ص: 2

میثاق منتظران: شرحی بر زیارت آل یس جلد 1

مولف مهدی حائری (واصلی) قزوینی.

ص: 3

شَرِیکَ لَهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ لا حَبِیبَ إِلاّ هُوَ وَ أَهْلُهُ، وَ أُشْهِدُکَ یا مَوْلایَ أَنَّ عَلِیّا أَمِیرَ المُؤْمِنِینَ حُجَّتُهُ، وَ الحَسَنَ حُجَّتُهُ، وَ الحُسَیْنَ حُجَّتُهُ، وَ عَلِیَّ بْنَ الحُسَیْنِ حُجَّتُهُ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ حُجَّتُهُ، وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ حُجَّتُهُ، وَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ حُجَّتُهُ، وَ عَلِیَّ بْنَ مُوسی حُجَّتُهُ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ حُجَّتُهُ، وَ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ حُجَّتُهُ، وَ الحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ حُجَّتُهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ حُجَّةُ اللّه ِ، أَنْتُمُ الأَوَّلُ وَ الآخِرُ، وَ أَنَّ رَجْعَتَکُمْ حَقٌّ لا رَیْبَ فِیها یَوْمَ لا یَنْفَعُ نَفْسا إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْرا، وَأَنَّ المَوْتَ حَقٌّ، وَأَنَّ ناکِرا وَنَکِیرا حَقٌّ، وَأَشْهَدُ أَنَّ النَّشْرَ حَقٌّ، وَالبَعْثَ حَقٌّ، وَأَنَّ الصِّراطَ حَقٌّ، وَالمِرْصادَ حَقٌّ، وَالمِیزانَ حَقٌّ، وَ الحَشْ-رَ حَقٌّ، وَ الحِسابَ حَقٌّ، وَ الجَنَّةَ وَ النّارَ حَقٌّ، وَ الوَعْ-دَ وَالوَعِیدَ بِهِما حَقٌّ. یا مَوْلایَ شَقِیَ مَنْ خالَفَکُمْ وَ سَعِدَ مَنْ أَطاعَکُمْ، فَاشْهَدْ عَلی ما أَشْهَدْتُکَ عَلَیْهِ، وَ أَنَا وَلِیٌّ لَکَ بَرِیءٌ مِنْ عَدُوِّکَ، فَالحَقُّ ما رَضِیتُمُوهُ، وَ الباطِلُ ما أَسْخَطْتُمُوهُ، وَ المَعْرُوفُ ما أَمَرْتُمْ بِهِ، وَ المُنْکَرُ ما نَهَیْتُمْ عَنْهُ، فَنَفْسِی مُؤْمِنَةٌ بِاللّه ِ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، وَ بِرَسُولِهِ وَ بِأَمِیرِ المُؤْمِنِینَ وَ بِکُمْ یا مَوْلایَ أَوَّلِکُمْ وَ آخِرِکُمْ، وَ نُصْرَتِی مُعَدَّةٌ لَکُمْ، وَمَوَدَّتِی خالِصَةٌ لَکُمْ، آمِینَ آمِینَ.

* * *

ص: 5

لِدِینِکَ، وَ انْصُرْ بِهِ أَوْلِیآئَکَ وَ أَوْلِیآئَهُ وَ شِیعَتَهُ وَ أَنْصارَهُ، وَ اجْعَلْنا مِنْهُمْ. اَللّهُمَّ أَعِذْهُ مِنْ شَرِّ کُلِّ باغٍ وَ طاغٍ، وَ مِنْ شَرِّ جَمِیعِ خَلْقِکَ، وَ احْفَ-ظْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْ-فِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمالِهِ، وَ احْرُسْهُ وَ امْنَعْهُ مِنْ أَنْ یُوصِلَ إِلَیْهِ بِسُوءٍ، وَ احْفَ-ظْ فِیهِ رَسُولَکَ وَ آلَ رَسُولِکَ، وَ أَظْهِرْ بِهِ العَدْلَ، وَ أَیِّدْهُ بِالنَّصْرِ، وَ انْصُرْ ناصِرِیهِ، وَ اخْذُلْ خاذِلِ-یهِ، وَ اقْصِ-مْ قاصِمِیهِ، وَ اقْصِمْ بِهِ جَبابِرَةَ الکُفْرِ، وَ اقْتُلْ بِهِ الکُفّارَ وَ المُنافِقِینَ وَ جَمِیعَ المُلْحِدِینَ، حَیْثُ کانُوا مِنْ مَشارِقِ الأَرْضِ وَ مَغارِبِها، بَرِّها وَ بَحْرِها، وَ امْ-لَأْ بِهِ الأَرْضَ عَدْلاً، وَ أَظْهِ-رْ بِهِ دِینَ نَبِیِّ-کَ صَلَّی اللّه ُ عَلَ-یْهِ وَ آلِهِ. وَ اجْعَلْنِی اللّهُمَّ مِنْ أَنْص-ارِهِ وَ أَعْ-وانِهِ وَ أَتْباعِهِ وَ شِیعَ-تِهِ وَ أَرِنِی فِی آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلامُ ما یَأْمُلُونَ، وَ فِی عَدُوِّهِمْ ما یَحْذَرُونَ، إِلهَ الحَقِّ آمِینَ یا ذَاالجَلالِ وَ الإِکْرامِ، یا أَرْحَمَ الرّاحِمِینَ.

* * *

ص: 7

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا بابَ اللّه ِ وَدَیّانَ دِینِهِ

درِ [علم و معرفت] خداوند··· 64

تبلیغ سوره برائت··· 67

آنقدر در می زنم این خانه را··· 72

دادگر دین خداوند··· 74

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا خَلِیفَةَ اللّه ِ وَناصِرَ حَقِّهِ

خلیفه خداوند··· 76

خلافت و امامت··· 76

خلافت در احادیث··· 78

چهارمین خلیفه··· 79

خلافت حضرت مهدی علیه السلام··· 81

گستره خلافت حضرت مهدی علیه السلام··· 81

غانم هندی··· 82

جوان خیبری··· 86

یاری گر حقّ خداوند··· 93

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا حُجَّةَ اللّه ِ وَدَلِیلَ إِرادَتِهِ

حجّت خداوند··· 97

گفتگو ... آنگاه هدایت··· 99

ویژگی های حجّت خدا··· 103

خواست خداوند··· 106

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا تالِیَ کِتابِ اللّه ِ وَتَرْجُمانَهُ

تلاوت گر کتاب خدا··· 110

تلاوت در نهج البلاغه··· 112

چه خوش است صوت قرآن··· 115

روشنگر حقایق قرآن··· 116

خانگی داند که اندر خانه چیست··· 116

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ فِی آنآءِ لَیْلِکَ وَأَطْرافِ نَهارِکَ

ساعت های شب و روز··· 119

اقسام عبادت··· 121

نماز و دعای فَرَج··· 122

ص: 9

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا بَقِیَّةَ اللّه ِ فِی أَرْضِهِ

حضرت بقیّة اللّه علیه السلام··· 126

امام باقر علیه السلام در سفر شام··· 128

تنها راه نجات··· 130

اعتنای تو··· 132

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا مِیثاقَ اللّه ِ الَّذِی أَخَذَهُ وَوَکَّدَهُ

پیمان محکم خداوند··· 133

میثاق در قرآن··· 136

پیمان در ملکوت··· 137

پیمان ولایت در غدیر··· 139

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وَعْدَ اللّه ِ الَّذِی ضَمِنَهُ

وعده بزرگ خداوند··· 141

سعادت کامل جهانی··· 142

مهدی موعود علیه السلام··· 146

خیز که جان ها همه بر لب رسید··· 148

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا العَلَمُ المَنْصُوبُ وَالعِلْمُ المَصْبُوبُ

نشانه عظمت حق··· 150

شرط قبولی اعمال··· 151

دعای غریق··· 153

دانش فرو ریخته··· 154

علم سودمند··· 156

وَالغَوْثُ وَالرَّحْمَةُ الواسِعَةُ وَعْدا غَیْرَ مَکْذُوبٍ

دادرس درماندگان··· 160

نجات مردم بحرین··· 161

رحمت فراگیر··· 165

پرتوی از رحمت··· 169

وعده حتمی··· 171

وعده های توخالی··· 173

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ حِینَ تَقُومُ

آن گاه که بپاخیزد··· 175

چرا قائم نامیده شد؟··· 177

ص: 10

بسم اللّه الرحمن الرحیم

مَنْ ماتَ وَلَمْ یَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَةً جاهِلِیَّةً

هر کس امام زمان خویش را نشناسد و بمیرد،

پس به مرگ جاهلیت مرده است.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه واهب النعمة، والصلوة والسلام علی نبیّ الرحمة

وشفیع الأمّة، محمّد وآله الأئمّة، سیّما مولانا الإمام المنتظر

المهدیّ طاووس أهل الجنّة، وکاشف الکرب والمحنة

ومزیل الظلم والفتنة

و بیماران را رهایی و بهبود می بخشد، و به طور کلّی جامعه را به سوی خوبی ها وشایستگی ها سوق می دهد و از کجروی ها وپستی ها بازمی دارد.

علمای گرانقدر شیعه از دیرباز این زیارت شریف را در آثار خود نقل کرده اند، و پیوسته به حفظ و خواندن آن سفارش نموده اند، لذا شیفتگان حضرت بقیة اللّه الاعظم - عجّل اللّه فرجه الشریف - همواره به تلاوت آن مداومت داشته و دارند و از آثار و برکات بی پایان آن بهره ها یافته اند، و در بسیاری از بلاد شیعه، مجالسی به منظور خواندن آن برگزار می شود.

نسخه ای که مبنای این شرح قرار گرفته به روایت شیخ جلیل ابومنصور احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی قدس سره (از علمای قرن پنجم هجری) در کتاب پُر ارج «الاحتجاج»(1)

می باشد که با اثر جاودانه «بحار الانوار»(2)

علاّمه شیخ محمّد باقر مجلسی قدس سره مراجعه و مقابله شده است.

شایان تذکّر است که سعی کرده ام تمامی مطالب این شرح مستند به دلایل عقلی و نقلی و در عین حال ساده و روان باشد، و از مباحثی که قابل فهم همگان نیست و اثبات آنها دشوار است، پرهیز نموده ام.

از درگاه خداوند عاجزانه مسئلت دارم که این کمترین خدمت را از بنده حقیر سراپا تقصیر خود بپذیرد و آن را ذخیره آخرتم قرار دهد، و خوانندگان عزیز را مشمول نظر و عنایت خاصّ حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - سازد، و همه ما را در شمار یاران و خدمتگزاران حضرتش مقرّر بدارد و به سعادت دیدار آن چهره تابناک نایل فرماید.

چنانکه از خوانندگان محترم انتظار دارم مرا از دعای خیر فراموش ننمایند و از نقطه نظرهای سودمند خود بهره مندم سازند.

12 ربیع الاوّل/ 1420 ه-.ق

سید مهدی واصلی حائری

ص: 14

و حضرت امام رضا علیه السلام فرمودند: «هر امامی را به گردن دوستان و پیروانش پیمانی است که وفای به این پیمان، هنگامی به حدّ تمام و کمال می رسد که قبرهایشان را زیارت کند، پس هر که امامان را از روی علاقه زیارت نماید و به آنچه مورد خواست و رغبت آنان بوده تصدیق داشته باشد، روز قیامت شفیع او خواهند بود».

و احادیث بسیار دیگر که این وظیفه در آنها تأکید و آثار اخروی آن بیان گردیده است.

امّا آثار دنیوی: با توجّه به اینکه معصومین علیهم السلام الگوی مردم هستند، پس زیارت و دیدار ایشان در زمان حیاتشان و تشرّف به مزارشان بعد از وفاتشان، یکی از مهم ترین وسایل پرورش فکر و تصحیح و تکمیل اعتقاد و تهذیب نفس و تعدیل عمل است، و چه بسیار کسانی که در فکر یا عمل آنها خللی بوده و بر اثر زیارت یکی از معصومین، دگرگونی در آنها حاصل گردیده و از کارهای ناپسند و یا اندیشه های نادرست رهایی یافته اند، و از پرتو عنایت معصومین بهره گرفته در زندگی آنان تحوّلی پدید آمده است.

علاوه بر اینکه در زیارت معصومین علیهم السلام زمینه استجابت دعا و قضاء حوائج و شفای بیماران کاملاً فراهم است، حکایتهای بی شمار از این آثار و نتایج در کتاب ها و بر سر زبان ها بسی رایج است.

شایان ذکر است که زیارت معصومین علیهم السلام در صورتی که رفتن کنار قبورشان مقدور نباشد، از راه دور نیز انجام می گیرد، یا این که می توان دیگری را به نیابت از خود به زیارت فرستاد، چنانکه این امور بین مردم مؤمن و ملتزم به آداب دینی پیوسته معمول بوده است، و فقهای بزرگوار در بیان احکام زیارت نایب، فصلی را اختصاص داده اند.

گردیده. در مقدمه این زیارت چنین آمده است: «...هر گاه خواستید به وسیله ما به سوی خداوند توجه کنید و به ما روی آورید، پس همان گونه که خداوند فرموده است، بگویید: سَلامٌ علی آلِ یس...».

این زیارت با بیست و سه سلام آغاز شده که سلام اوّل به آل یس - یعنی عترت پاک پیامبر علیهم السلام - و سلام های بعدی هر یک با القاب و عناوین خاصّ حضرت مهدی علیه السلام می باشد، سپس با اظهار و اقرار اصول اعتقادی صحیح و گواه گرفتن امام عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - بر آنها و تجدید عهد وفاداری نسبت به اولیای دین، زیارت به پایان می رسد.

بعد از زیارت، دعایی است برای نورانیت زائر به انواع نورهای الهی که ترجمه بخشی از آن چنین است: «خداوندا! از تو می خواهم که درود فرستی بر محمّد، پیامبر رحمتت و [درود فرستی بر] کلمه نورت (آل محمّد علیهم السلام)، و دلم را به نور یقین و سینه ام را به نور ایمان و اندیشه ام را به نور نیّتهای خوب و تصمیمم را به نور دانش و نیرویم را با نور کار (شایسته) و زبانم را به نور راستگویی و... آکنده سازی...». آنگاه درخواست درود بر امام عصر - ارواحنا فداه - با توجّه به صفات حمیده آن بزرگوار، و دعا برای نصرت و حفاظت و تعجیل فرج و قیام آن حضرت، و پر شدن زمین از عدل و داد، و نابودی کفّار و منافقین و دشمنان دین.

این زیارت به تصریح بعضی از علماء، جامع و کامل و از بهترین زیارت های آن حضرت است که در همه اوقات و در هر مکان می شود آن را خواند، سندهای این زیارت را صحیح و معتبر دانسته اند و در مجامیع مهمّ حدیث و دعا نقل گردیده است.(1)

خداوند به ما توفیق دهد که به خواندن آن مداومت کنیم.

ص: 17

جواب سؤالات، امام زمان - ارواحنا فداه - عنایت فرموده اند و این ارمغان سعادت را مرقوم داشته اند، و شیعیان را به آن افتخار بخشیده اند.(1)

از خداوند منّان مسئلت دارم که روح شیخ حمیری و تمامی اصحاب و یاران ائمه اطهار علیهم السلام که واسطه رسیدن کلمات نورانی ایشان به نسلهای بعدی بوده اند را شاد گرداند و پاداش آنها را فزونی بخشد.

علی علیه السلام؛ توقیعی از امام کاظم علیه السلام؛ توقیعاتی از حضرت رضا علیه السلام؛ و چندین توقیع از حضرت جواد و حضرت هادی و حضرت عسکری علیهم السلام.(1)

مقاله نسبتا مبسوطی راجع به توقیعات طی ده بخش، در کتاب دایرة المعارف تشیّع نوشته ام که در اینجا فقط فهرست مطالب آن را یاد می کنم: رابطه اعجاز با توقیعات؛ استدلال به توقیعات؛ خطّ توقیعات؛ همه توقیعات توسّط نوّاب خاص ظاهر شده؛ مدّت خروج توقیع؛ مطالب مطرح شده در توقیعات؛ دفع خطر از شیعیان؛ بیزاری از منحرفان؛ توقیعات در کتابها و آثار بزرگان (منابع توقیعات)؛ نمونه ای از توقیعات.(2)

2 - همچنین رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «لا یُرَدُّ دُعاءٌ أوَّلُهُ بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرّحِیمِ، فَإِنَّ أُمَّتِی یَأْتُونَ یَوْمَ القِیامَةِ وَهُمْ یَقُولُونَ: بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، فَتُثْقلُ حَسَناتُهُمْ فِی المِیزانِ، فَیَقُولُ الأُمَمُ: ما أَرْجَحَ مَوازینَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وسلم! فَیَقُولُ الأَنْبِیآءُ: إِنَّ ابْتِدآءَ کَلامِهِمْ ثَلاثَةُ أَسْمآءَ مِنْ أَسْمآءِ اللّه ِ تَعالی لَوْ وُضِعَتْ فِی کَفَّةِ المِیزانِ وَوُضِعَتْ سَیِّئآتُ الخَلْقِ فِی کَفَّةٍ أُخْری، لَرُجِحَتْ حَسَناتُهُمْ(1)

؛ هر دعایی که اوّل آن بسم اللّه الرّحمن الرحیم باشد، بازگردانده نمی شود [ و به طور مسلّم به اجابت می رسد ]، و به راستی که امّت من روز قیامت [ به محشر ] می آیند در حالی که بسم اللّه الرحمن الرحیم می گویند، پس حسنات آنان در ترازوی عمل سنگین می شود، امّتان دیگر گویند: چقدر ترازوهای امّت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم سنگین است! پیامبران فرمایند: البته سرآغاز سخنان ایشان سه اسم از اسماء خداوند متعال است که اگر در یک کفّه ترازو نهاده شود و بدی های تمامی خلق در کفّه دیگر نهاده شود، به طور مسلّم حسنات ایشان [ به برکت این سه اسم مقدّس ] افزون تر [ و سنگین تر ] خواهد بود».

3 - امام صادق علیه السلام به صفوان جمّال فرمودند: «ما أَنْزَلَ اللّه ُ مِنَ السَّمآءِ کِتابا إِلاّ وَفاتِحَتُهُ: بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، وَإِنَّما کانَ یُعْرَفُ انْقِضآءُ السُّورَةِ بِنُزُولِ بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اِبْتِدآءً لِلأُخْری(2)

؛ خداوند هیچ کتابی از آسمان فرو نفرستاد، مگر اینکه سرآغاز آن بسم اللّه الرحمن الرحیم بود، و پایان یافتن سوره

فقط بدین گونه شناخته می شد که بسم اللّه الرحمن الرحیم به عنوان آغاز سوره دیگر نازل می گشت».

4 - همچنین امام صادق علیه السلام فرمودند: «لا تَدَعْ بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَإِنْ کانَ بَعْدَهُ شِعْرٌ(3)؛ بسم اللّه الرحمن الرحیم را وا مگذار، هرچند که پس از آن شعری باشد [ یعنی بخواهی شعری بخوانی یا بنویسی ].

ص: 22

5 - از امام صادق و امام رضا علیهماالسلام روایت آمده که فرمودند: «إِنَّ بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَقْرَبُ إِلَی اسْمِ اللّه ِ الأَعْظَمِ مِنْ سَوادِ العَیْنِ إِلی بَیاضِها(1)؛ در حقیقت نزدیکی بسم اللّه الرحمن الرحیم به اسم اعظم خداوند، از سیاهی چشم به سفیدی آن بیشتر است.

امّا مردم نسبت به این مربّیان بزرگوار و هدایتگران شایسته و امانتدار بر دو دسته تقسیم گردیده اند: دسته ای به مخالفت و عناد و تمسخر و لجبازی و عصیانگری پرداخته اند و از آنان روی برتافتند و چه بسیار از داعیه های حق را به شهادت رساندند.

دسته دیگر - که همیشه در اقلّیت بوده اند - به امر خداوند تسلیم شده، و از اولیای حق پیروی کرده اند و به سعادت دنیوی و اخروی رسیده اند.

ریشه اصلی هرگونه بدبختی و گمراهی همین است که آدمی به راهنمایی مصلحان و خیرخواهان بی اعتنایی کند و به دلخواه خود، یا به تقلید از مفسدان و فریبکاران عمل نماید.

البته ما معتقدیم که در هر کار - ریز و درشت؛ دنیا و آخرت - شناخت صحیح و مهارت و خبرگی کامل مربوط به اولیای خدا است، و چنین نیست که امور دنیا و عمران و سیاست و تدبیر آن را از افراد یا احزاب انتظار داشته باشیم و تعالیم دینی را تنها به امور معنوی و اخلاقی و اخروی محدود بدانیم.

خداوند می فرماید: «وَکُنْتُمْ أَزْواجا ثَلاثَةً * فَأَصْحابُ المَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ المَیْمَنَةِ * وَأَصْحابُ المَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ المَشْئَمَةِ * وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ * أُولئِکَ المُقَرَّبُونَ»(1)

؛ و شما سه گروه باشید: [ یکی ] اصحاب یمین [ راستان و سعادتمندان ] که چقدر حالشان نیکو است، و [ دیگری ] اصحاب شمال [ اهل شومی و شقاوتمندی ] که چقدر احوالشان بد و ناخوشایند است، و [ یکی هم ] سابقین که از همه جلوترند، اینان در حقیقت مقرّبان [ درگاه الهی ] هستند.

چنانکه می بینید عدّه ای به عنوان سابقین نامیده شده اند، اینان از همه جلوترند و نزد خداوند مقرّب تر و نزدیک تر می باشند، به همین جهت خداوند ایشان را پیشوای مردم قرار داده، و الگوی بشر ساخته تا در همه اموربه آنان اقتدا کنند، و روش آنها را پیش گیرند. و کسانی که در مسیر سابقین (پیامبران و امامان علیهم السلام) گام برمی دارند اصحاب یمین هستند، آنان به همان نسبت که از سابقین پیروی کنند در دنیا و آخرت سعادتمند و رستگار خواهند بود و به درجات بلند ارتقا می یابند.

امّا گروه سوم - که قرآن مجید آنان را اصحاب شمال نامیده است - برخلاف سابقین رفتار می کنند، این گروه یا به طور کلّی منکر مقام و مسؤولیت سابقین هستند که کافر نامیده می شوند، و یا اینکه به زبان و به صورت ظاهر آنان را تصدیق می کنند، ولی در دل قبول ندارند و در باطن

ص: 25

مخالفت می نمایند که منافق خوانده می شوند، و یا اینکه از شناخت سابقین دور افتاده و بی بهره مانده اند که ضالّ و گمراه می باشند.

امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز مردم را به سه گروه تقسیم کرده است. آن حضرت به یار بزرگوار خود کمیل بن زیاد نخعی رحمه الله فرمودند: «اَلنّاسُ ثَلاثَةٌ: فَعالِمٌ رَبّانِیٌّ، وَمُتَعَلِّمٌ عَلی سَبِیلِ نَجاةٍ، وَهَمَجٌ رِعاعٌ أَتْباعُ کُلِّ ناعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ العِلْمِ، وَلَمْ یَلْجَأُوا إِلی رُکْنٍ وَثِیقٍ(1)

؛ مردم سه دسته اند: [ نخست ] عالم ربّانی [ که پروردگارش به او علم آموخته است ] و طالب علمی که بر کناره راه نجات [ از جهل و نادانی دوری گزیده است ] و [ دسته سوم بسان ] مگسهای کوچک و ناتوان [ از همه جا بی خبر و آلوده به پلیدی ها ] پیروان هر آواز دهنده اند و به هر بادی که می وزد [ به این سوی و آن سوی ] متمایل می شوند، از نور دانش روشنی نگرفته اند و به پایه استواری پناه نجسته اند.

علمای ربّانی همان سابقین - یعنی انبیاء و اولیای خداوند - می باشند که خداوند آنان را به علم خود مجهّز نموده، و مسؤولیت سنگین رهبری خلق را برعهده ایشان نهاده است. بقیه مردم راهی جز این ندارند که از ایشان پیروی کنند و از طریق آنان به سوی حق روی آورند، که هرگاه از این حریم بیرون روند، به گرداب بلا و گرفتاری دچار گردند.

به همین جهت امام عصر - ارواحنا فداه - در مقدّمه زیارت با هشدار و تأکید، و با لحنی گلایه آمیز می فرمایند: «نه امر او [خداوند] را درمی یابید و می فهمید، و نه از اولیای او می پذیرید!»؛ یعنی باید به فرمان اولیای خدا گوش دل بسپارید ودر عمل به دستوراتشان بکوشید، تابه رستگاری نایل شوید.

چنانکه از حضرت امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمودند: «بَلِیَّةُ النّاسِ عَلَیْنا عَظِیمَةٌ، إِنْ دَعَوْناهُمْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَنا، وَإنْ تَرَکْناهُمْ لَمْ یَهْتَدُوا بِغَیْرِنا(2)؛

ص: 26

گرفتاری [ و آزمون ] مردم بر ما سخت است که اگر آنان را فراخوانیم، اجابتمان نکنند، و چنانچه آنان را واگذاریم به غیر ما رهنمون نشوند.

همچنین مرحوم علاّمه مجلسی رحمه الله فرموده: حکمت، علوم حقّ یقینی است که مقرون به عمل باشد، چنانکه گفته اند: حکیم راست گفتار و درست کردار است، لهذا حضرت تفسیر فرمود به معرفت امام که سرمایه همه سعادت ها است و علوم یقینی را از او باید کسب نمود، و به طاعت خدا که عمل کردن علوم است.

و از اینجا معلوم می شود که حکمت آن علوم باطله نیست که جمعی از ارباب ضلالت به عقلهای قاصر خود استنباط کرده اند و حکمت نام نهاده اند، و اکثر شرایع انبیاء و کتب الهی را به آن برهم زده اند، و مردم را از معرفت کتاب الهی و احادیث رسول خدا و ائمّه هدی علیهم السلام محروم داشته اند، بدون علم به شرایع و دانستن مسایل ضروری، به سبب چند مسأله باطله خود را عالم و حکیم نام کرده اند.(1)

در قسمت بعدی اقتباس از دو آیه قرآن مجید صورت گرفته است:

در سوره مبارکه قمر آمده: «حِکْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِی النُّذُرُ»(2)؛ این حکمتی است رسا، امّا هشدارها [ یا هشدار دهندگان ] کفایت نکنند.

و در سوره مبارکه یونس آمده: «وَما تُغْنِی الآیاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ»(3)؛ امّا این آیات [ و نشانه ها ] و هشدارها [ و انذار کنندگان ] گروهی را که ایمان نمی آورند [ و لجاجت می کنند ] چه نتیجه دهد؟

گویی امام علیه السلام در اینجا توجّه می دهد که گفتنی ها گفته شده و دلایل استوار برای مردم بیان گردیده، اکنون وظیفه سنگینی برعهده آنها است که عصیان و عناد را واگذارند، و به پند و اندرز حکیمانه اولیای حق روی آورند و دستورات ایشان را به کار بندند، تا از تنگناها رهایی یابند، و گرنه

ص: 28

عذابهای الهی بر آنها نازل می شود و انذار کنندگان (انبیاء و ائمه علیهم السلام) عذاب را از آنها دفع نکنند، و نتیجه ای برای آنها نخواهند داشت.

اوّلین گرفتاری مردم به کیفر روی گرداندن از امام علیه السلام و نپذیرفتن پند حکیمانه او، همان کناره گیری و غیبت او از آنها است، که بر اثر آن انواع فتنه ها و سختی ها و کشتارها و جنایت ها و... بشر را احاطه کرده و جهان را به زندانی بزرگ و شکنجه گاهی همگانی مبدّل نموده است، از هر گوشه فریادمظلومی به گوش می رسد واز هرسوی دود فتنه ای به چشم می خورد.

امّا کسانی که ایمان نیاورند، دلهایشان تاریک و مرده است و هشدارهای اولیاء را نمی شنوند، همان گونه که فرعون و نمرود و عاد و ثمود به عصیانگری ادامه دادند، تا اینکه خداوند آنها را نابود کرد و مؤمنان را نجات بخشید، همین برنامه تکرار خواهد شد و این بار برای همیشه ستمکاران و بدکاران از بین می روند و مؤمنان شایسته دنیا را به علم و تقوی و درستکاری آراسته خواهند ساخت. به امید آن روز!.

از امام صادق علیه السلام روایت شده: «هر آنچه خدای - عزّوجلّ - را به آن یاد کردی و پیامبر را نام بردی، از نماز می باشد، و هرگاه بگویی: اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّه الصّالِحِینَ؛ در حقیقت از نماز خارج شده ای».(1)

و در حدیث دیگر است که ابوکهمس از آن حضرت علیه السلام پرسید: هرگاه در رکعت دوم نماز برای تشهد بنشینم و در آن حال بگویم: اَلسَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَکاتُهُ، آیا از نماز بیرون [ و منصرف ] شده ام؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «خیر، ولی اگر بگویی: اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّه الصّالِحِینَ از نماز بیرون شده و آن را پایان داده ای».(2)

در غیر نماز نیز این ترتیب سلام گفتن وارد شده است، چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده که فرمودند: «هنگامی که به منزل خود وارد شوی بگو: بِسْمِ اللّه ِ وَبِاللّه ِ و بر خانواده ات سلام کن، و اگر در منزل کسی نباشد، بگو: بِسْمِ اللّه ِ وَسَلامٌ عَلی رَسُولِ اللّه ِ وَعَلی أَهْلِ بَیْتِهِ، وَالسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّه الصّالِحِینَ، که هرگاه چنین بگویی، شیطان از منزل تو فرار خواهد کرد».(3)

آنان ایمن نبود، و این شیوه در عرب ثابت و برقرار است و لذا سلام گفتن نشانه بیرون شدن از نماز و حلال شدن سخن گفتن، و مایه ایمنی از داخل شدن چیزی که نماز را باطل می کند، به درون آن است».

