بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

مدیریت مسجد

تهیه و تنظیم گروه پژوهش های کاربردی مرکز رسیدگی به امور مساجد

ص: 3

عنوان و نام پدیدآور:مدیریت مسجد/ تهیه و تنظیم گروه پژوهش های کاربردی مرکز رسیدگی به امور مساجد

ناشر:انتشارات ثقلین

صفحه بندی و ناظر چاپ :عبّاس رحیمی

ISBN 964 - 9960 - 14 - 7

فهرست نویسی براساس اطلاعات فیپا.

کتابنامه: ص. 267 - 270 ؛ همچنین به صورت زیر نویس.

1 . مسجدها - مدیریت.

2. مسجدها - آداب و رسوم. 3. مدیریت (اسلام).

تهیه و تنظیم:گروه پژوهش های کابردی مرکز رسیدگی به امور مساجد

لیتوگرافی و چاپ:چاپ نینوا - قم

قطع و تعداد صفحه:رقعی - 270 صفحه

چاپ و تیراژ:چاپ اوّل - 5000 نسخه

تاریخ:اسفند 1386

نشانی : انتشارات ثقلین: قم - خیابان انقلاب - چهارراه سجادیه کوچه شماره 33 - پلاک 13

تلفن 7734467 - دورنویس 7732864

مؤسسه فرهنگی ثقلین: تهران - تهرانپارس - بین فلکه دوم و سوم خیابان 182 غربی - پلاک 6

تلفن 77702312 - دورنویس 77881452

شماره شابک 7 - 14 - 9960 - 964

کلیه حقوق برای ناشر محفوظ است

ص: 4

10 - صداقت و وفای به پیمان··· 80

11 - خواهان دانش جدید و افق های نوین فعالیت··· 81

اصول و روش های مدیریت···

82

اصل اوّل: شناخت وظایف و اهداف··· 82

اصل دوّم: جمع آوری اطلاعات و شناخت محیط··· 83

اصل سوم: مشورت··· 84

اصل چهارم: طرح و برنامه ریزی··· 87

اصل پنجم: تعیین مسئولیت و تقسیم کار··· 89

اصل ششم: پی گیری و استقامت··· 90

اصل هفتم: سنجش و ارزیابی··· 92

اصل هشتم: انعطاف پذیری در اجرا··· 94

اصل نهم: کنترل و نظارت··· 94

اصل دهم: توسعه فعالّیت··· 96

اصل یازدهم: نظم و تقسیم اوقات··· 97

اصل دوازدهم: جذب و مشارکت مردم··· 70

اصول مدیریت از دیدگاه کارشناسان مدیریت··· 102

وظایف و مسئولیت های اساسی مدیریت··· 107

1 . تدوین استراتژی «تعریف مأموریت و اهداف»··· 109

الف) تعریف مأموریت··· 110

ب) تعیین هدف کلی و اهداف مشخص و جزیی··· 110

2 . انتخاب و گزینش همکاران و تأمین نیروی انسانی توانا و متعهد··· 112

3 . مدیریت و رهبری منابع انسانی··· 120

الف) هدایت و انگیزش سازمانی··· 123

ب) ارتباطات سازمانی··· 125

عوامل مؤثر در برقراری ارتباطات سازنده··· 128

سبک های مختلف مدیرت و رهبری سازمانی··· 130

ص: 6

4 . برنامه ریزی··· 135

5 . ساماندهی··· 137

تقسیم وظایف و کارها··· 139

مبانی سازماندهی··· 141

ترسیم نمودار تشکیلاتی··· 141

6 . کنترل و نظارت··· 142

مراحل کنترل و نظارت··· 143

7 . تصمیم گیری··· 143

8 . خلاقیت و نوآوری در سازمان··· 145

بخش دوّم: سازمان و شرح وظایف مسئولان مسجد

سازمان و تشکیلات مسجد··· 149

مأموریت و اهداف مسجد··· 153

1 . اقامه فریضه نماز و عبادت··· 154

2 . آموزش کتاب الهی قرآن کریم··· 156

3 . تربیت، تهذیب و پرورش انسان های با ایمان و شایسته··· 159

وظایف و مسئولیت های مسجد··· 161

الف) مرکز عبادت فردی و جمعی··· 162

ب) تعلیم و آموزش··· 163

ج) تربیت و پرورش··· 165

د) فرهنگ و تمدن سازی··· 165

ه) جامعه پذیری و جامعه سازی دینی··· 166

و) هدایت سیاسی··· 168

ز) حل اختلافات و عدالت گستری··· 168

ح) ستاد فرماندهی نظامی··· 169

ص: 7

امام جماعت··· 172

ویژگی های امام جماعت··· 173

باید از نظر وضعیت ظاهری··· 174

باید از نظر گفتار··· 174

باید از نظر برخورد··· 175

مهارت های امام جماعت··· 175

شرح وظایف امام جماعت··· 177

الف : اقامه نماز جماعت··· 178

ب : تعلیم و تربیت و نشر معارف··· 179

ج : هدایت و مدیریت مسجد··· 181

د : ارتباطات··· 182

پیروی از سیره نبوی، رمز موفقیت امام جماعت··· 183

بخش نخست: سیره فردی و اجتماعی··· 185

1 - نظافت··· 185

2 - مسواک··· 186

3 - آراستگی ظاهر··· 188

4 - تزیین··· 191

5 - استفاده از عطر و مشک··· 192

6 - سلام کردن··· 194

7 - مصافحه··· 196

8 - گشادگی چهره··· 197

9 - برقراری ارتباط عاطفی و صمیمانه··· 198

10 - احترام و ادب··· 203

بخش دوّم: سیره عبادی··· 205

1 - خلوت با خدا··· 206

ص: 8

2 - حمد و ستایش الهی··· 206

3 - استغفار··· 207

4 - قرائت قرآن··· 208

5 - روزه··· 208

6 - اعتکاف··· 209

7 - نیایش شبانگاهی··· 209

8 - اقامه نماز··· 180

آداب اقامه نماز··· 211

الف) کسب آمادگی روانی··· 212

ب) توجّه قلبی و دعا هنگام ورود به مسجد··· 212

ج) اقامه نماز در اوّل وقت··· 213

د) دعا قبل و بعد از تکبیره الحرام واستعاذه قبل ازقرائت حمد··· 214

ه) خشوع و حفظ آرامش ظاهر در نماز··· 216

و) با نشاط و بدون کسالت و خمیازه··· 219

ز) حفظ حضور قلب در تمام نماز··· 221

ح) اقامه نماز به صورت وداع گونه··· 222

ط) بعد از نماز رویش را به طرف مردم برگرداند··· 223

دو تذکر مهم··· 224

1 . بدون رضایت مردم، بر آنان امامت نکند··· 224

2 . از طولانی شدن نماز به شدت پرهیز کند··· 194

هیئت اُمناء··· 226

شرایط عضویت در هیئت امناء··· 228

شرح وظایف هیئت اُمناء··· 229

شرح وظایف دبیر اجرایی هیئت اُمناء··· 231

شرح وظایف مسئول امور اداری··· 232

ص: 9

شرح وظایف مسئول امور مالی و حسابداری··· 232

شرح وظایف مسئول امور فرهنگی··· 233

شرح وظایف مسئول امور ساختمان مسجد··· 233

شرح وظایف مسئول امور اجتماعی و خدمات··· 234

مراحل انتخاب، گزینش و نصب هیئت امنا··· 234

هیئت امنا و زمینه های نوین فعالیت··· 235

هیئت امنا و اهتمام به مسایل جوانان··· 239

پایگاه مقاومت بسیج··· 245

هدف··· 245

مأموریت··· 246

شرح وظایف··· 246

ارتباطات سازماندهی··· 249

خادم مسجد··· 250

شرایط خادم··· 251

شرح وظایف خادم··· 252

اخلاق و رفتار خادم··· 253

احکام مسجد··· 254

الف) حفظ حرمت و تطهیر مسجد··· 254

ب) حفظ ساختمان و اموال مسجد··· 256

ج) آداب و مستحبات ورود به مسجد··· 257

د) مکروهات مسجد··· 257

ه) اذان و نماز در مسجد··· 257

تذکّرات مهم··· 258

فهرست منابع و مآخذ··· 267

ص: 10

ص: 12

بدینسان مسجد قلب تپنده ای است که در آن آسمان و زمین و علم و عمل، با هم پیوند می خورند و انسان به عنوان گل سرسبد نظام هستی در آن، رشد و تکامل می یابد. لازم به ذکر است که این طرّاحی خداوند متعال است که با فرو فرستادن وحی و آموزه های وحیانی، چنین طراحی کرده که هر فرد و جامعه بتواند از مسجد، این محور پاک و مقدّس و الهام بخش، تکامل خودش را آغاز کند و بر اساس این محور تعالی یابد و پیامبر گرامی اسلام نخستین مجری آن می باشد.

اگرچه مسئولیت اصیل و نخستین مسجد به عنوان کانون ارتباط عبادی انسان با خداوند متعال و اقامه نماز جماعت و برگزاری آیین کرنش و نیایش واجب و مستحب در برابر هستی مطلق و حضرت حق است ولی در میان جوامع مسلمان، هیچ گاه اهداف، مأموریت، کارکرد و فعالیت های مسجد به اقامه نماز و عبادت، محدود نشده است؛ بلکه از صدر اسلام تاکنون، مسجد مرکز تعلیم و تعلّمِ معارف الهی و علوم بشری، جایگاه فرهنگ سازی و اطلاع رسانی، مجلس شور و مشورت سیاسی - اجتماعی، ستاد فرماندهی و ساماندهی امور نظامی و محل رسیدگی به امور گوناگون مسلمانان بوده است.

هرچند کارکردهای مختلف و متنوع مساجد در دوره های مختلف تاریخ، فراز و نشیب بسیاری یافته است، ولی همواره مساجد، نقش بسیار مهم و زیادی درهدایت و سعادتِ امت اسلامی ایفاکرده اند به ویژه آن گاه که با مدیریت صحیح از جایگاه و ظرفیت گسترده و گوناگون آنها به خوبی بهره برداری شده است.

مسجد را می توان از منظرهای مختلف مورد بررسی قرار داد ولی از دید

ص: 14

مدیریتی، مسجد، مجموعه ای مقدس و کانونی چند منظوره با گستردگی بسیار زیاد و عمومیت و شمولی فراگیر است که تک تک آحاد امت اسلامی را با تنوع و تفاوت زیاد به خود جذب نموده و از معنویت و دانش و هدایت خود بهره مند ساخته است.

برای مدیریت یک مرکز و مجموعه، باید نخست اهداف، مأموریت و کارکردهای آن را به خوبی بازشناخت و بر اساس آن اهداف به تدوین برنامه ای استراتژیک، راهبردی و اجرایی پرداخت و در مرحله اجرا، از همه ظرفیت های مسجد بهره برداری نمود تا اهداف و مأموریت اصلی و اصیل آن مرکز محقق گردد. ان شاءاللّه .

خوشبختانه همواره هر مسجد دارای مدیریتی معیّن و مشخص بوده است؛ برابر سیره مستمر مسلمانان در طول تاریخ، امام جماعت هر مسجد، به طور طبیعی مدیر آن مسجد نیز بوده است به همین جهت مقام معظم رهبری حضرت آیه اللّه

العظمی خامنه ای تصریح فرموده اند:

«مسجد یک مدیر طبیعی دارد و آن امام جماعت است».

با عنایت به این که مدیریت، دانش و فنی است که استعدادهای طبیعی آدمی را در اداره امور فردی و اجتماعی شکوفا ساخته و فعلیت می بخشد و انسان را در حداکثر استفاده از حداقل امکانات، برای دستیابی به بهترین نتیجه، توانا می سازد، بر این اساس فراگیری دانش و مهارت مدیریت و به کار بستن اصول و تکنیک های آن از سوی امام جماعت مساجد، ضرورتی است که نه تنها

ص: 15

او را برای انجام بهتر امور مختلف مسجد با صرف وقتی کمتر یاری می دهد و کیفیت و کمیت نتایج برنامه ها را افزایش می دهد؛ بلکه ابعاد و ظرفیت های گوناگون مسجد را احیا نموده و زنده می سازد و مسجد و برنامه های آن را برای همه اقشار به ویژه جوانان جذاب تر می سازد.

اگرچه در عرصه تئوری پردازی، مساجد پایگاه گسترش تفکّر و آموزش آموزه های دینی و جهاد فکری و هدایت مردم، نشر تعالیم اسلامی بلکه مراکز الهام بخش بشریت و محور دستیابی به کمال پیشرفت و توسعه جامعه بشری است، ولی هم اکنون در عرصه عمل، نیازهای کنونی جهان اسلام به کارکردهای گسترده مساجد، فراتر از فعالیت های فعلی آن است و برای به روز کردن پاسخگویی مساجد، اقدامات بسیاری ضروری است.

یکی از اقدامات لازم و ضروری، ارتقای سطح آگاهی های امام جماعت به عنوان مدیر و دیگر منابع انسانی به عنوان هیئت امنا از طریق برگزاری دوره های آموزشی تخصصی و تغذیه فکری مداوم آنها از طریق آموزش های حضوری و غیرحضوری است.

مرکز رسیدگی به امور مساجد برابر وظیفه و مسئولیت الهی و قانونی خویش، دوره های آموزشی ویژه ای را برای امامان جماعت طراحی و برای اجرای آن، متون آموزشی لازم را تدوین کرده است.

آنچه پیش رو دارید، مباحثی است که در دو بخش:

1 . پیرامون ویژگی های اکتسابی، وظایف و مسئولیت ها، اصول، مبانی، روش و تکنیک های مدیریت.

ص: 16

2 . تشکیلات و شرح وظایف مسئولان مسجد طراحی و تدوین شده و به عنوان متن درسی «مدیریت مسجد» توسط فاضل گرانقدر حجه الاسلام دکتر علی محمدی آشنانی به نگارش درآمده است.

امید می رود پرچمداران عبودیت و بندگی و پیشگامان اقامه نماز و نیایش به درگاه خداوند یعنی امامان جماعت مسجد که با خلوص نیت، مسئولیت خطیر مدیریت مسجد را بر دوش گرفته اند، با عنایت بیشتری به مطالب کتاب نگریسته، با توجه و به کار بستن آموزه های مدیریتی، رسالت معنوی و الهی خود را با موفقیت بیشتری، قرین سازند.

مرکز رسیدگی به امور مساجد

دفتر مطالعات و تحقیقات - گروه پژوهش های کاربردی

ص: 17

ص: 18

سخنرانی حجه الاسلام والمسلمین ابراهیمی(1)

در همایش علمی - کاربردی مدیریت مسجد

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمدللّه والصلاة والسلام علی رسول اللّه و علی آله آل اللّه .

قال اللّه تبارک و تعالی:

«إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّه مَنْ آمَنَ بِاللّه وَالْیَوْمِ الاْخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَی الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّه فَعَسَی أُوْلَئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنْ الْمُهْتَدِینَ».(2)

«مساجدِ خدا را تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز باز پسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند؛ پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند».

ص: 19

باید پیش از مباحث مربوط به مدیریت مسجد به سه اصل اساسی:

1 - اهمیت و جایگاه مسجد؛

2 - کارکردهای مساجد؛

3 - چشم انداز و ضرورت تحول.

اینک به توضیح این اصول می پردازیم:

اصل نخست: اهمیت و جایگاه مسجد

مهم ترین مسئله ای که ما باید در آیات و روایات جستجو کنیم، این است که مسجد چه جایگاه و پایگاهی است و چه نقشی دارد؟ تا بعد بتوانیم بگوییم آن را چگونه مدیریت کنیم؟ زیرا تا مشخص نشود که مسجد چه نقشی دارد، چگونگی مدیریت بر آن هم، برای ما معنی و مفهوم روشنی ندارد.

جایگاه «مساجد» در جهان اسلام و در نظام مقدس اسلامی و در جامعه ای که در آن زندگی می کنیم، بسیار مهم بلکه بی بدیل است. تنها مکانی که دارای ابعاد مختلف و نقش های متعدد و در طول تاریخ اسلام تأثیرگذار است، مسجد است.

وقتی به متون اسلامی نگاه می کنیم، می بینیم در قرآن کریم واژه مسجد در 28 آیه به کار رفته است؛ بخشی از این آیات عام و در مورد همه مساجد و بخشی خاص در مورد مسجد الحرام و مسجد الاقصی است. از مجموع آیات نیز به نحوی که خدای تبارک و تعالی بیان کرده، استفاده می شود که هیچ نظیر و جایگزینی در نظام خلقت برای مسجد وجود ندارد. یعنی هیچ مکان و جایگاهی، جای مسجد را نمی گیرد.

ص: 20

اکنون به برخی از آیات مربوط به مسجد اشاره می شود تا جایگاه آن آشکار شود:

1 . «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکا وَ هُدیً لِلْعَالَمِینَ».(1)

«در حقیقت نخستین خانه ای که برای عبادت مردم نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک و برای جهانیان مایه هدایت است».

از این آیه استفاده می شود که اولین پایگاه مردمی که در زمین به وجود آمده، مسجد است، به علاوه مسجد «وضع للناس» = برای همه مردم بنیان شده است نه فقط برای مؤمنان. در این مکان مقدس تنها مسلمان مطرح نیست، بلکه همه مردم مطرح هستند.

هدف از ایجاد این پایگاه «هدی للعالمین» = هدایت کردن همه انسان ها، بیان شده است، معلوم می شود که در فطرت انسان ها، زمینه لازم برای این که همه بتوانند از مسجد استفاده بکنند و هدایت شوند، وجود دارد.

2 . « سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا...».(2)

«منزه است آن خدایی که بنده اش را شبانگاهی از

ص: 21

مسجدالحرام به سوی مسجد الاقصی - که پیرامون آن را برکت دادیم - سیر داد، تا از نشانه های خود به او بنمایانیم».

می دانیم که بالاترین و مهم ترین سفر رسول خدا، سفر معنوی معراج است، پیامبر وقتی می خواهد به آسمان برود، دو مسجد نقطه آغاز و پایان معراج و پایگاه عروج و صعودش قرار می گیرند. از مسجدالحرام به مسجد الاقصی، بعد هم عروج به آسمان ها! بازگشت هم از همین مسیر است. از این آیه می فهمیم که ارایه هر کمالی به انسان از پایگاه مسجد صورت می پذیرد.

3 . « وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ للّه فَلاَ تَدْعُوا مَعَ اللّه أَحَدا».(1)

«و مساجد ویژه خداست پس هیچ کس را با خدا نخوانید».

دو نکته در این آیه شریفه هست: نکته اول این که مساجد به خدا انتساب داده شده اند و نکته دوم لزوم اخلاص در امور مختلف مسجد است؛ در مساجد هر کاری که انجام می شود، بایستی برای خدا انجام بگیرد. «فَلاَ تَدْعُوا مَعَ اللّه أَحَدا» در مساجد نباید هیچ کس را را با خدا یعنی در کنار او و مستقل از او خواند.

4 . «وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ».(2)

ص: 22

«و در هر مسجدی روی خود را مستقیم به سوی قبله کنید و درحالی که دین خود را برای او خالص گردانیده اید، وی را بخوانید».

این آیه شریفه توجه همه را به سمت و سوی مسجد سوق می دهد، این یعنی همان «مسجد محوری» که الان هم گفته می شود! البته فعلاً بیشتر حرف است، اما اگر یک روزی جلوه حقیقت به خودش بگیرد و حرفها توأم با عمل بشود، آن روز جامعه، جامعه آرمانی اسلامی خواهد بود.

5 . «وَ لَوْلاَ دَفْعُ اللّه النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَ صَلَوَاتٌ وَ مَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللّه کَثِیرا وَلَیَنصُرَنَّ اللّه مَنْ یَنصُرُهُ إِنَّ اللّه لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ».(1)

«و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی کرد، صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود، سخت ویران می شد و قطعا خدا به کسی که دین او را یاری می کند، یاری می دهد چرا که خدا سخت نیرومندِ شکست ناپذیر است».

نکته مهمی که از آیه استفاده می شود این است که گویا وجوب جهاد، اول برای حفظ مسجد بوده است؛ زیرا در آیه پیش از آن می فرماید:

ص: 23

«أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللّه عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّه ...».

«به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده و رخصت جهاد داده شده است چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست. همان کسی که به ناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند (آنها گناهی نداشتند) جز این که گفتند: پروردگار ما خداست».

بعد در ادامه که آیه مورد بحث ماست، عظمت مساجد را به نمایش گذاشته، می گوید: آن قدر مساجد مهم است که اگر جهاد نبود، بزرگترین مصیبتی که بر بشر و انسان ها وارد می شد، از بین رفتن معابد و مساجد بود! این بود که مساجد از بین می رفت! این بیان زیبا، سخنی شگفت است و اهمیت جایگاه مسجد را می رساند.

6 . «الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَآتَوْا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنْ الْمُنْکَرِ وَللّه عَاقِبَةُ الْأُمُورِ».(1)

«همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند و فرجام همه کارها از آن خداست».

ص: 24

در این آیه، خدای تبارک و تعالی برای مسؤولین و افرادی که قدرت پیدا می کنند چه قدرت مالی و چه قدرت حکومتی، وظایفی را برعهده این ها می گذارد که انجام آن وظایف در مسجد است و این توجه ویژه حکومت اسلامی به مساجد را طلب می کند.

7 . « وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللّه أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعَی فِی خَرَابِهَا».(1)

«و کیست بی دادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجدِ خدا، نام وی برده شود و در ویرانی آنها بکوشد؟».

خدای تبارک و تعالی، همواره ظلم و ظالم را نکوهش کرده است، اما از ظالم، ظالم تر کیست؟ کسی که مانع بشود از حضور مردم در مساجد و از این که ذکر خدا در مساجد گفته بشود! اگر فردی مانع حضور و ذکر خداوند در مسجد بشود، از این فرد

ظالمتر کیست؟

معلوم است که مسجد خیلی مهم است که منع کردن ورود به مسجد این همه مورد نکوهش قرار گرفته است، و مانع شدن از ذکر خدا در مسجد این همه توبیخ دارد که در این آیه بیان می شود که دیگر ظالم تر از این فرد چه کسی است؟ اللّه اکبر! این ها آیاتی است که عظمت مسجد را خیلی زیبا بیان کرده است.

8 . «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّه أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالاْصَالِ*رِجَالٌ لاَتُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَبَیْعٌ عَنْ ذِکْرِاللّه ».(2)

ص: 25

«در خانه هایی که خدا رخصت داده که قدر و منزلت آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود؛ در آن خانه ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می کنند. مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات به خود مشغول نمی دارد».

این آیه شریفه را عنایت بکنید، به نظر می رسد از همه آیات مهم تر این آیه شریفه است که می گوید: خانه هایی که خدا بلندی، رفعت و عظمت آن را خواسته است. مرحوم شیخ طوسی رضوان اللّه علیه در تفسیر «رفعت» مساجد می فرماید: رفع المساجد بنائا؛ یعنی بنای مسجد باید مرتفع بوده، در هرجا هست بدرخشد.

مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: رفع المسجد منزلة و قدرا، یعنی از حیث قدر و منزلت خدا خواسته مساجد رفیع باشد، جمع بین سخن دو بزرگوار در این خواهد بود که هم از نظر بنائا و هم از نظر قدر و منزلت باید مساجد را رفیع نگه داریم.

متأسفانه الآن اغلب این مسجدسازی های ما خلاف آن چیزی است که در اسلام بیان شده است، حداقل با این وضعی که می سازیم، باید قائل به کراهت باشیم؛ زیرا آن قدر مغازه اطراف مسجد می سازیم که قبل از مسجد، آنها به طور برجسته دیده می شود و دیگر بناها چشمگیر است و چیزی که دیده نمی شود، خود مسجد است!! در حالی که باید درخشندگی و زیبایی مسجد به نمایش گذاشته بشود آن چنان که مردم از دور به سمت مسجد کشیده شوند.

ص: 26

در طول تاریخ اسلام به ویژه در جاهایی که فرمانروایان و امیران آن متدین بودند، مسجد طوری ساخته می شد که محور و وسط شهر بود؛ دارالخلافه، امور اداری، محل های آموزشی در اطراف مسجد بنا می شد. تجارت هم در یک حلقه ای از حلقاتِ دور مسجد شکل می گرفت؛ لذا همه چیز حول و حوش مسجد دور می زد، مردم نیز فعالیت خود را از مسجد آغاز می کردند و به مسجد ختم می کردند، یعنی هر کس صبح از خانه بیرون می آمد، به هر کجای شهر که می خواست برود از جلو مسجد عبور می کرد. در نتیجه توجه زیادی به مساجد مبذول می شد.

8 . «إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّه مَنْ آمَنَ بِاللّه وَالْیَوْمِ الاْخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَی الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّه فَعَسَی أُوْلَئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنْ الْمُهْتَدِینَ».(1)

براساس این آیه، برای افرادی که می خواهند مسجد بسازند یا موجب آبادانی آن شوند، ملاک هایی وجود دارد و هر کسی نمی تواند مسئولیت ساخت و عمران مسجد را بر دوش گیرد؛ کسانی که مشرکند و موحد نیستند حق ساخت مسجد ندارند. کسی باید مسجد را بسازد که مؤمن به خدا و مؤمن به قیامت باشد، نماز را اقامه کند، زکاتش را ادا کند و از غیر خدا، از هیچ کس نترسد.

شما در قرآن ملاحظه بفرمایید چه کسانی فقط از خدا می ترسند؟

همه کسانی که در کارهای مهم نقش آفرینی داشته اند یا دارند، از غیر خدا

ص: 27

نمی ترسیدند و نباید بترسند، عالم دینی، مبلّغان پیامِ الهی یعنی کسانی که کار انبیاء را انجام می دهند و همه مجاهدان در راه خداوند:

الف . عالمان و دانایان:

«انما یخشی اللّه من عباده العلماء».(1)

«از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند».

ب . مبلّغان رسالت های الهی:

«الذین یبلغون رسالات اللّه و یخشونه و لایخشون احدا الا اللّه ».(2)

«همان کسانی که پیام های خدا را ابلاغ می کنند و از او می ترسند و از هیچ کس جز خدا بیم ندارند».

ج . اقوامِ مجاهد «ایرانیان»:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّه بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّه وَلاَ یَخَافُونَ لَوْمَةَ لاَئِمٍ».(3)

«ای کسانی که ایمان آورده اید هر کس از شما از دین خود برگردد، به زودی خدا گروهی دیگر را می آورد

ص: 28

که آنان را دوست می دارد و آنان نیز او را دوست دارند. اینان با مؤمنان فروتن و بر کافران سرفرازند. در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی ترسند».

در این آیه شش ویژگی ذکر شده است: محب خدا، محبوب خدا، متواضع در مقابل مؤمنان، سخت گیر در مقابل کافران، جهاد در راه خدا و در نهایت نهراسیدن از سرزنش و شماتت سرزنش کنندگان.

براساس روایات وقتی از رسول خدا سؤال شد که: اینها چه کسانی هستند؟ فخر رازی در تفسیر کبیر نقل می کند که حضرت دست خود را بر کتف سلمان زد فقال: من قوم هذا سپس فرمود از نژاد و قوم و خویشِ سلمان هستند.

آیه فرمود: فسوف یأتی اللّه یعنی در آینده، در آخرالزمان کسانی می آیند که شش خصلت فوق را دارند و پیامبر هم فرمود از قوم و خویش و عقبه سلمان! عجیب است، در برخی از روایات آمده که تمام یاران امام زمان سلام اللّه علیه، همه از عجم هستند و هیچ عربی در بین آنها وجود ندارد!

آری ویژگی اهداف بلند و کارهای سنگین آن است که در انجامش نباید از غیر خدا بترسند و الا اگر بترسند نمی توانند انجام وظیفه کنند. معلوم است که در مسجد سازی و آباد کردن مساجد نیز باید فقط از خدا ترسید چرا که کار بسیار مهمی است.

نکته دیگر در این آیه، بحث آبادانی مساجد است؛ بر اساس روایات ما دو نوع آبادانی داریم:

الف . آبادانی مادی که همین ساخت وساز است.

ب . آبادانی معنوی که حضور بیشتر، فعالیت های تبلیغی و معنوی است

ص: 29

که این ها هم مساجد را آباد می کند و باید بدان توجه خاص نمود.

9 . «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا ».(1)

«مسجدی که از روز اول بر پایه تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن به نماز ایستی و در آن مردانی هستند که دوست دارند خود را پاک سازند و خدا کسانی را که خواهان پاکی اند، دوست می دارد».

این آیه اگرچه مربوط به مسجد قبا است، ولی هر مسجد آرمانی باید این ویژگی را در خود داشته باشد و انسان پروری کند و افرادی را در خود جای دهد که دوستدار طهارت و پاکیزگی ظاهر و باطن هستند.

در مورد آیات به همین مقدار اکتفا می شود به یک روایت هم اشاره کنم تا روشن بشود که در آثار و متون اسلامی چه نقشی را برای مساجد قایل شده اند:

از پیامبر اسلام نقل شده است:

«من أحب اللّه فلیحبّنی و من أحبنی فلیحب عترتی انی تارک فیکم الثقلین: کتاب اللّه و عترتی و من احب عترتی فلیحب القرآن و من احب القرآن فلیحب المساجد فانها افنیة اللّه ابنیته اذن فی رفعها و بارک فیها میمونة میمون اهلها مزینة مزین اهلها محفوظة محفوظ اهلها هم فی صلاتهم واللّه فی حوائجهم هم فی مساجدهم و اللّه من ورائهم».

ص: 30

رسول خدا فرمود:

«هرکس خدا را دوست دارد باید من را دوست داشته باشد و هر کس من را دوست دارد باید عترت من را دوست داشته باشد؛ چون أنی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی،و هر کس عترت من را دوست داشته باشد باید قرآن را دوست داشته باشد و هر کس، قرآن را دوست داشته باشد، بایستی مساجد را دوست داشته باشد. مساجد خانه [و خلوت سرای ]الهی است و بناهایی است که بلند و با شکوه ساختن آن را خداوند اجازه داده است. هم مساجد مبارک هستند هم مسجدیان، هم مساجد آراسته و زینت داده شده اند و هم اهل آن، هم مساجد مورد حفظ و نگهداری خداوند متعال هستند و هم نمازگزاران در مسجد، مسجدیان در حال نماز هستند و خداوند کار آنان را به سامان می کند. مسجدیان درمسجد حضور دارند و خداوند بر فرازشان [پشتیبان ]آنهاست».(1)

به این حدیث بنگرید شاید حدیثی محکم تر، زیباتر و جامع تر از این حدیث در باره فضیلت مسجد نداریم، مهم ترین ویژگی این حدیث این است که محبت به مساجد در ردیف محبت به خدا، رسول خدا، قرآن و اهل بیت

ص: 31

رسول خدا قرار گرفته است و معنایش این است که هر نقشی که خدا و رسول و عترت و قرآن دارند، مسجد هم این نقش را باید بر دوش بگیرد.

