بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

گزیده تهاویل الربیع (فرنودسار) جلد 2

تألیف: آیت الله حاج شیخ محمد محقق مرندی(دامت برکاته)

ص: 3

نام كتاب ....گزيده تهاويل الربيع (فرنودسار) جلد دوم

مؤلف ... آیت الله حاج شیخ محمد محقق مرندی(دامت برکاته)

تصحیح و تنظیم نهائی ... جواد وفادار

حروف نگاري و صفحه آرائي..... جواد وفادار

ص: 4

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه جلد دوم گزیده تهاویل الربیع

الحمد لله رب العالمین، و صلّ اللهم علی محمد و اله الطاهرین، و العن منکری فضائلهم.

مخفی نماند که استعمال الفاظ مترادفه خلاف سلیقه حقیر بوده و هست، و نتیجه ای به غیر صرف کاغذ بی خود و تضیيع عمر نیست، بحکم الکلمة ما قلّ و دلّ سعی کردیم مطلب را با عبارت ساده و کم لفظ در اختیار خواننده قرار دهیم، و این روش را کسانی که جلد اول گزیده تهاویل الربیع را مطالعه کرده اند احساس نموده اند، و اینک بحول الله و قوته به نوشتن جلد دوم آن شروع می کنیم، و ما توفیقی الا بالله، محمد محقق مرندی.

ستایش کنم ایزد پاک را

که گویا و بینا کند خاک را

16 ذیحجة الحرام 1431

ص: 5

ص: 6

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و الصلوة و السلام علی محمّد و آله الطاهرین و اللعن علی اعدائهم.

این چند جلد کتاب موسوم به تهاویل الربیع که از نظرتان می گذرد یادداشت هایی است که مؤلّف آن ها را به رسم اجمال نویسی تحریر کرده، نتیجه گلچینی از صدها کتاب است، چطوری که در مقدمه مؤلّف آمده اگر توضیحی برای مطالب داده شود شاید عدد مجلّدات به بیش از بیست جلد هم برسد، دلیل بر صدق این ادعا این است که در عرض هیجده سال در ایام تعطیلی ( حدود دو ماه تابستان ها، و شب های ماه رمضان ها، و صبح پنج شنبه ها بعد از زیارت عاشورا در داخل سال، ) فقط صد جلد از بحارالانوار، و یک دوره روضات الجنات، و یازده جلد از وسائل الشیعه توضیح داده شده است، مؤلّف برای این که هی به عدد دفترها اضافه نکند، سعی کرده مطالب را به هر عبارتی از فارسی و عربی که کم لفظ باشد به قلم بیاورد و اهمیت به مهارکردن مطلب داده و به تحسین عبارت نپرداخته است، کم گوی و گزیده گوی چون درّ، رفقای پای بحث مؤلّف ملاحظه کردند که اگر منتظر شوند که کتاب با توضیحات لازم در اختیار عموم قرار گیرد شاید فرصت از دست برود، و به هیچ یک از اجمال و تفضیل نرسند، و کم له من نظیر، و تصمیم گرفتند بحکم الفرصة تمرّ مرّ السّحاب، و ما لا یدرک کلّه لا یترک کلّه، اقلاً این اجمال را به صورت کتاب و گرنه سی دی، در معرض مطالعه تشنگان از اهل

ص: 7

تحقیق، و جویندگان دانش قرار بدهند، انشاء الله در فرصت مناسب برای کامل بلکه اکمل کردن بحث اقدام خواهد شد، این خام نویسی در عین اجمالی که دارد اکثراً برای عموم قابل استفاده است، بلی استفاده اکمل با فضلائی است رمز و اشاره حالی می شوند، چون بعضی از مطالب بر غیر محققین حکم نسخه دکتر را دارد که فقط با راهنمايی دارو خانه چی ماهر قابل فهم می شود، لذا تقاضا از ناظرین محترم این است که اگر اهل خبره نیستند نظر نداده، و ایراد نگیرند، شاید در اقدام دوستان تقدیر از جانب ربّ ودود بود که، زحمات حدود چهل ساله مؤلّف اگر کامل ترش در معرض قرار نمی گیرد اجمالش به دست دانش پژوهان برسد، که خودشان در فرصت های مناسب به صورت کتاب یا خطابه یا به عناوین دیگر در اختیار دوست داران اهل بیت(علیهم السلام) قرار بدهند، و چون در ذیل هر مطلبی آدرس کتاب داده شده، احیاناً اگر اجمال از طریق قلم مؤلّف حل نشد از طریق اصل مدرک حلّ شود، در واقع قلم مؤلّف حکم پلی را دارد که شما را به وادی علوم بیکران معصومین(علیهم السلام) می رساند، اگر تکراری در بعضی از مطالب دیده شود برای آدرس بیشتر دادن است که، این خود برای اهل علم مطلوب است، شماره و ترتیب مجلّدات با انتخاب رفقا شده و الاّ از نظر مؤلّف جلد اول همان است که با استطراف سفینة البحار شروع شده است، و تاریخ ختم مطالب کتب، بر این گفته بهترین گواه است، در صورت رفیق بودن توفیق در آینده مشخصات کتب مورد استفاده، داده خواهد شد انشاءالله، مناسب است شعری را که یکی از مؤمنین در وصف کتاب سروده در این جا بیاوریم:

ص: 8

محقق مرندی برندی شکست

طبع نفس از خود گسست

تهاویل عمرش ربیع من است

خوشا آن لو(1) که باد نکو در الست

زبان حال مؤلّف و لجنه بررسی

این بضاعة مزجاة را به پیشگاه رفیع خاتم اوصیاء مهدی موعود امام عصر( عجل الله فرجه الشریف ) تقدیم نموده، و عرض می کنیم یا ایها العزیز مسنّا و اهلنا الضرّ و جئنا ببضاعة مزجاة فاوف، لنا الکیل و تصدق علینا.

لجنه بررسی نشر تهاویل الربیع

ص: 9

ص: 10

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمین و صلي الله علي محمد و آله الطاهرین و اللعن الدائم الابد و العذاب السرمد علي اعاديهم و منكري فضائلهم من الآن الي يوم الدين.

بحث هايي كه ذيلاً از نظر خوانندگان مي گذرد مطالبي است كه در مدت عمر با مطالعة صدها كتاب در علوم مختلفه گلچين و استخراج لطايف شده است.

اگر الطاف خفيّه رب العالمين شامل حال شود، ممكن است در ده ها جلد قطور به رشته تحرير و نگارش درآيد و به ملاحظه اينكه بحث هاي مختلف آن گل هاي رنگارنگ بهاري و يا پژوهش و تحقيق در انواع دانش است، اسم آن تهاويل الربيع يا فرنود سار (دائره المعارف) نام گذاري نموديم. اميد است مورد قبول خداي بزرگ و قابل توجه ولي الله الاعظم امام زمان عجل الله فرجه الشريف قرار بگيرد.

از دوستان فاضل و دانشمندم (لجنه نشر تهاويل الربيع) كه در مقدمات نشر ياريم كردند، مخصوصاً از برادر فاضل ( آقاي جواد وفادار ) كه در احياء اين مهمّ با تمام وجود وفاداري كرد، صميمانه تشكر مي كنم جزاهم الله خير الجزاء.

يا ايها العزيز، مسنّا و اهلنا الضرّ و جئنا ببضاعة

مزجاة، فاوف لنا الكيل و تصدق علينا ان الله

يجزي المتصدقين.

مؤلف

ص: 11

بسم الله الرّحمن الرّحیم

نگارنده گوید: یکی از بزرگان گوید: من به جای راوی بودم دوباره عرض می کردم زِدنی یابن رسول الله، تا امام مطلبی اشدّ لطافتاً از این هم شاید بفرماید .

شیراز، پرسید اسمتان چیست؟ گفتم محمد حسن، گفت آقا محمد حسن شیرازی شما هستید؟ گفتم بلی، شروع کرد به عذر خواهی و گفت ببخشید که من جسارت کردم، و شما را برای حفظ نکردن ظاهر حدیث مذمّت کردم، گفتم بلی حفظ لفظ حدیث لازم است، لکن اهمیّت بیشتر در فقه حدیث است، و آن هم به غیر درس و بحث طلبگی ممکن نیست. نگارنده گوید همسفر آقا طبق درک خود از آقا تقاضای کار دستگاه ضبط صوتی را داشت، چطوری که گاهی از بعضی ها می شنویم موبایل یا سی دی آن ها هزارها کتاب حدیث، یا تفسیر، یا تاریخ را، شامل است وقتی سؤال شود شما خودتان چقدر از بحث های علمی اطلاع دارید اظهار بی اطلاعی می کنند، من آنم که رستم بود پهلوان، همسفر مرحوم مجدد وقتی قیافه آيةاللّهی را در وضع لباس او ندید او را کم شمرد، و

بعد ها فهمید که اشتباه کرده است، در روایت داریم کسی را که خداوند نعمت علم به او داده حقیر نشمارید زیرا که خداوند وقتی این نعمت را به او داد او را حقیر نشمارد.

کاشف الغطاء تاریخ آداب اللغة را نقد کرد، و اشتباهات جرجی زیدان را گرفت، حتی خطاهای املائی بر جرجی زیدان اثبات کرد، و حاج آقا بزرگ فهرستی برای تألیفات شیعه نوشت که، بحول الله 29 جلد کتاب الذریعه فقط در بیان اسامی کتاب هايی است که، مؤلفین شیعه نوشته اند، تازه خیلی از کتاب های شیعه در طول تاریخ تألیف شده و به دست مرحوم حاج آقا بزرگ نرسیده است که، مشخصات آن ها را در کتابش بیاورد . (1)

را در فانی کردن اصحاب فیل به قریش آورد، صفحه 8 حضرت عبدالمطلب در صد و بیست سالگی، یا صد و چهل سالگی، رحلت فرمود که، آن روز از عمر مبارک رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هشت سال می گذشت صفحه 10 نزدیکی های بعثت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) کعبه به وسیله سیل، یا آتش منهدم شد، و قریش تجدید بنا کردند، ارتفاع کعبه را دو مقابل گرفته، و علاوه سقف نداشت مسقّف کردند، سر نصب حجرالاسود اختلاف شدید پیش آمد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به طرز لطیفی آن را بجای گذاشت، صفحه 14 کسانی که به غلامان خویش دستور داده بودند که فضلات شکم شتر را بر کتف رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حال سجده بیندازند، ابوطالب(علیه السلام) به غلام خویش امر کرد که همان فضلات را به روی ارباب ها بپاشد، و کسی هم الحمدلله جرئت حرف زدن پیدا نکرد، صفحه 20 حضرت خدیجه در 65 سالگی و حضرت ابوطالب در 86 یا 90 سالگی رحلت کردند، صفحه 28 عباس عموی پیغمبر(صلی الله علیه و آله) زینب دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را از طایف به مدینه آورد، دوباره برگشت صفحه 34 ابولهب به جهت مریضی، یا به دلیل اینکه عاص بن هشام را در بازی قمار برده بود و او را به جای خویش به جنگ بدر

فرستاد، خودش نرفت و چهار هزار درهم به مشرکین کمک کرد، از جمله کسانی که ده شتر در بدر برای مشرکین سر بریدند، یکی

ص: 18

هم عباس عموی پیغمبر(صلی الله علیه و آله) بود صفحه 37 ابولهب پس از شنیدن مغلوبیت مشرکین در جنگ بدر، به فاصله 9 روز به درک رفت، عباس جزء اسراي بدر شد، وقتی از او هم فدیه خواستند گفت ندارم اجازه بدهید گدايی کنم تا بپردازم، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) از مالی که پیش زنش گذاشته بود وقتی خبر کرد مسلمان شد، ولی در مکه ایمانش را مخفی می کرد، صفحه 38 رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مرض مرگش 14 روز طول کشید، اسامه هفده ساله را پیغمبر(صلی الله علیه و آله) فرمانده لشکر قرارداد، و به مهاجرین و انصار دستور فرمانبری داد، و کسانی را که بر کمی سنّ او اشکال می کردند پیغمبر(صلی الله علیه و آله) جواب می داد، و ابوبکر و عمر جزء سربازان او بودند صفحه 103 ولید بن عقبه فرماندار کوفه در دولت عثمان، عرق زهرمار کرد و نماز صبح را چهار رکعت خواند، و به مردم گفت اگر خواستید بیشتر هم بخوانم، سپس در محراب قیّ کرد صفحه 155 عثمان سه (3 ) روز بدنش روی زمین بود سپس شبانه با حضور چهار نفر دفن شد، گفته شده حتی نماز میت هم برایش نخواندند، صفحه 165 در سال 42 معاویه با سلطان روم صلح کرد، بنا شد معاویه سالی صد هزار درهم به او بپردازد، صفحه 206 عمر و عاص در سنّ 98 سالگی در سال 43 درک رفت، می گفت ای کاش سی(30) سال پیش مرده بودم دنیای معاویه را آباد نمي كردم و دین خود را بر باد نمی دادم، به زیادی مالش حسرت می خورد، و می گفت ای کاش

این ها پشکل بودند، پس از مرگش همه مال او را معاویه مصادره کرد، ده سال حاکم مصر بود چهار سال از طرف عمر، و چهار سال از طرف عثمان، و دو سال از طرف معاویه، صفحه 211 معاویه برخلاف دستور دین خطبه نماز عید را پیش از نماز خواند، چون مردم برای اینکه

ص: 19

فقره لعن بر امیرالمؤمنین(علیه السلام) را نشنوند، بعد از نماز بلند می شدند و می رفتند، فدک را به مروان بخشید تا آل رسول بیشتر ناراحت شوند، و ابن آثال نصرانی را عامل خراج حمص قرار داد، صفحه 212 معاویه درباره شیرین سخنی امام حسن(علیه السلام) گفت: او تنها کسی بود که وقتی سخن می گفت دوست نداشتم حرفش را قطع کند صفحه 215 .

و کذلک فی ذئب و فهد حکمهم

ابداً و فی عرب بکلّ مکان

و العین للینبوع و الدرع التی

هی من حدید قطّ و القدمان

و کذلک فی کبد و فی کرش و فی

سقر و منها الحرب والنعلان

و کذلک فی فرس و فی کاس و فی

ا فعی و منها الشمس و العقبان

و العنکبوت تحوک و الموسی معاً

ثم الیمین و اصبع الانسان

و الرجل منها و السراویل التی

فی الرجل کانت زینته العریان

و کذا الشمال من الاناس و مثلها

ضبع و منها الکفّ و الساقان(1)

ابراهیم(علیه السلام) برای قرض کردن پیش دوستش رفت، او نداد حضرت محزون شد، وحی شد یا ابراهیم اگر از خلیل خود می خواستی برایت می داد، عرض کرد چون می دانم دنیا را دوست نداری، لذا از تو رب العالمین نخواستم، وحی شد که اندازه احتیاج، دنیا نیست. (1)

نزدیک کن، و وسائل تشریف آوردنشان را فراهم کرده، و به وسیله آن حضرت نصرت عالی العال نصیب ما بگردان، بعضی از فضلا فرموده اند علّت اینکه شیعه با یاد کردن حضرت قائم عجل الله فرجه الشریف می ایستند و سرشان را به طرف زمین خم کرده و در آن حال دست بر سر می گذارند، از عمل امام رضا(علیه السلام) با این ادب مؤدب شده اند. (1)

تاختن اسب ها شد ) غواص بحار الانوار رضوان الله تعالی علیه به تردید افتاده(1)

لکن خدایش رحمت کند فاضل برغانی بین اینکه مشهور است و بین مانع شدن شیر جمع کرده به اینکه اسب ها را تاختند و گویا تصمیم دیگری گرفتند که دوباره بتازند، تا جسد شریف با خاک یکسان شده، و قابل دفن نباشد، اینجا بود که در مقابل تصمیم حیوان های دو پايی، امداد غیبی به وسیله حیوان چهار پايی رسید، و نقش شومشان را نقش بر آب کرد(2)

مخفی نماند که بیان فاضل برغانی را معالی السبطین به مرحوم سید مرتضی علم الهدی هم نسبت داده است(3)

مخفی نماند که عبارت مقتل از عمر سعد من ینتدب للحسین(علیه السلام) فیوطی الخیل ظهره آمده، لکن بقرینه اینکه اسب تازان ده نفر شدند، روشن می شود که تنها بدن شریف امام حسین(علیه السلام) منظور نبوده، بلکه همه ابدان طاهر شهداء (عليهم السلام) مقصود بوده است.

فضای عظیم مهیب و تاریکی به چشم می خورد که، هیچ چیز در آن دیده نمی شود، یعنی روشنایی از آنجا عبور نمی کند تا صفحه عکاسی دوربین رصدخانه را متأثر کند، ولی بدون تردید در آن فضای مهیب و تاریک صدها میلیون کهکشان وجود دارد که، دنیايی که در سمت ماست با جاذبه آن کهکشان ها نگهداری می شود، تمام این دنیايی که به نظر می رسد و دارای صدها هزار میلیون کهکشان است، جز ذرّه ای کوچک و بی مقدار از یک دنیای عظیم تر نیست، و هنوز اطمینان نداریم که در فراسوی آن دنیای دوم دنیای دیگری نباشد، به نقل از مجلّه فضا شماره 56 فروردین 1351 (1)

نگارنده گوید این عظمت که از مطلب بالابی معلوم شد همه اش تازه حاکی از اهمیت آسمان اول است که، قرآن درباره آن می فرماید انّا زینّا السماء الدنیا بزینه الکواکب (ما آسمان پايین را با ستاره ها زینت دادیم)، طبق آیات و روایات زیادی آسمان ها هفت تاست که، آسمان ما در مقابل آسمان دوم مثل حلقه ای می ماند از صحرای وسیعی، آسمان دوم در مقابل آسمان سوم به همان نسبت، (حلقه ای از صحرای وسیعی) و همانطور هر آسمانی پايینی در

مقابل آسمان بالاتر از خودش،(2)

تازه مطلب به اینجا ختم نمی شود، زیرا که مرحوم مجلسی از خصال صدوق نقل می کند او به سند خود از امام صادق(علیه السلام) روایت می کند که، خداوند دوازده هزار عالم خلق کرده، هر عالمی از آن ها بزرگتر از هفت آسمان و

ص: 25

هفت زمین است که، اهل هر عالمی غیر عالم خودشان عالم دیگر را نمی شناسند، و من امام صادق حجت بر همه آن ها هستم. (1)

آثار پیغمبر(صلی الله علیه و آله) منع نشود، متأسفانه پس از مرگ عبدالعزیز دولت وهابی رسم غلط خود را از سر گرفت. (1)

نافله های شبانه روزی را 34 رکعت می داند، و اهل سنت این عدد را قائل نیستند، نگارنده گوید با رجوع به کتاب الخلاف مرحوم شیخ طوسی معلوم شد که، عدد رکعات نافله علی اختلاف اقوال پیش آنها 11، 13، 17 و آخرین عدد بیست است که ابوحنیفه قائل است(1).

و اما نعمت زیارت اربعین روشن است که آنان توفیق زیارت امام حسین(علیه السلام) را در روز اربعین ندارند، و اما انگشتر به دست راست کردن آنان با اقرار به اینکه آنچه تشریع شده انگشتر به دست راست کردن است، ولکن چون این (انگشتر دست راست کردن) شعار رافضی هاست لذا به دست چپ می کنیم، و اول کسی که به دست چپ انگشتر کرد معاویه بود، چنانچه مؤلف الهدایة که یکی از علمای حنفی

است به این مطلب تصریح کرده است(2)

اما جبین در سجده به خاک گذاشتن از علامت شیعه بوده است:

دلیلش این است که، اگر مقصود از جبین به خاک گذاشتن، پیشانی در سجده به خاک و یا چیزی که سجده بر آن صحیح است گذاشتن باشد، چطوری که صاحب حدائق مدعی

ص: 28

است که، مقصود امام(علیه السلام) از تعفیر جبین در عبارت روایت همین است، پر واضح است که اهل خلاف بر هر چیزی سجده می کنند(1)

و اگر مقصود از آن دو طرف پیشانی بر خاک گذاشتن باشد در سجده شکر، وجه اختصاص شیعه بر این علامت این است که، علماي اهل سنّت دو دسته هستند یک قسمت آنان سجده شکر را بعد از نماز مکروه می دانند و دسته دیگر سجده شکر را مخصوص به حال رسیدن نعمت یا دفع نقمت می کنند(2)

اما بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم از خواص شیعه است، علت

اش این است که، امیرالمؤمنین(علیه السلام) طبق گفته فخر رازی خیلی به آن اهمیّت می داد، بنی امیه در قطب مخالف امیرالمؤمنین(علیه السلام) قرار گرفتند، و حتی معاویه ترک بسم الله کرد، و در ایام خلافت خویش در نماز جهری در مدینه بسم الله نگفت وقتی با مخالفت مهاجر و انصار روبرو شد مجبور شد نماز را دوباره بخواند . (3)

نگارنده گوید مرحوم رحمانی همدانی در کتاب خود فاطمة الزهراء بهجة قلب المصطفی، حدیث کساء معروف را از عوالم شیخ عبداللّه بحرانی نقل کرده است که، او هم از خط سید هاشم بحرانی از استادش که، جمعی از بزرگان شیعه مثل صاحب معالم و محقق اردبیلی و شهید اوّل و علامه حلّی و محقق و شیخ طوسی و شیخ مفید و ابن قولویه و کلینی تا برسد به ابان بن تغلب عن جابر جعفی عن جابر انصاری رضوان الله تعالی علیهم اجمعین، از فاطمة زهرا سلام الله علیها،(1)

از کسانی که متن حدیث کساء را کامل نقل

کرده اند طریحی، در کتاب المنتخب الکبیر، و نصف آن را نقل کرده دیلمی صاحب ارشاد دیلمی در کتاب الغرر و الدرر، و دو نفر دیگر را در پاورقی ذکر کرده که از جلد دوم احقاق الحق ص 554 آدرس داده است، بعد شعری را یکی از علمای شیعه حدیث معروف را منظوم کرده که، انصافاً خیلی عالی سروده، و در آخر هفت شعر هم به آن اضافه کرده: مضمونش این است که، امین وحی الله بدون اجازه وارد نمی شود، ولکن اهل خیانت (مؤسسّین سقیفه) به بیت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) هجوم آوردند، از جمله این شعر است:

لکنها لاذت وراء الباب

رعایه للستر و الحجاب

و از قول سلیم که از سلمان نقل می کند،

فمذ رأوها عصروها عصر

کادت بروحی ان تموت حسر

تصیح یا فضّه اسندینی

فقد و ربّی قتلوا جنینی(2)

ص: 30

نگارنده گوید لازم دیدم مطلبی را که در پاورقی ص 163 جلد سوم تهاویل الربیع، راجع به بحث مرحوم رحمانی همدانی نوشته ام، تکرار کنم، و آن اینکه با داشتن چنین سندی، و با دارا بودن حدیث کساء به چنین متن فصیحی که، عادتاً بعید است ازغیر معصوم صادر شود، تشکیک بعضی ها آیا حاکی از قلت بضاعت، و احیاناً از ضعف ورع نمی شود؟ در جلد 30 بحار الانوار، ص 224، مطلبی آورده مناسبت زیادی با این موضوع دارد، و آن

اینکه: پیغمبر(صلی الله علیه و آله) با فرمودن سلمان منّا اهل البیت، او را در دریف جبرئیل(علیه السلام) قرار داد که، در روز عبا، وقتی عرض کرد و انا منکم؟ فقال(صلی الله علیه و آله): و انت منّا، جبرئیل به اهل ملکوت اعلی افتخار کرد، من مثلی، بخ بخ، و انا من اهل بیت محمّد(صلی الله علیه و آله).

