و در اختيار او قرار دهد، زيرا طلاق رجعى، علت تامّۀ انفصال طرفين نيست بلكه مقتضى است، و شرط انفصال، گذشتِ زمان عدّه است، پس زن در عدّۀ طلاق رجعى زوجۀ حقيقى يا حكمى است.

«وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَن يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِى أَرْحَامِهِنَّ إِن كُنَّ يُؤْمِنَّبِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْأَخِرِ»

يعنى: براى زن ها اگر به خدا و روز واپسين ايمان دارند جايز نيست كه آنچه را خداوند در رحِم آنها پديد آورده از حالت پاكى يا حيض يا وجود بچه پنهان دارند و اظهار نكنند، مثل اين كه زن ادعا

ص:245

كند كه پاكى سوم تمام شده در حالى كه هنوز باقى است، يا ادعا كند كه هر حيضى سه روز بوده و عدّه تمام است درحالى كه ده روز بوده و عدّه باقى است، و يا ادعا كند پاكى رحِم را از اولاد و در واقع آبستن باشد. و در همۀ اين صور مى خواهد شوهر را از حقّ رجوع محروم نمايد.

«وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِى ذَ لِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَحًا»

يعنى: شوهران مطلّقات فوق الذكر در طول مدت عدّه سزاوار و ذى حقّ اند كه آنها را به زوجيت خود بازگردانند و به واسطۀ گفتن «رجعت» يا با عملى دالّ بر رجوع، او را زوجۀ خود كنند اگر واقعاً قصد اصلاح داخله و سر آشتى و همسرى دارند.

بدان كه مراد از ضمير جمع «بعولتهنّ» و «بردّهنّ» مطلَّقات رجعى است، زيرا حق رجوع تنها در طلاق رجعى است و گفته شد كه مرجع اين ضمير، عام است از رجعى و بائن، پس ميان ضمير و مرجعش اختلاف است. ولى مانعى نيست كه ضمير به بعضى از مصاديق مرجع برگردد و لازم نيست مرجع را تخصيص دهيم، و اين را در علم ادب «استخدام» نامند، بدين معنا كه مرجع ضمير با ضمير در معناى مراد، مختلف باشند، مانند اين مورد كه از مرجع ضمير همۀ مطلّقات اراده شده و از ضمير آن، خصوصِ مطلّقات رجعيه.

«وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِى عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ»

يعنى: براى زنان و به نفع آنها حقوقى است بر عهدۀ مردان همان گونه كه بر عهدۀ زنان حقوقى است به نفع مردان. و ثبوت هر دو حق يعنى حق هر يك بر ذمّۀ ديگرى به «معروف» است يعنى مطابق حكم آسمانى الهى و بر وفق عقل سليم و فطرت طبعى و خلقت جسمى و آداب و رسوم عقلايى است و از حقوق زن بر عهدۀ مرد: وجوب بذل مهر، حقّ مواقعه و آميزش، حق همخوابگى، استحقاق هزينۀ زندگى، معاشرت متعارف عقلايى و حقّ حضانت اولاد است. و از حقوق مرد بر عهدۀ زن: وجوب اطاعت در محدودۀ شرع، حقّ طلاق دادن، حقّ انتخاب همسر ديگر، حقّ تسلّط بر استمتاع، زيادتى در ارث به عنوان زوجيت، و اولويت در ولايت اولاد.

«وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ»

محتمل است اين جمله دنبالۀ بيان حال زن و شوهر باشد و مراد از «رجال» ازواج و شوهران و از ضمير «عليهنّ» زوجات باشد، يعنى: شوهران را بر همسران خويش در ادامۀ زندگى اجتماعى نوعى برترى است، چنان كه از حقوقى كه ذكر شد معلوم مى شود. و ممكن است اين جمله استينافيه

ص:246

و مستقل باشد و از اين جهت كلمۀ «رجال» گفته شده و مراد اين است كه به نحو كلّى مردان را بر زنان نوعى برترى تكوينى و تشريعى است؛ برترى تكوينى مانند برترى فكرى و عقلى و اخلاقى و جسمى و قواى ظاهرى و باطنى، و برترى تشريعى به همان نحو كه گذشت.

«وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»

يعنى: خداوند عزيز و حكيم است. عزيز است به شهادت آن كه بر همۀ موجودات جهان چه رسد به خصوص بشر تسلّط دارد و طبق ارادۀ بالغه و مشيّت نافذۀ خود حفظ و حراست و قلب و تصرّف دارد. و حكيم است به گواهى آن كه شراشر عالم وجود رابه نحو اعجب و اتمّ و اكمل اداره مى كند و به هر مستحقّ فضلى احسان متناسب مى كند و همۀ وسايل حيات مادى و معنوى موجودات را به ارادۀ خود فراهم ساخته، ميان مستحقّين انس و جنّ به طرزى عادلانه و حكيمانه قسمت مى كند. و همه را مقدمۀ جهان ديگرى اعجب از اين جهان قرار مى دهد.

الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْريحٌ بِإِحْسانٍ وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلاّ أَنْ يَخافا أَلاّ يُقيما حُدُودَ اللّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ يُقيما حُدُودَ اللّهِ فَلا جُناحَ عَلَيْهِما فيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ (229)

لغت و اعراب:

فامساك خبر مبتداى مقدّر است، يعنى «فالحكم امساك». تسريح: رها كردن و آزاد نمودن. افتدى:

فديه و بدل داد براى رهانيدن چيزى. حدود: جمع حدّ، مرز و فاصلۀ بين اشياء. فلا جناح عليهما به تقدير «فأبلغوا اليهما أنّه لاجناح» است.

تفسير:

«الطَّلَقُ مَرَّتَانِ»

يعنى: طلاق دو بار است. طلاقى كه مرد مى تواند پس از آن به زن رجوع كند و او را به همسرى خود باز گرداند دو بار است و در بار سوم حقّ رجوع ندارد و نياز به محلّل پيدا مى كند.

ص:247

«فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَنٍ»

مراد از «امساك» رجوع در عدّه، و مراد از «تسريح» اتمام عدّه است.

يعنى: پس از هر يك از دو طلاق، حكم الهى دربارۀ مرد تخيير است ميان آن كه به نيكى و به نحو پسنديده و با رعايت آداب شرعى و انسانى در عدّه رجوع كند و به همسرى خود ادامه دهد، يا به نيكى و حسن خلق و تأديۀ حقوق مالى، عدّه را به اتمام رساند و زن را رها سازد.

«وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَأْخُذُوا مِمَّآ ءَاتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً»

يعنى: براى شما مردان طلاق دهنده جايز نيست كه از آنچه به آنها - يعنى به همسرانتان - به عنوان مهر يا نفقه داده ايد چيزى را به اجبار پس بگيريد چه رسد به آن كه از اموال شخصى آنها باشد.

«إِلَّآ أَن يَخَافَآ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ»

يعنى: مگر در جايى كه هر دو طرف بيم آن داشته باشند كه در صورت ادامۀ زوجيت، حدود الهى را اقامه نكنند. يعنى هر دو از تخلّف و نشوز يكديگر بترسند و درخواست طلاق از هر دو طرف باشد.

«فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ»

خطاب «خفتم» متوجه اولياى شرعى يا عرفى طرفين است از قبيل پدر، برادر بزرگ، عمو و غيره؛ و يا متوجه حكّام شرع و قضات است. يعنى: اگر به واسطۀ تحقّق كراهت و تنفّر ميان مرد و زن بيم داشتيد از اين كه حدود الهى را اقامه نكنند، يعنى وظايف خود را انجام ندهند و هر يك نسبت به ديگرى نشوز پيدا كند، پس به آنان ابلاغ نماييد كه بر هيچ يك از دو طرف گناهى نيست در آنچه زن به عنوان فديۀ رهايى خويش به مرد بدهد. يعنى بر او دادن و بر اين گرفتن، گناه نيست.

بدان كه ظاهر اين آيه اين است كه جواز دادن و گرفتن فديه در صورتى است كه زن و شوهر هر دو نسبت به يكديگر كراهت داشته باشند و اين همان موضوع «طلاق مبارات» است كه مشروط به شروطى است، از جمله آن كه مرد بيش از مهريه نبايد چيزى بگيرد. و مفسران برآنند كه آيه شامل صورت ديگرى نيز هست و آن اين كه كراهت و بيم نشوز و تجاوز از جانب زن نسبت به مرد باشد كه موضوع «طلاق خلع» است و حكم آيه در اين صورت نيز جارى است و مرد در اين فرض مى تواند بيش از مهر هم چيزى بگيرد، و آنچه گرفته مى شود «عوض خلع» ناميده مى شود. اين مطلب مبتنى بر استفادۀ طلاق از جملۀ «أن لايقيما حدود اللّه» است كه شامل صورت نشوز هر دو

ص:248

مجتمعاً و هر يك متفرقاً مى باشد. ولى اگر چنين است آيه شامل صورت نشوز مرد و بيم تجاوز او به حقوق زن نيز هست، در صورتى كه در اين فرض اگر دادن فديه براى زن از روى اضطرار جايز باشد، گرفتن آن بر مرد حرام است و جُناح دارد. پس بايد اين مورد رابه واسطۀ روايات و جملۀ «فلا تأخذوا منه شيئاً» تخصيص زد.

«تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا»

«تلك» اشاره است به برخى از برنامه هاى زندگى نخستين واحد اجتماع.

يعنى: احكام زوجيت و روابط همسرى كه در آيات قبل ذكر شد، از قبيل: حرمت ازدواج مؤمنين با مشركات و مؤمنات با مشركان، برترى ازدواج با بردگان با ايمان از احرار كافر، حرمت آميزش با حائض و حكم برخى از مقاربت ها، لغو بودن سوگند بدون اراده، وجوب وفا به سوگند جدّى، حرمت ايلاء يعنى قسم به ترك آميزش، وجوب به هم زدن قسم مزبور و تحمّل كفّاره يا طلاق، مقدار عدّه در طلاق رجعى، حرمت پنهان كردن حيض يا بچه در رحم، جواز رجوع مرد در طلاق رجعى، زيادتر بودن حقوق شوهر از حقوق زن، برترى مرتبۀ مرد از زن، رجعى بودن دو طلاق اوّلى، حرمت خوردن مهر زن بدون رضايت او و جواز آن در طلاق خلع و مبارات و غير ذلك. و اين جمله از آيه در اين باره مى فرمايد: اين احكام، حدود و مرزهاى خدا است ميان حقّ و باطل و ايمان و كفر و عدالت و فسق و مصالح و مفاسد و تكامل و سقوط و بهشت و جهنّم، پس رعايت كنيد آنها را و از آنها تجاوز ننماييد.

«وَ مَن يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُون»

يعنى: و هر كس از حدود و احكام خداوند تجاوز نمايد - خاصه احكامى كه حافظ كيان خانواده است - پس آنها هستند كه ستمكارند؛ ستم به نفس و عائلۀ خود، ستم به قانون آسمانى و در نتيجه ستم به اجتماع.

فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَراجَعا إِنْ ظَنّا أَنْ يُقيما حُدُودَ اللّهِ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ يُبَيِّنُها لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (230)

ص:249

تفسير:

«فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتَّى تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ»

مراد از اين طلاق طلاق سوم است. يعنى: مردى كه زنش را دوبار طلاق داده و به واسطۀ رجوع در عدّۀ طلاق دوم، يابه ازدواج پس از تماميت عدّۀ دوم، باز به زوجيت او برگشت، اگر او را بار سوم طلاق داد، از اين پس آن زن بر آن مرد حلال نمى شود تا آن گاه كه با شوهر ديگرى ازدواج نمايد.

«فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ أَن يَتَرَاجَعَآ»

مرجع ضمير مذكّر «طلّقها» زوج دوم و مرجع ضمير «عليهما» زن و شوهر اوّل است.

يعنى: اگر شوهر دوم او را طلاق داد، پس گناهى نيست بر آن زن و شوهر اوّل كه به يكديگر مراجعه كنند و ازدواج نمايند.

«إِن ظَنَّآ أَن يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ»

يعنى: شرط رجحان اين ازدواج دومشان نه شرط صحّتش اين است كه مطمئن باشند ديگر در زندگى خويش حدود خدا و احكام او را دربارۀ معاشرت با همسر برپا خواهند داشت.

مفسّر كبير، صاحب الميزان قدس سره نوشته: «در اين آيه ايجاز و اختصار عجيبى است كه عقل را مبهوت مى كند، زيرا در اين آيۀ كوتاه چهارده ضمير مختلف المرجع آمده بدون اين كه ابهام و پيچيدگى در سخن و اغلاق در فهم معنا باشد.» لكن اگر ضمائر تثنيه را دوتا حساب كنيم ضمائر 16 عدد و اگر يكى حساب كنيم 12 عدد است.

«وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ»

يعنى: اين احكام كه بيان شد حدود خدا و از تشريعات او و جزء دين و كتاب آسمانى اوست كه آن را براى گروهى كه مى دانند - يعنى دانش الهى و اجتماعى و معرفت دينى دارند - بيان مى دارد.

وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرارًا لِتَعْتَدُوا وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَ لا تَتَّخِذُوا آياتِ اللّهِ هُزُوًا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتابِ وَ الْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ (231)

ص:250

لغت و اعراب:

فَبَلَغْنَ: قارَبْنَ، يعنى نزديك شدند. أجل: مجموع مدت تعيين شده براى شىء، و نيز آخر آن مدت.

تسريح: رها و آزاد كردن. هَزَأَ بفلان هزءاً و هُزُواً - از باب مَنَع و عَلِم -: مسخره كرد او را. ما أنزل جملۀ مستأنفه يا عطف تفسير به نعمت اللّه است.

تفسير:

«وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ»

يعنى: و چون زن ها را به طلاق رجعى طلاق داديد و نزديك به آخر مدت عدّه شدند، يكى از دو معامله را به نيكى با آنها انجام دهيد: نخست آن كه آنها را به معروف نگه داريد، يعنى رجوع كنيد ولى با حسن خلق و جبران حقوق فوت شده و تصميم بر رعايت حقوق در آينده. دوم آن كه به معروف آنها را آزاد نماييد، يعنى بگذاريد عدّه تمام شود و با حسن خلق و استحلال از حقوق غير مالى و تتميم بقاياى نفقه و حقوق مالى و تسليم مهر به طور كامل، از آنها جدا شويد.

«وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَن يَفْعَلْ ذَ لِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ»

يعنى: و آنها را براى ضرر زدن نگه نداريد كه تعدّى نماييد. مبادا رجوعتان در عدّه به منظور تعدّى به حقوق و ظلم به او باشد، نظير آن كه طلاق دهيد و در اواخر عدّه رجوع كنيد كه محروميت معاشرت در عدّه را بر وى تحميل نماييد؛ و يا آن كه به قصد طلاق پس از رجوع، مراجعه كنيد و طلاق دهيد و حرمان از معاشرت را در دو عدّۀ متوالى متوجه آنها نماييد. و كسى كه چنين رفتار كند به يقين بر خود ستم كرده است، زيرا بى ترديد عكس العمل ظلم در دنيا يا در آخرت يا در هر دو به ظالم بازمى گردد.

«وَلَا تَتَّخِذُوا ءَايَتِ اللَّهِ هُزُوًا»

يعنى: هرگز آيات كتاب خدا را به واسطۀ ترك عمل و مخالفت با احكام و معارف آن به مسخره و استهزا نگيريد.

«وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَآ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِنَ الْكِتَبِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ»

يعنى: و حتماً نعمت خدا را بر خويش به ياد آوريد كه جسم سالم و محيط زندگى راحت و همسر متناسب و وسايل رفاه دنيا براى شما بشرها در روى اين كره فراهم نموده، و نيز متذكر شويد

ص:251

آنچه را بر شما از نعم معنوى نازل كرده از قبيل كتاب آسمانى و شرايع دينى و علوم و مستقلّات عقلى. آرى خدا شما را به واسطۀ توجيه اين امور موعظه مى كند و پند مى دهد. و پيوسته آراسته به تقوا باشيد و از خداوند پروا كنيد، و بدانيد كه خداوند به همه چيز داناست.

وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْواجَهُنَّ إِذا تَراضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ اْلآخِرِ ذلِكُمْ أَزْكى لَكُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (232)

لغت و اعراب:

عَضَلَ المرأةَ - از باب ضَرَب و نَصَر -: منع كرد او را. ازواجهنّ مراد ازواج بالقوه است نه بالفعل. ضمير جمع در تراضوا مردان خواستگار و زنان طلاق داده شده است. بالمعروف حال است از فاعلِ «تراضوا».

تفسير:

«وَ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَ جَهُنَّ إِذَا تَرَ ضَوْا بَيْنَهُم بِالْمَعْرُوفِ»

يعنى: و چون زن ها را طلاق داديد و به آخر مدت عدّه رسيدند و از شما جدا شدند، پس نبايد آنها را از ازدواج با شوهران دلخواه خود، يعنى با كسانى كه صلاحيت همسرى با آنها را دارند، مانع شويد در صورتى كه باهم به معروف، يعنى با رعايت دستور شرع و تناسب حال، تراضى و توافق نموده اند.

اين آيه اشاره است به بطلان رفتار جاهليت كه زن ها را طلاق مى دادند و سپس از ازدواج آنها با غير مانع مى شدند.

«ذَ لِكَ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْأَخِرِ»

يعنى: با اين دستورات به كسانى از شما پند داده مى شود كه به خدا و روز واپسين ايمان دارند.

نه آن كه خطاب خدا به غير آنها متوجه نيست بلكه پندهاى خدا فقط در آنها اثر مى گذارد، وگرنه دستورات قرآنى در اصول و فروع از نظر متعلَّق، همۀ افراد جامعۀ بشرى را شامل مى شود و از جنبۀ

ص:252

زمانى، از روز نزول تا روز انقراض نسل بشر ادامه دارد.

«ذَ لِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَاتَعْلَمُونَ»

يعنى: و هزينۀ زندگى و روزى و پوشاك اين زن ها به نحو معروف - بر وفق دستور شرع و اقتضاى عرف و عادت - بر كسى است كه كودك از آنِ اوست، يعنى پدر شيرخوار. و مقتضاى آيه، ثبوت استحقاق است خواه زن دائمى باشد كه با قطع نظر از بچه نيز مستحق نفقه است، يا زن منقطعه، يا در زمان عدّۀ بائن.

«لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا»

يعنى: هرگز هيچ كسى جز به مقدار توان و طاقتش مكلّف نمى شود. اگر پدر مولود از نفقۀ زن شيرده عاجز گردد، نفقه از او ساقط مى شود و برعهدۀ خود زن مى افتد و پدر بايد تنها نفقۀ بچه را بپردازد، و اگر از آن نيز عاجز شد آن هم به عهدۀ مادر مى افتد، و اگر خود مولود داراى ثروت باشد نفقۀ خود و والدينش بر عهدۀ او قرار مى گيرد كه پدر ولايتاً برداشت مى كند.

«لَا تُضَآرَّ وَ لِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ»

فعل «لاتضارّ» اگر به صيغۀ معلوم باشد فاعل آن «والدة» است و مفعول آن محذوف، و معنا اين است كه نبايد مادر به وسيلۀ فرزندش به پدرِ فرزند آسيب و ضرر برساند، مثلاً كودك را بدون عذر شير ندهد و بر عهدۀ مرد افكند. و بنابراين معناى «و لا مولود له» اين است كه نبايد پدر به وسيلۀ كودك به مادر وى آسيب زند، مثلاً فرزند را بدون عذر از او بگيرد و حق ارضاع و حضانتش را ضايع نمايد يا ارضاع را بدون اجرت بر وى تحميل كند.

و اگر «لاتضارّ» به صيغۀ مجهول باشد معنا اين است كه نبايد مادر مولود به واسطۀ او ضرر و آسيب بيند، نظير آن كه مولود را از او بگيرند يا او را مجبور به ارضاع بدون اجرت نمايند. و نيز نبايد پدر مولود به واسطۀ او ضرر بيند، نظير آن كه مادر از دادن شير امتناع ورزد يا اجرت بيش از حد خواهد.

«وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَ لِكَ»

يعنى: و بر وارث مرد نيز همين حكم، ثابت است. مثلاً اگر پدر مولود بميرد و جدّ پدرى وارث او باشد او نيز بايد نفقه و كسوت مادر كودك شيرخوار را بدهد و به او به خاطر بچه ضرر نزند، و بر جدّ نيز به خاطر مولود آسيب وارد نشود. و در اين فرض اگر از ميّت چيزى نمانده باشد جدّ پدرى از مال خود، و اگر مانده باشد از مال مولود بردارد و مصرف نمايد.

«فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَن تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا»

ص:254

يعنى: پس اگر والد و والدۀ كودك پس از تراضى با يكديگر و تبادل نظر دربارۀ صلاح و فساد كودك، جدا كردن طفل را از شير پيش از موعد طبيعى خواستار شدند بر آنها گناهى نيست.

«وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَدَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُم مَآ ءَاتَيْتُم بِالْمَعْرُوفِ»

يعنى: و اگر شما پدران بخواهيد براى فرزندان شيرخوارتان در صورتى كه مادرانشان فوت كردند يا از دادن شير امتناع ورزيدند يا بيش از حدّ متعارف اجرت طلبيدند، دايه بگيريد بر شما گناهى نيست به شرط آن كه آنچه به آن ها مى خواهيد بدهيد از اجرت شيردهى، به نيكى و به طرزى پسنديده در نزد شرع و عقل و عادت تسليم كنيد. و اين شرط، شرطكمال و جريان امر به نحو پسنديده و احسن است نه شرط اصل استرضاع.

«وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»

يعنى: و از غضب و عذاب خداوند پروا داشته باشيد و بدانيد كه حتماً خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست.

دارند؛ يعنى عدّۀ وفات گيرند. و تعيين اين مدّت براى عدّه هم به لحاظ احترام ميت است و از اين رو حِداد يعنى ترك زينت و آرايش در زمان عدّه بر زن واجب مى شود، و فرقى نمى كند ميان زن مدخوله و غير مدخوله و صغيره و يائسه و دائمه و منقطعه؛ و هم براى روشن شدن وجود جنين در رحم است كه قدر متيقّن در اين مدت حركت مى كند، و عدّۀ زن تا زمان ولادت آن ادامه مى يابد.

«فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِى أَنفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ»

يعنى: و چون به آخر چهارماه و ده شبانه روز رسيدند و عدّه منقضى شد پس بر شما اى حاكمان مسلمين و متصديان امر امّت، هيچ جرم و گناهى نيست راجع به آنچه آنها دربارۀ خودشان به معروف انجام دهند، يعنى طبق دستور شرع و پسند عقل و عرف، رفتار كنند: ترك حِداد نمايند، خواستگار بپذيرند و شوهر ديگر اختيار نمايند و يا آن كه بدون شوهر زندگى كنند. و خداوند به همه آنچه شما بشرها انجام مى دهيد آگاه است.

از خواستگارى آنها به تلويح و اشاره انجام دهيد، مثلاً بگوييد: من نيز در فكر ازدواجم، يا من طالب زن بلندقامتى هستم، در جايى كه او چنين باشد؛ يا من در زندگى رفتار خوشى دارم، و غير ذلك و يا آن كه آن را در دل خود پنهان داريد و اظهار نكنيد.

«عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَكِن لَاتُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا»

يعنى: خداوند از ازل دانست كه شما آنها را پس از مرگ شويشان به ياد مى آوريد، يعنى در فكر ازدواج با آنها مى افتيد و از اين جهت اجازۀ تعريض داد. ولكن با آنها قرار كار سرّى نگذاريد يعنى تكلّم به ازدواج صريح يا عمل آميزش حرام انجام ندهيد،

«إِلَّآ أَن تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً»

يعنى: لكن گفتارى پسنديده و نيكو بگوييد، يعنى مطلب را با اشارۀ مؤدّبانه ادا كنيد.

«وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَبُ أَجَلَهُ»

يعنى: نبايد تصميم بر اجراى عقد نكاح گيريد تا آن گاه كه نوشتۀ مقرّر شده براى عدّۀ وفات به پايان رسد.

«وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِى أَنفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ»

يعنى: و بدانيد كه خداوند آنچه را در دل هاى شماست از ارادۀ ازدواج و رسيدن به زن مذكور از راه حلال يا از راه حرام، مى داند، پس از غضب و عذاب او بر حذر باشيد، و اين را هم بدانيد كه اگر در خطا و گناهى از اين راه يا از هر راهى افتاديد خداوند بسيار آمرزنده و بردبار است، از اين رو در مؤاخذه عجله نمى كند و شما هم از توبه و آمرزش و رحمت او مأيوس نشويد.

بدان كه در اسلام حكم زن معتدّه، خاصه در عدّۀ وفات، شديد و مؤكّد است و از اين رو خواستگارى صريح در حال عدّه، بنابر مشهور ميان اماميه حرام است و مجرد خواندن عقد ازدواج در آن حال در صورتى كه هر دو به حكم و موضوع عالم باشند - يعنى بدانند كه ازدواج در حال عدّه حرام است و زن در حال عده است - سبب حرمت ابدى ميان طرفين مى گردد، و اگر هر دو يا يكى جاهل به حكم يا موضوع باشد در صورتى كه دنبال آن مواقعه هم انجام بگيرد باز حرمت ابدى محقّق مى شود، و اگر مواقعه انجام نگرفته عقد مزبور باطل است و پس از عدّه ازدواجشان جايز مى باشد.

ص:257

لا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَريضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنينَ (236)

لغت و اعراب:

ناظر به صورت سوم است. و معنا اين است: اى مردم، هيچ گناه و محذورى براى شما نيست اگر زن هاى خود را طلاق داديد در صورتى كه با آنها تماس نداشته ايد يعنى آميزش نكرده ايد و براى آنها فريضه و مهرى هم معيّن نكرده ايد. يعنى در اين صورت نه از جهت طلاق آنها گناه است و نه از جهت اين كه مهرى نمى دهيد، زيرا مهر بدل دارد.

و اگر «اَوْ» رابه معناى «الاّ أن» بگيريم معناى آيه اين است: بر شما گناهى نيست اگر زنانتان را طلاق دهيد در حالى كه با آنها تماس نگرفته ايد مگر اين كه براى آنها مهرى معين كرده باشيد. يعنى در اين صورت، ترك مهر گناه خواهد بود بلكه بايد نصف آن را بدهيد. پس جملۀ مستثنى مبيّن صورت دوم و جملۀ استثنا اشاره به صورت سوم است. و حاصل آيه دراين فرض اين است كه در صورت عدم تماس، اگر مهر هم نبود متعه است و اگر مهر بود نصف آن است. و بنابراين، جملۀ «فمتّعوهنّ» تا آخر بيان حكم صورت اول و آيۀ بعد مبيّن حكم صورت دوم است.

و وجه اين كه گفتيم «اَوْ» به معنى واو است اين است كه اگر تخييريه باشد معناى آيه اين است: بر شما چيزى نيست يعنى گناهى از ناحيۀ ندادن مهر نيست اگر زن هاتان را طلاق داديد و باآنها تماسى نگرفته ايد هر چند مهر هم تعيين كرده باشيد. يا اگر مهر تعيين نكرده باشيد هر چند با آنها تماس گرفته باشيد. درحالى كه لاجناح در هر دو شق جارى نيست بلكه در شق اول نصف مهر و در شق دوم مهرالمثل لازم مى آيد.

«وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَعَاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ»

يعنى: در صورت اول كه «أو» به معناى «واو» باشد و ازدواج بدون مهر و طلاق بدون مسّ است و ظاهراً آيه براى آن سوق شده، بايد مطلَّقات را به چيزى از مال خود برخوردار كنيد؛ شخص داراى وسعت مالى به اندازۀ خود، و شخص فقير و تنگدست به اندازۀ خود، كه بايد به نحو احسان و نيكى و پسنديده در نزد شرع و عرف بپردازد، و اين حكم بر نيكوكاران حقّى است ثابت و لازم.

وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَريضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلاّ أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ (237)

ص:259

لغت و اعراب:

يعفون: جمع مذكّر است مانند يقضون و يمحون، و جمع مؤنث است نظير ينصرن. فنصف ما فرضتم به تقدير «فالواجب نصف» يا «فلهنّ نصف». و أن تعفوا أقرب مبتدا و خبر است.

تفسير:

«وَإِن طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ»

خطاب به مردهاست. يعنى: و اگر همسرانتان راپيش از آن كه آنها را لمس كنيد - يعنى با آنها آميزش نماييد - طلاق داديد در صورتى كه برايشان در ضمن عقد ازدواج مهرى تعيين كرده ايد، بايد نصف آنچه را تعيين كرده ايد بدهيد.

«إِلَّآ أَن يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذِى بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ»

اگر كلمۀ «يعفون» جمع مؤنث باشد معناى جمله اين است: مگر آن كه خود آن مطلّقات يا كسى كه گره ازدواجشان در دست اوست مانند ولىّ شرعى يا عرفى يا وكيل مطلِّق آنها عفو كنند، يعنى آن نصف ديگر را هم به شوهر مطلِّق ببخشند. و اگر «يعفون» جمع مذكر باشد معناى آيه اين است: مگر آن كه شوهران يا كسى كه ولىّ شرعى يا عرفى يا وكيل مطلِّق آنهاست آن نصفى را هم كه به واسطۀ طلاق از عهدۀ او ساقط شده ببخشد، يعنى تمام مهر رابه مطلّقات بپردازند.

«وَأَن تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى»

ظاهر «تعفوا» خطاب به مردان است، يعنى: بخشيدن شما به تقوا نزديك تر است كه تمام مهر را به مجرد تحقق عقد بدهيد هر چند تماس هم نگرفته ايد. و اين جمله شاهد اين است كه «يعفون» اول جمع مذكر باشد. و ممكن است «أن تعفوا» خطاب به طرفين عقد (مطلَّقات و طلاق دهندگان) باشد به عنوان تغليب، يعنى عفو هر يك نسبت به حقّ خود به تقوا نزديك تر است.

«وَلَا تَنسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»

يعنى: هيچ گاه شما مردان و زنان تفضل و احسان را نسبت به يكديگر در ميان اجتماعتان فراموش نكنيد، كه حتماً خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.

حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتينَ (238)

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْبانًا فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ (239)

ص:260

لغت و اعراب:

وسطى: مؤنث أوسط، ميانه. قنت الرجلُ - از باب نَصَر -: اطاعت كرد، تواضع نمود. و قنوت در اصطلاح فقه عمل خاصى است به عنوان جزء واجب يا مستحب نمازها. رجال جمع راجل، پياده، نظير قيام و قائم. ركبان: جمع راكب، سواره. فرجالاً حال است به تقدير «فصلّوا رجالاً».

تفسير:

«حَفِظُوا عَلَى الصَّلَوَ تِ وَالصَّلَوةِ الْوُسْطَى»

خطاب به همۀ مكلّفان است. يعنى: بر تمام نمازها خواه واجب يا مستحب و خاصه بر نماز ميانه محافظت نماييد. مراد اين كه احكامشان را ياد گيريد، افعال همه را كامل انجام دهيد، آداب و سنن همه را مرعى داريد، به انجام آنها در اوايل اوقات محافظت نماييد، توجه به معبود را كه روح آنهاست مراعات كنيد و از موانع صحت و قبول و كمال آنها، نيك بپرهيزيد.

و در تشخيص نماز وسطى - يعنى ميانه - اختلاف است، زيرا اين عنوان قابل انطباق با هر يك از نمازهاى يوميه است و هر نمازى ميان دو نماز ما قبل و ما بعد خود قرار دارد، لكن اظهر اقوال در نزد علماى اهل بيت عليهم السلام اين است كه صلاة وسطى نماز ظهر است به لحاظ آن كه وجوبش از وسط حقيقى روز - يعنى ميل خورشيد از نصف النهار - شروع مى شود.

«وَقُومُوا لِلَّهِ قَنِتِينَ»

يعنى: و براى خدا در نمازها متواضعانه و مطيعانه بايستيد. و يا آن كه در همۀ حركت هاى مهم فردى و عظيم اجتماعى، قيامتان براى خدا و به قصد تواضع و اطاعت از فرامين او باشد.

يعنى: و چون از خوف به امن آمديد، پس خدا را ياد كنيد - يعنى به اقامۀ نماز متعارف خود و انحاء ديگر از ياد او، و براى شكرانۀ زوال ترس و غيره پردازيد - همان گونه كه به شما آنچه را نمى دانستيد تعليم نمود. و تشبيه با «كما» بدين معناست كه نماز و اذكارتان مشابه و از مصاديق كبرياتى باشد كه خداوند به شما آموخته است.

وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجًا وَصِيَّةً ِلأَزْواجِهِمْ مَتاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ في ما فَعَلْنَ في أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ (240)

وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقينَ (241)

لغت و اعراب:

«فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِى مَا فَعَلْنَ فِى أَنفُسِهِنَّ مِن مَّعْرُوفٍ»

يعنى: اگر خود آنها از خانۀ شوهر بيرون رفتند حق نفقه و سكنايشان ساقط مى گردد، و بر شما اى حاكمان عدل اسلامى، گناهى نيست در آنچه آنها دربارۀ خود به نحو پسنديده در شرع و نيكو در نزد عقل انجام مى دهند، زيرا آنان نه وجوب حِداد دارند و نه التزام به عدّه و نه تحت ولايت كسى هستند.

معلوم باد كه در صدر اسلام پيش از نزول آيات عدّه و آيات ارث، حكم عدّۀ زن هاى شوهر از دست داده و ارثشان طبق اين آيه بود و آنها حق داشتند پس از مرگ شوهر تا يكسال در خانۀ شوهر بمانند و كسوه و نفقۀ خود را از ماترك وى بردارند. و بنابراين عدّۀ وفات آنها مدت يكسال و استحقاقشان از ميراث او هزينۀ يكسال بوده تا آن گاه كه اين حكم نسخ گرديد.

«وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»

يعنى: و خداوند مقتدر غالب و داراى حكمت است.

و از اقتدار اوست كه جامعۀ بشرى را در تحت ولايت و حاكميت خويش دارد؛ و از حكمت اوست كه احكامى طبق اقتضاى زمان و مكان و حال مكلّفان تشريع مى كند.

«وَلِلْمُطَلَّقَتِ مَتَعٌ بِالْمَعْرُوفِ»

محتمل است اين آيه در مقام اثبات حقّ غير معيّنى باشد غير از مهر و نفقه، بر عهدۀ مرد براى زن، به نحو استحباب يا وجوب كه در نزد عقل، پسنديده و در نزد شرع مطلوب است، به ملاك عمل خلاف اخلاق مرد و گسستن رابطۀ مقدس زوجيت و نقض پيمان مؤكّد همسرى، هر چند براى او حلال باشد. و معنى آيه اين است: براى زن هاى طلاق داده شده مال قابل انتفاعى بر عهدۀ طلاق دهندگان است كه به طرزى نيكو و پسنديده تأديه نمايند و مقدار آن را خود مرد يا قضات شرع معيّن مى كنند. و ممكن است آيه ناظر به حال مهر و نفقه باشد، يعنى براى زن هاى طلاق داده شده به هر نوعى از طلاق طبق تشريع اسلامى و اقتضاى ذات طلاق، مالى قابل استفاده بر حسب اختلاف اقسام آن بر عهدۀ طلاق دهندگان ثابت است. يعنى در طلاق، با سابقۀ تعيين مهر، پس از دخولْ تمام مهر و پيش از دخولْ نصف مهر؛ و با سابقۀ عدم تعيين مهر، پس از دخولْ مهرالمثل و پيش از دخولْ مُتعه (متاع و مال قابل استفاده) است، و در صورت نپرداختن نفقه آن نيز بر مهر اضافه مى شود.

«حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ»

يعنى: حقوق مذكور كلاًّ بر عهدۀ كسانى كه اهل تقوا و پرهيز از گناهند ثابت است. يعنى توجه به اين حقوق و كوشش در تأديۀ آنها از آنِ متّقين است هر چند انشاى حكم دربارۀ همۀ مكلّفين است.

ص:263

«كَذَ لِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»

گونه اى كه احدى كم نيامد و روزگارى بزيستند. و برخى گفته اند: اين گروه، از جبهۀ جهادى كه پيامبر وقت دستور داده بود فرار كرده بودند.