من فکر می کنم همین روایت در این باب کفایت می کند که ما به عظمت مسجد پی ببریم.

امام خمینی و مقام معظم رهبری هم چند نکته در باره مساجد فرموده اند که در خور تأملِ جدی است؛ حضرت امام که نسبت به مساجد به صورت عجیبی حساس بودند، چنین فرموده اند:

«نهضت را از راه مساجد که دژهای محکم اسلامند، زنده نگه دارید و با شعارهای اسلامی، نهضت را به پیش برید».

«سعی کنید که مساجد ما به حال مساجد صدر اسلام برگردد».

این سخن یعنی همه تصمیمات حکومت در مسجد گرفته شود و حداقل با روحیه مسجدی انجام بشود. لازم نیست همه کارها بیاید در مسجد، اما با روحیه مسجدی صورت پذیرد. حضرت آیت اللّه جوادی آملی فرمودند:

«دولتی ها را مسجدی کنید نه این که مسجدها را دولتی کنید».

یعنی به سمت و سویی برویم که دولت مردان ما تفکر مسجدی داشته باشند. تفکر مسجدی تفکر بسیجی است و یا بهتر است بگوییم تفکر بسیجی، تفکر مسجدی است.

ص: 32

مقام معظم رهبری نیز می فرمایند:

«استفاده از مساجد برای دنیای اسلام، فرصتی مغتنم است چون محورِ اجتماع مردم است».

آری مسجد، محور اجتماع مردم است و در نتیجه فرصتی مغتنم.

اصل دوّم: لزوم شناخت مأموریت و کارکردهای مسجد پس از بیان جایگاه و نقش مسجد باید توجه کنیم که محورهای اساسی وظیفه و مأموریت و کار مسجد چیست؟ به عبارت دیگر مسجد در چه چیزهایی نقش آفرینی می کند؟

فقط به چند مورد اشاره می شود:

اول : مسجد، پایگاه عبادت و یاد خدا: مسجد محل ذکر و معنویت و آرامش است «الا بذکر اللّه تطمئن القلوب»(1) «آگاه باش که با یاد خدا دلها آرامش می یابد».

وقتی انسان وارد مسجد می شود، آرام می گیرد، چون محل ذکر خداست، محل عبادت و ارتباط با ذات حضرت ربوبی است.

دوم : مسجد پایگاه جهاد فکری و تعلیم و تربیت و فراگیری معارف اسلامی: مسجد مرکز گسترش علم است، مرکز بیان تعالیم عالیه اسلام است. پیامبر گرامی اسلام وارد مسجد شدند، جمعی به نماز، جمعی مشغول تعلیم

ص: 33

و تعلم فرمود: هر دو در مسیر خیرند اما من «بهذا أرسلت» من برای این کار مبعوث شدم و رفت در جمع کسانی که مشغول تعلیم و تعلم بودند، با آنها نشست.

سوم : مسجد پایگاه وحدت مسلمانان: مسجد مرکز نمایش یکپارچگی و وحدت در مقابل مستکبرین، منافقین و دشمنان دین است؛ وقتی صفوف جماعت به درستی کشیده می شود، این ها در دل دشمنان تأثیر عجیبی می گذارد، همان طوری که دوستان را شدیدا امیدوار می کند.

طبق نقلی صف ها که کشیده می شد، پیامبر گرامی اسلام بر می خواست و به پشت سر به جمعیت نگاه می کرد و می فرمود:

«صف هایتان را منظم کنید، عقب و جلو نایستید که در دل هایتان همین اثر را می گذارد».

بدین رو است که می بینید الان در مکه و مدینه ظاهر این قضیه را حفظ می کنند. این کار همان سنت رسول خدا است، ما هم اگر انجام بدهیم، خیلی سنجیده و خوب است، اگر یک امام جماعت برگردد و صف ها را تنظیم کند، این خودش تثبیت مدیریت امام جماعت است یعنی اگر برگشت و جمعیت را منظم و مرتب کرد، با این کار، فرماندهی و مدیریت امام جماعت هم عملاً تأیید می شود.

قابل توجه این که گاهی مستحبات کلیدهای کار انجام واجب است و می تواند آن واجب را رونق بیشتری بدهد و گاهی تأثیر بیرونیِ بخشی از مستحبات از واجبات هم بیشتر است؛ لذا باید به این گونه مستحبات بیشتر توجه کنیم.

ص: 34

چهارم : مسجد پایگاه جهاد: مسجد محل تجمع و گردهم آیی رزمندگان و تجهیز و تعلیم و تربیت آنها برای مبارزه با دشمنان و دفاع از حریم اسلام است؛ پیامبر این کار را در مسجد انجام می دادند. امروز عزیزان بسیجی هم که در مساجد حضور دارند، یادگار فرمان حضرت امام و مورد تأیید مقام معظم رهبری است، این کار گرچه مشکلاتی هم دارد ولی مزایای فراوانی هم در بردارد. بفرمایید کدام کار خوب بدون مشکل است؟ اگر انسان بخواهد به کمالی برسد، آیا بدون تحمل مشکل امکان دارد؟ قطعا امکان ندارد!

مگر تحمل کردن بداخلاقی های فرزندان خودمان سخت نیست؟ یکی از فلسفه و کارکردهای مساجد همین است که ما بتوانیم با سعه صدر و تحمل، این مشکلات را سامان بدهیم، افراد را تربیت کنیم، روحانیت بایستی ایفای نقش بکند و افراد را به درستی تحت پوشش تعلیم و تعلم اسلامی قرار بدهد.

مراقب باشید مبادا آنها را دفع بکنید؛ بدانید همواره در طول تاریخ گروه های منحرفی که درست شده اند، آنجایی بوده که روحانیت نتوانسته ایفای نقش بکند.

پنجم : مسجد پایگاه فعالیت های فرهنگی و اجتماعی: یکی از کارهایی که از ما روحانیون گرفته شده است، همین فعالیت های فرهنگی است. آیت اللّه هاشمی شاهرودی در هفته بزرگداشت مساجد فرمودند: دولت آنچه را از مسجد گرفته، باید به مساجد برگرداند.

به ما می گویند: کار فرهنگی بکنید، وقت تنظیم بودجه که می شود، می گویند کار فرهنگی که بودجه لازم ندارد!

ص: 35

تازه فریاد مقام معظم رهبری بلند شده و فرمودند: فرهنگ، مظلوم است.

ان شاء اللّه که از امسال به بعد یک توجهی به فرهنگِ مظلوم بشود و از این مظلومیت خارج بشود.

واقعا جای تأسف دارد در کشور ما برای موسیقی بودجه هست، برای تئاتر بودجه هست، البته باید هم باشد ما هم معتقدیم که باشد، اما بحث مسجد که فرا می رسد، بلافاصله فرمایش امام و مقام معظم رهبری را بهانه می کنند که براساس فرمایش آن بزرگواران، مساجد باید مردمی بمانند! مردمی ماندن، هیچ مغایرتی با بودجه داشتن ندارد، تمام مسجدهای خوبی که ما داریم، بدون استثنا از بودجه دولت ها ساخته شده است. مسجدهایی که الان جزء آثار عمده میراث فرهنگی محسوب شده، بی استثنا همه از پولهای کلان دولتمردان و کسانی که با حکومت ها مرتبط بوده اند، ساخته شده اند. بلی اداره مساجد با مردم است ولی ساخت آن برعهده دولت است مگر دولت ها جاده نمی سازند و مردمی است و همه مردم از آن استفاده می کنند؟

اخیرا جلسه ای برای کتابخانه های عمومی و انتقال آنها به مساجد تشکیل شد، گفتیم خوب، این طور کارها ارزشمند است. این کار هم مبارک، ارزشمند و خوب است، منتهی بودجه اش را هم اختصاص بدهید تا در مساجد کشور، کتابخانه ساخته شود.

ششم : مساجد پایگاه رفع نزاع و اختلافات: از قدیم الایام در اختلافات خانوادگی که زن و مرد حاضر نبودند حرف شان را به احدی بگویند، می آمدند با امام جماعت مطرح می کردند، امام جماعت هم با درایت و با تدبیر،

ص: 36

مشکل این ها را حل می کرد و هیچ کس هم متوجه نمی شد که اینها با هم اختلاف داشته اند.

هماره روحانیت، مورد اعتماد و محرم مردم بوده و هست، لذا مساجد محل رفع نزاع ها و اختلافات است. تشکیل شوراهای حل اختلاف، خوب است منتها یک طرفش را به مجتمع های قضایی بسته اند؛ اشکال این وابستگی آن است که نه پرونده را به امام جماعت ارجاع می کنند و نه بودجه لازم برای این کار را می دهند!

در استان تهران ما الآن هشتصد شورای حل اختلاف در مساجد داریم؛ واقعا کار ارزشمندی است اما با دو مشکل پیش گفته مواجه هستیم. همکاری قوه قضائیه به معنی واقعی را می طلبد که از این کارکرد خوبی که در مسجد هست، به نحو مطلوبی استفاده شود.

هفتم: مساجد پایگاه اطلاع رسانی: مسجد بهترین رسانه مردمی است؛ زیرا در مساجد همه گونه خبر گفته می شود. از کارهای برجسته حضرت امام رضوان اللّه تعالی علیه همین بود که از طریق مساجد، انقلاب را به وجود آورد، یعنی اطلاع رسانی انقلاب، در مساجد صورت می گرفت. تمام بیانیه ها و نوارهای حضرت امام و تمام سخنان علاقه مندان انقلاب در مسجد و از مسجد به مردم منتقل می شد. هسته مرکزی تمام راه پیمایی هایی که به نفع نظام و انقلاب برپا شده، بدون استثنا در مسجد بوده است. اطلاع رسانی ارزشمندی که مساجد داشته و امروز هم باز بهترین است.

ص: 37

اصل سوم: چشم اندازآینده وضرورت روزآمدبودن مساجد برای برنامه ریزی در رابطه با مسجد اولین کاری که بایستی انجام بدهیم، ترسیم چشم انداز آینده مساجد است، براستی در آینده مساجد باید چگونه باشند؟ چه جایگاه و چه نقشی باید داشته باشند؟

ما باور بکنیم یا نکنیم دنیا در آستانه یک حرکت فوق العاده ای قرار گرفته است و ما بایستی به این نکته توجه کنیم. آیا با این سرعتی که علم و دانش و فناوری به پیش می رود، مساجد ما در آینده خواهند توانست جامعه ای را که این طور سریع به پیش می رود، هدایت و راهبری کند؟ راهنمای مردمان آن باشد؟

با جایگاه و کارکردهایی که برای مسجد وجود دارد و نقشی که می تواند ایفا کند، باید مسجد در همه زمینه ها به روز باشد؛ زیرا مسجد باید مطابق حرکت جامعه بلکه باید یک قدم جلوتر حرکت کند، راهنما و هادی جامعه بایستی جلوتر از مردم باشد. اگر در برنامه ریزی و مدیریت آن از زمان عقب بمانیم، مساجد ما دیگر نقش آفرینی نخواهد داشت. مسجد چون جای مدیریت، ساماندهی، سازماندهی و برنامه ریزی است، باید به روز بودن در تمام ابعاد فوق، تحقق پیدا بکند.

آری مساجد چون مدیریت لازم دارد و باید خوب اداره شود و چون باید با مردم حرکت کند و هادی آنان و راهنمای جامعه اسلامی باشد، باید به روز باشد.

خدا نکند روزی بیاید که ما روحانیت و ائمه جماعات و مسجدی ها

ص: 38

شاهد آن باشیم که دیگران به ما می گویند: شیوه اجرای برنامه های شما متعلق به قرون گذشته است و به درد جامعه امروز نمی خورد!!

خدا نکند آن روزی بیاید ما هم مثل مسلمان های اسپانیا یا اندلس باشیم که در مادیات و دنیا و ریاست و نزاع با یکدیگر غرق شدند و یک مرتبه دچار تهاجم غافلگیرانه دشمنان شدند یا همانند مسلمانانِ غافل از علم و پژوهشی باشیم که وقتی هواپیماهای غرب روی سرشان پرواز کردند، چرتشان پاره شد، آن قدر از اوضاع پرت بودند که گفتند: این سحر و جادوست! باورشان نمی شد! بعدها خودشان هم در آن سوار شدند، دیدند یک واقعیت است!

در مقابل واقعیت تسلیم بودن، که کار مهمی نیست! چون تحول راه خودش را ادامه می دهد. من توصیه می کنم، تقاضا می کنم، استدعا می کنم از شما نه برای یک بار بلکه چند بار فرمایشات اخیر مقام معظم رهبری را بخوانید و روی هر یک از جملات آن بیندیشید و تأمل کنید، بعضی از بزرگان بعد از آن سخنان گهربار به من گفتند که: این ویژگی هایی که مقام معظم رهبری بیان کردند، یک امر عادی نیست. واقعا در این بیانات، مقام معظم رهبری در حد عالی ترین و زیباترین استراتژیست دنیا، راه را برای روحانیت ترسیم کرده اند که بایستی از این فرمایشات درس بگیریم.

نکته اساسی که ایشان فرمودند، این بود که:

«تحول را باید پذیرفت، کسانی که تحول را نمی پذیرند یا می میرند و یا منزوی می شوند».

مرکز رسیدگی به امور مساجد براساس وظیفه ای که دارد، از سه سال قبل

ص: 39

تلاشی را برای ترسیم چشم انداز مساجد در راستای چشم انداز بیست ساله کشور که مقام معظم رهبری تأیید و تصویب فرموده و به سران سه قوه و مسؤولین ابلاغ کردند، آغاز کرده است.

می دانید که در چشم انداز کشور، قله ای که خواسته رهبری است و برای بیست سال آینده ترسیم شده، آن است که جمهوری اسلامی ایران کشوری باشد پیشرفته در درجه ای عالی در منطقه و جهان، من و شما نیز به عنوان کسانی که بیش از هر کس به اسلام و انقلاب و نظام و مقام معظم رهبری ارادت داریم، باید برای بیست سال آینده مساجد فکر کنیم که می خواهد کجا باشد؟ چه در باب ساخت و ساز و چه در مورد نیروی انسانی آن یعنی امام جماعت، مبلّغ، هیأت امنا و خادم آن، چه در مورد برنامه های تعلیم و تربیت، فرهنگی و آموزشی آن از حیث محتوا و سایر جهات، به تعبیر مشهور هم در سخت افزار و هم در نرم افزار، اگر اکنون مشخص نکنیم عقب خواهیم ماند و اگر نتوانیم مشخص کنیم، قطعا کار بی برنامه اگر زیان نداشته باشد، سودی هم ندارد، افرادی که بی برنامه حرکت می کنند، همیشه حالت انفعالی و تدافعی دارند، همیشه زیر آوارِ مشکلات و به طور دایم در حال دست و پا زدن هستند!! از زیر آوار یک مشکل که در آمدند، آوار مشکل دوم روی سر آنها می ریزد، لذا همیشه حالت تدافعی دارند! در حالی که ما آنگاه خواهیم توانست نقش خود را به درستی ایفا بکنیم که نسبت به مشکلات، حالت تهاجمی داشته و از پیشرفت های جامعه جلوتر باشیم.

دقت کنید خداوند تبارک و تعالی برای بچه ای که در شکم مادر است،

ص: 40

پیش از آن که به دنیا بیاید برنامه ریزی کرده است؛ غذایش را آماده کرده، پرستارش را آماده ساخته است، محبت پدر و مادر را برایش فراهم نموده است. بچه که به دنیا می آید هیچ مشکلی ندارد!

ما باید برای نسل های آینده هم زمینه حضور در مساجد را فراهم کنیم که نسل های آینده هر مقدار که پیشرفت می کنند، ما دغدغه و نگران حضور آنها و پیشرفت آنها نباشیم که ما عقب مانده ایم، برای چنین مسجدی باید پیش بینی کنیم که بیست سال دیگر چگونه باشد؟

پرسش این است که در بیست سال آینده که ان شاء اللّه کشور از حیث اقتصاد، از حیث سیاست، از حیث دفاع و از ابعاد دیگر، در قله قرار می گیرد، مساجد جایشان کجا خواهد بود؟ پایین قله است؟ دامنه قله است؟ وسط ها هست؟ یا در اوج خودش است؟

دغدغه این است که ما برای آینده می خواهیم چه کنیم؟ ما با این مساجدی که وضع مطلوبی ندارند، ما با این وضعیت که روحانیت خودش را از نظر نرم افزاری در مقابل هجمه ای که وارد می شود، تجهیز نکرده، می خواهیم چه کار بکنیم؟

اکنون که پای منبرهای ما اکثر افراد درس خوانده اند و معلومات عمومی افراد، بالا رفته است، حتی برخی از خادمان مساجد، بسیاری از آیات و روایات را حفظ کرده اند و خیلی چیزها را می دانند، اگر خودمان را آماده نکنیم مشکلات مان زیاد می شود.

البته حوزه های علمیه کار خودشان را می کنند و ما هم باید کار خودمان را بکنیم و هر کس کار خودش را انجام ندهد، عقب می ماند.

ص: 41

با زحمت فراوان چشم انداز آینده مساجد تدوین و بحمداللّه و المنّه در شورای سیاست گذاری ائمه جماعات تصویب شد ولی اجرای آن نیاز به بودجه دارد؛ حتی در ساحت سخت افزاریش، به رقم های نجومی نیاز است، اگر از الان شروع کنیم و فرض را بر این بگذاریم که دولت بودجه لازم را می دهد، به زور می توانیم خودمان را با دیگران هماهنگ بکنیم و الا عقب می مانیم.

در سند چشم اندازی که ما برای آینده ترسیم کرده ایم، در بیست سال آینده:

«مسجد نهادی است فعال، اثرگذار، مسؤولیت پذیر در صحنه تعاملات فرهنگی، برخوردار از روحیه تعاون، سازگاری اجتماعی، توانا، پویا، کارآمد، توانمند در ترویج، آموزش و تبلیغ فرهنگ اسلامی، با بهره مندی از حضور و مشارکت مردمی، و حمایت دستگاه های فرهنگی، اجرایی، متعهد به انقلاب و نظام اسلامی براساس تعالیم عالیه اسلام و اندیشه های گوهر بار امام، رهنمودهای مقام معظم رهبری درجهت تربیت و هویت اسلامی انقلابی، وحدت ملی، الهام بخش، مؤثر برای

جهان معاصر به ویژه کشورهای اسلامی».

آری مسجد در بیست سال آینده باید این ویژگی ها را داشته باشد، برای این که به این جایگاه برسد، باید بدانیم الان چند تا مسجد داریم؟

ص: 42

چند تا مسجد کم داریم؟

با افزایش جمعیت، چقدر مسجد باید بسازیم و چقدر افراد مسجدی داریم؟ چه مقدار از افراد مسجدی نیستند؟ چرا؟ برای مسجدی کردن آنها چه برنامه هایی داریم و چه کارهایی بایستی انجام بدهیم تا مسجدی بشوند؟

حتما می دانید در بعضی از محله ها، تراکم مساجد زیاد و در بعضی جاها هیچ مسجدی وجود ندارد، در بعضی از شهرها مسجد فراوان و در بعضی از شهر و شهرک های جدید یا مسجد نداریم و یا به اندازه کافی نداریم، در خیلی از شهرهای ما هم که مسجد هست، امام جماعت نیست، برای این که امام جماعت به اندازه مساجد داشته باشیم، چه برنامه ای باید داشته باشیم و چه کارهایی را بایستی انجام بدهیم؟ افزون برآن، می دانید بودجه مساجد محدود است، منابع بودجه را از کجاها جستجو کنیم؟ آیا دولت؟ آیا مردم؟ آیا مردم و دولت با هم؟ یا آن که مساجد خودشان دست به کار اقتصادی بزنند و ایجاد درآمد کنند تا مساجد به نحو مطلوبی اداره بشود؟ آیا کمک های پراکنده ای که الان به مساجد می شود، این ها کافی است؟ و اساسا این کمک ها نافع است یا مضر؟ نوع تعامل مساجد با دولت، با شهرداری ها، با فرمانداری ها و مراکز دیگر و با خیرین چگونه باید باشد؟ چگونه تعامل کنیم تا هم بتوانیم کسری هایمان را از طریق دولت تأمین کنیم و در عین تعامل، استقلال مساجد را نیز حفظ کنیم؟ یک وقت به قیمتِ پول گرفتن، مساجد را در اختیار دیگران نگذاریم، مبادا برای کمک گرفتن، از مسجد و از روحانی مسجد، استفاده ابزاری بشود، این اتفاقات گاهی می افتد و حتما باید جلوگیری بشود، دریافت کمک با حفظِ همه جوانب

ص: 43

درست است؛ یعنی شخصیت امام جماعت و شأن و جایگاه مساجد باید حفظ بشود ما در طول تاریخ دیده ایم به محض این که بعضی جاها کمک کرده اند، کمک هایشان جز ضرر و زیان برای اماکن مذهبی و دینی خیری در بر نداشته است، لذا باید مواظبت کنیم یعنی برنامه های ما به نحوی تدوین بشود که جایگاه مسجد و امام جماعت، مؤمنین و اصل اداره مساجد به صورت مردمی همه و همه رعایت بشود.

مطلبِ دیگر مورد بحث در ساخت مسجد در شهر و روستا، طبقه بندی مساجد و روش های جذابیت مساجد و نیازهای فضایی آن است؛ مساجد فعلی ما تنها یک شبستان است، در یک شبستان چه کارهایی را می توان انجام داد؟ قطعا اقتضای فعلی مساجد، چیزهای زیادی همچون سالن همایش، کلاس و حتی ورزشگاه می طلبد. یک توافقنامه با آموزش و پرورش امضاء شده که پیش دبستانی ها را با محوریت قرآن به مساجد بیاوریم؛ ساخت دو اطاق در مساجد برای کودکان مشکلی ندارد اما آثار مبارک آن بسیار زیاد است. استعداد کودکان ایرانی به قدری فراوان است که در ظرف دو سال می توانند حافظ کل قرآن بشوند، خوب آیا نباید ما برای این فرصت برنامه ریزی کنیم و نباید از آن، درست استفاده بکنیم؟

اکنون که به حمد الهی، دولت یک دولت اصول گرا و ارزش گرا است و آمادگی دارد این گونه کارها در مساجد انجام بگیرد، ما این فرصت را غنیمت بشماریم و برایش برنامه ریزی بکنیم و طبعا یک برنامه ریزی دقیق می خواهد که این بچه ها اگر درست تربیت بشوند هم خودشان مسجدی می شوند و هم پدر

ص: 44

و مادرشان مسجدی می شوند و اگر خدای ناکرده ما نتوانیم درست برنامه ریزی کنیم، یا لااقل نسبت به مسجد بی تفاوت می شوند یا هم خودشان ضد مسجدی می شوند و هم خانواده هایشان.

بدینسان مدیریت امری عملی است و باید آن را پیاده کنیم البته بایستی روی مسایل فکر شود ولی برای تحقق آن، باید برنامه مدون و جامع در همه ابعاد تدوین گردد سپس برنامه به مرحله اجرا درآید. اگر بتوانیم چنین برنامه ای را تدوین کنیم و بر این برنامه، مدیریت کنیم این یک مدیریت مطلوب است.

بعد از تصویب سند چشم انداز، اکنون وقت برنامه ریزی رسیده است، ممکن است برنامه ریزی در قالب چهار برنامه پنج ساله تنظیم شود تا ان شاءاللّه به چشم انداز آرمانی، دسترسی پیدا کنیم.

ضرورت آموزش و بهینه سازی سطح مدیریت مساجد این مقدمه ها را بنده عرض کردم که شما نسبت به مشارکت، همراهی و حضور در مباحث مدیریتِ مسجد، احساس نیاز و تکلیف بکنید.

برای اجرای برنامه در مسجد چون طبق نظر امام و مقام معظم رهبری، مدیر طبیعی مساجد، ائمه جماعات هستند، طبعا باید از انتخاب و آموزش امام جماعت شروع نمود.

بعضی ها معتقدند مدیریت ذاتی است و کسبی و اکتسابی نیست، ولی بدون شک آموختن و تمرین عملی مدیریت، آدمی را در مدیریت تواناتر می سازد. به دیگر سخن، مدیریت دارای اصولی است که این اصول اگر رعایت

ص: 45

شد، کارها جواب می دهد و اگر رعایت نشد، ما از کارهای خود نخواهیم توانست نتیجه مطلوب بگیریم.

و حق این است که بخشی از مدیریت ذاتی است بعضی آدم ها لیاقت و شایستگی ذاتی دارند و کسب و آموزش و تمرین بر ذاتیات آنها می افزاید و این دو که با هم تلاقی کنند، انسان را به مرتبه بالاتری می رسانند.

امیرالمؤمنین سلام اللّه علیه فرموده اند:

«العلم علمان، مطبوع و مسموع و لاینفع المسموع اذالم یکن المطبوع».

«علم بر دوگونه است: یکی علم در طبیعت انسان نهاده شده و دیگری علم شنیده شده؛ اگر علم مطبوع نباشد، علم شنیداری سودی ندارد».(1)

عقل همین طور است؛ عقل ذاتی و عقل اکتسابی داریم و به وسیله علم و تجربه بر توانِ عقل افزوده می شود، امام علی می فرماید:

«العقل عقلان؛ عقل الطبع و عقل التجربه و کلاهما یؤدی الی المنفعه».

«عقل بر دوگونه است؛ عقل طبعی و خدادادی و عقل تجربی و هر دو ما را به سوی نفع و فایده واقعی خودمان رهنمون می شود».(2)

ص: 46

در مدیریت هم باید یک زمینه ذاتی باشد که بتوان با کسب و اکتساب بدان افزود ولی اگر زمینه و استعداد مدیریت در کسی نباشد، معنی ندارد که آن شخص دنبال شکوفا کردن و ارتقای آن برود همان گونه که اگر عقل نباشد، دیگر آموختن علم و کسب تجربه معنی ندارد برای این که علم برای رشد و شکوفایی گنجینه های عقلانی است، بدین رو اگر عقل بود، دانش و علم موجب افرایش آن می شود.

اکنون فهرستی از مهم ترین اصول مدیریت به ویژه در مدیریت مسجد را ذکر می کنم؛ چون هر جا از این اصول تخلّف شده، مشکل به وجود آمده است.

اصول مدیریت به ویژه در مسجد شامل:

1 . ایمان گرایی و خدا محوری؛

2 . برنامه ریزی؛

3 . سازماندهی؛

4 . وحدت مدیریت و فرماندهی؛

5 . قانون محوری؛

6 . وحدت و هماهنگی کارکنان؛

7 . رعایت سلسله مراتب؛

8 . تفویض اختیار متناسب با مسؤولیت؛

9 . تعیین دقیق شرح وظایف و مسؤولیت های افراد؛

10 . انتخاب و به کارگیری افراد با صلاحیت و شایسته است.

ص: 47

در مورد شرایط و معیارهای صلاحیت و شایستگی فردی مدیر و کارکنان مسجد، می توان به صفاتی همچون اعتقاد و عمل صالح، عدالت، عامل به قول، مشورت، نظم، تقوا، سعی و کوشش، پشتکار، قاطعیت، عاقبت اندیشی، سعه صدر، هوش بالا، توان علمی، قدرت سخنرانی و توان بیان و تفهیم مطلب، کم گویی، مفید گویی، آرام گویی، ابتکار و نوآوری، شجاعت، عفو و گذشت، حفظ اسرار، استقامت، نظارت و کنترل، استفاده از مشارکت دیگران، آموزش مهارت ها و پرورش و تربیت آنها اشاره کرد.

به لطف و عنایت الهی، کتاب مدیریت مسجد که مشتمل بر مهم ترین مباحث مدیریتی، وظایف امام جماعت، هیأت امنا، خدام و بسیج می باشد مورد استفاده واقع شود.

ص: 48

ص: 50

4 . مدیریت، یعنی انجام وظایف برنامه ریزی، سازماندهی، هماهنگی، ارتباط و هدایت.

5 . مدیریت، یعنی انجام وظایف و ایفای نقش های رهبری سازمان، منبع اطلاعاتی و عامل تصمیم گیری و رابط با سایر سازمان ها.

6 . مدیریت، یعنی فرایند برنامه ریزی، سازماندهی، نظارت و کنترل، انگیزش، ارتباطات، هدایت و تصمیم گیری که هماهنگی و نیل به هدف ها را میسر می سازد و مدیران برای انجام وظایف خود، آن را دنبال می کنند.(1)

7 . مدیریت، فرآیند کار کردن با دیگران و از طریق دیگران و استفاده کارآمد از منابع محدود برای تحقق اثربخش اهداف سازمان است.

8 . مدیریت، فراگرد هماهنگ سازی فعالیت فردی و گروهی در جهت هدف های گروهی است.

9 . مدیریت، هماهنگی همه منابع و امکانات از طریق فرآیندهای برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت و کنترل است به طوری که اهداف تعیین شده تحقق یابد.

10 . مدیریت، فرآیند اجتماعی، برنامه ریزی، سازماندهی، کارگزینی، هدایت، هماهنگی، و کنترل در راستای تعیین و فایق شدن به اهداف سازمانی در یک محیط پویا می باشد.(2)

ص: 52

11 . مدیریت یعنی اداره نمودن، قدرت بسیج کردن و دانش بهره برداری از نیروها در جهت اهداف از قبل مشخّص شده به نحوی که مطلوب ترین کار و عملیات ممکن، در کوتاهترین زمان، با کمترین صدمه و ضایعات ارایه شود.(1)

12 . مدیریت عبارت است از پیش بینی جریانات و برنامه ریزی فعّالیت های آتی و اداره امور یک سازمان جهت نیل به هدف های معیّن و مشخّص.(2)

گفتنی است تعریف های بسیار دیگری نیز از مدیریت ارایه شده است که برای رعایت اختصار از آوردن همه آنها صرف نظر می شود.

همان طور که در تعاریف فوق ملاحظه فرمودید، برای یک مدیر همواره مأموریت و اهداف مشخصی مطرح است که باید برای نیل به آنها، نیروی انسانی، امکانات و تجهیزات موجود را با حداکثر سرعت ممکن از بهترین و کوتاهترین راه، منسجم و رهبری نماید. بدینسان مدیریت یعنی:

«اداره نمودن یک مجموعه از طریق برنامه ریزی و سازماندهی نیروی انسانی، امکانات و تجهیزاتِ موجود برای رسیدن به اهداف معیّن».

ص: 53

آری تعاریف فوق برخلاف ظاهر گوناگون خود، مدیریت را سامان دادن امور مربوط به پرسنل، تجهیزات، تسهیلات و به عبارت دیگر مهندسی نیروی انسانی و تجهیزات و قراردادن هر یک از کارکنان در جایگاه خود و کاربرد تجهیزات در جای خود برای دستیابی به اهداف معین شناسانده اند.

