جلد دهم

مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (4) - اجتماعی

به کوشش جمعی از محققان

مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین، امام علی(علیه السلام)، جلد دهم (امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (4) - اجتماعی)

جمعی از محققین: زیرنظر دبیر علمی، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی

سرویراستار: علی اکبر فراهی بخشایش

ناشر:دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

چاپ

تیراژ :500 جلد

قیمت:اهدایی به ساحت مقدس امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

نوبت نشر: اول

شابک

ارتباط با ما : اصفهان، خیابان نشاط، ابتدای خیابان فرشادی، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت(علیهم السلام)،دبیرخانه کنگره

ص: 2

د) شایسته سالاری39

گسترش قانون گرایی در جامعه42

اتقان در عمل43

مداومت در به سرانجام رساندن امور43

نتیجه44

2. ارزیابی عوامل وحدت و امنیت در جامعه، بر اساس آموزه های امام علی (علیه السلام)47

چکیده49

مقدمه50

پیشینه تحقیق53

سؤالات پژوهش54

روش تحقیق55

1- نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها با استفاده از مدل SWOT55

2- عوامل خارجی مؤثر بر توسعه متناسب وحدت از منظر امام علی(علیه السلام)57

3. تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک66

4. تدوین راهبردها68

الف) راهبردهای رقابتی/ تهاجمی so))68

ب) راهبردهای تنوع st))68

ج) راهبردهای بازنگری wo))69

د) راهبردهای تدافعی wt))69

نتیجه70

3. بررسی وحدت مسلمانان در حکومت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)73

چکیده75

مقدمه76

تعریف لغوی ناصبی77

تفاوت اهل سنت و ناصبی78

بهره گیری امیرالمؤمنین از پتانسیل اهل سنت در سپاه خود79

الف) دلایلی بر وجود اهل سنت در لشکر امام79

ب) عوامل مشوق اهل سنت بر یاری امام83

ص: 4

ج) حق دانستن امیرالمؤمنین در جنگ ها85

نتیجه 87

4. امام علی (علیه السلام) تندیس وحدت (پژوهشی در تبیین بُعد هم گرایی اسلامی امام علی (علیه السلام))91

چکیده93

مقدمه94

مفهوم شناسی95

وحدت در لغت95

وحدت اسلامی در اصطلاح95

وحدت اسلامی در قرآن98

بُعد هم گرایی تندیس وحدت امام علی(علیه السلام)99

بُعد نظری امام علی(علیه السلام) پیرامون وحدت100

1. وحدت، منّت عظیمِ خداوند100

2. وحدت بزرگترین دستاورد نبوت101

محورهای وحدت اسلامی از منظر امام علی(علیه السلام)102

1. اسلام102

2. قرآن مجید103

3. توحید و وجود مقدس رسول گرامی اسلام103

4. رهبری در جامعه104

موانع وحدت اسلامی در آموزه های امام علی(علیه السلام)105

1.پیروی از شیطان105

افراد شیطان106

2. جهالت و نادانی نسبت به یک دیگر107

3. دوری از سیره اسوه وحدت امام علی(علیه السلام)108

آثار وحدت از دیدگاه نهج البلاغه108

1.عزت، قدرت و حاکمیت109

2. وحدت، زمینه نزول فیض الهی110

3. پیروزی در صحنه ها111

ص: 5

پیامدهای تفرقه112

1.شکست و ذلت112

2. ازبین رفتن نعمت های الهی113

3. تسلط دشمن113

بُعد عملی امام در ارتباط به هم گرایی اسلامی114

1. سکوت به خاطر حفظ وحدت مسلمین114

2. سفارش یاران به هم سویی116

3. مقابله با وحدت شکنان و فتنهجویان116

4. هم یاری با خلفاء117

الف) بیعت با خلفاء118

ب) هم یاری در عرصه علمی جامعه119

هم یاری خلفاء در عرصه مشاورت120

یک- پذیرش جانشینی خلیفه دوم از سوی امام120

دو- مشاورت جناب عمر با امام در مورد تغییر مبدا تاریخ اسلام121

نتیجه122

5. تحلیل بنیان ها و کارکردهای وحدت و هم گرایی امت اسلامی در منظومه فکری امام علی (علیه السلام)127

چکیده129

مقدمه129

پیشینه130

1. مفهوم شناسی131

الف. وحدت131

ب. هم گرایی132

ج. منظومه فکری132

2. طرح پژوهش133

3. عرصه های وحدت و هم گرایی133

4. بنیان های وحدت و هم گرایی135

الف. دین اسلام135

ب. توحیدمحوری136

ص: 6

ج. معادباوری138

د. پیامبر اعظم(صلی الله علیه و اله)139

ه-. قرآن کریم142

و. اهل بیت(علیهم السلام)143

ز. حج (سنت)145

5. کارکردهای وحدت و هم گرایی (آثار و دست آوردها)148

الف. حفظ دین148

ب. نهادینه سازی رفق و مدارا148

ج. شناسایی تندروها (پرهیز از تکفیر)150

د. وظیفه شناسی (رعایت ادب و اخلاق اسلامی)151

ه-. دفع فتنه انگیزی (نفی ملّی گرایی و ناسیونالیسمی)152

و. توجه به اقتضائات و مصالح کلی153

ز. برخورداری از نعمت های الهی154

ح. رسیدن به عزت و اقتدار جهانی155

نتیجه157

6. دلالت های تربیت اجتماعی فضایل امیرالمؤمنین (علیه السلام) در زیارت غدیریه163

چکیده165

مقدمه165

پیشینه166

دلالت های تربیتی زیارت غدیریه167

الف. اخوت و دلالت های تربیتی آن168

ب. امانت داری و دلالت های تربیتی آن169

ج. امربه معروف و نهی ازمنکر و دلالت های تربیتی آن171

د. ایثار جانی و دلالت های تربیتی آن172

ه-. ایثار و انفاق مال و دلالت های تربیتی آن175

و. صداقت و دلالت های تربیتی آن178

ز. عدالت ورزی و دلالت های تربیتی آن180

ح. عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر(صلی الله علیه و اله) و دلالت های تربیتی آن181

ص: 7

ط. کظم غیظ و گذشت و دلالت های تربیتی آن183

ی. وفای به عهد و دلالت های تربیتی آن184

نتیجه186

7. تحلیل جایگاه عدالت در تمدن سازی علوی189

چکیده191

مقدمه192

پیشینه192

عدالت و جایگاه آن در قرآن و فطرت193

جایگاه عدالت در تمدن سازی نبوی194

تمدن سازی علوی194

الف. جایگاه عدالت در تمدن سازی علوی196

یک. جایگاه عدالت در بُعد اجتماعی تمدن سازی علوی196

دو. جایگاه عدالت در بُعد سیاسی تمدن سازی علوی198

اول. عدالت علوی در برابر مخالفان داخلی حکومت201

دوم. عدالت علوی در سیاست خارجه203

سه. جایگاه عدالت در بُعد اقتصادی تمدن سازی علوی204

نتیجه206

8. رهاوردهای صلح در سیره امام علی (علیه السلام) در گفتمان معاصر209

مقدمه212

پیشینه213

غایت شناسی جهاد در اسلام و ارتباط آن با صلح214

رهاوردهای غائی صلح در سیره امام علی(علیه السلام)216

الف. رویکرد معرفتی216

ب. رویکرد هدایتی217

یک.ارشاد مخالفان در جنگ جمل218

دو. ترجیح هدایت بر جنگ در جنگ صفین219

سه.انذار خوارج پیش از جنگ نهروان221

ج. رویکرد اجتماعی222

ص: 8

یک.تأمین امنیت جامعه223

دو. آرامش اجتماعی223

سه. تقویت اتحاد و انسجام و دوری از تفرقه224

د. رویکرد نظامی226

سیره امام علی(علیه السلام) و گفتمان صلح در جهان معاصر226

الف. تبیین صحیح آموزه های علوی درباره صلح و انسان دوستی در عرصه جهانی227

ب. تشکیل کارگروه صلح در جوامع اسلامی228

ج.زمینه سازی برای گفتمان صلح اسلامی در سطح بین الملل229

نتیجه231

9. جایگاه صلح از منظر فلسفه اسلامی با تأکید بر سیره امیرالمؤمنین (علیه السلام)235

مقدمه238

مفهوم شناسی صلح239

تحلیل فلسفی از نزاع در هستی241

بازگشت جنگ و صلح به فاعلیت انسان242

فلسفه اسلامی و نظریه صلح249

اما چگونه می توان به این مرحله از صلح دست یافت؟249

صلح در سیره امیرالمؤمنین(علیه السلام)251

نتیجه256

10. صلح طلبی امام علی (علیه السلام) در برابر جنگ افروزی ناکثین259

چکیده261

مقدمه262

پیشینه264

1. بیعت طلحه و زبیر و امید رسیدن به حکومت کوفه و بصره265

2. بصره بهترین پایگاه برای شورش بیعت شکنان267

3. قدرت طلبی در پوشش خون خواهی عثمان269

4. سران ناکثین و شیوه های مختلف جنگ افروزی271

الف) جنگ افروزی از طریق تخریب شخصیت امام و کشتار پیروان ایشان271

ص: 9

ب) نوشتن نامه به بزرگان و تحریک آنان برای مقابله با امام علی(علیه السلام)275

ج) بالابردن شخصیت مخالفان امام علی(علیه السلام)278

د) تحریک و شایعه پراکنی280

ه-) غارت اموال و بیت المال بصره281

و) ترور و تهدید283

ز) اوضاع را برخلاف واقع جلوه دادن285

5. امام علی(علیه السلام) و دعوت به صلح گرایی287

الف) سخنان امام علی(علیه السلام) با سپاه کوفه288

ب) امام علی(علیه السلام) و دعوت به صلح289

یک. امام علی(علیه السلام) و دعوت زبیر به صلح289

دو. امام علی(علیه السلام) و دعوت عایشه به صلح290

سه. ملاقات علی(علیه السلام) با طلحه و زبیر290

چهار. آخرین گفت وگو برای انجام صلح291

پنج. سخنان امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در بحبوحه جنگ292

شش. قرآن به عنوان آخرین اتمام حجت از طرف امام علی(علیه السلام)293

نتیجه295

11. روش های دربردارنده تأثیرات قدرت نرم در ایجاد صلح از منظر امام علی (علیه السلام)299

چکیده301

مقدمه301

پیشینه302

1. مفهوم لغوی و اصطلاحی صلح304

قدرت نرم305

2. بیان فواید ایجاد صلح307

الف. چاره جویی و درمان مشکلات با دعوت به آرامش و خاموش کردن آتش جنگ307

ب. استوار و محکم شدن کار مسلمانان308

ج. اتحاد مسلمانان و عدم تفرقه در میان آن ها308

د. اجرای عدالت حقیقی در شرایط صلح و زندگی مسالمت آمیز308

ص: 10

ه-. آسایش و آرامش رزمندگان و نیروهای مقاومتی309

و. نداشتن دغدغه فکری پیرامون شرایط جنگی و آرامش فکری رهبر جامعه309

ز. حفظ شرایط امنیتی کشور309

3. بیان جایگاه مهم ایجاد صلح در اسلام310

4. بیان آسیب های پیمان شکنی311

5. بیان اهمیت وفای به عهد و پیمان313

6. بیان پیش فرض های نیکو برای برقراری صلح315

7. هوشیاری نسبت به دشمن در هنگام ایجاد پیمان صلح315

8. رعایت اخلاقیات در میدان جنگ317

الف. پرهیز از انجام کارهای غیراخلاقی و غیرانسانی317

ب. دشنام ندادن به دشمن318

ج. نقد سازنده از دشمن319

د. دعا در حق دشمنان و طلب صلح از خداوند319

9. عدم شروع جنگ320

10. بیان موضع روشن پیرامون جنگ در مناطق دیگر321

11. رعایت اصول اخلاقی در پیمان صلح321

الف. عدم خیانت در عهد و امانت322

ب. پرهیز از فریب و خیانت پس از پیمان صلح و پرهیز از گستاخی در برابر خداوند322

ج. نهایت دقت و هوشیاری قبل از پیمان بستن و پرهیز از بهانه جویی پس از آن323

د. بیان مشکلات پس از پیمان صلح و دعوت به شکیبایی بر آن323

12. بیان هدف از اجرای پیمان صلح324

13. بیان مسئولیت عموم مردم در برابر پیمان صلح325

14. الگوسازی326

15. مذمت جنگ و خون ریزی و تجاوز به حقوق دیگران327

16. هدایت افراد گمراه و دعوت به صلح و آشتی با تأخیر در شروع جنگ329

17. هوشیاری نسبت به ابزارهای جنگ روانی در ترغیب به پیمان شکنی330

18. افزایش اقتدار نظامی در برابر دشمن330

19. بیان سرگذشت دشمنان پس از پایان جنگ332

ص: 11

نتیجه333

12. بررسی آثار و پیامدهای عبرت ها در نهج البلاغه337

چکیده339

مقدمه339

پیشینه341

2. مفهوم شناسی عبرت342

عبرت، روشی تربیتی343

مبانی عبرت345

الف. حوزه کاربرد این روش346

ب. پی آمدهای تربیتی عبرت348

یک. عبرت، کلید بصیرت348

دو. عبرت، انتقال تجارب349

سه. عبرت و بازداری از خطا351

چهار. عبرت، چراغ راه آینده352

منابع عبرت و شیوه های عبرت آموزی352

الف. دنیا، سرای عبرت353

ب. تاریخ، مدرسه عبرت آموزی354

ج. شگفتی های خلقت منبعی دیگر358

د. تجربه های اولیه زندگی، عبرتی دیگر359

آسیب شناسی روشی360

نتیجه361

13. بررسی نقش بیداری فطرت در احیای سبک زندگی اسلامی با نگاه به آموزه های معرفتی امام علی (ع) 365

چکیده367

مقدمه367

1. بیان مسئله369

اهمیت و ضرورت تحقیق369

پیشینه تحقیق369

ص: 12

2. مفهوم شناسی370

فطرت از منظر قرآن کریم370

فطرت از منظر امام علی (علیه السلام) و روش بیدارسازی آن371

3. عقل و رابطه آن با فطرت374

4. عوامل و راهکارهای از خودبیگانگی376

الف) رابطه انسان و خدا در مسیر توانمندسازی فطرت378

ب) درک آگاهانه خویشتن، روش توانمندسازی فطرت380

5. پی آمدهای بیداری فطرت381

الف) کوچک شماری غیر خدا382

ب) خداوند، ضامن پیروزی383

ج) مشاهده384

نتیجه386

14. شاخص های خانواده مطلوب در نگاه امام علی (علیه السلام)391

چکیده393

1- مقدمه393

2- پیشینه395

3- مفهوم شناسی خانواده396

4- شاخص های اعتقادی خانواده مطلوب398

الف) ایمان و اعتقاد به خدا398

ب) برقرار ساختن روحیه الهی و رشد شخصیت معنوی اعضای خانواده400

5- شاخص های اخلاقی خانواده مطلوب401

الف) توکل402

ب) رازداری403

ج) غیرت ورزی403

د) خیرخواهی404

ه- ) نداشتن حسادت405

و) صبر و تحمل مشکلات405

6- شاخص های رفتاری خانواده مطلوب407

ص: 13

الف) صداقت و راست گویی407

ب) خوش زبانی408

ج) عفو و گذشت409

د) حسن رفتار با همسر و فرزندان410

ه- ) همکاری با همسر411

و) سازگاری با همسر412

ز) وفاداری نسبت به همسر413

ح) قناعت و ساده زیستی413

7- نتیجه415

15. جایگاه جوان گرایی از منظر قرآن و نهج البلاغه419

چکیده421

مقدمه421

پیشینه422

1. مفهوم شناسی جوان422

2. دلایل ترجیح جوان گرایی424

جوانی گرایی در قرآن424

یک. الگوهای جوان424

دو. جوانی ظرف حکمت و علم426

سه. قدرت جسمانی ملاک حاکم الهی428

دلایل جوان گرایی در نهج البلاغه430

3. دلایل ترجیح تجربه محوری430

4. بررسی و نقد کلی432

یک. جوانی در تقابل با تجربه432

دو. ارزش جوانی فی نفسه433

سه. جوان گرایی نسبی433

نتیجه434

ص: 14

اول: ضرورت موضوع کنگره بعد از گذشت چهارده قرن از شهادت امام علی(علیه السلام) هنوز نور ولایت و امامت او بر جهانیان می تابد، ازاین رو ضرورت دارد که علل و عوامل این ماندگاری بررسی شود و ابعاد وجودی این شخصیت ملکوتی بازخوانی و بار دیگر با زبان روز بر جهانیان عرضه شود.

در این راستا مهم ترین دلایل ضرورت این کنگره عبارت اند از:

1- شناخت مجدد امام علی(علیه السلام) برای تبیین ابعاد ناشناخته وجودی ایشان؛

2- بازخوانی و عرضه ابعاد وجودی آن حضرت با زبان روزآمد؛

3- تبیین رهنمودهای امام علی(علیه السلام) در عرصه های جدید ابعاد زندگی بشر همچون علوم انسانی در راستای تحول در این علوم؛

4- بهره مندی بیشتر جامعه بشری از نور ولایت و امامت آن حضرت با ارائه کتاب ها، مقالات و آثار هنری؛

5- تجلیل از خادمان علمی و عملی امام علی(علیه السلام)؛

6- گسترش معارف ناب علوی در قالب نگارش مقالات و کتاب ها و آثار هنری؛

7- ترجمه آثار برجسته پدید آمده در کنگره به زبان های دیگر در راستای نشر معارف و آموزه های علوی در کشورهای دیگر.

دوم: پیشینه کنگره

ایده کنگره در مراسم حج سال 1397 ش بین فرهیختگان اصفهانی حاضر در حج بیان شد. سپس با ابتکار و پشتکار دوست ولایتمدار و خیراندیش جناب آقای حاج سید حسین رضازاده (زید عزه) مقدمات آن فراهم شد و از بهار 1398ش کار کنگره با جلساتی در موسسه اهل بیت(علیهم السلام) شروع گردید و با همکاری دوست دانشمند ما، جناب حجت الاسلام والمسلمین سجادی راه کمال در پیش گرفت و درنهایت توفیق علوی شامل حال ما شد و از خرداد 1398 ش مسئولیت دبیر علمی کنگره را پذیرفتم. سپس در قم،

ص: 16

جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر فراهی بخشایش یار و همراه ما شد و امور علمی کنگره با همکاری اساتید تکمیل گردید و نویسندگان زیادی از مراکز علمی داخل و خارج کشور به ویژه در قم (مانند مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة، مرکز تخصصی شیعه شناسی و بنیاد نهج البلاغه و...) وارد صحنه شدند و اقدام به برگزاری پیش نشست ها و نگارش مقالات و ارزیابی آثار کردند و حتی مراجع معظم تقلید پیام هایی برای کنگره فرستادند. کم کم کنگره ای عظیم به برکت یاد امام علی(علیه السلام) شکل گرفت که بسیاری از افراد باور نمی کردند، این همه آثار و برکات علمی، معنوی و هنری به دنبال داشته باشد. ازاین رو در روزهای آخر دریافت آثار کنگره، استقبال از آن به شدت افزایش یافت و حتی چند بار زمان دریافت آثار تمدید شد.

امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و موردقبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی(علیه السلام) و فرزندش حجت ابن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشزیف قرار گیرد.

سوم: ساختار کنگره الف: شورای سیاست گذاری

1- آقای حاج سید حسن رضازاده، رئیس شورای سیاست گذاری؛

2- حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

3- حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی؛

4- حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

5- دکتر حمیدرضا چاکری؛

6- دکتر مجتبی بهرام پور؛

7- حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

8- دکتر احسان مشکلانی؛

9- مهندس حمید نیلفروشان؛

ص: 17

10- حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی؛

11- حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری؛

12- دکتر عبدالمجید طالب تاش؛

13- دکتر علیرضا هزار.

ب: شورای علمی

حجت الاسلام والمسلمین

دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی محمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر نعمت الله صفری فروشانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالمحمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدجواد اسکندرلو؛

حجت الاسلام والمسلمین محمد فاکر میبدی؛

حجت الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید عیسی مسترحمی؛

دکتر سید محمدتقی طیب؛

دکتر اصغر منتظر القائم؛

دکتر حمیدرضا چاکری؛

دکتر مهدی مظاهری؛

دکتر محمدرضا ستوده نیا؛

دکتر محمدحسین ریاحی؛

دکتر محمد صالح طیب نیا؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

دکتر سید مهدی مرتضوی؛

حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری قمی؛

حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

ص: 18

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مهدوی راد؛

حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی.

ج: کمیته اجرایی

سید حسین رضازاده، دبیر اجرایی و رئیس شورای سیاست گذاری کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی، دبیر علمی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش، معاون علمی - پژوهشی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین حسن صادقی زفره، مسئول برگزاری پیش نشست ها؛

دکتر حمیدرضا چاکری، دبیر شورای راهبردی کنگره؛

مهندس حمید نیلفروشان، معاون علمی - پژوهشی مؤسسه اهل البیت(علیهم السلام)؛

مهندس سعید گودرزی، مسئول انفورماتیک مؤسسه اهل البیت(علیهم السلام)؛

مهندس محمد رضایی، مسئول آماده سازی متون؛

خانم مهندس الهام صفائی، مسئول دبیرخانه کنگره؛

خانم مهندس فرزانه صفائی، مسئول سایت کنگره؛

خانم آزاده فخاری، مسئول روابط عمومی کنگره؛

د: کارگزاران

دبیر علمی کنگره:

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، عضو هیئت علمی و استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه

دبیر اجرایی کنگره:

آقای حاج سید حسین رضازاده معاون علمی - پژوهشی: حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش

معاون اجرایی: سرکار خانم مهندس الهام صفائی

ص: 19

چهارم: برونداد کنگره الف: کتاب مجموعه مقالات

1- قرآن و امام علی(علیه السلام) (1) ؛

2- قرآن و امام علی(علیه السلام) (2) ؛

3- ولایت و امامت؛

4- امام علی(علیه السلام) و نهج البلاغه؛

5- امام علی(علیه السلام) از منظر دانشمندان و مستشرقان؛

6- امام علی(علیه السلام) در آینه شعر و ادب؛

7- امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (1) - تاریخ؛

8- امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (2) - تربیت؛

9- امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (3) - اخلاق و عرفان؛

10- امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (4) - اجتماعی؛

11- امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (5) - اقتصاد؛

12- امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (6) - مدیریت و سیاست؛

13- مقالات غیرفارسی (عربی، آذری، اردو و اسپانیولی)؛

14- چکیده مقالات فارسی کنگره.

ب: نرم افزار

1- مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی (ع)؛

2- تیزر، پنل های تخصصی و فیلم گزارش برگزاری کنگره در سالن اصلی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان.

ج: نشریات و وبگاه خبرنامه شماره 1 پایگاه اطلاع رسانی کنگره به آدرس: imamali.wiki

ص: 20

د: لیست آثار رسیده (759 اثر) 1.تعداد کل مقالات رسیده: 460؛

تعداد مقالات مورد قبول: 198.

2. تعدا کل کتاب های رسیده: 69؛

تعداد کتاب های برتر: 3.

3. تعداد کل پایان نامه های رسیده: 73؛

تعداد پایان نامه های برتر: 3.

4. تعداد کل هنری های تجسمی رسیده: 34؛

تعداد برتر: 3.

5. تعداد کل اشعار رسیده: 123؛

تعداد اشعار مورد قبول: 35.

پنجم: مراکز و تشکل های همکار

1. معاونت فرهنگی - اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی؛

2. پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی؛

3. دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان)؛

4. جامعة المصطفی العالمیة؛

5. مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان؛

6. استانداری اصفهان؛

7. شهرداری اصفهان؛

8. اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اصفهان؛

9. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛

10. سازمان فرهنگی آستان قدس رضوی؛

11. بنیاد بین المللی نهج البلاغه؛

12. بنیاد بین المللی غدیر استان اصفهان؛

13. نهاد رهبری در دانشگاه های استان اصفهان؛

14. دانشگاه امام صادق(علیه السلام)؛

15. دانشگاه معارف قرآن و عترت؛

ص: 21

16. دانشگاه اصفهان؛

17. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور (سمیم نور)؛

18. حوزه علمیه اصفهان؛

19. موسسه نهج البلاغه اصفهان؛

20. مجامع ادبی استان اصفهان؛

21. سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان؛

22. مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی؛

23. مرکز تخصصی قرآن کریم امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)؛

24. مرکز تخصصی کنفرانس های ایران (سیویلیکا)؛

25. مجمع عالی حکمت اسلامی؛

26. دانشگاه صنعتی اصفهان؛

27. مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

28. پایگاه استنادی جهان اسلام؛

29. انجمن علمی دانش پژوهان علوم قرآن مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

30. انجمن علمی دانش پژوهان علوم حدیث مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

ششم: پیش نشست ها

1. پیش نشست کنگره در مدرسه عالی تفسیر مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: نقش امام علی(علیه السلام) در گسترش علوم اسلامی؛

2. پیش نشست کنگره در مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: بررسی نظریه اشارات ولایی قرآن؛

3. پیش نشست کنگره در مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

ص: 22

موضوع: امام علی(علیه السلام) از دیدگاه مستشرقین؛

4. پیش نشست کنگره در جامعة المصطفی العالمیه واحد اصفهان؛

موضوع: شأن و جایگاه امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه؛

5. پیش نشست کنگره در مدرسه علمیه خواهران حضرت حکیمه سپاهان شهر اصفهان؛

موضوع: بررسی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)؛

6. پیش نشست کنگره در حوزه علمیه صدر اصفهان؛

موضوع: معرفی شخصیت امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)؛

7. پیش نشست کنگره در گروه علوم حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: استخراج سبک زندگی از قرآن و احادیث (با تأکید بر نهج البلاغه)؛

هفتم: ارزیابان حسین علوی مهر، حسن رضا رضایی، عبدالله جبرئیلی جلودار، محمد ایلیا یعقوبی، علی آقاصفری، عبدالمومن حکیمی، محمدنظیر عرفانی، علی اکبر فراهی بخشایش، اکبر محمودی، میثم ناظمی، عباس الهی، عبدالرشید صمیمی، عبدالله مرتضوی نیا، علی محمد راهی، سید عیسی مسترحمی، عبدالحسین شورچه، مهدی جهانی، باقر ریاحی مهر، محمد عزتی، انار حسین اف، محمد شایان، مهدی اعتصامی، سید مجتبی رضوی اصیل، سهیل اسعد.

هشتم: ویراستاران سرویراستار:علی اکبر فراهی بخشایش.

ویراستاران: حسین حبیبی، حسن عباس زاده، نصرالله سلیمانی نجف آبادی، مهدی سازندگی، نجف عرفانی.

ص: 23

نهم: ملیت های شرکت کننده ملیت های شرکت کننده در کنگره از کشورهای: ایران، عراق، تونس، نیجریه، افغانستان، پاکستان، هندوستان، آذربایجان، بنگلادش، اسپانیا.

در پایان از همه اساتید همکار، نویسندگان، ارزیابان، ویراستاران و همکاران اجرایی کنگره به ویژه خادم اهل بیت(علیهم السلام) جناب آقای حاج حسین رضازاده زید عزه و معاون پژوهشی ما جناب حجة الاسلام و المسلمین دکتر بخشایش تشکر می کنم که این کنگره حاصل تلاش شبانه روزی آنهاست. امیدوارم همگی مورد عنایت خاص امام علی(علیه السلام) قرار گیریم و این تلاش علمی مورد قبول خدای متعال قرار گیرد. امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و مورد قبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی(علیه السلام) و فرزندش حجت ابن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشزیف قرار گیرد.

والحمدلله رب العالمین دبیر علمی کنگره دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه 19/9/1398

ص: 24

همو که در «کعبه» زاده شد تا گواه عظمت وجود نازنینش باشد.

همو که در مکتب محمد امین، با ایمان ترین است و در اطاعت پذیری از خدا و رسولش بی نظیرترین و علم وافرش بهره مند از قرآنی است که خود در وصفش این چنین بیان می دارد:

«وَإِنَّ القُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَبَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه18)؛

«هم او که از «لیلةالمبیت» شجاعت و اخلاص و بندگی اش عیان شد و آیه {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد} (بقره/207)، از سوی جبرئیل امین در وصفش نازل و در «خیبر» به کمال رسید و از لحظه جانشینی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در «غدیر» و در روز تکمیل دین تا لحظه ای که گفت «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَة» جز دل بر عشق الله و رسول و تحقق آیات الهی، سودایی دیگر نداشت.

امامت او، امانت حق طلبی و ظلم ستیزی بود و رسالت او استقرار حکومت عدل و دادگستری در پهنه عالم.

جهان درونش در جهاد همواره اکبر بود و جهان برونش، جان بازی برای مهرورزی ابنای آدم و ترجمان عینی «رُهْبَانٌ بِاللَّیلِ أُسُدٌ بِالنَّهَار» (کلینی، الکافی، ج2، ص232).

کلام جاودانه اش (نهج البلاغه) منشور حکمت و حیات است و به عنوان متنی عرفانی، مشحون از اسرار و معارف ربانی الهی و حکمی، فلسفی، تاریخی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نیاز بنیادین و راهگشای زمانه ی ما و شرح منش و مرامش، کیمیای سعادت رهپویان.

ولایت علوی، نشان دارترین و پرافتخارترین حقیقتی است که شیعیان مشمول این لطف دائم اند.

رهپویی چنین امام همامی، عزتی مستدام و توفیقی بزرگ است که جمعی از دوستداران حضرتش را بر آن داشت تا با برپایی "کنگره تبیین ابعاد شخصیتی امام علی(علیه السلام)، وجوه پیدا و ناپیدای شخصیت ممتاز و آسمانی انسانی کامل و ملکوتی ترین انسان تاریخ بشریت از

ص: 26

رهگذر نسیم عنایتش مورد تأمل و مطالعه علوی پژوهان قرار گیرد. بی گمان با وجود همه آثار و اوصافی که درباره آن حضرت وجود دارد، فقط ذره ای و گوشه ای از اقیانوس معرفت و معنویت و حقیقت وجودی امام علی(علیه السلام) بازنموده شده و همچنان نیازمند آنیم که در ساحل شناخت پرشکوهش زانو بزنیم و قبساتی از آفتاب رأفت و رحمتش برگیریم.

به یقین او حصن حصین است و هر سعادت خواه و سعادتمندی باید از دانشگاه علوی، درس های حقیقت و حقیقی زندگی را بیاموزد و بیاموزاند.

با چنین رویکرد و رهیافتی، دبیرخانه کنگره «بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)» با اعلام فراخوانی در سی وچهار محور، اندیشمندان و دانشمندان را به جریان سازی در این نهضت مقدس دعوت کرد؛ بدان امید که در سال های آتی این حرکت نورانی بتواند در جغرافیای جهان اسلام گسترش یابد و از ابعاد شخصیت جهان شمول آن حضرت، جهانیان طالب حقیقت و دانش الهی نیز توشه معرفت و دانایی برگیرند و جهان تشنه حق و عدل را پاسخی درخور و شایسته منظومه اندیشه و گفتمان آسمانی اش یابند.

موسوعه چهارده جلدی از مقالات منتخب از مقالات فراوان رسیده به دبیرخانه که عزّ وصول شده، تحت عناوین قرآن و امام علی(علیه السلام) (1)؛ قرآن و امام علی(علیه السلام) (2)؛ ولایت و امامت؛ امام علی(علیه السلام) و نهج البلاغه؛ امام علی(علیه السلام) از منظر دانشمندان و مستشرقان؛ امام علی(علیه السلام) در آیینه شعر و ادب؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (1) - تاریخ؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (2) - تربیت؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (3) - اخلاق و عرفان، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (4) - اجتماعی، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (5) - اقتصاد، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (6) - مدیریت و سیاست؛ مقالات غیرفارسی (عربی، اردو، آذری، اسپانیولی) و چکیده مقالات کنگره، با یاری همه شیفتگان و دلدادگان ولایت به ویژه دبیر علمی کنگره حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی دام عزه و همت عالیه پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی که سپاس فراوان از این همت ستودنی شان بر

ص: 27

ما فرض و اجرشان در درگاه حضرت باری عزّ اسمه و حضرات ائمه معصومین(علیهم السلام) محفوظ؛ برای استفاده پژوهشگران و اندیشمندان حوزه و دانشگاه و اقشار مختلف اجتماع به زیور طبع آراسته و تقدیم می گردد.

فردا که هر کسی به شفیعی زنند دست

ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی

حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق

بدرقه رهت شود همت شحنه نجف سید حسین رضازاده

رئیس شورای سیاست گذاری کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) 26 دی ماه 1398 مطابق با 20 جمادی الاولی 1441 ق

ص: 28

ص: 30

- نظم ضمان الجودة فی فکر الامام علی(علیه السلام) ( دراسة فی رسائل نهج البلاغة)، سراج جابر، حمید، مجله: کلیة التربیة الأساسیة، تموز 2012، العدد 8 (9 صفحه؛ از 85 -93).

- اخلاق و نظم اجتماعی، سیاسی از دیدگاه نهج البلاغه، دشتی، محمد، مجله: مبلغان، دی 1379، شماره 11 (13 صفحه، از 41-53).

- رویکرد «در زمانی» به تعبیر «نظم امرکم» در عبارت «اوصیکما بتقوی الله و نظم امرکم»، فخاری، علیرضا، بشارتی، زهرا، مجله: پژوهش های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، بهار و تابستان 1395، شماره 14 علمی - پژوهشی/ISC (40 صفحه، از 145-184).

- نقدی بر کتاب «حقوق عمومی در نهج البلاغه»، جوان آراسته، حسین، مجله: پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی، مرداد 1397، شماره 57 علمی - پژوهشی (16 صفحه، از 1-16).

و سامان یافتن اُمور را در تعریف این واژه نیز ذکر کرده اند (فراهیدی، العین، ج8، ص165). نیز، به معنای آرایش، ترتیب و توالی آمده است (چلبی، جامعه شناسی نظم، ص31). مفهوم نظم، مفهومی انتزاعی است که بر هر چیزی که دارای ویژگی ها و شرایط خاصی باشد، اطلاق می شود. منظور از آن، همیشه توصیف وضعیتی از امور است که در آن، عناصر متعددی از انواع متفاوت در چنان ارتباطی با یک دیگر هستند که می توانیم با شناخت برخی از عناصر زمانی یا مکانی تشکیل دهنده مجموعه، پیش بینی های صحیحی درباره بقیه ارائه بدهیم. در نتیجه، هر شیء منظم باید دارای سه ویژگی باشد: اولاً مرکب از اجزا باشد؛ ثانیاً اجزا با هم ارتباط داشته باشند؛ ثالثاً تعامل و ارتباط اجزا در راستای هدف واحدی باشد (بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ص368). هم چنین در مفهوم آن آمده: به اُموری اطلاق می شود که در راستای برنامه ای پایدار و منسجم سامان یافته و به انجام برسد و اگر کسی در راستای اُمور خویش استوار نباشد؛ گفته می شود: اُمورش نظام ندارد (همان؛ دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه نظم).

افتاده و رایج به منظور مرجع داشتن طبقات و قشرهای ممتاز، اولویت می بخشد (بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ص368؛ گولدنر، بحران جامعه شناسی غرب، 279؛ یوسف زاده، اسلام، نظم و انضباط اجتماعی، 38-36) و در حقیقت، نتیجه نفوذ متقابل مجموعه های مشترک آرمانی و هنجاری با شبکه های فرصتی و تعاملی کنش گران فردی و جمعی است. هم چنین، نظم و ترتیب بین گروه های مختلف جامعه و افراد آن را نیز نظم اجتماعی می گویند که گستره آن در زوایای ارزش هایی چون عدل، وفای به عهد، نماز جماعت و... قابل جست و جو و پی گیری است. در حقیقت، عمل مطابق آموزه های اعتقادی، فقهی و اخلاقی دین اسلام در جامعه، جلوهای پایدار و اصیل از نظم اجتماعی است و هرگونه انحراف از آموزه های مذکور گونه ای از بی نظمی است (چلبی، جامعه شناسی نظم، 37 - 31؛ جلائیان اکبرنیا، نظم و انضباط اجتماعی، ص68).

شما از تصرفتان خارج گردید» (دشتی، الگوهای رفتاری، خطبه34 ). از سوی دیگر، افراد متعصب، پیوسته بازیچه استعمارگران واقع می شوند؛ چنان که امام علی(علیه السلام) در خطبه 432 به این نکته اشاره می فرماید: « به تحقیق نگریستم وهیچ یک از جهانیان را نیافتم که نسبت به چیزی تعصب ورزد، مگر به خاطر علتی که نادانان را بفریبد و یا به دلیلی که در عقل های سفیهان زیبا جلوه کند؛ در حالی که شما تعصب می ورزید برای چیزی که نه سبب شناخته شده ای دارد و در علت دانسته ای» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 432).

در خطبه 168 نهج البلاغه نیز دستورالعمل صبر و بردباری برای حفظ ریسمان اتحاد و اتفاق و همبستگی در میان مسلمانان و آحاد جامعه از سوی زمام داران بیان شده است. آن جا که می فرماید: « به تحقیق طلحه و زبیر براثر راضی نبودن خلافت من نه خون خواهی عثمان، گردهم آمده و یک دیگر را کمک می کنند و من بر یاغی شدنشان صبر می کنم، مادامی که بر جمعیت شما نترسیده باشم و بیم نداشته باشم از این که اختلاف در دین شما رخ داده و پراکنده شوید. زیرا اگر این اندیشه نادرست را که پیش گرفته اند به اتمام رسانند، نظم و ترتیب امر دین و دنیای مسلمانان به هم خواهد خورد.» هم چنین در این خطبه اشاره شده که صبر در جایی که همبستگی و اتحاد امت و نظم اجتماعی را مختل کند و موجب ضعف و زبونی امت شود و جمعیت را به تشتت و پراکندگی بکشاند روا نیست و قیام به حق از وظایف زمام داران است تا نظم و ترتیب امر دین و دنیای مسلمانان به جای خود برگردد ( فیض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، بند6،550).

بنابراین، امام علی(علیه السلام) ایجاد و گسترش اعتماد و همبستگی اجتماعی را از کارکردهای مطلوب نظم اجتماعی در جامعه اسلامی می داند؛ زیرا:

الف) از قوم گرایی و تعصبات قبیله ای که موجب اختلاف و پراکندگی انسان ها در جامعه اسلامی است می کاهد؛ ب) زمینه انسجام مطلوب در برنامه ها و انجام وظایف اجتماعی از سوی انسان های مسلمان و مومن در جامعه فراهم می گردد؛

ص: 36

ج) سستی در انجام وظایف، کشمکش و نزاع، تعصب و خودخواهی و طغیان گری که از اسباب اختلاف و تشتت امت اسلامی و نیز از عوامل کاهش اخلاق اجتماعی مطلوب در جامعه می باشند را از بین برده و راه را برای تحقق معاشرت های انضباط یافته و ضابطه مندی روابط اجتماعی میان انسان ها هموار می سازد؛ د) موجب گسترش عمل به قانون و مقررات در جامعه و بقای جوامع با عمل اکثریت انسان ها بدان می گردد و دین داری و احساس مسؤلیت در زندگی و جامعه انسانی را افزون می سازد (دشتی، الگوهای رفتاری، ترجمه و شرح خطبه432؛ شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص194؛ مصدقیان، بسترهای اخلاق اجتماعی از دیدگاه نهج البلاغه، ص14-6).

نرسیده و یا سستی در آن چون انجامش ممکن گردیده. یا ستیزیدن در کارهایی که راه راست در آن ناپدیدار است و یا سستی ورزیدن آن گاه که آشکار است. پس هر چیزی را در جای آن بدار و هر کاری را به هنگام آن بگذار» ( شریف رضی، نهج البلاغه، نامه53).

حضرت علی(علیه السلام) با هشدار از شتاب زدگی در امور به اهمیت نظم و جایگاه آن در تحقق انضباط کاری و ارتقاء اخلاق اجتماعی اشاره می نماید و وقت شناسی را نوعی تدبیر صحیح در به انجام رساندن امور و مسوولیت شناسی اجتماعی دانسته که از بی نظمی و به هم ریختگی جلوگیری می کند.

اگر کاری که به آن ها واگذار نمودی و آن ها انجام ندادند، آن ها را به همان کار مواخذه و بازپرسی کن» (فیض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ص940).

درحقیقت، اگر در جامعه شناسی، افرادی چون امیل دورکیم، مهم ترین کارکرد تقسیم کار را برآورده شدن نیازها براساس توانمندی ها و ایجاد احساس همبستگی و الفت دانسته و تفاوت ها را مکمل یک دیگر قلمداد می کند ( تنهایی، جامعه شناسی نظری اسلام، ص132)؛ با نگاهی عمیق به فرمایشات امام علی(علیه السلام) درباره تقسیم کار در می یابیم که ایشان بیش از هزار سال پیش به کارکرد این مفهوم محوری در انضباط کاری و گسترش نظم اجتماعی اشاره کرده اند و با درنظر گرفتن توانمندی های افراد در واگذاری کارها و رفع نیازها از یک سو و ایجاد همبستگی و الفت در درون خانواده و اجتماع از سوی دیگر این شاخص (تقسیم کار) را از ضروریات جامعه بشری برشمرده اند.

حوزه های زندگی، شایسته سالاری است که یکی از اصول مورد توجه اسلام و به ویژه در سیره امام علی(علیه السلام) است.

امام علی(علیه السلام) برای پیاده کردن این اصل در جامعه ابتدا از خود شروع می کند، و به بیان این مسئله می پردازد که آیا لیاقت و شایستگی رهبری جامعه اسلامی را دارد و یا این که افراد شایسته تر از ایشان برای این امر وجود دارند؟ (خطیبی و امین ناجی، رویکرد جامعه شناختی، ص83). به اعتقاد آن حضرت، اصل شایسته سالاری که از عدالت سرچشمه می گیرد، نباید به هیچ قیمتی خدشه دار شود. ایشان تاوان سه جنگ تحمیلی جمل، صفین و نهروان را بر دوش کشید ولی حاضر نشد حتی برای یک لحظه نا اهلان را بر مصدر امور بنشاند. از نظر آن امام همام ابقاء نا اهلانی چون معاویه به معنای نفی اسلام و سازش با کفر است. امام واگذاری مسوولیت ها را به افراد ناشایست و براساس عطای بخشش و از روی هوا و هوس، ظلم و خیانت به اسلام و مسلمین می داند (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53، 1038- 988؛ دشتی، الگوهای رفتاری، نامه 53، ص567 و 575 -573).

تقوا، تعهد، حسن سابقه و تخصص، صلاحیت اخلاقی، عدالت گرایی و مسوولیت شناسی از جمله معیارهایی است که امام برای انتخاب و انتصاب کارگزاران نظام برمی شمرد و ثمرات گزینش کارگزاران با این معیارها را جلب اعتماد عمومی، اصلاح مفاسد، سر و سامان یافتن امور و برقراری نظم اجتماعی با تحقق انضباط کاری مطلوب می داند (دشتی، الگوهای رفتاری، ج7، ص101- 99).

ه-) مراعات انصاف در حق یک دیگر: هر انسانی در همه عرصه های زندگی اجتماعی، لازم می داند که استحقاق های او توسط دیگران مراعات شده و از تضییع حقوقش گریزان و ناراضی است. پس خود می تواند ترازوی عدل بوده و به حکم فطرت، اهل انصاف باشد؛ یعنی ادای حقوق دیگران را، که به عنوان تکلیف برعهده اوست، امری ضروری و پسندیده دانسته، حق مداری و رعایت استحقاق ها بر او گران نیاید و از آن روی برنتابد. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «حق برادرت را به اعتماد رفاقتی که با او داری ضایع مکن؛ زیرا آن کس که

ص: 40

حقش را ضایع کرده ای، برادر تو نیست » (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 31). پس مفهوم این عبارت « العدل الانصاف» این است که انسان عادل در تمام اعمال و رفتار خود حق محور، و تعاملات او بر مسیر اعتدال است که هیچ انحراف و اعوجاجی در آن نیست (ر.ک: طبرسی، مجمع البیان). پس عاقل ترین مردم کسی است که آن چه را برای خود می پسندد، برای مردم نیز بپسندد و آن چه برای خود روا نمی دارد، برای مردم نیز روا ندارد (پاینده، نهج الفصاحه، باب عدل، ص340). نیز، خود را میان آن چه نزد خود او و دیگران است، میزان قرار دهد و آن چه را برای خود دوست دارد، برای دیگران هم دوست بدارد و آن چه بر خود نمی پسندد، برای آنان هم مپسندد (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 31).

در حقیقت، با مراعات انصاف در حق یک دیگر موجب می شود:

یک - انسان ها با استفاده از امکانات موجود در جامعه در حد استعدادهای خدادادی خود تکامل یابند (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 26؛ مطهری، عدل الهی، ص56).

دو - مساوات و موازنه بین امور برپا و برقرار می گردد (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53 و 59؛ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص253).

سه - با افراد جامعه به گونه ای رفتار شود که مستحق آن هستند و در جایی جای داده شوند که سزاوار آن می باشند. در نتیجه، هم مجتمع انسانی و زندگی او اصلاح می شود و هم نظم رفتاری و هنجاری در اجتماع انسانی ایجاد گردیده و گسترش می یابد ( طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص479).

چهار - سیستم نظارتی در اجتماع تقویت شود که خود ایجاد نوعی انضباط اجتماعی مطلوب است که به پاس داری از آزادی و سعادت جامعه و ارتقاء مستمر اخلاق اجتماعی و معرفت الهی منتهی می شود و نشانه عشق به مکتب و مردم، علاقه به سلامت جامعه، غیرت دینی، ارتباط دوستانه بین مردم و نشانه فطرت بیدار و عدالت گرای عمومی است و تحقق عملی آن بیان گر این نکته است که هر کس باید به حق خویش دست یابد و کارها باید از راه مثبت و به شیوه ای عادلانه پی گیری شود. (طباطبایی، ترجمه المیزان فی تفسیر

ص: 41

القرآن، ج10، ص455؛ حجتی، چهارده مقاله و گفتار، ص183؛ قرائتی، امر به معروف و نهی از منکر، ص62).

حقیقت، وجود آنان را الهی گردانیده و امامشان در تصمیم گیری ها و انجام امور، عقل و فطرت ایشان می باشد، نه غریزه و طبیعت آنان (ر.ک: شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53؛ جوادی آملی، تفسیر انسان به انسان، ص92).

مداومت کنی، امید بخش تر از کار بسیاری است که با احساس خستگی بریده و رهایش کنی» (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 287). مداومت در انجام عمل و به سرانجام رساندن آن ها خود بیانگر نوعی استقامت معقول و منحرف نشدن از راه حق و میانه روی و مقابله با انحراف از مسیر وسط و مستقیم است و موجب می شود: اولاً از امور نتایج و بهره وری های مطلوب و منطقی صورت گیرد؛ ثانیاَ زمینه برای اجرای عدالت و ادای حقوق دیگران فراهم شود؛ ثالثا جلوی بسیاری از انحرافات و ناحق گرایی ها در جامعه گرفته شود و از ضایعات امور و هزینه پردازی های بسیار و بیهوده کاسته گردد؛ رابعاَ نوعی انضباط کاری و انسجام اجتماعی که از پایه های نظم فراگیر در جامعه اسلامی است به وجود آمده و در عرصه امور تقویت گردند.

19. طباطبائی، سیدمحمدحسین، ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پانزدهم، 1381 ش.

20. طباطبائی، سیدمحمدحسین، مباحث علمی در تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1384 ش.

21. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، قم، نور وحی، 1388 ش.

22. علاقه بند، علی، مقدمات مدیریت آموزشی، تهران، انتشارات بعثت، چاپ سوم، 1372 ش.

23. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، چاپ دوم، مؤسسه دارالهجره، 1409 ق.

24. فیض الاسلام، سیدعلی نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، مجلد 6-1، تهران، بی نا، 1366 ش.

25. قرائتی، محسن، امر به معروف و نهی از منکر، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ دهم، 1379 ش.

26. کریمی جهرمی، علی، به سوی مدینه فاضله: شرح نامه حیات بخش امام علی(علیه السلام) به امام حسن مجتبی(علیه السلام)، ویراستار احمد کریمی، نشر راسخون، 1384 ش.

27. گولدنر، آلوین، بحران جامعه شناسی غرب، ترجمه فریده ممتاز، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1368 ش.

28. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفا، 1404 ق.

29. مشیری، مهشید، فرهنگ زبان فارسی، تهران، نشر کتابچی، بی تا.

30. مصدقیان، حسین علی، بسترهای اخلاق اجتماعی از دیدگاه نهج البلاغه، فصلنامه اخلاق، شماره 12، ص 21-6، 1387 ش.

31. مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، انتشارات صدرا، چاپ نهم، 1380 ش.

32. یوسف زاده، حسن، اسلام، نظم و انضباط اجتماعی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، چاپ اول، 1390 ش.

ص: 46

ص: 48

ضعف ها قرار دارد. ارائه دستورات لازم و نمونه های عملی از سیره امام علی(علیه السلام) در زمینه وحدت، امنیت در سطوح مختلف آموزشی برای دانش آموزان و دانشجویان، با امتیاز وزنی 84/0، بالاترین امتیاز وزنی را در فرصت ها داشته است. فقدان نظام شایسته سالاری در بین مدیران و مسئولین کشوری در عرصه وحدت گرایی مثبت بین آن ها، با امتیاز وزنی 72/0، در جایگاه نخست تهدیدها قرار دارد. مهم ترین استراتژی ها در این زمینه نیز می توان به ایجاد راهکاری اساسی در زمینه بهره گیری از دوستداری اهل بیت و امامان معصوم(علیهم السلام) به ویژه حضرت علی(علیه السلام) و پیروی از دستورات امنیت و وحدت بخش آن ها و ارائه برنامه ریزی برای استفاده از این پتانسیل در سطوح آموزشی مختلف، برای گسترش تفکر وحدت، امنیت و همبستگی ناشی از سیره علوی؛ و ارائه دستورات لازم و بهره گیری از پتانسیل نیروی انسانی برای ارائه نمونه های عملی از سیره امام علی(علیه السلام) در زمینه وحدت، امنیت در سطوح مختلف آموزشی برای دانش آموزان و دانشجویان، اشاره داشت.

کلیدواژه ها: امام علی(علیه السلام)، وحدت، امنیت، همبستگی، نهج البلاغه.

دینی مسلمانان - مخصوصاً شیعیان امامیّه - بعد از کلمات پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و اله) سخنی شبیه تر به قرآن از کلام امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) یافت نمی شود؛ زیرا آن حضرت، اعلم و اخطب و ابلغ امّت و هادی و رهبر و خلیفه به حق بر ایشان است. اولین شاگرد مکتب قرآن اوست و معلّمی جز رسول خدا(صلی الله علیه و اله) نداشته است و از زمانی که لقمه ای را می جوید و در دهان علی(علیه السلام) می گذاشت تا زمانی که علی(علیه السلام) جسد شریف پیغمبر(صلی الله علیه و اله) را غسل داد و به خاک سپرد، از او جدا نشد. این است که ما هم امروز پس از طی ده قرن به پیروی از علمای محقّق سلف می گوییم «نهج البلاغة أَخُ الْقِرَآنِ» است و با تصدیق میلیون ها مسلمان مواجه می شویم (مصطفوی، رابطه نهج البلاغه با قرآن، ص4). نهج البلاغه سرشار از مفاهیم اساسی در ابعاد مختلف است که عمل به آن ها زمینه ساز به روزی و موفقیت مادی و معنوی بشریت می باشد. یکی از این ابعاد، تاکید فراوان به وحدت، امنیت و هم گرایی و هم دلی می باشد. موفقیت مسلمانان در جوامع امروزی که استکبار جهانی با تمام توان، جهان اسلام و برخی کشورهای اسلامی را نشانه گرفته، در گرو توجه به هم بستگی، امنیت و وحدت اسلامی است. این امر از موضوعات کلیدی و مهمی است که از دیرباز مورد توجه اسلام نیز بوده است. با مراجعه به قرآن کریم می توان جمیع انحرافات فکری، اعتقادی و عملی مسلمانان را که به وسیله بیگانگان مفسد و مغرض یا به دلیل جهل خود مسلمانان و یا هر عامل دیگری در طول تاریخ پدید آمده است، تشخیص داد و راه راست را شناسایی کرد؛ بنابراین درمان جمیع دردها و اصلاح همه مفاسد و وصول به همه سعادات را باید از قرآن خواست (شریعتی، تفسیر نوین، ص 294). امیرمؤمنان علی(علیه السلام) که در سایه مکتب پیامبر(صلی الله علیه و اله) بالیده و دستورات اسلامی را از ایشان فراگرفته است، تکامل مادی و معنوی امت اسلامی را در انسجام و اتحاد اسلامی می دانسته و با رفتارهای سیاسی، اجتماعی و مذهبی خویش در صدد اتحاد هرچه بیشتر جامعه اسلامی بوده است. ایشان هدفی جز این نداشت که شکاف میان امت را از میان بردارد یا راه رشدی را آماده سازد (عبدالمقصود، امام علی بن ابی طالب(علیه السلام): تاریخ تحلیلی نیم قرن اول اسلام، ص129). وحدت، مهم ترین ویژگی دین اسلام است و در نهج البلاغه، اثر گران قدر و آسمانی امام علی(علیه السلام) که راهنمای

ص: 51

مسلمانان در ایجاد و پایداری این امر بزرگ و حیاتی است، خطبه ها و سخنان امام بهترین مشوق در به وجودآمدن انسجام و وحدت اسلامی میان مسلمانان جهان می باشد. وحدت، امنیت و هم بستگی میان مسلمانان، از مسائل بسیار مهم و اساسی است که کلام خدا و سنت نبوی، بر آن تأکید فراوان نموده اند. امام علی(علیه السلام) وحدت اسلامی را از نعمت ها و موهبت های الهی می داند و معتقد است: تنها عامل وحدت آفرین در جامعه اسلامی، قرآن کریم و نبوت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) است. اهتمام آن حضرت به این مسئله مهم و تحقق آن، بسیار است تا جامعه اسلامی دچار تفرقه و پراکندگی نگردد. وحدت و انسجام میان مسلمانان از جمله مضامین دینی و اجتماعی مهم نزد ایشان است که بر آن تأکید ویژه داشته و آن را عامل پیروزی مسلمانان می دانسته است (قاسمی آرانی و خرم آبادی آرانی، بازخوانی مفهوم وحدت اسلامی در نهج البلاغه، حبل المتین، ص152).

با مراجعه به کلمات حضرت، چنین می توان استنباط نمود که «اتحاد» امری فطری و طبیعی می باشد و انسان با روحیه نوع دوستی پدید آمده است؛ بنابراین آن چه باید به ریشه یابی آن پرداخت، «اختلاف» است؛ زیرا «اتحاد» ریشه در فطرت انسان دارد. در خطبه 113 نهج البلاغه آمده است: «شما براساس دین خدا برادران یکدیگرید، چیزی جز آلودگی درون ها و بدی نیت ها، شما را از هم جدا نکرده است، به همین دلیل یکدیگر را یاری نمی دهید و خیرخواهی هم نمی کنید و به یکدیگر بذل و بخشش ندارید و باهم دوستی نمی ورزید.» گرچه وحدت گرایی فطری است، اما امور فطری نیازمند پرورش و توجه می باشد و بی توجهی و عدم اهتمام به آن، موجب این می شود که شکوفا نگردد و یا در معرض تندبادهای روزگار قرار گیرد، به همین جهت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) برای تقویت این امر فطری در بین امت پیامبر(صلی الله علیه و اله)، بسیار تلاش می نمود و خود را مشتاق ترین شخص به وحدت اسلامی به شمار می آورد که با صراحت به پیشتازی در این زمینه اشاره نموده است: «بدان هیچ کس از من بر اتحاد و همبستگی در امت محمد(صلی الله علیه و اله) حریص تر نیست، من در این کار خواستار پاداش نیکو و بازگشت به جایگاه نیکو هستم» (شریف رضی، نهج البلاغه،

ص: 52

ص618). براساس دستورات نهج البلاغه مهم ترین ضرورت ها و کارکردهای وحدت اسلامی در اندیشه امام علی(علیه السلام) شامل موارد: «حفظ دین اسلام، جلوگیری از اختلافات فرقه ای و مذهبی، تحقق حکومت اسلامی، ایجاد عدالت اسلامی، برخورداری از نعمت های الهی، جلو گیری از تسلط شیطان و پیروزی مسلمانان» بوده و مهم ترین ارکان وحدت اسلامی از منظر امام علی(علیه السلام) شامل «قرآن کریم و نبوت» و مهم ترین راهکارهای عملی امام علی(علیه السلام) در ایجاد وحدت اسلامی نیز شامل: «تمسک به قرآن و پیامبر، صبر در مسائل سیاسی، رعایت ادب کلامی و شناسایی گروه های تندروی اسلامی» می دانند (قاسمی آرانی و خرم آبادی آرانی، بازخوانی مفهوم وحدت اسلامی در نهج البلاغه، حبل المتین، ص162-152).

مصطفوی (وحدت و برادری در نهج البلاغه) در پژوهشی به بررسی وحدت و برادری در نهج البلاغه پرداخته است که نتایج بیانگر آن است که موضوع «وحدت و برادری» در موارد بسیاری از نهج البلاغه مطرح شده و تا آن جاکه بررسی شده است این موضوع در ده بُعد و جهت در نهج البلاغه ذکر شده است که عبارتند از:

1. بزرگ ترین نتیجه و دستاورد نبوت و رسالت پیغمبر(صلی الله علیه و اله) اتحاد بین مردمی که متفرق و متشتت بوده اند، معرفی گشته است.

2. تعیین جانشین برای پیغمبر(صلی الله علیه و اله)، به خاطر ادامه همان وحدت و الفت بین مسلمین بوده است.

3. خداوند به مردمی که با یکدیگر اختلاف دارند، هیچ گونه خیر و سعادتی نمی دهد.

4. اتحاد با کراهت، بهتر از اختلاف با رضایت است.

5. برای توجیه اختلاف نباید قرآن را توجیه کرد.

6. تنها عامل عزت و سیادت مردم، اتحاد و اتفاق است.

7. کیفر تفرقه انداز چیست؟ 8. عوامل اتحاد کدامست؟ 9. عوامل اختلاف چیست؟ 10. سیره و اخلاق علی(علیه السلام) در زمان حکومتش چگونه بوده است؟ قاسمی آرانی و خرم آبادی آرانی (بازخوانی مفهوم وحدت اسلامی در نهج البلاغه) در مقاله ای به بازخوانی مفهوم وحدت اسلامی در نهج البلاغه پرداخته اند که نتایج بیانگر آن بود که وحدت و انسجام میان مسلمانان از جمله مضامین دینی و اجتماعی مهم نزد ایشان است که بر آن تأکید ویژه داشته و آن را عامل پیروزی مسلمانان می دانسته است.

2. مهم ترین راهبردهای عملیاتی برای توسعه هرچه بیشتر وحدت، امنیت و هم بستگی براساس سیره علوی چه می باشد؟

تقلیل نقاط ضعف و تهدیدها و تقویت و بهبود نقاط قوت و فرصت های موجود در ارتباط با وحدت از منظر امام علی(علیه السلام) در کشور، پیشنهادات و استراتژی های مناسبی ارائه گردید.

الف) عوامل داخلی مؤثر بر توسعه وحدت، امنیت و همبستگی از منظر امام علی(علیه السلام) در کشور در این قسمت سه مقوله استراتژی های موجود، عملکردها و منابع مورد توجه و بررسی قرار گرفته و تحت عنوان نقاط قوت و نقاط ضعف به شرح ذیل تقسیم بندی شده است:

نقاط قوت (Strenghts)

نقاط ضعف (Weaknesses)

ص: 56

تصویر

2- عوامل خارجی مؤثر بر توسعه متناسب وحدت از منظر امام علی(علیه السلام)

هدف این مرحله کندوکاو آثار محیط خارجی بر توسعه وحدت، امنیت و هم بستگی از منظر امام علی(علیه السلام) جهت شناسایی فرصت ها و تهدیدهایی است که وحدت از منظر امام علی(علیه السلام) کشور با آن مواجه است. در این راستا باید گفت که فرصت ها، مجموعه امکانات و قابلیت هایی است که خارج از محیط ناحیه بر عملکرد وحدت به طور مستقیم یا غیرمستقیم مؤثر واقع می شوند و هم چنین تهدیدها نیز مجموعه عوامل خارج از ناحیه محسوب می شوند که در عدم کارایی این نواحی تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم دارند. براساس مطالعات انجام شده و بررسی وضعیت پیرامون کشور، مجموعه فرصت ها و تهدیدهای موجود و مؤثر بر وحدت از منظر امام علی(علیه السلام) که به صورت زیر قابل ترسیم می باشند:

فرصت ها (Opportunities)

ص: 57

تصویر

تهدیدها (Threats)

تصویر

6.تجزیه و تحلیل نهایی عوامل مؤثر بر توسعه متناسب وحدت از منظر امام علی(علیه السلام)

برای تجزیه و تحلیل نهایی، جدولی تشکیل شده که براساس عوامل داخلی (ضعف ها و تهدیدها) و عوامل خارجی (فرصت ها و تهدیدها) دارای 4 ستون دربردارنده عوامل، وزن، درجه بندی و امتیاز وزنی می باشد. در ستون یک (عوامل خارجی و داخلی)، مهم ترین قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدهای فراروی سیستم را نام می بریم.

در ستون دو (وزن)، به هریک از این عوامل و براساس اثر احتمالی آن ها بر موقعیت

ص: 58

استراتژیک فعلی سیستم (براساس نتایج یافته های حاصل از شناخت و تجزیه و تحلیل وضع موجود) وزنی از یک (مهم ترین) تا صفر (بی اهمیت ترین) می دهیم. هر چقدر وزن بیشتر باشد، تاثیر بر موقعیت کنونی و آینده آن سیستم بیشتر خواهد بود (جمع ستون 2 بدون توجه به تعداد عوامل، 1 است).

در ستون سه (درجه بندی)، به هر عامل و براساس اهمیت و موقعیت کنونی سیستم به آن عامل خاص، امتیازی از 5 (بسیار خوب) تا 1 (ضعیف)، (براساس نتایج یافته های حاصل از شناخت و تجزیه و تحلیل وضع موجود) می دهیم. این درجه بندی نشان می دهد که سیستم چگونه به هریک از عوامل خارجی پاسخ می دهد.

در ستون چهار (امتیاز وزنی)، وزن را در درجه هر عامل (ستون 2 ضرب در ستون 3) ضرب می کنیم تا به این وسیله امتیاز وزنی آن به دست آید. به این ترتیب، برای هر عامل، یک امتیاز وزنی از 1 تا 5 به دست می آید، که به طور متوسط (میانگین) این امتیاز عدد 3 است.

سرانجام، امتیازات وزنی تمام عوامل خارجی و داخلی در ستون 4 را به طورجداگانه با یکدیگر جمع می زنیم و امتیاز وزنی را محاسبه می کنیم. امتیاز وزنی کل نشان می دهد که یک سیستم چگونه به عوامل و نیروهای موجود و بالقوه در محیط بیرونی اش پاسخ می دهد. همیشه متوسط امتیاز وزنی کل در یک سیستم در یک زمینه، عدد 3 است (هانگر و ویلن، مبانی مدیریت استراتژیک، ص90-92). چنان چه بالاتر از آن باشد، اهمیت آن بیشتر و اگر کمتر از آن باشد، از اهمیت و تأثیرگذاری کمتری برخوردار است.

