فاستغذ باللّه إنه سميع عليم

جمله «إنه سميع عليم» به منزله تعليلى است براى «فاستغذ باللّه» (به خدا پناه بر). و چون مجرد شنوايى و دانايى نمى تواند دليل لزوم استعاذه باشد، مى توان گفت شنوايى و دانايى خداوند كنايه از اجابت پناهخواهى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ناس - 114 - 3 - 5

5 - توصيف خداوند به معبود حقيقى و شايسته مردم ، از آداب استعاذه به درگاه او است .

قل أعوذ . .. إل_ه الناس

قل أعوذ . .. و من شرّ غاسق إذا وقب

«غَسَق»; يعنى، آغاز تاريكى شب (صحاح) و «وقوب» (مصدر «وقب»)، به معناى داخل شدن در همه چيز است (لسان العرب). مراد از «غاسق إذا وقب»، شب است; زمانى كه در همه چيز وارد شده و آن را تاريك سازد (لسان العرب به نقل از فراء). كلمه «غاسق» با فعل «غَسَقَ» (جريان يافت)، از يك ريشه و نشانگر پخش شدن شب بر موجودات است. اسناد شرّ به شب به جهت مناسب تر بودن آن از روز، براى جريان شرور است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 97 - 1

1 - استعاذه ( پناه بردن ) به خدا از وسوسه هاى شيطان ، از رهنمود هاى الهى به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

و قل ربّ أعوذ بك من همزت الشي_طين

«عوذ» (مصدر «أعوذ») به معناى پناه بردن و «همزة» (مفرد «همزات») به معناى وسوسه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 36 - 1،10

1 - لزوم استعاذه ( پناه بردن ) به خداوند ، در برابر وسوسه ها و تهييج هاى شيطان

و إمّا ينزغنّك من الشيط_ن نزغ فاستعذ باللّه

10 - علم و آگاهى خداوند ، مقتضى استعاذه و پناه بردن به او در برابر وسوسه هاى شيطان

فاستعذ باللّه إنّه هو السميع العليم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 11،16

11 _ درخواست مادر مريم از خداوند ، براى حفظ هميشگى مريم و نسل او از شر شيطان

و انّى اعيذها بك و ذريّتها من الشيطان الرجيم

از استعمال فعل مضارع «اعيذ»، دوام و استمرار استفاده شده است.

16 _ خداوند ، پناه آدميان ، از وسوسه هاى شيطان

و انّى اعيذها بك . .. من الشيطان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 37 - 2،8،9

2 _ اجابت دعاى مادر مريم از سوى خداوند ، درباره حفظ مريم ( س ) از شر شيطان

انّى اعيذها . .. فتقبّلها ... و انبتها نباتاً حسناً

8 _ محفوظ ماندن از شر شيطان و نيز پرورش معنوى ، دو جنبه تربيت خداوند براى مريم

و انّى اعيذها بك و ذريّتها من الشيطان الرجيم فتقبّلها ربّها . .. و انبتها نباتاً

9 _ انسان براى رشد معنوى خويش ، نيازمند پناه بردن به خدا از شر شيطان است .

و انّى اعيذها بك و ذريّتها . .. و انبتها نباتاً حسناً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 200 - 3،5

3 _ پناه خواستن از خدا به هنگام مواجه شدن با وسوسه هاى شيطان ، فرمان خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

إما ينزغنك . .. فاستغذ باللّه

5 _ خداوند خنثى كننده وسوسه هاى شيطان در صورت پناه آوردن بندگان به درگاه او

فاستغذ باللّه إنه سميع عليم

ص: 6

جمله «إنه سميع عليم» به منزله تعليلى است براى «فاستغذ باللّه» (به خدا پناه بر). و چون مجرد شنوايى و دانايى نمى تواند دليل لزوم استعاذه باشد، مى توان گفت شنوايى و دانايى خداوند كنايه از اجابت پناهخواهى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 201 - 3

3 _ تقواپيشگان به هنگام احساس وسوسه گرى هاى شيطان با يادآورى فرمان خدا ( استعاذه ) به وى پناه مى برند و با بصيرت و آگاهى از دام شيطان مى رهند .

إذ امسهم طئف من الشيطن تذكروا فإذا هم مبصرون

در برداشت فوق، به قرينه «فاستعذ باللّه» در آيه قبل، متعلق «تذكروا» لزوم استعاذه گرفته شده است.

1 - بقره - 2 - 67 - 10

10 - استعاذه موسى ( ع ) به خدا از اينكه در زمره جاهلان باشد .

أعوذ باللّه أن أكون من الجهلين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 200 - 3،5،6

3 _ پناه خواستن از خدا به هنگام مواجه شدن با وسوسه هاى شيطان ، فرمان خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

إما ينزغنك . .. فاستغذ باللّه

5 _ خداوند خنثى كننده وسوسه هاى شيطان در صورت پناه آوردن بندگان به درگاه او

فاستغذ باللّه إنه سميع عليم

جمله «إنه سميع عليم» به منزله تعليلى است براى «فاستغذ باللّه» (به خدا پناه بر). و چون مجرد شنوايى و دانايى نمى تواند دليل لزوم استعاذه باشد، مى توان گفت شنوايى و دانايى خداوند كنايه از اجابت پناهخواهى است.

6 _ باور به شنوايى و آگاهى گسترده خداوند مايه التجا به او در برابر وسوسه گرى هاى شيطان

فاستغذ باللّه إنه سميع عليم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 201 - 3،6

3 _ تقواپيشگان به هنگام احساس وسوسه گرى هاى شيطان با يادآورى فرمان خدا ( استعاذه ) به وى پناه مى برند و با بصيرت و آگاهى از دام شيطان مى رهند .

إذ امسهم طئف من الشيطن تذكروا فإذا هم مبصرون

در برداشت فوق، به قرينه «فاستعذ باللّه» در آيه قبل، متعلق «تذكروا» لزوم استعاذه گرفته شده است.

6 _ تقوا عامل توجه آدمى به خداوند و فرمان هاى او به هنگام وسوسه انگيزى هاى شيطان

إن الذين اتقوا إذ امسهم طئف من الشيطن تذكروا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 118 - 6،7

6 _ اذعان متخلفان از جنگ تبوك ، به ناگزيرى خود از التجا به خداوند

و ظنوا أن لا ملجأ من اللّه إلا إليه

7 _ براى گريز از خشم خدا ، چاره اى نيست جز پناهنده شدن به درگاه خود او .

لا ملجأ من اللّه إلا إليه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 98 - 1،9،11،12،13

1- لزوم پناه بردن به خدا از شرّ شيطان ، به هنگام قراءت قرآن

فإذا قرأت القرءان فاستعذ بالله من الشيط_ن الرجيم

9- انسان در هر عمل صالح ، مورد هجوم و وسوسه شيطان و نيازمند استعاذه و پناه بردن به خداوند است . *

من عمل ص_لحًا . .. فإذا قرأت القرءان فاستعذ بالله من الشيط_ن الرجيم

ص: 9

برداشت فوق، بدان احتمال است كه قراءت قرآن به عنوان نمونه اى از عمل صالح ذكر شده باشد كه در آيه قبل از آن سخن به ميان آمده بود.

11- « عن أبى جعفر ( ع ) قال : . . . فإذا قرأت : بسم الله الرحمن الرحيم فلاتبالى إلاّ تستعيذ . . . ;

از امام باقر(ع) روايت شده است كه فرمود: . .. هر گاه «بسم الله الرحمن الرحيم» را قراءت كردى باكى بر تو نيست كه استعاذه (أعوذ بالله من الشيطان الرجيم) نگويى ...».

12- « روى عبدالله بن مسعود قال : قرأت على رسول (صلی الله علیه و آله) فقلت : أعوذ بالله السميع العليم فقال لى : . . . قل أعوذ بالله من الشيطان الرجيم هك_ذا أقرأينه جبرئيل ;

عبدالله بن مسعود گويد: خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قراءت كردم، پس گفتم: «أعوذ بالله السميع العليم»، پس حضرت به من فرمود: . .. بگو «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم» كه اين چنين جبرئيل براى من خواند».

13- « عن سماعة عن أبى عبدالله ( ع ) فى قول الله : « و إذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم » قلت : كيف أقول قال : تقول : أستعيذبالله السميع العليم من الشيطان الرجيم و قال : ان الرجيم أخبث الشياطين ;

سماعه گويد: از امام صادق(ع) در باره سخن خدا« و إذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم» سؤال كردم كه چگونه بگويم؟ حضرت فرمود: مى گويى: «أستعيذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم» و حضرت فرمود: همانا رجيم خبيث ترين شياطين است».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 18 - 2،3

2- مريم ( س ) با وحشت از حضور مرد ناشناس نزد وى ، به خداوند پناه برد و او را از خشم خداوند برحذر داشت .

قالت إنّى أعوذ بالرحم_ن منك إن كنت تقيًّا

مريم(س) به جاى «اللّهم إنّى أعوذ بك» مرد ناشناس را مخاطب ساخت تا ترس از خشم خداوند را در دل او ايجاد كند. «تقوى» ; يعنى قرار دادن خويش در وقاية (مانع) از هر چيز ترسناك (مفردات راغب) و «تقيّاً»; يعنى پرهيزكننده از خطر. به قرينه كلام مريم(س) كه مخاطب خود را از خداوند ترساند، مراد خطر خشم خداوند است.

3- خداوند ، پناه گاه انسان ، در تنگا ها است .

إنّى أعوذ بالرحم_ن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 97 - 1

1 - استعاذه ( پناه بردن ) به خدا از وسوسه هاى شيطان ، از رهنمود هاى الهى به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

و قل ربّ أعوذ بك من همزت الشي_طين

«عوذ» (مصدر «أعوذ») به معناى پناه بردن و «همزة» (مفرد «همزات») به معناى وسوسه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 98 - 1،6

1 - استعاذه ( پناه بردن ) به خدا از روى آوردن و حضور شياطين ، دعاى تعليمى از سوى خدا به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

و قل أعوذ بك من همزت الشي_طين . و أعوذ بك ربّ أن يحضرون

6 - خدا ، تنها پناهگاه انسان براى ايمن ماندن از شرّ هاى شياطين

أعوذ بك من همزت الشي_طين . و أعوذ بك ربّ أن يحضرون

ص: 10

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 33 - 5

5 - ربوبيّت خداوند ، متقضى پناه جستن به او در خطرات و سختى ها است .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 27 - 2،4

2 - استعاذه و پناه بردن موسى ( ع ) به پروردگار ، از شر توطئه فرعون

و قال موسى إنّى عذت بربّى و ربّكم من كلّ متكبّر

4 - ربوبيت خداوند ، مقتضى پناهندگى به او در سختى ها است .

قال . .. عذت بربّى و ربّكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 56 - 10،11،13،14

10 - توصيه خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مبنى بر پناه بردن به او ، در برابر كارشكنى ها و دشمنى هاى كافران و مشركان

إنّ الذين يج_دلون فى ءاي_ت اللّه . .. فاستعذ باللّه

11 - لزوم پناه بردن به خدا و يارى جستن از او ، در برابر دشمنان ديانت

إنّ الذين يج_دلون فى ءاي_ت اللّه . .. فاستعذ باللّه

13 - شنوا و بينا بودن خداوند ، مقتضى پناه بردن بشر به او و استمداد از او ، در برابر بدى ها و دشمنى ها

فاستعذ باللّه إنّه هو السميع البصير

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه جمله «إن_ّه هو السميع البصير»، تعليل براى «فاستعذ» است.

14 - خداوند ، يارى دهنده به مؤمنان پناه جو و خنثى كننده توطئه هاى دشمنان آنان است .

فاستعذ باللّه إنّه هو السميع البصير

همان طور كه در برداشت قبل آمده، جمله «إن_ّه هو السميع البصير» تعليل براى «فاستعذ باللّه» است، و چون مجرد شنوايى و بينايى خداوند نمى تواند دليل لزوم استعاذه به او باشد، مى توان گفت كه شنوايى و بينايى خداوند، كنايه از اجابت پناه خواهى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 36 - 1،10

1 - لزوم استعاذه ( پناه بردن ) به خداوند ، در برابر وسوسه ها و تهييج هاى شيطان

و إمّا ينزغنّك من الشيط_ن نزغ فاستعذ باللّه

10 - علم و آگاهى خداوند ، مقتضى استعاذه و پناه بردن به او در برابر وسوسه هاى شيطان

فاستعذ باللّه إنّه هو السميع العليم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 29 - 2

ص: 11

2 - تنها خداوند رحمان ، شايسته پناه بردن به او است .

فمن يجير الك_فرين . .. قل هو الرحم_ن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فلق - 113 - 2 - 4

4 - استعاذه به خداوند براى مصون ساختن خويش در برابر خطر تمامى مخلوقات ، توصيه او به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

قل أعوذ . .. من شرّ ما خلق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فلق - 113 - 4 - 5

5 - پناه بردن به خداوند از شرّ جادوگران ، توصيه اى الهى به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

قل أعوذ . .. و من شرّ النفّ_ث_ت فى العقد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فلق - 113 - 5 - 2،8

2 - لزوم پناه بردن به خداوند ، هنگام تلاش هاى حسادت آميز ديگران

و من شرّ حاسد إذا حسد

8 - خداوند ، پيامبر (صلی الله علیه و آله) را به پناه خواستن و امداد طلبيدن از او ، در برابر آثار حسادت مردم فرمان داد .

قل أعوذ بربّ الفلق . .. و من شرّ حاسد إذا حسد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ناس - 114 - 1 - 1

1 - خداوند ، به پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمان داد كه خود را در پناه او قرار دهد .

قل أعوذ بربّ الناس

9 - نحل - 16 - 98 - 1،13

1- لزوم پناه بردن به خدا از شرّ شيطان ، به هنگام قراءت قرآن

فإذا قرأت القرءان فاستعذ بالله من الشيط_ن الرجيم

13- « عن سماعة عن أبى عبدالله ( ع ) فى قول الله : « و إذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم » قلت : كيف أقول قال : تقول : أستعيذبالله السميع العليم من الشيطان الرجيم و قال : ان الرجيم أخبث الشياطين ;

سماعه گويد: از امام صادق(ع) در باره سخن خدا« و إذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم» سؤال كردم كه چگونه بگويم؟ حضرت فرمود: مى گويى: «أستعيذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم» و حضرت فرمود: همانا رجيم خبيث ترين شياطين است».