مراغه قاصد کربلا بودند، مرا هم به همراه خویش کربلا برد، در کنار ضریح مقدس حسینی(علیه السلام) شنیدم مادرم به زبان آذری عرض می کند: یا امام حسین(علیه السلام) شنیده ام شما یک غلام ترکی هم داشتید، آقا، پسر مرا به عنوان غلام ترکی دیگر بپذیرید، من از مادر جدا شدم و در مجلس روضه ای که به مناسبت ایام عاشورا در صحن مقدس منعقد بود شرکت کردم، از حسن تقدیر نزدیک منبر جای گرفتم، دقیقه به دقیقه بر کثرت جمعیّت اضافه می شد، تا وقت منبر رفتن واعظ رسید، لکن از آمدن سخنگوی خبری نشد، و طبق رسم علمای نجف خیلی هایشان به کربلا مشرف شده اند، هر چه انتظار کشیدند از آمدن منبری خبری نشد، آخر الامر گرداننده مجلس که یک عرب بلند و بالايی بود، خطاب به علماي حاضر در مجلس گفت: الیس منکم رجل رشید؟ هر کدام از آقایان به ملاحظه دیگری حاضر نشد که منبر برود، مدیر مجلس از من نزدیک تر به منبر و به علاوه سبک تر ندید، به سراغ من آمد و زیر بغل مرا گرفت و روی منبر گذاشت، من جوان کم سنّ، و غیر وارد در شئون منبر، یک دفعه خودم را در مجلس کذائی روی منبر دیدم، فوری به یاد عرض مادرم افتادم، و از طریق دل به امام حسین(علیه السلام) عرض کردم آقا اگر حرف مادرم را قبول کرده اید کمکم كنید، در اینجا به یاد شعری که چند روز پیش در نجف، یکی از وعاظ خوانده بود، و چون خوشم آمده بود حفظ کرده بودم، خطاب به جمعیت حاضر کرده و گفتم: مسئله کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا، اگر در جاهای دیگر یک نوع مسامحه داشته باشد، در اینجا عین

حقیقت است، من به مناسبت جوانیم شما را موعظه نمی کنم، ولکن ذکر مصیبتی می کنم که انشاءالله مورد عنایت ولی

ص: 33

نعمتم ابی عبداللّه قرار بگیرد، سپس شروع کردم به خواندن آن شعرها، مجلس از بس گرفت حتی بعضی ها بی هوش شدند، از آن وقت جزء روضه خوان های امام حسین(علیه السلام) قرار گرفتم. نگارنده گوید معروف است که مؤسس حوزه قم مرحوم آية ا للّه العظمي آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری، هر روز قبل از درسش، آقای صاحب الزمانی ذکر مصیبت می کرد، بعد آقا شروع به درس می فرمود.

چهل نفر از اهل بیت امام حسین(علیه السلام) پس از مراجعت از شام، در روز اربعین امام حسین(علیه السلام) را زیارت کردند . (1)

صالح مثل علامه حلّی، نوه چنگیزخان راضی نمی شود حرم نجف با داشتن آن زینت فوق العاده، مدفن برای امیرمؤمنان باشد، و لازم می داند که محلّ دفن آن حضرت بهشت برین باشد، جدّاً تربیت معجزه می کند، در هر دوره ای که علمای شیعه توانستند شاهان وقت را تحت نظر بگیرند، چه ترقیات شگفتی نصیب مذهب تشیع شد، مثلاً صدوق رضوان الله علیه در زمان آل بویه، محقق کرکی، و شیخ بهايی، و میرداماد، و مجلسی، در زمان شاهان صفوی که مذهب تشیع را مذهب رسمی مملکت کردند، چه خدماتي را انجام ندادند شاه طهماسب در آن اعلامیه مفصل خود نوشت: چون در زمان غیبت حکومت از آن مجتهدین شیعه است، بنابراین سلطان حقیقی ما آقای شیخ علی کرکی است، (محقق ثانی)، من نایب السلطنه هستم، چه گویم از اثر تربیت که ابن ابی الحدید می نویسد در دستگاه عضدالدوله شیرها را مثل سگ شکاری به شکار می بردند، و شکار را شيرها بدون هیچگونه تصرف تحویل صیاد می دادند،(1)

در بعضی جاها از میمون ها کار

خیاطی می کشیدند، خداوند توفیق عمل صحیح و تربیت سالم، به همه مخصوصاً به علمای عاملین احسان کند كه صلاح آنان وسيله صلاح ديگران است.

ص: 36

امیرالمؤمنین از رقاع و کتف ها و پارچه ها بود، نه از سینه ها که بعضی از کم فکرها خیال کرده اند مصحف امیرالمؤمنین(علیه السلام) همین است که دست ماست، و علّت اینکه آن را ردّ کردند، برای تفسیرها و تأویلاتی بود که در افتضاح منافقین از قول پیغمبر(صلی الله علیه و آله) بیان کرده بود، حتی حرف عمر که به مولای متقیان عرض کرد تو قرآن داری ما هم قرآن داریم، و احتیاج به قرآن تو نداریم، بهترین شاهد است بر اینکه قرآن جمع شده بود، او با ردّ قرآن علوی(علیه السلام)، می خواست لنگه قرآن که عترت است ردّ کند، زیرا که این حرف در مقابل فرمایش امام(علیه السلام) که فرمود پیغمبر(صلی الله علیه و آله) دو چیز را پیش مردم امانت گذاشت یکی قرآن و دیگری عترت که من هستم، مناقب اخطب خوارزم گوید قرآن را علی(علیه السلام) در زمان پیغمبر(صلی الله علیه و آله) جمع کرد، و از اینکه جامع مصنوعی را گاهی ابوبکر، و گاهی عمر، و گاهی عثمان، معرفی می کنند، و مأمور و مسئول گاهی زید، و گاهی دیگری می گویند، دلیل است بر اینکه اصل قضیّه دروغ است.(1)

نگارنده گويد: در تحكيم اين مطلب مناسب ديدم حرفي را كه مجمع البيان در تفسير آيه ]وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فيهِ إِلَى اللَّهِ[،(2) الايه فرموده عرض كنم: آن مرحوم در بحث نزول مي فرمايد: اين آيه آخرين آيه است از آيات قرآن، ابن عباس و سدي روايت كرده اند كه، جبرئيل عرض كرد اين آيه را در سوره بقره، آيه 281 قرار مي دهي، در پاورقي فرموده بر دانشمندان وارد بر سيره پيغمبر(صلی الله علیه و آله) معلوم است كه، تركيب سوره ها از آيات، به دستور پيغمبر(صلی الله علیه و آله) بوده است، و آن حضرت

ص: 38

رحلت فرمود در حاليكه سوره هاي قرآن مرتب بودند، و در حالي كه هر سوره به اسمي نامگذاري شده بود، اسامي سوره ها در روايات وارده از پيغمبر(صلی الله علیه و آله)، زياد ذكر شده است، پس جمع قرآن پس از رحلت پيغمبر(صلی الله علیه و آله)، معني اش جمع سوره ها در بين دو جلد است، (كتاب كردن) نه به معني جمع آيات در سوره ها است. (1)

به غارت رفت(1) و به دو تای از آن ها آتش زدند، یکی خیمه ای بود که حکم مسجد را داشته، و نماز در داخل آن می خواندند، و دوّمی خیمه ای بود که مشک ها را داخل

می گذاشتند، یکی تمام سوخت و دیگری نیم سوخته شد، شب شام غریبان همه 83 نفر زن و بچه را در داخل آن جای دادند، و امام زین العابدین(علیه السلام) را به جهت نبودن جای در داخل خیمه، بیرون آن خواباندند.

تألیف شد، و اهل هر نظری مراد دیگری را ردّ کرد، آخر یکی از آن ها گفت رفقا راه دیگری هم در فهمیدن مراد شاعر هست، و آن اینکه بگردیم بلکه شاعر شعر را پیدا

کنیم، به قول مثل معروف المعنی فی بطن الشاعر، دیگران گفتند پیشنهاد خوبی کرد، پس از تلاش زیادی معلوم شد که، شاعر در فلان دهکده سرکوه ساکن است، پس از ملاقات با تمام احترام گفتند استاد عزیز: این شعر شما خیلی افکار ما را مشوّش کرده، لطفاً مرادتان از آن را بر مخلصین روشن نمايید، شاعر شیرین زبان فرمود مقصودم از گل و لاله در بیابان نخورند آب بی تو، بیل است که، آن نباشد به چه وسیله آب به گل و لاله برسد، و مراد از مشارالیه مصراع بعدی قیف است که، آن نباشد به داخل شیشه چیزی وارد نمی شود، گفتند خدا پدرت را بیامرزد که، این مشکل لاینحلّ را بر ما حلّ کردی، دست شما درد نکند.

روزی آن حضرت خطاب به نهر علقمی کردند و فرمودند که، جدّم را از تو منع کردند تو هنوز هم جاری هستی؟ دستور داد آن نهر را خراب کردند(1).

شکمش را سیر کن، بعد فرمود محکم ببند، اگر من مُردم او را بر من لاحق کن که، در پیشگاه خدا با او مخاصمه کنم، و اگر زنده ماندم بینم از عفو و قصاص کدام را انتخاب کنم.(1)

قبر آن حضرت شد، و در زمان کودکی اش پیغمبر(صلی الله علیه و آله) او را روزی بر مرکب خود سوار کرده، و دعایش فرمود، و او شبیه پیغمبر(صلی الله علیه و آله) بوده است.(1) صاحب معالی السبطین روایت می کند که، قثم رضوان الله علیه روزی وارد مجلس معاویه می شود، معاویه می گوید ای پسر عباس می دانی که چه گرفتاری بر خانواده شما رسیده؟ فرمود نمی دانم خدا بر همه چیز آگاه است و بس، لکن از چهره تو و همراهانت آثار خوشحالی هویداست، انشاءالله دهنش پر از آتش جهنم گردد گفت امام حسن(علیه السلام) مرده است، قثم فرمود مرگ آن امام ممتحن، در عمر تو چیزی نیفزوده است، و بدن پاک و مطهّر او قبر تو را پر نکرده است، ما خانواده مصیبت بالاتر از این هم که مصیبت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است دیده ایم، خداوند در آن مصیبت ما را از ضایع شدن حفظ فرمود، و در این مصیبت هم حفظ می کند، قثم بلند شد و فرمود پس از شهادت امام حسن(علیه السلام) دیگر وارد مدینه نمی شوم.(2)

کاری بکنند می گویند ]أَنْ أَفيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّه[،(1)

پس از چهل سال با کمال استحقار جواب می دهند ]إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرين[،(2)

پس از مأیوس شدن از جواب اهل بهشت به مأمورین جهنّم عرض می کنند: ]ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْماً مِنَ الْعَذاب[،(3)

پس از چهل سال با کمال بی اعتنائی جواب می آید فادعوا و ما دعاء الکافرین الا فی ضلال، وقتی از آن ها هم مأیوس شدند به مالک جهنّم رئیس خزنه، متوسل می شوند، و می گویند ]يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ[(4) پس از چهل سال جواب می دهد ]إِنَّكُمْ ماكِثُون[(5)، سپس به خود رب العالمین پناه می برند، و عرض می کنند

]رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ * رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُون[،(6)

پس از چهل سال جواب می آید ]اخْسَؤُا فيها وَ لا تُكَلِّمُون[،(7)

پس از هر فرجی نا امید می شوند، ابواب جهنّم بر ایشان بسته می شود، و تدوم علیهم ماتم

ص: 47

الهلاک،(1) خدایا به ذات اقدس تو پناه می بریم به حق محمد و آل آن حضرت، همه کسانی که محبت امیرالمؤمنین در قلبشان هست، از این بدبختی نجات بده آمین.

از مدینة العلم نقل می کند که، یک شب را در نجف صبح کردن از عبادت هفتصد سال، و در کربلا از عبادت هفتاد سال، بالاتر است، خلاصه بنابراین، تاریخ فقدان مدینة العلم حدود صد سال از زمان شیخ بهائی عقب تر می شود(1) نگارنده گوید: در دوران جوانی در مجله شماره یک مکتبة امیرالمؤمنین(علیه السلام) در نجف، در مقاله ای که علامه امینی مؤسس همان مکتبة، درباره کتابخانه های مهم جهان تحریر فرموده بودند، مطلبی را خواندم اگر از بیان آن دست نگاه دارم، انصاف به خرج نداده ام، و آن اینکه از یک کتابخانه پنج میلیونی در آلمان شرح داده بود، و نوشته بودند اکثر کتاب های این کتابخانه، به وسیله دلالان یهودی از شرق به اینجا منتقل شده است، از کجا که مدینة العلم از آن ها نباشد، از سر زبان ها شنیده ام که این کتاب فعلاً در واشنگتن موجود است، مخفی نماند که مجلّه مذکور آمار سرسام آوری از کتابخانه های بزرگ دنیا، و از عدد

کتاب های آن ها نوشته بود، من اگر بگویم شما دیر باور می کنید، معلوم می شود که ترقّی ممالک مترقی، از داشتن آلات علمی است مخصوصاً کتاب.

کرد، متأسفانه مؤلف خودش را از فرزندان امام زین العابدین(علیه السلام) معرّفی می کند،(1) لکن فرزند ناخلف است، زیرا که در کتاب او نه از توحید صحیحی خبری بوده، و نه از معرّفی درستی نسبت به پیغمبر(صلی الله علیه و آله) و آل او اثری است، برای اثبات این ادّعاء بعضی از روایات تاج را نقل می کنم هم بدانید که، جزاف نگفته ام، و هم قدر مکتب خودتان را بدانید، و خدا را برای تالیتلو بودن فرمایشات اهل بیت با قرآن حکیم، و براي دوازده امامی بودنتان شکر کنید.

انتخاب کرده است،(1) نود هزار راوی از بخاری احادیث آن را شنیده است، مسلم هم صحیح خود را از سیصد هزار حدیث برگزیده است و چهار هزار حدیث دارد، و ابوداود سنن خویش را از پانصد هزار حدیث جدا کرده است، چهار هزار و هشتصد حدیث دارد ص 15. بخاری و مسلم و ترمذی و نسائی و ابوداود همه از عجم هستند، بخاری در فروع مذهبش معلوم نیست، ولی آن چهار نفر دیگر شافعی مذهب هستند ص 16 بیعت شکنی عبارتی که در صیغه بیعت مردم با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمده، (و علی ان لاننازع الامر اهله) می رساند که، مسئله خلافت از روز اول در اسلام مطرح بوده است، پس اهل سنت با این پیمان مخالف شده اند، ص 42.

تا جايی که مثلاً نبیّ اکرم روزی به نماز صبح دیر تشریف می آورد، و نزدیک طلوع آفتاب یک نمازی می خواند، و علت دیر آمدن را رؤیت خدا، گذاشتن او دستش را بین دو کتف رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، بیان می کند که، سردی انگشتان خدا را درک فرمود 248.

نیامد، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) عصائی را که در دست داشت انداخت، و فرمود: الله و فرستادگان او خلاف وعده نمی کنند، از قضا در زیر تخت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) توله سگی دیده شد، از عایشه پرسید این توله سگ از کی به اینجا آمده؟ گفت خبر ندارم، دستور داد توله را بیرون کردند، پس جبرئیل(علیه السلام) آمد، از علت تأخیر آمدنش سؤال فرمود، گفت ما ملائکه جايی که سگ باشد یا عکس باشد نمی آيیم، بی ادب در پاورقی نوشته است این توله سگ یا مال حسن(علیه السلام) یا مال حسین(علیه السلام) بود 186 جلد 3 نگارنده گوید کدام سیره نویسی نوشته است که، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) تخت داشته است اطاق پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به قدری کوچک بود وقتی پیغمبر(صلی الله علیه و آله) نماز می خواند، در حالی که عایشه خوابیده بود، اشاره می کرد که پایت را جمع کن تا سجده کنم، و علاوه امام حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام) امام به دنیا آمده اند سگ بازی صفت یزیدها بود، نه صفت امامان(علیه السلام) سبحانک اللهم هذا بهتان عظیم.

رسول الله(صلی الله علیه و آله)، را به احتمال قوی برای گرم کردن سر مردم بود که، ابوبکر برسد و آرم خلافت به غیر سینه او نچسبد، تا در آینده به وصیت ابوبکر عمر خلیفه دوم شود.

امّا جلد چهارم:

ترمذی و ابوداود به سند صحیح (به عقیده خودشان) از قول آن حضرت نقل نمی کردند که، بفرماید عبدالرحمن بن عوف طعامی را برای ما آماده کرد، و شراب هم به ما نوشانید، پس وقت نماز رسید، مرا امام جماعت قرار دادند، سر نماز قل یا ایها الکافرون

خواندم، بعد از خواندن لااعبد ما تعبدون، از سرمستی که داشتم، اضافه کردم : و نحن نعبد ما تعبدون، را، پس خدا نازل فرمود، یا ایها الذین آمنوا لا تقربوا الصلو و انتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون ص 94 .

سوره مدنی است، و شعرهايی که حضرت ابی طالب(علیه السلام) در مدح پیغمبر(صلی الله علیه و آله) و دین او سروده، و خطبه ای را که در عقد ازدواج پیغمبر(صلی الله علیه و آله) با خدیجه خوانده، از بهترین ادلّه برای ایمان آن حضرت دانسته است، 137 و 198 نگارنده گوید در پاورقی مطلب شماره 7، گذشت حرفی که در اینجا خیلی نافع است، علامه طباطبايی می فرماید: ابوطالب(علیه السلام) در ده سال اول اسلام مجاهداتش برابر است، با مجاهدات همه مهاجرین و انصار در ده سال بعد از هجرت.(1)

آن حضرت حاصل شد، و در پاورقی نوشته روز اول ابوبکر، و روز دوم عمر به میدان رفت، و هیچکدام نتوانستند پیروزی حاصل کنند، روز سوّم علی(علیه السلام) وارد جنگ شد و ابتدای فتح خیبر را با کشتن مرحب بدست آورد 421.

و امّا جلد پنجم:

امّا جلد اول

خطا رفته اند، بر تو لازم است که، یک غلام آزاد کنی، همه رأی علی(علیه السلام) را قبول کردند. 74

است که، علی(علیه السلام) او را پس از آزاد کردن با عقد ازدواج حلال خود کرد در جلد 30 بحار صفحه 488 آمده پس از اسیری ناصحیح خالد، حنفیه را، دستور داد پیش اسماء بنت عمیس باشد، وقتی برادرش آمد، علی(علیه السلام) با او ازدواج کرد 244.

