جلد سوم

مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام

امام علی(علیه السلام) و نهج البلاغه

به کوشش جمعی از محققان

مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین، امام علی(علیه السلام)، جلد پنجم (امام علی(علیه السلام) و نهج البلاغه)

جمعی از محققان: زیر نظر دبیر علمی، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

سرویراستار: علی اکبر فراهی بخشایش

ناشر:دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

چاپ

تیراژ:500 جلد

قیمت :اهدایی به ساحت مقدس امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

نوبت نشر :اول

شابک

ارتباط با ما :اصفهان، خیابان نشاط، ابتدای خیابان فرشادی، مؤسسه تحقیقات و نشر

معارف اهل البیت(علیهم السلام)،دبیرخانه کنگره

ص: 2

عناصر سه گانه پیشنهادی (نسبت بین اسلام و امام علی(علیه السلام)) و فضائل ده گانه تاریخی امام علی(علیه السلام) در زمان حیات رسالت 38

عناصر سه گانه پیشنهادی (نسبت بین اسلام و امام علی(علیه السلام)) و معرفی امام از زبان آن حضرت در نهج البلاغه 39

عناصر سه گانه پیشنهادی و روابط تنگاتنگ بین آن ها در نهج البلاغه 42

یک _ بیانات و کلمات نهج البلاغه ای درخصوص اسلام: دین خدا 42

دو _ بیانات و کلمات نهج البلاغه ای درخصوص پیامبر گرامی: رسول خدا 42

سه _ بیانات و کلمات نهج البلاغه ای درخصوص قرآن: کتاب خدا 42

پیشینه 43

بررسی 46

الف) خطبه های نهج البلاغه 46

ب) نامه های نهج البلاغه 56

ج) حکمت های نهج البلاغه 57

دسته بندی آماری نتایج پژوهش 57

نتیجه 61

2. بررسی و تحلیل منطقی «نبوت» در نهج البلاغه 63

چکیده 65

1_ مقدمه 66

2_ معنای لغوی نبی 66

3_ ضرورت بعثت انبیا 67

_ نارسایی دانش بشری 69

4_ حکمت های بعثت انبیا 70

5 _ سیره انبیا الهی 74

الف. حضرت آدم(علیه السلام) 74

ب. حضرت موسی(علیه السلام) و هارون(علیه السلام) 77

ج. حضرت محمد(صلی الله علیه واله) 79

نتیجه 81

ص: 4

3. واژه شناسی تسبییح و معناپژوهی تنزیه الهی در لسان قرآن ونهج البلاغه 83

چکیده 85

مقدمه 86

مفهوم شناسی «تسبیح» در قرآن 86

الف) تنزیه خداوند از آنچه مشرکان به آن اعتقاد دارند 87

ب) تنزیه خداوند از بدی (سوء) 87

ج) تنزیه از نقایص کائنات 88

د) شهادت به ربوبیت و وحدانیت 88

ه_ ) گونه های وجودی تسبیح در نهج البلاغه 90

و) مراتب تسبیح وجودی 94

ز) تسبیح، مقدمه حمد الهی 96

نتیجه 99

4. آفرینش هستی از منظر قرآن و نهج البلاغه 103

چکیده 105

مقدمه 105

1. پیشینه 106

2. روش شناسی تحقیق 106

3. یافته ها 106

الف) خداشناسی سرآغاز هستی شناسی 106

ب) جهان شناسی دلیل خداشناسی 107

ج) شگفتی آفرینش پدیده ها 109

د) محورهای توجه به آفرینش هستی 110

نتیجه 121

5. بررسی شگفتی های علمی امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه 123

چکیده 125

مقدمه 125

شگفتی های علمی امام علی(علیه السلام) 126

شگفتی های خلقت جهان 127

ص: 5

اشاره به آغاز خلقت جهان و ماده اولیه آن 127

اشاره به خلقت موجودات زنده 131

بیان شگفتی های زمین 132

خلقت آسمان ها 139

نتیجه 142

6. روش تشویق و ت_نبیه از منظر نهج البلاغه 145

چکیده 147

مقدمه و بیان مسئله 148

مروری بر پیشینه پژوهش 149

روش شناسی پژوهش 151

بحث و بررسی 151

تحلیل یافته ها 153

پیشنهادها و راهکارهای عملی 156

نتیجه 158

7. ویژگی های فردی امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه 163

چکیده 165

مقدمه 166

1. ایمان و تقوا 167

2. نگرش توحیدی 169

3. خلوت با خدا 171

4. زهد و دنیا گریزی 173

5. عشق به شهادت 175

6. تعقل همراه با تدبیر 176

7. مطالعه پیوسته 177

8. توان جسمی بالا 178

9. فصاحت و بلاغت 179

نتیجه 182

ص: 6

8. تربیت در نهج البلاغه (با تأکید بر تربیت اجتماعی) 185

چکیده 187

مقدمه 187

پیشینه 189

اصول تربیت اجتماعی در نهج البلاغه 189

1.اصل کرامت 189

2.اصل عزت 190

3.اصل اصلاح شرایط و روابط انسانی 191

4.اصل مسئولیت و ادای وظیفه 192

5.اصل آراستگی 193

6.اصل اتکا و توجه به سنت های اجتماعی و فرهنگی و گزینش آن ها 194

7.اصل عدالت ورزی 194

8.اصل اعتدال 195

9.اصل مدارا 195

10.اصل تعامل موثر اجتماعی 196

11.اصل مشارکت اجتماعی 197

نتیجه 197

9. روش های تربیت عقلانی از دیدگاه نهج البلاغه 199

چکیده 201

مقدمه 201

پیشینه 202

مفهوم تربیت عقلانی 203

ارزش و اهمیت تربیت عقلانی 204

اسلام و تربیت عقلانی 205

روش های تربیت عقلانی 207

روش الگویی در تربیت عقلانی 207

روش موعظه در تربیت عقلانی 208

روش استدلالی در تربیت عقلانی 209

ص: 7

روش مطالعه و علم آموزی در تربیت عقلانی 210

روش تشویق در تربیت عقلانی 212

نتیجه 213

10. راهکارهای تربیتی مقابله با شیطان در نهج البلاغه 217

چکیده 219

مقدمه 219

پیشینه 221

1. واژه شناسی 221

معنای لغوی شیطان: دور شده، متمرد. 221

2. راهکارهای تربیتی مقابله با شیطان در نهج البلاغه 222

الف. راهکار فکری _ قلبی 222

یک. افزایش شناخت 223

دو. بیداری 224

سه. محبت خدا 225

ب) راهکارهای عملی 226

یک. تقوا 226

دو. تمسک به قرآن 228

سه. عبادت 229

چهار. دعا 229

پنج. امر به زیردستان برای سرپیچی از شیطان 230

نتیجه 231

11. تغییر نسلی، پیامدهای تربیتی و شیوه های برخورد با آن در نهج البلاغه 235

چکیده 237

مقدمه 238

1. پیشینه 240

2. مفهوم شناسی 240

الف) نسل 240

ب) تغییر نسلی 241

ص: 8

ج) شکاف نسلی 242

د) سنت 243

ه_) اجتماع 247

و) خانواده 247

ز) خویشاوندی 248

3. عوامل تغییر نسلی 248

الف) عوامل تغییر نسلی از دیدگاه جامعه شناسان 248

ب) عوامل تغییر نسلی در نهج البلاغه 252

4. عوامل شکاف نسلی 254

الف) عوامل شکاف نسلی از دیدگاه جامعه شناسان 254

ب) عوامل شکاف نسلی در نهج البلاغه 255

5. آثار تغییر و گسست نسلی 257

الف) آثار تغییر و گسست نسلی 258

ب) آثار تغییر و گسست نسلی در نهج البلاغه 258

6. کیفیت برخورد با پدیده تغییر، تزاحم، گسست و انقطاع نسلی 260

الف) کیفیت برخورد با پدیده تفاوت نسلی در جامعه شناسی 261

ب) کیفیت برخورد با پدیده تفاوت نسلی در نهج البلاغه 262

نتیجه 263

12. شناخت باطل از منظر نهج البلاغه در راستای انجام جهاد کبیر 267

چکیده 269

مقدمه 269

پیشینه 270

1. مفهوم شناسی 270

الف) باطل 270

یک. باطل در لغت 270

دو. باطل در اصطلاح قرآنی 271

2. جهاد کبیر 272

3. کافر 273

ص: 9

الف) معنای لغوی 273

ب) معنای اصطلاحی کافر در آیه جهاد کبیر 274

4. ویژگی های کافران در قرآن کریم 275

الف) ایمان به باطل 275

ب) پیروان باطل 275

ج) ابطال باطل 276

5. ویژگی های باطل در نهج البلاغه 276

الف) تظاهر و جلوه گری 276

ب) کثرت طرفداران 277

ج) پر سر و صدابودن 279

د) شباهت با حق 280

ه_) گوشه نشینی خواص 281

و) نیت باطل 283

6. ویژگی های طرفداران باطل در نهج البلاغه 286

الف) شعارگرایی 286

ب) مدّعیان دروغین 288

ج) ایستادگی در مقابل حق 289

د) شراکت با شیطان 290

ه_) خودمحوری 293

و) مصادیق باطل در نهج البلاغه 294

نتیجه 301

ص: 10

اول: ضرورت موضوع کنگره بعد از گذشت چهارده قرن از شهادت امام علی(علیه السلام) هنوز نور ولایت و امامت او بر جهانیان می تابد، ازاین رو ضرورت دارد که علل و عوامل این ماندگاری بررسی شود و ابعاد وجودی این شخصیت ملکوتی بازخوانی و بار دیگر با زبان روز بر جهانیان عرضه شود.

در این راستا مهم ترین دلایل ضرورت این کنگره عبارت اند از:

1_ شناخت مجدد امام علی(علیه السلام) برای تبیین ابعاد ناشناخته وجودی ایشان؛

2_ بازخوانی و عرضه ابعاد وجودی آن حضرت با زبان روزآمد؛

3_ تبیین رهنمودهای امام علی(علیه السلام) در عرصه های جدید ابعاد زندگی بشر همچون علوم انسانی در راستای تحول در این علوم؛

4_ بهره مندی بیشتر جامعه بشری از نور ولایت و امامت آن حضرت با ارائه کتاب ها، مقالات و آثار هنری؛

5_ تجلیل از خادمان علمی و عملی امام علی(علیه السلام)؛

6_ گسترش معارف ناب علوی در قالب نگارش مقالات و کتاب ها و آثار هنری؛

7_ ترجمه آثار برجسته پدید آمده در کنگره به زبان های دیگر در راستای نشر معارف و آموزه های علوی در کشورهای دیگر.

دوم: پیشینه کنگره

ایده کنگره در مراسم حج سال 1397 ش بین فرهیختگان اصفهانی حاضر در حج بیان شد. سپس با ابتکار و پشتکار دوست ولایتمدار و خیراندیش جناب آقای حاج سید حسین رضازاده (زید عزه) مقدمات آن فراهم شد و از بهار 1398ش کار کنگره با جلساتی در موسسه اهل بیت(علیهم السلام) شروع گردید و با همکاری دوست دانشمند ما، جناب حجت الاسلام والمسلمین سجادی راه کمال در پیش گرفت و درنهایت توفیق علوی شامل حال ما شد و از خرداد 1398 ش مسئولیت دبیر علمی کنگره را پذیرفتم. سپس در قم،

ص: 12

جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر فراهی بخشایش یار و همراه ما شد و امور علمی کنگره با همکاری اساتید تکمیل گردید و نویسندگان زیادی از مراکز علمی داخل و خارج کشور به ویژه در قم (مانند مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة، مرکز تخصصی شیعه شناسی و بنیاد نهج البلاغه و...) وارد صحنه شدند و اقدام به برگزاری پیش نشست ها و نگارش مقالات و ارزیابی آثار کردند و حتی مراجع معظم تقلید پیام هایی برای کنگره فرستادند. کم کم کنگره ای عظیم به برکت یاد امام علی علیه السلام شکل گرفت که بسیاری از افراد باور نمی کردند، این همه آثار و برکات علمی، معنوی و هنری به دنبال داشته باشد. ازاین رو در روزهای آخر دریافت آثار کنگره، استقبال از آن به شدت افزایش یافت و حتی چند بار زمان دریافت آثار تمدید شد.

امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و موردقبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی(علیه السلام) و فرزندش حجت ابن الحسن قرار گیرد.

سوم: ساختار کنگره

الف: شورای سیاست گذاری

1_ آقای حاج سید حسن رضازاده، رئیس شورای سیاست گذاری؛

2_ حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

3_ حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی؛

4_ حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

5_ دکتر حمیدرضا چاکری؛

6_ دکتر مجتبی بهرام پور؛

7_ حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

8_ دکتر احسان مشکلانی؛

9_ مهندس حمید نیلفروشان؛

ص: 13

10_ حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی؛

11_ حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری؛

12_ دکتر عبدالمجید طالب تاش؛

13_ دکتر علیرضا هزار.

ب: شورای علمی

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی محمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر نعمت الله صفری فروشانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالمحمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدجواد اسکندرلو؛

حجت الاسلام والمسلمین محمد فاکر میبدی؛

حجت الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید عیسی مسترحمی؛

دکتر سید محمدتقی طیب؛

دکتر اصغر منتظر القائم؛

دکتر حمیدرضا چاکری؛

دکتر مهدی مظاهری؛

دکتر محمدرضا ستوده نیا؛

دکتر محمدحسین ریاحی؛

دکتر محمد صالح طیب نیا؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

دکتر سید مهدی مرتضوی؛

حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری قمی؛

حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

ص: 14

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مهدوی راد؛

حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی.

ج: کمیته اجرایی

سید حسین رضازاده، دبیر اجرایی و رئیس شورای سیاست گذاری کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی، دبیر علمی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش، معاون علمی _ پژوهشی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین حسن صادقی زفره، مسئول برگزاری پیش نشست ها؛

دکتر حمیدرضا چاکری، دبیر شورای راهبردی کنگره؛

مهندس حمید نیلفروشان، معاون علمی _ پژوهشی مؤسسه اهل البیت(علیهم السلام)؛

مهندس سعید گودرزی، مسئول انفورماتیک مؤسسه اهل البیت(علیهم السلام)؛

مهندس محمد رضایی، مسئول آماده سازی متون؛

خانم مهندس الهام صفائی، مسئول دبیرخانه کنگره؛

خانم مهندس فرزانه صفائی، مسئول سایت کنگره؛

خانم آزاده فخاری، مسئول روابط عمومی کنگره؛

د: کارگزاران دبیر علمی کنگره:

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، عضو هیئت علمی و استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه دبیر اجرایی کنگره:

آقای حاج سید حسین رضازاده معاون علمی _ پژوهشی: حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش معاون اجرایی: سرکار خانم مهندس الهام صفائی

ص: 15

چهارم: برونداد کنگره

الف: کتاب مجموعه مقالات

1_ قرآن و امام علی(علیه السلام) (1) ؛

2_ قرآن و امام علی(علیه السلام) (2) ؛

3_ ولایت و امامت؛

4_ امام علی(علیه السلام) و نهج البلاغه؛

5_ امام علی(علیه السلام) از منظر دانشمندان و مستشرقان؛

6_ امام علی(علیه السلام) در آینه شعر و ادب؛

7_ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (1) _ تاریخ؛

8_ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (2) _ تربیت؛

9_ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (3) _ اخلاق و عرفان؛

10_ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (4) _ اجتماعی؛

11_ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (5) _ اقتصاد؛

12_ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (6) _ مدیریت و سیاست؛

13_ مقالات غیرفارسی (عربی، آذری، اردو و اسپانیولی)؛

14_ چکیده مقالات فارسی کنگره.

ب: نرم افزار

1_ مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی (ع)؛

2_ تیزر، پنل های تخصصی و فیلم گزارش برگزاری کنگره در سالن اصلی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان .

ج: نشریات و وبگاه

خبرنامه شماره 1

پایگاه اطلاع رسانی کنگره به آدرس: imamali.wiki

ص: 16

د: لیست آثار رسیده (759 اثر)

1.تعداد کل مقالات رسیده: 460؛

تعداد مقالات مورد قبول: 198.

2. تعدا کل کتاب های رسیده: 69؛ تعداد کتاب های برتر: 3.

3. تعداد کل پایان نامه های رسیده: 73؛ تعداد پایان نامه های برتر: 3.

4. تعداد کل هنری های تجسمی رسیده: 34؛ تعداد برتر: 3.

5. تعداد کل اشعار رسیده: 123؛ تعداد اشعار مورد قبول: 35.

پنجم: مراکز و تشکل های همکار

1. معاونت فرهنگی _ اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی؛

2. پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی؛

3. دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان)؛

4. جامعة المصطفی العالمیة؛

5. مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان؛

6. استانداری اصفهان؛

7. شهرداری اصفهان؛

8. اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اصفهان؛

9. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛

10. سازمان فرهنگی آستان قدس رضوی؛

11. بنیاد بین المللی نهج البلاغه؛

12. بنیاد بین المللی غدیر استان اصفهان؛

13. نهاد رهبری در دانشگاه های استان اصفهان؛

14. دانشگاه امام صادق(علیه السلام)؛

15. دانشگاه معارف قرآن و عترت؛

ص: 17

16. دانشگاه اصفهان؛

17. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور (سمیم نور)؛

18. حوزه علمیه اصفهان؛

19. موسسه نهج البلاغه اصفهان؛

20. مجامع ادبی استان اصفهان؛

21. سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان؛

22. مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی؛

23. مرکز تخصصی قرآن کریم امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)؛

24. مرکز تخصصی کنفرانس های ایران (سیویلیکا)؛

25. مجمع عالی حکمت اسلامی؛

26. دانشگاه صنعتی اصفهان؛

27. مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

28. پایگاه استنادی جهان اسلام؛

29. انجمن علمی دانش پژوهان علوم قرآن مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

30. انجمن علمی دانش پژوهان علوم حدیث مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

ششم: پیش نشست ها

1. پیش نشست کنگره در مدرسه عالی تفسیر مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: نقش امام علی(علیه السلام) در گسترش علوم اسلامی؛

2. پیش نشست کنگره در مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: بررسی نظریه اشارات ولایی قرآن؛

3. پیش نشست کنگره در مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

ص: 18

موضوع: امام علی(علیه السلام) از دیدگاه مستشرقین؛

4. پیش نشست کنگره در جامعة المصطفی العالمیه واحد اصفهان؛

موضوع: شأن و جایگاه امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه؛

5. پیش نشست کنگره در مدرسه علمیه خواهران حضرت حکیمه سپاهان شهر اصفهان؛

موضوع: بررسی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)؛

6. پیش نشست کنگره در حوزه علمیه صدر اصفهان؛

موضوع: معرفی شخصیت امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) ؛

7. پیش نشست کنگره در گروه علوم حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: استخراج سبک زندگی از قرآن و احادیث (با تأکید بر نهج البلاغه)؛

هفتم: ارزیابان

حسین علوی مهر، حسن رضا رضایی، عبدالله جبرئیلی جلودار، محمد ایلیا یعقوبی، علی آقاصفری، عبدالمومن حکیمی، محمدنظیر عرفانی، علی اکبر فراهی بخشایش، اکبر محمودی، میثم ناظمی، عباس الهی، عبدالرشید صمیمی، عبدالله مرتضوی نیا، علی محمد راهی، سید عیسی مسترحمی، عبدالحسین شورچه، مهدی جهانی، باقر ریاحی مهر، محمد عزتی، انار حسین اف، محمد شایان، مهدی اعتصامی، سید مجتبی رضوی اصیل، سهیل اسعد.

هشتم: ویراستاران

سرویراستار:علی اکبر فراهی بخشایش.

ویراستاران: حسین حبیبی، حسن عباس زاده، نصرالله سلیمانی نجف آبادی، مهدی سازندگی، نجف عرفانی.

ص: 19

نهم: ملیت های شرکت کننده ملیت های شرکت کننده در کنگره از کشورهای: ایران، عراق، تونس، نیجریه، افغانستان، پاکستان، هندوستان، آذربایجان، بنگلادش، اسپانیا. در پایان از همه اساتید همکار، نویسندگان، ارزیابان، ویراستاران و همکاران اجرایی کنگره به ویژه خادم اهل بیت(علیهم السلام) جناب آقای حاج حسین رضازاده زید عزه و معاون پژوهشی ما جناب حجة الاسلام و المسلمین دکتر بخشایش تشکر می کنم که این کنگره حاصل تلاش شبانه روزی آنهاست. امیدوارم همگی مورد عنایت خاص امام علی(علیه السلام) قرار گیریم و این تلاش علمی مورد قبول خدای متعال قرار گیرد. امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و مورد قبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی(علیه السلام) و فرزندش حجت ابن الحسن قرار گیرد.

والحمدلله رب العالمین

دبیر علمی کنگره

دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه

19/9/1398

ص: 20

حصول چنین قدرت و اقتداری، وام دار اتصاف به آداب و ترتیبی است که باید بدان آراسته بود.

در میان بندگان برگزیده خدا و پس از حضرت خاتم رسل محمد مصطفی(صلی الله علیه واله)، شخصیت ممتاز امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام)، افضل و اولی به حجت الهی است.

همو که در «کعبه» زاده شد تا گواه عظمت وجود نازنینش باشد.

همو که در مکتب محمد امین، با ایمان ترین است و در اطاعت پذیری از خدا و رسولش بی نظیرترین و علم وافرش بهره مند از قرآنی است که خود در وصفش این چنین بیان می دارد:

«وَ إِنَّ القُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه/18)؛ «هم او که از «لیلةالمبیت» شجاعت و اخلاص و بندگی اش عیان شد و آیه {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد} (بقره/207)، از سوی جبرئیل امین در وصفش نازل و در «خیبر» به کمال رسید و از لحظه جانشینی پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) در «غدیر» و در روز تکمیل دین تا لحظه ای که گفت «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَة» جز دل بر عشق الله و رسول و تحقق آیات الهی، سودایی دیگر نداشت.

امامت او، امانت حق طلبی و ظلم ستیزی بود و رسالت او استقرار حکومت عدل و دادگستری در پهنه عالم.

جهان درونش در جهاد همواره اکبر بود و جهان برونش، جان بازی برای مهرورزی ابنای آدم و ترجمان عینی «رُهْبَانٌ بِاللَّیْلِ أُسُدٌ بِالنَّهَار» (کلینی، الکافی، ج2، ص232).

کلام جاودانه اش (نهج البلاغه) منشور حکمت و حیات است و به عنوان متنی عرفانی، مشحون از اسرار و معارف ربانی الهی و حکمی، فلسفی، تاریخی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نیاز بنیادین و راهگشای زمانه ی ما و شرح منش و مرامش، کیمیای سعادت رهپویان.

ص: 22

ولایت علوی، نشان دارترین و پرافتخارترین حقیقتی است که شیعیان مشمول این لطف دائم اند.

رهپویی چنین امام همامی، عزتی مستدام و توفیقی بزرگ است که جمعی از دوستداران حضرتش را بر آن داشت تا با برپایی "کنگره تبیین ابعاد شخصیتی امام علی(علیه السلام)، وجوه پیدا و ناپیدای شخصیت ممتاز و آسمانی انسانی کامل و ملکوتی ترین انسان تاریخ بشریت از رهگذر نسیم عنایتش مورد تأمل و مطالعه علوی پژوهان قرار گیرد. بی گمان با وجود همه آثار و اوصافی که درباره آن حضرت وجود دارد، فقط ذره ای و گوشه ای از اقیانوس معرفت و معنویت و حقیقت وجودی امام علی(علیه السلام) بازنموده شده و همچنان نیازمند آنیم که در ساحل شناخت پرشکوهش زانو بزنیم و قبساتی از آفتاب رأفت و رحمتش برگیریم.

به یقین او حصن حصین است و هر سعادت خواه و سعادتمندی باید از دانشگاه علوی، درس های حقیقت و حقیقی زندگی را بیاموزد و بیاموزاند.

با چنین رویکرد و رهیافتی، دبیرخانه کنگره «بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)» با اعلام فراخوانی در سی وچهار محور، اندیشمندان و دانشمندان را به جریان سازی در این نهضت مقدس دعوت کرد؛ بدان امید که در سال های آتی این حرکت نورانی بتواند در جغرافیای جهان اسلام گسترش یابد و از ابعاد شخصیت جهان شمول آن حضرت، جهانیان طالب حقیقت و دانش الهی نیز توشه معرفت و دانایی برگیرند و جهان تشنه حق و عدل را پاسخی درخور و شایسته منظومه اندیشه و گفتمان آسمانی اش یابند.

موسوعه چهارده جلدی از مقالات منتخب از مقالات فراوان رسیده به دبیرخانه که عزّ وصول شده، تحت عناوین قرآن و امام علی(علیه السلام) (1)؛ قرآن و امام علی(علیه السلام) (2)؛ ولایت و امامت؛ امام علی(علیه السلام) و نهج البلاغه؛ امام علی(علیه السلام) از منظر دانشمندان و مستشرقان؛ امام علی(علیه السلام) در آیینه شعر و ادب؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (1) _ تاریخ؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (2) _ تربیت؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (3) _ اخلاق و عرفان، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (4) _ اجتماعی، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (5) _ اقتصاد، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (6) _ مدیریت و سیاست؛ مقالات غیرفارسی (عربی، اردو، آذری، اسپانیولی)

ص: 23

و چکیده مقالات کنگره، با یاری همه شیفتگان و دلدادگان ولایت به ویژه دبیر علمی کنگره حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی دام عزه و همت عالیه پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی که سپاس فراوان از این همت ستودنی شان بر ما فرض و اجرشان در درگاه حضرت باری عزّ اسمه و حضرات ائمه معصومین(علیهم السلام) محفوظ؛ برای استفاده پژوهشگران و اندیشمندان حوزه و دانشگاه و اقشار مختلف اجتماع به زیور طبع آراسته و تقدیم می گردد.

فردا که هر کسی به شفیعی زنند دست

ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی

حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق

بدرقه رهت شود همت شحنه نجف

سید حسین رضازاده

رئیس شورای سیاست گذاری کنگره بازخوانی ابعاد

شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

26 دی ماه 1398 مطابق با 20 جمادی الاولی 1441 ق

ص: 24

ص: 26

نهج البلاغه تجلی گاه بارز و مشخص کلمات و جملات امام علی(علیه السلام) است که منبعی ارزشمند و معتبر برای کسب شناخت در خصوص اسلام می تواند مورد استناد قرارگیرد. زیرا که سخنان آن جدا از کلام خدا نیست و یکی از راه هایی است که به صراط مستقیم الهی می رسد و خوانندگان خود را به رستگاری می کشاند. نهج البلاغه را «اخ القرآن» نامیده اند زیرا از نظر مضامین و معارف از قرآن تأثیر پذیرفته است. تنوع موضوعات نهج البلاغه همانند تنوع موضوعات قرآنی گوناگون و گسترده است. نهج البلاغه همانند قرآن دائره المعارف عظیمی است که از موضوعات مادی و معنوی، طبیعت و ماوراء الطبیعه، اجتماعی، سیاست، عقیده، خلقت و آفرینش، راه زندگی، وصول به سر منزل مقصود، تاریخ و عبرت ها تربیت و تعلیم، حکمت وموعظه، مدیریت و حکومت، عدالت و انسانیت و ... سخن به میان آورده است. این کتاب به گواه بسیاری پس از قرآن زیباترین و برترین تجلی بلاغت است و به برادر کوچک قرآن نامیده شده است. نهج البلاغه امروزه بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن در نزد مسلمانان حائز اهمیت است و تاکنون بسیاری از عالمان شیعه و سنی آن را شرح نموده اند.

نوشتار حاضر با تکیه بر کاربرد واژه «اسلام» در نهج البلاغه توجه دارد. در این بررسی به چیستی توصیف کلیت اسلام از منظر امام علی(علیه السلام) تکیه شده است و فارغ از بررسی جهت گیری آن حضرت در زمینه اصول دین (توحید، نبوت ومعاد) و هم چنین فروع دین خواهد بود. امام چه تصویری از اسلام در حالت کلی و عمومی، فارغ از مباحث اصول و فروع دین اسلام ارائه داده است؟

_ «اسلام»، ازادیان توحیدی و ابراهیمی است. پیام آور این دین حضرت محمد[(صلی الله علیه واله)] است که از طریق وحی از جانب خدا قرآن را برای بشریت آورده است. شروع دعوت به اسلام در سال 610 میلادی در مکه واقع در شبه جزیره عربستان بود. توسعه روز افزون اسلام پس از هجرت پیامبر اسلام به شهرمدینه آغاز شد. از نظر مسلمانان حضرت محمد[(صلی الله علیه واله)] آخرین پیامبر الهی و اسلام آخرین دین است. قرآن و سنت پیامبراسلام و ائمه اصلی ترین منبع برای شناخت باورها و اعمال دینی اسلام هستند. به اعتقاد مسلمانان در قرآن هیچ گونه باطل و اشتباهی راه ندارد و از زمان نزول تاکنون بدون تحریف باقی مانده است. سنت نیز شامل گفتار و رفتار پیامبر و ائمه است که به صورت مکتوب نسل به نسل منتقل شده است.

مهم ترین ارکان اعتقادی اسلام توحید، نبوت پیامبر اسلام و معاد هستند. دستورات عملی اسلام به سه دسته عبادات، اخلاق و احکام مدنی و اجتماعی تقسیم می شوند. مهم ترین اعمال عبادی در اسلام نماز، روزه، خمس، زکات، حج و جهاد هستند. بخش زیادی از منابع اسلامی به معرفی اخلاق پسندیده و ناپسند و راه های عملی رسیدن به کمالات اخلاقی اختصاص دارد. توصیه به رعایت حقوق دیگران و دستوراتی برای تنظیم روابط اجتماعی و خانوادگی از جمله تعالیم اخلاقی اسلام است. اسلام برای بسیاری از امور زندگی روزمره نیز دستوراتی دارد، اموری مثل ازدواج، طلاق، خرید و فروش، اجاره و قضاوت که احکامشان درکتب فقهی تحت عنوان معاملات مورد بحث قرار می گیرد.

در دین اسلام دو مذهب اصلی شیعه و اهل سنت وجود دارد که هر یک به فرقه های متعدد تقسیم شده اند. مهم ترین اختلاف بین این دو مذهب مسئله امامت یا جانشینی پیامبر اسلام است. اما علاوه بر آن در بعضی مسائل اعتقادی واحکام نیز با یکدیگر تفاوت دارند. امروزه در بیشتر کشورهای جهان مسلمانان حضور دارند. جمعیت مسلمانان جهان حدود یک و نیم میلیارد نفراست. اکثر مسلمانان در قاره آسیا و به ویژه خاورمیانه زندگی می کنند.

_ «واژه شناسی لغوی اسلام»، واژه اسلام از ماده «س _ ل _ م» به معنای صحت و

ص: 30

عافیت و دوری از هر گونه عیب و نقص و فساد است و به معانی اطاعت کلی و بی قید و شرط و تسلیم محض بودن، اذعان به حکم الهی و اخلاص در عبادت به کار رفته است. اصطلاح اسلام در میان عرب های ساکن عربستان و قبل از دوران اسلام به معنای ترک کردن و دست کشیدن بوده است و عرب ها هنگامی فعل «اَسْلَمَ» را به کار می بردند که شخص از چیزی که برای او بسیار عزیز و گران بها بود دست می کشید و آن را به دیگری که خواستار آن بود وا می گذاشت و در صورتی که آن چیز خودِ شخصِ وی باشد که گران بهاترین موجودی انسان است، در این حالت اسلام به معنای اطاعت کلی و بی ­قید و شرط و تسلیم محض بودن است. به گفته علامه طباطبایی علت نام گذاری این دین به اسلام این است که در این دین بنده تسلیم اراده خدای سبحان است. کلمه اسلام در قرآن به کار رفته است و بنابر برخی آیات قرآن هر دینی به جز اسلام غیرمقبول است و بعد از آمدن اسلام، تنها دین معتبر نزد خداوند اسلام است. سخنان بسیاری نیز از پیامبراسلام نقل شده که از دین خود به نام اسلام و از پیروان خود با عنوان مسلمان (مسلم) یاد کرده است. در تقسیم بندی ادیان، اسلام یکی از ادیان الهی، توحیدی و ابراهیمی است. مسلمانان معتقد به خدای یگانه هستند. پیامبردین اسلام، حضرت محمد بن عبدالله[(صلی الله علیه واله)]است که از سوی خداوند مأمور به ابلاغ پیام الهی یا وحی به مردم شده است. کتاب قرآن، حاوی وحی الهی به حضرت محمد[(صلی الله علیه واله)] است. نقطه آغاز اسلام از شهر مکه در شبه جزیره عربستان است. نماز مهم ترین عمل عبادی مسلمانان است. خانه کعبه در شهر مکه قبله مسلمانان است و مسلمانان به سوی آن نماز می گزارند.

_ «پیامبر»، بنیان گذار دین اسلام حضرت محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب است. براساس متون اسلامی او آخرین فرستاده خداوند به سوی انسان هاست. مسلمانان او را برترین انسان و بهترین الگو برای زندگی می دانند. به اعتقاد بسیاری از مسلمانان حضرت محمد[(صلی الله علیه واله)] دارای مقام عصمت و علم غیب بوده است. او که از نژاد عرب و از قبیله قریش ساکن در شهر مکه در شبه جزیره عربستان بود در سال 570 میلادی در مکه به دنیا آمد.

ص: 31

دراوان کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و تحت سرپرستی پدربزرگش عبدالمطلب و پس از چندی عمویش ابوطالب بزرگ شد. در طول زندگی خود هیچ گاه پیرو آیین بت پرستی رایج در مکه نبود. مردم مکه او را به امانت داری می شناختند. خداوند در چهل سالگی او را به پیامبری مبعوث کرد. اولین پیغام خداوند توسط جبرئیل درغار حرا در مکه وقتی که او چهل ساله بود بر وی نازل گشت.

_ «قرآن:کتاب آسمانی»، کتاب مقدس و آسمانی مسلمانان قرآن است و منبع اصلی باورها و اعمال دینی ایشان به شمار می رود. بر اساس باورهای اسلامی متن قرآن وحی الهی است و از سوی خداوند توسط فرشته وحی (جبرئیل) بر پیامبر نازل شده است. به اعتقاد مسلمانان در قرآن هیچ گونه باطل و اشتباهی راه ندارد و از زمان نزول تاکنون بدون تحریف باقی مانده است. قرآن کتابی است که در114سوره دسته بندی شده است. هر سوره شامل تعدادی آیه است. جلد هشتم «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» (1377) طی 194 صفحه (صفحات 395 تا 588) مباحثی در زمینه «اسلام» گزارش نموده که بخش ابتدایی آن اختصاص به «تعریف اسلام» دارد:

«اسلام،یکی از ادیان توحیدی که از حدود 610 میلادی به وسیله حضرت محمد[(صلی الله علیه واله)] در مکه تبلیغ گردید و با گسترش سریع و چشم گیر در فاصله ای کمتر از نیم قرن دین غالب بربخش وسیعی از آسیا و آفریقا گشت. پیروان این دین مسلم یا مسلمانان خوانده می شوند. اسلام در لغت به معنای انقیاد و گردن نهادن به حکم است و در کاربرد دینی آن اشاره به تسلیم در برابر فرمان و حکم الهی است (سوره بقره آیات 112 و 118). بنابراین قرآنی که اصیل ترین منبع شناخت اسلام است و این دین به هیچ روی میان پیامبران الهی جدایی قائل نیست (بقره، آیه 136) بلکه در بیان قرآن همه پیامبران مبلغ دینی واحد با صورت های گوناگون بوده اند که همان دین اسلام بوده و تعلیم مشترک آن یا به تعبیری دین الله اراده شده است. که همه انبیاء مبلغ آنند و دینی جز آن نزد خداوند پذیرفته نیست (آل عمران، آیات 19،83و85 و مائده، آیه 44). والاترین نمونه آن دینی است تکمیل کننده

ص: 32

ادیان پیشین الهی که حضرت محمد[(صلی الله علیه واله)] به تبلیغ آن مبغوث شده و در طول 23 سال به ادای این رسالت اهتمام نموده است (مائده، آیه 3)».

حسین دیبا (1385) در«دایرةالمعارف قرآن کریم» ذیل واژه «اسلام»، به تعریف آن پرداخته است: «اسلام آخرین و کامل ترین شریعت الهی، ارائه شده به وسیله پیامبر اکرم، محمد بن عبدالله[(صلی الله علیه واله)] است». علاوه بر تعریف، در بررسی اسلام به موضوعات ذیل پرداخته شده است:

الف) واژه شناسی لغوی؛ ب) حقیقت اسلام؛ ج) اسلام، تنها دین پذیرفته خداوند؛ د) رابطه اسلام با ایمان؛ ه_) مشخصات اسلام؛ و) نقش ولایت دراسلام؛ ز) آثار اسلام.

در «بخش نخست» در خصوص «واژه شناسی لغوی» گزارش شده است:

_ واژه اسلام مصدر باب اِفعال از ماده «س _ ل _ م» به معنای صحت وعافیت و دوری از هر گونه عیب و نقص و فساد و در بابِ افعال به معانی زیر است:

انقیاد، امتثال امر و نهی بدون هیچ گونه اعتراض، اطاعت کلی و بی قید و شرط و تسلیم محض بودن، اذعان به حکم الهی، اخلاص درعبادت و ادای طاعات به دور از هر گونه فریب.

_ برخی اصل واحد دراین ماده را موافقت کامل ظاهری و باطنی دانسته اند. به گونه ای که مخالفتی در کار نباشد و معانی دیگری مانند انقیاد، صلح و رضا را از لوازم این معنا به شمار آورده اند. اسلام در اصطلاح، برشریعت پیامبر خاتم اطلاق شده است.

_ رابطه میان معنای اصطلاحی و معانی لغوی اسلام این است که دین اسلام سراسر طاعت در برابر خداوند و پذیرش و انقیاد اوامر، بدون هیچ گونه اعتراض است و در آن، سلامت از امتناع و سرکشی وجود دارد؛ انسان مسلمان با اظهار فروتنی و ابراز پذیرش شریعت، به آن چه پیامبر اکرم آورده، ملتزم شده است.

_ ایزوتسو با ریشه یابی کلمه اسلام در میان اعرابِ پیش ازاسلام براین باور است که این واژه مانند بیشتر اصطلاحات کلیدی قرآن پیشینه ای خاص در جاهلیت دارد. به عقیده وی این اصطلاح در آن دوران به کلی به معنای ترک کردن و دست کشیدن بوده است و عرب ها

ص: 33

هنگامی فعل «اَسْلَمَ» را به کار می بردند که شخص ازچیزی که برای او بسیار عزیز و گران بها بود دست می کشید و آن را به دیگری که خواستار آن بود وا می گذاشت و در صورتی که آن چیز خودِ شخصِ وی باشد که گران بهاترین موجودی انسان است، دراین حالت اسلام به معنای اطاعت کلی و بی قید و شرط و تسلیم محض بودن است. وی حقیقت اسلام را درفرهنگ قرآن حاکی از پیدایش دوره ای جدید در زندگی عرب ها پس از گذراندن دوران جاهلیت می داند. به عقیده وی واژه اسلام در برابر جاهلیت است؛ مسلمان بودن این است که انسان از همه خود پسندی ها و مغرور بودن به قدرت دست کشیده، در برابر خداوند هم چون بنده خدمت گزاری حالت خضوع و اطاعت و فروتنی را برگزیند. این حالت، پایان دوره جاهلیت است که در آن، مغرور بودن به قدرت بشری، اعتماد به نفس نامحدود، استقلال مطلق و تصمیم تزلزل ناپذیر برای سر فرود نیاوردن در برابر هیچ قدرتی جزء لاینفک زندگی بوده است (دیبا، دایرةالمعارف قرآن کریم، ج3، ص237_260).

قول و عمل آن حضرت نمونه واقعی فرهنگ حیات بخش اسلام بود. از سویی دیگر، تاثیرآن حضرت براسلام به گونه ای است که تلاش ها و فعالیت های شبانه روز آن حضرت نقشی موثر و فعال در اسلام داشته است. فضائل آن حضرت درمراحل مختلف پیدایش وهم چنین گسترش اسلام، شواهدی مستند واقعی، تاریخی و به دور از تعصب براین ادعاست.

ب) قرآن، کتاب آسمانی دین خدا

از نخستین مراحل آغاز نزول وحی بر مقام رسالت شاهد حضورآن حضرت بوده و در مراحل جمع آوری،حفظ وحی نقشی بنیادین و تاریخی ایفاء نموده است. تا آنجا که به توصیه مقام رسالت مهم ترین وظیفه آن حضرت در ایام پس از رحلت، جمع آوری قرآن بوده است. نسبت امام علی(علیه السلام) با قرآن به مثابه کتاب آسمانی اسلام موضوعی نیست که بتوان آن را پنهان نمود.

ج) پیامبرگرامی، فرستاده و رسول خدا

از نخستین انسان های مورد اعتماد و مرتبط با آن حضرت بود. شواهد تاریخی فراوان نشان از تعلقات واقعی آن حضرت به مقام رسالت داشته تا آن گونه که گوی سبقت در پذیرش دعوت اسلامی مقام رسالت را بر همگان ربوده بود. آن حضرت از کودکی در دامن مقام رسالت رشد و تربیت یافته بود و در تمام مراحل ظهور و گسترش اسلام به مثابه یار و یاور مقام رسالت محسوب می گردید (نمودار شماره1).

نمودار شماره (1) عناصرسه گانه موثر در بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی(علیه السلام)

ص: 35

دَعْوَتِهِ أُلْفَتَهُمْ، کَیفَ نَشَرَتِ النِّعْمَةُ عَلَیهِمْ جَنَاحَ کَرَامَتِهَا، وَأَسَالَتْ لَهُمْ جَدَاوِلَ نَعِیمِهَا، وَالْتَفَّتِ الْمِلَّةُ بِهِمْ فِی عَوَائِدِ بَرَکَتِهَا، فَأَصْبَحُوا فِی نِعْمَتِهَا غَرِقِینَ، وَفِی خُضْرَةِ عَیشِهَا فَکِهِینَ، قَدْ تَرَبَّعَتِ الْأُمُورُ بِهِمْ، فِی ظِلِّ سُلْطَانٍ قَاهِرٍ، وَآوَتْهُمُ الْحَالُ إِلَی کَنَفِ عِزٍّ غَالِبٍ، وَتَعَطَّفَتِ الْأُمُورُعَلَیهِمْ فِی ذُرَی مُلْکٍ ثَابِتٍ، فَهُمْ حُکَّامٌ عَلَی الْعَالَمِینَ، وَمُلُوکٌ فِی أَطْرَافِ الْأَرَضِینَ، یمْلِکُونَ الْأُمُورَ عَلَی مَنْ کَانَ یمْلِکُهَا عَلَیهِمْ، وَیمْضُونَ الْأَحْکَامَ فِیمَنْ کَانَ یمْضِیهَا فِیهِمْ! لاَتُغْمَزُ لَهُمْ قَنَاةٌ وَلاَ تُقْرَعُ لَهُمْ صَفَاةٌ!»؛ «حال به نعمت های بزرگ الهی که به هنگامه بعثت پیامبر برآنان فرو ریخت بنگرید، که چگونه اطاعت آنان را با دین خود پیوند داد؟ و با دعوتش آن ها را به وحدت رساند؟ چگونه نعمت های الهی بال های کرامت خود را بر آنان گستراند، و جویبارهای آسایش و رفاه بر ایشان روان ساخت؟ و تمام برکات آیین حق آن ها را در بر گرفت؟ در میان نعمت ها غرق گشتند، و در خرمی زندگانی شادمان شدند، امور اجتماعی آنان درسایه قدرت حکومت اسلام استوار شد، و در پرتو عزتی پایدار آرام گرفتند، و به حکومتی پایدار رسیدند، پس آنان حاکم و زمامدار جهان شدند، و سلاطین روی زمین گردیدند، و فرمانروای کسانی شدند که در گذشته حاکم بودند، و قوانین الهی را بر کسانی اجرا می کنند که آن ها مجریان احکام بودند، و در گذشته کسی قدرت درهم شکستن نیروی آنان را نداشت، و هیچ کس خیال مبارزه با آنان را در سر نمی پروراند» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه234، فراز 49_51).

احکام قرآن فراغت یافته بود، پس خدا را آن گونه بزرگ بشمارید که خود بیان داشته است. خداوند چیزی ازدینش را پنهان نکرده، و آن چه مورد رضایت یا خشم او بود وا نگذاشته، جز آن که نشانه ای آشکار، و آیتی استوار برای آن قرارداده است، که به سوی آن دعوت یا پرهیز داده شوند، پس خشنودی و خشم خدا در گذشته و حال یکسان است» (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه182، فراز 5_7).

_ کتاب «تاریخ الخلفاء» تألیف جلال الدین سیوطی شافعی؛ _ کتاب «صهرین» تألیف علامه سید عبدالرحیم خطیب؛ _ کتاب «علی در کتب اهل سنت» تألیف آیت الله سیدمحمدباقر موسوی همدانی.

که خدیجه هم در آن بود و من سومین آنان بودم،... (درآغاز نزول وحی در غار حراء) من نور وحی و رسالت را می دیدم، و بوی نبوت را می بوییدم... پیامبر فرمود: علی! تو آن چه را من می شنوم، می شنوی، و آن چه را که من می بینم، می بینی، جز این که تو پیامبر نیستی، بلکه وزیر من بوده و به راه خیر می روی (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 234، فراز60، 61و62) من گفتم: لااله الا الله ای رسول خدا من نخستین کسی هستم که به تو ایمان آوردم (فراز 69) من از گروهی هستم که در راه خدا آنان را توبیخ سرزنش کننده ای باز نمی دارد (فراز70)؛ *بر فطرت توحید زاده شده ام و به ایمان سبقت گرفته ام (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 56، فراز3)؛ *ما ساخته شده پروردگارمانم هستیم (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه/ 28، فراز 5)؛ *هیچ کس نتوانسته از من عیب و نقصی بگیرد... از قضا و قدر الهی خوشنود و تسلیم فرمان او هستیم... سوگند به خدا، من اولین کسی هستم که پیامبر را تصدیق کرده ام. پس اولین کسی نخواهم بود که به او دروغی ببندم (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 37، فراز4 _ 7)؛ *قرآن با من است، از آن هنگام که یار قرآن گشتم از آن جدا نشدم، همیشه با پیامبر همراهی داشته ام (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 121، فراز 7 و 8)؛ *کتاب خدا را به شما آموختم (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 179، فراز 6)؛ *من شما را ازمعارف آن (قرآن) خبرمی دهم (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 157، فراز 2)؛ *اتصال من با رسول خدا مانند اتصال نخلی است از نخل و مانند اتصال دست است به بازو (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه/ 45 ،فراز 9)؛ *جلودار لشگراسلام و شکافنده باطل (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 103، فراز 4 و 5)؛ *مگر من در میان شما بر اساس (ثقل اکبر) که قرآن است عمل نکردم؟ و (ثقل اصغر) عترت پیامبر را در میان شما باقی نگذاردم؟ مگر من پرچم ایمان را در بین شما استوارنساختم؟ (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 86، فراز 17)؛

ص: 40

*تبلیغ رسالات و معانی قرآن را از مقام رسالت فراگرفتم (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 119، فراز 1)؛ *درزمان رجوع و حکم کردن بر اساس کتاب، روگردان از قرآن نبودیم (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 125، فراز3)؛ *براساس حکم قرآن ما برای امامت سزاواریم (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 125، فراز 4)؛ *حکومت کردن فقط برای بازگرداندن معالم وآثاردین خداست (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 131، فراز 3)؛ *من نخستین کسی بودم که به حق رسیدم (اسلام پذیرفتم) وهیچ کس بر من به نماز پیشی نگرفت مگر رسول خدا (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 131، فراز 4)؛ *هیچ کس پیش از من به دعوت حق (اسلام) و پیوند با خویشان و به احسان و بخشش نشتافته (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 139، فراز 1)؛ *من به شما پندهایی دادم که پیامبران امت های خود را به آن ها پند دادند (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 181، فراز 23)؛ *من هرگزساعتی از فرمان خدا و رسول دور نمانده ام و از جان خود درباره پیامبر دریغ ننموده ام... پیامبر قبض روح شد درحالی که سرش برسینه من بود و بر روی دستم جان ازبدنش جداشد... پس کیست درحال حیات و ممات به آن حضرت از من سزاوارتر؟... سوگند به خدا من به راه حق هستم (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 188، فراز 1 تا 3)؛ *به جانم سوگند! اگر ما در مبارزه مثل شما بودیم هرگز پایه ای برای دین استوار نمی ماند، و شاخه ای ازدرخت ایمان سبز نمی گردید (شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه 55، فراز 3)؛ *خطاب به معاویه: دین دیگری اختیار ننموده و پیامبر نو و تازه ای نگرفته ام (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه10، فراز 6)؛ *هیچ گاه دروغ نگفتم و دورغ گفته نشدم (از پیامبر دروغ نشنیدم)، و گمراه نشده و کسی به وسیله من گمراه نگشت (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت176).

