نوآوری در هلال

و احکام مربوط به آن

سیّد حسن حسینی دولت آبادی

ص: 2

نوآوری در هلال و احکام مربوط به آن

مؤلّف: سید حسن حسینی دولت آبادی

ناشر:

ویرایش و تحقیق: مختار رنجکش نوبت چ-اپ: اوّل / 1394

چاپ و ليتوگرافي: شمارگان: 1000 نسخه

قيمت: 120000 ريال شابک:

مراکز توزيع:

اصفهان:

ص: 3

ص: 4

گاه، تعیین موضوع (شناخت موضوع) البتّه شأن فقیه است---------- 47

وحدت در مرجعیّت، راهکار حلّ معضل هلال ---------------- 49

ضرورت تلفیق علم و دین در أمر هلال------------------- 52

آرزویی دست یافتنی--------------------------- 52

فصل دوّم: حکم اختلاف در دین و در امر هلال

چكيده------------------------------------ 59

«توحيد» و «وحدتِ» مسلمانان، دو آموزه ي بنيادين اسلام ---------- 61

تعريف اختلاف------------------------------ 62

فرایند اختلاف در دين و مسائل ديني------------------- 63

حرمت اختلاف در دين از ديدگاه قرآن ------------------ 67

بیان آیات----------------------------------------------- 69

حرمت اختلاف در دين از ديدگاه احاديث ----------------- 69

1. حديث نهي از تفرقه ی أمّت---------------------------------

70

2. حديث بيان گزينه هاي قابل تصوّر براي اختلاف-------------------

74

مفاد حدیث-------------------------------------------

75

ره آورد---------------------------------------------- 76

3. حدیث بیان راهکار رفع اختلاف------------------------------ 77

ارمغان سخن------------------------------------------- 80

حرمت اختلاف در احکام، خاصِّ اختلاف در احکام قضایی نیست --------- 81

4. حدیث بیان پیامدهای ناگوار وجود دو امام در یک زمان------------- 82

بیان---------------------------------------------------

83

بیان---------------------------------------------------

84

اشکال-------------------------------------------------

85

پاسخ--------------------------------------------------

86

5. حدیث نفی اختلاف در دین---------------------------------

87

اگر اختلاف، رحمت باشد؛ اجتماع، عذاب خواهد بود!---------------- 87

حکم اختلاف در مباحثات و مذاکرات دینی چیست؟----------------- 88

روش های رفع موارد اختلاف از دیدگاه اسلام---------------

90

جواز یا حرمت اختلاف در أمر هلال-------------------- 95

ص: 6

سه دلیل عمده برای حرمت اختلاف در أمر هلال--------------------

97

نتیجه گیری---------------------------------------------- 100

گستره ی علل منع اختلاف------------------------------------

101

هلال، کلید وحدت جهانی مسلمانان--------------------

102

تلاش براي وحدت، به جاي تلاش براي جواز و اباحه ی اختلاف----------- 103

اختلاف كنندگان چه کسانی هستند؟------------------------------

104

اختلاف در اصول و فروع دين از جمله ی پيامدهاي غصب خلافت -------- 105

* مناوي-----------------------------------------------

116

* ابوعبدالله محمّد بن عبدالرحمان عثماني شافعي------------------- 118

* شيخ عبدالوهّاب الشعراني---------------------------------

120

اجتهاد انحرافي (پيشينه ی جواز اجتهاد با قياس و استحسان) -------- 121

نپذیرفتن اجتهاد انحرافی از سوی برخی از پیروان صحابه--------------- 124

بیان دین با زبان دین، نه با...----------------------------------

125آغاز اجتهاد انحرافی در فقه شیعه-------------------------------

131

واقعيّت اجتهاد چيست؟--------------------------------------

136

آيا كسي مي تواند در همه ي أبواب و مسائل اسلام، صاحب نظر باشد؟-------- 137

راز اختلاف فتاوای فقها در أمر هلال و احکام مترتّب بر آن ------------- 139

الف) اجمال در روایت ها-----------------------------------

139

ب) دیدگاه های متفاوت و متضاد فقها-------------------------

140

این همه ابهام، از چه ریشه می گیرد؟-----------------------------

143

فصل سوّم: واقعیّت علمی و طبی-عی کره ی ماه (شناخت ماه)

تابش متفاوت نور خورشید و ماه بر زمین------------------ 149

چگونگی حالت مُحاق-------------------------- 152

مکان (أفق) و هنگامه ی دیدن هلال -------------------- 155

منازل ماه-------------------------------- 158

ماه و سال قمری----------------------------- 160

ماه ها تمام اند یا ناقص یا هردو؟----------------------

163

ص: 7

تقویم قمری، علمی ترین تقویم جهان-------------------- 163

آغاز ماه در میان گذشتگان------------------------ 167

هلال موضوعی عرفی-------------------------- 169

نیازی به استهلال نیست-------------------------- 172

آیا پیش بینی های منجّمان در أمر هلال، می تواند یقین آور باشد؟------- 173

ناچیز شمردن یافته های علمی----------------------- 176

هلال طبیعی و هلال شرعی ------------------------ 178

مقصود از«ماه» چیست؟------------------------- 178

فشرده ی گفتار----------------------------- 180

فصل چهارم: حساب گری و وقت شناسی با طبیعت ماه از دیدگاه قرآن

قرآن، نخستین منبع--------------------------- 189

هدف داری آفرینش و ستارگان---------------------- 190

هدف داری ماه و تأیید واقعیّت طبیعی آن از دیدگاه قرآن----------

191

بیان آیات----------------------------------------------- 193

تحلیل آیات مورد بحث--------------------------------------

195

نگاهی دیگر---------------------------------------------- 206

ماه رمضان از سنّت های آفرینش --------------------- 208

ره آورد مباحث گذشته-------------------------- 209

فصل پنجم: حساب گری و وقت شناسی با طبیعت ماه از دیدگاه احادیث

احادیث، دوّمین منبع--------------------------

213

محاسبه از دیدگاه أحادیث------------------------

221

ره آورد مجموعه ی آیات و أحادیث مورد بحث---------------

230

لوازم اعتقاد به آفاق عدیده-----------------------------------

231

تقویم اسلامی--------------------------------------------

233

دلایلی دیگر بر ملاک بودن واقعیّت طبیعی هلال در شرع----------- 235

تفسیر رؤیت----------------------------------------------

235

ص: 8

الف. مذاق شارع----------------------------------------

235

ب. شب قدر------------------------------------------

237

ج. برخي دعاها-----------------------------------------

239

د. سيره ی معصومان(-------------------------------------

244

چگونگي هلال ماه رمضان ------------------------------------ 245

دو برداشت از آيه ی شریفه ی >فَمَنْ شَهِدَ ... < -------------------------------- 246

معانی شهود و شهادت---------------------------------------

247تحليل معناي آيه ی شريفه ی >فَمَنْ شَهِدَ ... <--------------------------------- 248

نکته-------------------------------------------------

249

ه- . دیدگاه فقها----------------------------------------

251

و. چند استدلال دیگر-------------------------------------

252

آیا رؤیت هلال، تنها راه حکم به هلال است؟------------------------

257

مورد اوّل--------------------------------------------- 257

مورد دوّم-------------------------------------------- 258

مورد سوّم-------------------------------------------- 259

علاج حدیث هایی که تنها، یقین از طریق رؤیت را می پذیرند------------ 260

راه های یقینی دیگر برای یافتن هلال در افق-----------------------

262

پیامد کشف یقینی هلال--------------------------------------

266

أقسام وجود یا عدم وجود هلال در أفق و حکم هر قسم----------------

268

حکم قسم اوّل------------------------------------------ 268

حکم قسم دوّم----------------------------------------- 269

حکم قسم سوّم----------------------------------------- 269

حکم قسم چهارم---------------------------------------- 269

آغاز ماه شرعی (اعتبار رؤیت نخستین هلال، برای أفق محل رؤیت یا همه ی جهان)----- 270

ديدگاه هاي فقها پيرامون اعتبار اتّحاد أفق و عدم آن------------

272

محلّ نزاع----------------------------------------------- 273

واقعیّت چیست؟-------------------------------------------

275

بلاد متّحدالأفق و مختلف الأفق كدام اند؟--------------------------

278

دلايل فقهايي كه نخستین طلوع هلال را دلیل آغاز ماه درکلّ جهان می دانند

ص: 9

---- 279

علّامه حلّی)--------------------------------------------

279

آية اللّه خويي)------------------------------------------

279

مولی احمد نراقي)---------------------------------------

280

محدّث كاشاني)----------------------------------------

281

سیّد ابوتراب خوانساری)----------------------------------

282

دیدگاهی دیگر-----------------------------------------

282دلايل فقهايي كه نخستین رؤیت را برای دیگر آفاق، کافی نمی دانند-----

283

1. دليل انصراف-------------------------------------------

283

ردّ دليل إنصراف----------------------------------------

285

2. اجماع و شهرت-----------------------------------------

288

3. قياس ماه با خورشيد-------------------------------------- 289

ردّ استدلال قياس ماه با خورشيد-----------------------------

291

ديدگاه آیت اللّه سيّد عبدالاعلي سبزواري)--------------------------

292

گفتار آيت اللّه خويي)------------------------------------- 293

4. صوم و فطر، مانند نمازها تابع أفق محل سکونت است----------------

293

مقایسه ی حکم صلوات با حکم هلال----------------------------

294

5. کروی بودن و مسطّح بودن زمین----------------------------- 294

موارد نقض اعتبار اتّحاد أفق----------------------- 297

حدیث سماعة-------------------------------------------- 305

نقد روايت كريب------------------------------------------ 307

راه حلّ نهایی مشکل--------------------------- 309

منابع و مصادر------------------------------ 311

ص: 10

بسمه العلیم

را برای بسمه العلیم

محضر دانشوران نکته سنج

کتابی که در محضر شماست، دستاورد پژوهشی چندین ساله می باشد. یک اثر نوآورانه، همواره باید ویژگی های خودش را داشته باشد که امید است این اثر چنین باشد نگارش بدیع و بکر، ناباوری و سر بر تافتن بسیاری از اصحاب اندیشه و قلم را در پی خواهد داشت؛ چون اندیشمندان و نام آوران هر علم، با آرا و افکاری خو گرفته اند که در مرآ و منظر آنان بوده است و بالطّبع آنچه در آن عرصه غریب و نامتعارف باشد، مقبولشان نخواهد افتاد. گفتن دارد که فرزانگان و نواندیشانی که در هر علم با آغوش باز و سینه ای گشاده در اندیشه های نو، اندیشه می کنند نیز کم نیستند.

مهم ترین معضلی که در عنوان: «هلال و احکام مترتّب بر آن» در این عرصه رخ می نمایاند، شناخت علمی اهلّه و ماه از یک سو و شناخت شرعی اهلّه و ماه از سوی دیگر است. دیدگاه نگارنده این است که اگر شناخت درستی پیرامون هلال از منظر دین و دانش نجوم، هر دو داشته باشیم، اهلّه در شرع، همان اهلّه و ماه در نجوم و در میان مردم است. به بیانی دیگر، همان هلال که مردم برای سامان مواقیت و مواعید خویش در جست وجو و تحقّق هستند، همان است که شارع دستور کشف آن را برایسامان امر دین و دنیای مسلمانان داده است: >قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ<(1)؛ ادلّه ی قرآنی و روایی بسیاری بر این حقیقت گویا و رسا می باشد. اختلاف در دین و در امر هلال، منکر و گناه کبیره ای است که با آن خو گرفته ایم و قبحش را با این توجیه که امری غیرقابل اجتناب است، زدوده ایم. ناگفته نماند که اختلاف در دین، از دام های پیروان صحابه می باشد: «اخْتِلَافَ أُمَّتِي رَحْمَةٌ» که ما در آن گرفتار آمده ایم! به این موضوع نیز به درستی پرداخته شده است.

نظر صائب در دین و علم نجوم این است که نخستین طلوع هلال در أفق غربی در هر گوشه ای از جهان، نشانه ی آغاز ماه قمری است و این از واضحات و بدیهیّات علم نجوم در روزگار ما می باشد و به قطع انکار آن، همانند انکار خورشید در روزی آفتابی است.

باور داشتن آفاق عدیده، به معنای وجود چند نوع هلال و ماه ها و سال های متعدد است و از عوامل مهم آشفتگی در عبادات، أعیاد، مواقیت و مواعید مردم به شمار می رود و این باوری است که وجود خارجی ندارد. شمس و قمر برای محاسبه ی مواقیت اند و این واقعیّت علمی است که برای مردم و همه ی دانشمندان نجوم پذیرفته شده می باشد؛ البته گفتن دارد که جایگاه شمس و قمر در راستای تعیین مواقیت، در آیات و احادیث بسیاری مورد توجّه و تأکید قرار گرفته است.

حاکمیّت تقویم مسیحیان و کفّار بر مسلمانان نیز دلیلی جز سامان نداشتن تقویم قمری ندارد. اعتبار بخشیدن به نخستین هلال در هر گوشه ای از جهان و برای کل جهانیان، سامان امر هلال و مواقیت و مواعید مردم در امور عبادی و دنیایی، در نتیجه وجود تقویمی معتبر برای همه ی جهانیان و مسلمانان می باشد.

این فشرده، اشارت به انبوهی از آرا و دیدگاه های خبرگان نجوم و فقهاست که امید می رود با حوصله و درایت عالمانه و منصفانه، به نقد آن ها بپردازید.

ص: 12

گاه کتابی از دیده ی صاحب نظری کاملاً مقبول و از دیدگاه صاحب نظری دیگر، مطرود می باشد. داوری، مسئولیّتی بس بزرگ است که باید به درستی به آن پرداخت و اگر این گونه نباشد، به تعبیر امیرالمؤمنین (علیه السلام) موجب نکوهش گری بی مورد خواهد بود: «مَنْ قَصَّرَ عَنْ مَعْرِفَةِ شَيْ ءٍ عَابَه».(1)

متنبّی می گوید:

و کم من عائب قولا صحیحا و آفته من الفهم السّقیم

«منتسکیو» در پاسخ کسی که از او خواست کتابش را یک شب به او بدهد تا بخواند، گفت: «تو می خواهی فقط یک شب کتابم را بخوانی و به آخر برسانی در صورتی که من در نوشتن آن کتاب، ریشم را سفید کرده ام.»

پیشاپیش از نقد منصفانه و هدایت های مشفقانه ی شما سپاسگزارم. >وَ قُولُوا قَوْلاً سَديداً<.1

ص: 13

ص: 14

ص: 16

نگاه آغ-ازین

اهمیّت و جایگاه هلال در احکام شرعی

«تقویم قمری»، تقویمی حقیقی است؛ قابل تغییر نمی باشد و تابع اصل خلقت است و جهانیان و همه ی مسلمانان، می توانند مواقیت خویش در امر دنیا و دین را با آن سامان دهی نمایند.

«هلال»، در اسلام، موضوع احکام بسیاری قرار گرفته است. به سخنی دیگر در شریعت اسلام، احکام بسیاری موکول و متوقّف بر هلال می باشد، بنابراین باید به درستی، آغاز واقعی ماه را بشناسیم و بدانیم که هلال با کدام ویژگی ها، موضوع احکام قرار گرفته است.

وجوب روزه ی ماه مبارک رمضان، وجوب إفطار در روز عید فطر و قربان، هنگامه ی کفّارات، وجوب اعمال حجّ، عدّه ی زنان در طلاق و وفات و مانند آن، همگی تابع ثبوت هلال است. همچنین اعمال مستحبِّ بسیاری همچون اعمال شب قدر، شب و روز عرفه، عید مبعث، غدیر و... مترتّب بر هلال می باشند.

جمعیّت های میلیونی که در مراسم دو عید فطر و قربان، لیالی قدر، موسم حجّ و... در پی ثبوت هلال فراهم می آیند، همگی نماد عزّت مسلمانان و شکوه و عظمت آنان و نیز تبلور بندگی بندگان خداست و به راستی چه زیبا و باشکوه است!

هلال در جایگاهی دیگر است

هلال با آن همه زیبایی ها و بالندگی هایش، اکنون ناخواسته به پدیده ای بدل گشته که اختلاف های بزرگی را در نمادهای عزّت و عظمت مسلمانان، شعائر دینی و ایّام و لیالی متبرّکه، موجب گردیده است و این در حالی است که دیگر ملل و دُوَل، مراسم و اعیاد ملّی و مذهبی خویش، همچون کریسمس و نوروز را در سطح جهان، باشکوه، هماهنگی و یکپارچگی هرچه تمام تر برگزار می نمایند و چه بسیار است ضربه ها و صدمات سنگینی که از این ناحیه، همواره گریبان گیر مسلمانان می گردد.طلوع هلال ماه رمضان، شوّال، ذی الحجّه و... در هر سال، با جرّوبحث های چندش آور و اختلاف های بسیار همراه است که گاه تا سه روز به درازا می کشد و در نتیجه، آغاز ماه رمضان، شوّال، ذی الحجّه، لیالی قدر و... با طوفانی از اختلاف فتواها و سلیقه ها روبه رو می باشد که این وضعیّت أسف بار، همواره، ناخوشایندی بسیاری از فقها، مسئولان نظام و دلسوزان امّت محمّدی را در پی داشته است.

آیا به راستی شارع مقدّس اسلام، برگزاری شعائر دینی مسلمانان را بدین گونه خواسته است؟! اگر پاسخ منفی است، راه کار برون رفت از این وضعیّت أسف بار چیست و چه باید کرد؟

از همه تأسّف بارتر، این است که عمده ی موالید، معاملات و مواقیت، حتّی در کشورهای اسلامی، بر طبق جدول غربی و سال میلادی است و تنها دلیل این بلیّه و تسلّطِ فرهنگیِ اجانب، اختلاف مسلمانان در آغاز و پایان هر ماه و ناکارآمد نشان دادن أهلّه در این راستا می باشد و این در حالی است که شارع مقدّس، به مسلمانان تقویمی اسلامی و مستقل ارائه می دهد تا در مواقیت و مواعیدشان، دچار تفرقه و تشتّت نباشند.

به راستی چرا در این عرصه باید با اصرار و اجتهاد و التماس، راهی متفاوت با روال و روش عقلا و دیگر ملل و مذاهب را برگزیده و در ایّام و مناسبت های مذهبی، این گونه دچار اختلاف باشیم و هرکس برای خود، أفق خاصّی را جست وجو نماید؟!

بی تردید، شارع هرگز احکامش را تابع چیزی که تکلّف و موجب سرگردانی است، قرار نخواهد داد. به بیانی دیگر، نظام زندگی انسان ها، امور جاری در میان ملل و دُوَل و نیز بخش بزرگی از احکام وقتیه ی شریعت، به «هلال» وابسته است و هر نوع اخلال، آشفتگی و بی نظمی در آن، دردسرساز است و مشکلات بسیاری را در پی خواهد داشت. از آن جا که موضوع هلال، جهانی و برای همه ی مردم است، نمی توان هلال در آفاق متعدّد را ملاک قرار داد.

به راستی تا به کِی بایستی در حسرت و اندوه از دست دادن برکات آغازین

ص: 18

روز ماهمبارک رمضان، عید فطر و أضحی باشیم؟! افسوس که برکات لیلة القدر، عرفه، نیمه ی شعبان و لیالی عظیمه ی دیگر، در خواب دراز غفلت ما، از دست خواهد رفت.

گزارش خواندنی

«در سال 1358ه- ق/1939م، عید قربان در مصر دوشنبه، در حجاز سه شنبه و در بمبئی چهارشنبه (با سه روز اختلاف) برگزار شد. در سال 1391 ه- ق/1971 م، یکی از مراجع بزرگ تقلید، روز جمعه را عید اعلام کرد و در همان سال، از سوی مراجع دیگر، روز شنبه، عید فطر اعلام شد!

همین گوناگونی رؤیت ها و اعلام ها که گهگاهی در مراسم حج و عید قربان نیز رخ می دهد، مشکلات جبران ناپذیری را برای حج گزاران به وجود می آورد.»(1)

در همین راستا، اختلاف و ناهماهنگی در تعیین روز دهم ذی الحجّه و برگزاری اعمال روز عید قربان در مراسم حج، برای برخی از قائلان به عدم تعمیم و نیز گروهی از مسلمانان، مشکلات فراوانی را ایجاد می کند. همه ساله، گرفتن مراسم جداگانه در روزهای قبل و یا بعد از آن، از سوی برخی از علما، علاوه بر دردسرها و مشقّت های فراوان برای خود آنان، اسباب اختلاف و تشتّت مسلمانان و بدبینی گروهی از آنان را پدید می آورد.

ص: 19

به گفتاریدیگر، آیا واقعیّت تکوینی، طبیعی و واقعی هلال، بماهو هلال و صرف وجود آن در أفق، ملاک احکام مترتّب بر آن است یا آنکه هلال باید با چشم غیرمسلّح دیده شود و اگر دیده نشد، نباید حکم به آغاز ماه کنیم، گرچه یقین به وجود هلال در آفاق از راه های دیگر را داشته باشیم؟ به بیانی دیگر، آیا نفس الهلال، طبیعة الهلال و صرف وجود آن به محض احراز و ثبوت از هر راه ممکن، موضوع و شرط پاره ای از احکام قرار گرفته است یا هلال خاص، مشروط و مقیّد شرط است؟ یعنی آیا فقط هلالی پذیرفته است که با چشم و آن هم با چشم غیرمسلّح، رؤیت شده باشد؟

3. با توجّه به پیشرفت علم نجوم، آغاز دقیق هر ماه قمری حتّی برای سال های آینده قابل تعیین و یقینی است و شبهه ای در آن نمی باشد و نیازی هم به استهلال نخواهد بود. آیا در این صورت، می توان برای همیشه به تقویم علمی قمری عمل نمود یا ملاک، رؤیت است؟ به بیانی دیگر، طلوع و غروب خورشید و زوال ظهر، در هر روزی از سال، ثابت است و ثانیه ای تخلّف ندارد. آیا ماه نیز مانند خورشید در گردش و چرخش خود به دور زمین، از یک نظم استوار و خدشه ناپذیر برخوردار است؟ به گفتاری دیگر، آیا گردش ماه یک واقعیّت علمی ثابت و تغییرناپذیر می باشد یا نه؟

4. آیا ماه، مسئله ای نجومی است و در صلاحیّت اهل فن و عرف می باشد و از مصادیق و موضوعات به شمار می رود یا آنکه موضوعی فقهی است که فقیه پاسخ گوی جوانب آن خواهد بود؟ به عنوان مثال، پاسخ به سؤال های زیر، بر عهده ی کیست:

- آیا ماه، دارای مشارق و مغارب است؟

- آیا طلوع هلال در یک أفق، به معنای طلوع آن در سراسر جهان می باشد یا آنکه هر منطقه ای دارای أفق خاصّ خویش است؟

- آیا طلوع یقینی هلال در بلاد شرقی، به معنای طلوع یقینی آن در بلاد غربی خواهد بود؟- با دیده شدن هلال در نخستین أفق و سپس دیدار آن در أفق های دور در

ص: 21

شب بعد یا دو شب بعد، آیا هلال در آفاق دیگر دوّمین شب یا سوّمین شب ماه به شمار می آید یا نخستین شب؟

5. آیا تقویم هجری قمری می تواند تقویمی معتبر، منظّم و جهانی و برای همه ی مسلمانان در سطح جهان باشد؟

6. آیا کشف هلالِ مقدّمه ی صوم و فطر، همانند مقدّمه بودن قبله، طهارت، دخول وقت نماز و... برای نماز نیست تا مقدّمه و سببی جدا برای ذوالمقدّمه ها و مسبب های خویش باشد و به محض ثبوت از هر راهی، احکام مربوطه اش بر آن بار گردد؟

در این تحقیق به خواست خداوند متعال و حول و قوّه ی او، باید برای همه ی این پرسش ها، پاسخی روشن داشته باشیم.

رؤیت هلال، تنها طریقیّت آن را ثابت می نماید نه موضوعیّت آن را و اگر هلال، تنها در یک شهر دیده شد، مانند آن است که در همه ی آفاق دیده شود.

تعیین دقیق هلال هر ماه حتّی برای سال های آینده از بدیهیّات علم نجوم و قابل پیش بینی و محاسبه ی دقیق علمی است و به استهلال نیازی نمی باشد. به بیانی دیگر، کشف مسلّم و قطعی هلال از نظر علمی، از مسائل مستحدثه به شمار می رود و در این صورت، مدّعای ما ثابت خواهد شد.

حاکم در أمر هلال، «عرف» می باشد و «هلال» مسئله ای عرفی است.

هلال مقدّمه ی صوم و فطر و مقدّمه ی ذوالمقدّمه های خویش است.

پیرامون شناخت واقعیّت طبیعی و تکوینی هلال و دیگر مطالب مربوط به آن، به تفصیل سخن گفته خواهد شد.

و به حلّ مسئله و گشودن گره های کور آن نپرداخته اند و بالأخره موضوع، همه سونگرانه و جامع الاطراف مورد بررسی قرار نگرفته است. به دیگر سخن، مسائل بسیاری می باشد که این ها باید یک جا و به گونه ای مرتبط حل شوند تا وضعیّت نامیمون موجود که هیمنه و عظمت مسلمانان را همواره تهدید نموده و شعائر مهم دین را به جای تعظیم، با خفّت و حقارت روبرو ساخته است، سامان یابد.

هدایت های قرآنی در این زمینه تمام و کامل است و چنان به تمامیّت از آن سخن گفته شده است و با واقعیّت های مسلّم علمی تطابق دارد که آن را می توان از اعجازهای علمی قرآن در این زمان برشمرد. أحادیث متواتر نیز نه تنها با دلالت های قرآنی تعارض و تناقض ندارند، بلکه هر دو مؤیّد یکدیگر می باشند.

بیان راز و رمز این همه اختلاف های فاحش در فتاوا که به طور عمده بر هلال مبهم و مختلف ٌفیه استوار گشته است و ارائه ی راه حلّی قابل قبول و واقعی، از نوآوری های این تحقیق است.

پژوهش پیش روی شما، ره آورد تلاش های بسیار نگارنده در مدتّی طولانی بوده است و آرزو داریم که دیری نپاییده و اهداف آن به شرح زیر تحقّق یابد:

- با طلوع نخستین هلال در هر گوشه ای از جهان، ماه گذشته پایان یافته تلقّی گشته و روز پس از آن در همه ی جهان، به عنوان آغاز ماه نو به رسمیّت شناخته شود. البتّه ناگفته نماند که علم نجوم، امروز می تواند به گونه ای علمی و یقینی، نخستین طلوع هلال در هر گوشه از جهان را به طور آشکارا تعیین نماید.

- کدورت ها و ناهنجاری های شکل گرفته پیرامون هلال که دیرزمانی پس از روزگار معصومان( پدید آمده است، زدوده گشته و عطر روح نواز وحدت در همه جا گسترش یابد. فروپاشی وحدت و شوکت مسلمانان و هرج و مرج و بی نظمی در أحکام محکم دین، از پی آمدهای این آشفته بازار در أمر هلال است.

- دلنشین تر از همه اینکه اعیاد، مراسم و مناسبت های اسلامیمسلمانان، همچون دیگر ملل و دُول، به شیوه ای جهانی و با هم آهنگی و یکپارچگی برپا گردد و نه چون امروز با سه روز اختلاف در آغاز و انجام هر ماه. به تعبیری دیگر، تقویم هجری قمری از اعتبار جهانی برخوردار گشته و لااقل تقویم رسمی و اداری جهان اسلام گردد.

از مخاطبان گرامی انتظار می رود با بردباری تا پایان بحث، ما را همراهی نمایند.

ص: 25

اختلافات قومی و نژادی از سوی فقیه، ذنب لا یغفر و منکر و بدعت است؟! آیا تصدّی این مناصب از سوی فقیه جنگ با خدا و رسول است که برای عدم این مناصب برای وی، با ولع و حرص و اصرار، استدلال می شود؟! سامان بخشیدن فقیه به أمر هلال و بالطّبع تعظیم شعائر و سنن و احکام مترتّبه و جلوگیری از این همه تضعیف و تخریب دین و مسلمین، با کدام اصل و قاعده ی مسلّم دین، منافات دارد؟

بی شک طرح این دعاوی، خواسته یا ناخواسته چیزی جز اصرار بر هدم بنیان مستحکم شریعت، اضمحلال دین و سپردن أمور مسلمین به دست جبابره و اعدای دین، نخواهد بود؛ البته نباید فراموش کرد که فقیه منعزل و منزوی، جز ابزاری در دست ستمگران نخواهد بود و قادر بر اجرای احکام و حدود بر ذوی الأقدار نمی باشد. به راستی باید اذعان نمود که آنچه از فواید و ثمرات و برکات، عاید جهان اسلام و مسلمانان می گردد، همه در پرتو مناصب رفیعه و منزلت عظمای ولایت فقیه خواهد بود.

شگفتا که محافل استکباری برای حکومت بر ما و تسلّط بر کشور و خزائن ما دست از پا نشناخته و عمّال داخلی و خارجی بسیاری را تربیت نموده اند؛ ولی ما در حکومت أفضل افراد، یعنی فقیه، بر خود تردید داریم! چه دردناک است که برخی حکومت و امارت فقیه را مترادف غوطه ورشدن در مهالک و ستم و تجاوز به دیگران قلمداد می نمایند! گویا که دخالت در سیاست، همانند شراب خواری، و مبارزه با طواغیتهمانند رباخواری است. کفر جهانی هزاران هزار مسلمان را با فجیع ترین شکل ممکن می کُشد، نوامیس مسلمین، مورد تاخت و تاز آنان قرار می گیرد و چنگال های خویش را در اموال و خزائن مملکت و ملّت ما فروبرده است، ولی ما در پرتاب سنگی و نثار دشنامی به آنان، در تردید به سر می بریم!

تردید در تصدّی امر هلال و سامان نابسامانی ها از سوی فقیه، از کدام توجیه و خردمندی برخوردار است؟ «اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْك...»

ص: 28

برخوردار بوده اند، ابهامی نیست؛(1) سخن این است که آیا نوّاب عام امام زمانS نیز از مناصب امامان، همچون منصب تعبّدی امر هلال، بهره مند می باشند یا نه؟

خداوند به خلقش بوده و در انجام رسالت خویش کاری بس تمام انجام داده اند و هیچ نقص و کاستی بر جای ننهادند و این همه، از موارد خلافت و زعامت خواهد بود.در صورتی که حاکمیّت خداوند بر روی زمین مستقر گردد، زمینه ی تبلور و شکوفایی انسان ها فراهم گشته و به هدف آفرینش که همان وصول الی الله و فنای فی الله است، دست خواهند یافت؛ بنابراین، خیر و سعادت انسان ها، مرهون حاکمیّت بی کم و کاست خلفای خداوند بر روی زمین خواهد بود.

مسئله ی خلافت خداوندی از آغاز آفرینش انسان و تا روزی که انسان ها بر روی زمین اند، ادامه خواهد داشت و اکنون خلیفه ی خداوند بر روی زمین، حجّت خدا، حجة بن الحسن العسکریS می باشد.

در آیات مربوط به أمر خلافت که به دو صورت «نبوّت» و «امامت»، متبلور است، خلافت خداوند، أمری راجح و سنّت مستمر خداوند می باشد. همچنین از نعم موهوبه و خواست بندگان صالح به شمار می آید.(1)

در این آیات، وظیفه هایی که خلفا و امامان در ارتباط با مبارزه با طواغیت، مبارزه با مفاسد و احیای أوامر خداوند بر عهده دارند، خاطرنشان شده است.

از دیدگاه امیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ولایت، عامل برپایی فرایض و فقدان آن، تعطیلی احکام الله را در پی خواهد داشت.»(2)

به کنار نهادن مناصب فقیه، از جمله منصب تصدّی امر هلال، به معنای فرو نهادن مصالح بزرگ اجتماعی و سیاسی از یک سو و برقرار نمودن مفاسد و فتنه هایی بزرگ برای مسلمانان و اضمحلال دین از سویی دیگر است.

با غیبت امام (علیه السلام) ، منصب خلیفة اللّهی و امامت و حکومت در میان مردم تعطیل نشده و فقیه جامع الشّرایط به نیابت از امام (علیه السلام) و با برخورداری

ص: 31

از مناصب ایشان، از جمله منصبتصدّی امر هلال، به امامت أمّت خواهد پرداخت؛(1)

چون نیابت فقها از أئمّه(، اختصاص به زمان غیبت ندارد و أمر جدیدی هم نیست و فقها «خیر النّاس بعد الأئمّه» می باشند.(2)

تردید در این مسئله به معنای تعطیلی حاکمیّتِ الله، توقّف وصول الی الله، عدم جریان أوامر و سنن خداوند و نافرمانی از خداوند خواهد بود و بی شک چنین باوری، باور فرزانگان خداجو نبوده و نقضِ غرَض آفرینش و شارع مقدّس به شمار خواهد آمد.(3)

در صورتی که در ظاهر، منصب خلیفة اللّهی تعطیل شود، کار چندانی در زمینه ی حاکمیّت احکام خداوند و ارشاد مردم به طرف مصالح و مفاسدشان امکان پذیر نخواهد شد و در نتیجه، به سعادتی که هدف آفرینش آنان بوده است، دست نخواهند یافت و گناهکاران و معاندان بر خداوند احتجاج خواهند نمود.

فقیهی که خود، به سامان امور و سامان نابسامانی ها نپردازد، نظاره گرِ ناتوانِ تسلّط کافران، فاسقان و ایادی آنان بر ملک و ملّت خواهد بود.

قابل ذکر است که سنّت نیابت و وصایت، أمری متداول و مرسوم در میان انبیاء و معصومان( بوده است، با این تفاوت که نیابت و وصایت فقها، نیابت و وصایت غیرمعصوم از معصوم به طور عام می باشد.

و با عنوان های: واجب عینی، کفایی، تعیینی، تخییری و... یاد شده و نیز کارهایی که هر مسلمان باید ترک نماید، گوشزد شده است.

وظایفی که بر عهده ی مسلمانان گذاشته شده است، در همه ی زمینه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی می باشد.

بر رئیس، زعیم، حاکم، سلطان، مَلِک، نایب، خلیفه، امام، مولی، والی، قاضی، امیر، و ولیّ أمر نیز که در شرع از آن ها با وصف «فقیه جامع الشّرایط» یاد می شود، وظایف مهمّی در زمینه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، قضایی، جنگ و صلح و أمثال آن، گذاشته شده است که هیچ فقیهی نمی تواند از آن ها شانه خالی کند.

الفاظ یاد شده و نمونه هایی از این قبیل، الفاظی متشتّت اند، ولی همه برای یک معنا نهاده شده اند و تنها با قرینه، تفکیک پذیرند؛ البته فرق ها هم اندک اند. از الفاظ یاد شده با الفاظی همچون «ریاست»، «زعامت»، «حکومت»، «سلطنت»، «مُلک»، «نیابت»، «خلافت»، «امامت»، «ولایت»، «قضاوت» و «امارت» نیز یاد می شود.

مسئولیّت ها و تکالیفی که خداوند بر عهده ی پیامبران و امامان به عنوان زعما، أمرا و صاحبان ملک و مملکت نهاده است، بر عهده ی فقیه جامع الشّرایط نیز نهاده شده است؛ زیرا هر قول، فعل و تقریر معصوم، بر دیگران حجّت است، جز مواردی که نسخ شده یا خاصّ معصومی بوده است. اعتقادی جز این، به معنای بر زمین ماندن اعظم أمور و مصالح مسلمانان و احیای مفاسد، بدعت ها و رها نمودن متجاوزان و ستمگران خواهد بود.

فقها بر این باورند که موضوع فقه، «أفعال المکلّفین» است؛ یعنی هیچ فعلی از افعال مکلّفان در شرع أنور بدون حکم نیست. با توجّه به این گفته، چطور می تواند مهم ترین مسائل سیاسی، اجتماعی، امر هلال، نظامی و... نه دارای حکمی باشد و نه بر آن متصدّی تعیین شده باشد؟!!

ص: 33

و اعطای وجوهات بپردازد و کاری به دول و محافل استعماری که در سطح جهان علیه اسلام و مسلمانان توطئه می نمایند، نداشته باشد؟ آیا او باید در مقابل فجایع، تهاجم ها و فتنه هایی که علیه مسلمانان و مرزها روا داشته می شود، ساکت بماند؟ آیا فقیه باید در مقابلِ غارت منابع و مخازن و انفال و أمثال آن ها، ساکت باشد؟.

در بحث نبوّت و امامت، مباحث متعدّدی در جهت نیاز به پیامبر و امام به دلیل حکمت ها و مصلحت ها مطرح می شود، آیا می توان ادّعا نمود که در زمان غیبت، همه ی آن مصلحت ها و حکمت ها منتفی است و نباید کسانی آن ها را تحقّق بخشند؟

گفتنی است که لزوم تصدّی فقیه بر مناصبی که در شأن رییس یک ملّت است، پیش از آنکه أمری شرعی باشد، أمری عقلی است و همه ی عقلا بر آن، توافق دارند و حتّی نیازی به اثبات آن با حدیث مقبوله و أمثال آن نمی باشد. از دیگر سو، به چه دلیل، فقیه را بایستی از برخی از مناصبی که دلیلی بر اختصاص آن ها به امام ندارد، محروم نمود؟!

چرا فقیه را باید با اصرار و استدلال های نامربوط و غیر مسانخ با روال در اجتهاد و استدلال، از مهم ترین مسائلی که صلاح دین، دنیا و آخرت جوامع و مسلمانان به آن ها بستگی دارد، بی بهره دانست؟!

آیا أدلّه ی أنبوهی که با تواتر لفظی و معنوی، صریح در ثبوت مناصب معصومان( برای حاکم و فقیه است، باید به کناری نهاد و اطلاقات و عمومات آن ها را نادیده گرفت؟ آیا انکار مناصب فقیه، انکار بدیهیات و ضروریّات نیست؟

آیا ولایت بر صغار و مجانین و حکم میان دو ابله که گاه بر سر ثمن بخسی تشاجر دارند، از مناصب حاکم است، ولی سامان بخشیدن به أمور عظیمه همچون سامان أمر هلال و احکام متفرّع بر آن، با آن همه قیل و قال ها در این عرصه و تصدّی آنچه قوام زندگی مردم به آن است، از مناصب حاکم نیست؟!

ص: 35

«مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌ مَوْلَاه»(1)

خلافت و امارت علی (علیه السلام) بر بسیاری از مسلمانان و از جمله بر بسیاری از صحابی نزدیک پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم گران آمد و همگان دست به دست یکدیگر دادند تا بالأخره او را از حقّ مسلّم خویش محروم نمودند و تاریخی که باید لبریز از عدالت علی (علیه السلام) و فرزندانش و حاکمیّت اسلام ناب باشد، صحنه ی حکمرانی ستمگرانی گردید که چهره ی تاریخ را سیاه نموده و دماء، أموال و أعراض مسلمانان را جولانگاه خود نمودند.

نیابت فقهای صالح به شخص یا عنوان از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، امام علی و امام حسن' در زمان حیات و حکومت آن بزرگواران در أقالیم و بلاد دور، کار رایج و متعارفی بوده است و آنان نیز همانند شخص معصوم (علیه السلام) با توجّه به کتاب خدا و سنّت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به اعمال حاکمیّت می پرداختند؛ چون رتق و فتق أمور و إعمال حاکمیّتِ دینی، به تنهایی از شخص معصوم (علیه السلام) با توجّه به گستره ی جغرافیایی، امکان پذیر نبوده است. نیابت فقیه از امام (علیه السلام) را گرچه همه به طور کلّی پذیرفته اند، ولی برخی نیابت فقیه را در اعظم، أفضل و اشرف مناصب انکار نموده یا در آن ها تردید نموده اند. به عنوان مثال منصب قضا و افتا را پذیرفته اند، ولی منصب حکومت و ولایت در أموال و انفس و تصدّی امر هلال را انکار نموده یا در آن ها تردید نموده اند.

سلطان، حاکم، ولیّ، امیر، خلیفه و در یک کلمه، رییس یک ملّت و کشور، در همه ی أمور إعمال حاکمیّت می نماید و محدودکردن کار آن، بی دلیل است.

همه می پذیریم که معصومان یاد شده و قضات و ولات آن ها از همه ی مناصب در محدوده ی جغرافیایی مربوطه برخوردار بوده اند و این اعتراف به این است که یک نفرمی تواند از همه ی مناصب برخوردار باشد و تفکیک قوا هم در میان نبوده است؛ البته منافاتی ندارد که فردی حاکم علی الأطلاق باشد، ولی برای هر یک از مناصب همچون فرماندهی لشگر، أمور بلدیّه،

ص: 37

قضاوت و... فرد خاصّی را بگمارد.

آیا می توان گفت کسانی را که معصومان(، والی قرار می داده اند، مأموریّت آن ها منحصر به أمر قضا و إفتا بوده است و حقّ تصدّی دیگر مناصب را نداشته اند؟ ناگفته نماند که فرق نهادن میان نوّاب خاص و عام در این موارد، ناموجّه، بی دلیل و مردود است.

اموری که نیازمند رییس و متولّی است، دو دسته می باشد: دسته ای از امور به گونه ای است که اگر متولّی نداشته باشد، موجب هرج و مرج در امور دینی و دنیایی و اخلال در نظم و امنیّت خواهد بود و دسته ای دیگر اموری است که انجام آن ها خوب و راجح می باشد، گرچه نبودن متصدّی برای آن ها، موجب هرج و مرج نگردد.

در هر دو مورد، تصدّی فقیه به عنوان فرد برتر، به حکم عقل خواهد بود و از مستقلاّت عقلیه می باشد و قطعاً این دو مورد، به دلیل وجود مصلحت و حکم همه ی عقلا، ممدوح و ممضّای شارع نیز خواهد بود و البته ادّعای نپذیرفتن این دو مورد از سوی شارع، توهین به شارع و به دور از حکمت و فرزانگی دانستن وی خواهد بود.

اگر زعامت و حکومت و تصدّی امور بالا راجح باشد، انجام آن در هر زمان و توسّط هرکسی رجحان دارد. به گفتاری دیگر در این دو مورد، فقهای جامع الشّرایط به دلیل صلاحیّت بیشتر علمی و تقوایی نسبت به دیگران، اولی و ألیق اند، چون نفس عالم بودن از یک سو و رجحان و لزوم تصدّی فقیه به عنوان فرد افضل و اولی از دیگر سو، خود بهترین دلیل عقلی برای لزوم مباشرت فقیه در این دو مورد و موارد دیگر است؛ بنابراین نیاز به حاکم، سلطان و امیری که در هر زمان و همه ی امور مربوط بهملک و ملّت و سیاست مُدن إعمال حاکمیّت و تدبیر نماید، نیازی واقعی و مورد قبول همه ی عقلاست و کم ترین تردید در آن، گواه بی خردی و نادیده گرفتن نیازها و واقعیّات می باشد.(1)

ص: 38

آنان که با اصرار در صدد حذف یا محدودنمودن مناصب فقیه اند، باید پاسخ دهند که آیا دیگران اعمِّ از کافر، فاجر یا عادل، برای این مناصب، أنسب از فقیه هستند یا آنکه فقیه لیاقت این مناصب را ندارد و بالأخره آیا این مناصب از منکرات است؟! آیا بهتر نیست گفته شود: اگر فقیه برخی از مناصب مهم را نمی تواند تصدّی کند، پس بهتر است منصب افتا و قضا را هم نداشته باشد؟!

>لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ في شَيْ ءٍ<(1)

آیا صحیح است امام (علیه السلام) با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم مقایسه شود و سپس برخی از مناصب وی به عنوان اینکه پیامبر کجا و امام کجا، حذف شود؟! به همین دلیل مقایسه ی فقیه با امام (علیه السلام) و حذف بعضی از مناصب وی نیز جایز نخواهد بود.

شارع نیازهای واقعی و ضروری انسان ها را صحّه گذارده است و تأیید می نماید؛ همان گونه که عقود و معاملات عرفی و متعارف را به رسمیّت شناخته و معتبر دانسته است و تنها، دلیل خاص می تواند موردی را حذف و یا مقیّد نماید.

فقیه بایستی از حقّ استقرار نظم، مبارزه با محاربان، سرکوبی ستمکاران، عزل و نصبقضات و ولات و سایر مناصب برخوردار باشد، وگرنه جوامع انسانی روی آرامش و امنیّت به خود نخواهند دید و راه را بر استیلای کفّار و معاندان و ستمکاران بر أموال و اعراض و دمای مسلمانان، هموار خواهد نمود.

نایب و خلیفه، همان را بر عهده دارد که بر عهده ی أصل، یعنی منوب عنه

ص: 39

و مستخلف می باشد. به سخنی دیگر، أصل و قاعده اقتضا می کند که فقیه از همه ی مناصب امام برخوردار باشد، چون اگر فقیه از کاری که بر عهده ی وی می باشد سر باز زند، امام (علیه السلام) حقّ احتجاج بر او را دارد.

اصحاب به حضرت علی (علیه السلام) می گفتند: تو به منزله ی پیامبر هستی و از فضایل بسیاری جز حقّ إمارت بهره مند می باشی. حضرت می فرمایند: «آیا ولایت غیر از امارت است؟» نیز می فرمودند: «اگر قرار بود امارت حقِّ من نباشد، امارت را هم همانند نبوّت استثنا می نمودند.»(1)

بی شک آنان که با کدّ یمین و عرق جبین، ولایت فقیه را که شاخه ای از شاخسار امامت است از مناصب حقّه اش که ضروری و لازم است و نصوص متواتره و ظواهر عدیده بر آن ها دلالت دارد محروم نموده و چانه زنی می نمایند، راهی را رفته اند که غاصبان خلافت و منکران امارت و ولایت اهل بیت( رفته اند و همواره بر جهان اسلام همان خواهد رفت که در گذشته شاهدش بوده ایم. البته پوشیده مباد که اجتهادها در مقابل نصوص در این عرصه دست کمی از اجتهاد صحابه و تابعان در مقابل نصوص مصرّحه در أمر ولایت و امامت ائمّه علیهم السلام ندارد.

آیا کسانی که شعاع کاری آن ها بسیار محدود و در حدّ دریافت وجوهات و پاسخ گویی به مسائل فرعی دین بوده است، می توانند دیدگاهی درست در زمینه ی محدوده ی لازم و ضروری حاکم در امور مربوط به کشورداری را ارائه دهند؟ این ماننداین است که همین کس بخواهد در أبعاد مسائل کشاورزی، صنعتی، پزشکی و... کنفرانس دهد و سخنرانی کند و إحیاناً بخواهد دیدگاه های اسلامی را در این زمینه ها بیان نماید!

بی شک آنان که مدّعی اند دین از سیاست جداست و اسلام طرح و برنامه ی اقتصادی ندارد، اینان نه از اسلام بهره ی کافی دارند و نه سیاست و اقتصاد را می شناسند.

ص: 40

و گاه متعمّدانه شبهه افکنی نموده یا با گوشه نشینی و ترک جهاد، زمینه های شکست حجّت های خدا را فراهم نمودند.

مسائل سیاسی، مهم ترین و حیاتی ترین بخش از زندگی اجتماعی انسان می باشد. به عبارتی دیگر، مسائل سیاسی یک کشور در قیاس با دیگر مسائل سرنوشت ساز، به سانِ قلب در مقایسه با دیگر اعضای بدن انسان می باشد و دین بدون سیاست، یعنی دینی که مهم ترین بخش از زندگی انسان را نادیده گرفته است و نسبت به روی کارآمدن ستمکاران و نااهلان و متجاوزان به مال و جان و ناموس مردم و حاکمیّت عوامل و استیلای اجانب، بی اعتنا می باشد.

راهی را رفته اند که غاصبان خلافت و منکران امارت و ولایت اهل بیت( رفته اند و همواره بر جهان اسلام همان خواهد رفت که در گذشته شاهدش بوده ایم. البته پوشیده مباد که اجتهادها در مقابل نصوص در این عرصه دستِ کمی از اجتهاد صحابه و تابعان در مقابل نصوص مصرّحه در أمر ولایت و امامت أئمّه( ندارد.

ایجاد إبهام در مناصب فقیه، همانند ابهام هایی است که در اصل ولایت کبری بدین صورت مطرح گردید:

- آیا علی (علیه السلام) خلیفه ی به حقّ و بلافصل پیامبر است یا نه؟

- آیا نصّ و دلیلی بر امامت علی (علیه السلام) وجود دارد؟

- اگر علی (علیه السلام) امام، ولی، خلیفه و به منزله ی رسول الله است، در إمارت و خلافت هم جانشین او می باشد؟

- آیا علی (علیه السلام) ، أفضل و أعلم صحابی بوده است؟!- و....

امید که حقّ هویدا شده و پیرامون مناصب سزاوار برای فقیه و از جمله یکی از مهم ترین و کاراترین مناصبش، یعنی منصب تصدّی هلال، چون و چرایی نباشد؛ ولی مع الأسف با هزار و یک دلیل، باید ثابت نمود که خورشید در آسمان وجود دارد، در مقابل هزار و یک دلیل که ثابت می نماید خورشیدی وجود ندارد و نوری در آسمان مشاهده نمی شود!

همه ی مطالب و دلایلی که در راستای برخورداری فقیه از همه ی مناصب در شأن یک زعیم دینی و رئیس یک ملّت اقامه شده است، می تواند دلیل بهره مندی فقیه از منصب تصدّی هلال باشد. اگر أمر هلال با اشراف و محوریّت فقیه سامان داده نشود؛ تضمینی برای سلامت روند هلال و صحّت آن نخواهد بود و شیاطین و اعداء و اهل هوی و هوس، در امور دین دخالت نموده و دین و دنیای مردم را تباه و جولانگاه مطامع و نیرنگ های خویش قرار خواهند داد که نمونه های بسیاری در این زمینه ها در تاریخ ثبت شده است. افسوس که ابتذال و هرج و مرج موجود در أمر هلال، وهن و استهزاء به دیانت

ص: 44

اسلام و مرجعیّت را موجب گشته است.

همه ی راه هایی که برای اثبات هلال از طریق شارع مقدّس مقرّر گشته است، باید با اشراف و تصدّی فقیه و حاکم جامع الشّرایط باشد تا هر یک در جای و جایگاه خود قرار گیرد، وگرنه چنان خواهد شد که در طیّ قرن ها شاهدش بوده ایم.

ماه های قمری که به صراحت آیات و أحادیث بسیاری برای مواقیت و محاسبات مردم و نیز امور شرعی مقرّر گشته است، با وضعیّت موجود و اختلاف های بسیار و عدم تصدّی فقیه بر آن، نمی تواند تقویم رسمی جهان اسلام باشد و به بیان دیگر، تقویم قمری، کارآ و کاربردی نخواهد بود.

نتیجه آنکه هرچه مربوط به منافع و مصالح عموم است و اهتمام به آن لازم می باشد و از جمله أمر هلال، چرا از مناصب فقیه و حاکم جامع الشّرایط نباشد؟

آیا مناصبی که برای امام معصوم (علیه السلام) ذکر شده و تصدّی امام بر آن ها ضروری و لازماست، باید در زمان غیبت تعطیل شود؟!

همان گونه که اشاره شد، احکام بسیاری متوقّف بر هلال می باشد و به دلیل اهمیّت بسیار آن ها نزد شارع و کاربرد گسترده در میان مردم، از تدابیر سخت و قاطع از سوی شارع برخوردار گشته است تا أمر هلال، با پشتوانه ی قطع و یقین سامان یافته و از هر نوع وهم و گمان، سهل انگاری و ساده اندیشی و نیز نیرنگ ها و وساوس شیاطین و فتنه گران در امان بماند. بی تردید اگر این مهم متصدّی نداشته باشد، غرض شارع محقّق نخواهد شد.

فطر، مواقیت و محاسبات و بسیاری مسائل دیگر بر آن مترتّب است، بایستی همانند موضوع های خارجیّه چون خون، شراب و... به شمار آورد؟

بی شکّ اگر چنین بود تصدّی رسول اکرم و امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر آن، کاری بیهوده بود و چنین وانمود می کردند که در این زمینه تکلیفی ندارند و همه ی أمر به عهده ی مردم است، حال آنکه چنین نبوده است. این بدان معنا می ماند که فقیهی بگوید اعلان جنگ و صلح از موضوعات خارجیّه ی شخصیّه است و مسلمانان خود باید بررسی کنند که اگر جنگ لازم است، جنگ کنند وگرنه صلح نمایند.

آیا وجود این همه سرگردانی و تشتّت میان مسلمانان و اختلاف فتاوا پیرامون موضوع هلال در میان زعمای دین، تصدّی هلال از سوی حاکم را اجتناب ناپذیر ننموده و جزء مناصب وی نخواهد بود؟!

هلال، مقدّمه ی اموری بزرگ است؛ به گونه ای که اگر در تحقّق آن اختلالی ایجادشود، امور عمومی دنیوی و اخروی بسیاری مختل خواهد ماند؛ در نتیجه برای سامان بایسته ی آن، گریزی جز تصدّی فقیه نیست. این امر مانند آن است که پزشکی بگوید: هرگاه تشخیص دادید به بیماری حصبه، مالاریا، وبا، دیفتری، سرخک و امثال آن مبتلا شده اید، بایستی داروی فلان و فلان یا فلان را مصرف نمایید! البته آشکار است که خوددرمانی کاری نکوهیده و ناپسند است؛ زیرا بسیاری از بیماری ها مشابه بوده و تشخیص هر یک، کاری دشوار، پیچیده و نیازمند امکانات و تجهیزات خاصِّ خود است.

یک مهندس کشاورزی به طور کلّی نمی تواند بگوید برای فلان آفت کشاورزی، فلان سم و برای فلان آفت، فلان سم مصرف شود؛ زیرا تعیین موضوع در بسیاری از موارد، کاری فنّی و تخصّصی است و کم ترین اشتباه، ممکن است برای یک منطقه ی کشاورزی بسیار زیان بار باشد.

قاضی نمی تواند دستور دهد: هرگاه کسانی را دیدید که فلان جنایت را انجام می دهند، فلان مجازات را بر آن ها اجرا کنید، بلکه باید موارد، جزء به جزء توسّط شخص حاکم بررسی و احکام مربوطه مترتّب شود. به گفتاری

ص: 46

دیگر، فقیه نمی تواند تشخیص موضوع در مخاصمات را به عهده ی متخاصمین بگذارد.

اگر أمر هلال به مردم واگذار شود، چنان خواهد شد که شده است و البته در مواردی که هلال موضوع باشد، مهم ترین، حسّاس ترین و پیچیده ترین بخش از زندگی اجتماعی، دینی و سیاسی انسان ها را تشکیل خواهد داد. در نتیجه اگر هلال توسّط مجتهد جامع الشّرایط سامان داده شود، شعائر دینی، مواعید، مواقیت و... سامانی بایسته خواهد یافت، وگرنه پیامد حاصل از آن، ملک و ملّت و وحدت و شوکت مسلمانان را تباه خواهد نمود. ره آورد این سخن، آن است که فقیه بایستی برخی از موضوعات مانند هلال، ربا و... را تصدّی کند، وگرنه هرج و مرج و فاجعه در امور عبادی، اجتماعی، سیاسی و... فراگیر خواهد شد.آیا این موارد از جمله ی «أَمْرٌ بَيِّنٌ رُشْدُهُ فَيُتَّبَعُ» و رهاکردن آن از موارد «أَمْرٌ بَيِّنٌ غَيُّهُ فَيُجْتَنَب»(1) نمی باشد؟

همان گونه که حفظ مرزها از یورش بیگانگان، جلوگیری از أشرار، دفع ستمکاران و دست نشاندگان آن ها، برقراری امنیّت و نظم و عدالت، و هر آنچه پایداری زندگی مردم به آن است، بدون تصدّی فردی صالح امکان پذیر نمی باشد، سامان بخشیدن به أمر هلال هم که دین و دنیای مردم به آن بستگی دارد، بدون مباشرت فقیه، امکان پذیر نخواهد بود.

تردید در موارد بالا، مورد نکوهش هر عاقل و فرزانه ای خواهد بود و چگونه می توان باور نمود که شارع مقدّس نسبت به چنین اموری بی اعتنا بوده و برای تصدّی آن ها در عصر غیبت، تدابیری نیندیشیده باشد؟ البته بیان مسائل به صورت کلّی گویی و تئوریکی، با واقعیّات خارجی متفاوت و گاه بی ارتباط است.

