ص: 2

مجموعه سخنرانی ها و مقالات برگزیده چهارهمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد

(30 مرداد ماه 1385 - 26 رجب 1427 - 21 آگوست 2006)

مرکز رسیدگی به امور مساجد

ص: 3

همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد (چهارمین: 1427 ق. = 1385 : تهران)

فروغ مسجد (5): مجموعه سخنرانی ها و مقالات برگزیده چهارمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد (30 مرداد 1385، 26 رجب 1427، 21 آگوست 2006) / مرکز رسیدگی به امور مساجد. تهران؛ قم انتشارات ثقلین، 1385 .

568 ص: مصور. - (انتشارات ثقلین ؛ 43 )

فهرست نویسی براساس اطلاعات فیپا

کتابنامه.

1. مسجدها - کنگره ها.

2 . مسجدها - ایران - کنگره ها. 3 . مسجدها - مقاله ها و خطابه ها. 4 . مسجدها - ایران - مقاله ها و خطابه ها. 5 . مسجدالاقصی، بیت المقدس - مقاله ها و خطابه ها. الف . عنوان. ب . عنوان: مجموعه سخنرانی ها و مقالات برگزیده چهارمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد (مرداد 1385 - رجب 1427 - آگوست 2006).

8 ه- / 261 BP 75/297

1385

فروغ مسجد (5)

ناشر: انتشارات ثقلین

دبیر کمیته علمی همایش: علی رضایی بیرجندی

ویرایش: ایرج تبریزی

صفحه بندی و ناظر چاپ: عباس رحیمی

لیتوگرافی و چاپ: نینوا

قطع: وزیری - 568 صفحه

تیراژ: چاپ اوّل - 5000 نسخه

تاریخ: تیرماه 1386

نشانی : مرکز انتشارات ثقلین: قم - خیابان انقلاب - چهارراه سجادیه - کوچه شماره 33 - پلاک 13 - تلفن 7734467 - دورنویس 7732864

دفتر مرکزی مؤسسه فرهنگی ثقلین: تهران - تهرانپارس - بین فلکه دوم و سوم خیابان 182 غربی - پلاک 6 تلفن 77702312 - دورنویس 77881452

شماره شابک 0 - 09 -9960-964

کلیه حقوق برای ناشر محفوظ است

ص: 4

بخش دوّم: مقالات برگزیده

فصل اول: پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و مسجد

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و مسجد / دکتر علی محمدی آشنانی...... 85

چکیده...... 85

پیش گفتار........ 90

1 - مسجد نقطه آغاز و سنگ بنای کادرسازی و تشکیل حاکمیت و حکومت اسلامی... 86

2 - مسجد کانون مرکزی جامعه سازی اسلامی... 87

3 - مسجد پایگاه وحدت و جایگاه حل اختلاف... 91

ضرورت پیروی از سیره در دوران معاصر...... 91

مساجد در سیره ی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله / عالیه جعفری.... 95

پیش گفتار....... 95

خاطره از نخستین منبر مسجد پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله ...96

مسجد، کانون اصلی تبلیغ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله... .....97

بحثی تاریخی، در باره مسجد... 98

نخستین مسجد در اسلام........ 98

نقش فرهنگی مسجد در دوران پیش از هجرت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله.. 99

نقش فرهنگی مسجدالحرام پیش از هجرت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله... 100

نقش فرهنگی - آموزشی مسجد پس از هجرت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله... 101

سخنرانی های پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در مسجد..102

محتوای سخنرانی های پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در مسجد........103

جایگاه موعظه در تبلیغ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله. 104

مراعات حال حاضران در مسجد..... 105

جاذبه های معنوی در تبلیغ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله ...105

اهتمام پیامبر اعظمصلی الله علیه و اله در باره امور مساجد.106

ترجیح جلسات علمی بر جلسات دعا در مسجد، در زمان رسول خدا.... 106

پی گفتار..... 107

پی نوشت ها.. 108

ص: 6

بررسی جایگاه مساجد در سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله / کریم کوخائی زاده..... 111

چکیده........ 111

مقدمه........ 112

1 - مسجد به عنوان دانشگاه پیامبر صلی الله علیه و آله...113

الف) جلسه های آموزشی پیامبر اسلام در مسجد..... 113

ب) برگزاری جلسات پرسش و پاسخ در مسجد...... 115

ج) انجام فعالیت های فرهنگی در مساجد و آغاز آن از مسجدالحرام...... 116

د) معلمان مسائل دینی..... 118

2 - مسجد بعنوان ستاد فرماندهی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله......120

3 - مسجد، و گفت وگوی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله با نمایندگان سایر ادیان... 121

4 - اعتکاف پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد......124

5 - ویژگی های مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و شیوه برگزاری نماز جماعت در سیره نبوی صلی الله علیه و آله.. 125

نتیجه گیری........ 128

مسجد در عصر مدرنیته..... 129

اعتکاف پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در مسجد / رضا مفاخری..... 135

اعتکاف چیست؟ معتکف کیست؟.. 135

پیشینه تاریخی اعتکاف.. 136

همگانی و ضروری بودن اعتکاف........ 140

شروط و احکام اعتکاف.. 142

راه های گسترش اعتکاف....... 143

نتیجه....... 144

فهرست منابع و مأخذ..... 145

مسجد و گفت وگوی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله با نمایندگان ادیان /محمدرضایی...... 147

مقدمه..... 147

جایگاه مسجد در سخنان خداوند و گفتار ائمه اطهار علیهم السلام... 148

علت نام گذاری مسجد.. 149

ص: 7

اهمیت مسجد نزد خداوند منان... 150

1 - مذاکره با نمایندگان بنی تمیم....... 151

2 - گفت وگو با نمایندگان ثقیف.. 152

3 - گفت وگو با هیئت نمایندگان مسیحیان نجران.... 155

بررسی تاریخی و فقهی حضور زن در مسجد در صدر اسلام / علی اکبر گندمکار.. 157

حضور زنان در مسجد در روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله.. 160

الف) خانه زن مسجد اوست........ 160

ب) روایات عام..... 162

ج) حضور زنان در نمازهای جماعت پیامبر9 و روایات دال بر جواز حضور.. 164

د) گواه تاریخ بر حضور زنان در مساجد در صدر اسلام برای اموری غیر از اقامه نماز...... 167

ه- ) بررسی فقهی حضور زن در مسجد... 171

و) شرایط حضور زنان در مساجد....... 174

1 - استفاده نکردن از بوی خوش..... 174

2 - عدم اختلاط زن و مرد در مسجد...... 175

3 - پرهیز از سخنان بلند و بیهوده.... 175

4 - اجازه شوهر........ 176

5 - توقف بیجا نکردن در مسیر مسجد... 177

ز) آثار حضور زنان در مسجد.... 177

منابع و مأخذ...... 179

فصل دوم: کارکردهای مساجد

آثار، برکات و کارکردهای فردی و اجتماعی مسجد / سید حمید حسینی...... 185

چکیده.. 185

مقدمه.. 186

ماهیت مسجد..... 188

آثار سیاسی، اجتماعی مسجد...... 190

ص: 8

پیش گیری از جرائم..... 191

مبارزه با ظلم....... 192

وحدت و تعاون..... 192

تعهد برابر سایر انسان ها (رعایت حقوق بشر)..... 195

هم دردی و هم دلی...... 195

دوستی های سالم........ 198

کسب و تجارت... 200

حفظ حدود و ثغور بلاد اسلامی.. 201

آثار تربیتی..... 202

ایثار و انفاق... 203

آثار روحی و اخلاقی..... 204

بهره و پاداش الهی...... 204

نتیجه... 206

پیشنهاد....... 207

فهرست منابع و مآخذ.. 208

نقش مسجد در سلامت روانی جامعه / کبری حیدری... 209

پیش گفتار...209

اهمیت مسجد در اسلام... 210

آرامش گمشده بشر در جهان امروز!....... 210

عوامل نگرانی و پریشانی........ 211

ارزش یاد خدا (ذکر)........ 214

نماز بهترین وسیله برای یاد خدا..... 216

نماز و آرامش روان.. 217

مساجد ملجأ مردم / ناصر شکریان........ 221

مقدمه....... 211

ص: 9

جایگاه مسجد.. 222

کارکردهای مسجد........ 226

مسجدالحرام ملجأ مردم........ 228

مسجدالحرام مأمن مردم....... 229

مسجدالحرام خانه مردم........ 231

تذکر....... 231

ویژگی های دهگانه....... 232

1 - امنیت تکوینی........ 232

2 - امنیت تشریفی....... 233

3 - امنیت روحی و معنوی... 233

4 - امنیت از جهت جنگ و خونریزی........ 233

5 - امنیت از جهت حضور مفسد و ظالم..... 234

6 - امنیت از جهت تبعیض و نابرابری........ 234

7 - امنیت از جهت ورود مشرکین...... 235

8 - امنیت لقطه.... 235

9 - امنیت گیاهان و درختان.. 235

10 - اختیاری بودن نماز...... 236

آثار اجتماعی و تربیتی این پناهگاه امن..... 236

مساجد ملجأ مردم....... 237

مساجد و انقلاب اسلامی.... 241

فهرست منابع...... 244

پایگاه نمونه بسیج مسجد / ابوالفضل نجادی··· 245

پیش گفتار.... 245

کارکرد نظامی پایگاه مقاومت بسیج در مسجد... 246

فعالیت های نظامی پایگاه بسیج نمونه در زمان جنگ... 247

1 - سازمان دهی و اعزام نیروها به سوی جبهه های جنگ..... 247

ص: 10

2 - آموزش نظامی....... 248

3 - نگهبانی و پاس داری از کیان مسلمانان و حفظ امنیت.... 249

4 - مسجد و فعالیت های اضطراری مربوط به جنگ... 250

نقش مسجد در جبهه ها و میادین جنگ...... 251

فعالیت های نظامی پایگاه بسیج در زمان صلح.... 251

الف) حفظ و ارتقای آمادگی رزمی بسیجیان....... 252

ب) جذب نیرو و تکمیل ارتش بیست میلیونی...... 252

ج) اجرای برنامه های امنیتی........ 252

کارکرد آموزشی پایگاه بسیج........ 253

الف) تشکیل کلاس های آموزشی........ 254

ب) برگزاری جلسات پرسش و پاسخ..... 255

ج) برگزاری مناظرات علمی در مسجد.. 256

کتاب خانه پایگاه بسیج مسجد....... 257

نوارخانه بسیج.. 258

فعالیت های فرهنگی پایگاه مقاومت بسیج مسجد.. 258

1 - ترویج فرهنگ جهاد و شهادت........ 259

2 - برگزاری جلسات مذهبی.. 261

3 - اجرای برمانه های اردویی........ 261

4 - برگزاری کلاس های هنری..... 262

5 - فعالیت های ورزشی.... 263

فعالیت های اجتماعی عام المنفعه پایگاه مقاومت بسیج مسجد........ 263

1 - تأسیس صندوق قرض الحسنه.... 264

2 - مشارکت در امر سازندگی و آبادانی کشور.. 264

بسیج و امر به معروف و نهی از منکر....... 265

بسیج و فعالیت های سیاسی...... 266

رابطه پایگاه مقاومت بسیج با امام جماعت.... 267

رابطه و همکاری بسیج و هیأت امنای مسجد...... 267

ص: 11

رابطه پایگاه بسیج با اهل محل...... 269

رابطه پایگاه مقاومت بسیج با دیگر نهاد و سازمان های دولتی........ 270

آسیب شناسی پایگاه های مقاومت بسیج مساجد....... 271

1 - اختلاف با دیگر مجموعه ها و ارکان مسجد...... 271

2 - فاصله گرفتن از اصول و آرمان های مقدس بسیج... 272

3 - بی برنامگی و ائتلاف وقت.... 272

4 - سوء مدیریت........ 272

5 - انحصار پایگاه مقاومت بسیج در فعالیت های نظامی.. 273

6 - استفاده نکردن از بزرگان و افراد با تجربه... 273

7 - برخوردهای غیرعلمی و سلیقه ای با افراد.... 274

8 - امتیازگرایی.... 274

9 - نفوذ افراد فرصت طلب... 274

دیدگاه های حضرت امام خمینی قدس سره و مقام معظم رهبری«مدظله العالی» در باره مقاومت بسیج...... 275

1 - مساجد پایگاه های اصلی و همیشگی بسیج.. 275

2 - حفظ توان نظامی و رزمی بسیج... 276

3 - جهانی شدن بسیج.. 276

4 - بسیجی بودن؛ افتخار همیشگی..... 277

5 - نگهبانی از امنیت ملی.... 277

6 - تشکیل ارتش 20 میلیونی..... 278

7 - بسیج؛ رمز بقای انقلاب اسلامی... 278

8 - همه جانبه بودن فعالیت های بسیج....... 279

منابع و مآخذ.. 280

فصل سوم: نقش مسجد در توسعه و مدیریت شهر اسلامی

نقش مسجد در توسعه فضایی و کالبدی محله ای / دکتر خسرو کی منش.... 283

چکیده.. 283

مساجد هویت مشترک شهرهای اسلامی........ 284

مساجد و ساخت اکولوژیک شهرها و محلات اسلامی..284

دیدگاه کل نگرایانه نسبت به مساجد در ساختار شهرها و محلات.... 285

ص: 12

پیوند ساختاری مساجد با ساختار کلی شهرها و محلات... 286

مساجد و تغییر شکل و رشد شهرهای مسلمان نشین...287

مساجد و بهینه سازی توسعه شهری و محله ای........ 288

مساجد و رشد بعد معنوی و فکری شهرها و محلات.. 289

مساجد و آرام سازی سیمای ساختاری محلات........ 292

مساجد و ساختار منظم خانه های مستقر در محلات.... 293

آسیب شناسی ساخت مساجد در شهرها و محلات....... 293

منابع و مأخذ.. 295

نقش مسجد در مدیریت توسعه محله ای / دکتر سعید اسدی.... 297

چکیده.... 297

نقش مدیریت در زندگی اجتماعی....... 298

مدیریت در سطح کلان شهری... 300

دین و جایگاه آن در ورود به مدنیت.... 302

مدیریت و اسلام.... 303

مسجد به عنوان نقطه عطف مدیریت.. 305

نقش مسجد در مدیریت اقتصادی....... 309

مسجد و مدیریت توسعه...... 310

نقش مدیریتی مساجد در توسعه محله ای.... 312

نقش مسجد در سازمان و اجتماع محله ای / دکتر مسعود مظاهری....... 315

چکیده... 315

حوزه های اجتماعی شهرها... 316

محلات به عنوان حوزه های خرد اجتماعی.. 317

دین به عنوان یک نیاز اجتماعی... 319

مسجد، مهم ترین نهاد در ساختار زندگی اجتماعی...... 320

نقش تعاونی و اجتماعی مسجد.... 322

مسجد، کانون اجتماعات محلی.... 324

آسیب شناسی نقش اجتماعی محلات... 324

ص: 13

نقش مسجد در امنیت اجتماع محله ای / دکتر محمد عارفی..... 327

چکیده..... 327

کارکرد اجتماعی مساجد........ 328

مساجد و تعاون اجتماعی....... 330

مساجد و برقراری عدالت اجتماعی....... 330

ستادهای حفاظت اجتماعی مساجد و برقراری امنیت اجتماعی........ 331

نقش دین و مساجد در کاهش آسیب پذیری اجتماعی........ 332

نقش مساجد در کنترل کنش های نابهنجار محلات شهری... 334

مساجد و عدم تضییع حقوق شهروندان....... 336

نقش امنیتی مساجد در شناخت فقرآلود....... 337

نقش تربیتی مساجد و اصل ابشار و انذار..... 337

منابع و مأخذ.. 338

نقش مسجد در ایمنی و مسائل محیط زیست محله ای / دکتر اسداللّه اسدی...... 339

چکیده.. 339

دیدگاه جزءگرایانه انسان به طبیعت... 340

دیدگاه علم گرایانه به طبیعت ... 341

تسلط و کنترل انسان بر طبیعت....... 342

تأثیر انسان محوری بر سیاست های محیطی.... 343

دین و محیط زیست.. 344

توجیهات مذهبی در سیاست های محیطی....... 344

اسلام و محیط زیست..... 346

تفکر درباره طبیعت.... 346

مسئولیت انسان در برابر طبیعت...... 347

کمال بخشی به طبیعت... 348

توسعه پایدار...... 349

ارتباط با طبیعت....... 350

ص: 14

امنیت و ایمنی.. 351

اصلاح و عمران....... 351

دانش و آگاهی........ 352

همکاری و همیاری........ 352

قانون گرایی و قانون مندی....... 352

نتیجه گیری....... 353

منابع و مأخذ..... 354

نقش مسجد در اقتصاد محله / دکتر علی محمد احمدی....... 355

چکیده........ 355

دین و توسعه انسانی.. 356

رابطه دین و اقتصاد.. 357

نقش دین در توسعه و رفاه اقتصادی...... 358

معنای برکت..... 360

الف) تقوی....... 362

ب) حسن نیت.. 363

ج) راست گویی........ 364

د) سخاوت....... 364

الف) استغفار..... 365

اقامه نماز و نماز شب...... 366

ب) دعا.... 367

د) حج و عمره........ 367

الف) انفاق...... 368

ب) صله رحم... 369

ج) میانه روی.... 369

د) ازدواج........ 369

ه-) آسان گیری در معامله..... 370

ص: 15

نقش مساجد در توسعه و رفاه اقتصادی....... 371

نقش مساجد در اقتصاد محله ای... 374

منابع و مأخذ.. 376

نقش مسجد در فرهنگ و هویت محله ای / دکتر ابراهیم عباسی.... 377

چکیده.... 377

فرهنگ و ساختارهای تشکیل دهنده آن.... 378

جنبه معنوی فرهنگ.... 381

کارکرد فرهنگی مساجد....... 382

مساجد و شکل گیری فرهنگ و هویت اسلامی محلات شهری.. 383

ضرورت حضور پررنگ مساجد در فرهنگ شهرها و محلات....... 385

تأثیر مساجد بر الگوهای فرهنگی شهروندان..... 386

تعامل مساجد با فرهنگ سراها و خانه های فرهنگ... 386

توسعه و حفظ مساجد به عنوان کانون های فرهنگی منطقه ای....... 387

آسیب شناسی و چالش های فراروی فرهنگ دینی.. 388

منابع و مأخذ........ 389

نقش مسجد در توسعه محله ای / دکتر بابک نگهداری.. 391

چکیده...391

رابطه دین و نهادهای اجتماعی........ 392

توسعه و رابطه آن با زندگی اجتماعی...... 394

رویکردهای توسعه.... 395

مساجد و هویت توسعه شهرهای اسلامی...... 396

نقش مراکز مذهبی و مساجد در نیل به توسعه.. 398

مساجد، محوریت ایجاد و توسعه شهری و محله ای... 403

1 - فضیلت وقف و باقیات الصالحات در فرهنگ اسلامی.......403

2 - عدم پیش بینی فضای توسعه در بنای مسجد.. 404

ص: 16

3 - روحیه راحت طلبی...... 404

4 - اختلافات قومی و منطقه ای...... 404

آسیب شناسی عدم توزیع مناسب مساجد در شهرها و محلات...... 404

نتیجه گیری...... 406

منابع و مأخذ.... 408

فصل چهارم: مسجد، کانون مبارزه با استکبار

نقش جهانی مساجد در ایجاد وحدت و پشتیبانی از حرکت های انقلابی جهان اسلام....... 411

پیش گفتار....... 411

افق چشم انداز بیست ساله و برنامه چهارم توسعه... 415

نگاهی به برخی از فرازهای سند چشم انداز و برنامه چهارم...... 416

سیاست های کلی برنامه چهارم توسعه در امور فرهنگی، علمی و فن آوری....... 417

امور اجتماعی، سیاسی دفاعی و امنیتی.. 419

امنیت انسانی و عدالت اجتماعی.... 422

الف) چالش های موجود در مساجد ایران...... 424

ب) آسیب و چالش های فیزیکی و سخت افزاری.... 426

ج) آسیب و چالش های مربوط به نیروی انسانی و کارگزاران...... 426

د) آسیب و چالش های محتوایی و برنامه ای... 427

راه کارهای توسعه و تعمیق جایگاه و نقش آفرینی مساجد و جذب جوانان..... 427

راه کارهای توسعه کمی و کیفی و جذب جوانان به مسجد..... 429

الف) توسعه کمی... 430

ب) توسعه کیفی....... 433

مسجدکانون حماسه های اسلامی (از آغاز تاکنون) / غلامرضا گلی زواره... 435

چکیده...... 435

پایگاه عبادی و سیاسی.... 436

مسجد خار چشم دشمنان........ 439

ص: 17

مسجد کوفه.... 439

جامع دمشق... 440

قیام های علویان.... 442

قیام سربداران....... 443

خشم مقدس........ 446

قیام گوهر شاد...... 447

فریاد اعتراض....... 449

مسجد و انقلاب اسلامی..... 452

اوج گیری نهضت... 455

انتفاضه مسجدالاقصی در مقطع کنونی / موسی الرضا حیدری........ 459

ماهیت پروتکلها... 462

این هدف..... 463

کانون زرسالاران یهودی.... 472

الیگارشی خاخامی....... 473

زرسالاران یهودی و تمدن جدید غرب...... 475

اسطوره سازی صهیونیسم... 478

اسطوره پوگروم ها...... 478

اسطوره هولوکاست و سیطره بر آمریکا..... 483

پدیده ای بنام صهیونیسم مسیحی..... 489

سرویس خارجی........ 489

حماسه یاران قدس... 495

مقدمه فصل دوم...... 495

انتفاضه فلسطین...... 497

عوامل مؤثر در پیدایی انتفاضه....... 499

1 - عوامل فلسطینی...... 499

2 - عوامل منطقه ای....... 501

ص: 18

3 - سرکوب و شکنجه فلسطینیان........ 504

4 - عوامل جهانی و بین المللی....... 505

اقدامات سرکوبگرانه اسرائیل در انتفاضه... 507

نیروهای شرکت کننده در انتفاضه.. 509

دست آوردها و پیامدهای انتفاضه.... 511

منابع........ 521

هولوکاست افسانه یا حقیقت؟! / عصمت اللّه بهاروند.. 523

مقدمه....... 523

نتیجه........ 531

فصل پنجم: مسجد و جهانی شدن

جایگاه «مساجد» در: عصر «جهانی شدن» / سیدمحمدرضا طالبیان.... 535

مقدمه..... 535

بخش اول: جهانی شدن: مبانی، مؤلفه ها و پیامدها... 536

جهانی شدن.... 536

جهانی شدن یک برنامه یا یک پدیده طبیعی؟.... 537

عناصر اساسی مدرنیسم.. 539

1 - عقل گرایی....... 539

2 - اومانیسم (انسان گروی)......540

3 - سکولاریسم (جداانگاری دین و دنیا).... 540

4 - آزادی....... 540

بحران های دامنگیر جوامع مدرن..... 541

بخش دوم: کارکردهای مساجد و نقش آنها در عصر جهانی شدن.. 542

مسجد و تکثیر اندیشه دینی.... 542

مسجد و زدودن شبهات فکری....... 543

مسجد و بهداشت روانی.... 543

ص: 19

مسجد و اندیشه «مهدویت».... 545

مسجد و مسئله بازیابی هویت........ 545

تأملی در احیای نقش مساجد به اقتضای تحولات عصر جدید / دکتر علی معموری........ 547

1 - تنوع حاضران.. 549

2 - حضور غیرمسلمانان........ 550

3 - حضور بانوان.... 550

4 - تنوع فعالیت ها...... 551

5 - امام جماعت... 551

6 - اداره شورایی.. 552

نقش و جایگاه مساجد در فرآیند توسعه وجهانی شدن / دکتر سید حمید حسینی........ 553

چکیده... 553

توسعه... 554

«جهانی شدن».... 556

مقدمه... 557

نظریه ی «جهانی شدن»..... 559

مساجد، توسعه وجهانی شدن....... 561

مساجد و دولت کریمه ی جهانی... 563

نتیجه ..... 566

منابع و مآخذ.. 568

ص: 20

ص: 22

مساجد در ایران اسلامی در همه مراحل انقلاب همواره ملجأ و مأمن و مرجع مردم و مسئولان بوده است. خدمات شایان مساجد در قبل و در آستانه انقلاب که به عنوان پایگاه های عظیم انقلاب در ساماندهی و سازماندهی نیروهای انقلاب و روشنگری ائمه جماعات و اطلاع رسانی به موقع برکسی پوشیده نیست.

بعد از پیروزی انقلاب تقریبا همه کارها در مساجد انجام می گرفت و کمیته های انقلاب از دل مساجد جوشید و آرامش را به کشور باز گرداند در زمان هشت سال دفاع مقدس و سپس دوران سازندگی و زمان امدادرسانی این مساجداند که به فریاد ملت و کشور رسیدند.

سئوال این است که آیا انقلاب و مسئولان که از مساجد برخواسته اند چه میزان به مساجد خدمت کرده اند آیا پس از ربع قرن پیروزی انقلاب اسلامی و توسعه و پیشرفت در محورهای گوناگون کشور چنین احساس نمی شود که پایگاه اصلی انقلاب یعنی مساجد مورد غفلت و فراموشی قرار گرفته است مسئولان نظام چه میزان حق مساجد را اداء کرده اند.

راستی رسالت نظام مقدس جمهوری اسلامی با توجه به مکتبی بودن نظام در قبال مساجد و مسجدی ها و تعمیق باورهای دین و تربیت کارگزاران مساجد و پشتیبانی از مساجد چیس؟ برخورداری از حدود 000/60 مسجد از جمله سرمایه های ملی و اسلامی ایران است که متأسفانه استفاده مطلوب از آنها صورت نمی گیرد آیا جای تأسف نیست که ترکیه لائیک که نصف وسعت ایران وسعت و کمتر از جمعیت ایران جمعیت دارد در مسجدسازی حرف آخر را بزند و 000/90 مسجد داشته باشد. اما مساجد جمهوری اسلامی ایران هم از جهت کمی و هم کیفی پائین تر از آن کشور باشد. حال آن که ایران اسلامی به عنوان ام القرای جهان اسلام علاوه بر ساماندهی مساجد در داخل باید از وجود امکان بالقوه سازماندهی مساجد جهان اسلام به عنوان ساختار جهانی امت اسلامی استفاده کند و با بهره برداری از امکانات مادی و معنوی مساجد جهان اسلام برای ایجاد وحدت بیشتر مسلمین کوشش نماید.

مرکز رسیدگی به امور مساجد از دولت و مجلس مکتبی انتظار دارد که ضمن جبران کاستی های گذشته دین خود را به مساجد ادا نمایند.

ص: 24

باید توجه داشت با عنایت به این که تکریم مساجد وظیفه همه مسلمانان و حق جویان است و خوشبختانه در همین راستا سازمان کنفرانس اسلامی 21 آگوست سالروز آتش زدن مسجدالاقصی از سوی اسرائیل غاصب را روز آغازین هفته جهانی گرامی داشت مساجد برگزیده است.

مرکز رسیدگی به امور مساجد ضمن ارج نهادن به این اقدام مقدس برای چهارمین سال با همکاری نهادها و سازمان های مرتبط با تشکیل ستاد بزرگداشت هفته جهانی مساجد برگزاری هرچه با شکوه تر این هفته را با هدف بهبود وضع مساجد داخل و خارج کشور و ساماندهی و توسعه و شکوفایی روزافزون آنها در دستور کار خویش قرار داده و با فراخوان آثار و مقالات

ضمن برپایی اجلاس های گوناگون گرامی داشت. هفته جهانی مساجد با حضور مسئولین نظام عالمان و فرهیختگان حوزه و دانشگاه ائمه جماعات اهل قلم و فعالان فرهنگی مساجد به این مهم اقدام نموده است ائمه جماعات هیئت امنا و فعالان فرهنگی مساجد در روز نخست با حضور در حرم مطهر امام خمینی بر لزوم تحقق منویات والا و آرمان های بلند و الهی آن قافله سالار سفر کرده بویژه در مورد احیای مساجد تأکید کردند علما و دانشمندان در اجلاس های گوناگون و کمیسیون های تخصصی با تکیه بر جایگاه بی بدیل مساجد در فرهنگ اسلامی و لزوم استفاده از توانمندی های آنها بر توسعه و گسترش هرچه بیشتر کارکردهای مساجد با توجه به شرایط زمان و نیز رفع موانع و مشکلات مساجد تأکید نمودند.

در پایان از همه کسانی که در برگزاری اجلاس های گوناگون و نیز کمیسیون ها در تهران و اجلاس ها در مراکز استان ها و سراسر کشور صادقانه همکاری نموده اند بویژه اعضای محترم ستاد عالی هفته گرامی داشت مساجد تشکر و قدردانی نموده و توجه خوانندگان گرانقدر را به گزارشی از سخنرانی ها و مقالات ارائه شد، جلب می نمایم.

