با مردم اینگونه برخورد کنیم

شامل یکصد وپنجاه و پنج داستان حدیثی و آموزنده از پیامبر وائمه معصومین علیهم السلام

مهدی فقیه ایمانی

ص: 2

ص: 3

سرشناسه:فقیه ایمانی ،مهدی ، ‫1308 -

عنوان و نام پدیدآور:با مردم اینگونه برخورد کنیم شامل یکصد و پنجاه و پنج داستان حدیثی و آموزنده از پیامبر اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام/ مهدی فقیه ایمانی.

مشخصات نشر:قم: عطر عترت ‫ ، 1384.

مشخصات ظاهری: ‫ 224 ص.‮

شابک: ‫ 13000 ریال (چاپ ششم) ‮ ‮ ؛ ‫ 10000 ریال‮ ‫: ‫ 964-7941-13-7

یادداشت:چاپ قبلی: مهدی فقیه ایمانی، 1371.

یادداشت:چاپ پنجم.

یادداشت:چاپ ششم: 1386.

یادداشت:کتابنامه به صورت زیرنویس.

یادداشت:نمایه.

موضوع:چهارده معصوم -- داستان

موضوع:داستان های مذهبی--قرن 14

رده بندی کنگره: ‫ BP9 ‫ /ف7ب2 1384

رده بندی دیویی: ‫ 297/68‮

شماره کتابشناسی ملی:1166030

ص: 4

« نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أحْسَنَ الْقِصَص »

سوره یوسف،12/3

(در این کتاب) ما بهترین داستان ها را برای تو بازگو می کنیم

ص: 5

ص: 6

«بسمه تعالی»

دیگر خلاء و کمبودی در این زمینه احساس نمی شود تا کسی برای ترمیمِ آن دست به کار شود و کارِ تازه ای انجام دهد. امّا از سوی دیگر بر اثر عوامل روزافزونِ فساد اخلاق و سوء معاشرت، و وسائل گسترش آنها (از قبیل صدا و سیما و ضبط و ویدئو و مطبوعاتِ بی قید و شرط - در قالب کتاب و مجلّه - و روابط و برخوردهای گسترده و همه جانبه اجباری و غیر اجباری بین دختر و پسر و زن و مرد و مسلمان و غیرمسلمان - در مراکز علمی، اداری، بیمارستانی،... تا سینما و پارک و هتل -) مسلمانان دست به گریبانِ یک سلسله مفاسد اخلاقی جدید و بد معاشرتی و سوء برخورد شده اند، که بی شکّ باید چاره ای اندیشید تا اگر ریشه کن نمودن آنها یا پیشگیریِ کلّی از گسترشش به ظاهر محال و امکان ناپذیر است، حداقل در حد قابل توجه آن، در سطحی محدود هم که باشد، ترمیم و تقلیل یابد. اکنون مؤلّفِ ناچیز در این زمینه، نخست توجه خوانندگان ارجمند را به یک نکته مهم - تحت عنوان «انقلابِ درمانی» - جلب و سپس با ارائه طرح نوینی در رابطه با آموزش مسائل اخلاقی و معاشرتی، می پردازیم به اصل کتاب که در اجراء عملی آن طرح خلاصه می شود و در پایان از صاحب نظران می خواهیم چنانچه در این باره طرحی یا نظریه ای داشته باشند، آن را اعلام و ارائه دهند تا مورد بررسی و استفاده عموم قرار گیرد.

پیشینِ درمان بیمارانِ جسمی در قرون گذشته جای خودش را به سبک جدید و ارزنده تری داده که نمایشگر بی چون و چرای یک انقلاب درمانی و تحوّل عالَم پزشکی در زمینه عموم بیماریهای جسمی و آسیبهای وارده بر بدن است. بر این اساس نوشیدنِ چند فنجان یا لیوان مایعِ بدبو و تند و تیز و تلخ و غلیظ - حاصل از خیساندن یا جوشانیدنِ تخم، برگ، پوست و ریشه گیاهان - جهت درمانِ فلان مرض جزئی، تبدیل به یک یا چند قاشق شربت و مایع خوشمزه و مطبوع یا انداختن یک یا چند دانه قرص یا کپسول ریزه و خوش رنگ به داخل حلق گردیده، بدون آن که شخص بیمار احساس مزه نامطلوب یا بوی زننده ای کند. به اضافه آن که آن شربت یا قرص و کپسول (اگر تقلّبی و فاسد نباشد) به مراتب سریع الاثرتر در تسکین درد و رفع دیگر ناراحتیهای شخص بیمار خواهد بود تا استعمال آن مایعات. همچنان که با تزریق یک آمپول در کشیدن دندان فاسد و کرم خورده از احساس درد و شدت ناراحتی پیش گیری نموده و به سادگی دندان را می کشند یا داخلِ آن را خالی و جایش را پُر می کنند. از اینها مهمتر و سرنوشت سازتر، با پیوند کلیه و چشم، بیمار کلیوی را از خطر مرگ، و چشم آسیب دیده را از نابینائی رهائی می بخشند و با استفاده از وسائل الکترونیکی هم در تشخیص میکروبها و غده های داخلی ره یابی می کنند، و هم در بازگشائی موی رگ های بسته شده قلب و تحلیل لکه های خون که موجب سکته می شود بهره برداری می نمایند. و نیز در نرم کردن سنگ و شن کلیه و بیرون راندن آن و بالاخره رهائی بخشیدن بیمار مشرف به موت، از شدت درد و دیگر ناراحتیهای مربوطه (بدون انجام بیهوشی و عملیّات جراحی) اقدام می کنند و دیگر نمونه های فراوان و حیرت انگیز که باید به اهلش و محلّش رجوع کرد.

ص: 9

اکنون بر اساس این نکته - که در انقلاب درمانی خلاصه شد - می گوئیم:

در راستای درمانِ بیماریهای روحی و اخلاقی، و در پیش گیری از افکار چرکین و خطرناک مغزهای آلوده، و در بیرون آوردن یا به تحلیل بردنِ عقده های درونیِ بدتر از غده های سرطانی باید سبک و اسلوب گذشته زمان جای خودش را به سبک و اسلوب ساده تر، مؤثرتر و ریشه یاب تری دهد، تا محاسن اخلاقی و روشهای انسانی جایگزین مَساوی و مشکلات اخلاقی و معاشرتیِ ناشی از عواملِ تازه پدید امروز گردد؛ که راستی ده ها و ده ها برابر مشکلات اخلاقی و سوء معاشرتی پیشین - آن هم توأم با سردرگمی عجیب و روزافزون - دامنگیر مردم شده است. اما طرحِ مورد اشاره: پس در پاسخ این سؤال - که چه طرح و اسلوبی در ارائه «فرهنگ اخلاق اسلامی» می تواند جایگزین طرحها و اسلوبهای پیشین گردد - می گوئیم:

(اضافه بر آیات اخلاقی قرآن و فرموده های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم شیعه علیهم السلام که مواد اولیه و مایه های اصلی بُعد اخلاقی و معاشرتی اسلام بوده و بیش از پیش هم به قوّت خود باقی است و باید همیشه و در همه جا اُلگو و سرمشق همه جانبه اخلاقی مسلمانان، قرار گیرد)،

بهترین و مؤثرترین طرح و اسلوب آن است که نمونه هائی مستند و ریشه دار از روش عملی و معاشرتی پیامبر وامامان و حتی تربیت یافته گان مکتب ایشان را که در راستای برخورد با افراد مختلف، دوست و دشمن، مؤمن وکافر، خودی و بیگانه، عالم و جاهل، کودک و بزرگسال، پیر و جوان، موافق و مخالف، پدر و فرزند، مرد و زن، عرب و عجم، آزاد و

ص: 10

برده، فقیر و غنی، سالم و بیمار ، زنده ومرده؛ در خانه و بازار، در مسجد یا حمام، در صحنه جنگ یا بر سر سفره غذا، در حال عیادت مریض یا تشییع جنازه؛ و در رابطه با امور مالی و شغلی، یا عقیدتی وعملی، یا اخلاقی و اجتماعی، و دیگر موارد و مناسبات که آنها از خود ارائه و نشان داده اند و بدون شک عالی ترین درس آموزنده و سرنوشت ساز است، بطور ساده و به زبان روز، در سطحی هرچه وسیع و وسیعتر، در قالب کتاب و مقاله یا خطابه و یا سخنرانی، ارائه و گوشزد عموم بویژه دوستان و شیعیان آنها گردد.

البته با گستردگی بی حد و حساب مفاسد اخلاقی و معاشرتی - مدّعی آن نیستیم که این طرح به تنهائی، مایه خاموشی مطلق آتشهای درونی و زدوده شدن نقاط ضعف اخلاقی باشد و بلافاصله تغییرات کلی نابسامانیهای معاشرتی و جایگزینی آرامش خاطر و انعطاف و بهم پیوستگی افراد و گروه ها را تحقق بخشد. امّا به یقین یکی از بهترین راه ها و وسائل مربوطه است، و محققا در این زمینه سهم بسزائی خواهد داشت. شاهد بر این موضوع دگرگونیهای اخلاقی و عقیدتی و عوض شدن افرادی است که با سیره و روش معاشرتی پیامبر اکرم و امامانِ معصوم شیعه روبرو می شدند وبه اصطلاح، یک دفعه از آسمان به زمین آمده و همانند آب که بر آتش بریزند حالت خاموشی و ملایمت و انعطاف بدانها دست می داد. در نتیجه آنها بطور کلی یا حداکثر دست از بلندپروازی و خودبینی و شرارت و شیطنت و کینه توزی و بی بند و باری برمی داشتند، و چه بسا «یهودی و نصرانی» که مسلمان می شدند، «سنّی و مخالف» شیعه و موافق از آب در می آمدند، «افراد سر به هوا و بی تفاوت» به خود آمده، سربراه و

ص: 11

معتدل می گردیدند، و حتی شعاع این تحوّل و دگرگونی فراگیر دیگر افراد و گروه ها و قبایل هم می شد. برین اساس تنظیم کننده این اوراق به یاری خدا با مروری جدید و زودگذر بر تاریخ زندگانی پیامبر اکرم و ائمّه هُدی و فرموده های آنها که مندرج در مصادر حدیثی و غیره است، تعداد صد و پنجاه و پنج حدیث در رابطه با موضوع بحث و طرح پیشنهادی انتخاب و ترجمه و گاهی با اشاره به خلاصه محتوای آن در شکل کتاب حاضر تقدیم خوانندگان ارجمند بویژه دوستداران مقام مقدس اهل بیت علیهم السلام می نماید. ضمنا با توجه به این که یک بُعد این کتاب اشتمال آن بر ذکر فضائل و مناقب خاندان عصمت و طهارت است و امام صادق ارواحنافداه با ایراد جمله:

«رَحِمَ اللّه إمْرَءا أحْیا أمْرنا»(1) و «خَیْرَ النّاس بَعْدنا مَنْ ذاکر بِأمْرِنا وَ دَعا إلی ذِکْرنا»(2) هم دعا و طلب رحمت از خدا برای احیاکنندگان امر این خاندان فرمود، و هم افراد مذاکره کننده و دعوت کننده به مذاکره در امر اهل بیت علیهم السلام را به عنوان بهترین مردم بعد از خودشان - یعنی بعد از آل محمد (صلوات اللّه علیهم اجمعین) - معرفی و اعلام نمود.

انتظار می رود مؤمنان خیراندیش اضافه بر آن که خود با مطالعه این کتاب از طرز معاشرت و راه و رسم اخلاقی پیشوایان معصوم اسلام آگاه گردیده و عملاً درس بگیرند، نیز با تشویق دیگران به خواندن و همکاری در جهت تکثیر و در دسترس عموم طبقات قراردادنِ این مجموعه، مصداق واقعی کلام امام صادق علیه السلام قرار گرفته و قلمداد شوند.

زیرا ناگفته پیداست که احیاء امرِ اهل بیت علیهم السلام و مذاکره امر آنها و

ص: 12

دعوت بدان، قبل از هرچیزی در نقل و نشر و گسترش آثار علمی و در بین توده های مردم خلاصه می شود. اینک در رابطه با موضوع فضائل اهل بیت و بیان حقّانیّتِ ائمّه اطهار علیهم السلام در قالب قصّه و داستان با ایراد یک روایت مقدّمه را پایان داده و می پردازیم به اصلِ موضوع کتاب، و دیگر تو خود حدیثِ مفصّل بخوان از این مُجمَل.

علاّمه رِجال شناس، کَشّی نویسد: «سعد بن طریف (ظریف) اسکاف گوید: به امام باقر علیه السلام عرضه داشتم: من (در کنارِ کوچه یا مسجد) به قصّه گوئی می نشینم و حقّانیّت و فضائلِ شما را برای مردم بیان می کنم.

امام فرمود: من دوست دارم در مساحتِ هر سی ذراع قصّه گوئی مانند تو بوده باشد که حقّانیّت و فضائل ما اهل بیت را در قالبِ قصّه و داستان گوشزدِ مردم نماید».(1)

وَالسَّلامُ علی مَنِ اتَّبِعَ الهُدی مهدی فقیه ایمانی

ص: 13

ص: 14

کفش راه می رفت.(1)

اکنون افرادی که دائما سر و صدای ساز و موسیقی از خانه و مغازه و ماشین آنها بلند است و خود و زن و بچه های خود را با انواع سروصداها و فیلمها و مناظر نامشروع و فسادآور، سرگرم و مشغول می کنند، ببینند راستی بنده اند یا آزاد؟

اگر خود را با دلایل غیرشرعی و حرفهای عامیانه، در شنیدن و گوش دادن بدانها آزاد می دانند، که نویسنده با آنها حرفی ندارد؛

و گرنه در صورتی که خود را بنده بدانند، آن هم بنده خدا و پیرو امامان معصوم، از جمله امام هفتم، پس به حُکمِ: «إنَّ السَّمعَ و البَصَر و الفؤاد کلُّ اُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً»(2) در پیشگاه خدا مسئول اند و باید منتظر پیامدهای نامشروع آن در دنیا و پاسخ گوئی آن در قیامت باشند.

« فقال له رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم : إنّا واللّه لا نأمرکم بقتل آبائکم، و لکن ألآن علمت منک حقیقة الایمان، و انّک لن تتّخذ من دون اللّه ولیجةً، أطیعوا آبائکم فیما أمروکم، و لا تطیعوهم فی معاصی اللّه »(1)

پیامبر فرمود: واللّه! هرگز ما شما را امر به کشتن پدرانتان نمی کنیم؛ لکن (با پذیرفتنِ بیعت مشروط به قتل پدرت) دانستم که ایمان در دلت جایگزین شده و تو تنها خدا را می پرستی، پس شماها از پدرانتان اطاعت کنید، امّا در مورد گناه و نافرمانی خدا، تن به فرمان آنها ندهید و گفته آنها را نشنیده انگارید.

هزاردیناری تقدیم حضرت نمودوگفت: فدایت شوم! یکی ازاین دو کیسه، سرمایه ای است که به من سپردید، و کیسه دیگر سود تجاری آن می باشد.

امام فرمود: مگر چگونه تجارتی کردی که معادل سرمایه، سود به دست آوردی؟

«مُصادف» جریانِ توطئه و تبانی در قیمتِ فروش را گذارش داد.

حضرت فرمود: سبحان اللّه! درباره مردم مسلمان سوگند می خورید که جز براساس رِبحِ دینار به دینار با آنها معامله نکنید؟

پس یکی از دو کیسه را برداشت و فرمود: این رأس المال و سرمایه من باشد، امّا کیسه دیگر را، پس من به سود این چنانی نیازی ندارم و نمی خواهم.

سپس فرمود: ای مُصادف! مجادله و زد و خورد با شمشیر، آسانتر از به دست آوردنِ (روزی یا مالِ) حلال است.(1)

پیامبر فرمود: یاعلی! آن را محو کن و به جای آن بنویس هذا ما قاضی علیه محمد بن عبداللّه.

امیرمؤمنان علیه السلام با روی سخن به سهیل بن عمرو فرمود: واللّه! او علی رغمِ تو، به حقّ «رسول اللّه» است.

سهیل گفت: تنها نام او را بنویس تا قرارداد امضاء شود.

علی فرمود: وای بر تو ای سهیل! از کینه توزی خود دست بردار.

در این موقع پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: یاعلی! کلمه «رسول اللّه» را محو کن و به کلمه «محمد بن عبداللّه» اکتفا نما.

علی عرض کرد: یا رسول اللّه! دستِ من به محوِ نام شما از مقام نبوّت به پیش نمی رود.

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خود، آن کلمه را محو کرد و فرمود: یاعلی! از این پس بزودی تو خود همانند من به این امر وادار خواهی شد، که باید نامت را محو کنی.(1)

و پیشگوئی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مربوط به قضیه حکمین، دنباله جنگ صفین بود که عمروعاص - رهرو راه سهیل بن عمرو - با کلمه «امیرالمؤمنین» ضمیمه نام مبارک علی، مخالفت کرد و گفت: اگر ما تو را به عنوان امیرالمؤمنین می شناختیم، دیگر جنگ و درگیری نبود. و بالاخره امام امیرالمؤمنین به خاطر برقراری صلح و طبق پیشگوئی رسول خدا اجازه داد کلمه «امیرالمؤمنین» از متن قرارداد حذف شود.(2)

در این جا به طور خلاصه می گوئیم این دو ماجرا بیانگر آن است که نخست پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و بعدا امام امیرمؤمنان علیه السلام از موضع قدرت و مقام نبوّت و امامت به خاطر مصالح اسلام و نشان دادن روش مسالمت آمیز

ص: 20

پیشوای مسلمانان و پیشگیری از دشمنی و لجاجت مشرکین - در صلح حدیبیه - و قاسطین (معاویه و اتباعش) - در جنگ صفین - به حسب ظاهر از موضع خود تنزّل نموده و از اصرار بر نوشتن عنوان نبوّت و عنوان امیرالمؤمنین، خودداری و گذشت از خود نشان دادند.

و این درسی است برای مقامات عالیه و سرنوشت ساز بلاد اسلامی و مخصوصا شیعه نشین که باید در مقابل سیاست ها و توطئه های شوم دشمنان اسلام و تشیُّع، قبل از هرچیز مصالح اسلامی را در نظر بگیرند و تا سرحد امکان از رویاروئی با دشمن یا در صورت وقوع جنگ از ادامه و گسترش آن جلوگیری نمایند، چه دشمن کارش دشمنی و آشوبگری و مسلمان و شیعه کُشی است.

برخورد این چنینی - با نوکر، کُلفَت، شاگرد، کارگر و حتّی افراد غیرتحت نفوذ - اگر طرف را کتک نزنند، حداقل با فحش و درشت گوئی به وی اعتراض می کنند و گاهی تهدید و توعید به مجازات می نمایند؛ امّا امام چهارم و رهبر ما شیعیان چنان بود که خواندیم.

آرامش خاطر باش.

پس دراین موقع بود که به هنگام عبور آقا زین العابدین از محل توقیف هشام، ندا درداد: «اللّه اعلم حیث یجعل رسالاته»(1)

توضیح این مطلب به جاست که امام سجاد علیه السلام در مقابل اذیت و آزارهائی که هشام بن اسماعیل (دائی عبدالملک مروان و والی مدینه از طرف یزید) به حضرتش وارد کرده و فرصت تلافی و شکایت فراهم شده بود، نه تنها با ترک شکایت گذشت و بزرگواری از خود نشان دادند، که به آشنایان مربوطه هم درباره او سفارش فرمود،

و در مرحله سوم از وی خواست که درصورت نیازبه کمک مالی جهت بدهی یا جریمه یا مجازات، به من خبر ده تا من با امکاناتی که دارم آن را ترمیم کنم.

و در مرحله چهارم هم خاطرنشان فرمود از ناحیه کسانی که در جهت اطاعت ما هستند، آسوده خاطر باش که فشاری بر تو وارد نخواهد شد، ففداه نفسی و نفس من یعزُّ علیّ.

و دستور فرمود هزار درهم به او دهند.

وی به راه افتاد که برود در حالی که فریاد می زد: شهادت می دهم که تو پسر رسول اللّه هستی.(1)

و در روایت اربلی آمده: در برابر دشنام به او فرمود: آنچه از امر ما بر تو مخفی مانده، بیش از آن است که مثلاً بدان پی برده ای و به خاطر آن دشنام دادی.(2)

ای پیامبر - بگو چه کسی تحریم نمود زینت و مایه آرایش آن چنانی را که خدا بر بندگانش به وجود آورد و پاکیزه های از رزق و روزی را؟

اکنون قابل توجه است که بدانیم صوفیگری در اسلام از چه تاریخی و بر اساس چه انگیزه ای و به دست چه کسانی و با چه طرز تفکُّری و چگونه شناختی نسبت به ائمه معصومین و برحق شیعه آغاز شده و با چه راه و رسمی ادامه پیداکرده.

آنها از یک سو مأمون خلیفه غاصب، زاده خلفای غاصب، (وبعدا قاتل امام رضا علیه السلام ) را به عنوان امیرالمؤمنین معرفی و از وی نام برده اند. از سوی دیگری با کمال بی شرمی به اعتراض و رویاروئی امام برخاسته و روشهای عوام فریبانه ای را مطرح و تحمیل به حجت خدا نموده که در طول قرنها سردمداران تصوُّف با استفاده از آن روشها مردم را فریب داده و به خود جلب کردند.

و چنین برخوردی با امام هشتم بیانگر آن است که آنها نه با قرآن آشنائی داشتند، و نه با آداب و سنن اسلامی مقرّر از ناحیه پیامبراکرم و مورد عمل او، و نه با احادیث فراوان و معتبری که علما و محدثین سنی و شیعه از رسول خدا درباره معرفی ائمه اثناعشر و اسامی و مشخصات یک یک آنها نقل کرده اند.

و اما فِرَق صوفیه متظاهر به تشیع، پس از صوفیه اهل تسنّن انشعاب یافته و اصل تصوف در اسلام نه تنها از ناحیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و ائمّه معصومینِ شیعه هیچ گونه تأییدی نشده، بلکه صدها و صدها روایت - مبنی بر تخطئه و مذمّت و جدائی آنها از اسلام واقعی و امامان شیعه - از ناحیه آنان صادر و ثبت و ضبط گردیده که تنها کتاب «اثناعشریه» محدث عالیقدر شیعه و صاحب «وسائل الشیعه» مرحوم شیخ حرّ عاملی شامل

ص: 26

تعدادی حدود هزار حدیث درباره صوفیه و تخطئه از تصوّف است.(1)

جالب توجه آن که اقطابی را هم که به عنوان حامل اسرار ولایت و واسطه بین خود و مثلاً امام رضا معرفی می کنند، تعدادی از آنها سُنّی و مخالف امامتِ ائمّه اثناعشر شیعه بوده و آنها نمی توانند دارای چنین سِمَتی باشند، و این رشته سرِ دراز دارد، که این مجموعه بیش از این ظرفیت بحث از آن را ندارد و چه بهتر به مصادر مربوطه مراجعه شود.(2)

واللّه در این برخورد (گویا مقصود حضرت اجازه ورود ندادن به آنها بود) اقتدا نکردم، مگر به پروردگارم و به رسولش و به امیرالمؤمنین و دیگر پدرانِ طاهرینم بعد از او، آنها بر شما عتاب و ملامت کردند، پس من هم بدانها اقتدا نمودم.

افراد وارد بر حضرت گفتند: به خاطر چه چیز ما را عتاب کردند؟

امام فرمود: به خاطر ادعای شیعه علی بودنِ شما، وای بر شما! همانا که شیعه او حسن، حسین، سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و محمدبن ابی بکر بودند، که از دستورات حضرتش سرپیچی نکردند، در حالی که شما در بیشتر اعمال با او مخالفت نموده و در بسیاری از فرائض و واجبات تقصیر کرده اید و به بزرگترین حقوق برادران خود اهانت نموده و آن جا که تقیّه واجب نیست تقیّه می کنید و در جائی که ناگزیر از تقیّه اید آن را ترک می نمائید، (و خلاصه شیعه بودن شما اسم بی مسمّا است).

اگر از اول می گفتید ما موالی و محبّان علی هستیم و دوستانش را دوست می داریم و با دشمنانش دشمن هستیم من منکر نمی شدم.

لکن دعوای تشیع، دعوای مرتبه شریفه و مقام والایی باشد که اگر عمل شما، گفته شما را گواهی نکند، هلاک خواهید شد، مگر آن که رحمت پروردگارتان آن را تدارک و ترمیم نماید. آنها گفتند: یابن رسول اللّه! اکنون از گفته خود استغفار و توبه می کنیم، و همچنانکه مولای ما به ما تعلیم داد، می گوئیم ما محبّانِ شما و محبّانِ دوستانِ شما و دشمنانِ دشمنانتان هستیم.