الف) نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی مؤثر بر توسعه متناسب وحدت از منظر امام علی(علیه السلام) (IFAS) برای سازماندهی عوامل داخلی در قالب مقوله قوت ها و ضعف های فراروی سیستم، با استفاده از عوامل درجه بندی و با توجه به اهمیت هریک از قوت ها و ضعف ها و با توجه به میزان تأثیرگذاری هریک از آن ها بر میزان توسعه متناسب وحدت از منظر امام علی(علیه السلام) ایران، محاسبه و به شرح جدول 1 تعیین گردید:

ص: 59

جدول 1. نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (قوت ها)

از دیدگاه کسانی که مورد سؤال قرار گرفتند، مهم ترین نقاط قوتی که ایران در زمینه توسعه وحدت، امنیت و هم بستگی از منظر امام علی(علیه السلام) از آن برخوردار است، عبارتند از: دوستداری اهل بیت و امامان معصوم(علیهم السلام) به ویژه حضرت علی(علیه السلام) و پیروی از دستورات امنیت و وحدت بخش آن ها با بهره مندشدن از امتیاز وزنی 76/0 در جایگاه نخست می باشد که در واقع کشور ایران کشوری شیعه مذهب و پیرو دستورات پیغمبر(صلی الله علیه و اله) و امامان معصوم(علیهم السلام) می باشد که این امر زمینه ساز اجرای دستورات اسلامی برای همه و زمینه وحدت، امنیت و هم بستگی خواهد شد. تلاش مستمر در راستای ارائه و توسعه اسلام ناب در کشور و توجه به دستورات امنیت و وحدت بخش آن با امتیاز وزنی 64/0 در جایگاه دوم به لحاظ نقاط قوت قرار دارند. ترک تدریجی تعصبات قومی و مذهبی در سطوح مختلف کشور با امتیاز وزنی 6/0 در جایگاه سوم نقاط قوت قرار گرفته است. اسلام با تعلیمات

ص: 60

مبنی بر جست وجوی علم و ترک تعصبات قومی، مذهبی و اعلام هم زیستی با اهل کتاب، غل ها و زنجیرهایی را که به تعبیر خود قرآن به دست و پا و گردن مردم جهان آن روز بسته شده بود، پاره کرد و زمینه رشد یک تمدن عظیم و وسیع را فراهم آورد (مطهری، حکومت دینی در اندیشه آیت الله مطهری، ص150). اختلافات مذهبی و جنگ های طایفه ای میان امت های مختلف، جامعه اسلامی را دچار آشوب های اجتماعی و سیاسی می نماید و همین امر علاوه بر عقب ماندگی جوامع اسلامی، منجر به تضعیف و نابودی دین اسلام می شود و مسلمانان را از دستیابی به اهداف و آرمان های متعالی خویش بازمی دارد. راهکار عملی امام علی(علیه السلام) در جلوگیری از بروز اختلافات مذهبی در میان مسلمانان، بهره گیری از تقیه در زمان حکومت خلفا است. حضرت در نمازهای ایشان حاضر می شود و برای حمایت از دین با آنان همراهی می کند و به جنگ دشمنان دین می رود (مجلسی، بحارالأنوار، ج15، ص309). جدول 2 نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (ضعف ها) را ارائه می نماید.

جدول 2. نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (ضعف ها)

ص: 61

تصویر

براساس جدول 2 مشاهده می گردد که وجود بی عدالتی و تمایزات مختلف در برخی امورات در جامعه، با امتیاز وزنی 76/0 در جایگاه نخست ضعف ها قرار دارد که در واقع بی عدالتی می توان زمینه را برای انواع و اقسام اختلافات و تفرقه ها فراهم نماید که حضرت علی(علیه السلام) نیز همواره در راستای ایجاد عدل و قسط تلاش می کردند و همه را به آن فرمان می دادند. مکتب اسلام با الهام از آیات قرآنی و روایات پیشوایان دینی، بر اقامه عدل و قسط در جامعه انسانی تأکید دارد و هدف از بعثت انبیا را تحقق عدالت اجتماعی می داند و بر عدالت خواهی در همه ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی پافشاری می نماید. به عنوان مثال قرآن کریم فلسفه تشکیل حکومت ها و بعثت انبیا را اقامه قسط و عدل و حل اختلافات گوناگون بین مردم دانسته است: {وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ وَهُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ} (بقره/113)؛ «یهود بر این دعوی هستند که نصاری را از حق چیزی در دست نیست و نصاری بر این دعوی که یهود را از حق چیزی در دست نیست، در صورتی که هردو گروه در خواندن کتاب آسمانی یکسان هستند. این گونه دعوی ها نظیر گفتار و مجادلات مردمی است که از کتاب آسمانی بی بهره اند و خداوند در این اختلافات روز قیامت میان آن ها حکم خواهد فرمود». در بینش امام(علیه السلام) نیز عدالت اسلامی جایگاه والایی دارد و از نظر حضرت، میان وحدت و عدالت رابطه تنگاتنگی ا ست و فقط با وحدت می توان به عدالت رسید. چنان که حضرت در خطبه 216 می فرماید:

ص: 62

«آن گاه که مردم حق رهبری را ادا کنند و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزت یابد و راه های دین پدیدار و نشانه های عدالت برقرار و سنت پیامبر(صلی الله علیه و اله) پایدار گردد. پس روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حکومت امیدوار و دشمن در آرزوهایش مأیوس گردد، اما اگر مردم بر حکومت چیره شوند، یا زمامدار بر رعیت ستم کند، وحدت کلمه از بین می رود، نشانه های ستم آشکار و نیرنگ بازی در دین فراوان می گردد و راه گسترده سنت پیامبر(صلی الله علیه و اله) متروک، هواپرستی فراوان، احکام دین تعطیل و بیماری های دل فراوان شود» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص442).

وجود چنددستگی مذهبی، دینی و قومی در کشور، با امتیاز 72/0 در جایگاه دوم قرار گرفته است. عدم وجود هم بستگی، هم دلی و مشارکت مؤثر در بین سازمان های مختلف در کشور، با امتیاز وزنی 68/0 در جایگاه سوم نقاط ضعف قرار دارد.

ب) نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی مؤثر بر توسعه متناسب وحدت از منظر امام علی(علیه السلام) (EFAS) برای سازماندهی عوامل خارجی در قالب مقوله های فرصت ها و تهدیدهای فراروی سیستم، با استفاده از عوامل درجه بندی و با توجه به اهمیت هریک از فرصت ها و تهدیدها و با توجه به میزان تأثیرگذاری هریک بر وحدت از منظر امام علی(علیه السلام) در ایران، محاسبه و به شرح جدول ذیل تعیین گردید:

جدول 3. نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی (فرصت ها)

ص: 63

تصویر

چنانچه مشاهده می گردد، گزینه ارائه دستورات لازم و نمونه های عملی از سیره امام علی(علیه السلام) در زمینه وحدت، امنیت در سطوح مختلف آموزشی برای دانش آموزان و دانشجویان، با امتیاز وزنی 84/0 بالاترین امتیاز وزنی را داشته و در مرتبه اول فرصت های موجود قرار گرفته است. بالاترین امتیاز بعدی متعلق به بهره گیری از نیروهای متخصص و مجرب و عالم و فاضل در بحث وحدت به ویژه از منظر سیره علوی با میزان 72/0 می باشد.

استفاده از مشوق های مستمر و مؤثر در بین مدیران و مسئولین موفق کشور در عرصه وحدت، امنیت و همبستگی داخلی با امتیاز وزنی 68/0 در جایگاه سوم فرصت های دیگر قرار دارد. جدول 4 نتایج تجزیه و تحلیل نقاط تهدید را با وزن و نیز امتیاز وزنی آن نشان می دهد.

جدول 4. نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی (تهدیدها)

ص: 64

تصویر

براساس جدول 4 مشاهده می گردد که فقدان نظام شایسته سالاری در بین مدیران و مسئولین کشوری در عرصه وحدت گرایی مثبت بین آن ها، با امتیاز وزنی 72/0 در جایگاه نخست تهدیدها قرار دارد. گسترش الحاد و بی دینی در جامعه با امتیاز 68/0 در جایگاه دوم قرار گرفته است.

عدم رعایت ادب کلامی و پراکنش انواع و اقسام جسارت ها و اسائه ادب در بین برخی مسئولین با امتیاز وزنی 64/0 در مرتبه دیگر تهدیدها قرار دارد. یکی از طرق ایجاد اتحاد و بستن راه پراکندگی و اختلاف، رعایت ادب در کلام است. به نحوی که سخنان گوینده، جسارت و اسائه ادب به مخاطب نباشد تا از این طریق تیرگی ها و اختلافات رفع شود و صلح و صفا میان مسلمانان برقرار گردد. امام علی(علیه السلام) در این باره سخنان بسیاری دارد از جمله: «از گفتن سخن زشت و ناهنجار بپرهیزید که دل را پر از خشم و کینه می کند» (خوانساری، غررالحکم و دررالکلم، ج2، ص298)، «زبانت را به سخن ملایم و سلام کردن، عادت ده تا دوستانت زیاد و کینه ورزانت کم شوند» و «بدزبانی ارزشت را می کاهد و برادری را فاسد می کند» (خوانساری، همان، ج4، ص144).

ص: 65

تصویر

ص: 67

تصویر

اینک با تداخل هریک از عوامل بر یکدیگر، به تدوین راهبردهای مختلف رقابتی / تهاجمی so))، تنوع st))، بازنگری wo)) و بالاخره راهبردهای تدافعی wt)) می پردازیم که در ادامه آمده است:

ارائه یک چهارچوب جامع شناسایی گزینه های تفرقه افکنانه تعصبی قومی و قبیله ای در کشور و ارائه نظام شایسته سالاری در بین مدیران و مسئولین کشوری در عرصه وحدت گرایی بین آن ها؛ تدوین یک برنامه راهبردی جهت استفاده از نیروهای شایسته در نظام مدیریتی و استفاده از نیروها در جهت گسترش توانایی های آنان در زمینه وحدت، امنیت و هم دلی؛

ص: 72

ص: 74

در زمینه اثبات ناصبی نبودن اهل سنت و هم یاری و هم دلی آنان با اهل بیت و شیعیان شان در طول تاریخ، آثار مهمی نوشته شده است که از میان آن ها می توان به این موارد اشاره نمود:

سلسله مقالاتی از نگارنده در رد ادعاهای عبدالله موصلی نویسنده کتاب «حتی لاننخدع حقیقة الشیعه»؛ موصلی در این کتاب با استناد به روایات و سخنان برخی بزرگان شیعه، ادعا می کند شیعیان، عموم اهل سنت را ناصبی و کافر و ناپاک، و خون و مالشان را حلال می دانند. این ادعاها در مقالاتی مورد نقد قرار گرفته است. هم چنین به آثاری از آقایان حسن بلقان آبادی، رحمت تولایی و احمد کوثری در زمینه مرزبندی بین سنی و ناصبی، نیز می توان اشاره نمود.

ولی آن چه این نوشتار را از بقیه متمایز می کند، تأکید بر این مسئله است که در جنگ های سه گانه امیرالمؤمنین در طول خلافتش، اهل سنت در رکاب ایشان حضور داشتند و به دستور آن حضرت با مخالفان جنگیدند و حکومت آن حضرت، مخصوص به مذهب و تفکر خاصی نبوده است.

دوست نداشته باشند، یا آنان را مورد بدگویی و لعن قرار داده و یا فضایلی را که عموم بزرگان شیعه و سنی در حق اهل بیت قبول دارند، انکار نمایند، ناصبی قلمداد می کنند. حتی ذهبی از نویسندگان تأثیرگذار اهل سنت، به قدری در مفهوم ناصبی گری، حساسیت به خرج داده، که کسانی را که تصور می کنند حضرت امیرالمؤمنین در جنگ هایش برحق نبوده، ناصبی می داند.(1)

لذا به جماعت گزاردنِ این نماز، صرفاً در فقه اهل سنت وجود دارد و شیعه آن را لزوماً به صورت فرادا انجام می دهد. به عبارت بهتر، فرادا انجام دادن آن از خصوصیات شیعه، و به جماعت خواندن آن از اختصاصات اهل سنت است. بنابراین هر جا مشاهده شود که افرادی این نماز را به جماعت می خوانند، یقیناً اهل سنت هستند.

با این مقدمه بیان می شود، براساس گزارشی که تاریخ نویسان می دهند، برخی افراد در میان لشکر امیرالمؤمنین، نماز تراویح را به صورت جماعت می گزاردند. شیخ حر عاملی چنین می نویسد:

امام صادق(علیه السلام) فرمود: امیرالمؤمنین هنگامی که در زمان خلافت خود وارد مسجد کوفه شد، به پسرش امام مجتبی(علیه السلام) دستور داد به مردم ابلاغ کند، در صورت امکان نماز تراویح را به صورت فرادا و در منازلشان بگزارند. ولی مردم ترجیح دادند توصیه عمر بن خطاب مبنی بر جماعت خواندن تراویح را ترک نکنند. لذا امام آنان را دیگر منع ننمود.(حر عاملی، وسایل الشیعة، ج 8، ص46، ح10063).

افرادی که حاضر نبودند توصیه خلیفه دوم را ترک کنند، یقیناً جزء اهل سنت محسوب می شوند و همین افراد نیز قسمت قابل توجهی از طرف داران و لشکریان امام علی(علیه السلام) را تشکیل می دادند.

شاهد دوم، حضور برخی افراد در شمار راویان، کارگزاران و یا نیروهای امام است که ظاهراً از اهل سنت بودند. از باب نمونه به چنین افرادی می توان اشاره نمود: بشر بن عاصم بن عبدالله اللیثی الثقفی (1) و ابو راشد عمرو بن راشد الأشجعی الکوفی (امینی نجفی تبریزی، أصحاب أمیرالمؤمنین، ج2، ص447، ش865).

شاهد سوم، همراهی بسیاری از صحابه با امیرالمؤمنین است که دانشمندان فریقین آن را گزارش می کنند. از باب مثال، ابوالفرج بن جوزی می نویسد، بیست و پنج نفر از

ص: 80

صحابه ای که در جنگ بدر همراه رسول خدا بودند، در جنگ صفین نیز به امیرالمؤمنین ملحق و در همان جنگ شهید شدند(ابن الجوزی، المنتظم، ج5، ص120). همراهی اصحاب رسول خدا با حضرت علی(علیه السلام)، مخصوص به جنگ صفین نبود؛ چراکه شیخ طوسی می گوید 1500 نفر از صحابه در جنگ جمل همراه امیرالمؤمنین بودند و هشتاد نفر از آنان نیز در بدر حضور داشتند ( طوسی، الامالی، ص726، ح 1527). ذهبی نیز می نویسد، در جنگ جمل هشت صد نفر از انصار و چهار صد نفر از کسانی که در بیعت رضوان شرکت کرده بودند، در رکاب امیرالمؤمنین حضور داشتند (ذهبی، تاریخ الاسلام، ج3، ص484). و در ادعایی دیگر، گفته شده 2800 نفر از اصحاب رسول خدا، حضرت علی(علیه السلام) را در جنگ هایش همراهی نمودند (مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص352). حتی مرحوم شرف الدین، دویست نفر از صحابه ای که از هواداران حکومت امیرالمؤمنین بوده اند را به اسم ذکر می کند.(1) و این نقل قول ها وقتی برای اثبات ادعای ما مفید قرار می گیرند، که ارزش صحابه را در نزد اهل سنت، مورد مطالعه قرار دهیم. چراکه صحابه، مخصوصاً صحابه نخستین که در جنگ بدر شرکت داشتند، در نظر اهل سنت عادلند و خط مشی آنان برای عموم اهل سنت محترم است؛ بنابراین اصحاب، جزء استوانه های عقیدتی اهل سنت قرار می گیرند و اگر همان ها در یکی از جنگ ها به حضرت امیرالمؤمنین بپیوندند، عملشان مورد استناد و اعتماد مسلمانان سنی است. بنابراین، شرکت در جنگی که فرمانده آن حضرت علی(علیه السلام) است، هم در نظر شیعه و هم در نظر سنی، امری صواب و شایسته تلقی می گردد. و می توان چنین نتیجه گرفت، حکومتی که امیرالمؤمنین به مرکزیت کوفه تشکیل داد، صرفاً شیعی نبوده و حضرت قصد داشته عموم مسلمانان محب اهل بیت، یعنی شیعه و سنی را در حکومت خود گرد آورد.

ص: 81

دلیل چهارمی که می توان بر شمول حکومت امیرالمؤمنین بر شیعه و سنی آورد، این است که بعد از فوت عثمان، همان افرادی که وی را به عنوان خلیفه سوم قبول داشتند بلافاصله برای بیعت نزد حضرت علی(علیه السلام) آمدند و وی را با اصرار فراوان، ملزم به قبول خلافت کردند. خود امام در این باره می فرماید:

«آن گاه چیزی مرا به وحشت نینداخت، جز اینکه مردم همانند یال کفتار بر سرم ریختند و از هر طرف به من هجوم آورند، که دو فرزندم در آن ازدحام کوبیده شدند، و ردایم از دو جانب پاره شد، مردم چونان گله گوسپند محاصره ام کردند» (شریف رضی، ترجمه نهج البلاغة، ص9).

آیا می توان تمام این افرادی که با ازدحام و هجوم، با آن حضرت بیعت نمودند را شیعه، به معنای امروزی آن دانست؟! آن هم در محیطی مثل مدینه که سال ها تفکرات غیر شیعی در آن حاکم بود و بالتبع، باید شمار شیعیان در آن شهر، زیاد نباشد! لذا کسانی که با ایشان بیعت کردند، عموماً اهل سنت و همان هایی بودند که سه خلیفه سابق را معتقد بودند. یعنی آنان که جنابان ابوبکر و عمر و عثمان را پذیرفتند، به خلافت حضرت علی(علیه السلام) نیز گردن نهادند.

و با توجه به اینکه عثمان صرفاً در قاموس اهل سنت است که به عنوان خلیفه سوم شناخته می شود، نه شیعیان به معنای کنونی، لذا بیعت طرف داران عثمان با آن حضرت، بدان معناست که در گستره حکومت آن امام بزرگوار، اهل سنت نیز حضور داشته اند. البته در میان بیعت کنندگان با امیرالمؤمنین، کسانی بودند که بعدها به دلایلی، بیعت خود را با آن حضرت نقض نمودند؛ ولی این به هیچ وجه به اصل مسئله ضربه ای نمی زند و نمی توان به بهانه اینکه ممکن است برخی افراد بیعت خود را با امیرالمؤمنین بشکنند، گستردگی بیعت مردم را با امام در آن لحظه، نادیده انگاشت. به تعبیر بهتر، در ابتدا توده های مردم به شکلی باشکوه و پر ازدحام، با امیرالمؤمنین بیعت نمودند، و این توده مردم، هم شامل کسانی است که خلیفه سوم را قبول داشتند و هیچ انتقادی را به وی وارد نمی دانستند، و هم کسانی که علی رغم علاقه به عثمان، اندکی نیز به وی انتقاد داشتند، و هم کسانی که علناً به

ص: 82

وی معترض بودند؛ و همه این افراد با امام بیعت نمودند. گرچه برخی از این ها در ادامه راه، امام را تنها گذاشتند، ولی این تفرقه و گسست در زمان های بعدی، به اجتماع اولیه توده های مردم در بیعت با ایشان، ضرری وارد نمی کند. یعنی گفتمان عدالت و وحدت که امام منادی آن بود، به قدری قوی بود که توانسته بود همه آنان را وحدت ببخشد و این چیزی است که این نوشتار در پی اثبات آن است. پس اگر دسته ای از مردم ظرفیت تحمل این عدالت را نداشتند و بیعت خود را نقض نمودند را، نمی توان به حساب ضعف مدیریت امام دانست.

جُثْمَانِ إِنْسٍ. قَالَ قُلْتُ: کَیْفَ أَصْنَعُ؟... قَالَ: تَسْمَعُ وَ تُطِیعُ لِلْأَمِیرِ. وَإِنْ ضُرِبَ ظَهْرُکَ. وَأُخِذَ مَالُکَ. فَاسْمَعْ وَأَطِعْ» (نیشابوری، صحیح مسلم، ج 3، ص1476، ح1847)؛ حذیفه گوید: به رسول خدا گفتم ما در شر و بدبختی بودیم ولی اوضاعمان تغییر یافت؛ ولی آیا باز ممکن است شر به ما روی آورد؟ فرمود: بله! افرادی خواهند آمد که به دستورات من عمل نمی کنند؛ شیطان هایی در لباس انسانند. پرسیدم: وظیفه ما در این میان چیست؟ فرمود: حتی اگر تو را بزند و مالت را بگیرد نیز، از او اطاعت کن).

وقتی جوامع حدیثی اهل سنت، از رسول خدا چنین سخنی در لزوم اطاعت از حاکم شیطان صفت می آورند، تکلیف در مورد حاکم عادل و انسان کاملی هم چون امیرالمؤمنین، معلوم است! روایت دوم نیز در صحیح بخاری آمده است:

«أَنْ بَایَعَنَا عَلَی السَّمْعِ وَالطَّاعَةِ... وَ أَنْ لاَ نُنَازِعَ الأَمْرَ أَهْلَهُ، إِلَّا أَنْ تَرَوْا کُفْرًا بَوَاحًا، عِنْدَکُمْ مِنَ اللَّهِ فِیهِ بُرْهَانٌ»(1) (عبادة بن صامت گفت که ما با رسول خدا بیعت کردیم و به ایشان قول دادیم که مطیع حاکم باشیم و مادام که از وی عملی نبینیم که آشکارا کفر وی را برساند، با او نزاع نکنیم).

در مورد این حدیث نیز گفته می شود، اگر روایات اهل سنت، چنین تکلیف کنند که مردم تا کفر آشکار از حاکم نبینند، برعلیه وی نشورند و از وی اطاعت کنند، تکلیف در مورد شخصیت عدالت محور و کفر ستیزی مانند حضرت علی(علیه السلام)، مشخص است! از او نیز به طریق اولی باید اطاعت نمود.

هم چنین احمد حنبل در مسند خود از رسول خدا نقل می کند: شما باید اهل اطاعت باشید؛ حتی اگر برده ای سیه چرده بر شما حکومت کند (ابن حنبل شیبانی، مسند أحمد بن حنبل، ج 28، ص367، ح17142).

ص: 84

لذا اهل سنت عموماً اطاعت از حاکم را امری لازم می دانند؛ از باب نمونه، ابن حجر از دانشمندان اهل سنت عقیده دارد، حتی اگر از حاکم، امری سربزند که خروج علنی او را از دین نشان دهد، باز طغیان بر وی جایز نیست و وظیفه مسلمانان در این میان، صرفاً نصیحت نمودن اوست(ابن حجر عسقلانی،فتح الباری، ج13، ص8). نووی شارح صحیح مسلم نیز بر همین باور است.(1) و چون وجوب عدم طغیان بر حاکم، به دلیل حفظ امنیت جامعه اسلامی است، لذا همین لزوم حفظ امنیت، مستلزم این است که مردم جامعه، حاکم را در آرام نمودن کشور و مقابله با آشوب گران نیز یاری کنند. و صرف عدم طغیان و عدم همکاری مردم با آشوب طلبان، کافی نیست. وگرنه توصیه رسول خدا مبنی بر لزوم یاری حاکم، مورد بی اعتنایی قرار خواهد گرفت.

آن ها هم چنین روایاتی نقل می کنند که در آن، تشکیل جنگ های سه گانه امیرالمؤمنین را به دستور رسول خدا دانسته اند. مثلاً هیثمی می نویسد: حضرت علی[(علیه السلام)] فرمود، رسول خدا برای جنگ با سه گروه از مسلمانان، از من قول گرفت (هیثمی، مجمع الزوائد، ج7، ص238، ح12042). و هم چنین ابن بطال مالکی، شارح صحیح بخاری از ابن مسعود نقل می کند که جنگ های حضرت علی[(علیه السلام)] همه با دستور پیامبر بوده است (ابن بطال المالکی، شرح صحیح البخاری، ج10، ص29).

وجود این گونه روایات در منابع اهل سنت، نشان می دهد خود راویان نیز اگر در آن جنگ ها حضور داشتند، به سپاه امیرالمؤمنین می پیوستند؛ چراکه بعید است عالمی مسلمان، حدیثی را که به نظرش صحیح است، نقل کند ولی به آن عمل ننماید! مثلاً هیثمی در ابتدای همان کتاب ادعا می کند، سعی داشته عموماً احادیث صحیح را بیاورد و اگر هم احیاناً مجبور شده روایت ضعیفی ذکر کند، یا به ضعف آن تصریح و یا با آوردن روایت صحیح دیگری مشابه آن، تقویتش نموده است (هیثمی، مجمع الزوائد، ج1، ص8). و نمی توان علما و محدثان را از احدیثی که خود آن را صحیح می دانند، روی گردان دانست؛ با توجه به اینکه این کار از مصادیق علم بدون عمل است و بزرگان اهل سنت از عمل نکردن به علم شدیداً نهی می کنند. همان طور که متقی هندی نقل می کند: عالمی که علم دارد ولی به آن عمل نمی کند، مثل چراغی است که به دیگران راه را می نمایاند ولی سرانجام خودش در آتش می سوزد! (متقی هندی، کنز العمال، ج10، ص186، ح28974).

لذا روایت کردن چنین احادیثی، هم دلالت بر عمل به آن - در صورت تحقق شرایط - دارد، و هم نشان دهنده این است که نسل های پیشین آن ها که در زمان امیرالمؤمنین(علیه السلام) زندگی می کردند نیز، با همین استدلال، آن حضرت را تنها نگذاشته اند و ضمن ترجیح دادن امام بر طرف مقابل، برای اثبات مشروعیت عمل کرد خود، مبنی بر پیوستن به سپاه ایشان و برتر دانستن امام بر گروه مقابل، همین حدیث یا مشابه آن را بیان و به نسل های بعدی منتقل کردند تا به شخصی مثل هیثمی رسید و او آن را در کتاب خود نوشت! لذا اهل سنت چه در

ص: 86

نسل های پیشین و زمان حکومت امیرالمؤمنین، و چه در زمان حال، همواره دوست دار حق و پشتیبان حکومت الهی بوده اند و در مقابل خوارج زمان، که می توان داعش را از مصادیق آن دانست، مقاومت کرده اند.

14. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید سلفی، قاهره: مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم، بی تا.

15. طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم: دار الثقافه، 1414ق.

16. علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، تحقیق: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت، قم: مؤسسة آل البیت، 1414ق.

17. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم، 1409ق.

18. کوثری، احمد، بررسی ریشه های تاریخی ناصبی گری، پژوهشنامه نقد وهابیت سراج منیر، ش16، زمستان 1393ش.

19. لطفی، علی اکبر، بررسی جایگاه ابن تیمیه در میان سلفیه جهادی درباره حکم خروج بر حاکم، پژوهشنامه نقد وهابیت سراج منیر، ش29، بهار 1397ش.

20. متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال؛ فی سنن الاقوال و الافعال، تحقیق: بکری حیانی و صفوة السقا، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401ق.

21. مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، تحقیق: اسعد داغر، قم: دارالهجرة، چاپ دوم، 1409ق.

22. میرزایی، قاسم و مهدی فرمانیان، خروج بر حاکم از دیدگاه اهل سنت، قم: رهپویان اندیشه، 1396ش.

23. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره: دار الحدیث، 1412ق.

24. هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، تحقیق: حسام الدین قدسی، قاهره: مکتبة القدسی، 1414ق.

25. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمدفواد عبدالباقی، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی، 1395ق.

26. ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب؛ فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، بیروت: دار الفکر، بی تا.

27. اصغری نژاد، محمد، نقد ابن تیمیه بر معارضان امام علی در صفین، پژوهشنامه نقد وهابیت سراج منیر، ش18، تابستان 1394.

28. حسینی میلانی، سیدعلی، سلسه پژوهش های اعتقادی(افکار ابن تیمیه در بوته نقد)، ترجمه و تحقیق: هیئت تحریریه مرکز حقایق اسلامی، قم: مرکز حقایق اسلامی، چاپ دوم، 1389ش.

29. خورشیدی، وحید، بررسی اتهام ابن تیمیه درباره بیزاری شیعیان از صحابه، پژوهشنامه نقد وهابیت سراج منیر، ش30، تابستان 1397ش.

ص: 89

ص: 90

ص: 92

همام مورد تحلیل قرار دهد. این نوشتار در سه مرحله تبین شده است بخش نخست به مفهوم شناسی اختصاص یافته و بخش دوم و سوم به ترتیب به وحدت در گفتار و سیره امام علی(علیه السلام) اختصاص یافته است و از نهج البلاغه به عنوان منبع اصلی استفاده شده است.

آیت الله مکارم شیرازی می گویند:

برای اتحاد بین المسلمین، به عقیده من سه کار باید کرد.

1. این که اتحاد را تعریف کنیم خیلی ها خیال می کنند که اتحاد این است که بیاییم دست از عقایدمان برداریم. معنی اتحاد این نیست که من علی(علیه السلام) را خلیفه بلافصل پیامبر(صلی الله علیه و اله) ندانم. یا آن ها دست از عقایدشان بردارند این عملی نیست. اتحاد این نیست که مثل سیاسیون که چانه زنی می کنند تا به توافق برسند و... اتحاد این است که بر روی مشترکات مان که خداوند واحد، پیامبر واحد، کتاب واحد و... است تاکید کنیم.

2. این که به مقدسات یک دیگر اهانت نکنیم چون این ها اسباب درد سر می شود پس هر مذهب مقدسات خودشان را دارد (علی اکبر سبزیان، منشور اتحاد ملی وانسجام اسلامی، ص 65) نکاتی که از تعاریف ذکر شده برمی آیند عبارتند از:

پافشاری و تاکید بر وحدت اسلامی بر مبناهایی که بین تمام مسلمین مشترک است؛ تاکید بر وحدت فر هنگی و سیاسی و اجتماعی.

و با توجه به تعاریف ارائه شده توسط پیش گامان وحدت اسلامی در تعریف وحدت اسلامی می توان گفت که وحدت اسلامی عبارت است از هم فکری و تلاش مسلمانان برای گسترش اسلام و ترویج و برآورده ساختن آرمان های محمدی(صلی الله علیه و اله) در عرصه های مشترک و مختلف سیاسی؛ اجتماعی و فرهنگی بر اساس مبنای مشترک و ثابت اسلامی و پرهیز از تفرقه، منافقیت و دشمنی که زمینه ساز تضعیف اسلام در برابر استکبار و بدخواهان اسلام شود.

با توجه به مباحث ارائه شده وقتی بحث وحدت اسلامی به میان می آید، بی شک به منظور یکی شدن دو یا چند عقیده در مذهب نمی باشد. بلکه به معنی روان شدن و هماهنگی افراد در رسیدن به هدف و امور مشترک (حفظ اسلام) است.

چنان چه طلایه دار وحدت اسلامی حضرت آیه الله خامنه ای می فرماید:

اگر ما می گویم که شیعه و سنی در کنار هم قرار بگیرند. یعنی شیعه شیعه بماند سنی

ص: 96

سنی بماند. ما چه موقع به عالم تسنن گفته ایم که منظورمان از وحدت این است که شما شیعه بشوید. هر کس خواست شیعه بشود از طریق مباحثات عالمانه و از راه های علمی شیعه بشود آن ها هم آزادند که بروند کار خودشان را بکنند. ما نمی گویم شما مذهبت را عوض کن. ما می گویم که شیعه و سنی سر عقل باشند (دفتر مقام معظم رهبری، حدیث ولایت، ج5، ص229).

شهید مطهری می فرماید: مراد از هم گرایی در سیره امام علی بدین معنا است که آن حضرت علی رغم آن که ولایت را حق خود دانسته و با خلفا اختلاف داشت و سیاست آن ها را نقد می کرد (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه1؛ مطهری، سیری در نهج البلاغه، از ص 156 به بعد) ولی هنگامی که دشمنان مشترک مسلمانان، اصل دین و مصالح عمومی امت اسلامی را تهدید می کردند، آن حضرت با خلفا هم گرا شده و با آن ها هم کاری می کرد. (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، خطبه 146؛ کلینی، الکافی، ص 122).

می توان بر حسب ساختارهای گوناگون اجتماعی انواع متعددی از وحدت را ذکر نمود از قبیل وحدت نژادی، وحدت ملی، وحدت سیاسی، وحدت عاطفی، و وحدت اعتقادی و دینی. وحدت مورد بحث در نوشتار حاضر از میان اقسام مذکور وحدت اعتقادی و دینی می باشد. امتیاز ویژه وحدت اعتقادی و دینی این است که تنها باورهای دینی و عقائد دین مردم مایه هم گرایی آنان گشته و وابستگی های اعتقادی و پایبندی به افکار و اندیشه های مشترک مذهبی موجب شده است که در برابر بیگانگان متحد شوند.

تحقق چنین وحدتی در عصر حاضر که دشمنان اسلامی مجهز با تمامی سلاح های تفرقه انداز برآمده به جد سعی در تضعیف اسلام از طریق تفرقه اندازی دارند، هر چند امری دشوار، اما ممکن است. زیرا علاوه بر سیره سنبل و تندیس وحدت اسلامی امام علی(علیه السلام)، سعی و کوشش پیش گامان و طلایه داران وحدت (مانند سید جمال الدین اسد آبادی، رئیس جامعة الازهر شیخ محمد شلتوت، علامه اقبال لاهوری، بنیان گذار انقلاب اسلامی حضرت آیت الله امام خمینی و رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای

ص: 97

و...) در راه تحقق وحدت و موفقیت آنان در این امر بسیار مهم، دلیل آشکار و مؤید بر امکان وحدت بوده نقش بطلان به تفکر مخالفین وحدت و دامن زنان به تفرقه مسلمانان می کشد. ذکر اسامی همه آن ها و تبین نقش آن ها در تحقق وحدت بالخصوص حضرت آیت الله خامنه ای - دام ظله العالی - فرصت دیگری می طلبد.

در این آیه بعد از ظاهر شدن و آشکار گشتن حقیقت به نهی کردن از جدایی و تفرقه گرایی پرداخته و به آثار ویرانگر اختلاف هشدار داده است. (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج3، ص 56).

شهید مطهری در تبین آیات کریمه بیانگر وحدت اسلامی، می فرماید: قرآن به مسلمانان هشدار می دهند چون مخالفان اسلام باهدف های اسلامی مخالفند و آرزومند تفرق و پراکندگی آن ها می باشند و از وحدت مسلمانان می ترسند آن ها هستند که آتش های تفرقه و اختلاف را دامن می زنند و موانع برای وحدت اسلامی ایجاد می کنند (جاوید موسوی، اتحاد اسلامی در آثار شهید آیت الله مطهری، ص 32).

خطبه40) و تفرقه افکن را مستوجب قتل می دانسته می فرمایند: ملازم با سواد اعظم باشید و از گروه گروه شدن در مقابل جمعیت بپرهیزید. زیرا آدمی را وقتی که از جمعیت جدا کرد این نوع افراد معمولا سهم شیطان می شود. مثل گوسفندهایی که از گله جداشده. و گرفتار گرگ می شوند آگاه باشید هر کس شعار جدایی و شعار ملت دهد سزاوار قتل بوده. و باید او را کشت حتی اگر این شعار از زیر عمامه و دهان من خارج شود (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، خطبه127). ابن ابی الحدید می گوید: مراد آن حضرت از سواد اعظم جماعت است (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 8، ص 122).

از سخنان امام برمی آید که وحدت اسلامی از نظر ایشان مسئله خیلی مهم و از اهیمت ویژه ای برخوردار است از این رو بر مسلمانان فرض شرعی است که برای ایجاد و حفظ وحدت باید تلاش کرنند تا از زیر سلطه بیگانگان در بیایند و اهداف شوم بدخواهان اسلام در نطفه خفه شود.

احوال و اوضاع مردم در دوره قبل از بعثت پیامبر و بعد از آن می باشد. زیرا این دو دوره کاملا از یک دیگر ممتاز می باشد (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، خطبه 96).

امام علی(علیه السلام) پیرامون وحدت مسلمین بر مبنای دین در بیان بسیار زیبائی می فرماید: همانا شما برادران دینی یک دیگرید، چیزی جز درون پلید، و نیت زشت، شما را از هم جدا نساخته است، نه یک دیگر را یاری می دهید، نه خیرخواه یک دیگرید، و نه چیزی به یک دیگر می بخشید، و نه به یک دیگر دوستی می کنید (همان، خطبه 112) حضرت در جای دیگر با نکوهش به مردم می فرما یند: در یاری پروردگارتان برای چه در انتظارید؟ آیا دینی ندارید که شما را گرد آورد یا غیرتی که شما را به خشم آورد (همان، خطبه 29). بنابر این امام در بیانات خویش دین را عامل اصلی و اساسی وحدت بین مردم بیان نموده و آن را مبنای برادری و اتحاد واقعی و داشتن هم کاری متقابل موثر و سازنده معرفی کرده اند. قرآن نیز با تعبیر حبل الله دین را محور وحدت معرفی نموده است (آل عمران/103 ).

در هنگام درگیری با اهل شام از اختلافات بین مسلمانان، اظهار نگرانی نموده و از خدای واحد و پیامبر واحد به عنوان محور های هم گرایی یاد نموده می فرماید:. آغاز کار چنین بود ما با مردم شام دیدار کردیم، که در ظاهر پروردگار ما یکی، و پیامبر ما یکی، و دعوت ما در اسلام یکی بود (همان، نامه58).

وجود مقدس پیامبر اکرم تا قیامت پیامبر همه مردم است از این جهت او به عنوان پیامبر واحد مورد قبول همه مسلمین است. ضمن آن که در عصر جاهلی با همه پراکندگی ها تنها در سایه حضور رسول خدا و با هدایت های او بود که توانست هم بستگی خود را باز یابد و بزرگ ترین نظام حکومت را در تاریخ خویش بنا نهد.امام امام علی(علیه السلام) با اشاره به این ویژگی پیامبر می فرماید: خدا به برکت وجود او کینه ها را دفن کرد و آتش دشمنی ها را خاموش نمود، با او میان دل ها الفت و برادری ایجاد نمود (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، خطبه96). چنان چه در صدر اسلام مسلمانان مانند پروانه دور شمع وجودی آن حضرت می چرخیدند و وجود پیامبر مسلمانان را مانند تسبیح به هم پیوند داد. دشمنان اسلام از وجود پیامبر به عنوان مهر اتحاد و عامل هم بستگی مسلمانان وحشت داشتند از این رو در جنگ احد برای این که اختلاف ایجاد کنند شایعه کردند که پیامبر کشته شده است. در عصر حاضر نیز که اهانت سلمان رشدی به ساحت مقدس پیامبر اسلام نشان داد که نمی توانند اهانت به او را تحمل کنند. بنابر این اگر مسلمانان با محوریت قرار دادن پیامبر خدا متحد شوند و در مقابل استکبار جهانی قرار گیرند به لطف خدا حتما موفق خواهند شد. اقبال لاهوری می گوید:

دل به محبوب حجازی بسته ایم زین جهت با یک دیگر پیوسته ایم عشق ورزی از نسب باید گذشت هم ز ایران و عرب باید گذشت

همه امور کشور، پیرامون من و به وسیله من به گردش در آید، اگر من از محور خود دور شوم مدار آن بلرزد و سنگ زیرین آن فرو ریزد (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص118).

امام خمینی نیز حکومت را به عنوان عامل وحدت بیان کرده می فرماید: تشکیل حکومت برای حفظ وحدت مسلمین است چنان چه حضرت زهرا(علیها السلام) در خطبه ای فرموده است: امامت برای حفظ نظام و تبدیل افتراق مسلمین به اتحاد است (خمینی، ولایت فقیه، ص 42). درجای دیگر امام(علیه السلام) با اشاره نقش رهبری و امام در ایجاد و حفظ وحدت می فرماید: جایگاه رهبر چونان ریسمانی محکم است که مهره ها را متحد ساخته به هم پیوند می دهد، اگر این رشته از هم بگسلد، مهره ها پراکنده و هر کدام به سویی خواهند افتاد و سپس هرگز جمع آوری نخواهند شد (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه146) در عصر حاضر مشکل جدی در راه وحدت به تمام معنا، عدم پیروی همه مسلمانان از رهبری و امام واحد در امور اجتماعی اسلام می باشد اگر تعصبات را کنار بگذارند و در سایه پرچم رهبری جمع شوند و امت واحده تشکیل دهند هیچ قدرتی نخواهد توانست در برابر اسلام قد علم کند.

وحدت و هماهنگی، بر پراکندگی شما بیفزاید، از وسوسه و زمزمه و فریب کاری شیطان روی گردانید (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، خطبه120).

با غلبه بر همین مانع می تواند وحدت دینی را از رویایی به واقیعیت تبدیل سازد و آرزوهای بر باد رفته پیشینیان را دست یافتنی کند.

ثمره درونی این است که ارکان وپایه های حکومت اسلامی استوار می گردد و افراد جامعه اسلامی نیز به سوی پیش رفت رفاه و قدرت مندی پیش می رود و درحرکت به در آوردن چرخه بزرگ جامعه به سوی تعالی. و زندگی بهتر و روشن تر و به عبارت دیگر در مسیر ایجاد مدینه فاضله، سهیم خواهند شد. خلاصه این که برآیند وحدت در جامعه اسلامی، نزدیک شدن به تکامل، رفاه، و آینده روشن برای افراد آن جامعه است.

اما ثمره بیرونی وحدت اسلامی؛ پیشرفت جامعه و رسیدن افراد به تفاهم و دست یافتن آن ها به عواملی که قدرت آنان را آفزون می سازد، باعث خواهد شد که در مقابل ملت های غیر مسلمان نیز بتوان قد علم کرده از حیثیت و وجود خویش دفاع نمایند و چه بسا در صحنه های علمی و سیاسی بر آن ها تاثیر گذار باشند. در ادامه به اختصار به ثمرات وحدت اسلامی سمبل وحدت امام علی(علیه السلام) پرداخته می شود.

می فرماید: عرب امروز گرچه از نظر تعداد اندک است اما با نعمت اسلام فراوانند، و با اتحاد و هماهنگی عزیز و قدرتمندند (دشتی، ترجمه نهج البلاغه،خطبه 146).

و نیز می فرماید: امت محمد(صلی الله علیه و اله) (درسایه وحدت اسلامی) امور اجتماعی آن ها استوار شد و در پرتو آن عزتی پایدار، آرام گرفتند و به حکومتی پایدار رسیدند. آن گاه آنان حاکم و زمام دار جهانیان شدند و سلاطین روی زمین گردیدند و فرمانروای کسانی شدند که در گذشته حاکم بودند و قوانین الهی را بر کسانی اجراء کردند که مجریان احکام بودند و در گذشته کسی قدرت در هم شکستن نیروی آنان را نداشت و هیچ کس خیال مبارزه با آنان را در سر نمی پروراند (همان، خطبه192).

امام صریحا فرمود: که وحدت، عزت، شوکت، قدرت، و حاکمیت را به دنبال دارد پس از بیان امام هیچ شکی در وجود چنین آثاری نمی ماند. بنابر این باید مسلمانان خواهشات پرستی، تعصب، و غیره را کنار بگذارد و با پیروی از تندیس به دنبال حفظ وحدت باشند و در دام دشمنان دوست نما نیافتند.

شمار می آید می فرماید: انسجام و اتفاق مایه رحمت، افتراق و جدایی عذاب است (مجلسی، بحارالانوار، ج28، ص 104).

بهترین مردم نسبت به من گروه میانه رو هستند، از آن ها جدا نشوید، همواره با بزرگ ترین جمعیت ها باشید که دست خدا با جماعت است (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، خطبه127) نا گفته پیدا است مراد ایشان از بیان (ید الله مع الجماعه) ید قدرت پروردگار است که یاریگر مسلمانان متحد می باشد. بنابر این رحمت و کمک خداوند شامل حال کسی خواهد شد که از جماعت دور نمی شود.

از امام بوده است. علت بیان آثار از سوی امام جهت رغبت مسلمانان و بیدار ساختن آن ها است بنابر این مسلمانان به دنبال منفعت شخصی شان نباشند بلکه با الگو قرادادن رهبری فداکار هم چون علی(علیه السلام) به طرف وحدت اسلامی گامی بیشتری بردارند و بداند پیروزی به جز وحدت کلمه مشکل است. چنان چه امام خمینی با اشاره به نقش اتحاد در انقلاب اسلامی می فرماید: رمز پیروزی انقلاب اسلامی ایران وحدت کلمه است ( خمینی، مجموعه آثار امام خمینی، ج 6، ص 9).

آن ها در میان شما عبرت انگیز باقی ماند (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، خطبه91، ص192).

بنابر این تفرقه امت های اسلامی با هم دیگر عامل بسیار مهم و اساسی برای شکست آنان در مقابله با دشمنان و استکبار جهانی است.

برخی از سران برای حفظ منافع ظاهری و مادی خود هم دستی و ارتباط با دشمنان شرقی و غربی را به جان می خرند و در مقابل به جای رافت و عطوفت اسلامی نسبت به یک دیگر با هم از در دشمنی وارد می شوند. و از طرف دیگر گروه افراطی حمایت یافته غربی با ادعای عمل به تبری نقش به سزایی در ایجاد تفرقه بین مسلمین ایفا کرده و می کنند امت اسلامی باید بیدار شود و با شناسایی عوامل اصلی این بیماری مهلک آن را کنترل کنند و با ایجاد وحدت و هم دلی میان خودشان عزت و سربلندی شان را برگردانند، البته این جز در سایه تمسک به قرآن و عترت امکان پذیر نخواهد بود.

موضع خود در این دوره 25 ساله عنوان صبر تسلیم و حفظ وحدت یاد می کند در خطبه شقشقیه امام بعد از حوادث تلخ بعد از پیامبر را باز گو می کند و می فرماید: دیدم که شکیبایی در آن حالت خردمندانه تر است و من طریق شکیبایی گزیدم ( همان، خطبه3).

در این خطبه و درجاهای دیگر مولا از سکوت خویش تعبیر به صبر می کند و هرگز در این واژه سخنی از انزوا و گوشه نشینی نیست. امام در جای دیگر به اشاره به فلسفه سکوت خود می فرماید: به خدا سوگند اگر بیم جدایی و تفرقه بین مسلمانان و بازگشت کفر و واژگون شدن دین نبود ما به گونه دیگری جز آن چه تا اکنون بودیم می بودیم (مجلسی، بحارالانوار،ج32، ص 161؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص307).

در این سخن امام نیز از موضع خویش تحلیل ایثار گرانه داشته و هرگز سخن از انزوا و کناره گیری نیست بلکه سخن از درگیر نشدن با دستگاه خلافت است بنابر این باید سکوت امام را به معنای گزینش موضع مسالمت آمیز با دستگاه خلافت و پرهیز از تفرقه و درگیری و مبارزه مسلحانه تفسیر کرد.

هر چند این سکوت برای امام بسیار سخت و ناگوار بود ولی به خاطر حفظ اسلام و ابروی اسلام که نتیجه وحدت و امنیت اسلامی بود جام زهر را سر کشید و برای بیان جایگاه و دشواری این مرحله تعابیری مانند خاشاک در چشم و استخوان در گلو را به کار بردند که بیانگر امر بسیار سخت و دشوار است.

می فرمایند: همانند کسی بودم که خاشاک به چشمش رفته، و استخوان در گلویش مانده باشد (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه3). اساسی ترین فلسفه سکوت آن حضرت که از کلمات گهر بارش در می آید (حفظ دین است) ملازمه این امر، حفظ وحدت اسلامی است. امام علی(علیه السلام) با بصیرت وتیز بینی که داشت دید که مطالبه وی از حق خود از مخالفان و رویا رویی با آنان و حمایت گروه ها و دسته های مختلف جامعه اسلامی را با خطر تجزیه و پراکندگی روبه رو خواهد ساخت از این رو با هدف حفظ وحدت اسلامی و

ص: 115

جلوگیری از فتنه و تفرقه در دین از حقوق مسلم خویش گذشت و سکوتی سخت و تلخ طولانی را برگزید و بدین ترتیب از انشعاب و تفرقه در میان امت پیش گیری نمود.

فتنه را کندم، و جز من هیچ کس جرأت چنین کاری را نداشت، آن گاه که امواج سیاهی ها بالا گرفت و به آخرین درجه شدت خود رسید (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، خطبه92).

مورخان ماجرایی را نقل می کنند که پس از سقیفه بین انصار و مهاجر روی داد و باعث شکاف میان مسلمین می شد اما با تدبیر امام و الفت و هم دلی در میان مسلمانان پایدار گشت، و جبهه اسلامی انسجام و پیوستگی پیشین را باز یافت (زبیر ابن بکار، الاخبار الموفقیات، ص 533).

مورخان از قبیل یعقوبی و طبری و ابن ابی الحدید می گویند: ابوسفیان هنگامی که از رحلت پیامبرخدا و از بیعت مردم با ابوبکر و کنار گذاشتن امام علی(علیه السلام) آگاه شد احساس کرد که الان می توانند به هدفشان دست یابد یعنی با ایجاد اختلاف بین مسلمانان شرائط را پیش از پیش نا بسامان و آشفته سازد، آن گاه به علی بن ابی طالب گفت که دست خود را پیش آر تا با تو بیعت کنم (طبری، تاریخ طبری، ج 3، ص 344).

اما امام علی(علیه السلام) که از اندیشه های شوم و اهداف پشت پرده وی آگاه بود و می دانست ابوسفیان جز به فتنه و آشوب نمی اندیشد دست بر سینه اش زد و او را از خود دور ساخت (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1؛ علامه امینی، الغدیر، ص 254).

به خدا سوگند در پس این پیشنهاد هدفی جز فتنه و آشوب نداری و تو از دیر باز بدخواه اسلام بوده ای. ما را به اندرز تو نیازی نیست.

پس اقدام به موقع ایشان سبب شد که تفرقه و توطئه دشمنان ناکام شود و وحدت و هم بستگی حفظ شود و این یک تلاشی بود مفید برای تحقق و حفظ وحدت از سوی تندیس وحدت امام علی(علیه السلام).

اسلامی به کمک آنان شتافت تا اسلام دین محمدی(صلی الله علیه و اله) حفظ شده گسترش یابد، یکی از عرصه های خیلی مهم که به حمایت آنان شتافت عرصه بیعت است در ادامه با توجه به گنجایش این نوشتار به مختصر به برخی از آنان پرداخته می شود.

و این بیعت امام علی صرفا در مسیر اتحاد اسلامی بوده برای همین است که امام علاوه بر عدم بیعت در ابتداء هیچ مسئولیت حکومتی را نپذیرفت و علاوه بر تصحیح اشتباه خلفاء همواره از سیاست نادرست آنان انتقاد می کرد. در ادامه به برخی از آنان اشاره خواهد شد. و هم چنین در پاسخ عباس که پس از بیعت با عثمان به وی اعتراض کرد که چرا به خلافت عثمان رضایت داده است؟ فرمود:

نخواستم مخالفت کنم و فتنه ای برانگیزم.

با این فداکاری و صبر امام چنان وحدت و اتحادی در بین مسلمانان شکل گرفت که فتوحات و پیروزی های چشم گیری نصیب اسلام گردید.

احبار و عالمان یهود به مدینه آمدند و به خلیفه گفتند ما سوال هایی داریم که اگر جواب ما را دادی روشن می شود که دین اسلام حق و حضرت محمد نبی خدا هست و اگر پاسخ ندادی اسلام باطل و محمد پیامبر نبوده است و سوالات شان را این گونه طرح کردند که قفل آسمان چیست؟ و کلید آسمان کدام است؟ و کدام قبر صاحبش را با خود برد؟ و چه کسی قوم خود را ترساند اما از انس و جن نبود؟ جناب عمر که پاسخی به ذهنش نمی رسید سر به زیر انداخت و گفت: برعمر عیب نیست که از او سوال شود و چون نداند بگوید نمی دانم. عالمان یهود گفتند: پس گواهی می دهم که محمد پیامبر خدا نبوده. و اسلام نیز باطل است.

سلمان که شاهد ماجرا بود نزد علی آمد و با فریاد از حضرت کمک خواست امام به مسجد آمدند و مطابق تورات جواب سوال آن ها را دادند و عالمان یهود پس از دریافت پاسخ ایمان آوردند و امام علی(علیه السلام) را اعلم امت اسلامی معرفی کردند (امینی، الغدیر، ج6، ص 148).

تصمیم گرفت شخصا به بیت المقدس برود تا شرط صلح اهالی این شهر را برقرار نماید.

در این زمان عمر رسما حضرت علی(علیه السلام) را در مدینه جانشین خود ساخت ( ابن کثیر، تاریخ ابن کثیر، ج5، ص 281).

چنان چه بی آزار شیرازی به نقل از شهید مطهری می گوید: شخصیت علی(علیه السلام) در چینین مواقعی روشن می شود علی شخصا در این موضوع بحث کرده و با کمال صراحت علت را جز علاقه به عدم تفرقه میان مسلمین نیست، بیان کرده است ( بی ازار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ج2، ص48). از بیانات امام برمی آید که امام پراکندگی را در آن شرایط بحرانی و استثنایی مایه اضمحلال دین و دور شدن مردم از اسلام نمی دانست، هرگز بدان تن نمی داد هر چند از همه حقوق خویش محروم شود، از این رو طبیعی است که هم گرایی اسلامی به عنوان مهم ترین عامل بیعت جایگاه برجسته ای یابد و فضیلتی بس عظیم برای امام علی(علیه السلام) به شمار آید.

بنابراین یکی از تلاش های بزرگ و فداکاری های بزرگ او در راه وحدت اسلامی، صرف نظر و گذشت از حق خویش یعنی خلافت و بیعت با خلفاء دانست و امید می رود که مسلمانان با الگو گیری از ایشان در راه وحدت از فداکاری و گذشت از هیچ چیزی دریغ ننمایند.

سکوتی را که به تعبیر حضرتش مانند خار درچشم و استخوان در گلو بود، بیعت با خلفاء، مقابله با وحدت شکنان و فتنه جویان، پیش گیری از وقوع فتنه، حضور در شورا، و هم اندیشی با خلفاء را می توان به عنوان نمونه بارز تلاش عملی امام نام برد. امروزه که استکبار جهانی با تمام توان، جهان اسلام را نشانه گرفته، و برخی کشورهای اسلامی را عملاً تسخیر و جولان گاه خود قرار داده، وحدت امت اسلامی را بیش از پیش ضرور ساخته است و سیره امام علی(علیه السلام) بهترین الگو و راه کار جهت وصول به وحدت، هم گرایی و یک پارچگی است که امام آن را رمز پیروزی و عزت خوانده اند.

ص: 123

20. سبزیان، علی اکبر، منشور اتحاد ملی و انسجام اسلامی، خادم الرضا(علیه السلام)، 1386.

21. طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، دار الکتب الاسلامیه،1374 ه. ش.

22. تسخیری، محمد علی، مجله تقریب، شماره دوم بهار، سال 1384.

23. مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، دا رالکتب اسلامیه،1386.

24. بی آزار شیرازی، عبدالکریم، محمدرضا حکیمی، مشعل اتحاد، تهران: انجام کتاب،1360.

25. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1374ش.

26. مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، تهران: صدرا، 1389.

27. یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صار، بی تا.

28. طبرسی، ابو منصور احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.

ص: 125

ص: 126

ص: 128

هم دلی در میان هم است (حجرات/10). در فرمایشات پیامبر معظم اسلام(صلی الله علیه و اله) نیز در حوزه وحدت سخن بسیار است و امیر مؤمنان علی(علیه السلام) که دست پرورده ایشان است به این مسئله عنایت خاص داشته و بر همین مبنا باوجود این که خود را ولیّ برحق می دانست (صالح، نهج البلاغه، خطبه1و6) با خلفای پیش از خود ضمن داشتن اختلاف سیاسی و برداشتی از آموزه های اسلام، برای مقابله با دشمنان دین و مصالح عمومی امت همکاری داشت. از باب نمونه، آن حضرت به خلیفه دوم با واقع بینی مشاوره نظامی داد که در جنگ قادسیه [31 کیلومتری کوفه] با نظام ساسانی ایران قدیم چگونه رفتار، سیاست و راهبرد اتخاذ کند (همان، خطبه146). هدایت و راهنمایی های آن پیشوای الهی موجب پیروزی مسلمانان شد (همان). بیتردید امروزه نیز متحدشدن امت اسلام در یک صف در برابر دشمن مشترک، موجب یاری الهی و پیروزی و رسیدن به عزت و اقتدار جهانی است. امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در این حوزه می فرماید: «دست خداوند با جماعت است باید از تنهایی بپرهیزید؛ زیرا انسانِ تنها بهره شیطان می شود، آن گونه که گوسفند تنها طعمه گرگ خواهد شد» (همان، خطبه127). ایشان مرتبط با همین مسئله در باب پیروی از مدیر و رهبر می فرماید: نقش مدیر و رهبر مانند نخ تسبیح است یعنی همان گونه که نخ تسبیح عامل وحدت بخشی مهره ها و موجب در کنار هم نگه داری و برقرارسازی ارتباط منظمی میان آنان است تا از پراکندگی و دور افتادگی و گم شدن حفظ شوند، مدیر و پیشوای امت نیز دارای چنین جایگاه است (همان، خطبه146).

قوی است. مهم ترین منابع مرتبط با پژوهش، کتاب «میزگرد تقریب بین مذاهب اسلامی» سید هادی خسروشاهی؛ «تقریب بین مذاهب؛ از نظر تا عمل» و «جنگ در تاریکی، یا شیعه و سنی چه فرق دارند؟» آیت الله محسنی؛ و مقالاتی چون: «اتحاد و هم بستگی در نهج البلاغه» جواد خرمی؛ «اصول و مبانی وحدت و انسجام از نگاه امام علی(علیه السلام)» علی صادقی؛ «بازخوانی مفهوم وحدت اسلامی در نهج البلاغه» ابوذر قاسمی آرانی و زینب خرم آبادی آرانی؛ «مبانی هم گرایی اسلامی در نهج البلاغه» بخشعلی قنبری و مانند آن است. ولی ازآن جاکه این پژوهش ها هرکدام زاویه ای از بحث را در کانون توجه خود قرار داده اند، جای یک تحقیق جامع و ساختارمند خالی است. مثلاً در کتاب جمع آوری شده آقای خسروشاهی؛ درباره تقریب، شیوه ها و ادبیات تقریب، مسئله تساهل و تسامح، محدود نکردن مذاهب، فرهنگ تقریب و مانند آن از شخصیت های تقریبی مانند: «سید محمد طنطاوی شیخ الازهر، دکتر نصر فرید واصل مفتی مصر، آیت الله محمدعلی تسخیری و...» در حد یک تا دو صفحه مطلب بیان شده است. آیت الله محسنی در آن دو کتاب خود از منظر عام به بیان تعامل تشیع و تسنن و مبانی و راهبردهای آن پرداخته است. در مقالات ذکرشده؛ مقاله «خرمی» ساختارمند نیست و شکل خطابه ای دارد و مقالات «صادقی» و «آرانی» به شکل گذرا به مطالب اشاره دارند و مقاله «قنبری» علمی است ولی تنها به تبیین مبانی فلسفی مسئله پرداخته است. نگارنده در پژوهش حاضر، متفاوت با تحقیقات پیشین، مسئله را با روش اکتشافی و با هدف کاربردی و ماهیت نظریه پردازی به شکل جامع و ساختارمند در منظومه فکری امام علی(علیه السلام) به بحث و بررسی گرفته است.

مانند آن، همه یک وجودند که در مرتبه فوق و اقوی، وجود خداوند قرار دارد (دهخدا، لغت نامه دهخدا، واژه وحدت). بدیهی است که در این پژوهش منظور از وحدت چنین چیزی نیست و حتی هدف، بیان ذوب شدن مذاهب اسلامی در هم یا تفوق دادن یکی بر دیگری نیست، بلکه غرض تبیین این مسئله است که مسلمانان در اصول و بنیان های دین وحدت دارند و در فروع اجتهاد. لازمه اجتهاد و اندیشه ورزی، اختلاف برداشت هاست؛ از این رو نبایست پیروان مذهب اسلامی نسبت به هم دیگر نگاه منفی داشته باشند، بلکه از زاویه رحمت الهی نگریسته و اختلاف در فروعات را از منابع و مراجع خود مذاهب دریافت کنند و نقاط مشترک را تقویت کرده و برای تعمیق آن تلاش و در امور فرعی اختلافی، یک دیگر را معذور دارند.

سلیمان(علیه السلام) اشاره می شود و آن این که: مردی زمین کشاورزی داشت و مرد دیگری صاحب گله ای از گوسفندان بود. گوسفندان صاحب گله در زمین مرد کشاورز به چرا پرداختند و آن را خراب کردند. صاحب زمین نزد حضرت داود(علیه السلام) شکایت کرد و ایشان چنین حکم داد: «در ازای خرابی کشتزار مقداری از گوسفندان به کشاورز واگذار شود.» هنگامی که طرفین دعوا با حضرت سلیمان برخوردند و ماجرا را به او تعریف کردند، ایشان گفت: «اگر مسئله دست من بود، حکم دیگری صادر می کردم» حضرت سلیمان طرفین را نزد حضرت داود آورد و گفت: «ای پیامبر خدا! آیا چنین حکمی صادر کرده ای؟» حضرت داود فرمود: «بله، نظر شما چیست؟» سلیمان گفت: «نظر من این است که بایست گوسفندان به کشاورز داده شود تا مدتی از آنان بهره برداری کند، یا این که صاحب گله موظف است یک بار دیگر زمین را کشت کند و تا کشتزار به مقدار پیش از خراب کاری گوسفندان باز نگردد گوسفندان دست کشاورز باشند». حضرت داود نظر فرزندش را پذیرفت و فرمود:

«حکم همان است که سلیمان بیان کرد» (خسروشاهی، میزگرد تقریب بین مذاهب اسلامی، ص 35). اختلاف بین مذاهب اسلامی یا از چنین نوع است و یا این که در پاره ای از جزئیات کلامی مانند بحث از صفات الهی و رابطه آن با ذات، مسئله جبر و اختیار، قضا و قدر، شفاعت و هم چنین در امر امامت و خلافت بعد از پیامبر(صلی الله علیه و اله) و نیز در برخی از احکام تشریعی است که همه در زیر چتر مبانی کلی دین بایست در نظر گفته شوند و در امور اختلافی باید هم دیگر را معذور دانست تا اتحاد و هم دلی حفظ گردد.

درباره اهمیت وحدت و پرهیز از اختلاف، امیر بیان می فرماید: «إِنَّ یدَ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ وَ إِیاکُمْ وَ الْفُرْقَةَ فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّیطَانِ کَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْب» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 127). عقل سیلم نیز رهنمون به این است که بایست وحدت داشت و امور اختلافی را با تعامل و گفتمان حل کرد و در راستای شناخت هم دیگر و تقویت مبانی و باورهای مشترک، بیش تر شناخت پیدا کرد. این همان چیزی است که قرآن کریم، در بیان فلسفه خلقت بشر بیان کرده است یعنی دلیل قرار دادن انسان ها در قبیله های بزرگ و کوچک را

ص: 134

آشنایی آن ها با یک دیگر، نفی نگاه ملّی، نژادی و مذهبی و تنها در نظر گرفتن معیار تقوا بیان کرده است: «یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثی وَجَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَقَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیر» (حجرات/13). بر همین اساس امام علی(علیه السلام) همواره با خلفای پیش از خود ضمن داشتن اختلاف سیاسی و برداشتی، برای مقابله با دشمنان دین و مصالح عمومی امت همکاری داشت. از باب نمونه، آن حضرت خلیفه دوم را با واقع بینی راهنمای کرد و هدایت ایشان موجب پیروزی مسلمانان شد (صالح، نهج البلاغه، خطبه146). بیتردید امروزه نیز قرار گرفتن امت اسلام در یک صف در برابر دشمن مشترک موجب یاری الهی و پیروزی و رسیدن به عزت و اقتدار جهانی است. غرض این است که بنیان های دینی عرصه های وحدت و هم گرایی است و در امور اجتهادی بایست نگاه عالمانه داشت و در حوزه های اختلافی، هم دیگر را معذور دانست یعنی هدف، روی آوردن از مذهبی به مذهب دیگر نیست بلکه نفی منفی نگری پیروان مذاهب نسبت به هم دیگر است، نه ذوب شدن مذاهب در یک دیگر و نه چیره و غالب سازی یکی بر دیگری. با عنایت به اصول مشترک و مصالح کلی امت، باید در مسیر تقویت بنیان های وحدت آفرین یعنی باور به یکتاپرستی، باور به خاتمیت پیامبر(صلی الله علیه و اله)، باور به وحیانی بودن قرآن و لزوم پذیرش تمامی اوامر و نواهی آن، باور به روز رستاخیز و باور به این که اسلام مجموعه برنامه ها در حوزه های فردی و اجتماعی را سامان بخشیده، و لازم است در عرصه عمل به اجرا گذاشته شود و این که اختلاف در فروعات را از منابع و مراجع خود مذاهب دریافت نمود و در راه تعمیق هم دلی و هم گرایی و تبیین مبانی آن گام برداشت و مسئله را در کانون توجه قرار داد.

دعوت، جریان واحد و محتوای نبوت را تسلیم شدن به اسلام می داند: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللهِ الْإِسْلامُ»، «مَنْ یبْتَغِ غَیرَ الْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ» (آل عمران/19 و85). از این منظر، همه ادیان آسمانی یک دین هستند و آن اسلام است، ولی در محتوای وحی ممکن است با توجه به شرایط و اقوام در پاره ای از جزئیات احکام مختلف باشند (مصباح یزدی، راه و راهنما شناسی، ص 213). بر همین مبنا دستورات و تجویزات اسلام برای همه (از هر نژاد، رنگ و سرزمین) رهنمون به چشم انداز توحیدی و هم دلی در عرصه های مختلف زندگی است. پی جویی دین و تلاش برای شناخت آن مبتنی بر انگیزه فطری منفعت جویی و زیان گریزی، شرط انسان زیستن و موجب رسیدن به جهان بینی و ایدئولوژی صحیح است (مصباح یزدی، آموزش عقائد، ص 27). لازم به ذکر است که اختلاف از جهت سلیقه ای و تفاوت های نگرشی، امر طبیعی و ممکن است بین اقشار مختلف درون یک دین و حتی یک مذهب و به ویژه بین اندیشمندان وجود داشته باشد، ولی تا مادامی که در راستای دستورات دین باشد به هم بستگی امت خللی وارد نمی کند. اگر همه تن به فرمان های قطعی دین دهند، هم دلی؛ هم در حوزه روانی و عقیدتی و هم در امور اجتماعی حاصل می شود.