امام حسین(علیه السلام) استدلال به قرابت خویش با رسول الله(صلی الله علیه و آله) فرمود، این ناکس گفت تو چه قرابتی با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) داری، امام(علیه

السلام) آیه مبارکه ان الله اصطفی آدم و نوحاً و ال ابراهیم و ال عمران علی العالمین(1) خواند، و عرض کرد خدایا، ذلّت فوری این شخص را در این روز، بر من نشان بده، چیزی از نفرین امام(علیه السلام) نگذشت، محمّد رفت تولید مثل کند، عقربی آلت او را گزید در فضله خود غلطید، و درک رفت. (2)

«عَجَباً لِابْنِ النَّابِغَةِ يَزْعُمُ لِأَهْلِ الشَّامِ أَنَ فِيَ دُعَابَة»(1)

و پدر ابن زیاد را، زیاد بن ابیه می خواندند، چون پدر معلوم نداشت، و لذا وقتی از حکیمی از اسم پدر زیاد، سؤال کردند گفت: نمی دانم لکن رسم عرب جاری است بر این که، به حیوانات هم کنیه بدهند، و کنیه الاغ را، ابوزیاد می گویند.

ص: 68

و اما جلد دوّم

و امّا جلد سوم:

خود با صبر نکردن حرام می کند، و از حرام هم بیش از آنچه مقدّر است گیرش نمی آید 160 شرح نزول امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مسیر صفّین به کربلا در سه صفحه 169 در راه صفین اهل خراج هدایا، و غذاها، خدمت امیرالمؤمنین(علیه السلام) آوردند، هدایا را به علّت این که وضع ما از وضع شما بهتر است نپذیرفت، مگر این که از خراج حساب کنند، و غذاها را به شرط قیمت گذاری قبول فرمود 204 جانم به فدایت ای امام رئوف، ابوایوب انصاری و عده ای از انصار ، به علّی(علیه السلام) یا مولانا خطاب کردند، چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روز غدیر من کنت مولاه فعلّی مولاه فرموده بود 208.

گذاشتند، و به طرف سپاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) رها کردند، در نتیجه ترس به دل آن ها افتاد، امیرالمؤمنین(علیه السلام) هرچه فرمود این نقشه است، و معاویه چنین قدرتی را ندارد، قشونش گوش ندادند، همین که این ها حرکت کردند، لشکر معاویه جای آنان را متصرّف شدند.

رسوله نساء 101، هجرت الی الله و الی الرسول، و از ابوبکر در هجرت اگر غرض دیگری نداشته باشد، هجرت مع الرسول، نه الی الرسول، و علاوه او قبل از پیغمبر(صلی الله علیه و آله) وارد مدینه شد، پس پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به طرف او هجرت کرد، نه ابوبکر بطرف پیغمبر(صلی الله علیه و آله) کامل ص 324 پس بحول الله کلام کلام

الله الناطق، علی(علیه السلام) کاشف الاسرار و الحقایق، ثابت شد که او اوّل من هاجر الی الرسول(صلی الله علیه و آله) است.

و امّا جلد پنجم

وخلفای بنی امیه آن ها را در خزائن خود نگاه می داشتند، عمر بن عبدالعزیز در زمان خود حقیقت را آشکار کرد، معاویه از خواندن نامه امام به محمد بن ابی بکر، خیلی تعجب می کرد، ولیدبن عقبه گفت دستور بده این نامه ها را پاره کنند، زیرا که اگر مردم بدانند این ها دستورات علی(علیه السلام) است، و تو از آن ها استفاده می کنی، کسر شأن به تو می شود، گفت وای به تو می گوئی من مثل این علم را از بین ببرم، نه نمی کنم اگر کسی دید نامه ها را، می گویم ابوبکر به فرزندش محمد نوشته است 72 و 73.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) غضب می کرد می فرمود انا ابوالحسن دیگران از شنیدن این کلمه حساب می بردند 40 .

بعد از کلام الله و رسوله کلمات دیگران در مقابل آن نسبت سنگ های سیاه دارد در مقابل ستارگان درخشان 202.

رود و به انبیاء(علیه السلام) و ملائکه افتخار کند، جای دارد، تازه اصلاً فخر فروشی در فرمایشات آن حضرت دیده نمی شود، بلکه من باب امر به معروف و نهی از منکر است که، در حق او بندگان خدا انحراف نروند، و دیگران را بر او مقدم ندارند که، خداوند از آن نهی فرموده است که، می فرماید: افمن یهدی الی الحق احق ان یتّبع امن لا یهدی الا ان یُهدی فما لکم کیف تحکمون، و مولا با این حرف هایشان شکر نعمت حضرت حق را بجای می آورد، و در واقع آه مظلوم، و تنفّس مهموم است، و امثال عمرها که

نسبت فخر فروشی به حضرتش می دهند، دور از حقیقت حرف می زنند 174. بیچاره شارح در عبارت خود به حضرت عیسی(علیه السلام) نسبت شرب خمر می دهد (علی انه اکل اللحم و شرب الخمر) و تعریفی را که امیرالمؤمنین(علیه السلام) در زهد حضرت داوود و حضرت عیسی(علیه السلام) دارد حمل بر اکثر اوقات زندگی شان کرده که خلاف ظاهر است 231.

جويی آنان، و حقد و حسدهایشان که نسبت به امیرالمؤمین(علیه السلام)، و سایر اهل بیت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) داشتند، در سفر آخرتی اش برای خود وصی و خلیفه تعیین نکند، و دین و قرآن و خانواده اش را، بدون تعیین امام، بی سرپرست بگذارد،

سبحانک هذا بهتان عظیم، این بحث در چهار صفحه آمده، تعجب است از شارح بر خلاف عادتش که حرف های صحیح را معمولاً تأویل می کند، در این بحث، راه تأویل را نگرفت 248.

و امّا جلد دهم

از فرمایش امیرالمؤمنین(علیه السلام) در خطبه همام: و ان بُغی علیه صبر حتی یکون الله هو الذی ینتقم له 149 استفاده می شود که، مؤمن اگر مظلوم شد صبر کند، تا خداوند انتقام او را بگیرد، پرواضح است که رب العالمین به کیفیت انتقام، حتماً از بنده اش واردتر است، در جامع السعادات در این مورد خوب بحث کرده، در جلد چهارم تهاویل الربیع استطراف شده است، به آنجا رجوع شود.جلد اول جامع السعادات 291. نقیب در 9 صفحه، در این که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کمالات و گرفتاری ها برابر هستند، و فارق فقط نداشتن نبوت در علی(علیه السلام) است، بررسی تاریخی و قرآنی خوبی کرده است، 214.

مگر و قدّم المفضول علی الافضل لمصلحة اقتضاها التکلیف، در خطبه کتاب کم نیشی است؟

ندارید، و اگر بنا باشد هر چیزی را تأویل کنید، لا اله الا الله و محمّد رسول الله هم قابل تأویل می شود 223- 227 از جمله علل غضب مردم بر عثمان، یکی هم ابقاي معاویه به حکومت شام بود، پس سخت در اشتباه اند کسانی که، می گویند چرا امیرالمؤمنین(علیه السلام) برای مدّتی با معاویه کنار نیامد 232.

نگارنده گويد: سیره تقسیم بیت المال با سوابق را که، جلوتر عمر و ابوبکر تأسیس کرده بودند، وقتی امیرالمؤمنین(علیه السلام) سیره پیغمبر(صلی الله علیه و آله) در تقسیم بالسّویه را راه انداخت، امثال طلحه و زبیر که خودشان را شخصی حساب کردند (به جهت بودنشان در شورای شش نفری،) منشاء اختلافات بعدی شد، تا جايی که حتی معاویه های کافر به فکر خلیفه المسلمین بودن افتادند، در نتيجه نوبه به خلفای اموی، و عباسی، رسید که، داریم می بینیم اسلام ناب محمّدی چه تغییراتی به خود ندید، و تا حضرت بقیّه الله ظهور نکند کش خواهد داشت، و از اینکه عمر مانع شد مردم با بزرگان مهاجر و انصار تماس بگیرند، سبب مشهور شدن او به زهد و عدالت شد، و الّا زهد، و عدالت، با کارهايی که او در زمان حکومت خود، و زمان حکومت ابوبکر انجام داد، قابل توجیه نیست، خدا همه ما را از زهد و عدالت واقعی بهره مند کند انشاءالله.

همه بیشتر است، و عدالت او تقاضا می کند که، برای اینکه شهرهای دیگر هم از عدالت او بهره مند شوند، به شهرهای دیگر هم والی قرار دهد، کوفه سه سال برایش کافی است، مأمون خندید و دستور عزل صادر کرد 99.

اگر بخواهد تو را به صورت میمون، یا خوک، یا به صورت سایر حیوانات وحشی مسخ می کند 240.

و امّا جلد دوازدهم

فلته خواند 224 نگارنده گوید از صفحه 215-295، شارح مناظره ای بین ابوعثمان جاحظ که، کتابی نوشت به نام کتاب العثمانیه، در اینکه ایمان ابوبکر افضل از ایمان امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، زیرا که او در سنّ چهل سالگی اسلام آورد، ولی امیرالمؤمنین(علیه السلام) بلوغ نرسیده ایمان آورد، و صغر سنّ خلاف کمال است،(1)

از باب اللهم اشغل الظالمین بالظالمین، و ابوجعفر اسکافی معتزلی، کتابی نوشت به نام نقض العثمانیه، در ردّ کتاب جاحظ، چطوری که در پاورقی ص 219 آمده است، اسکافی معتزلی است، و به سال 240 درگذشته است، کم کم بحث از افضل بودن ایمان کدام

یک، کشید به افضل بودن کدام یک از این دو نفر از دیگری، ابن ابی الحدید در هشتاد صفحه این بحث را آورده، مطالب حسّاسی دارد، در جلد سوم تهاویل الربیع صفحه 113، به بعد یک قسمت مهم آن را می توانید ببینید، در ضمن اسکافی به جاحظ، در استدلالش به آیه آغاز می گوید: مطاعن شیعه را به خود متوجه کرده است، (264) لکن حق مطلب را باید و شاید نگفته است، که امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام)، اوّلی در روایت 27 بحار ص 323، و دوّمی در حدیث صفحه 231 جلد 30 بحار، از جمع بین دو آیه از سوره توبه، (آیه 40 با آیه 25 و 26) مطلب خیلی لطیفی، بر ضرر کسانی که آیه غار را دلیل خلافت ابوبکر گرفته اند، بیان فرموده اند. و آيه آغاز را دليل كفر يار غار گرفته اند، به اين دو آدرس مراجعه شود كه استدلال لطيفي است، خدايا اگر اهل بيت(علیه السلام) را براي ملت ها رهنما قرار نداده بودي، مردم در جهالت هميشه مي ماندند، خانه احساست آباد باد.

ص: 88

2- ابولهب به وسیله مرض عدسه که، مثل طاعون مرض مُسری بود نعوذ بالله سقط شد، از ترس سرایت مرض، فرزندانش نتوانستند دفن کنند، تا بدن بو برداشت، عوض

غسل از دور آب پاشیدند، و به زحمت زيادي بدن او را بالای مکه بردند، و عوض دفن، سنگ ها را به رویش انداختند 182.

خندق، آن را که در بدر از دستش در رفته بود 85 )(1)

نقیب دوباره اضافه کرد و گفت: مگر نشنیده ای حرف اعمش را، وقتی کسی از او سؤال کرد آیا معاویه در بدر شرکت کرد، (آن روز کسانی که جنگ بدر دیده بودند افتخار می کردند،) سائل گویامی خواهد بداند که، معاویه هم در جنگ بدر جزء مسلمین بود ، تا این افتخار شامل حال او هم باشد) مرحوم اعمش در جواب فرمود، بلی لکن از این طرف 86.

را جوری می داد، معاویه ها نمی توانستند آن نامه را پیراهن جدید عثمان درست کنند 184.

من اگر فرزند سمیّه باشم، تو فرزند جماعة هستی 183 نگارنده گوید احتیاط جمع است، حرف هر دو صحیح است، حمد بر خدايی که ظالم ها را به جان هم می اندازد. (1)

گفتند عمر کاشته است، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) آن را کند و با دست مبارک خود کاشت، آن هم میوه داد 35 نگارنده گوید: ابن ابی الحدید این قدر نوشته است، لکن در جلد 22 بحارالانوار، ص 367، چنین آمده: مولی سلمان یک نفر یهودی بود، در جلد اول گزیده، در بحث تاریخ گذشت(ص37) اسمش عثمان بن اشهل بود، او سلمان را مکاتبه کرد به پانصد درخت خرمای میوه دار، به علاوه چهل اوقیه طلای خالص، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) فرمود برو قبول کن، پس از قبول کردن فرمود پانصد تا هسته خرما بیاور، سلمان هسته ها را آورد، فرمود تحویل علی(علیه السلام) بده، پس از تحویل دادن، فرمود جای کشت درخت ها را معلوم کن، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) با انگشت خویش زمین را سوراخ می کرد، به امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرمود: یک هسته بینداز، پس خاک می ریخت، پیغمبر انگشتان خود را باز می کرد آب از میان آنها جاری می شد، وقتی به سراغ هسته دوم می رفت، اوّلی سبز شده بود، وقتی به سراغ هسته سوم می رفت، اوّلی

میوه داده است، تا آخر پانصد درخت، و اما مسئله چهل اوقیه طلا، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) سنگی از زمین برداشت طلا کرد، بدون هیچ کم و زیادی، چهل اوقیه شد. (1)

186 عرب جاهلی عقیده داشتند برای دفع وبا، و یا اذیّت جنّ محلّی، در موقع رسیدن به آنجا مثل الاغ، اگر عرعر کنند شومی آن محلّ برطرف می شود 394.

اوست 300 . 8- فرمود مصلحت فامیل در این است که، از همدیگر فاصله مکانی داشته باشند، ولی به دیدن همدیگر بروند 322 . 9-

اگر می خواهی بدانی که انسان فلانی، تو را دوست دارد یا نه، از قلب خویش سؤال کن 323 . 10- شخص قدرتمند چطور کار نیک انجام دهد، در حالی که هر خلافی که کرد توجیه کننده دارد 330 . 11- عمر و عاص کسی را پیش امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرستاد که، جواب اشکال هایش را بدهد، از جمله چرا تو حسن و حسین(علیه السلام) را فرزندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می خوانی؟ فرمود به شانی پسر شانی بگو: اگر حسن و حسین(علیه السلام) فرزندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نباشند پیغمبر(صلی الله علیه

و آله) ابتر می شود، چطوری که بابایت خیال کرد 334 نگارنده گوید: توجه دارید که، امیر(علیه السلام) عمروعاص را هم مثل پدرش شانی خوانده، و قرآن هم شانی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را ابتر خوانده، نتیجه این می شود چطوری که تو مال بابایت نیستی، فرزندانت هم مال تو نیستند. 12- و می فرماید همه مردم مأمور شدند لا اله الا الله بگویند، جز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که، قرآن از او گفتن لا اله الا الله نخواست، بلکه علم به لا اله الاالله خواست، که می فرماید فاعلم انه لا اله الا الله، این مقام و منزلت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را، بالا بردن است 342 شارح گوید: شرح نهج البلاغه در چهار سال و هشت ماه تمام شد، اندازه خلافت امیرالمؤمنین(علیه السلام)، 349

نگارنده گويد: نظرش بر خلافت ظاهری آن حضرت است، و الّا هر دو چشمش از دیدن خلافت واقعی کور است، اللهم وفقّنا لما تحبّ و ترضی.

ص: 97

جلد اول کشکول شیخ بهائی

دو دفعه دیوانه می شوم، حجاج خنده کرد و جایزه بزرگی برایش داد 90 عبدالله مبارک گفت اگر خواستم غیبت کسی بکنم غیبت مادرم را می کنم که حسناتم را به او بدهند. (1)

می کند، و هکذا در جلد 24 ذریعه، صفحه 59: العلامه محمد حسن بن باقرالاصفهانی تعبیر آورده است.

آمده بودند، به حجة الوداع، از یمن و طائف و جاهای دیگر چقدر بودند خدا می داند، و همه هم در صحرای غدیر حاضر شدند،.(1)

آدم حکم قبله را داشته، سجده بر خدا و تحیّت بر حضرت یوسف(علیه السلام) بوده است، مخفی نماند که، المیزان از علی بن ابراهیم روایت می کند که، حضرت یوسف هم با پدر و برادران جزء سجده کننده ها شد، لاوی در وقتی که برادران برای حضرت یوسف نقشه می کشیدند، گفت یوسف را نکشید، و در مصر هم او بود که گفت: تا برادرم را (بنیامین) آزاد نکنم، تا از پدرم اجازه نرسد، از مصر بیرون نمی روم، خداوند به خاطر این کار او، در نسل او انبیاء قرارداد، و حضرت موسی(علیه السلام) با سه واسطه به او می رسد 270 .

پیغمبران از جانب تو آورده اند، ایمان دارم، یک وقت دیدند که کعبه از پشت باز شد، و فاطمه خانم وارد آن شد این حدیث را امام صادق(علیه السلام) نقل می کند، و عباس بن عبدالمطلب با چشم خود دید، گوید پس از بسته شدن دیوار، هر چه به در کعبه فشار آوردند که باز شود، تا یکی از زن هایمان برای کمک فاطمه وارد بیت شود، در باز نشد، جریان دخول فاطمه(علیها السلام) به بیت، سه روز نقل مجلس اهل مکه شد، تا پس از سه روز، دوباره از آنجايی که دیوار شقّ شده بود، دوباره باز شد، فاطمه خانم(علیها السلام) با فرزند عزیزش بیرون آمد 107

حضرت سلمان وقتی از قول رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنید که، او در رکاب حضرت بقیّه الله، در وقت ظهور حضور خواهد داشت، خوشحال شد، و گفت دیگر باک ندارم بعد از این، که مرگ به سراغ سلمان بیاید، یا سلمان به طرف مرگ برود 219.

یا اباتراب، جبرئیل عرض کرد خدایا به فرعون آنقدر مهلت دادی انا ربکم الا علی هم گفت، رب العالمین فرمود این حرف را مثل تويی می گوید که، از فوت شدن فرصت ها می ترسد 425 .

کند، پس از انقضاي بحث، مرحوم میرزا به سید مجاهد می فرماید: غرض از انعقاد مجلس این بود که چون من پیر شده ام، می ترسم قوه استنباط از من سلب شود، خواستم بدانم که قوه اجتهاد را باز دارم یا نه، سید می گوید اگر ملکه اجتهاد آن است که شما دارید، آن برای من و امثال من نیست 141.

حسنة، هر کسی بیاید در قم درس بخواند، و برود خدمات اسلامی انجام دهد، هر چه ثواب به او بدهند اندازه آن را به مرحوم مؤسس مرحمت می کنند، بدون اینکه از ثواب عمل کننده چیزی کم شود.

آخوند در حالی که شال سفید به سر بسته بود، در را باز کرد، و فرمود چه فرمایشی دارید؟ طلبه از کثرت خجالت، سلام کردن را فراموش می کند، و آقا سلامش می کند، پس از اطلاع یافتن، می فرماید صبر کنید بیایم در خانه قابله را نشان بدهم، طلبه عرض می کند دستور بدهید خادمتان بیاید، می فرماید وقت کار او تمام شده، و الان وقت استراحتش است، بالاخره آقای آخوند عبا به دوش می گیرد، و با فانوس بیرون می آید، و در خانه قابله را نشان می دهد، در برگشتنی آقا فانوس دست گرفته، و طلبه و قابله پشت سر او به حرکت می افتند 288.

می فرمود دوست ندارم، گرد هم آمدیم در معارف اسلامی هم فکری کنیم، و غالباً پیاده راه می رفت، و جواب سؤال کننده را در راه می داد 297 از مرحوم شیخ انصاری، اگر سؤال می کردند از چیزی که نمی داند، تعمّد داشت که بفرماید: ندانم ندانم 312 .

نیامد، اجازه گرفت چند قرص نان را به عنوان تبرک به دستمالش بگذارد، پس با یک دنیا حیرت و بهت، خانه حکیم را ترک کرد 403 و در صفحه 468، اضافه کرده که، در جواب اصرار شاه گفت: این سه نمد را که، در این سه اطاق انداخته ام با خودم نخواهم برد، کسی به شیخ انصاری عرض کرد، خیلی هنر دارید، با این همه وجوهات که در اختیار دارید، باز با فقر زندگی می کنید، فرمود هنر من اندازه هنر خرک چی های کاشان

است که، از مردم پول می گیرند، و از اصفهان برایشان جنس مي آورند، یعنی چطوری که آنان امانت دارند و صاحب پول نیستند، همانطور من هستم، هر چه دست من است امانت است، مال خودم نیست که، به دلخواه صرف کنم 457 .

و لو کانوا آبائهم، او ابنائهم، او اخوانهم، او عشیرتهم، باز می فرماید یا ایها الذین آمنوا لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم اولیاء.

2) متدینین عمل کننده به روش دین تمسخر می شوند.

3) مؤمنین برای رسیدن به تجملات کفار، حلال و حرام را جمع می کنند 484-486.

نگارنده گوید خدایش رحمت کند، المؤمن ینظر بنورالله، بیش از صد سال پیش، گرفتاری های امروز مسلمین را می دیدند، و می دانستند که، ضعف ایمان حاصل شده از اختلاط، چه اثرهای سوئی را، برای مسلمین ارمغان خواهد آورد.(1)

حرمت نماز جمعه در زمان غیبت، بحث می فرمود، شیخ بر استدلال آقا اشکال کرد، سپس از طریق دیگر اثبات حرمت کرد، سیّد هم از اشکال، و هم از استدلال جدید تعجب کرد، و فرمود این آقای تازه وارد کیست؟ پدرش گفت بنده زاده است، سید فرمود

بگذار در کربلا باشد 30 شیخ انصاری از اجازه نامه ای که، از آقای شیخ محمد سعید قرجه داغی داشت، افتخار می کرد 109.