امام رضا علیه السلام فرمود: مرحبا به شما برادرانِ من و اهلِ ودّ و دوستیَم! آنگاه آنها را به پیش خواند و همچنان آنها را به خود نزدیک فرمود تا به خود چسبانیدشان.

سپس به دربانِ خود فرمود: چند بار اینها آمدند و راهشان ندادی؟ گفت: شصت بار.

ص: 32

امام فرمود: شصت مرتبه پی در پی به سراغ ایشان می روی و هرمرتبه برایشان سلام می کنی و سلام مرا به آنها می رسانی، چه بدون شکّ گناهان خود را با استغفار و توبه محو کردند و به خاطر محبّتشان با ما و موالاتشان، مستحقّ کرامت شدند، پس امور آنها و عائله های آنها را بررسی کن و ایشان را - به حساب من - از حیث نفقه و هزینه زندگی و دفع مشکلات در گشایش و رفاه قرار ده.(1)

یمن برای او جنس خریداری کند.

اما پیش بینی امام که موافق با احتیاط هم بود به حقیقت پیوست، و مرد قریشی تمام پولها را حیف و میل کرد و حتی یک درهمش دستگیر اسماعیل نشد و او از این پیشامد پیوسته ناراحت و غصه دار بود تا وقتی که موسم حجّ فرارسید و امام و اسماعیل هردو به حج رفتند.

روزی اسماعیل در حال طواف بود که امام صادق علیه السلام او را از عقب برانداز می کرد و متوجه شد اسماعیل پیوسته از خدا مسئلت می کند درمقابل از دست دادن پولها و خسارتی که به دست خود دامنگیرش شده او را پاداش دهد و جای ضررش را پُر نماید.

حضرت از وسط جمعیّت خود را به وی رسانید و با دست پشتِ شانه او را به نرمی فشرد و فرمود:

فرزندم! بی جهت از خدا چیزی مخواه، تو هیچ گونه حقّی بر خدا نداری و نباید که از وی اجر و تلافی خسارت وارده را طلب کنی، چه تو می دانستی کسی که او را امین مال خود قلمداد کردی شراب خوار است و نباید به وی اعتماد نمود، اینک که چنین شده است، خود کرده را تدبیر نیست.

اسماعیل گفت: من خود شراب خواریِ او را ندیده بودم و فقط از مردم شنیده بودم و معلوم نبود که مردم راست می گویند.

امام فرمود: فرزندم! خداوند در قرآن مجیدش فرماید: «یؤمن باللّه و یؤمن للمؤمنین» (1)، گفتار مؤمنین را براستی تلقّی کنید و هنگامی که مؤمنین درباره چیزی شهادت دادند، شهادت آنها را بپذیرید و بر شرابخوار اعتماد نکنید، چه خداوند در کتاب عزیزش مردم را با ایراد آیه شریفه: «و لاتؤتوا السُّفهاء أموالکم» (2)، از دادن اموال خود به سفهاء و

ص: 34

نادانان برحذر فرموده است. اینک بگو سفیهی بالاتر از شرابخوار سراغ داری (که گذشته از ممنوعیّت شرعی شرابخواری، آدمی با خوردن آن عقل خود را از دست بدهد و بحال مستی و بی شعوری درآید)؟

آنگاه فرمود: به پیشنهاد شرابخوار در امر ازدواج نباید ترتیب اثر داد، و میانجیگری و وساطت او را نباید پذیرفت و در مورد امانت و سپرده نباید وی را امین دانست، بنابراین کسی که شارب الخمر را امین مال خود داند و او مال وی را حیف و میل کند، چنین کسی حقّی بر خدا ندارد، تا از خدا پاداش مصیبت بخواهد یا جبران ضررهای وارده را مطالبه کند.(1)

و چون آن زن گفت: کیست کوبنده در؟ فرمود: در را بازکن من همان بنده ای هستم که دیروز مشک آب را برای تو حمل کردم و اکنون هم برای بچه ها چیزی با خود آورده ام.

پس در را باز کرد و گفت: خدای از تو راضی و خشنود باد! و میانه من و علی بن ابی طالب حُکم کند.!

علی علیه السلام داخل خانه شد و فرمود من دوست دارم کسب ثواب نمایم، پس تو به خمیر کردن آرد و پختن نان مشغول شو و سرگرم نمودن بچه ها را به من واگذار، یا بچه ها را خود مشغول ساز تا من به پختن نان پردازم.

آن زن گفت: من به پختن نان آگاهتر و تواناترم و این تو و بچه ها، تا من از کار پختن نان فارغ شوم.

علی علیه السلام هم مقداری گوشت برای بچه ها پخت و همچنانکه لقمه های گوشتِ پخته و خرما را در دهن یکی از بچه ها می نهاد و بچه آن را می خورد، می فرمود: ای پسرم! علی را بدانچه برشما گذشته است حلال کنید و به اصطلاح از بچه ها حلالیّت می طلبید، و همین که خمیر آماده پختن نان شد آن زن گفت: ای بنده خدا! تنور را روشن کن.

پس حضرتش مبادرت به روشن کردن تنور نمود و چون شعله آتش از آن بلند شد صورت خود را به نزدیک شعله ها قرار داد و با روی سخن به خود گفت: ای علی! هم اکنون بچش، این داغی آتش کیفرِ کسی باشد که به ارامل و ایتام نرسیده و وضع آنها به تباهی کشیده شده!

در این موقع زنی از آشنایان و همسایگان مادر بچه ها وارد شد و چشمش به آن حضرت افتاد و حضرتش را شناخت و به آن زن گفت: وای بر تو! این مرد امیرمؤمنان است.

پس آن زن تازه امام امیرالمؤمنین علیه السلام را شناخت و از فرط ناراحتی و خجالت گفت: واحیای منک یا أمیرالمؤمنین، و با این سخن از نشناختن ایشان و گفته های خود درباره حضرتش و به کار گرفتن ایشان در

ص: 36

بچه داری پوزش خواست.

امیرمؤمنان هم با گفتنِ: بل واحیای منک یا أمَة اللّه فیما قصرت فی أمرک، از قصوری که از حضرتش نسبت به آن زن و بچه های یتیمش سرزده معذرت خواهی نمود.(1)

راستی اگر او امام و رهبر بود پس دیگران چکاره بودند و چگونه دعوی امامت و رهبری می کردند.

آری این بهترین درسی است برای عموم مسئولان حکومتی به طور کلی و به ویژه در مورد خانواده های ایتام و آسیب دیدگان که گاهی با شنیدن یک سخن تند و از روی ناراحتی و فشار زندگی، فورا عکس العمل منفی و کیفرآمیز از خود نشان می دهند و با فحاشی و طرد افراد و راه ندادنِ واردین را به محل کار و حتّی دیگر روشهای غیرانسانی نسبت به افراد مُراجع و بیچاره برخورد می نمایند.

و این در حالی است که باید یک چنین برخورد انسانی علی را از موضع زمامداری حکومت اسلامی با یک زن یتیم دار و تندزبان وهم با دیگر افراد، سرمشقِ زندگی و مسئولیّت شغلی قرار دهند.

پس به خاطر فرار از تکبّر به سوی ایشان برگشت و فرمود: من اکنون روزه دار هستم (که معذور از خوردنِ چیزی با شما می باشم) سپس آنها را به خانه خود دعوت کرد و فرمود شماها به خانه من بیائید. آنها هم (در همان ساعت یا بعدا) به خانه امام سجاد رفتند و حضرتش هم آنان را اطعام نمود و هم با اعطاء کمک مالی از آنها دلجوئی فرمود.(1)

اکنون این سؤال مطرح است که آیا روش امام چهارم و چگونگی برخوردش با یک عدّه افراد بیچاره و مبتلا به خوره، برای شیعیان سرمشق نیست، که در برخورد با چنین افرادی عکس العمل انسانی و عاطفی از خود نشان دهند و دست کم با احوال پرسی و کمک جزئی هم که باشد، این گونه افراد را خوشحال و خرسند نمایند؟

و بهترین ادیان (اسلام) او را به ما پیوند و ارتباط داده است و شاید روزگار حوائج ما را در اختیار او قرار دهد، پس در حالی که ما نسبت به او روی خوش نشان نداده ایم او ما را در جلوی رویش متواضع و دست به گریبان حوائج خود ببیند.(1)

اکنون می گوئیم آیا روش حجت خدا و جامع همه گونه کمالات و مایه های تقدم و برتری برهمه خلق جهان، در برخورد با یک سیاهپوست بدمنظر آفریقائی درس نیست که ما مردم هریک با کمترین و نازلترین مایه امتیاز خانوادگی یا شغلی یا پُستی یا عملی، دیگر کسی را به حساب نمی آوریم و با یک دنیا غرور و پشت کردن به وظائف انسانی و اسلامی با بندگان خدا برخورد می کنیم و همه را حقیر و کوچک می شماریم؟!

امام حسین علیه السلام پیشنهاد و خواسته برادر را پذیرفت و به نزد وی رفت و دیگر هیچ گاه روابط بین آن دو به اختلاف و کدورت نیانجامید.(1)

ناگفته پیداست که امام حسین علیه السلام هم با تقدُّمِ سِنّی و هم با تقدّم زادگیِ فاطمه زهراء علیهاالسلام که محمد بن حنفیّه خود بدان اعتراف نمود، تواضع و گذشت از خود نشان داده و اعترافِ محمد بن حنفیه را به موقعیت حضرت فاطمه علیهاالسلام با ترتیب اثر دادنِ به نامه او تلافی فرمود.

قطع نمایم.(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: او دحیه نبود، بلکه جبرئیل بود و من از او پرسیدم: چگونه علی را امیرالمؤمنین نامیدی؟

جبرئیل گفت: خداوند در غزوه بدر به من وحی فرمود: بر محمد فرود آی و او را امر کن که امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب را دستور دهد در صحنه جنگ بین صفین جولان دهد و کرّ و فرّ نماید، چه ملائکه دوست دارند او را در حال جولان بین دوصف (مسلمانان و مشرکان) ببینند، پس در آن روز خدای تعالی از عالَمِ بالا امیرالمؤمنین نامید.

بنابرین تو یاعلی! امیرِ کسانی باشی که در آسمانند و امیر کسانی که در زمینند و امیر کسانی که درگذشته اند و امیر کسانی که باقی هستند، پس نه پیش از تو امیری بوده و نه بعد از تو امیری خواهد بود، زیرا جایز نباشد کسی که خدای تعالی بدین نام او را نامگذاری نکرده خوانده شود.(2)

همچنانکه ملاحظه می کنید، بخشِ مربوط به سلام نکردن علی و علت آن، بیانگر آن است که هم علی علیه السلام در درجه اعلایِ مراقبتهای اخلاقی بود و حتّی سلام کردن و سلام نکردنش به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم حساب شده بود، و هم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم رویِ تمام شئون علی توجّه و مراقبت داشتند که مبادا خطا و قصوری از علی سرزند و کاری حساب نشده از وی بروز کند، و راستی همین مایه های اخلاقی و دیگر مزایا و

ص: 41

روشهای معنوی علی بود که خداوند او را به لقب امیرالمؤمنین مفتخر و مختص فرمود.

امّا رقبای علی و خلفای بنی عباس و بنی امیّه که هریک غرق در فسق و فجور و آلوده به صدها نوع انحراف عقیدتی و عملی و اخلاقی بودند، همه و همه آنها امیرالمؤمنینِ دروغین، بلکه امیرالفاسقین و امیرالکافرین بودند و در مصادر حدیثیِ اهل تسنُّن نیز روایاتِ فراوانی نقل شده که لقب «امیرالمؤمنین» از طرف خداوند به علی بن ابی طالب اختصاص داده شد، که حتّی دیگر ائمّه معصومین علیه السلام اجازه نمی دادند کسی آنها را با این لقب بخواند، تا چه رسد به زمامداران زوری و خلفای جور.

دیدنش و نان و انار دزدیش و دادنِ آنها را به مریض از آغاز تا انجام برای وی شرح دادم و از روی اعتراض گفتم: این انفاق از راهِ دزدی بر چه مبنائی است؟

پس با پرس و سؤالی که به وقوع پیوست مرا شناخت و گفت: شرفِ اصالت و خانوادگی تو (در مقابل جهل به آنچه برآن مُشْرِف شده ای و ترک نمودن تو علم جدّ و پدرت را به دلیل تخطئه از کار پسندیده من) چه سودی برای تو خواهد داشت؟!

و در پاسخ اعتراض به انفاق از راهِ دزدی، به گفته قرآن: «من جاءَ بالحسنة فلَهُ عشر أمثالها و من جاءَ بالسیِّئة فلایُجزی إلاّ مثلها»(1)

استدلال نمود، که خداوند هرکار نیکی را به ده برابر وعده پاداش داده، و هرکار بد و ناپسندی را به یک برابر و مثلش، و من با دزدیدنِ چهار عدد نان و انار مرتکب چهار سیّئه شدم و چون آنها را انفاق کردم، مجموعا چهل حسنه پاداش آن باشد، که چهار تای آن مقابل چهار سیئه قلمداد شود و الباقی سی و شش حسنه برای من خواهد بود.

من گفتم: مادرت به عزایت بنشیند! تو جاهل به کتاب الهی هستی، مگر نشنیده ای که خدای عزّوجلّ فرماید: «إنّما یتقبَّلُ اللّه مِنَ المُتَّقین»(2)، جزاین نیست که خداوند - هرکارِ نیکی را - تنهاازافرادباتقوامی پذیرد و بس.

تو با سرقت چهار عدد نان و انار، چهار سیّئه مرتکب شدی و چون آنها رابدون اجازه صاحبش به دیگری دادی، چهارگناه به گناهان قبلی خود افزودی، دیگر کجا وچگونه چهل حسنه دربرابر چهار گناه کسب کردی؟! پس شروع کرد به ناسزاگوئی که من او را رها نموده و برگشتم.(3)

ص: 43

آری، بسیارند افرادی که با یک چنین منطق پوچ و دلخوش کُنِ عوام، با ارتکاب گناه (آن هم نه در حد سرقت چند دانه نان و انار، که در حد محکومیّت به سخت ترین حدود اسلامی) در صدد کسب ثواب بر می آیند و وزر و وبالی هرچه سنگین تر بر دیگر وزر و وبالهای خود می افزایند که تشریح موارد آن منافی با ظرفیّت محدود این کتاب است.

حضرت (دررابطه با مطرح شدن نام مقدس الهی و موضوع رحمیت و به حال ذلت درآمدن طرف درگیر) حتّی در مورد کفّار و مشرکین درس بیاموزند و انعطاف از خود نشان دهند.

ص: 45

اقدام نمائی یا چیز دیگری به نظرت رسیده؟

گفت: نه، من برمی گردم به شام.

امام فرمود: قنبر مرکب سواریِ او را اصلاح کن و توشه سفرش را آماده ساز و هزینه و خرج برگشتنش را هم به وی عطاکن.(1)

اکنون با توجه به محتوای این حدیث و دیگر نمونه هائی ازین قبیل، زمامداران و دست اندرکاران حکومتی کشورهای مسلمان نشین به ویژه شیعیانِ امام امیرمؤمنان علیه السلام هستند که باید بدانند در مقابل سوء قصدهای نافرجامِ افراد و گروه ها چگونه عکس العملی به عنوان پیروی از علی از خود نشان دهند، تا از این رهگذر هم خاطره اخلاق حکومتی و روش انسانی علی را در مقابل دشمنانِ حضرتش در دنیا مطرح و تجدید و بر سر زبانها اندازند،

هم نمونه حکومت حقه اسلامی را به دنیای کفر و اسلام عرضه کنند. هم در عموم موارد کشف سوءقصد واقعی یا گزارشهای خیالی و ناشی از انگیزه های مادی و شیطانی، بدون مجوز دست به کشتار و مجازاتهای غیرمشروع نزنند.

و هم خود در مرحله چهارم کسب محبوبیّت بیشتری در محیطهای حکومتی بنمایند.

و چه بهتر برای شناخت بیشتر امام امیرمؤمنان روحی له الفداء حادثه شوم سوءقصد عملی شده ابن ملجم را که به شهادت آن حضرت منتهی گردید و چگونگی عکس العمل با ابن ملجم و توصیه درباره او را که اجازه ندادند تا زنده اند وی را تحت شکنجه و فشار قرار دهند، بلکه از او مراقبت غذائی و غیره به عمل آورند و بعد از فرارسیدن مرگ هم بیش از یک ضربه (دربرابر یک ضربه ابن ملجم بفرق مبارکش) بر وی وارد نکنند، همه و همه را مورد دقّت قرار دهیم.

ص: 50

مجید که بخشی از آن در موضوع ورشکست و زیانهای غیرقابل جبران - باطل گرایان و گردانندگان و شرکت کنندگان مجالس خنده و مسخره - در قیامت خلاصه گردیده،

جای بسی تأمُّل و تأسف است که سهمی وسیع و غیرقابل انکار نیروهای انسانی مسلمان - از جمله شیعیان و مدّعیان پیروی اهل بیت عصمت و طهارت - و سرمایه های مالی، وقتی و ساختمانی آنها در تشکیل مجالس خنده و گردهمائیهای توأم با لهو و لعب و نمایشهای سرگرم کننده و مسخره آمیز و بدآموزیهای اخلاقی و هرچه گسترده و گسترده تر در بین همه طبقات خلاصه می شود.

و در پایان کافی است مؤمنین بدانند، خداوند با ایراد آیه شریفه «...والَّذینَ هُم عَنِ اللَّغوِ مُعرِضون(1)» ، آنها را به عنوان اِعراض کنندگان از هرگونه کار لَغوی معرفی فرموده که بی شکّ مرتکبین لغو و اهل لهو و لعب از زمره مؤمنین واقعی خارج و در قیامت در زمره زیانکاران و ورشکستگان خواهند بود، همانهائی که در کلام «مقتبس از قرآن» امام سجاد به آنها اشاره شد.

اهانت و تحقیر واقع نشود و هم کسی درباره حضرتش احساس تکبُّر و خودنمائی نکند.

و همانند این روایت نیز به عنوان امام امیرمؤمنان علیه السلام بیاید.

حاشاوحاشا!

به او گفت: یا خاموش و ساکت شو، یا من برمی گردم. ولی آن زن (که از گویا نزدیکان میت بود) ساکت نشد و عطا برگشت.

پس من به امام باقر علیه السلام عرض کردم: عطا برگشت.

امام فرمود: از چه روی؟

عرض کردم: به خاطر فریاد و شیون این زن که به او گفت خاموش باش و الاّ برمی گردم، و چون خاموش نشد، برگشت.

امام فرمود: با ما باش، همراه جنازه برویم، پس اگر ما چیزی را از باطل مقرون با حق یافتیم و حق را به خاطر باطل ترک کردیم، حق مسلمان را ادا نکرده باشیم، یعنی تشییع جنازه آن مرد مسلم که حق اوست، به خاطر ناله و شیون یک زن (که به عقیده اهل تسنُّن ممنوع و باطل است) نباید ترک شود - و ناله و شیون او مانع انجام یک امر شرعی نیست -.

سپس زراره گوید: چون از اقامه نماز بر میّت فراغت حاصل شد، ولیِّ میّت - طبق اصطلاح اعراب - به امام باقر علیه السلام عرض کرد: مأجورا، مراجعت فرمای، خدایت رحمت کناد! چه شما قادر نیستید که پیاده راه بسپارید.

امام به گفته او ترتیب اثر نداد و به تشییع ادامه داد، من عرض کردم: این مرد اجازه داد مراجعت فرمائی و مرا نیز حاجتی باشد که می خواهم از شما پرسش نمایم.

حضرت فرمود: برو دنبال کارت ، همانا ما با اجازه این شخص نیامده ایم و با اجازه وی هم مراجعت نمی کنیم، بلکه این کار به خاطر اجر و پاداشی است که می طلبیم، چه به آن مقدار که شخص تشییع جنازه نماید، مأجور خواهد شد.(1)

ص: 55

گسترش اسلام و گرایش کفّار و مشرکین به این دین، همانا بُعدِ اخلاقی اسلام و روش انسانیِ پیامبراکرم و امیرمؤمنان و دیگر شاخه های خانوادگی و تربیتی اهل بیت است، که بیش از زور شمشیر یا مسائل علمی، لجوجترین افراد بیگانه و منحرف از اسلام را تحت تأثیر قرارداده و آنها به پیروی از اسلام درمی آمدند.

پیامبر عالی مقام اسلام هم خود فرمود: «بُعِثْتُ لاُِتَمَّمَ مَکارم الأخلاق».

«برانگیخته شدم تا مکارم و محاسن اخلاقی را به سرحدّ کمال رسانم».

به همین دلیل چه بسا افراد ضعیف النّفس که با یک یا چند برخورد ناملایم اخلاقی از ناحیه مسلمانها، یا به عکس، بر اثر دیدنِ یک یا چند نمونه اخلاق انسانی از مخالفین اسلام، از اسلام خارج گردیده و بدانچه خلاف اسلام است، گرایش جسته و می جویند.

اکنون این مسلمانان - از هرطبقه ای - هستند که باید پاسخگوی این گونه قضایا باشند و مواظب باشند اگر با حُسنِ اخلاق، بیگانگان را وارد اسلام نمی کنند، براثر بداخلاقی و سوءبرخورد، مردم ضعیف و آسیب پذیرِ دینی را از اسلام فراری و خارج نکنند.

را به وی معرفی نمی فرمود، تا وقتی که رحلت فرمود و پسر عمویِ حضرتش، آورنده دینارها را از دست داد، تازه فهمید او عموزاده اش امام سجّاد بود، پس برسرِ قبرِ امام می رفت و بر او گریه می کرد.(1)

توضیحا، نمونه این روش از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده و به طور خلاصه این روش بیانگر آن است که ائمّه معصومینِ شیعه با نهایت درجه خلوصی که در انجام عبادات و اداء حقوق اخلاقی داشتند و نمی خواستند از رهگذر احسان و صله رَحِم کسب شُهرت و محبوبیت نمایند، یا طرف را خجالت زده کنند، این گونه بدگوئیها یا حرفهای گله آمیز را به جان می خریدند و به روی خود نمی آوردند. و راستی! چقدر آموزنده و سرنوشت ساز است که مؤمنین در مقابل یک احسانِ جزئی انواع منّت گذاری و به روآوری و توقّع تلافی از خود نشان ندهند، که قبل از همه، ارزش عبادتی خود را از دست خواهند داد.

نسبت به بنی اسحاق (یعنی عجم) نمی یابم، و هردو باهم برابرند.(1)

و در روایتی که مشروح آن را در بخش چهارمِ کتابِ «شناخت امام...» آوردیم، آمده که آن زن عرب، خواهرِ خودِ امام امیرمؤمنان علیه السلام بود و با وجود آن، تبعیض بین آن دو قائل نشد. تا چه رسد به انواع تبعیضهای مورد عملِ دست اندرکارانِ زمامداری و عمّالشان که در تمام شئون اجراکننده آن بوده و هستند، آن هم تبعیضهای سرنوشت ساز و برخلاف شرع و انسانیّت.

منتصب القامه و راسترو می باشم و چهره ام ظاهر و نمایان است، نه چون سگ که قیافه اش - همانند بقیه اعضا و جثه اش - پر از پشم و مو می باشد. و ناخنهایم پهن و کوتاه است و ناطق و خندانم (در حالی که سگ نه سخن می گوید، نه خنده می کند).

بدین ترتیب به اصطلاح اهل منطق، فصول و خواص یعنی ویژگیها و علائمی که در من وجود دارد، برخلاف آنهائی باشد که سگ داراست. و با این چنین برخورد و پاسخگوئی، نویسنده را در حال فرورفتن در منجلاب جهل و ذلّت قرار داد، بدون آن که یک کلمه فحّاشی و زشت گوئی نموده باشد.

خاندان که بدانند در پیشامدهای این چنینی با افراد زیردست و خدمتگذار چگونه رفتار نمایند.

نمایند وخواه و ناخواه پااز مرز دین بیرون می نهند، چه بهتر بلکه ضروریست که از اول و گرنه هرچه زودتر خود را از لوازم نامشروع و پیامدهای همکاری با ظَلَمه رهائی بخشند و خویشتن را دچار انواع وزر و وبالهای حقوقیِ مردم نکنند.

جهت آگاهی بردیگر نمونه ازاین گونه سؤال و جوابها رجوع شود به داستانِ تشرُّفِ یکی از کارمندانِ بنی امیّه به همراهی علی بن ابی حمزه بطائنی به خدمت امام صادق علیه السلام .