قرآن کریم به این مسئله توجه داده و می فرماید: «شما امت واحد هستید و از کسانی نباشید که دین خود را پراکنده ساختند و با ایجاد اختلاف گروه گروه شدند و هر گروهی آن چه نزد خود دارد خرسند است.» (مؤمنون/52 -53؛ روم/31). امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) که خود قرآن ناطق است بر همین مبنا می فرماید: «آیا دین ندارید که محور اجتماع و هم دلی شما باشد؟» (خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج 10، ص 277)، یعنی خود دین عامل هم گرایی و همدلی است.

ص 43). امیرالمؤمنین(علیه السلام) سرآغاز دین را خداشناسی و کمال خداشناسی را در باور به او و کمال باور را در شهادت به یگانگی دانسته و برای خداشناسی راه هایی را بیان کرده است که مهم ترین آن ها تفکر در نظام آفرینش، اندیشه در شگفتی های خلقت فرشتگان و انسان و ویژگی های آن می داند: «أَوَّلُ الدِّینِ مَعْرِفَتُهُ وَکَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِیقُ بِهِ وَکَمَالُ التَّصْدِیقِ بِهِ تَوْحِیدُهُ وَکَمَالُ تَوْحِیدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَکَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَه...» (صالح، نهج البلاغه، خطبه1). نه تنها امت اسلام که همه ادیان آسمانی دارای سه اصل کلی مشترک «توحید، نبوت و معاد» هستند. البته این عقاید لوازم و ملزومات و توابع و تفصیلاتی دارد که مجموعاً نظام عقیدتی دین را تشکیل می دهند و اختلاف در این امور موجب پیدایش ادیان، فرقه ها و نحله های مذهبی مختلف شده است. غرض این که در میان همه مسلمانان، اصول دین در معنای عام سه تا و در معنای خاص مذهبی «اصول دین و مذهب»، عقاید یک مذهب محسوب می شود مثلاً در مذهب شیعه «عدل» یکی از عقاید فرعی توحید و «امامت» از توابع نبوت است (مصباح یزدی، آموزش عقائد، ص 14). در منظومه فکری امام علی(علیه السلام) توجیهی برای اختلاف امت نیست؛ زیرا خدایشان واحد، دینشان جامع، پیامبر و کتاب مقدسشان یکی است و هیچ گاه خداوند آنان را به اختلاف فرانخوانده است: «إِلَهُهُمْ وَاحِدٌ وَ نَبِیهُمْ وَاحِدٌ وَ کِتَابُهُمْ وَاحِدٌ أَ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِالاخْتِلَافِ فَأَطَاعُوهُ أَمْ نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ - أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ دِیناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَی إِتْمَامِهِ أَم کَانُوا شُرَکَاءَ لَه... (صالح، نهج البلاغه، خطبه18). امیر بیان این فرمایشات را مستند به آیات نموده (انعام/38؛ نساء/82) و فرمایشات ایشان رهنمون به این هستند که در قرآن و سنت همه چیز به روشنی بیان شده و جایی برای اختلاف نیست (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 289).

البته ممکن است این شبهه مطرح شود که چگونه باور به توحید، عامل و معیار هم گرایی است؟ چراکه ممکن است عامل اختلاف باشد مثلاً در بحث شناخت خدا (حضوری، حصولی و فطری) راه ها، نشانه ها، برهان های خداشناسی، بیان صفات ازلی و

ص: 137

ابدی، صفات سلبی و ثبوتی، صفات ذاتیه (حیات، علم، قدرت) و صفات فعلیه (خالقیت، ربوبیت، الوهیت، مشیت، صدق، حکمت، کلام) و مانند آن، مسلمانان اختلاف نظر داشته و از عوامل تفرقه و دوری و دشمنی هستند.

پاسخ این است که اگر از خداوند تصویری روشن داشته و به این باور باشیم که خدا صفاتی دارد که انسان هم در اندازه ظرفیت وجودی خود می تواند آن ها را داشته باشد و درعین حال او را وحدت خواه و دارای صفات جمالی معطوف به عواطف بدانیم، به سهولت می توانیم به هم دلی و هم گرایی امت اسلام راه یابیم. تصویری که امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) از مسلمان ارائه می کند چنین است. ایشان می فرماید: «اَلْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَیدِه... لَا یحِلُّ أَذَی الْمُسْلِمِ إِلَّا بِمَا یجِبُ... (صالح، نهج البلاغه، خطبه167)؛ مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او آزاری نبینند و آزار مسلمان روا نیست، جز در آن چه واجب باشد».

از منظر امام علی(علیه السلام) خدا انسان را آفریده تا هم در او متجلی شود و هم درعین حال فیض خود را به او ارزانی دارد. و تأکید می کنند که در آیین خدا دورنگی نورزید؛ زیرا اجتماع در مورد حقی که خوش ندارید، بهتر از تفرقه در مورد باطلی است که دوست می دارید. خدای سبحان به هیچ کس از گذشتگان و باقی مانده ها، از راه تفرقه خیری نرسانده است و بدانید که مردم دو دسته اند: گروهی پیرو شریعت و دین و برخی بدعت گذارند... (همان، خطبه176).

کل قرآن به این اصل اساسی (نجاری، مبانی مدیریت اسلامی، ص 293). یاد مرگ و معاد از شیوه های مهم تربیتی اسلام و موجب هم گرایی است چنان که امام صادق(علیه السلام) درباره تفسیر و تبیین فرمایش پیامبر(صلی الله علیه و اله) از آثار باور به معاد و یاد مرگ می فرماید: «شهوت های نفس را می میراند، ریشه های غفلت را قطع می کند، باورمندی به وعده های خدا را تقویت می کند، سرشت انسان را لطیف می سازد، پرچم های هوس رانی را درهم می شکند، آتش آزمندی را خاموش می کند و دنیا را در نزد انسان حقیر می گرداند.» (امام صادق(علیه السلام)، مصباح الشریعه، ص 171).

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در این حوزه، انسان ها را متوجه به این می سازد که وقتی سکرات مرگ آمد حسرات از دست دادن داشته ها، بیان وضعیت جسمی و روحی و نفوذ مرگ و رنگ بازی آدمی و جدایی اندازی میان انسان و زبانش درحالی که با چشم نگاه می کند و با گوش می شنود، هنوز عقلش سالم و فکرش پابرجاست و متوجه گذشته شده و مانند فیلمی زندگی اش از پیش چشمش عبور می کند و به یاد کارها و ثروت ها و گناهان بردوش داشته و این که هنگام جدایی از آن ها فرارسیده و چون مرداری در بین خانواده خود بر زمین می افتد و به دست عملش می سپارند و برای همیشه از دیدارش چشم می پوشند: «اجْتَمَعَتْ عَلَیهِمْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ وَحَسْرَةُ الْفَوْتِ فَفَتَرَتْ لَهَا أَطْرَافُهُمْ وَ تَغَیرَتْ لَهَا أَلْوَانُهُمْ ثُم...فَأَسْلَمُوهُ فِیهِ إِلَی عَمَلِهِ وَانْقَطَعُوا عَنْ زَوْرَتِه (صالح، نهج البلاغه، خطبه109). بی تردید توجه به این امور در خاموش سازی آتش تعصب ناشی از جهل جنون و نقش دورسازی اختلافات از جاده انصاف، کارساز و موجب بیداری وجدان، یاد مرگ و قبر و قیامت و تبادل افکار، تلاش برای شناخت مبانی اعتقادی هم دیگر و بروز جلوه های وحدت بخش در رفتارها و گفتارها بر محور قرآن و آموزه های اسلام ناب است.

بشر به سوی کمال نهایی و سعادت دنیا و آخرت موجب هم گرایی ناشی از سرچشمه زلال وحی و گام برداری در مسیر رضای خالق و رسالت و اهداف انبیا و مقربان درگاه حق است (مصباح یزدی، آموزش عقائد، ص 13). سرسلسله همه پیامبران و رسولان، پیامبر خاتم(صلی الله علیه و اله) است؛ زیرا او برترین مخلوقات خدا و نزدیک ترین آنان نسبت به ذات باری و علت به وجود آمدن همه خلائق است، پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله) نور نخست، اسم اعظم و واسطه فیض رحمت الهی برای جهانیان است. از این رو بر اساس روایات، درک کُنه شخصیت و همه فضائل آن حضرت حتی برای انبیاء میسر نیست مگر این که رسول بوده باشد. حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) یکی از دست آوردهای مهم پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله) را ایجاد برادری و هم بستگی میان مسلمانان می داند و می فرماید: «أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ... (کلینی، کافی، ج 5، ص 372)؛ زمانی که میان طرفداران مذاهب گوناگون نزاع درگرفته و راه اختلاف می پیمودند خداوند پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله) را فرستاد و او با تمام مخالفانی که به حق پُشت کردند به مبارزه پرداخت».

در فرمایش دیگر دارد: «پیامبران انسان ها را با زبان راست گویی به راه حق فراخواندند» (صالح، نهج البلاغه، خطبه144). ایشان ره آورد بعثت را وحدت امت می داند و می فرماید: «فَانْظُرُوا إِلَی مَوَاقِعِ نِعَمِ اللَّهِ عَلَیهِمْ حِینَ بَعَثَ إِلَیهِمْ رَسُولاً فَعَقَدَ بِمِلَّتِهِ طَاعَتَهُمْ وَ جَمَعَ عَلَی دَعْوَتِهِ أُلْفَتَهُمْ... (همان، خطبه192)؛ به نعمت های بزرگ الهی که به هنگام بعثت پیامبر(صلی الله علیه و اله) بر آن فرو ریخت بنگرید، چگونه اطاعت را با دین پیوند داد و با دعوتش مردم را به وحدت رساند...!». فرمایشات امیر بیان در این حوزه بیانگر ایجاد هم دلی و گستراندن بال های کرامت و روان سازی جویبارهای آسایش و استواری امور اجتماعی در سایه نظام دینی و در پرتو عزت پایدار است (همان). امیرالمؤمنین(علیه السلام)، پیامبر(صلی الله علیه و اله) را محوری می داند که با رحلت وی رشته هم گرایی گسلد، این نگاه در فرمایشات حضرت در ارتباط با درگیری با شامیان و گسترش دامنه اختلاف به روشنی یافت می شود (معادی خواه، فرهنگ آفتاب، ج 1، ص 90)، ایشان فلسفه بعثت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله) را رهایی بخشی مردم از گمراهی «هَدَاهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ

ص: 140

أَنْقَذَهُمْ بِمَکَانِهِ مِنَ الْجَهَالَة (صالح، نهج البلاغه، خطبه1) و هدف اساسی انبیاء را بیدارسازی عقل می داند؛ زیرا تعقل و اندیشه ورزی، تعادل و هم گرایی را در پی دارد. ایشان در این زمینه می فرماید: «بَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَإِلَیهِمْ أَنْبِیاءَهُ لِیسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ یذَکِّرُوهُمْ مَنْسِی نِعْمَتِهِ وَ یحْتَجُّوا عَلَیهِمْ بِالتَّبْلِیغِ وَ یثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ وَ یرُوهُمْ آیاتِ الْمَقْدِرَة... (همان)؛ خدا رسولان خود را اعزام کرد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان بازجویند و نعمت های فراموش شده را به یادآورند و با ابلاغ احکام، حجت را بر مردم تمام نمایند و توانمند های پنهان شده عقل را آشکار ساز ند و نشانه های قدرت ذات باری را معرفی کنند».

واقعیت این است که هر جا عقلانیت باشد، تعامل و هم گرایی به طور طبیعی ولادت خواهد یافت و نگرش ها و برداشت ها تحمل خواهد شد. امت اسلام در عرصه اندیشه دینی بایست بسان مسافران مختلف کشتی باشند که هرکدام از آن ها در مقصد خود پیاده می شود، یعنی با وجود اختلاف مقاصد، همه در سالم نگه داشتن کشتی اتفاق نظر دارند و توجه به ایمنی و حفظ سلامت آن دارند. امام علی(علیه السلام) وجود نازنین پیامبر(صلی الله علیه و اله) را باعث هم دلی قبایل پراکنده، کوچک، بزرگ، غنی و فقیر می داند و همان گونه که از چنین افرادی یک جامعه متحد و منسجم ایجاد کرد در هر زمانی و مکانی اگر مسلمانان سرسپرده به دستورات و برنامه های او باشند کارساز و موجب هم دلی و ازبین برنده اختلافات بی بنیاد است و بر اساس نص صریح قرآن، مسلمان واقعی باید چنین باشد (نساء/67). بر همین مبنا امیرالمؤمنین درباره پیامبر فرمود: «آشکارکننده پیام خدا و از بین برنده شکاف های اجتماعی پس از کینه توزی است» (صالح، نهج البلاغه، خطبه18)، بی تردید وجود پیامبر در همه زمان ها و مکان ها دارای چنین آثار و برکات در زندگی مسلمانان است؛ زیرا او فرستاده خدا تا قیامت برای همه بشر است. در صدر اسلام، امت مانند پروانه دور شمع وجودش می چرخیدند و امروز نیز مهره وحدت و هم دلی و پیونددهنده امت است و به تعبیر علامه اقبال لاهوری، برگ و ساز کائنات از وحدت است، اندر این عالم حیات از وحدت است (اقبال، دیوان، ص 418). مسلمانان دل به محبوبی بسته اند که عشق او

ص: 141

سرمایه جمعیت و هم چو خون در عروق ملت است؛ و به تعبیر شاعر:

عشق در جان و نسب در پیکر است رشته عشق از نسب محکم تر است عشق ورزی، از نسب باید گذشت هم ز ایران و عرب باید گذشت امت او مثل او نور حق است هستی ما از وجودش مشتق است (همان)

آن را بیان کند... شامیان ما را دعوت به داوری قرآن کردند و ما هیچ گاه به کتاب خدا پشت نکردیم و خداوند فرمود: «اگر در چیزی خصومت کردید آن را به خدا و رسول بازگردانید»، بازگرداندن به خدا این است که قرآن را به داوری بپذیریم و بازگرداندن به پیامبر این است که سنت او را انتخاب کنیم... ما در تسلیم به کتاب خدا و سنت رسول الله اولی وبرتریم...».

از منظر امام علی(علیه السلام) قرآن کریم قانون زندگی انسانی، دارای آموزه های جهانی و جاودانه و همواره تازگی و طراوت دارد. ایشان می فرماید: «إِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لَا تَفْنَی عَجَائِبُهُ وَ لَا تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ وَ لَا تُکْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلَّا بِه (همان، خطبه18)؛ قرآن دارای ظاهر زیبا و باطن ژرف است، شگفتی های آن فناناپذیر و اسرار آن تمام نشدنی است و تاریکی های گمراهی بدون آن برطرف نخواهد شد.» بدیهی است اگر بخواهیم درباره شناسایی مفاهیم واژه های به کار رفته در همین فرمایش و حتی تنها در تبیین بطن و اقسام آن سخن بگوییم نیازمند یک تحقیق جداگانه در اندازه کل این مقاله هستیم و لذا به آن نمی پردازیم، هدف از ذکر این فرمایشات این است که در منظومه فکری امیر مؤمنان علی(علیه السلام) قرآن، محور هم گرایی امت و آموزه های آن رهنمون به زدودن کینه ها و جهت دهنده به سوی هم دلی و برادری است و باید در همه عرصه های زندگی قرآن را فصل الخطاب قرار دهیم، سرمشق زندگی خود سازیم، به توصیف ها و توصیه های گران سنگ آن توجه و عمل نماییم.

و. اهل بیت(علیهم السلام) آیات قرآن رهنمون به این هستند که مودّت قلبی به اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و اله) و پیروی عملی از آنان وظیفه مسلمانان و مزد رسالت است: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» (شوری/23)؛ «فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبین» (آل عمران/61)؛ إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً (احزاب/33) و... بر اساس همین آیات و روایات رسیده از پیامبر درباره اهل بیت(علیهم السلام)، اهل سنت محبت قلبی و پیروی عملی از خاندان رسالت را لازم می دانند (طبری، تفسیر طبری، ج 32، ص 6؛ سیوطی،

ص: 143

درالمنثور، ج 6، ص 604). در باب شناخت منزلت و مقام معنوی اهل بیت روایات منقول در کتب معتبر اهل سنت حاکی از آن است که اهل بیت به ویژه خمسه آل عبا(علیهم السلام) محبوب ترین خلق نزد پیامبر بودند (ترمذی، سنن ترمذی، ج 5، ص 710؛ طبرانی، معجم الکبیر، ج 3، ح 2675) و دوستی با اهل بیت دوستی با رسول خدا و دشمنی با آنان بر اساس آیات و روایات دشمنی با پیامبر است (ترمذی، سنن ترمذی، ج 1، ص 699؛ احمد بن حنبل، مستند، ج 3، ص 446؛ قندوزی، ینابیع المودة، باب 54، ح 4 و 6).

مهم ترین سند برای هم گرایی امت بر محور قرآن و عترت، حدیث ثقلین است: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ أَمْرَینِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا، کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیتِی عِتْرَتِی أَیهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ قَدْ بَلَّغْتُ إِنَّکُمْ سَتَرِدُونَ عَلَی الْحَوْضَ فَأَسْأَلُکُمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَینِ وَ الثَّقَلَانِ کِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أَهْلُ بَیتِی فَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَهْلِکُوا وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُم...» (کلینی، کافی، ج 1، ص 294)، حدیث ثقلین نقل های مختلف، با عبارت های متفاوت دارد ولی محتوای همه یکی است و در کتب معتبر تشیع و تسنن از جمله در سنن نسائی از زید بن ارقم، در مسند احمد از زید بن ثابت و ابوسعید خدری، در سنن و صحیح ترمذی از جابر بن عبدالله انصاری و هم چنین از ابوهریره، ابوذر غفاری و مانند آن نقل شده است).

بر همین مبنا امیر مؤمنان در باب محوریت اهل بیت مستند به حقانیت خود و جنایت معاویه و سپاهیانش، از یاران سست عنصر خود شکایت می کند و می فرماید: «عَجَباً عَجَباً، وَ اللَّهِ یمِیثُ الْقَلْبَ، وَ یجْلِبُ الْهَمَّ مِنِ اجْتِمَاعِ هؤُلَاءِ عَلی بَاطِلِهِمْ، وَ تَفَرُّقِکُمْ عَنْ حَقِّکُم (کلینی، کافی، ج 9، ص 363)؛ این وضعیت اسف بار، قلب را می لرزاند و از هر سو اندوه می آورد چون قوم ستم کار بر شیوه باطل خود همگرا و هم داستان اند و شما بر محور حقانیت واگرا و پراکنده». چنانکه حضرت زهرا(علیها السلام) فرمودند: «فَفَرَضَ اللَّه... طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ، وَ إِمَامَتَنَا لَمّاً لِلْفُرْقَة (صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 568؛ طبری، دلایل الامامه، ص 113)؛ خداوند پیروی از ما اهل بیت را سبب برقراری نظم اجتماعی و پیشوایی ما را عامل هم گرایی و در امان ماندن امت از واگرایی و تفرقه قرار داده است». و امیر مؤمنان(علیه السلام) نیز درباره جایگاه

ص: 144

خود فرمودند: «من قطب آسیابم و دیگران بر محورم می چرخند» (معادی خواه، فرهنگ آفتاب، ج 1، ص 91). ایشان پس از شکست اصحاب جمل و فتح بصره در خطبه ای فرمود: «ای مردم! شما به وسیله ما از تاریکی های جهالت نجات یافته و هدایت شدید و به کمک ما، به اوج ترقی رسیده اید صبح سعادت شما با نور ما درخشید... بر سر دوراهی حق و باطل قرار دارید و بدانید کسی که به وجود آب اطمینان دارد تشنه نمی ماند» (صالح، نهج البلاغه، خطبه4).

آن حضرت درباره اهل بیت پیامبر فرمود: «هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَأُ أَمْرِهِ وَعَیبَةُ عِلْمِهِ وَ مَوْئِلُ حُکْمِهِ وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ وَجِبَالُ دِینِهِ بِهِمْ أَقَامَ انْحِنَاءَ ظَهْرِهِ وَ أَذْهَبَ ارْتِعَادَ فَرَائِصِه... لَایقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدٌ وَ لَا یسَوَّی بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیهِ أَبَداً هُمْ أَسَاسُ الدِّینِ وَعِمَادُ الْیقِینِ إِلَیهِمْ یفِی ءُ الْغَالِی وَ بِهِمْ یلْحَقُ التَّالِی وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَایة... (همان، خطبه1)؛ عترت پیامبر جایگاه اسرار خداوندی و پناهگاه فرمان الهی و مخزن علم خدا و مرجع احکام اسلامی و نگهبانی کتاب های آسمانی و کوه های همیشه استوار دین خدایند. ذات باری به وسیله عترت پشت خمیده دین را راست نمود و لرزش و اضطراب آن را از میان برد... کسی از امت قابل مقایسه با عترت نیست؛ چون اهل بیت اساس دین و ستون های استوار یقین اند. شتاب کننده باید به آنان بازگردد و عقب مانده به آنان بپیوندد...».

ص 468). در حدیث معتبر آمده: «مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ لَمْ یمْنَعْهُ مِنْ ذَلِکَ حَاجَةٌ تُجْحِفُ بِهِ أَوْ مَرَضٌ لَا یطِیقُ فِیهِ الْحَجَّ أَوْ سُلْطَانٌ یمْنَعُهُ فَلْیمُتْ- یهُودِیاً أَوْ نَصْرَانِی (کلینی، کافی، ج 4، ص 268)؛ هرکس از دنیا برود، درحالی که فریضه حج را بدون مانعی ترک کند چنین فردی به آیین یهودیت یا نصرانیت از دنیا رفته است».

در این مورد از امام علی(علیه السلام) که به فرموده پیامبر اعظم(صلی الله علیه و اله) «اعلم الامة» و آگاه به هندسه تفصیلی حقایق عالم و آدم و معارف دین و اسرار حج است مطالب فراوان وجود دارد، ازجمله در خطبه اول نهج البلاغه که در حوزه های مختلفی مانند آفرینش هستی، عجز انسان از شناخت ذات باری، شگفتی های خلقت فرشتگان و آدم، فلسفه بعثت و ویژگی های پیامبر اسلام و اهل بیت و مانند آن مطلب دارد، یکی از مباحثی که مطرح شده فلسفه و ره آورد حج است. پیام اساسی فرمایشات امیر مؤمنان این است که حج بیت الله الحرام عصاره اسلام و حاوی برنامه های مهم فردی و اجتماعی، تربیتی و سیاسی دین اسلام است. به راستی که چنین است؛ زیرا حج وسیله ای برای آزمون عبودیت، فروتنی و مهم ترین پایگاه اجتماع امت و میعادگاه به تصویرکشیدن وحدت و هم گرایی همه جانبه پیروان مذاهب اسلامی در حوزه های نیت، هدف، اعمال و اذکار و آداب، رنگ لباس، سعی و طواف و مانند آن است. مسلمانان هرسال از هر قوم و زبان و کشوری در مناسک حج با رعایت اخلاق اسلامی و اجتناب از مجادلات و تجملات دورنمای تشکیل امت واحده را به نمایش می گذارند. ایشان در تبیین فلسفه وجود مشقت در حج مانند دوری راه، طولانی بودن اعمال، وجوب اعمال خاص با شرایط ویژه و مانند آن می فرماید: آیا مشاهده نمی کنید که خداوند انسان های پیشین تا آیندگان را با سنگ هایی در مکه آزمایش کرد که نه زیان می رسانند و نه نفعی دارند، نه می بینند و نه می شنوند؟ این سنگ ها را خانه محترم خود قرار داده و آن را عامل هم گرایی و پایداری...، کعبه را در سنگلاخ ترین مکان ها، بی گیاه ترین زمین ها و کم فاصله ترین دره ها، در میان کوه های خشن، سنگ ریزه های فراوان و چشمه های

ص: 146

کم آب و آبادی های از هم دور قرار داده و آدم و فرزندانش را فرمان داد به سوی کعبه روند و آن را مرکز اجتماع و سرمنزل مقصود و باراندازشان گردانند تا مردم با عشق از میان فلات و دشت های دور، شهرها و روستاها و دره های عمیق به مکه روی آورند... این برای مهربانی و گذشت از گناهان و رسیدن به غفران الهی است (صالح، نهج البلاغه، خطبه192).

ایشان در وصیت خود به حسنین(علیهم السلام) پس از ضربت خوردن در ماه رمضان سال 40 هجری فرمود: «أَهْلِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی بِتَقْوَی اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِکُمْ وَ صَلَاحِ ذَاتِ بَینِکُمْ فَإِنِّی سَمِعْتُ جَدَّکُمَا ص یقُولُ صَلَاحُ ذَاتِ الْبَینِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیام... اللَّهَ اللَّهَ فِی بَیتِ رَبِّکُمْ، فَلَا یخْلُوَنَّ مِنْکُمْ مَا بَقِیتُمْ فَإِنَّهُ... (همان، نامه47)؛ به فرزندانم و هرکسی که این وصیت به آن می رسد سفارش می کنم به ترس از خدا و نظم در امور زندگی و ایجاد صلح! چون پیامبر فرمود: «اصلاح کردن بین مردم، از نماز و روزه یک ساله برتر است»... کعبه را خالی مگذارید که او خلوت شود...». این فرمایشات امیر بیان بیانگر جایگاه ویژه حج در میان فروعات دین و عامل یک رنگی و هم گرایی و حرکت در یک مسیر واحد است. حقا که جایگاه حج و کعبه ویژه است، هرسال مسلمانان از نقاط مختلف جهان با رنگ ها و نژادها و گویش های گوناگون در دایره کعبه و اعمال حج، اوج هم دلی و هم گرایی را به نمایش می گذارند. بنیان های وحدت و هم گرایی امت در این نمودار نشان داده شده است.

بنیان های وحدت و هم گرایی در منظومه فکری امام علی(علیه السلام)

ص: 147

یتَذَکَّرُ أَوْ یخْشی (طه/44)، و داشتن ویژگی نرم خویی پیامبر(صلی الله علیه و اله) لطف خاص الهی به او و عامل نفوذ بر دل ها معرفی شده است: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْکُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشاوِرْهُمْ فِی الْأَمْر (آل عمران/159). بر همین اساس پیامبر اعظم(صلی الله علیه و اله) فرمودند: «أَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِی بِأَدَاءِ الْفَرَائِض (کلینی، الکافی، ج 2، ص 117)؛ پروردگارم مرا به رفتار مهربانانه با مردم دستور داده هم چنان که به انجام واجبات امر کرده است» و امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) که پرورش یافته مکتب پیامبر و حامل دانش اوست، بر مبنای قرآن و بیان رسول الله می فرماید: «ثَمَرَةُ الْعَقْلِ مُدَارَاةُ النَّاس (لیثی، عیون الحکم والمواعظ، ص 209)؛ برآیند خردورزی مدارا کردن با مردم است». «وَاعْلَمْ أَنَّ رَأْسَ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مُدَارَاةُ النَّاس (صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 387)؛ بدان که پس از ایمان به خداوند، مدارا کردن با مردم حیاتی ترین جزء خرد است». ایشان خود نهایت رفق و مدارا را با مخالفان داشتند و فرزندان، پیروان و کارگزاران نظام را به رعایت مدارا توصیه فرموده اند. از باب نمونه در یکی از دستورات مدیریتی و حکومتی خود به یکی از فرمانداران نظام علوی می فرماید: «اسْتَعِنْ بِاللَّهِ عَلَی مَا أَهَمَّکَ وَ اخْلِطِ الشِّدَّةَ بِضِغْث، وَ ارْفُقْ مَا کَانَ الرِّفْقُ أَوْفَق (صالح، نهج البلاغه، نامه46)؛ در مشکلات از خداوند یاری جوی و قاطعیت را با نرمی بیامیز و تا جایی که مدارا کارساز است مهربانی را شیوه خود ساز» (چه این که در منشور مدیریتی و حکومتی وی (نامه53) در این حوزه مطالب ظریف کم نیست و پیام کلی فرمایشات ایشان این است که مدارا عامل سلامتی دین و دنیا: «سَلَامَةُ الدِّینِ وَ الدُّنْیا فِی مُدَارَاةِ النَّاس (لیثی، عیون الحکم و المواعظ، ص 285) و موجب هم گرایی و دوستی پایدار «بِالرِّفْقِ تَدُومُ الصُّحْبَة (آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 305).) و دارای آثار و نتایجی چون از بین بردن کینه ها، زیادی برکت، ترغیب به خوبی و قفل حفاظت از ایمان است: «إِنَّ لِکُلِّ شَی ءٍ قُفْلاً وَ قُفْلُ الْإِیمَانِ الرِّفْق (کلینی، کافی، ج 2، ص 118). شایان ذکر است، مسئله رفق و مدارا در فرهنگ و ادبیات فارسی نیز موردتوجه

ص: 149

جدی است، از باب نمونه جناب لسان الغیب آسودگی و برخورداری از تنعم و شادکامی دنیا و آخرت را در کاربست مروت و مردانگی با دوستان، مدارا و مهربانی با دشمنان و مخالفان می داند:

آسایش دوگیتی تفسیر این دو حرف است با دوستان مروت با دشمنان مدارا

درباره چگونگی پیدایش منشأ، مبانی، صفات، مشخصات و اقدامات خوارج در فرمایشات امیر بیان مطلب فراوان است و قابل تجزیه وتحلیل درباره مبانی جریان های تکفیری عصر حاضر و بررسی پی آمدهای اقدامات آنان و نیز ارائه راهکارهای برون رفت از اندیشه وهابیت و سپاه صحابه، سلفیه جهادی و تفاوت های میان جنبش های انقلابی و جریانات تکفیری و تبیین تنگ نظری آنان در حوزه های تعریف ایمان، توحید، شرک، گناه و سطحی نگری درباره خدا و تنزیل مقام انبیاء و اولیاء که مجال آن نیست؛ زیرا این امور یک یا چند پژوهش مبسوط می طلبند.

ازجمله وظایف اخلاقی این است که انسان در گفتار و رفتارش ادب را نسبت به هرکسی رعایت کند، به ویژه درباره کسانی که مورداحترام دیگران و شخصیت های حقیقی و حتی بت ها و نمادهای اعتقادی شرک رعایت کند؛ زیرا در قرآن کریم می خوانیم: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیرِ عِلْمٍ کَذلِکَ زَینَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُم» (انعام/108)؛ (به معبود) کسانی که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید، مبادا آن ها (نیز) از روی (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند! این چنین برای هر امّتی عملشان را زینت دادیم». در حوزه رعایت ادب و عمل به وظیفه اخلاقی از امیرالمؤمنین سخن بسیار است ازجمله می فرماید: «از زشت گویی بپرهیزید که دل را پر از کینه می کند» (آمدی، ج 2، ص 298)؛ «زبانت را به سخن ملایم و سلام کردن، عادت ده تا دوستانت زیاد شوند» (همان، ج 4، ص 329)؛ «بدزبانی موجب کاهش ارزش و از بین رفتن دوستی است» (همان، ص 144) و فرمود: «من خوش ندارم که شما دشنام دهنده باشید: «إِنِّی أَکْرَهُ لَکُمْ أَنْ تَکُونُوا سَبَّابِین» (صالح، نهج البلاغه، خطبه206). مَخلص کلام این که ایشان پس از اتمام فتنه جمل فرمود: «فَأَدْرَکَهَا رَأْی النِّسَاءِ وَضِغْنٌ غَلَا فِی صَدْرِهَا کَمِرْجَلِ الْقَینِ وَلَوْ دُعِیتْ لِتَنَالَ مِنْ غَیرِی مَا أَتَتْ إِلَی لَمْ تَفْعَلْ وَ لَهَا بَعْدُ حُرْمَتُهَا الْأُولَی وَالْحِسَابُ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی (همان، خطبه156)؛ بر عایشه، افکار و خیالات زنانه چیره شد و کینه ها در سینه اش چون کوره آهنگری شعله ور گردید. اگر از او می خواستند آن چه را که بر ضد من انجام داد، نسبت به دیگری روا دارد، سر باز می زد، به هرحال احترام نخست او برقرار است و حساب رسی اعمال او باخداست».

دموکراسی) و علت رواج آن، برنامه های استعماری با شعار ایجاد یک آرمان و هویت برای ملل و ایجاد فتنه در بین امت بوده و از منظر قرآن آشوبگری است که آثار آن بدتر از جنگ و کشتار است: «وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْل» (بقره/191). امیرالمؤمنین(علیه السلام) که خود قرآن ناطق است از جنگ های داخلی و کشمکش های بین مسلمین به عنوان ظهور فتنه ها با رهبری ستم کاران یادکرده و سفارش می کند: «در فتنه های درهم پیچیده با آگاهی قدم بردارید» (صالح، نهج البلاغه، خطبه151). ایشان در جای دیگر می فرماید: «در شرایط آشوب به مثابه شتر دوساله باشید که نه پشتی برای سواری دارد و نه شیر پستانی برای بهره گیری» (همان، حکمت1). فرمایشات آن حضرت رهنمون به این هستند که نگرش های فتنه انگیز در هم کوبنده هم گرایی و لرزاننده قلب های استوارند. افراد را به بی راهه می کشانند، افکار و اندیشهها را دچار شک و تردید می کنند، تک روان در غبار آن ها نابود و سواران باقدرت در آن ها به هلاکت می رسند و بدانید که فتنه ها با تلخی خواسته ها وارد می شوند، خون ها می ریزند و نشانه های دین را خراب و یقین را از بین می برند: «یضِیعُ فِی غُبَارِهَا الْوُحْدَانُ وَ یهْلِکُ فِی طَرِیقِهَا الرُّکْبَانُ تَرِدُ بِمُرِّ الْقَضَاءِ وَ تَحْلُبُ عَبِیطَ الدِّمَاءِ وَ تَثْلِمُ مَنَارَ الدِّینِ وَ تَنْقُضُ عَقْدَ الْیقِین (همان، خطبه151).

این زمینه می فرمایند: «سوگند به خدا! من همواره از حق خویش محروم ماندم و از هنگام وفات پیامبر تا امروز حق مرا از من باز داشته و به دیگری اختصاص دادند» (همان، خطبه6)، با وجود این باور هیچ گاه در برابر خلفای سه گانه قیام نکرد، 25 سال سکوت کرد. سکوت امام این پرسش را نیز به وجود می آورد که چه عامل یا عواملی سبب شدند که آن حضرت قیام نکرده و حتی با خلفای پیش از خود بیعت و همکاری داشت؟ (طبری، تاریخ طبری، ج 4، ص 124)، چه این که هنگامی که دیگران بیرق مخالفت با آن ولیّ خدا بلند کردند در تبیین مشروعیت حکومت خود به شرایط بیعت با خلفای پیشین بر اساس باور بیعت شکنان استدلال کردند (صالح، نهج البلاغه، نامه6). واقعیت این است که سکوت امام و همکاری او با خلفا در راستای مصالح عمومی صورت گرفت. اوضاع سیاسی و اجتماعی و معرفتی صدر اسلام نشان می دهد که بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و اله) اسلام و مسلمانان دچار مشکلات و بحران های خطرساز فراوانی شدند که هرکدام آن ها برای اسلام و مسلمانان خطرات جدی بودند. نمونه برجسته این بحران ها ظهور پیامبران دروغین، ارتداد پاره ای از مسلمان نماهاست (یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 107).

نهج البلاغه، خطبه176). آموزه های دینی و به ویژه فرمایشات امیر مؤمنان علی(علیه السلام) رهنمون به این هستند که خداوند به هیچ کس، در هیچ زمانی از راه ایجاد تفرقه خیر نرسانده است و اگر انسان ها آن گونه که سنت الهی اقتضا می کند عمل کنند، غرق در نعمت ها و برکت ها شده و با بهره مندی از آن ها می توانند قله های رفیع کرامت را فتح نمایند. بر همین مبنا امیر بیان «تنعم و رفاه» را ازجمله پی آمدهای خوشایند هم گرایی و در عِداد ره آوردهای پرخیر و برکت بعثت پیامبر(صلی الله علیه و اله) می داند (همان، خطبه192). آن پیشوای آسمانی در فرمایشی، واگرایی بنی اسرائیل را سبب کندن لباس عزت از آنان و برچیده شدن نعمت های فراوان الهی بیان کرده است (صالح، نهج البلاغه، ص 395).

شما آن قدر فرومایه اید که اگر کاسه چوبی آب را به یکی از شما امانت دهم می ترسم که بند آن را بدزدید» (همان، خطبه25). هم چنین در جای دیگر در این خصوص می فرماید: «آگاه باشید! به خدایی که جانم در دست اوست، شامیان بر شما پیروز خواهند شد؛ نه از آن رو که از شما به حق سزاوارترند، بلکه از آن جهت که در راه باطلی که زمامدارشان می رود، همسو و شتابان فرمان بردارند» (همان، خطبه97). هم چنان که در جهان امروز می بینیم در بیان آسیب های اجتماعی در دانش جامعه شناسی مطرح است (کوئن، مبانی جامعه شناسی، ص 29) از فرمایشات امام علی(علیه السلام) نیز این استفاده می شود که اگر غیرمسلمانان و کسانی که در مسیر باطل خود منسجم و هم گرا باشند، پیروز خواهند شد؛ چه رسد به مسلمانان که خداوند به آنان وعده یاری داده است: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ ینْصُرْکُمْ وَ یثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ» (محمد/7). روشن تر از همه این که در خطبه قاصعه وقتی ضروت عبرت گیری از زندگانی گذشتگان را مطرح می کند در کانون توجه، رسیدن به عزت بر اثر هم دلی و هم گرایی را تذکر داده است. فرمایشات ایشان رهنمون به این هستند که در وقت بازخوانی زندگانی گذشتگان، بایست در این اندیشید که آن ها که هم گرایی وحدت اجتماعی داشتند، به چه جایگاهی رسیدند؟ کسانی که خواسته های آنان یکی، قلب های آن ها یکسان، دست هایشان مددکار یک دیگر، شمشیرهایشان یاری کننده، نگاه ها به یک سو دوخته و اراده هایشان واحد و همسو بود! مالک و سرپرست سراسر زمین و پیشوای پیشتاز دنیا شدند... .

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در همین خطبه قاصعه تصریح دارند که در صدر اسلام، امت محمد(صلی الله علیه و اله) در سایه هم دلی، امور اجتماعی شان استوار شد و در پرتو عزتی پایدار، آرام گرفتند و به حکومتی پایدار رسیدند؛ آنان حاکم و زمامدار جهانیان شدند و سلاطین روی زمین گردیدند و فرمانروای کسانی شدند که درگذشته حاکم بودند و قوانین الهی را بر کسانی اجرا کردند که مجریان احکام بودند و درگذشته، کسی قدرت درهم شکستن نیروی آنان را نداشت و هیچ کس خیال مبارزه با آنان را در سر نمی پروراند. (خطبه 129 نهج البلاغه معروف به خطبه قاصعه یعنی کوبنده و تحقیرکننده ارزش های جاهلی است. این خطبه از

ص: 156

طولانی ترین فرمایشات امام است که در سال 40 هجری در حالی که سوار بر اسب بود، ایراد فرمود) (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 172). همه دست آوردهای وحدت و هم گرایی در منظومه فکری امام علی(علیه السلام) در نمودار زیر به نمایش در آمده است.

دست آوردهای وحدت و هم گرایی در منظومه فکری امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)

آسیب دشمن است. ایشان برای این که وحدت و هم گرایی امت ماندگار باشد بنیان های استوار و عرصه های آن را بیان کرده است. مبانی وحدت در منظومه فکری امام علی(علیه السلام) اساس دین اسلام، اعتقاد به یگانگی خداوند، باور به خاتمیت پیامبر(صلی الله علیه و اله)، اعتقاد به حبل الله متین بودن قرآن و لزوم پذیرش تمامی اوامر و نواهی آن، ارادت به خاندان عصمت و پیروی از سنت و باور به معاد و اعتقاد به این است که آیین اسلام مجموعه برنامه ها و قوانین زندگی فردی و اجتماعی را سامان بخشیده و لازم است در عرصه عمل به آن پایبند بود. در زیر چتر مبانی و عرصه های وحدت، امور فرعی اختلافی را بایست با نگاه اجتهادی نگریست و هم دیگر را معذور دانست، این موجب رسیدن به تفاهم و هم گرایی وتقویت مشترکات است نه ذوب شدن مذاهب در یک دیگر و نه چیره و غالب سازی یکی بر دیگری. هم چنین به دست آمد که مهم ترین کارکردها و دست آوردهای وحدت و هم گرایی؛ حفظ دین، شناسایی تندروها، رعایت ادب و اخلاق اسلامی، توجه به مصالح کلی و رسیدن به عزت و اقتدار جهانی است. چه این که تأمل در این امور موجب درک و کشف راهبردهای هم گرایی در حوزه های تعامل و ارتباطات و رسیدن به تفاهم، رفتار کریمانه و پرهیز از دامن زدن به اختلافات است. مطالعات نشان داد که مهم ترین عوامل اختلاف افکن و دورکننده از وحدت، اموری مانند ملی گرایی، پررنگ کردن مسائل زبانی، نژادی، قبیله ای و فروعات مذهبی است. از آن جا که این امور اساسی ترین دست آویزهای دشمنان دین برای ایجاد تفرقه در بین مسلمین قرار گرفته اند می بایست با هوشیاری تمام در ذیل مبانی و محورهای وحدت آفرین به آن ها نگریست و باید برای ایجاد وحدت و هم دلی، در فروعات اختلافی هم دیگر را مبتنی بر اجتهاد معذور دانست و توجه به اعتقادات مشترک، ارزش های مشترک و دشمن مشترک و به دخالت و نفوذ خارجی ها و تخریب های جاهلان داخلی داشت که در قالب های کار تیمی و منسجم یا فردی با انگیزه های مختلفی مانند رسیدن به پول، شهرت، ریاست و مانند آن کار می کنند. برآیند نهایی این که نقش متعصبان مذاهب اسلامی و هم چنین برخی از نصوص موجود در کتب طرفین در شعله ور کردن آتش اختلافات و دوری

ص: 158

از مبانی و معارف اسلام ناب نیز پررنگ است و بایست در این زمینه روشنگری و بررسی علمی داشت؛ زیرا برای تحقق وحدت و هم گرایی امت، برخی به شناسایی اصول اعتقادی و مشترکات دینی بیش تر نیاز دارند و عده ای به انسان شناسی و درک روابط اجتماعی.

شناخت درست اصول اعتقادی به ویژه خداشناسی، موجب تقویت اخوت، هم دلی عملی و انسان شناسی، و درک روابط اجتماعی از منظر دین زمینه ساز تحقق عدالت رفتاری و دوری گزینی از دشمنان درونی و بیرونی است.

ص: 159

18. قنبری، بخشعلی، مبانی هم گرایی اسلامی در نهج البلاغه، مجله: فروغ وحدت (مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی)، ش 46، 1396.

19. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، طهران، دار الاسوه، 1420.

20. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه – قم، دار الحدیث، 1407 - 1429.

21. لیثی، علی، عیون الحکم و لواعظ، قم، دارالحدیث، 1376.

22. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403.

23. مجلسی، محمدباقر، مرآت العقول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1404 ق.

24. مجلسی، محمدباقر، ملاذ الاخیار، تحقیق: مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1406.

25. محسنی، محمد آصف، تقریب مذاهب از نظر تا عمل، قم، نشر ادیان، 1386.

26. محسنی، محمد آصف، جنگ در تاریکی (شیعه و سنی چه فرقی دارند؟)، قم، مرکز الابحاث العقادیه، 1382.

27. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقائد، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، 1382.

28. مصباح یزدی، محمدتقی، راه و راهنما شناسی، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، 1390.

29. معادی خواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، تهران، نشرذره، 1372.

30. خویی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران، مکتبه الاسلامیه، 1412.

31. نجاری، رضا، مبانی مدیریت اسلامی، تهران، دانشگاه پیام نور، 1386.

32. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دارلفکر، 1403.

33. یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، 1411.

ص: 161

ص: 162

ص: 164

آن. این مقاله در حد توان و گنجایش به کاوشی هرچند اندک در زیارت غدیریه پیشوای دهم پرداخته و برخی از فضائل مولا علی(علیه السلام) معرفی شده و دلالت های تربیتی – اخلاقی فضایل مذکور در حوزه اجتماع را مورد کاوش قرار می دهد.

برخی از پایان نامه هایی که در رابطه با زیارت غدیریه نگارش یافته عبارت اند از: ویژگی های جانشین پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) بر اساس استشهادات قرآنی زیارت غدیریه؛ مستندات قرآنی زیارت غدیریه در اثبات ولایت امیرالمؤمنین؛ ویژگی های حاکم اسلامی بر اساس استشهادات قرآنی زیارت غدیریه؛ تحلیل زیارت غدیریه؛ امام علی(علیه السلام) در کلام امام هادی(علیه السلام).

مقالاتی نیز در رابطه با زیارت غدیریه وجود دارد ازجمله مقاله ای با عنوان زیارت غدیریه از منظر روش تفسیری مصداق یابی که در این مقاله به شناسایی آیات ولایت در زیارت غدیریه پرداخته شده است.

نگاشته های پیشین، هرکدام به نحوی در پی فهم و روشن کردن معنا و مفهوم فقرات زیارت می باشند و پژوهش حاضر نیز اگرچه همین هدف را دنبال می کند لکن با رویکردی جدید و تلاشی مضاعف، به دنبال روشن کردن معنا و مفهوم فرازهای زیارت است.

خداوند برادری دینی مسلمانان را به عنوان یکی از محوری ترین عوامل در توسعه اتحاد و مبارزه با هرگونه تفرقه و نفاق یاد می کند. بهترین راه وحدت و تبلیغ وحدت را بر اساس اخوت اجتماعی و اعتقادی می داند و آن را نعمتی بزرگ قلمداد می کند. مفهوم برادری را از ماهیت انحصاری خارج ساخته و از منظری والاتر که تمام سطوح و مراتب را شامل باشد بدان می پردازد.

در روایات، حقوق بسیاری برای برادری ذکر شده است مانند برآوردن نیازها، پرهیز از ذکر عیب، بیان خوبی ها و محاسن، چشم پوشی از لغزش ها و نیز دعا در حق هم دیگر. اخوت در اصلاح بنیادی روابط اجتماعی نقش بسزایی دارد که غفلت از آن باعث می شود در روابط انسانی، کینه توزی و بهره کشی و سوءاستفاده جایگزین همیاری و فداکاری شوند. حضرت علی(علیه السلام) به دلیل عظمت روحی و بندگی به مقام اخوت رسول الله نائل شد. انسان باید تا می تواند خود را به جامعه ایمانی نزدیک و شبیه کند و شرایط ایمان را در خود تقویت کند تا در مرحله اول به مقام اخوت ایمانی مؤمنان درآید و حداقل در بخشی از اخلاق و رفتار و شخصیت رسول اسلام به مقام اخوت برسد.

امانت به آن چیزی که سپرده شده چه مال و چه اسرار و امثال آن می گویند و امانات در این آیه بر همه اقسام امانت دلالت می کند که شامل تمامی تکالیف الهی و نعمت ها می شود که باید در راه رضای خدا به کار بسته شود. کلمه عهد به معنای آن چه که انسان با صیغه عهد ملتزم به آن شده باشد مانند نذر و سوگند. ممکن است منظور از آن، مطلق تکلیف هایی باشد که متوجه مؤمنین شده است (طباطبایی، المیزان، ج 15، ص 11).

امام هادی(علیه السلام) در فراز «یا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ» به فضیلت پرمغز جدشان می پردازند. امین خدا در زمین به کسی گفته می شود که مورداطمینان و مصون از خیانت باشد، دارای مرتبه اعلای ایمان و اطمینان نفس است و از هواهای نفسانی محفوظ بوده و از جهت علم و دریافت حقایق از مبدأ هم ازنظر عمل و صفات مورداطمینان خداوند است. هنگامی که زائر با توجه به مقام امین بودن امام به ایشان سلام می دهد ارتباط روحی خود را با حقیقت ایشان برقرار می نماید (تحریری، شرح زیارت امین الله، ص43-44).

در قرآن می خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَینَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ سَمِیعاً بَصِیراً (نساء/58)؛ همانا خداوند فرمانتان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید و هرگاه میان مردم داوری کردید، به عدل حکم کنید. چه نیک است آن چه که خداوند شما را بدان پند می دهد. بی گمان خداوند شنوای بیناست». خداوند دستور می دهد امانات باید به اهل آن سپرده شود. در روایات آمده است که این امر خطاب به امامان است که هرکدام امامت و ودایع امامت همچون کتاب و سلاح و مسئولیت های امامت را به امام بعدی بسپارد (مجلسی، بحارالانوار، ج 23، ص 276).

امانت اقسامی دارد که امانت های الهی در رأس آن است سپس امانت های مردم که خیانت در آن ها گناهی بزرگ است. هرکسی به تناسب شغل، زندگی و موقعیت خود امانت هایی در اختیار دارد. طبق آموزه های قرآن وظیفه هر مسلمانی است که در هیچ امانتی به هیچ کس خیانت نکند خواه صاحب حق مسلمان باشد یا غیرمسلمان. امانت داری و رفتار عادلانه از نشانه های مهم ایمان است. اگر اهمیت امانت داری از اسرار مردم گرفته تا

ص: 170

امانات مادی و مهم تر از آن امانات معنوی و الهی به ویژه حفظ دستورات و تعالیم دینی و انتقال صحیح آن به نسل های بعدی در وجود هر انسانی نهادینه شود، راه های رسیدن به کمال و سعادت هموار می گردد. با عمل به سیره علوی می توان در کمال آرامش و اطمینان در جامعه زندگی کرد چه این که مولایمان علی(علیه السلام) بهترین پیرو برای قرآن و بهترین عمل کننده از پیامبری بودند که نه تنها قرآن اعجازش بود بلکه در دوران قبل از اسلام نیز ایشان را محمدامین لقب داده بودند. از این نکته مهم نیز غافل نشویم که ولایت ائمه(علیهم السلام) امانت سنگینی است که خداوند بر ودیعه ما نهاده است پس در ولایت پذیری و تحمل این بار عظیم اعتقادی و عملی با تعهد فراوان به وظیفه خویش عمل کنیم.

جلوگیری می شود. طبق فرموده پیامبر(صلی الله علیه و اله) هر کس امربه معروف و نهی ازمنکر کند جانشین خدا و رسولش در زمین خواهد بود (نوری، مستدرک الوسائل، ج 12، ص 179). امام علی(علیه السلام) همه اعمال نیک بندگان خدا حتی جهاد در راه خدا را در مقایسه با امربه معروف و نهی ازمنکر همانند قطره ای در برابر دریایی ژرف دانسته اند (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت374).

در سیره پیامبر(صلی الله علیه و اله) و ائمه معصومین(علیهم السلام) بیش ترین کارکرد را امربه معروف و نهی ازمنکر دارد. اگر این فریضه اجرا شود حساسیت عمومی به گناه در دل ها اوج می گیرد، اما وقتی این سنت ترک شود خوبان در گوشه ای به انزوا کشیده می شوند و فضای جامعه ناسالم می گردد و چه بسا که پایه های شریعت درهم شکسته و به تدریج اصل دین از بین می رود. شیعه مولا اجرای این فریضه را بر خود واجب می داند چراکه با امربه معروف و نهی ازمنکر است که انسان تربیت می شود و در مسیر کمال و سعادت قرار می گیرد.

شهیدان نبود از اسلام و مکتب توحیدی خبری نبود. اساس شهادت، ایثار در راه خدا و اجرای فرامین الهی است (سیدی و رفیعی، معناشناسی ایثار در قرآن کریم، ص 99).

در این رابطه قرآن کریم می فرماید: «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلا» (احزاب/23). بنابراین صداقت در رفتار و گفتار و ترویج وفای به عهد در سایه ایمان و معرفت الهی و دوری از خودبینی و عدم پیروی هوای نفس، از راهکارهای اخلاقی در گسترش ایثار است. احادیثی نقل شده که حضرت علی(علیه السلام) را مصداق «مَنْ ینْتَظِرُ» دانسته و شأن نزول آیه را درباره ایشان معرفی می کند (مجلسی، بحارالانوار، ج 38، ص 178؛ کلینی، کافی، ج 8، ص 306).

در زیارت غدیریه عبارت «وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ...مُنْتَظِراً مَا وُعِدْتَ؛ و گواهم که تو... منتظر آن چیزی بودی که از سوی خدا به تو وعده شده بود»، دلالت بر شهادت طلبی حضرت علی(علیه السلام) می کند.

از نمونه های بی نظیر ایثار جان حضرت علی(علیه السلام)، واقعه لیلةالمبیت است که امام هادی(علیه السلام) در زیارت غدیریه با اشاره به آن چنین می فرماید: «وَ کَذَلِکَ أَنْتَ لَمَّا أَبَاتَکَ النَّبِی صَلَّی اللَّهُ عَلَیکُمَا، وَ أَمَرَکَ أَنْ تَضْطَجِعَ فِی مَرْقَدِهِ، وَاقِیاً لَهُ بِنَفْسِکَ، أَسْرَعْتَ إِلَی إِجَابَتِهِ مُطِیعاً، وَ لِنَفْسِکَ عَلَی الْقَتْلِ مُوَطِّناً، فَشَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی طَاعَتَکَ، وَ أَبَانَ عَنْ جَمِیلِ فِعْلِکَ بِقَوْلِهِ جَلَّ ذِکْرُهُ: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِباد؛ و هم چنین تو هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و اله) تو را مأمور کرد که در بسترش بخوابی تا با جانت او را حفظ کنی، در اجابت و اطاعت از این دستور شتاب کردی و خود را برای کشته شدن آماده ساختی و خدای متعال هم طاعتت را پاداش داد و کار زیبای تو را با این جمله بر جهانیان آشکار کرد. آن جا که خداوند فرمود: «بعضی از مردم، جان خود را به خاطر خشنودی خدا می فروشند...».

بر اساس روایاتی از شیعه و سنی (فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج 3، ص 204) این آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» (بقره/207)، به رخداد مهاجرت پیامبر(صلی الله علیه و اله) از مکه به مدینه در لیلة المبیت اشاره و اقدام ایثارگرانه حضرت علی(علیه السلام)

ص: 173

مورد ستایش قرار گرفته است (حسکانی، شواهد التنزیل، ج 1، ص 123-131؛ فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج 5، ص 223-224). این اقدام امام(علیه السلام) مباهات ملائکه را در پی داشت (امینی، الغدیر، ج 2، ص 47-49). اقدامی که فضیلتی برای ایشان و نمونه ای بی نظیر از ایثار در تاریخ است (مفید، ارشاد، ج 1، ص 53).

بر اساس این آیه بالاترین هدف ایثارگران باید طلب رضایت خداوند باشد که دارای ارزشی والاست. آیت الله جوادی آملی می نویسد: «این نکته از ستایش خداوند نسبت به گروهی که با ایثار جان خویش در پی جلب رضایت الهی هستند قابل استفاده است که القای نفس در تهلکه که مبغوض الهی است از سنخ افساد در زمین و اهلاک حرث و نسل است که تجارت با ابلیس و محکوم به احکام یاد شده در تجارت بائر و غیر سودآور و فاقد ارزش لازم است.» (جوادی آملی، تسنیم، ج 10، ص 248).

در فرازی دیگر از زیارت، امام هادی(علیه السلام) گواهی می دهد که امام علی(علیه السلام) به همراه حضرت حمزه و جعفر طیار با بذل جان در راه خدا با خداوند معامله کردند: «وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَ عَمَّکَ وَ أَخَاکَ، الَّذِینَ تَاجَرْتُمُ اللَّهَ بِنُفُوسِکُمْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیقْتُلُونَ وَ یقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیعِکُمُ الَّذِی بایعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»؛ و گواهی می دهم که تو و عمویت و برادرت به فداکردن جان خود با خدا معامله کردید و خداوند در حق شما این آیات را نازل فرمود: خداوند از مؤمنان، جان ها و اموالشان را خریداری کرده که (در برابرش) بهشت برای آنان باشد (به این گونه که) در راه خدا پیکار می کنند، می کشند و کشته می شوند، این وعده حقّی است بر او که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر است؟ اکنون بشارت باد بر شما به دادوستدی که با خدا کرده اید و این است آن پیروزی بزرگ!».

امام هادی(علیه السلام) در برخی فرازهای زیارت به جهاد در راه خدا اشاره می کند و شهادت می دهد که امام علی(علیه السلام) به جهاد در راه خدا پرداخته است. زائر با یادآوری جهاد و ایثار امام

ص: 174

درمی یابد که با تأسی از امام باید در برابر ظالم بایستد و در این راه حتی از جان خویش دریغ نکند.

شهادت طلبی فضیلتی بسیار والا است که فضائل دیگری را نیز در برمی گیرد. به عنوان نمونه، انسانی که در پی ایثار جان است صبری جمیل دارد و بر این باور است که در راه خدا استقبال از خطر و نترسیدن و بنده خدا بودن و اطاعت از پیامبر(صلی الله علیه و اله) و ائمه(علیهم السلام) مهم است و برایش مهم نیست که نتیجه کار شهادت باشد یا اسارت یا پیروزی. شهادت، بالاترین درجه عدم وابستگی به دنیا و فرهنگِ آگاهی و بیداری و اصلاحگری است؛ شهید با ایثار جانش امربه معروف و نهی ازمنکر می نماید لذا شهادت اوج سخاوت و فداکاری است. با فداکاری های انسان های علی گونه است که امر دین و دنیا اصلاح می شود و حق، زنده و پایدار می ماند و درخت اسلام بارور می گردد.

راویان و مفسران شیعه (طبرسی، مجمع البیان، ج 10، ص 611) و اهل سنت (زمخشری، الکشاف، ج4، ص670؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 30، ص 244) اتفاق نظر دارند که این سوره در شأن امام علی(علیه السلام) و خانواده گرامی شان نازل شده است. سوره دهر الگویی عملی از ایثار خالصانه خانواده گرامی حضرت علی(علیه السلام) است که به اتفاق، تنها خوراک خود را در سه شب متوالی به نیازمندان بخشیدند درحالی که همگی سه روز متوالی روزه دار بودند و تنها با آب افطار کردند (فیض کاشانی، تفسیرصافی، ج 5، ص 262). اهل بیت در برابر این عمل هیچ گونه درخواست مزدی نداشتند. اعمالی که با انگیزه غیر الهی و برای ریاکاری و طلب تشکر انجام شود ارزش معنوی ندارد و ارزش عمل به نیت انسان بستگی دارد (رضایی اصفهانی، قرآن و تربیت، ج 2، ص 234). ایثار سبب رستگاری آدمی در دنیا و عقبی می گردد و نفس او را از آن چه در اخلاق، سوء و شرّ نامیده می شود دور می نماید.

امام هادی(علیه السلام) در زیارت غدیریه آیه ایثار را مختص حضرت علی(علیه السلام) دانسته می فرماید: وَ فِیکَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی «وَ یؤْثِرُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (حشر/9)؛ و نیز خدای تعالی در حق تو نازل فرمود: «دیگران را بر خود مقدم می دارند هرچند خودشان بسیار نیازمند باشند و (وجودشان از بخل و حرص دنیا پاک است) و کسانی که از بخل و حرص نفس خویش پرهیز کردند همان رستگاران عالم اند».

از حضرت علی(علیه السلام) روایت شده که بعد از مرگ خلیفه دوم خطاب به مردم فرمود: آیا غیر از من کسی هست که این آیه درباره او نازل شده باشد؟ و آنان پاسخ دادند درباره تو نازل شده است (طبرسی، الإحتجاج، ج 1، ص 144).

امام هادی(علیه السلام) در زیارت غدیریه این ویژگی امام(علیه السلام) را به تعبیری دیگر نیز بیان فرموده اند که: «السَّلَامُ عَلَیکَ یا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ...وَ أَقَمْتَ الصَّلَاة وَ آتَیتَ الزَّکَاةَ؛ سلام بر تو ای امیرالمؤمنین...و نماز را به پاداشتی و زکات را پرداخت نمودی». و در فرازی دیگر به آیه ولایت استناد کردند که می فرماید: «إِنَّما وَلِیکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُون (مائده/55)؛ سرپرست و ولیّ شما تنها خداست و پیامبر او و

ص: 176

آن ها که ایمان آورده اند، همان ها که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند».

مسلمانان در این که این آیه درباره حضرت علی(علیه السلام) هنگامی که در حال رکوع انگشتری اش را بخشید نازل شده است؛ اتفاق نظر دارند (ابن شهرآشوب، مناقب، ج 3، ص 2).

حضرت علی(علیه السلام) به پرداخت زکات و هرگونه حقوق مالی توجه بسیاری داشتند. یکی از دستورهای الهی که آثار مهم دنیوی و اخروی به دنبال دارد پرداخت زکات است. در قرآن می خوانیم «وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاة» (بقره/110). زکات معنای عامی دارد که به همه کمک های واجب و مستحب به دیگران گفته می شود. راغب اصفهانی اصل زکات را به معنای رشدی که از برکت خداوند به دست آمده است می داند (راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، ص 102).

ایثار، فضیلت نهایی و مقام انسانی است. هر که با وجود نیاز خود درباره رفع حاجت نیازمندان تلاش کند و آنان را برای رضای خدا بر خود مقدم دارد و حاجت مبرم خود، او را از این که آن چه در اختیار دارد به نیازمندان بدهد بازندارد و یا آن چه دیگران به نیازمندان می دهند برای حاجت خود نخواهد بلکه برای دیگران بخواهد؛ این چنین فداکاری سبب رستگاری است (حسینی همدانی، انوار درخشان، ج 16، ص 262). ارزشمندی ایثار در این است که خالصانه انجام گیرد و هیچ گونه چشم داشتی از نیازمند و دیگران نداشته باشد. با خلوص نیت است که ایثارگر نسبت به کسی که به او ایثار می کند با ادب و خوش رویی برخورد می کند و با فاصله گرفتن از صفات رذیله ای همچون کبر و خودخواهی و حرص و بخل و ریا، روح هم دردی با نیازمند را در خویشتن تقویت می کند.

علاوه بر این، نظر به این که اسلام به صورت یک مکتب صرفاً اخلاقی و یا فلسفی و اعتقادی ظهور نکرد بلکه به عنوان یک آیین جامع که تمام نیازمندی های مادی و معنوی در آن پیش بینی شده پا به عرصه ظهور گذاشت و با توجه به این که اسلام از همان عصر پیامبر(صلی الله علیه و اله) با تأسیس حکومت همراه بود و هم چنین نظر به این که اسلام توجه خاصی به حمایت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتی دارد، روشن می شود که نقش بیت المال و زکات که یکی از منابع درآمد بیت المال است از مهم ترین نقش هاست.

ص: 177

شک نیست که هر جامعه ای دارای افرادی ازکارافتاده، بیمار، یتیمان بی سرپرست، معلولین و امثال این ها می باشد که باید مورد حمایت قرار گیرند و نیز هر جامعه برای حفظ موجودیت خود در برابر هجوم دشمن نیاز به سربازان مجاهدی دارد که هزینه آن ها از طرف حکومت پرداخته می شود. هم چنین کارمندان حکومت اسلامی، دادرسان و قضات و نیز وسایل تبلیغاتی و مراکز دینی، نیازمند به صرف هزینه ای است که بدون یک پشتوانه مالی منظم سامان نمی پذیرند. به همین دلیل زکات از اهمیت خاصی برخوردار است تا آن جا که در ردیف مهم ترین عبادات قرار گرفته و در بسیاری از موارد همراه با نماز و حتی شرط قبولی نماز ذکر شده است.

اهل بیت(علیهم السلام) بزرگ ترین راست گویان اند و صداقت و راستی، سراسر وجود و زندگی شان را فراگرفته است به گونه ای که خداوند در قرآن از ایشان با عنوان صادق نام می برد و از مردم می خواهد که از آنان پیروی کنند: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِین» (توبه/119). امام هادی(علیه السلام) در زیارت غدیریه، حضرت علی(علیه السلام) را مصداق آیه صادقین معرفی می کند.