خداوند در اين باره مى فرمايد: آيا به چشم دل و ديدۀ عبرت ننگريستى به كسانى كه از ديار خويش در حالى كه هزاران نفر بودند به خاطر تحفّظ و خودنگهدارى از مرگ بيرون شدند، پس خداوند به كيفر عدم رضايت و فرارشان از قضاى تكوينى يا حكم تشريعى او بدانها گفت: بميريد.

يعنى همان گونه كه با كلمۀ «كُن» زنده مى كند با كلمۀ «موتوا» آنها را ميرانيد. و محتمل است مراد از قول، ارادة اللّه باشد، يعنى مرگ آنها را اراده نمود و همه مردند. و يا آن كه اين عمل را به ارادۀ فرشتگان و يا اين بار به دست پيامبر وقت انجام داد چنان كه در روايت است.

«ثُمَّ أَحْيَاهُمْ»

يعنى: پس از ميراندن دفعى همه را دفعتاً به خاطر تنبّه خودشان و ديگران زنده نمود.

«إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَايَشْكُرُونَ»

يعنى: حقيقت اين است كه خداوند، داراى فضل و احسان بر كافّۀ مردم است كه چنين حادثۀ عجيبى را پديد مى آورد تا سبب تنبّه باشد، ولكن بيشتر مردم شكر و سپاس نمى گزارند، زيرا سپاس دعوت، اجابت است و سپاس موعظه، تنبّه است و سپاس فرمان، اطاعت است.

«وَ قَاتِلُوا فِى سَبِيلِ اللّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»

يعنى: پس از علم به اين كه فرار از مرگ نجات بخش نيست چه خوب است كه هرگاه فرمان جهاد در رسد در راه خدا جهاد نماييد و از مرگ نهراسيد، زيرا اگر قضاى الهى مرگ در جهاد است فيض شهادت را مى بريد، و اگر نيست فوز غنيمت نصيبتان مى شود. و بدانيد كه خداوند، شنوا و داناست.

مَنْ ذَا الَّذي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافًا كَثيرَةً وَ اللّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (245)

لغت و اعراب:

من ذا مبتدا و خبر است و الّذى بدل يا تأكيد يا صفت خبر. ضِعف شىء مماثل آن يا چند برابر آن است.

مى گويند: لك ضِعفُه يعنى براى توست دو برابر يا چند برابر آن. قرض مصدر است به معناى اقراض، يا وامى كه اعطا مى شود.

ص:265

تفسير:

«مَن ذَا الَّذِى يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا»

يعنى: كيست آن كه به خداوند وام دهد كه دادنش نيكو و وامش نيكو باشد؟ يعنى انجام عمل به واسطۀ قصد قربت و اخلاص، نيكو و وام اعطا شده به سبب حلّيت و پاكى و شمول و گستردگى به جاه و مال و اولاد و نفوس، نيكو باشد. و از همين رو به وام بدون بهره نيز «قرض الحسنه» گويند.

«فَيُضَعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً»

يعنى: تا خداوند آن را در مقام تأديۀ پاداش، براى او بسيار مضاعف سازد. و علاوه بر اين كه مادۀ ضِعف، مفيد چند برابر است آن را نيز چندين برابر نمايد. مثلاً در دنيا به هفتصد برابر و بيشتر رساند، و در آخرت به فوق تصوّر او منتهى نمايد.

«وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْصُطُ»

يعنى: و خداوند است كه گاهى تنگ مى گيرد و گاهى گسترش مى دهد. او نعمت هاى مادى و معنوى را براى مستحقين آن در اين جهان بر حسب اقتضاى صلاح فرد يا اجتماع و بر طبق حكمتِ ادارۀ نظام عالم وجود، گاهى تضييق و گاهى توسعه مى بخشد.

«وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ»

يعنى: براى دريافت پاداش يا كيفر اعمالى كه در دنيا بدان آزمايش شُديد به سوى او كه مالك روز جزا است باز گردانده مى شويد.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمََلإِ مِنْ بَني إِسْرائيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى إِذْ قالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكًا نُقاتِلْ في سَبيلِ اللّهِ قالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ أَلاّ تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلاّ نُقاتِلَ في سَبيلِ اللّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِيارِنا وَ أَبْنائِنا فَلَمّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلاّ قَليلاً مِنْهُمْ وَ اللّهُ عَليمٌ بِالظّالِمينَ (246)

ص:266

لغت و اعراب:

«قَالُوا وَ مَا لَنَآ أَلاَّ نُقَاتِلَ فِى سَبِيلِ اللّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِيَارِنَا وَ أَبْنَآئِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلاَّ قَلِيلاً مِنْهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ»

يعنى: گفتند: چه شده ما را و چه عذرى داريم كه در راه خداوند كارزار نكنيم در حالى كه از ميان خانه ها و اولادمان بيرون رانده شده ايم؟! پس چون جهاد بر آنها نوشته و مقرّر گرديد جز شما و اندكى از آنان پشت كردند؛ و خدا به حال ستمكاران داناست.

وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكًا قالُوا أَنّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللّهُ يُؤْتي مُلْكَهُ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَليمٌ (247)

لغت و اعراب:

طالوت اسم عبرى و عَلَم شخص است و به جهت عَلَميت و عُجمت ممنوع از صرف است.

تفسير:

«وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا»

يعنى: پيامبر آنها پس از نزول دستور الهى، بر آنان گفت: بى ترديد خداوند براى شما طبق درخواستتان طالوت را به عنوان ملِك و فرمانده برانگيخته است.

«قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ»

يعنى: گفتند: چگونه او را بر ما سلطنت و فرماندهى است و از كجا او سزاوار اين منصب است در حالى كه ما خود به سلطنت از نظر نسب و وراثت و از جنبۀ مال و ثروت سزاوارتريم، زيرا او از فرزندان بنيامين پسر يعقوب است و اولاد او را در طول تاريخشان امتيازى نبوده است، و برخى از ما از فرزندان لاوى پسر يعقوب اند كه نبوت در خاندان او بوده و موسى و هارون نيز از اولاد او مى باشند، و برخى ديگر از اولاد يهودا فرزند يعقوب اند كه ملك و سلطنت از آنِ آنها بوده و داوود و

ص:268

سليمان از اولاد او هستند.

«وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ»

يعنى: علاوه براين، خداوند او را وسعت مالى نداده؛ گاهى سقّايى مى كند، گاهى مزدوركار و كرايه دهندۀ چارپاهاست و گاهى شغل دبّاغى دارد، پس او از نظر مالى نيز صلاحيت سلطنت را ندارد.

«قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِى الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ»

يعنى: پيامبرشان گفت: به يقين خداوند او را به حاكميت و فرماندهى بر شما برگزيده و او را از نظر دانش فكرى و نيروى جسمى فزونى بخشيده. يعنى ملاك و ميزان حاكميت يك شخص بر جامعه، مجرد نسب و فزونى مال نيست بلكه انتخاب الهى است، و خداوند او را بر شما برگزيده و مناصب الهى از نبوت و رسالت و امامت امت را كه همه بايد به اختيار حق و انتخاب و جعل او باشد خداوند در اختيار او نهاده است، علاوه آن كه شرط عمدۀ هر نبى و ولى، وفور علم و دانش او به ابعاد زندگى جامعه، خاصه به سياست ادارۀ ملت و تدبير امور امّت است و نيز قدرت بدنى و بزرگى و نيرومندى جسمى كه در مقام نبرد سبب ترس دشمن و پيروزى سپاهيانش شود، و او داراى اين دو ويژگى است.

«وَاللَّهُ يُؤْتِى مُلْكَهُ مَن يَشَآءُ وَاللَّهُ وَ سِعٌ عَلِيمٌ»

يعنى: و بالاخره خداوند ملك و سلطنت مورد نظر خود را به هركس كه اراده مى كند مى دهد و خدا واسع است، يعنى داراى سعۀ ذات است كه همۀ موجودات جهان تكوين در احاطۀ ذات اوست، و داراى سعۀ صفات است كه گسترش قدرت و شمول رحمتش همۀ شراشر عالم وجود را فرا گرفته، و دانا به همه چيز است، يعنى علمش نافذ به اجزاى عالم وجود است.

وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التّابُوتُ فيهِ سَكينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ إِنَّ في ذلِكَ َلآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ (248)

ص:269

لغت:

تابوت: صندوق، مشتق از «تاب» بر وزن فَعَلوت. سكينه: آرامش.

تفسير:

«وَ قَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ ءَايَةَ مُلْكِهِ أَن يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ»

ظاهر آيه اين است كه اشراف و اعيان بنى اسرائيل دربارۀ پذيرش طالوت و صلاحيت او براى سلطنت و فرماندهى، دليلى از پيامبرشان خواستند. پيامبرشان به آنها گفت: همانا نشانۀ ملك و حكومت وى اين است كه تابوت - يعنى آن صندوق معهود - براى شما خواهد آمد، حال به دست او يا به وسيلۀ فرشتگان.

معلوم باد كه طبق تواريخ و گفتۀ مفسران، تابوت مذكور، صندوق تورات بود كه پيوسته الواح و اوراق تورات در آن نگهدارى مى شد. و سابقۀ اين صندوق، آن است كه خداوند براى آدم ابوالبشر صندوقى از آسمان فرو فرستاد و عكس و تمثال همۀ پيامبرانى را كه در آينده از نسل او به صفحۀ وجود قدم مى گذارند در آن قرار داد تا آدم و حوّا با آنها انس گيرند و آشنايى پيدا كنند. و ظاهراً آدم با شرح اجمالى يا تفصيلى همه در روز تعليم اسماء آشنا شده بود. و ماهيت آن صندوق از درخت شمشاد بهشتى بود كه به طول سه ذراع به ذراع آدم و عرض دو ذراع ساخته شده بود، و اين صندوق در نزد اوصياى آدم بود تا آن گاه كه به دست يعقوب رسيد و از وى به مادر موسى منتقل شد تا كودك نوزاد خود را در آن نهد و به دريا افكند و سپس به موسى بازگشت و آن را محل نگهدارى تورات قرار داد و پس از موسى در اختيار پيامبران بعدى قرار گرفت و آنان هرگاه به جنگى عازم مى شدند آن را پيشاپيش سپاه حمل مى كردند تا به واسطۀ قداست و اعجاز آن، دل هاى سربازان به ديدنش تقويت شود و اطمينان و ثبات يابند و پيروز شوند. و چون حال بنى اسرائيل رو به فساد گذاشت و شيطان بر افراد و مجتمعشان مستولى شد خداوند عمالقه را بر آنها مسلّط نمود، تابوت را از آنها گرفتند و بردند و قداست و ابّهت و عظمت آن را شكستند و آن را ملعبۀ كودكان قرار دادند، تا دوباره خداوند آن را به وسيلۀ فرشتگان به دست طالوت رسانيد تا مقدمۀ بازگشت آن به بنى اسرائيل فراهم آمد.

«فِيهِ سَكِينَةٌ مِن رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَآئِكَةُ»

ص:270

يعنى: پيامبرشان گفت: در آن صندوق براى شما آرامشى از جانب پروردگارتان است - به ديدن آن يا لمس آن يا اعتقاد به قداست آن يا به بركت تورات وديعه شده در آن در دلهايتان طمأنينه و آرامش پيدا مى شود - و در داخل آن بقيّه و يادگارى است از متروكات خاندان موسى و خاندان هارون، مانند عصا و زره جنگى و نعلين موسى و الواح تورات و شكسته هاى آن و عمامه و لباس هارون، و اين صندوق را فرشتگان در مواقع جنگ و خطر پيشاپيش سپاه حمل مى كنند.

«إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً لَكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ»

يعنى: حقيقت اين است كه در آمدن اين صندوق، نشانه اى است روشن بر صدق حاكميت و پادشاهى طالوت، اگر اهل ايمان باشيد.

و پس از بيان اين مطلب، بنى اسرائيل ملك و پادشاهى طالوت را پذيرفتند.

فَلَمّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَليكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنّي وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنّي إِلاّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاّ قَليلاً مِنْهُمْ فَلَمّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَليلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثيرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرينَ (249)

لغت و اعراب:

فَصَلَ الشىءَ - از باب ضَرَب -: قطع نمود آن را. و فصل: انفصل، جدا شد از آن. نَهْر و نَهَر - به سكون هاء و فتح آن -: رود روان بزرگ و وسيع. بالجنود باء به معناى «مع» است. الاّ مَن اغترف استثناست از فليس منّى. فئة: جماعت مردم اندك يا بسيار.

تفسير:

«فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ»

يعنى: پس چون طالوت همراه سپاهش جدا شدند. پس از تعيين ولىّ امر و فرمانده كلّ قوا طبق

ص:271

هدف اصلى جنگ با جالوت و عمالقه، طالوت همراه سپاهيانش از مسكن و مقرّ خود جدا شدند.

مفسران گفته اند كه طالوت از ميان قوم بنى اسرائيل هشتاد هزار سرباز انتخاب نمود كه همه از جوان هاى با نشاط و آمادۀ كارزار با دشمن بودند و به سوى منطقۀ جالوت روانه شدند. مسافت ها پيمودند، هوا گرم و سوزان شد و تشنگى بر آنها چيره گشت و از طالوت طلب آب نمودند.

«قَالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِيكُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّى وَ مَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّى إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلاً مِنْهُمْ»

يعنى: طالوت گفت: خداوند شما را به واسطۀ رودى وسيع و روان كه در پيش است خواهد آزمود؛ بدين گونه كه هر كس از آن سير بنوشد از من نيست و او را به سربازى نمى پذيرم جز كسى كه كفّى از آن به دست خويش بنوشد و كسى كه از آن نياشامد او از من است. پس چون بدان نهر وسيع رسيدند همۀ سربازان طالوت جز عدّۀ قليلى از آن آب سير نوشيدند و امتحان خوبى ندادند.

«فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ ءَامَنُوا مَعَهُ»

ممكن است مراد از «الذين آمنوا معه» كه از رود وسيع گذشتند همۀ سپاهيان او باشد خواه آنها كه در امتحان آشاميدن از نهر پيروز بودند يا پيروز نبودند. و ممكن است خصوص كسانى باشد كه از امتحان شرب موفق در آمدند، يعنى اكثريت قاطع سپاه در آن سوى نهر ماندند و نگذشتند. به هر حال مستفاد از كلام اين است كه چون طالوت و مؤمنان همراهش از نهر گذشتند پس از اندك مسافتى در جبهۀ جنگ مقابل جالوتيان قرار گرفتند.

«قَالُوا لَاطَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ»

يعنى: كسانى كه از نهر عبور كردند چون به سپاه دشمن نزديك شدند و از عِدّه و عُدّۀ آنها تا حدّى آگاه شدند و هراسى در دلشان از زيادى دشمن افتاد، گفتند: امروز هرگز ما را توان كارزار با جالوت و لشكريانش نيست.

«قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَقُوا اللَّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّبِرِينَ»

يعنى: آنها كه علم داشتند كه خدا را ملاقات خواهند نمود - همانان كه ايمانشان به معاد در مرحلۀ يقين بود - گفتند: بسا هست كه گروهى اندك به يارى خدا و تأييد غيبى او بر گروهى بسيار پيروز شدند و خداوند با صابران و شكيبايان است.

ص:272

مراد اين است كه سپاهِ از رود گذشته، در برابر دشمن دو قسمت شدند؛ قسمتى از بيم دشمن حاضر به جهاد نشدند و گروهى آمادۀ جهاد شدند. و اگر عبوركنندگان از نهر تنها امتحان داده ها بودند لازم آن است كه سپاهيان طالوت دو بار منقسم شده باشند و براى تحمّل جنگ، فئۀ قليله و عدّه اى معدود مانده باشند.

وَ لَمّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْرًا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ (250)

فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّهِ وَ قَتَلَ داوُودُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمّا يَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ اْلأَرْضُ وَ لكِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمينَ (251)

لغت و اعراب:

بَرَزَ - از باب نَصَر: بيرون شد به سوى ميدان يا اجتماع. أفرَغَ الماءَ: ريخت آن را. هَزَمَ العدوَّ - از باب ضَرَب -: شكست داد او را.

تفسير:

«وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَآ أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَفِرِينَ»

يعنى: سرانجام طالوت و آنچه از سپاهش كه پس از آزمون هاى مكرر و تصفيۀ امتحانى براى او باقى مانده بود در برابر دشمن آمادۀ كارزار شدند و به زبان قال و از سويداى دل و به زبان حال گفتند: پروردگارا شرابِ طهور صبر و شربت شيرين شكيبايى را از جام رحمت خويش در ظرف دل هاى ما فرو ريز و قدم هاى ما را در اين ورطه و لغزشگاه، ثابت و استوار گردان و ما را بر گروه كافران يارى ده. يعنى سه نعمت مرتّب صبر و ثبات و ظفر را بر ما ارزانى دار.

«فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ»

ص:273

يعنى: پس سپاهيان طالوت، جالوتيان را شكست دادند و داود نامى جالوت را كشت. مفسران گفته اند: متّى پدر داود به همراه هفت فرزندش كه داود كوچك ترين آنها بوده جزو سربازان طالوت بودند. شغل داود دامدارى و خود، چوپان گلۀ خويش بود و براى پاسخگويى به دعوت طالوت، با پدر و برادران خود به سپاه او پيوسته بودند. داود در انداختن فلاخن كه يكى از مهم ترين سلاح هاى جنگى آن روز بود مهارت كامل داشت و سنگش در هدف گيرى هر حيوانى از ببر و شير و گرگ به خطا نمى رفت و هدف هم از وى جان سالم به در نمى برد. جالوت رئيس دشمن نيز مردى قوى هيكل و شجاع بود و بارها در مقابل سپاهيان طالوت «هل من مبارز» گفت و كسى را ياراى جواب نبود. در آن هنگام كه تنور جنگ گرم شد، داود سنگى را در فلاخن نهاد و شخص جالوت را نشانه رفت. سنگ راه را گم نكرد و مستقيماً بر مغز جالوت اصابت نمود و نتيجۀ دعاى پيش از جنگ ظهور كرد. او درجا بمرد و با مرگ وى جنگ به نفع اسلام آن روز خاتمه يافت.

«وَآتَاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ»

يعنى: و خداوند به داود ملك و حكمت داد.

مراد از ملك، ولايت امر و مراد از حكمت، احكام شريعت مندرج در تورات و كتاب زبور است كه چهارصد و بيست سوره از مستقلّات عقليه و حكمت عملى بود.

يعنى پس از درگذشت طالوت ولىّ امر وقت، و ارتحال اشموئيل پيامبر زمان، خداوند به داود منصب ملك، يعنى ولايت امر و امامت امت را به عنوان ميراث طالوت، و مقام نبوت را به وراثت از اشموئيل به وى عطا نمود و دو عنوان والا را در يك مُعَنوَن جمع كرد كه پس از يعقوب پيامبر تا آن زمان در اسباط او نبود.

«وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَآءُ»

يعنى: و داود را از آنچه مى خواست از علوم و فنون مختلف كه هر يك دليلى روشن و معجزه اى عظيم براى اثبات توحيد خداوند و صدق نبوت و ولايت او بود، بياموخت، مانند نرم كردن آهن با سر انگشتان، بافتن زره جنگى با زنجيرهاى دست ساز، تعليم منطق طير يعنى فهم زبان پرندگان و مقاصدى كه ميانشان تبادل مى شود با شنيدن صداى آنها، صوت بسيار زيبا و مهارت در آوازه خوانى جذّاب و دلربا و روح پرور و عرفانى به گونه اى كه حيوانات هم مجذوب حسن آن و سرگشته در طواف گرد آن بودند و بالأخره هم نوا شدن كوه ها با وى در مقام مناجات با معبود يگانه

ص:274

آن گاه كه صوت داود در آنها با خواندن آيات زبور مى پيچيد.

«وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَلَمِينَ»

يعنى: و اگر دفع كردن و دور ساختن خدا برخى از مردم را به وسيلۀ برخى ديگر نبود بى ترديد زمين به تباهى كشيده مى شد. در اين بيان اجمالى به دو حقيقت كلّى و اصل اصيل عقلانىِ حاكم بر جوامع بشرى از جنبۀ مادى و معنوى اشاره شده است:

يك - همان گونه كه جسم يك فرد و اعضا و اندام هاى وى نيازمند هماهنگى است و قيام و سلامت و فعاليت او رهين تعاون و تعاضد و تدافع اجزاست، مجتمع انسانى نيز چنين است و خداوند حوادث و آسيب هاى برخى را به برخى دفع، و نيازهاى بعضى را به بعضى رفع مى كند وگرنه اجتماع بشرى قهراً فاسد و تباه مى شود.

دو - در امور معنوى و مراحل تربيت و تكامل روحى نيز خداوند، قانون تعاضد و تعاون و اصل تدافع را عملى كرده، حوادث و وساوس شيطانى را از مغز، رذايل اخلاقى را از روح و فساد را از اعمال به وسيلۀ بيانات پيامبران و تعاليم اخلاقى آنها دفع مى كند و پياده شدن مسائل امر به معروف و نهى از منكر و رواج جهاد با دشمن، خاصّه جهاد ابتدايى از مصاديق بارز اين موضوع است.

وگرنه مجتمع بشرى طرّاً فاسد و تباه مى گردد.

ولى خداوند داراى فضل و رحمت بر همۀ جهانيان است و از اين روست كه قانون تكوينى و تشريعى تعاون و تدافع را بر همه حاكم نموده، و هر مثالى در خارج بيابى از مصاديق اين كبراى كلّى است.

تِلْكَ آياتُ اللّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلينَ (252)

تفسير:

«تِلْكَ ءَايَاتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ»

در آيات گذشته به وقايعى اشاره شد از قبيل: ميراندن و زنده كردن دفعى هزاران انسان، شكست جبّاران، اعطاى خلعت نبوت و ولايت به داود و غيره. كلمۀ «تلك» اشاره به آياتى از اين كتاب است كه حكايت از آن حوادث مى كند، و يا اشاره به خود آن حوادث خارجيه است كه به تدريج تحقّق يافته. پس معناى آيه اين است: اى پيامبر و يا اى مخاطب، آيات گذشته، آيه هاى

ص:275

كتاب خداست كه آنها را به حق و صدق و به دور از هر كذب و خطا بر تو مى خوانيم. و يا آن حوادث عجيب و وقايع تاريخى كه هر يك در عصرى براى قومى رخ داده، همه نشانه هاى توحيد و قدرت و عظمت و حكمت و غضب و رحمت خداست كه پيوسته آنها را براى تو به حق يعنى مطابق وقوع خارجى بدون خطا و اشتباه و به طرز عقلانى و هدف عقلايى بازگو مى كنيم.

«مِنْهُم مَن كَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَتٍ وَءَاتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَتِ وَأَيَّدْنَهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»

يعنى: از آنها كسى است كه خدا بلاواسطه با او سخن گفت، مانند موسى بن عمران؛ و برخى از آنها را درجاتى بر ديگران برترى داد، مانند محمد صلى الله عليه و آله كه او را تفوّق و رجحان و برترى داد در همۀ فضايل و كمالات روحى، و در محتواى دين و شريعت آسمانى و وسعت و جامعيت آن از نظر اصول و فروع، و در شمول كتاب او بر معارف بى حدّ و حصر و علوم بى پايان و حقايق و حِكَم، و در گستردگى دامنۀ شريعتش بر همۀ پهنۀ گيتى، و شمول نبوت و كتاب و احكامش به اجنّه و پريان، و فراگيرى قلمرو حكومت و آيينش آيندۀ تاريخ را تا آخر دوران، و در پيروزى مكتبش بر مكاتب و مذاهب و اديان. و نيز به عيسى بن مريم دلايل روشنى بر نبوتش عطا كرديم، و او را با فرشتۀ وحى يعنى روح القدس تأييد و تقويت نموديم. يعنى از آغاز آفرينش او تا صعود او به آسمان، روح القدس دخالت داشت. در تكوّن او در رحم مادر به نحو اعجاز فعاليت داشت تا به نحو انسان ويژه اى پديد گرديد و از روزى كه يهود به كشتن او تصميم گرفتند پيوسته همراه او و مستحفظ او بود و چون كار براى وى خطرناك شد او را از ميان مردم با لباس دنيوى به سوى ملأ اعلى منتقل نمود.

«وَلَوْ شَآءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِن بَعْدِهِم مِن بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَتُ»

يعنى: اگر خداوند ارادۀ حتمى مى كرد هرگز امت ها و مللى كه پس از آنها آمدند با يكديگر نمى جنگيدند پس از آن كه نشانه هاى روشن از دين و كتاب آسمانى و صدق بعثت انبيا براى آنها آمده بود.

«وَ لَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُم مَنْ ءَامَنَ وَمِنْهُم مَّن كَفَرَ»

يعنى: لكن آنها جنگيدند و سببش هم اين بود كه آنها در دين اختلاف كردند، عده اى ايمان آوردند و عده اى كفر ورزيدند تا جنگ و نبرد در ميانشان به راه افتاد.

«وَلَوْ شَآءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا»

اين جمله تكرار جملۀ قبل است، يعنى: مسلّماً اگر خدا مى خواست و ارادۀ حتمى مى كرد كه نجنگند يعنى اختلاف نكنند تا منجر به جنگ شود، هرگز اختلاف نمى كردند و نمى جنگيدند؛

«وَلَكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ»

اين جمله در مقام دفع توهّم است. يعنى: توهّم نشود حال كه خدا اين گونه مشيّت نافذه دارد

ص:277

پس چرا اراده نكرده كه اختلافى در ميان امت هاى پيامبران پيدا نشود و در نتيجه جنگ و قتالى در ميانشان تحقّق نيابد؟ و معناى آيه اين است: ولكن خداوند آنچه را اراده كند انجام مى دهد. يعنى خدا نمى خواهد به اكراه و اجبار اختلافات و قتال ها را بردارد و در پذيرش اصول و فروع اعمال، ارادۀ حتمى كند، بلكه طبق سنّت جاريۀ خود جامعۀ انسانى را مورد توجه تكليف قرار مى دهد و اختيار پذيرش و ردّ را از آنها سلب نمى كند، و از اين رو آنها با اختيار اختلاف كردند و با اختيار به نبرد پرداختند، و خداوند در روز موعود به اعمال آنها رسيدگى خواهد كرد.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فيهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ وَ الْكافِرُونَ هُمُ الظّالِمُونَ (254)

لغت و اعراب:

امر أنفِقوا براى طلب مطلق اعم از وجوب و استحباب است به قرينۀ عموم متعلّقش، و در محاورات عربى غالباً در فعل به قرينۀ متعلّق تصرف مى شود، مانند «كلوا ممّا رزقناكم»، «لاتأكلوا أموالكم».

خُلّة: دوستى و صداقت.

تفسير:

«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَكُم»

يعنى: اى اهل ايمان از آنچه روزى شما كرده ايم انفاق نماييد. يعنى از آنچه قابل انفاق است از مال و جاه در موارد اقتضا، و جان و اولاد هنگام نياز. و مراد از انفاق اعم است از انفاقات واجب در شريعت - مانند زكات، خمس، كفّارات، انفاق بر عيال، انفاق به ارحام واجب النفقه، انفاق براى حفظ نفس و در مقام جهاد و موارد نذر و عهد و يمين و غيره - و از انفاقات مستحب.

«مِن قَبْلِ أَن يَأْتِىَ يَوْمٌ لَابَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَعَةٌ»

يعنى: انفاق كنيد پيش از آن كه روزى بيايد كه در آن روز نه دادوستدى است كه براى اداى بدهى دست به معامله زنيد، و نه دوستى و رفاقتى كه شما را در اداى حقوق يارى نمايد يا از حقوق خود بگذرد، و نه شفاعت و وساطت استقلالى كه حقّى را از شما ساقط كند يا گناهى را ببخشد يا

ص:278

درجه اى را بالا برد، جز آن كس كه خدا تعيين كند و جز آن جا كه خدااجازه دهد.

«وَ الْكَفِرُونَ هُمُ الظَّلِمُونَ»

سابقۀ موت، و ابدى بدون عروض مرگ، زندگى اصلى غير مأخوذ از ديگران، و ذاتى استقلالى غير عرضى، و متحد با ذات غير مغاير با آن.

«الْقَيُّومُ» و قيّوم است، يعنى: قائم به ذات، مستقل در وجود، برپا دارندۀ ممكنات و حافظ و قائم به تدبير امور عالم وجود است.

«لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ»

يعنى: او را خواب سبك و خواب سنگين فرا نمى گيرد.

«لَّهُ مَا فِى السَّمَوَ تِ وَمَا فِى الْأَرْضِ»

يعنى: آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است علاوه بر خود آنها ملك حقيقى اوست. يعنى مورد تسلّط و احتوا و احاطۀ تامّۀ اوست، زيرا همه به كلمۀ او موجود، و به ارادۀ او باقى، و به مشيّت او تدبير مى شوند و به امر او در موعد مقرّر فانى خواهند شد. و اما ملكيت انشائى اعتبارى آنها كسى را نرسد كه براى او انشاء كند و خود نيز نياز به انشاء آن ندارد.

«مَن ذَا الَّذِى يَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ»

يعنى: چه كسى است كه در نزد او شفاعت كند مگر به اذن او؟

استفهام انكارى است و مراد از «شفاعت» وساطت تكوينى دنيوى و انشائى و لفظى اخروى است. و مراد از «اذن» نيز اعم از ارادۀ تكوينى و ترخيص قولى است. يعنى پس از ثبوت اين كه همۀ اجزاى عالم وجود در تحت ارادۀ نافذۀ اوست، پس در دنيا چه كسى را و چه چيزى را ياراى آن است كه بدون ارادۀ او در كارهايش دخالت كند، علتى را در ايجاد معلول يارى دهد و معلولى را به علت خود نزديك نمايد، و يا در عالم آخرت بتواند كوششى در رساندن پاداش اعمال به مطيعان و بخشيدن گناهان و اسقاط كيفر مجرمان بدون اذن و ترخيص او انجام دهد.

«يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ»

مرجع ضميرهاى جمع، شفاعت كنندگان و شفاعت شدگان اند كه از جملات سابق استفاده مى شود، چه در شفاعت تكوينى در اجزاى اين عالم و يا شفاعت ذوى العقول در عالم آخرت. و استعمال ضمير مذكّر براى تغليب است. يعنى خدا در دنيا گذشته و آيندۀ آنها را مى داند. گذشته يعنى سوابق پيش از وجودشان را چه رسد به ازمنۀ وجودشان؛ و آينده يعنى لواحق ازمنۀ پس از انعدامشان، و در محشر سوابق ازمنۀ دنيوى آنها و لواحق زمان هاى پس از قيامتشان را. بنابراين

ص:280

راهى براى فريب و خطا در شافعان و مشفوعان آن روز نمى ماند.

«وَ لَايُحِيطُونَ بِشَىْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَآءَ»

يعنى: شافعان و مشفوعان از انبيا و فرشتگان و بندگان صالح هرگز به چيز اندكى از علم خداوند توان احاطه ندارند جز آن اندازه كه او بخواهد، و آن همان مقدار است كه در دنيا و آخرت به همۀ ذوى العقول عنايت كرده، «وَمَآ أُوتِيتُم مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلاً» [اسراء، 85].

«وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِىُّ الْعَظِيمُ»

يعنى: كرسى او همۀ آسمان ها و زمين را فرا گرفته. كرسى يا سلطۀ حقيقى و ملك واقعى اوست و يا علم اوست كه به ذرات عالم وجود احاطه دارد. و هرگز حفظ آسمان ها و زمين و نگهدارى كل عالم وجود با تمام وسعت و عظمت و همۀ مندرجات و محتوياتش بر او سنگينى نمى كند و خستگى نمى آورد. و او والا مرتبه در ذات و صفات و افعال، و بزرگ در شأن و مقام است.

بدان كه طبق روايات، اين آيه شريف ترين و پرمحتواترين آيات قرآن مجيد است و در مدح و توصيفش روايات بسيارى وارد شده. جناب ابوذر به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله عرضه داشت: برترين چيزى كه بر تو نازل شده چيست؟ فرمود: آية الكرسى. و ديگرى پرسيد: كدامين آيه در قرآن بزرگ تر است؟ فرمود: آية الكرسى. و اين آيۀ مباركه اين نام را در زمان خود پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و در السنۀ ائمۀ اهل بيت عليهم السلام داشته و دلالت بر عظمت و شرافت اين آيه دارد، زيرا اشاراتى در آن است كه در آيات ديگر نيست، مانند اشاره به ذات واجب الوجود واجد همۀ كمالات، به توحيد او، انحصار عبادت به ذات اقدس او، حيات ازلى و ابدى او، قيمومت او بر عالم وجود، برائت او از نقص و تغيير و فتور و غفلت، مالكيت مطلقۀ او بر همۀ هستى، مقهور و مربوب بودن اشيا در برابر او، احاطۀ علم او بر همه چيز پيش از وجود آن و پس از آن، نياز افاضۀ هر علمى بر عالمى به ترخيص او، سلطۀ تامّۀ او بر جهان هستى، علوّ شأن و عظمت جلال او.

لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فقد استَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ (256)

ص:281

لغت و اعراب:

اكراه: مجبور نمودن و به زور كسى را به كارى واداشتن. رَشَدَ - از باب نَصَر -: هدايت يافت و مستقيم شد، و رُشد: اهتدا و راهيابى. غوى - از باب ضَرَب و عَلِم -: گمراه شد، و غىّ: ضلالت و گمراهى.

طاغوت: مبالغۀ در طغيان است يعنى طغيانگر، شيطان، بت، هر معبودى غير خدا و هر بازدارنده از راه خدا. عروه: دستگيره و هر چيزى كه بدان چنگ زنند. انفصام: انقطاع و بريده شدن.

تفسير:

«لَآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ»

«دين» در اين جا آيين و روح شرايع و مجموع اصول اعتقادى است از توحيد تا معاد و غير آنها.

و سوق كلام در آيه در مقابل منكران عقايد از مشركان و كفّار است كه توجه به خطابات الهى و قدرت و توان فهم معارف اعتقادى را دارند و معناى آيه اين است: طبق قوانين اسلام، اكراه و اجبار در پذيرش دين نيست، چه آن كه موضوع دين از حيث اذعان و ردّ قلبى مورد منطق است و بايد با استدلال صورت پذيرد و اكراه را در آن راهى نيست.

«قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ»

يعنى: به يقين راه هدايت از ضلالت و گمراهى روشن شده است. اين كلام در بيان علت جملۀ قبلى است. يعنى پس از آن كه پيامبران دعوتشان را به جامعه عرضه داشتند و دلايل روشن و براهين و معجزات خود را ارائه كردند، حقيقت امر و صحّت دين به وضوح روشن مى شود و كسى را مجال خدشه باقى نمى ماند و ديگر جايى براى اكراه و اجبار نيست. ولى بايد معلوم باشد كه ممكن است پس از اين مراحل، عده اى روى هواى نفس و تكبّر و عناد، و عدّه اى روى جهل و تقليد عاميانه از گذشتگان، دين را نپذيرند. در اين فرض بر متصدى گسترش دين از معصوم و غير او لازم است حكومت دينى تشكيل دهد و به جهاد ابتدايى اقدام نمايد و كفّار را به اكراه و اجبار به قبول ظاهرى دين و تسليم در برابر حكومت الهى وادارد تا محيط را از موانع، پاك و جوّ را براى سرائر و باطن هاى قابل و نفوس مستعدّ تقوا آماده سازد؛ و اين اكراه در دين نيست بلكه براى پذيرش عملى حكومت الهى است كه جهاد ابتدايى براى آن تشريع شده. چنان كه بى ترديد به منظور پياده كردن فروع دين در جامعه اى كه اصول را پذيرفته اند اجبار و اكراه، ثابت و جزء واجبات است.

ص:282

يعنى: و كسانى كه كفر ورزيدند دوستان و ياوران و سرپرستان آنها طاغوت زمان است، هرگونه طاغوتى از شياطين و سلاطين كفر و جور و علما و راهبران سوء كه آنها را از نور به سوى تاريكى ها مى كشند.