ص: 41

گستردگی آن بیانات به گونه ای است که نیازمند بررسی علمی مستقلی می باشد. ارتباط مستمر حضرت علی(علیه السلام) با قرآن و حضور ایشان در خانه وحی، مشاهده نزول آیات بر پیامبر و جمع آوری قرآن به وسیله آن حضرت، سبب اثر پذیری نهج البلاغه از قرآن کریم شده است. امام علی(علیه السلام) به عنوان بزرگ ترین پرورش یافته مکتب قرآن و پیامبر اعظم همواره درسراسر نهج البلاغه در کلمات، خطبه ها و نامه های خود به مناسبت های مختلف ویژگی های قرآن را بیان نموده و ارزش های آن را برای مردم برشمرده و از قرآن کریم تجلیل کرده اند و بارها مردم را به رعایت حق قرآن و تدبر در آن ترغیب فرموده اند. به گونه ای که حتی درواپسین لحظات زندگی دنیایی خویش فرزندان مادی و معنوی خود را در عمل کردن به آن وصیت می کند. عناصر محوری حضور قرآن در نهج البلاغه در دو بخشِ «استشهادات امیرالمؤمنین(علیه السلام) به آیات قرآنی درنهج البلاغه» و «تعریف و تبیین حقیقت قرآن» قابل تقسیم و تفکیک بوده است. بررسی نشان داده که در خصوص دو جهت گیری مذکور تعداد 17 کتاب در حوزه نشر و 14 مقاله در مجلات علمی تاکنون به چاپ رسیده است.

فارسی، ترکی، اردو، فرانسه، انگلیسی و غیره نگاشته شده است. بررسی نشان داد که در این کتاب نامه اثری در موضوع «اسلام در نهج البلاغه» گزارش نشده است.

کتاب «بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه» نوشته علامه محمدتقی شوشتری (1376)، یکی ازشرح های مهم نهج البلاغه است که در14 مجلد انتشار یافته، نقطه عطفی درشرح نویسی نهج البلاغه ایجاد کرده است. این شرح «نخستین شرح موضوعی نهج البلاغه» تلقی می شود که مرحوم علامه شوشتری در60 فصل تنظیم کرده است. هر یک از این فصل ها در موضوع خاصی است و در مجموع، 933 عنوان را دارا می باشد. فصل 40 کتاب (جلد12) اختصاص به موضوع «اسلام، کفر، ایمان و نفاق» (صفحات 321 تا 604) داشته و به گزارش 30 عنوان پرداخته که از بین آنها فقط چهار گزارش (عناوین 1، 2،3و7) مربوط به موضوع «اسلام» بوده است!!!؟؟؟ محمدمهدی علی قلی در بررسی و معرفی "کتاب شناسی نهج البلاغه" (1379) بیش از760 کتاب در زمینه نهج البلاغه معرفی نموده که تعداد 28 کتاب در زمینه «اصول دین در نهج البلاغه» و 12 کتاب در زمینه «فروع دین در نهج البلاغه» گزارش نموده است. گزارش مذکور کتابی درخصوص «اسلام در نهج البلاغه» ثبت ننموده است.

کتاب «مصادرالدراسه عن نهج البلاغه» نوشته حیدر الکاظم الحیدری بوده که توسط آستان مقدس علوی (نجف _ عراق) در سال 2011 میلادی در 147 صفحه منتشر شده و به معرفی کتاب شناختی 593 مدرک علمی پرداخته است. بررسی تحقیق محمدعلی زکی (1398) درخصوص معرفی و نقد کتاب مذکور بیانگر آن بوده که تعداد 593 اثرعلمی معرفی شده درحوزه نهج البلاغه قابل تفکیک در "پنج موضوع اصلی و56 موضوع فرعی" بوده اند که 5 اثرعلمی معرفی شده در زمینه «اسلام و نهج البلاغه» شمارش شده است.

جستجوگری در چهار سایت اینترنتی مقالات علمی هم چون نورمگز (Noormags.ir)، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (sid.ir)، پایگاه اطلاع رسانی نشریات علمی ایران

ص: 44

(مگ ایران) (magiran.com)، پرتال جامع علوم انسانی (Ensani.ir) بر اساس کلید واژه «اسلام» و «نهج البلاغه» بیانگر آن بوده که هیچ گونه پژوهشی در زمینه موضوع تحقیق حاضر ثبت نشده است. البته درحوزه نشر کتاب چهار عنوان گزارش شده اند که به موضوع نوشتار حاضر نزدیک می باشند:

1. دین در نهج البلاغه (جواد مصطفوی، 1365) انتشارت آستان قدس رضوی مشهد؛ 2. کتاب اصول دین در پرتو نهج البلاغه (1365) نوشته محمدباقر بهبودی به ترتیب درباره توحید، رسالت، امامت، عدالت و رستاخیز قیامت در پرتو نهج البلاغه بحث می کند؛ 3. ابراهیم سیدعلوی در کتاب ارکان اسلام در نهج البلاغه (1378)، ارکان اسلام را براساس نصوص نهج البلاغه عرضه کرده است. عناوینی که درباره آن ها جملات نهج البلاغه عرضه شده است، عبارتند از: نماز، روزه، خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر، تولی و تبری؛ 4. اصول و فروع دین در نهج البلاغه (سیدمحمود حسینی سیرجانی، 1397).

با توجه به هدف تحقیق، نوع پژوهش براساس «استفاده از منابع موجود» (مطالعه کتابخانه ای یا اسنادی) و روش گردآوری اطلاعات «روش تحلیل محتوا» در نظر گرفته شد. مراحل نوشتار حاضر به صورت ذیل انجام گرفته است:

الف) مراجعه به منابع و فهارس موضوعی نهج البلاغه در راستای شناسایی اولیه موارد مربوط به موضوع اسلام:

1. الکاشف عن الفاظ نهج البلاغه اثر جواد مصطفوی (گزارش 50 مورد لفظ اسلام)؛ 2. تصنیف نهج البلاغه اثر لبیب بیضون (45 شاهد در موضوع دین و اسلام)؛ 3. الهادی الی موضوعات نهج البلاغه تألیف آیة الله مشکینی (گزارش 8 مورد)؛ 4. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، تألیف علی انصاریان (گزارش 29 مورد)؛ 5. المعجم الموضوعی لنهج البلاغه اثر أویس کریم محمد (گزارش 11 موضوع اصلی)؛

ص: 45

6. شرح نهج البلاغه اثر شیخ محمدتقی شوشتری (گزارش 4 عنوان)؛ 7.الکتاب المعجم لموضوعات نهج البلاغه اثرسیدکاظم ارفع (گزارش 24 عنوان)؛ 8. شرح نهج البلاغه صبحی صالح (گزارش 13 مورد).

ب) استخراج موارد معرفی «اسلام در نهج البلاغه» برحسب منابع و فهارس موضوعی نهج البلاغه: براساس منابع مورد بررسی، درمجموع 37 عنوان در بخش «اسلام» در نهج البلاغه شناسایی گردید که درمرحله ارزیابی و پالایش تعداد 11 عنوان در بردارنده لغت «اسلام» بوده اند و لیکن تناسبی با معرفی اسلام از زبان امام علی در نهج البلاغه نداشته و خارج از موضوع نوشتار حاضر ارزیابی شده و حذف گردیدند.

که عبارتند از خطبه121 (فراز9)، خطبه127 (فراز3)، خطبه151 (فراز14)، خطبه168 (فراز3)، خطبه238 (فراز3)، خطبه201 (فراز3)، نامه28 (فراز2)، نامه51 (فراز3)، نامه53 (فراز43)، نامه58 (فراز1) و نامه62 (فراز 6) (دو بار کلمه اسلام) و در پایان بررسی تعداد 26 عنوان نهایی شد.

ج) مطالعه، فیش برداری و فهرست نویسی نهایی و جامع درخصوص معرفی اسلام درنهج البلاغه بر حسب 26 عنوان نهایی به تفکیک خطب، نامه ها و حکمتها (24 مورد شامل 18 خطبه، سه نامه و سه حکمت) (درخطبه 234 سه بار کلمه اسلام گزارش شده است).

د) نگارش نهایی گزارش تحلیل داده های تحقیق براساس 26 عنوان معرفی «اسلام در نهج البلاغه» به ترتیب ساختار نهج البلاغه (خطب، نامه ها و حکمت های نهج البلاغه) براساس ترجمه فارسی فیض الاسلام.

فَقَالَ سُبْحَانَهُ: (وَللهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلاً وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِی عَنِ العَالَمینَ»؛ «خداوند، سبحانه و تعالی، حج را نشانه و علامت اسلام قرارداد و کعبه را پناهگاه پناهندگان و حج را فریضتی واجب ساخت و حقش را واجب گردانید و حج را بر شما مقرر فرمود و گفت: «برای خدا حج آن خانه برکسانی که قدرت رفتن به آن داشته باشند، واجب است و هر که راه کفر پیش گیرد بداند که خدا از جهانیان بی نیاز است».

دو _ خطبه55، فراز3 «وَ لَقَدْ کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللهِ’، نَقْتُلُ آبَاءَنا وَأَبْنَاءَنَا وَ إخْوَانَنا وَ أَعْمَامَنَا، مَایزِیدُنَا ذلِکَ إلاَّ إِیمَاناً وَتَسْلِیماً، وَ مُضِیاً عَلَی اللَّقَمِ، وَصَبْراً عَلی مَضَضِ الْأَلَمِ، وَجِدّاً عَلی جِهَادِ الْعَدُوِّ، وَلَقَدْ کَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَالْآخَرُ مِنْ عَدُوِّنا یتَصَاوَلاَنِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَینِ، یتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا: أیهُمَا یسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ المَنُونِ، فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا، ومَرَّةً لِعَدُوِّنا مِنَّا، فَلَمَّا رَأَی اللهُ صِدْقَنَا أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْکَبْتَ، وَ أَنْزَلَ عَلَینَا النَّصرَ، حَتَّی اسْتَقَرَّ الْإِسْلاَمُ مُلْقِیاً جِرَانَهُ وَمُتَبَوِّئاً أَوْطَانَهُ، وَلَعَمْرِی لَوْ کُنَّا نَأْتِی مَا أَتَیتُمْ، مَا قَامَ لِلدِّینِ عَمُودٌ، وَلاَ اخْضَرَّ لِلْإِیمَانِ عُودٌ»؛ «در رکاب پیامبر خدا’ بودیم و با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم، که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می افزود، و ما را در جاده وسیع حق و صبر و بردباری برابر ناگواری ها و جهاد و کوشش برابر دشمن، ثابت قدم می ساخت. گاهی یک نفر از ما و دیگری از دشمنان ما، مانند دو پهلوان نبرد می کردند، و هر کدام می خواست کار دیگری را بسازد و جام مرگ را به دیگری بنوشاند، گاهی ما بر دشمن پیروز می شدیم و زمانی دشمن بر ما غلبه می کرد. پس آنگاه که خدا، راستی و اخلاص ما را دید، خواری و ذلت را بر دشمنان ما نازل و پیروزی را به ما عنایت فرمود، تا آنجا که اسلام استحکام یافته فراگیر شد و در سرزمین های پهناوری نفوذ کرد، به جانم سوگند! اگر ما در مبارزه مثل شما بودیم هرگز پایه ای برای دین استوار نمی ماند، و شاخه ای از درخت ایمان سبز نمی گردید».

سه _ خطبه102، فراز10 «و منها: وَ ذلِکَ زَمَانٌ لاَینْجُو فِیهِ إِلاَّ کُلُّ مٌؤْمِن نُوَمَةٍ، «إِنْ شَهِدَ لَمْ یعْرَفْ، وَ إِنْ غَابَ لَمْ یفْتَقَدْ، أُولَئِکَ مَصَابِیحُ الْهُدَی،» وَأَعْلاَمُ السُّرَی، لَیسُوا بِالْمَسَاییحِ، وَ لاَ الْمَذَاییعِ الْبُذُرِ، أُولَئِکَ یفْتَحُ اللهُ لَهُمْ أَبْوَابَ رَحْمَتِهِ، وَ

ص: 47

یکْشِفُ عَنْهُمْ ضَرَّاءَ نِقْمَتِهِ. أَیهَا النَّاسُ، سَیأْتی عَلَیکُمْ زَمَانٌ یکْفَأُ فِیهِ الْإِسْلاَمُ، کَمَا یکْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِیهِ»؛ «آن ها چراغ های هدایت، و نشانه های رستگاریند، نه فتنه انگیزند و اهل فساد، و نه سخنان دیگران و زشتی این و آن را به مردم رسانند، خدا درهای رحمت را به روی آنان باز کرده و سختی عذاب خویش را از آنان گرفته است. ای مردم! به زودی زمانی برشما خواهد رسید که اسلام چونان ظرف واژگون شده، آن چه در آن بود ریخته می شود».

چهار _ خطبه105، فراز1_4 «الْحَمْدُ للهِ الَّذِی شَرَعَ الْإِسْلاَمَ فَسَهَّلَ شَرَائِعَهُ لِمَنْ وَرَدَهُ، وَأَعَزَّ أَرْکَانَهُ عَلَی مَنْ غَالَبَهُ، فَجَعَلَهُ أَمْناً لِمَنْ عَلِقَهُ، وَسِلْماً لِمَنْ دَخَلَهُ، وَبُرْهَاناً لِمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ، وَشَاهِداً لِمَنْ خَاصَمَ بِهِ، وَنُوراً لِمَنِ اسْتَضَاءَ بِهِ، وَفَهْماً لِمَنْ عَقَلَ، وَلُبّاً لَمِنْ تَدَبَّرَ، وَآیةً لِمَنْ تَوَسَّمَ، وَتَبْصِرَةً لِمَنْ عَزَمَ، وَعِبْرَةً لِمَنِ اتَّعَظَ، وَنَجَاةً لِمَنْ صَدَّقَ، وَثِقَةً لِمَنْ تَوَکَّلَ، وَرَاحَةً لِمَنْ فَوَّضَ، وَجُنَّةً لِمَنْ صَبَرَ. فَهُوَ أبْلَجُ الْمَنَاهجِ وَاضِحُ الْوَلاَئِجِ، مُشْرَفُ الْمَنَارِ، مُشْرِقُ الْجَوَادِّ، مُضِیءُ الْمَصَابِیحِ، کَرَیمُ الْمِضْمارِ، رَفِیعُ الْغَایةِ، جَامِعُ الْحَلْبَةِ، مُتَنَافِسُ السُّبْقَةِ، شَرِیفُ الْفُرْسَانِ. التَّصْدِیقُ مِنْهَاجُهُ، وَالصَّالِحَاتُ مَنَارُهُ، وَالْمَوْتُ غَایتُهُ، وَالدُّنْیا مِضْمارُهُ، وَالْقِیامَةُ حَلْبَتُهُ، وَالْجَنَّةُ سُبْقَتُهُ»؛ «ستایش خداوندی را سزاست که راه اسلام را گشود، و راه نوشیدن آب زلالش را بر تشنگان آسان فرمود، ستون های اسلام را در برابر ستیزه جویان استوار نمود، و آن را پناهگاه امنی برای پناه برندگان، و مایه آرامش برای واردشوندگان قرار داد اسلام، حجت و برهان برای گویندگان، و گواه روشن برای دفاع کنندگان، و نور هدایتگر برای روشنی خواهان، و مایه آرامش برای واردشوندگان قرار داد اسلام، حجت و برهان برای گویندگان، و گواه روشن برای دفاع کنندگان، و نور هدایت گر برای روشنی خواهان، و مایه فهمیدن برای خردمندان، و عقل و درک برای تدبیرکنندگان، و نشانه گویا برای جویندگان حق، و روشن بینی برای صاحبان عزم و اراده، پندپذیری برای عبرت گیرندگان، عامل نجات و رستگاری برای تصدیق کنندگان، و آرامش دهنده تکیه کنندگان، راحت و آسایش توکل کنندگان، و سپری نگهدارنده برای استقامت دارندگان است. اسلام روشن ترین راه ها است، جاده هایش درخشان، نشانه های آن در بلندترین جایگاه، چراغ هایش پرفروغ و سوزان، میدان مسابقه آن

ص: 48

پاکیزه برای پاکان، سرانجام مسابقه های آن روشن و بی پایان، مسابقه دهندگان آن پیشی گیرنده و چابک سوارانند، برنامه این مسابقه، صدیق کردن به حق، راهنمایان آن، اعمال صالح، پایان آن، مرگ، میدان مسابقه، دنیا، مرکز گردآمدن مسابقه دهندگان، قیامت، و جایزه آن بهشت است».

پنج _ خطبه107، فراز18 «وَاسْتُعْمِلَتِ الْمَوَدَّةُ بِاللِّسَانِ، وَتَشَاجَرَ النَّاسُ بِالْقُلُوبِ، وَصَارَ الْفُسُوقُ نَسَباً، وَالْعَفَافُ عَجَباً، وَلُبِسَ الْأَسْلاَمُ لُبْسَ الْفَرْوِ مَقْلُوباً»؛ «بازبان تظاهر به دوستی دارند اما دردل دشمن هستند، به گناه افتخار می کنند، و از پاکدامنی به شگفت می آیند، و اسلام را چون پوستینی واژگونه می پوشند».

شش _ خطبه 109، فراز1و2 «إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی اللهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی: الْأَیمَانُ بِهِ وَبِرَسُولِهِ، وَالْجِهادُ فِی سَبِیلِهِ فَإِنَّهُ ذِرْوَةُ الْإِسْلاَم»؛ «همانا بهترین چیزی که انسان ها می توانند با آن به خدای سبحان نزدیک شوند، ایمان به خدا و ایمان به پیامبر و جهاد در راه خداست، که جهاد قله بلند اسلام».

هفت _ خطبه119، فراز3 «تَاللهِ لَقَدْ عُلِّمْتُ تَبْلِیغَ الرِّسَالاَتِ، وَإِتْمَامَ الْعِدَاتِ، وَتَمَامَ الْکَلِمَاتَ. وَعِنْدَنَا _ أَهْلَ الْبَیتِ _ أَبْوَابُ الْحُکْمِ وَضِیاءُ الْأَمْرِ َلاَ وَإِنَّ شَرَائِعَ الدِّینِ وَاحِدَةٌ، وَسُبُلَهُ قَاصِدَةٌ، مَنْ أَخَذَ بِهَا لَحِقَ وَغَنِمَ، وَمَنْ وَقَفَ عَنْهَا ضَلَّ وَنَدِمَ»؛ «به خدا سوگند! تبلیغ رسالت ها، وفای به پیمان ها، و تفسیر اوامر و هشدارهای الهی به من آموزش داده شد، درهای دانش و روشنایی امور انسان ها نزد ما اهل بیت پیامبر است، آگاه باشید که قوانین دین یکی و راه های آن آسان و راست است، کسی که از آن برود به قافله و سرمنزل رسد، و غنیمت برد، و هر کس که از آن راه نرود گمراه شده پشیمان گردد».

هشت _ خطبه120، فراز5 «أَینَ الْقَوْمُ الَّذِینَ دُعُوا إِلَی الْإِسْلاَمِ فَقَبِلُوهُ؟ وَقَرَأُوا الْقُرْآنَ فَأَحْکَمُوهُ؟ وَهِیجُوا إِلی الْجِهَادِ فَوَلِهُوا وَلَهَ اللِّقَاحِ إِلَی أَوْلاَدِهَا»؛ «کجا هستند مردمی که به اسلام دعوت شده و پذیرفتند، قرآن تلاوت

ص: 49

کردند و معانی آیات را شناختند، به سوی جهاد برانگیخته شده چونان شتری که به سوی بچه خود روی آورد شیفته جهاد گردیدند».

نُه _ خطبه146، فراز1 «إِنَّ هذَاالْأَمْرَلَمْ یکُنْ نَصْرُهُ وَلاَخِذْلاَنُهُ بِکَثْرَةٍ وَلاَبِقِلَّةٍ،وَهُوَدِینُ اللهِ الَّذِی أَظْهَرَهُ،وَجُنْدُهُ الَّذِی أَعَدَّهُ وَأَمَدَّهُ،حَتَّی بَلَغَ مَابَلَغَ،وَطَلَعَ حَیثُ طَلَعَ،وَنَحْنُ عَلَی مَوْعُودٍمِنَ اللهِ،وَاللهُ مُنْجِزٌوَعْدَهُ،وَنَاصِرٌجُنْدَهُ»؛ «علل پیروزی اسلام و مسلمین پیروزی و شکست اسلام، به فراوانی و کمی طرف داران آن نبود، اسلام دین خداست که آن را پیروزساخت، و سپاه اوست که آن را آماده و یاری فرمود و رسید تا آنجا که باید برسد، درهرجا که لازم بود طلوع کرد، وما بر وعده پروردگارخود امیدواریم که او به وعده خود وفا می کند، و سپاه خود را یاری خواهد کرد».

ده _ خطبه152، فراز9_13 «إِنَّ اللهَ خَصَّکُمْ بَالْإِسْلاَمِ، وَاسْتَخْلَصَکُمْ لَهُ، وَذلِکَ لاَِنَّهُ اسْمُ سَلاَمَةٍ، وَجِمَاعُ کَرَامَةٍ، اصْطَفَی اللهُ تَعَالَی مَنْهَجَهُ، وَبَینَ حُجَجَهُ، مِنْ ظَاهِرِ عِلْمٍ، وَبَاطِنِ حِکَمٍ. لاَ تَفْنَی غَرَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِی عَجَائِبُهُ. فِیهِ مَرَابِیعُ النِّعَمِ، وَمَصَابِیحُ الظُّلَمِ. لاَ تُفْتَحُ الْخَیرَاتُ إِلاَّ بِمَفَاتِحِهِ، وَلاَ تُکْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلاَّ بِمَصَابِحِهِ. قَدْ أَحْمَی حِمَاهُ، وَأَرْعَی مَرْعَاهُ. فِیهِ شِفَاءُ الْمُسْتَشْفِی، وَکِفَایةُ الْمُکْتَفِی»؛ «همانا خدای متعال شما را به اسلام اختصاص داد و برای اسلام برگزید، زیرا اسلام نامی از سلامت است، و فراهم کننده کرامت جامعه می باشد، راه روشن آن را خدا برگزید، و حجت های آن را روشن گردانید. و یژگی های قرآن را فرو فرستاد که ظاهرش علم، و باطنش حکمت است، نوآوری های آن پایان نگیرد و شگفتی هایش تمام نمی شود، در قرآن برکات و خیرات چونان سرزمین های پرگیاه در اول بهاران، فراوان است، و چراغ های روشنی بخش تاریکی ها فراوان دارد، که در نیکی ها جز با کلیدهای قرآن باز نشود، و تاریکی ها را جز با چراغ های آن روشنایی نمی توان بخشید، مرزهایش محفوظ، و چراگاه هایش را خود نگهبان است، هر درمان خواهی را درمان، و هر بی نیازی طلبی را کافی است».

ص: 50

یازده _ خطبه160، فراز5و6 «أَظْهَرَ بِهِ الشَّرائِعَ الْمَجْهُولَةَ، وَقَمَعَ بِهِ الْبِدَعَ الْمَدْخُولَةَ، وَبَینَ بِهِ الْأَحْکَامَ الْمَفْصُولَةَ. فَ_ (مَنْ یبْتَغِ غَیرَ الاسْلامِ دِیناً) تَتَحَقَّقْ شِقْوَتُهُ، وَتَنْفَصِمْ عُرْوَتُهُ، وَتَعْظُمْ کَبْوَتُهُ، وَیکُنْ مَآبُهُ إلَی الْحُزْنِ الطَّوِیلِ وَالْعَذَابِ الْوَبیلِ»؛ «با فرستادن پیامبر شریعت های ناشناخته را شناساند، و ریشه بدعت های راه یافته در ادیان آسمانی را قطع کرد، و احکام و مقررات الهی را بیان فرمود. پس هر کس جز اسلام دینی را انتخاب کند به یقین شقاوت او ثابت، و پیوند او با خدا قطع، و سقوطش سهمگین خواهد بود، و سرانجامش رنج و اندوهی بی پایان وشکنجه ای پردرد می باشد».

دوازده _ خطبه175، فراز12و13 «الْعَمَلَ الْعَمَلَ، ثُمَّ النِّهَایةَ النِّهَایةَ، وَالْإِسْتَقَامَةَ الْإِسْتِقَامَةَ، ثُمَّ الصَّبْرَ الصَّبْرَ، وَالْوَرَعَ الْوَرَعَ! إنَّ لَکُمْ نِهَایةً فَانْتَهُوا إلی نِهَایتِکُمْ، وَإنَّ لَکُمْ عَلَماً فَاهْتَدُوا بِعَلَمِکُمْ، وَإنَّ لِلْإِسْلاَمِ غَایةً فانْتَهُوا إلی غَایتِهِ. وَاخْرُجُوا إلَی اللهِ بِمَا افْتَرَضَ عَلَیکُمْ مِنْ حَقِّهِ، وَبَینَ لکُمْ مِنْ وَظَائِفِهِ. أَنَا شَاهِدٌ لَکُمْ، وَحَجِیجٌ یوْمَ الْقِیامَةِ عَنْکُمْ»؛ «تشویق به اعمال نیکو عمل صالح! عمل صالح! سپس آینده نگری! آینده نگری! و استقامت! استقامت! آنگاه، بردباری! بردباری! و پرهیزکاری! پرهیزکاری! برای هر کدام از شما عاقبت و پایان مهلتی تعیین شده، با نیکوکاری بدان جا برسید، و همانا پرچم هدایتی برای شما برافراشتند، با آن هدایت شوید، و برای اسلام نیز هدف و نتیجه ای است به آن دسترسی پیدا کنید، و با انجام واجبات، حقوق الهی را ادا کنید، که وظائف شما را آشکارا بیان کرده و من گواه اعمال شما بوده و در روز قیامت از شما دفاع می کنم و به سود شما گواهی می دهم».

سیزده _ خطبه179، فراز4 «لِلَّهِ أَنْتُمْ! أمَا دِینٌ یجْمَعُکُمْ! وَلاَ حَمِیةٌ تَشْحَذُکُمْ ! أَوَلَیسَ عَجَباً أَنَّ مُعَاوِیةَ یدْعُو الْجُفَاةَ الطَّغَامَ فَیتَّبِعُونَهُ عَلَی غَیرِ مَعُونَةٍ وَلاَ عَطَاءٍ، وَأَنَا أَدْعُوکُمْ _ وَأَنْتُمْ تَرِیکَةُ الْإِسْلاَمِ، وَبَقِیةُ النَّاسِ _ إلَی الْمَعُونَةِ أَوطَائِفَةٍ مِنَ الْعَطَاءِ، فَتَفَرَّقُونَ عَنِّی وَتَخْتَلِفُونَ عَلَی؟»؛ «خدا خیرتان دهد، آیا دینی نیست که شما را گردآورد؟ آیا غیرتی نیست که شما را برای جنگ با دشمن بسیج کند؟ شگفت آور نیست که معاویه انسان های جفاکار پست را می خواند و آن ها بدون انتظار کمک و بخششی از او پیروی

ص: 51

می کنند!! و من شما را برای یاری حق می خوانم، در حالی که شما بازماندگان اسلام، و یادگار مسلمانان پیشین می باشید، با کمک و عطایا شما را دعوت می کنم ولی از اطراف من پراکنده می شوید، و به تفرقه و اختلاف روی می آورید».

چهارده _ خطبه181، فراز21و22: وصف حضرت مهدی «قَدْ لَبِسَ لِلْحِکْمَةِ جُنَّتَهَا، وَأَخَذَهَا بِجَمِیعِ أَدَبِهَا، مِنَ الْإِقْبَالِ عَلَیهَا، وَالْمَعْرِفِةِ بهَا، وَالتَّفَرُّغِ لَهَا، فَهِی عِنْدَ نَفْسِهِ ضَالَّتُهُ الَّتِی یطْلُبُهَا، وَحَاجَتُهُ الَّتِی یسْأَلُ عَنْهَا، فَهُوُ مُغْتَرِبٌ إِذَا اغْتَرَبَ الْإِسْلاَمُ، وَضَرَبَ بِعَسِیبِ ذَنَبِهِ، وَأَلْصَقَ الْأَرْضَ بِجِرَانِهِ، بَقِیةٌ مِنْ بَقَایا حُجَّتِهِ، خَلِیفَةٌ مِنْ خَلاَئِفِ أَنْبِیائِهِ»؛ «زره دانش بر تن دارد، و با تمامی آداب، و با توجه و معرفت کامل آن را فرا گرفته، حکمت گمشده اوست که همواره در جستجوی آن می باشد، و نیاز اوست که در به دست آوردنش می پرسد. در آن هنگام که اسلام غروب می کند و چونان شتری در راه مانده بر زمین می ماند، و سینه به زمین می چسباند او پنهان خواهد شد (دوران غیبت صغری و کبری) او باقی مانده حجت های الهی است، و جانشینان پیامبران» پانزده _ خطبه189، فراز10_15 «ثُمَّ إِنَّ هذَا الْإِسْلاَمَ دِینُ اللهِ الَّذِی اصْطَفَاهُ لِنَفْسهِ، وَاصْطَنَعَهُ عَلی عَینِهِ، وَأَصْفَاهُ خِیرَةَ خَلْقِهِ، وَأَقَامَ دَعَائِمَهُ عَلَی مَحَبَّتِهِ، أَذَلَّ الْأَدْیانَ بِعِزَّتِهِ، وَوَضَعَ الْمِلَلَ بِرَفْعِهِ، وَأَهَانَ أَعْدَاءَهُ بِکَرَامَتِهِ، وَخَذَلَ مُحَادِّیهِ بِنَصْرِهِ، وَهَدَمَ أَرْکَانَ الضَّلاَلَةِ بِرُکْنِهِ، وَسَقَی مَنْ عَطِشَ مِنْ حِیاضِهِ، وَأَتْأَقَ الْحِیاضَ بِمَوَاتِحِهِ. ثُمَّ جَعَلَهُ لاَ انْفِصَامَ لِعُرْوَتِهِ، وَلاَ فَکَّ لِحَلْقَتِهِ، وَلاَ انْهِدَامَ لِأَسَاسِهِ، وَلاَ زَوَالَ لِدَعَائِمِهِ، وَلاَ انْقِلاَعَ لِشَجَرَتِهِ، وَلاَ انْقِطَاعَ لِمُدَّتِهِ، وَلاَ عَفَاءَ لِشَرَائِعِهِ، وَلاَ جَذَّ لِفُرُوعِهِ، وَلاَ ضَنْکَ لِطُرُقِهِ، وَلاَ وُعُوثَةَ لِسُهُولَتِهِ، وَلاَ سَوَادَ لِوَضَحِهِ، وَلاَ عِوَجَ لِإِنْتِصَابِهِ، وَلاَ عَصَلَ فِی عُودِهِ، وَلاَ وَعَثَ لِفَجِّهِ، وَلاَ انْطِفَاءَ لِمَصَابِیحِهِ، وَلاَ مَرَارَةَ لِحَلاَوَتِهِ. فَهُوَ دَعَائِمُ أَسَاخَ فِی الْحَقِّ أَسْنَاخَهَا، وَثَبَّتَ لَهَا آسَاسَهَا، وَینَابِیعُ غَزُرَتْ عُیونُهَا، وَمَصَابِیحُ شَبَّتْ نِیرَانُهَا، وَمَنَارٌ اقْتَدَی بِهَا سُفَّارُهَا، وَأَعلاَمٌ قُصِدَ بِهَا فِجَاجُهَا، وَمَنَاهِلُ رَوِی بِهَا وُرَّادُهَا. جَعَلَ اللهُ فِیهِ مُنْتَهَی رِضْوَانِهِ، وَذِرْوَةَ دَعَائِمِهِ، وَسَنَامَ طَاعَتِهِ، فَهُوَ عِنْدَ اللهِ وَثِیقُ الْأَرْکَانِ، رَفِیعُ الْبُنْیانِ، مُنِیرُ الْبُرْهَانِ، مُضِیءُ النِّیرَانِ، عَزِیرُ السُّلْطَانِ، مُشْرِفُ الْمَنَارِ، مُعْوِذُ الْمَثَارِ. فَشَرِّفُوهُ وَاتَّبِعُوهُ، وَأَدُّوا إِلَیهِ حَقَّهُ، وَضَعُوهُ مَوَاضِعَهُ»؛ «ویژگی های اسلام

ص: 52

همانا این اسلام، دین خداوندی است که آن را برای خود برگزید، و با دیده عنایت پروراند، و بهترین آفریدگان خود را مخصوص ابلاغ آن قرار داد، پایه های اسلام را بر محبت خویش استوار کرد، و ادیان و مذاهب گذشته را با عزت آن، خوار نمود، و با سربلند کردن آن دیگر ملت ها را بی مقدار کرد، و با محترم داشتن آن دشمنان را خوار گردانید، و با یاری کردن آن دشمنان سرسخت را شکست داد، و با نیرومند ساختن آن ارکان گمراهی را درهم کوبید، و تشنگان را از چشمه زلال آن سیراب کرد، و آبگیره های اسلام را پرآب نمود. خداوند اسلام را به گونه ای استحکام بخشید که پیوندهایش نگسلد، و حلقه هایش از هم جدا نشود، و ستون هایش خراب نگردد، در پایه هایش زوال راه نیاید، درخت وجودش از ریشه کنده نشود، زمانش پایان نگیرد، قوانینش کهنگی نپذیرد، شاخه هایش قطع نگردد، راه هایش تنگ و خراب نشود، و پیمودن راهش دشوار نباشد، تیرگی در روشنایی آن داخل نشود، و راه راست آن کجی نیابد، ستون هایش خم نشود، و گذرگاهش بدون دشواری قابل پیمودن باشد، در چراغ اسلام خاموشی، و در شیرینی آن تلخی راه نیابد. اسلام ستون های استواری است که خداوند آن را در دل حق برقرار کرد، اساس و پایه آن را ثابت فرمود، اسلام چشمه ساری است که آب آن در فوران، چراغی است که شعله های آن فروزان، و نشانه همیشه استواری است که روندگان راه حق با آن هدایت شوند، پرچمی است که برای راهنمایی پویندگان راه خدا نصب گردیده، و آبش خوری است که واردشوندگان آن سیراب می شوند. خداوند نهایت خشنودی خود را در اسلام قرار داده، و بزرگ ترین ستون های دینش، و بلندترین قله اطاعت او در اسلام جای گرفته است، اسلام در پیشگاه خداوند، دارای ستون هایی مطمئن، بنایی بلند، راهنمایی همیشه روشن، شعله ای روشنی بخش، برهانی نیرومند، و نشانه ای بلندپایه است، که درافتادن با آن ممکن نیست، پس اسلام را بزرگ بشمارید، از آن پیروی کنید، حق آن را ادا نمایید، و در جایگاه شایسته خویش قرار دهید».

شانزده _ خطبه227، فراز9 «وَأَشْهَدُأَنَّ مُحَمَّداًعَبْدُهُ الصَّفِی،وَأَمِینُهُ الرَّضِی(صلی الله علیه واله) أَرْسَلَهُ بِوُجُوبِ الْحُجَجِ، وَ ظُهُورِالْفَلَجِ،وَإِیضَاحِ

ص: 53

الْمَنْهَجِ،فَبَلَّغُ الرِّسَالَةَ صَادِعاًبِهَا،وَحَمَلَ عَلَی الْمَحَجَّةِ دالاًّعَلَیهَا،وَأَقَامَ أَعْلاَمَ الْإِهْتِدَاءِوَمَنَارَ الضِّیاءِ،وَجَعَلَ أَمْرَاسَ الْإِسْلاَمِ مَتِینَةً،وَعُرَاالْإِیمَانِ وَثِیقَةً»؛ «گواهی می دهم که محمد(صلی الله علیه واله) بنده و فرستاده خدا، و پیامبر برگزیده، و امانت دار پسندیده اوست (درود خدا بر او و عترت او باد) خدا او را با حجت های الزام کننده، و پیروزی آشکار، و راه روشن فرستاد، پس رسالت خود را آشکار رساند و مردم را به راه راست واداشت، و به همگان نشان داد، و نشانه های هدایت را برافراشت، و چراغ های روشن را بر سر راه آدمیان گرفت، رشته های اسلام را استوار کرد، و دستگیره های ایمان را محکم و پایدار نمود».

هفده _ خطبه234، فراز53 خطبه قاصِعَه، طولانی ترین خطبه نهج البلاغه است که محتوایی اخلاقی و اجتماعی دارد و موضوع آن نکوهش تعصب و خودپسندی است. این خطبه در اواخر حکومت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کوفه ایراد شده و امام در این خطبه درباره تفرقه اجتماعی هشدار داده و عاملان آن را سرزنش می کند.از موضوعات فرعی این خطبه، جنگ های امام علی(علیه السلام) با ناکثین، قاسطین و مارقین و شجاعت امام در دوره جوانی و به خاک افکندن بزرگان عرب، تربیت پیامبر از کودکی به واسطه فرشته الهی، قرابت امام علی(علیه السلام) با پیامبر و تربیت شدنش تحت نظارت او،حیله های ابلیس ویکی از معجزات پیامبر در حضور بزرگان قریش است.

«وَاعْلَمُواأَنَّکُمْ صِرْتُمْ بَعْدَالْهِجْرَةِ أَعْرَاباً،وَبَعْدَالْمُوَالاَةِ أحْزَاباً،مَاتَتَعَلَّقُونَ مِنَ الْإِسْلاَمِ إِلاَّبِاسْمِهِ،وَلاَ تَعْرِفُونَ مِنَ الْإِیمَانِ إِلاَّ رَسْمَهُ»؛ «بدانید که پس از هجرت، دوباره چونان اعراب بادیه نشین شده اید، و پس از وحدت و برادری به احزاب گوناگون تبدیل گشته اید، از اسلام تنها به نام آن، و از ایمان جز نشانی را نمی شناسید».

هجده _ خطبه 234، فراز58 «أَلاَ وَقَدْقَطَعْتُمْ قَیدَ الْإِسْلاَمِ، وَعَطَّلْتُمْ حُدُودَهُ، وَأَمَتُّمْ أَحْکَامَهُ. أَلاَ وَقَدْ أَمَرَنِی اللهُ بِقِتَالِ أَهْلِ الْبَغْی وَالْنَّکْثِ وَالْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ، فَأَمَّا النَّاکِثُونَ فَقَدْ قَاتَلْتُ، وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَقَدْ جَاهَدْتُ، وَأَمَّا الْمَارِقَةُ فَقَدْ دَوَّخْتُ»؛ «آگاه باشید! شما رشته پیوند با اسلام را قطع، و اجرای حدود الهی را تعطیل، و

ص: 54

احکام اسلام را به فراموشی سپردید. قاطعیت امام در نبرد با منحرفان آگاه باشید! خداوند مرا به جنگ با سرکشان تجاوزکار، پیمان شکنان، فسادکنندگان در زمین فرمان داد، با ناکثان پیمان شکن جنگیدم، و با قاسطین تجاوزکار جهاد کردم، و مارقین خارج شده از دین را خوار و زبون ساختم و رهبر خوارج (شیطان ردهه) بانگ صاعقه ای قلبش را به تپش آورد و سینه اش را لرزاند و کارش را ساخت، حال تنها اندکی از سرکشان و ستمگران باقی ماندند، که اگر خداوند مرا باقی گذارد با حمله دیگری نابودشان خواهم کرد، و حکومت حق را در سراسر کشور اسلامی پایدار خواهم نمود، جز مناطق پراکنده و دور دست».

نوزده _ خطبه234، فراز62 «وَلَقَدْ کَانَ یجَاوِر ُفِی کُلِّ سَنَة بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ, وَلاَیرَاهُ غَیرِی، وَلَمْ یجْمَعْ بَیتٌ وَاحِدٌ یوْمَئِذٍ فِی الْإِسْلاَمِ غَیرَ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه واله) وَخَدِیجَةَ وَأَنَا ثَالِثُهُمَا،أَرَی نُورَ الْوَحْی وَالرِّسَالَةِ، وَأَشُمُّ رِیحَ النُّبُوَّةِ. وَلَقَدْسَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیطَانِ حِینَ نَزَلَ الْوَحْی عَلَیهِ(صلی الله علیه واله) فَقُلْتُ: یارَسُولَ اللهِ مَا هذِهِ الرَّنَّةُ؟ فَقَالَ: «هذَاالشَّیطَانُ قَدْأَیسَ مِنْ عِبَادَتِهِ، إِنَّکَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ، وَتَرَی مَاأَرَی، إِلاَّأَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِی، وَلکِنَّکَ وَزِیرٌ، وَإِنَّکَ لَعَلَی خَیرٍ»؛ «پیامبر چند ماه از سال را در غار حراء می گذراند، تنها من او را مشاهده می کردم، و کسی جز من او را نمی دید، در آن روزها، در هیچ خانه مسلمانی راه نیافت جز خانه رسول خدا که خدیجه هم در آن بود و من سومین آنان بودم، من نور وحی و رسالت را می دیدم، و بوی نبوت را می بوییدم. من هنگامی که وحی بر پیامبر فرود می آمد، ناله شیطان را شنیدم، گفتم ای رسول خدا، این ناله کیست؟ گفت: شیطان است که از پرستش خویش مایوس گردید و فرمود: (علی! تو آنچه را من می شنوم، می شنوی، و آنچه را که من می بینم، می بینی، جز این که تو پیامبر نیستی، بلکه وزیر من بوده و به راه خیر می روی».

بیست _ خطبه 239، فراز 2 «هُمْ دَعَائِمُ الْإِسْلاَم»؛ «آن ها (اهل بیت) ستون های استوار اسلام می باشند».

ص: 55

بررسی ومطالعه دقیق هشت منبع و فهارس موضوعی نهج البلاغه در مجموع تعداد 37 مورد (عنوان) استخراج و شناسایی گردید که البته در مرحله پالایش تعداد 11 عنوان خارج از موضوع تحقیق حاضر ارزیابی شده و حذف گردیدند. مطالعه،فیش برداری و فهرست نویسی نهایی و جامع در خصوص «شناخت اسلام در نهج البلاغه» بر اساس 26 عنوان (45فراز) به تفکیک خطبه ها، نامه ها و حکمت ها (24 مورد شامل 18 خطبه، سه نامه و شش حکمت، در یکی ازخطبه ها سه عنوان گزارش شده است) انجام گرفته است. (جدول شماره 1). اطلاعات در خصوص 26 عنوان نهایی به تفکیک جایگاه، فراز و صفحه نهج البلاغه ترجمه فیض الاسلام درجدول شماره 2 گزارش می شود.

جدول شماره1) شناخت اسلام از زبان امام علی(علیه السلام) برحسب ساختار نهج البلاغه

جدول شماره 2) فهرست کامل عناوین شناخت اسلام از زبان امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه (به ترتیب متن، فراز و صفحه ترجمه فیض الاسلام)

ص: 58

تصویر

هم چنین این پژوهش چهار عنوان «برجسته» (خطبه 105،152،189 و حکمت120) را شناسایی نمود که در آن ها اصول اساسی معرفی اسلام از زبان امام علی(علیه السلام) (شامل تعریف اسلام و هم چنین فضائل و صفات 100 گانه اسلام) گزارش شده اند. مطالب 26 عنوان نهایی(45فراز) «سیمای اسلام در نهج البلاغه» در قالب 16 موضوع اصلی فهرست

ص: 59

و استخراج شده اند که سه موضوع اصلی به ترتیب بیش ترین فراوانی عبارتند از 1) بیان فضائل و صفات اسلام (شش عنوان و گزارش 100 ویژگی اسلام)؛ 2) سه موضوع نسبت بین خداوند متعال و اسلام، نسبت بین امام علی(علیه السلام) و اسلام نسبت بین اسلام و جهاد (هر کدام جداگانه 4 عنوان)؛ 3) نگرانی و دل واپسی آن حضرت از وضعیت اسلام درآخرالزمان (آینده پژوهی اسلام) (سه عنوان) (جدول شماره3).

سه موضوع اصلی نسبت بین پیامبر و اسلام، نسبت بین اسلام و اهل بیت(علیهم السلام)، توصیه های مشترک هدایتی نسبت به اسلام و البته هر کدام در دو عنوان مطرح شده اند و در نهایت هشت موضوع که هر کدام در یک عنوان ارائه شده اند، عبارتند از: اسلام ظاهری پس از هجرت، نسبت بین اسلام و حج، اسلام دین عمل، نسبت بین امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و اسلام، نسبت بین اسلام و بیعت (تشکیل حکومت)، اسلام نقطه آغازین تعلیم و تربیت،انواع واکنش ها نسبت به اسلام و عواقب و نتایج آن و دفاع و گواهی امام به سود مسلمانان در قیامت (جدول شماره3).

جدول شماره3) ترتیب فراوانی 16 موضوع اصلی شناخت اسلام از زبان امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه برحسب تعداد عناوین و شماره عناوین ^60.jpg

ص: 60

تصویر

ص: 64

صوت خفی: معنای غیر معروف نبی که از «النبأه» مشتق شده است و ممکن است اطلاق این معنا بر پیامبر(صلی الله علیه واله) به این دلیل باشد که ایشان سخنگوی خداوند هستند (همان، ج9، ص10).

به نظر می رسد استعمال نبی در زبان دینی برای پیامبر با معنای نبأ (خبر) مناسبت بیشتری داشته باشد؛ چرا که رکن اساسی نبوت، مقام خبر دادن از عالم غیب است. به همین دلیل بیشتر دانشمندان در تفسیر معنای نبی، ابتدا معنای نبأ را ذکر می کنند و دیگر معانی را با «قیل» یاد می کنند که دلالت بر ضعف و مجازی بودن آن ها می کند.(1)

می دانست این مقصود، جز با شناساندن سود و زیانشان برآورده نمی گردد و این شناسایی تنها از راه امرونهی تحقق می پذیرد و امر و نهی با وعده بهشت و ترساندن از جهنم کامل می گردد» (محمودی، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، ج13، ص101).

مفاد براهینی از این دست را می توان از راه بررسی سه مقدمه زیر به بیان نمود:

هدف از آفرینش انسان این است که با انجام دادن افعال اختیاری، مسیر تکامل خود را به سوی کمال نهایی بپیماید. کمالی که جز از مجرای اختیار و انتخاب به دست نمی آید.

اختیار و انتخاب آگاهانه، علاوه بر قدرت بر انجام کار و فراهم شدن زمینه های بیرونی، برای کار های گوناگون و وجود میل و کشش درونی به سوی آن ها، نیاز به شناخت صحیح نسبت به کار های خوب و بد و راه های شایسته و ناشایسته دارد و در صورتی انسان می تواند راه تکامل خویش را آزادانه انتخاب کند که هم هدف و هم راه رسیدن به آن را بشناسد.

شناخت های عادی و متعارف انسان ها از همکاری حس و عقل، به دست می آیند، هرچند نقش مهمی را در تأمین نیازمندی های زندگی ایفا می کنند؛ امّا برای بازشناختن راه کمال و سعادت حقیقی در همه ابعاد فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی کافی نیستند و اگر راه دیگری برای رفع این کمبودها وجود نداشته باشد، هدف الهی از آفرینش انسان تحقق نخواهد یافت.(1) بنابر این مقتضای حکمت الهی این است که راه دیگری فراتر از حس و عقل برای شناختن مسیر تکامل همه جانبه، در اختیار بشر قرار دهد تا انسان ها بتوانند مستقیماً یا با وساطت افراد دیگری از آن بهره مند شوند؛ و آن همان راه وحی است که در اختیار انبیا(علیهم السلام) قرار داده شده و ایشان به طور مستقیم و دیگران به وسیله ایشان از آن بهره مند می شوند و آنچه را برای رسیدن به کمال نهایی لازم است، فرامی گیرند (مصباح یزدی، آموزش عقاید، ص 178).

ص: 68

این برهان از موارد استنتاج قضیه عملی (باید) با قضیه نظری (هست) و از مصادیق اثبات ضرورت بالقیاس برای معلول از راه ضرورت علّت؛ و نیز از موارد براهین الهی است که در قالب قیاس مرکب مفصول(1) قابل صورت بندی است:

_ تحقق هدف آفرینش انسان، انجام افعال اختیاری در مسیر تکامل است (بنا بر حکمت الهی).

_ انجام افعال اختیاری در مسیر تکامل، شناختی صحیح نسبت به کارهای خوب و بد، نیاز دارد.

_ شناخت صحیح نسبت به کارهای خوب و بد، به وحی که در اختیار انبیاء الهی است، نیاز دارد.

نتیجه: تحقق هدف آفرینش انسان، به وحی که در اختیار انبیاء الهی است، نیاز دارد.

در میان مقدمات این برهان ممکن است مقدمه اخیر، مورد تشکیک واقع شود. ازاین روی به توضیح بیشتری پیرامون آن می پردازیم تا نارسایی دانش بشری برای تشخیص مسیر تکامل همه جانبه انسان و نیاز وی به وحی کاملاً روشن گردد.

و پیوندهایی که با موجودات دیگر دارد و روابطی که می تواند با هم نوعان برقرار کند و تأثیراتی که انواع روابط گوناگون می تواند در سعادت یا شقاوت او داشته باشد، معلوم گردد. برای این کار باید وظایف میلیاردها انسانی که دارای ویژگی های بدنی و روانی متفاوت هستند و در شرایط مختلف طبیعی و اجتماعی زندگی می کنند مشخص شود. از آنجایی که احاطه بر همه این امور نه تنها برای یک یا چند نفر میسر نیست؛ بلکه هزاران گروه متخصص در رشته های علوم مربوط به انسان هم نمی توانند چنین فرمول های پیچیده ای را کشف و به صورت قوانین و مقررات دقیق و مضبوطی بیان کنند، به گونه ای که همه مصالح فردی و اجتماعی، مادی و معنوی انسان ها تضمین گردد. گرچه مصالح مادی و دنیوی را تا حدودی می توان به وسیله تجارب علمی تشخیص داد؛ اما مصالح معنوی و اخروی، قابل تجربه حسی نیست. حال با توجه به وضع فعلی قوانین بشری، می توان میزان کارایی دانش انسان را در هزاران سال قبل حدس زد و به این نتیجه قطعی رسید که بشر ابتدایی، برای تشخیص راه صحیح زندگی بسیار ناتوان تر از بشر این عصر بوده است. پس جای این سؤال باقی می ماند که رها کردن میلیاردها انسان در طول تاریخ، چگونه با حکمت الهی و غرض از آفرینش آن ها سازگار است (همان، ص 180).

