موسوعه رد شبهات(2) قرآن

جمعی از نویسندگان [گروه کلام و معارف پژوهشکده حج و زیارت]

تهیه و تدوین پژوهشکده حج و زیارت.

ص :2

ص :3

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم

موسوعه رد شبهات قرآن

جمعى از نويسندگان

ص:4

ص:6

حاضر توجهى ويژه به «پاسخ گويى به شبهات» شود.

گروه كلام و معارف پژوهشكده حج و زيارت، در راستاى انجام اين وظيفه خطير و دفاع از حريم مذهب اهل بيت عليهم السلام، تصميم دارد مجموعه اى با عنوان «موسوعه رد شبهات» را تنظيم و منتشر كند. كتاب حاضر با عنوان «قرآن»، جلد دوم از اين مجموعه است.

اميد است كتاب حاضر كه به كوشش محقق فاضل، جناب حجت الاسلام و المسلمين رحمت الله ضيائى و همكاران محترم ايشان، تهيه شده است، رضايت اهل بيت عليهم السلام را جلب كند و براى خوانندگان گرامى مفيد واقع شود و فريب و تزوير معاندان، به ويژه وهابيان را آشكار سازد.

بمنه و كرمه

پژوهشكده حج و زيارت

گروه كلام و معارف

ص:8

با عنوان «صُحف» ياد شده است.(1)

در زمان صحابه، «مصحف» به همان معناى لغوى به كار مى رفته(2)؛ يعنى به معناى اعم از قرآن. البته از برخى صحابه نام مى برند كه براى خود، قرآن را در صحيفه هايى جمع كرده بودند كه به نام خودشان شهرت داشت؛ مانند مصحف عايشه، مصحف حفصه، مصحف ابى بن كعب و.... همه اين مصحف ها پس از رحلت پيامبر گرامى اسلام صلّى الله عليه و آله به اين نام مشهور شد.

در لسان اهل بيت عليهم السلام نيز مُصحف در همان معناى لغوى به كار رفته است؛ چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «خواندن قرآن از روى مصحف، موجب بهره مندى از چشم خويش و تخفيف در عذاب والدين مى شود؛ اگرچه كافر باشند».(3)

چنان كه اشاره شد، به برگه هاى نوشته شده ميان دو جلد مصحف مى گويند: «الجامع للصحف المكتوبة بين الدفتين».(4) بنابراين مصحف چند برگ دارد؛ نه يك برگ. ولى گاه مى تواند كتاب، بيش از يك برگ نداشته باشد. همچنين مصحف بايد ميان دو جلد باشد كه برگ ها را در بر بگيرد. در نتيجه شامل هر كتابى مى شود و به قرآن اختصاص ندارد؛ هرچند معناى مشهور مصحف، قرآن است. گفتنى است واژه مصحف در

ص:10

قرآن نيامده و از نام هاى قرآن نيز شمرده نشده است.

جلال الدين سيوطى(1) و ابوالمعالى الصالح، از محدثان اسلامى، 55 نام براى قرآن بر شمرده اند كه ميان آنها كلمه مصحف ديده نمى شود. دكتر امتياز احمد، در كتاب «دلائل التوثيق المبكر للسنة و الحديث»، مى نوِِيسد: «مصحف فقط به معناى قرآن نيست، بلكه به معناى كتاب نيز است». وى براى اثبات اين گفته اش شواهدى را نيز ذكر مى كند.(2)

همچنين بكربن عبدالله، در كتاب «معرفة النسخ والصحف الحديثيه» مى نويسد: «مصحف از اصطلاحاتى است كه شامل هر نوع مجموعه اى مى شود كه دربردارنده سخنانى است».(3)

شيعيان چند كتاب آسمانى غير قرآن مجيد دارند كه پس از قرآن بر ائمه شان نازل شده و اين در واقع، ادعاى نبوت براى ائمه است!(1) بنابراين، ضرورت دارد اولاً مصاحف ياد شده را در انديشه شيعى بررسى كنيم و سپس به شبهات، انتقادات و ايراداتى كه در اين باره مطرح شده است، پاسخ دهيم.

انما سميت فاطمة محدثة لان الملائكة كانت تهبط من السماء فتناديها كما تنادي مريم بنت عمران.(1)

فاطمه عليها السلام محدثه ناميده شد براى اينكه فرشتگان، پيوسته از آسمان فرود مى آمدند و به فاطمه عليها السلام خبر مى دادند؛ چنان كه به مريم، دختر عمران خبر مى دادند.

نمونه هايى از سخن گفتن فرشتگان با فاطمه عليها السلام وجود دارد كه فرشتگان خطاب به ايشان، آيات 42 و 43 سوره آل عمران را تلاوت مى كردند.(2) فاطمه عليها السلام به فرشتگان خبر مى داد و آنان نيز به او خبر مى دادند.(3) هنگام بيمارى پيامبر اسلام صلّى الله عليه و آله گفت وگوى فاطمه عليها السلام با فرشته الهى و اجازه گرفتن فرشته از محضر مبارك ايشان، ماجراى ديگرى از سخنان فاطمه زهرا عليها السلام با فرشتگان است.(4)

در متون اهل سنت نيز رواياتى هست كه «محدث» به همين معنا را تأييد مى كند؛ تنها تفاوت در مصداق آن است كه شيعه، على عليه السلام و فرزندان گرامش را كه امامان بعد از او هستند، «مُحدَّث» مى دانند و از نگاه اهل سنت، عمربن خطاب «محدث» است.

بخارى در صحيحش در باب مناقب عمربن خطاب از ابي هريره و او از رسول خدا صلّى الله عليه و آله آورده است كه آن حضرت فرمود:

قطعاً ميان بني اسرائيل كه پيش از شما زندگى مى كردند، مردانى

ص:13

بودند كه با آنها سخن گفته مى شد؛ بدون آنكه پيامبر باشند. پس اگر ميان امتم كسى از آنان وجود داشته باشد، او عمربن خطاب است.(1)

مسلم در صحيحش در باب فضايل عمر از عايشه و او از پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله آورده است: «در امت هاى پيش از شما افرادى مُحدَّث بوده اند و اگر ميان امتم كسى از آنان باشد، قطعاً او عمربن خطاب است».(2)

نووى در شرح صحيح مسلم مى گويد:

علما درباره معناى «محدَّثون» اختلاف كرده اند؛ ابن وهب گفته است: «محدثون كسانى اند كه به آنها الهام شده باشد» و گفته شده آنان كسانى اند كه وقتى درباره چيزى فكر مى كنند، نظرشان صائب است؛ گويا آنها ابتدا خبردار مى شوند، آن گاه فكر مى كنند. همچنين گفته شده است: «فرشتگان با آنها سخن مى گويند». در روايتى نيز آمده است: «با آنها سخن گفته شده است».

حافظ محب الدين طبرى گفته است:

معناى «محدثون» با آنكه خدا داناتر است، كسانى اند كه حقيقت به آنها الهام شده باشد و ممكن است اين كلمه، به معناى ظاهرى اش گرفته شود كه عبارت است از كسانى كه فرشتگان به آنها حديث مى گويند، اما نه از راه وحى؛ بلكه به طريقى كه به آن اسم حديث اطلاق مى شود و اين، خود، فضيلت بزرگى است.(3)

ص:14

قرطبى در تفسيرش آورده كه مسلمه گفته است:

محدثان همپاى نبوّت اند؛ زيرا آنان از امور غيبى عالى خبر مى دهند و به حكمت باطنى سخن مى گويند و گفتارشان با واقع مطابقت دارد و در گفتارشان، از خطا و دروغ معصوم اند.(1)

بنا به گزارش كتب تراجم، فرشتگان با افرادى سخن گفته اند؛ مانند عمران بن حصين خزاعى (م 52 ه. ق) كه درباره اش نوشته اند: «[او] فرشتگان حفاظت كننده را مى ديد و با آنها سخن مى گفت».(2)

فرشتگان با كسى جز انبياى الهى گفت وگو نداشتند. ولى چهار بانوى بزرگ بودند كه به رغم پيامبر نبودنشان، فرشتگان با آنان سخن مى گفتند: «مريم، مادر حضرت عيسى عليه السلام؛ همسر عمران، مادر حضرت موسى عليه السلام؛ ساره، مادر حضرت اسحاق عليه السلام؛ فاطمه زهرا عليها السلام دختر پيامبر اسلام صلّى الله عليه و آله».(3)

حضرت زهرا عليها السلام پس از رحلت پيامبر صلّى الله عليه و آله، 75 يا 95 روز در اين جهان زندگى كرد. در اين مدت بسيار كوتاه كه دوره صبر و استقامت، حمايت از حريم ولايت و در عين حال، حزن و اندوه زهراى مرضيه بود، جبرئيل امين بر او فرود مى آمد و با گزارش هايى كه از منزلت پدر بزرگوارش نزد خدا و همچنين آينده تاريخ اسلام و تشيع الهام مى كرد، كتاب ارزشمندى به نام «مصحف فاطمه» براى امامان معصوم عليهم السلام به يادگار ماند.

امام صادق عليه السلام در پاسخ به محدثانى كه درباره مصحف فاطمه عليها السلام پرسيدند، فرمود:

ص:15

فاطمه عليها السلام پس از رسول خدا صلّى الله عليه و آله، 75 روز حيات داشت و بر اثر رحلت پدرش اندوه فراوان بر او وارد شد. جبرئيل پيوسته بر او فرود مى آمد و ناگوارى ها و اندوه جدايى پدر را به خوبى ها جلوه مى داد و به جانش آرامش مى بخشيد. براى او از پدر و جايگاه بلندش نزد پروردگار خبر مى داد و همچنين از حوادث آينده كه پس از فاطمه عليها السلام درباره فرزندانش واقع خواهد شد. على عليه السلام تمام آن گزارش ها و اخبار را مى نوشت كه همين مصحف فاطمه عليها السلام را شكل داد.(1)

بنابراين مصحف فاطمه عليها السلام در فاصله زمانى پس از رحلت پيامبر اسلام صلّى الله عليه و آله تا شهادت صديقه طاهره عليها السلام پديد آمده و دربردارنده سخنانى است كه جبرئيل امين عليه السلام به فاطمه زهرا عليها السلام الهام مى كرده و امام على عليه السلام با دست مباركشان آن را مى نوشته است.

گرچه پيدايش و اتمام مصحف فاطمه عليها السلام پس از رحلت رسول خدا صلّى الله عليه و آله صورت گرفت، برخى روايات، زمينه هاى پيدايش آن را در زمان حيات رسول الله صلّى الله عليه و آله مى داند.(2) چنين مصحفى در چندين حديث، با اسناد مختلف از امام صادق عليه السلام نقل شده است. از طرفى اينكه رسول خدا صلّى الله عليه و آله املا كرد و على عليه السلام با دست مباركش نوشت، اين نظريه را اثبات مى كند كه مصحف فاطمه عليها السلام در زمان پدرش به وجود آمد. برخى قائل اند كه منظور از «رسول الله» در اين احاديث، پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله نيست، بلكه همان فرستاده خدا، فرشته وحى است كه اخبار و گزارش ها را املا مى كرد و على عليه السلام

ص:16

آنها را مى نوشت.(1)

شاهد بر تأييد اين مطلب، حديث ابوبصير است كه از امام صادق عليه السلام نقل كرده و در آن، كلمه رسول نيست:

«شئ هو شيء املاه الله عليها واوحى اليها»(2)؛ «همانا [مصحف فاطمه عليها السلام] چيزى است كه خداوند آن را بر فاطمه عليها السلام املا، و به سوى او وحى كرد». روشن است كه املاى خدا به واسطه فرشته وحى است.

بنابراين مفهوم اين احاديث نيز شبيه آن رواياتى مى شود كه در آنها زمان پيدايش مصحف فاطمه عليها السلام پس از رحلت پيامبر صلّى الله عليه و آله دانسته شده است. البته صحيفه هايى از مصحف فاطمه عليها السلام را پيامبر صلّى الله عليه و آله در زمان حياتش به فاطمه عليها السلام ارزانى كرد كه بعدها كامل شد و به نام مصحف فاطمه عليها السلام به دست امامان معصوم عليهم السلام رسيد؛ زيرا بخشى از آن مصحف در زمان پيامبر صلّى الله عليه و آله در اختيار جابربن عبدالله انصارى قرار گرفت كه هم اكنون، همين صحيفه در جوامع حديثى شيعى در دسترس علاقه مندان است.(3)

مصحف فاطمه عليها السلام به عنوان اسرار رسالت و امامت، فقط نزد ائمه معصوم عليهم السلام به يادگار ماند و بين حجت هاى خدا يكى پس از ديگرى دست به دست گشت كه در اختيار داشتن آن را از نشانه هاى امامت نيز دانسته اند.(4) روايات بسيارى دلالت دارد بر اينكه «جامعه»، «جفر» و

ص:17

«مصحف فاطمه عليها السلام» نزد ائمه عليهم السلام است. آنها در فرصت مناسب به آن صحيفه ها مراجعه مى كردند و مشكلات و نيازهاى فكرى و علمى انسان ها را برطرف مى ساختند. تمام اين آثار گنجينه هاى گران بهايى از معارف و دانش ها بود كه تصور آنها براى ذهن مادى بشر ممكن نيست.(1)

برخى نويسندگان وهابى و مغرضان ناآگاه شبهاتى ايجاد كرده اند كه شيعيان، قرآن ديگرى به نام مصحف فاطمه دارند! اين ادعاهاى نابخردانه و ناروا ممكن است از چند چيز نشأت گرفته باشد:

1. رجوع نكردن به متون و منابع حديثى و جوامع روايى شيعى و ناآگاهى از مقصود تشيع كه قائل است زهراى مرضيه عليها السلام داراى مصحف بوده است.

2. عناد و لجاجت با انديشه هاى اسلام ناب و باورهاى اعتقادى و معارف آن، كه به واسطه امامان معصوم عليهم السلام به انسان ها رسيده است.

3. ذهنيت و تصورى كه پس از رحلت پيامبر اعظم صلّى الله عليه و آله در اذهان مسلمانان، حتى اصحاب و ياران ايشان از كلمه مصحف بود؛ زيرا مصحف، بيشتر به نوشته هايى از آيات قرآن اطلاق مى شد و در آن زمان، مصحف هاى فراوانى وجود داشت. شخصيتى كه داراى مصحف بود، به همو نسبت مى دادند؛ مثل مصحف على عليه السلام. البته هم اكنون نيز از قرآن مجيد به «مصحف شريف» تعبير مى كنند. گرچه چنين استعمالى در آن زمان شهرت فراوان داشت، اين طور نبود كه مصحف، فقط به نوشته هاى آيات قرآن گفته شود. بلكه نظرشان معناى لغوى مصحف بوده است؛

ص:18

زيرا به مجموعه صحيفه هاى نوشته شده بين دو جلد كه به صورت كتاب درآمده باشد، صحف يا مصحف مى گفتند.(1)

بنابراين، به مجموعه صحيفه ها و نوشته هايى كه در موضوعات و مطالبى غير از آيات قرآن نوشته شده است، مصحف مى گويند و مصحف فاطمه عليها السلام نيز به همين اعتبار است. ابوبصير مى گويد:

در محضر امام صادق عليه السلام بودم و پرسيدم: «مصحف فاطمه عليها السلام چيست»؟ فرمود: «مصحفى است سه برابر قرآنى كه در دست شماست، ولى به خدا قسم حتى يك حرف از قرآن شما هم در آن نيست».(2)

ممكن است كسى اين شبهه را كند كه در احاديث بسيارى آمده است: قرآن، همه احكام و حوادث و گزارش هاى حال و آينده را در بر دارد، پس مصحف فاطمه عليها السلام در پى چيست و اين حديث چگونه معنا مى شود؟

در پاسخ گفته اند: آرى، قرآن چنين است، ولى ممكن است منظور از مصحف، معانى و تأويلاتى باشد كه ما از قرآن نمى فهميم، نه معناى ظاهرى كه از الفاظ آن درك مى كنيم. پس مقصود از قرآن شما همان الفاظ ظاهرى قرآن است كه در مصحف فاطمه عليها السلام وجود ندارد.(3)

ابي حمزه به نقل از امام صادق عليه السلام مى گويد:

مصحف فاطمة عليها السلام ما فيه شيء من كتاب الله وانما هو شيء القى عليها بعد موت ابيها.(4)

ص:19

در مصحف فاطمه عليها السلام چيزى از كتاب خدا نيست و مصحف فقط چيزى است كه بر فاطمه عليها السلام، پس از رحلت پدرش، الهام شده.

روايات بسيارى هستند كه دلالت مى كنند مصحف فاطمه عليها السلام قرآن نيست و موضوعات و مطالب آن غير از آيات قرآن است.(1)

مصحف فاطمه عليها السلام، اين خير كثير كه خداوند متعال آن را الهام كرده، همچون ميراثى ارزشمند نزد امامان معصوم عليهم السلام دست به دست گشته و هم اكنون در اختيار حجت خدا مهدى فاطمه عليها السلام است.