ص: 47

اگر تصدّی أمر هلال ضروری بوده و معصومان( به آن اهتمام داشته اند، فقیه نیز باید تصدّی کند و اگر ضروری نباشد، تصدّی معصومان( نیز ضروری نبوده است.

می آید و قابل انکار نیست که گاه مرجعیّت و بیوت برخی از مراجع، پایگاهی برای حذف و تضعیف جایگاه دیگر مراجع می باشد. از همه اندوه بارتر اینکه گاه محافل استعماری و صهیونیستی برای تخریب جایگاه مرجعیّت شجاع، توانمند و دشمن ستیز، اقدام به پرورش و تقویت دست نشاندگانی در لباس مرجعیّت می نمایند که در این صورت باید گفت: «وَ عَلَی الاِسلام السَّلام».

فقیه و حاکم فرزانه ای که به جا و به گونه ای سزاوار برگزیده شود، مجاری و تدابیر امور شرعی و غیرشرعی به دست او خواهد بود و خود را در برابر خداوند و أمّت اسلامی مسئول خواهد دانست و به خوبی می داند که باید برای سامان بخشیدن به هر مسئله و از جمله سامان بخشیدن به أمر مهم هلال، چگونه باید رفتار نماید.

فقیه جامع الشّرایط برای هر معضلی، با بهره گیری از بهترین کارشناسان و فقها، به بحث و بررسی پیرامون آن معضل خواهد پرداخت و هرچه را مستدل و مستند بهسیره ی عملی معصومان( باشد، برخواهد گزید و به هرج و مرج و بگومگوهای موجود در آن مسئله، پایان خواهد داد؛ زیرا ولایت أمر و امامت أمّت در روزگار غیبت، بر عهده ی اوست.

ناگفته نماند که تعدّد مرجعیّت و مراجع به دلایلی که از آن گفت و گو شد، هرگز نمی تواند به راه مستقیم منجر گشته و دستاوردی جز آنچه اکنون شاهدش هستیم، نخواهد داشت. به گفتاری دیگر، نخستین گام و راهبرد عملی در این زمینه، وحدت در مرجعیّت و زعامت جهان تشیّع و اسلام خواهد بود.

از نفوذ عوامل محافل استعماری در بیوت مراجع به صورت روحانی و غیرروحانی و نقش های تخریبی آنان که با حیَل و زیرکی های ویژه ای صورت پذیرفته است، مستندات تاریخی فراوانی وجود دارد. به راستی اگر فقیهی جامع الشّرایط و مبسوط الید فتوایی دهد و زعامت دین و امامت أمّت را بر عهده گیرد، کدام دلیل بر وجاهت و مشروعیّت فتوا و حکم مرجعی دیگر که در عرض اوست، دلالت دارد؟

ص: 49

هرگاه فقیه فتوایی دهد یا حکمی را صادر نماید، «حُکم الله» یا «حُکم الله فی حقّه» است؛ در این هنگام اگر مرجعی دیگر فتوا یا حکم به موافقت یا مخالفت داد، مدّعی چه می باشد؟ آیا پذیرفتنی است که بگوید حکم من هم «حکم الله» یا «حکم الله فی حقّه» است؟! آیا می شود حکم خدا در یک مسئله متعدّد باشد؟ اگر هر دو فتوا یکسان باشد، فتوای دوّم تحصیل حاصل است و اگر فتوای دوّم مخالف با فتوای اوّل باشد، فتوای دوّم بی اعتبار خواهد بود؛ چون فتوای اوّل از حجیّت برخوردار است.

فقاهت، نهادی معتبر و رسمی در راستای ولایت أمر و امامت أمّت خواهد بود؛ بنابراین فقیه جامع الشّرایط را کأحدالعدول دانستن، ستمی آشکار بر منصب زعامت و ولایت او خواهد بود.

گرفته تا جنگ وصلح و مانند آن. ديني كه فراگير و همه سويه نباشد، ديني ناقص و همانند رژیم غذايي است كه پاسخگوي برخي از نيازهاي ضروري انسان نباشد.

مواقيت (أهلّه) نيز در زمره ی مسائلي است كه اسلام به درستي و با تماميّت، به آن ها پرداخته است.آييني اين گونه، هنگامی می تواند در راستاي أهدافش كارساز و كامياب باشد كه انسان ها همه در باور و عمل پذيرايش باشند و هرگاه چنين شود، أمّت و وحدت اسلامي تحقّق خواهد يافت.

از هنگامی كه برداشت ها و تفسيرها از دين گوناگون شد و هركس خود را در برداشت و تفسير متفاوت از دين مجاز دانست، بسياري از احكام و قواعد دين از جمله أهلّه و احكام مترتّب بر آن ها، در طوفاني از آراي متضاد و متباين گرفتار آمد و جويايحكم خدا و رسول در پاسخ هر سؤال در انبوه متراكمي از بيان هاي متشتّت و مختلف، سرگردان و بيچاره و درمانده شد. آنچه در اين پژوهش مدّ نظر بوده اين است كه كشتي متلاطم أهلّه و مواقيت در ساحل مقصود آرام گيرد و شكوفه ها و گُل هاي معطّر وحدت و اقتدار مسلمانان همگان را سرمست و سيراب گرداند. اميد آنكه اين مهم با عنايت خداوند آرزويي دست يافتني باشد.

«هلال و ماه»، برخوردار از نظمي دقيق، قابل محاسبه و پيش بيني دقيق علمي، حتّي براي سال هاي آينده و همانند «خورشيد» می باشد. بنابراين، نخستين رؤيت هلال در هر گوشه اي از جهان و حتّي علم به طلوع آن در أفق گرچه قابل رؤيت نباشد، به معناي ثبوت قطعي هلال و آغاز ماه نو، در كلّ جهان خواهد بود و ديگر نيازي به استهلال، ديدن با چشم غيرمسلّح، رؤيت در أفق خاصّ و ديگر طرق مثبته نيست. به بياني ديگر، كشف نخستين هلال در هرگوشه اي از جهان، كاري آسان و از مسلّمات می باشد، در نتيجه ابهام و اختلاف در نخستين روز ماه مبارك رمضان و در عيد فطر و قربان و شب قدر و نظائر آن ها، بي دليل و ناموجّه خواهد بود.

اگر شارع به استهلال فرمان داده است و ما با رؤيت از طلوع هلال آگاه

ص: 51

می شويم، اتّفاق خاصي رخ نداده است، بلكه ما چيزي را كشف نموده ايم كه واقعي بوده و از فرايند ثابت، منظّم و بدون تخلّف برخوردار بوده است. ناگفته نماند كه رؤيت در عصر رسالت، تنها راه ممكن براي عموم مردم به شمار می آمده است، گرچه در آن زمان هم به گفته ی پيامبر اكرم براي اهل حساب و در علم هيئت، أمري آشكار و مسلّم بوده است.(1)

از سویی دیگر، امور تكويني و از جمله شهور و أهلّه كه ملاك احكام قرار گرفته اند، از اعتباريّات و حقايق مجعوله و مستحدثه ی شرعي نيستند، بنابراين، أمر به رؤيت و كشف هلال از طريق رؤیت، راهي ديگر غير از واقعيّت طبيعي هلال و راهياثباتي نيست. به عنوان مثال: هرگاه در غروب روز بيست و نهم از ماه پيشين، 29 روز و 12 ساعت و 44 دقيقه گذشته باشد، بي ترديد و با توجّه به تجربه ی چند هزار ساله، ماه جديد آغاز گشته است و اين درگذر زمان، نه افزايش می يابد و نه كاهش.

ما با رؤيت، واقعيّت و چيزي را كشف می كنيم كه با قطعيّت تمام و با نظمي دائمي و تغييرناپذير ميليون ها سال وجود داشته است. حال اگر به هر شكلي نسبت به فرايند و روند طبيعي هلال علم و يقين پيدا كنيم، آيا استهلال لزومي دارد؟ آيا می توان گفت اين روش، مورد قبول شارع نيست؟

شارع می خواهد نماز ظهر هنگام زوال اقامه گردد، در نتيجه اگر هوا ابري باشد و از راهي ديگر به زوال، يقين حاصل شود و نماز اقامه گردد، قطعاً مورد قبول شارع خواهد بود. كشف هلال از طريق غير رؤيت نيز همين حكم را دارد و به يقين هرنوع تعلّل و سرگرداني در اين عرصه، دليلي جز بي خبري از چند و چون طلوع و گردش ماه ندارد.

در روزگار كنوني و با توجّه به پيشرفت علوم و تكنولوژي، يافتن وضعيّت ماه و استقرار و رصد لحظه به لحظه ی آن و وجودش در أفق، از مسائل بسيار ساده و پيش پا افتاده است. گفتن دارد كه بعضي از تلسكوپ ها به حدّي قوي هستند كه به وسيله ی آن ها می توان تقريباً از فاصله ی بيست هزار

ص: 52

كيلومتري شعله ی شمعي را ديد. در نتيجه اختلاف در آغاز و پايان ماه و آن هم تا سه روز، آيا می تواند دليلي جز بهره مند نبودن از يافته ها و اكتشافات پيش پا افتاده ی علمي و نجومي باشد؟!

اعلام حلول ماه تازه و آن هم هنگامي كه رؤيت آن با چشم مسلّح نيز امكان پذيرنيست، (چيزي كه بارها اتّفاق افتاده است!) خود تأسّفي ديگر است!!

با عنايت به اينكه سير و حركت ماه از آغاز تا انجامش، حتّي هنگامي كه ماه در حالت مُحاق می باشد، قابل محاسبه، رصد و شناخته شده است، سزاوار آن می باشد كه علماي شرع أنور از اين فرصت مطلوب جهت تأسيس تقويم قمري ثابت و بدون تغيير بهره جسته و امور شرعي و اداري و عهود و عقود مسلمين را بر پايه ی تقويمي ثابت،پايه گذاري نمايند. محاسبات دقيق و يقين آور می تواند وجود هلال هر ماه و حتّي ماه رمضان و شوّال در سال هاي آينده را دقيقاً در أفق تعيين نمايد.

به اميد روزي كه اعياد اسلامي نيز همانند اعياد مذهبي و ملّي ديگر ملل، در يك روز و در سرتاسر جهان اسلام به صورت همزمان برگزار گشته و اثري از چنددستگي ها برجاي نماند.2

ص: 53

ص: 54

ص: 56

ص: 57

ص: 58

حکم اختلاف در دین و در امر هلال«توحيد» و «وحدتِ» مسلمانان، دو آموزه ي بنيادين اسلام

خداوند، تنها آفريدگار، پرورنده و مدبّر مهربان، حكيم، دانا و دادگر هستي است و هيچ كس و هيچ چيز جز با خواست و اراده ی او نمی تواند كم ترين اثر و نقشی را در هستي داشته باشد. همه ی انسان ها بايد تنها خدا را بندگي نموده و فرمان بردار او باشند.

حكومت بر انسان ها از آن خداوند است و تنها قانون و دين خدا بايد در جهان رسميّت و جريان داشته باشد، زيرا خداوند، برتر، داناتر و تواناتر از همه است و هيچ كس در جايگاه، عظمت و والايي او نمي تواند باشد؛ بنابراين هر قانوني جز قانون خدا، قانون جاهليّت و جاهلانه خواهد بود. انسان ها نه از جهان شناخت كافي و لازم و فراگير را دارند و نه از خويشتن. از سويي ديگر، خودخواهي ها، تعصّب ها، لجاجت ها، مال پرستي ها و جاه طلبي ها، قوانين جوامع مدني و غيرمدني را سست و بي اعتبار مي نمايد.

فقط بايد از خدا كمك بخواهيم و از او حوايج و نيازهاي خود را طلب نمايیم. خداوند، تنها اثرگذار در هستي مي باشد و اختيار ملك و ملكوت، همه به دست اوست. ذرّه ای بدون اراده ی او آفريده نشده است و برگي بدون خواست او از درخت نمي افتد. خداوند، همه چيز را مي داند و می بيند و هيچ چيز بر او پوشيده و پنهان نيست. به هركس آنچه بخواهد، مي دهد و آنچه را

ص: 59

بخواهد، مي گيرد.همه ي انسان ها بايد رو به سوي خدا كنند و در همه ي ابعاد زندگي در جهت رضايت او گام بردارند. مراسم شكوهمند حج، نماز عيدين و جمعه و جماعت و ديگر تكاليف جمعي، همه گواه لزوم حركت همه ي اقشار جامعه به صورت متّحد و يك پارچه در راستاي وصول الي الله مي باشد.

در جامعه ای توحيدي و موحّد، خدايي جز خداي يگانه، پرستشی جز پرستش او، قانوني جز قانون او، حاكمي جز او و اراده ای بالاتر از اراده ی وي وجود نخواهد داشت.

مردم بايستي همه خداشناس، خداجو و داراي قانون، رفتار، بينش و منشي خدايي و حاكميّت خدايي باشند. چنين جامعه ای جامعه ي توحيدي و موحّد است و البته جامعه ای که در آن، اختلاف در اصول و فروع رایج باشد، جامعه ای آلوده به شرک خواهد بود؛ زیرا اختلاف، با اصل توحید سازگاری ندارد.

هلال از مهم ترین نمادها و نمایه های عزّت و وحدت جهانی مسلمانان در مواعید و مواقیت مربوط به امور دنیوی و اخروی و مراسم و اعیاد آن هاست که بایستی از هرگونه اختلاف و تفرّق به دور باشد و بی شک وضعیّت کنونی هلال و پی آمدهای آن، در شأن و صلاحیّت شارع مقدّس اسلام و جامعه ی توحیدی و زعمای آن نیست.

است.(1)كلمه ی اختلاف به طور كلّي در معانيِ: «ضدِّ اتّفاق»، «ضدُّ نقيض»، «تفاوت و تغاير»، «تعاقب و درآمدن چيزي در پي چيزي ديگر» و بالأخره «تردّد و آمد و رفت كردن به جايي يا به سوي كسي» به كار مي رود.(2)

عبارت هاي زير با معناي پنجم سازگار است:

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) :«مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَان...»(3)

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) :«إِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ»(4)

به هر روي، منظور از واژه ی اختلاف در اين مبحث، «عدم موافقت و خلاف كردن در امور دين» است.

فرایند اختلاف در دين و مسائل ديني

اسلام، همه ی انسان ها را به سوي خويش فرا مي خواند و به آنان مژده مي دهد كه: «اسلام، تنها دين در ميان مكاتب و اديان است كه برنامه ي جامع و كامل خوشبختي و سعادت در دين، دنيا و عقباي انسان ها در همه ی عرصه ها و زمان ها و مكان ها را به همراه خود دارد.»

آنچه ضامن موفقيت اين تفكّر و باور است، نخست هدايت اين نظام از سوي آفريدگار توانا و آگاه هستي مي باشد. نيز هماهنگي اين نظام با نيازها، ايده ها و تمايلات واقعي و حقيقي انسان كه از آن به «فطرت» مي توان تعبير نمود، دوّمين راز موفقيت در اين عرصه خواهد بود.

ص: 61

پيامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و امامان علیهم السلام با وحدت كلمه و بدون كمترين اختلاف كلمه، مسئوليّت اجرايي و حفظ اين نظام تكاملي را بر عهده داشته اند:

>قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ<(1)

آنچه در اين راستا به گونه ای شايسته و بايسته بايد به آن پرداخت، چگونگي باوراندن و هرچه ژرفاساختن اين باور بالنده در ميان مسلمانان و ديگر ملل جهان است و از ديگر سو، آنچه پذيرش و گراييدن به این باور را با ناكامي روبه رو ساخته و به روي برتافتن از آن وادار مي سازد، اختلاف در دين و ارائه ی چهره ی مخدوش از دين مي باشد به گونه ای كه جوياي حق را سرگردان، آشفته و دل زده مي نمايد.

توجّه به اين خطر و آفت وحشت آور، زمامداران و دانشوران اديان و مكاتب بسياري را بر آن داشته است تا پيشاپيش، سازوكارهاي لازم براي نهادينه نمودن پاسخ گويي و شيوه هاي اجرايي رفع اختلاف را برگزينند.

پرسشي كه در اين رابطه مطرح مي باشد، اين است كه: «آيا دين مقدّس اسلام، اختلاف هاي اعتقادي، فقهي، سياسي، اجتماعي وامثال آن ها را كه ميان مسلمانان و متولّيان و فقهاي دين بروز مي نمايد، پذيرفته و مجاز مي شمارد يا آنكه هرگونه اختلاف آنان در اين موارد را حرام و ناروا مي داند؟»

طوفان ها و بلاهايي كه از اختلاف هاي خانمان سوز در ميان پيروان مذاهب و رهروان مذهب اسلام بروز كرده است، بيرون از شمارش مي باشد؛ گروهي چيزي را واجب و دسته ای ديگر حرام مي دانند. جماعتي تكفير مي شوند و همين جماعت نزد عدّه ای ديگر قابل ستايش و دفاع مي باشند!مواردي كه يهوديان از اطاعت حضرت موسي (علیه السلام) در پيشامدهاي

ص: 62

سياسي، اجتماعي و... سرباز زدند در قرآن به تفصيل آمده است. همچنین پيروان حضرت عيسي (علیه السلام) در برخي از رخدادها نسبت به رهنمودهاي وي وقعي ننهاده و چند دسته شدند.

در روزگار حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم نيز برخي از مسلمانان علي رغم حضور آن بزرگوار، در موارد بسياري در برابر فرمان ها و تفسيرهاي پيامبر از دين و آيه هاي قرآن مقاومت نموده و رأي و باور خويش را بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تحميل می نمودند و حال آنكه مسلمانان به نصّ صريح قرآن، از اين كار منع شده بودند.(1)

پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم اختلاف درباره ي جانشيني آن بزرگوار شعله ور شد تا آنكه سرانجام، خلافت را همچون گوي ربودند و در پي آن، جهان اسلام را با توفاني از اختلاف ها و كشمكش ها روبه رو ساختند و بالأخره با سپري شدن روزگار رسالت، لجام گسيختگي و تفسير و توجيه هاي نارواي صحابي از دين و قرآن، شتابي پُرشتاب تر به خود گرفت تا بدان جا كه همگان از اضمحلال و فروپاشي قرآن به عنوان سند ماندگار دين به وحشت افتاده و با رهنمودهاي مولا علي (علیه السلام) ساماني بايسته يافت. نيز بار ديگر مسلمانان با نهادن نقطه ها و حركت هاي كلمه هاي قرآني، به مهار امواج فتنه ها و اختلاف ها در اين عرصه پرداختند.

تعداد روزافزون و پرشمار قرّاء و اظهارنظرهاي بي رویّه و لجام گسيخته ي آنان پيرامون قرائت ها، بار ديگر كتاب خدا را با خطري بزرگ روبه رو ساخت تا جايي كه مسلمانان با برگزيدن قرائت هفت قاري، بار ديگر به جنگ فتنه و اختلاف رفتند. در مقطعي ديگر مسلمان ها با تهاجم هاي گسترده به احاديث نبوي و سرازير شدن امواج اختلاف ها و جعل و دسّ ها در آثار رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم روبه رو شده و سراسيمه شدند تا آنكه سرانجام با گردآوري مجموعه هاي بزرگ حديثي، به مهار اين سيل ويرانگر پرداختند.به هر روي، صحابي و روات و محدّثين با اهتمام و پافشاري بس شگرف، با در پيش گرفتن طرق مطمئن تحمّل و نقل حديث، به نگاهباني و نگاهداري آثار معصومان علیهم السلام

ص: 63

پرداختند. در قرن چهارم نیز بر اثر اختلاف ها و کشمکش های پیش آمده میان پیروان مذاهب اهل سنّت، فقها «تقلید» را به ائمّه ی اهل سّنت منحصر دانستند تا اختلاف ها از میان برود.(1)

می توان گفت: اختلاف در خلافت، تلاوت قرآن، احادیث و احکام فقهی، میراث نامیمونِ صحابیِ گریزان از طریقت نبوی صلی الله علیه و آله وسلم است که دیگران حتّی پیروان اهل بیت( آن را پذیرا گشتند.

انحراف در میان پیروان صحابه، به دلیل انحراف در خلافت بوده است و اکنون این سؤال مطرح می شود که اختلاف در پیروان مکتب اهل بیت( چرا؟!

با تأمّل در ديدگاه هاي فقها، در مي يابيم كه فقيهي جنگ با دولتی را واجب و فقيهي ديگر حرام مي داند. مجتهدي تصدّی حكومت و جريان امور را بر خود واجب و مجتهدي ديگر حرام مي داند. فقيهي نماز جمعه در زمان غيبت را واجب و فقيه ديگر حرام مي داند. مجتهدي شنبه را روز عيد اعلام مي كند، ديگري يكشنبه و ديگري دوشنبه را.

آيا از جايگاه دين و مرجعيّت ديني مي توان حكم و پرسشي را چند نوع پاسخ داد؟ آيا اجتهاد تا بدان حد گسترده است كه مجتهدان مي توانند در پاسخ به يك مسئله، پاسخ هاي مختلف و گاه متضاد دهند و همه، احكام الله في حقهم مي باشد؟ يا آنكه اين وضعيّت مورد رضايت شارع نيست و بايد به گونه ای نهادينه شده و سامان يابند؟

آيا مقبوليّت آراي متفاوت همه ي مجتهدان در يك زمان، نتيجه اش پذيرش سخن پيروان صحابه نيست كه می گويند علي و معاويه در جنگ با یکدیگر هر دو مأجورند، زيرا هر دو به اجتهاد خويش عمل نموده اند؟! آيا كتاب خدا و سنّت پيامبر در اين رابطه سخني دارند؟آيا اهل خبره مي توانند جهت سامان بخشي به امور، فرد و يا مجمعي را جهت تصدّی امور ديني و دنيوي و صدور حكم و فتوا تعيين نمايند؟

آيه ها و حديث هايي كه خواهد آمد، مي تواند پاسخگوي پرسش هاي بالا باشد.

ص: 64

اسلام زيباترين و كارسازترين مدل و راهكار حلّ اختلاف را ارائه مي دهد كه اگر آن را پيش گيريم، چهره ي فروزنده ي اسلام، نمايان و همگان آن را پذيرا خواهند شد.

اگر در اين فرآيند به مسئله ي كاربردي «هلال» و احكام وابسته ی به آن در شريعت مقدّس اسلام بنگريم و از سويي فراگرد طرح و برّرسي آن در متون را مطالعه نماييم، چه چيز را شاهد خواهيم بود؟ و بالأخره پردازش اين مسئله در كوران ديدگاه هاي سخت متلاطم دانشوران و فرهيختگان كه از دير زمان مطرح بوده است، نمايي سخت و دشوار از اين مسئله را جلوه گر مي سازد. به سخنی دیگر راز این همه اختلاف در امر هلال چیست و راه برون رفت از این همه سرگردانی ها و چالش های مشمئزکننده کدام است؟

با استعانت از الطاف بيكران الهي و با استمداد از فيوضات و عنايات آخرين ذخيره ی هستي، حضرت مهديS در اين درياي موّاج و خروشان، با بضاعت اندك خويش، گام می نهيم. اميد كه صاحب شريعت در پيمايش اين راه صعب العبور، يار و نگهدار از لغزش ها باشد.

>رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً<(1)

حرمت اختلاف در دين از ديدگاه قرآن

مداليل و مضامين آيه هاي بسياري از اختلاف در دين با صراحت و تأكيد تمام نهي نموده است كه برخي از آن ها به شرح زير مي باشد:>وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهيمَ وَ مُوسى وَ عيسى أَنْ أَقيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فيهِ<(2)

>إِنَّ الَّذينَ فَرَّقُوا دينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ في شَيْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَفْعَلُون<(3)

ص: 65

>وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا<(1)

>وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَيِّنات<(2)

>وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكينَ ، مِنَ الَّذينَ فَرَّقُوا دينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعاً <(3)

>وَ أَطيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ريحُكُمْ<(4)

>وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ<(5)

>وَ إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتابِ لَفي شِقاقٍ بَعيدٍ<(6)

>وَ آتَيْناهُمْ بَيِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ<(7)

تفرقه و اختلاف كنندگان، بر حذر مي دارد. همچنین خداوند متعال، اختلاف كنندگان در كتاب را در شقاوتی عمیق مي داند.

خداوند در تأكيدي ديگر خاطرنشان مي نمايد كه همه چيز روشن و آشکار است و در نتيجه، اختلاف، عاملي جز بغي نمی تواند داشته باشد. از سويي ديگر، خداوند به برپايي دين، اعتصام به حبل الله و فرمانبرداري از خدا و رسول که رمز وحدت و عدم سقوط در تفرقه و اختلاف می باشد، فرمان داده است و بالأخره نزاع، ره آوردي جز سستي و در هم شكستن شوكت مسلمانان به دنبال نخواهد داشت. از دیگر سوی، اهل تفرقه و گروه گروه شدگان بايد بدانند كه راهي جدا از رسول اكرم را برگزيده و با ايشان بيگانه اند. اینان در اقامه ی دین، اعتصام به حبل الله و اطاعت از خدا و رسول، سهم به سزایی نداشته و چشم و گوش خود را بر آنچه آشکار است، بسته اند.

در آيه هاي ياد شده به طور مطلق و عموم و با تأكيد و صراحت هرچه تمام تر، هرگونه اختلاف و تفرقه ي در دين، نكوهش شده و ناروا دانسته شده است.

فإِحْدَى وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِي الْجَنَّةِ وَ الّذي نَفس مُحَمّد بِيَدِه، لتفرقَنّ أُمَّتی عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً وَاحِدَةٌ فِي الْجَنَّةِ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ»(1)

ذيل حديث، دستخوش تفاوت هاي بسيار گشته است و شيعيان با عبارتِ «هُوَ مَا نَحْنُ عَلَيْهِ الْيَوْمَ أَنَا وَ أَهْلُ بَيْتِي»(2) يا عبارتِ «وَ هِيَ الَّتِي اتَّبَعَتْ وَصِيَّ مُحَمَّدٍ»(3) آن را ذكر نموده اند.

در اين حديث شريف، پيامبر اكرم رفتار نادرست و نابخردانه ي امّت هاي پيشين را درفرقه فرقه شدن خاطرنشان نموده و از تكرار ناخوشايند و بيشترِ همين روند در ميان امّت خويش شكوه می نمايند و يادآور می شوند كه چه در امّت هاي گذشته و چه در ميان امّت اسلام، تنها يك طايفه اهل

ص: 68

نجات خواهند بود و بقيه در آتش مي باشند. اين، حديثِ گويايي است كه از منظر آن حضرت، تنها يك گروه در اسلام مقبوليّت داشته و پذيرفته می شود و ديگر گروه ها به دلیل تفرقه و جداشدن از اهل حق، مردود و اهل آتش اند.

به سخني ديگر، رسول اكرم در اين عرصه، فرقه هاي پديد آمده در ميان امّت هاي گذشته و اسلام را به فرقه هاي مجاز و غيرمجاز در اختلاف و تفرقه تقسيم ننموده اند، بلكه همه را جز فرقه ي ناجیه، مردود مي شمارند؛ بنابراين جز فرقه ي ناجيه، ديگر فرَق، تحت هر عنواني اختلاف نمودند و از پيكره ی فرقه ی ناجيه جدا شدند، از ديد پيامبر مردود و مطرود مي باشند. ناگفته نماند كه فرقه ی ناجيه هم هيچ بهانه و مجوّز و رجحاني براي اختلاف در هيچ يك از مسائل اسلام (به شرحي كه خواهد آمد) را ندارند و در صورتي كه اين گروه هم شعبه شعبه و فرقه فرقه شدند، جز فرقه ی حق از آن ها، ديگر فرق نيز در آتش خواهند بود.پیامبر در وصف فرقۀ ناجیه فرموده اند:

«أَبْشِرْ يَا عَلِيُ أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ فِي الْجَنَّة»(1)

«مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَكَ»(2)

بي شك فرقه هاي اسلامي، پس از پيامبر اكرم شكل گرفتند؛ زيرا در زمان آن حضرت، هيچ كس مجالي براي اختلاف نمی يافت و رسول اكرم با هر آنچه صفوف فشرده ی مسلمانان را از یکدیگر جدا می نمود، سخت مقابله می کردند.

با رحلت رسول اكرم، جاه طلبان براي به دست گرفتن زعامت مسلمانان بر خليفه یمنصوص و بر حقّ پيامبر، یعنی علي (علیه السلام) تاختند و پيش از آنكه آن بزرگوار، پيامبر را به خاك بسپارند، زعامت را به طور ناروا

ص: 69

از وي ربوده و بزرگ ترين فاجعه ي تاريخ را كه زير بناي همه ی فجايع پس از آن بود، رقم زدند. از آن پس، مسلمانان به دليل اختلاف هاي سهمگين، به فرقه هاي بسيار و گوناگون قسمت شدند.

فرقه ی ناجيه، پيروان اهل بيت(، جانشينان بر حقّ رسول اكرم می باشند كه با تمسّك به كتاب خدا و اهل بيت( زمينه ای براي اختلاف و تفرقه (به شرحي كه خواهد آمد) در ميان آنان بر جاي نخواهد ماند.(1)

آنچه را كه فرقه ي ناجيه در زمينه ی خلافت و ديگر مسائل در اصول و فروع، مدّعي است، همه در منابع اوّل و معتبر پيروان صحابه مشهود و قابل اثبات است.آيا وجود اختلاف هاي بسيار در اصول و فروع و انبوهي از فتاواي متضاد و متناقض(2) و بالأخره وجود پيروان بسيار و متفرّق براي هر قول و مرام، از مصاديق بارز تفرقه ی در امّت به شمار نمی رود؟

اختلاف يهود و نصاري در پيروي حضرت موسي و عيسي' و تحريف ها و بدعت هايي را كه اينان در دينشان به وجود آوردند و به فرقه هاي گوناگون قسمتگرديدند، در قرآن كريم و تاريخ آمده و هشداردهنده است.

مع الأسف، علي رغم هشدارهاي رسول اكرم، بزرگاني از صحابه و نيز

ص: 70

برخي از زعماي دين در طول تاريخ، همين رویّه را در پيش گرفتند و در پی آن، مسلمانان همانند يهود و نصاري، به فرقه هاي گوناگون قسمت گرديدند.

نتيجه آنكه تنها راه رهايي از اختلاف و تفرقه، بازگشت به قرآن و سنّت و سيره ی رسول اكرم و خاندان پاكشان( مي باشد و در اين صورت است كه دليل و انگيزه ای براي اختلاف و تفرق در هيچ زمينه ای نخواهد بود و هرگاه اختلافي هم پديد آمد، با راهكارهايي كه اسلام ارائه مي دهد، اثري از اختلاف برجاي نخواهد ماند.

اگر نفاق و اختلاف گروهي از صحابه و زعماي دين نبود، همه ي مسلمانان در صراط مستقيم حق بودند و به ده ها فرقه و مذهب تقسيم نمي شدند و از سويي يافتن فرقه ي ناجيه، سخت و دور از دسترس نبود.

از او قلمداد گردد.

3. چون دين خدا ناقص است، خداوند به كمك اهل اختلاف براي تمام نمودنش در خواست كمك نمايد!

4. اهل اختلاف، شريكان خدايند، آنان می گويند و خدا راضي مي شود!

5. خداوند، دين تمامی را فرستاده، ولي پيامبر در تبليغ و ادايش كوتاهي نموده است!

فشرده اينكه:

«خداوند به اختلاف فرمان نداده، بلكه از آن نهي نموده است. نه دين خدا ناقص می باشد و نه كسي شريك خداست و پيامبر نيز در تبليغ و اداي دين خدا، كوتاهي ننموده است.»در آخر، علي (علیه السلام) بر همه ي گزينه ها، جز گزينه ي دوّم، خط بطلان كشيده است و چنين سخن سرايي مي نمايد: خداوند سبحان مي فرمايد: «ما در كتاب، چيزي را فروگذار نكرديم»؛ «در آن، بيان هر چيز است» و نيز خداوند يادآور می شود كه: «برخي از كتاب برخي ديگر را تصدیق مي نمايد و اختلافي در آن نيست» و آن گاه می فرمايد: «اگر قرآن از نزد غير خدا بود، در آن اختلاف بسياري مي يافتند.»

در گفتار امام (علیه السلام) از اينكه دو حاكم پيرامون يك موضوع، دو گونه و بر خلاف يكديگر حكم نموده اند و نيز از اينكه گمارنده ي آن ها، هر دو حكم را تنفيذ نموده است، نكوهش و ابراز شگفتي شده است و سپس بيان می دارند كه اين رویّه با توجّه به اينكه خدا، پيامبر و كتاب آن ها يكي مي باشد، سازگاري ندارد.

معناي اين گفته آن است كه چون خدا، پيامبر و كتاب شما يكي است، حاكمان هرگز مجاز نيستند براي يك قضيه، چند حكم بنمايند و دوگانگي، پذيرفتني نيست. مطلبي كه به طور متواتر در قرآن و سنّت و برخي از أدلّه ي پيش ِ رو مورد تأكيد قرار گرفته است، اين مي باشد كه پاسخ هر حكمي به نص

ص: 73

یا ظهور، در اسلام آمده است كه هر حاكم و مجتهدي بايد آن را بشناسد. البته نيافتن حكمي دليل عدم وجود آن در دين نيست و سخن سزاواري نخواهد بود اگر گفته شود: در مواردي حكمي از سوي شارع نرسيده است و بايد به اصول عمليّه مراجعه نمود!

وَ لَيْسَ لِقَاضِيَيْنِ مِنَ أَهْلِ الْمِلَّةِ أَنْ يُقِيمَا عَلَى اخْتِلَافٍ فِي الْحُكْمِ دُونَ مَا رُفِعَ ذَلِكَ إِلَى وَلِيِّ الْأَمْرِ فِيكُمْ فَيَكُونُ هُوَ الْحَاكِمُ بِمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ ثُمَّ يَجْتَمِعَانِ عَلَى حُكْمِهِ فِيمَا وَافَقَهُمَا أَوْ خَالَفَهُمَا فَانْظُرْ فِي ذَلِكَ نَظَراً بَلِيغاً فَإِنَّ هَذَا الدِّينَ قَدْ كَانَ أَسِيراً بِأَيْدِي الْأَشْرَارِ يُعْمَلُ فِيهِ بِالْهَوَى وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْيَا وَ اكْتُبْ إِلَى قُضَاةِ بُلْدَانِكَ فَلْيَرْفَعُوا إِلَيْكَ كُلَّ حُكْمٍ اخْتَلَفُوا فِيهِ عَلَى حُقُوقِهِ ثُمَّ تَصَفَّحْ تِلْكَ الْأَحْكَامَ فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ نَبِيِّهِ وَ الْأَثَرَ مِنْ إِمَامِكَ فَأَمْضِهِ وَ احْمِلْهُمْ عَلَيْهِ وَ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْكَ فَاجْمَعْ لَهُ الْفُقَهَاءَ بِحَضْرَتِكَ فَنَاظِرْهُمْ فِيهِ ثُمَّ أَمْضِ مَا يَجْتَمِعُ عَلَيْهِ أَقَاوِيلُ الْفُقَهَاءِ بِحَضْرَتِكَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَإِنَّ كُلَّ أَمْرٍ اخْتَلَفَ فِيهِ الرَّعِيَّةُ مَرْدُودٌ إِلَى حُكْمِ الْإِمَامِ ...»(1)در این گفتار، امیرالمؤمنین (علیه السلام) بیزاری خویش را از پدیده ی اختلاف و پیامدهای آن ابراز داشته وآن را با بیان های گوناگون، به شرح زیر سخت نکوهش می نمایند:

* اختلاف در حکم، ضایع نمودن عدالت، فریبکاری در دین وسبب تفرقه است.

* خداوند، حکم همه چیز را بیان فرموده است؛ بنابراین سببی برای اختلاف نیست وآن گاه خاطرنشان می نمایند که تنها دلیل اختلاف میان قضات، خوی ستمگری و خودرأیی آنان می باشد.

* با اختلاف، کار دین و اهل دین سامان نخواهد گرفت و امام (علیه السلام) یادآور می شوند که این دین، همواره اسیر دست های اشراری بوده است که از روی هوی با آن رفتار نموده و با آن دنیاطلبی نموده اند.

امیر بلاغت و حکومت، خطاب به مالک اشتر، إفادات زیر را برای وحدت رویّه ی میان قضات و رهایی از اختلاف و تفرقه، ارائه می دهند:

1. هر قاضی باید از دستیارانی همانند خود بهره مند باشد تا در رویارویی با شبهه و به منظور کشف حقیقت، با آنان مناظره نماید. بی شک این خود

ص: 75

راهی است که قاضی می تواند با آن، حکم خدا را بیابد و از گرفتار آمدن در ورطه ی اختلاف رهایی یابد: «در کنار تو باید حاملان اخباری باشندکه در منصب قضاوت در پی اختلاف و خصومت با یکدیگر در حکم خدا و سنّت رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم نباشند.

2. حاکم بایستی با توجّه به أثر و سنّت حکم نماید و در صورتی که حکمی را نیابد، بایدآن را به اهلش (امام) برگرداند. درصورتی که امام، غایب باشد، حاکم باید با فقهای دیگر مناظره نموده و نباید این شیوه را رها کند.

3. برای دو قاضی که اهل ملّت اسلام باشند، روا نیست که در حکمی اختلاف نموده و دو رأی متفاوت پیرامون یک موضوع دهند، بلکه باید آن حکم نزد ولیّ أمر برده شود. در این هنگام ولیّ أمر نسبت به آنچه خدا به اوتعلیم داده است، حاکم خواهد بودو باید هر دو قاضی، حکم او را بپذیرند؛ خواه حکم دو قاضی موأفق حکم ولیّ أمر باشد یا مخالف.

آن گاه امام علی (علیه السلام) در فرازی دیگر، مالک را به عنوان نمونه ای عینی، به روشی راهنمایی می کند که با توجّه به آن، اختلافی بر جای نخواهد ماند:

«به قضات شهرهایت بنویس که در هر حکمی که آنان با یکدیگر اختلاف دارند، آن را به سوی تو آورند، آن گاه تو آن احکام را با دقّت بررسی کن، پس هر حکمی که باکتاب خدا، سنّت پیامبرش و اثری از امامت، موافق است امضاکن و قضات را به عمل به آن، وادار ساز و هرچه را که بر تو مشتبه باشد، فقها را در حضورت گردآور و با آنان پیرامون آن مناظره کن و هرچه را که گفته های فقهای در حضورت بر آن اجتماع نمودند، امضا نما.»

نتیجه آنکه فقها و قضات نمی توانند در احکام و آرای خویش، با یکدیگر اختلاف داشته باشند. امام (علیه السلام) هم پدیده ای به نام اختلاف را نامشروع و نادرست دانسته و هیچ محملی را برای آن نمی پذیرند و بالأخره با راهکاری که آن بزرگوار ارائه می دهند، اثری از اختلاف برجای نخواهد ماند:

- حاکم در گام نخست، باید با مراجعه ی به قرآن، سنّت و امام، حکم را بیابد و در صورت غیبت امام و وجود شبهه یا اختلاف، بایستی از راه

ص: 76

مناظره ی با فقها، حکم خدا را دریابد.

- در صورتی که قضات، پیرامون موضوعی حکم های گوناگون صادر نموده و با یکدیگر اختلاف داشته باشند، حکم هیچ یک وجاهت شرعی ندارد، بلکه قضات باید احکام را برای گمارنده ی خویش ارسال نمایند و ایشان نیز با فراخوانی فقها، پیرامون آن احکام مناظره نموده و هر حکمی را که موافق با کتاب خدا، سنّت پیامبر و اثر امام دید، امضا و قضات را نسبت به عمل به آن، وادار نماید.

ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكيلٍ <(1)

>فَذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ <(2)

>وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ<(3)راه ها، روش ها، مذهب ها، فرقه ها، تحزّب ها و تشکّل های مغایر با دین و آمیخته با اختلاف، همگی باطل هستند و راه حق و مجاز، تنها و تنها تمسّک و تعبّد به کتاب خدا، سنّت پیامبر و سیره ی اهل بیت( خواهد بود.

اختلاف بیان گردیده است، کلّی می باشد و اختصاص به احکام قضایی ندارد، بلکه در تفسیر و بیان آیات، احادیث و مسائل فقهی نیز نمی توان و نباید اختلاف نمود. با این ادلّه ی واضحه، آیا مجتهدی می تواند حکم به حلیّت چیزی بدهد و مجتهدی حکم به حرمت آن؟! آیا مجتهدی می تواند حکم به وجوب نماز جمعه در زمان غیبت دهد و مجتهدی دیگر حکم به حرمت آن؟

بود و چون مفترض الطّاعه می باشند و هیچ یک در اطاعت، اولی از دیگری نیست، اطاعت از هر امام، معصیت امام دیگر را در پی خواهد داشت. در نتیجه ی این وضعیّت، اختلاف خلق، تشاجر و فساد پدیدار گشته و همه ی زمینیان گناهکار خواهند بودو در این رهگذر، راهی به ایمان و طاعت نخواهد بود. همگی این رخدادها، پیامد فرمان صانع به پیروی دو فردی است که با هم اختلاف دارند و خود صانع، زمینه ساز اختلاف و تشاجر در میان مردم می باشد.»

خواهد بود.(1)2. «اگر دو امام در یک زمان باشند و هر یک حکمی متفاوت با حکم امامی دیگر پیرامون یک موضوع بنماید، هر یک از متخاصمین می تواند خصم خود را به حکم امامی دیگر فراخوانده و حکم امام دیگر را نپذیرد و حال آنکه حکم امامی بر حکم امام دیگر برتری نخواهد داشت. در چنین صورتی، حقوق، احکام و حدود باطل خواهد شد.»

بیان

اگر امامی پیرامون معامله ای حکم به مصالحه دهد و امامی دیگرآن معامله را باطل بداند، هریک از متخاصمان حق دارد خصم خود را به حکم مورد پذیرش خویش فراخوانده و حکم امام دیگر را نپذیرد. در احکام و حدود نیز چنین خواهد بود.

نتیجه آنکه راه درست آن است که در هر زمان، فقط یک امام باشد و با توجّه به دو حدیث امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، که پیش از این گذشت، همه چیز باید با زعامت امام واحد سامان دهی شود و چنانچه امام، غایب باشد، راهکار دیگری برای پدیدار نشدن اختلاف بیان فرمودند که بیان شد.

به فرموده ی قرآن، نتیجه ی قهری وجود دو آلهه، فساد آسمان و زمین(2) و به فرموده ی امام رضا (علیه السلام) ، نتیجه ی قهری وجود دو امام، اختلاف خلق و تشاجر و فساد، خواهد بود. نیز به حکم عقلا، تعدّد زعیم و والی در یک اقلیم، ره آوردی جز فساد و درهم ریختگی نخواهد داشت.

نکته ی قابل توجّه این است که اگر اخلال های یاد شده در گفتار امام (علیه السلام) ، با حضور دو امام معصوم، گریزناپذیر باشد، با بودن دو مجتهد غیرمعصوم به عنوان حاکم و مرجع در یک زمان، البتّه اخلال های بیشتری پدیدار خواهد گشت.

ص: 81

به سخنی دیگر، اگر در یک زمان، دو امام معصوم نتوانند تصدّی حکومت و مرجعیّت دینی را برعهده بگیرند، دو پیشوای غیرمعصوم در مجاز نبودن اولی ترند. بنابراین، آنچه امام هشتم حضرت علی بن موسی الرّضا' به عنوان علل عدم وجود دو امام در یک زمان برشمرده اند، در هر انسان و مجتهد غیرمعصوم هم موجود خواهد بود و در نتیجه نباید بیش از یک زعیم، متولّی امر دین باشد و از زبان دین سخن گوید.

از سوی دیگر هیچ محملی نیز برای صحّت فتواهای مختلف و متباین و اعتبار حجیّت برای همه ی آن ها نمی توان یافت، وگرنه اوضاع و شرایط به گونه ای خواهد شد که در بیان های اعجازگونه ی امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) بیان گردید و اکنون در زمان خود، شاهد آنیم.

هرگاه زمینه های این علل از سوی دو امام معصوم یا چند زعیم فراهم شود، گناه، جهان گیر می شود و راه اطاعت و ایمان بسته، باب اختلاف و تشاجر گشوده شده و حقوق، احکام و حدود، باطل خواهد شد.

اشکال

امام، معصوم می باشد وآنچه می گوید از جانب خداست و خطا در گفته اش راه نخواهد داشت، بنابراین با فرض دو امام در یک زمان، اخلالی پدید نخواهد آمد.

البته گفتن دارد که در یک زمان، گاه چندین پیامبر با وحدت و انسجام کامل ابلاغ رسالت می نموده اند؛ بنابراین مراد از دو امام در حدیث شریفِ امام رضا (علیه السلام) ، دو پیشوای غیرمعصوم خواهد بود.پاسخ

1. به نصّ قرآن کریم حتّی تعدّد آلهه نیز امکان پذیر نبوده و موجب فساد زمین و آسمان خواهد شد و هر خدایی با خلقش به سویی خواهد رفت.(1) با توجّه به این مطلب، آثار مترتّبه بر وجود دو امام در یک زمان که ذکرش گذشت، دور از واقعیّت نمی باشد.

ص: 82

2. در حدیث امام رضا (علیه السلام) مراد از امام، امام معصوم می باشد؛ زیرا آثار مترتّبه، بر دو امامی که مفترض الطّاعه می باشند و هیچ یک اولی از دیگری در اطاعت نیستند، نهاده شده است. همچنین در ادامه می فرمایند: اطاعت از دستور هر امام، معصیت امام دیگر و فراگیرشدن گناه در میان اهل زمین خواهد شد و بالأخره راهی برای اطاعت دستورهای خدا و ایمان نخواهد بود. بی شک این همه آثار، تنها می تواند بر امام معصوم مترتّب گردد.

گفتن دارد که دو یا چند فقیه جامع الشّرایط برخی بر برخی دیگر به دلیل: أعلمیّت، اورعیّت و... اولویّت خواهند داشت و از سویی دیگر، فرمان برداری از یکی کفایت نموده و موجب معصیت دیگری نخواهد بود.

3. پیامبران( در عصر واحد نیز همه از یک کتاب و یک پیامبر پیروی می نموده اند وگرنه اختلاف در میان آنان به فرموده ی امام رضا (علیه السلام) ، گریزناپذیر خواهد بود. به عنوان مثال، حضرت یعقوب و یوسف' گرچه در یک زمان، هر دو پیامبر بوده اند، ولی یوسف (علیه السلام) بر یعقوب (علیه السلام) ولایت داشته است. نیز می توان گفت هر پیامبری در جایی خاص و نه در جایی که پیامبری دیگر بوده، ابلاغ رسالت می نموده است.

4. اصل در لسان أدلّه بر این است که مراد از امام، امام معصوم می باشد و با قرینه ی واضحه، بر غیرمعصوم دلالت خواهد نمود.

5. همین که در هر زمان یک امام منصوب بوده است نه دو امام، دلیل بر این است که ترجیحی برای نصب دو امام نمی باشد.

إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ< فَأَمَرَهُمْ أَنْ يَنْفِرُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ وَ يَخْتَلِفُوا إِلَيْهِ فَيَتَعَلَّمُوا ثُمَّ يَرْجِعُوا إِلَى قَوْمِهِمْ فَيُعَلِّمُوهُمْ إِنَّمَا أَرَادَ اخْتِلَافَهُمْ مِنَ الْبُلْدَانِ لَا اخْتِلَافاً فِي دِينِ اللَّهِ إِنَّمَا الدِّينُ وَاحِدٌ»(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، مراد از اختلاف در گفتار رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم را تردّد و رفت وآمد از شهرها به مدینه و تعلیم معارف دین و ابلاغ آن ها در بازگشت به شهرهای خود می دانند، نه اختلاف در عقاید، احکام دین و...

آن حضرت سپس با تأکید، هرگونه اختلاف در دین را ناروا و مردود شمرده و بیان می دارند که دین، «واحد» است و اختلاف در دین خدا راه ندارد. در نتیجه چون اختلاف أمّت از نظرامام (علیه السلام) نباید وجود داشته باشد، اجتماع أمّت، رحمت خواهد بود نه عذاب.

أدلّه ی گذشته از آن نهی شده است. به گفتاری دیگر، اختلاف در عبادات، عقود، ایقاعات، احکام و در اصول و فروع، از اسلام که دین واحد است، مذاهب و أدیانی مغایر با یکدیگر جلوه گر خواهد کرد.

نمونه ی زیر در این راستا قابل توجّه است:

«شافعیّه برآنند که مطلّقه ی باینه از شوهر متوفایش مطلقاً ارث نمی برد؛ و حنفیّه می گویند: مادام که عدّه اش منقضی نشده، ارث می برد. فتوای حنابله آن است که تا وقتی شوهر نکرده ارث می برد؛ مالکیّه گویند: ارث می برد، هرچند که ازدواج مکرّر نموده باشد.»(1)

تأمّل در موارد زیر نیز روشنگر خواهد بود:

«وجوب امامت و شرایط امام و حرمت عمل به رأی و قیاس، و عول شدن فرایض، و ردّ باقیمانده به عصبه، وارث دادن به ذوی الأرحام، و بودن ضمان جریره از موجبات ارث، و مانعیّت کفر در طرف وارث و مورّث، و به طورکلّی در چگونگی تقسیم مواریث، و همچنین در سنّت و یا بدعت بودن نماز تراویح، و تثویب و تأمین، و وجوب ایثار، و وقوع سه طلاق به یک بار و باین بودن آن، و جواز مسح بر خفّین، و حرمت متعه کردن زنان، و جواز نوشیدن فقّاع، و نجاست منی، و هزاران موضوع دیگر از أمور اعتقادیّه و عملیّه در أبواب عبادات و معاملات و احکام که احصای آن ها را نتوان کرد.»(2)

است تا بندگان با وظایف و تکالیفشان آشنا شده و حجّت بر آنان تمام شود و از جمله بهانه ای برای جهل به حکم خدا و اختلاف در حکم او را نداشته باشند. نوشتار زیر در این راستا گویا و پویاست:

«عالمان امامیّه به استناد آیاتی از قرآن و احادیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر آنند که در این مدّت بیست و سه سال جمله ی احکام دین اسلام و آنچه که در هر زمان برای انتظام و اصلاح امور معاش و معاد و تهذیب اخلاق مردم جهان تا روز قیامت لازم بوده است از جانب پروردگار عالم به وسیله ی جبرئیل امین بر قلب پاک رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم نازل گردیده است و در همان زمان، کلیّات و اصول احکام از صقع شامخ ربوبی به عالم شهود فرود آمد و به مردمان ابلاغ گردید و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آن ها را ضمن تلاوت سوره های قرآن مجید و وحی الهی، به اطّلاع مردم رسانید. و همچنین جزئیّات و فروع احکام را که در هر زمانی محلّ ابتلاء امّت بوده، به وسیله ی سنّت که گفتار و کردار و تقریر جنابش باشد، مبیّن و روشن ساخت و هیچ حکمی را وا نگذاشت، مگر آنکه به وحی پروردگار آن را بیان فرمود، حتّی حکم خراشی که بر بدن کسی وارد شود و هیچ گاه برای آن حضرت اجتهاد کردن جایز نبود و در هیچ حکمی اجتهاد نکرد، زیرا به تمامی احکام کلّی و جزئی به سبب وحی الهی عالم بود و حکم هر موضوعی را حتّی در موارد فقدان نصّ می دانست و در طول مدّت رسالت، با وعظ و وعد و وعید و بیان اصول و فروع احکام، دین اسلام را کامل و نعمت را بر مسلمانان تمام گردانید و در اداء وظایف رسالت و بیان أوامر و نواهی حق تعالی دمی نیاسود و تقصیری ننمود و با ارتحال جنابش، نزول وحی و دوره ی صدور وتشریع احکام و وضع قوانین دینی انقطاع و انسداد پذیرفت و از آن پس، بیان فروع و جزئیّات احکام و حفظ شریعت و اقامه ی حدود و قیام به امور و مصالح مسلمین و نگاهداری بیضه ی اسلام و جهاد با کفّار و توسعه ی ممالک اسلام و حفظ حدود و ثغور آن ها را بر عهده ی امامانی قرار داد که معصوم و افضل اهل زمان خود بودند و شماره ی خلفا و جانشینان پس از خود را تعیین نمود و اطاعت از ایشان و معرفت آنان را بر امّت مانند اطاعت

ص: 87

و معرفت خدا و رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم فرض و واجب گردانید. اینک آیات و روایاتی چند که در این باره بدان ها تمسّک شده است:

>اَلْیَومَ اَکْملتُ لَکُم دینَکُمْ وَ اَتْمَمتُ عَلیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمْ الْاِسْلامَ دِیْناً< [المائده، 3]؛ بنابر قول مشهور میان مفسّرین، آیه ی فوق آخرین آیتی است که بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نازل گردیده است. >ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ ءٍ< [الانعام، 38]؛ >وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ< [النحل، 89]؛ >وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاَّ في كِتابٍ مُبينٍ< [الانعام، 59]؛ >وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ< [النحل، 44].»(1)

حدیث امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز که گذشت، در این زمینه صراحت دارد.

آنچه ذکر شد، در نوشتار زیر با قوّت ارزیابی شده است:

«کلمات فوق به صراحت می رساند که برای هر قضیه و فعلی در واقع و نفس الامر، حکمی ثابت انشا شده است و احکام خدا، تابع آراء مجتهدین نیست و یا به شماره ی آراء ایشان احکامی جعل نشده است و حکم واقعی یکی است و نیز به صراحت می رساند که جمله ی احکام دین بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به وسیله ی وحی نازل گردیده و جنابش به همه ی احکام عالم بوده و در هیچ حکمی اجتهاد نکرده و با بیان و توضیح اصول و فروع احکام، حتّی احکام موضوعات و اموری که در دوره ی رسالت به وقوع نپیوست، دین خدا را کامل و نعمت او را بر مسلمانان تمام گردانیده تا امّت پس از رحلتش در دیناختلاف نکنند و حجّت بر ایشان تمام باشد. و در اموری که می دانسته است که صحابه ی او و عالمان دین اختلاف می کنند، جای عذری را برای کسی باقی نگذاشته و همه را به وضوح و صراحت بیان فرموده است ...

قسمتی از خطبه ی معروفی که رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در حجّة الوداع ایراد فرموده اند، این است: «مَعَاشِرَ النَّاسِ وَ كُلُ حَلَالٍ دَلَلْتُكُمْ عَلَيْهِ أَوْ

ص: 88

حَرَامٍ نَهَيْتُكُمْ عَنْه»؛(1) ... حدیث نبوی: «اَلقُرآن فِیهِ کُلُّ شَیی ءٍ حَتّی اَرشُ الخَدشِ.»(2)

اختلاف در دین و از جمله در أمر هلال، أمری منکر و ناروا می باشد. اسلام، تدابیری اندیشیده و راهکارهایی را ارائه نموده است تا اختلافی نباشد و در صورت بروز اختلاف، از میان برداشته شود.

ناگفته نماند که اختلاف، برداشت ها وسلیقه ها در زمینه های عقاید، مبانی دینی و احکام، هنگام مراجعه به کتاب و سنّت، گاه أمری طبیعی و گریزناپذیر است که راهکارهای ارائه شده در این زمینه، کارساز خواهد بود.

در بحث اختلاف، همواره باید دو نکته مدّنظر باشد:

الف. دین اسلام دینی روشن و بدون اجمال و ابهام است، به گونه ای که اگر فردی صلاحیّت دار با فکری سلیم، جویای معارف اسلام باشد، می تواند به راحتی و به گونه ای روشن و بدون ابهام و اجمال، معارف اسلام را در هر زمینه، از کتاب و سنّت دریافت نماید، البته اگر ارتباط با قرآن و مأثورات در حدّ کفایت و لزوم نباشد، طبیعی است که نمی توان دیدگاه های اسلام را در هر زمینه، به دست آورد.آنان که به هر دلیل در مسئله یا حکمی از احکام اسلام اختلاف نمایند، خواه در حکم کلّی باشد یا جزئی، احکام باشد یا عقاید و...، کار آنان مطرود و منفور شارع است.

