13 - شعراء - 26 - 158 - 9

9 - اصرار اكثريت افراد جامعه بر كفرورزى و حق ناپذيرى ، زمينه ساز نزول عذاب و گرفتار شدن آنان به خشم و قهر الهى

فأخذهم العذاب . .. و ما كان أكثرهم مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 174 - 6

6 - اصرار اكثريت افراد جامعه بر كفرورزى و حق ناپذيرى ، زمينه ساز نزول عذاب و گرفتار شدن به خشم و قهر الهى

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 190 - 7

7 - اصرار اكثريت افراد جامعه بر كفر و فساد ، زمينه ساز نزول عذاب الهى

فأخذهم عذاب يوم الظلّة . .. و ما كان أكثرهم مؤمنين

16 - فصلت - 41 - 4 - 5

5 - بيشتر مردم عصر بعثت ، از آيات قرآن ، على رغم وضوح و روشنى مفاهيم آن روى گردان بودند .

كتب فصّلت . .. فأعرض أكثرهم

20 - عبس - 80 - 17 - 5

5 - بخش عظيمى از انسان ها - با وجود دلايل فراوان بر ربوبيت خداوند - همچنان بر انكار آن اصرار مىورزند .

قتل الإنسن ما أكفره

نفرين «قتل الإنسان» عموم انسان ها و افراد را مى گيرد زيرا حرف «ال» در آن يا براى استغراق است و يا بر ماهيت دلالت دارد و جنس انسان مورد نفرين قرار گرفته است. از آنجا كه در اين موارد عموم حقيقى مراد نيست، چنين تعبيرى بيانگر كثرت چشمگير افراد مورد نظر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تين - 95 - 5 - 1

1 - بيشتر انسان ها ، با وجود برخوردارى از بهترين نوع خلقت ، به پست ترين حالت ها سقوط كرده ، از هر فرومايه اى حقيرتر مى شوند .

ثمّ رددنه أسفل سفلين

افراد باقى مانده در «مستثنى منه»، همواره بيشتر از افراد «مستثنى» است; و گرنه تخصيص اكثر خواهد بود كه ناروا است. به اين جهت و نيز با نظر به مؤخر ساختن ياد مؤمنان و نيز اسناد «أسفل سافلين» به ضمير «رددناه» - كه به جنس انسان برمى گردد - مى توان گفت: افرادى كه از مقام «بهترين خلقت» سقوط مى كنند، در اكثريت اند.

«توليتم» باشد - به دليل هم معنا بودن «اعراض» و «تولى» - حال مؤكده است و حكايت از شدت تمرد و سرپيچى بنى اسرائيل دارد.

23 - بنى اسرائيل ، جز اندكى از آنان ، با مردمان معاشرت نيكو نداشتند ، نماز را اقامه نكردند و از پرداخت زكات طفره رفتند .

و قولوا للناس حسناً و أقيموا الصلوة و ءاتوا الزكوة ثم توليتم إلا قليلا منكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 13 - 20

20 - خيانت پيشگى اكثريت بنى اسرائيل

و لاتزال تطلع على خائنة منهم إلاّ قليلا منهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 32 - 26،35

26 - بسيارى از بنى اسرائيل ، مردمى خونريز و آدمكش

ثم ان كثيراً منهم بعد ذلك فى الارض لمسرفون

مراد از اسراف، به قرينه فرازهاى قبلى، مى تواند خروج بنى اسرائيل از حد اعتدال در قتل نفس، يعنى آدمكشيهاى نابحق و خونريزيهاى مكرر، باشد.

35 - بسيارى از بنى اسرائيل مرتكب خونريزى شده و حرام هاى خدا را حلال مى شمردند .

ثم ان كثيراً منهم بعد ذلك فى الارض لمسرفون

از امام باقر(ع) روايت شده: المسرفون هم الذين يستحلون المحارم و يسفكون الدماء.

_______________________________

تفسير تبيان، ج 3، ص 504; نورالثقلين، ج 1، ص 620، ح 158.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 71 - 17،18

17 - بسيارى از بنى اسرائيل با شكستن توبه بينش بازيافته خويش را از دست داده و به اعمال ناروا گراييدند .

فعموا و صموا ثم تاب اللّه عليهم ثم عموا و صموا . .. و اللّه بصير بماتعملون

18 - توبه شكنى بسيارى از بنى اسرائيل

ثم تاب اللّه عليهم ثم عموا و صموا كثير منهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 81 - 1،9

1 - بسيارى از بنى اسرائيل به پيامبر (صلی الله علیه و آله) و قرآن ايمان نياوردند و اعتقاد راسخى به خداوند نداشتند .

و لو كانوا يؤمنون باللّه و النبى و ما أنزل إليه

برداشت فوق بنابر اين احتمال است كه مراد از «النبى» پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) باشد، در اين صورت «ما انزل اليه» قرآن خواهد بود قابل ذكر است كه بر اين مبنا عدم ايمان نسبت به خداوند ايمان واقعى و نسبت به پيامبر و قرآن ايمان واقعى و ظاهرى است. زيرا

ص: 10

بنى اسرائيل ايمان به خداوند را اظهار مى داشتند.

9 - بسيارى از بنى اسرائيل در زمان پيامبر (صلی الله علیه و آله) فاسق و شكننده حدود و حريم دين خويش بودند .

و لكن كثيراً منهم فسقون

5- اكثريت قاطع قوم عاد ، با رسولان الهى مخالفت كرده و از پذيرش رسالت و پيام هاى آنان سرپيچى كردند .

و تلك عاد . .. و عصوا رسله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 139 - 8

8 - بيشتر عاديان ، حق ناپذير و مصمم بر كفر

و ما كان أكثرهم مؤمنين

10 - اكثر كافران مكه ناآگاه به مستحق بودن عذاب الهى به سبب بازداشتن مؤمنان از مسجدالحرام

و ما لهم ألا يعذبهم اللّه و هم يصدون عن المسجدالحرام . .. و لكن أكثرهم لايعلمون

و إن كثيراً من الناس لفسقون

30 - توجه رهبران دينى به پليدى و ناپاكى گروه بسيارى از مردم ، مانع حزن و اندوه آنان بر سرپيچى برخى از مردم از دين و احكام آن

فان تولوا . .. و إن كثيراً من الناس لفسقون

چنانچه هدف از جمله «فاعلم . ..»، بازدارى زايد پيامبر(صلی الله علیه و آله) از حزن و اندوه باشد، مى توان جمله «ان كثيراً» را بيانگر علت آن دانست ; يعنى اى پيامبر(صلی الله علیه و آله) بسيارى از مردم فاسقند و خداوند هدايت آنان را اراده نكرده است. بنابراين بر رويگردانى آنان از دين و احكام آن محزون مباش.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 58 - 11

11 - اسحاق بن غالب گويد : امام صادق ( ع ) فرمود : « كم ترى اهل هذه الآية » « إن اعطوا من ها رضوا و ان لم يعطوا من ها اذا هم يسخطون » قال : ثم قال : هم اكثر من ثلثى الناس ;

اى اسحاق! به نظر تو چه مقدار از مردم اهل اين آيه اند كه خدا مى فرمايد: «اگر از صدقات به آنان داده شود خشنود مى شوند و اگر داده نشود خشمگين مى گردند»؟ اسحاق گويد سپس امام فرمود: آنان بيش از دو ثلث مردم هستند».

17 - رهايى اكثريّت مسلمانان از پيروى شيطان ، مرهون فضل و رحمت خاص الهى است .

لو لا فضل اللّه عليكم و رحمته لاتبعتم الشيطان الّا قليلا

با توجه به زمينه آيات اين بخش از سوره، كه درباره غزوه بدر صغراست، معناى آيه با عنايت به استثنا، چنين است: تنها گروهى اندك از مسلمانان بدون هدايت ويژه خداوند به حكم ضرورت دفاع از اسلام، راهى نبرد شدند و شايعات توانمندى دشمن، آنان را از انجام وظيفه بازنداشت، بر خلاف بسيارى از آنان كه به سبب آن شايعات تصميمى بر شركت در نبرد نداشتند، ولى ارشادات پيامبر (صلی الله علیه و آله) عامل حركت آنان شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 29 - 4

4 - بيشتر مشركان ، وعده پيامبر (صلی الله علیه و آله) را درباره وقوع قيامت باور نداشتند .

و لكنّ أكثر الناس لايعلمون . و يقولون متى هذا الوعد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 41 - 7

7 - اخبار ملائكه در قيامت به اين كه بيشتر مشركان ، به جن ايمان داشته اند .

و يوم يحشرهم . .. يقول للملئكة أهؤلاء إيّاكم كانوا يعبدون . قالوا ... بل كانوا

3- بيشتر مشركان صدراسلام ، علاوه بر انكار عملى نعمت هاى الهى ، به زبان نيز كفر مىورزيدند .

يعرفون نعمت الله ثمّ ينكرونها و أكثرهم الكفرون

انكار و ناسپاسى نعمتهاى الهى يا با زبان است و يا با عمل. جمله «ثمّ ينكرونها» مى تواند گوياى كفران عملى و جمله «و أكثرهم الكافرون» بيانگر ناسپاسى با زبان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 121 - 8

8 - رسوخ روحيه كفرورزى و حق ناپذيرى ، در بيشتر مشركان صدراسلام

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

گرچه ضمير «هم» در «أكثرهم» به قوم نوح بازمى گردد; اما در عين حال تعريض به مشركان صدر اسلام نيز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 71 - 4

4 - خداوند ، پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان اندك او را در برابر مخالفت اكثريت كافران و مشركان صدر اسلام ، تسلّى خاطر و دلدارى داد .

و لقد ضلّ قبلهم أكثر الأوّلين

مفسران برآنند كه يادآورى گمراهى اكثريت امت هاى گذشته، در شرايطى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) و گروندگانِ اندك به آن حضرت در شرايط سخت مكه قرار داشتند و با مخالفت هاى بيشتر كافران و مشركان رو به رو بودند، به منظور دلدارى به پيامبر(صلی الله علیه و آله) و گروندگان به ايشان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 29 - 19

19 - گرايش مشركان صدراسلام به شرك ، برخاسته از جهل و ناآگاهى اكثريت آنان بود .

بل أكثرهم لايعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 47 - 10

10 - اكثر مشركان مكه ، كافر بوده و به آيات خدا ، ايمان نياوردند .

و من هؤلاء من يؤمن به و ما يجحد بأيتنا إلاّ الكفرون

به قرينه «و من هؤُلاء من يؤمن به»، «الكافرون»، اكثر مشركان مكه را تشكيل مى دهند.

4 - نساء - 4 - 162 - 9

9 - جهل ، سطحى نگرى و روحيه ناباورى در اكثريت يهود ، مايه كفر آنان به قرآن و ديگر كتب آسمانى

لكن الرسخون فى العلم منهم و المؤمنون يؤمنون بما أنزل إليك و ما أنزل من قبلك

در برداشت فوق كلمه «لكن» استدراك از جمله «فلايؤمنون الا قليلا» (155) گرفته شده است، يعنى اكثر يهوديان ايمان نمى آورند و لكن عالمان ژرفنگر ايشان و آنانكه اهل باور به حقيقت هستند به قرآن ايمان خواهند آورد. بنابراين جمله «لكن ...» مى رساند كه جهل و روحيه ناباورى در اكثريت يهود مانع ايمان آوردن آنان به قرآن شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 49 - 32

32 - بسيارى از يهوديان و مسيحيان عصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مردمى آلوده به گناه و معصيت

يريد اللّه ان يصيبهم ببعض ذنوبهم و إن كثيراً من الناس لفسقون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 50 - 2

2 - بسيارى از مسيحيان و يهوديان ، در صدد جايگزينى گرايش ها و قوانين جاهلى به جاى احكام و قوانين الهى

افحكم الجهلية يبغون

«بغى»، به معناى طلب كردن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 63 - 1

1 - بسيارى از يهود و نصارا ، مردمى حرام خوار و داراى زبانى آلوده به گناه و سخنان ناروا

لولا ينهيهم . .. عن قولهم الاثم و اكلهم السحت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 64 - 3،12

3 - بسته بودن دست خداوند ، از گفتار هاى ناروا و گناه آلودِ بسيارى از يهوديان

عن قولهم الاثم . .. و قالت اليهود يداللّه مغلولة

«و قالت اليهود . .»، مى تواند بيان مصداقى براى «قولهم الاثم» در آيه قبل باشد و به قرينه آيه 62 اين سخن، گفته تمامى يهوديان نبوده و گروهى از آنان - همچون ربانيون و احبار - چنين گفتارى نداشته و لذا در برداشت فوق به همه آنان نسبت داده نشد.