ایشان نمی توانم این سمت را بپذیرم، علماء مسئول نامه به سعید العلماء فرستادند، و جریان را تذکر دادند، آقای شیخ سعید نوشت بلی، آن روز من جلوتر بودم، اما چون فعلاًً

از حوزه دور افتاده ام، الان آقای شیخ مرتضی اعلم است، پس شیخ به حرم مولای متقیان آقا امیرالمؤمنین(علیه السلام) مشرف شد، خدا را به حق صاحب قبر قسم داد که، در این کار خطیر او را از لغزش ها نگاه دارد.

می گویند این هم تصدیق صاحب الامر عجل الله فرجه الشریف است. از خادم حرم امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل می کنند، در آخر شب دیدم که، شیخ با صدای بلند گریه می کند، و عرض می کند: سیّدی اباالحسن، مولای، امیرالمؤمنین، مسؤلیت سنگینی به گردنم گذاشتند اگر کمکم نکنید فرار می کنم 123 .

نگارنده گوید: شیخ بزرگوار انصاری تنها مجتهدی است که، دو کتابش کتاب درسی قرار گرفته است، این هم از برکت زیر بغل گرفتن امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.

ناراحت شد، قلّک را هرچه نگاه کرد چیزی داخل آن ندید، یک دفعه دیدم رنگ آقا از زردی مبدّل به رنگ خوشحالی شد، دست به انگشتری که در دست داشت کرد، و به من تحویل داد، فرمود برو با این انگشتر قرضت را ادا کن، و نان هم بخر، من انشاءالله در اولین فرصت دستی به تو می رسانم، از اطاق آقا بیرون آمدم، در فکر مشتری انگشتر بودم، چیزی به ذهنم رسید و آن اینکه، ببرم به خود نانوا بفروشم، هم قرضم ادا شود، و هم نان جدید برایم بدهد، وقتی نانوا انگشتر آقا را در دست من دید، فکر کرد آقا مثلاًدر جايی وضو می گرفت، من انگشتر ایشان را دزدیده ام، یک سیلی نثار من کرد، من

بی هوش افتادم، یک وقت احساس کردم که باران دارد می آید، متوجه شدم که سرم به زانوی آقاست، و باران نیست بلکه اشک چشم آقاست که، به صورت من می ریزد، آقای تاجر ایرانی، الآن معلوم شد که، این غذا که شما نمی توانید اسم آبگوشت را به آن بگذارید، و به قول ما طلبه ها صحت سلب دارد، غذای سلطنتی هست؟ و کم له من نظیر، محقق مرندی.

می بینم احساس حقارت می کنم،(1)

مخفی نماند که استطراف سه جلد جامع السعادات را، در جلد چهارم تهاویل الربیع، مطالعه کنید انشاءالله تعالی با بحث های اخلاقی عالی آشنا می شوید.

آخرین منهم لما یلحقوا بهم سوره جمعه) و گفتند که این سه آیه، طبق اظهار مفسرین، و بیان رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، در فضیلت ایرانی هاست .(1)

معالم آقای شیخ حسن بود، و برای آن هم خاطر جمع نبود که، بماند و بعد از خودش چراغش را روشن کند، زیرا که به احتمال قوی، ایشان هم مثل برادران دیگرش، در سنین کودکی ممکن بود، از دنیا برود، لکن اراده خدای بزرگ تعلق گرفت که، او زنده بماند، و زحمات پدر بزرگوارش (بهترین شهید راه ولایت) را تکمیل کند، و الحمدلله همانطور هم شد، هزاران شکر نوه محترمش، مرحوم آقا سید محمد صاحب المدارک هم، در تکمیل زحمات جدّ والا مقامش، سنگ تمام گذاشت، و مسالک ایشان را با نوشتن كتاب مدارک، کامل کرد، واقعاً فرزند صالح گلی از باغ های بهشت است، خداوند دست هیچ زحمت کش علمی را، از این گل، خالی نگذارد، بمحمّد و اله الطاهرین، آمین.

می شد از زنش می ترسد یک مرغ گرفت، دم غروب با هزاران مرغ در حال قدقد کنان، وارد کاخ شد، سلطان گفت معلوم می شود که همه مردها از زنانشان می ترسند، گفت بلی قربان، لکن در این سیری که امروز در پایتخت داشتم، دختری را دیدم که خیلی مناسبت با ذات ملوکانه داشت، خواستم خواستگاری کنم، گفتم اول از شما اجازه بگیرم، گفت یواش بگو شاه بانو نشنود، وزیر از فرصت استفاده کرد و گفت، معلوم است که اعلیحضرت هم از شهبانو می ترسد، و چون شما شاهید، پس دو تا مرغ باید بدهید.

رویّه جدّ و پدرم رفتار نمی کنم 18

می گویند قاطری را که عایشه سوار آن شد، و رجّاله های بنی امیه را تحریک به تیراندازی به نعش امام حسن(علیه السلام) کرد، امام حسن(علیه السلام) آن را به مروان هدیه کرده بود، او عایشه را بر آن سوار کرد 15 جعده پس از زهر دادن به امام حسن(علیه السلام)، به شام پیش پدرش رفت، و از معاویه خواست که به وعده خویش عمل کند، (او را تزویج به یزید کند) معاویه گفت: طبق اقرار خودت، امام حسن(علیه السلام) دارای همه کمالات بود، تو او را کشتی، یزید که در قطب مخالف امام حسن(علیه السلام) است، تو او را نمی کشی؟ پس دستور داد او را کشتند، الحمدلله 32 نگارنده گوید اگر اشتباه نکنم یک جا دیده ام که، دستور داد در لجن فرو بردند، با آل علی هر که درافتاد ورافتاد.

که بین امام حسین(علیه السلام)، و کسانی که مانع از رفتن آن حضرت به طرف کوفه شدند در این مسیر واقع شده است، چون ایام حج بوده، و عدّه زیادی از مردم مدینه، برای انجام دادن اعمال حج، از مدینه بیرون رفته بودند، و مدینه خلوت شده بود، زمینه برای صحبت بین امام حسین(علیه السلام) و بین محمد حنفیه، و جابر، و عبدالله عمر، و عبدالله عباس، فراهم شده است، و الّا در مسیر اوّلی امام(علیه السلام) از مدینه به مکه، در حال خوف حرکت فرمود، موقعیت مناسبی برای این صحبت ها نبود،

207- سفارش فرماندار مدینه امام حسین(علیه السلام) را به ابن زیاد

از کتاب نفس المهموم نقل می کند که، ولید بن عتبه فرماندار مدینه، وقتی متوجه شد که امام حسین(علیه السلام) به طرف کوفه حرکت کرده است، نامه ای به ابن زیاد نوشت، و او را از مقابله با امام حسین(علیه السلام) بر حذر داشت، والّا رسوايی دنیا و آخرت نصیبش خواهد شد، لکن آن جرثومه کفر، و فساد، به حرف ولید گوش نداد، و در دارالاماره سر مقدس امام حسین(علیه السلام) را در جلو خود گذاشت، و به عنوان تمسخر بر او خندید 157 نگارنده گوید ولید بن عتبه، در عین اینکه فرماندار دولت یزید بود، لکن از این قضیّه، و از جریان مطلب صفحه 66 معالی السبطین(شماره 202)، معلوم می شود که قدری داخل آدم بوده است.

174 عمر سعد پس از قتل امام حسین(علیه السلام)، ندای علّیَ بالنار حتی احرق بیوت الظالمین داد 179

نگارنده گوید: خاک بر سر روزگاری که در آن یزید، و ابن زیاد، و عمر سعدها، از اهل عدالت و تقوی معرفی شوند، و امام حسین(علیه السلام) را از ظالمین بدانند.

حضرت را خاتمه دهند، و بدین منظور هم حمله کردند، لکن کور خوانده بودند، اصحاب باوفای امام(علیه السلام) در شب عاشورا، خندق دور خیمه ها کنده، و صبح عاشورا آتش داخل آن روشن کرده بودند، و این اقدام وسیله عصبانیت اصحاب عمر سعد شد، شمربن ذی الجوشن جسارتی کرد، و مرحوم مسلم بن عوسجه خواست با تیر جواب بدهد، امام حسین(علیه السلام) فرمود ما ابتداء به جنگ نمی کنیم، عرض کرد این فرصت گیر نمی آید، اجازه بده جوابش بدهم، باز امام(علیه السلام) اجازه نداد 214

نگارنده گوید این خندق را در در عرض چند ساعت، دور خیمه ها کندند، رضوان الله علیهم، چه همتی از

خود نشان دادند، ولی رسم خندق کنی، با آب پر کردن بود، چون آب نبود لذا با نی و هیزم پر کردند.

پوشیدن در سوگ چهارده معصوم(علیه السلام)، از قانون کراهت مطلق سیاه پوشی جداست؟ یا اینکه هر دو یک حکم را دارند؟ در جواب باید گفت بلی سیاه پوشی در ماتم

اهل بیت مکروه که نیست، مطلوبیت شایانی هم دارد، مخصوصاً در این زمان که یک نوع شعار ضدّ وهابی ها حساب می شود، یکی از فضلای قم (آقای شیخ علی ابوالحسنی) در اثبات این مدّعا کتابی نوشت، به نام سیاه پوشی در سوگ ائمه نور علیهم السلام، و در آن از جهات مختلف در اثبات این حقیقت قلم فرسايی فرمود، خداوند جزای خیر به ایشان مرحمت کند که، ما را از تحقیقات بیشتری، در این زمینه بی نیاز کرد، و لذا آدرس دلايلی را که می آوریم از کتاب ایشان می دهیم، و ما توفیقی الا بالله.

3) مرحوم مجلسی و نوری در بحارالانوار و مستدرک الوسائل به نقل از طریحی، در کتاب منتخب، جلد 2، صفحه 482، وقتی یزید اسراي اهل بیت(عليهما السلام) را آزاد گذاشت، هیچ زن هاشمی و قريشی نماند، مگر اینکه برای امام حسین(علیه السلام) سیاه پوش شدند 126 .

4) در مقتل ابی مخنف آمده، وقتی نعمان بن بشیر در مدینه اعلان شهادت امام حسین(علیه السلام)، و رسیدن اسراي اهل بیت را به مدینه کرد، همه مخدّرات مدینه سیاه پوش شدند، و ناله سر دادند 127 .

5) ام سلمه دختر عمّه پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، و همسر آن حضرت، پس از شنیدن خبر شهادت امام حسین(علیه السلام)، در مسجد پیغمبر(صلی الله علیه و آله) قبّه سیاه پوش زده، و جامه سیاه پوشید 130 .

6) طبق روایت بصائر الدرجات از امام صادق(علیه السلام)، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نزدیکی های شهادتش، بر خلاف رسم همیشگی اش که، لباس سفید می پوشید، با پیراهن سیاه بر مردم ظاهر شد، و آنان را موعظه فرمود 105

این حدیث حاکی از این است که در سياه پوشي مشكلي نيست سیاه پوشی بنی عباس در اوّل کارشان، جنبه عزاداری در سوگ شهداي اهل بیت(عليهما السلام) را داشت (طبق رسم زمان که عزاداران لباس سیاه (می پوشیدند) لکن بعدها جنبه شعار به خود گرفت، و به احتمال قوی نهی ائمه(علیه السلام) از سیاه پوشی، مربوط به جنبه شعاری بوده است، و عمل خود رسول الله(صلی الله علیه و آله) بهترین شاهد بر اصل جواز است، و احیاناً اگر اصل پوشیدن

سیاه در مواقع عادی مذموم باشد، دلايل شش گانه بالايی به علاوه هفتمی که می آید، شاهد است بر روا، و مطلوب بودن آن، در مصائب اهل بیت(عليهما السلام) است.

ص: 143

7) فاضل محترم آقای ابوالحسنی، به علاوه دلايلی که از روایات و غیر آن ها آورده، و حقیر به یک قسمت آن ها پرداخت كردم، فتاوی 37 نفر از بزرگان مراجع از قدیم، و از متأخرین را آورده، و زینت بخش کتابش قرار داده است، برای نمونه متن فتوای مرحوم صاحب عروه را می آوریم،: سیاه پوشی در عزای سالار شهیدان راجح، و موجب خشنودی پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، و ائمه هدی است، صلوات الله علیهم اجمعین 209 مضافاً بر آنچه گذشت، عمل بزرگان بعضی از مراجع هم، جاری بر این شده است، ما خودمان آقای مرعشی نجفی را دیدیم، و آقای ابوالحسنی عکس ایشان را با لباس سیاه، در صفحه 221 آورده است، و در پاورقی صفحه 229، از قول آقای عرفانیان آورده که، ایشان شاهد سیاه پوشی آقای خويی، در وفیات ائمه(علیه السلام)، خصوصاً محرم و صفر بوده است، علاوه بر پیراهن مشکی، عبا و قبایشان را نیز، سیاه انتخاب می کردند، آقای ابوالحسنی مقاله استدلالی، در این بحث، از جناب آقای لطف الله صافی، در شش صفحه آورده، اول آن در صفحه 223 می باشد، به بعضی از فقرات آن اشاره می کنیم، که اهلش را به کار آید: در کراهت پوشیدن جامه سیاه، گاهی به اجماع و اخبار چنگ زده می شود، اجماع محصّل نیست، و در صورت محصل بودن به احتمال قوی مدرک مجمعین اخبار مسئله باشد، پس کاشف جدید از قول معصوم(علیه السلام) نمی شود، و

اخبار هم ضعاف و مراسیل است، تسامح را در ادلّه مکروهات جریاً، علی التسامح در ادله مستحبات، اثبات حکم شارع بر کراهت نمی کند، تازه تسامح در ادله سنن خودش محلّ خدشه است، زیرا دادن ثواب بر عملی که بر آن ثوابی از پیغمبر(صلی الله علیه و آله) رسیده، اثبات استحباب آن عمل نمی کند، و کراهت وقتی ثابت می

ص: 144

شود که، عنوان تشبّه بر ظلمه بنی عباس موجود باشد، چطوری که از خود اخبار استفاده می شود، و علی فرض اینکه اصل پوشیدن جامه سیاه کراهت داشته باشد، قدر متیقن از آن غیر پوشیدن در عزای ائمه(عليهما السلام) است، و اگر اخبار را مدرک کراهت پوشیدن جامه سیاه بدانیم، باز شمول اطلاق و عموم آن ها، در عزاداری قابل منع است.

فامیل های حرّ گفتند: داخل آن ها بزرگ طایفه ماست، (حرّ) اجازه گرفتند که از شهداي دیگر جدا کنند، بردند در آنجا که حدود یک فرسخ فاصله دارد، دفن کردند، نگارنده گويد: ای کاش پسر پیغمبر(صلی الله علیه و آله) هم شفیعی داشت، و بدن مبارکش زیر سمّ اسب ها نمی ماند، 227 .

کسی بکنند، به مراتب بالاتر می شود، وقتی این کلمه سه دفعه گفته شود عظمت آن شخص، خیلی خیلی معلوم می شود.

صادق(علیه السلام)، پس از چند مرتبه بابی انت و امی گفتن، این عبارت آمده: صلی الله علیک و علی عترتک، و اهل بیتک و آبائک و ابنائک 252 .

مخصوصاً اگر در قتل من نصرت دین تو باشد، به علاوه پس از شهادت یارانم از زندگی خسته شده ام، پس با عزم راسخ به طرف میدان و جنگ با دشمن حرکت کرد، سلام خدا بر او و بر کسانی که در رکاب همایونی حضرتش، به شرف شهادت نایل آمدند 9 فرمایش امام باقر(علیه السلام): و لقد او طئوه الخیل بعد ذلک، (القتل)، صریح است بر اسب دوانی بر روی بدن شریف امام حسین(علیه السلام) 13 .

می کردند، گویند آن شیر پدرش امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، لکن مرد اسدی به صورت شیر دیده است 34 .

دید همه فقها، او را برای قضاوت بغداد لایق دانست، بهلول فرمود لایق نیستم، گفت همه فقها تو را اهل می دانند، فرمود در این ادّعا یا صادقم، یا کاذب، اگر صادق باشم لیاقت قضاوت را ندارم، اگر کاذب باشم عادل نیستم، و شخص غیر عادل حق قضاوت را ندارد، پس از اصرار زیاد یک شب مهلت خواست، فردا دیدند که سوار یک نی شده، و در بازار راه می رود، و می گوید بروید کنار که اسب من شما را زیر نگیرد، همه گفتند بنده خدا دیوانه شده است، هارون گفت ما جنّ، ولکن فرّ بدینه منّا ( دیوانه نشده است، لکن دین خود را برداشته، فرار می کند از شرّ ما) چطوری که وقتی جابر جعفی، فضائل آل محمد علیهم السلام را نقل می کرد، خلیفه سر او را از والی خواست، جنون مصلحتی او

را نجات داد، در زمان بهلول شدت تقیه بود، جنون او مطّبق شد، و جنون جابر ادواری شد، پس از زوال تقیه بهتر شد.(1)

بدر 36 مؤلف کتاب می فرماید: اینکه ابن ابی الحدید می نویسد(1)

که، مروان حاکم مدینه، منبر رفت و از بالای منبر سر امام حسین(علیه السلام) را روی قبر پیغمبر(صلی الله علیه و آله) انداخت، و گفت یوم بیوم بدر یا محمّد(صلی الله علیه و آله)، درست به نظر نمی رسد، زیرا که حاکم عمرو بن سعید بن العاص بوده، نه مروان، و علاوه سر مقدس امام حسین(علیه السلام) به طرف شام رهسپار شد، نه مدینه 37. (2)

عزیزش شهید، و دو خواهر مادریش به نام 4- ام الحسن و 5- ام الحسین، در وقت حمله قشون شهید شدند، ص 53 .

ولد زنا ها می کشند، یزید سرش را پایین انداخت 95 از اسراي دختران امیرالمؤمنین(علیه السلام)، دو نفر ام کلثوم معرفی شده است، یکی به قید کبری، دیگری به صغری 96 . نگارنده گويد: به احتمال قوي ميزبان اميرالمؤمنين(علیه السلام) در شب نوزدهم رمضان، همان ام كلثوم كبري كه، مراد حضرت زينب(علیها السلام) باشد، بود، اين را براي تحريك اهل تحقيق نوشتم كه، با تحقيق شان حق مطلب از شك به يقين مبدّل شود.

بهايی صفحه 516، آمده 5- یزید در حال مستی روي پشت بام رقص می کرد، افتاد و درک رفت، هنوز صلیب رومی به گردن داشت، 6- و جمعی هم گفته اند که در حالی که در تعقیب آهو اسب می تاخت، زمین او را فرو برد، 7- و در پاورقی صفحه 517 آمده، قرمانی در کتاب اخبار الدول، علت مرگ یزید را مرض ذات الجنب، 8- و در فتوح ابن اعثم افراط شرب خمر، دانسته است، و در صفحه 62

کامل الزیارات، راوی حدیث (عبدالرحمن الغنوی) اضافه کرده، خود یزید در حال مستی به خواب رفت صبح او را مرده متغیّر دریافتند، و کسانی که از او تبعیت در قتل امام حسین(علیه السلام) کرده بودند، گرفتار جنون، یا برص، یا جذام، شدند، حتی این بدبختی ها، در نسلشان هم ماند، بنابراین در کیفیت دَرَک رَوی یزید هشت قول تا كنون پیدا کردیم الحمدلله، فعلاً از

مقتل معالی السبطین، به این مقدار بسنده شود بهتر است، بحث مفصل تر را، از اصل تهاویل الربیع جلد سوم تهیه کنید محقق مرندی.

شد، سرش را بریدند، گوشتش پخته نشد، یا مثل هندوانه ابوجهل تلخ شد، و یا با دیگ یکدفعه آتش گرفت 154 .

حسنی(علیه السلام)، و طباطبايین است، آن ها به وسیله این خانم حسینی هم شدند، تحقیق صفحه 684 .

5) در معالی السبطین جلد 2 صفحه 17، آمده: فی خبر فخرج الیه(علیه السلام) تمیم بن قحطبه، و هو من امراء الشام.

6) در صفحه 25 هم آمده: قال الصدوق فی الامالی فاقبل عدوّ الله سنان بن انس الایادی، و شمربن ذی الجوشن العامری، فی رجال من اهل الشام، حتی وقفوا علی رأس الحسین(علیه السلام) .

7) در کتاب شهر حسین(علیه السلام) صفحه 132 آمده، یعقوب عسقلانی که از امرا شام بود، در حادثه عاشورا حضور داشت، با سپاه حامل سرهای شهدا(علیه السلام)، وارد شهر عسقلان شد، و فرمانروای شهر عسقلان با او بود، دستور داد شهر عسقلان را آذین بستند.

پس رو هم رفته بودن اهل شام در داخل لشكر عمر سعد، به هفت دليل ثابت مي شود.

گوشتِ خود را خواهد خورد، 3- در تعبیر دیگر، به صورت سگ افتاده، و خوراکش مردار خواهد بود، 4- در روایت دیگر، غیبت کننده مردار شود، و غذای سگ های جهنّم قرار می گیرد، و دلیل صحیح بودن همه این تعابیر، این است که در عالم آخرت، صور تابع جهات فاعلی است، و یک موجود ممکن است، صور عدیده به خود بگیرد، چنانچه در محلّ خود مقرّر شده است 304 .