از روایات استفاده می شود که منظور از صادقین در این جا تنها امامان معصوم(علیهم السلام) هستند. سلمان به پیامبر(صلی الله علیه و اله) عرض کرد آیا این آیه مربوط به همه است یا مخصوص گروهی است؟ پیامبر(صلی الله علیه و اله) فرمود: امر آیه متوجه همه مؤمنان است اما مقصود از صادقان تنها برادرم علی(علیه السلام) و اوصیای من پس از او تا روز قیامت هستند (قندوزی، ینابیع المودة، ج 1، ص 115). از امام رضا(علیه السلام) از این آیه سؤال شد؛ امام فرمود: صادقون، ائمه(علیهم السلام) هستند (صفار، بصائرالدرجات، ج 1، ص 31).

صداقت نشانه بارز شخصیت و برجسته ترین صفت پرهیزکاران است. زائر با خواندن این فرازها از زیارت غدیریه بر صداقت و درستی امام(علیه السلام) و به پیروی خود از ایشان شهادت می دهد تا در این راه تلاش بیش تری به عمل آورد و جایگاه خود را نزد اهل بیت(علیهم السلام) ارتقا بخشد.

یکی از فضیلت های اخلاقی که نقش بسزایی در سازندگی انسان دارد صداقت است. پیش رفت و تعالی انسان در گرو پای بندی به راستی در پندار و گفتار و کردار است. آن چه بقای حیات اجتماعی و سعادت را تضمین می کند درست کاری و راستی میان افراد جامعه است. به همین جهت خداوند مؤمنان را در کنار فراخوانی به تقوا به همراهی با صادقان فرمان می دهد. انسانی که آراسته به فضیلت صداقت است، فضائل دیگری را نیز در وجود خود می پروراند که در قرآن به نمونه های آن اشاره شده است: راست گویان اهل انفاق و کمک به دیگران هستند؛ راست گویان اهل اخلاص هستند و در انجام وظایف خویش کوتاهی نمی کنند و با تحمل مشکلات و رنج ها آن را انجام می دهند؛ صداقت، انسان را محبوب دل ها و منبع شایسته اعتماد برای مردم می سازد.

ص: 179

عدالت فرامی خواند، می فرمود: هرکسی که در شهرها عدالت را اجرا کند خداوند رحمت خویش را بر او می گستراند (تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج 5، ص 337). متأسفانه امروزه اصل عدالت اجتماعی بسیار کم رنگ است و نقطه مقابل آن یعنی استبداد، حق کشی، تبعیض و خودکامگی و دوری از انصاف بر اغلب جوامع چیره شده است. اگر مسئولان جامعه در تفویض و اجرای امور به پیروی از ولایت فقیه، عدالت اجتماعی را رعایت می کردند شاهد این همه نابرابری و فاصله طبقاتی و برخی ظلم و اجحاف ها و در پی آن احساس یأس و تشویش نبودیم و عدل در سراسر جامعه محقق می گردید.

عملکرد حضرت علی(علیه السلام) مطابقت کلی با سیره پیامبر(صلی الله علیه و اله) داشت. در سیره پیامبر(صلی الله علیه و اله) عدالت اجتماعی با محوریت ایمان حکم فرما بود. همه افراد از هر طیف و نژاد و جنس، جایگاه یکسان داشتند؛ ملاک برتری تقوا بود. آن حضرت مبعوث شد تا انحصارات موهوم و پوشالی و ساختار نا مناسب جاهلی را درهم بکوبد و نشان شأن و منزلت گم شده انسان را بازگرداند. با این رویکرد، شیوه های حکومتی ایشان مورد اقبال عمومی قرار گرفت و مردم یافتن گم شده خود را در عمل به شیوه پیامبر(صلی الله علیه و اله) می دانستند. بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و اله) سیر حرکت جامعه آن طور که خواستِ حضرت بود پیش نرفت. نه تنها در تصاحب جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و اله) خطا صورت گرفت، بلکه انحرافاتی که منجر به تخطی از اصول اسلام گردید پیش آمد. امام علی(علیه السلام) به مدت تقریباً بیست وپنج سال خانه نشین شده بود و در این فاصله حقیقت دین از مجرای خود خارج و سنت های ناب محمدی را از بین برده بودند. در این هنگام بود که ظلم به مردم، آنان را بر آن داشت که بعد از مرگ خلیفه سوم چنان به سوی حضرت علی(علیه السلام) هجوم برند که امام(علیه السلام) چاره ای جز قبول خلافت ندیدند. وقتی زمامداری مسلمین به امام(علیه السلام) رسید شعار اصلی ایشان زدودن انحرافات و بازگشت به سنت پیامبر(صلی الله علیه و اله)بود. البته بسیار سخت بود که آن مردم را بعد از بیست وپنج سال که از مسیر اصلی دین منحرف شده بودند به راه صحیح برگرداند (جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ج 2، ص 253). بنابراین یکی دیگر از فضائل حضرت علی(علیه السلام) در کلام امام هادی(علیه السلام) آن است که ایشان احیاگر دین بوده اند.

آثار ایمان و رسیدن به تقوای الهی در اطاعت از حضرت محمد(صلی الله علیه و اله) ظهور می یابد. خروج از تاریکی و گمراهی و رهنمون شدن به نور و جلب محبت خدا و نبی، از پی آمدهای اطاعت از سنت پیامبر(صلی الله علیه و اله) است. با توجه به سیره علوی در عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر(صلی الله علیه و اله)، کسانی که در مسیر تکامل قرار دارند نه تنها همتشان پیمودن سنت اولیاء الهی و بی اعتنایی به روش های جاهلی است بلکه در راه زنده کردن روش های الهی و ابطال

ص: 182

بدعت ها نهایت سعی خود را می کنند تا دیگران را نیز به این جهت سوق دهند. بر این اساس افرادی که ازنظر اجتماعی موقعیت بالاتری دارند باید نسبت به احیای سنت های الهی حساس تر و مسئولیت پذیرتر باشند.

یکی از صفات بسیار مهم در روابط اجتماعی که تأثیر بسزایی در کمال انسان و سامان یافتن روابط بین فردی دارد، مهار خشم و عفو دیگران است. عزت و بزرگی، عدم تحمل فشارهای جسمی و روحی، حفظ وحدت و اخوت دینی و بالاتر از آن جلب رضایت خدا و رهایی از عذاب الهی از آثار برجسته فرو بردن خشم است. برای پایان دادن به حالت عداوت، کظم غیظ باید توأم با عفو گردد (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 3، ص 98). از آثار تربیتی عفو در منظر قرآن به این موارد اشاره شده است: جلب رضایت و مغفرت الهی، بهره مندی از رحمت خدا، قرار گرفتن در جایگاه نیکوکاران، محبوب خدا شدن، دست یابی به پاداش وصف ناپذیر، پیروزی مقتدرانه، اصلاح مجرم، رسیدن به تقوا، الفت میان دل های مردم، پاک شدن گناهان و بالأخره ایجاد آرامش در محیط خانواده و جامعه.

بیعت به معنی پیمان بستن برای اطاعت از کسی است و چنین مرسوم بوده که آن کس که پیمان اطاعت می بست دست خود را در دست رهبر خود می گذاشت و پیمان وفاداری را از این طریق اظهار می داشت و از آن جا که به هنگام معامله نیز دست به دست هم می دادند و قرارداد می بستند، واژه بیعت به این پیمان ها اطلاق شده است. از این جا معنی «یدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیدِیهِمْ؛ دست خدا بالای دست آن هاست» روشن می شود. این تعبیر کنایه از آن است که بیعت با پیامبر(صلی الله علیه و اله) یک بیعت الهی است گویا دست خدا بالای دست آن ها قرار گرفته و نه تنها با پیامبرش که با خدا بیعت می کنند. خداوند در این آیه، به همه بیعت کنندگان هشدار می دهد که اگر بر سر عهد خود بمانند پاداش عظیمی خواهند داشت اما اگر آن را بشکنند زیانش متوجه خود آن هاست.

امام هادی(علیه السلام) در این قسمت از زیارت، علاوه بر ذکر این که حضرت علی(علیه السلام) در عهد الهی خود محکم بوده اند؛ برقرار داشتن میثاق الهی و محکم بودن پیمان طاعت آن حضرت را نیز به مخاطب تعلیم و تربیت می دهند.

وفای به عهد، مهم ترین سرمایه و مسئولیت اجتماعی است و بدون آن هیچ گونه همکاری اجتماعی میسر نیست و پیمان شکنی موجب پراکندگی اجزای جامعه از هم خواهد شد. این امر ضررهای جبران ناپذیری بر اجتماع وارد می آورد.

متأسفانه این اصل بزرگ در جامعه رو به ضعف نهاده و بسیاری، ساده و راحت به پیمان شکنی می پردازند و چنین خلاف بزرگی را عادی تلقی می کنند غافل از این که گناه بزرگی مرتکب شده اند. با توجه به سیره علوی اگر مردم، وفای به عهد را وظیفه انسانی، اخلاقی و دینی خود بدانند و در مراعات آن کوشا باشند تعهدات مالی و قراردادهای اقتصادی بر پایه اعتماد و اطمینان کامل شکل می گیرد و باعث رشد اقتصادی کشور و مایه سعادت مردم می گردد. هر پیروزی که جامعه می تواند به دست آورد و نیز مصونیت یابی جامعه از آسیب رسانی و تهدیدات و تحریم های دشمنان، در سایه سار وفای به عهد ازجمله عهد و بیعت با رهبری جامعه است.

ص: 185

17. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل ابی محمد(صلی الله علیه و اله)، تصحیح: کوچه باغی، محسن، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، 1404 ق.

18. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1374 ش.

19. طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق: خرسان، محمدباقر، مشهد، نشر مرتضی، 1403 ق.

20. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ترجمه: هاشم رسولی محلاتی، بیروت، مؤسسه التعریق العربی، 1429 ق.

21. طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378 ش.

22. فخر رازی، ابوعبدالله محمدبن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دارإحیاءالتراث العربی، 1420 ق.

23. فیض کاشانی، ملامحسن، الصافی، تهران، انتشارات الصدر، 1415 ق.

24. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة لذوی القربی، تحقیق: علی بن جمال اشرف حسینی، قم، الاسوة للطباعة والنشر، 1416 ق.

25. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، غفاری، علی اکبر؛ آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.

26. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403 ق.

27. مفید، محمد بن محمد، الارشاد، قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، کنگره شیخ مفید، 1413 ق.

28. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهل و سوم، 1381 ش.

29. میلانی، محمدعلی، شرح زیارت الامام امیرالمؤمنین(علیه السلام) یوم الغدیر، تهران، دلیل ما، 1389 ش.

30. نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، ترجمه: سیدجلال الدین مجتبوی، قم، قائم آل محمد(صلی الله علیه و اله)، 1377.

31. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، 1408 ق.

ص: 188

ص: 190

کرد. از آن جمله می توان کتاب های «امام علی(علیه السلام)؛ صدای عدالت انسانی» از جرداق، و «عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی(علیه السلام)؛ الگوی عدالت محور» از مخزن موسوی را نام برد. آثار فوق در ارتباط با موضوع به برخی از جنبه های پژوهش حاضر اشاره کرده اند و به صورت جزئی در پی بررسی مصادیق عدالت در سیره نظامی حضرت علی(علیه السلام) نبودند. هم چنین بختیاری در اثر خود «عدالت و توسعه از دیدگاه امام علی(علیه السلام)» به رویکرد متقابل دو مفهوم عدالت و توسعه از منظر نهج البلاغه و احادیث پرداخته است، البته کم تر توانسته است به عدالت در ابعاد مختلف حیات حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) ورود پیدا کند. بر این اساس، موضوع پژوهش حاضر در نوع خود بدیع و نو به نظر می رسد. اهمیت این پژوهش در این است که بازسازی تمدن اسلامی بدون بازشناسی آن و این هم بدون توجه به بنیان های تاریخی و فرهنگی و نگاه انتقادی حاکم بر آن میسر نیست. این پژوهش در نظر دارد با بهره گیری از منابع تاریخی با روش گردآوری داده های تاریخی و رویکرد توصیفی، جایگاه عدالت را در تمدن سازی علوی مورد بررسی قرار دهد.

به مسئله برپایی عدالت در حوزه مسئولیت های آن ها نیز امری ضروری به نظر می رسد و طرح آن؛ هم شرط انسانیت است و هم شرط دین داری.

دلایل گوناگونی که در منابع تاریخی موجود است بعد از رحلت پیامبر، این جانشینی تحقق نیافت تا سال 36 ق بعد از کشته شدن عثمان که به درخواست مردم، حکومت را پذیرفت. ایشان دلیل این پذیرش را عهد خداوند از انسان های آگاه مبنی بر ساکت نماندن بر سیری ظالم و گرسنگی مظلوم بیان نمود (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه3): «لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ... وَمَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَی الْعُلَمَاءِ أَلَّا یقَارُّوا عَلَی کِظَّةِ ظَالِمٍ وَلَا سَغَبِ مَظْلُوم ٍ لَأَلْقَیتُ حَبْلَهَا عَلَی غَارِبِهَا ...؛ اگر آن جمعیت بسیار حاضر نمی شدند...و اگر نبود عهدی که خداوند از علما و دانشمندان گرفت تا راضی نشوند به سیری ظالم و گرسنه ماندن مظلوم، هرآینه مهار شتر خلافت را بر کوهان آن می انداختم...».

علی(علیه السلام) انسانی بزرگوار است که در طول تاریخ توجه و اقبال تمام آدمیان را به خود جلب کرده است. هر انسان آزاده با هر مکتب و نگرشی، زبان به تحسین او گشوده است؛ غیر از شیعه که خود را بدو منتسب میکند و نیز غیر از اهل سنت که به هرروی هم کیش اویند. افرادی همچون: جرج جرداق، جبران خلیل جبران، سلیمان کتانی مسیحی، میخائیل نعیمه و شبلی شمیل ماتریالیست، سخن از علی گفتهاند. علی(علیه السلام) در زندگی 63 سالهاش، نزدیک 5 سال حکومت کرد. طبعاً، مطالعه این بخش از زندگی مردی همچون علی(علیه السلام)، خالی از لطف نخواهد بود.

از دیدگاه شیعیان، گفتار و رفتار امام معصوم همچون نبی، بنا به نص صریح قرآن «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (احزاب/31) الگوست. لذا، شناخت سیره حکومتی امام علی(علیه السلام) و در ذیل آن جایگاه عدالت در تمدن سازی آن حضرت اهمیتی دوچندان پیدا میکند. تمدن سازی علوی به معنای اجرای برنامه های راهبردی مطلوب برای نظام سازی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای بنیان مدنیت نوین پس از 25 سال خلافت خلفای سه گانه بود. این در حالی بود که در دوران خلافت 12 ساله خلیفه سوم، مواجه با بازگشت سنت های اشرافی جاهلی به جامعه، جعل حدیث، بدعت و انحراف از اصول قرآنی و سنت نبوی، بی عدالتی، تبعیض، ستمگری و رفاه زدگی بود (منتظرالقائم،

ص: 195

تمدن سازی نبوی و علوی، ص60). علی(علیه السلام) برای اصلاح امور ناچار از ایجاد تغییرات بنیادین و نظام سازی در ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در جامعه اسلامی بود (همان). حضرت هدف خود را از حکومت، بازگرداندن نشانه های دین خدا به جایگاه واقعی، اصلاح شهرها و امنیت مردم ستمدیده بیان می داشت (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه131).

گذشته، خود را به کناری میداشتم و میدیدید که دنیای شما را چیزی نمیشمارم و حکومت را پشیزی ارزش نمیگذارم.» (همان، خطبه3). علی(علیه السلام) حکومت را نه برای حکومت و قدرت را نه برای قدرت، بلکه برای عدالت میخواهد. در اندیشه امام(علیه السلام) دنیا ارزشی ندارد، جز آن که مزرعه آخرت است. حکومت نیز که فی حد ذاته امری دنیوی است، فاقد ارزش می باشد مگر آن که در خدمت اهداف عالی حیات معقول انسانی باشد. از این رو امام(علیه السلام) با اشاره به لنگه کفشی بیبها میگوید: «به خدا، این را از حکومت شما دوستتر میدارم، مگر آن که حقی را برپا سازم یا باطلی را براندازم: و اللَّهِ لَهِی أَحَبُ إِلَی مِنْ إِمْرَتِکُمْ إِلَّا أَنْ أُقِیمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلا» (همان، خطبه33).

علامه سید مرتضی عسگری می نویسد: «معاویه مسلمانان را چنان تربیت کرده بود که دین اسلام را اطاعت از خلیفه میدانستند.» لذا نماز جمعه را چهارشنبه خواند و کسی معترض نشد (مسعودی، مروج الذهب، ج 3، ص 41)، اما در همان دوران، علی(علیه السلام) مردم را تشویق به انتقاد میکند؛ چراکه اگر بنیاد سلطنت معاویه بر ستم استوار است، علی را با ستم میانهای نیست. حضرت در این باره میفرماید: «أَ تَأْمُرُونِّی أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ فِیمَنْ وُلِّیتُ عَلَیهِ وَ اللَّهِ لَا أَطُورُ بِهِ مَا سَمَرَ سَمِیرٌ وَ مَا أَمَ نَجْمٌ فِی السَّمَاءِ نَجْما (سید رضی، نهجالبلاغه، خطبه126)؛ مرا فرمان میدهید تا پیروزی را بجویم، به ستم کردن درباره آن که والی اویم؟ به خدا نپذیرم تا جهان سرآید و ستارهای در آسمان پیِ ستارهای برود».

علی(علیه السلام) در مقام مقایسه دو گونه سیاست «علوی و اموی» میفرمایند: «وَ اللَّهِ مَا مُعَاوِیةُ بِأَدْهَی مِنِّی وَ لَکِنَّهُ یغْدِرُ وَ یفْجُرُ وَ لَوْ لَا کَرَاهِیةُ الْغَدْرِ لَکُنْتُ مِنْ أَدْهَی النَّاسِ وَ لَکِنْ کُلُّ غُدَرَةٍ فُجَرَةٌ وَ کُلُّ فُجَرَةٍ کُفَرَةٌ وَ لِکُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ یعْرَفُ بِهِ یوْمَ الْقِیامَة (همان، خطبه200)؛ به خدا سوگند، معاویه زیرک تر از من نیست، لیکن شیوه او پیمان شکنی و گنه کاری است. اگر پیمانشکنی ناخوشایند نمینمود، زیرک تر از من کسی نبود؛ اما هر پیمانشکنی، به گناه برانگیزاند و هر چه به گناه برانگیزاند، دل را تاریک گرداند. روز رستاخیز، پیمانشکن را درفشی است افراخته و او بدان درفش شناخته».

ص: 197

در شورای ششنفره خلافت پس از عمر، عبدالرحمن بن عوف به علی(علیه السلام) رو میکند و میگوید: با تو بیعت میکنم به شرط عمل به کتاب خدا، سنت رسول و سیره شیخین (ابوبکر و عمر)؛ اما علی(علیه السلام) از پذیرش سر باز میزند. آن گاه، عبدالرحمن بن عوف شروط را بر عثمان عرضه میکند که او آن ها را قبول میکند (یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ص 53). آیا امام علی(علیه السلام) نمیتوانست. با دروغی مصلحتآمیز، حکومت حق را بر پا سازد؟ حضرت بر آن بودند که اساساً نمیتوان به حقیقت، جز به طریق حق نائل شد و نمیتوان کاخ عدالت را بر بنیاد سست ظلم بر پا کرد.

خطبه15). پس از استقرار بیعت، طلحه و زبیر نزد علی(علیه السلام) میآیند و با درخواست سهم از حکومت، راز درون برملا می سازند که بیعت آن دو نه بر مبنای پیروی و اطاعت، بلکه بر بنیاد سهم خواهی از حکومت استوار بوده است (ابن قتیبة الدینوری، الامامة والسیاسة، ج 1، ص 51)، مثل این که هنوز برنامههای حکومت علوی را شعار میدانند که طمع در امور سیاسی بستهاند. زبیر امارت کوفه را طلب می کند و طلحه نیز حکومت بصره را خواستار میشود (ابن کثیر الدمشقی، البدایة والنهایة، ج 7، ص 239)، امام علی(علیه السلام) دست رد بر سینهشان میزند و با این کار ملاحظات طبقاتی و اشرافی را به کناری وا می نهد.

پس از بیعت، علی(علیه السلام) در اندیشه کارگزارانی شایسته برای دولت عدالت است. امام(علیه السلام) نمیتواند ادامه حکومت افرادی همچون معاویة بن ابیسفیان والی شام، ولید بن عقبة بن ابی معیط حاکم شراب خوار سابق کوفه، عبدالله بن عامر حاکم بصره و عبدالله بن ابی سرح کارگزار مصر را اجازه دهد. مغیرة بن شعبه به حضور علی(علیه السلام) میرسد و میگوید: عمّال حکومتی عثمان را برجای بگذار. آن گاه که بیعت کردند و مردمِ تحت حکومتشان را به اطاعت تو درآوردند، آن گونه که میپسندی عمل کن؛ اما علی(علیه السلام) را نمیسزد که حتی لحظهای ستم پیشگان را تأیید کند؛ چنان که در قرآن آمده است: «من گمراهان را کمک کار خویش نمیگیرم». از این رو، امام(علیه السلام) این گونه پاسخ مغیره را میدهد: «به خدا در کار دین تساهل نمیکنم و در کار خویش زبونی روا نمیدارم» (طبری، تاریخ طبری، ج 6، ص 2343).

علی(علیه السلام) سهل بن حنیف، عثمان بن حنیف، قیس بن سعد، عمدة بن شهاب، عبیدالله بن عباس و بعدها محمد بن ابیبکر و مالک اشتر را به کارگزاری حکومت میگمارند. ترجیع بند کلام امام در فرمان هایی که بدیشان انگاشته، چیزی جز توصیه به عدالت نیست. امام(علیه السلام) در فرمان انتصاب محمد بن ابیبکر به ولایت مصر، چنین مینگارند: «فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَکَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ وَ آسِ بَینَهُمْ فِی اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ حَتَّی لَا یطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِی حَیفِکَ لَهُمْ وَ لَا ییأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیهِم (سید رضی، نهج البلاغه، نامه27)؛ با آنان فروتن

ص: 199

باش و نرم خو و هموار و گشاده رو؛ و به یک چشم بنگر به همگان، خواه به گوشه چشم نگری و خواه خیره شوی به آنان تا بزرگان در تو طمع ستم بر ناتوانان نبندند و ناتوانان از عدالتت مأیوس نگردند».

در عهدنامه مالک اشتر که سراسر درس مدیریت و عدالت است نیز امام(علیه السلام) چنین مینویسند: «وَ لْیکُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَیکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِ وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا [لِرِضَا] لِرِضَی الرَّعِیة (همان، نامه53)؛ و باید از کارها آن را بیش تر دوست بداری که نه از حق بگذرد و نه فروماند و عدالت را فراگیرتر بود و رعیت را دل پذیرتر».

نمونه برجسته عدالت سیاسی و توصیه های حکومتی به کارگزاران را می توان در نامه 53 نهج البلاغه معروف به «عهدنامه مالک اشتر» مشاهده کرد. هم چنین علاوه بر عهدنامه مالک اشتر، بیش از 30 نامه دیگر نهج البلاغه نیز به کارگزارانی نوشته شده که از جانب حضرت امیر به مناطق مختلف گماشته شدند. خطاب نامه های حکومتی امام علی(علیه السلام) عموماً به فرمانداران شهرها، فرماندهان سپاه، مأموران زکات و خراج و مرزداران بوده است.

برای نمونه امام علی(علیه السلام) در نامه به محمد بن ابی بکر علت عزل وی از حکومت مصر و گماشتن مالک اشتر به آن منطقه را بر اساس سخت گیری وی نسبت به دشمنان و خیرخواهی نسبت به مردم ذکر می کند (همان، نامه38). امام هم چنین در نامه به مردم مصر در ارتباط با انتخاب مالک اشتر به حکومت آن جا، خیرخواه بودن، قاطعیت، شجاعت، اطاعت از رهبری جامعه و حق طلبی وی را بیان می کند (همان). در عهدنامه مشهور امام به مالک اشتر معیارهایی برای مشاوران و زیردستان حاکم منطقه برشمرده شده است. ایشان عدم وجود بخل، ترس و حرص را از ویژگی های مشاور بیان می کند. هم چنین خوش نامی، قدرت تفکر و قاطعیت و صراحت در بیان حق و عدم وجود سوءسابقه را لازمه مشاور خوب ذکر می کنند (همان، نامه53). ایشان در انتخاب منشیان امور اداری، به ویژگی های شکیبایی، اصالت خانواده، شجاعت، بخشایش و پیشینه مطلوب اشاره دارد (همان).

ص: 200

جهاد میآییم اما جداگانه اردو میزنیم. آن گاه، در کار شما و اهل شام مینگریم، پس، هریک ببینیم که در پی حرام الهی یا تجاوزپیشه است با او پیکار میکنیم. علی(علیه السلام) در پاسخ فرمودند: آری. امام(علیه السلام) در شرایط حساس جنگی نه تنها چنین رفتاری را تأیید میکنند بلکه مخالفان چنین شیوهای را خیانت کار و جبار مینامند: مَرْحَباً وَ أَهْلًا هَذَا هُوَ الْفِقْهُ فِی الدِّینِ وَ الْعِلْمُ بِالسُّنَّةِ مَنْ لَمْ یرْضَ فَهُوَ خَائِنٌ جَائِر (مجلسی، بحارالانوار، ج 32، ص 406).

در بازگشت از صفین، گذر علی(علیه السلام) از محله فائشیان بود. در مسیر گذر، حرب بن شرحبیل شبامی امام(علیه السلام) را پیاده همراهی میکرد و امام سواره بود. علی(علیه السلام) به او فرمودند: «بازگرد که پیاده رفتن چون تویی همراه مثل من، موجب فتنه زمامدار و ذلت مؤمن است.» (ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 324). روزی علی(علیه السلام) در صفین، سرِ آن داشتند که برگی دیگر از دفتر عدالت بگشایند، لذا سخن از حقوق متقابل مردم و حکومت میراندند و آن را از بزرگ ترین حق هایی دانستند که خدایش واجب کرده است (سید رضی، نهجالبلاغه، خطبه216).

علی(علیه السلام) حقوق مردم و عدالت گستری را نه آن گاه که مترصد قدرت است، بلکه زمانی فریاد میکند که در رأس حکومت قرار دارد. یاران که شیفته مرام علی(علیه السلام) بودند، زبان به تحسین امام میگشودند و در فرمان برداری اش پای میفشردند. علی(علیه السلام) در واکنش، تابلویی زیبا به تصویر میکشد که تا همیشه تاریخ، فراروی حق طلبان است: «و در دیده مردم پارسا، زشتترین خوی والیان این است که خواهند مردم آنان را دوستدار و بزرگ منش شمارند، و کارهایشان را به حساب کبر و خودخواهی بگذارند؛ و خوش ندارم که در خاطر شما بگذرد که من دوستدار ستودنم و خواهان ستایش شنودن. سپاس خدا را که بر چنین صفت نزادم و اگر ستایش دوست بودم، آن را وامی نهادم، به خاطر فروتنی در پیشگاه خدای سبحان، از بزرگی و بزرگواری که تنها او سزاوار بِدان است، و بسا مردم که ستایش را دوست دارند، از آن پس که در کاری کوشش آرند. لیکن مرا به نیکی مستایید تا از عهده حقوقی که مانده است برآیم و واجب ها که برگردنم باقی است ادا نمایم، پس با من چنان که با سرکشان

ص: 202

گویند، سخن مگویید؛ و چونان که با تیزخویان کنند، از من کناره مجویید؛ و با ظاهرآرایی آمیزش مدارید و شنیدن حق را بر من سنگین مپندارید؛ و نخواهم مرا بزرگ انگارید، چه آن کس که شنیدن حق بر او گران افتد و نمودن عدالت بر وی دشوار بود، کار به حق و عدالت کردن بر او دشوارتر است. پس از گفتن حق یا رأی زدن در عدالت بازمایستید که من نه برتر از آنم که خطا کنم و نه در کار خویش از خطا ایمنم، مگر که خدا در کار نفس کفایت کند که از من بر آن تواناتر است.» (همان).

کرده، مکشید و کسی را که دفاع از خود نتواند آسیب مرسانید و زخم خورده را از پا در میارید. زنان را با زدن برمی انگیزانید هرچند آبروی شما را بریزند یا امیرانتان را دشنام گویند.» (سید رضی، نهجالبلاغه، نامه16).

«به خدا عقیل را دیدم پریش و سخت درویش. از من خواست تا منی از گندم شما را به او دهم و کودکانش را دیدم از درویشی موی ژولیده، رنگشان تیره گردیده گویی بر چهرهشان نیل کشیده؛ و پی درپی مرا دیدار کرد و گفته خود را تکرار. گوش به گفتهاش نهادم، پنداشت دین خود را بدو دادم و در پی او افتادم و راه خود را به یک سو نهادم. پس آهنی برای او گداختم و به تنش نزدیک ساختم، چنان فریاد برآورد که بیمار از درد. نزدیک بود از داغ آن بگدازد. او را گفتم نوحهگران بر تو بگریند، از آهنی مینالی که انسانی به بازیچه آن را گرم ساخته و مرا به آتشی میکشانی که خدای جبارش به خشم گداخته؟ تو بنالی از آزار و من ننالم از سوزش خشم کردگار؟ و شگفتتر از آن، این که شب هنگام کسی ما را دیدار کرد و ظرفی سرپوشیده آورد. درونش حلوایی با روغن و قند آغشته، چنانش ناخوش داشتم که گویی آب دهان مار بدان آمیختهاند یا زهرمار بر آن ریخته. گفتم صله است یا زکات، یا برای رضای خداست که گرفتن صدقه بر ما نارواست؟ گفت نه این است و نه آن است بلکه ارمغان است. گفتم: مادر بر تو بگرید! آمده ای مرا از راه دین خدا بگردانی یا خِرد آشفته ای یا دیوگرفته، یا بیهوده سخن میرانی؟ به خدا اگر هفت اقلیم را با آن چه زیر آسمان هاست به من دهند تا خدا را نافرمانی نمایم و پوست جوی را از مورچهای به ناروا بربایم، چنین نخواهم کرد؛ و دنیای شما نزد من خوارتر است از برگی در دهان ملخ که آن را میخاید و طعمه خود مینماید. علی را چه کار به نعمتی که نپاید و لذتی که برسرآید؟» (سید رضی، نهجالبلاغه، خطبه24).

امام نسبت به کارگزاران مالیات گیرنده حساسیت شدیدی داشتند. ایشان رعایت رفتار اسلامی را از ویژگی های یک حاکم اسلامی بیان می کند. هم چنین تخفیف در مالیات به سبب وقوع حادثه ناگهانی، تلاش برای آبادانی مزارع و گسترش عدالت اقتصادی را به کارگزاران مالی خود توصیه می کند (همان، خطبه27 و 76). از دیدگاه آن حضرت، حاکم اسلامی در اخذ مالیات باید صلاح مالیات دهندگان را در نظر داشته باشد؛ زیرا بهبودی وضعیت مالیاتی را منجر به اصلاح اقشار جامعه می داند. امام در انتصابات به کارگزار خود

ص: 205

مالک اشتر توصیه می کند که انتخاب کارمندان با امتحان و نه میل و استبداد باشد و از میان آن ها افراد باتجربه، پاک و پیشگام در پذیرش اسلام را در اولویت قرار دهد (همان، خطبه53). هم چنین به مالک اشتر توصیه می کند که در استخدام کارکنان و فرمانروایان شفاعت و وساطت کسی را قبول نکن، مگر شفاعت شایستگی و امانت داری آنان (شمس الدین، نظام الحکم و الاداره فی الاسلام، ص 301).

16. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجواهر، بیروت، دارالمعرفة، 1984 م.

17. منتظرالقائم، اصغر، تمدن سازی نبوی و علوی، اصفهان، انتشارات مرغ سلیمان، 1391.

18. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب چاپ دوم، 1356.

ص: 208

ص: 210

دیگر امام(علیه السلام) در جنگ صفین جنگ را به تأخیر می اندازد تا یاران به ایشان اعتراض می کنند، امام(علیه السلام) غایت ترجیح صلح بر جنگ و تأخیر آن را اتمام حجّت و فراهم شدن زمینه هدایت گمراهان بیان می کند (همان، خطبه54)؛ بنابراین فراهم نمودن زمینه هدایت و سعادت و زندگی در پرتو امنیت، غایت هر دو مورد جنگ و صلح است. مقاله پیش رو با روش توصیفی - تحلیلی مقوله صلح و رهاوردهای غائی آن را در سیره امام علی(علیه السلام) مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد و به رهاوردهای آن در ابعاد مختلف اشاره می کند.

موضوع مقاله پیش رو است. مقاله حاضر ضمن توجه به پژوهش های پیش گفته، با دو جنبه متمایز نگاشته شده است: نخست، به رهاوردهای غائی صلح در سیره امام علی(علیه السلام) اشاره کرده که تاکنون پژوهشی دراین باره نگاشته نشده است؛ دوم، با محوریت تحولات عصر حاضر، به راهبردهای گفتمان سازی صلح با تکیه بر سیره امام علی(علیه السلام) در جوامع اسلامی و جامعه جهانی اشاره می کند.

با تأمل تدبر محور در آیات و روایات، دراین باره این نکته کلیدی مشخص می شود که هدف و غایت دین اسلام، سعادت و کمال بشریت است و جهت تحقق به این خواسته در اسلام، از لوازم مرتبط با آن در شرایط مختلف استفاده می شود. غایت جهاد، تحقق صلح و آرامش و فراهم شدن زمینه سعادت و امنیت برای انسان هاست. دقت در آیات قرآن، این مطلب را مشخص می کند که غایت جهاد همان صلح است، ازجمله: {وَما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالْوِلْدانِ الَّذینَ یقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیا وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً} (النّساء/75). در این آیه مبارک خداوند مؤمنان را توبیخ می نماید که چرا کسانی را که در زیر ظلم و ستم هستند و نمی توانند آزادانه مسیر سعادتی خود را انتخاب کنند، از دست ظالمان رها نمی کنند؟ غایت جهاد در این آیه، تلاش برای برقراری عدالت و رهاندن بندگان خدا از ظلم است؛ {وَقاتِلُوهُمْ حَتَّی لاتَکُونَ فِتْنَةٌ وَیکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَی الظَّالِمینَ} (البقره/193) این آیه مبارک نیز تأکید بر جهاد و مبارزه با مشرکانی دارد که هدف آن ها خودخواهی و رسیدن به منافع پلید خود در سایه نابودی دیگران و ایجاد ناآرامی برای دیگر انسان ها است؛ کسانی که نمی خواهند دیگر انسان ها نیز راه سعادت را طی کنند و آرزو دارند تا مؤمنان نیز مشرک شوند، چنان که در آیه دیگر بر این مطلب اشاره شده است: {وَلایزالُونَ یقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یرُدُّوکُمْ عَنْ دینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا} (بقره/217). شهید مطهری دراین باره می گوید: «اسلام هم دین جنگ است و هم دین صلح، هم قانون جنگ دارد، هم قانون صلح، هرکدام در جای خود و در شرایط ویژه خود موضوعیت می یابد» (مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار(علیهم السلام)، ص78) بنابراین غایت جهاد و مبارزه در اسلام، برقراری صلح و امنیت و رهایی انسان ها از ستم و ظلم است، این روش اسلام است که از قرآن و سنّت معصومان(علیهم السلام) استنباط می شود. تبیین صحیح گفتمان و رویکرد اسلام دراین باره برای جهانیان در عصر حاضر باوجود فرقه های انحرافی حائز اهمیت است که می تواند به معرفی اسلام ناب کمک نماید و این مطلب تبیین می شود که اسلام دین اعتدال و انعطاف است و از هرگونه تفریط و افراط به دور

ص: 215

است، نه آن گونه که جهاد را طرد کند که دشمنان بر مؤمنان غلبه کنند، نه آنکه فقط جهاد و مبارزه را ترجیح دهد که راهی برای صلح و امنیت نباشد؛ بلکه هرکدام در جای خود و در شرایط خود کاربرد دارد و این حاکی از تعادل بی کم وکاست آئین اسلام است.

موضوع نیز باشد که گاه بعضی از افراد پرتوقع و تندرو رضایت به صلح ندهند؛ درحالی که رضای خدا در آن باشد، مانند صلح حُدیبیه که رضای خداوند و پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله) در آن بود؛ ولی بعضی از تند روان با آن به مخالفت برخاستند و سرانجام فهمیدند، اشتباه از آنان بوده است (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ج11، ص109). بدون شک صلحی که مبتنی بر مصالح جامعه اسلامی است و موجبات تقویت اسلام و مسلمانان را فراهم می کند و بتوان از رهگذر آن از خونریزی و ناامنی ممانعت کرد و حتی شرایطی فراهم گردد که موجبات جذب غیرمسلمانان را به آئین اسلام مهیا نمود، قطعاً رضایت خداوند در آن است و بر جنگ و جهاد، حتی با پیروزی ظاهری نیز ترجیح دارد.

ایشان در جنگ هایی که در پیش رو داشتند، این مهم را عملی نمودند؛ چنان که قبل از هر جنگی، اتمام حجّت و تلاش برای تنبّه و بیداری طرف مقابل را بر جنگ و جهاد حتی باوجود پیروزی ترجیح می دادند.

بنابراین از اهداف غایی صلح، هدایت انسان های مخالف و ناآگاه است که مبادا در آتش جنگ در گمراهی آشکار از دنیا بروند، در ادامه این رویکرد غائی صلح در جنگ هایی که امام علی(علیه السلام) با آن مواجه بودند، مورد بررسی قرار می گیرد.

ص17). امام علی(علیه السلام) با یادآوری حدیث پیامبر(صلی الله علیه و اله) به زبیر(1)(ابن قتیبه، الامامة والسیاسة، ج 1، ص92)؛ یادآوری حدیث غدیر به طلحه(2)، ارشاد و هدایت آنان با قرآن (مفید، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، ص 336)؛ نصیحت دلسوزانه (ابن قتیبه، الامامة والسیاسة، ج1، ص 95) و امان نامه دادن و تضمین امنیت آنان (همان، ص365)، سعی نمودند تا این گروه را از فرجام بدشان بازگرداند و مانع از شکل گیری جنگ شود. امام علی(علیه السلام) قبل از شروع جنگ در نامه ای به طلحه و زبیر از آنان می خواهد که از کار خود توبه نماید: «کُنْتُمَا بَایعْتُمَانِی طَائِعَینِ فَارْجِعَا وَ تُوبَا إِلَی اللَّهِ مِنْ قَرِیب» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه54). امام(علیه السلام) نتیجه و عاقبت کار ناپسند این افراد را به آنان گوشزد می نماید تا شاید متنبه شوند و از کار زشت خود بازگردند: «فَارْجِعَا أَیهَا الشَّیخَانِ عَنْ رَأْیکُمَا فَإِنَّ الْآنَ [أَعْظَمُ أَعْظَمَ أَمْرِکُمَا الْعَارُ مِنْ قَبْلِ أَنْ] یجْتَمِعَ یتَجَمَّعَ الْعَارُ وَ النَّارُ وَ السَّلَام» (همان). این رویکرد هدایتی امام(علیه السلام) تا آنجا به نهایت خود می رسد که بعد از جنگ هم با اسیران جنگ جمل با این رویکرد برخورد می کند و به جای مجازات آنان، تلاش می نماید تا مسیر صحیح را بازیابند و به هدایت الهی نائل گردند؛ چنان که به دو تن از پسران عثمان، به نام های سعید و ابان، امان نامه می دهد و خطاب به آنان می فرماید: «از گمراهی خود دست کشید و هرکجا که می خواهید بروید و اگر می خواهید، نزد من بمانید تا با شما صله رحم نمایم» (مفید الجمل والنصرة لسید العترة فی حرب البصرة، ص 382). این مطلب اوج رأفت و رحمت اسلام ناب را نشان می دهد، همچنان که تصویری از سیمای حقوق بشر واقعی را به نمایش می گذارد.

بود که به جهت دنیاطلبی معاویه و ظلم او شکل گرفت. باوجود باطل بودن معاویه و فسادهای زیاد وی، امام علی(علیه السلام) در چند مرحله برای وی نامه نگاشته و او را ارشاد نمود و از راه های مختلف حق را برای ایشان تبیین نمودند تا مگر از راه باطل خود بازگردد و دیگر انسان های ناآگاه را نیز گمراه نکنند. امام(علیه السلام) با متنبّه ساختن معاویه به فرجام کار خود و حسابرسی به آن، وی را از فساد و جنگ بر حذر می دارد (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 10). در نامه دیگر، معاویه را از پیروی شیطان بر حذر می دارد و او را متنبّه به آخرت می کند (همان: نامه 50). تمامی این خیرخواهی های امام علی(علیه السلام) برای کسی است که شکی در باطل بودن او نیست و تمام هَمُّ و غمِّ او دنیاطلبی است و در باطن جز عناد با اسلام چیزی در سر ندارد. بااین همه امام(علیه السلام) هدایت شخصیتی چون معاویه را در جنگ با او ترجیح می دهد و از راه های مختلف سعی دارد که او را متوجه مسیر اشتباهش نماید. نمونه دیگر از رویکرد غایی صلح در جنگ صفین در سیره امام علی(علیه السلام)، قبل از شروع جنگ نمایان است. امام علی(علیه السلام) باوجود بیعت شکنی شامیان و گمراهی آنان، باوجود دلایل روشن از شروع جنگ اجتناب کرده و جنگ را به تأخیر می اندازد تا شاید حتی تعداد کمی از آنها راه هدایت و سعادت را پیدا کنند و در گمراهی از دنیا نروند؛ هرچند این گمراهی به اختیار خودشان بوده است. بر همین اساس زمانی که یاران امام(علیه السلام) به ایشان پیرامون تأخیر جنگ اعتراض می کنند، حضرت این گونه پاسخ می دهد: «وَأَمَّا قَوْلُکُمْ شَکّاً فِی أَهْلِ الشَّامِ فَوَاللَّهِ مَا دَفَعْتُ الْحَرْبَ یوْماً إِلَّا وَأَنَا أَطْمَعُ أَنْ تَلْحَقَ بِی طَائِفَةٌ فَتَهْتَدِی بِی وَتَعْشُوَ إِلَی ضَوْئِی وَ ذَلِکَ أَحَبُّ إِلَی مِنْ أَنْ أَقْتُلَهَا عَلَی ضلال ها وَ إِنْ کَانَتْ تَبُوءُ بِآثَامِهَا» (همان، خطبه 54). در همین جنگ، زمانی که یاران امام لعن دشمن را شروع کردند، راهبرد تربیتی امام(علیه السلام) برای یاران و رویکرد غائی صلح برای هدایت دشمنان نمایان می شود؛ امام(علیه السلام) به جای لعن دشمنان، راهبرد مهم دعا را فراروی یاران خود می گذارد، زمانی که اتمام حجّت و موعظه و نصیحت تأثیر نگذاشته، بازهم امام راهبرد نهایی برای هدایت این گروه را به یاران خود تعلیم می دهد که این راهبرد را می توان، بن مایه تمام حقوق بشر پنداشت. امام علی(علیه السلام) از یاران خود می خواهد برای هدایت آنان و تبدیل جنگ به صلح دعا نمایند، این هدایت آن قدر مهم است که امام(علیه السلام) حتی در دعا هم

ص: 220

بر آن تأکید می کند، آنجا که می فرماید: «إِنِّی أَکْرَهُ لَکُمْ أَنْ تَکُونُوا سَبَّابِینَ وَلَکِنَّکُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ وَذَکَرْتُمْ حَالَهُمْ کَانَ أَصْوَبَ فِی الْقَوْلِ وَأَبْلَغَ فِی الْعُذْرِ وَقُلْتُمْ مَکَانَ سَبِّکُمْ إِیاهُمْ اللَّهُمَّ احْقِنْ دِمَاءَنَا وَدِمَاءَهُمْ وَأَصْلِحْ ذَاتَ بَینِنَا وَ بَینِهِمْ وَاهْدِهِمْ مِنْ ضَلَالَتِهِمْ حَتَّی یعْرِفَ الْحَقَّ مَنْ جَهِلَهُ وَ یرْعَوِی عَنِ الْغَی وَالْعُدْوَانِ مَنْ لَهِجَ بِه» (همان، خطبه206). ابن ابی الحدید در ذیل این خطبه پس از نقد دیدگاه حشویه درباره لعن در اسلام، با استناد به آیات قرآن، جواز لعن را اثبات می کند، آنگاه علت نهی امام(علیه السلام) دراین باره را دشنام دادن اصحاب ایشان بیان می نماید نه لعن؛ و خیرخواهی امام علی(علیه السلام) را درباره دشمنان خود بیان می کند که جنگ تبدیل به صلح گردد و آن ها هدایت شوند (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج11، ص24-22)؛ بنابراین در جنگ صفین نیز ترجیح صلح بر جنگ و غایت آن، هدایت گمراهان و پیدا نمودن راه سعادت است.

الْمُهْتَدِین»(شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه58)؛ تبیین پیشینه حکمیت و اشتباه خود خوارج دراین باره و عدم اهتمام آنان به نظر امام(علیه السلام): «وَقَدْ کُنْتُ نَهَیتُکُمْ عَنْ هَذِهِ الْحُکُومَةِ فَأَبَیتُمْ عَلَی إِبَاءَ [الْمُخَالِفِینَ الْمُنَابِذِینَ حَتَّی صَرَفْتُ رَأْیی إِلَی هَوَاکُم» (همان، خطبه36).

سوم. راهبرد دیگر امام(علیه السلام) در هدایت و جلوگیری از وقوع جنگ، تنبّه به آینده ذلت بار آنان است: «أَمَا إِنَّکُمْ سَتَلْقَوْنَ بَعْدِی ذُلًّا شَامِلًا وَ سَیفاً قَاطِعاً وَأَثَرَةً یتَّخِذُهَا الظَّالِمُونَ فِیکُمْ سُنَّة» (همان، خطبه58).

چهارم. راهکار دیگر امام(علیه السلام) دراین باره رویکردی روان شناختی است؛ امام(علیه السلام) با بیان حقیقت و صدق نیت خود نسبت به خیرخواهی خوارج، بر قوه احساس و عاطفه آنها تأثیر می گذارد: «فَأَنَا نَذِیرٌ لَکُمْ أَنْ تُصْبِحُوا صَرْعَی بِأَثْنَاءِ هَذَا النَّهَرِ وَ بِأَهْضَامِ هَذَا الْغَائِطِ عَلَی غَیرِ بَینَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَلَا سُلْطَانٍ مُبِینٍ مَعَکُم» (همان، خطبه36) تعبیر «فَأَنَا نَذِیرٌ لَکُمْ» این حقیقت را بیان می کند.

امام(علیه السلام) به یارن خود دستور دادند که به هیچ وجه جنگ را شروع نکنند تا آن که خوارج سه مرتبه به سمت سپاه امام(علیه السلام) تیراندازی کردند و حتی برخی از یاران امام(علیه السلام) را به شهادت رساندند تا آنکه امام علی(علیه السلام) دستور دادند که با آنان بجنگند (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج2، ص 273-272). تلاش امام(علیه السلام) قبل از شروع جنگ برای هدایت این گروه و تقدیم صلح بر آن، منجر به هدایت هشت هزار نفر از خوارج می شود؛ آن گونه که ابن اعثم گزارش می دهد، تنها چهار هزار نفر از سپاه دوازده هزار نفری خوارج در مقابل امام(علیه السلام) ایستادند و بقیه هدایت شدند (ابن اعثم، الفتوح، ج4، ص270)؛ و این غایت صلح دراین باره است که مانع از کشته شدن تعداد زیادی در گمراهی آشکار و ضلالت بار می شود.

چراکه جنگ در ذات خود ناآرامی و استرس به همراه دارد. ترس از حمله دشمن، ترس از قحطی و... که ممکن است دامن گیر افراد جامعه شود. از سوی دیگر به لحاظ روان شناختی، نبود آرامش در جامعه به معنای بروز بیماری های روانی است که روح و روان انسان را خدشه دار می کند و آسیب های متعدد به وجود می آورد. بر همین اساس امام علی(علیه السلام) در یک اصل کلی، خطاب به مالک اشتر به این غایت صلح که رهایی هم وغم و رسیدن به آرامش است، اشاره کرده و می فرماید: «فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِکَ وَرَاحَةً مِنْ هُمُومِکَ» (همان). زمانی که صلح باشد و جنگی در کار نباشد، زمامدار که به هنگام جنگ تمام فکرش متوجه برنامه های آن می شود، از این افکار آزاردهنده راحت می گردد و به سایر امور می پردازد و مردم هم احساس امنیت می کنند و به پیشبرد کارهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی می پردازند (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ج11، ص110). آرامش اجتماعی در صلح، فقط متوجه زمامداران جامعه نمی شود؛ بلکه مردم نیز در آن جامعه آرامش پیدا می کنند و فارغ از دغدغه های جنگ به زندگی خود می پردازند.

از پیامدهای لغو و بیهوده جنگ، برهم زدن اتحاد و انسجام است. در اندیشه امام علی(علیه السلام) هر نوع تفرقه افکنی و جدا شدن از صفوف مسلمانان، بهره برداری شیطان است و منادی عمل تفرقه انگیز بِسان گوسفندی است که از گله دور شده است: «فَإِنَّ یدَاللَّهِ [عَلَی] مَعَ الْجَمَاعَةِ وَإِیاکُمْ وَالْفُرْقَةَ فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّیطَانِ کَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْب» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 127).

امام علی(علیه السلام) مردم را از تفرقه و جدایی به شدت نهی می نماید و سنّت خداوند را بر این مبنا برمی شمارد که در تفرقه و جدایی خیری قرار نداده است: «فَإِیاکُمْ وَالتَّلَوُّنَ فِی دِینِ اللَّهِ فَإِنَّ جَمَاعَةً فِیمَا تَکْرَهُونَ مِنَ الْحَقِّ خَیرٌ مِنْ فُرْقَةٍ فِیمَا تُحِبُّونَ مِنَ الْبَاطِلِ وَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یعْطِ أَحَداً بِفُرْقَةٍ خَیراً مِمَّنْ مَضَی وَلَا مِمَّنْ بَقِی» (همان، خطبه176). علت تأکید بر این مطلب، آثار والای دنیوی و اخروی است که در اتّحاد و یکپارچگی قرار دارد که در آموزه های دینی بر آن تأکید شده است (نک: کلینی، کافی، ج2، ص346؛ صدوق، عیون اخبارالرضا(علیه السلام)، ج، ص46) در همین زمینه عواقب ناگوار و زیانباری برای تفرقه و دشمنی بیان شده است (نک: کلینی، کافی، ج2، ص346؛ دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ص 179).

امام علی(علیه السلام) در آخرین وصیت خود بر تقویت اتحاد و انسجام و دوری از تفرقه تأکید می نماید و این مطلب را از قول پیامبر(صلی الله علیه و اله) نقل می کند که: «اصلاح اختلاف ها، از تمامی نمازها و روزه ها برتر است» (شریف رضی،نهج البلاغه، نامه47). شاید علّت ترجیح اصلاح اختلافات بر تمامی نماز و روزه ها این باشد که اگر در جامعه ای اختلاف زیاد شد و تفرقه و ازهم گسیختگی حکم فرما گردید، زمینه نابودی آموزه های دینی، ازجمله نماز و روزه نیز فراهم می شود؛ به عبارتی اختلاف، کار را به آنجا می رساند که از نماز و روزه نیز اثری نماند؛ بنابراین اصلاح اختلاف، از نماز و روزه ها برتر است.این رهاورد صلح در سطح خُرد و کلان کاربرد دارد و می توان از آن درزمینه رفع دشمنی ها و رسیدن به اتحاد بهره برد، حتی در سطح خانواده نیز صلح می تواند به بهبود مشکلات خانوادگی و رسیدن به تفاهم کمک نماید، همچنان که در قرآن (نساء/128) نیز بر این مطلب تصریح شده است.

ص: 225

بنابراین همان گونه که جنگ و دشمنی می تواند در تمام سطوح خُرد و کلان خود به ایجاد تفرقه و جدایی منجر شود، صلح به عکس می تواند زمینه انسجام و اتحاد را به دنبال داشته باشد، همچنان که می شود از آن به عنوان عاملی در جهت رفع اختلافات و رسیدن به تفاهم بهره برد.

توجه به آموزه های علوی دراین باره و تبیین و نهادینه سازی آن در سطح خرد و کلان می تواند نتایج مؤثر و مفیدی در سطح منطقه ای و بین المللی داشته باشد. دراین باره سه راهبرد مهم دراین باره قابل توجه است.

توجه به کرامت و ارزش ها انسان ها با هر مذهب و مسلکی(شریف رضی، نهج البلاغه، نامه53)؛ برابری انسان ها در خلقت یکپارچه (همان، نامه53)؛ نهی از تجاوز به حقوق انسان ها و لزوم حفاظت از آن (همان، خطبه 27)؛ حفظ کرامت انسانی و خدشه دار نکردن آن (همان، نامه51) و آزادگی انسان ها و لزوم رهایی آنان از یوغ بردگی و اسارت (همان/ نامه31). ازجمله مواردی است که پیرامون حقوق بشر و مبانی انسان شناسی صلح در سیره امام علی(علیه السلام) به آن اشاره شده است. تبیین این موارد در عرصه بین الملل، جذب انسان های آزاداندیشی چون جرج جرداق مسیحی را فراهم می کند که از دریای فضایل امیر مؤمنان(علیه السلام) صدای عدالت و انسانیت آن را به زبان و مسلک خود به گوش جهانیان برسانند. بنابراین تلاش همه جانبه در تبیین گفتمان صلح و حقوق بشر با تکیه بر سیره امام علی(علیه السلام)، رهاوردهای ترویجی و تبیینی در عرصه بین الملل به همراه خواهد داشت.

می تواند در این زمینه مؤثر باشد. نص صریح قرآن بر اخوت و برادری میان مؤمنان دلالت دارد و بر ایجاد صلح و اصلاح میان آنان تأکید می نماید: {إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ} (حجرات/10)؛ دستور صریح قرآن دراین باره بر نفی جنگ و برقراری صلح بین گروه مؤمنان است که به هر دلیل با یکدیگر وارد جنگ شده اند: {وَإِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتی تَبْغی حَتَّی تَفی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَینَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُقْسِطین} (حجرات/9). در آموزه های نبوی(صلی الله علیه و اله) و علوی(علیه السلام) نیز موارد متعددی جهت تحقق وحدت و صلح میان مسلمانان بیان شده است. آنچه در سیره امام علی(علیه السلام) در این مقاله پیرامون صلح بیان شد، گویای این مطلب است و بر آن تأکید دارد. جهان اسلام در عصر حاضر نیاز مبرم به گفتمان های صلح و تشکیل سازمان مرتبط با آن در این رابطه دارد. پیگیری ایجاد سازمان صلح و اخوت اسلامی دراین باره و وضع قوانین منسجم پیرامون آن می تواند، به عنوان ابزاری محکم در مقابل هرگونه انحراف در این جوامع باشد و به ایجاد صلح و وحدت کمک شایانی نماید. آنچه در رویکرد علمی پیرامون این مطلب حائز اهمیت است، برگزاری نشست ها و گفتمان ها میان مذاهب و اقوام است که با ایجاد رویه مشترک و ترسیم شاکله آن می توان به تقویت صلح و وحدت کمک نمود.

مهر و مودت، نعمت هستی برای مردم است و در آن هنگام که از صلح و دوستی سخن می گوید، بر زبان وی جاری می شود؛ او می فرماید:«خداوند پیوند دوستی را بین آنها تحکیم بخشید که در سایه آن راه می روند و در پناه آن به سر می برند و آن نعمتی است که هیچ کس ارزش آن را نمی داند؛ زیرا قیمت آن از هر چیز مهم و گران بهایی، بالاتر و گران بهاتر است»؛ پس اگر صلح در بین ملت ها موجب این چنین نعمتی گردد، مردم برای چه با همدیگر کینه و دشمنی می ورزند و از یکدیگر می گریزند؟ به این سخن گرم که از قلب علی بیرون می آید، گوش کنید: «ای انسان چه چیز تو را به تباه کردن و نابود ساختن خویشتن مأنوس ساخته است؟ آیا از این خواب بیدار نخواهی شد؟» (جرداق، امام علی(علیه السلام) صدای عدالت و انسانیت، ص409).

در آموزه های دین اسلام، مطالب ارزشمندی درباره صلح و انسان دوستی و راهکارهای تحقق آن وجود دارد که تبیین آن می تواند به عامل مهمی در نهادینه سازی فرهنگ صلح در جامعه جهانی باشد، این آموزه ها به اندازه ای مؤثر بوده اند که برخی از سیاستمداران کشورهای غیر اسلامی به این مطالب ارزشمند در جهت تحقق صلح و نفی جنگ استناد می کنند.(1) مهم ترین اقداماتی که می تواند در تقویت صلح جهانی و گفتمان صلح اسلامی در جامعه جهانی مؤثر باشد، عبارت اند از: وضع قوانین و راهکارهای تحقق صلح در سازمان ملل با توجه به آموزه های علوی، تشکیل کارگروه اجرائی صلح و انسان دوستی، برگزاری گفتمان های بین المللی پیرامون صلح و تبیین رهاوردهای آن در عصر حاضر و بهره گیری از رسانه های متعدد در تبلیغ و ترویج آن.

ص: 230

اجتماعی، تقویت اتحاد و اجتناب از تفرقه را به ارمغان بیاورد؛ همچنان که در رویکرد نظامی نیز علاوه بر آسایش نظامیان به تقویت آنها و پرهیز از کُشت و کشتار کمک می کند.

تبیین گفتمان صلح، با تکیه بر سیره علوی در عصر حاضر، علاوه بر تقویت و جلوگیری از بروز جنگ های بیهوده، می تواند به معرفی چهره اسلام درزمینه حقوق بشر و صلح و انسان دوستی کمک کند و خط بطلانی بر چهره مخرب گروه های انحرافی در جهان اسلام بکشد، همچنان که غایت تبیین سیره امام علی(علیه السلام)، موجبات جذب انسان های آزاداندیش به فرهنگ اسلامی را فراهم نماید و می تواند نقطه ای عطف در فرهنگ سازی هر چه بیشتر صلح در جامعه جهانی باشد.

ص: 232

35. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(علیه السلام)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1386.

36. نقی زاده اکبری، علی، حسینی فاضل، سید مرتضی، اصالت جنگ یا صلح از منظر دین، پژوهش های اسلامی، سال اول، شماره اول، 1392.

37. Allen, C. (2001). Islamophobia in the media since September 11. Exploring Islamophobia: Depening our understanding of Islam and Muslim. University of Westminster, 29.

https://www.farsnews.com. خبرگزاری فارس

ص: 234

ص: 236

حاصل این گام، این است که حقیقت صلح معنای شریف و والای دارد که با به کمال رسیدن فاعلیت انسان محقق می شود. اما برای تحقق این صلح، در ابتدا باید معنای ضعیفی از صلح را که معنای عدمی و به معنای نبود جنگ است، محقق کرد. در چنین بستری می تواند فاعلیت انسان را بر اساس توجه به قوه الهی عقل کامل کرد و معنای اصیل صلح را محقق ساخت. بااین حال، اگر در این میان نزاعی صورت بگیرد، این نزاع نیز به غایت رسیدن به صلح و تکمیل فاعلیت بشری است و ازاین رو بسیار متفاوت از جنگی است که بر اساس فاعلیت قوای مادی بشر و همراه با تحمیل و فشار بیرونی است.

هرچند که در رابطه با صلح و جنگ در سیره امیرالمؤمنین(علیه السلام) آثار متعددی نوشته شده است؛(1) اما بااین حال این سیره به عنوان اصلی الهام بخش در نگاه فلسفی قرار نگرفته است و ازاین رو نوشته حاضر را می توان گامی نو در راستای تبیین این مهم دانست.

مقاله حاضر در ابتدا معنای لغوی صلح و نزاع را مورد بررسی قرار می دهد و پس ازآن، در بحث فلسفی، منشأ نزاع و جنگ را در حیات مادی انسان تبیین می کند. نقش فاعلیت انسان در پیدایش نزاع و تبیین صلح در رابطه با آن حاصل تبیین مذکور است. با طرح نگاه فلسفی به صلح، سیره امیرالمؤمنین در دوران حکومتشان و رابطه آن مدعای فلسفی مذکور تبیین می شود.

متضاد کلمه صلح، فساد است و بنابراین در نگاه اول نمی توان آن را متضاد با جنگ دانست؛ بلکه به خاطر منجر شدن جنگ به فساد و نابودی است که این مفهوم غالباً مقابل صلح قرار می گیرد. توجه به نکته فوق، سهمی مهم در تبیین فلسفه صلح در فلسفه اسلامی دارد.

هم چنین توجه به معنای لغوی این مفهوم، نشان دهنده ویژگی متمایز این مفهوم با معادل لاتین آن Pace است. زیرا که کلمه صلح در معنای لغوی اش به معنای از بین بردن امری فاسد و نیکو کردن آن است. درحالی که کلمه «Peace» واجد این دلالت نیست و تنها مفید معنای مانند مسالمت و آشتی است:

«Peace» به معنای رهایی از جنگ و خشونت است به خصوص زمانی که مردم با شادمانی و بدون هیچ اختلافی با یکدیگر زندگی و کار می کنند.» Cambridge Dictionary,2019/20/10)) در اصطلاح، صلح به دو معنای سلبی و ایجابی تعریف شده است؛ در معنای سلبیاش به فقدان هرگونه خصومت، (Kant, Perpetual Peace, in Kant Political Writings:93) فقدان جنگ و نظام تهدید و در معنای ایجابی به اموری مانند وجود حالت آرامش و امنیت، همزیستی مسالمت آمیز، رعایت اصول حق حاکمیت، وجود تعامل و تفاهم تعریف شده است (آجیلی، اسماعیلی اردکانی، درآمدی بر معنا و مفهوم صلح در روابط بین الملل؛ اسلام سیاسی و فقاهتی، ص 21-27).

معنای ابتدایی نزاع در کلام عرب، به معنای جذب کردن چیزی از جایش و کشیدن آن به سمت خود است؛ مانند کشیدنِ زه کمان توسط تیرانداز و لازمه این معنا خصومت و مجادله است (راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن الکریم، ص 487 و 488)؛ و آن چنان که ذکر شد نامطلوب بودن نزاع ازآن جهت است که منجر به تضاد و موجب ویرانی و فساد میشود.

نکته فوق، در تعریف اصطلاحی (Conflict) - که به منازعه ترجمه شده- نیز لحاظ

ص: 240

شده است: «منازعه مبارزه ای است بر سر ارزش ها و مطالبه ی منزلت، قدرت و منابع نادر که در آن هدف هر یک از طرفین خنثی کردن، صدمه زدن و یا نابود ساختن رقبای خویش است. منازعه، کنش متقابل انسان ها با یکدیگر است و شامل مبارزه افراد با محیط فیزیکی شان نمی گردد. منازعه با رقابت محض یکسان نیست. انسان ها ممکن است به خاطر دست یابی به عناصری کمیاب به رقابت با یکدیگر برخیزند، بدون آن که کاملاً از وجود رقبایشان آگاه بوده یا درصدد جلوگیری از دست یابی آن ها به اهدافشان برآیند. هنگامی رقابت به منازعه تبدیل می گردد که طرفین بکوشند موقعیت خویش را با تنزل دادن موقعیت دیگران تقویت کرده، مانع از دست یابی سایرین به اهدافشان گشته و رقبای خویش را از صحنه، خارج و یا حتی نابود سازند.» (دوئرتی، فالتزگراف، نظریه های متعارض در روابط بین الملل، ج 1، ص 126).

بنابراین مشخص می شود که مراد از منازعه در مقاله حاضر، منازعهای است که منجر به فساد میشود و در مقابل صلح قرار می گیرد و نه هر منازعهای. از سوی دیگر مشخص می شود که با توجه به معنای لغوی، صلح برتر از منازعه ای است که منجر به فساد می شود؛ زیرا که صلح، همراه با کمالاتی محقق می شود که از بین برنده فساد، نقص و کمی ها و کاستی ها در مورد نوع بشر باشد.

با مشخص شدن معنای لغوی صلح و نزاع، می توان این معنای لغوی را پایه و اساسی برای بحث هستی شناسی از ماهیت این دو مفهوم ارائه داد. سؤالی که می توان با تکیه بر معنای لغوی در بحث از صلح و منازعه مطرح ساخت این است که در چه زمان منازعه منجر به فساد و ویرانی می شود؟

دقت در کلمات حکمای اسلامی نشان از این می دهد که اموری مانند فساد و تضاد و شر تنها در عالم ماده - به خاطر نقصان ها و محدودیت های که دارد - محقق میشود و در سایر مراتب هستی، اموری مانند فساد و تضاد وجود ندارد. به عنوان نمونه فارابی در بحث از ضد، آن را ناشی از نقصان در وجود می داند. زیرا هر چیزی که ضد دارد، ایجادش، نیازمند از بین بردن ضد خودش است و این نیازمندی نشان از نقصان در وجودش می دهد (فارابی، فصول منتزعه، ص 80) ملاصدرا نیز وجود جسمانی را همراه با تضاد و تمانع میداند:

«و هذا الوجود الجسمانی لا یخلو من تضاد و تمانع - توجبان التفرقة والتکثیر ویعدمان تلک الجمعیة والوحدة ومنبع التفرقة هی المادة.» (صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی شرح الاسفار الاربعة، ج 7، ص 74).