12 - معارف نازل شده بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، موجب افزايش طغيانگرى و كفرورزى بسيارى از يهوديان

و ليزيدن كثيراً منهم ما أنزل إليك من ربك طغيناً و كفراً

ص: 21

2 - بيشتر انسان ها ، گرفتار طغيان و تجاوز از حدود خويش اند .

انّ الإنسن ليطغى

طغيان; يعنى، از حد گذشتن و هر چيزى را كه در نافرمانى از حد و اندازه بيرون رود، «طاغى» گويند. (مصباح)

و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 38 - 9،13

9- اكثريت انسان ها ، از قدرت خداوند در احياى مجدد انسان ها ناآگاهند .

بلى وعدًا عليه حقًّا و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

ممكن است به قرينهء تناسب موضوع - كه انكار و اثبات معاد است - متعلق «لايعلمون» قدرت خداوند بر احياى مجدد انسانها باشد.

13- اكثريت انسان ها ، درباره حقيقت معاد چيزى نمى دانند .

و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

احتمال دارد مفعول به «لايعلمون»، «شيئاً» محذوف باشد و بنابراين نكته ياد شده قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 61 - 8،10

8 - بيشتر مشركان ، گرفتار جهل و بى دانشى اند .

بل أكثرهم لايعلمون

ضمير «هم» به مشركان بازمى گردد.

10 - بيشتر انسان ها ، فاقد آگاهى نسبت به نقش خداى يگانه در ايجاد هماهنگى ميان اجزاى طبيعت

أمّن جعل الأرض قرارًا . .. و جعل ... و جعل... أءله مع اللّه بل أكثرهم لايعلمون

ضمير «هم» در «أكثرهم» مى تواند به توده انسان ها بازگردد; بدين گونه كه خداوند نخست مظاهر ژرف هماهنگى نظام طبيعت را برمى شمرد و در پايان تذكر مى دهد كه فهم اين رموز و اسرار، براى بسيارى از مردم دشوار است و آنان به اين اسرار جاهلند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 6 - 4

4 - اكثر مردم ، از دانش و آگاهى و شناخت حقايق بى بهره اند .

و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

براى فعل «لايعلمون» مفعول خاصى آورده نشده است، اين احتمال وجود دارد كه مراد، نفى علم و آگاهى به صورت كلى باشد; يعنى، بيشتر مردم، اهل علم و دانش نيستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 30 - 18

18 - اكثريت مردم ، به دين حقى كه فطرت انسان ها با آن هماهنگ است ، جاهل اند .

فطرت اللّه . .. و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

متعلق «لايعلمون» در آيه نيامده است. احتمال دارد به قرينه ذكر دين فطرى (اسلام)، متعلق آن نكته اى باشد كه در بالا آمده است.

ص: 25

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 28 - 4

4 - بشتر مردم ، از رسالت جهانى پيامبر (صلی الله علیه و آله) بى خبراند .

و ما أرسلنك إلاّ كافّة للناس . .. و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

متعلق «لايعلمون» تعيين نشده است; ولى به قرينه اين كه سخن از رسالت جهانى پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى باشد، متعلق «لايعلمون» مى تواند همان رسالت جهانى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 36 - 5

5 - بيشتر مردم ، درباره منشأ قبض و بسط روزى بندگان ، آگاهى ندارند .

إنّ ربّى يبسط الرزق لمن يشاء و يقدر و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 29 - 16،17

16 - ناآگاهى بيشتر مردم ، از شايستگى انحصارى حمد و ستايش براى خداوند

الحمد للّه بل أكثرهم لايعلمون

برداشت ياد شده مبتنى بر اين اساس است كه متعلق جهل، مسأله حمد و اختصاص آن به خدا باشد; يعنى، «بل أكثرهم لايعلمون أنّ الحمد للّه».

17 - ناآگاهى بيشتر مردم از شايستگى انحصارى خداوند به عبادت و پرستش و ضرر و زيان شرك

ضرب اللّه مثلاً رجلاً . .. بل أكثرهم لايعلمون

برداشت ياد شده مبتنى بر اين ديدگاه است كه متعلق جهل، مسأله برابر نبودن دو مثل مربوط به مؤمن و مشرك و سرنوشت ايمان و شرك باشد; يعنى،«بل أكثرهم لايعلمون أنّهما لايستويان»

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 49 - 18،19

18 - جهل و بى خبرى بيشتر انسان ها نسبت به آزمايش بودن نعمت ها و آسودگى ها براى انسان

بل هى فتنة و لكنّ أكثرهم لايعلمون

برداشت بالا مبتنى بر اين احتمال است كه متعلق علم در «لايعلمون»، فتنه بودن نعمت باشد.

19 - بيشتر انسان ها از منشأ اصلى نعمت ها و آسودگى ها ( خدايى بودن آنها ) و مقدار تأثير دانش بشرى در پديد آمدن آنها ، بى خبر و ناآگاه اند .

قال إنّما أُوتيته على علم بل هى فتنة و لكنّ أكثرهم لايعلمون

برداشت ياد شده بر اين اساس استوار است كه متعلق علم در «لايعلمون»، مطلبى باشد كه از جمله «قال إنّما أُوتيته. ..» استفاده مى شود.

ص: 26

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 57 - 5

5 - بيشتر مردم ، به عظمت آفرينش جهان و قدرت بى پايان خداوند و امكان حيات مجدد انسان ها در قيامت پى نبرده اند .

لخلق السموت و الأرض أكبر . .. و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

برداشت بالا مبتنى بر اين احتمال است كه متعلق «لايعلمون» مطلبى باشد كه در آغاز آيه آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 26 - 6،7

6 - حتمى بودن وقوع قيامت ، به رغم جهل و ناآگاهى بيشتر مردم نسبت به آن

لاريب فيه و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

7 - معاد ، مورد جهل و ترديد بيشتر مردم در طول تاريخ

و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

از اين كه به جاى ارجاع ضمير به مشركان مكه، واژه «الناس» به كار رفته - كه داراى مفهومى عام و گسترده است - مطلب بالا استفاده مى شود.

ايمان خواهند آورد.

15 - ناآگاهى اغلب مشركان لجوج به تعيين كننده بودن مشيت الهى جهت متمايل ساختن آنان به ايمان

ما كانوا ليؤمنوا إلا أن يشاء الله و لكن أكثرهم يجهلون

متعلق «يجهلون» مى تواند «مشية الله» باشد، يعنى اكثر مشركان به نقش مشيت الهى ناآگاه بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 40 - 23

23- اكثر مشركان ، ناآگاه به درستى و استوارى توحيد و سستى و نادرستى شرك

ما تعبدون من دونه . .. و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

برداشت فوق، بر اين اساس است كه مراد از «الناس» مشركان باشد. بنابراين «و لكنّ أكثر الناس لايعلمون» گوياى اين نكته است كه: بيشتر مشركان [حقيقت] را نمى دانند و برخى از آنان بدان آگاهند ; ولى به خاطر عناد يا خوف از دست دادن رياست و مانند اينها، به توحيد نمى گرايند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 30 - 20

20 - اكثر مشركان ، مردمانى نادان و جاهل اند .

و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

احتمال دارد «ال» در «الناس» عهد بوده و مراد از آن، مشركان باشد كه در آيات پيش درباره آنها سخن گفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 28 - 5،6

5 - موضع گيرى بيشتر مشركان عليه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، به دليل ناآگاهانه بودن آن ، فاقد وجاهت و اعتبار است .

و ما أرسلنك إلاّ كافّة للناس . .. و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

ذكر «و لكنّ أكثر الناس لايعلمون» پس از بيان قلمرو رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) و نقش آن حضرت، مى تواند به منظور دفع توهم باشد. آن توهم اين است كه اكثريت مشركان با رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) مخالف اند و چنين امرى تأثيرى منفى در رسالت آن حضرت دارد. خداوند جواب مى دهد كه نظر چنين اكثريتى بى فايده است.

6 - بيشتر مشركان ، از آنچه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به آن بشارت مى دهد و يا هشدار مى دهد ، بى خبراند .

بشيرًا و نذيرًا و لكنّ أكثر الناس لايعلمون

متعلق «لايعلمون» محذوف است و احتمال دارد به قرينه ذكر بشارت و انذار در آيه، همين دو باشد. گفتنى است احتمال دارد «ال» در «الناس» عهد بوده و مراد از «الناس» مشركانى باشند كه از آغاز سوره تا اين جا از آنان سخن گفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 36 - 9

9 - بيشتر مشركان ، درباره منشأ كمى و زيادى مال و مكنت ، ناآگاه اند .

و قالوا نحن أكثر أمولاً . .. قل إنّ ربّى يبسط الرزق ... و لكنّ أكثر الناس لايعل

ص: 29

«ال» در «الناس» - به قرينه آيات پيشين كه درباره مشركان است - مى تواند عهد بوده و به مشركان اشاره داشته باشد.

نكره آوردن واژه «ظاهراً» به منظور تحقير و بيان بى ارزش بودن ظاهر زندگى دنيا است.

هر چند مشركان دانا و حق گريز، در مقايسه با نادانان كمتر بودند; ولى خود جمعيتى چشم گير و بسيار بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 139 - 12

12 - رسوخ روحيه كفرورزى و حق ناپذيرى در بيشتر شرك پيشگان صدراسلام

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

گرچه ضمير «هم» در «أكثرهم» به عاديان بازمى گردد; اما در عين حال به شرك پيشگان صدراسلام نيز اشاره اى دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 158 - 10

10 - رسوخ روحيه كفرورزى و پندناپذيرى ، در اكثريت شرك پيشگان صدراسلام

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

گرچه ضمير «هم» در «أكثرهم» به ثموديان بازمى گردد; اما در عين حال تعريض به مشركان صدراسلام نيز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 174 - 7

7 - رسوخ روحيه كفرورزى و حق ستيزى ، در اكثريت شرك پيشگان صدراسلام

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

گرچه ضمير «هم» در«أكثرهم» به قوم لوط بازمى گردد; اما در عين حال اشاره به مشركان صدراسلام نيز دارد.

4- عكس العمل نوع انسان ها در برابر وعده بهشت و نعمت هاى آن از جانب خداوند ، انكار و استبعاد معاد است .

جنّت عدن التى وعد الرحمن . .. و يقول الإنسن أءذا ما متّ

چنانچه دو آيه قبل )« و ما نتنزّل. .. سميًّا») جملاتى معترضه و بريده از آيات قبل و بعد باشد، آيه مورد بحث در ادامه آيات قبل از اين دو آيه خواهد بود كه در مورد بهشت و نعمت هاى آن است.

14 - روم - 30 - 42 - 17

17 - شرك اكثريت مردم ، عامل فساد زمين و درپى دارنده عذاب استيصال

ظهر الفساد . .. بما كسبت أيدى الناس ... فانظرواكيف كان عقبة الذين من قبل كان أك

«كان أكثرهم» به منزله تعليل براى «كيف كان. ..» است و بنابراين، بيانگر اين حقيقت است كه شرك اكثريت، باعث فساد و در نتيجه عذاب هلاكت بار بوده است.

حرف «ال» در «الناس» براى عهد است و - به قرينه آيات بعد كه ويژگى هاى اقتصادى قريش را بيان مى كند - به مكيان عصر بعثت اشاره دارد.

7 - يونس - 10 - 92 - 9

9 - همواره مردم بسيارى از آيات و نشانه هاى خداوند و سرگذشت پندآموز اقوام پيشين ، در غفلت هستند .

لتكون لمن خلفك ءاية و إن كثيراً من الناس عن ءايتنا لغفلون

18 - حديد - 57 - 16 - 20

20 - بسيارى از اهل كتاب ( يهود و نصارا ) ، فاسق و متمرداند .