همچنین سلام از نامهای خداوند می باشد و از سوی نمازگزار بر دو فرشته که بر او موکّل هستند، واقع می گردد.(1)

یکی از علمای معاصر در حاشیه این حدیث شریف گفته است:

«حدیث یاد شده سرّ سلام در نماز و غیر آن را دربر گرفته است، و اینکه سلام اسم بابرکت خداوند است و حقیقت آن همچون سایبانی است که روی سرها سلامتی قرار می دهد و آنها را حفظ می کند، به همین جهت است که با «علی = بر» متعدّی شده است.

و هنگامی که حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم در معراج نماز گزارد و پیامبران و فرشتگان به آن حضرت اقتدا کردند، پس از انجام سایر افعال نماز دستور یافت که تشهد بگوید، آنگاه خداوند بر آن حضرت چنین سلام داد: اَلسَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَکاتُهُ.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از روی فروتنی [ و درخواست سلام برای تمامی بندگان شایسته ] چنین گفت: اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّه الصّالِحِینَ.

خداوند فرمود: اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَکاتُهُ.

و سلام حضرت مهدی علیه السلام بر خودش و بندگان شایسته، دعا و طلب و انشاء است، و هم ممکن است که خبر باشد [ از سلامتی و ایمنی خاص ] که آن حضرت در آنچه خبر دهد صادق است، و جز این نیست که آن بزرگوار حقیقت اصلی سلام است، و سایر افراد شایسته، فرع و شاخه ای از آن وجود شریف می باشند.

ص: 31

و سلام در مورد معصوم، همان عصمت است و نسبت به دیگران پاکی باطن و خلوص نیّت و صدق و صفا می باشد.(1)

بوی گل خود به چمن راهنما شد ز نخست

ورنه بلبل چه خبر داشت که گلزاری هست!

همچنین باید توجّه داشته باشیم که روی آوردن به غیر اولیاء - چنانکه مشرکین به بت ها رو کنند و آنها را مقرّب پندارند یا گمراهان که سران باطل ونفاق را به درگاه حق واسطه آورند - آدمی را از مسیر سعادت دورتر می سازد و بر تاریکی هایش می افزاید، و در وادی حیرت وا می گذارد.

در اینجا بی تناسب نیست که حکایت یکی از نیکبختان را بیاورم که در عصر غیبت کبری به دیدار مولایش تشرّف یافته و به عنایت آن حضرت به مذهب حق گرویده است.

ولی مادرم از اهل ایمان، من نیز مذهب آنها را داشتم، امّا به برکت حضرت حجّت صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - شیعه شدم.

از علّت و نحوه تشیّع او سؤال کردم، جواب داد: اسم من یاقوت و شغلم روغن فروشی کنار پل حلّه است. در یکی از سالها برای خریدن روغن از شهر حلّه بیرون رفتم تا از صحرانشینان روغن تهیه کنم. چند منزل رفتم تا آنچه می خواستم خریدم و به اتفّاق عدّه ای از اهالی حلّه بازگشتم و در یکی از منزل ها که فرود آمدیم و خوابیدیم، وقتی بیدار شدم دیدم همه رفته اند و من در صحرای بی آب و علفی که درندگان بسیاری هم داشت تنها مانده ام. از آن جا تا نزدیک ترین آبادی چند فرسنگ راه بود، برخاستم و به راه افتادم ولی راه را گم کردم و متحیّر ماندم، از طرف دیگر از تشنگی و درندگان ترسان بودم. درمانده شدم و در آن حال به خلفا و مشایخ استغاثه کردم و از آنها کمک و شفاعت خواستم تا خداوند برایم فرج کند، ولی نتیجه ای نداد.

با خود گفتم: از مادرم شنیده ام که می گفت: ما امام زنده ای داریم که کُنیه اش اباصالح است، به فریاد گم شدگان می رسد و درماندگان و ضعیفان را کمک می کند، با خداوند پیمان بستم که به او پناهنده شوم اگر نجاتم داد به مذهب مادرم درآیم، پس او را صدا کردم و استغاثه نمودم، یک مرتبه کسی را دیدم عمامه سبزی بر سر داشت مانند این - به علفهای کنار نهر اشاره کرد - با من راه می رود، به من دستور داد که به مذهب مادرم درآیم و کلماتی فرمود (که مؤلّف کتاب آنها را فراموش کرده است).

آنگاه فرمود: به زودی به آبادی می رسی که آنجا همه شیعه هستند.

گفتم: ای آقای من! شما با من به آن آبادی تشریف نمی آورید؟

فرمودند: خیر! چون هزار نفر در اطراف بلاد به من پناهنده شده اند،

ص: 34

می خواهم آنان را خلاص کنم. سپس از نظرم غایب شد، کمی راه رفتم به آن آبادی رسیدم، مسافت زیادی تا آن جا بود که همسفرهایم روز بعد به آن جا رسیدند، از آن جا به حلّه بازگشتم و به نزد سیّد الفقها سیّد مهدی قزوینی - که قبرش پر نور باد - رفتم، و سرگذشت خودم را به او گفتم و احکام و مسائل دینی را از او آموختم، و از او پرسیدم: به چه عملی می شود بار دیگر آن حضرت را ببینم؟

فرمود: چهل شب جمعه به زیارت امام حسین علیه السلام برو. من هم شبهای جمعه به زیارت حضرت سید الشهداء علیه السلام می رفتم، یک نوبت از چهل بار باقی مانده بود. روز پنج شنبه از حلّه به کربلا رفتم ولی وقتی به دروازه شهر رسیدم، دیدم مأمورین ظالم از مردم گذرنامه می خواهند و خیلی هم سخت می گیرند. من نه گذرنامه داشتم و نه مبلغ آن را. چند بار خواستم به طور قاچاق از میان جمعیّت بگذرم، ولی نشد. در همین اثنا حضرت صاحب الامر - عجّل اللّه فرجه الشریف - را دیدم که در لباس طلبه های ایرانی با عمامه سفیدی بر سر داخل شهر است، به آن حضرت استغاثه کردم و کمک خواستم، آن حضرت بیرون آمد و مرا همراه خود به داخل شهر برد و دیگر او را ندیدم و با حسرت و تأسف بر فراقش ماندم.(1)

و از احمد بن ابراهیم روایت شده که گوید: به جناب ابوجعفر محمّد بن عثمان رحمه الله [دومین نایب خاص حضرت بقیّة اللّه علیه السلام ] اشتیاقم را به دیدار مولایمان بیان کردم. فرمود: با اشتیاق مایل هستی که آن حضرت را ببینی؟

گفتم: آری، فرمود: خداوند پاداش شوق تو را عنایت فرماید، و دیدن رویش را به آسانی و عافیت به تو روزی کند. ای ابوعبد اللّه! التماس مکن که او را ببینی زیرا در ایّام غیبت به دیدارش اشتیاق داری، و درخواست

ص: 35

مکن که با او همنشین گردی که این از عزائم الهی است و تسلیم بودن به آن بهتر است، ولی با زیارت به سوی او توجه کن.(1)

مرحوم آیت اللّه موسوی اصفهانی در توضیح جمله: «ای ابوعبد اللّه! التماس مکن که او را ببینی...» چنین فرموده: منظور دیدن آن حضرت به گونه امامان گذشته علیهم السلام است، یعنی هر وقت خواسته باشی این امر برایت فراهم باشد، و امّا اینکه درخواست دیدن آن حضرت به طور مطلق چیزی نیست که منع شده باشد، بلکه از وظایف متدیّنین است و رسیدنشان به این سعادت بسیار اتّفاق افتاده است. و شاهد بر آنچه گفتم، اینکه فرموده: «زیرا در ایّام غیبت به او اشتیاق داری، و درخواست مکن که با او همنشین گردی که این از عزائم الهی است...».

چون اگر دیدن آن جناب و همنشین شدن با حضرتش هرچند دربعضی از اوقات، از عزائم الهی و خواسته حتمی خداوند در مورد صاحب الزمان علیه السلام بود، برای هیچ کس از مؤمنین این امر اتفاق نمی افتاد، و این برخلاف چیزی است که مشاهده می شود، زیرا روایات وحکایات درمورد مؤمنین رستگار به دیدار آن بزرگوار علیه السلام سبب باور اهل یقین می باشد...(2)

بر آستان بنشین گر به خانه راهی نیست

کجا روی که جز این آستان پناهی نیست

اگر به شهد نوازد و گر به زهر کُشد

به غیر خوان عطایش حواله گاهی نیست

سراغ مشرق و مغرب نپرس در ره عشق

که هر طرف گذری جز به دوست راهی نیست(3)

ص: 36

النّاسِ»(1)؛ در بسیاری از رازگویی های ایشان خیری نیست مگر آنکه کسی به صدقه یا نیکوکاری یا اصلاح بین مردم وادارد.

و هم فرموده است: «وَلا تُؤْتُوا السُّفَهآءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّه ُ لَکُمْ قِیاما»(2)؛ و اموالتان را به افراد سفیه [ و کم خرد ]ندهید که خداوند شما را سرپرست آنها قرار داده است.

و [نیز] فرموده: «لا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیآءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»(3)؛ از چیزهایی سؤال [ و پرس و جو ] نکنید که چون برایتان آشکار گردد، شما را اندوهگین سازد.(4)

2 - احمد بن محمّد بن ابی نصر بزنطی گوید: به حضرت ابوالحسن امام رضا علیه السلام عرض کردم: حسن بن محبوب زرّاد، از سوی شما نامه ای [ و پیامی ] آورد. امام علیه السلام فرمود: راست است [ آن پیام از ما است ] و مگو زرّاد

بلکه بگو: سرّاد، خداوند متعال فرموده است: «وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ»(5)؛ و در زره ساختن اندازه گیری دقیق انجام ده.(6)

توضیح اینکه: زرّاد و سرّاد هر دو به معنی زره ساز است که یکی از صنایع مهم در زمان قدیم بوده و از حضرت داود علیه السلام به یادگار مانده است.

حضرت امام رضا علیه السلام تعلیم فرمودند: کلمه ای را که در قرآن کریم به کار رفته است همان را به کار بریم.

و احادیث بسیار دیگر که در آنها ائمّه اطهار علیهم السلام از آیات قرآن کریم بهره گرفته اند و سخنان خود را به کلام ربّانی مستند نموده اند، که از جهت رعایت اختصار به همین مقدار اکتفا کردم.

از سوی دیگر در مجموعه ای از احادیث، خبرها بدون واسطه از خداوند متعال نقل شده است که در اصطلاح علم حدیث شناسی از این

ص: 38

قبیل احادیث به عنوان (حدیث قُدسی) یاد می کنند. این نامگذاری - که حاکی از طهارت و پاکی و عظمت این احادیث است - ، از جهت انتساب آنها به خداوند متعال می باشد که آن مفاهیم را فرموده است.(1)

برای تبرّک، یکی از احادیث قدسیه را در اینجا می آورم:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند می فرماید: «هیچ چیزی نیست مگر اینکه غیر خودم را وکیل قرار داده ام که آن را برگیرد به جز صدقه را، که خودم با دو دست [ قدرت و عنایتم ] آن را به سرعت می گیرم، تا آن جا که شخصی یک دانه خرما و یا نیمی از خرما را صدقه می دهد و من آن را برایش پرورش می دهم [ و بزرگ می کنم ] همان طور که کسی بچّه اسب و بچّه شتر خود را می پروراند، روز قیامت به او می رسد در حالی که همچون کوه اُحد و بزرگتر از کوه اُحد باشد».(2)

پس از این مقدّمه باید عرض کنم: کلام امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف -که: «فَقُولُوا کَما قالَ اللّه ُ تَعالی...» شاید اشاره باشد به آیه کریمه: «سَلامٌ عَلی آل یس»(3)

و در این صورت گویی فقط همین جمله، کلام خداوند متعال است و بقیه جملات زیارت شریف، انشاء حضرت ولی عصر - ارواحنا فداه - می باشد.

احتمال دیگر اینکه: «قالَ اللّه ُ تَعالی» به همه جملات زیارت اشاره باشد که بلافاصله بعد از «سَلامٌ عَلی آلِ یس» به سلامهای دیگر و...

می پردازد، بنابراین می توان گفت: زیارت آل یس نیز از احادیث قدسیه است که توسط حضرت بقیة اللّه الاعظم - عجّل اللّه فرجه الشریف - برای شیعیان صادر گردیده است.

ص: 39

ابن شهرآشوب راجع به آیه کریمه: «سَلامٌ عَلی آلِ یس»(1)

فرموده است: گفته اند: الیاسین [ قرائت شود ] که مقصود الیاس و همراهان او باشند. نافع گوید: این قول باطل است، زیرا در مصحف (قرآن مکتوب) لام جدای از یاسین نوشته شده است. و [ برخی ] گفته اند: یاسین معنایش یا رجل (ای مرد) می باشد، و توضیح این قول آن است که [ پس از آن فرماید ]: «البته تو از فرستادگان خداوند هستی».

آنگاه اختلاف کرده اند [ که مقصود از آل چیست؟ ] بعضی گفته اند: کسانی هستند که پیرو دین کسی باشند، و به این آیه تمسّک نموده [ و استدلال کرده اند ]: «أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ العَذابِ»(2)؛ [ روز قیامت فرمان رسد: ] آل فرعون را به سخت ترین عذاب داخل کنید.

[ امّا این نظر را نمی توان پذیرفت، چنان که ] امام صادق علیه السلام فرموده است: «وَاللّه ِ ما عَنی إِلاّ أَبْنَتَهُ»(3)؛ به خدا سوگند که جز دختر فرعون، در این آیه منظور نیست.

و ابومحمّد نوبختی گفته است: شاید مقصود از آل فرعون کسانی از خاندان او باشند که بر کفر او بوده اند، و اگر آل محمّد علیهم السلام را پیروان آن حضرت بدانیم که نسبشان به آن حضرت نمی رسد، پس باید کسی که از جبرئیل علیه السلام پیروی کند، هم آل جبرئیل باشد. بنابراین حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم نیز از آل جبرئیل است! و نیز مسلمانان از آل نوح و ابراهیم و موسی و عیسی باشند، چون مسلمانان پیروان انبیاء هستند. همچنین هر کس در فقه از ابوحنیفه پیروی کند، باید از آل او به شمار آید!

و هم ابن عبّاس و مجاهد و ابن جبیر و اعمش و کلبی و نافع و یعقوب و ابوحازم و ابن مردویه و قشیری گفته اند: یاسین محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است، و آل آن

ص: 41

حضرت، اهل اویند. و همین معنی از امیر المؤمنین و امام باقر و امام صادق علیهم السلام و زید بن علی قدس سره روایت شده است.

«إِنَّ اللّه َ اصْطَفی آدَمَ وَنُوحا وَآلَ إِبْراهِیمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَی العالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ»(1)؛ به راستی که خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید، ذرّیه [ و دودمانی ] که بعضی از بعض دیگر به وجود آمده اند.

و اختلافی نیست در اینکه صدقه بر امّت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم حرام نمی باشد. [ بنابراین آل محمّد به کسانی که از نسل آن حضرت نیستند گفته نمی شود ]. و چون بر پیامبر و آلش علیهم السلام درود فرستند در کنار آن بر آل ابراهیم علیه السلام

درود می فرستند، پس جایز نیست که معصیت کاران در آنها داخل باشند.

و نیز [ فقها گویند: ] هرگاه مردی وصیّت کند که دارایی من برای آل من باشد. دارایی او را به خویشاوندانش می دهند. و اگر بگوید: مال من برای آل فلان و آل فلان باشد، مال او را به خویشاوندان [ و دودمان ] آن دو می دهند. و چنانچه بگوید: دارایی من از برای آل رسول علیهم السلام باشد، اموال او را به اصحاب انفال باید داد... .(1)

نتیجه این که: آل فقط بر فرزندان و دودمان شخص گفته می شود و در مورد پیروان و یاران و امّت و... به کار نمی رود.

شیخ طبرسی رحمه الله فرموده است: «و نیز گفته اند: یس معنایش ای انسان است که از ابن عباس و اکثر مفسّرین نقل شده است. و گویند: معنایش یا رَجُل (ای مرد) می باشد. [ این قول ] از حسن و ابوالعالیه منقول است، و گفته شده: معنایش یا محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است. از سعید بن جبیر و محمّد بن الحنفیه روایت آمده.

و به قولی: معنایش یا سیّد الأوّلین والآخرین است. و گویند: این نام پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است که این سخن از امیر المؤمنین و حضرت ابوجعفر [امام باقر] علیهماالسلام رسیده است... ».(1)

نام مقدّس یس از اسم هایی است که به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم اختصاص دارد، چنانکه در حدیثی از امام باقر - یا امام صادق - علیهماالسلام آمده است که فرمودند: این [ نام شریف ] محمّد است که اذن داده شده تا به آن نام گذاری کنند، [ اما ] چه کسی به آنان رخصت داده که در خصوص یس نیز چنین کنند - یعنی به آن نام گذاری نمایند - در حالی که آن اسم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است.(2)

مرحوم علاّمه مجلسی رحمه الله در توضیح این حدیث شریف فرموده است: و می توان گفت: نام گذاری به اسم های اصلی ایشان ( پیامبران علیهم السلام ) جایز است، اما به القاب مخصوص آنان که به منظور تعظیم و تکریم بر آنان اطلاق گردیده، روا نیست. مانند: نبی، رسول، بشیر، نذیر، طه و یس. و این حدیث با اخباری که قبلاً گذشت که در آنها تأکید شده: (بهترین نام ها، اسم های پیامبران است) منافاتی با هم ندارند [ زیرا مقصود اسم های اصلی پیامبران است نه القاب مخصوص که اشاره به مقامات و شؤون پیامبری دارد ].(3)

ص: 45

و در آیه 130 سوره مبارکه صافّات، اکثر قرّاء «سَلامٌ عَلی آلِ یس»

خوانده اند، و رسم الخط قرآنی نیز گواه آن است، و چند تن از قرّاء «سَلامٌ عَلی إِلْ یس» به سکون لام خوانده اند و گفته اند: مقصود جمع الیاس می باشد که حضرت الیاس علیه السلام و امّت مؤمن او را شامل گردد.

وجوه دیگری نیز در این باره گفته اند، از جمله اینکه: الیاس پسر یاسین است، یا اینکه: یس نام قرآن است.(1)

ولی هیچ یک از این اقوال دلیل محکمی ندارد، نتیجه اینکه قرائت اکثر قرّاء که موافق رسم الخط قرآنی نیز هست صحیح می باشد، که در حدیث مناظره امام رضا علیه السلام با علمای عامّه در حضور مأمون چنین آمده است:

حضرت ابوالحسن امام رضا علیه السلام فرمودند: به من بگویید اینکه خداوند می فرماید: «یس * وَالقُرْآنِ الحَکِیمِ * إِنَّکَ لَمِنَ المُرْسَلِینَ * عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(2)؛ یس؛ سوگند به قرآن حکمت بیان که تو البته از فرستادگان خداوند هستی، که به راه راست فرستاده شده ای. منظور از کلمه «یس» کیست؟

علماء گفتند: مقصود از «یس» حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است، و هیچ کس در این باره تردیدی ندارد.

حضرت ابوالحسن علیه السلام فرمودند: بنابراین خدای - عزّوجلّ - به محمّد و آل محمّد علیهم السلام از این جهت فضیلت و امتیازی داده است که احدی نمی تواند به حقیقت توصیف آن دست یابد، مگر آنکه آن را تعقّل کرده و با میزان خرد سنجیده باشد، زیرا خداوند بر هیچ کس غیر از پیامبران سلام نکرده است. چنانکه فرموده: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی العالَمِینَ»(3) ؛ سلام باد بر نوح علیه السلام [ سلامی پیوسته ] در عالمیان. و هم فرموده: «سَلامٌ عَلی

ص: 46

اِبْراهِیمَ»(1) ؛ سلام بر ابراهیم علیه السلام. و نیز فرماید: «سَلامٌ عَلی مُوسی وَهارُونَ»(2) ؛ سلام بر موسی و هارون. امّا نفرمود: سلام بر آل نوح و آل ابراهیم و آل موسی و هارون، ولی فرموده است: «سَلامٌ عَلی آلِ یس»(3) ؛ سلام بر آل یس. - یعنی: آل محمّد علیهم السلام - .

مأمون گفت: البته من می دانستم که در کانون نبوّت شرح و بیان این مطلب هست... .(4)

و از ابن عبّاس روایت شده که در بیان آیه کریمه: «سَلامٌ عَلی آلِ یس»

فرموده است: سلام [ و درود ] از پروردگار عالمیان بر حضرت محمّد و آل محمّد علیهم السلام است و سلامتی [ و ایمنی ] در قیامت برای هر که ولایتشان را داشته باشد و از آنان پیروی کند.(5)

و روایات دیگر از طریق خاصّه و عامّه در این باره وارد شده، که به علت طولانی شدن بحث از آوردن آنها خودداری می کنیم.

لازم به تذکر است که آیه کریمه: «سَلامٌ عَلی آلِ یس» از آیاتی است که بر امامت مولای متقیان علی علیه السلام و فرزندان معصوم آن حضرت دلالت می کند، و تأکیدی است بر رشته محکم ولایت که به وجود شریف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم متّصل است، چنانکه مرحوم علاّمه حلّی رحمه الله فرموده: «هفتاد و سوم [ از آیاتی که بر امامت حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام دلالت دارد ] «سَلامٌ عَلی آلِ یس» است. از ابن عبّاس آمده: [ یعنی ] آل محمّد علیهم السلام».

شهید قاضی نور اللّه تستری در توضیح کلام علاّمه حلّی و ردّ بعضی از ناصبیان فرموده است: «خداوند متعال در چند آیه از این سوره، شماری از

ص: 47

پیامبران را به سلام اختصاص داده و فرموده است: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی العالَمِینَ»(1)؛ «سَلامٌ عَلی اِبْراهِیمَ»(2)؛ «سَلامٌ عَلی مُوسی وَهارُونَ»(3) سپس فرموده: «سَلامٌ عَلی آلِ یس»(4). آنگاه سوره را چنین پایان داده: «سَلامٌ عَلَی المُرْسَلِینَ وَالحَمْدُ للّه ِِ رَبِّ العالَمِینَ»(5).

و پُر واضح است که سلام بر ایشان (آل یس) به طور جداگانه در اثنای سلام بر پیامبران و رسولان علیهم السلام، با صراحت تمام دلالت دارد که ایشان علیهم السلام در همان درجه آنان هستند، و کسی که در مرتبه و درجه آنان باشد جز امام معصوم نخواهد بود، پس این سخن نصّ (کلام صریح غیر قابل تأویل) است در امامت، و یا حداقل نصّ است در افضلیت.

و مؤیّد آن است آنچه ابن حجر در صواعق خود، به نقل از فخر الدین رازی آورده که او گفته است: اهل بیت پیامبر علیهم السلام در پنج چیز با آن حضرت مساوی هستند:

- در سلام، خداوند فرمود: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ». و نیز فرمود: «سَلامٌ عَلی آلِ یس».

- در صلوات و درود فرستادن بر آن حضرت و اهل بیتش علیهم السلام در تشهّد.

- در طهارت که [خطاب به آن حضرت] فرمود: «طه»(6)یعنی یا طاهر (ای پاک). و فرمود: «وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا»(7).

- در تحریم صدقه [ صدقه بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم جایز نیست، بر آل آن حضرت نیز حرام است ].

ص: 48

- و در محبّت، خداوند فرموده: «فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّه ُ»(1). و فرموده است: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرا إِلاَّ المَوَدَّةَ فِی القُرْبی»(2).(3)

مرحوم علاّمه شیخ محمّد حسن مظفّر، پس از نقل این گفتار چنین فرموده: البته موارد عمده و مهمّی که آل پیامبر با آن حضرت مساوی می باشند را واگذاشته است، از جمله اینکه: ایشان همچون پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم حجّت های الهی بر خلق می باشند، زیرا که ایشان خلفای دوازده گانه آن حضرت از قریش هستند، و (فخر رازی) فراموش کرده مباهله ایشان را همراه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، و عصمت ایشان را، و بسیاری از فضایل را که با آن حضرت مشارکت دارند، مانند: علم به آنچه در کتاب خدا هست و... .(4)

بی آلایش گردد - یعنی در زمین خصومت و اختلافی نخواهد ماند - و آنچه دوست دارند برایشان فراهم خواهد بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم این پیمان را از همه امامان و شیعیان گرفت، و سلام بر آن حضرت یادآوری این پیمان و تجدید آن با خداوند است، به امید آنکه خداوند در رسیدن وقت این پیمان تعجیل کند و سلامت [ و گشایش ] را با همه برکاتی که در آن پیمان بوده است، را برای شما زودتر رساند».(1)

بنابراین سلام به آل یس، درخواست تحقق یافتن پیمان الهی است که عالم را به ظهور حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - از هرگونه آلودگی پاک سازد، و کاملاً سالم و بی آلایش گرداند، به امید آن روز.

ص: 50

داعی اللّه کسی است که به امر خداوند به سوی او دعوت می کند، زیرا هر کسی این اجازه را ندارد که مردم را به سوی خداوند دعوت نماید، به دلیل آیه کریمه که خداوند خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِدا وَمُبَشِّرا وَنَذِیرا * وَداعِیا إِلَی اللّه ِ بِإِذْنِهِ...»(1)؛ ای پیامبر! ما تو را فرستادیم گواه و مژده دهنده و هشدار دهنده و دعوتگر به سوی خداوند به فرمان او... .

گفتم: این مطلب را برایم بیان فرمایید، خداوند بر شما رحمت آرد! امام علیه السلام فرمودند: خداوند متعال دعوت به خودش را در کتابش به پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم خبر داده است، و دعوتگران به خودش را توصیف نموده و آن را چند درجه قرار داده که هر یک دیگری را معرّفی می کند، و از بعضی به بعض دیگر راه می یابند، و خداوند اوّل خودش به سوی خویش دعوت نموده و به طاعت و پیروی از فرمان خود فراخوانده است که فرموده: «وَاللّه ُ یَدْعُو إِلی دارِ السَّلامِ وَیَهْدِی مَنْ یَشآءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(1)

؛ و خداوند فرا می خواند به سرای سلامت و هر که را خواهد به راه راست رهنمون می شود. در مرحله دوم رسول خود را به دعوت خوانده که فرموده است: «أُدْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالحِکْمَةِ وَالمَوْعِظَةِ الحَسَنَةِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»(2)

؛ به راه پروردگارت با حکمت و اندرز نیکو دعوت کن، و با آنان (= مخالفین) به بهترین روش مناظره بنمای.

یعنی: با قرآن [ که سراسر حکمت است و بهترین روش دعوت کن ] و

کسی که با فرمان خداوند مخالفت دارد و به غیر آنچه در کتاب خود امر کرده به سوی او دعوت می نماید، چنین کسی داعی اللّه نیست، و [نیز] درباره پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(3)

؛ و به درستی که تو به راه راست هدایت می کنی. یعنی: دعوت می کنی.

آنگاه در مرحله سوم نیز دعوت به خودش را به وسیله کتابش بیان کرد و فرمود: «إِنَّ هذَا القُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ المُؤْمِنِینَ»(4)

؛ البته که آیه قرآن به استوارترین شیوه ها هدایت می کند. - یعنی: دعوت می کند - و مؤمنان

را مژده می دهد.

ص: 53

سپس یاد فرموده کسانی را که [ در مرحله ] بعد از خودش و پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم اذن داده تا به او دعوت کنند، آن جا که فرماید: «وَلْتَکُنْ

مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَیَنْهَونَ عَنِ المُنْکَرِ وَأُولئِکَ هُمُ المُفْلِحُونَ»(1)

؛ و باید که جمعی از شما به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند، و آنان همان رستگارانند.

در آیات دیگر، این جمع را شناسانده که کیستند و از کدام خاندان، خبر داده که ایشان از نسل ابراهیم و از دودمان اسماعیل، از ساکنان حرم الهی (مکّه مکرّمه) می باشند، از کسانی که هرگز غیر خداوند را نپرستیدند، آنان که دعا درباره ایشان مستجاب گردیده، دعای ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام، از اهل مسجد که خداوند راجع به ایشان در کتاب خود اعلام فرموده است: «إِنَّما یُرِیدُ اللّه ُ لِیُذْهِبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَیُطَهِّرَهُمْ تَطْهِیرا»(2)

همانا خداوند اراده کرده است که [ هر گونه ] پلیدی را از آنان دور ساخته و آنان را به طور کامل پاک گرداند. کسانی که پیش از این در وصف امّت ابراهیم علیه السلام توصیف نمودیم، همان جمعی هستند که مقصود ازقول خداوند می باشند آنجا که می فرماید: «أُدْعُوا إِلَی اللّه ِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی»(3)

؛ به خداوند دعوت می کنم من و هر آنکه پیروی از من نموده با بینش و بصیرت.

مقصود نخستین کسی است که بر ایمان به خداوند و تصدیق آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم به آنچه از سوی خداوند آورده است پیروی اش نمود، از امّتی که در میان آنها از بین آنها و به سوی آنها برانگیخته شد، [ نخستین کسی که از این امّت ] پیش از سایر خلق از او پیروی کرد، آنکه هرگز به خداوند شرک نورزید و ایمان خود را به ظلم - شرک - نیالود.