دبیر کمیته ی علمی ستاد گرامی داشت هفته ی جهانی مساجد

علی رضایی بیرجندی

ص: 25

ص: 26

ص: 28

و خداجو حضور دارد، بدون تردید فرزند مسجد است. به همین علت اجازه احداث و آبادی مساجد فقط به افرادی مؤمن و مخلص واگذار شده است، یعنی کسانی که مامور عمران و آبادانی مساجد می شوند، باید از ایمان به خدا و قیامت برخوردار باشند و به اقامه نماز بپردازند و اهل پرداخت زکات باشند و از دشمنان دین خدا ترسی نداشته باشند و جز صاحبان این ویژگی ها، حق مداخله در این کار ندارند. اگر مساجد آباد باشند، همه بخش های جامعه رو به آبادانی می گذارد. زیرا مساجد اسوه طهارت و پاکی در نظام آفرینش است و اساس خانه خدا بر تقوا استوار است. مسجد کانون تربیت انسان های با تقوا، دانشمند و فرهیخته و مرکزی برای وحدت مسلمین و بسیج فکری آنهاست، رازی در آن نهفته که می تواند در جامعه تحول ایجاد کند؛ هرگز نباید این نقش ها را فراموش کرد. مسئله اعتکاف در کشور ما نهادینه شده و امسال ما در مرکز رسیدگی به امور مساجد هرچه تلاش کردیم مساجد به اندازه معتکفان آماده کنیم، نتوانستیم. این امر نشان دهنده آن است که مردم از مسجدیان سبقت گرفتند و جوانان ما در این مسئله معجزه آفریدند. باید محبت به مسجد را در ردیف محبت به قرآن، عترت، رسول اللّه صلی الله علیه و آله و در ردیف محبت به ذات احدیت دانست. به هرحال، در فضیلت و جایگاه و عظمت مساجد، جای هیچ تردید نیست. همه باید با احترام به این مکان مقدس و برای ارتقای روز افزون جایگاه آن تلاش کنند. ظرفیت مسجد در ابعاد گوناگون پیش از این است و از این که امروز این مکان مقدس در سراسر جهان اسلام در شأن اسلام نیست و به علت برخی کوتاهی ها از ایفای نقش و کارکرد خود ناتوان شده است، متأسفیم، در عین حال گرچه از همه ظرفیت های مسجد استفاده نمی شود، اما این مکان مقدس در قیاس به سایر اماکن از کارآمدترین جایگاه در

جامعه برخوردار است، باید تلاش کرد تا ظرفیت آن به جایی برسد که اسلام مشخص کرده است. از طرفی در مقابله با کفر، ظلم و ستم گری پایگاهی بهتر از مسجد نمی توان سراغ کرد. ما امروز شاهد آن هستیم که در همه دنیا در کشورهای اسلامی و حتی غیر اسلامی، خیزش مسلمانان از مساجد است. امام خمینی قدس سره انقلاب اسلامی را از مساجد آغاز کرد و امروز مقاومت لبنان عزیز که مسیر نهضت آن حضرت را می پیماید، از مساجد می درخشد و مجاهدان تربیت یافته در خانه های خدا، براساس آموزه های دینی، اسرائیل را خوار و ذلیل کرده و پوزه

ص: 30

آمریکا را به خاک مالیده اند. همین آموزه ها و مساجد اروپای متجاوز را رسوا ساخته و آرمان های کفر را به باد داده اند. امام جعفر صادق علیه السلام در مسجد، چهار هزار اندیشمند را پرورش داد. این مکان مقدس را پایگاه فعالیت های علمی و فرهنگی و اطلاع رسانی مسلمانان معرفی کرد. باید توجه داشت امروز در بین دولتمردان نظام مقدس جمهوری اسلامی که به جامعه خدمت می کنند، انسان های لایقی هستند که به نحوی در مسجد تربیت شده اند، رئیس مجلس شورای اسلامی خود را مفتخر به مکبری در مسجد می داند رئیس جمهور خود را مفتخر به عضویت در هیئت امنای مسجد می داند، اینان نمونه هایی از فرزندان مسجد به شمار می روند. مرکز رسیدگی به امور مساجد با برنامه ریزی و تدوین و اجرای راهکارهای گوناگون تلاش می کند تا به مقصد عالی مورد نظر مساجد نایل شویم ما برای رسیدن به این هدف پنج کمیسیون با عناوین آسیب شناسی مساجد و نحوه مقابله با آنها، راهکارهای توسعه کمی و کیفی مساجد و نقش جهانی آنها در برقراری وحدت، نحوه جذب مردم و جوانان، چشم انداز بیست ساله مساجد براساس سند مذکور و معماری مساجد را فعال کرده ایم. ما یقین داریم پیروزی مسلمانان بر جبهه کفر، روزی تحقق می یابد که میان مساجد مسلمانان در سراسر دنیا ارتباط برقرار شود، و تصویب هفته جهانی گرامیداشت مساجد به همت سازمان کنفرانس اسلامی - در پاسخ به اهانت و جسارت صهیونیست ها در به آتش کشیدن مسجد الاقصی - صورت گرفت. ما باید این فرصت را مغتنم بشماریم. برنامه های هفته جهانی بزرگداشت مساجد که با کمک و همکاری نهادهای مرتبط با امور مساجد نیز برگزار شد و حدود ششصد تن از ائمه جماعت، اعضای هیئت امنا، خادمان مساجد و بسیجیان در هفته جاری قدردانی شدند.

السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته

ص: 31

ص: 32

جهت همگرایی بیشتر استفاده شود. پیروزی حزب اللّه لبنان ثابت کرد که دشمنان اسلام هر اندازه مقتدر باشند، خوابی که برای دنیای اسلام دیده اند، خوابی آشفته است، چرا که دنیای اسلام بیدار

شده است و ملت های مسلمان از این پس زیر بار سلطه جویی ها و زورگویی ها سلطه گران نخواهند رفت. مقاومت حزب اللّه در لبنان شوکی بسیار نیرومند به محافل غرب و همچنین کشورهای اسلامی وارد کرد و آنان همچنان در حال بحث و گفت وگو درباره این اتفاق هستند. این جریان نشان می دهد که ما باید بیشتر به مسائل و مشکلات جهان اسلام توجه کنیم. از جمله نیازهای واقعی امروز در جهان اسلام ضرورت زندگی مسالمت آمیز مسلمانان با سایر مذاهب در کشورهای اسلامی و همچنین در دیگر کشورهاست. باید راهی پیدا شود که مهاجران از هر مذهب و قومی بتوانند به صورت مسالمت آمیز به زندگی خود ادامه دهند و این امر بدون تعامل میسر نمی شود. اسلام خوشبختانه زمینه تعامل را در خود دارد و ما مشکلی به این لحاظ نداریم، زیرا اگر بخواهیم با اصول اسلامی زندگی کنیم و اهل تعامل هم باشیم. اسلام خود دینی جهانی است و برای همه بشریت طراحی شده است؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در هسته اولیه مسلمانان به حضور نژادهای گوناگون توجه داشتند، در قرآن آزادی و لا اکراه فی الدین مترقی ترین اصل در جهان بشری است، چرا که به مردم اجازه می دهد که عقیده خود را داشته باشند و بتوانند براساس آن زندگی کنند. بدیهی است خیزش ملت های مسلمان دشمنان را نگران کرده است، و روز به روز هم این نیروی جدید به طرف تجمع و سازماندهی و استفاده از ابزار و دانش جدید حرکت می کند. از طرفی مشکلات صدها میلیون مسلمان مهاجر که در کشورهای غیراسلامی به سر می برند، ایجاب می کند که تجمع اندیشمندان در این کنگره در جهت حل مشکلات مهاجران باشد. کنگره باید شرایط مذاکره علمای مسیحی، یهودی، هندو، بودایی و سایر ادیان را

فراهم کند، چرا که این ادیان وزنه ای در جهان محسوب می شوند. اگر هسته ای کوچک از صاحب نظران همه ادیان و فرق متشکل شوند و با هم تعامل سازنده داشته باشند، می توانند بسیاری از مشکلات دنیای امروز را حل کنند و صلح و امنیت را در جهان پایدار نمایند. بسیاری از عقلای غرب به دولت مردان شان پیشنهاد داده اند که در پی برخورد با جهان اسلام نباشند، ولی این که صاحبان قدرت و دولت مردان این سخنان را گوش می کنند یا خیر معلوم

ص: 34

نیست، گاهی به جای این که نرمش نشان دهند، برخوردهای خشن تری از خود بروز داده اند. موج عظیمی امروز در دنیا پدید آمده و خیزش امت اسلامی محسوس است، و این را نظام سلطه جهانی فهمیده است، اما هیچ مرکزیتی برای آن نمی یابد که به آن حمله کند. چون نیروی کاملاً جدیدی است که هر روز بیشتر و بهتر خود را سازماندهی می کند. نیروهای این جریان عمدتا از افراد تحصیل کرده هستند. در این کنگره باید درصدد حل مشکلات صدها میلیون مهاجری باشیم که در کشورهای غربی زندگی می کنند شایسته است که کمیته ای از همین کنگره تشکیل شود و با علمای مسیحی و یهودی و هندو و سیک و بودایی وارد بحث شوند و با هدف تعامل - نه چالش - با یکدیگر مذاکره کنند. امروز حقوق اقلیت های مسلمان در کشورهای دیگر بسیار تضعیف می شود و در همه زمینه ها مشکل دارند، شاید بتوان گفت که با شکنجه زندگی می کنند. باید برای آنان تدبیری اندیشید. ایران در قالب کشوری اسلامی - که می خواهد براساس اسلام حکومت کند - حاضر است بانی این کار شود و اسباب و امکانات این کار را بر عهده بگیرد.

والسلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته

ص: 35

ص: 36

مبادله، راهکارهای مناسب برای جذب مردم و به ویژه جوانان به مساجد، تبیین راهکارهای تعامل بین مساجد و دولت های اسلامی و غیراسلامی، ارائه الگوی مناسب از مسجد کارآمد و تأثیرگذار براساس آنچه پیامبر اکرم و آله بنیان گذاشت، بیان تجربیات و نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان اهداف مرکز رسیدگی به امور مساجد در تشکیل شورای بین المللی مساجد مطرح است. اگر شورای عالی بین المللی مساجد تشکیل شود دستاوردهای ارزنده ای از جمله وحدت هرچه بیشتر مسلمانان به دست خواهد آمد. این طرح موجب می شود تا مساجد در کشورهای اسلامی و غیراسلامی ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با یکدیگر داشته باشند و طرح تشکیل شورای عالی بین المللی مساجد در جهان اسلام موجب وحدت هرچه بیشتر مسلمانان در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی می شود. طرح های اجرایی این شورا به همت مرکز رسیدگی به امور مساجد آماده شده است و اگر اجلاس آن را بپذیرد ما خواهیم توانست به یاری خداوند و از طریق مساجد، کشورهای اسلامی را با هم مرتبط نماییم.

ص: 38

شخصیت های اسلامی از خارج از کشور و ده ها هزار تن از برادران و خواهران مسلمان از مذاهب گوناگون از داخل کشور حضور یافته اند. انتشار ده ها مجلد کتاب از مجموعه بحث های عرضه شده در کنفرانس، صدها مقاله، مصاحبه و پژوهش های علمی و ارزنده، میراث گران بهایی است که به زبان های فارسی، عربی و انگلیسی تقدیم عالم اسلام شده است. البته نوزدهمین کنفرانس وحدت اسلامی به لحاظ همزمانی با برگزاری کنفرانس عظیم فلسطین در ایام الربیع ولادت با سعادت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله با چند ماه تأخیر و در این ایام خجسته برگزار می شود که همزمان است با جشن های پیروزی امت اسلام، به مناسبت پیروزی عظیم مردم مسلمان لبنان و حزب اللّه سرافراز بر دشمن صهیونیستی، که خود نماد پیروزی حق بر باطل، خون بر شمشیر و ایمان و عقیده بر ماشین جنگی فوق مدرن در عصر کنونی به شمار می رود.

ص: 40

مهمی هستند، ولی این نقش هنوز چندان در سطح جامعه روشن نشده است. مساجد دارای ظرفیت و قدرتی بسیار عظیم است که می توان بیش از پیش از این ظرفیت برداشت و استفاده کرد، ولی متأسفانه ما آن چنان که باید به قدرت و معنویت مساجد به صورت کامل واقف نشده ایم. در حال حاضر جریانی که در طول سال های قبل در کشور جولان داشته و امروز برکنار و دستش از بسیاری از مناصب کوتاه شده، در بررسی دلایل شکست خود به دوری از مسجد اشاره می کند، آنها در درون خودشان علت شکستشان را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده و اعلام کرده اند که یکی از علل ناکامی و شکست شان دوری از مسجد و برنامه های مسجد و مردمی بوده است که به مسجد می رفته اند. آنان می گویند که ما از این مقوله ها دور شدیم و به سراغ دیگران رفتیم، به سراغ آموزه هایی که مربوط به مسجد و روحانیت نیست و مسجد را کنار گذاشتیم به عبارت دیگر سراغ آموزه هایی رفتیم که در دین نبود. آنان در زمان حاضر برای رفع این نقص در حال برنامه ریزی هستند و می گویند باید برای رفع این نقص به سراغ مسجد، بسیج و مردمی که با مسجد سر و کار دارند، بروند، اگر ایشان براساس تفکر درست به این نتیجه رسیده باشند و در برابر گذشته خود احساس ندامت داشته باشند و بخواهند از خطاها برگردند، ما خدا را از این بابت شکر و برای آنان طلب توفیق می کنیم، ولی اگر نگاه آنها شیطنت آمیز باشد، به این معنا که بخواهند در مساجد و بسیج حضور پیدا و با تغییر چهره از این سنگر و محراب در جهت اهداف شیطانی خود استفاده کنند، باید به شدت مراقب بود و اجازه چنین کاری را نداد. امروز در صدر دشمنان ما شیطان بزرگ امریکا قرار دارد که درخصوص انقلاب و روحانیت دشمنی و کینه توزی دارد و در پی ایجاد بدبینی بین مردم، مسئولان و روحانیت است، و در این راه از هر ترفندی استفاده می کند. وی با بیان اینکه امریکا از ملت ما خشمناک است و در حالت غضب تصمیماتی غیرمنطقی می گیرد، در مکتب اسلام به ما تأکید شده است که در حالت غضب و خشم تصمیم نگیرید. وقتی غضب بر یک فرد عاقل معمولی مستولی می شود و می خواهد در این حالت تصمیم بگیرد، ممکن است تصمیمش خارج از عقل باشد و مقداری جنون بر این تصمیم او سایه بیفکند، حال در نظر بگیرید که یک فرد ظالم و پر از خشم و کینه بخواهد در حالت غضب تصمیمی بگیرد، طبیعی است که چه تصمیم خطرناکی خواهد گرفت. امروز دشمنان ما و در رأس

ص: 42

آن آمریکا که شیطان بزرگ و نوچه اش اسرائیل و شیطان پیر انگلیس، براساس شکست های پی در پی ظرف 27 سال اخیر از جانب انقلاب اسلامی ناراحت و غضبناک هستند و در تصمیم گیری های ظالمانه خود انصاف را مراعات نمی کنند و تصمیم هایی متناقض و خارج از منطق می گیرند. البته آنان در تحقق وعده های شیطانی خود موفق نخواهند شد، ولی ممکن است برای ما هزینه ها و مزاحمت هایی تولید کنند. در حال حاضر پرچم اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله به زعامت مقام معظم رهبری در جهان اسلام و خاورمیانه برافراشته شده و دشمنان برای مقابله با این امر به توطئه هایی گرایش پیدا کرده اند. آنان ظرف چند سال تصور می کردند که ارزش ها در ایران کمرنگ شده و نسل سوم انقلاب اسلامی توجهی به این ارزش ها ندارد، فکر می کردند که در تولید یأس و ناامیدی در بین ملت ایران موفق شده اند، از طریق بلندگوهای خود و حتی تریبون های رسمی و مراکز فرهنگی نظام و حتی برخی فرهنگ سراها شبهه هایی در ارتباط با دین و نظام ایجاد می کردند و با استفاده از امکانات این مراکز سعی می کردند که تاریخ انقلاب، بخصوص دهه اول آن را تحریف کنند و زیر سؤال ببرند. افراد جامعه اعم از مسئول و غیرمسئول را به سمت دنیاطلبی و رفاه سوق داده، فساد اجتماعی، اخلاقی و سیاسی را در جامعه رشد و مقوله مواد مخدر و اعتیاد را بین مردم به ویژه جوانان گسترش دهند. آنان تصور می کردند که

ایران در مشت شان قرار گرفته و ملت ایران دیگر به ارزش های خود توجه ندارد؛ فکر می کردند که توانسته اند انقلاب را تحت تصرف خود درآورند؛ ولی شما دیدید که جوانان بخصوص جوانان دهه سوم انقلاب چگونه به صحنه آمده و از ارزش های انقلاب و اسلام دفاع کردند. آنان با حضور خود نقشه های شیطانی دشمنان را خنثی و برملا کردند و دشمنان نیز متوجه شدند که در تحقق اهداف شیطانی خود دچار شکست شده اند. ایشان متوجه شده اند که ایران در منطقه و خاورمیانه جایگاهی بسیار مهم دارد و نمی توانند به سهولت ایران را مهار کنند، به همین علت به برنامه های وسیع تری برای مهار ایران گرایش پیدا کرده اند و از تمام امکانات خود برای نابودی انقلاب استفاده می کنند. حال آن که دیدیم در کمتر از یک هفته شصت میلیون تن به پای صندوق های رأی آمدند و نشان دادند که به ارزش ها از گذشته توجه بیشتری دارند، آنان با حضور خود از روحانیت و ارزش های اسلامی انقلاب دفاع و فتنه های دشمنان را ویران

ص: 43

کردند. دشمنان برای جلوگیری از خیزش جهان اسلام، در عراق، ترکیه، افغانستان و ایران به توطئه هایی دست زدند و شما دیدید که در عراق دچار مشکلات زیادی شدند و نتوانستند به آنچه می خواستند برسند؛ در زمان حاضر عراق مکانی برای تقویت منویات الهی جمهوری اسلامی است و مردم آن، دشمن امریکا هستند. آمریکا در عراق گیر افتاده است و در پی مفرّی می گردد که فرار کند، آنان در باره افغانستان نیز فکر می کردند پیروز شده اند، ولی در واقع در افغانستان دچار مرگ تدریجی و شکننده شده اند و نتوانستند در این کشور نیز به خواسته های خود برسند. زمانی ایران و ترکیه بهترین مکان برای اجرای منویات رژیم صهیونیستی و آمریکا بود، اما با وقوع انقلاب اسلامی در ایران کشورمان از دست آمریکایی ها خارج و خود یک کشور مستقل شد. همچنین در ترکیه در روزهای اخیر مشاهده کردید که چگونه مردم برای دفاع از حزب اللّه لبنان به صحنه آمدند، می توان گفت مردم ترکیه در قیاس با بسیاری کشورهای عربی منطقه حضوری فعال تر و پررنگ تر در دفاع از حزب اللّه و تظاهرات بر ضد اسرائیل داشتند. آمریکایی ها وقتی فهمیدند که در افغانستان و عراق نمی توانند به منافع شان برسند به سراغ حزب اللّه لبنان رفتند. آنان در ابتدا سعی کردند که از طریق استراتژی نرم بر ضدّ حزب اللّه فعالیت و کاری کنند که مردم، سیاسیون و دولت مردان لبنان برضدّ حزب اللّه بپاخیزند، ولی فهمیدند که سید حسن نصراللّه و حزب اللّه لبنان با چه تدبیر و مدیریتی توانستند توجه بسیاری از گروه های سیاسی لبنان را به سوی خود جذب و اعتماد آنها را جلب کنند. حزب اللّه لبنان توانست کلیه جریان های سیاسی اعم از سنی، مسیحی و شیعی را متحد کند، در حالی که استراتژی دوم دشمنان که در رأس آنها آمریکا و صهیونیست ها قرار داشتند، ایجاد اختلاف بین شیعه و سنی بود، امری که در زمان حاضر نیز دشمن در جهان اسلام و ایران به آن چشم دوخته و در صدد است که بین اهل سنت و شیعه تولید اختلاف کند، اما دیدیم که در لبنان این نقشه شیطانی محقق نشد و مردم لبنان متوجه شدند که حزب اللّه در پی حمایت از استقلال و کرامت آنان است و به همین لحاظ نه فقط اهل سنت، بلکه مسیحیان نیز از حزب اللّه لبنان حمایت کردند. این ها وقتی در فاز دوم موفق نشدند، وارد فاز سوم یعنی کار اطلاعاتی و نظامی شدند و سعی کردند کادرهای حزب اللّه را شناسایی و نیروها و خانه های آنها را بشناسند،

ص: 44

همچنین امکانات حزب اللّه را برآورد و کلیه امکانات آنان را شناسایی کنند. ایشان با جمع آوری این اطلاعات تصور می کردند حتما می توانند حزب اللّه را شکست دهند و در این مسیر به برخی از کشورهای منطقه امتیازاتی دادند و نظر آنان را جلب کردند، تصور می کردند در حمله ای غافلگیرانه می توانند ظرف چند روز توان نظامی حزب اللّه را از کار بیندازند و آنان را شکست دهند، ولی دیدند که در این کار نیز توفیق پیدا نکردند. واقعا این معجزه بود. آنان از همه امکانات خود در این زمینه استفاده کردند و از نظر نظامی هم کم و کاستی نداشتند ولی به هدف خود نرسیدند، چرا که حزب اللّه لبنان، ذکاوت، تدبیر و هوشیاری به خرج داد و با اتکا به مردم در برابر صهیونیست ها ایستاد. سربازان حزب اللّه نمونه هایی از تربیت شدگان اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و آموزه های امام قدس سرهو رهبر معظم انقلاب هستند. امروزه سراسر دنیا با همه پیشرفت اطلاعاتی، نظامی و تبلیغاتی خود در برابر پیروزی حزب اللّه لبنان متحیر شده و انگشت تعجب به دهان گرفته است. مردم لبنان در عین این که در این جنگ خانه هایشان خراب و مغازه شان ویران شده و عده ای از اهالی خانواده شان به شهادت رسیده اند می گویند «سید حسن نصراللّه سلامت باد!» این روحیه نشأت گرفته از اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله است و این روحیه نشان دهنده ظرفیت عظیم اسلام و مساجد است. بعد از انقلاب قدم هایی بسیار بلند در ارتقای مساجد برداشته شده است و مسئولان قبلی پیش تر از آن و مسئولان فعلی نیز حمایت های شایسته ای از مساجد کردند، توفیقات بسیاری هم در این زمینه کسب شده است، ولی تا نقطه مطلوب باید باقی مانده راه را با سرعت بیشتری طی کنیم. جان راجر سالیان بسیاری در ایران حضور داشت و در راستای خدمت به کشور خود، انگلستان در ایران به جمع آوری اطلاعات و جاسوسی می پرداخت. وی در سال های پایانی زندگی خود در ایران بعد از انقلاب، مدتی در زندان بود و بعد از آزادی از زندان صحبت می کرد، وی می گفت: «من پنج سال تمام در تهران به مساجد رفت و آمد داشتم، در اوقات گوناگون به مسجد می رفتم و می خواستم فلسفه مساجد در ایران را درک کنم، به صحبت های ائمه جماعات گوش می دادم، به نماز خواندن مردم نگاه و سعی می کردم اطلاعات گوناگونی در ارتباط با مساجد کسب کنم، ولی باز هم نتوانستم به فلسفه مساجد پی ببرم. من به مسئولان آن زمان پیشنهاد کردم که جایی با امکانات بیشتر و برنامه های متنوع تر از مساجد

ص: 45

فراهم کنند و حتی فرح خود پی گیر این مسئله شد که چنین مکان هایی را در ایران فراهم کند، ولی باز هم من می دیدم که مردم به صورتی چشم گیر به مساجد رفت و آمد داشتند. در مساجد طیف های گوناگونی اعم از بی سواد و با سواد، پیر و جوان تحصیل کرده حضور پیدا می کردند، من می گفتم اگر اینجا یک مکان زیارتی است، چرا در دیگر مکان های زیارتی چنین استقبالی دیده نمی شود؟ جان راجر می گفت: سال 56 نیز متوجه شدم بسیاری از کسانی که به مسجد می رفتند در انقلاب نیز شرکت دارند و بعد از شرکت در نماز به راهپیمایی مشغول می شوند. وی می گفت من در آن زمان از 1700 تن نظرسنجی کردم و متوجه شدم بین کسانی که به مسجد می روند و کسانی که به مسجد نمی روند فاصله از زمین تا آسمان است. راجر در یک کلام می گفت «من در طول این چند سال فلسفه مساجد را نفهمیدم». شیاطین و دشمنان ما تا امروز فلسفه مساجد را نفهمیده اند و نمی دانند که در مساجد چه قدرت و معنویتی نهفته است و این مکان چه تأثیر معنوی در زندگی ما دارد. بدون تردید ائمه جماعات و روحانیون و فعالان مساجد در برابر توطئه های دشمنان باید بیدار باشند.

والسلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته

ص: 46

شده است. اما ساخت مسجد به هیچ روی کافی نیست، چرا که هرچه ارتباط انسان با خدا بیشتر شود، برکات او نیز بیشتر خواهد شد و هنگامی که شهرداری در این راه پیشگام شود، مردم باور می کنند که در شهرداری تحولی پدید آمده است که منشاء بهترین کارهاست. ان شاءاللّه با کمک شهرداری و حمایت شهردار تهران، هرچه سریع تر مساجدی مجهزتر، وسیع تر و هماهنگ با خواسته های شهروندان ساخته شود. امروز شهرداری ها در خدمت نظام هستند و به تقویت مساجد کمک می کنند. در گذشته شهرداری ها برای مساجد ایجاد رقیب می کردند و اهدافی معارض با اهداف مساجد داشتند. برخی از شهرداری های سابق با مقاصد شومی که در سر داشتند امکانات وسیع و مجهزی را در کنار مسجد بنا می کردند و فعالیت های مسجد را دچار اخلال می کردند. امروز خوشحالیم که شهرداری موجب شده است مساجد مانند گذشته منشأ فعالیت های مثبت و خیر باشد و با احداث مسجد و تقویت مسجد محوری و آباد کردن مساجد، نظام را همراهی می کنند که این حرکت موجب گسترش و توسعه بهینه شهر و احیای محله محوری خواهد بود.

ص: 48

به کمیته علمی رسیده که بعد از ارزش یابی، بهترین مقالات انتخاب و حدود یکصد مقاله تلخیص و به عنوان خلاصه مقالات به چهارمین اجلاس عرضه شد. عدم تطابق کارکردهای فعلی مساجد با پیشینه تاریخی و فلسفه وجودی آنها، بی توجهی به قانونمند کردن این تشکل بزرگ اجتماعی در کشورهای اسلامی و تعریف نشدن جایگاه آن در جوامع، فقدان تحقیقات و پژوهش های اساسی و بنیادین در ارتباط با نقش و جایگاه مساجد و نیز عدم شناخت مشکلات و چالش های موجود مساجد، بی التفاتی دولت ها به نقش سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مساجد و به تصویب نرسیدن قوانین و لوایح و عدم تخصیص بودجه و اعتبار برای آنها، بی توجهی به نقش آموزشی و پرورشی مساجد و استفاده نامناسب از فضاهای موجود، بی توجهی به نقش مساجد در معرفی و شناساندن اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی - با عنایات به آن که مساجد آیینه تمام نمای حقیقت اسلام هستند - ارکردهای مساجد از از جمله مسائلی است که باید به آن التفات و در رفع کاستی ها اقبال و اقدام نماییم.

ص: 50

بذر اختلاف میان شیعه و سنی است. آن چه مهم است آنست که شیعه و سنی دور هم جمع و با یکدیگر متحد شوند و نگذارند دشمن میان ایشان اختلاف بیندازد. دشمن درصدد است که مردم را از دین و از مسجد جدا کند، ائمه جماعات و روحانیت باید با هوشیاری در برابر این توطئه های دشمنان بایستند و با راهنمایی و هدایت مردم، آنان را به سوی مساجد جذب نمایند. پیروزی سید حسن نصراللّه و حزب اللّه لبنان نشأت گرفته از روش و منش امام راحل بود که اسرائیل را با آن حمایت ها و آن همه ابزار آلات مدرن جنگی به خاک ذلت نشاند و این از اثر عبادت آن رهبر بزرگ است. ما مسلمانان همه نوع توانایی داریم، اما خود از آن بی خبریم، شیعه و سنی باید دست به دست هم بدهند و با توطئه های دشمنان مقابله نمایند. آن چه ما را به پیروزی خواهد رساند در وهله اول اخلاص، ساخت مساجد و گردآوری مردم در مساجد است.

ص: 52

مسئول در آن کشورها جهت تصحیح چنین مفاهیمی از جمله مواردی بود که بیانیه این همایش به آن التفات کرد. از سوی دیگر شرکت کنندگان این همایش توجه جوانان مسلمان در کشورهای غیراسلامی و تهیه برنامه های درسی مطالعه شده جهت حمایت و راهنمائی آنان را خواستار شده و برخورداری زنان از حقوق طبیعی خود و تلاش برای سرپرستی و هدایت آنها را به عنوان عاملی اثرگذار در توان اقلیت ها، مورد تأکید قرار دادند. علمای اسلامی کشورهای سراسر جهان بر اهمیت مراکز صدور فتوا در کشورهای غیراسلامی همچون شورای فتوا و تحقیقات اروپا و نظر هماهنگی میان آنان در حل مشکلات فقهی و اجتماعی بامراعات دستور فقه اولویت ها و ضرورت های زمانی و مکانی تأکید ورزیدند و از کشورهای غیراسلامی خواستند که به اعتقادات و ویژگی های مسلمانان کشور خود به عنوان شهروند، همچون سایر شهروندان احترام بگذارند. در این بیانیه آمده است که به کارگیری استراتژی تقریب در زمینه اندیشه ها و مذاهب اسلامی و پشتیبانی از قطعنامه ها و فتواهای گروهی از جمله درخواست های این همایش بود، چرا که مذاهب عمده اسلامی به ارکان و اصول عقیدتی اسلامی ایمان دارند و بخش های این امت با تکیه بر کتاب و سنت و پیروی از شریعت اسلامی و تلاش برای داشتن وحدت در موضع های عملی درخصوص چالش های بزرگی که با آن روبرو می شوند و در اجرای شریعت اسلامی در همه امور زندگی خود همبستگی دارند و اختلاف های اجتهادی خود را به زمینه های عملی جهت ایجاد چند دستگی در موضع گیری امت منتقل نمی نمایند و سرانجام این همایش ضمن اعلام پشتیبانی خود از مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، پذیرش کامل آن را از سوی علما و اندیشمندان و مسؤولان و توده های مسلمان در همه جا آرزو دارد و خواستار نشر فرهنگ تقریبی میان ایشان است. در باره مسئله فلسطین همایش وحدت اسلامی اعلام کرد که سراسر سرزمین فلسطین سرزمین اسلامی و برای همه مسلمانان عزیز است و رژیم صهیونیستی، غاصب آن، به عنوان سرنیزه استعمار غربی محسوب می شود. نوزدهمین همایش وحدت اسلامی به قهرمانان مقاومت فلسطینی و لبنان درود می فرستد و بر این باور است که این رزمندگان در راه صیانت از شرف امت و غیرت امت در دفاع از کیان آن مبارزه می نمایند. فتنه فرقه گرایی جنایات اشغالگران امریکایی در عراق به خواست شرکت کنندگان همایش

ص: 54

محکوم شد و از علمای شیعه و سنی عراق خواسته شد که میان خود عهد نامه شرف را که بر اصول مشترک تأکید کرده امضا نمایند. همایش وحدت اسلامی موضع های غربی را که در برگیرنده معیارهای دوگانه است محکوم کرده است، این معیارهای دوگانه از یک سو به رژیم صهیونیست اجازه توسعه زرادخانه هسته ای نظامی می دهد و از سوی دیگر تحول دانش اتمی ایران را در زمینه های صلح آمیز - که در چارچوب کنوانسیون های بین المللی و زیر نظر آژانس بین المللی انرژی هسته ای انجام می شود - ممانعت به عمل می آورد. شرکت کنندگان این همایش در بیانیه نهایی نوزدهمین همایش وحدت اسلامی از جمهوری اسلامی ایران به سبب اعلام سال جاری به عنوان سال آشنایی بیشتر مردم با سیرت حضرت رسول اعظم صلی الله علیه و اله سپاسگزاری کردند و خواستار بهره گیری از این سوژه در تعیین موضوع بیستمین نشست وحدت اسلامی شدند. این بیانیه تصریح کرده است که اعضای نوزدهمین همایش وحدت اسلامی از رهبر جمهوری اسلامی به لحاظ سرپرستی وی با رهنمودهای حکیمانه ایشان برای فعالیت جدی کنفرانس جهت تثبیت نشانه های وحدت اسلامی و حمایت معظم له از مقاومت اسلامی سپاسگزار است.