فرزندان آدم(علیه السلام) پیامبرانی برگزید و از آن ها پیمان گرفت که وحی الهی را به خوبی حفظ کنند و از آنان خواست که امانت رسالت را به مردم ابلاغ نمایند. این در زمانی بود که اکثر مردم پیمانی را که خدا از آن ها گرفته بود، دگرگون ساختند، حقّ او را نشناختند و همتا و شریکانی برای او قرار دادند و شیاطین آن ها را از معرفت خداوند بازداشتند و به هر سو می کشیدند و آن ها را از عبادت و اطاعتش جدا کردند».

کلام حضرت(علیه السلام) گویای این مطلب است که انحراف بشر از خطرات چه از جهت معارف توحیدی که نتیجه آن گرایش به شرک و بت پرستی شد؛ و چه از جهت عملی که نتیجه اش تسلیم هوا و هوس بودن گردید، سبب شد که خداوند، پیامبران بسیاری را با مسئولیت های سنگین به جامعه بشریت بفرستد و به شش هدف عمده در بعثت انبیاء اشاره نموده اند که اولین آن، همان یادآوری فطرت توحیدی است؛ زیرا خداوند معارف توحیدی را در سرشت انسان قرار داده، هر انسانی اگر با این فطرت دست نخورده پرورش شود و آموزش های نادرست، او را منحرف نکند، به طور طبیعی یگانه پرست خواهد بود. پیامبران جهت بازگرداندن انسان های منحرف به فطرت توحیدی، مبعوث شده اند: «فَبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ وَ واتَرَ إلَیهِم أنبیائَهُ لِیَستادوهُم میثاقَ فطرَتِه»؛ (همان) «پس خداوند پیامبرانش را در میان انسان ها مبعوث کرد و رسولان خود را پی درپی به سوی آنان فرستاد تا پیمان فطرت را از آنان مطالبه کنند».

از کلام حضرت(علیه السلام) چنین به دست می آید که انسان به گونه ای آفریده شده که خداپرستی با ذات او سرشته است، ازاین رو به کمک فطرت، خدا را می شناسد و به مقتضای فطرت به او عشق می ورزد. این همان حقیقتی است که ایشان به آن اذعان دارند.

مقصود از شهادت خطبه فوق، شهادت فطری و طبیعی است. خداوند ذات انسان را بر خود او گواهی گرفت. آیا من خدای شما هستم؟ آنان به زبان حال و به مقتضای فطرت به ربوبیت حقّ اقرار کرده و می کنند؛ یعنی با تمام وجود به وحدانیت الهی گواهی می دهند (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج1، ص45).

بعثت انبیای الهی علاوه بر نشان دادن راه صحیح برای تکامل حقیقی انسان از راه

ص: 71

فطرت، تأثیرات مهم دیگری نیز در تکامل انسان ها داشته اند که از حکمت بعثت آن ها محسوب می شود. حضرت علی(علیه السلام) در ادامه سخن فوق می فرمایند:

«... یُذَکِّرُوهُم مَنسِیَّ نِعمَتِهِ وَیَحتَجُّوا عَلَیهِم بِالتَّبلیغِ ویُثیرُوا لَهُم دفائِنَ العقول وَیُریهُم آیاتِ المقدره ومعایِشَ تُحییهِم وآجال تُفنِیهِم وأوصابٍ تُهرِمُهُم وَ أحداثِ تَتابَعُ عَلَیهم»؛ «نعمت های فراموش شده الهی را به آنان یادآوری نمایند و با ابلاغ دستورهای خدا، حجت را بر آن ها تمام نمایند و گنج های پنهانی عقل ها را برای آنان آشکار سازند و نشانه های قدرت خدا را معرفی کنند و وسایل و عوامل حیات و زندگی و راه های مرگ و مردن و مشکلات و رنج های پیر کننده و حوادث پی درپی که همواره بر سر راه آدمیان است» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه/1).

حضرت(علیه السلام) در کلام فوق هدف و فایده های دیگر را بیان می نمایند؛ در وجود انسان نعمت های مادی و معنوی بسیاری است که اگر از آن ها به خوبی بهره برده شود، می تواند انسان را به سعادت برساند؛ ولی فراموش شدن آن ها، سبب از دست رفتنشان می شود. انبیای الهی با یادآوری نعمت های ارزنده ای که در اختیار انسان ها است، آن ها را به راه سعادت بازمی گرداند و از طریق استدلالات عقلی (علاوه بر مسائل فطری) بر آنان اتمام حجت می کنند و تعلیمات آسمانی و فرمان های الهی را به آن ها می رسانند. آیه 15 سوره اسرا نیز بیانگر همین نکته است.

همچنین انبیا، انسان ها را متوجه توانایی عقل ها می نمایند؛ زیرا بسیاری از مطالب هست که عقل انسان، توانایی درک آن ها را دارد؛ ولی یا نیاز به گذشت زمان و تجارب فراوان دارد و یا در اثر اهتمام افراد به امور مادی و غلبه گرایش های حیوانی، مورد غفلت و فراموشی قرار می گیرند و یا در اثر بدآموزی ها و تبلیغات سوء پنهان می مانند. چنین مطالبی نیز به وسیله انبیا بیان می گردد و با تذکرات پی درپی از فراموش شدن کلی آن ها جلوگیری به عمل می آید (مصباح یزدی، آموزش عقاید، ص 181).

حضرت علی(علیه السلام) همچنین به نشان دادن آیات قدرت و وسایل و عوامل حیات و زندگی و راه های مرگ و مردن و حوادث پی درپی اشاره می کنند. تبیین این امور از جانب

ص: 72

حضرت(علیه السلام) چنانکه ذکر شد به این دلیل است که بشر به قدرت خود پی ببرد و از او پیروی کند و شریعت و طبیعت را با هم هماهنگ سازد؛ زیرا طبیعت را خلق کرده و شریعت را بر طبق طبیعت و اصول خلقت تشریع کرده است. بدین جهت متفکران معتقدند تمدّن بشر مرهون زحمات ارشادات پیامبران است و تمام فنون بشری به الهام الهی بوده است و علم و عقل به تنهایی نمی تواند بشر را از دین و مذهب بی نیاز کند (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج 1، ص 49).

عبارات حضرت(علیه السلام) در بیان حکمت های بعثت انبیا، برهان روشنی است که در قالب قیاس استثنایی(1) ذکر می شود.

_ اگر مردم پیمان فطرت و نعمت های الهی را فراموش کنند و حجت بر آنها تمام نباشد و گنج های پنهانی عقل ها و نشانه های قدرت خدا و وسایل و عوامل حیات و راه های مرگ و حوادث پی در پی آشکار نباشد، آنگاه خداوند پیامبرانی را برای یادآوری پیمان فطرت و

ص: 73

نعمت های فراموش شده و اتمام حجت وآشکار نمودن گنج های پنهانی عقل ها و نشانه های قدرت خدا و وسایل و عوامل حیات و راه های مرگ و حوادث پی در پی، مبعوث می کند.

_ مردم پیمان فطرت و نعمت های الهی را فراموش کردند و حجت بر آنها تمام نبود و گنج های پنهانی عقل ها و نشانه های قدرت خدا و وسایل و عوامل حیات و راه های مرگ و حوادث پی در پی، آشکار نبود.

نتیجه: خداوند پیامبرانی را برای یادآوری پیمان فطرت و نعمت های فراموش شده و اتمام حجت و آشکار نمودن گنج های پنهانی عقل ها و نشانه های قدرت خدا و وسایل و عوامل حیات و راه های مرگ و حوادث پی درپی، مبعوث کرده است.

حضرت علی(علیه السلام) در عبارت فوق، آزمایش بندگان را با اموری که ممکن است فلسفه آن فهمیده نشود، بیان می کنند و ضمن اشاره به یکی از اهداف بعثت انبیاء که همان جدا کردن صالحان و غیر آن از طریق آزمایش است، سادگی و بی پیرایگی حضرت آدم(علیه السلام) به عنوان اولین پیامبر مبعوث شده را نیز مطرح می نمایند که در قالب قیاس مرّخم _ قیاس مرّخم(1) اقترانی شکل اول چنین است:

اگر خداوند اراده می کرد، آدم(علیه السلام) را از نوری بیافریند که چشم ها را خیره کند و زیبایی اش عقل ها را مبهوت سازد و عطر و پاکیزگی اش حس بویایی را تسخیر کند، آنگاه گردن در برابر آدم فروتنی می کرد و آزمایش فرشتگان برای سجده آدم(علیه السلام) آسان بود.

لکن چنین نیست که گردن در برابر آدم فروتنی کند و آزمایش فرشتگان برای سجده آدم(علیه السلام) آسان باشد.

نتیجه: چنین نیست که خداوند اراده کرده باشد آدم(علیه السلام) را از نوری بیافریند که چشم ها را خیره کند و زیبایی اش عقل ها را مبهوت سازد و پاکیزگی اش حس بویایی را تسخیر کند.

کلام ایشان به این مطلب اشاره دارد که اگر امتحانات الهی هماهنگ با خواسته دل افراد بود، امتحان عملاً بی اثر می شد؛ زیرا همه بر طبق آن عمل می کردند، ولی اگر برخلاف میل افراد باشد، صفوف مؤمنان خداپرست و مخلص از هواپرست و غیر مخلص، جدا می شود. امتحان مغروران و متکبّران نیز باید با اموری باشد که غرور و تکبّرشان را بشکند و این یک امر بدیهی است. به همین دلیل کلام حضرت(علیه السلام) در ادامه سخن فوق، قیاس جداگانه ای در مورد امتحان و آزمایش های الهی است.

اگر خداوند مخلوقات را با اموری که آگاهی ندارند آزمایش نمی کرد، آنگاه خوب و بد تمیز داده نمی شد و تکبّر و خودپسندی را از آن ها جدا نمی کرد و خودبزرگ بینی را از آن ها دور نمی کرد.

ص: 75

لکن چنین نیست که خوب و بد تمیز داده نشود و تکبّر و خودپسندی از آن ها زدوده نشده باشد و خودبزرگ بینی از آن ها دور نباشد نتیجه: چنین نیست که خداوند مخلوقات را با اموری که آگاهی ندارند آزمایش نکند (خداوند مخلوقات را با اموری که به آن جهل دارند، آزمایش می کند).

از قیاس فوق روشن می شود، چرا فلسفه همه احکام شرع، آشکار نیست. درست است که فلسفه بسیاری از آن ها به حکم عقل یا به توضیح آیات و روایات بر ما آشکار شده؛ ولی قسمت قابل ملاحظه ای از آن همچنان در پرده ابهام باقی مانده، این برای آن است که مطیعان مخلص از متمردان و گردن کشان شناخته شوند. البته مخفی بودن اسرار این احکام غیر از آنچه گفته شد، دلایل دیگری نیز می تواند داشته باشد که ما از آن ها غافلیم.

در قسمتی دیگر از همین خطبه، با محوریت تقبیح تکبر و نهی از روحیه استکباری، تکبّر و غرور را صفتی زشت و تواضع را به عنوان بارزترین ویژگی انبیاء الهی معرفی می کنند: «فَلَو رخَّصَ الله فی الکبر لِأحدٍ مِن عباده لَرَخَّصَ فیه لِخاصَّه أَنبیائِهِ وَأولیائِهِ وَلکنَّهُ کرَّهَ إِلَیهِم التَّکابُر وَرَضی لهم التَّواضع فَألصَقُوا بالأرض خدودَهُم وعفَّروا فی التُّراب وُجوهَهُم وَخَفَضوا أَجنِحَتَهِم لِلمؤمنین و کانوا قوماً مستضعفین»؛(شریف رضی، ترجمه نهج البلاغه، ص 275) «اگر خداوند تکبّر ورزیدن را اجازه می فرمود، حتماً به بندگان مخصوص خود از پیامبران و امامان(علیهم السلام) اجازه می داد. در صورتی که خدای سبحان تکبّر و خودپسندی را نسبت به آنان ناپسند و تواضع و فروتنی را برای آنان پسندید که چهره بر زمین می گذارند و صورت ها بر خاک می مالند و در برابر مؤمنان فروتنی می کنند و خود از قشر مستضعف جامعه می باشند».

عبارت حضرت علی(علیه السلام) نمونه روشنی از استدلال تمثیلی(1) است:

اگر خداوند تکبّر ورزیدن را می پسندید، به بندگان مخصوص از پیامبران و امامان اجازه تکبّرمی داد.

ص: 76

لکن چنین نیست که به بندگان مخصوص از پیامبران و امامان اجازه تکبّر داده باشد.

نتیجه: چنین نیست که خداوند تکبّر ورزیدن را بپسندد.

عرضه بدارد و برای اینکه شاهد و گواهی بر صدق نبوت و رسالتش باشد، خدا به دست او معجزه هم ظاهر می کند. بنابر این همین قدر که اتمام حجت شود، معجزه کافی است. به همین جهت حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند: اگر این طور بود دیگر ایمان ها، ایمان نبود (مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ج2، ص197).

ابن ابی الحدید در قسمتی از شرح این خطبه، به سخنی از ابوجعفر محمد بن جریر طبری در تاریخ وی، استناد می کند: هنگامی که خداوند موسی و هارون را برانگیخت و فرمان داد تا به نزد فرعون بروند، به مصر رفتند و در مقابل کاخ فرعون ایستادند و اجازه ورود خواستند، چند سال درنگ کردند و فرعون از حال آن ها آگاه نبود. موسی و هارون(علیه السلام) به نگهبانان می گفتند ما فرستادگان پروردگار جهانیان به سوی فرعون هستیم تا آنکه سرانجام دلقک فرعون که او را به خنده درمی آورد، گفت: ای پادشاه، مردی جلوی کاخ ایستاده و سخنی جالب می گوید و می پندارد خدایی، غیر از تو هست. آنگاه فرعون گفت: او را بیاورید. موسی(علیه السلام) درحالی که عصا به دست بود، به همراه برادرش هارون(علیه السلام) وارد شد و گفت: من فرستاده و رسول پروردگار جهانیان به سوی تو هستم... در ادامه ابن ابی الحدید می نویسد: اگر بپرسی چه خاصیتی در پشم و پشمینه پوشی است و چرا صالحان آن را ترجیح می دهند؟ می گویم: در خبر وارد شده است هنگامی که آدم به زمین هبوط کرد، نخستین جامه ای که پوشید، از پشم گوسفندی بود که خداوند برایش فرستاد و فرمان داد آن را بکشد، گوشتش را بخورد و پشمش را بپوشد؛ زیرا آدم از بهشت برهنه بر زمین آمده بود. آدم، آن گوسفند را کشت، حوا پشم آن را رشت و دو جامه فراهم کرد. یکی را آدم پوشید و دیگری را حوا؛ و به این جهت شعار اولیا، پوشیدن جامه پشمینه شد (ابن ابی الحدید، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ج 5، ص 277_278).

کلام زیبای حضرت در قالب قیاس استثنایی چنین است:

اگر خدای سبحان اراده می فرمود که هنگام بعثت پیامبران درهای گنج ها و معدن های جواهرات و باغ های سرسبز را به روی پیامبران بگشاید و پرندگان آسمان و حیوانات وحشی،

ص: 78

زمین را همراه آنان به حرکت درآورد. آنگاه آزمایش از میان می رفت. لکن چنین نیست که آزمایش از میان رفته باشد و ایمان آورندگان ثواب نیکوکاری را نیابند و واژه ها، معانی خود را از دست داده باشند.

نتیجه: چنین نیست که خدای سبحان اراده کرده باشد هنگام بعثت پیامبران درهای گنج ها و معدن های جواهران و باغ های سرسبز را به روی پیامبران گشاید و پرندگان آسمان و حیوانات وحشی، زمین را همراه آنان به حرکت درآورد.

هرکس چنین باشد، امین و مورد اعتماد و گنجینه دار علم نهان خداوند و شاهد روز رستاخیز و برانگیخته خداوند برای بیان حق و فرستاده او به سوی مردم است.

نتیجه: حضرت محمد(صلی الله علیه واله) امین و مورد اعتماد و گنجینه دار علم نهان خداوند و شاهد روز رستاخیز و برانگیخته خداوند برای بیان حق و فرستاده او به سوی مردم است.

حضرت در پایان این بخش، به صفات دیگر به صورت نتیجه گیری از تمام بیانات در این بخش اشاره کرده، می فرمایند: او امین معتمد و گنجینه دار مخزن علوم و شاهد و گواه روز رستاخیز و برانگیخته برای بیان حقایق است (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، ج 7، ص 435).

آیت الله مکارم شیرازی در شرح این خطبه، نتیجه قیاس فوق را قیاسی مجزا می داند و معتقدند اوصافی که در نتیجه ذکر شده، بعضی مقدمه و بعضی نتیجه دیگری است. امین خداوند و خزانه دار علم او بودن، مقدمه ای است برای رسالت به سوی حق و مبعوث بودن به حق و گواه روز قیامت بودن، نتیجه این رسالت است (همان، ص 436)؛ بنابراین نتیجه اخیر بر اساس تفسیر آیت الله مکارم شیرازی در قالب دو قیاس ضمیر اقترانی شکل اول می گنجد؛ حضرت در این کلام نیز، کبری را در استتار گرفته اند:

پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) امین و خزانه دار علم خداوند است.

هرکس امین و خزانه دار علم خداوند است، دارای توانایی رسالت است.

نتیجه: پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) دارای توانایی رسالت است و هر کسی که دارای توانایی رسالت است، از جانب حق مبعوث شده و گواه روز قیامت است.

نتیجه: پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) از جانب حق مبعوث شده و گواه روز قیامت است.

حضرت علی(علیه السلام) در خطبه 160 می فرمایند: «تَأَسَّ بِنَبِیِّکَ الْأَطْیَبِ الْأَطْهَرِ(صلی الله علیه واله)، فَإِنَّ فِیهِ أُسْوَةً لِمَنْ تَأَسَّی، وَعَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّی»؛ (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه160) به پیامبر پاک و پاکیزه ات اقتدا کن که راه و رسم او الگویی است برای الگو طلبان و مایه فخر و بزرگی است برای کسی که خواهان بزرگواری باشد.

ص: 80

کلام حضرت(علیه السلام) در قالب قیاس ضمیر اقترانی شکل اول می گنجد:

پیامبر(صلی الله علیه واله) پاک و پاکیزه است.

هر کس پاک و پاکیزه است، الگویی است برای الگو طلبان و مایه فخر و بزرگی است برای کسی که خواهان بزرگواری باشد.

نتیجه: پیامبر(صلی الله علیه واله) الگویی است برای الگو طلبان و مایه فخر و بزرگی است برای کسی که خواهان بزرگواری باشد.

کلام حضرت(علیه السلام) در عبارت فوق اگرچه انشایی و امری است؛ اما استدلال، ناظر به جمله امری نیست؛ بلکه به دلیل امر اشاره دارد. با نگاهی به کلام حضرت در خطبه فوق، به خوبی دانسته می شود که کبری، محذوف و از این جهت ضمیر خوانده شده است.

ص: 84

4. التنزیه: تنزیه و شهادت به پاکی خداوند است که در نهج البلاغه و متون توحیدی آن، همین معنا مدنظر است. ادلّه نقلی قرآنی این مفهوم عبارتند از:

پاک دانستن و تقدیس خداوند از هر نوع بدی، شامل تنزیه در ذات، صفات، افعال، اسماء و احکام می گردد(طبرانی، التفسیرالکبیر، ج 29، ص442). تسبیح، اعم از تقدیس است. تسبیح ذات خدا، تقدیس اوست از نقایص امکانی و حدوث؛ از عدم، امکان، جسمیت، عرضیت، ضد، هرگونه ندّ، از نقایص و کمالات لازمه موجودات امکانی و نسبت دادن وحدت مطلقه به اوست. تسبیح صفات خدا، به پاک دانستن او از جهل، قادر بودن او بر همه مقدورات و پاک دانستن صفاتش از تغیرات است (حسن زاده آملی، ممدّ الهمم، ص26). تسبیح افعال خدا، بدین معناست که همه ممکنات فعل خدا هستند و فاعلیت او موقوف بر ماده و مثال است. تسبیح احکام الهی به این است که هرآنچه در شریعت مقرر فرموده، مصلحت، خیر و احسان است.

تفسیر الوسیط، ج 3،ص2646؛ طبرسی، مجمع البیان، ج 9، ص346؛ حمّوش القیسی، الهدایة إلی بلوغ النهایة، ج 11، ص7303).

{یسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الأْرْضِ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلی کُلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ} (تغابن/1)؛ «آنچه در آسمان ها و زمین است، خدای را تسبیح می گویند. فرمان نافذ و حکومت (بر همه هستی از آن اوست و ستایش، تنها او را سِزَد و او بر همه چیز تواناست».

«تعظیم خداوند، اقرار به ربوبیت او و اذعان برای طاعت خدا، از معانی تسبیح است» (طبری، جامع البیان، ج27، ص124).

«آسمان ها و زمین خاضع در برابر خداوند هستند و او را از هر بدی و شریکی منزه می خوانند» (طبرانی، تفسیرالکبیر، ج 6، ص202).

«تسبیح»، تنزیه و تقدیس خداوند از نقایص در زبان، ذهن، دل و جوارح، تخلیه این چهار مقام با مراتبِ تفریق، نفض، ترک و رفض است. رفض همان «توحید ذاتی» یا «کمال انقطاع» است که به زبان دعا، امام علی(علیه السلام) در مناجات شعبانیه از خداوند طلب می نماید (حسن زاده آملی، دروس شرح اشارات، نمط نهم، ص246_247).

«تفریق»، فرق گذاشتن و جداکردن صفات خالق و مخلوق، نفض، غبارزدایی، ترک، انقطاع از غیرخدا و رفض، اعراض و ترک غیرخدا و تنزّه از ماسوی الله محسوب می شود (همان).

تسبیح و تحمید، تخلیه و تحلیه در مقام زبان، ذهن، دل و جوارح است که معرفت وجودی به یکتایی و وحدانیت خدا را به وجود می آورند و در هر مقام، تمهیدکننده مرتبه ای از توحید وجودی هستند. توحید وجودی افعالی، اسمائی _ صفاتی و ذاتی، هر یک تسبیح و تحمید متناسب همان مرتبه را دارند.

مفهوم شناسی تسبیح، پیوستگی آن با مفهوم وجودی تحمید، معرفت بخشی، تصدیق و تثبیت کنندگی معرفت وجودی و این که اصولاً «انقطاع» راه دستیابی به محبت است (طباطبائی، رسالة الولایه، ص317)، از ادله وجودی بودن «تسبیح» هستند.

ص: 89

کسی فراگیرد. اداره کننده سراسر نظام آفرینش است، بی آن که نیازی به فکر کردن یا اندیشه درونی داشته باشد. خدایی که تاریکی ها او را پنهان نسازد و از نورها روشنی نگیرد. شب او را نپوشاند و روز بر او نمی گذرد. نه بینایی او از راه دیدگان، و نه علم او از راه اطلاعات و اخبار است».

نمونه دوم: در این فراز، به تسبیح در صفات الهی می پردازد و مخاطب را متوجه تفاوت صفات مخلوق و خالق کرده، یکتایی خدا را در این صفات شهادت می دهد؛ یعنی با پرداختن به صفات خدا، توجه به یکتایی او و نیاز وجودی مخلوقین به اتصال و ارتباط با خدا، به سمیع، بصیر، علیم و قدیر بودن خدا اشاره می نماید که در ارتباط وجودی خدا و انسان، مفهومی کلیدی به شمار می رود. با درک یکتایی خدا، تمرکز قدرت و سلطنت در اللّه، شهادت به پاکی خدا و اظهار خضوع در برابر این عظمتِ بی کران نموده، به حمد او روی می آورد. این نمونه آمیختگی و پیوستگی تسبیح و حمد را به خوبی نشان می دهد. در این فراز، همراهی تسبیح و صفات الهی، بر ترک غیرخدا و تنها خدا را دیدن، دلالت دارد که از مراتب بالای تسبیح و در نتیجه، از مراتب بالای حمد، پرستش و محبت الهی است:

«کُلُّ شَی ءٍ خَاضِعٌ لَهُ وَکُلُّ شَی ءٍ قَائِمٌ بِهِ غِنَی کُلِّ فَقِیرٍ وَعِزُّ کُلِّ ذَلِیلٍ وَقُوَّةُ کُلِّ ضَعِیفٍ وَمَفْزَعُ کُلِّ مَلْهُوفٍ مَنْ تَکَلَّمَ سَمِعَ نُطْقَهُ وَ مَنْ سَکَتَ عَلِمَ سِرَّهُ وَمَنْ عَاشَ فَعَلَیهِ رِزْقُهُ وَمَنْ مَاتَ فَإِلَیهِ مُنْقَلَبُهُ لَمْ تَرَکَ الْعُیونُ فَتُخْبِرَ عَنْکَ بَلْ کُنْتَ قَبْلَ الْوَاصِفِینَ مِنْ خَلْقِکَ لَمْ تَخْلُقِ الْخَلْقَ لِوَحْشَةٍ وَلَا اسْتَعْمَلْتَهُمْ لِمَنْفَعَةٍ وَلَا یسْبِقُکَ مَنْ طَلَبْتَ وَلَا یفْلِتُکَ مَنْ أَخَذْتَ وَلَا ینْقُصُ سُلْطَانَکَ مَنْ عَصَاکَ وَلَا یزِیدُ فِی مُلْکِکَ مَنْ أَطَاعَکَ وَلَا یرُدُّ أَمْرَکَ مَنْ سَخِطَ قَضَاءَکَ وَلَا یسْتَغْنِی عَنْکَ مَنْ تَوَلَّی عَنْ أَمْرِکَ کُلُّ سِرٍّ عِنْدَکَ عَلَانِیةٌ وَکُلُّ غَیبٍ عِنْدَکَ شَهَادَةٌ أَنْتَ الْأَبَدُ فَلَا أَمَدَ لَکَ وَأَنْتَ الْمُنْتَهَی فَلَا مَحِیصَ عَنْکَ وَأَنْتَ الْمَوْعِدُ فَلَا مَنْجَی مِنْکَ إِلَّا إِلَیکَ بِیدِکَ نَاصِیةُ کُلِّ دَابَّةٍ وَ إِلَیکَ مَصِیرُ کُلِّ نَسَمَةٍ سُبْحَانَکَ مَا أَعْظَمَ مَا نَرَی مِنْ خَلْقِکَ وَمَا أَصْغَرَ عِظَمَهُ فِی جَنْبِ قُدْرَتِکَ وَمَا أَهْوَلَ مَا نَریَ مِنْ مَلَکُوتِکَ وَمَا أَحْقَرَ ذَلِکَ فِیمَا غَابَ عَنَّا مِنْ سُلْطَانِکَ وََاأَسْبَغَ نِعَمَکَ فِی الدُّنْیا وَمَا أَصْغَرَهَا فِی نِعَمِ الْآخِرَةِ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه109)؛ «همه چیز برابر خدا خاشع، و همه چیز با یاری او بر جای مانده است. خدا بی نیاز کننده هر نیازمند، و

ص: 91

عزت بخش هر خوار و ذلیل، نیروی هر ناتوان، و پناهگاه هر مصیبت زده است. هر کس سخن گوید، می شنود، و هر که ساکت باشد، اسرار درونش را می داند.

روزی زندگان بر اوست و هر که بمیرد به سوی او باز می گردد. خدایا! چشم ها تو را ندیده تا از تو خبر دهند، که پیش از توصیف کنندگان از موجودات، بوده ای. آفرینش برای ترس از وحشت تنهایی نبود، و برای سودجویی آنها را نیافریدی. کسی از قدرت تو نتواند بگریزد، و هر کس را بگیری، از قدرت تو نتواند خارج گردد. گناه کاران از عظمت تو نکاهند و اطاعت کنندگان بر قدرت تو نیفزایند. آن کس که از قضای تو به خشم آید، نتواند فرمانت را برگرداند و هرکس که به فرمان تو پشت کند، از تو بی نیاز نگردد. هر سرّی نزد تو آشکار و هر پنهانی نزد تو هویداست. تو خدای همیشه ای و بی پایان، و تو پایان هر چیزی، که گریزی از آن نیست. وعده گاه همه، محضر توست، و رهایی از تو جز به تو ممکن نیست، و زمام هر جنبنده ای به دست توست، و به سوی تو بازگشت هر آفریده ای است. پاک و منزّهی ای خدا، چقدر بزرگ و والاست قدر و عظمت تو، و چه بزرگ است آنچه را که از خلقت تو می نگرم و چه کوچک است هر بزرگی در برابر قدرت تو، و چه باعظمت است آنچه را که از ملکوت تو مشاهده می کنم، و چه ناچیز است برابر آنچه بر ما نهان است از سلطنت تو، و چه فراگیر است در این جهان نعمت های تو، و چه کوچک است نعمت های فراوان دنیا در برابر نعمت های آخرت».

در بخش دیگری از همین خطبه، به تسبیحی والاتر اشاره می کند که از ترک غیرخدا سخن می گوید. شهادت به پاکی و تنزه خدا داده، تنها او را لایق پرستش و ارتباط وجودی می خواند. او را از هرچه ناشایست است، منزه دانسته، با وصف حال فریفتگان دنیا و آنان که از هدف خلقت و ارتباط وجودی با خدا غفلت کردند و به دام وابستگی های پستِ دنیا افتاده اند، می پردازد:

«سُبْحَانَکَ خَالِقاً وَ مَعْبُوداً بِحُسْنِ بَلَائِکَ عِنْدَ خَلْقِکَ خَلَقْتَ دَاراً وَ جَعَلْتَ فِیهَا مَأْدُبَةً مَشْرَباً وَمَطْعَماً وَأَزْوَاجاً وَخَدَماً وَقُصُوراً وَأَنْهَاراً وَزُرُوعاً وَ ثِمَاراً ثُمَّ أَرْسَلْتَ دَاعِیاً یدْعُو إِلَیهَا فَلَا الدَّاعِی أَجَابُوا وَلَا فِیمَا

ص: 92

رَغَّبْتَ إِلَیهِ رَغِبُوا وَلَا إِلَی مَا شَوَّقْتَ إِلَیهِ اشْتَاقُوا أَقْبَلُوا عَلَی جِیفَةٍ قَدِ افْتَضَحُوا بِأَکْلِهَا وَاصْطَلَحُوا عَلَی حُبِّهَا وَمَنْ عَشِقَ شَیئاً أَعْشَی بَصَرَهُ وَ أَمْرَضَ قَلْبَهُ فَهُوَ ینْظُرُ بِعَینٍ غَیرِ صَحِیحَةٍ وَیسْمَعُ بِأُذُنٍ غَیرِ سَمِیعَةٍ قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَهُ وَ أَمَاتَتِ الدُّنْیا قَلْبَهُ وَ وَلَّهَتْ عَلَیهَا نَفْسَهُ فَهُوَ عَبْدٌ لَهَا وَلِمَنْ فِی یدِهِ شَی ءٌ مِنْهَا حَیثُمَا زَالَتْ زَالَ إِلَیهَا وَحَیثُمَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَ عَلَیهَا لَا ینْزَجِرُ مِنَ اللَّهِ بِزَاجِرٍ وَلَا یتَّعِظُ مِنْهُ بِوَاعِظٍ وَهُوَ یرَی الْمَأْخُوذِینَ عَلَی الْغِرَّةِ حَیثُ لَا إِقَالَةَ لَهُمْ وَلَارَجْعَةَ کَیفَ نَزَلَ بِهِمْ مَا کَانُوا یجْهَلُونَ وَجَاءَهُمْ مِنْ فِرَاقِ الدُّنْیا مَا کَانُوا یأْمَنُونَ وَ قَدِمُوا مِنَ الْآخِرَةِ عَلَی مَاکَانُوا یوعَدُونَ» (همان)؛ «پاک می دانم تو را که آفریدگار و شایسته پرستشی، از هرچه ناشایست است. برای نیک آزمودن آفریدگانت سرایی را آفریدی و خوانی در آن گسترانیدی؛ نوشیدنی و خوراکی و همسرانی و خدمت گزارانی و کوشک های بلند و جوی های روانی و کشتزارها و میوه های (فراوانی که همه آنها را در آن جا فراهم ساختی)، سپس فراخوانی فرستاده ای که به سوی آن سرا فراخواند؛ پس نه خواندن فراخوان را پذیرفتند و نه در آنچه به رغبت انداختی، گرویدند و نه به سوی چیزهایی که شیفته گردانیدی، با آرزومندی شتافتند. بر سرمرداری روی آورده، با خوردنش رسوا گردیده اند و بر دوستی آن مردار به سازش گراییده اند و هرکس شیفته و شیدای چیزی شد، آن چیز دیده اش را تیره و تار و دلش را بیمار گرداند؛ پس او به چشمی ناخوش می نگرد و با گوش هایی ناشنوا می شنود؛ خواسته های تن، پرده خِرَد او را دریده و دوستی این جهان، دلش را میرانده و جانش را بر آنها شیفته گردانیده است؛ پس او بنده این جهان و بنده کسی است که چیزی از این جهان را در دست دارد. به هرسو گردید، به همان سو گراید و به هر کجا روی نهاد، به همان جا روی نهد، نه (از نافرمانی های) خدا با بازداشتن بازدارنده ای دست بردارد و نه با پند دهنده ای به پندهای خدایی پند پذیرد. حال آن که فریفتگان دستگیر شده را در جایگاهی می بیند که نه راه برهم زدن پیمان به روی آنان باز است و نه بازگشت بدین (جهان). می بیند که چگونه چیزی بر آنان فرود آمد که نمی شناختند و جدا شدن از این جهان، از جایی بر سرشان درآمد که آن جا را امن می پنداشتند و برچیزی از جهان پسین درآمدند که بدان بیمشان می دادند».

ص: 93

تسبیح در این سخن امام، از آن جهت تسبیح وجودی است که با شهادت به پاکی خدا، او را تنها پرستیدنی معرفی می کند و به کالبدشکافی حرکت رو به زوالِ آنان که از ارتباط وجودی، توحید وجودی و پرستش عاشقانه او غفلت کرده، در محاسبات خود به خطا رفته اند و عشق به دنیا را برگزیدند، پرداخته است تا به ترک و انقطاع از غیرخدا ترغیب نماید.

شخص مشرک نه تنها خدای تعالی را منزه از نواقص مذکور نمی داند، بلکه از شنیدن نام خدا به تنهایی ناراحت می شود و دو آیه زیر بر این معنا ناطق است:

{وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یسْتَبْشِرُونَ، وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً} (زمر/45)؛ «هنگامی که خدا به یگانگی یاد شود، دل های کسانی که به آخرت ایمان ندارند، متنفر می شود، و هنگامی که غیرخدا یاد شود، خوشحال می شوند، و زمانی که پروردگارت در قرآن به وحدانیت یاد شود، با تنفر پشت می کنند».

3. تسبیح قلبی (تسبیح صفات و ذات): تفکر و سیر در پاکی خدا و عقاید خالص توحیدی و القای آن ها به قلب، توحید را در قلب مستقر نموده، انگیزه های خالص توحیدی را در بندگی خداوند و اجرای احکام او یا همان تسبیح جوارحی تقویت می کند؛ بدین معنا که تسبیح، تنها ذکر زبانی نیست. آن گاه که خِرَد از اندیشه های باطل پیراسته شد، با دیده تیزبین، پاکی خدا را از نقایص ممکنات، پاکی خدا را از نقایص ذاتی، صفاتی و افعالی دید و اقرار کرد به وحدانیت و ربوبیت اللّه، تعظیم او قلب را فرا می گیرد. القای این عظمت، با تفکر و توجه دائمی و ماندن در محدوده شریعت، نسبت دادن همه ستایش ها به خدا و تنها برگزیدن او برای حمد، ستایش، بندگی و ارتباط عاشقانه است و این هدف غایی تسبیح و پاک شمردن خداست که مفهومی وجودی به شمار می آید.

در متون توحیدی نهج البلاغه گاه با ماده «سبح» و «یسبح» و گاه با مفهوم «تسبیح» به این مرتبه توحیدی اشاره شده است. برای نمونه در خطبه آغازین، آنچه شارحان به عنوان تخلیه عقاید نادرست، خرافی و مشرکانه جهت تحلیه به توحید ناب ذکر می کنند (ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج1، ذیل شرح خطبه اول)، همان «تسبیح» است که در شروح به آوردن براهین بسنده کردند و ارتباط تسبیح با تحمید، تسبیح با عبارات بعدی و اهداف آن دنبال نشده است. به همین دلیل متون مرتبط توحیدی به گونه ای تفسیر فلسفی شده، به دشواری های فهم آن افزوده و از جنبه کاربردی آن در ارتباط با خدا و توحید وجودی غفلت شده است.

ص: 95

تسبیح علامة ودلالة... ویدلّ علی الصانع وعلی إثبات جلاله وعلی استحقاقه لنعوت کبریائه» (همان، ص531). {یسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ} (تغابن/1)؛ «آنچه در آسمان ها و زمین است، خدای را تسبیح می گویند. فرمان نافذ و حکومت بر همه هستی از آن اوست و ستایش تنها او را سزد و او بر همه چیز تواناست».

تفکر در این معنا، دو نتیجه دارد: «لَهُ الْمُلْکُ» و «وَلَهُ الْحَمْدُ». سلطنت و حکم از آنِ خداست. هیچ حکمی جز حکم او نافذ نیست. تنها اراده او حاکم است و تمام حمدها به خدا بازمی گردد. قدرت بی قید و شرط هستی تنها اوست. (وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ) (موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ج 19، ص496). عباراتی از امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه آمده که دلالت بر تسبیح وجودی ذاتی، یعنی بالاترین مرتبه توحید دارد و به سبب توالی درهم تنیده تسبیح، تحمید، تهلیل و تکبیر، این نمونه شاهدی بر این چهار رکن در مقام ذات و خالص توحید وجودی دارد که پس از تبیین تحمید، تهلیل و تکبیر وجودی، معنای تسبیح وجودی ذاتی نیز روشن خواهد شد. خطبه ای که در ادامه خواهد آمد، نمونه ای از مرتبه اتمِّ تسبیح، تحمید، تهلیل و تکبیر وجودی ذاتی است:

«لَمْ یولَدْ سُبْحَانَهُ فَیکُونَ فِی الْعِزِّ مُشَارَکاً وَلَمْ یلِدْ فَیکُونَ مَوْرُوثاً هَالِکاً وَلَمْ یتَقَدَّمْهُ وَقْتٌ وَلَا زَمَانٌ وَلَمْ یتَعَاوَرْهُ زِیادَةٌ وَلَا نُقْصَانٌ بَلْ ظَهَرَ لِلْعُقُولِ بِمَا أَرَانَا مِنْ عَلَامَاتِ التَّدْبِیرِ الْمُتْقَنِ وَالْقَضَاءِ الْمُبْرَمِ فَمِنْ شَوَاهِدِ خَلْقِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ مُوَطَّدَاتٍ بِلَا عَمَدٍ قَائِمَاتٍ بِلَا سَنَدٍ دَعَاهُنَّ فَأَجَبْنَ طَائِعَاتٍ مُذْعِنَاتٍ غَیرَ مُتَلَکِّئَاتٍ وَلَا مُبْطِئَاتٍ وَلَوْ لَا إِقْرَارُهُنَّ لَهُ بِالرُّبُوبِیةِ وَإِذْعَانُهُنَّ بِالطَّوَاعِیةِ لَمَا جَعَلَهُنَّ مَوْضِعاً لِعَرْشِهِ وَلَا مَسْکَناً لِمَلَائِکَتِهِ وَلَا مَصْعَداً لِلْکَلِمِ الطَّیبِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ مِنْ خَلْقِهِ جَعَلَ نُجُومَهَا أَعْلَاماً یسْتَدِلُّ بِهَا الْحَیرَانُ فِی مُخْتَلِفِ فِجَاجِ الْأَقْطَارِ لَمْ یمْنَعْ ضَوْءَ نُورِهَا ادْلِهْمَامُ سُجُفِ اللَّیلِ الْمُظْلِمِ وَلَا اسْتَطَاعَتْ جَلَابِیبُ سَوَادِ الْحَنَادِسِ أَنْ تَرُدَّ مَا شَاعَ فِی السَّمَاوَاتِ مِنْ تَلَأْلُؤِ نُورِ الْقَمَرِ فَسُبْحَانَ مَنْ لَا یخْفَی عَلَیهِ سَوَادُ غَسَقٍ دَاجٍ وَلَا لَیلٍ سَاجٍ فِی بِقَاعِ الْأَرَضِینَ الْمُتَطَأْطِئَاتِ وَلَا فِی یفَاعِ السُّفْعِ الْمُتَجَاوِرَاتِ وَمَا یتَجَلْجَلُ بِهِ الرَّعْدُ فِی أُفُقِ السَّمَاءِ وَمَا تَلَاشَتْ عَنْهُ بُرُوقُ الْغَمَامِ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ تُزِیلُهَا عَنْ مَسْقَطِهَا عَوَاصِفُ الْأَنْوَاءِ وَانْهِطَالُ السَّمَاءِ وَ یعْلَمُ مَسْقَطَ الْقَطْرَةِ وَمَقَرَّهَا وَمَسْحَبَ الذَّرَّةِ وَمَجَرَّهَا وَمَا یکْفِی الْبَعُوضَةَ مِنْ قُوتِهَا وَمَا تَحْمِلُ [مِنَ ] الْأُنْثَی فِی بَطْنِهَا» (شریف

ص: 97

رضی، نهج البلاغه، خطبه182)؛ «خدا از کسی متولّد نشد تا در عزّت و توانایی دارای شریک باشد؛ فرزندی ندارد تا وارث او باشد؛ وقت و زمان از او پیشی نگرفت و زیادی و نقصان در او راه ندارد. خدا با نشانه های تدبیر استوار، و خواسته های حکیمانه در خلق نظام احسن، در برابر غفلت ها آشکارا جلوه کرده است. از نشانه های آفرینش او، خلقت آسمان های پابرجا بدون ستون و تکیه گاه است. آسمان ها را به اطاعت خویش دعوت و آنها بدون درنگ اجابت کردند. اگر اقرار آسمان ها به پروردگاری او و اعترافشان در اطاعت و فرمان برداری از او نبود، هرگز آسمان ها را محل عرش خویش و جایگاه فرشتگان، و بالا رفتن سخنان پاک و اعمال نیک و صالح بندگانش قرار نمی داد. ستارگان را نشانه های هدایتگر بیابان ماندگان سرگردان قرار داد تا به وسیله آنها راهنمایی شوند؛ ستارگانی که پرده های تاریک شب مانع نورافشانی آنها نمی گردد و نمی تواند از نورافشانی و تلألؤ ماه در دل آسمان جلوگیری کند. پس پاک است خدایی که پوشیده نیست بر او سیاهی تیره و تار بر روی ناهمواری های زمین، و قلّه های کوتاه و بلند کوه ها، و نه غرّش رعد در کرانه آسمان، و نه درخشش برق در لابه لای ابرها، و نه وزش بادهای تند و طوفان، و نه ریزش برگ ها بر اثر بارش باران، و نه محل سقوط قطرات باران، و نه مسیر کشیده شدن دانه ها به وسیله مورچگان، و نه غذاهای کوچک نادیدنی پشّه ها، و نه آنچه در شکم حیوانات مادّه در حال رشد است (خدا به همه آنها آگاه است)».

«وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الْکَائِنِ قَبْلَ أَنْ یکُونَ کُرْسِی أَوْ عَرْشٌ أَوْ سَمَاءٌ أَوْ أَرْضٌ أَوْ جَانٌّ أَوْ إِنْسٌ لَا یدْرَکُ بِوَهْمٍ وَلَا یقَدَّرُ بِفَهْمٍ وَلَا یشْغَلُهُ سَائِلٌ وَلَا ینْقُصُهُ نَائِلٌ وَلَاینْظُرُ بِعَینٍ وَلَا یحَدُّ بِأَینٍ وَلَا یوصَفُ بِالْأَزْوَاجِ وَلَا یخْلَقُ بِعِلَاجٍ وَلَا یدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ وَلَا یقَاسُ بِالنَّاسِ الَّذِی کَلَّمَ مُوسی تَکْلِیماً وَأَرَاهُ مِنْ آیاتِهِ عَظِیماً بِلَا جَوَارِحَ وَلَا أَدَوَاتٍ وَلَا نُطْقٍ وَلَا لَهَوَاتٍ بَلْ إِنْ کُنْتَ صَادِقاً أَیهَا الْمُتَکَلِّفُ لِوَصْفِ رَبِّکَ فَصِفْ جِبْرِیلَ وَمِیکَائِیلَ وَ جُنُودَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ فِی حُجُرَاتِ الْقُدُسِ مُرْجَحِنِّینَ مُتَوَلِّهَةً عُقُولُهُمْ أَنْ یحُدُّوا أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ فَإِنَّمَا یدْرَکُ بِالصِّفَاتِ ذَوُو الْهَیئَاتِ وَالْأَدَوَاتِ وَمَنْ ینْقَضِی إِذَا بَلَغَ أَمَدَ حَدِّهِ بِالْفَنَاءِ فَلَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَضَاءَ بِنُورِهِ کُلَّ ظَلَامٍ وَ أَظْلَمَ بِظُلْمَتِهِ کُلَّ نُور»(همان)؛ «حمد و سپاس خداوندی را سزاست که همواره وجود داشت،

ص: 98

پیش از آن که کرسی یا عرش، آسمان یا زمین، جنّ یا انس پدید آیند. خداوندی که ذات او را فکرها و عقل های ژرف اندیش نتوانند بشناسند، و با نیروی اندیشه، اندازه ای برای او نتوانند تصوّر کنند. هیچ سؤال کننده ای او را به خود مشغول نسازد، و فراوانی عطا و بخشش، از دارایی او نکاهد. برای دیدن، به چشم مادّی نیاز ندارد و در مکانی محدود نمی شود. همسر و همتایی ندارد و با تمرین و تجربه نمی آفریند و با حواس درک نشود و با مردم مقایسه نگردد؛ خدایی که بدون اعضا و جوارح و زبان و کام با حضرت موسی(علیه السلام) سخن گفت و آیات بزرگش را به او شناساند. ای کسی که برای توصیف کردن پروردگارت به زحمت افتاده ای، اگر راست می گویی، جبرئیل و میکائیل و لشکرهای فرشتگان مقرّب را وصف کن، که در بارگاه قدس الهی سر فرود آورده اند، و عقل های شان در درک خدا، سرگردان و درمانده است. تو چیزی را می توانی با صفات آن درک کنی که دارای شکل و اعضا و جوارح و دارای عمر محدود و أجل معین باشد. پس جز اللّه خدایی نیست که هر تاریکی را به نور خود روشن کرد، و هر چه را که جز به نور او روشن بود، به تاریکی کشاند».

ص: 100

28. طباطبائی، سیّد محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ 24، 1386ش.

29. _______________________________. رسالة الولایة، شرح: محمدحسین رحیمی، تهران، نشر ستاره قطبی، 1390ش.

30. الطبرانی، ابوالقاسم سلیمان ابن احمد بن یوسف، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، تحقیق و تصحیح: هشام بن عبدالکریم بدرانی موصلی، اردن، دارالکتاب الثقافی، چاپ 1، 2008 م.

31. الطبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، تفسیر جوامع الجامع، مصحح: ابوالقاسم گرجی، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، 1412ق.

32. ______________________________________. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، کتاب فروشی اسلامی، چاپ 2، 1379ش.

33. الطبری، أبی جعفر محمدبن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، 1406ق.

34. القشیری، عبدالکریم بن هوازن، لطائف الإشارات، محقق: ابراهیم بسیونی، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2000م.

35. مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1985م.

36. مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، 1424ق.

37. واحدی، علی بن احمد، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، محقق: محمدحسن ابوالعزم زفیتی، قاهره، وزارة الاوقاف، لجنة إحیاء التراث الاسلامی، 1416ق.

ص: 102

ص: 104

هستی، به شناخت خود و خدای هستی آفرین بپردازند و از طرفی به عظمت پروردگار و کوچکی و ضعف خود دست یابند.

این است که خداشناسی سرآغاز هستی شناسی است. مولای متقیان امیرالمومنین(علیه السلام) در تعبیر زیبایی می فرمایند: «سپاس خداوندی را، که بی آن که دیده شود شناخته شده، و بی آن که اندیشه ای به کار گیرد آفریننده است، خدایی که همیشه بوده و تا ابد خواهد بود، آن جاکه نه از آسمان دارای برج های زیبا خبری بود، و نه از پرده های فرو افتاده اثری به چشم می خورد، نه شبی تاریک و نه دریایی آرام، نه کوهی با راه های گشوده، نه درّه ای پر پیچ و خم، نه زمین گسترده، و نه آفریده های پراکنده وجود داشت.

خدا پدیدآورنده پدیده ها و وارث همگان است، خدای آنان و روزی دهنده ایشان است، آفتاب و ماه به رضایت او می گردند که هر تازه ای را کهنه، و هر دوری را نزدیک می گردانند، خدا روزی مخلوقات را تقسیم کرد، و کردار و رفتارشان را برشمرد، از نفس ها که می زنند، و نگاه های دزدیده که دارند، و رازهایی که در سینه ها پنهان کردند. و جایگاه پدیده ها را در شکم مادران و پشت پدران تا روز تولد و سر آمد زندگی و مرگ، همه را می داند.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص153، خطبه 90). این تعبیرات جامع و کامل حضرت، بیان کننده این است که سرآغاز شناخت هستی، می بایست با شناخت خداوند متعال باشد.

با همین مبنا اگر در کلام الهی متمحّز شویم، آشکار می شود دعوت به تفکر و تأمل در شناخت هستی، همانند آیه190 سوره آل عمران: ﴿إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ ﴾ که صاحبان خرد در توجه به خلقت جهان هستی تامل و تفکر می کنند.

سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ ﴾؛ در واقع پروردگار شما، خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش روز [و دوره ] آفرید؛ سپس بر تخت (جهانداری و تدبیر هستی) تسلّط یافت؛ و روز را به شب می پوشاند، درحالی که شتابان آن را می طلبد؛ و خورشید و ماه و ستارگان را (آفرید،) درحالی که به فرمان (و تدبیر) او رام شده اند. آگاه باشید که آفرینش و فرمان (تدبیر جهان)، تنها برای اوست؛ خجسته (و پایدار) است خدایی که پروردگار جهانیان است».

کلمه «عرش» به معنای سقف یا شیء سقف دار است و به تخت های بلند مانند تخت های سلاطین نیز گفته می شود؛ ولی این کلمه در آیه مذکور به معنای قدرت به کار رفته است؛ چنان که واژه تخت نیز در فارسی به معنای قدرت به کار می رود. کلمه «عرش» گاهی نیز به معنای مجموعه جهان هستی است، زیرا تخت قدرت خداوند تمام جهان را فرامی گیرد. راغب اصفهانی می گوید: کلمه «استوی» وقتی با «إلی» متعددی شود، به معنای استیلاء و تسلط است(راغب اصفهانی، المفردات لالفاظ القرآن الکریم، ص341) کلمه «ماء» به معنای آب است و گاهی نیز به هر شیء مایع «ماء» گفته می شود.

بنابراین، از معانی واژه «عرش» و «ماء» چنین برمی آید که در آغاز آفرینش، جهان هستی به صورت مواد مذابی بوده (یا گازهای فوق العاده فشرده که شکل مواد مذاب و مایع را داشت) سپس در این توده آب گونه حرکات شدید و انفجارهای عظیمی رخ داد و قسمت هایی از سطح آن پی درپی به خارج پرتاب شد، این اتصال و به هم پیوستگی به انفصال و جدایی گرایید و سیارات و ستارگان یکی بعد از دیگری شکل یافتند. در برخی آیات، قرآن کریم اشاره دارد که آسمان و زمین و به طور کلی تمام هستی و خلقت بدون نیاز به وجود ماده قبلی، توسط خداوند متعال و به وسیله قدرت نامتناهی و بی پایان او خلق شده اند (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج6، ص203).

درباره خلقت عالم در کلام گهربار حضرت علی(علیه السلام) این چنین آمده: «أَنْشَأَ الْخَلْقَ إِنْشَاءً وَ

ص: 108

ابْتَدَأَهُ ابْتِدَاءً بِلَا رَوِیَّةٍ أَجَالَهَا وَ لَا تَجْرِبَةٍ اسْتَفَادَهَا وَ لَا حَرَکَةٍ أَحْدَثَهَا وَ لَا هَمَامَةِ نَفْسٍ اضْطَرَبَ فِیهَا أَحَالَ الْأَشْیَاءَ لِأَوْقَاتِهَا وَ [لَاءَمَ ] لَأَمَ بَیْنَ مُخْتَلِفَاتِهَا وَ غَرَّزَ غَرَائِزَهَا وَ أَلْزَمَهَا أَشْبَاحَهَا عَالِماً بِهَا قَبْلَ ابْتِدَائِهَا مُحِیطاً بِحُدُودِهَا وَ انْتِهَائِهَا عَارِفاً بِقَرَائِنِهَا وَ أَحْنَائِهَا ثُمَّ أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ فَتْقَ الْأَجْوَاءِ وَ شَقَّ الْأَرْجَاءِ وَ سَکَائِکَ الْهَوَاءِ فَأَجْرَی فِیهَا مَاءً مُتَلَاطِماً تَیَّارُهُ مُتَرَاکِماً زَخَّارُهُ؛ خلقت را آغاز کرد، و موجودات را بیافرید، بدون نیاز به فکر و اندیشه ای، یا استفاده از تجربه ای، بی آن که حرکتی ایجاد کند، و یا تصمیمی مضطرب در او راه داشته باشد. برای پدیدآمدن موجودات، وقت مناسبی قرار داد، و موجودات گوناگون را هماهنگ کرد، و در هرکدام، غریزه خاصّ خودش را قرار داد، و غرائز را همراه آنان گردانید. خدا پیش از آن که موجودات را بیافریند، از تمام جزئیّات و جوانب آنها آگاهی داشت، و حدود و پایان آنها را می دانست، و از اسرار درون و بیرون پدیده ها، آشنا بود. سپس خدای سبحان طبقات فضا را شکافت، و اطراف آن را باز کرد، و هوای به آسمان و زمین راه یافته را آفرید، و در آن آبی روان ساخت، آبی که امواج متلاطم آن شکننده بود، که یکی بر دیگری می نشست.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص33، خطبه 1و3) امام(علیه السلام) در این گفتار علمی به مراحل دقیق آفرینش اشاره کرده که خداوند بزرگ ابتدا هوا و سپس آب و آن گاه دیگر پدیده ها را آفرید. امروزه همه دانشمندان این حقیقت را قبول دارند که آب از اکسیژن و هیدروژن پدید آمده و آغاز آفرینش از هوا و توده بخار بوده است.

و زمین را آفرید که دریایی سبز رنگ و روان آن را بر دوش می کشد، زمین در برابر فرمان خدا فروتن، و در برابر شکوه پروردگاری تسلیم است، و آب روان از ترس او ایستاد، سپس صخره ها، تپه ها، و کوه های بزرگ را آفرید، آن ها را در جایگاه خود ثابت نگاه داشت، و در قرارگاهشان استقرار بخشید. پس کوه ها در هوا و ریشه های آن در آب رسوخ کرد، کوه ها از جاهای پست و هموار سر بیرون کشیده و کم کم ارتفاع یافتند، و ریشه آن در دل زمین ریشه دوانید، قلّه ها سر به سوی آسمان برافراشت، و نوک آن ها را طولانی ساخت تا تکیه گاه زمین، و میخ های نگهدارنده آن باشد، سپس زمین با حرکات شدیدی که داشت آرام گرفت، تا ساکنان خود را نلرزاند، و آن چه بر پشت زمین است سقوط نکند، یا از جای خویش منتقل نگردد.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 211).

در این سخنرانی و خطبه های دیگر، امام(علیه السلام) به حرکت زمین، صدها سال قبل از کشف این حقیقت توسّط دانشمندان رشته ژئوفیزیک scisyhpoeG (علم اوضاع بیرونی و طبیعی) و ژئولوژی ygoloeg (زمین شناسی) آشکارا اشاره فرمود.

﴿إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی﴾ (نازعات/26)؛ توجه به این شگفتی ها درس عبرتی است برای کسی که بترسد.» اگر کسی در مورد آینده خود تفکر کند و از عذاب خدا بیم ناک باشد، از مطالعه تاریخ عبرت می آموزد، ولی کسی که اهل اندیشه و هراس از عذاب الهی نیست و در غفلت به سر می برد، از وقایع پندآموز تاریخ هستی و بشریت درس عبرت نمی گیرد و هدف از آفرینشِ به این شگفت انگیزی برایش محدود به این زندگانی فانی و زودگذر می شود.

وجود انسان با پیچیدگی شگفت انگیزش همواره نظر کاوشگران را به خود معطوف داشته، به ویژه در بُعد روانی که دانشمندان از درک حقیقت آن به عجز خویش اعتراف کرده و انسان را موجودی ناشناخته نامیده اند. با این حال مطالعات دانشمندان و فلاسفه در جسم و روح انسان دستاورد ارزشمندی داشته است. قرآن نیز با اشاره به این مطلب که انسان مخلوق اعجاب انگیز الهی است و روح او از عالم «امر» می باشد که بر این بدن خاکی افاضه گردیده، (ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ) (سجده/2)؛ سپس (اندام) او را موزون ساخت و از روح خویش در وی دمید».

انسان را به ارائه آیات خود در نفوس و آفاق نوید می دهد و از سوی دیگر درک شگفتی ها، خلقت و اسرار وجود انسان را نشانه ای بر حقانیت آفریدگار حکیم می داند: (سَنُرِیهِمْ آَیَاتِنَا فِی الآَفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الحَقُّ) (فصلت/53)؛ به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آن ها نشان می دهیم تا برای آنان آشکار گردد که او حق است، آیا کافی نیست که پروردگارت بر همه چیز شاهد و گواه است؟».

و کسانی را که به اسرار وجود خویش نمی اندیشند، مورد نکوهش قرار می دهد: (وَفِی أَنْفُسِکُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ) (ذاریات/21)؛ و در وجود خود شما (نیز آیاتی است) آیا نمی بینید؟! در برخی از آیات می فرماید که انسان باید به دقت بنگرد که از چه چیزی خلق شده است و این نظرکردن در پرورش و تربیت عقل و خرد او موثر است (رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ج 22، ص156).

قرآن کریم توجه انسان را به منشأ آفرینش خود جلب کرده، با اشاره به امکان معاد و آشکارشدن اسرار در آن روز می فرماید: ﴿فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ إِنَّهُ عَلی رَجْعِهِ لَقادِرٌ یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَلا ناصِرٍ﴾ (طارق/5-10)؛ «پس انسان باید بنگرد که از چه چیز آفریده شده است! از آبی جهنده آفریده شده است؛ آبی که از میان پشت و سینه ها خارج می شود! و به راستی تفکر در خلقت موجودات جهان به ویژه انسان باعث پرورش خرد و هدایت انسان به راه راست می شود».

ص: 111

چنان که امیرمؤمنان علی(علیه السلام) می فرماید: «ولو فکّروا فی عظیم القدره وجسیم النعمه لرجعوا الی الطریق؛ اگر بیندیشند در عظمت توانایی و بزرگی نعمت خدا، هرآینه به راه بازگردند.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 185).

«ای انسان! ای آفریده راست قامت، ای پدیده نگهداری شده در تاریکی های رحم های مادران، و قرارداده شده در پرده هایِ تو در تو! آغاز آفرینش تو از گل و لای بود، و سپس در جایگاه آرامی نهاده شدی تا زمانی مشخّص و سرآمدی تعیین شده، و آن گاه که در شکم مادرت حرکت می کردی، نه دعوتی را می توانستی پاسخ دهی، و نه صدایی را می شنیدی.سپس تو را از قرارگاهت بیرون کردند و به خانه ای آوردند که آن را ندیده بودی و راه های سودش را نمی دانستی، پس چه کسی تو را در مکیدن شیر، از پستان مادر هدایت کرد؟ و به هنگام نیاز جایگاه های طلب کردن و خواستن را به تو شناساند؟ هرگز، آن که در توصیف پدیده ای با شکل و اندازه و ابزار مشخّص درمانده باشد، بدون تردید از وصف پر وردگارش ناتوان تر، و از شناخت خدا با حدّ و مرز پدیده ها دورتر است.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص307، خطبه 163).

حضرت از نیستی به هستی وجود انسان را چنین شیوا و دقیق آشکار می کند تا گویا تأملی بیشتر در آیات تکوینی الهی داشته باشیم و دنبال کشف حقیقت و رسیدن به کمال الهی باشیم.

دو. تفکر در خلقت آسمان ها و زمین قرآن کریم به نشانه های خدا در گستره آسمان و زمین اشاره کرده و با جلب توجه خردمندان به آن ها می فرماید:

﴿إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَالسَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ﴾ (بقره/164)؛ «قطعاً در

ص: 112

آفرینش آسمان ها و زمین، و پی درپی آمدن شب و روز، و کشتی هایی که در دریا روانند، با آن چه به مردم سود می رساند، و آبی که خدا از آسمان فروفرستاده، و با آن، زمین را پس از مردنش، زنده نموده و از هرگونه جنبده ای در آن پراکنده کرده، و (هم چنین در) دگرگونی بادها و ابرهایی که میان آسمان و زمین مسخّر است، نشانه هایی هست، برای گروهی که خردورزی می کنند». این ها همه جزو نشانه هایی از نظم و مدیریت است که پروردگار عالمین در کنترل آفرینش هستی در این آیه اشاره نموده که هر قدر در این آیات ژرف نگری داشته باشیم، به قدرت لا یزال الهی بیشتر پی می بریم.

واضح است نشانه هایی که خداوند متعال در این آیه شریفه برای خداشناسی مطرح نموده، از باب نمونه است، نه این که آیات الهی منحصر به این ها باشد، زیرا آیات حق و آثار قدرت او بیش از این است که بتوان اشاره کرد، مانند قول شاعر:

«وَ فِی کُلّ شَیءٍ لَهُ آیَةٌ

تَدُلُّ عَلَی أَنَّهُ وَاحِد!»

که تدبر و تفکر حق جویان را می طلبد.

و ازاین روست که امیرمومنان(علیه السلام) می فرماید: «مَا رَأَیتُ شَیئاً إلاَّ وَ رَأَیتُ اللّهَ قَبلَهُ وَ بَعدَهُ وَ مَعَهُ؛ در این جهان هرچه را مشاهده می کنم، خدا نیز همراه آن، بعد از آن و قبل از آن تجلی می کند.» و تنها تفکر و رشد عقلی لازم است که انسان در هرچیز آیات حق را مشاهده کند.

برگ درختان سبز در نظر هوشیار

هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

هم چنان که اشاره شد، قرآن به مطالعه آفاق و انفس و آیات و نشانه های خداوند در پهنه هستی توصیه می کند و آن را طریقی به سوی شناخت مبدأ و معاد و عواملی در مسئولیت شناسی انسان می خواند: (أَفَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَزَیَّنَّاهَا) (ق/6)؛ آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده ایم، و چگونه آن را (به وسیله ستارگان) زینت بخشیده ایم.» هم چنین می فرماید: (فَانْظُرْ إِلَی آَثَارِ رَحْمَةِ اللهِ کَیْفَ یُحْیِی الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا) (روم/50)؛ «به آثار رحمت الهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مردنش زنده می کند».

ص: 113

و آن جاکه از خردمندان یاد می کند، آنان را بدین گونه می ستاید: (إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآَیَاتٍ لِأُولِی الأَلْبَابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ) (آل عمران/190-191)؛ «مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه های (روشنی) برای خردمندان است. همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند (و می گویند:) بار الها! این ها را بیهوده نیافریده ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!».

این آیه کریمه از تفکر در آیات خلقت آسمان و زمین آغاز گشته و به تعبد مشتاقانه توأم با خوف و رجای مؤمنان در برابر جلال و جمال حق پیوند خورده و با هدفداری آفرینش و جهان ابدی پایان پذیرفته است.

علاوه بر مواردی که ذکر شد، در برخی دیگر از آیات این کتاب آسمانی می بینیم که قرآن دعوت به تفکر در خلقت آسمان ها و زمین نموده است و از آن جاکه قرآن کتاب هدایت و علم و اندیشه است و تفکر در آیات روشن گرش رهایی بخش انسان از جهل و گمراهی و فساد در عمل و اعتقاد است، هدفی را دنبال می کند که همانا سعادت ابدی برای انسان است. چراکه اگر عقل انسان شکوفا شود و گرد و غبار هواهای نفسانی و تمایلات حیوانی روی آن ننشیند، می تواند راهنمای خوبی برای او باشد و راه حق را به وی نشان دهد.

سه. خلقت گیاهان قران کریم در جهت تربیت عقلانی و پرورش نیروی خرد و تفکر در انسان، نه تنها افراد را به شناخت و تفکر در ویژگی های جسمی و روحی انسان و دقت و تفکر در پیچیدگی های خلقت آسمان ها و زمین فرامی خواند، بلکه آنان را به تحقیق و دقت نظر پیرامون گیاهان نیز تشویق می کند و از آنان می خواهد که با بررسی در مورد پدیده های طبیعی، حقانیت معارف الهی را باور و از روی آگاهی ایمان بیاورند.

قرآن کریم در آیات نوزدهم و بیستم سوره عنکبوت با سفارش به جهان گردی، انسان ها

ص: 114

را متوجه آغاز و انجام آفرینش می کند و می فرماید: ﴿أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ﴾؛ «و آیا اطلاع نیافته اند که خدا چگونه آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را بازمی گرداند؟! [چرا] که آن (کار) بر خدا آسان است. بگو: «در زمین گردش کنید و بنگرید که چگونه (خدا) آفرینش را آغاز کرد؛ سپس خدا پدیده آخرت را پدید می آورد؛ [چرا] که خدا بر هر چیزی تواناست».

قرآن کریم در آیات بیست و چهارم تا سی و دوم سوره عبس با یادآوری نعمت های الهی در صحنه زمین و آفرینش گیاهان و میوه ها، انسان را به دقت در این امور فرامی خواند و می فرماید: ﴿فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ أَنَّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا فَأَنْبَتْنا فِیها حَبًّا وَعِنَباً وَقَضْباً وَزَیْتُوناً وَنَخْلًا وَحَدائِقَ غُلْباً وَفاکِهَةً وَأَبًّا مَتاعاً لَکُمْ وَلِأَنْعامِکُمْ ﴾؛ «و انسان باید به غذایش نظر کند؛ که ما آب را با بارشی فروریختیم؛ سپس زمین را کاملًا شکافتیم؛ و در آن دانه (ها) رویاندیم؛ و (نیز) انگور و سبزی و زیتون و درخت خرما و باغ های انبوه و میوه و گیاهان چراگاه.» (رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ج 22، ص78).

حکمت آفرینش گیاهان و درختان در توحید مفضل چنین آمده: «در آفرینش درختان و گیاهان نظاره کن، از آن جاکه درخت نیز بسان حیوان همواره به غذا محتاج است، از طرفی مانند حیوان دهان و حرکت ندارد که غذا را بگیرد، ریشه های آن در دل زمین فرورفته تا غذا را [گاه از اعماق زمین ] بگیرد و به شاخ و برگ و میوه رساند. پس «زمین» مانند مادر پرورش دهنده آن است و «ریشه ها» چون دهان آن است که با آن ها غذا را از زمین می گیرد، چنان که حیوانات، کودکان خود را شیر می دهند. نمی نگری که چگونه پایه ها و ستون های خیمه از هرسو با طناب بسته شده تا بر پای ایستد، نقش زمین نگردد و یا کج نباشد. گیاه نیز چنین است، تمام آن ها ریشه های خود را در دل زمین به هر جانبی دوانیده اند تا آن را پایدار و استوار و ایستاده نگاه دارند. اگر ریشه نبود چگونه یک نخل تنومند و بلند و صنوبر و چنار بزرگ و تناور در توفان های سهمگین بر پای می ایستادند؟

ص: 115

به حکمت آفرینش گر جلّ و علا بنگر که چگونه بر حکمت کار مردم پیشی گرفته و اینان در پایداری خیمه ها از آن بهره گرفتند، درحالی که این حکمت و چاره پیش از آنان در آفرینش درخت جاری شده است؛ زیرا آفرینش درخت پیش از بپاداشتن خیمه است. نمی بینی که پایه و ستون خیمه ها از چوب درختان است، پس صناعت مردم از کار آفرینش گرفته شده است» (مجلسی، توحید مفضل، ص143).

و در کتاب شریف نهج البلاغه درباره زیبایی زمین چنین تعبیر شده «پس زمین به وسیله باغ های زیبا، همگان را به سرور و شادی دعوت کرده، با لباس نازک گل برگ ها که بر خود پوشید، هر بیننده ای را به شگفتی واداشت. و با زینت و زیوری که از گلوبند گل های گوناگون، فخرکنان خود را آراست، هر بیننده ای را به وجد آورد، که فرآورده های نباتی را، توشه و غذای انسان، و روزی حیوانات قرار داد. در گوشه و کنار آن درّه های عمیق آفرید، و راه ها و نشانه ها برای آنان که بخواهند از جادّه های وسیع آن عبور کنند، تعیین کرد.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص169، خطبه 91). چنین دقتی در این شگفتی ها، ما را به شناخت بیشتر آفرینش هستی و آفریننده توانای هستی سوق می دهد.

چهار. خلقت حیوانات قرآن کریم در موارد زیادی به تفکر در مورد حیوانات نیز دستور داده است و از انسان ها خواسته شده که درباره آن ها بیندیشند و بدانند که آن ها خود به خود به وجود نیامده، بلکه آفریدگاری آن ها را آفریده است، قرآن مجید می فرماید: (أَفَلَا یَنْظُرُونَ إِلَی الإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ) (غاشیه/17)؛ «آیا آنان به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است؟».

آیت الله مکارم شیرازی در ذیل آیه می نویسد: «در این آیه سخن از ... معرفت الهی است ... این حیوان ویژگی های عجیبی دارد که او را از دیگر حیوانات ممتاز می کند و به حق آیتی است از آیات خدا ... و دقت در آفرینش او انسان را متوجه خالق بزرگی می کند که آفریننده چنین موجودی است. آری این گمشدگان وادی غفلت به اسرار شگفت انگیز این

ص: 116

موجود اندیشه نمی کنند، تا راهی به حق یافته و از بی راهه بازگردند.» (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج26، ص429).

برخی از مفسرین معتقدند که «أفلا ینظرون» در آیه ذکر شده، نیز نگاه کردن عادی نیست، بلکه نگاهی است توأم با تفکر و اندیشه.

علامه طباطبایی نیز پس از بحث مفصلی که پیرامون آیه انجام داده است، می نویسد: «آیا هیچ انسان عاقلی به خود اجازه می دهد که احتمال معقول بدهد که شتر و این فوائدش به خودی خود به وجود آمده باشد و در خلقت او برای انسان هیچ غرضی در کار نبوده است و انسان در برابر آن و سایر نعمت ها هیچ مسئولیتی ندارد؟» (طباطبایی، تفسیر المیزان، ج20، ذیل آیه).

سپس خداوند متعال در سوره مبارکه نحل، انسان را به زنبور و خلقت او و فوائد و ثمراتش توجه داده و می فرماید: (وَأَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآَیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) (نحل/69)؛ «و پروردگار تو به زنبور عسل «وحی» (و الهام غریزی) نمود که: «از کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند، خانه هایی برگزین! سپس از تمام ثمرات (و شیره گل ها) بخور و راه هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، به راحتی بپیما! «از درون شکم آن ها، نوشیدنی با رنگ های مختلف خارج می شود که در آن، شفا برای مردم است به یقین در این امر، نشانه روشنی است برای جمعیّتی که می اندیشند».

علامه طباطبایی در خصوص جمله «لقوم یَتَفَکّرُون» در آیه می نویسد: «خدای تعالی آیه مورد بحث را با جمله «إنّ فِی ذَلِکَ لَآیةً لِقَومٍ یَتَفَکَّرُون» ختم فرموده و در آیات موردبحث این تعبیر به صورت های مختلفی تکرار شده. آیه ای که مربوط به زنده کردن زمین بعد از موتش بود، با جمله «لِقَومٍ یَسمَعُون» ختم گردیده و آیه مربوط به ثمرات نخیل و اعناب با جمله «لِقَومٍ یَعقِلُون» و آیه مورد بحث که مربوط به نحل است با جمله «لَقَومٍ یَتَفَکّروُن» و

ص: 117

شاید علتش این باشد که توجه به مسئله مرگ و زندگی، طبعاً برای انسان پند و عبرت آور است و لذا تعبیر سمع با این مقام مناسب تر است و توجه انسان به میوه های درختان از جهت این که مفید و مورداستفاده است، یک نظر برهانی و استدلالی است که بیانگر پیوستگی تدبیر و ارتباط نظام های جزئی به یکدیگر می باشد و این نظر با تعقل مناسب تر است و آن جاکه سخن از زنبور عسل و زندگی آن، که سراسر عجایب و دقایق است به میان آمد و آن اسرار و دقایق برای انسان ها کشف نمی شود مگر با تفکر، پس زندگی زنبور عسل آیتی است برای مردمی که تفکر کنند.» (طباطبایی، المیزان، ج12، ص425).

اشاره ای زیبا به نوع آفرینش الهی و قدرت لایزال خداوند متعال در بیان امیرالمومنین(علیه السلام) آمده که می فرمایند: «آیا به مخلوقات کوچک خدا نمی نگرند؟ که چگونه آفرینش آن را استحکام بخشید؟ و ترکیب اندام آن را برقرار، و گوش و چشم برای آن پدید آورد، و استخوان و پوست متناسب خلق کرد؟ به مورچه و کوچکی جثّه آن بنگرید، که چگونه لطافت خلقت او با چشم و اندیشه انسان درک نمی شود، نگاه کنید چگونه روی زمین راه می رود، و برای به دست آوردن روزی خود تلاش می کند؟ دانه ها را به لانه خود منتقل می سازد، و در جایگاه مخصوص نگه می دارد، در فصل گرما برای زمستان تلاش کرده، و به هنگام درون رفتن، بیرون آمدن را فراموش نمی کند!. روزی مورچه تضمین گردیده، و غذاهای متناسب با طبعش آفریده شده است. خداوند منّان از او غفلت نمی کند، و پروردگار پاداش دهنده محرومش نمی سازد، گرچه در دل سنگی سخت و صاف یا در میان صخره ای خشک باشد. اگر در مجاری خوراک و قسمت های بالا و پایین دستگاه گوارش و آن چه در درون شکم او از غضروف های آویخته به دنده و شکم، و آن چه در سر اوست از چشم و گوش، اندیشه نمایی، از آفرینش مورچه دچار شگفتی شده و از وصف او به زحمت خواهی افتاد. پس بزرگ است خدایی که مورچه را بر روی دست و پایش برپا داشت، و پیکره وجودش را با استحکام نگاه داشت، و در آفرینش آن هیچ قدرتی او را یاری نداد، و هیچ آفریننده ای کمکش نکرد. اگر اندیشه ات را به کار گیری تا به راز آفرینش پی برده باشی،

ص: 118

دلائل روشن به تو خواهند گفت که آفریننده مورچه کوچک همان آفریدگار درخت بزرگ خرماست، به جهت دقّتی که جدا جدا در آفرینش هر چیزی به کار رفته، و اختلافات و تفاوت های پیچیده ای که در خلقت هر پدیده حیاتی نهفته است؛ همه موجودات سنگین و سبک، بزرگ و کوچک، نیرومند و ضعیف، در اصول حیات و هستی یکسانند» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص359، خطبه 185).

در نتیجه اگر مردم در عظمت قدرت خدا، و بزرگی نعمت های او می اندیشیدند، به راه راست بازمی گشتند، و از وعده آتش سوزان می ترسیدند، امّا دل های بیمار، و چشم های معیوب مانع از قبول و شناخت این حقیقت می شوند و بر آن چه ادعا و انکار می کنند، دلیل و حجتی ندارند.

پنج. هدف مندی آفرینش هستی خداوند متعال به عنوان نخستین خالق جهان هستی، باید غایت و هدفی برای موجوداتی که خلق کرده داشته باشد؛ اما چون ذات مقدس خداوند مبرّا از ماده ذاتاً و فعلاً است، غایت و فاعلیت در او متحد است، به همین دلیل بدیهی است که به عنوان خالق کل موجودات جهان، برای کارش هدفی داشته باشد، به تعبیر حکیمان «العالی لایلتفت إلی السافل» موجود عالی و برتر به واسطه موجود پست تر از خود استکمال نمی یابد، همانند آیه مبارکه: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَا تُرْجَعُونَ * فَتَعَالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ﴾ (مؤمنون/115و116)؛ آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم و این که شما به سوی ما بازگردانیده نمی شوید. پس والاست خدا، فرمانروای برحق، خدایی جز او نیست، [اوست] پروردگار عرش گران مایه».

وجود تمام این نعمات الهی، از نخستین روز خلقت هستی تا اکنون که در اختیار و استفاده بشریت قرار گرفته، از حیطه شمارش و بیان خارج اند، ﴿وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها﴾ (ابراهیم/34)؛ و اگر نعمت های خدا را بشمارید، نمی توانید آن [ها] را شمارش کنید».

ص: 119

نعمت های مادی و معنوی خدا، سراپای انسان و محیط او را فراگرفته است. در بدن انسان میلیاردها سلول وجود دارد که هرکدام یک واحد فعّال بدن هستند و هزاران نوع گیاه و حیوان و عناصر طبیعت در اختیار بشر هستند، که نمی توانیم همه آن ها را دقیقاً شناسایی و شماره گذاری کنیم و حتی از برخی از آن ها آگاهی نداریم و ازاین روست که در این آیه می فرماید: «نعمت های الهی به شماره درنمی آیند.» نعمتت بارخدایا ز عدد بیرون است شکر انعام تو هرگز نکند شکرگزار (سعدی) حضرت امیرالمومنین(علیه السلام) در فرازی از خطبه 186 نهج البلاغه می فرمایند: «نابودی جهان پس از پدیدآمدن، شگفت آورتر از آفرینش آغازین آن نیست … آفرینش چیزی برای خدا رنج آور نبوده و در آفرینش موجودات دچار فرسودگی و ناتوانی نشده است. موجودات را برای استحکام حکومتش نیافریده، و برای ترس از کمبود و نقصان پدید نیاورده است. آفرینش مخلوقات نه برای یاری خواستن در برابر همتایی بود که ممکن است بر او غلبه یابد، و نه برای پرهیز از دشمنی بود که به او هجوم آورد، و نه برای طولانی شدن دوران حکومت، و نه برای پیروزشدن بر شریک و همتائی مخالف، و نه برای رفع تنهایی. سپس همه موجودات را نابود می کند، نه برای خستگی از اداره آن ها، و نه برای آسایش و استراحت، و نه به خاطر رنج و سنگینی که برای او داشتند، و نه برای طولانی شدن ملال آور زندگیشان، بلکه خداوند با لطف خود موجودات را اداره می فرماید، و با فرمان خود همه را بر پا می دارد، و با قدرت خود همه را استوار می کند. سپس بدون آن که نیازی داشته باشد، بار دیگر همه را بازمی گرداند، نه برای این که از آن ها کمکی بگیرد، و نه برای رهاشدن از تنهایی تا با آن ها مأنوس شود، و نه آن که تجربه ای به دست آورد، و نه برای آن که از فقر و نیاز به توانگری رسد و یا از ذلّت و خواری به عزّت و قدرت راه یابد».

شش. خلقت دنیا برای آخرت «الدُّنْیَا خُلِقَتْ لِغَیْرِهَا وَ لَمْ تُخْلَقْ لِنَفْسِهَا؛ دنیا برای رسیدن به آخرت آفریده شد، نه برای رسیدن به خودش (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 463).

ص: 120

نقل کرده ند که امام(علیه السلام) کمتر بر منبری می نشست که پیش از سخن این عبارت را نگوید: «ای مردم! از خدا بترسید، هیچ کس بیهوده آفریده نشد تا به بازی بپردازد، و او را به حال خود وانگذاشته اند تا خود را سرگرم کارهای بی ارزش نماید، و دنیایی که در دیده ها زیباست، جایگزین آخرتی نشود که آن را زشت می انگارند، و مغروری که در دنیا به بالاترین مقام رسیده، چون کسی نیست که در آخرت به کمترین نصیبی رسیده است.

هدف انسان در کارهایش، رسیدن به کمال یا رفع نقص است؛ برای مثال غذا می خورد تا رفع گرسنگی و نیاز بدن کند؛ اما خداوند، هیچ نقصی ندارد تا با افعالش، آن را برطرف سازد و کمالی را فاقد نیست، تا برای رسیدن به آن بکوشد.» باتوجه به بیانات گهرباری که حضرت برای آفرینش بیان کرد و مطالعه آیاتی از شناخت آفاق هستی، بر هر فطرت سلیمی ضروری است که بداند چنین آفرینشی بدون غایت و هدف نبوده و از افکار دنیازدگانی که خلقت دنیا را فقط برای خوشگذرانی و بیهوده گرایی می پندارند به دور است و مورد سؤال قرار می گیرد از اعمال خویش، بعد از دنیای فانی، در جهان آخرت، میعادگاه الهی در برابر تمام اعمالی که انجام داده است.

ص: 124

کارکردشان سؤالات بسیاری در ذهن داشته است. بعدها با گذشت زمان و پیشرفت های علمی بشر برخی از این حقایق بر انسان آشکار گشت و او را با دنیای خویشتن آشناتر کرد و آدمی پی برد که در پدیده های عالم خلقت نظمی حیرت انگیز حاکم است.

بخش قابل توجهی از سخنان گهربار امام علی(علیه السلام) در «نهج البلاغه» جمع آوری شده است و جاودانگی و عظمت نهج البلاغه برخاسته از عظمت و جاودانگی آفریننده آن است که از نفحه و الهام قدسی الهی برخوردار بوده و از خورشید نبوی کسب نور می کرده است تا آب شار دانش و آگاهی از بلندای وجودش سرازیر شده و در طول تاریخ جاری گشته و هم چنان چشمه های فکر و علم از آن جوشیده است. تا آن جا که آن حضرت بدون نیاز به مطالعه و مشورت و مسیری که نویسندگان و گویندگان بشری دارند می گفته و می نوشته است.

در میان مطالب نهج البلاغه سخنانی وجود دارد که به مطالب علمی، به منظور نشان دادن آثار قدرت پروردگار متعال پرداخته است. از جمله این که امام علی(علیه السلام) در سخنان خود به چگونگی آفرینش حرکت زمین، به وجود آمدن موجودات در زمین و... بیان نموده و در طی آن علاوه بر ذکر مطالب علمی مردم را به تفکر و تعقل در آفریده های خدا فراخوانده است.

بسیاری از مطالب علمی امام علی(علیه السلام) در کتاب بی نظیر نهج البلاغه بعدها و با توجه به گذشت زمان و به تناسب پیشرفت های علمی بشر حقیقت و معنا و مفهوم آن ها معلوم شده است و یا ایشان درباره برخی افراد و برخی شهرها پیش گویی هایی کرده اند که درستی آن ها با گذشت زمان به اثبات رسیده است و این نشان از قدرت معنوی امام(علیه السلام) و حقیقت روح بزرگ و الهی ایشان دارد. در این نوشتار سعی شده پدیده های طبیعی مثل زمین و آسمان در بیانات امام علی(علیه السلام) بررسی شود و شگفتی علمی بیانات آن حضرت درباره عوامل طبیعی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

این که بر چیزی تکیه کند نظام بخشید و شکاف های آن را به هم آورد و هر یک را با آن چه که تناسب داشت و جفت بود، پیوند داد... در حالی که آسمان به صورت دود و بخار بود، به آن فرمان داد پس رابطه های آن را بر قرار ساخت، سپس آن ها را از هم جدا کرد و بین آن ها فاصله انداخت و بر هر راهی و شکافی از آسمان، نگهبانی از شهاب های روشن گماشت و با دست قدرت آن ها را از حرکت ناموزون در فضا نگه داشت و دستور فرمود تا برابر فرمانش تسلیم باشند».

«آخرین فرضیه علمای فیزیک در قرن بیستم این است که جهان حدود 10 تا 20 میلیارد سال قبل با یک انفجار عظیم به نام Big Bang و حرارت فوق العاده آفریده شد و از آن، ماده و ضد ماده حاصل گردید و بلافاصله شروع به چرخش کرد. فرض این است که اولین عنصر خلق شده، هیدروژن سنگین یا آبزا Deuterium است که به صورت گاز بوده و از ذوب و تراکم آن (که در علم فیزیک به نام Fusion نامیده می شود) سایر عناصر تشکیل دهنده جهان اعم از انواع عناصر فلزی و شبه فلزی (که تعدادشان حدود 103 نوع است) به وجود آمد و از این عناصر کرات و سیارات مختلف درست شد که کره زمین هم جزء آن ها است. بدین ترتیب انفجار عظیم ابتدا موجب یک حرکت دورانی شد و توده ای از گازهای عناصر مختلف به صورت دودی عظیم به چرخش درآمد و کم کم از حرارت آن انفجار عظیم کاسته شد و عناصری که به صورت گاز بودند به تدریج سرد شده، جامد گشته، به هم پیوسته و اجرام و کرات آسمانی را تشکیل دادند و یا به عبارت قرآن مجید: «آسمان و زمین شدند» (پویا و نیازمند، تفسیر قرآن و علوم جدید، ص23).

امام علی(علیه السلام) درباره خلقت خشکی های زمین پس از خلقت دریاها و از دل آب­ها می فرمایند: «... فَمَضَتْ رُؤُسُهَا فِی الْهَوَاءِ وَ رَسَتْ أُصُولُهَا فِی الْمَاءِ، فَأَنْهَدَ جِبَالَهَا عَنْ سُهُولِهَا وَ أَسَاخَ قَوَاعِدَهَا فِی متُونِ أَقْطَارِهَا وَمَوَاضِعِ أَنْصَابِهَا فَأشْهَقَ قِلاَلَهَا وَأَطَالَ أَنْشَازَهَا وَجَعَلَهَا لِلاْرْضِ عِمَاداً وَأَرَّزَهَا فِیهَا أَوْتَاداً فَسَکَنَتْ عَلَی حَرَکَتِهَا مِن أَنْ تَمِیدَ بِأَهْلِهَا أَوْ تَسِیخَ بِحِمْلِهَا أَوْ تَزُولَ عَنْ مَوَاضِعِهَا. فَسُبْحَانَ مَنْ أَمْسَکَهَا بعَدَ مَوَجَانِ مِیاهِهَا وَأَجْمَدَهَا بَعْدَ رُوطُوبَةِ أَکْنَافِهَا فَجَعَلَهَا لِخَلْقِهِ مِهَاداً وَ بَسَطَهَا لَهُمْ فِرَاشاً فَوْقَ بَحْرٍ

ص: 128

لُجِّی رَاکِدٍ لاَ یجْرِی وَ قَائِمٍ لاَ یسْرِی تُکَرْکِرُهُ الرِّیاحُ الْعَوَاصِفُ وَتَمْخُصُهُ الْغَمَامُ الذَّوَارِفُ...» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه211)؛ «... قله های کوه ها در هوا پیش می رفت و ریشه آن ها در آب رسوخ می نمود. کوه ها از جاهای پست و صاف برآمدگی پیدا می نمودند و کم کم ارتفاع یافتند و بُن آن ها در درون و اعماق زمین ریشه دوانید. قلّه های آن ها را به سوی آسمان کشید و نوک آن ها را طولانی ساخت. خداوند این کوه ها را تکیه گاه زمین و میخ های نگه دارنده آن گردانید. پس آنگاه در عین متحرّک بودن آرام گرفت. نکند اهل خویش را در سقوط و اضطراب قرار دهد و یا آن چه را که حمل کرده فرواندازد و یا آن را از جای خویش زایل سازد. منزّه است آن کس که زمین را در میان آن همه امواج ناآرام ثابت نگه داشت».

آن چه که در تحقیقات سه دانشمند آمریکایی به نام جمیز هال Gimzhoul بین سال های1811تا1898، جان وسلی پاول Ganveslipavel بین سال های 1834تا 1902و دوتون Dotoon بین سالهای 1841تا 1912 درباره آغاز پیدایش سطح زمین می باشد همین دیدگاه امام علی(علیه السلام) را در باره پیدایش زمین را تأیید می کند.

هال که آثاری عظیم در 13 جلد تحت عنوان پالنونتالوژی یعنی مطالعه دوران های زمین شناسی گذشته را از روی فسیل های باقی مانده را منتشر نمود اولین کسی است که نظر داد که وزن حاصل از رسوبات انباشته شده در ساحل اقیانوس ها فرورفتگی هایی را در سطح زمین ایجاد می کند و این فرورفتگی ها پیش درآمد ایجاد کوه ها در نقاط دیگر بوده اند. ایجاد کوه ها در نظر هال نتیجه به خودی خود نیستند بلکه آن ها در نتیجه حرکت سطح فلات ها به وجود آمده اند (هورلی، پیدایش و تکامل زمین، ص24). نتیجه مطالعات دوتون Dotoon آمریکایی نیز همین موضوع را در پیدایش کوه ها اثبات می کند. او می گوید: «اگر زمین از مواد یکسانی تشکیل شده بود، در آن صورت مولکول ها یک اندازه و یک نوع مواد شیمایی به هم بستگی پیدا می نمود. حال آن که در قسمت هایی که درجه تراکم کمتر است؛ کوه ها و دشت ها در سطح زمین برآمده و بلندی ها را تولید نموده است. در صورتی که در مناطقی که فشرده تر بوده سطح زمین فرو رفته و تولید پستی ها را نموده است. وقتی از قسمت های

ص: 129

بالایی کوه ها در اثر سایش و فرسایش کاسته می شود و سبک تر می گردد چون توازن پوسته ای قسمت پایه کوه به هم می خورد به همان نسبت در نواحی فوقانی زمین بالا می آیند. بنابراین ریشه کوه ها به محض رسیدن به 35 کیلومتری دیگر بالا نمی آید. از این رو به علت وجود اقیانوس ها می توانیم توده های ثابت مانند قاره ها را در سطح زمین داشته باشیم(همان).

به نظر می رسد که خداوند کریم بعد از این که زمین را گسترش داد بلافاصله به آفرینش کوه ها اشاره فرمود و آن به این دلیل بود که زمین را گسترش و پهن نمود و اگر این اتفاق نمی افتاد آن وقت همه جای زمین را کوه­ها تشکیل می داد و به دلیل سفت بودن آن، محل زندگی حیوانات و کلاً موجودات و نباتات نمی­توانست شکل بگیرد و این خود شاهد بر این اصل است که گسترش زمین پراکندگی رزق در سطح زمین، سکونت و استراحت مخلوقات و ایجاد نظم در سطح جهان آفرینش را به دنبال دارد و جاری شدن نهرها و غیره راه را برای پیدایش گیاهان و رنگ های متفاوت آن هموار ساخت و سایر مسایل حیات موجودات در پی آن حاصل گردیده است (حسنی، زمین و آسمان در قرآن و نهج البلاغه، ص60).

ممکن است حرکات ناموزونی که کوه ها مانع از بروز آن هستند معلول جاذبه نیرومند ماه باشد که می تواند در پوسته زمین جزر و مدی مانند جزر و مد دریاها به وجود آورد و همواره در حرکت و اضطراب باشد ولی مانع از بروز این نوع حرکات ناموزون کوه هاست. زیرا کوه ها در حقیقت حکم یک زره محکم فولادین را دارند که دور تا دور زمین را احاطه کرده و با توجه به ارتباط پیوندی که از زیر به هم دارند یک شبکه نیرومند سرتاسری را تشکیل می دهند.

اگر این ذره محکم و این شبکه نیرومند کره زمین را نپوشانده بود و پوسته روی زمین از یک قشر نرم و لطیفی هم چون خاک و شن تشکیل یافته بود مسلماً به آسانی تحت تأثیر جاذبه نیرومند ماه واقع می شد و حرکات ناموزونی مانند جزر و مد دریاها در آن به وجود

ص: 130

می آورد. ولی با اینکه قشر محکمی پوسته زمین را پوشانیده باز حرکات خفیف و جزر و مد در آن پیدا می شود و هر باری حدود سی سانتی متر پوسته زمین تدریجاً بالا و پایین می رود (عباسی نژاد، تاریخ پیدایش جهان، ص185).

امام در این سخنان به خلق موجودات اشاره می نماید که خداوند به واسطه آن ها نیازهای مادّی بشر را رفع می نماید امّا پس از آن به بیان خلقت زیبایی های آفریده ها می پردازد که مقصود از آن ها را رفع نیازهای روحی بشر عنوان می نماید که اسباب لذّت بصری و شادی دل های آنان را فراهم می نماید (دشتی، نهج البلاغه، ص117-139).

حدود پنج میلیارد سال پیش، وقتی زمین به صورت قطعه ای از خورشید جدا شد، پس از سرد شدن سطح آن باران های شدید بارید که همه سطح زمین را پوشیده بود و نخستین موجودات تک سلولی پدید آمد. بشر هنوز نمی داند که بر اثر چه مکانیسمی این تک سلولی ها در آب و از آب پدید آمدند. این مدت سیصد و سی میلیون سال طول کشید. در این مدت موجودات زنده روی زمین جانورانی بودند که فقط در داخل آب ها به سر می بردند. این دوران در زمین شناسی را دوران پاله ازوئیک نامیده اند. پس از این دوران به تدریج خشکی هایی سر از آب در آوردند که با گذشت سال های بسیار طولانی جنبندگانی غیر آبی هم از تکامل جنبندگان آبی به وجود آمدند (عباسی نژاد، تاریخ پیدایش جهان، ص242).

به جریان انداخت و مراحلی را که باید بپیمایند، اندازه گیری نمود تا میان شب و روز تفاوت حاصل شود و با رفت و آمد آن ها شماره سال ها و حساب آن را بتوان فهمید...» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه91).

مدارج خورشید و ماه با توجه به آن چه تجربه ها نشان می دهد و دانشمندان فلکی با دقت حساب کرده اند معلوم است. در نظر ما زمینیان چنان به نظر می رسد که خورشید به دور زمین می گردد در حالی که در واقع خورشید در مرکز قرار گرفته و زمین به دور آن می چرخد که حرکت زمین به دور خود سبب پیدایش شب و روز است و 24 ساعت کامل می شود (مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ج4، ص91).

برای درک حرکت مدار همه سیارات منظومه شمسی، می توان میز گردی را در نظر آورد که خورشید در وسط آن بوده و زمین بر لبه آن حرکت می کند و همه سیارات در یک جهت دور خورشید می گردند و اگر از بالای قطب شمال به آن ها نگاه کنیم، می بینیم که این حرکت بر خلاف جهت گردش عقربه های ساعت خواهد بود (برانکلی، زمین سیاره شماره سه، ص45).

حرکت وضعی زمین حرکت زمین به دور خود را حرکت وضعی گویند که اثرات بسیاری را تولید می کند. مثلاً جهت بادها و جریان اقیانوس ها را تحت تاثیر قرار می دهد. اگر زمین در فضا بی حرکت بود، بادها و جریانات اقیانوسی موجود، نسبت به خط استوا در جهت گوشه های راست آن حرکت می کردند و در نتیجه توازن آن ها به هم می خورد. در حالی که عملاً بادها و جریان ها در مسیرهای کاملاً مخالف حرکت می کنند یعنی در نیم کره شمالی به طرف راست و در جنوب خط استوا به طرف چپ در حرکت می باشند(همان، ص78).

امام علی(علیه السلام) درباره حرکات زمین می فرماید: «وَأنشَأ الاَرضَ فَاَمسَکَها مِن غَیرِ اشتِغالٍ وَاَرسَاها عَلی غَیرِقَرارٍ»؛ «زمین را آفرید و آن را بر پا نگه داشت بدون آن که مشغولش سازد و در حرکت و بی قراری آن را نظم و اعتدال بخشید» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه186).

ص: 133

«وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَیَدانَ أرضِهِ»؛ «و به وسیله کوه ها اضطراب و لرزش زمین را به آرامش تبدیل کرد» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه1). لازمه این سخن این است که اگر خداوند کوه ها و صخره ها را در روی زمین قرار نمی داد؛ حرکات زمین برای حیات و دیگر حقایق مجال نمی داد( جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج16، ص25). «وَعَدَّلَ حَرَکاتِها باِلرَّسیاتِ مِن جَلامیدِها»؛ «و حرکات زمین را به وسیله کوه ها و اجسام سنگین تعدیل نمود (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه90). ظاهر این کلام این است که کوه های سنگین و سنگ های سخت سبب شده که زمین به واسطه حرکات گوناگون مضطرب نشود و نیز در اثر تعارض جاذبه و دافعه ها تعادل خود را از دست ندهد» (دشتی، نهج البلاغه، ص334).

حرکت انتقالی زمین زمین دارای حرکت دیگری است که به دور خورشید در چرخش می باشد. تحقیقات انجام شده این عقیده را تأیید می کنند که زمین با سرعت حدود 30 کیلومتر در ثانیه، یعنی یک ده هزارم سرعت نور به دور خورشید حرکت می کند(همان، ص94). در همان حال که زمین به دور خود می چرخد، به دور خورشید نیز در حال چرخش است. زمین طی 365روز و 6 ساعت و 9 دقیقه و 10 ثانیه یک بار خورشید را دور می زند و نسبت به ستاره های دور دست دوباره به همان موقعیت باز می گردد. به این مدت سال نجومی گویند(گروه نویسندگان، اختر شناسی، ص116).

حضرت علی(علیه السلام) در ارتباط با حرکت انتقالی می فرماید: «وَجَعَلَها لِلأَرضِ عِماداً وَ أَرَّزَها فِیها أَوتاداً فَسَکَنَت عَلَی حَرَکاتِها مِن أَن تَمیِدَ بِأَهلِها أَو تَسِیخَ بِحِملِها أَ تَزولَ عَن مَواضِعِها»؛ «سپس زمین را با حرکات شدیدی که داشت؛ آرام گرفت تا ساکنان خود را نلرزاند و آن چه بر پشت زمین است، سقوط نکند. یا از جای خویش منتقل نگردد»( شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه211). این دو جمله از خطبه دو دلیل روشن هستند بر حرکت انتقالی زمین در صورتی که لفظ «علی» به معنای «مع» باشد و معنای اَو تَسِیخَ بحَملِها این است که وجود کوه های سنگین روی زمین سبب شده تا زمین اهل خود را فرو نبرد. و در تفسیر اَو تَزُلُ عَن

ص: 134

مَواضِعِها آمده زمین دارای حرکاتی است در مدار خود؛ زیرا زمین بنا بر آن چه که متاخرین قائلند دارای مواضع بی شماری است که همه در مدار معین در مقابل برج های دوازده گانه است. منظور از عَلی حَرَکَتها حرکت انتقالی سالیانه زمین است و ریشه کوه ها حافظ هیئت اجزاء و مانع تفرق و اضطراب زمین هستند. آن حضرت برای زمین مواضعی معرفی نموده است و مطابق با هیئت قدیم که قائل به مرکزیت و سکون زمین بودند، این فرمایش حکمت آمیز هرگز معنای صادقی نداشت زیرا چیزی که ساکن باشد فقط یک موضع دارد( دشتی، نهج البلاغه، ص333_334). بنابراین آن چه را که علم زمین شناسی به عنوان حقایق قطعی و ثابت شده در باره متحرک بودن زمین به آن دست یافته است در سخنان امام علی(علیه السلام) درنهج البلاغه مورد اشاره قرار گرفته است.