ص: 54

سپس خداوند پیروان پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم و پیروان این جمع را - که در کتاب خویش به امر به معروف و نهی از منکر توصیف نموده و آنان را دعوتگر به سوی خود قرار داده است - یاد فرمود و به آنان اذن داد که به او دعوت کنند و می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّه ُ وَمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ المُؤْمِنِینَ»(1)

؛ ای پیامبر! خداوند و هر که از مؤمنان از تو پیروی کرد، برایت کافی است.

آنگاه پیروان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از مؤمنین را چنین توصیف کرد که فرمود: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه ِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّآءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَمآءُ بَیْنَهُمْ تَریهُمْ رُکَّعا سُجَّدا یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّه ِ وَرِضْوانا سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْریة وَمَثَلُهُمْ فِی الإِنْجِیلِ»(2)

؛ محمّد رسول خداوند است و آنان که با اویند بر کافران سرسخت با یکدیگر مهربان هستند، آنان را پیوسته در حال رکوع و سجود می بینی که فزونی ثواب از خداوند و خشنودی او را خواستارند، در چهره هایشان از آثار سجده نشانه است، این توصیف آنان در تورات و توصیف ایشان در انجیل می باشد... .

پس از آن خبر داد که از این مؤمنان و هر کسی که چنین اوصافی دارد جان ها و اموالشان را خریداری نموده است، تا [ در ازای آن ] بهشت برای آنان باشد که در راه خدا مقاتله نمایند، پس [ دشمنان دین را ] بکشند و [ در راه خدا ] کشته شوند، وعده حقّی است که در تورات و انجیل و قرآن اعلام نموده است.

بعد از آن وفاداری ایشان را به عهد و پیمان خویش یادآور شده و فرموده است: «وَمَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّه ِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَذلِکَ هُوَ الفَوْزُ العَظِیمُ»(3)

؛ و چه کسی به پیمان خود از خداوند وفادارتر است؟ پس به این داد و ستد خود شادمانی کنید و همین است رستگاری بزرگ.

ص: 55

وقتی این آیه نازل شد: «إِنَّ اللّه َ اشْتَری مِنَ المُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ»(1)

؛ همانا خداوند از مؤمنان جان ها و اموالشان را خریداری نموده است، تا [ در ازای آن ] بهشت برای آنان باشد که در راه خدا مقاتله نمایند.

مردی از جای برخاست و به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم عرضه داشت: یا رسول اللّه! اگر مردی شمشیر خود برگیرد و به نبرد پردازد تا اینکه کشته شود جز اینکه این گناهان [ بزرگ ] را مرتکب می شود، آیا چنین کسی شهید است؟

خداوند - عزّوجلّ - [ آیه بعدی را ] بر رسول خود نازل فرمود: «اَلتّآئِبُونَ العابِدُونَ الحامِدُونَ السّآئِحُونَ الرّاکِعُونَ السّاجِدُونَ الآمِرُونَ بِالمَعْرُوفِ

وَالنّاهُونَ عَنِ المُنْکَرِ وَالحافِظُونَ لِحُدُودِ اللّه ِ وَبَشِّرِ المُؤْمِنِینَ»(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم جهادگران از مؤمنین را که چنین وصف و زیور دارند به شهادت و بهشت مژده داد و فرمود: «التّآئِبُونَ»؛ توبه کنندگان از گناهان، «العابِدُونَ»؛ آنان که جز خداوند را نپرستند و هیچ گونه به او شرک نورزند. «الحامِدُونَ»؛ کسانی که در هر حال در سختی و راحتی خداوند را حمد می کنند. «السّآئِحُونَ»؛ روزه دارانند. «الرّاکِعُونَ السّاجِدُونَ»؛ کسانی که نمازهای پنج گانه را مواظبت دارند و آنها را رعایت می کنند و رکوع و سجود آنها را به درستی انجام می دهند و در نمازها خشوع دارند و اوقات آنها را اهمیت می دهند. «الآمِرُونَ بِالمَعْرُوفِ»؛ پس از انجام عبادت ها دیگران را به کارهای شایسته وا می دارند و خود نیز عمل می کنند. «وَالنّاهُونَ عَنِ المُنْکَرِ»؛ دیگران را از کارهای ناپسند بازمی دارند و خود از آن کارها اجتناب می ورزند.

پس کسی که به این شرایط پایبند بوده و بر این حال کشته شده به شهادت و بهشت مژده داد، و خداوند متعال خبر داد که دستور جنگ نفرموده مگر افرادی را که واجد این شرایط باشند، آن جا که می فرماید:

ص: 56

«أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللّه َ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّه ُ»(1)

به کسانی که مورد نبرد قرار گرفته اند أذن [ جهاد ] داده شده است و البته خداوند بر یاری [ و پیروزی ] آنان قطعا توانا است، آنانکه از شهرهایشان بیرون رانده شدند، چرا که می گفتند: پروردگار ما خداوند است... .

و فقط به مؤمنانی اذن داده شده که شرایط ایمان را که توصیف نمودیم، به پا داشتند، زیرا که رخصت جنگیدن داده نشده، مگر برای کسی که مظلوم و ستمدیده باشد، و ستمدیده نخواهد بود مگر آنکه مؤمن باشد، و مؤمن [ حقیقی ] نخواهد بود جز آنکه شرایط ایمان را به پای دارد، شرایطی را که خداوند بر مؤمنین و مجاهدین قرار داده است، پس اگر آن شرایط و اوصاف در او به حدّ کمال رسید، مؤمن خواهد بود، و اگر مؤمن باشد مظلوم است، و هرگاه مظلوم باشد اذن جهاد به او داده شده است، به دلیل فرموده خداوند: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَأَنَّ اللّه َ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ».

و چنانچه شرایط ایمان را به طور کامل نداشته باشد پس او ظالم است و از کسانی که ستمکارند و جهاد با چنین کسی واجب است تا اینکه توبه کند، و چنین کسی اذن جهاد و دعوت به خداوند - عزّوجلّ - ندارد، زیرا که او در شمار مؤمنان مظلوم نیست که در قرآن به آنان اجازه جنگ داده شده است... . و هر آنکه آن شرایط را برپای دارد مؤمن است و ستمدیده و مأذون به جهاد به آن معنی است، و هر که برخلاف آن باشد ظالم است و از ستمدیدگان نیست و به چنین کسی اذن قتال و نهی از منکر و امر به معروف داده نشده است، زیرا که برای این کارها شایستگی ندارد.

ص: 57

و نیز به چنین کسی اجازه داده نشده به سوی خداوند دعوت کند، چون نمی تواند با مثل خودش جهاد کند و مأمور شود که به خداوند دعوت نماید! چطور می تواند کسی مجاهد باشد در صورتی که مؤمنین به جهاد علیه او مأمورند، و جهاد برای او ناروا و ممنوع است؟ و نمی تواند به سوی خداوند دعوت کند کسی که دعوت دیگری به او متوجّه است که او را به توبه و پیروی از حق و امر به معروف و نهی از منکر فرا می خواند، و نشاید امر به معروف کند کسی که دیگری مأمور است تا او را به معروف فرا خواند، و روا نیست نهی از منکر نماید کسی که دیگری مأمور است تا او را از منکر بازدارد، [ خلاصه اینکه کسی سزاوار است به سوی خداوند دعوت کند که خودش از هر جهت فرمان الهی را به کار بسته است ]... .(1)

سدیر گوید: امام باقر علیه السلام به مسجد الحرام وارد می شدند و من در حال بیرون رفتن بودم که دستم را گرفتند، سپس به خانه کعبه رو کردند و فرمودند: ای سدیر! جز این نیست که مردم دستور دارند تا به سوی این سنگ ها بیایند و دور آنها طواف کنند، سپس به سوی ما روی آورند و ولایتشان را نسبت به ما اظهار نمایند، و چنین است قول خداوند: «وَإِنِّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صالِحا ثُمَّ اهْتَدی»(1)

؛ و من به طور حتم آمرزنده ام، هر آنکه توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، آنگاه هدایت شود.

سپس امام علیه السلام با دست به سینه خود اشاره کرد: به ولایت ما [ هدایت شود ]. آنگاه فرمود: ای سدیر! کسانی که مردم را از دین خداوند بازمی دارند به تو نشان می دهم. پس به ابوحنیفه و سفیان ثوری نظری افکند که در آن زمان حلقه هایی در مسجد داشتند و گروهی را دور خود جمع کرده بودند، فرمود: اینان بازدارندگان از دین خداوند هستند که نه هدایتی از خداوند و نه کتاب روشنی دارند، این اشخاص پلید اگر در خانه های خود می نشستند، مردم به جستجو می پرداختند و کسی را نمی یافتند که از خداوند و رسول او برایشان خبر دهد تا اینکه به ما می رسیدند، ما به آنها از خدا و رسول خبر می دادیم [ و ایشان را به حق رهنمون می شدیم ].(2)

راجع به دعوت امام عصر - ارواحنا فداه - مطالب دیگری نیز باید بیان گردد، ولی چون بحث طولانی شده، سایر مباحث را به جای دیگر موکول می نمایم و در خاتمه این فصل به نقل عبارتی از مرحوم نهاوندی می پردازم: و از جمله اسامی آن حضرت داعی است، چنانکه در «هدایة» نیز از القاب شمرده، و در زیارت مأثوره آن جناب است: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا

ص: 59

داعِیَ اللّه ِ»، و آن جناب داعی است از جانب خداوند خلایق را، برای خداوند به سوی خداوند، و انجام این دعوت را به آن جا رساند که نگذارد در دنیا دینی مگر دین جدّ بزرگوار خود صلی الله علیه و آله وسلم، و به وجود و دعوت او ظاهر شود، صدق وعده صادق الوعد که: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ...».(1)

شیخ فخر الدین طریحی گوید: «والربّانیّون» یعنی کاملان در علم و عمل. ابوالعبّاس احمد بن یحیی گفته است: بدین جهت فقها را ربّانیّون خوانده اند که علم را برپای می دارند.(1)

واژه ربّانی به صیغه جمع: «ربّانیّون -ربّانیّین» در قرآن کریم سه بار آمده است، (سوره آل عمران: آیه 80؛ سوره مائده: آیات 44 و 63).

مولای متّقیان علی علیه السلام فرمودند: «اَلنّاسُ ثَلاثَةٌ: فَعالِمٌ رَبّانِیٌّ، وَمُتَعَلِّمٌ عَلی سَبِیلِ نَجاةٍ، وَهَمَجٌ رُعاعٌ، أَتْباعُ کُلِّ ناعِقٍ»(2)

؛ مردم سه دسته اند: عالم ربّانی، و علم آموزی که به راه نجات گام نهاده است، و مگسان کوچک و ناتوانند که هر آواز کننده ای را پیرو هستند.

از مقابله متعلّم (علم آموز) با عالم ربّانی به دست می آید که ربّانی وصف عالم است و به معنی مربّی به کار رفته است.

در احادیث عنوان ربّانی بر ائمّه اطهار علیهم السلام اطلاق گردیده، چنانکه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم روایت شده که در خطاب به امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «تو ربّانی این امّت هستی». و در روایت دیگر آمده: «یا علی! تو هشدار دهنده امّت منی و تو ربّانی آنهایی، و تو یا علی ذوالقرنین ایشان می باشی».(3)

و از محمّد بن الحنفیه روایت است که گفت: هنگامی که پدرم حضرت امیر المؤمنین علیه السلام وفات یافت، ابن عبّاس فرمود: «اَلیَوْمَ ماتَ رَبّانِیُّ النّاسِ وَالأُمَّةِ(4)

؛ امروز مربّی خلق و امّت و برپای دارنده علم درگذشت».

ابوعمرو زبیری گوید: امام صادق علیه السلام فرمودند: راستی که از [ مهمترین ] شرایط استحقاق امامت طهارت و پاکی از گناهان و زشتی هایی است که

ص: 61

مایه عذاب دوزخ می باشند، سپس [ شرط مهم دیگر ] علم روشنگر نسبت به تمامی آنچه امّت به آن نیاز دارند از حلال و حرام، و آگاهی از کتاب [ آسمانی ] امّت از عامّ و خاصّ و محکم و متشابه آن و دقایق علم و غرایب تأویل و ناسخ و منسوخ قرآن.

من پرسیدم: چه دلیلی دارد که امام باید این شرایط را داشته باشد؟

امام علیه السلام فرمود: قول خداوند نسبت به کسانی که اذن داده [ در امور دینی ] حکمرانی کنند، و آنان را سزاوار این کار دانسته است که فرماید: «إِنّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَنُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَالرَّبّانِیُّونَ وَالأَحْبارُ...»(1)

؛ البته ما تورات را فرو فرستادیم که در آن هدایت و نور است، پیامبرانی که تسلیم امر خداوند می باشند و ربّانیون و احبار برای یهود به آن داوری کنند.

و ایشان «ربّانیّون» امامان هستند که مردم را به علم خود پرورش می دهند و تربیت می کنند، و «احبار» علما هستند که در مرتبه پایین تر از ربّانیّون قرار دارند، آنگاه خداوند خبر داد که: «بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللّه وَکانُوا عَلَیْهِ شُهَدآءَ»(2)

؛ بر وفق آنچه از کتاب الهی به ایشان سپرده شده [ و حفاظت آن از ایشان خواسته شده ] و بر آن گواهند، داوری کنند. و نفرمود: به وسیله آنچه از کتاب الهی بر ایشان نهاده شده است.(3)

نکته ای که در پایان حدیث شریف بیان شده این است که حفاظت کتاب الهی از ربّانیّون - یعنی امامان - خواسته شده، و این کار از کسی ساخته است که از جهت لفظ و معنی بر کتاب الهی آگاه باشد و تمامی احکام آن را بداند، و اگر می فرمود: «بِما حُمِّلُوا» این مرتبه از آن استفاده نمی شد.

ص: 62

خلاصه اینکه ربّانیّون امامان علیهم السلام هستند که خود عالم کامل می باشند و مردم را به علم و عمل خویش پرورش می دهند.

و امّا خصوص حضرت بقیّة اللّه - ارواحنا فداه - بیش از سایر ائمّه، مردم را پرورش می دهد و به مسیر کمال رهنمون می گردد، بلکه در پرورش و کمال همه موجودات نقش عمده ای دارد، لذا در این فراز می خوانیم: «وَرَبّانیَّ آیاتِهِ» و هر یک از مخلوقات الهی خود آیتی و نشانه ای از او است.

وَفِی کُلِّ شَیْءٍ لَهُ آیَةٌ

تَدُلُّ عَلی أَنَّهُ واحِدُ

و در هر چیزی او را نشانه ای است که بر یگانگی او دلالت می کند.

تربیت آن حضرت - عجّل اللّه فرجه الشریف - از جهت کیفیت نیز فوق العاده است، زیرا که در زمان ظهور آن بزرگوار به دست عنایت او خردهای مردم کامل می شود و علم و دانش آنان توسعه می یابد تا آن جا که زنان پرده نشین هم به درجه بلند فقاهت نایل می شوند و از معارف دین آگاه خواهند بود، و حتّی حیوانات به یکدیگر آسیب نخواهند رسانید. به امید آن روز.

ص: 63

و از حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام وارد شده فرمودند: «نَحْنُ الشِّعارُ وَالأَصْحابُ وَالخَزَنَةُ وَالأَبْوابُ، وَلا تُؤْتَی البُیُوتُ إِلاّ مِنْ أَبْوابِها، فَمَنْ أَتاها مِنْ غَیْرِ أَبْوابِها سُمِّیَ سارِقا(1)؛ ماییم [همچون] جامه به تن چسبیده و اصحاب حقیقی و گنجینه داران و درها [ ی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ] که به خانه ها درنیایند مگر از درهای آنها، و هر آنکه از غیر درهای آنها وارد آید، دزد خوانده می شود».

و شیخ طبرسی رحمه الله به نقل از اصبغ بن نباته آورده که گوید: در محضر امیر المؤمنین علی علیه السلام نشسته بودم که عبد اللّه بن الکَوّا وارد شد و عرضه داشت: یا امیر المؤمنین! معنی قول خداوند - عزّوجلّ - چیست که فرماید: «وَأْتُوا البُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها(2)؛ و خانه ها را از در وارد شوید.؟

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: ماییم آن خانه ها که خداوند دستور فرموده وارد آنها شوید [ و در پناه آنها قرار گیرید ] و ماییم باب [ علم و معرفت و رحمت و قرب ] الهی، پس هر که با ما بیعت کند و به ولایت ما اقرار نماید، از آن در وارد شده و کسی که با ما مخالفت دارد و دیگران را بر ما ترجیح دهد، از پشت خانه ها و از غیر راه آنها وارد شده است.(3)

ابوحمزه ثمالی گوید: حضرت امام زین العابدین علیه السلام فرمودند: «بین خداوند و حجّت او حایل و مانعی نیست، و خداوند را نسبت به حجّتش پرده و حجابی نمی باشد، ماییم درهای خداوند و...».(4)

و از حضرت امام باقر علیه السلام در توضیح معنی مقصود از عنوان «بابُ اللّه ِ» روایت آمده است: «معنایش این است که خداوند توسط پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و جانشینان پس از او، از آفریدگانش پوشیده و مستور است [ که پیامبر و ائمّه علیهم السلام همانند حجاب و دری بین خدا و خلق قرار دارند ] و هر علمی را

ص: 65

که می دانست آفریدگانش به آن نیازمند هستند، به ایشان (پیامبر و ائمّه علیهم السلام) عطا کرد و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تمامی آن علوم و حکمت را به علی علیه السلام سپرد، چنین فرمود: «أَنَا مَدِینَةُ العِلْمِ وَعَلِیٌّ بابُها(1)؛ من شهر علم هستم و علی علیه السلام در [ ومدخل ] آن است».

و خداوند بر خلق خود واجب ساخت که در برابر علی علیه السلام اظهار تذلّل و درماندگی کنند [ و دست نیاز به سوی او بگشایند ] با این فرمان که: «أُدْخُلُوا البابَ سُجَّدا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ وَسَنَزِیدُ الُمحْسِنِینَ»(2)

؛ از در با فروتنی و به خاک افتادن وارد شوید و حِطّه (خداوندا گناهانمان را بیامرز) بگویید، که خطاهایتان را می پوشانیم [ و می آمرزیم ] و نیکوکاران را می افزاییم.

یعنی: کسانی که راجع به فضیلت و مزیّت و بلندی مرتبه آن در، تردید نمی کنند. [ عنایت خود را می افزاییم ].(3)

همچنین امام صادق علیه السلام فرمودند: «خداوند ابا دارد [ و نمی خواهد ] که کارها را بدون اسباب فراهم آورد، پس برای هر چیزی سبب و وسیله ای قرار داد، و برای هر سببی شرح و تفسیری نهاد و بر هر شرح نشانه ای ساخت و برای هر نشانه ای دری گویا مقرّر داشت که جمعی آن را شناختند و عدّه ای نسبت به آن جهل ورزیدند، آن در گویا رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است و ما».(4)

روند علل و اسباب سعادت و نیک بختی بشر در این حدیث شریف تشریح گردیده است، خداوند تنها وسیله سعادت را معرفت و پیروی از خدا و رسول مقرّر داشته، و برای این وسیله شرح و آیین نامه ای ساخته که آن قوانین و مقرّرات دینی است، و برای این شرح نشانه - یا دانشی - قرار داده که آن قرآن کریم است، و برای قرآن درِ گویایی نهاده که آن پیغمبر و

ص: 66

ائمّه اطهار علیهم السلام می باشند، بنابراین هر که سعادت و رستگاری را می جوید لازم است از این راه وارد شود و روی به این در آورد.

و در حدیث دیگر از امام صادق علیه السلام آمده که فرمود: «خدای - عزّوجلّ - ما را آفرید و خلقت ما را نیکو قرار داد، و ما را صورت گری نمود و صورتمان را نیکو ساخت، و ما را دیده بینای خویش میان بندگانش قرار داد، و زبان گویایش بین خلایق مقرّر داشت [ تا معارف و حلال و حرام او را بیان سازیم ] و دست مهر و رحمت گسترده او بر سر بندگانش، و هم وجه خود که از طریق آن به سوی او روی آورند و دری که او را نشان دهد قرار داد، و...».(1)

و نیز از آن حضرت روایت شده که فرمودند: «اوصیای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درهای خداوند هستند که از طریق آنها به [حریم قرب ]او می توان راه یافت، و اگر آنان نبودند، خدای - عزّوجلّ - شناخته نمی شد، و به وسیله آنها خداوند بر آفریدگانش احتجاج نموده [ و حجّت و برهان آورده است ]».(2)

آری، امامان علیهم السلام تنها درِ علم و معرفت خداوند و شناخت احکام و دستورات الهی هستند و هر چه از غیر طریق ایشان است، باطل و مردود می باشد، امّا افسوس که امروز عموم مردم از محلّ استقرار این باب اللّه بی خبرند و در انتظار زمانی به سر می برند که خداوند او را آشکار سازد و در دعای ندبه می خوانند: «أَیْنَ بابُ اللّه ِ الَّذِی مِنْهُ یُؤْتی؟!؛ کجاست آن درِ [ علم و معرفت و رحمت و عنایت ] خداوند که از آن وارد شوند؟».

در پایان این فصل به منظور بیان نقش مهم باب اللّه در تمامی شئون دین، یکی از قضایای تاریخی حسّاس را در اینجا می آورم:

«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بخش نخستین سوره برائت را توسط ابوبکر به سوی اهل مکّه فرستاد، جبرئیل علیه السلام بر آن حضرت فرود آمد و عرضه داشت: ای محمّد صلی الله علیه و آله وسلم! خداوند به تو فرمان می دهد که این شخص - ابوبکر - را نفرستی، و باید علی بن ابی طالب علیهماالسلام بر این کار

برانگیزی که غیر او احدی نمی بایست از سوی تو ابلاغ رسالت نماید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به علی علیه السلام دستور فرمود که خود را به ابی بکر برساند و سوره را تحویل بگیرد و آن حضرت از مدینه حرکت کرد و به سرعت خود را به ابی بکر رسانید و سوره را از او گرفت و به او فرمود: به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بازگرد. ابوبکر پرسید: آیا راجع به من چیزی وارد شده؟ علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تو را خبر خواهد داد.

ابوبکر به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بازگشت و عرضه داشت: یا رسول اللّه! در من نمی دیدی که بتوانم این پیغام را از سوی تو به جای آورم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خداوند امتناع داشت که غیر از علی بن ابی طالب علیهماالسلام آن را ادا کند. ابوبکر در این باره سخن بسیار گفت [ و اعتراض را ادامه داد ]. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به او فرمودند: چگونه آن پیغام می رساندی در حالی که تو همراه من در غار بودی؟! [ یعنی آن قدر در غار واهمه داشتی و بی قرار بودی تا اینکه من تو را آرام کردم و حال آنکه هنوز با مشرکین روبرو نبودی و به من تأسی ننمودی، پس حالا چطور می توانستی این فرمان را به تنهایی اجرا کنی؟ ].

پس علی علیه السلام به راه خود ادامه داد تا به مکّه وارد شد و از آن جا به عرفات رفت و مناسک را به جای آورد تا قربانی کرد و سر بتراشید، و بر دامنه کوه معروف به شعب بالا رفت و سه بار اعلام کرد: ای مردم! نمی شنوید؟! من فرستاده رسول خدا به سوی شمایم، سپس قرائت کرد:

ص: 68

«بَرآءَةٌ مِنَ اللّه ِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ المُشْرِکِینَ * فَسِیحُوا فِی الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّه ِ وَأَنَّ اللّه َ مُخْزِی الکافِرِینَ * وَأَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَرَسُولِهِ... إِنَّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(1)

؛ فرمان بیزاری است از سوی خداوند و رسول او به کسانی از مشرکین که با آنها پیمان بسته اید، پس چهار ماه [ شما مشرکین می توانید ] در زمین [ یعنی سرزمین مکّه ] سیر کنید، و بدانید که شما نمی توانید خداوند

را به عجز آورید و خداوند خوار کننده کافران است، و این اعلامی است از خداوند و رسول او... البته که خداوند آمرزنده مهربان است.

تا نُه آیه از اول سوره را خواند، آنگاه با شمشیر کشیده قرائت و ابلاغ کرد و به گوش مردم رسانید و آیات را تکرار نمود. مردم از یکدیگر پرسیدند: این کیست که اعلام می کند؟ کسانی که می شناختند، در جواب گفتند: این شخص علی بن ابی طالب علیهماالسلام است، کسانی که بیشتر می شناختند، گفتند: این پسر عموی محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است و هیچ کس بر چنین کاری جرأت نداشت مگر عشیره و خویشاوند محمّد صلی الله علیه و آله وسلم باشد.

علی علیه السلام ایام تشریق (سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه) سه روز را همانجا ماند و هر سه روز صبح و عصر این مطالب را اعلام کرد و آیات را قرائت نمود. مشرکین ندا کردند: به پسر عمویت خبر ده که نزد ما جز ضربت شمشیر و نواختن نیزه چیزی برای او نیست.

سپس حضرت علی علیه السلام به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با میانه روی رهسپار شد، و بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم راجع به خبر و گزارش کار علی علیه السلام وحی نیامد، لذا آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم به شدّت غمگین شد به طوری که در چهره آن جناب آثار غم و اندوه نمایان گشت... تا آن جا که بعضی مردم به یگدیگر گفتند: خبر وفات آن حضرت به او داده شده یا بیمار گردیده!

ص: 69

آنگاه به ابوذر گفتند: منزلت و حرمت تو را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می دانیم و

تو می بینی که حال آن حضرت چگونه است، می خواهیم جهتش بر ما معلوم گردد. ابوذر از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم علّت غمناکی آن حضرت را پرسید، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خبر مرگ من نرسیده ودر امّت خود جز خیر نمی بینم، بیماری هم ندارم، ولی شدّت ناراحتی من به خاطر [ دیر کردن ] علی علیه السلام است، وحی هم درباره او بر من نیامده [ که از سلامتی او اطمینان یابم ]... .

برنامه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنین بود که وقتی نماز صبح را به جای می آورد، روی به قبله تا طلوع خورشید می نشست و ذکر خدا می گفت و علی بن ابی طالب علیهماالسلام که پشت سر پیامبر نماز می گزارد، پس از نماز روی به مردم می کرد و مردم در کارهای خود از آن حضرت کسب تکلیف می نمودند و دستور می گرفتند، این کار به فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود، وقتی که علی علیه السلام به مکّه رفت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم کسی را به جای علی علیه السلام قرار ندادند و بعد از نماز همچنان روی به قبله می نشستند و هر کس کاری داشت بدون واسطه با آن حضرت سخن می گفت.

ابوذر عرض کرد: کاری دارم [ اجازه می فرمایید؟ ] پیامبر فرمودند: در پی کار خود برو. ابوذر به منظور خبر گرفتن از علی علیه السلام از مدینه بیرون رفت، مسافتی طی کرد، ناگاه از دور شتر سواری دید به سوی مدینه می آید، او علی بن ابی طالب علیهماالسلام بود، به استقبالش شتافت و دست به گردنش درآورد و او را بوسید و گفت: پدر و مادرم به قربانت! به ملایمت راه پیمای، تا من پیامبر را [ به آمدنت ] مژده بدهم که آن حضرت از جهت شما به شدّت نگران و غمگین است.

علی علیه السلام پذیرفت و ابوذر به سرعت روان شد، تا به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رسید و عرض کرد: مژده! پیامبر فرمود: مژده ات چیست ای ابوذر؟ عرضه

ص: 70

داشت: علی می آید. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: به این مژده دادنت، پاداش بهشت خواهی داشت. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برمرکب نشست، مردم نیزبرمرکبها سوار شدند و به استقبال علی علیه السلام از مدینه بیرون رفتند تا به علی رسیدند، علی از شتر خود فرود آمد، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز از مرکب فرود آمد و علی را دیدار کرد و دست به گردن او درآورد و صورت خود را بر شانه علی نهاد و از خوشحالی آمدن علی گریه کرد، علی علیه السلام نیز با آن حضرت گریه کرد.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به او فرمود: پدر و مادرم به قربانت! چه کردی؟ وحی درباره تو تأخیر کرده [ هنوز گزارش کار تو از طریق وحی نرسیده ] است. علی علیه السلام آنچه انجام داده بود برای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بیان کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خداوند تو را بهتر از من می شناخت که به من دستور فرمود تا تو را بفرستم.(1)

سید علی ابن طاووس پس از نقل روایات مربوط به تبلیغ سوره برائت چنین فرمود: پیش از آنکه ابوبکر سوره برائت را ببرد، خداوند می دانست که او صلاحیت این کار را ندارد، لذا جبرئیل را بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرستاد تا امر کند که ابوبکر را بازگرداند و او را از تبلیغ سوره برائت عزل نماید.

از اینجا معلوم می شود: هنگامی که خداوند این مطلب را آشکار می سازد که ابوبکر برای این کار جزئی شایستگی ندارد، پس چگونه برای امر کلّی و ریاست بر عموم مردم شایستگی خواهد داشت؟! و هرگاه گزینش صاحب امر رسالت - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم - نسبت به ابوبکر سودی برایش نداشته باشد، بنابراین گزینش بعضی از اهل سقیفه چه سودی

ص: 71

برای او خواهد داشت [ چگونه می توان حکومت او را مشروع دانست ]؟!