این نقصان و محدودیت را می توان این گونه توضیح داد که در عالم ماده - که در پایین تر مراتب از هستی قرار دارد - محدودیت بسیاری حاکم است و برخلاف عالم مجردات، در آن فساد و شر راه دارد. خصوصیت انفعال و قبول تدریجی در این عالم به گونه ای است که موجب می شود موجود مادی، فعلیت خود را به طور کامل نداشته باشد. بر همین اساس بیان می شود که تحقق ضد، در عالم مادی است و لازمه تضاد در عالم مادی، فساد و ویرانی است. در مقابلِ عالم ماده، عالم عقل به عنوان عالمی معرفی میشود که در آن هیچ تضادی وجود ندارد و ازآنجاکه فعلیت خود را به نحو کامل دارد، نقصی برای آن فرض ندارد. بنابراین به خاطر مرتبه کمالی که دارد، ضد و فساد برای عالم عقل متصور نیست (صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ص 289 -290؛ همو، الحکمة المتعالیة فی شرح الاسفار الاربعة، ج 9، ص 122).

(مادی، مثالی، عقلی) است و هرکدام از این سه مرتبه را در خود جای داده است. ازاین رو از وجود انسان به وجود جمعی تعبیر میشود (همان، ج 6، ص 263)؛ که علاوه بر برخورداری از قوای مادی، از قوای مثالی و نفس ناطقه نیز برخوردار است:

«خداوند در انسان تمام قوای عالم را جمع کرده است و او را پس از وجود اشیائی که آن قوا در او جمع شده اند، ایجاد کرد. چنانچه در اشاره به این مطلب، خداوند میفرماید «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَ شَی ءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ» (سجده/7)؛ پس به درستی که خداوند متعال در انسان امور بسیط و مرکب، روحانی و جسمانی، امور ابداعی و تکوینی را به وجود آورد. پس انسان ازآن جهت که در او جمیع عالم، جمع شده است...عالَم است و از جهت کوچکی شکلش همانند خلاصه شده از کتاب و نسخه موجز و منتخب عالم است.» (صدرالدین شیرازی، اسرار الایات، ص 134).

شرافت و کرامت الهی انسان، در این نگاه به برخورداری از مرتبه بالای هستی یعنی نفس ناطقه و قوای عقل است، آن چنان که در ذیل آیه «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» (اسراء/70) کرامت الهی انسان و آنچه موجب تمایز او از سایر موجودات میشود، به داشتن نعمت عقل، بیان شده است (طباطبایی، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج 13، ص 156).

این اصل انسان شناسی در فلسفه اسلامی، میتواند مقدمه ای برای تحلیل از مفهوم نزاع در زندگی اجتماعی انسان باشد. در ابتدا می توان گفت که مفهوم اصطلاحی منازعه، در نسبت با فاعلیت انسان معنا پیدا میکند؛ زیرا که منازعه یکی از شیوههای رفتاری در زندگی اجتماعی بشر در نسبت با افراد دیگر و همنوعان خود است.

این شیوه رفتاری در علوم مختلفی ازجمله روان شناسی، علوم اجتماعی و سیاسی، قابل بررسی و تبیین است؛ اما در تحلیلی عمیق تر میتوان آن را در چارچوب هستیشناسی و انسان شناسی فلسفی نیز موردبررسی قرار داد و چنین گفت که از منظر فلسفی - و با توجه به اینکه عالم ماده، منشأ تضاد و تعارض است. - در زندگی مادی بشر نیز این رفتار محقق می شود.

ص: 243

توضیح بیشتر اینکه شکی نیست که انسان در عالم ماده زندگی می کند و متناسب با این نحوه از زندگی، او مجهز به قوای مادی شده است تا برای ادامه حیات خود، نیازهای مادی خود را تأمین کند (مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ج 6، ص 405 - 410). تأمین این نیازها - از یک سو - و محدودیت در منابعی که موجب برآورده شدن آن می شوند - از سوی دیگر - موجب منازعه می شود. به این معنا که هر فرد و یا جمعی، به دنبال این است که منابع محدود مادی را به سوی خود جذب کند و همین امر موجب تحقق تضاد و تعارض با دیگران می شود که حاصل آن، مفهوم مقابل صلح یعنی فساد است.

تحلیل فوق در زندگی اجتماعی به شکل قوی تر و بارزتر مشاهده می شود. زیرا تحقق زندگی اجتماعی در حیات بشر نیز برخاسته از نیازهای است که در اجتماع برآورده میشود و از مهم ترین این نیازها، احتیاجات مادی است و یکی از اصول اولیه اجتماع اصل اعتباری «استخدام» است. به این شکل که فرد با هدایت طبیعت و تکوین، پیوسته از همه سود خود و تأمین منافعش را میخواهد (طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ص 133 - 134) و از همین رو، رو آوردن به زندگی اجتماعی، یکی از بسترهای مناسب برای تحقق منازعه دانست. زیرا که اصل استخدام یعنی تأمین منافع و سود از دیگران، انسان را به منازعه با دیگران وامی دارد.

با توجه به بستر شکل گیری منازعه یعنی حیات مادی و اجتماعی انسان، این سؤال فلسفی مطرح می شود که فاعلیت انسان برای تحقق منازعه بر چه اساسی شکل میگیرد و با توجه به مراتب مختلف هستی انسان، مفهوم منازعه در نسبت با کدام یک از قوای نفس انسانی، معنا پیدا میکند؟ در فلسفه اسلامی، انسان دارای مراتب مختلفی از وجود است که می تواند فاعلیت خود را بر طبق هرکدام از مراتب اعمال کند. یکی از این مراتب مرتبه مادی وجود انسان است و ازجمله فاعلیت های که در رابطه با آن می توان ذکر کرد فاعلیت بالقسر است. فاعل بالقسر چنین تعریف شده است: «فاعلی که علم به فعل خود ندارد و فعلش ملایم طبعش

ص: 244

نیست.» (طباطبایی، نهایة الحکمة، ص 70) مانند قوای طبیعی بدن که به خاطر عامل قاسر در هنگام بیماری برخلاف طبعشان عمل می کنند و یا مانند سنگی که اگر آن را رها کنیم به اقتضاء طبع خود به پایین می افتد؛ اما زمانی که نیروی خارجی بر او تحمیل شود به سمت بالا حرکت میکند؛ بنابراین قاسر با تحمیل فشار و اجبار بیرونی موجب میشود که شیء از طبیعت خودش منحرف شود و «فاعل بالقسر»، آن فاعلی است که فعل از او به فشار و تحمیل مبدأ خارجی یعنی قاسر صادر می شود.

قسم دیگری از فاعلیت که ذکر آن در اینجا لازم است؛ فاعلیت بالتسخیر است. «فاعل مسخَّر، فاعلی است که خودش و فعلش برای فاعل دیگری است؛ مانند قوای طبیعی و نباتی انسان که مسخَّر نفس انسان است.» (همان، ص 173) در این مثال، نفس انسانی ازآن جهت که دارای برتری و شرافت وجودی نسبت به سایر قوای طبیعی و مادی خود است. میتواند آن ها را تحت تدبیر و اراده خود دربیاورد و فاعل و فعل هر دو را در اختیار بگیرد.

دقت و تأمل در این دو نحوه از فاعلیت، نشانگر این است که فاعلیت بالتسخیر متفاوت از فاعلیت بالقسر است؛ زیرا که در فاعلیت بالتسخیر، فاعل قاهر، فاعلی دیگر و فعلش را در اختیار خود می گیرد و فاعل دیگر را منقاد و مطیع خود قرار میدهد. در اینجا دیگر سخن از فشار و تحمیل بیرونی نیست؛ اما در فاعل بالقسر، مسئله کاملاً متفاوت است زیرا که قاسر، فاقد ویژگی برتری و تفوق است و تأثیرگذاری آن مبتنی بر فشار و تحمیل بیرونی و منحرف کردن شیء از طبیعت خودش است. بر این اساس فاعل بالقسر دو ویژگی دارد: فعلش برخلاف طبعش است و منشأ آن، تحمیل بیرونی است.

با توجه به این تقسیم بندی، می توان بر اساس معنای مجازی، این تحلیل از فاعلیت انسان در منازعه ارائه داد که انجام نزاع و جنگ، در چارچوب فاعلیتِ شبه قسری انسان است و انسان به هنگام منازعه همانند قاسری عمل می کند که اصالت عمل خود را بر پایه فشار و تحمیل بیرونی قرار می دهد.

ص: 245

استفاده از مجاز در فلسفه و به خصوص در بحث حاضر از دو جهت قابل پذیرش است:

الف. راه یافتن مجاز و سخن از تشبیه در فلسفه، متفاوت از بحث مجاز در لغت است؛ زیرا که مجاز در حیطه فلسفه، مجاز عقلی است و نه مجاز لغوی و مجاز عقلی امری است که با حقیقت در ارتباط است؛ برخلاف امر غلط که هیچ نسبتی با حقیقت ندارد و همین ارتباط مصحح به کار گرفتن مجاز و سخن گفتن از مجاز در فلسفه است (جوادی آملی، تحریر تمهید القواعد، ج 1، ص 394). آن چنان که علامه طباطبایی ره بیان می کند از خصوصیات قوای عقلی انسان، دادن حد یک چیز به چیز دیگری است؛ مانند آنکه به انسان شجاع، حد شیر را می دهد و او را به شیر تشبیه می کند (طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ص 115). در بحث مذکور نیز بیان می شود که حد فاعلیت بالقسر، به نحو مجاز به فاعلیت انسان داده می شود؛ اما این اعطاء حد بر اساس حقیقتی است که می توان ما را در تبیین و ارائه راهکار برای حل آن یاری دهد.

ب. در اجتماع، بحث از اعتبار و امور اعتباری اهمیت ویژه ای پیدا می کند؛ زیرا که بحث از اجتماع و عناوین و مسائل آن همراه با نوعی اعتبار و قرارداد همگانی محقق می شود و در غیرظرف اعتبار و قرارداد همگانی حقیقت و واقعیتی ندارد (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 297).

با توجه به این دو نکته، در اینجا میتوان فاعلیت انسان را به هنگام منازعه به فاعلیت شبه قسری تشبیه کرد. حقیقتی که تشبیه فاعلیت انسان به فاعل بالقسر تصحیح میکند، این اصل انسان شناسی است که او دربردارنده تمام مراتب هستی است؛ بنابراین تمامی فاعلیت های محقق در هستی در نسبت با او می تواند معنا پیدا کند. این معنا پیدا کردن، می تواند بر اساس وجه شباهتی باشد که میان فاعلیت انسان برای منازعه و فاعلیت قسری محقق می شود.

وجه شباهت انسان با فاعل بالقسر، در دو ویژ گی ذکرشده برای آن است. یعنی: صدور فعلِ مخالف با طبع فاعل، بر اساس فشار و تحمیل بیرونی و نه تفکر و اندیشه. انسان نیز

ص: 246

زمانی که بخواهد با دیگری وارد نزاع بشود و تنازعی را بر اساس فشار و تحمیل بیرونی ایجاد بکند. فاعلیت خود را به فاعلیت مادی -که فعلی را بدون اندیشه و تفکر انجام می دهد- فرو می کاهد؛ به این شکل که قاسر، فعلی مخالف با طبع فاعل بر او تحمیل می کند و صدور این فعل بر اساس فشار بیرونی و نه تفکر و اندیشه است (هرچند که در نگاه حقیقی، فرد برخوردار از تفکر و اندیشه است؛ اما این تفکر و اندیشه مبنا و پایه ی مستقلی برای انجام فعل نیست). به عنوان مثال فرض کنید فرد یا گروهی با تحمیل و فشار بیرونی، محل سکونت دیگری را اشغال میکند. در اینجا فعلی که از سوی قاسر صادر میشود بر اساس قوای مادی است که فشار و نیروی را بر دیگری وارد می کند تا او را مجبور به انجام عملی برخلاف طبیعت خود کند. همانند نیرویی که به سنگ آورده میشود تا او را به سمت بالا حرکت دهد. روسو، به خوبی نکته فوق را بیان کرده است:

«زور یک نیروی جسمانی بیش نیست. بنابراین آثار آن ارزش اخلاقی ندارد. هیچ کس به میل خود به زور تسلیم نمی شود. تحمل زور ناشی از اجبار و اضطرار یا بهواسطه احتیاط و محافظه کاری است.» (روسو، قرارداد اجتماعی، ص 40).

اما فاعلیت شبه قسری انسان در منازعه با چه اشکالی روبهرو است؟ مهم ترین اشکالی این نحوه از منازعه، نادیده گرفتن کرامت و جایگاه انسان در هستی است. به عنوان مثال فرض کنید که انسان در طبیعت برای جابه جای سنگی متوسل به زور و واردکردن نیروی با ابزار مادی میشود. این نحوه از فاعلیت در رابطه با سنگ اشکالی ندارد؛ اما این فاعلیت در رابطه با فرد و یا اجتماع ناصحیح است؛ زیرا که در اینجا مرتبه وجودی انسان که برخوردار از مراتب بالای هستی یعنی عقل است، نادیده گرفته شده و او تنزل به شیء مادی کرده است. این تنزل دادن هم از سوی قاسر و هم از سوی فاعل بالقسر وجود دارد. قاسر با اصل قرار دادن زور و تحمیل بیرونی خود را به این مرتبه فرو می کاهد و فاعل شبه قسری با پذیرش تحمیل و فشار آن. بنابراین در این نگاه، انسان با تنزل دادن خود به یکی از

ص: 247

پایینترین قوای خود، یعنی ماده و قوای مادی درصدد تحقق هدفش برآمده است. شکی نیست که این نحوه از فاعلیت با نقص روبهرو است و همین نقصی که در این نحوه از فاعلیت وجود دارد، موجب پیدایش ویرانی، فساد و خرابی در زندگی فردی و اجتماعی انسان می شود.

بنابراین از مطلب فوق به دست می آید که فاعلیت مادی انسان منجر به وقوع منازعه، کشمکش و درنتیجه فساد می شود.

دقت در سخن فوق، نشانگر این امر است که نحوه نگاه به انسان و تبیین جایگاه وی در هستی، پیوند ناگسستنی با بحث از منازعه و صلح دارد؛ زیرا که تبیین مادی از انسان و منحصر کردن او به احساسات و امیال، موجب می شود که او، موجودی جنگ طلب معرفی بشود که بر اساس حق حفظ حیات خود، با دیگران وارد مخاصمه و نزاع می شود. حاصل چنین نگاهی به انسان، دادن اصالت به منازعه و جنگ است (کاپلستون، تاریخ فلسفه غرب، فیلسوفان انگلیسی از هابز تا هیوم، ج 5، ص 45 و 46).

اما شکل دیگر از فاعلیت انسان این است که در حیطه عالم مادی انسان قوای مادی خود را تحت تدبیر و اراده قوای عقل بدهد. با حاکم شدن قوای عقل بر ماده و قوای مادی، تضاد و تقابلی که منجر به منازعه می شود از بین می رود؛ زیرا یکی از بارزترین ویژگی مرتبه عقل، این است که در این مرتبه تضاد و مانعی وجود ندارد؛ بنابراین محدودیت های که در عالم ماده وجود دارد، توسط کمال و برتری که این قوه دارد، جبران می شود و منازعه برخاسته از عالم ماده، رفع می شود؛ زیرا چنانکه ذکرشده فاعلیت بالتسخیر مبتنی بر فشار و تحمیل بیرونی نیست. بلکه استیلا و تفوق فاعل به گونه ای است که می تواند فاعل و فعلی را در اختیار خود بگیرد. همانند نفس که سایر قوای نباتی و حیوانی خود را تحت اختیار خود گرفته است.

بنابراین مشخص میشود که منازعه بازگشت به نقصی در فاعلیت انسان نسبت به دیگران میکند و تحقق صلح منوط به برطرف کردن این نقص در فاعلیت است و برطرف

ص: 248

کردن این نقص و به کمال رسیدن آن، از طریق ارتقاءدادن فاعلیت او به فاعلیت بالتسخیر ممکن می شود. سخن فوق مطابق بامعنای لغوی صلح نیز است؛ زیرا آن چنان که ذکر شد صلح در لغت به معنای برطرف کردن نقص و از بین بردن آن است و در اینجا نیز نقصی از فاعلیت انسان برطرف می شود؛ بنابراین بر اساس این نکته، می توان به تبیین شرایط تحقق صلح پرداخت.

صلح پایدار به این شکل است که در ابتدا باید جلوی فشار و تحمیل بیرونی گرفته شود. این امر بر اساس بازدارندگی و توازن قوا، محقق می شود. علت این امر ازلحاظ فلسفی این است که - بر طبق آنچه گذشت - منازعه و جنگ در حالت ابتدایی بر اساس قوای مادی و فاعلیت مادی انسان صورت می گیرد و برای خارج کردن فاعلیت انسان از این مرتبه، نیاز به بستری است که توجه انسان را از قوای مادی خود به سوی قوای عقلی معطوف بکند تا فاعلیت خود را بر آن اساس اعمال کند و شکی نیست که باوجود جنگ و منازعه، توجه انسان نمی تواند به قوای غیرمادی خود باشد؛ زیرا که منازعه از خصوصیات فاعلیت بر اساس قوای مادی انسان است و نفس انسان به گونه ای است که با معطوف شدن به بعضی از قوای خود، از توجه به سایر قوای خود بازمی ماند (ابن سینا، النفس من کتاب الشفاء، ص 237).

بنابراین آنچه باید در ابتدا انجام داد، ایجاد مانع بازدارنده از اعمال فشار بیرونی است تا فضای مناسب برای آشکار شدن و رشد قوای غیرمادی فراهم شود. این امر با تحقق قدرت بازدارنده و ایجاد مانع میسر می شود.

اما در مرحله دوم باید درصدد تحقق صلح بر اساس ارتقاء فاعلیت بشر برای رسیدن به حد مطلوب بر اساس عقلانیت و دعوت به این مرتبه و ارائه راه حل های برخاسته از آن صورت بگیرد. تحقق این مهم بر اساس پیمودن راه استدلال و برهان صورت می گیرد. از همین رو دلیل عقلی به عنوان «سلطان» یاد می شود؛ زیرا که سلطنت و برتری قوه عاقله بر سایر قوا، موجب می شود که آن ها تحت تدبیر و فرمان عقل قرار بگیرند (جوادی آملی،تفسیر تسنیم، ج 6، ص 306). آن چنانکه برهان نامیدن دلیل عقلی به این خاطر است که روشنگر حق از باطل است (همان) و بر همین اساس عقل می تواند روشنگر مسیری باشد که با رشد تعقل، او را به سوی تشخیص حق راهنمایی کند.

اما تبیین چنین شیوه ای به تنهایی نمی تواند کافی برای صلح باشد؛ زیرا ممکن است که توازن قوا به نحو فاعلیت مادی بر هم بخورد و یا آنکه فاعلیت مادی با ایجاد منازعه و جنگ

ص: 250

جدیدی مانع از پیشرفت و ارتقاء فاعلیت انسان بشود. در چنین صورتی شکی نیست که وارد شدن در منازعه جایز و روا است؛ زیرا که پذیرش تحمیل قاسر، به معنای نادیده گرفتن جنبه عقلی و کرامت انسانی است (مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ج 2، ص 229 -300)؛ بنابراین در این فرض باید به منازعه - که می تواند به شکل جنگ محقق شود - وارد شد.

اما وارد شدن در جنگ و ایجاد تقابل با دیگران، بسیار متفاوت از جنگ و منازعه ای است که بر اساس فاعلیت قوای مادی و اصالت دادن به فشار و تحمیل بیرونی می دهد. مهم ترین تفاوت در این جهت است که وارد شدن در منازعه نه برای ایجاد فشار و تحمیل بیرونی است. بلکه حالت عرضی و برای تحقق غایت دفع فشار و تحمیل بیرونی است و یا در عبارتی کامل تر: هدف از وارد شدن در این منازعه، تحقق صلح و غلبه بر منازعه است؛ بنابراین مهم ترین جنبه در آن، دفاعی بودنش است و ازآنجاکه وارد شدن در چنین منازعه ای با غایت غلبه و تحمیل بیرونی نیست؛ بلکه هدف از آن ارتقاء دادن فاعلیت انسان و رشد دادن او است. لازمه آن پایبندی به اصول اخلاقی و عقلی است و از مهم ترین اصول اخلاقی، آن است که در هنگام منازعه باید مسیری برای رجوع به عقلانیت وجود داشته باشد که اگر طرف مقابل منازعه با پذیرش رجوع به عقل و حاکمیت آن از نزاع دست جنگ بکشد، منازعه و جنگ پایان یابد.

بر این اساس، سیره حضرت علی(علیه السلام) در نسبت با صلح را می توان هم در سخنان ایشان و هم در عمل در جهت تحقق هدف مذکور مورد بررسی قرار داد.

اصالت دادن به صلح و پرهیز از جنگ، اصلی است که حضرت علی(علیه السلام) در نامه به مالک اشتر آن را بیان می کند:

«لَا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاکَ إِلَیهِ عَدُوُّکَ و لِلَّهِ فِیهِ رِضًا فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِکَ وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِکَ وَ أَمْناً لِبِلَادِکَ؛ هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را - که خشنودی خدا در آن است - رد مکن، که آسایش رزمندگان و آرامش فکری تو و امنیت کشور در صلح تأمین می گردد.» (امام علی(علیه السلام)،1379، ص 346).

اما از نگاه حضرت، مهم ترین ثمره صلح، پدید آمدن مجالی برای تبیین حق و هدایت دیگران است. امری که با جنگ و نظام گری صرف محقق نمی شود. از همین رو حضرت بیان می کند که علت تأخیر در جنگ با شامیان، این است که راه هدایت بر آنها بسته نشود:

«امَّا قَوْلُکُمْ شَکّاً فِی أَهْلِ الشَّامِ فَوَاللَّهِ مَا دَفَعْتُ الْحَرْبَ یوْماً إِلَّا وَأَنَا أَطْمَعُ أَنْ تَلْحَقَ بِی طَائِفَةٌ فَتَهْتَدِی بِی وَ تَعْشُوَ إِلَی ضَوْئِی وَ ذَلِکَ أَحَبُّ إِلَی مِنْ أَنْ أَقْتُلَهَا عَلَی ضلال ها؛ اگر تصوّر می کنید در جنگ با شامیان تردید دارم، به خدا سوگند هرروزی که جنگ را به تأخیر می اندازم برای آن است که آرزو دارم عدّه ای از آنها به ما ملحق شوند و هدایت گردند و در لابه لای تاریکی ها، نور مرا نگریسته به سوی من بشتابند که این برای من از کشتار آنان در راه گمراهی بهتر است.» (همان، ص 56).

دقت در این فقره نقل شده، نشان از آن می دهند که برای محقق شدن جایگاه تبیین حق، نیاز به تحقق صلح است و رو آوردن به جنگ تنها درجایی است که مسیرهای دیگر برای هدایت و تبیین حق بسته باشد. در اینجا صلح معنای عدمی و به معنای نبود جنگ است و هرچند معنای عدمی است اما ازآن جهت مطلوبیت دارد که زمینه را برای تبیین حق و هدایت افراد و رشد جامعه فراهم می کند؛ آن چنان که در سخنان دیگری حضرت جنگ صفین را این گونه تحلیل می کنند:

ص: 252

«فَقُلْنَا تَعَالَوْا نُدَاوِ مَا لَا یدْرَکُ الْیوْمَ بِإِطْفَاءِ النَّائِرَةِ وَ تَسْکِینِ الْعَامَّةِ حَتَّی یشْتَدَّ الْأَمْرُ وَیسْتَجْمِعَ فَنَقْوَی عَلَی وَضْعِ الْحَقِّ مَوَاضِعَهُ فَقَالُوا بَلْ نُدَاوِیهِ بِالْمُکَابَرَةِ فَأَبَوْا حَتَّی جَنَحَتِ الْحَرْبُ وَرَکَدَتْ وَ وَقَدَتْ نِیرَانُهَا وَحَمِشَتْ فَلَمَّا ضَرَّسَتْنَا وَإِیاهُمْ وَ وَضَعَتْ مَخَالِبَهَا فِینَا وَفِیهِمْ أَجَابُوا عِنْدَ ذَلِکَ إِلَی الَّذِی دَعَوْنَاهُمْ إِلَیهِ فَأَجَبْنَاهُمْ إِلَی مَا دَعَوْا وَ سَارَعْنَاهُمْ إِلَی مَا طَلَبُوا حَتَّی اسْتَبَانَتْ عَلَیهِمُ الْحُجَّةُ؛ پس به آنان گفتیم: بیایید با خاموش ساختن آتش جنگ و آرام کردن مردم، به چاره جویی و درمان بپردازیم تا کار مسلمانان استوار شود و به وحدت برسند و ما برای اجرای حق نیرومند شویم. امّا شامیان پاسخ دادند: «چاره ای جز جنگ نداریم» پس (از پیشنهاد حق ما) سرباز زدند و جنگ در گرفت و تداوم یافت و آتش آن زبانه کشید. پس آنگاه که دندان جنگ در ما و آنان فرورفت و چنگال آن سخت کارگر افتاد، به دعوت ما (صلح و گفتگو) گردن نهادند و بر آنچه آنان را خواندیم، پاسخ دادند. ما هم به درخواست آنان پاسخ دادیم و آنچه را خواستند زود پذیرفتیم تا حجّت را بر آنان تمام کنیم و راه عذرخواهی را ببندیم.» (همان، ص 368).

اما بااین حال در صورت باقی نبودن مجالی برای صلح و ضرورت ورود جنگ، حضرت هیچ گاه آغازگر جنگ نبوده اند؛ زیرا که تحمیل فشار بیرونی فعلی مناسب با مراتب والای انسانیت نسبت به انسان دیگری نیست و رو آوردن فرد به این گونه افعال نشان از بی بهره بودن فاعل آن از عقلانیت است:

«لاتُقَاتِلُوهُمْ حَتَّی یبْدَءُوکُمْ فَإِنَّکُمْ بِحَمْدِ اللَّهِ عَلَی حُجَّةٍ وَ تَرْکُکُمْ إِیاهُمْ حَتَّی یبْدَءُوکُمْ حُجَّةٌ أُخْرَی لَکُمْ عَلَیهِم؛ با دشمن جنگ را آغاز نکنید تا آنها شروع کنند، زیرا بحمد اللّه حجّت با شماست و آغازگر جنگ نبودنتان - تا آن که دشمن به جنگ روی آورد - حجّت دیگر بر حقانیت شما خواهد بود. » (همان، ص 495).

سیره عملی حضرت نیز بر عدم درگیری و یافتن راهی برای صلح است. آن چنانکه در تاریخ در مورد جنگ جمل بیان شده است که حضرت علی «ع»، پیک های متعددی برای مخالفان می فرستاد و پس از دادن مهلت سه روزه به دشمن، درنهایت امام به عنوان آخرین

ص: 253

روزنه برای ترک جنگ، به یکی از اصحابش قرآنی داد تا از دشمن بخواهد که کتاب الهی را به عنوان داور و حکم بپذیرند؛ اما دشمن، حامل قرآن را به شهادت رساند (خوارزمی، المناقب، ص 183- 186). هم چنین ایشان در قبل از جنگ با خوارج به محل اجتماع آن رفتند و با ایراد خطبه ای آنها را دعوت به صلح کردند (شریف رضی، نهج البلاغه، ص 128-129).

بااین حال، گاه جنگ ضرورت پیدا می کند. ضرورت جهاد -بر طبق آنچه گفته شد– دفاع از کرامت انسانی است؛ زیرا که پذیرش تحمیل و فشار بیرونی از سوی دشمن و تسلیم در برابر آنان به معنای نادیده گرفتن جایگاه انسان و فرو کاستن انسان به شیء مادی است. ازاین رو، حضرت(علیه السلام) غایت از جهاد را دست یافتن و حفظ عزت اسلام می دانند: «فرض الله تعالی الجهاد عزا للاسلام» (مجلسی، بحارالانوار، ج 6، ص 110) و ترک آن را موجب گرفتاری در ذلت و تضییع حق می داند:

«فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ وَ دُیثَ بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءَةِ وَ ضُرِبَ عَلَی قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ وَ أُدِیلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْییعِ الْجِهَادِ وَ سِیمَ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَفَ؛ کسی که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلت و خواری بر او می پوشاند و دچار بلا و مصیبت می شود و کوچک و ذلیل می گردد، دل او در پرده گمراهی مانده و حق از او روی می گرداند، به جهت ترک جهاد، به خواری محکوم و از عدالت محروم است.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص 74).

در چنین جهادی مجاهدین، نه فقط بهره مند از زور بازو و قدرت نظامی هستند بلکه ازآنجاکه چنین حرکتی بر اساس عقلانیت شکل گرفته است. قدرت جسمانی و نظامی در اختیار بینش و بصیرت عقلانی است. آن چنان که حضرت در توصیف یاران پیامبر بیان می کنند: «حملوا بصائرهم علی اسیافهم» (همان، ص 276).

چنین جهادی دو ویژگی عمده دارد:

ص: 254

الف. حتی در هنگام جنگ نیز مسیر برای هدایت و رشد فاعلیت انسان باز است که نمونه واضح آن را در برخورد حضرت با شخصی که در هنگام جنگ از ایشان در مورد توحید سؤال کرد دیده می شود؛ زیرا که ایشان مشغول پاسخ دادن به سؤال او شدند و زمانی که اصحاب به آن شخص اعتراض کردند؛ فرمودند: «او را رها کنید، زیرا آنچه او می پرسد همان چیزی است که ما از مردم می خواهیم.» (صدوق، التوحید، ص 83).

هم چنین حضرت علت پذیرش ماجرای حکمیت را امید داشتن به تبیین حق و اتمام حجت بر دشمن می دانند:

«أَمَّا قَوْلُکُمْ لِمَ جَعَلْتَ بَینَکَ وَ بَینَهُمْ أَجَلًا فِی التَّحْکِیمِ، فَإِنَّمَا فَعَلْتُ ذَلِکَ لِیتَبَینَ الْجَاهِلُ وَ یتَثَبَّتَ الْعَالِمُ، وَ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یصْلِحَ فِی هَذِهِ الْهُدْنَةِ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا تُؤْخَذَ بِأَکْظَامِهَا، فَتَعْجَلَ عَنْ تَبَینِ الْحَقِّ وَ تَنْقَادَ لِأَوَّلِ الْغَی؛ امّا سخن شما که چرا میان خود و آنان برای حکمیت (داوری) مدّت تعیین کردی من این کار را کردم تا نادان خطای خود را بشناسد و دانا بر عقیده خود استوار بماند و اینکه شاید در این مدّت آشتی و صلح، خدا کار امّت را اصلاح کند و راه تحقیق و شناخت حق باز باشد تا در جستجوی حق شتاب نورزند و تسلیم اولین فکر گمراه کننده نگردند.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص 239).

ب. پای بندی به اصول اخلاقی؛ زیرا که هدف از ورود به جنگ، نابودی نیست؛ بلکه هدف متعالی از آن صلح و از بین بردن فساد است:

«فَإِذَا کَانَتِ الْهَزِیمَةُ بِإِذْنِ اللَّهِ فَلَا تَقْتُلُوا مُدْبِراً وَ لَا تُصِیبُوا مُعْوِراً وَ لَا تُجْهِزُوا عَلَی جَرِیحٍ وَ لَا تَهِیجُوا النِّسَاءَ بِأَذًی وَ إِنْ شَتَمْنَ أَعْرَاضَکُمْ وَ سَبَبْنَ أُمَرَاءَکُمْ فَإِنَّهُنَّ ضَعِیفَاتُ الْقُوَی وَ الْأَنْفُسِ وَ الْعُقُولِ إِنْ کُنَّا لَنُؤْمَرُ بِالْکَفِّ عَنْهُنَّ وَ إِنَّهُنَّ لَمُشْرِکَاتٌ وَ إِنْ کَانَ الرَّجُلُ لَیتَنَاوَلُ الْمَرْأَةَ فِی الْجَاهِلِیةِ بِالْفَهْرِ أَوِ الْهِرَاوَةِ فَیعَیرُ بِهَا وَ عَقِبُهُ مِنْ بَعْدِهِ؛ اگر به اذن خدا شکست خوردند و گریختند، آن کس را که پشت کرده نکشید و آن را که قدرت دفاع ندارد آسیب نرسانید و مجروحان را به قتل نرسانید. زنان را با آزار دادن تحریک نکنید هرچند آبروی شما را بریزند، یا امیران شما را دشنام دهند، که آنان در نیروی بدنی و روانی و اندیشه کم توانند، در روزگاری که زنان مشرک بودند مأمور بودیم دست از

ص: 255

آزارشان برداریم و در جاهلیت اگر مردی با سنگ یا چوب دستی، به زنی حمله می کرد، او و فرزندانش را سرزنش می کردند.» (همان، ص 495).

دعوت به رعایت اصول اخلاقی و توصیه به اموری هم چون نکشتن زنان و کودکان و تعقیب نکردن فراریان، نشان از آن می دهد که هدف از چنین جنگی تنها دفع فشار و تحمیل بیرونی دشمن است.

بنابراین در نگاه کلی می توان گفت آنچه از سیره حضرت(علیه السلام) به دست می آید این است که غایت اصلی از جنگ، پیروزی بر جنگ است و نه پیروزی در جنگ و این مهم تنها زمانی محقق می شود که اصل در برخورد با دیگران به هنگام اختلاف تبیین حق و هدایت آنها باشد.

17. فارابی، ابونصر، آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1986.

اعل،کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه غرب ج 5 فیلسوفان انگلیسی از هابز تا هیوم، جلال الدین اعلم، پنجم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1388.

19. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بی تا، بیروت، موسسه الوفاء، 1418 ق.

20. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بی تا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

21. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری ره، قم، صدرا، 1379.

22. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، اسرار الایات، محمد خواجوی، بی تا، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، 1360.

23. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، اول، موسسه تحقیقات فرهنگی، تهران، 1363.

24. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی شرح الاسفار الاربعة، بیروت، دارا حیاء التراث، سوم، 1981.

25. هابز، توماس، لویاتان، حسین بشیریه، دوم، تهران، نشر نی، 1381.

منابع لاتین 26. Kant, Immanuel; Perpetual Peace, in Kant Political Writings, Translated by Nisbet, Cambridge: Cambridge University Press, 1991.

منابع اینترنتی 27. https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/peace.2019/20/10

ص: 258

ص: 260

محترمانه ایشان به مدینه و... برای برقراری صلح میان دو گروه و جلوگیری از جنگ و خون ریزی میان مسلمانان بوده است. این شیوه و سنت نیکو در سراسر زندگی امام علی(علیه السلام) هم چون ماجرای سقیفه و گذشتن از حق خویش و نیز شیوه مواجهه آن حضرت با مارقین و قاسطین و تلاش برای ممانعت از جنگ و خونریزی به چشم می خورد.

کلیدواژه ها: امام علی(علیه السلام)، جنگ جمل، ناکثین، صلح طلبی.

امام بشورانند. طلحه و زبیر در بصره طرفداران زیادی داشتند و هم چنین این شهر از نظر ثروت و جمعیت می توانست نیرو و هزینه های شورش آنان را متحمل شود.

طلحه و زبیر با این که خود در شورش بر علیه عثمان نقش اساسی داشتند، بهترین راه برای به دست گرفتن افکار عمومی را خون خواهی عثمان دانستند. مخالفان با ادعای اصلاح در امور مسلمین و خون خواهی عثمان راهی بصره شدند. مردم بصره بیشتر از خویشاوندان عثمان بودند، لذا ناکثین مخالفان کمتری در بصره داشتند و با طرح خون خواهی عثمان بهتر می توانستند اهداف خود را به پیش برند. علی(علیه السلام) با شنیدن خبر شورش، از مدینه خارج شدند تا شاید در طول مسیر به ناکثین برسند و آن ها را برگردانند. ایشان در طول مسیر مدام همراهان خود را آگاه می کردند. پیمان شکنان با ورود خود به بصره، توانستند بسیاری از مردم این شهر را با خود همراه کنند. عده ای را که از اخبار مدینه بی اطلاع بودند تحت تأثیر سخنان فریبنده خود قرار دادند و عده ای را که تا حدودی در جریان قتل عثمان و بیعت آن ها بودند تهدید کرده و عده ای را کشتند. به تبلیغات علیه امام علی(علیه السلام) پرداختند و از طریق شایعه، تهدید، رعب و وحشت، دروغ و فریب کاری گروه زیادی را با خود همراه کردند. نگهبانان بیت المال را کشتند و بر مناطق استراتژیکی بصره مسلط شدند. کارگزار امام را دستگیر کردند و او را تا حد مرگ شکنجه کردند. جمعیت زیادی از مردم بصره برای حفظ منافع خود و عده ای از ترس و جمعیتی بدون هیچ تفکر و تحلیل صحیحی از وقایع، چشم و گوش بسته به حمایت از آنان پرداختند. ناکثین تمام تلاش خود را به کار گرفتند، تا قبل از رسیدن امام بصره را در تصرف خود بگیرند، تا وقتی که امام به بصره رسید نتواند کاری از پیش ببرد و زمینه برای رویارویی و براندازی حکومت مهیا باشد. علی(علیه السلام) وقتی به نزدیکی بصره رسیدند، برای جلوگیری از خون ریزی و برقراری صلح بین دو گروه، اقداماتی را انجام دادند، از جمله این که سفیرهایی را به سوی سرکردگان جمل روانه کردند و با فرستادن پیغام، اعمال نادرست آنان را گوشزد کردند. در گام بعدی خود به دیدار سران ناکثین رفتند و با یادآوری احادیث پیامبر(صلی الله علیه و اله) و سخنان قاطع خود، تلاش کردند تا شاید بتوانند آنان را از

ص: 263

جنگ بازدارند. در گام سوم برای اتمام حجت، قرآنی را به دست جوانی داده و به سوی ناکثین روانه کردند که با پیکر بی جان و دستان قلم شده او روبه رو شدند و با این عمل کاسه صبرشان لبریز شد و یقین کردند که این مشکل جز با شمشیر حل نخواهد شد. در حادثه جمل تعداد زیادی از بصریان به حمایت از ناکثین و به ویژه حفاظت از شتر عایشه کشته شدند. ما در این مقاله بر آنیم که با روش توصیفی - تحلیلی اقدامات سرکردگان شورش جمل را تشریح کنیم و مغایرت سخنان آنان مبنی بر ایجاد اصلاح بین مسلمانان را با اقداماتشان در بصره که جنگی حتمی را رقم می زد شرح دهیم و مجموع اقدامات امام علی(علیه السلام) که حاکی از صلح طلبی ایشان و تلاش حداکثری برای عدم خونریزی بین مسلمین بوده است را، بیان کنیم.

- «سبک تعامل با اقلیت های مذهبی» (گل محمدی، سبک تعامل امام علی(علیه السلام) با اقلیت های مذهبی، ص103)؛ اخلاق در جهاد (احمدی آشتیانی، اخلاق در جهاد از دیدگاه امام علی(علیه السلام)، ص23)؛ رفتارشناسی امام علی(علیه السلام) با اولین مخالفان داخلی حکومت اسلامی (شیردل، فتاحی زاده، جانی پور، رفتارشناسی امام علی(علیه السلام) با اولین مخالفان داخلی حکومت اسلامی، ص45)؛ الگوی ارتباط با مخالفان در دوران حکومت امام علی(علیه السلام) (فرخی، احمدی، الگوی ارتباط با مخالفان در دوران حکومت امام علی(علیه السلام)، ص123)، از جمله پژوهش های مرتبط با موضوع مقاله پیش رو است.

کوفه و بصره دو شهر نبود، دو اردوگاه بزرگ اسلام بود و مرکز حکومت قلمرو شرقی خلافت، در آن وضع آشفته که شام و مصر در حقیقت نیمه غربی قلمرو خلافت تحت تسلط علی(علیه السلام) نبود، نیمة شرقی را نیز به کسانی چون طلحه و زبیر سپردن پیش درآمد خوشی نداشت. اگرچه آن ها اولین افرادی بودند که با امام بیعت کرده بودند، ولی برخی اقدام طلحه و زبیر مبنی بر شتاب در بیعت را همراهی با افکار عمومی به منظور رهیدن از احتمال اتهام کشتن عثمان دانسته اند که به نظر می رسد این احتمال بسیار قوی در توجیه بیعت و پس از آن شکستن بیعت باشد که در رفتار و نحوه عملکرد آن ها با مواجهه با بیعت همگانی و پیشنهاد مشارکت در حکومت و نپذیرفتن حقوق خود از بیت المال به خوبی آشکار می گردد.

در موقعیت پیش آمده، طلحه پسرعموی عایشه و زبیر شوهر خواهرش برای قبضه کردن خلافت کاملاً آمادگی داشتند و تنها به محرکی نیاز داشتند که مردم او را به عنوان شاخصی مهم قبول داشته باشند و در مقابل مقام علی(علیه السلام) نزد مردم دارای اعتبار و مقام باشد. آنان اگرچه از صحابیان بزرگ پیامبر(صلی الله علیه و اله) بودند، ولی از چنان موقعیت و قدرتی برخوردار نبودند که به تنهایی بتوانند بر ضد حکومت مرکزی بشورند و سپاهی را از مکه تا بصره رهبری کنند؛ به همین دلیل عایشه را با خود همراه کردند تا برگ برنده ای برای آنان باشد. حضور عایشه با توجه به قداست و مقام بالای او در جبهه مخالفان امام، مردم را دچار سردرگمی می کرد. از یک طرف عایشه امّ المؤمنین و طلحه و زبیر با آن همه سوابق اسلامی و از طرفی علی(علیه السلام) با آن همه فضیلت و سابقه درخشان قرار داشتند، ولی جبهه مخالف امام بیشتر می توانست افکار عمومی را در دست گیرد، زیرا در طی این سال ها علی(علیه السلام) در انزوا به سر برده بود و در مقابل شخصیتی مانند عایشه دارای مقامی رفیع بود و نسل های جدید کسانی را بیشتر می شناختند که در رأس حکومت قرار داشتند و آوازه شان را بیشتر شنیده بودند.

از طرفی کارگزاران عثمان از ترس از دست دادن ثروت های هنگفتی که از بیت المال

ص: 266

فراهم آورده بودند، به مکه گریختند و به جمع مخالفان امام پیوستند. یعلی بن امیه استاندار عثمان در یمن نیز، به محض شنیدن خبر بیعت مردم با علی(علیه السلام) با اموال بیت المال و اموال شخصی خود عازم مکه شد و آن چه با خود آورده بود را صرف تجهیز قیام علیه امام کرد. شورشیان با سپاهی انبوه از مکه به سوی بصره حرکت کردند.

آیا برپایی شورش آن هم پس از بیعت و همراه کردن همسر پیامبر(صلی الله علیه و اله) برخلاف دستور قرآن، صرف کردن بیت المال مسلمین برای تجهیز سپاه در مقابل امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) که اولین سخنش برگرداندن اموال عمومی به بیت المال است را، می توان اصلاح میان مسلمین دانست؟

کوفه ابوموسی اشعری بر حکومت کوفه باقی بود و از این بابت خیال ناکثین راحت بود که ابوموسی حامی آنان یا دست کم بی طرف می ماند و این خطری برای آنان نداشت اما کارگزار جدید امام(علیه السلام)، عثمان بن حنیف در بصره یکی از طرفداران و از حامیان سرسخت امام به شمار می رفت. آن ها به امید این که طلحه و زبیر در بصره طرفدار و وسایل دارند و این شهر آمادگی برای ورود آن ها را دارد، به بصره حرکت کردند.

ابن عامر در بصره نفوذ زیادی داشت، به آگاهی های لازم در جنگ دسترسی داشت و بر اماکن و مناطق بصره اشراف کامل داشت و این اطلاعات به ناکثین در برابر امام(علیه السلام) بسیار کمک می کرد. آن ها به این امید که ابن عامر سپاهی از فارس و سرزمین های شرقی فراهم آورده تا در خون خواهی عثمان آن ها را یاری دهد و بصره را بدون درگیری خواهند گرفت، به راه افتادند. هم چنین بصره از نظر مسافت با مدینه که پایگاه حکومت بود، بسیار فاصله داشت و عموم مردم بصره از اخبار کمتری نسبت به شهرهای نزدیک تر اطلاع داشتند و مخالفان بهتر می توانستند در آن جا به تبلیغ بپرداز ند. اکثر افرادی که در طی این سال ها به بصره رفته بودند یا به دنبال تجارت بودند که بیشتر از قریشیان بودند و یا برای کسب غنائم به آن جا مهاجرت کرده بودند که ناکثین با وعده و وعید می توانستند آنان را طرفدار خود کنند و این نیز یکی از برگ برنده های ناکثین در بصره به حساب می آمد.

دلیل دیگر انتخاب بصره این بود که در آن زمان شهرهای مهم حکومتی، کوفه، بصره، حجاز، مکه، مصر و شام بود. مکه با توجه به وجود خانه خدا خونریزی در آن حرام بود و به دلیل نزدیک بودن آن به مدینه، امام(علیه السلام) در مدت زمان کمتری می توانست سپاه خود را به مکه برساند. مدینه هم که مرکز خلافت علی(علیه السلام) و بیعت کنندگان با امام علی(علیه السلام) بود. مردم مدینه خود شاهد بیعت طلحه و زبیر و کشته شدن عثمان بودند و ادعای ناکثین مبنی بر بیعت اجباری و خونخواهی عثمان کارساز نبود. لذا در صورت رفتن به مدینه از حمایتی برخوردار نمی شدند، به همین دلیل پیشنهاد مدینه نیز پذیرفته نشد. شام در دست معاویه بود

ص: 268

و در صورت پیروزی حکومت را به آنان واگذار نمی کرد. در کوفه خیالشان از بابت ابوموسی اشعری والی آن جا آسوده بود. تنها بصره باقی می ماند که کارگزار علی(علیه السلام) بر آن جا حکومت می کرد و مردم هم بدون هیچ مشکلی او را پذیرفته بودند. اگر آن ها می توانستند بصره را بگیرند، دورتادور مدینه محاصره می شد و مردم مرکز نیز ناچار به تبعیت بودند و این بهترین راه برای سرنگونی حکومت امام علی(علیه السلام) بود. پیمان شکنان از همان آغاز حرکت خود، تمام حساب و کتاب های خود را برای جنگی بزرگ پایه ریزی کرده بودند. انتخاب بصره و همراه کردن ابن عامر به علت اشراف بر نقاط سوق الجیشی بصره و سپاهیانی که از مشرق به او وعده یاری داده بودند، دلیلی بر این مدعاست.

سؤالی که در این جا مطرح می شود این است که اگر هدف ناکثین ایجاد اصلاح میان مسلمانان بود و به فکر قدرت نبودند در مدینه می ماندند و با امام مذاکره می کردند و یا این که برایشان تفاوت نداشت که رو به سوی کدام شهر کنند؟ پس انتخاب بصره به عنوان شهری که از مرکز حکومت دور است و به گفته آنان بی صاحب است و از ثروت و جمعیت زیادی برخوردار است و مردم آن جا گرایش عثمانی دارند، بهترین مکان برای پایگاه شورش بوده است و از همین اقدام قدرت طلبی سرکردگان جمل و برنامه ریزی آنان برای برپایی جنگی بزرگ به خوبی آشکار می گردد، چراکه اگر هدف اصلاح بود، چرا ثروتمندترین شهر و دورترین شهر از مرکز حکومت انتخاب شد؟ چرا با شعار خونخواهی عثمان به سوی شهری حرکت کردند که همه گرایشی عثمانی داشتند؟ مگر قاتلان عثمان در بصره بودند؟

در همان آغاز شروع مخالفت، ناکثین سه دلیل عمده برای مخالفت خود با امام علی(علیه السلام) تراشیدند تا بتوانند افکار مردم را تحریک کرده و اعمال خود را درست جلوه دهند: 1. به خاطر عزت اسلام، 2. جنگ با منحرفان، 3. خونخواهی عثمان. این سخنان افکار مردم را در همراهی ناکثین و پیوستن به صف مخالفان علی(علیه السلام) تحریک می کرد و اعمال ناشایست آنان را درست جلوه می داد. مردم جاهل نیز برایشان سؤال نمی شد که مگر امیرالمؤمنین چه کار ناشایستی انجام داده که مستحق بیعت شکنی باشد؟ مگر عزت اسلام با خلافت امام علی(علیه السلام) خدشه دار می شود؟ اگر هدف جنگ با منحرفان و به گفته آنان امام است، مگر امام در مدینه نیست، چرا به سوی بصره می روند؟ مگر منحرفان همان قاتلان عثمان نیستند که سرکردگان شورش اند؟ مگر خون خواهی شخص مقتول برعهده نزدیکانش نیست؟ علی(علیه السلام) در مدینه بودند که خبر آمد، طلحه و زبیر و عایشه و پیروانشان هم سخن شده اند که سوی بصره بروند، امام(علیه السلام) با همان آرایش که برای حرکت به شام به سپاه داده بودند، به امید این که در راه به شورشیان برسند و از رفتنشان جلوگیری کنند، به سوی بصره حرکت کردند.

در این میان امیرالمؤمنین(علیه السلام) با موقعیتی بسیار دشوار مواجه بودند، از یک طرف اصرار بر بیعت و از طرفی دیگر بیعت شکنی و برپایی شورش، امام می دانستند که این فتنه بدون خون ریزی به اتمام نخواهد رسید، وی سرانجام تصمیم گرفتند که مدینه را ترک کنند و فتنه را در خارج از مرکز خاموش نمایند، شاید بتوانند از کشته شدن مسلمانان جلوگیری کنند.

مردم بصره بدون هیچ مشکلی کارگزار امام(علیه السلام) را پذیرفته بودند و همگی در بیعت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) بودند، ولی سرکردگان شورش آگاه بودند که بصریان آن مجاهدان سابق نیستند که تنها برای جهاد در راه خدا و توفیق شهادت به آن منطقه آمده اند، بلکه آن ها در طی سال های خلافت سه خلیفه به کلی تغییر روش داده و به مردمانی رفاه طلب و مال اندوز تبدیل شده بودند؛ بنابراین تصمیم گرفتند که تا امام علی(علیه السلام) به بصره نیامده و مردم را بیدار نکرده است، چاره ای بیندیشند. آن ها با توجه به خصوصیات اخلاقی بصریان،

ص: 270

بهترین کار را در تبلیغات علیه امام و شایعه پراکنی و مظلوم جلوه دادن شخصیت های مخالف امام دیدند.

ناکثین فرستاد تا از علت آمدن آن ها به بصره مطلع شود. آن دو به گفت وگو با عایشه پرداختند و از او خواستند که در خانه بنشیند و مسلمانان را به کشتن ندهد. عایشه گفت: مگر کسی پیدا می شود که با من بجنگد. سپس آن دو ناامید از عایشه به طرف طلحه و زبیر رفتند، ولی طلحه شروع به دشنام دادن به علی(علیه السلام) کرد و نصیحت آنان در زبیر نیز تأثیری نداشت.

عهدنامه ای بین ناکثین و کارگزار امام بسته شد، مبنی بر این که هیچ اقدامی نکنند و تا رسیدن علی(علیه السلام) منتظر بمانند. ولی آن ها شبانه به بیت المال بصره حمله کردند و چهل نفر از نگهبانان بیت المال را همراه با فرمانده آنان، که مردی صالح بود به دستور زبیر فجیعانه سر بریدند و کارگزار امام را دستگیر کرده و تمام موی صورت او را کندند. عایشه دستور به قتل او داد، ولی از ترس انتقام گیری برادرش در مدینه، از رأی خود بازگشت و او را رها کرد. ناکثین بعد از مسلط شدن به نقاط مهم و استراتژیکی شهر از جمله بیت المال، دارالأماره، محل ذخیره آذوقه، مسجد جامع و... خیالشان از نظر تسلط بر نقاط سوق الجیشی راحت شد و بعد به سخنرانی در مراکز مهم و پرجمعیت بصره پرداختند. اولین سخنرانی آنان در مربد )بازار بصره) صورت گرفت. طلحه سخن از قتل خلیفه و مظلومانه کشته شدن او گفت. ولی مردم لب به اعتراض گشودند و گفتند: نامه هایی که از تو درباره خلیفه رسیده، مضمونی غیر از این را داشته و تو ما را بر ضد او دعوت می کردی! در این هنگام زبیر برخاست و گفت: از من که نامه ای به شما نرسیده است و سپس گفت: ما از کاری که در حق خلیفه انجام داده ایم توبه کردیم و عثمان در حالی کشته شد که توبه کرده بود و ما برای جبران گناه خود به خون خواهی او قیام خواهیم کرد.

وقتی طلحه و زبیر دیدند که نمی توانند بگویند بیعت آن ها اجباری بوده، راهی پیدا کردند که مردم را فریب دهند. آنان صلاح دیدند که تظاهر به خون خواهی عثمان کنند و چون از لحاظ ظاهری هم از کسانی نبودند که ادعای آنان را به طور کلی فاسد بشمارند، گفتند ما از آن چه نسبت به عثمان انجام داده ایم پشیمانیم و مدعی شدند که توبه آنان پذیرفته نخواهد شد مگر این که برای گرفتن قاتلان عثمان کوشش خود را انجام دهند و از

ص: 272

قاتلان عثمان انتقام بگیرند. حسن بصری می گوید: «سبحان الله مردم این قدر عقل نداشتند که به آن ها بگویند به خدا قسم عثمان را کسی غیر از شما نکشته است.» با این تمهید، کار بر گروهی از مستضعفان مشتبه شد. آن ها توانستند گروه بسیاری از عوام مردم را بفریبند. احساس می شود که عوام مردم کمترین اطلاعی از اخبار مدینه نداشتند، هم چنین از احکام دینی و قوانین فقهی ناآگاه بودند که به راحتی در مقابل توجیهات طلحه و زبیر قانع شدند. سپس طلحه که فضا را با گفتار زبیر مناسب دید برخاست، خبر مرگ عثمان را اعلان کرد و به قاتلانش دشنام داد و قتل خلیفه را به علی(علیه السلام) نسبت داد و بیان کرد که بیعت آن ها با امام بیعت اجباری بوده است و در ادامه گفت که شما با علی و یارانش که از حق برگشته اند جنگ و جهاد کنید، ما در این کار به دنبال پادشاهی و خلافت نیستیم، شما در رسیدن به حق کوتاهی نکنید و در صلاح این امت ما را یاری دهید. طلحه بیان کرد که من شایسته ترین کسی هستم که باید در مصلحت مسلمین بیندیشم و غم ایشان را بخورم، علی هم اگر بخواهد عایشه را یاری دهد، باید از خلافت کناره گیری کند تا مردم هرکه را می خواهند خود انتخاب کنند و این نکته را یادآور شد که حضور عایشه در میانشان نعمتی است و از حق نزدیکی و جایگاه عایشه در نزد پیامبر(صلی الله علیه و اله) و منزلتش نزد پدرش ابوبکر سخن گفت و بعد از پایان سخنان خود بیان کرد که اینک آن بانو گواهی می دهد که ما در آن چه به شما گفته ایم دروغ نگفتیم و قصد فریب شما را نداریم. در سخنان طلحه تناقضی وجود داشت که به خوبی آشکار است ابتدا طلحه بیان کرد که به دنبال قدرت و خلافت نیست، ولی در دنباله سخنان خود گفت که هیچ کس مانند او به مصلحت مسلمانان آگاه نیست و او و زبیر غمخوار مسلمانان هستند و از طرفی قاتل عثمان را علی(علیه السلام) معرفی کرد تا حس انتقام نسبت به امام را در دل مردم بصره زنده کند. او در ادامه سخنانش گفت که تنها راه مقابله با حق برگشتگان که از نظر او علی(علیه السلام) و یارانش بودند، جنگ و جهاد است.

طلحه می دانست که در صورت کناره گیری امام(علیه السلام) از خلافت و واگذاری آن به شورا، کسی جز او و زبیر شرایط رسیدن به حکومت را ندارند. انتظار خلافت و قدرت توسط طلحه و زبیر در این ماجرا نمایان تر است:

ص: 273

سعیدبن عاص، مروان بن حکم و یاران وی را در راه بصره دید و گفت: «کجا می روید؟ قاتلان عثمان بر پشت شتران هستند، بکشیدشان و به خانه های خویش برگردید و خودتان را به کشتن مدهید.» گفتند: «می رویم شاید همه قاتلان عثمان را بکشیم.» آن گاه سعید با طلحه و زبیر خلوت کرد و گفت: «اگر پیروز شدید، خلافت را به چه کسی می دهید؟» گفتند: «به یکی از ما دو تن، هرکدام را مسلمانان انتخاب کنند.» سعید گفت: «بهتر است خلافت را به فرزندان عثمان دهید که به خون خواهی او روان شده اید.» طلحه و زبیر گفتند: «شیوخ مهاجران را بگذاریم و خلافت را به فرزندانشان دهیم؟» این سخنان آنان نشان از طمع خلافت و تصرف قدرت و فریب مردم را دارد. اگر برای طلحه و زبیر، رسیدن به قدرت مهم نبود، خلافت را به فرزندان عثمان واگذار می کردند و یا این که بر بیعت خود با امام باقی می ماندند و یا به شام می رفتند و به معاویه می پیوستند.

هم چنین وقتی که ابن عباس در بصره به گفت وگو با طلحه پرداخت و فضایل امام را برشمرد، طلحه شروع به دشنام دادن به امام(علیه السلام) کرد و به ابن عباس گفت: آیا پسرعمویت (علی) می پندارد بر کوفه چیره شده است، درصورتی که من برای مدینه نامه نوشتم و اکنون در مکه هم برای من بیعت گرفته می شود. طلحه و زبیر با جایگاهی که نزد مردم به ویژه بصریان داشتند، می دانستند که کسی جز آن ها را شایسته خلافت نمی دانند و درصورتی که بتوانند امام(علیه السلام) را مجبور به کناره گیری کنند، خلافت برایشان حتمی خواهد شد.

بعد از سخنرانی طلحه و زبیر، عایشه سررشته کار را در دست گرفت و چنان سخنرانی کرد که به کلی افکار مردم را دگرگون ساخت. مردم بصره که در ابتدا اشتیاقی به شنیدن سخنان طلحه و زبیر نداشتند، با ضمیمه شدن سخنان عایشه همه فریاد می زدند درود بر طلحه و خوشامد به امّ المؤمنین و سپاس خدا را که ما را به وجود او گرامی داشت. شما مورد رضایت و اعتماد مایید، جان های ما در راه شما بخشیده و برای خشنودی شما تا پای مرگ ایستاده ایم. ما می دانیم که مادر ما فقط به سبب اعتمادی که به ما داشته، پیش ما آمده است

ص: 274

و او خواهان اصلاح و حفظ خون هاست و خاموش کردن فتنه و ایجاد الفت، ما منتظر فرمان اوییم و با مخالفان او می جنگیم. عایشه آن قدر در میان مردم مورد قبول و احترام بود که می گفتند چه کسی پیدا می شود که با همسر رسول خدا مقابله کند و سخنان او را نپذیرد. سخنان طلحه و زبیر در ابتدا تأثیر چندانی نداشت و اگر تأیید عایشه نبود، آنان نمی توانستند افکار عمومی را در دست گیرند و بصریان را با خود همراه کنند.

بعد از سخنان طلحه و زبیر در بازار بصره و با سخنوری و مهر تأیید عایشه بر سخنان آن ها، شکافی بین جمعیت بصره پدید آمد. گروهی به تصدیق و گروهی به تکذیب ناکثین پرداختند و خاک پراکنی و سنگ اندازی در جبهه متحد کارگزار علی(علیه السلام) آغاز شد و سرانجام گروهی از آنان به ناکثین پیوستند.

مردم بصره تا زمانی که عایشه خود سخنرانی نکرده بود در شک و تردید به سر می بردند، ولی با سخنان عایشه یقینی برای آنان حاصل شد. بصریان با توجه به اعتمادی که به عایشه داشتند و همراهی او را با طلحه و زبیر مشاهده کردند، به جمع ناکثین پیوستند. امر هیچ کسی در میان مردم مانند عایشه پذیرفته نبود، به همین دلیل حضرت علی(علیه السلام) از او به عنوان «اطوع الناس فی الناسِ» یاد می کنند.

یکی از علت هایی که مردم بصره به راحتی فریب سخنان عایشه و همراهانش را خوردند، فراموشی و انزوای شخصیت امام علی(علیه السلام) و در مقابل بالارفتن شخصیت هایی چون امّ المؤمنین توسط خلفا در طی این سال ها بود. این امر باعث شده بود که آن ها شخصیت عایشه را بیش از امام بشناسند و باشخصیت والای علی(علیه السلام) بیگانه باشند و نتوانند حق را از باطل تشخیص دهند و ملاک حق را صحابیانی چون طلحه و زبیر و در رأس آنان امّ المؤمنین می دیدند.

خود باعث می شود تعداد زیادی به تبعیت از آن ها به سپاهشان بپیوندند، به همین دلیل به سراغ بزرگان بصره رفتند تا آن ها را با خود همراه کنند. پیمان شکنان به سه نفر از بزرگان بصره که هرکدام موردحمایت بصریان بودند نامه نوشتند: کعب بن سور، منذربن ربیعه، احنف بن قیس.

طلحه و زبیر به کعب بن سور چنین نوشتند: «تو از سوی عمربن خطاب قاضی بودی، هم چنین بزرگ بصره و سرور مردم یمن هستی. تو به واسطه آزارهایی که عثمان می دید، خشمناک بودی، پس در این روز نیز به واسطه کشته شدن او خشمناک باش. والسلام».

آنان به احنف بن قیس چنین نوشتند: «تو فرستاده عمربن خطاب و سنگ صبور مردم عراقی، تو از کارهای عثمان آگاه بودی، ما نیز به سوی تو می آییم. والسلام».

به منذربن ربیعه چنین نوشتند: «پدر تو در جاهلیت و در اسلام سرور بود. تو هم چون جانشین شایسته برای پدرت هستی، عثمان کشته شد و چه کسی بهتر از تو که از وی حمایت کنی و برای کشته شدن او خشمناک باشی. والسلام».

با توجه به نگارش نامه ها، این موضوع روشن می شود که در تمام این نامه ها ناکثین مسئله قدرت قبیله ای و جایگاه پدران ایشان در اسلام و قبل از آن را یادآور شدند و باورهای جاهلیت را که تاحدی در مردم زنده شده بود، با کلام خود تقویت کردند. آنان مسئله خشم بزرگان از کشته شدن عثمان را یادآور شدند و این که تنها انتقام خون عثمان در همراهی با آنان و شورش بر ضد قاتلان عثمان است؛ اما بزرگان در جواب نامه های خود ذکر کردند که حاضر به بیعت شکنی و حمایت ناکثین نیستند. بزرگان بصره گفتند: درست است که ما از قتل عثمان ناراحت شدیم، ولی کشته شدن عثمان ربطی به شما ندارد و خون خواهی او بر عهده شما نیست و شما خود نیز معترض کارهای عثمان بودید.

مردم بصره هم گفتند: ما را چه به این زنده قریش، آیا آنان می خواهند ما را از اسلام بیرون کنند، پس از آن که به اسلام وارد شده ایم؟ یا می خواهند ما را وارد شرک کنند، وقتی که

ص: 276

از آن بیرون رفته ایم؟ عثمان را کشتند و با علی بیعت کردند. آن چه آنان کرده اند علیه خود کرده اند. سخنان مردم بصره حکایت از این دارد که آنان انتخاب امیرالمؤمنین(علیه السلام) را اشتباهی از سوی طلحه و زبیر می دانستند و معتقد بودند که این امور مربوط به قریشیان است و ترجیح می دادند که در امور قبیله ای دخالت نکنند. آن ها تنها شورش بر ضد خلیفه را شرک می دانستند و ترجیح می دادند بی طرف بمانند. این طرز تفکر در بدو ورود ناکثین به بصره، دامن گیری بسیاری از مردم و بزرگان بصره بود. با مقایسه سخنان بزرگان بصره و عامه مردم باید گفت که بزرگان بصره از اخبار مدینه و احکام فقهی کاملاً آگاهی دارند، لذا ناکثین تصمیم گرفتند که هر گروه را با روشی خاص خود بفریبند.