روايات بسيارى از ائمه عليهم السلام نقل شده كه در آنها لفظ «عندنا» يا «عندي» هست. اين تعبير مى فهماند كه مصحف فاطمه عليها السلام، به مثابه نشانه اى از امامت، فقط در اختيار آنان بوده است. آنان نيز در مواردى عليه كج انديشان و منحرفان بدان احتجاج مى كردند و به اين وسيله حقانيت خويش را ثابت مى كردند و ادعاى دروغين آنها را آشكار مى ساختند.

ابوبصير به نقل از امام صادق عليه السلام مى گويد:

«ما مات ابوجعفر عليه السلام حتى قبض مصحف فاطمه عليها السلام»؛(2)«ابوجعفر (امام محمد باقر عليه السلام) از دنيا نرفت تا آنكه مصحف فاطمه عليها السلام را تحويل داد».

علي بن ابي حمزه مى گويد: عبد صالح - امام موسى كاظم عليه السلام - فرمود:

«عندي مصحف فاطمه عليها السلام ليس فيه شىء من القرآن»(3)؛ «مصحف فاطمه عليها السلام نزد من است كه البته چيزى از قرآن در آن نيست».

ابوبصير مى گويد:

ص:20

به امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم: «جانم فدايت! پس از رحلت جانسوز فاطمه عليها السلام آن مصحف به چه كسى رسيد؟» فرمود: «فاطمه عليها السلام شخصاً آن را به اميرالمؤمنين عليه السلام تحويل داد و پس از شهادت على عليه السلام به امام حسن عليه السلام منتقل شد و پس از او به امام حسين عليه السلام، و آن گاه در خاندان حسين عليه السلام دست به دست گشت تا اينكه به حضرت صاحب الامر عجّل الله تعالى فرجه الشريف تحويل داده خواهد شد».(1)

علامه آقابزرگ تهرانى در «الذريعه»، از مصحف فاطمه عليها السلام نام برده، مى نويسد: «مصحف فاطمه از امانات امامت است كه نزد امام و مولايمان صاحب الزمان عجّل الله تعالى فرجه الشريف موجود است».(2)

امام خمينى رحمه الله فرمودند: «صحيفه فاطميه كه كتاب الهام شده از جانب خداوند تعالى به زهراى مرضيه است، از ماست».(3) منظور حضرت امام از كلمه صحيفه، همان مصحف فاطمه عليها السلام است كه به معناى كتاب است؛ چنان كه به مجموعه دعاهاى امام سجاد عليه السلام صحيفه سجاديه، و به مجموعه سخنرانى ها، بيانيه ها و اعلاميه هاى حضرت امام راحل رحمه الله، صحيفه نور مى گويند.

فريقين، اصل وجود چنين مصحفى ثابت است. بلكه حجم منابع اهل سنت(1) و اخبار آنها در اين زمينه بيش از منابع شيعه(2) است.

شيخ مفيد قدس سرّه در معرفى مصحف امير مؤمنان علي عليه السلام چنين گفته است:

اميرمؤمنان عليه السلام قرآن نازل شده را از آغاز تا پايان و براساس آنچه مى بايست تأليف شود، گرد آورد؛ به اين صورت كه آيات مكي را بر آيات مدني و آيات منسوخ را بر آيات ناسخ مقدم داشت و هر آيه اى را در جاى اصلى اش گذاشت. ازاين رو امام صادق عليه السلام فرموده است: «سوگند به خداوند! اگر قرآن، چنان كه نازل شده، قرائت شود، نام ما را در آن خواهيد يافت؛ چنان كه نام كسانى پيش از ما در آن برده شده است...».(3)

وجود اين مصحف در تاريخ، محل ترديد و انكار نبوده است و بسيارى از دانشمندان و قرآن پژوهان به اين امر تصريح كرده اند كه على عليه السلام نخستين بار پس از رحلت رسول خدا صلّى الله عليه و آله قرآن را جمع آورى كرد. در اين باره ابن ابى الحديد، شارح معتزلى نهج البلاغه مى نويسد: «همگان اتفاق نظر دارند كه على عليه السلام قرآن را در عهد رسول خدا صلّى الله عليه و آله به

ص:22

تنهايى حفظ كرده است و او نخستين فردى بود كه آن را گرد آورد».(1)

در برخى منابع اهل سنت آمده است كه چون على عليه السلام پس از وفات پيامبر صلّى الله عليه و آله با بداقبالى مردم روبه رو شد، سوگند ياد كرد كه عبا بر دوش ننهد تا اينكه قرآن را جمع آورى كند. بنابراين سه روز در خانه نشست تا اينكه قرآن را گرد آورد و اين، نخستين مصحفى بود كه قرآن را از سينه خود در آن گرد آورده بود.(2) در برخى ديگر از منابع بيان شده كه على عليه السلام اين اقدام را به اشاره و وصيت پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله انجام داده است.(3) به گفته محمدجواد بلاغى، مؤلف «تفسير آلاء الرحمان»، اين اقدام على عليه السلام نزد شيعه معلوم و قطعى است.(4)

در اينكه على عليه السلام ظرف چه مدتى قرآن را جمع آورى كرد، دو قول وجود دارد: به گفته ابن نديم در «الفهرست»، اين كار طى سه روز صورت گرفت و به روايت ابن شهر آشوب در «المناقب» از ابن عباس، در شش ماه انجام شده است. اگر قول نخست را بپذيريم، اين احتمال مى رود كه على عليه السلام ظرف اين مدت كوتاه، دست نوشته هايى را كه پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله نزد او به وديعت سپرده، بر اساس نظم درست الهى اش تدوين و تأليف كرده است؛ وگرنه كتابت همه قرآن به روش عادى در اين مدت كوتاه امكان پذير نيست.

بيشترين ابهام، درباره چيستى مصحف على عليه السلام و اوصاف و ويژگى هاى آن است. در اين باره برخى دانشمندان اهل سنت و اماميه

ص:23

گفته هايى را مطرح كرده اند كه نمى توان به همه آنها اطمينان كرد. محمدبن سيرين مى گويد: «على عليه السلام در اين مصحف، ناسخ و منسوخ را نوشته است». وى مى گويد: «به من رسيده كه او اين مصحف را بر اساس تنزيل نوشته است و اگر بدان دست يابم، در آن علم فراوانى يافت شود».(1) او همچنين به نقل از مكرمه مى گويد:

در شروع خلافت ابوبكر، علي بن ابي طالب عليه السلام در خانه خود نشست و قرآن را گرد آورد. از عكرمه پرسيدم: «آيا غير او هم كسى قرآن را به ترتيب نزول گرد آورده است»؟ پاسخ داد: «اگر جنّ و انس براى اين كار گرد هم آيند، نخواهند توانست چنين تأليفى را انجام دهند».(2)

ابن حجر عسقلاني گويد: «گفته شده كه على عليه السلام قرآن را در پى مرگ پيامبر صلّى الله عليه و آله، طبق ترتيب نزول، گرد آورده است».(3)

جلال الدين سيوطى نيز در بحث از اختلاف ترتيب سوره ها در مصاحف سلف مى نويسد: «على عليه السلام مصحف خود را بر حسب ترتيب نزول تدوين كرده است».(4)

از گفته هاى شيخ مفيد رحمه الله فهميده مى شود كه در مصحف على عليه السلام تأويل و تفسير درست و دقيق آيات الهى درج بوده است.(5) وى مى گويد: «على عليه السلام در اين مصحف، مكى را بر مدنى و ناسخ را بر منسوخ تقديم

ص:24

كرده و هر چيزى از آن را در جاى خود نهاده است».(1)

در برخى منابع اماميه از امام على عليه السلام روايت شده كه اين كتاب، مشتمل بر تأويل و تنزيل و محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ بوده، هيچ حرف الف و لامى از آن نيفتاده و در آن، اسامى اهل حق و باطل نيز درج بوده؛ از همين روست كه چون به گروه حاكم عرضه مى شود، آن را مغاير با مصالح خود يافته، نمى پذيرند.(2)

برخى قرآن پژوهان معاصر، در مجموع براى مصحف على عليه السلام ويژگى هاى زير را برشمرده اند:

1. اين مصحف بر اساس ترتيب نزول آيات تدوين شده است.

2. آيات ناسخ بر منسوخ تقديم يافته است.

3. اسباب نزول آيات در آن ذكر شده است.

4. تأويل و تفسير دقيق آيات، به صورت توضيحاتى در حاشيه آن ذكر شده است.

5. آيات محكم و متشابه در آن معلوم گشته است.

6. قرائت آن در كمال دقت مطابق با قرائت رسول خدا صلّى الله عليه و آله بوده و هيچ حرفى بر آن افزوده يا از آن كاسته نشده است.

7. اسامى اهل حق و باطل و فضايح افراد مسئله دار مهاجر و انصار در آن درج بوده است.

8. اين مصحف به املاى پيامبر خدا صلّى الله عليه و آله و خط على عليه السلام بوده است.(3)

ص:25

آنچه در اين باره اطمينان بخش است، روايات صحيحه اى است كه از ائمه عليهم السلام نقل شده؛ مانند روايت كلينى از امام محمدباقر عليه السلام كه حضرت مى فرمايد:

«ما ادّعى أحدٌ من النّاس انّه جمع القرآن كما انزل الّا كذابٌ وما جمعه وحفظه كما أُنزل إلّا علي بن ابيطالب والائمة بعده».(1)

درباره عبارت «كما أنزل» در اين روايت، چند احتمال مى رود:

- نخست اينكه مقصود از آن، ترتيب نزول آيات قرآن است و «كما أنزل» يعنى آن گونه كه به ترتيب نازل شده.

- دوم اينكه مقصود، قرائت دقيق و حرف به حرف قرآن كريم است؛ آن گونه كه پيغمبر اكرم صلّى الله عليه و آله خود بر مردم خوانده و به درستى معلوم شده كه در قرائت هاى صحابه و پس از آن، تفاوت هاى جزئى در حدّ حروف و كلمات مشابه پديد آمده است.

- سوم آنكه مقصود از اين عبارت، همراهى مناسبت هاى نزول و تفسير و تأويل درست آيات قرآن، بدون كمترين تحريف در معانى است. سرانجام اينكه نمى توان به وضوح درباره هر يك از اين احتمالات اظهار نظر كرد.

در روايت ديگرى از امام على عليه السلام آمده است:

«ما نزلت على رسول الله آية من القرآن الا أقرأنيها وأملأها عليَّ فكتبها بخطِّي وعلَّمني تأويلها وتفسيرها وناسخَها ومنسوخَها...».(2)

ص:26

اين روايت، دلالت بر آن دارد كه در تمام دفعات نزول وحى، پيامبر صلّى الله عليه و آله آيات را بر على عليه السلام املا مى كرده و او به دقت مى نوشته است و همه دانش تأويل و تفسير و ناسخ و منسوخ را نيز به او آموخته و احتمال مى رود على عليه السلام اين علوم قرآنى را كنار نصّ آيات نوشته باشد.

به نظر محققان اهل سنت، مصحف على عليه السلام در تاريخ، سرنوشت نامعلومى يافته است و كسى نتوانسته بدان دست يابد. ابن سيرين گويد: «من در صدد يافتن آن برآمدم و در اين باره به مدينه نامه نگاشتم، ولى نتوانستم آن را بيابم».(1) در روايت يعقوبى آمده است چون على عليه السلام از گردآوردن قرآن فراغت يافت، آن را بر شترى نهاد و نزد گروه حاكم آورد.(2) در روايت صدوق نيز آمده است چون على عليه السلام مصحف خود را به آنان عرضه كرد، به او گفتند: «ما را حاجتى بدان نيست؛ زيرا خود مانند آن را داريم». آن گاه او روى برگرداند، درحالى كه اين آيه را تلاوت مى كرد: «آن را پشت سر خويش افكندند و به بهاى اندكى معاوضه كردند و بد معامله اى نمودند».(3) در روايت ديگرى آمده است كه على عليه السلام فرمود: «پس از اين، هرگز آن را نخواهيد ديد».(4)

سرانجام بر اساس رواياتى چند از ائمه معصومين عليهم السلام، اين مصحف به عنوان امانت امامت، اكنون نزد حضرت مهدى عجّل الله تعالى فرجه الشريف است و هنگام ظهور حضرتش آشكار خواهد شد.(5)

ص:27

در پايان بحث از مصحف على عليه السلام چند نكته را مى توان در مقام نتيجه گيرى بيان كرد:

- نكته نخست: اصل حدوث اين مصحف امرى ثابت و انكارناپذير بوده و اين، نخستين و بهترين جمع آورى قرآن بوده كه امام على عليه السلام آن را انجام داده است.

- نكته دوم: آنچه درباره چيستى و ويژگى هاى اين مصحف گفته شده، بيشتر در حدّ گمانه زنى بوده و ناشى از حس كنجكاوى پژوهشگرانى است كه در پى كشف حقيقت آن برآمده اند. البته بايد اعتراف كرد كه ماهيت اين مصحف تا حد زيادى رازآلود و ابهام آميز است. به نظر مى رسد يكى از بهترين سخنان درباره آن، همان گفته ابن سيرين باشد كه در آن علم فراوانى است.(1) بدون آنكه بتوان از جزئيات آن آگاه شد.

- نكته سوم: هيچ دليلى نمى توان يافت زيادات در اين مصحف، جزو الفاظ و آيات قرآن باشد؛ بلكه همه آنها معارف و علومى است كه براى فهم درست آيات به كار آيد و شايد بتوان گفت: آنها لايه هاى درونى معانى قرآن بوده كه درك و فهم آن، صرفاً به امامان معصوم عليهم السلام ارزانى شده است.

- نكته چهارم: بر ما روشن و معلوم است قرآن موجود، كتاب رستگارى و نجات انسان هاست و تمسك و عمل به دستورهاى آن، بر همگان فرض است.

ص:28

وظيفه هر مسلمان اين است كه دم به دم بر ايمانش به قرآن و انس با آن بيفزايد؛ چنان كه مولاى متقيان على عليه السلام در جاى جاى كتاب نهج البلاغه از عظمت و شگفتى قرآن سخن مى گويد و ما را بدان مى خواند:

- انّ القرآن ظاهره أُنيق وباطنه عميقٌ لاتفنى عجائبه ولاتنقضي غرائبهُ ولا تكشف الظلمات إلا به.(1)

ظاهر قرآن زيباست، باطن آن ژرف و ناپيداست، عجايب آن سپرى نگردد، غرائب آن به پايان نرسد و تاريكى ها جز بدان زدوده نشود.

- وتعلَّموا القرآن فانّه أحسن الحديث وتفقَّهوا فيه فانّه ربيع القلوبِ واستشفوا بنوره فانّه شفاءُ الصدورِ وأحسنوا تلاوته فانّه أنفعُ القصص.(2)

قرآن را بياموزيد كه نيكوترين گفتار است و آن را نيك بفهميد كه براى دل ها بهترين بهار است و به روشنايى آن بهبودى خواهيد كه شفاى سينه هاى بيمار است و آن را نيكو تلاوت كنيد كه سودمندترين بيان و تذكار است.

- وَاعْلَمُوا أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النَّاصِحُ الَّذِي لَا يَغُشُّ وَالْهَادِي الَّذِي لَا يُضِلُّ وَالْمُحَدِّثُ الَّذِي لَا يَكْذِب.(3)

بدانيد كه اين قرآن پندگويى است كه فريب ندهد و راهنمايى است كه گمراه نكند و سخنگويى است كه دروغ نگويد.

بى گمان قرآن مورد نظر حضرت، همين قرآن موجود ميان مسلمانان است كه به ادله گوناگون، هرگز كلمه اى بر آن افزوده يا از آن كاسته نشده

ص:29

است. بنابراين محتواى مصحف امام على عليه السلام قرآن بوده، البته با ويژگى هاى خاصش كه بيان شد. ولى محتواى مصحف فاطمه عليها السلام دريافت هاى معنوى و غيبى او بوده كه به منظور تسلاى خاطر و تحمل رنج گران فقدان پدر به او الهام شده است. ازاين رو فاطمه عليها السلام دريافت هاى خويش را باز مى گفته و اميرالمؤمنين عليه السلام آنها را مى نوشته است.

پيامبر و شريعتى نخواهد آمد و شريعت اسلام تا قيامت ادامه دارد؛ چنان كه قرآن در اين باره مى فرمايد:

(ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ وَ كانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً ) (احزاب: 4)

محمد صلّى الله عليه و آله پدر هيچ يك از مردان شما نيست، ولى فرستاده خدا و خاتم پيامبران است و خدا همواره بر هر چيزى داناست.