و كثير منهم فسقون

لقد حقّ القول على أكثرهم . .. و سواء عليهم ءأنذرتهم أم لم تنذرهم لايؤمنون

أو كلما عهدوا عهداً نبذه فريق منهم بل اكثرهم لايؤمنون

10 - اكثر يهوديانى كه به عهد هاى الهى وفا نكردند ، به آن عهد و پيمان ها ، ايمان و اعتقاد نداشتند .

كلما عهدوا عهداً نبذه فريق منهم بل اكثرهم لايؤمنون

اين برداشت بدان احتمال است كه متعلق «يؤمنون» عهدها و پيمانها باشد; يعنى، اكثر عهدشكنان، آن عهد و پيمانها را به قلب و دل خويش نپذيرفته بودند اگر چه تظاهر به پذيرش آن مى كردند. گفتنى است كه در برداشت فوق ضمير در «أكثرهم» به «فريق» برگردانده شده است.

11 - بسيارى از يهوديان به قرآن و پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، ايمان نخواهند آورد .

بل اكثرهم لايؤمنون

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه: متعلق «لايؤمنون»، به دليل آيه قبل، قرآن و پيامبر اسلام باشد. مضارع بودن فعل «لايؤمنون» اين احتمال را تأييد مى كند.

فأبى أكثر الناس إلاّ كفورًا

پيمودن راه گمراهى با وجود پيامبران اخطاركننده، گوياى حقيقت ياد شده است.

نكره آوردن واژه «ظاهراً» به منظور تحقير و بيان بى ارزش بودن ظاهر زندگى دنيا است.

فرمود: آنان مى گفتند: باران بر ما مى بارد به خاطر فلان حالت فلان ستاره و فلان ستاره و ديگر آن كه آنان به نزد كاهنان مى آمدند و سخن آنان را مى پذيرفتند».

فإنّ اللّه من بعد إكرههنّ غفور رحيم

انجام دادند، گرچه اختيارى بود; ولى احضار آنان در صحنه مبارزه با موسى(ع) اجبارى بوده است.

إنّا ءامنّا ليغفر . .. و ما أكرهتنا عليه من السحر

در كلام ساحران مؤمن هم «خطايا» نيازمند غفران دانسته شده و هم «ما أكرهتنا»; بنابراين گناه اگر چه از روى اجبار و عدم تمايل نيز باشد، نيازمند مغفرت الهى است.

مناديان هدايت، تسليم شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 149 - 4،5،6

4 - سنت خداوند، هدايت آزادانه و از روى اختيار انسانها با دلايل محكم و رساست.

قل فلله الحجة البلغة فلو شاء لهديكم أجمعين

مفهوم جمله امتناعيه «لو شاء . .. » آن است كه خداوند هدايت آزادانه آدميان را خواسته است، نه جبر آنان بر هدايت. چگونگى اين هدايت در جمله «فلله ... » بيان گرديده است. يعنى اينكه خداوند چنين خواسته كه با حجتهاى بالغه آدميان را هدايت كند.

5 - انسان در انتخاب مسير هدايت يا ضلالت مختار است.

قل فلله الحجة البلغة فلو شاء لهديكم أجمعين

6 - اگر مشيت خداوند اجبار انسان بر هدايت بود، همگان را، بى استثنا، هدايت مى كرد.

فلو شاء لهديكم أجمعين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 99 - 4،7

4 - پذيرش دين از روى اجبار و ناچارى ، مورد قبول و خواسته خدا نيست .

إن الذين حقت عليهم كلمت ربك لايؤمنون . .. حتى يروا العذاب الأليم ... و لو شاء رب

اينكه خداوند خواست كه مردم، ايمان را از روى اختيار، انتخاب كنند، مفهومش اين است كه: ايمانى كه از روى اكراه و اجبار باشد، خدا آن را نخواسته و لازمه اش اين است كه مورد قبول او واقع نخواهد شد.

7 - هيچ كس ، حتى پيامبر (صلی الله علیه و آله) حق مجبور ساختن مردم بر پذيرش دين را ندارد .

أفأنت تكره الناس حتى يكونوا مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 108 - 8،14،15

8 - مردم در پذيرش و عدم پذيرش قرآن ، آزاد و مختارند .

قد جاءكم الحق من ربكم فمن اهتدى فإنما يهتدى لنفسه و من ضل فإنما يضل عليها و ما أ

14 - مسؤوليت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ، تنها رساندن و ابلاغ پيام خداوند به مردم است نه اجبار آنان به پذيرش آن .

يأيها الناس قد جاءكم الحق من ربكم . .. و ما أنا عليكم بوكيل

15 - هيچ كس حتى پيامبر (صلی الله علیه و آله) حق تحميل عقيده و دين خويش بر ديگران - هر چند بر حق باشد - ندارد .

قد جاءكم الحق . .. فمن اهتدى فإنما يهتدى لنفسه ... و ما أنا عليكم بوكيل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 28 - 10

10- ايمان به پيامبران و باور به معارف الهى ، غير قابل اجبار و اكراه

أنلزمكموها و أنتم لها كرهون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 56

8 - هود - 11 - 57 - 4

4- مسؤوليت مبلغان دين ، ابلاغ حقايق و معارف الهى به مردم است نه واداشتن آنان به پذيرش .

فإن تولّوا فقد أبلغتكم ما أُرسلت به إليكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 86 - 6،7

6- شعيب ( ع ) ، به مردم مدين ابلاغ كرد كه هرگز درصدد اجبار آنان به پذيرش تعاليمش نخواهد بود .

و ما أنا عليكم بحفيظ

«حفيظ» به معناى مراقب و نگهبان است و چون به «على» متعدى شده، معناى تسلط نيز در آن اشراب شده است. بنابراين «و ما أنا...»; يعنى، من موظف نيستم از سر جبر شما را از اعمال ناروا باز دارم و به اعمال شايسته سوق دهم.

7- پيامبران ، مأمور به واداشتن مردم و اجبار آنان به پذيرش معارف و احكام الهى نيستند .

و ما أنا عليكم بحفيظ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 118 - 1،2

1- مشيت خداوند بر آن نيست كه انسان ها را در پذيرش دين حق مضطر و مجبور كند .

و لو شاء ربك لجعل الناس أُمة وحدة

مراد از «مشيت» در آيه فوق، مشيت تكوينى است كه ملازم جبر و اكراه مى باشد و مقصود از اتفاق همگان و تشكيل امت واحده - به قرينه «إلاّ من رحم» در آيه بعد - اتفاق به كلمه حق و دين الهى است. بنابراين «لو شاء ...»; يعنى، اگر خداوند اراده مى كرد كه همه انسانها به اتفاق دين حق را بپذيرند، چنين مى شد، ولى خداوند چنين نخواسته; بلكه خواسته است تا مردم از روى اختيار به حق گرايش پيدا كنند.

2- مشيت خداوند بر آن نيست كه با جبر و اكراه ، مردمان را بر محور حق گرد آورد و از آنان امتى واحد بسازد .

و لو شاء ربك لجعل الناس أُمة وحدة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 82 - 2

2- وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، تنها ابلاغ پيام الهى به انسان ها بود و نه اجبار مردمان به پذيرش آن پيام .

فإنما عليك البلغ المبين

حصر در آيه فوق (فإنما عليك . ..) حصر اضافى بوده و نسبت به اجبار و اكراه سنجيده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 106 - 19

19- « عن أبى عبدالله ( ع ) قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) : رفع عن أمتى أربع خصال . . . و ما أكرهوا عليه . . . و ذلك قول الله عزّوجلّ . . . « إلاّ من أُكره و قلبه مطمئنّ بالإيمان » ;

از امام صادق(ع) روايت شده است كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: چهار چيز از امت من برداشته شده . .. [يكى از آنها ]چيزى است كه

ص: 57

با اكراه بر آنها تحميل شود ... و اين است فرموده خداى عزّوجلّ: إلاّ من أُكره و قلبه مطمئنّ بالإيمان».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 105 - 9

9- هيچ كس حق تحميل عقيده و دين خويش بر مردم را ندارد ، هر چند بر حق باشد .

و بالحقّ نزل و ما أرسلنك إلاّ مبشّرًا و نذيرًا

وقتى پيامبر(صلی الله علیه و آله) حق تحميل اسلام را - كه دين حق است - بر مردم نداشت و تنها عهده دار بشارت و انذار مردمان بود، ديگران به طريق اولى چنين حقى ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 56 - 2

2- الزامِ قهرىِ مردم به ايمان و استغفار ، وظيفه پيامبران نيست .

و ما منع الناس أن يؤمنوا . .. و ما نرسل المرسلين إلاّ مبشّرين و منذرين

آيه قبل، از ايمان نياوردن و استغفار نكردن مردم سخن گفت و اين آيه، در جواب اين پرسش است كه: «پس مسؤوليت پيامبران در برابر هدايت مردم چيست؟». آيه مى گويد: كه اجبارِ مردم به ايمان و استغفار، از حيطه مسؤوليت پيامبران خارج است و آن ها تنها، براى بشارت و انذار آمده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 49 - 7

7 - وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، تنها هشدار دادن است نه اجبار كردن مردم به ايمان .

إنّما أنا لكم نذير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 43 - 5

5 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) مسؤوليت نداشت تا همچون موكلان ، بر جريان عقيده هواپرستان ناظر و نگهبان باشد و آنان را به ايمان آوردن مجبور كند .

أرءيت من اتّخذ إلهه هويه أفأنت تكون عليه وكيلاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 57 - 10

10 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، تنها مأمور فراخواندن مردم به راه خدا و دين الهى بود و نه مجبور ساختن آنان به پذيرش آن .

و ما أرسلنك إلاّ مبشّرًا و نذيرًا . .. إلاّ من شاء أن يتّخذ إلى ربّه سبيلاً

از اين كه خداوند در آيه قبل رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) را، منحصر به انذار و بشارت دانست و در آيه مورد بحث، انسان را در انتخاب راه الهى آزاد گذاشت، مى توان استفاده كرد كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) حق نداشت مردم را به پذيرش دين مجبور كند.

ص: 58

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 4 - 2

2 - خداوند ، خواهان ايمان اختيارى مردم است ، نه گرايش جبرى آنان به دين .

إن نشأ ننزّل عليهم . .. فظلّت أعنقهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 18 - 8

8 - واداشتن مردم به قبول پيام خدا ، از حيطه وظيفه پيامبر ، خارج است .

و ما على الرسول إلاّ البلغ المبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 41 - 17،18

17 - مسؤوليت پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله) ، تنها رساندن و ابلاغ پيام خداوند به مردم است ; نه اجبار آنان به پذيرش آن .

إنّا أنزلنا عليك الكتب للناس . .. و ما أنت عليهم بوكيل

18 - هيچ كس حتى پيامبر (صلی الله علیه و آله) حق ندارد عقيده و دين خويش را - هر چند بر حق باشد - بر ديگران تحميل كند .

إنّا أنزلنا عليك الكتب للناس بالحقّ . .. و ما أنت عليهم بوكيل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 6 - 6

6 - روح تبليغ دين ، تبيين حق براى مردم است ; نه اكراه ايشان به ايمان .

و ما أنت عليهم بوكيل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 48 - 1

1 - وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، تنها ابلاغ رسالت الهى است ; نه ممانعت قاهرانه از كفر و حق گريزى مردم

فإن أعرضوا فما أرسلنك عليهم حفيظًا إن عليك إلاّ البلغ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 45 - 3،4

3 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، تنها موظّف به ابلاغ پيام وحى و نه مجبور ساختن كافران به پذيرش آن

و ما أنت عليهم بجبّار

4 - دين ، امرى متكى به اختيار و انتخاب خود آدمى است .

و ما أنت عليهم بجبّار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 59

18 - ذاريات - 51 - 54 - 2

2 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، موظف به اتمام حجت بر كافران ، و نه مجبور ساختن آنان به پذيرش دين

فتولّ عنهم

«فاء» مى رساند كه علت سلب مسؤوليت از پيامبر(صلی الله علیه و آله) اين است كه بر كافران حجت تمام گشته و آنان از سر طغيان كفر مىورزند و نه به خاطر نادانى.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تغابن - 64 - 12 - 6،7

6 - اجبار مردمانِ كافر به پذيرش دين و ايمان ، بر عهده پيامبر (صلی الله علیه و آله) نبود .