عایشه زنی سخنران و ادیب بود و با خلقیات اعراب آشنایی کامل داشت و نقاط ضعف آنان را به خوبی می دانست، لذا قادر به تحریک آنان بود. مردم بصره نیز که عایشه را در جایگاه بلندی می دیدند، سخنان او را تأیید و همراهی او را درست می پنداشتند.

ناکثین تا زمانی که امام خود را به بصره برساند، وقت را غنیمت شمردند و نامه هایی به شهرهای اطراف نوشتند تا بزرگان آنان را نیز با خود همراه کنند یا در حد امکان مردم را از حمایت علی(علیه السلام) بازدارند.

عایشه نامه ای به زیدبن صوحان در کوفه نوشت و از او خواست که از حمایت امام دست بردارد، ولی زید جواب داد که هرگز از حمایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) دست برنخواهد داشت و بهتر است او در خانه بنشیند و مردم را به کشتن ندهد.

هم چنین عایشه نامه ای به والی کوفه ابوموسی فرستاد و از او نیز چنین خواهشی کرد که کوفیان را به عدم همراهی با امام(علیه السلام) تشویق کند. ابوموسی برخلاف زیدبن صوحان با امام موافق نبود. او در کوفه مردم را به خانه نشینی دعوت می کرد و بین مردم حدیثی از پیامبر(صلی الله علیه و اله) را می خواند و فتوا می داد که ای مردم، مسلمانان باهم برادرند و خون و مالشان حرام است. به هرحال ناکثین تا آمدن امام به بصره، تمام تلاش خود را انجام دادند و هرطور که می توانستند مردم را بر ضد امام تحریک کردند.

ص: 277

عایشه با اشاره به آن که «امّ المؤمنین» است و حق مادری بر مسلمانان دارد، کوشید تا مردم را به سمت شورشیان جذب کند و به مردم یادآوری می کرد که چه شخصیت مهمی را در اسلام برعهده دارد. طلحه نیز برای بالابردن مقام عایشه و یادآوری مقام ابوبکر نزد پیامبر(صلی الله علیه و اله) و در مقابل آن نادیده گرفتن جایگاه علی(علیه السلام) در سخنان خود در بصره گفت: «خداوند عایشه را نیز همراه شما کرده است. می دانید که او چه منزلتی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و اله) داشته و می دانید که پدر او چه جایگاهی در اسلام داشته است».

طلحه در وقت شروع درگیری نیز گفت: «ای مردم! علی آمده است تا خون مسلمانان را بریزد. نگویید که او پسرعموی پیامبر است، همراه شما همسر رسول خدا(صلی الله علیه و اله) و دختر ابوبکر صدیق است. کسی که پدرش دوست داشتنی ترین مردم نزد پیامبر(صلی الله علیه و اله) بود.» در این جا می بینیم که طلحه چقدر از شخصیت عایشه برای جذب مردم بصره استفاده کرد و با برشمردن فضائل او سعی کرد که جایگاه علی(علیه السلام) را کم رنگ جلوه دهد. این اقدامات سبب می شد موقعیت ممتاز علی(علیه السلام) در زمان پیامبر(صلی الله علیه و اله) و جهادش در راه پیشبرد اسلام و فضایل و امتیازات منحصر به فردش، نزد اکثر مردم که جزء نسل جدید به شمار می رفتند، نادیده گرفته شود و آنان با عینک تبلیغات ناکثین به حضرت علی(علیه السلام) بنگرند.

ناکثین در کوی و برزن سخنرانی می کردند و فضایل عثمان را برمی شمردند. عثمانی که تا چندی قبل بر ضد او سخن می گفتند و او را «پیر کفتار» می خواندند و طلحه اجازه خاک سپاری او را تا سه روز نداده بود. اینک فردی پاک و طاهر بود که علی(علیه السلام) دسیسه کشتن او را کرده بود و او و همراهانش قاتلان عثمان بودند و باید تقاص خون خلیفه مظلوم را پس می دادند.

امّ المؤمنین عایشه نیز در دوران خلفا چنان مقام و منزلتی به دست آورده بود که مردم او را تا حد عصمت می دانستند و این بالارفتن مقام او نزد مردم متقابلاً شخصیت علی(علیه السلام) و جایگاهش را نزد مردم کم رنگ می کرد. مردم در برابر دو گفتمان شبیه به یکدیگر قرار گرفته

ص: 279

بودند و ترجیح می دادند که به طرفی مایل باشند که شناخت بیشتری از آن ها داشتند و آن گروه امّ المؤمنین و صحابه بزرگی چون طلحه و زبیر بودند.

برگردانده شمشیر برداشتم و آن را که روی آورده قبول نمودم. با این همه، من فرمان برداران شما را ارج می گذارم و پاس حرمت خیرخواهان شما را دارم. نه بی گناه را به جای گناهکار می گیرم و نه پیمان شکن را به جای پیمان گزار می پذیرم.» پس بصریان شرمنده و پشیمان به خانه های خود بازگشتند.

طلحه و زبیر ارزاق و حقوق سپاهیان را (از بیت المال) پرداختند و آن هایی که مطیع و همراه آنان بودند را بر سایرین برتری دادند، آن ها قبیله هایی را که حامی امام بودند، از امتیاز و اضافه و برتری محروم کردند.

هم چنین ناکثین بعد از مسلط شدن بر مدینةالرزق (محلی که در آن غلات را نگه می داشتند) غذایی را تهیه کرده و به حامیان خود دادند. طرفداران امام به آن جا مراجعه کرده و از ابن زبیر درخواست طعام کردند، ولی او گفت: «تا علی خلع نشود، از این غذا به شما نخواهیم داد».

حمایت مالی و دادن غذا به طرفداران ناکثین برای همراه کردن مردم با خود، نوعی تبلیغ و حمایت مالی از منحرفان بود. دارالرزق که سهمیه تمام بصریان بود، غذایی شد که فقط به حامیان ناکثین تعلق گرفت و هرکس خواستار غذا بود، باید به صف مخالفان امام بپیوندد.

با خبر نزدیک شدن امام به بصره و حرکت سپاه کوفه برای پیوستن به امام، عایشه به زبیر دستور داد تا مردم را برای جنگ با امام فراخواند. زبیر برای طرفدارانش سخنرانی کرد و به آنان فرمان داد که تمام تلاش خود را بکار بندند و گفت: «... اینک به پا خیزید تا پیش از آن که یاران علی به او برسند بر او حمله کنیم و اکنون بروید مستمری و عطای خود را دریافت کنید.» چون زبیر به خانه برگشت، پسرش عبدالله گفت: به مردم فرمان می دهی مستمری خود را بگیرند؟ آنان با این مال پیش از آن که علی به این جا برسد پراکنده می شوند و تو ضعیف می شوی، اصلاً کار درستی انجام ندادی. ابن زبیر بر این باور بود که تنها راه نگه داشتن حمایت بصریان، وعده ثروت است و می ترسیدند که با بخشش زودهنگام، گرفتن مزایا نیز رنگ ببازد. شاید بتوانند مردم را تا آخرین لحظه در حمایت خود نگه دارند.

نظام طبقاتی عمر و خویشاوندسالاری عثمان در طی این سال ها بصریان را که بیشتر از مهاجران اولیه و نظامیان جنگی و خویشاوندان عثمان بودند، به مردمی مال اندوز تبدیل کرده بود. وابستگی مردم به بیت المال در زمان عمر چنان زیاد شده بود که عمر می گفت:

ص: 282

«اگر بخواهم می توانم این مردم را کافر کنم، گفتند: چگونه؟ گفت: سهمیه آنان را قطع می کنم». مال اندوزی و رفاه طلبی بصریان کمک بسیاری به ناکثین می کرد و می توانستند از این طریق مردم را در خدمت خود داشته باشند و در برابر امیرالمؤمنین(علیه السلام) صف آرایی کنند.

ناکثین پنجاه نفر از هواخواهان امام را بعد از شناسایی دستگیر کردند و برای ارعاب و ترساندن مردم در مقابل چشم آنان گردن زدند. تا رسیدن امام علی(علیه السلام) به بصره، آن ها تا آن جاکه می توانستند مخالفان را سرکوب کردند و عده ای را به بهانه خون خواهی عثمان کشتند، عثمانی که خود سرکرده شورش علیه او بودند.

علی(علیه السلام) در ذی قار بود و اخبار بصره و اقدامات ناکثین مرتب به گوش او می رسید. امام بعد از شنیدن اخبار تصرف بیت المال بصره و بخشش به افراد دنیادوست توسط ناکثین، به یاران خود فرمودند: «... طلحه و زبیر سپس به بصره درآمدند، درحالی که مردم آن جا همگی با من بیعت کرده بودند و فرمان بردارم بودند و شیعیان من نگهبانان بیت المال خدا و مسلمانان، در آن شهر بودند، لذا مردم را به نافرمانی از من فراخواندند، هرکس به آنان پاسخ داد به کفرش کشاندند و هرکس نپذیرفت به قتلش رساندند».

فردی به نام یزیدبن حارث یشکری از بیعت با ناکثین خودداری ورزیده گفت: «خدای را پروا گیرید، سرآغاز زندگیتان کشانیدن ما به سوی بهشت بود، مبادا سرانجام زندگیتان ما را به سوی آتش بکشاند. دست راستم در گرو بیعت با علی(علیه السلام) است و این دست چپم آزاد است، اگر می خواهید آن را بگیرید.» درنتیجه این سخن گلویش را فشار دادند تا جان داد.

مردم بصره برای دفاع از جان و خانواده خود مجبور به بیعت اجباری بودند و درصورتی که بیعت نمی کردند، مورد تهاجم و تهدید قرار می گرفتند. مخالفان چنان فضای رعب و وحشتی برای شهر بصره به وجود آورده بودند که مردم ناچار بودند یا به حمایت آنان بپردازند و یا سکوت کرده و بی طرف بمانند.

اگر کسی می خواست افشاسازی کند و اخبار بیعت را درست نقل کند، موردحمله و ضرب و شتم قرار می گرفت. دور نگه داشتن مردم از اخبار درست بیعت در مدینه و سرکوب افراد مطلع از اوضاع، سیاست دیگری بود که در به دست گرفتن قدرت به ناکثین کمک می کرد، زیرا اگر اخبار مدینه به مردم بصره می رسید، مظنونان اصلی قتل عثمان رسوا می شدند و دیگر شعار خون خواهی عثمان و بیعت اجباری کارگر نمی افتاد.

ص: 284

پیمان شکنی علیه خلیفه و کشتار حامیان امام بود؟ مگر حکومت خلیفه ای نداشت که خود به امور رسیدگی کند؟ مگر علی(علیه السلام) این قدرت را نداشت تا کتاب خدا را بپا دارد و حدود خدا را روان سازد؟ در جواب این سؤال ها باید گفت که هیچ گزارشی مبنی بر عمل ناشایستی از کارگزار امام، عثمان بن حنیف در بصره گزارش نشده است که نشان از تخلف او در بصره باشد و همه مورخین به اتفاق گزارش کرده اند که بصریان بدون هیچ مشکلی کارگزار امام را پذیرفته بودند و همگی در بیعت امام بودند. اکثر کتاب های تاریخی از جمله تاریخ طبری، تاریخ ابن خلدون، الکامل ابن اثیر و بسیاری از کتب دیگر، به اجماع داستان قتل عام نگهبان بصره و شکنجه کارگزار امام بعد از قرارداد صلح را نقل کرده اند. داستان هایی که خلاف سخنان طلحه و زبیر در نامه هایشان به مردم شهرها برای گرفتن بیعت آمده است.

به مردم مدینه نیز نامه نوشتند و به صورت پنهانی به آن جا رساندند. عایشه برای مردم کوفه نوشت «ما به بصره آمدیم و مردم را دعوت کردیم که به وسیله روان کردن حدود خدا کتاب وی را به پا دارند، صلحا پذیرفتند و آن ها که از خیر بری بودند با سلاح به مقابله ما آمدند و ما این آیه قرآن را برایشان خواندیم {أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً من الْکِتابِ یدْعَوْنَ إِلی کِتابِ الله لِیحْکُمَ بَینَهُمْ} بیست و شش روز بماندیم و به کتاب خدا و روان کردن حدود دعوتشان کردیم که از خون ریزی جلوگیری شود، مگر آن که خونش حلال باشد، اما نپذیرفتند... و خدا قاتلان عثمان را یک جا کرد و از آن ها قصاص گرفت. از قاتلان عثمان چشم نپوشید تا خدا حق خویش را بگیرد، از خائنان حمایت و طرفداری مکنید و از کسانی که مشمول حدود خدا شده اند خشنود مباشید که ستمگر شوید... اگر کسانی را به انتقام کشته ایم، معذور بوده ایم».

در جواب این سخنان باید گفت که آیا قاتلان عثمان نگهبانان بی گناه بیت المال بودند که تنها گناهشان تسلیم نکردن اموال بیت المال بود و یا گروهی بودند که به دفاع از حق برخاسته بودند؟ آیا خائنان کسانی بودند که حاضر به بیعت شکنی نشدند و یا به حمایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) قیام کردند؟ اگر هدف جلوگیری از خون ریزی بود، مگر از بصریان

ص: 286

شورشی سرزده بود و یا امام زودتر در بصره جبهه گرفته بود؟ این سخنان وارونه مردم شهرها را تحت تأثیر قرار می داد و با حق پنداشتن سخنان ناکثین، انگشت های اتهام به سوی امیرالمؤمنین(علیه السلام) و حامیانش دراز می شد و آنان را در نظر مردم افرادی فتنه گر و قاتل معرفی می کرد. سیاست آن ها در نوشتن نامه این بود تا قبل از این که مردم خبر درست را دریافت کنند و اعمال آنان را ناشایست بدانند، افکار عمومی را در دست گیرند و پیش زمینه ای برای براندازی حکومت امام علی(علیه السلام) باشد.

عایشه اوضاع را چنان توصیف کرد که دلیل کشته شدن مردم بی گناه بصره را، ایستادن در مقابل دین خدا و کافر خواندن همسر رسول خدا و شراکت در قتل عثمان بدانند و این گونه کشتار خود را در بصره توجیه کرد. مردمی هم که بی خبر از همه جا بودند با شنیدن این اخبار اوضاع را همان طور که بیان می شد می پذیرفتند و سخن آنان برایشان حجت بود، زیرا گمان نمی بردند که عایشه یا طلحه و زبیر بخواهند خلاف واقع سخن گویند.

مردم که با تبلیغات مسموم ناکثین، امیرالمؤمنین(علیه السلام) و حامیانش را مسئول قتل عثمان و تفرقه مسلمانان می دیدند، می خواستند با حمایت از ناکثین و مقابله با علی(علیه السلام) انتقام خون عثمان را بگیرند و از این طریق کتاب خدا را بپا دارند و حدود خدا را رعایت کنند.

بدین ترتیب شهر بصره در پی کشتارها و تبلیغات و شایعه پراکنی ها در مقابل ناکثین زانو زد. مردمی که قبل از رسیدن ناکثین با رغبت با امام بیعت کرده بودند و کارگزار او را بدون هیچ مشکلی پذیرفته بودند به یک باره تغیر روش داده و شهر خود را به پایگاهی برای مقابله با امام علی(علیه السلام) تبدیل کردند. هنگامی که سپاه امام(علیه السلام) به بصره وارد شدند، با تعجب دیدند که مردم شعار «یا لثارات عثمان» سر می دهند. کسانی هم که دل با علی(علیه السلام) داشتند، پس از اقدامات ناکثین چاره ای جز پنهان کاری و تقیه نداشتند.

درگیری نظامی بوده است. در ادامه قصد داریم واکنش امام علی(علیه السلام) را در مقابل این عملکردها بیان کنیم. علی(علیه السلام) پیوسته تلاش خود را انجام می دادند تا خون مسلمانان حفظ شود و تا امکان دارد مسلمانان در مقابل همدیگر قرار نگیرند؛ زیرا به خوبی می دانستند که افراد ساده لوحی در میان آنان قرار دارند که بدون هیچ گناهی فقط ابزاری در دست ناکثین شده اند. علی(علیه السلام) مرتب اخبار بصره را دریافت می کردند و با سخنرانی و خواندن خطبه همراهان خود را نصیحت می فرمودند و به افشاسازی عملکرد ناکثین می پرداختند. ایشان علت شورش ناکثین را چنین بیان می فرمودند: «این حادثه رخ داد و محرک آن مردمی بودند که طالب دنیا بودند و به کسانی که خدا آن را به سبب فضیلت غنیمتشان کرده بود حسد می بردند و می خواستند کارها را به حال اول (جاهلیت) بازگردانند، اما خدا آن چه بخواهد می کند.» وقتی ایشان می خواستند از ربذه به سوی بصره بروند، پسر رفاعة بن رافع پیش وی به پا خاست و گفت: ای امیرمؤمنان چه می خواهی و ما را کجا می بری؟ امام گفت: «آن چه می خواهیم و قصد داریم صلح است، اگر از ما بپذیرند و دعوت ما را اجابت کنند، صبر می کنیم و تا با ما کاری نداشته باشند، با آن ها کاری نداریم، ولی اگر به حمله اقدام کنند، از خود دفاع خواهیم کرد.» امام از آغاز حرکت خودشان اعلام کردند که قصدشان اصلاح بین مسلمین است و تا آغاز جنگ هیچ بهانه ای به دست ناکثین ندادند و بر گفتار خود پافشاری داشتند. در هیچ کجای تاریخ گزارشی مبنی بر این که امام اقدامی خلاف سخنان خود انجام داده باشند که باعث تحریک به جنگ شده باشد، نیامده است.

کردند، مدارا می کنیم و از آن ها کناره می گیریم و کاری را که موجب اصلاح باشد بر تباهی مرجح می داریم، ان شاء الله! نیرویی جز به کمک خدا نیست».

علی(علیه السلام) به سپاه کوفه که تازه به آن ها پیوسته بودند، یادآور شد که با هدف اصلاح میان دو گروه به بصره می روند و تا جایی که امکان دارد از جنگ اجتناب می کنند و خواهان برادری میان مسلمانان هستند، مگر این که ناچار به دفاع باشند و حجت را به اتمام رسانده باشند. چون علی(علیه السلام) به نزدیکی بصره رسید، خبر شکنجه کارگزارش در بصره و قتل عام نگهبانان بیت المال را به او دادند، ایشان به شدت ناراحت شدند و از کشته شدن افراد بی گناه افسوس خوردند.

امام مدت سه روز در آن محل ماندند و در آن مدت پیوسته نمایندگانی نزد سران ناکثین می فرستادند و آن ها را به صلح دعوت می کردند تا شاید آتش فتنه خاموش گردد و خداوند باز این امت را مشمول نعمت اتحاد نماید.

ابن عباس به نزد زبیر آمد و شروع به صحبت کرد، زبیر ابتدا خشمگین بود، ولی کم کم آرام گرفت، سخنان ابن عباس هنوز به پایان نرسیده بود که عبدالله پسر زبیر حاضر شد، او متوجه تأثیر سخنان ابن عباس بر پدرش شد و تلاش کرد به هر طریقی که امکان دارد، رأی پدرش را برگرداند.

می کنی؟ خداوند کشندگان عثمان را لعنت کند. ای طلحه! تو همسر پیغمبر را برای جنگ آوردی، درحالی که همسر خود را پرده نشین می کنی. مگر تو با من بیعت نکردی؟ طلحه گفت: بیعت کردم، اما شمشیر بالای سرم بود. سپس علی(علیه السلام) به زبیر گفت: ای زبیر! علت خروج و قیام تو چیست؟ زبیر گفت: من تو را برای خلافت شایسته تر از خود نمی بینم. علی(علیه السلام) گفت: مگر تو بعد از عثمان برای این کار اهل نبودی؟ آیا در خاطر داری روزی که پیامبر(صلی الله علیه و اله) به تو فرمود: «تو در آینده با علی جنگ خواهی کرد، درحالی که ظالم باشی.» زبیر گفت: چنین حدیثی را به یاد نداشتم، وگرنه هرگز به مقابله با تو نمی آمدم. او تحت تأثیر سخنان امام قرار گرفت و خواست تا بازگردد، ولی پسرش عبدالله او را ترسو خواند و از بازگشت او جلوگیری کرد.

در کتب تاریخی از جمله، طبری، ابن اثیر، ابن خلدون، مسکویه الرازی، ابن اعثم و... از این جای ماجرا طوری دیگری گزارش شده است، مبنی بر این که بعد از گفت وگوی قعقاع دو گروه توافق بر صلح کردند و جنگ جمل بدون آگاهی دو گروه نظامی توسط افراد فتنه گری که ترس از انتقام خون عثمان داشتند، راه اندازی شد.

در جواب صلح بین دو طرف باید گفت که چه می شود که سران ناکثین بعد از چندین دفعه گفت وگو توسط سفیران امام از جمله ابن عباس و زیدبن صوحان و در آخر ملاقات حضوری امام(علیه السلام) با آن ها و دعوت به صلح، هم چنان اصرار بر جنگ داشتند و در آخرین لحظه نیز سخن از بیعت اجباری و خون خواهی عثمان و خلع خلافت می زدند؛ اما به یک باره در زمانی که لشکری چند برابر دارند و از حمایت مردمی بصره نیز برخوردارند و از لحاظ ظاهری پیروزی آنان حتمی است توافق بر صلح کنند. تأمل در سخنان سران ناکثین چیزی غیر از صلح را بیان می کند و موضوع عثمان به گونه ای از طرف ناکثین مطرح می شود که مانع صلح است. به رغم آن که سخنان عایشه در بصره حاکی از دعوت به اصلاح است، ولی شعار خون خواهی عثمان هم چنان عنوان اساسی این جنبش را تشکیل می دهد و بر گفتمان آن غلبه دارد و در سایه این دعوت اصلاحی، به گونه ای رفتار می شود که راهی جز جنگ وجود ندارد. این گزارش با روند ماجرا تداخل دارد و نمی توان آن را واقعی تلقی کرد. جز این که این ماجرا برای توجیه عمل صحابه و پرده پوشی بر گناه آنان گزارش شده باشد.

تا شاید از خدای تعالی بترسند و پند گیرند. از وخامت عاقبت جنگ بیان نمودم تا شاید بر زن و فرزند خویش رحم کنند و از خدا و پیغمبر شرم دارند، ولی پند و نصیحت در آن ها هیچ اثری نکرد. آن ها متوالی کسی را می فرستند و می گویند به میدان مردان بیرون آی، آخر با کسی مثل من این سخن گویند و مانند منی را از جنگ بترسانند؟ من عمری در محاربت و مبارزت گذاشته ام و در میدان طعن و ضرب نشو و نما یافته ام، نمی دانم چگونه مرا فراموش کرده اند. من همان علی ام که صف های مبارزان ایشان را شکسته ام و پدران و برادران ایشان را کشته ام و جمعیت های ایشان متفرق گردانیده ام. شمشیری که سرهای مبارزان عرب بر آن بریده ام در دست من است. بدان خدای که جان علی در قبضه قدرت اوست که هزار زخم شمشیر بر او آسان تر باشد که بر فراش بمیرد».

ناکثین سپاه خود را آراسته و برای جنگ آماده شده بودند، آن ها برای تحریک امام(علیه السلام) به جنگ پیام می فرستادند و علی(علیه السلام) را ترسو خطاب می کردند تا از این طریق بتوانند یاران امام را تحریک کرده و آغازگر جنگ را سپاه امام اعلام کنند.

به یاد داشته باشید.» مسلم قرآن را گرفت و پیش طلحه و زبیر رفت، تا سخنان امام را برای آنان بازگو کند. ناکثین دستی را که مسلم قرآن در آن گرفته بود قطع کردند، او قرآن را در دست دیگر گرفت، دست دیگر او نیز قطع گردید او قرآن را به دندان گرفت تا کشته شد و سرانجام او را قطعه قطعه کرده و جلوی لشکر امام انداختند. این اقدام ناکثین جنگ را قطعی کرد و دیگر مجالی برای صبر و تحمل در برابر این همه شرارت باقی نگذاشت.

با این عمل ناکثین و قطعی شدن جنگ، باز هم علی(علیه السلام) بزرگواری خود را نشان دادند و فرمودند: «تا ایشان کسی از شما نکشته اند، شما جنگ را آغاز نکنید. اگر گریختند از اموال ایشان چیزی نگیرید و بر زخمیان و مجروحان تندی و بدرفتاری نکنید و اگر کسی گریزان شد و پشت کرد در پی او نروید و هرکس اسلحه خویش را افکند، او در امان است.» ولی یاران جمل شروع به تیراندازی کردند و شش تن از یاران امام را کشتند.

با این اقدام ناکثین امام(علیه السلام) دیگر صبر را جایز ندانستند و اعلام جنگ کردند. اگرچه ناکثین ادعای اصلاح داشتند، اما با عملکرد خود در بصره راهی برای صلح باقی نگذاشته بودند و با حوادث پیش آمده وقوع جنگ حتمی بود؛ اما علی(علیه السلام) تا آخرین لحظه سخن از مسالمت می دند و اصرار بر صلح داشتند.

در جریان کشته شدن طلحه و زبیر، امام از کشته شدن آنان ابراز تأسف کردند. علی(علیه السلام) هنگامی که از کنار جنازه طلحه گذشتند، فرمودند: «به راستی طلحه در این جا غریب افتاده است، به خدا سوگند خوش نداشتم که قریش این چنین زیر نور ماه کشته افتند.» و وقتی چشم امام به صورت زبیر افتاد فرمود: «تو مدتی با پیامبر خدا مصاحب بودی و با او پیوند خویشاوندی داشتی، ولی شیطان بر عقل تو مسلط شد و کار تو به این جا انجامید».

بعد از پیروزی علی(علیه السلام) در جنگ جمل، ایشان بر بصریان منت نهادند و تمام آنان را مورد بخشش قرار دادند. جنگی که برای نخستین بار میان دو گروه بزرگ از مسلمانان روی داد، به تصمیم حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) پس از فتح مکه شباهت داشت، ایشان در برابر

ص: 294

این همه ناجوانمردی بازهم تمام مخالفان را عفو نمودند و شمشیر انتقام را از آن ها برداشتند و بزرگوارانه مردم را به توبه و جبران اشتباهات دعوت کردند. ایشان با احترام تمام عایشه را به همراه برادرش محمدبن ابی بکر و چهل نفر از زنان با شخصیت بصره روانه مدینه کردند.

بهانه اصلاح، جز ادعایی بیش نبوده است و عملکرد آنان به وضوح نشان می دهد که در برابر اقدامات صلح طلبانه امام علی(علیه السلام) تا توانستند بر طبل جنگ کوبیدند و همه راه ها را برای صلح و برادری بین دو گروه از مسلمانان بستند. این امر بیانگر مقصود و مقصد نهایی آنان بود که خواستار رسیدن به قدرت و حکومت بودند. خون خواهی عثمان و جنگ با منحرفان و اصلاح مسلمین، تنها روشی بود که می توانستند با آن مردم را فریب دهند تا به خواسته های خود برسند. شعاری که جز کشتار مسلمانان و آغاز جنگ ها و اختلافات بعدی ارمغانی نداشت.

ص: 296

15. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی ائمه(علیهم السلام)، نشر انصاریان، قم، 1381ش.

16. حسینی زبیدی واسطی، سیدمرتضی، تاج العروس و جواهرالقاموس، دار الفکر، بیروت، 1414ق.

17. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر مراجعه، جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضی، 1368ش.

18. سبحانی، جعفر، فروغ ولایت، قم، نشر مؤسسه امام صادق(علیه السلام)، قم، چاپ 8، 1386ش.

19. شهیدی، سیدجعفر، ترجمه نهج البلاغه، چاپ چهاردهم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1378ش.

20. طبری، أبوجعفر محمدبن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ط الثانیة، 1387ش.

21. عسکری، سیدمرتضی، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمه: سردارنیا، انتشارات دانشکده اصول دین علامه عسکری، بی جا، 1390ش.

22. مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد(صلی الله علیه و اله)، ترجمه: نمایی و همکاران، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1377ش.

23. مسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1409ق.

24. مسکویه الرازی، ابوعلی، تجارب الأمم، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1379ش.

25. مفید، محمدبن محمدبن نعمان، الجمل، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، 1383ش.

26. مقدسی، مطهربن طاهر، البدء و التاریخ، تحقیق: پور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا.

27. مقریزی، تقی الدین أحمدبن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق: محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولی، 1420ق.

28. مهریزی، مهدی، امام علی(علیه السلام) از نگاه دانشوران، به اهتمام: هادی ربانی، تهران، انتشارات فرهنگ و معارف اسلامی، 1386ش.

29. نصیری، محمد، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، تهران، نشر معارف، 1386ش.

یعقوبی، احمدبن أبی یعقوب بن جعفربن وهب واضح، الکاتب العباسی المعروف بالیعقوبی (تاریخ یعقوبی)، بیروت، دار صادر، بی تا.

ص: 298

ص: 300

مسالمت آمیز و شرافتمندانه ای رواج دارد و جزو ارزشمندترین و اصولی ترین نیازهای بشری است که در سایه آن زندگی اجتماعی در تعامل و توازن به سر می برد و آدمیان به جای درگیری و اختلافات، توان خود را در جهت تأمین زندگی مناسب به کار می گیرند. مراد از صلح و سازش، تسلیم و استسلام نیست، بلکه مراد وجود روابط عادی طبیعی و آرام بین انسان ها است بدون آن که زمینه ای برای تهدید یا توسل به زور و برخورد مسلحانه فراهم آید. صلح نه تنها یک نیاز بشری که تحقق آن از آرمان اساسی او در سرتاسر تاریخ زندگی اش در زمین بوده است؛ زیرا تحقق تمام ارزش های عالی انسانی در سایه وجود فضای آرام به دور از کشمکش و ناامنی و تنازع ممکن است. اسلام دین صلح است، صلح عادلانه و پایدار، خیر مطلق و جنگ، شرّ است. امام علی(علیه السلام) که امام و الگوی مسلمانان جهان هستند، در جای جای نهج البلاغه سخنانی نغز و آموزنده درباره جنگ یا صلح دارند و راهی بسیار روشنِ هم آهنگ با عقل، فطرت و جهان بینی الهی مطرح کرده است. نهج البلاغه دریایی پهناور و اقیانوسی بی کران است که می توان با تدبر سخنان آن، مطالبی ناب و انسان ساز در زمینه اخلاق، سیاست و تربیت از آن استنباط و استخراج کرد. به دلیل اهمیت صلح در زندگی فردی و اجتماعی، انسان ها همواره باید در فراهم کردن شرایط صلح و زندگی مسالمت آمیز کوشش کنند و با شیوه های مختلف در ایجاد صلح و مخالفت با جنگ و تجاوز، گام بردارند. ازجمله شیوه های ایجاد صلح می توان به شیوه های قدرت نرم اشاره کرد. شیوه های دربردارنده تأثیرات قدرت نرم شیوه هایی هستند که بدون اجبار و پاداش و با مجذوب کردن دیگران بتوان به هدف معین، دست یافت. در پژوهش حاضر به بررسی شیوه های دربردارنده تأثیرات قدرت نرم در ایجاد صلح و زندگی مسالمت آمیز، در سخنان حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه خواهیم پرداخت.

برخی از پژوهشگران درصدد تبیین این موضوع برآمده اند که کدام یک از جنگ و صلح در اسلام بر دیگری ترجیح دارد، از مهم ترین یافته های پژوهش حاضر این است که در اسلام ترجیح جنگ بر صلح با شخص مشرکان نیست؛ بلکه به جهت جنگ با حکومت مشرکان است، به گونه ای که اصل در روابط مسلمانان با حاکمیت کفر و شرک، جنگ؛ و اصل در روابط مسلمانان با آحاد مشرکان و کافران، صلح است (تقی زاده اکبری، حسینی فاضل، اصالت جنگ یا صلح از منظر دین، ص1).

برخی دیگر از پژوهش ها با محوریت امام علی(علیه السلام) و مرتبط با صلح نگاشته شده اند، هرچند محوریت آن ها صلح نبوده است که هرکدام، از زاویه ای به سیره امام علی(علیه السلام) در ارتباط با مخالفان و ترجیح صلح و مدارا با آنان نگریسته اند ازجمله:

«پدیدارشناسی تکنیک های امام علی(علیه السلام) برای صلح» (مطالعه موردی عهدنامه مکتوب خطاب به مالک اشتر)، اسلامی، روح الله؛ بهرامی عین القاصی، وحید، مجله: جستارهای سیاسی معاصر، پاییز1393، سال پنجم، شماره 3، علمی - پژوهشی/ISC (18 صفحه؛ از 1- 18)؛ «سبک تعامل امام علی(علیه السلام) با اقلیت های مذهبی»، گل محمدی، محمدتقی، ص103)؛ «اخلاق در جهاد از دیدگاه امام علی(علیه السلام)»، (پهلوان، منصور؛ احمدی آشتیانی، فرهاد)؛ «رفتارشناسی امام علی(علیه السلام) با اولین مخالفان داخلی حکومت اسلامی»، شیردل، معصومه؛ فتاحی زاده، فتحیه؛ جانی پور، محمد، ص45، مجله: «پژوهش نامه علوی» پاییز و زمستان 1396، سال هشتم - شماره 2؛ «الگوی ارتباط با مخالفان در دوران حکومت امام علی(علیه السلام)» (مطالعه موردی خطبه ها و نامه های نهج البلاغه)، فرخی، میثم؛ احمدی، بتول، ص123، مجله: «پژوهش نامه علوی»، که از پژوهش های مرتبط با موضوع مقاله پیش رو است.

ص: 303

باید توجه داشت که صلح و تسلیم با هم دیگر متفاوت است. صلح معنایش هم زیستی شرافتمندانه است، اما تسلیم هم زیستی شرافتمندانه نیست. صلح چیزی نیست که انسان آن را بسازد بلکه از مهم ترین اهداف و مقاصد انسان به شمار می رود. خدا دین اسلام را از صلح قرار داده و صلح نیز ضرورتی برای جوامع انسانی است (السید، فرهنگ اسلامی و فرهنگ صلح، شماره 34، ص130- 111).

انجام عملی وادار کرد اما این شیوه پرهزینه است و نمی توان به دلیل وجود دریافت پاداش، حقیقت اراده و پایبندی افراد در رسیدن به هدف موردنظر را ارزیابی کرد.

ژوزف نای می گوید: سه روش برای انجام کار وجود دارد: یکی ترسانیدن افراد با چماق، دوم تطمیع با هویج یا پاداش و سوم جذب آن ها به همکاری است، به گونه ای که خواستار آن چه شما می خواهید باشند. اگر شما بتوانید دیگران را چنان جذب کنید که آن چه شما می خواهید آن ها نیز بخواهند، هزینه خیلی کم تری از چماق و هویج بر شما تحمیل می شود (مرادی، قدرت و جنگ نرم؛ از نظریه تا عمل، ص24).

قدرت نرم شامل روش هایی است که دیگران را مجذوب کرده و آن ها با اختیار و اراده خود در جهت انجام هدف موردنظر گام برمی دارند. به تعبیر دیگر؛ شیوه های قدرت نرم عبارت است از به کارگیری ابزار و روش های رفتاری و گفتاری به عنوان نیروی محرکه ای برای جذب دیگران در جهت رسیدن به هدفی خاص، بدون به کارگیری زور و اجبار.

در تعریفی کلی می توان قدرت نرم را چنین تعریف کرد: قدرت نرم یعنی برای اعمال نفوذ بر دیگران به جای تکیه بر پاداش و چماق، توانایی برای غلبه بر قلب ها و ذهن هاست که دارای اهمیتی تعیین کننده است. بهترین حالت پیروزی، پیروزی بدون جنگ است (روحانی، قدرت نرم، ص61).

صلح مهم ترین محور اسلام و ضرورتی برای جوامع انسانی است و اساساً هسته اصلی و درون مایه هر سیاست عام اسلامی در جنگ و صلح، مصلحت اسلام و مسلمانان و تأمین امنیت برای دعوت مسالمت آمیز و دفع و رفع تجاوز بین افراد می باشد. به دلیل اهمیت جایگاه صلح در صحنه بین المللی و در ادیان الهی به خصوص دین مبین اسلام، با استفاده از شیوه های قدرت نرم می توان در جهت ترغیب و جذب دیگران برای فراهم آوردن شرایط صلح، زندگی مسالمت آمیز و جلوگیری از جنگ و خون ریزی استفاده کرد.

حضرت علی(علیه السلام) که پیشوا و الگوی مسلمانان جهان و تربیت یافته مکتب اسلامی است، ایجاد صلح و جلوگیری از جنگ و خون ریزی، در گفتار و رفتارشان اولویت داشته و

ص: 306

در تمام شرایط با استفاده از شیوه های دربردارنده تأثیرات قدرت نرم، انسان ها را به آن ترغیب می کردند؛ که می توان به شیوه های زیر اشاره کرد:

اجتماعی و انسانی است ولی به شرط آن که قبل از جنگ در راه ایجاد حُسن تفاهم، مذاکراتی به عمل آید. جنگ مسبب ناامنی و عدم پیشرفت جامعه و به هدر رفتن نیرو و استعدادها می شود و امنیت در سایه صلح به بار می نشیند. صلح به دلیل آن که برای افراد امکاناتی به وجود می آورد که در ایجاد جامعه بهتر تلاش کنند، در دین مبین اسلام بسیار نیکو و پسندیده است.

به فرموده حضرت علی(علیه السلام) در شرایط بحرانی و پراضطراب جنگ، به دلیل عدم آرامش فکری و تسلط کافی بر مشکلات، چاره جویی صحیح، مقدور نیست، اما در شرایط صلح و به دوراز اضطراب جنگ و خون ریزی، می توان با تحلیل همه جانبه شرایط، به چاره جویی مشکلات پرداخت.

هم چنین به فرموده ایشان، استحکام و عدم تزلزل امور مسلمانان، اتحادشان و فراهم شدن شرایط جهت اجرای عدالت حقیقی، تنها در شرایط صلح و با خاموش کردن آتش جنگ و خون ریزی تحقق می یابد.

هم چنین ایشان در نامه 53 به سردار خود مالک اشتر، مزیت های پذیرش صلح را چنین می فرمایند: صلح سبب برآسودن سپاهیانت شود و تو را از غم و رنج برهاند و کشورت را امنیت بخشد (شریف رضی، نهج البلاغه، ص417).

امام علی(علیه السلام) در پذیرش صلح به سه فایده بسیار مهم و حساس که از یک استراتژیک چشم گیری برخوردار است اشاره می فرمایند.

امنیتی، عموم مردم، رهبران جامعه و رزمندگان جنگ بیان می فرمایند. ایشان آسایش رزمندگان، عدم دغدغه فکری رهبر جامعه و حفظ شرایط امنیتی را تنها در سایه ایجاد صلح و دوستی و دوری از جنگ و خون ریزی می دانند؛ زیرا جنگ و خون ریزی سبب ناامنی شده و مردمی که از امنیت محروم اند، از کاروان رشد، پیشرفت و ترقی عقب مانده و نمی توانند به گونه ای شایسته از استعدادهای مالی و معنوی خود بهره مند شوند. ناامنی، جنگ و خون ریزی موجب بی کاری و گرانی و پریشانی مردم می شود و اگر امنیت در جامعه نباشد رکود فرهنگ، اخلاق و معنویت قطعی خواهد بود.

حضرت علی(علیه السلام) در نامه 47 چنین می فرمایند: «به ترس از خدا و نظم در امور زندگی و ایجاد صلح و آشتی در میانتان سفارش می کنم؛ زیرا من از رسول الله(صلی الله علیه و اله) شنیدم که می فرمود: اصلاح کردن بین مردم از همه نمازها و روزه ها برتر است (شریف رضی، نهج البلاغه، ص399).

ایشان با بیان جایگاه بلندمرتبه و بلند ایجاد صلح و آشتی نزد حضرت رسول الله(صلی الله علیه و اله)، به ارزش والای ایجاد زندگی مسالمت آمیز و صلح در میان مردم اشاره کرده و ایجاد صلح را از تمام نمازها و روزه ها برتر بیان می کنند؛ زیرا مهم ترین هدف شارع مقدس، اجتماع انسان ها تحت لوای اسلام و سلوک دسته جمعی به سوی خداوند است و این هدف جز در سایه صلح و زندگی مسالمت آمیز محقق نمی شود.

شکسته اند بدترین جنبندگان معرفی می کنند، هم چنین انسان هایی که پیوسته عهد و پیمان خود را شکسته اند قابل ترحم نیستند؛ چون یقین داریم که با اندک فرصت و مهلت، به خیانت و عهدشکنی دست خواهند زد (آذری قمی، رهبری و جنگ و صلح، ص179).

حضرت علی(علیه السلام) با بیان آفات پیمان شکنی، مسلمانان را به پایبندی به عهد و پیمان خود در هنگام صلح دعوت کرده و از پیمان شکنی نهی می فرمایند.

ایشان در نامه 58 که به مردم شهرها نوشته اند و در آن از آن چه میان او و سپاه صفین گذشته است حکایت می کنند و می فرمایند: آن گاه آن که بر پیمان خود استوار ماند، از هلاکت نجات یافت و کسی که در لجاجت خود پا فشرد، خدا پرده ناآگاهی بر جان او کشید، بلای تیره روزی گِرد سرش گردانید (شریف رضی، نهج البلاغه، ص425).

به فرموده حضرت علی(علیه السلام) کسی که عهدشکنی نکند از فتنه عواقبِ عهدشکنی نجات می یابد و فردی که بر لجاجت خود پافشاری کرده و خواهان صلح و مسالمت نباشد، به دلیل لجاجتش، خداوند پرده جهل بر بصرت و درک او می افکند و قادر به دیدن و درک حقایق نبوده و دچار مشکلات و گرفتاری خواهد شد.

هم چنین ایشان در خطبه 17، یکی از دو گروه دشمن ترین آفریده ها نزد خداوند را گروهی می دانند که با فرورفتن در فتنه ها قادر به دیدن صلح و دوستی نیستند، و می فرمایند: مردی که مجهولاتی به هم بافته و در میان انسان های نادانِ امّت، جایگاهی پیدا کرده است، در تاریکی های فتنه فرورفته و از مشاهده ی صلح و صفا کور است. (همان، ص41).

به فرموده حضرت علی(علیه السلام)، انسانی که از نادانی و نداشتن بصیرت دیگران سوءاستفاده کرده و اطلاعاتی نادرست به آن ها می گوید و حقایق را بیان نمی کند، گرفتار فتنه و مشکلات شده و به دلیل تاریکی فتنه ها و عدم آگاهی و بصیرت، قادر به دفع آن ها نیست و قادر به درک و پذیرش صلح و زندگی مسالمت آمیز نخواهد بود. کسی که بر لجاجت خود پافشاری کرده و پیمان شکنی کند، دچار بلای تیره روزی و فتنه می شود و کسی که در تاریکی فتنه فرو رود قادر به دیدن شرایط صلح و آشتی نخواهد بود.

ص: 312

پیمان شکنی در عهد و پیمان، کار ناپسندی است که نه تنها شریعت های آسمانی آن را نهی کرده اند، بلکه عقل سلیم و وجدان پاک نیز از آن بیزار است. همه مردمان به عقل و فطرت درمی یابند که چیزی چون پایبندی به عهد و پیمان سبب سلامت روابط اجتماعی و حفظ جوامع نیست و هر کس به تجربه درمی یابد که چگونه خیانت و پیمان شکنی سبب ضعف و زوال می شود.

در منطق اسلام، پس از آن که عهد و پیمانی منعقد شد، پاسداشت آن به طور مطلق لازم و وفای به آن واجب است، خواه کسی که پیمان بسته، از آن زیان بیند یا بهره مند شود، به استثنای موردی که یکی از دو طرف، عهد و پیمان خود را نقض کند که در این صورت طرف دیگر نیز حق دارد همان گونه که او نقض کرده است، نقض عهد کند (دلشاد تهرانی، رخساره خورشید، ص877).

به فرموده امیرالمؤمنین(علیه السلام) وفاداری بر عهد و پیمان همزاد راستی و حقیقت است و هیچ چیز جایگزین آن نخواهد شد و سپر و حفاظی محکم تر از وفاداری جهت حفاظت انسان از دشمنی ها و گرفتاری های ایجادشده در اثر پیمان شکنی وجود ندارد. حضرت علی(علیه السلام) اعتقاد به معاد و روز قیامت را مانعی برای شکستن عهد و پیمان و نیرنگ زدن بیان می کنند؛ زیرا هر عهد و پیمان عقلانی که مخالف حق و مغایر شرع نباشد، عهد و پیمانی است در حریم الهی که گویا دست خدا در آن است و شکستن آن بی حرمتی به دستورات خداوند است. انسان اگر عالم را محضر خداوند بداند و به معاد و روز قیامت ایمان داشته باشد از هرگونه خیانت و نیرنگ پرهیز می کند.

حضرت علی(علیه السلام) در نامه 53 به کارگزار متعهد خود مالک اشتر می فرمایند: حال اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید، یا در پناه خود او را امان دادی، به عهد و پیمان خویش وفادار باش و بر آن چه بر عهده گرفتی امانت دار باش و جان خود را سپر پیمان خود گردان؛ زیرا هیچ یک از واجبات الهی همانند وفای به عهد نیست که همه مردم جهان با تمام اختلافاتی که در افکار و تمایلات دارند، در آن اتفاق نظر دارند. تا آن جا که مشرکین به عهد و پیمانی که در زمان جاهلیت با مسلمانان داشتند وفادار بودند؛ چون که آینده ناگوار پیمان شکنی را آزمودند (همان، ص419).

نهادینه شدن پایبندی به صلح و پیمان در میان مردم و زمامداران حکومتی از مشوقات پیشگیرانه پیمان شکنی است. امام علی(علیه السلام) که در فراز پایانی فرمودند: مشرکان در عصر جاهلیت بر عهد و پیمان خود استوار بوده و پیمان شکنی نمی کردند چون از عواقب ناگوار پیمان شکنی اطلاع داشتند؛ این فراز مقدمه است بر این که مالک را به نشکستن پیمان صلح تشویق کنند و به او بفهمانند که اگر پیمان شکنی نزد بت پرستان زشت است نزد یکتاپرستان زشت تر است. ایشان مالک اشتر را به وفاداری به عهد و پیمانی که با پذیرش آن نزد تو مانند امانتی الهی می باشد سفارش می کنند و می فرمایند: جان خود را در وفای به عهد و پیمان خود سپر قرار بده. هم چنین پایبندی به عهد و پیمان را یکی از واجبات الهی برشمرده که

ص: 314

تمام انسان ها فارغ از مذهب و نژاد باید آن را محترم شمرده و بر عهد و پیمان خود استوار بمانند؛ زیرا همه انسان ها به عقل و فطرت درمی یابند که پایبندی به عهد و پیمان سبب سلامت روابط اجتماعی و حفظ جوامع شده و خیانت و پیمان شکنی سبب ضعف و زوال آن می شود.

فریب های نظامی گردد. از این رو امام علی(علیه السلام) می آموزد که در عین آمادگی برای پذیرش صلح، لازم است هوشیاری خود را نسبت به دشمن حفظ کرده و مراقبت نمود که صلح خواهی فریب کاری دشمن نباشد (دلشاد تهرانی، دلالت دولت، ص619).

حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه شناخت دشمن را بسیار مهم و یکی از مهم ترین رمزهای پیروزی دانسته و در خطبه 147 می فرمایند: بدانید، که شما حق را نخواهید شناخت، جز آن که ترک کننده آن را بشناسید (شریف رضی، نهج البلاغه، ص193).

شناخت حقیقت، تنها زمانی ممکن است که افرادی را که با حقیقت دشمنی داشته و آن را ترک کرده اند بشناسیم. گاه برای درک نور و روشنایی حقیقت باید تاریکی باطل و دشمنان حقیقت را بشناسیم و این بیان کننده اهمیت دشمن شناسی و عدم غفلت از دشمنان در دین مبین اسلام می باشد. حضرت علی(علیه السلام) مهم ترین ویژگی خود را هوشیاری در برابر دشمن می داند و آن گاه که بعضی از مصلحت اندیشان به ایشان گفتند که طلحه و زبیر را پس از پیمان شکنی به حال خود گذارد و در صدد کارزارشان نباشد در خطبه 6 می فرمایند: به خدا سوگند، چون کفتار نیستم که در خواب فریب فرو روم و در دام و چاله اوفتم و صید دشمن گردم.

یکی از مبانی مهم در دشمن شناسی و چگونگی رفتار با دشمن، عدم غفلت و سهل انگاری از دشمن پس از اجرای پیمان صلح می باشد. گاه دشمن در قالب صلح به میدان مذاکره وارد می شود تا بتواند در شرایط صلح ایجادشده، نیروها و تجهیزات خود را تقویت کرده و با شناسایی نقاط ضعف حریف خود، با برنامه ریزی دوباره به او حمله کرده و او را شکست دهد. باید با بررسی تمام جوانب فردی و اجتماعی یک قرارداد، آن را امضا کرد؛ زیرا تنظیم عهدنامه، در صورت وجود کم ترین ناآگاهی، ناتوانایی علمی و عملی، آسیب های فراوان و هزینه های سنگینی را در پی خواهد داشت. این دوراندیشی باعث مقاومت در صورت پیمان شکنی و حمله مجدد شده و دشمن با مشاهده آمادگی نظامی نیروهای مقابل در حفظ پیمان صلح تلاش خواهد کرد.

ص: 316

حضرت علی(علیه السلام) در نامه 53 به سردار خود مالک اشتر می فرمایند: لکن زنهار زنهار از دشمن خود پس از آشتی کردن؛ زیرا گاهی دشمن نزدیک می شود تا غافلگیر کند، پس دوراندیش باش و خوش بینی خود را متّهم کن (همان، ص417).

دشمن زمانی پیش نهاد صلح می دهد که در فشار بوده و صدمات جبران ناپذیری را متحمل شده باشد و به ناچار برای تجدید قوا و جلوگیری از صدمات بیش تر، پیش نهاد صلح می دهد و هدفش پایان کینه و دشمنی نیست. دشمن از فرصت ایجادشده استفاده می کند و به تجهیز نیروهای خود می پردازد تا بتواند با قوای بیش تری و با استفاده از غفلت رقیب به آن ها حمله کند. به دلیل غافلگیر نشدن توسط نیروهای دشمنان، پس از انجام پیمان صلح به فرمایش حضرت علی(علیه السلام) باید هوشیارانه و به دور از ساده اندیشی برخورد کرده و خوش گمانی و حُسن ظن خود را مورد اتهام و نکوهش قرار دهیم و مبادا به حُسن ظن خود عمل کنیم و آن را معیار کار در برخورد با دشمن بعد از پیمان صلح قرار دهیم.

اصول اخلاقی در زندگی تأکید شده است. در دستورات الهی اسلام، اصالت با جذب کردن دیگران به دین مبین اسلام می باشد و میدان جنگ محل انجام اعمال غیراخلاقی نیست.

در نامه 14 نهج البلاغه حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند: هرگاه به اذن خدا دشمن شکست خوردند و گریختند، آن کس را که پشت کرده نکشید و به آن که قدرت دفاع ندارد، آسیب نرسانید و مجروحان را نکشید و زنان را با رفتار بد خود تحریک نکنید، هرچند شما را دشنام دهند و نسبت به امیران شما بدگویی کنند (شریف رضی، نهج البلاغه، ص353).

حضرت علی(علیه السلام) یاران خود را به اجرای اصول اخلاقی زیر سفارش می کنند:

یک. نکشتن دشمنی که شکست خورده است و فرار می کند.

دو. نکشتن مجروحان، کودکان و پیران که توان دفاع ندارند.

سه. عدم برخورد با زنان حتی در صورت دشنام دادن و رفتار بدشان؛ زیرا بدرفتاری با زنان دور از جوان مردی است و غیرت دشمنان را برای انتقام برمی انگیزد.

تأکید حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) به رعایت اصول اخلاقی، نشان دهنده اهمیت آن در میدان جنگ می باشد. انجام اعمال غیراخلاقی، مانع ایجاد و استمرار عهد و پیمان صلح می شود. دشمن شکست خورده اگر با رفتارهای غیرانسانی و غیراخلاقی روبه رو شود کینه و دشمنی او بیش تر شده و اگر مجبور به پیمان صلح شود، همواره در کمین فرصتی برای انتقام است. انجام اصول اخلاقی با دشمن، هنری الهی در جهت جذب آن ها به دین مبین اسلام می باشد.

خیرخواهی سخن گفت. سخن خصمانه آتش کینه و دشمنی را برافروخته تر می کند و نتیجه ای ندارد. خداوند نیز در قرآن مجید به حضرت موسی(علیه السلام) می فرمایند: به سمت فرعون که می روی زبان نرم داشته باش.

سب و دشنام تنها فایده اش تحریک احساسات دشمن و سوق دادن او به سوی واکنش های ابلهانه و گستاخانه است (بهشتی، صلح در نهج البلاغه (2)، شماره 630، 13-23).

حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) که پیشوای صلح جویان مسلمان در جهان هستند و امکان سعادت بشریت را در شرایط صلح و زندگی مسالمت آمیز می دانند، به یاران خود سفارش می کنند که با دشنام دادن به دشمن، موانع پذیرش صلح و بستر جنگ و خون ریزی را فراهم نکنند و آتش جنگ را افروخته تر ننمایند.

حضرت علی(علیه السلام) دشنام دادن حتی به دشمنان را خارج از اصول اخلاقی دانسته و می فرمایند به جای دشنام دادن، در حق دشمنان دعای خیر کنید. این رفتار باعث کم شدن آتش تفرقه و جنگ، ارتباط با خداوند و آرامش رزمندگان می شود و زمینه را برای ایجاد صلح و دوستی فراهم می کند.

تو در مشکلات پیمان ها که امید پیروزی در آینده را به همراه دارد، بهتر از پیمان شکنی ای است که از کیفر آن می ترسی و در دنیا و آخرت نمی توانی پاسخ گوی آن باشی (همان، ص419). حضرت علی(علیه السلام) مالک اشتر را به رعایت اخلاقیات در بستن پیمان صلح سفارش می فرمایند که می توان به موارد زیر اشاره کرد:

امضای قراردادی که برای فریب دادن دشمن باشد خارج از دستورات دین مبین اسلام است. به فرموده حضرت علی(علیه السلام) تنها انسان نادان بدکار می تواند عهد و پیمانی که با نام خداوند آغاز شده است را بشکند. انسان عاقل و بصیر، عهد و پیمان را امانتی از جانب خداوند دانسته و پیمان شکنی را گستاخی در برابر دستورات الهی می داند. ایشان صلح را اصیل دانسته و در راه آن گام برمی داشت، اما حاضر نمی شد به نام مسالمت، انسانیت لگدکوب شود و تحت لوای صلح، حقوق مردمان نابود گردد و با فریب و خیانت در عهد و پیمان، حقوق دیگران ضایع شود. عهد و قرارداد در هر حوزه ای که باشد باید با دقت تمام و بررسی همه جانبه منعقد گردد و پس از آن نباید به خاطر محدودیت ها و زیان های آن، به تأویل روی آورد تا راهی برای گریز از تعهدها پیدا شود...

معمول چنین است که در شرایطی بحرانی و در فشارهای سیاسی و مدیریت اجتماعی، خیانت و پیمان شکنی توجیه می گردد. حضرت علی(علیه السلام) به مشکلاتی که ممکن است پس از انعقاد پیمان صلح ایجاد شود اشاره می کنند و نسبت به این مشکلات هشدار می دهند، ولی پیمان شکنی به خاطر مشکلات را جایز نمی دانند؛ زیرا در منطق حضرت علی(علیه السلام) شکیبایی بر تنگناها و سختی های ناشی از عهد و پیمان، خردمندانه تر و نیکوتر است. در نگاه حضرت علی(علیه السلام) و در عملکرد ایشان، در تمام دوران حکومتش اصل بر ایجاد پیمان صلح و حفظ آن بود (دلشاد تهرانی، رخساره خورشید، ص473).

ج. به مدد و لطف خداوند شرایطی در جهت اصلاح اختلافات فراهم شود.

د. در این مدت صلح و آشتی، راه شناخت حقیقت باز بماند و افراد طالب حقیقت در یافتن حقیقت عجله نکنند و به افکار گمراه کننده متمایل نشوند.

الف. همه افراد یک سرزمین نسبت به آن عهد و پیمان مسئول هستند و افراد نمی توانند فردی یا گروهی برخلاف تعهد عمل کنند و باعث ایجاد فتنه و تفرقه شوند.

ب. افراد در برابر اجرای تعهد و حفظ پیمان نباید از حاکم سرزمین مزدی را طلب کنند.

ج. افراد یک سرزمین نباید تعهد را تغییر دهند و باعث ایجاد پیمان شکنی شوند.

د. باید در برابر کسانی که پیمان شکنی می کنند با امربه معروف (امر به حفظ پیمان صلح) و نهی از منکر (نهی از پیمان شکنی) ایستادگی کنند و در حفظ پیمان صلح استوار بمانند.

در زمان خلافت ظاهری حضرت علی(علیه السلام)، ایشان هیچ تعرضی به سایر کشورها نکردند و سعی در اصلاح مفاسد و مشکلات مسلمانان داشتند. در جنگ ها نیز رویه ایشان آن بود که ابتدا به جنگ و درگیری نمی کردند (برزنونی، اسلام؛ اصالت جنگ، اصالت صلح، شماره 33، ص73- 158).

حضرت علی(علیه السلام) در خطبه 131 می فرمایند: خدایا تو میدانی حکومت را تأسیس کردیم، نخواستیم با سلطنت طلبان و آنان که در فکر حکومت اند رقابت کرده و مال و ثروت زیادی به دست آورده باشیم، می خواستیم دین را زنده کنیم و اصلاح به وجود آوریم (شریف رضی، نهج البلاغه، ص175).

ایشان هدف خود از ایجاد حکومت را اصلاح امور و نه جنگ طلبی و ثروت اندوزی بیان می کنند و جنگ را جز به عنوان آخرین چاره، آن هم فقط در راه عدالت می دانستند هم چنین سیره و روش ایشان چنان بود که هرگز عهد و پیمان بسته شده ای را نمی شکست و تحت هیچ شرایطی، به هیچ کس خیانت روا نمی داشت که این امر را ممنوع و به منزله کفر می دانست. می توان به صراحت بیان کرد که گفتار و رفتار حضرت علی(علیه السلام)، جهت ایجاد پیمان صلح، مخالفت با جنگ و خون ریزی و مبارزه با پیمان شکنی، نمونه الگوی کاملی برای تمام بشریت در تمام دوران ها می باشد که انسان ها را به زمینه سازی ایجاد صلح و وفاداری به عهد و پیمان ترغیب می کند.

و امنیت انسان ها را گرفته و باعث ویرانی سرزمین ها می شود، اما دفاع مقدس در برابر تجاوز دشمن امری پسندیده و نیکو است.

دفاع از مال و جان و تمامیت ارضی و حفظ حریم دین و آزادی، حق مسلّم هر فرد مؤمن به اسلام و قرآن است. اسلام نه تنها این حق را به هر فرد مسلمان می دهد، بلکه مبارزان و جهادگران را می ستاید و آن ها را به اجر و ثواب عظیم آخرت نوید می دهد (منصوری لاریجانی، سیر تحول حقوق بشر و بررسی تطبیقی آن با اصول تفسیری حقوق بشر در اسلام، ص421).

از دیدگاه حضرت علی(علیه السلام) جنگ و خون ریزی پدیده ای متعلق به فرهنگ جاهلی است چنان که ایشان در خطبه 89 نهج البلاغه می فرمایند: خدا پیامبر اسلام را هنگامی مبعوث فرمود که از زمان بعثت پیامبران پیشین مدّت ها می گذشت و فتنه و فساد جهان را فراگرفته بود، اعمال زشت رواج داشت و جنگ و خون ریزی همه جا را فراگرفته بود (شریف رضی، نهج البلاغه، ص107).

ایشان جنگ طلبی و خون ریزی را نشانه دوری از هدایت پیام آوران الهی و فرورفتن در گنداب زندگی جاهلی معرفی کرده اند که موجب حاکمیت ناامنی، کشتار و نابودی می شود. در دیدگاه علی(علیه السلام) جنگ و خون ریزی امری ناپسند و صلح چنان ارزشمند است که در راه ایجاد و حفظ آن، هرگونه تلاش معقول و مشروعی باید صورت بگیرد (دلشاد تهرانی، دلالت دولت، ص629).

حضرت علی(علیه السلام) تا آن جا جنگ را محکوم کرده و آن را تقبیح می نمود که حتی از محدودترین راه های آن که دعوت به مبارزه و نبرد بود، نهی می کرد و به فرزند خود امام حسن مجتبی(علیه السلام) در حکمت 233 می فرمایند: کسی را در میدان جنگ به مبارزه فرامخوان و اگر تو را فراخواندند، پاسخ گوی؛ زیرا آن که به جنگ فرامی خواند، ستمکار است و ستمکار بر خاک هلاک می افتد (شریف رضی، نهج البلاغه، ص485).

ص: 328

در فرمایش ایشان، کسی که به جنگ و خون ریزی فرامی خواند ستمکار و عاقبت ستمکار، هلاکت و سرنگونی است. ایشان با شیوه نهی از منکر، از به مبارزه خواندن در میدان جنگ نهی می کردند، اما اگر در میدان جنگ دشمنان به مبارزه دعوت کردند باید با شجاعت با آن ها مبارزه کرد.

دشمنان را به ترک محرمات و بازگشت به دامن حکومت اسلامی و پذیرش دستورات الهی دعوت کرده و در صورت اصرار بر باطل و هدایت نیافتن، با آن ها وارد جنگ شد. اگر دشمن توبه کرد باید از او پذیرفت و عدم پای بندی به اصول جنگی عاقلانه و اسلامی می تواند موجب از دست رفتن مشروعیت جنگ شود.

ازجمله دلایلی که دشمن با مشاهده آن از شروع و ادامه جنگ منصرف شده و بدون جنگ و خون ریزی به ایجاد پیمان صلح راغب می شود، داشتن یک ارتش منظم و پرقدرت و اقتدار نظامی در میدان جنگ می باشد. داشتن آرایش نظامی منظم، تجهیزات فراوان و متناسب و انجام رفتارهای فیزیکی که نشان از استقامت و شجاعت نیروها در برابر دشمنان می باشد، نشان دهنده اقتدار نظامی و زمینه ایجاد پیوند صلح و پذیرش آن را فراهم می کند.

گاهی اوقات قدرت سخت (قدرت نظامی) موجب افزایش قدرت نرم می شود. جوزف نای به این نکته اشاره کرده است که قدرت سخت و قدرت نرم گاهی اوقات یک دیگر را تقویت می کنند اما استفاده اشتباه از قدرت نظامی، سبب کاهش محبوبیت، جذب دیگران و کاهش قدرت نرم می شود (روحانی، قدرت نرم، ص223-224).

قدرت نظامی آماده و قدرتمند می تواند به عنوان یکی از عوامل قدرت نرم عمل کند؛ زیرا عموماً اکثر مردم جذب گروهی می شوند که نیروی نظامی قوی و آماده ای داشته باشند (همان، ص34).

حضرت علی(علیه السلام) در خطبه 124 می فرمایند: زره پوشیده ها را در پیشاپیش لشکر قرار دهید، آن ها که کلاه خود ندارند در پشت سر قرار گیرند، دندان ها را در نبرد بر روی هم فشار دهید، چشم ها را فرو خوابانید که بر دلیری شما می افزاید و دل را آرام می کند، پرچم لشکر را بالا نگه دارید و پیرامون آن را خالی مگذارید و جز به دست دلاوران و مدافعان سرسخت خود نسپارید (شریف رضی، نهج البلاغه، ص167).

حضرت علی(علیه السلام) رفتارهایی را بیان می کنند که انسان را در برابر دشمن مقتدر و شجاع نشان داده و سبب پنهان ماندن ترس و نقاط ضعف در مقابل رقیب در میدان جنگ می شود. به فرموده ایشان، پرچم را که نماد قدرت، ایستادگی و آمادگی بالای ارتش نظامی می باشد، باید بالا و فقط به دست دلیران لشکر بسپارند تا با مشاهده آن، نیروهای نظامی قوت یابند و نیروهای دشمن دچار ترس و اضطراب شوند.

ص: 331

در فرهنگ علوی در کنار ایمان و پایداری، سربازان باید از تجهیزات نظامی لازم نیز برخوردار باشند. میزان و کیفیت آن نیز باید به اندازه ای باشد که بازدارندگی از ادامه جنگ و خون ریزی را ایجاد کند. عوامل مؤثر در شکل گیری قدرت نظامی در منطق حضرت علی(علیه السلام) به دو بخش مادی و غیرمادی تقسیم می شود. در عوامل مادی صحبت از ابزار و تجهیزات جنگی و نحوه به کارگیری و استفاده بهینه از آن ها، متناسب با وضعیت های مختلف است. در عوامل معنوی نیز توجه عمده، به روحیات، انگیزه ها، دانش و آگاهی، به عنوان عوامل برتری سازی و مؤثر در عوامل فیزیکی و روند جنگ می باشد (بابایی، سیاست دفاعی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)، شماره 58، ص83 -116).