2 - لزوم پناه بردن به خدا از نزديك شدن شياطين به انسان

قل . .. و أعوذ بك ربّ أن يحضرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ناس - 114 - 4 - 2

2 - پناه بردن به خداوند و توجه به ربوبيت ، فرمان روايى و الوهيت او ، فرمانى الهى به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، براى محفوظ ماندن آن حضرت از وسوسه هاى دشمن

قل أعوذ بربّ الناس . ملك الناس . إل_ه الناس . من شرّ الوسواس الخنّاس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ناس - 114 - 6 - 14

14 - لزوم پناه بردن به خداوند از آثار وسوسه هاى جن و انس

قل أعوذ بربّ الناس . .. الذى يوسوس فى صدور الناس . من الجنّة و الناس

قل أعوذ بربّ الفلق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ناس - 114 - 1 - 8

8 - توجّه به ربوبيت خداوند و حاكميت تدبير او بر امور مردم ، وادارسازنده انسان هابه استعاذه و دلگرم كننده پناهندگان به او است .

قل أعوذ بربّ الناس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ناس - 114 - 2 - 6

6 - توجّه به حاكميت فرمان هاى الهى بر انسان ، برانگيزاننده او به پناه بردن به خداوند و اطمينان بخش و دلگرم كننده پناه آورندگان است .

قل أعوذ . .. ملك الناس

الشيطان الرجيم هك_ذا أقرأينه جبرئيل ;

عبدالله بن مسعود گويد: خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قراءت كردم، پس گفتم: «أعوذ بالله السميع العليم»، پس حضرت به من فرمود: . .. بگو «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم» كه اين چنين جبرئيل براى من خواند».

13- « عن سماعة عن أبى عبدالله ( ع ) فى قول الله : « و إذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم » قلت : كيف أقول قال : تقول : أستعيذبالله السميع العليم من الشيطان الرجيم و قال : ان الرجيم أخبث الشياطين ;

سماعه گويد: از امام صادق(ع) در باره سخن خدا« و إذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم» سؤال كردم كه چگونه بگويم؟ حضرت فرمود: مى گويى: «أستعيذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم» و حضرت فرمود: همانا رجيم خبيث ترين شياطين است».

و لو علم اللّه فيهم خيرا لأسمعهم و لو أسمعهم لتولوا و هم معرضون

خداوند در آيه افاضه هدايتها و توفيقات خويش را مبتنى بر وجود استعداد و پذيرش انسانها كرده است و طبعاً مقدار آن نيز بستگى به استعداد و پذيرش آنان دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 27 - 8

8 - تأثيرپذيرى از قرآن و متذكر شدن و بيدار گشتن در سايه تعاليم آن ، در گرو وجود زمينه هاى لازم و شايستگى هاى بايسته است .

لقد ضربنا للناس فى ه_ذا القرءان من كلّ مثل لعلّهم يتذكّرون

برداشت ياد شده از به كار رفتن واژه «لعلّ» (شايد و به اميد آن كه. ..) در آيه شريفه به دست مى آيد. اين واژه در مواردى به كار مى رود كه هدف و نتيجه مورد نظر در حد احتمال حاصل مى شود و حصول كامل آن به شرايط و زمينه هاى ديگرى بستگى دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 28 - 8

8 - تأثيرپذيرى از قرآن و پديد آوردن روح تقواپيشگى در سايه تعليم آن ، در گرو وجود زمينه هاى لازم و شايستگى هاى بايسته است .

قرءانًا . .. لعلّهم يتّقون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 40 - 4

4 - وجود استعداد و قابليت ، شرط بهره مندى از پيام حق

أفأنت تسمع الصمّ أو تهدى العمى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 29 - 8

8 - لزوم رعايت استعداد و قابليت افراد ، در استفاده از فرصت ها و امكانات تبليغى

فأعرض عن من تولّى عن ذكرنا و لم يرد إلاّ الحيوة الدنيا

تكليف پيامبر(صلی الله علیه و آله) به روى گردانى از خدافراموشان دنيامحور، مى تواند نشانگر اين باشد كه رهبران و مبلغان الهى، نبايد قابليت ها را ناديده انگاشته وفرصت هاى خويش را در مواضع بى ثمر، هدر دهند.

چنانچه «و كانوا أحقّ بها. ..» در مقام تعليل براى «ألزمهم» بوده و تعبير «ألزمهم» به معناى قرين ساختن و بهره مند نمودن باشد; نه واجب ساختن، مى توان به نكته ياد شده پى برد.

22 - علم فراگير خداوند ، مبناى اعطاى فيض از سوى او به بندگان ، براساس استحقاقشان

و ألزمهم كلمة التقوى و كانوا أحقّ بها و أهلها و كان اللّه بكلّ شىء عليمًا

برداشت بالا مبتنى بر اين نكته است كه «و كان اللّه. ..» در رابطه با «و كانوا أحقّ...» مطرح شده باشد; يعنى، تشخيص اين شايستگى و اهليّت به وسيله علم فراگير الهى، صورت گرفته و مى گيرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 72 - 10

10 - انسان ها ، داراى توانايى و استعدادى به مراتب فراتر از عظيم ترين موجودات طبيعى عالم اند .

إنّا عرضنا الأمانة على السموت و . .. فأبين أن يحملنها و ... و حملها الإنس_ن

ترس آسمان ها و. .. از پذيرش امانت الهى و قبول آن از سوى انسان حكايت از توانايى و استعداد برتر انسان ها از موجودات ياد شده مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 73 - 4

4 - انسان ، برخوردار از زمينه هاى دستيابى به منزلتى برتر از فرشتگان و شايسته براى مسجود ملائكه شدن

فقعوا له س_جدين . فسجد المل_ئكة كلّهم أجمعون

17 - احقاف - 46 - 29 - 2

2- جنيان ، قادر به شنيدن و درك كلمات انسان

و إذ صرفنا إليك نفرًا من الجنّ يستمعون القرءان

استماع جنيان نسبت به قرآن، آنگونه كه از ظاهر آيه استفاده مى شود امرى اعجازگونه نبوده و به شكل طبيعى صورت گرفته بود.

تأثير خود را ندارد، نشان مى دهد كه اين دو عنصر، كافى نيستند و قابليت مخاطب نيز، شرط لازم است.

مشيّت الهى است كه آن را رقم مى زند.

بين يدى رحمته . .. و البلد الطيب يخرج نباته بإذن ربه و الذى خبث لايخرج

6- فراهم آوردن زمينه هاى اشتياق و تلاش ، گامى ضرورى در برآورد استعداد ها و شايستگى هاى انسان است .

جعلنا . .. زينة لها لنبلوهم

در آيه شريف، زينت و زيبايى موهبت هاى زمين، زمينه ابتلا و آزمايش دانسته شده است. شرح آن چنين است كه زيبايى ها و جلوه هاى زندگى، موجب انگيزش آدمى شده و او را به حركت وامى دارد و اين حركت و تلاش، زمينه ابتلا و آزمايش را فراهم مى آورد. از اين ارتباط، اين برداشت به دست مى آيد كه بدون برانگيختن و به تلاش كشاندن آدمى، زمينه اى براى بروز استعدادهاى او فراهم نخواهد شد.

20 - علق - 96 - 4 - 8

8 - توانا ساختن انسان بر خواندن و نوشتن و آموختن علوم به او ، برخاسته از كرم والاى خداوند است .

و ربّك الأكرم . الذى علّم بالقلم

8- لطف خداوند بر انسان ، بر اساس لياقت و شايستگى او است .

و لقد ءاتينا إبرهيم رشده و كنّا به ع_لمين

برداشت ياد شده با توجه به القاى خصوصيت از مورد (حضرت ابراهيم(ع)) قابل استفاده است.

6 - انفال - 8 - 10 - 5

5 _ تنها خداوند شايسته آن است كه براى درخواست يارى و پيروزى بر دشمنان دين به پيشگاه او روى آورد .

إذ تستغيثون . .. و ما النصر إلا من عند اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 73 - 9

9 - خدا ، تنها فريادرس فريادخواهان

إنّ الذين تدعون من دون اللّه لن يخلقوا ذبابًا

6 - انفال - 8 - 9 - 2

2 _ مجاهدان بدر پيش از نبرد با نيايش به درگاه خدا از وى استمداد كردند .

إذ تستغيثون ربكم

«غوث» به معناى يارى كردن است و استغاثه طلب يارى و امداد است.

نمونه هايى از خوى نيكوى پيامبر (صلی الله علیه و آله) دارد. گفتنى است كه امر به عفو و ... به معناى ادامه دادن آن است.

14 _ پيامبر (صلی الله علیه و آله) موظّف به گذشت از حقوق خويش بر مردم و طلب آمرزش براى آنان نسبت به حقوق الهى

فاعف عنهم و استغفر لهم

از اينكه پيامبر (صلی الله علیه و آله) از يكسو مأمور به گذشت از مردم و از سوى ديگر مأمور به طلب مغفرت براى آنان از خدا مى شود، مى توان به دست آورد كه مراد از «فاعف»، گذشت از حقوق خود پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مراد از «فاستغفر»، طلب مغفرت در مورد حقوق خداوند است.

4 - نساء - 4 - 106 - 7

7 _ استغفار ، زمينه اى براى جلب غفران و رحمت الهى

و استغفر اللّه إنّ اللّه كان غفوراً رحيماً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 110 - 1،2،3،4،7،8،10

1 _ توبه و استغفار ، راهى براى آمرزش همه گناهان ، اعم از صغيره و كبيره

و من يعمل سوءاً او يظلم نفسه ثم يستغفر اللّه يجداللّه غفوراً رحيماً

برخى بر آنند كه مراد از «سوءاً»، گناه صغيره است و مراد از ظلم در «يظلم نفسه»، گناهان كبيره است.

2 _ خداوند ، آمرزنده گناه شرك و غير شرك ، در صورت استغفار و توبه

و من يعمل سوءاً او يظلم نفسه ثم يستغفر اللّه يجداللّه غفوراً رحيماً

گفته شده مقصود از ظلم در «يظلم نفسه»، شرك است و مقصود از «سوء»، گناهانى غير از شرك.

3 _ توبه و استغفار از ستم و تجاوز به خود و يا ديگران ، موجب آمرزش است .

و من يعمل سوءاً او يظلم نفسه ثم يستغفر اللّه يجداللّه غفوراً رحيماً

برخى از مفسران بر آنند كه مراد از «سوءاً»، تجاوز و تعدى به ديگران است و مراد از «يظلم نفسه» ستم نمودن به خويشتن.

4 _ خداوند آمرزنده گناه خيانتكاران و حاميان آنان ، در صورت استغفار و توبه

هأنتم هؤلاء . .. او يظلم نفسه ثم يستغفر اللّه يجداللّه غفوراً رحيماً

با توجه به آيات قبل مى توان گفت از مصاديق مورد نظر براى «من يعمل سوءاً» خيانتكاران هستند و حاميان آنان از مصاديق «يظلم نفسه» مى باشند.

7 _ نويد خداوند به آمرزش حتمى گنهكاران در صورت توبه و استغفار

و من يعمل سوءاً او يظلم نفسه ثم يستغفر اللّه يجداللّه غفوراً رحيماً

8 _ گناهكار ، با توبه و استغفار ، آمرزش و رحمت الهى را درك و احساس مى كند .

و من يعمل سوءاً . .. ثم يستغفر اللّه يجداللّه غفوراً رحيماً

كلمه «يجد»، از مصدر وجدان به معناى دريافتن و احساس كردن است; يعنى در وجود خود رحمت و مغفرت الهى را درك مى كند.

10 _ توبه و استغفار ، افزون بر آمرزش گناهان ، موجب جلب رحمت الهى خواهد شد .

ثم يستغفر اللّه يجداللّه غفوراً رحيماً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 74 - 4،7

4 _ بازگشت به توحيد و طلب آمرزش از خداوند ، راه نجات مشركان ، از عذاب دردناك

ليمسن الذين كفروا منهم عذاب اليم . .. افلا يتوبون إلى اللّه و يستغفرونه

7 _ توبه و استغفار ، شرط برخوردارى از مغفرت خداوند و رحمت خاص او

افلا يتوبون . .. و اللّه غفور رحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 161 - 12

ص: 43

12 _ استغفار به درگاه خدا موجب آمرزش گناهان است .

و قولوا حطة . .. نغفر لكم خطيئتكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 33 - 4،9

4 _ توبه و استغفار امت ها ، مايه مصونيت آنان از عذاب هاى استيصال

و ما كان اللّه معذبهم و هم يستغفرون

9 _ توبه و استغفار داراى اهميتى ويژه در نزد خداوند و داراى تأثيرى بسزا در سرنوشت امتها

و ما كان اللّه معذبهم و هم يستغفرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 3 - 5،7،12

5_ پرستش خدا ، بيزارى از شرك ، پذيرش رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و استغفار از گناهان ، مقدمه هايى لازم براى حركت به سوى خدا و تقرب به درگاه او

ألاّ تعبدوا إلاّ الله . .. و أن استغفروا ربكم ثم توبوا إليه

ظاهر اين است كه «توبوا إليه» عطف به همه جمله هاى سابق «ألاّ تعبدوا. ..»، «إننى لكم منه ...» و «أن استغفروا ...» است.

7_ يكتاپرستى ، پذيرش رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، استغفار از شرك و گناه و حركت به سوى خدا ، موجب جلب عنايت خدا و دستيابى به معيشتى نيكو در دنياست .

ألاّ تعبدوا إلاّ الله . .. و أن استغفروا ربكم ثم توبوا إليه يمتعكم مت_عًا حسنًا

12_ برخوردار شدن از پاداش هاى الهى در آخرت ، منوط به يكتاپرستى ، پرهيز از شرك ، پذيرش رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و استغفار از گناهان است .

ألاّ تعبدوا إلاّ الله . .. يؤت كل ذى فضل فضله

استفاده برداشت فوق از آيه ، بر اساس اين احتمال است كه: جمله «يؤت . ..» بيانگر پاداش اخروى باشد. وجود «إلى أجل» در جمله قبل و نبود آن در اين جمله ، مى تواند مؤيد اين احتمال باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 52 - 11،13

11_ توحيد ، پرستش خداى يكتا و استغفار از گناهان ، مؤثر در برخوردار شدن جامعه هاى بشرى از موهبت ها و بركات دنيوى است .