فإن تولّيتم فإنّما على رسولنا البلغ المبين

7 - در جامعه اسلامى ، كافران در پذيرش اسلام ، آزاد و مختاراند و كسى حق تحميل و اجبار آن را بر آنان ندارد .

فإن تولّيتم فإنّما على رسولنا البلغ المبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 22 - 2

2 - پذيرش دين ، اجبارى نيست .

لست عليهم بمصيطر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 23 - 5

5 - مردم ، گرچه نبايد بر ايمان مجبور شوند ; ولى بر اعراض و كفر مؤاخذه شده و در آخرت عذاب خواهند ديد .

لست عليهم بمصيطر . إلاّ من تولّى و كفر

حرف «إلاّ» در يك احتمال براى استثناى منقطع است. در نتيجه مفاد اين آيه و آيه بعد، اين است كه: «تو بر هيچ كس سيطره ندارى; لكن اعراض كنندگان كافر در آخرت به عذاب خداوند گرفتار خواهند شد».

12 - مؤمنون - 23 - 94 - 2

2 - التجا به ربوبيت خدا در دعا ، مؤثر در جلب رحمت او

قل ربّ. .. ربّ فلاتجعلنى فى القوم الظلمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 13 - 1

1- اظهار ايمان و التجا به خداوند ، پس از مشاهده عذاب ، اقدامى دير هنگام و بى ثمر براى كافران

أنّى لهم الذكرى

برداشت بالا بنابراين نكته است كه تعبير «أنّى لكم الذكرى»، درصدد بى ثمر خواندن ايمان كافران باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 50 - 2

2 - خداوند ، تنها ملجأ و پناهگاه واقعى آدميان

ففرّوا إلى اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 48 - 10

10 - التجا به پروردگار ، هنگام حركت در مسير دين و مسؤوليت ، ضامن شكيبايى و موفقيت

و اصبر . .. و سبّح بحمد ربّك حين تقوم

از ارتباط «و سبّح» با «و اصبر»، مى توان به مطلب بالا ره برد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 10 - 1

1 - التجاى نوح ( ع ) به درگاه پروردگار براى استمداد از او در برابر قوم حق ناپذير خويش

فدعا ربّه أنّى مغلوب فانتصر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 29

29 - روى اميد و التجاى ابراهيميان ، تنها به سوى خداوند

ربّنا عليك توكّلنا و إليك أنبنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 4

4 - التجاى ابراهيم ( ع ) و همراهانش به خداوند ، از اين كه وسيله اى براى سوءاستفاده كافران قرار گيرند . *

ربّنا لاتجعلنا فتنة للذين كفروا

در صورتى كه «فتنة» به معناى «آزمون و بلا» باشد، مى تواند بيانگر اين معنا باشد كه ابراهيم(ع)، از خداوند خواست تا مورد سوء استفاده كافران و در راستاى منافع آنان قرار نگيرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 68

10 - كهف - 18 - 27 - 13

13- خداوند ، تنها ملجأ و پناه آدميان است .

و لن تجد من دونه ملتحدًا

«التحاد» يعنى «به سوى چيزى عدول كردن و به آن پناه آوردن» و «ملتحد» - به قرينه مقام - مكانى است كه شخص خائف، به سوى آن راه خود را كج كند تا در پناه آن محفوظ بماند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 83 - 9،12

9- توسل و التجاى ايوب ( ع ) به رحمت گسترده خداوند ، براى جلب لطف و عنايت او

و أيّوب . .. و أنت أرحم الرحمين

12- التجاى انسان به صفت رحمت الهى ، به هنگام درخواست نياز و نيايش از آداب دعا است .

و أيّوب إذ نادى . .. و أنت أرحم الرحمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 26 - 1،4

1 - التجاى نوح ( ع ) به درگاه پروردگار ، پس از نااميدى از تأثير تبليغاتش در مردم

قال ربّ انصرنى بما كذّبون

در اين آيه ظرف «قال» حذف شده و تقدير آن چنين است: «قال بعد ما آيس من إيمانهم». «باء» در «بما كذّبون» سببيه و «ما» مصدريه است. بنابراين «بما كذّبون»، به تأويل «بسبب تكذيبهم إيّاى» مى باشد.

4 - التجاى نوح ( ع ) به درگاه پروردگار ، براى نزول عذاب بر تكذيب گران آن حضرت

قال ربّ انصرنى بما كذّبون

«باء» در «بما كذّبون» مى تواند براى آليت باشد. در اين صورت «ما» به معناى «الذى» و عايد آن محذوف خواهد بود; يعنى، «ربّ انصرنى بالذى كذّبونى به; پروردگارا! مرا با همان چيزى كه [دروغش پنداشتند و ]تكذيبم كردند، يارى ده».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 93 - 2

2 - التجا به پروردگار ، از آداب دعا و آموزه اى الهى به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

قل ربّ إمّا ترينّى ما يوعدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 12 - 2،4،5

2 - اقدام موسى ( ع ) مبنى بر بيان ترس و نگرانى خويش به خداوند .

قال ربّ إنّى أخاف

4 - التجاى موسى ( ع ) به ربوبيت الهى براى كسب توان و زدودن نگرانى هاى خود

قال ربّ إنّى أخاف

ص: 69

5 - رسالت و هدايت خلق ، بارى سنگين و همراه با نگرانى ها و نيازمند التجا به درگاه الهى

قال ربّ إنّى أخاف أن يكذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 117 - 4

4 - التجاى نوح ( ع ) به ربوبيت خدا در شرايط يأس و هجوم مشكلات بر سر راه رسالتش

قال ربّ إنّ قومى كذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 44 - 12

12 - التجاى بلقيس به ربوبيت خدا براى جبران گذشته شرك آلود خويش

قالت ربّ إنّى ظلمت نفسى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 51 - 5

5 - انسان به هنگام گرفتارى ، رو به سوى خدا مى آورد و اصرار و التماس مى كند .

و إذا مسّه الشرّ فذو دعاء عريض

2 - لزوم التجا به مقام ربوبيت و پروردگارى خدا به هنگام دعا و عرض نياز

و قل ربّ أنزلنى منزلاً مباركًا

به كارگيرى كلمه «ربّ» در مقام عرض حاجت به جاى كلمات ديگر، مى تواند بيانگر برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 39 - 1

1 - التجاى پيامبرِ پس از نوح به درگاه پروردگار ، پس از نااميدى از تأثير تبليغاتش در مردم

قال ربّ انصرنى بما كذّبون

ظرف «قال» محذوف است; يعنى، «قال بعد ما ايس من إيمانهم». «باء» در «بما كذّبون» سببيه و «ما» مصدريه (موصول حرفى ) است. بنابراين «بما كذّبون» به تأويل «بتكذيبهم إيّاى» مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 97 - 3

3 - التجا به ربوبيت الهى در دعا ، از آداب توصيه شده از سوى خدا

و قل ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 107 - 2

2 - التجاى دوزخيان به ربوبيت الهى ، براى اعطاى فرصتى دوباره به آنان

ربّنا أخرجنا منها

«إخراج» (مصدر «أخرجنا») به معناى بيرون بردن و «عود» (مصدر «عدنا») به معناى بازگشتن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 109 - 9

9 - التجا به ربوبيت الهى و بر شمردن صفات رحمت آفرين او ، از آداب دعا و نيايش است .

يقولون ربّنا . .. و أنت خير الرحمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 118 - 7

7 - التجا به ربوبيت الهى و برشمردن صفات رحمت آفرين او ، از آداب دعا و نيايش

و قل ربّ اغفر و ارحم و أنت خير الرحمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 169 - 6

6 - ربوبيت الهى ، پناهگاه مردان خدا در تنگناها

ص: 71

ربّ نجّنى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 12 - 9

9 - مجرمان در قيامت ، براى بازگشت به دنيا ، به ربوبيت الهى متمسك مى شوند .

ربّنا أبصرنا و سمعنا فارجعنا

و أيّوب إذ نادى . .. و أنت أرحم الرحمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 29 - 2

2 - لزوم التجا به مقام ربوبيت و پروردگارى خدا به هنگام دعا و عرض نياز

و قل ربّ أنزلنى منزلاً مباركًا

به كارگيرى كلمه «ربّ» در مقام عرض حاجت به جاى كلمات ديگر، مى تواند بيانگر برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 93 - 2

2 - التجا به پروردگار ، از آداب دعا و آموزه اى الهى به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

قل ربّ إمّا ترينّى ما يوعدون

ايمان بر سر باورها و احكام دينى بوده است و از آنجا كه آيين اهل كتاب، آيينى الهى بوده ولى در آيه شريفه از آن به هواهاى نفسانى تعبير شده، برداشت فوق به دست مى آيد.

2 - آل عمران - 3 - 71 - 4

4 - حرمت كتمان حق و آميختن آن به باطل

لم تلبسون الحق بالباطل و تكتمون الحق و انتم تعلمون

به قرينه آيات قبل و بعد كه درباره غزوه احزاب است و نيز برخورد منافقان با جهاد و مسلمانان، به احتمال قوى توصيه به الگوگيرى از پيامبر(صلی الله علیه و آله) مربوط به جهاد است.

4 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) الگويى شايسته و مناسب ، براى اميدواران به خدا و عالم آخرت است .

لقد كان لكم فى رسول اللّه أُسوة حسنة لمن كان يرجوا اللّه و اليوم الأخر

«لمن كان يرجوا. ..» بدل از ضمير خطاب در «لكم» است.

5 - استفاده از پيامبر (صلی الله علیه و آله) به عنوان الگو ، تنها براى افراد خاص ميسّر است .

لقد كان لكم فى رسول اللّه أُسوة . .. لمن كان يرجوا اللّه

6 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، الگويى خوب و شايسته ، براى كسانى است كه خداوند را فراوان ياد مى كنند .

لقد كان لكم فى رسول اللّه أُسوة . .. لمن كان يرجوا اللّه ... و ذكر اللّه كثيرًا

4 - مائده - 5 - 102 - 9

9 - ارائه نمونه هاى عينى از روش هاى قرآن براى تبيين معارف و حقايق

لاتسئلوا . .. قد سألها قوم من قبلكم ثم اصبحوا بها كفرين

11 - ارائه الگوى كامل و استفاده از بشارت و تهديد ، مراحل ضرورى هدايت و تربيت *

إنّا أرسلنك شهدًا و مبشّرًا و نذيرًا

برداشت بالا بدان احتمال است كه مراد از «شاهداً» ارائه الگوى كامل و ملاك واقعى ارزش ها باشد و نيز تقدم «شاهداً» و «مبشّراً» بر «نذيراً»، اشاره به ترتب واقعى و عملى داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 3

3 - نقش مؤثر الگو هاى شايسته در تربيت و سازندگى انسان

قد كانت لكم أسوة حسنة فى إبرهيم و الذين معه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 6 - 3

3 - ارائه الگو براى تربيت و تكامل موحدان در مسير ارزش ها ، از روش هاى تربيتى قرآن

لقد كان لكم فيهم أسوة حسنة

از تكرار اين نكته كه ابراهيم(ع) و همگامان آن حضرت براى مسلمانان الگو هستند; مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 8 - 9

9 - نياز انسان ها به الگوى الهى ، براى ره يابى به هدايت *

إنّا أرسلنك شهدًا

برداشت بالا بدان احتمال است كه مراد از «شاهداً» الگو بودن و معيار متعالى ارزش ها قرار گرفتن باشد; به طورى كه انسان ها هر چيزى را با مقايسه با او بسنجند و ارزش آن را بشناسند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 1،10

1 - ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، الگويى شايسته براى مسلمانان

قد كانت لكم أسوة حسنة فى إبرهيم و الذين معه

10 - هجرت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مسلمانان و موضع گيرى آنان در برابر مشركان ، حركتى ابراهيمى

قد كانت لكم أسوة حسنة فى إبرهيم و الذين معه

با توجه به آيات پيشين - كه درباره هجرت و موضع گيرى بايسته مسلمانان در برابر مشركان است - طرح «اسوه» بودن ابراهيم(ع) پس از اين آيات و توصيه ها، مطلب بالا را مى فهماند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 14

14 - « عن أبى جعفر ( ع ) . . .انّ اللّه أمر نبيّه (صلی الله علیه و آله) و المؤمنين بالبرائة من قومهم ماداموا كفّاراً فقال : « قد كانت لكم اُسوة حسنة فى إبراهيم و الذين معه إذ قالوا لقومهم إنّا برآؤا منكم و ممّا تعبدون . . . » ;

از امام باقر(ع) روايت شده است: خداوند به رسول خود و مؤمنان امر فرموده تا از قوم خود، مادامى كه در حال كفر هستند، برائت جويند [آن جا كه] مى فرمايد: «براى شما در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند الگوى خوبى است; زيرا آنان به قوم خود گفتند: إنّا برآؤا منكم و ممّا تعبدون».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 6 - 1،2

1 - شيوه ابراهيم ( ع ) و همگامان آن حضرت ، الگويى شايسته براى موحدان

لقد كان لكم فيهم أسوة حسنة

2 - دعا ها و نيايش هاى ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، الگويى شايسته براى يكتا پرستان

ربّنا . .. لقد كان لكم فيهم أسوة حسنة

تكرار الگو بودن ابراهيم(ع) پس از دعاى «ربّنا. ..»، مى رساند كه آن حضرت نه تنها در ميدان برائت از مشركان; بلكه در شيوه دعا نيز شايان پيروى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 124 - 10

10 - اقتدا به ابراهيم ( ع ) و پيروى از راه و روش او ، وظيفه اى است بر عهده همه انسان ها .