همانطور که می دانید هر سازمان دارای دو نوع نیروی انسانی است:

1 - نیروهای ستادی یا نیروهای برنامه ریزی؛

2 - نیروهای صفّی یا عوامل اجرایی.

همچنین هر سازمان دارای امکانات و تجهیزات و اموال و سرمایه های مختلفی است که مدیر باید با شناخت و ارزیابی صحیح از توانایی های افراد، آنان را در پُست های سازمانی متناسب، به کار گیرد و امکانات، تجهیزات و تسهیلات را متناسب با اهداف سازمان، در محل و جایگاه مناسب و لازم خود قرار داده و صرف نماید.

براین اساس، مدیریت، نوعی علم، فن، هنر و توانایی است که برای نیل به اهداف سازمانی، افراد و امکانات را با ظرفیت کامل و با سرعت هرچه بیشتر، سازماندهی و بسیج نموده، به کار گیرد.

هنری فایول از دانشمندان برجسته مدیریت کلاسیک پس از پژوهش های بسیار، امور سازمانی را به شش دسته تقسیم نمود:

1 - فعالیّت های فنی شامل سازندگی و تولید؛

2 - فعالیّت های تجاری مثل خرید و فروش؛

3 - فعالیّت های مالی؛

ص: 54

4 - فعالیّت های امنیتی شامل تأمین امنیت برای افراد و لوازم و تجهیزات؛

5 - فعالیّت های حسابداری شامل انبارداری، میزان تولید و ... ؛

6 - فعالیّت های مدیریت شامل برنامه ریزی، سازماندهی، فرماندهی، همکاری و کنترل.(1)

و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام خوشه برمی گیرد و در سایه سار معیارهای گرانسنگ و نظام ارزشی مکتبِ حیات بخش اسلام، رشد و بالندگی می یابد.

گفتنی است آیات قرآن، سنّت و سیره، سرشار از مطالب فراوانی پیرامون اهداف، انگیزه، شرایط مدیران، اصول و شیوه های مدیریت است که می باید آنها را استخراج، تدوین و ارایه نمود.

به همین جهت افزون بر تعاریف عمومی که در باره مدیریت ارایه شده است، برخی «مدیریت اسلامی» را گونه ای خاص از مدیریت دانسته، مدیریت اسلامی را به شکل های زیر تعریف کرده اند:

1 . مدیریت هنر و علم به کارگیری صحیح افراد و امکانات در جهت وصول به اهداف سازمانی است به نحوی که با موازین شرع مغایریت نداشته باشد.(1)

2. فعالیتی که زمینه رشد انسان به سوی اللّه را فراهم نماید و مطابق کتاب و سنّت و سیره و روش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام و علوم و فنون و تجارب بشری جهت رسیدن به اهداف یک نظام یا سازمان در ابعاد مختلف، همانند یک محور و مدار و قطب عمل کند، مدیریت اسلامی است.(2)

در این تعریف که اهداف الهی، سیاست کاربرد نیروی انسانی، همچنین

ص: 56

جهت گیری فعّالیت های سازمانی و نقش مدیر در نیل به اهداف با توجّه به مبانی اسلامی مشخّص شده است، اصلی ترین جهت گیری کلی مدیریت، تلاش و حرکت براساس هدف خلقت و علت آفرینش جهان و انسان یعنی زمینه سازی برای حرکت به سوی اللّه معرفی شده است و بر انطباق شیوه های مدیریتی با آموزه های قرآن کریم و سیره و سنت معصومین علیهم السلام و تجارب علمی و تکنیک های فنی بشری به عنوان یک ضرورت رهگشا تأکید شده است و مدیر به عنوان مدار و محور هر حرکت صحیح، منظم و سازمان یافته شناخته شده است.

آری اساس دین مقدس اسلام بر توحید بنیان نهاده شده است و در همه دستورات اعتقادی، اخلاقی و عملی آن، توحید تجلّی یافته است. براساس جهان بینی اسلامی، همه اجزای جهان از ذات اقدس الهی نشأت گرفته است و به سوی او سیر می کند.

«إِنَّا للّه وإِنّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ».(1)

به همین جهت جهان هستی و به ویژه کره زمین به عنوان جایگاه ارتباط و اُنس انسان با خداوند، ارزشی والا یافته است و می بایست با مدیریتی شایسته، همه ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان از ارتباط و پیوند عمیق با حضرت حق برخوردار گردد و امور به گونه ای سازمان یابد که انسان بتواند به سیر الی اللّه بپردازد و به وصال حق و مقام قرب نایل گردد. بر این اساس مدیریت

ص: 57

اسلامی دارای اصول و مبانی خاصی به شرح ذیل است:

اصل خدامحوری، اصل ارزش مداری، اصل توکل بر خدا، اصل خودسازی، اصل کسب رضایت خداوند، اصل ادای تکلیف، اصل آخرت گرایی، اصل ولایت مداری، اصل عدالت ورزی، اصل خیرخواهی، اصل حفظ حرمت و کرامت انسانی، اصل حفظ و استفاده درست از بیت المال، اصل رعایت حقوق دیگران، اصل توجه به محرومین، اصل حفظ عزت نفس، اصل اعتماد به نفس، اصل تواضع و فروتنی، اصل صداقت و راستی، اصل انطباق گفتار و عمل، اصل ساده زیستی، اصل وفاداری، اصل امانت داری، اصل رازداری.(1)

آغاز قرن بیستم، مدیریت به عنوان یک رشته علمی، تخصصی و دانشگاهی به صورت رسمی مطرح شد(1) و از آن پس تا کنون، تحول و تکامل بسیار و در خور توجهی یافته است.(2)

پس از انقلاب صنعتی در غرب و ایجاد کارگاه های بی شمار و توسعه و رشد کارخانه های عظیم تولیدی، همچنین با تولّد سازمانهای جدید اجتماعی، نقش مدیریت در افزایش بهره وری باعث شد مباحث مربوط به مدیریت اهمیّت بیشتری یابد و پژوهشهای گسترده ای در مورد آن انجام پذیرد و بدین صورت نظریه های متفاوتی پیرامون مدیریت طرح و در مقام عمل، به اجرا گذاشته شد.

در دوران معاصر نیز «مدیریت» و نقش آن در بهبود و نتایج حاصله از هر تلاش و کوشش، مورد توجّه بیشتر و ویژه ای قرار گرفته است و هم اینک مدیریت به مثابه یک علم و فن، در ردیفِ سایر علوم بشری به خوبی درخشیده است و همه ساله نظریات جدیدتری در مسایل مختلف این فن، در سطح جهان مطرح، بررسی و نقد می گردد.

است، اما اینک در سایه پیشرفتهای علمی و صنعتی، این واقعیت برای همگان روشنتر شده است.

با عنایت به سیره و توصیه های پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام که امور فرهنگی، تعلیم و تربیت، مسایل سیاسی و اجرایی، اجتماعی و حتی اقتصادی همه و همه باید به گونه ای سازماندهی و مدیریت شوند که بشر را به هدف آفرینش نزدیکتر سازند و زمینه خودشناسی، خداشناسی و حرکت در مدار رضای خداوند را برای انسان فراهم آورند، مدیریت یک تکلیف و مسئولیت دینی است؛ بر اساس روایاتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده اگر سه نفر در جایی با هم زندگی می کنند و یا با هم برای انجام کاری مسافرت می کنند باید یکی از میان خود را به عنوان مسئول برگزینند.(1)

پژوهش ها نشان داده است که مدیریت با برنامه ریزی، نظارت، کنترل و سایر فعالیت های دیگر، منابع مختلف را در جهت هدف به حرکت در می آورد.(2) بدین رو اگر مدیریت منطقی و درست، بر جهت دهی و به کارگیری مناسب امکانات و نیروها حاکم نباشد، همه یا بخش عمده ای از منابع هدر می رود و در واقع، تنها با مدیریت صحیح است که ساماندهی، هماهنگی و همکاری، نقش فزاینده ای به خود می گیرد.

برخی مدیریت را یک خصوصیت ذاتی و عده ای آن را یک علم و دانش نظری و بعضی آن را مهارت عملی و هنر دانسته اند و پاره ای از افراد، آن را نوعی

ص: 60

عمل دانسته اند که انجام دادنی است نه صرفا دانستنی، و برخی آن را یک روش برای نیل به مقصود می دانند،(1) ولی به نظر می رسد، مدیریت هم دانش است هم مهارت و هنر، هم علم است و هم عمل و هم روش، هم آموختنی و دانستنی است هم انجام دادنی. به هر حال آنچه مسلّم است، حتّی اگر مدیریت یک غریزه، خصوصیت و توانایی ذاتی نیز باشد، می توان و می باید، آن را با آموزش های علمی و تمرین های عملی لازم، افزایش داد.

مدیریت همچون دانش های دیگر، دارای اصول و روش هایی است که فراگیری و به کار بستن آن، مدیر را در انجام مسئولیت صحیح خویش یاری خواهد نمود.

با عنایت به مأموریت، اهداف و مسئولیت های والا، ابعاد و کارکردهای مختلف و گوناگون مسجد که آن را به صورت مرکزی چند منظوره در آورده است، مدیریت مسجد کار ساده و آسانی نیست و نیاز به آشنایی با اصول، مبانی، روش و تکنیک های مدیریت دارد.

بعلاوه اکنون در عصر نیاز و بازگشت بشر به سوی معنویت و با توجه به دوران توسعه و سازندگی کشورمان به عنوان اُم القرا و الگوی جهان اسلام، با عنایت به لزوم روزافزون شدن نقش مساجد در هدایت امت اسلامی، باید کارکردهای مساجد با مدیریتی آگاه، بصیر، شجاع و آشنا به ابزار و تکنیک های مدیریت، احیا شده و با جاذبه های معنوی و به کارگیری روش های علمی، هدایتگر نسل جوان و آیندگان باشند.

ص: 61

بدینسان برای نیل به اهداف مقدس و الهی مساجد، بر امامان جماعت که مدیریت مهمترین کانون توحید در جهان را به عهده دارند، لازم و ضروری است که با فراگیری اصول و روشهای مدیریت و به کار بستن آن، مساجد جمهوری اسلامی ایران را به مثل و نمونه اعلای یک مسجد کارآمد، نمونه، جذاب، پیشرفته و به روز، بدل نمایند. ان شاءاللّه رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در سخنی تأمل برانگیز فرموده اند:

«ما اخاف علی امتی، الفقر و لکن اخاف علیهم سوء التدبیر».

«من بر امت خود از فقر نمی ترسم بلکه بر آنان از بدی مدیریت و سوء تدبیر در امور بیمناکم!».(1)

امام علی علیه السلام نیز با اشاره به این که:

«آسیبی که متصدیان امور را تهدید می کند، ضعف سیاست و توانایی اداره است».(2)

به این نکته تصریح می فرمایند که:

«سوء تدبیر و ضعف سیاست، موجب هلاکت و نابودی است».(3)

ص: 62

و در برابر، نیکویی تدبیر و درستی مدیریت را موجب استواری جامعه(1) و تداوم ریاست(2) معرفی فرموده اند.

همچنین آن حضرت هشدار می دهد:

«هرکس به سوء تدبیر دچار گردد، هلاکت او در تدبیرش نهفته است».(3)

«کسی که در تدبیر امور کوتاهی نماید، در مسئولیت خود، کوچک می شود».(4)

«هرکس چاره اندیشی و برنامه ریزی در امور را به تأخیر افکند، نابودی خویش را سرعت بخشیده است».(5)

آری عدالت به تعبیر امام علی علیه السلام:

«از عسل شیرین تر و از کره نرمتر و از مشک خوش بوتر است».(1)

همچنین مدیر باید امین باشد؛ مسئولیت خود را امانت الهی تلقی کند و از اموال و افرادی که در اختیار اوست به طور صحیح و نه برای تبلیغ خود و امور شخصی استفاده نماید.

افزون بر آن، با عنایت به:

«اَلَْمجالِسُ بِالاَْمانَةِ».

«سخن ها امانت است».(2)

آنچه دیگران با او در میان می گذارند یا اخبار محرمانه و سرّی که به او می رسد، بازگو و افشاء ننماید.

«قالَ اجْعَلْنی عَلی خَزائِنِ الاَْرْضِ اِنیّ حَفیظٌ عَلیمٌ».(1)

«مرا بر خزاین زمین مسئولیت ده همانا من امانتدار و دانا هستم».

قرآن مجید، علت انتخاب طالوت به فرماندهی را نیز چنین بیان می کند:

«زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ».(2)

«خداوند، او را از نظر دانش و توانایی جسمی، افزون تر قرار داده بود».(3)

همچنین قرآن کریم در مورد لزوم توانایی در مسایل اقتصادی، به همگان هشدار داده، می فرماید:

«وَ لا تُوْتُو السُّفَهاءَ اَمْوالَکُمْ».(4)

«اموال خود را در اختیار سفیهان قرار ندهید».

امام علی علیه السلام نیز در مورد مسئولیت پذیری در حکومت می فرماید:

«اَیُّهَاالنّاس اِنَّ اَحَقَّ النّاسِ بِهذَ الاَْمْرِ اَقْواهُمْ عَلَیْهِ وَ اَعْلَمُهُمْ بِاَمْرِ اللّهِ فیهِ».(5)

ص: 66

«ای مردم! همانا سزاوارترین شخص به امر حکومت، تواناترین آنها بر این امر و آگاهترین آنان به دستور

خداوند در حکومت است».(1)

این سخنان به ما نشان می دهد که مدیر باید علاوه بر تعهد و امانتداری، از دانش، تخصّص و توانایی لازم نیز برخوردار باشد تا بتواند محور فعالیت ها قرار گیرد.

براین اساس، اگر کسی دارای توانایی افزونتری بود و آمادگی پذیرش و انجام آن مسئولیت را داشت، باید راه را برای او باز نمود و با آغوش باز، مسئولیت را به وی واگذار و در انجام امور، او را مساعدت نمود. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«من ام قوما و فیه من هو اعلم منه، لم یزل امرهم الی السفال الی یوم القیامة».

کسی که بر جماعتی امامت کند و رهبری آن ها را بر عهده گیرد در حالی که در میان آن ها فردی از او آگاه تر وجود دارد پیوسته کار آن گروه رو به سقوط می رود».(2)

همچنین آن حضرت به مسئولان جامعه اسلامی هشدار داده،

ص: 67

چنین فرموده اند:

من ولی من امر المسلمین شیئا فولی رجلا و هو یجد من هو اصلح للمسلمین منه، فقد خان الله و رسولة».

«کسی که متصدی امور مسلمانان شود و فردی را به عنوان سرپرستیِ کاری تعیین کند در حالی که می تواند کسی را پیدا کند که برای مسلمانان از او بهتر باشد، به خدا و رسولش خیانت کرده است.(1)

گفتنی است در فرآیند مدیریت و توانایی یک مدیر، حداقل سه حوزه مهارتی، شامل «مهارت علمی و فنی، مهارت های انسانی و مهارت های ادراکی» ضرورت دارد.(2)

«اَلْخُلْقُ الْحَسَنُ یُذْهِبُ الْخَطا کَما یُذْهِبُ الْماءُ الْجَلیدَ وَ الْخُلْقُ السُّوءُ یُفْسِدُ الْعَمَلَ کَما یُفْسِدُ الخِّلُ العَسَلَ».

«اخلاق نیکو خطا را از بین می برد، همان طور که آب، یخ را ذوب می کند و اخلاق بد، اعمال آدمی را نابود

می سازد آن گونه که سرکه عسل را از بین می برد».(1)

و در سخنی دیگر می فرماید:

«الحلم رأس الرئاسة».(1)

«بردباری، مهمترین رکن ریاست است».

مدیر باید با هوشیاری و دقت بر عملکرد کارکنان نظارت کند؛ امام علی علیه السلام می فرماید:

«هرگز نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان نباشند».(2)

ولی باید نسبت به خطاهای کوچک زیردستان تغافل نماید و آنها را نادیده بگیرد. شیوه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چنین بود:

«یَتَغافَلُ عَمّا لا یَشْتَهی».(3)

«از آنچه نمی پسندید، تغافل می نمود».

آن حضرت در حضور یاران از شخص معیّنی انتقاد نمی کرد:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ اِذا کَرِهَ مِنْ اِنْسانٍ شَیْئا قالَ ما بالَ اَقْوامٍ یَفْعَلُونَ کَذا وَ کَذا وَ لایُعَیِّنُ».(4)

«اگر از کار انسانی بدش می آمد، می فرمود: چرا برخی از افراد چنین کاری را انجام می دهند؟ ولی هرگز نام او را به طور معیّن ذکر نمی کرد».

ص: 70

مدیر باید در برابرِ خطاهای بزرگ نیز، فقط کیفر متناسب و لازم را در نظر بگیرد و از برخوردهای مبالغه آمیز در کیفر بپرهیزد.

براستی چرا برخی اگر کوچکترین اشتباهی ببینند، بلافاصله به توبیخ، سرزنش و اهانت می پردازند؟ چرابه جای انتقاد کلی از آن کار، فرد خاصّی را مورد خطاب قرار می دهند و آبروی او را نزد دیگران می برند؟

همچنین مدیر باید در برخورد با شرایط مختلف همچون هیجان یا اضطراب، موفقیت یا شکست، شادی و سرور یا حزن و خشم، بر خویش تسلط کامل داشته باشد و این گونه امور در او اثر نامطلوب بر جای نگذارد. بر اعصاب خویش مسلّط باشد و از انجام عمل ناپسند، شوخی نامتعارف، سخنِ تند و نادرست خوداری نماید. امام علی علیه السلاممی فرماید:

«قُدْرَتُکَ عَلی نَفْسِکَ اَفْضَلُ الْقُدْرَةِ وَ اِمْرَتُکَ عَلَیْها خَیْرُ الاِْمْرَةِ».(1)

«برترین توانایی و قدرت، آن است که بر نفس خویش قدرت داشته باشی و بهترین فرمانروایی، فرمانروایی

بر نفس خویشتن است».

همچنین آن حضرت به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنین فرموده اند:

«اکثر دعائی و دعاء الانبیاء قبلی بعرفة ... اللهم اجعل فی سمعی نورا و فی بصری نورا و فی قلبی نورا اللهم

ص: 71

اشرح لی صدری و یسر لی امری».(1)

«بیشتر دعای من و دعای پیامبران پیش از من در عرفه این دعا بود: ... خداوندا! در قوه شنوایی من نور قرار ده و به بینایی ام نور عنایت کن و دلم را نورانی کن.

خدایا! شرح صدر به من ده و کارم را آسان کن».

و در بیانی دیگر:

«ان هذه القلوب اوعیة فخیرها اوعاها للخیر».(1)

«به درستی که این دل ها ظرف های هستند که بهترین آنها دلی است که ظرفیت و گنجایش آن برای خوبی ها بیشتر باشد».

و در سخنی دیگر:

«اعقل الناس انظرهم فی العواقب».(2)

«داناترین مردم کسی است که بیشتر از همه به آینده نگری پردازد».

البته گاه لازم و شایسته است مدیر، مجموعه ای از افراد با تخصص های گوناگون را دعوت نموده و اتاق فکر تشکیل دهد تا با بهره مندی از فکر آنان، مجموعه خود را بهتر مدیریت کند.

خداوند متعادل ویژگی مهم امت اسلامی را تعادل و آن را علت نمونه و الگو شدن معرفی می کند:

«وَ کَذلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً».(1)

ابن عباس می گوید:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ یَجْلِسُ عَلَی اْلاَرْضِ وَ یَأْ کُلُ عَلَی اْلاَرْضِ وَ یَعْتَقِلُ الشّاةَ وَ یُجیبُ دَعْوَةَ الْمَمْلُوکِ عَلی خُبْزِالشَّعیرِ».(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمروی زمین می نشست و بر روی زمین غذا می خورد و گوسفندان را نگاهداری می نمود و دعوت بردگان را برای خوردن نان جو می پذیرفت».

زنی آوازه نبوت و قدرت حکومت پیامبر را شنیده بود، آمد که از نزدیک ببیند پیامبر چگونه آدمی است. اتفاقا وقتی خدمت پیامبر رسید که آن حضرت روی زمین نشسته و مشغول غذا خوردن بود و چون ملاحظه کرد مردی که آوازه قدرتش جهان عرب را فرا گرفته است، همانند برده های آن روز، خیلی ساده و فاقد هرگونه تشریفات، روی زمین نشسته و غذا می خورد، بی اختیار فریاد زد:

«یا محمد! واللّه انک لتأکل أکل العبد و تجلس جلوسه...».

«ای محمد! به خدا سوگند تو مانند برده غذا می خوری و مانند او می نشینی! گویا تو مردی که قدرتش زبانزد خاص و عام است نیستی؛ گویا تو ریاست و حکومت نداری که همانند بردگان زندگی می کنی و هیچ یک از

ص: 75

نشانه هایِ حاکمانِ قدرتمند در رفتار تو مشاهده نمی شود!!».

پیامبر اسلام در پاسخ فرمود:

«ویحک! ایُّ عبد أعبد منی!».(1)

«وای بر تو، چه می گویی؟ کدام بنده از من بنده تر است؟».

پیامبر برای خود جایگاه خاصّی قایل نبود. ابی ذر می گوید:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ یَجْلِسُ بَیْنَ ظَهْرانی اَصْحابِهِ فَیَجئُ الْغَریبُ فَلایَدْری اَیُّهُمْ هُوَ حَتّی یَسْاَلَ».(2)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در میان اصحاب به گونه ای می نشست که هرگاه غریبی وارد می شد نمی فهمید پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم کدامیک از آنهاست مگر آنکه می پرسید».

وقتی علّت این کار را از پیامبر پرسیدند فرمود:

«اِنَّ اللّهَ یَکْرَهُ مِنْ عَبْدِهِ اَنْ یَراهُ مُتَمَیِّزاً بَیْنَ اَصْحابِهِ».(3)

«همانا خداوند دوست ندارد بنده ای رادر میان یارانش ممتاز ببیند».

ص: 76

امام صادق علیه السلام فرمود:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ اِذا دَخَلَ مَنْزِلاً قَعَدَ فی اَدْنَی الَْمجْلِسِ حینَ یَدْخُلُ».(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلموقتی وارد خانه ای می شد در پایین مجلس همان جایی که وارد شده بود می نشست».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با آنکه خود، به احترام دیگران از جای برمی خاست امّا دیگران را از ایستادن به احترام حضرتش نهی می نمود.

«کانَ رَسُولُ اللّهِ اِذا دَخَلَ الْمَسْجِدَ یَقُوُم لَهُ فَنَهاهُمْ اَنْ یَقُومُوا لَهُ».(2)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلموقتی وارد مسجد می شد مردم به احترام او از جای برمی خاستند. ولی پیامبر آنان را از برخاستن

نهی می فرمود».

اَنس می گوید:

«لَمْ یَکُنْ شَخْصٌ اَحَبَّ اِلَیْهِمْ مِنْ رَسُولِ اللّهِ وَ کانُوا اِذا رَأَوْهُ لَمْ یَقُومُوا اِلَیْهِ لِمایَعْرِفُونَ مِنْ کِراهَتِهِ».(3)

«هیچ کس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نزد اصحاب محبوبتر نبود ولی وقتی او را می دیدند جلوی پایش بلند نمی شدند زیرا می دانستند پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آنرا مکروه می دارد».

ص: 77

تواضع پیامبر علاوه بر آراستگی به صفات اخلاقی، آن بود که خداوند، برای انجام صحیح رسالت، به او چنین فرمان داده بود:

«وَاخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنین».(1)

«ای پیامبر بالت را از برای مومنینی که از تو پیروی می کنند بگستران «در برابر آنان تواضع نما».

در سوره حجر این فرمان چنین تاکید شده بود:

«وَاخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ قُلْ اِنّیاَنَا النَّذیرُ الْمُبین».(2)

«ای پیامبر بالت را برای مومنین بگشا و بگو همانا من فقط بیم دهنده ای آشکارا هستم».

برخلاف پندار و توهم بسیاری از افراد، تکّبر موجب تنّفر و سقوط نزد دیگران می شود و تواضع آدمی را بلند مرتبه می سازد. در توصیف پیامبر چنین آمده است:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلم فَخِماً مُفَخَّماً».(3)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بزرگوار بود و در دیدگان با شکوه و عظمت جلوه می کرد».

ص: 78

امام علی علیه السلام نیز می فرماید:

«اَلتَّواضُعُ یُنْشِرُ الْفَضیلَةَ وَ التَّکَبُّرُ یُظْهِرُ الرَّذیلَةَ».(1)

«تواضع، فضیلت و نیکی ها را بر ملا می سازد و تکبّر رذیلت و پستی ها را آشکار می سازد».

یا واگذار نکند. او باید در همه امور، پیشگام باشد تا دیگران به فعالیت بیشتر ترغیب شوند. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمنه تنها خود برای ساختن مسجد به کار می پرداخت و در اولین صف جهاد شرکت می جست؛ بلکه به فرموده امام علی علیه السلام در بحران ها، مبارزات و به هنگام خطر پیشگام بود:

«کُنّا اِذا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقینا بِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلم».(1)

«هنگامی که آتش جنگ شعله ور شده، سخت می گردید، ما به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمپناه می بردیم و در سایه ی شمشیر او می آسودیم».

حَتّی تَأْتِی! فَاشْتَدَّتِ الشَّمْسُ عَلَیْهِ، فَقالَ لَهُ اَصْحابُهُ: یا رَسوُلَ اللّه! لَوْ اَنَّکَ تَحَوَّلْتَ اِلیَ الظِّلِّ؟ قالَ: قَدْ وَعَدْتُهُ اِلی ههُنا».(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمبه مردی وعده داد که در کنار سنگی بایستد تا آن مرد باز گردد؛ حضرت در آنجا ایستاد و آن مرد نیامد، تابش خورشید بر جسم مبارک پیامبر افزایش یافت، اصحاب و یاران به آن حضرت عرض کردند: ای پیامبر خدا! چرا در سایه منتظر او نمی شوی؟ فرمودند: من با او در اینجا وعده گذاشته ام».

بدون شک کسب هر یک از صفات نیکو و اخلاق کریمانه دیگری که از آنها نامی برده نشد، نیز مدیر را در ارایه مدیریتی مطلوب و موفق تر، یاری می رساند ولی در این مختصر، به موارد فوق بسنده می شود اگر چه می توان صفات و ویژگی های دیگری بر این مجموعه افزود.

لا تَزیدُهُ سَرْعَةُ السِّیْرِ اِلاّ بُعْدَا».(1)

«هر کس بدون بصیرت و آگاهی عمل کند، همانند کسی است که بی راهه می رود، هر چه شتاب کند،از هدف دورتر می شود».

براین اساس امامان محترم مساجد، باید بر رسالت خطیر و نقش و وظیفه والای خویش کاملاً واقف باشند.

محیط و بازده سازمان آگاه شود، به عبارت دیگر روابط افراد در یک سازمان که بر روی محیط و بازدهی آن سازمان اثر می گذارد را بشناسد، این تأثیرات عوامل داخلی نامیده می شود، مدیر لایق آن است که به خوبی از این روابط مطلع باشد.

3 - عوامل محیطی: یعنی شرایط فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی که به طور خودآگاه یا ناخودآگاه بر افراد و اعضای سازمان اثر می گذارد و مدیر باید از آنها مطلّع باشد تا بتواند با توجه به آنها، تصمیمات مقتضی را اتخاذ نماید.

براین اساس امامان جماعت باید از همه امور مسجد خود اعم از فعالیت های کارکنان و همکاران خویش و اوضاع منطقه مأموریت خود اطلاع کامل داشته باشد و عوامل مؤثر در محل و منطقه و مسجد را به خوبی بشناسد. امام علی علیه السلاممی فرماید:

«قَدِّرْ ثُمَّ اقْطَعْ».(1)

«ابتدا هر کار یا هر چیز را اندازه گیری کن، آنگاه تصمیم بگیر».

خداوند به پیامبر گرامیش دستور می دهد:

«وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلاَمْرِ فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ».(1)

«با آنان مشورت نما آنگاه که تصمیم گرفتی بر خداوند توکل نما».

این آیه اساسا فرایند تصمیم گیری، را با مشورت ترسیم می کند و اهمیت مشورت را تبیین می نماید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در تبیین راز و رمز این فرمان الهی فرمود:

«اما ان اللّه و رسوله لغنیان عنها و لکن جعلها اللّه رحمة لامتی فمن استشار منهم لم یقدم الا رشدا و من ترکها لم یقدم الا غیّا».(2)

«آگاه باشید، خداوند و پیامبرش از مشورت نمودن بی نیازند، ولی خداوند مشورت را وسیله رحمت برای

امت من قرار داد، زیرا کسی که به مشورت بپردازد، به رشد و سعادت برسد و هر که آن را ترک کند، گمراه گردد».

مشورت با دیگران از یک سو، احترام به شخصیت دیگران تلقی می شود و موجب رشد و تعالی و شکوفایی استعداد آنان می گردد و از سوی دیگر،

ص: 85

آدمی را از دانش و تجربه دیگران بهره مند می سازد؛ مشورت به معنای پیروی یا تقلید از دیگران نیست، بلکه به معنای اطلاع و استفاده از نظر دیگران است؛ در سیره مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می خوانیم:

«اِنَّ رَسوُلَ اللّه صلی الله علیه و آله وسلم کانَ یَسْتَشیرُ اَصْحابَهُ ثُمَّ یَعْزِمُ عَلی مایُریدُ».(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به طور مداوم با یارانش مشورت می نمود، آنگاه آن چه را که می خواست، تصمیم می گرفت».

برخی به خاطر آن که تصور می کنند مشورت با دیگران، نشانه جهل و نادانی تلقّی می شود، از مشورت کردن با دیگران خوداری می کنند! و در نتیجه به استبداد در رأی دچار شده و با مشکلات زیادی مواجه می شوند.

بدون تردید این برداشت نادرست است؛ مشورت علامت بزرگ اندیشی و بزرگواری و نشانه دانش و توجّه به شخصیت دیگران می باشد. امام علی علیه السلام می فرماید:

«وَ شاوِرْ قَبْلَ اَنْ تَعْزَمَ وَ فَکِّرْ قَبْلَ اَنْ تُقْدِمَ».(2)

«قبل از آن که عزم کاری کنی با دیگران مشورت کن و قبل از آن که اقدام نمایی، بیاندیش».

بدیهی است که باید برای مشورت، مؤمنان شایسته و خدامحور را برگزید.

ص: 86

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«و شاور فی امرک الذین یخشون اللّه عزوجل».(1)

«در کارهای خود با آنان مشورت کن که از خداوند خشیت دارند و حریم الهی را پاس می دارند».