دیگر اینکه خداوند او را برای برگرفتن چند آیه از کتابش صالح و شایسته ندانست، پس چگونه او را برای فراهم آوردن کارهای پراکنده شایسته داند؟! و خداوند به طور یقین او را از این کار عزل فرمود، پس چگونه روا باشد که امارت او را از طریق گمان بعضی مسلمین تصحیح کرد؟! و نیز او شایسته نبود که برای گروهی از مردم از سوی خدا و رسول او پیغام برساند، پس چگونه شایستگی داشت که برای همه مردم این کار را انجام دهد؟! ابوبکر صلاحیت نداشت که برای یک شهر تبلیغ رسالت کند، برای همه شهرها چطور؟! و از این حدیث معلوم می شود که فقط حضرت علی علیه السلام می توانست جایگزین پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بوده باشد، و نیز تصریح دارد که ولایت علی علیه السلام از سوی خداوند بوده است...(1)

آمدم تا بر تو افتد چشم من

آمدم تا با تو گردم هم سخن

آمدم تا درد من درمان کنی

در خور لطفت بمن احسان کنی

آمدم تا در برویم وا کنی

آمدم خود را بمن اعطا کنی

آمدم تا محو در رویت شوم

آمدم خاک سر کویت شوم

بس بود با غیر تو گفت و شنود

بستن با غیر تو عهد و قیود

بس بود با دوری تو ساختن

پس کی آید تا به تو پرداختن

در کمند خود اسیرم کرده ای

از خلایق جمله سیرم کرده ای

حال می خواهی مرا بیرون کنی؟!

دیده ام را چون دلم پر خون کنی؟!

حاش للّه تو کریمی، سروری

مونسی، جانی، عزیزی، دلبری

مهربانی، مشفقی، بخشنده ای

بلکه بر اوصاف حق زیبنده ای

ای انیس و مونس دیرینه ام

می زنم سنگ تو را بر سینه ام

تا بیفتد عقده ای در کار من

دست تو آید به استنصار من

من گدایم در گدائیم مُصِرّ

هم به فقر محض خود هستم مُقِرّ

بر نمی دارم ز دامان تو دست

بسته ام عهد گدائی در الست

بر سر پیمان خود استاده ام

آنچه خواهی امر کن آماده ام

ای پناه انبیاء دستم بگیر

ای امید اصفیاء دستم بگیر

بی پناهم بی پناهم بی پناه

پر گناهم پر گناهم پر گناه

یک نگاهی گر به روی من کنی

قلب تاریک مرا روشن کنی

عشق تو آخر مرا بیچاره کرد

در میان کوچه ها آواره کرد

با وصال خویش دلشادم نما

از قیود هجر آزادم نما

با دلت قلب مرا پیوند ده

پاسخم را با یکی لبخند ده

ارتباطم را بُبر از هر چه غیر

آنچنان کن تا کنم سوی تو سیر

ای تن و جانم بلا گردان تو

کی کشم دست از تو و دامان تو

شوق دیدارت به من جان می دهد

کی خدا بر هجر پایان می دهد

وای اگر عمر گرانم طی شود

با فراقت نو بهارم دی شود

گر شفیع من تو باشی روز حشر

وحشتی نبود مرا از حشر و نشر

«ملتجی» را بیش از این آگاه کن

دائم او را با خودت همراه کن(1)

ص: 73

محمّد بن مسلم گوید: از امام محمّد باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: هر آنکه برای خداوند دینداری کند به وسیله عبادتی که خود را در آن به زحمت افکند، ولی امام و پیشوایی که خداوند تعیین فرموده نداشته باشد، سعی و زحمتش ناپذیرفته است و خود او گمراه و سرگردان است و خداوند کارهایش را دشمن می دارد، وضعیت او شبیه آن گوسفندی است که از چوپان و رمه خود کنار مانده و گم شده است که تمام روز می رود و باز می گردد، هنگامی که شب فرا می رسد گلّه ای با چوپان فرا رسد، به سوی آن گراید و به آن گلّه دل خوش کند و شب را در خوابگاه آن بماند، امّا وقتی چوپان آن گلّه را حرکت دهد، گوسفند گمشده گلّه و چوپان را ناشناس بیند و باز متحیّر به جستجوی شبان و گلّه خود پردازد که گوسفندان دیگری را همراه چوپان خود بنگرد، به سوی آن رود که چوپان بر او نهیب زند: به شبان و گلّه خود بپیوند که تو سرگردانی و از چوپان و رمه خود گم گشته ای. آنگاه ترسان و سرگردان و گمراه حرکت کند و چوپانی که او را به چراگاه خود فراخواند و یا به جایگاهش بازگرداند، نباشد، در این میان گرگ، گمشدن او را غنیمت شمارد و او را بخورد.

ای محمّد! به خدا سوگند! کسی که از این امّت باشد، ولی امامی که از سوی خداوند تعیین شده و آشکار و عادل است نداشته باشد، به همین گونه است گم گشته و گمراه به سر می برد، و اگر در این حال بمیرد با کفر و نفاق مرده است. و بدان ای محمّد! که پیشوایان ستمگر از دین خداوند برکنارند، خود گمراهند و مردم را گمراه کنند، اعمالشان همچون خاکستری است که در روز طوفانی در مسیر تند بادی قرار دارد، از آنچه تلاش و کسب کرده اند چیزی عایدشان نشود. این است گمراهی دور.(1)

ص: 75

خدا و رسول است، و خلیفه خدا و رسول همان امام می باشد، با این تفاوت که عنوان خلافت متضمن معنی نیابت و جانشینی شخصی است که پیش از او بوده، ولی امام از تقدّم و جلوتر بودن گرفته شده که باید به او اقتدا کرد و اطاعتش بر آنان که در پی اویند، لازم و واجب است.(1)

بعضی گفته اند: واژه خلیفه در قرآن به کار رفته، ولی مقصود از آن خلیفه رسول خدا نیست، و در حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز به کار رفته و مقصود از آن راویان حدیث آن حضرت می باشند... در نتیجه این نام گذاری - به گمان ایشان - از اصطلاحات متشرّعه و مسلمین است، و اصطلاح شرعی نیست.(2)

این ادّعا از بعضی مستشرقین نیز نقل شده است.(3)

ولی این سخن کاملاً سست و بی اساس است، زیرا:

اوّلاً: در تفسیر قسمتی از آیات که در آنها ماده استخلاف به کار رفته، روایات متعددی وارد شده که مقصود خلافت امیر المؤمنین علیه السلام یا حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - می باشد. (مانند آیه 56 سوره نور)

ثانیا: در تفسیر اصطلاح اولی الامر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم حدیث آمده که مقصود خلفای آن حضرت می باشد، چنانکه شیخ ابوالقاسم علی بن محمّد خزّاز قمی - از علمای قرن چهارم هجرت - به سند خود از جابر بن عبد اللّه انصاری روایت کرده که گوید: هنگامی که خداوند متعال این آیه را بر پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّه َ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأَمْرِ مِنْکُمْ»(4)

؛ ای کسانی که ایمان آورده اید خداوند را اطاعت کنید و از رسول خدا و اولی الامر از خودتان فرمانبری نمایید.

ص: 77

عرض کردم: ای رسول خدا! خدا و رسول را شناختیم، اولی الامر از خودتان کیانند که خداوند طاعتشان را قرین طاعت شما قرار داده است؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خلفای من و امامان مسلمین بعد از من می باشند، اوّل آنها علی بن ابی طالب است، سپس حسن، بعد از او حسین، بعد از او علی بن الحسین، سپس محمّد بن علی که در تورات به باقر معروف است و تو به [دوران خلافت و امامت] او خواهی رسید، پس هرگاه او را ملاقات کنی، سلام مرا به او برسان. سپس صادق جعفر بن محمّد، آنگاه موسی بن جعفر، بعد از او علی بن موسی، بعد محمّد بن علی، پس علی بن محمّد، سپس حسن بن علی و بعد از آن همنام و هم کنیه من، حجّت خداوند در زمین و بقیة اللّه در بندگانش، فرزند حسن ( علیهم السلام)، همان که خداوند بر دست او خاورها و باخترهای زمین را می گشاید، آن که از دیده شیعیان ودوستانش چنان غیبت خواهد کرد که بر اعتقاد به امامتش پایدار نمی ماند، مگر کسی که خداوند دلش را به ایمان آزموده باشد.(1)

ثالثا: روایات بسیار از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از طریق شیعه و سنّی وارد شده که در آنها این کلمه ها و ترکیب ها به کار رفته است: الخلافة، خلیفتی، خلیفة اللّه، خلفائی و خلفاء اللّه، و مقصود از آنها امیر المؤمنین و ائمه اطهار علیهم السلام و به خصوص حضرت مهدی - عجل اللّه فرجه الشریف - می باشد.(2)

و نیز فرمودند: «مَنْ ناصَبَ عَلِیّا الخِلافَةَ بَعْدِی فَهُوَ کافِرٌ(1)

؛ هر کس در مورد خلافت پس از من با علی علیه السلام درآویزد ودشمنی کند کافر است».

[و در روایت دیگر: ]مَنْ قاتَلَ عَلِیّا عَلَی الخِلافَةِ فَاقْتُلُوهُ(2)

: هر آن که برای رسیدن به خلافت با علی علیه السلامجنگ کند او را بکشید».

و حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «واعَجَبا! أَتَکُونُ الخِلافَةُ بِالصَّحابَةِ وَلا تَکُونُ بِالصَّحابَةِ وَالقَرابَة؟؛ شگفتا! آیا خلافت به [ سبب ] صحابی بودن می شود، امّا به صحابی بودن و قرابت [ با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ] نمی شود؟».

و دراین باره شعری از آن حضرت علیه السلام روایت شده است [ که خطاب به

ابوبکر فرمودند ] :

فَإِنْ کُنْتَ بِالشَّوْری مَلَکْتَ أُمُورَهُمْ

فَکَیْفَ بِهذا وَالمُشِیرُونَ غُیَّبُ

وَإِنْ کُنْتَ بِالقُرْبی حَجَجْتَ خَصِیمَهُمْ

فَغَیْرُکَ أَوْلی بِالنَّبِیِّ وَأَقْرَبُ(3)

اگر تو بر اساس شورا [ و با تکیه بر آراء مردم ]

اداره امورشان را تصاحب کرده ای، چگونه ممکن است و حال آنکه رأی دهندگان [ واجد شرایط در صحنه نبودند و در این رأی گیری و شورا ] حضور نداشتند؟!

و اگر به سبب قرابت و نزدیکی [ به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ] با مخالفین استدلال نمایی، [ جواب خود را بدان که ] غیر تو به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سزاوارتر و نزدیک تر است.

و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت است که فرمودند: «امامان خلفای خداوند در زمین می باشند».(4)

علی بن ابی طالب علیهم السلام روایت است که فرمود: ای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم! در یکی از گذرگاه های شهر مدینه راه می رفتم که پیرمردی بلندقامت و چهارشانه با محاسنی انبوه را دیدیم، او بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سلام کرد و مرحبا گفت، سپس روی به سوی من نمود و چنین اظهار داشت: سلام بر تو ای چهارمین خلفا و رحمت و برکات خداوند بر تو باد! آیا چنین نیست یا رسول اللّه؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به او فرمودند: آری [ همین طور است ]. آنگاه پیرمرد رفت.

من به آن حضرت گفتم: یا رسول اللّه! [ معنی ] این سخن چیست که این پیرمرد به من گفت و شما او را تصدیق کردید؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: تو بحمد اللّه چنین هستی، خداوند متعال در کتاب خود فرموده است: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَةً»(1)

؛ البته که من در زمین خلیفه و جانشینی گمارنده ام. [ نخستین ] خلیفه ای که در زمین قرار داده شد، آدم علیه السلام بود.

و خداوند فرموده است: «یا داوُدُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالحَقِّ»(2)

؛ ای داود! ما تو را در زمین خلیفه قرار دادیم، پس بین مردم به حق داوری نمای. او دومین خلیفه است.

و هم خداوند متعال از قول حضرت موسی علیه السلامخطاب به هارون علیه السلام

فرموده است: «اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ»(3)

؛ خلیفه و جانشین من در قومم باش و اصلاح کن. این خطاب به هارون است هنگامی که موسی او را به جانشینی و خلافت خود میان قومش گماشت، و او سومین خلیفه است.

و خداوند متعال فرموده است: «وَأَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَرَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الحَجِّ الأَکْبَرِ»(4)

؛ و این اعلامی است از سوی خداوند و رسول او به سوی مردم روز حجّ اکبر.

ص: 80

2و تو بودی که از سوی خداوند و رسول او پیام رساندی، و تو وصیّ و وزیر منی، و ادا کننده وام منی و رساننده [ حقایق دین ] از سوی من می باشی، و تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی، جز اینکه بعد از من پیغمبری نیست، بنابراین تو چهارمین خلفا می باشی، چنانکه پیرمرد بر تو سلام کرد، نمی دانی او کیست؟

گفتم: خیر. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: او برادرت خضر علیه السلام است.(1)

می توان گفت: آن بزرگوار - ارواحنا فداه - از لحاظ صورت و معنی و ظاهر و باطن خلیفة اللّه است. از جهت صورت و ظاهر به این بیان: همان طور که ساختمان دلالت بر بنّا و سازنده اش دارد، همچنین ذات و صفات آن حضرت - عجّل اللّه فرجه الشریف - نیز بر ذات و صفات خداوند دلالت دارد، زیرا که لا مکان و لا جهت بودن آن حضرت بر لا مکان و لا جهت بودن خداوند دلالت می کند، و زنده بودن آن حضرت نمایانگر حیات الهی است، و قدرت آن جناب حاکی از قدرت اوست، و اراده اش نشانه اراده خداوند، و سمعش از سمیعیت و بصرش از بصیریت حق، و گفتارش به نیابت از کلام خدا، و علم او نمودار علم خدای تعالی است، و همین طور سایر اوصاف کمالیه آن حضرت که خلیفه و نایبی از صفات کمالیه الهی است. و امّا از جهت معنی: چون در جهان هیچ چراغی جز آن وجود انور نیست که بتواند از نور الهی روشنی کامل بگیرد و نمایندگی از خداوند آن را در زمین آشکار سازد، بنابراین مقام خلیفة اللهی به آن حضرت اختصاص یافته است... .(1)

در پایان این بخش دو حکایت از تشرّفات را که در آن عنوان خلافت یاد گردیده می آورم:

می خواندیم و از مضامین آنها آگاه بودیم، بین مردم قضاوت می کردیم و احکام دینی را به آنان می آموختیم، در مسائل حلال و حرام برایشان فتوی می دادیم، حاکم و سایر مردم در شؤون دینی به ما مراجعه داشتند.

روزی در جمع ما از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سخن به میان آمد و درباره آن حضرت گفتگو کردیم که این پیامبری که نامش در کتاب ها یاد شده است، راجع به او اطلاعی نداریم، پس باید که از او جستجو کنیم و دنبالش برویم، آنگاه همگی رأی دادند که من به کنجکاوی و بررسی احوال آن حضرت سفر کنم.

از کشمیر بیرون رفتم در حالی که مال بسیار همراه داشتم، نزدیک کابل مردمی تُرک راه بر من بریدند و اموالم را گرفتند و مجروحم ساختند و به کابل بردند، سلطان کابل که ماجرای مرا دانست، به شهر بلخ روانه ام کرد، حاکم بلخ در آن زمان داود بن عبّاس بن ابی الأسود بود، به او گزارش دادند که هدف من از مسافرت چه بوده و برای پژوهش در امر دین سفر کرده ام و زبان فارسی آموخته ام و با فقها و متکلمین بحث وگفتگو داشته ام.

داود بن عبّاس مرا به مجلس خود فراخواند و دانشوران را به منظور مباحثه با من گرد آورد، آنها با من گفتگو کردند، به ایشان گفتم: من از دیار خود بیرون آمده ام، به جستجوی پیامبری هستم که نامش را در کتاب ها خوانده ام.

پرسیدند: آن پیامبر کیست و نامش چیست؟

گفتم: نامش محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است.

گفتند: این پیامبر که در جستجویش هستی پیامبر ما می باشد.

از شرایع دین او پرسیدم، برایم بیان کردند.

به آنها گفتم: من می دانم که محمّد صلی الله علیه و آله وسلم پیغمبر است، ولی نمی دانم او همین است که شما معرّفی می کنید یا شخص دیگری است، شما محلّ

ص: 83

اقامت او را به من نشان دهید، تا نزد او بروم و از نشانه ها و دلایلی که خود می دانم از او بپرسم، اگر همان بود که او را می جویم، به او ایمان می آورم.

گفتند: آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم از دنیا رفته است.

پرسیدم: وصیّ و خلیفه او کیست؟

گفتند: ابوبکر بوده است.

گفتم: این کنیه او است، نام و نسبش را بگویید.

گفتند: عبد اللّه بن عثمان - و نسب او را به قریش بیان کردند - .

گفتم: نسب پیامبرتان را بیان نمایید. نسب آن حضرت را بیان کردند، گفتم: پیامبری که من می جویم این شخص نیست، زیرا که آن پیامبر که در کتاب هایمان معرفی شده است، خلیفه و جانشین او عموزاده و شوهر دخترش و پدر فرزندانش می باشد، آن پیامبر را روی زمین نسل و فرزندی جز از همین شخص که خلیفه او است، نمی باشد.

تا این سخنان را اظهار داشتم، برآشفتند و همگی علیه من شوریدند و گفتند: ای امیر! این شخص از شرک بیرون آمده، به سوی کفر رفته و خون او حلال است، باید گردنش را بزنی.

به آنها گفتم: من به دین خود پایبند می باشم و جز به بیان روشن و دلیل محکم تر، از آن دست برنمی دارم... .

حاکم آن دیار شخصی را فراخواند که او را حسین بن اشکیب می گفتند، او را به گفتگو با من ترغیب کرد.

حسین بن اشکیب گفت: دانشوران و فقیهان اطراف تو را گرفته اند، بگو آنها با وی گفتگو کنند!

حاکم گفت: هر چه به تو پیشنهاد می کنم بپذیر، تو در خلوت با او گفتگو و مهربانی کن.

ص: 84

در جلسه خصوصی حسین بن اشکیب به من گفت: محمّد صلی الله علیه و آله وسلم همان پیامبر است که آنها برایت گفته اند، ولی خلیفه و جانشین او پسر عمویش علی بن ابی طالب علیهماالسلام است که شوهر دختر آن حضرت فاطمه علیهاالسلام و پدر فرزندانش حسن و حسین علیهماالسلام می باشد.

گفتم: این همان است که در جستجویش بودم، أشهد أن لا إله إلاّ اللّه وأنّ محمّدا رسول اللّه. سپس نزد امیر رفتم و اسلام آوردم، او مرا تکریم کرد و هدایایی عطا نمود و باز هم به حسین بن اشکیب سفارش کرد که امور دین را به من بیاموزد... .

به او گفتم: در کتاب هایمان خوانده ام که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم آخرین پیامبر است، هیچ پیامبری بعد از او نیست و امر دین پس از او به عهده وصیّ و وارث و خلیفه او است و خلیفه ای از دنیا نرود، مگر اینکه جانشینی داشته باشد، بنابراین جانشین علی علیه السلام کیست؟

حسین بن اشکیب گفت: جانشین آن حضرت، حسن و سپس حسین فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بوده اند، - سپس امامان را یکایک نام برد تا به حضرت صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - رسید و ماجرای غیبت امام علیه السلام را بیان کرد، از آن هنگام هیچ خواسته ای غیر از جستجوی ناحیه مقدّسه حضرت صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - را نداشتم.

راوی گوید: آنگاه غانم به بغداد رفت و پس از آن برایمان نقل کرد که همسفری از دیار سند داشتم که به مذهب من گرویده بود، ولی از اخلاق او خوشم نیامد، از او جدا شدم و روزی به عبّاسیه رفته بودم، مهیّای نماز شده و در خواسته خود اندیشه می کردم که ناگاه شخصی به سراغم آمد و گفت: تو فلانی هستی؟! - نام هندی مرا برد - گفتم: آری. گفت: بیا که مولایت تو را فرا می خواند.

ص: 85

همراه او رفتم از محلّی به محلّ دیگر مرا می برد، تا به خانه و بوستانی وارد کرد، دیدم مولایم - عجّل اللّه فرجه الشریف - آن جا نشسته است، با من به زبان هندی سخن گفت و فرمود: خوش آمدی، حالت چطور است؟ فلانی و فلانی و... در چه حال بودند - تا چهل نفر رفقایم را نام برد و تفقّد کرد و هرچه بین ما گذشته بود، همه را به زبان هندی بیان نمود - سپس فرمودند: می خواستی با اهل قم به حج بروی؟

گفتم: آری، مولای من!

فرمود: امسال با آنان به حج مرو، به خراسان بازگرد و سال آینده حج به جای آور. آنگاه کیسه پولی که در مقابلش بود، نزد من افکند و فرمود: این پول را هزینه کن و در بغداد نزد فلانی مرو [ در بغداد به خانه احدی وارد نشو، و به هیچ کس چیزی مگو ] .

راوی گوید: سپس همراه ما به قم آمد و از آنجا به خراسان رفت، بعد معلوم شد که حجّاج قم از عقبه برگشته اند و حجّ نصیب آنها نشده، سال بعد غانم به حجّ رفت و در مراجعت هدایایی برای ما فرستاد و به قم وارد نشد، مدّتی در خراسان اقامت کرد تا وفات یافت، خدایش رحمت کند.(1)

طالقانی گوید: تعجّب کردم و از شیخ محمّد حسن پرسیدم: این شیخ کیست و زبان عبرانی را از چه رو می داند؟

گفت: این شخص تازه مسلمان است و قبلاً یهودی بوده. گفتم: بسیار خوب، حتما قصّه ای دارد باید بگوید، شیخ تازه مسلمان گفت: قضیه من طولانی است، چون حرکت کردیم در بین راه مفصّلاً بیان خواهم کرد.

راه افتادیم، از وی سؤال کردم، گفت: من از یهود «خیبر» که سه منزلی مدینه است بودم و درب خیبر معروف اکنون موجود است، ولی زیر خاک رفته، به طوری که اگر قدری خاک را کنار بزنند نمایان می شود، وی گفت: در چند دِه و قریه ای که در حوالی خیبر است، یهودیان از زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم تاکنون هستند، در یکی از همین قریه ها محلی برای کتابخانه مهیّا می باشد و در آن منزل اطاقی است قدیمی، در آن اطاق تورات بسیار قدیمی است که بر پوست نوشته شده و همیشه درب آن اطاق بسته و قفل است و از پیشینیان سفارش شده که در را باز نکنند و کسی آن تورات را مطالعه نکند، و مشهور است که هر کس نظر به آن تورات کند، مغزش عیب می کند و دیوانه می شود، مخصوصا جوان ها که نباید به آن نگاه کنند، شیخ به گفتار خود ادامه داد و گفت: ما دو برادر بودیم، به فکر این افتادیم که آن تورات قدیمی را زیارت کنیم، نزد کلیددار آن حجره مخصوص رفتیم و خواهش باز کردن درب اطاق را نمودیم، ولی او به شدّت امتناع کرد، ما به مقتضای «الانسان حریصٌ علی ما مُنِع»(1)

اشتیاق و رغبت ما افزوده گردید، پول قابلی به او دادیم راضی شد که پنهانی ما را راه دهد، وعده گذاشتیم، در ساعت معین داخل اطاق شدیم و با کمال آرامی تورات قدیمی را که روی پوست نوشته شده بود، زیارت و مطالعه

ص: 87

نمودیم، در میان آن، یک صفحه به طور مخصوصی نوشته شده بود که جلب نظر می کرد، چون دقّت نمودیم، دیدیم نوشته است: پیغمبری در آخر الزمان در میان اعراب مبعوث می شود و تمام خصوصیات و اوصاف او را با ذکر نام و نشان و نسب و حسب بیان نموده بود و نیز اوصیاء آن پیغمبر را دوازده نفر به اسم و رسم نوشته، من به برادرم گفتم: خوب است این یک صفحه را رونوشت کنیم و جستجوی حال این پیغمبر کنیم، رونویس کردیم و دلباخته آن پیغمبر شدیم.

یگانه فکر و خیالمان پیدا کردن این فرستاده خدا بود، ولی چون سرزمین ما از راه عبور و مرور مردم دور و با خارج کمتر تماس داشتیم، چندی بدین منوال گذشت. تا آنکه چند نفر از تاجران مسلمان از مدینه برای خرید و فروش به شهر ما وارد شدند، از نزدیک با یکی دو نفر آنها محرمانه پرسشهایی نمودیم، آنچه از احوالات و نشانی های حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم بیان کردند، همه را مطابق با نوشته آن تورات سابق الذکر می دیدیم، رفته رفته به حقّانیت دین اسلام یقین کردیم، ولی جرأت اظهار مطلب نداشتیم، فقط یگانه امیدمان فرار از آن آبادی و دیار بود، من با برادرم دو به دو پیرامون فرار گفتگو کردیم، گفتم: مدینه نزدیک است و ممکن است ما را گیر بیآورند و اسباب زحمت فراهم شود، بهتر این است به یکی دیگر از شهرهای مسلمان نشین برای پیروی از اسلام فرار کنیم، اسم «موصل» و «بغداد» را شنیده بودیم.

پدرمان تازه مرده و برای اولاد خود وصیّ و وکیل تعیین کرده بود، نزد وکیل رفتیم و دو مادیان با مقداری پول نقد از او گرفتیم، سوار شده به سرعت به سوی عراق طیّ مسافت می کردیم، سپس از «موصل» سراغ گرفتیم، راه را نشان دادند وارد شهر شدیم و در کاروانسرا شب را ماندیم،

ص: 88

صبح شد چندنفر از همان اهالی شهر آمده گفتند: مادیان ها را می فروشید؟ گفتیم: نه، هنوز وضع ما در این شهر معلوم نیست، چون مادیان ها از حیث چاقی و سلامت تحفه ای بود، اصرار در فروش کردند، ما هم به کلّی خواهش آنها را رد کردیم، بالاخره گفتند: اگر نفروشید به زور خواهیم گرفت، مجبور شدیم مرکوب را فروختیم، با خود گفتیم: این شهر جای ماندن نیست، برویم «بغداد».

ولی اشکالی در این بود و آن وجود دایی یهودیمان که از تجّار بااعتبار «بغداد» بود، می ترسیدیم خبر فرار ما به او برسد و ما را پیدا کند، به هر حال وارد «بغداد» شدیم و باز در کاروانسرایی منزل کردیم و باز هم صبح شد، این مرتبه دیگر چیزی نداشتیم که مورد طمع صاحب کاروانسرا باشد، از این رو پیرمردی که بعد از چند کلمه احوالپرسی معلوم شد همان صاحب کاروانسرا است، وارد اطاق ما شد و از جریان حال ما سؤال کرد، قصّه را مختصر برای او تعریف کردیم و گفتیم: از یهود خیبر هستیم، دین اسلام را اختیار نموده ایم، ما را نزد عالم مسلمین ببر تا به آیین اسلام هدایت شویم، پیرمرد نورانی گویا مژده ای به او دادیم، تبسّم بر لب های او نقش بسته و با شوق و شعف دست بر دیدگان خود گذاشت وگفت: چشم! بفرمایید برویم منزل قاضی بغداد، سه نفری بر قاضی که پیرمردی خوش سیما و با خنده نرمی محبت گرمی در دل دیدار کننده می کاشت، وارد شدیم، پس از تعارف معمولی بیان حال نمودیم و از او خواستیم که ما را ارشاد به احکام اسلام نماید، گفت: بسیار خوب، شمّه ای از توحید و گوشه ای از اثبات صانع بیان نمود، آنگاه بیان رسالت حضرت ختمی مآب و سپس شرح حال خلفاء و اصحاب آن سرور نمود، گفت: بعد از پیغمبر، عبد اللّه بن ابی قحافه «ابوبکر» خلیفه آن حضرت است.

ص: 89

من گفتم: عبد اللّه کیست؟ این نام مطابق با آنچه من در تورات خوانده ام و از روی آن نوشته ام نیست!

قاضی گفت: او کسی است که دخترش زوجه پیغمبر است. گفتم: چنین نباشد، من در تورات خوانده ام که خلیفه پیغمبر کسی است که دختر پیغمبر زوجه او است، به مجرّد شنیدن این گفتار رنگ صورت قاضی تغییر کرده، با خشم و غضب برخاست و گفت: این رافضی را بیرون کنید، زدند من و برادرم را بیرون کردند، برگشتیم به کاروانسرا. صاحب منزل هم از این جریان دلگیر شده، به ما کم اعتنایی می کرد.

از این ملاقات و گفتگوی با قاضی و رفتار اخیر او حیران و سرگردان شدیم، به علاوه نمی دانستیم کلمه «رافضی» چیست و به چه کسی خطاب می کنند و چرا قاضی ما را به این کلمه نامیده و از مجلس بیرون رانده؟ این گفتگوها و چراچراها بین من و برادرم تا نیمه شب طول کشید، چند ساعتی با حالتی مهموم خوابیدیم، بامداد صاحب کاروانسرا را صدا کردیم، گفتیم: ما را از این واقعه و ابهام نجات بده، شاید ما درست مطلب را نفهمیدیم و یا قاضی سخن ما را نفهمیده، کاروانسرادار گفت: اگر شما واقعا و از روی حقیقت طالب و خواستار دین اسلام هستید، هر چه قاضی می گوید، قبول کنید.

گفتم: این چه سؤالی است؟ ما برای اسلام از خویشان و مال و خانه دست کشیدیم و هیچ غرض و مرضی نداریم، گفت: بیایید برای مرتبه دوم شما را نزد قاضی ببرم، ولی مبادا خلاف رأی او حرفی بزنید، باز به منزل قاضی رفتیم. رفیقمان گفت: اینها اطاعت دارند، آنچه شما بگویید، قبول می کنند، قاضی هم سر التفات آمد و بنا کرد نصیحت کردن و موعظه نمودن، من گفتم: ما دو برادر از همان دهکده خودمان مسلمان شدیم و از

ص: 90

دیار دور خود به اینجا آمدیم برای دانستن احکام اسلام، ابدا غرضی نداریم و اگر اذن بدهید ما چند سؤالی داریم؟ قاضی گفت: بفرمایید هر چه می خواهید بپرسید.