اشاره به جو در اطراف زمین حضرت علی(علیه السلام) به جو اطراف زمین اشاره نموده و آن را اسبابی برای راحتی بشر معرّفی می نمایند: «وفَسَحَ بَینَ اَلجَوّ وَ بَینَهَا وَ أَعَدَّ الهَوَاءَ مُتَنسَّماً لِسَاکِنِهَا و أخرَجَ إلیهَا أهلَهَا عَلَی تَمَامِ مَرَافّقِهَا» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه91)؛ «در آفرینش بین زمین و جو فاصله افکند و وزش بادها را برای ساکنان آن آماده ساخت. تمام نیازمندی ها و وسایل زندگی را برای اهل زمین استخراج و مهیا فرمود».

معنی جو (اتمسفر) جوّ تمام هوای اطراف زمین است که 78 درصد آن نیتروژن، 21درصد آن اکسیژن و 1درصد دیگر آن را گازهای دیگر از جمله بخار آب و دی اکسید کربن تشکیل داده است(گروه نویسندگان، اختر شناسی، ص115). جو طبقات ما فوق هوا است مانند لایه ازن که اگر این لایه نزدیک زمین می بود نیازهای تنفسی انسان دچار مشکل می شد(مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ص149).

فواید جو در اطراف کره زمین قشر محکمی به نام جوّ زمین وجود دارد که از گازهای مختلفی

ص: 135

مانند اکسیژن، نیتروژن، دی اکسیدکربن و گازهای دیگری تشکیل شده و فواید بسیاری برای زمین و ساکنین آن دارد. که بدون وجود آن تقریباً حیات برای اهل زمین غیر ممکن می نمود. برخی ازمزایای جوّ اطراف زمین که در کلام امام علی(علیه السلام) به آن اشاره شده و امروزه در کشفیات علمی به اثبات رسیده است عبارتند از:

الف) تعادل دمای زمین هنگامی که علی(علیه السلام) خواست که به جنگ صفین رود این دعا را مشتمل بر چگونگی آفرینش آسمان و زمین انشاء فرمود: «اَللهُمَ رَبِ السَّقفِ المَرفوع وَالجَوُّ المَکفوفُ اَلذِی جَعَلتَهُ مُغیضاً لِلیلِ والنَهاری...» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه171) ؛ «بار خدایا! ای پرودگار این سقف بر افراشته و مرتفع و این جو نادانی و باز دارنده! آن ها را قرارشان دادی که فروکش کننده و باز دارنده اثرات شب و روز باشند». منظور از وَالجَوُّ المَکفوفُ این است که جو با آن که به خودی خود اقتضای پراکندگی و انتشار دارد، از آثار قدرت خدای تواناست که آن را در جای معینی نگه داری نموده است. کلمه «مغیض» به معنای جایی است که آب را می مکد و آن را به خود جذب می کند. گویا آن حضرت به استعاره، شب و روز را به معنای نور و تاریکی قرار داده و چنین فرموده: «خدایا! تو نور و ظلمت را در جو فرو برده ای و در اثر فرو رفتن نور در جو، شب به وجود آمده و در اثر فرو رفتن تاریکی درجوّ روز پدیدار گشته است. آن حضرت چنین بیان نموده که هوا، نور و ظلمت را مکیده و بلع می نماید و هم اکنون بعد ازگذشتن قرن های زیاد دانشمندان علم هیئت پی برده اند که جوّ بر اثر اقتضاء و احتیاجش مقداری از نور را می مکد و بقیه اش را برای ما بر می گرداند( دشتی، نهج البلاغه، ص331_332).

در کتاب شگفتی های آفرینش در کلام اهل بیت(علیهم السلام) می خوانیم: مراد از سقف بلند و مرتفع، جوّ زمین است. جوّی که برای زمین کارهای مهمی انجام می دهد و فواید آن استمرار حیات تمامی موجودات روی آن است. و در توضیح این سه جمله و معانی برخاسته از آن، مسایل ریز بسیاری هست که برای درک بیشتر اهمیت آن ها باید چندی از

ص: 136

موارد مربوط به آن ذکر شود. می دانیم هنگام شب آسمانی که حاصل آن سرمای شدید و هولناک است و هنگام روز، تابش زیاد نور خورشید که حاصل آن گرمای طاقت فرسا و اشعه زیاد است. هر دو برای کره زمین و حیات آن زیان بار است. با چنین اوضاعی حضرت علی(علیه السلام) در آن زمان به فروکش کردن آثار زیان بار حاصل از سرمای شب و گرمای روز توسط جوّ اشاره داشته و آن را برای مردم تبیین نموده است(کوشاری، شگفتی های آفرینش در کلام اهل بیت علیهم السلام، ص134).

امروزه علم میکروکلیماتولوژی _ مطالعه آثار متقابل جوّ و سطح زمین _ (کاویانی، میکروکلیماتولوژی، ص7) ثابت کرده است که نوعی مبادله انرژی و جرم در سطح زمین و جو صورت می گیرد. اقلیم شناسی کلاسیک که تا نیمه قرن بیستم رواج داشت؛ به توزیع زمانی و مکانی عوامل اصلی اقلیم یعنی دما و رطوبت می پرداخت. اما امروزه دانشمندان پی برده اند که با گردش عمده انرژی و آب در سیستم زمین و جو پیوند نزدیکی وجود دارد و مطالعه این گردش اساس اقلیم شناسی جدید است که مشتمل بر فرآیند هایی است که به وسیله آن ها انرژی و جرم در سیستم زمین منتقل، تبدیل و ذخیره می شود(کاویانی، میکروکلیماتولوژی، ص14).

از همه اجسامی که به علت جاذبه زمین در مدار آن قرار گرفته اند، زمین تنها سیاره ای است که جرمش درست آن اندازه ای است که بتواند مقدار کافی اکسیژن و نیتروزن را در اتمسفر خود حفظ کند و فاصله اش نیز از خورشید به مقداری است که حرارت متوسط آن تقریباً به 57 درجه فارنهایت می رسد و ظاهراً این درجه حرارت برای زندگی مناسب است.

اگر گاز دی اکسید کربن در جوّ زمین وجود نمی داشت؛ سیاره ما به پهنه ای از یخ تبدیل می شد. دی اکسیدکربن در حالی که به نور خورشید اجازه ورود می دهد، به بخش هایی از گرمای بازتاب شده از سطح زمین اجازه خروج نمی دهد. اما اگر دی اکسیدکربن بیش از حد زیاد شود، برای زمین وضعیت هولناکی پدید می آید و زمین به برهوتی از جهنم تبدیل می شد (گروه نویسندگان، اختر شناسی، ص115).

ص: 137

ب) دفع تشعشعات مضر به وسیله ی ازن ازن لایه بسیار رقیق و پراکنده ای از جوّ زمین است که مقدار بسیار اندکی از گاز موجود در جوّ بالای زمین را شامل می شود و از سه اتم اکسیژن تشکیل شده است که در ارتفاعات بالای جو به وجود می آید. مولکول های اُزن زمین را در برابر پرتوهای مرگ بار اشعه فرابنفش خورشید محافظت می کنند. اگر میزانی از این پرتوها به زمین برسد سبب سرطان پوست، آسیب های بینایی، از دست رفتن مصونیت بدن و دیگر آسیب های جدی می شود. این پرتوها هم چنین به محصولات کشاورزی و آبزیان صدمات جدی وارد می کنند (گروه نویسندگان، اختر شناسی، ص115).

امام علی(علیه السلام) معتقد است جو زمین وسایل راحتی زندگی بشر را فراهم نموده است. «وَفَسَخَ بَینَ الجَوِّ وَبَینَها وَ أعَدَّ الهَواءَ مُتَنَسِماً لِساکِنِها وَأخرَجَ إلَیها أهلَها عَلی تَمامِ مَرافِقِها...»؛ «بین زمین و جو فاصله افکند و وزش بادها را برای ساکنین آن ها آماده ساخت. تمام نیازمندی ها و وسایل زندگی را برای اهل زمین استخراج و مهیا نمود»(شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه91).

ج) جلوگیری از سقوط شهاب سنگ ها به زمین «ثُمَّ عَلَّقَ فی جَوِّ فَلَکَها وَ ناطَ بِها زِینَتَها مِن خَفِیَّاتِ درارِیّهِا وَمَصابیِحِ کَواکِبِها وَ رَمی مُسترقی السَّمعِ بِثَواقِبِ شُهُبِها...»؛ «پس در فضای هر آسمان فلک آن را آفرید و با زینتی ازگوهرهای تابنده و ستارگان درخشنده بیاراست و آنان را که خواستند اسرار آسمان ها را دزدانه دریابند با شهاب های سوزان تیرباران کرد و تمامی ستارگان از ثابت و استوار و گردنده و بی قرار فرود آینده و بالا رونده و نگران کننده و شادی آفرین را تسلیم اوامر خود فرمود: «أَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَی نِقَابِهَا وَ أَمْسَکَهَا مِنْ أَنْ تُمُورَ فِی خَرْقِ الْهَوَاءِ بِأَیدِیهِ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه91) ؛ «سپس آن ها را از هم جدا کرد و بین آن ها فاصله انداخت و بر هر راهی و شکافی از آسمان نگهبانی از شهاب های روشن گماشت و با دست قدرت آن ها را از حرکت ناموزون در فضا نگه داشت. این سخن امام علی(علیه السلام) اشاره به علم مترولوژی (برانکلی، علم

ص: 138

شناخت پدیده های جوی، ص18) و شناسایی ویژگی های پدیده های جوّی دارد. در علم ستاره شناسی شهاب سنگ به قطعات سنگی معلق در فضا گفته می شود که روزانه تعداد زیادی از این شهاب سنگ ها با جوّ زمین برخورد می کنند و در اثر حرارت آن آتش می گیرند. اگر جوّ زمین وجود نداشت قطعات سنگی که از آسمان فرود می آمدند، مستقیم به زمین اثابت می کردند. ولی به واسطه وجود جوّ قبل از برخورد به زمین می سوزند و خطری برای ساکنان زمین ایجاد نمی کنند( دشتی، امام علی(علیه السلام) و علم وهنر، ص207).

این قشر هوا که هم چون قشری بلورین اطراف ما را احاطه کرده است در عین این که مانع از تابش نور خورشید نیست، به قدری محکم و مقاوم است که از یک سد پولادین که چندین متر ضخامت داشته باشد، محکم تر است. اگر این سقف نبود زمین دائماً در معرض رگبار سنگ های پراکنده آسمان بود و عملاً آرامش از مردم جهان سلب می شد. ولی این قشر فشرده چند صد کیلومتری تقریباً تمام سنگ های آسمان را قبل از سقوط به سطح زمین می سوزاند و نابود می کند و تنها تعداد بسیار کمی می توانند از آن عبور کرده و به عنوان زنگ خطری برای زمینیان به گوشه ای پرتاب می شوند و این تعداد کم هرگز نتوانسته است آرامش مردم را بر هم بزند(مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ص156).

را در جای خود قرار داد در حالی که آسمان دود بود یعنی بخارات زمین بود که به بالا متصاعد گردیده و مثال دود می نمود (بانوی اصفهانی، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج11، ص315). با توجه به برخی دیدگاه ها که بیان کرده­اند کلام حضرت علی(علیه السلام) در حقیقت اشاره به آفرینش جدید دارد و منظور از «فتق الاجواء» فعل و انفعالاتی است که در اجزاء و مواد واقع در فضا صورت گرفته است نه در خود فضا، تا آفرینش جدیدی صورت گیرد. از طرف دیگر «فتق الاجواء» نشان می دهد که جهان یک پارچه و در یک جا جمع شده بود چون در این صورت است که شکافتن و گسترش دادن معنی پیدا می کند. تا چیزی در یک جا جمع نباشد نیازی به سخن گفتن از شکافتن وگشودن نیست و چیزی که از وضع سابق به وضع جدید در می آید، آن وضع دومی را انشاء و ایجاد گویند. به عبارت دیگر مواد و اجزاء پراکنده در فضا که با فاصله های زیاد جاهای وسیعی را اشغال کرده بود از آن جای وسیع به جا و مکان کوچک تر منتقل شدند و این مواد که بر اثر فشار از مرکز متراکم شدند، شکاف برداشتند و فاصله­هایی در آن ها ایجاد گردید که از آن به شق الارجاء تعبیر شده است و بر اثر این فشار و شکاف در جاها ی دور و کرانه های نهایی آن بزرگراه­ها به وجود آمدند (دین پرور، منشور جاویدانه، ج1، ص70). و از الهواء مِن تَحتِها فتیق وَالماءِ مِن فَوقِها دَفیق فهمیده می شود که مکان­ها و جایگاهایی در زیر آن آب وجود دارد و باد را فرمان داده است ؛آب را حفظ کند تا به آن مکان ها برسد(ابن هیثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج1، ص298).

تکیه گاه نداشتن اجرام آسمانی و فاصله های زیاد آن ها با یکدیگر امام علی(علیه السلام) در سخنان گهربار خود به این موضوع اشاره کرده اند که فاصله میان اجرام آسمان بسیار زیاد است و آن ها هیچ تکیه­گاهی که بر آن تکیه کنند، ندارند و به قدرت جاذبه­ عمومی بر پا ایستاده­اند: «وَنَظَمَ بِلَا تَعْلِیقٍ رَهَوَاتِ فُرَجِهَا وَ لَاحَمَ صُدُوعَ انْفِرَاجِهَا وَوَشَّجَ بَینَهَا وَ بَینَ أَزْوَاجِهَا... حُزُونَةَ مِعْرَاجِهَا وَنَادَاهَا بَعْدَ إِذْ هِی دُخَانٌ فَالْتَحَمَتْ عُرَی أَشْرَاجِهَا وَفَتَقَ بَعْدَ الِارْتِتَاقِ صَوَامِتَ أَبْوَابِهَا وَ أَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَی نِقَابِهَا وَ أَمْسَکَهَا مِنْ أَنْ تُمُورَ فِی خَرْقِ الْهَوَاءِ بِأَیدِیهِ وَ أَمَرَهَا أَنْ

ص: 140

تَقِفَ مُسْتَسْلِمَةً لِأَمْرِهِ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه91)؛ «فضای باز و پستی و بلندی و فاصله های وسیع آسمان ها را بدون اینکه بر چیزی تکیه کنند نظام بخشید و شکاف های آن را به هم آورد و هر یک را با آن چه که تناسب داشت و جفت بود، پیوند داد... در حالی که آسمان را به صورت دود و بخار بود، به آن فرمان داد. پس رابطه های آن را برقرار ساخت. سپس آن ها را از هم جدا کرد و بین آن ها فاصله انداخت و بر هر راهی و شکافی از آسمان نگهبانی از شهاب های روشن گماشت و با دست قدرت آن ها را از حرکت ناموزون در فضا نگه داشت و دستور فرمود تا برابر فرمانش تسلیم باشند». این که خداوند نگاه دارنده آسمان ها و زمین است مانع از آن نیست که یک رشته عوامل طبیعی به فرمان خدا در حفاظت آن ها موثر باشد. امیرمؤمنان می فرماید: «أرسَاهَا عَلَی غَیرِ قَرارٍ وَ أقَامَهَا بِغَیرِ قَوائِمَ وَرَفَعَهَا بِغَیرِ دَعَائِمَ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه228).

نیروی جاذبه کهکشان ها کهکشان عبارت از مجموعه عظیمی از ستارگان، گازها و غبارهاست که به جهت نیروی جاذبه متقابل در کنار هم جمع شده اند( دالکی، زمین در فضا، ص11). «زمین را بدون تکیه گاه استوار ساخت و آن را بدون پایه به پا داشت و بدون ستون برافراشت» ستارگان آسمان و منظومه ها و مجموعه های آن تحت تأثیر نیروی جاذبه که متناسب با جرم آن ها است و نیروی دافعه که بر اثر حرکت و نیروی گریز از مرکز در آن ها پیدا می شود، در مدارهای خود در حرکتند بی آنکه تکیه بر جایی داشته باشند و کمترین انحرافی از مدار خود پیدا کنند (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج4، ص86).

تمام اجسام حالتی دارند که یکدیگر را جذب می کنند و هیچ موجودی از جاندار و غیره از این قانون مستثنی نیست. نیروی جاذبه با فاصله دو جسم نسبت معکوس دارد. یعنی هر چه اجسام به یک دیگر نزدیک تر باشند نیروی جاذبه آن ها بیشتر می شود و اگر تنها قانون جاذبه بر جهان حکومت می کرد اجرام آسمانی به هم خورده و انتظام از بین می رفت. ولی قانون نیروی گریز از مرکز موجب برقراری تعادل در میان اجسام گردیده است و این قوه در

ص: 141

همه اجسامی که حرکت دورانی دارند موجود است. هنگامی که آتش گردان را می چرخانیم احساس می کنیم دست ما را می کشد و این همان قانون گریز از مرکز است. در سایه این دو قانون میلیون ها موجود در فضا معلق است و بدون ستون، به حرکت خود ادامه داده و کوچک ترین اصطکاک و سقوطی در آن ها رخ نمی دهد (سبحانی، اسرار آفرینش، ص42).

فاصله زیاد اجرام آسمانی در خصوص فاصله زیاد منظومه شمسی از یک دیگر و این که آن ها در یک مدار منظم و بدون تکیه هیچ کدام از آن ها بر دیگری قرارگرفته اند. به گونه ای که خورشید در مرکز این منظومه و کره ای از گاز های سوزان است و در فاصله ی 149 کیلومتری زمین واقع شده است. عطارد به عنوان نزدیک ترین سیاره به آن و در 9/57 میلیون کیلومتری از خورشید فاصله دارد. فاصله زمین با خورشید نیز 149میلیون کیلومتر است. این در حالی است که فاصله دورترین سیاره از خورشید 5914300000کیلومتر می باشد. بدین ترتیب هرکدام از این مجموعه منظم در فاصله ای بسیار زیاد از یک دیگر قرار گرفته اند اما با نظم خاصی و بدون تکیه بر چیز دیگری درگردشند(سعیدیان، اطلاعات عمومی( علم و زندگی)، ص554).

نزدیک ترین کهکشان به زمین در فاصله بیش از150000سال نوری قرار دارد ولی متوسط فاصله کهکشان ها از یک دیگر 2000000 سال نوری برآورد شده است و اگر بتوان یکی از آن ها را با چشم غیر مسلح دید، آن کهکشان به صورت لکه بسیار ضعیف و کوچکی به نظر می رسد(دالکی، زمین در فضا، ص12).

عصرها بهره می جوید. در نهج البلاغه به شگفتی های خلقت مانند چگونگی خلقت آسمان و زمین و ویژگی های این دو پدیده شگفت اشاره شده است. زیرا همواره آسمان برای انسان ها محل توجه بوده و زمین و ظاهر آن نیز همیشه کنجکاوی بشر را به دنبال داشته است. امام علی(علیه السلام) با داشتن علم لدنی به اذن خداوند لب به سخن گفتن از پدیده های شگفت خلقت گشوده و بدین وسیله علم سرشار خود را که همواره مردم را به پرسیدن دعوت می نمود. مطالعه در بسیاری از آثار علمی دانشمندان بزرگ در حوزه های مختلف علمی از قبیل فیزیک، زمین شناسی، ستاره شناسی و... که به مطالعه پدیده های طبیعی و مخلوقات خداوند پرداخته اند و به کشفیات تازه ای از اسرار خلقت الهی دست یافته اند؛ بسیاری از مطالب علمی و شگفتی هایی را که امام علی(علیه السلام) به آن ها اشاره کرده است به خوبی به اثبات رسانده و نمایان است.

ص: 143

ص: 146

داشتن با عمل و در نهایت تعلق به رفتار فرد. در پایان، پیشنهادات و راهکارهای عملی ارائه شده است.

کلیدواژه ها: تعلیم و تربیت، تشویق و تنبیه، حضرت امام علی(علیه السلام)، نهج البلاغه.

است و مبنای کار را بر پیروی از طبیعت وجود (هستی) انسان، اهداف محسوس وجود محوری انسان، یادگیری از طریق مشاهده مستقیم، یادگیری سریع، استمرار و تداوم، تسهیل گری، اعتماد به نفس، آموزش مستقیم که مبتنی بر ارائه دو الگو یعنی: الگوی خودشناسی و الگوی پیروی از دیگران (دیگر پیروی) نظیر: پیامبر اسلام’، مالک اشتر و سلمان فارسی می باشد، بنیان نهاده است.

یک معلم و یا مربی آگاه و آشنا با مسائل تربیتی با توسل به تشویق و تنبیه مقتضی می تواند محیطی سازنده و سرشار از تحرک و نشاط را در حد متعادل ایجاد نماید و نقش بشیر و نذیر را بازی کند.

در ضرورت و اهمیت تشویق طبق آموزه های نهج البلاغه، هدف تنها قدردانی نیست، بلکه بیش تر ایجاد انگیزه و تحول درونی و به عنوان اسوه بودن فرد برای سایرین مطرح است که در خطبه 319 به آن اشاره شده است. هم چنین هدف از تنبیه هم انتقام جویی و شرارت نیست، بلکه هدف مبارزه با پلیدی ها، رفتارهای نامناسب و تناسب کیفر و مجازات و دوری از گناه و خطاها می باشد که در خطبه 332 به آن اشاره شده است.

در کاربرد ضرورت و اهمیت تشویق و تنبیه باید به شرایط محیطی، روش تربیت، روابط اجتماعی، اعتدال، آرامش، محبت، رشد همه جانبه، محیط دوستان و همسالان و شخصیت دانش آموزان توجه نمود که در غیر این صورت مشکلات عاطفی، هیجانی و شخصیتی ایجاد می شود.

با توجه به نکات فوق، باید گفت: تشویق و تنبیه به عنوان روش تعلیمی و تربیتی مؤثر از نظر دین اسلام و نهج البلاغه مطرح بوده و از نقش و اهمیت فراوانی در تغییر، اصلاح و تثبیت رفتار مثبت و مطلوب و جلوگیری از شیوع رفتار منفی برخوردار هستند.

سلطانی رنانی صورت گرفت. در این پژوهش مشخص شد که تشویق و تنبیه به عنوان یکی از روش های اثرگذار به منظور تربیت انسان ها، نیاز عاطفی و مقتضای فطرت انسان هاست و باید در تشویق و تنبیه، حفظ شأن و روح کرامت انسان ها، تعدیل در برخوردها و رأفت اسلامی را در پیش گرفت.

پژوهشی در سال 1393، توسط فرمهینی فراهانی و عسکری کچوسنگی در مورد نقش تشویق در تربیت کودک با نگاهی به نهج البلاغه صورت گرفت. در پایان مشخص شد که تشویق سبب رسیدن کودک به کمال، رغبت و شوق به کار، شکوفایی استعدادها، ایجاد اعتماد به نفس، تکرار و تداوم عمل، جهت دهی اعمال و کردار کودکان است.

غفوری چرخابی و زارعی در سال 1396، پژوهشی در خصوص معیارهای تشویق و تنبیه در خصوص کارگزاران در سیره حکومتی امام علی(علیه السلام) انجام دادند. در پایان، نتایج نشان داد که تشویق و تنبیه جنبه تربیتی داشته و برای تربیت بهتر نیروی انسانی و افزایش کیفیت و کآرایی مهم بوده و در حقیقت تشویق و تنبیه در مدیریت اسلامی از پیامبران و برگزیدگان الهی اقتباس شده است.

در سال 2019، پژوهشی توسط جوانی و همکارانش در مورد بررسی تطبیقی دیدگاه های حضرت امام علی(علیه السلام) و کنفوسیوس [Confucius] انجام دادند. نتایج نشان داد که هر دو دیدگاه بر حق تعلیم و تربیت عموم مردم، تأکید بر ظرفیت انسانی، تحقق عدالت آموزشی، توجه به ارزش های انسانی و جاودانه و بالاخره تربیت از طریق به کارگیری روش های تربیتی نظیر: تشویق و تنبیه عادلانه، به موقع و ضروری، متناسب با نوع عمل فرد برای تداوم و استمرار و یا اصلاح و تغییر رفتار فرد تأکید داشته اند.

با مطالعه و تطبیق نتایج پیشینه ها با هم دیگر، مشخص شد که تشویق جنبه تقویتی و باعث رشد و انگیزه درونی شده و تنبیه هم جنبه هشداردهنده و بازدارندگی در قبال شیوع رفتارهای خطا را دارد.

ص: 150

مربوط به مدح و ستایش و یا توبیخ و سرزنش می باشد (ر.ک: مردانی، جایگاه تشویق و تنبیه در مدیریت علوی(علیه السلام) با تأکید بر نهج البلاغه، ص153_172).

پایه تربیت دینی بر تشویق و پاداش است و تنبیه و مجازات، امری تبعی و عرضی است و نباید به صورت امری اصلی در تعلیم و تربیت مورد استفاده قرار گیرد. چنان چه امیر مؤمنان حضرت امام علی(علیه السلام) در عهدنامه مالک اشتر او را متوجه این امر تربیتی کرده و او را فرمان داده است که با تأمین کافی کارکنانش، زمینه خطا و جرم را بکاهد و فقط در صورتی به تنبیه و مجازات دست یازد که چاره ای جز آن نباشد و شخص خطاکار و مجرم، در عین تأمین کافی، دست به خیانت گشوده باشد (اکبری، نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه امام علی(علیه السلام)، مجله پیام زن، شماره هفدهم، پیاپی 199).

تشویق و تنبیه به عنوان دو بال پرنده تعلیم و تربیت مطرح بوده و هر دو طبق آموزه های نهج البلاغه در مکان و زمان خود باید اجرا شوند و در بحث تشویق، باید از دانش آموزان سخت کوش و ایثارگر قدردانی کرد. اهداف را برای اصلاح از قبل تعیین نمود. از ثناگویی و تملق جلوگیری کرد و به میزان استحقاق دانش آموزان باشد. دانش آموز نیکوکار و بدکار یکسان نباشند. در تنبیه، پیشداوری و عجله نکرد و به عیب پوشی دانش آموزان پرداخت و آن را علنی نکرد. کرامت و شخصیت انسانی را رعایت نمود. در مرحله اول، در تنبیه از رأفت و کرامت اسلامی در مورد خطاکار استفاده کرد و باید بر اساس روح غیرت، جوان مردی، احترام و کرامت انسانی عمل نمود.

تشویق و تنبیه دو روش تربیتی اند که برای رعایت مقررات و انضباط باید در مدارس مدنظر قرار گیرند. باید توجه داشت که اثر مثبت و مطلوب مسئله تشویق بیش از تنبیه است و عوارض خوشایندی دارد که یکی از آن ها افزایش میزان انگیزه برای یادگیری است که باید دقت نمود که بجا و متناسب باشد. اما مسئله تنبیه زمانی به کار می رود که رفتار دانش آموز یا دانش آموزان ناپسند و برخلاف مقررات پذیرفته شده فرد و غیر دلخواه باشد و هدف هم خاموشی و یا تضعیف رفتار منفی و نامطلوب باشد و تنبیه اصولاً یک روش بازدارنده است

ص: 152

و در موارد نادر و فقط به عنوان مکمل روش های جهت دهنده به کار گرفته می شود و باید توجه نمود که تنبیه بدنی تأثیر بسیار اندکی نسبت به سایر تنبیه های دیگر همچون: گفتاری و اشاره ای دارد. در کل، تنبیه باید بجا و صحیح و با حفظ مقررات صورت گیرد و متناسب با سن، جنسیت و میزان خطا و کار ناشایست بوده و دلیل آن هم روشن شود که باعث بدبینی، کژاندیشی، تحقیر و ایجاد عقده روانی در فرد تنبیه شونده نشود و هم چنین موجب قدرت طلبی و سوء استفاده فرد تنبیه کننده هم نشود.

بِالاَدبَ وَ البَهائمُ لا یَتَعظُ اِلا بِالضَرَب»؛ «خردمند، با ادب پند می آموزد و حیوانات با کتک و زدن تربیت می شوند». هم چنین پاداش دادن را اولویت می داند و می فرمایند: «اَزجِر المَسی بِثوابُ المُحسِن»؛ «خطاکار را به وسیله پاداش دادن به نیکوکار، تنبیه کن». او حکمت تنبیه را بیداری، هشیاری و بازدارندگی می داند و می فرمایند: «اِنَّ اللهَ سُبحانَه قَد وَضَع العِقابُ عَلی مُعاصِیه ذِیاهُ لِعبادهُ عَن نَقمَتَه»؛ «همانا خدای سبحان، کیفر را بر معاصی خود قرار داده است تا بندگانش را از عذاب خویش باز دارد». حضرت امام علی(علیه السلام)، تنبیه را امری سنجیده و حساب شده و دقیق می داند و می فرمایند: «اَلاِفراطُ فی المَلامهُ یَشَبُ تارَ اللِجاجه»؛ «زیاده روی در سرزنش کردن، میزان لجاجت را افزون تر می کند. این امام همام هم چنین اجرای تنبیه را از آسان به سخت می داند و می فرمایند: «رُبَّ جُرم اَغنی عَن الاِعتذارُ عَن الاِقرارُ بِه»؛ «بسا گناهی که اقرار به آن از عذرخواهی از آن بی نیاز سازد. حضرت امام صادق(علیه السلام) بر شیوه ملایم قهر نمودن به عنوان تنبیه اشاره دارد و می فرمایند: «لا تَضربَه وَ اَهجرَه وَ لا تَطله»؛ «او (فرزند) را نزن، با او قهر کن ولی این قهر را طولانی نکن». در تحلیل نکات تربیتی در این پژوهش می توان دریافت که انواع تشویق همواره به عنوان یک ابزار خوشایند، مطلوب و مثبت مطرح بوده و مورد تأکید دین اسلام و نهج البلاغه می باشد و انواع تنبیه هم باید بر حسب شرایط و مقتضیات خود و میزان خطا و جرم با هدف هشداردهندگی، بازدارندگی و تغییر و اصلاح رفتار غلط صورت گیرد. هم چنین تحلیل یافته ها نشان داد که هم خوانی نسبی، بین نتایج پیشینه پژوهش و یافته های این پژوهش وجود داشته است.

سیره، حکمت، خطبه، معرفت و کلام حضرت امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه که منبع خدادادی بود، در کنار منبع غنی و وحی الهی یعنی قرآن و منبع پُربار دیگر، یعنی پیامبر مکرم اسلام حضرت محمد(صلی الله علیه واله) از مهم ترین منابع بشری هستند و در این بین کتاب نهج البلاغه پُر از نکات در مورد سبک زندگی، حکومت داری، سیاست، فرهنگ، اقتصاد، اجتماع و البته تعلیم و تربیت است که می تواند ارائه کننده انواع روش ها و اصول تعلیم و تربیت اسلامی از جمله روش تشویق و تنبیه باشد و برای مدیران، معلمان و مربیان راه گشا و سرلوحه کار تعلیمی و تربیتی آنان باشد.

ص: 154

با توجه به مطالب گفته شده، می توان دریافت که تشویق و تنبیه به عنوان روش های مؤثر برای تربیت دانش آموزان مطرح هست که البته بسیاری از مکاتب علمی، به ویژه علم روان شناسی که برگرفته از اندیشه های غرب هست، بر ظاهر موضوع توجه دارند و اکثر بر رفتار فردی، ظاهری، محرک و پاسخ تأکید داشته و به روح، باطن، اثرات معنوی و اثرات جمعی در تشویق و تنبیه توجهی نکرده اند. اما مکتب اسلام و منبع غنی تشیع یعنی نهج البلاغه که سرشار از محتوای غنی و بلاغت کامل است، در زمینه تشویق و تنبیه، ضمن برخورداری از مبانی نظری قوی، دارای مبانی کاربردی برای اجرای صحیح و اصولی تشویق و تنبیه متناسب با شرایط و مقتضیات محیط، معلم و دانش آموز و بر پایه معنویت فردی و جمعی و جلوگیری از رفتارهای منفی و نامطلوب و تبدیل به رفتارهای مثبت و مطلوب در جهت تغییر، اصلاح و تثبیت رفتار می باشد.

شکل(1) نتایج تعلیمی و تربیتی حاصل از نقش و ویژگی های تشویق و تنبیه در نهج البلاغه

ص: 155

این شکل که حاصل استخراج و استنتاج پژوهشگر حاضر از نقش و ویژگی های تشویق و تنبیه طبق آموزه های تعلیمی و تربیتی حضرت امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه است، نشان می دهد که نقش در کنار ویژگی های تشویق و تنبیه، از غنای قوی و متناسب با فطرت، طبع و خوی انسانی و شرایط و مقتضیات فردی، اجتماعی، شخصیتی و روانی انسان ها و تعلیم و تربیت دانش آموزان برخوردار است.

9. با توجه به این که از نظر روانشناسی تربیتی اثبات شده است که در تشویق ها باید دقت نمود که برای هر کاری به دانش آموزان جایزه و پاداش نداد، چون این امر موجب می شود که دانش آموزان فقط برای کسب جایزه و پاداش تلاش کنند و نفس کار از بین می رود. لذا بهتر است تشویق ها (دادن جوایز و پاداش ها) به صورت متغیر، متناوب و با ذکر علت و معلول صورت گیرد.

10. بهتر است تشویق ها متناسب با علاقه دانش آموزان باشد و از جوایزی نظیر: لوازم التحریر و انواع کتاب ها، به ویژه کتب علمی و دینی برای افزایش مطالعه و آگاهی های دانش آموزان استفاده شود.

11. بهتر است در انتخاب تشویق ها (جوایز و پاداش ها) والدین و دیگر اعضای خانواده هم مشارکت کنند، چون آن ها با علایق، سلایق و شرایط دانش آموزان آشناتر هستند.

12. با توجه به ماندگاری اثرات تشویق و تنبیه، به ویژه تنبیه بر روی روح و روان دانش آموزان در آینده و هم چنین وضعیت تربیتی آنان، باید به حد و اندازه و نحوه تنبیه و اثرات آن توجه کامل نمود.

13. در استفاده از تنبیه به طور متعادل، اصولی و علمی، اگر مؤثر واقع نشد، بهتر است موارد را به مراکز مشاوره ای، درمانی و متخصصین ارجاع داد و پیگیری های مداوم صورت گیرد.

14. پیشنهاد می شود برای آگاهی بخشی به مدیران و معلمان در خصوص تشویق و تنبیه، اقدام به برگزاری کارگاه ها و کلاس های ضمن خدمت نمود.

15. تنبیه بدنی باعث می شود، یادگیرندگان دچار ترس، افسردگی، خودآزاری و دیگرآزاری، لجبازی، گوشه گیری، اندوهگینی، کندذهنی، بی ارادگی، بی تفاوتی، یأس و ناامیدی، شرارت، سرپیچی، عبوسی، پرخاشگری، بی شهامتی و بی غروری (غرور مثبت) شوند. لذا تا حد امکان اصلاً نباید مورد استفاده قرار گیرد و از نظر اسلام و نهج البلاغه هم آخرین راه حل بوده و برای بازداری از خطا و کار اشتباه خطاکار و عدم ادامه دادن آن و کشیدن به جامعه بوده و باید به حفظ تمام شرایط و موقعیت ها توجه نمود.

ص: 157

16. در صورت تنبیه مقتضی، باید به شرایط قبل از تنبیه، حین تنبیه و بعد از تنبیه دقت نمود.

17. هرگز از تنبیه مضاعف (تنبیه به وسیله چند نفر همراه با آزار جسمی و روانی) استفاده نشود.

18. قبل از تنبیه مقتضی، متناسب و مناسب، حتماً از اخطارها و تهدید های کلامی و غیر کلامی بدون استفاده از زور و خشونت استفاده شود.

19. دانش آموزان را از اثرات و عواقب تنبیه برای جلوگیری از شکل گیری و شیوع بیش تر رفتارهای خطا، آگاه سازید.

20. قبل از هر اقدامی، اهداف خود را از تشویق و تنبیه برای دانش آموزان و والدین معین کنید و به اطلاع آنان برسانید.

21. از هم فکری، و هم کاری والدین و سایر همکاران فرهنگی در استفاده مطلوب و صحیح از تشویق و تنبیه استفاده کنید.

22. هرگز از فناوری های جدید نظیر: تلفن های هوشمند و یا شبکه های اجتماعی مجازی برای اشاعه نحوه تنبیه دانش آموزان استفاده نکنید، که در غیر این صورت، این امر موجب تحقیر، بدبینی و حس انتقام جویی در دانش آموزان می شود.

23. بعد از این که انواع تنبیه ها برای بازداری از رفتارهای خطا صورت گرفت و اثرات مثبت خود را نشان داد، باید بلافاصله تعدیل در تنبیه ها را اعمال و تشویق ها را شروع کرد.

24. در انجام انواع تشویق ها و تنبیه ها حتماً بازخوردهای آنی، به موقع و مطلوب صورت گیرد.

ویژگی ها و نقش تنبیه از منظر نهج البلاغه عبارتند از: جلوگیری از شیوع اعمال و رفتارهای خطا و بد، دیدن سزای عمل، نداشتن اغراض و تبعیض در کاربرد، پرهیز از تندروی، تعصب، پیش داوری، عیب جویی و عدم استفاده از تنبیه بدنی تا حد امکان و به عنوان آخرین راه حل و اقدام با حفظ تمامی شرایط و مقتضیات و استفاده از اخطارها و تهدید های متناسب کلامی و غیر کلامی.

هم چنین نکاتی که هم در تشویق و هم در تنبیه باید توجه نمود شامل: کاربرد بجا و به موقع، اقناع نفسی، همسانی با ویژگی های مختلف جسمی و روحی، حفظ کرامت و شخصیت انسان، تناسب داشتن با عمل و در نهایت تعلق به رفتار فرد.

ص: 159

Imam Ali(AS) in Nahjul Balaghah, International Journal of Humanities and Cultural Studies, Special Issue. Pages: 681- 700.

2. Javani, H. et al (2019), A Comparative Study View Points of Imam Ali and Confucius on Education, Journal of Awareness, Volume 4, Issue 3, PP: 409- 418.

Mojaz, B et al (2016), Mixed De-familiarization (Priority and Tardiness) in the Sermons of Nahjal-balagha. Quarterly of Arabic Language Literature, Volume 11, Number 4: Page(s) 655 To 671.

ص: 161

ص: 162

ص: 164

تنها بخشی از آن تحت عنوان نهج البلاغه، عقول را متحیر و آشنا و غریب را مجذوب خویش ساخته است، کتابی که در حقیقت کتاب معرفی علی(علیه السلام) است وجوه مختلف این کلام معرف ابعاد مختلف و متنوع روح ایشان است.

این پژوهش با استعانت از خدای متعال و امام علی(علیه السلام) برای رسیدن به این ویژگی های کامل به فرمایشات علی(علیه السلام) در نهج البلاغه تمسک نموده است. از جمله یافته های این پژوهش عبارت است از تقوی و پرهیزگاری، زهد و دنیا گریزی، ایمان راسخ و یقین کامل، نخستین نمازگذار، عشق به شهادت.

عظمت و قداست حضرت علی(علیه السلام) آن چنان بلند و دست نیافتنی است که بررسی ابعاد گوناگون زندگانی و کنکاش در فضائل و مناقب آن حضرت، از سوی مسلمانان و غیرمسلمانان هر چند به فراوانی صورت گرفته، اما هم چنان حق توصیف و تعریف همه جانبه فراگیر ادا نشده و باید اعتراف کنیم که شخصیت تو را کسی جز خدا و پیامبر نشناخت زیرا در طول تاریخ حیات بشر هیچ گاه مردی بدین مرتبه ظهور نکرده است که مجمع عالی ترین صفات و فضایل باشد.

«پیامبر چند ماه از سال را در غار حرا می گذراند، تنها من او را مشاهده می کردم، کسی جز من او را نمی دید، در آن روزها، در هیچ خانه اسلام راه نیافت جز خانه رسول خدا که خدیجه هم در آن بود و من سومین آنان بودم. من نور وحی و رسالت را می دیدم، و بوی نبوّت را می بوییدم من هنگامی که وحی به پیامبر اسلام فرود می آمد ناله شیطان را شنیدم.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه192.( این علی و تنها علی بود که در اولین دعوت صریح پیامبر در جمع گروهی از قریش پاسخ مثبت داد و گفتند:

«رسول خدا من نخستین کسی هستم که به تو ایمان آوردم و نخستین فردی هستم که اقرار می کنم.» (همان.( ایمان اگر حقیقت داشته باشد و در اعماق قلوب آدمی رسوخ کرده باشد همانند خرد، انسان را رهبری می کند (حکیم، الهام از گفتار علی(علیه السلام)، ص46).

ایمان ایشان در حدی بود که از نخستین نمازگزاران شد:

«خدایا من نخستین کسی هستم که به تو روی آورد، و دعوت تو را شنید و اجابت کرد، در نماز کسی از من جز رسول خدا پیشی نگرفت.» (همان، خطبه131).

حال علی(علیه السلام) به هنگام نماز چنان بود که در یکی از جنگ ها تیری به پای آن حضرت اصابت کرد و هرچه کردند نتوانستند آن را درآورند، چون خبر به پیغمبر دادند فرمود بگذارید علی مشغول نماز شود سپس تیر را از پای او در آورید زیرا علی(علیه السلام) در آن هنگام، چنان محو تماشای جمال حق است که کاملا از خود بی خود می شود. چنین کردند و تیر را از پای امام در آوردند و او متوجه نشد، و زمانی به خود آمد که از نماز فراغت یافته بود، و آن گاه در خود احساس درد کرد (قمی، منتهی الامال، ج1، ص110). از همه جالب تر این است که در شب 21 ماه مبارک رمضان، لحظه ای پیش از آن که جان به جان آفرین تسلیم کند ضمن وصیت تاریخی خود به فرزندان گرامیش می فرمایند:

«وَاللَّهَ اللَّهَ فِی الصَّلَاةِ، فَإِنَّهَا خَیرُ الْعَمَلِ وَ إِنَّهَا عَمُودُ دِینِکُمْ» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص978)؛ «خدا را خدا را که برپا داشتن نماز را از یاد نبرید، زیرا نماز ستون دین است.»

ص: 168

می دانیم که امیرالمؤمنین(علیه السلام) در این جا به سخن پیامبر اسلام(صلی الله علیه واله) نظر داشته که فرموده اند: «نماز ستون دین است که اگر پذیرفته شد، سایر اعمال نیز به تبع آن پذیرفته می شود و اگر مقبول نیافتاد سایر اعمال دیگر بندگان هم مردود شناخته می شود.» (دوانی، راز نماز در نهج البلاغه، ص7).

که پیغمبر مخاطب و مأمور به تبلیغ و رسالت بود و علی مستمع و پیغمبر علی را از آنچه بدون واسطه جبرئیل تلقی می کرد آگاه می فرمود تا علی(علیه السلام) نسخه ای مطابق اصل شد (لطف الله صافی گلپایگانی، الهیات در نهج البلاغه، ص23).

«هیچ کاری خدا را از کار دیگر باز نمی دارد و گذشت زمان در او دگرگونی ایجاد نمی کند... و شهادت می دهم که جز الله، خدایی نیست، همتایی نداشته و شک و تردیدی در او راه ندارد. دین او را انکار نمی کنم و به آفریدگاری او اعتقاد دارم، شهادت کسی که نیت او راست، درون او پاک، یقین او خالص و میزان عمل او گران سنگ است و شهادت می دهم که محمد’ بنده و فرستاده و برگزیده او از میان انسان هاست. پیامبر برای تشریح حقایق آیین الهی انتخاب و به ارزش های ویژه اخلاقی گرامی داشته شد. او را برای رساندن رسالت های کریمانه اش، برگزید نشانه های هدایت به وسیله او آشکار و تاریکی های جهل و گمراهی با نور هدایت او از میان رفت.» (شزیف رضی، نهج البلاغه، خطبه178).

امیرمومنان علی(علیه السلام) می فرمایند:

«ستایش خداوندی را سزاست که سرانجام خلقت، و پایان کارها به او باز می گردد، خدا را بر احسان بزرگش ،و برهان آشکار، و فراوانی فضل و آنچه بدان بر ما منّت نهاده است می ستاییم، ستایشی که حق او را اداء کند، و شکر شایسته او را به جا آورد، به ثواب الهی ما را نزدیک گرداند، و موجب فراوانی نیکی و احسان او گردد. از خدا یاری می طلبم.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه182).

علامه در شرح این خطبه می فرماید:

«آن هنگام که یک بنده خداوند عظمت احسان او را درک می کند، می فهمد که لازمه آن احساس این است که او مورد توجه الطاف و مراحم الهی قرار گرفته باشد. پس در هر احسانی دو نعمت وجود دارد و برای هر نعمتی، حمدی واجب است. لذا کاری که از دست بنده خدا برمی آید این است که به اجمال بگوید: خداوندا! نیت من حمد و ستایش توست آن چنان که حق تو را ادا کند و شکر تو را به جای آورد. اگرچه خود این حالت روحانی و ذکر آن نیز نعمتی است.» (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ص262و 248).

ص: 170

علی(علیه السلام) نه تنها خدا را پرستش می کرد و به آن یگانه عشق می ورزید و شب و روزش با یاد حق می گذشت (عرفان عملی)، بلکه می توانست با تفکر عقلی، یافته های قلبی خویش را در مورد خدا و صفات و اسماء او، به درستی تبیین کند(عرفان نظری) (ناظم زاده قمی، علی(علیه السلام) آینه عرفان اسلامی، ص11).

«یعنی هر چیزی که نگاه می کنم پیش از آن و بعد از آن و همراه با آن خدا را می بینم.» (کلینی، درخشان پرتوی از اصول کافی، ج6، ص53).

اولین امتیاز حضرت علی(علیه السلام) این بود که همواره در همه جا خدا را در نظر داشت، کردارش، رفتارش و حتی سکوتش برای خدا بود. خدا در رگ و پوست و گوشت علی نفوذ کرده بود و او فانی در خدا بود.

برابر عبادت علی(علیه السلام) اظهار عجز و ناتوانی می کند (کلینی، کافی، ج8، ص163_ 131). آری ناچیز دانستن عبادت در برابر عظمت و نعمت های خداوند، شعار اولیای الهی است؛ « وما عَبدناک حَقَّ عبادتِک » (مفید، الاختصاص، ص353).

حقیقت عبادت تعظیم و طاعت خدا و چشم پوشی از غیر اوست. علی(علیه السلام) با عشق تمام عبادت می کرد عبادت او برای رفع تکلیف نبود، بلکه او عاشق حقیقی بود و جز جمال دل ربای حقیقت چیزی در نظرش جلوه گر نمی شد. علی هنگامی که مناجات می کرد یا نماز می خواند، گوشش نمی شنید و چشمش نمی دید، زمین و آسمان، دنیا و مافی ها از نظرش فراموش می شد و با چشمان حقیقت بین خود جز جلوه ی جمال ابدیت چیزی مشاهده نمی کرد (عبدالمقصود، افضلیت علی(علیه السلام)، ص16).

چه شب زنده داری هایی که امام داشت و نافله می خواند! دائم الذکر بود. برای نزدیکی به خدا غرق در تسبیح و حمد و ثنای الهی بود. خدا در رگ و پوست و گوشت علی نفوذ کرده و او فانی در خدا بود. امیرالمؤمنین با همه عظمت و بزرگی، به درگاه خدا رو می آورد و با او خلوت و زمزمه می کرد و چنین با خدا می گفت:

«خدایا، گناهی را از من بیامرز که تو از من بدان داناتری. پس اگر بازگشتم، تو هم با آمرزش بر من بازگرد. خدایا، گناهی را از من بیامرز که از درونم وعده کردم و بدان وفا کردنی در نزد من برایش نیافته ای. خدایا، گناهی را از من بیامرز که به زبانم خواسته ام به سوی تو تقرّب بجویم، سپس قلبم با آن مخالفت کرده است. خدایا به گوشه چشم اشاره کردن ها و سخنان بیهوده گفتن ها و خواسته های ناروای دل و لغزش های زبان را از من بیامرز.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه78).

مقصود از آمرزش بنده به وسیله خداوند با این است که حضرت حق در قیامت گناهت را بپوشاند تا به هلاکت اخروی دچار نشود و یا گناهان شان را برای مردم فاش نکند تا رسوا نشود مغفرت به هر دو معنی، نتیجه اش یک چیز است و آن توفیق دست یافتن به سعادت اخروی و دوری از پیروی شیطان بر انجام گناه است.

ص: 172

مغفرت خواستن آن حضرت بر فرض وقوع است. یعنی اگر چنین گناهانی از امام صادر شود خداوند آنها را ببخشد. و این که امام برای تربیت افراد امت، و آموزش دادن چگونگی آمرزش خواهی از گناهان آورده اند (بحرانی، حلیة الابرار، خطبه77، ص461).

حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند: «یک بار از پیامبر خدا خواستم تا از خدا برای من طلب مغفرت کند، فرمود: چنین خواهم کرد .سپس برخاست و نماز گزارد . آنگاه دست هایش را به دعا گشود و من به دعای او گوش می کردم .شنیدم که گفت: «پروردگارا! تو را به مقام قرب و منزلت «علی » سوگند می دهم که «علی» را مشمول عفو و غفران خود سازی!» گفتم: ای فرستاده خدا! این چه دعایی است؟ فرمود: «مگر کسی هم گرامی تر از تو در پیشگاه الهی هست تا او را شفیع درگاهش نمایم.» (ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج20، ص316).

حضرت علی(علیه السلام) همواره با این کلمات خدا را می خواند:

«ستایش خداوندی را سزاست که شبم را به صبح آورد بی آن که مرده یا بیمار باشم، نه دردی بر رگ های تنم باقی گذارد، و نه به کیفر بدترین کردارم گرفتار کرد، نه بی فرزند و خاندان مانده، و نه از دین خدا روی گردانم، نه منکر پروردگار، نه ایمانم دگرگون، و نه عقلم آشفته، و نه به عذاب امّت های گذشته گرفتارم. در حالی که صبح کردم که بنده ای بی اختیار و بر نفس خود ستم کارم. » (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه215).

شخص جزامی) پست تر است».