روايات زيادى در منابع شيعه، بيان گر ديدگاه تشيع در بحث خاتميت است كه براى نمونه به تعدادى از آنها اشاره مى كنيم: «انس» گويد: از رسول خدا صلّى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود:

أنا خاتم الأنبياء وأنت يا علي خاتِم الأولياء، وقال أميرالمؤمنين عليه السلام: ختَم محمّدٌ ألفَ نبيٍّ وإنّي ختمتُ ألفَ وصيّ....(1)

من پايان دهنده پيامبران و تو يا على! پايان بخش اوليايى، و اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: «محمد صلّى الله عليه و آله پايان بخش هزار پيامبر است و من، هزار وصى را پايان بخشيدم».

پيامبر صلّى الله عليه و آله فرمود:

«أنا أوّل الأنبياء خَلْقاً وآخرهم بعْثاً»(2)؛ «من از نظر آفرينش، اولين پيامبر و از حيث بعثت، پايان بخش پيامبرانم». مقصود از اول بودن، به لحاظ سبق آفرينش روح آن حضرت صلّى الله عليه و آله است، نه خلقت بدن. اوليت آفرينش روح آن حضرت صلّى الله عليه و آله را مى توان از صادر اول يا ظاهر اول بودن وى استظهار كرد.

پيامبر صلّى الله عليه و آله فرمود:

ص:31

مَثَل من در پيامبران، مانند مردى است كه خانه اى را بنا كرده و آراسته است، جز جاى يك خشت. هر كس آن خانه زيبا را ببيند، نيكو مى شمارد، جز جاى خالى اين يك خشت را؛ و من پركننده جاى آن خشت خالى ام. ازاين رو نبوّت پيامبران به من ختم پذيرفت.(1)

امام باقر عليه السلام فرمود:

«أرسَل الله تبارك وتعالى محمّداً إلى الجنّ والإنس عامّةً وكان خاتم الأنبياء وكان من بعده إثنا عشر الأوصياء».(2)

اميرمؤمنان عليه السلام بارها در جاى جاى نهج البلاغه به خاتميّت حضرت محمّد صلّى الله عليه و آله تصريح كرده و به طور شفّاف، خاطر نشان ساخته كه محمد صلّى الله عليه و آله پايان بخش پيامبران است؛ مانند:

- «فقفّي به الرُّسُل، وختَم به الوحي»؛(3)«او را ادامه رسولان قرار داد و وحى را به او ختم كرد».

- «الخاتِم لِما سَبَق والفاتح لِما انْغَلَق»؛(4)«خاتم پيامبران پيشين است و گشاينده درهاى بسته».

- «أمينُ وحيه وخاتَمُ رسُله»؛(5)«او امين وحى و خاتم رسولان است».

ائمه عليهم السلام، قائلان به نبوتشان را لعن كرده اند:

«مَن قال إنّا أنبياء فعليه لعنة الله ومَن شكّ في ذلك فعليه لعنة الله»؛(6) چنان كه امام صادق عليه السلام در مواجهه با ابوبصير هر دو معيار را با هم آورده است:

«عن أبي بصير قال: قال لي

ص:32

أبوعبدالله عليه السلام: يا أبامحمد! أبرأ ممّن يزعم أنّا أربابٌ، قلت: برىء الله منه! فقال: أبرأ ممّن يزعم أنّا أنبياء قلت: برىء الله منه».(1)

مختص به آن حضرت صلّى الله عليه و آله است كه خداوند او را ميان تمام پيامبران مختص فرموده است.(1)

بنابراين پس از شريعت اسلام، هيچ پيامبرى، نه تشريعى و نه تبليغى، نخواهد آمد و نبوت پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله پايان دهنده سلسله پيامبران است. همه مسلمانان بر اين عقيده اتفاق و اجماع دارند و از ضروريات دين است و منكر آن، در واقع منكر اسلام و نبوت پيامبر اسلام صلّى الله عليه و آله است.

اهل سنت نيز رواياتى هست كه «محدَث» به همين معنا را تأييد مى كند. بخارى در صحيحش از رسول خدا صلّى الله عليه و آله آورده است كه هم در امت هاى گذشته و هم ميان امت من كسانى هستند كه با فرشته حرف مى زنند.(1) مسلم نيز در صحيحش اين موضوع را از قول عايشه نقل كرده است.(2)

نويسندگان و انديشمندان بزرگ اهل سنت، مانند نووي در شرح صحيح مسلم و حافظ محب الدين طبري(3) و مفسر بزرگ اهل سنت، قرطبي(4) و ديگران وجود كسانى را كه به مقام «محدَث» رسيده اند، بدون هيچ اختلافى تأييد كرده اند؛ فقط برخى مى گويند محدثون كسانى اند كه به آنها الهام مى شود و برخى ديگر معتقدند فرشتگان با آنها سخن مى گويند.(5)

از متون دينى استفاده مى شود كه با خاتميت، ختم نبوت تشريعى اعلام شده و نزول فرشته، براى امر تشريع ناممكن است؛ به همين دليل اگر فرشتگان گزارشى را بر انسان كامل بفرستند و از سنخ تشريع و جعل احكام دينى و انشاء امر مولوى نباشد، هيچ محذوريت عقلى و نقلى ندارد. بر اين اساس مى توان تصور كرد كه فرشته الهى، امام معصوم عليه السلام را از تفسير و تفصيل شريعت اسلامى آگاه مى سازد؛ چيزى كه ديگر افراد از آن آگاه نيستند و در نتيجه بايد مرجعيت علمى او را بپذيرند.

ص:35

شيخ مفيد - متكلم بزرگ شيعه - در اين باره سخن جامع و روشنگرى دارد كه حاصل آن چنين است:

نزول وحى (فرشته) به غير نبى، استحاله عقلى ندارد و پس از احراز شرط تحقق نزول وحى بر غير نبى - كه همان عبد صالح است - ممكن است؛ ولى آنچه از نظر دين اسلام پذيرفتنى نيست، نزول فرشته به نحو وحى تشريعى است. اما در اصطلاح علم كلام و همچنين در اصطلاح متشرعه، وحى پيامبران مراد است. قهراً چنين وحيى، بعد از رحلت پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله، منقطع شده، اما باب الهامات و اشراقات، مذاكره و مشافهه با ملائكه همچنان مفتوح است. ازاين رو هركس گمانه زنى كند كه وحى بر غير انبيا، وحى تشريعى است، بى گمان اشتباه كرده و از راه صواب دور افتاده است.(1)

چنان كه از نظر عقلى، تحديث غير نبى با فرشته وحى امكان دارد، شواهد به وقوع پيوستن آن نيز موجود است. داستان حضرت مريم و گفت وگوى ملائكه با وى(2)، بر اين مسئله دلالت مى كند كه مريم عذرا عليها السلام با فرشته سخن گفته است؛ آن هم نه فقط به شكل هاتفِ غيبى و سروش نهانى، بلكه براى او مشهود بودند؛ هم حضرت مريم عليها السلام آنها را مى ديد و هم آنها در مرآى مريم قرار گرفتند. ماجراى ساره، همسر حضرت ابراهيم عليه السلام را كه قرآن بازگو مى كند، نشان دهنده اين است كه وى نيز سخن ملائكه را شنيده و هم آنان را مشاهده كرده است.

ص:36

قرآن مى فرمايد:

- (وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِيمَ بِالْبُشْرى قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ ) (هود: 69)

- (وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ يَعْقُوبَ ) (هود: 71)

در متون دينى ما باب مهمى از علم امام، با عنوان تحديث، باز شده است. در همه اين گزارش ها كوشش اصلى اين بوده كه علم امام و وسعت آگاهى ائمه معصوم عليهم السلام و در يك كلمه، مرجعيت علمى آنان به مسلمانان گوشزد شود. مفاد اين روايات، آگاهى امامان اهل بيت عليهم السلام از شريعت پيامبر گرامى اسلام صلّى الله عليه و آله است، نه داشتن شريعتى جديد كه با خاتميت نبوت ناسازگار باشد.

از امام محمدباقر عليه السلام سؤال شد كه جايگاه شما چيست و قبل از شما [در امت هاى پيشين] چه كسى منزلت شما را داشته است؟ حضرت فرمودند:

صاحب موسى و ذوالقرنين كانا عالمين ولم يكونا نبيين.(1)

موقعيت ما همانند همدم موسى و ذوالقرنين است كه هر دو عالم بودند؛ ولى پيامبر نبودند.

در بيانى ديگر، امام محمدباقر عليه السلام در وصف مولاى متقيان، على عليه السلام، فرمودند:

ان علياً كان محدّثاً. فقلت: فتقول نبي؟ قال: فحرّك بيده هكذا، ثم قال: او كصاحب سليمان او كصاحب موسى او كذي القرنين.(2)

على عليه السلام محدّث بود. شخصى از آن حضرت پرسيد: «آيا او پيامبر بوده

ص:37

است؟» امام محمدباقر عليه السلام با دست خود پاسخ منفى دادند و سپس فرمودند: «على عليه السلام مانند همدم سليمان يا همدم موسى يا همانند ذوالقرنين است».

تحديث جبرئيل با حضرت زهرا عليها السلام و مصحف فاطمه عليها السلام، از نظر روايات معتبر شيعه، امرى مسلم و ترديدناپذير است؛ ولى شواهد و قرائن، به وضوح نشان مى دهد كه علت اتصاف حضرت زهرا عليها السلام به محدّثه، فقط ماجراى نزول فرشته وحى پس از رحلت پدر بزرگوارش نبود، بلكه پيش از آن نيز فرشتگان الهى، با بانوى مكرّمه اسلام، پيوسته در ملاقات و گفت وگو در عالم بالا بوده اند و در مواطن مختلف، فرشتگان با حضرتش همسخن شده اند.(1)

بنابراين به عقيده شيعه، نزول فرشتگان به پيامبران اختصاص نداشته و ممكن است فرشتگان بر انسان هايى كه از اولياى الهى اند نيز فرود آيند؛ آن گونه كه قرآن مجيد فرموده است: «فرشته بر حضرت مريم كه پيامبر نبود، نازل مى شد».(2) ازاين رو نزول فرشته بر حضرت فاطمه عليها السلام هيچ اشكالى ندارد. عجيب آن است كه وهابيان نزول فرشته بر عمر را مى پذيرند و عمر را محدَّث مى دانند.(3)

ص:38

اگر نزول فرشته بر حضرت فاطمه عليها السلام به معناى اعتقاد به نبوت آن حضرت است، وهابيان نيز به نبوت عمر اعتقاد داشته و خاتميت حضرت محمد صلّى الله عليه و آله را بايد قبول نداشته باشند.

در منابع معتبر اهل سنت، مانند صحيح بخارى، آمده است كه خليفه دوم، عمر، با ملائكه صحبت مى كرد:

ابوهريره گويد كه پيامبر اسلام صلّى الله عليه و آله فرمود: «به درستى كه پيش از شما ميان بنى اسرائيل كسانى بودند كه با ملائكه سخن مى گفتند، با اينكه پيامبر نبودند. اگر در امت من چنين كسى باشد، آن شخص عمر بن خطاب است».(1)

قسطلانى، عالم معروف اهل سنت، در شرح اين روايت مى نويسد:

اينكه پيامبر اسلام صلّى الله عليه و آله فرمود: اگر باشد (فإن يكن)، براى اين نيست كه بگويد عمر با ملائكه صحبت نمى كرده است، بلكه تأكيد مى كند كه او حتماً اين چنين بوده است؛ مثل اينكه شخصى بگويد اگر من دوستى داشتم، فلانى بود، كه در اين صورت، مراد وى اين است كه آن شخص بهترين دوست من است، نه اينكه من دوستى ندارم. همچنين وقتى ثابت شود كه در امت هاى گذشته چنين چيزى ديده شده، در امت اسلامى كه از امت هاى ديگر برتر است، به طريق اولى يافت خواهد شد.(2)

برخى علماى اهل سنت تصريح كرده اند كه عمر با ملائكه گفت وگو مى كرد. ابن عساكر در تاريخ «مدينه دمشق» و متقى هندى در «كنز العمال»

ص:39

مى نويسند: «قال الشعبي إن لكل أمة محدثا وإن محدث هذه الأمة عمر بن الخطاب»(1)؛ «شعبى گفته است كه هر امتى محدَّث داشته و محدث اين امت، عمر بن خطاب است».

شده.(1) درباره «مصحف امام على عليه السلام» نيز مى توان گفت قرآنى بوده كه مشتمل بر تفسير و تأويل بوده است.(2) حال چگونه است كه اگر حضرت على عليه السلام سخنان پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله در حلال و حرام را بنويسد، وهابيان برآشفته مى شوند و آن را كتابى مقابل قرآن مى دانند, اما وقتى عمر، مكرراً كتاب هاى يهود و نصارا را مى نويسد و مى خواهد ميان مسلمانان رواج دهد، به طورى كه پيامبر صلّى الله عليه و آله برآشفته شده، مى فرمايد اسلام چه چيزى كم دارد كه عمر رفته و از كتاب هاى يهود و نصارا استنساخ كرده و آورده است(3)، اين را وهابيان مطابق با قرآن و اسلام مى دانند و از آن دفاع مى كنند؟!(4)

اما آنچه نويسنده وهابى ادعا كرده است كه اگر «مصحف فاطمه عليها السلام» خبر از حوادث آينده دارد، اين، باعث تسلّى خاطر آن حضرت نشده است، بلكه ناراحتى او را در پى دارد؛ زيرا خبر از مصائب فرزندان آن حضرت و شهادت آنان است، پاسخش اين است كه آن صحيفه، خبر از ظهور حضرت مهدى عجّل الله تعالى فرجه الشريف و انتقام از ظالمان دارد و از همين رو موجب تعزيت و تسلّى است.

است و محتواى اين كتاب، علم غيب را براى فاطمه عليها السلام اثبات مى كند؛ چيزى كه حتى پيامبر صلّى الله عليه و آله نداشته است».(1)

دسته اى ديگر از آيات، علم غيب را براى غير خدا نيز اثبات مى كنند؛ مانند آنچه درباره حضرت عيسى عليه السلام وارد شده است كه به مردم مى گفت:

(وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ ) (آل عمران: 49)

من شما را از آنچه مى خوريد و آنچه در خانه هايتان ذخيره مى كنيد، آگاه مى گردانم.

چنان كه پاره اى از اخبار غيبى، نظير پيروزى روميان پس از چند سال(1)، ورود مسلمانان به مسجدالحرام(2)، بازگشت پيروزمندانه نبى اكرم صلّى الله عليه و آله به جايگاه اصلى (مكّه)(3) كه در قرآن كريم آمده و از زبان رسول خدا صلّى الله عليه و آله به گوش مردم رسيده و همچنين روايات مشتمل بر اخبار غيبى كه از ائمّه اطهار عليهم السلام رسيده، مؤيّد آگاهى داشتن غير خدا از غيب است.

در برخى روايات، آگاهى از غيب، شرط امامت شمرده شده است؛ چنان كه امام صادق عليه السلام فرمود:

أيّ إمام لايعلم ما يصيبه وإلى ما يصير، فليس ذلك بحجة الله على خلقه.(4)

كسى كه نداند در مدّت عمرش چه به او مى رسد و سرانجامش چه خواهد شد، حجّت خدا بر خلق نخواهد بود.

براساس اين روايت و روايات ديگرى كه در اين باب و ديگر ابواب آمده است، امام معصوم عليه السلام مى تواند از زمان مرگ خود نيز با خبر باشد. اكنون سؤال اين است كه چگونه مى توان اين دو دسته آيات و روايات را

ص:43

جمع كرد تا اين تناقض ظاهرى و ابتدايى رفع شود؟ پاسخ هاى فراوان و متفاوتى مى توان به اين پرسش داد كه فقط به يكى از آنها اشاره مى كنيم:

دسته اول كه علم غيب را مخصوص خدا مى داند، به علم استقلالى نظر دارد و دسته دوم به علم تبعى و عرضى؛ بدين معنا كه علم به غيب، استقلالاً و اصالتاً مخصوص خداست و اگر آن را به كسى عطا كند، به همان مقدارى كه به او عطا كرده است، عالم خواهد بود، نه بيش از آن؛ چنان كه هر وقت بخواهد، مى تواند از او بگيرد.(1)

عمار ساباطى از امام صادق عليه السلام پرسيد كه آيا امام از غيب آگاهى دارد؟ امام عليه السلام فرمود: «نه، اما وقتى اراده كرد چيزى را بداند، خدا او را آگاه مى كند».(2)

ائمه عليهم السلام گاهى در پاسخ به پرسش آگاهى آنان از غيب مى فرمودند:

هرگاه سفره علم براى ما گسترده مى شود، ما مى دانيم و هرگاه گسترده نشود، ما نمى دانيم. اسرار الهى به جبرئيل منتقل مى شود و جبرئيل آنها را به محمد صلّى الله عليه و آله انتقال مى دهد و محمد صلّى الله عليه و آله به هر كس كه خدا بخواهد، منتقل مى كند.(3)

اين گونه روايات كه علم غيب را منحصر به تعليم الهى مى داند، راه جمع اين دو دسته آيات است؛ چنان كه آيه 26 و 27 سوره جن و آيه 179 سوره آل عمران(4) شاهدى ديگر بر صحّت اين جمع است. بنابراين مى توان گفت هم خدا عالم به غيب است و هم رسولان الهى و امامان معصوم عليهم السلام. اما بايد

ص:44

توجه داشت كه مراتب بين واجب تعالى و ممكن، هماره محفوظ است.