مراد از نورى كه كفّار از آن بيرون مى شوند نور جبلّى و توحيد فطرى است، و مراد از ظلمات، عقايد انحرافى از شرك و كفر و نفاق و رذايل اخلاق و خبائث اعمال است كه طواغيت زمان به وسيلۀ كيد و مكر و وساوس خود، آن نور را از آنان مى زدايند و آنان را در آن ظلمات وارد مى كنند. و نتيجۀ اين بيان اين است كه مؤمن پس از نور فطرى ايمان، گرفتار ظلمات طبيعى جهل و فقر است و به توفيق خدا ظلمات زدوده مى شود و ايمان اكتسابى جايگزين آن مى گردد «فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ» [فرقان، 70]، و كافر از نور فطرى بيرون آمده در ظلمات اكتسابى فرو مى رود.

«أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»

«اولئك» يعنى كفّارى كه از نور به سوى ظلمت بيرون شده اند، يا آنها و طاغوت هايشان كه وسيلۀ آن اهل شقاوت گرديده اند همگى ياران آتش اند، آتشى كه به سبب عقايد و اعمالشان برافروخته اند و يا تجسم آن عقايد و تجسّد آن اعمال و تبلور آن اخلاق است كه در دنيا داشته اند و پس از انتقال آنان به عالم آخرت به اقتضاى طبع آن عالم ظهور يافته، و از اين روست كه آنها در آن جاودانند.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذي حَاجَّ إِبْراهيمَ في رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللّهُ الْمُلْكَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّيَ الَّذي يُحْيي وَ يُميتُ قالَ أَنَا أُحْيي وَ أُميتُ قالَ إِبْراهيمُ فَإِنَّ اللّهَ يَأْتي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذي كَفَرَ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ (258)

لغت و اعراب:

رَأى - از باب مَنَع -: نظر كرد به چشم يا به ديدۀ عقل. حاجَّهُ محاجّة: مخاصمه و ستيزه كرد با او. بُهِت به صيغۀ معلوم و مجهول: ساكت شد و متحير ماند. أن آتاه اللّه به تقدير «لأن آتاه اللّه» و مرجع ضمير «آتاه» «الّذى حاجّ» يا «ابراهيم» است.

ص:284

حيات مورد ادعاى ابراهيم نبود، زيرا مراد از احياء انسان مثلاً آفريدن او از نطفه و علقه و به كمال رساندن اوست نه نجات از يك مرض يا مهلكه كه بسيارى بر آن قادرند. و مراد از اماته، قبض روح او به وسيلۀ فرشتگان است نه كشتن او كه از دست همه برمى آيد. لكن ابراهيم در مقابل اين مغالطه، به سوى دليل روشن ترى رفت كه امكان مغالطه و سفسطه در آن نبود و در آيۀ بعد آمده است.

«قَالَ إِبْرَ هِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِى بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ»

يعنى: ابراهيم به وى گفت: بى ترديد خداوند است كه هر روز خورشيد را از جانب خاور بيرون مى آورد و پس از سير روز، در مغرب فرو مى برد؛ حال تو آن را از جانب مغرب بيرون آر و در جانب مشرق فرو بر.

«فَبُهِتَ الَّذِى كَفَرَ وَاللَّهُ لَايَهْدِى الْقَوْمَ الظَّلِمِينَ»

يعنى: پس آن كس كه كفر به خدا ورزيده بود در مقام محاجّه مبهوت و وامانده شد؛ و خدا كسانى را كه به خويش و جامعۀ خويش ستم مى كنند به راه غلبۀ بر خصم يا به راه نجات يا به راه بهشت در آخرت هدايت نمى كند.

أَوْ كَالَّذي مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها قالَ أَنّى يُحْيي هذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلى طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلى حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنّاسِ وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْمًا فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ (259)

لغت و اعراب:

كاف كالّذى به معناى مثل، و مجموع عطف است به الّذى حاجّ در آيۀ قبل و تقدير كلام «اولم تر الى مثل الذى مرّ» است. خَوَى - از باب ضَرَب -: خالى شد، ساقط و ويران شد. عروش: جمع عرش،

ص:286

سقف خانه، تخت. اَنّى سؤال است از زمان يعنى متى، و ازحال يعنى كيف و چگونه. تَسَنَّه: سال بر آن گذشت، تغيير پيدا كرد. نشز - از باب نَصَر -: ارتفاع يافت، از جاى خود برخاست. كساه الثوب: بر او لباس پوشانيد. و لنجعلك عطف است به مقدّر، يعنى لنريك آياتنا و لنجعلك.

تفسير:

سپس خود معاد را به طور علم اليقين كامل و عين اليقين به او نشان دهد. خود بميرد و زنده شود و كيفيت زنده شدن مردگان مختلف الماهيه را نيز به رأى العين ببيند.

در اين باره مى فرمايد: پس خداوند او را به مدت صد سال بميرانْد، سپس برانگيخت و از او پرسيد: چه مدتى در عالم مرگ درنگ نمودى؟ او طبق تخيل آن كه پيش از آن حادثه آغاز روز بود و حال پايان روز است، با حال ترديد گفت: يك روز در حالت موت مانده ام يا پاره اى از يك روز.

خدا فرمود: تو به مدت صد سال در حال مرگ درنگ كرده اى.

«فَانظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانظُرْ إِلَى حِمَارِكَ»

يعنى: به او گفتيم: اى عزير، مسافرى بودى، راحله ات دراز گوشى و زاد و توشۀ سفرت اندكى خوراكى و ظرفى از آب آشاميدنى؛ حال به خوراكى و آشاميدنى خود بنگر كه هيچ كهنه و متغيّر نشده و بو نگرفته، و دراز گوش خود را ببين كه او را نيز به همان حال كه بسته بودى بدون احتياج به آب و علف نگه داشته ايم. و اين خود يك معجزۀ مستقل تأييدى است.

«وَلِنَجْعَلَكَ ءَايَةً لِلنَّاسِ»

يعنى: اين كار را كرديم براى اين كه قدرت و عظمت خود و چگونگى برانگيختن مردگان را در روز جزا به علم اليقين كامل و عين اليقين نشانت دهيم و براى اين كه تو را براى مردم عصر خود و ازمنۀ ممتد آيندۀ بشر، نشانۀ توحيد و قدرت و علم و حكمت خود قرار دهيم.

«وَانظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا»

يعنى: به استخوان هاى اجسادى كه پيش از حادثۀ موت و حيات خود آنها را ديدى و در امر معاد به تعجب افتادى، بنگر كه چگونه آنها را يكايك از روى خاك يا از زير خاك برمى داريم و روى هم مى گذاريم تا اسكلت انسانى يا حيوانى شكل گيرد، سپس به ارادۀ تكوينى خود بر آنها لباس گوشت مى پوشانيم. هم چنين بر روى گوشت ها پوششى از پوست مى كشيم و روى پوست ها را با لباسى از موى مى پوشانيم و سپس در آنها روح مى دميم تا زنده شده، حركت نمايند.

«فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ»

يعنى: چون كيفيت حيات مردگان به رأى العين براى او روشن شد، به چشم ديد و به دل اذعان نمود، گفت: حال علم اليقين كامل دارم كه خدا بر هر چيزى قدرت دارد.

ص:288

وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ أَرِني كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبي قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتينَكَ سَعْيًا وَ اعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ (260)

يعنى: خدا فرمود: پس چهار قسم از پرندگان را بگير (گفته شده آنها طاووس و خروس و كلاغ و كبوتر بوده) و آنها را به خويش نزديك گردان تا خصوصيات كيفى و كمّى آنها را به حافظه ات بسپارى. و ممكن است مراد از «فصرهنّ» اين باشد كه سرهاى آنها را از بدن جدا كن، بدن ها را قطعه قطعه كرده بكوب و مخلوط نما و سرها را سالم نگه دار. و اگر مراد معناى اول هم باشد ما بعد آيه اقتضا دارد كه اين عمل در تقدير گرفته شود.

«ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا»

يعنى: سپس بر قلۀ هر كوهى از هفت كوه يا ده كوه يا همۀ كوه هايى كه مسكنت را احاطه نموده قسمتى از آن گوشت كوبيده قرار ده، سپس آنها را به نام بطلب. يعنى سرهاى يكايك آنها را در دست گير و آن را به نام خود بخوان، مثلاً اى طاووس بيا، اى خروس بيا. آن گاه مى بينى كه شتابان نزد تو آيند. يعنى اراده و فرمان تو در مرده ها همان مى كند كه ارادۀ من مى كند، و اجزاى بدن مرغان از قلۀ كوه ها جدا گشته با يكديگر ملتئم مى شوند و جسدشان تركب و تشكل يافته، به لباس پرها ملبّس مى شوند و به سرهايى كه در دست دارى لاحق مى گردند و بدن تشكل كامل مى يابد.

لازم كلام اين است كه ارواح آنها كه در خارج جسد در عالم ديگرى منتظر رجوع به جايگاه خويش اند به شتاب به اجساد خود لاحق گردند، و عنوان «و اذا النفوس زوِّجت» [تكوير، 7] همانند روز قيامت تحقّق مى يابد و مقتضاى اين مطلب اين است كه خدا خود در مقابل چشمان ابراهيم احياى اموات نكرد بلكه فوق خواستۀ او به وى نيرو داد تا همانند خداوند با كلمه اى احياى اموات كند.

«وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»

يعنى: و چون چنين ديدى، پس بدان كه خدا عزيز است يعنى مقتدر غالب بر مراد و شكست ناپذير از سوى كسى؛ و حكيم است يعنى همۀ آنچه را در جهان تكوين و تشريع به وجود مى آورد بر وفق دقت و متانت و استحكام و مصالح اكمل و نظام اتمّ است.

مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في سَبيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَليمٌ (261)

ص:290

لغت و اعراب:

سبيل اللّه هر عمل خير و مطلوب خداوند. منّ: منّت گذاشتن. أذى: اذيت و آزار نمودن، زخم زبان زدن.

تفسير:

«الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَ لَهُمْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ»

كسانى كه اموالشان را در راه خدا انفاق مى كنند. يعنى در هر امرى كه در شرع مطلوب است اعم از واجب و مستحب. و اطلاق سبيل بر عمل خير به لحاظ آن است كه عامل بدان وسيله به سوى خدا مى رود.

«ثُمَّ لَايُتْبِعُونَ مَآ أَنفَقُوا مَنًّا وَ لَآأَذًى»

يعنى: سپس درپى انفاق بر مُنْفَقٌعليه منّتى نمى نهند و او را آزارى نمى رسانند، مثلاً با او بدخلقى نمى كنند، و به او زخم زبان نمى زنند و نمى گويند: چرا مرتب مى آيى؟ چرا اذيّت مى كنى؟ چرا خجالت نمى كشى؟ و امثال اينها.

«لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»

يعنى: آنها را پاداشى درخور عمل و متناسب با حال و مقامشان در نزد پروردگارشان ثابت است، و آنان را در عالم آخرت هيچ ترسى نخواهد بود و نه آنها در آن جا اندوهى خواهند داشت.

ترسى نسبت به آينده ندارند، زيرا مى دانند عذابى در پيش نيست. و اندوهى نسبت به گناهان گذشتۀ دنيا ندارند، چون مى دانند كه مورد غفران قرار مى گيرند.

«قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِن صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَآ أَذىً وَ اللّهُ غَنِىٌّ حَلِيمٌ»

يعنى: در مقام برخورد با سائل و صاحب هر حاجتى، خواه حاجتش را برآورد يا نه، گفتارى خوش و نيكو در شرع و پسنديده در نزد عقل، بهتر است از انفاق و رفع نيازى كه به دنبال آن اذيت و دل آزردن باشد، و خداوند بى نياز است، بنابراين هر صدقه اى را نمى پذيرد و هر عملى را دوست ندارد. و بردبار است كه چنين صدقه اى را كيفر نمى دهد.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ اْلأَذى كَالَّذي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ اْلآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِمّا كَسَبُوا وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ (264)

ص:292

لغت و اعراب:

صفوان: سنگ صاف و هموار. وابل: باران شديدِ دانه درشت. صَلْد: صاف و پاك از گرد و غبار. كالّذى به تقدير «كبطلان صدقات الذى ينفق و الذى لايؤمن». رئاء الناس مفعول له است. فمثله مرجع ضمير مثله «مرائى» يا «كل من المرائى و الكافر» است.

تفسير:

«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لَاتُبْطِلُوا صَدَقَتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَى»

يعنى: اى كسانى كه ايمان آورده ايد صدقه هاى خود را به سبب منّت نهادن و اذيت و آزار بعدى باطل نكنيد. يعنى از نظر پاداش و ثواب دنيوى و اخروى هدر و بى اثر نسازيد.

«كَالَّذِى يُنفِقُ مَالَهُ رِئَآءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْأَخِرِ»

مراد از «الذى ينفق» منافق است، و غرض از كلام، تشبيه صدقه اى است كه دنبالش منّت و آزار باشد به صدقۀ منافقى كه كفرش را پنهان كرده و براى ريا كارى با مردم انفاق مى كند. و معناى آيه اين است: همانند باطل كردن كسى - يعنى منافقى - كه مال خود را براى رياكارى با مردم انفاق مى كند و به خدا و روز واپسين ايمان ندارد.

و احتمال ضعيف مى رود كه مراد از «الذى ينفق» اعمّ از منافق و كافر باشد، زيرا صدقۀ كافر رياكار نيز باطل است. و به هر حال، صدقه و انفاقات، هر دو از دو جهت يعنى ريا و كفر باطل است و بطلان هم از اصل وقوع است نه عارض بعد از وقوع. پس مراد از آيه، تشبيه صدقۀ صحيحى است كه به واسطۀ يكى از دو عمل مَنّ و اذى باطل شده به صدقه اى كه از ابتدا به واسطه يكى از دو عملِ ريا و كفر به نحو باطل، تحقق يافته است.

«فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا»

يعنى: پس مَثَل او - يعنى آن منافق مرائى - مَثَل سنگ صاف و هموارى است كه بر روى آن خاكى نرم و لطيف ريخته شده كه قابل استفاده براى كشت است، پس به ناگاه بارانى شديد و دانه درشت بر آن فرو ريزد و همۀ خاك ها را بشويد و محل را صاف و پاك رها سازد. در اين جملات خود «الذى ينفق» اعمّ از مصاديق سه گانۀ آن تشبيه به سنگ صاف شده، و صدقات و انفاقات او به خاك روى سنگ كه بالذات قابل استفاده است، و ريا و نفاق و كفر به رگبار شديد پرخطر كه همۀ

ص:293

اجرام قابل استفاده را نابود مى كند. و طبق اين بيان، هر چند امور مستقلى جدا جدا به امور مستقلى تشبيه شده، لكن چون مرجع ضمير «فمثله» منافق است، تشبيه از قبيل تشبيه كل به كل و مجموع به مجموع است.

«لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَىْءٍ مِمَّا كَسَبُوا»

اين جمله مستأنفه است، يعنى: آرى آنها در روز جزا بر چيزى از دستاوردشان قادر نخواهند بود. چرا كه عمل هاى تباهِ بالذات نظير انفاق منافق و كافر، و تباه بالعرض نظير عمل متعاقَب به منّت و آزار، نه اقتضاى پاداش و نعم متقابل دارد و نه صلاحيت تجسّم به نعم اخروى.

«وَاللَّهُ لَايَهْدِى الْقَوْمَ الْكَفِرِينَ»

يعنى: خداوند گروه كافران را پس از اتمام حجت و اعراض آنها، هرگز به راه هاى خير در مراحل كمالات معنوى و انسانى هدايت نخواهد كرد.

وَ مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ تَثْبيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَها ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ (265)

لغت و اعراب:

تثبيتاً من أنفسهم يعنى «من أنفسهم لأنفسهم». ربوة - به حركات سه گانۀ راء -: تلّ، تپه، و نيز زمين نيكو و روياننده و بازده. وابل: باران شديد دانه درشت. اُكُل: خوردنى. ضِعف: دو برابر يا چند برابر، و چون تثنيه استعمال شود مفرد آن به معناى مِثل باشد و ضِعفَين يعنى دو برابر مانند زوجين. طلّ:

نرمه باران ضعيف.

تفسير:

«وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَ لَهُمُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنفُسِهِمْ»

يعنى: و مَثَل كسانى كه اموال خود را براى طلب خوشنودى خدا و براى تثبيت نفس خود انفاق مى كنند، يعنى به خاطر آن كه نفس خود را در بُعد اعتقادى و اخلاقى و عملى ثبات و استحكام بخشند و انسانى كامل سازند؛

ص:294

«كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فََاتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِن لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ»

يعنى: مَثَل انفاقات آنها مَثَل باغى است در زمينى مرتفع كه آفتاب بر آن خوب بتابد و نسيم نيكو بوزد، يا مَثَل باغى است در زمينى نيكو و مستعد و خوش طبيعت و روياننده كه باران شديد بر آن فرو ريزد و در نتيجه ميوۀ خود را دو برابر دهد، و اگر باران شديد نرسد نرمه بارانى بر آن ببارد.

وجه تشبيه اين است كه همان گونه كه لازم وجود چنين باغى ثمربخش بودن و ميوۀ فراوان و مضاعف دادن است، انفاقات قربى يعنى با قصد تقرّب به خدا نيز لازم وجودش بازدهى در دنيا و آخرت و نتايج را چند برابر دادن است.

«وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»

يعنى: و خدا به آنچه انجام مى دهيد بينا است. با توجه به اين كه انفاق، ثواب و تأثيرات فوق العاده دارد مشروط به ابتغاء و طلب رضاى خدا و اخلاص در انجام آن است و خداوند هم ناظر و بصير است، پس بكوشيد كه اخلاص پيش آريد.

أَ يَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخيلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ لَهُ فيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرّيَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فيهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ اْلآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ (266)

لغت و اعراب:

وَدَّ - از باب مَنَع -: دوست داشت؛ و استفهام آن انكارى است. نخيل اسم جمع است يعنى درختان خرما. اعناب: جمع عنب، انگور، درخت انگور. اِعصار: گردباد.