خداوند تأکید دارد که اختلاف کنندگان با داشتن علم و بیّنه اختلاف می نمایند؛ زیرا به دلیل روشن و آشکار بودن دین، انگیزه ای برای اختلاف آنان نیست:

>وَ ما تَفَرَّقَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ<(3)

ص: 89

>وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ<(1)

ب. در صورتی که به هردلیل مسلمانان به وحدت نظر در مسئله ای از مسائل اسلام دست نیابند و دچار تفرقه و اختلاف شوند، روش هایی برای برطرف شدن اختلاف وجود دارد که مسلمانان بایستی با توجّه به این روش ها به شرح زیر، به اختلاف ها و کشمکش ها در میان خود پایان دهند:

1. به کتاب خدا مراجعه شود

خداوند در طول تاریخ انسان ها، با فرستادن کتاب های آسمانی و از جمله قرآن، دستورها، رهنمودها و هدایت های خویش را برای انسان ها فرو فرستاده است و این نخستین راه ارتباطی و مستقیم خداوند با بندگانش می باشد. بنابراین در کشمکش ها و اختلاف ها، نخستین مرجع و محکمه برای برطرف نمودن کشمکش ها و اختلاف ها، گفتارهای خداوند در کتاب های آسمانی و قرآن است:

>وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فيهِ مِنْ شَيْ ءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّه<(2)>كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ<(3)

>وَ ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ إِلاَّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فيهِ<(4)

>وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا<(5)

ص: 90

2. به دستورهای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و جانشینان آن بزرگوار علیهم السلام مراجعه شود

خداوند سبحان، افزون بر کتاب های آسمانی، کسانی را نیز به عنوان پیامبر و امام، برای ابلاغ دستورها، رهنمودها و هدایت های خویش به سوی انسان ها فرستاده است تا حجّت بر مردم تمام شود و دوّمین مرجع و محکمه برای مردم در اختلاف ها و کشمکش ها باشند:

>رُسُلاً مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ<(1)

>وَ لَمَّا جاءَ عيسى بِالْبَيِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَ لِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذي تَخْتَلِفُونَ فيهِ<(2)>شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهيمَ وَ مُوسى وَ عيسى أَنْ أَقيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فيهِ<(3)

3. به حاکم و فقیه جامع الشّرایط مراجعه شود

در حدیث بیان راهکار رفع اختلاف و شرح آن، پیرامون این مورد، به تفصیل گفت وگو شد.

اختلافی در میان مسلمانان یا در أمر دین یا مسئله ای دینی پدیدار گشت، باید با راهکارهایی که اسلام ارائه می دهد، رفع و دفع گشته و چیزی به نام اختلاف بر جای نماند.

مطلبی که در این فراز مورد گفت وگو قرار خواهدگرفت، «جواز یا حرمت اختلاف در أمر هلال» و جوانب و مسائل گوناگون مترتّب بر آن می باشد. اختلاف در هلال و احکام متوقّف بر آن، مستلزم باور به وجود اختلاف های بسیار، آشکار و مشمئزکننده در مسائل و جوانب گوناگون أمر هلال می باشد و مع الأسف، این واقعیّت تلخ را باید پذیرفت.

در رویارویی با چنین وضعیّتی، تنها دو راه در پیش روی داریم که باید یکی را برگزینیم:1. وضعیّت کنونی، مورد پذیرش و رضایت شارع مقدّس است و مسلمانان در اختلاف، مأجور می باشند.

2. انتساب جواز سردرگمی و اختلاف درآغاز و پایان هر ماه به شارع حکیم، قول به ظن، افترا وکذب بر شارع و وهن اوست و حرام می باشد و با تأکیدها و صراحت ها و دعاوی طرح شده از سوی شارع در این زمینه، تعارض دارد؛ بنابراین، باید تلاش نمود حُکم الله را به دست آورد و به اختلاف ها پایان داد.

راه نخست هرگز نمی تواند مورد پذیرش باشد؛ زیرا در روزگار رسول اکرم و دیگر معصومان( و با تصدّی آن بزرگواران، با پیروی از نخستین رؤیت هلال در هر جای ممکن و نیز با شهادت عدول و قافله ها از شهرهای دور و نزدیک، أمر هلال سامان می یافته است و اختلاف قابل توجّهی به گواه تاریخ و سنّت و سیره، به چشم نمی خورد:

>فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ<(1)

ص: 92

به گفته ی آیة اللّه خویی(1)) تا پیش از عصر شیخ طوسی!، از مقوله ی بلاد متقاربه و متباعده و اعتبار اتّحاد أفق یا عدم آن، سخنی گفته نشده است و حتّی حدیث ضعیفی هم در این باره نیست؛ بنابراین، زمینه ای برای اختلاف پیرامون هلال در میان نبوده است. به دیگر سخن، هرگاه در گوشه ای از جهان، هلال رؤیت می شده است، برای بلاد دور و نزدیک معتبر بوده و اختلافی نبوده است.

نتیجه آنکه راه اوّل، مردود و راه دوّم، تنها گزینه و گزینه ی حقّ خواهد بود و جز حق، گمراهی است:

>فَما ذا بَعْدَ الْحَقِ إِلاَّ الضَّلالُ<(2)

در دین می باشد و حرام است؛ بنابراین در مباحث گذشته به هر آنچه برای حرمت اختلاف در دین استناد نمودیم، می تواند دلیلی برای حرمت اختلاف در أمر هلال نیز باشد.

2. صراحت مفهوم و مضامین آیات و أحادیث متعدّدی گویای آن است که هلال در راستای تنظیم مواقیت برای مردم و حج می باشد و به عبارت دیگر، أهلّه، تقویمی طبیعی، دقیق و منظّم برای سامان بخشیدن به أمور دینی و دنیایی مردم می باشد و طبیعی است که هرگونه اختلاف در آن، ناکارآمدی أهلّه و اخلال در أمور دین و دنیای مردم را علی رغم فلسفه ی وجودی آن ها در پی خواهد داشت. از این مقوله به تفصیل سخن گفته خواهد شد.

3. احادیث خاصّی است که وضعیّت مغشوش و نامنظّم أهلّه را سخت بر نمی تابد و چنین رویدادی را نشانه ی شیوع گناهان و در نتیجه ی کشتن سیّدالشّهداء، امام حسین (علیه السلام) می داند و طبیعی است که باید با جدّ و جهد بسیار، گناهان را به طاعت، و عذاب را به رحمت تبدیل نمود. أحادیث مربوطه به قرار زیر می باشد:

1. «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي الْعَامَّةِ فَإِنَّهُ قَدْ رُوِيَ أَنَّهُمْ لَا يُوَفَّقُونَ لِصَوْمٍ؟ فَقَالَ لِي: أَمَا إِنَّهُ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَةُ الْمَلَكِ فِيهِمْ. قَالَ قُلْتُ: وَ كَيْفَ ذَلِكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ؟ قَالَ: إِنَّ النَّاسَ لَمَّا قَتَلُوا الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ' أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَكاً يُنَادِي أَيَّتُهَا الْأُمَّةُ الظَّالِمَةُ الْقَاتِلَةُ عِتْرَةَ نَبِيِّهَا لَا وَفَّقَكُمُ اللَّهُ لِصَوْمٍ وَ لَا فِطْر»(1)

ص: 94

2. «عَنْ رَزِينٍ قَال: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) : لَمَّا ضُرِبَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ' بِالسَّيْفِ فَسَقَطَ رَأْسُهُ ثُمَّ ابْتُدِرَ لِيُقْطَعَ رَأْسُهُ نَادَى مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ أَلَا أَيَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُتَحَيِّرَةُ الضَّالَّةُ بَعْدَ نَبِيِّهَا لَا وَفَّقَكُمُ اللَّهُ لِأَضْحًى وَ لَا لِفِطْرٍ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) : فَلَا جَرَمَ وَ اللَّهِ مَا وُفِّقُوا وَ لَا يُوَفَّقُونَ حَتَّى يَثْأَرَ ثَائِرُ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) »(1)

3. «قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ (علیه السلام) : فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ الزَّمَانُ انْتَفَخَتِ الْأَهِلَّةُتَارَةً حَتَّى يُرَى الْهِلَالُ لَيْلَتَيْنِ وَ خَفِيَتْ تَارَةً حَتَّى يُفْطَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ فِي أَوَّلِهِ وَ يُصَامَ لِلْعِيدِ فِي آخِرِهِ فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ حِينَئِذٍ مِنْ أَخْذِ اللَّهِ عَلَى غَفْلَةٍ فَإِنَّ مِنْ وَرَاءِ ذَلِكَ مَوْتٌ ذَرِيعٌ يَخْتَطِفُ النَّاسَ اخْتِطَافاً حَتَّى إِنَّ الرَّجُلَ لَيُصْبِحُ سَالِماً وَ يُمْسِي دَفِيناً»(2)

با توجّه به مضامین سه حدیث یاد شده، دیدن ماه در دوّمین شب، افطار هنگام روزه و هنگام إفطار روزه بودن، بلا و بلیّه ای بزرگ شمرده شده است؛ در نتیجه آیا اختلاف های موجود در أمر هلال و گاه تا سه روز و نتیجه اش محروم ماندن از فیوضات روزه ی اوّل ماه رمضان، فطر، عید قربان و... خود

ص: 95

از بلاهایی نیست که ما گرفتارآن شده ایم و به راستی اگر این نقمت و بلیّه ای الهی و سنّتی محتوم است، نباید همانند برخی از أقوام مبتلا به عذاب، برای رهایی ازآن چاره جویی نمود؟ آیا به راستی باید وضعیّت موجود را پذیرفت و کاری از پیش نبرد؟

دلالت قطعیّه ی این سه حدیث این است که پیامد قتل امام حسین (علیه السلام) و برخی از گناهان، محروم ماندن از درک به هنگام صوم و فطرخواهد بود. و دلالت قطعیّه دارد که این پیامدی نادرست است و حق و سزاوار، آن می باشد که چنین نباشد و درک صوم و فطر به هنگام باشد.

اختلاف های موجود در أمر هلال هم که شرحش گذشت، خود عاملی برای محروم ماندن از درک صوم، فطر، لیالی متبرّکه و... شده است. آیا این اختلاف ها نیز خودعذابی دیگر برای أمّت می باشد؟! آیا زعما و حافظان دین مبین و مدافعان سنّت خیرالمرسلین نمی توانند بر امواج فتنه ها و اختلاف ها فایق آمده و راهکاری یکسان و عملی برای این کار بیابند؟

فحوای قطعی دیگر این سه حدیث این می باشد که حق و اولی آن است که أهلّه مستور نماند و اختلاف ها، خود عاملی دیگر برای ازدست دادن صوم و فطر نباشد.

آیا فحوای این روایت ها و آیات و روایات بسیاری دیگر، این نیست که باید واقعیّت و طبیعت هلال را بیابیم تا توفیق درک صوم و فطر وأضحی را داشته باشیم؟ آیا اختلاف در ماه، مغایر با سنّت و مخالف با نصّ نیست؟

گفتنی است که موضوع های مهم و مبتلابه امروز، در عرصه های پزشکی، حکومتی، پولی، حقوقی و... نیز که از چنین سرنوشتی برخوردارند، کم نمی باشند. «فما الحیلة و ما العلاج؟»

متعبّد در دین و از سالکان طریقت حق باشیم، هیچ بهانه ای برای اختلاف وتفرقه برای ما نمانده و همه چیز در دین روشن وآشکار است. به امید روزی که این معضل جهان اسلام و نقمت دامن گیر مسلمانان، با راهکار و روشی که امیرمؤمنان (علیه السلام) ارائه می دهند (و خواهد آمد)، سامان یابد.

چه بسیار است بدعت ها و حرام هایی که در دین رخ داده و ما با آن ها خو گرفته ایم! به امید آنکه زعمای أمر دین دست از آستین به درآورند و بدعت های رایج و حرام های متداول در میان خود را به مقتضای «إِذَا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فِي أُمَّتِي فَلْيُظْهِرِ الْعَالِمُ عِلْمَهُ فَمَنْ لَمْ يَفْعَلْ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللهِ »(1)

از دامن بزدایند.همانا فقیه جامع الشّرایط، حاکم بر ماست و بایستی حکم او را پذیرفت. و ردّ حکم او ردّ حکم خدا وسبک شمردن حکم خدا و ردّ قول معصوم (علیه السلام) می باشد.

آیا به راستی احکام زیر در کتاب و سنّت نیامده است یا به فرموده ی امام حسین (علیه السلام) اختلاف در سنّت، «بَعْدَ الْبَيِّنَةِ الْوَاضِحَةِ»(2) است:

- حکم اعتبار رؤیت با چشم عادی وعدم آن؛

- حکم اعتبار وحدت أفق وعدم آن؛

- ثبوت هلال با حکم حاکم یا عدم آن.

بودند، برخی نیز بدون هرگونه اختلافی، از پیامبران اولواالعزم و کتب آنان، پیروی می نموده اند.(1)

2. قرآن، پاسخ گوی همه چیز است و هرچه مورد اختلاف یا مشتبه باشد، باید به کتاب خدا و سنّت رسول الله ارجاع گردد و از جمله اهداف نزول قرآن، تبیین حکم خدا در موارد اختلاف است.

خداوند بر روي زمين و وادار نمودن مردم به عمل به دستورهاي وي در همه ی شئونات زندگي بوده اند:

>وَ أَنَ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ<(1)آن ها از تحقّق حاكميّت انسان ها بر يكديگر و اجراي قانون هاي بشري با هر عنوان و شكلي، جلوگيري مي نمودند و جز فرمان و قانون خدا، چيز ديگري را پذيرا نبودند.

در روزگار غيبت، فقيه و حاكم جامع الشّرايط، ولايت امر اسلام و مسلمانان را بر عهده دارد و همه بايد مطيع و منقاد او باشند و هرگونه مخالفت و نافرماني با او، مخالفت و نافرماني خداوند تلقّي مي گردد.

حاكم جامع الشّرايط هرگاه حكمي و از جمله امر هلال برايش مشتبه شود، بايد با رايزني با فقها و استماع استدلال هاي آن ها، به حكمي مبيّن و محكم دست يافته و اعلام دارد و همه بايد از او پيروي نمايند و هرگز نمي تواند حكمي ديگر، نافذ و حجّت باشد.

هيچ كس نبايد مردم را به سوي خويش دعوت كند. مردم در حقيقت مقلّدان خدا، رسول و ائمّه علیهم السلام هستند و مفتيان بايد معارف زلال و ناب دين را بدون اختلاف و با بيان خود ائمّه علیهم السلام به مردم القاء نمايند كه البته همين، سيره ی فقها در عصر حضور ائمّه علیهم السلام و سيره ی متقدّمان بوده است.آيا بهتر نيست به جاي تلاش بسيار و روز افزون براي توجيه و تجويز اختلاف در فتاوای متضاد و معارض، در پي تحقّق و عينيّت بخشيدن به راهكار شريعت براي برچيدن اختلاف و بيان واحد در احكام و معارف دين باشيم؟ «إِنَّمَا الدِّينُ وَاحِد»(1)

آيا روزي خواهد آمد كه همه ي زعماي دين، زمام امر را به فردي أصلح، أعلم، أتقي، اورع، اشجع و... بسپارند و بقيه مطيع، منقاد و معين او باشند؟

ناگفته نماند كه در تاريخ تشيّع، در موارد بسياري همين گونه عمل مي شده است و هیچ کس نیز آن را بدعت و خلاف شرع ندانسته است.

آيا در وحدت زعامت و مرجعيّت و تمركز امكانات و نيروهاي بسيار پشت سر يك مرجع و حاكم، اختلال نظام پيش خواهد آمد و بليّه ای بر امّت اسلام وارد خواهد شد يا آنكه مسلمانان با وحدت در مرجعيّت و زعامت، به اوج بالندگي و شكوفايي خواهند رسيد؟

واحد، همه حجّت و حكم الله باشند.

اختلاف در اصول و فروع، كاري منكر، بدعت و نارواست كه از ناحيه ي پيروان سقيفه و به دليل عدم تمسّك آنان به اهل بيت( بروز نموده است و مع الأسف اين رویّه نيز به نوعي در ميان شيعيان با داشتن اهل بيت( به رسميت شناخته شده است!البته پوشيده نماند كه اين همه، معلول تجويز نوع خاصّي از اجتهاد است كه آن هم ميراث نامشروعي ديگر از پيروان سقيفه مي باشد. گفتن دارد كه اين نوع از اجتهاد، برگرفته از كتاب الله و سنّت و سيره ي معصومان( نيست؛ بلكه به طور عمده ريشه در انبوهي از مباحث فقهي، اصولي و فلسفي دارد كه در آن ها كمتر اثري از كتاب و سنّت مي توان يافت و با نهايت تأسّف، مجموعه ای از اين كتبِ جايگزينِ قرآن و كتب حديث، با عبارات مشكل، مغلق و مضطرب، آن چنان وقت گير و طاقت فرسايند كه مجالي براي مطالعه و تأمل و دقّت كافي در كتاب و سنّت بر جاي نمي گذارند.

به گفتاري ديگر، أقوال و مباحث فقها، اصولي ها و گاه فلاسفه، محور و ملاك اجتهاد هاست (يكفي للمجتهد الجواهر و الوسایل) و از قرآن و سنّت در حاشيه سخن گفته مي شود! به هر حال به حاشيه راندن قرآن و كتب حديث، ارمغاني جز ديدگاه هاي متضاد و متفاوت را به همراه نداشته است.

در عصر معصومان( و متقدّمان، كتاب و سنّت، محور و اساس مباحث فقها را تشكيل مي داده است و بر اساس آن ها اجتهاد مي نموده اند و هرگاه مي خواستند حكمي را بيان یا به سؤالي پاسخ گويند، عين آيه يا حديث را به كار مي برده اند و هيچ گاه قول خود و ديگران را مقارن قول خدا و معصوم (علیه السلام) قرار نمي داده اند.

پيروان سقيفه با محور قراردادن اقوال فقها به جاي تمسّك به قرآن و سنّت، كار را به آنجا كشانيدند كه اختلاف هاي فاحش و بي رویّه ی فقها، تهديدي براي اساس دين گرديد و در نتيجه اختلاف فقها را به كناري نهاده و به اقوال ائمّه ی اربعه ی خود بسنده نمودند، ولي ما همچنان اندر خم يك كوچه ایم.

ص: 101

با توجّه به نصّ و اصرار رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم بر خلافت و امامّت علي (علیه السلام) (1) به ناگاه اختلاف درخلافت، ظاهر گشت. به بياني ديگر، اين آغاز، فرجامي بس سياه

ص: 103

و تيره بود که نگون بختي مسلمانان و جهان اسلام را به دنبال داشت. ابن عباس از اين فاجعه ي غم بار چنين حكايت مي نمايد:

«عن عبدالله بن عباس قال: «لمّا إشتدّ بالنّبي صلّي الله عليه و سلّم مَرضه الّذي مات فيه قال: «ايتوني بدواة و قرطاسٍ اَكتُب لكم كِتاباً لا تضلّوا بعدي» فقال عمر: «انّ رسول الله قد غلبه الوجع حسبنا كتاب الله» و كثرَ اللّغط فقال النّبي عليه السّلام: «قُومُوا عنّي لا يَنبغي عِندي التّنازعُ»؛ قال ابن عباس: «الرّزيّة كلّ الرّزيّة ما حال بيننا و بين كتاب رَسولِ خدا صلی الله علیه و آله وسلم . (1)»(2)شهرستاني از مورّخان برجسته ی اهل سنّت، از بروز اين پديده ی وحشتناك اختلاف، و آغاز بدفرجام، چنين مي گويد:

«و أعظم خلاف بين الأمة خلاف الإمامة إذ ما سل سيف في الإسلام على قاعدة دينية مثل ما سل على الإمامة في كل زمان»(3)

ص: 104

خشت

اوّل چون نهد معمار، كج

تا

ثريّا می رود ديوار كج

اين بليّه ي سهمگين در حالي به جهان اسلام تحميل شد كه همه چيز براي آنان روشن و همگان خليفه ی بر حقّ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را مي شناختند.

«علاّمه ی أميني)» در كتاب «الغدير» جلد اوّل، طرق و اسانيد ايشان را يكان يكان به شرح و تفصيل تمام ذكر نموده و تصريح كرده است كه هشتاد و چهار تن از تابعين، حديث غدير را از يكصد و ده تن صحابي روايت كرده اند و پس از آن، سيصد و شصت تن از طبقه ی حفّاظ و محدّثين بزرگ اهل سنّت، حديث مزبور را از طبقه ی تابعين و اتباع تابعين روايت و ضبط نموده اند و تواتر آن، مطابق اصطلاح رجال فقه و حديث، نزد فريقين محرز و ثابت است و ذكر نكردن بعضي از محدّثين سنّي مذهب مانند بُخاري، تواتر آن را مخدوش نمی كند.(1)

ص: 105

ص: 106

آيا يك مسلمان آگاه به تاريخ اسلام از جمله تاريخ اهل سنّت، مي پذيرد

ص: 107

كه پيامبر در طول حيات طيّبه ی خويش سخني از امام و خلافت پس از خويش نگفته است؟!

آن همه فريادها از علي (علیه السلام) در مطالبه ي خلافت پيامبر و حمايت هاي بي دريغ فاطمه و برخي از بزرگان صحابه از او و مظلوميّت هاي فاطمه که منجر به اعتراض هاي وي نسبت به حاكمان وقت و پنهان ماندن محلِّ دفن او شد، چه چيزي را ثابت مي نمايد؟!آيا يك مسلمان آگاه به تاريخ اسلام از جمله تاريخ اهل سنّت، مي پذيرد كه پيامبر در طول حيات طيّبه ی خويش سخني از امام و خلافت پس از خويش نگفته است؟!

آن همه فريادها از علي (علیه السلام) در مطالبه ي خلافت پيامبر و حمايت هاي بي دريغ فاطمه و برخي از بزرگان صحابه از او و مظلوميّت هاي فاطمه که منجر به اعتراض هاي وي نسبت به حاكمان وقت و پنهان ماندن محلِّ دفن او شد، چه چيزي را ثابت مي نمايد؟!آيا به راستي پنهان ماندن مدفن بزرگ ترين يادگار رسالت و غصب فدك او، رخدادی عادی بوده و تفسير و تحليل ندارد؟

«زَرَعُوا الْفُجُورَ وَ سَقَوْهُ الْغُرُورَ وَ حَصَدُوا الثُّبُورَ لَا يُقَاسُ بِآلِ رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدٌ وَ لَا يُسَوَّى بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَيْهِ أَبَداً هُمْ أَسَاسُ الدِّينِ وَ عِمَادُ الْيَقِينِ إِلَيْهِمْ يَفِي ءُ الْغَالِي وَ بِهِمْ يُلْحَقُ التَّالِي وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَايَةِ وَ فِيهِمُ الْوَصِيَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ الْآنَ إِذْ رَجَعَ الْحَقُّ إِلَى أَهْلِهِ وَ نُقِلَ إِلَى مُنْتَقَلِه»(1)

«أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ [ابْنُ أَبِي قُحَافَةَ] وَ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّي مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَى يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ وَ لَا يَرْقَى إِلَيَّ الطَّيْرُ فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً وَ طَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِي بَيْنَ أَنْ أَصُولَ بِيَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ عَلَى طَخْيَةٍ عَمْيَاءَ يَهْرَمُ فِيهَا الْكَبِيرُ وَ يَشِيبُ فِيهَا الصَّغِيرُ وَ يَكْدَحُ فِيهَا مُؤْمِنٌ حَتَّى يَلْقَى رَبَّهُ فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا

ص: 108

أَحْجَى فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَيْنِ قَذًى وَ فِي الْحَلْقِ شَجًا أَرَى تُرَاثِي نَهْباً»(1)«صحابه»(2) و پيروان آن ها، به دليل پيروي نكردن از عترت، اهل بيت و ذوی القرباي رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در بيان و تفسير احكام و معارف دين، چه در اصول و چه در فروع، دچار تفرقه و اختلاف شَديد شدند؛ البته در اين رهگذر، راهي جز تجويز اختلاف با دلايل واهي و توجيه هاي نامطلوب را نداشتند و بي شرمي تا بدان جا پيش رفت كه يكي از اعظم گناهان و منكرات، يعني اختلاف در دين و غصب خلافت از خلیفه ي منصوص و معيّن رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ثواب و رحمت به شمار آمد! به عبارت ديگر، به گواهي تاريخ اسلام و اعتراف همه ي فرقه هاي اسلامي، از سوي صحابه، تحريف ها و بدعت هاي بسياري در اصول و فروع دين صورت پذيرفت؛ هتك حرمت ها و آزارهاي بسياري

ص: 109

نسبت به خاندان رسالت روا داشته شد و بسياري از مسلمانان حتّي بهترين صحابه كشته شدند و كشمكش ها و اختلاف هاي فراواني در دين پديدار گشت.(1)

ص: 110

پيروان صحابه، از سويي قداست و نوعي عصمت را براي صحابه باور داشتند و از سويي ديگر، نمي توانستند چشمان خود را بر اين همه مظالم و فجايع ببندند، از اين رو، آنان براي رهايي از اين بن بست، جواز اختلاف در دين و اجتهاد را پايه گذاري كردند و گفتند اختلاف صحابه رحمت به شمار مي آيد و آنچه كردند، نتيجه ي اجتهاد آنان بوده و مجاز و مأجور مي باشند!

>إِنَ الَّذينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الْهُدى مِنْ بَعْدِ ما بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتابِ أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ ، إِلاَّ الَّذينَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا فَأُولئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحيمُ<(1)

چگونه می توان پذيرفت كه قاتل، ظالم، جاني و مضلّ، چون از صحابه است، گناه كار نباشد؟! و آيا پذيرش اين باور به معناي به كنار نهادن ضروريّات و مسلّمات دين و مذهب نيست؟ وآيا منطق و دليل، اين چنين داوري مي كند و يا آنكه معاذير قاتلان، ظالمان، جانيان و گمراهان را حكايت مي كنيم؟!>بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصيرَةٌ ، وَ لَوْ أَلْقى مَعاذيرَهُ<(2)

آيا تبرئه نمودن قاتلان، ظالمان، جانيان و مضلّان، نسبت به آنچه بلافاصله پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در حقّ علي (علیه السلام) و خاندان رسالت روا داشته اند، با آيات نازل شده در حقّ علي (علیه السلام) و اهل بيت( و نيز مفادّ حديث متواتر ثقلين و ديگر احاديث متواتر عندالفريقين كه در شأن اهل بيت( مي باشد، سازگاري دارد؟

ص: 111

>وَ لا تَكْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ يَكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ<(1)

آيا می توان گفت: صحابه جواز ارتكاب مظالم فجيع و گناهان كبيره را دارند و استثنا شده اند؟

هر محقّقي كه با ديده ي بصيرت و نقّادانه در اين عرصه بنگرد، خواهد يافت كه اين قصّه ی پر غصّه، رمز و رازهاي فراواني را در نهان دارد؛ از جمله اینکه براي برئ دانستن برخي از صحابه، تنها راه را ايجاد بدعتي در دين دانستند! يعني بر خلاف ضروريّات دين، در گام نخست گروهي را به نام «صحابه» و با عنوان «اجتهاد»، مصونيّت بخشيدند و در گام بعدي، اختلاف و كشمش آنان را رحمت تلقّي نمودند!

>وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ<(2)

به راستي اگر آن همه اختلاف ها و هدم بيوت و قتل نفوس در روزهاي نخستين رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به بعد، رحمت بوده است، پس چه چيزي را بايستي نكبت و نقمت و عذاب دانست؟ بي شك اگر اختلاف امّت رحمت باشد، آيا بالملازمه اتّفاق آنان عذاب نخواهد بود؟

آیا حديث «اخْتِلَافُ أُمَّتِي رَحْمَة» با فرض این معنا مي تواند با مسئله ای متواتر ومنصوص كه ضروري دين هم هست، يعني حرمت اختلاف، برابري نموده و حاكم گردد؟ به گفتاري ديگر آيا با وجود نصوص عديده و ظهورات متقن فراوان بر نهي از اختلاف، مي توان آن ها را به كناري نهاد و تنها به اين حديث عمل نمود يا آنكه بايد جمع دلالي نموده و به گونه ای رفع تعارض نماييم؟

آيا در روزگار رسالت، رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم صحابي خويش را پس از هر جرم و جنايت، بي گناه مي دانست يا آنكه آنان را نيز چون ديگران مجرم مي دانست

ص: 112

و مجازات مي نمود؟

آيا كتمان و تصحيح گناهان بزرگان صحابه با تعبیر «أَصْحَابِي كَالنُّجُومِ بِأَيِّهِمْ اقْتَدَيْتُمْ اهْتَدَيْتُمْ»،(1) خود گناهي بزرگ نيست؟!

گفتني است با آنكه اختلاف صحابه به طور عمده در اصول، یعنی «امامت و خلافت» بوده است، پيروان صحابه اختلاف در اصول را به اتّفاق حرام دانسته و فقط اختلاف در احكام را جايز می شمارند و حال آنكه هيچ دليلي براي تفكيك «اصول و فروع دين» نيست و اختلاف، مطلقاً حرام می باشد.(2)

ص: 113

در گفته هاي زير، شما شاهد خواهيد بود كه پيروان صحابه، براي تطهير گناهان بزرگ و مظالم فجيع برخی از صحابه و براي جواز و حليّت اختلاف كه منكري بزرگ است، چه تدابير و حيله هايي انديشيده اند.

تقليد نمايند و هر كسي كه از اينان تقليد نكند و به قول يكي از آن هاملتزم و متعبّد نگردد، خارج از اسلام و ايمان است و براي اينكه امّت در حرج و مضيقه نباشند و كار دين آسان گردد، رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از جانب خدا اختلاف مجتهدين را كه خصوص ائمّه ی اربعه باشند، سبب رحمت و وسعت قرار داده و به همين جهت، دين اسلام، شريعت سهل و ساده ای است. و بودن ادياني متعدد و مختلف براي اين امّت، يك فضيلت و نعمتي است بزرگ و بي پايان كه تنها به ايشان اختصاص يافته است، و امم سالفه چون شايستگي آن را نداشته، لاجرم از اين نعمت و موهبت عظمي بي نصيب مانده اند و اين اديان و مذاهب كه به وسيله ی جمعي از صحابه و تابعين و اتباع تابعين به وجود آمده است، همه ی آن ها با تنوّع و تخالفي كه با هم دارند، از جانب خدا بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نازل گرديده، و حضرتش تمسّك با آن شرایع را بر همه ی امّت واجب گردانيده، و به ظهور اختلافات صحابه و مجتهدين امّت خبر داده، و اين خود يكي از معجزات آن جناب است كه ائمّه ی مذاهب، پيروي از جمعي از صحابه، در قرون و اعصار متعاقب، در امور دين اختلاف كردند، و مذاهبي را بر اساس عمل به رأي و قياس و فتاواي ضدّ و نقيض گروهي از صحابه اختراع نمودند، و اختلافات ايشان در بيان احكام دين رحمت بوده است و چون رحمت در خبر نبوي، «نكره در سياق اثبات است» و دلالت بر عموم ندارد، لهذا براي صدق و صحّت كلام رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم كافي است كه در بعضي از اوقات و در حالي از احوال و به وجهي از وجوه في الجمله، رحمتي در بعضي از اختلافات ديني وجود داشته باشد!»(1)·

وظایف خود را در اين باره انجام داد و كلّيات و جزئيّات مسائل دين را در زمان حياتش براي اصحاب و امّت خود واضح و روشن گردانيد، ولي ياران او پس از وفاتش براي خشنودي خدا و تحصيل فضل و ثواب، فرقه فرقه گرديدند، و هر دسته ای به سویي و صراطي قدم نهادند، و با اینکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم احكام و اصول و فروع را مبيّن و روشن فرموده بود، مع ذلك در آن ها اختلاف كردند و اختلاف آنان هم براي امّت رحمت بود.»(1)

نوشتار زير هم در اين زمينه خواندني است:

«پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم گروهي از وجوه صحابه، اعمالي را مرتكب شدند و به راهي رفتند و به كارهایي دست زدند كه طبق قواعد دين و وصاياي آن حضرت، موجب خروج از اسلام و خلود در نيران بوده است و ميزان اختلافات و مشاجرات ميان مسلمين به درجتي رسيد كه نزديك به يك قرن، علي بن ابي طالب را كافر می شمردند و بر منابر و در مجامع ديني جنابش را سبّ می نمودند و كساني را مانند معاويه و يزيد، مدح و ثناء مي گفتند و آنان را اميرالمؤمنين می خواندند! و بالأخره مظالم و انحرافات بني اميّه و مروانيان عكس العمل هایي به بار آورد و به انقراض آنان منتهي گرديد. و دوره ی عبّاسيان فرا رسيد و علويان نيز قدرتي يافتند و به حساب آمدند و دامنه ی علم و بحث در مسائل و امور دين گسترش يافت و قهراً گروهي بسيار به نام فقهاء و اهل فتوا در بلاد اسلام ظاهر شدند و احاديث و سنن، پراكنده گشت و مذاهبي مختلف در اصول و فروع به وجود آمد و اهل هر بلد، فقهي دارا شدند و تعداد راويان اخبار پيوسته فزوني يافت؛ آن چنان كه در هر گوشه و كناري چند راوي حديث روايت مي كرد و به تدريج در چگونگي حال ناقلان سنن و راويان اخبار، جهل و شك بسيار به هم رسيد و از طرفي يك سلسله اغراض ودواعي در جعل اخبار و وضع احاديث به ميان آمد و كار استنباط و فهم تكاليف ديني را مشكل و دگرگون ساخت، بدين جهات بعضي از محدّثان

ص: 116

و عالمان سيَر مانند واقدي و ابن سعد واجب ديدند كه در چگونگي حال راويان احادیث و ناقلان سنن تحقيق و تفتيش كنند و اموري را كه سبب ضعف و يا قوّت حديث ايشان مي باشد، متعرّض شوند و لهذا اخبار و آثاري را در معرفت احوال محدّثين و حفّاظ اخبار نقل و تدوين نمودند و جماعتي از ايشان مورد طعن و جرح قرار گرفتند و گروهي توثيق و تعديل شدند و آنان را از لحاظ عصر و بلدي كه در آن می زيستند، طبقه بندي کردند و چون نوبت به بيان احوال صحابه و جرح و تعديل آنان رسيد، با مشكل و عويصه ای بزرگ مواجه شدند و آن اين بود كه ديدند گروهي از اعاظم صحابه پس از وفات رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم اعمالي را مرتكب شده اند كه طبق قوانين شرع و موازين ديني، بدعت و گناهي عظيم و ذنبي لايغفر مي باشد يا موجب كفر و خروج از اسلام است و از طرفي راضي نشدند كه آن ها را مبدع و فاسق و يا خارج از دين شمارند، زيرا اين كار، توالي فاسده و مشكلاتي ديگر براي ايشان در بر داشت، لهذا كوشيدند تا مجوّز و محمل صحيحي براي اعمال آنان به دست آورند تا همه، ايشان را عادل بدانند و نهايت كوشش و اهتمام ايشان در این باره آن شد كه عنوان اجتهاد و افتاء را طرح كنند و گويند كه طعن بر هيچ يك از صحابه و صحابيّات حتّي كساني كه داخل در فتن و حوادث شده اند، جایز نيست؛ زيرا ايشان به اجتهاد خويش عمل و اقدام نموده و اگر احياناً خطایي مرتكب شده اند، نزد خدا معذور و مثاب مي باشد.»(1)

بعداً اين مسئله در اعصار متعاقب، بيشتر مورد بحث واقع شد و فتواي فقهاي مذهب در فروع آن مختلف گرديد، چنان که «امام نووي» در شرح بر صحيح مسلم گفته است:

«واعلم أنّ سبَّ الصَّحابة رضي الله عنهم حرام من فواحش المحرمات، سواء من لابس الفتن منهم و غيره؛ لأنهم مجتهدون في تلك الحروب و متأولون و قال القاضي (عِیاض) و سبُّ أحدهم من المعاصي الكبائر، و مذهبنا و مذهب الجمهور أنه يعزر،

ص: 117

و لا يقتل و قال بعض المالكية يُقتل.»(1)·

عالمان دين بايد تقليد نمايند و جواز تقليد را به ائمّه ی اربعه و مذاهب ايشان منحصر دانستند.»(1)

عمر بن الخطاب هنگامی كه شريح را براي شغل قضاء به كوفه گسيل داشت، به وي چنين دستور داد:

«اُنظُر مَا يَتَبَيَّنُ لَكَ فِي كِتابِ اللهِ فَلا تَسأل عَنهُ اَحَدَاً وَ مَالَم يَتَبَيَّن لَكَ فَاتَّبِع فِيهِ سُنَّةَرَسُولِ اللهِ وَ مَالَم يَتَبَيَّن لَكَ فِي السُّنَةِ فَاجتَهِد فِيهِ بِرَأیک.»(1)

ابو اسحاق شيرازي در كتاب «طبقات الفقهاء» آورده است كه عمر بن الخطاب به عامل خود ابوموسي اشعري چنين نوشت:

«القضاء فريضة محكمة او سنة متّبعة... الفهم الفهم فيما تلجلج في صدرك مما ليس في كتاب ولا سنة ثم اعرف الأشباه والأمثال وقس الأمور عند ذلك واعمد إلى أقربها إلى الله عز وجل وأشبهها بالحق»(2)

از مضمون دو نامه ی فوق و نظایر آن ها، چنان كه در كتاب «ادوار فقه» نیز مذكور است، دانسته می شود كه عمل به رأي و قياس در عصر صحابه تا چه حدّي مبناي عمل جمعي از صحابه و تابعين بوده است و هر اندازه كه مسلمانان از زمان صحابه و عصر باسعادت پيغمبر دورتر مي شدند، كار فهم تكاليف ديني و استنباط احكام براي اهل فتوا مشكل و دشوار تر مي گرديد؛ زيرا به واسطه ي «مدوّن نبودن سنّت و آنچه را كه پيغمبر در دوره ی تشريع، فرموده يا به جا آورده يا تقرير كرده بود» و «بر اثر اختلاف راويان در ضبط و نقل آن ها» و «معلوم نبودن احوال جمعي از ايشان» و «توسعه يافتن ممالك اسلام» و «ازدياد مسلمين» و «ظهور اختلاف و تفاوت در افكار و عقاید و مقدار اطلاعات ديني آن ها» و «به هم رسيدن پاره ای اغراض در وضع احاديث» و «كثرت فقيهان و راويان»، روی هم رفته اساس و پايه ی اجتهاد

ص: 120

كردن و تفقّه در دين و به دست آوردن احكام شرعي به كلّي تغيير كرد و دگرگون گرديد و هر اندازه كه در زمان پيغمبر و حتّي در عصر صحابه به دست آوردن احكام دين آسان بود، از قرن دوّم به بعد دشوار و سخت گرديد و اين اوضاع و احوال سبب شد كه زمينه ای مناسب و مساعد تربراي عمل به رأي و قياس و شيوع آن فراهم آيد. در اين هنگام فقيهان عامه دو دسته شدند: اكثر ايشان مانند ابوحنيفه طريقه ی اهل رأي و قياس را پيش گرفتند و طایفه ای ديگر مانند احمد بن حنبل شيوه ی اهل حديث و اصحاب خبر را پسنديدند و اين دو جماعت، مذاهب مختلفي در اسلام به وجود آوردند و لكن دامنه ی اختلاف ميان گروه نخستين، بيشتر توسعه يافت و در مسائل مربوط به اصول و فروع دين، آراء و عقایدي عجيب اظهار داشتند، زيرا آنان به احاديث، كمتر استناد می كردند، خاصه ابوحنيفه كه در عمل به رأي و قياس آن چنان غلو نمود و مبالغه كرد كه بنابر نقل خطيب بغدادي در كتاب «تاريخ بغداد»، چنين گفت: «لَو اَدركني رَسولُ اللهِ وَ اَدرَكتُهُ لَاَخَذَ بِكَثيرٍ مِن قَولي وَ هَلِ الدّينُ اِلّا الرّايُ الحَسَنُ.»(1)

و هر چند ابوحنيفه در موضوع فتوا و عمل نمودن به قياس بي سابقه نبوده و كساني مانند شريح و ابن ابي ليلي پيش از او در بسياري از مسائل به قياس و رأي خود عمل كرده اند، لكن مسلّم است كه ابوحنيفه بيش از پيشينيان خود به قياس توجّه داشته و حتّي بيش از معاصران به آن عمل مي كرده، آن چنان كه درباره اش گفته اند: «کان اماماً في القياس»(2)

و ظاهراً در قرن دوّم و پس از آن، هر چيزي كه از آن به قياس تعبير مي شده، در عهد صحابه تا اواخر قرن اوّل، در بيشتر كلمات، از آن تعبير به رأي مي شده است و نزد تابعين و اتباع تابعين، خاصّه در اصطلاح ابوحنيفه و در عرف اصحاب او مانند ابويوسف و شيباني

ص: 121

و كرخي، غالباً مراد از رأي، همان قياس بوده و اگر در كلامي واحد از رأي و قياس نام می برند، معناي مراد يكي بوده است؛ چنان که فخرالدين طريحي در كتاب «مجمع البحرين» تصريح كرده است كه مقصود از «اصحاب رأي» نزد فقهاء، اهلقياس و تأويل می باشند، مانند اصحاب ابوحنيفه و ابوالحسن اشعري.(1)

خاص داشته و بر هيچ يك از مذاهب معروفه ی اهل سنّت نبوده و جماعتي از علماء كه بر مذهب او بوده اند، به داوديين معروف مي باشند. ابن نديم، جمعي ازآنان را با ذكر مؤلّفاتشان در كتاب مزبور نام برده است.ابن حزم كه از فحول و أعاظم اهل سنّت است، در كتاب «المحلي» تحت عنوان: «لَا يَحِلُّ القَولُ بِالقِيَاسِ فِي الدِّينِ وَ لَا بِالرَّأي» در اين باره به تفصيل سخن رانده و از عمل به رأي و قياس انتقاد كرده است و اينك قسمتي از عبارات او نقل می شود:

«فإن ادَّعوا أنَّ الصَّحابة - رضی اللّه عنهم - أجمعوا على القول بالقياس، قيل لهم: كذبتم، بل الحق أنهم كلهم أجمعوا على إبطاله، برهان كذبهم أنه لا سبيل إلى وجود حديث عن أحد من الصحابة - رضي الله عنهم - أنه أطلق الأمر بالقول بالقياس أبدًا، إلاّ في الرسالة المكذوبة الموضوعة على عمر - رضي الله عنه - فإن فيها (و اعرف الأشباه والأمثال وقس الأمور...) و هذه الرسالة لم يروها إلّا عبد الملك بن الوليد بن معدان عن أبيه، و هو ساقط بلا خلاف، و أبوه أسقط منه.»(1)

ما را به خود اختصاص داده است؛ همچون: اجماع، قياس، استحسان، اجتهاد و... تا آن جا كه اجماع و عقل از منابع فقهی ما به شمار آمده اند! غافل از اين كه پيروان صحابه به دليل پيروي نكردن از عترت و نداشتن پاسخ براي بسياري از سؤال ها، ناگزير به وارد شدن در اين مقولات گرديدند تا براي خود معاذير و مداليل، تصنّعي بسازند و حال آن كه شيعه با داشتن رهنمودهاي مشخّص و معيّن عملي ازسوي اهل البيت( براي تك تك هر آنچه دخلي در استنباط دارد، نيازمند اين دست و پا زدن ها نيست.

به سخني ديگر، معصومان( در روزگار حيات و حضور خويش، عملاً و قولاً كيفيّت استخراج و استنباط احكام را به پيروان خويش آموختند تا در اين مهالک گرفتار نگردند. از سويي ديگر بسياري از اين گفته ها، حربه ها و مستندات پيروان صحابه براي تطهير صحابه از مظالم و فجايعي است كه به دست آنان صورت پذيرفته است.

آية الله محمّد باقر كمره ای در تحليل هايي بس گرانمايه، انحراف تفقّه در دين از مكتب اهل بيت( به مذاهب پيروان صحابه را اين گونه بيان می دارند:

«در تاريخ اسلام، امتياز مذهب شيعه از سایر فرق اسلامي، اين بود كه حكم خدا را به لفظ صادر از پيغمبر و امام معصوم تعبير می كردند، در طول زمانِ یازده امام كه به سال 260 هجري به پايان رسيد و در طول غيبت صغري، اصحاب ائمّه، همه ی مسائل دين و احكام شرع را از امامان برحق پرسيده بودند و تعليم گرفته و كتاب هایی در هر موضوع تنظيم كرده بودند كه مرجع عمل آن ها بود و تا چهارصد نسخه كه آن ها را اصول اربعمأة می ناميدند در شمار آمده و از عصر غيبت، علماي بزرگ، مذهب آن ها را جمع آوري كردند و كتاب جامع و كاملي در آوردند، چون «كافي» كه شيخ كليني عليه الرّحمه تنظيم نمود و كتاب «الشّرائع» كه ابن بابويه پدر صدوق تنظيم كرد و «فقه الرّضا» كه مؤلّف آن به طور تحقيق شناخته نشده است.

علّت اين كه علماي مذهب شيعه در اين چند قرن در مقام بيان احكام

ص: 124

دين، اكتفا به ذكر نصّ روايات می كرده اند، اين نبوده كه داراي مقام اجتهاد نبودند يا آن كه نمی دانستند حكمي را كه فهميده اند به لفظ ديگر ادا كنند، در ميان اصحاب ائمّه و علماي مذهب، محقّق و دانشمندان بزرگ و نويسندگان موشكاف بسيار بوده اند كه همه گونه تعبير و نويسندگي را ياد داشته و كاملاً در نويسندگي مقتدر بودند. علّتش اين بود كه:

1. تعبيرات خود ائمّه ی معصومين براي عموم مكلّفين رساتر و مفهوم تر بوده؛2.دستور خصوصي در اين باره داشته اند كه بايد بيان حكم به همان تعبير صادر از معصوم باشد. اين مطلب از اخبار بسياري استفاده مي شود كه از آن جمله چند حديث معروف ذيل است:

1- در كتاب قضاي وسایل الشّيعه، به چند طريق از امام هشتم از پدرش كه همه امامان معصوم بوده اند، از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم روايت كرده است كه سه بار فرمود: «بارخدايا به جانشينان من مهربان باش.» عرض شد: «يا رسول الله جانشينان شما كيانند؟» فرمود: «آن كساني كه پس از من بيايند و احاديث مرا و سنّت و روش مرا از من روايت می كنند و آن ها را پس از من به مردم مي آموزند.»

شيخ مرتضي انصاري در مكاسب، اين روايات را در شمار أدلّه ی نيابت عامّه ی فقهاء ذكر كرده است، اكنون بايد در مفاد اين حديث تدبّر كرد و متوجّه شد كه سه مطلب مهم از آن استفاده مي شود:

الف. آن كه مقصود پيغمبر در اين حديث، مراجع احكام و تعليمات جامعه اسلامي است كه مردم وظيفه دارند در تكاليف خود به آن ها رجوع كنند و احكام خود را از آن ها ياد گيرند و اين مقام براي دو دسته ثابت است: اوّل امامان معصوم(، دوّم فقهاء عادل امّت اسلامي و شامل ناقل حديث پيغمبر در صورتي كه خود از اهل استنباط و فقاهت نباشد، نمی شود؛ اگر چه در صورت عدالت، به روايت او مي توان استناد كرد. زيرا ناقل حديث پيغمبر در صورتي كه جاهل به مفاد آن باشد و فقه آن را درك نكند، مقام خلافت را شايسته نيست به علاوه لفظ حديث اين است كه همه ی حديث ها و

ص: 125

سنّت هاي پيغمبر را نقل كند و اين اشاره به مقام فقاهت مطلقه است.

ب. بهترين عنوان براي فقيه مطلق كه در درجه دوّمِ خليفه پيغمبر اسلام محسوب شده، راوي حديث و سنّت است و لفظ مجتهد و تعبيرات ديگر براي صاحب اين مقام، مستحدث و نامناسب است و از اصطلاحات عامه است.

ج. بايد صاحب چنين مقامي احكام و تعليمات كليه اسلام را به لفظ حديث و سنّتادا كند تا بتوان گفت راوي احاديث و سنّت هاي پيغمبر است و احاديث و سنّت هاي پيغمبر را به مردم ياد داده، در اين صورت، بايد فتوي و حكم را به لفظ روايات و نص صادر از پيغمبر و امام تعبير كند، نه آنكه از پيش خود تعبيراتي به هم ببافد و احكام الهي را بدان ادا كند. از كلام، سوء استفاده نشود و در اين جا نزاع مجتهد و اخباري را به رخ ما نكشيد، ما اين نزاع را بسيار كودكانه و سطحي تلقّي می كنيم و آن را توضيح می دهيم. مقصود اين است كه در حديث رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مقام فقاهت را درجه دوّم خلافت قرار داده، ولي وظيفه ی فقيهي كه روي موازين علمي حكم خدا را فهميده اين است كه آن را به زبان معصوم ادا كند تا در عين حالي كه فتوي مي دهد راوي حديث و سنّت پيغمبر باشد و وظيفه ی ارشادي خلافت را ادا كرده باشد و اگرآن را به تعبيري از پيش خود بيان كند، خلاف وظيفه است و مشمول اين حديث نيست، ولي آيا جایز است بدين گونه فتواها عمل كرد يا نه، بحث ديگري است كه در مقام خودش گفته مي شود.

2- توقيع معروف و مورد اعتمادي كه به خط امام عصرS به توسط محمد بن عثمان براي اسحق بن يعقوب صادر شد و فرمود: «امّا حوادثي كه واقع می شود، درباره ی آن ها به راويان احاديث ما رجوع كنيد، زيرا آنان حجّت منند بر شما و من حجّت خدايم.» در اين حديث هم، مرجع امور را به طور مطلق، راويان حديث تعيين فرموده است و از اين تعبير، دو مطلب استفاده می شود:

الف. آن كه در هر زماني بايد رجوع به راوي حديث در آن زمان كرد نه به

ص: 126

راويان حديث دوره هاي گذشته و نه به خود حديثي كه روايت شده و از اين راه ما در كتاب فقه فارسي خود براي اشتراط حيات در مرجع احكام نسبت به عوام به اين حديث استدلال كرديم.

ب. آن كه بايد مرجع احكام را به لفظ معصوم و عنوان حديث نقل كند تا رجوع به راوي حديث صدق كند.

3- حسين بن روح، سوّمين نایب خاص امام عصر، از امام يازدهم راجع به كتاب هاي بني فضال كه يك دسته از مؤلفين اصحاب ائمّه و روات شيعه اند، فرمود: «آنچه راروايت كرده اند اخذ كنيد و آنچه را رأي داده اند واگذاريد، البته معلوم است رأي و فتواي آن ها كذب و از پيش خود نبوده وگرنه وثوق به آن ها معني ندارد. آنچه می شود از اين حديث فهميد اين است كه در مقام بيان احكام دين آنچه را به لفظ صادر از امام و به عنوان روايت نقل كرده اند، حجّت است، ولي آنچه را فهميده و از پيش خود تعبير كرده اند، بايد واگذاشت و بدان اعتماد نكرد.

4- اجماع و سيره ی تمام فقهاي مذهب شيعه از زمان پيغمبر تا آخر دوره ی غيبت صغري، بلكه تا اواخر قرن چهارم به طور قطع اين مطلب را روشن می كند كه در مقام بيان احكام دين و تعليم عموم مسلمین، به همان نقل روايت و نصوص صادره اكتفا می كردند و از پيش خود تعبيري نداشتند و در برابر عموم فقهاي مذاهب ديگر این امتياز را حفظ كرده بودند و از اواسط قرن دوّمِ اسلام كه فقها و مراجع عامه شروع به استنباط و مسئله تراشي و رساله نويسي كردند، دو اصل در جامعه ی شيعه در برابر آن ها محفوظ و مسلّم بود: اوّل آن كه در استنباط و فهم احكام دين به جز نصِّ قرآن و كلام معصوم، مدركي را معتبر نمی دانستند و قياس و استحسان و رجوع به نظر عرف را خلاف می شمردند و ائمّه ی دين به بيانات متعدد، اين امور را خطا مي شمردند؛ دوّم آن كه حكم الهي را كه می فهميدند به همان نصِّ روايت، تعبير مي كردند و از پيش خود بياني براي آن در نمي آوردند و اين فتوا بر طبق نصّ، سه دوره طي كرد:

ص: 127

1) از عصر خود پيغمبر تا اوایل عصر غيبت صغرا كه ما اين دوره را دوره ی اصول اربعمأة (چهارصد رساله) می ناميم؛ در اين دوره كه سه قرن كامل طول كشيد و تا بيش از دو قرن و نيم آن، خود معصوم مرجع عام بود، در جامعه شيعه چهارصد كتاب در احكام دين تأليف شده بود و اين كتاب ها همان نصوص صادره از معصوم بود كه در هر موضوع، جمع آوري شده و از روي آن، احكامِ عموم مردم بيان مي شد.

2) دوره ی مجاميع يا مدرسه ی شيخ كليني كه در طول غيبت صغري بود. در ايندوره، رجال بزرگ مذهب شيعه متوجّه جمع آوري وتنظيم اصول اربعمأه(چهارصد رساله) شدند و آن ها را به صورت يك كتاب بزرگ درآوردند: محمد بن يعقوب كليني در مدّت بيست سال، كتاب كافي خود را تنظيم كرد. جمع آوري اصول در اين كتب به دو منظور بود: اوّل براي اینکه چون متفرّق بودند، بيشتر در معرض تلف و از ميان رفتن و تحريف و دست اندازي بودند دوّم اين كه نظم و ترتيب هر باب و هر مسئله ای در آن ها كاملاً مراعات نشده بود و استفاده از آن ها محتاج صرف وقت بسياري بود در اين دوره كليه روايات مورد اعتماد در هر بابي با سلسله سند و اسانيد متوالي آن ها ضبط می شد و متن روايات ذكر مي گرديد.

3) دوره ی خلاصه نويسي مجاميع و كتب بزرگ احكام؛ روش مكتب شيخ صدوق كه در اواخر دوره غيبت صغري شروع شد و در آغاز غيبت كبري به توسط مكتب شيخ صدوق رسمي گرديد، در اين دوره چون علماي بزرگ مذهب كه شيخ صدوق و پدرش ابوالحسن بن بابويه در رأس آن ها واقع بودند ملاحظه كردندكه كتاب هاي بزرگِ شامل سلسله سند، كمتر مورد استفاده ی عموم واقع مي شود و همه كس حال و مال قدرت استنساخ و مطالعه و آموختن آن ها را ندارد، شروع كردند به خلاصه كردن روايات، و سلسله سند آن ها را از متن كتاب ساقط كردند و متن هر روايتي را از امام يا راوي متّصل به امام نقل كردند، چنان که خود شيخ صدوق) در كتاب فتواي خود يا به اصطلاح امروزه در رساله ی عمليه خود (كتاب «من لا یحضره الفقيه») اين روش

ص: 128

را به كار برده و برخي علماي بزرگ، متن فقه را خلاصه تر كردند، به اين ترتيب كه متن روايات را به اسقاط راوي و حذف ذكر امام به هم پيوستند و از آن، كتاب جامعي ترتيب دادند كه شامل همه ی مسائل و احكام فقه بود. پدر بزرگوار شيخ صدوق) در كتاب «الشّرائع» خود، اين روش را به كار برده و به نظر مي رسد كه كتاب «فقه الرّضا» هم در اين دوره جمع آوري شده باشد.