بکاری گمارده نشود، مگر آن که اگر سه برابر اجرتش را هم به او دهی، باز پندارد کمتر از مزدش به وی داده ای.

و هرگاه کار به مقاطعه انجامد و سپس اجرتش را بپردازی، به خاطر وفاء به عهد و عمل به قرارداد تو را بستاید، و اگر یک دانه (مثلاً نان یا درهم یا چیز دیگری) زیاده بر اجرتش به او دادی، نسبت بدان حق شناسی و تشکّر خواهد کرد و می بیند که تو بیش از مقدار مقاطعه به او داده ای.(1)

راستی! عالیترین تعبیر از فرموده های ائمّه اطهار (صلوات اللّه علیهم اجمعین) همان جمله زیارت شریفه جامعه است که می گوئیم:

«کَلامُکُم نورٌ و أمرُکُم رُشْد و...»

گفتار شما خاندان رسالت نور است و امر شما رشد و رهنمون به حق و...

چه بسیار اختلافات شدید و منتهی به داد و فریاد و زد و خورد و پاشیدگی کارها و جدائی افرادِ دوست و رَحِم از یک دیگر که عامل و مایه اصلیش همین قضیه ارجاع کار بدون مقاطعه و قرارداد است، و به فرموده امام رضا علیه السلام چه بسا چند برابرِ حقِ انجام دهنده کاری به وی داده می شود و باز او خود را طلبکار دانسته و مدّعی اجرت بیشتر بوده و اظهار نارضایتی می نماید، و به عکس در صورتی که قرارداد قطعی و کار یک سره باشد، با پرداخت یک چهلم اضافه بر اجرت قراردادی، طرف قضیه تشکر و اظهار خوشنودی و رضایت می کند.

ص: 66

این در حالی بود که سگ متعلّق به شماست و از باغ شما حراست و مراقبت می کند، و بالاخره منِ بنده شما و این سگِ متعلّق به شما، هردو از مالِ شما می خوریم.

امام حسین علیه السلام از نحوه پاسخگوئی آن غلام و حالت عاطفی او به گریه افتاد و فرمود: در صورتی که مطلب ازین قرار است، پس تو برای خدا آزاد شدی و هزار دینار هم نقد به وی بخشید.

غلام گفت: اکنون که مرا آزاد فرمودی، باز می خواهم عهده دار باغبانی و خدمات مربوط بدان باشم.

امام حسین علیه السلام فرمود: شایسته است وقتی کریم حرفی می زند و سخنی می گوید، راستیِ آن را با عمل نشان دهد و من به هنگام ورود در باغ گفتم از ورود بی اجازه من مرا حلال کن، اکنون من این باغ را هبه نموده و آن را به تو بخشیدم و این همراهان مرا در خوردن میوه و خرمای آن میهمان خود قرار ده، و به خاطر من آنان را گرامی دار که خداوند روز قیامت گرامیت دارد و تو را در خُلقِ نیکویت و نظریه ات برکت دهد. غلام گفت: اکنون که باغ خود را به من هبه فرمودی، من هم آن را برای اصحاب شما سبیل و جایز الاستفاده قرار دادم.(1)

اکنون باتوجه به داستان فوق این سؤال مطرح است که آیا امام حسین با چنین خُلق و خوی انسانی و با چنین سعه صدر و والاترین درجه برخورد انسانی با غلام زرخرید خود، به خاطر انداختن چند لقمه نان پیش سگ و نشان دادن مصداق واقعی «و سجیَّتُکُمُ الکَرَم و عادَتُکُمُ الإحسان»، صلاحیّت مقام امامت و رهبری امت اسلامی را داشت یا یزید سگ باز و شارب الخمر و بی اعتنای به تمام معیارهای انسانی و ضوابط اسلامی که بوئی از آن به مشامش نخورده بود، تا چه رسد خود با عمل نشان دهد.

ص: 68

امام: کسی که (در زمینه هرگونه برخوردِ ناملایمی) خشمگین نشود.

زید: چه کسی از مردم ثابت رأی تر باشد؟

امام: کسی که از ناحیه مردم، مغرور به نَفْس نشود، و دنیا اورا با خودنمائی فریب ندهد.

زید: احمق ترینِ مردم کیست؟

امام: کسی که با دیدنِ دگرگونیها و فراز و نشیبِ روزگار، مغرور به دنیا گردد.

زید: چه کسی از همه کورتر باشد؟

امام: کسی که برای غیرخدا کارکند و از خدا پاداش بخواهد.

زید: چه مُصیبتی و آسیبی سخت ترینِ مصیبتها و آسیبها است؟

امام: مصیبت در امرِ دین (که شخص، دچار انحرافِ عقیدتی و عملی گردد).

زید: بهترین مردم در پیشگاه خدا کیست؟

امام: خداترس ترینِ افراد و عمل کننده ترینِ آنها به تقوا و زاهدترینِ آنها در دنیا.

زید: برترین گفتارها در نزد خدا چیست؟

امام: ذِکرِ فراوانِ او و آه وناله به درگاهَش و خواندنِ او.

زید: چه حالتی در پیشگاهِ خدا اَفضل و ارزنده تر است؟ امام: تسلیم و وَرَع....(1)

ص: 70

ناراحتی در حالت خواب، و ارتباط پرداخت آن را در موارد بجا با آرامش در حال خواب و بیداری بعید شمرند، در حالی که قرآن مجید با ایراد آیه شریفه: «ألا بذکر اللّه تطمئنُّ القلوب» (1) ذکر خدا و یاد خدا را در هرکجا و به هرشکلی، آرام بخش دلها خاطرنشان و اعلام فرمود. و شکّی نیست که هم اصل پرداخت حقوق واجبِ مالی و غیرمالی و هم دقّت در مصرف آن، انگیزه و عامل اصلیش یاد خدا و بیم از وعیدها و تهدیدهای الهی در عالم دنیا و در سرای آخرت است.

و امّا کسانی که غافل از ذکر و یاد خدا و حساب و کتاب قیامتی و عکس العملهای دنیویِ اداء حقوق هستند، طبعا نه در اصلِ پرداخت واجبات مالی عنایت به خرج می دهند، نه در چگونگی مصرفِ آن.

دوست داشتی آتش عظیمی را به خانه من وارد کنی، سپس شمشیر کشید و چند ضربه بر آن جوال وارد کرد و جامها را از آن جوال درآورد و مردم را خواست و دستور داد آنها را تقسیم نمایند.

سپس برخاست به سمت بیت المال رفت و آنچه را در آن یافت تقسیم نمود، در این بین چشم امام به یکی دو عدد سوزنِ جوال دوز افتاد و فرمود آن را هم تقسیم نمائید.

مردم گفتند: این دیگر به درد ما نمی خورد و ما را بدان نیازی نیست....(1)

مایه ذلّت اعلام فرمود، و افراد مخاطب را دستور برگشتن داد، و این دستورِ امام به پیروی از رویه پیامبر اکرم بود که اگر حضرتش سوار بود، اجازه نمی داد کسی پیاده در رکابش راه برود... تا آخر حدیث و به شماره 29 گذشت.

افتادند، پس عبداللّه بن حسن گفت: راست گفتی یا اباعبداللّه! واللّه گویا من اصلاً این آیه را نخوانده و گویا هرگز بدون برخورد نکرده بودم.(1)

آری هرچند که بدون شکّ عامل اصلی درگیری کلامی و داد و فریاد راه افتادن بین آن دو، عبداللّه بن حسن بوده که نسبت به بُعد مقام امامتِ امام صادق روی خوشی نشان نمی داده و به خود اجازه می داده رو در رویِ امام بایستد و داد و فریاد به راه اندازد.

امّا امام صادق که رهبر و پیشوای شیعیان بود با رفتنِ اول صبح به درب خانه طرفِ درگیر خود و مطرح کردن آیه شریفه قرآن را درباره صله رحم، پیشدستی در صلح و آشتی و ترمیم خاطر عموزاده خود می کند، تا ضمنا پیروان حضرتش ازو درس بگیرند و در برخوردهای این چنینی با خودی و بیگانه و با دوست و دشمن، تکلیف خود و مصلحت کار را بدانند و برطبق آن عمل نمایند.

مرد شاکی این دستور را به اجرا درآورد، پس - گویا به خاطر اظهار تنفُّر عابرین از شخص همسایه آزار و دلسوزی برای شاکی - همسایه مورد شکایت، احساس خطر نمود و به نزد شاکی رفت و درخواست برگردانیدن اثاث خود به خانه و پایان بخشیدن بدین وضع نمود و گفت: به خاطر تو با خدا عهد می بندم کارهای گذشته را تکرار نکنم.(1)

همچنانکه ملاحظه می شود، پیامبر گرامی اسلام طرحی را برای دفع ظلم و همسایه آزاری ارائه فرمود که در استفاده از افکار عمومی خلاصه می شود، و شاهد بر این است که شخص مظلوم از هرگونه وسیله مشروعی در رهائی از شرّ ظالم و ستمگر می تواند استفاده کند.

قابل توجه مؤمنین آن که (با تشریفات کمرشکن قانونی و مراحلی را که امروزه برای شکایت از هرچیزی ازجمله شکایت از همسایه آزار و افراد مزاحم باید طی نمود و چه بسیار از مواردی که براثر زد و بندهای مختلف نه تنها به نتیجه نمی رسد، که شخص شاکی محکوم و بدهکار هم می شود) چه بهتر از اول به دستور پیامبر عمل کند که اگر به نتیجه هم نرسد دردسرش کمتر است.

آنگاه پیش رفت و به وی سلام کرد و خندید و فرمود: ای شیخ! به گمانم غریب هستی و شاید به شبهه درافتاده ای و از روی اشتباه این گونه برخورد نمودی.

اکنون اگرمعذرت بخواهی ورضایت بطلبی، از تو راضی خواهیم شد،

اگر چیزی درخواست کنی، به تو می دهیم،

اگر طلب ارشاد کنی، تو را ارشاد و رهنمود می کنیم،

اگر بخواهی تو را سوار کنیم، سوارت خواهیم کرد،

اگر گرسنه ای، تو را سیر می نمائیم،

اگر برهنه باشی و لباس بخواهی، تو را لباس می پوشانیم،

اگر محتاج و درمانده ای، تو را بی نیاز خواهیم کرد،

اگر رانده شده ای، تورا پناه می دهیم،

اگر حاجتی داشته باشی، آن را برآورده می کنیم،

چون مارا منزلی فراخ و وسائلی گسترده و مالی فراوان باشد، اگر بار خود را به منزل ما فرود آوری و تا وقتِ برگشتن به شهر و دیارَت میهمان ما باشی، برای تو بهتر است.

آن مرد شامی با ارائه این گونه عکس العمل از ناحیه امام حسن، در مقابل آن همه ناسزاگوئی به گریه افتاد و گفت: شهادت می دهم تو خلیفة اللّه در زمین هستی و خدا خود اعلم و آگاه است که مقام رسالتش را در چه جائی قرار دهد، همانا که تو و پدرت مبغوض ترین خلق در نزد من بودید، و اکنون محبوب ترین و دوست داشتنی ترین بندگان خدا در نظر من می باشید.

و بالاخره در خانه امام حسن علیه السلام رحلِ اقامت افکند و تا وقت بازگشتنِ به شام، میهمان حضرت بود و از معتقدین به محبّت اهل بیت گردید.(1)

ص: 77

آری! همان طوری که پیامبر اکرم فرمود: «بُعِثتُ لاُِتَمِّمَ مَکارِم الأخلاق»، برانگیخته شدم تا مکارم اخلاقی را به سرحدّ کمال رسانم، و عملاً حضرتش نمودار و نمایشگر عالیترین محاسن و مزایای اخلاق انسان و اسلامی بود.

امام حسن مجتبی علیه السلام هم وارث همه جانبه پیامبر و آئینه سرتاپانمای جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود که با یک چنین عکس العملی فردی هرچه قدر نادان، بیراهه رو، و فریب خورده را به راه راست آورد، آنچنانکه حالت فحّاشی و گستاخی او تبدیل به دوستی و خودباختگی دربرابر امام و اظهار شرمندگی و پوزش طلبی گردید.

فرمود: در خویشاوندی به رسول خدا من نزدیک ترم، یا شما؟ گفتند: شما.

فرمود: در جنگ و جهاد در راه یاری اسلام من بالاترم، یا شما؟

گفتند: شما. فرمود: واللّه - با این مایه های تقدُّم - من خود با کسی که او را اجیر کرده ام (و با اشاره به اجیر و نشاندادن او) یکسان هستم، یعنی به طور مساوی برداشت می کنم.(1)

برروی زمین کسی در نزد من محبوبتر از حسین و پدرش نبود.(1) اکنون ملاحظه کنید امام حسین با قدرت بدنی و شجاعت ارثی از پدر، می توانست با مشت و سیلی عصام را نقش بر زمین سازد یا با کلمات تندتر و غلیظ تر او را پاسخ گوید، یا حداقل به حُکم: «فإن اعتدی علیکُم فَاعتَدوا علیهِ بِمثلِ مَااعتَدی علیکُم»(2)، که قرآن مجید با ایراد آن اجازه می دهد، هرکس به دیگری تجاوز کرد به همان مقدار تلافی نماید، همان گونه که عصام فحّاشی و بدزبانی کرد، تلافی نماید.

امّا گذشته از مقام امامت، حالت بزرگوار منشی، و روش انسانی و اخلاق پیامبرگونه امام، هریک سدّ راه انتقامجوئی آن حضرت در برابر گستاخی و فحّاشی آن مرد بود و درست به مصداق:

باران که در لطافت طبعش خلاف نیست

در باغ لاله روید و در شوره زار خَس

آنچنانکه خواندیم آقا امام حسین علیه السلام به جای تلافی به مثل با تلافیِ به ضدّ و مقابله سیّئه با حسنه، عکس العمل نشان داد، فثبّتنااللّه علی ولایته و وفّقنا لاتّباعه و رزقنا شفاعته.

لمیده و چوبی در دست داشت و مقدار فراوانی مال - شامل دو کیسه ورق و طلا - جلوِ رویش نهاده بود.

او همین که مرا دید، به من گفت: ازین پولها هرچقدر که می خواهی بردار تا شکمت پُر شود، همانا که تو یاعلی مرا آتش زدی!

و گویا مقصودش از آتش زدن علی، اعتراضهای مخالفت آمیز آن حضرت بود نسبت به ریخت و پاشهای بی حسابِ اموال بیت المال و تبعیضهای فراوان مالی و غیرمالی او درباره بنی امیّه، نسبت به دیگر مسلمانان، که بالاخره منجر به کشته شدنش به دست بعضی از صحابه و مسلمانان گردید .-

بهرحال امیرمؤمنان (بعد از ایراد کلمه تشکّرآمیز معمول در آن زمان) فرمود: اگر این مال از خود تو باشد که از طریق ارث یا بخشش یا درآمد تجاری بدان دست یافته ای من نسبت به آن یکی از دو کَس خواهم بود، یا می گیرم و تشکّر می کنم، یا رد نموده و خودداری از گرفتنش می نمایم. امّا اگر از مال خدا (بیت المال) باشد که حق مسلمانان و یتیمان و ابن سبیل در آن است، پس واللّه نه تو می توانی آن را به من عطا کنی، و نه من می توانم آن را بگیرم. عثمان گفت: واللّه من ابا می کنم، مگر آنچه را که تو از آن ابا نمائی (یعنی من از هرکاری خودداری و کناره گیری می کنم، به جز آن کاری را که تو از آن خودداری و کناره گیری می کنی).

سپس از جا برخاست و شروع کرد با چوبی که دردست داشت مرا زدن، و سوگند بخدا! من او را از زدن چوب (بر سر و بدنم) رد و منع نکردم تا وقتی که حاجتش برآورده شد (یعنی هوسش فرونشست و عقده اش خالی شد).

پس من لباسم را برسر کشیدم و به خانه ام برگشتم و گفتم: خدا خود میانه من و تو - حَکَم - باشد، اگر من تو را امر به معروف کردم یا نهی از

ص: 81

مُنکَر نمودم.(1)

آری این قضیه که ناقل اصلی آن (زبیر بن بکار) از سرسخت ترین دشمنان و مخالفانِ امیرمؤمنان و خودباخته ترین دوستان و طرفداران عثمان بوده و ناقل بعدیش (ابن ابی الحدید) هم کم و بیش دستِ کمی از ناقلِ اصلی نداشته، بهترین شاهد و بیانگر مقام مظلومیّتِ علی و روش جنایت آمیز و ستمگرانه عثمان است، که ما درین باره حرفی نداریم، جز این که بگوئیم:

«أللّهُمَّ الْعَن أوَّلَ ظالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد وَ آخِرَ تابِعٍ لَهُ عَلی ذلِک»

راستی چه جوّ خفقان آوری حاکم بر عصر و محیط بوده که مثل عثمانِ آنچنانی، امام امیرمؤمنان علیه السلام را احضار نماید و به شرح بالا، آن گونه حضرتش را هدف گستاخی و جنایت قرار دهد و امیرمؤمنان با شجاعت و شهامتی که داشت، بدون هیچ گونه عکس العمل دفاعی آن گونه برخورد سکوت آمیز و صبر و تحمُّل دربرابر ضربه های چوب از خود نشان دهد.

و بی جهت نبود که حضرتش می فرمود:

«صَبَرت و فی العَین قَذی و فی الحَلق شجا»

- درمقابل پیشامدهای ناگوار و حق کُشیهای همه جانبه، به خاطر حفظ اسلام - صبر و شکیبائی نمودم، همانند کسی که خوار در چشمش فرورفته و استخوان راه گلویش را بسته باشد.(2)

ص: 82

امام ابوالحسن فرمود: او سخن - ناشایسته - هول انگیزی درباره خدا می گوید، خدا را - برخلاف آنچه باید و هست - به وصف درمی آورد و محدود (به زمان، مکان یا دیگر شئون مخلوقات) می کند، در حالی که خدا به وصف درنیاید (و به هیچ حدّی محدود نباشد)،

پس یا با او همنشین شو و ما را رها کن، و یا با ما همنشین باش و او را ترک کن - و خلاصه جمع بین ما و او نشاید -.

پدرم گفت: او هرچه می خواهد بگوید، در صورتی که آنچه را او می گوید، من آن را نگویم، چه ضرری از ناحیه وی به من خواهد رسید؟! امام ابوالحسن فرمود: آیا نمی ترسی بلائی بر او نازل گردد و هردو شما را فراگیرد؟

آیا داستان آن شخصی که از اصحاب موسی بود و پدرش از دارودسته فرعون، ندانسته ای که چون لشکر فرعون درصدد تعقیب و دنباله رویِ موسی برآمد، او از موسی تخلُّف و عقبگرد نمود تا پدرش را موعظه کند و به حضرت موسی گرایش دهد، و در حالی موسی برخورد با وی نمود که پدرش با او در ستیز بود، بالاخره آن پدر و پسر باهم به دریا رسیدند و جزو دارودسته فرعون غرق و هلاک شدند، و چون ماجرای غرق شدن فرعون و اتباعش به اطلاع موسی رسید از جبرئیل سراغ آن جوان را گرفت.

جبرئیل گفت: غرق شد، خدای رحمتش کند! او برعقیده پدرش نبود، امّا وقتی بلا نازل شود، برای کسی که (به هرانگیزه، حق یا باطل) در معرض آن قرارگرفته و به گنه کار نزدیک باشد، راه چاره و گریزی نخواهد بود.(1)

مؤلِّف گوید: این روایت با محتوائی که دارد، بهترین سرمشق و

ص: 88

ارزنده ترین هشدار است برای مؤمنان که حتی الامکان از شرکت در مجتمعاتِ غیرمشروع و مجالس افراد گمراه و گنهکار و مستحقّ عذاب - حتّی برای انجام کار مشروعی هم که باشد - خودداری کنند، تا مبادا بلا و آسیبی برآنها نازل گردد و دامنگیر آنها هم بشود.

نیز جوانان هم بدانند که رفاقت و نزدیک شدن با افراد منحرف هم، رفتن لبِ پرتگاه است و باید ازآن بر حذر باشند.

سراغ دارد (که در برابر هرچقدر بیشتر، پول و دینار آن را نمی فروشد) فقیر است؟(1)

آری! امام با یک چنین برخوردی به او فهمانیدند که سرمایه ولایت و رشته علاقه به اهل بیت را نباید نادیده و یا امر کوچکی پنداشت و انسانِ مؤمن با سراغ داشتنِ آن در خود، ادّعای فقر کند، و فقیر واقعی آن کسی باشد که با ملیونها و میلیاردها رقم تومان و دینار و دلار، با دست خالی از ولایتِ اهل بیت می میرد و سرنوشتش جهنّم و عذاب است و دیگر هیچ!

پاسخ داد: بدون شکّ نعمت ولایت به من عطا گردیده، ولی آنچه را گفتم، عطا نشده و فاقد آن می باشم. پس بدانچه عطا شده ام شُکرگذارم و آنچه را منع شده از خدای عزّوجلّ درخواست می کنم.

امام وی را تحسین و جوابش را پذیرفت و دستور داد دوهزار درهم به او عطا کنند و فرمود: با این پول مازو بخر، که خشک است و فعلاً خریداری ندارد و چون خریداری کردی یک سال در انتظار فرصتِ زمینه فروشِ آن باش، و به خانه ما بیا و هزینه روزانه ات را بگیر.

پس آن مرد به دستور امام عمل کرد و هنوز سال به پایان نرسیده قیمت آن جنس پانزده برابر افزایش یافت و آن را که دوهزار درهم خریده بود به سی هزار درهم فروخت و زندگی وی به برکت امام گشایش یافت.(1)

محمد بن اسماعیل گفت: خدا لعنت کند کسی را که در ریختنِ خونِ تو سعایت کند! آنگاه گفت: ای عمّ! مرا وصیّت کن.

باز امام فرمود: تو را بدین موضوع وصیّت می کنم که از ریختنِ خون من برحذر باشی و تا سه مرتبه این سؤال و جواب و لعن بر سعایت در خونِ امام تکرار شد.

آنگاه امام به روایتی، سه کیسه، هرکیسه محتوی صد دینار باضافه سه هزار درهم به وی عطا فرمود، تا کمک سفرِ او باشد.

علی بن جعفر گوید: به امام عرض کردم: فدایت شوم! در صورتی که شما از وی خائف و بیمناک هستید که در خونِ شما سعایت کند، از چه رو بدین گونه به وی اعانت و اعطاء دینار و درهم می کنید؟

فرمود: موقعیکه من صله رحم نمایم و او قطعِ رَحِم، خداوند رشته حیاتش را قطع کند.

امّا محمد بن اسماعیل با گرفتن هر یک از کیسه های محتوی دینار خوشحال می شد و به عمویش موسی بن جعفر دعا می کرد و بالاخره پس از دریافت کیسه دراهم (در حالی که من فکر می کردم از رفتنِ به بغداد منصرف شود) رهسپار بغداد شد و بر هارون وارد گردید و بر او به خلافت سلام کرد و گفت: من گمان نمی کردم در روی زمین دو خلیفه وجود داشته باشد، تا وقتی که عمویم موسی بن جعفر را دیدم به عنوان خلافت بر وی سلام می کنند و... و.... پس هارون صدهزار درهم برای محمد بن اسماعیل فرستاد، امّا هنوز پولها به دستش نرسیده و نگاهش بدان نیفتاده، در نیمه شب خداوند او را به مرگ ناگهانی از بین برد و فردای آن روز صدهزار درهمِ حواله هارون را برگردانیدند.(1)

و امّا پیامدِ این قطعِ رَحِم برای امام هفتم، آن بود که هارون ملعون

ص: 92

هرچه زودتر به مدینه رفت و در حالی که آن حضرت در کنار قبر جدّش پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم مشغول دعا و زیارت و مناجات با خدا بود، به دستور هارون او را دستگیر و به سمت بغداد فرستادند و در بدترین زندان ها زندانی نمودند و به دنبال آن با گذشتن سه تا چهارده سال که امام در زندان به سر می برد، مسموم و شهیدش کردند.

لکن حضرتش با هشدارِ توأم با کیسه های دینار و درهم از یکسو صله رَحِم کرد و از سوی دیگر اتمام حجّت فرمود. و در مرحله سوم به دیگران درس داد که برخورد انسانی و خداپسند از چه قرار است و قطعِ رَحِم چه آثار شومی را برای خود و دیگران در پی دارد.