استغفروا ربكم ثم توبوا إليه يرسل السماء . .. و يزدكم قوّة

13_ هود ( ع ) مردم خويش را در صورت استغفار از گناهان ، گرايش به توحيد و پرستش خدا ، به افزايش نيرو و توانشان بشارت داد .

و ي_قوم استغفروا ربكم ثم توبوا إليه . .. يزدكم قوّة إلى قوّتكم

«يزدكم» عطف بر «يرسل» و جواب براى شرط مقدر مى باشد; يعنى: «إن تستغفروا . .. يزدكم; اگر استغفار كنيد و ... خداوند نيروى شما را افزايش مى دهد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 44

8 - هود - 11 - 61 - 19

19_ استغفار از گناهان ، پرستش خدا و پرهيز از شرك ، مقدمه هايى لازم براى تقرب به درگاه خداوند

فاستغفروه ثم توبوا إليه

برداشت فوق ، با توجه به حرف «ثم» _ كه بر تأخر مرحله توبه از مرحله استغفار دلالت دارد _ استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 55 - 8،10

8- ايمان و استغفار ، مانع نزول عذاب و كيفر الهى است .

و ما منع الناس أن يؤمنوا إذ جاءهم الهدى و يستغفروا ربّهم إلاّ أن تأتيهم سنّة الأ

10- استغفار ، به درگاه ربوبى ، از نشانه هاى ايمان است .

أن يؤمنوا إذ جاءهم الهدى و يستغفروا ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 109 - 7

7 - استغفار و دعا براى جلب رحمت الهى ، از مشخصات عبوديت و ايمان

إنّه كان فريق من عبادى يقولون ربّنا ءامنّا فاغفر لنا و ارحمنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 118 - 5

5 - پاكسازى روح از آلايش گناه ، زمينه ساز بهرهورى از رحمت خداوند

و قل ربّ اغفر و ارحم

تقديم لفظى «اغفر» بر «ارحم»، مى تواند اشاره به تقديم رتبى و معنوى آن نيز داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 6 - 10

10 _ گناه ، هر چند بزرگ باشد ( مانند افترا و دروغ بر خدا و رسول او ) در صورت توبه و استغفار از آن ، قابل بخشش و غفران الهى است .

و قال الذين كفروا إن ه_ذا إلاّ إفك افتريه . .. إنّه كان غفورًا رحيمًا

تذكر به غفران و رحمت الهى، پس از ردّ تهمت ها و افتراهاى كافران بر پيامبر(صلی الله علیه و آله) و قرآن، مى تواند به منظور تشويق به توبه و استغفار و نويد به غفران و بخشش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 46 - 6

6 - نقش مؤثر توبه و استغفار در جلب رحمت الهى

لولا تستغفرون اللّه لعلّكم ترحمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 45

15 - ص - 38 - 25 - 3

3 - استغفار ، سجده ، توبه و انابه ، از زمينه هاى آمرزش الهى

فاستغفر ربّه و خرّ راكعًا و أناب . فغفرنا له ذلك

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه نويد خداوند به آمرزش داوود(ع) پس از استغفار، سجده، انابه و توبه او بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 35 - 5

5 - استغفار ، پيش از دعا و اظهار حاجت به درگاه الهى ، زمينه ساز استجابت دعا و برآوردن حاجت است .

قال ربّ اغفرلى و هب لى ملكًا

برداشت ياد شده از استغفار سليمان(ع)، پيش از اظهار حاجت و درخواست پادشاهى از خداوند برمى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 6 - 15

15 - شرك ، گناهى قابل بخشش در پرتو گرايش به توحيد و استغفار

فاستقيموا إليه و استغفروه

خداوند، در اين آيه و در پى دعوت به توحيد، مشركان را به روى آوردن به استغفار فراخوانده است; از اين مطلب روشن مى شود كه چنانچه مجالى براى پذيرش استغفار نبود، دعوت بدان بى معنا مى نمود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 5 - 14

14 - استغفار و طلب خير و رحمت براى ديگران ، داراى تأثير است .

و يستغفرون . .. ألا إنّ اللّه هوالغفور الرحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 11 - 1،2،4

1 - وعده نوح ( ع ) به قوم خود ، مبنى بر ريزش باران فراوان و پى درپى بر آنان ، در صورت استغفار و ايمان آوردن آنان

فقلت استغفروا ربّكم . .. يرسل السماء عليكم مدرارًا

يكى از معانى «سماء»، باران است (صحاح) و در اين آيه شريفه در همين معنا به كار رفته است. «مدراراً» به معناى ريزش فراوان و پى درپى است.

2 - استغفار و ايمان ، از عوامل نزول باران و فزونى نعمت ها است .

استغفروا ربّكم . .. يرسل السماء عليكم مدرارًا

4 - تأثير استغفار و ايمان ، در تحولات طبيعت و واكنش جهان مادى در برابر عقايد و رفتار انسان ها

استغفروا ربّكم . .. يرسل السماء عليكم مدرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 12 - 1،2،3

1 - وعده نوح ( ع ) به قوم خود ، مبنى بر يارى شدنشان با اموال و فرزندان از سوى خداوند ، در صورت ايمان آوردن و استغفار

ص: 46

آنان

استغفروا ربّكم . .. و يمددكم بأمول و بنين

2 - وعده نوح ( ع ) به قوم خود ، مبنى بر آباد شدن باغ ها و نهرهايشان از سوى خداوند در صورت ايمان آوردن و استغفار آنان

استغفروا ربّكم . .. و يجعل لكم جنّ_ت و يجعل لكم أنه_رًا

3 - استغفار و ايمان ، از عوامل ازدياد اموال و فرزندان و آبادانى شهر ها و روستا ها ( پيدايش باغ ها و نهر ها و . . . )

استغفروا ربّكم . .. و يمددكم بأمول و بنين و يجعل لكم جنّ_ت و يجعل لكم أنه_رًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نصر - 110 - 3 - 22

22 - تسبيح ، حمد و استغفار ، زمينه ساز جلب عنايت و توجّه خداوند

فسبّح بحمد ربّك و استغفره إنّه كان توّابًا

تواب بودن خداوند، ممكن است به معناى رجوع به بندگان باشد; به اين معنا كه به آنان تفضل كرده آنان را بپذيرد. (برگرفته از قاموس)

از اينكه خداوند در خصوص منافقان، از استغفار پيامبر (صلی الله علیه و آله) نفى اثر كرده، برداشت مى شود كه در موارد ديگر تأثير داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 113 - 9

9 _ استغفار پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان براى غير مشركان ، داراى تأثير است .

ما كان للنبى و الذين ءامنوا أن يستغفروا للمشركين

نهى الهى از استغفار براى مشركان، خود نشانه تأثير اصل استغفار است ; چه اينكه اگراستغفار تأثيرى نداشت، نهى بى مورد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 62 - 19

19 - دعا و استغفار پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى مردم ، در جلب غفران و رحمت الهى براى آنان و مورد عفو و آمرزش قرار گرفتن ايشان

و استغفر لهم اللّه إنّ اللّه غفور رحيم

از توصيه خداوند به پيامبر(صلی الله علیه و آله) كه براى مردم طلب مغفرت كند به دست مى آيد كه دعا و استغفار آن حضرت در آمرزش آنان نقش ويژه دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 12 - 20

20 - تأثير استغفار پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى امت ، در برخوردارى آنان از غفران الهى

و استغفر لهنّ اللّه إنّ اللّه غفور رحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - منافقون - 63 - 5 - 6

6 - تأثير استغفار و شفاعت پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، در آمرزش گناهان مردم

تعالوا يستغفر لكم رسول اللّه

در اين آيه به منافقان پيشنهاد مى شود اگر توبه كنيد، پيامبر(صلی الله علیه و آله) برايتان استغفار خواهد كرد. از اين مطلب معلوم مى شود، استغفار آن حضرت براى ديگران تأثير داشته است و گرنه پيشنهاد ياد شده بى معنا خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - منافقون - 63 - 6 - 1

1 - استغفار براى منافقان ; حتى اگر استغفاركننده براى آنان پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) باشد اثربخش نيست .

سواء عليهم أستغفرت لهم أم لم تستغفر لهم

20 - استغفار فرشتگان براى زمينيان ، موجب بقاى نظام هستى

تكاد السم_وت يتفطّرن . .. و المل_ئكة ... و يستغفرون لمن فى الأرض

چنانچه آيات در مقام توحيد و نفى شرك باشد، از ارتباط فرازهاى آيه مى توان استفاده كرد كه پيامد گناه شرك، چنان بزرگ و سنگين است كه اگراستغفار ملائكه براى زمينيان نبود، نظام هستى فرو مى پاشيد.

5- باور نداشتن رهنمود هاى الهى و استغفار نكردن از لغزش ها ، درپى دارنده عذاب الهى است .

و ما منع الناس أن يؤمنوا . .. و يستغفروا ربّهم إلاّ أن تأتيهم سنّة الأوّلين

14- خداوند براساس سنت خويش ، كافران دوران هاى پيشين را كه از ايمان و استغفار روگردان بودند ، به هلاكت رساند .

إلاّ أن تأتيهم سنّة الأوّلين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 18 - 2

2 - سحرگاهان ، بهترين و مناسب ترين زمان براى راز و نياز با خداوند و طلب آمرزش از او

و بالأسحار هم يستغفرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 28 - 7

7 - مقدم داشتن خويش بر پدر و مادر و آنان بر اعضاى خانواده و اينان بر ديگر زنان و مردان مؤمن در آمرزش خواهى از درگاه الهى ، كارى پسنديده و شايسته

ربّ اغفر لى و لولدىّ و لمن دخل بيتى مؤمنًا و للمؤمنين و المؤمن_ت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نصر - 110 - 3 - 14

14 - ذكر صفات جلال و جمال خداوند ، پيش از درخواست از او ، از آداب دعا و استغفار

فسبّح بحمد ربّك و استغفره

فرمان «تسبيح»، بر ذكر صفات جلالى (سلبى) و فرمان «حمد» بر ذكر صفات جمالى (ثبوتى) دلالت دارد و تقديم آن دو بر فرمان استغفار، بيانگر برداشت ياد شده است.

8 _ جواز استغفار براى كسى كه هدايت ناپذيرى و دوزخى بودنش ، در نظر استغفاركننده قطعى نيست .

من بعد ما تبين لهم أنهم أصحب الجحيم

تعبير «من بعد ما تبين» نشان مى دهد كه قبل از تبين و قطعيت دوزخى بودن فردى، مى توان براى او استغفار كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 47 - 7،8

7- استغفار براى ديگران ( شفاعت در استغفار ) ، امرى مجاز و روا است .

سأستغفر لك ربّى

8- ابراهيم ( ع ) استغفار براى برخى از مشركان را مجاز مى دانست .

سأستغفر لك ربّى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 55 - 11

11 - استغفار از لغزش و گناه ، بر همگان واجب است .

و استغفر لذنبك

3- حضرت ابراهيم ( ع ) پس از پايان گفتوگو با آزر ، به او وعده داد كه آمرزش گناه شرك او را به زودى از خداوند خواهد خواست .

قال سل_م عليك سأستغفر لك ربّى

ابراهيم(ع) به قرينه «أخاف» در آيات قبل، آزر را مشركى كه قابل بخشش نباشد و به تعبير برخى آيات «دشمن خدا» نمى دانست; بنابراين به بخشش گناه شرك او اميدوار بود، لذا نه عذاب او را قطعى دانست و نه به او وعده مغفرت حتمى داد، بلكه با اطمينان به مهرورزى خداوند به او، اظهار اميدوارى كرد كه استغفارش تأثير بخشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 86 - 1

1 - طلب آمرزش ابراهيم ( ع ) از درگاه خداوند ، براى پدرش

و اغفر لأبى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 5

5 - آمرزش خواهى ابراهيم ( ع ) و همگامان آن حضرت براى خويش ، از پروردگارشان

و اغفرلنا ربّنا

16 - فصلت - 41 - 6 - 14

14 - توصيه خداوند ، به لزوم استغفار انسان از هر گونه شرك و گناه

و استغفروه

إلاّ من أُكره و قلبه مطمئنّ بالإيم_ن . .. إن ربّك من بعدها لغفور رحيم

برداشت فوق، بنابراين نكته است كه «إن ربّك . ..» در بيان حال كسانى باشد كه به اكراه، اظهار كفر كرده اند; كه در اين صورت وعده غفران توسط خدا، نشان دهنده نياز آنان به مغفرت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 97 - 6

6_ لزوم استغفار از گناهان

استغفر لنا ذنوبنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 73 - 6

6 - گناه هرچند بدون تمايل و با اكراه صورت بگيرد ، نيازمند بخشش الهى و توبه است .

إنّا ءامنّا ليغفر . .. و ما أكرهتنا عليه من السحر

در كلام ساحران مؤمن هم «خطايا» نيازمند غفران دانسته شده و هم «ما أكرهتنا»; بنابراين گناه اگر چه از روى اجبار و عدم تمايل نيز باشد، نيازمند مغفرت الهى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 199 - 7

7 _ فرمان الهى به امتيازطلبان قريش در حج ، مبنى بر استغفار از گناه امتيازطلبى *

ثم افيضوا من حيث افاض الناس و استغفروا اللّه

پس از ردّ امتيازطلبى (من حيث افاض الناس)، امر به استغفار، مى تواند اشاره باشد كه اين عمل، گناه و استغفار از آن لازم است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 147 - 2

2 _ درخواست بخشايش گناهان و زياده روى ها ، پايدارى بر راه پيامبران و چيرگى بر كافران ، تنها سخن دست پروردگان انبيا در هنگامه هاى پيكار

و ما كان قولهم الّا ان قالوا ربّنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فى امرنا و ثبّت اقدا

در برداشت فوق، ضمير «قولهم»، تنها به «ربّيّون» برگشت داده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 19 - 5

5- دستور استغفار از گناه به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

و استغفر لذنبك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 32 - 24

24 - « اسحاق بن عمار قال : قال أبو عبداللّه ( ع ) . . . و سألته عن قول اللّه عزّوجلّ « الذين يجتنبون كبائر الإثم و الفواحش إلاّ اللّمم » قال : الفواحش الزنى و السرقة « و اللّمم » الرجل يلّم بالذنب فيستغفر اللّه منه ;

اسحاق بن عمار گويد: از امام صادق(ع) از اين سخن خداوند عزّوجلّ «الذين يجتنبون كبائر الإثم و الفواحش إلاّاللّمم» سؤال نمودم؟ حضرت فرمود: «فواحش» زنا و سرقت است و «لَمَمْ» گناهى است كه شخص پس از اقدام به آن استغفار نمايد [و از خدا عفو و آمرزش بطلبد]».