به هر حال در همه ی اين دوره ها و نزد همه ی علماي مذهب از زمان پيغمبر تا دوره یصدوق، اين اصل مسلّم بوده كه بايد حكم خدا و فتواي شرع مقدّس را با زبان و تعبير معصوم ادا كرد و چنان که نبايد اصل حكم دين را از پيش خود گفت، تعبير آن را هم تا جائي كه ممكن است نبايد از پيش خود كرد و البته اين روش مسلسل، در اثر دستور پيغمبر و ائمّه بوده كه در ضمن اخبار بسياري بيان شده و ما چند روايت آن را براي نمونه نقل كرديم.»(1)

فنون مختلفه ی فلسفه از زبان هاي فارسي و هندي و يوناني ترجمه نمود، در اثر پيوست با اين منابع، يك تحزّب علمي خشكي در برابر دين و دانش ديني به وجود آمد و يك دسته از دانشمنداني جدا از دانشمندان ديني در جامعه ی اسلامي معرّفي شدند و زمينه فراهم· شد كه فرهنگ از دين جدا شود، ولي تا اواسط قرن چهارم اين نهضت فرهنگي، مستقل نبود؛ بلكه تحت نظر خلفاء بود و يك نمايش درباري محسوب می شد و به طور عموم در مردم اثر آشكاري نداشت؛ ولي از اين تاريخ، يك دستگاه فرهنگي مستقلي در جامعه ی اسلامي به وجود آمد كه شامل شعبه هاي گوناگون ادبي و ديني و فلسفي و فنون ديگر بود. اين استقلال عمومي، در مركز خلافت اسلامي، در مدرسه ی نظاميه ی بغداد تمركز يافت و در شرق بلاد اسلامي در مدرسه نظاميه نيشابور. اين دو مدرسه در نظر خلفاي وقت و پادشاهان معاصر آن ها رسميت يافت؛ كمك شاياني از آن ها گرفتند و نفوذ خود را در سراسر بلاد اسلامي بسط دادند و تشكيلات و انتظامات محكمي در جريان خود پديد آوردند. تحصيل كرده هاي اين مدارس، علماي رسمي و رتبه دارِ جامعه شناخته مي شدند و صلاحيت آن ها براي مراتب عاليه و مقامات رسمي دولت از وزارت و حكومت و نويسندگي و غيره محرز بود. برنامه ی اين مدرسه ی عمومي، به مناسبت مركزيّت خلافت بغداد كه در نزد عموم سلاطين و پادشاهان نيرومند معاصر، خواهي نخواهي رسمي و مورد احترام بود، بر اصول تسنّن متّكي بود؛ از اين رو عموم مردم با آن ها سر و كار داشتند و به اصطلاحات و اصول علمي و اداري آن ها پيوسته و مأنوس بودند و شيعه هم در غالب مراكز خود از نظر جريان وضع عمومي، زير نفوذ علمي و اداري آن ها بودند و علماي شيعه، همان خط وجهه علمي و فتوایي ملّي نزد پيروان خود داشتند و انتظامات تشكيلاتي كه بتوانند در برابر نفوذ علمي و اداري ديگران مقاومت كنند، نداشتند.

اين نفوذ تشكيلاتي و اعتبار رسمي و اداري دانشمندان سنّي مسلك، كم كم دانشمندان شيعه را وادار كرد كه براي برابري با آن ها با علوم و اصطلاحات آنان آشنا شوند و براي مجادله هم كه باشد، علوم آن ها را فراگيرند و بر مسلك

ص: 130

آن ها تأليف و تصنيف كنند تا در مورد بحث و معاشرت با آن ها در نمانند و در نظر مخالفين بتوانند نمايش علمي دهند، اين روش از مراكزي كه عامه، نفوذ علمي و مدارس عموميداشتند، شروع شد و به تدريج جامعه ی شيعه را فراگرفت و عمومي و رسمي شد.»(1)

«در أواخر قرن چهارم، فرهنگ اسلام، مستقل و تحت نظر خلفاي وقت و پادشاهان وابسته، خلافت رسمي و عمومي شد و دانشمندان و فقهاي شيعه خواهي نخواهي و بيشتر از نظر جدال به أحسن، با مخالفان و حفظ مقام علمي خود، اين روش را پذيرفتند. آن ها در نظر گرفتند كه جامعه ی شيعه را از نظر علمي آبرومند جلوه دهند و در برابر دانشمندان مخالف مذهب، ايستادگي كنند، ولي كم كم نفوذ اين روش سبب شد كه تمسّك به كتاب و سنّت سست شود و نصوص كتاب و سنّت، متروك گردد و يك تدبّرات و افكاري كه به نظر علماء با مضامين آن ها مطابق است، جاي گير آن ها گردد و قلم در تعبير احكام الهي آزاد شود و در مكتب شيعه تا اواخر قرن چهارم، دليل حكم شرعي همان كتاب خدا، قرآن مجيد و اخبار صادره از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم( بود، ولي چون شيعه به پيروي عامّه كتاب هایي در اصول و فقه جدا از اخبار نوشتند، اجماع و دليل عقل را به روش آن ها در شمار دليل هاي احكام فقه اسلامي آوردند و چون ملاحظه كردند كه اين دو دليل بر خلاف مكتب فقه اهل بيت و فقهاي ديرين مذهب شيعه است، به توجيه آن پرداختند و گفتند مقصود از اجماع، قول جمعي است كه امام معصوم (علیه السلام) در آن ها باشد و عقل، جزء دليل حكم شرعي است نه آنكه به طور استقلال دليل آن باشد يا آنكه اين دو دليل،كاشف از قول معصوم مي باشند و در نتيجه تطوّر فقه استدلالي و تفكّر در مسائل اصولي، قياس را به نام «تنقيح مناط»، و استحسان را به نام «شمّ الفقاهه» در فقه شيعه وارد كردند تا كار به جایي رسيد كه اشتغال به علم قرآن و ضبط اخبار و تتبّع در احاديث فقه از اعتبار علمي ساقط شد و اشخاصي كه صرف وقت در اين دو اصل مهم اسلامي و

ص: 131

دو مدرك منحصر فقه شيعه می كردند، به بي سوادي تلقّي مي شدند. ممكن بود كه يك نفر طلبه ی جدّي، سال هاي دراز به· تحصيل علوم پرداخته باشد، ولي چند آيه از قرآن يا چند حديث را ضبط نكرده باشد؛ لذا شالوده ی ثابت چهارصد ساله ی فقه شيعه از هم گسيخته شد و يك مشت ترديدات و احتمالات جاي گير آن گرديد. روش اطمينان بخش فقه احاديث از ميان رفت و يك مشت آراء و احتياطات گيج كن، به جاي آن نشست. سخن را در اين جا كوتاه كنم (در خانه اگر کس است یک حرف بس است).»(1)

· «علماي شيعه روش انتقاد و فلسفه بافي و قلم فرسائي را از مكتب هاي عامه و علماي مخالف مذهب آموختند و در بيان احكام، روش آن ها را تقليد كردند. اين انحراف با وفات شيخ بزرگوار صدوق كه در 381 اواخر قرن چهارم هجري است، آغاز شد.»(2)

· «اين انحراف روش تعليمات ثابته ی مذهب در جامعه ی شيعه، انشعابات بنيادکن و كمرشكن به وجود آورد كه انشعابات اخباري و اصولي، شيخي و متشرّع، از همه جانگدازتر و اسف آورتر است، ولي رشته ی تمسّك به اخبار و قرآن به كلّي منقطع نگرديد. هميشه در بسياري از نواحي شيعه نشين، دانشمنداني بودند كه متوجّه اين نقطه ی انحراف گرديده و از آن كناره مي گرفتند و همان رشته تعليمات خاندان نبوّت و زبان كتاب خدا و سنّت را زنده مي داشتند. شيوع و رسميت مسلك انحرافي، واكنشي در پيروان اين طريقه پديد آورد و در ميان افراطي هاي اين دو مسلك از اواسط قرن پنجم، جنجال و مبارزه ی اخباري و اصولي بر پا شد و انشعابي در جامعه ی شيعه پديد آورد، به عللي كه شرح آن طولاني و با اختصار اين مقدّمات مناسب نيست، انشعاب «شيخيه و متشرّع پديد شد» و لطمه ی بزرگي به جامعه ی شيعه وارد كرد.»(3)

ص: 132

«از زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تا دوره ی صدوق، اين اصل، مسلّم بوده كه بايد حكم خدا و فتواي شرع مقدس را با زبان و تعبير معصوم ادا کرد و چنان که نبايد اصل حكم دين را· از پيش خود گفت، تعبير آن را هم تا جايي كه ممكن است نبايد از پيش خود كرد و البته اين روش مسلسل، در اثر دستور پيغمبر و ائمّه بوده كه در ضمن اخبار بسياري بيان شده...»(1)

كتاب و سنّت در بسياري از اجتهاد ها و درس هاي خارج، جايگاه چنداني ندارند و به طور حتم، كتب ممهده در زمينه هاي اصول، فقه و فلسفه، اكثر اوقاتِ بسياري از مجتهدان و درس هاي خارج را به خود اختصاص مي دهد. به سخني ديگر، نه در پايه ی سطح و نه در درس هاي خارج، جايگاه ويژه اي براي قرآن و حديث نيست، البته كساني نيز هستند كه قرآن و حديث را محور و اساس اجتهاد قرار مي دهند.

با تحقيق می توان گفت ميزانِ وقتي كه براي مطالعه ی كتاب هايي چون كفايه، رسائل، مكاسب، جواهر و... و تدريس استدلالي آن ها در درس هاي خارج صرف مي گردد، اصلاً قابل مقايسه با مطالعه و تحقيق بر روي قرآن و كتب حديث نيست و به گونه ای شده است كه مقدّمه ها با آن همه طول و عرض، فرصتي براي رسيدن به ذوالمقدّمه برجاي نمي گذارد. نكته ای كه در اين راستا قابل توجّه مي باشد، اين است كه تنها شمار كمي از اين گراميان در بيان و درك معارف و مفاهيم قرآني و حديثي بضاعت كافي و لازم را دارند، در حالی که خوض و غور آن ها در کتب یاد شده، مثال زدنی است.

در گذشته، منابع اوّليه ی كامل، تمام و به طور مستقيم براي يك مجتهد «قرآن» و «حديث» بوده است كه مع الأسف امروز كم رنگ شده اند و چه بسيار بوده اند علمايي كه از چنين وضعيّتي هراسان بوده و نسبت به پیامدهای آن، هشدار داده اند. گفتن دارد که پيروان صحابه گرچه اهل بيت( را دوست دارند، ولي در مسائل فقهي، خوض و غور آن ها بيشتر در كتب و اقوال صحابه و فقهاست؛ پس چرا ما باید این گونه باشیم؟!

ص: 133

از ضروريّات اسلام و مذهب شيعه اين است كه هيچ واقعه و فعلي نيست كه حكمش از قرآن و سنّت به دست نيايد وگرنه ناخواسته نقصان دين و كوتاهي رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در ادا و بيان دستورهاي الهي و... را باور داشته ایم، در اين مقوله در عنوان «حدیث بیان گزینه های قابل تصوّر برای اختلاف» به تفصيل گفت و گو شده است.

پيامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

«مَعَاشِرَ النَّاسِ وَ كُلُ حَلَالٍ دَلَلْتُكُمْ عَلَيْهِ أَوْ حَرَامٍ نَهَيْتُكُمْ عَنْهُ»(1)

«الْقُرْآنِ فِيهِ كُلُّ شَيْ ءٍ حَتَّى أَرْشُ الْخَدْش»(2)

آيا اين پندار كه بسياري از احكام، داراي حكم قطعي و ظنّي نيستند و به آن ها شك داريم و در نتيجه باید به اصول عمليّه عمل کنیم، پندار درستي است؟! كدام حكم و مطلبي است كه به نص يا ظهور كالنّص بيان نشده باشد؟

بسياري بودند كه به اقاليم و بلاد اعزام می شدند و در بيان يا پاسخ هر حكمي، به تكرار عين آيات و احاديثصادره مبادرت مي نمودند و در نتيجه مردم از مبلّغان و مفتيان، جز عين آيات و احاديث را دريافت نمی نمودند و هرگونه افزودن به آيات و احاديث يا كاستن از آن ها و تفسير به رأي را گناهي بزرگ دانسته و معصومان( سخت از آن جلوگيري مي نمودند.

در روزگار غيبت نيز تا مدّت ها همين رویّه ادامه يافت و مفتيان در بيان و كتب خويش حتّي در رساله هاي عمليه همچون «من لا يحضره الفقيه» كه براي پاسخ گويي به عموم مردم نگاشته شده بود، چيزي جز عين مأثورات را درج ننموده و بيان نمی نمودند. به بياني ديگر، درك و فهم خويش را از هر آيه و حديثي با همان آيه و حديث بيان می نمودند. بنابراین، در حقيقت رأيي براي مجتهد نيست و نبايد باشد و آنچه حق است اين خواهد بود كه مجتهد تلاش كند احكام و معارف دين را از اصول تا فروع و از كلّي تا جزئي، با استناد به منابع معتبر و بدون اختلاف در ميان مردم بيان نمايد.

اقتصاد نيز يك مجتهد نمی تواند در همه ی امور اقتصادي صاحب نظر باشد. همان طور كه یك اقتصاددان نيزهرگز نخواهد توانست در همه ي رشته هاي اقتصادي داراي تخصّص باشد و همان گونه كه يك پزشك نيز نمي تواند در همه ي رشته هاي پزشكي متخصّص باشد.

به دليل گستردگي مباحث اقتصادي، پزشكي، عمراني، حمل و نقل و... هر فقيه بايستي متكفّل پاسخ گويي به بخشي از مباحث ياد شده باشد تا بتواند با درايت كامل، ديدگاه اسلام را در هر بخش بيان نمايد. به گفتاري ديگر، تا هنگامی كه فقيه سيستم پيچيده ي بانكي و عقود و معاملات گسترده ي بانكي و رايج را نشناسد، نمي تواند موارد حلال و حرام و ربوي و غيرربوي آن ها را بفهمد و بفهماند. نيز فقيه تا گاهي كه ابعاد گوناگون تلقيح، عقيم شدن و... را نشناسد، نمی تواند احكام آن ها را گوشزد نمايد. در نتيجه، مجتهد مطلق نه تحقّق دارد و نه وقوع خواهد داشت؛ از این رو، زعيم و مرجعيّت عالي اسلام بايستي تدبيري بينديشد كه مباني، ديدگاه ها و احكام و معارف دين به شكلي مستحکم، سامان يافته و براي عموم مردم بيان و ارائه گردد و همه چيز بر طبق قوانين و مقرّرات اسلام جريان يابد و قانوني جز قانون خداوند در جامعه عينيّت و حاكميّت نداشته باشد.

امروز به باور بسياري از صاحب نظران، شاهد آنيم كه برخي از فتواها و ديدگاه ها از پشتوانه ی عميق ديني و كارشناسي علمي برخوردار نيست و با واقعيت هاي موجود هم خواني و سازگاري ندارد؛ لذا نمی تواند كاربردي، كارآ و كارساز باشد. از سويي ديگر، به دليل اینکه فتاوا به طور عمده با يكدیگر متضاد و متعارض مي باشند، كارشناسان در به كارگيري آن ها دچار سرگرداني مي باشند.

راهكار تحقّق اين امر، اختصاص شورايي خبره از فقهاي اهل حل و عقد براي هر امر و هر عنوان اقتصادي، اجتماعي، سياسي، اعتقادي، پزشكي، قضايي، حقوقي، دفاعي و... است تا با بررسي اين مسائل، ديدگاه هاي اسلام در هر زمينه با وحدت نظر و استحكام و بدون هرگونه اختلاف، زير

ص: 136

نظر ولايت امر بيان و ارائه گردد. بي شك با مديريت، تدبير و تصدّی فقيهي جامع الشّرايط، آگاه به زمان و فرزانه، همه ی امور مربوط به اسلام ومسلمانان سامان يافته و اختلاف و تفرقه رخت برخواهد بست.

پاره ای از احادیث دلالت می کنند که ماه های ناقصی که رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم روزه گرفته اند کمتر از ماه های تمام بوده است. برخی دیگر دلالت می کنند که ماه هایی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در آن ها روزه گرفته اند، اتّفاقاً تمام بوده، ولی ماه های بعد چنین نبوده است.(1)

نفی نقص، بر نفی أغلبیّت تمام حمل شده است و مضمون «وَ لَا يَنْقُصُ أَبَداً» بر نفی دوام نقص حمل شده است.

منع اختلاف أفق ها در ربع مسکون اشکال می شود یا به خاطر اینکه زمین کروی نیست بلکه مسطّح است و بنابراین در این صورت، أفق ها مختلف نیست.»(1)

· شیخ انصاری): «آیا اگر هلال ماه در شهری رؤیت شد، برای شهرهای دوردست ثابت می شود؟ چنان که از منتهی و تحریر و از برخی علمای ما، در تذکره حکایت شده است، یا ثابت نمی شود مطلقاً، آن گونه که محقّق در «معتبر» و «شرایع» و علّامه در «ارشاد» و «قواعد» و محقّق کرکی در«جامع المقاصد» و شهید در «مسالک» و محقّق اردبیلی در«مجمع الفائده» گفته اند و از شیخ نقل شده است؟ و از ظاهر مناهل بر می آید که بیشتر فقها بر این نظرند یا آنکه [برای شهرهای دور] ثابت می شود، به شرط امکان تحقّق در آن شهرها و اینکه علم به عدم وجود آن در آن شهرها نبوده باشد؛ پس اگر علم به نبود آن در شهرهای دور، به سبب کرویّت زمین و نیز گوناگونی آفاق، پیدا شد، حکم به ثبوت هلال، چنین شهرهایی را شامل نمی شود. این نظر از علامه، پس از گزیدن نظراوّل، در «منتهی» و «تحریر» نقل شده و صاحب «مدارک» هم، آن را نیکو شمرده است.»(2)

شیخ، گوناگونی آفاق و کروی بودن زمین را دلیل ندیدن ماه در شهرهای دوردست می داند.

· آیة الله خویی): «این تصوّر باطل است و مرحله ها دور از واقع، بلکه اهل خبره، برخلاف آن اتّفاق دارند. از این روی هرچند مشهور، برای اثبات نظر خود، به آن استناد کرده اند، ولی هیچ گونه ارتباط و پیوندی بین طلوع و غروب خورشید و حرکت ماه نیست؛ زیرا کروی بودن زمین، سبب می گردد که همواره نیمی از آن در برابر خورشید قرار گیرد و نیمی دیگر آن قرار نگیرد. ... [برای عدم تعمیم] دلیلی جز قیاس حدوث هلال ماه و خروج ماه از محاق، به اوقات نمازها، یعنی طلوع و غروب خورشید، وجود ندارد. پس همان طور که طلوع و غروب خورشید، در شهرها و أفق های مختلف تغییر می کند، رؤیت هلال ماه نیز مختلف است.»(3)

ص: 139

آیة الله حکیم): «تأمّل در اختلاف شهرها در طول و عرض که موجب اختلاف آن ها در طلوع و غروب و رؤیت هلال و عدم آن است، سزاوار می باشد. در نتیجه با علم به تساوی دو شهر در طول، در حجیّت بیّنه بر رؤیت یکی از آن دو، برای اثباتش در دیگری اشکالی نیست. نیز اگر در شهرهای شرقی دیده شد، در· شهرهای غربی نیز به طریق اولی رؤیتش ثابت می شود.»(1)

اکنون که تعبیرها و تفسیرهای متفاوت و متضاد از ماه و آثار و نتایج آن ها آشکار شده است، ضرورت بازنگری و نواندیشی در این عنوان مهم و سرنوشت ساز، احساس می گردد و ما را برآن می دارد که به گونه ای بایسته به خوض و غور در این مسئله از زوایای گوناگون بپردازیم.

نشده است. در نتیجه، شناخت موضوع، گره گشا و راز و رمز حلّ این مشکل به شمار می رود.

احکام، همواره بر موضوعاتی شناخته شده مترتّب خواهند شد وگرنه موضوعی که مبهم و ناشناخته است، نمی توان حکم خاصّی را بر آن، مترتّب نمود.

ره آورد شناخت ماه و چندوچون آن، این است که گردش ماه به دور زمین، از آغاز (هلال) تا فرجام، گردشی منظّم و قابل محاسبه و حتّی ثانیه و آنیه ی آن نیز مشخّص می باشد و در این فرایند، احکام و آثار مترتّب بر هلال بازنگری خواهد شد و به وحدت نظر دست خواهیم یافت.3

ص: 141

ص: 142

ص: 144

ص: 145

ص: 146

واقعیّت علمی و طبی-عی کره ی ماه

(شناخت ماه)

کره ی ماه پس از بیرون آمدن از حالت «مُحاق»(1)

و طلوع آن در أفق غربی که به شکل «هلال» دیده می شود، به یک باره بر همه ی نیم کره خواهد تابید و بدین وسیله ماه نو در کلّ نیم کره وکلّ جهان آغاز گشته و ماه گذشته سپری می گردد. و بالأخره همزمان با آغازین لحظه های درخشش هلال، نور آن بر کلّ نیم کره خواهد تابید و جایی از درخشش آن جز به دلیل مانع، محروم نخواهد شد. به سخنی دیگر، رؤیت نخستین هلال، گواه آن است که ماه گذشته حتّی در آفاقی که در این شب نتوانسته اند هلال را ببینند پایان یافته است و صبح پس از این شب، درکلّ جهان روز آغاز ماه خواهد بود.

از آنجا که کره ی زمین پیوسته در حال گردش است، نیم کره ی دیگر نیز که روز است آن به آن و به تدریج و هم زمان با غروب خورشید و فرا رسیدن شب، در برابر تابش نور ماه قرار خواهد گرفت و هلال، قابل رؤیت خواهد بود. بنابراین، پس ازرؤیت نخستین هلال، تنها یک روز لازم است، نه بیشتر، تا کلّ زمین در پرتو نور خورشید قرار گیرد. می توان گفت: زمان مورد نیاز برای تابش نور هلال بر کلّ کره ی زمین، آنِ تابش هلال بر نیم کره به اضافه ی یک روز است. و بالأخره در بخش اعظم دو نیم کره و کره ی زمین در شب نخست و ساعت های اوّلیه، هلال، قابل رؤیت خواهد بود. تابش ماه در نیم کره ی دیگر مسن تر، بزرگ تر، درخشنده تر و قطعی تر خواهد بود.

ماه گاه در افقی قابل رؤیت نیست، ولی لحظات یا ساعاتی دیگر در افقی دیگر، قابل رؤیت خواهد بود. به عنوان مثال، ماه گاه در غروب چین از خورشید دور نشده و تحت الشّعاع می باشد، ولی ماه غروب الجزیره ی عربی، به مقدار کافی از خورشید دور شده و قابل رؤیت خواهد بود.هرگاه ماه در غروب چین هشت درجه از خورشید دور شده باشد، در غروب الجزیره ی عربی، مقدارش ده درجه و نیم خواهد بود و با گذر این مدّت، ماه در هر افقی قابل رؤیت می باشد. در نتیجه اگر ماه در افقی قابل رؤیت نباشد، این به معنای آغاز نشدن ماه نیست، بلکه به این معنا می باشد

ص: 148

که هلال ماه در لحظه ها و ساعت های آینده رؤیت و ماه آغاز خواهد شد.(1)

جاهایی که به دلیل مانع نمی توانند از نور ماه برخوردار گردند، چهار طرف آن ها که مانعی نباشد، از نور ماه برخوردار خواهند گشت. هلالی که ساعت هایی پس از نخستین رؤیت یا در شب بعد در دیگر آفاق هویدا می شود، همان هلال نخستین است، نه هلال دیگر؛ بنابراین هلالی که در دیگر آفاق در شب بعد رؤیت می شود، هلال نو نیست، بلکه همان هلالی است که در شب پیش رؤیت شده است و هلال دوّمین شب می باشد.

ماه شب اوّل فقط یک شب خواهد بود و تکرار وتولّد دوباره ندارد. به سخنی دیگر، به قطع و یقین، به دلیل واقعیّت و حقیقت و به تشخیص همه ی اهل خبره، هلال در شب های پس از نخستین رؤیت، هلال نخستین نیست، بلکه هلال شب دوّم، شب سوّم و... می باشد.

گفتنی است که در گذشته گرچه دوّمین شب یا سوّمین شبِ ماه را در آفاق مختلف، شب نخست به حساب آوردن، أمری پسندیده بود، ولی در روزگار کنونی أمری معقول و حکیمانه نخواهد بود و عملاً پذیرش دوّمین یا سوّمین شب، به عنوان شب نخست و باور داشتن سه نوع ماه و در نتیجه سه نوع سال است! از این رو، انتظار سه روز در آفاق مختلف، نامعقول و به دور از واقعیّت حقیقی و خارجی کره ی ماه است.(2)به بیانی دیگر، آفاق مختلف، واقعیّت خارجی ندارد؛ زیرا با طلوع هلال، نور آن بر کلّ نیم کره و هرجا که مانعی نباشد، خواهد تابید و ماه جدید با نخستین رؤیت هلال در کلّ نیم کره آغاز خواهد گردید. نیم کره ی دیگر نیز آن به آن و حداکثر به فاصله ی یک روز، از نور ماه بهره مند خواهد شد.

همان گونه که خورشید پیوسته در جایی طلوع و در جایی غروب می نماید، ماه نیز پس از آشکار شدن در أفق، پیوسته در جایی طلوع و در جایی دیگر

ص: 149

غروب خواهد نمود؛ بنابراین، خورشید و ماه پیوسته دارای مشرق ها و مغرب های بسیار می باشند و همان گونه که تابش خورشید در آفاق دیگر را نمی توان خورشید دیگر دانست، تابش ماه در دیگر آفاق را نیز نمی توان ماهی دیگر و طلوع دیگر دانست.

نور خورشید و نیز نور ماه جز در حالت محاق، پیوسته بر زمین می تابند، البته نور ماه، روزها به واسطه ی تابش خورشید محو می شود.

همان گونه که نور خورشید گاه با وجود مانع نمی تواند بر جاهایی از زمین بتابد، نور ماه نیز چنین خواهد بود. گفتنی است که ماه، تنها هلال و دیگر منازل آن موضوع احکام است، خلاف خورشید که در اوقات صلوات و نیز غروب آن برای روزه، موضوع احکام می باشد.

کره ی ماه، ماهی یک بار به دور خود و یک بار هم به دور زمین می چرخد. ماه مانند زمین، همواره نیمی از آن که در برابر خورشید قرار دارد، روشن و نیمه ی دیگر آن، تاریک است.

خورشید در فضا، بستگی دارد و تابع محلّ رصد نیست.

در سالنامه های نجومی که هر ساله از طرف مراکز نجومی معتبر جهان منتشر می شود، لحظه ی مقارنه ی ماه و خورشید به زمان بین المللی درج می شود. به بیانی دیگر، گاهِ قران در هر ماه قمری، دارای زمانی مشخّص و ثابت برای همه ی زمینیان خواهد بود. برای محاسبه ی مشخّصه ی سنّ ماه در هر لحظه ی مورد نظر، مثلاً لحظه ی غروب خورشید یا لحظه ی اوّلین رؤیت هلال ماه، کافی است لحظه ی مقارنه را از آن لحظه بر حسب زمان بین المللی بکاهیم. به بیانی دیگر، «با دانستن هنگامه ی اقتران و خروج از اقتران، می توان هنگامه ی تولّّد هلال در أفق را به دست آورد.»

دانشمندان حتّی ثانیه ی لحظه ی اقتران را با یقین می دانند و می توانند لحظه ی اقتران در ده ها سال آینده یا گذشته را بیان کنند؛ زیرا مقدار سیر ماه و خورشید معلوم می باشد و از دو هزار سال پیش تاکنون در رصد ها تفاوتی نکرده است و حتّی نرم افزارها، جدول ها و کتاب های بسیاری نیز در این زمینه فراهم آمده است و برای همه ی کارشناسان یقین آور می باشد.(1)لحظه ی مقارنه، به تعبیری همان لحظه ی تولّد ماه نو نجومی است و هرچه لحظه ی غروب خورشید یا لحظه ی اوّلین رؤیت هلال ماه (با چشم مسلّح یا غیرمسلّح) دیرتر از آن صورت بگیرد، آن هلال ماه را در اصطلاح «مسن تر» می نامند و هرچه مدّت زمان لحظه ی مقارنه تا لحظه ی غروب خورشید یا لحظه ی اوّلین رؤیت هلال ماه، کمتر باشد، آن هلال ماه را «جوان تر» به شمار می آورند.(2)

خروج ماه از تحت الشّعاع نیز أمری یکسان برای همه ی جهانیان است، ولی از نظر شرعی نمی تواند آغاز ماه های قمری باشد.

هنگام مقارنه، آن روی ماه که به طرف خورشید است با نور خورشید روشن می شود و نصف تاریک ماه که به طرف زمین است، چون نور خورشید به آن

ص: 151

نمی تابد، دیده نمی شود و از سویی تابش بسیار نور خورشید مانع دیدن اجرام کم نورتر است.

برای ساکنان زمین، تنها یک طرف ماه، قابل دیدن است و طرف دیگر دیدنی نیست. به سخنی دیگر، ماه در سفر خود به دور زمین، همواره نیمی از ظاهر خود را به ما نشان می دهد.

ماه و خورشید در هنگامه ی قران، بسیار به یکدیگر نزدیک اند و با گذشت زمان و پس از قران، کم کم از یکدیگر دور خواهند شد و ماه به سمت مشرق خورشید به پیش خواهد رفت، تا آنکه ماه به شکل هلالی باریک در أفق غربی آشکار خواهد شد. به بیانی دیگر، شکل گیری هلال عبارت از بیرون شدن آن از تحت الشّعاع به اندازه ای است که قابل رؤیت باشد. نیز می توان گفت: هلال به گاهی گفته می شود که ماه از حالت وسط قرار گرفتن بیرون شده و جزء نورانی آن بیرون می شود.

حالت محاق تا بیرون شدن ماه از شعاع خورشید را «تحت الشّعاع» می نامند.

حالت محاق، زمان ورود تا زمان خروج ماه از شعاع خورشید است و کمتر از دوروز به درازا خواهد کشید.(1) محاق در أواخر هر ماه روی خواهد داد و مدّت آن، 40 ساعت و 48 دقیقه خواهد بود.

موضع مقارنه ی ماه و خورشید

هلال در زیرأفق غربی، ناپدید می گردد؛ زیرا پرتو نور خورشید در أفق مغرب پراکنده است و هلال، نورش اندک می باشد.

هلال درآغاز، بسیار نازک است و با چشم مجرّد، قابل رؤیت نیست و هنگامی هلال پدیدار خواهد شد که ماه از خورشید به اندازه ای دور شده باشد که پس از محو نور خورشید و تاریک شدن نسبی أفق، بتواند بر بالای أفق بماند و افراد با چشم غیرمسلّح بتوانند آن را ببینند. بنابراین، هرچه ماه از حالت محاق دورتر گردد، بر روشنایی قرصماه افزوده می شود و به هر اندازه زمان قران تا غروب خورشید بیش تر باشد و خورشید دیرتر غروب کند، امکان خروج ماه از تحت الشّعاع ودیدار هلال، بیش تر است؛ چون ماه از خورشید فاصله ی بیش تری می گیرد.

با توجّه به تجربیّات و گزارشِ دستاورد تلاش 127 ساله ی عدّه ای از اهل فنّ و شیفتگان شکار هلال، این نتایج به دست آمده است:

1. کمترین سنّ هلال برای رؤیت با چشم مسلّح، حدود 12 ساعت و کمترین سنّ هلال برای رؤیت با چشم عادی و غیر مسلّح حدود 14 تا 18 ساعت است. بنابراین هلال هایی با سنّ 18 ساعت به بالا، به شرط نبودن موانعی همچون ابر یا آلودگی هوا، با چشم عادّی قابل رؤیت می باشد.(1)

2. هرچه سنّ هلال ماه در لحظه ی غروب خورشید، از آنچه در بالا یاد شد بیشتر باشد، امکان رؤیت هلال نیز بیشتر می باشد و ادّعای رؤیت، با سنّ کمتر از آنچه گذشت، تنها با تأیید رصدخانه و مجامع معتبر نجومی پذیرفتنی است و رکوردی تازه خواهد بود.

3. جاهایی که به دلیل موانع طبیعی در نخستین بار از تابش نور ماه بهره مند نشوند، در شب بعد که نور هلال درخشنده تر و هلال، آشکارتر می شود، از درخشش نور ماه، بیشتر بهره مند خواهند شد. می توان گفت در مناطق نخستین، آن هنگام که هلال رؤیت می شود، هلال در أفق های

ص: 153

کلّ نیم کره نیز وجود دارد و بایستی حکم به طلوع هلال شود، گرچه به دلیل موانع دیده نشود.

4. بیرون شدن ماه از محاق و دیدار آن، أمر یکسانی برای همه ی ساکنان در نیم کره می باشد و در همه ی شهرها هلال ماه را می توان دید. در نیم کره ی دیگر که روز است و نور خورشید به آن می تابد، هلال به تدریج و هنگام شب دیده خواهد شد؛ چون تنها، در جایی که شب باشد، دیدار هلال امکان پذیر خواهد بود.5. طلوع هلال ماه در مناطق شرقی، موجب قطع به طلوع هلال در مناطق غربی است.

6. از آن جا که خورشید در مناطق شرقی زودتر غروب می نماید، گاه امکان رؤیت هلال در مناطق شرقی کم تر و در مناطق غربی چون خورشید دیرتر غروب می کند، بیش تر خواهد بود.

7. هرگاه هلال در مناطق شرقی دیده شود، در مناطق غربی نیز به یقین دیده خواهد شد، گرچه از محلّ رؤیت بسیار دور باشند و لازم نیست در جست وجوی وجود هلال در أفق ها و مناطق غربی باشیم؛ زیرا هلال در أفق های مناطق غربی و در مناطق نیم کره ی دیگر نیز یکی پس از دیگری آشکار خواهد شد. به عنوان مثال: هرگاه هلال در چین دیده شود، در ایران و همه ی شهرهایی که غروبشان پس از چین است نیز دیده خواهد شد. نیز هرگاه هلال در عراق رؤیت شود، وجود هلال در بلاد غربیّه ی آن مثل شام قطعی خواهد بود؛ زیرا حرکت ماه از شرق آغاز و به طرف غرب ادامه خواهد یافت. این مطلب در میان علما معروف و مشهور است.(1)

8. اگر هلال در مناطق شرقی، رؤیت شده و أفقی خاصّ که هلال آن رؤیت نشده، در مناطق غربی قرار داشته باشد، به اتّفاق همه و به دلیل واقعیّت باید باورداشت که هلال یقیناً در این منطقه هم طلوع نموده است. به سخنی دیگر اگر در شهرهایی پیش از أفق خاص، هلال رؤیت

ص: 154

شده باشد، به یقین هلال در آن أفق خاص هم به شرحی که ذکر شد، طلوع نموده است.

9. در مناطقی از زمین، روز و شب به گونه ای کاملاً متفاوت با دیگر مناطق است؛ مثلاً قطبین، روز و شب شش ماهه دارند. در مناطقی در فصل تابستان روز، 72 ساعته و در زمستان، شب 72 ساعته دارند.(1)جوّ زمین در دو قرن اخیر بر اثرآلودگی های مراکز صنعتی و وسایل حمل و نقل، به طورگسترده آلوده شده است، به طوری که گاه هلال، موجود می باشد، ولی دیده نمی شود.

است و برای همه ی جهانیان معتبر می باشد.در کتاب «اطلس منظومه ی خورشیدی» به گونه ای زیبا و خواندنی از صورت های ماه و پیمایش منازل آن، سخن می گوید:

«هنگامی که ماه دقیقاً میان زمین و خورشید قرار می گیرد، آن نیم کره از ماه که به وسیله ی خورشید روشن شده، پشت به زمین قرار می گیرد و نیم کره ی تاریک آن، رو به زمین واقع می شود. چنین حالتی را «ماه نو» می گویند. کوتاه زمانی پس از ماه نو، بخش کوچکی از نیم کره ی روشن ماه که به کمان باریکی شباهت دارد رو به زمین می کند که به آن «هلال» می گویند. هماهنگ با پیشروی ماه روی مدار خویش، بر میزان روشنایی نیم کره ی رو به زمین آن، افزوده می گردد و شکل هلالی آن به تدریج روبه فزونی می نهد تا جایی که نیمی از نیم کره ی روشن ماه رو به زمین قرار می گیرد. به این مرحله، چارک(چهاریک) اوّل یا «تربیع یکم» می گویند. مفهوم این مرحله آن است که ماه تا این زمان یک چهارم مدار خویش به دور زمین را پیموده است.

پس از مرحله ی چارک اوّل، به مرور بر پهنه ی روشن ماه افزوده می گردد تا جایی که خورشید و زمین و ماه در یک خط قرار گیرند (زمین بین ماه و خورشید واقع شود) و نیم کره ی روشن آن به زمین رو نماید. این موقعیّت را «بدر» یا «ماه شب چهارده» می گویند.

چهره ی روشن ماه پس از مرحله ی بدر به تدریج رو به زوال می گذارد تا جایی که به مرحله ی چارک دوّم یا تربیع دوّم که سوای موقعیّت مداری، همانندی فراوانی با چارک یکم دارد، وارد می گردد و سرانجام پس از مرحله ی چارک دوّم، ماه رو به هلال پایانی می نهد و در آخرین روزهای ماه قمری، به یک کمان باریک تبدیل می شود و پس ازآنکه نیم کره ی روشن آن کاملاً پشت به زمین واقع گردید، به مرحله ی ماه نو دیگری گام می نهد و دور بعدی گردش خود را به دور زمین آغاز می کند.»

ماه در تربیع اوّل، نشان گر گذشتن یک چهارم ماه و بدر تمام، نشانه ی چهاردهمین روز ماه است و تا برسد به تربیع دوّم که تربیع دوّم، نشانه ی

ص: 156

گذشتن سه هفت روز می باشد. ناپدید شدن کمان باریک در پایان ماه، نشان گذشتن چهار هفت روز (28 روز) از آغاز ماه است. از هلال تا مرحله ی بدر، پیوسته بر جرم کره ی ماه افزوده می شود، پس ازمرحله ی بدر، پیوسته جرم کره ی ماه رو به کاهش می نهد تا به مرحله ی هلال برسد و پس از آن، ناپدید می گردد.

مراحل و منازل یاد شده برای همه ی جهانیان یکسان است؛ بنابراین، هرگاه در روز آغازین ماه، اختلاف باشد، می توانیم با تربیع یا بدر تمام و... به تقویمی جهانی دست یابیم و واقعیّت را آشکار سازیم و... و بدین صورت شمارش روزهای مانده به آخر ماه هم قابل محاسبه است.

به عنوان مثال هرگاه در روز نخستین اوّل ماه رمضان اختلاف باشد، می توان در تربیع، به سه چهارم باقی مانده ی ماه دست یافت و شب های لیالی قدر را با یقین برگزار نمود و نیز مناسبت ها و ایّام و لیالی دیگر را. روز بدر و... نیز چنین می باشد. نتیجه آنکه شکل های گوناگون و منازل ماه، تقویمی طبیعی و منظّم و بدون تخلّف است که وقت ها را نشان داده و همه آن ها را خوانده و می شناسند. به راستی اختلاف در چیست و چرا؟! گفتار آیة الله سبزواری که خواهد آمد، در این زمینه خواندنی است.

اگر أهلّه و منازل ماه به نصّ قرآن(1) برای تعیین مواقیت باشد، بی شک با جواز اختلاف در آن ها و سامان مواقیت بر طبق آفاق گوناگون در تعارض خواهد بود و این خواست شارع نیست، بلکه برداشت ماست. افزون بر آن که اعتقاد به تعدّد آفاق به شرحی که گذشت، نه واقعیّت علمی دارد و نه خارجی.

پیرامون منازل ماه، مطالب مفید بیشتری خواهد آمد.

گردش ماه به دور زمین، «ماه نجومی» پدیدار خواهد شد.کره ی زمین از طرف غرب به طرف شرق و کره ی ماه از طرف شرق به طرف غرب در حرکت است.

کره ی ماه در هر ماهی، یک بار به دور خود و به دور زمین می چرخد. قمر و زمین در حرکت دائم اند. مسیر حرکت ماه گِردِ زمین، به صورت بیضی شکل است.

زمین، سالی یک بار به دور خورشید می چرخد و ماه در این مدّت، دوازده بار و هر بار در مدّت مقرّر به دور زمین می چرخد.

پدیدآمدن هر ماه در اثر گردش و رابطه ی متقابل ماه و خورشید و زمین در مدارهای خویش می باشد. ناگفته نماند که گردش زمین در آغاز هر ماه، سبب دریافت نور ماه نیست، بلکه بیرون شدن ماه از محاق، سبب تابش نور ماه برکلّ نیم کره ی زمین است.

کره ی ماه، از اقمار زمین است وگردش یک دور 360 درجه ای ماه به دور زمین، از سمت مغرب به طرف مشرق را «ماه نجومی» یا «ماه قمری» گویند.

دراین رابطه چنین می خوانیم: «یک دور گردش ماه به دور زمین، نه 30 روز، بلکه 27 و یک سوّم روز به طول می کشد. این مدّت زمان را یک «ماه نجومی» می نامند.(ماه نجومی دقیقاً یعنی 27 روز و 7 ساعت و43 دقیقه و 5/11 ثانیه). با این وجود از یک «ماه نو» تا «ماه نو» بعدی، 29 و یک دوّم روز طول می کشد(ماه قمری). زمین و ماه در واقع، هم راه یکدیگر به دور خورشید می گردند. حالت «ماه نو» همیشه هنگامی است که ماه از نظر ما در جهت تابش خورشید قرار دارد، چون در طول یک ماه، خورشید ظاهراً و از دید ما به حرکت خود در آسمان ادامه می دهد، بنابراین ماه از یک «ماه نو» تا «ماه نو» دیگر، احتیاج به گذراندن زمان سیر یک دور کامل در مدار، به اضافه ی دو روز دیگر دارد تا بتواند به محلّ سابق خود در حالت «ماه نو» در جهت تابش خورشید بازگردد.»(1)

در گفتاری دیگر می توان گفت: «یک ماه قمریِ حسابی، فاصله ی زمانی دو قران پی درپی ماه و خورشید خواهد بود و مدّت آن، 29 روز و 12 ساعت

ص: 158

و 44 دقیقه و 2ثانیه و 87صدم ثانیه است. به بیانی دیگر، مدّت یک ماه، 53/29 روز می باشد و محال است از این مدّت بیشتر یا کمتر شود. در نتیجه بیشتر ماه ها 30 روز خواهد بود. در مقایسه ی ماه های تمام با ماه های ناقص، می توان گفت: ماه های تمام 53 (علیه السلام) و ماه های 29 روز، 47 (علیه السلام) خواهد بود. متخصّصان در این گفته هیچ اختلافی با یکدیگر ندارند و این گفته، یقینی می باشد و برای کلّ کره ی زمین یکسان است.»(1)

سال قمری، مجموع 12ماه قمری و برابر با 354 روز و شب و 8 ساعت و 48 دقیقه یا 367/354 روز است و این درگذر زمان، تغییر نخواهد یافت.

افزایش 8 ساعت و 48 دقیقه در طیّ هر سال، پس از سه سال، «سال کبیسه» را که برابر با 355 شب و روز است تشکیل می دهد و این، واقعیّتی تغییرناپذیر است که با آن می توان ماه های تمام و ناقص را حتّی در سال های آینده، پیش بینی کرد.

درازای مدار گردش ماه به دور زمین، بالغ بر 2415000 کیلومتر می باشد و ماه در پیمودن این مدار، در هر ساعتی 3500 کیلومتر و در هر ثانیه، یک کیلومتر را خواهد پیمود.

به هر اندازه کره ی ماه به زمین نزدیک شود، سرعت آن بیشتر می شود تا به طرف زمین جذب نشده و با زمین برخورد نکند و به هر اندازه کره ی ماه از زمین دور شود، از سرعت آن کاسته می شود تا از قوّه ی جاذبه رها نشده و از مسیرش بیرون نشود.

ص: 159

پذیرش و واقعیّت یکسان و جهانی داشته، بوده است.امروزه با آشکارشدن چندوچون گردش ماه، مدّت زمان آن، چگونگی حالت محاق و رصد ماه حتّی در حالت محاق، زمینه ی روشن و دقیقی از ماه در راستای تعیین وقت به دست داده است و به راستی تقویم قمری را از نگرش علمی، معتبرترین و علمی ترین تقویم در جهان می توان به شمارآورد.(1)

تقویم قمری باید تقویم دینی و ملّی مسلمانان باشد، ولی مع الأسف به دلیل اختلاف هایی که پیرامون آغاز هر ماه وتا سه روز به چشم می خورد، تقویم قمری حتّی در میان مسلمانان نیز جایگاه خود را از دست داده و دیگر تقویم ها جایگزین آن گشته است! با توجّه به این رخداد ناخوشایند، اگر مسلمانان به اختلاف های خود در این زمینه پایان داده و به جای اصرار بر رؤیت هلال در أفق هر شهر، با نخستین رؤیت در هر گوشه ای از جهان، آغاز ماه قمری را اعلام می نمودند، تقویم قمری از جایگاهی والا، حتّی در امور اداری برخوردار می گشت.

طلوع و غروب خورشید، زوال ظهر و...، در هر روزی از سال، ثابت است و ثانیه ای تخلّف ندارد. ماه نیز مانند خورشید در طلوع و گردش خود به دور زمین از یک نظم استوار و خدشه ناپذیر برخوردار است، به گونه ای که آغاز دقیق هرماه قمری در گذشته و حتّی برای سال های آینده نیز قابل تعیین و یقینی است و شبهه ای هم در آن نمی باشد و نیاز چندانی نیز به استهلال نخواهد بود والبته تعبّد هم در هلال، راه ندارد؛ بنابراین، تأسیس تقویمی قمری، ضروری و موجب وحدت جهان اسلام، و مجد و عظمت مسلمانان خواهد شد.

تقویم و سال و ماه قمری، مطابق با اوضاع حقیقی فلکی است؛ از این رو می توان آن را تاریخی حقیقی به شمار آورد. زمان حقیقی قابل تغییر نمی باشد و تابع اصل خلقت و آفرینش می باشد. بسیاری از تاریخ ها قراردادی و

ص: 161

اصطلاحی است و قابل تغییر می باشد.(1)در اسلام، همه ی اوقات و تقسیمات زمان، بر پایه ی اوضاع حقیقی است و نه جعلی و قراردادی؛ از این رو، زمان های عبادات، همه حقیقی و واقعی اند و آغاز و پایان ماه قمری هم که از هلال تا هلال می باشد، در اختیار بشر و به وضع و قرارداد مردم نیست. در نتیجه یک ماه عبارت از آن است که قمر به طور طبیعی همه ی تشکّلات خود را طی کند تا به حالت بدر درآید، آنگاه کاسته گردد تا ناپدید شود و باز به صورت هلال نمایان گردد.

اگر با ماه نتوانیم روزها و اوّل و آخر ماه ها را در سال های گذشته و برای آینده به طور دقیق ومنظّم محاسبه کنیم، نمی توانیم تقویمی علمی و معتبر داشته باشیم و این به معنای پذیرش اخلال و هرج و مرج در امور دینی و دنیایی، آجال و دیون و عهود و شروط خواهد بود و حال آنکه واقعیّت تقویم قمری، و نصوص و ظهورات شرعی(2)،

این وضعیّت را نمی پذیرد.

لحظه ی اقتران، آغاز ماه فلکی و نجومی است و می توان تقویم قمری جهانی را بر اساس آن یا لحظه ی محاسبه ی یقینی تولّد ماه در نخستین أفق که با چشم نیز دیده شود، تأسیس و پایه گذاری نمود که البته مورد دوّم برای احکام مترتّب بر هلال نیز پذیرفته خواهد شد. ناگفته نماند که لحظه ی محاسبه ی طلوع نخستین هلال در أفق، می تواند یقینی باشد و تخلّف احتمالی آن، تنها در حدّ چند دقیقه خواهد بود که در مناطق غربی و مناطق دیگر، آن به آن، آشکارتر و درخشنده تر خواهد شد.

علم به لحظه ی اقتران یا خروج هلال از تحت الشّعاع به معنای علم به طلوع هلال در أفق غربی، از راه محاسبه است.

ولادت هلال هر ماه و رؤیت آن با چشم را می توان برای صدها سال آینده به طور یقینی و حتّی ثانیه ی هم پیش بینی کرد که البته امکان های علمی زیادی نیز در این زمینه، فراهم آمده است. گفتن دارد که ماه قمری با توجّه

ص: 162

به اجزای ثانیه ی آن نیز قابل محاسبهاست. با محاسبه ی دقیق، می توان روز مبعث رسول اکرم، روز عید غدیر، روز عاشورا و... را تعیین نمود. نیز می توان روز اوّل ماه رمضان، روز عید فطر و روز عید قربان صد سال دیگر را نیز با دقّت تعیین نمود.

حساب های کسوف و خسوف، ده ها مرتبه مشکل تر از حساب آغاز ماه قمری است، ولی با این وجود، منجّمان از هنگامه ی خسوف و کسوف و حتّی روز، ساعت و دقیقه ی آن ها از ده ها و صدها سالِ پیش تر، خبر می دهند؛ همچنین اینکه خسوف و کسوف، کجا دیده می شود و تا کی طول خواهد کشید و اینکه آیا خسوف و کسوف جزئی است یا کلّی؟ البته همه هم با دقّت، انجام خواهد شد.(1)

امروز جداولی که در کتب ریاضی به طبع رسیده، مانند لگاریتم اعداد و جداول مثلثات و تقویم های خارجی، موسوّم به «معرفة الأوقات» و... کاملاً بی غلط است و محاسبان، به دقّت کامل، کار خود را به انجام رسانیده اند.کشتیبانان و هوانوردان در میان اقیانوس و جوّ هوا و زیردریا، به اعتماد حساب آن ها، مسافر و مال التّجاره می برند و اگر یک درجه در انحراف از قطب نما اشتباه کنند، خطرهاست. امّا در همه ی این امور، اعتماد بر حساب منجّمین می کنند و سالم به مقصد می رسند.(2)

تقویم های موجود که گاه در ارتباط با آغاز ماه قمری با یکدیگر اختلاف دارند، به محاسبه ی آن ها بر پایه ی قوانین گذشته ی نجوم بازگشته و از سوی منجّمان قدیمی و کسانی است که علم نجوم جدید را نمی شناسند، نه از سوی متخصصان و مراکز علمیه ی معتبر امروز.

جوامع و ملل و دول، نمی توانند از داشتن تقویمی منسجم و منظّم محروم باشند و نمی توان در مواقیت و مواعید، آجال و دیون، عهود و شروط و روابط میان ملل و دول در هر ماه، منتظر رؤیت هلال ماند و البتّه خداوند علیم و

ص: 163

حکیم هم این آشفتگی ودَرهم ریختگی را برای بندگانش نمی پذیرد؛ بنابراین با شیوه ی یاد شده، می توان این کاستی را برطرف نمود. نیاز به ماه و تعیین مواقیت، خاصّ عبادات و مراسم دینی و خاص یک ملّت و کشور نیست؛ بلکه مورد نیاز همه ی جهانیان است؛ زیرا این نیاز، نیاز همه ی انسان ها در أمور مختلف از جمله عهود و قراردادهاست.

ازآنجا که به طور معمول، نخستین رؤیت در أمّ القری اتّفاق می افتد، سزاوار است که تقویم اسلامی بر اساس محاسبات در أمّ القری و أفق آنجا صورت پذیرد.

با توجّه به مطالب گذشته، تعیین روز اوّل ماه قمری به صورت یقینی برای همه ی جهانیان امکان پذیر و عملی است و حتّی می توان روز اوّل ماه را با طلوع نخستین هلال در أفق غربی هماهنگ نمود. ناگفته نماند در صورتی که هلال به دلیل سنِّ کم آن در هنگامه ی مشخّص به خوبی و طبق پیش بینی قابل رؤیت نباشد، می توان آن را دقایقی بعد در أفقی که دیرتر غروب می نماید، به روشنی یافت. در نتیجه اگر هلال در أفق ایران، عربستان و دیگر کشورها در هنگام مقرّر هویدا نشد، در بلاد غربیّه ی پس از این ها قابل مشاهده خواهد بود و ماه جدید تحقّق خواهد یافت.

پیرامون این موضوع در عنوان: «تقویم اسلامی» مطالب بیشتری خواهد آمد.

ابوریحان بیرونی: «مردم در جاهلیّت همان گونه عمل می نموده اند که اهل اسلام عمل می نمایند.»میرزای قمی: «شهر رمضان که در قرآن و سنّت آمده است، معنایش به عرف بر می گردد و در اوّل و آخرش محدود به رؤیت است.»(1)

أقوام، ملل و دول به گونه های مختلف از ماه به منظور تعیین اوقات بهره می گرفته اند:

- یهودیان بر کوه های بیت المقدّس جاسوسانی گمارده و تدارکاتی فراهم نموده بودند تا ماه را بیابند و پس از یافتن هلال، بر کوه ها آتش روشن می نمودند تا دیگران مطّلع شوند.

- راه محاسبه راهی قابل قبول و متعارف برای شناخت هلال بوده است و فرقه ی ربّانیّه از ساکنان بیت المقدس، آغاز ماه را از راه محاسبه به دست می آوردند و حتّی نوح (علیه السلام) نیز آغاز ماه ها را از راه محاسبه به دست می آورده است؛ زیرا در منطقه ای به سر می بردند که شش ماه ابری بوده است.

- علما و کاهنان یهود، پس از آنکه دانستند بایستی از بیت المقدّس عزیمت نمایند، بر آن شدند تا از راه محاسبه ی اقتران، به آغاز ماه ها پی ببرند تا وحدت آنان با پراکنده شدن در أقطار عالم، بر اثر اختلاف در رؤیت در شهرها نگسلد و دچار تفرقه و تشتّت نشوند.

یعازر بن فروح، همه ی یهودیان را در هر جایی که باشند و تحت هر شرایطی، به آن ملتزم و سفارش نمود.

- پاپ در سال 1582م لجنه ای از رجال مسیحی و کارشناسان نجومی را تشکیل داد و به آشفتگی در تقویم مسیحی پایان بخشید و همین رویه تاکنون ادامه دارد.(2)

بی شک اسلام راهکار درستی برای این مسئله دارد و مجمعی از علمای

ص: 165

فرهیخته و بابصیرت می توانند به حلّ نهایی این مسئله پرداخته و به هرج و مرج موجود در دین و دنیای مردم پایان دهند.هلال موضوعی عرفی

موضوعات عرفیّه همانند بیع، ماه، مبدأ فجر، زوال، غروب، آب، زمین و... که موضوعات احکام شرعیّه قرار گرفته اند، معنا، اطلاق و تقیید، سعه و ضیق و دیگر ویژگی های آن ها از عرف گرفته می شود و تعبّد در آن ها راه ندارد، جز آنکه شارع مقدّس در موردی دیدگاه ویژه ای داشته باشد که به همان مورد بسنده می شود.

مفهوم ماه و مبنای محاسبات قرارگرفتن آن، چگونگی آغاز و پایان آن و هر آنچه ملل و اقوام با آن ها خو گرفته و وحدت رویّه داشته اند، أمری عرفی است و تا آن گاه که شارع مقدّس نهی صریحی از پیروی آن ها نکرده و با قیود و شرایط، آن ها را مقید ننموده باشد، در شرعیّات نیز جریان می یابند. به گفتاری دیگر، هلال أمری عرفی است و حاکم در آن «عرف» می باشد، بنابراین تحقّق هلال ها، کمال و نقصان آن ها، شمارش روزهای آن ها و اعتبار یا عدم اعتبار أفق های متعدّد، از موضوع های عرفیّه اند؛ بلکه می توان أهلّه را از مستقلاّت عقلیه دانست؛ زیرا آنچه مردم بر هلال مترتّب می دانند، عقلا آن را نیکو می شمارند.(1)

گفتنی است که مبنای بسیاری از احکام و امارات معتبره، بنای عقلا می باشد.

هلال ها وقت های طبیعی و تقویمی فطری و واقعی اند که هر جمع و جامعه ای آن را می شناسد. نیز می توان گفت: هلال أمری واقعی و تکوینی است، بنابراین هر آنچه بر أمر واقعی و تکوینی حمل می شود، بر هلال نیز حمل خواهد شد؛ چون حقیقت و واقعیّت چیزی با باورهای خلافِ واقع، تغییر نخواهد نمود. وجود هر چیز، بهترین دلیل وجود آن چیز است.

هلال، همانند مصداق غنا، موضوعی عرفی و نه شرعی است و بی شک

ص: 166

با تردید در هر موضوع عرفی، به عرف باید مراجعه نمود و قضاوت او در شرع، همانند دیگر مسائل عرفی پذیرفته می شود.شارع، هلال را موضوع احکام بسیاری قرار داده است، ولی در چند و چون آن به عرف باید مراجعه نمود و اینکه می گویند: «تعیین موضوع شأن فقیه نیست»، سخنی بجاست. به گفتاری دیگر، باید عرف حاذق و خبره تعیین کند که آیا با رؤیت هلال در جایی، ماه در سراسر جهان آغاز شده یا تنها در همان أفق خاص چنین خواهد بود.