اين تنها شيعه نيست كه معتقد به علم غيب براى انبيا و اولياست، بلكه اهل سنت نيز براى بزرگانشان علم غيب را ثابت مى دانند. در برخى منابع اهل سنت آمده است كه روزى عمربن خطاب، شخصى را مى بيند. از او اسم و محل زندگى اش را مى پرسد. مرد خود را از اهالى حره معرفى مى كند. عمربن خطاب به او مى گويد: «اى مرد خانواده ات را درياب كه در آتش مى سوزند». زمانى كه مرد به محل زندگى اش بر مى گردد، مى بيند خانواده اش در آتش سوخته اند.(1)

جالب است ابن تيميه، پيشواى وهابيت، در پاسخ به علاّمه حلّى مى گويد: كسانى پايين تر از على بن ابى طالب عليه السلام نيز از برخى امور غيبى خبر مى داده اند، مقام على ابن ابى طالب عليه السلام كه قدر و منزلتى بالاتر داشته است، و در پيروان ابوبكر و عمر و عثمان نيز كسانى بوده اند كه به مراتب، بيش از اينها خبر از غيب داده اند؛ درحالى كه از كسانى هم نبوده اند كه صلاحيت امامت را داشته باشند يا از افرادى از اهل زمان خود بافضيلت تر بوده باشند، و از اين قبيل افراد در زمان ما و ديگر زمان ها وجود داشته اند. حذيفة بن يمان و ابوهريره و غير آن دو از صحابه، به مراتب بيشتر براى مردم از غيب مى گفته اند.

ابوهريره خبرهاى غيبى خود را به رسول خدا صلّى الله عليه و آله مستند مى كرد و

ص:45

حذيفة بن يمان، برخى خبرهاى خود را به رسول خدا صلّى الله عليه و آله مستند مى نمود و برخى را نيز مستند نمى كرد؛ گرچه همان ها نيز در حكم مستند بود. و آنچه را او و ديگران، از شنيده هاى خود، از رسول خدا صلّى الله عليه و آله خبر داده اند، چيزهايى بود كه برايشان كشف شده بود. عمر نيز خبرهايى از اين قبيل داده بود.

كتاب هاى «الزهد»، اثر امام احمد، «حلية الأولياء»، «صفوة الصفوه» و «كرامات الأولياء» اثر ابومحمد خلال، ابن ابي الدنيا و اللالكائى، كراماتى از برخى پيروان ابوبكر و عمر، مانند علاءبن حضرمى، جانشين ابوبكر و ابومسلم خولانى كه از پيروان هر دوى آنها بود و ابوصهبا و عامربن عبد قيس و ديگران نقل شده است.(1)

اينكه چرا انبيا و اوليا، در زندگى روزمره شان، از علم غيب استفاده نكرده اند، به اين دليل است كه علم غيب تكليف آور نيست و آنها در زندگى خود بايد طبق علم متعارف عمل كنند. بنابراين نمى توان گفت كه هر كس علم غيب دارد يا از حوادث آينده با خبر است، بايد از آنها بپرهيزد يا به اين وسيله، امامت را به خود برگردانند.

جوادى آملى، در اين باره به نكته بسيار لطيفى اشاره دارد:

بندگان خدا، اعم از نبي، وصي، ولي و افراد امت، به حكم تشريعى خدا مكلّف اند. اين حكمِ مكشوفِ با برهان عقلى يا دليل معتبر نقلى، حجت خداست و بايد طبق آن عمل شود. اما قضا و قدر الهى كه از سنخ تكوين است، نه تشريع، نيز علم غيب انسان كامل معصوم عليه السلام كه نه از قبيل برهان حصولى ذهنى است و نه از صنف دليل نقلى معهود، معيار عمل به شريعت نيست.

ص:46

نمونه آنكه رسول اكرم صلّى الله عليه و آله به اعلام الهى، همه اعمال امّت را مى ديد؛ چنان كه هم اكنون نيز مى بيند: (وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ )(1)؛ ليكن چنان علم ملكوتى، حجّتِ منطقه اعتبار و تشريع نيست. ازاين رو آن حضرت در محكمه قضا جز به سوگند و شاهد، داورى نمى فرمود:

«إنّما أقضي بينكم بالبينات و الإيمان»(2)؛ هر چند به همگان فرمود: «اگر كسى با سوگند باطل يا شهادت زور و كذب، محكوم له شد و مال محكوم عليه را بيهوده از محكمه اسلام، با صورت سازى، تصاحب كرد، گويا پاره اى از آتش را به همراه مى برد»(3) و هرگاه چنين مى شد، آن حضرت صلّى الله عليه و آله مسلماً مى ديد كه فلان متخاصمِ صورت ساز پاره اى از آتش را به همراه مى برد؛ ليكن نه در اصل انشاى حكم و نه در اجراى آن، هرگز از آن علم غيب استفاده نمى كرد. ماجراى اقدام امير مؤمنان حضرت على عليه السلام و اقدام ائمه ديگر عليهم السلام، مانند زهر نوشيدن حسن بن على عليه السلام و رفتن حسين بن على عليه السلام به كربلا، همگى از اين سنخ است.(4)

بنابراين علم غيب انبيا و اوليا با توجه به مستندات قرآنى و روايى، ثابت و خدشه ناپذير است.

درحالى كه صريح قرآن مى گويد؛ هيچ كتابى غير از قرآن نازل نشده است و كتاب ديگرى نداريم.(1)

است و در آن، هر چيزى نيز هست كه مردم تا روز قيامت بدان احتياج داشته باشند؛ حتى جزاى زخمى كه كسى برداشته باشد.(1)

اين مطلبى است كه با هيچ مبناى علمى نمى توان بر آن اشكال وارد كرد؛ زيرا اين كتابى است مانند كتاب هاى ديگر؛ نه در عرض قرآن.

حديث لوح فاطمه عليها السلام از مشهورترين احاديث درباره تعيين اوصياى پيامبر صلّى الله عليه و آله از سوى خداوند تبارك و تعالى است. اين حديث از پيامبر صلّى الله عليه و آله و راوى آن، يكى از صحابه بزرگوار و جليل القدر ايشان، يعنى جابر بن عبدالله انصارى است. متن حديث، پيام تبريك پروردگار متعال به سبب تولد امام حسين عليه السلام است كه با خط سفيد و درخشان، بر لوحى زمرّدين نوشته شده و به وسيله پيغمبر اكرم صلّى الله عليه و آله به عنوان چشم روشنى به فاطمه زهرا عليها السلام اهدا گرديده. در اين لوح زمرّدين كه جابربن عبدالله انصارى آن را ديده و از روى آن استنساخ كرده، اسم رسول اكرم صلّى الله عليه و آله و على بن ابى طالب و فرزندان آن حضرت عليهم السلام به عنوان اوصياى پيغمبر اسلام صلّى الله عليه و آله همراه با برخى ويژگى هايشان ثبت شده است:

«... فيه اسم أبي و اسم بعلي و اسم ابني و اسم الأوصياء من ولدي و أعطانيه أبي ليبشّرني بذلك...». عبدالرحمان بن سالم از ابوبصير نقل مى كند: «اگر در عمرت حديثى جز اين نمى شنيدى، براى تو كفايت مى كرد؛ پس آن را از بيگانگان حفظ كن».(2)

همان گونه كه بيان شد، اين حديث نورانى نيز مانند هزاران حديث ديگر از پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله به ما رسيده و تنها ويژگى اش اين است كه راوى آن، امامان معصوم عليهم السلام، جابر بن عبدالله انصارى و فاطمه زهرا عليها السلام است

ص:49

كه به شخص پيامبر صلّى الله عليه و آله مى رسد. اينجا نه بحث از قرآن خاصى است و نه رسيدن وحى تشريعى به فاطمه زهرا عليها السلام.

حاوى چه مطالبى است»؟ عرض كردند: «نه يا رسول الله، مگر اينكه شما خبر دهيد». فرمود: «در اين كتابى كه در دست راست من است و از طرف خداوند است، اسامى اهل بهشت و اسامى پدران و قبيله هاى آنها ذكر شده، پس نه اسمى به آن اضافه مى شود و نه اسمى از آن كم خواهد شد و در اين كتابى كه در دست چپ من است و از طرف خداوند است، اسامى اهل دوزخ و اسامى پدران و قبيله هاى آنان نوشته شده و چيزى به آن اضافه يا از آن كم نخواهد شد».(1)

بديهى است كه اسامى اهل بهشت و جهنم، به مراتب بيش از كتاب هاى انبياى گذشته است كه نياز به توضيح ندارد.

بشرى، يكى است و آن، عبارت است از اسلام و تسليم شدن براى خدا و استنكاف نكردن از عبادت او و اينكه احدى از مؤمنين به خدا (مسلمان به معناى عام) نمى تواند از قبول حكمى از احكام خدا و شريعتى از شرايع او سرباز زند و از پذيرفتن آن استكبار كند.

در آيه شريفه اى هم كه مى فرمايد: (فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ )(1)، روشن است حكمى كه خداوند در تورات و انجيلِ واقعى داشته، قسط است و حكم خداست.

ابن كثير، ذيل آيه ياد شده، حديثى را در شأن نزول آن از ابى داوود نقل كرده، مى گويد: «فهذه الأحاديث دالة على أن رسول الله صلّى الله عليه و سلّم، حكم بموافقة حكم التوراة».(2)

خطيب عبدالكريم در تفسير قرآن به قرآن، ذيل آيه مباركه، پس از آنكه ماجراى آمدن يهوديان به محضر رسول خدا صلّى الله عليه و آله را بيان مى كند، مى گويد: «فأمر الرسول بإمضاء حكم التوراة فيهما، و رجمهما»(3)؛ «رسول خدا صلّى الله عليه و آله به امضاى حكم تورات درباره آن دو امر فرمود و آنها را رجم كرد».

ثانياً: فقهاى اهل سنت نيز چنين فتوايى دارند كه بين اهل كتاب، طبق دين خودشان، قضاوت مى شود.(4)

وهبه زحيلى در «تفسير وسيط»، ذيل آيه مى گويد:

ص:53

مصدر تشريع يكى بيش نيست و آن هم خداى عز و جل است؛ چنان كه قرآن مجيد، نور و هدايت هميشگى است، تورات و انجيل نيز نور و هدايت است. همان گونه كه قصاص و عقوبت اعدام در شريعت اسلام ثابت است، در شريعت موسوى نيز چنين است و انكار اين مطلب كفر، ظلم و فسق است.(1)

شيعه، على و فرزندان گرامش را كه امامان بعد از او هستند، «محدث» مى داند و از نگاه اهل سنت، «محدث» عمربن خطاب است.

مصحف فاطمه عليها السلام به عنوان اسرار رسالت و امامت، فقط نزد ائمه معصومين عليهم السلام به يادگار ماند و بين حجت هاى خدا، يكى پس از ديگرى، دست به دست گشت كه در اختيار داشتن آن را از نشانه هاى امامت نيز دانسته اند. روايات بسيارى دلالت دارد بر اينكه «جامعه»، «جفر» و «مصحف فاطمه عليها السلام» نزد ائمه عليهم السلام است. آنها در فرصت مناسب به آن صحيفه ها مراجعه مى كردند و مشكلات و نيازهاى فكرى و علمى انسان ها را برطرف مى ساختند. تمام اين آثار، گنجينه هاى گران بهايى از معارف و دانش ها بود كه تصور آنها در ذهن مادى بشر نمى گنجد. به مجموعه صحيفه ها و نوشته هايى كه در موضوعات و مطالبى غير از آيات قرآن نوشته شده باشد، مصحف مى گويند و مصحف فاطمه عليها السلام نيز به همين اعتبار است.

مقصود از مصحف امام على عليه السلام قرآنى است كه امام على عليه السلام، پس از وفات رسول خدا صلّى الله عليه و آله گرد آورد. بدون ترديد، طبق مدارك و منابع فريقين، اصل وجود چنين مصحفى ثابت است؛ بلكه حجم منابع اهل سنت و اخبار آنها در اين زمينه بيش از منابع شيعه است.

ص:55

13. بصائر الدرجات، ابوجعفر محمدبن حسن صفار، منشورات الأعلمي، طهران، 1404 ه. ق.

14. تاج العروس من جواهر القاموس، محمد مرتضى زبيدي، دارالهداية، 1387 ه. ق.

15. تاريخ الخلفاء، عبدالرحمن بن ابى بكر، جلال الدين السيوطي، مكتبة نزار مصطفى الباز، چاپ اول، 1425 ه. ق.

16. تاريخ المدينة، عمربن شبة نميري، تحقيق فهيم محمد شلتوت، قم، دارالفكر، 1410 ه. ق.

17. تاريخ اليعقوبي، احمدبن ابى يعقوب، لبنان، دارصادر، بى تا.

18. تاريخ قرآن كريم، محمد باقر حجتى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1372 ه. ق.

19. تاريخ مدينة دمشق، ابوالقاسم علي بن الحسن بن هبة الله ابن عساكر، لبنان، دارالفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1415 ه. ق.

20. التحرير والتنوير، محمد الطاهربن محمدبن محمد الطاهربن عاشور تونسي، تونس، الدار التونسية، 1984 ه. ق.

21. تدوين السنة الشريفة، محمدرضا جلالي، مركز النشر التابع لمكتب الإعلام الإسلامي، 1418 ه. ق.

22. تسنيم، عبدالله جوادى آملى، قم، نشر اسراء، 1388 ه. ش.

23. تفسير القرآن العظيم، ابوالفداء إسماعيل بن عمربن كثير، بيروت، دارالكتب العلمية، چاپ اول، 1419 ه. ق.

24. التفسير القرآني للقرآن، خطيب عبدالكريم، دارالفكر العربي، القاهرة، بى تا.

25. التفسير الوسيط للزحيلي، وهبة بن مصطفى زحيلي، دمشق، دارالفكر، چاپ چهارم، 1422 ه. ق.

26. تفسير نور الثقلين، عروسي حويزي عبد علي بن جمعه، قم، انتشارات اسماعيليان، چاپ چهارم، 1415 ه. ق.

27. تقييد العلم للخطيب البغدادي، ابوبكر احمدبن علي بغدادي، بيروت، إحياء السنة النبوية، بى تا.

28. التمهيد في علوم القرآن، محمدهادى معرفت، قم، مركز مديريت حوزه علميه،

ص:57

بى تا.

29. تنوير الحوالك شرح موطأ مالك، جلال الدين عبدالرحمن بن أبي بكر، مصر، المكتبة التجارية الكبرى، 1389 ه. ق.

30. الجامع لأحكام القرآن، ابوعبدالله محمدبن احمد قرطبي، قاهره، دارالكتب المصرية، چاپ دوم، 1384 ه. ق.

31. حقائق هامة حول القرآن الكريم، سيد جعفر مرتضى عاملي، مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة، چاپ اول، 1410 ه. ق.

32. حلية الأولياء وطبقات الأصفياء، ابونعيم احمدبن عبدالله اصفهاني، بيروت، دارالكتب العلمية، 1409 ه. ق.

33. دانشنامه قرآن، بهاءالدين خرمشاهى، تهران، دوستان، 1377 ه. ش.

34. دلائل التوثيق المبكر للسنة و الحديث، امتياز احمد، ترجمه دكتر عبدالمعطي امين، چاپ دانشگاه پژوهش هاى اسلامى پاكستان، بى تا.

35. الذريعه، آقابزرگ تهرانى، دارالأضواء، بيروت، لبنان، 1403 ه. ق.

36. روضة الواعظين، فتال نيشابوري، منشورات الشريف الرضي، قم، بى تا.

37. الرياض النضرة في مناقب العشرة، ابوالعباس، احمدبن عبدالله بن محمد، محب الدين طبري، دارالكتب العلمية، چاپ دوم، بى تا.

38. زبدة المقال في خمس الرسول والآل، تقرير بحث البروجردي، سيد عباس حسيني قزويني، قم، العلمية، بى تا.

39. سنن الترمذي، محمدبن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك ترمذي، ابوعيسى، شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي، مصر، چاپ دوم، 1395 ه. ق.

40. شرح نهج البلاغة، ابن ابي الحديد، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم، دارإحياء الكتب العربية عيسى البابي الحلبي وشركاه، چاپ اول، 1378 ه. ق.

41. شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، حاكم حسكاني، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الإسلامي، چاپ اول، 1411 ه. ق.

42. الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، ابونصر إسماعيل بن حماد جوهري، بيروت، دارالعلم للملايين، چاپ اول، 1407 ه. ق.