همچنین در روایات توصیه شده که با صاحبان خرد و تجربه مشاوره نما و از مشورت با انسان های ترسو، بخیل و حریص خودداری کن.(2)

براین اساس امامان جماعت باید با دست اندرکاران مسجد و حتّی غیرهمکارانِ خردمند، مؤمن آگاه و دوراندیشی که در آن محله و منطقه حضور دارند، به مشورت بپردازد، آنگاه تصمیم گیری نماید.

برنامه ریزی اجرایی نیز بر سه نوع است:

1 - دراز مدت.

2 - میان مدت.

3 - کوتاه مدت.

طرح و برنامه کامل و جامع، طرحی است که در آن علاوه بر اهداف و برنامه های کلی، برنامه های اجرایی دراز مدت، میان مدت و کوتاه مدت به طور دقیق مشخص باشد.

پیامبر به ابن مسعود می فرماید:

«و ایاک ان تعمل عملاً بغیر تدبیر».(1)

«بپرهیز از این که بدون برنامه ریزی و آینده نگری به کاری بپردازی».

امام علی علیه السلام می فرماید:

«وَ فَکِّرْ ثُمَّ انْطِقْ وَ تَبَیَّنْ ثُمَّ اعْمَلْ».(2)

«ابتدا بیاندیش آنگاه سخن بگو و ابتدا راه را روشن نما، آنگاه در مقام عمل برآی».

همچنین آن حضرت می فرماید:

ص: 88

«التدبیر قبل العمل یؤمنک من الندم».(1)

«برنامه ریزی و چاره اندیشی قبل از شروع کار، ترا از پشیمانی ایمن می سازد».

بنابراین امام جماعت باید برای کلیه امور مسجد، دارای طرح و برنامه سالانه مشخصّ باشد که با تبیین آن برای دیگران و جلب مشارکت مردم و کارکنان مسجد، آن را دنبال نماید البته در برنامه ریزی و اجرا از تحمیل نظرات خویش در اداره امور بپرهیزد.

احتیاجات گزارش می شود و پاسخ آنها برای همکارانت مشکل و دردسر می آفریند».

ولی امور و کارهای دیگر را بین افراد، تقسیم نماید؛ مدیر باید خود به امور مهّم بپردازد و انجام امور جزیی را به دیگران واگذار نماید. واگذاری کار به افراد، آنها را برای پذیرش مسئولیتهای بالاتر آماده و قدرت خلاّقیت آنها را پرورش می دهد و وقت مدیر را برای هدایت و رسیدگی به هدایت کلی امور فارغ می سازد. عدم رعایت این نکته، توهین به دیگران تلقّی و باعث دلسردی افراد و پراکندگی آنان می شود.

مدیر در تقسیم کارها، باید هر وظیفه را به کسی واگذار کند که بینش و تخصص لازم آن را دارا باشد.

براین اساس امام جماعت نباید همه امور را به دیگران واگذار کند و نباید خود متصدی انجام کلیه امور گردد، بلکه باید تا حدّ امکان همه افراد را با نظم و ترتیب خاصی در اداره امور مشارکت دهد و با این کار، علاوه بر استفاده از فکر و توان همگان، با سرعت بیشتری به کمال مطلوب دست یابد.

شده است.(1)

خداوند، پیامبران و مردان تربیت شده الهی را چنین توصیف می فرماید:

«کَاَیِّنْ مِنْ قَاتَلَ مَعَهُ رَبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا اَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ مَا ضَعَفُوا وَ مَا اسْتَکَانُوا وَ اللّهُ یُحِبُّ الصَّابِرینَ».(2)

«و چه بسا پیامبرانی که مردان الهی بسیاری به همران آنها جنگ کردند. آن ها هیچگاه در برابر آن چه در راه خدا به آن ها می رسید سست و ناتوان نشدند و تن به تسلیم ندادند. و خداوند پایداران را دوست می دارد».

«فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ اُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ».(3)

«تو هم مانند پیامبران اولوالعزم صبر ومقاومت پیشه کن».

بدینسان امام جماعت باید بدون شتاب زدگی و عجله بلکه با تأنّی، برنامه و کارها را پی گیری و دنبال نماید و در راه هدف، استقامت ورزد و امور را تا رسیدن به کمال مطلوب دنبال نماید.

امام علی علیه السلام می فرماید:

«لا اِصابَةَ لِمَنْ لا اَناةَ لَهُ».(4)

ص: 91

«کسی که تأنی و حوصله کافی ندارد، به هدف نمی رسد».

امام صادق علیه السلام در بیان دیگری می فرماید:

«یَظْفُرُ مَنْ یَحْلُمُ».(1)

«هر کس استقامت کند و صبر پیشه سازد، پیروز می شود».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هیچ گاه از دیگران و حتی از خدمتکار خود عیب جویی نمی کرد: انس می گوید:

«خَدَمْتُ النَّبِیَ تِسْعَ سِنینٍ فَما اَعْمَلُهُ قالَ لی قَطّ هَلاّ فَعَلْتَ کَذا وَ کَذا وَلا عابَ عَلَیَّ شَیْئا قَطُّ».(1)

«نُه سال خادم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمبودم، اگر کار ناپسندی می کردم فقط از من می پرسید: چرا چنین کردی؟ ولی هرگز از من عیب جویی نکرد».

ثانیا پس از ارزیابی، مدیر نباید عیوب افراد را برای همگان بازگو نماید یا نقاط ضعف آنان را به رُخشان بکشد؛ بلکه باید با تدبیر و ارتباط صحیح، آنان را متوجّه خطای خود سازد و به راه درست هدایت کند.

امام علی علیه السلام چقدر زیبا راه اصلاح افراد را بیان می فرماید:

«عاتِبْ اَخاکَ بِالاِْحْسانِ اِلَیْهِ».(2)

«برادر دینی خود را با احسان کردن، سرزنش نما».

بدینسان امام جماعت هر مسجد، باید آثار برنامه های اجرا شده در مسجد خود را بررسی نماید و با ارزیابی و سنجش فعالیت کارکنان مسجد، به هدایت امور آن بپردازد و در صورت لزوم، کادر مجرّبتری انتخاب و جایگزین نماید.

ص: 93

امام علی علیه السلام می فرماید:

«ای مالک! در امور کارگزاران خویش نظارت کن و پس از آزمایش، آنان را به کار بگمار».

«وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ مِنْ اَهْلِ الصِّدْقِ وَالْوَفاءِ».(1)

«و بر آنان افراد صادق و با وفایی را به عنوان چشم «به صورت مخفی» بگمار».

آن حضرت ملاک تداوم کار و ارتقا و اطمینان به افراد را کنترل و نظارت بلکه آزمودن کارکنان معرفی فرموده است:

«ثم انظر فی امور عمالک فاستعملهم اختبارا و لا تولهم محاباة و اثرة».(2)

«سپس در کارهای کارمندانت بنگر و آنها را با آزمایش و امتحان به کار وادار ولی از روی میل و استبداد آنها را به کار نگیر».

«و الطمأنینة الی کل احد قبل الاختبار له عجز».(3)

«و اطمینان به هر کسی قبل از آزمایش و امتحان او دلیل عجز و ناتوانی است».

ص: 95

امام جماعت توانا کسی است که کارکنان مسجد را کنترل نماید و سعی نماید اطرافیان بر او تسلط نیابند و او را تحت نفوذ و آلت دست خود قرار ندهند و منابع اطلاّعاتی او را محدود و کانالیزه ننمایند و با عملکرد بد خویش، چهره او را مخدوش ننمایند.

2 - دریافت خدمات فردی از کلیه افراد سازمانی.

3 - ایجاد و ادامه اهداف و مقاصد سازمانی.(1)

امام جماعت باید، با تماس و جذب همه اقشار اطراف مسجد، دامنه فعالیّت های مسجد خود را به تدریج گسترش دهد و به فعالیّت های جاری بسنده ننماید.

پیامبر گرامی اسلام علیه السلام به هدایت مردم مدینه و حجاز اکتفا ننمود بلکه برای توسعه دامنه فعالیت تبلیغی خود، نامه هایی به سران کشورها و فرمانروایان جهان نوشت و این نامه ها را توسط نمایندگان مخصوص و سفرای خود که همگی خالی از هر گونه تشریفات و در نهایت سادگی بودند، نزد سران کشورهای جهان فرستاد.

خوشبختانه مؤرخان اسلامی، متن نامه های آن حضرت را در کتاب های خود نقل کرده اند و بعضی آن را بالغ بر 186 نامه ذکر نموده اند.

براین اساس رفتن به مدرسه و مراکز آموزشی و دعوت تلفنی، کتبی و حضوری از دانش آموزان و کارکنان و برخی از متنفذان و سرشناسان محله و منطقه می تواند مورد توجه امام جماعت قرار گیرد.

سر و سامان دهد. تا از همریختگی و از هم پاشیدگی امور جلوگیری نماید.

حضور به موقع، آغاز و انجام منظّم امور، مرتب ساختن وضعیت، علاوه بر پیشرفت و سرعت بخشیدن اثرات مثبتی بر کارگزاران بر جای می گذارد و آنان را به نظم هدایت می نماید.

امام علی علیه السلام می فرماید:

«اوُصیکُما وَ جَمیعَ وَلَدی وَاَهْلی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتابی بِتَقْوَی اللّهِ وَ نَظْمِ اَمْرِکُمْ».(1)

«من شما و همه فرزندان و اهل بیت خود و هر که نامه ام به او می رسد را به تقوی الهی و نظم امر سفارش می کنم».

بدینسان مدیر باید اوقات خود را تنظیم نماید و با این عمل، مدیریت زمان را در اختیار گیرد.

با کمال تأسف برخی از مدیران، به جای تسلط بر کار خویش، کار بر آنان مسلط می گردد و همیشه ذهن و فکرِ مشغولی دارند و در نتیجه، این کارها و مشاغل است که زمان و وقت آنان را در اختیار گرفته و اداره می کند!!

چنین مدیرانی به یقین نمی توانند درست وظایف خود را انجام دهند. این مدیران اگر اوقات خویش را، متناسب، با وظایف خود، اختصاص می دادند و برای رسیدگی به هر قسمت، زمان معیّنی را مصروف می داشتند، می توانستند

ص: 98

با تسلط کامل بر کار و زمان، مجموعه سازمانی تحت مدیریت خود را به خوبی اداره نمایند.

امام کاظم علیه السلاممی فرماید:

«اِجْتَهِدُوا اَنْ یَکُونَ زَمانُکُمْ اَرْبَعَ ساعاتٍ:

1 - ساعَةٍ لِمُناجاهِ اللّهِ

2 - وَ ساعَةٍ لاَِمْرِ الْمَعاشِ

3 - وَ ساعَةٍ لِمُعاشِرَةِ الاِْخْوانِ وَ الثِّقاتِ و...

4 - وَ ساعَةٍ تَخْلُونَ فیها لِلِذّاتِکُمْ فی غَیْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهذَا السّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَی ثَلاثِ السّاعاتِ ».(1)

سعی کنید اوقات خویش را به چهار بخش تقسیم کنید: ساعتی را برای مناجات با خدا و ساعتی را برای تأمین هزینه زندگی و ساعتی را برای معاشرت دوستان مورد اعتماد که شما را از عیوبتان با خبر می سازند و ساعتی را برای تفریح و لذّتهای حلال اختصاص دهید؛ زیرا به وسیله این ساعت چهارم است که در آن سه ساعت دیگر موفّق خواهید بود».

امام جماعت باید به طور منظّم در مسجد حضور یافته و برای اداره امور مختلف و شرکت در جلسات، وقت لازم را اختصاص و برای پاسخ به سؤالات و ارتباطات مردمی، ساعت هایی را مشخص و اعلام نماید.

ص: 99

الف - تکبّر و استبداد رأی:

«مَنْ تَفَقَّهَ وَقَرَ وَ مَنْ تَکَّبَر حَقَرَ».(1)

«هرکه آگاه شد، موقّر و متین شد و هر کس تکبر ورزید، خوار گردید».

ب - مباهات و به خود بالیدن:

«مَنْ رَضِیَ عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ الّساخِطُ عَلَیْهِ».(2)

«هر که از خود راضی گردید، افراد زیادی نسبت به او خشمگین خواهند شد».

ج - خنده بسیار بلند و شوخی های بی جا:

«مَنْ کَثرَ مِزاحُهُ اِسْتَخَفَّ بِهِ».(3)

«هر کس بسیار شوخی نمود، دیگران او را کوچک و حقیر خواهند شمرد».

د - ستیزه جویی با مردم:

«اِنَّ لِلْخُصُومَةِ قَمْحاً».(4)

«همانا در خصومت و ستیزه جویی، نابودی ها نهفته است».

ص: 101

ه- تملّق و چاپلوسی:

«مَنْ قَلَّ ذَلَّ».(1)

«هر که خود را کم گرفت خوار گردید».

افزون بر موارد فوق:

و - خلف وعده و شکستن عهد و دروغ گفتن.

ز - گوشه گیری از جامعه و دوری از مردم و عدم شرکت در مجالس شادی و سوگواری مردم، نیز مردم را از یک مدیر دور می سازد.

سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مبنی بر جذب و مشارکت همگان، بهترین درس، رهنمود و راهکار برای ماست.

براین اساس امام جماعت باید با برخوردی شایسته و نیکو، مردم و به ویژه نسل جوان را جذب نماید و با حضور مداوم و برقراری ارتباط صمیمانه، زمینه حضور و مشارکت همگان را فراهم سازد.

1 - تنظیم برنامه: پیش بینی و برنامه ریزی برای طرح نقشه و عملیات آتی براساس تجربیات گذشته و مفروضات حال، با در نظر گرفتن چهار امر:

الف - وحدت؛

ب - استمرار؛

ج - انعطاف؛

د - دقّت.

2 - سازماندهی: سازمان دادن یا به وجود آوردن تشکیلات یا مرتّب و منظّم نمودن آن یعنی تهیّه و تنظیم فعالیّتهای نیروی انسانی و قرار دادن هر فرد برمسئولیت خویش، همچنین تهیّه و تنظیم تجهیزات وتسهیلات با در نظر گرفتن چهار امر:

الف - تشکیلات منظّم و مرتب؛

ب - وحدت فرماندهی؛

ج - تعیین وظایف و مسئولیت ها؛

د - اتخّاذ تصمیم صحیح.

3 - فرماندهی: صدور فرامین و دستور برای یکنواختی و هماهنگی فعالیّت های نیروی انسانی، به وسیله مدیران با توجّه به مسئولیت آنان، با رعایت تعیین اعضای ستاد فرماندهی و معّرفی آنان به اعضا برای وحدت نظر در مورد تعاریف و تفهیم هدفهای سازمانی.

4 - هماهنگی: هماهنگ نمودن فعالیّت های نیروی انسانی و بازده های تجهیزات و تسهیلات سازمان با بوجود آوردن سیستم همکاری و هماهنگی

ص: 103

با رعایت چهار امر:

الف - متحّد نمودن افراد؛

ب - موزون نمودن فعالیّت های افراد؛

ج - ارتباط صحیح اثرات و کارایی هر فرد با افراد دیگر؛

د - به وجود آوردن سیستم جریان اطلاعات و ارتباطات بین مدیران و اعضا.

5 - کنترل و نظارت: سرکشی و رسیدگی، کنترل و نظارت بر تمام فعّالیت های سازمان براساس ضوابط و معیارهای مشخّص و فرامین صادره از سوی مدیران با ایجاد سیستم بازرسی سریع و دقیق.(1)

هنری فایول علاوه بر اصول پنج گانه فوق در جریان تحقیقات خود اجرای اصول ذیل را نیز ارایه نمود:

1 - اصل تقسیم کار یعنی اختصاص هر قسمت از فعالیت به فردی از افراد.

2 - اصل اختیار و مسئولیت یعنی حقّ داشتن صدور فرمان به افراد در حیطه کاری خود.

3 - اصل انضباط یعنی تبعیت کارکنان از مُقررّات و دستورات مدیریت.

4 - اصل وحدت فرماندهی یعنی هر فرد باید مستقیما تحت نظر فرد دیگری انجام وظیفه کند.

5 - اصل وحدت رهبری یعنی وحدت و یگانگی کادر رهبری برای تکنواختی فرمان ها.

ص: 104

6 - اصل برتری مصالح عمومی بر منفعت فردی یعنی مقدّم داشتن مصلحت عموم بر مصلحت فردی.

7 - اصل حقوق و مزایا یعنی به وجود آوردن اصول و قواعد پرداخت حقوق.

8 - اصل تمرکز یا عدم تمرکز یعنی مشخّص کردن تمرکز یا عدم تمرکز امور سازمان با توجّه به وضعیت و ماهیت انجام امور سازمان؛ زیرا برخی از فعالیّت ها باید به صورت متمرکز باشد و برخی به صورت غیر متمرکز بهتر انجام می شود.

9 - اصل سلسله مراتب یعنی ایجاد سلسله مراتب برای ابلاغ دستور از سطوح بالا به کارگزاران.

10 - اصل ترتیب یعنی ترتیب دادن و منظّم نمودن اشیاء و افراد در سازمان.

11 - اصل تساوی و انصاف یعنی رعایت عدالت و تساوی حقوق و عدم تبعیض.

12 - اصل ثبات و پایداری شغلی یعنی نگهداری مدیران و کارکنان با تجربه و تحصیل کرده.

13 - اصل ابتکار یعنی ایجاد زمینه برای بروز ابتکارات افراد.

14 - اصل روحیه همکاری یعنی تقویت روحیه همکاری به وسیله تهذیب و ارتقای اخلاقی کارکنان و برقراری پیوند مناسب بین آنان.(1)

ص: 105

بدون تردید برنامه صحیح و تعاون و همدلی اعضا و کارکنان یک سازمان، مهمترین نقش را در موفقیّت آنان ایفا می کند. بنابراین مهمترین وظیفه مدیر آن است که با برنامه ریزی صحیح، به گونه ای فرماندهی و هماهنگی لازم را بین افراد پدید آورد که همه با جان و دل برای نیل به اهداف سازمان بکوشند.

لوتر گولیک(1) یکی دیگر از دانشمندان مدیریت، نتایج تحقیقات خویش را در هفت اصل ذیل (Posdcorb) به مجامع علمی عرضه نموده است:

1 - تنظیم برنامه یعنی پیش بینی عملیات اساسی و تعیین استراتژی براساس تجربیات گذشته، حقایق حال و فعالیّتهای آینده.

2 - سازماندهی یعنی تعیین کلیه فعالیّتها و اختیارات برای کلیه افراد و به وجود آوردن ارتباطات رسمی و ایجاد هماهنگی.

3 - کارگزینی یعنی کارمندیابی، کارآموزی، استخدام و تأمین شرایط مساعد کار برای آنان.

4 - رهبری یعنی اتخّاذ تصمیمات، صدور فرامین و دستورات و تجدید نظر و اخذ تصمیمات.

5 - هماهنگی یعنی تطیبق وظایف و مشاغل مختلف و منظّم و مرتب نمودن فعّالیت های افراد.

6 - گزارش دهی یعنی آگاه نمودن افراد سازمان و به وجود آوردن رابطه شغلی.

ص: 106

7 - بودجه بندی یعنی تهیّه و تنظیم طرح مالی درآمدها و هزینه ها.(1)

از نظر آنان مدیریت استراتژیک، هنر و علم تدوین، اجرا و ارزیابی تصمیماتی است که سازمان را در رسیدن به اهدافش توانمند می سازد.(1)

هوفر و شندل برای فرایند مدیریت استراتژیک شش وظیفه اساسی را لازم دانسته اند:

1 . تهیه و تنظیم هدف؛

2 . تجزیه و تحلیلی محیط؛

3 . تهیه و تنظیم استراتژی؛

4 . ارزشیابی استراتژی؛

5 . پیاده کردن استراتژی؛

6 . کنترل استراتژیک.(2)

به گفته برخی دیگر، فعالیت مدیریت به ویژه در حوزه مدیریت منابع انسانی در راستای موارد زیر انجام می شود:

الف: مشخص کردن اهداف، راهبردهاو سیاست گذاری ها و برنامه ریزی در زمینه توسعه منابع انسانی و اجرای آن؛

ب: فعالیت های سازمان یافته شناسایی، جذب و تربیت نیروهای خلاق و با انگیزه؛

ج: نظارت و کنترل و ارزیابی عملکرد در یک مدت زمان برنامه ریزی شده؛

ص: 108

د: برنامه ریزی جهت بسترسازی و ایجاد فرهنگ و محیطی پویا؛

ه: آگاهی از فرایند رشد ابتکار و خلاقیت در منابع انسانی؛

و: برنامه ریزی جهت تغییر رفتار شغلی افراد و سازمان در جهت خلاقیت و خوداتکایی هر چه بیشتر؛

ز: برنامه ریزی جهت شناسایی، جذب افراد نخبه و تربیت و ارتقاء توانمندی نیروهای انسانی؛

ح: آماده سازی منابع انسانی برای موقعیت های شغلی در آینده و به کارگیری تکنولوژی پیشرفته؛

ط: ایجاد ارتباط هدفمند و موثر با منابع انسانی؛

ی: تقویت ارزش ها، ایمان و باورها در خود و منابع انسانی.

با توجه به مباحث پیش گفته و با عنایت به دیدگاه های مختلف، سعی می شود تا مهمترین وظایف مدیر متناسب با مدیریت در مسجد، گزینش و ارایه شود:

ارایه محصولات و خدمات جدیدی را پی گیری می کنند.

کارکنانی دارند که می دانند چه می کنند و احساس می کنند که در صورت کم کاری مورد چالش و در صورت وظیفه شناسی مورد حمایت قرار می گیرند. به همین جهت کارکنان آنها می توانند ضایعات و دوباره کاری را کاهش دهند.

در مورد بهسازی امور برای کارکنان و مراجعان خود حساس اند.(1)

در مراحل اولیه بررسی، بایستی به دو سؤال اساسی توجه کنید:

1 . چه اهدافی برای سازمان خود در نظر گرفته اید؟

2 . فعالیت ها و فرایندهای کلیدی دستیابی به آنها کدامند؟(2)

زمانی که استراتژی و هدف کلی روشن شد، باید اهداف جزیی نیز مشخص شوند.(3)

زمانی که یک سازمان مأموریتش را تعریف کرد و استراتژی و اهداف مشخص خود را تنظیم نمود، آنگاه آماده کار می شود.

براین اساس امام جماعت باید نخست با تعریف مأموریت مسجد و هدف کلی و اهداف جزیی با توجه به شرایط خاص مسجد خود، استراتژی حرکت خود را تدوین کند و آن را با کارکنان مسجد در میان بگذارد و معیار برنامه ریزی اجرایی قرار دهد.

ص: 111

و برخورداری از نشاط کاری را نیز مد نظر قرار داد.(1)

اعضای تیم همکاران باید دارای روحیه کار اجتماعی باشند و از تک روی خودداری نمایند. امام علی علیه السلام در نامه خود به مالک اشتر، ملاک انتخاب فرماندهان را چنین معرفی می نماید:

«و لیکن آثر رؤوس جندک عندک من واساهم فی معونته».(2)

«فرماندهان لشکر تو باید کسانی باشند که در کمک به افراد دیگر، بیش از همه مواسات و همدلی کنند».

همچنین همکاران انتخابی باید شجاعت سخن گفتن و خردِ گوش کردن را داشته باشند.

براین اساس مدیر باید از به کار گرفتن، گماردن و انتصاب افراد نالایق و ناتوان به کارها دوری کند؛ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«من استعمل غلاما فی عصابةٍ فیها من هو ارضی للّه منه فقد خان اللّه ».(3)

«کسی که جوانی را به حکومت عده ای بگمارد،

ص: 113

در حالی که فردی در بین آن جمع وجود دارد که بیشتر مورد رضای خداست، به خداوند خیانت کرده است».

امام علی علیه السلام نیز می فرماید:

«من استعان بالضعیف ابان عن ضعفه».(1)

«کسی که افراد ضعیف را به یاری برگزیند، ضعف خود را آشکار کرده است».

گفتنی است در انتخاب کارکنان و همکاران، باید مصلحت اندیشی های پنداری را کنار گذاشت و به شایستگی ها توجه نمود. پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«ایما رجل استعمل رجلا علی عشرة انفس علم ان فی العشرة افضل ممن استعمل فقد غش اللّه و غش رسوله و غش جماعة المسلمین».(2)

«کسی که فردی را بر ده نفر حاکم نماید، در صورتی که می داند در میان آن ده نفر، فرد بهتر و برتر از آن که او گمارده، وجود دارد، همانا به خدا و رسول و جامعه مسلمین خیانت کرده است».

به یک نمونه از انتخاب همکاران توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم توجه فرمایید:

ص: 114

در جنگ بدر که نخستین جنگ های اسلامی است و پیامبر اسلام فوق العاده نیازمند به نیروهای مجرب و جنگجو بود، پیش از شروع جنگ در محلی به نام عقیق، شخصی موسوم به خبیب بن یساف که رزمنده ای دلیر و شجاع و با تجربه بود با دوستش به نام قیس، در حالی که غرق در تجهیزات جنگی بودند، به پیامبر رسیدند. پیامبر از آنها پرسید که برای چه آمده اید؟

خبیب پاسخ داد که به خاطر خویشاوندی و همسایگی و غنائم احتمالی آمده اند که همراه او بجنگند. پیامبر فرمود: کسی که آیین و عقاید ما را قبول ندارد نباید همراه ما باشد!

خبیب در حالی که از پاسخ پیامبر اسلام سخت شگفت زده شده بود که چرا در چنین وضعی پیامبر یاری و همراهی آن ها را نمی پذیرد، مقداری در باره تجربه و شجاعت و دلاوری خود توضیح داد و در پایان گفت:

«فاقاتل معک للغنیمة و لا اسلم».

«اجازه بدهید که برای غنیمت همراه شما بجنگم ولی اسلام نیاورم!».

پیامبر اسلام با قاطعیت تمام پاسخ داد:

«لا، اسلم ثم قاتل».

«خیر اسلام بیاور سپس بجنگ!».

خبیب نپذیرفت ولی پس از مدتی کوتاه در منزلگاه دیگری به نام روحاء خدمت آن حضرت رسید و گفت:

«یارسول اللّه ! اسلمت للّه العالمین و شهدت انک رسول اللّه ».

ص: 115

«ای پیامبر خدا! در برابر پروردگار جهانیان تسلیم شدم و گواهی می دهم که تو فرستاده خدا هستی».

او در جنگ بدر و جنگ های دیگر اسلامی در سپاه اسلام نقش حساس و تعیین کننده ای داشت.(1)

در اینجا نیکوست به این نکته اساسی اشاره شود که «مدیریت منابع انسانی» را یکی از شاخه ها و وظایف اساسی، بلکه کلید موفقیت مدیریت دانسته اند.

مدیریت منابع انسانی موضوعی است که اساسا با انسان سر و کار دارد؛ یعنی همان افرادی که برای یک سازمان کار می کنند.(2)

مدیریت صحیح منابع انسانی از بروز مشکلات برای کارکنان و توسط آن ها و به دلیل سطح نامناسب منابع انسانی، جلوگیری می کند و مشکلاتی که می تواند به فاجعه بزرگی تبدیل شود را حل می کند.(3)

شاید مهمترین راز و رمز این نکته، آن باشد که هر مدیر یا سرپرست با تعدادی از افراد کار می کند و کمتر مدیری وجود دارد که منابع انسانی در اختیار نداشته باشد. مدیریت منابع انسانی مثل مدیریت سایر منابع نیست که بتوان به دیگری واگذار نمود.

ص: 116

وظیفه مدیر در این راستا عبارتند از:

الف) تأمین منابع انسانی یعنی یافتن افراد مناسب، پرورش آنها در مهارت های مورد نیاز و حصول اطمینان از این که نتایج ارزشمندی را برای سازمان به همراه خواهد داشت.

ب) توسعه منابع انسانی یعنی تأمین و تدارک افراد و طراحی آموزش مهارت های لازم به آنان برای فعالیت های آتی.

ج) مدیریت عملکرد و پاداش: ایجاد نظام مدیریت بر عملکرد و نظام پرداختی که هم عوامل انگیزشی و هم پاداش را تأمین نماید. به مفهوم دیگر ایجاد انگیزه های لازم برای پیوستن افراد به سازمان و ماندن در آن در جهت بهبود عملکرد مرکز.

د) برقراری ارتباط سازنده با منابع انسانی.

زمینه کلیدی مدیریت منابع انسانی را چنین معرفی کرده اند:

1 . برنامه ریزی سطوح اشتغال و تنظیم آن ها؛

2 . انتخاب و به کارگرفتن همکاران؛

3 . آموزش و پرورش کارکنان؛

4 . ارزیابی کارکنان؛

5 . بهداشت و ایمنی محیط؛

6 . روش های اجرایی به خصوص در موارد انضباطی و شکایات.(1)

ص: 117

پس از انتخاب همکاران شایسته، نباید کار را تمام شده پنداشت؛ بلکه باید همواره توسعه منابع انسانی را به صورت استراتژیک مد نظر قرار داد و اقدامات ذیل را در دستور کار قرار داد:

الف. آموزش برنامه ریزی شده و مستمر کارکنان در راستای اهداف تعریف شده؛

ب. طراحی و اجرای مکانیزم های ارزیابی عملکرد (کارکنان، واحدها و سازمان)؛

ج. طراحی و اجرای مکانیزم های انگیزشی؛

د. ایجاد و به کارگیری روش های جدید متناسب با شرایط و نیازهای سازمان مورد تغییر؛

ه . به کارگیری سایر روش ها و ابزارهای مناسب و اثربخش در راستای روند تکاملی تغییر.(1)

گفتنی است شناخت انسان و قوانین حاکم بر تاریخ، جامعه و انسان و استفاده از آنها در مدیریت منابع انسانی بسیار مهم است. همچنین باید به این نکته توجه داشت که کارکنان تمایل دارند نسبت به سازمانی که در آن کار می کنند و کاری که به آنها واگذار شده است، احساس غرور و افتخار کنند؛ هنگامی که مدیریت، تصمیم گیری ناپخته و متوسط را می پذیرد، غرور آنها آسیب

ص: 118

می بیند.(1)

هدف کلی مدیریت منابع انسانی عبارت است از تضمین این که سازمان بتواند به کمک کارکنانش، موفق شود. سیستم های مدیریت منابع انسانی می توانند منبع قابلیت ها و توانایی های سازمانی باشند که به مجموعه، امکان می دهد تا فرصت های جدید را شناسایی و روی آنها سرمایه گذاری کنند. سازمان را قادر سازد تا کارکنان ماهر، متعهد و با انگیزه را جذب کند و به خدمت گیرد و از طریق آموزش های ذاتی آنها، مشارکت، توان بالقوه و همکاری آنها را تقویت کند و توسعه بدهد، جوی مناسب فراهم آورد که در آن بتوان روابطی مؤثر و هماهنگ را از طریق مشارکت بین مدیران و کارکنان برقرار و حفظ نمود. با در نظر گرفتن تفاوت های فردی و گروهی کارکنان از حیث مهارت ها، سلایق و روحیات، نیروی کاری متنوع را ایجاد و مدیریت کند.(2)

در این گونه مدیریت، مدیر باید بداند چرا عده ای خوب کار می کنند، اما عده ای نارضایتی دارند؟ علت علاقه و یا بی علاقگی آنان به شغل چیست؟(3)

با عنایت به حضور مؤثر و مشارکت فعال اقشار مختلف مردم در مسجد، مهمترین مسئولیت مدیریتی یک امام جماعت، مدیریت منابع انسانی حاضر در یک مسجد است؛ ولی باید توجه داشت که در یک مسجد، منابع انسانی که باید

مدیریت شوند، فقط اعضای هیئت امنا، خادم، نیروهای بسیج و کانونهای مسجد

ص: 119

نیستند، بلکه در مدیریت منابع انسانی یک مسجد، باید امام جماعت افزون بر مدیریت کارکنان مسجد، باید مدیریت عاطفی، اجتماعی، علمی و معنوی مأمومین و نمازگزاران را نیز بر عهده گیرد و آن را به خوبی انجام دهد و گرنه مسجد از جذابیت و رونق لازم برخوردار نخواهد بود.