امام باقر(علیه السلام) می فرمایند: «علی(علیه السلام) در پنج سال حکومت خود نه خانه ای ساخت و نه زمینی را به خود اختصاص داد و نه ثروتی (از طلا و نقره) به ارث گذاشت.» (مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص322).

شهید مطهری می فرماید: «شخص علی(علیه السلام) از آن جهت زاهد است که نه تنها دل به دنیا نداشت بلکه عملاً نیز از تمتع و لذت گرایی ابا داشت و به اصطلاح تارک دنیا بود. حقیقت این است که زهد اسلامی غیر از رهبانیت است، رهبانیت، بریدن از مردم و روی آوردن به عبادت است.» (مطهری، سیری در نهج البلاغه، ص216 _ 214).

انسان با دست یابی به این حالت روحانی و معنوی است که از قید اسارت ها و بردگی های درونی رها می شود و به آزادی می رسد (مطهری، مجموعه آثار، ج16، ص573 _ 567).

اما امیرمؤمنان با نشستن بر کرسی خلافت و برخورداری از همه امتیازات زمام داری بر سرزمین گسترده اسلامی آن روز، خلافت را با صرف نظر از آثار مثبت آن تا فروترین حد متصور، فرد ناچیز ساخت، تا بدان جا که آن را از نعلین پینه زده خود که به نظر ابن عباس فاقد قیمت بود (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه33) یا از عطسه زدن بز، پست تر شمرد (همان، خطبه3) در حالی که می توانست از لذت های دنیا بهره بگیرد؛ چنان که خود فرمود: «اگر می خواستم، می توانستم به این عسل مصفّی و مغز گندم و بافته های ابریشم راه ببرم و از آن ها بهره بگیرم.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص418_ 417).

امام در دوران خلافت، به دو جامعه فرسوده و دو قرص نان بسنده کرد. تازه با این زهد شگفت آورش، که به تصریح خود، دیگران توان انجام دادن آن را ندارند، در ادامه همین نامه آورده است که می خواهد نفس خود را بیش از این با تقوا ریاضت دهد و کار زهد و دنیا گریزی را به جایی برساند که به لقمه ای نان با اندکی نمک دم ساز باشد: «سوگند به خدا! جز مشیت الهی را استثنا کنم، نفس خود را چنان ریاضت دهم که اگر گرده نانی برای خوردن

ص: 174

یافتم شاد شود، و از نان خورش به نمک خرسند گردد، و چشم خانه را چنان واگذارم تا همانند چشمه ساری که از آب تهی شده باشد، همه اشکش روان گردد.» (همان).

در فرازی دیگر دنیا را در خطابی آتشین چنین خطاب می سازد: «ای دنیا! ای دنیا! از من دور شو، با خود نمایی جلو راهم آمده ای؟ یا شیفته ام شده ای؟ زمان تو فرا نرسیده است. هرگز! غیر من برای فریب من به تو نیازی نیست. من تو را سه طلاقه کرده ام که در آن بازگشتی نیست.» ) همان، ص480، خطبه 77).

دنیا از نگاه امام علی(علیه السلام) گاه به مار سمی ماند که ظاهرش بس نرم و لطیف است، اما در باطن سم مهلک دارد (همان، ص 458، نامه/68) و گاه بسان استخوان مردار خوکی در دست شخص جذامی (همان، ص510، حکمت/236) و گاه بسان برگی خرد در دهان ملخ (همان، خطبه 224).

چنین به نظر می رسد که زهد حضرت علی(علیه السلام) خود سرِّ این شدت زهد، را الگو بودن پیشوایان برای عامه مردم می داند؛ چنان که وقتی بنا به درخواست یکی از یاران نزدیک خود، به نام صعصه بن صوحان، برادر او علاء را، که یک باره از دنیا بریده بود، به حضور طلبید، او را دشمن خود خطاب کرد.علاء پرسید: اگر دنیا گریزی ناپسند است، پس چرا چنین زهد می ورزید؟ امام در پاسخش فرمود: «وای بر تو من مانند تو نیستم. خدای تعالی بر امامان واجب فرموده است که نفس خود را با مردم ضعیف قیاس کنند تا رنج فقر، فقیر را به هیجان در نیاورد و هلاک نسازد.» ) ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج11، ص32، خطبه 209).

اما امیرالمؤمنین(علیه السلام) آن یکه تاز راه عشق که در اوج معرفه الله و منتهی درجه عشق بازی با خدا، چنان غرق در معشوق و محبوب بود و قلبش فارغ از هر آن چه جزاو بود، او که از شوق وصال محبوب مدهوش بر زمین می افتاد و از خوف فراق او به خود می پیچید و ضجه ها می زد. او که تنها وسیله وصال را مرگ می دانست، لذا به روی مرگ خندید و با علاقه آن را به آغوش کشید (مطهری، جاذبه و دافعه علی(علیه السلام)، ص251).

این جاست که دیگر این عشق و محبت در قلب حبس نیست و شخص قدرت کتمان و پنهان کردن آن را ندارد، بلکه آثار آن چون پرتو خورشید در جزء، جزء وجود او آشکار می گردد؛ در گفتار، آه و نفس، در اشک چشم و... دیگر جز محبوب نمی بیند زبانش جز به ذکر او گویا نیست، گوشش جز در برابر خواست معشوق شنوا نیست (همان، ص580).

این جاست که امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرمایند: «إِنِّی إِلَی لِقَاءِ اللَّهِ لَمُشْتَاقٌ وَ حُسْنِ ثَوَابِهِ لَمُنْتَظِر»؛ (ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج17، ص225)؛ «همانا من به ملاقات پروردگار مشتاق و به پاداش نیکوی او امیدوارم.» و چون پسر ملجم او را ضربت زد گفت: «فُزْتَ وَرَبِّ الْکَعْبَة»؛ (همان، ج9، ص207) «به خدای کعبه رستگار شدم.» و آخرین سخن او این آیه بود {فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ وَ مَن ْیعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یرَه} (زلزله/8 _ 7).

او از دیرباز خواهان شهادت بود و می گفت: «خدایا بهتر از اینان را نصیب من دار و بدتر از مرا بر اینان بگمار!»

امام به تعقل و تدبر در زندگی فردی ایشان نیز حائز اهمیت بود به گونه ای که از خدای متعال برای نخفتن عقل از خداوند استمداد می جست و به او پناه می برد:

«به خدا سوگند، اگر هفت اقلیم را با آن چه در زیر آسمان هاست به من دهند تا خدا را نافرمانی کنم که پوست جُوی را از مورچه ای به ناروا بگیرم، چنین نخواهم کرد! ... به خدا پناه می بریم از خفتن عقل و زشتی لغزش ها، و از او یاری می جوییم.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 224).

حضرت علی(علیه السلام) از تاریکی عقل و بی خردی که نتیجه آن دل خوش کردن به لذت های مادی و میل به پیروی از نفس سرکش و هوس های دنیاست و نیز از زشتی لغزش از انحراف از راه خدا و در نتیجه، سقوط در دره های هلاکت است، به خدا پناه برده و از او درخواست کرده که وی را در دوری کردن از این امور کمک فرماید (ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج5، ص154). حضرت علی(علیه السلام) از خوش فکرترین و درست ترین مردم در رأی و اندیشه به شمار می رفت (که نتیجه تعقل و تدبیر ایشان بود) (امین، سیره معصومان، ج3، ص52).

خواست افراد خام و ساده لوح را بفریبد علی(علیه السلام) فرمود: «قرآن ناطق منم و کتاب خدا قرآن صامت.» (عبدالمحمدی، مقاله سیره امام علی(علیه السلام) و تساهل و تسامح، مجله معرفت، اردیبهشت 1380،normags.com).

در تمام دوران حیات پیامبر کتابت وحی و تنظیم بسیاری از اسناد تاریخی و سیاسی و نوشتن نامه های تبلیغی یکی از کارهای حساس علی(علیه السلام) بود اساساً آن حضرت نخستین دبیر اسلام به شمار می رود، ایشان هم چنین سخنان رسول خدا را درباره احکام و فرائض و آداب و سنن و اخبار غیبی همگی ضبط کرده و به صورت شش کتاب از خود به یادگار گذاشت که پس از شهادت او در نزد فرزندان آن حضرت نگه داری می شد و می شود (سبحانی، فروغ ولایت، ص62). چنان چه امام می فرمایند: «برای فهمیدن بپرس، نه برای ابراز دادن؛ که نادان آموزش گیرنده، همانند داناست، همانا دانای بی انصاف چون نادان بهانه جو است.» (شریف الرضی، نهج البلاغه، ص 531).

ابن ابی الحدید در این باره می گوید: «زور بازوی علی هم ضرب المثل است ایشان از قول ابن قتبه می گوید: با احدی در نیافتاد مگر آن که در او غلبه یافت! و اوست که در خیبر را از جا کَند در صورتی که گروهی از مردم جمع شدند تا آن را برکنند نتوانستند و اوست که بت هبل را که از سنگی بزرگ تراشیده بودند از بالای کعبه کند و بر زمین افکند و اوست که در ایام خلافت خود صخره بزرگی را که روی چشمه ای قرار داشت و سپاهیان حضرتش نتوانستند آن را بردارند از جای برکند و آب از زیر آن بیرون جست.» (طیبیان، امام علی(علیه السلام) از دیدگاه ابن ابی الحدید معتزلی، ص36).

او کسی بود دشمن به دلاوری او اقرار می کرد امام(علیه السلام) می فرمایند:

«قریش می گوید: پسر ابوطالب دلیر است، اما علم جنگ نمی داند. خدا پدرانشان را مزد دهاد. کدام یک از آنان پیش تر از من در میدان جنگ بوده و بیشتر از من نبرد دلیران را آزموده؟ هنوز بیست سال نداشتم که پا در معرکه گذاشتم.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه27).

ابن ابی الحدید می گوید:

«زور بازوی علی هم ضرب المثل است. ایشان از قول ابن قتبه در المعارف می گوید: با احدی در نیفتاد مگر آن که در او غلبه یافت! و اوست که دَر خیبر را از جا کَند و گروهی از مردم خواستند که آن را برگردانند نتوانستند و اوست که بت هبل را بسیار بزرگ بود در بالای کعبه کَند و به زیر افکند و اوست که در آغاز خلافتش تخته سنگ بزرگی را که لشگر از کَندنش عاجز بودند از جا کَند و از زیرش آب جاری شد.» (طیبیان، امام علی(علیه السلام) از دیدگاه ابن ابی الحدید معتزلی، ص36).

امام در این عبارت زیبا سخن گفتن را به درخت تنومندی تشبیه کرده که دارای ریشه ها و شاخه ها است و اضافه می کند که این درخت به بار در سرزمین ما ریشه دوانده و شاخه های پربارش بر سر ما سایه افکنده و به همین دلیل خاندان وحی را «امیران کلام» نامیده اند. و این ادعا نیست، واقعیتی است که دوست و دشمن به آن معترف اند پیامبر اکرم از فصیح ترین افراد عرب زبان بود؛ چگونه فصیح نباشد در حالی که کلام خدا که فصاحتش در حد اعجاز است به زبان او جاری شده و فصاحت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)) زبان زد خاص و عام است و خطبه های آن در نهج البلاغه دست به دست می گردد و در گذشته، استادان سخن به شاگردان خود توصیه می کردند، اگر می خواهند سخن گفتن آمیخته با فصاحت و بلاغت را فرا گیرند خطبه های نهج البلاغه را حفظ کنند. (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ج8، ص524). یکی از محققین بیگانه در مورد امام علی(علیه السلام) می گوید:

«اگر هیچ برهانی و دلیلی که ما را به عظمت علی و برجستگی او را بر سایر بزرگان اسلام (به جزء رسول اکرم) رهبری نماید نداشته باشیم و صبر و گذشت او را به نظر نیاوریم و خویشاوندی او را بر حضرت محمد(صلی الله علیه واله) در مد نظر ندهیم کافی است که کتاب نهج البلاغه را مطالعه کنیم و مقام علی را از کلماتی که با منتهای فصاحت و بلاغت بدون سابقه و فکر و تامل همه روزه با موضوعات مختلف حکمت علی و شئون سیاسی و اجتماعی و روحی و اخلاقی القا می نموده است تشخیص دهیم.» (عمادزاده، مجموعه زندگانی چهارده معصوم، ص428).

مرحوم شیخ محمد عبده شارح نهج البلاغه معتقد است که درکلمات علی نه فقط روح بلاغت، فصاحت، حکمت و فضیلت را حساً می توان مشاهده کرد بلکه واقعاً اعجاز را به حقیقت خود می توان دید، آن بزرگوار گاهی با کلمات خود انسان را به ملکوت اعلی سیر می دهد و زمانی متوجه اوضاع مادی جهان می سازد، شجاعت و صلابت را به نحوی مجسم می کند که پشت مردان بی باک را به لرزه می آورد و رحم و شفقت را در مقابل به گونه ای شرح می دهد که قلب سخت هر مخلوق سنگ دلی را متأثر می کند. (عبده، المنار شرح نهج البلاغه، ج1، ص2).

ص: 180

و سید رضی امیرالمؤمنین را آبشخور فصاحت و ریشه و زادگاه بلاغت می داند که اسرار مستور بلاغت از وجود او ظاهر گشته و قوانین آن از او اقتباس شده است (مطهری، سیری در نهج البلاغه، ص11). ابن ابی الحدید در جلد چهارم کتاب خود در شرح نامه امام به عبدالله ابن عباس پس از فتح مصر به دست سپاهیان معاویه و شهادت محمد بن ابی بکر که امام خبر این فاجعه را برای عبدالله به بصره می نویسد و نامه این گونه آغاز می شود:

«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مِصْرَ قَدِ افْتُتِحَتْ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ قَدِ اسْتُشْهِد...» (جعفر شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص523). فصاحت و بلاغت امام را در نامه این گونه بیان می کند: «فصاحت را ببین که چگونه افسار خود را به دست این سوء داده و مهار خود را به او سپرده است، نظم عجیب الفاظ را تماشا کن، یکی پس از دیگری می آیند و در اختیار او قرار می گیرند مانند چشمه ای که خود به خود بدون زحمت از زمین بجوشد، سبحان الله جوانی از عرب در شهری مانند مکه بزرگ می شود، با هیچ حکیمی برخورد نکرده است اما سخنانش در حکمت نظری بالا دست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است، با اهل حکمت عملی معاشرت نکرده است اما از سقراط بالا تر رفته است، میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده است، زیرا مردم مکه تاجر پیشه بودند و اهل جنگ نبودند، اما شجاع ترین بشری، از کار درآمد که بر روی زمین راه رفته است. از خلیل بن احمد پرسیدند: علی(علیه السلام) شجاع تر است یا عنبسه و سبطام؟ گفت عنبسه و سبطام را با افراد بشر باید مقایسه کرد، علی مافوق افراد بشر است.» این مرد فصیح تر از سبحان بن وائل و قس بن ساعده از کار درآمده و حال آن که قریش که قبیله او بودند افصح عرب نبودند، افصح عرب (جرهم) است هرچند زیرکی زیادی ندارند...» بلاغت و سخنوری در عین شجاعت و رزم جویی بود ابن ابی الحدید در این رابطه می گوید:

«من در شگفتم از مردی که گفتارش در جنگ نشان آن است که که خوی و طبع شیر و پلنگ است و در همان موقف معین گفتاری در پند و اندرز دارد که نشان آن است که خوی وی طبع راهب تارک دنیاست که اصلا خونی نریخته است.» (ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج1، ص50).

ص: 181

افرادی که ادیب و سخنور هستند، فاقد صفت رزمجویی می باشند و مناسب صحنه کارزار نیستند، این گونه افراد از لطافت روحی خاصی برخوردار بوده که در کلامشان کاملا مشهود است. حضرت علی(علیه السلام) در جنگ احزاب، در رویارویی با عمرو بن عبدود، زمانی که عمرو برای شروع جنگ با امیرالمؤمنین شروع به شعر و رجز خوانی نمود، حضرت فی البداهه با همان آهنگ و وزن و قافیه عمرو، اشعاری در پاسخ او سرود. اشعاری که اگرچه از لحاظ وزن و قافیه شبیه عمرو بود ولی به لحاظ فصاحت و بلاغت و مضامین عالی چنان بود که انگار شاعری زبردست آن ها را در کنار چشمه ای و یا زیر درختی نشسته و سروده است. (اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج 1، ص203).

18. بحرانی، هاشم بن سلیمان، حلیة الابرار، قم: موسسه معارف اسلامی، 1411ق.

19. عبده، محمد، شرح نهج البلاغه، مترجم علی اصغر فقیهی، تهران، صبا، 1376.

20. قمی، عباس بن محمدرضا، منتهی الامال، قم: بوستان کتاب، 1360.

21. کلینی، محمد بن یعقوب ، الکافی، محقق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم ، تهران : دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.

22. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت: الوفاء، 1403 ه ق.

23. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، محقق علی اکبر غفاری؛ محمود محرمی زرندی، قم : الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.

24. هیات تحریریه بنیاد نهج البلاغه، از علی آموز درس های شناخت، تهران: بنیاد نهج البلاغه، 1372.

25. لطف الله صافی گلپایگانی، الهیات در نهج البلاغه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1386.

26. محسن امین، سیره معصومان، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران: سروش، 1376.

27. شهیدی، سید جعفر، ترجمه نهج البلاغة، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1374 ش.

28. قمی، عباس محمد رضا، سفینه البحار و مدینه الحکم والاثار، انتشارات فراهانی، ایران، 1363ق.

سایت ها و فصلنامه ها 29. جمعی از نویسندگان، مقاله پژوهشی در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، 10 صبح، 11/2/1393، http://www.tebyan.net 30. عبدالمحمدی، حسین، مقاله سیره امام علی× و تساهل و تسامح، مجله معرفت، 31. .normags.com http:/www 32. عبدالمقصود، عبدالفتاح، «افضلیت علی×»، در پایگاه بازار کتاب قائمیه، تاریخ دسترسی: 16 آبان 1395ش.

ص: 184

ص: 186

نشده بلکه یکی از ابعاد اساسی هویت او، ارتباط با اجتماع است. به عبارت دیگر شکل گیری هویت فرد به نوع روابطی بستگی دارد که با خود، خالق و اطرافیان خود برقرار می کند.

سیر در نهج البلاغه گویای آنست که تعلیمات آن یک سره بر محور احساس مسئولیت در قبال خود و اجتماع قرار دارد. توجه و ارج گذاری به حیات اجتماعی مسلمین یکی از اساسی ترین بخش های نهج البلاغه است. حضرت علی(علیه السلام) در ابعاد مختلف و در موارد گوناگون به اهمیت حیات اجتماعی اشاره کرده و در قول و عمل بر این مسئله صحه گذاشته اند(مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، 27).

از دیدگاه نهج البلاغه محور کلیدی تربیت اجتماعی انسان، اصلاح رابطه با حق است و این اصلاح رابطه با دیگران را نیز در برداشته و به آن ها جهت خواهد داد. امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «کسی که میان خود و خدا را اصلاح کند خداوند میان او و مردم را اصلاح خواهد کرد» (شریف رضی، نهج البلاغه، کلمات قصار 89).

در کلام مولا در ارتباط با این که در جامعه اسلامی تبعیت از حق مطرح است نه نظر اکثریت، در خطبه 147 نهج البلاغه آمده است: قرآن و اهلش در آن روز بین مردم اند اما میان آن ها نیستند؛ با آن هایند ولی با آن ها نیستند، چه این که گمراهی با هدایت هماهنگ نشود گرچه کنار یک دیگر قرار گیرند.

ساختار اجتماعی و بافت جامعه و عدالت اجتماعی نقشی مهم در جهت مثبت یا منفی در تربیت دارد و می تواند به صورت مانع یا مقتضی تربیت عمل نماید. در جامعه ای که فاصله طبقاتی شدید برقرار است تربیت به شدت آسیب می بیند(ر.ک: دلشاد تهرانی، منظر مهر). مولای متقیان درباره تغییر ساختار جامعه و ظهور گروه های اجتماعی متضاد و نقش تربیتی آن بر مردم چنین فرموده است: ما در روزگاری بسر می بریم که بیشتر مردم آن بی وفایی و دغل کاری را زیرکی می دانند ... در جامعه ای که فریب کاران حاکم شوند در آن جامعه تربیت اجتماعی به خوبی نمی تواند صورت گیرد. ایشان درباره ساختارهای اجتماعی منحط که تربیت را به انحطاط می کشاند فرموده است: «در این هنگام است که

ص: 188

باطل بر جای خود استوار شود و نادانی بر مرکب هایش سوار و کار ستم گر بزرگ گردد و دعوت به حق، اندک و کم خریدار، روزگار چون درنده دیوانه حمله آورد... چون چنین شود فرزند با پدر کینه توزد و سرچشمه راستی خشک شود»(شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 108).

در ادامه با استفاده از کلام امیر مومنان علی(علیه السلام) به پاره ای از اصولی پرداخته شده است که در شکل گیری تربیت، به ویژه تربیت اجتماعی همواره باید مد نظر موالیان و متولیان تربیت اسلامی قرار گیرد.

یعنی دوری جستن از عوامل ذلت و درون مایگی انسان. «کرامت یعنی پاکی و دوری از پستی و فرومایگی و برخوردار شدن از اعتلای روحی»(جوادی آملی، کرامت در قرآن ، 21) بنابراین در تمام ابعاد تربیتی خصوصا تربیت اجتماعی تلاش بر این است تا این ارزش و بزرگ واری انسانی حفظ و صیانت شود؛ اما کرامت، صرفا ذاتی نیست بلکه اکتسابی هم هست یعنی انسان علاوه بر کرامت ذاتی که دارد می تواند با برخی اعمال بر کرامت خود بیفزاید. آن چه در این میان ملاک کسب کرامت اکتسابی است انتخاب آگاهانه راه کمال و تقوا در زندگی است. «در این مسیر طبعا کسب همه انسان ها دارای ارزش مطلق و یکسان نخواهد بود بلکه اهل ایمان و عمل صالح دارای ارزش ها و فضای والایی هستند و به کرامت بیشتری می رسند»(فرهادیان، ص192، به نقل از فرمهینی فراهانی، تربیت در نهج البلاغه).

در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است. پس مبادا آن چه بر تو پنهان است آشکارگردانی... بخیل را در مشورت کردن دخالت نده که تو را از نیکوکاری باز می دارد و از تنگ دستی می ترساند، ترسو را در مشورت کردن دخالت نده که حرص را با دست کاری در نظرت زینت می دهد... تا می توانی با پرهیزکاران و راست گویان بپیوند و آنان را چنان پرورش ده که تو را فراوان نستایند... ای مالک بدان! مردم از گروه های گوناگون می باشند که اصلاح هر یک از آن ها جز با اصلاح دیگری ممکن نیست»(شریف رضی، نهج البلاغه ، نامه 53).

تاکید می فرماید که اگر مسئولیت رهبری به خوبی انجام شود و این تاثیرگذاری در حیطه مسئولیت باشد موجب توسعه و گسترش نعمت الهی می شود. «آگاه باشید حق شما این است که جز اسرار جنگی هیچ رازی را پنهان ندارم و کاری را جز حکم شرع بدون مشورت انجام ندهم و در پرداخت حق شما کوتاهی نکرده و در وقت تعیین شده آن، حقتان را بپردازم و با همه شما به گونه ای مساوی رفتار کنم. پس وقتی من مسئولیت های یاد شده را انجام دهم برخداست که نعمت های خود را بر شما ارزانی دارد» ( شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 50).

تربیت دانسته شده است. چنان که حضرت آراستن مردم به زیور علم و ادب را از اقدامات خود بیان می نماید: ای مردم ! من شما را به اندرزهایی که پیامبران برای مردم خود گفتند پند دادم و وظیفه ای را که جانشینان پیامبران در حق مردم پس از ایشان به انجام رساندند درباره شما تحقق بخشیدم. به تازیانه ام ادبتان کردم... به اندرزها هشدارتان دادم... (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 182).

حضرت پرسیده شد که عدالت و سخاوت کدام یک برتر است حضرت پاسخ دادند که عدالت هر چیز را در جای خود قرار می دهد؛ اما سخاوت آن را از مسیرش خارج می سازد. عدالت قانونی فراگیر و همگانی است ولی سخاوت و بخشندگی جنبه خصوصی دارد. پس عدالت برتر از سخاوت است (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 437).

اشتر می فرماید: «دلت را از رحمت به رعیت پر کن و به آن ها لطف و محبت داشته باش...» هم چنین امام در بخش های دیگر این نامه «مالک» را به ذوق و مدارا و لطف و رافت نسبت به مردم دعوت می کند و از او می خواهد بال محبت خود را برای آن ها بگستراند. آن حضرت به حارث همدانی نیز می نویسد «در حکوکت مدارا کن تا آینده خوبی داشته باشی» ( شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 61).

حضرت در سیره عملی خود به صورت شفاف این اصل را رعایت کرده است؛ به عنوان مثال ، امام در نقد رفتار سیاسی و اجتماعی مردم کوفه بیان می دارد «چقدر با شما مدارا کنم» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 96). این امر نشان می دهد مشی سیاسی حضرت بر مدارا بوده . مدارا از جنبه روانی یعنی رها شدن از خود مرکزی و در نظر گرفتن دیگران و آن ها را صاحب حق و حقوق دانستن ( رک: حسنی، کاوشی در رهنمودهای تربیتی امام خمینی).

ص: 200

توجّه آنها به تعلیم و تربیت مردم است. تعلیم و تربیت در اسلام، با نزول اولین آیات وحی بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) آغاز و با خطاب (قْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ) (علق/3_5) منشأ و مشیّت الهی به خود گرفت. در این آیات اولیه بر دو عنصر بنیادین تعلیم و تربیت، یعنی کسب علم و دانش از یک سو و تعالی روح و کمال انسانی از سوی دیگر تأکید می شود (صلیبی، «تربیت از دیدگاه نهج البلاغه» نامه علوم انسانی، ش5). از دیدگاه حضرت امام خمینی، اسلام، قرآن، انبیا و ائمه(علیهم السلام) همگی در تربیت انسان نقش مهمی دارند. برای مثال: قرآن کتاب تربیت و انسان سازی است.

اسلام و مکتب توحیدی می تواند انسان را در همه ابعاد وجودی اش تربیت کند. انبیای خدا برای این مبعوث شدند که آدم تربیت کنند؛ انسان بسازند؛ بشر را از زشتی ها، پلیدی ها، فسادها و رذایل اخلاقی دور سازند و با فضایل و آداب حسنه آشنا کنند (خمینی، جهاد اکبر یا مبارزه با نفس، ص24). حضرت امام خمینی پیرامون اهمیت تعلیم و تربیت بارها به این موضوع اشاره دارند که گرفتاری همه ما برای این است که تزکیه و تربیت نشده ایم. در اهمیت تربیت همین بس که ایشان غایت بعثت انبیا را تعلیم و تربیت انسان ها دانسته اند (همان، ص391) در شیوه زندگی پیامبر و ائمه اطهار(علیهم السلام) نمونه های بسیاری هست که دلیل بر اهمیت تربیت و عقل است. قرآن کریم در آیه 22 سوره انفال بر اهمیّت این موضوع اشاره داشته و می فرماید: (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ)؛ بدترین موجودات آنهایی هستند که تعقل نمی کنند.

دین اسلام، فطری است و تمام قوا و نیروهای انسانی را محترم می شمارد و به میزان صحیح و دور از افراط و تفریط، آن ها را پرورش می دهد. به همین دلیل، نیروی عقل را باارزش معرفی کرده و آن را در راه خیر و نیکی تربیت می کند (حجتی، اسلام و تعلیم و تربیت، ص57).

_ مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام. انتشارات صدرا، تهران، 1385ش.

_ موگهی، عبدالرحیم، «روش های تربیت دینی»، مجله میان رشته ای منبر، سال اول، شماره 1، 1390ش، ص116-123.

_ خیراللهی، احمد و خیراللهی، زهرا، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، چاپ اول، مؤسسه انتشارات طراحان هنر، اصفهان، 1388ش.

_ صلیبی، ژاست، «تربیت از دیدگاه نهج البلاغه»، مجله میان رشته ای نامه علوم انسانی، شماره 5، 1380ش، ص303-329.

_ فرج بخش، فریده، «روش عقلانی در تربیت دینی از دیدگاه نهج البلاغه»، فصلنامه قرآنی کوثر. شماره32، 1388ش، ص63-70.

_ مرزوقی، رحمت اللّه و صفری، یحیی، «مبانی و روش های تربیت عقلانی از منظر متون اسلامی»، دو فصلنامه تربیت اسلامی، سال سوم، شماره 5، 1389ش، ص 134-115.

_ ملکی، حسین، «تربیت عقلانی در نهج البلاغه و دلالت های آموزشی آن»، مجله علوم تربیتی پژوهش های تربیت اسلامی، شماره 4، 1379ش، ص 504-481.

_ بهشتی، سعید، «روش های تربیت عقلانی در سخنان امام علی(علیه السلام)»، پژوهشنامه پژوهش های تربیت اسلامی، شماره4، 1379ش، ص518-505.

_ بهشتی، سعید؛ رشیدی، شیرین، « اصول تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام رضا(علیه السلام)»، فصلنامه پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیست ویکم، شماره18، 1392ش، ص67-51.

_ پور محسن، قاسم، «جایگاه عقل در تربیت دینی از دیدگاه علامه طباطبائی»، پژوهشنامه پژوهش دینی، شماره22، 1390ش، ص90-65.

درون هستی» (ملکی، «تربیت عقلانی در نهج البلاغه»، علوم تربیتی، ش4، ص 502). برخی تربیت عقلانی را مجموعه تدابیر و اعمالی می دانند که به طور منظم و سازمان یافته موجبات رشد و پرورش عقل را در دو جنبه نظری و عملی آن در جهت دستیابی به هدف های مطلوب فراهم می آورند (بهشتی، «روش های تربیت عقلانی در سخنان امام علی(علیه السلام)»، پژوهش های تربیت اسلامی، ش4، ص508) و هدف هایی را نیز برای این نوع تربیت برشمرده اند که از آن جمله می توان این موارد را برشمرد: پرورش قوّه فهم آدمی نسبت به جایگاه خود در عالم هستی، تقویت قوّه تحلیل برای شناخت رابطه انسان با سایر ابعاد خلقت، هدایت عقل به سوی تقویت ایمان در فرد و دستیابی به حالتی که عقل و ایمان منطبق بر یکدیگر باشند و تفهیم اسرار خلقت و نسبت آن با خالق هستی (ملکی، «تربیت عقلانی در نهج البلاغه»، علوم تربیتی، ش4، ص490). بدیهی است که در این راه هرچه جنبه های معنوی تقویت شود و فضای روانی مناسب در او به وجود آید و نفس و تمایلات نفسانی بیشتر تعدیل شود، عقل و فکر رشد کرده و بیشتر توسعه می یابد. (مرزوقی، «مبانی و روش های تربیت عقلانی از منظر متون اسلامی»، دوفصلنامه تربیت اسلامی، ش 5، ص121).

تربیت عقلانی است که آدمی واقعیت خود را می یابد و از دیگر مخلوقات خداوندی مشخص و برتر می شود.

یکی از مزایای عقل انسان این است که قادر به انتزاع مفاهیم کلی است و از این حیث با عقل حیوانات فرق دارد. از زمان افلاطون تاکنون معقولات یعنی مفاهیم کلی در نزد حکما اهمیت بسیاری داشته و آن ها را اموری مجرد و عالی می دانسته اند که درک و استعمال آن ها به انسان شرافت خاصی می بخشد. در عالم انسان ها کسانی ممتازتر می شوند که از تربیتی سازنده برخوردار گردند و یکی از جنبه های تربیت انسان جنبه عقلانی است و منابع انسانی برای آن ارزش خاصی قائل است و این اهمیت و ارزش از آن جهت است که رهبران مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه از آن ساخته و پرورش داده می شوند. ازاین رو انبیاء که مربی جنبه های مختلف انسان هستند، برای پرورش جنبه عقلی نیز فرستاده شده اند و این خود اهمیت این گونه تربیت را نشان می دهد (خیراللهی، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص56).

اسلام رکن اساسی خود را توحید قرار داده و آدمی را به تفکر در پایه های اصلی دین دعوت کرده است. تقلید در اصول دین باطل و رسیدن به یقین در آن واجب است. این موضوع نشان می دهد که گذرنامه ورود به اردوی موحدان، تحقیق و تفکر است و هر کس بدون گذرنامه به عرصه توحید وارد شود، هم خود زیان خواهد دید و هم به جامعه توحیدی خسارت خواهد زد (ملکی، «تربیت عقلانی در نهج البلاغه»، علوم تربیتی، ش4، ص482). یکی از نکات بسیار مهم در تربیت عقلانی از نگاه اسلام، آن است که اسلام موضوع تفکر را مطلق و مبهم نگذاشته، بلکه با تعیین موضوعات تفکر، به این سرمایه مهم انسان جهت داده است؛ از جمله توصیه به تفکر در عالم خلقت و پدیده های طبیعی نموده است. خداوند در آیه 164 سوره بقره می فرماید: «همانا در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و شد شب و روز و کشتی ها که در دریا با آنچه انتفاع خلق در آن است در حرکتند و آبی که خداوند از آسمان فرو فرستاد و با آن زمین را بعد از مردنش (و نابود شدن گیاهان) زنده کرد، و در آن انواع حیوانات را برانگیخت و در وزیدن بادها به هر طرف، و در خلقت ابری که میان زمین و آسمان مسخر است(در همه این امور که همه با نظم و از روی حکمت است) برای عاقلان ادلّه ای(واضح بر علم و قدرت آفریننده) وجود دارد».

یکی از نکات بسیار برجسته و ظریف تربیت عقلانی در اسلام، پیوند ذاتی و حکمت آمیز موضوع تفکر با پرورش تفکر است. در اسلام هرچیزی شایسته تفکر نیست؛ زیرا عقل با آن چه در مورد آن می اندیشد، تغذیه می شود و رشد می کند. بنابراین می توان گفت که بحث در مورد موضوعات تفکر، انسان را به روش های تفکر نیز رهبری می کند و شرایط مناسب را برای توسعه فکر فراهم می سازد. اسلام عقل را به تفکر و تأمل در حکمت و تدبیر باری تعالی در نظام اعجاب انگیز جهان هستی برمی انگیزد. این تفکر و تأمل، عقل را به فطرت الهی انسان متصل نگه می دارد. جهان هستی، دریای بی کرانی است که سزاوار است عقل در آن به شنا پرداخته و هر دم مروارید های غلطان به چنگ آورد. هدف غایی این اندیشه، اصلاح قلب بشر و ایجاد زندگی بر پایه عدل و حق و نظامی است که از روز

ص: 206

نخست در عالم نهفته بوده و در بنای زندگی وجود داشته است (ملکی، «تربیت عقلانی در نهج البلاغه»، علوم تربیتی، ش4، ص483) .

خدا(صلی الله علیه واله) (احزاب/21) و حضرت ابراهیم و یاران او (ممتحنه/4) و همسر فرعون (تحریم/11) را معرفی می کند و هم الگوهای ناپسند مانند: همسران حضرت نوح و لوط (تحریم/10) را به همین منظور نشان می دهد (موگهی، «روش های تربیت دینی»، مجله میان رشته ای منبر، ش1، ص121). نهج البلاغه، پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) و سایر مربیان دلسوز که می توانند در جنبه های مختلف، نقش الگو را دارا باشند، معرفی می کند (خیراللّهی، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص95). حضرت علی(علیه السلام) نقش الگو در تربیت عقلانی را بسیار مؤثر دانسته است. زمانی که بر تأدیب و تربیت فرزند خود امام حسن مجتبی(علیه السلام) و سایر فرزندان وپیروان می نشیند، انتظار دارد او را به عنوان یک مربی دلسوز، آگاه، متفکر و محقق بپذیرند و در جنبه های مختلف، او را سرمشق و الگوی خود قرار دهند. ایشان می فرمایند: «قبل از این که قلب و عقل شما آلوده شود، من مبادرت به تأدیب و تربیت شما نمودم. من با مطالعه دقیق زندگی گذشتگان و نظارت بر اعمال و رفتار آنان و تفکر و سیر در اخبار و آثار آن ها همت بر تربیت شما کردم». (خیراللهی، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص97) بنابراین عملی ترین و پیروزمندانه ترین وسیله تربیت در جنبه عقلانی، تربیت کردن به وسیله روش الگویی می باشد.

هست. ازاین رو گفته شده که عناصر موعظه ای نهج البلاغه، مختلف و متنوع است. هم حرکت های عقلانی را در بردارد و هم توصیه و پند و اندرز بر رفتار و کردار که از تقوا سرچشمه می گیرد (خیراللهی، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص97). نکته ای که باید مدّ نظر قرار گیرد، این است که در پذیرش موعظه باید دقت کرد که به هر سخنی نباید گوش فرا داد و به هر کوبنده ای نباید توجه کرد. عقل و روح انسان، حساس و تأثیرپذیر است. با شنیدن سخنی که باعث رشد عقلی است، متمایل به آن می شود و نشاط می گیرد و از شنیدن باطلی که مانع پرورش عقل است به آن میل پیدا می کند و مکدّر می شود. حتی اگر گفتاری را قبول نداریم و می دانیم باطل است، باز تأثیر خود را دارد. زمانی که مجبور شدیم چنین کلامی را بشنویم، باید بلافاصله بعد از آن باید به سخنان حکیمانه انسانی موعظه گر و دلسوز گوش فرا دهیم تا اثرات منفی گفتار باطل در روح و جان و عقل خنثی شود (خیراللهی، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص99).

آن برای تفکر غیرممکن است و نمی توان برای آن ها مثالی فرض کرد و تشبیهی یافت (صلیبی، «تربیت از دیدگاه نهج البلاغه»، نامه علوم انسانی، ش5، ص318). استدلال از هر قسمی که باشد (قیاسی، تمثیلی و استقرائی) باعث رشد عقلانی است. در حدود دوهزار سال قبل، ارسطو با تدوین اصول منطق خود، وظیفه ای مهم در مقابل انسان قرار داد. او در واقع انسان های آینده را موظف ساخت که در مقابل اشتباهاتی که ممکن است در استنتاج ها رخ دهد، خود را مسئول دانسته و حساس باشند، و این دو نتیجه دارد: یکی این که افراد پیشرفت فکری و عقلی پیدا می کنند و دیگر این که از بحث های دروغین و سفسطه آمیز مصون می شوند. بنابراین استدلال و پرسش و پاسخ و مباحث برهانی، یکی از روش های تربیتی است که در کتب دینی ما ارائه شده است (خیراللهی، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص102).

محصول آن کم خواهد بود. تولید محصول، بستگی دارد به این که ماده خام برسد. اگر کارخانه ای ماده خام زیاد داشته باشد، ولی کار نکند، باز فلج است و محصولی نخواهد داشت (مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص35). همراه بودن علم و عقل لازم است، ولی کافی نیست. علاوه بر تلازم باید تناسب نیز باشد. به عبارت دیگر: کارخانه عقل با هر ماده خامی کار نمی کند؛ بلکه باید با ماهیت عقل تناسب داشته باشد. یعنی دانستنی ها و معلومات باید درباره اموری باشد که دانستن آن برای رشد و کمال انسان ضروری باشد و باعث افزایش معرفت انسان بشود. از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) برای کسب معرفت باید انسان سه عامل مقدس(عقل، علم و انصاف) را داشته باشد. عقل، عاملی برای بحث و گفت وگو و استدلال و تزکیه نفس است. فهم مبتنی بر علم آموزی و کسب تجربه است و انصاف نتیجه زهد و تزکیه نفس و خدامحوری است (بهشتی، «اصول تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام رضا(علیه السلام)»، فصلنامه پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، ش18، ص62). عقل در آغاز زندگی، قوّه فراگیری معلومات نظری و عملی است. این قوّه باید با شیوه های گوناگون، از جمله شیوه علم آموزی پرورش یابد و به کمالات شایسته خود برسد. (بهشتی، «روش های تربیت عقلانی در سخنان امام علی(علیه السلام)»، پژوهش های تربیت اسلامی، ش4 ، ص511). مطالعه و تحصیل علم به طرق گوناگون تحقق پیدا می کند: از طریق کتاب و مدرسه، از طریق رادیو و تلویزیون، از طریق سخنرانی و مباحث و گفت وگو در مجالس و... .

در هر صورت محور مطالعه و علم آموزی، تفکر و فعالیت های عقلی است. کودکان را در جهت تربیت و رشد استعداد عقلانی باید در اولین فرصت برای برنامه های آموزشی آماده کرد و دستگاه تفکر او را در جهت پرورش قرار داد. منتها حفظ مسائل علمی و تکرار مطالب درسی، به تنهایی نمی تواند عقل محصلین را به خوبی پرورش دهد و موجبات شکفتگی و فروغ خرد در آنان را فراهم آورد؛ بلکه باید عمق مطالب را به درستی بفهمند و با کمک مربیان خویش درباره تمام جزئیات آن ها تدبر و مطالعه نمایند و عملاً آن ها را به کار بندند. این روش تحصیل، به رشد عقلی آنان کمک می کند. تحصیل علم در رشته های

ص: 211

مختلف، روش بسیار مؤثری در رشد عقل و تقویت هوش افراد است. چراغ فروزان علم، راه خوشبختی را در زندگی مادی و راه ایمان را به انسان نشان می دهد. با فراگرفتن علوم روانی و عقلی و تربیتی تا اندازه ای استعدادهای نهفته و تمایلات غریزی و طغیان و خطر خواسته های نفسانی معلوم می شود. (خیراللهی، ، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص102) با مطالعه و سرگذشت انسان ها تجربه ها به دست می آید و با تعقل و تحلیل حوادث گذشته، شناخت راه و روش صحیح ممکن می شود. خلاصه، عالی ترین وسیله برای تربیت عقلانی انسان، تحصیل علم است.

پی آنان را تشویق کن» (خیراللهی، تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص105). امام رضا(علیه السلام) به دِعبل خُزاعی شاعر معروف عرب که از دوستداران اهل بیت بود و سروده هایی در مدح ایشان داشت، برای تشویق و قدرشناسی از این شاعر پیراهن خود را هدیه دادند و فرمودند: «این پیراهن را نگه داری کن؛ زیرا با آن هزار شب نماز گزاردم و در هر شب هزار رکعت به جای آوردم و نیز با آن هزار بار قرآن را ختم نمودم» (مروّجی طبسی، حکمت های رضوی، ص95). در تشویق متربی لازم است از عوامل تشویق به طور صحیح استفاده شود. گاهی افراد از تعریف و تمجید نیرو می گیرند و تحریک می شوند؛ گاهی از جایزه، گاهی با روشن کردن ارزش کار آن ها ایجاد شوق می شود و گاهی نیز احساس تفاوت بین افراد فعال و نیکوکار و افراد راحت طلب و بدکار ایجاد انگیزه در فرد می کند. در هر حال، توجّه مربی بایستی بر این محور دور بزند که با تشویق، نحوه تفکر و اندیشه را به گونه ای پرورش دهد که حرکات افراد از حرکات تقلیدی و عادتی، به حرکات ارادی و فعالیت های عقلی و خلاقیت تبدیل شود. (خیراللهی،تربیت عقلانی و اخلاقی انسان از نهج البلاغه، ص106).

به روش الگویی، روش موعظه، روش استدلالی، روش مطالعه و علم آموزی و روش تشویق اشاره کرد که هرکدام از این روش ها می تواند روش تفکر و اندیشه را به گونه ای پرورش دهد که حرکات افراد، از حرکات تقلیدی و عادتی، به حرکات ارادی و فعالیت های عقلی و خلاقیت تبدیل شود.

ص: 214

تربیت، شماره45، 1375ش.

14. مرزوقی، رحمت الله و صفری، یحیی، «مبانی و روش های تربیت عقلانی از منظر متون اسلامی»، دوفصلنامه تربیت اسلامی، سال سوم، شماره 5، 1389ش.

15. مروّجی طبسی، محمدجواد، حکمت های رضوی، ترجمه: عباس پورعبادی، انتشارات معروف، قم، 1393ش.

16. مطهری، مرتضی، حکمت ها و اندرزها، جلد 2، چاپ دوم، انتشارات صدرا، اصفهان، 1386ش.

17. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا، تهران، 1385ش.

18. ملکی، حسین، «تربیت عقلانی در نهج البلاغه و دلالت های آموزشی آن»، مجله علوم تربیتی پژوهش های تربیت اسلامی، شماره 4، 1379ش.

19. موگهی، عبدالرحیم، «روش های تربیت دینی»، مجله میان رشته ای منبر، سال اول، شماره 1، 1390ش.

ص: 216

ص: 218

همواره تعلیم و تربیت، نیازمند شناخت الگوی مثبت و منفی است، دو شیوه ای که هر دو مؤثر و کارساز بوده و به تعلیم و تربیت شتاب و ژرفای بیش تر می بخشند. پیامبران خدا و اولیای دین نیز در تربیت افراد بشر از هر دو شیوه بهره می گرفتند. حضرت علی(علیه السلام) در حدود بیست خطبه از نهج البلاغه، از صفات فردی و رفتارهای اجتماعی پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) سخن گفته اند و با این کار الگوی مثبت ارائه داده اند و در مواردی هم به شیوه شناساندن الگوی منفی، از شیطان و یا از منافقان و کفار سخن راندند تا افراد جامعه خویش و تمام پیروانش بیدار شوند و از آن الگوی منفی فاصله بگیرند.

شیطان که به عنوان پدیده ای از مخلوقات الهی که به علت نافرمانی از امر خداوند متعال در سجده به آدم، از بارگاه قرب الهی طرد گشته و با درخواست فرصت از خداوند بر ریشه کنی انسان تأکید ورزیده است، لازم است به خوبی مورد شناسایی انسان قرار گیرد تا از گزند آفات او در امان مانده و مسیر کمالی خود را به سلامت طی کند. لکن به لحاظ ماورائی بودن شیطان و نامحسوس بودن حیله گری های او، کم تر به آن توجه می شود. نوع و حوزه تصرف شیطان و هم چنین هجوم او در انسان، درک ترفندها و حیله های او را برای انسان آسان می کند و قدرت انسان را در مقابله با حیله های شیطان می افزاید.

هدف نگارنده از این پژوهش، ارائه جامع راهکارهای مقابله با شیطان با بهره گیری از تحلیل گزاره های مرتبط با آن در نهج البلاغه است. بررسی راهکارهای مقابله با شیطان در نهج البلاغه علاوه بر شناسایی نقاط ضعف انسان، در بحث دشمن شناسی نیز کاربرد دارد. گزاره های مرتبط برای مقابله با شیطان در نهج البلاغه در دو دسته قابل بهره گیری است.

دسته اول، بیان اغراض پلید شیطان، شناختن روش ها و ترفندهای او (تأثیرات شیطان بر انسان) به ضمیمه معرفی جنود او و محدودیت های شیطان است.

دسته دوم، پی آمدهای ولایت پذیری از شیطان و هم چنین راه حل های مقابله با اوست که محور اصلی این مقاله را تشکیل داده است.

ص: 220

این باره می فرماید: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرین» (بقره/34)؛ «و به فرشتگان گفتیم: آدم را سجده کنید. همه سجده کردند، جز ابلیس که سر باز زد و برتری جست؛ و او از کافران بود». یا معنای «هلاک شده» که از مخالفت او از امر سجده بر آدم برمی آید که مورد طرد پروردگار قرارگرفته و از قرب رحمت او دور شده است. به طورکلی می توان چنین گفت که شیطان، یعنی موجودی خبیث و پست و متمرد که هم شامل جن و هم شامل سایر جنبندگان _ که به گونه ای در این صفات با شیطان جنّی شریک اند _ می شود؛ بنابراین، شیطان اسم عام است که بر هر موجود موذی و منحرف کننده انسان اطلاق می گردد، چنان چه در قرآن کریم و لسان امامان نیز شیطان به موجود خاصی اطلاق نشده است؛ بلکه به انسان های شرور و حتی بر اخلاق ناپسند، مانند حسد هم شیطان اطلاق شده است (راغب اصفهانی، المفردات، ص 261).

شیطان افزایش دهد؛ قلبش از تنفر دشمن پُر شده و نسبت به مقابله با او مصمم می گردد. در ادامه راهکارهای فکری-قلبی مقابله با شیطان از نگاه نهج البلاغه به تفصیل بیان می شود.

آن نیازمند هستند. شناخت انواع تأثیرات شیطان بر انسان می تواند در تشخیص دعوت های باطل او نقش مهمی ایفا کند.

مولا علی(علیه السلام) می فرمایند: و شما را پرهیز داد از دشمنی شیطانی که پنهان در سینه ها راه می یابد و آهسته در گوش ها راز می گوید، گمراه و پست است، وعده های دروغین داده و در آرزوی آن ها به انتظار می گذارد، زشتی های گناهان را زینت می دهد، گناهان بزرگ را کوچک می شمارد و آرام آرام دوستان خود را فریب داده، راه رستگاری را بر روی دربندشدگانش می بندد و در روز قیامت آن چه را که زینت داده انکار می کند و آن چه را که آسان کرده، بزرگ می شمارد و ازآن چه پیروان خود را ایمن داشته بود سخت می ترساند (همان، خطبه/83).

چهارم. وقتی افراد به درستی شیطان را شناخته و از خداوند کمک گرفتند؛ نوبت به یادگیری نحوه مبارزه با شیطان می رسد. شناخت راهکارهای ضد شیطانی آخرین مرحله بصیرت در برابر شیطان است. افزایش شناخت یکی از راهکارهای فکری-قلبی است که در مقابل با شیطان کاربرد دارد.

مولا علی(علیه السلام) می فرمایند: مبادا هرگز دچار خودپسندی گردی! و به خوبی های خود اطمینان کنی و ستایش را دوست داشته باشی، که این ها همه از بهترین فرصت های شیطان برای هجوم آوردن به توست و کردار نیک، نیکوکاران را نابود سازد (همان، نامه54).