قال إنى جاعلك للناس إماماً

معرفى ابراهيم (ع) به عنوان امام و مقتداى مردم، مستلزم اين حكم تكليفى است كه: بايد مردم او را الگو قرار داده و به او اقتدا كنند و از راه و روشش پيروى كرده و از فرمانهاى او در هر زمينه اى اطاعت كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 258 - 9

ص: 87

9 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، نمونه اى از هدايت يافتگان به راه رشد ، بهره مندان از ولايت الهى و روندگان به سوى نور

قد تبيّن الرّشد . .. اللّه ولىّ الّذين امنوا ... الم تر الى الّذى حاجّ ابرهيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 36 - 13

13- حضرت ابراهيم ( ع ) الگو و مقتداى انسان ها و سير و سلوك او ، معيار حق و درستى رفتار آنهاست .

فمن تبعنى فإنه منّى و من عصانى

از اينكه حضرت ابراهيم(ع) اطاعت و عصيان از فرمانهاى خود را ملاك ارزش و خوبى قرار داد و خداوند نيز اين نكته را در مقام تحسين از او بيان فرمود، برداشت فوق به دست مى آيد.

3- اسماعيل ، ادريس و ذوالكفل ( ع ) ، الگو و سرمشق براى مردمان در صبر و شكيبايى

و إسمعيل و إدريس و ذاالكفل كلّ من الصبرين

برداشت ياد شده به خاطر اين نكته است كه خداوند در مقام تربيت و هدايت مردم عصر بعثت، هر سه پيامبر را با وصف «صابران» معرفى كرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 48 - 6

6 - اسماعيل ، اليسع و ذاالكفل ( عليهم السلام ) اسوه و الگوى انسان ها

و اذكر إسمعيل و اليسع و ذاالكفل و كلّ من الأخيار

برداشت ياد شده از آن جا است كه آيه شريفه، درصدد بيان سرگذشت شخصيت هايى است كه براى پيامبراسلام(صلی الله علیه و آله) و مؤمنان درس آموز و سازنده است.

درس آموز و سازنده است.

فبهديهم اقتده قل لاأسئلكم عليه أجرا

1 - ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، الگويى شايسته براى مسلمانان

قد كانت لكم أسوة حسنة فى إبرهيم و الذين معه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 6 - 1،2

1 - شيوه ابراهيم ( ع ) و همگامان آن حضرت ، الگويى شايسته براى موحدان

لقد كان لكم فيهم أسوة حسنة

2 - دعا ها و نيايش هاى ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، الگويى شايسته براى يكتا پرستان

ربّنا . .. لقد كان لكم فيهم أسوة حسنة

تكرار الگو بودن ابراهيم(ع) پس از دعاى «ربّنا. ..»، مى رساند كه آن حضرت نه تنها در ميدان برائت از مشركان; بلكه در شيوه دعا نيز شايان پيروى است.

9 - ابراهيم - 14 - 19 - 6

6- پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، الگو و داراى نقش پيشتاز در درك معارف عالم آفرينش

ألم تر أن الله خلق السموت و الأرض بالحقّ

خطاب «ألم تر» اگرچه خطابى عام براى همه انسانهاست، اما مخاطب قرار دادن پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى تواند رهنمودى باشد به اين نكته كه آن حضرت در درك واقعيات عالم پيشتاز است و ديگران بايد آن حضرت را سرمشق خود قرار دهند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 20 - 4

4 - شب زنده دارى گروهى از مؤمنان به تأسّى از پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، نزديك به دوسوم از شب يا نصف آن و يا يك سوم آن

تقوم أدنى من ثلثى اليل . .. و طائفة من الذين معك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 143 - 16

16 - لزوم تبعيت از پيامبر (صلی الله علیه و آله) و تسليم شدن در برابر احكام الهى

ما جعلنا القبلة . .. إلا لنعلم من يتبع الرسول

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 24 - 2

2- پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، پيشتاز در درك معارف دينى و داراى نقش الگويى در آن

ألم تر كيف ضرب الله مثلاً كلمة طيّبة كشجرة طيّبة

استفهام «ألم تر» تقريرى است. يعنى تو مى بينى ... از اينكه خداوند، به جاى عموم مردم پيامبر(صلی الله علیه و آله) را مورد خطاب قرار داده است مى تواند به اين نكته اشاره داشته باشد كه وقتى پيامبر(صلی الله علیه و آله) در مثالهاى خداوند دقت مى كند، مردم بايد آن حضرت را سرمشق خود قرار دهند.

ذكر داستان نوح(ع) براى پيامبر(صلی الله علیه و آله) و ايمان آورندگان به آن حضرت در مكه، مى تواند براى ارائه الگو در مسير دعوت الهى باشد.

تذكرى براى ديگر عابدان گردد.

4 - نساء - 4 - 160 - 11

11 - ظلم و جلوگيرى از راه خدا ، موجب عقوبت و كيفر الهى

فبظلم من الذين هادوا حرّمنا عليهم طيبت . .. و بصدّهم عن سبيل اللّه كثيراً

10 - كهف - 18 - 72 - 2

2- صبر و تحمّل در مصاحبت با اولياى خدا و برخورداران از علوم ويژه الهى ، شرطى ضرورى جهت بهره بردن از آنها است .

ألم أقل إنّك لن تستطيع معى صبرًا

مسلم است كه حضرت موسى(ع) به جهت تعلّم، با خضر(ع) همراه گرديد و او نيز شرط لازم را صبر و شتاب نكردن در پرسش دانست. در اين آيه، مجدداً، بر آن شرط ضرورى تأكيد كرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 75 - 5

5- صبر و شكيبايى ، شرط ضرورى جهت بهره بردن از مصاحبت اولياى خاص خداوند و برخورداران از علوم الهى است .

قال ألم أقل لك إنّك لن تستطيع معى صبرًا

لا يضرّكم كيدهم شيئاً انّ اللّه بما يعملون محيط

14 - توجّه به احاطه خداوند بر تمامى اعمال و رفتار دشمنان دين ، از عوامل تقويت روحيه مسلمانان در برخورد با آنان

تمسسكم . .. انّ اللّه بما يعملون محيط

جمله «انّ اللّه . .. »، علاوه بر بيان احاطه علمى خداوند، براى اين هدف نيز بيان شده است كه مبادا مسلمانان پس از اينكه كينه توزى كافران براى آنان افشا شد، مضطرب شوند و روحيه خود را ببازند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 6

6 - قوانين حاكم بر حيات و مرگ موجودات ، برخاسته از اراده و حاكميّت خداوند

و ما كان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه كتاباً مؤجّلا

چون عوامل و اسبابى براى مرگ و حيات در جريان است، و اين آيه مرگ را به اذن الهى مى داند، بنابراين به اين نتيجه مى رسيم كه عوامل و اسبابِ مرگ و حيات، در تحت اراده الهى است و به اذن او عمل مى كند.

و جهد فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 20 - 4

4 - ارزش والاى هجرت و جهاد منوط به اين است كه در راه خدا باشد .

الذين ءامنوا و هاجروا و جهدوا فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 24 - 9

9 - ارزش جهاد منوط به اين است كه در راه خدا باشد .

و جهاد فى سبيله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 34 - 13

13 - در راه خدا بودن ، ملاك ارزش انفاق

و لا ينفقونها فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 38 - 5

5 - ارزش جهاد ، به در راه خدا بودن آن است .

ما لكم إذا قيل لكم انفروا فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 41 - 5،6

5 - در راه خدا بودن ، ملاك ارزش جهاد با مال و جان

جهدوا بأمولكم و أنفسكم فى سبيل اللّه

6 - راه خدا و دين الهى ، ارزشمندتر از جان و مال انسانهاست .

و جهدوا بأمولكم و أنفسكم فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 81 - 7

7 - در راه خدا و براى خدا بودن ، ملاك ارزش جهاد

أن يجهدوا بأمولهم و أنفسهم فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 106

7 - توبه - 9 - 120 - 12

12 - ارزشمندى تحمل رنج و سختى ، منوط به در راه خدا بودن آن است .

لا يصيبهم ظمأ و لا نصب و لا مخمصة فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 22 - 11

11 - در راه خدا بودن ، شرط ارزشمندى هجرت

و المهجرين فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 10 - 2

2 - در راه خدا بودن ، شرط بارورى و ارزشمندى انفاق است .

و ما لكم ألاّتنفقوا فى سبيل اللّه

مطلب ياد شده، از قيد «فى سبيل اللّه» استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - صف - 61 - 11 - 10

10 - راه خدا و دين الهى ، ارزشمندتر از جان و مال انسان ها است .

و تجهدون فى سبيل اللّه بأمولكم و أنفسكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 1،3،4،7،15،19،21

1 - لزوم تمسّك همگانى به ريسمان الهى و پرهيز از تفرقه

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا

3 - تمسك به ريسمان الهى ( كتاب و سنّت ) ، وسيله و عامل وحدت صفوف اهل ايمان

و من يعتصم باللّه . .. و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا

«حبل اللّه» به قرينه آيه صد و يكم، كتاب و سنّت است.

4 - لزوم تمسّك به دين واحد الهى و پرهيز از گرايش به اديان و مذاهب گوناگون

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا

به قرينه آيه صدم كه سخن از گرايش به كفر بود، تفرقه در اين آيه مى تواند اشاره به تفرقه هاى دينى باشد.

7 - ايمان ، تقوا و تسليم ، زمينه هاى دستيابى جمعى به ريسمان الهى و پرهيز از پراكندگى

يا ايها الذين امنوا اتّقوا اللّه حق تقاته . .. و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا

امر به اعتصام جمعى و پرهيز از تفرقه پس از موارد ياد شده در آيات قبل، بيانگر برداشت فوق است.

15 - اخوت و برادرى مسلمانان در سايه اسلام ، پس از تاريخى آكنده از دشمنى و كينه ، برهان خداوند براى فرمان به اعتصام به ريسمان الهى

و اعتصموا بحبل اللّه . .. واذكروا نعمت اللّه عليكم اذ كنتم اعداءً فالّف بين قلوب

19 - برادرىِ مسلمانان در پرتو پيوند دل هاى آنان است و اين پيوند ، نتيجه اعتصام به ريسمان الهى است .

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً . .. فالّف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخواناً

به مقتضاى «فاء»، برادرى، فرع بر تأليف و تأليف نيز فرع بر اعتصام است.