گفتم: ما تورات صحیح قدیمی را خواندیم و این مطلب را که می خواهیم بگوییم از آن رونوشت کردیم تمام صفات و نام و نشان پیغمبر آخر الزمان و خلفاء و جانشینان آن حضرت را یادداشت کرده ایم و همراه داریم، ولی نام عبد اللّه بن ابی قحافه در آنها نیست. قاضی گفت: پس چه اشخاصی در آن تورات نوشته شده است؟

گفتم: خلیفه اول داماد پیغمبر است و نیز پسر عموی اوست، هنوز حرفم تمام نشده بود که طبل بدبختی ما را زدند و قاضی از شنیدن این کلام از جای خود برجست و کفش خود را از پای بیرون آورد و بر صورت و سر من تا توانست زد، به زحمت خودم را از زیرِ دست او فرار دادم، برادرم در همان دقیقه اول فرار کرده بود. در کوچه های بغداد راه را گم کردم با سر و صورت خونین، خودم نمی دانستم کجا می روم، پاهایم قوّت ایستادن نداشت، نشستم و بر گرفتاری و غربت و گرسنگی از طرفی، ترس و تنهایی از طرف دیگر گریه می کردم و تأسف می خوردم.

ناگاه جوانی که عمامه سفید بر سر و دو کوزه خالی به دست داشت و می خواست از نهر آب بردارد، نزدیک من لب آب نشست، وضع مرا که دید، پرسید: تو را چه می شود؟ گفتم: غریب هستم و مبتلا گشتم. فرمود: قصه خود را بگو، گفتم: از یهود خیبر بودم، اسلام آوردم، با برادرم با هزار زحمت و مشقّت به اینجا آمدم، می خواستم احکام اسلام را بیاموزم، مرا چنین جزایی داده اند، سپس اشاره به خون های سر و صورت نمودم، فرمود: از تو می پرسم یهود چند فرقه هستند؟

ص: 91

گفتم: فرقه های بسیار. فرمود: هفتاد و یک فرقه شدند، آیا همه بر حق هستند؟ گفتم: نه. فرمود: نصاری چند فرقه شدند؟ گفتم: آری، فرقه های مختلف باشند، فرمود: هفتاد و دو فرقه، آیا همه برحق می باشند؟ گفتم: نه. فرمود: ملّت اسلام نیز فرق مختلفه هستند، هفتاد و سه فرقه شده اند، ولی فقط یک فرقه بر حق می باشد!

گفتم: من در جستجوی همین فرقه هستم. چه باید بکنم؟ فرمود: از این طرف برو کاظمین - و اشاره فرمود به جانب غربی - سپس فرمود: برو خدمت شیخ محمّد حسن آل یاسین، حاجت تو برآورده خواهد شد. حرکت کردم و در همان اثنا جوان هم از نظرم غایب شد، هرچه این طرف و آن طرف نگاه کردم ابدا اثری از او ندیدم. تعجّب من زیادتر شد، به خود گفتم: این جوان کی بود و چه شد؟! زیرا در ضمن صحبت و حکایت حال خویش و اینکه در تورات اوصاف پیغمبر و خلفای آن سرور را دیدم و نوشتم. می فرمود: می خواهی من برای تو بخوانم؟ عرض کردم: بفرمایید! شروع به خواندن فرمود به طوری که در دل خویشتن گمان کردم آن تورات خطّی که در خیبر دیدم، گویا همین بزرگوار نوشته است. چون از نظرم غایب شد، دانستم این شخص الهی بوده و از مردم عادّی نبوده، لذا یقین به هدایت کردم.

سپس قوّتی در خود یافتم، به جستجوی برادرم کوشش کردم، پیدایش نمودم و برای اینکه نام کاظمین و شیخ محمّد حسن آل یاسین را فراموش نکنم، مکرّر بر زبان می راندم. برادرم پرسید: این چه دعایی است می خوانی؟ گفتم: دعا نیست، چنین و چنان است، او هم خوشحال شد. پس از سؤال و پرسش به کاظمین رسیدیم و به منزل شیخ وارد شدیم، قصّه را از اوّل تا پایان برای او بیان نمودم، شیخ برخاست ایستاد و به

ص: 92

شدّت گریه کرد، مرا نزدیک طلبید و مرتّب بر چشم من بوسه زد، یک ساعت همی گریه می کرد و چشم مرا می بوسید و می گفت: با این چشم نظر به جمال والا جلال حضرت ولی عصر - ارواحنا فداه - نمودی؟! مدّتی مهمان شیخ بودیم، خبر ما منتشر شد، خویشان ما از «خیبر» به دایی ما در «بغداد» نوشتند، او در جستجوی ما آمد، شیخ ما را به «سامرّا» فرستاد، (آقای حاجی میرزا ابوالحسن طالقانی فرمودند: مدّتی این دو برادر در «سامرّا» بودند، تا آنکه دایی آنها ملتفت شد، به حکومت شکایت کرد که دو پسر از خانواده ما اموال پدر را دزدیده به «سامرّا» رفته اند. حکومت تعقیب می نمود.)

مرحوم آیت اللّه میرزای بزرگ به آن دو برادر فرمود: دایی شما خیلی اسباب زحمت فراهم کرده، می ترسم به شما ضرری برساند. خوب است شما به «حلّه» بروید و خود را مخفی کنید، مخارج برای ما معیّن فرمود.

به «حلّه» رفتیم. میرزای طالقانی فرمود: چندی پس از نقل این حکایت او را در نجف دیدم. گفت: ساکن حلّه شدیم و کمال آسایش را داریم.(1)

گردد یا به شخصی نسبت داده شود، یکی از دو مفهوم ازآن بدست می آید:

اوّل: ثبوت و اختصاص شی ء مورد نظر به مضاف إلیه، که دیگری در آن نسبت شریک نیست، چنانکه گویند: این پیراهن حقّ علی است، یعنی به او اختصاص دارد و برای او ثابت است که شخص دیگری در آن پیراهن سهم و بهره ای ندارد، و نیز در مقام نفی گویند: حقّ فلانی نبود که او را بزنند، یعنی: چنین کیفری برای او ثابت نیست.

دوم: ثبوت و لزوم حکم برای مضاف إلیه، هر چند که دیگری هم در آن شریک باشد، چنانکه گویند: حقّ فلانی است که احترام گردد، یعنی: احترام او لازم و واجب است، گرچه دیگران نیز در این حکم با او شریک هستند و احترام آنها هم واجب و لازم است.(1)

در این عبارت کلمه حق به خداوند اضافه شده است، و حقّ بزرگ خداوند بر بندگان، اطاعت و فرمان برداری همه جانبه از او است که هرگز برای او شریک و انبازی قرار ندهند و نافرمانی او نکنند و در برابر دستورات او تسلیم باشند.

امام زین العابدین علیه السلام در این باره چنین فرموده است: «فَأَمّا حَقُّ اللّه ِ الأَکْبَرِ عَلَیْکَ فَأَنْ تَعْبُدَهُ لا تُشْرِکَ بِهِ شَیْئا، فَإِذا فَعَلْتَ ذلِکَ بِإِخْلاصٍ جَعَلَ لَکَ عَلی نَفْسِهِ أَنْ یَکْفِیَکَ أَمْرَ الدُّنْیا وَالآخِرَةِ، وَیَحفَظَ لَکَ ما تُحِبُّ مِنْهُما(2)؛ پس حقّ بزرگ خداوند بر تو آن است که او را پرستش کنی، به هیچ وجه به او شرک نورزی، که هرگاه با خلوص نیّت چنین کنی، خداوند برای تو بر خودش لازم می نماید که امر دنیا و آخرت تو را کفایت کند و هر خواسته ای که نسبت به آنها داری برآورده سازد».

سایر حقوق بی شمار خداوند بر بندگان از شاخه های همین حق است، چون خداوند در تمامی شؤون فکری و عملی انسان حقوقی دارد که

ص: 94

رعایت همه آنها لازم است و کوتاهی و سهل انگاری نسبت به هر یک از آنها مایه گرفتاری دنیوی و کیفر اخروی خواهد بود.

در امور اعتقادی حقّ خداوند است که مردمان آنچه را می دانند، باز گویند و معتقد شوند و از آنچه نمی دانند، خاموش بمانند و توقف کنند، چنانکه به چند طریق از زراره از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت آمده که گوید: به آن حضرت عرض کردم: حقّ خداوند بر آفریدگانش چیست؟ فرمود: «حقّ خداوند بر آفریدگانش این است که آنچه می دانند بگویند و از آنچه نمی دانند باز ایستند، که هرگاه چنین کنند، به خدا سوگند حقّ او را ادا نموده اند».(1) و از مهم ترین حقوق الهی بر بندگان حقوق مالی است که برای خداوند ثابت و لازم است و بر عهده بندگان است.

امام صادق علیه السلام در نامه ای خطاب به یاران خود چنین فرمودند: «و ای گروه مورد رحمت و برتری بر دیگران! مبادا حقوقی را که خداوند نزد شما دارد، روز به روز و ساعت به ساعت تأخیر اندازید، زیرا که هر کس در پرداخت حقوقی که خداوند نزد او دارد شتاب نماید، خداوند تواناتر است که به سرعت در دنیا و آخرت به او خیر برساند، و هر آن که پرداخت حقوقی را که خداوند نزد او دارد به تأخیر اندازد، خداوند تواناتر است که روزی او را تأخیر اندازد، و هرکه خداوند روزی اش را بازدارد، نخواهد توانست به خود روزی دهد، بنابراین حقّ خداوند را در آنچه به شما روزی داده بپردازید، تا خداوند باقیمانده آن را بر شما پاکیزه و لذّت بخش سازد و آنچه وعده فرموده که - آن را چندین برابر خواهد ساخت - تحقّق بخشد و چنان آن را فزون تر نماید که احدی جز او که پروردگار جهانیان است، شماره و حقیقت فضل و مزیّت آن را نمی داند...(2)

ص: 95

و اینکه امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - یاری گر حقّ خداوند است نیازی به استدلال ندارد، زیرا که آن حضرت در زمان ظهور همه جهانیان را به پرستش و اطاعت خداوند خواهد رسانید و کفر و شرک و باطل را از بیخ و بن براندازد و احکام الهی را به طور کامل اجرا می کند، و این بالاترین حدّ یاری حقّ خداوند است.

خداوند هم آن حضرت را یاری خواهد کرد و بر تمامی دشمنان پیروز خواهد ساخت، چنانکه یکی از القاب آن حضرت منصور است. بنابراین او هم یاری گر است و هم یاری شده است.

ص: 96

این شخص بنگرد. بنابراین کسی که عملش برخلاف اسلام باشد نمی توان به او حجّة الاسلام گفت، زیرا که نمی شود آن را دلیل اسلام گرفت و نماد دین شمرد.(1)

نتیجه اینکه: حجّت خداوند کسی است که وجود او زبان گویای دلایل الهی و نمایانگر تمامی حقایق دین است، و خداوند در هر زمان حجّتی برای مردم قرار داده است.

چنانکه امام باقر علیه السلام فرمودند: به خدا سوگند! خداوند از آن هنگام که آدم علیه السلام را قبض روح نموده، زمین را بدون امامی که به وسیله او به خداوند رهنمون شوند، وا نگذاشته است، و او است حجّت خداوند بر بندگانش، و زمین بدون امامی که حجّت خداوند بر بندگانش باشد بر جای نمی ماند.(2)

و اگر حجّت نباشد، مردم برای شناخت خداوند و احکام و دستورات او هیچ راهی ندارند و این حقیقت در احادیث بسیار تأکید شده است، از جمله:

1 - هشام بن الحکم گوید: امام صادق علیه السلام به زندیقی که پرسید: از چه راهی [ لزوم و ضرورت وجود ] پیامبران و رسولان را ثابت می کنید؟

امام علیه السلام فرمود: «وقتی ثابت کردیم که ما آفریدگار و صانعی داریم که از ما و هر چه آفریده برتر است، و آن صانع حکیم و بلندمرتبه و ارجمند است که نشاید آفریدگانش او را ببینند، یا لمس کنند و بی واسطه با هم برخورد و گفتگو نمایند، ثابت شد که باید او را سفیرانی در آفریدگانش باشند، تا [ عظمت و خواسته و فرمان ] او را برای مخلوق و بندگان او بیان و تفسیر کنند و ایشان را به مصالح و منافع و موجبات تباهی و نابودیشان رهنمون گردند...».(3)

ص: 98

امام علیه السلام فرمودند: من که گفته ام وای بر آنها، در صورتی است که سخن مرا واگذارند و به آنچه می خواهند روی آورند [ و به دلخواه خود بدون دلیل سخن بگویند ]. آنگاه فرمودند: برو بیرون و هر یک از متکلّمان را ببینی، نزد من بیاور.

یونس گوید: من حمران بن اعین، احول(1)

و هاشم بن سالم را که علم کلام را خوب می دانستند، آوردم و نیز قیس بن ماصر را - که به نظر من کلام را از همه بهتر می دانست و از حضرت علی بن الحسین علیهماالسلام فنّ کلام را آموخته بود - به محضر امام وارد ساختم، هنگامی که همگان جمع شدیم در خیمه ای که پیش از موسم حجّ کنار کوهی در ناحیه حرم برای امام صادق علیه السلام برپای می داشتند - امام صادق علیه السلام سر از خیمه خود بیرون کردند، شترسواری به سرعت پیش می آمد، امام فرمود: به پروردگار کعبه سوگند! که این هشام است. ما گمان کردیم مقصود هشام از فرزندان عقیل است که او را بسیار دوست می داشت، ناگهان هشام بن حکم وارد شد در حالی که موی رخسارش تازه روییده بود و همه ما از جهت سن و سال از او بزرگ تر بودیم.

امام صادق علیه السلام برای او جا باز کرد و فرمود: به دل و زبان و دستش یاور ما است. سپس فرمود: ای حُمران! با این مرد گفتگو کن. حمران با او به بحث پرداخت و بر او پیروز شد. آنگاه فرمود: ای طاقی! با او به گفتگو پرداز. مؤمن الطاق نیز با او به بحث پرداخت و بر او چیره شد. پس از آن امام علیه السلام فرمود: ای هشام بن سالم! با او گفتگو کن. او با شامی گفتگو کرد و برابر شدند [ هر دو بر اثر طولانی شدن بحث عرق کردند ].

ص: 100

آنگاه امام صادق علیه السلام به قیس بن ماصر فرمود: با او گفتگو کن. قیس هم به مباحثه پرداخت و امام علیه السلام از گفتگوی ایشان می خندید، زیرا که مرد شامی گیر افتاده بود.

پس از آن به مرد شامی فرمود: با این نوجوان - یعنی هشام بن الحکم - گفتگو کن. مرد شامی اظهار تمایل کرد و به هشام گفت: ای جوان! راجع به امامت این مرد از من بپرس، هشام [ از بی ادبی آن شامی نسبت به امام علیه السلام ] خشمگین شد تا آن جا که می لرزید، سپس [ بر خود مسلّط شد ] به مرد شامی گفت: آیا پروردگار تو به آفریدگانش مهربان تر است یا خود آفریدگان نسبت به خودشان؟

مرد شامی گفت: پروردگارم به آفریدگانش خیرخواه تر است.

هشام گفت: خداوند در مقام خیرخواهی نسبت به آفریدگانش چه کرده است؟

شامی گفت: برای ایشان حجّت و راهنمایی بپاداشته تا پراکنده نشوند و با یکدیگر اختلاف نکنند و آن حجّت خدا ایشان را الفت دهد و نابسامانی ها را سامان بخشد و از دستورات پروردگارشان آگاهی دهد.

هشام گفت: او کیست؟

شامی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم.

هشام گفت: پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم کیست؟

مرد شامی گفت: کتاب خدا (قرآن) و سنّت پیامبر است.

هشام گفت: آیا قرآن وسنّت برای رفع اختلاف امروز ما سودمنداست؟

شامی گفت: آری.

هشام پاسخ داد: پس چطور من و تو با هم اختلاف داریم و بر اثر آن، تو از شام به اینجا آمده ای؟

ص: 101

مرد شامی خاموش ماند. امام علیه السلام به او فرمود: چرا سخن نمی گویی؟

جواب داد: اگر بگویم کتاب و سنّت از ما رفع اختلاف کرده اند، بی جا گفته ام، زیرا که وجوه متعدّد را احتمال دارند، و اگر بگویم اختلاف داریم و هر یک از ما دو گروه مدّعی حقّانیت خویش است، بنابراین کتاب و سنّت برای [ رفع اختلاف ] ما سودمند نبوده اند، ولی همین اشکال را به هشام برمی گردانم و با او احتجاج می کنم.

امام علیه السلام فرمود: از او بپرس که او را سرشار [ از علم ] خواهی یافت.

مرد شامی به هشام گفت: ای شخص! چه کسی به آفریدگان مهربان تر و خیرخواه تر است؟ پروردگارشان یا خودشان؟

هشام گفت: پروردگارشان نسبت به آنان خیرخواه تر است.

شامی پرسید: آیا پروردگارشان برای آنان کسی را بپاداشته که گفتارشان را یکی سازد و نابسامانی های آنان را سامان دهد و حقّ و باطل را برایشان بیان نماید؟

هشام پاسخ داد: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم یا این زمان؟

شامی گفت: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که (معلوم است) خود رسول اللّه بوده است، اما امروز کیست؟

هشام گفت: همین آقا که بر مسند نشسته است - اشاره به امام صادق علیه السلام - و از اطراف جهان به سوی او سفر می کنند و ما را از خبرهای آسمان و زمین اطلاع می دهد و این علم را از پدر و نیای خویش به ارث گرفته است.

شامی پرسید: از چه راهی می توانم به این نتیجه برسم؟

هشام گفت: هر چه می خواهی از آن حضرت بپرس.

شامی گفت: عذری برایم باقی نگذاشتی، بر من است که بپرسم.

ص: 102

امام صادق علیه السلام فرمودند: ای مرد شامی! تو را آگاه سازم که سفرت چگونه بود و از کدام راه آمدی؟ چنین و چنان بود... .

مرد شامی با خرسندی اظهار داشت: درست فرمودید، اکنون به خدا اسلام آوردم.

امام صادق علیه السلام فرمود: نه. بلکه به خداوند ایمان آوردی، اسلام پیش از ایمان است، بر مبنای اسلام مردم از یکدیگر ارث می برند و با هم ازدواج می کنند و به وسیله ایمان پاداش می برند.

مرد شامی عرضه داشت: درست فرمودید! من گواهی می دهم که جز خداوند سزاوار پرستش نیست و اینکه محمّد صلی الله علیه و آله وسلم رسول خداوند است و شما جانشین اوصیا هستید... .(1)

اطلاق حجّت بر ائمّه معصومین علیهم السلام به جهت آن است که خداوند به وسیله ایشان - که اعمال و اخلاق و رفتارشان راهنمای سعادت مردم است - حجّت و دلیل خود را تمام کرده است.

در عقیده امامیه وجود حجّت از دو جهت لازم است: هم از جهت تشریع، یعنی باید حافظ و نگهبان امور تکوینی و فطری عالم بوده باشد که آن را ولایت تکوینی گویند و هم حامل و حافظ و رساننده احکام جعلی و تشریعی.

بالاتر و داناتر باشد و علم او از طرف خداوند به او تفویض شده باشد، نه اینکه از بشر دیگری گرفته و کسب کرده باشد، و عقل و علم او بر تمام عقول و علوم بشری احاطه داشته و قوای عقلی و علمی مخلوق در برابر عقل و علم حجّت مغلوب و تحت انقیاد او قرار گیرند.

2 - قوه عملی حجّت است؛ و آن باید به حدّی باشد که بتواند هرگونه تصرفی بخواهد در عالم تکوین بنماید.

3 - قوه حاسّه حجّت است؛ که باید در هر یک از شاخه های آن سرآمد تمامی مخلوق روی زمین باشد، مثلاً در بینایی چنان باشد که آن چیزی را که او می بیند دیگران عاجز باشند، چنانکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «طُوِیَتْ لِیَ الأَرْضُ فَأُرِیتُ مَشارِقَها وَمَغارِبَها؛ زمین برای من درنوردیده شد که خاورها و باخترهای آن را به من نشان دادند».

و در نیروی شنوایی فرمود: «أَطَّتِ السَّمآءُ وَحَقَّ لَها أَنْ تَئِطَّ ما فِیها مَوْضِعُ قَدَمٍ إِلاّ وَفِیها مَلَکٌ راکِعٌ أَوْ ساجِدٌ؛ آسمان به صدا درآمد و سزاوارش بود

که به صدا درآید، که هیچ جای پایی نیست مگر اینکه در آن فرشته ای در حال رکوع یا سجود است».

و در قوّه بویایی فرمود: «إِنِّی أَجِدُ نَفَسَ الرَّحْمنِ مِنْ قِبَلِ الَیمَنِ؛ من بوی رحمانی از سوی یمن استشمام می کنم».(1)

عنوان حجّة اللّه در خصوص حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - ویژگی خاصی دارد، به طوری که این لقب شریف از مشهورترین القاب آن حضرت است، چنانکه بسیاری از مردم با عنوان: حجّة بن الحسن یا حضرت حجّت، آن جناب را یاد می کنند، در احادیث و ادعیه و زیارات نیز به این وصف بسیار یاد شده است، از جمله در حدیثی شیخ صدوق رحمه الله

ص: 104

از عثمان بن سعید عَمْری آورده که فرمود: در محضر امام ابومحمد حسن بن علی علیهماالسلام بودم، از آن بزرگوار سؤال شد خبری که از پدرانش روایت شده: «زمین از حجّت الهی بر مخلوق تا روز قیامت خالی نخواهد ماند، هرکه در حالی بمیرد که امام زمانش را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است»؟ امام علیه السلام فرمود: «البته این حدیث درست است و حق، همان طور که روز حق است».

عرض شد: یابن رسول اللّه! امام و حجّت بعد از شما کیست؟

فرمود: «فرزندم محمّد که امام و حجّت بعد از من است، هر که بمیرد و او را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیّت مرده است. بدانید که او را غیبتی طولانی است که افراد نادان در آن سرگردان شوند و به هلاکت مبتلا گردند و وقت گذاران دروغ می گویند، سپس خروج می کند، گویا می بینم پرچم های سپیدی که در نجف کوفه بالای سرش به اهتزاز است».(1)

مرحوم نهاوندی در این باره چنین فرموده است: «با آنکه در این لقب، سایر ائمّه علیهم السلام شریکند و همه حجّت هایند از جانب خداوند بر خلق، لکن چنان اختصاص به آن جناب دارد که در اخبار، هر جا بی قرینه و شاهدی ذکر شود، مراد آن حضرت علیه السلام است.

و بعضی گفتند: لقب آن جناب حجّة اللّه است، به معنی غلبه یا سلطنت خدای بر خلایق؛ چه این هر دو به واسطه آن حضرت به ظهور خواهد رسید.

و نقش خاتم (مُهر دستی) آن جناب: «أَنَا حُجَّةُ اللّه ِ»، و به روایتی: «أَنَا

حُجَّةُ اللّه ِ وَخالِصَتُهُ» است، و به همین مُهر روی زمین حکومت کند.(2)

و قلمرو حجّت بودن ائمّه اطهار علیهم السلام تمامی جنّ و انس و فرشتگان و... می باشد، چنانکه در حدیثی از سلیمان بن خالد آمده که گوید: از حضرت

ص: 105

امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «هیچ پیامبر یا آدمی یا انسان یا جنّ یا فرشته ای در آسمان ها نیست، مگر اینکه ما [ امامان ] بر آنان حجّت ها هستیم، و خداوند هیچ مخلوقی پدید نیاورده، مگر اینکه ولایت ما را بر آنان عرضه نموده و به وسیله ما بر آنان حجّت آورده، که دسته ای نسبت به ما مؤمن هستند و عدّه ای منکر می باشند، حتی آسمان ها و زمین و کوه ها».(1)

و بیان اینکه حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - نشانگر اراده الهی است، در خصوص اراده تکوینی: بوجود آوردن آن حضرت علیرغم تمام سعی و تلاش ستمگران و دشمنان دین است.

همان طور که سعی و تلاش فرعون با سر بریدن کودکان و دریدن شکم زنان و بسیج کردن تمام نیروهای اطلاعاتی خود به جایی نرسید و خداوند متعال حضرت موسی علیه السلام را پدید آورد و بر دامان فرعون پرورش داد، تا قدرت و اراده خویش را نمایان سازد.

همچنین حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - را با وجود سعی و تلاش همه جانبه بنی امیّه و بنی عبّاس و کشتن و تبعید کردن و زندان و محاصره نمودن پدران گرامی اش بوجود آورد و در مرکز قدرت حکومت عبّاسیان - سامرّا - در سنّ پنج سالگی بر مسند امامت نشانید و هنگام تشییع و نماز بر بدن شریف پدر بزرگوارش امام حسن عسکری علیه السلام برای عموم آشکار ساخت و آنگاه در برابر چشمان حیرت زده مأمورین دولتی به پشت پرده غیبت برد و محفوظ داشته و سرانجام اراده خویش را تحقق می بخشد که فرموده است: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِینَ * وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَنُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ»(1)

؛ و ما اراده داریم بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شدند، نعمت دهیم و آنان را پیشوایانی گردانیم و ایشان را وارثان [ زمین ]سازیم و به آنان در زمین مکنت و اقتدار دهیم و به فرعون و هامان و سپاهیانشان از آنان آنچه را پروا داشتند، بنمایانیم.

امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «دنیا پس از سرکشی و بدرفتاری بر ما [ آل محمد ] به کمال مهربانی و سازگاری روی خواهد آورد، همان گونه که ماده شتر

ص: 107

بدخوی به مهربانی بر بچّه خویش باز می گردد، سپس این آیه را خواندند: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِینَ»».(1)

و شیخ طوسی رحمه الله از آن حضرت علیه السلام روایت کرده که راجع به آیه کریمه فرمودند: «ایشان آل محمد علیهم السلام می باشند، خداوند مهدی ایشان را پس از تلاش [ و رنجشان ] برمی انگیزد و آنان را عزّت بخشد و دشمنشان را خوار و زبون گرداند».(2)

و از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت آمده که فرمودند: «فرعون و هامان در اینجا دو نفر از جبّاران قریش می باشند، خداوند متعال آن دو نفر را هنگام قیام قائم آل محمد علیهم السلام در آخر الزمان زنده خواهد ساخت، و به خاطر جنایاتی که مرتکب شده اند از آنها انتقام می گیرد».(3)

و در حدیث ولادت امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - از حکیمه دختر امام جواد علیه السلام آمده: بامداد آن شب [ ولادت ] آمدم که بر حضرت ابومحمد - امام عسکری علیه السلام - سلام دهم، پرده برداشتم تا از حال سرورم (امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - ) آگاه شوم، او را ندیدم، به حضرت امام عسکری علیه السلام عرض کردم: قربانت شوم! سرورم کجاست؟!

فرمود: عمّه جان! او را به کسی سپردیم که مادر موسی علیه السلام فرزندش را به او سپرد.

حکیمه گوید: روز هفتم [ از ولادت امام عصر علیه السلام ] به محضر امام عسکری علیه السلام رفتم و سلام کردم و نشستم. امام فرمود: پسرم را نزد من بیاور. سرورم را در حالی که در پارچه ای بود، به محضر آن حضرت بردم، همان رفتار که روز اوّل انجام داده بود، تکرار کرد و زبان خود را در دهانش

ص: 108

گذاشت، گویی شیر و عسل به وی می دهد! آنگاه فرمود: پسرم سخن بگو.

حضرت بقیّة اللّه گفت: أشهد أن لا إله إلاّ اللّه و بر پیامبر اکرم و امیر المؤمنین و ائمّه طاهرین تا پدرش - صلوات اللّه علیهم اجمعین - درود فرستاد، سپس چنین تلاوت کرد: «بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِینَ * وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَنُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ».(1)

و اینکه حضرت بقیّة اللّه - عجّل اللّه فرجه الشریف - نشانگر اراده تشریعی خداوند است، نیازی به توضیح ندارد، زیرا تمام رفتار و کردار آن حضرت نمودار فرمان الهی است و آن وجود نورانی الگوی کامل مؤمنان است.

ص: 109

خداوند: «یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ»(1)

؛ آن را چنانکه باید و شاید تلاوت می کنند. مقصود آن است که علم و عمل را در پی قرائت آوردند.

و اینکه مادّه تلاوت در آیه: «وَاتَّبَعُوا ما تَتْلوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ»(2)

؛ و از آنچه شیاطین در عهد سلیمان تلاوت می کردند، پیروی نمودند. بکار رفته از این جهت است که شیاطین می پنداشتند که آنچه می خوانند از کتاب های الهی می باشد.(3)

تلاوت و مشتقّات آن بیش از شصت بار در قرآن کریم به کار رفته است، در درجه اوّل خداوند خود تلاوت گر آیاتش می باشد، چنانکه فرماید: «ذلِکَ نَتْلوُهُ عَلَیْکَ مِنَ الآیاتِ وَالذِّکْرِ الحَکِیمِ»(4)

؛ آن است که بر تو تلاوت می کنیم از آیات [ و نشانه های حقانیّت تو ] و یادآوری حکیمانه.

سپس دستور تلاوت به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم داده(5)

و این منصب شریف را به آن حضرت واگذار نموده و او را به این سِمَت معرفی کرده و فرموده است «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ»(6)

؛ بر آنان آیات او را تلاوت می کند.

و در مرحله سوم ائمّه اطهار علیهم السلام را تلاوت گر کامل و به جای آورندگان حقّ تلاوت معرفی نموده است، که فرموده: «اَلَّذِینَ آتَیْناهُمُ الکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ»(7)

؛ کسانی که کتاب را به ایشان داده ایم، آن را چنانکه باید و شاید تلاوت می کنند، آنان به آن ایمان کامل دارند.