ص:58

43. صحيح البخاري، محمدبن اسماعيل بخاري، دارالفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1401 ه. ق.

44. صحيح مسلم، مسلم النيشابوري، دارالفكر، بيروت، لبنان.

45. الصواعق المحرقة، احمدبن محمدبن علي بن حجر هيتمي، لبنان، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1417 ه. ق.

46. الطبقات الكبرى، ابوعبدالله محمدبن سعد، بيروت، دارصادر، چاپ اول، 1968 م.

47. عقيدة محمد بن عبدالوهاب و اثرها في العالم الاسلامي، صالح بن عبدالله، عمادة البحث العلمي، 1424 ه. ق.

48. علم اليقين، مولا محسن فيض كاشانى، قم، بيدار، بى تا.

49. عوالم العلوم و المعارف والاحوال، بحراني، قم، مدرسة الامام المهدي عجّل الله تعالى فرجه الشريف بالحوزة العلمية، قم المقدسة، چاپ اول، 1407 ه. ق.

50. العين، خليل فراهيدي، مؤسسة دار الهجرة، ايران، قم، 1409 ه. ق.

51. عيون أخبار الرضا عليه السلام، شيخ صدوق، بيروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1404 ه. ق.

52. فتح الباري شرح صحيح البخاري، احمدبن علي بن حجر ابوالفضل عسقلاني، بيروت، دارالمعرفة، 1379 ه. ق.

53. فضائل القرآن وما أنزل من القرآن بمكة وما أنزل بالمدينة، ابوعبدالله محمدبن ايوب الضريس، دمشق، دارالفكر، دمشق، چاپ اول، 1408 ه. ق.

54. الفهرست، ابن النديم، بيروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، 1417 ه. ق.

55. الكافي، شيخ محمد بن يعقوب كليني، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1363 ه. ش.

56. كتاب سليم بن قيس، سليم بن قيس هلالي الكوفي، دليل ما، 1422 ه. ق.

57. كشف الغمه، علي بن ابى الفتح إربلي، بيروت، دارالأضواء، 1405 ه. ق.

58. كتاب المصاحف، ابوبكربن ابى داود، عبدالله بن سليمان بن اشعث ازدي سجستاني، مصر، الفاروق الحديثة، چاپ اول، 1423 ه. ق.

59. كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، علاء الدين علي بن حسام الدين مشهور به متقي هندي، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401 ه. ق.

60. اللباب في تهذيب الأنساب، ابوالحسن علي بن ابى الكرم محمدبن محمد شيباني

ص:59

الجزري، ابن الأثير.

61. لسان العرب، محمدبن مكرم بن علي، (ابن منظور) دار صادر، بيروت، 1414 ه. ق.

62. مجمع البيان في تفسير القرآن، فضل بن حسن طبرسي، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372 ه. ش.

63. المسائل السرويه، محمدبن محمدبن نعمان (مفيد)، بيروت، دارالمفيد للطباعة والنشر والتوزيع، 1414 ه. ق.

64. مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري طبرسي، بيروت، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، چاپ اول، 1408 ه. ق.

65. المستدرك على الصحيحين، ابوعبدالله الحاكم محمدبن عبدالله نيشابوري، دارالكتب العلمية، بيروت، اول، 1411 ه. ق.

66. مسند احمد، ابوعبدالله احمدبن محمدبن حنبل بن هلال بن اسد شيباني، بيروت، دارصادر، بى تا.

67. مسند فاطمة الزهراء، عزيزالله عطاردي، تهران، وزارة الارشاد، 1412 ه. ق.

68. معالم المدرستين، سيد مرتضى عسكري، بيروت، مؤسسة النعمان للطباعة والنشر والتوزيع، 1410 ه. ق.

69. معرفة النسخ و الصحف الحديثيه، بكربن عبدالله ابوزيد، چاپ دارالراية، جدّه.

70. المفردات في غريب القرآن، ابوالقاسم حسين بن محمد راغب اصفهاني، دمشق، دارالعلم، 1412 ه. ق.

71. مناقب آل ابى طالب، ابن شهرآشوب، المكتبة الحيدرية، النجف الأشرف، 1376 ه. ق.

72. منهاج السنة النبوية في نقض كلام الشيعة القدرية، تقي الدين ابوالعباس احمدبن عبدالحليم بن عبدالسلام ابن تيمية حراني حنبلي دمشقي، محمد رشاد سالم، جامعة الإمام محمدبن سعود الإسلامية، چاپ اول، 1406 ه. ق.

73. الموطأ، الإمام مالك، لبنان، دارإحياء التراث العربي، 1406 ه. ق.

74. النكت الاعتقادية، محمدبن محمدبن نعمان شيخ مفيد، كنگره شيخ مفيد، قم، چاپ اول، 1413 ه. ق.

75. يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ، مكارم شيرازى، دار الكتب الاسلاميه، چهارم، 1386 ه. ش.

ص:60

اطلاق مى شود و اختصاص به سخنان مكتوب ندارد.(1) بنابراين تحريف در اصطلاح، به معناى دگرگون كردن و وارونه سازى است و مصاديق گوناگونى دارد.(2)

به گفته شيخ طوسى، تحريف به دو شيوه محقق مى شود: «يكى تأويل ناروا و بد (بدون تغيير در ساختار كلام) و ديگرى تغيير و تبديل آن».(3)

آيت الله خويى، تحريف را ضمن اقسامش تعريف كرده است. ايشان اولين نوع تحريف را تحريف به معنا مى داند و مى نويسد: اگر چيزى يا كلمه اى از مورد خود تغيير داده شود و در غير مورد و معناى واقعى اش به كار برده شود، آن را تحريف به معنا گويند كه بدون ترديد و اختلاف، در قرآن رخ داده است. نوع ديگر را تحريف در حروف و حركات و كلمات قرآن مى دانند؛ به گونه اى كه اگر حروف يا حركات يا كلمات قرآن تغيير داده شود, معناى قرآن هيچ گونه تغييرى پيدا نكند؛ به اين عمل نيز تحريف مى گويند. تحريف به اين معنا نيز در صدر اسلام، بدون ترديد، در قرآن راه يافته است. ايشان نوع ديگر را تحريف بالزياده مى دانند كه اگر زيادتى در قرآن پديد آيد، به طورى كه حقيقت و ماهيت قرآن تغيير پيدا كند و گفته شود كه قسمتى از قرآن موجود، كلام خدا نيست، اين نيز تحريف است كه اين نوع، اصلاً به قرآن راه نيافته و بطلان آن ميان تمام مسلمانان، مسلّم و از ضروريات است. نوع ديگر، تحريف به نقيصه و كاهش است؛ يعنى بگوييم قرآن موجود، تمام آنچه

ص:62

نازل شده است، نيست. درباره راه يافتن اين گونه تحريف به قرآن اختلاف است. آيت الله خويى نيز اين مورد را به شدت مردود و خالى از حقيقت مى دانند.(1)

امامت: كلمه «امامت» از ماده «ام» گرفته شده و ريشه اين واژه «ا - م - م» و به معناى قصد است.(2) همچنين به معناى مقتدا، قيّم، مصلح، الگو، راه اصلى و راهنماست.(3) نيز به معناى كسى است كه به او اقتدا مى شود و در كارها مقدم مى گردد(4)؛ به عبارت ديگر، كسى يا چيزى كه از او پيروى مى شود، انسان باشد يا كتاب يا چيزى ديگر، به حق باشد يا بر باطل.(5)

امام نيز كسى است كه همواره مقصود و هدف حركت و تلاش ديگران قرار گيرد؛ گرچه با اختلاف موارد و قصدكنندگان و دلايل و اعتبارات، گوناگون مى شود؛ مانند امام جمعه و جماعت، امام هدايت و امام ضلالت. بر اين اساس، ديگر معانى اين واژه و مشتقات آن از لوازم معناى ريشه است.(6)

در اصطلاح كلامى، معانى بسيارى از اين واژه به دست داده شده كه شايع ترين معناى آن، رياست عمومى در امور دين و دنياست.(7) برخى

ص:63

جانشينى پيامبر صلّى الله عليه و آله در حفظ دين و سياست دنيا(1) را در تعريف اصطلاحى آن آورده اند. برخى كامل ترين تعريف را رياست بالاصاله عمومى، در امر دين و دنيا در دار تكليف مى دانند(2)، كه عموم مردم را به حفظ مصالح دين و دنيايشان ترغيب سازد و از آنچه به حال آنان زيان بار است، منع كنند.(3)

بنابراين امامت منصبى است الهى كه تمام شئون والا و فضايل را در بر دارد؛ جز نبوت و آنچه لازمه آن است.(4) ازاين رو امامت، به معناى رياست عمومى فردى خاص بر امور دين و دنياى مردم در دنيا، بالاصاله يا به جانشينى از پيامبر صلّى الله عليه و آله، است؛ زيرا امامت، شئونى همچون رهبرى سياسى و زعامت اجتماعى و مرجعيت دينى و تبيين و تفسير وحى و ولايت باطنى و معنوى دارد كه از اين حيث، امام، حجت خدا در زمان، ولى الله، انسان كاملِ حامل معنويت كلى انسانيت و قطب است.(5)

از آنجا كه امامت شئون والايى دارد، شيعه آن را، همانند نبوت، به نصّ و امر الهى(6) و از اصول دين مى داند.(7) درحالى كه در ديدگاه

ص:64

اهل سنت، از فروع دين شمرده مى شود و از اين حيث از افعال مكلفان به شمار مى آيد.(1)

گفته؟ اگر سخن گفته، چرا از آنها با نام و مشخصاتشان ياد نكرده؟

براى اينكه به شبهه «اعتقاد به تحريف قرآن براى اثبات امامت»، پاسخ متقن و مستدلى داده شود، لازم است كه ابتدا به اين سؤال پاسخ داده شود كه چرا نام امامان معصوم عليهم السلام در قرآن به صراحت ذكر نشده است، زمانى كه مشخص شود شيعه اين مسأله را موجه و مدلل مى داند. روشن مى شود كه اتهام تحريف قرآن به خاطر عدم ذكر نام امامان معصوم عليهم السلام شبهه و اتهامى بى پايه و اساس است.

«ابوطالب» هم تنها كنيه پدر بزرگوارش نبوده، بلكه نام و كنيه افراد فراوانى ميان اعراب بوده است. بنابراين اگر نام «على»، به صراحت در قرآن ذكر مى شد، شايد افرادى آن را بر «على» ديگرى تطبيق مى كردند يا دست كم چنين احتمالى در اين صورت مى رود و حال آنكه در روش ديگر، چنين احتمالى نمى رود. ازاين رو بهتر همان است كه با بيان ويژگى ها و صفات ممتاز حضرت اميرمؤمنان عليه السلام به معرفى او پرداخته شود تا قابل تطبيق بر هيچ كس، جز وجود مقدّس آن حضرت نباشد.

شايد بگوييد شما كه معتقديد قرآن با بيان خصوصيات و صفات، ائمه عليهم السلام را معرفى كرده، اين معرفى در كدام آيه و سوره است؟ مى گوييم خداوند در چندين آيه به اين مهم پرداخته است كه به برخى از آنها مانند آيه ولايت، آيه تطهير، آيه تبليغ، و... در تبيين موضوع پرداخته شد.

فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ )(1) در ابواب عبادات، و آيه (لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ )(2) در حقوق والدين، استفاده هاى زيادى مى كنند. اما بى شك با مراجعه به قرآن در مى يابيم، بسيارى از جزئيات در قرآن نيامده است و از اين قواعد كلى هم قابل برداشت نيست.

علت پرداختن قرآن به كليات هم روشن است؛ زيرا قرآن به عنوان پيام هدايت الهى، براى همۀ انسان هاست و همه ساحت هاى زندگى مادى و معنوى آدمى را در بر مى گيرد. طبيعتاً همه اين مطالب را نمى توان در يك كتاب به طور تفصيلى بيان كرد. بلكه بايد اصول كلى، محورى و راه گشا به شكل متنى تغييرناپذير آورده شود. تفصيل شاخه هاى فرعى آن نيز به پيامبران، جانشينان او و عقل و درايت مردم هدايت شده واگذار مى گردد.(3)

چنان كه در روايات آمده است، دقيقاً همين سؤال را ابوبصير از امام صادق عليه السلام پرسيد و ايشان در پاسخ، به اين سبك خاصّ قرآن اشاره كرد و فرمود:

وقتى براى پيامبر صلّى الله عليه و آله آيه نماز نازل شد، خدا در آن سه ركعت و چهار ركعت را نام نبرد؛ تا آنكه رسول خدا صلّى الله عليه و آله آن را شرح داد. آيه زكات نازل شد، خدا نام نبرد كه بايد از چهل درهم يك درهم داد؛ تا رسول خدا صلّى الله عليه و آله آن را شرح داد. آيه حج نازل شد و نفرمود به مردم كه هفت دور طواف كنيد؛ تا آنكه رسول خدا صلّى الله عليه و آله آن را براى مردم توضيح دادند. «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ »، درباره

ص:69

على و حسن و حسين عليهم السلام نازل شد و رسول خدا صلّى الله عليه و آله درباره على عليه السلام فرمود: «هر كه من مولا و آقاى اويم، على عليه السلام مولا و آقاى اوست؛ و فرمود من به شما وصيت مى كنم درباره كتاب خدا و خاندانم؛ زيرا من از خداى عزوجل خواسته ام ميانشان جدايى نيفكند تا آنها را كنار حوض به من رساند. خدا اين خواست مرا برآورد...».(1)

جالب اينكه در موضوع امامت و ولايت، خداوند غير از بيان كلى مطلب كه در آنها بر ضرورت وجود امامت تصريح شده، به برخى جزئيات هم اشاره كرده است؛ مثلاً در آيه (لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ )(2) مى گويد كه امام نبايد سابقه ظلم داشته باشد يا در آيه ديگرى مصداق آنها را با ذكر صفات، مشخص كرده است: (إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ )(3) كه در اين آيه، به طور خاص حضرت على عليه السلام را براى آنان كه در زمان رسول الله صلّى الله عليه و آله بودند، مشخص كرده است كه با مراجعه به كتب حديث و تاريخ مصداق آن را مى يابيم.

با دقت در آيات گذشته و ديگر آياتى كه درباره اهل بيت عليهم السلام آمده است، مى توان دريافت شيوه قرآن مجيد در خصوص ائمه هدى عليهم السلام، به ويژه اميرمؤمنان عليه السلام، اين است كه به معرفى «شخصيت» ممتاز و برجستگى هاى آنان بپردازد، نه به معرفى «شخص»؛ مانند آيه (وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً ).(4) همچنين آيه تطهير و آيه ولايت

ص:70

كه در آيه اول، اوج ايثار در شدت نياز و در آيه دوم، طهارت مطلق از هر كژى و كاستى و عيب و گناه و در آيه سوم، تلفيق دو عبادت بزرگ با يكديگر، همراه با اوج اخلاص و خدادوستى، نمايان گرديده است.

اين شيوه، حكمت هاى فراوانى دارد:

يك - معرفى شخصيت، معرفى الگوهاست. در نتيجه، جامعه به سمت تعقل و ژرف انديشى و توجه به ملاك ها و فضايل و امتيازات واقعى سوق داده مى شود. معرفى شخصيت، زمينه ساز پذيرش معقول است. درحالى كه معرفى شخص در مواردى موجب دافعه مى شود. اين روش، به ويژه در اوضاعى كه شخص از نظرهايى تحت تبليغات سوء قرار گرفته باشد يا جامعه به هر دليلى آمادگى پذيرش وى را نداشته باشد، بهترين روش است. اين مسئله دقيقاً درباره اميرمؤمنان عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام وجود داشت. واقعيت آن است به استثناى اندكى از مؤمنان برجسته، اكثريت جامعه صدر اسلام، موافق اهل بيت عليهم السلام به ويژه اميرمؤمنان عليه السلام نبودند و پيامبر صلّى الله عليه و آله نيز در مقاطع مختلف با دشوارى هاى زيادى آن حضرت را مطرح مى ساختند و در هر مورد با نوعى واكنش منفى و مقاومت روبه رو مى شدند؛ زيرا بسيارى از آنان كسانى بودند كه تا چند صباح قبل در صف معارضان اسلام قرار داشتند و روياروى خود شمشير امام على عليه السلام را ديده و از همان جا كينه وى را به دل گرفته بودند؛ چنان كه حضرت فاطمه زهرا عليها السلام نيز يكى از علل رويگردانى مردم از آن حضرت را همين نكته بيان فرمودند.

دو - تفكرات و سنن غلط جاهلى هنوز بر انديشه مردم حاكم بود و امورى مانند سن و... را در امور سياسى دخيل مى دانستند و از همين رو

ص:71

به سبب جوان بودن حضرت على عليه السلام وى را چندان شايسته رهبرى جامعه نمى دانستند.