21 - تمسّك به ريسمان الهى ، مسؤوليت انسان در قبال نعمت هاى الهى *

و اعتصموا . .. و اذكروا ... لعلكم تهتدون

گويا اعتصام، مسؤوليتى است كه در برابر نعمتهاى الهى (همانند الفت و اخوت) به انسان تكليف شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 104 - 2

2 - اتّحاد ، اعتصام به ريسمان الهى و اُلفت بين دل ها و برادرى ميان اهل ايمان ، از مصاديق خير و نيكى

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً . .. و لتكن منكم امة يدعون الى الخير

لام در «الخير» مى تواند عهد ذكرى و اشاره به مطالب آيه قبل باشد و يا به مقتضاى ارتباط دو آيه، ويژگيهاى ذكر شده در آيه قبل از مصاديق مورد نظر كلمه «خير» باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 106 - 3

3 - اعتصام به ريسمان الهى ، دعوت به نيكى ها ، امر به معروف و نهى از منكر ، موجب روسفيدى در قيامت

و اعتصموا بحبل اللّه . .. و لتكن منكم امّة يدعون الى الخير و يأمرون بالمعروف و ي

به مقتضاى ارتباط با آيات قبل، سفيدرويى مى تواند پاداش نيكيهاى مذكور در آيات قبل باشد.

ص: 109

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 107 - 2،4

2 - اعتصام به حبل اللّه ، دعوت به نيكى ها و امر به معروف و نهى از منكر ، موجب استغراق در رحمت جاودانه الهى

و اعتصموا بحبل اللّه . .. و لتكن منكم امة يدعون الى الخير و يأمرون بالمعروف ...

به مقتضاى ارتباط اين آيه و آيات پيشين، روسفيدى مى تواند نتيجه اعمال نيك ياد شده در آيات قبل باشد.

4 - تمسك كنندگان به ريسمان الهى و دعوت گران به خير ، امركنندگان به معروف و نهى كنندگان از منكر ، روسفيدان در قيامت و مستغرق در رحمت جاودانه الهى

و اعتصموا بحبل اللّه . .. يدعون الى الخير و يأمرون بالمعروف ... اما الذين ابيضّت

مستفاد از ارتباط ميان اين آيه و آيات قبل.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 108 - 3

3 - فرمان به اعتصام به حبل الهى ، پرهيز از تفرقه ، دستور به دعوت خير ، امر به معروف و نهى از منكر ، از آيات بحق الهى

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا . .. و لتكن منكم امّة ... تلك ايات اللّ

بنابراينكه مشاراليه «تلك»، تمامى مطالب گذشته در آيات قبل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 22 - 1

1 - تسليم شدن كامل در برابر خدا ، همراه با عمل نيك ، چنگ زدن به ريسمان محكم الهى است

و من يسلم وجهه إلى اللّه و هو محسن فقد استمسك بالعروة الوثقى

«وجه» به معناى «صورت»، كنايه از توجه كامل است; چون صورت مهم ترين عضو بدن است كه در گرايش ها و تلاش هاى انسان، نقش ايفا مى كند.

لا إله إلاّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 22 - 1

1 - « اللّه » ، همان يگانه معبود بى همتا است .

هو اللّه الذى لا إله إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اخلاص - 112 - 1 - 7

7 - « اللّه » ، نام خاص خداوند

اللّه

و اذ همّت طائفتان منكم ان تفشلا . .. و لقد نصركم اللّه ببدر و انتم اذلّة

لحن آيه، حكايت از سرزنش مسلمانانى است كه در جنگ احد، تصميم به سستى و نافرمانى گرفتند.

16 - ضرورت خداترسى و پرواپيشگى اهل ايمان ، به شكرانه يارى خدا نسبت به آنان

و لقد نصركم اللّه ببدر و انتم اذلّة فاتّقوا اللّه لعلّكم تشكرون

متعلق «تشكرون»، به قرينه صدر آيه، مى تواند همان پيروزى بر دشمن و نصرت الهى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 124 - 1،3،5،7،8

1 - وعده پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مؤمنان پيكارگر بدر و يا رزمندگان احد ، به امداد الهى با فرستادن سه هزار فرشته

اذ تقول للمؤمنين الن يكفيكم ان يمدّكم ربّكم بثلثة الاف من الملئكة منزلين

برخى مفسران «اذ تقول» را بدل از «اذ همّت» گرفته اند و عقيده دارند كه وعده امداد با ملائكه، درباره جنگ احد است. برخى ديگر «اذ تقول» را متعلق به «و لقد نصركم اللّه ببدر» گرفته اند و اين وعده را، در جنگ بدر دانسته اند.

3 - خداوند ، سه هزار فرشته را براى يارى رزمندگان بدر فروفرستاد .

الن يكفيكم ان يمدّكم ربّكم بثلثة الاف من الملئكة منزلين

«اذ تقول . .. » يعنى يادآور زمانى را كه به مؤمنين وعده امداد الهى را مى دادى; اگر اين وعده تحقق پيدا نكرده بود يادآورى آن لغو بود.

5 - امداد مؤمنان پيكارگر از سوى خداوند ، برخاسته از ربوبيّت اوست .

ان يمدّكم ربّكم بثلثة الاف من الملئكة

7 - فرشتگان ، از جمله ابزار هاى امداد هاى خداوند

ان يمدّكم ربّكم بثلثة الاف من الملئكة

8 - امداد هاى الهى ، از طريق اسباب و وسايل

ان يمدّكم ربّكم بثلثة الاف من الملئكة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 125 - 1،3،5،6،7،9،10،11،12

1 - كفايت فرشتگان امدادگر ، براى پيروزى رزمندگان در برابر دشمنان

الن يكفيكم . .. بلى ان تصبروا

3 - در هنگام ضرورت ( همانند يورش شتابان دشمنان دين ) ، صبر و تقوا ، تضمين كننده نزول فرشتگان براى امداد مؤمنان

ان تصبروا و تتّقوا و يأتوكم من فورهم هذا يمددكم ربّكم بخسمة الاف

5 - امداد مؤمنان پيكارگر از سوى خدا ، برخاسته از ربوبيّت او

يمددكم ربّكم بخسمة الاف من الملئكة مسوّمين

6 - تعلق نصرت الهى به اهل ايمان ، در گرو همّت آنان ( پيشه ساختن صبر و تقوا ) است .

ان تصبروا و تتّقوا . .. يمددكم ربّكم

7 - نزول پنجهزار فرشته امدادگر ، مژده اى به مؤمنان پيكارگرِ صابر و تقواپيشه در جنگ بدر

ان تصبروا و تتّقوا . .. يمددكم ربّكم بخسمة الاف من الملئكة

ص: 114

9 - فرشتگان ، از جمله ابزار هاى امداد هاى خداوند

يمددكم ربّكم بخسمة الاف من الملئكة

10 - امداد هاى الهى ، از طريق اسباب و وسايل

يمددكم ربّكم بخسمة الاف من الملئكة

11 - فرشتگان نازل شده براى امداد مؤمنان ، داراى علائمى ويژه

يمددكم ربّكم بخسمة الاف من الملئكة مسوّمين

«مسوّمين»، يعنى «معلمين انفسهم» (بر خويشتن علامت و نشانه گذاشته اند). گفته شده كه آنها داراى پرچمهايى بودند كه نشان مخصوص سپاه اسلام بر آن حك شده بود.

12 - محروميّت از امداد هاى ويژه الهى در رويارويى با دشمنان دين ، پيامد بى صبرى و بى تقوايى

ان تصبروا و تتّقوا . .. يمددكم ربّكم بخسمة الاف من الملئكة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 126 - 8،10

8 - تعلق نصرت الهى به پيكارگران اهل صبر و تقوا ، برخاسته از حكمت خداوند

ان تصبروا و تتّقوا . .. و ما النّصر الّا من عند اللّه العزيز الحكيم

10 - تحقق اطمينان قلب ، با امداد هاى الهى

و لتطمئنّ قلوبكم به و ما النّصر الّا من عند اللّه العزيز الحكيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 127 - 1،4

1 - هلاكتِ بخشى از قواى دشمن و خوار شدن بخشى ديگر ، از اهداف نصرت الهى به رزمندگان بدر

و لقد نصركم اللّه ببدر . .. ليقطع طرفاً من الّذين كفروا او يكبتهم

برداشت فوق، با عنايت به ملحوظات ذيل است. يكم اينكه: «ليقطع» و «يكبتهم»، به جمله «و لقد نصركم اللّه ببدر» متعلق باشد. دوّم اينكه: «قطع» به معناى هلاك كردن باشد، چنانچه در روح المعانى آمده است. سوّم اينكه: «او» در «او يكبتهم»، براى تنويع باشد; يعنى عدّه اى به هلاكت و عدّه اى ديگر به ذلّت و خوارى كشانده شدند.

4 - بازگشت ذليلانه و نااميدانه باقيمانده كافران ، از اهداف نصرت الهى به رزمندگان بدر

و لقد نصركم اللّه ببدر . .. ليقطع ... فينقلبوا خائبين

جمله «فينقلبوا . .. »، عطف بر «ليقطع» است بنابراين بازگشت ذليلانه و نااميدانه كافران، از اهداف پيروزى بدر خواهد بود و به مقتضاى «فاء» تفريع، اين بازگشت، نتيجه هلاكت و اسارت بخشى از كافران بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 128 - 7

7 - توبه مشركان و پذيرش آن از سوى خداوند و يا عذاب و مجازات آنان ، هدفى براى نصرت الهى به رزمندگان بدر

ولقد نصركم اللّه ببدر . .. ليقطع طرفاً ... او يتوب عليهم

جمله «يتوب عليهم» و نيز «يعذّبهم»، عطف است بر «يقطع طرفاً»; و اين جمله متعلق به «نصركم اللّه ببدر» است. و لذا عذاب

ص: 115

مشركان و پذيرش توبه آنان نيز از اهداف پيروزى جنگ بدر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 150 - 1،5،7،8،9

1 - تنها خداوند مولى و سرپرست اهل ايمان و بهترين ياور آنان است .

بل اللّه موليكم و هو خير النّاصرين

5 - اطاعت و پيروى جامعه ايمانى از كفرپيشگان ، موجب خروج از ولايت خداوند و محروميّت از يارى او

ان تطيعوا الّذين كفروا . .. بل اللّه موليكم و هو خيرُ النّاصرين

7 - پذيرش ولايت الهى و عقيده به خدا به عنوان بهترين ياور ، مانع اطاعت از كافران و پذيرش ولايت آنان

ان تطيعوا الّذين . .. بل اللّه موليكم و هو خير النّاصرين

چون معمولا اطاعت آدمى از كسى براى جلب يارى اوست، قرآن با بيان اينكه خداوند تنها سرپرست و بهترين ياور است به مؤمنان مى فهماند كه با يارى خداوند هيچ نيازى به يارى كافران نخواهيد داشت تا مجبور شويد از آنان تبعيّت كنيد.

8 - توجّه به ولايت الهى و اعتقاد به يارى حتمى خداوند ، از عوامل تقويت روحيه اهل ايمان در هنگامه هاى دشوار و نبرد با دشمنان

بل اللّه موليكم و هو خير النّاصرين

9 - پذيرش ولايت خداوند و اعتقاد به يارى حتمى او ، مانع واپسگرايى و زيانكارى جامعه ايمانى و باعث رشد و سعادت

يردّوكم على اعقابكم فتنقلبوا خاسرين. بل اللّه موليكم و هو خير النّاصرين

پيامد پذيرش ولايت كافران، واپسگرايى و خسارت است. بنابراين پذيرش ولايت خداوند - به قرينه مقابله آن با پذيرش ولايت كافران - باعث رشد و سعادت خواهد بود.

در نوشته امام على بن الحسين (ع) يافتيم كه به دنبال ذكر اين آيه شريفه «ألا إن أولياء اللّه . .. » فرموده است: هر گاه [كسانى] واجبات خدا را انجام مى دهند و به سنتهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عمل كنند و از حرامهاى خدا پرهيز نمايند و به زرق و برق دنيا بى اعتنا باشند و به آنچه نزد خداست روى آورند و روزى حلال و پسنديده خدا را كسب كنند و آن را وسيله تفاخر و تكاثر قرار ندهند ; بلكه در مصارف لازمه و حقوق واجبه خود مصرف نمايند، اينانند كه خداوند دستاوردهايشان را با بركت قرار مى دهد براى آنچه پيش فرستاده اند براى آخرتشان، پاداش مى گيرند».

ألا إن أولياء اللّه لا خوف عليهم

«خوف» ; يعنى، انتظار وقوع امر ناخوشايندى را داشتن (مفردات راغب). برداشت فوق بر اين اساس است كه: چون زندگى در دنيا بىوقوع حوادث ناگوار - خصوصاً براى بندگان مقرب خدا - ممكن نيست، پس نفى خوف از آنان، قهراً به اين معناست كه حوادث دنيوى در ذائقه آنان، مكروه و ناخوشايند جلوه نمى كند.