ابن جوزی در وقایع سال 449، می نویسد: به خانه شیخ طوسی در محله کرخ حمله بردند، کتاب ها، و منبر تدریس، و سه عدد منجنیق که از قدیم الایام زوّار محله کرخ، وقتی به زیارت امیرالمؤمنین(علیه السلام) مشرف می شدند، با خود می بردند، آتش زدند.(1)

و کشیدن او را به دمشق، و به چاه انداختن او و غلامش، و خر مصریش را، مؤلف کتاب کامل بهائی آورده است که، از موضوع مخفیانه کشته شدن عایشه در چاه، به وسیله معاویه، کسی اطلاع نیافت، فقط امام حسین(علیه السلام) متوجه شد، و ترکه عایشه را بین وارث او تقسیم کرد.(1)

از عقیده خود برگردد، او پس از اقرار گرفتن از معاویه که، از نزدیک ترین افراد است بر او، فرمود قاتل عثمان و طلحه، و زبیر، و عایشه،تو بودی. (1)

271- هركس لعن نكند خودش ملعون است

امام جواد(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت می کند: هر کس از لعن کردن کسانی که، خدا آنها را لعن کرده، کوتاهی کند، ملعون خداست(2)

ابان بن تغلب تفسیر کرد، العجب کل العجب بین جمادی و رجب را، به لقاء الاحیاء بالاموات.

خلاف دستورات دين دعوت نكنند، قرآن مي فرمايد: ]قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ[(1)، آقاي ضياء آبادي در تفسير سوره يس روايت كرده، جهنّمي را اگر از آن بيرون كنند، و در تنور سوزان دنيا بيندازند از كثرت راحتي خوابش مي برد 213 اعاذننا الله و اياكم.

برده گیری غلبه بود، شخص قوی فرد ضعیفی را گیر می آورد، و او را تهدید به قتل، یا اذیت های دیگر می کرد، طرف مجبور می شد، خودش را غلام شخص پرزور قرار دهد، او هم با کمال بی حیايی غلام تازه تهیه کرده اش را می برد و می فروخت، و از جمله راه ها فروش پدران فرزندان خویش را بود، و... اسلام همه راه های برده گیری را بست، فقط یک راه را باز گذاشت، و آن هم برای ملاحظه مصالح زیادی بود، و آن غنیمت جنگی بود، فقط درباره کافر حربی که، اسیر آن را اگر آزاد می کرد، هم شاخه و هم ریشه را می سوزانید، و به علاوه کافر حربی دشمن فطرت انسانیت است، در اوايل اسلام یکی از راه های مهم اقتصاد و تجارت، برده فروشی بود، با تعطیل اصل آن ضررهای بی شماری به اقتصاد جامعه اسلامی وارد می شد، و خلاف سیاست جنگی بود، زیرا که کفّار وقتی اسیری از مسلمین را می گرفتند، به انواع اذیت ها اذیت می کردند، اگر اسلام اسیر او را آزاد می کرد، نقض غرض می شد، و کشتن اسیر هم بر خلاف رأفت اسلامی بود، اسلام دین احیاء است نه اماته، بهترین شاهد بر این ادّعا، ملاحظه جنگ های رسول الله(صلی

الله علیه و آله) است، در کتاب الصیاغة الجدیدة ص 352 آمده: رسول الله(صلی الله علیه و آله) فتوحاتش بیش از یک میلیون میل میل بوده، (همه اروپا منهای روسیه) لکن عدد کشته ها، و شهیدان، از دو طرف (کفر و اسلام،) را از صد و پنجاه، تا هزار و چهار صد نفر نوشته اند، تازه بین اسیر گرفتن اسلام و کفر، از ثری تا ثریا فاصله است، کسی که کتاب جهاد اسلامی را مطالعه کند، چه دستورات رأفت انگیزی را، درباره اسراء می بیند، برای نمونه اسارت دختر حاتم طايی را، در تاریخ ببینید که، رأفت اسلامی چطور با او مدارا کرد، و چه نتایج خوبی به

ص: 176

دست آمده، تا جايی که عدی بن حاتم، از جمله مدافعین سر سخت ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام)، (حقیقت اسلام) شد، جای دارد که این شعر مرحوم شهریار را با هم ترنّم کنیم:

به جز از علی(علیه السلام) که گوید به پسر که قاتل من

چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا

اسلام در عین تصدیقش اصل اسیری را در جنگ، آن را از داخلش به انواع راه ها خراب کرد، مثلاً برای آزاد کردن مفت و مجّانی اسرا تشویق های زیادی کرد، یا آزاد کردن اسیر را، کفاره خوردن روزه، و یا کفاره قتل های مختلف، و یا کفاره خُلف نذر و ظِهار کرد، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) غلامان را با افراد حرّ برادر کرد، (با ملاحظه اینکه محبت

برادری بین دو نفر چقدر ايجاد صفا و صمیمیت می کند،) مثلاً عمویش حمزه را با زید غلام خود پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، برادر کرد، و بلال را با خالد بن رویحه خثعمی برادر نامید، و عُلقه ازدواج بین زن های آزاد و غلامان ایجاد کرد، مثلاً دختر عمه اش(زینب بنت جحش) را زن زید کرد، و آنقدر تبلیغ فرمود که، زن حریّ هیچگونه احساس حقارت، با ازدواج با غلام نکرد، و در دادن سِمَت های بزرگ به دست غلامان، اسلام گوی سبقت را ربود، مثلاً غلام خویش زید را امیر لشكری قرار داد که، محترمین از مهاجر و انصار در آن سیاه بودند، و اسامه بن زید را فرمانده قشونی کرد که، از جمله سربازان او ابوبکر و عمر بود، و آنقدر به فرماندهی اسامه اهمیت قائل شد، حدیث معروف بین شیعه و سنّی را( لعن الله من تخلّف عن

ص: 177

جیش اسامه)(1)

سرلوحه قرار داد، لازم به تذکر است که حساب اسلام، با حساب بعضی از فرماندهان بنام اسلام، جداست، مثلاً خالد بن ولید حتی در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مرتکب خلاف شد، چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) زنده بود خطای او را معلوم کرد، و ضرری را که بر مسلمین وارد کرده بود، با دست امیرالمؤمنین(علیه السلام) اصلاح کرد، لکن خلافی را که او در زمان ابوبکر در فرماندهی انجام داد، هنوز جبران نشده است، انشاءالله امام زمان ظاهر شود انتقام بگیرد، اروپا اسلام را برای تصدیق یک نوع اسیری با کمالاتی که دارد، متهم کرد لکن خودش به مراتب رقیّتی را ایجاد کرد که،

اسلام از آن نهی قانونی دارد، مخفي نماند كه اصل اين بحث از جلد 55 تفسيرالبصائر، ( از صفحه 696 – 699 ) مي باشد. با بعضی از توضیحات لازم از نگارنده، و علامه طباطبايی در جلد ششم المیزان (صفحه 373- 377) مطلبی دارد که، در تکمیل این بحث سزاوار نوشتن است، و انضمام این دو بیان با همدیگر، مرج البحرین یلتقیان، یخرج منهما اللؤلؤ و المرجان می شود، خلاصه اش این است: درست است که ملل مترقیه!!، در سال 1890 میلادی از فروش انسان، منع جدّی و عمومی به عمل آورد، لکن باید ملاحظه کرد که آیا تنها کافی است، اسم کسی را حرّ و آزاد مرد بگذاریم، دست کسی را از منافعش خالی کنی، باز چون اسمش حرّ است کفایت می کند؟ در جنگ بین المللی دوم، میلیون ها انسان را دول غالبه، مثل حیوان ها سوق دادند، و هر جور دلشان خواست با آن ها رفتار کردند، و هیچ ملاحظه نکردند که این ها هم انسانند، چون منع عمومی از فروش انسان ها شده است نباید اسم کسی را

ص: 178

اسیر بگذاریم، پس اسم این بدبخت ها را چه بگذاریم، اسلامی که برده را با آن همه ملاطفت و مهربانی، و حفظ شرافت انسانی، برای ملاحظه مصالح زیادی، فقط گیرآوردن آن را از طریق جنگ، آن هم نسبت به کافر حربی که، آزادیش مخلّ به آزادی نوع بشری است، شما ملل به اصطلاح مترقّي !! استعباد خواندید، چرا اسم این خشونت ها را که، دُوَل انسان خوار انجام می دهند، برده گیری نمی گذاردند، مگر برده گیری شاخ و دم دارد؟ درکشور ما که به عنوان وقایه و محبت، در جنگ دوم وارد شدند، چه خلاف هايی

را مرتکب نشدند، پس در کشورهای دیگر که، به عنوان عداوت و انتقام رفتند چه شد، خدا می داند، پس معلوم می شود که، الغاء استعباد سیاست بوده، نه خدمت به نوع بشری، اقدام فرانسه با الجزایر، و انگلیس با دول غربی، بهترین شاهد بر صدق این مدّعاست، اگر اسلام اسیر گرفت بین مجاهدین تقسیم کرد، لکن اَبَر جنایت كارها، اسیرهایشان را در اختیار دولت ها گذاشتند، گويیا بشر ضعیف سمّ مُهلک، و صاحبان زور تام الاختیارند، این است تساوی حقوق بشر؟ اسلام از اسیر به غلبه نهی قانونی فرمود، این ها آن را به نام حمایت و اعانت انجام می دهند، گاهی گفته می شود چرا اسلام به اسیر جنگی اجازه نمی دهد، در مالش تصرف کند، و چرا پس از قبول اسلام او را فوراً آزاد نمی کند؟ جواب این است که، برای اینکه با مال دار بودن، فساد را از سر نگیرد تا به خوب بودن، خاطر جمع نشود ممنوع می کند، و پس از ثبوت درستکاری اش، کاملاً از او حمایت می کند، این بود مضمون بیان علامه طباطبايی قدس سره.

ص: 179

(ابوشاکر الدیصانی) گفت: آیه ]لَوْ كانَ فيهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا[،(1)

توان از من سلب کرد، نفر چهارم (ابن مقفع) اظهار داشت که، کریمه یا ارض ابلعی ماءکِ و یا سماء اقلعی، و غیض الماء، و استودت علی الجودی، و قیل بعداً للقوم الظالمین، مرا متوجه جهالت خویش کرد، و آرزوی آوردن مثل قرآن را، از من گرفت، در این حال بود که، امام

صادق(علیه السلام) با خبر از راز دل ها، به آنان مرور کرده، و با خواندن کریمه ]قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهيراً[،(2)

روی بی آبروی آن ها را سیاه کرد.(3)

آخر، و وسط، فرض کرد، به خلاف راه دشمنان اهل بیت که، هر کدام آن ها راهی را پیش گرفتند، و امکان ندارد دو خط مخالف با هم، یکی حساب شود، و تايید می کند این ادّعا را روایتی(1) باز از قول امام باقر(علیه السلام): اوّلنا محمّد، و وسطنا محمّد، و آخرنا محمّد، و کلنا محمّد.

روشن شود، کتابی را که می خواهیم ورق بزنیم، جلد دوم ناسخ التواریخ امام رضا(علیه السلام) است: هارون الرشید چون شیر مادر فضل بن یحیی را خورده بود، لذا جعفر را برادر می خواند،(1) هارون دستور داد خیاط لباسی بدوزد که، دو سر داشته باشد، تا هرکدام از هارون و جعفر، از یک گریبان آن، سر بیرون کند،(2)

پس از آن همه وحدت و مودّت خاندان برامکه، یک دفعه مورد غضب هارون قرار گرفت، و حدود هزار نفر از آنان را هارون کشت، و باقی جلاي وطن شدند، و یحیی و پسرش فضل را، در زندان مطموره زندان کرد،(3)

و قصد کشتن جعفر بن یحیی کرد، و به کیفیت عجیبی او را کشت، جعفر وقتی دید چاره ای غیر از کشته شدن ندارد، چشمانش را با دستمالی بست، به دستور هارون گردنش زده شد،(4)

یاسر خادم وقتی حکم هارون را اجرا کرد، دستور داد دو نفر

گردن یاسر را زدند، و گفت من طاقت دیدن قاتل جعفر را ندارم،(5)

از بس دستور قتل جعفر فوری شد، قاتل جعفر اجازه نداد، حتی جعفر رکعت دوم نمازش را تمام کند، وقتی جعفر مقتول شد، هارون قضیب به دندان جعفر زد و گفت: ای جعفر تو را به جای خویش مگر قرار نداده بودم که، این همه غضب مرا به جوش آوردی،(6)

بدن جعفر به سه قسمت تقسیم شد، سندی بن شاهک داروغه بغداد، دستور داد سرش را به جسر اوسط، و نصف

ص: 184

بدن را به جسر اعلا، و نصف دیگرش را به جسر اسفل، آویزان کنند،(1)

پس از مدتی دستور داد به بدن جعفر نفت پاشیده، و آتش زدند،(2) حتی عباسه خواهر هارون را، به وضع فجیعی کشت، چون زن جعفر بود، و با او شرط کرده بود که، زن و شوهر هم بستر نشوند، بر خلاف شرط سه تا بچه هم تولید کرده بودند، و از ترس هارون آن ها را به یمن فرستاده بودند، وقتی دو نفر مأمورِ قتلِ عباسه، او را کشتند، بدن خواهر را با همه زر و زیور، داخل صندوقی گذاشت، و در صندوق را بست، و به ده کارگر آماده به خدمت، دستور رسید که، در وسط مقصوره زمین را تا به آب برسد کندند، و در حضور خود هارون، صندوق را در آنجا گذاشته، و خاک ریختند، و زمین را کاملاً صاف کردند، پس به مسرور خادم دستور داد که، مزد آن دوازده نفر را بدهد، (ده عمله، و دو نفر قاتل خواهر)

و او هم دستور داد، هر کدام را در جوالی گذاشته، و با گذاشتن سنگ پهلوی هر کدام، جوال ها را سنگین کرده، و زنده زنده به دجله بیندازند،(3)

و بچه های خواهر را از یمن آورد، و پس از کشتن، در چاهی نزدیک مادرشان دفن کردند،(4)

.خواننده عزیز معلوم می شود برای این همه دیوانگی هارون، هیچ عاملی غیر از قتل معصومی، و نفرین معصوم دیگر، دلیلي پیدا نخواهد شد، جنون هارون و استیصال برامکه، هر دو با صدای بلند ندا می دهند، با آل علی هر که در افتاد ور افتاد.

ص: 185

می گوید به تو مربوط نیست، آن مرحوم می گوید یک سیلی دیگر هم بزن، ولی ریش تراشی نکن.

قرباني را فريزر مي خورد، به فقرا كم مي رسد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: خدا به گوشت قرباني تأكيد كرد كه، بينوايان از گوشت سير شوند.

غیر ما اگر آرزو کند از ما نباشد، مشرک می شود، پس امام صادق(علیه السلام) فرمود این حدیث را نقل کنید.(1)

وقت درود بر آنها می فرستد، آل آنان را شریک نمی کند، ولی در خاتم انبیا(صلی الله علیه و آله) آل او هم شریک اویند، ( سلام علی آلِ یاسین) واعظ جوابی به ذهنش نرسید، سلطان گفت در این موضوع دو مطلب به ذهن می رسد، 1- دشمنان حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) او را ابتر خواندند، خدای مهربان خواست بفرماید: پیغمبر من(صلی الله علیه و آله) بلاعقب که نیست، آلش هم در فضیلت مثل او می ماند، می بایست در سلام و تحیّت با او باشند، 2- انبیاي گذشته آمد رسالت، و شریعتشان، محدود بوده است، و پس از مدتی، پیغمبر و رسول دیگری، می خواست مبعوث بشود، و چون پس از حضرت محمّد، بنا نبود پیغمبر دیگری باشد، می بایست اهل بیت حافظ شریعت او شوند، خداوند آل او را در صلوات، شریک او قرار داد، تا امّت او اهمیّت امامان را بدانند، و از اطاعت آنان سرپیچی نکنند، حاضرین در مجلس موعظه، لطافت بیان سلطان را تصدیق کردند.

محمّد(صلی الله علیه و آله) را گم نکنیم، و الّا خلفای بنی امیّه، و بنی عباس، همه از محمّد(صلی الله علیه و آله) سخن می گویند، در حالی که آنان، خلفای قیصرها، و خسروها، و فرعون های، تاریخند، و وارثان ابوجهل، و ابوسفیان، این خانواده حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) است که، از آنان می پرسیم که، او چه می کرد، و چه می گفت، و چه می خواست، قرآنی را که نخوانند و نفهمند با هر دفتر سفید برابر است، شفیع آموزگاری است که اگر طبق تعلیم او رفتار شود، طرف پیروز می شود، نه اینکه تنها پارتی حساب شود، تا با عمل خویش در این جهان راه عبور از صراط را نداشته باشیم، نمی شود از آن عبور کرد، چرا پیغمبر(صلی الله علیه و آله) در مرض مرگش به روم سپاه می فرستد؟ آن هم برای یک جنگ انتقامی نه فوری دفاعی؟ چرا ابوبکر و عمر را سرباز عادی این جنگ قرار می دهد؟ و چرا اسامه هیجده ساله را فرمانده قرار می دهد؟ و چرا بر کسانی که به کمی سنّ او ایراد می گیرند به شدّت خشمگین می شود؟ و شایستگی را ملاک ریاست می داند نه سنّ را؟ و چرا علی(علیه السلام) را به این جنگ نفرستاد؟ و چرا با اصرار زیاد شیوخ را بیرون می کند؟ و چرا کاغذ و قلم می خواهد که چیزی بنویسد که با عمل کردن به آن گمراه نشوند؟ و چرا کسانی که امروز سرِکارند مانع نوشتن رسول

خدا(صلی الله علیه و آله) شدند؟ و حتی هیاهو راه انداختند و پیغمبر(صلی الله علیه و آله) را آزردند؟ و اهانت کردند؟ و به زن های پیغمبر(صلی الله علیه و آله) که گفتند کتف قلم بیاورید که پیغمبر(صلی الله علیه و آله) وصیت می کند پرخاش کردند؟ و آنان را یاران یوسف(علیه السلام) خواندند؟ و چرا وقتی بلال اذان نماز را گفت و پیغمبر(صلی الله علیه و آله) نتوانست برای نماز بلند شود فرمود علی(علیه السلام) را بگويید بیاید مانع شدند؟ درِ خانه فاطمه(علیها السلام) به شدّت تکان می خورد، و زبانه های آتشی که افروخته اند از روزنه های در پیداست، و

ص: 197

فریادهای عمر هر لحظه تندتر می شود، و فاطمه(علیها السلام) مي گويد ای پدر بعد از تو از پسر خطّاب(1) و پسر ابی قحافه چه ها که ندیدم، پس من خداوند و فرشتگان را گواه می گیرم که، شما دو تن مرا به خشم آوردید و خشنودم نساختید، کارگذاران و مصلحت اندیشان قدرت، ابوبکر را قانع کردند که صلاح نیست شما کنار بکشید، و او هم قبول کرد و به خیال خود اقدام به نصرت اسلام و اجرای سنّت رسول الله(صلی الله علیه و آله) كرد ، و نخستین تصمیم مصادره فدک شد، و فاطمه(علیها السلام) از پا ننشست و اثبات کرد که، خلیفه ناشایست از او انتقام سیاسی گرفته، و بر علی(علیه السلام) ضربه اقتصادی فرود آورده است، فدک کوچک تر از آن بود که فاطمه(علیها السلام) بر سر آن

جنگ کند، فقط برای اثبات زور و ظلم رژیم بود، که آن ها برای مصلحت خویش، حاضرند حتی از قول پیغمبر(صلی الله علیه و آله) دروغ بگویند، و حقّی را كه اسلام برای هر فردی داده، درباره فرزند پیغمبر(صلی الله علیه و آله) نادیده بگیرند، با اینکه همه جز عدّه ای خاص سقیفه را قبول کرده بودند، فاطمه(علیها السلام) باز از مبارزه نایستاد، اگر نمی تواند باطل را ساقط کند لااقلّ رسوا کند، و اگر نشود حق را گرفت لااقلّ اثبات کند، تا همه بدانند آنچه روی کار است ظلم است، و آنچه زندانی است عدل و آزادی، چون مهاجرین بیشتر از قریش و خلیفه از آنان است، و همه یک بافت سیاسی دیرینه، به هم بسته در منافع حکومت با هم هستند، لذا علی(علیه السلام) شبانه فاطمه(علیها السلام) را به در خانه انصار می برد، جهالت ابوبکر، و خشونت عمر، و شمشیر خالد، و حیله گری عمر و عاص، گرداگرد مدینه حصاری بلند کشید، اصحاب آگاهانه یا ناآگاهانه در میان آن قرار گرفتند، و صدای

ص: 198

فاطمه(علیها السلام) به کسی نمی رسد، دشمنان فاطمه(علیها السلام) فعلاً بسیار نیرومند تر از دشمنان پدرش درمکّه هستند، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بر آن ها در ضعف اوايل اسلام غالب می شد، و توهین به بت ها و پدران بی عقلشان می کرد، ولی در مدینه در اوج قدرت خویش، سپاه اسامه را نتوانست راه بیندازد، و حتی در خانه اش نگذاشتند آن نامه را بنویسد، و هر چه هم وصیت کرد تحریف کردند، همیشه مبارزه در جبهه داخلی مشکل تر از خارجی است، در آن جبهه ابوجهل ها، و ابوسفیان های جاهل،

ولی در این جبهه ابوبکر که گویند مثلاً نخستین کسی که، از بیرون خانواده پیغمبر(صلی الله علیه و آله) ایمان آورده است، و یار غار، و پدر عایشه است، و عمر که می گویند با ایمان آوردن او پس از چهل نفر، اسلام قوی شد، و عثمان است که می گویند هجرت بر حبشه و مدینه کرده است، و داماد پیغمبر(صلی الله علیه و آله) بر دو دخترش است، گفتند فعلاً صلاح نيست جوان سی و چند ساله، آن هم با سابقه کشتن افراد که، فامیل آن ها با او خوب نیستند، حکومت کند، آری مصلحت، تازیانه شومی است که، همیشه بر گرده حقیقت نواخته است، و زرنگ ها همیشه با آن حقیقت را ذبح شرعی کرده اند که گوشتش حلال و طاهر شده است، آن اسلحه ای است که قدرت طلبان با آن مسلّح می شوند، در مقابل آن هیچ چیزی کارگر نیست، ولو فریاد فاطمه(علیها السلام)باشد. دیديم که قربانی آن تمام خاندان پیغمبر(صلی الله علیه و آله) شد، اشرافیت و قومیّت باز برخاست، و بیعت به جای وصایت نشست، تازه این کار با حضور افرادی شد که همیشه با پیغمبر(صلی الله علیه و آله) بودند، و احکام اسلام را از او یاد گرفته بودند ، فردا که اسلام از مدینه بیرون رفت، و این نسل منقرض شد، آن وقت این بیعت چه سرنوشت شومی برای رهبری مردم خواهد داشت، حالا که مردم

ص: 199

با علی(علیه السلام) اینطور رفتار کردند، فردا با فرزندان او چه خواهند کرد، خانه نشینی علی(علیه السلام) آغاز یک تاریخ هولناک، و بیعت سقیفه بیعت هايی به دنبال خواهد داشت، و فدک سرآغاز غصب های بزرگ خواهد بود.