تفسير:

«أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَن تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِن نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ لَهُ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَ تِ»

استفهام اوّل جمله، انكارى است، يعنى: آيا يكى از شما دوست دارد - يعنى حتماً دوست ندارد - كه او را باغى باشد از درختان خرما و درختان انگور كه همواره از زير آنها - از زير درختان

ص:295

آن - نهرها و رودها جارى گردد و پيوسته ريشه هاى آنها در آب باشد، و او را علاوه بر اين دو قسم از درخت كه عمدۀ قسمت باغ را تشكيل داده اند در آن باغ از همۀ انواع ميوه جات حاصل باشد يعنى باغ شامل اقسام درختان باردار باشد؛

«وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَآءُ فَأَصَابَهَآ إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ»

يعنى: و در حالى كه پيرى او را دريافته است و او را اولادى متعدّد است و از نظر سنّ يا مال و ثروت يا عقل يا جسم همه ناتوان اند، پس به ناگاه گردبادى كه در ميان آن آتش سوزان است بدان باغ برسد و همۀ درختان آن بسوزد؟

هدف از اين مَثَل آن است كه همان گونه كه اين شخص از اين حادثه در زندگى به كلّى مضطرّ و ناچار مى ماند و قدرت جبران گذشته و تأمين تلف شده ها را ندارد و اولادش توان يارى او و حفظ خودشان را پيدا نمى كنند، كسانى كه به دنبال انفاقاتشان منّت و آزار مى آورند و يااعمال خيرشان را از روى ريا و يا در حال كفر و نفاق انجام مى دهند در آخرت همه را باطل و سوخته و نابود ديده، هيچ راه چاره نخواهند داشت.

«كَذَ لِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْأَيَتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ»

يعنى: اين چنين - مانند اين مَثَل و مثل هاى گذشته چون قضيۀ عزير و ابراهيم و غير آنها - خداوند آيات كتاب آسمانى را يا نشانه هاى تنبّه و تفكر انسان و پند و اندرز از گذشته هاى تاريخ را براى شما روشن مى كند، باشد كه تفكر كنيد و بيدار شويد و حركت كنيد.

لغت و اعراب:

طيّب: حلال از نظر شرع و پاكيزه از نظر طبع. خبيث: مقابل طيّب، حرام و پليد. تيمّم الأمر و يمَّمه:

قصد كرد آن را.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ اْلأَرْضِ وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذيهِ إِلاّ أَنْ تُغْمِضُوا فيهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ غَنِيٌّ حَميدٌ (267)

ص:296

تفسير:

«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا أَنفِقُوا مِن طَيِّبَتِ مَا كَسَبْتُمْ»

خطاب به مؤمنان است كه از دو چيز و دو عنوان كلى انفاق نمايند: عايدات كسب و عايدات كشف. و امر «أنفقوا» براى مطلقِ طلب است اعم از وجوب و استحباب، به لحاظ آن كه متعلّق آن اعم است از انفاق واجب و مستحب. و معناى آيه اين است: اى كسانى كه ايمان آورده ايد از طيّبات كسبتان انفاق نماييد. يعنى از حلال هاى آن نه از حرام، يا از نيكوها و طبع پسند و مورد رغبت ها نه از پست و پليد. و مراد از كسب، تحصيل مال از هر راهى است كه اسم تكسّب بر آن صادق آيد از تجارت و اجاره و دامدارى و صنايع و خدمات و غير اينها. و انفاق از آن شامل انفاقات واجب است نظير زكات طلا و نقرۀ مسكوك و چهارپايان و خمس فوايد كسب و انفاق بر عمودين يعنى سلسلۀ بالاى نسب (پدر و مادر و اجداد) و سلسلۀ پايين آن (فرزندان و نوادگان) با شرايط معيّن، و انفاقات مستحب كه بسيار زياد و غير محصور است.

«وَ مِمَّآ أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الْأَرْضِ»

يعنى: و نيز اى مؤمنان، از طيبات آنچه ما از زمين براى شما بيرون آورديم انفاق نماييد، مانند عايدات درختان و گياهان و حبوب و انواع آب هاى به دست آمده از زمين و اصناف مختلفِ معادن و كان ها. و مقدار لازم يا مستحب از انفاق در اين اقسام در جاى خود معيّن شده نظير زكات واجب در غلّات چهارگانه، و مستحب در ساير اقسام حبوبات، و خمس از مازاد از هزينۀ زندگى و غير اينها از موارد وجوب و استحباب انفاق.

«وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بَِاخِذِيهِ إِلَّآ أَن تُغْمِضُوا فِيهِ»

يعنى: به سراغ حرام شرعى و پست و بى ارزش اين اموال نرويد كه از آن انفاق كنيد، به گونه اى كه اگر ديگران طلب شما را از آن بپردازند حاضر نيستيد بگيريد مگر آن كه دربارۀ آن اغماض كنيد، يعنى از دريافت كامل حق خود چشم بپوشيد.

«وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِىٌّ حَمِيدٌ»

يعنى: بدانيد كه خداوند غنى است يعنى بى نياز است، پس آنچه از طيّبات مى خواهد روى نياز نيست بلكه براى امتحان و تربيت و تكامل شماست. و خداوند حميد يعنى حامد و محمود است. اما حامد است يعنى ستايشگر است، ذات و صفات و افعال خود را بسزا توصيف مى كند و هر موجود

ص:297

نيكو و حسن و هر عمل نيك را در حد حسن و كمالش تعريف مى كند. و اما محمود است يعنى ستوده ذات و ستوده صفات و ستوده افعال است، و مورد ستايش تشريعى فرشتگان و انبيا و صالحان از بندگان و مورد ستايش تكوينى همۀ ذرات عالم وجود است.

الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللّهُ واسِعٌ عَليمٌ (268)

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثيرًا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاّ أُولُوا اْلأَلْبابِ (269)

لغت و اعراب:

ندارد. يعنى انسان مى تواند القائات او را درك كند و جواب گويد و اعتنا نكند، چنان كه مى تواند به اراده و اختيار خود، وساوس او را گوش دهد و بپذيرد و به يارى هواى نفس به كار بندد، حتى به تدريج در اطاعت كامل او در آيد و او را رخصت ورود به محوطۀ دل دهد و بر خويشتن مسلط نمايد و ولىّ امر و سرپرست و دوست خود گرداند و در نتيجه، انسان به اراده و اختيار خود مبدّل به يك شيطان مجسّم شود. نعوذ باللّه من ذلك.

«وَاللَّهُ يَعِدُكُم مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلاً»

يعنى: خداوند شما را وعدۀ آمرزشى از جانب خود و وعدۀ تفضّل و احسانى مى دهد. يعنى آمرزش همۀ گناهان در دنيا حتى گناه شرك و كفر و نفاق و گناهان كبيرۀ ديگر و اين در صورتى است كه اسباب آن از توبه و ساير مكفِّرات گناهان، از طرف مجرم تحقّق يابد. و تفضّل در دنيا ابتدايى يا به عنوان پاداش عمل هاى خير است و در آخرت به عنوان پاداش اخروى اعمال است مشروط به آن كه با ايمان از دنيا رفته باشد.

«وَاللَّهُ وَ سِعٌ عَلِيمٌ»

يعنى: و خداوند وسعت وجودى بر همۀ ذرات عالم هستى، و وسعت توانى بر هر چيزى كه اراده كند، و وسعت رحمتى بر شراشر آنچه آفريده دارد. و او داناست، علمش نافذ و محيط و گسترده و ازلى و ابدى و ذاتى و حضورى است.

«يُؤْتِى الْحِكْمَةَ مَن يَشَآءُ»

يعنى: خداوند حكمت را به هر كه بخواهد مى دهد. و چون اصل حكمت، از اتقان و استحكام حكايت دارد، پس مراد از آن در اين جا علم دين و احكام شريعت يا علوم و معارف مستقلّۀ عقلى است كه كذب و خطا در آن راه ندارد و خدشه بردار نيست. اين حكمت به برخى از مردم به نحو علم لدنّى و بذل ابتدايى بدون تحصيل داده مى شود مانند پيامبران و معصومان و نوادرى از صالحان عباد، و به برخى به توفيق تحصيل و كسب آن.

«وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَيْرًا كَثِيرًا»

يعنى: و هر كه به او حكمت داده شود حقّاً كه خير فراوانى به او داده شده است، زيرا علم ذاتاً خير است به ويژه آن كه در دنيا وسيلۀ عيش هنىء و زندگى گواراى بشر باشد و در آخرت سبب استحقاق نعم بى پايان اخروى.

ص:299

كفّارات، انفاق واجب النفقه و در راه حج و جهاد و غيره، و خواه مستحب، زيرا آشكار كردن اين ها علاوه بر انجام وظيفه، سبب تشويق ديگران و نوعى امر به معروف و اظهار و ترويج شعائر دينى است.

«وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَآءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ»

يعنى: و اگر صدقات را مخفى دهيد و به فقرا برسانيد اين عمل براى شما بهتر است، زيرا بر حسب طبع انسانى از ريا دورتر و به اخلاص نزديكتر است. و حاصل اين جمله و جملۀ سابق اين است كه آثار و مصالح اجتماعىِ آشكارا دادن صدقه بيشتر است ولى پنهان نمودن براى صدقه دهنده سالم تر است.

«وَيُكَفِّرُ عَنكُم مِن سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ»

يعنى: خداوند به خاطر بذل صدقات آشكار يا پنهان شما، برخى از گناهان و بدى هاى شما را مى پوشاند و مى بخشايد و در دنيا يا آخرت به مردم نشان نمى دهد؛ و اين كنايه از عفو است. و خداوند از آنچه انجام مى دهيد از آشكار و پنهان آگاه است.

لَيْسَ عَلَيْكَ هُداهُمْ وَ لكِنَّ اللّهَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَِلأَنْفُسِكُمْ وَ ما تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ (272)

تفسير:

«لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلكِنَّ اللّهَ يَهْدِى مَن يَشَاءُ»

يعنى: اى پيامبر و اى كسى كه توان تبليغ احكام الهى دارى، هدايت واقعى و ايمان درونى مردم، خواه در اصل آن و خواه در مراتب كمال آن، بر عهدۀ تو نيست و از استعداد تو بيرون است. بنابراين وظيفۀ تو دعوت است و ابلاغ و اقامۀ حجت و برهان و اظهار معجزه اى كه بدان مأمورى؛ و خداوند است كه هر كه را بخواهد و شايسته ببيند هدايت مى كند.

«وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنفُسِكُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَآءَ وَجْهِ اللَّهِ»

«واو» در «و ما تنفقون» حاليه است و جمله حال است از فاعل «ما تنفقوا» و معناى آيه اين است: هر چه را كه از مال - يعنى هر مالى را كه - انفاق نماييد در حالى كه جز براى طلب رضاى خدا

ص:301

انفاق نمى كنيد، از آنِ شماست. يعنى قصد تقرب به حق، شرط پاداش دنيوى و اخروى است.

«وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لَاتُظْلَمُونَ»

مفاد جملۀ سابق، ثبوت و تحقق اصل پاداش براى منفق و شرطيت قصد قربت در آن است و اين جمله در بيان آن است كه پاداش، به نحو تمام و كمال خواهد رسيد كه حد متعارف آن، ده برابر اقتضاى ذاتى شىء است و چيزى از آن كسر نمى شود. يعنى: آنچه از مال انفاق كنيد به شما توفيه مى شود يعنى پاداش كامل در آخرت در مقابل آن مال داده مى شود، و هرگز مورد ستم و كاستى اجر قرار نمى گيريد.

لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في سَبيلِ اللّهِ لا يَسْتَطيعُونَ ضَرْبًا فِي اْلأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النّاسَ إِلْحافًا وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَليمٌ (273)

الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (274)

لغت و اعراب:

للفقراء متعلّق به فعل مقدّر است يعنى «اجعلوا صدقاتكم للفقراء». احصار: در تنگنا و محاصره قرار دادن و قرار گرفتن. ضَرب فى الأرض: راه رفتن روى زمين و سفر كردن. تعفّف: عفّت ورزيدن و آبرودارى كردن. سيما: علامت و نشانه. ألحَفَ السائلُ: اصرار و الحاح نمود. الذين ينفقون مبتدا و فلهم أجرهم خبر آن است.

تفسير:

«لِلْفُقَرَآءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ لَايَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِى الْأَرْضِ»

يعنى: صدقاتتان را (در غير آن جا كه از جانب شرع مصرف خاصى براى آن معيّن شده مانند عاملين زكات، جهاد در راه خدا و بعضى از مصاديق رقاب و سبيل اللّه) به فقرا و مستمندانى دهيد كه در راه خدا به محاصره افتاده اند؛ يعنى به خاطر اشتغال به جهاد يا تحصيل علوم لازم و نحو آنها در تنگناى

ص:302

زندگى و محاصرۀ نيازها قرار گرفته اند و قدرت حركت در روى زمين براى تحصيل هزينۀ زندگى ندارند.

«يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَآءَ مِنَ التَّعَفُّفِ»

يعنى: آنها بدين گونه اند كه شخص ناآگاه از وضع حالى و مالى آنها، آنان را از شدت آبرودارى و محافظت، بى نياز و ثروتمند مى پندارد.

«تَعْرِفُهُم بِسِيمَهُمْ»

يعنى: تو آنها را به سبب علائم فقرى كه قابل اخفا نيست مانند لباس و رنگ رخ، مى شناسى.

خطاب مفرد در «تعرفهم» كه دلالت بر قلّت دارد دربارۀ شناختن آنان براى اين است كه آنها را اندكى از مردم و انگشت نماى از آنها كه دقيق و هشيارند مى شناسند و اگر اغلب، آنها را بشناسند عظمت و آبرويى براى آنها باقى نمى ماند.

«لَا يَسَْلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا»

يعنى: آنها در موردى كه نياز به درخواست چيزى از ديگران دارند هيچ گاه به الحاح و اصرار نمى خواهند.

«وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ»

يعنى: و هر مالى را در هر راهى و به هر قصدى مصرف نماييد همانا خدا بدان داناست.

«الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَ لَهُم بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْعِندَ رَبِّهِمْ»

يعنى: كسانى كه اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشكار انفاق مى كنند، آنان را پاداشى مناسب حالشان و در خور كارشان در نزد پروردگارشان ثابت است.

«وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»

يعنى: و ترسى بر آنها در عالم آخرت نسبت به گذشته هاى دنيايشان، و حزنى در آن جا نسبت به حيات ابديشان نخواهد بود، زيرا خواهند ديد نسبت به گذشتۀ دنيا گناهانشان بخشيده شده و نسبت به آينده از عذاب آخرت در امانند.

معلوم باد كه اغلب مفسران شيعه و سنّى ذكر كرده اند كه شأن نزول اين آيه عمل على بن ابى طالب عليه السلام بوده كه آن حضرت وقتى كه داراييش چهار درهم بود، درهمى را شب و درهمى را روز و درهمى را پنهان و درهمى را آشكار انفاق نمود و اين آيه نازل گشت و عمل او با خصوصيتش در متن كلام آسمانى نوشته شد و پاداش هاى سه گانه به او عطا گرديد.

ص:303

الَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاّ كَما يَقُومُ الَّذي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ (275)

يَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ وَ اللّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفّارٍ أَثيمٍ (276)

پس از نفخ دومِ صور از قبرهاى خود برنمى خيزند مگر همانند برخاستن كسى كه شيطان او را با مسّ و برخورد مضرّ خود مثل ديوانه ها كرده و حركات و رفتار او را از حال اعتدال بيرون آورده باشد.

لكن بهتر است بگوييم: مراد از قيام، قيام شخص در دنيا به امور خود و حركت او در ادارۀ زندگى خويش است، و معناى آيه اين است: كسانى كه ربا مى خورند، در تدبير امور و كيفيت روابط با جامعۀ خود قيام و رفتارى ندارند مگر مانند كسى كه شيطان او را به وسيلۀ برخورد مضرّ خود مخبّط نموده است. يعنى حركت و رفتارش را از حدّ اعتدال بيرون كرده و ديوانه وار نموده، زيرا ربا خواران سبب فقر و احتياج و نياز اكثريت جامعه، و تراكم ثروت در نزد خود مى گردند و هر يك عده اى را استثمار مى كند، از ضروريات زندگى او مى كاهد و بر رفاه عيش و اشرافيت زندگى خود مى افزايد و اين نحو زندگى تخبّط و بى عدالتى است و همواره در فزونى تصاعدى است و آنها از اين مطلب آگاه و به آن خشنودند و اين تخبّط را به اراده و اختيار خود انجام مى دهند.

«ذَ لِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَوا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَوا»

«ذلك» اشاره است به رفتار نامتعادل و غيرعادلانۀ آنها در دنيا.

يعنى: آن رفتار بدين سبب است كه گفتند: بيع و داد و ستد هم مانند ربا است و اين دو موضوع متساويند، در حالى كه خدا داد و ستد را حلال و ربا را حرام نموده است. يعنى مى گويند: چرا خدا اين حكم را كرده؟ و چه فرق است ميان آن كه متاعى كه ارزش آن نقداً 10 دينار است به 15 دينار نسيه براى مدت شش ماه مثلاً بفروشند و آن كه 10 دينار وام دهند و پس از شش ماه 15 دينار بگيرند؟ و اين كلام حاكى از انكار حكم حرمت ربا، و جهل آنها به مصالح و مفاسد فردى و اجتماعى مكلّفان و علل و اسباب احكام است، و علت حقيقى كارشان همين جهل است.

و ممكن است جملۀ «و أحلّ اللّه البيع و حرّم الربا» جزء كلام خدا باشد. يعنى آنها خيال كرده اند كه اين دو عنوان، متساوى اند، در صورتى كه معاملۀ نسيه، با وام ربوى، دو موضوع مختلف و متباين است. وام ربوى داراى مفاسد فردى و اجتماعى و اقتصادى براى جامعه است، و بيع غير ربوى نسيه و غير نسيه چنين نيست و از اين رو اين حلال و آن حرام شده است.