ص: 55

ص: 56

شماره 8

و در حقیقت نمی خواهد خط نبوت را که خط شهادت یا شاهدیت انبیا در تاریخ و وظیفه و نقش آنهاست، مشخص کند. می فرماید: «انا انزلنا التوریه» که بزرگترین کتاب شریعت الهی است و مسبوط ترین دستورات شرعی در کتاب تورات و الواحی که بر حضرت موسی علی نبینا و علیه الصلوة والسلام وارد شده در این کتاب بوده و هست. حتی شاید احکامی که در این کتاب آمده، از احکامی که در اسلام آمده بیشتر و مبسوط تر باشد. «إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِیهَا هُدیً وَنُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هَادُوا وَالرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبَارُ» ذکر تورات در اینجا بعنوان یکی از مهمترین و اولین شریعت مبسوط الهی است و الا تورات خصوصیتی ندارد، مخصوصا که شریعت تورات در شریعت مسیحیت و حضرت عیسی علیه السلام هم محفوظ ماند و خیلی از احکامش هم در اسلام تثبیت شده است و همه شرایع الهی این چنینی است که از طرف پروردگار عالم تنزیل شده است به جهت اینکه به آنها حکم شود تا در جامعه بشری احیا شوند «یحکم بها النبیون» به این ها حکم کنند؛ نه تنها در باب قضاوت و حکم قضایی بلکه این اطلاقی هم که دارد در همه امور باید احکام الهی در جامعه احیا شود و حاکمیت،

ص: 58

حاکمیت تورات، نور و هدایت الهی باشد. کسانی که اسلام بیاورند، به انبیا ایمان بیاورند و هدایت شوند. انزال شرایع الهی و کتب آسمانی به این جهت است که این ها در جامعه مدنی انسان ها حاکمیت پیدا کنند و احیاگر این نور هدایت و تعالیم آسمانی در روی زمین باشند و هم ربانیون. ربانیون هم معنای لغوی اش کسانی هستند که تربیت های ویژه شدند نصب ویژه به عنوان وصی یا ولی و بدست خود انبیا تربیت شدند و هم در روایات اهل بیت عصمت و طهارت تفسیر شده که این مقطع ربانیون در این آیه شریفه به معنای ائمه اطهار و اوصیای انبیا یعنی کسانی که بطورمستقیم به دست انبیا الهی هم تربیت شدند و تقویت یافتند و هم تربیت ویژه شدند و در روایات ما ائمه اطهار علیهم السلام این گونه بعنوان وصی یا ولی و جانشین نسبت به شریعت و پیامبر اکرم منصوب شدند. معنای آیه هم با این تناسب دارد، ربانیون آن تربیت شدگان ویژه و مخصوص می باشد.

«والاحبار»؛ دسته سوم احبار، جمع حبر. حبر به معنای عالم. عبداللّه بن عباس معروف بود به حبر الامه، چون یکی از علما و دانشمندان بزرگ اسلامی در صدر اول و از شاگردان امیرالمؤمنین علیه السلام بود. اینجا علما در کنار انبیا و ربانیون بعنوان مقطع سوم آمده است که پس حاکمین به شریعت الهی در این سه دسته قرار گرفته شدن اند. اول انبیا بعد ائمه و اوصیاء ویژه آنان و پس از آن علما و احبار که مرحوم شهید صدر از این ذکر «احبار» در این آیه بحث ولایت فقیه را هم استفاده می کردند که ما در قرآن به شکل صریح آیه ای دال بر ولایت فقیه نداریم. این آیه با این کلمه احبار که در اینجا آمده است. برداشتی که این شهید بزرگوار از این آیه داشتند و برداشت تازه و بسیار جالبی هم هست و این در حقیقت همان خط انبیا و حاکمیت شرایع الهی بر روی زمین را اول توسط انبیا بعد ائمه اطهار و اوصیای خاص و منصوبین خاص آنان و پس از آن علما و دانشمندان به دین «احبار»، عالمانی که بر اساس آن مکتب الهی تربیت شدند و هم وظیفه دارند و مکلف و موظفند که «یحکم بها» به تورات و شریعت الهی حکم کنند. در هر زمان آن شریعتی که آنها وظیفه دارند آن را در جامعه احیا کنند و حاکمیت آن شریعت را بدست بگیردند و ذیل آیه چنین مشخصه را بیان می کند «بما استحفظوا من کتاب اللّه و کانوا علیه شهداء» اینها حاکمیت شان، وظیفه در احیای شریعت اسلامی و الهی و شریعت آسمانی، نور

ص: 59

و هدایتی که از طرف خداوند بر بشریت نازل می شود را براساس ملاک «بما استحفظوا من کتاب اللّه» دارند، این ها آگاهان به کتاب خدا هستند این همان بحث اشراف و تعلم کامل و تربیت شدن در آن مکتب آسمانی است، حافظ کتاب باشند این حفظ به معنای حفظ همه جانبه در مقابل شبهات و تحریفات و دشمنی هایی است که از مکتب های الحادی و شیطانی در همه دوران علیه حکومت ارزش های الهی و انبیایی از طرف دشمنان و شیاطین آن زمان صورت می گیرد این ها حافظند و از تحریف و شبهات فتنه انگیز و ترفندهایی که موجب تزلزل مؤمنان و مسلمانان می شود دفاع کرده و کتاب خدا را همه جانبه حفظ می کنند. هم اشراف علمی و هم اشراف معنوی دارند و شریعت الهی را از همه آسیب هایی که دشمنان و شیاطین دنبال می کنند حفظ می کنند و این جنگ و جدال میان این مکتب حق و باطل از ابتدای خلقت انسان بوده و تا آخر هم هست و یک امر قهری می باشد. که این بعد علمی - فکری به اصطلاح امروز بعد ایدئولوژی مسئله هست «بما استحفظوا من کتاب اللّه» اینها باید واقعا حافظ باشند و با آگاه و روشن بودن به همه تعالیم کتاب و شریعت الهی آن را از مصدر ناب بگیرند و استفاده کنند. «و کانوا علیه شهدا» که این همان خط شاهدیت و شهادت است. «لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا» شهید در این آیات به معنای کشته شده در راه خدا نیست، اصلاً شهید در قرآن شاید به آن معنی استعمال نشده باشد. شهید به معنای شاهد و گواه، کسیکه در راه خدا کشته می شود به این مناسبت به او شهید می گویند چون، بر آن امت هم در دنیا و هم در آخرت گواه خواهد بود.

«و یکون الرسول علیکم شهیدا»، «بما استحفظوا من کتاب اللّه و کانوا علیه شهیدا» این سه طایفه انبیا، ربانیون و احبار که این ها در عرصه تاریخ بر امت هایشان شاهد هستند. و «ان یکون الرسول علیکم شهیدا»، «تکون شهدا علی الناس». شاهد بودن معنای ظریف و گسترده و توسعه یافته ای دارد و آن اینکه باید هم در خودشان آن تعالیم و ارزش های الهی را پیاده کنند و هم در جامعه شاهد بر آن باشند و این ها معیار و شاهد هستند که چه چیزی حق و چه چیزی باطل است. این ها اسوه و الگو هستند، این ها قدوه مردم هستند الگوهایی که مردم به آنها اقتدا می کنند. این ها مردم را بدنبال خود می کشند و مردم را به جهت برپایی آن شریعت الهی و احیای

ص: 60

آن ارزش ها و حاکمیت تورات و انجیل و قرآن به صحنه می کشند. شاهد در اینجا به این معناست. این دو خصلت که در ذیل این آیه ذکر شده است، خصلت سوم «فلا تخشوا الناس و اخشون» این هم یک سیاست و راهکار است در حقیقت یعنی به الگو رسیدن ها و کشیدن مردم به صحنه حاکمیت الهی و هدایت های آسمانی و شرایع پیامبران. شرطش این است «لا تخشوا الناس و اخشون» این همان شجاعتی است که در رهبران و انبیاء و اولیاء یک شرط اساسی است، خوف از مردم بایستی نداشته باشی «لا تخشوا الناس» فقط از خدا بترسی «واخشون» که واقعا یک خصیصه و راهکار بسیار اساسی است شرط بسیار مهمی است و ما برکات و ثمراتش را می بینیم که چگونه وقتی که رهبران صالح و مؤمن اسلامی و الهی با شجاعت و نداشتن هیچ گونه خوفی از دشمنان اسلام جامعه ای را رهبری می کنند، برکات الهی چگونه باز می شود و واقعا امدادهای الهی و غیبی شروع می شود. ممکن است بر حسب ظاهر و حسب یک مقطع محدودی یک شکست شکلی و صوری هم شکل بگیرد ولی این شکست مقدمه یک پیروزی بسیار عظیم و یک تحول است و بر حسب ظاهر که آن حاکمیت آن شکست هم هست. در حقیقت آن شکست، شکست شکلی است نه شکست محتوایی؛ از نظر محتوا غالب شده است عین نهضت عاشورا و کربلا.

امام حسین علیه السلام در آن نهضت بر دشمن خود پیروز شد و دودمان خلافت بنی امیه و خلافت کفر را از بین برد که اگر آن قیام و آن شهادت و آن ایثار بی نظیر و جانسوز در تاریخ نبود، اسلام از بین رفته بود قطعا، این یک تحلیل روشنی است چیزی که حافظ اسلام و انوار الهی شد و شریعت الهی را حفظ کرد و بشریت را از آن خطر و هجمه بسیار خطرناک حفظ کرد. دودمان بنی امیه به تصریح معاویه ابن ابی سفیان دنبال این بود که اسم و یاد و ذکر پیامبر و شهادتین را از دل و جان جامعه و مردم ببرد. این هجمه بسیار وحشیانه و خشن و خطرناک که قطعا همه جنود ابلیس پشت سر این جریان قرار گرفته بود در تاریخ اسلام بوسیله این شهادت از بین رفت. بعد این شهادت یک آب زلالی شد که همواره نه فقط در زمان خودش و طاغوت زمان خودش در مقابل هر طاغوتی امت اسلامی را بیمه کرده و سرمشق داد و راه را نشان داد که چگونه در مقابل آن طاغوت ها قیام کنند و بجز از خدا نترسند و به تکلیف شرعی خودشان عمل کنند

ص: 61

تمام حرکت هایی که پس از قیام خونین کربلا انجام شده همه از قیام امام حسین علیه السلام سرچشمه گرفته است حتی کسانی که از نظر اعتقادی و خطی در خط اهل بیت علیهم السلام نبودند و حتی قیام های ابن زبیرها هم در تاریخ در مقابل بنی امیه از قیام کربلا نیرو گرفت و اصلاح و برگشت دادن

اسلام راستین و اسلام ناب و حاکمیت در جامعه برای برگشت دادن ارزش ها از این شعار استفاده کرد و هر انقلابی که رخ داد و هر حرکت و قیامی در جهان اسلام، شروع شد همه از این شعار استفاده کرده و از این نیرو گرفتند و حتی خارج از جهان اسلام نیز همین طور است.

شماره 9

شما در خاطرات گاندی بخوانید چقدر از قیام امام حسین علیه السلام و شخص ایشان تجلیل می کند و می گوید من مقاومت در مقابل استکبار انگلیس را از او درس گرفتم، قیام خود ما همان نهضت انقلاب اسلامی که خیلی مشخص است در نظر بگیرید، همه ادبیات و مفاهیم اش برگرفته از قیام کربلا و عاشورا و تاسوعاست. علاوه بر این که این همان خطی است که خود این قیام این خط را تأسیس کرد و در جهان اسلام تثبیت کرد و ائمه بعدی، بعد از امام حسین علیه السلام این خط را

تأسیس کردند و اصلاً این مولود آنهاست. این امتداد همان خط است به معنای اخصش است که به این عظمت شکل گرفت البته در تاریخ نورانی تشیع و بخصوص مرجعیت، مقطع های

ص: 62

زیادی بوده که این مسئله به شکل های کوچکتر و مختصرتری رخ داده البته در همان مبارزه ای که همیشه بین کفر و اسلام و بین حق و باطل وجود دارد و این سنت الهی است و حکمت الهی ارخلقت انسان بوده و خواهد بود. قیام ها و حرکت ها و هدایت ها، بر پا کردن و احیای دین به شکل های مختلفی در تاریخ تشیع بوده که من نمی خواهم وارد این فصل ها و بخش ها بشوم و تاریخ تشیع خودش یک بحث واقعا ارزنده ای است که ما لازم است حرکت شیعه در تاریخ را که حرکت ائمه اطهار علیهم السلام بعد از امام حسین علیه السلام بوده است را تحلیل کنیم و بعد حرکات علما و احبار که مراجع ما بودند، روات احادیث در زمان ائمه بودند را تحلیل کنیم. بعد علمایی که پس

از عصر غیبت صغری و غیبت کبری در تاریخ با نام مرجعیت شکل گرفت نقش این ها در همین «یحکم بها النبیون و الربانیون و الاحبار» نقش احبار چه بوده است. واقعا در تاریخ اسلام این یک بحث بسیار مهمی است جای بحث و تحقیق و کنکاش زیادی دارد ما امروز نیازمندیم این تاریخ را توضیح بدهیم و تحلیل بکنیم. یکی از مسائلی که مکتب های امروز دنیا خیلی به آن می پردازند با اینکه فرصت ها و امکاناتش را هم ندارند این است که سعی می کنند حرکات خود را به یک ریشه مهم تاریخی متصل کنند. کمونیست ها وقتی می خواستند کمونیسم خود را ترویج کنند برای آن ماتریالیسم تاریخی تدوین کرده بودند و سعی می کردند خودشان مقطعی از یک حرکت ممتد تاریخ بشری بدانند که البته نادرست بود و همانجا نقد می شد، ما این تاریخ را داریم ولی متأسفانه دنبال نکردیم مخصوصا تاریخ تشیع، تاریخ فکر تشیع و فکر شیعی و تاریخ مرجعیت و علما و همین احبار که در این آیه به آن اشاره شده است را دنبال نکردیم. و آن زنجیره ها و حلقه های وصل این تاریخ به حرکت ائمه اطهار علیهم السلام و حرکت کربلا و عاشورا و حرکت صلح امام حسن علیه السلام و حرکت حکومت چهار ساله امیرالمؤمنین علیه السلام و زمان خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اینکه چگونه این سلسله ها و قطعات این زنجیره واحد به این انقلاب با عظمت منتهی شده را بررسی نکردیم. این انقلاب هم قطعا یک مقطعی است و یک حلقه ای است برای رسیدن به یک فتح بزرگ تر و تحول بسیار عظیم و توسعه یافته در جهان که شواهدش را امروز می بینیم و حتما به روز موعود بزرگ که خط انبیاء و خط اسلام و هدایت ها و انوار الهی در جهت احیای قسط الهی در کل سرزمین ها بدست آن انسان صالحی که همه انتظار او را می کشند

ص: 63

منتهی خواهد شد. پس بنابراین نقش علما نقش بسیار مهمی است و این نقش هم در گرو این سه خصلت است. تعلیم و تعلم در مکتب الهی در حدی که بتوان حافظ کتاب، حافظ اسلام و حافظ آن مکتب شد. این خیلی مسئله مهمی است. حافظ بودن هم اشراف بر مبانی آن مکتب الهی و اسلام ختم نبوت ها و جامع تعالیم الهی است که در تورات و انجیل وارد شده است. بحمد اللّه قرآن از هر تحریفی محفوظ مانده این هم بحمداللّه مقدار زیادی از سنت پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام در مذاهب دیگر اسلامی حفظ شده و کاملش در مذهب ما حفظ شده که خیلی نعمت بزرگی است. اشراف، بر همه این ها و تعلم و تربیت شدن به این تعالیم بسیار ارزنده و گسترده و غنی از یک طرف برای دفع خطرات علیه این مکتب و حفظ در مقابل تهاجم ها، ترفندها، دشمنی ها، شبهه افکنی ها و در مقابل مکتب های دیگری که بوسیله شیاطین انس و جن همواره در آن جدال بین حق و باطل و کفر و اسلام همیشگی وجود دارد و دائمی است اهمیت دارد چون این دشمنی ها از بین نمی رود و روز به روز این شبهات، اشکالات و آسیب ها به شکل های گوناگون فکری، اخلاقی عملی، سیاسی و اقتصادی مطرح می شوند. لذا کسی که می خواهد حافظ کتاب باشد همان حبر، عالم و علمی که می خواهد حافظ کتاب باشد بایستی اطلاع بر آن پیدا کنند تا بتوانند دفاع کرده و شریعت را حفظ کنند:«بما استحفظوا من کتاب اللّه» اینجاست که واقعا توجه به فرهنگ ها و مکتب های روز در حوزه های علمیه بحمداللّه تحت عنوان بحث های جنبی که خیلی جانبی هم نیست دنبال می شود، مخصوصا برای شما که در حوزه های مراکز شهرهای کلان با مسائل فرهنگی و سیاسی و اجتماعی مردم و مسئولان ارتباط نزدیک دارید، اشراف بر این فرهنگ ها که امروز از این راه ها دشمنان ما و شیاطین انس و جن و شیاطین بزرگ می آیند و وارد می شوند، اهمیت دارد. این مقوله های جدیدی که در مسائل گوناگون سیاسی، اجتماعی، مفهومی، مفاهیم و اعتقادی مطرح می شود و این واژه های جدیدی که بکار گرفته می شود و یا یک واژه می خواهند مجموعه ای را گمراه کنند اطلاع بر این رشته هایی که به گونه ای که در ارتباط با مسائل قرآنی و الهی قرار می گیرد تحت عنوان رشته های علمی یا علوم انسانی یکی از شرایط بسیار مهم امروزه ما می باشد. این ها را بایستی اول مطالعه و درک کنیم حتی اگر لازم باشد برخی از این ها در برنامه های درسی وارد و الزامی بشود که حوزه ها این ها

ص: 64

را تدریس کنند و نظرات برتر و عالمانه تر و عمیق تر اسلامی در مقابل هر رشته ای از این رشته ها مطرح شود در اقتصاد اسلامی، فلسفه اسلامی و در مسائل اجتماعی و جامعه شناسی و مسائل سیاسی - حقوقی به کار گرفته شود. این مسائل عریض و طویلی که امروزه تحت عنوان آزادی ها، حقوق بشر، حقوق زن، حقوق اجتماعی، حقوق شهروندی و حقوق عامه مطرح است قطعا باید علما و فضلای حوزه های علمیه بر این ها اشراف پیدا کنند. اولاً باید بفهمند این ها چه می گویند و خود مفهوم را دریابند، بعد در اسلام در مقابل این ها چه چیزی مطرح هست را پیدا کند که بحمداللّه مقدار زیادی از این ها در منابع ما که در رشته های حوزوی خود آنها را کنار گذاشتیم وجود دارد. این سری از روایات چون خیلی دخالت در آن فتواهای مربوط به رساله های علمیه را که بیشتر، افراد و آحاد جامعه و تکالیف فردی نه تکالیف اجتماعی را در نظر دارند نداشته

است به آنها توحه نشده و آنها کنار گذاشته شده اند چون دخالتی در درس های فقهی نداشته است. امروز همه آن میراث عظیم و غنی که در روایات ما شاید از آن به «روایات اخلاقی» یا آداب تعبیر کنیم یا تعبیرات دیگری مانند سنت ها یا دیدگاه ها یا مفاهیم اجتماعی داشته باشیم با این که این ها مسائل بسیار عظیم و مهمی است امروز این ها باید در داخل کار علمی حوزه ها قرار گیرد چون امروز محل ابتلاست و با قیام این نظام مقدس و با این تحولی که در جهان اسلام و در کل جهان شده امروز کفر و اسلام در همه عرصه ها با هم صف آرایی کرده اند، نه فقط در فقه و چند تا فتوای فقهی مربوط به کارهای فردی اشخاص یا کارهای اجتماعی آنها بلکه در همه عرصه ها با هم مقابله و صف آرایی کرده اند، آنها جنود شر و باطل خودشان را بسیج کرده اند ما هم باید این طرف بسیج کنیم و خوشبختانه همه چیز هم داریم. شما مراجعه کنید و ببینید چقدر

ما روایات داریم؛ بیش از روایات موجود در رابطه با احکام قضایی فقهی، ما روایتی درباره آداب قضا، سیاست های قضایی و راه کارهای علاج مشکلات قضایی داریم که متأسفانه به آن توجه نشده است.

این روایات سیاست های کلان قضایی را مشخص می کند همچنین ما روایات زیادی در خصوص حقوق شهروندی آن هم خیلی بهتر از آنچه غرب تحت عنوان حقوق شهروندی مطرح کرده، داریم. روایات زیادی در خصوص «حق دفاع» و «حق دفاع متهم» قبل از اتهام،

ص: 65

حین اتهام، قبل از دستگیری، حین دستگیری، بعد از دستگیری، قبل از حکم، بعد از حکم، داریم که به این دقت و ظرافت حتی در کنوانسیون های سازمان ملل و در حقوق قضا و منشورها وحود ندارد. منشورهای حقوق بشر هم آنها را به دقت ندیده اند. این ها که من عرض کردم مواردش را پیدا کردم و آن قدر روایات عجیب و تکان دهنده پر محتوا در مورد عدالت قضایی داریم در خصوص بی طرفی قاضی که در هیچ جای آن قوانین ذکر نشده است. شما کجا دیدید و در کدام قانون قضایی دنیا و در کدام نظام قضایی و دستورات مربوط به محکمه قضایی مانند آن را دیده اید. آنچه که ما در رابطه با بی طرفی قاضی داریم در روایات بی طرفی قاضی آمده است که قاضی حق ندارد یکی از طرفین دعوی را به تنهایی حتی اگر رفیق و مرید او باشد بدون حضور دیگری تا وقتی که پرونده بررسی نشده و تمام نشده در خانه خودش مهمان کند چون این طرفداری تلقی شده و در نظر دیگری شبهه ایجاد می کند «لایستضاف الخصم» قاضی حق ندارد یکی از دو متشاکی را مهمان خودش قرار بدهد این روایت در این خصوص آمده است که یکی از دوستداران و اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام بر ایشان وارد شد. مهمان شد، شب اول مقداری که گذشت، گفتند که من یک پرونده و یک شکوائیه علیه فلان کس دارم و آمده ام تا شما یا قاضی شما قضاوت کند. تا امام فهمید گفت: باید از منزل من بیرون بروی. گفت: چرا؟ او این روایت را گفت که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «لا یستضاف الخصم الا و معه خصم» تو دیگر حق نداری امشب اینجا باشی و او را از خانه خودش بیرون کرد. این قدر تساوی و بی طرفی حفظ شده و قاضی حق ندارد در محکمه به یکی از دو طرف بیش از دیگری نگاه کند و مشاوره کند، در گوشی چیزی بگوید بدون اینکه دیگری چیزی بشنود این جایز نیست حالا ممکن است فقها فتوا ندهند که این جایز نیست یا قضاوت باطل است ولی این دستور در روایات ما آمده است این سیاست ذکر شده است این دقت در مساوات بین دو طرف دعوا و بی طرفی قاضی که مبنای اعتماد مردم و مبنای عدالت قضایی است به این شکل در اسلام آمده و صدها مسئله دیگر که این ها را ما بعنوان این که احکام فقهی نیستند در کتب فقهی معترض نمی شویم. امروز باید این ها را داخل بحث های طلبه گی مان بیاوریم و در بحث های سطح و خارج بنظر من باید بیاوریم آن وقت این ها را اگر وارد کنیم از درون این ها آن قدر مسائل بسیار ارزنده و ظریف بدست

ص: 66

می آید که اگر ما این ها را نظریه پردازی کنیم «بما استحفظوا من کتاب اللّه» و قانونمند کنیم و سیستم سازی کنیم، و بخش های حقوق بشر، حقوق زن، حقوق متهم، عدالت قضایی، سیاست های قضائی، نظام قضای اسلامی، بحث آزادی، حقوق عامه، حقوق مردم، حقوق شهروندی همه این ها وجود دارد. ولی نیاز به کار دارد تا با این قالب ها و واژه هایی که امروز مطرح می شود به مصاف آنها آورد، آن وقت عظمت اسلام، عمق اسلام، تطابق اسلام با فطرت انسان و با آن ارزش ها شکل می گیرد و مشخص می شود. حفاظت از اسلام در برابر تهاجم فرهنگی و تهاجم مکتب های باطل امروز دنیا از این راه شکل می گیرد. حوزه ها بایستی اولاً این مسئولیت و مفاد این آیه را خوب مقابل چشمان خود تجسم داده و ببینند که چه نقش مهم و چه وظیفه سنگینی بر عهده علما و عالمان و احبار در این آیه گذاشته شده و چه نقش تاریخی برای آنها لحاظ شده و چه راهی این آیه شریفه باز کرده و چگونه راه را مشخص کرده و راهکار هم ارائه داده است. «بما استحفظوا من کتاب اللّه» این کار بسیار مهمی است که بحمداللّه شروع شده و یکی از برکات این نظام توسعه در این بخش است. البته قبل از این هم بوده و این ها متوقف به نظام نیست و خود برپایی حکومت اسلامی یکی از وظایف انبیا و ربانیون و احبار و علما است و این خط، خط خیلی وسیعی است و وظیفه و نقش آن خیلی کلان تر از برپایی حکومت اسلامی است. در جایی که حاکم اسلامی و حکومت اسلامی هم نباشد این نقش به وسیله انبیاء و اوصیاء

و احبار و علما محفوظ است ولی وقتی که حاکمیت اسلامی برپا می شود این نقش خیلی حساس و گسترده تر می شود امکاناتش بیشتر شده، تقصیر و قصور و کاهلی و بی تفاوتی نیز گناه نابخشودنی تری خواهد شد. «بما استحفظوا من کتاب اللّه و کانوا علیه شهدا» الگو شدن، مستلزم احیا این امر در خود، بعد کشاندن جامعه و مردم با این الگوسازی ها است، این که امام

توانست یک ملتی و بعد یک جامعه ای را به صحنه حکومت انبیاء و صالحان و ارزش های انبیا و ارزش های الهی بکشاند، به این دلیل است که اول در خودش این ها را پیاده کرد و الگوی تمام عیار برای مردم شد و مردم وقتی دیدند این الگو را دنبال کردند و آمدند. اول خودش را فراموش کرد و در طبق اخلاص برای هدف های بزرگ و هدف های الهی ایثار کرد. مردم هم وقتی این را دیدند، همان جرأت، شجاعت، ایثارگری و از خودگذشتگی را نشان دادند، و با قطع تعلق

ص: 67

به مسائل دنیا و ماده و زن و بچه و مسائل دیگر در میدان آمدند و دیدید چه عظمتی شکل گرفت. امروز هم که دنیا این راه را دنبال می کند. «لا تخشوا الناس» ناس هر کجا در قرآن ذکر می شود به معنی دشمنان است. «ناس» ناسالم و فاسد است هیچ وقت خوبان در آیات به ناس تعبیر نمی شود «الذین قال لهم الناس» عبداللّه بن ابی از سرکردگان منافقان مدینه بود، در این آیه هم همین جور است. «لاتخشوا الناس» یعنی از مردم بد، از طاغوت ها و ترفندهای آنها نهراسید «واخشونی» از من بترسید، و این راهکار اثرات خودش را، هم در تاریخ قدیم، هم در تاریخ معاصر ما نشان داد مخصوصا در تاریخ معاصر این شجاعت امام چقدر و عدم خوف امام از طاغوت و طاغوتیان و فقط به تکلیف عمل کردن و از خدا ترسیدن که همان معنای عمل به تکلیف است برکات خود را نشان داد که امام به آن تکیه می کرد. فقط از خدا باید ترسید و به تکلیف او عمل کرد و بس. پیروزی حزب اللّه لبنان هم که در حقیقت ثمره و شاخه ای از غرس مبارک امام است آن هم به همین جهت بود اگر سید حسن نصراللّه و حزب اللّه می ترسید قطعا این پیروزی ها حاصل نمی شد، که جای ترس هم داشت و همه از اسرائیل می ترسیدند بخصوص دولت های عربی با آن همه امکانات نظامی می ترسیدند ولی این مجموعه کم اما با ایمان که واقعا الگو شدند و شاهد بر این امت های اسلامی شدند و امروز می بینیم چه عظمتی ایجاد کردند و ایجاد می کنند. و هنوز این راه هرچه بیشتر طی بشود و آنچه در درون راه انبیا و راه ائمه و اسلام ناب که اسلام ائمه اطهار علیهم السلام است. هرچه این تعالیم، این اخلاق فردی و اجتماعی، حقوق اسلامی، دیدگاه ها، سیاست ها، جهت های بلند و ارزش ها از منابع غنی اسلامی ما که بحمداللّه بیشترین و غنی ترین منابع هم در اختیار ماست در اختیار مذهب اهل بیت هست بیرون کشیده شوند، برکات زیادی خواهد داشت. آنچه که مذاهب دیگر از این متون غنی اسلامی دارند و در تاریخ ثابت شده که به برکت اهل بیت عصمت و طهارت بوده که با تدریس هایی که کردند، همه ائمه مذاهب دیگر شاگردان ائمه ما بودند واین در تاریخ ثبت شده است. در مقدمه کتاب دایرة المعارف اشاره شده و در تاریخ این مسئله ذکر شده است که روایات اهل سنت را ائمه ما حفظ کردند، حتی روایاتی که از غیر ناحیه ائمه صادر شده بود. اگر حرکت ائمه در حفظ روایات و سنت پیامبر نبود سنت پیامبر در دست برادران اهل سنت هم الآن نبود تنها کسی که در

ص: 68

مقابل حرکتی که پس از فوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در رابطه با اکتفای به قرآن «حسبنا کتاب اللّه» و حذف سنت پیامبر صلی الله علیه و آله ایجاد شده بود دفاع کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام بود و شاگردان امیرالمؤمنین علیه السلام که در اوج آن دشمنی ها و حالت خفقانی که نسبت به نقل حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله انجام می گرفت. در عصر اول ایشان تدریس کرد و شاگردانی را تربیت کرد. احادیث پیامبر را دستور داد حفظ کنند، منتقل کنند، منتشر کنند، عبد اللّه ابن عباس ها و دیگران را تربیت کرد و سنت پیامبر را حفظ کرد و روایاتی را که حتی از غیر طریق امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه نقل شده است در مذاهب اسلامی دیگر آنها بعد از این استفاده کردند اگر نبود که این ها هم از بین می رفت و اگر از بین می رفت یعنی یک منبع دوم غنی اسلامی پس از قرآن که سنت پیامبر و احادیث معصومین است از بین می رفت. بنابراین همه ما کامل ترین این ها را در تشیع داریم و ثابت شده است. امروز بحمد اللّه آثار و برکات عملی آن هم در احیای اسلام ناب خودش را نشان می دهد که وقتی این تعالیم حفظ شد، چگونه این پیروزی ها و این نصرت ها در مقابل دشمنان اسلام، این تحول ها و انقلاب های عظیم، این حاکمیت ارزش های اسلامی و الهی در جامعه شکل می گیرد، وقتی درست طبق آن نسخه عمل می شود «بما استحفظوا من کتاب اللّه» نقش علما و مراجع بزرگ ما در تاریخ خیلی نقش عظیمی بوده «کانوا علیه شهدا» این الگو شدن، اسوه شدن، احیا کردن در خود و در جامعه و کشیدن دیگران به عرصه و میدان وقتی درست می شود که درست بدان عمل می شود که «فلا تخشوا الناس» ترس از مردم در کار نباشد و وحشت فقط از خدا باشد، نصرت الهی هم شکل می گیرد. امیدواریم که خداوند متعال به برکت این ایام مبارک و به برکت مبعث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ان شاء اللّه همه ما را به آنچه که وظیفه ماست موفق کند، خوب عمل کنیم مخصوصا علما و بزرگان و حوزه های علمیه من مجددا از همه تشکر می کنم.

و السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته

ص: 69

ص: 70

تروریسم نامیده می شود و در همین راستا هویت زدایی از زنان، زیر پا نهادن کرامت، حرمت و عزت آنان، مبارزه با خلقت و طبیعت ایشان و خشونت در حق آنان، دفاع از حقوق زنان نامیده می شود. نهضت زنان پس از یک قرن و نیم فعالیت در کشورهای اروپایی و آمریکایی حاصلی جز تنزل زن تا حد ابزاری برای نیل به مقصود سردمداران سرمایه پرست لیبرال و به سود سرشار و تأمین لذت افسار گسیخته مردان هوسباز نداشته است. بیداری زنان جهان اسلام از آن چیزی که امروز شاهد آن هستیم باید بیشتر شود، چون ما فرهنگی غنی داریم، در عمل هم ما اسوه برای زنان عالم داریم، ما حضرت زهرا علیه السلام را داریم که به عنوان یک الگوی نمونه هم برای زنان و هم برای مردان ماست. مساجد را که کانون و مرکزیت همه فعالیت های ماست باید به عنوان پایگاهی برای بازیابی هویت زن مسلمان و آشنایی با سیره معصومین درآوریم.

ص: 72

شماره 11

و سایر مناطق جهان براساس تصمیم گیری انگلیسی ها بوده است که از جمله آن باید از خاور دور، نزدیک و خاورمیانه که ما در آن قرار داریم یاد کرد. پس از جنگ سرد و شکست اردوگاه کمونیست، امریکایی ها فروپاشی کمونیست را در نتیجه تلاش خود دانستند، در اوایل قرن بیست بوش پدر در یکی از سخنرانی های خود از نظم نوین جهانی نام برد که امریکایی ها خود را سردمدار آن می دانستند، همان طور که پس از جنگ اول جهانی انگلیسی ها برای خاورمیانه طرحی جدید تعریف و نقشه جغرافیایی ای مطابق منافع خود ترسیم کردند و کشورهایی از جمله عثمانی و جز آن را تقسیم نمودند. امروز هم اِمریکایی ها می خواهند در خاورمیانه تعریفی جدید ارائه دهند که این تعریف مستلزم تغییر نقشه خاورمیانه است. آن ها قصد دارند خاورمیانه را براساس مذاهب و قومیت ها تقسیم کنند برای مثال تأسیس کردستان مستقل در شمال عراق یا جنگ تصنعی شیعه و سنی در عراق از جمله این برنامه هاست

تا آن کشور را به سه منطقه شیعه نشین، سنی نشین و کردنشین تقسیم نمایند. آنان چنین خوابی برای ایران هم دیده اند، از جمله ناآرامی های خوزستان و تحریکات آذربایجان در راستای طرح

ص: 74

مورد نظر آنهاست. به جنگ لبنان به بهانه گروگان گیری دو سرباز اسرائیلی نیز از آن جمله است. آنان لبنان را به عنوان نقاط کلیدی در خاورمیانه در نظر گرفته اند و این گونه نیست که گروگان گیری دو سرباز، علت شروع مانورهای نظامی با جهت گیری لبنان در شمال فلسطین باشد. در این میان

حزب اللّه ابتکار عمل را در دست گرفت. حزب اللّه مهم ترین نقطه مقابله کشورهایی است که مقابل اِمریکا ایستاده اند، به همین علت آنان می خواستند که این مانع را از پیش رو بردارند،

اما با شکست روبرو شدند. این امر شکستی بزرگ در طرح تشکیل خاورمیانه جدید برای آنان بود. پس از گذشت ده روز از جنگ، اسرائیلی ها به برقراری آتش بس تمایل داشتند و وزیر امورخارجه امریکا بود که با برقراری آتش بس مخالفت کرد، رایس اعلام کرد اگر جنگ تمام شود خاورمیانه به همین شکل خواهد ماند، در حالی که ما طالب خاورمیانه جدید هستیم و این

یعنی انهدام حزب اللّه، به عنوان مانعی که از رسیدن آنان به طرح خاورمیانه جدید جلوگیری می نمود. آنان می دانند تا زمانی که حزب اللّه در جنوب لبنان است، اسرائیل نمی تواند دست از پا خطا کند، بنابراین خواستند این مانع را از میان بردارند، اما شکست خوردند. آثار و تبعات جنگ اول و دوم جهانی دامن ما را هم گرفت، در جنگ سرد نیز با بیان شعار نه شرقی نه غربی همانند قبل اعلام بی طرفی کردیم. حال که جنگ سرد تمام شده در طرح خاورمیانه جدید نیز قرار است طرح اِمریکایی ها دامن گیر ما شود. اشغال گری های اِمریکا در عراق و افغانستان و مخالفت و دشمنی مردم آن کشورها با اِمریکا، به نتایج عکس خواسته های اِمریکا در این کشورها منجر شده است. بیداری اسلامی که ستون فقرات آن در سایر کشورهای اسلامی، ایران است در زمان حاضر در میان همه کشورهای مسلمان پدید آمده و این بار برخلاف جنگ های اول و دوم جهانی با توجه به بیداری اسلامی و این حالت ایستادگی، که کشورهای اسلامی در برابر زیاده خواهی اِمریکا دارند، راه نوید بخشی پیش روی جهان اسلام و به ویژه کشورهای مسلمان خاورمیانه قرار داده است. با بیداری اسلامی جهان اسلام و ایستادگی در برابر زیاده خواهی اِمریکایی ها، نباید گذاشت که این بار نیز خواب آنان تعبیر شود. خوشحالی ما از پیروزی لبنان نباید باعث غفلت ما در برابر آینده شود، زیرا معلوم نیست آینده پیچیده تر از گذشته نباشد و ما به عنوان هدف های طرح خاورمیانه جدید در همه حال باید آمادگی مقابله با این هدف را داشته باشیم و با طرح های شوم آنها مقابله نماییم.

ص: 75

ص: 76

است، بشارت دادند که سه وقت در بسیاری از مساجد اقامه جماعت می شود و این بشارت ارزشمندی است، اما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بیش از آنکه نگاهش به مسجد فقط اقامه جماعت باشد، نگاهش به مسجد، پایگاه بود. پایگاه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و در عصر حضرت پایگاه اداره حکومت. پیامبر مسجد را پایگاه وحدت دل ها می دید، لذا مسجدی که کانون تفرقه بود «مسجد ضرار» نامیده شده است که پیامبر دستور تخریب این مسجد را صادر کرد. مسجد از نگاه پیامبر صلی الله علیه و آله پایگاه وحدت بود. ائمه جماعات باید بدانند که مواضع و سلیقه های گوناگون در هر جامعه آزاد گریزناپذیر است و ائمه جماعات مساجد باید به گونه ای رفتار کنند که مردم مساجد را خانه خود بدانند. باید در مساجد به سلیقه های گوناگون اهمیت داده شود؛ البته نه به قیمت تأثیرپذیری در انحراف، پیامبر صلی الله علیه و آله مساجد را پایگاه فرهنگی می دید، لذا مسجد پیامبر کانون تلاش های فرهنگی بود که گاه خود پیامبر دستور می دادند که حضرت علی علیه السلام معاذ بن جبل و دیگران کار آموزشی در مساجد انجام دهند. امام جماعت مدیریت دینی مسجد را بر عهده دارد. از این سخن سه منظر به نظر می رسد: نخست، امام جماعت عالمی است که مردم به او اقتدا می کنند و از این منظر روحانی بودن شرط نیست، بلکه عدالت شرط است. منظر دوم این که امام جماعت مدیر مسجد است، مسجد هیأت امنا، بسیج و خادم دارد، اما به طور طبیعی مدیریت مسجد باید با امام جماعت باشد، منظر سوم این است که امام جماعت یک عالم دینی است و نگاه مردم ما به امام جماعت از این منظر است و به حمداللّه این در کشور ما نهادینه شده است و معنای این حرف این است که عالم مدیریت دینی مسجد را دارد و در حقیقت مدیریت مأمومین را و در این مدیریت چند مطلب باید مورد توجه قرار بگیرد؛ نخست این که مدیریت او باید جهت دار و معلوم باشد، یعنی چه می خواهد بکند، باید چشم انداز آینده داشته باشد، مثلاً برنامه ریزی کند که در چند سال آینده مسجد باید دارای حوزه علمیه باشد و در سال های بعد افرادی از همان حوزه در خدمت مسجد باشند و بدانند که برای رسیدن به چشم انداز باید چه کنند. دوم این که امام جماعت باید در مدیریت خود کادرسازی کند. در هر مسجد عده ای را می بینیم که زمینه رشد بیشتری دارند. انقلاب ما این ها را پدید آورد و اصل جرقه انقلاب ماهم از طریق کسانی بود که به وسیله علما پرورش یافته بودند، اکنون هم همین گونه است، هر صالحی که

ص: 78

شما می پرورید در هر کجا به عنوان چراغ دین به شمار می رود کادرسازی کردن برای دین از جمله مهم ترین کارهایی است که باید در مدیریت مساجد به آن توجه شود. تلاش کنیم موضع اتخاذ کنیم، اما موضع ما جدای از جریان های سیاسی باشد موضع ما باید موضع دین باشد، و باید هرجا احساس تکلیف کردیم، حرف مان را بزنیم، اگر موضع ما موضعی سیاسی باشد به صورت ابزاری در دست سودجویان و دشمنان قرار خواهیم گرفت. باید مطابق دستورات فلان حزب و فلان شخص حرکت نکنیم، ولی اگر موضع ما موضع دین باشد، آزادانه در راه دفاع از حقانیت دین و بدون نیاز به هیچ کس و حزب، حرف مان را خواهیم زد، چنان که دیدید در باره حضور زنان در ورزشگاه ها مخالفت مراجع را در پی داشت و مورد نقد قرار گرفت و این همان موضع دینی ائمه جماعت است. نکته دیگری که در این مدیریت دینی تلاش شود دین دکان نشود، (چرا که وقتی دکان شد می شود ضد تبلیغ). اگر دین دکان شود و جوان بفهمد که فلان روحانی و فلان امام جماعت به لحاظ پول به منبر می رود و برای پول به تبلیغ دین می پردازد، قاعدتا از او خواهند برید. شما ائمه جماعات باید به گونه ای رفتار کنید که آن کاسب و آن تاجر و سرمایه دار احساس کند که به شما نیاز دارد و هیچ چیز را نباید با عزت و عظمت خود عوض نماییم. در مدیریت دینی آنچه مهم است مسئله ارائه تصویر درست از دین است. دغدغه ما این است که تبیین دین تخصص لازم دارد. سعی کنیم که در مسئله تبلیغ دین از صاحب نظرانی که دین را می شناسند استفاده کنیم. افرادی که در حوزه درس خوانده اند و بحمد اللّه ما در حوزه های علمیه

خود طلبه های بسیار فاضلی داریم که معروف نیستند، ولی شما می توانید از آنان دعوت کنید و در صورت لازم بپرورانید. باید بدانید که کسی می تواند دین را بیان کند که دین شناس باشد.

در زمان حاضر متأسفانه برخی افراد که مایه دینی نداشتند، سخنگوی دین شده اند و آنانی که مطالعه شان در حد دو یا سه کتاب است، چگونه می توانند در باره دین صحبت کنند؟ کسی که امام جمعه و امام جماعت است و مسئولیت دین در هر نهاد دارد، رفتارش مستقیما در تبلیغ دین تأثیرگذار است، گاهی عالمی در نهایت زهد است، ولی فرزندش، همسرش، دامادش، آبروی او را می برند، یک عالم دینی نمی تواند در باره ایشان بگوید که به من ربطی ندارد دشمن در پی این است که ببیند دختر فلان روحانی بدحجاب است و همسرش خدای ناکرده با وضعی نا مناسب

ص: 79

می گردد و این برای هر روحانی، محلی از اشکال است. مردم با دیدن این صحنه خواهند گفت که اگر او توانایی داشت فرزندان و خانواده خود را اصلاح می کرد. ضمنا مشخص بودن زمان سخنرانی، نشاط مستمعین در هنگام سخنرانی، خلاصه گویی و اختصار و تنوع در تبلیغ در قالب مدیریت مسجد توسط ائمه جماعات نکات حائز اهمیتی است که باید مدّنظر باشد. آنچه کشور ما را در مواقع اضطراری از خطر می رهاند همین مساجد و ائمه جماعات مساجد است که با تلاش ها و زحمات مرکز رسیدگی به امور مساجد به مدیریت حجت الاسلام والمسلمین ابراهیمی سامان یافته و این شبکه عظیم دین مساجد را در سراسر کشور به هم متصل می کند. امیدواریم که این مرکز را هر روز با نشاط تر ببینیم و شاهد آن باشیم که این سفیران نور یعنی ائمه جماعات هر روز بهتر از گذشته به رسالت خود عمل می کنند.

ص: 80

ص: 82

ص: 84

حجر اسماعیل و قرائت قرآن(1) نشانگر اهمیت مسجد در کادرسازی است ولی توجه به رویدادهای هجرت آن حضرت از مکه به مدینه و تلاش آن پیامبر بزرگ برای بنیان نهادن یک جامعه ایده آل نمونه و آرمانی اسلامی و تغییر جامعه جهل و ظلم و خرافه یثرب به شهر علم و نور و عدالت مدینه النبی نشان می دهد که نقطه آغاز همه تلاش ها و سنگ بنای جامعه سازی اسلامی و زیر ساخت تشکیل حاکمیت و حکومت اسلامی نبوی، تأسیس مسجد، است.

آری! تأسیس مسجد قبا در آن اقامت کوتاه سه روزه و انتخاب مکان برای بنیان نهادن مسجد نبوی به محض ورود به مدینه،(2) برای همه مسلمانان و بویژه برای اندیشمندانی که در سیره پیامبر اعظم تأمل می کنند، پیامی معنادار در بر دارد.(3) پیامبر در اولین گام به مسجدسازی پرداخت و با این اقدام، مرکز ثقل همه تحولات و اصلاحات لازم را بنیان نهاد و در حقیقت با ساخت مسجد، نخستین گام برای تشکیل دولت اسلامی به معنای حقیقی را برداشت. بدینسان زیر ساخت و عامل اصیل و اصلی همه تحولات فردی و اجتماعی در سیره نبوی، مسجد بود.(4)

برخوردار گردد:

برای این جامعه سازی جدید و این تلاش بزرگ الهی که اقامه عدالت در صدر می نشیند و باید هر چیز و هر کس در جایگاه خود قرار گیرد به یک مرکزیت مطمئن و کارآمد نیاز بود؛ بدین رو پیامبر با برنامه ریزی دقیق و الهی خود، برای جامعه سازی نوین قرآنی، به تأسیس کانونی به نام مسجد دست یازید.

بدینسان در سنت و سیره نبوی مسجد تنها یک نقطه آغاز و یک مرکز عبادی فردی نبود؛ بلکه بدون مبالغه مسجد مرکز و کانون هدایت همه تحولات، اصلاحات و همه امور بود.(1)

آن حضرت در این کانون نورانی، نخست فرهنگ سازی قرآنی را در دستور کار قرار داد و این گونه بود که مسجد با نقش فرهنگ ساز خود، جامعه نمونه ای را تحقق بخشید که در آن جامعه، همه امور از معرفت علمی، تا امور سیاسی و اجرایی همه و همه از مسجد الهام می گرفت و راز تحول یثرب به مدینه آرمانی پیامبر را باید در نقش آفرینی عالی این محور مقدس، جستجو نمود.

بدون تردید علم مسجد محور، اجتماع مسجد محور، اقتصاد مسجد محور، سیاست مسجد محور، با علم و اجتماع و سیاستی که محورش مسجد نباشد، تفاوت بنیادین دارد.

شاید تقسیم نمودن فضای مسجد میان کارکردهای مختلف و اختصاص هر ستون و اطراف آن به یک امر و آغاز گسترده آموزش های علمی و عملی را بتوان در این راستا ارزیابی نمود.

برگزاری نماز جماعت، آموزش قرآن کریم و ارایه خطابه های موعظه آمیز و اصلاح گرایانه، پذیرش نمایندگان مذاهب و مکاتب و قبایل و بحث و گفت وگو با آنان، اسکان مهاجرین بر گرد مسجد و... چنان تحول فرهنگی در یثرب به وجود آورد که به تحقق جامعه آرمانی اسلامی انجامید.

تعلیم و تعلم معارف و آموزه های قرآن و سنت نبوی، مسجد را به دانشگاهی بدل نمود که در آن علم و اخلاق، آموزش و پرورش، عالم پروری و انسان سازی در کنار هم و آمیخته

ص: 88

با یکدیگر ارائه می شد به گفته ابن مسعود تا به آیاتی که پیامبر به ما آموخته بود، عمل نمی کردیم آن حضرت آیات جدیدی به ما ارائه نمی کرد.

حضور پیامبر در جلسه آموزشی و ترجیح آن بر حلقه ذکر و عبادت با این بیان که «کلاهما الی خیر ولکن بالتعلیم ارسلت»(1) و جدیت در دور باش اصحاب از گناه و فی ازاله الاثام عنهم مجتهدا(2) نشان از آن دارد که حضرتش علم و عمل بر اساس آن را با همدیگر می خواست.

به یک نمونه از معرفت آموزی علمی آموزه های قرآن در مساجد توجه فرمایید:

مردی بادیه نشین به مسجد آمد و از حضرتش تقاضای تعلیم آورده های جدید یعنی آیات قرآن را نمود؛ آن حضرت در پاسخ این تقاضا به تلاوت سوره زلزال پرداخت: «فلما انتهی الی (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا) قال: اکفینی»

یا محمد مرا بس است که همه پیامت را دریافتم. سپس برخاست و از مسجد آهنگ بیرون رفتن کرد.

پیامبر به اصحاب فرمود: «انصرف الرجل و هو فقیه».(3)

این مورد تنها یک نمونه از هدایت بخشی و معرفت آموزی علمی در مساجد بود که در فرصتی اندک، بادیه نشینی را به فقیه ای بدل نمود که فقاهتش مورد تأیید پیامبر قرار گرفت و تأثیر بخشی این گونه تعلیم در شکل گیری جهان بینی جدید و دغدغه آفرینی در مورد مبدأ و معاد را به خوبی نشان داد.

از بیان نمونه های دیگر در می گذریم که مجال تفصیل و فرصت تکثیر نیست.

در حوزه معرفت آموزی عملی نیز مساجد نقش، اثرگذاری و تحول آفرینی بسیار شگفت انگیزی ایفا نمودند؛ به عنوان نمونه ای از خروار، چون حضور در مسجد، طهارت و نظافت پیشین را طلب می کرد، بویژه با استحباب مسواک و به کار بردن بوی خوش برای اقامه نماز و با اختصاص دادن ستون مخلقه به گیاه عطرآگین خلوق برای خوشبو ساختن خود،

ص: 89

مسجد عملاً لزوم رعایت بهداشت و آراستگی را به مردمان مسلمان می آموخت.

برگزاری نماز جماعت در مسجد و قرار دادن افراد در یک صف و کنار هم و منظم ساختن صفوف توسط خود آن حضرت، نه تنها نظام طبقاتی اشراف و بردگان را درهم شکست و همه تفاخرات جاهلی را لگدکوب نمود و نظام نوین اجتماعی دیگری با ارزش های جدیدی به وجود آورد، بلکه رعایت نظم و ایجاد صفوفی در هم تنیده و منظم را به همگان آموخت.

تشکیل جلسات مشورتی در مسجد، نه تنها لزوم تفکر و تأمل در امور اجتماعی مسلمانان را به همه افراد یاد می داد، بلکه به مسؤولان، رهبران و حاکمان استفاده از نظرات دیگران را

آموزش داد.

پذیرفتن هیأت های نمایندگی مذهبی و قبیله ای و ارایه سخنان مستدل و متقن در برابر پرسش های آنان، عملاً مردمان پرورش یافته در دوران تعصب، جنگ و جاهلیت را به روش گفت وگوهای برهان مدار و جدال احسن و رعایت انصاف در ارزیابی سخنان ارائه شده رهنمون شد.(1) در یکی از مناظرات که فبهت القوم و تحیروا و قالوا: یا محمد اجلنا نتفکر فیما قلته لنا فقال:

انظروا فیه بقلوب معتقده للانصاف یهدیکم الله.(2) به ما مهلت بده تا در آنچه فرمودی بیندیشیم. فرمود: بیندیشید ولی با قلب هایی که انصاف می ورزد تا هدایت شوید.(3)

اسطوانه حرس آن هم در کنار اسطوانه الوفود در مسجد النبی، اگرچه یادآور استفاد از سلاح برای تأمین امنیت جان پیامبر است،(4) ولی افزون برآن و به دلیل تشکیل شورای نظامی در مسجد، بعد نظامی مسجد در جامعه سازی آرمانی اسلام را نشان می دهد؛ دین اسلام و مسلمانان واقعی در کنار بحث و گفت وگوهای مستدل، سلاح نیز در دست دارند تا تهاجمات دشمن را با شدت تمام پاسخ گویند، چنان که دشمن بهراسد و چندان بیمناک شود که هرگز خیال حمله و غارت و استعمار و استحمار این امت را در سر نپرورانند.(5)

ص: 90

و می بایست نقطه آغاز و بهترین و کوتاه ترین مسیر اصلاح امت اسلامی قلمداد شود. پس باید

به سنت نبوی بازگشت و مسجد را احیا نمود زیرا مشکل امت اسلامی نداشتن محل عبادت نیست که براساس فرموده رسولش: «جعلت لی الارض مسجدا و طهورا»(1) بلکه مشکل آنان مرکز هدایت و الهام امور مختلف است که سرچشمه آن در مسجد است.

بدینسان رهبران معنوی و فکری مسلمانان هم اکنون بر اساس شرح صدر «الم نشرح لک صدرک»(2) احساس مسئولیت «عزیز علیه ما عنتم»(3) و مصلحت سنجی امت «و لا تتبع اهوائهم»(4) باید دامن پردامنه اختلافات را برچینند و وحدت و یکدلی و یگانگی را که صلاح و اصلاح امت اسلامی در آن است، مورد توجه قرار دهند و آن را در احیای نقش ها و کارکرد مساجد جستجو کنند!

آری مسجد مرکز «یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه»(5) بوده و باید

باشد و رسالت پیغمبر «لیقوم الناس بالقسط»(6) و «یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم»(7) بوده و باید امروز رسالت دانشمندان مسلمان نیز همان باشد.

به راستی آیا «اسطوانه الوفود» هم اینک نیز برای امت اسلامی پیامی برای برگزاری گفت وگوهای برهانی وحدت آفرین در بر ندارد؟

آیا اسطوانه مخلقه مسلمانان را به طهارت و آراستگی و خوشبویی دعوت نمی کند؟

آیا اسطوانه توبه و سریر در مسجد نبوی ما را به اعتکاف و استغفار و توبه فرا نمی خواند؟

و آیا سکوت امروزین مساجد در شبکه های مختلف صدایی، تصویری، اینترانتی و اینترنتی جهان با اسطوانه حنانه سازگار است؟

به راستی آیا بعد جهاد آفرین مساجد قابل احیا نیست؟ اگر مساجد این کارکرد برگرفته

ص: 92

از سنت نبوی را ایفا می کردند حتی اگر دولت های اسلامی به هر دلیل نمی توانستند از کیان امت اسلامی دفاع کنند و اسرائیل و آمریکا از لبنان و فلسطین و عراق برانند، آیا اسرائیل و آمریکا جرأت آن را داشت که این همه جنایات فجیع در لبنان و عراق و افغانستان به وجود آورد؟

افزون بر نقش آفرینی مساجد در حل مشکلات امت اسلامی، هم اکنون گمشده بشریت را نیز فقط در مساجد می توان یافت. به گفته الکسیس کارل دانشمند زیست شناس و برنده دو جایزه نوبل: انسان همچنان که به آب و اکسیژن نیازمند است، به خدا نیز محتاج است و احساس عرفانی، احساس اخلاقی، احساس جمال و نور عقل، به شخصیت بشری، شگفتگی و انبساط پر معنا و کاملی می بخشد... .

ملت هایی که نیایش از میان آنان رخت بربندد به طور قطعی سقوط می کنند.(1)

مگر نه آن است که دانشگاه های صنعتی و تجربی و نظامی بریده از اخلاق و انسانیت و تهذیب که عالمان و متخصصان بی تعهد می پرورانند و منشأ ساخت تسلیحات شیمیایی، بمب ها و کاربرد آنها علیه افراد بی گناه هستند و در یک کلام، جدا ساختن علم، صنعت، تربیت و اقتصاد از دین و مسجد و معبد، این مشکلات را به بار آورده است و هم اکنون بشریت خسارت جبران ناپذیر این جداسازی را تجربه می کند؟

براستی انسان مادی امروزی که به مادون انسانیت سقوط یافته و با گرفتار آمدن به نوعی جزمیت و دگماتیسم در مورد محسوسات عقل را از کلی نگری حق جویانه به جزیی نگری منفعت گرایانه معطوف ساخته و رفاه و پیشرفت اقتصادی، او را از تعالی انسانی و اخلاقی باز اندیشمندان عزیز و گرامی؛ برادران و خواهران! اکنون نباید تنها به ذکر و یادکرد سنت نبوی در مورد مساجد اکتفا نمود؛ بلکه پرسش اساسی آن است که اکنون برای اصلاح امت اسلامی و نجات بشریت از کجا و چگونه آغاز نمود و از کدامین مرکز تحول و اصلاحات امت اسلامی را پی گرفت؟ پیام کنونی سنت نبوی در مورد مساجد چیست؟

بدون تردید امروز کلید حل مشکلات بسیار امت بزرگ اسلامی در مسجد یافت می شود؛ اقدام و سنت نبوی در تأسیس مسجد، یک حرکت مقطعی یا نمادین و اتفاقی نیست بلکه حساب شده نقطه آغاز را به ما نشان داده است و بدون شک هم اکنون نیز می تواند و می بایست نقطه آغاز و بهترین و کوتاه ترین مسیر اصلاح امت اسلامی قلمداد شود. پس باید به سنت نبوی بازگشت و مسجد را احیا نمود زیرا مشکل امت اسلامی نداشتن محل عبادت نیست که براساس فرموده رسولش: «جعلت لی الارض مسجدا و طهورا»(2) بلکه مشکل آنان مرکز هدایت و الهام امور مختلف است که سرچشمه آن در مسجد است.

بدینسان رهبران معنوی و فکری مسلمانان هم اکنون بر اساس شرح صدر «الم نشرح لک صدرک»(3) احساس مسئولیت «عزیز علیه ما عنتم»(4) و مصلحت سنجی امت «و لا تتبع اهوائهم»(5) باید دامن پردامنه اختلافات را برچینند و وحدت و یکدلی و یگانگی را که صلاح و اصلاح امت اسلامی در آن است، مورد توجه قرار دهند و آن را در احیای نقش ها و کارکرد مساجد جستجو کنند!

آری مسجد مرکز «یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه»(6) بوده و باید باشد و رسالت پیغمبر «لیقوم الناس بالقسط»(7) و «یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم»(8) بوده و باید امروز رسالت دانشمندان مسلمان نیز همان باشد.