ص: 111

چنانکه در حدیث صحیح از ابوولاد آمده که امام صادق علیه السلام راجع به این آیه کریمه فرمودند، ایشان امامان علیهم السلام هستند.(1)

علاّمه مجلسی رحمه الله در بیان این حدیث شریف فرموده: زیرا تلاوت قرآن چنانکه باید و شاید عبارت است از فهمیدن مطالب پیچیده و عمیق آن و عمل به تمامی مضامین آن، و چنین کاری به ائمه علیهم السلام اختصاص دارد و نیز ایمان کامل به آن از غیر ایشان ساخته نیست.(2)

و نیز از حضرت امام صادق علیه السلام روایت آمده که در بیان مقصود از حق تلاوت چنین فرمودند: آیات آن را به تدبّر و تأنّی (ترتیل) می خوانند و در آن تفقّه می کنند، و احکام آن را به کار می بندند و نویدهایش را امیدوارند و از هشدارهایش بیمناکند و از حکایتهای آن پند می گیرند و فرمان هایش را گردن می نهند و از نواهی آن خودداری می ورزند، به خدا سوگند! حقّ تلاوت حفظ آیات و آموختن حروف و پیاپی خواندن سوره ها و یادگیری اعشار و اخماس(3)

آن نیست، حروف آن را حفظ کردند و حدود آن را ضایع ساختند! همانا [ تلاوت کامل و چنانکه باید و شاید ] تدبّر آیات

قرآن و عمل به احکام آن است، خداوند متعال فرماید: «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتَهُ»(4)

؛ این کتابی که بر تو فرو فرستادیم بابرکت است تا در آیات آن اندیشه کنند.

القَصَصِ...(1)

؛ و قرآن را بیاموزید که بهترین سخنان است، و در آن تفقه نمایید [ و به ژرفای آن وارد شوید ] که بهار دلهاست، و به نور آن شفا جویید که شفابخش سینه ها است، و آن را خوب تلاوت کنید که سودمندترین حکایت ها است».

و هم از اوصاف تقوا پیشگان برشمردند: «أَمَّا اللَّیْلُ فَصافُّونَ أَقْدامَهُمْ تالِینَ لِأَجْزآءِ القُرْآنِ یُرَتِّلُونَهُ تَرْتِیلاً، یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَیَسْتَثِیرُونَ بِهِ دَوآءَ دآئِهِمْ...(2)

؛ شبانگاهان گامهای خویش بر زمین کوبیده به تلاوت أجزاء قرآن پرداخته اند، آن را با تدبّر و اندیشه می خوانند، جان خویش را به وسیله آن محزون کنند و درمان دردشان را به آن همی کوشند».

و گاهی نااهلانی را که از حقایق قرآن و تلاوت شایسته آن روی گردانند نکوهش نمودند: «إِلَی اللّه ِ أَشْکُو مِنْ مَعْشَرٍ یَعِیشُونَ جُهّالاً، وَیَمُوتُونَ ضُلاّلاً، لَیْسَ فِیهِمْ سِلْعَةٌ أَبْوَرُ مِنَ الکِتابِ إِذا تُلِیَ حَقَّ تِلاوَتِهِ، وَلا سِلْعَةٌ أَنْفَقُ بَیْعا، وَلا أَغْلی ثَمَنا مِنَ الکِتابِ إِذا حُرِّفَ عَنْ مَواضِعِهِ...(3)

؛ به درگاه خداوند شکوه می کنم از گروهی که به نادانی زندگی می کنند و در گمراهی می میرند، بین آنان هیچ کالایی بی اعتبارتر از قرآن نیست، در حالی که آن طور که باید و شاید تلاوت شود، و هیچ کالایی پُر فروش تر و گرانبهاتر نیست از قرآن، هرگاه تحریف و [ از معانی حقیقی ] جا به جا گردد.

آری، بیشتر مردم در هر زمان از تدبّر در معانی قرآن و توجّه به تلاوت گران حقیقی آن - ائمّه اطهار علیهم السلام - روی گردان بوده و هستند، و ظواهر قرآن از لحنهای زیبا و آوازهای دلربا، و تفسیر به رأی و تطبیق مضامین قرآن بر نظریه های نادرست و... رونق بسیار دارد، چرا که با

ص: 113

هوس های مردم کاملاً سازگار است، امّا شناخت واقعیت قرآن و تلاوت درست آن و بکار بستن احکام و دستورات آن بسیار کم مشتری است، به همین جهت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «رُبَّ تالِ القُرْآنِ وَالقُرْآنُ یَلْعَنُهُ(1)

؛ بسا تلاوت کننده قرآن هست که قرآن او را لعنت می کند».

لعنت خدا بر کسانی که ظاهر قرآن را بسی حرمت می نهادند، امّا تلاوت گر قرآن را شهید کردند و سر مبارک او را بالای نیزه زدند و بالای نیزه هم قرآن خواند.

سر بی تن که شنیده است به لب سوره کهف؟!

یا که دیده است به مشکات تنور آیه نور؟!

لعنت خدا بر کسانی که تلاوت گر قرآن را در زندان تاریک شکنجه کردند. و لعنت خدا بر کسانی که به ظاهر قرآن با تلاوت گر قرآن مخالفت خواهند کرد، چنانکه از امام صادق علیه السلام روایت آمده که فرمودند: «هرگاه

حضرت قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپاخیزد، از جاهلانِ مردم بیشتر از آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از جاهلان جاهلیت صدمه کشید، محنت می بیند».

فضیل گوید: عرض کردم: این چگونه است؟ فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم

در حالی به سوی مردم آمد که سنگ و کلوخ ها و چوب های تراشیده را می پرستیدند، ولی هنگامی که حضرت قائم علیه السلام بپاخیزد، در حالی با مردم مواجه می شود که همه آنان کتاب خدای را علیه او تأویل و توجیه می کنند و با آن بر او احتجاج می نمایند».(2)

البته امام عصر - ارواحنا فداه - پس از ظهور، تلاوت صحیح و کامل قرآن را آشکار خواهد ساخت، از امام محمّد باقر علیه السلام روایت آمده که فرمودند:

«هنگامی که حضرت قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپاخیزد، خیمه هایی نصب می شود

ص: 114

برای کسانی که قرآن را به همان گونه که خداوند - جلّ جلاله - آن را نازل فرموده، به مردم بیاموزند، پس دشوارترین چیزی که خواهد بود برای کسانی است که آن را حفظ کرده اند، زیرا با این تألیف اختلاف دارد».(1)

فرمودند: فقیه اهل بصره تویی؟ قتاده گفت: مردم چنین پندارند.

امام باقر علیه السلام فرمودند: به من خبر رسیده که تو قرآن هم تفسیر می کنی؟

قتاده عرضه داشت: آری.

امام باقر علیه السلام فرمود: آیا دانسته آن را تفسیر می کنی یا ندانسته؟

قتاده گفت: هرگز [ ندانسته تفسیر نمی کنم، بلکه ] دانسته و از روی علم [ قرآن را تفسیر می کنم ] .

امام باقر علیه السلام فرمودند: اگر چنین است که دانسته قرآن را تفسیر می کنی پس تو شخصیّت یکتایی هستی! و من از تو پرسش دارم.

قتاده عرض کرد: بپرسید.

امام علیه السلام فرمود: خبرم ده از قول خداوند - عزّوجلّ - در سوره سبأ: «وَقَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَأَیّاما آمِنِینَ»(1)

؛ و فاصله و مسیر بین آنها (= منزلگاه ها و آبادی ها) را متناسب قرار دادیم، پس در آنها شبها و روزهایی را با ایمنی رهسپار شوید.

قتاده گفت: این آیه مربوط به کسی است که به قصد زیارت خانه کعبه از خانه خویش حرکت کند، توشه ای حلال با خود بردارد و مرکب حلال داشته باشد و از مال حلال کرایه اش را بپردازد، چنین کسی ایمن خواهد بود، تا اینکه به خانه اش بازگردد.

امام باقر علیه السلام فرمودند: ای قتاده! تو را به خدا سوگند می دهم! آیا می دانی که بسا شخصی با توشه ای حلال و مرکب و کرایه ای حلال به قصد زیارت و طواف خانه کعبه از منزل خویش بیرون می آید و دچار راهزن گردد و خرجی سفرش را ببرند، به علاوه اینکه او را چنان مورد ضرب و جرح قرار دهند که به حدّ هلاکت رسد؟

ص: 117

قتاده گفت: آری، به خدا سوگند!

امام علیه السلام فرمود: زنهار ای قتاده! اگر تو قرآن را پیش خود تفسیر کنی، هم خود تباه گشته ای و هم دیگران را به تباهی افکنده ای، و چنانچه این تفسیرها را از دهان مردان گرفته ای، باز هم خود را تباه ساخته ای و دیگران را نیز به تباهی انداخته ای، زنهار ای قتاده! این آیه راجع به کسی است که از خانه خویش با توشه و مرکب و کرایه حلال به مقصد خانه کعبه بیرون آید و به حقّ [ و ولایت ] ما معرفت داشته باشد و دلش به هوای ما بتپد، چنانکه خداوند فرماید: «وَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ»(1)

؛ و دلهای عدّه ای از مردم را هوادار ایشان ساز.

و خانه کعبه را منظور نکرد که بفرماید: به سوی آن مشتاق ساز.

بنابراین ماییم - به خدا سوگند - مقصود از دعای حضرت ابراهیم علیه السلام، که هر کس دلش هوای ما داشته باشد، حجّ او پذیرفته است و گرنه هرگز. ای قتاده! هر آنکه چنین باشد روز قیامت از عذاب جهنّم ایمن خواهد بود.

قتاده عرضه داشت: به خدا سوگند! من این آیه را جز به همین گونه [ که شما تفسیر فرمودید ] تفسیر نخواهم کرد.

امام باقر علیه السلام فرمودند: زنهار ای قتاده! قرآن را فقط کسی می شناسد که مورد خطاب آن قرار گرفته باشد.(2)

ص: 118

3) «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آنآءَ اللَّیْلِ ساجِدا وَقآئِما یَحْذَرُ الآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ»(1)

؛ آیا کسی که ساعت های شبانه را به عبادت می پردازد، گاهی به حال سجده و گاهی بپا ایستاده [ و در حال نماز است ] از عذاب آخرت بیمناک است و به رحمت پروردگارش امید دارد [ بهتر است یا شخص غافل مشرک ]؟

در این سه آیه، برنامه های شبانه روزی بندگان راستین خداوند بیان گردیده است، به خصوص در آیه دوم که خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلماست امّا به صورت دستور الزامی برای همه پیروان و امّت آن حضرت می باشد، تا به نمازهای واجب و مستحبّ اهتمام کنند.

عبادت خداوند، تنها راه سعادت و ترقّی بشر است، عبادت مایه پرورش فکر و طراوت جان و کمال انسان است. زندگی بدون عبادت پوچ و بی ارزش و شبیه ترین صورت به گذران چهارپایان است که برنامه همیشگی آنها از بامداد تا شامگاه تمایل شدید به چراگاه و علاقه وافر به یونجه و کاه، و انس و گرایش به جفت خویش است.

آنها از لذتهای روحی بی بهره اند و با فرهنگ و فضیلت انسانی بیگانه، و از علم و معرفت دور افتاده. ارزش و اعتبار این قبیل افراد، به مقدار همان لقمه نانی است که می خورند و همان جامه ای که می پوشند و همان هوس هایی که آنها را در بند خود محصور نموده است.

گر در طلب لقمه نانی، نانی

ور در طلب گوهر جانی، جانی

من فاش کنم حقیقت مطلب را

اندر طلب آنچه که هستی، آنی

اینان هرگز از خود نمی پرسند که ما را برای چه به این جهان آورده اند؟ و سرنوشت ما آخر کار چه خواهد بود؟ روزها را چگونه باید بگذرانیم و شبها را چگونه به سر بریم؟ این همه نعمت را چه کسی به ما داده و توسّط

ص: 120

چه کسانی به ما رسیده است؟ و در برابر آنها چه وظایفی برعهده داریم و چه کار باید بکنیم؟

امّا روش مردان حق در هر شب و روز توجّه به سعادت اخروی و کمال معنوی است. آنان رستگاری خویش را در پرستش خالصانه خداوند و اطاعت کامل از دستورات او می دانند و در این راه نهایت کوشش را به کار می برند، در عین حال عبادت خود را در پیشگاه عظمت حق ناچیز می بینند و بی ارزش و اندک می شمارند.

جهان و هر چه در آن است، همه را نعمتهای الهی می دانند و با رعایت حدود و مقرّرات خداوند و پرهیز از حرام و خودداری از زیاده روی از نعمت ها استفاده می کنند و شبانه روز به ذکر و مناجات و تسبیح و تلاوت قرآن و نماز می پردازند. دنیا را وسیله رسیدن به لذّتهای حقیقی و پایدار اخروی می گیرند و رسیدن به آن را هدف نهایی خود قرار نمی دهند و به این امور ناپایدار دل نمی بندند.

و اینکه در این بخش از زیارت عرضه می داریم: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ فِی آنآءِ لَیْلِکَ وَأَطْرافِ نَهارِکَ». گویی اشاره به نحوه زندگی امام عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - و چگونگی رفتار و برنامه شبانه روزی آن حضرت علیه السلام است که پیوسته آن شیوه را باید در نظر بگیریم و الگوی خویش سازیم و به پیروی از شیوه و سیره آن جناب بکوشیم.

وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ»(1)

؛ و به راستی که ما در هر امّتی فرستاده ای برانگیختیم که خداوند را بپرستید و از پرستش [ و پیروی ] طاغوت بپرهیزید.

بخشی از عبادتهای آنان به صورت نماز و روزه و حج و جهاد و... است و بخش دیگر آن در رابطه با مخلوق است که در تغذیه مادّی و معنوی نیازمندان می کوشیدند، شبهای تار مخفیانه وبه صورت ناشناس کیسه های نان و غذا به در خانه مستمندان می بردند و به ناتوانان یاری می رساندند. روزها به ارشاد گمراهان و پرورش افکار مردمان و توجیه ناآگاهان و تعلیم و تربیت دانش پژوهان و پاسخ گویی به شبهات باطل جویان می پرداختند و با گفتار و رفتار خویش، افراد جامعه را به سوی راستی و درستی سوق می دادند.

از جمله برنامه های مهمّ ایشان در شبانه روز، یادآوری خاطره جانسوز عاشورا و گریستن بر مصائب حضرت سید الشّهداء علیه السلام و لعن و نفرین بر قاتلان و دشمنان آن حضرت بوده است، که این کارها را به عنوان یکی از بهترین عبادات و طاعات شمرده و بر آن تأکید نموده اند، به خصوص حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - که در زیارت ناحیه مقدّسه اظهار می دارد: «فَلَأَنْدُبَنَّکَ صَباحا وَمَسآءً وَلَأَبْکِیَنَّ عَلَیْکَ بَدَلَ الدُّمُوعِ دَما(2)

؛ پس هر صبح و شام بر تو ندبه و زاری می کنم، و بر تو به جای اشک، خون گریه می نمایم.

زیارت اعتاب مقدّسه نیز از برنامه های مهمّ ایشان است که به عنوان حسن ختام این فصل یکی از تشّرفات را در این رابطه می آوریم:

برعهده گرفتم، ولی بین من و او اختلافی پیش آمد که از بیم او خود را مخفی نمودم و او در جستجوی من بود، مدّتی با ترس و هراس گذرانیدم، تا اینکه شب جمعه ای تصمیم گرفتم کنار مرقد منوّر امام کاظم علیه السلام بروم و شب را برای دعا و نیایش در حرم مطهّر بمانم.

آن شب باد و باران شدید بود، و من از ابوجعفر قَیّم - متولّی آستانه مقدّسه کاظمین - خواهش کردم درهای حرم را ببندد و آن مکان مقدّس را برای من خالی بگذارد که با خاطری آسوده به دعا و تضرّع بپردازم و از ورود کسی که بیمناک بودم، ایمن بمانم.

ابوجعفر خواسته ام را اجابت کرد و درها را بست، نیمه شب آن قدر باران و باد تندتر شد که رفت و آمد مردم به کلّی قطع گردید و من تنها بودم و دعا می کردم و زیارت می نمودم و نماز می خواندم که ناگهان صدای پایی از سمت ضریح امام موسی کاظم علیه السلام شنیدم و مردی را دیدم که زیارت می کرد، پس بر آدم علیه السلام سلام داد، سپس بر انبیاء اولو العزم علیهم السلام، آنگاه بر ائمّه علیهم السلام یک به یک سلام داد، تا به صاحب الزمان علیه السلام رسید، امّا آن حضرت را نام نبرد، از کار او تعجّب کردم و با خود گفتم: شاید او را فراموش کرده یا آن حضرت را نمی شناسد، یا این مذهب خاصّی است که این مرد دارد، پس از آنکه زیارت کرد، دو رکعت نماز گزارد، آنگاه به سوی مرقد مطهّر حضرت ابوجعفر امام جواد علیه السلام روی آورد و به همان ترتیب زیارت و سلام کرد و نماز خواند و من از او بیم داشتم زیرا که او را نمی شناختم.

او جوانی در حدّ کمال بود و جامه های سفیدی در بر و عمامه ای بر سر داشت که بر یک طرف آن حنک آویخته و ردایی بر شانه اش بود، پس روی به من کرد و فرمود: ای ابوالحسین بن ابی البغل! چرا از دعای فرج

ص: 123

غافل هستی؟ گفتم: ای سرور من! آن دعا کدام است؟ فرمود: دو رکعت نماز می گزاری و می گویی: «یا مَنْ أَظْهَرَ الجَمِیلَ وَسَتَرَ القَبِیحَ، یا مَنْ لَمْ یُؤآخِذْ بِالجَرِیرَةِ وَلَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ، یا عَظِیمَ المَنِّ، یا کَرِیمَ الصَّفْحِ، یا حَسَنَ التَّجاوُزِ، یا واسِعَ المَغْفِرَةِ، یا باسِطَ الیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ، یا مُنْتَهی کُلِّ نَجْوی وَغایَةَ کُلِّ شَکْوی، یا عَوْنَ کُلِّ مُسْتَعِینٍ، یا مُبْتَدِئا بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقاقِها. ده بار: یا رَبّاهُ؛ [ده بار: یا

سَیِّداه، ده بار: یا مَوْلاه، ده بار: یا غایَتاه]، ده بار: یا مُنْتَهی رَغْبَتاهُ [ یا غایَةَ رَغْبَتاهُ ]، أَسْئَلُکَ بِحَقِّ هذِهِ الأَسْمآءِ وَبِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطّاهِرِینَ إِلاّ ما کَشَفْتَ کَرْبِی وَنَفَّسْتَ هَمِّی وَفَرَّجْتَ غَمِّی وَأَصْلَحْتَ حالِی. سپس هر چه خواهی دعا کن و حاجت خویش را درخواست بنمای، آنگاه گونه راست خود را بر زمین بگذار و صد بار در سجده ات بگو: یا مُحَمَّدُ یا عَلِیُّ [ یا عَلِیُّ یا مُحَمَّدُ]

اِکْفِیانِی فَإِنَّکُما کافِیایَ وَانْصُرانِی فَإِنَّکُما ناصِرایَ. سپس گونه چپ خود را بر زمین بگذار و [ دست کم ] صد بار بگو: أَدْرِکْنِی [ یا صاحِبَ الزَّمانِ] و آن را بسیار تکرار کن و آن قدر بگو: اَلغَوْثَ الغَوْثَ الغَوْثَ تا اینکه نفس قطع شود، آن گاه سر بردار که خداوند ان شاء اللّه به کرم خود حاجتت را برآورده می سازد.

ابوالحسین گوید: وقتی من مشغول نماز و دعا شدم، آن جناب بیرون رفت و هنگامی که دعا و دستور را به پایان بردم، به نزد ابوجعفر - متولّی آستانه - بیرون رفتم، تا از آن مرد جویا شوم که چگونه داخل شد، دیدم درها به همان حال بسته و قفل است! از این وضع تعجّب کردم و با خود گفتم: شاید درِ دیگری باشد که من نمی دانم، بالاخره خود را به ابوجعفر رساندم که از اتاق زَیت (= جایگاه ویژه روغن چراغ که در قدیم مورد استفاده بوده است) به سوی من بیرون آمد، از حال آن مرد و کیفیت دخول او جویا شدم، جواب داد: چنان که می بینی همه درها قفل است و

ص: 124

هیچ دری را باز نکرده ام، وقتی قصّه ام را خبر دادم، ابوجعفر گفت: این شخص مولایمان صاحب الزمان است که من بارها در چنین شبهایی آن جناب را مشاهده نموده ام، هنگامی که حرم مطهر خالی از مردم است.

بر آنچه از من فوت شده بود، افسوس خوردم و نزدیک سپیده دم از حرم بیرون شدم و به محلّه کرخ - محلّی که در آن پنهان بودم - رفتم، روز به نیمه نرسیده بود که یاران ابن صالحان جویای ملاقات من شدند و امان نامه ای به خطّ وزیر همراه داشتند، من به همراه یکی از دوستان مورد اعتمادم نزد او حاضر شدم، چنان به گرمی از من استقبال کرد که سابقه نداشت، مرا در آغوش کشید و گفت: کارت به جایی رسیده که از من به حضرت صاحب الزمان علیه السلام شکایت کنی؟!

گفتم: دعا و درخواستی بوده که انجام دادم.

گفت: من دیشب مولایم صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - را در خواب دیدم که به من دستور هرگونه نیکی نسبت به تو فرمود و هشدارم داد که از آن ترسیدم.

من گفتم: لا إله إلاّ اللّه! گواهی می دهم که ایشان حق و نهایت درجه حقّند، من دیشب در بیداری مولایم را دیدم که به من چنین و چنان فرمود، و آنچه را در حرم مطهّر کاظمین دیده بودم شرح دادم، از این قضیه تعجّب کرد و نسبت به من کارهای بزرگی انجام داد و به جایگاه بلندی دست یافتم که انتظارش را نداشتم، همه اینها به برکت مولایمان حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - بود.(1)

خداوندا به ما هم توفیق عبادتهای شبانه و حال توجّه و توسّل عنایت فرمای و از لطف و عنایت مولایمان صاحب الزمان علیه السلام برخوردار ساز.

ص: 125

ترکیب «بقیة اللّه» در قرآن کریم وروایات خاندان عصمت وطهارت علیهم السلام به کار رفته است. در قرآن این اصطلاح فقط یک بار در داستان حضرت شعیب علیه السلام یاد شده، پس از آنکه شعیب علیه السلام قوم خویش را از کم فروشی و فساد در زمین نهی می کند، چنین می فرماید: «بَقِیَّةُ اللّه ِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ

مُؤْمِنِینَ»(1)

؛ آنچه را که خداوند [ در ازای چشم پوشی از منافع دنیوی نامشروع ] برایتان باقی می گذارد، برای شما بهتر است - یا خیر محض است - [ نسبت به آنچه بر اثر کم فروشی یا فساد به دست می آورید] اگر ایمان داشته باشید.

و بعضی در تفسیر آیه چنین گفته اند: اینکه خداوند نعمتش را برایتان پاینده سازد، از کم فروشی شما بهتر است.

و برخی گفته اند: اطاعت خداوند از گردآوری دنیا بهتر است.

امّا در احادیث و ادعیه و زیارات عنوان «بقیة اللّه» بسیار به کار رفته که مقصود از آن خلفای الهی و انبیاء و ائمّه علیهم السلام هستند که خداوند آنان را در زمین باقی و پایدار ساخته تا مردمان را هدایت کنند، بلکه ایشان خود سبب بقای دنیایند.

یا اینکه مقصود اوصیاء و ائمّه اند که بازماندگان و یادگاران انبیاء در امّت هایشان می باشند، چنانکه در یکی از زیارت های آن حضرت است: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا بَقِیَّةَ اللّه ِ مِنْ أَوْلِیآئِهِ وَحُجَجِهِ»(2)

و شاید وجه این تسمیه آن است که امامان علیهم السلام از نور خداوند آفریده شده اند و آیینه تمام نمای صفات اویند، و سایه حضرت حق بر زمین می باشند که گویی بخش باقیمانده از او هستند، جز اینکه او خالق است و ایشان مخلوق، و او منزّه از صفات و حالات ممکنات است.(3)

ص: 127

اکنون به چند نمونه از احادیث و ادعیه و زیارات را که در آنها ترکیب «بقیة اللّه» به کار رفته است، توجه کنید:

1 - امیر مؤمنان علی علیه السلام در پاسخ به پرسش های یکی از منکران نسبت به آیاتی از قرآن از جمله راجع به آیه کریمه: «بَقِیَّةُ اللّه ِ خَیْرٌ لَکُمْ» فرمودند: آنان (اولیای خداوند) بقیّة اللّه می باشند، یعنی حضرت مهدی علیه السلام که هنگام پایان یافتن این مهلت خواهد آمد، آن گاه زمین را پر از عدل خواهد ساخت، چنان که لبریز از ظلم و جور گردیده است.

بازارها بر روی این مرد نگشایید، از بالای سر و زیر پایتان گرفتار عذاب خواهید شد، همین یک بار مرا تصدیق کنید و فرمان برید و در آینده تکذیبم کنید، من خیرخواه شمایم. مردم شتاب کردند و بازارها به روی آن حضرت و همراهانش گشودند، گفتار آن پیرمرد را به هشام گزارش دادند، پیرمرد را نزد هشام بردند و کسی ندانست که کارش به کجا رسید.(1)

3 - عمر بن زاهر گوید: شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا بر امام قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - می توان با عنوان «امیر المؤمنین» سلام کرد؟ امام صادق علیه السلام فرمودند: خیر. خداوند این نام را به امیر المؤمنین علیه السلاماختصاص داده است، پیش از او کسی این نام بر خود ننهاده و پس از او نیز - مگر کافر - این نام به خود نبندد.

راوی گوید: من پرسیدم: فدایت شوم پس چگونه بر آن حضرت سلام کنند؟ فرمود: می گویند: سلام بر تو ای بقیة اللّه! سپس این آیه را تلاوت کرد: «بَقِیَّةُ اللّه ِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ».(2)

4 - علی بن میثم از پدرش روایت کرده که گفت: از مادرم شنیدم که از نجمه مادر امام رضا علیه السلام چنین نقل کرد: هنگامی که به پسرم علی علیه السلام آبستن شدم، سنگینی حمل را احساس نمی کردم و موقعی که می خوابیدم از شکم خود صدای تسبیح و تهلیل و ستایش خداوند را می شنیدم، به طوری که بیم وهراس مرا می گرفت، چون بیدارمی شدم چیزی نمی شنیدم، وقتی که فرزندم به دنیا آمد، بر زمین قرار گرفت در حالی که دستهایش را بر زمین نهاده و سر به سوی آسمان برداشته بود، لبهایش را حرکت می داد، گویی چیزی می گفت.

ص: 129

آنگاه پدرش حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام بر من وارد شد و به من فرمود: گوارایت باد ای نجمه، کرامت پروردگارت! من نوزاد را که در پارچه سفیدی پیچیده شده بود، به دستش دادم، پس در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه گفت، و آب فرات طلبید و کامش را با آن برداشت، سپس او را به من بازگردانید و فرمود: او را بگیر که بقیة اللّه در زمین است.(1)

5 - در دعای ندبه می خوانیم: «أَیْنَ بَقِیَّةُ اللّه ِ الَّتِی لا تَخْلُو مِنَ العِتْرَةِ الهادِیَةِ(2)

؛ کجاست آن بقیّة اللّه که از عترت هدایتگر بیرون نیست؟».

6 - و در زیارت جامعه کبیره عرضه می داریم: «اَلسَّلامُ عَلَی الأَئِمَّةِ الدُّعاةِ وَبَقِیَّةِ اللّه ِ وَخِیَرَتِهِ(3)

؛ سلام بر امامان دعوت گر و بقیة اللّه و برگزیدگان خداوند».

پرسیدم: یابن رسول اللّه! پس امام و خلیفه بعد از شما کیست؟ برخاست و باعجله به اندرون خانه رفت و سپس بیرون آمد در حالی که کودکی سه ساله که صورتش مانند ماه شب چهارده بود، بر شانه داشت، آنگاه فرمود: «ای احمد بن اسحاق! اگر بر خداوند - عزّوجلّ - و حجّت هایش عزیز نبودی این فرزند را به تو نشان نمی دادم، او همنام رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و هم کنیه آن جناب است که زمین را پر از قسط و عدل کند در حالی که از جور و ظلم پر شده باشد، ای احمد بن اسحاق! مَثَلِ او در این اُمّت، مَثَلِ خضر و ذوالقرنین است. به خدا سوگند! او غیبتی خواهد داشت که در آن از هلاک نجات نمی یابد مگر کسی که خداوند - عزّوجلّ - او را به اقرار و اعتقاد به امامتش ثابت بدارد و به دعا کردن برای تعجیل فرجش توفیق دهد».

احمد بن اسحاق می گوید: عرضه داشتم: آیا نشانه ای هست که قلبم به آن اطمینان و آرامش یابد؟ پس آن کودک با زبان عربی فصیح سخن گفت و فرمود: «من بقیه اللّه در زمین او و انتقام گیرنده از دشمنان او هستم، پس از دیدن عین، دنبال اثر و نشانه مَگرد. ای احمد بن اسحاق!».