«فَمَن جَآءَهُ مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ مَاسَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ»

يعنى: پس هركه او را پندى از پروردگارش رسيد و باز ايستاد، آنچه گذشته از آنِ اوست و كارش با خداست. يعنى كسى كه حكم حرمت ربا از خدايش در قالب پند و موعظه آمد و او پذيرفت، از نظر

ص:305

حكم وضعى و جنبۀ مالى، آنچه به عنوان ربا پيش از نزول حكم تحريم گرفته از آنِ اوست و ضامن پرداخت آن نيست، و كار راجع به كيفرش در آخرت براى ارتكاب قبيح عقلى و فاسد اجتماعى، يا عفو از او به لحاظ عدم فعليت حكم تكليفى حرمت، يا پاداش دادن به او براى پذيرش نهى بعدى با خداوند است.

و ممكن است معنى اين جمله، كلّى و اعم از مورد ربا باشد. يعنى دربارۀ هر حكم تحريمى الهى حتى شرك و كفر و غيره كه مكلّف مرتكب خلاف شده، اگر از جانب پروردگارش منعى حتى در قالب وعظ و اندرز بيايد، چون مكلّف آن را بپذيرد و باز ايستد دو عنوان «فله ما سلف» و «أمرُه الى اللّه» متوجه اوست. «فله ما سلف» يعنى آنچه مرتكب شده خواه در حقوق الهى يا حق الناس، عذاب دنيوى واخروى ندارد. و اما «أمرُه الى اللّه» دربارۀ غير مؤاخذه از آثار آن است كه مواردش مختلف است، در برخى از موارد آثار ديگر باقى است و مكلّف بايد بدانها ملتزم شود، مانند حقوق الناس، قتل عمدى و خطايى راجع به ديه و كفّارات، و ترك واجباتى كه قضا و كفّاره دارد، و تخلّف از نذر و قسم و عهد كه كفّاره دارد، و اتلاف اموال غير و غصب آن و غيره. و در برخى ديگر آثار باقى نيست، مانند توبۀ از شرك و كفر فى الجمله و ترك واجبات و ارتكاب محرماتى كه قضا و كفّاره ندارند. پس معناى «أمرُه الى اللّه» دستورات مختلف خدا برحسب اختلاف موارد است. و اين آيه شبيه آيۀ «إِن يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ» [انفال، 38] و حديث جَبّ(1) با اختلاف الفاظ آن است.

«وَ مَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»

يعنى: و كسانى كه پس از شنيدن حكم ربا و بازايستادن از ربا دوباره بدان بازگردند، آنان ياران آتش اند و در آن جاودانند.

ظاهر حكم به خلود اين است كه عود عملى بر هر گناهى پس از پذيرش حرمت آن، كفرآور است و از اين روست كه مستحق خلود در آتش است. ولى اين اطلاق با قواعد قطعى اسلامى مخالف است كه مخالفت عملى احكام الهى حتى ربا، كفر نمى آورد، و بدين جهت است كه در ذيل اين آيه دربارۀ ربا گفته اند: مراد، عود توأم با انكار حرمت است كه سبب ارتداد و خلود است. و اين جواب در برخى ديگر از محرّمات نيز جارى است.

«يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَوا وَيُرْبِى الصَّدَقَتِ»

ص:306

يعنى: خداوند ربا را به تدريج نابود مى كند و صدقات را رشد و نمو مى بخشد. هر يك از ربا و صدقات غالباً ميان طبقات بالا و ثروتمندان و طبقات پايين و مستمندان عملى مى شود، و همان گونه كه صدقات، آثار نيكى در ميان طبقات مختلف جامعه مى گذارد و سبب ظهور محبت و تحريك عواطف، حسن تفاهم در زندگى، نزديكى دل ها به يكديگر، حصول نوعى از امنيت نسبت به اموال و نفوسِ دهندگان و گيرندگان و قلّت اختلاس و سرقت و فساد مى شود، و بى ترديد همۀ اين امور به تدريج به رشد و نمو اموال مجتمع يارى مى رساند، ربا هم در مقابل آن قرار گرفته، سبب ظهور قساوت در دل رباخواران، بغض و عداوت و سوءظن مستمندان و ربادهندگان، سلب امنيت مالى محيط و جرأت مردم به تعدى و تجاوز و سرقت و اتلاف مى شود و تفرّق و جدايى ميان طبقات، بيشتر مى گردد و درهاى اختلاف و نزاع، باز و منجر به اتلاف نفوس و اموال مى شود.

و علاوه بر اين ها شمول رحمت حق و نزول نعمت، كمتر شده و بركت از اموال برداشته مى شود.

و اين آثار دربارۀ صدقات و جامعه و ربا و مجتمع، در طول تاريخ تجربه شده و قابل انكار نيست، علاوه بر انفجارها و انقلاب هاى عجيب و بزرگ و خونين كه در صفحات تاريخ مندرج است.

«وَاللَّهُ لَايُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ»

يعنى: و خداوند هيچ اصرار كنندۀ بر كفر يا كفران نعمت و فرو رفتۀ در گناهى را دوست ندارد.

إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (277)

تفسير:

«إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّلِحَتِ وَأَقَامُوا الصَّلَوةَ وَءَاتَوُا الزَّكَوةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ»

يعنى: حقيقت اين است كسانى كه ايمان آوردند و عمل هاى شايسته كردند و نماز برپا داشتند و زكات پرداختند، پاداش در خور آنان نزد پروردگارشان ثابت است.

در آيه متعلّق ايمان ذكر نشده، ولى مراد ايمان است به آنچه بايد باور كرد و عقد قلبى بر آن نمود، و آن عبارت است از اصول عقايد، يعنى اعتقاد به توحيد، فرشتگان، كتاب هاى آسمانى، پيامبران الهى و معاد. و اين امور پنج گانه امّهات اصول اسلام است، و اينها غير از اصول مذاهب

ص:307

پنج گانۀ معروف است، بلكه آنها در اين اصول مندرج است، زيرا عدل الهى و ساير صفات حق مندرج در توحيد، و امامت مندرج در نبوت است، زيرا معصومين از اوصياى پيامبران دوام وجودى مقام ولايت آنها هستند. و در كلام مجيد در چند آيه به اين اصول پنج گانۀ جامع اشاره شده، مثل آيۀ 177 همين سوره و آيۀ 136 سورۀ نساء.

و مراد از «عملوا الصالحات» همۀ كارهاى خير است، لكن مصداق روشن آنها انجام واجبات و ترك محرمات دينى است، زيرا اين اعمال است كه تأثيرى به سزا در بقا و تقويت و كمال ايمان دارد و آن را صلاحيت مى بخشد كه به ملكوت اعلى ارتقا يابد، چه آن كه ايمان كلم طيّب است و كلم طيّب را عمل صالح بالا مى برد: «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ، وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ» [فاطر، 10] و اين اعمال است كه مصداق روشن تقوا و عدالت است. و اقامۀ نماز و دادن زكات از مصاديق روشن صالحات است و براى اهميت آن جداگانه ذكر شده است. و نماز اشاره به واجبات بدنى، و زكات اشاره به واجبات مالى است. و مراد از زكات در اينجا به لحاظ آن كه اين سوره مدنيّه است محتمل است زكات خاص شرعى باشد كه از نُه چيز گرفته مى شود و در هشت مورد مصرف مى شود، ولى مراد از آن در سور مكّيه صدقات عقلايى است كه در مجامع انسانى به اقتضاى فطرت و حسّ نوع دوستى، مورد جريان سيرۀ عقلا قرار گرفته و مى گيرد.

«وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»

يعنى: بر آنها به خاطر ايمان و عملشان هرگز بيمى نخواهد بود، نه از حوادث محشر و نه از آيندۀ زندگى ابدى، زيرا هنگام مرگ آنها را وعدۀ امن مى دهند؛ و هرگز اندوهى به سبب گناهان دنيا نخواهد بود، زيرا هنگام مرگ خبر عفو همه را درخواهد يافت.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ (278)

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ (279)

لغت و اعراب:

ذروا: ترك كنيد. و از مشتقّات اين ماده جز امر و مضارع استعمال نشده. أَذِن فى الشىء - از باب عَلِم -: اجازه و اذن داد، روا دانست آن را. و أَذِنَ بالشىء: دانست آن را.

ص:308

تفسير:

اصلش «أن تتصدّقوا» مبتدا است و خبرش «خير» است. ان كنتم تعلمون به تقدير «ان كنتم تعلمون ملاكه تعلمون حُسنه».

تفسير:

يعنى: سپس به هر يك از انسان ها و اجنّه و شياطين، آنچه كسب نموده به تمام و كمال پرداخته مى شود. مراد از «ما كسبت» عقايد فكرى و ملكات و حالات روانى و كارهاى بدنى است كه اگر تقدير «جزاء ما كسبت» باشد مراد نعمت ها و عذاب هايى است كه در برزخ و آخرت در مقابل آنها داده مى شود. و اگر مراد «نفس ما كسبت» باشد منظور تجسّم اعمال است، يعنى عقايد و اخلاق و حالات به شكل قيافه و اوصاف وجودى شخص، تجسّم يافته، به وى بازمى گردد، و اعمال خارجى به صورت نعمت ها و عذاب ها تبلور يافته، توفيه مى شود. و هيچ يك از آنها مورد ستم قرار نمى گيرد، نه از پاداششان كسر مى شود و نه بر كيفرشان افزوده مى گردد.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لا يَأْبَ كاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْيَكْتُبْ وَ لْيُمْلِلِ الَّذي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَ لْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَ لا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كانَ الَّذي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفيهًا أَوْ ضَعيفًا أَوْ لا يَسْتَطيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهيدَيْنِ مِنْ رِجالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَكِّرَ إِحْداهُمَا اْلأُخْرى وَ لا يَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغيرًا أَوْ كَبيرًا إِلى أَجَلِهِ ذلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدْنى أَلاّ تَرْتابُوا إِلاّ أَنْ تَكُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُديرُونَها بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَلاّ تَكْتُبُوها وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبايَعْتُمْ وَ لا يُضَارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهيدٌ وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللّهُ وَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ (282)

ص:311

لغت و اعراب:

تَدايَنَ القومُ: عمل دَيْن آور انجام دادند، وام به يكديگر دادند يا نسيه فروختند و خريدند. املال و املاء: القا كردن مطلب به ديگرى كه بنويسد. وليتّق اللّه فاعلش املا كننده يا نويسنده است. فرجل و امرأتان به تقدير «فليشهد رجل» است. فتذكّر احداهما الاُخرى «اُخرى» مفعول اول «تذكّر» و «الشهادة» كه مقدّر است مفعول دوم است يا «اُخرى» صفت «احداهما» است به تقدير «فتذكّرها».

أن تضلّ به تقدير «مخافة أن تضلّ» يا «ارادة أن تضلّ» است. سئم - از باب عَلِم -: خسته و ملول شد. صغيراً أو كبيراً حال اند از «ها» ى تكتبوه، و الى أجله متعلّق است به «مستقرّاً» كه حال است از همان ضمير.

تفسير:

«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ»

يعنى: اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه مداينه به دَيْنى ميان شما واقع شد و تامدتى نامبرده شده بدهكار يكديگر يا طلبكار يكديگر شديد آن را بنويسيد. يعنى خواه اين مداينه به وسيلۀ معامله دَين آور باشد، مانند وام دادن و گرفتن، معاملۀ سَلَم، داد و ستد نسيه، عقد نكاح با مهر، طلاق خُلع با عوض، عقد اجاره، ضمان، حواله، كفاله و غيره؛ و خواه از راه هاى ديگر، مانند قتل يا جرح خطائى، يا اتلاف مال و غيره. و البته اين حكم در بدهى هاى مدت دار نامعيّن نيز جارى است، زيرا تقييد «تداين» به «اجل مسمّى» در مقابل معاملۀ نقد و «تجارة حاضرة» است كه نوشتن لازم ندارد نه در مقابل مؤجّل غيرمعيّن، مثل قرض بدون تعيين مدت، يا مهر يا عوض خُلع يا اتلاف نفس و مال. پس در اين موارد نيز حُسن كتابت يا لزوم آن ثابت است.

«وَلْيَكْتُب بَّيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ»

يعنى: و البته بايد آن را در ميان شما - ميان طلبكار و بدهكار - نويسنده اى با رعايت عدالت بنگارد، يعنى نه حق را كم نويسد نه بيشتر؛ نه شرطى را اضافه كند نه قيدى را كم كند، نه بر مدت بيفزايد نه كم نمايد، نه طلبكار را تغيير دهد نه بدهكار را.

«وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَن يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ»

يعنى: و نبايد هيچ نويسنده اى از نوشتن آن خواه با مزد يا بدون مزد امتناع ورزد؛ بايد بنويسد همان

ص:312

گونه كه خدا اصل نوشتن را به او ياد داده، يا كيفيت نگارش حق را در اسناد و اوراق متعارف هر عصر به او آموخته. يعنى اين كار در واقع شكرانۀ تعليم الهى و سپاسگزارى «عَلَّمَ بِالْقَلَم - علق، 4» است.

«فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِى عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئاً»

دارند وقتى كه دعوت شدند به اداى شهادت نزد حاكم، نبايد امتناع ورزند. و طبعاً مراد از شاهد در فرض اول، شاهد بالقوّه و در فرض دوم شاهد بالفعل است.

«وَلَا تَسَْمُوا أَن تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ»

اين خطاب متوجه متدايِنَيْن - طلبكار و بدهكار - است.

يعنى: هرگز خسته نشويد از اين كه بدهى را خواه كم و كوچك يا بسيار و بزرگ باشد در حالى كه در ذمّۀ بدهكار تا زمان حلول وقتش ثابت است، بنويسيد.

«ذَ لِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَدَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا»

يعنى: اين قسم نوشتن بدهى و محكم كردن آن در مدرك و سند، در نزد خداوند عادلانه تر و براى گواهى شاهدها استوارتر است، زيرا شاهد به واسطۀ وجود مدرك مطمئن تر است، و به اين كه شك و ترديدى در ثبوت حق و جنس و مدت آن و صاحب حق و شاهد آن نداشته باشيد، نزديك تراست.

«إِلَّآ أَن تَكُونَ تِجَرَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا»

«الاّ أن تكون» استثنا از «فاكتبوه» در صدر آيه است و گويى جملات واقع ميان اين دو كلام، معترضه است، و اسمِ «تكون» تجارت يا معاملۀ مفهوم از «تداينتم» است، و «تجارة حاضرة» معاملۀ نقدى است، و «اداره» يعنى دست به دست شدن آن درواقع به واسطۀ حضور و دست به دست شدن عوضين است. و معناى آيه اين است كه همۀ مداينه ها بايد نوشته شود مگر آن كه معامله، تجارت حاضره باشد كه اعيان و نقود را دست به دست ميان خود مى گردانيد، كه در اين صورت بر شما گناهى نيست كه آن را ننويسيد.

«وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ»

يعنى: نيكوست به نحو كلّى كه هر داد و ستدى در هر زمانى انجام داديد براى آن شاهد بگيريد.

و كلمۀ «لايضارّ» اگر فعل معلوم باشد بدين معناست كه هرگز نبايد هيچ نويسنده و شاهدى به صاحب حق ضرر بزند، مثلاً حاضر به نوشتن و گواهى نشوند يا در كار خود خيانت كنند. و اگر فعل مجهول باشد معنا اين است كه نبايد هيچ نويسنده و شاهدى ضرر ببيند، مثلاً با وجود افراد قابل ديگر، كتابت يا حضور را بر آنها تحميل كنند و يا بدون اجرت از آنها كار بكشند.

«وَإِن تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ»

ص:314

خطاب به طرفين معامله و كاتب و شاهد است، كه اگر چنين كنيد، يعنى اگر به يكديگر ضرر بزنيد، كاتب و شاهد به طرفين معامله و طرفين به آنها، بى ترديد اين عمل براى شما خروج از فرمان خدا و گناه است.

«وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ»

يعنى: و از عذاب و غضب خدا پرهيز نماييد، و خداوند هم احكام خود را از اصول و فروع و فردى و اجتماعى به شما تعليم مى دهد، و خداوند به همه چيز داناست.

بدان كه اين آيۀ مباركه طولانى ترين آيه در طولانى ترين سورۀ قرآن مجيد است و شامل قريب بيست حكم فرعى فقهى است، چنان كه خود سوره تقريباً محتوى پانصد حكم فرعى است اعم از تكليفى و وضعى، وجوبى و تحريمى و استحبابى، مولوى و ارشادى. و فهرست احكام فرعى اى كه از اين آيه استفاده مى شود بدين قرار است:

1. استحباب نوشتن بدهى براى بدهكار و طلبكار؛ بدهى از هر طريقى و نوشتن به هر طريقى (فاكتبوه).

2. استحباب توكيل در نوشتن سند بدهى (و ليكتب بينكم كاتب).

3. وجوب رعايت قسط و عدل بر كاتب در نگاشتن اصل دَين و ساير خصوصيات آن (بالعدل).

4. حرمت امتناع نويسنده از نوشتن سند يا كراهت آن بدون آن كه مانعى از گرفتن اجرت داشته باشد (و لا يأب كاتب أن يكتب).

5. وجوب ديكته كردن بدهكار براى نويسنده يا استحباب آن بر حسب اختلاف موارد (و ليملل الذى عليه الحقّ).

6. حرمت خيانت بدهكار يا كاتب در املاى بدهى به واسطۀ كم كردن اصل دَين يا تغيير در زمان و مكان و شرايط آن (و لا يبخس منه شيئاً).

7. وجوب ديكته كردن ولىّ بدهكار در حالى كه خود او سفيه يا صغير يا ديوانه يا داراى آفت هاى مانع از املا باشد (فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ).

8. وجوب رعايت عدالت بر ولىّ در املا كردن (بِالْعَدْلِ).

9. استحباب شاهد گرفتن براى معامله (وَ اسْتَشْهِدُواْ).

10. اشتراط تعدد در شاهد كه حداقل دو نفر باشند (وَ اسْتَشْهِدُواْ شَهِيدَيْنِ).

ص:315

11 و 12. اشتراط اين كه بايد شاهدها مرد و مسلمان باشند (مِن رِّجَالِكُمْ).

13. اشتراط اين كه در صورت نبود دو مرد، بايد يك مرد و دو زن باشند (فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتَانِ).

14. اشتراط عدالت در شاهدهاى مرد و زن (مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَآءِ).

15. حرمت امتناع شاهد هنگام دعوت به تحمل شهادت يا اداى آن (وَ لَايَأْبَ الشُّهَدَآءُ إِذَا مَا دُعُواْ).