سه - تفكرى خطرناك در سطح جامعه رايج بود و عده اى آن را تبليغ مى كردند مبنى بر اينكه، پيامبر صلّى الله عليه و آله در صدد است خويشان خود را براى هميشه بر مسند حكومت بنشاند و در اين راستا خدمات ارزنده پيامبر صلّى الله عليه و آله را نيز نوعى بازى سياسى تفسير مى كردند كه براى چنگ اندازى به حكومت براى خود و اهل بيتش انجام داده است. اين مسئله چنان بالا گرفته بود كه روز غدير، پس از معرفى على عليه السلام به عنوان اميرمؤمنان، يكى از حاضران فرياد زد: «خدايا! محمد به ما گفت از سوى خدا آمده ام و كتاب الهى آورده ام ما پذيرفتيم، اكنون مى خواهد داماد و پسر عمويش را بر ما حاكم و مستولى سازد. اگر او راست مى گويد، سنگى از آسمان ببار و مرا بكش»! ناگهان سنگريزه اى بر سرش فرود آمد و او را به هلاكت رساند. اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه در چنين وضعيتى تا چه اندازه صلاح بوده است نام آن حضرت يا ائمه بعد از ايشان در قرآن به صراحت ذكر شود؟

پيامبر صلّى الله عليه و آله هم طبق صريح «حديث ثقلين»، اهل بيت عليهم السلام و عترت خود را از منابع مطمئن احكام و معارف اسلامى معرفى فرموده است.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

كِتابُ اللهِ فِيهِ نَبَأُ ما قَبْلَكُمْ وَ خَبَرُ ما بَعْدَكُمْ وَ فَصْلُ ما بَينَكُمْ وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ.(1)

در كتاب خدا اخبار پيشينيان و خبرهاى آينده و آنچه سبب مى شود كه اختلاف را ميان شما برطرف كند، وجود دارد و ما همه آنها را مى دانيم.

ديگر اينكه از روايات مختلف اسلامى، به خوبى استفاده مى شود كه قرآن ظاهر و باطنى دارد: ظاهر آن، معانى و مفهوماتى است كه در دسترس همه قرار گرفته و از آن بهره مند مى شوند؛ ولى باطن آن، معانى و مفاهيم ديگرى است كه فقط در اختيار پيامبر صلّى الله عليه و آله و پيشوايان معصوم عليهم السلام قرار دارد.

نكته ديگر اينكه خداوند در قرآن، اطاعت از پيامبر صلّى الله عليه و آله را اطاعت از خود مى داند و بيش از بيست بار بر آن تأكيد مى ورزد(2) و مى فرمايد: «پيامبر براى شما اسوه است».(3)

افزون بر آن، مگر ذكر تمام مسائل مربوط به هدايت انسان ها، اعم از مهم و غيرمهم، در يك جلد كتاب چند صد برگى، شدنى است؟ حتماً لازم است براى تفسير متن آسمانى، شخصى آسمانى معرفى شود و تا معرفى نشود، دين كامل نمى شود. ازاين رو با انزال آخرين آيه از قرآن، صحبت از (اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ) نشد؛ ولى وقتى كنار قرآن، مفسرى

ص:73

آسمانى معرفى شد، اكمال دين و نااميدى كفار مطرح گرديد.(1)

حال ببينيم آيا پيامبر صلّى الله عليه و آله هم درباره انتخاب وصى اقدامى كرده است؟ آنچه از مباحث امامت در سنت، در تبيين موضوع بحث شد، متكفل اين بخش است.

شده اند و به نام آنها اشاره اى نشده است كه عبارت اند از اشموئيل عليه السلام كه درباره ايشان مى فرمايد: (وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ )(1) و همچنين يوشع عليه السلام كه درباره ايشان مى فرمايد: (وَ إِذْ قالَ مُوسى لِفَتاهُ )(2) كه به اعتقاد بسيارى از مفسّران(3)، منظور در اينجا يوشع بن نون است و ارميا عليه السلام كه در خصوص ايشان هم مى فرمايد: (أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ ).(4)

افزون بر آن، بسيارى از انبيا نه نامى از آنها در قرآن آمده و نه يادى از آنها شده است؛ ولى اين دليلى براى انكار آنها نيست؛ زيرا خداوند به طور كلى فرموده است: (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ ...).(5) اين قضيه مانند مسئله ذكر نام ائمه عليهم السلام در قرآن است كه با تأكيد آيات به صورت كلى بر وجود آنها و همچنين توصيف آنها در قرآن، نمى توان فقط به بهانه ذكرنشدن نامشان، آنها را انكار كرد. چه بسا در اينجا هم مانند نام انبيائى كه در قرآن ذكر نشده، لزومى بر ذكر آنها در قرآن نبوده، ازاين رو از ذكر آنها صرف نظر شده است.

زبان هر تحريف گرى را قطع كرده تا كسى چيزى از قرآن كم نكند يا چيزى بر آن نيفزايد يا از راه علل و عوامل عادى باشد. اگر نام على عليه السلام و ساير ائمه عليهم السلام با صراحت تمام در قرآن مى آمد، الفاظ قرآن را هم دستخوش تحريف مى كردند و از پذيرش ولايت امرى آن امامان معصوم عليهم السلام سر باز مى زدند. ازاين رو بايد راهكارى انديشه مى شد تا قرآن از تحريف در امان بماند و اين خود تدبيرى در جهت صيانت از قرآن بود.

نگران باقى قضايا نباشد و اين، خود تدبير حكيمانه خداوند در حفاظت از اين شجره مقدسه از گزند بدخواهان بوده است.

افزون بر آن، چه بسا ذكر نام ائمه سبب مى شد كه آزمندان حكومت و رياست به نسل كشى اهل بيت عليهم السلام بپردازند؛ همچنان كه درباره حضرت موسى عليه السلام رخ داد. ازاين رو درباره حضرت مهدى عجّل الله تعالى فرجه الشريف نيز كه در احاديث بر نسب و خاندان ايشان تأكيد شده بود، مى بينيم حساسيت هاى فراوانى پديد آورد و خانه حضرت عسكرى عليه السلام مدت ها تحت نظر و مراقبت بود تا فرزندى از او به دنيا نيايد و در صورت تولد، هر چه زودتر به حيات او خاتمه دهند.

غنيمت در جنگ احد، تنگه را رها كردند، و همين باعث شد دشمن، جنگ باخته را ببرد يا از اين هم بالاتر، ماجراى سپاه اسامه است، كه پيامبر لشكرى را به فرماندهى اسامة بن زيد تجهيز كرد و فرمود: «خدا لعنت كند هركه از لشكر اسامه جا بماند»؛ اما عده اى اطاعت نكردند و لعنت پيامبر را به جان خريدند و ماندند.

با توجه به آيات و روايات ياد شده، به خوبى روشن مى شود كه موضوع امامت و ولايت در قرآن و سنت، به صورت بسيار آشكار مطرح شده، و هرگز قرآن و سنت، چنين موضوع مهمى را ناگفته نگذاشته است. از سوى ديگر، هيچ وقت شيعه ادعا نكرده كه اسم ائمه در قرآن آمده است. اين، اتهام به شيعه است. تصريح نشدن به اسم امامان معصوم عليهم السلام دلايل خاص خود را دارد كه به برخى اشاره شد. بنابراين با وجود اين آيات و روايات روشن و مبرهن، نيازى به اعتقاد به تحريف قرآن براى اثبات امامت نيست كه برخى وهابيون مغرض براى وارد كردن خدشه به جايگاه بى همتاى امامت، چنين شبهه هاى بى اساس را مطرح كرده اند. اما براى اينكه به صورت دقيق به شبهه پاسخ داده شود، شبهه آنها طرح و پاسخ داده مى شود.

به ثمر نخواهد نشست.(1) همين آيه شريفه، جايگاه رفيع ولايت و امامت را از ديدگاه اسلام و قرآن نشان مى دهد.

ثانياً؛ تحريف نشدن قرآن از نگاه مسلمانان با توجه به نصوص آموزه هاى اسلامى، از ضروريات دين است و در طول تاريخ اسلامى چه در زمان ائمه عليهم السلام و چه بعد از آن تا كنون، تمام انديشمندان شيعى، قرآن را مصون از تحريف مى دانند. تا چه رسد به اينكه اعتقاد به چنين موضوعى داشته باشند.

كم يا بر آن افزوده نخواهد شد.

دليل آن هم همين است كه پس از چهارده قرن، هنوز كسى نتوانسته كوچك ترين خدشه اى به قرآن كريم وارد كند يا اسلوب و تعداد سوره ها، آيات، كلمات و حتى حروف آن را تغيير دهد، خلاف تورات و انجيل كه پس از حضرت موسى و عيسى عليهما السلام در مدت زمانى اندك، هواپرستان شيطان صفت آنها را تحريف كردند.

آيۀ ديگرى كه بر تحريف نشدن قرآن دلالت مى كند، چنين است:

(إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ * لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ ) (فصلت: 41 و 42)

اين كتابى است قطعاً شكست ناپذير كه هيچ گونه باطلى، نه از پيش رو و نه از پشت سر، به سراغش نمى آيد؛ زيرا او فرستاده شده از سوى خداوند حكيم و شايسته است.

در اين آيه شريفه، حرف «لا» براى نفى است و دلالت بر عموم دارد. وقتى «لاى نافيه» بر سر طبيعت و ماهيتى درآيد و به آن متعلّق شود، افاده «نفى جنس» مى كند. پس معناى آيه چنين مى شود كه در قرآن، هيچ باطلى اعم از زيان، نقيصه، تغيير كلمات و... راه نيافته و نخواهد يافت. اگر قرآن كريم را ملحدان و ايادى منحرف و اجانب، تحريف كرده باشند، اين تحريف بالاترين مصداق راه يافتن باطل به قرآن است.

اجتماعى و مستند و پايه و مايه دين اوست، رها كند و تدوين و جمع آن و حراست از تمامت آن را وانهد.(1)

[به جاى يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ ] خوانده اند: «يسألونك الأنفال» و اينها خلاف قرآن در دست مردم است»، مى فرمايد:

اخبارى كه از ائمه عليهم السلام نقل شده، همگى اخبار آحاد است و نمى توان به صحت آنها قطع و يقين حاصل كرد و براى همين، ما در اين گونه مسائل توقف مى كنيم و از دستورى كه به ما داده شده مبنى بر اينكه از همين قرآن بين مردم پيروى كنيد، عدول نمى كنيم. چون خود معصومين عليهم السلام امر فرمودند هر روايتى كه با قرآن و عقل، مطابق نبود، علم آن را به خود ما واگذار كنيد. افزون بر اين، كسى منكر اين معنا نيست كه ممكن است در قرآن كريم دو جور قرائت شده باشد كه يكى از آنها در قرآن و ديگرى در روايت آمده باشد. همان طور كه مخالفان ما نيز صريحاً اعتراف مى كنند كه نزول قرآن كريم بر وجوه متعدد بوده است.(1)

حتى اگر در اعراب، قرائت، حروف و آياتش اختلافى رخ مى داد، كاملاً به موارد اختلاف آشنا بودند. پس با اين شدتِ اهتمام و شناخت كامل، چگونه ممكن است در قرآن كريم تغيير يا نقصى وارد شده باشد؟ در عصر رسول خدا صلّى الله عليه و آله قرآن كريم به همين صورت كه در اين زمان هست، جمع آورى و تدوين شده بود.... تمام اينها با اندك تأمّلى بر اين معنا دلالت مى كند كه قرآن در عصر پيامبر صلّى الله عليه و آله متفرق و پراكنده نبوده، بلكه مدوّن و مرتّب بوده است. كسانى كه در اين مسئله با ما مخالفت كرده اند، از اماميه يا حشويه، به قول و نظر آنان اعتنايى نمى شود.(1)

12. التحقيق في نفي التحريف، على حسينى ميلانى، قم، مركز حقايق الاسلاميه، بى تا.

13. التعريفات، علي بن محمد جرجاني (ميرسيد شريف)، تهران، مركز نشر دانشگاهى، 1373 ه. ش.

14. تفسير الميزان، سيد محمدحسين طباطبايى، نشر بنياد علمى و فكرى علامه طباطبايى، چاپ پنجم، 1370 ه. ش.

15. التفسيرالكبير، فخر رازى، قم، دفتر تبليغات، 1413 ه. ق.

16. تلخيص المحصل، خواجه نصيرالدين طوسى، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامى، 1359 ه. ش.

17. جمهرة اللغه، ابن دريد، به كوشش رمزى بعلبكى، بيروت، دارالعلم للملايين، 1987 م.

18. الحاشية على إلهيات الشرح الجديد للتجريد، مقدس اردبيلي، قم، دفتر تبليغات اسلامى، چاپ دوم، 1419 ه. ق.

19. دائرة المعارف الاسلاميه، ترجمه: احمد شنتاوى و ديگران، بيروت، دارالمعرفة، 1933 م.

20. دلائل الصدق، شيخ محمد حسن مظفر، قم، انتشارات بصيرتى، 1395 ه. ق.

21. شرح المقاصد، سعدالدين تفتازاني، قم، انتشارات رضي، بى تا.

22. شرح المواقف، عبدالرحمن بن احمد قاضي عضدالدين ايجي، بيروت، دارالكتب العلميه، 1419 ه. ق.

23. شيعه در اسلام، سيد محمدحسين طباطبايى، دفتر نشر اسلامى، چاپ سيزدهم، قم، 1378 ه. ش.

24. صيانة القرآن من التحريف، محمد هادى معرفت، قم، نشر اسلامى، 1413 ه. ق.

25. عقايد جعفريه، مولانا محمدعلي، بى نا، بى جا، بى تا.

26. العقد الفريد، ابن عبد ربه اندلسي، دارالكتاب العربي، بيروت، بى تا.

27. علوم قرآن، سعيد روشن، مؤسسۀ آموزشى پژوهشى امام خمينى، قم، 1379 ه. ش.

ص:89

28. قواعد العقائد، ضميمه تلخيص المحصل، نصيرالدين طوسى، تهران، دانشگاه تهران، 1359 ه. ق.

29. كافي، محمد بن يعقوب كليني، دارالحديث، قم، 1429 ه. ق.

30. لسان العرب، ابن منظور، به كوشش علي شيري، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1408 ه. ق.

31. مجمع البيان، طبرسي، بيروت مؤسسة الاعلمي، 1415 ه. ق.

32. مصنّفات شيخ مفيد، محمدبن محمد مفيد، قم، كنگره شيخ مفيد، بى تا.

33. معجم المقاييس اللغه، احمدبن فارس، قم، كتب الاعلام الاسلامي، 1404 ه. ق.

34. مفردات ألفاظ القرآن، حسين بن محمد راغب اصفهاني، بيروت، دارالعلم، اول، 1412 ه. ق.

35. مقدمة ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، شرح و تحقيق: محمد اسكندراني، بيروت، دارالكتب العربي، 1422 ه. ق.

36. النكت الاعتقاديه، شيخ مفيد، قم، المجمع العالمي لاهل البيت، 1371 ه. ش.

ص:90

و آخرين آن «الناس»، و داراى 6170 آيه، و 77/439 كلمه، 323/050 حرف است.(1)

نازل كرديم، و ما به طور قطع آن را حفظ خواهيم كرد». (حجر: 9)

چنان نيست كه قرآن عظيم الشأن بدون پشتوانه باشد و هركس به خود اجازه دهد از خود قرآنى بسازد يا از آن بكاهد يا چيزى بر آن بيفزايد. اين چراغى است كه خداوند تبارك و تعالى آن را برافروخته و هرگز غروب و افول نخواهد داشت. اين حقيقتى انكارناپذير و مورد تأييد همه مسلمانان است.

در عين حال برخى مسائل مانند وجود مصحف امام على عليه السلام و مصحف فاطمه زهرا عليها السلام بهانه اى براى عده اى از نويسندگان متعصب شده است و از آن چنين برداشت مى كنند كه گويا شيعيان دو قرآن دارند: يكى عام و ديگرى خاص. مقصود از قرآن خاص، همان مصاحفى است كه در منابع از آنها به نام مصحف امام على عليه السلام و مصحف فاطمه عليها السلام ياد شده.

امام على عليه السلام در اين روايت، با كمال صراحت قرآن موجود را تأييد مى كند و عمل به دستورات آن را موجب نجات از آتش مى داند. كاملاً روشن است كه تأييد آن حضرت، معنايى جز اين ندارد كه قرآن موجود همان قرآنى است كه بر رسول خدا صلّى الله عليه و آله نازل شده و هيچ تفاوت جوهرى از سنخ آيات و وحى قرآنى با قرآن آن حضرت ندارد. در غير اين صورت امام عليه السلام در مقام جانشين پيامبر صلّى الله عليه و آله و هادى امت، هرگز به خود اجازه نمى داد كه قرآن كامل خود را كنار بگذارد و قرآن ناقص و تحريف شده موجود را قرآن كامل معرفى كند و عمل به آن را موجب نجات از آتش و دخول در بهشت بداند.