مرتدّ، و دگرگونِ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را، برای ما فرشته وانمودند، که این خواست امویان و عباسیان بود.(1)

واقعی سلیمان قدس سره، مقاله ای تنظیم کنم، و دلیل و راهنمای ما در این مقاله، رجال مامقانی، و معجم الرجال است. (1)

مامقانی قدس سره می نویسد: اسم سلیمان در زمان جاهلیت یسار بوده است، پیغمبر خدا(صلی الله علیه و آله) آن را تبدیل به سلیمان کرد، کتب رجال عامه و بعضی از خاصه، او را از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین و الحسن و الحسین(عليهم السلام) رقم کرده اند، لکن چطوری که در معجم الرجال آمده، كشّي قدس سره به نقل از فضل بن شاذان، او را به لقب تابعی، ملقب کرده است. بالاخره ایشان عزیز فامیل، و از بزرگان زهّاد، و امیر توّابین بود، و شیخ مفید او را از جمله کسانی که، به خلافت ظاهری امیرالمؤمنین(علیه السلام)، بعد از کشته شدن عثمان اجماع کرده اند، معرّفی کرده است، ذهبی می نویسد: او از شیعیان امیرالمؤمنین(علیه السلام)، و امام حسن و حسین(علیه السلام)، بوده، و شیعيان کوفه در خانه او، نامه های دعوت به

امام حسین(علیه السلام) را نوشتند، لکن بعداً از کمک کردن به آن حضرت عاجز شد،(2)

پس از شهادت امام حسین(علیه السلام)، با توابین که چهار هزار نفر بودند، و او رئیس آنان شد، به خونخواهی آن حضرت قیام کرده، و همه شهید شدند. و ابن اثیر در اسدالغابه

می نویسد: او اوّلین روزی که مسلمانان به کوفه اقبال کردند، ساکن آنجا شد، و با امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تمام جنگ هایش بود، و در جنگ صفّین حوشب ذاظلیم را او کشت، و بعد از مردن معاویه، به امام حسین(علیه السلام) نامه نوشتند، ولکن پس از تشریف فرمايی امام حسین(علیه السلام) به طرف کوفه، کمک نکرد، و پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) پشیمان شد،

ص: 202

او و مسیّب بن نجیّه الفرازی، و سایر کسانی که به امام حسین(علیه السلام) کمک نکرده بودند، برای جبران گذشته، به فکر خونخواهی افتادند، با ریاست سلیمان در اول ربیع الثانی سال 65، توابین، خروج کردند، و به استقبال عبیدالله بن زیاد که، با لشگر قوی از شام می آمد، رفتند، و در عین ورده، از زمین جزیره، دو لشکر ملاقات کردند، و سر سلیمان و مسیّب را در شام پیش مروان بن حکم بردند، سلیمان در وقت شهادت 93 سال داشت. و شیخ طوسی سلیمان را، از متخلّفین جنگ جمل، رقم کرده است. مرحوم مامقانی می نویسد: تخلف سلیمان را از جنگ جمل، با تتبع زیادی که کردم، در هیچ

کتاب تاریخ و سیره، حتی در کتاب فتنة الجمل مرحوم شیخ مفید، ندیدم، و مشاهده کردید که ابن اثیر نوشت که، سلیمان در تمامی جنگ های امیرالمؤمنین(علیه السلام) حاضر بود، حتی در جنگ صفین در میمنه آن بود. و اما اینکه ابن اثیر نوشت: او پس از نامه نوشتن به امام حسین(علیه السلام)، به آن امام همام کمک نکرد، بدون شک سهو القلم است(1)

زیرا که خلاف اتفاق کتاب های تاریخ و سیره است که، همه نوشته اند وقتی ابن زیاد متوجه شد که، اهل کوفه به امام حسین(علیه السلام) نامه ها نوشته اند، 4500 نفر از شخصیت ها، و پهلوانان آن ها را زندان کرد، که سلیمان، و ابراهیم بن مالک اشتر، و ابن صفوان، و یحیی بن عوف، و صعصعه العبدی از آن جمله است، و زنجیر هم به آن ها زده بودند، یک روز غذا داده و روز دیگر نمی دادند، وقتی خبر دَرَک رَوی یزید در کوفه شایع شد، و ابن زیاد در آن روز

ص: 203

در بصره بود، شیعه به دارالاماره ریخته، و محافظین آنجا را كشته، و اموالش را به غارت بردند، و در زندان را باز کرده، و آن 4500

نفر را آزاد کردند، پس تصمیم انتقام خون امام حسین(علیه السلام) گرفتند، و چون شنیدند که، ابن زیاد برای استمداد به شام رفته، مجاهدین به استقبال او شتافتند، و از سیصد هزار لشكری که می آمد، صد هزارش در مقدمه بود، توابین به شعار یالثارات الحسین، یکدست به مقدمه حمله کردند، در روز اول

از توابین صد نفر شهید، و از ابن زیاد ده هزار کشته پدید آمد، روز دوم عدد کشته های ابن زیاد به چهل هزار رسید، و بقیّه پا به فرار گذاشتند، ابن زياد از عقب رسید، فراری مقدمه را با بقیّه لشگر (200 هزار)، آورد، 7 روز دیگر باز جنگ کردند، از لشگر سلیمان فقط 27 نفر زنده بود، آن هم با جراحات سنگین، و آنان از سلیمان اجازه فرار کردن خواستند، فرمود نه تا دم مرگ باید صبر کرد، شب هشتم سلیمان در عالم رؤیا، خدیجه کبری(علیها السلام)، و فاطمه زهرا(علیها السلام)، و امام حسن و حسین(عليهم السلام) را دید، خانم خدیجه اعلان رضایت رب العالمین، از سلیمان و هم رزمانش کرد، و فرمود در بهشت با ما خواهید بود، و فرمود مژده باد به تو که، فردا ظهر به ما می رسی، و یک ظرف پر از آب هم به او داد که، بر بدنش بریزد، سلیمان از خواب پرید و ظرف آب را در بیداری دید، وقتی آب را بر بدن ریخت، زخمانش از بين رفت، وقتی لباس هایش را پوشید دیگر ظرف آب را ندید، از صدای تکبیر سلیمان هم نبردهایش، بیدار شدند، فردا دوباره ستیز كردند، همه به مقام شهادت نایل آمدند، رضوان الله تعالی علیهم و حشرنا معهم آمین.

ص: 204

مرحوم مامقانی اضافه کرد: از این بیان معلوم شد که، سلیمان از شیعه مخلص بوده، من او را ثقه، و مقبول الروایه می دانم، و از خدای متعال مسئلت می کنم که، مرا با او و هم رزم هایش، محشور کند به حق حسین(علیه السلام).(1)

در معجم رجال الحدیث این چنین مرقوم فرموده: شک در عظمت و جلالت سلیمان بن صرد نیست، چون که فضل بن شاذان بر این شهادت می دهد، و تخلّفی که از جنگ جمل به او نسبت می دهند ثابت نیست، احیاناً اگر حاضر نشده باشد، یا برای عذری بوده، و یا اینکه خود امیرالمؤمنین (علیه السلام)مأموریتی به او داده است، و تازه چطوری که شیخ خودش احتمال داده، اصل نسبت دروغ باشد، و روایتی را که در این باره نقل می کنند: (امیرالمؤمنین(علیه السلام) پس از مراجعت از جنگ جمل، سلیمان را برای تخلفش عزل فرمود) چون چند نفر از روات آن توثیق نشده است، قابل اعتماد نیست، به علاوه استناد کتاب صفین که این روایت را، از آن کتاب نقل می کنند، به نصربن مزاحم، از طریق معتبر معلوم نیست. نگارنده گوید استناد کتاب صفین به نصربن مزاحم، به دلیلی که در حاشیه معجم الرجال آورده ام، بعید نیست، بلی بعضی از رجال حدیث توثیق نشده است. بعد معجم الرجال اضافه فرموده: بودن سلیمان از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ثابت نیست، زیرا که فضل بن شاذان تصریح بر تابعی بودن او کرده است، و شاید شیخ طوسی این حرف را از کتب رجال عامه گرفته است. (2)

ص: 205

5 اگر حرف عبیدلی حقیقت داشت، چرا محدثین ثلات اولین، (کلینی و صدوق و شیخ طوسی رضوان الله تعالی علیهم)، به علاوه شیخ بزرگوار مفید، و محدثین آخرین (مرحوم فیض کاشانی، و مجلسی، و شیخ حرّ، صاحب وسائل،) قدس الله اسرار هم، اشاره ای بر این مطلب نکرده اند، در حالی که تبعید آن مظلومه، از خروج امام حسین(علیه السلام) کمتر نبوده است.

6 چرا یعقوبی، و ابن اثیر، و طبری، اشاره ای بر این جریان نکرده اند، مخفی نماند اکثر طرفداران مزار مصر، مصری هستند، ارتکاز ذهنی شان از اول صباوت، بودن قبر آن حضرت در مصر، ریشه دوانده، به این آسانی از ذهن شان، در نمی رود،(1) نگارنده گوید روزی مرحوم آقای برقعی در بالای منبر فرمود، عظمت بی بی زینب(علیها السلام) را ببین، یک سال تمام مجلّه های سوریه با مجله هاي مصر، در بحث بودند، و هر کدام اثبات می کردند که، قبر دختر امیرالمؤمنین(علیه السلام)، در خاک آن هاست، ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء من عباده.

امام حسین(عليهم السلام) داد، و همینطور کلیّه اوقاف امیرالمؤمنین(علیه السلام)را، به اولاد آن حضرت تحویل داده، و قبر امیرالمؤمنین(علیه السلام) را تعمیر کرد. (1)

آنجا به امام حسین(علیه السلام) سلام کند، تمنای عاجزانه دارم که، از قول حقیر هم سلام دهد، پیشاپیش سلام خدا بر چنین کسی باد.

آنجا خوانده نمی شود، این مرد شریف خیلی از حقایق را در این کتاب بیان کرده است،(1)

نگارنده گوید در سال 357، به دستور معزالدین فاطمی سلطان شیعی تأسیس شده است.

نزدند و چرا اسامه که تا آخر عمرش بیعت نکرد، و گفت مرا پیغمبر(صلی الله علیه و آله) برای شما امیر قرار داد، تو ابوبکر را چه کسی برای من امیر قرار داد،؟ در خانه او را آتش نزدند. (1)

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین و الصلوة و السلام علی محمّد و آله اجمعین و اللعن علی اعدائهم اجمعین الی قیام یوم الدین.

چون دانستن وقایع الایّام و اتفاقات روزها، بر اهل دانش و بینش به ویژه برای وعاظ و سخنرانان عالیقدر که، می خواهند طبق مناسبات ایام سخن سرايی کنند، از اهمیّت خاصی برخوردار است، برای کمک رسانی به این قسمت از دانشمندان بر استخراج این تقویم اقدام گردید، و آن را به نام تقویم الفقهاء مسمّی کردم که، معمولاً به ایّام درگذشت مشاهیر آن ها تا آنجا که اطلاع داشتم اشاره شده، و طبق ایام ماه های قمری درج گردیده است. و ما التوفیق الابالله.

طهران، محمد محقق

مرندی، 21 محرم الحرام 1430= 29/10/1387.

ص: 215

2- ارتحال جامع کتاب شریف نهج البلاغه( سید رضی ) رحمة الله علیه به سال 406.

2- به روایتی قیام حضرت مهدی عجل الله فرجه الشریف در روز عاشورا خواهد شد.

3- رحلت ام سلمه همسر با وفای رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، در سال 62-63.

4- بمب گذاری در حرم امام رضا(علیه السلام) که منجرّ به شهادت 27 تن، و مجروح شدن جمع زیادی، گردید به سال 1415 قمری.

5- به درکات جهنم شتافت در شب عاشوراي سال 67 ابن زیاد با دست باکفایت ابراهیم فرزند مالک اشتر، (فرمانده لشکر مختار ) رضوان الله تعالی علیهما.

مخفی نماند از جمله کسانی که در این جنگ به دَرَک رفت، حُصین بن نمیر رئیس شرطه ابن زیاد است که، راه ها را از شعاع 16 فرسخی بر امام حسین(علیه السلام) قوروق کرده بود.

2- ورود اسراي اهل بیت(عليهم السلام) به کوفه. با توجه به تاريخ حركت از كربلا، و ورود به كوفه، و بُعد فاصله بين كوفه و كربلا، و ناجوري مركب به اسراء مخصوصاً به بچه ها چه گذشت، خداي صبر دهد زين قضيّه زهرا(علیها السلام) را.

2- ارتحال آقای مرعشی نجفی مؤسس کتابخانه معروف در قم به سال 1411 قمری.

لازم شود، متأسفانه با تبانی سابق بین رجّاله های زمان این امر با مانع روبرو شد، و رئیس آن ها بر پیغمبر ما ینطق عن الهوی، نسبت هذیان داد، و بدین وسیله این امت را تا ظهور امام زمان(عج) در رنج و گرفتاری قرار دادند، خداوند جزایشان بدهد.

قاتلین امام حسین(علیه السلام)، مختار ثقفی محبوب ائمه معصومین(عليهم السلام) به سال 67.

2- یعقوبی می نویسد روز دَرَک رَوی هشام بن عبدالملک مروان به سال 125 در این روز واقع شد.

3- بنا به نوشته فرید و جدی از نظر اهل سنت روز ولادت با سعادت خاتم انبیاء علیهم السلام است.

2- دَرَک رَوی قاتل امام جواد(علیه السلام) (معتصم عباسی) به سال 227.

3- مرگ احمد حنبل، امام حنبلی ها از آن هاست وهابی ها به سال 241.

اتفاقات روز یازدهم ربیع الثانی:

1- کشتار مردم به پا خواسته بر ضدّ کشف حجاب در مسجد گوهر شاد، توسط عمّال رضا شاه به سال 1354 قمری.

2- ارتحال استاد المتأخرین شیخ بزرگوار انصاری، کسی که از کمال لطف خدا دو کتابش کتاب درسی قرار گرفت، (رسائل و مکاسب) به سال 1281.

2- ارتحال فقیه نامی آقای سید محمد کاظم یزدی صاحب العرو الوثقی به سال 1337.

تیرانداز به سعد بن عباده، (مغیر بن شعبه) علیه و علی شرکائه لعائن الله در سال 50.

ص: 247

مخفی نماند که در لغت فارسی سلّار معنی ندارد، لذا بزرگان مثل مامقانی و نوری احتمال می دهند که صحیح کلمه سالار باشد که، از رسم خط گذاشتن الف کوچک عوض الف بزرگ بر روی حرف سین، این اشتباه عارض شده است.

2- درگذشت عضدالدوله دیلمی بانی بارگاه نجف به سال 372.

3- جنگ حمراء الاسد به سال سوّم هجرت.

تمام شد بحول الله و حسن توفیقاته فی 21 محرم 1430= 29/10/1387 و آخر دعویهم ان الحمدلله رب العالمین

طهران

محمّد محقق مرندی.

ص: 265

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین ، و صلی الله علی محمد و اله الطاهرین ، و اللعن علی اعدائهم اجمعین.

و بعد در دوران جوانی که استفاده از کتب معتبره برایم سهل و آسان بود، جزوه ای هم راجع به تاریخ شهر تاریخی و مذهبی مان ( مرند ) تألیف کرده بودم، و چون خاطر جمع نبودم که در معرض استفاده همشهری ها و غیر آنان قرار گیرد ، لذا به فکر تکمیل آن نیفتادم ، استاد محترم حضرت آیت الله حاج شیخ باقر آقا مرندی خدایش درجاتش را عالی است انشاء الله ، متعالی کند، هم در این باره تألیف دارند ، وقتی اطلاع یافتند که حقیر هم جزوه ای دارم ازم خواستند که جزوه ام را چند روز در اختیار ایشان قرار بدهم ، لذا کتاب ایشان یقیناً جامع تر و عالی تر خواهد بود(1)

در ماه رمضان گذشته اخوی بزرگوارم جناب آقای حاج لطف اله ادیب فرمودند : کتابتان را بدهید در سایت همشریها وارد شود ، برای اجابت امر ایشان دوباره مرور کردم ، و اینک الحمد لله مورد مطالعه عزیزان قرار می گیرد ، مخفی نماند که حقیر مطالبی راجع به مرند و بزرگان علمای آن ، در لابلای مجلات تهاویل الربیع آورده ام ، مخصوصاً در جلد سوم در قسمت استطراف کتاب 29 جلدی الذریعه ، هر که طالب باشد می تواند برسد ، فعلاً مصلحت را در کوتاه نویسی دیدم ، محمد محقق مرندی.

شوال المکرم 1431 = شهریور 1389

ص: 266

از آن جمله محمد بن موسی المرندی روایت می کند از استادش ابراهیم بن الحسین الهمدانی، و روایت می کنند از او شیوخ قزوین، و خیلی هم از او تعریف می کنند.

3- تاریخ یعقوبی در جلد 3 صفحه های 207 و 208 و 219 نام مرند را برده و اشاره به گرفتاری بابک و محمد بن بعیث کرده است.

نشاط آوری واقع شده که در میان آن درختهای تبریزی سیمین، و اشجار بید زمرّدین، سر به آسمان می سایند آب این رودخانه جابجا به مجاری متعدد داخل شده و با سرعت روان است، منازل مسکونی همه با خشت و گل بنا شده، و در روی بام ها دیوارهای کوتاه کنگره داری، قرار دارد، هر خانه مسکونی فقط دارای یک در ورودی است، و پنجره و روزنه ای به طرف کوچه ندارد، اطاق ها از حیاط روشنائی می گیرند، پاره ای از آن ها هم به رودخانه مسلّط و دارای منظره باشکوهی هستند، و به ندرت پنجره کوچک

مشبک چوبی دیده می شود که، زنان در پشت آن ایستاده و عابرین کوچه را تماشا می کنند ولی خود آن ها از کوچه دیده نمی شوند. 2

ص: 269

3- المنجد می نویسد مرند شهری است در آذربایجان ایران در داستانهای ارامنه آمده که قبر مرند زوجه نوح(علیه السلام) در آنجا واقع شده است. (1)

4- حضرت آیة الله حاجی میزا ابوالحسن المرندی متوفی 1339 که، پس از مراجعت از نجف اشرف مقیم ری بودند، و قبر شریفش در بالا سر حضرت عبد العظیم آنجا که وارد مقبره ناصرالدین شاه می شود واقع شده ، و صاحب قبر بالقب جامع المعقول و المنقول ملقب شده است ، مؤلف کتاب های زیادی است از جمله لوامع الانوار ، و نور الانوار ، و جامع النورین ، در کتاب لوامع الانوار ص 162 می نویسد: در بعضی از تألیفات صاحب کتاب حافظ الادب که ، از بزرگان اهل سنّت است دیدم که ، مسلم عوسجه شهید کربلا علیه الرحمه از جانب عمر بن الحطاب(2)

در فتح آذربایجان سردار اول لشکر اسلام بود، پیش از لشکر اسلام با امراء جیش وارد بلده مرند شده، اهالی سه قصبه مرند و گرگر و

اردوباد مستعدّ جنگ شدند، چون مسلم بن عوسجه سردار اول لشکر اسلام، و محمد بن اشعث سردار دوم، و سردار سوّم شبث بن ربعی بوده، پیش از تلاقی فریقین، مسلم بن عوسجه شش نفر از مشرکین را به دارالبوار فرستاد، از ترس شمشیر آن جناب جمیع اهالی مرند و گرگر و اردوباد از مشرکین، به شرف اسلام مشرف شدند، با اینکه امارت

ص: 270

لشکر اسلام به امر عمر حطاب به مسلم بن عوسجه مفوّض، و سردار اول بوده، خلافت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را به مشرکین عرض کرده، و تمام لشکر کفّار پس از تشرف به شرف اسلام، به امر مسلم با امیرالمؤمنین(علیه السلام) بیعت نموده که، خدمت بزرگ به امیرالمؤمنین(علیه السلام) نمود، مسلم بن عوسجه در آخر عمرش در سنّ نود و چهار سالگی در یوم الطّف شهید شد، رضوان الله علیه و حشرنا معهم.