ص: 58

يغفر الله لكم

جمله «يغفر. ..» مى تواند دعايى باشد و مى تواند خبرى باشد. برداشت فوق ناظر به احتمال نخست است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 97 - 4

4_ فرزندان يعقوب با لحنى ملتمسانه از وى خواستند براى آمرزش گناهانشان از خداوند ، طلب آمرزش كند .

ي_أبانا استغفر لنا ذنوبنا

تصريح فرزندان يعقوب به «يا أبانا» (اى پدر ما) براى جلب مهر و محبت و برانگيختن عواطف اوست كه از آن به «لحنى ملتمسانه» تعبير شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 98 - 2،18

2_ يعقوب ( ع ) به فرزندانش نويد داد كه به زودى آمرزش گناهانشان را از درگاه خداوند خواهد خواست و براى آنان شفاعت خواهد كرد .

قال سوف أستغفر لكم ربى

18_ « عن أبى عبدالله ( ع ) : فى قول يعقوب لبنيه « سوف أستغفر لكم ربى » قال : أخّرها إلى السحر ليلة الجمعة ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خدا از قول يعقوب كه گفت: «سوف أستغفر لكم ربى» روايت شده است كه فرمود: يعقوب استغفار را تا سحر شب جمعه به تأخير انداخت».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 98 - 9

9_ گذشت از خطاكاران و دعا براى آنان ، خصلتى نيكو و از صفات پيامبران الهى است .

ي_أبانا استغفر لنا . .. قال سوف أستغفر لكم ربى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 62 - 17

17 - پرداختن به امور مهم زندگى شخصى ، به جاى حل و فصل مسائل اجتماعى ، با اذن رهبرى ، خطايى است نيازمند به استغفار به درگاه الهى .

فإذا استئذنوك لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم و استغفر لهم اللّه

توصيه خداوند به طلب مغفرت كردن پيامبر(صلی الله علیه و آله) براى كسانى كه به اذن او عرصه حل و فصل امور اجتماعى را ترك مى كنند حاكى از اين است كه اين عمل چون به اذن آن حضرت انجام گرفته جايز است; ولى در عين حال خطايى است كه بايد براى آن استغفار كرد.

او براى مؤمنان

و يستغفرون للذين ءامنوا ربّنا وسعت كلّ شىء رحمة و علمًا

13 - درخواست آمرزش از خداوند ، براى توبه كنندگان و رهروان راه الهى از سوى فرشتگان حامل عرش

فاغفر للذين تابوا و اتّبعوا سبيلك

_______________________________

من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 309، ح 4 ; خصال صدوق ،ص 581، ح 3، باب السبعين ; نورالثقلين، ج 1، ص 321، ح 62.

10 _ كسى كه يك سال در نماز وتر ، هفتاد بار « استغفر اللّه ربّى و اتوب اليه » بگويد ، از مستغفرين در سحرگاهان است .

و المستغفرين بالاسحار

امام صادق (ع): . .. من قال فى وتره اذا اوتر «استغفر اللّه ربّى و اتوب اليه» سبعين مرة و واظب على ذلك حتى تمضى له سنة، كتبه اللّه عنده من المستغفرين بالاسحار.

_______________________________

من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 309، ح 4 ; نورالثقلين، ج 1، ص 321، ح 62 ; خصال صدوق، ج 2، ص 581، ح 3، باب السبعين.

11 _ كسى كه چهل شب در آخر قنوت نماز وتر صد بار « استغفر اللّه و اتوب اليه » بگويد ، از مستغفرين در سحر است .

و المستغفرين بالاسحار

امام صادق (ع): من قال اخر قنوته فى الوتر «استغفر اللّه و اتوب اليه» مأة مرّة اربعين ليلة كتبه اللّه من المستغفرين بالاسحار.

_______________________________

بحار الانوار، ج 87، ص 224، ح 35 ; از جنّة الامان.

2 - آل عمران - 3 - 16 - 2

2 _ تقوا پيشگان ، همواره خواستار بخشايش گناهان خويش از خدا و مصونيّت از عذاب دوزخند .

للّذين اتقوا . .. فاغفرلنا ذنوبنا و قنا عذاب النار

«الذين يقولون»، بيان ويژگيهاى «الذين اتقوا» است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 17 - 1

1 _ صبر و راستى در گفتار ، خضوع در برابر خداوند ، انفاق و استغفار در سحرگاهان ، از صفات متّقين

للّذين اتّقوا . .. الصابرين ... بالاسحار

آيه فوق (الصابرين و الصادقين . .. )، بيان و توضيح ديگرى براى «للّذين اتقوا» است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 135 - 1

1 _ ياد خدا و طلب آمرزش ( توبه ) شيوه پارسايان ، در صورت ارتكاب كارى ناشايست ( زنا يا مطلق گناه كبيره ) و يا ستم بر خويش

اعدّت للمتّقين . .. و الّذين اذا فعلوا فاحشة او ظلموا انفسهم ذكروا اللّه فاستغفر

برخى گفته اند مراد از «فاحشة»، زنا و مقصود از ظلم در اين آيه، ساير گناهان _ چه صغيره و چه كبيره _ است. برخى ديگر گفته اند كه مراد از «فاحشة»، گناهان كبيره و مقصود از ظلم، گناهان صغيره است.

9 - توصيه خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) به استغفار از گناه خويش

و استغفر لذنبك

پيامبراسلام(صلی الله علیه و آله)، از نظر تمامى فرقه هاى مسلمين _ به ويژه شيعه _ داراى مقام عصمت و پاك از هر گونه گناه و نيز منزّه از خطا در بيان و ارائه وحى و شريعت الهى است. بر اين اساس مفسران عقيده دارند كه مقصود از گناه مورد اشاره اين آيه، ترك اولى و عملى است كه نسبت به مقام شامخ آن حضرت گناه محسوب مى شود; هر چند نسبت به ديگر انسان هاى خداپرست، گناه به شمار نمى آيد. چنان كه گفته اند: « حسنات الأبرار، سيئات المقربين».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 19 - 5،8

5- دستور استغفار از گناه به پيامبر (صلی الله علیه و آله)

و استغفر لذنبك

8- دستور خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، در آمرزش خواهى براى تمامى مردان و زنان با ايمان

و استغفر . .. للمؤمنين و المؤمن_ت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 11 - 9

9 - متخلفان از سفر حديبيه ، معترف به گناه خويش و متقاضى عفو و استغفار پيامبر (صلی الله علیه و آله)

سيقول لك المخلّفون من الأعراب . .. فاستغفر لنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 12 - 18

18 - توصيه خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، در دعا براى زنان بيعت كننده با آن حضرت و آمرزش خواهى براى آنان

و استغفر لهنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - منافقون - 63 - 5 - 5

5 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، براى گناهكاران طلب آمرزش مى كرد .

يستغفر لكم رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نصر - 110 - 3 - 11،12

11 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مأمور مغفرت خواهى و درخواست عفو خداوند ، از كوتاهى در تسبيح و حمد او و تقاضاى توجّه و عنايت مجدّد او به آن حضرت

و استغفره

استغفارى كه در اين سوره به آن امر شده است _ به قرينه تعليق بر نصرت و فتح و عطف بر تسبيح و حمد _ استغفار ويژه اى است. اين استغفار، در ارتباط با حمد و تسبيح، به معناى درخواست عفو از كاستى هاى آن و در ارتباط با «توّاباً»، به معناى درخواست رجوع مجدّد و مكرر خداوند و تقاضاى عنايت هاى تازه به تازه او است.

ص: 73

12 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) در ادامه حيات خويش ، نيازمند مغفرت الهى و ملزم به طلب آن از خداوند بود .

و استغفره

استغفار پيامبر(صلی الله علیه و آله) _ با آن كه معصوم است _ ممكن است به معناى درخواست ادامه يافتن مغفرت الهى باشد و مى تواند بيانگر اين نكته باشد كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)، گرچه بالاترين درجه عبادت را داشت; ولى همواره آن را در برابر عظمت خداوند، ناچيز ديده و با احساس شرمندگى به درگاه خداوند از او پوزش مى طلبيد برداشت ياد شده ناظر به احتمال نخست است.

كند پرداخت و از راز آن پرده برداشت نشان مى دهد كه مسأله ممنوعيت استغفار براى اهل شرك، مشترك همه اديان الهى است.

و ما منع الناس أن يؤمنوا إذ جاءهم الهدى و يستغفروا ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 10 - 3

3 - مؤمنان ، خواهان غفران الهى براى خويش و نيز براى پيشتازان راه دين

و الذين جاءو من بعدهم يقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا الذين سبقونا

19 - نوح - 71 - 28 - 16

16 - توأم كردن آمرزش خواهى با نفرين به وقت نيايش و دعا به درگاه الهى ، كارى پسنديده و شايسته است .

ربّ اغفر لى و لولدىّ . .. و للمؤمنين و المؤمن_ت و لاتزد الظ_لمين إلاّ تبارًا

گر چه آيه مزبور درباره كوچ از مَشعر و عرفات است ; ولى تعليل «ان اللّه غفور رحيم»، عام است. بنابراين وعده رحمت و آمرزش، به مطلق استغفاركنندگان است.

13 _ طالبان آمرزش الهى به هنگام كوچ از مشعر و عرفات ، مشمول مغفرت و رحمت خداوند هستند .

ثم افيضوا . .. و استغفروا اللّه ان اللّه غفور رحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 135 - 13

13 _ طلب آمرزش نكردن و به فكر توبه نبودن ، در عين توجّه به گناه ، اصرار بر آن است .

و الّذين اذا فعلوا فاحشة . .. لم يصروا على ما فعلوا و هم يعلمون

امام باقر (ع) درباره آيه فوق فرمودند: الاصرار هو ان يذنب الذّنب فلا يستغفر اللّه و لا يحدّث نفسه بتوبة فذلك الاصرار.

_______________________________

كافى، ج 2، ص 288، ح 2 ; نورالثقلين، ج 1، ص 394، ح 366.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 136 - 4

4 _ لزوم شتاب در انفاق ، فرو بردن خشم ، گذشت از خطاى مردمان و استغفار از گناهان

سارعوا الى مغفرة من ربّكم . .. الذين ينفقون ... اولئك جزآؤهم مغفرة من ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 64 - 14

14 _ لزوم استغفار ، توبه و تدارك گذشته ، در صورت ارتكاب گناه

و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤك

گناه مورد بحث در آيه، اعراض از پيامبر (صلی الله علیه و آله) است و پذيرش توبه اين گناه را مشروط به روى آوردن (جاؤك) به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده كه همان جبران گذشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 74 - 3

3 _ لزوم بازگشت به خدا به همراه طلب آمرزش از خطا هاى گذشته

افلا يتوبون إلى اللّه و يستغفرونه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 161 - 6

6 _ استغفار از گناهان به هنگام تصرف بيت المقدس ، فرمان خدا به بنى اسرائيل

و قولوا حطة

«حطة» خبر براى مبتدايى محذوف مانند «مسألتنا» است. اين كلمه اسم مصدر و به معناى نهادن و فرود آوردن مى باشد و مراد از آن به قرينه جمله بعد (نغفر لكم) برداشتن وزر گناهان و آمرزش آنهاست. بنابراين «قولوا حطة» يعنى بگوييد خدايا درخواست ما آمرزش گناهان است.

ص: 79

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 3 - 1

1_ ضرورت استغفار به درگاه خدا و طلب بخشايش گناهان از او

و أن استغفروا ربكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 52 - 1،6

1_ ضرورت استغفار به درگاه خدا و طلب آمرزش گناهان از او

و ي_قوم استغفروا ربكم

6_ استغفار از گناهان ، گرايش به توحيد و پرستش خدا ، مقدمه هايى لازم براى حركت به سوى خداوند و تقرب به درگاه او

و ي_قوم استغفروا ربكم ثم توبوا إليه

برداشت فوق ، با توجه به كلمه «ثم» _ كه جمله «توبوا إليه» را بر «استغفروا ربكم» عطف كرده _ به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 61 - 17

17_ ضرورت استغفار به درگاه خدا و طلب آمرزش گناهان از او

فاستغفروه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 90 - 1،6

1_ ضرورت استغفار به درگاه خدا و طلب آمرزش گناهان از او

واستغفروا ربكم

6_ حصر ربوبيت به خداوند ، لزوم استغفار و تقرب به درگاه خدا از تعاليم شعيب ( ع )

واستغفروا ربكم ثم توبوا إليه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 97 - 6

6_ لزوم استغفار از گناهان

استغفر لنا ذنوبنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 55 - 4

4- استغفار از گذشته خويش ، پس از ايمان به رهنمود هاى الهى ، لازم و ضرورى است .

و ما منع الناس أن يؤمنوا إذ جاءهم الهدى و يستغفروا ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 80

16 - فصلت - 41 - 6 - 12

12 - لزوم حركت در مسير توحيد و استغفار از هر گونه شرك و گناه

فاستقيموا إليه و استغفروه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 18 - 5

5 - استغفار داراى اهميت ويژه در ميان اعمال عبادى

و بالأسحار هم يستغفرون

از اين كه استغفار اختصاص به ذكر يافته، مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 13

13 - لزوم توأم بودن مبارزه ( برائت از كافران معاند ) ، با دعا و استغفار به درگاه خداوند

إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا. .. ربّنا عليك توكلنا... ربّنا لاتجعلنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 10 - 8

8 - استغفار و آمرزش خواهى از درگاه خداوند ، داراى جايگاهى بلند در سلسله تعاليم الهى

يغفر لكم من ذنوبكم . .. دعوتهم لتغفر لهم ... فقلت استغفروا ربّكم إنّه كان غفّارً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نصر - 110 - 3 - 1

1 - لزوم تسبيح و حمد خداوند و طلب بخشش گناهان از پيشگاه او

فسبّح بحمد ربّك و استغفره

10 - كهف - 18 - 55 - 13

13- تاريخ گذشتگان ، شاهد مردمانى روگردان از ايمان و سرتافته از استغفار بوده است .