نقش رهبری همکاران خود را نیز ایفا می کنند، یعنی دارای دو نقش مدیریت و رهبری هستند:

مدیرانی که با بینش و عملکرد صحیح خود، شخصیتی محبوب و الگو نزد همکاران خود یافته و توجه خود را روی تشویق، توانمندسازی و پشتیبانی از گروه همکارانشان متمرکز می کنند، مدیرانی هستند که علاوه بر مدیر، رهبر افراد سازمان خود نیز هستند.

محور و مباحث مورد گفتگوی رهبری در یک سازمان؛ هدایت کردن به جای دستور دادن و کارکنان را بدون شدت عمل به توجه کردن و یادداشت برداری واداشتن، هدایت رفتار و اعمال گروه مدیران ارشد که فرهنگ، ارزش ها و مسیر سازمان را تعیین می کنند، برقرار کردن فرهنگ و ارزش های مهم در سازمان، حصول اطمینان از این امر که اهداف سازمان توسط استراتژی و خط مشی آن تحقق می پذیرد و هماهنگ ساختن نحوه مدیریت و ساختار سازمان با معیارهای بلوغ و شرایط متحول است.(1)

مسئولیت های تعریف شده برای رهبری یک تیم عبارتند از:

مشخص کردن انتظارات، فراهم کردن منابع تیم، حفظ توجه به تیم، ارایه بازخورد مثبت، برقراری ارتباط با سازمان، شرکت در انجام کار، ارزیابی دوباره موقعیت ها، ارزیابی پیشرفت کار، واکنش نسبت به دست آوردها، مقابله با بروز مشکلات در روابط تیم، اقدام به تغییرات در عضویت تیم در صورت

ص: 121

لزوم.(1)

باید توجه داشت که فرهنگ توانمندسازی کارکنان تنها در فضایی آکنده از اعتماد که در آن ابتکار و نوآوری تشویق می شود، شکوفا می گردد. بنابراین باید افزون بر به مهار کردن تضادها و اختلافات به جای سرپوش گذاشتن بر آنها اندیشید و با ایجاد و صرف وقت برای مشارکت افکار و عقاید همت گماشت و به این ترتیب توجه و علاقه خود را به کارکنان نشان داد و به جای انباشتن اطلاعات به عنوان پایگاه قدرت، دیگران را در آن شرکت داد و منابع را به اندازه مسئولیت هر یک در اختیار آنها قرار داد.(2)

برابر روایتی قابل دقت و توجه از امام صادق علیه السلام، کسانی که در مساجد حضور می یابند، انسانهایی برگزیده و از برترین افراد جامعه هستند:

«یا فضل! لا یأتی المسجد من کل قبیلة الا وافدها و من کل اهل بیت الا نجیبها».(3)

«ای فضل! از هر قبیله ای به مسجد نمی آیند مگر انسان های الگو و نمونه آن و از هر خانواده نیز به مسجد نمی آیند مگر انسان های نجیب و شایسته آن».

حضور برگزیدگان و شایستگان در مسجد، مسئولیت مدیر و مسئولان آن

ص: 122

را افزونتر می سازد، بدین رو نه تنها امام جماعت باید بکوشد تا وظیفه مدیریت مسجد را به خوبی انجام دهد؛ بلکه باید به عنوان یک رهبر روحانی و یک مبلّغ آموزه های دینی تلاش نماید با ارایه بینش و نگرش متعالی، گفتار سنجیده، رعایت آداب دینی معاشرت و ارایه عملکردی صحیح از خود، شخصیتی محبوب و الگو نزد مسئولان و نمازگزاران مسجد باشد و توجه خود را بر روی تشویق، توانمندسازی و پشتیبانی از همکاران و مردم حاضر در مسجد متمرکز سازد به گونه ای که بتواند نقش رهبری کارکنان و نمازگزاران، بلکه همه مردم منطقه را به خوبی ایفا کند.

در مدیریت منابع انسانی افزون بر مطالب پیش گفته، باید به دو نکته اساسی توجه نمود:

1 - قدرت مرجع بودن: یعنی توانایی ناشی از قبول رهبر به وسیله دیگران به عنوان مرجع و الگو.

2 - قدرت قانونی: یعنی توانایی ناشی از قانون، که مدیر را قادر می سازد بر مرئوسان تأثیر گذاشته به رفتارشان جهت دهد.

3 - قدرت تخصصی: یعنی توانایی ناشی ازتخصّص و کاردانی مدیر که فرمان او را بر دیگران نافذ می سازد.

4 - قدرت پاداش: یعنی توانایی دادن پاداش مادّی و معنوی به کارکنان.

5 - قدرت تنبیه: یعنی توانایی تنبیه کارکنان به منظور تحقّق اهداف سازمان.

اما برخی از کارشناسنان مدیریت، خصوصیات فردی مدیر نظیر خصوصیات ظاهری، تحصیلات، هوش، انسانگرایی، شخصیت، پشتکار، تلاش، مرتبت اجتماعی و سیاسی را در رهبری مؤثر می دانند.

برخی از نظریه پردازان مدیریت، سیستم های مدیریت، نظیر سیستم وظیفه مدارانه و آمرانه، یا سیستم اطمینان و اعتماد به زیردستان، یا مدیریت از طریق برقراری ارتباط صمیمانه و مشارکت جویانه در تمام امور را، در توفیق مدیریت مؤثر می دانند.

ولی عده ای دیگر از کارشناسان می گویند: باید رهبری صحیح و شیوه متناسب را براساس شرایط، به اقتضای موقعیتها تعیین نمود.

بنابراین دیدگاه ها، امام جماعت باید با حضور و پشتکار خود، همچنین از طریق به وجود آوردن یک سیستم معنوی متناسب با مسجد خود و با مشارکت

ص: 124

دادن همگان، امور مسجد را به طور صحیح رهبری نماید و با عنایت به روحیات مختلف کارکنان و مراجعان، بکوشد همه افراد را با هم پیوند دهد و آنها را در پیشبرد هدف کلی به کار گیرد.

3 . پرسش و تجربه آموزی را بخشی از فرهنگ سازمانتان سازید.

4 . هرگاه در راه تغییر گام برمی دارید، از سختی های موقتی و از مشکلاتی که به طور طبیعی فرا راهتان قرار خواهند گرفت، نهراسید.(1)

5 . بکوشید مشارکت همگان را در یک کار گروهی جلب کنید و سامان دهید؛ اگر ما بتوانیم تفکر کار گروهی را بر سازمانمان حاکم گردانیم، کارکنان به این اندیشه ارزشمند دست می یابند که هر فرد یا واحد سازمانی، یک گروه کاری و کل سازمان نیز گروه کاری بزرگتری است که همه نسبت به نتایج حاصل از عملکرد آن مسئول هستند.(2) این نگرش، راز بزرگ موفقیت یک سازمان است.

6 . با تعیین دقیق وظایف هر یک از کارکنان، ارتباط شایسته ای را میان آنها به وجود آورید؛ وجود ارتباطات شایسته در همه جهات یعنی همه می دانند دیگران چه می کنند و فعالیت های مختلف چگونه با یکدیگر ادغام و هماهنگ

می شود.

7 . احساس مسئولیت را در کارکنان بالا ببرید و محیط کار را سالم و از سرزنش عاری سازید؛ کارکنان مسئول کارکنانی هستند که نسبت به کار خود احساس تعلق می کنند و در فرایند برنامه ریزی و بهسازی مشارکت دارند.

8 . هنگامی که کار برای کارمندان شرایطی را فراهم می کند که از فکرشان

ص: 126

استفاده کنند، مهارت های جدیدی یاد بگیرند و با موقعیت هایی روبرو شوند که آنها را به رشد وا می دارد، آنان سر زنده باقی می مانند و احساس مسئولیت بیشتری می کنند.(1) پس چنین موقعیت هایی را برای کارکنان خود به وجود آورید.

9 . توجه داشته باشید که هر عمل، پاسخ یا ارتباطِ مدیریت، پیامی در خصوص میزان احترام یا عدم احترام به کارکنان را به دنبال دارد.(2) پس مراقب نحوه پاسخ دادن و اعمال خود باشید.

10 . از آنجا که محیط سالم کاری، محیطی است که در آن کارکنان این آزادی را دارند که از طریق هدف های مورد توافق و بازخورد منظم، کارآیی خود را بیازمایند و در صورت اشتباه، سرزنش نمی شوند، پس در امور کوچک از گیر دادن و به رخ کشیدن اشتباهات بپرهیزید. در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می خوانیم که آن حضرت هرگز دیگران را مذمّت و سرزنش نمی کرد:

«قَدْ تَرَکَ النّاسَ مِنْ ثَلاثٍ: کانَ لایَذُمُّ اَحَدا وَ لا یُعَیِّرُهُ وَ لایَطْلُبُ عَوْرَتَهُ».(3)

«سه چیز را در مورد مردم ترک نموده بود:

1 - هیج کس را مذمت نمی نمود.

ص: 127

2 - هیچ کس را سرزنش نمی کرد.

3 - در مورد اسرار یا عیوب کسی به جستجو نمی پرداخت».

11 . به صورت مکرر و مداوم از کارکنان قدرشناسی کنید؛ ابزار قدرشناسی واقعی، ساده، کم هزینه و فوق العاده مؤثر است. پژوهش نشان می دهد که قدرشناسی اگر قوی ترین عامل انگیزش در کارمندان نباشد، یکی از قوی ترین عوامل است.(1)

ه-) به هنگام صحبت با دیگران فکر کنید و برداشت های ارزشمندی را به مخاطب منتقل کنید.

و) شخصیت خودتان را زیر ذره بین قرار دهید، تا بتوانید عوامل ناهنجار را از آن خارج کنید.

ز ) سعی کنید از سوءتفاهم ها خود را خلاص کرده و گلایه ها را از ذهنتان بیرون کنید.

ح) دوست داشتن افراد دیگر را تمرین کنید.

و) همیشه از فرصت هایی که برای تبریک گفتن یا اظهار همدردی در غم، اندوه و ناکامی های افراد پیش می آید، استفاده کنید.

ت) به مردم قدرت روحی بدهید تا محبت بی ریایشان را نصیبتان کنند.

ی) در صحبت با دیگران از سه عبارت زیر به فراوانی استفاده کنید:

1 . با شما موافقم!

2 . به عقیده شما احترام می گذارم!

3 . نظر شما را تحسین می کنم!

همچنین مدیران منابع انسانی برای طرفدار ساختن دیگران نسبت به نگرش های خود لازم است به موارد زیر توجه نمایند:

الف) تقویت نگرش فعال در خود (فعال کردن خود).

ب) تقویت نگرش اهمیت دادن به دیگران.

ج) تقویت نگرش تقدم ارایه خدمات به دیگران (در خدمت به دیگران، جلوتر از آنها باشید).

ص: 129

د) قدردانی و تشکر (در مقابل کاری که دیگران برای شما انجام می دهند، سپاس گزار باشید).(1)

می کند، البته رهبری رها کرده به مفهوم کنار گذاردن هر نوع کنترل نیست.(1)

نقش و وظیفه مدیریت و رهبری در سبک های مختلف اداره و رهبری سازمانی، شکل و عنوانهای متفاوتی به شرح زیر یافته است:

1 . مدیر و رهبر به عنوان مجری؛

2 . مدیر و رهبر به عنوان برنامه ریز؛

3 . مدیر و رهبر به عنوان سیاست گذار؛

4 . مدیر و رهبر به عنوان متخصص؛

5 . مدیر و رهبر به عنوان نماینده خارجی گروه؛

6 . مدیر و رهبر به عنوان کنترل کننده روابط خارجی؛

7 . مدیر و رهبر به عنوان مسئول تشریفات و تنبیهات؛

8 . مدیر و رهبر به عنوان واسطه یا داور؛

9 . مدیر و رهبر به عنوان نمونه؛

10 . مدیر و رهبر به عنوان هویت و علامت گروه؛

11 . مدیر و رهبر به عنوان جانشین مسئولیت های فردی؛

12 . مدیر و رهبر به عنوان ایدئولوژیست؛

13 . مدیر و رهبر به عنوان شبه پدر؛

14. مدیر و رهبر به عنوان سپر بلا.(2)

ص: 131

در مورد مدیریت و رهبری نیروی انسانی و جذب و ایجاد انگیزش در دیگران، در سیره رسول اعظم خداوند صلی الله علیه و آله وسلم چنین می خوانیم:

«خوش خوی و نرم بود، خشن و درشتخو نبود، سبک و دارای قهقهه نبود، ناسزاگو و عیب جو نبود، کسی را به زیادی ستایش نمی کرد و هرگز کسی را مذمت و سرزنش نمی نمود، در باره اسرار و لغزش های مردم

جستجو نمی کرد، جز در جایی که امید ثواب در آن داشت، سخن نمی گفت، به هنگام تکلّم، چنان حاضران را به خود جذب می کرد که آنان را در جای خود میخکوب می نمود، گویا بر سر آنان پرنده ای نشسته است».(1)

«در برابر هیچ کس، سخنی که مورد پسند نبود، بر زبان نمی آورد».(2)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ساده می زیست و از ایجاد تشریفات یا ایجاد حشمت و جلال ظاهری نفرت داشت، زندگیش از هر گونه تکّلف خالی بود. زیرا خداوند به او فرمان داده بود:

ص: 132

«قُلْ ما اَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ اَجْرٍ وَ ما اَنَا بِمُتَکَلِّفینَ».(1)

«به مومنین بگو من برای رسالت، پاداشی نمی خواهم و متکّلف نیستم».

به همین جهت در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می خوانیم:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلمخَفیفُ الْمَؤُنَةِ».(2)

«همواره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمکم هزینه بود و به سادگی می زیست».

اگر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با کاروانی همراه می شد، خود کارهای شخصی خویش را انجام می داد و علاوه بر آن، انجام خدمتی را در کاروان عهده دار می گردید.

قرآن کریم یک قاعده کلّی بیان می کند و چنین می فرماید:

«ما کانَ لِبَشَرٍ اَنْ یُوتِیَهُ اللّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنّاسِ کُونُوا عِبادا لی مِنْ دُونِ اللّه».(3)

«هرگز انسانی که خداوند به او کتاب، حکمت و نبوت عنایت فرموده، حق ندارد به مردم بگوید: بنده من باشید!!!».

آری پیامبران الهی علیهم السلام مردم را به سوی خداوند دعوت می نمودند

ص: 133

و ردای جلال و عظمت را، تنها لایق خداوند می دانستند و با آن همه جلالت قدر، بدون عجب و استکبار و به صورت بنده می زیستند. ساده و بدون هرگونه تکلّف. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمخود می فرمایند:

«نَحْنُ مَعاشِرُ الاَْنْبِیاء وَ الاُْمَناء وَ الاَْتْقِیاء بُرَاءُ مِنَ التَّکَلُّفِ».(1)

«زندگی ما انبیاء و اُمناء و پرهیزکاران، خالی از تکلّف می باشد».

ابن مسعود می گوید:

«اَتَی النَّبیَ صلی الله علیه و آله وسلم رَجُلٌ یُکَلِّمَهُ فَاَرْعَدَ فَقالَ: هَوِّنْ عَلَیْکَ فَلَسْتُ بِمَلَکٍ، اِنَّما اَنَأَ ابْنُ اِمْرَأةٍ کانَتْ تَاْکُلُ الْقِدَّ».(2)

«شخصی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمرسید تا با او سخن بگوید، در هنگام سخن گفتن دچار لکنت زبان گردید، پیامبر به او فرمود: راحت باش! من پادشاه نیستم! من فرزند زنی هستم که غذایش قطعه ای نان خشک بود».

در این مورد امام امیرالمؤمنین علیه السلام نیز سخن کوتاه ولی جامعی را بیان فرموده اند که عمل به آن می تواند از بروز بسیاری از مشکلات پیشگیری کند:

«اِیّاکَ وَ کُلَّ عَمَلٍ یُنَفِّرُ عَنْکَ حُرّاً اَوْ یُذِلُّ لَکَ قَدْراً اَوْ

ص: 134

یَجْلِبُ عَلَیْکَ شَرّاً اَوْتَحْمِلُ بِهِ اِلیَ الْقِیامَةِ وِزْراً».(1)

«از هرگونه رفتاری که انسان آزاده ای را از تو بیزار کند، یا ارزش و شخصیت تو را کاهش دهد، یا گرفتاری و شری را بر تو وارد سازد یا در قیامت و بال و بار سنگینی بردوش تو می نهد، بپرهیز».

امام جماعت باید به گونه ای مردم مسجد و منطقه خود را رهبری کند که نقش رهبری او به عنوان الگویی معنوی و الهی، خودساخته، خیراندیش و غیر قابل سوء استفاده شناخته شود.

و سودمندتر از امکانات است؛ التلطف فی الحیلة اجدی من الوسیله.(1)

برنامه ریزی را می توان پاسخ به 3 «ک» (کِی، کجا، کی) و 3 «چ» (چی، چرا، چگونه) دانست.(2)

برنامه ریزی دارای گونه های مختلفی است، آنچه باید مورد توجه قرار گیرد و مطلوب و ایده آل است، تهیه برنامه جامع و استراتژیک است.

برنامه ریزی جامع و استراتژیک فرایندی است در جهت تجهیز منابع سازمان و وحدت بخشیدن به تلاش های آن برای نیل به اهداف و رسالت های بلند مدّت با توجّه به امکانات و محدودیت های درونی و بیرونی.

این نوع برنامه ریزی شامل مراحل زیر است:

- تعیین و تدوین اهداف آینده سازمان.

- شناخت اهداف و استراتژی های موجود سازمان.

- تجزیه و تحلیل شرایط محیطی سازمان.

- تجزیه و تحلیل منابع و امکانات سازمان.

- شناخت وضع موجود سازمان.

- تعیین تغییرات مورد لزوم در استراتژی ها.

- تصمیم گیری در مورد استراتژی مطلوب.

- اجرای استراتژی جدید.

- کنترل و سنجش استراتژی جدید در عمل.

ص: 136

بنابراین امام جماعت باید برای نیل به اهداف مشخص هر مسجد، خط مشی جامعی را طراحی و براساس آن برنامه ریزی نماید.

مختلفی تشکیل شده که ما هر یک از آنها را سازمان و ارگان های نظام اجتماعی می نامیم. باپیشرفت زندگی اجتماعی، به تدریج سازمانهای جدیدی نیز شکل گرفته است. یکی از اساتید معاصر رشته مدیریت دانشگاه کلمبیا(1) در باره سازمان های جدید اجتماعی زندگی ما می گوید:

«جامعه معاصر ما جامعه ای است سازمان یافته، در سازمان هایی که افراد خانواده ما زندگی می نمایند، ولادت می یابیم و توسط سازمان های آموزشی از تعلیم و تربیت بهره می بریم، قسمت اعظم زندگی خود را در خدمت به سازمان ها صرف می کنیم و بسیاری از اوقات فراغت خود را در سازمان ها می گذرانیم، حتّی به هنگام کفن و دفن توسط سازمانی اجازه تدفین صادر می گردد و بالاخره باز هم به دست افراد سازمان مربوطه به خاک سپرده می شویم».(2)

هر سازمان، مجموعه مرکبی است از واحدهای جزیی که هریک عهده دار انجام کاری معیّن است. هریک از سازمان های اجتماعی، چه کوچک و چه بزرگ، چه ساده و چه پیچیده، دارای اهداف و کارکردها و سیستمی هستند که به وسیله آن، اجتماع بشری را به چرخش درآورده، یکی از نیازهای جامعه را برآورده می سازند.

ص: 138

براین اساس در هر جامعه برای انجام وظایف خاصی و رسیدن به اهداف معینی یک سازمان به وجود می آید و هر سازمان برای انجام مسئولیت خویش، دارای سیستم و کارکرد مخصوص به خود می باشد.

سیستم را «مجموعه ای از اجزاء می دانند که با ارتباط و همبستگی متقابل، مجموعه واحدی را تشکیل می دهند و نقش معینی را ایفا می کنند»، هر سیستم دارای چهار عنصر اصلی، داده، ستاده، فرآیند و بازخورد می باشد؛ داده، «امکانات و منابعی است که از بیرون به یک سیستم داده می شود و توسط سیستم جذب می گردد». ستاده، «هدف، نتیجه و خروجی یک سیستم است که ما آن را از سیستم دریافت می کنیم». فرآیند، «عملیات یا فعل و انفعالاتی است که بر روی «داده ها» انجام می گیرد تا به «ستاده ها» تبدیل شود.» بازخورد، «مبنای کنترل یک سیستم و معیار ایجاد تعادل و هماهنگی بین اجزاء و برقراری ارتباطی درست میان داده، ستاده و فرآیند برای اصلاح کار و برآوردن نیاز و مقتضیات محیطی است».(1)

این مرحله، تقسیم کار نامیده می شود. در این مرحله باید حدود اختیارات و مسئولیت های هر شغل نیز معلوم ومشخص گردد.(1)

براین اساس سازماندهی عبارت است از فرآیند استفاده از منابع و کارکنان سازمان به شیوه ای منظم برای دستیابی به هدف ها و آرمان های بلندمدت یک سازمان.(2)

در سازماندهی، وظایف و اختیارات و مسئولیت های واحدها و افراد مشخّص شده و نحوه هماهنگی و ارتباط بین آنان معیّن می گردد. به همین جهت سازماندهی فعالیّت مستمّر و مداومی است که مدیر همواره با آن روبروست.

مدیر باید نیروی انسانی و امکانات موجود در سازمان خود را شناسایی و سازماندهی کند. وظیفه هریک آنان را، و چگونگی استفاده از امکانات را معیّن سازد.

پویایی مدیریت ایجاب می کند که همواره سازماندهی برای سازگاری سازمان با محیط متغیر و تکنولوژی های جدید و سایر سازمان ها استمرار داشته باشد. براین اساس مدیران باید به طور مستمر ساختار سازمانی خود را با شرایط جدید تطبیق دهند و اصلاحات لازم را در آن به عمل آورند. البته مستمر بودن کار سازماندهی، به معنای آن نیست که سازمان، به طور دایم دستخوش دگرگونی های بنیادی گردد.

ص: 140

می دهد.(1)

در حقیقت نمودار سازمانی، نقشه ای است که پست ها و روابط درون ساختار سازمانی را ترسیم می کند.(2) امام علی لزوم معین بودن و رعایت سلسله مراتب را چنین بیان می کند:

«... و انت مسترعی لمن فوقک لیس لک ان تفتات فی رعیة ولا تخاطر الا بوثیقة».

«تو نیز باید مطیع مافوق باشی، در باره کار مردم حق نداری بر اندیشه خود استبداد ورزی و حق نداری به کار بزرگی دست زنی، مگر با پشتوانه دستوری که به تو برسد».(3)

فرآیند تصمیم گیری، دارای شش مرحله است که به عنوان روش حل مسئله «problem solving» معروف است.(1)

برخی می پندارند تصمیم گیری در سازمان وظیفه فردی مدیر است به همین جهت گاه به استبداد رأی دچار شده و حمایت افراد سازمان را از خود از دست می دهند.

همان طور که قبلاً اشاره شد، مدیر باید تصمیم گیری را با کسب اطلاعات لازم و مشورت صورت دهد و آن را به یک فرآیند تبدیل کند یعنی به گونه ای برخورد کند که همگان خود را، در فرایندِ تصمیم گیری مدیر سهیم بدانند خداوند به پیامبر چنین فرمان می دهد:

«فَبِمَ-ا رَحْمَةٍ مِنَ اللّه لِنتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّه إِنَّ اللّه یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ».(2)

در این آیه شریفه، نخست بر پیش گرفتن اخلاقی نرم و دوری از سرسختی

ص: 144

و خشونت با یاران و همراهان به عنوان فضل و رحمت الهی تأکید شده، آنگاه فرایند تصمیم گیری پس از مشورت با یاران همراه، مطرح گشته و در نهایت، توکل بر خداوند و نه عجب و اعتماد بر یافته های خود، راه موفقیت دانسته شده است.

ص: 146

ص: 148

همچنین سازمان مسجد از سیستمی باز برخوردار است که به طور دایم با محیط پیرامون خود در حال تعامل است؛ براساس آنچه در بیان مأموریت مسجد خواهد آمد، داده های این سیستم اقشار مختلف مردم به ویژه جوانان و نوجوانان هستند که باید با فرآیند تعلیم و تربیت اسلامی به انسان های شایسته، توانا، فرهیخته، مؤمن و متعهدی تبدیل شوند که در جامعه اسلامی و انسانی، مفید و مؤثر باشند.

با عنایت به ظرافت های روان انسان، در این سیستم بازخوردها، نقش مهمی ایفا می کند و به همین جهت است که در این سازمان، ارتباط بین امام جماعت با کارگزاران و نمازگزاران، یک ارتباط اداریِ خشک، بی روح و رسمی نیست و صد البته که نباید باشد؛ بلکه عامل اصلی پذیرش مسئولیت و حضور نمازگزاران در یک مسجد، همچنین انسجام، نظم و اجرای دقیق رهنمودهای امام جماعت، شخصیت علمی، اخلاقی و معنوی امام جماعت، قداست مکان و جایگاه رفیع مسجد در نزد آنان و در یک کلمه، انگیزه های معنوی است.

در این سیستم مهمترین نقش در بهره وری مناسب، کارآیی و تعالی سازمان مقدس مسجد را امام جماعت به عنوان رهبر و مدیر آن، بر عهده دارد.

هیچ کس در این که وظایف و کارکردهای گوناگون مساجد باید به شکل صحیح مدیریت و رهبری شود تا بتواند نقش اصلی خود را به خوبی ایفا نماید، تردیدی ندارد ولی متأسفانه سازمان و تشکیلات یکسانی در مساجد شکل نگرفته است و تشکیلاتی که فعلاً در استانها و شهرهای مختلف ایران و جهان

ص: 150

موجود است، شکل یکسانی ندارد و مدیریت کلان مساجد نیز دارای تشکیلات مرکزی متمرکزی نیست. کانونهای فرهنگی مساجد وزارت ارشاد اسلامی، بخش مساجد سازمان اوقاف و امور خیریه، قسمت مساجد سازمان تبلیغات اسلامی، صندوق عمران مساجد و مرکز رسیدگی به امور مساجد هر یک با هدف، سیاست و روش مختلف و به گونه ای خاص، خود را در امور مسجد دخیل و دارای مسئولیت می دانند به همین جهت هم اکنون مساجد، از نظر ساخت و ساز، گزینش، نصب و آموزش امام جماعت، تعیین هیئت اُمناء، گزینش خادم و رسیدگی به نظافت و بهداشت و نظارت بر برنامه های فرهنگی آموزشی و مسایل مالی و اقتصادی آن، دارای یک استراتژی معین و مصوب نیست و با انجام کارهای موازی از طرف دستگاه های اجرایی و نهادهای مختلف که هر یک خود را به گونه ای مسئول امور مساجد می دانند، به سازمانی غیرمنظم بدل شده و در نتیجه از ضعف مدیریت و برنامه ریزی و توزیع نامناسب بودجه های تخصیصی رنج می برد.

با عنایت به اهمیّت، حساسیّت و جایگاه والای مسجد، تشکیل نهاد مرکزی سازمان مساجد، تحت اشراف و نظارت مستقیم مقام معظم رهبری و با حضور همه نهادهای سهیم و دخیل، ضرورت دارد.

افزون بر ضرورت تشکیل سازمان مرکزی مسجد، هر مسجد باید دارای سازمان و تشکیلاتی منظم و منسجم باشد تا واحدها، وظایف و روابط کاری امام جماعت، هیئت اُمناء، خادم، پایگاه مقاومت بسیج و کانون فرهنگی مسجد را به طور دقیق تعریف و معین نماید و براساس آن، استراتژی و برنامه ریزی های فرهنگی تدوین و اجرا شود.

ص: 151

سازمان وتشکیلاتی که به صورت پیشنهادی ارایه می گردد،علاوه بررعایت اصول ساده بودن، حفظ قداست و معنویت و تناسب با مأموریت و کارکرد مسجد، در جهت نظم بخشیدن به امور و نهادینه ساختن مدیریت مساجد با احتراز جدّی از اداری شدن روابط، تنظیم شده است.

بدون شک تشکیلات پیشنهادی بی نقص نیست و کاستی هایی دارد که از تمامی اندیشمندان و دست اندرکاران استدعا دارد با راهنمایی خود، آن را تکمیل فرمایند.

براساس روایات که امام جماعت را افضل مردم در مسجد معرفی کرده است،(1)

همچنین براساس سیره مسلمانان از آغاز تاکنون و برابر دیدگاه اندیشمندان اسلامی و تصریح مقام معظم رهبری، امام جماعت مسجد به طور طبیعی مدیریت مسجد را بر عهده دارد و هیئت اُمناء به عنوان شورای مشورتی و مسئول امور اجرایی مسجد، وظایف خویش را تحت اشراف و نظارت امام جماعت انجام می دهند.

براین اساس، امام جماعت با اِعمال مدیریت صحیح در مسجد و نظارت بر حسن اجرای امور مختلف آن، می بایست نقش خویش را به خوبی ایفا نماید. عدم توجّه به نقش محوری امام جماعت یا وجود موانع در برابر اِعمال مدیریت وی، موجب از هم گسستگی نظام مسجد و به هم ریختگی امور آن خواهد شد.

ص: 152

مدیریت امام جماعت اگرچه نه براساس انتصاب اداری است و نه به شکل تحمیلی است ولی باید از سوی همه نهادها به رسمیت شناخته شود؛ به همین جهت پایگاه بسیج اگر چه از نظر سلسله مراتب فرماندهی به طور مستقیم زیرنظر نیروی مقاومت می باشد، ولی باید در چگونگی انجام وظایفش با هماهنگی کامل با امام جماعت عمل نماید و در برابر امام جماعت نیز مسئولیت دارد؛ همچنین کانون فرهنگی مسجد که از سوی ادارات ارشاد پشتیبانی می شوند، باید در کلیه برنامه های ابلاغی در چهارچوب کلی برنامه های مسجد و با هماهنگی کامل با امام جماعت، اقدام کنند.