5- حمدالله مستوفی در کتاب خود ( نزهت القلوب ) ص 159 می نویسد: تومان مرند ولایتی چند از توابع آن است، مرند از اقلیم چهارم شهری بزرگ بوده است، دور با رویش هشت هزار گام است، اکنون کمابیش نیمه ای از او برجاست، و هوایش معتدل است، و آبش از رود زلولو، حاصلش غلّه و پنبه و حبوبات دیگر از انگور و میوه بود، و از میوه هایش شفتالو، زردآلو، و به، در غایت خوبی باشد، ولایتش شصت پاره ده است، و حاصل نیکو و زمین مرتفع دارد، و حقوق دیوانیش بیست و چهار هزار دینار است.

6- مسعود کیهان در جلد دوم کتاب خود ( جغرافیای مفصل ایران ) که، در سال 1310 چاپ شده، در صفحه 159 چنین می نویسد: مرند در شمال شرقی دریاچه ارومیه واقع

شده، و ولایتی حاصلخیز، و مرکز آن قصبه مرند در ارتفاع 1240 متر بنا شده، دارای باغ های فراوان و جویبار متعدد است، و در موقع صافی هوا قلّه نوح کوچک را می توان دید، و همان شهری است که، بطلیموس آن را مانداگارانا نامیده است، و مطابق تورات مکانی است که حضرت نوح(علیه السلام) در آن مدفون می باشد، سابقاً اهمیت آن بیشتر بوده، و به واسطه راه آهن ممکن است بعدها نیز ترقّی کند، و توابع آن از این قرار است، بعد

ص: 271

جدولی تنظیم کرده عدد آبادانی های اطراف 171، و جمیع مسافت 155 فرسخ، و عدد خانوار را 24430 نشان داده است، و در جلد سوم همان کتاب در جزء آثار باستانی محراب مسجد مرند را می نویسدکه، در سال 731 به دستور ابوسعید بهادرخان ساخته شده است.

7- در شماره 10 دوره سوم نیمه بهمن سال 1351، مجلّه پیک جوان مطلبی می نویسد: خلاصه اش این است: احمد کسروی مورخ ایرانی، مرند را تحریف شده ( مادوند ) به معنی جایگاه مادها می داند، مرند از شش محلّه عمده، و سی محلّه کوچک، تشکیل یافته است، 1- قدیمترین محلّه عمده، یالدیر یا امامزده ابراهیم معروف است، می گویند یکی از برادران امام رضا(علیه السلام) بوده است، 2 محلّه شمال شرقی قنبر چشمه نام دارد، 3 جانغا نام دارد، لکن از وقتی که عده ای از سادات اصفهانی در این محلّ ساکن شدند، محلّه صاحبعا معروف شد، 4 محلّه نوح(علیه السلام) که در شمال غربی واقع شده است،

5 قره آغاج که به سبب وجود دو درخت نارون، قره آغاج نامیده شد، گویا آن دو درخت پانصد یا ششصد سال عمر کرده بودند، و چند سالی است که از ریشه افتاده اند، 6 محلّه هاشملو نام دارد، به یاد سید جلیل القدری که، سالها در آنجا زندگی می کرده است، شهر مرند سی و دو مسجد دارد، معروفترین و قدیمی همه مسجد جامع است، آثار و علائم باقی مانده این مسجد نشان می دهد که، از بناهای تاریخی پیش از اسلام بوده است، به علّت نداشتن سردر، و صحن های معمول در مساجد دیگر، حدس می زنند که بنای اصلی برای کلیسا بوده است، اما اول بار به امر ابوسعید بهادر ایلخان مغول در سال 732 هجری تجدید بنا

ص: 272

شده است، و از آن زمان تنها محراب قدیمی در شبستان مسجد باقی مانده است، این محراب از لحاظ کچبری، و شکل ساختمان، و ستونهای مدور، با حاشیه های مکرر، وکتیبه هائی به خط کوفی، و نقوش ظریف، و ریزه کاریهای دقیق، یکی از آثار اصیل و معتبر دوران مغول حساب می شود، و معتقدندکه قبر مادر نوح پیامبر در محراب این مسجد واقع شده است، مسجد سید فخرالدین چون قبر سیّد هاشملو آنجاست، باز بیشتر صورت زیارتگاه پیدا کرده است،مرند در طول تاریخ امیرنشین معتبری بوده است، محمدبن بعیث یکی از امیران شهر که مرد آزاده و ادیب بود، و به فارسی و عربی شعر می گفت، از دوستان نزدیک بابک خرم دین بوده است، لکن یک بار برای خشنودی خلیفه ( معتصم ) یکی از سرداران بابک را که به مهمانی وی آمده بود، دستگیر و به

بغداد فرستاد، بعد از این کار پشیمان شده و سر به شورش برداشت، به امر خلیفه محمد دستگیر شده و در زندان بغداد به بند کشیده شد، در سال دویست و سی و چهار هجری از زندان فرار کرده، و به مرند برگشت، و هشت ماه تمام با لشکریان خلیفه جنگید، و آخرسر دوباره گرفتار شد، غیر از این دور کوتاه، مرند کمتر مرکز شورش بوده است، فعلاً در مرند 1327 کارگاهی قالی بافی وجود دارد.

8- اما در لغت نامه دهخدا: مساحت مرند 3844 کیلومتر مربع است، مرند در اقتدار کلده و آشور مرکز مهمی بوده است، جماعتی که در این منطقه سکونت داشته اند تا دریاچه ارومیّه حکومت می کردند، به روایتی واژه مرند در زبان ارمنی به معنی دفن، یا دفینه (به حساب دفن حضرت نوح یا مادرش) موّرخان قدیم نوشته اند که، مرند پایتخت واسیورگان

ص: 273

در دوره ساسانی بوده، و بقایای آتشکده ای در تپه خاکستری مرند، می توان دلیل آن باشد، نشانه هايی از تمدّن ساسانی و مادها، در این منطقه وجود دارد که، از طرف بسیاری از مورّخین تأیید شده است، آرارات در منابع فارسی کوه نوح(علیه السلام)، و در منابع اسلامی عربی حارث یا جودی، ذکر شده است و آخر دعویهم ان الحمد... رب العالمین محمد محقق مرندی.

مخفی نماند از جمله علمای مرند خیلی مشهور است المولی سعید المرندی صاحب کتاب تحفه الاخوان که مرحوم نوری در مستدرک الوسائل جلد 3 باب اول طلاق فرموده تحفة

الاخوان للمولی سعید المرندی این کتاب جزء مدارک تفسیرالبرهان واقع شده. حقیر روایات تحفة الاخوان را در مجلدات تفسیر البرهان آدرس داده ام رجوع شود به تهاویل الربیع جلد 3 بخش استطراف تفسیر برهان.

اين نامه كه خامه كرد بنياد

توقيع قبول روزيش باد

ص: 274

بسم الله الرحمن الرحیم

توضيح

الحمدلله رب العالمین و الصلاه و السلام علی اشرف الانبیاء و المرسلین محمد و آله الطیبین الطاهرین لاسیما بقیه الله فی الارضین و اللعنه الدائمه علی اعدائهم اجمعین من الان الی قیام یوم الدین

پس از شمول عنایات خفیۀ رب الارباب جل عزه در نشر کتاب ذی ارزش و قیّم ((تتمه مفاتیح الجنان)) و منوّر کردن آسمان کتب ادعیه و مناجات و سیراب نمودن تشنگان وادی تعبد و تهجد، تلامیذ استاد معظم و معزّز حضرت آیت الله آقای حاج شیخ محمد محقق مرندی ((مدظله العالی)) بر خود لازم دیدند که با همت وسیع وسعی بلیغ، دیگر آثار معظم له را در دسترس عموم قرار دهند تا در این عصر و زمان، با ظهور و حضور چنین تألیفاتی، هم مؤلفین به راه تألیف آشناتر، و هم طالبین حق و حقیقت و جویندگان فضل و فضیلت ملاکی دیگر برای یافتن اصل از فرع، و صحیح از سَقیم به دست آورند.

لذا با استمداد از ساحت قدس ربوبی جل و علاء و نزول الطاف آن رب بی منتها و توجهات حضرت صاحب الامر و الزمان عج الله تعالی فرجه، منتخبات معظم له از مطالعۀ صدها کتاب ( که در ذیل نام بخشی از آن ها برده می شود ) در ابعاد مختلف در طول سالیان متمادی که خود مجموعه ای بس ارزشمند و حقیقتاً دُرّ درخشان و

ص: 275

شمس فروزان و هادی جستجوگران و رهنمای گم گشتگان می باشد، و آن را موسوم به ((تهاویل الربیع)) که همان ((گُلهای رنگارنگ بهاری)) است، نام نهاده، به زینت چاپ و نشر مزیّن شد که بحمدلله در حال حاضر بخشی از آن را پیش رو دارید.

امیدواریم که با استمرار توجهات خاصۀ الهی جل شأنه و عنایات ویژه مهدوی علیه السلام، دیگر بخشها و مجلدات آن نیز در دسترس علاقمندان قرار گیرد.

در خاتمه بخشی از کُتبی را که معظم له با کثرت اشتغالات علمی، در فرصت های به دست آمده در طول سنوات کثیره، با دقت نظر قابل وصف مطالعه نموده و مطالب حساس و مفید و ظریف آن را محصور به حصر نگارش کرده، و به عبارت دیگر بخشی از مآخذ این کتاب می باشد، را متذکر می شویم تا برای اهل تحقیق، نافع و برای مطالعه کنندگان موجب اطمینان و آرامش باشد، لازم بذکر است کُتبی که ذیلاً نامبرده می شود اکثراً دورۀ کامل آن ها توسط معظم له مطالعه شده و چند مورد محدود است که نصف و یا چند مجلد از آن مورد استفاده قرار گرفته است .

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته

اول جمادی الثانیه 1421ه. ق

تهران، غلامرضا مردانی گرمدره

ص: 276

تصویر

ص: 278

تصویر

ص: 279

تصویر

ص: 280

مژده به عاشقان مناجات

كتاب

تتمّه مفاتيح الجنان

كه در برگيرنده دعاهاي ارجاع داده شده در كتاب شريف مفاتيح الجنان به ديگر كتب ادعيه است

توسط استاد معظم

آيت الله محمد محقق مرندي(دام ظله)

(مؤلف كتاب حاضر)

به رشته تحرير در آمده و به كوشش انتشارات دارالكتب اسلاميه به زيور طبع آراسته شده است

ص: 281

26- قرآن غیر از ربالعالمین جامع دیگری ندارد 37

27- حضرت داوود هم با بردن نام من آهن برای حضرتش نرم می شد 39

28- امام حسین(علیه السلام) با دستگاه شاهانه حرکت کرد 40

29- الکلام یجرّ الکلام. 41

30- نهر علقمی چرا ناپدید شد؟. 42

31- یک قطره خون امام حسین(علیه السلام) ابن زیاد را بیچاره کرد 43

32- مرحباً بناصرنا 44

33- همه گویند یا علی قاتلش هم گفت یا علی 44

34- ترجمه قثم بن عباس.... 45

35- بالاترین ذلت و خواری... 46

36- مدینة العلم یا یکی از اصول خمسه شیعه 48

37- التاج و ما ادریک ما التاج.. 49

38- در چهارده سال.. 50

39- ببین چه غوغا است... 50

40- نماز احتیاط ندارند. 51

41- خدا و رسول از نظر عامّه(اهل سنّت) 51

42- این را ساختم که آن را ثابتکنم.. 52

43- عاقلان دانند. 52

44- مظلومیّت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در اطراف هم اثر گذاشت 52

45- آری به جان بابایت... 53

46- نمیدانم چه مرضی دارند. 53

47- رو به قبله. 54

48- اسامه که در مدینه نبود. 54

49- شهید نه غسل دارد و نه نماز 54

50- کیفیت نماز میّت... 54

51 - و امّا جلد سوم کتاب التاج. 54

قلمش بشکند: 54

ص: 283

52- چهار کلمه حکیمانه. 55

53- تعصب هم اندازه دارد. 56

54- توهین هايی که به رسولخدا(صلی الله علیه و آله) در روایات التاج شده 56

55- روایات اهل سنت درباره دیدنشان خدا را 56

56- ابوبکر در سُنح.. 56

57- اسمش را میبایست جیش یسره بگذارند 57

58- چه عجب... 57

59- قبول نفرمودند. 57

60- حق سکوت... 57

امّا جلد چهارم: 58

61 - حکم متعه نسخ نشدهاست... 58

62- جنایت بسیار بزرگ... 58

63- حقیقتی از قلم خودشان ظاهر شده است 59

64- موفق شد. 59

65- نزول دو سوره در مذمّت دو پدر و دو دختر 60

66- عمداً سهو کردهاند. 60

و امّا جلد پنجم: 61

67- صحیح معنی نکرده است... 61

68- مژده بسیار بزرگ... 61

69- حدیث هر سه از متواترات است... 62

امّا جلد اول.. 63

70- فامیل های مقتولین با دست امیرالمؤمنین افتخار میکردند 63

71- به دوستانش به ارث رسیدهاست... 63

72- همه فِرَقِ عالم علی(علیه السلام) را دوست دارند 64

73- اعتراف و اعجاب احمد حنبل.. 64

74- پناه به خدا از این قیافه. 64

75- وسوسه شیطانی است... 65

ص: 284

76- حرف حسابی جواب ندارد. 65

77- مادر محمد حنفیه: 65

78- هیچ کدام نیست... 66

79- دامادی او را نجات داد. 66

80- چهار پدری... 67

و اما جلد دوّم. 69

81- اللهم اشغل الظالمین بالظالمین: 69

82- هزار غلام. 69

83- گناه نکرده است... 69

84- غایت تعریف... 69

و امّا جلد سوم: 70

85- باز تأویل می کند: 70

86- وارد قصر نشد. 70

87- تا خلاف کسی ثابت نشود. 70

88- و امّا جلد چهارم. 71

89- روباه صفتی.. 71

90- در دوران بوزینگان چه گذشت: 72

91- دست مختار به جای دست امیرالمؤمنین(علیه السلام) 73

92- پیغمبر(صلی الله علیه و آله) سال تولد امیرالمؤمنین (علیه السلام)را سال پر خیر و برکت نامید 73

93- بعید نیست واقعاً غفلت داشته باشد 73

و امّا جلد پنجم.. 74

94- اول ما بودیم که قرآن را حکم قرار دادیم 74

95- شمربن ذیالجوشن سرباز امیرالمؤمنین(علیه السلام) 75

96- این ضرب شست را از امام یاد گرفته ام 75

97- و اما جلد ششم.. 75

98- به دست دشمن افتاد و استفاده کرد 75

99- نقشه جدید معاویه در استحمار مردم شام 76

ص: 285

100- خوشحالی فراوان معاویه در شهادت محمد بن ابی بکر 76

101- دشمن را هم ناراحت کرد. 77

و امّا جلد هفتم.. 77

102- علی جان من از تو هستم نه اینکه تو از من باشی 77

103- نتیجه عمل.. 78

104- ترس حتی در دولت های دوردست 78

105- و امّا جلد هشتم.. 79

و امّا جلد نهم.. 79

106- بلی طرفداران دین کتک هم میخورند 79

107- الحمدلله آفتاب زیر ابر نمانده. 79

108- الحمدلله این حرف را تأویل نکرد 80

109- طلحه و زبیر مجاب میشوند. 81

و امّا جلد دهم.. 82

110- جای شک نیست... 82

111- کَم نیشی نيست... 82

112- شارح نقیب را عصبانی کرد. 83

113- معاویه شخصیّت های خیالی را استحمار میکند 84

و امّا جلد یازدهم.. 84

114- سیاست عمری... 84

115- امان از دوران حجاج.. 85

116- در پنجاه سال بیش از هزار مرتبه مطالعه 86

117- بترس از چنین خدا 86

و امّا جلد دوازدهم.. 87

118- عمر خطبه طولانی ندارد. 87

119- عمر گیر افتاد. 87

و امّا جلد سیزدهم.. 87

120- مناظره اسکافی با جاحظ.. 87

ص: 286

121- چه کشید امیرالمؤمنین(علیه السلام) در لیلهالمبیت 89

و امّا جلد چهاردهم.. 89

122- این دو تا را به هم قیاس کنید 89

123- گیرم که فدک مال حضرت زهرا(علیها السلام) نبود 90

124- اگر رسولخدا(صلی الله علیه و آله) زنده بود هدر میکرد 90

125- او مبتکر بود. 91

و امّا جلد پانزدهم.. 91

126- ای کاش کرم امیرالمؤمنین(علیه السلام) مانع از کشتن نمیشد 91

127- علی(علیه السلام) آگاه گول نمی خورد 92

128- و امّا جلد شانزدهم.. 93

129- توهین بسیار بزرگ... 94

130- چون که آن را عمر کاشته بود 94

131- و امّا جلد نوزدهم.. 95

و امّا جلد بیستم.. 96

132- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 96

133- نگاه کردن به صورت او عبادت است 98

135- و امّا کشکول سوم. 99

در گلستان تفسیر البرهان.. 99

136- صاحب جواهر اصفهانی الاصل است 99

137-مقابله به مثل.. 100

138- دعوت در عالم ارواح.. 100

139- پیغمبر(صلی الله علیه و آله) با 73 زبان مینوشت 100

و اما جلد اول تفسیرالبرهان.. 101

140- خلیفه چهارم: 101

141- نقش بر آب شد. 102

142- هدیه قانونی را صدقه کرد. 102

و اما جلد دوم تفسیر البرهان.. 103

ص: 287

143- با عمامه سفید ظهور خواهد کرد 103

144- هیجده سال در زندان.. 103

145- برادران حضرت یوسف انبیا نشدند اتقیا هم نبودند 103

146- حتی جای قدمتان را مالک نمی شوید 104

147- عاق نشوید. 105

148- ضمیر من ذریته به نوح(علیه السلام) بر میگردد 105

149- امّا جلد سوم تفسیر البرهان.. 105

150- چرا حضرت ابراهیم(علیه السلام) از آتش نترسید 105

151- آتش هم از آب خلق شده است... 106

152- نمرود گفت مثل خدای ابراهیم انتخاب کنید 106

153- وسعت مسکن مؤمن در بهشت... 106

154- آزادی را انبیا آورده اند. 107

155- تولد امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کعبه 107

156- امیرالمؤمنین یا علّت مبقیه جریان کشتی حضرت نوح و ملک سلیمان(عليهم السلام) 108

157- ذکر خدا حدّ ندارد. 109

158- عالم نیست... 109

159- و امّا جلد چهارم. 109

160- قسم بیفایده. 110

161- پس مدبّری هست... 110

162- حضرت زهرا(علیها السلام) و حجاب آن 111

163- امنیّت کلیه در تمام سطح جهان 112

164- از عظمت خطاب... 112

165- حكومت پنجاه هزار سالي.. 112

166- علی(علیه السلام) نماز شناس، چه عشقی به نماز ایجاد می کند 113

167 - از عناوین سوء استفاده نکنید. 113

168- چرا نشناسیم.. 114

ص: 288

169- گریه پیغمبر(صلی الله علیه و آله) برای مابعد مرگ 114

170 - از یادگاریهای اسلافمان خوب بهره ببریم 114

171-کتاب سیمای فرزانگان: با این همه فضل از فتوا دادن می ترسد 115

172- انّ الناقد بصیر بصیر. 115

173- الله اکبر از این ورع. 115

174- از اسباب معنوی غافل نشوید 116

175 - مدال مؤسس بودن حوزه قم.. 116

176- عمل بزرگان علما را باید پاسداری کرد 117

177- ظاهر بین نباشید. 117

178- انسان فوقالعاده. 117

179- گرد هم آمدیم برای حمایت معارف اسلامی 118

180- مواظب عزّت و شرف دیگران باشیم 119

181- به فکر ادای وظیفه باشیم.. 119

182- نمیخواهم نامم از طومار فقرا حذف شود 120

183- حکیم شاه نشناسد من حکیم شناسم 120

184- شما می دهید من چرا قبول کنم 121

185- المؤمن ینظر بنورالله... 121

کتاب مقدمه کلانتر: 122

186 - مرجعیت با او افتخار میکند. 122

187 - عصمت اختیاری... 123

188 - تصدیق حضرت بقیهالله مرجعیت شیخ بزرگوار انصاری را : 124

189 - خدای شیخ او را از اعاجیب قرار داد 125

190 - چرک اموال نخوردن هنر است... 125

191 - دوازده نفر عبادار بشوند بهتر است 126

192 - بلد بود چه خانهای را بخرد. 126

193 - هیاهوی روزگار نتوانست، رسائلومکاسب را از کتاب درسی بودن ساقط کند. 126

ص: 289

194- شما یک وظیفه دارید من وظیفه دیگر 127

195- امّا مسموعات: 127

الف : 127

ب : حکایت دوم. 128

ج: 129

196- آشنائی با چند کتاب: 130

أ- الفوائد الشمسیه. 130

ب - عقیلة الوحی.. 130

ج - نصاب الصبیان.. 131

د- رساله سیر و سلوک... 131

ه- - کتاب دیگر. 132

197- چرا جلد دوم زهرالربیع، مثل جلد اول آن پرمشتری نشد 132

198- تبصرة لا تخلو عن تذکرة. 133

199- از مطایبه خالی نشود. 133

سیری در کتب مقاتل.. 134

200- حتی از کمترین توهین هم باید پرهیز کرد 134

201- در مقام احقاق حق با تمام قد وایستاد 135

202- به زیارت زائر حسینی(علیه السلام) تشریف برد 135

203- این احترام تنیجه آن احترام است 136

204- حق او را به دستور او دادی از تو جای تشکر نیست 136

205- قیس بن سعد با دویست نفر از انصار، امام حسین(علیه السلام) را بدرقه میکند 137

206- اعتراضات افراد بر مسافرت امام حسين(علیه السلام)، و جوابهاي آن حضرت در مسير حركت از مكّه به كوفه رخ داد، نه در حركت از مدينه به مكّه. 137