از اين حيث، همه دانشمندان و بزرگان محقق شيعه، اعم از متقدمين و متأخرين معتقدند قرآن على عليه السلام با قرآن موجود تفاوت دارد. اما اين تفاوت، تفاوت جوهرى از سنخ آيات و وحى قرآنى نيست.

1. شيخ صدوق رحمه الله مى گويد:

با وحى چيزهايى نازل شده بود كه جزء قرآن نبود. اگر همراه قرآن جمع مى شد، به هفده هزار آيه مى رسيد... همان گونه كه اميرمؤمنان عليه السلام آن را جمع كرد. پس هنگامى كه آن را آورد، فرمود: «اين كتاب پروردگار است كه بر پيامبر شما فرو فرستاده، نه حرفى بر آن افزوده شده و نه حرفى از آن كاسته شده است».(1)

2. شيخ مفيد رحمه الله مى گويد:

تفاوت قرآن على عليه السلام با قرآن موجود از حيث تأويل و تفسير است؛ زيرا او مى گويد: «در قرآن اميرمؤمنان عليه السلام چيزى به عنوان تأويل و

ص:94

تفسير معانى بر حقيقت تنزيل آن ثابت بوده، كه از قرآن (موجود) كه معجزه و كلام خداست، حذف شده؛ درحالى كه جزء آن نبوده».(1)

3. آيت الله خويى رحمه الله مى گويد:

هيچ دليلى وجود ندارد كه اين فزونى ها جزء قرآن بوده و به واسطه تحريف از قرآن موجود حذف شده باشد؛ بلكه درست اين است كه آن فزونى ها تفسير به عنوان تأويل و بازگشت سخن به آن بوده و يا از سوى خداوند براى توضيح مقصود او نازل شده است.(2)

برخى ديگر معتقدند تفاوت قرآن اميرمؤمنان عليه السلام با قرآن موجود، در ترتيب و تأليف آيات آنهاست:

4. شيخ مفيد رحمه الله در جاى ديگر مى فرمايد:

... اميرمؤمنان عليه السلام قرآن را از اول تا آخر آن گونه كه بايد جمع آورى مى شد، جمع كرد و در آن، سوره هاى مكى را قبل از مدنى و منسوخ را قبل از ناسخ و هر چيز را در جاى خودش قرار داد. ازاين رو امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «آگاه باشيد، اگر قرآن آن گونه كه نازل شده است خوانده مى شد، نام ما (اهل بيت) را در آن مى يافتيد؛ چنان كه نام كسانى كه قبل از ما بودند، در آن آمده است...».(3)

5. علامه طباطبايى رحمه الله مى گويد:

اگر تفاوت قرآن اميرمؤمنان عليه السلام با قرآن موجود، در بعضى حقايق دينى بود، امام به مجرد اينكه آنها از قرآنى كه آن حضرت جمع آورى

ص:95

كرده بود، اعراض نموده و اظهار بى نيازى كردند، بسنده نمى كرد؛ بلكه با دليل و برهان محكم، حقيقت را براى آنها اثبات مى كرد.(1)

همچنين جلال الدين سيوطي مى گويد: «ابن اشته (م 360 ه. ق)، در كتاب مصاحف، حديث را از طريق ديگر (يعنى از طريق غير اشعث) از ابن سيرين نقل كرده است».(1)

اما ادعاى دوم كه مى گويند: حديث اشعث سست و ضعيف است نيز بى اساس و باطل است؛ زيرا مقصود از اشعث در سند ابن ابى داوود - به قرينه راوى كه محمدبن فضيل و مروى عنه كه محمدبن سيرين است - اشعث بن سواد كندى نجّار مى باشد، ديدگاه ها درباره او متفاوت است؛ زيرا يحيى بن معين او را از ثقات شمرده است.(2) ابن عدى درباره او مى گويد: «وَ فِي الجُملَةِ يكتَبُ حَدِيثُهُ». عجلى، ابن شاهين و بزاز، سخن ابن عدى را درباره او پذيرفته اند.(3) دكتر بشار در پاورقى همين صفحه مى نويسد:

از اين بيان روشن مى شود كه اشعث به تمام معنا ضعيف نيست، بلكه اقوال درباره او مختلف است. بنابراين شايسته نيست كه در مورد او كلمه ضعيف را به كار ببريم. پس تعبير (ضعيف) دانشمندان رجال درباره او اشتباه است.(4)

الف) سند آن مقطوع است؛ زيرا ابن سيرين نمى تواند بدون واسطه از على عليه السلام حديث نقل كند؛

ب) بر فرض صحت و تماميت سند، مقصود از جمع قرآن، حفظ آن در سينه است؛

ج) جمله «حتى جمعته بين اللّوحين» كه در برخى روايات آمده، از وهم و خيال راوى است.(1)

ابونعيم اصفهانى(1) روايت را از طريق سدى از عبدخير نقل كرده اند.

اما ادعاى دوم كه مى گويند مراد از جمع قرآن، حفظ آن در سينه است، نه تنها درست نيست؛ بلكه مدعى براى كتمان و انكار حق، خيانت علمى بزرگى را مرتكب شده است و بخشى از روايت را كه به صراحت جمع در اوراق را بازگو مى كند، حذف كرده است و سپس مى گويد: «مراد از جمع قرآن، حفظ آن در سينه است نه در مصحف». متن روايت اين است:

... اقْسَمَ عَلِي أنْ لا يرتَدِي بِرِداءٍ الاّ لِجُمُعَةٍ حَتّى يجْمَعَ القُرآنَ فِي مُصْحَفٍ فَفَعَلَ.(2)

على عليه السلام سوگند ياد كرد كه عبايى بر دوش نگذارد، مگر براى نماز جمعه تا اينكه قرآن را در (مصحف) صفحه ها جمع كند. سپس اين كار را انجام داد.

لغت پژوهان تأكيد مى كنند كه مصحف، عبارت است از مجموعه صفحه ها و اوراق نوشته شده كه بين دو جلد قرار گيرد: «اَلمُصحَفُ هُوَ الجامِعُ لِلصُّحُفِ المَكتُوبَةِ بَينَ الدَّفَّتَينِ».(3)

ابن حجر با حذف

«فِي مُصْحَفٍ فَفَعَلَ» مى گويد: «مراد از اينكه على عليه السلام قرآن را جمع نمود، اين است كه آن را در سينه خود حفظ كرد».

افزون بر اين اولاً امكان ندارد كسى جمع قرآن را بر حفظ آن در سينه حمل كند؛ زيرا امام على عليه السلام پس از رحلت رسول اكرم صلّى الله عليه و آله و تعيين

ص:99

خليفه در سقيفه، مشغوليتى نداشت. پس نيازى نداشت كه براى حفظ قرآن در خانه بنشيند.

ثانياً آلوسى ذيل آيه: (لِنَجْعَلَها لَكُمْ تَذْكِرَةً وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ )(1)، مى گويد:

در خبرى نبى مكرم اسلام صلّى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود: «اى على عليه السلام من از خدا خواستم كه آن (گوش ها) را گوش هاى تو قرار دهد». على عليه السلام گفت: «من تاكنون چيزى را نشنيده ام كه آن را فراموش كرده باشم. من تاكنون چيزى را فراموش نكرده ام».(2)

با اين ويژگى امام على عليه السلام، نه تنها قرآن، بلكه سنت و سيره و تمام علومى كه رسول مكرم اسلام صلّى الله عليه و آله در سينه شريف او به امانت گذاشته بود، در حافظه و سينه آن حضرت ثابت بود و نيازى نداشت كه در خانه بنشيند و قرآن را حفظ كند.(3)

ثالثاً ابن ابي الحديد مى گويد:

همه اتفاق نظر دارند كه على عليه السلام قرآن را در زمان پيامبر صلّى الله عليه و آله از حفظ كرد و كسى ديگر جز او حفظ نكرده بود و او نخستين فردى بود كه آن را گردآورى كرد... اين سخن شيعيان و اهل حديث كه مى گويند نشستن او در خانه به منظور مخالفت با بيعت بود، درست نيست؛ بلكه نشستن او براى تدوين و جمع آورى قرآن بود، و اين دليل بر آن است كه او نخستين گردآورنده قرآن بود.(4)

ص:100

رابعاً ابن نديم بغدادى از احمد بن محمد بن جعفر منادى (م 332 ه. ق) و او با ذكر سند از عبدخير نقل كرده است:

... فَجَلَسَ فِي بَيتِهِ ثَلاثَةَ ايامٍ حَتّى جَمَعَ القُرآنَ، فَهُو اوَّلُ مُصحَفٍ جَمَعَ فِيهِ القُرآنَ مِن قَلبِهِ.(1)

... على عليه السلام سه روز در خانه نشست تا قرآن را جمع آورى كند. پس آن قرآن، اولين مصحفى است كه (على) قرآن را از قلب خود در آن مصحف جمع نمود.

با وجود اين همه دلايل روشن، هيچ عاقلى نمى پذيرد كه جمع قرآن، به معناى حفظ آن در سينه باشد.

اما ادعاى سوم كه مى گويند: جمله

«حَتّى جَمَعْتُهُ بَينَ اللَّوحَينِ»(2)، از وهم و خيال راوى است، اين ادعا نيز باطل و به دور از خرد و باورنكردنى است؛ زيرا مدعى، عبدخير را در نقل اين روايت متهم به وهم و خطا مى كند و روايت او را نمى پذيرد، و همو را در روايت ديگر كه مصحف ابى بكر را نقل مى كند، تأييد نموده، مى گويد:

صحيح تر و مورد اعتماد - از حديث جمع قرآن توسط امام على عليه السلام - آن روايتى است كه ابن ابى داوود با سند حسن از عبدخير نقل كرده. او مى گويد: از على عليه السلام شنيدم كه فرمود: «ابوبكر در مورد قرآن از همه مردم پاداش بزرگترى دارد.... او اولين كسى است كه كتاب خدا را جمع نمود».(3)

ص:101

روايت (لا تَكْتُبُوا عَنِّي شَيئاً غَيرَ الْقُرآنِ) يا در موارد خاص وارد شده يا اينكه اساساً ساختگى است، كه دومى قوى تر است(1)؛ زيرا ممانعت از نوشتن حديث، به هيچ وجه با هدف بعثت و روش نبى اكرم صلّى الله عليه و آله سازگارى ندارد؛ چون معقول نيست كه خداى متعال پيامبرش را مأمور تبيين و تعليم آيات قرآن در تمام ابعاد آن كند، ولى نبى اكرم صلّى الله عليه و آله كه معلم قرآن(2) و مبين(3) آن است، از نوشتن سخنان خود منع نمايد، درحالى كه دين مقدس اسلام دينى جهانى است و صداى آن بايد به تمام نقاط عالم تا روز قيامت برسد و عهده دار اين مسئوليت قرآن و سنت است.(4)

از سوى ديگر، مسئله ممانعت از نوشتن حديث، امر كوچكى نيست؛ زيرا سخنان هدايت گر رسول اكرم صلّى الله عليه و آله شب و روز مورد ابتلاى آنان بوده و براى آنان اهميت خاص و جايگاه ويژه داشته است. بنابراين معقول نيست درباره مسئله اى به اين بزرگى، فقط يك يا دو روايت كه متعارض با روايات فراوان است، وارد شده باشد. اتفاقاً ورود روايات اندك و متعارض با روايات فراوان، خود دليل بر ساختگى بودن روايت يا اشتباه راوى آنهاست.(5)

آتش اختلافى كه ميان صحابه به سبب اختلاف قرائت قرآن شعله ور شده بود و از اين بابت همديگر را تكفير مى كردند، بعد از توحيد قرآن ها از سوى عثمان به خاموشى گراييده بود. ازاين رو هيچ عاقلى نمى پذيرد كه امام عليه السلام با توجه به سيره اش با آشكار كردن قرآن خود بار ديگر آتش اختلاف را ميان امت اسلامى شعله ور بسازد و پيروان قرآن را در آن بسوزاند.(1)

تحريف، صد چندان كرده است؛ زيرا شيعه، قرآن موجود را از رهگذر مطابقت با قرآن امام على عليه السلام بى كم وكاست، همان قرآنى مى داند كه خداوند متعال بر رسول مكرم صلّى الله عليه و آله نازل كرد. ازاين رو وقتى از امام صادق عليه السلام درباره قرآن موجود سؤال شد، فرمود:

قرآن، كلام و گفتار خداست و كتاب، وحى و نازل شده از سوى اوست و آن كتاب عزيز و مقتدرى است كه هيچ گونه امر باطلى از پيش رو و پشت سر به آن راه نمى يابد و از جانب خداى حكيم و ستوده نازل گرديده است.(1)

امام هادى عليه السلام نيز به يكى از شيعيان خود نوشت:

وَ الْقُرْآنُ كَلَامُ اللهِ غَيْرُ مَخْلُوقٍ، فِيهِ خَبَرُ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ وَ خَبَرُ مَا يَكُونُ بَعْدَكُمْ أُنْزِلَ مِنْ عِنْدِ اللهِ عَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللهِ.(2)

قرآن كلام خداست (و مانند چيزهاى ديگر) مخلوق خدا نيست. در آن، اخبار امت هاى قبل از شما و بعد از شما آمده است. قرآن از جانب خدا بر حضرت محمد صلّى الله عليه و آله نازل شده است.

امام صادق عليه السلام در پاسخ به شبهۀ مردى كه از او پرسيد چگونه با وجود نشر و تعليم و قرائت زياد، از طراوت و تازگى قرآن كاسته نمى شود، فرمود:

إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَجْعَلْهُ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ وَ لِنَاسٍ دُونَ نَاسٍ فَهُوَ فِي كُلِّ زَمَانٍ جَدِيدٌ وَ عِنْدَ كُلِّ قَوْمٍ غَضٌّ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ.(3)

ص:106

همانا خداوند قرآن را براى زمان و مردم خاصى نازل نكرده است. ازاين رو در همۀ زمان ها و براى همۀ مردم تا روز قيامت تازه و باطراوت است.

حضرت امام على عليه السلام فرمود:

وَ عَلَيْكُمْ بِكِتَابِ اللهِ فَإِنَّهُ الْحَبْلُ الْمَتِينُ وَ النُّورُ الْمُبِينُ وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ وَ الرِّيُّ النَّاقِعُ وَ الْعِصْمَةُ لِلْمُتَمَسِّكِ وَ النَّجَاةُ لِلْمُتَعَلِّقِ لَا يَعْوَجُّ فَيُقَامَ وَ لَا يَزِيغُ فَيُسْتَعْتَبَ وَ لَا تُخْلِقُهُ كَثْرَةُ الرَّدِّ وَ وُلُوجُ السَّمْع.(1)

برشما باد تمسك و عمل به قرآن؛ زيرا قرآن ريسمان محكم الهى و نور آشكار و درمان سودمند است، كه تشنگى را فرو مى نشاند، نگهدارنده كسى است كه به آن تمسك جويد، و نجات دهنده كسى است كه به آن چنگ آويزد. كجى ندارد تا راست شود. گرايش به باطل ندارد تا از آن باز گردانده شود. تكرار و شنيدن پياپى آيات، او را كهنه نمى سازد، و گوش از شنيدن آن خسته نمى شود.

اينجا بود كه حضرت فرمود: «شما را به خدا نگذاريد در عمل به قرآن، ديگران از شما سبقت بگيرند».(2)

همچنين آن حضرت فرمود:

وَ تَعَلَّمُوا القُرآنَ فَاِنَّهُ احسَنُ الحَدِيثِ، وَ تَفَقَّهُو فِيهِ فَاِنَّهُ رَبِيعُ القُلوُبِ....(3)

قرآن را بياموزيد كه بهترين گفتار است، و آن را نيك بفهميد كه بهار دل هاست. از نور آن شفا و بهبودى بخواهيد كه شفاى سينه هاى بيمار است، و قرآن را نيكو تلاوت كنيد كه سودبخش ترين داستان هاست.

ص:107

امام صادق عليه السلام فرمود:

وَ عَلَيكُم بِتِلاوَةِ القُرآنِ، فَاِنَّ دَرَجاتِ الجَنَّةِ عَلى عَدَدِ آياتِ القُرآنِ....(1)

قرآن را بخوانيد؛ زيرا درجات بهشت به تعداد آيات قرآن است. هنگامى كه قيامت برپا مى شود، به قارى قرآن گفته مى شود: بخوان و بالا برو. هر آيه اى را كه مى خواند يك مرتبه (درجه) بالا مى رود....