دارد، و کسی که آن را افشاء نکند ثواب عبادت به او می دهند، و هرگاه افشاء گردید، بر هرکس که می شنود شایسته است به کمکِ حاجتمند برخیزد و برای او کارسازی نماید.(1)

مورد معامله: خانه ای در بهشتِ فردوس

مشخّصات: محدود به حدود اربعه، بدین ترتیب:

حدّ اوّلش به خانه رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم

حدّ دومش به خانه امیرالمؤمنین علیه السلام

حدّ سومش به خانه حسن بن علی علیه السلام

حدّ چهارمش به خانه حسین بن علی علیه السلام

مبلغ: ده هزار درهم

پس همینکه آن را خواند با چهره باز و خندان گفت: بلی، قربانت شوم! من بدین معامله راضی شدم.

آنگاه امام صادق علیه السلام فرمود: در مدینه گروهی از سادات و علویین هستند که در حال تنگدستی و سختیِ معاش به سر می برند و من مالی را که از تو گرفتم در بین فرزندانِ حسن و حسین علیه السلام تقسیم کردم، و طبق آنچه نوشتم امیدوارم خداوند قبول فرماید و به تو در بهشت پاداش مرحمت کند.

آن مرد جبلی در حالی که آن نوشته را با خود به همراه برد، از مدینه خارج و به محل خود برگشت و طولی نکشید که مریض شد و چون مشرِف به موت گردید، کسانِ خود را احضار و با قَسَم از آنان خواست آن نوشته را همراهش در قبر گذارند، و آنها هم چنین کردند.

پس چون فردای آن روز بر سر قبرش رفتند، آن قباله را برفرازِ قبر دیدند، که بر آن نوشته شده بود: به خدا قسم! ولیِّ خدا، جعفر بن محمد بدانچه گفته بود (که خانه ای برای من در بهشت معامله و محدود به ...)

وفا کرد.(1)

ص: 95

باتوجه به داستانِ فوق ما کاری به کارِ کسانی که در مثل منطقه شمال یا دیگر مراکز تفریحی، باغ و خانه مجلّل و مجهّز خریداری می کنند تا سالی یکی دو مرتبه، خود و عائله یا دوستانشان برای تفریح و خوشگذرانی بدانجا روندو چندروزی را به عیش و نوش بگذرانند، نداریم.

ولی روی سخن ما با افراد متدیّن و ولایتی است که در مثل مشهد مقدّس خانه تهیه می کنند تا در دوره سال که خود و اطرافیانشان یک بار یا چند بار به زیارت می روند در رفاه و راحتی باشند؛ پس می پرسیم: اگر این خانه عینا، یا پول آن تبدیل به یک یا چند خانه کوچک برای سادات و ذُریّه های خانه بدوشِ پیغمبر شود، ارزش همیشگی دارد و خداوند در قیامت عوضش را به او مرحمت می کند یا همچنانکه در مشهد است و طولی نمی کشد که ورثه بر سرِ آن به نزاع و کشمکش پردازند

آری، اگر امام صادق علیه السلام از دنیا رحلت فرموده، راه تهیّه خانه در فردوسِ برین را به ما نشان داده و نمونه فرزندانِ حسن و حسین علیه السلام ، که امام صادق پولِ خانه آن مرد جبلی را به مصرف زندگی آنها رسانید، هم فراوانند.

امام فرمود: مادرت به عزایت بنشیند! به خطا رفته ای، بین خداوند عزّوجلّ و خَلقَش حجاب نباشد، او در هرکجا که باشند با آنها است.

آن مرد گفت: کفّاره گفتارم چیست؟

امام فرمود: کفاره اش آن است که بدانی هرجا که باشی خدا با تو است - یعنی مسلّط بر تو و ناظر و آگاه از احوال و اعمالت -.

باز پرسید: اطعام مساکین کنم؟

امام فرمود: نه، جز این نیست که قَسَم به غیرپروردگارت خوردی، چه خدایِ پشت پرده، خدا نیست.(1)

همچنانکه ملاحظه می کنید درین روایت امام امیرمؤمنان علیه السلام به کسی که قَسَمِ بی جا خورده است، چنین می آموزد که باید برای جبران عمل نادرستی که از وی سرزده، اعتقاد خود را تصحیح و اصلاح نماید و بداند که خدای متعال در پَسِ هفت آسمان محجوب نگشته و در آن سوی آسمانها قرار نگرفته. زیرا ذات الهی برتر از مکان و محیط بر آن و خالق و آفریدگار همه موجودات از جمله مکان و محیط و فضا و زمان است، و لذا در همه جا هست و با همه، و مکان، او را محدود نمی سازد.

از سوی دیگر آن مرد پنداشته که شاید لازم باشد برای جبران سوگند ناروایِ خویش اطعام مساکین کند. ولی حضرتش خاطرنشان فرمود که خیر، چنین کاری لازم نیست.

چه، تو بر فرض آن که نخواهی به قَسَمِ خود عمل نمائی، کفّاره ای برتو نباشد، از آن رو که وجوب کفّاره آن جا مطرح است که شخص به نامهای معیّن و مشخصِ پروردگار متعال سوگند یاد کند، ولی تو به موجودی پنداری و خیالی، غیر از خدای لامکان قسم یاد کرده ای، و بنابرین کفّاره ای نخواهد داشت.

ص: 97

ارواحنا فداه، که با فریب خوردن از ناحیه معاویه، در زمره خوارج و مخالفان حضرتش وارد شده و در حال نماز با آیه قرآن امام را هدف طعن و تعرّض قرار می دهد، امام امیرمؤمنان علیه السلام - بدون آن که مثل عموم مردم به ویژه متصدّیان امور ریاستی بر سرِ یک امر جزئی، دچار احساسات شود و در حال اشتغال به نماز او را مورد حمله و ضرب و شتم قراردهد، یا حداقل دچار شکّ و تزلزل در نماز گردد - با کمال متانت از روی تعظیم به قرآن، سکوت اختیار می کند و پس از سه مرتبه تکرار قرائت آیه از ناحیه ابن کواء، با مناسب ترین و منطقی ترین آیات مربوطه، به وی جواب می دهد. و راستی اگر یک چنین قضیه ای برای ماها یا برای دست اندرکاران و مقامهای حکومتی پیش آید، چگونه عکس العملی از ما ارائه خواهد شد؟ خدا می داند و بس!

برادرت چنین نکردی، در حالی که او مرد بود؟

فرمود: این به خاطر آن بود که آن زن (خواهرِ رضاعی) بیش از برادرش به پدر و مادرش (به پدرش) نیکی و خوش رفتاری می کرد.(1)

در اداء دِین کنند یا نتوانند اداء نمایند و مایه گرفتاری میّت خواهد شد. شاهد بر این موضوع روایت کلینی و شیخ طوسی است، بدین مضمون که معاویة بن وهب (از روی سؤال) به امام صادق علیه السلام عرض کرد: برای ما نقل کرده اند که مردی از انصار از دنیا رفت و دو دینار بدهی داشت... تا آخر حدیث.

امام صادق فرمود: این حقّ است و پیامبر این چنین برخورد با میّت نمود که مردم پند گیرند و بدهی خود را به یک دیگر بپردازند و دِیْن خود را سبک نشمارند، و گرنه شخص پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خود از دنیا رحلت فرمود و بدهی داشت و امیرالمؤمنین علیه السلام کشته شد و بدهی داشت و امام حسن علیه السلام درگذشت و بدهی داشت و امام حسین علیه السلام کشته شد و بدهی داشت.(1)

هم نداشت، دیدیم به حالت معمولی، باپیراهن زبر وخشنی به سر می برد. آنگاه رو به رفیق من نموده و فرمود: ای برادر بصره ای! دیروز بر من وارد شدی و من در اطاق همسرم بودم که وسائل موجود در آن از وی بود و من به خاطر آن که نوبت او بود و او خود را برای من آراسته کرده بود، من هم چنان کرده بودم، امّا وضع من چنانست که می بینی، پس مبادا خیالی در دلت راه دهی.

در این موقع رفیق من عرض کرد: قربانت شوم! به خدا سوگند من دیروز همچنانکه فرمودید، خیالی در دلم راه یافت، امّا امروز پس به خدا قسم آنچه در دلم وارد شده بود، خداوند آن را زدود و دانستم حقیقت امر همان است که فرمودی.(1)

این حدیث به خوبی بیانگر آن است که امامان شیعه در چه محدودیّت هائی به سر می بردند، که ناچار بودند اگر یک روز لباسی نو در بر کرده و در اطاق و حجره سامان یافته با شکل و قیافه آراسته و تمیزی زندگی کنند، افراد تنگ نظر و خیالاتی را هم توجیه کنند تا مبادا نسبت به مقام امامت دچار تندروی و سوء ظنّ شوند.

و در عین حال نیز بیانگر آن است که ائمّه شیعه با همه گونه مشاغل مربوطه و گرفتاریهائی که از ناحیه دوست و دشمن دست به گریبان آن بودند، از رعایت حقوق همسر و برآورد توقّعات مشروع آن هم غافل و بی تفاوت نبودند و بالاخره هریک از ابعاد شرعی و عرفی زندگی خود را مورد توجّه قرار می دادند.

در پایان یادآور می شویم: مشابه این روایت را نیز مرحوم نوری از عیون المعجزات درباره امام چهارم حضرت سجّاد علیه السلام نقل کرده است.(2)

ص: 103

74 - دوستی در مقابل دشمنی

علامه ابن شهرآشوب نقل کرده است حسین بن علی علیه السلام بر اُسامة بن زید وارد شد، درحالی که او بیمارِ مُشرِف به موت بود و با گفتنِ «یاغماه» اظهار نگرانی می کرد.

امام حسین فرمود: از چه رو نگرانی اِی برادر؟

اُسامه گفت: دِیْنی برعهده من است به مبلغ شصت هزار درهم.

امام حسین فرمود: این بدهی را من عهده دار می شوم.

اُسامه گفت: می ترسم بمیرم و این بدهی همچنان ادامه پیدا کند.

امام حسین فرمود: نگران مباش، تا من آن را نپردازم نخواهی مُرد و پیش از آن که بمیرد آن را پرداخت.(1)

قبل از هرگونه توضیحی لازم است خوانندگان محترم بدانند، اُسامه همان کسی بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به خاطر مصالح اسلامی و خالی بودنِ مدینه به هنگام فوتش، از وجود منافقان و کسانیکه می خواستند نقشه از پیش تهیّه شده سقیفه و خانه نشین کردنِ علی و غصبِ مقام خلافت را با فوتِ حضرتش به اجرا درآورند، نیروئی به تعداد سه هزار نفر (مرکّب از گردانندگان سقیفه و اطرافیانشان و دیگر صحابه) به فرماندهی او (اُسامة بن زید) تشکیل داد و فرمود: به سَمتِ روم و سرکوبیِ دشمنان اسلام حرکت کنند، و با توجّه به زمینه تخلُّف و کارشکنیِ «منتظرالخلافه»ها، به طور مکرّر فرمود: «لَعَنَ اللّه مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ جیشِ اُسامة».(2)

خدا لعنت کند کسی را که از همراهی با جیشِ اُسامه تخلُّف نماید.

ص: 107

و متأسّفانه یکی از تخلّف کنندگان از جیش اسامه و نیروی اعزامی، خودِ اُسامه بود، که به طور خلاصه از هدف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آگاه شدند و به بهانه ناراحتی از بیماریِ آن حضرت از چند فرسخی برگشتند و وقت گذرانی کردند تا حادثه ناگوار فوت او به وقوع پیوست و برین اساس یکی از افرادِ مورد لعن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خودِ اُسامه بود.

هم اُسامه یکی از کسانی بود که به هنگام قتل عثمان و بیعتِ عموم مسلمانانِ مدینه وصحابه برخلافتِ امام امیرمؤمنان علیه السلام از بیعت با حضرت امتناع ورزید و فتحِ بابِ مخالفت با علی را برعهده گرفت که به دنبال مخالفت یا نقض بیعتِ او و حدود دوازده نفر دیگر، جنگ جمل (به فرماندهی عایشه و طلحه و زبیر) و جنگ صفّین (به فرماندهی معاویه و طراحیهای عمروعاص) و جنگ خوارج (که به عَزلِ ظاهریِ علی از مقام خلافت، به وسیله حَکَمین تحمیلی و نیز قتل علی به دست ابن مُلجَمِ خارجی انجامید) همه به وقوع پیوست و هنوز که هنوز است، این رشته سرِ دراز دارد.

اکنون جالب توجّه است که امام حسین روحی له الفداء به عیادت یک چنین کسی می رود و عهده دارِ شصت هزار درهم (بزرگترین رقمِ مالیِ آن زمان) بدهی او می شود و حتّی نقدپردازیِ آن را به خاطر رفع نگرانیش عملاً به اجرا درمی آورد.

و این در حالی بود که نه امام حسین بارَش افتاده بود، تا اسامه به او کمک کند، نه امید به ادامه حیات اسامه درکار بود، که برای جلب دوستی و همکاریش در پیشامدها مورد استفاده واقع شود، نه رابطه رَحِمیّت و خویشاوندی بین امام حسین و اسامه وجود داشت که از بابِ صله رَحِم به چنین کمکی اقدام نماید.

بلکه تنها ارائه واقعیتهای اسلامی و انسانی، و درس دادن به دوست و دشمن و نشاندادن سعه صدر و مقامِ ولایت، و به دستِ فراموشی سپردنِ دشمنیها و کینه توزیها مطرح بود و دیگر هیچ.

ص: 108

وقتی با هم معانقه و دست بگردن شوند، رحمتِ حق آنان را فراگیرد، و چون مدّتی را باهم نشینند و نسبت به یک دگر مهر ورزند، بدانها گفته شود: دانسته باشید که خداوند شما را بخشید، و چون با هم به سخن پردازند، فرشتگانِ مُراقِب به یک دگر گویند از آنها دور شویم، شاید باهم رازی در میان نهند و خدا نخواهد ما بر اسرار آنها واقف شویم. اسحاق عرض کرد: فدایت شوم! درین وقت فرشتگانِ رَقیب و عَتید سخنِ آنان را نمی شنوند و آن را نمی نویسند؟ با این که خداوند فرموده است: «مایلفظ من قول الاّ و لَدَیه رقیبٌ عَتید» (1)

در این موقع امام لحظاتی سر به زیر انداخت، سپس سربلند کرد و درحالی که سرشک دیدگانش از محاسنش فرومی ریخت، فرمود: اگر فرشتگانِ رقیب و عتید نشنوند و ننویسند، بی شکّ خدائی که دانای آشکار و نهان است، رازِ آنان را می شنود.

ای اسحاق! از خدا آنچنان بترس، که گویا او را به چشمت می بینی، زیرا اگرچه تو او را به چشم نمی بینی، ولی او تو را بی دیده می نگرد، اگر تو در دیدنِ او شکّ نمائی، به او کافر شده ای و اگر با یقین به این که او تو را می بیند به معصیت و گناه با او مبارزه کنی، تو او را از هربیننده ای بی مایه تر و ناچیزتر پنداشته ای - پس چاره ای نباشد، جز آن که از خدا پروا داشته باشیم و هیچ گاه خدای را فراموش نکنیم -.(2)

راستی چقدر این حدیث و دیگر احادیث مشابه و فراوان، آموزنده است برای افراد متمکّن و ثروتمند و از آنها بالاتر و سرنوشت سازتر، مقامات مسئولِ اداری و پشتِ میزنشین که برخلاف روش قولی و عملی امام امیرمؤمنان و دیگر ائمّه معصومینِ شیعه علیهم السلام با تشریفاتِ نشاندن یک

ص: 111

یا چندنفر زن یا مرد (به عنوان رئیس دفتر، دفتردار، دربان، نگهبان و محافظ) حقوق بگیر از محل بودجه حاصل از پرداختهای مالیاتیِ مردم - از جمله مراجعین و اربابِ حاجت - چه دردسرهائی برای ملاقات یک کارمند معمولی تا مقامات بالاتر و بالاتر به راه می اندازند و با مطرح کردن: برقراری جلسه، کمیسیون، سمینار، یا وجود میهمان، یا لزوم نوبت گیری و وقت گیری قبلی و دیگر برنامه های تشریفاتی و بی محتوی و به دور از مسؤولیّت شدید صاحبان پست و مقام، مردم را سرگردان و معطل و دچار محرومیّت می کنند و کارها منتهی به تراکُم و تورُّم و سردرگُمی و از دست رفتنِ فرصتهای مربوطه و زودگذر و در نهایت مایه بدبینیِ هرچه بیشتر مردم به نظام حکومتی و مسئولانِ اصلیِ آن می شود، و این متصدّیان امور هستند که باید در پیشگاهِ خدا و در قیامت پاسخگو باشند، و از عهده وزر و وبالِ آن برآیند.

آری این چنین برخورد امام و حجّت خدا با برادر پدریش، که هم سلام او را جواب نداد و هم علّت جواب ندادن را بیان فرمود، بهترین درس معاشرت و ضابطه چگونگی برخورد با افراد خودی و بیگانه و برادرِ تنی و ناتنی است، که حداقل شیعیان این خاندان باید در برخورد با افراد و طبقات مختلف، آن را سرمشق خود قرار دهند.

چند قلم معامله به مفضّل داده که انجامش مستلزم رقمی درشت پول نقد می باشد و باید مفضّل تهیه کند، امّا هیچ گونه اشاره ای به محتوای نامه آنها به امام و یا اظهار ناراحتی از روش معاشرتی مفضّل نشده.

ناگفته پیداست که چون امام صادق ارتباط مفضّل با آن عده جوانِ کبوترباز را دلیل بر امضای روشِ غلط کبوتربازیِ آنان نمی دانست و از طرفی به موقعیّت علمی و تقوائی مفضّل و مقصودش از رفاقت با آنها آگاهی داشت، موضوع نامه بزرگانِ کوفه را به روی خود نیاورد و با برخورد منفی نسبت به آن چیزی در رابطه با آن به مفضّل ننوشت تا خود آنها را از واقع امر آگاه نماید.

اکنون برویم برسر اصل موضوع نامه امام و عکس العمل منفی بزرگان و امضاکنندگانِ نامه قبلی نسبت به نامه امام. آنها با خواندنِ نامه، همه سر به زیر انداخته، سکوت نمودند و بعضی هم شروع کردند به یک دگر نگاهِ معنی دار کردن و بالاخره با ایراد جمله استبعادآمیز:

این کارها نیازمند به رقمِ بزرگی پول نقد است که باید پیرامون آن فکر کنیم و در صورت امکان فراهم و جمع آوری نموده به تو تسلیم نمائیم -.

از دست به جیب بردن و کمک برای انجام خواسته امام تعلُّل و عذرخواهی کردند و چون برخاستند بروند، مفضّل - که مرد زیرک و دانائی بود و گویا دورادور از نامه شکوائیّه حاضرین به امام صادق اطّلاع پیداکرده بود - بی آن که عکس العملی نشان دهد، با خونسردی و پُختگی مخصوص، آنها را برای صرف غذا دعوت به ماندن کرد و نگذاشت از خانه بیرون روند.

و در همان موقع از پیِ کبوتربازان فرستاد و چون همه حاضر شدند، در حضورِ آن عدّه از بزرگان کوفه نامه امام را برای آنها خواند.

ص: 114

کبوتربازان بدون هیچ گونه تعلُّل و عذرتراشی از جای برخاسته، رفتند و هنوز مفضّل و میهمانانش از خوردنِ غذا دست نکشیده بودند که برگشتند و هریک مبلغی درخورِ توانائی خود از یک هزار و دوهزار درهم و رقمهائی از دینار آوردند و همه را یک جا جمع کرده تسلیم مفضّل نموده و رفتند.

در این موقع مفضّل روی سخن به امضاکنندگان نامه شکوائیه کرد و گفت: شما از من می خواهید که امثال این جوانان... را به خود راه ندهم و بدون توجه به این که امکان سر به راست کردنِ آنها در کار است و ممکن است در یک چنین مواردی باری از دین بردوش نهند، آنان را از دور و برِ خود بِرانم.

شما چنین پندارید که خداوند محتاج به نماز و روزه شماها می باشد، که مغرور بدان شده اید! امّا در مقام گذشتِ مالی و کمک به دین خدا هریک عذرتراشی و تعلُّل می کنید و انجامِ امرِ امام را به دفع الوقت می گذرانید!

امضاکنندگانِ نامه که انتظار یک چنین گذشتِ مالی و بلندهمّتی را از کبوتربازان نداشته و رفاقت مفضّل با آنان را برمبنای بی بندوباریِ اخلاقی و امثال آن تلقّی کرده بودند، این عمل را پاسخِ دندان شکن و قانع کننده ای برای نامه خود و برخورد منفی و سکوت امام صادق علیه السلام نسبت به آن دانستند و حتّی از شکایتِ خود از مفضّل به امام نادم گردیده، برخاستند رفتند.(1)

ص: 115

همان عمل، وی را گرفتار ذلّتِ بزرگتر می نماید.

اخروی آن رهائی بخشد و زرنگی واقعی همین بود که این مرد گنه کار از خود نشان داد و سرنوشتِ خود را به نجات منتهی کرد.

معاش نمایند و به طور مرفّه زندگی کنند.(1)

اکنون اگر بخواهیم مصداق واقعی چنین کسی را بشناسیم باید قبل از همه به سراغ خودِ گوینده بزرگوارِ این سخن و پدران و فرزندانِ معصومینش برویم، که در راستایِ زندگی و اداره امر معاش خود و عائله ارزشمندشان - در استفاده از نازل ترین حدّ موجودیِ مالی تا عالی ترین درجه امکاناتی که پیدا می کردند - قبل از هرچیز نخست، سیرکردنِ شکمِ افراد گرسنه، اداء دِینِ بدهکاران، سرمایه دادن به تهی دستان، پرداخت بودجه حلّ اختلاف، کمک به درماندگان، اصلاح ذات البین، و صله رَحِم حتّی نسبت به ارحام مخالف و دشمن، برای آنها مطرح بود و درباره آن اقدام می کردند، که بسیاری از داستانهای مندرج درین کتاب، خود بیانگر این موضوع و نمونه روش این چنینی آنهاست.

و امّا بعد از آن بزرگواران، پس شیعیانی باشند که عملاً رهروِ راهِ اهل بیت بوده و سهمی از امکانات خود را در راه رفاه دیگر شیعیان و بیچارگان به کار می برند؛

و تنها به ادّعای شیعه بودن و انجام بعضی کارهای تشریفاتی اکتفا نکنند، امّا وقتی پایِ پول به میان آید....

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: آیا خبر ندهم به شما از نیرومندترین و زورمندترین تان؟

گفتند: بلی، یارسول اللّه!

قال: أشدّکم و أقواکم الَّذی إذا رضی لم یدخله رضاه فی اثم و لاباطل، و إذا سخَط لم یخرجه سخطه من قول الحقّ، و إذا قدر لم یتعاط ما لیس له یحقّ.(1)

فرمود: قوی ترین و نیرومندترین شما کسی باشد که به هنگام خوشنودیش، به گناه و باطل داخل و آلوده نشود،

و به هنگام خشم و غضب، خشمش او را از سخن حقّ به درنَبَرد، و آنگاه که قدرت و تسلّط پیداکرد، بدانچه حقِّ او نیست دست درازی نکند -.

نیز صدوق سه روایت به این مضمون به عنوان معرفی مؤمن نقل کرده است.(2)

پس رفت و برگشت و گفت: همان خوشه انگور را بدهید.

امام فرمود: خداوند وسعت دهد. و دیگر خوشه انگور را هم به او نداد.

آنگاه سائل دیگری آمد و چیزی خواست، پس امام خود سه دانه انگور برداشت و به او داد.

سائل سه دانه انگور را گرفت و گفت: حمد پروردگار عالمیان را که این (سه دانه انگور) را روزیِ من قرار داد.

امام فرمود: در جایِ خود باش، و دو دستِ خودرا از انگور پُر نمود و به او داد.

سائل آن را گرفت و جمله «ألحمد للّه ربّ العالمینَ الَّذی رَزقنی» را تکرار نمود.

باز امام فرمود: در جای خود باش و با روی سخن به غلام خود پرسید: چه مقدار از دراهم همراه تو است؟

پس مقداری، که حدود بیست درهم بود به آن سائل داد.

سائل گفت: ألحمدللّه، هذا منک وحدک لاشریک لَک.

خداوندا حمد مختصّ تو باشد و این پولها از ناحیه تو است که به من رسیده و تو را شریکی نباشد، و به راه افتاد که برود.

امام برای سومین بار به او دستور توقُّف داد، آنگاه پیراهن خود را از تنِ مبارک درآورد و به او فرمود: این را بپوش. سائل پیراهن را گرفت، پوشید و گفت: حمد خدای را که مرا پوشانید و مستور نمود، سپس با کلمه «یا اباعبداللّه» حضرت را مخاطب قرار داد و گفت: خداوند به تو پاداش خیر دهد! و راهِ رفتن را پیش گرفت.