208- بزرگترین مصیبت بر امام حسین(علیه السلام) 138

209- خدای صبر دهد زین قضیّه زهرا(علیها السلام) را 139

210- عطش در چهار عضو امام حسین(علیه السلام) فوق العاده اثر کرد 139

211- دیگر نگو امام حسین(علیه السلام) تقاضای آب نکرد 140

ص: 290

212- در عصر روز تاسوعا هر کدام از امام حسین(علیه السلام) و ابوالفضل(علیه السلام) همدیگر را برادر خطاب می کنند 140

213- خوشبخت ها 140

214- همّت تماشا کن.. 140

215- پنج سال دودی از خانه های آل هاشم بلند نشد 141

216- سیاهپوشی در سوگ اهل بیت( به شایانی مطلوب است 141

اما دلايل: 142

217- مرحوم حرّ ریاحی تنها نبود و پسر و برادر را هم با خود آورد 145

218 - معلوم نیست که غیر از حضرت ابیالفضل شهید دیگری قبرش جدا باشد 146

219- امام حسین(علیه السلام) در عنوان نامه بر حبیب کلمه فقيه تعبیر آورده است 146

220- عظمت مرحوم مختار را نشان می دهد 146

221- با شهادت حبیب شکستگی در چهره امام حسین(علیه السلام) نمایان شد 147

222- عَلَم میسره لشكر امام حسین(علیه السلام) به دست حبیب بود 147

223- كرم تماشا كن.. 147

224- تحقیق در سنّ مبارک حضرت علی اکبر(علیه السلام) 148

225- عمر سعد پسر خاله لیلی خانم و پدرش پسر عموی آمنه خاتون است 149

226- نسل حضرت ابیالفضل(علیه السلام) خیلی بابرکت بوده است 149

227- همت ابیالفضلي(علیه السلام) تماشا کن 150

228- حضرت ابی الفضل به ثواب گریه بر امام حسین(علیه السلام) نایل شد 150

جلد دوم معالی السبطین: 150

229- لایوم کیومک.... 150

230- امتحان فوق العادة در وقت فوق العادة 151

231- امام حسین(علیه السلام) در وداع آخری می فرماید مستعدّ بلا باشید 152

232- هیچ یک دوست نداشتند مسؤلیت کشتن پسر پیغمبر(صلی الله علیه و آله) را به عهده بگیرند 152

223- دیدن چشم او مرا به یاد چشم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) انداخت 153

234- با این انتقام می گیرم. 153

235- زیارت امام حسین(علیه السلام) حتی در زمان متوکل تعطیل نشد 154

ص: 291

236- بهلول و شخصيّت ديني و علمي او 154

237- اعلان پیروزی یزید در مدینه چه کرد 155

238- در وقت هجوم لشكر به خیمه ها پنج طفل شهید شدند 156

239- حتی بچههای اهلبیت را هم دستشان را به گردن بسته بودند 157

240- زنها و فرزندان اصحاب امام حسین(علیه السلام) در کوفه آزاد شدند 157

241- خطبه خواندن امام باقر(علیه السلام) دو ساله در مجلس یزید 157

242- صدور اجازه عزاداری... 158

243- امام حسین(علیه السلام) دختری به نام رقیه دارد از سه كتاب 158

244- اسم مادر حضرت قاسم(علیه السلام) 159

245- حضرت زینب(علیها السلام) در خطبهاش دفاع از حجاب میکند 159

246- کیفیّت دَرَک رَوی یزید. 160

و امّا مقتل های دیگر. 161

247- سرنوشت شتر مخصوص امام حسین(علیه السلام) 161

248- تصمیم یزید عوض شد. 162

249- فرق بین حضرت علیاصغر و عبداللهرضیع 162

250- درکربلا از لشكر شام هم بود. 163

251- همه چهارده معصوم(علیه السلام) در خاک کربلا دفن شدند 164

252- اصطلاح حاير از زمان رسولخدا(صلی الله علیه و آله) بود 165

253- ايمان غير علم است... 165

254- چرا شیطان با ما کار دارد. 166

255- ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا 166

256- ما اوذی نبیّ مثل ما اوذیت... 166

257- همه شان صحیح هستند. 166

258- بر یک حرف زدن ممکن است چند گناه کبیره بار شود 167

259- مثل مگس نشوید. 167

260- نه این است نه آن.. 168

261- کمتر از آن دو نباش.... 168

ص: 292

262- ستاره می سازند. 168

263- گرفتاری جدید رسولخدا(صلی الله علیه و آله) 169

264- معاویه در حزب عمر بود. 169

265- در لیله المبیت ناله فاطمه(علیها السلام) باعث نجات، ولی در مدینه نشد 170

266- در مقابل عید غدیر عیدی به نام مهاجرة ابیبکر ساختند ولی نگرفت 170

267- معلوم شد چرا رسولخدا(صلی الله علیه و آله) مادر امیرالمؤمنین(علیه السلام) را مثل محرم ها دفن کرد 171

268- حضرت مسلم مثل حسنین(علیه السلام) در میمنه لشگر بود 171

269- من فرستاده خودم هستم.. 171

270- پسر دايی معاویه با امیرالمؤمنین(علیه السلام) بود 171

272- ولایت تکوینی از کجا پیدا شد 172

273- پیغمبر(صلی الله علیه و آله) احتیاج به مشورت نداشت 173

276- عقیده چند نفر از بزرگان که خدیجه(علیها السلام) جلوتر با کسی ازدواج نکرده بود 174

277- امّ سِلمي زن ابورافع پرستار حضرت زهرا(علیها السلام) 174

278- نعم العون علی طاعةالله... 174

279- یزید گفت انه من اهل بیت زقّوا العلم زقّاً 175

280- اسلام در لغو بردهگیری چه سیاستی به خرج داد 175

281- رسوايي بي اندازه. 180

282- اجنّه در خدمت امامان(علیه السلام) 181

283- اين همه آوازها از خر بود. 182

284- كلّنا محمّد(صلی الله علیه و آله) 182

285- ما مهمان را به خدمت نميگيريم 183

286- علت استيصال برامكه. 183

287- چرا يحيي برمكي امام كاظم(علیه السلام) را كشت؟ 186

288- مرجع رُك گو. 187

289- نتيجه اختلافات بين گربه و پيرزن چه شد؟ 187

290- ايشان دو خادم دارند. 188

291- حديث را درست معنا كنيد. 188

ص: 293

292- ده هزار در وقت صلح ده ميليون در روز مبادا 189

294- گرفتاري مخصوص فقها نبود. 190

295- شخص منحرف هم به عطوفت احتياج دارد 190

296- قاضي حتي براي خلاف جزئي معزول گشت 191

297- مهريه حضرت زهرا(علیها السلام) 191

298- چرا به گوش بچّه اذان و اقامه گفته مي شود؟ 191

299- بعضي وقتها زن بيشتر از مرد ارث ميبرد 192

300- مدينه در وقت ورود رسولخدا (صلی الله علیه و آله)ده هزار نفر جمعيت داشت 192

301- زندان كوفه چهار ميليوني.. 192

302- اميرالمؤمنين(علیه السلام) فقط روز عيد قربان گوشت ميخورد 192

303- چرا بي اطّلاع باشي؟. 193

304- شايع كننده گناه و ثواب مثل آورنده آن است 193

305- اسامی ارکان کعبه: 193

306- قرآن چهل تا قسم دارد. 194

307- خدا چه بركتي بر نسل اميرالمؤمنين(علیه السلام) داده است 194

308- كسي از غير ما، آرزو كند كه از ما نباشد، مشرك ميشود 194

309- فقط اين چهار تا، موي رسولخدا(صلی الله علیه و آله) است 195

310- چرا در قرآن تنها بر آل پيغمبر ما سلام گفته؟ 195

311- نکاتی از کتاب فاطمه فاطمه(علیها السلام) است(بدون تعیین صفحات): 196

312- او را ايستاده دفن كردند. 200

313- ايراني متعصّب نشد. 200

314- معاويه از كجا كاتب وحي ميتواند باشد 201

315- سلیمان بن صرد خزائی را از نو بشناسیم: 201

316- قبرحضرت زینب(علیها السلام) در شام است 206

317- عقیده و ایمان به زور غلبه کرد: 207

318- مؤمن در دنیا غریب است... 208

319- لعنت خدا بر هر دو. 208

ص: 294

320- آدرس محل اجتماع امام حسین(علیه السلام) با عمر سعد 208

321- میثمالتمار ایرانیالاصل است... 209

322- گوینده حق عزیز است... 209

323- و رفعنا لک ذکرک... 210

324- چرا زمخشری مانع میشود. 210

325- نشاشیبی چطور به جزای عمل خویش رسید؟ 211

326- پیغمبر(صلی الله علیه و آله) شیطان ندارد 211

327- چرا سعد انصاری نشد. 212

328- تلک اذاً قسمه ضيزي... 212

329- از مجوس هم بدتر حساب کردند 212

330- حتماً سوء قصد داشت... 213

331- گريه با صداي بلند. 214

ماه محرّم. 216

اتفاقات روز اول محرّم الحرام: 216

اتفاقات روز دوم محرّم: 217

اتفاقات روز سوّم محرّم: 217

اتفاقات روز چهارم محرّم: 217

اتفاقات روز ششم محرّم: 217

اتفاقات روز هفتم ماه محرّم: 218

اتفاقات روز نهم محرّم: 218

اتفاقات روز دهم محرّم: 218

اتفاقات روز یازدهم محرّم: 219

اتفاقات روز دوازدهم محرّم: 219

اتفاقات روز سیزدهم محرّم: 220

اتفاقات روز پانزدهم محرّم: 220

اتفاقات روز هیجدهم محرّم: 220

اتفاقات روز نوزدهم محرّم: 220

ص: 295

اتفاقات روز بیستم محرّم: 221

اتفاقات روز بیست و یکم محرّم: 221

اتفاقات روز بیست و دوّم محرّم: 221

اتفاقات روز بیست و پنجم محرّم: 221

اتفاقات روز بیست و ششم محرّم: 221

اتفاقات روز بیست و هفتم محرّم: 221

اتفاقات روز بیست و هشتم محرّم: 222

در ماه محرّم بدون تعیین روز: 222

ماه صفر الخیر: 223

اتفاقات روز اول صفر: 223

اتفاقات روز سوّم صفر: 223

اتفاقات روز پنجم صفر: 223

اتفاقات روز هفتم صفر: 223

اتفاقات روز هشتم صفر: 224

اتفاقات روز نهم صفر: 224

اتفاقات روز دهم صفر: 224

اتفاقات روز چهاردهم صفر: 224

اتفاقات روز پانزدهم صفر: 225

اتفاقات روز هیجدهم صفر: 225

اتفاقات روز بیستم صفر: 225

اتفاقات روز بیست و چهارم صفر: 225

اتفاقات روز بیست و پنجم صفر: 225

اتفاقات روز بیست و ششم صفر: 226

اتفاقات روز بیست و هشتم صفر: 226

اتفاقات روز آخر صفر: 226

ماه ربیع الاول.. 227

اتفاقات روز اوّل ربیع الاول: 227

ص: 296

اتفاقات روز دوّم ربیع الاول: 227

اتفاقات روزسوّم ربیع الاول: 227

اتفاقات روزچهارم ربیع الاول: 227

اتفاقات روز پنجم ربیع الاول: 228

اتفاقات روز هفتم ربیع الاول: 228

اتفاقات روز هشتم ربیع الاول: 228

اتفاقات روز نهم ربیع الاول: 228

اتفاقات روز دهم ربیع الاول: 229

اتفاقات روز دوازدهم ربیع الاول: 229

اتفاقات روز چهاردهم ربیع الاول: 230

اتفاقات روز پانزدهم ربیع الاول: 230

اتفاقات روز هفدهم ربیع الاول: 230

اتفاقات روز هیجدهم ربیع الاول: 230

اتفاقات روز بیست و دوّم ربیع الاول: 231

اتفاقات روز بیست و پنجم ربیع الاول: 231

اتفاقات روز بیست و هفتم ربیع الاول: 231

اتفاقات روز سی ام ربیع الاول: 231

ماه ربیع الثانی.. 232

اتفاقات روز اوّل ربیع الثانی: 232

اتفاقات روزسوّم ربیع الثانی: 232

اتفاقات روزهشتم ربیع الثانی: 232

اتفاقات روز دهم ربیع الثانی: 232

اتفاقات روز یازدهم ربیع الثانی: 233

اتفاقات روز نوزدهم ربیع الثانی: 233

اتفاقات روز بیست و دوّم ربیع الثانی: 233

اتفاقات روز بیست و سوّم ربیع الثانی: 233

اتفاقات روز بیست و پنجم ربیع الثانی: 233

ص: 297

اتفاقات روز بیست و هفتم ربیع الثانی: 234

ماه جمادی الاولی.. 235

اتفاقات روز سوّم جمادی الاولی: 235

اتفاقات روز پنجم جمادی الاولی: 235

اتفاقات روز ششم جمادی الاولی: 235

اتفاقات روز هشتم جمادی الاولی: 235

اتفاقات روز نهم جمادی الاولی: 235

اتفاقات روز دهم جمادی الاولی: 235

اتفاقات روز سیزدهم جمادی الاولی: 236

اتفاقات روز چهاردهم جمادی الاولی: 236

اتفاقات روز بیست و ششم جمادی الاولی: 236

اتفاقات روز بیست و نهم جمادی الاولی: 236

ماه جمادی الثانیه. 237

اتفاقات روز سوّم جمادی الثانیه: 237

اتفاقات روز چهارم جمادی الثانیه: 237

اتفاقات روز پنجم جمادی الثانیه: 237

اتفاقات روز نهم جمادی الثانیه: 237

اتفاقات روز سیزدهم جمادی الثانیه: 237

اتفاقات روز هیجدهم جمادی الثانیه: 237

اتفاقات روز نوزدهم جمادی الثانیه: 238

اتفاقات روز بیستم جمادی الثانیه: 238

اتفاقات روز بیست و یکم جمادی الثانیه: 238

اتفاقات روز بیست و چهارم جمادی الثانیه: 238

اتفاقات روز بیست و پنجم جمادی الثانیه: 238

اتفاقات روز بیست و هفتم جمادی الثانیه: 239

اتفاقات روز بیست و هشتم جمادی الثانیه: 239

اتفاقات روز بیست و نهم جمادی الثانیه: 239

ص: 298

در ماه جمادی الثانیه بدون تعیین روز 239

ماه رجب المرجب... 240

اتفاقات روز دوّم رجب: 240

اتفاقات روز سوّم رجب: 240

اتفاقات روز پنجم رجب: 240

اتفاقات روز دهم رجب: 240

اتفاقات روز دوازدهم رجب: 240

اتفاقات روز سیزدهم رجب: 241

اتفاقات روز چهاردهم رجب: 241

اتفاقات روز پانزدهم رجب: 241

اتفاقات روز هفدهم رجب: 241

اتفاقات روز هیجدهم رجب: 241

اتفاقات روز بیست و سوّم رجب: 242

اتفاقات روز بیست و چهارم رجب: 242

اتفاقات روز بیست و پنجم رجب: 242

اتفاقات روز بیست و ششم رجب: 242

اتفاقات روز بیست و هفتم رجب: 242

اتفاقات روز بیست و هشتم رجب: 242

اتفاقات روز بیست و نهم رجب: 243

2- ارتحال آقای سید محمد هادی میلانی به سال 1395. 243

اتفاقات روز سی ام رجب: 243

در ماه رجب بدون تعیین روز: 243

ماه شعبان.. 244

اتفاقات روز اوّل شعبان: 244

اتفاقات روز دوّم شعبان: 244

اتفاقات روز سوّم شعبان: 244

اتفاقات روز چهارم شعبان: 244

ص: 299

اتفاقات روزپنجم شعبان: 244

اتفاقات روز نهم شعبان: 244

اتفاقات روز یازدهم شعبان: 245

اتفاقات روز پانزدهم شعبان: 245

اتفاقات روز شانزدهم شعبان: 245

اتفاقات روز هیجدهم شعبان: 245

اتفاقات روز نوزدهم شعبان: 245

اتفاقات روز بیستم شعبان: 246

اتفاقات روز بیست و دوّم شعبان: 246

اتفاقات روز بیست و چهارم شعبان: 246

در ماه شعبان بدون تعیین روز: 246

ماه رمضان.. 248

اتفاقات روز اوّل رمضان: 248

اتفاقات روز سوّم رمضان: 248

اتفاقات روز چهارم رمضان: 248

اتفاقات روز ششم رمضان: 248

اتفاقات روز دوازدهم رمضان: 249

اتفاقات روز سیزدهم رمضان: 249

اتفاقات روز چهاردهم رمضان: 249

اتفاقات روز پانزدهم رمضان: 249

اتفاقات روز هفدهم رمضان: 250

اتفاقات روز نوزدهم رمضان: 250

اتفاقات روز بیستم رمضان: 250

اتفاقات روز بیست و یکم رمضان: 250

اتفاقات روز بیست و سوّم رمضان: 251

اتفاقات روز بیست و چهارم رمضان: 251

اتفاقات روز بیست و پنجم رمضان: 251

ص: 300

اتفاقات روز بیست وششم رمضان: 251

اتفاقات روز بیست و هفتم رمضان: 251

اتفاقات روز سی ام رمضان: 251

در ماه رمضان بدون تعیین روز: 252

ماه شوّال.. 253

اتفاقات روز اوّل شوّال: 253

اتفاقات روز دوّم شوّال: 253

اتفاقات روز سوّم شوّال: 253

اتفاقات روز پنجم شوّال: 253

اتفاقات روز هفتم شوّال: 253

اتفاقات روز هشتم شوّال: 253

اتفاقات روز دوازدهم شوّال: 254

اتفاقات روز سیزدهم شوّال: 254

اتفاقات روز چهاردهم شوّال: 254

اتفاقات روز پانزدهم شوّال: 254

اتفاقات روز شانزدهم شوّال: 255

اتفاقات روز هفدهم شوّال: 255

اتفاقات روز هیجدهم شوّال: 255

اتفاقات روز بیستم شوّال: 255

اتفاقات روز بیست سوّم شوّال: 255

اتفاقات روز بیست و پنجم شوّال: 255

اتفاقات روز بیست و نهم شوّال: 256

ماه ذيقعده: 257

اتفاقات روز اوّل ذیقعده: 257

اتفاقات روز پنجم ذیقعده: 257

اتفاقات روز نهم ذیقعده: 257

اتفاقات روز یازدهم ذیقعده: 257

ص: 301

اتفاقات روز هفدهم ذیقعده: 258

اتفاقات روز بیست و سوّم ذیقعده: 258

اتفاقات روز بیست و چهارم ذیقعده: 258

اتفاقات روز بیست و پنجم ذیقعده: 258

اتفاقات روز بیست و هشتم ذیقعده: 258

اتفاقات روز آخر ذیقعده: 259

ماه ذيحجّه. 260

اتفاقات روز اوّل ذیحجّه: 260

اتفاقات روز دوّم ذیحجّه: 260

اتفاقات روز سوّم ذیحجّه: 260

اتفاقات روز پنجم ذیحجّه: 260

اتفاقات روز ششم ذیحجّه: 260

اتفاقات روز هفتم ذیحجّه: 261

اتفاقات روز هشتم ذیحجّه: 261

اتفاقات روز نهم ذیحجّه: 261

اتفاقات روز دهم ذیحجّه: 261

اتفاقات روز سیزدهم ذیحجّه: 262

اتفاقات روز چهاردهم ذیحجّه: 262

اتفاقات روز پانزدهم ذیحجّه: 262

اتفاقات روز بیستم ذیحجّه: 263

اتفاقات روز بیست و دوّم ذیحجّه: 263

اتفاقات روز بیست و سوّم ذیحجّه: 263

اتفاقات روز بیست و چهارم ذیحجّه: 263

اتفاقات روز بیست و پنجم ذیحجّه: 263

اتفاقات روز بیست و هفتم ذیحجّه: 264

اتفاقات روز آخر ذیحجّه: 264

بدون تعیین روز در ماه ذیحجه واقع شد: 264

ص: 302

مرند در تاریخ و جغرافی های قدیم: 267

مرند در کتابهای متأخرین: 268

اسامی کتب مورد مطالعه. 277

ص: 303