حضرت علی(علیه السلام) در خطبه 66 به رزمندگان درباره نحوه برخورد با دشمن می فرمایند: دندان ها را بر هم بفشارید. که این کار، شمشیرها را در شکافتن سرتان کندتر سازد. جنگ افزارهای خویش مهیا و کامل کنید و شمشیرها را پیش از آن که آخته دارید در نیام هایشان بیازمایید که آسان بیرون آیند. از گوشه چشم و خشمناک بنگرید. نیزه ها را از چپ و راست در حرکت آرید و با لبه تیز شمشیر بجنگید و گام هایتان را با شمشیرهایتان هم آهنگ ساخته به پیش روید (شریف رضی، نهج البلاغه، ص81).

به فرموده حضرت علی(علیه السلام) نشان دادن رفتارهایی مانند فشار دادن دندان ها بر هم دیگر، از گوشه چشم و خشمگین به دشمن نگریستن و رعایت فنون رزمی در میدان جنگ سبب استقامت و نشان دهنده شجاعت افراد بوده و هم چنین سبب ترس و گاهی عقب نشینی نیروهای دشمن از جنگیدن می شود و زمینه را در پذیرفتن پیمان صلح فراهم می کند.

گاهی انسان مصلحت خود را تشخیص نمی دهد و ممکن است در ارتکاب بعضی کارها به خطا برود. اگر کسی متوجه خطای او شد و فهمید که بیراهه می رود و او را از آن کار نهی کرد و یا این که پیش از شروع کار اشتباه، از عواقب وخیم آن، او را آگاه کرد، خیر او را خواسته است و به نابودی آن راضی نشده است. حضرت علی(علیه السلام) درجایی که ترغیب و دعوت به صلح و آشتی فایده ای نداشت، به انذار دشمنان می پرداختند تا افراد دشمن از موضع جنگیدن خود منصرف شده و از راه منحرف، به راه حقیقت بازگردند. در جنگ های حضرت علی(علیه السلام)، بیزاری و نفرت از خون ریزی - مگر در صورت ضرورت اجتناب ناپذیر - یک قاعده اساسی است (دلشاد تهرانی، دلالت دولت، ص622).

ایشان در خطبه 36 خطاب به جنگ جویان نهروان می فرمایند: شما را از آن می ترسانم، مبادا صبح کنید درحالی که جنازه های شما در اطراف رود نهروان و زمین های پست و بلند آن افتاده باشد، بدون آن که برهان روشنی از پروردگار و حجّت و دلیل قاطعی داشته باشید (شریف رضی، نهج البلاغه، ص63).

حضرت علی(علیه السلام) با بیان سرگذشت نهروانیان و آگاهی دادن از افتادن اجسادشان در بیابان و کنار رود درحالی که در راه باطل کشته شده اند و حجتی بر انجام عمل خود در نزد خداوند نداشته اند، هشدار می دهند تا فطرت آن ها بیدار شده و به راه مستقیم بازگردند و آتش جنگ و خون ریزی را خاموش کنند و به سوی زندگی مسالمت آمیز روی آورند؛ چون صلح با تداوم بخشیدن به زندگی، گوارای کام آدمی بوده و این فرصت را به انسان ها می دهد که به دور از تلخی های پیکار و کشتار، به تعقل و اندیشه صحیح پرداخته و حقیقت را بپذیرند.

دیگران بدون اجبار و یا پاداش، به انجام و یا ترک کاری ترغیب شوند. صلح، موضوعی بسیار مهم در زندگی فردی و اجتماعی انسان هاست؛ زیرا تمام انسان ها فارغ از ملیت، نژاد و مذهب، با جنگ، خون ریزی و تجاوز به حقوق دیگران مخالف بوده و فطرتاً طالب زندگی مسالمت آمیز همراه با آرامش هستند. صلح، حالت طبیعی و بدون جنگ است که در آن هم زیستی مسالمت آمیز و شرافتمندانه در بین انسان ها وجود دارد. در دین مبین اسلام «صلح» جایگاه بسیار مهمی دارد و در آیات قرآن کریم و سیره ائمه معصومین(علیهم السلام) به ایجاد صلح و جلوگیری از جنگ و خون ریزی سفارش شده است. حضرت علی(علیه السلام) امام و پیشوای مسلمانان و شیعیان جهان، در نهج البلاغه که دریایی پهناور از سخنان بلیغ ایشان است به ایجاد صلح و زندگی مسالمت آمیز سفارش کرده اند. ایشان از شیوه های مختلفی که دربردارنده تأثیرات قدرت نرم است در راستای ایجاد صلح امر و از جنگ و خون ریزی نهی فرموده اند. ازجمله این شیوه ها می توان به، بیان مزیت ها و فواید ایجاد صلح؛ بیان اهمیت و ارزشمندی ایجاد صلح؛ بیان اهمیت وفای به عهد و پیمان؛ بیان آسیب های پیمان شکنی و... اشاره کرد. حضرت علی(علیه السلام) هیچ گاه انسان ها را به ایجاد صلح و آشتی مجبور نکرده بلکه با شیوه های مختلف به انجام صلح و دوری از جنگ و خون ریزی راهنمایی و سفارش می کردند. به دلیل اهمیت صلح در زندگی انسان ها، می توان بیان کرد که یکی از مهم ترین شیوه های دعوت به ایجاد صلح و زندگی مسالمت آمیز، شیوه های قدرت نرم می باشد؛ زیرا بدون اجبار و پاداش، انسان ها را به ایجاد صلح ترغیب کرده و افراد با تعقل و اختیار، در راه ایجاد صلح و مبارزه با جنگ و خون ریزی با استقامت قدم برداشته و مشکلات ایجادشده در این مسیر را نیز تحمل می کنند.

ص: 334

18. ردادی، حسن، منابع قدرت نرم؛ سرمایه اجتماعی در اسلام، مقدمه: اصغر افتخاری، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، 1389 ش.

19. روحانی، محسن (مترجم)، قدرت نرم، اثر یاسوشی، واتانابه؛ مک کانل، دیوید، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، 1389.

20. دلشاد تهرانی، مصطفی، دلالت دولت، تهران، انتشارات دریا، 1392.

21. دلشاد تهرانی، مصطفی، رخساره خورشید، تهران، انتشارات دریا، 1394.

22. فرخی، میثم؛ احمدی، بتول، الگوی ارتباط با مخالفان در دوران حکومت امام علی(علیه السلام)، 1398.

23. اسلامی، روح الله؛ بهرامی عین القاصی، وحید، پدیدارشناسی تکنیک های امام علی(علیه السلام) برای صلح، مجله: جستارهای سیاسی معاصر، سال پنجم، شماره 3، پاییز 1393.

24. تقی زاده اکبری، علی؛ حسینی فاضل، سیدمرتضی، اصالت جنگ یا صلح از منظر دین، مجله: سیاست اسلامی، سال پنجم، شماره 11، بهار و تابستان 1396.

139.گل محمدی، محمدتقی، سبک تعامل امام علی(علیه السلام) با اقلیت های مذهبی، مجله: پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره 16، زمستان 1396.

ص: 336

ص: 338

می آید و به معرفتی باطنی و غیر مشهود منتهی می شود...(راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القران، ص 320). به این حالت، اگرچه روش نمی گویند ولی با توجه به عامل ایجادکننده آن، جنبه روشی پیدا می کند. تشابه زندگی انسان ها و اقوام و ملل مختلف با یک دیگر، حسابگری و اندیشه ورزی و نیز تأثیرپذیری انسان، مبانی این روش را تشکیل می دهند؛ یعنی در اثر تعامل این ویژگی ها با یک دیگر، حالت عبرت پدید می آید. دست یابی به بینش، بهره مندی از تجارب دیگران، مصونیت نسبی از خطا و درنهایت استفاده بهینه از باقی مانده عمر، از پی آمدهای تربیتی و آثار عبرت است. از منابع عبرت، می توان به حوادث و تحولات تاریخی، سرگذشت اقوام و ملل، شگفتی های خلقت، حیات و مرگ تمدن ها، عظمت و انحطاط دولت ها، تجربیات اولیه خود انسان و در یک کلام، دنیا و سنت های حاکم بر آن اشاره کرد.

عبرت واژه ای است که در قلمرو تربیت کاربرد گسترده ای دارد. همه ادیان الهی و مکاتب تربیتی، پیروان خود را به درس آموزی از سرگذشت پیشینیان و مقایسه موقعیت خود با آنان دعوت می کنند. اسلام نیز به طور گسترده مسلمانان را به سیر در آفاق و انفس، توأم با تفکر و اندیشه در سرگذشت دیگران فراخوانده است. شکی نیست که این فراخوانی به دلیل تأثیر چشم گیری است که بر عمل و رفتار انسان داشته است. قرآن کریم هفت بار کلمه «عبرت» و اعتبار را به کار برده و اهل بصیرت را بر آن ترغیب کرده است: «فَاعْتَبِروُا یا اُولِی الاَبْصَارِ (حشر/2)؛ پس عبرت بگیرید ای صاحبان چشم».

قرآن در جای دیگر هدف از بیان داستان ها و وقایع تاریخی را عبرت پذیری می داند: «لَقَدْ کَان فِی قِصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاِوُلِی الأَلْبَاب (یوسف/111)؛ در سرگذشت آنان درس عبرتی برای صاحبان اندیشه بود».

حضرت علی(علیه السلام) که خود قرآن ناطق است با اشاره به برنامه عبرت آموزی قرآن، چنین می فرماید: «تَدَبَّرُوا آیاتِ الْقُرْآنِ وَ اعْتَبِرُوا بِهِ فَإِنَّهُ اَبْلَغُ الْعِبَرِ (خوانساری، شرح غررالحکم

ص: 340

ودررالکلم، ج 3، ص 284)؛ در آیه های قرآن بیندیشید و به (وسیله) آن پند گیرید؛ زیرا که آیات قرآن رساترین عبرت هاست».

درباره عبرت چندین سؤال مطرح است: 1. عبرت چیست؟ 2. آیا عبرت روش تربیتی است؟ 3. در صورت روش بودن، روش خودتربیتی است یا دیگر تربیتی؟ 4. حوزه کاربرد آن کجاست؟ 5. رابطه آن با مبنا، هدف و اصل تربیتی چگونه است؟ 6. نقش آن در تربیت چیست؟ 7. منابع و شیوه های عبرت آموزی کدم اند؟ و... همه این ها سؤالاتی است که این مقاله به نحوی در صدد پاسخ گویی به آن هاست. نگارنده مدعی نیست که به این پرسش ها پاسخی جامع و کافی داده است، بلکه آن را آغازی برای مباحث گسترده تر در این زمینه می داند. گفتنی است که این مقاله، با تکیه بر منابع اسلامی به ویژه قرآن و نهج البلاغه تدوین شده است.

امید است محققان و دانش پژوهان تعلیم و تربیت و تشنگان معارف الهی، با الهام از قرآن و دیگر منابع غنی اسلامی، بیش تر از پیش بر کشف این حقایق فائق آیند و جان تشنه خود را از سرچشمه زلال معرفت سیراب سازند.

د. عبرت و عبرت آموزی در نهج البلاغه، جمشید، صدری، مجله: پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 1 ISC (15 صفحه، از 103-117)، تابستان 1381.

ه-. عبرت و تربیت در قرآن و نهج البلاغه، محمدرضا قایمی مقدم، مجله: روش شناسی علوم انسانی، شماره 27 ISC (23 صفحه، از 69- 91)، تابستان 1380.

و. تاریخ در نهج البلاغه، یعقوب جعفری، مجله: وقف میراث جاویدان، شماره 25 و 26 (7 صفحه، از 37-43)، بهار و تابستان 1378.

نکته اول این که بین ظاهر و باطن، نباید رابطه ای اعتباری و قراردادی و یا التزامی وجود داشته باشد. مثلاً اگر از شنیدن صدای زنگ، شنونده به باطن آن یعنی وجود فردی در پشت در پی برد و با دیدن یک علامت خاص، بیننده به یک پیام قراردادی منتقل شود، آن را عبرت نمی گویند؛ زیرا اوّلی دلالت التزامیه دارد و دوّمی، انتقال از طریق قرارداد قبلی صورت می گیرد.

نکته دوم این که باطن و عمقی که فرد به آن منتقل می شود، باید بار ارزشی و اخلاقی داشته باشد و این امر زمانی ممکن است که انسان زندگی خود را به نوعی با امور ظاهریِ مشهود، مشابه و همانند ببیند و وقوع همان سرنوشت را برای آینده خویش محتمل بداند. به عبارت دیگر؛ انتقال از ظاهر، با یک سلسله اطلاعات خشک و یا مطالب علمی صِرف نمی تواند عبرت باشد، بلکه آن چه حاضر می شود باید قابلیت تأثیرگذاری در رفتار اخلاقی و خودسازی فرد را داشته باشد.

نکته سوم این که نقش تأمل و تفکر در این انتقال بسیار مهم است و شاید بتوان گفت، بدون این عنصر، تحقق این حالت امکان پذیر نیست؛ زیرا در این زمینه، انسان به مشاهده و یا شنیدن امور و پدیده ها می پردازد و اگر به همین شنیدن اکتفا کند، چنین حالتی در او پدید نمی آید؛ اما اگر در شنیده ها و دیده های خود بیندیشد سپس پدیده های مشابه را در زمان خود شناسایی کند و آن گاه به موازنه و مقایسه آن ها با یک دیگر بپردازد و در یک تجزیه وتحلیل عقلی، روابط بین آن ها را کشف کند، به نتیجه ای مطلوب و منطقی دست می یابد و این نتیجه همان حالتی است که می توان آن را عبرت نامید. در جریان عبرت، انسان تحت تأثیر امری قرار می گیرد و قلبش به آن متمایل و خاشع می گردد و درنتیجه معرفت و شناخت جدیدی حاصل می شود و به دنبال آن، سلوک و رفتاری متناسب با آن، در فرد به وجود می آید.

که در اثر برخورد با اموری به انسان دست می دهد. خود این حالت یک پی آمد بسیار شیرین تربیتی است، لکن با توجه به عامل ایجادکننده این حالت، می توان آن را روش نامید. حال در پاسخ به این سؤال که چه عاملی این حالت را در فرد به وجود می آورد، باید گفت دو عامل:

الف. گاهی خودِ فرد با خواندن جریانات تاریخی یا دیدن طبیعت و آثار به جای مانده از گذشتگان به این حالت می رسد که در این صورت عبرت یک روش خودتربیتی می شود که می توان آن را روش «عبرت گیری» یا «عبرت پذیری» نامید؛ چراکه خودِ فرد زمینه را برای تأثیرپذیری فراهم کرده است.

گاهی دیگران زمینه ها و مقدماتِ به وجود آمدن چنان حالتی را برای فرد فراهم می کنند. مثلاً مربی تربیتی با قصد عبرت آموزی، تربیت آموزان خود را به دیدن برج و باروها، کاخ های سلطنتی، مقابر و زیارتگاه ها ببرد که در این صورت یک روشِ دیگر تربیتی است و می توان آن را روش «عبرت دهی» یا «عبرت آموزی» نام نهاد. در این روش، کار مربی نشان دادن آیات و نشانه هاست و این فراگیرنده است که باید از لابه لای پدیده ها که آیات الهی هستند، عبور کرده به اعماق آن ها دست یابد؛ چراکه آیات، رموزی هستند که همواره به چیزی فراتر از ظاهر خود دلالت دارند. در این روش کشف این رمزها به عهده خودِ فراگیرنده است.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تربیت فرزند خود از همین روش استفاده کرده و در نامه ای به امام حسن(علیه السلام) می فرماید: «... یا بُنَیَّ اِنّی قَد اَنْبَأْتُکَ عَنِ الدُّنْیا وَ حَالِهَا، وَ زَوَالِهَا وَ اِنْتِقالِهَا، وَ اَنْبَأتُکَ عَنِ الآخرةِ و ما أُعِدَّ لاِءَهْلِهَا فِیهَا، وَضَرَبْتُ لَکَ فِیهِمَا الاَمْثالُ، لِتَعْتَبِرَ بِها و تَحْذُوَ عَلَیها (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه31)؛ پسرعزیزم! من تو را از دنیا و تحولات گوناگونش و نابودی و دست به دست گردیدنش آگاه کردم و از آخرت و آن چه برای انسان ها در آن جا فراهم است اطلاع دادم و برای تو از هر دو مثال زدم تا به آن پند پذیری و بر اساس آن در زندگی گام برداری».

ص: 344

در این عبارت، حضرت متذکر می شوند که من اخبار را برای تو گفتم، علامات و نشانه ها را بیان کردم و راه را نشان دادم و تو خود باید پند بگیری و مسیر زندگی را بر اساس آن بپیمایی. بنابراین، عبرت آموزی به معنای اخیر یک روش دیگر تربیتی است و اگر در مباحث آتی از آن با عنوان روش یاد می شود، به همین لحاظ است.

کشف روابط و علل آن ها می پردازد. در این بررسی به نقاط ضعف و قوت خویش درگذشته و حال پی می برد و آن گاه تحت تأثیر عوامل مثبت و منفی آن قرار می گیرد. او در این تجزیه وتحلیل درونی، به یک جمع بندی و قاعده کلی دست می یابد که عبارت است از این که: «اگر همان اسباب و علل در زندگی کنونی من باشد من هم به همان سرنوشت گرفتار می شوم» و این همان عبرت است. از این رو تصمیم می گیرد تا از تجارب گذشته خود و نیز دیگران در جهت اصلاح و رشد آینده خود در جهات مختلف استفاده کند.

اصل مهمی که بر این روش حاکم است، اصل تعقل و تفکر است؛ چراکه بدون این اصل، شنیدن حوادث تاریخی و دیدن آثار گذشتگان، معنا و محتوایی به دنبال ندارد، بلکه آثارِ بی روحی است که بی هدف از برابر چشم انسان می گذرد، بدون آن که معنایی را در ذهن پدید آورد.

اگر این احساس ظاهری، با تأمل و اندیشه درونی همراه گردد، اعتبار و بینش را به دنبال خواهد داشت و مصداق این کلام علی(علیه السلام) خواهد شد که: «تَفَکُّرُکَ یُفِیدُکَ الاِسْتِبصارَ وَ یکْسِبُکَ الاِعْتِبارَ (خوانساری، شرح غررالحکم و دررالحکم، ج 3، ص 316)؛ فکر کردن، به تو بینایی و عبرت گرفتن می بخشد».

بنابراین، در سایه تفکر و اندیشه، محسوسات معنا پیدا می کند و حالتی در انسان پدید می آید که در آن از ظواهر عبور می کند و به معانی بلند و کشف حقایق دست می یابد و درواقع به نوعی بصیرت می رسد. این بصیرت، ارزش ها و ضد ارزش ها را برایش معلوم می کند و راهنمای عمل و رفتار بیرونی او می گردد.

بالاتر می رود، معمولاً دامنه شناخت او گسترده تر و از خصوصیات فوق بیش تر برخوردار می گردد. از این رو، به کارگیری این روش در هر یک از مراحل رشد، قواعد و خصوصیاتی دارد که به طور اختصار به آن ها اشاره می شود:

یک. در اواخر مرحله کودکی، رشد شناختی کودک ضعیف است. در مورد هر شیئی یا موقعیتی فکر او بیش تر به اجزاء متوجه است، اما نمی تواند این اجزاء را به صورت کل آن دریافت کند، از این رو برای عبرت دهی به کودک؛ هم باید تک تک اجزاء یک جریان عبرت آموز را به کودک نشان داد و هم باید رابطه اجزاء با یک دیگر و نیز حصول نتیجه را برای وی توضیح داد، مثلاً برای این که کودک از حادثه ای عبرت بگیرد و از ارتکاب کار خلافی که دیگری انجام داده - و این حادثه ناخوشایند را برای او حاصل نموده است - دوری جوید، می توان، نتیجه نامطلوبی که از کار فرد خطاکار به دست می آید در معرض دید وی قرار داد و سپس رابطه آن نتیجه نامطلوب را با کار خطا مشخص کرد و آن گاه نتیجه گیری کرد که اگر تو هم چنین خطایی را انجام دهی، مثل آن فرد باید منتظر چنین پی آمد نامطلوبی باشی.

دو. در هفت سال دوم و مرحله دبستانی، در رشد فکری کودک تغییر و تحول چشم گیری پیدا می شود و منطق او به مسائل عینی گرایش پیدا می کند. کودک در این مرحله به دست کاری علائم و نشانه ها می پردازد. ارتباط بین اجزاء را می سنجد و از این طریق، وضعیت پدیده های گوناگون را تبیین و از آن ها نتیجه گیری می کند. برای عبرت آموختن به چنین فردی باید اجزاء عینی یک جریان را در معرض دید وی قرار داد، به ارتباط بین اجزاء، اشاره مختصری کرد و نتیجه گیری را به خود وی واگذار نمود. مثلاً در همان مثال قبل اگر کودک از کار خطا و نیز به دنبال آن از نتیجه آن و ارتباط بین آن دو خبردار شود، خودش نتیجه می گیرد که: اگر من هم چنین خطایی را انجام دهم، مثل او باید منتظر چنین پی آمد نامطلوبی باشم.

سه. در مرحله نوجوانی که هم زمان با بلوغ شرعی است، رشد شناختی و ادراکی نوجوان اوج می گیرد و از واقعیات عینی و محسوس، به امور انتزاعی و ذهنی منتقل می شود.

ص: 347

نوجوان می تواند به تهیه و تنظیم فرضیه های ذهنی بپردازد؛ و هر مسئله ای را به صورت اصولی و منطقی آن بررسی کند. او می تواند مسائل مجرد و انتزاعی را تجزیه وتحلیل نماید و به نتایجی منطقی دست یابد. چنین فردی، برای عبرت گرفتن از حوادث، کافی است که از پیش درآمد فوق خبردار شود. آن گاه به تجزیه وتحلیل، کشف روابط و علل و درنهایت نتیجه گیری آن بپردازد و آن را به عنوان تجربه ای در کنار تجارب زندگی خویش ثبت کند (ر.ک: روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی (2)، حقانی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، تهران، انتشارات سمت، ج 2، ص 577-625، 1375).

از این دوره به بعد، هر چه سن بالا رود و به مراحل سنی بالاتری برسد، بر تجارب او افزوده می شود و همین تجارب، او را ورزیده و کارآزموده تر می کند. به طوری که با دیدن یا شنیدن بسیاری از امور، به درک حقایق بسیاری در ورای آن ها نائل می گردد.

از آن چه گذشت، معلوم می شود که گستره به کارگیری روش عبرت، در مراحل اولیه زندگی تربیت آموز، کم تر است. چراکه دایره درک کودک کم تر است و هر چه بر سن کودک افزوده می شود و کودک به مراحل بالاتری می رسد، دامنه کاربرد این روش، گسترده تر می گردد.

می تواند انسان را به این مقصد تربیتی برساند و شاید مهم ترین اثر تربیتی عبرت، همین باشد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کلام خود بر این اثر عبرت تصریح کرده چنین می فرماید: «مَنِ اعْتَبَرَ اَبْصَرَ وَ مَنْ اَبْصَرَ فَهِمَ وَ مَن فَهِمَ عَلِمَ (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 208)؛ کسی که عبرت آموزد، آگاهی یابد و کسی که آگاهی یابد، می فهمد و آن که بفهمد، دانش آموخته است».

و در جای دیگر می فرماید: «رَحِمَ اللّهُ امْرَئً تَفَکَّرَ فَاعْتَبَرَ وَ اعْتَبَرَ فَأبْصَرَ... (همان، خطبه103، حکمت208)؛ خدا رحمت کند کسی را که بیندیشد، سپس پند پذیرد و اندرز گیرد، سپس بینا گردد...».

نتیجه به دست آمده از این دو کلام این است که تفکر زمینه ساز عبرت است و عبرت زمینه بصیرت را فراهم می آورد.

آن حضرت در سخنی دیگر انسان بصیر را چنین توصیف می کند: «اِنّمَا البَصِیرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفکَّرَ، وَ نَظَرَ فَأبْصَرَ، وَانْتَفَعَ بِالْعِبَرِ... (همان، خطبه153، حکمت208)؛ همانا بینا کسی است که (به درستی) بشنود سپس (در آن) بیاندیشد و (به درستی) بنگرد و بینا گردد و از عبرت ها پند گیرد...».

یعنی زمانی انسان به بینش و بصیرت می رسد که به شنیدن اکتفا نکند، بلکه در شنیده ها، اندیشه نماید و با دقت به امور بنگرد. نتیجه این اندیشه و دقت نظر همان عبرتی است که در تصمیم گیری ها و رفتار انسان مؤثر خواهد بود. به عبارت دیگر؛ به نظر امام(علیه السلام)، مراحل ایجاد بینش عبارت است از: احساس ظاهری (به کمک چشم و گوش)؛ تفکر و تیزبینی (اندیشه) و عبرت گیری. به هرحال شیرین ترین ثمره عبرت آموزی، بینش است که خود آثار مطلوب دیگری را نیز به دنبال خواهد داشت.

مرتکب نشوند، علاوه بر این، خردمندان تلاش می کنند که حتی خطایی را که دیگران تجربه کرده اند، مرتکب نشوند و غیرازاین انتظار نیست: «اِنَّمَا الْعاقِلُ مَنْ وَ عَظَتْهُ التَّجَارُبُ (خوانساری، شرح غررالحکم دررالکلم، ج 3، ص 320)؛ همانا عاقل کسی است که تجربه ها او را پند دهند».

مادام که انسان در غرور خویش گرفتار است و سر در لاک خود دارد، از رویدادهایی که برای دیگران رخ می دهد، پند نمی گیرد و خطاهای تجربه شده دیگران را تکرار می کند. بدین سبب، باید تربیت آموزان را بر آثار به جای مانده از گذشتگان عبور داد تا با عبرت از سرنوشت آن ها، تجارب آنان را پلی برای رشد و شکوفایی خود قرار دهند. کسی که تجارب دیگران را بر تجارب خویش می افزاید، عمری به درازای عمر آن ها دارد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در وصیتی به فرزند خود امام مجتبی(علیه السلام) چنین می فرماید: «اَیْ بُنَیَّ، اِنِّی وَ اِنْ لَمْ اَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی، فَقَدْ نَظَرْتُ فِی اَعْمَالِهِمْ، وَفَکَّرْتُ فِی اَخْبَارِهِمْ، وَسِرْتُ فِی آثَارِهِمْ، حَتّی عُدْتُ کَاَحَدِهِمْ، بَلْ کَاَنِّی بِمَا انْتَهی اِلیَّ مِنْ اُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرتُ مَعَ اَوَلِّهِمْ اِلَی آخِرِهِمْ. فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ اَمرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیتُ لَکَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ... (سید رضی، نهج البلاغه، نامه31)؛ پسرم، اگرچه من به اندازه همه کسانی که پیش از من می زیسته اند عمر نکردم، اما در کردار آن ها نظر افکندم و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیر کردم تا بدان جا که همانند یکی از آن ها شدم، بلکه گویا در اثر آن چه از تاریخ آنان به من رسیده با همه آن ها از اول تا آخر بوده ام. پس من قسمت زلال و مصفّای زندگی آنان را از بخش کدر و تاریک آن بازشناختم و سود و زیانش را دانستم، از میان تمام آن ها، قسمت های مهم و برگزیده را برایت خلاصه کردم و از بین همه آن ها زیبایش را برایت انتخاب نمودم و ناشناخته های آن را از تو دور کردم...».

بر اساس این فرمایش حضرت علی(علیه السلام)، تجربه اندوزی از سرگذشت دیگران، بهره مندی از حاصل عمر آن هاست. گویا انسان عمری به درازی عمر همه آن ها داشته است، با این تفاوت که خطاهای آنان را مرتکب نشده است. نکته دیگری که در سخن حضرت مشهود

ص: 350

است وظیفه ای است که امام(علیه السلام) برای مربی ترسیم می کند. وظیفه مربی این است که تجربیات خود و دیگران را جمع آوری، تلخیص و تنقیح کند و به طور صریح و روشن و دسته بندی شده در اختیار فراگیرنده خویش قرار دهد.

دریابد. برای آگاهی و بیداری انسان هشدارها داده شده است و عبرت ها بی پرده و آشکار رخ نموده اند. به فرموده امیرالمؤمنین(علیه السلام)، اگر انسان چشم باز کند و ببیند، وسایل بینایی او فراهم است و اگر گوش شنوا داشته باشد، سخنان حق گفته شده است و اگر اهل هدایت باشد، وسایل هدایت فراهم است: «وَلَقَدْ بُصِّرْتُمْ اِنْ اَبْصَرْتُمْ، وَ أُسْمِعْتُمْ اِنْ سَمِعْتُمْ، وَ هُدِیتُم اِنِ اهْتَدَیتُمْ، وَبِحَقٍّ اَقُولُ لَکُمْ: لَقَدْ جاهَرَتْکُمُ الْعِبَرُ وَ زُجِرْتُمْ بِما فیهِ مُزْدَجَرٌ (همان، نامه20)؛ آن حقایق را به شما نیز نشان دادند، ولی دیدن نخواستید و به گوش شما رسانیدند، ولی شنیدن نخواستید، شما را راه نمودند، ولی ره یافتن نخواستید، به راستی می گویم که عبرت ها و اندرزها بر شما آشکار بود و از آن چه می باید دوری جویید شما را منع کردند».

ولی افسوس که از این همه منابع عبرت آموز، اندکی از مردم پند می گیرند و بخش عظیمی از مردم چشم عبرت بین ندارند و هم چنان در شهوات نفس و غفلت ها گرفتارند: «مَا اَکْثَرُ العِبَرُ وَ اَقَلُّ الاِعْتِبَارُ (همان، حکمت297)؛ عبرت ها چه بسیارند و عبرت گیر چه کم!».

در این بخش به مهم ترین منابع و شیوه های عبرت آموزی اشاره می کنیم؛ و پیش از آن، ذکر این نکته را لازم می دانیم که منابع عبرت و شیوه های عبرت آموزی، دو مبحث جداگانه است و هرکدام بحث مستقلی دارد، ولی با توجه به این که این دو مبحث بسیار به هم نزدیک هستند و شناخت هر منبع، اتخاذِ روشی را به دنبال دارد، این دو را در یک مبحث ذکرمی کنیم:

تعابیری چون: «اَلدُّنْیا دارٌ مُنِیَ لَهَا الفَنَاءُ...» (همان، خطبه45)؛ «اَلدُّنْیا دَارُ فَنَاءٍ و عَنَاءٍ و غِیرٍ و عِبَرٍ...» (همان، خطبه114)؛ «[الدنیا] دَارُ حَرْبٍ وَ سَلْبٍ وَ نَهْبٍ وَعَطْبٍ...» (همان، خطبه191)؛ «اِنَّهَا دَارُ شُخُوصٍ و مَحَلَّةُ تَنْغِی...» (همان، خطبه196)؛ «دارٌ بِالْبَلاَءِ مَحْفُوفَةٌ...» (همان، خطبه226)؛ «مَثَلُ الدُّنْیا کَمَثَلِ الحَیةِ...» (همان، حکمت119) و صدها تعبیر دیگر، همه در صددِ دادن شناختِ عبرت آموز به انسان هاست. چنان چه گذشت، خود حضرت، پس از توصیه های فراوان در ابعاد گوناگون به فرزندش امام مجتبی(علیه السلام)، هدف خود را از این همه سفارش چنین بیان می فرماید: «پسر عزیزم! من تو را از دنیا و تحولات گوناگونش و نابودی و دست به دست گردیدنش آگاه کردم و از آخرت و آن چه برای انسان ها در آن جا فراهم است اطلاع دادم و برای تو از هر دو مثال زدم تا به آن، پند پذیری و بر اساس آن در زندگی گام برداری» (همان، نامه31).

طبق این کلام، دادن این شناخت در مورد دنیا و آخرت به این دلیل است که فراگیرنده از آن عبرت بگیرد و مسیر زندگی را بر آن اساس پایه گذاری کند. بنابراین یکی از شیوه های عبرت آموزی، توصیف دنیا و بیان ویژگی ها و سنت های رایج آن برای فراگیرنده است.

این ها داستان دروغین نبود؛ بلکه وحی آسمانی است و هم آهنگ است با آن چه پیش روی او (از کتاب آسمانی پیشین) قرار دارد و شرح هر چیزی) که پایه سعادت انسان است؛ و هدایت و رحمتی است برای گروهی که ایمان می آورند».

در این آیه شریفه به چند مطلب اشاره شده است:

یک. غرض از ذکر این داستان، عبرت ها و پندهایی است که در آن نهفته است. داستان فوق آیینه ای است که می توان در آن عوامل پیروزی و شکست، کامیابی و ناکامی، خوش بختی و بدبختی، سربلندی و ذلت و خلاصه آن چه در زندگی انسان ارزشمند و یا بی ارزش است را دید، آیینه ای که عصاره تمام تجربیات اقوام پیشین و رهبران بزرگ در آن به چشم می خورد و مشاهده آن، عمر کوتاه مدتِ هر انسانی را به اندازه عمرِ تمام بشریت طولانی می کند.

دو. داستان فوق بیان واقعیت هاست و از آمیختگی با دروغ و افتراء منزه است.

سه. تنها صاحبان عقل و اندیشه هستند که توانایی مشاهده این نقوش عبرت را بر صفحه این آیینه عجیب دارند.

چهار. هر آن چه انسان به آن نیاز دارد و در سعادت و تکامل او دخیل است، در این آیات آمده است و به همین دلیل، مایه هدایت و رحمت برای همه کسانی است که ایمان می آورند (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 10، ص 100).

نمونه این نوع نتیجه گیری در جای جای قرآن کریم به چشم می خورد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز در نهج البلاغه، بخش عظیمی از تلاش خود را به بیان عبرت های تاریخی اختصاص داده است. به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می شود:

«وَ اِنَّ لَکُمْ فِی القُرُونِ السَّالِفَةِ لَعِبَرةٌ. اَینَ العَمَالِقَةُ وَ ابْنَاءُ العَمَالِقَةِ، اَینَ الْفَرَاعِنَةُ وَ اَبْنَاءُ الفَرَاعِنَةُ (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه161)؛ همانا در قرن های گذشته برای شما عبرتی است، عمالقه (پادشاهان حجاز و یمن) و فرزندانشان کجا رفتند؟ فرعون ها و فرزندانشان کجایند؟».

«واعْتَبِروا بِمَا قَدْ رَأَیتُمْ مِنْ مَصَارِعِ الْقُرُونِ قَبْلَکُمْ، قَدْ تَزَایلَتْ اَوْ صَالُهُمْ، وَزَالَتْ أَبْصَارُهُمْ وَأَسْمَاعُهُمْ،

ص: 355

وَذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَعِزُّه (همان)؛ و از آن چه بر گذشتگان شما رفت عبرت گیرید که چگونه بندبند اعضای بدنشان از هم گسست، چشم و گوششان نابود شد و شرف و شکوهشان از خاطره ها محو گردید».

«فَاعْتَبِرُوا بِمَا اَصَابَ الاُمَمُ المُسْتَکْبِرینَ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنْ بَأسِ اللّهِ وَصَوْلاتِهِ وَوَقَایعِهِ وَمَثُلاَتِهِ (همان، خطبه192)؛ از آن چه از عذاب و صولت خدا و وقایع و عقوبت های او به امت های مستکبر پیش از شما رسید پند گیرید».

«و احْذَرُوا مَانُزِّلَ بِالأُمَمِ قَبْلَکُمْ مِنَ الْمَثُلاَتِ بِسُوءِ الافْعَالِ... (همان)؛ از کیفرهایی که در اثر کردار بد و کارهای ناپسند بر امت های پیشین واقع شده برحذر باشید».

«فَاعْتَبِرُوا بِحَالِ وَلَدِ اِسْمَاعِیلَ وَبَنِی اِسحقِ وَ بَنِی یعْقُوبَ(علیهم السلام) (همان)؛ از حال فرزندان اسماعیل، فرزندان اسحاق و فرزندان یعقوب عبرت گیرید».

امام(علیه السلام) با بیان سرگذشت اقوام و ملل گذشته و توصیف زندگی و مرگ آن ها، مردم را به عبرت گیری از سرانجام نیک و بد آن ها فرامی خواند. مربیان نیز می توانند در تربیت متربیان خود، از همین روش بهره بگیرند و با بیان تاریخ و حوادث تلخ و شیرین آن، درس زندگی به آن ها بیاموزند. بررسی این سرگذشت ها، متربیان را با مباحثی آشنا خواهد ساخت که در پرتو آن به نکاتی دست خواهند یافت که در سیر و سلوک آن ها، تأثیر عمیقی می گذارد. نکاتی مانند:

اول. خداوند مفسدان را به سبب فساد و ظلمشان هلاک می کند.

دوم. تأخیر توبه و ندامت تا زمان نزول بلا سودی به حال انسان ندارد.

سوم. خداوند بندگان مؤمنش را یاری می دهد و در دل دشمنان آن ها رعب و وحشت ایجاد می کند.

چهارم. خداوند فتنه ها و توطئه های منافقین و بدخواهان را خنثی می کند.

پنجم. تغییر سرنوشت انسان ها، به خواست و رفتار خود آن ها بستگی دارد.

ص: 356

و ده ها نکات تربیتی دیگر که همگی درس ها و عبرت هایی هستند که تربیت آموزان خردمند می توانند به آن ها دست یابند و آن ها را در زندگی خود به کار بندند.

برای سهولت دست یابی این افراد به این نتایج گران بها، بهتر است مربی قبل از بیان تاریخ، سؤالاتی در همین زمینه طرح کند و اذهان آنان را آماده سازد. او به هنگام بیان تاریخ، با طرح سؤالاتی دیگر، به تجزیه وتحلیل آن بپردازد و نکات ارزشی و یا ضد ارزشی داستان را با کمک آن ها مشخص کند و در پایان، موقعیت کنونی تربیت آموزان را با آن پیش آمدها تطبیق دهد و عبرت ها و درس های آن را بیان کند (النحلاوی، اصول التربیة الاسلامیه و اسالیبها، ص 274). البته گاهی هم بهتر است نتیجه گیری را به خود آنان واگذار نماییم.

نکته قابل توجه این که به موازات مطالعه تاریخ، با سیروسفر در آفاق و انفس نیز، می توان به همان نتایج دست یافت. به عبارتی دیگر؛ بیان تاریخ و سیروسفر در روی زمین، دو روی یک سکه اند که یکی از طریق حس شنوایی و دیگری از طریق حس بینایی، انسان را به تفکر و اندیشه در سرگذشت پیشینیان فرامی خواند. تاریخ فقط حوادث وقوع یافته و عکس های خشک و بی روح آن ها را برای ما مجسم می سازد، در حالی که آثار باقی مانده از دوران های قدیم، در نقاط مختلف کره زمین، اسناد زنده و گویایی است که اشکال و صور و نقوش دل و روح، تفکرات، قدرت و عظمت و یا حقارت و زبونی اقوام گذشته را به ما نشان می دهد، از ویرانه کاخ های ستمگران و بناهای شگفت انگیز اهرام مصر گرفته تا برج بابل و... « آیا آنان در زمین سیر نکردند تا دل هایی داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند؟» (حج/46). این فراخوانی، اهداف مقدسی را دنبال می کند که در آیات مختلف به آن پیشینیانی که ازنظر قدرت و قوت و خدم وحشم بر انسان های کنونی برتری داشتند (یوسف/109؛ روم/9 و 42؛ فاطر/44؛ غافر/21 و 72؛ محمد/10) و درک عاقبت گنه کاران و دروغ گویان (انعام/11؛ نمل/69 و 45) و درک چگونگی خلقت و عظمت آن و دیدن شگفتی های خلقت اشاره شده است که هر کدام از آن ها به تنهایی برای پنددهی و عبرت آموزی به انسان کافی است.

ص: 357

امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز مطالعه آثار گذشتگان را وسیله عبرت و مایه هشدار می داند: «اَوَ لَیسَ لَکُمْ فِی آثَارِ الاَوَّلِینَ مُزْدَجِرٌ وَ فی آبائِکُم الْماضین تَبْصِرَةٌ وَ مُعْتَبِرٌ انْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه99)؛ آیا برای شما در آثار پیشینیان وسیله عبرتی نیست که شما را (از کرداربد) بازدارد؟ و آیا اگر اندیشه کنید در زندگی پدران خود، آگاهی و عبرت آموزی نیست؟».

و در جای دیگر، آن حضرت از تأثیر و نفوذ این آثار بی زبان، در چشمان عبرت گیر و گوش های شنوا سخن می گوید: «وَ لَئِنْ عَمِیتَ آثارُهُمْ وَ انْقَطَعَتْ اَخْبَارُهُمْ، لَقَدْ رَجَعَتْ فِیهِمْ اَبْصَارُ العِبَرِ وَسَمِعَتْ عَنْهُمْ آذانُ العُقُولِ وَتَکَلَّمُوا مِنْ غَیرِ جِهَاتِ النُّطْقِ (همان، خطبه221)؛ و اگرچه آثارشان محو شده و اخبارشان منقطع گشته است، ولی چشم های عبرت بین، آن ها را می نگرد و گوشِ هوش، اخبارشان را می شنود و با غیر زبان خود با ما حرف می زنند».

به هرحال سیر در زمین و به تعبیر امروزی، جهان گردی و گردشگری، یکی از شیوه های عبرت آموزی است که مربیان می توانند از این طریق، تربیت آموزان خود را در موقعیت عبرت و تأثیرپذیری از آثار به جای مانده از پیشینیان قرار دهند؛ چراکه جهان گردی با هدف عبرت آموزی، قلب انسان را خاشع و دانا، چشم او را بینا و گوش وی را شنوا می گرداند و از خمودی و جمود رهایی می بخشد.

البته جهان گردی صورت دیگری هم دارد و آن گردشگری با هدف هوسرانی، بی بندوباری، سرگرمی های ناسالم، انتقال فرهنگ های مبتذل و... است که به آن سیاحت گفته می شود و اسلام آن را نهی کرده است. شاید حدیث «لاسِیاحَةَ (فِی الاِسْلامِ)...» (مجلسی، بحارالانوار، ج 68، ص 320)، اشاره به همین مطلب باشد. گردشگری با این هدف، قلب را می میراند و چشم و گوش را از درک حقایق بازمی دارد.

را آیات الهی و مایه عبرت دانسته است. عبرت بودن این آیات ازآن جهت است که چگونگی خلقت آن ها و بهره مندی فراوان انسان از آن ها، موجب شگفتی او می شود و وی را به تفکر و اندیشه درباره خالق قدرتمند آن ها وادار می کند. به راستی، این قادر مطلق کیست که با نزول باران، زمین های مرده و درختان پژمرده را دوباره زنده و شاداب می گرداند و خلقت چهارپایان و میوه ها را مایه حیات انسان ها قرار می دهد و نوشیدنی گوارا و زندگی بخش برای انسان، به نام شیر، از لابه لای خون و غذای هضم شده درون معده (نحل/65-67) بیرون می آورد. آیا خلقت شب و روز و نقش حیاتی آن در تعدیل درجه حرارت هوا و بارور شدن گیاهان و حیات همه موجودات مایه شگفتی نیست؟ تفکر در همه این عجایب، انسان را به عظمت و قدرت خالق آن رهنمون می کند و به کُرنش و خضوع در برابر او وامی دارد. وظیفه مربی، توصیف شگفتی های خلقت و آشنا ساختن تربیت آموزان با آیات الهی است که خود انگیزه آنان را در جهت تفکر و تدبر در آیات الهی بیش تر می کند.

خطبه88)؛ و در سختی هایی که با آن ها روبه رو هستید و مشکلاتی که پشت سر گذاشتید، درس های عبرت فراوان وجود دارد، اما افسوس که هر صاحب دلی، اندیشمند و هر صاحب گوشی، شنوا و هر صاحب چشمی، اهل بصیرت نیست».

به هرحال آن چه گذشت مصادیق بارزی از منابع عبرت آموزی بود که هریک، اتخاذ روشی را نیز در پی داشت. روش های دیگری مانند بیان خاطرات عبرت آموز، سر زدن به مقابر و مزارها، عیادت بیماران خصوصاً بیماران صعب العلاج، سر زدن به خانه سالمندان و مشاهده انسان های ازکارافتاده ای که روزی بانشاط و قدرت زائدالوصفی دنیا را تسخیر کرده بودند و تفکر در صدها حادثه کوچک و بزرگ و تلخ و شیرینی که روزانه در اطراف انسان رخ می دهد، همه می تواند انسان را در عبرت آموزی و پندپذیری یاری دهد.

نمی برند، در موعظه ید طولایی دارند، ولی خود پندپذیر نیستند و در گفتار از همه پیشی می گیرند، ولی در عمل از گروه بازمی مانند؛ اما اگر مربی ازهرجهت صلاحیت تربیت کردن را داشته باشد و بر امر عبرت آموزی و تکنیک های آن واقف باشد، مشکلی از این ناحیه پیش نمی آید.

اما در ناحیه تربیت آموزان، عمدتاً دو مشکل قابل تصور است؛ یکی غفلت فراگیرنده و محروم بودن او از داشتن قلبی خاضع و خاشع در برابر آیات الهی است که هرچه این غفلت و سنگ دلی بیش تر باشد، دایره تأثیر شیوه های عبرت آموزی محدودتر خواهد بود. حل این مشکل چندان آسان نیست و به زمان وسیعی نیازمند است. دوم ضعف روحی و عدم آمادگی روانی تربیت آموز است که اگر او ظرفیت و آمادگی لازم را نداشته باشد، ممکن است ذکر یک رویداد تاریخی و یا دیدن آثار مخروبه پیشینیان و یا یک صحنه عبرت آموز مثل تصادف و... تأثیر منفی در وی داشته باشد و او را دچار وحشت، بیماری و بیزاری از زندگی کند. حل این مشکل، داشتن یک مربی آگاه و ماهری است که به همه جوانب تربیت آشنا باشد.

امیرالمؤمنین(علیه السلام): «وَ لَئِنْ تَعَرَّفْتَهَا فِی الدِّیَارِ الْخَاوِیَةِ، وَ الرُّبُوعِ الْخَالِیَةِ، لَتَجِدَنَّهَا مِنْ حُسْنِ تَذْکِیرِکَ، وَ بَلاَغِ مَوْعِظَتِکَ، بِمَحَلَّةِ الشَّفِیقِ عَلَیْکَ، وَ الشَّحِیحِ بِکَ (همان، خطبه223)؛ اگر انسان دنیا را از روی شهرهای ویران شده و خانه های درهم فروریخته بشناسد، خواهد دید که دنیا، تذکردهنده ای دلسوز و واعظی گویاست و همچون دوستی مهربان است که در رسیدن اندوهی به انسان بخل می ورزد».

ص: 362

ص: 364

ص: 366

است. در زمینه مسئله هم آهنگی کتاب تکوین و تدوین و جایگاه انسان کامل، حقایق و معارف بسیاری در آثار بزرگان اهل معنا وجود دارد. از سویی برای درک مفاهیم قرآن کریم لازم است با معارف اهل بیت(علیهم السلام) انس و آشنایی داشت. بر اساس روایات فراوان، حضرت علی(علیه السلام) و هم چنین فرزندان ایشان، لسان و کتاب ناطق الهی و قرآن ناطق هستند. ابا بصیر درباره آیه {هذا کِتابُنا ینْطِقُ عَلَیکُمْ بِالْحَقِّ... } (جاثیه/29)، از امام صادق(علیه السلام) پرسش می کند و ایشان می فرمایند: «قرآن سخن نمی گوید: لیکن محمد و اهل بیت او(علیهم السلام) ناطق به کتاب - یعنی قرآن - می باشند» (مجلسی، بحارالانوار، ج 23، ص 197- 198)؛ و در حدیثی دیگر فرمودند: «امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: من علم خداوند و زبان گویای خداوند هستم» (صدوق، التوحید، ج 24، ص 198). ارتباط سخنان امام علی(علیه السلام) با قرآن تأییدی بر این نکته است، آن حضرت در خطبه 158 نهج البلاغه می فرماید: «این همان قرآن است. آن را به سخن آرید (تا همه چیز را بازگو کند)؛ هرچند هرگز برای شما (نسبت به تمام این امور) سخن نمی گوید؛ ولی من از جانب آن به شما خبر می دهم (و اسرار مکتومش را فاش می سازم) اگر می خواهید از آن اطاعت کنید با آن سخن بگویید و از آن استفاده کنید. برای آنان که انسی با نهج البلاغه دارند این یک امر واضح است که این کتاب افزون بر ارزش بلاغی و ادبی خود، کتابی فروتر از کلام خدا و فراتر از سخن بشر است».

نهج البلاغه برگزیده ای از گفته ها و نوشته های امام علی(علیه السلام) است که سید رضی در اواخر قرن چهارم قمری آن ها را تدوین نموده است (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص31). با آن که در تبیین سخنان امام در این کتاب، عالمان و ادیبان هر زمان سعی بلیغ نموده اند و شروح زیادی بر آن نوشته اند (بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه، ص 126 و 137)، با این وصف، هنوز جهان اسلام به معرفی و شناخت بیش تر و تعمق در آن نیاز دارد. با بهره مندی از کلام مولا علی (علیه السلام) می توان دریافت که رابطه ایشان با خداوند یک رابطه آگاهانه و عاشقانه بوده است و همین مسئله، سبب شکل گیری شاکله و شخصیتی قدرتمند، باشهامت و مطمئن در سهمگین ترین حوادث روزگار برای ایشان شده

ص: 368

است. هدف از این پژوهش، درک آگاهانه حضور خداوند به عنوان کاربردی و بنیادی ترین حقیقت زندگی بشر است؛ چراکه اگر مباحث نظری درباره خداوند به سمت مشاهده و تقویت احساس های درونی نسبت به وجود ماورایی و قدرتمند او پیش برود، رابطه انسان با خدا به گونه ای عاشقانه - عارفانه متبلور خواهد شد و این عشق سبک زندگی او را در جهت سودرساندن، آبادکردن، زیباساختن و معنابخشیدن به هستی متحول می سازد.

خداشناسی، فطرت، علم و یقین، آگاهی، انسان و معرفة النفس از نگاه امام علی (علیه السلام) با رویکردهای مختلف انجام گرفته است. برای مثال می توان به پژوهش های زیر اشاره داشت:

- مشایخی پور و دیگران، «بررسی مفهوم خودشناسی در دیدگاه امام علی (علیه السلام)»، ص27 و 47، 1397.

- سجادی، «قرآن و تربیت فطری»، ص 42 و 75، 1389.

- الهی و دیگران، «جایگاه عقل در معرفت دینی از نگاه امام علی (علیه السلام)»، ص28، 1394.

مقاله ای نیز با عنوان «جهان بینی عارفانه امام علی (علیه السلام)» نمونه ای دیگر از این موارد می باشد؛ اما آن چه رویکرد این پژوهش را نسبت به سایر تحقیقات و مقالات متمایز می سازد، توجه و تمرکز بر توانمندی های فطرت، به عنوان یک روش، در جهت به وجود آمدن عشق به خداوند است که با فعال سازی آن می توان، سبک زندگی بشریت را به سمت عبور از واقعیات برای رسیدن به حقیقت هر چیز، معنا بخشید و تحول جهانی را برای دورماندن از اشتباهات بزرگ تاریخی، به ارمغان آورد.

از نگاه قرآن کریم واژه «فطرت» به معنای نوع خاصی از آفرینش می باشد که خداوند در مورد انسان بر آن تأکید نموده است: {فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیمُ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یعْلَمُونَ} (روم/30)؛ «پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدا تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیش تر مردم نمی دانند».

آن چه بیش از هر مسئله دیگر در این آیه مورد توجه قرار می گیرد، نحوه خلقت انسان است که به عنوان «فطرت الله» از آن یاد شده و انسان باید تمام توجه و تمرکز را به آن معطوف سازد تا بتواند تفاوت میان حق و باطل را دریابد و همواره به حقیقت متمایل شود؛ بنابراین، آن چه باعث می شود انسان حقیقت را بر هر چیزی ترجیح دهد بیداری فطرت است.

فِطْرَتِهِ وَیُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِی نِعْمَتِهِ وَیَحْتَجُّوا عَلَیهِمْ بِالتَّبْلِیغِ وَیَثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ اَلْعُقُولِ وَیرُوهُمْ آیاتِ الْمَقْدِرَةِ»؛ «پس پیامبرانش را در میان آن ها مبعوث ساخت و پی درپی رسولان خود را به سوی آنان فرستاد تا پیمان فطرت را از آنان مطالبه نمایند و نعمت های فراموش شده را به یاد آن ها آورند و با ابلاغ دستورات خدا حجت را بر آن ها تمام کنند، گنج های پنهانی عقل ها را آشکار سازند و آیات قدرت خدا را به آنان نشان دهند» (همان).

آن چه از فحوای کلام در خصوص بعثت مکرر انبیا برمی آید، افزون بر مطالبه میثاق فطرت و یادآوری نعماتی که به دست فراموشی سپرده شده، آشکارسازی گنج های پنهانی عقل ها و یا به تعبیر امام «دَفَائِنُ الْعُقُول» است.

عنوان «دفائن العقول» دلیلی بر وجود آگاهی های فطری در درون انسان است. «دفائن» جمع «دفینه» است و در زبان عربی در معنای «گنج پنهان» به کار می رود (انیس، المعجم الوسیط، ص 290). ابن میثم بحرانی در شرح این ترکیب بر آن است که چون گوهرهای خرد و نتایج اندیشه در وجود انسان ها بالقوه موجود است، لذا به گنجینه های نهفته شباهت پیدا کرده و استعاره آوردن دفینه برای آن ها به شکلی زیبا بیان شده است؛ چراکه انبیا برای آماده ساختن نفوس و استخراج و اظهار جواهر اندیشه و آگاهی های انسان ها اساس و اصل هستند، لذا نسبت برانگیختن افکار به آن ها زیباست و برای این که انسان را ارشاد کنند نیاز به ادله و براهین و زمینه هایی دارند که عبارت از نشانه های قدرت الهی است که در ادامه سخن امام (علیه السلام) شرح داده شده است (البحرانی، مصباح السالکین، ص 200).

امام در خطبه 49 ضمن اثبات رابطه بسیار عمیق میان انسان و خداوند متعال اشاره دارند که چنان چه انسان به انکار پروردگار به عنوان مبدأ و مقصد خلقت و حقیقت هر چیز، روی بیاورد، باز هم ودیعه الهی فطرت در درون وی به کلّی خاموش نخواهد شد (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه1)؛ لذا در خطبه اول نهج البلاغه از آن با عنوان «دفائن العقول» یاد کرده اند (همان).

امام خمینی نیز فطرت را همان نیروی الهی مجرد می دانند که بنده را به سوی دیدار

ص: 372

محبوب حقیقی پیش می برد و واگذاشتن تعینات و بازگرداندن همه چیز به او و اسقاط اضافات و فنا و محو همه چیز در او را موجب می شود (ضرابی، معرفت شهودی، ص 40) که این موضوع تعلق و پیوستگی انسان به خداوند را آشکار می سازد (آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج 2، ص 619). با توجه به مفهوم لغوی فطرت می توان گفت هر زمان از نحوه خلقت انسان با عنوان فطرت و حقیقت او یاد می شود، در حقیقت اشاره به لزوم توجه انسان به مفهوم توحید خالق دارد.

رسالت انبیای عظام و ائمه بزرگوار(علیهم السلام) آن بوده که با کتب آسمانی و برهانی قاطع، بشر را با گنجینه های پنهان درون خویش آشنا سازند تا هر کس به فراخور استعداد و شاکله اش از این منبع ارزشمند بهره کافی ببرد. از این میان برخی با اطاعت و فرمان بری به شکوفایی فطرت و سعادت نائل می گردند و گروهی با نادیده گرفتن این مهم به سمت خفتگی و درنهایت خاموشی فطرت می روند. در معنای فطریات که از آن با عنوان آگاهی های باطنی نیز یاد شده، باید گفت: «قضایای فطری قضایای روشنی هستند که ثبوت محمول برای موضوع در آن ها نیازمند دلیل است ولی این دلیل در کنار خود قضیه و همراه با آن در ذهن موجود می باشد» (جوادی آملی، شناخت شناسی در قرآن، ص 250). آگاهی های باطنی همواره نزد انسان حاضر است. این سخن به معنای عدم اکتسابی بودن آن هاست. آن چه در سرای طبیعت و عالم ماده وجود دارد نسبت به حقایق خود، همچون نسبت ظاهر به باطن است و هر خصوصیت وجودی متعلق به ظاهر، متعلق به باطن نیز هست و بالعرض و بالتبع، باطن به ظاهر هم استناد دارد. پس ادراک ضروری ای که نفس، نسبت به خودش دارد، اولاً و بالحقیقه متعلق به باطن اوست و بالعرض و بالتبع، مربوط به خود نفس است. پس حقیقتی که در باطن نفس می باشد، از خودِ نفس آشکارتر و بدیهی تر است و آن چه در باطن این باطن قرار دارد از آن نیز روشن تر و بدیهی تر است و همین طور پیش می رود تا به حقیقتی می رسد که هر حقیقتی به آن منتهی می شود و او خود، آشکارترین معلوم ها و

ص: 373

بدیهی ترین بدیهیات است؛ بنابراین، وصول هر موجودی به کمال حقیقی اش مستلزم فنای آن موجود خواهد بود. از سویی، چنین فنایی مستلزم فنای قیود و حدود در ذات یا عوارض است؛ و عکس آن نیز صادق است، یعنی فنای هر موجودی مستلزم بقای حقیقتش به تنهایی است (طباطبایی، ولایت نامه، ص 58 و 60). همان طور که خدای متعال می فرماید: {کُلُّ مَنْ عَلَیها فانٍ وَ یبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَالْإِکْرام} (الرحمن/26-27)؛ «هرچه هست فانی شونده است و ذات با شکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند».

انسان نباید در محدوده زندگی حیوانی و طبیعی بایستد و انسانیت خویش را تنها به نطق و تفکر محدود کند؛ بلکه باید حیات الهی و جاودانی و به تعبیر امام علی(علیه السلام) نفس ملکیّه الهیّه خود را با گرایش فطرتش به خداخواهی، به فعلیت برساند و در این مسیر بی انتها از هرگونه غفلت ورزیدن نسبت به حقیقت خود دوری جوید (ژاله فر، مقدمه ای بر معرفة النفس از نگاه امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب(علیه السلام)، ص10)؛ بنابراین، اگر انسان بر آگاهی های باطنی خود مطلع شود، در حقیقت به خداآگاهی نائل می گردد که حاصل این خدا آگاهی، اشراف انسان بر تمامی حقایق عالم خواهد بود. سخن آن حضرت مبنی بر «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد انتَهَی الی غایةِ کلّ معرفة و علم؛ هر کس خودش را شناخت به نهایت علم و معرفت رسیده است» (آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج 2، ص 698) تأکیدی بر این مدعاست.

منظور از تفکر و تعقل صرفاً تفکر منطقی و تعقل فلسفی نیست؛ زیرا این مورد در بین همه انسان ها مشترک است و هر انسانی توانایی کنار هم گذاشتن معلومات و ترسیم سیمای کلی از واقعیت جهان را دارد. قرآن کریم کفار را فاقد تعقل دانسته، چنان که می فرماید: {وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی ینْعِقُ بِما لا یسْمَعُ إِلّا دُعاءً وَنِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْی فَهُمْ لایعْقِلُونَ} (بقره/171)؛ «مَثل (دعوت کننده) کافران مَثل کسی است که (حیوانات را برای نجات از خطر) صدا می زند ولی آن ها جز سروصدا چیزی نمی شنوند، آن ها کر و گنگ و کورند ازاین رو چیزی نمی فهمند». از این منظر، عقل آن چیزی است که اگر آدمی از آن بهره مند شود به وسیله آن، به معارف حقیقی و کردار شایسته راه می یابد و چنان چه این خصلت را نداشته باشد، از آن فاصله می گیرد، هرچند بتواند در زمینه های تشخیص سود و زیان دنیوی از آن بهره ببرد. از این رو، قرآن کریم می فرماید: {أَ فَلَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لاتَعْمَی الْأَبْصارُ وَلکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُورِ} (حج/46)؛ «آیا در زمین گردش نکرده اند تا دل هایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش هایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت چشم ها کور نیست لیکن دل هایی که در سینه هاست کور است»؛ {وَقالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فی أَصْحابِ السَّعیرِ} (ملک/10)؛ «و گویند: اگر شنیده [و پذیرفته] بودیم یا تعقّل کرده بودیم در [میان] دوزخیان نبودیم».

عقل در قرآن کریم، نوعی فهم خاص است که تنها به فعالیت های ذهنی بسنده نمی کند؛ بلکه با آن حقیقت معنا درک می شود و برای رسیدن به چنین فهمی ضرورت دارد در جهت سلامت فطرت و تزکیه روح نیز کوشش نمود (مبینی، عقل در قرآن، ص86).

از نظر علامه طباطبایی، واژه عقل در قرآن کریم بر ادراکی اطلاق می گردد که با تصدیق قلب به آن چه خداوند سبحان، انسان را بر آن سرشته و آفریده است، همراه می باشد؛ یعنی ادراک حق و باطل در امور نظری و شناخت خوب و بد و سود و زیان در امور عملی. خداوند انسان را به گونه ای آفریده تا در همان ابتدای وجودش، خود را ادراک کند. سپس او را هم به یک رشته حواس ظاهری و باطنی مجهز کرده تا به وسیله آن ها،

ص: 375

ظواهر اشیا و نیز معانی روحانی چون اراده، دوستی، دشمنی، بیم، امید و مانند آن را بشناسد و با پدیده های بیرونی ارتباط برقرار سازد. این همه در مسیری مفهوم می یابند که فطرت و سرشت انسان برای او مشخص می سازد و این همان «عقل» است؛ اما گاه یکی از قوا، مانند شهوت و خشم، با غلبه یافتن بر دیگر قوا، بر انسان چیره می گردد و تأثیر بقیه را از بین می برد یا ضعیف می کند، درنتیجه انسان را از اعتدال به افراط و تفریط می کشاند. از این رو عامل عقلی با وجود سالم بودن، در چنین انسانی کارگر نمی افتد (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج4، ص43). لذا، تعریف قرآن از عقل، نیرویی است که انسان ضمن بهره مندی از آن در دین، به وسیله آن خواهد توانست به سوی حقایق معارف و اعمال صالح راه بگشاید. بشر با توجه به فطرت خدادادی خویش از طریق مقایسه و سنجش و روش هایی مانند استقراء خواهد توانست شاخصه تفکر را (که در تربیت دینی اهمیت دارد) در خود به ظهور برساند (قاسم پور، جایگاه عقل در تربیت دینی از دیدگاه علامه طباطبایی، ص 65 و 90).

بنابرآن چه بیان گردید، اگر توانایی ها و استعدادهای باطنی که با عنوان «فطرت الله» در درون انسان به ودیعه نهاده شده است پس از بیداری به خاموشی نگراید، بلکه توانمند و شکوفا گردد، انسان می تواند با آگاهی از جایگاه خود در برابر پروردگارش، شاهد حضور خداوند در هستی به طور دائمی نیز باشد (مائده/105). از مجموع سخنان شهید مطهری درباره دیدگاه قرآن در خصوص عقل نیز چنین استنباط می گردد که در منطق قرآن، بشر قادر است تا از رهگذر عقل و تجزیه وتحلیل مسائلی که در برابر او قرار دارد، از پوسته جهان به مغز آن نفوذ کند و سیطره و حاکمیت خدا را در همه ذرات هستی مشاهده نماید و با همه وجود حضور خدا را در تاریخ و جامعه ادراک کند (خامه گر، جایگاه عقل در قرآن کریم از منظر استاد شهید مطهری، ص 18 و 32).

و رفتاری موجب بازماندن انسان از آگاهی های برتر و الهی می شود. به تعبیر امام علی (علیه السلام) صرفاً از صورت انسانی بهره می برد و به لحاظ باطنی جز سیرت حیوانی در پی نخواهد داشت (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه1). چنین ازخودبیگانگی ای در انسان، تنها به واسطه بهره مندی تام از قوای جسمانی و به فعلیت رساندن آن ها و خفتگی فطرت تحقق یافته است تا جایی که این سیر نزولی به همین جا خاتمه نمی یابد و او را به مراتب پایین تری نیز سوق خواهد داد. به طوری که به فرموده قرآن کریم به پست ترین مراتب بازمی گردد: {لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی أَحْسَنِ تَقْویمٍ ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلینَ إِلّا الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیرُ مَمْنُونٍ} (تین/6-4)؛ «به راستی انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم سپس او را به پست ترین [مراتب] پستی بازگردانیم؛ مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند که پاداشی بی منت خواهند داشت».