احمد بن اسحاق گوید: پس خوشحال و مسرور بیرون آمدم، چون روز بعد شد، دوباره به خدمت آن حضرت رسیدم و عرض کردم: یابن رسول اللّه! من به آنچه بر من منّت گذاشتی خیلی خوشحالم، پس روشی که در او از خضر و ذی القرنین جاری است، کدام است؟ فرمود: ای احمد! طول غیبت. گفتم: یابن رسول اللّه! حتما غیبت او طولانی خواهد شد؟ فرمود: «آری. سوگند به پروردگارم! تا جایی که بیشتر کسانی که معتقد به این امر هستند، از آن برگردند و باقی نمی ماند مگر کسی که خداوند - عزّوجلّ - از او برای ولایت ما پیمان گرفته باشد و ایمان را در قلبش بنویسد و او را به روحی از جانب خود تأیید فرماید. ای احمد بن اسحاق! این امری از امور الهی و سرّی از اسرار خداوند و غیبی از

ص: 131

غیب اللّه است، پس بگیر آنچه به تو آموختم و آن را مخفی بدار و از شاکرین باش که فردای قیامت با ما در علّیین خواهی بود».(1)

پسندیده و لازم است و پیمان شکنی نزد همه اقوام و ملّتهای جهان کاری زشت و ناپسند می باشد، چنانکه در حکایات آموزنده آورده اند که: یکی از بزرگان در ابتدای امر برای تحصیل کمالات به سفری می رفت، مادر وی چهل دینار که از پدر او به وی میراث رسیده بود، به لباس وی دوخت و گفت: فرزندم! تورا سفارش می کنم که در هرحالی صدق وراستی از دست مدهی، برو که تا قیامت روی تو را نخواهم دید و تو را به خدا سپردم.

آن بزرگ گوید: وقتی از همدان گذشتیم، ناگهان شصت سوار آمدند و جلو قافله را گرفتند و همه اثاث و اموال اهل آن قافله را به یغما بردند، امّا کسی متعرّض من نگردید، تا اینکه یکی از آن سواران نزد من آمد و گفت: ای جوان! با خود چه داری؟

گفتم: چهل دینار زر سرخ دارم.

پرسید: کجاست؟

گفتم: در جامه ام زیر بغلم دوخته است.

او گمان کرد که من او را مسخره می کنم، راه خود را گرفت و رفت، دیگری آمد همان سؤال کرد و همان پاسخ را شنید، او نیز رفت و هر دو نفر جریان را به رئیس خود گزارش کردند. او مرا احضار نمود، مرا بالای تپّه ای بردند که در آن جا اموال کاروان را قسمت می کردند. رئیس آنها از من پرسید: با خود چه داری؟

گفتم: چهل دینار. گفت: کجاست؟

گفتم: در جامه ام نزدیک زیر بغلم دوخته است.

دستور داد جامه ام را شکافتند و آنچه را که گفته بودم یافتند، پس رئیس دزدان از من پرسید: ای جوان! چه چیز تو را واداشت که به ضرر خود اعتراف کنی؟

ص: 134

گفتم: مادرم از من پیمان گرفته که جز صدق و راستی سخن نگویم و من نسبت به عهد و پیمان او خیانت نکنم.

رئیس آن گروه گریه کرد و گفت: چندین سال است من در عهد و پیمان پروردگارم خیانت کرده ام. آنگاه چهل دینار مرا و تمامی اموال اهل کاروان را به من و ایشان بازگردانید و توبه کرد.

پیروانش نیز گفتند: تو در راهزنی مهتر ما بودی، در توبه هم رئیس و مهتر باش. سپس همگی توبه کردند.(1)

وفاداری به پیمان خداوند، از هر پیمانی لازمتر و پیمان شکنی با خداوند از شکستن هرگونه پیمانی نکوهیده تر است. خداوند با عموم مخلوق خود عهد بسته و از همه افراد بشر پیمان گرفته که او را بپرستند و از پرستش غیر او بپرهیزند، و از فرستادگان و رسولان حق پیروی کنند و به ولایت امیر المؤمنین و ائمّه معصومین علیهم السلام اقرار نمایند و حقوق پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان را پاس دارند، و نماز را برپا کنند و زکات بپردازند و... و بعضی از این پیمان ها را بیشتر تأکید و سفارش نموده است که از مهم ترین آنها قضایای مربوط به حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - می باشد.

این پیمان یک بار در عالم ذرّ و یک بار توسّط حضرت آدم علیه السلام و یک بار هم توسّط انبیاء علیهم السلام از مردم گرفته شده است. خداوند متعال در عالم ملکوت وپیش از ورود ارواح به کالبدها از تمامی ارواح عهدها و پیمانهای مکرّر و شدید گرفته که: اوست پروردگار یکتا و بی شریک و نیز نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ولایت امیر المؤمنین و ائمّه اطهار علیهم السلام اقرار گرفته است.(2)

ص: 135

آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند: چرا، گواهی دادیم [ و اقرار کردیم که تو پروردگار مایی وچنین گواهی گرفت ] تا مبادا روزقیامت بگویید: ما ازاین [ حقیقت ] غافل بودیم.

گفتند: پروردگارا! اقرار دادیم و گواه هستیم. و آدم علیه السلام انکار نکرد و اقرار هم ننمود، لذا عزیمت (و مقام اولوالعزمی) برای این پنج تن در مورد حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - ثابت ماند، و برای آدم علیه السلام عزم [ و تصمیمی ] بر اقرار به آن حضرت نبود، و همین است [ مقصود از ] قول خدای - عزّوجلّ - : و البته به سوی آدم پیش از آن

عهد [ و پیمان ] بنهادیم، پس او فراموش کرد و برای او عزم استواری نیافتیم.

امام باقر علیه السلام فرمود: همانا [ فراموش کرد ] یعنی: ترک کرد و واگذاشت.

در توضیح این حدیث شریف گفته اند: شاید سرّ اینکه آدم علیه السلامدر اقرار نسبت به حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - عزم استواری نیافت، چنین باشد که: بعید می دانست نوع انسانی بر یک موضوع همگی اتّفاق کنند [ و یک حکومت جهانی به سرپرستی حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - تشکیل دهند ] .

و علاّمه مجلسی رحمه الله فرموده: ظاهرا مقصود از نداشتن عزم، عدم اهتمام و جدّیت نسبت به آن و عدم تذکّر و یادآوری آن حضرت علیه السلام است، یا تصدیق زبانی انجام نداد، زیرا که تصدیق زبانی واجب نبود، نه اینکه مطلقا تصدیق نکرده باشد که چنین چیزی با منصب نبوّت - بلکه پایین تر از آن هم - سازگار و مناسب نیست.(1)

2 - امام صادق علیه السلام ضمن حدیثی فرمودند: «کانَ المِیثاقُ مَأْخُوذا عَلَیْهِمْ للّه ِِ بِالرُّبُوبِیَّةِ، وَلِرَسُولِهِ بِالنُّبُوَّةِ، وَلِأَمِیرِ المُؤْمِنِینَ وَالأَئِمَّةِ بِالإِمامَةِ، فَقالَ: أَلَستُ بِرَبِّکُمْ وَمُحَمَّدٌ نَبِیُّکُمْ وَعَلِیٌّ إِمامُکُمْ وَالأَئِمَّةُ الهادُونَ أَئِمَّتُکُمْ؟! فَقالُوا: بَلی...(2)

؛ پیمان محکم بر آنان گرفته شده بود برای خداوند به ربوبیّت و پروردگاری، و برای رسول خدا به پیامبری، و برای امیر المؤمنین و ائمّه اطهار علیهم السلام به امامت [ پیمان گرفته شد و خداوند ]فرمود: آیا من پروردگارتان نیستم و محمّد صلی الله علیه و آله وسلم پیامبرتان و علی علیه السلام

ص: 138

امامتان و امامان هدایت گر پیشوایان شما نیستند؟! پس [ همگی خلایق ] گفتند: چرا [ همین طور است ].

3 - امام باقر علیه السلام به جابر جعفی فرمودند: «خداوند بدین جهت جمعه را جمعه نامید، که در آن روز اوّلین و آخرین و تمامی آفریدگان از جنّ و انس و آسمان ها و زمین ها و دریاها و بهشت و دوزخ و... را جمع کرد، آن گاه از آنها پیمان گرفت برای خودش به خداوندی و برای حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم به پیامبری، و برای حضرت علی و ائمّه معصومین علیهم السلام به ولایت و امامت، و در آن روز به آسمان ها و زمین ها فرمود: به طوع و رغبت یا به کراهت بیایید! گفتند: به طوع و رغبت آمدیم. پس خداوند آن روز را جمعه نامید، به سبب اینکه در آن روز اوّلین و آخرین را جمع کرد...».(1)

میثاق ولایت و امامت امیر المؤمنین و ائمّه معصومین علیهم السلام به خصوص حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - بارها تأکید گردید، از جمله: در روز غدیر توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم.

زنده می شویم و بیعت خود را تغییر و تبدیل نمی دهیم وشک نمی آوریم و مردّد نمی شویم و از عهد خود برنمی گردیم. و پیمان شکن نمی باشیم و از خدا اطاعت می نماییم و مطیع تو هستیم و فرمان بر امیر مؤمنان و فرزندان او می باشیم و اطاعت می کنیم امامانی را که اعلام نمودی از فرزندان تو و از صلب علی بعد از حسن و حسین خواهند بود، و تو مقام حسن و حسین را به ما معرّفی کردی و منزلت آنها را در پیشگاه خداوند بیان داشتی و آنها بزرگواران و آقایان جوانان اهل بهشت می باشند و بعد از پدر، پیشوایان امّت خواهند بود.

ای مردم! باز هم بگویید: اطاعت می کنیم خدا و رسول را و علی و حسن و حسین و امامانی را که یاد کردی، عهد و پیمانی برای علی امیر المؤمنین علیه السلام می بندیم با دل های خود و جان های خود و زبان های خود، و بیعت می نماییم با کسی که با علی علیه السلام بیعت نموده است و اقرار می نماییم که هرگز این بیعت را تبدیل نکنیم و هرگز از آن سرپیچی ننماییم و در این بیعت خدای را شاهد می گیریم...».(1)

5 - و همه ائمّه اطهار علیهم السلام بر این پیمان محکم الهی تأکید داشتند و به آن سفارش می نمودند، چنانکه در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «وَوَکَّدْتُمْ مِیثاقَهُ(2)

؛ و پیمان محکم او را تأکید نمودید.

ص: 140

عمل نکردن به نوید و مژده) - که یا به علّت جهل و نادانی و یا به سبب عجز و ناتوانی و یا بر اثر پستی فطرت و بیهودگی انجام می شود - بر خداوند محال است؛ زیرا ساحت مقدس الهی از همه اینها مبرّا و منزّه می باشد و آنچه خداوند وعده دهد، قطعی و حتمی و تخلّف ناپذیر است، چنانکه در علم کلام به اثبات رسیده است.

2 - «وَلَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ»(1)

؛ و به راستی که ما در زبور، پس از ذکر ثبت کردیم که البته زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد.

بر اساس بعضی از احادیث، ذکر: - در این آیه کریمه - لوح محفوظ است و زبور: جنس کتابهای آسمانی است که بر پیامبران علیهم السلام نازل شده است. و یا مقصود از ذکر: تورات می باشد، و زبور: کتابی است که بر حضرت داود علیه السلام فرود آمده است.(2)

و این وعده - که بندگان صالح و شایسته خداوند زمین را به ارث خواهند برد - مربوط به زمان ظهور حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - و حکومت جهانی آن جناب می باشد.(3)

یعنی: خداوند وعده داده که سراسر زمین را به بندگان شایسته خویش خواهد سپرد، و این وعده را در تمامی سندهای رسمی و معتبر خود ثبت کرده است و این ثبت کردن و اعلام نمودن ضمانت قولی و عملی وعده است.

3 - «حَتّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا العَذابَ وَإِمَّا السّاعَةَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرُّ مَکَانا وَأَضْعَفُ جُنْدا»(4)

؛ تا آنگاه که آنچه وعده شده اند را به چشم خود ببینند که یا عذاب [ و کیفر ] دنیاست و یا فرا رسیدن ساعت [ قیامت ] به زودی خواهند دانست که کدام یک [ از مؤمنان و کافران ] جایگاهش بدتر و سپاهش ناتوان تر است.

شیخ کلینی رحمه الله از امام صادق علیه السلام روایت آورده که فرمودند: «قول خداوند: «تا آنگاه که آنچه وعده شده اند را به چشم خود ببینند« خروج حضرت قائم علیه السلام است و همان ساعت است، در آن روز [ کافران ] خواهند دانست که از سوی

ص: 143

خداوند، به دست ولیّ و قائم او علیه السلام، چه بر سرشان خواهد آمد، و قول خداوند: «کدام یک جایگاهش بدتر است» یعنی نزد قائم علیه السلام...».(1)

4 - بانوی گرانقدر شیعه، حکیمه علیهاالسلام دختر گرامی امام جواد علیه السلام، ضمن حدیث مفصّلی که ولادت باسعادت امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - را شرح داده است، می فرماید: آن حضرت را دیدم که در حال سجده است و بر دو زانو تکیه نموده و دو انگشت سبّابه اش را بالا برده و می گوید: «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّه ُ وَأَنَّ جَدِّی مُحَمَّدا رَسُولُ اللّه ِ، وَأَنَّ أَبِی أَمِیرُ المُؤْمِنِینَ...؛ گواهی می دهم که هیچ معبود حقّی جز اللّه نیست، و اینکه نیای من حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم رسول خداست، و پدرم [ علی علیه السلام ] امیر مؤمنان است. آنگاه یک به یک امامان علیهم السلام را بر شمرد تا به خودش رسید، سپس گفت: «اَللّهُمَّ أَنْجِزْ لِی ما وَعَدْتَنِی، وَأَتْمِمْ لِی أَمْرِی، وَثَبِّتْ وَطْأَتِی، وَامْلَأِ الأَرْضَ بِی عَدْلاً وَقِسْطا ...؛

خدایا آنچه را به من وعده داده ای وفا کن [ و به انجام برسان ] و کارم را به پایان رسان و گامم را استوار ساز و زمین را توسّط من پُر از عدل و داد کن...».

5 - در حدیثی که حضرت امام رضا علیه السلام از پدران گرامی اش نقل کردند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «و هنگامی که مرا به معراج به آسمان بردند، جبرئیل دو به دو اذان گفت [ هر یک از جملات اذان را دو بار تکرار کرد ] و دو به دو اقامه گفت.

آنگاه به من گفت: جلو بایست ای محمّد!

به او گفتم: ای جبرئیل! از تو پیش تر باشم؟!

جبرئیل گفت: آری، زیرا خداوند - که نامش مستدام و بلند است - پیامبرانش را بر همه فرشتگان برتری داده و تو را به خصوص برتر ساخته است. من جلو ایستادم و به نمازشان امامت نمودم، و این فخرفروشی نیست.

ص: 144

وقتی به حجاب های نور رسیدیم، جبرئیل علیه السلام به من گفت: پیش برو. خود در دنبال ماند.

گفتم: ای جبرئیل! در چنین جایی از من جدا می شوی؟

جبرئیل گفت: اینجاست آن آخرین حدّی که خداوند برایم قرار داده است، که اگر از آن بگذرم، پرهایم خواهد سوخت، که از حدود پروردگارم فراتر رفته ام.

آنگاه خداوند مرا در نور به طور نگفتنی فرو برد، تا به جایی که خداوند خواسته بود از ملکوتش رسیدم. ندا رسید: یا محمّد!

عرض کردم: «لَبَّیْکَ رَبِّی وَسَعْدَیْکَ! تَبارَکْتَ وَتَعالَیْتَ!».

باز ندا آمد: ای محمّد! تو بنده منی و من پروردگار توأم، تنها مرا پرستش کن و بر من توکّل بنمای، که تویی نور من در بندگانم و فرستاده ام به سوی آفریدگانم، و حجّت من در میان خلایق، برای کسی که از تو پیروی کند، بهشتم را آفریده ام و برای کسی که نافرمانی تو نماید، دوزخم را قرار داده ام، و کرامتم را برای اوصیای تو لازم ساختم و پاداشم را برای شیعیان

تو واجب نمودم.

عرض کردم: پروردگارا! اوصیای من کیانند؟

ندا رسید: اوصیای تو آنهایند که بر ساق عرش نوشته شده اند. درحالی که در پیشگاه پروردگارم بودم، به ساق عرش نظری افکندم، دوازده نور دیدم، در هر نور سطری سبز رنگ، نام هر یک از اوصیای من نوشته شده بود، اوّل آنها علی بن ابی طالب و آخر آنها مهدی امّت من ثبت شده است.

گفتم: پروردگارا! اینان اوصیای من بعد از من می باشند؟

ندا رسید: ای محمّد! اینان اولیای من و دوستان [ مخصوص ] من و برگزیدگان من و حجّتهای من بعد از تو بر آفریدگانم می باشند، و هم

ص: 145

ایشان اوصیای تو و جانشینان تو، و بهترین آفریدگانم بعد از تو می باشند، به عزّت و جلالم سوگند! به واسطه ایشان دینم را آشکار خواهم ساخت و کلمه خویش را به آنان بلند می نمایم، و زمین را به آخرین آنها از دشمنانم پاک می کنم، و خاورها و باخترهای زمین را به تصرّف او در می آورم، و بادها را برایش مسخّر می نمایم و گردن های گردن کشان را برای او رام می سازم، و وسایل پیشرفت را برایش فراهم می کنم، و به سپاهیانم او را نصرت می دهم و توسط فرشتگانم به او مدد می رسانم، تا دعوتم را بلند سازد و همه آفریدگانم را بر توحید من فراهم آورد، و سپس حکومت او را مستدام خواهم ساخت و روزگار را بین اولیای خود تا روز قیامت دست به دست خواهم داد».(1)

جاودانی است، چنانچه طعام را در آیه شریفه: «فَلْیَنْظُرِ الإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ»(1)

؛ باید که انسان به غذای خود بنگرد. تفسیر فرمودند به علم و آنچه بعد از آن ذکر شده از دانه و انگور و زیتون و نخل و بساتین و چراگاه و غیره به انواع علوم.

و در غیبت نعمانی مروی است از امام باقر علیه السلام که فرمود: «در زمان آن حضرت - عجّل اللّه فرجه الشریف - حکمت داده می شود به خلق، تا آن جا که زن در خانه خود حکم می کند به کتاب خداوند و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم».

یا آن که مقصود تفسیر: «وَما تُوعَدُون» باشد یعنی: آن موعودی که به شما داده شده و جمیع انبیاء امّت های خود را به آمدن او وعده داده اند آمدن آن جناب است که: «اَلسَّلامُ عَلَی المَهْدِیِّ الَّذِی وَعَدَ اللّه ُ بِهِ الأُمَمَ أَنْ یَجْمَعَ بِهِ الکَلِمَ...». و در یکی از زیارات جامعه است در اوصاف آن جناب، چنانکه در زیارت آن جناب است: «وَالیَوْمِ المَوْعُودِ وَشاهِدٍ وَمَشْهُودٍ».(2)

آری، این وعده ای است که خداوند به قول و فعل ضامن شده که خود آن را وفا خواهد کرد و تحقّق خواهد بخشید، چنانکه در باب دعا و توبه و صدقه نظیر همین ضمانت از سوی خداوند انجام گرفته است که در آیات قرآن کریم آنها را خبر داده و فرموده است: «أُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»(3)

؛ مرا بخوانید که دعایتان را مستجاب نمایم. «أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّه هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ

وَیَأْخُذُ الصَّدَقاتِ»(4)

؛ آیا ندانستند که خداوند خود توبه از بندگانش می پذیرد و صدقات را می گیرد؟! و این قبیل تعبیرها بیانگر وعده و ضمانت الهی است، چنانکه در دعای کمیل می خوانیم: «وَأَمَرْتَهُمْ بِدُعآئِکَ وَضَمِنْتَ لَهُمُ الإِجابَةَ؛ و بندگانت را به دعایت دستور فرمودی و اجابت دعا را برای آنان ضامن شدی».

ص: 147

برای حسن ختام حدیثی از امام باقر علیه السلام می آوریم که وعده الهی در این باره تأکید شده است.

امام باقر علیه السلام فرمود: «هنگامی که جدّم حسین علیه السلام کشته شد، فرشتگان به درگاه خداوند - عزّوجلّ - صدا به گریه وناله بلند کردند و عرضه داشتند: اِلها! صاحب اختیارا! آیا غفلت می ورزی از کسی که برگزیده تو و فرزند برگزیده ات و بهترین خلق را به قتل رسانیده است؟! پس خداوند - عزّوجلّ - به آنها وحی فرمود: ای ملائکه من! آرام باشید. به عزّت و جلالم سوگند! حتما از آنها انتقام خواهم گرفت، هرچند پس از مدّتها

باشد. سپس خداوند - عزّوجلّ - برای فرشتگان از روی امامان از فرزندان حسین علیه السلام پرده برداشت. ملائکه خوشحال شدند و دیدند یکی از آنها ایستاده نماز می خواند، خداوند فرمود: به این قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - از آنها انتقام می گیرم».(1)

روی زمین پر کند از عدل و داد

برفکند ز ظالمین دست و سر

پرچم توحید نماید بپا

پر کند از نام علی بحر و بر

زنده کند دین خدای جلیل

شاد کند خاطر جدّ و پدر

برآرد از کنار قبر رسول

لاشه ... خبیث و ...

به امر حق آتششان می زند

إنّهما المُنافِقان الأَشرّ

العجل ای صاحب ما العجل

جلوه نما ای مه ما زودتر

ما که بشستیم ز غیر تو دست

ما نسپاریم به غیر از تو سر

بیا که ما منتظران توایم

چشم براهیم به شام و سحر

جز تو کسی لایق این امر نیست

مدّعیان را به دهان زن حَجَر

جز تو کسی نیست امام به حق

امام باطل ز عدد بیشتر

خیز که جانها همه بر لب رسید

آتش هجر تو کشیده شرر

چشم به راهند همه مؤمنان

تا ز پس پرده برآیی به در

شاد کنی قلب محبّان خویش

هم بِکَنی ریشه هر ظلم و شر

گوش جهان منتظر جبرئیل

تا بزند نعره: الحقْ ظَهَر

چهره گشا رهبری خلق کن

تا نشود گرگ به ما راهبر

مهدی «حائر» به امید وصال

از تو کند یاد به شام و سحر

* * *

ص: 149

امام صادق علیه السلام فرمود: «ماییم آن علامت ها و منظور از ستاره، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می باشد».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «إِنَّ اللّه َ جَعَلَ النُّجُومَ أَمانا لِأَهْلِ السَّمآءِ وَجَعَلَ أَهْلَ بَیْتِی أَمانا لِأَهْلِ الأَرْضِ(1)

؛ خداوند ستارگان را مایه ایمنی اهل آسمان قرار داد، و خاندان مرا مایه ایمنی اهل زمین مقرّر داشت».

مرحوم علاّمه مجلسی رحمه الله پس از نقل قسمتی از کلام شیخ طبرسی و اشاره به معنی تأویلی آیه کریمه چنین گوید: و این معانی بطون آیات می باشند و منافاتی ندارد که ظواهر آیات نیز مقصود باشد، چون همان طور که برای اهل زمین کوه ها و نهرها و ستاره ها و علامت هایی هست که به وسیله آنها مردم به راه های ظاهری خود هدایت و رهنمون می گردند و به سبب آنها امور زندگی آنان سامان می یابد، همچنین وجود پیامبران و امامان علیهم السلام و نیز علماء برای اهل زمین، مانند کوه های استوار و افراشته است که توسّط آنان زمین قرار گرفته و پایدار می ماند و ایشان سرچشمه های علوم و معارف می باشند، که زندگی معنوی مردم به وجود ایشان وابسته است. و اهل زمین را خورشید و ماه و ستارگانی است از وجود شریف انبیاء و ائمه علیهم السلام، به وسیله آنان مردم به مصالح دنیوی و اخروی خویش هدایت می گردند، و آیات کریمه از جهت معنی ظاهری و باطنی هر دو وجه را متضمن می باشند.(2)

می نمود، برای او سودی نداشت و خداوند از او نمی پذیرفت، تا اینکه به همان ترتیب که خداوند فرمان داده بود، سجده کند.

همچنین است این امّت گناه کاری که پس از پیامبر خود به فتنه افتادند و آن امام و رهبری را که خداوند برای آنان نصب کرده بود، واگذاشتند. پس خداوند عملی از ایشان نپذیرد و حسنه ای از آنان بالا نبرد، تا از همان راهی که خداوند - عزّوجلّ - برای آنها مقرّر داشته، به درگاه او روی آورند و از آن امامی که به متابعت او مأمور شده اند، پیروی نمایند و از همان دری که خدا و رسول او به روی آنها گشوده اند، وارد شوند.

ای ابومحمد! البته خداوند پنج فریضه بر امّت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم مقرر ساخته: نماز، زکات، روزه، حجّ و ولایت ما، و در مواردی از آن چهار تکلیف ایشان را رخصت داده [ که به عللی آنها را بجا نیاورند ] . امّا به هیچ یک از مسلمانان رخصت نداده که ولایت ما را رها کنند، به خدا سوگند! هیچ رخصتی در آن نیست.(1)

3 - امام زین العابدین علیه السلام در دعای روز عرفه به منظور توجّه دادن مردم به نقش حیاتی ائمّه اطهار علیهم السلام، و بیان اینکه ایشان از سوی خداوند تعیین و نصب شده اند، چنین اظهار داشتند: «اَللّهُمَّ إِنَّکَ أَیَّدْتَ دِینَکَ فِی کُلِّ أَوانٍ بِإِمامٍ أَقَمْتَهُ عَلَما لِعِبادِکَ وَمَنارا فِی بِلادِکَ بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِکَ وَجَعَلْتَهُ الذَّرِیعَةَ إِلی رِضْوانِکَ(2)

؛ خداوندا! راستی که تو دینت را در هر دوره ای به امامی پشتیبانی نموده ای، که او را نشانه و علامتی برای بندگانت و مرکز نورافشانی در شهرهایت قرار دادی، پس از آنکه رشته [ ولایت و پیمان ] او را به رشته خود پیوستی و او را وسیله رسیدن به رضوان و خشنودی ات قرار دادی...».

گفتنی است: تشبیه امام علیه السلام به عَلَم کنایه از بلندی مقام و منزلت امام علیه السلام

ص: 152

است که خداوند او را شاخص قرار داده و نشانه راه حق نموده است که شناختن او برای هر کسی مقدور باشد. یا همچون مشعلی فروزان انوار علوم و هدایت از او آشکار و درخشان است، و یا به جهت استواری و پایداری چنین تشبیه گردیده که امام علیه السلام مانند کوه ثابت و برافراشته و پاینده است.

راوی گوید: عرضه داشتم: دعای غریق چگونه است؟ فرمود: چنین بگوید: «یا اَللّه ُ یا رَحْمنُ یا رَحِیمُ یا مُقَلِّبَ القُلُوبِ! ثَبِّتْ قَلْبِی عَلی دِینِکَ؛ ای خداوند! ای رحمان! ای مهربان! ای دگرگون کننده دل ها! دل مرا بردینت پایدار کن.

راوی گوید: من گفتم: «یا اَللّه ُ یا رَحْمنُ یا رَحِیمُ یا مُقَلِّبَ القُلُوبِ وَالأَبْصارِ - ای دگرگون کننده دلها و دیده ها - ثَبِّتْ قَلْبِی عَلی دِینِکَ». امام صادق علیه السلامفرمودند: خداوند دگرگون کننده دل ها و دیده هاست، ولی همین طور که من می گویم، تو نیز بگو: «یا مُقَلِّبَ القُلُوبِ! ثَبِّتْ قَلْبِی عَلی دِینِکَ».(1)

5 - در دعای ندبه می خوانیم: «أَیْنَ أَعْلامُ الدِّینِ وَقَواعِدُ العِلْمِ؟!؛ کجایند نشانه های دین و پایه های علم؟!».

صُبَّتْ عَلَیَّ مَصآئِبٌ لَوْ أَنَّها صُبَّتْ عَلَی الأَیّامِ صِرْنَ لَیالِیا(1)

مصیبت هایی بر من ریخته شد، که اگر بر روزها ریخته می شد، به شبها تبدیل می شد.

ترکیبهای دیگری نیز همچون: معدن علم، خُزّان علم، عیبه علم و... در احادیث و زیارات آمده است و حاکی از آن است که ائمه اطهار علیهم السلام کانون های علم و گنجوران و محل حفظ و نگهداری دانش می باشند.

امّا دو واژه: «العِلْم» و «المَصبُوب»، ویژگیهای علم امام علیه السلام را به طور خلاصه و دقیق بیان نموده است که بخشی از نکات آن را یادآور می شویم:

- ریخته شدن علم، اشاره و تأکیدی بر ریزنده علم یعنی خداوند متعال است.

- کلمه «العِلْم» نشانگر این است که تمام علم به امام عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - داده شده است.

- علم امام علیه السلام از طریق تحصیل و فراگیری از استاد نیست.

- همه حقایق و اسرار علمی یک جا برای امام علیه السلام بیان شده است.

- با علم عادّی که سایر مردم تحصیل می کنند و از کتاب و استاد و تجربه فرا می گیرند، قابل مقایسه نیست.

در این رابطه به نقل بعضی از آیات و احادیث تبرّک می جوییم:

در آیات کریمه قرآن، علم به خداوند نسبت داده شده است از جمله:

1 - «وَزادَهُ بَسْطَةً فِی العِلْمِ وَالجِسْمِ»(2)

؛ و او (= طالوت) را در علم و [ قدرت ] جسم فزونی داده است.

2 - فرشتگان گفتند: «لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا»(3)

؛ هیچ علمی برای ما نیست مگر آنچه تو به ما تعلیم فرموده ای.