«عَنْ أَبِي الْجَارُودِ زِيَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ الْعَبْدِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ (علیه السلام) يَقُولُ: صُمْ حِينَ يَصُومُ النَّاسُ وَ أَفْطِرْ حِينَ يُفْطِرُ النَّاسُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الْأَهِلَّةَ مَوَاقِيتَ»(1)

در این حدیث، به متابعت از مردم در أمر هلال فرمان داده شده است؛ زیرا خداوند هلال را برای مردم در راستای وقت شناسی به رسمیّت شناخته است.

پیامبر گرامی به گونه ای روشن، واقعیّت طبیعی و عرفی هلال را همان گونه که مردم می شناسند و بدان عمل می نمایند، تقریر نموده است:

«حکمتِ زیاد و کم شدن ماه چیزی است که به مصالح دین و دنیای ایشان مربوط است؛ زیرا اگر هلال، مانند خورشید همیشه مدوّر دیده می شد، تعیین وقت به واسطه ی آن امکان پذیر نبود. بنابراین، هلال ها بیان اوقات برای [نظام زندگی] مردم در دنیا وعباداتشان هستند.»(2)

بنابراین شارع در أمر هلال، روش و قضاوتی جز آنچه مردم دارند، ندارد و چون مردم از هر جا و هر راهی و در هر شرایطی که قطع به هلال پیدا می نمودند،

ص: 167

اعم از رؤیت و غیررؤیت، آن را می پذیرفتند، به طور قطع این روش، ممضّای شارع نیز خواهد بود. حتّی معصومان( نیز وقتی قافله ها از راه دور می آمدند و از رؤیت هلال در أماکندور خبر می دادند، آن را مورد قبول قرار می دادند. محاسبه ی قطع آور نیز راهی است که قرآن و روایات، صحّت و مقبولیّت آن را پذیرفته اند. (تفصیل آن خواهد آمد.)

ناگفته نماند که در گذشته های دور نیز مردم توسّط قوافل و پیک های مخصوص دولتی از رویدادهای مناطق دور دست همچون چین، شام، حجاز، یمن و... آگاهی می یافتند.

به گواهی تاریخ، در طول تاریخ انسان ها، تلاش مستمرّی وجود داشته است که هلال از راه رؤیت یا محاسبه و دیگر تدابیر، به طور یکسان قابل استفاده برای همه ی جهانیان باشد و منطقه ای و قومی نباشد. بنابراین، آنچه بسیاری از فقها باور دارند که به علّت کندی حمل و نقلِ مردم در گذشته و اطّلاع نداشتن از رؤیت در دیگر آفاق، همه به أفق محلّ خویش می نگریسته اند، با واقعیّت های تاریخی سازگاری ندارد. أنبوه قوافل، سفرا و پیک های ناقل أخبار هلال و دیگر تحوّلات به أقصی بلاد نیز گواه دیگری بر این مدّعاست. به گفتاری دیگر، همه می دانستند که هلال در جاهایی زودتر طلوع می کند و در جاهایی دیرتر و در پی آن، به دنبال سامان أوقات و مواعید خویش با نخستین رؤیت در هر مکان یا محاسبه بوده اند. می توان گفت: «هلال طبیعی همان هلال عرفی است و هلال عرفی همان است که در شرع مقدّس به عنوان مواقیت برای عبادات و أعمال دینی منظور گردیده است.»

ره آورد این بحث، علمی و جهانی بودن هلال و تقویم قمری است و در فرازی دیگر باید به چند و چون باور به اختلاف آفاق و پیامد های آن پرداخت.

گفتنی است که در طول این قرن و در میان هزاران دانشمند نجومی، هیچ اختلافی پیرامون درآمدن ماه در محاق و بیرون شدن آن در هیچ جایی از جهان پدیدار نگشته است.

در صورتی که هنگام ولادت هلال ماه رمضان در سال 1920م یا هر هلال

ص: 168

دیگر در گذشته، در میان جداول برّرسی شود، خواهید یافت که جداول با یکدیگر هیچ تفاوتی ندارند.(1)نیازی به استهلال نیست

از آنجا که کره ی ماه و گردش آن، یک واقعیّت علمی، عینی و قابل محاسبه و پیش بینی یقینی است، جست وجوی ماه در برخی موارد بی مورد بوده و سودمند نخواهد بود؛ زیرا در این روز، هنوز قران نیّرین نشده است. گزارش زیر در این زمینه گویا می باشد:

«قران نیّرین در روز شنبه نهم اردیبهشت ماه 74 در ساعت ده و شش دقیقه ی بعدازظهر به وقت رسمی و تابستانی ایران حادث می شود و چون همان گونه که در ادامه ی مقاله ملاحظه خواهد شد، در این ساعت، ماه و خورشید در أفق های مکّه، مدینه و تهران غروب کرده اند، لذا در شامگاه روز شنبه نهم اردیبهشت ماه، یعنی قبل از حدوث قران نیِّرین، رؤیت هلال اوّل ماه ذی حجّه امکان پذیر نیست و در نتیجه روز بعد یعنی روز یک شنبه دهم اردیبهشت ماه 1374 نمی تواند به عنوان روز اوّل ماه ذی حجّه، چه در ایران و چه در عربستان اعلام شود. امّا در شامگاه روز یک شنبه به سبب اینکه مدّت چند ساعت از حدوث قران نیّرین گذشته است ارتفاع هلال ماه از سطح أفق، فاصله ی زاویه ای هلال ماه از خورشید و اختلاف وقت غروب آن ها، به اندازه ای است که امکان رؤیت هلال اوّل ماه ذی حجّه فراهم خواهد شد و لذا روز دوشنبه یازدهم اردیبهشت ماه 1374، اوّل ماه ذی حجّه 1415 هجری قمری است.»(2)

گاهی ساعت های بسیاری از حالت محاق و آشکارشدن ماه در أفق غربی گذشته است، ولی به دلیل وجود ابر فراگیر در شهرهای بسیار و احیاناً چند

ص: 169

کشور، امکان دیدن ماه نیست. در این مورد، جست وجوی هلال و در تردید ماندن، بجا و منطقی نمی باشد. این بدان ماند که وجود خورشید در پشت ابرها را یقین داشته باشیم، ولی برای خواندن نماز ظهر و عصر وجود آن را مانند نبودنش تصوّر کنیم!!

نادیده گرفتن هلال ماه روز یک شنبه در گزارش بالا را در این راستا می توانبرشمرد.

آیة الله سید عبد الأعلی سبزواری در فرازهایی از گفتار خویش، واقعیّت های علمی را پذیرفته و چنین می نگارند:

«ابتدا و انتهای ماه از امور تکوینی [و عینی] است که هیچ جای تعبّد در آن ها نیست... ابتدای ماه به مقتضای برهان های قاطع به دست آمده از علم هیئت، عبارت است از خارج شدن ماه از تحت الشّعاع[خورشید] و ظهور و بروز آن در أفق، [حال فرقی نمی کندکه] دیده شود یا دیده نشود و این نکته از امور تکوینی[و قوانین طبیعی] مربوط به حرکت های دورانی سیّارات است... و خارج شدن [ماه] از تحت الشّعاع و بروز و ظهور آن در أفق به طور مطلق، هیچ گونه بستگی به اختلاف أفق ندارد....

آنچه مانع دیدن هلال در شهرهای گوناگون می شود، بسیار متفاوت و متنوّع است، هم به لحاظ کیفی و هم به لحاظ کمّی و هم به دیگر ملاحظات که به شمار درنیاید، همچون ابر و... در نتیجه دیده نشدن هلال، لزوماً به معنی ظهور و بروز نداشتن آن در أفق نیست.»(1)

محدوده ی معیّنی از آسمان و پیرامون محلّ غروب خورشید دیده خواهد شد.

پیچیدگی های مدار ماه، تعیین دقیق هنگامه ی آشکارشدن هلال در آسمان را کاری نسبتاً دشوار می نمایاند. در این زمینه گزارش زیر که جای هلال ماه اوّل ذی حجّه در أفق تهران در سال 1415 هجری قمری را بیان می دارد، قابل توجّه می باشد:«در روز یک شنبه دهم اردیبهشت ماه 1374، خورشید در ساعت هفت و پنجاه دقیقه ی بعدازظهر به وقت رسمی و تابستان ایران، در تهران (عرض جغرافیایی 35 درجه و 41 دقیقه ی شمالی وطول جغرافیایی 51 درجه و 27 دقیقه شرعی) غروب می کند. البته مرکز قرص خورشید حقیقتاً در ساعت 7 و46 دقیقه ی بعدازظهر بر خط أفق غربی (بدون احتساب تصحیح ارتفاع محل و پستی و بلندی های أفق) قرار می گیرد. غروب زودتر مرئی خورشید به سبب شکست نور خورشید درآتمسفر و اندازه ی زاویه ای نیم قطر قرص خورشید است.

مرکز هلال ماه هم در این روز در ساعت 8 و 33 دقیقه ی بعدازظهر بر أفق غربی می نشیند و بدین ترتیب بعد از غروب خورشید، هلال ماه تقریباً به مدّت 43 دقیقه بر بالای أفق در تهران قرار خواهد داشت و یا اصطلاحاً مدّت مکث هلال ماه 43 دقیقه است.»(1)

همان گونه که گذشت، با توجّه به پیشرفت علم نجوم، خبر قطعی از لحظه ی اقتران، خروج ماه از تحت الشّعاع و لحظه ی تولّد هلال در أفق غربی، از بدیهیّات علم امروز است و تردید در آن و دو تا سه روز در انتظار هلال ماندن، مانند جست وجوی خورشید در روز روشن است.

موارد زیر دراین زمینه خواندنی است:

- شیخ بهایی) حدود چهار قرن پیش، گفته است: «کلام نجومی ها می تواند مفید علم باشد؛ زیرا بیشتر کلام نجومی ها بر پایه ی دلایل هندسی است.»(2)

ص: 171

- سیّد بن طاوس): «بدان که علم نجوم یا ستاره شناسی، اصولاً صحیح است، امّا بر محقّقان آن دشوار و متعذّر شده است و از تحقیق شناخت رصدبندی دور افتاده اند. طالبان این علم گم شده اند و طاعنان آن بسیار. شرع منع نکرده است که از نجوم، دلیل و قرینه بر واقعیّت امور جدید به دست آید... امّا اگر کسی ستارگان را علّت کارها و رویدادها بداند، علم نجوم باطل و حرام است یا اگر ستارگان را فاعل مختار حوادثپندارد، در این صورت از محالات و محرّمات است.»(1)

- «ده ها نرم افزار که مقادیر نجومی و اوضاع ماه را با دقّت بالایی محاسبه می کند، هم اکنون در دسترس است و می توان رؤیت پذیری هلال یا عدم امکان رؤیت آن را توسّط آن ها پیش بینی نمود. برای ملموس ترشدن دقّت این گونه نرم افزارها، به بیان یک مثال تطبیق تاریخی درباره ی مشخّصات هلال، از نرم افزار نجوم اسلامی(به نقل از جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 328 ) بسنده می کنیم:

ابوعلی بن راشد می گوید: «امام هادی (علیه السلام) نوشته ای برای من فرستادند و تاریخ سه شنبه، یک روز مانده به آخر شعبان را روی آن ثبت کردند. این واقعه در سال 232 اتّفاق افتاد. در آن سال چهارشنبه یوم الشّک بود و اهالی بغداد پنج شنبه را روزه گرفتند و به من خبر دادند شب پنج شنبه در حالی هلال را دیده اند که پس از ناپدیدشدن شفق، مکث زیادی داشته است.» ابوعلی می گوید: «من فهمیدم روزه از پنج شنبه شروع شده، ولی ماه در بغداد از چهارشنبه آغاز شده بوده است.» پس [امام (علیه السلام) ] برای من نوشت: «خداوند بر توفیقاتت بیفزاید، همان گونه روزه گرفتی که ما گرفتیم.» ابوعلی می گوید: «پس از مدّتی [امام (علیه السلام) ] را دیدم و از او درباره ی نامه ام پرسیدم.» پس به من فرمود: «مگر به تو ننوشتم که من فقط پنج شنبه را روزه گرفتم؛ و روزه نگیر مگر در پی رؤیت».

در برنامه ی نرم افزار نجوم اسلامی، در چهارشنبه ی 30 شعبان 232 در

ص: 172

بغداد، غروب خورشید ساعت 18:38، پایان شفق ساعت 19:46 و غروب ماه ساعت 20:25 است. بنابراین ماه، 39 دقیقه پس از پایان شفق هنوز در آسمان بود و این مدّت برای شب اوّل ماه، مکث زیادی است.

چنان که ملاحظه می شود، مطابقت مقادیر ارائه شده در نرم افزار، با اسناد موثق تاریخی متعلّق به 1191 سال پیش، مؤید صحت محاسبات آن است.»(1)- دکتر یوسف مروه از کارشناسان نجوم چنین می نگارد: «جدول های فلکی که دانشمندان نجومی مسلمان، نام «أزیاج» بر آن ها نهاده اند و جداولی که در قرون وسطی پایه گذاری شده اند، حساب های آن ها همواره و حتّی امروز، صحیح و مورد اعتماد می باشد، با آنکه وسایل نجومی آن روز، ابتدایی بوده است.» نامبرده یادآور می شود که: «جدول های جدید در نهایت دقّت است، به گونه ای که در خلال این قرن با آنکه جدول ها بسیارند، اختلاف در جدول های شرقی و غربی و کسوف و خسوف خورشید و ماه و سایر کواکب، به اندازه ی یک دهم ثانیه هم نبوده است.»

رصد هنگامه ی درآمدن ماه در محاق، بیرون شدن آن، دیدن هلال، اندازه ی ارتفاعش در بالای أفق و... همگی برای کارشناسان علم نجوم معلوم، دقیق، یقینی و شناخته شده است و در روزگارکنونی از بدیهیّات می باشد.

«علمای ریاضی گویند: گرفتن ماه بدان است که روشنی ماه زایل گردد به اینکه زمین میان ماه و خورشید فاصله شود، چون ماه از خورشید نور می گیرد. وقتی زمین میان آن دو حایل گردد، ماه در سایه ی زمین واقع می شود و نور خورشید از آن منقطع می گردد. و نیز گویند: گرفتن خورشید به آن است که کره ی ماه میان چشم ما و خورشید قرار گیرد. و کسی که پندارد باطل کردن این علوم یاری دین است، بر دین خیانت کرده است و مبنای آن را سست نموده، چون در این امور، برهان های محکمهندسی و حسابی قائم است، چنان که شک در آن نمانده. و آنکه آن قواعد را بداند و أدلّه ی آن ها را درست یاد گرفته و از آن قواعد، خبر از وقوع کسوف و خسوف دهد پیش از وقوع، و درست آید، اگر به او گویند علم تو بر خلاف شرع است، شک در علم خود نمی کند، بلکه در شرع شک می کند و زیان شرع از کسی که نه از راه درست یاری آن کند، بیش از کسی است که در آن طعن زند، چنان که گفته اند: دشمن خردمند به از دوست نادان.

بزرگ ترین وسیله ی طعن منکران دین وقتی است که رؤسای دین یکی از این امور را بر خلاف شرع شمارند و راه باطل ساختن شرع را برای آن ها آسان گردانند.»(1)

نالینو از کتب علمای شیعه چیزی نقل نکرده است، با آنکه مضمون سخن غزّالی را پیش از وی سیّد مرتضی و ابوالفتح کراجکی گفته اند؛ مثلاً سید گوید:

«گرفتن آفتاب و ماه و نزدیک یا جداشدن ستارگان از باب حساب و سیر کواکب است که اصول درست و قواعد محکم دارد، مانند تأثیر کواکب در خیر و شرّ و سود و زیان نیست که اهل احکام ادّعا می کنند. فرق میان این دو همین بس که در کسوفات و امثال آن، همیشه حساب آنان درست می آید و خطا در آن ظاهر نمی گردد، بلکه خطای آن ها همیشه در احکام است؛ چنان که کمتر اتّفاق می افتد خبر آن ها راست آید.»(2)

ص: 174

آیا مفاد أدلّه ی رؤیت هلال، رؤیت هلال را منحصر در رؤیت هلال با چشم سر می داند؟ پیرامون این موضوع به تفصیل سخن گفته خواهد شد. ان شاء الله.

وضعیّت امروز ما مانند جمعی می ماند که امور و کارهایشان از حیث اوقات و ساعات نابسامان و آشفته است؛ چون از ساعت هایی که در کنارشان می باشد نمی توانند بهره برداری نمایند.برای اثبات اوّل ماه، یازده طریق ذکر شده است که عمده ی آن ها رؤیت هلال در غروب روز بیست و نهم نیست.(1)

بالطّبع هر مسلمان و فقیه غیرتمندی، باید این ذلّت و زبونی را از دامن زعمای دینی و مسلمانان بزداید.

جاهلیّت هم، «ماه» را از رؤیت هلال تا رؤیت هلال بعدی می دانسته اند.»(1)

* همواره نیمی از کره ی زمین در برابر خورشید و ماه می باشد و نیمی دیگر پشت به خورشید و ماه خواهد نمود.

* با طلوع نخستین هلال در أفق غربی، نور آن بر کلّ نیم کره می تابد و نیم کره ی دیگر نیز که روز است، آن به آن با فرا رسیدن شب، در معرض درخشش نور ماه قرار خواهد گرفت. بنابراین از آنِ طلوع هلال، تنها یک روز لازم است تا کلّ کره ی زمین در معرض تابش نور ماه قرار بگیرد.

به بیانی دیگر، با رؤیت نخستین هلال در جایی از کره ی زمین، بایستی حکم به وجود قطعی و تدریجی هلال در آفاق دیگرِ پس از آن (مناطق غربی) نمود؛ به عنوان مثال: هرگاه هلال در چین دیده شود، وجود آن در آفاق ایران قطعی است و نیز هرگاههلال در عراق دیده شود، وجود آن در بلاد غربیه ی آن مثل شام قطعی می باشد. نیم کره ی دیگر، از بلاد غربیّه به شمار می رود.

* درخشش هلال در آفاق نیم کره ی دیگر، آن به آن بیشتر و نمایان تر خواهد شد.

* با طلوع نخستین هلال، نور آن برکل نیم کره خواهد تابید وتنها جاهایی که ابری باشد، کوه های مرتفع وجود داشته باشد و... نخواهند توانست از نور ماه بهره مند گردند، همان گونه که جاهای بسیاری گاه نمی توانند از تابش نور خورشید بهره مند شوند. ناگفته نماند هرجا که به دلیل مانع نتواند از نور ماه بهره مند گردد، چهار طرف آن از نور ماه بهره مند خواهد شد.

* در مناطقی از زمین، روز و شبِ شش ماهه وجود دارد. در مناطقی نیز در فصل تابستان، روز 72 ساعته و در زمستان شب 72 ساعته می باشد.

* ماه شب اوّل، فقط یک شب خواهد بود و تکرار و تولّد دوباره ندارد؛ بنابراین، هلالی که ساعت هایی پس از نخستین رؤیت یا در شب بعد در دیگر آفاق هویدا می شود، همان هلال نخستین است نه هلال دیگر، همان گونه که تابش نور خورشید در همه ی آفاق، تنها مربوط به

ص: 178

یک خورشید می باشد.

* در پی گردش کره ی ماه به دور خود و به دور زمین که حرکتی بیضی شکل است، ماه نجومی یا قمری پدیدار خواهد شد.

* کره ی زمین از طرف غرب به طرف شرق و کره ی ماه از طرف شرق به طرف غرب در حرکت است. کره ی ماه و کره ی زمین در حرکت دائم می باشند.

* یک ماه قمری حسابی، فاصله ی زمانی دو قران پی درپی ماه و خورشید خواهد بود و مدّت آن، 29 روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 2 ثانیه و 87صدم ثانیه است. این گفته، یقینی است و برای کلّ کره ی زمین یکسان می باشد و بدین وسیله متخصّصان می توانند هنگام اقتران در صدها سال پیش یا پس از آن را محاسبه ی دقیق و یقینی نمایند؛ بنابراین وقت اقتران حتّی ثانیه ی آن هم مشخّص است و همه ی کارشناسان در آن، وحدت نظردارند. گفتنی است که مقدار سیر ماه و خورشید، معلوم می باشد و از دو هزار سال پیش تاکنون در رصدها تفاوتی نکرده و نرم افزارها و آثار مکتوبِ مورد اتّفاق همه ی کارشناسان هم در این زمینه بسیار است.

* هنگامی هلال پدیدار خواهد شد که ماه از خورشید به اندازه ای دور شده باشد که پس از محو نور خورشید و تاریک شدن نسبی أفق، بتواند بر بالای أفق بماند و بتوان آن را با چشم غیرمسلّح دید. بنابراین هرچه ماه از حالت محاق دورترگردد، بر روشنایی قرص ماه افزوده می شود و به هراندازه زمان قران تا غروب خورشید بیشتر باشد و خورشید دیرتر غروب کند، امکان خروج ماه از تحت الشّعاع و دیدار هلال بیشتر است؛ چون ماه از خورشید فاصله ی بیش تری می گیرد.

* کمترین سنّ هلال برای رؤیت با چشم مسلّح، حدود 12 ساعت و کمترین سنّ هلال برای رؤیت با چشم عادّی و غیرمسلّح، حدود 14 تا 18 ساعت است.

ص: 179

* با توجّه به پیشرفت علم نجوم، خبر قطعی از لحظه ی اقتران، خروج ماه از تحت الشّعاع و لحظه ی تولّد نخستین هلال در أفق غربی، از بدیهیّات علم امروز است.

* تنها هلال، نشانگر آغاز ماه و تعیین وقت نیست؛ بلکه دیگر منازل ماه نیز وقت هایی تکوینی و طبیعی اند و به طور یکسان برای همه ی جهانیان می باشند. به عنوان مثال: «چارک اوّل» (چهاریک)، نشانگر گذشتن 7 روز، «بدر تمام»، نشانه ی گذشتن چهارده روز، «چارک دوّم»، نشانگر گذشتن 21 روز و ناپدیدشدن هلال در آخرین روزهای هر ماه، نشانِ گذشتن 28 روز از آغاز ماه می باشد.

هرگاه روزهای نخست آغاز ماه دارای ابهام باشد، می توان از راه منازل ماه به تعیین قطعی مواقیت در ادامه ی ماه دست یافت و لیلة القدر، أیّام البیض، عرفه و بسیاری دیگر از ایّام و لیالی متبرّکه را با یقین انجام داد؛ زیرا، منازل ماه تقویمی طبیعی و منظّم است که وقت ها را نشان داده و مردم در هر منطقه ای که باشند، می توانند آن را خوانده و بهوقت های گوناگون آن پی ببرند.

* از شب نخستینِ ماه تا چهاردهم، لبه ی روشن ماه به طرف مغرب و لبه ی تاریک آن به سوی مشرق خواهد بود و پس از شب چهاردهم، لبه ی روشن آن به سمت مشرق و لبه ی تاریکش به سمت مغرب می باشد.

* از هلال تا بدر، پیوسته بر جرم کره ی ماه افزوده می شود و از مرحله ی بدر، پیوسته جرم کره ی ماه رو به کاهش می نهد تا به مرحله ی هلال برسد و پس از آن، هلال ناپدید می گردد.

* اصل بر این است که نخستین هلال در هرگوشه ای از جهان، نشانه ی آغاز ماه جدید و پایان ماه گذشته در کلّ جهان می باشد و بی تردید برای هر أفق، هلالی خاصّ را باور داشتن و تا سه روز در آفاق مختلف در انتظار هلال ماندن، به دور از حقیقت و واقعیّت هلال می باشد.

ص: 180

اختلاف آفاق، نه واقعیّت علمی دارد و نه خارجی؛ بنابراین هلالی که در آفاق دیگر و در شب های دیگر به عنوان هلال نخستین رؤیت می شود، هلال دوّمین شب و یا سوّمین شب خواهد بود.

* با توجّه به پیشرفت شگرف علم نجوم و امکان کشف وجود قطعی نخستین هلال در أفق غربی از راه محاسبه ی یقینی و تجهیزات پیشرفته، نیاز چندانی به استهلال نیست. محاسبه ی رؤیت هلال در أفقی خاص گرچه ممکن است گاه در دقیقه ی معیّن تحقّق پیدا نکند، ولی وجود آن در أفق های پس از آن، آن به آن آشکارتر و درخشنده تر خواهد بود و به قطع می توان آن را دید؛ بنابراین برای حکم به آغاز ماه، مشکلی نخواهد ماند. هنگامی که ماه در حالت محاق باشد یا تنها چند ساعت از حالت محاق گذشته باشد، استهلال امکان پذیر نیست و استهلال در این هنگامه، ناچیز شمردن دستاوردهای علمی است. در مواردی نیز که وجود هلال در أفق قطعی می باشد، استهلال بی مورد خواهد بود.

* هلال، از دیرباز و حتّی پیش از اسلام، نشانگر آغاز ماه نو در میان ملّت ها وتمدّن هابوده است و همه ی جهانیان از تقویم قمری به گونه ای یکسان سود می جسته اند و پایه و اساس محاسبات آنان را تشکیل می داده است. از منازل ماه نیز در این راستا بهره گرفته می شده است. تقویم قمریِ دینی، تاریخی حقیقی است، چون مطابق با اوضاع حقیقی فلکی و تابع اصل خلقت است و اصطلاحی و قراردادی نیست. در نتیجه می توان گفت زمان های عبادات همه حقیقی و واقعی اند.

* هلال، مسئله ای طبیعی، عرفی و شرعی است. به بیانی دیگر، هلال شرعی همان هلال عرفی است و هلال عرفی همان هلال طبیعی و حقیقی می باشد.

* همه ی انسان ها در طول تاریخ، برای تنظیم مواقیت خویش، چشم به ماه می دوخته اند و هلال و منازل ماه برایشان شناخته شده بوده است.

ص: 181

در شرع نیز چندوچون موضوعات عرفیّه و از جمله هلال و منازل ماه، به مردم سپرده شده است و شارع، قضاوت خاصّی پیرامون آن ها ندارد. ناگفته نماند: هرجا که شارع در ارتباط با موضوعی خاص، دیدگاه خاصّی داشته باشد، به وضوح بیان خواهد فرمود و در خصوص اهلّه، منازل ماه و مواقیت، هیچ سخن خاصّی ندارد.

* اگر با ماه نتوانیم روزها و اوّل و آخر ماه ها را در سال های گذشته و برای آینده به طور دقیق و منظّم محاسبه کنیم، نمی توانیم تقویمی علمی و معتبر برای وحدت مسلمانان داشته باشیم و این، به معنای پذیرش اخلال و هرج و مرج در امور دینی و دنیایی، آجال و دیون و عهود و شروط خواهد بود و حال آنکه واقعیّت تقویم قمری و نصوص و ظهورات شرعی، این وضعیّت را نمی پذیرد.

* لحظه ی اقتران، لحظه ی خروج ماه از تحت الشّعاع و لحظه ی محاسبه ی یقینی تولّد ماه در نخستین أفق، می تواند راه هایی برای پایه گذاری تقویم قمری باشد و بدین وسیله می توان به استیلای فرهنگیِ تقویم میلادی در بلاد اسلامی پایان بخشید.

* امروزه کشتیبانان و هوانوردان با توجّه به محاسبات ستاره شناسان عمل می نمایند ومحاسبات یقینی ستاره شناسان از جمله در أمر خسوف و کسوف به اندازه ای گسترده و پیچیده است که کشف هلال از راه محاسبه در برابر آن ها، کار ساده ای به نظر می رسد.

* باورداشتن اختلاف آفاق، باور نداشتن آیاتی است که اهلّه، منازل ماه و علّت آفرینش آن ها را برای مواقیت می داند.

* شواهد تاریخی، گویای آن است که تقویم قمری، تقویمی جهانی و برای همه ی انسان ها بوده است و سعی تمام داشته اند تا هلال طبیعی و نجومی و نیز محاسبه را دو ابزار برای طلوع هلال برای جهانیان نمایند. تدبیر پاپ در سال 1582م، نمونه ای برای جهانی نمودن تقویم قمری است.

ص: 182

* هر ماهی به ضرورت فقه، یا تمام است و یا ناقص، بنابراین نمی تواند ماهی هم تمام باشد و هم ناقص؛ با اختلاف آفاق، نه می توان ماهی را تمام و نه می توان ناقص دانست.4

ص: 183

ص: 184

ص: 186

را برگزیده اند؟! و بالأخره چرا پیش بینی های علمی و دقیق کارشناسان در ارتباط با طلوع هلالِ رمضان، شوّال، ذی الحجّه و... پذیرفته نمی شود؟!

آیه هایی پیرامون چندوچون کره ی ماه و گردش آن وجود دارد که مقایسه و ره یافت مجموعه ی آن ها، نه تنها با دستاوردها و ره یافت های علمی و نجومی در این رابطه منافاتی ندارد، بلکه واقعیّت طبیعی و تکوینی کره ی ماه و گردش منظّم، پیوسته و بدون تغییر و تبدیل آن را نیز تأیید می نماید و اگر این را از معجزه های علمی قرآن به شمار آوریم، سخنی گزاف نیست.

3. >وَ الشَّمْسُ تَجْري لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِكَ تَقْديرُ الْعَزيزِ الْعَليمِ ، وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَديمِ ، لاَ الشَّمْسُ يَنْبَغي لَها أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ كُلٌّ في فَلَكٍ يَسْبَحُونَ<(1)

4. >هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنينَ وَ الْحِسابَ<(2)

5. >يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ<(3)

6. >إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً في كِتابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِوَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ .... ، إِنَّمَا النَّسي ءُ زِيادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عاماً وَ يُحَرِّمُونَهُ عاماً لِيُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ<(4)

ص: 190

7. >كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ، أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ ...، فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ... وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ<(1)

8. >وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْري لِأَجَلٍ مُسَمًّى<(2)

1. شیوه ی متداول، متعارف و رایج میان مردم جهان در تعیین مواقیت با ماه، برای مسلمانان نیز بی کم و کاست در امور شرعی، معتبر و حجّت شرعی می باشد.

2. صراحت و نصّ أدلّه، هیچ قید و شرطی را نمی پذیرد و افزودن و تحمیل هر قیدی دیگر به آن، همچون اشتراط حجیّت رؤیت هلال برای ساکنان در محلّ رؤیت، تفسیر به مالا یرضی به الشّارع، بی دلیل و افترای به شارع می باشد.

3. مراتب یاد شده در آیات، راه های علمی و قابل قبول برای شارع است و بی شک شارع به راه هایی که مفید علم نبوده یا به گونه ای قابل قبول نباشد، فرا نمی خواند؛ بنابراین هرگونه تردید در این موارد، تردید در طرق إرائه شده از سوی شارع می باشد.

4. هرگونه اختلاف در آغاز و پایان ماه ها، بی اعتنایی به طرق ارائه شده از سوی شارع خواهد بود.

5. آیات کونیّه و آیاتی که در راستای تعیین مواقیت می باشند، همه گویای وجود تقویمی علمی، حقیقی، معتبر و شرعی برای تعیین مواقیت در أمور دینی و دنیایی می باشند.

در همه ی شهور و ماه های حرام بیان می دارد و نیز اینکه روزه های ماه رمضان أیّام معدوده ای است که باید کامل گردد، همه و همه در راستای تعیین و تثبیت مواقیت و نظم پایدار در مواقیت می باشد. بنابراین، اختلاف های موجود پیرامون هلال و آغاز و پایان ماه ها، نادیده گرفتن آیات واضحه است و تنها می تواند ارائه دهنده ی چهره ای مخدوش، بی نظم و غیرقابل قبول از هلال و آغاز و پایان ماه ها باشد؛ زیرا در این فرایند، أهلّه در زمینه های مواقیت، حساب گری و شمارش سال ها، کارآمدی نخواهد داشت. ماه ها هم دوازده ماه نبوده و ماه های حرام نیز آشفته خواهد گردید و بالأخره ماه رمضان نیز نه معدوده خواهد بود و نه کامله و البتّه أهلّه با این نگرش، مسخّر ما نمی باشد.

دو آیه ی نخست صراحت دارد که جعل و وضع ماه و خورشید، برای «حساب گری» است، آیه ی سوّم و چهارم نیز تقدیر منازل ماه را در راستای «حساب گری» می داند.

در این چند آیه، جواز محاسبه با خورشید و ماه به طور عموم و علی الأطلاق، در أمور شرعی و غیرشرعی، با صراحت و نصّ خاطرنشان گردیده است. می توان گفت: این چند آیه بر بارزترین، عمده ترین و مهم ترین مورد استفاده ی از ماه و خورشید که همان محاسبه و شمارش و ترتّب آثار بر آن است، تصریح و تأکید دارد؛ بنابراین محاسبه ی اهل فنّ درتعیین آغاز هر ماه، به نصّ و صراحت قرآن، جایز و به آن توصیه شده است.

ره آورد محاسبه می تواند ارائه ی تقویمی معتبر و کاربردی برای جهانیان باشد. نیز آیه ی سوّم و چهارم، تقدیر منازل ماه را برای دانستن شمار سال ها می داند و این طبیعی است که دانستن سال، متوقّف بر دانستن ماه و دانستن ماه، متوقّف بر دانستن روزها می باشد و بدین وسیله، تقویم قمری شکل خواهد گرفت. در چنین فرایند درستی، دوازده ماه قمری و ماه های حرام تشکیل خواهد شد. از سویی دیگر، با اعتقاد به اختلاف آفاق و ماه های حرام، نه روزها را می توان به درستی شمارش نمود، نه ماه ها را و نه سال ها را.

ماه رمضان، آغاز و پایانی دارد که باید شمارش شده و کامل گردد. آغاز و

ص: 193

پایانی این گونه، هنگامی تحقّق خواهد یافت که هلال، قابل پیش بینی، قابل محاسبه و در گاهِ معیّن تحقّق یابد. اگر وجود و تحقّق هلال به هنگام، قابل پیش بینی و قطعی نباشد، روزه نه معدوده خواهد بود و نه کامله و از سویی دیگر، آن کس که به هر دلیل به نخستین رؤیت وقعی ننهد، گناهکار قلمداد می گردد.

آیه ی شریفه ی >فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ< نصّ در این می باشد که هرکس نخستین هلال را که علامت فرا رسیدن اوّل ماه است در هر گوشه ای از جهان رؤیت نماید، باید روزه بگیرد و بی شک، تقیید هر قیدی بی دلیل است. بر شاهدان نیز تکلیف است که رؤیت را به اطّلاع همگان برسانند و در نتیجه، نخستین رؤیت هلال برای همه ی جهانیان، حجّت خواهد بود. امروزه دیدار و کشف واقعی و یقینیِ نخستین هلال در أفق که درآیه ی شریفه، مقدّمه ی روزه به شمار آمده است، کاری شدنی و سهل الوصول می باشد؛ بنابراین کشف آغاز هر ماه، عملی و آسان خواهد بود. از دیگر سو، نادیده گرفتن کشف نخستین هلال و جست وجوی آن در شب های دیگر و در آفاق مختلف، با ظاهرآیه ی شریفه مباینت دارد.

با کشف منظّم و دقیق هر ماهه ی هلال، راه برای ارائه ی تقویمی معتبر و اسلامی هموار گشته و مانعی بر جای نخواهد ماند.ماه در تسخیر ماست؛ یعنی هرگاه که بخواهیم می توانیم از ماه در راستای هدف آفرینش آن، بهره برداری کنیم و چون آفرینش ماه به منظور تعیین مواقیت، سال ها و نیز محاسبه است، تنها با قابل پیش بینی بودن و قطعی بودن آغاز و پایان آن می توان بدین هدف دست پیدا نمود.

نتیجه آنکه در ارتباط با پاسخ به سؤال های گذشته می توان گفت: «فحوی و دلالت قطعیّه ی آیات یاد شده، گویای این است که با نخستین هلال به هرنحوی که احراز شود، ماه نو در سراسرجهان آغاز می گردد؛ زیرا ماه، یک واقعیّت طبیعی است که خلق و جعل و وضع آن برای تعیین مواقیت است و تصوّر اینکه نخستین هلال برای همه ی جهان حجّت نباشد و هر أفق بایستی

ص: 194

در جست وجوی هلال خاصّ أفق خویش باشد، با نصّ و صراحت آیات یاد شده مباینت دارد.»

در آیات یاد شده، این نکته با صراحت خاطرنشان می گردد که مواقیت و سال ها، از راه هلال و منازل ماه و نیز محاسبه به دست می آید و این همه، هنگامی امکان پذیر است که صرف وجود و تحقّق هلال در أفق ملاک باشد، وگرنه محاسبه ای که قرآن به آن فراخوانی می نماید، صادق نخواهد بود و سال ها و مواقیت هم راست نخواهد آمد.(1)

أهلّه و عرجون قدیم، صریح در پیدایش نخستین هلالی است که پس از پایان هر ماه و در آغاز آن در أفق وجود دارد و آشکار می گردد. به بیانی دیگر، آغاز ماه، همزمان با آغاز تابش نخستین هلال در أفق غربی خواهد بود. خداوند از روند منازلِ تنها یک قمر، نه قمرهای متعدّد سخن می گوید که پس از پایان، دوباره به شکل عرجون قدیم آشکار خواهد گردید، در نتیجه تصوّر چند هلال در چند أفق با دلالت قطعیّه ی آیات مربوطه، منافات دارد.

دوازده ماه، از روز آفرینش آسمان ها و زمین نیز دوازده ماه بوده است و چهارماه حرام نیز بدین منوال می باشد. بی تردید دوازده ماه سال و چهار ماه حرام نمی تواند آغاز و انجام ثابت و پایدار و شناخته شده نداشته باشد و هر ماه بدون نظم خاصّی آغاز و پایان یابد.خداوند در آیات بسیاری، نظم و ژرفایی آفرینش را دلیل وجود خداوندی توانا، فرزانه و حکیم در آفرینش می داند، ولی برخی سخن کسی را که مدّعی شود خداوند، آفرینش و ستارگان را منظّم و استوار و با سنّت حکیمانه و لایتغیّر آفریده، کفر می دانند! گویا انتظار دارند خداوند نیز مانند خود آنان، از نظم و خرد برخوردار نباشد و آفرینش باید از هم گسیخته و بی نظم و بدون برنامه باشد. اینان را باید با جهلشان واگذاشت و گذشت. این جماعت، آیات کونیّه را سرسری و سبکسرانه معنا می کنند گویا که بر خداوند، نظم، حکمت و فرزانگی روا نیست. برای برخی پذیرش این مطلب که: «آغاز محاق، پایان

ص: 195

محاق و ظهور هلال در أفق حتّی دقیقه و ثانیه ی آن ها هم مشخّص است»، دشوار و غیرقابل قبول می باشد!

این گروه، همانند گالیله ها را مستحقّ مرگ و صاحبان اختراع، خلاقیّت و ابتکار را جن زده و فریب خورده می دانند. در تاریخ آمده است که بار نخست که ساعت، تلگراف و دوربین عکاسی اختراع شد، چه شد! و....

علی رغم وجود آیه های بسیار در ستایش حساب گری و حساب گران، باید دردمندانه سخن از دیدگاه هایی در نکوهش حساب گری و حساب گران گفت که گویا کلام وحی در این زمینه را ندیده اند.(1)

اگر کارشناسان نجوم از راه های مفید یقین، وجود قطعی هلال در أفق را محاسبه نموده و اعلام نمایند، أمر خداوند به حساب گری را عینیّت بخشیده اند و هیچ مانعی از عمل به آن وجود ندارد.

ناگفته نماندکه برخی از مدّعیان علم نجوم، به گونه هایی نامشروع از این علم بهره برداری نموده یا اظهاراتی ظنّی داشته اند که البتّه سخت مورد نکوهش قرار گرفته اند. به بیانی دیگر، راه محاسبه با پیش گویی های ظنّی منجّمان و کاهنان متفاوت می باشد؛ زیرا محاسبه به صراحت آیاتی از قرآن، مجاز و به آن فراخوانده شده و حجّت خواهد بود.بنابر مفاد آیه ی شریفه ی سوّم و چهارم، خورشید در فرایندی همیشگی و منظّم، به سوی قرارگاه خویش رهسپار می باشد و این رهسپاری بر اساس تقدیر و برنامه دهی خداوند متعال است. در ادامه ی همین روند، خداوند به تقدیر منازل ماه به گونه ای پیوسته و همیشگی تأکید می ورزد و بالأخره جمله های پیوسته، همه به گونه ای بر حرکت و انسجام طبیعی، ثابت و بی تغییر شمس و قمر تأکید دارند. پوشیده نیست که هلال، آغاز گردش طبیعی و هر باره ی ماه است و در پی پیمودن منازلی در مدّت زمانی ثابت و همیشگی، بدون تغییر و تخلّف، دوباره به صورت هلال باز می گردد.

قرآن از یک سو برسیستم دقیق و بی تغییر و تخلّف ماه در أمر تعیین سال ها

ص: 196

و مواقیت به منظور جلب اعتماد مردم و مؤمنان تأکید دارد و از دیگر سو، به بهره مندی ازآن در أمور عبادی و نظام زندگی توصیه می نماید.

آیا با این تصویر روشن و گویا از شمس و قمر، جایی برای ابهام و سرگردانی در أمر کارآیی و کاربرد هلال و ماه وجود دارد؟ این همه اختلاف و سرگردانی در أمر هلال معلول چیست و چرا؟!

خداوند، تقدیر منازل(1) برای ماه را با هدف و در راستای دانستن شمارش سال ها و حساب گری می داند؛ بنابراین، تقدیر منازل ماه، روشنگر نظامی قابل فهم و درک و محاسبه ای قابل قبول و سودمند برای همه ی جهانیان است و صراحت آیه های وارده در این زمینه و به ویژه این دو آیه ی شریفه، مجالی برای نادرستی و خطادانستن آن برجا نمی گذارد.(2)

آیه های یاد شده، محاسبه و شمارش را برای همه ی جهانیان روا و به آن ارشاد و توصیه می نماید، در نتیجه، دستاوردهای محاسبه و شمارش که نزد اهل فن، رایج ومتداول و مورد قبول باشد، بایستی مورد تأیید و توجّه شارع مقدّس نیز باشد، وگرنه أمر شارع لغو می باشد و حکیمانه نخواهد بود و البته راهی که شارع راهنمایش باشد، راهی است واقعی و صواب و خطایش اندک می باشد و بی شک ترک راهی بدین گونه، با پندار احتمال خطا، خطاست و رونده ی آن در پیشگاه خداوند معذور نخواهد بود.

ناگفته نماند که محاسبات و بهره های دقیق و یقینی که اهل فن از نجوم و ماه و خورشید در عصر کنونی می برند، بسیار است.

اگر آیه های قرآن بر کارساز بودن محاسبه و ترتّب آثار بر آن صراحت دارد، پس چرا مسلمانان با محاسبه ی اهل فن، تقویمی معتبر تأسیس ننموده و از راه محاسبه، اوّل و آخر ماه را تعیین نمی نمایند؟!

پاسخ آن است که بهره گیری ما از قرآن به عنوان نخستین منبع فقه، بسیار

ص: 197

ناچیز است و بی شک در ارتباط با فقه: >اتَّخَذُوا هٰذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً<.

پاسخ دیگر آنکه بسیاری، محاسبان و نجومیان را به طور کلّی مطرود و مردود می دانند و گوش شنوایی برای گفته ها و دیدگاه های علمی آنان وجود ندارد. و بالأخره در این راستا، مانند کسی عمل می شود که نتایج حاصله از جدول ضرب یا ماشین حساب را نمی پذیرد و با دست، حسابرسی می نماید!

نخستین دیدن هلال در نقطه ای و رسمیّت بخشیدن و پذیرش جهانی آن، نمونه ای از شمارش و حساب گری از راه ماه می باشد که خداوند متعال برای همه ی جهانیان مقرّر فرموده است؛ بنابراین، پذیرش منطقه ای و أفقی و اختلاف در چگونگی آن، با روح و حقیقت چیزی که به طور مطلق و عموم جنبه ی حساب گری و راهنمایی برای جهانیان دارد، سازگاری ندارد. به بیانی دیگر، تقیید عموم و مطلق، بی دلیل است و نادیده گرفتن صریح نصوص و ظهورات قرآنی می باشد. اگر با ماه نتوانیم سال ها، ماه ها و روزها را به گونه ای جهانی در گذشته و آینده محاسبه کنیم، عینیت نداشتن و واقعی نبودن گفتار خداوند را باور داشته ایم و از سویی دیگر، باور داشتن چند نوع ماه و چند نوع سال است!بنابراین باید بر طبق دعوی قرآن بتوانیم اوّل و آخر هر ماه در گذشته و آینده را محاسبه ی دقیق بنماییم و این نزد اهل نجوم و به خصوص علم نجوم امروز، امکان پذیر می باشد.

در روزگار نبیّ مکرّم اسلام و معصومان( نیز از هر جایی خواه نزدیک و خواه دور، خبر معتبری از نخستین رؤیت هلال داده می شد، مورد قبول قرار می گرفت و به سرعت از طریق پیک های ویژه و دیگر راه ها، در همه ی شهرها منتشر می شد.

تقدیر منازل برای ماه، بازگشت هر ماهه ی آن به صورت «عرجون قدیم» و بالأخره گردش و حرکت حساب شده، مرتبط و منسجم آن در کنار دیگرمجموعه های آفرینش، از روندی منظّم، دقیق و حساب گرانه و بدون تغییر در زمینه ی وقت شناسی که ره آورد این تحقیق است، خبر می دهد. به بیانی دیگر، قرآن با صراحت یادآور می شود که پس از پایان منازل مقرّر ماه،

ص: 198

بازگشت و آغاز آن به صورت عرجون قدیم (هلال)، روند و واقعیّت طبیعی و قهری و بی تغییر ماه خواهد بود که طبعاً یک بار و در نخستین رؤیت آن در هرگوشه ای از جهان می باشد؛ بنابراین، جست وجوی هلال و عرجون قدیم درآفاق عدیده و هر شهر، ملازم با وجود چند ماه و هلال و بر خلاف صراحت قرآن و واقعیّت طبیعی هلال است.

منازل ماه هم همانند هلال، وقت هایی طبیعی است که همه آن را می شناسند و به آن عمل می نمایند.

اگر به آفاق عدیده معتقد شدیم؛ محدوده ی هر أفق تا کجاست؟ آیا مرزهای جغرافیایی معتبر است؟ و بالأخره چرا شارع ازآفاق مختلف سخنی نگفته و محدوده ی هر أفق را معیّن ننموده است؟

در آیه ی پنجم، از أهلّه به صورت جمع پرسیده شده است و آنچه از پاسخ آن به دست می آید، این می باشد که هلال پس از هلال و پدید آمدن ماه های قمری، در راستای تعیین وقت می باشند و این غایت و فایده ی أهلّه است که بیان گر سنّت استوار و پیوسته ی آفرینش می باشد.صراحت آیه ی شریفه این است که نخستین هلال هرجا رؤیت شود، به عنوان یک واقعیّت طبیعی، نشانگرآغاز هر ماه می باشد؛ بنابراین اگر نخستین هلال ملاک آغاز ماه در جهان نباشد و برای حکم به هلال، ملاک، تنها رؤیت هلال باشد (نه علم به وجود هلال) أهلّه برای «مواقیت»(1) نخواهد بود.

اگر به نصّ و صراحت قرآن، أهلّه، مواقیت برای مردم و حج می باشد، چرا مسلمانان از تقویم قمری منسجم برخوردار نیستند؟! چرا در صوم، فطر، اعیاد و مناسبت های مذهبی، آن همه اختلاف و تشتّت وجود دارد؟

آیا با اعتقاد به آفاق عدیده، می توان باور داشت که أهلّه، مواقیت برای ناس و حج است؟ در این صورت، آیا می توان تقویمی قمری و اسلامی داشت؟

«أهلّه، برای مردم مواقیت اند»، این تعبیر، رساترین و گویاترین تعبیر برای

ص: 199

طبیعی، وضعی و واقعی بودن أهلّه در راستای مواقیت می باشد. این تعبیر مانند این است که کسی بگوید: «وجود پرنده در جایی، نشانه ی وجود آب در آن حوالی می باشد» یا «طلوع خورشید، نشانه ی روز است» یا «بارش باران و برف، نشانه ی وجود ابر در آسمان خواهد بود».

نتیجه آنکه اصل توقیت که طلوع هلال و اعتبار منازل می باشد، محرز است؛ ولی دیگر قیود همچون احراز آفاق و... محرز نیست.

تأکیدهای چند آیه ی پیش مبنی بر اینکه: «شهور، أهلّه، منازل ماه و محاسبه ی با این ها همه طبیعی و واقعی هستند و نیز مردم هم این ها را می شناسند»، جای قیل و قال های آن چنانی را ندارد و چیزی جز تردید در بدیهیّات نیست و این مثل این است که مردم روز و شب را می دانند و اکنون ما خدشه کنیم که روز چیست؟ از کی آغاز می شود؟ کی پایان خواهد یافت؟ و....تقویم ها، ماه های میلادی و خورشیدی، «مواقیت»اند و طبیعت آنچه مواقیت قلمداد می گردد، این است که مختلف نبوده و از پذیرش، رسمیّت و مقبولیّت جهانی و همگانی برخوردار باشد. به گفتاری دیگر، به نصّ و صراحت قرآن، «هلال» و «تقدیرمنازل ماه»، تقویمی رسمی و مورد قبول خداوند برای همه ی جهانیان و از جمله مسلمانان در امور شرعی و غیرشرعی است و افسوس که اختلاف مسلمانان در آغاز و پایان هر ماه، تقویم اسلامی را بی اعتبار و فاقد کارآیی لازم نموده است و این، خود از موارد مهجور قراردادن قرآن کریم می باشد! وامحمّداه که کلام خدا در این وانفسای اختلاف های زعمای اسلام، عینیّت و تحقّق خارجی پیدا نکرده است و مسلمانان باید تقویم های دیگر ملل و اقوام را ملاک قرار دهند!

در آیه ی یاد شده، خداوند متعال، أهلّه را به عنوان اینکه مواقیت اند برای همه ی جهانیان اعمّ از مسلمان و غیرمسلمان مقرّر فرموده است و طبیعتاً اگر نحوه ی ترتیب اثر دادن به آن در میان مردم، متشتّت و ناهمگون باشد، به گونه ای که اکنون اختلاف در اوّل ماه، گاه به سه روز می رسد، نمی توان

ص: 200

گفت: أهلّه مواقیت اند. گفتنی است که گاه در یک شهر، پیرامون روز آغاز ماه اختلاف است!

هلال به تصریح آیه ی شریفه برای حج نیز «مواقیت» است؛ بنابراین اگر در شهرهایی هلال ماه دیده شود و ماه نو آغاز گشته و چون در شهر مکّه دیده نشده است آثاری بر آن مترتّب نشود، ناهماهنگی پیش خواهد آمد و مواقیت بودن هلال برای حج صادق نخواهد بود؛ افزون بر اینکه در این صورت، اگر گروهی از حجّاج حکم به آغاز ماه ننموده و گروهی دیگر حکم به آغاز ماه نمایند، خواهد شد آنچه خواهد شد. و چنین وضعیّتی مرضیّ شارع نخواهد بود.

مفاد و فحوای دو آیه ی شریفه ی: >يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ< و >فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ<، این نکته را خاطرنشان می نماید که أهلّه پیش از رؤیت و بر اساس برنامه ای از پیش تعیین شده و مقرّر شده برای مواقیتمی باشند و با رؤیت می توان أهلّه را یافت و کشف نمود و رؤیت، خصوصیّتی جز کشف یک واقعیّت طبیعی را ندارد؛ بنابراین اگر از هر راه دیگر از جمله با چشم مسلّح، محاسبه و... علم به وجود هلال در أفق پیدا نمودیم، مانند آن است که با چشم دیده باشیم و این ها همه طرق رسیدن به مقصود و کشف یک واقعیّت طبیعی است.

در آیه ی ششم، خداوند با تأکید، شمار ماه ها را «دوازده ماه» برمی شمرد و یادآور می شود که این شمار، تازگی ندارد و در کتاب خدا ضبط گشته و از آغاز آفرینش آسمان ها و زمین به عنوان اصلی ماندگار و پایدارچنین بوده است و آن گاه خاطرنشان می نماید که ماه های حرام نیز از ویژگی های دوازده ماه برخوردار خواهد بود.

در این آیه ی شریفه با تأکید هرچه تمام تر، بر ثبات و تغییرناپذیربودن شهور و ماه های حرام تأکید می شود و این را رمز استواری دین دانسته و کجروی در این زمینه را ستمکاری مسلمانان بر خود می داند و در ادامه، مصداقی از انحراف و دگرگونی کفّار در شهور را با عنوان «النَّسي ءُ» برشمرده و این شیوه را سخت مورد نکوهش قرار داده است. به بیانی دیگر، در قرآن، از هرگونه

ص: 201

برداشت ها و بدعت های انحرافی در أمر ماه، سخت نکوهش شده و واقعیّت طبیعی و تکوینی هلال مورد قبول قرار گرفته است.

با اعتقاد به تعدّد آفاق، آغاز و پایان هر ماه از ماه های دوازده گانه که به صراحت در آیه ذکرشده است، کِی خواهد بود؟ آغاز و پایان ماه های حرام کِی می باشد؟

اگرآغاز هر ماه به دلیل اختلاف آفاق با دو یا سه روز اختلاف آغاز شود؛ دو یا سه نوع ماه خواهیم داشت و اگر دیگر ماه ها را نیز بدین منوال محاسبه کنیم، دو یا سه نوع سال خواهیم داشت! با چنین پنداری، ماه های حرام نیز مغشوش و متشتّت خواهند شد؛ زیرا بنابر أفقی ماه های حرام پایان یافته و در نتیجه أهالی شهرهای آن أفق، آماده ی جنگ می شوند و أهالی شهری در أفق دیگر که هنوز هلال را رؤیت ننموده اند جنگ را حرام می دانند.آغاز ماه های حرام نیز دارای دو حکم متفاوت خواهند بود.

عِدد نساء، آجال و دیون، شروط و عهود، مواعید و مواقیت، همه و همه به هم ریختهو بی نظم خواهند شد وهرج و مرج، آشفتگی و سراسیمگی ملک و ملّت را فرا خواهد گرفت. به راستی اصرار بر تعدّد آفاق، از کدام وجاهت و اتقان و استحکام برخوردار است و این همه تبعات و مفاسد و ضرر و ضرار با کدام منطق قابل توجیه می باشد؟!

آیا این گفتارها با مفاد آیه ی >وَ أَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ<(1) همخوانی دارد؟

مع الأسف ناتوانی زعمای دین در ارائه ی تقویم معتبر قمری، کار را بدانجا کشانده است که تقویم میلادی در عمده ی بلاد اسلامی حاکم و رایج گشته است! بی شک چنین بی انضباطی در ماه و سال، موردپسند شارع نخواهد بود و نسبت آن به شارع حکیم و عالم، افترا و کذب است و ظاهر و صراحت این آیه نیز با چنین پنداری منافات دارد.

آیه ی شریفه ی هفتم صراحت داردکه:

ص: 202

1. روزه، طی روزهای شمارش شده ای واجب شده است. روزهای شمارش شده، یعنی روزهایی که بایستی آغاز و انجام آن ها معلوم و محصور باشد.

2. هرکس شاهد نشانه ی شهر (هلال) بود، باید روزه را آغاز کند.

3. روزه داران بایستی شمارش روزها را کامل نمایند که این کامل نمودن نیز جز با پی بردن به هلال ماه شوّال و آگاهی از آن، انجام نخواهد شد و مع الأسف ماه های رمضان به طور عمده، اوّل و آخر معلومی نداشته است و حتّی گاه 28 روزه برگزار شده است!

بی شک تحقّق >أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ< و تحقّق أمر >وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ< جز با ملاک قرار دادن آغازین هلال تا هلال برای کلِّ جهان امکان پذیر نیست و با ملاک قراردادن هلال از طریق حسّ و ردّ واقعیّت طبیعی هلال و نیز اشتراط رؤیت هلال در أفق خاصّ، این أمر معطّل خواهد ماند. در نتیجه باید گفت: ماه های قمری با توجّه به مجموعه ی آیه های گذشته، وقت های تعیین شده و معیّنی برای مردم در اموردین و دنیا می باشد؛ از این رو،روزه نباید به گونه ای برگزار شود که شمارش آن نامعلوم و پایان آن نامشخّص باشد.