به راستی آیا «اسطوانه الوفود» هم اینک نیز برای امت اسلامی پیامی برای برگزاری گفت وگوهای برهانی وحدت آفرین در بر ندارد؟

آیا اسطوانه مخلقه مسلمانان را به طهارت و آراستگی و خوشبویی دعوت نمی کند؟

آیا اسطوانه توبه و سریر در مسجد نبوی ما را به اعتکاف و استغفار و توبه فرا نمی خواند؟

و آیا سکوت امروزین مساجد در شبکه های مختلف صدایی، تصویری، اینترانتی و اینترنتی جهان با اسطوانه حنانه سازگار است؟

به راستی آیا بعد جهاد آفرین مساجد قابل احیا نیست؟ اگر مساجد این کارکرد برگرفته

ص: 92

از سنت نبوی را ایفا می کردند حتی اگر دولت های اسلامی به هر دلیل نمی توانستند از کیان امت اسلامی دفاع کنند و اسرائیل و آمریکا از لبنان و فلسطین و عراق برانند، آیا اسرائیل و آمریکا جرأت آن را داشت که این همه جنایات فجیع در لبنان و عراق و افغانستان به وجود آورد؟

افزون بر نقش آفرینی مساجد در حل مشکلات امت اسلامی، هم اکنون گمشده بشریت را نیز فقط در مساجد می توان یافت. به گفته الکسیس کارل دانشمند زیست شناس و برنده دو جایزه نوبل: انسان همچنان که به آب و اکسیژن نیازمند است، به خدا نیز محتاج است و احساس عرفانی، احساس اخلاقی، احساس جمال و نور عقل، به شخصیت بشری، شگفتگی و انبساط پر معنا و کاملی می بخشد... .

ملت هایی که نیایش از میان آنان رخت بربندد به طور قطعی سقوط می کنند.(1)

مگر نه آن است که دانشگاه های صنعتی و تجربی و نظامی بریده از اخلاق و انسانیت و تهذیب که عالمان و متخصصان بی تعهد می پرورانند و منشأ ساخت تسلیحات شیمیایی، بمب ها و کاربرد آنها علیه افراد بی گناه هستند و در یک کلام، جدا ساختن علم، صنعت، تربیت و اقتصاد از دین و مسجد و معبد، این مشکلات را به بار آورده است و هم اکنون بشریت خسارت جبران ناپذیر این جداسازی را تجربه می کند؟

براستی انسان مادی امروزی که به مادون انسانیت سقوط یافته و با گرفتار آمدن به نوعی جزمیت و دگماتیسم در مورد محسوسات عقل را از کلی نگری حق جویانه به جزیی نگری منفعت گرایانه معطوف ساخته و رفاه و پیشرفت اقتصادی، او را از تعالی انسانی و اخلاقی باز داشته، از کدامین مرکز جز مسجد می تواند انتظار هدایت و یاری داشته باشد؟

پس باید با ایمانی راستین و باوری پولادین سنت نبوی در مورد مساجد را پی گرفت که:

در این بحر جز مرد داعی نرفت

گم آن شد که دنبال راعی نرفت

کسانی کزین راه برگشته اند

برفتند بسیار و سرگشته اند

خلاف پیامبر کسی ره گزید

که هرگز به منزل نخواهد رسید

مپندار سعدی که راه صفا

توان رفت جز پی مصطفی(2)

ص:93

ص:94

«ألسُّجودُ منتَهی العِبادة مِن بَنی آدم».

یعنی سجده انتها و اوج عبادت انسان است و همچنین روح سجده، تکلّم و سخن گفتن و ذکر پروردگار عالم است که بر اهمیّت آن تأکید فراوانی شده است و فرمودند:

«وَمساجِدُ یُذکَرُفیها اسمُ اللّه کثیراً».

و جَلی و زیبایی سجده و ذکر، خواندن صادقانه و از روی اخلاص است.

خطیری است به ما که در باره بی احترامی به پدر و مادر، و محرومیت از آن همه برکات سرشار ماه رمضان، و درود نفرستادن به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله هنگام شنیدن نام آن حضرت، بیندیشم و به این سه موضوع، توجه کامل داشته باشیم و حق آن را به شایستگی ادا کنیم.

برای مردم تفسیر و تبیین نماید:

«و انزلنا الیک الّذکر لتبّن للناس ما نزّل علیهم».

او آیات کتاب الهی را بر مردم تلاوت می کرد. آنان را تزکیه می نمود و کتاب و حکمت را به آنان آموزش می داد:

«هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیّهم

و یعلّمهم الکتاب و الحکمه...».

این رسالت سنگین، زمان و مکان نمی شناخت. پیامبر اعظمصلی الله علیه و اله از هر فرصتی برای روشن فکری و آموختن اسلام به مردم بهره می جست؛ ولی مطالعه در زندگی و سیره آن حضرت نشان می دهد که «مسجد» در مجموعه دوران بیست و سه ساله رسالت، مهم ترین سنگر تبلیغ دینی پیامبر صلی الله علیه و آله محسوب شده است. گرچه میزان نقشی که مسجد در طول این دوران در زمینه های آموزشی و فرهنگی ایفا نمود، همواره یکسان نبوده است.

تاریخی کهن، این سخن که مسجد قبا، نخستین مسجد در اسلام است، فقط گفته پاره ای از مورّخان چون اب الجوزی است.

موّرخان بزرگی چون طبری و پیش از او سیره نویسانی چون ابن هشام و واقدی نیز چنین ادعایی نداشته اند. امام صادق علیه السلام در حدیثی خطاب به عقیقه بن خالد می فرماید:

«ابدأ بقبا فصل فیه و اکثر فانّه اوّل مسجد صلّی فیه رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی هذه العرضه...».

«براستی سرکشی از مساجد اطراف مدینه، از مسجد قبا شروع کن؛ زیرا مسجد، نخستین مسجد در این منطقه است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن نماز گزارده است...».

ابن هشام در تشریح رخدادهای آغازین ورود پیامبرصلی الله علیه و اله در روز جمعه از محلّه قبا حرکت کرد و نماز جمعه را در میان قبیله بنی سالم بن عوف و در مسجدی که در دل درّه رانوناء بود، به جا آورد و این نخستین نماز جمعه ای بود که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در مدینه برپا نمود.

کرد و آیاتی از کتاب آسمانی را برای آنان تلاوت نمود. چشمان آنان با شنیدن آیه های قرآن پر از اشک شد.

آنان به خداوند یکتا و پیامبر او ایمان آوردند و دریافتند که آنچه در کتاب های شان درباره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله آمده، در آن حضرت آشکار و هویداست.»

روزی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در حالی که بلال نیز با او همراه بود، دانست که زنان سخنان او را نشنیده اند، دوباره آنان را موعظه کرد و ایشان را به صدقه دادن فرمان داد.گاه زنان درخواست می کردند که برای آنان مجلس سخنرانی جداگانه ای تشکیل شود؛ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله با پیشنهاد آنان موافقت می نمود و مجلسی مخصوص به زنان برپا می شد.

داده باشد و پاداش کسی که شبانگاهان به قصد یادگرفتن و یاددادن کار خیری به مسجد می آید. همچون پاداش کسی است که یک حج کامل، به جای آورده باشد».

از این حدیث استفاده می شود که لازم نیست گفت وگوی علمی در مسجد انجام گیرد و حتما دانش های دینی باشد؛ هر دانش سودمندی را می توان در مسجد مورد بحث و بررسی قرار دارد.

24 - همان منبع، ج 2 ، ص 232 .

25 - همان منبع، ج 2 ، ص 232 .

26 - همان مأخذ، ج 2 ، ص 236 .

27 - صحیح بخاری: ج 1، کتاب الصّلاة، باب 75 ، ش 96 .

28 - همان منبع، باب 78 ، ش 99 .

29 - نحل: 44 .

30 - احیاء العلوم الدّین، غزالی: ج 2 ، ص 398 و 399 .

31 - معالم القربة فی احکام الحسبة، ابن اخوة، باب 47 ، ص 266 .

32 - نحل: 125 .

33 - المعزرات فی غیریب القرآن، راغب اصفهانی، کتاب الواو، ص 527 .

34 - نقل از همان مأخذ.

35 - وسائل الشیعه: ج 4 ، ص 1239 ، باب 50 از ابواب الذکر، روایت 1 و 3 .

36 - نظام الحکومة النبویه، عبدالحیّ الکّتانی: ج 2 ، ص 236 .

37 - مغازی، محمد بن عمر واقدی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص 415 .

38 - همان منبع، ص 92 - 95 .

39 - تاریخ المدینة المنوّره، ابن شبّه، ج 1 ، ص 63 .

40 - منیة المدید فی آداب المفید و المسفید، زین الدین بن علی عاملی (شهید ثانی)، تحقیق و تصیح: رضا مختاری، ص 106 .

ص: 109

ص: 110

با مشاوره فرماندهان نظامی خود به تدبیر امور جنگ می پرداختند، و به عنوان ریاست سیاسی و فرهنگی مدینه با نمایندگان سایر ادیان به گفت وگو می پرداختند.

4 - مراسم اعتکاف در سیره نبوی چگونه برگزار می شده است؟

5 - شیوه برگزاری نماز جماعت در مساجد به وسیله پیامبر چگونه بوده است؟

و سؤالات دیگری که امید است در این نوشتار به آنها پاسخ داده شود.

به مسائل تاریخی آشنا می کرد. عبداللّه بن عمر گفته است: پیامبر شب ها، گاه تا دیر وقت پیرامون تاریخ بنی اسرائیل برای ما سخن می گفت.(1) استاد و مدرس کلاس هایی که در مسجد تشکیل می شد، تنها پیامبر اعظم نبود. علی علیه السلام نیز گاه به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله بر منبر می رفت و در حالی که یک پله پایین تر از جای پیامبر صلی الله علیه و آله می نشست، برای مردم سخن می گفت.(2) گروه های مختلف با اساتید معین در گوشه و کنار مسجد کلاس های آموزشی برگزار می کردند و علوم و فنون مختلف آموزش داده می شد. عبداللّه بن رواحه در مسجد جلسات مربوط به توحید و معاد (مسائل اعتقادی) را اداره می کرد، او در غیاب پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مسائل فقهی و اعتقادی را به مسلمانان آموزش می داد. گاه اتفاق می افتاد که پیامبر صلی الله علیه و آله خود در چنین جلساتی شرکت می کردند.

روزی پیامبر صلی الله علیه و آله در حلقه درسی که عبد اللّه بن رواحه در آن تدریس می کرد، حضور یافتند. با ورود پیامبر صلی الله علیه و آله چنین انتظار می رفت که ایشان سخنران مجلس باشند، ولی پیامبر فرمودند: بدانچه مشغول بودید ادامه دهید، من نیز برای آموزش و تعلیم مبعوث شده ام نظیر همین ماجرا در مورد معاذ بن جبل نیز نقل شده است.(3)

یکی دیگر از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله بنام عباده بن صامت، مأمور آموزش قرآن و نوشتن به اصحاب صفه بود.(4) اینان که بیشتر در مسجد به سر می بردند، بسیاری از اوقات خود را به آموزش و کارهای علمی اختصاص می دادند. آنان در شب ها نیز به آموزش قرآن می پرداختند. شواهد موجود نشان می دهد برگزاری جلسات فقهی و آموزشی احکام در مسجد، گرمی و رونق ویژه ای داشته است. ابوسعید خدری گفته است: اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله چون گرد می آمدند به سخن گفتن می پرداختند و گفتار آنان بیشتر پیرامون دانش فقه بود. گاهی هم پس از مباحث فقهی به کسی می گفتند تا سوره ای از قرآن را در میان جمع تلاوت کند.(5) این کلاس های

ص: 114

آموزشی، با مایه های اخلاقی و پرورشی نیز همراه بوده است.

انس بن مالک از رسول خدا صلی الله علیه و آله حدیثی این چنین نقل کرده است:

«نزد من، نشستن با گروهی که از آغاز صبح تا طلوع آفتاب خدای را به یاد می آورند، دوست داشتنی تر از آزاد کردن چهار بنده است».(1)

بنابراین با توجه به بیانات گذشته و شواهد که در کتب مختلف نقل شده می توان گفت شور و نشاط علمی خاصی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله خصوصا در سیره نبوی صلی الله علیه و آله دیده می شود بطوری که از شواهد بدست می آید گاهی جلسات علمی از آغاز شب تا صبح به طول می انجامیده است و مشتاقان معارف اسلامی درباره علوم گوناگون به آموختن و فراگرفتن مشغول می شدند.

آیه های قرآن از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال می کردند، گروهی پرسش هایی را پیرامون احکام و واجبات دینی در میان می گذاشتند و عده ای نیز تعبیر خواب را از آن حضرت می پرسیدند.(1) پیامبر با کسانی که به منظور پرسش و یاد گرفتن به حضورشان می آمدند، با گشاده رویی کامل برخورد می کرد و همراه با بیان پاداش و فضیلت دانش آموختن، آنان را تشویق می نمودند. سفیان بن غسان گفته است: روزی در مسجد به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله مشرف شدیم. گفتم ای رسول خدا من به قصد فراگرفتن دانش به حضور شما آمده ام. پیامبرصلی الله علیه و اله در جوابم فرمودند:

«آفرین بر جوینده دانش، فرشتگان الهی از آن رو که دانش را دوست می دارند، با بال های خود دانش پژوهان را در برمی گیرند، و شمار زیادی از آنها گرداگرد جویندگان علم حلقه می زنند، آن گونه که در اثر کثرت جمعیت به آسمان می رسند».(2)

مکه و امام جماعت مسجد الحرام، بر ضرورت کارهای فرهنگی و آموزشی تأکید فرمود، آن حضرت عتاب را فرمان داد تا چهار نوع معامله ناروا را که در جامعه آن روز رایج بود به مردم بیاموزد و مردم را از انجام چنین معاملاتی بازدارد.(1) این امر به روشنی گویای این مطلب است که پیامبر تا چه میزان نسبت به کارهای فرهنگی در جامعه و مسجد اهتمام داشته اند شواهدی نشان می دهد، حتی آنان که برای جمع آوری زکات به مناطق گوناگون اعزام می شدند نیز، به پاداشتن نماز و آموزش قرآن و مسائل دینی به مردم را وظیفه خویش می دانستند. پیامبر به پیشنهاد بنی مصطلق، عباد بن بشر را برای جمع آوری زکات بسوی این قبیله فرستاد. آنان درباره کارهایی که عباد انجام داد گفته اند! او برای ما قرآن می خواند و شرایع اسلام را به ما می آموخت. ما او را در میان خانه های خود فرود آوردیم، نه حقی از کسی ضایع کرد و نه از حق، فراتر رفت. چون پیامبر به او دستور فرموده بود، ده روز پیش ما ماند و سپس خوشحال و راضی به حضور رسول خدا برگشت.(2) مسجد نباید فقط نمازخانه باشد اگر دانشجویان احساس کنند که در امور درسی، اخلاقی و مالی مسجد به آنان کمک می کند، یا اصناف بدانند مسجد علاوه بر راهنمایی های فقهی و اخلاقی، در بحران های کسبی و مشکلات اقتصادی از آنان حمایت می کند، سوق المسلمین که یکی از آثار اخوت اسلامی است به وجود می آید. مسجد جهت تحقق آرمان های فرهنگی خود باید بخش هایی همچون: مدرسه، درمان، صندوق قرض الحسنه داشته باشد، تا بتواند به مردم کمک کند و گرفتاری هایشان را برطرف کند. امام مسجد هم باید همچون پدری دلسوز در میان جامعه، معروف و زبانزد باشد. مسجد پیامبر این گونه بود. آن حضرت توانستند اختلافات مردم را برطرف سازند، بین قبایل وحدت ایجاد کنند، مهاجر و انصار، اوس و خزرج را به هم نزدیک گردانند، درگیری های یکصد ساله آنان را به دوستی تبدیل کنند، ارتباطات خانوادگی و دوستی را به شکل بسیار پسندیده ای برقرار نمایند، زمینه های کینه و عداوت را بخشکانند، روح تعاون و همکاری را براساس علقه و ارتباط دینی بین مسلمانان بوجود آورند، روشن است که همراهی، تبلیغ و ترویج مبانی دینی با کارهایی که به گونه ای اداره امور حکومت اسلامی بشمار می رود، می تواند سازندگی و تأثیری به سزا را در پی داشته باشد.

ص: 117

به آن دیار اعزام می شدند و تنها همین وظیفه را برعهده داشتند چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از فتح مکه، معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری را به عنوان معلمان قرآن و احکام اسلامی در این شهر منصوب کرد و گاه به عنوان عاملان پیامبر در اداره امور سیاسی و اجتماعی این بلاد، رسالت آموزش و وظیفه آموزش نامسلمانان را نیز برعهده می گرفتند چنان که عتاب بن اسید که از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله حاکم مکه بود این وظیفه را نیز بر عهده داشت.(1) رسول اکرم صلی الله علیه و آله علاوه برآن که عملاً مسجد را جایگاه آموزش معارف اسلامی و پایگاه امور فرهنگی قرار داده بودند، در سخنان فراوانی نیز براین نقش مسجد، تأکید نموده اند، بطوری که در سفارش های خود به ابوذر می فرمایند:

«... ای ابوذر، هرگونه توقفی در مسجد، لغو و بیهوده است مگر برای سه دسته: کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می پردازد، آنکه سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحث علمی اشتغال داشته است».(2)

از اطلاق جمله «مباحث علمی» چنین برمی آید که لازم نیست علومی که در مسجد مورد بحث و گفت وگو قرار می گیرد، حتما دانش های دینی باشد، بلکه هر دانش سودمندی چنان که یاد دادن و آموختن آن، از نظر شرعی با اشکالی روبرو نباشد، می تواند در مسجد مورد بحث و بررسی قرار گیرد. شهید ثانی در کتاب گرانقدر منیه المرید حدیث ذیل را نقل نموده است:

«روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به مسجد وارد شدند. در مجلس، دو مجلس جداگانه برپا بود، گروهی در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش بودند. جمعی نیز به دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر دو گروه به سوی نیکی، گام برمی دارند. دسته ای، خدا را می خوانند و گروهی نیز آموزش می بینند و نادانان را تعلیم می دهند، ولی این گروه کار برتری را انجام می دهند. من نیز به منظور آموزش دادن مردم مبعوث شده ام. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله خود در میان گروهی که سرگرم آموزش بودند، نشست.».(3)

ص: 119

نظامی بوسیله فرمانده کل قوا در مسجد انجام می شد پیامبر صلی الله علیه و آله تمام غنائمی که در جنگ های مختلف به مدینه سرازیر می شدند را جمع کرده و در طول روز در بین جنگجویان و مستحقین آن تقسیم می کردند. با توجه به منابع تاریخی تشکیلات بیت المال، یعنی تشکیلات مالی بخش عمومی، متمرکز در مسجدالنبی بود.(1) هرگاه پیامبر در یکی از غزوه ها یا سریه ها بر یکی از مناطق جزیره العرب سیطره پیدا می کرد مأمورانی را بعنوان نماینده حکومتی، قضایی، ارشادی و فرهنگی در آن مناطق تعیین می نمودند که این افراد از حکومت مرکزی فرمان می بردند و رسالتی را که پیامبرصلی الله علیه و اله برعهده آنها نهاده بود انجام می دادند.(2) (یعنی علاوه بر حکومت و فیصله دادن دعاوی حقوقی و کیفری و امور فرهنگی و ارشادی، جمع آوری زکات و خمس و خراج را نیز برعهده داشتند که بعد از جمع آوری آن را به بیت المال واقع در مسجدالنبی می فرستادند و پیامبرصلی الله علیه و اله آن را در بین مستحقین تقسیم می کردند).

قبلاً به آنان معرفی و عرضه کرده بودید؟ گفتند: نه. حضرت فرمود: پس آنان را به همان محل امتشان بفرستید. و آن گاه این آیه را تلاوت فرمود:

«ای پیامبر! ما تو را فرستادیم تا شاهد و مژده دهنده و بیم دهنده باشی و مردم را به دستور خداوند به سوی او بخوانی و چراغی تابناک باشی».(1)

گفت وگوی علمی و فرهنگی زیادی میان آن حضرت با هیئت های اعزامی، که از سوی قبایل گوناگون به مدینه می آمدند صورت می گرفت.

جایگاه این گفت وگوها جایی جز مسجد نبود. گرچه برای سکونت و استراحت این هیئت ها، خانه ای نیز در نظر گرفته شده بود.(2) پاره ای از آنها نیز با توجه به صلاحدید پیامبرصلی الله علیه و اله در خانه های انصار جا داده می شدند.(3) برای برخی از آنها - همچون هیئت نمایندگی ثقیف - به دلیل طولانی بودن اقامت آنان در مدینه، خیمه ای در مسجد برپا می شد.(4) پیامبرصلی الله علیه و اله در کنار یکی از ستونهای مسجد که امروز نیز بنام «اسطوانه الوفود» (ستون هیئت ها) شناخته می شود، این گونه هیئت ها را به حضور می پذیرفتند و با آنان به مذاکرات دینی و اجتماعی می پرداختند. گرچه این از جنبه های سیاسی نیز برخوردار بود، ولی از آن رو که این هیئت ها معمولاً به منظور گرویدن به اسلام به مدینه می آمدند بحث و گفت وگو پیرامون معارف اسلامی، بخش های مهمی از این مذاکرات را به خود اختصاص می داد. برخی از این هیئت ها در حضور پیامبرصلی الله علیه و اله و در خانه به فخرفروشی و خودستایی می پرداختند، گفت وگوهای طولانی و سخنان برخلاف ادب به زبان می آوردند و گاه درخواست اجرای مسابقات هنری و ادبی با پیامبرصلی الله علیه و اله و یاران آن حضرت می کردند. پیامبر با حوصله و بردباری کامل به سخنان آنان گوش فرا می دادند. ذکر آنچه که در کتاب های سیره پیرامون مذاکرات هیئت نمایندگی (بنی تمیم) بیان شده می تواند فضای حاکم یکی از این گفت وگوها را ترسیم نماید.

واقدی در مغازی در این باره آورده است که: ده نفر از روساء و برگزیدگان بنی تمیم

ص: 122

به مدینه آمدند آنها در صحن مسجد نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و عطارد بن حاجب تمیمی را پیش آوردند که خطابه بخواند. او خطبه ای ایراد کرد، پیامبرصلی الله علیه و اله به ثابت بن قیس فرمود: برخیز و خطبه ایشان را پاسخ گوید. ثابت برخاست و با عدم آمادگی قبلی خطبه ای خواند، چون ثابت بن قیس نشست، آنها گفتند: ای رسول خدا اجازه فرمای تا شاعرمان شعری بخواند. چون اجازه فرمود، زبرقان بن بدر را بلند کردند و او ابیاتی را سرود. پیامبر به حسان بن ثابت فرمود: پاسخ شان بده و او برخاست و اشعاری سرود. پیامبرصلی الله علیه و اله و مسلمانان از خطبه ثابت و شعر حسان در آن روز خوشحال بودند. نمایندگانی که آمده بودند، با یکدیگر خلوت کردند. یکی از ایشان گفت به خدا قسم، بدانید که این مرد از طرف خدا تأیید می شود و کارهایشان رو به راه می گردد؛ خطیب او از خطیب ما فصیح تر و شاعرش از شاعر ما بهتر و خودشان به مراتب از ما خردمندترند.(1) پس از او هیئت بنی تمیم مسلمان شدند و از دیگر هیئت هایی که مذاکرات علمی و فرهنگی مفصلی میان آنها با پیامبرصلی الله علیه و اله صورت گرفت. هیئت نمایندگی ثقیف بوده است.(2) پیامبر اسلامصلی الله علیه و اله در حدیث مفصلی که آمده است با راهبی بنام (شمعون بن لاوی بن یهودا) به بحث و گفت وگو پرداخته است.(3) روایتی است از امام صادق علیه السلام (4) به نقل از پدرش، امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمود: نمایندگان پنج دین در مجلسی گرد آمدند و با پیامبرصلی الله علیه و الهبه مباحثه و گفت وگوی دینی پرداختند: یهودی، نصاری، دهریه، ثنویه و مشرکان عرب. در این جلسه براساس تفاهم پیشین همگی توافق کردند که حقیقت را پس از اثبات بوسیله برهان و دلیل بپذیرند. ابن اسحاق از مناظره جماعتی از

یهود مدینه (خیبر) به پیامبرصلی الله علیه و اله خبر می دهد. همچنین از گفت وگو با نصاری نجران که در نهایت به مباهله منجر شد و نصاری از آن واهمه کردند و مطیع گردیدند.(5) با توجه به این متون و متون تاریخی دیگر می توان نتیجه گرفت که همه یا اکثر این گفت وگوها در مسجد پیامبر صورت گرفته است. بطوری که مسلمانان به پیامبرصلی الله علیه و اله می گفتند: ای رسول خدا، آیا ایشان که مشرکند،

ص: 123

می توانند وارد مسجد شوند؟ پیامبرصلی الله علیه و اله می گفتند: زمین پاک است و چیزی آن را نجس نمی کند.(1)

حتی در تاریخ نقل شده است که آن حضرت محل اعتکافش نزدیک یکی از ستون ها به نام «اسطوانه السریر» (ستون تخت) بوده است که هنوز هم معین است. در کنار این ستون، تختی برای استراحت پیامبرصلی الله علیه و الهقرار می دادند.(1) اعتکاف تأثیر بسزایی در ریشه کن کردن گناهان دارد بطوری که پیامبر در آثار اعتکاف می فرمایند:

«هرکس برای خدا و با ایمان کامل معتکف شود، گناهان گذشته او بخشیده می شود».(2)

و در جایی دیگر می فرماید:

«کسی که روزی را برای رضایت خداوند متعال معتکف شود، ذات حق بین او و امتش سه خندق ایجاد می کند».(3)

پس می توان از سیره و گفتار پیامبرصلی الله علیه و اله به اهمیت اعتکاف پی برد و آن را عملی برای تربیت نفس و پرورش روح دانست.

متعلق به دو یتیم، سهل و سهیل، از طایفه خزرج بود، که تحت تربیت اسعد بن زراره بودند. پیامبرصلی الله علیه و اله به اسعد فرمودند: که این محل را برای مسجد خریداری کند. دو یتیم محل را به پیامبرصلی الله علیه و اله هدیه کردند، ولی ایشان نپذیرفتند و فرمودند: که باید پول آن را بگیرند.

سرانجام به ده دینار خریده شد.(1) مسلمانان مشغول خشت زدن شدند تا مصالح بنای مسجد فراهم شود. به دستور پیامبر، ابتدا زمین مسجد را کندند و از کوه سنگ آوردند. پیامبر در محل سنگ ها خود به مسلمانان کمک می کرد. وقتی اسید بن حضیر دید که حضرت خود سنگ ها را برای مسجد از کوه می آوردند، پیش رفت و عرض کرد: یا رسول اللّه! اجازه دهید من عوض شما آنها را ببرم. حضرت فرمودند: خیر، تو خود برو و سنگ دیگری را حمل کن. مردم با علاقه زیاد، سنگ ها را بردند تا حفره انباشته و زمین مسطح شد. آنگاه دیوار مسجد را ساختند. در آغاز که جمعیت مسلمانان کم بود، مسجدالنبی با دیواری به قطر یک خشت - و به تعبیر امروزی «یک آجر» - ساخته شده بود. بعدها که مسلمانان بیشتر شدند، دیوارهای جدید در محیطی وسیع تر با یک آجرونیم ساخته شد. پس از آن دیوار مسجد که قهرا مساحت بیشتری را در برمی گرفت، «دو آجره» شد. بلندی دیوارها به قد و قامت انسان بود، و انتهای مسجد به اندازه صد ذراع بود.(2) مسجد پیامبر پس از دیوارکشی اولیه، پر رفت و آمدترین مرکز شهر شد. کثرت رفت و آمد و حضور مردم در آن، نیازهای جدیدی را در پی داشت. گرمای هوا در مدینه و شدت آن، باعث شد که اصحاب از حضرت صلی الله علیه و اله درخواست کردند که اگر اجازه دهند، سایبانی در مسجد بزنند. پس از کسب اجازه، ستون های چوبی را در جلوی مسجد و سپس تا نزدیکی صحن برافراشتند. آنگاه، با شاخه درخت خرما سایبان زدند تا در پناه آن، از شدت گرما برهند و در آنجا به نماز و شنیدن سخنان رسول خداصلی الله علیه و اله بپردازند. پس از مدتی که براین منوال گذشت گاه باران از سایبان به زیر می آمد و موجب اشکالاتی می شد، دوباره پیشنهاد شد که سایبان تبدیل به سقف شود. پاسخ پیامبرصلی الله علیه و اله برخلاف سابق بود. آن حضرتصلی الله علیه و اله با این پیشنهاد موافقت نکردند. توجه به این نکته، درس آموز است که ارتباط امام و مأموم چگونه باید باشد، مساجد تا چه اندازه از نظر ساختمان و رفاه نمازگزاران باید مورد توجه قرار گیرد،

ص: 126

و امام در چه مواردی باید نظر مردم را بپذیرد؟ آیا باید امام بطور مطلق تسلیم حرف مردم باشد، یا لازم است مصالح و مفاسد را در نظر گیرد؟ احترام به آرای مردم، یک رکن روابط اسلامی است، ولی این احترام نباید اصول دیگر را مورد سؤال قرار دهد، زیرا ممکن است همه خواهش های مردم، مطابق با مصالح واقعی آنان نباشند. تشخیص این مصلحت، با شخص رسول اللّه صلی الله علیه و اله است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

«عریش کعریش موسی الامر عجل من ذلک».