غفلت باعث بی توجهی بنده به خدا شده و راه را برای نفوذ شیطان هموار می سازد. مسخره کردن آیات الهی، فراموشی شیطان و هم نشینی با ستمگران از نتایج غفلت است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرمایند: «اَلا وَ اِنَّ الشَّیْطانَ قَدْ جَمَعَ حِزْبَهُ، وَ اسْتَجْلَبَ خَیْلَهُ وَرَجِلَهُ، وَ اِنَّ مَعی لَبَصیرَتی، ما لَبَّسْتُ عَلی نَفْسی وَلا لُبِّسَ عَلَیَّ (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه10)؛بدانید شیطان حزبش را گرد آورده و سوار و پیاده اش را (در جَمَل) فرا خوانده، بصیرتم به حقایقْ همراه من است، نه حق را بر خویش مشتبه کرده و نه کسی بر من مشتبه نموده».

مولا علی(علیه السلام) می فرمایند: شیطان بزرگ ترین مانع برای دینداری و زیان بارترین و آتش افروزترین فرد برای دنیای شماست! شیطان از کسانی که دشمن سرسخت شما هستند و برای درهم شکستن شان کمر بسته اید خطرناک تر است. مردم! آتش خشم خود را بر ضد شیطان به کارگیرید و ارتباط خود را با او قطع کنید. به خدا سوگند، شیطان بر اصل و ریشه شما فخر فروخت و برحسب و نسب شما طعنه زد و عیب گرفت و با سپاهیان سواره خود به شما هجوم آورد و با لشکر پیاده راه شما را بست، که هرکجا شما را بیابند شکار می کنند و دست و پای شما را قطع می کنند، نه می توانید با حیله و نقشه آن ها را بپراکنید و نه با سوگندها قادرید از سر راهتان دور کنید (همان، خطبه192).

بیداری، یکی از تفاوت ها و نقاط قوت شیطان نسبت به انسان است. بشر با غفلت، شیطان را فراموش می کند اما او هرگز انسان را فراموش نمی کند. امام علی(علیه السلام) به همگان می آموزد تا همواره به دنبال راهی برای شناخت و خنثی نمودن مکر شیطان بوده و لحظه ای غافل نگردند. کسی که دشمن را بشناسد و به حیله گری او پی ببرد، هرگز غافل نخواهد شد.

مولا علی(علیه السلام) نیز می فرمایند: به خدا سوگند هرگز ملّتی از ناز و نعمت زندگی گرفته نشدند مگر به کیفر گناهانی که انجام داده اند؛ زیرا خداوند بر بندگان خود ستم روا نمی دارد، اگر مردم به هنگام نزول بلاها و گرفته شدن نعمت ها، با درستی نیّت در پیشگاه خدا زاری کنند و با قلب های پر از محبت از خداوند درخواست عفو نمایند، آن چه از دستشان رفته باز خواهد گشت و هرگونه فسادی اصلاح خواهد شد (همان، خطبه/178).

دوستی محبوب با داشتن محبتِ دشمن او جمع نمی شود. قرآن شیطان را جریانی در مقابل خداوند نشان داده (ر.ک: زخرف/36؛ اعراف/30)، لذا دوستی شیطان هم با محبت خداوند در یک دل جای نمی گیرد. دوستی خداوند می تواند باعث دور شدن شیطان از انسان شده و پشتوانه او را برای فریب انسان قطع نماید. حرکت در راه جلب محبت خداوند باعث خوار شدن شیطان می شود. محبت خداوند نیز شیطان را خوار کرده و مانند کسی که صورتش به خاک مالیده شده، ذلیل می نماید. ابلیس سوگند خورده تا بندگان را منحرف سازد (ر.ک: الکافی، ج 4، ص 62)، ولی حب خدا شدیدتر بوده و انسان با یاری دوستی خداوند، او را پست می نماید.

عملی محسوب می شود. [تقوای فکری نیز نوعی تقواست. فرق تقوای عملی و تقوای فکری در این است که تقوای عملی به طورکلی واجب است ولی تقوای فکری در بعضی موارد مثل سوءظن، واجب بوده و درجایی که زمینه گناه نباشد واجب نیست. به همین خاطر تقوای عملی کاربرد بیش تری دارد.] قرآن، تقوا را معیار ارزش آدمی به شمار آورده و به عنوان لباس معرفی کرده است (ر.ک: اعراف/26-27). لباس تقوا بدی های انسان را می پوشاند. شیطان سعی بر زدودن این لباس و بی آبرویی بندگان دارد. هر میزان تقوا بالاتر باشد، زینت انسان بیش تر و سعی بر زدودن این لباس افزایش می یابد. تقوا در آیات قرآن باعث بیداری پرهیزکاران در برابر شیطان معرفی شده است: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ (اعراف/201)؛ پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می بینند و) ناگهان بینا می گردند. تقواپیشگان هنگام مواجهه با انحراف شیطان با قوه تقوای خویش به یاد خدا افتاده و خود را از گرداب هلاکت نجات می دهند».

مولا علی(علیه السلام) می فرمایند: «عِبَادَ اللَّهِ أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّهَا حَقُّ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَالْمُوجِبَةُ عَلَی اللَّهِ حَقَّکُمْ وَأَنْ تَسْتَعِینُوا عَلَیْهَا بِاللَّهِ وَ تَسْتَعِینُوا بِهَا عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ التَّقْوَی فِی الْیَوْمِ الْحِرْزُ وَالْجُنَّةُ وَفِی غَدٍ الطَّرِیقُ إِلَی الْجَنَّةِ مَسْلَکُهَا وَاضِحٌ وَ سَالِکُهَا رَابِحٌ وَ مُسْتَوْدَعُهَا حَافِظٌ... (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه191)؛ ای بندگان خدا! شما را به پرهیزکاری سفارش می کنم، که حق خداوند بر شماست و نیز موجب حق شما بر پروردگار است. از خدا برای پرهیزکاری یاری بخواهید و برای انجام دستورات خدا از تقوا یاری جویید؛ زیرا تقوا، امروز سپر بلا و فردا راه رسیدن به بهشت است، راه تقوا روشن و رونده آن بهره مند و امانت دارش خدا، که حافظ آن خواهد بود. تقوا همواره خود را بر امّت های گذشته (و حال) عرضه کرده و بر آینده نیز عرضه می کند؛ زیرا فردای قیامت، همه به آن نیازمندند. آن گاه که در قیامت آفریده ها را گرد می آورد و آن چه باز داده است بازپس می گیرد و درباره همه نعمت ها می پرسد، پس چه اندک اند آنان که تقوا را برگزیدند و بار آن را به درستی بر دوش کشیدند آری پرهیزکاران

ص: 227

تعدادشان اندک است و شایسته ستایش خداوند سبحان که فرمود «بندگان سپاس گزار من اندک اند» پس گوش جان را به ندای تقوا بسپارید و برای به دست آوردن آن تلاش کنید. تقوا را به جای آن چه ازدست رفته به دست آورید و عوض هر کار مخالفی که مرتکب شده اید انتخاب کنید، با تقوا خواب خود را به بیداری تبدیل و روزتان را با آن سپری کنید، دل های خود را با تقوا زنده کنید و گناهان خود را با آن شست وشو دهید. بیماری های روان و جان خود را با تقوا درمان و خود را آماده سفر آخرت گردانید، از تباه کنندگان تقوا عبرت گیرید و خود عبرت پرهیزکاران نشوید. آگاه باشید! تقوا را حفظ کنید و خویشتن را با تقوا حفظ نمایید». تقوا را می توان راه حلی بازدارنده در برابر شیطان و راهکاری پیش برنده در مسیر خداوند دانست.

در دعای کمیل مولا علی(علیه السلام) می فرمایند: «اِغفِر لِمَن لا یَملِکُ الّا الدّعا» و یا می فرمایند: خدای را می ستایم و در راندن شیطان و دور ساختن و نجات پیدا کردن از دام ها و فریب های آن، از خدا یاری می طلبم (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه151).

حضرت، بخش قابل توجهی از راه حل های ضد شیطانی را به دعا و پناه بردن به خدا اختصاص داده اند؛ چون تنها خدا نیرنگ واقعی شیطان را می داند و قادر بر دفع آن است. از این رو پناه بردن به خدا، بهترین راه برای در امان ماندن از گزند شیطان است. کثرت دعا برای دور بودن شیطان، رهایی از بند او و دعا برای از بین رفتن قدرت شیطان و... نشان از اهمیت آن در مقابله با دشمن دارد.

چنان چه ذکر شد پرهیز، موعظه و تذکر درباره عواقب کار است و موجب نرمی قلب انسان می شود و برای ترساندن افراد نیز به کار رفته است (ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج6، ص126). سیره ائمه نیز پرهیزدادن و بر حذر داشتن و ترساندن جامعه از شیطان است. امام علی(علیه السلام) در این فراز پرهیز و ترساندن از شیطان را به جامعه تذکر می دهد. از فایده های این کار، پاک شدن جامعه از معصیت است؛ چون همه سرپرستی دارند که می تواند آن ها را از معصیت نهی کند. نهادینه شدن فرهنگ دشمن شناسی و پیش گیری از انحراف های شیطان از دیگر فواید این کار است. امر زیردستان به سرپیچی از شیطان، نهی از منکر نیز بوده و واجب می باشد. و «تقوا» راهکاری عملی و ضد شیطانی است که کارکردی بازدارنده در برابر انحراف شیطان دارد، از طرفی «تمسک به قرآن» نیز راهکاری عملی می باشد، هم چنین «عبادت» موضوعی است که در قرآن و روایات بر آن تأکید شده و راهکاری عملی در برابر شیطان محسوب می شود. در این میان «دعا» مبحثی مهم است که علاوه بر راهکاری عملی در برابر شیطان، زمینه برای قبولی سایر عبادات است. آخرین راهکار عملی در برابر شیطان، «امر زیر دستان برای سرپیچی از شیطان» است. مبارزه با دشمن نه تنها برای نجات خود بلکه نزدیکان و آشنایان و زیر دستان مهم بوده و مورد تأیید نهج البلاغه است.

غنی ترین منابع اخلاقی _ تربیتی، راهکارهای مقابله با شیطان مشخص می شود، شناخت این راهکارها و عمل به آن برای پیش گیری از گرفتاری بندگان در دام شیطان و رسیدن به هدایت، ضرورت داشته و باعث تقویت روح شیطان ستیزی می گردد.

راهکارهای ضد شیطانی در نهج البلاغه علاوه بر حیطه فکری-قلبی، در حیطه عمل نیز می باشد. بیداری، افزایش شناخت و محبت خدا از راهکارهای فکری-قلبی انسان در مقابل شیطان است که در نهج البلاغه به آن اشاره شده است. تمسک به قرآن، تقوا، دعا، عبادت و امر زیردستان به سرپیچی از شیطان نیز تلاش هایی است که در حوزه عمل می توان برای دفع شیطان انجام داد.

ص: 232

ص: 234

ص: 236

کلیدواژه ها: امام علی(علیه السلام)، نهج البلاغه، جامعه شناسی، تغییر نسلی، گسست نسلی، نسل، سنت.

خانواده، تولید نسل، تعداد فرزندان یا فاصله سنی فرزندان با پدر و مادر، تغییر شکلی ازدواج و ده ها مسئله دیگر اجتماعی، رخ خواهد داد. این تغییرات قطعا با ارزشی شدن حضور زن در همه عرصه های اجتماعی و کم ارزش شدن وظایف همسری و مادری همراه بوده است.

در بررسی و حلّ این رخداد و صدها رخداد دیگر اجتماعی، استراتژی های مختلفی وجود دارد. در غالب موارد امروزه از شیوه مسئله محوری استفاده شده است. به طور مثال؛ به مسئله روابط دختر و پسر که گوشه ای از تغییر شکلی ازدواج است، می توان اشاره کرد. در حلّ این مسئله نوعاً شاهد برگزاری جلسه های نمادین در دانشگاه ها و مراکز حضور جوانان یا رسانه ملی، آن هم با رویکرد مسئله محور و بدون ریشه یابی هستیم. اما گاهی این مسایل به صورت ریشه ای مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. در این صورت بحث از تغییرات نسلی و چگونگی برخورد با آن پیش آمده است. سؤالاتی مانند این که آیا لزوماً بایستی نسل ها توافق کاملی در ارزش ها، هنجارها و رفتارها و به طور کلی سنت داشته باشند یا خیر؟ در صورت قبول تغییر، تا چه حدی باید تغییرات را پذیرفت؟ شاخصه های انقطاع یا گسست نسلی چیست؟ در این دیدگاه پاسخ داده شده، که در واقع ریشه همه آن ها تغییرات ارزشی و به تبع آن رفتاری پاسخ داده می شود.

آن چه ما را به تنظیم این نوشتار راغب نمود، این است که اساساً در علوم انسانی تلفیق نگاه علمی به معنای رایج کلاسیک آن، همراه با رجوع به منابع اصیل اسلامی و توجه ساختاری به آن ها می تواند راه گشای خوبی برای حل معضلات این علوم باشد. ازاین رو در این مقال سعی بر پیداکردن پاسخ هایی برای مباحث تغییرات نسلی از افکار و اندیشه های امام علی(علیه السلام) با توجه به نهج البلاغه خواهیم داشت. اساسی ترین سؤالات ما این است که آیا تغییر نسلی در افکار و اندیشه های امام علی(علیه السلام) جایگاهی دارد یا خیر؟ علل و ریشه های چنین تغییری چیست؟ آثار چنین تغییراتی چیست؟ آیا این تغییرات نیاز به درمان دارد یا خیر؟ اگر نیاز به درمان دارد، چگونه باید آن را درمان کرد؟ و چه ساختارهای اجتماعی باید

ص: 239

در این درمان فعال شوند؟ با رجوع به نهج البلاغه انتظار می رود پذیرفتن تغیییرات نسلی از جانب امام را شاهد بوده و ریشه و عامل چنین تغییراتی را در عوارض جوانی، عملکرد حکومت ها، جایگاه روابط اجتماعی و اهمیت آن و جایگاه سنت های اجتماعی دانست و در درمان آن نیز باید از گسترش پژوهش آزادانه و معرفی صحیح سنت ها و استفاده از شیوه های صحیح آموزشی استفاده نمود.

دانسته و برخی مانند کارل مانهایمام تعریف آن را وابسته به ابعاد سه گانه ای چون جایگاه نسل، نسل به مانند یک واقعیت و واحد نسلی دانسته اند و نسل را به عنوان یک واقعیت اجتماعی شامل افرادی که به لحاظ تاریخی هم دوره اند تعریف کرده اند.

دیوید وایت نیز معتقد است نسل به واسطه: 1. وقایع و حوادثی چون مصیبت های طبیعی، 2. عوامل سیاسی و فرهنگی که بیانگر واقعه فراموش نشدنی باشند، 3. تغییرات ناگهانی در ساختار جمعیت که زمینه ساز توزیع مجدد منابع جامعه شود، 4. شکل گیری فاصله طبقاتی، 5. ایجاد فضای مقدس که موجب پایداری حافظه جمعی از امر مقدس ایده آلی شود، 6. فراهم شدن فرصت مناسب، ولی موقت که توأم با خوشحالی کم برای گروهی خاص باشد، شکل می گیرد.(1) با نگاهی به این تعاریف و تعاریف دیگر، شاهد چند ملاک برای تعریف نسل خواهیم بود: 1. ملاک سن و همسالان، 2. تجارب مشترک جامعه پذیری، 3. وقایع مهم تاریخی، 4. تجربه های نسلی (چیت ساز قمی، بازشناسی مفاهیم نسل و شکاف نسلی، جوانان و مناسبات نسلی، ص88-92).

با آن چه در تعاریف فوق آمده، می توان گفت: نسل عبارت است از گروه همسالانی که تجارب مشترک جامعه پذیری و هم چنین تجارب مشترک در وقایع مهم تاریخی در خانواده در دوره مشترک زمانی دارند.(2)

ارزش ها یا هنجارها و رفتارها باشند. در چنین حالتی تغییر نسلی معنی پیدا می کند. در این حال نسل جوان در کنار میان سالان و پیران طیفی از رابطه های تعاملی تا تزاحمی را ایجاد می کند (آزاد ارمکی، جامعه شناسی فرهنگ، ص139). البته برخی این تغییر را طبیعی و در حوزه باورها، ارزش ها و هنجارها دانسته اند (ساروخانی و صداقتی فرد، شکاف نسلی در خانواده ایرانی، دیدگاه ها، بینش ها، ص8).

می بیند. در این حالت تحولاتی روبنایی در حوزه های اجتماعی و سیاسی پدید می آید، نه تحول فکری و اندیشه ای که این تحولات روبنایی را تضاد یا تعارض نسلی نامیده اند (شعاع کاظمی و مؤمنی جاوید، آسیب های اجتماعی نو پدید، ص248).

پس از این مرحله، گسست نسلی معنی پیدا می کند، البته این مرحله نیز در دو سطح رخ خواهد داد، گاهی گسست عرضی است که همه جریان در درون یک فرهنگ رخ خواهد داد (معاونت مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان، جوانان و روابط خانوادگی و نسلی، ص53).

در این صورت ما تفاوت های دانشی، گرایشی و رفتاری را مابین دو نسل با وجود پیوستگی های کلان متاثر از ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و تاریخی شاهد خواهیم بود (شعاع کاظمی و مؤمنی جاوید، آسیب های اجتماعی نو پدید، ص249) و گاهی نیز ممکن است گسست ذاتی و ماهوی باشد (معاونت مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان، جوانان و روابط خانوادگی و نسلی) در این صورت شکافی بنیادی شکل خواهد گرفت که به لحاظ فرهنگی دو نسل به عدم توافق معنایی و شناختی خواهند رسید و به لحاظ اجتماعی نیز دچار عدم وفاق در ارزش ها و هنجارهای اجتماعی می گردند (چیت ساز قمی، بازشناسی مفاهیم نسل و شکاف نسلی، جوانان و مناسبات نسلی).

شاید باید این مرحله را انقطاع نسلی نامید. لذا با توجه به آن چه گفته آمد، شکاف نسلی به صورت زیر حاصل می شود:

شکاف-->گسست-->تزاحم-->تغییر-->تفاوت

برخی مباحث شده است. چنان چه برخی از محققین عصر حاضر هم اثبات نموده اند،(1) در این واژه به نوعی دچار اشتراک لفظی شده ایم. ازاین رو باید گفت سنتی که در متون جامعه شناسی درباره پذیرش یا عدم پذیرش آن بحث شده است، غیر از آن چیزی است که در متون دینی ما از آن تعبیر به سنت شده است، به همین دلیل در جامعه ما آن گاه که از گسست نسلی و عدم پذیرش سنت ها توسط نسل جدید سخن به میان می آید، ملاحظات دیگری نیز باید در آن لحاظ شود.

واژه سنت در فارسی به معنی روش، طریقه سیرت و سرشت، طبیعت و شریعت (عمید، فرهنگ عمید، ج2، ص1233) و رسوم، آداب و میراث گذشته (مهدوی، سنجش سنت، ص56؛ به نقل از فرهنگ معین) آمده است. این واژه در عربی نیز قریب به همین معانی را دارا می باشد، چنان چه آن را رسم واجب، راه و روش پسندیده، کار برخاسته از عادت و همراه استمرار، قانون و امر الهی ترجمه نموده اند (طریحی، مجمع البحرین، ج6، ص268 و ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج3، ص61 و مهدوی، سنجش سنت، ص58).

اما در زبان انگلیسی از واژه ((tradition استفاده شده است که به معنای واگذاری، انتقال و تحویل دادن به کار رفته است. (مهدوی، سنجش سنت، ص60). گرچه سنت در بین دین مداران و دین باوران مسیحی در قرون وسطی که معتقد بودند کتاب مقدس منبع کامل آموزه های مسیحیت است و برای ایمان مسیحی نیازی به فراتر از کتاب مقدس نیست، معنایی جز شیوه سنتی تفسیر کتاب مقدس نداشت. البته در قرون چهاردهم و پانزدهم معنای دیگری از سنت بین دین باوران مسیحی و اصلاح گران عرصه دین مداری وجود داشت که براساس آن سنت منبع جداگانه ای از کتاب مقدس برای وحی و افزون برآن محسوب می شد (گراث آلیستر، مقدمه ای بر تفکر نهضت اصلاح دینی، ص295).

اما واژه سنت در متون مذهبی ما فراوان تکرار شده است. در قرآن کریم نیز به سنت و مشتقات آن برمی خوریم که معمولاً به قواعدی عملی در نظام هستی و تاریخ اشاره دارد.

ص: 244

به طور مثال در آیه 62 سوره احزاب آمده است: (وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللهِ تَبْدِیلًا) که براساس آن سنت های الهی بدون تغییر خواهند بود.

در کتب روایی ما هم چون نهج البلاغه نیز به واژه سنت برمی خوریم. در این گونه روایات منظور از سنت، گاهی سنت الهی و گاهی نیز نفس قول، فعل و تقریر معصوم است (نفیسی، درایة الحدیث، ص35). در این میان، آن چه مهم است حجیت سنت الهی است که به واسطه اثبات پایه های دین و ارکان آن هم چون خدا و حدود اختیارات او توسط عقل در مرحله اول و بنای عقلا و نقل نیز در مراحل بعدی بوده و حجیت سنت معصوم نیز توسط عقل و نقل و از راه اثبات دین می باشد. بنابر آن چه گفته آمد، مشخص می شود که عقل نقشی اساسی در اثبات حجیت سنن الهی و سنن معصومین(علیهم السلام) دارد. از سنت های اجتماعی نیز گاهی در متون روایی سخن به میان آمده است. چنان چه در نامه 31 امام علی(علیه السلام) خطاب به فرزند خویش می فرماید: «اعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِرْ فِی دِیَارِهِمْ وَآثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِیمَا فَعَلُوا وَعَمَّا انْتَقَلُوا وَأَیْنَ حَلُّوا وَنَزَلُوا فَإِنَّکَ تَجِدُهُمْ قَدِ انْتَقَلُوا عَنِ الْأَحِبَّةِ وَحَلُّوا دِیَارَ الْغُرْبَة وَکَأَنَّکَ عَنْ قَلِیلٍ قَدْ صِرْتَ کَأَحَدِهِمْ.»(1) امام(علیه السلام) در ادامه همین نامه می فرمایند: «وَالْأَخْذُ بِمَا مَضَی عَلَیْهِ الْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِکَ وَ الصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ فَإِنَّهُمْ لَمْ یَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ کَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَفَکَّرُوا کَمَا أَنْتَ مُفَکِّر.»(2) در این عبارت آن چه مشخص است، این است که صرف سنت اجتماعی بودن چیزی پذیرفته نیست، بلکه معیار پذیرش سنت، خردمندانه و منتج بودن به نتایج نیکوست و صرف انتقال از نسلی به نسل دیگر، نمی تواند معیار پذیرش صحیحی باشد.

ص: 245

اما سنت در علوم و فلسفه غربی معنای دیگری دارد، در مبنای اینان از نظر فلسفی و علمی اساساً استمرار و تکرار است که سنت را می سازد، چنان چه برخی اندیشمندان غربی هم چون ماکس وبر، سنت را احساسات و باورهایی دانستند که از نسلی به نسل دیگر منتقل می گردد و آن را ملاک صحت اعمال در جوامع ماقبل صنعتی معرفی نموده اند. به عبارتی آن ها معتقدند جوامع ماقبل صنعتی ملاک معقول و صحیح بودن اعمال خود را براساس طولانی بودن زمانی ارزیابی می کنند که آن اعمال جامعه پذیر بوده اند (مهدوی، سنجش سنت، ص90). هم چنین مارتین هایدگر نیز سنت را هر چیزی که از گذشتگان به انسان منتقل می شود و بر او غالب است معرفی نموده است (مهدوی، سنجش سنت، ص92). گادامر نیز در عصر کنونی معتقد است، سنت در برابر ما نیست، بلکه در آن قرار داریم و از طریق آن وجود داریم (مهدوی، سنجش سنت، ص98).

از آن چه گفته آمد، مشخص می شود اساساً در اسلام ما سنت را شیوه و روش می دانیم و معیار صحت آن را عقل و نقل قرار می دهیم. درحالی که غربیان و خصوصاً جامعه شناسان سنت را میراث گذشته دانسته و معیار صحت آن را تکرار و استمرار می دانند. ازاین رو در مباحث پیش رو باید توجه داشت آن چه از تقابل سنت و مدرنیته یا ارزش ها و هنجارهای نسل قبل و بعد در متون جامعه شناسی وجود دارد، دارای معیار صحت اعمال گذشتگان براساس تکرار و استمرار و جامعه پذیری سنت ها است و تعقل و تفکر در آن راه ندارد. ازاین رو با متون دینی ما یکسان نمی باشد. لذا به نظر می رسد کشمکش، تعارض، گسست و شکاف نسلی و شاید حتی تقابل سنت و مدرنیته به معنای کاملاً جامعه شناسی آن تا حدزیادی معقول است!(1)

ص: 246

تبدیل می سازد و عواملی چون عوامل فیزیکی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی باعث تغییر در شیوه زندگی می گردد (گیرنز، جامعه شناسی، ص688-698). این تغییر شیوه زندگی در جوامع صنعتی همان چیزی است که آلوین تافلر نیز در نوشته های خود بدان اشاره نموده و آن را باعث شکل گیری خانواده گسسته دانسته است (تافلر، شوک آینده، ص239-261). البته به همه آن چه که نقل شد می توان عدم اثرگذاری تقویتی منابع هویت نسلی بر یکدیگر را نیز اضافه نمود (شعاع کاظمی و مؤمنی جاوید، آسیب های اجتماعی نو پدید، ص248).

در کتاب شریف نهج البلاغه نیز در نامه 31 به انتقال سنن اجتماعی از نسلی به نسل دیگر توجه شده است. امام(علیه السلام) به فرزند خویش می فرماید: «اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَیَّ مِنْ وَصِیَّتِی تَقْوَی اللَّهِ وَالِاقْتِصَارُ عَلَی مَا فَرَضَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ الْأَخْذُ بِمَا مَضَی عَلَیْهِ الْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِکَ وَالصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ فَإِنَّهُمْ لَمْ یَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ کَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَکَّرُوا کَمَا أَنْتَ مُفَکِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِکَ إِلَی الْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا وَ الْإِمْسَاکِ عَمَّا لَمْ یُکَلَّفُوا.»(1) هم چنین امام(علیه السلام) در قسمت دیگری از همین نامه می فرمایند: «أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَةِ وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ وَ نَوِّرْهُ بِالْحِکْمَةِ وَ ذَلِّلْهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِوَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْیَا وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَاعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِرْ فِی دِیَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِیمَا فَعَلُوا وَعَمَّا انْتَقَلُوا وَ أَیْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا فَإِنَّکَ تَجِدُهُمْ قَدِ انْتَقَلُوا عَنِ الْأَحِبَّةِ وَ حَلُّوا دِیَارَ الْغُرْبَةِ وَ کَأَنَّکَ عَنْ قَلِیلٍ قَدْ صِرْتَ کَأَحَدِهِم.»(2) از دو عبارت فوق می توان چند نکته را استنتاج نمود:

ص: 249

یک. در انتقال سنن محورهایی وجود دارد، به عنوان اولین محور باید به سرآغاز انتقال پرداخت (مهدوی، سنجش سنت، ص61). گاهی سرآغاز انتقال خدا، پیامبر و حکیم است، یعنی سنتی الهی یا نبوی یا حکمی بناست انتقال یابد. در بحث ما سخن از سنت های اجتماعی است. آن چه در غرب بدان پرداخته شده، این است که سنت های اجتماعی به صرف تکرار پذیرش دارند و معیار صحت سنت فقط استمرار و تکرار و انتقال است. درحالی که در عبارت فوق، امام(علیه السلام) اخذ هر سنتی را جایز نمی دانند، بلکه از منظر امام، سنت های اجتماعی اگر از انسان های صالحی که اهل تفکر و برنامه ریزی هستند صادر شده باشد، قابلیت اخذ و عمل پیدا می کند.

دو. محور دوم محتوای انتقال است که چنان چه قبلاً گفته شد، غربیان هر سنتی را با معیارهای فوق قابل انتقال می دانند، حال آن که امام علی(علیه السلام) سنت هایی را مناسب انتقال می دانند که در جوامع گذشته نیز منتج به نتیجه بوده است و گذشتگان نیز با شناخت به آن عمل نموده اند. چنان چه امام(علیه السلام) به مالک اشتر می فرمایند: «وَلَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّةُ وَ لَا تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَیْ ءٍ مِنْ مَاضِی تِلْکَ السُّنَنِ فَیَکُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا.»(1) سه. محور سوم شیوه و فرایند انتقال است. در نهج البلاغه امام(علیه السلام) این شیوه و فرآیند را همراه با بررسی، مطالعه، تفکر، تعقل و اندازه گیری آن با معیار توحیدباوری می پذیرد. حال آن که در غرب چنین معیارهایی اساساً بی معنا بوده و صرفاً کارکردهای دنیوی معیار ارزش گذاری دارد. لذا در جامعه کنونی غرب که حداقل به طرف عقل ابزاری حرکت کرده است، شاهد تقابل نسل ها هستیم.

ص: 250

چهار. امام علی(علیه السلام) در محور چهارم یعنی عامل انتقال، انسانی را تصویر می کنند که دارای دستگاه معرفتی و دریافتی زنده ای است همانند گذشتگان خود اهل تفکر و برنامه ریزی بوده اند. حال آن که اساساً چنین معیارهایی برای عامل انتقال سنت در غرب وجود ندارد.

پنج. در غرب به عنوان محور پنجم یعنی مقصد انتقال، تنها به تکرار سنت ها توسط نسل جدید اشاره شده است.(1) درحالی که در کلام امام علی(علیه السلام) در مقصد انتقال، درس گرفتن از گذشتگان و سنت های اجتماعی آن ها لحاظ شده است.

حال با توجه به آن چه گفته آمد، می توان گفت در فرآیند انتقال سنن، نیازمند بستری فرهنگی برای انتقال هستیم. بستری که باعث بازتولید شاخصه های هویت فرهنگی در انتقال سنن از نسلی به نسل دیگر شود. چنان چه گفته شد، مهم ترین شاخصه چنین بستر فرهنگی، تعقل و تفکر و صالح بودن افراد سنت ساز و هم چنین منتج بودن سنت های منتقله است. گرچه با چنین شاخصه هایی باید منتطر توافق نسلی بود، اما اولاً چنین توافقی کامل نیست، چراکه در عمل و تجربه ثابت است که همه سنت های اجتماعی شاخصه های فوق را دارا نمی باشد. و ثانیاً این که امام(علیه السلام) خود در ادامه این سخنان می فرماید: «فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُکَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِکَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ کَمَا عَلِمُوا.»(2) عدم پذیرش سنت ها توسط نسل جوان، در این جمله با توجه به آن چه قبلا آمده، نشان از محتمل بودن تغییرات نسلی است.

ازاین رو می توان گفت امام علی(علیه السلام) نیز وجود تفاوت و در نتیجه تغییر نسلی را می پذیرند. چنان چه امام(علیه السلام) در ابتدای نامه 31 نهج البلاغه که نامه پدری به فرزند خویش است،(3) با معرفی پدر با این اوصاف: «مِنَ الْوَالِدِ الْفَانِ، الْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ، الْمُدْبِرِ الْعُمُرِ، الْمُسْتَسْلِمِ لِلدُّنْیَا،

ص: 251

السَّاکِنِ مَسَاکِنَ الْمَوْتَی وَ الظَّاعِنِ عَنْهَا غَدا.»(1) و معرفی فرزند با اوصافی چون: «الْمَوْلُودِ الْمُؤَمِّلِ مَا لَا یُدْرِکُ، السَّالِکِ سَبِیلَ مَنْ قَدْ هَلَکَ، غَرَضِ الْأَسْقَامِ وَ رَهِینَةِ الْأَیَّامِ وَرَمِیَّةِ الْمَصَائِبِ وَعَبْدِ الدُّنْیَا وَتَاجِرِ الْغُرُورِ وَغَرِیمِ الْمَنَایَا وَأَسِیرِ الْمَوْتِ وَحَلِیفِ الْهُمُومِ وَقَرِینِ الْأَحْزَانِ وَنُصُبِ الْآفَاتِ وَصَرِیعِ الشَّهَوَاتِ وَخَلِیفَةِ الْأَمْوَاتِ.»(2) تفاوت دیدگاه دو نسل را به تصویر می کشند.

براین اساس می توان گفت تغییرات نسلی حاصل عدم توجه به شرایط روحی و روانی جوانان و عدم برنامه ریزی برای تربیت به موقع آنان است. امام(علیه السلام) حاصل تربیت صحیح و به موقع را چنین معرفی می نماید: «لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ فَأَتَاکَ مِنْ ذَلِکَ مَا قَدْ کُنَّا نَأْتِیهِ وَ اسْتَبَانَ لَکَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْه.»(1) با دقتی مجدد می توان دریافت که امام(علیه السلام) در بیان خود درباره عدم پذیرش سنت ها یا تغییر نسلی تجربه مجدد توسط جوانان را در پرتو عدم پذیرش سنت ها ذکر نمودند و در این جا حاصل تربیت صحیح و به موقع را عدم نیاز به تجربه مجدد دانستند.

لذا می توان گفت با در نظرگرفتن شرایط روحی و روانی جوانان و تربیت به موقع و صحیح، اساساً تغییری نباید در اصول و سنت های معقول رخ دهد. ولی باید توجه داشت با این حال ممکن است ظواهری از سنت قابل تغییر باشد، چنان چه امام علی(علیه السلام) در حکمت 17 نهج البلاغه، در جواب کسی که درباره رنگ کردن مو در زمان پیامبر(صلی الله علیه واله) به عنوان یک سنت برای عدم تشابه به یهود سؤال کرد، فرمودند: «وَ سُئِلَ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ الرَّسُولِ(صلی الله علیه واله): غَیِّرُوا الشَّیْبَ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ، فَقَالَ(علیه السلام): إِنَّمَا قَالَ(صلی الله علیه واله) ذَلِکَ وَ الدِّینُ قُلٌّ فَأَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامْرُؤٌ وَ مَا اخْتَارَ».(2)

ص: 253

معرفتی دانسته اند (آزاد ارامکی، فرایند تغیر نسلی بررسی فراتحلیلی در ایران، جوانان و مناسبات نسلی، ص52). از دیگر عوامل طرح شده در این باره خواست نسل گذشته برای انطباق کامل و انکار تفاوت نسلی است که عاملی تحریک کننده برای گسست نسلی است. هم چنین خصوصیات نسل جدید و شرایط و موقعیت های جدید، از قبیل انقلاب ارتباطاتی و مسائل جدید جهانی نیز از دیگر عوامل گسست نسلی شمرده شده است (آزاد ارامکی، فرایند تغیر نسلی بررسی فراتحلیلی در ایران، جوانان و مناسبات نسلی، ص53) از آن چه گفته آمد، می توان نتیجه گرفت از دیدگاه جامعه شناسان تحولات سریع جهانی در عرصه صنعت و تکنولوژی و عدم همراهی زیرساخت های فرهنگی با این تحولات، بیماری های فرهنگی گوناگونی را به ارمغان آورد که ازجمله می توان به تاخر فرهنگی اشاره نمود. این بیماری های فرهنگی به عدم بازتولید فرهنگی انجامید و کشمکش و تزاحم، تعارض و گسست نسلی را به دنبال خواهد داشت.

چنین تصویری را از جامعه فراصنعتی ارائه می دهد. به طور مثال او درباره دوستی ها در چنین جامعه ای اولین شاخصه را ناپایداری برشمرده و علت آن را دوستی کردن براساس منافع شخصی برمی شمرد. روابطی دروغین و بی اساس که فقط بر اثر منافع مشترک شکل گرفته و بر اثر منفعت شخصی به هم می خورد (تافلر، شوک آینده، ص96). در واقع بیماری های جوامع فرامدرن امروزی، همان بیماری های جامعه تحت کنترل بنی امیه است. در مثال دیگری می توان به روابط نسل ها اشاره نمود، چنان چه در متن فوق آمده است، امام علی(علیه السلام) فرمودند: «فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ کَانَ الْوَلَدُ غَیْظاً» با مراجعه مجدد به گفته های تافلر در کتاب «شوک آینده» همین تصویر را برای جامعه فراصنعتی خواهیم دید (تافلر، همان، فصل یازدهم).

براساس آن چه گفته آمد، گسست نسلی بیماری مشترک این دو نوع جامعه است. لذا می توان گفت یکی از عوامل گسست نسلی شیوه حکومتی است که جامعه را مدیریت می کند. امام علی(علیه السلام) چنین حکومتی را این گونه توصیف می نماید: «لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِأَضْوَاءِ الْحِکْمَةِ وَ لَمْ یَقْدَحُوا بِزِنَادِ الْعُلُومِ الثَّاقِبَةِ فَهُمْ فِی ذَلِکَ کَالْأَنْعَامِ السَّائِمَةِ وَ الصُّخُورِ الْقَاسِیَةِ.»(1) ازاین رو می توان گفت رخت بربستن علم و حکمت از جامعه، از دلائل مهم گسست نسلی است. به عبارتی نبود تعقل، تفکر و تدبر، ریشه حکمت را خشکانده و بنابر تعبیر امام(علیه السلام)، حاکمیت جهل و باطل را به دنبال خواهد داشت. حاکمیت جهل و باطل، روند گسست

ص: 256

نسلی را با تغییر در سبک زندگی که حاصل از تغییر آرمان ها و ارزش ها و مبانی معرفتی است، سریع تر خواهد نمود.

درباره نقش حاکمیت در از بین رفتن سنت ها امام علی(علیه السلام) در خطبه 216 نیز می فرمایند: «فَإِذَا أَدَّتْ الرَّعِیَّةُ إِلَی الْوَالِی حَقَّهُ وَ أَدَّی الْوَالِی إِلَیْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَیْنَهُمْ وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّینِ وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ وَ جَرَتْ عَلَی أَذْلَالِهَا السُّنَنُ فَصَلَحَ بِذَلِکَ الزَّمَانُ وَ طُمِعَ فِی بَقَاءِ الدَّوْلَةِ وَ یَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ وَ إِذَا غَلَبَتِ الرَّعِیَّةُ وَالِیَهَا أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِی بِرَعِیَّتِهِ اخْتَلَفَتْ هُنَالِکَ الْکَلِمَةُ وَ ظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ وَ کَثُرَ الْإِدْغَالُ فِی الدِّینِ وَ تُرِکَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ فَعُمِلَ بِالْهَوَی.»)(1) براین اساس رعایت حقوق مردم توسط حاکمان و هم چنین رعایت حقوق حاکمان توسط مردم، به احیاء سنت ها خواهد انجامید.

هم چنین امام(علیه السلام) حاکم اسلامی را امر به حفظ سنت های صالح گذشتگان می نمایند، چنان چه در نامه 53 به مالک اشتر می فرمایند: «وَ لَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّةُ وَ لَا تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَیْ ءٍ مِنْ مَاضِی تِلْکَ السُّنَنِ فَیَکُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا».(2)

دین پژوهی، عدم دین طلبی و دین فهمی در این سخن امام از آثار عدم پذیرش این سنت ها اعلام گردیده و از آن جاکه امام قبل از این سخن فرمودند: «وابْدَأْ قَبْلَ نَظَرِکَ فِی ذَلِکَ بِالِاسْتِعَانَةِ بِإِلَهِکَ وَ الرَّغْبَةِ إِلَیْهِ فِی تَوْفِیقِکَ وَ تَرْکِ کُلِّ شَائِبَةٍ أَوْلَجَتْکَ فِی شُبْهَةٍ أَوْ أَسْلَمَتْکَ إِلَی ضَلَالَةٍ فَإِنْ أَیْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُکَ فَخَشَعَ وَ تَمَّ رَأْیُکَ فَاجْتَمَعَ وَ کَانَ هَمُّکَ فِی ذَلِکَ هَمّاً وَاحِداً فَانْظُرْ فِیمَا فَسَّرْتُ لَکَ.»(1) می توان گفت پذیرش سنت های موردنظر امام(علیه السلام) بر مبنای دین باوری و دین فهمی است.

حال با توجه به این دو بخش سخن امام(علیه السلام) و تعلیق رجوع به وصیتشان، بر پذیرش سنت ها و هم چنین خروج از دین در صورت عدم پذیرش سنت ها، می توان استنباط کرد از منظر امام(علیه السلام) ارتباط دو نسل و مبناشدن افکار و نصایح نسل قبل برای نسل پس از خود، هم گرایی در سنت ها را نیاز دارد و در صورت عدم چنین هم گرایی، در واقع این دو نسل درکی از هم نداشته و بینشان گسست حاصل شده است. هم چنین امام علی(علیه السلام) در آخر همین نامه می فرماید: «وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذِی بِهِ تَطِیرُوَ أَصْلُکَ الَّذِی إِلَیْهِ تَصِیرُ وَ یَدُکَ الَّتِی بِهَا تَصُولُ.»(2) چنان چه گفته آمد، تقلیل شبکه خویشاوندی، از آثار مهم گسست نسلی است، حال امام در این سخن خود آثار روابط خویشاوندی را بی ریشه شدن و یار و یاور نداشتن برمی شمرد.

ازاین رو می توان گفت از آثار گسست نسلی، بی ریشه و بی یاور شدن است. سخنی که امام علی(علیه السلام) در خطبه 23 نیز به آن پرداخته اند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا یَسْتَغْنِی الرَّجُلُ وَ إِنْ کَانَ ذَا مَالٍ عَنْ عِتْرَتِهِ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَیْدِیهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَیْطَةً مِنْ وَرَائِهِ وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَیْهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ وَ لِسَانُ الصِّدْقِ یَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِی النَّاسِ خَیْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ یَرِثُهُ غَیْرُهُ. أَلَا لَا یَعْدِلَنَّ

ص: 259

أَحَدُکُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ یَرَی بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ یَسُدَّهَا بِالَّذِی لَا یَزِیدُهُ إِنْ أَمْسَکَهُ وَ لَا یَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَکَهُ وَ مَنْ یَقْبِضْ یَدَهُ عَنْ عَشِیرَتِهِ فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ یَدٌ وَاحِدَةٌ وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَیْدٍ کَثِیرَةٌ وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِیَتُهُ یَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ.»(1) از دیگر آثار گسست نسلی در باب روابط خویشاوندی، جایگزینی روابط دیگران با انسان است. پدیده ای که امروزه تحت عنوان روابط مجازی به شدت درحال گسترش است. این اثر از جمله آثاری است که علت را تشدید می نماید. به عبارتی گسترش فضای مجازی و روابط مجازی، گسست نسلی و آثار آن را تشدید می کند. امام علی(علیه السلام) در این باره در حکمت 14 می فرماید: «مَنْ ضَیَّعَهُ الْأَقْرَبُ أُتِیحَ لَهُ الْأَبْعَدُ.»(2) در آثار یادشده از جامعه شناسان برای گسست نسلی آمده است که کاهش ارتباط کلامی از مهم ترین آثار این پدیده اجتماعی است. به نظر می رسد گسترش روابط مجازی، این اثر را نیز تقویت خواهد ساخت.

دارای دو نتیجه معرفی می نماید: 1. بازگشت به جامعه سنتی که در آن کم ترین تغییر و ناسازگاری وجود دارد، 2. وقوع فروپاشی اجتماعی که ریشه در عدم انعطاف پذیری جامعه دارد. اما دسته سوم قائل به تفاوت و تعامل نسلی توأمان هستند. اینان معتقدند هویت نسلی را باید با توجه به هویت فرهنگی و اجتماعی درک کرد. ازاین رو حضور جوانان در نهادهای اجتماعی همزمان با نسل گذشته، زمینه تعامل نسل ها را در عین تفاوت های آنان فراهم می سازد (آزاد ارمکی، فرایند تغیر نسلی بررسی فراتحلیلی در ایران، جوانان و مناسبات نسلی، ص57).

مؤثر می داند. از طرفی امام می فرماید: «وَ إِنْ لَمْ یَجْتَمِعْ لَکَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِکَ وَ فَرَاغِ نَظَرِکَ وَ فِکْرِکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنَّمَا تَخْبِطُ الْعَشْوَاءَ وَ تَتَوَرَّطُ الظَّلْمَاءَ وَ لَیْسَ طَالِبُ الدِّینِ مَنْ خَبَطَ أَوْ خَلَطَ وَ الْإِمْسَاکُ عَنْ ذَلِکَ أَمْثَلُ فَتَفَهَّمْ یَا بُنَیَّ وَصِیَّتِی.»(1) از آن جاکه سنت های یادشده توسط امام، سنت های صالحی است که از جانب صالحان به جا گذاشته شده است، ازاین رو عدم پذیرش آن ها، عدم پذیرش امت اسلامی را به دنبال خواهد داشت.

در حکمت 31 نهج البلاغه نیز امام به شیوه نهادینه شدن سنت ها در ضمن پرداختن به پایه های ایمان چنین اشاره می نماید: «وَ الْیَقِینُ مِنْهَا عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ وَ تَأَوُّلِ الْحِکْمَةِ وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ وَ سُنَّةِ الْأَوَّلِینَ فَمَنْ تَبَصَّرَ فِی الْفِطْنَةِ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَةُ وَ مَنْ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَةُ عَرَفَ الْعِبْرَةَ وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَکَأَنَّمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِینَ.»(2) براساس این گفته، امام برای نهادینه شدن سنت ها باید ابتدا بصیرت و دید عمیق را در جوانان ایجاد نمود تا در سایه بصیرت تفکر و تعقل، حکمت را پدید آورد و حکمت زمینه ساز عبرت گیری از گذشتگان شود و این خود سنت های صالح را نهادینه خواهد ساخت.

پیش آمدن پدیده تغییر نیز، باید زمینه تعامل و پژوهش برای نسل جوان آماده شود. نسل جوان نیز باید توجه داشته باشد که سنت های الهی و نبوی و هم چنین سنت های صالح انسان های صالح، باعث شکل گیری امت اسلامی خواهد شد، لذا در صورت عدم پذیرش و عمل به برخی سفارشات امام، درباره روابط خویشاوندی و آثار آن، هم چنین چگونگی تعامل اجتماعی و معیار آن، پدیده گسست نسلی را کنترل خواهد نمود.

ص: 264

15. گیرنز، آنتونی، جامعه شناسی، مترجم: منوچهر صبوری، نشر نی، چاپ بیست و هفتم، تهران، 1391ش.

16. مک گراث، آلیستر، مقدمه ای بر تفکر نهضت اصلاح دینی، مترجم: بهروز حدادی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ دوم، قم، 1378ش.

17. مهدوی، منصور، سنجش سنت، نشر اشراق حکمت، تهران، 1391ش.

18. نفیسی، شادی، درایة الحدیث، انتشارات سمت و مؤسسه دار الحدیث، تهران، چاپ هشتم، 1391ش.

ص: 266

ص: 268

براساس آیاتی از قرآن کریم، از جمله ویژگی های کافران، آن است که به باطل ایمان دارند (عنکبوت/52)، از آن پیروی می کنند (محمد/3)، و به وسیله باطل با پیامبران به مجادله برمی خیزند (کهف/56).

از سوی دیگر، امیرمؤمنان(علیه السلام) طبق کلماتی از ایشان که در کتاب نهج البلاغه گرد آمده است، به خوبی ویژگی های باطل و پیروان آن را تبیین نموده اند.

این متن در پی آن است که ابتدا مراد خود از کافر را آیه جهاد کبیر توضیح دهد، سپس و در ادامه با تمسک به آیات پیش گفته و استناد به فرمایشات حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه به تشریح باطل که کافران به آن چنگ می زنند و از آن استفاده می کنند، خواهد پرداخت.

آن چه حق نباشد یا مقابل حق باشد یا به عبارت دیگر، چیزی که ثبوت و واقعیتی ندارد و نهایتاً از بین رفتنی و نابودشدنی است، باطل نام دارد. بطلان هر امری با دقت در وجود آن امر، عملکرد و گفتار یا آرا و نظراتی که در مورد آن امر بیان می شود، آشکارشدنی است (مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج1، ص290).

«بواطل» و «اباطیل» کلمات جمع بسته شده از این لغت می باشد (فیومی ، المصباح المنیر، ص52).

در گفتار عرب، به فردی که شجاع باشد «بَطَل» گفته می شود. این اطلاق به دلیل آن است که عنوان پهلوانی وی، زور بازو و هر آن چه او را به این رتبه رسانده است، از خودش نیست و به طور همیشگی نیز در اختیار او نخواهد بود. یعنی هیچ حقیقت و ثبات و بقایی برای آن ها نخواهد بود (مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج1، ص290).

راه نداشتن باطل در آن و در مقابل ادعای کافران مبنی بر بطلان قرآن (فصلت/42)، پیروی کافران از باطل در برابر پیروی اهل ایمان از حق (محمد/3)، شهادت دروغ و اختلاط حق و باطل (بقره/42)، باطل و بیهوده نبودن آفرینش جهان (آل عمران/191)، بی فایده و بی نتیجه بودن اعمال و رفتار کافران برای از بین بردن حق با مجادله به باطل (کهف/56) و منع مردم از استفاده ناروا از اموال دیگران (نساء/29).

اشاره به مفهوم عدم و نیستی در همه کاربردهای واژه «باطل» مشترک است. از مجموع آیات چنین برمی آید که باطل، مفهومی اعتباری بوده و وجود مستقلی ندارد و با نقیض خود شناخته می شود. در نگاه قرآن حق، اصیل و باطل، بی ریشه است و همواره بین این دو نزاع و اختلاف وجود دارد (مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ص279-277).

دیگری ادامه دادند: «بالاترین جهاد، مبارزه با نفس انسان است که بین دو پهلویش می باشد.» (ابن بابویه، الأمالی، ص467).