در صورتی که نخستین هلال در هرجا ملاک آغاز ماه باشد، نتیجه ی آن، این است که نخستین هلال، ملاک آغاز و پایان هر ماه خواهد بود و روزه ها شمارش شده و کامل خواهند شد؛ بنابراین با اعتقاد به آفاق عدیده، آغاز و پایان مشخّصی برای ماه ها نیست و روزه های ماه رمضان نیز شمارش معلومی نشده و کامل نخواهد شد.

آیه ی شریفه ی هشتم به شناور بودن ماه در فضای بی کران تا هنگامه ی معلوم و به همراهی دیگر مجموعه های آفرینش صراحت دارد و به هرحال از این نکته نمی توان سر برتافت که اعتقاد به بی نظمی، آشفتگی و بی برنامگی در گردش ماه و آغاز ماه نو، با روح آیات یاد شده و مجموعه ی آیات کونیّه که همگی در راستای تثبیت نظمی شگرف می باشد، سازگاری ندارد.

ص: 203

ستاره شناسان (محاسبه) مورد تأیید قرار گرفته است. مردم در خشکی و دریا با هلال و دیگر منازل ماه می توانند دریابند که در چه روزی از روزهای ماه می باشند و این، خود نوعی از هدایت با نجوم است که البته راهنمایی شدن با نجوم، منحصر به این طریق نمی باشد.

اگر قول ستاره شناسانِ موثّق مورد قبول نباشد، معنایش آن است که قرآن ما را به چیزی خوانده است که آن را حجّت نمی داند و این از مولای حکیم قبیح است.

نخستین طلوع هلال در هر گوشه ای از جهان و بنابر اقتضای طبیعی آن (هدایت نجوم)، نشانه ی پایان ماه گذشته و حلول ماه نو نزد جهانیان می باشدکه در این فرایند، تقویم طبیعی، دائمی و بین المللی شکل خواهد گرفت.

جهانیان اختلاف آفاق را باور ندارند و شارع نیز راه متفاوت دیگری ارائه ندادهاست.

تَتَّقُونَ ، أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ ...، فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ... وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ<(1)

آیه ی شریفه صراحت دارد که روزه، طیّ روزهای شمارش شده ای واجب شده است. روزهای شمارش شده، یعنی روزهایی که آغاز و انجام آن ها معلوم و محصور است. سپس یادآور می شود که هرکس شاهد نشانه ی شهر(هلال) بود، باید روزه را آغاز کند و در پی آن به روزه داران أمر می فرماید که بایستی شمارش روزها را کامل نمایید که این نیز با پی بردن به هلال ماه شوّال و آگاهی از آن انجام خواهد شد.

بی شک تحقّق این أمر جز با ملاک قرار دادن هلال تا هلال که از شمارگان واقعی روزه های یک ماه به دست می آید، امکان پذیر نیست و با ملاک قراردادن هلال از طریق حسّ و ردّ واقعیّت طبیعی هلال، این أمر معطّل خواهد ماند.

هدف داری ماه و تأیید واقعیّت طبیعی ماه و کاربرد شناخته شده ی آن بر جای نمی گذارد. قرآن، طبیعت جعل و وضع قمر را حساب گری و دانستن چگونگی سال ها و وقت ها برای همه ی مردم در امور شرعی و غیرشرعی می داند؛ بنابراین، هر نوع سرگردانی و اختلاف، بی مورد و به دلیل عدم بهره برداری درست از قرآن و منابع حدیثی می باشد.

اختلاف در آغاز و پایان هر ماه و باور داشتن آفاق عدیده و نادیده گرفتن تقویم اسلامی، دلیلی جز نادیده گرفتن صراحت ها و نصوص قرآنی ندارد.

ناگفته نماند که أمر هلال و ماه طبیعی، تأسیس شارع نیست؛ بلکه تقریر فرایند طبیعی اوست.5

ص: 207

ص: 208

ص: 210

با توجّه به واقعیّت طبیعی هلال و تأیید آن از نظر قرآن و در پاسخ به سؤال های یاد شده، یادآورمی شود که از نظر أحادیث نیز:

1. صرف علم به وجود هلال در أفق، ملاک ترتّب احکام هلال بر هلال است؛ خواه کسانی آن را ببینند و یا نبینند و در نتیجه رؤیت هلال با چشم، تنها ملاکِ ترتّب احکام هلال بر هلال نخواهد بود.

2. در أحادیث، سخنی از تأیید آفاق عدیده نیست و اعتقاد به آفاق عدیده، بدون دلیل است.

3. مجموعه ی أحادیث، مؤیّد وجود تقویمی طبیعی، واقعی و اسلامی می باشد. دلالت و مفاهیم این دسته از أحادیث، به شرح زیر می باشد:

1. «انَّ مُعَاذَ بْنَ جَبَلٍ سَأَلَ النَّبِيَّ عَنِ الْهِلَالِ، فَقَالَ مَا بَالُ الْهِلَالِ يَبْدُو دَقِيقاً كَالْخَيْطِ ثُمَّ يَزِيدُ حَتَّى يَسْتَوْفِيَ ثُمَّ لَا يَزَالُ يَنْقُصُ حَتَّى يَعُودَ كَمَا بَدَأَ، فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى «هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الحَج ...»(1)

معاذ از واقعیّت طبیعی هلال و ماه می پرسد؛ آیه ی شریفه نیز در پاسخ، واقعیّت طبیعی هلال را بیان می فرماید و اشعار می دارد که أهلّه و دیگر منازل ماه، به منظور تعیین مواقیت برای مردم و حجّ است؛ یعنی مردم اعمّ از مسلمان و غیرمسلمان می توانند از أهلّهو دیگر منازل ماه در جهت تعیین مواقیت استفاده نمایند و نیز مسلمانان برای حج.

صراحت گفتار خداوند ابا دارد از اینکه بفرماید اعتبار و حجیّت أهلّه مشروط به رؤیت برای مواقیت است، بلکه در صدد آن است که اعلام نماید: أهلّه و دیگر منازل ماه، یک واقعیّت طبیعی شناخته شده برای تعیین

ص: 212

مواقیت است که همه ی مردم و از جمله مسلمانان، می توانند در تعیین موقع حج از آن استفاده نمایند.

2. «حکمت زیاد و کم شدن ماه چیزی است که به مصالح دین و دنیای مردم مربوط است؛ زیرا اگر هلال مانند خورشید همیشه مدوّر دیده می شد، تعیین وقت به واسطه ی آن امکان پذیرنبود، بنابراین، هلال ها بیان اوقات برای [نظام زندگی] مردم دردنیا و عباداتشان هستند.»(1)

پیامبرگرامی به گونه ای روشن، واقعیّت طبیعی و عرفی هلال و منازل ماه را همان گونه که مردم می شناسند و بدان عمل می نمایند، تقریر فرموده است.

در این حدیث، به مقبولیّت و کاربردی بودن روند و فرایند هلال و منازل آن برای مصالح دینی و دنیوی بدان گونه که اقتضای طبیعت آن هاست، با صراحت اشاره شده است و کاربرد طبیعت هلال را برای مصالح دنیا، مصالح آخرت و أمور عبادی دانسته است و البته تحقّق این مصالح، را منوط به صرف رؤیت نمی نماید.

در این حدیث، به صراحت، ماه به صرف طبیعت و واقعیّت آن، موضوع آثار بسیاری قلمداد شده است، نه هلال مشروط به رؤیت با چشم غیرمسلّح. قابل تأمّل می باشد که در این حدیث، به ماهی توجّه داده شده است که از آغاز آفرینش، همه آن را می شناخته اند.پیامبر گرامی حکمت زیاد و کم شدن ماه و اینکه ماه مانند خورشید دارای شکل ثابتی نیست را آن می داند که بتوان با ماه أوقات را تعیین نمود و

ص: 213

البتّه با صراحت اعلام می دارند که تعیین اوقات با اهلّه و منازل ماه، خاصّ امور دنیایی نیست، بلکه علاوه بر امور دنیایی، امور دینی و عبادی را نیز در عرض امور دنیایی شامل می گردد. در نتیجه همان گونه که مردم امور دنیایی خود را با ماه و منازل آن سامان دهی می نمایند، امور دینی و عبادی خویش را نیز می توانند با آن سامان دهی نمایند.

3. عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْأَهِلَّةِ، فَقَالَ: « هِيَ أَهِلَّةُ الشُّهُورِ فَإِذَا رَأَيْتَ الْهِلَالِ فَصُمْ وَ إِذَا رَأَيْتَهُ فَأَفْطِرْ»(1)

دلالت این حدیث و ده ها حدیث مشابه با آن، همان دلالت آیه ی شریفه ی: >يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ<(2) می باشد که به تفصیل گذشت و مفادّی مغایر با مفاد آیه نمی توانند داشته باشند.

در حدیث، نخست به أهلّه به عنوان یک واقعیّت طبیعی پرداخته می شود و آنگاه اعلام می گردد که روزه را بایستی بر پایه ی همین أهلّه که واقعیّت هایی طبیعی هستند، پایه گذاری نمود. البته بدیهی است که نخستین هلال و علم به آن در هرگوشه ای از جهان و برای کلّ جهان، نشانه ی آغاز ماه و پایان ماه گذشته می باشد و عبارت: «فَإِذَا رَأَيْتَ...» نیزگویای همین مطلب است و بی تردید اختصاص نخستین هلال به منطقه ای خاص و نه برای جهانیان، با عمومات و اطلاقات ناسازگار و نیازمند دلیلی خاص می باشد؛ بنابراین اگر کسی بگوید: منظور از أهلّه دو یا سه نوع از أهلّه است که هر ماه در دو یا سه أفق مختلف طلوع خواهد نمود، گزافه گویی و غیرواقعی است. در نتیجه مفاد آیه و حدیث ها، أهلّه را تقویمی طبیعی می دانند.در دو حدیث زیر نیز به کارها و عبادت هایی که باید هماهنگ با مواقیت طبیعی انجام گردد، با صراحت اشاره شده است:

o عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ' فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ: قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِ،

ص: 214

قَالَ: «لِصَوْمِهِمْ وَ فِطْرِهِمْ وَ حَجِّهِمْ»(1)

o عَنْ أَبِي الْجَارُودِ زِيَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ الْعَبْدِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ' يَقُولُ: «صُمْ حِينَ يَصُومُ النَّاسُ وَ أَفْطِرْ حِينَ يُفْطِرُ النَّاسُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الْأَهِلَّةَ مَوَاقِيتَ» (2)

در این دو حدیث به صراحت تأکید شده است که عبادات یاد شده، باید در مواقیت طبیعی انجام شود و مواقیت طبیعی همان وقت های انجام عبادت ها می باشد. مواقیت در آیه ی شریفه مواقیت عبادات و مواقیت عبادات، همان مواقیت طبیعی است.

حدیث دوّم صراحت دارد که مواقیت همان است که مردم می شناسند و آنچه مردم می شناسند، همان مواقیت است. به بیانی دیگر در حدیث خاطرنشان می گردد که صوم و فطر مردم هماهنگ با أهلّه ی طبیعی است.

طبیعت أهلّه و منازل ماه، مواقیت برای عبادات می باشند، نه أهلّه و منازل ماه به شرط رؤیت. عبادات نیز بایستی در مواقیت طبیعی انجام گردند.

در حدیث أبی الجارود به صراحت خاطرنشان گردیده است که در مواقیت صوم و فطر، از مردم پیروی کن، زیرا مردم در مواقیت خویش از أهلّه پیروی می نمایند.

در حدیث پیش تر نیز مواقیت طبیعی را مواقیت صوم، فطر و حج دانسته است.حدیث های بسیاری همین مفاهیم را افاده می نمایند.

4. عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْوَاسِطِيِّ قَالَ: أَتَيْنَا أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) ... ثُمَّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) عَنْ عَلِيٍّ (علیه السلام) :«أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمَّا ثَقُلَ فِي مَرَضِهِ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ السَّنَةَ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ بِيَدِهِ فَذَاكَ رَجَبٌ مُفْرَدٌ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ ثَلَاثَةٌ مُتَوَالِيَاتٌ أَلَا وَ هَذَا الشَّهْرُ الْمَفْرُوضُ رَمَضَانُ فَصُومُوا لِرُؤْيَتِهِ وَ أَفْطِرُوا لِرُؤْيَتِهِ»(3)

ص: 215

محتوا و فحوای این حدیث، مطابق با آیه ی شریفه ی >إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً في كِتابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ<(1) می باشد و صراحت دارد که دوازده ماه سال و چهار ماه حرام، از سنّت های حتمیّه و طبیعیّه است که تغییر در آن ها راه ندارد.

از سوی دیگر، حدیث یادآور می شود که ماه رمضان نیز در زمره ی دیگر ماه های طبیعی و از سنّت های حتمیّه ی آفرینش می باشد که نخستین رؤیت هلال آن، نشانه ی آغاز ماه رمضان در جهان و نخستین رؤیت پس از آن، نشانه ی پایان ماه رمضان در جهان می باشد.

5. عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: «إِذَا صُمْتَ لِرُؤْيَةِ الْهِلَالِ وَ أَفْطَرْتَ لِرُؤْيَتِهِ فَقَدْ أَكْمَلْتَ الشَّهْرَ»(2)دلالت فحوایی این حدیث، همانند دلالت آیه ی شریفه ی: >كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ، أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ... فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ... وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ ...< (3) می باشد که ذکرش گذشت.

آیه و حدیث، نصّ در آن می باشند که نخستین طلوع طبیعی هر هلال در هر جا که باشد، نشانه ی آغاز هر ماه و نخستین طلوع طبیعی هلال پس از آن، نشانه ی آغاز ماهی دیگر و پایان ماه گذشته می باشد؛ بنابراین، هر کسی که روزهای بین دو هلال را روزه بگیرد، یک ماه کامل را روزه گرفته است.

اگر ملاک، تنها رؤیت هلال باشد و نه علم به طلوع هلال از هر طریق،

ص: 216

رؤیت هلال به طورمعمول و غالب در گاهِ لازم امکان پذیر نخواهد بود و کمتر موفّق به روزه ی کامل خواهیم شد. نتیجه آنکه تنها با علم به وجود هلال در أفق از طریق محاسبه یا دیگر طُرُق، می توان روزه ی کامل گرفت و با اعتقاد به آفاق عدیده، ماه رمضان نه معدوده خواهد بود و نه کامله. و هیچ چیز از نظر زمان، دارای پایداری و ثبات نخواهد بود.

6. مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: «إِذَا رَأَيْتُمُ الْهِلَالَ فَصُومُوا وَ إِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا»(1)

نیز با همین مضمون آمده است:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: «صُمْ لِرُؤْيَةِ الْهِلَالِ وَ أَفْطِرْ لِرُؤْيَتِه...»(2)

این دسته از احادیث که متواترند و مهم ترین بخش از أحادیث ما را تشکیل می دهند، محتوا، مفهوم و إفاده ی همگی چیزی جز محتوا، مفهوم و إفاده ی آیه ی شریفه ی >فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ< نمی باشد و همگی گویای آن است که بانخستین رؤیت، باید حکم به آغاز ماه جدید نمود و با نخستین رؤیت پس از این، ماه گذشته پایان و ماه جدید آغاز خواهد شد و نباید حدسیّات و ظنیّات ملاک آغاز و پایان ماه قرارگیرد.

هرگاه أحادیث مربوط به محاسبه و أحادیث مربوط به واقعیّت طبیعی أهلّه در کنار أدلّه ی رؤیت قرار گیرد، مفاد جمعی آن ها این است که رؤیت و هر راه دیگر یقینی که مفید قطع به طلوع هلال در أفق باشد، می تواند مستند آغاز ماه قرار گیرد. أحادیث بیّنه، شیاع و اکمال ثلاثین هم از طرق مثبته ی آغاز ماه می باشد.

پاسخ به سؤال های مطرح شده در گذشته از منظر روایات، همانند پاسخی است که از منظر آیات داده شد و صراحت و ظهور أحادیث، آن می باشد که نخستین هلال در هرگوشه ای از جهان، نشانه ی آغاز ماه برای همه ی جهانیان است.

ص: 217

از آن جا که به نصّ روایات، هلال یک واقعیّت طبیعی و تکوینی است، صرف علم به تولّد آن در أفق یا با محاسبه ی علم آور، می توان به آغاز ماه حکم نمود. به بیانی دیگر، افزون بر آیات، در روایت های متواتر بسیاری «أهلّه» به عنوان یک واقعیّت طبیعی و تکوینی، نشانه ی فرا رسیدن ماه های نو می باشد و پس از توجّه دادن به این واقعیّت طبیعی، احکام مربوطه اش بر آن بار می گردد.

آیات و روایت ها، همه هلال را به عنوان یک واقعیّت طبیعی جهانی و منظّم در راستای مواقیت می دانند که به طور طبیعی اتّفاق خواهد افتاد و هرگز آیات و روایات در صدد این نیستند که بگویند: آفاق، متعدّد است و هر أفق، هلالی خاص دارد. چنین گفته ای با منطوق و مفهوم آیات و روایات و با واقعیّت طبیعی هلال در تعارض می باشد. و بالأخره مفاد یقینیه ی این جمع کثیر از أدلّه، این است که أهلّه و منازل آن، تقویمی طبیعی و منظّم برای جهانیان می باشد که به موقع و طبق برنامه، طلوع خواهند نمود و این اقتضای طبیعت أهلّه می باشد و بدین وسیله می توان روزها، ماه ها و سال ها را به دست آورد.نکته ی دیگری که همواره باید مدّ نظر باشد، این است که منظور از أهلّه و منازل ماه و مواقیت در عرف قرآن و أحادیث، همان است که مردم می شناسند و در مواعید و مواقیت خود، از آن بهره برداری می نمایند. مواقیت برای عبادات و أمور شرعی، وضع شرعیِ جداگانه و خاص ندارد.

پیش ِرو، مورد توجّه و دقّت قرار گیرد.

أحادیث متواتر وارده پیرامون «محاسبه»، نه تنها دلالت و مضامین آن ها با دلالت و مضامین آیات، تعارضی ندارد، بلکه دلالت و فحوای أحادیث همانند دلالت و فحوای آیات می باشد و مؤیّد یکدیگر می باشند.

أحادیث وارده در موضوع محاسبه به شرح زیر می باشند:

الف) أحادیثی را می توان برشمرد که به جواز محاسبه ی با ماه و عمل به آن، ارشاد و توصیه می نمایند.

امام صادق (علیه السلام) اصل حساب را حق می دانند و بیان می دارند که علم نجوم به دین زیانی نمی رساند. نیز آن حضرت در پاسخ کسی که می پرسد: آیا علم نجوم حقّ است؟ می فرمایند: «بله! خداوند، خود آموزش دهنده ی علم نجوم به بندگان بوده است» و بالأخره خاطرنشان می نمایند که تنها، خانواده ای از عرب و خانواده ای از هند علم نجومرا می دانند.(1) احادیث دیگری نیز در تأیید علم نجوم و کاربردهای مشروع و شگرف آن به چشم می خورد.(2)

ب) برخی ازأحادیث بر جواز یافتن اوّل ماه مبارک رمضان از طریق محاسبه دلالت دارد. در مواردی نیز معصومان( به این شیوه فرمان داده اند:

o عَنْ عِمْرَانَ الزَّعْفَرَانِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) : إِنَّ السَّمَاءَ تُطْبِقُ عَلَيْنَا بِالْعِرَاقِ الْيَوْمَ وَ الْيَوْمَيْنِ وَ الثَّلَاثَةَ فَأَيَّ يَوْمٍ نَصُومُ؟ قَالَ: «انْظُرِ الْيَوْمَ الَّذِي صُمْتَ مِنَ السَّنَةِ الْمَاضِيَةِ وَ صُمْ يَوْمَ الْخَامِسِ»(3)

o قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) :«إِذَا صَحَ هِلَالُ رَجَبٍ فَعُدَّ تِسْعَةً وَ خَمْسِينَ يَوْماً وَ صُمْ يَوْمَ السِّتِّينَ»(4)

ص: 219

عَنِ السَّيَّارِيِّ قَالَ: كَتَبَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَرَجِ إِلَى الْعَسْكَرِيِّ (علیه السلام) يَسْأَلُهُ عَمَّا رُوِيَ مِنَ الْحِسَابِ فِي الصَّوْمِ عَنْ آبَائِكَ فِي عَدِّ خَمْسَةِ أَيَّامٍ بَيْنَ أَوَّلِ السَّنَةِ الْمَاضِيَةِ وَ السَّنَةِ الثَّانِيَةِ الَّتِي تَأْتِي؛ فَكَتَبَ: «صَحِيحٌ وَ لَكِنْ عُدَّ فِي كُلِّ أَرْبَعِ سِنِينَ خَمْساً وَ فِي السَّنَةِ الْخَامِسَةِ سِتّاً فِيمَا بَيْنَ الْأُولَى وَ الْحَادِثِ وَ مَا سِوَى ذَلِكَ فَإِنَّمَا هُوَo خَمْسَةٌ خَمْسَةٌ». قَالَ السَّيَّارِيُّ: «وَ هَذِهِ مِنْ جِهَةِ الْكَبِيسَةِ، قَالَ: وَ قَدْ حَسَبَهُ أَصْحَابُنَا فَوَجَدُوهُ صَحِيحاً»(1)

در پایان حدیث نامه ی محمّد بن فرج بر امام (علیه السلام) ، چنین می نگارد: «حساب برای همگان امکان پذیر نیست و تنها برای آشنایان به سال ها و سال کبیسه امکان پذیر خواهد بود و در نتیجه روزه ی روزه داران با هلال ماه رمضان و در نخستین شب، صحیح می باشد.»

در این حدیث، امام (علیه السلام) راه محاسبه را برای یافتن آغاز ماه رمضان پیشنهاد می نمایند. محمّد بن فرج در نامه اش به امام (علیه السلام) خاطرنشان می نماید که مطلوبیّت و حجیّت محاسبه گرچه مسلّم است، ولی از آنجا که عموم مردم محاسبه را نمی دانند، استفاده از رؤیت را تنها راه ممکن می دانند. حدیث دیگری نیز در تأیید این حدیث، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم وجود دارد که خواهد آمد.

ص: 220

«إِذَا رَأَيْتُمُ الْهِلَالَ فَصُومُوا وَ إِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا فَإِنْ غُمَ عَلَيْكُمْ فَاقْدِرُوا لَه(1)»(2)

در این حدیث شریف، سرگردانی مؤمنان در أمر روزه پذیرفته نشده و در صورت بروز مشکل، به «محاسبه» فرمان داده شده است.مکاتبه ی محمّد بن فرج با امام عسکری (علیه السلام) که گذشت نیز گواهی روشن در این عرصه می باشد.

در کتاب «وسائل الشّیعه»، أبواب أحکام شهر رمضان، باب 10، حدیث های دیگری نیز در جواز محاسبه و عمل به آن آمده است. در کتاب «الفروع من الکافی»، ج 4، ص80 نیز بدون عنوان، أحادیث مربوطه را می توان یافت.

ج) با مراجعه به سیره و سنن معصومان( آشکار می شود که تاریخ نگاری آنان بر اساس «محاسبه» بوده است و برای تاریخ گذاری، منتظر فرا رسیدن اوّل ماه نمی مانده اند.

o أَبُو عَلِيِّ بْنُ رَاشِدٍ قَالَ: كَتَبَ إِلَيَّ أَبُو الْحَسَنِ الْعَسْكَرِيُّ (علیه السلام) كِتَاباً وَ أَرَّخَهُ يَوْمَ الثَّلَاثَاءِ لِلَيْلَةٍ بَقِيَتْ مِنْ شَعْبَانَ وَ ذَلِكَ فِي سَنَةِ اثْنَيْنِ وَ ثَلَاثِينَ وَ مِائَتَيْنِ وَ كَانَ يَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ يَوْمَ شَكٍّ وَ صَامَ أَهْلُ بَغْدَادَ يَوْمَ الْخَمِيسِ وَ أَخْبَرُونِي أَنَّهُمْ رَأَوُا الْهِلَالَ لَيْلَةَ الْخَمِيسِ وَ لَمْ يَغِبْ إِلَّا بَعْدَ الشَّفَقِ بِزَمَانٍ طَوِيلٍ. قَالَ: فَاعْتَقَدْتُ أَنَّ الصَّوْمَ يَوْمَ الْخَمِيسِ وَ أَنَّ الشَّهْرَ كَانَ عِنْدَنَا بِبَغْدَادَ يَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قَالَ:«فَكَتَبَ إِلَيَّ زَادَكَ اللَّهُ تَوْفِيقاً فَقَدْ صُمْتَ بِصِيَامِنَا». قَالَ: «ثُمَّ لَقِيتُهُ بَعْدَ ذَلِكَ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا كَتَبْتُ بِهِ إِلَيْهِ»، فَقَالَ لِي: «أَ وَ لَمْ أَكْتُبْ إِلَيْكَ أَنَّمَا صُمْتُ الْخَمِيسَ وَ لَا تَصُمْ إِلَّا لِلرُّؤْيَةِ»(3)

ص: 221

امام عسکری (علیه السلام) در نامه ای به علی بن راشد، تاریخ نامه را روز سه شنبه، یک شب دیگر مانده از ماه شعبان می نگارند و روز چهارشنبه هم روز شک بوده است. اهل بغداد نیز روز پنج شنبه را پس از دیدن هلال در شب آن، روزه گرفتند.

علی بن راشد می گوید: «من نیز بر همین باورشدم و حال آنکه پیشتر روز چهارشنبه را آغاز ماه می دانستم.» امام (علیه السلام) در دیداری با علی بن راشد، به وی گوشزد می نماید که روزه ی تو روزه ی من بوده است و روزه ات بایستی بر مبنای رؤیت باشد.در نمونه ی زیر نیز، محاسبه، مورد قبول قرار گرفته است:

o اصحاب کهف به نقل قرآن 309 سال در غار ماندند و به نقل تورات 300 سال. امیرالمؤمنین (علیه السلام) هر دو را صحیح می دانند، چون به فرموده ی ایشان، اوّلی با محاسبه ی سال های قمری و دوّمی با محاسبه ی سال های شمسی می باشد و سپس استاد حسن زاده ی آملی، هر دو را با فنّ محاسبه، محاسبه می نمایند.(1)

د) برخی دیگر از أحادیث، به دلیل آنکه مسلمانان فاقد دانش بهره گیری از عمل محاسبه بوده اند، از عمل به آن نهی نموده اند؛ زیرا با فقدان دانش آن، نمی توان از محاسبه به درستی بهره برداری نمود که البته این، به معنای مردود دانستن عمل محاسبه نیست و بلکه تأییدی بر جواز محاسبه در صورت برخورداری از دانش محاسبه می باشد.

o ابن عمر يحدث عن النّبي صلی الله علیه و آله وسلم أنه قال: «انا أمة أمية لا نكتب ولا نحسب الشهر هكذا وهكذا وهكذا وعقد الابهام في الثالثة والشهر هكذا وهكذا وهكذا يعنى تمام ثلاثين»(2)

محتوا و مفهوم گفتار رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم این است که أمّت ما به دلیل بی سوادی نمی توانند از راه محاسبه، آغاز ماه را کشف کنند؛ از این رو، ماه ها را باید 29 یا 30 روز شمارش نمایند.

ص: 222

حدیث امام صادق (علیه السلام) نیز که گذشت، پیرامون بر حق بودن اصل حساب، تأییدی دیگر در این زمینه می باشد.

«گروهی از طایفه ی اسماعیلیه حکایت می کنند که شیعه از اختلاف مسلمانان در آغاز و انجام ماه روزه، نزد جعفر بن محمّد صادق (علیه السلام) شکایت کردند؛ چون در دیدن هلال شک می افتد و در عدد شهودی که باید در دیدن هلال شهادت دهند و شهادت آن ها راباید پذیرفت، میان فقها اختلاف است و دلیل روشنی ندارند که بر آن اعتماد کنند و از خلاف و تنازع آسوده شوند؛ بر خلاف مسسیحیان که قانونی معلوم دارند و آغاز روزه ی خویش از آن قانون استخراج می کنند و شک و خلاف میان آن ها نیست. اسلام اولی است که این أمر را سامانی دهد و مردم را از رنج خلاف برهاند که روزه یکی از ارکان دین اسلام است. گویند صادق (علیه السلام) در جواب آنان گفت: «این خلاف از آنجا پدید آمد که مردم به امام حق رجوع نکردند و به رأی خویش اعتماد نمودند. ائمّه ی حق گنجور علم و وارث پیغمبر و معدن حکمتند و از عترت پاک رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم ، اگر کار را به اهلش می گذاشتند، خودشان و دینشان سالم می ماند و اختلاف از میان آنان برمی خواست.» آن گاه جدولی که از علم امامت و سرّ نبوت به قلم شریف خود مرتّب ساخته بود، برای آنان بیرون آورد که اوّل ماه روزه، از آن آسان به دست می آید و در آن شکّ و شبهه نمی ماند و بعضی از آنان، طریقه ی حساب آن را نیز بیان کردند تا اگر جدول حاضر نباشد، بتوان از روی حساب، آغاز هر ماه را بیرون آورد.»(1)

ه-) پاره ای از أحادیث نیز از محاسبه در صورتی که مفید ظنّ باشد، به شدّت نهی نموده اند و البته این نیز به معنای مردود دانستن محاسبه ی قطعیّه نیست. از سوی دیگر، گاه از محاسبه و بهره گیری از نجوم به دلیل اینکه کسانی از آن در راستای غیب گویی و پیش گویی های ظنّی و گاه شرک آلود بهره گیری می نموده اند، به شدّت نهی شده است که این مقال، با مراجعه به بحث تنجیم در مکاسب محرّمه ی شیخ اعظم انصاری) آشکار می گردد.

ص: 223

بی شک این نیز نمی تواند به معنای مردود دانستن محاسبه، تنجیم و حساب گران و منجّمان باشد. بسیاری از فقهای آشنا به علم نجوم، همچون شیخ بهایی، صاحب جواهر و... گفته های علمای هیئت را با براهین قطعی و دلایل هندسی ثابت می دانند، بی آنکه شکّ و شبهه ای در آن راه داشته باشد.تنجیم نزد بسیاری نوعی پیش گویی بوده است و منجّم کسی بوده که پیوسته در آسمان می نگریسته و آن گاه پیش گویی می نموده است.

گروهی از منجّمان بر این باور بوده اند که نجوم، اثر در سرنوشت انسان ها دارد و اساس علم نجوم در گذشته هم بدین گونه بوده است. ناگفته نماند که احادیث مربوط به علم نجوم نیز به طور عمده، ناظر به موارد ممنوع همچون پیش گویی ها و استناد أمور به غیر خدا بوده است.

o عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو عَمْرٍو: أَخْبِرْنِي يَا مَوْلَايَ أَنَّهُ رُبَّمَا أَشْكَلَ عَلَيْنَا هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا نَرَاهُ وَ نَرَى السَّمَاءَ لَيْسَتْ فِيهَا عِلَّةٌ فَيُفْطِرُ النَّاسُ وَ نُفْطِرُ مَعَهُمْ وَ يَقُولُ قَوْمٌ مِنَ الْحُسَّابِ قِبَلَنَا: إِنَّهُ يُرَى فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ بِعَيْنِهَا بِمِصْرَ وَ إِفْرِيقِيَةَ وَ الْأُنْدُلُسِ فَهَلْ يَجُوزُ يَا مَوْلَايَ مَا قَالَ الْحُسَّابُ فِي هَذَا الْبَابِ حَتَّى يَخْتَلِفَ الْفَرْضُ عَلَى أَهْلِ الْأَمْصَارِ فَيَكُونَ صَوْمُهُمْ خِلَافَ صَوْمِنَا وَ فِطْرُهُمْ خِلَافَ فِطْرِنَا؟ فَوَقَّعَ (علیه السلام) : «لَا تَصُومَنَّ الشَّكَّ أَفْطِرْ لِرُؤْيَتِهِ وَ صُمْ لِرُؤْيَتِهِ»(1)

ص: 224

علم نجومِ امروز، موضوعی متفاوت با علم نجوم در گذشته است و ابزارهای آن روز هم با ابزارهای نجوم امروز بسیار متفاوت می باشد؛ از این رو نمی تواند حکم آن، بر علمنجوم امروز جاری باشد؛ زیرا موضوع متفاوت، حکم متفاوت دارد.(1)

بدون تردید، محاسبات نجومی در موقعیّت و فازهای ماه، دقیقاً مورد اطمینان همه ی عقلای جهان است و باید تأکید کرد در این گونه محاسبات، هیچ اختلاف قابل توجّهی بین منابع معتبر نجومی وجود ندارد.(2)

علّامه أبوالحسن شعرانی پیرامون نظم شگرف ماه و ستارگان، این گونه می نگارد:

«ستارگان آسمان سیری دارند مشخّص، از دو هزار سال پیش تاکنون تغییر نیافته. دوره ی ماه هرگز یک دقیقه، بلکه یک ثالثه هم مقدّم و مؤخّر نگردیده و خورشید را نیز سیری است با سرعت معلوم که هرگز تغییر نکرده است و دو هزار سال بیشتر است که از آن خبر داریم. در قرآن کریم فرمود: >كُلٌ يَجْري لِأَجَلٍ مُسَمًّى<(3) و فرمود: >ذلِكَ تَقْديرُ الْعَزيزِ الْعَليمِ<(4) اندازه گیری خداوندی است که می داند و می تواند بی معارض تحقّق دهد. حساب کسوف و خسوف و هلال، مانند حساب دو متحرّک تند و کند است که زمان حرکت و سرعت هریک را می دانیم و وقت رسیدن آن ها به یکدیگر را حساب می کنیم. و نیز مانند حساب طلوع و غروب آفتاب است که می دانیم چند ساعت پس از نصف النّهار به أفق می رسد. تابستان در شهری که زیست می کنیم چه

ص: 225

ساعت غروب می کند و زمستان در چه ساعت.»(1)

در پایان، به تقریر دیدگاه آیت الله سبحانی در این عرصه می پردازیم:

«نجوم امروز با نجوم عصر رسالت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت( تفاوت جوهری داردو اگر روایاتی بر بی اعتباری داوری های آنان وارد شده است، ناظر به قوانین ظنّی و تخمینی آن دوران است. اکنون که این دانش، پابه پای دیگر دانش ها، مراحل قطعی خود را می گذراند، داوری های آنان در صورت نفی رؤیت هلال و تولّد آن در آسمان، برای ما حجّت است و در این صورت، نمی توان به شهادت ها اعتماد نمود؛ زیرا چه بسا ممکن است خطای باصره باشد و در روایات نیز در مواردی به این نکته اشاره شده است: مثلاً آن جا که آسمان صاف باشد و فقط دو نفر ادّعای رؤیت کنند، امام (علیه السلام) این ادعاها را تخطئه می کند و می گوید اگر قابل رؤیت بود، ده ها نفر ماه را می دیدند نه دو نفر. اگر واقعاً قوانین علمی درباره ی هلال به این پایه رسیده است که عدم تولّد آن را تا ساعت معیّن قطعی می سازد، شهادت ها حجّت نیست، ولی شهادت آنان درباره ی تولد و رؤیت از این نظر حجّت نیست که در مسئله ی هلال، رؤیت با چشم غیرمسلّح موضوع حکم است و تا به این مرحله نرسد، إفطار واجب نیست؛ هرچند گفتار آنان صحیح باشد.»(2)

از یک سو شاهد آنیم که محاسبه به طور مطلق، مردود می گردد؛ به عنوان مثال، گفته اند: «فأما العدد و الحساب فلا يلتفت إليهما، و لا يعمل بهما، و به قالت الفقهاء أجمع.»(3)

- مردم در همیشه ی أیّام، مواقیت خود را با أهلّه و منازل ماه هماهنگ می نموده اند.

- شارع، عبادات و از جمله صوم، فطر و أضحی را در همین مواقیت طبیعی که مردم می شناخته و از آن بهره می گرفته اند، خواسته است. در نتیجه رؤیت، هیچ نقشی جز کشف آنچه را واقعاً هست و طبیعی می باشد، ندارد.

- آفاق عدیده، نه واقعیّت خارجی دارد و نه در شرع از آن سخنی به میان آمده است.

- نخستین رؤیت هلال در نخستین جای ممکن، نشانه ی فرا رسیدن ماه نو و پایان ماه گذشته برای همه ی آفاق و همه ی جهانیان است.

- منازل دیگر ماه، افزون بر هلال، برای همه ی جهانیان یکسان و معتبر می باشد و در صورتی که آغاز ماه معلوم نباشد، دیگر منازل ماه می تواند أیّام گذشته را تعیین نماید.

- جعل و وضع شمس و قمر بنا بر نصوص و ظهورات عدیده در کتاب و سنّت، برای محاسبه در جهت تعیین مواقیت و ماه و سال است. این راهی می باشد که خالق آفرینش آن را در تسخیر ما قرار داده و ما را به آن فرا خوانده است و بی شک، مقتضای آن، حجیّت و اعتبار أمر محاسبه در أمور عبادی و شرعی خواهد بود؛ وگرنه نقض غرض او و لغویّت کلام او به شمار خواهد آمد.

- واقعیّت أهلّه و منازل ماه و صراحت أدلّه ی قرآنی و روایی، بر وجود تقویمی علمی، طبیعی، قمری و اسلامی برای همه ی قرن ها و نسل ها دلالت دارند.- در صورت برخورداری از چنین تقویمی، همه ی اختلاف ها در اعیاد، لیالی قدر و مواقیت به کلّی برطرف خواهد شد و استیلای ماه میلادی در ممالک اسلامی، در هم خواهد شکست.

ص: 227

پیش پی برده و بر این مشکل فائق آمده اند، ولی زعمای مسلمین حتّی در ضرورت آن هم تردید دارند، تا چه رسد به گام نهادن برای ایجاد تقویمی اسلامی! در سایه ی این بی تفاوتی، تقویم میلادی که تقویم کفّار و نشانه ی سلطه ی فرهنگی و هجوم به مرزهای فرهنگی مان است، بر همه جا مستولی شده است.

5. ماه های حرام، عِدد نساء، آجال و دیون، شروط و عهود و مواعید و مواقیت، در هم ریخته خواهند شد و شگفتا که این وضعیّت آشفته و سراسر هرج و مرج، به شارع حکیم نسبت داده شده است!

رفتار اکنون ما گویای آن است که جعل و وضع شمس و قمر برای محاسبه نیست؛ شمس و قمر تعیین کننده ی مواقیت نیستند؛ منازل ماه بی اعتبار است و در زمینه ی شمار سال ها و حساب، کارآیی ندارد؛ ماه رمضان لازم نیست معدوده و کامله باشد و آنچه در این آیات خواسته شده، نه تنها تحقّق و عینیّت ندارد، بلکه خلاف آن عینیّت دارد و این همه، به این دلیل می باشد که قرآن یک منبع فقهی در عمل نیست و بالأخره رفتار عملی ما گویای آن است که یا گفتار خداوند صادق نیست یا ما به گونه ای عمل می نماییم که از شمس و قمر در جهت جایگاهش بهره برداری نمی نماییم.

أحادیث نیز پذیرای آفاق عدیده نمی باشند.

گفتن دارد که گفته ها برای اثبات آفاق عدیده، به گفته ی بسیاری صرف اجتهادِ بدون نصّ یا اجتهاد در مقابل نصّ است.

نکته ی مهم این است که واقعیّت ماه قمری و نجومی، با دیانت (کتاب و سنّت) هیچ تضاد و اصطکاکی ندارد.

نظمی والا، پایدار و ستودنی در ستارگان و شمس و قمر در راستای تعیین مواقیت و ماه و سال دلالت دارند.

2. تقویم قمری یک تقویم واقعی و حقیقی است؛ چون بر مبنای واقعیّت های طبیعی می باشد.

3. تعیین ماه و سال (وجود تقویمی معتبر و علمی) لازمه اش آن است که:

- هر ماه و سال، آغاز و انجامی مشخّص داشته باشد؛

- صرف علم به وجود و تحقّق نخستین هلال در أفق، در هر گوشه ای از جهان، ملاک ترتّب احکام هلال بر هلال باشد؛ بنابراین نخستین هلال را خاص أفق محلّ رؤیت دانستن، با اطلاق و عمومیّت آیات و با وجود تقویم قمری علمی، سازگاری ندارد؛

- با محاسبه (که چند آیه و حدیث های بسیار بر آن دلالت و تأکید دارد) بتوان ماه ها و سال ها را به دست آورد؛

- أهلّه و تقدیر منازل ماه به طور واقعی و حقیقی برای محاسبه ی سال ها و تعیین مواقیت به گونه ای یکسان برای همه ی جهانیان باشد؛

- اختلاف آفاق نباشد؛ زیرا اعتقاد به اختلاف آفاق، اختلال در مواقیت و ناکارآمدی محاسبه ی با ماه و تقدیر منازل را در پی خواهد داشت. از سوی دیگر، اعتقاد به آفاق عدیده، با هیچ یک از دلالات، قابل اثبات نیست.

وقتی می گویند کره ی ماه به طور طبیعی برای تعیین مواقیت است، یعنی کره ی ماه به طور منظّم و بدون تخلّف، وقت ها را نشان خواهد داد و این، یک أمر عینی و واقعی است؛ خواه کسی هلال و کره ی ماه را ببیند یا نبیند. به عنوان مثال وقتی کره ی ماه در حالت تربیع قرار بگیرد، معنایش این است که هفت روز از آغاز آن گذشته است؛ وقتیماه در حالت بدر باشد، یعنی چهارده روز ازآغاز طلوع آن گذشته است و وقتی نخستین هلال در هرگوشه ای از جهان دیده شود، معنایش این می باشد که فردا نخستین روز ماه آغاز خواهد شد و....

ص: 230

اگر نخستین هلال نشانه ی آغاز ماه در کلّ جهان نباشد، تربیع هم نشانه ی گذشتن یک چهارم ماه، بدر نشانه ی گذشتن نصف ماه و تربیع دوّم، نشانه ی گذشتن سه چهارم ماه نخواهد بود و حال آنکه این موارد، برای جهانیان شناخته شده و به رسمیّت شناخته شده است.

تقویم قمری، تقویمی حقیقی است که دیگر تقویم ها نمی توانند با آن برابری نمایند.

آیا می توان گفت شارع این اعتبارهای عرفی و واقعی را بر هم زده و أمر به رؤیت محض و آفاق عدیده نموده است؟!

نکته ی مهم که برطرف کننده ی همه ی ابهام ها و بگومگوها می باشد، این است که همین تقویم، از سوی قرآن و شریعت مقدّس اسلام، به رسمیّت شناخته شده و احکام بسیاری بر آن مترتّب شده است و أمر به رؤیت هلال نیز در راستای یافتن و تحقّق همین تقویم می باشد و تأکیدی بر این است که حکم به طلوع هلال، بر مبنای ظن استوار نباشد؛ بنابراین می توان گفت: أهلّه مواقیت طبیعی، واقعی، حقیقی و شرعی می باشند که احکام بر آن ها مترتّب شده است.

اختلاف آفاق، معنایی جز بی ثباتی و هرج و مرج در مواقیت نخواهد داشت.

به خاطر آن است که بدانیم هلال طلوع کرده است؛ بنابراین اگر بدون رؤیت بدانیم، آیا باز هم باید منتظر رؤیت هلال با چشم باشیم؟

امروزه منجّمان زبده، با توجّه به پیشرفت های روز، هرگاه اراده کنند می توانند آخرین وضعیّت ماه را بیابند و نسبت به آن، یقین حاصل نمایند.

هلال، امری واقعی و طبیعی است و با دانستن و ندانستن، حقیقت قابل تغییر نخواهد بود. در این زمینه می توان موارد و شواهدی غیر قابل انکار را به شرح زیر برشمرد:

البتّه مواردی که خلاف آن را ثابت نماید، فراوان است؛ یعنی در موارد بسیاری از حکم رؤیت هلال در بلاد بسیار دور با توجّه به خصوصیّاتی که موردنظر پرسش کنندگان بوده، پرسیده شده است، ولی معصومان حکم را دائر مدار رؤیت دانسته اند بی آنکه به اختلاف آفاق اشاره ای نموده باشند. در نتیجه توجّه به این موارد، اعتقاد به اختلاف آفاق را سست می نماید. گفتن دارد که معصومان( در أقاليمِ حجاز، يمن، عراق، خراسان و أماكن بسياری تردّد و سكونت داشته اند و سؤال از أهلّه را در همه ی موارد دور و نزديك، بر رؤيت هلال موكول نموده و به مطلب ديگري از جمله اشتراط أفق موكول ننموده اند. در أحادیث متواتره ی رؤیت، فقط و فقط به علم آور بودن رؤیت تکیه شده و از اعتماد بر موارد ظنّی، نهی مؤکّد شده است. برخی إصرار بر رؤیت هلال در روایات را ظاهر در رؤیت ساکنان هر محل در أفق خاصّ آن محل می دانند.

- بسياري از تكاليف و أمور می باشد كه يك شب، يك روز، يك دهه، يك ماه و... به آن اختصاص داده شده است و نبايد با قبل يا بعد ازآن ها مشتبه شود، همانند شب قدر، روزعرفه، دهه ی ذي حجّه، ماه رمضان و....

عنوان هاي بعدي در اين زمينه خواندني است.

- نزول قرآن در شب قدر بوده است؛ آيا می توان گفت: به شمارگان أفق هاي مختلف، شب قدر بوده و در هر أفق، نزول قرآن بر پيامبر جداگانه بوده است؟

- شب قدر از هزار ماه بهتر است؛ آيا می توان گفت: براي هر أفق، شب قدر خاصّي است كه چنين می باشد؟

- ملائكه و روح با اذن پروردگار در شب قدر بر زمين فرود می آيند و به محضر حجّت خدا (علیه السلام) در روي زمين مشرّف می شوند؛ آيا می توان گفت: اين اتّفاق براي هر أفق، جداگانه روي خواهد داد و در «سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ، أي هذه ليلة إلى آخرها سلامة من الشرور و البلايا و آفات الشيطان»،(1)

چه بايد گفت؟

- سرنوشت مردم در شب قدر رقم خواهد خورد؛ آيا می توان گفت: مقدّرات و سرنوشت مردم هر أفق جداگانه رقم خواهد خورد؟

- در جاهایی که شش ماه روز و شش ماه شب است و...، شب قدر در موارد گذشته چگونه خواهد بود؟پيام ها و مضمون هايي كه در آيه هاي زير آمده است، به يقين با اعتقاد به اختلاف حكم آفاق و در نتيجه، ليالي متعدّد قدر، فطرهاي متعدّد و... سازگاري نخواهد داشت:

>إِنَّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرينَ ، فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكيمٍ ، أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلينَ<(2)

صاحب «حدائق» در سخني گويا چنين می نگارد:

«هر روزی از ايّام هفته و هر ماه از ماه های سال، زمانی معيّن، معلوم و نفس الأمری است. دليل اين مطلب اخباری است كه بر فضيلت روز

ص: 234

جمعه و اعمال وارده در روزهای عيد دلالت دارند و نيز رواياتی می باشد كه در فضيلت روز عيد غدير و ديگر روزهای شريف و فضائل و اعمالی كه در مورد ماه رمضان وارد شده است؛ زيرا تمامی اين روايات، در اين مطلب ظهوردارند كه اين ايّام، زمان هايی معيّن و نفس الأمری هستند.»(1)

كساني كه می گويند: شب قدر، شب نزول قرآن، شب تعيين سرنوشت آدميان و شب فرود روح و ملائكه و تشرّف آنان بر حجّت خدا (علیه السلام) ، به تعداد آفاق خواهد بود، سخني گزاف و ناصواب نيست؟ و از سویی دیگر، اين همه إصرار بر تعدّد آفاق و استدلال های ناموجّه كه حديث ضعيفي هم در تأييد آن ها نيست، چه لزومي دارد؟!

آيا اگر امور دين و دنياي مردم به تعدّد آفاق گره خورده بود؛ نبايد نصّ و أثري در تأييد آن به دست ما می رسيد؟ بي ترديد إشراف امام بر آفاق عديده در گذشته، قابل انكار نمی باشد.

آیا صوم و فطر و اعیاد امام حسن و امام رضا' در ایران و خراسان با مدینه و مکّه مغایر بوده است؟ توجّه به حدیث ابوحمزه ی ثمالی در عنوان «موارد نقض اعتبار اتّحاد أفق» در این عرصه کاملاً گویا می باشد.

خاصّ مردمی که هلال در أفقشان رؤیت شده است، نیست و نیز عید فطر و قربان، ذخيره و فزوني براي محمّد وآل او می باشد.

- «اللَّهُمَّ إِنَّا نَتُوبُ إِلَيْكَ فِي يَوْمِ فِطْرِنَا الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُؤْمِنِينَ عِيداً وَ سُرُوراً، وَ لِأَهْلِ مِلَّتِكَ مَجْمَعاً وَ مُحْتَشَدا»(1)

خداوند، روزعيد فطر را براي همه ی مؤمنان، روز عيد و شادماني و براي اهل ملّت خودش، روزگردهمايي قرار داده است.

صراحت و گويايي عبارت امام سجّاد (علیه السلام) گوياي اين است كه روز عيد فطر، براي مؤمنان (نه برخی از مؤمنان) روز عيد و شادماني و براي اهل ملّت خداوند (نه أفقي خاص)، روز گردهمايي می باشد.

ابوحمزه ثمالي از امام باقر (علیه السلام) در اعمال عيد فطر و قربان، چنين روايت می نمايد:«وَ قَدْ غَدَوْتُ إِلَى عِيدٍ مِنْ أَعْيَادِ أُمَّةِ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ عَلَى آلِهِ»(2)

آنچه از اين گفتار به دست می آيد، اين است كه عيد فطر و قربان، روزي براي همه ی أمّت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در همه ی آفاق است و آن بزرگوار، صبح نمودن خود را در عيدي از عيدهاي أمّت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می داند. بنابراين اگر عيد فطر و قربان در يك روز و براي همه ی أمّت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نبود و هر أفقي عيدي خاص داشت، چنين تعبيري نمی نمودند. به سخني ديگر، يك روز براي كلّ أمّت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم «عيد» است.

دعاي امام سجاد (علیه السلام) در روز عيد قربان:

«اللَّهُمَّ هَذَا يَوْمٌ مُبَارَكٌ مَيْمُونٌ، وَ الْمُسْلِمُونَ فِيهِ مُجْتَمِعُونَ فِي أَقْطَارِ أَرْضِكَ»(3)

ص: 236

در اين فراز زيبا، سخن از روزي مبارك می باشد كه همه ی مسلمانان در همه ی سرزمين ها (نه هر دسته در سرزميني خاصّ و روزي خاصّ) پيرامون یکدیگر گرد خواهند آمد. بي ترديد عيد قربان داشتن به شمار أفق ها، با روح اين سخن كه از تمايل شارع براي يك عيد جهاني براي مسلمانان گفت وگو می نمايد، سازگاري ندارد.

اين حديث، از ديگر حديث ها گوياتراست؛ زيرا با صراحت بيان می دارد كه اجتماع مسلمانان در سراسر ارض، مبارك و ميمون است و در نتيجه، قيد أقطار و أرض، با اعتقاد به آفاق عديده، در تعارض می باشد. چه بسیار روزهایی که در یک کشور و حتّی یک شهر، مردمی مراسم عید فطر برگزار نمودند، ولی مردمی دیگر روزه بودند و چنین است عید قربان. اختلاف در لیالی قدر و دیگر مناسبت های عظیم همه بدین منوال بوده است! اللّهمّ إنّا نشكو إليک...

در دعای سمات می خوانیم:«وَ جَعَلْتَ رُؤْيَتَهَا لِجَمِيعِ النَّاسِ مَرْأًى وَاحِداً»(1)

سخن امام (علیه السلام) گویای آن است که ماه و منازل آن از جمله هلال، برای همه ی مردم جهان یکسان است و همه آن را یکسان می بینند. با توجّه به مفادّ این عبارت، میان بلاد شرقیّه و غربیّه نباید اختلافی باشد و باور به آفاق عدیده و چند طلوع در چند أفق، مبنای شرعی و واقعی ندارد. آشکارتر اینکه این حدیث شریف، بیان می دارد که همه ی مردم در کلّ آفاق و مناطق عالم، هلال و منازل ماه را یکسان می بینند و أفق خاص وجود ندارد. در نتیجه هرجا رؤیت هلال پس از نخستین طلوع، امکان پذیر نباشد، به دلیل وجود موانع است، وگرنه اختلاف آفاق واقعیّت ندارد.

امام سجّاد (علیه السلام) می فرمایند:

ص: 237

«وَ جَعَلَ لَهُ وَقْتاً بَيِّناً لَا يُجِيزُ جَلَ وَ عَزَّ أَنْ يُقَدَّمَ قَبْلَهُ، وَ لَا يَقْبَلُ أَنْ يُؤَخَّرَ عَنْهُ. ثُمَّ فَضَّلَ لَيْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَيَالِيهِ عَلَى لَيَالِي أَلْفِ شَهْرٍ، وَ سَمَّاهَا لَيْلَةَ الْقَدْرِ»(1)

در این حدیث، امام (علیه السلام) مقرّر می دارند:

1. «وقت ماه رمضان از آغاز تا پایان، روشن می باشد»؛ بنابراین اختلاف در آغاز و پایان آن، اختلاف در امری روشن است که مطلوب شارع نیست و در عنوان «حکم اختلاف در دین و در امر هلال» بیان شد که اختلاف در دین، ریشه در چه چیزی دارد.

2. «خداوند، اجازه نمی دهد که ماه رمضان جلو بیفتد یا پس از آن انجام شود.»

صراحت کلام امام (علیه السلام) این است که ماه رمضان، وقتی معیّن دارد که نباید پیش تر یا پس از آن انجام شود. بی شک باور داشتن آفاق عدیده، به معنای آن است که وجود ماهرمضان به تعداد آفاق، متعدّد می باشد و یک وقت ندارد.

در برخی از آفاق، روزی ماه آغاز می گردد که پیش تر از آن در أفقی دیگر ماه آغاز شده است؛ نیز در برخی از آفاق، پس از سپری شدن ماه رمضان، در أفقی دیگر ماه رمضان باقی است. این حرف به معنای وجود چند ماه رمضان است، نه یک ماهی که آغاز و انجام آن مشخّص است. ماه رمضان، اکنون نه وقت معیّن بیّنی دارد و نه قبل و بعد از آن معلوم است. این همه ابهام در آغاز و پایان ماه خدا، دلیلش این است که ماه را با ملاک های خود جست وجو می نماییم نه با ملاک های شارع.

نصّ سخن امام (علیه السلام) گویایی دارد که لیلة القدر یک شب است: «لیلة» و «واحدة» و در نتیجه نمی تواند چند شب و به تعداد آفاق عدیده باشد و این

ص: 238

یک شب بر هزار شب برتری دارد و با شب های دیگر متفاوت و مانعة الجمع است.

همچنین امام سجّاد (علیه السلام) حین مشاهده ی هلال ماه رمضان فرمودند:

«فَحَدَّ بِكَ الزَّمَانَ وَ امْتَهَنَكَ بِالزِّيَادَةِ وَ النُّقْصَانِ ... جَعَلَكَ مِفْتَاحَ شَهْرٍ حَادِثٍ لِأَمْرٍ حَادِث»(1)

خداوند، زمان را با ماه محدود نمود؛ یعنی اوّل و آخر آن را معلوم و معیّن نمود و از سوی دیگر زیاد شدن ماه تا بدر و کاسته شدن تا ناپدید شدن هلال (منازل) همه و همه به منظور محدود شدن و تعیین وقت می باشد.

نیز با صراحت کلام امام (علیه السلام) اعلام می دارد که نخستین هلال رؤیت شده، کلید و سرآغاز ماه جدید است و در این فرایند، به گفته ی امام (علیه السلام) احکام و آثار جدیدی مترتّب خواهد شد.