16. كراهت خستگى و ملالت از نوشتن حق و ثبت آن در سند (وَ لَاتَسْئَمُواْ أَن تَكْتُبُوهُ).

17. عدم لزوم نوشتن در معاملات نقدى (إِلَّآ أَن تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً).

18. استحباب شاهد گرفتن حتى در معاملات نقدى (وَ أَشْهِدُواْ إِذَا تَبَايَعْتُمْ).

19. حرمت ضرر زدن كاتب و شاهد به صاحب حق به وسيلۀ كتمان حق و خيانت در آن (وَ لَايُضَآرَّ كَاتِبٌ وَ لَاشَهِيدٌ)، (لايضارَّ به صيغۀ معلوم).

20. حرمت ضرر زدن صاحب حق به نويسنده و شاهد به وسيلۀ اجبار آنها به عمل بى مزد (وَ لَايُضَآرَّ كَاتِبٌ وَ لَاشَهِيدٌ)، (لَا يُضَآرَّ به صيغۀ مجهول).

وَ إِنْ كُنْتُمْ عَلى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كاتِبًا فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ وَ لْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَ لا تَكْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ يَكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَليمٌ (283)

لغت و اعراب:

رهان: جمع رهن يعنى عين مرهونه و مال گرو. و رهان مبتداست به تقدير «فعليكم» يا خبر است به تقدير «فالوثيقة».

تفسير:

«وَإِن كُنتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا كَاتِبًا فَرِهَنٌ مَقْبُوضَةٌ»

يعنى: و اگر شما در سفر بوديد و معاملۀ دَيْن آورى انجام داديد و نويسندۀ سند پيدا نكرديد - و احضار شاهد هم ميسّر نبود - پس وظيفۀ شما به جاى تنظيم سند و اقامۀ شهود، گرفتنِ گروهاى قبض شده است، يعنى اموالى كه به عنوان رهن بدهكار تحويل دهد و طلبكار تحويل گيرد.

ص:316

«فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ أَمَنَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ»

يعنى: در چنين فرضى اگر برخى از شما برخى ديگر را امين شمرد، يعنى طلبكار به بدهكارش اطمينان كرد و نيازى به گرفتن رهن يا شهود پيدا نشد، پس بايد بدهكارى كه امينش داشته اند امانت خود را كه همان بدهى اوست ادا كند و از خداوند، پروردگار خود پروا داشته باشد، و در دادن بدهى از نظر كمّ و كيف و شرايط مربوطه تخلّف نكند و خيانت نورزد.

«وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَدَةَ وَمَن يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ ءَاثِمٌ قَلْبُهُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ»

اين كلام، خطاب كلى است به همۀ كسانى كه شهادتى در نزد آنهاست و به اداى آن دعوت شده اند، خواه در مورد تداين باشد يا موارد ديگر. يعنى: اى گواهان آگاه، شهادت خود را در هيچ موردى كه نياز باشد كتمان نكنيد، و كسى كه شهادت خود را كتمان كند بى ترديد قلب او گنهكار است. و علت نسبت گناه به قلب نه به خود شخص، علاوه بر تأكيد و تعظيم گناه، اين است كه محل اين گناه - يعنى كتمان - دل است چنان كه محل اكل حرام دهان و معده، و محل اعمال شهوت حرام بدن است. و خداوند به آنچه از افعال قلب و بدن انجام مى دهيد داناست.

لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي اْلأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما في أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ (284)

تفسير:

«لِلَّهِ مَا فِى السَّمَوَ تِ وَمَا فِى الْأَرْضِ»

يعنى: آنچه در آسمان هاست از فرشتگان، ارواح، جنبندگان موجود در آن محيط و غير آنها از اعيان و اجناس، علاوه بر خود آنها، از آنِ خدا و ملك حقيقى اوست، زيرا آفرينش همه به ارادۀ تكوينى او، اداره و تدبير امور، همه تحت مشيّت نافذ او و بالأخره فانى كردن همه در موعد مقتضى به خواست اوست، و چه ملكيتى برتر از اين؟

«وَإِن تُبْدُوا مَا فِى أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللَّهُ»

يعنى: اگر آنچه را كه در درون قلبتان است آشكار سازيد يا پنهان داريد، خداوند شما را بدان محاسبه خواهد نمود. مراد از آنچه در درون انسان است عوارض نفس و روح است از خطورات

ص:317

قهرى و اختيارى، و عقايد و باورهاى فكرى از ايمان و يقين و كفر و شك و نفاق، و صفات و ملكات و حالات روحى از فضايل و رذايل اخلاقى. و ابداء و آشكار كردن اين امور گاهى به اظهار زبان است كه در منّت نهادن موجود است؛ و گاهى به ظهور طبيعى آثار عقايد و اخلاق در عمل است. و حاصل اين است كه ايمان قلبى يا كفر باطنى را چه به وسيلۀ تقوا يا فسق ظاهر سازيد يا پنهان داريد، و ملكات و صفات را چه با عمل خارجى آشكار كنيد يا نه، همه در صحيفۀ عمل منعكس مى شود و خداوند در روز قيامت بشر را به آنها مورد محاسبه قرار مى دهد.

«فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَآءُ وَ يُعَذِّبُ مَن يَشَآءُ»

يعنى: پس از محاسبه و روشن شدن بَواطن در روز واپسين، آن كس را كه بخواهد مى بخشد، و او كسى است كه ايمان باطنى را بدون خدشه به آن جهان برده است، و قبايح اخلاقى و گناهان عملى اش قابل بخشش است كه با تحقّق شرايطى بخشيده مى شود؛ و كسى را كه بخواهد عذاب مى كند، و او كسى است كه با كفر درونى به آخرت آمده، كه نه كفرش بخشوده مى گردد و نه گناهان عملى ديگرش كه از مظاهر باورهاى باطل بوده است. و اما خطورات قلبى غيراختيارى و بلكه اختيارى و عقايد باطل و رذايل اخلاقى و گناهان بدنى كه ناشى از جهلِ قصورى باشد از همه كس بخشيده مى شود.

«وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ»

يعنى: و خداوند بر همه چيز تواناست.

خدا قادر است كه آنچه براى سلسلۀ بشر از نخستين فرد آنها تا آخرينشان در طول مدت عمر دنيويشان از خطورات و عقايد و صفات نفس تحقّق يافته و آنها را ابدا كرده يا اخفا نموده، چه رسد به عمل هاى خارجى آنها، همه را بداند و محاسبه كند و به تناسب آن، پاداش و كيفر دهد.

آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَيْكَ الْمَصيرُ (285)

ص:318

لغت و اعراب:

سوم - اعتقاد به كتب، يعنى برنامه هاى الهى كه در ملأ اعلى تحت ارادۀ او براى زندگى سلسلۀ بشر از آغاز تا پايان، انشا و تنظيم گشته و بر طبق حالات و حركات تكوينى و تكامل مادى و معنوى آنها در طول عمر نوعشان طبقه بندى شده است. اين برنامه، متكفّل هدايت آنها به سوى حيات معنوى و زندگى مادى سعادتمندانه است و طبق صلاح اتمّ جسمى و روحى آنها ملحوظ گرديده و پيش از خلقتشان از علم ازلى الهى به صفحۀ لوح محفوظ نزول يافته و مهيّاى طىّ مراحل بعدى به صورت وحى و كتاب هاى آسمانى گرديده است.

چهارم - اعتقاد به سفراى وحى او، يعنى عده اى از نخبگان عالم بشريت كه از ميان آنها در طول تاريخ حيات دنيويشان، از جانب خداوند انتخاب شده اند تا برنامه هاى تنظيم شدۀ آنان را به تدريج از سوى مبدأ اعلى دريافت كنند و به آنان ابلاغ نمايند و در وقت مقتضى، طبق ارادۀ حق، متصدى اجرا و پياده كردن آن نيز باشند، و آنها پيامبران الهى و اوصياى معصومين آنها هستند.

پنجم - اعتقاد به روز جزا و صحنۀ پاداش اعمال، يعنى جهان عظيم و اصيل و ابدى، و منتهياليه حركت هاى تكوينى و تشريعى بشر و همۀ ذوات ارواح، و مركز تجمّع اولين و آخرين، و حدّ يَقِفِ سير تكاملى و جريان مقدمى هر متحرك قابل تكامل، و عالم حضور ابدى در محضر ربوبى و جايگاه وصل هر عاشق لقا و اتّصال پس از انفصال درازمدت.

رازى چو يكى قطره كه از بحر جدا شدآمد به سبو، باز بشد جانب دريا

آن جا، در آغاز، مقدمات و تشريفات ورود در مستقر رحمت يا عذاب دائم انجام مى يابد، از قبيل دريافت صحيفۀ اعمال و سرنوشت احوال، و حضور در يگانه محكمۀ تشكيل شده براى حلّ همۀ اختلافات از همۀ بنى نوع آدمى از آغازين فرد تا آخرين مصداق، و فصل خصومت ها به عدل و قسط، و قضاوت خدا و پيامبران و معصومان، و صدور حكم قطعى و اجراى بدون تأخير همه، و خاتمه يافتن كار بشر پس از سال هاى نامتناهى. و به اين اصول پنج گانه در اين كتاب كريم در چند مورد اشاره شده، مانند آيۀ 177 همين سوره و آيۀ 136 از سورۀ نساء.

«لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِن رُّسُلِهِ»

يعنى: رسول و مؤمنان پيوسته مى گويند: ميان هيچ يك از فرستادگان او از نوح مرسل عليه السلام گرفته تا محمّد مرسل صلى الله عليه و آله فرقى نمى گذاريم. يعنى در اين كه همه امين و صادق اند و از جانب يك مبدأ موجد هستى و براى يك هدف جامع و شامل آمده اند و آن ابلاغ دين الهى به جامعۀ بشرى و تربيت

ص:320

و تكامل آنهاست، هر چند درجاتشان متفاوت و وظايفشان مختلف است.

«وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ»

اين جمله هايى كه مى آيد همه جمله هاى انشائى است.

يعنى: گفتند: به گوش جان شنيديم و به تن اطاعت كرديم. يعنى مراحل تكامل ايمان و عمل را ملتزم شديم. پروردگارا آمرزش تو را مى طلبيم، و بازگشت همه به سوى توست.

لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاّ وُسْعَها لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسينا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْرًا كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ (286)

لغت و اعراب:

وُسع: توان و قدرت. اِصْر: حبس شىء، سنگينى.

تفسير:

«لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا»

تكليف، عبارت از امر و نهى صادر از مولى است و متعلَّق آن بايد فعل ارادى و اختيارى باشد، خواه فعل ظاهرى و بدنى يا باطنى و قلبى. و اين قسم از فعل در انسان ها و فرشتگان و اجنّه مسلّم است و مرتبه اى از آن نيز در حيوانات هست. و معناى آيه اين است: خداوند هيچ نفسى را مكلّف نمى كند مگر به اعمالى كه در وسع و توان اوست. و از اين روست كه انسان را به درك علوم و معارف فوق استعداد، و اذعان به عقايد بالاتر از توان روح، و اعمال فراتر از توان جسمش مكلّف نمى كند.

پس واجبات هر شريعتى كه فعل آنها متعلّق اوامر الزامى است، و محرمات هر شريعتى كه فعل آنها متعلّق نواهى الزامى است قهراً متعلّق اراده و اختيار و مقدور انسان بوده و خداوند به مافوق توان فرمان نداده است.

ص:321

«لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ»

دوباره از مادر خود متولد شو. و درخواست عدم تحميل چنين كارى از خداوند از شأن مؤمن عارف دور است، بلكه مراد از «ما» ى موصوله حوادث دنيا از قبيل وبا، طاعون، امراض غير قابل علاج، زلزله و غير آنها و يا عذاب هاى آخرت است.

«وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلاَنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ»

يعنى: پروردگارا، از گناهان ما درگذر و عيوب ما را بپوشان و رحمت خود را شامل حال ما كن، زيرا تو آقا و سرپرست و ياور مايى، پس ما را بر گروه كافران يارى ده.

اللّهمّ آمين، و الحمد للّه رب العالمين.

***

ص:323

ص:324

او معبودِ به حقّى نيست، كه زنده است به زندگى مطلق، يعنى ازلىِ غيرمسبوق به مرگ، اصلى افاضه نشده از ديگران، استقلالىِ غيرعَرَضى و متّحد با ذات غير مغاير با آن است. و قيّوم است، يعنى قائم به ذات خويش، مستقلّ در وجود، برپا دارندۀ مستمرّ ممكنات و قيام كنندۀ دائم به تدبير امور موجودات است.

نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ اْلإِنْجيلَ (3)

مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنّاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ وَ اللّهُ عَزيزٌ ذُو انْتِقامٍ (4)

تفسير:

موسى بن عمران، و انجيل را بر عيسى دفعتاً - يعنى هر يك را در يك مرتبه و يك جا - فروفرستاد.

«وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ»

مراد از «فرقان» مطلق كتاب هاى آسمانى است، يعنى: همۀ كتاب هاى آسمانى را براى بشر به عنوان فرقان نازل كرد. پس اين جمله بيان نعمتى است كلّى كه سه كتاب فوق از مصاديق آن است، زيرا همۀ كتاب هاى آسمانى فارق ميان حق و باطل است در اصول معتقدات و فروع عملى و علوم و فنون وقت خويش.

و ممكن است مراد از «فرقان» خصوص قرآن كريم باشد. و تعبير «انزال» اشاره به اين است كه اين مجموعۀ مركب از آيات و سور خاص، علاوه بر آن كه تدريجاً در مدت 23 سال نازل گشته، دفعتاً نيز در لحظاتى از ساعات نخستين بعثت پيامبر اسلام بر قلب آن حضرت فرود آمد و از بَدو تا ختم و از «اللّه» تا «الناس» آن در صفحۀ دل او نقش بست. و تعبير «فرقان» اشاره به اين است كه اين كتاب از زمان نزولش تا انقراض نسل بشر در دنيا در معارف مورد نياز بشر، فارق ميان حق و باطل خواهد بود و در آخرت در مقام داورى خداوند وسيلۀ جدايى حق از باطل، ايمان از كفر، توحيد از شرك و مكاتب و مذاهب حقّه از باطل خواهد بود.

و محتمل است مراد از «فرقان» نيروى عقل و خرد باشد كه خدا بر بشر نازل كرده كه يگانه فارق ميان حق و باطل در همۀ موضوعاتى است كه قدرت درك آن را دارد و فارق ميان حُسن و قبح اشياء در معارف معنوى اوست.

«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَِايَتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُوانتِقَامٍ»

يعنى: حقيقت اين است كه كسانى كه به آيات كتاب خدا يا به نشانه هاى توحيد او كه نفوس جانداران و كرانه هاى جهان را فراگرفته كفر ورزيدند - يعنى قرآن را انكار كردند يا ادلّۀ عقلى توحيد را منكر شدند - آنان را در آخرت عذابى است سخت؛ و خداوند هم غالب و مقتدر و شكست ناپذير است و هم انتقام گيرنده از مستحقين است.

انتقام، كيفر دادن مجرم در مقابل گناه اوست. و اين معنا هر چند در غير خدا غالباً براى تشفّىِ خاطر و خالى كردن كينۀ دل انجام مى گيرد ولى دربارۀ خداوند، نوعى وفا كردن به وعده است، چرا كه خود فرموده: «لِيَجْزِىَ الَّذِينَ أَسَاءوا بِمَا عَمِلُوا» [نجم، 31].

ص:327

إِنَّ اللّهَ لا يَخْفى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي اْلأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ (5)

هُوَ الَّذي يُصَوِّرُكُمْ فِي اْلأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ (6)

هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاّ أُولُوا اْلأَلْبابِ (7)

برخى آيات مانند و جاء ربُّك، يضلّ من يشاء، الى ربّها ناظرة. وجه اين كه اين كتاب چنين است، يعنى داراى آيات محكم و متشابه است، اين است كه اين كتاب براى عرضه بر افكار و عقول همۀ بشر در طول همۀ اعصار و در همۀ امكنه تهيه و تنظيم شده، و مردم داراى استعدادهاى گوناگون و تخصص هاى مختلف اند، پس ممكن نيست تمام بخش هايش براى همۀ مردم روشن باشد. و محكم و متشابه دو امر نسبى است، يعنى برخى از آيات نسبت به افراد كم اطلاع يا كم استعداد «متشابه» و نسبت به دانشمند و خوش استعداد «محكم» است. و يا آن كه آيات مربوط به علم خاص نسبت به غير متخصص آن «متشابه» و نسبت به متخصص آن «محكم» است.

«فَأَمَّا الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَبَهَ مِنْهُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَآءَ تَأْوِيلِهِ»

يعنى در علم اصول و فروع دينى و معارف قرآنى واردند و ريشه دار و متخصّص - مى گويند: ما به متشابه نيز مانند محكمات ايمان داريم، هر يك از محكم و متشابه از جانب پروردگار ماست هرچند تأويل متشابه را ندانيم. يعنى كارشان نيز همين است كه مانند اهل انحراف در پى اضلال و تأويل طبق هواى خود نمى روند بلكه آن را به محكمات عرضه مى دارند، اگر ابهامش به بركت محكم رفع شد آن را جزء محكمات مى بينند واگرنه، علم آن را به خدا واگذار مى كنند.

و بنابر مسلك دوم، معناى آيه اين است كه تأويل متشابهات را تنها خدا و راسخون در علم مى دانند. و چون راسخون، مراد و مفهوم همه را مى دانند مى گويند: همه از جانب خداست هرچند طبق حكمت بالغه و مصالح عامّه، برخى را با عبارت هايى روشن و برخى را با جملاتى مجمل، بيان داشته است.

«وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُولُوا الْأَلْبَبِ»

«وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ»

يعنى: خداوندا، و ما را از جانب خود رحمتى ببخش - توجه و عنايتى كه ما را در حفظ نعمت موجود و سپس در تكامل آن يارى دهد - زيرا به يقين تويى كه بخشندۀ به تمام معنايى؛ به اندك بهانه اى مى بخشى، و فوق خواسته و استحقاق مى بخشى، و در دنيا و آخرت مى بخشى و على الدوام و به نحو ابدى مى بخشى.