امّا امام دیگر چیزی نفرمود و ما پنداشتیم اگر به شخص امام دعا نمی کرد و فقط دَم از خدا می زد و حمد و شکر او را می نمود، حضرتش به بذل و بخشش خود ادامه میداد، چه هرچه سائل حمد خدا می نمود امام

ص: 121

چیزی به وی عطا می فرمود.(1)

اکنون درسی ازین بالاتر نباشد که اگر کسی چیزی کم یا زیاد به فقیر می دهد، نه تنها انتظار دست بوسی و تملُّق و چاپلوسی از فقیر نداشته باشد، که حتّی توقّع دعا و گفتنِ جزاک اللّه خیرا هم از او نداشته باشد، و به فقیر بفهماند که اگر چیزی به وی داده، از خودش نیست، بلکه رزق الهی و حواله پروردگار جهانیان است. که البتّه از پاداش کمک و خیررسانی هم بهره مند خواهد شد.

می کنی؟!

امام فرمود: تو چه می دانی مطلب از چه قرار است؟

آنگاه فرمود: در وقتی که بیّنه و شاهد بر ارتکاب جرم قائم گردد، امام حق عفو نخواهد داشت، اما در صورتی که کسی خود برعلیه خود اعتراف کند، اختیار با امام است که مثلاً در مورد سرقت عفو نماید یا قطع کند.(1)

مؤلف گوید: جان من به فدای امام امیرمؤمنان علیه السلام که با همه تصلُّب و حالت سخت گیری و شدت عملی که در اجراء احکام الهی و حدود اسلامی همیشه و در همه جا از خود نشان می داد، در یک چنین زمینه ای که حقّ داشت از موضع اختیارات امامتی استفاده کند و شخصِ معترف به گناه را ببخشد، عالی ترین کار را که موضوع آشنائی با قرآن باشد، بهانه عفو قرار داد و آزادی جوان سارق را به حساب عنایت وی به قرائت قرآن قلمداد فرمود. و از این رهگذر او را به قرائت قرآن و ارتباط بیشتر با کتاب خدا تشویق و دلگرم نمود.

اکنون از خوانندگان ارجمند می پرسیم: چه درسی ازین بهتر که مؤمنین در برخورد با افراد خطاکار، اگر پای عفو و بخشش به میان آید، یک موضوع دینی را مطرح و بهانه عفو قرار دهند که طبعا تبلیغی از آن موضوع دینی به عمل آورده باشند.

همچنانکه در برخورد با بچه ها و موضوع تندی و کندی آنها در امور درسی یا اخلاقی یا غیره چه بهتر شئون دینی را بهانه محبّت به آنها یا عفو و گذشت از تندروی یا سهل انگاری آنها در کارها قرار دهند، تا این روش به طور غیرمستقیم آنها را به فلان فضیلت اخلاقی یا موضوع دینی تشویق و پایبند نماید.

ص: 123

درباریانِ خلیفه و اصحاب خود امام و دیگر افراد برای دیدن او تجمُّع نموده بودند، آن مرد اعرابی حاضر شد و همان طور که امام دستور داده بود، نوشته را ارائه داد و با تندی طلبش را مطالبه نمود.

در این موقع حضرت هادی علیه السلام بانرمی سخن و به طور مدارا شروع به عذرخواهی و وعده به وفای عهد و خوشحال کردنش نمود و بالاخره او تا فردا را مهلت داد.

پس همان روز گزارش این ماجرا به آگاهی متوکّل رسید، دستور داد سی هزار درهم برای حضرتش بردند و امام همچنان دست نخورده گذارد تا آن مرد مراجعه کرد، پس به او فرمود: این مال (سی هزار درهم) را بگیر، بدهی خود را از آن بپرداز و بقیّه اش را صرف عائله خود کن و عذر مارا بپذیر.

اعرابی که انتظار دستیابی به چنین رقم پولی را نداشت، عرض کرد: یابن رسول اللّه! مقدار حاجت من کمتر از یک سوم این پولها می باشد، و لکن خدا خود آگاه تر است که مقام رسالت را در کجا قراردهد، آنگاه پولها را برداشت و رفت.(1)

توضیح این نکته بجاست که اوّلاً، امام با چنین برخوردی هم مشکل مالی و بدهی یک شیعه فقیر را حلّ فرمود، هم (باتوجه به گزارشهای دروغین و شیطنت آمیزی که - مبنی بر مراجعات پولی مردم و داشتنِ پول فراوان - درباره حضرتش به متوکّل می دادند و ذهن او را نسبت به امام مشوَّش می کردند) تکذیب عملی از مال اندوزی و داشتنِ امکانات وسیع مالی فرمود.

ثانیا، آنچه در اختیار متوکّل و تشکیلات حکومتی او بود، همه و همه از بیت المال و حقّ امام بود که باید در اختیار آن جناب قرارگیرد و حضرتش به این وسیله مقدار ناچیزی ازآن را تقاص و استرداد نمود.

ص: 125

حالا - نه از بین مخالفان و دشمنانِ این خانواده یا افراد بی تفاوت - که از بین پیروانِ اهل بیت و کسانی که به طور جدّی دَم از تشیُّعِ آنها می زنند، چه کسی را می توان پیدا کرد که بدون بدهی، سند بدهی به یک فقیرِ درمانده و گرفتار دهد و بدون انواع قیافه گیری و عذرتراشی و جاهم اندازیهای شرعی، از مال شخصیِ خود یا کمک گیری از دیگران یک چنین افراد گرفتاری را از گرفتاری برَهانَد؟

یعنی من به منظور دفعِ شرّ او، این چنین که دیدی با وی برخورد نمودم.

آری همچنانکه ملاحظه می شود این روایت بیانگر بهترین درس است برای مؤمنان که به هنگام برخورد با افراد منافق، دشمن، و شیطان صفت چگونه عکس العمل از خود نشان دهند و چگونه سخن بگویند، درست همانند رویاروئی با سگِ هار، که آدمی با لقمه نانی یا پاره استخوانی خود را از حمله او مصون می دارد.

(یعنی تو را در مضیقه قرار داده) و من دستور دادم صد دینار به تو داده شود، پس آن را بگیر.(1)

آری، جان ما فدای یک چنین حجّتهای الهی و رهبران راستینی باد که وجودشان مایه خیر و برکتِ مادّی و معنوی برای بندگان خدا و افراد درمانده و گرفتار بوده و هست، و با یک برخورد معمولی و ایراد چند جمله کوتاه، هم عقده های درونی و فشارهای روحی را تبدیل به آرامش خاطر می کنند، هم با روش سخاوت مندانه خود، بیچارگان را از تنگنای زندگی، در سعه و فراخی قرار می دهند و هم از اینها بالاتر و سرنوشت سازتر، آدمی را از سراشیبی ضعف ایمان، به اوج توجّه به خدا و مقام رضا و تسلیم در برابر مقدّراتش می رسانند.

و این در حالی است که هریک از رقبا و غاصبینِ حقِّ هریک ازائمّه معصومینِ اهل بیت جز فسق و فجور و ظلم و بیدادگری و بیزار کردن مردم را از خدا و اسلام و پیامبر و قیامت، چیزی از خود نشان ندادند و براثر حبّ جاه و ریاست، میلیاردها میلیارد مسلمان را در طول قرون گذشته اسلام به بیراهه روی و عمل به اسلامِ عوضی و جدائی از ائمّه برحقِّ اهل بیت گرایش دادند و این رشته سرِ دراز دارد.

گفتم: به خاطر فراوانیِ هواخواهانت و شیعیانت و یارانت، به خدا قسم! اگر این تعداد هواخواه و شیعه و انصار که شما دارید، برای امیرمؤمنان علیه السلام بود تیم و عدی (یعنی ابوبکر و عمر و دارودسته آنها) طمع در حق او نمی کردند. امام فرمود: ای سدیر! فکر می کنی آمارِ افرادی که با من هستند از چه قرار است؟

گفتم: صد هزار.

فرمود: صد هزار؟

گفتم: بلی و دویست هزار.

فرمود: دویست هزار؟

گفتم: بلی، نصف آمار دنیا.

در این جا امام سکوت کرد، سپس فرمود: برتو آسان است که تا یَنبَع (چند کیلومتری مدینه) با من همراهی کنی؟ گفتم: بلی، می آیم.

پس دستور فرمود اسب و الاغی را آماده کردند، آنگاه امام خود سوار بر الاغ شد و من سوار بر اسب و به راه افتادیم، تا آن جا که رسیدیم به زمینِ سرخ رنگی، پس برخورد به غلامی کردیم که مشغول چرانیدنِ تعدادی بزغاله بود.

در این موقع امام فرمود: ای سدیر! به خدا قسم اگر به عدد این بزغاله ها برای من شیعه بود، من دیگر حقِّ نشستن و ترکِ قیام نداشتم. پس پیاده شده و نماز خواندیم و چون بزغاله ها را شمردم دیدم هفده عدد است.(1)

آری همان طوری که فراوان دیده ایم، جمعیّتهای بی شمار با چه شدّت و تندی هیاهو به راه انداخته و شعارهای مختلف می دهند، امّا وقتی

ص: 129

پایِ امتحان به میان می آید، به عدد انگشتان نمی رسند، یا اگر برسند، تجاوز نمی کند.

مگرنه این بود که در جنگ صفّین با نقشه عوام فریبانه معاویه و عمروعاص، یکمرتبه دوازده هزار نفر از لشکر امیرمؤمنان، که به ظاهر هم، شیعه و هواخواه بودند، رو در رویِ آن حضرت ایستادند و کار به جائی رسید که امام و حجّتِ خدا را تکفیر نمودند و گروهِ خوارج، که تا هم اکنون ادامه دارد، از آنها تشکیل شد.

و مگر لشکر امام حسین نبود که با تعداد فراوان، براثر چند جمله سخنرانی آن حضرت در شب عاشورا، همه پا به فرار نهادند و تنها در حدود چهل نفر آنها باقی ماندند، که با بستگانِ خود امام حسین، شهدای هفتاد و دو تن را تشکیل دادند، و راستی چقدر

«خوش بوَد گر مَحَکِ تجربه آید به میان

تا سیه روی شود هرکه در او غِش باشد»!

زندگی و قناعت و خودداری از تن دادن به ذلّتِ نسیه خری را به دست مسلمانان می دهد.

و راستی اگر ما ازینگونه روشهای امیرمؤمنان پیروی و بهره برداریِ عملی می کردیم، بسیاری از گرفتاریها و ورشکستهای مالی، ناراحتیهای روحی در زمینه بدهکاری و بالاخره از دست رفتنِ اعتبار و آبروی افراد بر اثر عدم قناعت، جای خودش را به آرامش خاطر، حفظ آبرو، و رهائی از ذلتِ سؤال می داد.

خبر داد.

آنها گفتند: آن دو از غذای علم، تغذّی و ارتزاق نموده اند.(1)

و به نقل بعضی از مؤلّفین در ناسخ التواریخ، آن را از خصال آورده و به جای ابن عمر و ابن ابی بکر، عثمان را ذکر نموده، به اضافه آن که امام حسن پنجاه دینار به او عطا فرمود و امام حسین چهل و نه دینار و عبداللّه بن جعفر 48 دینار.

آغاز کند، تا خداوند نحوستِ آن روز را از وی برطرف کند، و کسی که دوست دارد خدا نحسیِ شبش را برطرف فرماید، شب را با دادنِ صدقه افتتاح نماید تا نحسیش را دفع نماید.

سپس فرمود: من امروز بیرون آمدنم را با صدقه آغاز کردم و صدقه برای تو بهتر از علم نجوم است.(1)

اشخاص عاقّ و قاطعِ رَحِم، بوی بهشت به مَشامِشان نرسد.(1)

این روایت و دیگر روایاتِ مشابه و فراوان به طور صریح گویایِ این حقیقت است که امام حتّی در حالِ از دنیا رفتن، متوجّه دستور الهی مبنی بر صله رَحِم بود، و بدون هیچ گونه ترس از رَحِمی که سابقه دشمنی و سوءقصد به حضرت داشت و بدون توقّع از وی، امر به اعطایِ رقم قابل توجّهی دینار به او می کند.

آری حضرتش برخلاف معمول بین نوع مردم (که براثرِ نه سوءقصد و اقدام به کشتن، بلکه براثرِ یک برخورد ناملایم در حد خیلی نازل، سالها به حالتِ قهر و منافرت و نارضایتی و فاصله گیری با رَحِمِ خود بسر می برند) حمله به قصد قتل را بدست فراموشی می سپارد و برخورد محبّت آمیز از خود نشان می دهد. و این ما هستیم که باید تکلیف خود را در برخوردهای مختلف با ارحام و خویشاوندان و دیگر طبقات مردم بدانیم و برطبق آن عمل کنیم.

خلاصه می شود - گفت: ای علی بن الحسین برخیز که من امر تولیت را به تو واگذاردم، و چون از نزد عبدالملک بیرون رفتند، عمر دست به گریبانِ امام شد و حضرتش را اذیّت کرد.

امّا امام سکوت اختیار کرد و عکس العملی از خود نشان نداد، آنگاه بعد ازین ماجری، محمد پسرِ عمر بن علی به نزد امام علی بن الحسین علیه السلام رفت و همینکه وارد شد سلام کرد و امام را در بغل گرفت و شروع کرد به بوسیدنِ آن حضرت، پس امام فرمود: ای پسرعمّ! قطعِ رَحِم نمودنِ پدرت مانع از صله رَحِمِ من نسبت به تو نخواهد بود؛ پس هم اکنون دخترم خدیجه دختر علی را به زوجیّت و همسریِ تو درآوردم.(1)

اکنون جای بسی دقّت است که کار امام سجاد از ناحیه عمویش عمر بن علی بدانجا کشید، که شکایت به نزد عبدالملک بردند و با این که او خود از همه بهتر حضرت را می شناخت و به نفع ایشان رأی داد، از ناحیه عموی خود مورد حمله کلامی و شاید بدنی هم قرار گرفت، و بدون آن که عکس العملی از خود نشان دهد، به محض آمدنِ پسرعمویش، افتخار همسری دخترش را به وی عطا فرمود.

طولی نکشید که جماعتی از صوفیّه وارد مسجد شدند و در گوشه ای به شکل دائره ای نشستند و شروع به گفتنِ لا إلهَ إلاَّ اللّه نمودند.

در این موقع امام هادی علیه السلام فرمود: به این مردمِ فریبکار توجّه نکنید، اینها هم پیمانانِ شیاطین و ویران کننده مبانیِ دین هستند، اینها برای راحت طلبی و خوشگذرانی خود را زاهد قلمداد می کنند، و شب زنده داری را وسیله شکار حیوانات قرار داده اند، و عمری را با تظاهر به گرسنگی می گذرانند تا مردمان خَرصِفَت را پالان نهند - و از آنها سواری گیرند - لااله الاّاللّه نمی گویند، مگر برای این که مردم را فریب دهند.

کم خوراکی نمی کنند، مگر به انگیزه آن که قدح را پُرکنند و دل مردمان احمق را برُبایَند، با مردم از درِ دوستی و اظهار محبّت وارد می شوند، تا آنان را به چاه اندازند.

وِرْدِ آنها رقص و کف زنی است و ذِکرِ آنها آوازه خوانی و غِنا، آنان را جز سُفَها و افراد نادان پیروی نکنند و جز احمقان بدانها عقیده مند نشوند، هرکس به زیارت یکی از زنده ها یا مردگانِ آنان برود، چنان باشد که به زیارتِ شیطان و بُت پرستان رفته باشد.

هرکس به یکی از آنان کمک نماید، همانند کسی باشد که یزید و معاویه و ابوسفیان را یاری کرده است.

درین هنگام یکی از اصحاب آن حضرت پرسید: اگرچه به حقوق شما اعتراف نماید؟

پس امام به حالتِ غضب آلودی به او نگاه کرد و فرمود: این فکر را از خود دور کن! کسی که به حقوق ما اقرار و اعتراف داشته باشد، نسبت به ما عاقّ نمی شود، مگر نمی دانی اینها پَست ترین گروهِ صوفیّه هستند و فِرَقِ صوفیّه همگی خود از گروهِ مخالف ما می باشند و راه و رسمِ آنها مغایر با راه و رسمِ ما است و آنها را نمی توان جز نصاری و یهودِ این امّت نام نهاد. همینها هستند که در خاموش ساختنِ نورِ خدا کوشش به خرج

ص: 136

می دهند، در صورتی که خداوند سرانجام نورِ خود را به حدِّ کمال خواهد رسانید، هرچند به کامِ کافران تلخ و ناگوار آید.(1)

امام فرمود: اگر بگویم چه باید کرد، می کنی؟

گفت: بلی.

امام فرمود: از تمامِ آنچه در این مدت به دست آورده ای صرف نظر کن و دست از آن بردار، پس مقداری را که صاحبانش رامی شناسی، بدانها برگردان و بقیّه آن را که صاحبانش را نمی شناسی و نمی دانی از کجا و از چه کسی به دست آورده ای به فقرا و بینوایان صدقه ده، در صورتی که این دستور را عملی کنی، من برای تو بهشت را ضمانت می کنم.

آن جوان لحظاتی سر به فکر فروبرد، آنگاه سربلند کرد و گفت: قربانت شوم آنچه را فرمودی پذیرفتم و انجام می دهم.

ابن ابی حمزه گوید: او به همراه من به کوفه آمد و تمام آنچه را که در اختیار داشت، حتّی لباسِ تنش را طبق فرموده امام رد کرد، آنچنانکه هیچ چیزی برای خود باقی نگذاشت، پس ما چندنفر رفقا که او را می شناختیم، مبلغی در بینِ خود جمع آوری نموده، مقداری از آن را برای وی لباسِ مورد نیازش را تهیّه کردیم و مقداری را هم، جهت هزینه زندگی به او دادیم.

امّا چند ماهی نگذشت که او بیمار شد و ما به عیادتش می رفتیم و بالاخره یک روز که به عیادتش رفتم، درحال از دنیا رفتن بود، پس همینکه چشمانش را بازکرد و مرا دید، گفت: ای علی! به خدا قسم آنچه را صاحبِ تو - یعنی امام صادق علیه السلام - به من وعده داده و بهشت را برای من ضمانت فرموده بود، به وعده خود وفا نمود و بهشت را به من ارزانی داشتند.

او این جمله را گفت و از دنیا رفت و ما مراسم فوتِ او را انجام دادیم و آنگاه من به خدمت امام صادق علیه السلام رفتم، پس چون مرا دید، فرمود: ای علی! به خدا قسم آنچه را به رفیقت وعده داده بودیم، بدان جامه عمل پوشانده و به وعده خود وفا کردیم.

ص: 138

گفتم: قربانت شوم! راست گفتی، به خدا قسم او خود در دَمِ رفتن، مرا بدین موضوع خبر داد.(1)

نادان هستم که هنوز وضو ساختن را ندانسته ام و اکنون از شما آموختم و این عالَمِ شفقت و محبّتِ شما نسبت به اُمّتِ جدّتان بود که من به وظیفه خود آشنا گردیدم و از اشتباه خود توبه کردم.(1)

انداخته و من تنها انگیزه و عاملِ آن را اطّلاع او از ملازمه خود با شما می دانم، و در عینِ حال اگر شما از وی چیزی بخواهید، خود را مُلزَم به قبول آن میداند، پس شایسته است بر من تفضُّل فرموده، از وی بخواهید این مشکل را حل کند.

امام در پاسخ من فرمود: ان شاء اللّه کفایت خواهد شد. پس چون شب شد، فرستاده های متوکّل یکی پس از دیگری به سراغ من آمدند و هنگامی که رفتم، فتح بن خاقان، وزیر و همه کاره دربار متوکّل را دیدم دَمِ در ایستاده و به من گفت: ای مرد! مگر شب در خانه ات بسر نمی بری، این مرد (یعنی متوکّل) مرا به خاطر طلبیدنِ تو به زحمت انداخته، پس همینکه بر متوکّل داخل شدم، دیدم بر فرشِ مخصوص خود نشسته و چون مرا دید، گفت: ای ابوموسی! ما به خاطر مشاغل فراوان از تو غافل شدیم و تو هم خودت را نزد ما در حال فراموشی قرار می دهی؟! بگو بدانم چه چیز از حقِّ تو نزد من است؟!

گفتم: صله فلان و مستمرّیِ فلان و چیزهای دیگر که نام بردم.

متوکل دستور داد آنچه را که من گفتم با چند برابر آن به من داده شود و چون بعد از ملاقاتِ او فتح را دیدم، پرسیدم: علی بن محمد (امام هادی) بدینجا آمد؟

گفت: نه.

گفتم: نامه ای بدینجا فرستاد؟

گفت: نه. و آنگاه که من از پیشِ او به راه افتادم به دنبالِ من آمد و گفت: من شکّ ندارم که تو در این باره با او صحبت نموده و از وی درخواستِ دعا کرده ای، پس از جانبِ من هم از او التماس دعا کن. پس به خدمت امام رسیدم و چون مرا دید فرمود: قیافه، قیافه خوشحال و رضامندی است.

گفتم: به برکت شما، ای آقای من! ولی به من گفتند شما نه به نزد او

ص: 141

رفته اید، نه درخواستی از وی کرده اید.

امام فرمود: خداوند خود می داند که ما در مهمّات جز به او پناه نبریم و در سختیها به غیر او توکّل نکنیم و ما را چنین عادت داده که هرگاه ازو درخواست نمائیم اجابت فرماید و ما می ترسیم از روش خود عدول کنیم، پس او هم از آنچه ما را بدان عادت داده، عدول فرماید.

گفتم: فتح به من درباره شما چنین گفت و چنان پیغام داد.

امام فرمود: او به ظاهر از دوستداران ماست و در باطن از ما دوری می کند و دعا تابعِ حالِ دعاکننده است - پس در وقتی که دعا واجد شرایط مربوطه نباشد، مستجاب نخواهد شد -.

آنگاه فرمود: هنگامی که در طاعت الهی اخلاص از خود نشان دهی و به رسول خدا و به حق ما اهل بیت اعتراف کنی و از خداوند تبارک چیزی را درخواست نمائی، خداوند تو را محروم نخواهد کرد.

گفتم: ای آقای من! از بین دعاها، دعائی را به من بیاموز که بدان مختصّ باشم.

امام فرمود: من این دعا را زیاد می خوانم و از خدا خواسته ام هرکس بعد از من آن را در مشهد و حرمِ من بخواند، ناامیدش نفرماید، و دعا بدین قرار است:

یا عُدَّتی عندَ العدد و یا رَجائی و المُعْتَمَد و یا کَهفی و السَّنَد و یا واحدُ یا أحَد یا قُل هُوَاللّه ُ أحَد و أسألُکَ اللّهُمَّ بِحَقِّ مَن خَلَقته من خَلقِک وَ لَمْ تَجعَل فی خَلقِک مِثلهم أحدا أنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِم و... پس در این جا ذکر حاجت نماید.(1)

ص: 142

دیگر مسلمانان بهتر و برتری، بنگر آن کسی را که تو خود را از او بهتر می دانی اگر از تو بزرگتر است، پس بگو او در ایمان و انجام عمل صالح از من پیشی گرفته و از من بهتر می باشد

اگر از تو کوچکتر است، بگو من در آلوده شدن به گناه و نافرمانی بر او سبقت گرفته، پس از من بهتر است؛

و اگر هم سنّ و سالِ تو است، بگو گناه کار بودنِ خود را یقین دارم، امّا اهلِ معصیت بودنِ او مورد شکّ و تردید من است، و چگونه شکّ را بر یقین مقدّم دارم و شکّ را گرفته، از یقین خود دست بردارم؟

هرگاه دیدی مسلمانان تو را تعظیم می کنند و بزرگ می شمارند، بگو این فضل و لطفی است که آنها بدان دست پیدا کرده اند و اگر دیدی برخوردشان با تو ناخوشایند و چهره درهم کشیده اند، بگو این به خاطر گناهی باشد که من مرتکب شده ام.

پس اگر این چنین رفتار نمودی، خداوند زندگانی را برتو سهل و راحت سازد و آنگاه دوستانت فراوان و دشمنانت کم شوند؛ از احسان و نیکیِ آنان خرسند و خوشحال می شوی و از جفا و بی وفائیِ آنها افسوس نمی خوری.

دانسته باش که گرامی ترینِ مردم در نزد آنان، کسی باشد که خیرش به مردم برسد، امّا خود از آنان بی نیاز باشد و باعفّتِ نفس بگذرد.