2 - اولياى خدا ، كسانى هستند كه هر آنچه حوادث روزگار از كفشان بربايد ، غمى به دل راه نداده و غبار اندوه بر چهره شان نمى نشيند .

ألا إن أولياء اللّه . .. و لا هم يحزنون

از اين كه خداوند پس از ذكر اوصاف معنوى داوود(ع) (واذكر عبدنا داود ذاالأيد إنّه أوّاب)، مسأله تقويت و استحكام بخشيدن حكومت آن حضرت را مطرح كرده است، مى توان برداشت ياد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 112 - 12

12 - ستايش خداوند و حركت در مسير او و ركوع و سجود و امر به معروف و نهى از منكر ، از جلوه هاى بارز عبادت پروردگار *

التّئبون العبدون . .. و الناهون عن المنكر

برداشت فوق بدان احتمال است كه «الحامدون السائحون . .. » از باب ذكر خاص بعد از عام (العابدون) و بيانگر اهميت و ويژگى اين صفات باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 4 - 31

31- ارزش هر ايثار و مبارزه اى ، به اين است كه در راه خدا و براى خدا باشد .

و الذين قتلوا فى سبيل اللّه

قيد «فى سبيل اللّه»، بيانگر معناى بالا است.

2 - بقره - 2 - 223 - 15

15 - توجه به حضور در دادگاه الهى و ملاقات وى ، زمينه ساز رعايت تقوا و حفظ حدود الهى

و اتّقوا اللّه و اعلموا انكم ملاقوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 249 - 21،23،24،27

21 - معتقدان به لقاى خداوند ( روز رستاخيز ) در لشكر طالوت ، اميدواركنندگان دل هاى نگران

قال الّذين يظنّون انّهم ملاقوا اللّه كم من فئة قليلة غلبت فئة كثيرةً

23 - گمان به لقاءاللّه ( روز رستاخيز ) موجب پايدارى انسان در پيكار با دشمنان

قال الّذين يظنُون . .. غلبت فئة كثيرة

بنابراينكه «يظنّون» به معنى گمان باشد.

24 - عقيده به لقاءاللّه ( روز رستاخيز ) ، از مراتب والاى ايمان

و الّذين امنوا معه قالوا لا طاقة لنا . .. قال الّذين يظنّون ... غلبت فئة كثيرة

كسانى كه از نهر گذشتند، همگى اهل ايمان بودند; ولى تنها آنانكه اعتقاد به لقاى خدا داشتند، بدون اظهار عجز، آماده مقابله با دشمن شدند; بنابراين ايمان به لقاءاللّه مرتبه اى والا از ايمان است كه آدمى را در انجام وظايف الهى پايدارتر مى سازد.

27 - معتقدان به لقاى خداوند ، پيروزى در جنگ را از جانب خداوند مى دانند .

قال الذين يظنّون . .. غلبت فئة كثيرة باذن اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 154 - 11،12

11 - ايمان به قيامت و ملاقات خدا، از اهداف نزول تورات است.

ثم ءاتينا موسى الكتب . .. لعلهم بلقاء ربهم يؤمنون

12 - توجه بنى اسرائيل به محتواى تورات، زمينه ساز ايمان آنان به قيامت و ملاقات خدا

ثم ءاتينا موسى الكتب . .. لعلهم بلقاء ربهم يؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 2 - 18

18- اعتقاد و باور جزمى انسان ها به معاد و لقاى خداوند ، از هدف هاى قرآن در بيان نشانه هاى قدرت و تدبير خدا و سلطه او بر هستى است .

يفصّل الأيت لعلكم بلقاء ربكم توقنون

برداشت فوق ، ناظر به اين معناست كه مراد از «الأيات» آيات قرآنى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 3 - 11

11- تفكر در پديده هاى هستى ، زمينه ساز باور به لقاى خدا و برپايى قيامت است .

ص: 125

إن فى ذلك لأيت لقوم يتفكرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 4 - 13

13- تفكر در پديده هاى هستى ، زمينه ساز باور به لقاى خدا و برپايى قيامت است .

إن فى ذلك لأيت لقوم يعقلون

برداشت فوق بر اين اساس است كه متعلق «آيات» به قرينه جمله «لعلكم بلقاء ربكم توقنون» در آيات قبل ، لقاى خدا و برپايى قيامت باشد.

لك و لمن يحملك إلى قبرك ;

مردى خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيد . .. و عرض كرد: اى رسول خدا! مرا آگاه كن از معناى سخن خدا كه مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آورده و پرهيزكارى مى كردند، براى آنها بشارتى است در زندگى دنيا و در آخرت». حضرت فرمود: اما بشارت در دنيا، خواب خوبى است كه مؤمن مى بيند و به وسيله آن در دنيا بشارت داده مى شود و اما بشارت آخرت، بشارتى است كه هنگام مرگ به مؤمن مى رسد كه به او گفته مى شود: خداوند تو را و كسانى كه جنازه تو را به سوى قبرت حمل مى كنند آمرزيد».

6 - انفال - 8 - 48 - 7

7 - سرمستى ، رياكارى و بازداشتن مردم از راه خدا ، رفتارى نيكو در نظر شيطان زده كافران عصر بعثت *

إذ زين لهم الشيطن أعملهم

از مصاديق «أعملهم» به قرينه آيه قبل، سرمستى و رياكارى . .. است.

پرداخت زكات بازنمى دارد .

يسبّح . .. رجال لاتلهيهم تجرة و لابيع عن ذكر اللّه و إقام الصلوة و إيتاء الزكوة

برداشت فوق، بر اين اساس است كه لام «ليجزى» براى غايت باشد; يعنى، مردان الهى براى دستيابى به بهترين پاداش خداوند، همواره به ياد او هستند. و از نافرمانى او در هراس مى باشند.

12 - نور - 24 - 37 - 1،15

1 - مردمان الهى و والا مقامى كه تجارت و داد و ستد ، آنان را از ذكر خدا ، اقامه نماز و پرداخت زكات باز نمى دارد ، همواره ترسان از روز قيامت اند .

رجال لاتلهيهم تجرة و لابيع عن ذكر اللّه و إقام الصلوة و إيتاء الزكوة يخافون يوم

برداشت ياد شده بر اين اساس است كه «رجال» مبتدا و «يخافون» خبر آن باشد.

15 - مردان الهى ، همواره از قيامت ترسان اند .

رجال . .. يخافون يومًا تتقلّب فيه القلوب و الأبصر

11 - حج - 22 - 32 - 6،10

6 - بزرگداشت شعائر الهى ، نشانه تقوا و خداترسى است .

و من يعظّم شعئر اللّه فإنّها من تقوى القلوب

ضمير «ها» در «فإنّها» به «شعائر» بازمى گردد. بنابراين «فإنّها» به تقدير «فإنّ تعظيمها» مى باشد. «من» نشويه و «تقوى» به معناى خداترسى است; يعنى، بزرگداشت شعائر الهى، نشأت يافته از تقوا و خداترسى دل ها است.

10 - « عن أبى عبد اللّه ( ع ) قال إنّما يكون الجزاء مضاعفاً فيما دون البدنة حتى يبلغ البدنة فإذا بلغ البدنة فلاتضاعف لأنه أعظم ما يكون ، قال اللّه عزّوجلّ : و من يعظّم شعائر اللّه فإنّهامن تقوى القلوب ;

از امام صادق(ع) روايت شده است[كه در باره كفّاره صيد در حرم] فرمود: همانا جزاى صيد اضافه مى شود تا آن جايى كه كمتر از شتر باشد. پس آن گاه كه به حد شتر رسيد، ديگر اضافه نمى شود; زيرا شتر بزرگ ترين چيزى است كه مى توان قربانى كرد. خداوند عزّوجلّ مى فرمايد:«و من يعظم شعائر اللّه...»».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 36 - 3

3 - بزرگداشت و حفظ حرمت شعائر دينى و الهى ، وظيفه اى الهى برعهده تمام مؤمنان است .

و البدن جعلنها لكم من شعئر اللّه

اين سخن خدا كه: «ما شتران قربانى را جزء شعائر دينى قرار داديم» در واقع توصيه است به اين كه بايد در حفظ شعائر الهى و بزرگداشت آنها بكوشيد.

ألا إن أولياء اللّه . .. الذين ءامنوا و كانوا يتقون

جمله «و كانوا يتقون» - كه ماضى استمرارى است - دلالت مى كند بر اينكه: اولياى خدا، پيش از ايمان، داراى تقواى مستمر بودند و چون رعايت تقواى مستمر بدون داشتن ايمان بى معناست، معلوم مى گردد آنان با داشتن ايمان و رعايت تقواى الهى، به ايمان جديدى - كه از ايمان سابق برتر است - دست مى يابند.

خلق، امرى مجاز و پذيرفته شده در بينش الهى است.

4 - انحصار مالكيت و حاكميت مطلق خداوند بر هستى ، دليل عجز غير خدا در تدبير شؤون زندگى انسانها

ليس لك من الامر شىء . .. و للّه ما فى السّموات و ما فى الارض

زيرا جمله «ليس لك . .. » با جمله «و للّه ما فى السّموات» تعليل شده است.

10 - مالكيّت و حاكميّت خداوند بر سرنوشت مؤمنان و كافران ( پيروزى يا شكست )

ليقطع طرفاً من الّذين كفروا . .. ليس لك من الامر شىء ... و للّه ما فى السّموات و

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 6

6 - قوانين حاكم بر حيات و مرگ موجودات ، برخاسته از اراده و حاكميّت خداوند

و ما كان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه كتاباً مؤجّلا

چون عوامل و اسبابى براى مرگ و حيات در جريان است، و اين آيه مرگ را به اذن الهى مى داند، بنابراين به اين نتيجه مى رسيم كه عوامل و اسبابِ مرگ و حيات، در تحت اراده الهى است و به اذن او عمل مى كند.

و قاتلوا فى سبيل اللّه

15 - ص - 38 - 26 - 18

18 - راه خدا ، راهى است برپايه حق .

فاحكم بين الناس بالحقّ و لاتتّبع الهوى فيضلّك عن سبيل اللّه

فرمان حق مدارى به داوود(ع) در داورى و سپس توصيه به پرهيز از پيروى هواى نفس، به خاطر ضرر گمراه شدن از راه خدا، حاكى از اين نكته است كه راه خدا راهى است برپايه حق.

مردان الهى

إنّهم كانوا يسرعون فى الخيرت و يدعوننا رغبًا و رهبًا و كانوا لنا خشعين

برداشت ياد شده به خاطر اين است كه آيه شريفه، در توصيف پيامبران الهى است و از ميان ده ها صفات و ويژگى هاى ايشان، تنها به اين سه صفت و ويژگى اشاره شده است.

ادع إلى سبيل ربّك

واژه «ربّ» - كه در لغت به معناى تربيت است (مفردات راغب) - مى تواند اشاره به اين جهت داشته باشد كه: بهرهورى پيامبر(صلی الله علیه و آله) از ربوبيت خدا، مقتضى آن است كه آن حضرت ديگران را نيز از ربوبيت خدا بهره مند سازد.

3- تبليغ دين و دعوت ديگران به راه خدا ، تكليفى الهى بر همگان

ادع إلى سبيل ربّك

برداشت فوق، با الغاى خصوصيت از مخاطب اصلى آيه; يعنى، پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) است.

9- انسان براى گرايش به راه خدا ، نيازمند موعظه نيك در كنار دلايل متقن عقلى

ادع إلى سبيل ربّك بالحكمة و الموعظة الحسنة

برداشت فوق، با توجه به اين نكته است كه «الموعظة» عطف بر «بالحكمة» است و با يك سياق ذكر شده، در حالى كه «و جادلهم» با بيان ديگر و امرى مجزّا آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 39 - 3

3 - انتخاب راه خدا و هدف قرار دادن قرب او ، دعوت الهى از تمام مردم

فمن شاء اتّخذ إلى ربّه مابًا

تعبير «إلى ربّه مأباً» - به قرينه «للطاغين مأباً» در آيات پيشين - دعوت به اعراض از فرجام طغيانگران (جهنم) و برگزيدن قرب خداوند به عنوان مقصد نهايى است. حرف «إلى» در «إلى ربّه» دلالت مى كند كه مقصد نهايى، راهى است كه سمت و جهت آن به سوى خداوند باشد. اين تعبير كنايه از قرب به خداوند است; نه وصول به آن ذات اقدس; زيرا در آن صورت به حرف «إلى» نيازى نبود.