خادم نیز به طور مستقیم در برابر هیئت اُمناء و به صورت غیرمستقیم در برابر امام جماعت مسئولیت خواهد داشت.

«آن گونه که می بینید من نماز می گذارم، نماز را اقامه کنید».

علاوه براقامه نماز جماعت، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خود در دهه آخر ماه مبارک رمضان در مسجد اعتکاف می نمود(1) و در گفتار و عمل، اعتکاف و خلوت با خداوند را تشویق می نمود.(2)

برابر این سیره بود که اصحاب و یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و مسلمانان صدر اسلام، مسجد را به مکان توبه و بازگشت به سوی خدا، محل اعتکاف و مرکز تفکر واندیشیدن و خلوت با خداوند قرار داده بودند. سیره ای که باید در دوران معاصر با همت بلند امامان جماعت احیاء و ترویج شود.

توجه به سیره مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در برگزاری حلقه های ذکر و دعا و نیایش و اعتکاف در مسجد، نشان می دهد که مساجد برای ایجاد حالت بندگی در انسان ها نباید به نماز جماعت بسنده کنند؛ بلکه باید با برپایی مجالس ذکر و دعا و نیایش به صورت جذاب، ایجاد حالت های معنوی و ایجاد روحیه ارتباط با خدا در همه لحظات زندگی و آموزش آداب ذکر و دعا را مسئولیت خود دانسته و تلاش کنند عبادت و نماز را به فرهنگ رایج مردم تبدیل کند و به نهادینه ساختن حالت بندگی در میان مردم بپردازد به گونه ای که مردم هماره در حالت ذکر و دعا و نیایش باشند.

ص: 155

نقش مهم و تأثیر بی بدیل مسجد در سعادت انسان، آنگاه آشکار می شود که بدین حقیقت توجه کنیم و بدانیم: بدون معرفت توحید و بدون عبادت و بندگیِ خالصانه خداوند، انسان ره به جایی نخواهد برد؛ بلکه به کفر و شرک، گرفتار و آلوده خواهد شد و در نتیجه خود را به عذاب دنیا و آخرت گرفتار کرده، به جهنم خواهد افکند.

بدون تردید، مساجد بهترین پایگاه ارتباط انسان با خداست و همین رابطه است که رابطه انسان با ولایت و جامعه و ارتباط انسان با خویشتن را به بهترین وجه ممکن، تنظیم می نمایند. به همین دلیل اگر مساجد، نقش خویش را در مورد ارتباط انسان با خدا، ولایت، جامعه و خویشتن به طور کامل ایفا نکنند، آثار نامطلوب زیادی در فرد و جامعه بروز خواهد کرد.

و تعلیم و تبیین آن مأمور ساخت و آن حضرت نیز مسجد را ستاد مرکزی دانشگاه علوم قرآن و مرکز آموزش تلاوت، حفظ و کتابت آیات و معارف قرآن قرار داد.(1)

سیره مبارک آن حضرت نشان می دهد که از مساجد عصر بعثت به عنوان مدرسه استفاده می شد(2) و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نخستین کسی بود که نومسلمانان عرب را برای کسب دانش در یک حلقه گرد آورد.

برابر این سیره مبارک، محور اساسی و متن رسمی آموزش دین در مسجد، تلاوت و تبیین و تفسیر قرآن بود برابر روایات اهل بیت علیهم السلام حتی هدف از این که آن حضرت در نمازهای خویش، سوره های مختلف قرآن را تلاوت می فرمودند، آن بوده است که مردم قرآن را به خوبی بیاموزند و تعالیم حیات بخش آن را به درستی فرا گیرند.

بدینسان بود که قرآن چنان در روح و روان مردم آن دوران نفوذ کرد که اندیشه، بینش و فرهنگ آن مردم را کاملاً تغییر داد و از مردمانِ عقب افتاده و فرزندکُشی که با فرهنگ منحط عصر جاهلی تربیت شده بودند، انسان هایی فرهنگ ساز و معلمانی تمدن آفرین ساخت و زندگیشان را براساس ارزش های

ص: 157

اخلاقی قرآن، تنظیم نمود.

آری مسجد با آموزش این متن گرانسنگ و بی نظیر آسمانی بود که توانست انسان هایی چنان وارسته و والا تربیت کند که نه سختی و شکنجه و آزار و اذیت شدید و طاقت فرسای کافران و مشرکان، آنها را سست می نمود و نه در برخورد با تمدن های پیشرفته دیگر، عظمت و جلال و شکوه ظاهری دربار طاغوت ها، چشم آنان را خیره می ساخت و نه خوشی ها و لذت های زودگذر دنیا آنها را می فریفت و از ایفای مسئولیت خود باز می داشت.

بدون تردید هم اکنون نیز، تنها راه احیای تمدن بزرگ و فراگیر اسلامی، فرهنگ سازی قرآنی در ذهن و بینش و گفتار و کردار آدمیان است و بس! و مسئولیت بزرگ مساجد نیز آموزش دادن آن کتاب بی نظیر آسمانی است.

در دوران معاصر، آموزش قرآن در سطوح مختلف آن، نیاز به داشتن برنامه، تأمین استاد و امکانات و از همه مهمتر، توجه و پی گیری مداوم دارد که ان شاءاللّه امامان جماعت بدان عنایت لازم و کافی را خواهند داشت.

آری باید هم اکنون مساجد از طریق آموزش قرآن، به کانون های اشاعه فرهنگ ناب اسلام و مراکز تعلیم و تربیت جوانان و محل پرورش استعدادهای نوجوانان و کودکان و پناهگاه امن و مستحکمی در برابر تهاجمات و شبهات فرهنگی، عقیدتی و سیاسی دشمنان بدل شوند و گرنه جامعه و امت اسلامی به پیامدها و خسارتهای جبران ناپذیری دچار خواهد شد.

ص: 158

اسلامی مبدل ساخت؛ آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد، در مرأی و منظر مردم، به امور مردم اهتمام می ورزید، مستمندان را مورد تفقد و دستگیری قرار می داد، با آنان به مشورت می نشست و نمایندگان طوایف و مذاهب گوناگون را به حضور می پذیرفت، برای رزمندگان مجروح در مسجد، خیمه ای برمی افراشت و ضمن تجلیل و بزرگداشت مقام مجاهدان راه خدا و نظارت بر مداوای آنها، مسجد را به مرکز نشر فرهنگ جهاد و شهادت در میان مردم بدل نموده بود.

براستی هیچ توجه کرده ایم که اندیشوران، مؤلفان، معلمان و مربیان بشری، همه و همه مردم و دانشجویان خود را به خواندن کتابی که خودشان نگاشته اند، دعوت می کنند، اما خداوند و رسول او، همگان را به خواندن کتاب فطرت و درون خویشتن فرا می خوانند و به او نهیب می زنند که مسئولیت پایانی تو نیز همین است:

«اقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً».(1)

«کتاب خویش را بر خوان».

در این روش انسان سازی ویژه که قرآن در آیات مختلف بدان اشارت فرموده، تنها فراهم ساختن فرصتی مناسب برای خودآگاهی، خودیابی، خودشناسی و خودسازی لازم است؛ زیرا با مراجعه به درون خود، آدمی مطلوب و معشوق واقعی خود را می یابد و قرب او را به خود حس می کند و گستره زندگی و امتداد وجود خودش را محدود به زمان تولد تا مرگ نمی بیند، بلکه می یابد که حیات آدمی از قبل از دنیا آغاز شده و تا ابدیت تداوم دارد!!

ص: 160

با این یافته هاست که چشم و گوش باطنی انسان مردمان، گشوده می شود و بر همه انتخاب های آنان در امور مختلفشان تأثیری شگرف بر جای می گذارد.

در صدر اسلام، تربیت مردم تحت نظر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد تجلی ویژه ای می یافت و در مسافرتها و کارزارها پی گیری می شد و بدین گونه بود که سلمان و ابوذر و مقداد و دیگر یاران و اصحاب پاک آن حضرت تربیت شدند.

اکنون نیز اگر امامان جماعت مساجد به این مأموریت اصیل مسجد، توجه کنند و برای آن برنامه ریزی کنند، جوامع اسلامی، انسان هایی بزرگ همانند یاران پیامبر و امامان معصوم و یا برابر پاره ای از روایات، افرادی با درجاتی والاتر تربیت خواهند کرد.

همچنان مسجد جایگاه تجمع امت اسلامی و هدایت امور مختلف آنان بوده است و هم اکنون نیز باید با برنامه ریزی چنین بشود.

اقدام رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در ساختن این مسجد قبل از هر کار دیگر نشان می دهد که در نگاه آن حضرت، مرکز و کانون مدیریت همه امور مسلمانان اعم از مادی و معنوی، دنیوی و اخروی، مسجد است. سیره عملی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز نشان دهنده این واقعیت است که مرکز بلکه تمام تشکیلات حکومت دینی آن حضرت در مسجد خلاصه می شد، بدین رو در فرهنگ اسلام، مسجد دارای وظایف، مسئولیت ها، ابعاد و کارکردهای گوناگونی گردید که بدان اشاره می شود:

قداست و والایی مکانت مسجد در فرهنگ اسلامی است. اصلی ترین مأموریت مسجد، اقامه نماز جماعت به عنوان رکن اساسی دین است.

افزون بر اقامه جماعت، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در دهه آخر ماه مبارک رمضان درمسجد، به اعتکاف می پرداخت و مسلمانان برگزاری سنت اعتکاف در مسجد را از آن حضرت آموختند. همچنین حلقه های برای ذکر و عبادت خداوند در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم تشکیل می شد.

در مسجد با دو گروه روبرو شد. گروهی به مباحثات علمی و آموختن معارف اسلامی مشغول بودند و گروهی به دعا و نیایش! حضرت فرمود:

«هر دو گروه در مسیر خیر و صلاح هستند؛ یک گروه خدا را می خوانند و گروه دیگر به آموزش و علم و آگاهی می پردازند! ولی گویا این حلقه علمی از فضیلت بیشتری، برخوردار است و من برای تعلیم فرستاده شده ام!!».

آنگاه به گروه و حلقه علمی پیوستند و در میان آنها نشستند.(1)

افزون بر آن در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز فضایل والایی برای آموزش در مسجد ذکر شده است.(2)

سنت حسنه فوق باید با همت بلند ائمه جماعات در دوران معاصر، احیاء و ترویج گردد و همه باید تلاش کنیم تا جایگاه علم و دانش در جهان اسلام را با محوریت مساجد تقویت نماییم؛ در آن صورت، مساجد بهتر می توانند به عنوان مراکز انسان ساز در خدمت جامعه بشری قرار گیرند.

ص: 164

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دست به یک اقدام بی سابقه و ابتکاری زد؛ از یک سو معیارهای موهوم و پنداری رقابت زا را کنار زد و اوس و خزرج را با هم متحد ساخت و از سوی دیگر میان مهاجرین و انصار و به صورت دو به دو، پیمان مواخاة و برادری بست!

درست است که همه مسلمانان با هم برادر هستند، ولی این پیمان، دل آنها را به یکدیگر نزدیک تر ساخت و برادری میان آنها را جدی تر کرد و از این طریق هم مشکل تنهایی و غربت مهاجران را حل کرد و هم ناهماهنگی های فرهنگی آنها با یکدیگر را از میان برد. این برادری تا آنجا پیش رفت که انصار، مهاجران را در خانه و اموال و .... خویش سهیم می کردند.

این جامعه سازیِ برگرفته از ایمان و عقیده، چنان قدرت و تأثیر عجیبی داشت که همه افراد، عملا خود را عضو یک خانواده می دیدند.

نقش و وظیفه مهم جامعه سازی و ایجاد همدلی و یکدلی در میان مردم، چندان مورد توجه شارع مقدس بوده و هست که آن حضرت مأموریت یافت تا مرکزی که هدفش تفرقه افکنی بین مسلمانان بود، ولی به نام و تحت عنوان «مسجد» تأسیس شده بود، تخریب و به مزبله تبدیل شود.(1)

مسجد همچنین پایگاه ارایه خدمات مختلف و امداد رسانی به مردم بود و جمع آوری زکات و تقسیم آن در مسجد صورت می پذیرفت و در برخی از

ص: 167

موارد، مرکز نگهداری اموال عمومی و بیت المال نیز مسجد بود.

با کمال تأسف به وظیفه و کارکرد اجتماعی مسجد کمتر توجه شده است و شایسته است در سال وحدت ملی و انسجام اسلامی از مساجد کشور و همه جهان اسلام به عنوان شبکه ای وحدت بخش و انسجام آفرین به گونه ای مطلوب استفاده شود.

و در همه صحنه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نقش آفرینی کنند.

برای تحقق این منظور و عملی شدن اهداف فوق، ایجاد تشکیلات منسجم مردمی، زیباسازی فضا و ارایه برنامه های صحیح و جذاب در مساجد ضروری است و دراین راستا امام جماعت به عنوان مدیر مسجد نقش اصلی را داراست.

ص: 170

« نمودار تشکیلاتی مسجد »

ص: 171

* زبان و ادبیات معاصر را بشناسد و توان استفاده از زبان و ادبیات فارسی را در نوشتار و گفتار داشته باشد.

* برای توفیق بیشتر، با اصول مدیریت، اصول مشاوره، اصول و روش های مختلف تعلیم و تربیت و روانشناسی تربیتی آشنا باشد.

انتظار، توقع، تقاضا و درخواست های مختلف و متنوع آنها، همچنین وجود مشکلات و مسایل مکانی، مالی، منابع انسانی و انگیزشی کارکنان مسجد، نیز بازتاب مشکلات و فضای اجتماعی سیاسی کشور، سازمان مسجد را به سازمانی ویژه و منحصر به فرد بدل نموده است که باید به خوبی مدیریت و رهبری شود.

با عنایت به ویژگی های منحصر به فرد مسجد، مدیر آن یعنی امام جماعت نه تنها باید از مهارتهای سه گانه فوق در حد بسیار بالایی برخوردار باشد بلکه باید برای افزایش، روزآمد کردن و بالا بردن مداوم سطح مهارت های خود به عنوان مدیر و رهبر مسجد، برنامه ریزی لازم را بنماید.

مهارت فنی امام جماعت، برخورداری او از علوم و معارف اسلامی، قرائت صحیح، حفظ جزء سی ام قرآن کریم و قرائت سوره های کوتاه آن در نماز، توان تبلیغ، سخنرانی و قدرت پاسخ گویی به پرسش های دینی است. در این راستا، امام جماعت باید از اطلاعات گسترده ای نسبت به علوم مختلف اسلامی به ویژه معارف قرآنی برخوردار باشد و به آموخته های گذشته خود، اکتفا نکند؛ بلکه همواره در فراگیری مطالب نو و افزایش دانش خود فعال باشد.

مهارت انسانی امام جماعت، توانایی برخورد، تعامل و اداره عاطفی و اجرایی کارکنان، نمازگزاران و مراجعان به مسجد است. در این امر، امام جماعت باید زمینه مشارکت هر چه بیشتر افراد و کارکنان مسجد را با مشورت و استقبال از ایده های نو آنان را فراهم آورد.

مهارت نظری یا تئوریک امام جماعت عبارت است از توانایی حل

ص: 176

مسایل، اختلافات و پیدا کردن راه حل برای مشکلات مختلف مسجد و افراد حاضر در آن و ارایه مشاوره به آنان. در این مورد امام جماعت باید با فراگیری و استفاده از اصول و تکنیک های علم مدیریت، مشاوره و روانشناسی، حل مسایل و مشکلات را به صورت علمی، مد نظر قرار دهد.

همچنین مطالعه و یادداشت برداری مداوم، توجه به نیاز، تلاش در بیان مطالب به صورت خوش و جذاب، ارایه مسایل نو، مختصر گویی و پرهیز از سخنرانی های تفصیلی و خسته کننده و پرهیز از بازگویی مسایل تکراری در بیان آموزه های قرآن و سنت، لازم و مهم است، چنان که پرهیز از ارایه مطالب اختلاف برانگیز، سست و غیر متقن و احیانا خرافی و دوری گزیدن از نقل و استناد به خواب های نامعلوم، اموری است که در موفقیت امام جماعت و تحقق اهداف مسجد، نقش و تأثیر بسیار زیادی دارد.

با عنایت به مأموریت، اهداف و وظایف پیش گفته، امام جماعت دارای چهار وظیفه اساسی؛ اقامه نماز جماعت، تعلیم و تربیت و نشر معارف، هدایت و مدیریت و ارتباطات می باشد.

شرح این وظایف به تفصیل در ذیل ارایه می گردد.

شئونات و ارایه عملکرد صحیح و پرهیز از ورود جانبدارانه به اختلافات منطقه و حفظ اعتماد مردم و جلوگیری از ایجاد شک و شبهه در مورد عدالت و تهذیب اخلاقی امام جماعت.

13 . راهنمایی و ارشاد اخلاقی مؤمنین و ارایه الگوی عملی اسلام به آنان و همّت گماردن نسبت به تربیت عملی نمازگزاران.

14 . پرورش و تقویت روحیه تعقّل و تفکّر همراه با رشد فضایل اخلاقی و روحیه تعبّد و التزام عملی به احکام اسلامی.

15 . ایجاد و تقویت وجدان کار، روحیه انضباط اجتماعی، نوع دوستی، همبستگی و مشارکت در فعّالیت های مذهبی و فرهنگی از طریق مسئولیت دادن به افراد و تقویت روحیه انتقادپذیری و سعه صدر در آنان.

16 . ترتیب دادن حرکت های دسته جمعی نظیر اردو، شرکت در نماز جمعه، تشکیل گروه هم خوانی قرائت قرآن، سرود، تواشیح، گردهمایی ورزشی و فعّالیت های گروهی هنری.

17 . تقویت روحیه مطالعه از طریق تشکیل کتابخانه و نظارت بر حُسن اداره آن از نظر نظم ساعات کار، عضوگیری، زیباسازی محیط آن و برگزاری مسابقات کتابخوانی و پی گیری غنی نمودن کتابخانه و ترتیب دادن دیدار از کتابخانه های بزرگ.

18 . احیای ولایت و محبت اولیای الهی در قلوب نسل جوان به وسیله معرفی سیره حضرات معصومین علیهم السلام و عدم اکتفا به ابراز محبت یا حزن و عزاداری در مناسبت های مختلف.

19 . تشکیل مجالس وعظ و برگزاری مراسم دعا و زمینه سازی برای احیای مراسم اعتکاف در مسجد.

ص: 180

20 . تشکیل کلاس های روخوانی، روان خوانی، حفظ، تجوید و تفسیر قرآن، نهج البلاغه و... .

21 . برگزاری مسابقات علمی معنوی، برای ایجاد انگیزه و جذب جوانان به فراگیری معارف اسلامی.

22 . دعوت از اساتید، سخنرانان و مسئولین جهت پاسخ به سؤالات مذهبی، فکری و... به طور مستمّر.

23 . تجلیل از عالمان وارسته و اندیشمندان، اُستوانه ها و شخصیت های جهان اسلام و افراد موفق و خودساخته و معرفی آنان به عنوان «الگو» برای جوانان.

28 . توجّه و عنایت خاص به خادم یا خادمان مسجد و سعی در رفع مشکلات مربوطه.

29 . برنامه ریزی سالانه وتهیّه تقویم اجرایی برگزاری مراسم و فعّالیت های فرهنگی مسجد در جهت تعظیم شعائر اسلامی.

30 . افزایش بهره وری و نقش آفرینی مسجد و بالا بردن میزان استفاده از مسجد با برگزاری مراسم تحویل سال، جشن تکلیف، مراسم عقد، مسابقه و تلاش در جهت تأسیس صندوق قرض الحسنه و ارایه خدمات درمانی در صورت امکان.

31 . تقویت فعّالیت های اسلامی در مسجد و محدوده آن با مشارکت دادن همگان و تقسیم کار بین آنان.

32 . سعی در جهت فعال ساختن مسجد با عنایت به برنامه های کلی و اجرایی مرکز رسیدگی به امور مساجد.

35 . برقراری ارتباط با دبیراجرایی حوزه و شرکت فعال در جلسات ماهانه آن و ارایه گزارش کار ماهانه فعالیت مسجد.

36 . برقراری ارتباط با مراکز فرهنگی، تبلیغی و مرکز نیروی مقاومت جهت هماهنگی و جذب امکانات فرهنگی.

37 . برقراری ارتباط با افراد برای خودکفا نمودن مسجد از نظر مالی.

38 . برقراری ارتباط عاطفی و دعوت از افرادی که دارای مشکلات فرهنگی، اخلاقی و... هستند، برای گفتگو به منظور هدایت آنان.

39 . ارایه مشاوره و برقراری ارتباط هدایتی با افراد و خانواده ها در صورت لزوم و اختصاص مکان و زمان مناسب جهت پاسخ به سؤالات شرعی، اخلاقی و معنوی مردم و ارایه رهنمودهای لازم به آنان.

40 . حضور و مشارکت در مجالس شادی و عزای نمازگزاران و دیگر مردم منطقه و اهتمام نسبت به امور عاطفی آنان.

«و لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَ الْیَوْمَ الاْخِرَ وَ ذَکَرَ اللّهَ کَثیرا».(1)

«هر آینه برای شما در پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم الگویی نیکو است برای آنان که به خداوند وروز قیامت امید دارند و خداوند را بسیار یاد می کنند».

در روایات نیز ما را به گام گذاشتن در جای پای آن حضرت، فرا خوانده اند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

«اِنّی لاََکْرَهُ لِلَّرجُلِ اَنْ یَمُوتَ وَ قَدْ بَقِیَ خُلَّةٌ مِنْ خِلالِ رَسوُلِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلم لَمْ یَاْتِ بِها».(2)

«من نمی پسندم فردی از دنیا برود در حالی که سنّتی از سنت های پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمباقی مانده که او آن را انجام نداده باشد».

پیروی از سنت و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، اگر چه برای همگان ممکن، میسّر و لازم است، ولی برای موفقیت امام جماعت در مسئولیت بس خطیر و مهمی که برعهده گرفته است، از لزوم و ضرورتی مضاعف و دوچندان برخوردار است و تخلّف از آن به هیچ وجه پذیرفته نخواهد بود. سعدی چه زیبا سروده است:

ص: 184

در این بحر جز مرد داعی نرفت.

گم آن شد که دنبال راعی نرفت.

کسانی کزین راه برگشته اند.

برفتند بسیار و سرگشته اند.

خلاف پیمبر کسی ره گزید.

که هرگز به منزل نخواهد رسید.

مپندار سعدی که راه صفا.

توان رفت جز پیِ مصطفی(1)

اینک به برخی از اصول کلی سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در دو بخش توجه نمایید:

«اِنَّ اللّهَ تَعالی یُبْغِضُ الْوَسَخَ وَالشَّعَث».(1)

«همانا خداوند متعال کثیفی و ژولیدگی را دشمن می دارد».

پیامبر با صراحت هشدار داده، می فرمود:

«لایُدْخِلُ الْجَنَّةَ اِلاّ نَظیف».(2)

«به بهشت وارد نمی شود مگر شخص نظیف و پاکیزه».

«کانَ رَسَوُلُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلم اِذا اَکَلَ مَضْمَضَ فاهُ وَ قالَ: اِنَّ لَهُ دَسِما».(1)

«همواره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بعد از غذا، آب در دهانش مضمضه می نمود و می فرمود: غذا چربی دارد».

همچنین بعد از غذا خوردن خلال می کرد تا باقی مانده غذا در دهانش باقی نماند:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلم یَتَخَلَّلُ».(2)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم همیشه خلال می کرد».

همچنین پیامبر همواره دندان هایش را مسواک می زد؛ امام باقر علیه السلام می فرماید:

«اِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلم کانَ یُکْثِرُ السِّواکَ».(3)

«همانا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمبسیار مسواک می نمود».

گفتنی است در روایات مسواک زدن قبل از برگزاری هر نماز بسیار

سفارش شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«رَکْعَتانِ بِمِسْواکٍ اَفْضَلُ مِنْ سَبْعینَ رَکْعَةٍ بِغَیْرِ مِسْواکٍ».(4)

«دو رکعت نماز با مسواک از 70 رکعت نماز بدون مسواک برتر است».

ص: 187

و یارانش نیز امر می کرد که بهترین لباس خود را بپوشند».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بیشتر اوقات لباس سفید می پوشید و می فرمود:

«لَیْسَ مِنْ ثِیابِکُمْ شَی ءٌ اَحْسَنُ مِنَ الْبَیاضِ فَالْبِسُوهُ».(1)

هیچ لباسی زیبا و نیکوتر از لباس سفید نیست. پس لباس سفید بپوشید».

آن حضرت از رنگ تیره جز در پاره ای از موارد کراهت داشت:

«کانَ رَسوُلُ اللّهِ یَکْرَهُ السَّوادَ اِلاّ فی ثَلاثٍ اَلْخُفِّ وَ الْعِمامَةِ وَ الْکِساءِ».(2)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از رنگ سیاه کراهت داشت مگر در سه چیز، کفش، عمامه و عبا».

اگرچه آراستگی وظیفه همیشگی است، اما برای نماز و رفتن به مسجد برآن تأکید بیشتری شده است؛ قرآن مجید می فرماید:

«خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ».(3)

«زینت های خود را در هر مسجد برگیرید».

امام حسن مجتبی علیه السلام هرگاه برای نماز بر می خواست، بهترین لباسش را

ص: 189

می پوشید، به او گفتند: یابن رسول اللّه ! چرا بهترین لباست را می پوشی؟ فرمود: خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، من خود را برای خداوند می آرایم چرا که خداوند فرموده است:

«زینت های خود را در هر مسجد برگیرید. بنابراین دوست دارم زیباترین لباسم را بپوشم».(1)

در برخی روایات منظور از برگرفتن زینت در مسجد، شانه زدن موها به هنگام هر نماز واجب و مستحب معرفی شده است.(2)

بدینسان لباس سفید، نگاه در آیینه برای آراسته نمودن و تزیین خویش همچنین شانه کردن موها، سیره حسنه پیامبر است و نامرتب بودن، ژولیدگی، به هم ریختگی مو و محاسن، بی توجّهی به وضعیت ظاهری، امری ناپسند و مبغوض خداوند متعال است. بنابر این امام جماعت به عنوان الگوی نمازگزاران، باید بهترین و زیباترین لباس خویش را بپوشد و سر و روی خود را شانه بزند و با وضعی آراسته به سوی مسجد برود.

ص: 190

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم همواره دستش را بعداز غذا می شست تا آنها را پاکیزه سازد و بوی آنچه میل نموده به مشام کسی نرسد».

استفاده فراوان از عطر و مشک و پرهیز از هرگونه بوی ناپسند، سیره همیشگی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امامان علیهم السلام بوده است، ولی آنان برای حضور در مسجد و اقامه نماز، به صورت خاص و ویژه، خود را معطّر می نمودند؛ به عنوان نمونه در مورد امام سجاد علیه السلام آمده است:

«کانَتْ لِعَلِیِّ ابْنِ الْحُسَیْنِ قارُورَةُ مِسْکٍ فی مَسْجِدِهِ فَاِذا دَخَلَ لِلصَّلاةِ اَخَذَ مِنْهُ فَتَمْسَحَ».(1)

«امام سجاد علیه السلام ظرفی از مشک در مسجدِ خویش داشت، هرگاه برای نماز وارد آن می شد از آن مشک برمی داشت و خویش را معطّر می نمود».

امام صادق علیه السلام در توصیه به استفاده از عطر به هنگام اقامه نماز می فرماید:

«رَکْعَتانِ یُصَلِّیهِما مُتَعَطِّرٌ اَفْضَلُ مِنْ سَبْعینَ رَکْعَةٍ یُصَلّیها غَیْرُ مُتَعَطِّرٍّ».(2)

«دو رکعت نمازی که انسان با زدن عطر بجای می آورد از هفتاد رکعت که بدون عطر بخواند ثوابش بیشتر است».

ص: 193

سلام می کرد در حالی که به آنها خوراکی نیز می داد».

گفتنی است در سلام باید به برخی از امور توجه داشت:

«کانَ رَسُولَ اللّهِ یُسَلِّمُ عَلَی النِّساءِ وَیَرْدُدْنَ عَلَیْهِ السَّلامَ».(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به زنان سلام می کرد و آنان نیز به او جواب می دادند».

ولی امام علی علیه السلام از سلام کردن به زنان جوان کراهت داشت.(2)

خداوند به همگان دستور می دهد:

«فَاِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتا فَسَلِّمُوا».(3)

«وقتی وارد خانه ای شدید، سلام کنید».

و اگر دیگران به شما سلام کرده و تحیّت گفتند:

«وَ اِذا حُیِّیْتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِاَحْسَنِ مِنْها اَوْ رُدُّوها».(4)

«اگر تحیّتی به شما عرضه شد، نیکوتر یا حداقل به همان صورت، پاسخ دهید».

براستی چرا برخی این سیره حسنه را کنار گذاشته و علیرغم فرمان صریح خداوند به دیگران سلام نمی کنند؟ چرا این سیره پیامبر در بین مسلمین فراموش

ص: 195

گشته است؟ و حتّی به طور شایسته پاسخ سلام یکدیگر را نمی دهند؟ آیا اُبهّت را در روی گرداندن از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم جستجو می کنند؟ یا تکبر را با هیبت و اُبهّت اشتباه گرفته اند! پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«اَبْخَلُ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ».

«بخیل ترین مردم کسی است که در سلام کردن بخل ورزد».(1)

«همانا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلموقتی ابوجهل را ملاقات نمود، ابوجهل با او مصافحه نمود».

ابی الدرداء می گوید:

«اِذا حَدَّثَ بَحَدیثٍ تَبَسَّمَ فی حَدیثِهِ».(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمهنگامی که سخن می گفت، لبانش متبسّم بود».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در برابر ناراحتی و چهره غمناک یارانش، بی تفاوت نبود بلکه سعی می کرد با شوخی و مزاح، آنها را شاد و خوشحال کند: در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می خوانیم:

«وَ لَقَدْ کانَ النَّبی یُداعِبُ الرَّجُلَ یُریدُ بِهِ اَنْ یَسُرَّهُ».(2)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برای خوشحال نمودن افراد با آنان شوخی می نمود».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم افزون بر مهربانی در برخورد با دیگران، از احوال مسلمانان پرس و جو می کرد و به دیدار آنها می شتافت:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ یَتَعاهَدُ الاَْنْصارَ وَ یَعُودُهُمْ وَ یَسْأَلُ عَنْهُمْ».(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به دیدار یاران می شتافت و در باره اوضاع و احوال آنان سئوال می نمود».