براین اساس، جهاد کبیر به معنای مبارزه با دشمنان بدون استفاده از ابزار جنگی در عرصه های گوناگون با رویکرد مخالفت با خواسته ها و دستورات دشمنان است.

علی(علیه السلام) در خطبه 147 آینده را چنین ترسیم کردند: «وَ إِنَّهُ سَیأتِی عَلَیکُم مِن بَعدِی زَمَانٌ لَیسَ فِیهِ شَی ءٌ أَخفَی مِنَ الحَقِّ وَلَا أَظهَرَ مِنَ البَاطِلِ...»؛ «هر آینه، بعد از من بر شما روزگاری خواهد آمد که در آن هیچ چیز پنهان تر از حق نباشد و هیچ چیز آشکارتر از باطل نبوَد...» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص204-205).

با مطالعه فرمایش امام(علیه السلام) در این خطبه، می توان به این نتیجه رسید که ایشان دورافتادن از قرآن کریم را تنها دلیل به باطل رفتن اقوام می داند. چه این که حضرت(علیه السلام) در ادامه، نوع برخورد با قرآن را در زمان مورد بحث شرح می دهد که اعم است از: تحریف معنوی، بی اعتنایی حافظان و قاریان نسبت به قرآن، دورافکنده شدن ثقلین، بی اعتنایی به مفهوم و باقیماندن خط قرآن. طبق بیان امیرمؤمنان(علیه السلام) در خطبه مذکور، در چنین حالتی، منکر جایگزین معروف و معروف جانشین منکر شده است؛ مردم خود را امام ثقلین می دانند و نه آنان را امام خویش؛ هرچه ثقلین بر اتحاد تکیه دارند، مردم بر کوس تفرقه می کوبند.

این ویژگی ها و بیان آن به عنوان عملکرد اکثریت در بیان امام(علیه السلام)، نشان از گستردگی شمار باطل گرایان و در نتیجه جلوه گری بی حد باطل است. این تظاهر باعث می شود تا بسیاری از افراد گرداگرد باطل جمع شوند و از ناراستی آن غافل بمانند؛ بدیهی است آشکاربودن نادرستی باطل برای کسی است که چشم دلش بینا و در واقع مسلح به سلاح بصیرت باشد تا بتواند این آشکاری را ببیند و درک نماید.

براساس این شاخصه، می توان گفت جلوه گری کافران نباید جامعه اسلامی را هراسان نماید تا بدون تمرکز خواسته های آنان را جامه عمل بپوشاند، بلکه با درایت و دوراندیشی، ضمن مخالفت با اراده دشمنان، مصالح خود را در نظر بگیرند و به تصمیم قطعی برسند تا از این طریق با باطل، جهاد کبیر نمایند.

شامل تبلیغات گسترده تر باشد. اگر این جذابیت از جانب جبهه حق باشد، تمایل انسان به سمت حقانیت خواهد بود و اگر غلبه با جناح باطل باشد، انسان به ورطه سقوط کشیده می شود. از آن جاکه غالباً جذابیت امور نادرست بر حقایق چربش دارد، پس طبیعی است انسان هایی که گرداگرد اباطیل دیده می شوند، بیشتر باشند.

از سوی دیگر می توان شخصی را تصور نمود که گرفتار هجمه و حمله ایادی شیطان شده و علیرغم فطرتش که از باطل گریزان است، بر اثر درماندگی در برابر شیاطین به باطل گرویده باشد.

البته باید توجه داشت که این گرایش ها نسبی است؛ بدین معنی که با یک مقیاس و دیدگاه، ممکن است این ویژگی صدق کند، گرچه ممکن است در مقیاس دیگر، چنین چیزی صحیح نباشد، ولی این گرایش غالب است.

امیرمؤمنان(علیه السلام) در خطبه ای به گستره تبلیغات و هیاهوی باطل که بیشتر از خودنمایی حق است، اشاره کرده که حق و باطل، هرکدام یاورانی دارد، اما از روزگاران گذشته چنین بوده است که طرفداران باطل بیشتر از یاوران حق باشد؛ پس با افسوس و تذکر بیان می کند که بسیار کم اتفاق می افتد آن چه پشت کرده، دوباره بازگردد: «حَقٌّ وَ بَاطِلٌ وَلِکُلٍّ أَهلٌ فَلَئِن أَمِرَ البَاطِلُ لَقَدِیماً فَعَلَ وَلَئِن قَلَّ الحَقُّ فَلَرُبَّمَا وَلَعَلَّ وَلَقَلَّمَا أَدبَرَ شَی ءٌ فَأَقبَلَ» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص58-57).

منظور امام(علیه السلام) آن است که با پیروی از باطل، حق پشت می کند و دور می شود و به همین دلیل ممکن است بازگشتن حق، غیرممکن یا بسیار سخت باشد، پس باید مراقب بود تا مشتبه و باطل به جای حق انتخاب نشود که دسترسی به آن بسیار دشوار می شود.

گاهی کافران به پشتوانه جمعیت و هواداران خود، تلاش دارند جامعه اسلامی را به پذیرش مطلب موردانتظار آنان وادار نمایند. امت اسلامی لازم است در این مواقع، با هوشیاری و بدون نظر به حجم یاران دشمن یا طرفداران آن مطلب، به مخالفت با خواست آنان بپردازد و آن چه را نیاز خود می داند، با سعی و تلاش آحاد جامعه، به صورت درونی تأمین نماید.

ص: 278

کافران با استفاده از این ترفند، سعی بر قبولاندن نظرات خود به جامعه اسلامی هستند و قصد دارند اهداف شوم خود را با تبلیغات پرحجم و هیاهوی گسترده به کرسی بنشانند. در این میان، وظیفه مؤمنان است که بدون توجه به سروصدای دشمنان و با مؤلفه مخالفت با کافران، به بررسی وضعیت خود بپردازند و بهترین تصمیم را برای جامعه خود اتخاذ نمایند.

شبهه را می توان به سه نوع تقسیم نمود: اول آن که شبهه به ظاهر حق و باطن باطل جلوه کند. دوم این که شبهه به صورت حقانیت در محتوا و بطلان در ظاهر رخ بنماید. صورت سوم آن است که هم به ظاهر و هم در محتوا جلوه حق دارد. دسته سوم از شبهات خطرناک تر از مابقی می باشد، زیرا تشخیص شبهه بودن آن بسیار سخت و دشوار است. چراکه باید مراد از ارایه آن را درک نمود تا اختلافش با حق روشن شود و جز شناخت هدف بیان نمودن آن، راهی نیست (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج9، ص201).

بحث ارایه شده از آن جا اهمیت دارد که حق و باطل در حیات بشری همواره و در همه موقعیت ها با وضوح و صراحت، نمودار نمی شوند که برای هیچ کس جای تردید و شک و شبهه نماند. بلکه دخالت نیت ها و هدف گیری های درونی که نمود عینی در گفتارها و کردارها و سایر شئون بشری ندارند، از عوامل بسیار رایج و متداول بروز شبهه ها است.

بهره مندی دشمنان از شباهت حق با باطل و شبهه پراکنی آنان، جامعه اسلامی را دچار تردید خواهد کرد. هریک از افراد جامعه اسلامی و به ویژه مسئولان آن، لازم است با دقت، شبهه را بشناسند، فقط به حق چنگ زنند و از باطل و شبهه دوری نمایند، از این طریق همه امت اسلامی در مسیر جهاد کبیر قدم می نهند و به مخالفت با خواسته ها و تمایلات دشمنان برمی خیزند.

البته آن جاکه بزرگان بتوانند نظر صریح خود را در مورد باطل بیان نمایند و حداقل در برابر ناراستی ها، قد علم نمایند، این عُزلت به منزله یاری نمودن حق است و لذا اگر از گردونه کلام امام علی(علیه السلام) خارج می شوند. ولی اگر گوشه نشینی و سکوت آنان، نیشی به باطل وارد ننماید و طبق بیان امام علی(علیه السلام) اگر خواص به گونه ای عمل کنند که نه تنها حق یاری نشود، بلکه باطل نیز خوار نشود، عملکرد آنان باطل است و قابل پیروی نیست (شریف رضی، نهج البلاغه، ص521، حکمت262).

شرح بیان امام(علیه السلام) چنین است که در جنگ جمل، مردی سرگردان مابین دو لشکر کوفه و مدینه، نزد امیرمؤمنان(علیه السلام) آمد و درماندگی خود را چنین بیان کرد که آیا فکر می کنید که من باید یاران جمل را گمراه بدانم؟ حضرت(علیه السلام) در پاسخ به او به ریشه اصلی این تفکر اشاره نمود و خطاب به او عدم شناخت حق و باطل را دلیل حیرتش دانست و به او فرمود: تو به زیر پای خود نظر کردی و گفتار باطل و نادرست آن ها را پسندیدی، اما به بالای سرت نگاه نکردی و در سخنان حقّ و درست من اندیشه ننمودی، لذا حیران و سرگردان ماندی. تو حق را نشناختی تا اهلش را بشناسی و باطل را نشناختی تا پیروش را بشناسی.

مرد گفت: حال که چنین است، پس من نه از اصحاب جمل می شوم و نه یاور علی(علیه السلام). بلکه هم چون سعد ابی وقاص (از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه واله)) و عبدالله بن عمر (فرزند خلیفه دوم) به کناری می روم.

این جا بود که امام علی(علیه السلام) بطلان عمل بزرگان آن قوم را مشخص نمود. ایشان فرمود آنان نه تنها حق را یاری نکردند، بلکه باطل را نیز خوار ننمودند: (إِنَّ سَعِیداً وَ عَبدَاللَّهِ بنَ عُمَرَ لَم ینصُرَا الحَقَّ وَلَم یخذُلَا البَاطِلَ).

در شرح حال سعدبن ابی وقاص نوشته اند: وی پس از قتل عثمان، گوسفندان زیادی خرید و به بیابان رفت و با همان چهارپایان به سر برد تا این که از دنیا رفت، اما با علی(علیه السلام) بیعت نکرد (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج5، ص641).

ص: 282

در مورد عبدالله بن عمر نیز آمده است: او پس از بیعت با امیرالمؤمنین(علیه السلام) به خواهرش (حفصه، همسر پیامبر(صلی الله علیه واله)) پناه برد. ولی در جنگ جمل به همراه آن حضرت(علیه السلام) نبود و می گفت: عبادت مرا از سواری و پیکار ناتوان ساخته است، بنابراین من نه با علی(علیه السلام) و نه با دشمنان او هستم (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج5، ص641).

این جریان و کلام امام(علیه السلام)، دو نشانه کلی برای عدم حقانیت عملکرد خواص در همه زمان ها و مکان ها بیان می نماید: یکی یاور حق نبودن و دیگری بطلان ناراستی را روشن ننمودن.

حضرت امیر(علیه السلام) در واقع به همگان هشدار داده است که پیروی از این افراد گوشه نشین روا نیست که هرچند به دلیل درستی هم باشد، نکوهیده است (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج5، ص641).

پس سکوت خواص در حوادث که دشمنان، هم آن را می پسندند و هم از آن، به صورت حداکثری سوءاستفاده می نمایند، هم برای خودشان و هم برای دیگران بسیار خطرناک خواهد بود. باید که ایشان در راستای اقامه جهاد کبیر از سکوت بپرهیزند و در مواقع مختلف موضع خود را به طور کاملاً صریح مشخص سازند. البته باید در کلام و کردار خود، حق را احیا و باطل را ابطال نمایند، چه این که طبیعی است اگر جز این باشد، نباید انتظار داشته باشند که مورد حمایت و پیروی قرار گیرند. مردم نیز که یک پایه انجام جهاد کبیر هستند، باید با کمال هوشیاری، مکر دشمنان را درک نمایند و از خواص گوشه نشین پیروی نکنند تا از شخص گرایی رهایی یابند.

اما این که زبان چگونه گردانده شود و چه سخنانی را جاری نماید، بر عهده عقل و فکر آدمی است. اگر اندیشه انسان، متعالی باشد، طبیعتاً تنها چیزی که بر زبان جاری می شود، از همه جوانب حق است و راستی؛ ولی اگر اندیشه آدمی مشوب به باطل باشد، حتی اگر حق را بر زبان براند، هدفش باطل است.

در کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) برای قصد و نیت در سخن و گفتار، حسابی جداگانه از عمل باز شده است. در جریان حکمیت که خوارج شعار «لا حکم إلاّ للّه» را سر داده بودند، امام(علیه السلام) با تأیید گفته آنان، پرده از نیت باطل و پلیدشان برداشت و فرمود: «کَلِمَةُ حَقٍّ یرَادُ بِهَا بَاطِلٌ نَعَم إِنَّهُ لاَ حُکمَ إِلاَّ لِلَّهِ وَلَکِنَّ هَؤُلاَءِ یقُولُونَ لاَ إِمرَةَ إِلاَّ لِلهِ»؛ «سخن حقّی است که به آن باطلی خواسته شده. آری، حکم جز از آن خدا نیست، ولی اینان می گویند که امارت و حکومت ویژه، خداوند است و بس.» (شریف رضی، نهج البلاغه،ص82).

آن چه از این سخن برمی آید، این است که گاهی گفته حقی برای قصد باطلی بیان می شود. لذا آن حق نیز قابلیت پیروی ندارد و در واقع به دلیل نیت باطل، بیان آن نیز به باطل تبدیل شده است. پس کلام حضرت(علیه السلام)، در پاسخ خوارج که حکمی جز حکم خدا نیست، تصدیق گفته آن ها از جهت حقیقت معنای کلمه است، نه به معنای این که آن چه به نظر آن ها می رسیده حق بوده است. زیرا تمام دستورات را در فرمان های صریح و احکام روشنِ خداوند محدودکردن، بدین معنا که برای بنده خدا هیچ دستورالعملی جز کتاب خدا نباشد، صحیح نیست. چه این که بیشتر احکام فرعی با این که حکم خدایی هستند و از طریق اجتهاد و دیگر طرق برای کسانی که اهل استنباط و اجتهادند به دست می آیند، به صراحت در قرآن نیامده است و آن ها که اهل اجتهاد نیستند، لازم است که به آن احکام عمل کنند.

چون نظر خوارج از جمله «لا حکم إلاّ للّه» که برگرفته از آیات قرآنی بود (انعام/57؛ یوسف/40و67) این بود که هر حکمی در کتاب خداوند نباشد، پیروی کردن از آن جایز نیست و عمل به آن نارواست، حضرت(علیه السلام) فرموده اند: بلی! جز حکم خدا حکمی نیست، امّا خوارج از طریق نفی حکم غیرخدا، می خواهند فرمانروایی را از غیرخدا نفی کنند، لذا وقتی

ص: 284

که برای غیرخدا هیچ دستوری نباشد، حکومت و فرماندهی غیرخدا نیز نفی می شود. زیرا استنباط حکم و در نظرگرفتن خیر جامعه از وظایف حکومت و در رابطه با رعایت حال مردم است. نفی حکم غیرخدا به وسیله خوارج، موجب نفی امارت و حکومت انسان هاست (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج2، ص220-219).

اگر سؤال شود: آیا آن خوارج نمی دانستند که امیرالمؤمنین(علیه السلام) زودتر و عمیق تر از آنان این آیه را درک کرده و پذیرفته و از اعماق روحش به آن ایمان آورده است؟ اصلاً منظور خوارج چه بود؟ در پاسخ باید گفت: منظور خوارج این بود که امیرالمؤمنین(علیه السلام) در پذیرش حکمیت آن دو حیله گر به خطا رفته است، زیرا حکم از آن خداست نه آن دو. همان گونه که آن حضرت(علیه السلام) تصریح فرمود، آنان می خواستند حکومت علی بن ابی طالب(علیه السلام) را به جهت تن دادن به حکمیت از رسمیت بیندازند و بگویند: باید از این که برخلاف قرآن حکمیت آن دو را پذیرفتی، توبه کنی.

امام علی(علیه السلام) در پاسخ آنان می فرماید: مقصودی که شما پشت این شعار دارید، این است که حاکم باید از همه جهات مورد تصدیق خداوندی باشد و ریاست مسلمین از مختصات کسی است که حکومت او را خدا بپذیرد و آن گاه درباره من چنین تطبیق کنید که چون من با قبول حکمیت از فرمان الهی منحرف شده ام، پس شایسته ریاست نیستم. درصورتی که برای جامعه مسلمین ریاست و زعامتی لازم است که بتواند جامعه را از هرج و مرج و اختلال های نابودکننده محفوظ بدارد. اگر بنابه تخیلات واهی شما من منحرف شده ام، آگاه باشید که بنابه اصل لزوم مدیریت و ریاست، حکومت من از رسمیت نیفتاده است (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج9، ص217-219).

از عبارات امام(علیه السلام) در پاسخ به خوارج و بیان علامه جعفری در شرح آن به دست می آید که آن چه مهم است دریافت مقصد و مقصود از بیان کلام است، نه ظاهر آن. بدین معنی که اگر کلام حقی بیان شد و حتی آن کلام حق از قرآن کریم استخراج شده بود، باز هم باید کنکاش نمود و سره را از ناسره جدا ساخت، نه این که آن کلام را مطلق فرض کرده و در برابر

ص: 285

آن سکوت نمود. بلکه باید حق را فقط با قصد حق بیان کرد و سر تسلیم را فقط جلوی آن فرود آورد.

پس هر بیان حقی، حق نیست و اطاعت آور نخواهد بود. بلکه همگان و به خصوص بزرگان و خواص، خصوصاً در ایام فتنه و شبهه باید اولاً به آن چه درباره آن قضاوت خواهند کرد، علم داشته باشند. ثانیاً موضع گیری صریح انجام دهند. ثالثاً حق را بیان و باطل را خوار کنند. رابعاً از بیان حقیقت، قصد باطل نداشته باشند. با انجام چنین اقداماتی می توان فعالیت ها و سخنان آنان را در راستای انجام جهاد کبیر دانست.

یافتن حق ناب برای نااستواران در حقانیت و ایمان دشوار می نمود. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در هنگامه آن جنگ، به توصیف طرف مقابل خود پرداخته و طرفداران آنان را هوشیار می نماید که کسانی که اطرافشان را گرفته اید، تنها اهل سر و صدا و هیاهو هستند. نه فقط به شعار خود عمل نمی کنند، بلکه به هنگام کار و تلاش در راه رسیدن به هدف، جایگاه خود را خالی می کنند و صحنه را ترک می نمایند: «وَقَد أَرعَدُوا وَأَبرَقُوا وَمَعَ هَذَینِ الأَمرَینِ الفَشَلُ؛ همانند تندر خورشیدند و چون آذرخش شعله افکندند. با این همه، ترسیدند و در کار بماندند.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص54).

از نظر امیرمؤمنان(علیه السلام) آن چه باعث شد آنان گمان حقانیت پیشوای خود را داشته باشند، تبلیغات و هیاهوی او بوده است. ولی باید درک می کردند که این غوغاسالاری، نشانه ضعف و سستی اوست. چه این که اگر قدرت و توان مقابله و ایستادگی داشتند، به جای تبلیغات سوء، به گفت وگو می پرداختند و در صورت عدم حصول نتیجه، سلاح به دست می گرفتند و مردانه می جنگیدند. اما وظیفه مردم این بوده و هست که از پس پرده تبلیغات، نگاهی به واقعیات بیندازند و بنگرند که آن چه می شنوند، چه مقدار با واقعیت منطبق است.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در این فرمایش خود سر و صدا و تهدید (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج1، ص565) جَمَلیان را هم چون رعد و برق می داند که غرش می کند و نور می زند، ولی همه این کارها فقط ترس و رعب در دل می افکند و هیچ نتیجه ای در برندارد. اینان بر طبل جنگ می کوبند و با این کار به دل مردم، ترس می افکنند، ولی تهدیدشان راه به جایی نخواهد برد و در پس این تهدید و در هنگام کارزار، خوف و هراس به جان ایشان می افتد و از میدان جنگ می گریزند.

حضرت در ضمن کلام دیگری در آموزش کیفیت جنگ، آهستگی کلام را سفارش فرموده و آن را کنارزننده ترس و ضعف دانسته است (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج1، ص566).

ص: 287

نتیجه آن که طبق کلام امام علی(علیه السلام)، شعار به تنهایی باطل نیست، چه بسا شعاری از روی علم و آگاهی سرداده شود و تا پای جان بر سر تحقق آن شعار ایستادگی شود؛ بلکه اگر به همراه تهدید باشد، حق نخواهد بود. لذا میزان تبلیغات و شعارها، ملاک حقانیت نیست، بلکه اگر همراه با سستی، غوغاسالاری، تهدید و القای ترس و واهمه باشد، قطعاً نشان از بطلان آن دعاوی است.

با این وصف، امت اسلامی می بایست با تمسک به آیه جهاد کبیر، به عدم تبعیت از دشمنان پایبند باشد، از شعارگرایی آنان و یارانشان، پی به باطل بودن اهداف و افکارشان ببرد و با دوری از آنان، صف حق را تقویت نماید.

از بیان اَشکال مختلف ادعا، این نتیجه حاصل می شود که جز در یک حالت، بقیه موارد مخالفت با شرع مقدس است و در یک مورد باقیمانده نیز دستوری از جانب شارع نرسیده است. این معنای هلاکت در ادعاست که مورد اشاره امیرمؤمنان(علیه السلام) نیز قرار گرفته است: «هَلَکَ مَنِ ادَّعَی؛ هرکس که ادعا کند، هلاک شود.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص58).

البته روشن است که مدعیان دروغین، ادعای بی اساس خود را با شفافیت بیان نمی کنند، بلکه ممکن است با استفاده از قالب واقعیات، پرهیز از لذایذ محدود و موقت در برابر چشم مردم، جهت رسیدن به لذایذ نامحدود و پایدار یا حتی بیان برخی سخنان اخلاقی که خود بدان باور ندارند، مطالبی را ادعا نمایند. در حقیقت، این مدعیان نخست به هلاک ساختن دیگران اقدام می کنند و سپس به نابودکردن خویش می پردازند (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج4، ص153-155).

آحاد جامعه اسلامی لازم است با استفاده از فرامین آیه جهاد کبیر در برابر مدعیان دروغین صف آرایی نمایند و با تلاش ها و خواسته های آنان مخالفت نمایند، چراکه این گروه باطل گرا و از یاران کفر شمرده می شوند و در آیه مذکور، دستور به عدم اطاعت از آنان شده است.

ص58) در حقیقت جبه هگیری در برابر حق و راستی، باعث نابودی و هلاکت دنیوی و اخروی است.

علامه جعفری در شرح این عبارت، بخشی از مختصات ستیزه گران در برابر حق را چنین بیان نموده است:

1. انسانی که می گوید: «هدف وسیله را توجیه می کند» و هیچ قید و شرطی را برای این قضیه لازم نمی داند، 2. کسی که از خوشی های عدالت که حق او را به جای می آورد، خوشحال شود، ولی موقعی که عدالت حقِ دیگران را از او می گیرد، احساس ناخوشی و دلتنگی می نماید، 3. انسانی که خود را هدف و دیگران را وسیله تلقی می نماید، 4. کسی که خود را در همه گفتارها، کردارها و پندارها، حق می داند، 5. هر کس که حق تعیین سرنوشت دیگران را در اختیار خود بداند، 6. آن که آرزوی به دست آوردن قدرت در سر بپروراند، 7. فردی که بدون هیچ فعالیتی، توقع نتیجه مفید داشته باشد، 8. احساس آزادی مطلق در جهان هستی، با مشاهده حاکمیت قوانین ریشه دار در دو قلمرو انسان و طبیعت، 9. مدعیانی که با ادعاهای بی اساس خویش، حق را از صحنه حیات آدمیان بیرون می رانند و خود را جانشین آن قرار می دهند، 10. تسلیم و تملق در برابر حق ناشناس ها، به جهت حفظ منافع و لذایذ خویش (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج4، ص159-157). جامعه اسلامی با درک این ویژگی می تواند باطل را آسان تر تشخیص دهد، در نتیجه با باطل و آن چه کافران بدان چنگ می زنند، مخالفت نماید و در واقع، جهاد کبیر را اقامه نمایند.

رجیم است که نتیجه آن گفت وگو، بیان این مطلب از جانب پروردگار جهانیان به شیطان است که او و پیروانش دربند کشیده خواهند شد. خداوند به شیطان می فرماید: حال که در برابر خالق خود قد علم کردی و ادعای گمراه نمودن بندگان مرا داری و مطمئناً برخی از مخلوقات من، پیرو تو خواهند شد، پس: (وَاستَفزِز مَنِ استَطَعتَ مِنهُم بِصَوتِکَ وَ أَجلِب عَلَیهِم بِخَیلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکهُم فِی الأَموالِ وَ الأَولادِ وَعِدهُم)؛ «با فریاد خویش هرکه را توانی از جای برانگیز و به یاری سواران و پیادگانت بر آنان بتاز و در مال و فرزند با آنان شرکت جوی و به آن ها وعده بده».

خداوند، در این آیه اجازه شراکت شیطان با اتباعش و در واقع دستور به این امر را به وی می دهد و در آیه بعد به طور کاملاً روشن می گوید که آنان که از شیطان پیروی نمودند، در جمع بندگان خدا قرار نداشتند، زیرا شیطان بر بندگان خدا سلطه ندارد: (إِنَّ عِبادی لَیسَ لَکَ عَلَیهِم سُلطانٌ)؛ تو را بر بندگان من هیچ تسلطی نباشد».

براساس آیات قرآن کریم می توان گفت که شیطان مراحل پنج گانه ای را طی می کند تا انسان را به تسخیر خود درآورد. در گام اول، عملی را برای او تزیین می کند (حجر/39؛ انفال/48) برای گام دوم آرزوهای باطل در دل انسان می افکند (نساء/119) در سومین مرحله، او را دچار وسوسه اکید می کند تا دنبال آرزو رود و آن را به دست آورد (ناس/5) قدم چهارم شیطان، تسویل یعنی خوب را بد و بد را خوب جلوه دادن است (محمد/25) در گام آخر، شیطان بر انسان فرمانروایی (بقره/169) می کند (جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج13، ص324-323).

در این صورت، شخص به تسخیر شیطان درآمده و از این پس شیطان در تمام مراحل و مقاطع همراه اوست. با چشم او می بیند، با گوش او می شنود، با زبان او می گوید و خلاصه آن که شیطانِ کوچکی ساخته است که خود، توانایی فریب دادن دیگران را دارد. به تعبیر امام علی(علیه السلام): «اتَّخَذُوا الشَّیطَانَ لِأَمرِهِم مِلَاکاً وَ اتَّخَذَهُم لَهُ أَشرَاکاً فَبَاضَ وَ فَرَّخَ فِی صُدُورِهِم وَ دَبَّ وَ دَرَجَ

ص: 291

فِی حُجُورِهِم فَنَظَرَ بِأَعینِهِم وَ نَطَقَ بِأَلسِنَتِهِم فَرَکِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ وَ زَینَ لَهُمُ الخَطَلَ فِعلَ مَن قَد شَرِکَهُ الشَّیطَانُ فِی سُلطَانِهِ وَ نَطَقَ بِالبَاطِلِ عَلَی لِسَانِهِ» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص53).

امیرمؤمنان(علیه السلام) در این سخنان، افرادی را که گرداگرد شیطان را گرفته اند، توصیف می کند و مرحله به مرحله آنان را چنین شرح می دهد: انسان ها در ابتدا شیطان را برای خود ملاک و معیار انتخاب قرار دادند، شیطان نیز آنان را به عنوان شریک انتخاب کرد. سپس شیطان در دل ایشان تخم گذاری کرد و در سینه هایشان دمید و آن را برای درک خواسته های خود گشاده ساخت. در اتاق ها و سراهای ایشان وارد شد. با چشم آنان دید، یعنی نگاه آنان شیطانی شد. با زبانشان سخن گفت، یعنی کلام چنین فردی شیطانی است. سپس برای عبور از لغزش گاه ها بر ایشان سوار شد و از هرجاکه احتمال لغزش وجود دارد، آن ها را عبور داد و خطاکاری و گناه را برای آن ها زیبا جلوه داد. چنین کسی که شیطان در اراده اش شریک است، کلامی که می گوید از شیطان است و لذا باطل.

این کلام امام(علیه السلام) برای بیان تنفّر و نکوهش کسانی است که از روی دشمنی از حق کناره گیری و با آن حضرت مخالفت کردند. در آغاز اشاره به این واقعیت دارد که نفس آن ها به حدّی مطیع شیطان شده است که شیطان را همه کاره امور خود کرده اند و زندگی خود را با دستور شیطان می چرخانند و عقل خود را از کار انداخته و دوستان شیطان شده اند، پس از آن که امام(علیه السلام) آنان را فرمانبردار شیطان معرفی می کند، به بعضی از اموری که شیطان در آن دخالت می کند اشاره می فرماید که شیطان آن ها را شریک خود می گرداند و وقتی شیطان بر کارهای آن ها مسلّط شود و نظام امر آن ها را به دست گیرد، به دل خواه خود، آن ها را به هرطرف که بخواهد می کشاند. افعال و اقوالی که از آن ها برخلاف دستورات خدا صادر می شود به خاطر این است که به پیروی از شیطان و مشارکت او صادر می شود (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج1، ص562-560).

نتیجه ای که از عبارات فوق حاصل می شود این است که اگر کلامی شنیده شد که پس از سنجش آن، شیطانی بودن از آن هویدا بود؛ یا رفتاری دیده شد که عقل سلیم، آن را زشت

ص: 292

و نادرست می انگارد یا نگاهی تشریح شد که عالمان و اولیای الهی آن را ناخوش می دارند، باید فهمید که قطعاً آن ها باطل اند و لذا کسی که دارای آن شرایط است، نیز راه نادرست می پیماید و در نتیجه، شایسته پیروی نیست، زیرا او یار باطل است.

جهادگر عرصه جهاد کبیر با درک این ویژگی، باطل گرایان را از حق گرایان تشخیص می دهد و فرمانروایی او را انکار می کند.

این فرد، از آن جاکه گوش به نصایح دیگران نمی دهد، در مسیر ناصحیح اش گام برمی دارد. اشخاص فاسد و گمراه هواهای نفسانی خود را حق گرفته اند، الفاظ قرآن را مطابق عقیده فاسد و رأی باطل خود تفسیر می کنند، حق را آن چیزی می دانند که هوای نفسانی شان ایجاب می کند. به عبارت دیگر، آن چه هوای نفسانی آنان اقتضا کند، حق است و با مختصر تأویلی، معنای آیه را به خواست خود برمی گردانند (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج2، ص627) و به فرموده پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله) کسی که قرآن را با آرای شخصی خود که مبتنی بر اصول و قواعد صحیح نباشد، تفسیر نماید، جایگاه خود را در دوزخ مهیا ساخته است (فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج1، ص35).

نتیجه بحث این است که شخصیت شناسی در شناخت حق و باطل و در نتیجه در اقدام جهت جهاد کبیر بسیار مهم است. از طرفی نباید گرفتار شخص خودبین و خودمحور شد که مسیری که او در آن گام برمی دارد، بیراهه است و از سوی دیگر، نباید به طور مطلق به شخص محوری در مورد غیرمعصوم اصرار ورزید، چراکه ممکن است راه صحیح نزد او نباشد.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) با این وصف که شیطان یارکشی کرده است و اصحاب خویش را برای جنگ فراخوانده، نمایان می سازد که آنان که در مقابل وصی رسول خدا(صلی الله علیه واله) و حاکم جامعه اسلامی صف کشیدند، باطل هستند؛ حاکمی که پس از خلیفه سوم، علاوه بر مشروعیت الهی که پیش از آن داشت، مقبولیت مردمی را نیز کسب کرده بود. امام(علیه السلام) این باطل بودن را با بیان هدف آنان که بازگرداندن باطل به جایگاه پیشین خود بوده، بیان فرمود: «أَلَا وَ إِنَّ الشَّیطَانَ قَد ذَمَّرَ حِزبَهُ وَ استَجلَبَ جَلَبَهُ لِیعُودَ الجَورُ إِلَی أَوطَانِهِ وَ یرجِعَ البَاطِلُ إِلَی نِصَابِهِ؛ آگاه باشید، که شیطان حزب خود را برانگیخته و سپاه خویش بسیج کرده، تا بار دیگر، ستم در جای خود مستقر گردد و باطل به جایگاه خود بازگردد.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص63). لذا اگر در هر زمان چنین اتفاقی مجدداً تکرار شود، براساس این الگو، جامعه اسلامی ملزم به مقابله با آنان خواهند بود.

پیمان شکنان و خارج شدگان از صف جامعه اسلامی، به هیچ وجه صلاحیت پیروی ندارند، چراکه آنان با این اقدام خود، مظهر باطل شدند و براساس آیات پیش گفته از قرآن کریم، در صف باطل و کافران جای گرفته اند و می بایست از خواست آنان دوری نمود.

دوم) دشمنان دوست نما و خواص ساده لوح عبدالله بن قیس مشهور به ابوموسی اشعری از صحابه پیامبر(صلی الله علیه واله) در سال هفتم هجری در خیبر به اسلام گروید. او به عقیده مورخان، از مهاجران به حبشه نبوده است. وی از جانب پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله)، والی برخی اماکن از جمله زبید و عدن شد و در زمان حکومت خلیفه دوم بر بصره حکومت کرد (عسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، ج 4، ص181). در دوران عثمان، هنگامی که از بصره برکنار شد، به کوفه رفت و در آن جا سکنی گزید. مردم کوفه که از حاکم خود، سعیدبن عاص، ناراضی بودند، نامه ای به عثمان نوشتند و در نتیجه با تأیید خلیفه سوم امارت کوفه را عهده دار شد (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج13، ص314). امام علی(علیه السلام)، عمال عثمان را از شهرها برکنار کرد، مگر ابوموسی اشعری را که مالک اشتر در مورد او با امام(علیه السلام) سخن گفت، پس او را سرکارش باقی گذاشت (یعقوبی،

ص: 295

تاریخ یعقوبی، ج 2، ص77) اما ابن ابی الحدید او را برکنارشده امام علی(علیه السلام) می داند و می نویسد پس از ماجرا، دشمنی با آن حضرت(علیه السلام) در دل ابوموسی شعله ور شد (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج13، ص314).

با همه این تفاصیل، نام ابوموسی اشعری با جریان حکمیت پس از جنگ صفین گره خورده است. وی فریب عمروبن عاص را خورد و بر منبر کوفه، امیرمؤمنان(علیه السلام) و معاویه را از خلافت عزل نمود تا مردم پس از آن حاکم خود را برگزینند؛ اما وقتی نوبت به عمرو رسید، او امام(علیه السلام) را از حاکمیت عزل و معاویه را بر خلافت باقی گذاشت (دینوری ، الأخبار الطوال ، ص201-200) و این نیرنگ، پایه گذار جنگ نهروان شد.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) که از ابتدا با حکمیت مخالف بود، نتیجه حکمیت را نیز نپذیرفت، بر فراز منبر رفت و نظر خویش را با استدلال بیان نمود که رأی بزرگان شما بر این قرار گرفت که ابوموسی اشعری و عمروبن عاص را برگزیدند تا بین حق و باطل حکم کنند. ما نیز از ایشان پیمان گرفتیم که طبق قرآن عمل کنند و از آن تجاوز ننمایند، زبانشان با قرآن و دلشان پیرو آن باشد، نه آن که در ظاهر، خود را پیرو آن خوانند و در باطن، طبق اندیشه خودشان حکم دهند. اما هردو گمراه شدند و از قرآن دست کشیدند و حق را رها کردند، درحالی که آن را می دیدند و می دانستند جز من کسی لیاقت خلافت ندارد. اما چون میل و خواهش آنان، ظلم و ستمگری و عادت و روش ایشان کجی و نادرستی و قدم نهادن در گمراهی بود، هرچند حق را دانستند، اما برخلاف حق حکم دادند. قرار ما با آنان در دادن حکم به راستی و درستی و عمل به قرآن، بر اندیشه و حکمی که از روی ظلم و ستم دادند پیشی گرفت و دلیلی که در دست ما است ازآن روست که از راه حقّ قدم بیرون نهادند و برخلاف قرارداد، حکم به باطل و نادرست دادند. لذا چون با ایشان شرط کردیم که طبق قرآن عمل نمایند، اما آنان از روی هوای نفس حکم دادند، پس ما حقّ داریم که حُکمشان را نپذیریم (فیض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج3، ص578).

در این جریان، امام علی(علیه السلام) به صراحت با عبارت «تَرَکَا الحَقَّ وَ هُمَا یبصِرَانِهِ» (شریف

ص: 296

رضی، نهج البلاغه، ص256) آن دو نفر را ترک کننده حق خواندند.

این ساده لوحی یا ساده اندیشی ابوموسی و به تعبیر علامه جعفری، «ساده اندیش نما» (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج27، ص197) خوانده است، در کنار دوست نمایی عمروبن عاص که در این جریان، خود را دوست نشان داده بود و کژاندیشان نهروانی او را به عنوان حَکَم از جبهه مقابل پذیرفتند و غافل از همه ترفندهای او بودند که فریبش را خورده بودند، از جمله قرآن بر نیزه کردن و در نتیجه تن دادن به حکمیت، دو صفت مذمومی است که می توان از بیان امام(علیه السلام) دریافت که دارندگان آن صفات، مظهر باطل هستند و لذا نمی توانند رهبری جامعه و قومی را دارا باشند.

توجه به این ویژگی، مظاهر و یاران باطل را برای جهادگران جبهه جهاد کبیر به خوبی نمایان می سازد تا از این طریق، مخالفت با آنان را سرلوحه افکار و اعمال خود قرار دهند.

سوم) گمراهان یکی از تلاش های معاویه در مقابله با امیرمؤمنان(علیه السلام) آن بود که در موسم حجّ و هنگام اجتماع مردم برای اعمال، گروهی را فرستاد تا مردم را به اطاعت از او دعوت کنند و مردم عرب را از یاری امام علی(علیه السلام) متفرق و به ذهن مردم القا کنند که حضرت علی(علیه السلام) یا قاتل عثمان است یا زمینه قتل او را فراهم آورده است و در هر دو صورت شایسته امامت نیست. از طرفی به زعم خود، فضایل و اخلاق و روش معاویه را در بذل و بخشش در بین مردم شایع کنند. برای خنثی سازی این نیرنگ، امام(علیه السلام) نامه ای خطاب به فرماندارش در مکه، قثم بن عباس، نگاشت و او را از این مطلب آگاه ساخت تا براین اساس، به آن چه سیاست ایجاب می کند، اقدام کند (بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج5، ص113).

امام(علیه السلام) در این نامه خبر از اختلاف افکنی یاران معاویه می دهد و آنان را با صفاتی هم چون:

کوردل، گنگ، نابینا و ناشنوا می خواند: «أَنَّهُ وُجِّهَ إِلَی المَوسِمِ أُنَاسٌ مِن أَهلِ الشَّامِ العُمی القُلُوبِ الصُّمِّ الأَسمَاعِ الکُمهِ الأَبصَارِ الَّذِینَ یلبِسُونَ الحَقَّ بِالبَاطِلِ وَ یطِیعُونَ المَخلُوقَ فِی مَعصِیةِ الخَالِقِ.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص407-406).

ص: 297

منظور ایشان در این عبارات آن است که این افراد بر اثر تبلیغات سهم گین و زهرآلود حاکم شام، ناشنوا از شنیدن حق، و نابینا از دیدن آن شده اند. حقیقت را نه تنها با چشم و گوش سر، بلکه با دل نیز درک نمی کنند. اینان یاوران کسی شده اند که حق و باطل را درهم می آمیزد و عرضه می کند و البته خود این افراد نیز گرفتار همین بلا شده اند و چنین کاری می کنند. هدفشان نیز آن است که مردم را از اطاعت خالق و حقّ مطلق بازدارند و به اطاعت مخلوق بخوانند.

مفهوم عبارات حضرت(علیه السلام) آن است که طرفداران حکومت شام می خواستند مردم را از پیروی دستورات امام(علیه السلام) بازدارند و چون حکومت آن حضرت(علیه السلام) مشروعیت الهی داشت، لذا سرپیچی از فرامین ایشان، عصیان الهی محسوب می شود.

آن صفات در کنار این فعالیت ها، از آنان مجموعه ای ساخته بود که بهترین صفتشان، «گمراه» بود. لذا می توان نتیجه گرفت که گمراهانی چنین، از مصادیق گرایش های باطل هستند و نه خودشان و نه فرماندهانشان قابلیت و ارزش پیروی ندارند و در مسیر جهاد کبیر باید با آنان و خواسته هایشان مخالفت نمود.

چهارم) منافقان «نفق» به معنای مردن (فراهیدی ، کتاب العین، ج 5، ص177) و هم چنین به معنی تمام شدن به وسیله فروختن یا مرگ (خسروی حسینی ، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج 4، ص385) است.

«منافق» نیز کسی است که کفرش را پنهان و غیر آن را اظهار می کند (طریحی ، مجمع البحرین، ج 5، ص241) این واژه که اسمی اسلامی است و در فرهنگ عرب، معنای خاصی ندارد برای کسی به کار می رود که در نهان، کافر است و در عیان، مؤمن (جزری ، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج5، ص98).

در قرآن کریم، آیات بسیاری در معرفی منافقان و پرهیزدادن از آنان و نیز سوره ای

ص: 298

مستقل (سوره منافقون، حاوی یازده آیه، شصت و سومین سوره از قرآن کریم و واقع در جزء بیست و هشتم این کتاب شریف است) در بیان صفات این گروه و مذمت آنان و بیان مقاصدشان وارد شده است.

چنان چه از تعریف واژه منافق نیز برمی آید، از مهم ترین ویژگی های این گروه آن است که ظاهرِ حق و باطنِ باطل دارند و این همان دورویی است.

امام علی(علیه السلام) در خطبه 194 نهج البلاغه به زیبایی مردم را از آنان برحذر می دارد و صفاتشان را چنین بیان می فرماید: آن ها گمراه و گمراه کننده می باشند، خودشان به راه ضلالت و گمراهی رفته و دیگران را از راه راست بازمی دارند و با خود یار می سازند. از دین خدا لغزیده اند و دیگران را نیز لغزانده اند، خطاکار هستند و دیگران را به اشتباه می اندازند. خود را به رنگ های گوناگون و حالات مختلف درمی آورند. هر زمان و در هر مجلسی در گفتار و کردار با اغراض فاسد و اندیشه های نادرست به رنگی درمی آیند تا مردم ساده لوح را بفریبند. شما را به هر وسیله ای در نظر گرفته اند و در هر کمین گاهی به کمین نشسته اند. اگر از اندیشه های آنان آگاه شوید و از آنان کناره گیری کنید، به وسایل دیگری در صدد فریب شما برمی آیند تا بالاخره شما را با خود همراه سازند. دل هایشان از رشک و دورویی و دشمنی و بخل و شک، بیمار است. ظاهرشان آراسته و پاک است، به طوری که گمان کنند آن ها دوست و خواهان حقیقت هستند. به طور پنهانی اندیشه های خویش را به نحوی که کسی به آنها پی نبرد به کار میاندازند و فتنه و فساد میکنند. در بین درخت های انبوه جنگل می جنبند مانند شکارچی که برای به دست آوردن شکار، آهسته می جنبد. به گونه ای توصیف می کنند که وانگهی همه دردها، تسکین یافتند و درمان شدند و با زبانی سخن می گویند که آن را شفابخش می یابند. ولی کردارشان دردی است درمان ناپذیر. به خوشی مردم رشک می برند و به دوستی، آسایششان را از دستشان می گیرند. به افتادن در سختی و گرفتاری مردم، کوشش دارند، چراکه بین آن ها سخن چینی می نمایند تا جمعشان را پراکنده کنند و

ص: 299

بیچاره شان سازند و امیدشان را ناامید می کنند، یعنی آن ها را از کارهای خداپسند بازمی دارند. برای تباه کردن، راه های بسیار در نظر گرفته اند و نزد هر دلی وسیله ای دارند که می توانند با هر کسی به میل و خواست او سخن گویند. در هر غم و اندوهی اشک ها ریزند تا به وسیله آن، مقصود خود را انجام دهند. ستودن یکدیگر را به هم وام داده و پاداش آن را انتظار می برند. زمانی که درخواستی دارند در آن اصرار کنند تا شخص را وادار به قبول درخواستشان نمایند. هنگامی که بخواهند کسی را ملامت و متنبّه سازند، پرده دری می کنند و عیوب را آشکار می کنند تا رسوایش نمایند. اگر آنان را در کاری حَکَم قرار دهند، اسراف می کنند و برخلاف حقّ حُکم می دهند. در برابر هر حقّی، باطلی و به ازای هر راستی، کژی و مقابل هر زنده ای، کشنده ای و برای هر دری، کلیدی و برای هر شبی، چراغی آماده ساخته اند. خلاصه آن که انواع مکرها و حیله ها را به کار می برند تا به مقصود برسند. نومیدی و بی نیازی به مال مردم را برای طمع خود وسیله قرار می دهند تا بازارشان را نگاه دارند و کالاهای فاسدشان را که نفیس و پاکیزه می پندارند، رواج دهند. از راه تزویر، خود را بی علاقه به دنیا نشان می دهند و اظهار بی نیازی می نمایند تا به منظورشان برسند. سخن نادرست می گویند و آن را به حق، مشتبه جلوه می دهند. مقاصدشان را بیان می کنند و آن را آرایش می نمایند تا به صورت حق درآید. راه باطل را آسان نشان می دهند تا همه در آن قدم نهند و راه تنگ ضلالت و گمراهی را کج می کنند تا رهایی از گمراهی میسّر نباشد. پس ایشان پیرو شیطان و شعله آتش ها هستند (شریف رضی، نهج البلاغه، ص308-307).

سختی شناختِ منافقین و ابزار آنان، تلاش ویژه و مضاعفی می خواهد که هرکس از آن بهره ای ندارد. آنان هم چون شیطان در هر کمین گاهی هستند و از هر وسیله ای استفاده می کنند. قرآن کریم فعالیت شیطان و بهره گیری از هر ابزاری را چنین ترسیم می کند: (وَ لَأُضِلَّنَّهُم وَ لَأُمَنِّینَّهُم وَ لَآمُرَنَّهُم فَلَیبَتِّکُنَّ آذانَ الأَنعامِ وَ لَآمُرَنَّهُم فَلَیغَیرُنَّ خَلقَ اللَّه) (نساء/119)، و ترفندهای شیطانی را به این شرح بازگو می کند: (وَاستَفزِز مَنِ استَطَعتَ مِنهُم بِصَوتِکَ وَأَجلِب عَلَیهِم بِخَیلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکهُم فِی الأَموالِ وَ الأَولادِ وَ عِدهُم) (اسراء/64).

ص: 300

براین اساس، امام علی(علیه السلام) آنان را از حزب شیطان می خواند و حزب شیطان نیز براساس آیات قرآن کریم همگی در خسران و زیان اند: (أَلا إِنَّ حِزبَ الشَّیطانِ هُمُ الخاسِرُون) (مجادله/19).

خلاصه آن که هرکس که بهانه جو باشد و تپه را سطحی صاف و گودال را چون دره ببیند، همه چیز را سیاه فرض کند و سیاه نمایی کند، هر خط صافی را کج ببیند و در واقع صفاتی را که امام(علیه السلام) فرموده، داشته باشد، فردی منافق است و لذا باطل.

حاصل بحث این که اگر کسی شهره به نفاق باشد، قطعاً باطل است. از سوی دیگر، گروه یا فردی که ویژگی های مذکور در بیانات امیرالمؤمنین(علیه السلام) را داشته باشد، نیز منافق و ناحق است و باطل، در هرصورت، غیرقابل تبعیت است.

15. خسروی حسینی ، سیدغلامرضا، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، چاپ دوم، انتشارات مرتضوی، تهران، 1375ش.

16. دینوری ، ابوحنیفه احمدبن داود، الأخبار الطوال ، محقق: عبدالمنعم عامر، بی چا، منشورات الرضی، قم، 1368ش .

17. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار القلم، چاپ اول: 1412ق.

18. شریف رضی، ابوالحسن محمدبن الحسین، نهج البلاغه، مصحح: صبحی صالح، بیچا، مؤسسه دارالهجرة، قم، بیتا.

19. شریف مرتضی، علی بن الحسین، الآیات الناسخة و المنسوخة، بیروت، مؤسسة البلاغ، چاپ: اوّل، 1421ق/2000م.

20. صاحب، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول: 1414ق.

21. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم: 1417ق.

22. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم: 1372ش.

23. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، محقق و مصحح: احمد حسینی اشکوری، تهران، چاپ سوم، 1375ش.

24. عسقلانی، ابن حجر، الإصابة فی تمییز الصحابة، چاپ اول ، دارالکتب العلمیة، بیروت ، 1415ق.

25. علی بن موسی الرضا (منسوب)، الفقه، مشهد، مؤسسة آل البیت×، چاپ اول، 1406ق.

26. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم: 1409ق.

27. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، چاپ دوم ، انتشارات الصدر، تهران ، 1415ق .

28. فیض الاسلام، سیدعلی نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، چاپ پنجم، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الاسلام و انتشارات فقیه، تهران، 1379ش.

29. فیومی، احمدبن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، مؤسسه دار الهجرة، 1414ق.

30. کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

31. مراغی، احمدبن مصطفی، تفسیرالمراغی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، بی تا.

32. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، مؤسسه بوستان کتاب، قم، 1386ش.

ص: 303

33. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت و قاهره و لندن، دار الکتب العلمیة و مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، چاپ سوم: 1430ق.

34. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه ، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول: 1374ش .

35. مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی _ فارسی ، بی چا، بی نا، بی جا، بی تا.

36. یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب بن واضح، ترجمه تاریخ یعقوبی، مترجم: محمدابراهیم آیتی ، چاپ ششم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1371ش.

ص: 304