إلاّ أن تأتيهم سنّة الأوّلين

«سنة الأولين» _ كه عذاب را سنتى الهى براى گذشتگان قلمداد كرده است _ اشاره به ظهور افراد فراوانى در امت هاى پيشين دارد كه مانند كافران و مشركان عصر بعثت عمل كردند و مجازات شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 53 - 16

16 - ترغيب گنه كاران ، به توبه و استغفار از سوى خداوند

ي_عبادى الذين أسرفوا . .. لاتقنطوا من رحمة اللّه... إنّه هو الغفور الرحيم

فسبّح بحمد ربّك و استغفره إنّه كان توّابًا

عبارت «تاب اللّه عليه»; يعنى، او را به توبه موفق ساخت (قاموس). جمله «إنّه كان توّاباً»، تعليل است و بيان مى كند كه دستورهاى سه گانه خداوند در اين آيه، به دليل «توّاب» بودن خداوند صادر شده است.

به قرينه آيات پيشين (قالوا ان اللّه هو المسيح . .. قالوا ان اللّه ثالث ثلثة) فاعل «يتوبون ...» مسيحيان هستند و متعلق توبه و استغفار، عقيده به الوهيت مسيح(ع) و تثليث مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 52 - 20

20_ هود ( ع ) از قوم عاد خواست تا از دعوتش ( پذيرش توحيد ، يكتاپرستى و ترك شرك و استغفار از گناهان ) اعراض نكنند و بر گناه خويش اصرار نورزند .

و لاتتولوا مجرمين

«تولّى» (مصدر لاتتولوا) به معناى اعراض كردن و نپذيرفتن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 90 - 3

3_ شعيب ( ع ) ، مردم مدين را به استغفار از گناهان ، حركت به سوى خدا و تقرب يافتن به درگاه او فراخواند .

واستغفروا ربكم ثم توبوا إليه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 10 - 1،7

1 - نوح ( ع ) ، قومش را به استغفار و آمرزش خواهى به پيشگاه خداوند فرامى خواند .

فقلت استغفروا ربّكم

7 - استغفار و آمرزش خواهى از درگاه خداوند ، از رهنمود هاى مؤكد و مكرر نوح ( ع )

يغفر لكم من ذنوبكم . .. دعوتهم لتغفر لهم ... فقلت استغفروا ربّكم إنّه كان غفّارً

و ما منع الناس أن يؤمنوا . .. و يستغفروا ربّهم إلاّ أن تأتيهم سنّة الأوّلين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 24 - 20

20 - ربوبيت خداوند ، مقتضى درخواست آمرزش از او است .

فاستغفر ربّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 7 - 14

14 - رحمت و علم همه جانبه و گسترده خداوند ، مقتضىِ طلب آمرزش از او و اميد بستن به اجابت او است .

و يستغفرون للذين ءامنوا ربّنا وسعت كلّ شىء رحمة و علمًا فاغفر للذين تابوا

برداشت ياد شده از تفريع «فاغفر للذين تابوا. ..» بر «ربّنا وسعت...» استفاده مى شود; يعنى، اى پروردگار ما! چون رحمت و علم تو گسترده و جهان شمول است، پس بيامرز مؤمنان توبه كننده را... .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 19 - 6،16

6- مقام بندگى و عبوديت ، مقتضى كرنش و طلب آمرزش و اظهار نياز به درگاه خداوند

فاعلم أنّه لا إل_ه إلاّ اللّه و استغفر لذنبك

از ارتباط «لا إل_ه إلاّ اللّه» با «استغفر»، استفاده مى شود كه مقام الوهيت خدا و عبوديت انسان، مستلزم آن است كه حتى شخصى همچون پيامبر(صلی الله علیه و آله) _ كه از گناهان، مصون مى باشد _ با طلب آمرزش از خداوند در برابر او كرنش كند.

16- احاطه علم الهى بر احوال آدمى ، مقتضى نگرانى انسان از لغزش هاى خود و روى آورى به استغفار

و استغفر . .. و اللّه يعلم متقلّبكم و مثوي_كم

از ارتباط دو بخش آيه («استغفر» و «و اللّه يعلم. ..») مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 11 - 8

8 - ناديده گرفتن دعوت و دستور پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مخالفت با خدا و نيازمند استغفار است .

سيقول لك المخلّفون . .. فاستغفر لنا

اعراب، از اجابت دعوت پپامبر(صلی الله علیه و آله) كوتاهى كردند; ولى از آن حضرت درخواست كردند كه براى ايشان نزد خداوند استغفار كند; زيرا تلقى آنان از اجابت نكردن دعوت پيامبر(صلی الله علیه و آله) اين بود كه در حقيقت با خدا، مخالفت كرده اند و قرآن نيز اين بينش را رد نكرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 10 - 4،16

4 - اعتقاد به ربوبيت الهى ، مقتضى التجاى انسان به درگاه او ، براى آمرزش گناهان

يقولون ربّنا اغفر لنا

تعيين صفت ربوبيت (ربّنا) براى درخواست غفران از درگاه الهى، بيانگر معناى ياد شده است.

ص: 87

16 - مقام ربوبيت الهى ، تكيه گاه خلق براى طلب آمرزش و تعالى از درگاه او

يقولون ربّنا اغفر . .. ربّنا إنّك

با توجه به تكرار واژه ربّنا در آيه مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 10 - 4

4 - اعتقاد به ربوبيت و غفّاريت خداوند ، مقتضى استغفار و طلب آمرزش از او است .

استغفروا ربّكم إنّه كان غفّارًا

برداشت ياد شده، از آمدن صفت «ربّ» و نيز از اين كه جمله «إنّه كان غفاراً» در مقام تعليل است، به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 28 - 2

2 - ربوبيت خداوند ، مقتضى آمرزش خواهى از او است .

ربّ اغفر لى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 20 - 44

44 - غفران و رحمت خداوند ، مقتضى استغفار و آمرزش خواهى بندگان از درگاه او است .

و استغفروا اللّه إنّ اللّه غفور رحيم

جمله «إنّ اللّه. ..» تعليل براى فرمان «استغفروا...» است; يعنى، چون غفران و رحمت خداوند بسيار است، پس مقتضى است كه از او آمرزش بطلبيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نصر - 110 - 3 - 9

9 - توجّه به ربوبيت خداوند ، زمينه ساز تسبيح ، حمد و استغفار به درگاه او است .

فسبّح بحمد ربّك و استغفره

17 - رأفت و رحمت گسترده خداوند ، پشتوانه اجابت دعا ها و استغفار هاى انسان

يقولون ربّنا اغفر لنا . .. ربّنا إنّك رءوف رحيم

اشترط معه بالتّوبة و الاقلاع عمّا حرّم اللّه.

_______________________________

تفسير عياشى، ج 1، ص 198، ح 143 ; تفسير برهان، ج 1، ص 315، ح 3.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 47 - 16

16- تأخير استغفار ، مانع پذيرش آن از سوى خداوند نيست .

سأستغفر لك ربّى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 11 - 17

17 - لزوم صداقت انسان و هماهنگى زبان و قلب او ، در آمرزش خواهى و استغفار

فاستغفر لنا يقولون بألسنتهم ما ليس فى قلوبهم

از لحن نكوهش آميز آيه شريفه، مطلب بالا قابل برداشت است.

17 - فتح - 48 - 11 - 17

17 - لزوم صداقت انسان و هماهنگى زبان و قلب او ، در آمرزش خواهى و استغفار

فاستغفر لنا يقولون بألسنتهم ما ليس فى قلوبهم

از لحن نكوهش آميز آيه شريفه، مطلب بالا قابل برداشت است.

6 - انفال - 8 - 33 - 5

5 _ سنت الهى بر پذيرش توبه و استغفار است .

و ما كان اللّه معذبهم و هم يستغفرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 47 - 16

16- تأخير استغفار ، مانع پذيرش آن از سوى خداوند نيست .

سأستغفر لك ربّى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 10 - 6

6 - توبه و استغفار از كفر و گناه _ هر چند بسيار و پيوسته باشد _ مورد پذيرش خداوند است .

استغفروا ربّكم إنّه كان غفّارًا

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه قوم نوح، به مدت طولانى كافر و گناه پيشه بودند; اما نوح(ع) آنان را پيوسته به استغفار فرامى خواند.

ما كان للنبى و الذين ءامنوا أن يستغفروا للمشركين

13 _ عدم تأثير استغفار ابراهيم ( ع ) براى پدرش به خاطر اصرار وى بر شرك

فلما تبين له أنه عدو للّه تبرأ منه

از تأييد خداوند نسبت به استغفار براى پيشتازان راه ايمان، به جا بودن اين دعا و نياز آنان استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 6

6 - نياز همه انسان ها حتى پيامبران ، به دعا و طلب آمرزش از خداوند

ربّنا عليك توكلنا. .. ربّنا لاتجعلنا فنتة ... واغفر لنا

از اين كه خداوند به مؤمنان رهنمود داده است كه چون ابراهيم(ع)، دعا و استغفار كنند، نياز داشتن آنان به دعا و استغفار استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 28 - 8

8 - همه انسان ها در تمامى سطوح ايمانى _ حتى پيامبران _ نيازمند آمرزش الهى اند .

ربّ اغفر لى و لولدىّ و لمن دخل بيتى مؤمنًا و للمؤمنين و المؤمن_ت

قال سل_م عليك سأستغفر لك ربّى

ابراهيم(ع) به قرينه «أخاف» در آيات قبل، آزر را مشركى كه قابل بخشش نباشد و به تعبير برخى آيات «دشمن خدا» نمى دانست; بنابراين به بخشش گناه شرك او اميدوار بود، لذا نه عذاب او را قطعى دانست و نه به او وعده مغفرت حتمى داد، بلكه با اطمينان به مهرورزى خداوند به او، اظهار اميدوارى كرد كه استغفارش تأثير بخشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 16،17

16 - وعده ابراهيم ( ع ) به پدرش ( جد مادرى يا عمويش آزر ) ، در مورد استغفار براى او از درگاه خداوند

إلاّ قول إبرهيم لأبيه لأستغفرنّ لك

17 - عدم برقرارى رابطه ميان ابراهيم ( ع ) و قوم مشرك او ، مگر در وعده استغفار آن حضرت براى آزر

إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منكم . .. إلاّ قول إبرهيم لأبيه

برداشت ياد شده، بدان احتمال است كه «إلاّ»، استثنا از برائت ابدى باشد كه از بخش پيشين آيه استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 12

12 _ جهاد و مقاومت در جنگ ، موجب برخوردارى از پاداش دنيوى و اخروى

و لمّا يعلم اللّه الّذين جاهدوا منكم و يعلم الصّابرين . .. و من يرد ثواب الدّنيا

با توجّه به آيات قبل، از مصاديق مورد نظر براى اعمال خير، جهاد و مبارزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 146 - 1،2،4،7،8،12،13،14

1 _ پيكار بسيارى از خداپرستان ، در ركاب پيامبران الهى و تسليم ناپذيرى و پايدارى آنان

و كايّن من نبىّ قاتل معه ربّيّون كثير فما وهنوا لما اصابهم

«ربّيّون» جمع «ربّى» است و به معنى كسى كه خود را مختص پروردگار كرده، يعنى جز پرستش خدا به كار ديگرى نمى پردازد.

2 _ عالمان ، ياوران پيامبران الهى در پيكار با دشمنان دين ، و تسليم ناپذير و استوار

و كايّن من نبىّ قاتل معه ربيّون كثير فما وهنوا لما اصابهم

برخى «ربيّون» را به معناى عالمان تقواپيشه و صابر گرفته اند. (لسان العرب).

4 _ مصيبت ها و مشكلات ، آنگاه كه در راه خدا باشد ، هرگز مردان الهى را به ضعف و ناتوانى و تسليم در برابر دشمنان نخواهد كشيد .

فما وهنوا لما اصابهم فى سبيل اللّه و ما ضعفوا و ما استكانوا

7 _ يادآورى پايمردى و مقاومت خداپرستان پيشين ، از روش هاى قرآن براى ايجاد روحيّه مقاومت در مبارزه با دشمنان دين

و كايّن من نبىّ قاتل معه ربيّون كثير . .. فى سبيل اللّه

8 _ قدرت روحى ، استقامت و تسليم ناپذيرى در مقابل دشمن ، از ويژگى هاى مردان الهى

و كايّن من نبىّ قاتل معه ربيّون كثير فما وهنوا . .. وما استكانوا

«وهن» به معناى فتور و سستى است، و كلمه «ما استكانوا»، از ماده «سكن»، به معنى خضوع است ; يعنى در برابر دشمن، خاضع و ذليل نمى شوند و تسليم نمى گردند.

12 _ خداوند دوستدار پايمردان در جنگ و شكيبايان در برابر هجوم حوادث آن

فما وهنوا لما اصابهم فى سبيل اللّه . .. و اللّه يحبّ الصّابرين

13 _ محبّت خدا ، پاداش پايمردى شكيبايان در رويارويى و نبرد با دشمنان دين خدا

فما وهنوا لما اصابهم . .. و اللّه يحبّ الصّابرين

14 _ نقش سازنده يادآورى حماسه شجاعت و پايدارى مجاهدان راه خدا و ياوران پيامبران در پيكار و مبارزه

و كايّن من نبىّ قاتل . .. و اللّه يحبّ الصّابرين

آيه شريفه با يادآورى حماسه «ربيّون»، در صدد سازندگى مسلمانان است تا ديگر بار همانند نبرد احد، سستى و زبونى به خود راه ندهند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 147 - 2،3

2 _ درخواست بخشايش گناهان و زياده روى ها ، پايدارى بر راه پيامبران و چيرگى بر كافران ، تنها سخن دست پروردگان انبيا در هنگامه هاى پيكار

ص: 100

و ما كان قولهم الّا ان قالوا ربّنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فى امرنا و ثبّت اقدا

در برداشت فوق، ضمير «قولهم»، تنها به «ربّيّون» برگشت داده شده است.

3 _ همراه نمودن دعا با مجاهدت و مقاومت در راه خدا ، از ويژگى هاى پيامبران الهى و پرورش يافتگان آنان

و ما كان قولهم الّا ان قالوا ربّنا اغفرلنا ذنوبنا . .. و انصرنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 148 - 1،2

1 _ پذيرفته شدن دعاى همرزمان انبياى گذشته ، در پيكار با دشمنان دين

فاتيهم اللّه ثواب الدّنيا و حسن ثواب الاخرة

«ثواب الدّنيا»، مى تواند اشاره به پيروزى مجاهدان باشد كه با جمله «و انصرنا على القوم الكافرين» درخواست شده بود. و «ثواب الاخرة»، حكايت از برآورده شدن خواسته ديگر آنان دارد كه با جمله «و اغفرلنا ذنوبنا»، درخواست شده بود. زيرا ثواب آخرت در گرو آمرزش گناهان است.