از نظر قرآن کریم، جنس انسان به حسب خلقتش دارای بهترین قوام بوده و از هر آن چه ضامن حفظ اوست، برخوردار است. از سویی، خلقت وی به گونه ای است که صلاحیت عروج به اعلی مرتبه یا نزول به پست ترین منازل را دارد. لذا درصورتی که بشر بخواهد برای تکامل خویش تلاش کند، ابزار عمل صالح (فاطر/10) را نیز در اختیار وی قرار داده است (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 17، ص 299). انسان می تواند با بهره مندی از ایمان و عمل صالح و تلاش و پویایی، فطرت خویش را برای درک حضور پروردگار مهیا سازد و چنان چه روی بدین راه نیاورد، از خود بیگانه شده است. این سخن، بدان معنا نیست که فطرت دچار تحول و دگرگونی شده یا به چیز دیگری تبدیل می شود؛ که طبق فرمایش خداوند نه تنها خلقت انسان بهترین خلقت ها (تین/6-4) و فطرتش، فطرتی الهی (روم/30) است، بلکه معنای ازخودبیگانگی این است که آن چه خودِ واقعی یک موجود را تشکیل می دهد و «وجود» اوست نادیده گرفته شود؛ نه این که خود به ناخود تبدیل گردد. صدرالمتألهین در این زمینه تصریح می کند که انسان نوعیت مشخص ندارد و هر موجود متکامل، در مراتب تکامل، انواع است نه نوع؛ لذا هر انسانی برحسب فطرت اولیه و نشأت

ص: 377

حسّیه و سازمان جسمانی خویش، نوع واحدی است که برحسب آن چه نفس او از ملکات و کمالات نفسانی به خود می گیرد و از قوه به فعل می رسد، به انواع گوناگون تقسیم می شود و در قیامت هم بر اساس آن محشور می شود (صدرا، شواهد الربوبیه، ص 287). هرگونه قصور و یا تعلل در خودشناسی و توجه به فطرت برابر است با کوتاهی و تقصیر در مسئله خداشناسی و آگاهی نسبت به آیات و بینات او. چنان که عکس آن صادق است: {قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِی فَعَلَیها} (انعام/104)؛ به راستی رهنمود هایی از جانب پروردگارتان برای شما آمده است. پس هر که به دیده بصیرت بنگرد به سود خود او و هر کس از سر بصیرت ننگرد به زیان خود اوست». ازخودبیگانگی در حقیقت چیزی نیست جز فروختن شخصیت و هویت حقیقی، به آن چیزی که اعتباری فروتر در برابر نفس ناطقه انسانی دارد؛ مانند دنیای فانی، هواجس نفسانی و دیگر رذایل اخلاقی.

از نظر امام علی (علیه السلام) آگاهی نسبت به خداوند بیش از هر موقعیت دیگری در شکستن اراده محکم انسان در انجام تصمیمات و نشان دادن راه رهایی در بن بست های زندگی تقویت می گردد. در این لحظات حضور قدرتمند خداوند بیش از پیش مشاهده می شود و درنتیجه آرامش حاصل از حضور همیشگی حقیقت برتر در کنار انسان به او شهامت می بخشد. همراهی این آرامش و این شهامت که رنگ و صبغه الهی دارد، سبک زندگی انسان را در جهت آگاهی های حیاتی و سرنوشت ساز سوق می دهد تا انسان همواره بهترین انتخاب را داشته باشد.

زمانی که انسان خود را دور از همه بحث ها و هیاهوی جهان در نظر بگیرد و به درون خویش بنگرد، خود را وابسته و نیازمند به نیرویی ماورایی و قدرتمند درمی یابد که هرچند در ظاهر برای او غریب است ولی در باطن و حقیقت خویش، با او آشناست و همواره حضورش را در کنار خود و همراه خود احساس می کند. اگر موانع شکوفاشدن آگاهی های باطنی از بین بروند، برای همگان مشاهده حقیقت دائمی می گردد. البته به فرض آن که این موانع برجای خود باقی بمانند، باز خللی در اصل وجود و اثبات آگاهی های باطنی و فطری ایجاد نخواهد شد. برای اثبات آگاهی های باطنی باید به علاقه و گرایش انسان به کشف حقیقت اشاره کرد. از این روست که بنا بر فرموده امام علی(علیه السلام)، کافر و معاند نیز از آن بهره مند گشته است: «فَهُوَ الَّذِی تَشْهَدُ لَهُ أَعْلامُ الْوُجُودِ، عَلَی إِقْرَارِ قَلْبِ ذِی الْجُحُودِ (همان، خطبه49)؛ پس اوست که همه نشانه های هستی بر وجود او گواهی می دهند و دل های منکران را بر اقرار بر وجودش واداشته است».

یکی از روش های شکوفایی و بیداری فطرت، ایمان و اعتقاد راستین به پروردگار و عمل و التزام به فرمان وی از طریق کتاب آسمانی و فرستادگان وی است تا جایی که به صورت خالص و به دور از هرگونه شائبه ای نمایانگر شود: «إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی اللهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی؛ الْإِیمَانُ بِهِ وَبِرَسُولِهِ، وَالْجِهادُ فِی سَبِیلِهِ فَإِنَّهُ ذِرْوَةُ الْإِسْلاَمِ و کَلِمَةُ الْإِخْلاصِ فَإِنَّهَا الْفِطْرَةُ (همان، خطبه110)؛ همانا بهترین چیزی که انسان ها می توانند با آن به خدای سبحان

ص: 379

نزدیک شوند، ایمان به خدا و ایمان به پیامبر(صلی الله علیه و اله) و جهاد در راه خداست که جهاد قله بلند اسلام و یکتا دانستن خدا، بر اساس فطرت انسانی است».

مختلفشان، بتوان وابسته به وجودی نامحدود و غیرقابل تصرف درک کرد و آن ها را نمودی از حقیقت محض دانست، نیازمند مراقبه مستمر به خاطر مشاهده حقیقت است (همان، ص 210 و 294)؛ بنابراین، از آن جایی که فطرت الهی در درون هر انسانی بینش و گرایش به هستی مطلق را پدید می آورد، اگر به فراموشی سپرده نشود و عمل کرد ذهنی، با توهم زدگی و هویت مستقل نسبت به خود و سایر پدیده ها دچار غفلت نشود، می توان به توانمندسازی فطرت در جهت عشق به حقیقت و خیر مطلق به عنوان یک روش نگریست و از آن جایی که خداوند با ذاتش دلالت بر وجود خویش دارد (سماهیجی، الصحیفة العلویة، ص 288) و تمام پدیده های موجود، در حقیقت نمود و ظهوری وابسته به هستی مطلق اند و اگر مستقل شناخته شوند، برخلاف حقیقت است می توان گفت، امیالی که در پی این اوهام به وجود می آیند نیز، نوعی توهم زدگی و انحراف است. پس انسان با شناخت و آگاهی از هویت اصیل خود (فطرت الهی) می تواند دریابد که به غیر از خدا احتیاجی ندارد و فقط نیازمند اوست و تمامی هویتش را تنها از خدای خویش دارد.

در روش توانمندسازی فطرت که مشاهده هویت حقیقی انسان در پرتو مشاهده مبدأ آفرینش رخ می دهد، نوع نگاه انسان به زندگی و کل هستی در جهت گرایش های فطری حرکت خواهد نمود. از این رو، انسان با شناسایی علت پدیده ها همواره به درک ارتباط حقیقی میان پدیده ها می رسد و به وضوح خالق خویش و خالق جهان را در سرسلسله هستی می یابد و در ادامه به آرامشی پایدار و حقیقتی برتر و جاودانه نیز متصل می گردد.

تولدی دوباره می یابد. در این صورت با بیدارسازی فطرت خویش رابطه ای دوسویه میان او و خداوند برقرار می شود که به تبع آن، قدرت انسان در مواجهه با حوادث روزگار بیش تر می گردد.

انسان آگاه با توانمندسازی فطرت به واسطه تقوا و مراقبه دائمی، به روشن بینی و بصیرتی نائل می شود که در نظرش هر آن چه غیر از خداوند است حقیر و بی مقدار است -و اگر با غیر خداوند بنا به ضرورت رابطه ای برقرار می کند تنها به صرف این است که بویی از وجود خالق هستی بخش برده است و نمودی از اوست- و راز این مسئله در عظمت و شکوه جاودانه ای است که آن را تنها در خداوند یافته است.

این رو با اندیشه ای که ادعا می کند انسان باید با رهایی مطلق از جسمش با انواع ریاضت ها و آزار های جسمی به ارتقاء روح خود کمک کند، مخالف است.

علی (علیه السلام) با استناد به آیاتی از قرآن کریم تأکید می کنند که انسان خودآگاه، انسانی است که با خدای خویش گره خورده است و در نهایت جانش با جان او به جانداری رسیده است: «فَقَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ وَقَالَ تَعَالَی مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ (همان)؛ خدای سبحان فرمود: اگر خدا را یاری کنید، شما را پیروز می گرداند و قدم های شما را استوار می دارد و فرمود: کیست که به خدا قرض نیکو دهد؟ تا خداوند چند برابر عطا فرماید و برای او پاداش بی عیب و نقصی قرار دهد.

خداوند منزه است از این که به خاطر ضعف، ناتوانی و یا کمبودی، از بندگانش یاری بخواهد در حالی که لشکرهای آسمان و زمین از آنِ اوست و عزیز و حکیم و حمید است؛ بنابراین، هدف خداوند از این یاری طلبی چیزی نیست جز این که خواسته است انسان ها را بیازماید که کدام یک نیکوکارترند و به ارزش وجودی خویش پی برده اند. در این نگاه، اگر انسان دچار لغزش شد، باید بداند و وجدان کند که تنها خداوند است که می تواند حیات و شخصیت انسان را حفظ نماید و حتی برای او جبران مافات کند. از این رو باید یک بار دیگر به سوی او بشتابد: «فَاتَّقُوا اَللَّهَ عِبَادَ اَللَّهِ وَفِرُّوا إِلَی اَللَّهِ مِنَ اَللَّهِ وَاِمْضُوا فِی اَلَّذِی نَهَجَهُ لَکُمْ وَقُومُوا بِمَا عَصَبَهُ بِکُمْ فَعَلِی ضَامِنٌ لِفَلْجِکُمْ آجِلاً إِنْ لَمْ تُمْنَحُوهُ عَاجِلاً (همان، خطبه24)؛ «پس ای بندگان خدا! از خدا بترسید و از خدا، به سوی خدا فرار کنید و از راهی که برای شما گشوده بروید و وظائف و مقرراتی که برای شما تعیین کرده بپا دارید، اگر چنین باشید، علی ضامن پیروزی شما در آینده می باشد گرچه هم اکنون به دست نیاورید».

تسلیم کنی نفست سالم می ماند» (آمدی، غررالحکم ودررالکلم، ج1، ص276).

تلاش برای بیداری و توانمندساختن فطرت، جزء اساسی تمامی سخنان امام علی (علیه السلام) است. برای نمونه، آن زمان که درباره عالم ملکوت و عِلوی از ایشان پرسش می شود، در پاسخ، موضوع را به گوهر وجودی انسان و خودشناسی که لازمه معرفت حقیقی جهان است، سوق می دهند و چنین می فرمایند: آن ها (عالم عِلوی) صورت هایی هستند که از ماده و جسمیت بیرون اند و بالاتر از آن اند که قوّه و استعداد بتواند آن ها را ادراک کند با تابش نور حق در آن ها، تابان شدند و با درخشش او درخشیدند. خدا مثال خویش را در آن درافکند. پس افعال الهی از آن صورت ها هویدا شدند و انسانِ دارای نفس ناطقه را بیافرید. حال اگر انسان علم و عمل خود را پاکیزه گرداند، محققاً گوهر وجودی اش پاک می گردد و شبیه علل اولیه خود می شود و همین که مزاجش معتدل شد و از اضداد خویش (شرک و کبر و هواپرستی) دوری گزید، البته به حق واصل می شود و روح محض می گردد و آسمان های هفت گانه با آن نفس شریک گردند (همان، ص 459). بر این پایه، درک و معرفت گوهر وجودی تا رسیدن به مرحله تجرد محض و نیل به اصل و هویت حقیقی برای همه کس حاصل می شود به شرط آن که تعلیم و تزکیه را سرلوحه کار خویش قرار دهد و تمام قوای درونی خود را به مرتبه اعتدال برساند. بی سبب نیست که مشایخ و سخنان اهل دل، توجه به اقوال و افعال و اخلاق نیک و شایسته را برای سالکان طریق الی الله وسیله کمال می دانند. این که انسان کامل را خلیفه و جانشین حق بر زمین می دانند از آن روی است که وی در سایه توانمندسازی فطرت خویش و بهره وری از نور آن، به ادراک و حضور حق در سراسر کاینات دست می یابد، چنان که جمله جهان در نظر وی تجلی فروغ روی دوست می گردد و جز حق، چیزی را مشاهده نمی کند. آن حضرت، خود به اوج شهود حق تعالی نائل شده بود. چنان که از ایشان درباره رؤیت حق سؤال شد، فرمود: «آیا چیزی را که نبینم، می پرستم؟ دیده ها هرگز او را آشکار نمی بینند، اما دل ها با ایمان درست او را درمی یابند» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه179). آن حضرت به عنوان یک انسان خودآگاه، همواره چشمانی تیزبین

ص: 385

را نظاره گر خود می بیند و در ارتباط با هستی به روشنی در می یابد، جهانی که در آن زندگی می کند ظلمت محض نیست بلکه خداوند آن را به نور خویش روشن کرده است، نوری که به ذات خود ظاهر است و دیگر اشیا را نیز ظاهر می کند (نور/35)؛ این نور در همه مظاهر ظهور دارد بدون این که از چیزی پنهان باشد: «کُلُّ ظَاهِرٍ غَیرَهُ بَاطِنٌ وَ کُلُّ بَاطِنٍ غَیرَهُ غَیرُ ظَاهِرٍ (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه65؛ هر ظاهری غیر از او پنهان و هر پنهانی غیر از او آشکار است». ایشان، به نور فطرت خویش به مراتب برتر ایمان و یقین (مشاهده) دست می یابد و سراسر هستی را نام و نشان محبوب می یابد و می بیند. لذا، خودشناسی را نهایت تحقق هر معرفتی می داند «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَدِ انتَهی إِلی غایَةِ کُلِّ مَعرِفَه وَ عِلمٍ» (حکیمی، الحیاة، ص 115).

بنابراین، انسان باید برای وصول به مراتب والای مشاهده، فطرت خویش را همواره در هوشیاری و بیداری نگه دارد، چراکه در بیداری فطرت، شهامت و توان رعایت میثاق الهی و درک ضرورت رابطه آگاهانه میان خود و خداوند را می یابد و در توانمندسازی فطرت و تقویت آن به آرامش پایدار می رسد و جهان ناامن با حضور دائمی خداوند به جهانی امن مبدل می گردد (ر.ک: دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 478).

آبادکردن، زیباساختن و معنابخشیدن به هستی متحول می سازد.

آن چه باعث می شود انسان حقیقت را بر هر چیزی ترجیح دهد بیداری فطرت است. این رسالت در ابتدا به عهده پیامبران بیرونی است؛ چراکه انبیا برای آماده سازی نفوس و استخراج و اظهار جواهر اندیشه و آگاهی های انسان ها اساس و اصل هستند.

عقل در متون اسلامی آن چیزی است که اگر آدمی از آن بهره مند شود به وسیله آن، به معارف حقیقی و کردار شایسته راه می یابد و چنان چه این خصلت را نداشته باشد، از آن فاصله می گیرد؛ لذا به آن حجت باطنی (پیامبر درون) نیز می گویند.

لازمه فهم عقلانی صحیح، بیداری فطرت است که با تصدیق آگاهی های باطنی، توسط انسان صورت می پذیرد. با بهره مندی از این آگاهی ها که تنها فعالیت ذهنی صِرف نیستند، انسان می تواند حقیقت معنای رخداد ها را دریابد و به سمت طهارت فکری پیش رود. ازخودبیگانگی بدان معنا نیست که فطرت دچار دگرگونی شده یا به چیز دیگری تبدیل شود؛ بلکه یعنی آن چه خودِ واقعی یک موجود را تشکیل می دهد و «وجود» محسوب می گردد نادیده گرفته شود.

راه توانمندسازی فطرت یکی از مطمئن ترین راه های آگاهی و عشق به خداوند است؛ چراکه در آن خداوند، قبل، بعد، داخل و بیرون از هر چیزی قابل رؤیت است. این مشاهده چون نزد فرد به مانند حضور خودش کاملاً حاضر و به دور از هرگونه ابهام و شکی است، نقش بسزایی در ثبات قدم، استقامت، شهامت و پایداری انسان در انجام اعمال شایسته و الهی دارد. به عبارت دیگر، فردی که به خاطر مراقبه مستمر، خداوند را همواره مشاهده می کند، اندیشه ها، اخلاق و اعمالش رنگ الهی دارد و مصداق بارز خلیفة اللهی است؛ لذا، در آگاهی از توانایی ها و قابلیت های فطرت، آثار و نتایج باارزشی نهفته است که می تواند سبک زندگی انسان را دگرگون سازد و هوشیاری، سلامت، شهامت، پیشرفت، آرامش و امنیت را در پرتو عشق ورزی به خالق یکتا برای او به ارمغان آورد.

ص: 387

19. طباطبایی، محمدحسین، ولایت نامه، ترجمه: همایون همتی، تهران، امیرکبیر، 1366.

20. قاسم پور، محسن، جایگاه عقل در تربیت دینی از دیدگاه علامه طباطبایی، پژوهش دینی، شماره 22، ص 65-90، 1390.

21. مبینی، محمدعلی، عقل در قرآن، معرفت، شماره 48، ص 86-94، 1380.

22. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، الاسلامیه، [بی تا].

23. مشایخی پور، علی؛ فرامرز قرا ملکی، احد؛ صادقی، هادی، بررسی مفهوم خودشناسی در دیدگاه امام علی (علیه السلام)، انسان پژوهی دینی، شماره 39، ص 27-47، بهار و تابستان 1397.

24. مطهری، مرتضی، فطرت، تهران، صدرا، 1369.

25. الهی، فاطمه؛ مهدوی نژاد، حسین؛ دلشاد تهرانی، مصطفی، جایگاه عقل در معرفت دینی از نگاه امام علی (علیه السلام)، پژوهش نامه علوی، شماره 2، ص 1-28، پاییز و زمستان 1394.

سایت ها رئیسی، زهرا؛ عشرت، فاطمه، (5/2/1398)، جایگاه عقل در قرآن با تأکید بر تفسیر المیزان، http://intjz.net/bank.html

ص: 389

ص: 390

ص: 392

می کنند بنابراین والدین می توانند در آن ها بسیار تأثیرگذار باشند، خداوند متعال در آیه 21 سوره روم می فرماید: «وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیها وَجَعَلَ بَینَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یتَفَکَّرُونَ» و از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه هایی است، برای گروهی که تفکّر می کنند! گرایش به ازدواج و تشکیل خانواده ریشه در فطرت انسان دارد و اسلام بر اساس برخی از شرایط آن را تأیید کرده است. گرایش به ازدواج از منظر اسلام، قبل از هر چیز پاسخ به خواست فطری و ذاتی انسان است؛ زیرا خداوند ساختمان بدن انسان را به گونه ای آفریده است که با رسیدن به مرحله رشد و بلوغ، خودبه خود به جنس مخالف تمایل می یابد و برای تشکیل زندگی مشترک تلاش می کند. این امر، دلیل فطری بودن ازدواج است، نه تحمیلی بودن آن از ناحیه عادت، ضرورت زندگی و یا عامل دیگر (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 493).

نهاد خانواده همواره از اول زندگی بشر تاکنون وجود داشته و هیچ وقت خالی از خانواده نبوده است. امروزه نیز نظام خانواده همچنان استوار است و چگونگی شکل گیری خانواده در میان اقوام گوناگون، متفاوت است چراکه فرهنگ، آداب ورسوم نقش مهمی دارد و این موارد در میان اقوام مختلف، متفاوت است. بدین سان اگر کسی قصد تشکیل خانواده را دارد باید به تناسب و هم شأنی زن و مرد توجه ویژه ای داشته باشند. لذا خانواده موفق و مذهبی یکی از نیازهای واقعی است که جامعه اسلامی محتاج آن است. بر این اساس بهترین الگو برای افراد درزمینه خانواده موفق و برتر، سیره ائمه معصومین(علیهم السلام) به ویژه امیر مؤمنان امام علی(علیه السلام) هست. امام علی(علیه السلام) در نامه 28 نهج البلاغه می فرمایند: (فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ النَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا)؛ مسلّما ما دست پرورده پروردگارمان هستیم و مردم پس ازآن تربیت شده ما هستند. ازاین رو نمونه کامل یک خانواده برتر و مطلوب اسلامی را می توان در زندگانی آن حضرت جستجو کرد.

ص: 394

اهمیت و هدف از معرفی خانواده امام علی(علیه السلام) به عنوان یک خانواده برتر و سالم، ضرورت تأمل در این خانواده پر از مهر و عطوفت را نمایان تر می سازد و از سوی دیگر یک اسوه کامل و تمام عیار برای مسلمانان است تا مسیر زندگی خود را بر اساس معیارهای آنان تعیین کنند چراکه با توجه به اهمیت خاص خانواده و آفات و آسیب های فراوانی که در دنیای امروز متوجه این نهاد باارزش هست، ازاین رو باید به بیان راهکارهایی برای رفع این آسیب ها و ارائه الگویی مناسب برای خانواده ها پرداخته شود لذا با بررسی و شناسایی شاخص های خانواده مطلوب در نگاه امام علی(علیه السلام) روشن می شود که خانواده و اعضای آنچه رفتار و وظایفی در راستای مطلوبیت ساختن خانواده دارند و باید چه ویژگی هایی داشته باشند تا به تعالی و کمال برسند.

پژوهش حاضر به روش تحلیلی تاریخی و با کمک منابع کتابخانه ای در پی پاسخ به این پرسش است که خانواده مطلوب از دیدگاه امام علی(علیه السلام) دارای چه ویژگی هایی است؟ برای پاسخ به این پرسش حوزه مطالعاتی خانواده مطلوب در سه محور کلی شاخص های اعتقادی، شاخص های اخلاقی و شاخص های رفتاری موردبحث قرار می گیرد.

برخی مقالات نیز به بررسی موضوع خانواده از نگاه امیر مؤمنان پرداخته اند ازجمله احمد قماشچی در مقاله «عوامل آرامش خانواده در سبک زندگی امام علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه÷» به بررسی عوامل آرامش خانواده در سبک زندگی علوی می پردازد و فقط شاخص های رفتاری را به صورت غیرمستقیم اشاره کرده است. علی بخشی در مقاله «امام علی علیه اسلام و خانواده» به عوامل تحکیم بخش و تقویت کننده مناسبات خانواده با تمسک به کلمات امام علی(علیه السلام) پرداخته و عوامل را به صورت پراکنده گردآوری کرده است.

تفاوت این پژوهش با موارد فوق این است که در پژوهش های انجام شده یا به شاخص های اعتقادی خانواده مطلوب اشاره نشده و یا شاخص های اخلاقی و رفتاری به صورت پراکنده موردبررسی قرار گرفته و از هم تفکیک قرار داده نشده؛ اما در این نوشتار سعی گردیده است تا شاخص های خانواده مطلوب اعم از اعتقادی، اخلاقی و رفتاری در سیره و بیانات گهربار امیرالمؤمنین(علیه السلام) مورد بررسی قرار گیرید.

کامل اهل و خانواده او می شوند، خدای تعالی می فرماید: (وَأَزْواجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ؛ (توبه/24؛ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ج 2، ص 602) و نیز به معنای فامیل نزدیک، شوهر، زن و ایل آمده است (بستانی، فرهنگ ابجدی، ص 611).

در اصطلاح اندیشمندان تعاریف متعددی برای خانواده ارائه داده اند، ازجمله گفته اند:

1- خانواده متشکل از افرادی است که از طریق پیوند زناشویی، هم خونی یا پذیرش فرزند با یکدیگر به عنوان زن، مادر، پدر و شوهر، برادر، خواهر، فرزند در ارتباط متقابل هستند، فرهنگ مشترک پدید می آورند و در واحد خاص زندگی می کنند (قنادان، جامعه شناسی مفاهیم کلیدی، ص 148).

2- خانواده به عنوان یک سیستم اجتماعی، شامل گروهی از افراد است که از طریق ازدواج با یکدیگر پیوند می کنند. رابطه اعضای خانواده، رابطه عمیق و چندلایه است که تاریخچه مشترک و درونی شده درباره جهان و اهداف مشترک بنا شده است در این نظام، افراد توسط علایق و دل بستگی های عاطفی نیرومند، دیرپا و متقابل با یکدیگر پیوند دارند (تبریزی، فرهنگ توصیفی خانواده و خانواده درمانی، ص 13).

3- بر اساس تعالیم اسلامی، خانواده، مجموعه ای است از افراد با رابطه های سببی (عقد ازدواج) و نسبی (والدینی، فرزندی، خواهر و برادری) است این افراد نسبت به هم متناسب با نوع نسبت و ارتباط، مسئولیت های اجتماعی، حقوقی، تربیتی، رفتاری، اقتصادی و دینی دارد (ترابی، شکوفه سیب، ص 19) بر اساس آنچه از تعاریف خانواده گذشت، می توان به این نتیجه رسید که تعریفی که بر اساس تعالیم اسلامی (تعریف سوم) گفته شد، جامع و صحیح تر است.

با توجه به آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت که مراد از مطلوبیت خانواده این است که اعضای آن درنهایت آرامش و آسایش در کنار هم زندگی می کنند و در همه جوانب به طور متعادل و هماهنگ رشد و نمو کرده و از افراط وتفریط به دور باشند و فضای خانه و خانواده

ص: 397

سرشار از پاکی و معنویت و رنگ و بوی الهی است و مهر، محبت، آرامش و اطمینان در چنین خانواده هایی نمودار است.

عاشور، التحریر و التنویر، ج 1، ص 73). اعتقاد قلبی به خداوند و دین داری از شاخص های مهم اعتقادی است، هر مقدار این ویژگی قوی تر باشد، رعایت حدّ و حدود شرعی کامل تر و پایبند به اصل و اصول خانواده بیشتر خواهد بود و هر مقدار ضعیف تر باشد، به همان اندازه می تواند به استحکام و بنیان خانواده آسیب برساند. امام علی(علیه السلام) در رابطه با ایمان می فرماید: لَا نَجَاةَ لِمَنْ لَا إِیمَانَ لَه؛ کسی که ایمان ندارد نجات نخواهد یافت (تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 873، ح 344). انسان نمی تواند بدون داشتن ایده و آرمان و ایمان, زندگی سالم داشته باشد و یا کاری مفید و ثمربخش برای بشریت و تمدن بشری انجام دهد. انسان فاقد هرگونه ایده و ایمان, یا به صورت موجودی غرق در خودخواهی درمی آید که هیچ وقت از لاک منافع فردی خارج نمی شود و یا به صورت موجودی مردد و سرگردان که تکلیف خویش را در زندگی در مسائل اخلاقی و اجتماعی نمی داند. انسان دائماً با مسائل اخلاقی و اجتماعی برخورد می نماید و ناچار باید عکس العمل خاصی در برابر این گونه مسائل نشان بدهد (مطهری، مجموعه آثار، ج 2، ص 41). حضرت علی(علیه السلام) در مورد کسی که ایمان و باور قلبی به خداوند را در زندگی خود به کار ببندد می فرماید: ثَمَرَةُ الْإِیمَانِ الْفَوْزُ عِنْدَ اللَّه؛ ثمره و نتیجه ایمان، رستگاری نزد خداوند است (تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 88، ح 1491). اعتقاد و ایمان قلبی به خداوند همه رفتارها و سبک زندگی خانوادگی انسان را به سوی سعادت و کسب رضای الهی سوق می دهد فردی که خدا را حاضر و ناظر بر تمام اعمال خویش می داند، تلاش می کند تا در برخورد با اعضای خانواده و انجام وظایف خانوادگی، رضایت آنان را جلب نماید. اگر نهاد خانواده بر پایه ایمان و باور به خداوند، بنا شود بسیار مستحکم تر خواهد بود. یکی از الگوهای سبک زندگی اسلامی که بر پایه ایمان و باور یقینی به خداوند بناشده، سبک زندگی امام علی(علیه السلام) و حضرت زهرا(علیها السلام) است که نمونه کامل خانواده مطلوب اسلامی است. به همین جهت ایمان و اعتقاد قلبی به خداوند سبب مستحکم شدن بنیان اصلی و پایه های خانواده می شود و آن را به خانواده موفق و مطلوب اسلامی تبدیل می کند.

ص: 399

بحارالانوار، ج 73، ص 161) همچنین حضرت زهراعلیها السلام در تحکیم روحیه و ایجاد فضای الهی در خانواده سهیم بودند به طوری که در اولین لحظات زندگی مشترک خود حضرت علی(علیه السلام) را به نماز و عبادت خداوند متعال دعوت می کند و هردو به نماز و تهجد الهی می پردازند (قاضی شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج 4، ص 481)، سپس چند روز بعد پیامبر از علی(علیه السلام) می پرسد که فاطمه علیها السلام چگونه همسری است، پاسخ می دهد: نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَی طَاعَةِ اللَّه؛ او بسیار مددکار و یاری کننده به عبادت و طاعت خداوند است (ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب(علیهم السلام)، ج 3، ص 356). ایشان زمان و مکان مشخصی داشتند و در خانه محلی را برای محرابش قرار داده بود، لباس مخصوصی برای نماز داشت، برای نماز از بوی خوش استفاده می کرد، به غروب و شب جمعه برای استجابت دعا اعتقاد داشت، برای درک شب قدر و احیای آن برای فرزندانش برنامه ریزی می کرد، نماز و دعاهای ویژه ای برای موضوعات مختلف و روزهای هفته داشت، مناجات و تعقیبات خاصی پس از نمازهای واجب داشت، به حدی برای نماز و عبادت بر پا می ایستاد که پاهایش ورم می کرد (مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 84؛ قمی، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، ج 2، ص 704).

بنابراین می توان گفت بعد از ایمان و اعتقاد قلبی و یقینی به خداوند متعال دومین شاخص اعتقادی که در خانواده مطلوب اسلامی باید باشد، ایجاد فضایی معنوی و در ارتباط دائم با پروردگار است تا قلب آنها با ذکر خدا اطمینان یافته و در برابر سختی ها، مشکلات و ناملایمات نلرزد و در تصمیم گیری ها مضطرب و مردد نشوند.

باشد فردی ارزشمند از منظر اسلام است اخلاقی ارزشمند است که تحت لوای اسلام و عقل سالم باشد و القاء بی ارزشی ها به عنوان اخلاق خوب که سرچشمه درستی ندارد، نمی تواند موجب سعادتمندی انسان شود. لذا بهترین الگو و نمونه ای که درزمینه اخلاق اسلامی می توان یافت پیامبر(صلی الله علیه و اله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) علی الخصوص زندگانی امیر مؤمنان علی(علیه السلام) است که سعی گردیده است در اینجا نمونه کوچکی از آن به خواننده محترم ارائه گردد.

تَسَهَّلَتْ عَلَیهِ الْأَسْبَاب؛ هرکس به خدا توکل کند، دشواری ها برای او آسان می شود و اسباب برایش فراهم می گردد (تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 656، ح 1374).

کسب عزت و آبرو در زندگی انسان می گردد. ازاین رو امام علی(علیه السلام) در رابطه با غیرت ورزی مردان فرموده اند: مَنْ لَا یغَارُ فَإِنَّهُ مَنْکُوسُ الْقَلْب؛ هر کس که غیرت نورزد قلب چنین فردی واژگونه است (برقی، المحاسن، ج 1، ص 115)؛ و نیز روزی به حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) اطلاع دادند که زنان در مراکز تجاری و بازار رفت وآمد دارند و شخصاً به خریدوفروش می پردازند امام(علیه السلام) در یک سخنرانی خطاب به مردم فرمودند: مَا تَسْتَحْیونَ وَ لَا تَغَارُونَ نِسَاءَکُمْ یخْرُجْنَ إِلَی الْأَسْوَاقِ وَ یزَاحِمْنَ الْعُلُوجَ؛ آیا حیا ندارید! و غیرت نمی ورزید که زن های شما به بازار می روند و با جوانان قوی و خوش هیکل روبه رو می شوند؟ (کلینی، الکافی، ج 5، ص 537)؛ و همچنین امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) در حکمت 124 نهج البلاغه در مورد بحث غیرت بیان می کنند که: وَ غَیرَةُ الرَّجُلِ إِیمَان؛ غیرت مرد بر زن (از علامت) ایمان است (شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت124).

ص 226، ح 4573) و نیز می فرماید: النَّصِیحَةُ مِنْ أَخْلَاقِ الْکِرَام؛ کار نصیحت و خیرخواهی از اخلاق کریمان و افراد گران قدر است (همان، ص 225، ح 4549). اگر انسان های شایسته با آداب و شرایط لازم به خیرخواهی مردم بپردازند و آن ها هم بدون شائبه، نصیحت خیرخواهان را بکار بندند، خیر و سلامت جامعه را فرامی گیرد و شر و پلیدی ها از بین می روند؛ کاستی ها به تکامل، فقر به غنا تبدیل می شود و نارسایی ها جیران می گردد و استعدادها جوانه می زنند.

ه- ) نداشتن حسادت یکی از رذایل اخلاقی که در طول تاریخ بشر آثار بسیار منفی فردی و اجتماعی داشته، مسئله حسد است حسد یعنی بدخواهی. خواستار بودن زوال نعمت و سعادت دیگری (قرشی، قاموس قرآن، ج 2، ص 131)، حسودان نه آرامشی در دنیا دارند و نه آسایشی در آخرت چراکه تمام تلاششان این است که نعمت را محسود بگیرند و آلوده انواع جنایت ها می شوند. نقطه مقابل حسد، خیرخواهی است که در مطالب گذشته به آن اشاره شد. گاهی در محیط خانواده زن و شوهر در رابطه با محبت کردن به فرزندان خود، نسبت به هم حسادت کرده و هرکدام سعی دارند دل ها را متوجه خود سازند و این یک خطا به شمار می رود چراکه حسادت یکی از عوامل فروپاشی نظام خانواده است ازاین رو برای داشتن خانواده ای استوار و موفق باید از حسادت کناره گیری کرد. حضرت علی(علیه السلام) در توصیه خود می فرماید: الحسود و الحقود لا تدوم لهما مسرّة؛ برای انسان حسود و کینه دار مسرت و لذتی قابل دوام نیست (تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 816، ح 36) و نیز می فرماید: دع الحسد والکذب والحقد فإنّهنّ ثلاثة تشین الدّین وتهلک الرّجل؛ حسد و دروغ و کینه را رها کن زیرا این سه، دین را غیبناک و مردم را هلاک می کنند (همان، ص 818، ح 103).

شکیبایی کردن، استقامت و متحمل شدن است (احسانی، سیره تربیتی معصومین(علیهم السلام)، ص 100). یکی از شرایط لازم برای داشتن زندگی توأم با آرامش و محبت، به کارگیری صبر و تحمل مشکلاتی است که در طول زندگی رخ می دهد. زندگی با فراز و نشیب هایی مواجه است که هرلحظه خطر غرق شدن در آن، انسان را تهدید می کند اما هر فرد ناچار است تا از این دریای عمیق مشکلات عبور نماید تا به ساحل نجات دست یابد و این امر درگرو آشنایی با اصول زندگی و صبر و شکیبایی است. ازاین جهت خداوند متعال در مورد صبر در برابر مشکلات می فرماید: «وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَک» و بر آنچه از مشکلات و سختی ها به تو می رسد شکیبایی کن (لقمان/17). صبر یعنی تحمل سنگینی مصیبت و از بین بردن آن، نه شکستن و تسلیم شدن و از پا درآمدن در برابر آن سنگینی و مصیبت. در زندگی مشترک نیز این چنین است اگر مرد و زن در برابر مشکلات و سختی ها صبر و شکیبایی پیشه کنند و در جهت رفع آن مشکل برآیند زندگی با آرامش و آسایش و محبت آمیز، خواهند داشت. امام علی(علیه السلام) در حکمت 153 نهج البلاغه در مورد صبور بودن در برابر مشکلات می فرماید: لَا یعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ وَ إِنْ طَالَ بِهِ الزَّمَان؛ انسان صبور پیروزی را از دست نمی دهد، هرچند زمان آن طولانی باشد (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت153)؛ و در حدیث دیگری می فرماید: الصَّبْرُ أَنْ یحْتَمِلَ الرَّجُلُ مَا ینُوبُهُ وَیکْظِمَ مَا یغْضِبُه؛ صبر آن است که انسان مصیبت و مشکلی که به او می رسد تحمل کند و خشم خود را فروبرد (تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 281، ح 6231) و همچنین بیان کرده اند: الصَّبْرُ فِی الْأُمُورِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا فَارَقَ الرَّأْسُ الْجَسَدَ فَسَدَ الْجَسَدُ وَ إِذَا فَارَقَ الصَّبْرُ الْأُمُورَ فَسَدَتِ الْأُمُورُ؛ صبر در کارها همانند سر در بدن است، همان طور که وقتی سر از بدن جدا شود، بدن فاسد می شود، هنگامی هم که صبر از کارها جدا شود کارها تباه می شود (کلینی، الکافی، ج 2، ص 90). در زندگانی حضرت علی(علیه السلام) صبر و پایداری که یکی از فضایل اخلاقی امام علی(علیه السلام) به شمار می رود و جزو برنامه های اصلی ایشان بود، همواره با روحیه تحمل و بردباری با حوادث و مشکلات گوناگون زندگی برخورد می کرد و درصدد رفع آنان برمی آمد.

ص: 406

همچنین امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) می فرماید: جَانِبُوا الْکَذِبَ فَإِنَّهُ مُجَانِبٌ لِلْإِیمَانِ الصَّادِقُ عَلَی شَفَا مَنْجَاةٍ وَ کَرَامَةٍ وَ الْکَاذِبُ عَلَی شَرَفِ مَهْوَاةٍ وَ مَهَانَة؛ از دروغ بر کنار باشید که با ایمان فاصله دارد. راست گو در راه نجات و بزرگواری است، اما دروغ گو بر لب پرتگاه هلاک و خواری است (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه86، ص 145)؛ و نیز می فرماید: یکْتَسِبُ الصَّادِقُ بِصِدْقِهِ ثَلَاثاً حُسْنَ الثِّقَةِ بِهِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُ وَ الْمَهَابَةَ عَنْه؛ راست گو به سبب راست گویی خود سه نعمت به دست می آورد: معتمد مردم می شود، او را به درستی و صمیمیت می پذیرند و بزرگی و عظمتش در دل ها جای می گیرد (تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 812، ح 29). بنابراین راست گویی و صداقت جاذبه میان مرد و زن را افزایش می دهد و هرچقدر این جاذبه بیشتر و سالم تر باشد زندگی مشترک شیرین تر و با صفا می شود. امام علی(علیه السلام) در زندگی خود با حضرت فاطمه زهرا علیها السلام گفتاری صادق داشتند و این صداقت و راست گویی هردوی ایشان بود خانواده ایشان را به عنوان الگوی برتر و مطلوب خانواده اسلامی تبدیل کرد.

با مردم، با خوش زبانی سخن بگویید (بقره/83). امام علی(علیه السلام) در زندگی مشترک با حضرت زهرا علیها السلام از این نکته و ویژگی مهم در زندگی زناشویی غافل نبودند و همواره در خانه، با زبان خوش و نیکو و بشاشت و گشادگی چهره ارتباط برقرار می کردند. ایشان در مورد نیک سخن گفتن می فرماید: أجملوا فی الخطاب تسمعوا جمیل الجواب؛ خطابتان را نیکو کنید تا جواب نیکو بشنوید (تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 158، ح 90)؛ و همچنین بیان می کند: مَنْ عَذُبَ لِسَانُهُ کَثُرَ إِخْوَانُه؛ هرکس شیرین سخن باشد، برادران او فراوان باشند (همان، ص 578، ح 119).

خطاکار می فرمایند: شَرُّ النَّاسِ مَنْ لَا یعْفُو عَنِ الزَّلَّةِ وَ لَا یسْتُرُ الْعَوْرَة؛ بدترین مردم کسی است که خطای دیگران نبخشد و عیوب را نپوشاند (همان، ص 245، ح 5016).

بکاهد. ایشان نسبت به فرزندان خویش نیز رفتاری پسندیده داشتند و همواره به آنان مهر و محبت داشته و شخصیت آنان را تکریم می کردند و معتقد به حسن رفتار بین والدین و فرزندان بودند. چنانچه به فرزندش امام حسن مجتبی(علیه السلام) در نامه 31 نهج البلاغه می فرماید: وَجَدْتُکَ بَعْضِی بَلْ وَجَدْتُکَ کُلِّی حَتَّی کَأَنَّ شَیئاً لَوْ أَصَابَکَ أَصَابَنِی وَ کَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاکَ أَتَانِی فَعَنَانِی؛ ای فرزندم تو را دیدم که پاره تن من، بلکه همه جان منی، آن گونه که اگر آسیبی به تو رسد به من رسیده است و اگر مرگ به سراغ تو آید، زندگی مرا گرفته است (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه31، ص 519). این چنین است که خانواده امام علی(علیه السلام) همیشه زندگی با مهر و عطوفت و محبت آمیز داشتند چراکه حسن رفتار در خانواده از عواملی است که سبب تحکیم پایه های خانواده می شود.

ه- ) همکاری با همسر همکاری مسلمانان همواره مورد تائید قرآن کریم است؛ چنانچه در این زمینه می فرماید: وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی؛ در راه نیکی و پرهیزکاری با هم همکاری کنید (مائده/2). در سیره پیشوایان معصوم(علیهم السلام) به خصوص سیره خانوادگی امام علی(علیه السلام) نیز همکاری با همسر و کمک کردن به او وجود داشته است. به گونه ای که او در کارهای خانه، مددکار حضرت فاطمه علیها السلام بود از آن حضرت نقل شده که پیامبر(صلی الله علیه و اله) بر ما وارد شد، درحالی که فاطمه در کنار دیگ نشسته بود و من عدس پاک می کردم فرمود یا ابالحسن! گفتم: لبیک یا رسول الله(صلی الله علیه و اله) فرمود: هر چه از من می شنوید از جانب خداوند متعال است مردی که همسرش را در کار خانه کمک کند، به تعداد هر مویی که در بدنش قرار دارد یک سال عبادت نوشته می شود که روزهایش را با روزه و شب هایش را با عبادت سپری کرده باشد؛ و نیز خداوند پاداش صابرانی چون حضرت داود و یعقوب و عیسی‘ را به او می دهد (شعیری، جامع الأخبار، ص 102). افزون بر همکاری، حضرت علی(علیه السلام) در امور خانواده و مسائل مهم با فاطمه(صلی الله علیه و اله) مشورت می کرد و فاطمه در نهایت تواضع با ایشان همراهی می کرد؛ مثلاً در مسئله مهمی فاطمه علیها السلام به علی(علیه السلام) می فرماید: الْبَیتُ بَیتُکَ وَ الْحُرَّةُ

ص: 411

زَوْجَتُکَ افْعَلْ مَا تَشَاء؛ خانه، خانه توست و من همسر تو هستم. هر آنچه می خواهی، انجام بده (هاشمی خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج 13، ص 20).

و روزی پروردگارت بهتر و پایدارتر است.» مهمترین مانع کمال آدمی، وابستگی و دل بستگی به دنیا است که این حالت اگر بر روح انسان حاکم گردد تمام ارزش های انسانی را تحت شعاع قرار می دهد و از فروغ آن می کاهد برای رهایی از جلوه های فریبنده زیبا و مظاهر مادی راهی بهتر از زهد و قناعت و ساده زیستی نیست زاهد با بی رغبتی به دنیا، آزاده ای است که بی تکلف زندگی می کند، بدون تعلق، راه زندگی را می پوید. حضرت علی(علیه السلام) در مورد قناعت و ساده زیستی در زندگی می فرماید: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیراً أَلْهَمَهُ الْقَنَاعَةَ وَ أَصْلَحَ لَهُ زَوْجَهُ؛ خوش ترین زندگی از آن کسی است که خداوند پاک به او قناعت بخشیده و همسری شایسته، روزی اش کرده است (تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 212، ح 469؛ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص 131، ح 2949). یکی از برجسته ترین خانواده هایی که درزمینه ساده زیستی معروف است خانواده علوی است. یکی از مصداق های ساده زیستی زندگانی این دو شخصیت بزرگوار، امام علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه(علیها السلام) این است که در بحث مهریه و عروسی در روایات آمده که مهر حضرت فاطمه(علیها السلام) در ازدواج با امام علی(علیه السلام) بسیار اندک بود (مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 115 - 112). طبق گزارش های متعدد، امام علی(علیه السلام) با فروش زره خود را به مبلغ کم تری فروخت و آن مبلغ را به پیامبر(صلی الله علیه و اله) سپرد؛ و ایشان نیز با آن پول وسایل بسیار ساده و اندک برای زندگی مشترک این بزرگواران تهیه نمود و این نشان دهنده سبک بودن مهریه و سادگی آنان بود (محمدی ری شهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ص 115) در رابطه با ولیمه عروسی امام علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه(علیها السلام) نیز پیامبر(صلی الله علیه و اله) به امام علی(علیه السلام) دستور داد ولیمه ای تهیه کند و از مردم پذیرایی نماید. علامه مجلسی احادیث فراوانی در رابطه این موضوع گردآوری کرده است. در یکی از این روایات آمده است که: چون زمان عروسی فاطمه(علیها السلام) فرارسید، پیامبر(صلی الله علیه و اله) غذا و حلوا درست کرد و به علی(علیه السلام) فرمود: مردم را دعوت کن. علی(علیه السلام) گفت: من به سوی مردم رفتم و گفتم که ولیمه را بپذیرید، آن ها نیز پذیرفتند (مجلسی، بحارالانوار، ج 103، ص 287).

ص: 414

18. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، چاپ اول، 1409 ق.

19. طباطبائی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1374 ش.

20. قائمی امیری، علی، خانواده از دیدگاه امام علی(علیه السلام)، تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان، چاپ سوم، 1386 ش.

21. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1371 ش.

22. قضاعی، محمد بن سلامه، دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم، بیروت: شرکه دارالارقم بن ابی الارقم، 1418 ق.

23. قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم: انتشارات اسوه، چاپ اول، 1414 ق.

24. قنادان، منصور، جامعه شناسی مفاهیم کلیدی، تهران: انتشارات آوای نور، 1375 ش.

25. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.

26. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم: انتشارات دار الحدیث، 1376 ش.

27. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(علیهم السلام)، بیروت: دارالاحیاء التراث العربیه، چاپ دوم، 1403 ق.

28. محدثی، جواد، اخلاق معاشرت، قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه، 1379 ش.

29. محمدی ری شهری، محمد، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، قم: انتشارات دار الحدیث، چاپ دوم، 1389 ش.

30. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، بیروت: دار الکتاب العلمیه، بی تا.

31. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران: انتشارات صدرا، 1376 ش.

32. مطهری، مرتضی، گفتارهایی از اخلاق اسلامی، تهران: انتشارات صدرا، 1390 ش.

33. معین، محمد، فرهنگ معین، تهران: انتشارات دنا، چاپ چهارم، 1381 ش.

34. موسوی بجنوردی، کاظم، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران مرکز دائره المارف بزرگ اسلامی، 1367 ش.

35. هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران: مکتبة الإسلامیة، 1400 ق.

36. فراست، زهره، پایان نامه تبیین رابطه اعتقادات و مؤلفه های سبک زندگی از دیدگاه امام علی(علیه السلام)، 1395 ش.

ص: 417

ص: 418

ص: 420

مسئولین و کارگزاران کلان را از کدام نسل باید انتخاب کرد، نسلی که انقلاب را آفرید و یا نسلی که زاده انقلاب است؟ نسلی که ویژگی باارزشی به نام تجربه دارد و یا نسلی که گوهری کم یاب به نام جوانی دارد؟ کدام یک از این دو (تجربه/جوانی) می تواند به پیشرفت های این کشور اسلامی سرعت ببخشد و به سمت اهداف مقدسش میل دهد؟ هدف ما در این نوشتار این است که جواب پرسش خود را از میان قرآن و نهج البلاغه به دست آوریم فلذا مشخص است که از روش نقلی در تحقیق خود بهره برده ایم.

در کلام امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) اشاره به جوان در قالب این چند واژه بوده است: «غلام»، «فتی»، «شاب» و «حدَث»، در حالی که در ادبیات قرآن فقط از دو واژه اول استفاده شده است.

سه واژه اخیر معمولاً به یک معنی به کار برده می شوند به گونه ای که اهل لغت «فتی» را به «شاب» معنی کرده اند: الفَتی و الفَتَاةُ: الشابُّ و الشّابَّةُ (صاحب بن عباد، المحیط فی اللغة، ج 9، ص 470؛ فیومی، المصباح المنیر، ج 2، ص 462؛ جوهری، الصحاح، ج 6، ص 2451).

اما «غلام» در لغت به معنی جوان نورس می باشد که صورتش به تازگی موی و سبیل درآورده: «الْغُلَامُ الطّارّ الشّارب» (راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ص 613؛ فراهیدی، کتاب العین، ج 4، ص 422).

گاهی نیز در قرآن بدون استفاده از واژگان به همین معنی اشاره می شود مانند این آیه: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» (قصص/14)، که البته در معنا و حدود سنی «حَتّی یبْلُغَ أَشُدَّهُ» بین اهل لغت بسیار اختلاف وجود دارد:

الف. مابین 28 تا 40 سالگی بیان کرده اند «حَتّی یبْلُغَ أَشُدَّهُ، أی قُوّتَه و هو ما بین ثمانی عشرة إلی ثلاثین» (جوهری، الصحاح، ج 2، ص 493).

ب. مابین 30 تا 40 سالگی «هو ما بین الثلاثین و الأَربعین» (ابن منظور، لسان العرب، ج 3، ص 235؛ زحیلی، التفسیر المنیر، ج 24، ص 156).

ج. بعضی از مفسرین با توجه به معنای لغوی «اشدّ» که از ماده شدت به معنی نیرومند شدن است، نتیجه گرفته اند که بلوغ اَشُدّ آن است که انسان ازنظر قوای جسمانی به سر حد کمال برسد که غالباً در سن 18 سالگی است (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 16، ص 39).

هرچند که در رابطه با آغاز جوانی اختلاف فراوانی وجود دارد و بهتر است فقط به این تعبیر کفایت کنیم که آغاز جوانی مصادف است با پایان دوره نوجوانی، اما در رابطه با

ص: 423

انتهای این دوره مهم زندگی عمدتاً اتفاق وجود دارد که پایان جوانی، چهل سالگی می باشد و علاوه بر آن شواهد آن را نیز در آیات و روایات می توان مشاهده کرد.

خداوند تبارک وتعالی در آیه 15 سوره مبارکه احقاف بلوغ اشد را در زمان چهل سالگی بیان کرده است: «وَ وَصَّینَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعینَ سَنَةً»...تا زمانی که به رشد و نیرومندی خود و به چهل سالگی برسد،... (انصاریان، تفسیر حکیم، ص 504).

یک جوان می تواند در اوج فرمان برداری و روحیه ایثار در سخت ترین شرایط به راحتی تصمیمی سخت بگیرد و امکان وقوعی جمع جوانی و ولایت و ایثار و فرمان برداری و تقوی را به رخ بکشد: «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْی قالَ یا بُنَی إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرینَ» (صافات/102).

بررسی و نقد اول: این استدلال متوقف بر این است که مراد از «فتیه» در آیه جوان باشد نه جوان مرد؛ چه این که بسیاری از مفسرین، اصحاب کهف را افرادی دارای سن و سال می دانند که به سبب دارا بودن روحیه جوانی و فتوت با واژه «فتی» نامبرده شده اند (عیاشی، التفسیر، ج 2، ص 323؛ طباطبایی، المیزان، ج 13، ص 253؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 12، ص 357) که البته همه آنان در استدلال خود به این حدیث از امام صادق(علیه السلام) تمسک کرده اند: «عَنْ سُلَیمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْهُذَلِی قَالَ: قَالَ لِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(علیه السلام) یا سُلَیمَانُ مَنِ الْفَتَی قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الْفَتَی عِنْدَنَا الشَّابُّ قَالَ لِی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ کَانُوا کُلُّهُمْ کُهُولًا فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ فِتْیةً بِإِیمَانِهِمْ...» (مجلسی، بحارالانوار، ج 14، ص 428)، امام(علیه السلام) از یکی از یاران خود پرسید «فتی» به چه کسی می گویند؟ او در پاسخ عرضه داشت «فتی» را به جوان می گوییم، امام(علیه السلام) فرمودند: آیا تو نمی دانی که اصحاب کهف همگی مردانی کامل بودند، اما خدا از آن ها به عنوان «فتیه» نام برده چون ایمان به پروردگار داشتند. البته در مقابل این قول، عده معدودی از مفسرین نیز تصریح به جوان بودن اصحاب کهف می کنند (سیوطی، الدر المنثور، ج 4، ص 216).

دوم. هنگامی که نمونه های افراد جوان قرآنی را مورد برسی قرار می دهیم، می یابیم که قرآن؛ هم از مثال های مثبت استفاده کرده و هم در جای خود نمونه های منفی این قشر را نیز بیان کرده تا شاید با این کار اشاره داشته باشد که این دوره سنی هم دارای ویژگی های مثبت است که انسان با بهره گیری از آن ها می تواند به یک نمونه مثبت قرآنی تبدیل شود و هم دارای ویژگی های منفی است که می تواند انسان را به پست ترین حالت خود تبدیل کند.

ص: 425

در پایین به چند نمونه منفی جوان در قرآن اشاره می کنیم:

«فَانْطَلَقا حَتَّی إِذا لَقِیا غُلاماً فَقَتَلَهُ قالَ أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیةً بِغَیرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیئاً نُکْراً» (کهف/74).

«غلام» در لغت به معنی جوان نورس می باشد خواه به سن بلوغ رسیده باشد یا نه: «الْغُلَامُ الطّارّ الشّارب» (راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ص 613)، اما در آیه موردبحث بین مفسران اختلاف است که آیا آن غلام به حد بلوغ نرسیده بوده است به قرینه تعبیر به «نَفْساً زَکِیةً؛ انسان پاک و بی گناه»؟ و یا یک جوان بالغ بوده به قرینه تعبیر به «بِغَیرِ نَفْسٍ»؟ زیرا تنها قصاص در حق بالغ جایز است (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 12، ص 493) فلذا طبق احتمال دوم، این آیه می شود یکی از مصادیق منفی جوان در قرآن.

هم چنین می توان به ماجرای پسر نوح و انحراف او به عنوان نمونه بعدی آسیب پذیری جوان اشاره کرد (هود/42) هرچند اثبات این که پسر نوح در جوانی اش از راه حق منحرف شده، سخت می باشد.

برای نمونه بعدی می توان به برادران یوسف نبی مثال زد (یوسف/5).

الاخبار نقل شده تمسک می کنند که: اشُدّ 18 سالگی است و استواء زمانی است که محاسن بیرون آید... (همان).

صاحب تفسیر المیزان هم این گونه 18 ساله بودن حضرت موسی را مطرح می کند که «بلوغ اشد» به معنای این است که: «انسان آن قدر زنده بماند و عمر کند که نیروهای بدنش به حد قوت و شدت برسد و این غالباً در سن هجده سالگی صورت می گیرد» (طباطبایی، المیزان، ج 16، ص 16).

اما در مقابل این قول، عده ای از مفسرین ذیل همین آیه سن حضرت موسی را هنگام عطاء حکمت و علم 40 سال تخمین زده اند فلذا مراد از حکمت و علم مطرح شده در آیه را، همان مقام نبوت دانسته اند (طبرسی، مجمع البیان، ج 18، ص 169).

در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(علیه السلام) ذیل آیه 114 سوره مبارکه بقره در روایتی طویل اشاره می کند که رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و اله) بعد از فتح مکه جوان 18 ساله ای به نام «عَتَّاب بْنَ أَسِید» را به عنوان فرماندار مکه معرفی می کند و این انتصاب در شرایط ویژه و خاص مکه صورت پذیرفت. شهری که هنوز با دل وجان اسلام را نپذیرفته و با وجود کبار مکه، شرایط مناسبی برای اداره این شهر وجود نداشت فلذا این انتصاب به شدت مورد مخالفت اهل مکه قرار گرفت که با تأیید محکم رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) به کار خود باقدرت ادامه داد (حسن بن علی(علیه السلام)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن بن علی العسکری‘، ص 555).

انتصاب یک جوان با چنین سنی بر چنین شهری می تواند از بهترین شواهد کارآمدی و حتی ترجیح جوان گرایی در مدیریت های کلان جامعه باشد.

بررسی و نقد همان طور که بیان شد غالب اهل مکه به خصوص بزرگان آن ها به سبب شدت تکبری که داشتند، اسلام را با دل وجان نپذیرفته بودند، فلذا احتمال دارد دلیل این انتصاب رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) صِرف جوان بودن نباشد، بلکه این احتمال بسیار قوی است که دلیل انتصاب ایشان غیر از جوان بودن است. در ذیل چند قرینه بر این ادعا از متن روایت ذکر می کنیم:

ص: 427

اول. بحث ما در جایی بود که صرف جوان بودن اهمیت داشته باشد و حال آن که حضرت به صراحت دلیل ترجیح او را غیر از جوان بودنش اعلام می کند بلکه مرجح را تعصب به امام علی(علیه السلام) ذکر می کنند: «مِنْ رُجْحَانِهِ فِی التَّعَصُّبِ لِعَلِی وَلِی اللَّهِ» (همان).

دوم. در میان اهل مکه شخصی فاضل تر از ایشان اصلاً وجود نداشت که بر این جایگاه بنشیند، چراکه همان طور که از متن روایت برمی آید حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) چندین ویژگی برای او ذکر می کند «فَهُوَ لَنَا خَادِمٌ، وَ فِی اللَّهِ أَخٌ، وَ لِأَوْلِیائِنَا مُوَالٍ، وَ لِأَعْدَائِنَا مُعَادٍ، وَ هُوَ لَکُمْ سَمَاءٌ ظَلِیلَةٌ وَ أَرْضٌ زَکِیةٌ، وَ شَمْسٌ مُضِیئَةٌ (همان)؛ پس او خدمت گزار ما و برادر دینی ما است و دوستدار دوستان ما و دشمن دشمنان ما؛ و برای شما آسمانی سایه افکن و زمینی پاکیزه و خورشیدی درخشنده است.

سوم. در انتهای روایت، حضرت در جمله ای زیبا می فرمایند «لَیسَ الْأَکْبَرُ هُوَ الْأَفْضَلَ بَلِ الْأَفْضَلُ هُوَ الْأَکْبَرُ» (حسن بن علی(علیه السلام)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن بن علی العسکری‘، ص 555)، حضرت مرجّح را بزرگی در صفات نیکو می شمارند نه جوانی ایشان.

نکته مهمی که هرگز نباید از آن غافل شد این است که حتی اگر در چنین استدلال هایی مناقشه نکنیم، ارزش این استدلال ها به انتصابات صدر اسلام تا چه حد است؟ آیا حضرت هیچ انتصاب غیر جوانی نداشته اند؟ بله اگر همه انتصابات حضرت در صدر اسلام فقط جوانان بودند آن گاه می شد به آن تمسک کرد و حال آن که بیش ترین انتصابات نبی اکرم(صلی الله علیه و اله) و ائمه معصومین(علیه السلام) غیر جوان بوده اند.

مُلْکَهُ مَنْ یشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ» (بقره/247). حالا که یکی از ملاک های انتخاب حاکم در قرآن توان و قدرت جسمانی است از طرفی جلوه گاه قدرت جسمانی انسان در جوانی است، فلذا ترجیح در انتخاب حاکم جوان است. فلذا مرحوم علامه نیز در المیزان این قسمت از آیه را این گونه تفسیر می کند: «سلطان باید مردی توانگر باشد، پیامبر آنان به این هم جواب داده به این که: «وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ...» یعنی سلطنت پول نمی خواهد، بلکه نیروی فکری و جسمی می خواهد، که طالوت هر دو را بیش از شما دارد... غرض از تشکیل ملک و حکومت این است که صاحب حکومت امور جامعه را طوری تدبیر کند که هر فردی از افراد جامعه به کمال لایق خود برسد و کسی و چیزی مانع پیشرفتش نگردد و برای چنین حکومت چیزی که لازم است داشتن دو سرمایه است، یکی علم به تمامی مصالح حیات جامعه و مفاسد آن و دوم داشتن قدرت جسمی بر اجرای آن چه صلاح جامعه می داند و این دو در طالوت هست: «وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ» (طباطبایی، المیزان، ج 2، ص 435).

بررسی و نقد اول. قدرت جسمانی که منحصر در انسان جوان نیست. چه افراد باتجربه ای که درعین حال قدرتمند و شادابی خود را از دست نداده اند. آیه ملاک را قدرت جسمانی بیان کرده اما منحصر در جوان بودن نکرده است.

دوم. همان طور که از قبل و بعد این آیه مشخص است نیاز مردم بنی اسرائیل به حاکم برای حمله و شکست دشمن ظالمی به نام جالوت بوده است، فلذا این احتمال وجود دارد که مراد از این دو ویژگی «علم و جسم» در آیه بیش تر ناظر به ویژگی های حاکم جامعه در عرصه نظامی و جنگ بوده باشد به تعبیر دیگر آیه ملاک حاکم نظامی را بیان کرده، پس در عرصه مدیریت منابع و مسائل غیرنظامی این آیه ساکت است.

ص: 429

الف. در کلامی گهربار از امیرالمؤمنین در حکمت 86 نهج البلاغه می خوانیم که: «رَأْی الشَّیخِ أَحَبُّ إِلَی مِنْ جَلَدِ الْغُلَامِ وَ یرْوَی مِنْ مَشْهَدِ الْغُلَامِ؛ اندیشه پیر در نزد من از تلاش جوان خوشایندتر است.» (و نقل شده که تجربه پیران از آمادگی رزمی جوانان برتر است).

برتری اندیشه فرد مسن از تلاش جوان علتی جز تجربه ندارد، فلذا دلالت این عبارت از نهج البلاغه بر ترجیح تجربه پرواضح بوده و نیاز به توضیح ندارد.

ب. هم چنین در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر حضرت صراحتاً در مورد انتخاب کارگزاران دولتی به ویژگی باتجربه بودن در کنار چند ویژگی دیگر اشاره می کنند: «ثُمَّ انْظُرْ فِی أُمُورِ عُمَّالِکَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً وَ لَا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِیانَةِ وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَیاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ الْمُتَقَدِّمَةِ فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلَاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً؛ سپس در امور کارمندانت بیندیش و پس از آزمایش به کارشان بگمار و با میل شخصی و بدون مشورت با دیگران آنان را به کارهای مختلف وادار نکن؛ زیرا نوعی ستمگری و خیانت است. کارگزاران دولتی را از میان مردمی باتجربه و باحیا، از خاندان های پاکیزه و با تقوی، که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند انتخاب کن؛ چون اخلاق آنان گرامی تر و آبرویشان محفوظ تر و طمع ورزی شان کم تر و آینده نگری آنان بیش تر است.» (همان، نامه53).

ج. «وَ مِنَ التَّوْفِیقِ حِفْظُ التَّجْرِبَةِ؛ حفظ و به کارگیری تجربه رمز پیروزی است.» (همان).

هرچند که این کلام گهربار حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مقام ارزش دهی به تجربه در مقابل جوان گرایی نمی باشد، اما می تواند ارزش تجربه به تنهایی را مشخص کند.

د. «فَإِنَّ الشَّقِی مَنْ حُرِمَ نَفْعَ مَا أُوتِی مِنَ الْعَقْلِ وَ التَّجْرِبَة؛ همانا تیره روز کسی است که از عقل و تجربه ای که نصیب او شده، محروم ماند.» (همان).

آن چه در این عبارت مورد سفارش قرار گرفته، استفاده از تجربه است، اما از آن جا که یک فرد میان سال تجربه بیش تری از یک جوان دارد، بیش تر می تواند از تجارب خود استفاده کند فلذا این عبارت نیز می تواند شاهد دیگری بر ادعا برتری تجربه بر ویژگی جوانی باشد.

ص: 431

حتی اگر در استدلال فوق خدشه کنیم، این عبارت حداقل این کآرایی را دارد که ارزش تجربه فی نفسه را مشخص کند.

ه-. «وَ الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ؛ حفظ عقل، پند گرفتن از تجربه هاست.» (همان).

هرچند که این ترجمه از عبارت صحیح نمی باشد، اما مانند دو عبارت بالا این عبارت نیز می تواند ارزش تجربه فی نفسه را مشخص کند.