و در مرتبه بعد گرامی ترین کَس در نظرِ آنان، کسی است که در صورتِ نیاز و احتیاج، عفتِ نفس از خود نشان دهد و حاجتِ خود را به رو نیاورد، زیرا جز این نیست که اهل دنیا در پیِ مال و ثروت اند و هرکس در این باره مزاحمتی برای آنها نداشته باشد نزدشان گرامی باشد و هرکس اضافه بر نداشتنِ زحمت و دردسر چیزی هم بدانها دهد یا کمکی بدانها کند، عزیزتر و گرامیتر خواهد بود.(1)

ص: 145

«من غشّ مُسلما فی شراءٍ أو بیع فلیس مِنّا و یحشر یوم القیامة مع الیهود لاِءنّهُم أغَشُّ الخلق لِلمُسلمین»(1).

کسی که در داد و ستد با مسلمانی غِشّ و تقلُّب نماید از ما نیست و در روز قیامت با یهود محشور می شود، زیرا آنها غِش کننده و فریب دهنده ترین خَلق اند نسبت به مسلمانان.

خواندنِ نماز و استغفار برای خود می کند و از سویِ دیگر غلامی را که صدها دینار یا هزارها درهم خریداری فرموده، برای خوشنود ساختنش آزاد می کند - درس بیاموزند و عملاً در برخوردهای خود مواظب باشند دست از پا خطا نکنند.

آری چه بسیار افرادی که - نه غلامِ زرخرید و بنده تحت فرمان خود را (که درین عصر موضوع آن منتفی است)، بلکه - زن، فرزند، برادر، شاگرد، کارگر و افرادی را که تحت نفوذِ خانوادگی، شغلی و مقامیِ آنها هستند و زورشان بدانها می رسد، بدون هیچ گونه مجوّز شرعی مضروب و معیوب و دچار نقصِ عضو می کنند.

و نه تنها دیه و خونبها نمی دهند، که از عذرخواهیِ زبانی و ترمیمِ خاطرِ معمولی و ظاهری هم امتناع می ورزند و چه بسا خود را طلبکار فشارِ بیشتر برافراد مورد ظلم و تجاوز وانمود می کنند.

المُحسِنین»(1) که قرآن مجید با ایراد آن افراد باتقوا را به فرونشاندنِ خشم و گذشت از بدگوئی و بدرفتاریِ مردم معرفی و از دوست داشتنِ خداوند محسنین و نیکوکاران را خبر می دهد - دانستیم که امام چیزی به عنوان رد و تلافی به وی نخواهد گفت.

پس از خانه بیرون شد تا به دربِ خانه آن مرد رسید، آنگاه با فریاد او را صدازد و گفت: بگوئید علی بن الحسین است.

آن مرد با چهره ای شرّآمیز و بدون شکّ درینکه امام به خاطر تلافیِ سوءبرخورد و فحّاشیِ او به سراغش آمده از خانه بیرون شد، امّا همینکه علی بن الحسین او را دید، فرمود: ای برادر! تو سرِ راهِ من ایستادی و چنین گفتی، پس اگر (از بدی و ناروائی) در من چیزی باشد که تو آن را بر زبان آوردی، من استغفار نموده و از خدا طلبِ آمرزش می کنم، و اگر چیز ناشایسته ای در من نیست، پس خدا تو را بیامرزد.

آن مرد - که برخلاف انتظار، چنین عکس العمل انسانی را از امام دید- میانِ دوچشمِ حضرتش را بوسید و گفت: بلی، آنچه را که من در قالبِ فُحش به شما گفتم، در شما نیست و من خود بدان شایسته ترم.(2)

و در روایت ابن شهر آشوب که مختصر اختلافی با این روایت دارد، شخصِ فحّاش را پسرعمویِ امام سجاد، حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب، ضبط و معرّفی میکند.(3)

می کند: در سالی همراه عبدالملک مروان به حجّ مشرَّف شدم، عبدالملک (بشرحی که محدِّثین و مورّخین نوشته اند در مسجدالحرام) چشمش به علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام افتاد و از روی تحقیر از اطرافیان خود پرسید: این کیست؟

فرزدق که در آن جا حضور داشت، فورا و بدون ساخته قبلی، قصیده معروفه خود را سرود که با این بیت آغاز می شود:

هذَا ابنُ خیرُ عِباداللّه کلّهم

هذَا التَّقیُّ النَّقیُّ الطّاهر العلم

عبدالملک از شنیدن این قصیده، خود احساس حقارت و ذلّت نمود و ناراحت شد و مقرری سالانه فرزدق را که هزار دینار بود قطع کرد و در آن سال نداد (و به روایتی نیز دستور داد فرزدق را بازداشت و زندانی کنند...).

او به حضرت سجّاد شکایت کرد - که عبدالملک به خاطر سرودن قصیده در مدح شما، از پرداخت مقرّری سالانه امتناع ورزیده - و از حضرت خواست در این باره با عبدالملک صحبت کنند.

امام سجاد علیه السلام فرمود: من از مال خودم همان مقداری را که عبدالملک می داده است، می دهم و از صحبت و رو زدن به عبدالملک عذر خواست.

فرزدق گفت: ای فرزند رسول خدا، به خدا قسم از شما چیزی نخواهم گرفت و پاداشِ خدای عزّوجلّ در قیامت در نزد من محبوبتر و ارزشمندتر از پاداش توأم با عجله دنیاست، و از گرفتنِ آن مال از حضرت خودداری کرد.

معاویة بن عبداللّه بن جعفر طیّار که از عموزاده های امام سجّاد و دارای ریشه خانوادگیِ بذل و بخشش و نیز امکانات مالی بود، ازین ماجرا آگاه شد.

پس به سراغ فرزدق رفت و به او گفت: فکر می کنی چند سال از

ص: 150

عمرت باقیمانده است؟

گفت: حدود بیست سال.

معاویة بن جعفر فورا بیست هزار دینار نقد به او داد و گفت: من این مبلغ را از مال شخصی خود به تو می دهم، که ابومحمد (امام سجّاد) را از صحبت با عبدالملک معاف داری.

فرزدق گفت: من خود امام سجّاد را ملاقات نمودم و حضرتش از مال خود مبلغ هزار دینار مقرّری را به من مرحمت فرمود، ولی من حضرتش را خاطرنشان کردم که گرفتنِ آن را به خاطر اجر آخرتی به تأخیر انداختم(1)، و گویا بیست هزار درهم را هم نگرفت.

و علامه راوندی این داستان را به عنوان هشام بن عبدالملک نقل کرده و می نویسد امام سجّاد معادل چهل سال مقرّریِ ممنوعه را به فرزدق پرداخت و فرمود: اگر می دانستم بیش از چهل سال عمرت به درازا می کشد، بیشتر می دادم. و فرزدق هم پس از گذشتِ چهل سال از این ماجرا وفات یافت.(2)

منطقه سکونتِ ما از شما خاندان پیروی می کند و شما را دوست دارد و در دفتر خراج مالیّاتی برعهده من ثبت شده، چنانچه صلاح بدانید، نامه ای مبنی بر احسانِ والی به من مرقوم فرمایید.

امام ابوجعفر فرمود: من او را نمی شناسم.

گفتم: فدایت شوم! همان طوری که گفتم او از دوستداران شما اهل بیت است و نامه شما به او برای من سودبخش است.

پس حضرتش نامه ای بدین مضمون نوشت:

بسم اللّه الرَّحمن الرَّحیم امّا بعد، پس رساننده نامه من، مذهب جمیل و نیکوئی را از تو نقل کرد و آنچه از عملت به نفع تو است آن باشد که مقرون و توأم با نیکی و احسان انجام دهی، بنابرین به برادرانت نیکی و احسان نما، و دانسته باش که خدای عزّوجلّ از مثقالهای ذرّ (ذرّاتی که از مثل آرد و غیره به هوا می رود) و خردل از تو سؤال و بازخواست خواهد کرد.

آن مرد گوید: همینکه من وارد سیستان شدم و خبر ورود من به والی شهر، حسین بن عبداللّه نیشابوری رسید، تا دو فرسخی شهر به استقبال من آمد و چون نامه امام را به او دادم آن را بوسید و بر چشمان خود نهاد و گفت: حاجتِ تو چیست؟

گفتم: بدهی مالیاتی در دیوانِ تو برعهده من است - که نمی توانم بپردازم - پس دستور داد آن را طرح و ساقط کنند و گفت: تا وقتی که من دست اندرکار باشم از پرداختِ مالیّات معاف هستی و چیزی نپرداز.

آنگاه از وضع عائله من سراغ گرفت و چون تعداد آنها را گفتم، دستور داد به مقداریکه زیاده بر هزینه زندگیِ من و عائله ام بود، کمک نمایند و تا زنده بود من هیچ گونه مالیّاتی نپرداختم و صله و کمکهای او تا

ص: 152

دَمِ رفتنش همچنان از من قطع نشد.(1)

بسیاری از مسئولان مورد مراجعه، که اصلاً به نامه های شرعی و قانونی هم ترتیب اثر نمی دهند یا با بهانه و تعلُّل آنها را در دست انداز قرار می دهند - عالی ترین نوعِ ترتیب اثر را نسبت بدان مبذول داشت، که در مراتب زیر خلاصه می شود:

1- به دفتردارش دستور داد از محل اعتبارِ مالیِ خودِ نجاشی، آن مبلغ را به حسابِ آن مرد شیعه واریز نماید.

2- نام آن مرد را از ستون مکلَّفین به پرداخت مالیات محو، تا در سالهای بعد مورد مطالبه قرار نگیرد.

3- ده هزار درهم نقد از مال خودش به وی اعطا کرد.

4- بعد از سؤال مکرّر از این که آیا تو را خوشحال کردم، و دریافتِ پاسخ: بلی، قربانت شوم! دستور داد یک مرکب سواری، یک کنیز، یک غلام و یک طاقه پارچه لباس به او داده شود.

5- با روی سخن به او گفت: این فرشی را که در این جا به هنگام دادنِ نامه مولایم به من بر روی آن نشستی، نیز بَردار،

6- و در پایان - باز برخلاف افراد مورد مراجعه اداری و غیراداری، که به مراجعه کننده می گویند: دیگر در این جا دیده نشوی! - گفت: هروقت هم حاجتی داشتی به من مراجعه کن.

آن مرد شیعی پس از برخوردِ این چنینی شرفیاب محضر امام صادق علیه السلام شد و شرح چگونگی ترتیب اثر دادنِ نجاشی را به نامه حضرتش از اول تا آخر گذارش داد.

امام هم پس از شنیدن آن گذارش اظهار خوشحالی نمود و چون آن مرد عرض کرد: یابن رسول اللّه! گویا از آنچه درباره من انجام داد مسرور شُدید؟

فرمود: آری به خدا قسم! او خدا و رسولش را هم خوشحال و

ص: 154

خوشنود ساخت.(1)

اکنون با توجه به محتوای نامه امام صادق علیه السلام و دنباله آن، چه بهتر که اولاً، در رابطه با مشکلات بندگان خدا، کسانی که می توانند با نوشتنِ نامه، مبنی بر سفارش و توصیه به حلّ مشکل، اقدام نمایند، هم اصل نامه امام و هم کمّ و کِیفِ آن را سرمشق و اُلگو قرار دهند، تا بیشتر مؤثّر واقع شود. ثانیا، مقامات مسئول و مورد مراجعه مردم - بخصوص مردم مؤمن و گرفتار - بجای انواع عذرتراشی ها و بی تفاوتی ها یا خاصه و خرجی کردنِ نامه ها و تبعیض عملی نسبت به مراجعین یا موکول نمودنِ انجامِ کار را به هفته های بعد وماه های بعد واز دست رفتنِ فرصت مربوطه،

ببینند فرماندار اهواز و فارس نسبت به نامه امام صادق علیه السلام چه عکس العملی نشان داد، و آنها هم نسبت به شیعیان آن امام معصوم و دوستدارانِ آن حضرت، حداقل قدمِ اصلاحی را بردارند و مراجعه کننده را در حدّ امکان خوشحال کنند، تا خداوند هم آنها را مسرور و مشکلاتشان را حلّ و فصل فرماید.

فرمود: از بیرونِ خانه چیزی تهیّه نکنی،

آنچه را که در خانه داری، از ما دریغ نداشته باشی و حاضر کنی، سوم آن که به عائله خود سختی و تنگی روا نداری و سهمِ آنهارا برای من نیاوری.

آن مرد گفت: همه شرایط را پذیرفته و عهده دار آن خواهم بود. امیرمؤمنان علیه السلام هم دعوتش را پذیرفت و او را با مَقدَمِ شریفش سرافراز فرمود.(1)

(یعنی اگر کسی به عنوان فقر و احتیاج چیزی خواست و واقعا فقیر و بار افتاده بود، انفاق و احسانِ تو در جای خود انجام گرفته، و اگر فقیر نبود، تو از کمک کنندگانِ به فقیر قلمداد شده ای)؛ و نیز فرمود: اگر مردی از جانب راستت به تو فحش داد و ناسزاگوئی کرد، سپس به سمت چپت قرار گرفت و پوزش طلبید، پس تو عذرش را بپذیر.(1)

امام فرمود: من گفتم چه اندازه امیدواری برداشت نمائی؟

گفت: من امیدوارم دویست اشرفی برداشت کنم.

امام کیسه زری بیرون آوردند که سیصد اشرفی در آن بود، پس آن را به وی مرحمت نموده و فرمود: این را بگیر و زراعتت هم به حال خود باقی است و حق تعالی آنچه را که بدان امیدوار هستی روزی و نصیبت خواهد کرد.

مرد عمری برخاست سرِ مبارک آن حضرت را بوسید و از آن جناب خواستارشد که ازتقصیرات وفحّاشی های او درگذرد و وی را عفوفرماید. امام تبسُّم فرمود و برگشت.

از آن پس عمری را دیدند در مسجد نشسته و چون نگاهش به حضرت افتاد گفت: «اللّه أعلَمُ حیث یجعل رسالته». دوستانش به او گفتند: قصه تو چیست؟ تو ازین پیش غیر این را می گفتی و برخوردت برخلاف این بود!

گفت: آنچه را گفتم شنیدید، بازهم بشنوید و شروع کرد به آن حضرت دعاکردن.

رفقایش با او مخاصمه و بگومگو کردند، او نیز با ایشان به مخاصمه و دفاع از امام پرداخت.

آنگاه امام به کسانِ خود فرمود: کدام یک ازین دوکار بهتر بود؟ آنچه شما اراده کرده بودید، یا آنچه من اراده و عمل کردم؟ همانا که من با مقداری پول وی را اصلاح نمودم و بدین وسیله شرّش را کفایت و برطرف کردم.(1)

به نقل محدث فیض کاشانی، عمر بن مسلم، یکی از اصحاب و یاران امام صادق علیه السلام بود که با حضرتش رفت و آمد داشت، پس مدّتی گذشت و امام او را ندید، آنگاه از علی بن عبدالعزیز، که او نیز از اصحابش بود، جویای حال عمر بن مسلم گردید و از وی سراغ او را گرفت.

علی بن عبدالعزیز عرض کرد: فدایت شوم! او دست از کسب و کار کشیده و روی به زهد و عبادت آورده است.

امام فرمود: وای بر او! مگر نمی داند کسی که دست از کار بکشد، دعایش مستجاب نخواهد شد.

در عصر پیامبر هنگامی که آیه «... و مَن یَتَّقِ اللّه یَجعَل لَهُ مَخرَجا و یَرزُقهُ مِن حَیْثُ لایَحتَسِب»(1) نازل شد - و خداوند خاطرنشان فرمود: هرکس تقوا پیشه کند و از خدا پروا نشان دهد، خداوند راهِ گریز از مشکلات را برای وی بگشاید و از راهِ بی گمان روزیَش دهد - گروهی از مسلمانان محلِ کسب و تجارت خود را رها نموده و به گوشه نشینی و عبادت پرداخته و می گفتند خداوند خود روزی رسان است و نمی گذارد افرادِ دیندار درمانده شوند، دیگر چه نیازی به زحمتِ تحصیلِ معاش و کسب و کار داریم.

پس چون این خبر به آگاهی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رسید، آنها را فراخواند و از روی اعتراض فرمود: کار و کوشش را ترک کرده اید؟!

جمعیت گفتن: آری، چون خداوند متکفِّلِ روزیِ ما شده است. پیامبر فرمود: چنین نیست که پنداشته اید، هرکس توانِ کار و کوشش داشته باشد و انجام وظیفه نکند، خداوند دعایش را مستجاب نفرماید، شماها باید دنبال کار بروید.(2)

ص: 160

علامه ورّام بن ابی فراس از بعضی از شیعیان روایت نموده که گفت: علی علیه السلام را دیدم یک درهم خرما خریداری کرد و خود شخصا آن را حمل نمود، بعضی از روی ارادت به زمامدار و خلیفه وقت یا به انگیزه دیگری، گفتند: یاامیرالمؤمنین! اجازه دهید آن را برای شما بیاوریم.

امام در پاسخ فرمود: کسیکه عائله دارد، او به کشیدنِ بارِ خود شایسته تر است.(1) - تا زیرِ بارِ دیگری رود و بارش را بر او تحمیل کند -. این قضیه بیانگر آن است که امام امیرمؤمنان علیه السلام حاضر نبود، حتّی در حمل مقداری خرما، بارِ خود را به دوش کسی نهد، و از موضع قدرتِ خلافت یا دیگر عناوین، زحمتی به کسی محوَّل نماید، بلکه خود را سزاوارتر به تحمُّلِ زحمت در اداره امر معاش عائله می دانست.

در این موقع امام حسین در مقابل اعتراف ولید به ذی حقّ بودنِ حضرتش و تلافیِ حق گوئی اش، فرمود: ای ولید، این مِلک از آن تو باشد و برخاست.(1)

ص: 163

«یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنوا إذا قیلَ لَکُم تفسّحوا فِی المجالس... تا آن جا که گوید وَالَّذینَ اُوتوا العِلمَ دَرَجات...» (1)

«ای کسانیکه ایمان آورده اید، چون گفته شود به شما جا واکُنید در مجالس، پس جا واکنید که خدا برای شما جا واخواهد کرد و چون گفته شود برخیزید، پس برخیزید تا بلند گرداند خدا آنان را که ایمان آوردند از شما و آنان را که مراتبِ علمی بدانها داده شد».

و بنابرین خداوند راضی نشد برای عالِمِ مؤمن، مگر آن که بالاتر باشد از مؤمنِ غیرعالِم.

همچنانکه به چیزی جز برتریِ مؤمن بر غیرمؤمن راضی نشد. و بدین ترتیب اعتراض آنها را در احترام به آن عالِمِ شیعیِ غیرسیّد با آیه شریفه قرآن رد و خنثی نمود و بالاخره ارزش معنوی و اجتماعیِ نقشِ دفاع از حقّ و درهم کوبیدنِ دشمنِ اهل بیت را برهمگان ثابت فرمود.

دنیا رو به فراخی و گشایش نهاد و شایسته ترین اهلِ دنیا در استفاده از سعه و گشایشش، نیکانِ آن باشند.

پس آیه «قُل مَن حرَّمَ زینة اللّه ِ الَّتی أخرَجَ لِعِباده و الطیِّباتِ مِنَ الرِّزق...»(1) را خواند، که خدا فرماید: - اِی پیغمبر - بگو چه کسی زینت های الهی را که برای بندگانِ خود به وجود آورده و روزی های پاکیزه را حرام نموده است؟

و فرمود: پس ما (آلِ محمّد) اَحَقّ و شایسته ترین کسانی هستیم که آنچه را خدا عطا فرموده دریافت و مورد استفاده قرار دهیم.

سپس اضافه کرد: اِی ثوری! آنچه را که می بینی من پوشیده ام، به خاطر مردم وحفظ آبروست، آنگاه دستِ او را گرفت و لباس خود را عقب زد و لباسِ زیرینش را، که زِبر و خشن - و شاید از پشم - بود، نشان داد و فرمود: این را برای خودم پوشیدم (که تن پروری نکرده باشم) و آن را که دیدی برای مردم.

.آنگاه با گرفتن و بالازدنِ پَتِه لباس سفیان (را که زِبر و خشن و کم ارزش بود)، لباسِ زیرینَش (که نرم و لطیف و قیمتی بود) نمایان شد، پس فرمود: تو این لباسِ رو را برای مردم - و عوام فریبی - پوشیده ای و لباسِ زیرین را که مخفی است برای راحتی و تن پروری.(2)

اکنون این سؤال مطرح است: که چه انگیزه ای جز تحقیرِ امام و تخطئه از روش حجّتِ خدا، سفیان را وادار به این اعتراض نمود، که سرانجام برخلاف انتظارش مشتِ خیانت و عوام فریبش باز شد، و او که می خواست امام را سرزنش و از نظر بیندازد، خودش آن چنان رسوا و خوار گردید، و به عکس، مقام زهدِ واقعی و قداست امام بیش از پیش بر

ص: 166

خودِ سفیان و برناظرانِ ماجرا ثابت و مسلّم شد. و به قول شاعر: «عدو شود سببِ خیر، اگر خدا خواهد.

آری، خلفای دروغینِ اموی و عباسی چون غرق در شهوت رانی و عیّاشی و دنیاپرستی بودند و نمی توانستند جهاتِ زُهدی را حتّی به ظاهر از خود نشان دهند، امثال سفیان ثوری، حسن بصری، ابراهیم ادهم، طاووس یمانی را می پروراندند و در بین مردم به نمایش درمی آوردند تا در مقابل ائمّه برحقِّ شیعه خودنمائی کنند و دکانی در برابر آنها باز نمایند و با پوشش این چنینی عوام را فریب دهند.

نزد او کرد تا وی را به عقد یزید درآورد. و دستور داد یک میلیون (درهم یا دینار) مهریه او قرار دهد.

و چون ابوهریره قبل از رفتن به بصره به امام حسین برخورد کرد و موضوعِ رفتن به بصره را به حضرتش خبر داد، فرمود: مرا هم مطرح کُن. پس ابوهریره به بصره رفت و به اُمّ ابیها گفت: امیرالمؤمنین (معاویه)! تو را برای همسریِ ولی عهدِ مسلمین یزید به یک میلیون مهریه خواستگاری و پیشنهاد داده است، و با برخوردی هم که با حسین بن علی داشتم، او هم گفت وی را مطرح کنم، حالا دیگر اختیار با تو است.

ام ابیها گفت: اِی ابوهریره! تو چه نظر می دهی؟

ابوهریره گفت: اختیار به دست تو است.

ام ابیها گفت: لَبانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آن را بوسیده نزد من محبوبتر است.

پس ابوهریره او را به عقد امام حسین درآورد و بعدا به معاویه گذارش داد که امّ ابیها به همسری حسین بن علی درآمده.

معاویه گفت: اِی الاغ! تو را برای اقدام این چنانی (یا برای گزارش این چنانی) نفرستادم!

امّا عبداللّه بن عامر بعد از این ماجرا به حجّ رفت و در بین راه به مدینه خدمت امام حسین رسید و عرض کرد: یابن رسول اللّه! به من اجازه می دهید با اُمّ ابیها صحبت کنم؟

امام حسین فرمود: هرگاه مایل باشی مانعی ندارد، پس با خود امام به خانه آن حضرت رفت و با اجازه از اُمّ ابیها، بر او وارد گردید و از ودیعه و سپرده ای که در بصره نزد او بود سراغ گرفت.

اُم ابیها به کنیزش دستور داد آن بسته مخصوص را بیاور و چون آورد و آن را باز کرد، معلوم شد جعبه یا بسته مانندی است مملوّ از لؤلؤ و جواهر قیمتی که می درخشد و اُم ابیها بدون آن که آن را باز نموده باشد،

ص: 168

حفظ کرده و تسلیم شوهرِ قبلیش نمود.

پس عبداللّه بن عامر به گریه افتاد.

امام حسین فرمود: از چه رو گریه می کنی؟

گفت: یابن رسول اللّه! آیا شما مرا ملامت و سرزنش می کنید که بر مثلِ اُم ابیها با حالت تقوا و کمال و وفائی که از خود نشان داده گریه می کنم؟!

امام حسین فرمود: اِی ابن عامر! من خوب مُحَلِّلی بودم برای شما دو نفر زن و شوهر، هم اکنون من او را مطلَّقه ساختم، پس تو حَجَّت را به جای آور و چون برگشتی (از نو) با وی ازدواج کُن...(1)

اکنون جای بسی دقّت و تأمُّل است که معاویه ملعون از موضع قدرت دست اندرکاریِ خلافت، مردی را وادار به طلاق زنش می کند تا سگ زاده اش یزید از آن زن بهره برداری کند.