2 _ ثبات قدم ( پايمردى ) و پيروزى بر دشمنان ، پاداش دنيوى خداوند به مجاهدان صابر و نيايشگر

ربّنا . .. و ثبّت اقدامنا و انصرنا على القوم الكافرين. فاتيهم اللّه ثواب الدّنيا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 12

12 _ جهاد و مقاومت در جنگ ، موجب برخوردارى از پاداش دنيوى و اخروى

و لمّا يعلم اللّه الّذين جاهدوا منكم و يعلم الصّابرين . .. و من يرد ثواب الدّنيا

با توجّه به آيات قبل، از مصاديق مورد نظر براى اعمال خير، جهاد و مبارزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 45 - 3

3 _ پايدارى اهل ايمان در صحنه هاى پيكار همراه با ياد مداوم خدا ، زمينه ساز پيروزى آنان بر دشمنان دين

فاثبتوا و اذكروا اللّه كثيرا لعلكم تفلحون

«لعلكم» علاوه بر اينكه متعلق بر «اذكروا اللّه» است، مى تواند متعلق به «فاثبتوا» نيز باشد. در اين صورت مراد از «فلاح»، پيروزى در جنگ است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 115 - 7

7_ پايدارى بر دين ، پرهيز از طغيان گرى ، تكيه نكردن بر ستمگران و اقامه نماز ، نيكوكارى و درپى دارنده اجر و پاداش الهى است .

فاستقم . .. و لاتركنوا ... أقم الصلوة ... فإن الله لايضيع أجر المحسنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 30 - 1

1 - نزول فرشتگان الهى ، بر يكتاپرستان پايدار بر توحيد

إنّ الذين قالوا ربّنا اللّه ثمّ استق_موا تتنزّل عليهم المل_ئكة

7 - پايدارى بر اصول ، پوشش دهنده و جبران كننده كاستى ها در ميدان عمل و لغزش ها در فروع است .

إنّ الذين قالوا ربّنا اللّه . .. نزلاً من غفور رحيم

از تعبير «قالوا ربّنا اللّه ثمّ استقاموا» و تتميم آن با عبارت «نُزُلاً من غفور رحيم» استفاده مى شود كه انسان ها داراى خطا، لغزش، سهو و نسيان خواهند بود; ولى آنچه مهم است پايدارى بر اصل «توحيد ربوبى» است و در پرتو اين امر لغزش هاى غير اصولى قابل بخشش مى باشد.

19 - صف - 61 - 12 - 1

1 - دستيابى به مغفرت الهى و بوستان هاى بهشت ، ره آورد پايدارى بر ايمان به خدا و رسول و جهاد با مال و جان در راه خدا است .

تؤمنون باللّه . .. و تج_هدون ... يغفر لكم ذنوبكم و يدخلكم جنّ_ت

10 - مريم - 19 - 48 - 7

7- ثبات قدم و پايدارى حضرت ابراهيم ( ع ) در راه توحيد

و أعتزلكم . .. و أدعوا ربّى

تصميم ابراهيم(ع) بر هجرت، براى رفع موانع يكتاپرستى، حاكى از پايدارى او بر توحيد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 111 - 7

7 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، اسوه و الگوى مقاومت و شكيبايى در برابر دشمنان و مخالفان دعوت الهى

و إنّ من شيعته لإبرهيم . .. قالوا ابنوا له بني_نًا فألقوه فى الجحيم ... إنّه من

بيان داستان ابراهيم(ع) براى پيامبراسلام وايمان آورندگان به آن حضرت در مكه، مى تواند براى ارائه الگو در مسير دعوت الهى باشد.

8 - ايمان به هدف و پايبندى به آرمان هاى خويش ، از خصوصيات پيامبران است .

و الذى جاء بالصدق و صدّق به

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 35 - 2

2- رسولان الهى در طول تاريخ ، مواجه با مشكلات عظيم و برخوردار از اراده و عزمى بزرگ

فاصبر كما صبر أولوا العزم من الرسل

چنانچه «من» بيانيه و عزم به معناى اراده و تصميم باشد، برداشت بالا استفاده مى شود.

تفريع شده باشد.

11 - طه - 20 - 72 - 2،11

2 - ساحران مؤمن ، برترى دادن فرعون بر خداوند و بهادادن به تهديدات او در برابر دلايل روشن موسى ( ع ) را ، به كلى منتقى دانسته و ثبات و استحكام ايمان خود را نشان دادند .

قالوا لن نؤثرك على ما جاءنا من البيّن_ت والذى فطرنا

11 - ساحران مؤمن ، آمادگى خود را براى تحمّل هرگونه شكنجه و كشتار در جهت حفظ ايمان خويش اعلام كردند .

لن نؤثرك . .. فاقض ما أنت قاض

«قضا» به معناى حكم كردن و داورى است. جمله «فاقض...» از زبان ساحران مؤمن و خطاب به فرعون است; يعنى، هر حكمى را كه مى توانى و قضاوت آن از تو ساخته است، صادر كن. ما آماده پذيرش هر نوع شكنجه و عذاب در راه ايمان خود هستيم.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 73 - 1

1 - ساحران مؤمن ، در برابر فرعون و تهديد هاى وى ، بر ايمان خود به پروردگارشان تأكيد كردند .

لن نؤثرك . .. إنّا ءامنّا بربّنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 50 - 1،2

1 - اعلام آمادگى ساحران مؤمن به موسى ( ع ) در برابر فرعون براى پذيرش هر شكنجه در راه ايمان خويش

لأُقطّعنّ أيديكم و أرجلكم من خل_ف . .. قالوا لاضير

2 - خشم و تهديد شديد فرعون ، فاقد كمترين تأثير در ساحران مؤمن به موسى ( ع )

لأُقطّعنّ أيديكم و أرجلكم من خل_ف . .. قالوا لاضير

و إنّك لتدعوهم إلى صرط مستقيم . و إنّ الذين لايؤمنون بالأخرة عن الصرط لن_كبون

4 - نساء - 4 - 143 - 12

12 _ نشاط در عبادت ، اخلاص ، ذكر فراوان خدا و استوارى در ايمان ، پرتويى از هدايت الهى است .

و إذا قاموا إلى الصّلوة . .. و من يضلل اللّه فلن تجد له سبيلا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 93 - 9

9 _ لزوم پايدارى بر ايمان ، تقوا و عمل صالح

ليس على الذين ءامنوا و عملوا الصلحت . .. إذا ما اتقوا و احسنوا

تكرار تقوا، ايمان و عمل صالح مى تواند اشاره به لزوم پايدارى بر اين ويژگيها داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 125 - 1،8

1 _ اظهار پايدارى بر طريق ايمان و به هيچ انگاشتن مجازات هاى فرعون ، عكس العمل ساحران مؤمن به موسى ( ع ) در برابر فرعون

قالوا إنا إلى ربنا منقلبون

8 _ ضرورت بى باكى و بى پروايى از تهديد ها و شكنجه ها در طريق ايمان

إنا إلى ربنا منقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 30 - 6

6 - يكتاپرستان استوار بر طريق ايمان ، برخوردار از جايگاهى ويژه در پيشگاه خداوند

إنّ الذين قالوا ربّنا اللّه ثمّ استق_موا تتنزّل عليهم المل_ئكة

نزول پياپى فرشتگان _ كه از فعل مضارع «تتنزّل» فهميده مى شود _ نشانگر عنايت ويژه خداوند به موحدان پايدار بر توحيد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 13 - 1

1- يكتاپرستان استوار بر طريق ايمان ، ايمن از هر بيم و اندوه نسبت به گذشته و آينده

إنّ الذين قالوا ربّنا اللّه ثمّ استق_موا فلاخوف عليهم و لا هم يحزنون

در معناى «لاخوف عليهم» گفته شده است كه «خوف» نسبت به آينده و موضوعى است كه در شرف وقوع مى باشد; ولى در «و لا هم يحزنون» حزن و اندوه، همواره بر امرى است كه تحقق يافته و سپرى شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 28 - 1

1 - توصيه مؤمنان ، از سوى خداوند به رعايت تقواى الهى و پايدار ماندن بر ايمان به پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله)

ي_أيّها الذين ءامنوا اتّقوا اللّه و ءامنوا برسوله

امر «آمنوا برسوله» _ با توجه به اين كه خطاب در آن متوجه كسانى است كه به پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) ايمان دارند _ امر به تحصيل ايمان نيست; بلكه توصيه است به اين كه بر آن ايمان باقى بمانند و آن را از دست ندهند.

ص: 114

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - صف - 61 - 11 - 2،6

2 - مؤمنان ، بايد بر ايمان خويش به خدا و رسول او پايدار باشند .

ي_أيّها الذين ءامنوا. .. تؤمنون باللّه و رسوله

فعل مضارع «تؤمنون» افاده استمرار مى كند و بيانگر آن است كه ايمان هاى مقطعى و متزلزل، فاقد ارزش است.

6 - ايمان پايدار به خدا و پيامبر (صلی الله علیه و آله) و جهاد پيوسته و مستمر در راه خدا ، تجارتى بس سودمند و بزرگ

هل أدلّكم على تج_رة . .. تؤمنون باللّه و رسوله و تج_هدون فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 26 - 1،2

1 - دست برنداشتن موسى ( ع ) از تبليغ رسالت خويش در برابر جوّآفرينى و لحن تمسخرآميز فرعون

قال لمن حوله ألاتستمعون . قال ربّكم و ربّ ءابائكم الأوّلين

2 - رهبران و مبلغان دينى نبايد در برابر استهزا و جوّآفرينى دشمنان ديانت ، دلسرد شده و دست از تبليغ دين و دفاع از آن بردارند .

قال لمن حوله ألاتستمعون . قال ربّكم و ربّ ءابائكم الأوّلين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 28 - 1

1 - دست برنداشتن موسى ( ع ) از تبليغ رسالت خويش در برابر تهمت ها و سخنان نارواى فرعون عليه او

قال إنّ رسولكم . .. لمجنون . قال ربّ المشرق و المغرب و ما بينهما

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 30 - 1

1 - دست بر نداشتن موسى ( ع ) از تبليغ رسالت خويش در برابر تهديد هاى فرعون

قال . .. لأجعلنّك من المسجونين . قال أوَلوجئتك بشىء مبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 14 - 5

5 - تبليغ دين و حركت در راه حق ، نبايد به سبب رو به رو شدن با مخالفت ها و تكذيب ها ، متوقف شود ; بلكه بايد با تقويت مبلغان و حق مداران ، ادامه يابد .

فكذّبوهما فعزّزنا بثالث

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 15 - 3

3 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) مكلف به استقامت و پايدارى دربرابر مشكلات و دشوارى هاى دعوت

فادع و استقم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 43 - 1،6

1 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، از جانب خداوند مأمور تمسك به پيام وحى و پايدارى در راه دعوت به آن

فاستمسك بالذى أُوحى إليك

6 - لزوم برخوردى استوار و به دور از هرگونه ضعف و سستى ، در مقام تبليغ معارف دينى

فاستمسك بالذى أُوحى إليك

ص: 119

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 35 - 4

4- تبليغ دين و پيام وحى ، نيازمند به استقامت و پايدارى

فاصبر كما صبر أولوا العزم من الرسل

از اين كه خداوند، پيامبر(صلی الله علیه و آله) را در راستاى رسالت و تبليغ دين، به صبر و شكيبايى فراخوانده و عزم بزرگ رسولان پيشين را به آن حضرت يادآور شده است; مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 3 - 5

5 - هدايت و تبليغ دين و تحمّل سختى ها و ناگوارى هاى برخاسته از آن ، داراى پاداشى بزرگ ، روز افزون و بى منت

و إنّ لك لأجرًا غير ممنون

برداشت ياد شده، به سبب اين نكته ترديدناپذير است كه اجر بزرگ پيامبر(صلی الله علیه و آله)، به جهت رسالت او و تحمل سختى هاى آن (از جمله تحمل تهمت هاى ناروا همچون تهمت جنون و. ..) مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 2 - 4

4 - نقش تعيين كننده عبادت و شب زنده دارى ، در تقويت روحيه و مقاومت در برابر مشكلات تبليغى و رسالت دينى

قم الّيل إلاّ قليلاً

به گفته مفسران، اين آيات در مكه نازل شده است. فرمان خداوند به شب زنده دارى در دوران مكّى (زمانى كه رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) در سخت ترين شرايط قرار داشت) مى تواند گوياى حقيقت ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 7 - 4

4 - ارزشمندى صبر و پايدارى در انجام دادن رسالت الهى و تبليغ دين ، بسته به خلوص و جهت خدايى آن است .

و لربّك فاصبر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 25 - 3

3 - ذكر و ياد مستمر خداوند ، نيرو آفرين و مقاومت بخش در برابر مشكلات و سختى هاى تبليغ و اجراى تعاليم دين

فاصبر لحكم ربّك . .. و اذكر اسم ربّك بكرة و أصيلاً

از توصيه به ذكر خداوند _ پس از فرمان صبر و شكيبايى در مشكلات رسالت _ مطلب ياد شده به دست مى آيد.

3_ استقامت در ابلاغ دين و گسترش توحيد ، وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان به اوست .

فاستقم كما أُمرت و من تاب معك

جمله «تو و پيروانت پايدارى و استقامت كنيد» مى تواند به اين معنا باشد: بر توحيد و احكام دين پايبند و ثابت قدم بمانيد; مبادا سختيها و مشكلات شما را از مسير حق منحرف سازد. و نيز مى تواند گوياى اين باشد: در ابلاغ توحيد و دين پايدارى كنيد و از دعوت ملول و خسته نشويد. برداشت فوق ناظر به معناى دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 12

12 _ جهاد و مقاومت در جنگ ، موجب برخوردارى از پاداش دنيوى و اخروى

و لمّا يعلم اللّه الّذين جاهدوا منكم و يعلم الصّابرين . .. و من يرد ثواب الدّنيا

با توجّه به آيات قبل، از مصاديق مورد نظر براى اعمال خير، جهاد و مبارزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 147 - 2

2 _ درخواست بخشايش گناهان و زياده روى ها ، پايدارى بر راه پيامبران و چيرگى بر كافران ، تنها سخن دست پروردگان انبيا در هنگامه هاى پيكار

و ما كان قولهم الّا ان قالوا ربّنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فى امرنا و ثبّت اقدا

در برداشت فوق، ضمير «قولهم»، تنها به «ربّيّون» برگشت داده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 21 - 8

8 _ موسى ( ع ) بر حذر دارنده قوم خويش از فرار و عقب نشينى به هنگام رويارويى با ساكنان سرزمين مقدس

و لاترتدوا على ادباركم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 45 - 1،3

1 _ اهل ايمان وظيفه دار پايدارى در نبرد با دشمنان دين

يأيها الذين ءامنوا إذا لقيتم فئة فاثبتوا

«لقاء» مصدر «لقيتم» به معناى رو در رو شدن و برخورد كردن است و مراد از آن به مناسبت سياق آيه، برخورد نظامى، يعنى پيكار و نبرد، مى باشد.