اَنس می گوید:

«کانَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله وسلم اِذا فَقَدَ الرَّجُلَ مِنْ اِخْوانِهِ ثَلاثَةَ اَیّامٍ، سَأَلَ عَنْهُ فَاِنْ کانَ غائِبا دَعا لَهُ وَ اِنْ کانَ شاهِدا زارَهُ وَ اِنْ کانَ مَریضا عادَهُ».(2)

«اگر سه روز یکی از اصحاب را نمی یافت، در باره او سؤال می کرد؛ اگر به مسافرت رفته بود، برایش دعا می کرد و اگر در شهر حاضر بود، به دیدارش می رفت و اگر مریض شده بود، به عیادتش می شتافت».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به کسانی که با او صحبت می کردند، به طور کامل توجّه می کرد:

«لَمْ یَکُنْ اَحَدٌ یُکَلِّمَهُ اِلاّاَقْبَلَ اِلَیْهِ بَوَجْهِهِ ثُمَّ لایُصْرِفُهُ عَنْهُ حَتّی یَفْرَغَ مِنْ حَدیثِهِ وَ کَلامِهِ».(3)

ص: 199

«هیچ کس با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمسخن نمی گفت مگر آن که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با تمامی چهره به سوی او توجّه می نمود و تا آن شخص، از سخن و گفتارش باز نمی ایستاد،

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم صورت خود را از او برنمی گرداند».

همچنین در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنین آمده است:

«کانَ اِذا لَقِیَهُ واحِدٌ مِنْ اَصْحابِهِ قامَ مَعَهُ فَلَمْ یَنْصَرِفْ حَتّی یَکُونَ الرَّجُلُ یَنْصَرِفُ عَنْهُ وَ ماقَعَدَ اِلی رَسُولِ اللّهِ رَجُلٌ قَطُّ فَقامَ حَتّی یَقُومَ».(1)

«اگر یکی از یاران و اصحاب، به دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می آمد، حضرت در کنار او می ایستاد و تا آن صحابی برنمی گشت،آن حضرت از اومنصرف نمی شد و هیچ گاه کسی که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نشسته بود، از جایش

برنمی خاست، مگر آن که حضرت نیز به احترام او برمی خاست».

پیامبر برای تحکیم روابط به دیگران هدایایی تقدیم می کرد و هدیه را هر چند کوچک و ناچیز بود، می پذیرفت:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلم یَاْکُلُ الْهَدْیَةَ وَ لا یَاْکُلُ الصَّدَقَةَ وَ یَقُول: تَهادُّوا فَاِنَّ الْهَدْیَةَ تَسِلُ السَّخائِمَ وَ تَجْلی ضَغائِنَ الْعَداوَةِ

ص: 200

وَ الاَْحْقادِ».(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از آنچه به او هدیه شده بود، میل می کرد، ولی از صدقه نمی خورد و می فرمود: به یکدیگر هدیه دهید؛ زیرا هدیه، کینه ها را از بین می برد و حقد و دشمنی را می زداید».

همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از دیگران دعوت می نمود و به اطعام آنان می پرداخت و بدین کار توصیه می فرمود:

«کانَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه و آله وسلم یَقوُل: مِنْ مُوجِباتِ مَغْفِرَةِ الرَّبِ عَزَّوَجَلَّ اِطْعامُ الطَّعامِ».

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم همواره می فرمود: یکی از عوامل بخشش خداوند، اطعام و غذا دادن به دیگران است».(2)

و دعوت افراد و حتّی بردگان را برای امور مختلف می پذیرفت و اجابت می نمود؛ در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می خوانیم:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ یُجیبُ الدَّعْوَةَ».(3)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم همواره دعوت دیگران را اجابت می فرمود».

ص: 201

در توصیف دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنین آمده است:

«وَ یُجیبُ دَعْوَةَ الْمَمْلوُکِ عَلی خُبْزِالشَّعیرِ».

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دعوت بردگان را حتّی برای خوردن نان جو می پذیرفت».

و از آنجا که شرکت در شادی و غم مردم، رابطه و پیوند مستحکم و صمیمی با آنان ایجاد می کند و قلوب آنان را مجذوب می سازد، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به عیادت بیماران می شتافت و در تشییع مردگان حضور می یافتم:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسلم یَعُودُ الْمَریضَ و یَتْبَعُ الْجِنازَةِ».(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از بیماران عیادت می نمود و در تشییع جنازه حاضر می شد».

این سیره، مختص رسول خدا نیست بلکه یک وظیفه دینی است؛ ابن وهب از امام صادق علیه السلام پرسید: با افرادی که با ما معاشرت دارند، چگونه رفتار کنیم؟ حضرت چنین پاسخ فرمود:

«تُؤَدُّونَ الاَْمانَةَ اِلَیْهِمْ وَ تُقیمُونَ الشَّهادَةَ لَهُمْ وَ عَلَیْهِمْ وَ تَعوُدوُنَ مَرْضاهُمْ وَ تَشْهَدوُنَ جَنائِزَهُمْ».(2)

«امانت آنان را به آنها بازگردانید، به نفع یا به ضرر آنها شهادت دهید، بیماران را عیادت و در تشییع جنازه هایشان شرکت نمایید».

ص: 202

براستی چرا برخی از برقراری ارتباط صمیمی و عاطفی و انس گرفتن با دیگران برای هدایت آنان استفاده نمی کنند؟ و فکر می کنند می توانند با سخنرانی، افراد را اصلاح و هدایت نمایند؟ آیا توجه ندارند که آدمی، سخن کسی را که دوست دارد، بهتر می پذیرد؟

* در معاشرت ها خواه در سفر یا در حضر، پایش را نزد دیگران دراز نمی کرد:

«ما رُأِیَ مُقَدِّما رِجْلَهُ بَیْنَ یَدَیْ جَلیسٍ لَهُ قَطُّ».(1)

«هرگز دیده نشد که پایش را در مقابل کسی که نزد او نشسته، دراز کند».

* در راه رفتن همیشه از اصحاب و یاران خود پیشی نمی گرفت:

«کانَ رَسُوُلُ اللّهِ فی بَعْضِ اْلاَوْقاتِ یَمْشی مَعَ الاَْصْحابِ فَیَأْمُرُهُمْ بِالتَّقَدُّمِ وَ یَمْشی فی غِمارِهِمْ».(2)

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وقتی با اصحاب قدم می زد، گاه آنان را امر می کرد بر او پیشی بگیرند و پشت سر آنان حرکت می کرد».

آری چنین بود که هر کس با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم معاشرت می نمود، او را دوست می داشت.

قرآن مجید در این باره می فرماید:

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّا غَلیظَ اْلقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْلَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الاَْمْرِ فَاِذا

ص: 204

عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ».(1)

«ای پیامبرگرامی! به موجب رحمت الهی، نسبت به مردم اخلاق نرم و ملایمی داری. اگر تو خشن و تندخو بودی، از اطرافت پراکنده می شدند! آنان را ببخش و برایشان استغفار کن و با آنان مشاوره نما

و آنگاه که مصمم گشتی برخدا توکل کن».

اینک به سیره عبادی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلماشاره می گردد:

«پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم همواره ماه شعبان را روزه می گرفت و آن را به ماه رمضان متّصل می کرد».

مَحْمُوداً».(1)

«و پاسی از شب را بیدار و متهجّد باش و نماز نافله شب را بر پا دار، باشد که خداوند تو را به مقام محمود (شفاعت) مبعوث گرداند».

این دستور الهی، در سوره مزّمل با تفصیل بیشتری مورد تأکید قرار گرفته است:

«قُمِ اللَّیْلَ اِلاّ قَلیلاً نِصْفَهُ اَوِانْقُصْ مِنْهُ قَلیلاً اَوْزِدْعَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْانَ تَرْتیلاً اِنّاسَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً اِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْأً وَاَقْوَمُ قیلاً اِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحًا طَویلاً وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ اِلَیْهِ تَبْتیلاً».(2)

«شب را به نماز و طاعت خدا برخیز مگر کمی، نصف آن یا چیزی کمتر از نصف، یا بر نصف بیفزای

و به تلاوت قران با توجّه کامل بپرداز. ما به زودی گفتار سنگینی را بر تو القاء می کنیم. همانا نماز شب گام محکم و گفتار استوار و بهترین شاهد اخلاص درون و صدق دعوی ایمان است. تو را روز روشن کار وسیع است و دائم نام خدا را یاد کن و از غیر او علاقه ات را قطع کن و به او بپرداز».

ص: 210

برای ورود به مسجد، باید نخست پای راست را داخل مسجد گذاشت و با توجّه و حضور قلب، این دعا را خواند:

«بِسْمِ اللّهِ وَ السَّلامُ عَلی رَسوُلِ اللّهِ، سَلامُ اللّه وَ سَلامُ مَلائِکَتِهِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَالسَّلامُ عَلَیْهِمْ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ، رَبِّ اغْفِرْلی ذُنُوبی وَ افْتِحْ لی اَبْوابَ فَضْلِکَ».(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هرگاه داخل مسجد می شد، می فرمود:

«اَللّهُمَّ افْتِحْ لی اَبْوابَ رَحْمَتِکَ».(2)

می فرماید:

«تَأْخیرُ الصَّلاةِ عَنْ اَوَّلِ وَقْتِها بِغَیْرِ عُذْرٍ».(1)

«مقصود آیه شریفه، کسانی هستند که نماز را بدون عذر از اول وقت تأخیر می اندازند».

بنابراین امام جماعت باید رفت و آمد خود را به گونه ای برنامه ریزی نماید که دقایقی قبل از وقت نماز، در مسجد حضور داشته باشد تا بتواند اوّل وقت، نماز را اقامه کند.

برابر روایات، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم پس از تکبیره الحرام در آغاز نماز قبل از قرائت حمد می فرمود:(1)

«وَجَّهْتُ وَجْهی لِلَّذی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الاَْرْضَ حَنیفا وَ ما اَنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ اِنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ لا شَریکَ لَهُ وَ بِذلِکَ اُمِرْتُ وَ اَنَا اَوَّلُ الْمُسْلِمینَ».(2)

آنگاه استعاذه نموده، می فرمود:

«اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ».(3)

سپس بسمله را بلند می گفت و در بیان علت آن می فرمود:

«اَتانی جِبْرِئیلُ فَعَلَّمَنی الصَّلاةَ فَقَرَأَ «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» فَجَهَرَ بِها».(4)

«جبرئیل وقتی نماز را به من تعلیم نمود، «بسم اللّه الرحمن الرحیم» را قرائت نمود و آن را با صدای بلند ادا نمود».

ص: 215

آرامش بدن، پرهیز از بازی نمودن با اعضاء و جوارح و سر به زیر افکندن و به موضع سجده نگریستن، از نشانه های خشوع شمرده شده است.(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«مِنْ تمامِ الصَّلوةِ سُکُونُ الاَْطْرافِ».(2)

«یکی از نشانه های کامل بودن نماز، آرامش اعضا و جوارح است».

امام علی علیه السلام می فرماید: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مردی را دید که در نماز با ریش خود بازی می کرد، فرمود:

«اِنَّهُ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوارِحُهُ».(3)

«اگر قلبش خاشع می بود، اعضاء و جوارح او نیز خشوع می داشت».

امام علی علیه السلام می فرماید:

«لا یَعْبِثِ الرَّجُلُ فی صَلاتِهِ بِلِحْیَتِهِ وَ لا بِما یَشْغُلُه عَنْ صَلاتِهِ».(4)

«نباید انسان در نماز با ریش خود و نه با آنچه او را از نمازش باز می دارد، بازی نماید».

ص: 217

همچنین از به چپ و راست نگریستن و به غیر خدا التفات و توجّه نمودن در نماز نهی شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«لا تَلْتَفِتُوا فی صَلاتِکُمْ فَاِنَّهُ لاصَلاةَ لِلْمُتَلَفِّتِ».(1)

«مبادا در نماز به راست و چپ یا به اشیا یا افراد دیگر التفات کنید، زیرا نماز کسی که به غیر خدا التفات می کند، کامل نیست».

در روایت دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده که فرمودند:

«مَنْ عَرَفَ مَنْ عَلی یَمینِهِ وَ شِمالِهِ مُتَعَمِّدا فِی الصَّلاةِ فَلا صَلاةَ لَهُ».(2)

«هر کس در نماز، شخصی را که سمت راست یا چپ اوست، از روی عمد بنگرد و بشناسد، پس نمازش کامل نیست».

نکته دیگر نبستن چشم به هنگام نماز است؛ زیرا ادب حضور در پیشگاه خداوند، اقتضا می کند آدمی با چشم باز ولی با خشوع تاّم، در محضر ربوبی سر به زیر افکند و بر محل سجده بنگرد. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«اِذا قامَ اَحَدُکُمْ فِی الصَّلاةِ فلایَغْمَضْ عَیْنَهُ».(3)

ص: 218

«آنگاه که یکی از شما برای نماز برمی خیزد، چشمش را نبندد».

نمی کنند مگر با کراهت».(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در مورد خمیازه کشیدن می فرماید:

«اِیّاکُمْ وَشِدَّةِ التَثاؤُبِ فِی الصَّلاةِ فَاِنَّها عَوَّةُ الشَیْطانِ».(2)

«از دهان دره نمودن در نماز بپرهیزید که کار شیطان است».

چُرت زدن نیز نمایانگر عدم آمادگی برای حضور نزد خداوند متعال است؛ وقتی از امام صادق علیه السلام در باره مفهوم آیه شریفه:

«وَ لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ اَنْتُمْ سُکاری».(3)

«به نماز نزدیک نشوید در حالی که مست هستید».

سؤال شد، آن حضرت در پاسخ فرمود:

«منظور، مستی خواب است».(4)

به نظر می رسد استحباب خواب قیلوله، برای رفع خستگی و به دست آوردن نشاط لازم و کسب آمادگی برای نماز است.

ص: 220

می نماید و قلب خویش را به امور دنیا مشغول نمی سازد. بدینسان مؤمنی نیست که با قلبش به سوی خداوند رو آورد مگر آن که خداوند نیز به سوی او اقبال و توجّه می نماید و بعد از آن که خداوند به او توجّه نمود، قلب های دیگران را نیز با محبّت به او متوجّه می سازد».

توجّه به مقام ربوبیت، دور ساختن افکار پراکنده و پریشان، پاک ساختن درون از حبّ دنیا و مظاهر آن، موجب توفیق و افزایش حضور قلب می باشد.(1)

است. اگرچه توجّه و یادآوری آن همه اَعمال ناپسند و نافرمانی خویش در برابر برخورداری از آن همه نعمت و رحمت های بی کران الهی، اشک را برگونه جاری می سازد ولی تباکی در نماز هم مطلوب شمرده شده است. شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید:

«عَنِ الرَّجُلِ یَتَباکی فِی الصَّلاةِ الْمَفْرُوضَةِ حَتّی یَبْکی».

«آیا جایز است انسان تباکی کند و به صورت گریه نماز بخواند تا به تدریج بتواند واقعا گریه کند؟».

حضرت فرمود:

«قُرَّةُ عَیْنٍ وَاللّهِ».(1)

«به خدا قسم چنین کاری نور چشم است».

بدون شک ائمه محترم جماعات با رعایت این سیره حسنه و پرهیز از طولانی شدن نماز و مراسم مربوط به آن می توانند تعداد بسیاری را جذب نمایند.

امام علی علیه السلام در نامه خود به مالک اشتر چنین فرموده اند:

«وَ اِذا قُمْتَ فی صَلاتِکَ لِلنّاسِ، فَلاتَکُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لا مُضَیِّعاً فَاِنَّ فِی النّاس ِ مَنْ بِهِ اِلعِلَّةُ وَ لَهُ الْحاجَةُ».(1)

«و آنگاه که با مردم نماز می گزاری و بر آنان امامت می کنی، آن قدر نمازت را طولانی مکن که موجب رانده شدن و بیزاری مردم گردد، و نه آن قدر سریع نماز بگزار که نمازت را ضایع گردانی؛ زیرا در میان مردم، بیمار وجود دارد و نیز کسانی هستند که دارای حاجت

و کاری هستند».

جهان است، جز با هدایت و مدیریت صحیح امام جماعت و همیاری پاکدلان روشن ضمیر، توانا و متعهدی که هیئت امناء نامیده می شوند، نمی تواند رسالت والا و بی بدیل خود را انجام دهد.

جایگاه این همیاری در اداره مسجد چنان رفیع است که در روایات آمده است:

«اِنَّ اللّه اِذا اَحَبَّ عَبْدًا جَعَلَهُ قَیِّمَ مَسْجِدٍ».(1)

«همانا خداوند آنگاه که بنده ای را دوست بدارد، او را متولی امور مسجدی قرار می دهد».

بدین جهت برای بهره برداری بهینه و ارتقای سطح کارکردی مسجد، لازم است که جمعی از اهل فلاح و صلاح، با شایستگی و تعهد لازم، مسئولیت اجرایی امور مختلف مسجد را بر عهده گرفته و تحت اشراف و هدایت و مدیریت امام جماعت آن مسجد، با همّتی بلند و با تلاشی برخاسته از اخلاص و روشن بینی و به صورتی پی گیر و مُجدّانه، مسجد را برای ایفای رسالت واقعی خویش، آماده سازند و با اقدامات خویش در برنامه های آن، تحولی شگرف در این پایگاه معنوی و مرکز عبادی به وجود آورده، آن را از آسیب های کنونی، خارج سازند.

اعضای هیئت امناء در کار گروهی خود در مسجد، باید به دو اصل وحدت فرماندهی و اصل وحدت جهت، توجه ویژه ای داشته باشند تا بتوانند گروهی

ص: 227

منظم، منسجم و موفق باشند؛ زیرا توجه به اصل وحدت فرماندهی این نکته را به آنان می آموزد که هر کس باید از یک مافوق دستور بگیرد و کارهایش را با او هماهنگ سازد و اصل وحدت جهت نیز این مطلب را بیان می کند که برای اجرای هر برنامه، باید یک مسئول، معیّن شود تا مدیر بتواند با هدایت همه فعالیت های معطوف به تحقق یک هدف معین، آنها را با هم هماهنگ سازد.(1)

بدینسان مشخص بودن مسئولیت هر یک از اعضا در امور مسجد و محور قرار دادن امام جماعت به عنوان مدیر و هماهنگ ساختن کارها با وی، نه تنها از از سر در گمی، بی نظمی و روی زمین ماندن امور می کاهد، بلکه از بروز اختلاف و تداخل در کار یکدیگر جلوگیری می کند.

7 - سکونت یا اشتغال به کسب در محل.

8 - حضور مداوم در برنامه های مسجد، بویژه در نماز جماعت و مراسمی که در مسجد برگزارمی گردد.

9 - داشتن وقت کافی جهت انجام امور محوله.

10 - عدم وابستگی به گروه ها و سازمان های غیرقانونی.

11 - حسن برخورد و توان نظارت بر امور مختلف مسجد.

12 - عدم سوء پیشینه و عدم اعتیاد به مواد مخدر.

7 - اجرای طرح های عمرانی در مسجد با استفاده از عناصر مجرّب.

8 - حفاظت از وسایل و اموال مسجد و نظارت بر حسن استفاده از موقوفات مطابق با نظر واقف.

9 - ساماندهی مسایل مالی مسجد از طریق دریافت عواید مستغلات و موقوفات مسجد و جمع آوری کمک های نقدی و غیرنقدی از طرق مختلف.

10 - ثبت دریافت ها و پرداخت ها و نگهداری اسناد مالی در دفاتر و انجام امور حسابداری و مربوط به آن.

11 - گزارش حوادث و اتفاّقات مسجد و محل به طور مرّتب به امام جماعت برای اطلاع و چاره اندیشی.

12 - افتتاح حساب جاری به نام مسجد در یکی از بانک های دولتی با امضای امام جماعت به طور ثابت و دو نفر از اعضای هیئت اُمناء به طور علی البدل.

13 - اختصاص مکانی برای فعّالیت های برادران بسیج و کانون فرهنگی در حد توان.

14 - انجام سایر اموری که از سوی امام جماعت ابلاغ می گردد.

15 - ارایه بیلان کار به طور ماهانه به امام جماعت.

16 - ارایه بیلان کار سالیانه که به امضای امام جماعت رسیده باشد، به سازمان امور مساجد.

ص: 230

ریاست عالی و معنوی هیئت امنا در هر مسجد با امام جماعت است و هیئت اُمناء دارای شش عضو با مسئولیت های ذیل است:

1 - دبیر هیئت اُمناء.

2 - مسئول امور اداری.

3 - مسئول امور مالی و حسابداری.

4 - مسئول امور فرهنگی و برگزاری مراسم.

5 - مسئول امور ساختمان، بهداشت و تجهیز مسجد.

6 - مسئول امور اجتماعی و خدمات.

تبصره: سزاواراست افزون بر اعضای فوق، مسئول پایگاه بسیج و مسئول کانون فرهنگی مسجد در جلسه هیئت اُمناء شرکت نمایند.

مختلف همچون دانش آموزان، کاسبان محل و زنان برای ایجاد پیوند بین مسجد و آن اقشار که به عنوان رابطین هیئت امنا با هر یک از آن اقشار به انجام کار و تلاش بپردازد، بسیار مطلوب است.

تبصره: در مساجدی که دارای موقوفات می باشند، برحسب نیاز و مورد و در صورت لزوم می توان برای مسایل موقوفات از افراد دیگری استفاده نمود.

با کمال تأسف ابزارهای نوین و مدرن تبلیغ و شیوه های جدید آن، بهره گیری از دانش روانشناسی برای انجام تبلیغ و استفاده از آخرین تجارب به دست آمده در این زمینه، سلاح کارآمدی است که دشمنان اسلام برای رسیدن به اهداف شوم و شیطانی خود به خوبی از آن استفاده می کنند، ولی باکمال تأسف ما برای اهداف مقدس خود نه تنها از آن بهره کافی نبرده ایم! بلکه هنوز در صدد شناخت دقیق و کامل آن برنیامده ایم!

با توجّه به این که یکی از وظایف مساجد، تبلیغ و اطلاع رسانی اموردینی می باشد، فراهم آوردن و فضاسازی معنوی و علمی برای نشر معارف قرآنی و روایی به جهان از طریق رایانه و با استفاده از ابزارهای تکنولوژی ارتباطات، جهت کاربردی کردن این مهم، مطالعه و تلاش بیشتری، ضروری به نظر می رسد ولی می توان به طور قطع گفت که این اقدام، کاری است که از نیروهای مردمی مساجد ساخته است. بنابر این عدم استفاده از تجهیزات رایانه ای و نرم افزاری با گسترش روزافزون تکنولوژی اطلاعات در جامعه جهانی و بسط و گسترش این پدیده در میان جوانان کشور، توجیهی جز کم کاری ما ندارد.

سومین نکته لزوم توجه هیئت امنای به احیای آموزش معارف عمیق اسلامی در مسجد است، زیرا مکاتب بشری، توسعه علمی و پیشرفت های صنعتی نتوانسته روح حقیقت جوی آدمی را در دوران معاصر، سیراب سازد، بشر همچنان با عطشی وصف ناپذیر، سرخورده از مکاتب مادی، رو به سوی دین نهاده و درمان دردهای خویش را از وحی انتظار دارد.

هیئت امنا به آسانی می تواند با برنامه ریزی مناسب، سنت بزرگ پیامبر

ص: 236

و امامان معصوم در آموزش عمومی و همگانی قرآن و حکمت از طریق مساجد را احیا کند. همچنین می تواند از طریق فرهنگ سازی قرآنی، با تهاجم فرهنگی دشمنان به مقابله عملی برخیزد و گامی بلند در جامعه سازی قرآنی بردارد.

همچنین می تواند با تقویت و غنی سازی کتابخانه مسجد و خرید کتب تازه نشر یافته، زمینه لازم برای تشویق مردم به کتابخوانی، تفکر و تدبر در متون دینی، پژوهش و تولید دانش و نظریه پردازی و نشر معارف اهل بیت از این طریق توسط مسجدیان را در آینده ای نه چندان دور فراهم سازد.

متأسفانه در حال حاضر حدود 95% مساجد فاقد کتابخانه مناسب می باشند و تنها 5% از مساجد کشور، دارای کتابخانه می باشند و همین تعداد اندک 5 درصد نیز از داشتن کتاب های جدید و متنّوع محرومند.

چهارمین نکته ای که باید بدان توجه کافی مبذول داشت، استعداد نقش آفرینی بی بدیل مساجد در ایجاد وحدت و همدلی امت اسلامی است.

برابر تقدیر الهی و بدون طراحی هیچ فرد یا افرادی، در سراسر جهان، مساجد شبکه ای گسترده، منسجم، درهم تنیده، قوی، با انگیزشی معنوی و با قبله و هدفی واحد را تشکیل داده اند و هر روز بدون هیچ گونه هزینه و تبلیغی و فقط در پی گفتن اذان، اجتماع و میتینگی بی نظیر با حضور و مشارکت جمعیتی کلان از مؤمنان را در اوقاتی منظم و مشخص برگزار می کنند و از چنان پشتوانه فکری و مالی مردمی برخوردارند که هرگز نمی توان برای آن بدیل و رقیبی به وجود آورد.

متأسفانه امت اسلامی تاکنون به دلیل پاره ای مشکلات نتوانسته و بهتر

ص: 237

است بگوییم نخواسته از این شبکه پویا و پایا و بی نظیر به صورت کارآمد استفاده نماید و بدین رو هم اینک جهان اسلام با مصایب و چالش هایی دردناک و رنج آفرینی همچون اختلافات مذهبی، کژاندیشی، افراطی گری، بحران هویت و عدم واکنش مناسب در برابر تهاجمات فرهنگی غرب، عدم حضور مناسب و در خور امت اسلامی در مسایل جهانی و بین المللی، عدم اتحاد مواضع در مسایل جهانی، اشغال نظامی کشور اسلامی عراق، حضور نظامیان بیگانه در برخی از کشورهای اسلامی، حمله ددمنشانه اسرائیل غاصب به مردم مسلمان فلسطین و لبنان و کشتار مردم بی دفاع و تخریب منابع زیربنایی، اساسی و اقتصادی آن سامان و... مواجه است!!

مکتب انسان ساز و بی بدیل اسلام از ظرفیت، استراتژی و برنامه لازم و مناسب برای سعادت امت اسلامی و رفع مشکلات و چالش های پیش گفته برخوردار است و خوشبختانه مسلمانان نیز کتاب، پیامبر6 ، اعتقادات، قبله، اخلاقیات، عبادات و مناسک مشترک بسیاری دارند که می توانند در سایه اتکا به آن مشترکات، با عزت و استواری به جایگاه مناسب و در خور این امت بزرگ الهی دست یابند و در این میان، بهترین محور وحدت، قرآن و سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم و محبت اهل بیت علیهم السلام و عالی ترین و زیباترین پایگاه وحدت، «مسجد» می باشد.

هیئت امنای هر مسجد باید با طراحی برنامه های مناسب در جهت انسجام امت اسلامی حرکت کند و شبکه گسترده مساجد را برای پیوستن و متصل شدن به یکدیگر مهیا سازد و کارکردهای مسجد را از منظری جهانی بنگرد. در آن

ص: 238

صورت است که می توان حل بسیاری از مشکلاتِ امت بزرگ اسلامی را از طریق مساجد، انتظار داشت و پی گیری نمود.

در زمینه مذهبی تنها رادیو واتیکان با 30 زبان زنده دنیا، در شبانه روز بیش از بیست ساعت برنامه ارایه می کند و بالغ بر پنج هزار نوع نشریه با تیراژ دو میلیارد نسخه و اعزام صد و پنجاه هزار مُبلِّغ، در سراسر جهان به تبلیغ مسیحیت می پردازد! علاوه بر فعّالیت های موجود، واتیکان در نظر دارد با استفاده از سه ماهواره، تمامی کره زمین را تحت پوشش برنامه های تلویزیونی تبلیغات مسیحیت قرار دهد.

آیا می دانید تنها یکی از سازمان های فعال مذهبی مسیحیت، سازمانی است موسوم به کاریتاس، که در ظاهر هدف آن کمک رسانی به مردم و در واقع مأموریت اصلی آن تبلیغات مذهبی مسیحیت و مسیحی کردن افراد است. این سازمان که در 150 کشور شعبه دارد و هزینه های خود را از مازاد هزینه های کلیسا و کمک های مردمی و جمع آوری اعانه های خیریه تأمین می نماید، با داشتن پانصد هزار نفر کارمند و دو برابر این تعداد نیروهای قراردادی توانسته است تأثیری گسترده در بین مردم و دانشگاهیان بسیاری از کشورها داشته باشد؟

آیا می دانید این سازمان، با برنامه ریزی گسترده و دقیق، فعالیت هایی را انجام می دهد که آدمی از شنیدن آنها به شگفت درمی آید:

1 . ارائه مشاوره به دانش آموزان سال آخر برای تعیین رشته تحصیلی تا بتوانند رشته مورد علاقه خود را انتخاب و با انگیزه بیشتر به تحصیل خویش ادامه دهند.

2 . آشنا کردن دانشجویان با یکدگر از طریق برگزاری جشن ها و مراسم دیگر.

ص: 240

3 . کمک رسانی به دانشجویان برای پیدا کردن مسکن و سکونت دادن دانشجویان در بین خانواده های مسیحی قابل اعتمادی که اعلام آمادگی کرده اند.

4 . پاسخ به سؤالات مذهبی به صورت حضوری یا تلفنی، برگزاری سمینارهای مذهبی، بحث و گفتگوی دینی و تبادل نظر در این زمینه در زمان حداقل یک بار در هر ماه با پذیرایی و صرف چای و شیرینی.

5 . ارایه خدمات آموزشی، برگزاری دوره های آموزش زبان، آموزش هنرها، امکان مطالعه نشریات، استفاده از کامپیوتر و... .

6 . دعوت برای اقامت یک شبه دانشجویان در اقامتگاه راهبان مسیحی جهت آشنایی آنها با نحوه زندگی آنها.

7 . ایجاد اشتغال برای دانشجویان در تعطیلات بین ترم ها.

8 . تحت پوشش قرار دادن دانشجویان متأهل و ایجاد مهد کودک رایگان در دانشگاه.

9 . ارایه خدمات در مسافرت های دانشجویی (خانواده هایی که به مسافرت می روند، مقصد خود را و تعداد جای خالی اتومبیل خود را به کاریتاس اعلام می کنند و دانشجویانی که قصد عزیمت به همان مسیر یا مقصد را دارند، می توانند با آنان همراه شوند).

10 . دیدار از دانشجویان در منازل و خوابگاه ها.

11 . پخش کوپن های غذا در سالن های غذاخوری دانشگاه ها به طور رایگان جهت دانشجویان فقیر و نیازمند.

12 . شناسایی دانشجویان معتاد و بازپروری آنان.