امام باقر عليه السلام فرمود:

هركس قرآن را در نماز ايستاده بخواند، براى او به تعداد هر حرفى صد حسنه خواهد بود و كسى كه در نماز نشسته بخواند، خداوند به هر حرفى پنجاه حسنه براى او مى نويسد. هركس قرآن را در غير نماز بخواند، به هر حرف ده حسنه براى او نوشته مى شود.(2)

افزون بر رواياتى كه ذكر شد، صدها روايت از ائمه معصومين عليهم السلام درباره قرآن موجود در كتاب هاى شيعه و در ابواب مختلف وجود دارد؛ براى نمونه در جلدهاى 92 و 93 بحارالانوار مطالبى با عناوين ذيل آمده است:

1. فضيلت تدبر در قرآن؛

2. تفسير به رأى و تغيير قرآن؛

3. چگونگى توسل به قرآن؛

4. وجوه اعجاز قرآن؛

5. فوايد آيات قرآن؛

6. فضيلت حامل و حافظ و عامل به قرآن؛

7. تعليم و تعلّم قرآن؛

ص:108

8. قرائت قرآن با صداى زيبا؛

9. بودن قرآن در خانه و مذمت تعطيل آن؛

10. فضيلت قرائت قرآن از حفظ و از روى آن؛

11. فضيلت ختم قرآن؛

12. دعاهاى تلاوت قرآن؛

13. آداب قرائت قرآن؛

14. فضيلت گوش دادن به قرآن؛

15. فضيلت سوره ها و آيات قرآن.

بى ترديد اين شمار بالا از روايات كه با اصناف مختلف از زواياى گوناگون درباره قرآن سخن مى گويند، به طور قطع دلالت دارند كه قرآن موجود مصون از هر نوع تغيير و تحريف بوده، همان قرآنى است كه بر رسول صلّى الله عليه و آله خدا نازل شده است.

ازاين رو دانشمندان شيعه با ايمان و اعتقاد كامل به پيروى از امامان معصومشان در طول تاريخ در جهت گسترش فرهنگ قرآن كريم، مجدانه كوشيده اند.

شاهد زنده و گواه صادق اين است كه تعداد جمعيت شيعه در طول تاريخ يك پنجم كل جمعيت امت اسلامى بوده و مابقى را اهل سنت تشكيل مى داده است. بنابراين، وضع طبيعى اقتضا مى كند كه تأليفات شيعه در باب تفسير قرآن و علوم مختلف آن، يك پنجم تأليفات برادران اهل سنت باشد. از سوى ديگر اوضاع دشوار حاكم بر شيعيان در طول تاريخ، مى طلبد كه تأليفات آنها درباره قرآن، يك دهم بلكه يك بيستم تأليفات برادران اهل سنت باشد؛ درحالى كه بر عكس، تأليفات شيعه در

ص:109

اين باره، بيشتر از يك سوم است. دارالقرآن آيت الله گلپايگانى رحمه الله افزون بر پنج هزار تأليف در زمينه تفسير قرآن از نويسندگان شيعه گردآورى و ثبت كرده است.(1)

4. جابربن يزيد جعفي (128 يا 132 ه. ق)

5. ابان بن تغلب بن رباح بكري جريري (141 ه. ق)

6. محمدبن سائب كلبي (146 ه. ق)

7. ابوحمزه ثمالي، ثابت بن دينار (148 ه. ق)

8. زيادبن منذر، ابوجارود همداني (150 ه. ق)

9. مقاتل بن سليمان (قرن دوم)

10. عبدالرزاق بن همام بن نافع حميري صنعاني (211 ه. ق)

11. حسن بن محبوب كوفي (224 ه. ق)

12. ابن فضال كبير، حسن بن علي بن فضال كوفي (224 ه. ق)

13. برقي صغير، احمدبن محمدبن خالد برقي كوفي (274 يا 280 ه. ق)

14. علي بن ابراهيم بن هاشم قمي (307 ه. ق)

15. محمدبن مسعود سمرقندي عياشي (320 ه. ق)

16. علي بن حسين بن موسى بن بابويه قمي (329 ه. ق)

17. عبدالعزيزبن يحيى بن احمد جلودي بصري (332 ه. ق)

18. ابن وليد، محمدبن حسن بن وليد (343 ه. ق)

19. حسن بن سعيد حماد اهوازي (اواسط قرن سوم)

20. ابوالقاسم، فرات بن ابراهيم كوفي (352 ه. ق)

21. محمدبن علي بن حسين بن موسى بن بابويه قمي (381 ه. ق)

22. شيخ محمدبن حسن طوسي (التبيان) (460 ه. ق)

23. ابن الجحام، محمدبن عباس بن علي بن مروان بن ماهيار (قرن چهارم)

24. طبرسي (جوامع الجامع)، فضل بن حسن (548 ه. ق)

ص:111

25. ابوالفتوح رازي (روض الجنان في تفسير القرآن)، حسن بن علي بن محمد خزاعي (قرن ششم)

26. قطب الدين راوندي، سعيدبن هبه (573 ه. ق)

27. محمدبن هارون (مختصر التبيان في تفسير القرآن) (597 ه. ق)

28. محمدبن منصوربن ادريس حلي (مختصر التبيان) (598 ه. ق)

29. احمدبن موسى بن جعفربن طاووس حلي (شواهد القرآن) (673 ه. ق)

30. علامه حلي، حسن بن يوسف مطهر (نهج الايمان في تفسير القرآن) (726 ه. ق)

31. علامه حلي، (القول الوجيز في الكتاب العزيز)، حسن بن يوسف مطهر (726 ه. ق)

32. عبدالرزاق احمد كاشي (السراج الوهاج في تفسير القرآن) (730-735 ه. ق)

33. حيدربن علي بن حيدر حسيني آملي (المحيط الاعظم والبحر الخضم في تأويل كتاب الله العزيز المحكم) (787 ه. ق)

34. حسين بن حسن جرجاني (جلاء الاذهان في تفسير القرآن)، (قرن هشتم)

35. فاضل مقداد، مقدادبن عبادالله سيوري حلي (مغمضات القرآن) (826 ه. ق)

36. حسين بن علي واعظ كاشفي (جواهر التفسير لتحفة الامير) (910 ه. ق)

37. حسين بن خواجه شرف الدين اردبيلي (تفسير الهي) (950 ه. ق)

ص:112

38. بهاءالدين محمدبن حسين عاملي (العروة الوثقى في تفسير القرآن) (1030-1035 ه. ق)

39. مولا تاج الدين حسن بن محمد اصفهاني (البحر المواج في تفسير القرآن) (1085 ه. ق)

40. مولا محمدبن مرتضى مشهور به فيض كاشاني (الصافي، المصفى، الآصفي) (1091 ه. ق)

41. سيد هاشم بن سليمان حسيني بحراني (البرهان في تفسير القرآن) (1107-1109 ه. ق)

42. سيد نعمت الله بن عبدالله حسيني موسوي جزائري (العقود والمرجان في تفسير القرآن) (1112 ه. ق)

43. محمدبن محمدرضابن اسماعيل مشهدي (كنز الدقائق في تفسير القرآن) (1125 ه. ق)

44. عبدالله آفندي ابن عيسى تبريزي (الامان من النيران في تفسير القرآن) (1130 ه. ق)

45. محمدجعفر استرآبادى، معروف به شريعتمدار (1263 ه. ق)

46. صالح بن محمد برقاني قزويني (بحر العرفان) (1275 ه. ق)

47. محمدجواد بلاغي (آلاء الرحمن في تفسير القرآن) (1352 ه. ق)

سيد علي بن حسين حائري (مغتنيات الدرر و منقطات الثمر) (1353 ه. ق)

48. سيد محمد مولانا (التفسير الوجيز) (1366 ه. ق)(1)

ص:113

49. شيخ محمدجواد مغنيه (الكاشف في تفسير القرآن) (1400 ه. ق)

50. سيد محمدحسين طباطبايى (الميزان في تفسير القرآن) (1402 ه. ق)

51. سيد ابوالقاسم خوئى (البيان في تفسير القرآن) (1413 ه. ق)

52. محمد صادقى تهرانى (البلاغ في تفسير القرآن بالقرآن) (قرن پانزدهم)

53. ناصر مكارم شيرازى (تفسير نمونه) (معاصر)

54. عبدالله جوادى آملى (تفسير تسنيم) (معاصر)

بنابراين هركس اندك بهره اى از خرد داشته باشد، و بغض و عداوت على عليه السلام و شيعيان آن حضرت، چشم ظاهر و باطن او را كور نكرده باشد، به خود اجازه نمى دهد شيعيان را كه در طول تاريخ اسلام بيشترين سهم را در نوشتن تفسير و علوم مختلف قرآن داشته اند، متهم به بى ايمانى نسبت به قرآن موجود و داشتن قرآن خاص مكتوم نمايد.

اگر شيعه، قرآن خاص مكتوم دارد و به آن عمل مى كند، پس اين حجم بزرگ از كتاب هاى تفسير را چه كسانى و براى كدام قرآن نوشته اند؟

افزون بر آنچه ذكر شد، اولاً روايات وارده در منابع اهل سنت با صراحت تمام فرياد مى زنند كه قرآن على عليه السلام از دسترس دور بوده و تا كنون كسى به آن دست نيافته است:

واِنَّ ابنَ سِيرِينٍ قالَ فَطَلَبتُ ذَلِكَ الكِتابَ وَكَتَبتُ فِيهِ إِلى المَدِينَةِ فَلَم اقدِر عَلَيهِ.(1)

همانا ابن سيرين مى گويد: «آن كتاب (قرآن على عليه السلام) را جست وجو كردم و نامه اى در جست وجوى آن به مدينه نوشتم، اما آن را به دست نياوردم».

ص:114

وَلَوْ وُجِدَ مُصحَفُهُ لَكانِ فِيِه عِلمٌ كَبِيرٌ وَ لكِنَّهُ لَمْ يُوجَد.(1)

و اگر قرآن او (على عليه السلام) يافت مى شد، علم فراوانى در آن وجود داشت، ولكن تاكنون يافت نشده است.

وقتى قرآن آن حضرت در طول تاريخ از دسترس دور بوده و تاكنون كسى به آن دست نيافته است، چگونه ممكن است و كدام عاقلى باور مى كند كه شيعيان در خفا به آن عمل مى كنند؟

ثانياً اگر بر فرض محال، شيعه غير از قرآن موجود قرآن خاص مكتوم دارد كه در خفا به دور از ديد وهابيان به آن عمل مى كنند، چرا مدعيان دروغين با چنين سير پيشرفت علوم ارتباطات و فناورى اطلاعات كه نقطه كور و ناشناخته و منطقه ممنوعه اى در جهان باقى نمانده است، نمى توانند از اين قرآن موهوم نشانه و اثرى به دست آورند و آن را به عنوان سند صحت ادعاى خود ارائه دهند؟ از اينكه تا كنون به خود جرئت ادعاى رؤيت و مشاهده چنين قرآنى را نداده اند، به روشنى ثابت مى شود كه شيعه قرآن ديگرى ندارد.

ثالثاً با توجه به وضعيت امروز، سفر به جغرافياى زيستى شيعه و تفحّص در پنهان ترين زواياى زندگى آنان، براى محقق جوياى حقيقت ناممكن نيست، مدعيان دروغين قرآن خاص شيعه، اگر با سهولت و سادگى از جغرافياى زيستى شيعه كه هزاران مسجد و ميليون ها خانه را در خود جاى داده است ديدن كنند و از پنهان ترين زواياى زندگى آنان در مناطق مختلف، تفحص نمايند و مسجد و يا خانه اى را انتخاب و

ص:115

قرآنى بطلبند و با قرآن خود تطبيق كنند، به طور قطع خواهد ديد كه قرآن شيعه يك كلمه و حتى يك حرف با ساير قرآن ها در بلاد مسلمين تفاوت نخوهد داشت.

رابعاً قاريان شيعه در بسيارى از مسابقات بين المللى قرائت قرآن، رتبه هاى اول را كسب كرده اند، و حافظان شيعه، به ويژه حافظان خردسال، اعجاب و تحسين بسيارى از كشورهاى اسلامى را برانگيخته اند.

هر سال، هزاران نفر بر حافظان و قاريان شيعه افزوده مى شود كه كلاس هاى حفظ، قرائت و تفسير قرآنِ محيط جغرافيايى شيعه را درك كرده اند. در تمام اين موارد، قرآنى جز همان قرآن معروف و معمول بين مسلمين جهان وجود نداشته است و هيچ كس قرآنى جز آن نمى شناسد و در هيچ مجلس و محفلى سخن از قرآن ديگر مطرح نبوده است.

والتوزيع، بيروت، چاپ چهارم، 1395 ه. ق.

10. تدوين القرآن، علي كوراني عاملي، انتشارات دارالقرآن الكريم، چاپ اول، 1418 ه. ق.

11. التسهيل لعلوم التنزيل، محمدبن احمدبن محمد غرناطي كلبي، دارالكتب العربي، چاپ چهارم، 1403 ه. ق - 1983 م.

12. تقريب التهذيب، احمدبن علي بن حجر عسقلاني، تحقيق: مصطفى عبدالقادر عطا، دارالكتب العلميه، بيروت، 1415 ه. ق.

13. التوحيد، محمدبن علي بن حسين (صدوق)، تصحيح وتعليق: سيد هاشم حسيني طهراني، منشورات جماعة المدرسين في الحوزة العلميه، قم، اول، 1389 ه. ش.

14. تهذيب الكمال، يوسف مزي، تحيقيق و تعليق: دكتر بشار عواد معروف، مؤسسة الرساله، بيروت، 1413 ه. ق.

15. تهذيب اللغه، محمدبن احمد الازهري، داراحياء التراث العربي، بيروت، چاپ اول، 1421 ه. ق.

16. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، محمدبن علي بن حسين (صدوق)، منشورات شريف رضي، قم، چاپ دوم، 1368 ه. ش.

17. حلية الاولياء و طبقات الاصفياء، احمدبن عبدالله ابي نعيم الاصفهاني، چاپ اول، مكتبة الخانجي و مطبعة السعادة، مصر، 1351 ه. ق.

18. الخطوط العريضه للاسس التي قام عليها دين الشيعة الامامية الاثنى عشريه، السيد محب الدين خطيب، الجامعة المحمديه في اوكاره، لاهور، پاكستان، بى تا.

19. الذريعة الى تصانيف الشيعه، محمد محسن آغا بزرگ طهراني، مطبعه مجلس الشورا طهران، 1360 ه. ش.

20. روح المعاني في القرآن العظيم، سيد محمود آلوسي، تحقيق: علي عبدالباري عطيه، دارالكتب العلميه، بيروت، چاپ اول، 1415 ه. ق.

21. سلامة القرآن من التحريف و تنفيذ الافترائات على الشيعه، دكتور فتح الله محمدي، انتشارات پيام آزادى، چاپ اول، 1378 ه. ش.

ص:118

22. سير اعلام النبلاء، محمدبن احمدبن عثمان ذهبي، تحقيق: حسين اسد، مؤسسة الرساله، بيروت، چاپ نهم، 1413 ه. ق - 1993 م.

23. شرح نهج البلاغه، عبدالحميد ابن ابي الحديد، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم، داراحيا الكتب العربيه عيسى البابي الحلبي و شركاه، چاپ اول، 1378 ه. ق.

24. شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، عبيدالله بن احمد حاكم حسكاني، تحقيق: محمدباقر محمودى، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والارشاد الاسلامي، طهران، چاپ اول، 1411 ه. ق - 1990 م.

25. الطبقات الكبرى، محمد بن سعد، دارصادر، بيروت.

26. عمدة القاري، عيني، دار إحياءالتراث العربي، بيروت.

27. فتح الباري شرح صحيح البخاري، احمدبن علي بن حجر عسقلاني، دارالمعرفة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، چاپ دوم.

28. فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمكه و ما انزل بالمدينه، تحقيق غزوه برير، محمدبن ايوب بن ضريس بجلي، دارالفكر، دمشق.

29. كتاب الفهرست، محمدبن اسحاق الوراق بن النديم بغدادي، تحقيق: رضا تجدد.

30. كتاب المصاحف، ابي بكر عبدالله بن ابي داوود سليمان بن اشعث سجستاني، دارالكتب العلميه، بيروت، چاپ اول، 1405 ه. ق.

31. كتاب سليم بن قيس، سليم بن قيس هلالي، تحقيق: محمدباقر انصاري زنجاني، الهادى، قم، 1405 ه. ق.

32. لسان العرب، محمدبن مكرم بن منظور افريقي مصري، نشر ادب الحوزه، قم، 1405 ه. ق.

33. المسائل السرويه، محمد بن محمد بن نعمان المفيد، دارالمفيد للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، چاپ دوم، 1414 ه. ق.

34. مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار، محمدبن عبدالكريم شهرستانى، تحقيق و تعليق: دكتر محمدعلى آذرشب، شركت النشر إحياء الكتاب، چاپ اول، 1417 ه. ق.

ص:119

35. المناقب، احمدبن محمد موفق خوارزمي، تحقيق: شيخ مالك محمودى، مؤسسه النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، قم، چاپ دوم، 1414 ه. ق.

36. الميزان في تفسير القرآن، سيد محمد حسين طباطبايي، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه، قم، چاپ پنجم، 1417 ه. ق.

ص:120