«سقفی مانند سقف خانه موسی علیه السلام (دیگر به سقف نمی رسد) زمان کوتاه تر از آنست».(1)

بنابراین پیامبرصلی الله علیه و اله بر سادگی و پویایی مسجد، اصرار می ورزیدند، بطوری که حاضر نبودند که سایه بان مسجد به سقف تبدیل شود. درخصوص برگزاری نماز جماعت در سیره نبوی باید گفته شود که مسجد پیامبرصلی الله علیه و اله در مدینه نخستین کانونی بود که از بدو تأسیس به منزله مرکز اصلی تمام فعالیت های عبادی مسلمانان، مورد استفاده قرار گرفت. یکی از این فعالیت ها برپایی آیین های جماعت در این مسجد بود. مسلمانان به سبب تعالیم قرآن مجید و رهنمودهای پیامبرصلی الله علیه و الهنسبت به حضور در مسجد و شرکت جستن در نماز جماعت اشتیاق خاصی از خود نشان می دادند. آنان در هر شبانه روز، پنج بار از دو رو نزدیک بدین مسجد می شتافتند و با تشکیل صفوفی منظم به ادای فرایض دینی به امامت رسول خداصلی الله علیه و اله می پرداختند. از آنجا که این آیین دسته جمعی در تحکیم روابط، میان مسلمانان و تحقق وحدت در جامعه اسلامی نقش بسزایی داشت، پیامبرصلی الله علیه و اله به هیچ یک از مسلمانان اجازه نمی داد بدون عذری از حضور در این فریضه الهی سرباز زنند، چنانکه در روایت اسلامی آمده است چون حضرت کسانی را که از شرکت امتناع می کردند به شدت تهدید کرد و خطاب به ایشان فرمود:

«لتحضرن المسجد او لا حرقن علیکم منازلکم».

«باید در مسجد حضور یابید و گرنه خانه های تان را با شما به آتش می کشم».

ص: 127

چون این خبر در مدینه انتشار یافت مرد نابینایی به نزد پیامبر آمد و عرض کرد: یا رسول اللّه من مرد نابینایی هستم، و چه بسا صدای اذان را می شنوم، اما کسی را نمی یابم که مرا برای نماز خواندن با شما به مسجد بیاورد پیامبرصلی الله علیه و اله فرمود:

«طنابی از منزلت به مسجد ببند و بدین وسیله در جماعت مسلمانان شرکت کن».(1)

از این روایت چنین برمی آید که در عصر رسول اللّه تمامی مسلمانان حتی افراد ناتوان در نماز جماعت شرکت می کردند، و به این ترتیب مساجد آن روزگار بویژه مسجد پیامبر از جهت برگزاری آیین های جماعت بسیار فعال بوده است. با توجه به روایاتی که از پیامبر نقل شده است پیامبرصلی الله علیه و اله سعی می کرده است که نماز جماعت ایشان طول نکشد که باعث ملال و خستگی افراد نمازگزار شود و حتی از امامان جماعتی که این کار را کرده اند هم به شدت اعتراض کرده است. در کتاب معالم القریه از نجاری نقل شده که ابومسعود گفته است: مردی به رسول خدا صلی الله علیه و اله گفت:

من به خاطر ضعف و ناتوانی، از حضور در نماز فلان کس خودداری می کنم، زیرا او نماز را طولانی برگزار می کند. پیامبرصلی الله علیه و اله در این باره برای مردم سخنرانی کرد. من هرگز پیامبرصلی الله علیه و اله را در سخنرانی این چنین خشمگین ندیده بودم. آن حضرت خطاب به حاضران فرمود:

«برخی از شما، مردم را گریزان می سازید، کسی که امامت گروهی را برعهده دارد، بایستی از طولانی کردن نماز پرهیز کند. چه، در نماز جماعت افراد ناتوان، بزرگسال و نیز کسانی که کار و مشغله دارند، یافت می شوند».(2)

پیامبر و در محضر ایشان درس می گرفتند و فارغ التحصیل می شدند و پیامبر آنها را بعنوان معلمان دینی در مناطق تصرف شده یا تازه به اسلام گرویده اعزام می کردند، و نیز مقر فرماندهی کل قوا بود چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله تمام 62 غزوه و سریه خود را با مشاورت فرماندهان نظامی خود از اینجا آغاز می کردند و تمام برنامه ها و نقشه های نظامی در مسجد ریخته می شد و مسلمانان را پیامبر برای جهاد با کفار از این محل مقدس بسیج می کردند. پیامبرصلی الله علیه و اله در مسجد بود که ادیان مختلف را به صورت فردی یا گروهی (وفود) به حضور می پذیرفتند و با دلیل و برهان دین خود را به آنها عرضه می داشت. همانطوری که از متن برمی آید و نتیجه می گیریم نماز جماعت در سیره نبوی بسیار به آن اهمیت داده شده است و سعی پیامبر بر برگزاری آن باید طوری عمل شود که باعث ملال و خستگی مؤمنین نشود. البته می توان بطور کلی در نتیجه گیری این مقاله عرضه داشت که مسجد در عصر پیامبرصلی الله علیه و اله مرکز عبادت و جایگاه دانش، مرکز جهاد تبلیغاتی و نهضت، مقر دادرسی و قضاوت، قرارگاه سیاسی، نظامی، فرهنگی، اقتصادی دولت و کانون تعاون اجتماعی بشمار می آمده است.

جبهه ها، پخش اخبار درست در محله، کانون کمک به خانواده هایی که به دلایل ناشی از وجود جنگ نیاز به پشتیبانی داشتند، بالا بردن روحیه افراد جامعه و موارد متعدد دیگر بوده اند لذا مسجد در تمام طول تاریخ اسلام کانونی جهت بسط ارزش های اسلامی و مقابله با ضد ارزش ها بوده است.

در بیانی دیگر اگرچه مسجد در نقش اول خود مکانی برای پرستش معبود یگانه و برپایی نماز جماعت به عنوان اولی ترین نوع عبادت در نظر گرفته می شود، ولی این نقش در واقع چون

تنه ای است که با رویش خود منجر به جوانه زدن شاخه های متعددی شده که از هر کدام میوه های مختلفی برای جامعه اسلامی به ارمغان آورده خواهد شد. در جامعه فعلی ایران به دلایل مختلف، جامعه اسلامی از بسیاری از این ثمرات محروم است. این خسران با توجه به انقلابی که برپایه مبانی دینی شکل گرفت. دفاع حقیقتا مقدسی که با بهره گیری از اعتقادات مذهبی پیروزی های شگفت آوری به همراه داشت و حکومتی که بر مبنای ولایت فقیه که ناب ترین شکل حکومت دینی است در جامعه حاکم است، جای شگفتی دارد. اگرچه بسیاری این موضع را عادی قلمداد کرده و امری طبیعی دانسته و علت آن را گذر از جامعه سنتی به جامعه مدرن می دانند. به عبارت دیگر آنان معتقدند که در جامعه مدرن باید برای مسجد کارکردهای جدیدی تعریف نمود. در حالی که به اعتقاد مؤلف مطلقا این گونه نیست، بلکه دقیقا بر عکس این اعتقاد نه تنها کارکردهای مسجد در جامعه مدرن شده عوض نخواهد شد، بلکه بالعکس کارکردها دارای عمل و گستره بیشتری خواهند شد. برای آوردن دلایل جهت تأیید این نکته خوب است شروع بحث از بیان یک سؤال آغاز گردد.

با توجه به تأیید این موضوع توسط متخصصین جامعه شناسی که جامعه ما در حال گذر از جامعه سنتی به جامعه مدرن است. سؤالی آن است که در این دوران گذر و نیز در دوره تثبیت مدرنیته، کارکردهای مساجد چه خواهند بود؟

بدون شک اگرچه پاسخ گویی به این سؤال بسیار مشکل است و این خطر نیز وجود دارد که در صورت عدم صحت پاسخ، از کارکرد مطلوب مسجدها کاسته شود؛ اما باید توجه داشت عدم پاسخ گویی، خطری بزرگ تر در پی خواهد داشت چرا که در طی گذر زمان می تواند جامعه

ص: 130

اسلامی را از کانونی که در تمام طول تاریخ اسلام به صورت دژی مستحکم از کیان دین اسلام و جامعه شکل گرفته بر مبنای آن حفاظت نموده است، محروم نماید.

ساده ترین راهی که برای جواب قابل استفاده بوده و محققین زیادی نیز به آن توجه داشته اند، آن است که جوامع مدرن شده در عصر حاضر را مورد بررسی قرار داده، زیرا پرستش معبود در انسان ها امری فطری است و در تمام جوامع معبودی برای پرستش وجود دارند. هرچند معمولاً به دلیل وجود انسان های منفعت طلب در بیشتر موارد معبودانی دروغین که قادر به سرازیر کردن سرمایه های به سمت این گونه انسان ها بوده اند، جایگزین خدای متعال شده اند، ولی این موضوع هیچ گاه منجر به خاموشی امر فطری عبادت معبود نگردیده است. بدین لحاظ می توان با بررسی گذشته و حال یک جامعه مدرن شده به تغییرات به وجود آمده در عبادتگاه های موجود پی برد. از این منظر بررسی جوامع اروپایی که دارای خصوصیات عمومی یک جامعه مدرنیته بوده و در عین حال با داشتن دینی برگرفته از پیامبری اولوالعزم در گذشته و حال و نیز داشتن عبادتگاه های مختلف قادر به پاسخ گویی صریح به این موضوع هستند، انتخابی صحیح به نظر می رسد.

در جوامع اروپایی قبل از دوران رنسانس که جامعه موجود دارای کارکردهای مختلفی بودند. ورای یک مکان عبادی، کلیسا مقری برای قضاوت، مشروعیت بخشیدن به حاکمان سیاسی، آموختن دانش، رسیدگی به امور جوامع از نظر شرعی، اعزام سپاهیان به جنگ های مختلف و عملکردهای مختلف دیگر بوده است. به عبارت دیگر کشیشان، اسقف ها و در رأس آنها شخص پاپ به عنوان بالاترین حامی کلیساها، قادر به تصمیم گیری، اعلام نظر و در نهایت فرمان در تمام ابعاد فعالیت اجتماعی بودند. این دخالت می توانست حتی در مراتب عالی منجر به تعویض شخص حاکم یک جامعه نیز شود.

بدون بررسی علل به وجود آمدن رنسانس که خود مقوله ای دیگر است، از جهت آن که پس از آن جوامع اروپایی به سمت مدرن شدن پیش رفتند، می توان با پیگیری تاریخی موضوع پس از رنسانس تا عصر حاضر که جوامع فعلی اروپایی جزو مدرن ترین جوامع جهانی هستند به نقش کلیساها به عنوان عبادتگاه های غالب در فعالیت های این گونه جوامع پرداخت.

ص: 131

پس از رنسانس از گستره اظهارنظر و دخالت کلیساها در امور اجتماعی کاسته شده و در حال حاضر نیز کلیساها به صورت تقریبا مطلق از دخالت در امور غیر دینی منع شده اند، علاوه برآن که خود امور دینی نیز تا حد زیادی محدود گردیده اند. به عبارت دیگر حاکمان این گونه جوامع اگر

چه تا حد امکان سعی بر آن دارند که دین را از جامعه بزدایند، اما به دلیل آنکه به خوبی ثابت شده است که امر فطری پرستش معبود قابل حذف نیست، سعی نموده اند با نگاه داشتن عبادتگاه ها این نیاز بشری را پاسخ گو باشند، اما برای کنترل آن، کارکرد آن را کاملاً محدود شده و تنها در انجام بعضی مناسک مذهبی تعریف نموده اند. تاریخ شاهدان متعددی برای گواهی دادن به عدم امکان حذف پرستش معبود از ذهن جوامع دارد. یکی از بهترین آنها در آخرین تقاضایی یکی از مستبدترین و کوشاترین افراد در جهت حذف دین از جامعه یعنی استالین به خوبی مشهود است که در اواخر عمر فرمان داد که کلیساها و مساجد باز شوند تا مؤمنین در آنجا حضور یافته و برای شفای او دعا نمایند. با توجه به این موضوع، هر چند حاکمان این جوامع در آرزوی

زدودن دین از جامعه هستند، اما به دلیل عدم امکان اجرای این خواسته با باز نگاه داشتن عبادتگاه هایی چند، تلاش خود را صرف آن می کنند تا ضمن کنترل امر فطری پرستش معبود در جوامع خود، از جهت یافتن آن به سمت دین های اصیل جلوگیری نمایند.

اگر مطلب بالا مورد قبول واقع شود، براساس این بررسی باید برای مساجد نیز در جامعه مدرن شده اسلامی، کارکردی تک بعدی و تنها مکانی برای پرستش معبود قایل بود. این نسخه ای است که در طی چند سال اخیر بارها توسط بعضی از افراد اعلام شده است. در این دیدگاه دیگر نباید نگران تعداد افراد جذب شده به مساجد بود یا از کاهش یافتن کارکردهای مثبت آن نگران بود. همچنین همچون جوامع اروپایی که عمده کلیساها تغییر کاربری یافته و تنها تعداد معدودی باقی مانده اند، بخش اعظم مساجد باید تغییر کاربری یافته و تنها تعدادی مساجد که دارای معماری برتری هستند باقی بمانند. ولی واقعیت آن است که آنانی که

جوامع اسلامی مدرن شده را در قالب جوامع مدرن شده امروزی می بینند، از نکته ای مهم غافل هستند و این آن است که در جامعه مدرن شده اسلامی، دین هرگز به حاشیه رانده نمی شود، بلکه به دلیل افزایش آگاهی و عقلانیت قشرهای مختلف جامعه، مسجد به عنوان مرکز فعالیت های اجتماعی دارای کارکردهای عمیق تری خواهد شد. این نقطه افتراق با روشنفکرانی

ص: 132

هست که تصور می نمایند برای رسیدن به جامعه ای مدرن لازم است دقیقا از همان راهی عبور نمود که سایر جوامع عبور نموده اند، در حالی که عقل سلیم حکم می نماید برای عبور از این راه لازم است ابتدا به نتایج ناشی از عبور از این مسیر که در جوامع عبور نموده قابل بررسی است، پی برد و سپس با دریافت آنها، مسیری صحیح تر را انتخاب نمود. برای واگذاری و درک نتایج حاصل از کنار گذاشتن دین در این جوامع نیاز، به بررسی چندان عمیقی نیست، زیرا تحقیقات انجام شده توسط محققین همین جوامع به صراحت براشتباه بودن به حاشیه راندن دین دلالت می نماید. افزون شدن تعداد خودکشی ها، افزایش معتاد به مواد مخدر یا مشروبات الکلی که می تواند در تسکین موقت خلأهای معنوی مؤثر باشد، از هم پاشیدگی خانواده به عنوان مهم ترین رکن هر جامعه و نتایج فوق العاده منفی دیگر همگی سر منشأ در سیاستی اشتباه تحت عنوان حذف یا به حاشیه رانده دین در این جوامع دارد. امروزه حتی شاخه ای از علم روان شناسی تحت عنوان دین درمانی با وجود مخالفت علنی و پیگیرانه سیاستمداران منفعت طلبی که سود خود را در کنار گذاردن دین می دانند، در حال شکل گیری و رواج است. در این نوع درمان، پزشک با احیای امر فطری پرستش و ایجاد ایمان به عالم غیب و خالق متعال سعی در معنا بخشیدن به زندگی بیمار می نماید. بدین لحاظ نباید انتظار داشت که هیچ انسان عاقلی تأیید نماید که برای مدرن شدن لازم است که دین به حاشیه رانده شود.

در تفکر دینی، مدرنیته نوعی تحول است که در طی آن انسان با استفاده از ابزارهای مدرنی که قادر به گشودن راه های جدید برای شناخت خود هستند، به تفکر خود عمقی ژرف تر داده و با بهره گیری از آگاهی های افزوده شده، نه تنها از ایمان او کاسته نمی شود، بلکه بر اعتقاد او به وجود خالق هستی افزوده می شود. به عبارت دیگر اگر در گذشته تنها تعدادی از دانشمندان و محققین به دلیل برخورداری از دانش و آگاهی های بیشتر، دارای اعتقادات و ایمانی عمیق تر بوده اند، در عصر مدرنیته این برخورداری از دانش و آگاهی ها به دلیل عمومی شدن در کل جامعه رسوخ یافته و پیامد آن ایمانی قوی تر خواهد بود. براین اساس در عصر مدرنیته نه تنها از کارکردهای مسجد نباید کاسته شود، بلکه برای آن باید بر مؤثرتر شدن آن کارکردهای تأکیدی همه جانبه داشت.

ص: 133

اگر مطالب مذکور صحیح در نظر گرفته شوند، این موضوع با آن چه در مساجد در جامعه فعلی ما می گذرد، دارای تناقض است. به عبارت دیگر بر اساس آن چه در بالا آورده شده، در جامعه در حال گذر ایران لازم است مساجد دارای کارکردهای متعدد بوده و نیز دارای تأثیری فوق العاده بیشتری باشند؛ اما واقعیت خلاف این حقیقت است. این موضوع نه تنها سؤال برانگیز بوده، بلکه بسیار دغدغه انگیز نیز است. زیرا وضعیت مساجد در حال حاضر در واقع تأییدکننده نظر آنانی است که مُصر به صحت این موضوع هستند که در جوامع مدرن، مساجد تنها کانونی برای عبادات معدود پرستش کنندگان هستند. معدود شدن مراجعه کنندگان به مسجد و در واقع به حاشیه رانده شدن دین که با مقیاس دقیق تعداد پرستش کنندگان خالق متعال قابل اندازه گیری است، برای جامعه اسلامی بسیار خطرناک است، زیرا به واسطه وجود پایگاهی به نام مسجد بوده است که با وجود همه هجوم های متعدد در طول تاریخ هیچ گاه کیان جامعه اسلامی از بین نرفته و هر بار نیز توانسته است که اقوام مهاجم را در درون خود هضم کرده و ارزش های اسلامی را

حفظ نماید.

پس چرا این گونه است؟ جواب اگر چه سخت و دردناک است، اما پاسخ گویی واجب است. جواب را به صورت ساده می توان این گونه بیان نمود: در جامعه فعلی ما سرعت حرکت به سمت مدرنیته بسیار سریع تر از حاکم شدن آموزه های دینی است. این موضوع به ویژه در مراکز آموزشی که پرورش دهنده نسل های بعدی است دارای تفاوت فاحش تری است، لذا به جای حاکم شدن آموزه های دینی و در نتیجه رواج ارزش های کاملاً منطبق بر جامعه مدرنیته غربی در حال حاکم شدن است. به عبارت دیگر با کمال تأسف باید اعلام نمود که این تصور غلط در حال جا افتادن در جامعه است که برای رسیدن به عصر مدرنیته باید از دینداری کاست و آن را محدود به زمان هایی خاص برای پرستش نمود. این تصور بسیار غلط نیز به این دلیل شکل گرفته و چون سرطانی کشنده در حال گسترش است که مساجد غیرفعال شده و هستند.

ص: 134

چون حضرت در جنگ بدر، که در ماه رمضان واقع شده بود، موفق به اعتکاف نشد، در ماه رمضان سال بعد، 20 روز معتکف شد؛ یک دهه برای سال قبل و یک دهه برای همان

سال. از اینجا معلوم می شود اعتکاف چقدر نزد حضرت مهم بوده که حتی در صورت عدم امکان و موفق نشدن به اعتکاف، قضای آن را انجام می داده است.

در روایاتی آمده است که یک دهه اعتکاف در ماه رمضان معادل دو حج و دو عمره است.(1)

«معتکف» کسی است که اعتکاف نموده است. این فرد باید در این مدت، روزها را روزه بگیرد و درتمام مدت، بدون عذر، مسجد را ترک نکند او باید هنگام اعتکاف، از کارهایی همچون امور جنسی، خرید و فروش، بوییدن گیاهان معطّر، مجادله و خودنمایی پرهیز کند. انسان درحال اعتکاف می تواند اوقات خود را به ذکر و یاد خداوند و نماز و تلاوت قرآن و یا کارهای مباح سپری کند.

و به ابراهیم و اسماعیل توصیه نمودیم تا خانه ام را برای طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران تطهیر کنند. اگر «عاکفین» را به معتکفین تفسیر کنیم، می توانیم بگوییم: در زمان حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلامنیز عبادتی به نام «اعتکاف» وجود داشته و پیروان دین حنیف گرداگرد کعبه معتکف می شده اند. به هر روی، برخی از مفسّران برآنند که از آیه 125 سوره بقره می شود برداشت کرد: اعتکاف به عنوان یک عبادت، در دیگر ادیان الهی نیز وجود داشته است.(1)

از قرآن استفاده می شود که حضرت مریم علیها السلام آن گاه که با فرشته الهی ملاقات کرد، از مردم به دور بود و در خلوت به سر می برد(2) علاّمه طباطبائی در المیزان همین دوری حضرت راروی آوردن به اعتکاف و عبادت تفسیر می کند.(3)

اعتکاف حتی در دوران جاهلیت نیز در میان مردم رایج بوده است.(4) علاّمه حلّی در کتاب تذکرة الفقهاء به مشروعیت اعتکاف در ادیان پیشین تصریح نموده است.(5) با توجه به بررسی های موجود و با عنایت به اسناد و شواهد می توان گفت پیش از اسلام، اعتکاف وجود داشته است و در قرآن به وجود اعتکاف تصریح شده است و همان گونه که گفته شد حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و اله عنایت ویژه ای به این امر داشت و این جزو سنّت پیامبر شناخته می شود، گرچه ممکن است در اسلام، برخی از احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد. تأکید و اهتمام حضرت به این امر را می توان با مطالعه درباره چگونگی برخورد پیامبر با این سنّت اسلامی فهمید؛ زیرا هرگاه پیامبر و اولیای دین، که رسالت اصلی آنان تربیت و سازندگی انسان هاست، به برنامه ای اهمیت فراوان می دهند نشانگر آثار مثبت و سازنده آن است. میزان اهتمام و توجه رسول اکرم صلی الله علیه و اله به اعتکاف با توجه به مسئولیت بزرگ هدایت اجتماعی، که بر دوش آن حضرت بود، بیانگر اهمیت این مسئله است.

ص: 137

همان گونه که گفته شد، آن حضرت در دهه آخر ماه رمضان، خیمه ای مویین در مسجد به پا می کرد و در آن جا معتکف می شد و با جدّیت کامل، به عبادت می پرداخت(1) و هرگز پرداختن به این کار، برایش موردی و اتفاقی نبود، بلکه مکررّ آن را انجام می داد(2) و مردم و مسلمانان نیز به همراه ایشان در این امر شرکت می کردند تا آنکه این عمل بین مسلمانان رواج پیدا کرد و حتی حضرت به قضای اعتکاف نیز توجه داشت. یکی از ستون های مسجد پیامبر به نام «اسطوانة السریر» (ستون تخت)، که تا به امروز نیز معلوم و معین است، محل اعتکاف پیامبر بود.

در کنار این ستون، تختی برای استراحت پیامبرصلی الله علیه و اله قرار داده بودند.(3) در برخی نقل ها، ستون «توبه» نیز، که یکی از ستون های شناخته شده مسجدالنبی است، به عنوان محل قرار گرفتن

تخت پیامبر ذکر شده.(4)

علاوه بر پیامبرصلی الله علیه و اله پیشوایان دین و امامان معصوم علیهم السلام نیز به شیوه های گوناگون بر اهمیت اعتکاف تأکید کرده و مسلمانان را تشویق نموده اند تا در این سنّت اسلامی از پیامبر خویش پیروی کنند برای مثال، امامان معصوم علیهم السلام در تفهیم اهمیت اعتکاف به مسلمانان، به مقایسه فضیلت اعتکاف با برخی اعمال دیگر پرداخته اند امام صادق علیه السلام می فرماید: ثواب زیارت امام حسین علیه السلام برابر است با ثواب یک حج و یک عمره و دو ماه اعتکاف در مسجد الحرام.(5) این سخن و سفارش حضرت دلیل بر فضیلت اعتکاف است که با زیارت امام حسین علیه السلام برابری می کند.

متأسفانه این سنّت نبوی در یک مقطع زمانی خاص، به ویژه در زمان بنی امیه رو به تعطیلی کامل نهاد و به دست فراموشی سپرده شد. اما بحمداللّه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و عنایت ویژه مسئولان، بخصوص مقام معظّم رهبری، و با توجه به پیگیری های فراوان و البته اطلاع رسانی جامع به مردم، در حال حاضر، مراسم اعتکاف با شور و شوق وصف ناپذیری

ص: 138

در دو دهه اخیر انجام می شود. شور و اشتیاق نوجوانان و جوانان تحسین برانگیز است.

آنان برای تزکیه نفس، احیای سنّت رسول اکرم صلی الله علیه و اله، یاد خدا و تقّرب به او و پاکی از

گناهان رنج اعتکاف و اجتناب از برخی امور حلال را برخود هموار می کنند.

انسان موجودی است که به فراخور طبع خویش و یا سراجبار، به اجتماعی زیستن تن داده است و این امر سبب می شود تا او همواره درگیرودار مسائل و مشکلات سنگین زندگی امروزی باشد.

این امر موجب می شود آفت «خدا فراموشی» و «خودفراموشی» در انسان رشد کند. بدین روی، انسان از نظر روحی و روانی نیازمند است که زمانی را به خلوت با خدا و خود اختصاص دهد و به پالایش درون و زدودن زنگارهای غفلت از دل بپردازد، غفلتی که لازمه طبیعی اجتماعی بودن انسان است. ادیان الهی با توجه به همین نیاز روحی، با آنکه انسان را به حضور در جامعه و شرکت در فعالیت های اجتماعی فرا می خوانند، فرصت هایی را نیز برای خلوت نمودن با خدا پیش بینی کرده اند، و اعتکاف در مسجد یکی از این فرصت هاست.

پیامبر خدا در مراحل زندگی در قبل و بعد از مبعوث شدن به پیامبری، اوقاتی را به گسستن از مردم و ایجاد ارتباط ویژه با حق تعالی اختصاص می داد. ایشان با وجود عظمت روحی و رسیدن به کمالات عالی انسانی، خود را از اعتکاف و خلوت بینی آزاد نمی دانست و نسبت به آن اهتمام خاص داشت و حتی علاوه بر توجه خاص به بیان فضایل و پاداش بزرگ آن برای مؤمنان و تشویق آنان، به این عمل پرداخت و می فرمود: اعتکاف عشرفی شهر رمضان تَعِدلُ حَجَتین و عُمَرتین(1) یک دهه اعتکاف درماه رمضان، همچون دو حج و عمره است.

با توجه به زندگی ماشینی و زرق و برق بسیار و سرگرمی های فراوان عصر حاضر و روابط اجتماعی گسترده انسان ها، تأکید و اهتمام بر نقش سازنده اعتکاف ضرورتی دو چندان دارد زیرا اعتکاف خلوت مشروع و پسندیده ای است که زمینه را برای گسستن فرد از سرگرمی های پوچ فراهم می آورد و انسان را با خدا پیوند می دهد و از آفت خود بیگانگی می رهاند.

ص: 139

شود، بخصوص در شهرهایی که چند مسجد جامع دارد تا آنان بتوانند با آرامش کامل، در آن جا به عبادت بپردازند. در مورد کودکان و نوجوانان نیز با توجه به اینکه بیشتر فقها عبادت های آنان را صحیح می دانند، جا دارد زمینه شرکت آنان در این مراسم پرفیض فراهم آید. بی گمان، حضور نوجوانان در این مراسم، باعث تربیت و انس و رشد و ترقّی و بالندگی آنان خواهد بود؛ زیرا مراسم اعتکاف در دوران پیامبر، در دهه آخر رمضان صورت می گرفت که اگر در کشور عزیزمان نیز این گونه می بود، حضور جوانان در این مراسم، آن هم در ماه رحمت و فیض و برکت سبزتر بود، اگر چه آن گونه که اکنون نیز در روزهای 13 و 4 و 15 ماه رجب این سنّت الهی برگزار می شود، باز هم شاهد برکات و نتایج ارزشمند آن هستیم.

اما به اعتقاد برخی از نویسندگان، برگزاری اعتکاف در ماه رجب یک نقیصه به شمار می آید؛ چنان که در برخی کشورهای اسلامی نیز این مراسم در ماه نزول قرآن برپا می شود که مبتنی بر پایه سنّت رسول خدا صلی الله علیه و اله است، و بهار اعتکاف را ماه رمضان می دانند؛ زیرا در این

ماه، دل ها آماده تر است و برخی افراد از کارهای روزانه خود نیز می کاهند و به عبادت مشغول می شوند. در این ماه، حتی آمار خلاف و سرقت و کارهای خلاف عفّت عمومی نیز به حداقل می رسد. برخی روایات فضیلت اعتکاف در ماه رمضان را بی ارتباط با شب قدر نمی دانند.(1) امید است مراسم اعتکاف در ماه رمضان نیز همچون ماه رجب به گونه ای پرشور برگزار شود.

درخصوص بحث اعتکاف می توان گفت: انسان کامل از دیدگاه اسلام، باید دارای ویژگی های معینی در ابعاد فردی و اجتماعی باشد و عمل به وظایف اجتماعی با همه ارزش و اهمیتی که دارد، به تنهایی انسان را به کمال مطلوب نمی رساند، بلکه ورود به عرصه جامعه و فعالیت های اجتماعی هرگاه پشتوانه ای از ایمان و برخی ویژگی های خاص به همراه نداشته باشد، مایه سقوط انسان به ورطه تباهی و نابودی خواهد بود. اما پرداختن به مسئولیت های اجتماعی چنانچه دارای پشتوانه ای معنوی و برخاسته از پیوندی استوار با مبدأ هستی باشد، به خودی خود، ترقّی و رشد انسان را به دنبال دارد، علاوه برآنکه رنگ و بوی خدایی می گیرد و پرثمر و با برکت خواهد بود. از این رو، ادیان الهی پیوند و تقویت با خدا را از نظر دور نداشته اند.

ص: 141

حضرت موسی علیه السلام با آنکه هدایت جامعه را بردوش داشت، اما برای خلوت به کوه طور می رفت و با خداوند نجوا می کرد. او در پاسخ به خدا، که چرا قومت را رها کردی و به سوی من شتافتی، عرض کرد: پروردگارا! به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی.(1)

اعتکاف در مسجد برای مسلمان فرصتی است تا به فراخور توان و مشاغل اجتماعی اش، هر از گاهی برای مدتی از جامعه و مردم جدا شود و به درون روی آورد. معتکاف در فضای روحانی مسجد و دوران اعتکاف، فرصت می یابد با معبود خویش هرچه بیشتر انس بگیرد و پیوندش را با مبدأ هستی استوار سازد. اعتکاف زمینه مناسبی است تا انسان به کاوش درباره انگیزه ها و روحیات خویش بپردازد در جهت رفع نقصان و تکامل آن بکوشد.