اگر در آفاق دیگر گفته شود هلال نخستین معتبر نیست و هلال خاصّ هر أفق را بایدجست و جو نمود، این سخن چه توجیهی می تواند داشته باشد؟!

در این چند فراز همانند انبوهی از أدلّه ی دیگر تأکید می شود که ماه در راستای تعیین مواقیت است و این یک واقعیّت علمی و طبیعی و تقویم دائمی است؛ خواه با چشم، قابل رؤیت باشد یا نباشد؛ در نتیجه اگر از طریق محاسبه و یا دیگر طرق به این واقعیّت علمی و طبیعی پی بردیم، ما را بس است و به استهلال و رؤیت با چشم سر نیازی نخواهد بود. اختلاف آفاق نیز دلیلی ندارد و تنها نادیده گرفتن کارآمدی و نقش جهانی کره ی ماه و منطقه ای نمودن آن است.

«عن الرّضا (علیه السلام) : ... فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ يَوْمُ الْفِطْرِ الْعِيدَ قِيلَ لِأَنْ يَكُونَ لِلْمُسْلِمِينَ مَجْمَعاً يَجْتَمِعُونَ فِيهِ وَ يَبْرُزُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَيَحْمَدُونَهُ عَلَى مَا مَنَّ عَلَيْهِمْ فَيَكُونُ يَوْمَ عِيدٍ وَ يَوْمَ اجْتِمَاعٍ وَ يَوْمَ فِطْرٍ وَ يَوْمَ زَكَاةٍ

ص: 239

وَ يَوْمَ رَغْبَةٍ وَ يَوْمَ تَضَرُّعٍ وَ لِأَنَّهُ أَوَّلُ يَوْمٍ مِنَ السَّنَةِ يَحِلُّ فِيهِ الْأَكْلُ وَ الشُّرْبُ لِأَنَّ أَوَّلَ شُهُورِ السَّنَةِ عِنْدَ أَهْلِ الْحَقِّ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَنْ يَكُونَ لَهُمْ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ مَجْمَعٌ يَحْمَدُونَهُ فِيهِ وَ يُقَدِّسُونَهُ»(1)

چگونه می توان رویکرد این حدیث شریف را خاصّ ساکنان شهری که هلال در افق آن دیده شده، دانست و حال آنکه این حدیث، در صدد بیان جلوه ها و آثار و مظاهر جهانی عید فطر است؟

2. «حدثني عمومتي من الأنصار من أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم قالوا : أغمي علينا هلال شوال . فأصبحنا صياما فجاء ركب من آخر النهار ، فشهدوا عند النبي صلى الله عليه وسلم أنهم رأوا الهلال بالأمس . فأمرهم رسول الله صلى الله عليه وسلم أن يفطروا ، وأن يخرجوا إلى عيدهم من الغد»(1)

در عنوان «موارد نقض اعتبار اتّحاد أفق» از این دسته از احادیث سخن به میان آمده است.

و ساير احكام و آثار مترتّب بر آن براي همه ی مكلّفان است؛ خواه با چشم مسلّح باشد يا با چشم معمولي يا با ديگر طرق يقين آور.

در اين فراز، طبيعت و واقعيّت هلال ماه رمضان و چگونگي احكام مربوط به آن، به تفصيل مورد گفت وگو قرار خواهد گرفت.

روزه در ماه رمضان، تكليفي براي همه ی مكلّفان در سراسر جهان می باشد و هلال ماه رمضان نيز نشانه ی آغاز ماه رمضان براي همه ی جهانيان خواهد بود. اگر أهلّه و از جمله هلال ماه رمضان از فراگرد ثابت، منظّم و استواري براي جهانيان برخوردار نباشد، نمی توان آن را «مَواقيتُ لِلنَّاسِ» و ابزاري براي شمارش سال ها، حساب گري و وقت فرا رسيدن روزه دانست.

آيه ی كريمه، ديدار هلال ماه رمضان را شرط و مقدّمه ی وجوب روزه ی ماه رمضان برشمرده و روزه گرفتن در همه ی روزهاي آن و كامل نمودن آن ها را خواستار می گردد.إكمال روزه ها و روزهاي ماه رمضان، به دانستن هنگامه ی طلوع هلال ماه رمضان و شوّال در أفق خواهد بود.

دو برداشت از آيه ی شریفه ی >فَمَنْ شَهِدَ ... <

آیه ی >فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ< به دو گونه ی زير معنا شده است:

1. هركس از شما ماه را ببيند، بايد در آن ماه روزه بگيرد.

مراد از ديدن ماه، ديدن هلال ماه است؛ زيرا هلال نشانه و نشان گرآغاز هر ماه می باشد و ماه با پديدار شدن هلال در أفق، فرا می رسد و شهر را از آن رو شهر گويند كه با ديدن هلال، مشهور می گردد.(1)

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِي قَوْلِهِ >فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ< قَالَ: فَقَالَ: «مَا أُبَيِّنُهَا لِمَنْ عَقَلَهَا قَالَ مَنْ شَهِدَ رَمَضَانَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ سَافَرَ

ص: 242

فِيهِ فَلْيُفْطِرْ»(1)

2. هركس از شما كه در ماه رمضان در «حضر» باشد (يعني مسافر نباشد)، بايد ماه را روزه بدارد.

گروهي از فقها و مفسّران، آيه ی شريفه را اين گونه معنا نموده اند:

قَوْلُهُ: >فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ< أَىْ مَنْ كَانَ حَاضِراً فِى الشَّهْرِ مُقِيماً غَيْرَ مُسَافِرٍ فَلْيصُمْ مَا حَضَرَ وَ أَقَامَ فِيهِ و انْتِصَابُ الشَّهْرِ عَلَى الظَّرْف وَ الشَّاهِدُ: الحاضر.(2)اينان بر اين باورند كه اين آيه ی شريفه، روزه را بر كسي واجب می داند كه حاضر در محل رؤيت هلال و مقیم در آن باشد. به بياني ديگر، حضور در محلّ رؤيت، شرط وجوب روزه است؛ بنابراين كساني كه مسافراند، روزه بر آن ها واجب نيست.

نيست.(1)

- «شهود و شهادت»، حضور است با مشاهده يا به واسطه ی چشم يا به واسطه ی بصيرت و گاه به حضور تنها گفته می شود. مانند >عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَة< لكن شهود با حضور مجرّد، و شهادت با مشاهده، أولي است.(2)

- شهادت و شهود، عبارت از حضوري است كه دستاورد آن علم باشد؛ شهادت و شهود يا به واسطه ی مشاهده ی با چشم خواهد بود، مانند اينكه در جايي باشد كه هلال را ببيند يا آنكه بر اثر هشياري و ديگر حواس باشد، مثل اينكه پرنده یا درختي را در سرزميني كوير ببيند و به اين نتيجه برسد كه در اين حوالي آب هست.(3)

در تعريف شهادتي كه در محاكم برپا می شود نيز، شهادت دوگونه تقسيم شده است: «الشهادة قول صادر عن علم حصل بمشاهدة بصيرة أو بصر».(4)

... «الشَّهِيدُ» من أسمائه تعالى، و هو الذي لا يغيب عنه شي ء. و الشَّاهِدُ: الحاضر... وَ فِي الْحَدِيثِ: «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِي لَا تُدْرِكُهُ الشَّوَاهِدُ»؛ أراد بالشواهد الحواس لكونها تشهد ما تدركه ... وَ شَهِدْتُ على الشي ء: اطلعت عليه و عاينته فأنا شَاهِدٌ، و الجمع أَشْهَادٌ و شُهُودٌ. و شَهِدْتُ العيدَ: أدركته، و شَاهَدْتُهُ مثل عاينته. و شَهِدْتُ المجلسَ: حضرته. و قولهم و «الشَّاهِدُ يرى ما لا يرى الغائب» أي الحاضر يعلم ما لا يعلمه الغائب.

... قوله «و هو شَاهِدٌ في بلده» أي حاضر. و شَهِدَ بكذا يتعدى بالباء لأنه بمعنى أخبر. .. و الشَّهَادَةُ خبر قاطع، و المعنى واضح.(1)

با دقّت در موارد بالا، در می يابيم كه «شهيد و شاهد و حاضر» كسي است كه می نگرد و غايب نيست. به عبارتي ديگر، شهيد، شاهد، حاضر و درك كننده كسي است كه بيننده، خبردهنده و آگاه و داناي به چيزي می باشد؛ بنابراين، ابهامي بر جاي نخواهد ماند كه معناي درست، همان معناي نخستين آيه ی شريفه است. شاهد و حاضر در بلد، كسي است كه هرچه را در شهر اتّفاق می افتد، می بيند، گرچه مقیم این شهر نباشد.

«شهد» در آيه هاي >وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَني إِسْرائيلَ<(2) ،>وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها<(3)، >وَلْيَشْهَدْ عَذابَهُما< (4) و >أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ(5)< نيز در اين زمينه، گويا می باشند.

ديگر معاني نيز به طور عمده به همین معنا باز خواهند گشت.

«شهادت و شهود» به معناي «در حضر بودن»، مقابلِ «در سفر بودن» نيست. به گفتاري ديگر، حضور در محلّ رؤيت، به معناي در حضر بودن

ص: 245

نيست و آنان كه به «شَهِدَ» معناي «حَضَرَ» داده اند شايد به حديث امام باقردر تفسير عيّاشي كه متن و ترجمه ی آن گذشت، نظر داشته اند؛ يعني چون در اين حديث «مَنْ سَافَرَ فِيهِ فَلْيُفْطِرْ» در كنار «مَنْ شَهِدَ رَمَضَانَ فَلْيَصُمْهُ» قرار گرفته، تباين و تقابل فهميده شده است.

در تفسير مجمع البيان چنين می خوانيم:

«وَ قَولُه: >فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ< فيه وجهان (أحدهما) فمن شهد منكم المصر و حضر و لم يغب في الشهر ،و الألف و اللام في الشهر للعهد و المراد به شهر رمضان، فليصم جميعه و هذا معنى ما رواه زرارة عن أبي جعفر: أنه قال لما سئل عن هذه ما أبينها لمن عقلها؟ قال: «من شهد شهر رمضان فليصمه و من سافر فيه فليفطر» و قد روي أيضا عن علي و ابن عباس و مجاهد و جماعة من المفسرين أنهم قالوا من شهد الشهر بأن دخل عليه الشهر و هو حاضر فعليه أن يصوم الشّهر كُلّه...»(1)

با توجّه به مطالب گذشته حقیقت امر در این مقال، آشکار خواهد شد.

تأييد می كند.(1)

شيخ يوسف بحراني) می نويسد:

«و يعلم بأمور؛ أحدها: رؤية الهلال؛ سواء انفرد برؤيته أو شاركه غيره... أقول: و يدل على الحكم المذكور بعد قوله عزّ و جل >فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ< جملة من الأخبار...»(2)

شيخ محمّد حسن نجفي) می گويد:

«لا إشكال و لا خلاف بيننا في أنه يعلم الشهر برؤية الهلال ... لصدق الرؤية المأمور بالصوم و الإفطار لها، و صدق شهادة الشهر»(3)

دور از محلّ رؤيت را بيان می نمايند، در عنوان «موارد نقض اعتبار اتّحاد أفق» به تفصيل آمده است.

2. اثبات شيء، نفي ما عدا نمی كند؛ يعني اگر روزه براي كساني كه در محلّ رؤيت به سر می برند واجب باشد، دليل نمی شود كه براي ساكنان شهرهاي دورتر واجب نباشد؛ از سويي ديگر، آنچه مسلّم است با شياع و تواتر و شهادت عدلين، هلال ثابت می شود؛ خواه براي ساكنان محلّ رؤيت و خواه براي ساكنان شهرهاي دور. ثبوت هلال با اين ها، اختصاص به شهر خاصّي ندارد و با مدلول آيه ی شريفه هم مباينتي نخواهد داشت.

گفتني است كه در اين مورد، «أصالة العموم» و «أصالة الاطلاق» را نيز می توان جاري نمود؛ زيرا هرجا شك در تقييد بنماييم، محلّ جريان أصالة العموم و أصالة الاطلاق خواهد بود. از سوي ديگر، تخصيص و تقييد، نيازمند قرينه و مؤونه ی زائده است كه در اين جا منتفي می باشد.

3. كساني كه در سفر بوده و هلال را رؤيت نموده اند، هنگامی كه به وطنشان در يكي از شهرهاي دورتر از محلّ رؤيت رسيدند، بايستي روزه بگيرند و نيز اداي شهادت نمايند با آنكه در محلّ رؤيت، در حضر نبوده اند و شهرشان هم دور بوده است. و البتّه پذيرش شهادت آنان، براي مكلّفان در صوم و إفطار و ديگر احكام مربوط به هلال، واجب خواهد بود. در نتيجه حصر وجوب صوم براي كساني كه در محلّ رؤيت حاضرند و نفي وجوب از ساكناني كه از محلّ رؤيت دورند، صحيح نخواهد بود. با توجّه به مطالب پیش گفته، آیه ی شریفه یا در مقام بیان حکم سفر و حضر در ارتباط با روزه است یا صرفاً پیرامون تعلیق حکم روزه بر دیدن هلال سخن می گوید؛ بنابراینآیه ی شریفه، در پرتو حصر حکم روزه برای ساکنان محلّ رؤیت هیچ دلالتی ندارد.

با توجّه به معناي «شهود، شهادت و شهد»، موارد زير از آيه ی شريفه به گونه ای آشكار به دست خواهد آمد:

- مقصود از هلال، واقعيّت طبيعي و تكويني آن در راستاي تعيين مواقيت می باشد؛ زيرا حكم صوم، متوقّف بر هلال می باشد؛ صومي كه بايد كامل

ص: 249

باشد نه ناقص. صوم كامل با به حساب آوردن نخستين هلال در أفق خواهد بود؛ بنابراين به هرگونه ای كه هلال ديده شود و به وقوع آن در أفق، يقين حاصل گردد، معتبر و حجّت خواهد بود؛ خواه با چشم مسلّح باشد يا با چشم عادي، با محاسبات دقيق يقيني و علم آور باشد يا با تواتر و شياع و...؛ زيرا شهود و شهادت، منحصر به رؤيت با چشم نيست. به بياني ديگر، مجرّد هلال به عنوان يك واقعيّت عرفي كه همه آن را می شناسند و در جاهايي از كلام اللّه هم به عنوان ابزار وقت، تقرير شده (بیان آن به تفصيل گذشت) موضوع حكم صوم قرار گرفته است.

- رؤيت، وسيله ی قطع به هلال است و في نفسه غايت نيست. در نتيجه نبايد هلال به شرط رؤيت را شرط وجود هلال در أفق و تنها راه ثبوت اوّل ماه دانست، بلكه ملاك، وجود هلال در أفق است؛ زيرا ملاك در واجب هاي وقتيّه، علم به فرا رسيدن وقت از هر راه ممكن است.

- شهود هلال در أفق از غير رؤيت را می توان «شهادة عن بصيرة» دانست.

- حكم، معلّق است و با تحقّق و پديدارشدن هلال در أفق، فعليّت و تنجّز می يابد. به گفتاري ديگر، مقياس، امكان رؤيت است نه خود رؤيت و آن هم با چشم غيرمسلّح؛ بنابراين اگر به دلايلي همچون وجود ابر و ديگر موانع، رؤيت امكان پذير نيست، ولي علم به وجود هلال در أفق باشد، ماه شرعي آغاز گرديده است. استدلال بالا در اين جا نيز منطبق می باشد.

- قدر مسلّم اين است كه طلوع هلال در أفق، «علامة الشّهر» است و اين يقينيمی باشد، ولي اينكه اعتبار طلوع هلال، مقيّد به رؤيت با چشم عادي و شهرهاي خاصّ و نزديك باشد، به مؤونه ی زائده نياز دارد. به گفتاري ديگر، أدلّه مطلق است و با شك در اختصاص وجوب يا حرمت به شهري خاصّ، أصالة الأطلاق جاري می گردد. ناگفته نماند كه اطلاق، ثبوتي است و مقيّد اثباتي می باشد. نيز می توان گفت: أصالة الأطلاق، اصل أوّلي و طبيعي است كه خودبه خود جاري می گردد، ولي حمل مطلق بر مقيّد نيازمند دليل و قرينه ی قطعيّه و واضحه است.

ص: 250

- قطع به هلال در اين آيه ی كريمه، قطع طريقي(1) است؛ يعني از هر راهي كه علم به تحقّق هلال در أفق حاصل شود، حجيّت و اعتباردارد؛ زيرا حصول علم طريقي، منحصر به سبب خاصّ نيست و حجيّت و اعتبارش ذاتي می باشد و شارع نيز نفياً يا اثباتاً نمی تواند در آن تصرّف نمايد. به سخني ديگر، رؤيت، طريق محض است و موضوعيّت خاصّي ندارد.

آية اللّه حكيم) بازگشت طرق چهارگانه ی «رؤيت مكلّف، تواتر، شياع مفيد علم، و مضيّ ثلاثين» را به علم می داند و علم، خودبه خود حجّت است و تعرّض برخي از اصحاب بر اين طرق، همانند اشتمال نصوص بر بعضي از اين ها، به منظور توجّه دادن بر اسباب علم است، وگرنه خصوصيّتي در آن ها نيست.(2)

امر مولا به کاری در وقتی خاص و با شیوه ای ویژه، ظاهر در طریقیّت، کاشفیّتو طریقی به واقع است و هرگاه مولا نظرش غیر از این باشد، باید به صراحت نهی نموده و قرینه بیاورد.

به مثال های زیر توجّه کنید:

«هرگاه علی را دیدی، به او بگو نزد من بیاید»؛ در این صورت، اگر مأمور توانست امر مولا را از طریق پیغام، تلفن یا نامه به او برساند، امر مولا را به یقین اطاعت نموده است.

ص: 251

«ماشین مرا بردار و لوازم مورد نیاز خانه را تهیه کن»؛ در این مورد، اگر مأمور از کسی دیگر درخواست نمود و او با ماشین خودش لوازم خانه را تهیه کرد، امر مولا انجام شده است یا اگر خود مأمور، وسایل را از جایی نزدیک تهیه نمود که نیاز به ماشین نشد، در این مورد هم امر مولا انجام شده است؛ بنابراین قید رؤیت در مثال اوّل و استفاده از ماشین مولا در مثال دوّم، طریقیّت دارد؛ زیرا مقصود مولا دیدار علی و تهیّه ی لوازم منزل است. ما می دانیم که أوامر مترتّب بر هلال، أوامر وقتیّه اند و اقتضای أوامر وقتیّه چنان است که یادآوری شد، در نتیجه اگر از طرق متعدّد گذشته یقین به طلوع هلال در أفق و فرا رسیدن اوقات تکالیف و أوامر وقتیّه نمودیم، چگونه می توانیم از تکالیف و أوامری که به قطع، اوقات آن ها فرا رسیده است، سر باز زنیم؟!

مقصود از «علم» در اصطلاح کتاب و سنّت، اطمینان عرفی است؛ در نتیجه هر گاه از این أمور، اطمینان عرفی حاصل شود، چه مانعی در اعتماد بر آن هست؟«صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَةِ» حاکی از این است که حکم، مترتّب بر موضوعی به نام هلال می باشد که طریق و کاشف آن، رؤیت است و نوع روایاتی این گونه، چنین مفاد و مفهومی دارد و قطعاً نمی شود موضوعیّت داشته باشد؛ چون عبارت ها و مثال هایی از این نمونه، برای جاهایی است که قطع، طریقی باشد و جاهایی که قطع، موضوعی است، مشخّص شده است.(1)

- شارع، روزه ی يقيني و إفطار يقيني را خواسته است؛ بنابراين اعتقاد به وجود أفق هاي مختلف در صوم و فطر، نياز به نصّ شارع دارد، وگرنه وقوع در حرام مسلّم است؛ به عنوان مثال: با طلوع هلال ماه رمضان، وجوب روزه یقيني است، ولي اينكه روزه، تنها بر ساكنان همان ديار واجب باشد، نه براي

ص: 252

ديگران، دليلي بر آن نيست.

با امعان نظر و تأمّل در آنچه گذشت، به اين نتيجه می رسيم كه هلال، مجرداً و بالأطلاق موضوع حكم روزه و فطر قرار گرفته است، بنابراين اختصاص حكم روزه به ساكنان و مجاوران محلِّ رؤيت هلال به دليل انصراف، پذیرفتنی نیست؛ زيرا در جايي می توان مدّعي انصراف شد كه همگان به دليل التزام و فحواي كلام، به گونه ای قاطع، ظهور كلام در چيزي را يافته و كلام از اطلاق بيرون آورده شود. از سوي ديگر، احكامی كه مترتّب بر هلال می باشد، بسيار است و منحصر به حكم روزه و إفطار در آغاز ماه رمضان و شوّال نيست(1)؛

چون نمی توان آيات و احاديث مربوط را ظاهردر شهرهاي نزديك به دليل انصراف دانست؛ زيرا بسياري از احكام و قراردادها ميان ملل و دول، مواعيد و... كه همه بر پايه ی ماه ها بوده اند، مختص به شهرهاي نزديك نبوده و همگان يكسان از آن بهره مند می شده اند.

اکنون به بررسی مضامین و مدالیل روایت های صادره در این زمینه خواهیم پرداخت.

مورد اوّل

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: «... فَإِذَا رَأَيْتَ الْهِلَالَ فَصُمْ وَ إِذَا رَأَيْتَهُ فَأَفْطِرْ»(1)

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: «صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَة»(2)

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ:«إِذَا رَأَيْتُمُ الْهِلَالَ فَصُومُوا وَ إِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا»(3)

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: «لَيْسَ عَلَى أَهْلِ الْقِبْلَةِ إِلَّا الرُّؤْيَةُ وَ لَيْسَ عَلَى الْمُسْلِمِينَإِلَّا الرُّؤْيَةُ»(4)

همین مضمون و مدلول، در روایت های بسیاری به آن تصریح شده است.(5)

مورد دوّم

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: «إِذَا رَأَيْتُمُ الْهِلَالَ فَصُومُوا وَ إِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا وَ لَيْسَ بِالرَّأْيِ وَ لَا بِالتَّظَنِّي وَ لَكِنْ بِالرُّؤْيَة»(6)

فِي كِتَابِ عَلِيٍّ (علیه السلام) : «صُمْ لِرُؤْيَتِهِ وَ أَفْطِرْ لِرُؤْيَتِهِ وَ إِيَّاكَ وَ الشَّكَ وَ الظَّنَ»(7)

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: «... إِنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ فَرِيضَةٌ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ فَلَا تُؤَدُّوا بِالتَّظَنِّي وَ لَيْسَ رُؤْيَةُ الْهِلَالِ أَنْ يَقُومَ عِدَّةٌ فَيَقُولَ وَاحِدٌ قَدْ رَأَيْتُهُ وَ يَقُولَ الْآخَرُونَ لَمْ نَرَهُ إِذَا رَآهُ وَاحِدٌ رَآهُ مِائَةٌ وَ إِذَا رَآهُ مِائَةٌ رَآهُ

ص: 254

أَلْفٌ»(1)

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: «... لَيْسَ بِالرَّأْيِ وَ لَا بِالتَّظَنِّي وَ لَكِنْ بِالرُّؤْيَةِ وَ الرُّؤْيَةُ لَيْسَ أَنْ يَقُومَ عَشَرَةٌ فَيَنْظُرُوا فَيَقُولَ وَاحِدٌ هُوَ ذَا هُوَ وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَا يَرَوْنَهُ إِذَا رَآهُ وَاحِدٌ رَآهُ عَشَرَةُ آلَافٍ»(2)

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: «... وَ لَيْسَ رُؤْيَةَ الْهِلَالِ أَنْ يَجِي ءَ الرَّجُلُ وَ الرَّجُلَانِ فَيَقُولَانِ رَأَيْنَا، إِنَّمَا الرُّؤْيَةُ أَنْ يَقُولَ الْقَائِلُ: رَأَيْتُ، فَيَقُولَ الْقَوْمُ: صَدَقَ»(3)مورد سوّم

معصوم (علیه السلام) در پاسخ کسی که از جواز عمل به قول حسّاب و منجّمان می پرسد، چنین می نگارند:

«لَا تَصُومَنَ الشَّكَ أَفْطِرْ لِرُؤْيَتِهِ وَ صُمْ لِرُؤْيَتِهِ»(4)

عَنِ النَّبِيِّ(5). وسائل الشیعه، ج 10، ص 297: «هر كس كاهن يا منجّمى را راستگو انگارد، وى به آنچه بر محمد(6)

دستاورد همه ی روایت های مربوط به رؤیت، این است که باید یقین به طلوع هلال حاصل نمود و کم تر از آن پذیرفته نمی شود و هرگز در صدد آن نیست که بخواهد یقین به طلوع هلال را منحصر به یقین از راه «رؤیت» و آن هم با چشم غیرمسلّح بداند! به بیانی دیگر، أدلّه بر آن نیست که بگوید: یقین به هلال از هیچ راهی جز رؤیت هلال قابل قبول نیست؛ به عنوان مثال اگر گفته شود ریزش برگ، نشانه ی فصل پاییز می باشد و وجود پرنده در بیابان،

ص: 255

گواه وجود آب در آن حوالی است، آیا می توان نتیجه گرفت که برگ ریزان، تنها نشانه ی فصل پاییز و پرنده، تنها گواهِ وجود آب در آن پیرامون خواهد بود و هیچ راهی دیگر برای پی بردن به فصل پاییز و وجود آب در بیابان نیست؟

مواردی که أدلّه، مقبولیّت یقین به طلوع هلال را منحصر در رؤیت می داند، دلیلش آن بوده که موارد ظنّی را به شدّت هرچه تمام تر مردود نماید و از سویی دیگر، علم به طلوع هلال در عصر معصومان(، تنها از راه رؤیت امکان پذیر بوده و دیگر طرق، مفید قطع یا برای عموم در دسترس نبوده است و آنچه تاکنون به تفصیل پیرامون کفایت قطع به طلوع هلال از هر راه ممکن گذشت، گواهی روشن در این زمینه می باشد. به بیانی دیگر، از أدلّه نه تنها موضوعیّت و انصراف رؤیت احراز نمی شود، بلکه أدلّه ی معارض باآن بسیار است.

2. منظور از رؤیت در این حدیث ها و الف و لام در آن ها، رؤیت مسبوق به ذهن از آیه ها و حدیث هایی است که رؤیت یقینی و دور از ظنّ و شک را ملاک حکم صوم و فطر می داند.

3. أدلّه ی مخالف با حصر در کتاب و سنّت، آن قدر زیاد است که مجالی برای حصر در این دسته از روایت ها بر جای نمی گذارد.

حصر اضافی، در دیگر راه های ثابت کننده ی هلال نیز به چشم می خورد:· عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: كَانَ عَلِيٌّ (علیه السلام) يَقُولُ: «لَا أُجِيزُ فِي الْهِلَالِ إِلَّا شَهَادَةَ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْنِ»(1)

· عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) ... وَ قَالَ:«لَا تَصُمْ ذَلِكَ الْيَوْمَ الَّذِي يُقْضَى إِلَّا أَنْ يَقْضِيَ أَهْلُ الْأَمْصَارِ»(2)

· عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: «لَا تُقْبَلُ فِي رُؤْيَةِ الْهِلَالِ إِلَّا شَهَادَةُ خَمْسِينَ رَجُلًا عَدَدَ الْقَسَامَة»(3)

حصر در هر یک از حدیث های بالا، «حصر اضافی» است و راه های دیگر را مردود می شمارد. ولی با توجّه به دیگر قرائن و شواهد، به این نتیجه می رسیم که راه های مثبّت هلال، متعدّد است و ظاهر هر حدیث مراد نمی باشد.

حصر اضافی معنایش این خواهد بود که هرجا، جای این مورد باشد، غیر از آن پذیرفته نمی شود؛ یعنی اگر یقین به هلال منحصر در رؤیت است و راه دیگری نیست، همین باید تحقّق یابد و جز آن پذیرفته نمی شود.

نکته ی مهم این است که از اصرار و اهتمام شارع نسبت به یقین به هلال از راه رؤیت، چنین در می یابیم که شارع هرگز نمی خواهد هلال واقعی پنهان بماند، بلکه خواستار کشف هلال واقعی است و در نتیجه اگر با راه دیگری غیر از رؤیت نیز هلال واقعی به دست می آید، قطعاً مورد پذیرش و رضایت شارع خواهد بود.

ص: 257

هم تخلّف ندارد، ولی به باور برخی، مورد قبول شارع در أحکام مترتّب بر هلال نمی باشد؛ زیرا شارع، رؤیت هلال را ملاک آغاز هر ماه و أحکام مترتّب بر آن می داند.

در این راستا می توان پاسخ گفت: محاسبه ی میان حالت اقتران و هجده ساعت پس از آن، ما را در ارتباط با وجود هلال در بسیاری از أفق ها به یقین می رساند. بنابراین، فاصله ی زمانی حالت محاق تا ظهور یقینی هلال در أفق را باید محاسبه و به مقتضای آن عمل و حکم نمود. امروز، با توجّه به پیشرفت های بسیار در علم نجوم، به طور قاطع و در بیشتر موارد می توان به وجود یا عدم وجود هلال در أفق یقین نمود که البته در قرون گذشته، چنین مجالی نبوده است؛ بنابراین حکم محاسبات ظنیّه در گذشته را نمی توان بر محاسبات یقینیّه ی امروز نافذ و جاری دانست.

گفتن دارد که: «دانش نجوم، از پیش قراولان پیشرفت علوم تجربی است و از آنجا که جزو نزدیک ترین دانش ها به ریاضیات می باشد، در مرتبه ی یقین آورترین علوم نیز ارزیابی می شود؛ بنابراین یافته های نجومی جدید که با ابزار نوین به دست می آید، دارای ارزش انکارناپذیر علمی است.»(1)

همچنین «صدها پایگاه معتبر، فعّال و قدرتمند وجود دارد که اوضاع نجومی ستارگان، سیّارات و اقمار را با دقت های بالا ارائه می کند و پایگاه ناسا (سازمان فضائی ایالات متّحده) یکی از آن هاست. شایان ذکر است در این پایگاه، تصاویر نجومی که توسّط ماهواره های مختلف برداشته شده است، رایگان و تنها با اختلاف 30 ثانیه در اختیار کاربران قرار می گیرد.»(2)2. دستگاه ها و تجهیزات رصدی پیشرفته ای وجود دارد (چشم مسلّح) که هلال در أفق را در صورت وجود موانع، آن به آن همانند خورشید در وسط روز به ما می نمایاند و هیچ تردید و شبهه ای را جز برای بی خبران باقی نخواهد

ص: 259

گذارد.(1)

در نتیجه، در شامگاه روز بیست و نهم هر ماه، با وجود موانع در أفق غربی، می توان به رصد هلال در أفق غربی پرداخت و به وجود یا عدم وجود هلال در أفق، یقین حاصل نمود. به عنوان مثال برای ردیابی ماه در آسمان ناصاف، از طیف مادون قرمز استفاده می شود؛ لذا با بهره گیری از دوربین های مادون قرمز، می توان مسیر ماه را در هر ثانیه، در صورتی که روی أفق باشد، حتّی در صورت مملوّ بودن أفق غربی از ابرهای تاریک، تعقیب کرد.(2)

3. شهرهایی که مشارق و مغارب آن ها مانند شهرهایی باشد که هلال در آن ها رؤیت شده است، در حکم شهرهایی خواهند بود که هلال در آن ها رؤیت شده باشد، گرچه هلال در آن ها رؤیت نشود. به بیانی دیگر، هرگاه وجود هلال در شهری ثابت شود، وجود هلال در شهرهایی که در خط طول آن شهرها باشند نیز ثابت خواهد بود.

4. هرگاه در مناطق شرقی، هلال رؤیت شود، وجود هلال در آفاق مناطق غربی قطعی و به طریق اولی است و نیازی به استهلال نیست؛ البته عکس آن چنین نیست.

موارد یاد شده از یک سو با واقعیّت طبیعی و تکوینی هلال تطابق دارد و از سوی دیگر، به دلیل قطع به وجود هلال در آفاق غربی، مورد تأیید عمده ی فقها می باشد. خلاصه آنکه آغاز ماه به وجود هلال در أفق است؛ خواه بدانیم یا ندانیم و خواه مانعی از رؤیت باشد یا نباشد؛ بنابراین از هر راهی که علم به وجود هلال در أفق پیدا نماییم، درحقیقت علم به أمر واقعی و تکوینی پیدا نموده ایم و منحصر به علم از طریق رؤیت نیست.

ص: 260

به راستی و به چه دلیل بایستی راه های متعدّد علم به وجود هلال را مردود دانست و چگونه می توان آن را به شارع حکیم و علیم نسبت داد؟! آیا می توان قطع به چیزی را در جایی صحّت و در جایی دیگر مردود دانست؟! البته گفتنی است که تردید در موارد یادشده، مخالفت با امور مقطوعی است که عقلاً و شرعاً قابل توجیه نمی باشد.

ناگفته نماند که نظم حاکم بر کره ی ماه از سوی خداوند به گونه ای می باشد که می توان ساعت وجود هلال در هر أفق را به طور دقیق و یقینی از سوی کارشناسان حتّی در سال های گذشته و نیز سال های آینده تعیین نمود و البته ثانیه و آنیه ی هلال تا هلال و مقدار مسافت آن به دور زمین نیز از واضحات علم امروز می باشد.

اسلام را نباید معارض با علم و حقایق جدید بدانیم، بلکه دینی علمی، واقعی و حقّ است:

>وَ أَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ<(1)

بی تردید اگر همه ی راه های قطعی کشف هلال، افزون بر رؤیت هلال مورد توجّه قرار می گرفت، برای أمری که از اوضح واضحات است، به این همه مناقشه نیازی نبود!

با توجّه به اینکه رؤیت در سرزمین وحی به طور معمول، زودتر از دیگر مناطق اتّفاق می افتد، می توان گفت با رؤیت نخستین هلال در آن سرزمین و طلوع قطعی آن در مناطق غربی پس از آن، ماه نو در بخش اعظم بلاد و کشورهای اسلامی آغاز گردیده است.

شرح طلوع هلال در نیم کره ی دیگر نیز گذشت؛ بنابراین اختلاف های موجود در أمر هلال، بدون دلیل است و واقع بینانه نمی باشد.

سخن آخر که صراحت قرآن و سیره و سنن آن را تأیید می نماید، آن است که: «پذیرش نخستین رؤیت هلال در هر جا به عنوان آغاز ماه جدید و یا

ص: 261

محاسبه یکارشناسانه با ماه، به منظور سامان بخشیدن به مواقیت و تقویمی جهانی برای جهانیان و مسلمانان می باشد؛ از این رو، آغاز ماه به تعداد آفاق، نه واقعیّت خارجی دارد و نه می توان در نصّ و ظاهر، اثری از آن یافت.»

سخن مهم و قابل توجّه در این زمینه این است که دست یابی به نخستین هلال اگر از طریق رؤیت امکان پذیر نباشد، از طریق محاسبه یا رصد هلال، امکان پذیر، عملی و یقین آور است و تخلّف، ناچیز و در حدّ چند دقیقه و نه در حدِّ روز خواهد بود. در نتیجه اگر روز بیست و نهم هر ماه، امکان ظهور هلال در أفقی از آفاق جهان امکان پذیر نباشد، کشف یقینی آن از راه محاسبه و رصد ماه، امکان پذیر می باشد و جایی برای خدشه در آن نخواهد بود؛ از این رو، برای آنان که نخستین رؤیت در هرگوشه ای از جهان را معتبر می دانند، آغاز ماه، ثابت و احکام، بر آن مترتّب می گردد، ولی آنان که بر این طریقت بیّن خدشه نموده و تنها، رؤیت در بلدِ محلِّ سکونت خود را حجّت می دانند، راهی سنگلاح، پیچ در پیچ و گذر از پرتگاه ها و درّه ها را در پیش روی خواهند داشت که کمترین خسارت آن، فوت صوم و فطر، أضحی و لیالی قدر و... خواهد بود و محقّقاً برای آن ها، مستندی جز روایتِ «کُریب» که آن هم، أوهن من بیت العنکبوت است، نمی باشد. (این روایت خواهد آمد.)

این گفته، ره آوردی جز پذیرش چند هلال به تعداد آفاق، چند آغاز ماه و در نتیجه چند نوع سال را ندارد! در این زمینه، باز هم به تفصیل سخن گفته خواهد شد.

در نتیجه باید گفت: قطع به وجود هلال در أفق از هر راهی کافی است و در صورتی که أدلّه در این زمینه دلالت نداشته باشند، باید این مسئله را از مسائل مستحدثه دانست و حکم آن را یافت؛ بنابراین چون کشف واقعیّت حرکت و مسیر ماه و چگونگی ظهور و بروز آن به صورت هلال در أفق، از واضحات و مسلّمات می باشد، موضوعی است که در عصر رسول اکرم و ائمّه ی معصومان( موضوعش منتفی بوده و موضوعی ویژه ی این زمان می باشد که باید با مراجعه به عمومات و اطلاقات و مذاق شارع، حکم آن را یافت؛ زیرا نمی توان به أدلّه ای استناد نمود که امکان قطع به هلال در آن زمان برای همگان جز از راه رؤیت هلال مقدور نبوده و در آن شرایط، شارع مقدّس حکم هلال را بیان فرموده است.

در این رابطه می توان گفت:

- عمومات و اطلاقاتِ مربوط به بیع أعیان نجسه و ممنوعیّت انتفاع از آن ها را نمی توان شامل خون دانست؛ زیرا موضوعی جدید است و حکم آن را باید یافت.

- اطلاقات و عمومات مربوط به قبله، وقت نماز، و... شامل نماز در کره ی ماه نمی شود.

- فضا، دریا و راهنمایی و رانندگی و... با توجّه به شرایط جدید، همه موضوع هایی تازه اند و احکام ویژه ی خود را باید داشته باشند.

- در این دو مورد، چه باید کرد: 1. با اینکه تعیین جنسیّت جنین از واضحات علم امروز است، آیا قاضی در احکام مترتّب بر آن، باید در انتظار زایمان و دیدن جنسیّت آن بماند یا آنکه می توان با تعیین جنسیّت، به آن ترتیب اثر داد؟ 2. برای حکم به بارداری زن، آزمایش های دقیق کفایت می کند یا آنکه باید منتظر برآمدگی شکم شد؟!

بی تردید مسائلی که در عصر رسالت موضوع آن ها منتفی بوده و از آن ها گفت وگویی در میان نبوده است، نمی توان دارای همان احکام دانست؛ مثلاً نمی توانگفت: چون خون در عصر رسالت خریدوفروش آن حرام بوده است،

ص: 263

اکنون نیز که می تواند جان انسانی را نجات دهد، باز هم حرام باشد.

اعضایی همچون کلیه که از بدن انسانی جدا و به بدن انسانی دیگر پیوند زده می شود، نمی توان آن را در حکم میته دانست و خریدوفروش آن را مانند عصر رسالت که اعضای انسان فاقد هرگونه بهره برداری بوده است، حرام دانست و....

أدلّه ی رؤیت، مُثبِت رؤیت است و دیگر طُرق یقینی را نفی نمی نماید، بنابراین، دیگر طرق یقینیّه نیز همواره باید مورد نظر و اهتمام باشند.

جامعه رخت برخواهد بست.

تاریخچه ی ورود این مبحث و اصطلاحات پیرامونی آن و نیز تفصیل های مربوطه در فقه شیعه، به عصر شیخ طوسی) باز می گردد. ایشان در فقه تطبیقی خود [مبسوط] متعرّض این فرع فقهی شدند و زمینه ی طرح آن در میان فقها فراهم گشت. گفتن دارد که طرح این مباحث به عویصه و غمّه ای پر دردسر در فقه شیعه بدل گردید و سیره ی حسنه ی قدما در بیان و استنباط احکام دگرگون و فراموش شد و دیدگاه های فقها، جایگزین مأثورات و نصوص معصومان( گردید! از این مقوله بیشتر سخن گفته خواهد شد.

آغاز ماه در میان نجومیان و ملل و دول در گذشته، عبارت بوده است از طلوع نخستین هلال در أفق غربی و در هر گوشه ای از جهان.

کشف هلال در گذشته به دو گونه امکان پذیر بوده است: 1. از راه محاسبه؛ 2. از راه رؤیت نخستین هلال.

در آیات و أحادیث بسیاری نیز همین دو روش با صراحت و تأکید مورد توجّه قرار گرفته است که به تفصیل گذشت. خلاصه ی گفتارهای گذشته این می باشد که أهلّه و منازل ماه، به نصّ و صراحت أدلّه ی شرعیّه، برای تعیین مواقیت برای مردم در امور دین و دنیای آنان مقرّر شده است.

هلال به هنگامی گفته می شود که ماه از تحت الشّعاع خورشید خارج می شود و این، یک واقعیّت جهانی و یکسان برای همه ی ساکنان در کره ی زمین است و در اینخصوصیّت، در شرع و در میان مردم هیچ مغایرتی به چشم نمی خورد؛ بنابراین، هلال در دوّمین شب یا سوّمین شب که در دیگر آفاق به عنوان هلال نخستین شب منظور می گردد، واقعی نیست و نمی توان گفت هلالِ رؤیت شده در هر أفق، برای ساکنان همان أفق حجیّت و اعتبار دارد و برای دیگر آفاق، هنوز ماه آغاز نگشته است. ناگفته نماند که در بیشتر وقت ها، میان معیاری که در شرع موردنظر است، یعنی «رؤیت هلال در أفق غربی» و معیار موردنظر در میان منجّمان که «خروج هلال از تحت الشّعاع» است، تفاوتی نیست و گاه

ص: 266

بسیار اندک می باشد؛ در نتیجه هر گاه منجّمان، هلال را در أفق غربی محلّی پیش بینی نمودند، ولی با چشم قابل رؤیت نبود، دقایقی بعد در آفاق غربی قابل رؤیت خواهد بود و به هر حال فردای این شب از دید شرع و منجّمان، روز آغاز ماه خواهد بود.

همان گونه كه به تفصيل گذشت، نگرش واقع بينانه و علمي به ماه، اين حقيقت را روشن می نمايد كه با طلوع نخستين هلال و در يك آن، كلّ نيم كره از تابش نور آن بهره مند خواهد شد و هيچ چيز جز موانع طبيعي و گاه غبارهاي غليظ ناشي از وسايل صنعتي، از درخشش نور آن جلوگيري نخواهد نمود؛ بنابراين اگر شهرهايي در همين نيم كره به دليل موانع طبيعي از نور ماه برخوردار نگردند، شهرهاي پيرامون آن ها كه از موانع طبيعي برخوردار نباشند، از تابش نور ماه بهره مند خواهند گرديد. نیم کره ی ديگر نيز كه روز است، پس از غروب هر منطقه، آن به آن و به تناوب، از تابش نور هلال بهره مند خواهد شد و بالأخره به مدّت يك آن و يك روز، كلِّ كره ی زمين در معرض درخشندگي هلال قرار خواهد گرفت.

تقويم قمري در گذشته، تنها تقويم همه ی ملل و دول بوده است که قراردادها و مواعيد و محاسبات خود را بر اساس آن، پايه گذاري می نموده اند. صراحت چند آيه و حديث هاي متواتر نيز واقعيّت طبيعي و تكويني ماه را پذيرفته و توجّه ها را به سوي آن معطوف داشته و ملاك عمل قرار داده است.

موضوع گفتار در این مبحث بنابر مفاد أدلّه ی رؤیت، این است که: آیا نخستینرؤیت یا کشف هلال در هر گوشه ای از جهان، دلیل آغاز ماه در کلّ جهان می باشد یا آنکه تنها، دلیل آغاز ماه در أفقِ محلّ رؤیت و بلاد مجاور آن می باشد؟ می توان گفت: «آیا موضوع، مطلق رؤیت برای همه است یا آنکه میزان، رؤیت هلال در أفق برای ساکنان همان أفق می باشد؟»

بي ترديد باورداشتن أفق هاي عديده و چند آغاز و پايان براي رمضان، ذي الحجّه و... با واقعيّت تكويني و طبيعي، عرفي و لغوي هلال و تقرير همين وضعيّت از سوي شارع سازگاري ندارد.

ص: 267

دستاورد مطالب و نتايج مهمِّ گذشته هم در اين عرصه، گويا و رسا خواهد بود كه البته پيش از آغاز اين عنوان، مطالعه ی آن ها ضروري و لازم است.

1. رؤيت، لازم نيست در خود شهر باشد، بلكه رؤيت بيرون از آن نيز قابل اعتبار خواهد بود.

2. شهرهايی كه در أفق متّحد باشند، هرگاه هلال در يكی از آن ها رؤيت شود، در ديگر شهرها نيز قابل اعتبار خواهد بود.

3. هرگاه هلال در بلاد شرقی رؤيت شود، در بلاد غربی نيز به اولويّت، رؤيت شده و حجّت خواهد بود.

4. حجيّت رؤيت هلال در بلاد غربيّه برای بلاد شرقيّه.

یادآوری: با توجّه به موارد ياد شده، بخش اعظم كره ی زمين در پرتو نور ماه قرار خواهد گرفت.

سپس بيان می دارد كه فقها پيرامون قسم چهارم، بر سه طايفه اند:

1. گروهی اصلاً متعرّض اين مسئله نشده و تصريح به فرق يا عدم فرق ميان بلاد متقاربه و متباعده ننموده اند.

2. دسته ای كه اكثر هم می باشند به اين مسئله تصريح نموده و ميان شهرهای قريب و بعيد فرق نهاده اند.

3. پاره ای نيز ميان شهرهای دور و نزديك فرقی ننهاده و همه را يكسان می دانند.(1)آية اللّه خويي) محلّ نزاع را به شرح زير بيان می دارند:

شهرهای روی زمين دو دسته اند: دسته ای در مشارق و مغارب، متّفق يا نزديك به يكديگرند و دسته ای ديگر شهرهايی می باشند كه در مشارق و مغارب آن ها اختلاف بسيار می باشد. در مورد اوّل اختلافی نيست كه رؤيت در يك شهر، برای ديگر شهرها نيز حجّت خواهد بود. در مورد دوّم يعنی ذات الأفاق المختلفه در ميان متقدمان و پيش از شيخ طوسي) سخني از اين مسئله در ميان نبوده، ولی پس از ايشان و در ميان متأخّران، معركه ی آراء گرديده است: معروف در ميان متأخّران،

ص: 269

اعتبار اتّحاد أفق است، ولی جماعتی اتّحاد آفاق را معتبر نمی دانند.

آية اللّه خويي) در ادامه، پيرامون پيشينه و سير بحث با بياني ديگر، اين گونه می نگارد:

روايت ها همگی پيرامون «اعتبار اتّحاد أفق» ساكت اند و حتّی در روايت ضعيفی هم وارد نشده است.

در كتاب های علمای پيشين ما، تعرّضی برای حكم «اعتبار اتّحاد أفق و عدم آن» ديده نشده است، بله از شيخ طوسی) در «المبسوط» قول به اعتبار اتّحاد أفق حكايت شده است. در نتيجه، مسئله در گفته های بيشتر پيشينيان با سكوت برگزار شده و تنها در ميان علمای متأخّر ما، معركه ی آراء گرديده است و در ميان آنان قول به اعتبار اتّحاد أفق معروف می باشد.(1)

در هر جا یا از راه محاسبه، به آن پوشش جهانی می داده اند. در نتیجه آنچه بسیاری از فقها باور دارند که به علّت کندی حمل و نقل مردم در گذشته و عدم اطّلاع از رؤیت در دیگر آفاق، همه به أفق محلّ خویش می نگریسته اند، با واقعیّت های تاریخی سازگاری ندارد. تردّد أنبوه قوافل، سفرا و پیک های ناقل أخبار هلال و تحوّلات به أقصی بلاد نیز، گواه دیگری بر این مدّعا می باشد. به گفتاری دیگر، همه می دانستند که هلال در جاهایی زودتر طلوع می کند و در جاهایی دیرتر و در پی آن، به دنبال سامان اوقات و مواعید خویش با نخستین رؤیت در هر مکان یا محاسبه بوده اند.

شارع مقدّس نیز همین وضعیّت را تقریر نموده و به رسمیّت شناخته است:

>يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ(1)<بنابراین هر گاه شارع مقدّس دیدگاهی متفاوت با پذیرش و مقبولیّت اجتماعی در این أمر مهم داشت و نسبت به بلاد متباعده و اتّحاد أفق، از پنداشتی متفاوت برخوردار بود، اعلام می فرمود و صرف عدم بیان شارع، از موافقت او حکایت دارد.

چندین آیه و حدیث، واقعیّت طبیعی و عرفی هلال رایج میان مردم را به شرحی که گفته شد، تأیید می نماید. حدیث هایی نیز که در آن ها از حکم هلال در شهرهای دور و نزدیک با یکدیگر پرسیده شده و پاسخ داده شده است، بسیار می باشد که از جمله ی آن ها روایت کُریب است که خواهد آمد.

حدیث کُریب، گواه آن است که این مسئله در نخستین أدوار فقه که زمان ابن عبّاس می باشد نیز مطرح بوده است. ابن عباس علم فقه و تفسیر را از امیرالمؤمنین (علیه السلام) دریافت می نموده است.

قابل ذكر است كه فقهاي اهل سنّت كه پيش از شيخ طوسي) می زيسته اند، همين مسئله را همانند فقهاي شيعه كه پس ازشيخ می زيسته اند به تفصيل

ص: 271

متعرّض شده اند بدين شرح:

«إذا ثبت رؤية الهلال بقطر من الأقطار وجب الصوم على سائر الأقطار، لا فرق بين القريب من جهة الثبوت و البعيد. إذا بلغهم من طريق موجب للصوم. و لا عبرة باختلاف مطلع الهلال مطلقا، عند ثلاثة من الأئمة و خالف الشافعية... [قال بالهامش] الشافعیّه - قالوا: إذا ثبتت رؤية الهلال في جهة وجب على أهل الجهة القريبة منها من كلّ ناحية أن يصوموا بناءً على هذا للثبوت، و القرب يحصل باتّحاد المطلع بأن يكون بينهما أقلّ من أربعة و عشرين فرسخاً تحديداً. أمّا أهل الجهة البعيدة، فلا يجب عليهم الصوم بهذه الرؤية لاختلاف المطلع.»(1)از این رو، نمی توان شیخ طوسی) را نخستین کسی دانست که تقارب میان بلدین را شرط نموده است.

با توجّه به اين گفته كه در عصر معصومان( و تا زمان شيخ طوسي) (م 460 ق) یعنی حدود پانصد سال، هيچ كس از متقدّمان ميان بلاد قريبه و بعيده فرقي ننهاده است، چگونه بايد مسئله را تحليل نمود؟

می توان گفت: از آنجا كه متقدّمان مقیّد بوده اند بر گفتار معصومان( چيزي نيفزايند و هر مسئله را با بيان معصومان( پاسخ دهند، از طرح اين مسائل خودداري می نموده اند، گرچه در عصر آنان، همين فروع از ناحيه ی

ص: 272

فقهاي اهل تسنّن مطرح بوده است و از آنجا كه شيخ طوسي) به طرح ديدگاه هاي اهل تسنّن و مقايسه ی فقه آنان با فقه شيعه می پرداخته است، اين مسائل نخستين بار توسّط ايشان مطرح گرديده است. به گفتاری دیگر، متقدّمان، این گونه اجتهادها، توجیه ها و استدلال ها را منافی با مکتب اهل بیت( می دانسته اند و به آنچه از آیات و أحادیث می فهمیدند، بسنده می نمودند و بالأخره آیا مسکوت بودن مسئله ی حکم آفاق عدیده در میان متقدّمان شیعه، بهترین دلیل بر عدم اعتبار وحدت أفق نزد آنان نیست؟ برخی قول به عدم اشتراط وحدت در أفق را حمل بر تقیّه دانسته و آن را موافق با عامّه می شمارند.

موافقت با عامّه در دو حدیث متعارض می باشد و در این مورد، تعارض وجود ندارد و حتّی حدیث ضعیفی هم در تأیید قول به اشتراط وحدت أفق وجود ندارد و أحادیث رؤیت از زمان رسول اکرم به بعد، متواتر عندالفریقین است. از طرفی در میان اهل سنّت نیز برای هر دو قول، قائلانی وجود دارد. اعتقادهای ویژه در أمر هلال، خلاف ظهورات أدلّه و جایگاه طبیعی أهلّه است.اگر هر چیز را همان طور که هست و واقعیّت دارد بشناسیم و به مقتضای طبیعی آن عمل کنیم، نه خلاف شرع است و نه با شیوه ی مردم تعارضی دارد، بلکه اگر این گونه نباشد، کاری بی دلیل و خلاف اصل می باشد. مخالفت با حقایق طبیعی و راه مغایر با آن ها رفتن، مانند مخالفت با جدول ریاضی و قواعد هندسی است.

شاید مخالفت با عامّه، دلیل غمض عین از این همه أدلّه ی واضحه است!

متقاربه» و «متّحدالأفق» نامند و اگر در طلوع و غروب خورشيد اختلاف داشته باشند، «بلاد متباعده» و «مختلف الأفق» بر آن ها اطلاق می نمايند.(1) به بياني ديگر، دو شهري هم أفق اند كه اگر در يكي از آن ها هلال ديده شود، در ديگري هم رؤيت شود و به عكس. اين ملاك را فقهاي شيعه و سنّي هر دو پذيرفته اند. به تعبيرديگر، هرگاه مدّت زمان ماندگاري هلال در بالاي أفق شهرها، برابر (مثلاً پنج دقيقه) يا با كمي اختلاف همراه باشد، اين شهرها را «شهرهاي متّحد در أفق» نامند.

شيخ طوسي) در گفتاری متفاوت،(2)

شهرهایی را به یکدیگر نزديك می دانند كه عرض آن ها يكي باشد، ولي شهرهايي كه عرض آن ها يكي نيست را شهرهاي دور به شمار می آورند.

به گفته ی علّامه) گروهي از آنان [شافعيان] همان ميزاني را كه ما پذيرفته ایم،پذيرفته اند: هرجا در طلوع خورشيد اختلاف داشته باشند مانند حجاز و عراق، «شهرهاي دور» بشمارند و هرجا از جهت طلوع خورشيد با هم متّحد باشند، مثل بغداد و كوفه، «شهرهاي نزديك.»(3)

ماه دلالت دارند و از سوی دیگر بر لزوم قضا بعد از ثبوت رؤیت در بلاد بعیده.(1)

رؤيت هلال در شهري، براي ديگر شهرها كفايت می كند، چه دور، چه نزديك؛ زيرا گوناگوني حكم در دو شهر، بستگي به اين دارد كه علم به دو أمر پيدا شود كه نمی شود:

1. محرز گردد كه مبناي روزه و فطر، ثبوت رؤيت هلال، در شهر محلّ سكونت است و نمی شود به ثبوت رؤيت در شهري ديگر بسنده كرد. و حكم شارع به قضاي روزه، پس از اثبات رؤيت در شهري ديگر، بدان جهت بوده كه رؤيت هلال در اين شهر نيز، به وقوع پيوسته است.

راهي براي پذيرش اين نظرنيست، زيرا دليلي ندارد كه وجود ماه در شهري، براي ديگر شهرها كافي نباشد.

2. علم پيدا كند كه آن دو شهر در رؤيت هلال، اختلاف دارند؛ يعني در يكي هلال وجود دارد و در ديگري نه.

اين نيز معلوم نيست؛ زيرا اختلاف طول و عرض جغرافيايي اقتضامی كند در شهري ماه ديده شود و در شهري نه. اگر واقعاً چنين باشد كه در يكي ماه وجود داشته باشد و در ديگري نه، دليلي نداريم، زيرا چه بسا، هلال، پيش از غروب آفتاب از محاق بيرون آمده باشد.(1)

قرب و بعد اختلاف نموده اند، این ها همه از روی اجتهاد است و دلیلی برای آن نیست.سیّد ابوتراب خوانساری)

قول به اتّحاد آفاق در حکم برای حساب، أضبط، از تشویش دورتر و مبدأ آغاز ماه در همه ی مناطق خواهد بود. شارع در موضوع این حکم تصرّفی ننموده است، بلکه از قدیم تاکنون عبارت بوده است از صرف تحقّق رؤیت که برای همه ی مناطق کافی است.(1)

بالأخره محقّق خوانساري)، براي عدم اعتبار اتّحاد أفق، گوينده ی شناخته شده ای از شيعه را باور ندارد.(2)

آن را مردود می شمارد، البتّه نباید اصل در حجیّت علم به واجبات وقتیه را نادیده گرفت و این نکته ای است که هرگز از دید شارع مردود نمی باشد.