رجال لاتلهيهم تجرة و لابيع عن ذكر اللّه و إقام الصلوة و إيتاء الزكوة

والا مقامى و بزرگى در برداشت ياد شده، از تنوين «رجال» - كه براى تفخيم مى باشد - استفاده شده است و اين كه هيچ داد و ستدى از ياد خدا بازدارنده نيست، از نكره در سياق نفى - كه مفيد عموم مى باشد - به دست آمده است.

3 - آل عمران - 3 - 133 - 4

4 - آمرزش گناه بندگان ، پرتويى از « ربوبيّت » خداوند

و سارعوا الى مغفرة من ربّكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 136 - 3

3 - آمرزش گناه بندگان ، پرتويى از « ربوبيت » خداوند

اولئك جزآؤهم مغفرة من ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 147 - 10

10 - توجّه به « ربوبيّت » خداوند ، برانگيزنده انسان به دعا و درخواست از او

ربّنا اغفرلنا ذنوبنا

معناى «بغير حساب» - به قرينه «و يزيدهم من فضله» - مى تواند بدون حسابرسى باشد; زيرا اعطاى مازاد بر استحقاق (من فضله) دليل بر اين است كه حسابرسى در كار نيست، وگرنه مى بايست تنها به مقدار استحقاق شخص، پاداش داده شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 41 - 4

4 - « عن أبى جعفر ( ع ) : . . .و امّا قوله : « أولئك لهم رزق معلوم » قال : يعلمه الخدام فيأتون به أولياء اللّه قبل أن يسألوهم إيّاه . . . ;

از امام باقر(ع) روايت شده كه فرمود: . ..و اما قول خدا «...لهم رزق معلوم» [مراد اين است كه] خدمت كارانِ بهشت، آن رزق را مى دانند و آن را براى اولياى خدا مى آورند، قبل از اين كه آنان از ايشان درخواست كنند».

بل اللّه موليكم و هو خير النّاصرين

تقديم ذكرى ولايت الهى بر يارى او، نشانه تقدّم خارجى آن است; يعنى آنگاه خداوند شما را يارى خواهد كرد كه تنها ولايت او را پذيرا باشيد.

7 - يونس - 10 - 63 - 3

3 - رعايت مستمر تقواى الهى ، زمينه ساز رسيدن به مقام ولى اللّهى است .

ألا إن أولياء اللّه . .. الذين ءامنوا و كانوا يتقون

است.

18 - تقواى مؤمنان پيكارگر بدر ، موجب برخوردارى آنان از نصرت الهى

و لقد نصركم اللّه ببدر و انتم اذلّة فاتّقوا اللّه لعلّكم تشكرون

بنابر اينكه جمله «فاتّقوا اللّه»، تفريع براى «و لقد نصركم اللّه ببدر» باشد. يعنى عامل پيروزى و جلب نصرت الهى در جنگ بدر، همان تقواى ايشان بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 125 - 2،13

2 - صبر و تقواى مؤمنان ، دو عامل اساسى فرود آمدن فرشتگان امدادگر ، به هنگام يورش شتابان دشمن

ان تصبروا و تتّقوا و يأتوكم من فورهم هذا يمددكم ربّكم

13 - مشكلات و اضطرار ، زمينه امداد هاى ويژه غيبى براى مؤمنان صابر و تقواپيشه

ان تصبروا و تتّقوا و يأتوكم من فورهم هذا يمددكم ربّكم

جمله «و يأتوكم من فورهم هذا»، مى تواند اشاره به موارد اضطرار باشد و شرطى براى امداد خداوند به وسيله فرشتگانى كه به نفع مسلمانان به پيكار برخيزند.

10 - جهانگردى و كاوش در حوادث و تحولات اجتماعى - تاريخى ، راهى براى شناخت سنت هاى الهى

فسيروا فى الارض فانظروا كيف كان عاقبة المكذّبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 138 - 3،5

3 - توجّه به سنّت هاى الهى در جوامع بشرى و سرنوشت شوم تكذيب كنندگان ، روشنگر مردم است .

قد خلت من قبلكم سنن . .. هذا بيان للنّاس

بنابر اينكه «هذا»، اشاره به معارفى باشد كه در آيه قبل (قد خلت . .. ) بيان شده است.

5 - توجّه به سنت هاى الهى در جوامع بشرى و سرنوشت شوم تكذيب كنندگان ، هدايتگر تقواپيشگان و پندى براى آنان

قد خلت من قبلكم سنن . .. هدىً و موعظة للمتّقين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 139 - 5

5 - توجّه به سنّت هاى الهى در فرجام شوم تكذيب كنندگان دين خداوند ، از ميان برنده هر گونه حزن و اندوه و سستى از جامعه ايمانى

فسيروا . .. فانظروا كيف كان عاقبة المكذّبين ... و لاتهنوا و لاتحزنوا

اگر جمله «و لا تهنوا . .. »، عطف بر جمله «فانظروا كيف ...» باشد، معناى اين دو آيه چنين مى شود: شما محزون نباشيد، عاقبت تكذيب كنندگانِ آيات الهى (دشمن شما مسلمانان)، نابودى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 140 - 6،7،10

6 - گردش شكست و پيروزى در جوامع بشرى ، از سنّت هاى هميشگى خداوند

و تلك الايّام نداولها بين النّاس

«تلك»، اشاره به همان جراحتها و شكست و پيروزيهايى است كه بر اثر جنگ بدر و يا احد بر مسلمانان و كافران وارد شد.

7 - حاكميّت اراده الهى بر حركت تاريخ ( شكست ها و پيروزى ها ، تلخى ها و شادى ها )

و تلك الايام نداولها بين النّاس

از اينكه خداوند تمامى شكستها و پيروزيها و تلخيها و شاديها و . .. را به خود نسبت داده است (نداولها)، حاكميّت اراده الهى بر حركت تاريخ به دست مى آيد.

10 - شكست ها و پيروزى ها ( تغييرات اجتماعى ) ، داراى گردشى قانونمند و هدفدار

و تلك الايّام نداولها بين النّاس و ليعلم اللّه الّذين امنوا و يتخذ منكم شهداء

جمله «و ليعلم اللّه . .. » و آنچه بر آن عطف شده، يعنى «يتّخذ» و «ليمحَص» و «يمحق»، اهدافى است كه خداوند براى «نداولها» (گردش ايام و تغييرات اجتماعى) بيان داشته و فعلِ هدفدار، حكايت از قانونمندى آن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 3،5،6

ص: 152

3 - مرگ انسان ، سنّت تغييرناپذير الهى

و ما كان لنفس ان تموت . .. كتاباً مؤجّلا

5 - ايمان به مقدّر بودن اجل و معين بودن عمر نزد خداوند ، از عوامل تقويت روحيه پاسداران رسالت انبيا

و ما كان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه كتاباً مؤجّلا

چون آيات قبل درباره جهاد و ترس از مرگ و شهادت بود، به نظر مى رسد از اهداف اين آيه، تقويت روحيه و رفع اضطراب از مسلمانان پيكارجو باشد.

6 - قوانين حاكم بر حيات و مرگ موجودات ، برخاسته از اراده و حاكميّت خداوند

و ما كان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه كتاباً مؤجّلا

چون عوامل و اسبابى براى مرگ و حيات در جريان است، و اين آيه مرگ را به اذن الهى مى داند، بنابراين به اين نتيجه مى رسيم كه عوامل و اسبابِ مرگ و حيات، در تحت اراده الهى است و به اذن او عمل مى كند.

10 - كهف - 18 - 75 - 5

5- صبر و شكيبايى ، شرط ضرورى جهت بهره بردن از مصاحبت اولياى خاص خداوند و برخورداران از علوم الهى است .

قال ألم أقل لك إنّك لن تستطيع معى صبرًا

إنّ الذين كفروا و صدوا عن سبيل اللّه قد ضلوا ضللا بعيداً

عطف جمله «صدوا . ..» بر جمله «كفروا» بدون تكرار «الذين» دلالت بر اين دارد كه مجموع دو صفت كفر و بازدارى از راه خدا، ضلالت بعيد است.

2 - اهل كتاب به دليل كفرشان به قرآن و انكار رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و بازدارى مردمان از پيوستن به اسلام ، منحرفانى سخت گمراه

إنّ الذين كفروا و صدوا عن سبيل اللّه قد ضلوا ضللا بعيداً

از مصاديق مورد نظر براى «الذين كفروا . ..» به قرينه آيات پيشين (153 به بعد) آن گروه از اهل كتاب هستند كه رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) را نپذيرفتند و قرآن را وحى الهى ندانستند ; و مراد از «سبيل اللّه» به دليل آيات گذشته دين اسلام است.

3 - انكار رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و كفر به قرآن و بازداشتن ديگران از راه خدا ، گمراهى عميق است .

إنّ الذين كفروا و صدوا عن سبيل اللّه قد ضلوا ضللا بعيداً

متعلق «كفروا» - به قرينه آيات قبل - قرآن و پيامبر(صلی الله علیه و آله) است.

4 - بازداشتن مردم از پيوستن به راه خدا نشانه كفر است . *

إنّ الذين كفروا و صدوا عن سبيل اللّه

در برداشت فوق جمله «و صدوا» به منزله تفسير و تبيين جمله «كفروا» گرفته شده است ; يعنى بازدارى از راه خدا كفرپيشگى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 168 - 2،3

2 - انكار رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و كفر به قرآن و بازداشتن ديگران از راه خدا ، موجب محروميت از هدايت و آمرزش الهى

إنّ الذين كفروا و ظلموا لم يكن اللّه ليغفر لهم و لاليهديهم طريقاً

با توجه به آيات قبل مراد از «كفر»، كفر به پيامبر(صلی الله علیه و آله) و قرآن است و مراد از ظلم، بازداشتن ديگران از راه خداست.

3 - كافران ستم پيشه و مانعان راه خدا ، موفق به ايمان و توبه نخواهند شد .

إنّ الذين كفروا و ظلموا لم يكن اللّه ليغفر لهم

بديهى است كه كفرپيشگان در هر مرتبه اى از كفر باشند چنانچه اهل ايمان گردند سزاوار آمرزش و هدايت الهى هستند ; بنابراين مراد از جمله «لم يكن . ..» اين است كه آنان موفق به ايمان نخواهند شد و در نتيجه آنان را نخواهد آمرزيد.

10 - كهف - 18 - 74 - 3

3- پذيرفتن عذرخواهى خطاكاران و قبول درخواست عفو و گذشت آنان ، از صفات اولياى الهى است .

لاتؤاخذنى بما نسيت . .. فانطلقا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 90 - 20

20- شتاب و پيشگامى در كار هاى خير ، دعاى همراه با رغبت و اميد و خشوع به درگاه الهى ، از ارزش هاى والا و صفات برجسته مردان الهى

إنّهم كانوا يسرعون فى الخيرت و يدعوننا رغبًا و رهبًا و كانوا لنا خشعين

برداشت ياد شده به خاطر اين است كه آيه شريفه، در توصيف پيامبران الهى است و از ميان ده ها صفات و ويژگى هاى ايشان، تنها به اين سه صفت و ويژگى اشاره شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جمعه - 62 - 6 - 4،5

4 - نترسيدن از مرگ و مشتاق لقاى خدا بودن ، نشان اوليا و دوستان خداوند است .

فتمنّوا الموت

5 - خداوند توسط پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، به يهود پيشنهاد كرد براى اثبات ادعاى خود ( اين كه آنان دوستان خدايند ) ، آرزوى مرگ كنند .

قل يأيّها الذين هادوا. .. فتمنّوا الموت إن كنتم صدقين

12- اولياى خاص الهى ، درصدد ناكام ساختن حاكمان غاصب و حفظ حقوق محرومان بوده اند .

فأردت أن أعيبها و كان وراءهم ملك يأخذ كلّ سفينة غصبًا