ص: 241

آیا می دانید این سازمان با تبلیغات فراوان، به جذب هرچه بیشتر افراد پرداخته و فعالیت های خود را روز به روز گسترده تر می سازد.

آیا توجه داریم که حضور برنامه ریزی شده تبلیغی دشمن در تمامی عرصه های اطلاع رسانی، فرهنگی، هنری و عدم حضور فعّال ما در زمینه های فوق، موجب شده که دشمنان، نزد بسیاری از افراد، چهره نورانی اسلام و مسلمین را مشوّه جلوه دهند و در مقابل، ظلم و تبهکاری خویش را، تحت عناوین حقوق بشر و حمایت از آزادی توجیه و برخوردهای زشت و نادرست خود را زیبا ترسیم نمایند؟!!

آیا می دانید که استکبار جهانی برای انتشار مطالب خلاف واقع علیه اسلام به انواع اقدامات دست می زند. به عنوان نمونه، تنها انتشارات پنگوئن برای نگارش کتاب «آیات شیطانی»، به نویسنده مرّتد آن در آن تاریخ، هشتصد و پنجاه هزار دلار، حّق التالیف پرداخت کرد و علاوه بر آن انجمن سلطنتی انگلستان، جوایز دیگری به او اهداء نمود و در روزهای اخیر، تلاش کردند وجود متعفن و منفور او را با دادن نشان دولتی شوالیه مطرح سازند!!

براستی مسئولیت ما در مقابله با سیل این تهاجمات چیست؟

آیا نمونه های فوق، لزوم زمینه سازی برای حضور جدی جوانان در مسجد را آشکار نمی سازد؟

مگر قرآن کریم به ما پیام نداده است:

ص: 242

«مَنْ اَحْیی نَفْسا فَکَأنَّما اَحْیَی النّاسَ جَمیعا».(1)

«هر کس، شخصی را احیا و زنده کند، گویا همه مردم را احیا نموده است».

مگر در تفسیر نخوانده ایم که مقصود از احیاء و زنده کردن، یعنی گمراهی را هدایت کند؟

اهمیت هدایت افراد و پاداش آن به گونه ای است، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هنگام اعزام علی علیه السلام به سفر تبلیغی به او می فرماید:

«وَ اَیْمُ اللّهِ لَئِنْ یَهدِیِ اللّهُ عَلی یَدَیْکَ رَجُلاً واحِدا خَیْرٌ لَکَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ».(2)

ای علی! به خداوند سوگند می خورم اگر خداوند به وسیله تو یک نفر را هدایت کند، برای تو از هر آن چه آفتاب بر او می تابد، یعنی «تمام دنیا» بهتر است».

هیئت امنا که مسئولیت اداره مهم ترین کانون معنوی را پذیرفته است، باید درصدد برآید اصول و شیوه های تبلیغ در عصر حاضر را دریابد. امام علی علیه السلام به کمیل می فرماید:

«یا کُمیلُ ما مِنْ حَرَکَةٍ اِلاّوَ اَنْتَ

مُحْتاجٌ فیها اِلَی اْلمَعْرِفَةِ».(3)

ص: 243

«هیچ حرکتی نیست مگر آن که تو در آن به شناخت نیازمند هستی!».

برای موفقیت در این مسئولیت، علم و آگاهی، مهربانی و صمیمیت، تواضع و انعطاف پذیری، اخلاص و عدم توقع پاداش، توکل بر خداوند، اعتماد به نفس، شجاعت و دلسوزی، سعه صدر و استقامت، آراستگی، نظم و نرم خویی ویژگی هایی است که باید خود را بدان آراست.

با نام خدا و در جهت او، توجّه به موقعیت، شناخت زمان، مکان و مخاطب، مطابق بودن با نیاز، توجه به نیازهای اساسی و نهاد فطری انسان، رعایت اعتدال و توازن، در نظر گرفتن اولویت ها، توجه به تدریجی بودن، نرم، همراه با ادب و احترام، دوری از افراط و تفریط، اصرار بیهوده، ،پیراسته از لغو، ناسزا و تعصّب های نابجا، پیام دینی را بهتر به مخاطبان جوان منتقل می کند.

شناخت ابزارهای تبلیغی همانند ایراد سخن و خطابه، کلاس، برگزاری همایش های منطقه ای و محلی، تشکیل میزگرد و جلسات پرسش و پاسخ، مسابقه، برگزاری نمایشگاه، ورزش، اردو، بازدید از آثار تاریخی و گردش های علمی، استفاده از رسانه های همگانی و فعالیت های هنری و استفاده مناسب و بجا از آنها در جذابیت برنامه ها بسیار مهم است.

گفتنی است قرآن کریم در تبلیغ آموزه های دینی از شیوه های گوناگونی استفاده کرده است:

1 - برانگیختن تفکّر یا پرورش عقلانی.

2 - شیوه غفلت زدایی.

ص: 244

3 - شیوه پرسش و پاسخ.

4 - شیوه مقایسه ای.

5 - شیوه معرفی الگو.

6 - شیوه القاء مستقیم.

7 - شیوه القاء غیرمستقیم.

8 - شیوه عملی.

9 - شیوه برانگیختن احساس کرامت انسانی.

10 - شیوه تلقین و تکرار.

11 - شیوه تحریک عواطف.

12 - شیوه تشویق و تهدید که ما نیز باید از آن شیوه ها در جای مناسب خودش، استفاده کنیم.

نیروهای تحت امر با هماهنگی امام جماعت.

10 - تشکیل کلاس های عقیدتی، سیاسی طبق دستورالعمل ابلاغی با هماهنگی امام جماعت.

11 - همکاری با ناحیه مقاومت، در برگزاری مانور.

12 - سازماندهی اعضای بسیج، در قالب طرح های مصوّب ابلاغی از رده مافوق.

13 - اداره و تقویت هسته های دفاعی و به کارگیری آنها در مأموریت های پایگاه با استفاده از عناصر ستادی و انجام پشتیبانی های لازم از آنان.

14 - مأمور نمودن هسته ها به ناحیه مقاومت بنا به دستور.

15 - فراخوانی واعزام بسیجیان مورد نیاز مأموریت های سپاه بنابه دستور.

16 - جذب و تشکل نوجوانان (زیر 15 سال) در پایگاه مقاومت، از طریق فعّالیت های آموزشی، فرهنگی، هنری، ورزشی و علمی به منظور ایجاد پشتوانه برای پایگاه مقاومت با هماهنگی هیئت اُمناء و امام جماعت.

17 - همکاری با مراکز ذیربط، در انجام امور امداد و کمک رسانی به مردم هنگام بروز بلایا و حوادث غیرمترّقبه از طریق نیروهای سازمان یافته، طبق دستورالعمل.

18 - به کارگیری اعضای پایگاه مقاومت، در زمینه های عمرانی، خدماتی، اجتماعی بنابه دستور.

19 - همکاری با مراجع انتظامی و قضایی به منظور برقراری امنیت، بنابه دستور.

ص: 247

20 - جمع آوری اخبار آشکار و شایعات و انعکاس به رده مافوق.

21 - به کارگیری نیروهای سازمان یافته، در امر برقراری پست های ایست و بازرسی و گشت براساس دستورالعمل ابلاغی.

22 - کمک در امر تهیه طرح های دفاعی محدوده پایگاه مقاومت.

23 - حفاظت و حراست از مسجدو محل استقرار پایگاه مقاومت.

24 - همکاری با حفاظت اطلاعات، در زمینه های امنیتی و حفاظتی پایگاه طبق دستورالعمل های ابلاغی.

25 - اجرای برنامه های حفظ و انسجام از طریق برگزاری اردوها و برنامه های ورزشی، فرهنگی و هنری.

26 - برنامه ریزی و هماهنگی لازم، جهت سرکشی نیروهای سازمان یافته از خانواده معظم ایثارگران و اجرای برنامه های انصارالمجاهدین با هماهنگی امام جماعت.

27 - تأمین مایحتاج مورد نیاز پایگاه مقاومت،از طریق کمک های مردمی و سپاه.

28 - جمع آوری کمک های مردمی «نقدی و جنسی»، جهت حوادث غیرمترقبه و پشتیبانی از جنگ، بنابه دستور و هماهنگی با امام جماعت.

29 - برگزاری و شرکت در مراسم و مناسبت ها با هماهنگی رده مافوق و امام جماعت.

30 - ارتباط و هماهنگی با امام جماعت مسجد به منظور پیشبرد مأموریت های پایگاه مقاومت.

ص: 248

31 - شرکت در جلسات و سمینارهای رده مافوق.

32 - برگزاری جلسات مستمر و منظّم با شورای پایگاه با حضور یا اطلاع امام جماعت.

33 - برگزاری جلسات با فرماندهان گروهان های سازمان یافته و رده های مقاومت.

34 - حفظ و نگهداری اموال پایگاه مقاومت.

35 - ارسال گزارش کار به طور مستمر، به ناحیه مقاومت.

36 - تلاش در جهت استقرار کامل فرهنگ و ضوابط اسلامی و جلوگیری از بروز انحرافات و اختلافات و ورود به دستجات و احزاب سیاسی در سطح ناحیه و پایگاه های مقاومت تحت امر براساس ابلاغیه حوزه نمایندگی ولی فقیه.

اذان و فراخوان و حضور مردم، پاکیزه و آماده سازی گردد به گونه ای که مردم به هنگام حضور در مسجد، با مکانی پاکیزه، نظیف، زیبا، معطّر و دلچسب، مواجه شوند.

بدون شک نظافت، خوشبو و زیبا نگه داشتن مسجد، نقش مؤثری در جلب و جذب افراد به خصوص قشر جوان و نوجوان به آن دارد. بنابراین ضرورت دارد انسانهای وارسته ای، افتخار خدمت در مساجد را پذیرا شوند که علاوه بر پخش اذان و اهمیّت دادن به امر نظافت و زیباسازی مساجد، با برخورد شایسته خویش، نمازگزاران را به سوی خانه خدا جذب نمایند.

گفتنی است خادم مطلوب، باید جوان، پر کار، خوش برخورد، خوش صدا، با تحصیلات دیپلم و آشنا به تعلیم و آموزش قرآن کریم و به مسایل بهداشتی آشنا باشد.

در موقعیت کنونی، به ذکر حداقل شرایط خادم بسنده می شود.

7 - رعایت شئونات و حریم قدسی مسجد.

8 - توانایی انجام وظایف محوله.

9 - عدم سوء پیشینه و عدم وابستگی به گروهک ها.

10 - عدم اعتیاد.

البته افزون بر خادم استخدامی، باید با تبیین جایگاه خادم از همگان به عنوان خادم افتخاری مساجد بهره گرفت.

8 - ارایه مشکلات مسجد به امام جماعت و هیئت اُمناء و سعی در رفع آن.

9 - پاسخ گویی به تلفن مسجد، در صورت نبودن هیئت اُمناء و یادداشت مطالب.

10 - شرکت در دوره های تربیت مربی قرآن کریم و فراگیری روش تعلیم قرآن و آموزش روخوانی قرآن به نوجوانان.

کند؛ پس نباید به قدری معطل کند که عرفا بگوید تأخیر کرده است.

8 - اگر انسان در وقت نماز و قبل از شروع آن متوجه شود جایی از مسجد نجس است مثلا ببیند چند قطره خون بر فرش مسجد ریخته است اگر وقت نماز وسعت دارد، تطهیر مسجد بر خواندن نماز مقدّم است. ولی اگر وقت نماز تنگ است؛ یعنی اگر بخواهد مسجد را تطهیر کند و بعد از آن نماز بخواند، تمام نماز یا قسمتی از آن پس از وقت خوانده می شود، نماز خواندن بر تطهیر مسجد مقدّم است.

9 - اگر در بین نماز متوجه شود یا یادش بیاید که مسجد نجس است اگر با تمام کردن نماز، تطهیر تأخیر نمی شود، مثلا در رکعت آخر نماز است یا وقت نماز تنگ است، باید نمازش را تمام کند و بعد از نماز، مسجد را تطهیر کند و در صورتی که تطهیر تأخیر می شود و وقت نماز هم وسعت دارد، باید نماز را رها کند و مسجد را تطهیر کند و بعد از آن، نمازش را بخواند.

10 - بردن عین نجس به مسجد مانند خون و چیزی که نجس شده مثلاً لباس نجس اگر بی احترامی به مسجد باشد، حرام است.

11 - توقف جنب و حائض و نفساء در مسجد «هر مسجدی باشد» حرام است.

12 - برای چنین افرادی گذاشتن چیزی در مسجد، هر چند از بیرون مسجد، حرام است.

13 - خوابیدن در مسجد مکروه است مگر در حال ناچاری.

14 - بنابراحتیاط واجب مسجد را نباید به طلا زینت نمایند.

ص: 255

15 - بنا براحتیاط واجب نباید صورت انسان و حیوان را در مسجد نقش کنند و نقاشی چیزهایی که روح ندارد مثل گل و بوته مکروه است.

25 - مستحب است مؤذن هنگام اذان گفتن: رو به قبله ایستاده، با طهارت، دست ها را به گوش بگذارد و با صدای بلند و کشیده اذان بگوید. و بین جملات اذان کمی فاصله دهد .آخر جملات وقف کند و در جملاتی که کلمه مبارک «اللّه » قرار دارد، «الف» و «ها» را به روشنی ادا کند.

26 - اذان و اقامه باید بعد از داخل شدن وقتِ نماز گفته شود و اگر عمدا یا از روی فراموشی قبل از وقت بگوید، باطل است.

27 - سزاوار نیست انسان بدون عذر نماز جماعت را ترک کند.

28 - حاضر نشدن در نماز جماعت از روی بی اعتنایی به آن جایز نیست.(1)

است، این نوع روابط اعتباری ازبین می رود و تنها مخلصان مسرورند:

«ینقلب الی اهله مسرورا».(1)

ولی اگر انگیزه فقط رفتار اداری بوده و بس و تحصیل خرسندی خداوند در نظر نبوده است، همه ضرر نموده اند و مدیر، کارکنان و... همه به شدت غمگین هستند؛ زیرا آنچه حق و صواب بوده فراهم نکرده اند تا بماند:

«ما عندکم ینفد و ما عنداللّه باق».(2)

«آنچه نزد شماست از بین می رود و آنچه نزد خداست باقی می ماند».

2 - تعهد ایجاب می کند که انسان به عهد خویش پایبند باشد و بدون هیچ کاستی به آن وفا کند زیرا هنگام محاسبه الهی، رعایت عهد مورد سؤال قرار می گیرد:

«و اوفو بالعهد ان العهد کان مسئولا».(3)

«به میثاق خود وفا کنید همانا عهد و پیمان مورد پرسش قرار می گیرد».

3 - قبول سمت و پست به منزله پذیرش امانت جامعه است و ادای امانت و واگذاری مسئولیت به افراد شایسته واجب و خیانت در امانت حرام است:

ص: 259

«ان اللّه یأمرکم ان تؤدّوا الامانات الی اهلها».(1)

«خداوند به شما امر می کند که هرگونه امانتی را به صاحب آن برگردانید».

4 - کم کاری، دریافت مال مشکوک و حرام، در حقیقت آتش خوردن است:

«الذین یأکلون اموال الیتامی ظلما انما یاکلون فی بطونهم نارا».(2)

«آنان که اموال یتیمان را از روی ستمکاری می خورند همانا در معده های خود آتش خورده اند».

5 - جاه طلبی و مال دوستی و ثروت اندوزی خطر بسیار بزرگی است که آدمی را تهدید می کند و چه بسا ایمان آدمی را از بین ببرد. پیامبر به اباذر فرمود:

«ای اباذر! دوستی مال و جاه، دین مرد را بیش از آن اندازه از بین می برد که دو گرگ خون آشام شبانه به آسایشگاه گوسفندان حمله برند و در بامداد چیزی از آن رمه باقی نگذارند».(3)

ص: 260

6 - انسان وارسته باید خویش را دائما در حضور خدا ببیند چنین انسانی وظیفه دارد هر روز صبحگاهان با خدا تجدیدعهد نماید و در طول روز از نیت و عملکرد خود مراقبت نماید و هر شامگاه به سنجش و محاسبه آنها اقدام نماید.

7 - انسان مسلمان باید خداوند را بر همه شئون، تصمیم گیری ها و گفتار و رفتارش شاهد و ناظر ببیند چنین انسانی اوّلاً از آلودگی و گناه کردن در حضور خدا اجتناب می نماید. ثانیاً کارهای شایسته را نیز تنها برای جلب رضایت آن ذات مقدس انجام می دهد.

8 - هر کس نسبت به یاد خداوند غفلت ورزید و حضور او را نادیده گرفت و برخود متکی شد به سختی و تنگنای زندگی گرفتار شده و به اندوه و ترس مبتلا می گردد:

«و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکاو نحشره یوم القیامة اعمی».(1)

«آن کس که از یاد من اعراض کند، در دنیا زندگی سختی خواهد داشت و روز قیامت نیز او را کور محشور می کنیم».

9 - با عنایت به ناپایداری جهان و مقام و ثروت آن، باید از فرصت به دست آمده برای خدمت استفاده نمود و خود را به تفاخر، غرور، فخرفروشی و استبداد رأی نیالود؛ بلکه مقام و ثروت را وسیله امتحان الهی دانست.

ص: 261

10 - باید همگان بدانیم که ریاست و عنوان، لباس و ثروت، شهرت و اعتبار اجتماعی، زینت انسان نمی شود و ارزشی برای او پدید نمی آورد. ارزش انسان به ایمان و شایستگی های علمی و اخلاقی اوست.

11 - اهمیت دادن امامان جماعت به برپایی نماز جماعت در اول وقت و حضور همیشگی شخص ایشان قبل از تشکیل صفوف نماز جماعت، هم توجه وی به انجام وظایف الهی و آداب را نشان می دهد و هم نمازگزاران را در مورد اهمیت نماز جماعت هشیار می سازد. قرآن کریم می فرماید:

«الذین ان مکنّاهم فی الارض اقاموا الصّلوة».(1)

«آنان که اگر به آنان در روی زمین قدرت و توانایی دادیم نماز را برپا می دارند».

12 - شکیبایی، اغماض، عفو و بخشش به ویژه در اموری که به شخص مدیر مربوط می شود، مدیریت را در حل مشکلات و مدیریت منابع انسانی، توانا و موفق تر می سازد. خداوند می فرماید:

«و ان تعفوا اقرب للتقوی».(2)

«و اگر ببخشایند به تقوی نزدیکتر است».

13 - ساده زیستی، پرهیز از تشریفات زاید، عدم استفاده از وسایل بیت المال در امور شخصی، حساسیت نسبت به رعایت قوانین و مقررات بویژه

ص: 262

در مسایل مالی برای زیر دستان درسی بزرگ و هشداری گران بهاست و آثار بسیار مطلوبی در بردارد.

14 - رعایت احترام و ادب در صدور فرمان و پاسخ مراجعه کنندگان، ضرورتی است که زمینه موفقیت بهتر را برای امام جماعت فراهم می سازد.

15 - امام جماعت مسجد باید از اظهار نظرهای بدون علم و اطلاع، قضاوت های زود هنگام و نسنجیده، و موضع گیری های اختلاف برانگیز به شدت اجتناب نماید تا بتواند وظایف اساسی خود را انجام دهد.

16 - امام جماعت مسجد نباید نزدیک بین باشد و یا با سوءظن به کارمندان، امور را سازمان دهد.

17 - امام جماعت مسجد نباید به صورت یکطرفه از دیگر کارگزاران و قدرشناس زحمات آنان نباشد.

18 - امام جماعت مسجد نباید منزوی باشد و از جوشش و برقراری روابط صمیمانه با همکاران خود اکراه داشته باشد.

19 - امام جماعت مسجد نباید تشریفاتی، ظاهر بین و تملق پسند باشد بلکه با توجه به عمق وظیفه، به نظریات دیگران توجه نشان دهد.

20 - امام جماعت مسجد نباید نسبت به حوزه مدیریت خود ناآگاه، غافل، دو دل یا در بسته باشد زیرا هر یک از این امور، انجام وظیفه را برایش دشوار و در برخی موارد غیرممکن خواهد ساخت.

21 - امام جماعت مسجد باید فرصت را غنیمت بشمارد، به هیچ وجه کار امروز را به فردا موکول ننماید.

ص: 263

22 - امام جماعت مسجد باید خوش اخلاقی، عفو و اغماض و انحطاف پذیری را با نظم و انضباط قاطعیت و اتقان در کار و عمل بیاموزد تا بتواند از ثمرات نیکوی آن صفات بهره مند شود. افراط و تفریط در هر مورد یا فرو افتادن در دامن یک طرف و گام برداشتن برخلاف دیگری امری نامطلوب و ناپسند است.

23 - مسجد باید نظیف ترین و زیباترین ساختمان هر منطقه باشد و همچون نگین انگشتر در میان ساختمان های هر محله بدرخشد. بنابراین سعی نمائید با اهمیت دادن به نظافت و زیبایی مسجد، آن را به محیطی شاداب، با طراوت، جذّاب و دلکش مبّدل سازید.

24 - ایجاد اشتیاق و استقبال عمومی و بویژه نسل جوان به مسجد و رفع مشکلات و موانع حضور آنان، به عنوان یک اقدام اساسی باید در دستور کار خدام قرار گیرد.

25 - مسجد باید محل انس، وحدت و همدلی و مشارکت همه مسلمانان باشد. طبق آیه شریفه:

« اِنّ اَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاس ».

«مسجد برای بهره برداری همه مردم ایجاد شده است».

بنابراین باید از انجام کارهایی که موجب اختلاف و سوءتفاهم می شود، همچنین اِعمال سلیقه شخصی و استبداد به رأی در مسجد و عدم توجه به نظریات دیگران در انجام امور آن، برخورد ناشایست با جوانان و نوجوانان که به تدریج مردم و نسل نو را پراکنده و مسجد را خلوت می سازد، خودداری نمود.

ص: 264

26 - مساجد صدراسلام در عرصه های مختلف زندگی مسلمانان، نقش برجسته ای ایفا می نمودند. با کمال تأسف هم اینک مسجد، تنها محل اقامه نماز جماعت آن هم برای تعداد محدودی و احیانا برگزاری مراسم ختم مردگان شده است؛ پس لازم است کوشش نماییم همچون صدراسلام، نقش مسجد در زندگی اجتماعی مردم به طور کمی و کیفی افزایش یابد و مراسم شاد نظیر جشن تکلیف، مراسم تحویل سال و اعطای جوایز مسابقات ورزشی نیز در مسجد برگزار شود. علاوه بر آن با کمال تأسف درب برخی از مساجد فقط هنگام نماز باز می گردد و پس از نماز بلافاصله بسته می شود. باید سعی نمود، ساعات باز بودن درب مسجد و حضور فعالانه مردم و جوانان در آن به طور چشمگیری افزایش یابد. زیرا تهاجم فرهنگی دشمن جدّی است و حفظ ارزش های معنوی و بقای نظام مقدّس جمهوری اسلامی در گرو ارتباط نسل جدید با مسجد و فرهنگ ناب اسلامی محمّدی صلی الله علیه و آله وسلم است.

27 - از بلندگوی بیرونی مسجد، فقط اذان پخش گردد و از پخش مراسم اقامه نماز جماعت، دعا، سخنرانی به طور جدّی اجتناب گردد. زیرا پخش مراسم فوق از بلندگوی بیرونی نه تنها سودمند نیست، بلکه موجب اذیّت همسایگان و ناراحتی آنان می گردد و در نتیجه حرام و از گناهان کبیره محسوب می گردد.(1)

قرآن کریم در کنار عبادت ما را به احسان نسبت به همسایگان فراخوانده و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: هر کس همسایه خود را بیازارد خداوند بوی بهشت را

ص: 265

بر او حرام می نماید و جایگاه چنین کسی جهنّم است و جهنم بد جایگاهی است و هرکس حق همسایه خود را ضایع نماید از ما (مسلمانان) نیست.(1) و امام صادق علیه السلام می فرماید: کسی که همسایه خویش را بیازارد ملعون است ملعون است.(2) براستی چرا و با کدام مجوّز شرعی و به چه انگیزه ای، برخی تا پاسی از شب گذشته، مراسم داخل مسجد را از بلندگوهای بیرون مسجد پخش می کنند؟

خداوندا به امامان جماعت مسجد، این پیشتازان عبادت و بندگی بیش از پیش توفیق کرامت فرما و تلاش صادقانه آنان را به لطف خویش به نیکوترین وجه قبول فرما!

ص: 266

13 - تئوریهای مدیریت، دکتر کمال پرهیزگار، نشر دیدار و نشر دوران، چاپ ششم 1375 .

14 - تاریخ پیامبر اسلام، آیتی، محمد ابراهیم، انتشارات دانشگاه تهران، 1369، چاپ پنجم.

15 - تحف العقول، ابی محمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبه الحرانی، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، 1404 ه. ق .

16 - تعالی سازمانی، باب نورتون، ترجمه گروه کارشناسان ایران، انتشارات کیفیت و مدیریت، چاپ اول 1381.

17 - تفسیر عیاشی، ابی النضر محمد بن مسعود العیاشی، المکتبه العلمیه، تهران، چاپ اول، 1380 ه ق.

18 - تفسیر قمی، ابی الحسن علی بن ابراهیم بن هاشم القمی، مطبعه النجف الاشرف.

19 - تهذیب الاحکام، ابی جعفر محمد بن الحسن (شیخ طوسی)، دارالتعارف بیروت، چاپ اوّل.

20 - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، موسسه الاعلمی للمطبوعات، لبنان.

21 - جامع الاخبار، مکتبة المبین، اصفهان.

22 - جامع الصغیر، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی، دارالفکر بیروت.

23 - حدیث مسجد، سید رضا شاکری، حیدر محمدی، ستاد عالی فرهنگی هنری مساجد، چاپ اول زمستان 1381.

24 - خصال، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (شیخ صدوق)، موسسه الاعلمی بیروت، چاپ اول.

25 - دعائم الاسلام، ابی حنیفه نعمان بن محمد، دارالمعارف مصر، چاپ سوم.

26 - راهنمای سرپرستان، مترجم ایرج صفا، انتشارات انستیتو ایز ایران، چاپ اول 1385 .

27 - رساله توضیح المسائل، امام خمینی.

28 - رفتار سازمانی، رابینز، استیفن پی، ترجمه دکتر علی پارسائیان و دکتر سید محمد اعرابی، دفتر پژوهش های فرهنگی تهران، 1380 .

29 - روانشناسی تربیتی، دکتر علی شریعتمداری، انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم 1369 .

ص: 268

30 - سازمان و مدیریت، فرزاد فخیمی، نشر هستان، چاپ اول 1379 .

31 - سنن ابن ماجه، ابی عبداللّه محمد بن یزید بن ماجه قزوینی، داراحیاءالتراث، چاپ اول.

32 - صحیح بخاری، ابی عبداللّه محمد بن اسماعیل البخاری، دارالفکر، 1401 .

33 - صحیح مسلم، ابی الحسین مسلم بن الحجاج القشیری النیشابوری، دارالحدیث قاهره، چاپ اوّل.

34 - عوالی اللئالی، محمد بن علی بن ابراهیم احسائی، مطبعه سیدالشهداء، قم، چاپ اول، 1403 ه. ق.

35 - غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد آمُدی، ترجمه محمدعلی انصاری قمی، دارالکتاب.

36 - فروع کافی، محمد بن یعقوب الکلینی.

37 - فصلنامه توسعه تکنولوژی، سال سوم، شماره نهم، زمستان 1384، مقاله بررسی عوامل موثر و ابعاد مختلف قصار الجمل فی العقائد و الاخلاق، علی مشکینی اردبیلی.

38 - کنزالعمال، علاءالدین علی المتقی بن حسام الدین الهندی، مکتبه التراث الاسلامی، بیروت، چاپ اوّل.

39 - گناهان کبیره، عبدالحسین دستغیب، انتشارات جهان، چاپ ششم.

40 - مبانی مدیریت اسلامی و الگوهای آن، علی کاظمی، نیل آب، چاپ اول 1381 .

41 - مجمع الزوائد و منبع الفوائد، نورالدین علی بن ابی بکر الهیثمی، دارالکتاب.

42 - مجموعه الاخبار.

43 - مدیریت استراتژیک، فرد آر. دیوید، دکتر وجه اللّه

قربانی زاده، بازتاب، چاپ دوم 1385 .

44 - مدیریت استراتژیک منابع انسانی، مایکل آرمسترانگ، دکتر سید محمد اعرابی و داود ایزدی، دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ دوم 1384 .

45 - مدیریت اسلامی، محمد حسن نبوی، موسسه بوستان کتاب، چاپ دهم 1385 .

46 - مدیریت اسلامی، مرکز آموزش مدیریت دولتی. تهران، بی تا.

47 - مدیریت رفتار سازمانی، علی رضائیان، انتشارات علم و ادب، تهران، 1379 .

48 - مدیریت زمان، روبرتا روش، ترجمه مژده شیرازی منش، امیر حسین فهیمی، حسام شهریاری، سید حسین اصولی، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ دوم، 1382 .

ص: 269

49 - مدیریت عمومی، دکتر سید مهدی الوانی، نشر نی، چاپ دهم 1376 .

50 - مدیریت فراملیتی و جهانی، شمس السادات زاهدی، انتشارات سمت، تهران، 1379 .

51 - مدیریت منابع انسانی، گراهام ویلکاکس، استیو موریس، ترجمه گروه کارشناسان ایران، انتشارات کیفیت و مدیریت، چاپ اول 1381 .

52 - مدیریت و اداره امور دولتی در اسلام، محمد عبداللّه ال بورایی، مترجمان دکتر عبداللّه جاسبی، دکتر هاشم نیکومرام، محمد رضا ربیعی مندجین، فروغ رستمیان، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول 1380 .

53 - مدیریت و فرماندهی، ابوالقاسم اقبالیان.

54 - مستدرک، حاج میرزا حسین نوری، مؤسسه آل البیت قم، چاپ اول.

55 - معانی الاخبار، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی (شیخ صدوق)، قم، چاپ اول.

56 - مکارم الاخلاق، ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، موسسه نشراسلامی، قم، چاپ اول.

57 - مناقب امیرالمؤمنین، محمد بن سلیمان الکوفی.

58 - منطق صوری، دکتر محمد خوانساری، دانشگاه تهران.

59 - میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، مرکزالنشر مکتب الاعلام الاسلامی.

60 - نظریه های سازمان و مدیریت، داوود مدنی، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران، 1380 .

61 - نگرشی تحلیلی بر مبانی مدیریت اسلامی، غلامرضا چینی فروش، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول 1383 .

62 - نهج البلاغه، صبحی صالح، مرکز بررسی های اسلامی.

63 - نهج الفصاحه، ابوالقاسم پاینده، انتشارات جاویدان.

64 - وسایل الشیعه، شیخ محمد بن الحسن الحر العاملی، آل البیت قم، چاپ اول، 1409ه.ق.

ص: 270