در واجبات وقتیّه، طرق و أسباب همچون شهادت و رؤیت، وسیله اند نه ملاک؛ملاک، تنها صِرف حصول وقت در أهلّه می باشد. همچینن رؤیت طریق است، ولی ملاک، وجود هلال در أفق می باشد.

هنگامی که علم به طلوع هلال در دیگر آفاق داشته باشیم، ولی به جهت عدم رؤیت در محلّ سکونت خویش به آن ترتیب اثر ندهیم، خلاف احتیاط و ترک طاعات است، با احتمال و دلیلی که مأثور نیست و فرضی خودساخته است و از سویی، افزودن روزی دیگر به ماه مبارک رمضان بوده(1) و مخدوش نمودن محاسبات و مواعید مردم می باشد.

«سيره ی مسلمانان آن بوده كه يا خودِ اهل شهر، هلال را می ديده اند يا از شهرهايهم جوار به واسطه ی «شياع» يا «بيّنه» از وجود هلال مطّلع می شده اند و اين روند با توجّه به كندي مسافرت در آن زمان ها نشان گر آن می باشد كه رؤيت هلال در شهرها و اطّلاع به ديگر شهرها، تنها در شهرهاي نزديك به یکدیگر امكان پذير بوده است، نه شهرهاي دور.»(1)

با توجّه به اين سيره، آنچه به ذهن تبادر می نمايد اين است كه تعليق حكم وجوب صوم و فطر بر رؤيت، ويژه ی ساكنان شهر محلّ رؤيت خواهد بود نه شهرهاي ديگر.

شيخ اعظم انصاري) در اين زمينه چنين می نگارند:

به حكم غلبه، روايات، شهرهاي نزديك را شامل می شوند. علاوه، روايات، چنان كه از ظاهرآن ها برمی آيد، در مقام بيان «يوم الشّك» از رمضان هستند، نه در مقام بيان كاشف، و نه اینکه آغاز ماه، به مجرد ديدن هلال دريكي ازشهرها، هرچند بسيار دور، حاصل می شود. پس همان طوركه اين روايات، درمقام بيان شروط معتبر در بيّنه نيستند و اطلاق ندارند، همچنین، دلالتي ندارند به شرايط معتبردرشهرها ازجهت دوري و نزديكي. بلكه روايات در مقام تبيين تكليف يوم الشّك اند، پس از فرض ثبوت كاشف.(2)

دلیل انصراف با تعبیر دیگری نیز ذکر شده است:

«أدلّه ی رؤیت، منصرف به شهرهایی است که در یک یا دو روز قابل پیمودن است و این، از محدوده ی یک أفق بیرون نمی شود.»(3)

در آن ها رؤيت نشده است، نيازمند دليلي قاطع است كه در اين جا منتفي می باشد. به بياني ديگر، دليلينيست كه رؤيت در شهري براي ديگر شهرها كافي نباشد، البتّه بر خلاف آن، حديث هاي قاطعي هست كه شهادت عدلين يا شهادت قافله ها از راه هاي دور را نافذ دانسته و روز اوّل يا آخر ماه را بر حسب شهادت آنان مقرّر می دارد (مجرّد الرّؤية و صرف الرّؤية)، نه بر حسب هلال رؤيت شده در محل؛ حتّي اگر بر اين اساس روزه ای فوت شده باشد، حكم به قضاي آن می نمايد؛ بنابراين حكم به رؤيت هلال، در گذشته نيز خاصّ شهرهاي نزديك نبوده است. در نتيجه نه چنين سيره ای بوده و نه تبادر و قدر متيقّني در ميان می باشد.

گفتن دارد كه مسافت ها در مقايسه با اين زمان گرچه به كندي انجام می گرفته است، ولي ارتباط ميان ملل و دول توّسط قافله ها و رسولان، محدودیتی نداشته و از طلوع هلال حتّي در دورترين نواحي و آفاق، مطّلع می شده اند و نخستين رؤيت، مبنا و ملاك براي همه ی جهانيان بوده است. ناگفته نماند كه در گذشته نيز از رؤيت در شهرهاي بسيار دور سؤال می شده است و رفت وآمد در شهرهاي بسيار دور، ويژه ی اين زمان نيست؛ از اين رو، هيچ حصر، دليل و زمينه ای براي حصر بلاد در بلاد قريبه نيست و ادّعاي حصر بلاد در بلاد قريبه، مانند ادّعايي است كه می گويد: گفته هاي پيامبر خاصّ مشافهين بوده است و براي عموم مردم و نسل هاي بعد نمی شود! به گفتاری دیگر، حجیّت أدلّه در بلاد قریبه محرز است، ولی حصر این أدلّه در بلاد قریبه و نفی دیگر بلاد، بدون دلیل می باشد.

از سويي ديگر، به نظر فقها، طلوع هلال در شهرهاي غربي به دليل طلوع آن در شهرهاي شرقي، قطعي و يقيني است، با آنکه فاصله بسیار می باشد؛ بنابراين، دعوي انصراف أدلّه و الفاظ رؤيت به شهرهاي نزديك كه عمده ترين دليل در اين زمينه است، خلاف يقين و واقعيّت می باشد. از سويي، براي شهرهاي دور و نزديك، ضابطه ی خاصّي نه در شرع تعيين شده است و نه در ميان مردم و اين اصطلاح از مجعولات غيرمستند است. به سخني ديگر،

ص: 280

الفاظ رؤيت با تواتر لفظي و معنوي آن ها مطلق می باشد و قرب و بعد آفاق هم نه براي مردم منضبط و محدود می باشد و نه در أدلّه از آن هاذكري به ميان آمده است. لازم به ذکر است كه در جايي می توان مدّعي انصراف شد كه همگان به دليل التزام و فحواي كلام، به گونه ای قاطع ظهور كلام در چيزي را بيابند كه بي ترديد در اين جا چنين نمی باشد. از جهتی، اثبات شيء نفي ما عدا نمی كند. همچنین قابل توجّه است كه أحكام مترتّب بر هلال، در ميان دول و ملل و نيز شرع مقدّس بسيار بوده و منحصر در صوم و فطر نيست.

شايد بتوان گفت احكام، با توجّه به شرايط و وضعيّت آن زمان بوده است و نسبت به زمان حاضر که از طلوع هلال در دورترین مناطق به سادگی می توان مطّلع شد، ساكت بوده و نظري ندارند. به بياني دیگر، اين مسئله از مسائل «مستحدثه» است.

واقعيّت طبيعي ماه و هلال هم به شرحي كه گذشت، واقعيّت و اصالتي براي آفاق دور و نزدیک نمی شناسد و بلکه اصالت از آن، اعتباربخشیدن به نخستین طلوع هلال برای کلّ جهان است؛ بنابراين، با توجّه به واقعيّت طبيعي ماه و هلال و ديگر دلايل، باورداشتن آفاق عديده، ناموجّه و بي اعتبار خواهد بود. نتیجه آنکه وقتی مردم از معصومان( حکم صوم و فطر در أقطار مختلف جهان را می پرسند، در پاسخ این سؤال ها در حقیقت، چنین مفهومی بیان می گردد: «هر کس در هرجا هلال را رؤیت نمود، حکم صوم و فطر، بر آن مترتّب خواهد شد و مشروط به هیچ شرطی نیست.» مضافاً بر اینکه نفس اطلاق هم حجیّت دارد. گفتن دارد که أحادیث متواتر نسبت به دو نکته تأکید دارد: 1. حکم به صوم و فطر باید بر مبنای یقین به طلوع هلال از راه رؤیت باشد؛ 2. هر راهی که مفید ظن و شک باشد، مردود می باشد.

«لَيْسَ الرُّؤْيَةُ أَنْ يَرَاهُ وَاحِدٌ وَ لَا اثْنَانِ وَ لَا خَمْسُونَ»(1)

«إِنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ فَرِيضَةٌ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ فَلَا تُؤَدُّوا بِالتَّظَنِّي»(2)

ص: 281

«إِذَا رَآهُ وَاحِدٌ رَآهُ عَشَرَةُ آلَافٍ»(1)؛

«وَ إِيَّاكَ وَ الشَّكَ وَ الظَّنَ»(2)

«لَيْسَ عَلَى أَهْلِ الْقِبْلَةِ إِلَّا الرُّؤْيَةُ وَ لَيْسَ عَلَى الْمُسْلِمِينَ إِلَّا الرُّؤْيَةُ»(3)

و ...

إنصراف، واقعيّت خارجي ندارد؛ چون أدلّه ی رؤيت، از یک سو گوياي آن است كه هرچه در آن شكّ و ظن باشد، معتبر نيست و از سویی در پاسخ به سؤال هاي جايگزين براي رؤيت، از جمله قول منجّمان، تنها و تنها به رؤيت و به عبارتي به نخستين رؤيت توجّه می دادند و هيچ چيز را در حد و رتبه و جايگزين آن نمی دانسته اند؛ در نتيجه براي حجيّت رؤيت هيچ حدّ و مرزي از جمله دوربودن يا نزديك بودن را نمی پذيرند. به گفتاري ديگر، در موارد بسیار، هرگاه از معصوم (علیه السلام) پيرامون حكم رؤيت در بلاد دور و نزديك سؤال می نمودند، می فرمودند: ميزان رؤيت است؛ يعني رؤيت، مشترك براي أهل زمین است و طبيعت رؤيت هلال مراد می باشد و نمی فرمودند رؤيت بعيده ملاك نيست.

دعوی انصراف اگر در برخی از أخبار قابل قبول باشد، قطعاً در برخی دیگر چنین نیست؛ زیرا این دسته از أخبار، پیرامون حجیّت خبر رؤیت توسّط قوافل از بلاد بعیده می باشد. از طرفی خبر از رؤیت، گاه توسّط یک قافله نیست، بلکه می تواند توسّط قوافل مختلف و در تلاقی بین قوافل و تبادل اطّلاعات باشد که در این صورت، زمان خبررسانی را کاهش داده و استبعاد برطرف می گردد.

معنای انصراف، عدم اشتراک اهالی بعیده در تکلیف است و حال آنکه معصومان(، احکام را برای همگان، حتّی ساکنانِ در بلاد بعیده فرموده اند و دلیلی برای اختصاص، نه صراحتاً و نه ظاهراً نیست.

گفتنی است که خطابات شرعی وقتی به عرف القا می شوند، عرف از

ص: 282

آن ها طریق وکشف برای همگان را می فهمد. این ظهور عرفی، یکی از أصول و مسلّمات فقه می باشد.

اگر در سرزمینی هلال رؤیت شد و سپس خبر رسید که در جایی دیگر زودتر هلال رؤیت شده است، مردم هلالی را که زودتر دیده شده است معتبر می دانند؛ چون، ماه یک پدیده ی جهانی است و اقلیمی و کشوری نمی باشد.

سخن درست آن است كه خطاب «صُومُوا لِرُؤْيَتِهِ وَ أَفْطِرُوا لِرُؤْيَتِهِ»(1) خطابي عام براي همه ی أمّت و مکلّفان در سراسر جهان است و تمام ملاك، هلال می باشد.

نکته ی قابل توجّه در این عرصه، آن است که از يك طرف به انصراف در أدلّه تمسّك می شود و چشم غيرمسلّح و ديگر طرق علمي كشف هلال ردّ می شود و از سويي ديگر، شهرهاي متّحد در أفق و شهرهايي كه پس از شهرهاي مشرقي می باشند، گرچه بلاد بعیده به شمار آیند، در حكم شهري به شمار می آيند كه هلال در آن رؤيت شده است!

اعتباربخشیدن به نخستین طلوع هلال برای کلّ جهان است.

همين وضعيّت براي هلال و خروج آن از محاق نيز وجود دارد؛ زيرا خروج ماه از محاق برحسب اختلاف أفق ها متفاوت است؛ چه بسا ماه از مكاني خارج شود و بخش كوچكي از چهره ی روشن آن ديده شود، ولي در مكاني ديگر چنين نباشد. اين موضوع زماني كه بدانيم ماه از سمت مشرق به سوي مغرب حركت می كند، وضوح بيشتري می يابد. بنابراين اگر ماه در شهري ديده شود، معلوم می شود كه ماه درآن وقت از تحت الشّعاع خارج شده است؛ امّا اين دليل نمی شود كه ماه در شهري كه در شرق آن سرزمين قرار دارد نيز از تحت الشّعاع خارج شده باشد؛ زيرا شايد ماه [در وقت غروب خورشيد از اين شهر] در محاق باشد.(1)

قياس هلال ماه به طلوع و غروب خورشيد، از دلايل مهمّ قول مشهور است.

در تأييد قول مشهور، می توان حديث ابوأسامه را به اين شرح برشمرد:

ابوأسامه می گويد: هنگامی كه مردم مشغولِ گذاردن نماز مغرب بودند، بر كوه ابوقبيس بالا رفتم. چون به بالاي كوه رسيدم، ديدم خورشيد هنوز غروب نكرده، بلكه در پشت كوه، از نظر مردم پنهان مانده است. اين جريان را به عرض امام صادق (علیه السلام) رساندم.

امام (علیه السلام) فرمودند:

«وَ لِمَ فَعَلْتَ ذَلِكَ؟ بِئْسَ مَا صَنَعْتَ، إِنَّمَا تُصَلِّيهَا إِذَا لَمْ تَرَهَا خَلْفَ جَبَلٍ، غَابَتْ أَوْ غَارَتْ مَا لَمْ يُجَلِّلْهَا سَحَابٌ أَوْ ظُلَمٌ تُظِلُّهَا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ مَشْرِقُكَ وَمَغْرِبُكَ وَ لَيْسَ عَلَى النَّاسِ أَنْ يَبْحَثُوا»(2)

ص: 285

دارد و اين دو، ربطي به یکدیگر ندارند و حكم يكي را بر ديگري حمل نمودن، قياس و بدعت است و افترای بر شارع می باشد. در شريعت اسلام، نمی توان حكم موضوعي را بي دليل برموضوع ديگر حمل نمود.

مقایسه ی ماه با خورشید، به صورت زیر می تواند صحیح باشد:

«خورشید در هر آنی بر نیم کره می تابد و با تابش آن، احکام خاصّی بر آن مترتّب می گردد؛ ماه نیز پس از خروج از محاق، بر نیم کره می درخشد و در نتیجه احکام خاصّی بر آن مترتّب خواهد شد. به بیانی دیگر، صلوات یومیّه در هر روز به نصّ شارع متوقّف بر اوقات خاصّی می باشد، ولی اعمال متوقّف بر هلال، فقط متوقّف بر اوّل ماه یعنی نخستین رؤیت در هر گوشه ای از جهان خواهد بود.»

مصاديقي كه براي قياس ذكر شده است، گواه خواهد بود.

نيمه ی ديگر آن قرار نگيرد.»(1)

رؤیت، گویای آن می باشد که نخستین رؤیت هلال، مواقیت للنّاس و دلیل آغاز ماه در کلّ جهان است و حصر و اختصاص هلال رؤیت شده به أفق محلّ رؤیت، بی دلیل می باشد. به بیانی دیگر، حدیث اسامه هم ربطی به اوّل ماه ندارد و چگونگی بیان آغاز ماه و اشتراط وحدت أفق یا عدم آن را متکفّل نمی باشد.

استبعاد هم دلیل شرعی نیست؛ آنچه مسلّم است أهلّه ی مواقیت، برای جهانیان است و صراحت و ظهور اوّلیّه ی أدلّه، حاکی از آن است که با صرف رؤیت، همه باید به احکام و توابع آن ملتزم باشند و اینکه جایی باید ملتزم باشند و جای دیگر نه، دلیلی برای آن نیست. از طرفی مابین این دو مکان نیز اماکن بسیاری هست که ممکن است هلال را ببینند؛ زیرا با طلوع هلال، کلّ نیم کره از نور آن بهره مند خواهد شد، جز هرجا که مانعی باشد.

فرازهای زیر در این عرصه قابل توجّه می باشد:

«اختلاف المطالع في الربع المسكون، إما لعدم كروية الأرض بل هي مسطحة، فلا تختلف المطالع حينئذ، و إما لكونه قدرا يسيرا لا اعتداد باختلافه بالنسبة إلى علو السماء»(1)

«و لأنّ الأرض مسطّحة، فإذا رئي في بعض البلاد عرفنا أنّ المانع في غيره شي ء عارض، لأنّ الهلال ليس بمحل الرؤية» (2)

«إن علم طلوعه في بعض الأصقاع، و عدم طلوعه في بعضها المتباعدة عنه لكريّة الأرض، لم يتساو حكماهما، أمّا بدون ذلك فالتساوي هو الحقّ»(3)

در پاسخ به این باور باید گفت: با بیرون شدن هلال از تحت الشّعاع، کلِّ نیم کره می توانند آن را ببینند، جز به دلیل موانع و این أمری واقعی و وجدانی است که هیچ شهری در آن اختلاف ندارد؛ زیرا هلال نسبتی میان خورشید و ماه است، نه بین هلال وزمین؛ بنابراین اختلاف بقاع تأثیری در آن ندارد، در نتیجه با طلوع هلال، هلال بر همه جا خواهد تابید و مشارق و مغارب هیچ تأثیری در آن ندارند.

ص: 290

اختلاف در مشارق و مغارب که مباحث بسیاری را به دنبال داشته است، به دلیل بی اطّلاعی از چند و چون سیر قمر و طلوع و غروب آن بوده است و بی تردید امروز همه چیز روشن است و اختلاف در مشارق و مغارب، پسندیده و موجّه نیست؛ چون با طلوع هلال، نور آن بر کلّ نیم کره خواهد تابید، جز جایی که مانع باشد؛ نیم کره ی دیگر نیز از مناطق مغربیّه است. حاصل آنکه نیم کره در معرض تابش نور ماه است و نیم کره ی دیگر نیز از مناطق مغربیّه است و به اتّفاق فقها وجود هلال در مناطق مغربیّه قطعی می باشد. بالأخره باورداشتن اختلاف أفق، مغایرت با ضرورت فقه را به شرح زیر در پی خواهد داشت: رؤیت هلال ماه رمضان ممکن است در شهری روز شنبه، بیست و نهم، در شهری دیگر به دلیل ارتفاعات و موانع روز یک شنبه و در پاره ای از شهرها روز دوشنبه باشد. در این صورت ماه رمضان، هم تام به حساب می آید، هم ناقص و هم بیش از 30 روز و این به ضرورت فقه، جایز نیست.

راه حق و انصاف آن است كه از اجتهاد ها خودداري نموده و به آنچه نصّ و ظاهر دلالت دارد، بسنده كنيم و البته گفتني است كه بسياري از مباحث، ترديد در بديهيّات و تصرّف در ظواهر الفاظ است و محقّقاً فرق ميان بلاد قريبه و بعيده و تفسيرقرب و بعد، صرف اجتهاد بي دليل است و مورد رضایت شارع نمی باشد.

رؤيت، بر او واجب نيست؟ و اگر دونفر بودند؛ می توان گفت: نبايد شهادت بدهند و شهادت آن ها نافذ نيست؟!

2. ممكن است در شهرهاي بسيار و حتّي در يك كشور، روزهاي پي درپي ابري باشد و مردم خبر از روز اوّل ماه نداشته باشند و در اين هنگام بيّنه ای از راه هاي دور خبر از رؤيت هلال بدهند، آيا می توان گفت: شهادت اينان قابل قبول نيست؟

3. قافله ای هلال ماه شعبان را ديده اند و با پيمودن راه هاي بسيار دور پس از 30 روز، به وطن خود يا شهرهاي ديگر رسيده و اقامه ی شهادت نموده اند، آيا می توان شهادت آنان را نپذيرفت؟ و چنين است حكم قافله ای كه هلال ماه رمضان را ديده و پس از 30 روز شهادت می دهد. در اين فرض ممكن است مردم 28 يا 29 روز، بنابر اختلاف آفاق، روزه گرفته باشند. به بياني ديگر، قافله ای از راه هاي دور به شهري می رسد و در ماه رمضان يا پس از آن، خبر از رؤيت هلال، در يك يا دو روز، پيش از روزه گرفتن مردم شهري می دهند، آيا می توان به شهادت آنان وقعي ننهاد؟حديث هاي بسياري نصّ و ظاهر در لزوم ترتّب اثر نسبت به شهادت بيّنه ای می باشند كه از راه دور اقامه می گردد، به شرح زير:

«فَإِنْ شَهِدُوا أَنَّهُمْ رَأَوُا الْهِلَالَ قَبْلَ ذَلِكَ فَاقْضِ ذَلِكَ الْيَوْم»(1)

همين مضمون در حديث هاي 9 و 13 همين باب از کتاب شریف وسائل الشّیعه، تكرار شده است.

«... إِلَّا أَنْ يُثْبِتَ شَاهِدَانِ عَدْلَانِ مِنْ جَمِيعِ أَهْلِ الصَّلَاةِ مَتَى كَانَ رَأْسُ الشَّهْرِ»(2)

«... لَا تَصُمْ ذَلِكَ الْيَوْمَ الَّذِي يُقْضَى إِلَّا أَنْ يَقْضِيَ أَهْلُ الْأَمْصَارِ فَإِنْ فَعَلُوا فَصُمْهُ»(3)

ص: 292

همچنین همين مضمون، در حديث 2 از همين باب و نيز در باب 5 حديث هاي 13، 17، 19، 20 و 21 آمده است.

حديث هاي متواتر ياد شده، ظاهر در عموم يا صراحت در آن دارند؛ «مِنْ جَمِيعِ أَهْلِ الصَّلَاةِ» و «أَهْلُ الْأَمْصَارِ» و دلالت روشن آن ها، با دعوي انصراف أدلّه ی رؤيت و بيّنه به شهرهاي نزديك، سازگاري ندارد.

آيا می توان گفت: در روزگار معصومان( هلال رؤيت شده در مدينه يا مكّه براي مسلمانان در كوفه، يمن و ايران حجّت نبوده و آنان موظّف بوده اند به رؤيت محلّ سكونت خويش عمل نمايند؟ آيا در تاريخ حتّي يك مورد از آن ذكري به ميان آمده است؟ آيا در روزگار معصومان( وضعيّت هلال و أحكام مترتّب بر آن، همانند زمان ما بوده است؟انگيزه ی اصلي سائلان در سؤال از شهرهاي بسيار دور از یکدیگر، همانند مكّه، يمن، شام، كوفه و... چيزي جز اين نبوده است كه آيا رؤيت هلال در يكي از اين شهرها، براي شهرهاي دور نيز معتبر است يا نه؟ و معصومان( نيز تأكيد داشته اند كه قُرب و بُعد شهرها، ملاك نيست و آنچه معتبر می باشد رؤيت يقيني هلال براي همگان در هر جايي است كه رؤيت شود.

4. اگر از راه تلفن توسّط بيّنه يا از راه تصوير مستقيم تلويزيوني از يكي از شهرهاي دور، پي به طلوع هلال برديم، آيا می توان به آن ترتيب اثر نداد؟

5. در ماه هاي حرام،(1) جنگ ميان مسلمانان حرام است؛ آيا شارع می پسندد كه هر دسته به أفق خويش عمل نموده و يكي جنگ را ادامه دهد و ديگري آتش بس اعلام نمايد؟ در عِدَد نساء و ديون و آجال چگونه بايد عمل نمود؟

6. بر حاكم و بر همه ی مسلمانان است كه از شهرهاي دور و نزديك استهلال نموده و نتيجه را به همگان اطّلاع دهند. در عصر معصومان( نيز چنين بوده است و هيچ گاه اعلام نمی نمودند كه شهرهاي دور از شهري

ص: 293

كه هلال در آن رؤيت شده، نبايد نسبت به رؤيت هلال ترتيب اثر دهند و خود بایستی رؤیت هلال نمایند.

7. آيا درباره ی كساني كه در قطب شمال، قطب جنوب، آمريكا و ديگر كُرات می باشند، می توان گفت: آن ها مكلّف به نماز و روزه نيستند، چون أدلّه به شهرهاي متعارف در شب و روز در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم انصراف دارد؟ بي شك در اين موارد، به اطلاقات و عمومات و مذاق شارع استناد می گردد.(1) در أمر هلال نيز مذاق شارع و ملاك معتبر، حجيّت رؤيت هلال در هر جا و براي همگان است.8. حديث هاي ياد شده پيرامون اختلاف در هلال و نيز عذاب اُمّت به دليل وجود ابهام در هلال، بيان گر آن است كه شارع، واقعيّت هلال را لحاظ كرده و خواستار است و هيچ گاه راضي به پنهان ماندن آن جز به دليل عقاب نيست. به بياني ديگر، اين حديث ها گوياي اين است كه صرف رؤيت هلال براي همگان، خواست شارع است نه رؤيت هلال در آفاق متعدّد؛ و وضعيّت كنوني هلال، يعني حجیّت هلال در آفاق عديده، همان عذاب موعود است؛ زيرا حصر نخستين هلال رؤيت شده براي بلاد قريبه و انتظار هلال دوّمين يا سوّمين شب براي ديگر بلاد، توجيهي جز حرمان از بركات و فضائل عديده در أيّام و ليالي مبارك نيست.

اميرالمؤمنين (علیه السلام) با صراحت بيان می دارند كه آشكارشدن ماه در شب دوّم رمضان يا پنهان ماندن آن در روز اوّل شوّال، بليّه ای زيان آور است.(2)

گفتني است كه اعتقاد به اختلاف أفق، در حقيقت به حساب آوردن دوّمين شب يا سوّمين شب به عنوان شب اوّل است و سه حديث گذشته، آشكارا آن را مردود می شمارد.

ص: 294

امام سجّاد (علیه السلام) می فرمایند:

«إِنَّی لا أصُوم يَوْمَ عَرَفَةَ وَ أَكْرَهُ أَنْ يَكُونَ يَوْمَ العِید»(1)

ممکن است روز عرفه در واقع و حقیقت روز عید قربان باشد؛ از این رو، امام (علیه السلام) در این روز، روزه نمی گیرند، مباد آنکه واقع از دست برود.

9. اگر در روزگار رسالت نيز مانند امروز اختلاف در روز اوّل ماه رمضان و عيد فطر تا سه روز بود و هر منطقه ای براي خود رسماً أفقي خاص داشت، قطعاً در تاريخ، نقل شده بود و حكم آن را بيان می نمودند و به ما می رسيد و حال آنكه واقعيّت، چنين نيست، بلكه قرائن و شواهد، خلاف آن را گواهي می دهد.10. در موارد بسياري، پيرامون چگونگي صوم و فطر شهرهاي دور از یکدیگر، از معصومان( سؤال می شده است و آنان وجوب صوم و فطر را تنها، تابع رؤيت هلال می دانسته اند، نه هلال أفق خاص و بلاد خاص. به بياني ديگر، حكم به متابعتِ مجرّد الرّؤية می نموده اند، نه رؤيت أفق شهر خاص و اين به تواتر و وضوح، در أحاديث رؤيت، مشهود است. اصرار و تأكيد فراوان بر لفظِ «صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَةِ» که تواتر لفظي و معنوي دارد، گوياي آن است كه رؤيت در هر جا و براي همه ی سرزمين ها، حجيّت دارد و هيچ قيد و شرطي ندارد و افزودن هر قيد و شرطي ديگر، تكلّفي بي مورد است. به بياني ديگر، حكم صوم، فطر و... حكم مطلق و كلّي براي همه ی مخاطبان در كلّ جهان است و اختصاص آن به أفق خاصّ و مخاطبان خاص، تحكّمي بي دليل می باشد.

در همه ی روايت هاي مربوط به رؤيت، ذكري از آفاق عديده در ميان نيست؛ چون در هر ماهي فقط يك ماه و يك هلال وجود دارد.

توجّه به حديث هاي زير، موارد بالا را ثابت می نمايد:

أَبُو عَلِيِّ بْنُ رَاشِدٍ قَالَ: كَتَبَ إِلَيَّ أَبُو الْحَسَنِ الْعَسْكَرِيُّ (علیه السلام) كِتَاباً وَ أَرَّخَهُ يَوْمَ الثَّلَاثَاءِ لِلَيْلَةٍ بَقِيَتْ مِنْ شَعْبَانَ وَ ذَلِكَ فِي سَنَةِ اثْنَيْنِ وَ

ص: 295

ثَلَاثِينَ وَ مِائَتَيْنِ وَ كَانَ يَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ يَوْمَ شَكٍّ وَ صَامَ أَهْلُ بَغْدَادَ يَوْمَ الْخَمِيسِ ...

فَاعْتَقَدْتُ أَنَّ الصَّوْمَ يَوْمَ الْخَمِيسِ وَ أَنَّ الشَّهْرَ كَانَ عِنْدَنَا بِبَغْدَادَ يَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ، قَالَ:«فَكَتَبَ إِلَيَّ زَادَكَ اللَّهُ تَوْفِيقاً فَقَدْ صُمْتَ بِصِيَامِنَا». قَالَ: «ثُمَّ لَقِيتُهُ بَعْدَ ذَلِكَ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا كَتَبْتُ بِهِ إِلَيْهِ»، فَقَالَ لِي: «أَ وَ لَمْ أَكْتُبْ إِلَيْكَ أَنَّمَا صُمْتُ الْخَمِيسَ وَ لَا تَصُمْ إِلَّا لِلرُّؤْيَةِ»(1)آنچه از اين حديث شريف به دست می آيد، اين می باشد كه فاصله ی محلّ اقامت امام عسکری (علیه السلام) با علي بن راشد زياد بوده است و علي رغم دوري مسافت، حضرت آغاز روزه ی او را آغاز روزه ی خود و مناط را برای هر دو شهر دور از یکدیگر، تنها رؤيت می داند، بي آنكه رؤيت أفق خاصِ سایل و اتّحاد أفق را ملاك بداند. تاریخ گذاریِ روز سه شنبه و تصریح به اینکه شبی دیگر از ماه شعبان باقی است، حاکی از حکم امام (علیه السلام) پیشاپیش به نقصان ماه و قابل محاسبه و پیشگویی بودن آن می باشد.

إِنَ النَّاسَ كَانُوا يَصُومُونَ بِصِيَامِ رَسُولِ اللَّهِ(2): «صُومُوا لِرُؤْيَتِهِ وَ أَفْطِرُوا لِرُؤْيَتِه»(3)

ص: 296

در اين حديث شريف، آن حضرت به طور عموم برای همه و در همه جا به ميزان بودن رؤيت براي فطر و روزه اشاره دارد و با اینکه مسلمانان در سفر بوده اند و با جدا شدن از پيامبر هر يك به سويي می رفته و ساكن جايي بوده اند، از اعتبار اتّحاد أفق سخني به ميان نيامده است و تنها رؤيت را ملاك حكم قرار داده اند و نفرموده اند كه هر كدام تابع أفق خويش باشيد و ديگر آفاق براي شما معتبر نمی باشد.

عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ قَالَ:«كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِيرٍ: «جُعِلْتُ فِدَاكَ، اللَّيْلَةُ الَّتِي يُرْجَى فِيهَا مَا يُرْجَى؟» فَقَالَ :«فِي إِحْدَى وَ عِشْرِينَ أَوْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ» قَالَ: «فَإِنْ لَمْ أَقْوَ عَلَى كِلْتَيْهِمَا؟» فَقَالَ: «مَا أَيْسَرَ لَيْلَتَيْنِفِيمَا تَطْلُبُ» قُلْتُ: «فَرُبَّمَا رَأَيْنَا الْهِلَالَ عِنْدَنَا وَ جَاءَنَا مَنْ يُخْبِرُنَا بِخِلَافِ ذَلِكَ مِنْ أَرْضٍ أُخْرَى؟» فَقَالَ: «مَا أَيْسَرَ أَرْبَعَ لَيَالٍ تَطْلُبُهَا فِيهَا ...»(1)

امام (علیه السلام) در اين حديث، در پاسخ به ديدن هلال در دو سرزمين، برگزاري شب قدر را به دليل شبهه، در چهار شب توصيه می نمايد تا شب قدر واقعي فوت نشود و بالملازمه بيان می دارند كه مردم هر سرزمين، نبايد به أفق محلّ

ص: 297

خويش قانع باشند، بلكه بايستي أفق ديگر نيز مدّ نظر باشد؛ چون ممكن است در أفق ديگر، هلال زودتر رؤيت شده باشد.

مفادّ ديگر كلام امام (علیه السلام) اين است كه چند شب قدر نداريم و شب قدر واقعی، فقط يك شب است كه نبايد فوت شود و نخستین رؤیت را برای درک شب قدر توصیه می نمایند. و بالأخره از اعتبار اتّحاد أفق و عمل به أفق خاصّ، سخني در ميان نمی باشد.

مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو عَمْرٍو: أَخْبِرْنِي يَا مَوْلَايَ أَنَّهُ رُبَّمَا أَشْكَلَ عَلَيْنَا هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا نَرَاهُ وَ نَرَى السَّمَاءَ لَيْسَتْ فِيهَا عِلَّةٌ فَيُفْطِرُ النَّاسُ وَ نُفْطِرُ مَعَهُمْ وَ يَقُولُ قَوْمٌ مِنَ الْحُسَّابِ قِبَلَنَا: إِنَّهُ يُرَى فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ بِعَيْنِهَا بِمِصْرَ وَ إِفْرِيقِيَةَ وَ الْأُنْدُلُسِ فَهَلْ يَجُوزُ يَا مَوْلَايَ مَا قَالَ الْحُسَّابُ فِي هَذَا الْبَابِ حَتَّى يَخْتَلِفَ الْفَرْضُ عَلَى أَهْلِ الْأَمْصَارِ فَيَكُونَ صَوْمُهُمْ خِلَافَ صَوْمِنَا وَ فِطْرُهُمْخِلَافَ

فِطْرِنَا؟ فَوَقَّعَ (علیه السلام) «لَا تَصُومَنَّ الشَّكَّ أَفْطِرْ لِرُؤْيَتِهِ وَ صُمْ لِرُؤْيَتِهِ».(1)

جمله ی أخیر دقيقاً پاسخ مشكل زمان ماست؛ چون ملاك را در پاسخ به سؤال سائل که از شهرهای بسیار دور می پرسد، صرف رؤيت در هر جا و براي همه می داند. به گفتاري ديگر، امام (علیه السلام) نمی فرمايد: هر شهر به أفق خاصّ خودش عمل نمايد، بلكه ملاك را براي همه ی شهرها و در هر مكان، رؤيت

ص: 298

بدون شك می داند.

رؤيت نخستين در هر جا که باشد، ملاك عمل در اين حديث است و در نتيجه اختلاف برداشته خواهد شد. به بیانی دیگر، در این حدیث از دو چیز سؤال شده است: 1. آیا می توان بر مبنای محاسبه، به اوّل ماه پی برد؟ 2. آیا احکام بلاد متباعده، با توجّه به گوناگونی طلوع هلال در أفق آن ها، مختلف اند؟

مفادّ حدیث با توجّه به دو سؤال بالا، چنین است:

1. حکم به طلوع هلال نمی تواند بر مبنای شک باشد؛ خواه از راه محاسبه ی ظنّی باشد یا رؤیت ظنّی.

2. دور بودن یا نزدیک بودن بلاد، موجب اختلاف در حکم روزه نیست، بلکه ملاک آن است که رؤیت هلال در هر جا که باشد، یقینی باشد.

ژرف نگري در حديث هاي ياد شده، انصراف أدلّه ی رؤيت به بلاد متقاربه و پيشينه نداشتن مسئله را ناموجّه می سازد.

آنچه از اين قبيل حديث ها به دست می آيد، اين است كه اصلاً سخني از اصطلاح اعتبار اتّحاد أفق و بلاد متقاربه در ميان نيست و آنچه هست، خود بهترين دليل بر بي اعتباري اتّحاد أفق از يك سو و اعتبار نخستين رؤيت براي همه ی مسلمانان و در همه جا از سوي ديگر می باشد.

نيز امام (علیه السلام) در پاسخ نامه ای و پرسش از روزه در يوم الشّك می فرمايند: «صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَةِ» و سخني از اعتبار اتّحاد أفق به ميان نمی آورند.(1)

برخي تعبيرها در روايت ها به گونه ای روشن ميزان را رؤيت هلال می دانند و از اختصاص هر أفق به ساكنان آن، گفت وگويي در ميان نيست. به عنوان مثال تعبيرهايي ازاين قبيل: «هر گاه جميع اهل صلاة، اهل أمصار، أهل بلد ديگر و... شهادت به رؤيت هلال در روزي جلوتر دهند، قضاي روزه ی ماه رمضان واجب است.»(2)

در این گونه روایات، بر طبق قرائن موجود، از حکم هلال در شهرهای با فاصله های بسیار دور پرسش شده است؛ از این رو، حمل روایات بر شهرهای نزدیک، مکابره ای آشکار و به دور از مفهوم و منطوق أدلّه ی وارده است و به بیانی دیگر، تردید در بدیهیّات و اعتبار چیزی است که شارع آن را معتبر نمی داند؛ بنابراین، صرف وجود و رؤیت هلال و نخستین رؤیت آن در هرجا، سبب تام و علّت تامّه برای آغاز ماه در سراسر جهان است. اگر حمل این روایات را ظاهر در بلاد قریبه بدانیم، سؤالی غیرضروری است و پاسخی را که تحصیل حاصل می باشد، در پی خواهد داشت.

در نتیجه باید گفت:

ص: 300

ابن عبّاس أفق مردم شام را برای مردم مدینه نپذیرفت و برابر أفق مردم مدینه عمل نمود و کار خود را برابر با فرمان رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم دانست؛ بنابراین، رؤیت در یک أفق برای آفاقدیگر معتبر نیست.

علّامه این روایت را در تذکره(1) آورده و خاطرنشان نموده است که این حدیث، مستند شیخ در مبسوط(2) می باشد.

حقّ این است که در اين روايت، به صراحت از دو شهر دور، يعني مدينه و شام سخن در ميان است و سخني از اعتبار يا عدم اعتبار أفق در ميان نيست. به بياني ديگر، ابن عباس نمی گويد مردم مدينه و شام داراي دو أفق متفاوت اند و هر يك بايستي بر حسب رؤيت در أفق خويش عمل نمايند، بلكه ملاك را به دلیل أحادیث بسیاری که در أمر رؤیت وارد شده و در دسترس ماست، در هرجا و براي همگان می داند و چون رؤيت در أفق شام براي او معتبر نيست، أفق مدينه را برمی گزيند. به سخنی دیگر، مشکل، تفاوت دو أفق نیست، بلکه مشکلِ نخست پذیرش شهادت کُریب است؛ زیرا إقامه ی شهادت بایستی توسّط بینه باشد نه خبر واحد و علّت دیگر را بی اعتمادی به دستگاه معاویه بر می شمارد.

گفتن دارد که اکثریّت اهل تسنّن هم به روایت کریب عمل ننموده اند و بالاخره شهادت کریب و رؤیت و عمل معاویه از مصادیق مثبّته ی هلال نیست. نکته ای که در این حدیث و همه ی حدیث هایی که از حکم صوم در بلاد دور گفت وگو می نماید، مشهود می باشد، این است که در ذهن همه،

ص: 302

اشتراک در تکلیف متبادر بوده است؛ یعنی بر این باور بوده اند که اگر در شهر دوری پیشتر هلال رؤیت شده است، رؤیت أسبق ملاک می باشد و در غیر این صورت، دلیل دیگری برای پرسش از رؤیت در بلاد دور نمی توان یافت. از همه مهم تر اینکه سائل از اعتبار رؤیت شخص معاویه و روزه اش پرسیده است که ابن عباس آن را معتبر برای دیگران نمی داند.

خواهد شد و سپس در آن سرزمین ها، حکم به طلوع هلال نمود. نیز لازم است بلاد متقاربه و متباعده ی هر أفق به گونه ای بایسته، نظام مند و سامان داده شوند تا ساکنان هر کشور و شهر، دچار سرگردانی و بی نظمی نشوند.

در این دو مورد، اختلافی در میان فقها نیست و بخش اعظم کشورهای اسلامی و سرزمین های جهان، از سرگردانی بیرون خواهند آمد و در فطر و صوم و أضحی و لیالیو أیّام متبرّکه مشترک خواهند بود. در این فرض، آن قسمت از سرزمین ها که پیش از رؤیت نخستین هلال شب بوده اند یا از بلاد متباعده می باشند، باید منتظر رؤیت هلال در أفق خویش باشند.

نکته ی دیگر اینکه آنچه با صراحت در ارتباط با نماز، روزه، أعیاد، شب قدر و... ذکر شده و مورد توجّه و نظر بوده، وضعیّت نیم کره در عصر معصومان( بوده است که با توجّه به أدلّه، باید حکم آن ها را بیابیم و لکن وضعیّت نیم کره ی دیگر، قطبین و... چنین نبوده و ناشناخته بوده است و می توان گفت: نیم کره ی دیگر، تخصّصاً خارج و از مسائل مستحدثه به شمار می رود.

با ژرف انديشي در حديث هاي ياد شده و عناوین ِ «واقعيّت چيست؟» و «طبيعت و واقعيّت هلال ماه رمضان مناط روزه است»، آشكار می شود كه انصراف أدلّه ی رؤيت به بلاد متقاربه، ناموجّه است.

ص: 304

ص: 306

1. قرآن کریم.

2. نهج البلاغه.

3. الصحيفة السجاديه.

4. الإحتجاج على أهل اللجاج، أبو منصور أحمد بن على بن أبى طالب الطَبرِسى، مشهد، نشر مرتضى، 1403ق.

5. إحقاق الحق و إزهاق الباطل، قاضي نور الله بن السيد شريف الشوشتري، با تعليقات سيد شهاب الدين مرعشي نجفي، قم، مکتبة آية الله المرعشي، الطبعة الأولی، 1409ق.

6. الإرشاد في معرفة حجج الله علی العباد، محمّد بن محمّد بن نعمان معروف به شيخ مفيد، قم، انتشارات كنگره جهانى شيخ مفيد، 1413ق.

7. الإستبصار فيما اختلف من الأخبار، محمد بن الحسن معروف به شيخ طوسى، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1390ق.

8. اصول الفقه، محمدرضا مظفّر، شرح سید عبدالله اصغری،قم، ناشر مؤلّف، 1386ش.

9. اعلام الموقّعين، الحافظ ابن القیم الجوزیه، بيروت، دار الجيل، 1973م.

10. الإقبال بالأعمال الحسنة فيما يعمل مرة في السنة، سيد رضى الدين على بن موسى بن جعفر بن طاووس، تهران، دار الكتب الإسلامية، الطبعة الثانية، 1367ش.

11. الميزان فى تفسير القرآن، سيدمحمد حسين طباطبايى، قم، دفتر انتشارات اسلامي جامعه مدرسين حوزه علميه، چاپ پنجم، 1417ق.

12. الأمالي، ابوجعفر محمّد بن حسن الطوسى، قم، انتشارات دار الثقافة، 1414ق.

13. الأمالي، محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق، انتشارات كتابخانه اسلاميه، 1362ش.1. آموزش دین، علامه محمدحسین طباطبایی، جمع آوری و تنظیم سید مهدی آیت اللهی، تهران، جهان آرا، [بی تا].

2. بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(، محمد باقر بن محمد تقى

ص: 307

معروف به علامه مجلسى، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

3. تاريخ بغداد، ابوبكر احمد بن على بن ثابت احمد بن مهدى معروف به خطيب بغدادى، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، 1417ق.

4. تاريخ مدينة دمشق، ابو القاسم على بن حسن بن هبة اللّه شافعى دمشقى المعروف بابن عساكر، تحقيق: على شيرى، بيروت، دار الفكر، 1415ق.

5. تحف العقول عن آل الرسول، ابو محمّد حسن بن على بن حسين بن شعبه حرّانى، قم، جامعه مدرسين، چاپ دوّم، 1404 ق.

6. التحقيق في كلمات القرآن الكريم، حسن مصطفوى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش.

7. تذكرة الفقهاء، حسن بن يوسف بن مطهر اسدى معروف به علامه حلّى، قم، مؤسسه آل البيت(، [بی تا].

8. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، عبد الواحد بن محمد تميمي آمُدي، قم، دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اوّل، 1366 ش.

9. تفسير العياشي (کتاب التفسير)، محمد بن مسعود بن محمد بن عياشي، تهران، چاپخانه علميه تهران، 1380 ق.

10. تفسير القمى، ابو الحسن على بن ابراهيم بن هاشم قمى، قم، مؤسسه دار الكتاب، 1404ق.

11. تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، محمد بن حسن بن على بن محمد بن حسين، معروف به شيخ حر عاملى، مؤسّسه آل البيت لإحياء التراث، قم، 1409 ق.

12. تهذيب الأحكام، ابو جعفر محمّد بن حسن الطوسى، تحقيق: سيد حسن الموسوي الخرسان، تهران، دار الكتب الإسلاميّة، الطبعة الرابعه، 1365ش.

13. جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، محمد حسن بن باقر نجفي معروف به صاحب الجواهر، بيروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ هفتم، [بی تا].

14. حاشية الوافي، محمد باقر بن محمد اكمل بهبهانى، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحيد البهبهاني، 1426ق.1. الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، يوسف بن احمد بن ابراهيم آل عصفور بحرانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1405ق.

2. الخصال، محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق، ترجمه و تحقيق: آیت الله کمره ای، قم، انتشارات جامعه مدرسين، چاپ دوّم، 1403ق.

3. الخلاف، محمد بن الحسن معروف به شيخ طوسى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1407 ق.

4. دانستنی های اخترشناسی، لین نیكلسون، مترجم: علی دانش، تهران، نشر

ص: 308

دریا، 1369ش.

5. الدر المنثور فى تفسير المأثور، جلال الدين عبد الرحمن السيوطى، قم، كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، 1404 ق.

6. رجال النجاشی، احمد بن على نجاشي، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعه لجامعة المدرسين بقم المشرفه،

الطبعة السادسه، 1365ش.

7. رسائل فقهية، مرتضى بن محمد امين انصارى، قم، كنگره جهانى بزرگداشت شيخ اعظم انصارى، 1414 ق.

8. روزنامه ی ایران، مقاله ی مهندس ماشاءالله علی احیایی، سال اوّل، شماره 60، 30فروردین 1374ش.

9. گزارش جامع طرح سراسری رؤیت هلال ماه های قمری برای ایران (رؤیت هلال ماه طی سال های 1418-1415 هجری قمری)، محمد باقری با همکاری محمّد رضا صیاد و حسن طارمی راد، تهران، نشر بلاغ، 1378ش.

10. رؤيت هلال، رضا مختارى و محسن صادقى، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، 1426 ق.

11. سنن ابن ماجة، أبو عبد الله محمّد بن يزيد بن ماجة القزويني، تحقيق: محمّد فؤاد عبد الباقي، بيروت، دار إحياء التراث، 1395ق.

12. سنن ابي داوود، أبي داود سليمان بن الأشعث السجستاني، تحقيق و تعليق: سعيد محمد اللحام، بيروت، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع، 1410 ق.

13. سنن الترمذي (الجامع الصحيح)، أبو عيسی محمّد بن عيسی بن سورة الترمذي، تحقيق: أحمد محمّد شاکر، بيروت، دار إحياء التراث، [بی تا].1. سنن الدار قُطنی، ابو الحسن علی بن عمر دار قُطنی، بیروت، دارالمعرفة، [بی تا].

2. سنن النسائي، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي بن بحر النسائي، بيروت، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع ، 1348ق.

3. شرح صحیح مسلم، ابو زكريا محيي الدين بن شرف النووي، بيروت، دار الكتاب العربي، 1407ق.

4. شرح نهج البلاغة، ابوحامد عبدالحميد بن هبة الله بن ابى الحديد المعتزلی، تحقيق: محمّد ابوالفضل ابراهيم، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 ق.

5. شمع يقين(آینه دين)، میرزا حسن لاهیجی، تهران، [بی نا]، 1303ش.

6. صحيح البخاري، أبو عبد الله محمّد بن إسماعيل البخاري، تحقيق: مصطفی ديب البغا، بيروت، دار ابن کثير، الطبعة الرابعة، 1410 ق.

7. صحيح مسلم، أبوالحسين مسلم بن الحجاج القشيري النيشابوري، تحقيق: محمّد فؤاد عبد الباقي، القاهرة، دار الحديث، 1412ق.

8. الصوم في الشريعة الإسلامية الغراء، جعفر سبحانى، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام) ، 1420 ق.

ص: 309

9. عبقات الانوار فى امامة الائمة الاطهار(، سيد مير حامد حسين هندى نيشابورى، اصفهان، كتابخانه عمومى امام اميرالمؤمنين على (علیه السلام) ، چاپ دوّم، 1366 ش.

10. علل الشّرائع، محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق، قم، انتشارات مكتبة الداوري، [بی تا].

11. علماء المسلمين و الوهابيون، عبد الوهاب الشعراني المصري، أوفست، استانبول، 1984م.

12. عوالي اللئالي العزيزية، ابو جعفر، محمد بن على بن ابراهيم معروف به ابن ابى جمهور احسائى، انتشارات سيد الشهداء (علیه السلام) ، قم، 1405 ق.

13. عول و تعصيب، عبدالرحيم نجات، تهران، امير كبير، 1364ش.

14. عيون أخبار الرضا (علیه السلام) ، محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق، تحقيق: سيد مهدي حسيني لاجوردي، تهران، انتشارات جهان، 1378 ق.

15. فضائل الأشهر الثلاثة، محمد بن على ابن بابويه معروف به شیخ صدوق، قم، کتابفروشی داوری، 1396ق.

فقه الإمام الصادق (علیه السلام) ، محمد جواد مغنيه، قم، مؤسسه انصاريان،1. چاپ دوم، 1421 ق.

2. فقه القرآن، سعيد بن هبة الله معروف به قطب الدين راوندى، قم، چاپ دوم، 1405ق.

3. الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البيت(، عبد الرحمن جزيرى و ...، بيروت، دارالثقلين، 1419 ق.

4. الفقه على المذاهب الخمسة، محمد جواد مغنيه، بيروت، دار التيار الجديد- دار الجواد، 1421 ق.

5. فيض القدير شرح الجامع الصغير من أحاديث البشير النذير، محمد عبد الرؤوف المناوي، ضبطه و صححه: احمد عبد السلام، بيروت، دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1415ق.

6. الکشاف عن حقائق غوامض التنزيل، محمود بن عمر بن محمّد بن عمر الخوارزمي الزمخشري، تحقيق: محمّد عبد السلام شاهين، بيروت، دار الكتاب العربي، 1407 ق.

7. الكافي، محمّد بن يعقوب بن اسحاق الكلينى، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1365ش.

8. كتاب الصوم، مرتضى بن محمد امين معروف به شیخ انصارى، قم، كنگره جهانى بزرگداشت شيخ اعظم انصارى، 1413ق.

9. كمال الدين و تمام النعمة، محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق، قم، دار الكتب الإسلاميه، الطبعة الثّانية، 1395ق.

10. ماه و زمین، ایزاک اسیموف، ترجمه محمد رضا غفاری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1374ش.

ص: 310

11. المبسوط في فقه الإمامية، محمد بن حسن الطوسى، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، 1387ق.

12. مجلّه ی تحقیقات اسلامی، مدیر مسئول سید مصطفی میرسلیم، تهران، 1387ش.

13. مجله ی فقه اهل بیت(، جمعى از مؤلفان، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت(.

14. مجله ی فقه، عبدالرضا ایزدپناه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شماره دوم.

15. مجمع البحرين، فخر الدين طريحى، تهران، كتابفروشى مرتضوى، چاپ سوّم، 1375 ش.1. مجمع البيان فى تفسير القرآن، طبرسي فضل بن حسن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوّم، 1372 ش.

2. مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، احمد بن محمد اردبيلى معروف به مقدس اردبیلی، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1403ق.

3. المزار الكبير، ابن مشهدى، محمد بن جعفر، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول، 1419ق.

4. المستدرک علی الصحيحين، أبوعبدالله محمّد بن عبدالله الحاکم النيشابوري، تحقيق: مصطفی عبدالقادر عطا، بيروت، دارالکتب العلمية، 1411 ق.

5. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ميرزا حسين نوري مشهور به محدث نورى، قم، مؤسّسه آل البيت لإحياء التراث، 1408 ق.

6. مستمسك العروة الوثقى، سيد محسن طباطبايى حكيم، قم، مؤسسة دار التفسير، 1416 ق.

7. مستند الشيعة في أحكام الشريعة، مولى احمد بن محمد مهدى نراقى، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1415 ق.

8. المستند في شرح العروة الوثقى، سيد ابو القاسم موسوى خويى، مقرر: مرتضى بروجردى، [بی جا]، [بی تا].

9. مسند أحمد بن حنبل، أحمد بن محمّد بن حنبل الشيباني، تحقيق: عبدالله محمّد الدرويش، بيروت، دارالفکر، الطبعة الثانية، 1414ق.

10. مشارق الشموس في شرح الدروس، آقا حسين بن محمد خوانسارى، محقق و مصحح: سيد جواد ابن الرضا، قم، [بی تا].

11. مصباح المتهجد، ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن طوسى، مؤسّسه فقه الشيعه، بيروت، 1411 ق.

12. المصباح المنير في غريب الشرح الكبير، أحمد بن محمد فيومى، قم، دار الهجره، چاپ دوم، 1414ق.

13. معارف و اخلاق، سیّد بن طاوس، ترجمه علی نظری منفرد، تهران، جلوه کمال. 1390ش.

ص: 311

14. معاني الأخبار، محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق، تحقيق: علي اکبر غفّاري، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1361 ش.1. معرفة السنن و الآثار، أحمد بن الحسين بن علي البيهقي، تحقيق: سيد كسروي حسن، بيروت، دار الكتب العلمية، [بی تا].

2. مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، تصحيح: سيد محمّد حسين سجاد، اصفهان، انتشارات مهر ثامن الائمّه (علیه السلام) ، چاپ دوازدهم، 1386ش.

3. مفاتيح الغيب)تفسير کبير(، ابوعبدالله محمد بن عمر معروف به فخرالدين رازى، بيروت، دار احياء التراث العربى، چاپ سوّم، 1420 ق.

4. المفردات في غريب القرآن، حسين بن محمد راغب اصفهاني، بيروت، دارالعلم(دمشق، الدار الشّامية)، چاپ اوّل، 1412ق.

5. المقنعة، محمّد بن محمّد بن نعمان معروف به شيخ مفيد، قم، انتشارات كنگره جهانى شيخ مفيد، 1413 ق.

6. الملل و النحل، أبي الفتح محمد بن عبد الكريم بن أبي بكر أحمد الشهرستاني، تحقيق: محمّد سيد گيلاني، بيروت، دار المعرفة للطباعة و النشر و التوزيع، [بی تا].

7. من لايحضره الفقيه، محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق، تحقيق: علی اکبر غفاري، قم، انتشارات جامعه مدرسين، الطبعة الثالثة، 1413ق.

8. مناقب أهل البيت(، على بن محمد الجلابى معروف به ابن مغازلى، تهران، المجمع العالمى للتقريب بين المذاهب الإسلامية، 1427ق.

9. منتهى المطلب في تحقيق المذهب، حسن بن يوسف بن مطهر اسدى معروف به علامه حلّى، مشهد، مجمع البحوث الإسلامية، 1412ق.

10. منهاج الصالحين، سيد ابو القاسم موسوى خويى، قم، نشر مدينة العلم، 1410ق.

11. منية المريد، زين الدين بن على معروف به شهيد ثانى، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1409ق.

12. مهذّب الأحكام في بيان الحلال و الحرام، سيد عبد الأعلى سبزوارى، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، 1413ق.

13. نهج البلاغة، گردآوری: ابو الحسن محمّد بن حسين الموسوى البغدادى معروف به سيد رضى، تحقيق: صبحي صالح، قم، انتشارات دار الهجرة، [بی تا].

14. الوافی، محمد محسن بن شاه مرتضى معروف به فيض كاشانى، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) ، 1406ق.1. وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان، أحمد بن محمد بن إبراهيم بن أبي بكر بن خلكان، المعروف بابن خلكان، تحقيق: إحسان عباس، لبنان، دار الثقافة،[بی تا].

ص: 312