ص: 146

را در این مکان مقدس می آموزند.(1) بنابراین، واضح و مبرهن است که مسجد در اسلام، محور تمام کارهای مهم، اعم از عبادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی است.

بنیان گذار بزرگ انقلاب اسلامی ایران، حضرت امام خمینی قدس سره می فرماید:

«این مسجد الحرام و مساجد در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و اله مرکز جنگ ها سیاست ها و مرکز امور اجتماعی و سیاسی بوده. این طور نبوده که در مسجد پیغمبر همان مسائل عبادی نماز و روزه باشد، مسائل سیاسی اش بیشتر

بوده است. اسلام می خواهد مردم آگاهانه برای مصالح خودشان و مصالح مسلمین در آنجا (مساجد) فعالیت کنند».(2)

با توجه به محوریت مسجد در تمام امور، رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی نهاد مستقلی را برای رسیدگی به امور مساجد تحت عنوان همین نام تأسیس کرده اند.

دینی و اجتماعی می پرداخت. البته این گفت وگوها جنبه سیاسی هم داشت، ولی معارف اسلامی محور گفت وگوها بود. بدین روی این نمایندگان معمولاً به خاطر گرایش به اسلام، به مدینه می آمدند. اگرچه بعضی از این هیأت ها در حضور پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله و در کنار خانه خدا به فخرفروشی می پرداختند و گفت وگوهایی برخلاف ادب و نزاکت بر زبان جاری می کردند و حتی گاهی درخواست مسابقات هنری - ادبی از پیامبر رحمت می کردند اما ایشان خلق و خوی عظیم خود، با حوصله و بردباری کامل، به سخنان آنان گوش فرا می داد.(1)

به حسان بن ثابت فرمود: پاسخ شان را بده. او برخاست و اشعاری سرود.(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: خداوند حسان را تا زمانی که از رسول خدا دفاع می کند، با روح القدس تأیید می کند.(2) پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و مسلمانان از خطبه ثابت و شعر حسان خوشحال بودند. نمایندگان با هم خلوت و مشورت کردند. یکی از آنها گفت: به خدا قسم! بدانید این مرد پیامبر است و از سوی خدا تأیید می شود و کارهایش رو به راه می گردد. خطیب او از خطیب ما فصیح تر و شاعر او از شاعر ما بهتر است.(3) پس از آن نمایندگان «بنی تمیم» مسلمان شدند و پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله جوایزی نیک به آن اعطا نمود.(4) پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به نمایندگانی که می آمدند جوایزی هدیه می داد.

هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله جوایز را اعطا نمود پرسید: آیا کسی باقی مانده است گفتند: بچه ای است که مواظب بارها است. پیامبرصلی الله علیه و اله فرمودند: بنویسید تا جایزه اش را بدهم. آنها گفتند: پسرکی بی ارزش است. اما ایشان فرمود: بر فرض اینکه باشد، ولی به نمایندگی آمده است و حقی دارد.(5)

خویش گواهی دهد. گفتند: محمد به ما دستور می دهد که به رسالت او گواهی دهیم، اما خودش در خطبه هایش، چنین نمی کند. وقتی این سخنان به گوش پیامبرصلی الله علیه و اله رسید، فرمود: من اولین کسی هستم که در مورد رسالت خود گواهی داده ام. پس برخاست و خطبه ای ایراد نمود و به رسالت خویش گواهی داد. نمایندگان «ثقیف» چند روزی ماندند و نزد پیامبرصلی الله علیه و اله رفت وآمد می کردند و حضرت آنها را به اسلام دعوت می کرد.

عبد یالیل، که بزرگ و سخنگوی آنها بود، گفت: آیا حاضرید پیمانی با ما ببندید که با پیمان نامه نزد قوم خود برگردیم؟ پیامبرصلی الله علیه و اله فرمود: اگر به اسلام اقرار کنید بله، پیمان نامه هم می نویسیم، و گرنه پیمانی نمی نویسیم و صلحی هم بین من و شما نخواهد بود. عبد یالیل سئوالاتی پرسید.

الف) عقیده شما درباره «زنا» چیست؟ ما مردمی دور افتاده ایم و از آن چاره ای نداریم و کسی از ما نمی تواند در عزوبت به سر ببرد.

پیامبرصلی الله علیه و اله فرمود: زنا از چیزهایی است که خداوند آن را بر مسلمانان حرام کرده و فرموده است: گرد زنا مگردید که کاری زشت و بد است.(1)

ب) عقیده ات درباره «ربا» چیست؟ فرمود: ربا حرام است. عبد یالیل گفت: همه اموال ما ربا است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: سرمایه اصلی از آن شماست. خداوند می فرماید: ای مؤمنان! از خدا بترسید و آنچه از ربا باقی مانده است، رها کنید، اگر مؤمنید.(2)

ج) عقیده شما درباره «شراب» چیست؟ می دانی که آن چکیده انگور است و ما را از آن چاره ای نیست.

فرمود: خداوند متعال آن را قاطعانه حرام نموده است. «همانا می و قمار و تیرهای قرعه کشی پلید و از عمل شیطان است. پس از آنها بپرهیزید».(3)

ص: 153

پس از این گفت وگو برخاستند و با هم مشورت کردند. عبد یالیل گفت: وای بر شما! چگونه پیش قوم خودمان برگردیم و حرمت این سه موضوع را بیان کنیم؟ به خدا قسم! «ثقیف» هرگز نمی تواند از می گساری و زنا دست بردارد. سفیان بن عبداللّه به او گفت: ای مرد! اگر خداوند برای آنها اراده خیر فرموده باشد، از آنها خودداری می کنند. کسانی که اکنون با پیامبرصلی الله علیه و اله هستند قبلاً همین گونه بودند. اما صبر کردند و عادت های خود را ترک کردند.

از پیامبرصلی الله علیه و اله درباره بت «لات» سئوال کردند: نظر شما درباره الهه «لات» چیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: باید ویران گردد. گفتند: هیهات! اگر آن الهه بداند ما چنین تصمیمی درباره اش گرفته ایم تمام خانواده ما را خواهد کشت. عمر بن خطاب گفت: وای بر تو، ای عبد یالیل! آن الهه سنگی است که نمی تواند بفهمد چه کسی او را می پرستد. عبد یالیل گفت: ای عمر! ما پیش تو نیامده ایم. در نتیجه، آنها مسلمان شدند و صلح کامل شد و خالد بن سعید صلح نامه را نوشت.

آنها از پیامبر خواستند که آنان را از نماز خواندن معاف گرداند. اما پیامبرصلی الله علیه و اله فرمود: دینی که در آن نماز نباشد خیری در آن نیست. گفتند: ای محمد! نماز می خوانیم و روزه هم می گیریم. سپس احکام و شرایع اسلام را آموختند و پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله دستور داد بقیه ماه رمضان را روزه بگیرند.(1) بی شک، اسلام آوردن نمایندگان، که به دنبال آنان، دیگر افراد قبیله هم مسلمان می شدند، کار ساده ای نبود و به سادگی به دست نمی آمد مگر با همت بلند و تلاش های سخت و پیگیرانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله که تا نتیجه مطلوب به دست نمی آمد. دست از کار و کوشش و تلاش برنمی داشت.

از ابن سعد نقل شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله هر شب پس از نماز عشا، به دیدار نمایندگان قبیله «ثقیف»، که در مسجد سکونت داشتند، می آمد و با حالت ایستاده، آن قدر برای آنان صحبت می کرد که از شدت خستگی، پاهای مبارکش به درد می آمد.

ص: 154

شما باشد همراه ما بفرست تا در اختلاف های مالی بین ما حکم کند. ما از تو خشنود و راضی هستیم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: شب بیایید تا مردی قوی و امین همراه شما اعزام کنم.

عمر بن خطاب می گوید: من هیچ گاه مانند آن لحظه، ریاست را دوست نمی داشتم و امیدوار بودم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله مرا برای این کار انتخاب کند. ادای نماز ظهر در مسجد حاضر شدم. وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نماز ظهر را تمام کرد. به اطراف نگریست. من خود را در معرض چشمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله قرار می دادم تا شاید مرا ببیند، اما پیامبر همچنان در حال جست وجو بود تا اینکه ابو عبیده جراح را مشاهده نمود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله ایشان را فرا خواند و فرمود: تو با آنان برو و در اختلاف هایی که بین آنها رخ می دهد به حق حکم کن.(1)

ص: 156

بنابراین، زن در کمالات و درک مدارج عالیه اخلاقی، هیچ تفاوتی با مرد ندارد. بلکه اسلام، زن را مانند مرد از روح کامل انسانی واراده و اختیار برخوردار می داند. لذا هر دو را در یک صف واحد قرا ر داده و در یک مسیر هدایت کرده است. قرآن کریم، گاه با خطاب های «یا ایُّها النّاسُ» و «یا ایُّها الّذینَ آمَنوُا» (بدون در نظر داشتن جنسیت) هر دو را مخاطب قرار داده و برنامه های تربیتی و اجتماعی را برای هر دو لازم دانسته است و گاه او را به صراحت در کنار مردان قرار داده است:

«... وَ منْ عَمِلَ صالحا مِن ذکرٍ أو اُنثی و هو مؤمن فاولئک

یدخلون الجنة...».(1)

هر کس که ایمان داشته باشد و عمل صالحی انجام دهد، مرد باشد یا زن، داخل بهشت می شود. در جایگاه تربیت و رشد انسانی جامعه، تردیدی نیست بانوان نقش تعیین کننده و بی بدیل دارند و زنان زیر بنای فضیلت های انسانی اند. در سخن کوتاه اما پر بار و آسمانی امام صادق علیه السلام آمده است: اکثر الخیر فی النساء(2) بیشترین خیر و خوبی در وجود بانوان است. جلوه ای از این کلام آسمانی در سخنان امام قدس سره این گونه آمده است: زن مربی جامعه است... سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. زن مبدأ همه سعادت ها باید باشد.(3) عنصر تابناکی که زیر بنای فضیلت های انسانی و ارزشهای والای خلیفة اللّه در جهان است.(4) اکنون اگر بپذیریم قشر عظیمی از جمعیت هر جامعه را زنان تشکیل می دهند، این سئوال مطرح می شود که آیا از نظر اسلام فضایل و آثاری که برای رفت و آمد به مسجد و حضور در آن ذکر شده، تنها مختص به مردان است یا اینکه زنان نیز می توانند از آثار و برکات خانه خداوند بهره مند باشند. به عبارت دیگر آیا در زمان پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله و صدر اسلام، زنان در مساجد حضور می یافتند یا نه؟ و اگر رفت و آمد و حضور در مسجد داشته اند، شیوه برخورد پیامبرصلی الله علیه و اله با این رفتار و حرکت اجتماعی زنان چگونه بوده است؟ در پاسخ اجمالی به این سئوال باید گفت:

ص: 158

اسلام، زنان را تا جایی که حضورشان به فساد آلوده نشود، از شرکت در اجتماع نهی نمی کند، بلکه در بعضی موارد شرکت آنان را واجب می کند؛ مانند شرکت در مراسم حجِ واجب، که بر مرد و زن به یک اندازه واجب است و حتی شوهر هم حق جلوگیری از همسر خود را ندارد.(1) از دیگر مواردی که اسلام، بر هر مسلمانی واجب دانسته و تفاوتی قایل نشده، تحصیل است. لذا می توان استفاده کرد، تحصیل برای زن، به همان اندازه مرد واجب است. پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله در روایتی فرمودند:

«طلب العلم فریضة علی کلّ مسلمٍ و مسلمةٍ».(2)

«طلب علم بر هر مسلمانی، اعم از مرد و زن واجب است».

در جهاد ابتدایی، شرکت زنان، پیرمردان، بیماران و خردسالان در جنگ لازم نیست. ولی در جهاد دفاعی اگر افراد به قدر کفایت به جبهه نروند، دفاع از هیچ کس ساقط نمی شود، و بر زنان، پیرمردان، بیماران و خردسالان نیز واجب است.(3)

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله با قید قرعه، زنانشان را با خود به سفرهای جهادی می بردند. بعضی از اصحاب نیز چنین می کردند.(4) شرکت بانوان در نماز جمعه واجب نیست.(5) اما بعد از حضور، واجب است آن را ادامه دهند و ترک آن جایز نیست. هم چنین زنان از تشییع جنازه منع نشده اند. در اخبار آمده است که وقتی زینب دختر بزرگ رسول اکرم صلی الله علیه و اله وفات کرد، خواهرشان زهرای مرضیه علیها السلام و زنان مسلمان آمدند و بر وی نماز خواندند.(6) شیخ حرّ عاملی، در کتاب وسائل الشیعه، روایات گوناگون را در این زمینه جمع آوری کرده است که شرایط و چگونگی شرکت زنان را در مسائل اجتماعی بیان می کند. وی از مجموع این روایات، به این نتیجه می رسد:

«برای زنان رواست که در مجالس عزا، ادای حقوق مردم، یا تشییع جنازه

ص: 159

بیرون بروند و در این کارها شرکت کنند، همچنان که حضرت فاطمه علیها السلام و زنان ائمه اطهار علیهم السلام در آنها شرکت می کرده اند».(1)

نماز فرادای زن در خانه اش، همچون نماز جماعت 25 درجه فضیلت دارد. نیز فرمودند:

«اِنّ مساجد النساء البیوت، وصلاة المرأة فی بیتها افضل من صلاتها فی صُفتها و صلاتها فی صُفتها افضل من صلاتها فی صحن دارها و صلاتها فی صحن دارها افضل من صلاتها فی سطح بیتها».(1)

«بهترین مسجدِ زنان خانه است و نماز در خانه، برتر از نماز او در ایوان است. نماز او در ایوان، برتر از نمازش در پشت بام خانه است. همانند این روایات در منابع عامّه نیز از پیامبرصلی الله علیه و اله نقل شده اند».(2)

امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند:

«خیر مساجد نسائکم البیوت».(3)

«بهترین مساجد برای زنانتان خانه است».

نیز فرمودند:

«صلاة المرأة فی مخدعها افضل من صلاتها فی بیتها و صلاتها فی بیتها افضل من صلاتها فی الدار».(4)

نماز خواندن زن در خانه، بلکه در اتاق عقب و اندرونی بهتر است. ام سلمه از قول رسول خداصلی الله علیه و الهمی گوید:

«خیر مساجد النساء قعر بیوتهن».(5)

«بهترین مساجد برای زنان، اتاق های عقب خانه است».

بنابر روایتی، رسول خداصلی الله علیه و اله به امام علی علیه السلام فرمودند:

«یا علی! لیس علی النساء جمعة و لا جماعة و لا اذان و لا اقامة».(6)

ص: 161

«ای علی! برای زنان الزامی جهت شرکت در نماز جمعه و جماعت و گفتن اذان و اقامه نیست».

از مجموعه این روایات با قطع نظر از روایاتی که بعدا به آنها می پردازیم می توان این گونه استفاده کرد که خواندن نماز در خانه نسبت به مسجد، برای زنان بهتر است. امّا با تأمّل و تحلیل این گونه روایات چند نکته بدست می آید:

1 - در روایات فوق معمولاً تلاش شده است تا به نحوی به مسئله عفاف بانوان اهمیت بدهند و در واقع در پی بیان این مطلب است که زن نباید در تیررس دید نامحرم نماز گذارد. پس اگر در مسجد، پرده و حائلی او را از دید نامحرم حفظ کند ملاک حکم رعایت شده و بنابراین نماز زن با حفظ حریم و حدود الهی، در مسجد افضل است، چنانچه نماز مرد چنین است.

2 - راوی اولین حدیث از امام صادق علیه السلام «یونس بن ظبیان» است که نجاشی و شیخ طوسی قدس سره، صاحب کتب رجالی، او را ضعیف شمرده اند.(1)

3 - دسته دوم و سوم از روایات که بیان خواهد شد، و شواهد تاریخی و سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله و حتّی فتاوای بسیاری از فقهای اسلام، بیانگر جواز حضور زن در مسجد است.

«انّ المساجد بیوت المتقین».(1)

حضرت علی علیه السلام در مورد همسایه مسجد فرمود:

«لاصلاة لجار المسجد إلاّ أن یکون له عذر أو به علة، فقیل: و من جار المسجد یا امیرالمؤمنین علیه السلام قال من سمع النداء».(2)

نماز همسایه مسجد در خانه، نماز کامل وتمام نیست جز این که عذری داشته باشد. از امام علیه السلام سؤال شد که همسایه مسجد چه کسی است؟ فرمودند: کسی که صدای اذان را بشنود. و نیز روایات متعددی که درآن ها واژة «مَنْ مَشی» و «مَنْ أسَرج» آمده است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله فرمود:

«من مشی إلی مسجد من مساجداللّه فله بکل خطوة خطاها...».(3)

«کسی که به مسجدی از مساجد خدا برود برای هرگامی که برمی دارد تا به منزل برگردد ده حسنه برایش نوشته می شود و ده گناه از او برداشته و ده درجه ترفیع می یابد».

در روایت دیگر امام صادق علیه السلام فرمود:

«من مشی الی المسجد لم یضع رجله علی رطب و لایابس الاّ سبحت له الارض إلی الأرضین السابعة».(4)

کسی که به سوی مسجد گام برمی دارد بر هیچ تر و خشکی قدم نمی گذارد مگر اینکه زمین تا طبقات هفتگانه اش برای او تسبیح می گویند. و در حدیثی پیامبرصلی الله علیه و اله فرمود:

«بشر المشائین فی ظلم اللیل إلی المساجد بالنور التام یوم القیامة».(5)

«بشارت باد کسانی را که در تاریکی شب به مساجد می روند، در روز قیامت، از نوری فروزان و درخشنده در پیشاپیش خود برخوردارند».

ص: 163

و دیگر روایاتی که به طور عام (اعم از زن و مرد)، تأکید و تشویق بسیاری به رفت و آمد به مساجد و حضور مستمر در آن و روشنایی بخشیدن به مساجد شده است.(1)

با حضور زنان در مجامع فرهنگی علمی، اقتصادی، سیاسی و پذیرش مسئولیت های اجتماعی از طرف آنان، حتّی زمانی که مورد چشم چرانی و مزاحمت جوانان قرار می گیرند، با حکم خانه نشینی و ایجاد محدودیت با قضیه برخورد نمی کند، بلکه با ارائه طرح های مصونیت آفرین، راه را برحضور هر چه بیشتر آنان می گستراند. علاوه بر سخن فوق، شواهد تاریخی حاکی از حضور زنان در نماز جماعت رسول اعظمصلی الله علیه و اله می باشد. امام علی علیه السلاممی فرمایند:

«کن النساء یصلین مع النبیصلی الله علیه و اله فکن یؤمرن أن لایرفعن رؤسهن قبل الرجال لضیق الأزر».(1)

«زنان عقب مردان، نماز جماعت را با پیامبرصلی الله علیه و اله به جا می آوردند و چون لباس مردان کوتاه بود به زنان دستور داده شده بود که پیش از مردان سر از سجده برندارند».

در برخی از روایات در منابع شیعه و سنّی آمده است که پیامبر صلی الله علیه و اله در حال نماز چون صدای گریه طفل را در صف زنان شنیدند، نماز را کوتاه خواندند تا مادرش سراغ فرزند رود [تا مبادا نگرانی در مادرش پیدا شود].(2) نیز نقل کرده اند: رسول خدا صلی الله علیه و اله نماز صبح را در تاریکی می خواندند و زنان مؤمن پس از نماز در همان تاریکی برمی گشتند و به خاطر تاریکی، دیگران آنها را، و حتّی خودشان همدیگر را نمی شناختند.(3) در روایتی می خوانیم:

«زن قریشی به نام «عاتکه بن زید» پیوسته در نماز جماعت مسجد النبی حاضر می شد، عمر از او خواستگاری کرد، او به این شرط که او را از نماز جماعت منع نکند، پذیرفت با عمر ازدواج کند، عمر هم با نارضایتی پذیرفت، بعد از مرگ عمر، وقتی زبیر از او خواستگاری کرد باز این شرط را مطرح نمود،

زبیر هم به ناچار پذیرفت، و او به نماز جماعت می رفت...».(4)

در زمان عمر، زنان به امامت سلیمان بن ابی خثیمه انصاری در رحبه مسجد، نماز جماعت

ص: 165

می خواندند چنان که مردان به امامت ابی بن کعب نماز جماعت برگزار می کردند، عثمان مردان و زنان را یک جا جمع کرد، ولی امیر المؤمنین علیه السلام در زمان خلافتش دوباره زنان و مردان را ازهم جدا کرد و شخصی به نام عرفجه با زنان نماز می خواند.(1) دربرخی روایات از طریق شیعه و سنّی آمده است که وقتی زنان برای رفتن به مسجد اجازه خواستند، آنان را منع نکنید. برای نمونه، پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود:

«لاتمنعوا النساء حظوظهن من المسجد إذا استأذنوکم».(2)

هرگاه زنان شما اجازه رفتن به مساجد می خواهند، آنان را از بهره و نصیبشان از مساجد محروم نکنید و مانع نشوید. هم چنین آمده است که پیامبرصلی الله علیه و اله فرمود:

«لاتمنعوا اِماء اللّه مساجد اللّه».(3)

«کنیزان خدا را از رفتن به مساجد خدا منع نکنید».

و نیز فرمود:

«إذا استأذنت احدکم امرأته إلی المسجد فلایمنعها».(4)

هرگاه همسر یکی از شما اجازه رفتن به مسجد خواست نباید مانع وی شوید. عده ای چنین پنداشته بودند که زنان فقط هنگام روز مجاز به رفتن به مساجد هستند و در نمازهای مغرب و عشاء که با تاریکی شب همراه است، زنان نباید برای نماز به سوی مساجد خارج شوند لذا جهت مبارزه با این پنداشت غلط در بعضی روایات آمده است که هر گاه بانوان إذن حضور در مسجد را در شب هنگام خواستند، اجازه بدهید. پیامبرصلی الله علیه و اله در دو بیان جداگانه می فرماید:

«لاتمنعوانسائکم من الخروج الِی المساجد باللیل».

«إذا استأذن نسائکم باللیلالِی المسجد فأذنوا لهنّ».(5)

زنان خود را شب هنگام از رفتن به مساجد منع نکنید و چون اذن خواستند اجازه دهید.

ص: 166

در شب که خوفِ بیشتر برای زنان است می فرماید: إجازه بدهید، پس در روز أولی است که مسجد بروند. مفاد این روایات آن است که زنان از فضایل و آثار معنوی مسجد محروم نشوند و چنانچه زنان بتوانند حجاب اسلامی و شئون زن مسلمان و عفاف را رعایت کنند، فضیلت نماز خواندن در مسجد برای زنان، همچون مردان است.

پس معلوم می شود زنان هم می توانند به مسجد بیایندو معتکف شوند در روایتی آمده است: زنان پیامبرصلی الله علیه و الهگاه با آن حضرت درمسجد معتکف می شدند(1) قرآن کریم هم می فرماید:

«ولاتباشروهنّ و انتم عاکفون فی المساجد».(2)

با زنان هنگام اعتکاف در مساجد، مباشرت نکنید. اگر زنان بیرون از مسجد باشند که این سخن معنا نمی دهد. بنابراین یا معتکفین با زنانشان معتکف بودند، یا زنان در مسجد به دیدار مردان می آمدند. در روایتی آمده است که:

«عن ابی عبد اللّه علیه السلام قال: وایّ امراة کانت معتکفة، ثم حرمت علیها الصلاة فخرجت من المسجد فطهرت فلیس ینبغی لزوجها أن یجامعها حتّی تعود الی المسجد و تقضی اعتکافها».

امام صادق علیه السلام فرمود:

«اگر زنی که در حال اعتکاف است،[بواسطه حیض] از نماز باز ماند و از مسجد بیرون رود و دوباره پاک شود، شایسته نیست همسرش با او نزدیکی کند تا این که زن به مسجد بیاید و اعتکاف خود را به پایان برساند».(3)

5 - تاریخ از وجود زن مسلمان سیاهپوستی به نام محجنه (ام محجن) در عصر رسول خدا صلی الله علیه و اله خبر می دهد که، خادمه و نظافتچی مسجد پیامبرصلی الله علیه و اله بوده است. ابوسعید می گوید: زنی سیاه چرده که مسجد را جارو می کرد، شبی وفات نمود. چون صبح شد، رسول خداصلی الله علیه و اله را از مرگش با خبر ساختند، فرمود: چرا مرا از مرگ او آگاه نکردید؟ آن گاه پیامبر صلی الله علیه و اله با اصحابش بر قبر او حاضر شدند و آن حضرت کنار قبر ایستاد و تکبیر گفت و در حالی که مردم نیز پشت سرش بودند بر او نماز گزارد و برای او دعا کرد.(4) طبق برخی روایات، حضرت فرمود: اینک او را در بهشت می بینم.(5)

ص: 168

6 - حضرت رسول صلی الله علیه و اله وارد محراب امام جماعتی شد و چون محراب به آب دهان آلوده شده بود، با امام جماعت برخورد کرد. همسر امام جماعت از علت برخورد با شوهرش با خبر شد، از این روی آب دهان را از محراب پاک کرد. حضرت فرمود: شوهر را به خاطر خانمش بخشیدم.(1)] لابد این خانم در مسجد بوده که مطلع شده، یا بعد از اطلاع، به مسجد آمده و در محراب حاضر شده و مورد اعتراض پیامبرصلی الله علیه و اله واقع نشده است].

7 - قال ابوجعفر علیه السلام:

«اذا کان الرجل نائما فی المسجد الحرام او المسجد الرسولصلی الله علیه و اله فاحتلم فاصابته جنابته فلیتمم و لا یمر فی المسجد الاّمتیمما حتّی یخرج منه ثم یغتسل

و کذلک الحائض اذا اصابتها الحیض تفعل کذلک و لابأس ان یمرا فی سائر المساجد و لا یجلسان فیها».

امام باقر علیه السلام فرمود:

«اگر مردی درمسجد الحرام یا مسجد پیامبرصلی الله علیه و اله به خواب رود و جنب شود، باید تیمم کند و با تیمم از مسجد گذر کند و خارج گردد، سپس غسل نماید.

همین طور زن چنانچه در این دو مسجد حیض شود، این گونه عمل کند. اما در غیر از این دو مسجد بدون تیمم هم، می تواند خارج گردد».(2)

8 - اگر زن نباید مسجد برود، فاطمه بنت اسد با مسجد چه کار داشت و از آن مهم تر، دیوار خانه خدا هم شکافته شد.

9 - از «مالک بن ضمره العنبری» روایت شده که می گوید: امیرالمؤمنین علی علیه السلام به من فرمود: آیا به مسجدی که در کنار خانه ات قرار گرفته است می روی؟ عرض کردم: یا امیرالمؤمنین، آن مسجدی است که زنان در آن نماز می گذارند. فرمود:

«ای مالک! آن مسجدی است که هرگز اندوهناکی در آن نماز و دعا نکرده است مگر این که خداوند، او را از آن اندوه رهایی بخشیده و حاجتش را برآورده نموده است...».(3)

ص: 169

با این وصف در می یابیم که برای حضور زنان در مساجد، در عصر بنیانگذار نهضت اسلامی، گذشته از این که هیچ گونه منعی مشاهده نمی شود بلکه بدان نیز، همچون مردان مورد

تأکید و ترغیب قرار می گیرند و تا آنجا پیش می روند که علاوه بر شرکت در مساجد عمومی، مساجد اختصاصی و مبارکی هم برای عبادت وتعلیم و تعلم ویژه خود بر می گزینند.

10 - یکی از زنان مسجدی عصر پیامبرصلی الله علیه و اله، «نوله بنت اسلیم» است که در روز تغییر قبله در نماز جماعت مسجد بنی حارثه، شرکت داشته و ماجرای آن روز را چنین تعریف می کند:

«دو رکعت از نماز ظهر یا عصر را در مسجد بنی حارثه رو به قبله بیت المقدس خوانده بودیم که شخصی خبر آورد که رسول اللّه صلی الله علیه و اله به طرف بیت الحرام روی کرد، بلافاصله مردان به مکان زنان و زنان به مکان مردان

تغییر محل داده و چرخیدند و دو رکعت دیگر را رو به بیت الحرام گزاردیم».(1)

11 - روایت وارد شده است که روزی رسول خدا صلی الله علیه و اله در بیرون مسجد بودند، دیدند که مردان و زنان باهم از مسجد بیرون می آیند، رو به زنان کردند و فرمودند:

«بهتر است صبر کنید ابتدا مردان بروند، سپس شما».(2)

12 - یکی از درهای مسجد النبی صلی الله علیه و اله به نام «باب النساء» است. اگر بنا بود زنان به مسجد نیایند، باب النساء مفهومی نداشت. در روایت آمده است که روزی پیامبرصلی الله علیه و اله به یکی از درهای مسجد اشاره کردند و فرمودند: «لو ترکنا هذا الباب للنساء» خوب است این در را به بانوان اختصاص دهیم.(3)

13 - شواهد نشان می دهدکه تعلّم در مساجد، خاص مردان نبود. زنان مسلمان نیز مجاز بودند به مساجد بروند و به سخنان پیامبرصلی الله علیه و اله گوش دهند وگاهی از آن حضرت سوال کنند. اگر احساس می شد زنان به هر دلیل، سخنان پیامبر را نشنیده اند پیامبرصلی الله علیه و اله آنان را مجددا موعظه و نصیحت می کرد.(4)

ص: 170

14 - در تواریخ نقل شده که در مسجد پیامبرصلی الله علیه و اله جایگاهی برای معالجه بیماران و مجروحان معین شده بود و پیامبر و یارانش در آنجا از بیماران عیادت می کردند واقدی می نویسد:

«در ماجرای جنگ احد، مردم در مسجد چراغ و آتش برافروخته بودند و خستگان و مجروحان را زخم بندی می کردند. به دنبال زخمی شدن سعد بن معاذ، پیامبرصلی الله علیه و اله ایشان را در خیمه «کُعیبه»، دختر سعد بن عتبه در مسجد پیامبر جای داد. این زن، زخمی ها را معالجه می کرده و از اشیاء گمشده و پراکنده، نگهداری می کرد».(1)

15 - نقل شده در یکی از روزها که امام علی علیه السلام وارد منزل می شود و همسرش فاطمه علیها السلام را نمی یابد، از منزل خارج، و به سوی مسجد روانه می گردد، در مسجد نماز می خواند و سپس مقداری شن در مسجد جمع نموده و به آن تکیه می دهد. پیامبرصلی الله علیه و اله و فاطمه علیها السلام در حالی که حسنین؟ را به آغوش و دست ام کلثوم را در دست گرفته به مسجد می آیند، در مسجد، می بینند که امام علی علیه السلام همان گونه که بر شن ها تکیه داده بوده خوابش برده است. در این هنگام پیامبرصلی الله علیه و اله پای مبارکش را روی پای مبارک امام علی علیه السلام گذارده و مقداری فشار می دهد و قال:

«قم یا اباتراب [بلند شو ای ابوتراب]. در این حدیث مشاهده می شود که فاطمه زهرا علیها السلام به مسجد تشریف بردند درحالی که ضروری هم نبوده است.(2)

و در کتاب نهایة الاحکام می گوید:

«و هذا الحکم (رفتن به مسجد) مختص بالرجال دون النساء لانهن امرن بالاستتار...».(1)

عده کثیری از فقها گرچه حکم به کراهت حضور زن در مسجد نداده اند، ولی خواندن نماز در خانه را برای زنان، برتر شمرده اند.(2) شهید اول می فرماید:

«و یستحب للنساء الاختلاف الیها کالرجال و ان کان البیت افضل و خصوصا لذوات الهیئات».(3)

هم چنین صاحب غنائم الایام می گوید:

«و اما المرأة فصلاتها فی البیت افضل...».(4)

این دو گروه از فقها، دلیل خود را، توجه نمودن به آیات قرآن و احادیث معصومان علیهم السلام(5) مبنی بر ممنوع بودن تبرّج (آشکار شدن در برابر دیدگان مردم) برای زنان و دستور شرع مقدّس بر اهمیت حفظ عفاف و رعایت حجاب وعدم اختلاط زنان و مردان، و نیز جلوگیری از وقوع در فتنه و مفاسد اجتماعی و اخلاقی ذکر کرده اند.(6) برخی دیگر از فقهای شیعه نه تنها جواز را، بلکه استحباب را در حضور و نماز خواندن زن در مسجد دانسته اند.