امّا امام حسین (که شاید هم هدف اصلی حضرتش از پیشنهاد ازدواج با اُمّ ابیها، نجاتِ او از چنگِ یزید و برگردانیدنِ او به خانه شوهرش بود) نسبت به عبداللّه بن عامر، که پسردائیِ عثمان و عامل بصره - نخست از طرف عثمان و بعدا از طرف معاویه - بود و بالاخره رابطه حسنه ای با امام حسین نداشت، این چنین برخوردِ انسانی و امام منشانه و آموزنده از خود نشان داد که باید برای شیعیان درس باشد و برای دشمنان و مخالفان مایه عبرت و حجّت، تا بدانند تن به خلافتِ معاویه و یزید دادن درست بوده یا به امامان شیعه، ازجمله حَسنَین علیهماالسلام .

ص: 169

بخوانم، جابر در نسخه خود نگریست و پدرم خواند و حتّی حرفی با حرفی اختلاف نداشت.

آنگاه جابر گفت: خدای را گواه می گیرم که این گونه در آن لوح نوشته دیدم:

بسم اللّه الرَّحمن الرَّحیم

این نامه از جانب خداوند عزیز حکیم است برای محمّد پیامبرِ او و نور و سفیر و دربان (واسطه میان خالق و مخلوق) و دلیل او، که روح الامین (جبرئیل) از نزد پروردگار جهان بر وی نازل کرد.

ای محمّد! مرا (به نوشته مجلسی: «ائمّه و اوصیائت را») بزرگ شمار و نعمتهای مرا سپاس گزار و الطاف مرا انکار مدار.

همانا منم خدائی که جز من شایان پرستش نباشد، منم شکننده جبّاران و دولت رساننده به مظلومان و جزادهنده روز رستاخیز.

همانان منم خدائی که غیر از من شایسته پرستش نباشد، هرکه جز فضلِ مرا امیدوار باشد (به این که خودرا مستحقِّ پاداش من داند) واز غیرِ عدالتِ من بترسد (به این که کیفرِ مرا ستم انگارد) او را عذابی نمایم که هیچ یک از جهانیان را نکرده باشم، پس تنها مرا پرستش کن و تنها بر من توکّل نما.

من هیچ پیامبری را مبعوث نکردم که دورانش کامل شود و مدّتش پایان یابد، مگر آن که برای او وصیّ و جانشینی مقرّر کردم، و من تو را بر پیامبران برتری دادم و وصیِّ تو را بر دیگر اوصیاء، و تو را به دو شیرزاده و دو نوه ات حسن و حسین گرامی داشتم، و حسن را بعد از سپری شدنِ روزگار

ص: 171

پدرش، کانون علم خود قرار دادم، و حسین را خزانه دارِ وحیِ خود ساختم و او را به - مقام - شهادت گرامی داشتم و پایانِ کارش را به سعادت رسانیدم.

او برترینِ شهداست و مقامش از همه آنها عالیتر است، کلمه تامّه (معارف و حُجَج) را نزد او قرار دادم، به وسیله عترتِ او (فرزندان و خصوصی ترین نزدیکان و خویشانش) پاداش و کیفر دِهَم.

نخستینِ آنها سَرورِ عابدان و زینت اولیاء گذشته من است و فرزند او که مانند جدّ محمود (پسندیده) خود، محمّد است، شکافنده علمِ من و کانون حکمت من باشد.

و جعفر است که شکّ کنندگان درباره او هلاک خواهند شد، هرکه او را رد کند (تن به مقام امامتش ندهد یا سر از فرمانش برتابد) چنان باشد که مرا رد نموده است، سخن و وعده قاطعانه من است که: مقام جعفر را گرامی دارم و او را نسبت به پیروان و یاران و دوستانش مسرور سازم.

پس از او موسی است که (در عصر او) آشوبی سخت و گیج کننده دامنگیر شود، زیرا رشته وجوب اطاعتِ من منقطع نگردد و حجّتِ من پنهان نشود و همانا که اولیاء من با جامی سرشار (از دریای علمِ من در دنیا، یا حوض کوثر در قیامت) سیراب شوند، هرکس یکی از آنها را انکار کند، نعمت مرا انکار نموده وآن که یک آیه از کتابِ مرا تغییر دهد، برمن دروغ بسته است.

پس از گذشتن دوران بنده و دوست و برگزیده ام موسی، وای بر دروغ بندان و منکرانِ علی (امام هشتم علیه السلام ) و دوست و یاور من و کسی که بارهای سنگین نبوّت را بردوش وی نِهَم

ص: 172

و به این وسیله به امتحانش درآورم (شاید اشاره به پذیرفتنِ اجباریِ امر دشوارِ ولایت عهدی است)، او را مردی پلید و گردنکش (مأمون) می کُشَد، و در (طوس) شهری که بنده صالح (ذوالقرنین) آن را بنانهاده، پَهلویِ بدترین مخلوقاتَم (هارون الرشید) به خاک سپرده می شود.

فرمانِ پابرجا و قطعی من آن باشد که او را به وجود فرزندش و جانشین و وارث علمش محمد (امام جواد علیه السلام ) مسرور سازم، او کانون علم من و محل راز من و حجّت من بر خَلقَم می باشد، هربنده ای به او ایمان آورد، بهشت را جایگاهش قراردهم و شفاعتش را نسبت به هفتاد تن از خاندانش که همگی سزاوار دوزخ باشند بپذیرم.

در پایانِ کار، فرزندش علی (امام هادی علیه السلام ) را که دوست و یاور من و گواه در میان مخلوق من و امین وحی من باشد به سعادت انجامم.

از او، دعوت کننده به سوی راهَم و خزانه دار علمم، حسن (امام عسکری علیه السلام ) را به وجود آورم.

و این رشته را به وجود فرزندش «م ح م د» (حضرت مهدی عَجَّل اللّه تعالی فَرَجهُ الشَّریف)، که رحمت برای جهانیان باشد، کامل کنم، او دارای کمالِ موسی و رونقِ عیسی و صبرِ ایّوب است، در عصر غیبتش دوستانم خوار گردند و ستمگران سرهای آنها را برای یک دگر هدیه فرستند، همانند سرهای (کفّارِ) ترک و دیلم، که آنها را به همدگر هدیه کنند. ایشان را بکُشند و بسوزانند و آنها ترسان و بیمناک و هراسان باشند، زمین از خونشان رنگین گردد و ناله و واویلا در میان زنانشان بلند شود.

ص: 173

آنها دوستان حقیقیِ من باشند، به وسیله آنها هرآشوب سخت و تاریک را بِزُدایَم و از برکت آنها شُبَهات و مصیبتها و زنجیرها را بردارم، درودها و رحمتِ پروردگارشان بر آنها باد! و تنها ایشانند هدایت یافتگان.

عبدالرَّحمن بن سالم یکی از راویان حدیث گوید: ابوبصیر (راوی حدیث از امام صادق علیه السلام ) به من گفت: اگر در دورانِ عُمرَت جز این حدیث را نشنیده باشی، تو را کفایت کند، پس آن را از نااهلش پنهان دار.(1)

مگر چه خیانتی از من سرزده؟

امام فرمود: از چه رو گردن بندی را که در دست تو به عنوان بیت المال سپرده شده بدون اجازه من و رضای مسلمانان آن را به دختر امیرالمؤمنین عاریه دادی؟!

گفت: یاامیرالمؤمنین! بالاخره او دختر شماست، از من تقاضا نمود تنها برای ایّام عید به مدت سه روز آن را به رسم عاریه برایش بفرستم و من قید کردم عاریه مضمونه باشد و سه روزه آن را به بیت المال بازگرداند، در عینِ حال من خود هم از مال شخصی ام آن را ضمانت می کنم و برعهده می گیرم که آن را سالم بازگردانم و در جایش بگذارم.

امام فرمود: همین امروز آن را بازگردان، و دیگر هیچ گاه دست به چنین کاری مزن و گرنه سخت به مجازات من خواهی رسید.

آنگاه فرمود: اگر نه این بود که دخترِ من گردن بند را سه روزه به عنوان عاریه مضمونه گرفته بود، دستور می دادم دستِ وی را به عنوان سرقت قطع نمایند تا اوّل دستی باشد که از یک زن هاشمیّه بدین عنوان قطع شده باشد! چون این سخن از علی علیه السلام به گوش دختر عزیزش رسید، سخت ناراحت شد و خدمت امام رسید و گفت: مگر من دختر شما و پاره تنِ شما نیستم، و چه کسی شایسته تر از من است که ازین گردن بند استفاده نماید؟!

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: دخترم خود را از حق منحرف مساز، به من بگو ببینم آیا همه زنانِ مهاجر از چنین زینتی در این عید برخوردار هستند که خود را بدان بیارایند؟!

در این موقع ابورافع گردن بند را از آن مجلّله تحویل گرفت و به جای خود بازگردانید.(1)

ص: 176

اکنون ما بحث از این موضوع را (که آیا علی علیه السلام - با این گونه سخت گیری در امر بیت المال و به اصطلاح متّه روی خشخاش گذاردن و دخترِ خود و دیگران، همه را با یک چشم نگریستن، نسبت به یک امرِ ساده - امام برحقّ و دارای صلاحیّت برای خلافت بعد از پیامبر بود، یا آنهائی که به شهادت تاریخِ دستنویس طرفداران خود از هیچ گونه خیانت علنی و ریخت و پاش بیجا و تبعیض بین خویشان و دارودسته خود و بین سایر مسلمانان دریغ نداشتند) به فرصتِ دیگری موکول نموده(1)، امّا به کسانی که در پُستهای مختلف مالی و حقوقی حکومت اسلامی شاغل و دارای مسئولیّت هستند و دَم از تشیُّعِ امام امیرمؤمنان علیه السلام می زنند و حتّی روشِ خود را علی گونه اعلام می کنند، می گوئیم: الحَذَر، الحَذَر، الحَذَر! که مبادا در روز حساب - و به اصطلاحِ اداریِ امروز «روز مفاصا حساب» - آنچنانکه آیه شریفه «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّا یَرَه» بیانگر آن است، از ارائه صورتحسابِ بیت المال درمانده و عاجز شوید و خدای ناخواسته کار به جهنّم منتهی شود.

گفت: هزار دینار.

پس امام او را به خانه خود برد و معادل هزار دینار طلا یا نقره به او داد، امّا همین که آن مرد به خانه خود رفت و هِمیان را در خانه یافت به خدمتِ امام برگشت و با حال معذرت و پوزش خواست هزار دینار را مسترد نماید، ولی امام از گرفتنِ دینارها امتناع ورزید و فرمود: آنچه از دستِ من خارج شده دیگر به من برنخواهد گشت.

و چون آن مرد از هویّتِ امام سراغ گرفت، به او گفته شد: او جعفرصادق علیه السلام است.

گفت: همانا اوست که با من این چنین برخوردِ بزرگوار مَنِشانه کرد.(1)

گردیده پرسیدم: این کیست؟

گفتند: امیرالمؤمنین علی علیه السلام .

من به دنبال او رفتم و از حضرتش عذرخواهی کردم، امّا او بدون آن که اعتنا کند همچنان به راه خود ادامه داد و رفت.(1)

آنگاه رو به مروان نمود و فرمود: واللّه بین جابلسا و جابلقا (در دو طرف مشرق و مغرب) دو نفر را سراغ ندارم که در عینِ حالِ تظاهر به اسلام، دشمن ترین دشمنانِ خدا و رسولش و اهل بیت رسولش باشند، جز تو و پدرت به هنگام حیات، و نشانه صدق گفتارم درباره تو آن باشد که هرگاه به خشم آئی عبا از دوشَت بیفتد.

راوی گوید: واللّه مروان از جایِ خود برنخواست، مگر آن که به خشم آمد و عبایش از دوشش افتاد.(1)

در زمینه مرگ کودک، که در زمینه مثلاً شکستنِ یک ظرف چینیِ کم قیمت یا فروریختن و از بین رفتنِ چند دانه تخم مرغ چه بسا کار را به کتک و دست کم به فحّاشی و تهدید و تخویف می رسانند، آن هم نه با کنیز زرخرید و مملوک، بلکه در مقابل کُلفَت و زنِ آزاد و خدمتگذار و شاگرد.

کارهای خداپسندی که خود انجام می داده آگاه نمود و در نتیجه وی گرایش به اسلام جُست و مسلمان شد.

اکنون چه فرصتهای زیادی برای گرایش دادنِ افراد منحرف به اسلام و تشیُّع به دست می آید که باید هرچه زودتر و بیشتر از آن بهره برداری شود، امّا براثر غفلتِ متصدّیان امور و بی تفاوتی آنها نسبت به محاسنِ اخلاقی و ناآگاهی از فوت و فنّ تبلیغ، فرصتها را از دست می دهند و افراد قابل اصلاح را به دیار نیستی می فرستند یا به صحنه انحراف و کجروی برمی گردانند، فنستعیذ باللّه.

صاحبت (یعنی امامِ مورد عقیده ات) سؤال کنم.

گفتم: از کدام صاحِبَم.

گفت: از فلان فرزند فلان.

گفتم: نامِ تو چیست؟

گفت: یعقوب.

گفتم: از کجائی؟

گفت: از اهل مغرب.

گفتم: مرا از کجا شناختی؟

گفت: کسی در عالَمِ خواب به نزد من آمد و به من گفت: شعیب را دیدار کن و از هرچه بدان نیازمندی پرسش کن. پس من از تو جویا شدم و مرا به تو رهنمون کردند.

به او گفتم: همین جا بنشین تا من از طواف فارغ شوم و به نزد تو آیَم ان شاءاللّه، و چون از طواف فارغ گردیدم به نزد او رفتم و به گفتگو و پُرس و سؤال پرداختیم، پس وی را مردی عاقل و فاضل یافتم.

سپس از من خواست که او را به حضور امام موسی بن جعفر علیه السلام ببرم، من هم دستش را گرفتم و با استجازه از امام به خدمتش وارد شدیم و همین که امام او را دید، فرمود: ای یعقوب! دیروز وارد شدی و در فلان محل شرّی میان تو و برادرت به وقوع پیوست که به دشنام دادن به یک دیگر انجامید، در حالی که این روش، نه روشِ دینِ من است، نه روشِ دینِ پدرانم، و ما هیچ کس را به چنین رفتاری امر نمی کنیم، پس تقوای خدای یکتا و بدون شریک را پیشه کن، که بزودی مرگ بین شما (دو برادر) را جدائی می افکند، همانا که برادرت در همین سفر، پیش از آن که به اهلش بپیوندد خواهد مرد، و تو هم به خاطر روشی که از خود نشان دادی پشیمان خواهی شد، و این به خاطر قطعِ رَحِم و فاصله گیریِ شماها از یک دگر بود که خداوند عُمرِ هردو را کوتاه کرد.

ص: 184

آن مرد گفت: فدایت شوم! اَجَلِ من در چه زمانی خواهد رسید؟

فرمود: امّا اَجَلِ تو هم فرارسید، لکن چون در فلان محل نسبت به عمّه خود صله رَحِم نمودی، خداوند بیست سال به عُمرَت افزود و مرگت به تأخیر افتاد.

شعیب گفت: در ایّام حجّ آن مرد را ملاقات کردم، پس طبق پیشگوئی امام به من خبرداد برادرش قبل از آن که به خانواده اش بپیوندد در راه فوت شد و همانجا به خاک سپرده گردید.(1)

می پوشید به غلامانتان بپوشانید و از همان خوراکی که خود می خورید بدانها بخورانید.

آنگاه لباس را در تن کرد و آستینش را کشید و دستور داد مقدار بلندیِ آن را قطع نماید، تا برای فقرا کلاهی دوخته شود.

جوانِ فروشنده گفت: اجازه دهید تا لبِ آستین را بدوزم.

فرمود: آن را رها کن، کار از این حرفها زودتر می گذرد.

بعدا پدرِ جوان که صاحب اصلی مغازه بود از راه رسید،، او امیرمؤمنان را می شناخت و چون از جریانِ معامله آگاه شد، به دنبال آن حضرت رفت و با ارائه دو درهم گفت: آقا ببخشید، پسرِ من شما را نمی شناخت، این دو درهم سود آن است، من از شما سود نمی خواهم، اینک آن را بگیرید.

حضرت از پس گرفتنِ دو درهم امتناع کرد و فرمود: من نمی گیرم، ما حرفهایمان را باهم زدیم، - من چانه زدم و او چانه زد - و سرانجام هردو بر این مبلغ توافق کردیم.(1)

راستی داستانِ پیراهن خریدنِ امام امیرمؤمنان و اعطای پیراهن گرانتر را به غلامِ خود قنبر، چقدر جالب و آموزنده است که باید هرکسی در راستای موقعیّت شخصی و شغلیِ خود از آن درس گیرد و عملاً آن را سرمشق معاشرت با طبقات مختلف قرار دهد، به ویژه کسانی که دست اندر کار امور ریاستی هستند.

خونبهای کاملی را ضمانت کرده ام و از پرداخت آن ناتوانم، پس با خود گفتم از کریم ترینِ مردم درخواست کمک کنم و چون کسی را کریم تر از خاندانِ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیافتم به سراغ شما آمده ام.

امام حسین فرمود: ای برادر عرب! من از تو سه سؤال می کنم، پس اگر یکی از آنها را پاسخ دادی، یک سوم بدهیِ تو را می پردازم و اگر دو سؤال از سه سؤال را جواب دادی، دو سوم آن را خواهم پرداخت و اگر هر سه سؤال را پاسخ گفتی، همه آنچه را ضمانت کرده ای می دهم.

اعرابی گفت: یابن رسول اللّه! آیا مثل شما - در حالی که ازخاندان علم و شرف هستید - از مثل من (که یک عرب بیابانی هستم) سؤال می کند؟ امام فرمود: آری، شنیدم جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرمود: «المعروف بقَدر المَعرفة».

چگونگیِ برخوردونیکی به افراد، به اندازه معرفت وشناخت آنهاست. اعرابی گفت: آنچه به نظرت می رسد بپرس. پس اگر جواب گفتم، که غرض حاصل خواهد بود، و گرنه از خود شما جواب را فرامی گیرم، ولاقوَّة الاّ باللّه، یعنی هیچ نیروئی نباشد مگر به کمک خداوند.

امام حسین علیه السلام فرمود: چه عملی افضل و برتر است؟

اعرابی گفت: ایمان به خدا.

امام فرمود: چه چیز رهائی بخش از هلاکت است؟

اعرابی گفت: اعتماد به خدا.

امام فرمود: چه چیز زینت بخش مرد است؟

اعرابی گفت: عِلمی که توأم با حِلم و بردباری باشد.

امام فرمود: اگر درین زمینه به خطا رفت، دیگر چه؟

اعرابی گفت: مالی که با آن مروّت و گذشت باشد.

امام فرمود: اگر درین زمینه هم دچار خطا شد، دیگر چه؟

اعرابی گفت: فقری که مقرون با صبر باشد.

ص: 187

امام فرمود: اگر باز هم به خطا و کمبودی انجامد، دیگر چه؟

اعرابی گفت: صاعقه ای که از آسمان فرود آید و او رابسوزانَد که او (با کمبود در همه مراحل ذکر شده) شایسته صاعقه و سوختن است.

امام حسین علیه السلام از گفته او به خنده افتاد و آنگاه کیسه ای محتویِ هزار دینار طلا (که برابر خونبهای کامل یک مرد مقتول بود) به اضافه انگشتری، که تنها نگینش دویست درهم ارزش داشت، به وی عطا کرد و فرمود: ای اعرابی، این کیسه طلا را به غُرَما و طلبکارانَت بده و انگشتر را هم صرف نفقه خود کُن.

اعرابی آنها را گرفت و گفت: «أللّه أعلمُ حیث یجعل رسالته»(1)، خدا خود داناتر است که مقام رسالتش را در کجا و چه محلی قراردهد.

راستی با توجه به چگونگی برخورد امام حسین ارواحنا فداه با یک عرب بیابانی و عکس العمل آن، چقدر شایسته است که افراد متمکِّن و مورد مراجعه فقرا و بدهکاران و دیگر حاجتمندان این چنین با مراجعین برخورد نمایند، تا ازین طریق افراد را وادار به آموزشهای عقیدتی و عملی و اخلاقی و یادگیریِ وظائف شرعی نمایند، و ناگفته پیداست که با این روش خود به خود ازافرادِ فهمیده و آشنای با مسائل دینی تشویق و تقدیر به عمل می آید و افراد نادان و بی تفاوت هم نسبت به مسائل دینی کم و بیش به فکر چاره جوئی و کسب معارف دینی برمی آیند.

مشرکین عرب روبرو شد و او را با ضربه کاری بر زمین انداخت و روی سینه اش نشست تا وی را به قتل برساند، پس دیده شد که از روی سینه عمرو برخاست و بعد از لحظاتی که از وی فاصله گرفت دوباره به او نزدیک شد و سرش را از تن جدا نمود.

و چون از علّتِ برخاستن از روی سینه عمرو و... پرسیدند، فرمود: به خاطر آن که فحشِ مادر به من داد و آبِ دهن به صورتم انداخت از روی سینه اش برخاستم و شتاب در قتلش نکردم، تا مبادا از روی حظّ نفس و تلافیِ دشنام و تُف اندازی بر او ضربه وارد کنم، و آنگاه که از عمل وی حال آرامش به من دست داد و احساساتم فرونشست در راهِ خدا او را به قتل رساندم.(1)

خداوند عزّوجلّ فرماید: «إدفَع بِالَّتی هِیَ أحْسَنُ السَّیِّئَة»(1) سیّئه و بدی را بدانچه احسن و بهتر است دفع - و به اصطلاح با یکدیگر مقابله و جاهم اندازی کُن -.

پس گفتار تو که گوئی بامن بودن مایه ذلّت است، سیّئه ای باشد که کسب نموده و مرتکب شده ای و این که گوئی: جدائی از من مایه کفر است، حسنه ای باشد که آن را کسب کرده ای و این حسنه در مقابل آن سیّئه.(2)

آری، این گونه نمونه ها از روش حکومتی و معاشرتی امام امیرمؤمنان بیانگرِ «لَنْ یَفْتَرِقا» در حدیث ثقلَین است که پیامبر با این کلمه معیَّتِ دائمی و به هم پیوستگی همه جانبه اهل بیت و قبل از همه حضرت علی علیه السلام را با قرآن خاطرنشان و اعلام فرمود.

و می بینیم و می خوانیم که امیرمؤمنان در هرگونه برخوردی با دوست و دشمن و فقیر و غنی و آشنا و غریبه و عالم و جاهل، قبل از هرچیزی کتاب الهی و قرآن مجید برای او مطرح بوده است، و تنها ضابطه و جدول خط مشی حضرتش در نازل ترین شئون و مراحل زندگی تا عالی ترین درجه آن قرآن بوده و سنّت پیامبر و دیگر هیچ.

امّا این ما هستیم که در برخوردهای مختلف و رویاروئیهای گوناگون با افراد، نه یک حسنه را در مقابل یک سیئه به حساب نمی آوریم، که چه بسا ده ها و ده ها حسنه را در مقابل یک سیّئه به دست فراموشی می سپاریم و درصدد تعقیب و تلافی و کیفر سیّئه برمی آئیم و در عین حال خود را پیرو قرآن و امیرمؤمنان و دیگر افراد اهل بیت قلمداد می کنیم.

ص: 190

گفت: به چه علّت؟

گفتم: من پیرمرد شده ام و غلامان در کار خود سستی می ورزند و این کار دیگر بدرد من نمی خورد.

هارون گفت: هیهات! هیهات! (یعنی این مطلب به دور از واقعیت است)، من خود می دانم چه کسی تو را بدین امر اشاره و مثلاً تحریک نموده، همانا که او موسی بن جعفر است.

گفتم: مرا با موسی بن جعفر چه کار است که به خاطر او شترانم را بفروشم.

گفت: این حرف را نزن که به خدا سوگند اگر حسن سابقه و مقام رفاقت نبود، هرآینه تو را می کُشتَم.(1)

خوانندگان محترم باید هرچه بیشتر دقّت کنند که امام و حجّت خدا تا آن جا ساخت و سازش با ظلمه و اشرار و معاونت و همکاری با دستگاه های حکومتی باطل و برخلاف حقّ را منع می فرماید که اجازه نمی دهد حتّی برای رفتنِ هارون و دارودسته اش به خانه خدا و مکّه معظّمه شتر به او کرایه داده شود.

و در توضیحِ علّتِ آن - با یک حسابِ مصطلحِ بین مردم که می گویند 4=2×2، به وی می فهماند که چون علاقمند به زنده برگشتنِ هارون برای پرداخت کرایه شتران هستی، جزو دارودسته او قلمداد می شوی و با آنها محشور می گردی.