3 _ پايدارى اهل ايمان در صحنه هاى پيكار همراه با ياد مداوم خدا ، زمينه ساز پيروزى آنان بر دشمنان دين

فاثبتوا و اذكروا اللّه كثيرا لعلكم تفلحون

«لعلكم» علاوه بر اينكه متعلق بر «اذكروا اللّه» است، مى تواند متعلق به «فاثبتوا» نيز باشد. در اين صورت مراد از «فلاح»، پيروزى در جنگ است.

است.

18 _ صبر در برابر مشكلات ، مقاومت در برابر دشمن ، حفاظت از مرز هاى جامعه اسلامى و تقواپيشگى ، زمينه پيروزى و سعادت

يا ايّها الّذين امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا لعلّكم تفلحون

«فلاح»، به معناى نيل به نجات و پيروزى است (لسان العرب).

23 _ مقاومت در برابر دشمنان و زير نظر داشتن توطئه آنان ، وظيفه مؤمنان

يا ايّها الّذين امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا

امام صادق (ع) درباره قول خداوند «اصبروا و صابروا . .. »، فرمود: معناه ... و صابروا على عدوّكم و رابطوا عدوّكم.

_______________________________

تفسير تبيان، ج 3، ص 96 ; نورالثقلين، ج 1، ص 428، ح 508.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 246 - 15

15 _ اطمينان بخشيدن بنى اسرائيلِ زمان طالوت به پيامبرشان ، بر پايدارى در پيكار با دشمنان

و ما لنا الاّ نقاتل فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 249 - 22

22 _ مؤمنان به روز رستاخيز ، معتقد به پايدارى در پيكار با دشمنان خدا ، على رغم كمبود نيرو

قال الّذين يظنّون . .. غلبت فئة كثيرة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 139 - 2،6

2 _ ترغيب اهل ايمان به ثبات قدم و استوارى و اعتماد به نفس در رويارويى با دشمن

يا ايّها الّذين امنوا . .. و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون

6 _ ايمان و روحيه قوى ، رمز استوارى و ثبات قدم در رويارويى با دشمنان

و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان كنتم مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 142 - 7

7 _ ضرورت استقامت مؤمنان در جهاد و هنگامه شدائد و سختيها

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّة و لمّا يعلم اللّه الّذين جاهدوا منكم و يعلم الصّابرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 146 - 2،8،12،13،14

2 _ عالمان ، ياوران پيامبران الهى در پيكار با دشمنان دين ، و تسليم ناپذير و استوار

و كايّن من نبىّ قاتل معه ربيّون كثير فما وهنوا لما اصابهم

برخى «ربيّون» را به معناى عالمان تقواپيشه و صابر گرفته اند. (لسان العرب).

ص: 125

8 _ قدرت روحى ، استقامت و تسليم ناپذيرى در مقابل دشمن ، از ويژگى هاى مردان الهى

و كايّن من نبىّ قاتل معه ربيّون كثير فما وهنوا . .. وما استكانوا

«وهن» به معناى فتور و سستى است، و كلمه «ما استكانوا»، از ماده «سكن»، به معنى خضوع است ; يعنى در برابر دشمن، خاضع و ذليل نمى شوند و تسليم نمى گردند.

12 _ خداوند دوستدار پايمردان در جنگ و شكيبايان در برابر هجوم حوادث آن

فما وهنوا لما اصابهم فى سبيل اللّه . .. و اللّه يحبّ الصّابرين

13 _ محبّت خدا ، پاداش پايمردى شكيبايان در رويارويى و نبرد با دشمنان دين خدا

فما وهنوا لما اصابهم . .. و اللّه يحبّ الصّابرين

14 _ نقش سازنده يادآورى حماسه شجاعت و پايدارى مجاهدان راه خدا و ياوران پيامبران در پيكار و مبارزه

و كايّن من نبىّ قاتل . .. و اللّه يحبّ الصّابرين

آيه شريفه با يادآورى حماسه «ربيّون»، در صدد سازندگى مسلمانان است تا ديگر بار همانند نبرد احد، سستى و زبونى به خود راه ندهند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 15 - 1

1 _ اهل ايمان وظيفه دار پايدارى و استقامت به هنگام هجوم و لشكركشى دشمنان دين ( جهاد دفاعى )

يأيها الذين ءامنوا إذا لقيتم الذين كفروا زحفا فلاتولوهم الأدبار

كلمه «زحفا» (كه به معناى لشكركشى است) مى تواند حال براى «الذين كفروا» باشد ; يعنى آنگاه كه كافران به سوى شما لشكركشى مى كنند. و همچنين مى تواند حال براى فاعل «لقيتم» باشد ; يعنى آنگاه كه شما براى جهاد به سوى كافران حركت مى كنيد. در برداشت فوق وجه اول ملاحظه شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 65 - 4،7،8

4 _ اهل ايمان موظف به پايدارى در برابر لشكريان كفر تا پيروزى بر آنان ; حتى در صورت ده برابر بودن نيروى انسانى كافران

حرض المؤمنين على القتال إن يكن منكم عشرون صبرون يغلبوا مائتين

تغيير نكردن نسبت در دو فراز ياد شده، يعنى بيست در مقابل دويست و صد در مقابل هزار، بيانگر اين است كه ضرورت مقاومت مخصوص بيست و دويست نفر نيست، بلكه تحقق نسبت (يك بر ده) ملاك حكم است.

7 _ ضرورت پايدارى در مقابل دشمنى با نيرويى ده برابر ، مشروط به اين است كه رزمجويان اهل ايمان كمتر از بيست نفر نباشند .

إن يكن منكم عشرون صبرون يغلبوا مائتين

رساندن معناى مقصود، يعنى لزوم مقاومت يك بر ده، با جمله اى كوتاهتر از آنچه آمده ممكن بود. بنابراين تطويل آن با ذكر دو مثال حاوى نكاتى است ; از جمله اين احتمال كه نسبت ياد شده و حكم مترتب بر آن در صورتى است كه نفرات اهل ايمان بيست نفر و يا بيشتر باشند و اگر كمتر باشند اين حكم جارى نيست.

8 _ صبر و مقاومت در صحنه كارزار از عوامل مهم پيروزى مؤمنان بر كافران

إن يكن منكم عشرون صبرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 66 - 9

ص: 126

9 _ لزوم پايدارى صد مؤمن در برابر دويست كافر و هزار مؤمن در برابر دو هزار كافر تا تحقق پيروزى بر آنان

فإن يكن منكم مائة صابرة يغلبوا مائتين و إن يكن منكم ألف يغلبوا الفين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 4 - 2

2- ايمان به پيروزى راه ايمان و شكست نهايى كافران ، مقتضى صلابت و جديت مؤمنان در نبرد با جبهه كفر

الذين كفروا . .. أضلّ أعم_لهم ... فإذا لقيتم الذين كفروا فضرب الرقاب

فاء در «فإذا لقيتم» مفيد ترتب و نتيجه است; يعنى، اكنون كه دانستيد تلاش كافران بى ثمر خواهد ماند (أضلّ أعمالهم) و فرجام مؤمنان به صلاح خواهد گراييد (أصلح بالهم) پس دلگرم باشيد و با يقين به پيروزى نبرد كنيد (فإذا لقيتم. .. فضرب الرقاب).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 15 - 10

10 - ثبات در باور هاى دينى و جهاد همه جانبه در راه خداوند ، گواه صداقت انسان در ادعاى ايمان

إنّما المؤمنون الذين . .. ثمّ لم يرتابوا و ج_هدوا ... أول_ئك هم الص_دقون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - صف - 61 - 4 - 7

7 - مؤمنان در نبرد با دشمنان ، بايد منظم ، سازمان يافته و همچون بنايى ريخته شده از سرب ، استوار و نفوذناپذير باشند .

يق_تلون . .. صفّ_ًا كأنّهم بني_ن مرصوص

«مرصوص» از ريشه «رصاص» (سرب) مشتق است. «بنيان مرصوص»; يعنى، بنايى كه با سرب استوار و محكم شده است.

فاستقم كما أُمرت . .. و ما لكم من دون الله من أولياء

برداشت فوق ، مقتضاى ارتباط «فاستقم . ..» با «ما لكم من دون الله من أولياء» است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 114 - 4

4_ اقامه نماز ، تكيه گاهى براى استقامت در راه دين و ابلاغ آن

فاستقم كما أُمرت . .. و أقم الصلوة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 115 - 3،7

3_ پايدارى بر دين ، پرهيز از طغيان گرى و تمايل نداشتن و تكيه نكردن بر ستمگران ، امورى نيازمند به صبرپيشگى

فاستقم كما أُمرت . .. و لاتركنوا إلى الذين ظلموا ... واصبر

7_ پايدارى بر دين ، پرهيز از طغيان گرى ، تكيه نكردن بر ستمگران و اقامه نماز ، نيكوكارى و درپى دارنده اجر و پاداش الهى است .

فاستقم . .. و لاتركنوا ... أقم الصلوة ... فإن الله لايضيع أجر المحسنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 22 - 1

1_ لزوم استقامت ورزيدن و صبر پيشه ساختن در اجراى احكام و فرمان هاى الهى

والذين صبروا

عبارت «ابتغاء وجه ربهم» (براى دستيابى به رضايت خدا) مى رساند كه متعلق «صبروا» احكام و فرمانهاى خداست ; يعنى: «صبروا على ما أمرهم الله به و عمّا نهاهم عنه».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 24 - 4

4_ صبر و استقامت بر پيروى از فرمان هاى خدا درپى دارنده ورود به بهشت

سل_م عليكم بما صبرتم

حرف «باء» در «بما صبرتم» سببيه و «ما» در آن مصدريه است. متعلق «صبرتم» امورى است كه در آيات گذشته («الذين يوفون» تا «يدرءون بالحسنة السيئة») مطرح شد كه مى توان از آنها به «طاعة الله» تعبير كرد. بنابراين بما صبرتم ; يعنى: «بسبب صبركم على طاعة الله».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 36 - 9

9- پايبندى به دين و عمل به دستورهى آن ، معيار ارزشمندى و ملاك ديندارى است ، نه صرف ادعا و سخنورى .

فمن تبعنى فإنه منّى

«تبع» و «اتبع» به معناى گام نهادن در جاى پاى كسى و پيروى كردن همراه با دستورگيرى است (مفردات راغب).

ص: 129

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 110 - 2

2- خداوند ، نسبت به مهاجرانى كه با هجرت ، جهاد و صبر ، دين خود را حفظ كردند ، بسيار بخشنده و مهربان است .

ثمّ إن ربّك للذين هاجروا من بعد ما فتنوا ثمّ ج_هدوا و صبروا

خبر «إن ربّك للذين . ..» محذوف است كه «لغفور رحيم» بر آن دلالت دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 111 - 4

4 - مقاومت روحى در برابر استهزا و مضحكه كافران و حق ستيزان و پايبندى بر ارزش هاى دينى و الهى ، از مصداق هاى بارز صبر و شكيبايى

فاتّخذتموهم سخريًّا . .. و كنتم منهم تضحكون . إنّى جزيتهم اليوم بما صبروا

6 _ ضرورت آماده سازى مجاهدان براى تحمل رنج ها و خسارت هاى ناشى از نبرد با دشمنان

ان تكونوا تألمون فانهم يألمون كما تألمون و ترجون من اللّه ما لايرجون

هدف از بيان امتيازات نيروهاى مجاهد (ترجون من اللّه) و نيز تبيين رنجهاى دشمنان به هنگامه نبرد، اين است كه اهل ايمان را براى نبرد آماده سازد و به آنان روحيه رويارويى با دشمنان را القا كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 128 - 2

2 _ مؤمنان وظيفه دار استعانت از خدا و پيشه سازى صبر و مقاومت در برابر مشكلات راه ايمان

استعينوا باللّه و اصبروا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 11 - 5

5- حاملان رسالت الهى ، براى انجام رسالت خويش لازم است مشكلات و ناملايمات آن را تحمل كنند .

و ما يأتيهم من رسول إلاّ كانوا به يستهزءون

از اينكه خداوند، به جاى پاسخ گويى مستقيم به برخوردهاى مشركان، به نوع برخورد مردم با پيامبران گذشته مى پردازد، احتمالاً به اين خاطر است كه گوشزد كند كه رسالت مدارى داراى چنين مشكلاتى است و بايد آن را تحمل كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 62 - 8

8 - اطمينان و تزلزل ناپذيرى در بحران ها ، از صفات ضرورى رهبر جامعه ايمانى

قال أصح_ب موسى إنّا لمدركون . قال كلاّإنّ معى ربّى سيهدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 25 - 4

4 - ذكر و ياد مستمر خداوند ، نيروآفرين و مقاومت بخش در برابر مشكلات و سختى ها

فاصبر . .. و اذكر اسم ربّك بكرة و أصيلاً

. .. و اذكر اسم ربّك بكرة و أصيلاً

20 - شرح - 94 - 5 - 4

4 - سختى ها ، هرگز نبايد رهبران الهى را از توجّه به سهولت ها و امكانات موجود و دلگرم بودن به آنها باز دارد . *

فإنّ مع العسر يسرًا

كلمه «مع»، دلالت دارد كه وجود «يسر عظيم» هم زمان با وجود «عسر» است; نه بعد از آن. و مراد از آن مى تواند هم زمانى «عسر» با مقدّمات «يسر» باشد. و ممكن است در صدد بيان اين حقيقت خارجى باشد كه: هر گاه مشكلاتى پديدار شد، توجّه به آن ذهن شما را به خود مشغول نسازد; بلكه به سهولت ها و امكانات فراوانى كه در كنار آن، براى شما وجود دارد نيز توجّه داشته باشيد. برداشت ياد شده ناظر به دومين احتمال است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 142 - 7

7 _ ضرورت استقامت مؤمنان در جهاد و هنگامه شدائد و سختيها

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّة و لمّا يعلم اللّه الّذين جاهدوا منكم و يعلم الصّابرين

12 - مؤمنون - 23 - 74 - 3

3 - ايمان به آخرت ، اهرم پايبندى انسان به ارزش هاى الهى و صراط مستقيم

و إنّك لتدعوهم إلى صرط مستقيم . و إنّ الذين لايؤمنون بالأخرة عن الصرط لن_كبون

4 - مائده - 5 - 93 - 9

9 _ لزوم پايدارى بر ايمان ، تقوا و عمل صالح

ليس على الذين ءامنوا و عملوا الصلحت . .. إذا ما اتقوا و احسنوا

تكرار تقوا، ايمان و عمل صالح مى تواند اشاره به لزوم پايدارى بر اين ويژگيها داشته باشد.