ص: 155

3 - «الرَّحْمنُ * عَلَّمَ القُرْآنَ * خَلَقَ الإِنَسانَ * عَلَّمَهُ البَیانَ»(1)

؛ خداوند رحمان، قرآن را تعلیم فرمود، انسان را آفرید، به او بیان را آموخت.

4 - «یَرْفَعِ اللّه ُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُتُوا العِلْمَ دَرَجاتٍ»(2)

؛ خداوند کسانی از شما که ایمان آورده اند و کسانی که علم به آنان داده شده را به درجات [ بلندی ] رفعت می بخشد.

5 - «اِقْرَأْ وَرَبُّکَ الأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالقَلَمِ * عَلَّمَ الإِنْسانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»(3)

بخوان که پروردگارت گرامی ترین است، آنکه به وسیله قلم تعلیم فرموده، انسان را آنچه نمی دانست، بیاموخت.

بنابراین علوم پیامبران و امامان و فرشتگان از خداوند است، و به مردم دستور داده شده که علم را از ایشان تحصیل کنند و از مطالبی که دیگران به حدس و گمان اظهار می دارند و نام علم بر آن می نهند، کاملاً بپرهیزند.

فرمودند: «علم [ سودمند ] فقط سه چیز است: آیتی استوار، و فریضه ای عادلانه، و سنّتی پابرجا، و جز اینها فضل است».(1)

گفته اند: آیت استوار: اشاره به علم اصول دین است که در آن شناخت خداوند و باور داشتن قیامت و عقیده به پیامبران و امامان علیهم السلام با دلایل محکم به دست می آید. فریضه عادلانه: علم اخلاق است که در آن شیوه میانه ای - به دور از حدّ افراط و تفریط - تحصیل می گردد. و سنّت پابرجا: شناخت احکام شرعی و آگاهی از حلال و حرام است.

و در حدیثی از ابوحمزه ثمالی آمده که گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «به خدا سوگند که هرگز عالمی جاهل نباشد، (یعنی: عالمی که اطاعت او را خداوند واجب ساخته - پیغمبر یا امام - لازم است آنچه مردم نیاز دارند، بداند و نشاید که) چیزی را بداند و چیز دیگری را نداند». سپس فرمود: «خداوند برتر و گرامی تر از آن است که فرمانبری از بنده ای را واجب سازد که علم آسمان و زمینش را از وی نهان داشته است». آنگاه فرمود: «[هرگز] آن علم را از او نهان نمی سازد».(2)

و از حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام روایت شده که فرمود: «رسیدن علم به ما بر سه گونه [ و از سه راه ] است: گذشته و آینده و پدید شونده. امّا گذشته برای ما تفسیر گردیده، و آینده: برای ما نوشته شده است، و پدید شونده: به دل های ما افکنده [ و الهام ] می شود و در گوش ها تأثیر می کند، و این بهترین دانش ماست. [ با این همه عنایات الهی ] هیچ پیامبری پس از پیغمبر ما نیست».(3)

این علوم بی پایان در زمان ظهور آن حضرت علیه السلام آشکار خواهد شد، چنانکه سعد بن طریف از اصبغ بن نباته نقل کرده که گفت: امیر المؤمنین علیه السلام چنان بود که هرگاه مردی در پیشگاه حضرتش قرار

ص: 157

می گرفت، به او می فرمود: فلانی! آماده سفر آخرت باش و برای خودت هرچه می خواهی مهیّا کن که در فلان روز، فلان ساعت بیماری تو فرا می رسد و سبب بیماری تو چنین و چنان است و در فلان ماه، فلان روز، فلان ساعت خواهی مرد.

سعد می گوید: این سخن را برای امام باقر علیه السلام تعریف کردم.

فرمود: همین طور است.

عرض کردم: فدایت شوم! پس چرا شما برای ما این خبرها را نمی فرمایید تا آماده سفر آخرت شویم؟

فرمود: این در را علی بن الحسین علیهماالسلام بست، تا زمانی که قائم ما - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپاخیزد.(1)

و از امام صادق علیه السلام روایت آمده که فرمودند: «علم بیست و هفت حرف (= بخش) است، تمام آنچه پیغمبران آورده اند، دو حرف است که مردم تا به امروز جز دو حرف ندانسته اند، و چون قیام کننده ما - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپا می خیزد، بیست و پنج حرف دیگر را برآورد و به ضمیمه آن، دو حرف دیگر را در میان افراد بشر آشکار و پراکنده سازد».

و در حدیثی طولانی از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام است که فرمودند: «و علم در دل های مؤمنین واقع می شود، پس هیچ مؤمنی به علمی که نزد برادرش هست، احتیاج نخواهد داشت» و تأویل این آیه: «یُغْنِی اللّه ُ کُلاًّ مِنْ سَعَتِهِ»(2)

؛ خداوند هر یک را به رحمت واسعه خویش بی نیاز فرماید.

مراد آن روز است و زمین در آن روز، گنجینه های خود را برای آنان بیرون می آورد و قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - خطاب به آنان می فرماید: «کُلُوا

ص: 158

وَاشْرَبُوا هَنِیئا بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الأَیّامِ الخالِیَةِ»(1)

؛ بخورید و بیاشامید، گوارایتان باد

پاداش آنچه در روزگار گذشته پیش فرستاده اید.(2)

همچنین از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمودند: «علم به کتاب خدای - عزّوجلّ - و رسول او صلی الله علیه و آله وسلم در قلب مهدی ما علیه السلام رشد می کند، همچنان که گیاه به بهترین وجه می روید. پس هرکدام از شما که باقی بماند تا هنگامی که [ در زمان ظهور ] او را دیدار نماید، هنگام دیدنش عرضه بدارد: سلام بر شما ای اهل خانه رحمت و نبوّت و کانون علم و جایگاه رسالت».(3)

و احادیث بسیار دیگری در این خصوص وارد شده که بعضی از آنها را در ابواب دیگری از همین کتاب آورده ایم.

ص: 159

از مطالب را اشاره نموده ایم، در اینجا به نقل یک رویداد مهم تاریخی در فریادرسی آن حضرت علیه السلام نسبت به جمعی از شیعیانش، بسنده می کنیم:

مخیّر گردان: یا حاضر شوند با خواری و ذلّت - مثل یهود و نصاری - جزیه بدهند. یا جوابی برای این دلیل روشنی که نمی توان آن را نادیده گرفت، بیاورند. یا اینکه مردان آنها کشته شوند و زنان و اولاد ایشان اسیر گردند و اموالشان را به غنیمت گیریم.

والی رأی وزیر را مورد تحسین قرار داد و فرستاد علما و افاضل و نیکان و نجبا و بزرگان شیعه بحرین را احضار نمود و انار را به آنها نشان داد و گفت: اگر جواب کافی و قانع کننده ای نیاورید، یا باید کشته شوید و اسیر گردید و اموالتان ضبط شود و یا همچون کفّار جزیه بپردازید.

آنها چون انار را دیدند، سخت متغیّر گشتند و نتوانستند جواب شایسته ای بدهند، رنگ صورتشان پرید و بدنهایشان به لرزه افتاد.

سپس بزرگان آنها به والی گفتند: سه روز به ما مهلت بده، شاید بتوانیم جوابی که مورد پسند واقع شود، بیاوریم و گرنه هر طور می خواهی میان ما حکم کن.

رجال بحرین در حالی که هراسان و مرعوب و متحیر بودند، از نزد والی بیرون آمده، مجلس گرفتند و به مشورت پرداختند. آنگاه بنا گذاشتند از میان صلحا و زهّاد بحرین، ده نفر و از میان آن ده نفر، هم سه نفر را انتخاب کنند.

چون چنین کردند، به یکی از آن سه نفر گفتند: تو امشب را برو بیابان وتا صبح مشغول عبادت باش و از خداوند به وسیله امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - یاری بخواه. او هم رفت و شب را به صبح آورد و چیزی ندید، ناچار برگشت و جریان را به آنها اطلاع داد. شب دوم، نفر دوم را فرستادند و او نیز مانند شخص نخست برگشت و خبری نیاورد و بر اضطراب و پریشانی آنها افزود.

ص: 162

آنگاه نفر سومی را که مردی پاک سرشت و دانشمند بود و نامش محمّد بن عیسی بود، خواستند. او شب سوم را با سر و پای برهنه روی به بیابان نهاد. آن شب، شب تاریکی بود. محمّد بن عیسی تمام شب را مشغول دعا و گریه و توسّل به خدا بود که شیعیان را از آن بلیّه رهایی بخشد و حقیقت مطلب را برای آنها روشن سازد و برای تأمین منظور به حضرت صاحب الزمان علیه السلام متوسّل گردید.

در آخر شب، ناگاه دید مردی او را مخاطب ساخته و می گوید: ای محمّد بن عیسی! چه شده که تو را به این حالت می بینم و برای چه به این بیابان آمده ای؟

گفت: ای مرد! مرا به حال خود واگذار! من برای کار بزرگ و مطلب مهمّی بیرون آمده ام، که آن را جز برای امام خود نمی گویم و شکوه آن را نزد کسی می برم، که این راز را بر من آشکار سازد.

فرمود: ای محمّد بن عیسی! صاحب الأمر من هستم، مقصودت را بگو.

گفت: اگر تو صاحب الأمر می باشی، داستان مرا می دانی و نیازی نداری که من آن را شرح بدهم.

فرمود: آری، تو به خاطر مشکلی که انار برای شما ایجاد کرده و مطلبی که بر آن نوشته شده و تهدیدی که والی نموده است، به بیابان آمده ای!

محمّد بن عیسی وقتی این را شنید، به طرف او رفت و عرض کرد: آری ای آقای من! شما می دانید که ما چه حالی داریم، شما امام و پناهگاه ما می باشید و قادر هستید این خطر را از ما برطرف سازید. به داد ما برس!

حضرت فرمود: ای محمّد بن عیسی! وزیر ملعون درخت اناری در خانه خود دارد، قالبی از گِل به شکل انار در دو نصف ساخته و توی هر

ص: 163

نصفی از آن قسمتی از آن کلمات را نوشته است، آنگاه آن قالب گِلی را روی انار نهاده. وقتی انار کوچک بوده، توی آن گذاشته و آن را محکم بسته است. آنگاه به مرور که انار بزرگ شده آن نوشته در پوست انار تأثیر بخشیده تا به این صورت درآمده است. فردا می روی نزد والی و به وی می گویی: جواب تو را آورده ام، ولی حتما باید در خانه وزیر باشد.

وقتی به خانه وزیر رفتید، به سمت راست خود نگاه کن که غرفه ای می بینی. آن گاه به والی بگو: جواب تو در همین غرفه است. وزیر می خواهد از نزدیک شدن به غرفه سرباز زند، ولی تو اصرار کن و سعی کن از آن بالا بروی. وقتی دیدی وزیر خودش بالا رفت، تو هم با او بالا برو و او را تنها نگذار، مبادا از تو جلو بیفتد!

هنگامی که وارد غرفه شدی، در دیوار آن سوراخی می بینی که کیسه سفیدی در آن است، آن را بردار، که خواهی دید قالب گِلی انار که برای این نقشه ساخته است، در آن کیسه است. سپس آن را جلو والی نهاده و انار معهود را در آن بگذار، تا حقیقت مطلب برای او روشن گردد.

و نیز به والی بگو: ما معجزه دیگری هم داریم و آن اینکه: داخل این انار جز خاکستر و دود چیزی نیست، اگر می خواهی صحّت آن را بدانی، به وزیر بگو آن را بشکند. وقتی وزیر آن را شکست، دود و خاکستر آن به صورت و ریش او می پرد.

وقتی محمّد بن عیسی این سخنان را از امام علیه السلام شنید، بسیار مسرور گردید و دست مبارک امام علیه السلام را بوسید و با مژده و شادی مراجعت نمود. چون صبح شد، رفتند به خانه والی و همان طور که امام دستور داده بود، عمل کرد. سپس والی رو کرد به محمّد بن عیسی و پرسید: چه کسی این را به تو خبر داد؟

ص: 164

گفت: امام زمان ما و حجت پروردگار.

پرسید: امام شما کیست؟

او هم یک یک ائمه علیهم السلام را به وی معرفی کرد تا به امام زمان - صلوات اللّه علیه - رسید.

والی گفت: دستت را دراز کن تا من گواهی دهم که نیست خدایی مگر خداوند یگانه و محمّد صلی الله علیه و آله وسلم بنده و پیامبر اوست، خلیفه بلافصل بعد از او امیر المؤمنین علیه السلام است. آنگاه به تمام ائمه علیهم السلام تا آخر آنها اقرار نمود و ایمانش نیکو گشت. سپس دستور داد وزیر را به قتل رساندند و از مردم بحرین معذرت خواست ونسبت به آنها نیکی نمود و آنهارا گرامی داشت.

ناقل حکایت گفت: این حکایت نزد اهل بحرین مشهور و قبر محمّد بن عیسی در آنجا معروف و زیارتگاه مردم می باشد.(1)

؛ خدایا! درخواست می کنم از تو، از رحمتت! و به حق وسیع ترین مراتب آن [ در حالی که می دانم ] تمام مراتب رحمت تو گشاده و پهناور است [ به طوری که همه چیز را در عالم فرا گرفته است ]. خدایا! از تو خواهانم به حق تمام مراتب و انواع رحمتت».

به گفته محقّقان رحمت الهی دو گونه است:

اوّل: رحمت ذاتی؛ که آن را رحمت مطلق امتنانی گویند، و آن رحمتی است که همه چیز را فرا گرفته و نتیجه آن اعطای ازلی بی سابقه سؤال، چنانکه در دعا آمده: «یا مَنْ یُعْطِی مَنْ لَمْ یَسْأَلْهُ وَمَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ تَحَنُّنا مِنْهُ وَرَحْمَةً(1)

؛ ای خدایی که عطا می کنی به کسی که از او درخواست ننموده و آنکه او را نمی شناسد، از روی مهربانی و رحمت».

این رحمت به مؤمن و کافر همه می رسد، آب و هوا و غذا برای همه است، حتّی کسانی که برخلاف احکام الهی رفتار می کنند و حدود شرع را زیر پا می گذارند.

دوم: رحمت وجوبی مقیّد؛ این رحمت مقیّد به استحقاق بنده است که به سبب تقوا و فضیلت، شایستگی دریافت چنین رحمت مخصوص را خواهد یافت. نام مقدّس «رحمان»، بیان گر بخشندگی مطلق و رحمت بی قید و شرط الهی است و نام مقدّس «رحیم» نمایان گر مهربانی مطلق و رحمت مخصوص خداوند است که بندگان مؤمن را شامل می گردد.

البته برای دریافت هر یک از مراتب رحمت الهی قابلیت لازم است، مانند آفتاب که همه جا می تابد، امّا هر چه موجودی به آفتاب نزدیک تر و موانع کمتر باشد، از آن بهتر استفاده می کند.

مرتبه اوّل رحمت واسعه الهی حقیقت محمّدیه صلی الله علیه و آله وسلم است که در دعای توسّل می خوانیم: «یا رَسُولَ اللّه ِ یا إِمامَ الرَّحْمَةِ». و پیوستگی این

ص: 166

رحمت فراگیر به وجود مقدّس امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - است، چنانکه در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «وَالرَّحْمَةُ المَوْصُولَةُ».

خداوند می فرماید: «وَما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ»(1)

؛ و ما تو را جز رحمت برای عالمیان نفرستادیم.

و رحمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شامل همه عوالم وجود و تمامی خلایق بوده و هست، اعم از سایر پیامبران و فرشتگان گرفته، تا انسان و جن و شیاطین و جانوران و زمین و آسمان و... حتی دشمنان آن حضرت، از کفّار و مشرکین و منافقین از رحمتش برخوردار گردیده اند، که جان و مال آنان محفوظ ماند و کیفر و عقوبت آنها به احترام آن حضرت به تأخیر افتاد، و با اینکه آزارهای بسیار بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و عترتش وارد نمودند، امّا رحمت عالمیان هرگز بر آنها نفرین نکرد، با اینکه باطن پلید آنها را می شناخت و مقاصد شوم آنها را می دانست، ولی آنها را از میان نبرد، چنانکه مدارک و اسناد تاریخی بسیار بر این مطلب دلالت دارد که برای پرهیز از طولانی شدن بحث از آوردن آنها خودداری می کنیم.(2)

امّا در خصوص رحمت واسعه بودن حضرت بقیة اللّه - عجّل اللّه فرجه الشریف - ، آقای سید مجتبی بحرینی چنین گفته است: «در اینجا ممکن است بگوییم: همه حضرات معصومین علیهم السلام مظاهر رحمت حقّ متعال هستند و از آنها به عنوان «اهل بیت الرحمة» تعبیر شده است، ولی هر کدام از آنان در مدّت کوتاه زندگی خود برای رحمت حق مظهریت داشتند، حال آنکه آن وجود مقدّس، با توجّه به استمرار دوران امامت و طول عمر شریفش، «رحمة اللّه الواسعه» است. مظهریت آن حضرت برای رحمت حضرت رحمان وسعت و گسترش دارد. اگر این معنی مورد نظر

ص: 167

باشد، بیان گر رحمت واسعه بودن حضرتش در عصر غیبت می باشد. آقایی که از سال 260 هجرت تا به حال، و از حالا تا هر وقت که خدا اراده دارد، مظهر اتمّ رحمت واسعه اوست...».(1)

این گفتار خالی از مناقشه نیست، زیرا که رحمت بودن ائمّه اطهار علیهم السلام منحصر و محدود به زمان خاصّی نیست، تا گفته شود: «هر کدام از آنان در مدّت کوتاه زندگی خود، برای رحمت حق مظهریت داشتند» و اگر چنین بود، در زیارت جامعه نمی خواندیم: «وَبِکُمْ یُنَزِّلُ الغَیْثَ» تعبیر به مضارع در زیارت جامعه و نیز دلایل دیگری که در دست است، نشان گر فراگیر بودن رحمت ایشان در همه زمان ها و دوران هاست، و برای همه اشخاص و اشیائی که وجودشان آماده دریافت رحمت و قابل درک فیض است که ائمه علیهم السلام کانون رحمت می باشند و کانون (=معدن) جایی است که اشیاء گرانبها در آن پرورش و تکوین می یابد.

گستره رحمت الهی را کجا می توان توصیف کرد و آثار آن را برشمرد؟! این رحمت فراگیر از مرز زمان و مکان فراتر است، هر موجودی به برکت و بر اثر رحمت امام عصر - ارواحنا فداه - پدید آمده و ادامه هستی او نیز به عنایت آن حضرت بستگی دارد. و هر فایده که بر هستی مترتب است، از آثار رحمت او به شمار می آید. آیا این آثار را می توان شمارش کرد؟

باش تا صبح دولتش بدمد

کین هنوز از نتایج سحر است

در عصر ظهور آن حضرت که جهان در طلعت شریفش کمال روشنی و خرّمی خواهد یافت و سراسر گیتی پر از عدل و داد خواهد گشت، آثار رحمت پهناور آن قلب عالم امکان برای همگان کاملاً نمایان می گردد.

ص: 168

در پایان این فصل در بیان بخشی از آثار رحمت آن حضرت - عجّل اللّه فرجه الشریف - در عصر غیبت و ظهور، به نقل عباراتی از کتاب «مکیال المکارم» می پردازیم:

نوع اوّل: شامل خلایق و موجودات می شود، مثل انتشار نور، ظهور عدل، امنیت راه های بلاد، ظهور برکات زمین، مسالمت و سازگاری درندگان و چارپایان، آزار نرساندن هیچ نیش داری به کسی و برکات فراوان و منافع بی کران دیگر... چنانکه در بحار در وصف حضرت قائم علیه السلام از امیر المؤمنین علیه السلام منقول است که فرمود: «و آسمان بارانش و درختان میوه ها و زمین گیاهان را بر می آورند و برای اهل آن زینت می کنند، و درندگان ایمن شوند، تا جایی که مانند چارپایانشان در اطراف زمین چرا می کنند...».(1)

نوع دوم: مخصوص مؤمنین است، آن بر دو گونه است:

اوّل: برای زندگان آنها؛ و آن انتفاع و بهره وری از شرف حضور آن حضرت و استفاده از نور آن جناب و فراگرفتن از علوم آن بزرگوار، و برطرف شدن بیماریها و گرفتاریها و بلاها از بدنهای ایشان است. چنانکه در بحار و غیر آن از امام صادق علیه السلام آمده که فرمود: «هرگاه قائم علیه السلامبپاخیزد، خداوند از هر مؤمن ناگواری ها را دور می سازد و نیرویش را به او بازگرداند».(2)

و از آن منافع، زیاد شدن نیروی آنهاست، و طولانی شدن عمرشان، و مشاهده کردن نحوه انتقام حضرت قائم علیه السلام از دشمنانشان، [ و بی نیازی آنان و تکمیل عقول ایشان ] و منافع فراوان دیگر... .

دوم: برای مردگان ایشان؛ از جمله خوشحالی و فرح ظهور آن حضرت به قبرهایشان داخل می شود، و زنده شدن جمعی از آنان... .(3)

«وَامْنُنْ عَلَیْنا بِرِضاهُ وَهَبْ لَنا رَأْفَتَهُ وَرَحْمَتَهُ وَدُعآئَهُ وَخَیْرَهُ ما نَنالُ بِهِ سَعَةً مِنْ رَحْمَتِکَ وَفَوْزا عِنْدَکَ...(4)

؛ [ خداوندا ] و بر ما منّت بگذار به رضایت و خشنودی آن بزرگوار از ما، و رأفت و مهر و دعا و خیر آن جناب را به ما موهبت فرمای، تا به وسیله آن به رحمت پهناور تو دست یابیم و نزد تو رستگار شویم...».

ص: 170

3. متعلّق به همه سلام های گذشته از آغاز زیارت باشد که متضمّن اوصاف آن وجود مقدّس باشد؛ یعنی آن داعی اللّه، آن ربّانی آیات خدا، آن خلیفة اللّه، ...، آن بقیّة اللّه، آن میثاق اللّه و... وعده ای است قطعی که هیچ احتمال کذب در آن داده نمی شود.

4. آخرین احتمال در این جمله این است که بگوییم: پیوندی با فقرات سابق ندارد و جمله ای است مستقل، و بیان گر صفتی دگر برای آن حضرت همانند سایر صفات».(1)

4 - این وعده بزرگ الهی به هیچ وجه دروغ شدنی نیست، برخلاف وعده های حکّام ستمگر و احزاب و گروه های سیاسی دنیا که در طول تاریخ دروغ بودن وعده ها و توخالی بودن شعارهایشان به اثبات رسیده و بر همگان معلوم گردیده است.

چه بسیار حکّام و حکومت هایی، که پیش از دستیابی به قدرت خود را نجات بخش مردم و دلسوز فقرا و ضعفا قلمداد می کنند، امّا پس از به قدرت رسیدن، تمام گفته ها و وعده ها را نادیده می گیرند و فقط به چپاول اموال و تحکیم دستگاه ریاست خود می پردازند.

از وعده ها و ادّعاهای دروغین فرعون گرفته، که وقتی تصمیم گرفت موسی علیه السلام را به قتل رساند به مردم مصر گفت: من می ترسم که او دین شما را تغییر دهد یا در زمین فساد کند!(2)

چنین وانمود می کرد که برای دین و دنیای مردم دلسوزی دارد و می ترسد که حضرت موسی علیه السلام دین و آیین آنها را تغییر دهد و یا در دنیای مردم ناامنی و خرابی ایجاد کند!

ص: 172

و امام رضا علیه السلام فرمود: «هرگاه قائم علیه السلام بپاخیزد، جز خون و عرق ریختن و رنج

کشیدن چیزی نیست، مردم سوار بر اسب ها هر سوی خواهند تاخت، لباس قائم علیه السلام زبر و غذایش سخت خواهد بود».(1)

آری، همان طور که داوود و سلیمان علیهماالسلام با آن همه قدرت و حکومت شکوهمند، از دسترنج خود - از راه زره سازی و زنبیل بافی - زاهدانه زندگی می کردند، تا همدردی خود را با فقرا نشان دهند و از سرکشی ثروتمندان جلوگیری نمایند، و همان طور که یوسف علیه السلام هنگام به دست

گرفتن قدرت در مصر به زهد و پارسایی زندگی می کرد، و همان طور که امیر مؤمنان علی علیه السلام به دو قرص نان جو و دو جامه خشن و وصله دار بسنده نمود. همچنین امام زمان - ارواحنا فداه - خود و یارانش با زهد و پارسایی زندگی خواهند کرد، تا فقر و تنگدستی را از جامعه بشری بزدایند. او به عدل و داد حکومت خواهد کرد و سعادت و آسایش را به ارمغان خواهد آورد، تا ظلم و ستم و خودکامگی و تجاوزگری به حقوق ضعفا را از میان ببرد و فساد و گناه را ریشه کن سازد. به امید آن روز!

ص: 174

محمّد بن حسن بن عمّار گوید: من دو سال نزد علی بن جعفر علیهماالسلام - عموی گرامی حضرت امام رضا علیه السلام - بودم و آنچه از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام روایت داشت، می نوشتم. یک روز در مدینه در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از او حدیث می نوشتم، که ناگاه ابوجعفر - امام جواد علیه السلام - بر او وارد شد، علی بن جعفر از جای جست و بدون کفش و عبا به سوی آن حضرت شتافت و دستش را بوسید و نهایت احترام را به جای آورد. امام جواد علیه السلام به او فرمود: ای عمو! بنشین، خدایت رحمت کند!

علی بن جعفر گفت: سرورم! چگونه بنشینم حال آنکه شماایستاده اید؟!

هنگامی که علی بن جعفر علیهماالسلام به مسند خود بازگشت، یارانش به سرزنش او پرداختند. آنها می گفتند: شما عموی پدر او هستید و با او این گونه رفتار می کنید؟!

علی بن جعفر علیهماالسلام دست به محاسن گرفت و فرمود: خاموش باشید! اگر خداوند - عزّوجلّ - این ریش سفید را [ برای امامت خلق ] سزاوار ننمود،

ولی این جوان را شایستگی بخشید، من فضیلت او را انکار کنم؟! از آنچه شما می گویید، به خدا پناه می برم. من بنده [ کاملاً مطیع و تسلیم ]اویم.(1)

چنانکه می بینیم این شاگرد ممتاز مکتب ائمّه علیهم السلام موقع بپا ایستادن امام زمانش همچنان می ایستد، و هنگامی که امام علیه السلام با نهایت لطف او را به نشستن دعوت می کنند، عرضه می دارد: چگونه بنشینم در حالی که شما ایستاده اید؟! بنابراین ما هم می بایست از حالت امام علیه السلام جستجو و پیروی کنیم و پیوسته منتظر قیام آن حضرت علیه السلام باشیم.

اکنون بی تناسب نمی بینم که در این فصل راجع به لقب مشهور و مخصوص آن حضرت، قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپردازم و مطالبی در این باره بیاورم:

ص: 176

و از وظایف شیعیان - مستحب و احیانا واجب - بپاخاستن هنگام یاد شدن نام یا القاب شریفه آن حضرت علیه السلام و یا خصوص لقب شریف قائم می باشد، و این شیوه بین تمامی شیعیان دوازده امامی در همه عصرها شیوع داشته و هست.

و از روایاتی که در این باره وارد شده، اینکه: روزی در مجلس امام صادق علیه السلام نام حضرت صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - برده شد، امام صادق علیه السلام به احترام اسم آن حضرت بپا ایستادند.(1)

و در خبری دیگر راجع به سبب بپاخاستن هنگام یاد نمودن لفظ قائم، از القاب حضرت حجّت - عجّل اللّه فرجه الشریف - سؤال شد، آن حضرت فرمود: «زیرا که او را غیبتی است طولانی و از مهربانی شدیدی که نسبت به دوستانش دارد، به هر کسی که او را به این لقب - که به دولت او و حسرت خوردن از جهت غربتش اشعار دارد - یاد کند، نظر می فرماید. از گونه های تعظیم او این است که غلام به حال تواضع برای ارباب خود بپاخیزد، [ به خصوص ] هنگامی که مولای جلیلش به دیده شریفش به او نظر می کند، باید که بپاخیزد و از خداوند - جلّ ذکره - تعجیل فرجش را طلب نماید».(2)

عالم جلیل مرحوم فقیه ایمانی گفته است: برخاستن در وقت ذکر اسم مبارک حضرت صاحب الامر علیه السلام، هرچند موافق با تعظیم و احترام از ایشان است، لکن حکمت مهم تری است برای برخاستن. و آن امر این است که برای نصرت و یاری آن حضرت علیه السلام، باید همیشه عزم قلب و نیّت صدق مؤمن این باشد که هر وقت آن حضرت علیه السلام ظاهر شوند، او در قیام برای نصرت و اطاعت امر ایشان حاضر باشد، بدین ترتیب با برخاستن در موقع ذکر اسم ایشان، اظهار عزم قلبی خود را می کند و می گوید: خداوندا

ص: 178

شاهد باش من الان حاضرم، اگر آن حضرت علیه السلام ظاهر شوند، در نصرت و اطاعتش قیام به امر ایشان نمایم.

بنابراین مهم است که وقت برخاستن، متذکّر چنین معنایی باشد و در همان حال مسألت تعجیل فرج ایشان را از خداوند نماید، به وجهی که عمل حضرت رضا علیه السلام بیانگر حکمت و استحباب این عمل گردید.(1)

و حدیث بپاخاستن حضرت رضا علیه السلام چنین است: وقتی دعبل خُزاعی قصیده معروف خود را بر حضرت رضا علیه السلام خواند و امام قائم - عجّل اللّه فرجه

الشریف - را یاد کرد، امام رضا علیه السلام دست خود را بر سر نهادند و به عنوان تواضع بپا ایستادند و برای فرج آن جناب علیه السلام دعا کردند.(2)

ص: 179