اکنون مؤمنین هستند که باید خود متوجّه باشند به غیر از موارد ضروری و اجباری به هیچ عنوانی نمی توانند با دستگاه های باطل و برخلافِ حقّ همکاری و معاونت از خود نشان دهند، و گرنه بدون شکّ با همانها محشور خواهند شد.

ص: 192

سایر احکام، بر من فرود آمد و دستور این انتصاب را ابلاغ کرد، من هم بر طبق آن انجام وظیفه رسالت نموده، آن را به مسلمانان ابلاغ کردم.

آن مرد منافق با شنیدن این سخنان چهره درهم کشیده اش، درهم کشیده تر شد و بی آن که دیگر حرفی بزند یا با پیامبر اکرم خداحافظی کند از آن حضرت روگردانید و همچنانکه می رفت سربلند کرد و گفت: بار الها اگر چنین است که محمد می گوید و تو علی را به مقام خلافت و جانشینیِ او برگزیدی تا برما ریاست و پیشوائی کند، من زیرِ بار نمی روم و تحمُّلِ آقائی و ریاست علی را ندارم!

اکنون سنگِ عذاب خود را برما ببار، یا عذابی فروفرست و ما را از رنج و ناراحتیِ این کار راحت ساز.

در این جا بود که خداوند برخلاف همیشه که دعای مؤمنان پاک دل و پاک زبان را مستجاب می فرمود، دعای یک منافقِ تمام عیار را مقرون به اجابت فرمود، آن هم با قیدِ فوریّت هرچه فوری تر، که هنوز آن بخت برگشته چند قدمی پیش نرفته، توده سیاه رنگی از ابر نمودار شد و از وسطِ آن سنگ کوچکی برمغزِ وی فرود آمد که نشانه استجابت دعایِ او بود و همانند اصحاب فیل او را نقش برزمین ساخت و جابجا هلاک گردید.(1)

تا مرحله دیگر ندارم، پس در صورتی که صلاح بدانید خرج سفر مرا تا رسیدن به محل سکونَتَم مرحمت کنید و چون من خود متنعِّم به نعمت الهی و دارای تمکُّنِ مالی می باشم، هنگامی که به شهر و دیار خود رسیدم، آنچه را به من دهید برای شما صدقه خواهم داد، زیرا من خود اهل صدقه نیستم.

پس امام علیه السلام به داخل حجره رفت و بعد از لحظاتی از حجره بیرون آمد و پشت در خانه ایستاد و دست خود را از بالای در خارج نمود و فرمود: این دویست دینار را بگیر و به مصرف هزینه سفر برسان و بدان تبرُّک جو و از جانب من هم در مقابل آن صدقه مده و هم اکنون بیرون رو که من تو را نبینم و تو هم مرا نبینی.

آنگاه که آن مرد به راه افتاد از دستورِ حضرتش مبنی بر خارج گردیدن و ندیدنِ همدگر، سؤال شد.

امام فرمود: از بیم آن که مبادا به خاطر قضاء حاجتی، ذلّت سؤال را در چهره او ببینم، گفتم هرچه زودتر برود تا همدیگر را نبینیم. آیا حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را نشنیده ای که فرمود: «المستتر بالحسنة تعدل سبعین حجة و المذیع بالسیِّئة مخذول، و المستتر بها مغفور»

حسنه و کار خیرِ مستور و مخفی، برابر هفتاد حجّ است. و سیّئه و کار زشتِ علنی، مایه خواری باشد، و در صورت پنهانی، آمرزیده گردد.

مگر نشنیدی گفتار اولی را (شاید مقصود ابوبکر باشد) که گفت:

«متی آتِهِ یوما اُطالب حاجةً

رجعت إلی أهلی و وجهی بمائه»

«هروقت به خاطر طلب حاجتی به نزد او رفتم، در حالی به خانواده ام برگشتم که آبرویم همچنان محفوظ بود».(1) باتوجه به این که چگونگی برخورد امام با یک شخص مسلمان

ص: 196

درمانده، خود شاهد و بیانگر مقام سخاوت و روح آقامَنِشی آن حضرت و به دور بودن از هرگونه نقاط ضعف اخلاقی و سوءبرخورد با فقرا و نیازمندان است، دیگر نیازی به بحث و سخن از روش انسانی و بزرگواری آن بزرگوار نیست.

امّا همینقدر می گوئیم خدا لعنت کند کسانی را که با این گونه حجّتهای الهی آن همه دشمنی کردند و آنها را خانه نشین و در پایان شهیدشان نمودند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با رویِ گُشاده به او فرمود: من تو را بخشیدم و خداوند به تو نیکی فرمود و تو را به اسلام رهنمود کرد و الإسلامُ یَجُبُّ ماقَبْلَه، اسلام با آمدنش گذشته ها را بُرید و کنار گذاشت.(1)

و به طور خلاصه پیامبر اکرم با سابقه شرک و جنایاتی که از وی سرزده بود، او را در پرتو اسلام، بخشید و از تصمیم به کُشتَنش صرف نظر کرد.

امّا از نظر پیامبر این احتمال هم در کار بود که با بردنِ یک نفر اضافه، میهمانداران در مضیقه پذیرائی قرارگیرند و رنجیده خاطر شوند واز روی کراهت آن یک نفر را به خود راه دهند.(1)

حالا دیگر مؤمنین، خود باید تکلیف خود را بدانند که در دعوتهای مختلف و بردن و نبردنِ افراد اضافی و دعوت نشده به همراه خود چه نقشی داشته باشند.

اکنون باید عرض کنیم: ای امیرمؤمنان سر از خاک به در آورید و ببینید حتّی شیعیانتان با راه اندازیِ انواع تشریفات و صرفِ هزینه های مالی سنگین برای میهمانان و واردین، چه تکلّف هائی و دردسرهائی را برای خود تحمیل و به دیگران هم تحمیل می نمایند.

محمد بن منکدر گفت: محمد بن علی دست از دوش غلامان برداشت و با تکیه بر دیوار یا درخت، گفت: واللّه اگر درین حالت مرگ به سراغ من آید، در وقتی آمده که من مشغول به طاعتی از طاعات خداوند متعال می باشم تا نَفْسِ خود را از توجّه و کمک خواهی از تو و از مردم بازدارم، و بدون شکّ، من وقتی از آمدن مرگ می ترسم که در حال معصیتی از معاصی و نافرمانی خدا باشم.

پس گفتم: خدای رحمتت کناد! خواستم تو را پند و اندرز دهم، پس تو مرا موعظه کردی و پند دادی.(1)

این موقع به امام گفتم: این مرد نصرانی بود، و شما این گونه نسبت به او برخورد محبّت آمیز کردید!

فرمود: آری، با این که نصرانی بود در یک چنین حالی - که مشاهده کردی - سزاوار کمک حیاتی و سیراب نمودن بود.(1)

پیامبر، حسین علیه السلام آنچنان رفتار کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آن گونه نسبت به وی عکس العمل نشان دهد و او را نوازش فرماید و بر زانوی مبارک خود نشانَد.

و عکس آن هم فراوان دیده شده که به مقتضای ناپاکیِ نطفه از کودکی نسبت به خاندان پیامبر و امامان شیعه اظهار بغض و نفرت می نموده و تا آخر عمر هم چنان بوده اند.

مؤلّفِ این مجموعه، خود زنی را سراغ دارم که از خانواده سرشناسی در سنین کودکی - بعکس کودکِ زمانِ پیغمبر - حرفی که بیانگرِ نفرت و دشمنی با علی علیه السلام بود از دهانش درآمد و چون به حدّ رشد و میان سالی رسید از زنانِ پیش قدم درکشف حجاب خود و وادار کننده دیگران به کشف حجاب در عصر رضاشاه پهلوی از آب درآمد و بعدا سر از تشکیلات کفر و زندقه بهائیت درآورد و به همان مسلک هم از دنیا رفت.

پس ابوجعفر (امام باقر) فرمود: همین تو را بس است که خود بر علیه خودت حکم دادی - و غِنا را جزو باطل قلمداد کردی - و این چنین بود گفتار من با عبّاسی.(1)

آری، این حدیث و ده ها و ده ها حدیثِ مشابه، هریک سرنخی است بر خلط بین حقّ و باطل و حلال و حرام و راست و دروغ از ناحیه افراد زندیق و لااُبالی که با دروغ بستن حتّی به امام و حجّت خدا، به خود اجازه می دهند حرامش را حلال وانمود کنند و غِنا و دیگر چیزهای حرام و ممنوع را در بین مردم رواج دهند، و دیگر تو خود حدیث مفصّل بخوان ازین مُجمَل.

شما به زحمتِ آمدنِ این جا افتادی، من به خاطر آن شما را احضار نمودم که از خاندانت به تو شکایت کنم، آنها با من قطعِ رَحِم کردند و دین مرا مورد طعن قرار دادند و مردم را برمن شورانیدند.

و اگر کسی در خویشاوندی از من نسبت بدانها دورتر بود و عهده دارِ خلافت می شد، با وی چنین نمی کردند، بلکه شنوائی و اطاعت از خود نشان می دادند.

امام فرمود: یاامیرالمؤمنین! با این گله و شکایتی که می کنی چگونه می خواهی با پیشینیانِ صالحِ خود برابری نمائی، مگر ایّوب نبود که مورد ابتلاء و آزمایش واقع شد، پس صبر و شکیبائی نمود؟ و یوسف نبود که مورد ظلم واقع شد، پس عفو و بخشش از خود نشان داد؟ و سلیمان نبود که مورد اعطاء مقام سلطنت آنچنانی قرار گرفت و سپاسگزاری نمود؟

منصور گفت: من هم صبر می کنم و می بخشم و شُکر می کنم.

سپس گفت: ای اباعبداللّه! حدیثی پیرامون صله ارحام از تو شنیدم، می خواهم آن را برای من بازگو کنی؟

امام چند حدیث برای وی ایراد کرد و او هریک را نفی نمود، تا آن که امام فرمود: پدرم از جدّم نقل کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: مردِ خوبی به حال احتضار درآمد و در نزدیکی او مردی که عاقّ - والدین شده بود یا قطعِ رَحِم کرده - بود بسر می برد، پس خداوند به فرشته موت (عزرائیل) فرمود: چه مقدار از عُمرِ مرد عاقّ باقی مانده؟

ملک الموت عرض کرد: سی سال.

خداوند فرمود: این مدّت را به آن مردِ خوش عمل (که صله ارحام می کند) محوّل نما - که مرد عاقّ بمیرد و مرد صله رَحِم کننده تا سی سالِ دیگر بماند.

در این موقع منصور (که گویا متوجّه شد این حدیث همان حدیثی است که قبلاً شنیده بود و خواستارِ نقل مجدّد آن شد) از شنیدنِ آن

ص: 205

خوشحال گردید و دستور داد غالیه و مادّه خوشبویِ معمول آن روز را بیاورند که از روی احترام و محبّت به محاسن حضرت بمالد.(1)

و بالاخره منصور که از احضار امام صادق جز اذیّت و وارد نمودنِ فشار برآن حضرت هدفی نداشت، این چنین عوض شد و شرّش برطرف گردید.

که سیه چهره بود(1)، و این خبر، سیه چهرگی بچه را از ناحیه خانوادگی تأیید می کرد.

و بدین ترتیب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم سوءظنّ آن مرد را تبدیل به اعتماد و حسن ظنّ فرمود و نگذاشت آشیانه گرم یک خانواده از هم پاشیده گردد.

حضرتش را به عقب راند، و ترتیبِ اثری به گفته ایشان نداد.

ابومطر که راوی خبر است، گوید: به خرمافروش گفتم: آیامی دانی این شخص کیست؟

گفت: نه!

گفتم: او امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب است.

پس حالتِ تکان به او دست داد و رنگ از صورتش پرید، و فورا خرماها را در جای خود ریخت و درهم را به آن زنِ خادمه رد کرد، آنگاه رو به امام امیرمؤمنان نموده و گفت: یاامیرالمؤمنین! از من راضی شَوید. امام فرمود: چقدر مرا راضی و خوشنود می کند وقتی که تو حقوق مردم را بدانها رد کنی... .(1)

اکنون بسی قابل دقّت است که اگر یک کاسب خرمافروش با یک استاندار یا فرماندار یا مأموران درجه نازلِ شهرداری یا شهربانی چنین برخوردی داشت و او را به عقب می راند، چه عکس العملی داشت؟ و با چه مقدار جریمه های مختلف مالی و محدودیّت شغلی - و دستِ کم چند سیلی نوش جان کردن و فحشهای رکیک شنیدن و سبدِ خرماهایِ او را وارونه کردن - این «عقب راندَن» دنباله پیدا می کرد؟ که دیگر عقب راندنِ یک زمامدار (چون اصلاً از مَحالات است که پا در بازار نهد و از نزدیک به ارشاد و امر و نهی و رتق و فتق امور مردم بپردازد) قابل بحث نیست و چه گویم که ناگفتنش بهتر است.

امّا امیرمؤمنان که هم از قدرت فوق العاده بدنی برخوردار بود و هم از موضع قدرتِ حکومتی می توانست هرگونه فشاری به خرمافروش وارد آورد و او را تنبیه کند، این چنین که خواندیم با او برخورد فرمود و کار را به جای نازک نرساند.

ص: 211

نظرش می رسید، از سببِ آن پرسش نمود.

پس احمد شرح ماجرای بین خود و امام را به آگاهی وی رسانید. در این موقع حسین از کارهای زشتش حالِ ندامت و پشیمانی پیدا کرد و توبه نمود و به خط خانوادگیِ خود برگشت و شرابهای موجود درخانه اش را ریخت و وسائلِ مربوط بدان را درهم شکست و یکی از افراد باتقوا و دوری کننده از گناه و از صُلَحایِ متعبّد گردید و ملازمتِ مساجد و اعتکاف و بسربردن در مسجد را اختیار کرد تا وقتی که در چنین حالتی مرگ او فرارسید.(1)

بدین ترتیب یک بُعد افرادِ سیّد این باشد که همانند دیگر افراد وطبقات مردم، غیر معصوم اند و کم و بیش دچار خطا و اشتباه و آلوده به گناه می شوند و امر به معروف و نهی از منکر هم نسبت بدانها به قوّت خود باقی است که استثنابردار نیست.

و بُعدِ دیگرشان، مقامِ انتساب به پیامبر اکرم و افتخارِ زادگیِ آن حضرت و ائمّه اطهار(صلوات اللّه علیهم اجمعین) است، که باید هرچه بیشتر مورد احترام و گذشتِ اخلاقی و کمکِ مالی و تقدّم در بسیاری از شئونِ اجتماعی قرارگیرند و نمی توان آنها را به خاطر ارتکاب جرم و آلوده شدن به گناه، طرد و مردود نمود.

و این حدیث خود شاهد و بیانگر آن است که وقتی چگونگی برخورد امام عسکری با احمد بن اسحاق در رابطه با راه ندادنِ وی به اطلاعش رسید، عوض شد و دیگر پیرامون شُربِ خَمر نگشت.

و چه بسا برخوردهای انسانی و مؤدّبانه مؤمنین هم با یک نفر سیّدِ بی بندوبار و لااُبالی، او را عوض نماید و به راهِ راست گرایش دهد.

ص: 213

برابر طلبِ حقّ با آنها ستیزگی کنم -، و بالاخره حضرتش مانع تعرُّضِ آنها به مرد یهودی شد.

پس همینکه روز روشن و آفتاب در فضا پرتوافکن شد، مرد یهودی (که تحت تأثیر اخلاق آنچنانی پیامبر و برخورد انسانیِ او واقع شده بود) با گفتن: أشهدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللّه، وَ أنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ وَ رَسولُه، مسلمان شد و اضافه بر این، قسمتی از مال خود را هم اختصاص به «فیسبیل اللّه» و صرف در کارهای عامُ المنفعه اسلامی داد و گفت: به خدا قسم این چنین با تو روبرو نشدم، مگر به خاطر آن که بدانچه در تورات توصیف شده ای پی ببرم، و من در تورات شما را به عنوان محمد بن عبداللّه، متولّد در مکّه، و هجرت کننده به مدینه، و به دور از تندی و تندخوئی و فحّاشی و سخن زشت گوئی یا اهل داد و فریاد بودن شناختم.

و من شهادت به لا اله الا اللّه می دهم و این که تو محمد رسول اللّه هستی، و این اموالِ من در اختیار تو که بدانچه خدا درباره آن دستور داده حکم کنی، سپس حضرت علی علیه السلام فرمود: فرشِ زیرِ پای رسول خدا (در شب و روزی که با یهودی در بینِ راه بسرمی برد یا به طور همیشه) عبای حضرتش بود.(1)

ص: 217

26 - با اعتراف به جُرم، تبرئه شد··· 47

27 - باز شدن مُشت معاویه··· 48

28- باز هم نتوانست امام را به خنده درآورَد!··· 50

29- باید سوار شود یا جلو برود··· 51

30- با یک شاخه گل آزاد شد··· 52

31- به جای مُجازات، از بَردگی آزاد، مبالغی هم دستی گرفت··· 53

32- به خاطر باطل نباید حق را وانهاد··· 53

33- بدرقه از مرد یهودی، عامل گرایش به اسلام··· 55

34- بدگوئی و انتقاد، در مقابل احسان و صله رَحِم··· 56

35- برابری عرب و عجم··· 57

36- برادران ملعون··· 58

37- برخورد مسلمان ساز··· 59

38- برخورد شگفت انگیزِ آقا با غلام··· 60

39- بزرگی به خدا می بَرازَد و بس!··· 61

40- بزغاله یا قاتل پسر پیغمبر··· 62

41- بعد از چهارده سال معطّلی باز هم...!··· 63

42- به کار گرفتن، با اُجرتِ قطعی··· 64

43- پاداش احسان به سگ··· 66

44- پانزده سؤال و پانزده جواب··· 68

45- پریدن در خواب··· 70

46- پس اندازِ جامهای طلا و نقره··· 71

47- پیاده روی در رکابِ سوار··· 72

48- پیشدستیِ امام در برقراری صلح و آشتی··· 73

49- پیش گیری از همسایه آزاری··· 74

50- تبدیل دشمن به دوست··· 75

51- تبعیض یا تساوی··· 77

52- تلافیِ به ضدّ، به جای تلافی به مثل··· 78

53- جریمه نگرفتن حقّ السکوت··· 79

54- جوابِ «سام»، علیک است··· 82

55- جهاد در راه خدا، یا مادرداری··· 83

56- چرا مرا بر خدا مقدم داشتی؟!··· 84

57- چگونگیِ برخورد با شرابخوار··· 85

58- چگونگی نماز بر جنازه منافق··· 86

ص: 219

59 - چون بلا نازل شود، دیگر نباشد چاره ای··· 86

60 - چه سرمایه ای از این بالاتر؟··· 88

61 - چیزی را که باید تمنّا کرد··· 89

62 - حسرتِ پولها را به گور بُرد··· 90

63 - خاموش کردن چراغ به هنگام عَرضِ حاجت··· 92

64 - خانه ای بی نظیر و گرانبها، به قیمتی ناچیز··· 93

65 - خدای پنداری و دروغین··· 95

66 - خریدن آزادمردان··· 97

67 - خوارج و سوءاستفاده از قرآن··· 98

68 - خواهر خوش رفتار و برادر...··· 99

69 - خودداری از نماز بر جنازه بدهکار··· 100

70 - خیال بی جا··· 101

71 - دستی که پیامبر آن را بوسید!··· 103

72 - دعا بر سر سفره غذا··· 104

73 - دوستدارترین دوستان اهل بیت··· 105

74 - دوستی در مقابل دشمنی··· 106

75 - ... دیگر تبعیض چرا؟··· 108

76 - راه ندادن به مراجعین··· 109

77 - رشته برادری و مرز آن··· 111

78 - رفاقت با کبوتربازان··· 112

79 - رهائی از خواریِ کمتر و تن دادن به خواریِ بیشتر··· 115

80 - رهائی از کیفر گناه··· 116

81 - ریختن پلیدترین پلیدیها را از ظرفی در ظرف دیگر··· 117

82 - زندگیِ از همه زندگیها بهتر··· 117

83 - زورمندتر از زورمندِ وزنه بردار··· 118

84 - سائل و دانه های انگور··· 119

85 - سقوط حدّ دزدی در رابطه با خواندن قرآن··· 121

86 - سند بدهی، بدون بدهی··· 122

87 - شرورترین مردم در قیامت··· 125

88 - شکر نعمت، نعمتت افزون کند··· 126

89 - شمار واقعی طرفداران حقّ··· 127

90 - صبر قصّاب و صبر امام··· 129

91 - صدقه حلال··· 130

ص: 220

92- صدقه، یا ساعت سعد و نحس··· 131

93- صله رحم مالی، در مقابل صله رحم با خنجر··· 132

94- صله رحم نمونه··· 133

95 - صوفیه در مسجد النبی··· 134

96- ضمانتی که جامه عمل پوشید··· 136

97- روش به راه آوردنِ خطا کار··· 138

98- ظالم آری، اما تنگ نظر و بخیل نه!··· 139

99- عادت به درخواست از خدا··· 139

100- عزت خارکنی، یا ذلت صدقه خوری؟··· 141

101- عزیز کیست، و عزیزتر کدام است؟··· 143

102- غِشّ و فریب در معامله··· 145

103- غلامِ سهل انگار و آقای باگذشت··· 146

104- فحشهای خود را پس گرفت··· 147

105- فرزدقِ شاعر در برابر دو رُکْنِ حقّ و باطل··· 148

106- فرماندار سیستان و نامه امام جواد علیه السلام ··· 150

107- فرماندار اهواز و نامه امام صادق علیه السلام ··· 152

108- قبولِ دعوت به سه شرط··· 154

109- قهرمانِ وزنه بردار··· 155

110- کارگشائی در برابر نارواگوئی··· 155

111- کاری به راست و دروغش نداشته باش!··· 156

112- کدام یک از این دو کار بهتر بود؟··· 157

113- کسی که دعایش مستجاب نشود··· 158

114- کسی که مایه پَستیِ مردم، مایه سربلندیِ اوست !··· 159

115- کشیدنِ بار و فرار از رفتنِ زیر بار··· 160

116- گُذشت در مقابل حق گوئی··· 161

117- گرچه عام است، عالِم مؤمن بود··· 163

118- لباس عوام فریبی··· 164

119- لَبهائی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بوسید··· 166

120- لوح فاطمه علیهاالسلام ··· 169

121- مأمور حلّ اختلاف و بودجه آن··· 173

122- همه را به یک چشم نگاه کردن··· 174

123- متّهم بی گناه··· 176

124- مجازات تنه زدن و غرامتِ آسیب رسانی··· 177

ص: 221

125- محبوب ترین محبوبان و دشمن ترین دشمنان··· 178

126- مرعوب شدنِ کنیز کجا، و مرگ کودک کجا!··· 179

127- مقدار آب دجله··· 180

128- محکوم به اعدامی که آزاد شد··· 181

129- مرگی که بیست سال به تأخیر افتاد··· 182

130- معامله پیراهن··· 184

131- نیکی به اندازه شناخت··· 185

132- معنای کَفّ نفْس··· 187

133- مقابله بدی با نیکی··· 188

134- ممنوعیت همکاری با ظالمان، حتّی در راه حجّ··· 190

135- ممنوعیت های عالَم دوستی··· 192

136- منافقی که دعایش مستجاب شد!··· 193

137- من تو را نبینم، و تو هم مرا··· 194

138- مَهدور الدمی که آزاد شد!··· 196

139- میهمانِ بدون وعده··· 197

140- میهمانی آری، امّا تکلّف نه!··· 198

141- می خواستم او را موعظه کنم، او مرا موعظه کرد··· 199

142- نصرانیِ مُشرِف به مرگ··· 200

143- نطفه پاک بباید که شود قابل فیض··· 201

144- نقش غِناء در مقابل حقّ و باطل··· 202

145- نقش اعتماد به خدا··· 203

146- نماز برای خدا، یا از ترسِ تازیانه··· 205

147- نمونه گذشت··· 206

148- نوزاد سیاه از پدر و مادر سفید··· 207

149- نه تنها از مُجازاتِ، بلکه از بردگی هم آزاد شد··· 208

150- نه روزه و نه زنا··· 209

151- وظیفه کاسب نسبت به مشتری··· 209

152- هرچه باشد، زاده پیغمبر است··· 211

153- هر قومی را ازدواجی است··· 213

154- همسایه ناصبی یا زیدی··· 213

155- یهودیِ طلبکار··· 214

ص: 222

گفت: من امیدوارم دویست اشرفی برداشت کنم. ص 156