انبيا و مؤمنان پس از تحمّل مشكلات، منتظر نصرت الهى بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 71 - 2

2 - لزوم پايدارى حق و حق طلبان ، در برابر هوس ها و تمايلات فساد انگيز كافران

و لو اتبع الحقّ أهواءهم لفسدت السم_وت و الأرض و من فيهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 29 - 3،12

3- خداوند ، خواهان صلابت و استحكام جامعه اسلامى در قبال كافران و جامعه كفر

و الذين معه أشدّاء على الكفّار

لحن آيه شريفه بيان ارزش هاى واقعى مؤمنان و همگامان پيامبر(صلی الله علیه و آله) است و در حقيقت اخبارى است كه انشاى مؤكد را مى رساند.

12- حفظ صلابت و استحكام در برابر كافران ، نيازمند حاكميت روح رحمت و مودّت ميان مؤمنان

أشدّاء على الكفّار رحماء بينهم

ميان «أشدّاء على الكفّار» و «رحماء بينهم»، نوعى تعامل و تأثير متقابل وجود دارد; يعنى، سستى در هر زمينه، موجب خدشه دار شدن موقعيت مؤمنان در زمينه ديگر مى شود.

قال أصح_ب موسى إنّا لمدركون . قال كلاّإنّ معى ربّى سيهدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 33 - 9

9 - ايمان به هدف و پايبندى به آرمان ها ، از شرايط رهبران جامعه ايمانى و اسلامى است .

و الذى جاء بالصدق و صدّق به

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - شرح - 94 - 1 - 5

5 - شرح صدر و تحمّل سختى ها ، از ويژگى هاى لازم براى رهبران الهى

ألم نشرح لك صدرك

«قلا» (مصدر «قالين») به معناى بغض و دشمنى است. برداشت ياد شده با توجه به اقدام لوط(ع) به اظهار تنفر نسبت به كردار قومش _ على رغم تهديد اكيد آنان به اخراج و تبعيد وى _ به دست مى آيد.

2 - حضرت لوط ( ع ) _ به رغم تهديد شدن به تبعيد _ تنفر و دشمنى خود را با كردار زشت قوم خود اعلام كرد و بر آن تأكيد ورزيد .

قال إنّى لعملكم من القالين

بنابراينكه سه جمله اى كه به عنوان دعا ذكر شده است، هر يك مقدّمه انجام پذيرى جمله بعدى باشد. يعنى صبر، عامل ثبات قدم و ثبات قدم، عامل نصر و پيروزى.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 19

19 _ استقامت پيشگان و پايمردان پيكار احد ، شاكران نعمت رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله)

انقلبتم على اعقابكم . .. و سيجزى اللّه الشّاكرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 148 - 1،2

1 _ پذيرفته شدن دعاى همرزمان انبياى گذشته ، در پيكار با دشمنان دين

فاتيهم اللّه ثواب الدّنيا و حسن ثواب الاخرة

«ثواب الدّنيا»، مى تواند اشاره به پيروزى مجاهدان باشد كه با جمله «و انصرنا على القوم الكافرين» درخواست شده بود. و «ثواب الاخرة»، حكايت از برآورده شدن خواسته ديگر آنان دارد كه با جمله «و اغفرلنا ذنوبنا»، درخواست شده بود. زيرا ثواب آخرت در گرو آمرزش گناهان است.

2 _ ثبات قدم ( پايمردى ) و پيروزى بر دشمنان ، پاداش دنيوى خداوند به مجاهدان صابر و نيايشگر

ربّنا . .. و ثبّت اقدامنا و انصرنا على القوم الكافرين. فاتيهم اللّه ثواب الدّنيا

3_ استقامت در ابلاغ دين و گسترش توحيد ، وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان به اوست .

فاستقم كما أُمرت و من تاب معك

جمله «تو و پيروانت پايدارى و استقامت كنيد» مى تواند به اين معنا باشد: بر توحيد و احكام دين پايبند و ثابت قدم بمانيد; مبادا سختيها و مشكلات شما را از مسير حق منحرف سازد. و نيز مى تواند گوياى اين باشد: در ابلاغ توحيد و دين پايدارى كنيد و از دعوت ملول و خسته نشويد. برداشت فوق ناظر به معناى دوم است.

4_ پيامبر (صلی الله علیه و آله) در چگونگى پايدارى و استقامت ، بايد بر اساس امر و فرمان خدا عمل مى كرد .

فاستقم كما أُمرت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 121 - 3،4

3_ پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان به آن حضرت ، موظف به پايدارى بر مواضع خويش ( ابلاغ رسالت الهى و مبارزه با شرك و فساد )

إنا ع_ملون

4_ پيامبر (صلی الله علیه و آله) از ناحيه خداوند مأمور بود تا پايدارى خود و مؤمنان و ايستادگى بر مواضعشان را به كافران تأكيد كند .

و قل للذين لا يؤمنون . .. إنا ع_ملون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 94 - 4

4- پيامبر (صلی الله علیه و آله) به اعراض و بى اعتنايى نسبت به اذيت ، آزار و كارشكنى مشركان و دشمنان و پايدارى در دعوت خويش مأمور شد .

فاصدع بما تؤمر و أعرض عن المشركين

مراد از «اعراض از مشركان» كناره گيرى دز آنان نيست، چون با فراز نخست آيه (فاصدع بما تؤمر) - كه فرمان به اظهار علنى دعوت مى دهد _ سازگار نيست; بلكه چون پيامبر(صلی الله علیه و آله) در مكه مورد آزار و كارشكنى بسيار دشمنان و مشركان بودند، مقصود همان است كه در برداشت فوق آمده است. گفتنى است آيه بعد (إنا كفيناك المستهزءين) نيز مؤيد اين حقيقت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 91 - 9

9 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) تسليم محض در برابر پروردگار و تأثيرناپذير از خصومت هاى مشركان

و أُمرت أن أكون من المسلمين

با توجه به اين كه در آيات پيشين (از آيه 59 به بعد)، خصومت ها و حق ناپذيرى هاى كافران مطرح بوده، در پى آمدن جمله «و أُمرت أن أكون من المسليمن» مى رساند كه: اى پيامبر! تو تسليم محض در برابر خدا باش و به گفتار ناهنجار كافران بها مده.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 11 - 1

1 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مأمور اعلام موضع سازش ناپذير عقيدتى و توحيدى خود به مردم

قل إنّى أُمرت أن أعبد اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 142

16 - زمر - 39 - 39 - 4،7،8

4 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مأمور پايدارى بر مواضع خود و استمرار رسالت خويش

قل ي_قوم اعملوا على مكانتكم إنّى ع_مل فسوف تعلمون

7 - تأثير نپذيرفتن پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله) در ادامه رسالت خود ، از تهديد ها و ارعاب دشمنان

و يخوّفونك . .. قل ي_قوم اعملوا على مكانتكم إنّى ع_مل فسوف تعلمون

اعلام موضع قاطع پيامبر(صلی الله علیه و آله) به دشمنانى كه او را تهديد كرده و مورد ارعاب قرار مى دادند، مى تواند گوياى برداشت ياد شده باشد.

8 - پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله) موضع قاطع و سازش ناپذيرى خود را _ حتى در صورت تنها ماندن _ به دشنان اعلام كرد و آنان را از اميد بستن به سازش و تسليم مأيوس ساخت .

قل ي_قوم اعملوا على مكانتكم إنّى ع_مل فسوف تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 43 - 1

1 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، از جانب خداوند مأمور تمسك به پيام وحى و پايدارى در راه دعوت به آن

فاستمسك بالذى أُوحى إليك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 35 - 1

1- پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) ، مأمور به استقامت و پايدارى همچون رسولان اولواالعزم

فاصبر كما صبر أولوا العزم من الرسل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 7 - 1

1 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مأمور به صبر و پايدارى در انجام دادن رسالت خويش

و لربّك فاصبر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - شرح - 94 - 2 - 6

6 - تحمّل آداب و رسوم دوران جاهليت ، بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) سنگين و دشوار بود .

وزرك

«وزر»، مطلق است و قابليت دارد كه بر مصاديقى گوناگون _ از جمله «سنت هاى سخت دوران جاهليت» _ تطبيق يابد. هم چنين مى تواند ناظر به تمام مصاديقى باشد كه به ذهن خطور مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - شرح - 94 - 3 - 2،3،4

2 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، در انجام دادن مسؤوليت هاى سنگين رسالت خويش ، حد نهايى طاقت خويش را به كار گرفت .

الذى أنقض ظهرك

ص: 143

3 - تلاش طاقت فرساى پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، در انجام دادن رسالت هاى الهى ، آن حضرت را بى رمق ساخته ، توان او را به تحليل برده بود .

الذى أنقض ظهرك

4 - مهجور ماندن پيامبر (صلی الله علیه و آله) و رسالت هاى او در بين مردم ، تاب و توان را از آن حضرت ربوده بود .

الذى أنقض ظهرك

برداشت ياد شده، ناظر به اين احتمال است كه مراد از «وزر» (در آيه قبل)، نقطه مقابل رفعت ذكر (در آيه بعد) باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - كافرون - 109 - 3 - 5

5 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مصمم به پايدارى بر عبادت خداوند

أعبد

فعل هاى «أعبد» در اين آيه و «عبدتم» در آيه بعد، عِدل يكديگر قرار گرفته است. ماضى آوردن فعل، در مورد عبادت مشركان و مضارع آوردن آن درباره عبادت پيامبر(صلی الله علیه و آله)، بيانگر استمرار عبادت آن حضرت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - كافرون - 109 - 5 - 5

5 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مصمم به پايدارى بر عبادت خداوند

أعبد

برداشت ياد شده، از تقابل «أعبد» و «عبدتم» استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 3 - 10

10 _ اعلام قدرت بى انت هاى خداوند به عموم مشركان صدر اسلام و هشدار به بى نتيجه بودن مقاومت در برابر او

و إن توليتم فاعلموا أنكم غير معجزى اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 42 - 2

2 _ ايستادگى و مقاومت شديد مشركان در برابر دعوت و هدايت پيامبر (صلی الله علیه و آله)

إن كاد ليضلّنا عن ءالهتنا لولا أن صبرنا عليها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 28 - 1

1 - دست برنداشتن موسى ( ع ) از تبليغ رسالت خويش در برابر تهمت ها و سخنان نارواى فرعون عليه او

قال إنّ رسولكم . .. لمجنون . قال ربّ المشرق و المغرب و ما بينهما

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 30 - 1

1 - دست بر نداشتن موسى ( ع ) از تبليغ رسالت خويش در برابر تهديد هاى فرعون

قال . .. لأجعلنّك من المسجونين . قال أوَلوجئتك بشىء مبين

18 _ تنها خداوند آگاه به سرنوشت مؤمنان در پايدارى آنان بر توحيد و يا بازگشتشان به كفر و شرك است .

و ما يكون لنا أن نعود فيها إلا أن يشاء اللّه ربنا وسع ربنا كل شىء علماً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 66 - 1،3،9

1 _ لزوم پايدارى اهل ايمان در برابر لشكرى با نيرويى ده برابر ، حكمى كه پس از گذشت مدتى تخفيف داده شد .

الئن خفف اللّه عنكم

3 _ لزوم پايدارى هر مؤمن در ميدان نبرد با دو كافر ، نسخ كننده حكم پيشين ( لزوم پايدارى هر مؤمن در برابر ده كافر )

ان يكن منكم عشرون . .. الئن خفف اللّه عنكم

9 _ لزوم پايدارى صد مؤمن در برابر دويست كافر و هزار مؤمن در برابر دو هزار كافر تا تحقق پيروزى بر آنان

فإن يكن منكم مائة صابرة يغلبوا مائتين و إن يكن منكم ألف يغلبوا الفين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 112 - 17

17 _ پايدارى مؤمنان بر اجرا و حفظ حدود الهى ، شرط خداوند در وفا نمودن به عهد خويش

و من أوفى بعهده من اللّه . .. التّئبون العبدون ... و بشّر المؤمنين

تأكيد بر اعمال فردى و اجتماعى و حفظ حدود الهى پس از بيان وفاى خداوند به عهد خويش، مى تواند مشعر به اين حقيقت باشد كه پاسدارى انسان از حدود الهى، شرط بهرهورى از وعده هاى خداوندى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 112 - 2،3

2_ مؤمنان همراه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به استقامت و پايدارى بر توحيد و پرستش خدا موظّف بودند .

فاستقم . .. و من تاب معك

«من تاب» عطف بر ضمير مستتر در «فاستقم» است; يعنى: «وليستقم من تاب معك».

3_ استقامت در ابلاغ دين و گسترش توحيد ، وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان به اوست .

فاستقم كما أُمرت و من تاب معك

جمله «تو و پيروانت پايدارى و استقامت كنيد» مى تواند به اين معنا باشد: بر توحيد و احكام دين پايبند و ثابت قدم بمانيد; مبادا سختيها و مشكلات شما را از مسير حق منحرف سازد. و نيز مى تواند گوياى اين باشد: در ابلاغ توحيد و دين پايدارى كنيد و از دعوت ملول و خسته نشويد. برداشت فوق ناظر به معناى دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 121 - 3،4

3_ پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان به آن حضرت ، موظف به پايدارى بر مواضع خويش ( ابلاغ رسالت الهى و مبارزه با شرك و فساد )

إنا ع_ملون

4_ پيامبر (صلی الله علیه و آله) از ناحيه خداوند مأمور بود تا پايدارى خود و مؤمنان و ايستادگى بر مواضعشان را به كافران تأكيد كند .

و قل للذين لا يؤمنون . .. إنا ع_ملون

ص: 147