مرحوم محقق اردبیلی می گوید:

«گرچه بنا بر برخی روایات، فضیلت حضور در مسجد، مختص مردان است، لکن با توجه به دیگر روایات، و ضعفی که در سند روایت یونس بن ظبیان وجود دارد، می توان گفت که ومع ذلک لایبعد الاستحباب اذا کن لایراهن احد و لا یرونه مع عدم مفسدة اخری».(7)

ص: 172

امام خمینی قدس سره نیز فرموده:

«برای زن ها نماز خواندن در خانه، بلکه در صندوق خانه و اطاق عقب بهتر است، ولی اگر بتوانند کاملاً خود را از نامحرم حفظ کنند بهتر است در مسجد نماز بخوانند».(1)

حتی برخی از فقهای معاصر می فرمایند:

«برای زن ها در صورتی که خود را از نامحرم به خوبی حفظ کنند بهتر است نماز را در مسجد بخوانند و اگر راهی برای یادگرفتن مسائل اسلامی جز از طریق رفتن به مسجد وجود ندارد، واجب است به مسجد بروند».(2)

نیز بنابر کتب فقهی یکی از مسائل شرعیه بانوان آن است که زن در حال عادت ماهیانه نمی تواند مسجد برود. پیامبر هم فرمود:

«انّ المسجد لایحلُّ لجنبٍ و لاحائض».(3)

اگر بنا بود زنان اصلاً مسجد نروند چرا فرموده اند، در ایام عادت نروند. بنابراین مفهوم حدیث و مفهوم فتوای مراجع عظام تقلید این است که وقتی عذر شرعی ندارند، می توانند به مسجد بروند.(4) در باب احکام محرمات جنب و حائض آمده است که برای این دو، حرام است رفتن در مسجد الحرام و مسجد پیغمبر صلی الله علیه و اله اگر چه از یک در داخل و از در دیگر خارج شود، و نیز توقف در مساجد دیگر، ولی اگر از یک در داخل و از در دیگر خارج شود یا برای برداشتن چیزی برود مانعی ندارد.(5) دلایل قائلان به جواز و استحبابِ حضور بانوان در مسجد، همان شواهد تاریخی بر حضور این قشر از جامعه در نمازهای جماعت پیامبرصلی الله علیه و اله و نیز عمومات و اطلاقات روایاتی است که بیانگر ترغیب و تشویق بر رفت و آمد به مسجد

ص: 173

و بهره مندی از فضایل مسجد برای انسان، قطع نظر از جنسیّت آن است.(1) علاوه براین که، فقهای متقدم و متأخر و نیز معاصر، حضور زنان را هم چون مردان، در مسجد الحرام و مراسم عبادی، اجتماعی و اخلاقی سیاسی نماز جمعه،(2) اعتکاف و حج جایز شمرده اند.(3)

«مستحب است به هنگام رفتن به مسجد، از بوی خوش و لباس های نیکو استفاده شود».

اما همین امر مستحب که برآن، این قدر تأکید شده است، در مورد بانوان نباید به گونه ای باشد که تحریک کننده و باشئون آنان مخالف باشد. رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:

«اذا شهدت احداکنّ المسجد فلاتمس طیبّا [فلاتطیّب تلک اللیلة]».(1)

هنگامی که یکی از شما زنان قصد مسجد کرد، نباید از بوی خوش استفاده کند. نیزصلی الله علیه و الهفرمودند: هرگاه زنی خود را خوش بو کند، سپس به سوی مسجد برود نمازش قبول نمی شود تا آنکه آن بوی خوش را برطرف کند.(2)

«فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قبله مرض و قلن قولا معروفا».(1)

ای همسران پیامبر! به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیمار دلان در شما طمع کنند و سخن شایسته بگویید. خداوند در واقع در این آیه، دستور به وقار وعفاف در کیفیت سخن گفتن را برای زنان بیان می کند. رسول خدا بلند کردن صدا در مسجد را از نشانه های نزول بلا برامت می شمارند و می فرماید: هنگامی که پانزده خصلت در میان امت من رایج شود، بلا بر آنان نازل خواهد شد، از جملة آن ها این است که «اذا ارتفعت الاصوات فی المساجد» صداها را در مسجد بلند کنند.(2) نیز ابوذر غفاری از پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله پرسید: ای رسول خدا، مساجد را چگونه باید آباد کرد؟ پیامبرصلی الله علیه و اله فرمودند:

«لاترفع الاصوات فیها و...».(3)

«آباد کردن مسجد به این است که صدا در آن بلند نشود».

بنابراین بر همه، به ویژه زنان است که از صحبت کردن درباره امور دنیوی و بلند کردن صدا پرهیز نمایند.

4 - عقاید خود را با دلیل و برهان، محکم و استوار سازد.

5 - رحمتی از خداوند که منتظرش باشد.

6 - سخنی که او را از بدی باز دارد.

7 - گناهی را از روی شرم و حیا ترک نماید.

8 - گناهی که در اثر خوف و خشیت آن را ترک کند.(1)

آثار دیگری هم چون ورود به بهشت،(2) هم ردیف بودن با مقام و منزلت صدیقان و شهدا و حضور در محفل پیامبر الهی،(3) شفاعت کننده هشتاد هزار نفر،(4) طلب آمرزش و دیدار و انس فرشتگان با او در قبر،(5) نجات از آتش سوزان،(6) ایمنی از بلا(7) و صدها اثر کار آمد دنیوی و اخروی که برای حضور در مسجد نقل شده است.

با توجه به مجموعه روایات و آیات شریفه درباره مسجد، می توان گفت که اگر بانوان با رعایت شرایط در این مکان های الهی وارد شوند، می توانند از آثار عبادی معنوی، علمی، سیاسی اجتماعی و به ویژه اثرات اخلاقی، روانی و تربیتی مسجد بهره مند گردند.

ص: 178

24 . الدعوات، قطب الدین راوندی، قم، مدرسة الامام المهدی(عج)، چ اول، 1407 ه- ق .

25 . رجال النجاشی، الشیخ ابی العباس احمد بن علی النجاشی الاسدی الکوفی، مؤسسة النشرالسلامی التابعة

لجماعة المدرسین، قم چ پنجم، 1416 ه- .

26 . رساله توضیح المسائل، امام خمینی قدس سره.

27 . رساله توضیح المسائل، آیه اللّه العظمی مکارم شیرازی، مدرسة الامام علی بن ابیطالب علیه السلام، چ دوازدهم، 1383 .

28 . سنن ابن ماجه، محمد بن الحسین بن علی البیهقی، دارالفکر، بیروت.

29 . سنن ابی داود، سلیمان بن الأشعث السجستانی، دارالفکر، بیروت، 1420 ق .

30 . السنن الکبری، احمد بن الحسین بن علی البیهقی، دارالکفر، بیروت.

31 . سیمای مسجد، رحیم نوبهار، قم، اعتماد، 1373 .

32 . صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت، دارالفکر.

33 . صحیح المسلم، محمد بن مسلم النیشابوری، بیروت، دارالفکر.

34 . صحیفه نور، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.

35 . الطبقات الکبری، محمد بن سعد، بیروت، دارصادر.

36 . العروه الوثقی، السید الیزدی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1409 ه- .

37 . علل الشرایع، الشیخ الصدوق قدس سره، نجف، المکثبة الحیدریة، 1386 ه- ، 1966 م .

38 . غنائم الایام فی مسائل الحلال والحرام، المیرزا ابوالقاسم القمی، مکتب الاعلام الاسلامی، چ اول، 1417 ه- ق .

39 . الکافی، شیخ کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365 ه- ش .

40 . کشف الغطاء، الشیخ جعفر الغطاء قدس سره، اصفهان.

41 . کشف اللثام، الفاضل الهندی، قم، مکتبة السید المرعشی، 1405 .

42 . کنز العمال فی سنن الا قوال و الافعال، المتقی الهندی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ه- ، 1989 م .

43 . مجمع الزوائد و منبع الفوائد، نورالدین الهیثمی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1408 ه- .

44 . مجمع الفائدة و البرهان، المحقق الأردبیلی، قم، جامعة المدرسین، 1409 ه- ق .

45 . مجموعه ورّام، ورّام بن ابی فراس، قم، مکتبة الفقیه .

46 . المستدرک الحاکم، محمد بن محمد الحاکم النیسابوری، دارالمعرفة، بیروت، 1406 ه- ق .

47 . مستدرک الوسائل، محدث نوری، قم ، مؤسسة آل البیت، 1408 ه- ق .

48 . مستدرک سفینة البحار، شیخ علی النمازی الشاهرودی، موسسة النشرالاسلامی لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1419 .

49 . مستند الشیعة، المحقق النراقی، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاءالتراث، 1415 ه- .

50 . مسند احمد، الأمام احمد حنبل، بیروت، دارالفکر.

ص: 180

51 . المغازی، محمد بن عمر الواقدی، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، دانشگاه تهران، چ اول، 1361 ش .

52 . المکارم الاخلاق، ابی نصر الحسن بن الفضل الطبرسی، دارالکتب الاسلامیة، 1376 .

53 . من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم، جامعه مدرسین، 1413 ه- ق .

54 . المیزان فی تفسیر القرآن، العلامة السید محمد حسین الطباطبائی، قم مؤسسة النشر الاسلامی التابعة

لجماعة المدرسین.

55 . نماز بانوان، عباس عزیزی، صلاة، چ دوم، 1381 ش .

56 . نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام، العلامة الحلّی، قم، اسماعیلیان، چ دوم، 1410 ه- .

57 . نهج الفصاحة، (مجموعه کلمات قصار حضرت رسولصلی الله علیه و اله) ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات جاویدان.

58 . هدایة العباد، السید الگلپایگانی قدس سره، دارالقرآن الکریم، چ اول، 1413 .

59 . هدایة العباد، الشیخ لطف اللّه الصافی، دارالقرآن الکریم، چ اول، 1416 .

60 . وسائل الشیعه، الحرالعاملی، موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، مهر قم، چ دوم، 1414 ه- ق .

ص: 181

ص: 182

ص: 184

قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران مساجد به عنوان پایگاه دینی، نقش هدایتگری مردم را به عهده داشته است.

همانطور که مسجد در صدر اسلام محل پذیرش افراد مختلف و محل اجتماعات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی بود، امروز نیز پذیرای مربیان و متربیان جهت تعلیم و تربیت و مکان اوج سالکان راستین است.

مسجد سرچشمه تمدن اسلامی است. اگر به هر یک از شهرهای اسلامی بنگریم مسجد و مجموعه های آن را اساس شهرسازی می یابیم و درمی یابیم که در بافت شهرهای اسلامی مساجد محور هستند. مسجد محل تقویت و اشاعه فرهنگ زیبای اسلامی احترام به علماء، بزرگترها و محبت به کوچکترها و رعایت ادب در برابر سایر مؤمنین است.

علاوه برآن حضور در مسجد، نقش بازدارنده ای قوی در ارتکاب جرایم و پیش گیری از گناهان دارد. در کنار این آثار با برکت حضور در مسجد، در روایات نیز از ثواب ها و اجرهای متعدد برای حاضران در مساجد، یاد شده است. بعنوان نمونه پیامبرصلی الله علیه و اله فرمودند:

«گروهی از مردم در مسجدی از مساجد خداوند ننشینند (برای عبادت و تلاوت قرآن) مگر آن که آرامش برایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود».

و رفتار آنها دارد. انجام اعمال عبادی نماز جماعت به صورت یک دست و منظم، بیانگر این حقیقت است که اگر افراد مسلمان اراده بکنند می توانند در تمام امور زندگی نظم و انضباط داشته و با بهره گرفتن از قابلیت های نهان و آشکار خود، حلال مشکلات خود و دیگران باشند.

به عبارت دیگر هم اکنون که جماعت مؤمن نمازگزار اراده کرده و به دلخواه و به صورت اختیاری همه با هم، در کنار هم در مساجد برای احیاء شعائر اسلامی قدم پیش گذاشته و مصمم به انجام آن هستند، به همان نسبت خواهند توانست در سایر امور دینی پیش گام بوده و با بهره گیری از نیروی ایمان و استعدادهای موجود، قله های کمال را تسخیر کنند و هرگاه این رفتارها به صورت مدام و مستمر صورت بگیرد (حضور در جماعت) از خلاقیت ها و صفات خداپسندانه افراد صالح بهره برده و متأثر شده، در نتیجه به اصلاح و خودسازی پرداخته و این شکوفایی را به جامعه نیز سرایت خواهند داد.

مساجد علاوه بر محل نیایش بودن، منابع اشاعه فرهنگ اسلامی و محل به نمایش گذاشتن قدرت و اقتدار امت اسلامی نیز می باشد و روزانه سه یا پنج بار افراد مؤمن در همین مکان ها در پیشگاه خالق خود بوده و برای جان نثاری و اطاعت از سایر اوامر مولا اعلان آمادگی می کند و نفس این عمل هشداری است برای دشمنان اسلام، و گام نخستین برای حرکت احیاء عدالت اجتماعی و ظلم ستیزی.

آثار، نتایج و برکات حضور در مسجد بسیار متنوع است، بعنوان نمونه امام علی علیه السلام در یکی از بیانات خود، برای حضور در مسجد هشت اثر را برمی شمرد:

«من اختلف الی المسجد أصاب احدی الثمان؛ اخا مستفادا فی اللّه، او علما مستطرفا او آیه محکمه او یسمع کلمه تدل علی هدی، او رحمه منتظره، او کلمه ترده عن ردی، او یترک ذنبا خشیه او حیاء».(1)

«کسی که به مسجد رفت و آمد می کند، یکی از منافع هشتگانه نصیب او می شود: برادری مفید و باارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم (برای تثبیت عقاید)، یا کلماتی که موجب هدایت شود

ص: 187

(می شنود)، یا رحمت مورد انتظاری (شامل حال او می شود)، یا مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد، (می شنود)، یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می کند».

و یا آن که از حاضر شونده در مسجد بعنوان زائر پروردگار سخن به میان آمده است:

«فی التوراة مکتوبا أن بیوتی فی الأرض المساجد فطوبی لعبد تطهر فی بیته ثم زارنی فی بیتی ألا ان علی المزور کرامه الزائر ألا بشر المشاء فی الظلمات الی المساجد بالنور الساطع یوم القیامه».(1)

چنان که بیان شد ثمرات و برکات حضور در مسجد بسیار است لکن در نوشتار پیش رو سعی بر آن است که به اجمال آثار، برکات و کارکردهای فردی و اجتماعی مسجد، مورد بررسی قرار گیرد. امید که برای نگارنده و خواننده گرامی مفید باشد.

برای ایجاد ارتباط بین بنده و معبود او و اعلام بندگی و عبودیت برای آفریدگار بنا می شوند. براین اساس نیز اصلی ترین اثر حضور در آن در بعد عبادی خواهد بود:

«و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد وادعوه مخلصین له الدین کما بدأکم تعودون».(1)

«(هنگام عبادت) در هر مسجدی به سوی او توجه کنید و او را بخوانید و دین (خود) را برای او خالص کنید. همچنان که در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز باز می گردید».

ماهیت حضور در مسجد نیز در بیان نبوی آمده است. رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:

«کل جلوس فی المسجد لغو الا ثلاثه: قرائه مصل او ذکر اللّه او سائل عن علم».(2)

«هر نشستی در مسجد بیهوده است، مگر اینکه برای سه کار باشد؛ خواندن قرآن، ذکر خدا، پرسش از علم».

بنابراین هدف و حکمت حضور و جلوس در بیوت الرحمن (مساجد) ذکر اللّه است که بالاتر از هر هدف دیگری در زندگی ماست:

«و لذکر اللّه اکبر».(3)

و به فرموده امام علی علیه السلام درمان قطعی تمامی دردهای نفسانی ما:

«ذکر اللّه دواء اعلال النفوس».(4)

«یاد خدا دوای بیماری های نفوس است».

ص: 189

و دیگران قابل پیگیری است و نمونه های فراوانی درباره آن می توان ذکر کرد.

در این دوران نه تنها آثار سیاسی حضور مردان در مسجد بلکه آثار سیاسی حضور زنان در مسجد نیز مشهود است که حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند.

حضرت فاطمه علیها السلام در مسجد و دفاع وی از حق ولایت علی علیه السلام، یکی از آنهاست. همچنین سخنرانی حضرت زینب علیها السلام در مسجد که از مسلمات تاریخی است.(1) تربیت سیاسی که در مسجد ارائه می شود، به دلیل ماهیت مذهبی آن می تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند. از این رو حضور زنان

در کنار مردان در مسجد ضروری می باشد، چرا که زنان از حضور در این مکان محروم شوند، در واقع تربیت بطور ناقص انجام خواهد شد. در حالی که بانوان به دلیل تأثیر عمیق تر بر فرزندان و نقش تربیتی خود، در صورت برخورداری از تربیت سیاسی مسجد، بلوغ سیاسی را بطور

شگفت انگیزی افزایش خواهند داد.

و استحکام بخش جامعه به شمار می رود. غالبا در نماز جماعت بیش از سایر اجتماعات به چشم می خورد. مراعات حقوق دیگران و یاری آنها، رسیدگی به مشکلات برادران دینی در نماز جماعت مطرح شده و به همت مردم کارهای مفید و مهم صورت می گیرد. به عنوان مثال در اجتماع جمعه و جماعت از مردم خواسته می شود که برای رفع خشک سالی در نماز استسقاء حاضر بشوند. و مردم با انگیزه «تعاونوا علی البر»، سه روز به خاطر همنوعان خود روزه گرفته و نماز می خوانند. این گونه اعمال نه تنها مشکلات مؤمنین را از سر راه برمی دارد، بلکه از عوامل پیوند اجتماع و مردم نیز هست، افراد نمازگزار با حضور خود در صفوف نماز به «اعتصموا بحبل اللّه» جامه عمل می پوشانند.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«به هم بپیوندید و با هم نیکی کنید و به هم مهربانی کنید و برادران خوشرفتاری باشید، چنانکه خدای عزوجل به شما فرموده».(1)

از فرمایشات امام استفاده می شود که تعاون و نیکی مهربانی به همراه داشته و موجب جلب سایر مؤمنین به جمع نمازگزاران می گردد.

امروز در جوامع غیرمسلمان عامل اصلی از هم گسیختگی ملت ها و دولت ها عدم وجود عاطفه و تعاون و دلسوزیست.

رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و اله می فرمایند:

«من اصبح لا یهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم».(2)

«هرکس صبح کند و اهتمامی به کار مسلمانان نداشته باشد،

پس مسلمان نیست».

هرگاه مؤمنین در سه (یا پنج) وعده حضور به امور برادران خود همت بگمارند تنش روانی در جامعه بسیار کم خواهد شد و چنان که می دانیم خداوند سبحان دعایی را قرین اجابت کرده که در جمع مسلمین دعا شده باشد که نوعی تعاون به شمار می رود.

ص: 193

مسجد کانون اتحاد و همبستگی و انس و الفت مسلمانان است که مردم هر منطقه و محله را روزی چند نوبت در کنار هم در نمازهای جماعت جمع و با هم مأنوس می سازد و مسجد جامع و جمعه هفته ای یک بار همه اجتماعات مساجد را یکجا در نماز جمعه گرد می آورد و مسجد الحرام و مسجد النبی مسلمانان کشورهای مختلف اسلامی را یک جا جمع و متحد می سازد.

مارسل بوازار اسلام شناس سویسی راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین می نویسد:

«مسجد عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را از این بابت نمی توان نادیده گرفت، مخصوصا در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگربار از خود نشان می دهند، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمان نسبت به ستمگران و سلطه جویان درآمده است وبه تدریج مساجدموقعیت سال های نخستین ظهوراسلام رابه دست آورده اند».(1)

انجام اعمال عبادی نماز جماعت به صورت یک دست و منظم، بیانگر این حقیقت است که اگر افراد مسلمان اراده بکنند می توانند در تمام امور زندگی نظم و انضباط داشته و با بهره گرفتن از قابلیت های نهان و آشکار خود، حلال مشکلات خود و دیگران باشند.

به عبارت دیگر هم اکنون که جماعت مؤمن نمازگزار در مساجد اراده کرده و به صورت اختیاری همه با هم، در کنار هم برای احیاء شعائر اسلامی قدم پیش گذاشته و مصمم به انجام آن هستند، به همان نسبت می توانند در سایر امور دینی پیش گام بوده و با بهره گیری از نیروی ایمان و استعدادهای موجود، قله های کمال را تسخیر کنند.

و هرگاه این رفتارها به صورت مدام و مستمر صورت بگیرد از خلاقیت ها و صفات خداپسندانه افراد صالح بهره برده و متأثر شده، در نتیجه به اصلاح و خودسازی پرداخته و این شکوفایی را به جامعه نیز سرایت خواهند داد.

ص: 194

حضور فیزیکی و معنوی در مسجد که عامل گسترش مشترکات معنوی می باشد، جمع نمازگزار را به هم سویی و هم فکری فرا می خواند و این احساس و درک را در آنها تقویت می کند که - بنی آدم اعضای یکدیگرند - و نباید از درد و رنج هموطنان خود غافل شوند و این احساس بیش از پیش از قوه به فعل تبدیل شده و افراد مؤمن را به یاری دردمندان برمی انگیزد و با این انگیزش حضور فیزیکی و یاری مادی و معنوی رنج دیدگان، باعث تسکین آلام آنها می گردند.

در جبهه عمل نیز این رفتار به سایر مؤمنین انتقال داده می شود و عزم همگان برای رفع گرفتاری ها و احیاء آرامش روانی در جامعه فراهم می گردد. هم دردی و هم دلی با مؤمنین در مکتب انسان ساز اسلام سرآغاز خردمندی است، بعد از ایمان به خدا، و در منابع روایی بدان توصیه شده است.

چنان که می دانیم شاد کردن دل مؤمن عبادتی بزرگ بشمار می آید. امام باقر علیه السلام فرمودند:

«تبسم الرجل فی وجه أخیه حسنه و صرف القذی عنه حسنه و ما عبداللّه بشی ء أحب الی اللّه من ادخال السرور علی المؤمن».(1)

و امام حسین علیه السلام می فرمایند:

«صح عندی قول النبی أفضل الأعمال بعد الصلاة ادخال السرور المؤمن بما لا اثم فیه».(2)

«یکی از علل شاد کردن قلب مؤمن که در روایات به آن توجه شده است این است که فرد مسلمان با انگیزه شاد کردن دل مسلمانی، بار سنگین درد و رنج را از دوش برادر خود برگرفته و خود را با او شریک بداند و عامل امیدواری برای آنها باشد».

بی شک شکوه و عظمت هم دردی در نمازهای جماعت مساجد بیش از سایر اجتماعات است و به علت حضور مستمر مردم در مساجد، پایه های بهداشت روانی در جامعه متزلزل

ص: 196

نخواهد شد و جامعه از ابتلا به بیماری دردناک (بی تفاوتی) نجات پیدا خواهد کرد.

به قول روانشناسان در اثر ممارست فکری و عمل مردم در سه (یا پنج) وعده نماز جماعت به درونی شدن این افکار و رفتار منجر خواهد شد. بنابراین زندگی ایده آل الهی - انسانی را برای نسل امروز و آینده تدارک خواهد دید.

احساس هم دردی و هم فکری زمانی پدیدار می گردد که برادری از درد و رنج برادرش مطلع شود و آن را درک کند. این احساس در اجتماع جماعت نمازگزار در مسجد به راحتی قابل رؤیت و لمس می باشد. که مؤمنان در کنار هم قرار گرفته ضمن عبادت از حال یکدیگر نیز باخبر می شوند و با هم تشریک مساعی می نمایند و در صورت عدم حضور، کسی از نمازگزاران، سراغ او را گرفته و چه بسا در پی او به تکلف نیز می افتند. اسلام هم دردی با سایر بندگان را امری ضروری تلقی می کند و آن را عامل ثبات و آرامش جامعه می داند.

زمانی که سپاه معاویه به یکی از شهرهای بلاد اسلامی حمله می کردند و خلخال از پای زن یهودی درآوردند، مولای متقیان علی علیه السلام فرمودند:

«اگر مسلمانی از این غصه بمیرد جای سرزنش نیست»:

«بلغنی ان الرجل منهم کان یدخل علی المراه المسلمه و الاخری المعاهده فینتزع حجلها و قلبها و قلائدها و رعائها، ما تمتنع منه الا بالاسترجاع و الاسترحام، ثم انصرفوا وافرین، ما نال رجلاً منهم کلم و لا اریق له دم، فلو ان امراء مسلما مات من بعد هذا اسفا ما کان به ملوما، بل کان به جدیرا».(1)

در موردی دیگر امام علیه السلام چنین می فرماید:

«مؤمن برادر مؤمن است چون یک تنند و اگر یکی را دردی رسد، در دیگر پاره های تن دریافت می شود، و روحشان از یک روح است و براستی روح مؤمن به روح خدا پیوسته تر است از پیوستن پرتو آفتاب بدان».

ص: 197

با توجه به توصیه های امام بر همه مؤمنان لازم است که در هر حال از احوال یکدیگر باخبر بشوند و تا عضوی از اعضاء پیکر اسلامی آرام نگیرد آنها نیز آرامش نداشته باشند.

شفاعت مخصوص افرادی است که خداپسندانه وارد صحنه قیامت گردند و از گناهانی که سلب شایستگی شفاعت را می کنند بر حذر باشند».(1)

علامه طباطبائی قدس سره می فرماید:

«گاهی دوستی ها بر سر حق است و گاهی بر سر باطل و همین قسم دوستی است که منشا فسادهایی از قبیل جزافه گویی و زورگویی ها در بین انسان هاست».(2)

تبدیل شدن این گونه دوستی ها به عداوت در آن روز طبیعی است، چرا که هر کدام از آنها دیگری را عامل بدبختی و بیچارگی خود می شمرد: تو بودی که این راه را به من نشان دادی و مرا به سوی آن دعوت کردی، تو بودی که دنیا را در نظر من زینت دادی و مرا به آن تشویق نمودی، آری تو بودی که مرا غرق غفلت و غرور ساختی و از سرنوشتم بیخبر کردی، هر یک از آنها به دیگری این گونه مطالب را می گوید.(3)

دوستی هایی که در مسجد آغاز می شود براساس تولی و تبری است و از جرم و جنایت و... سر درنمی آورد، دوستانی که با معیارهای دینی برگزیده شده اند همواره موجب زینت و سرافرازی انسان بوده اند. نمونه های بارز این گونه دوستی ها را در دفاع مقدس به وضوح مشاهده کرده ایم و نکته مقابل این نوع دوستی، دوستی افراد غیر صالح و غیر متقی است که غالبا به هنگام گرفتاری نه تنها از دوست خود حمایت نمی کنند، بلکه او را لو می دهند و یا تنها رها می کنند.

در منابع روایی آمده است که انسان با هر چیزی که مونس شده و آن را دوست داشته باشد روز قیامت با همان محشور می شود.

ص: 199

و هر عملی در زیر نگاه او انجام می شود، بنابراین هر عملی که توأم با تقوی باشد یک بعد قدسی دارد و نماز درنگی است در سلسله لحظات گوناگون، درنگی که به سایر لحظات معنی می دهد. بنابراین نماز از بقیه اعمال جدا نیست».(1)

1 - «ان فی التوراة مکتوبا: ان بیوتی فی الأرض المساجد فطوبی لمن تطهر فی بیته ثم زارنی فی بیتی و حق علی المزور ان یکرم الزائر».(1)

«در تورات نوشته شده است که (خداوند می فرماید:) مسجدها خانه های من در زمین هستند. خوشا به حال کسی که خود را در خانه اش تمیز کند و در خانه من به زیارتم بیاید و حق زائر این است که میزبان او را محترم شمارد».

2 - «قال رسول اللّه صلی الله علیه و اله: المساجد سوق من اسواق الاخره قراها المغفره و تحفتها الجنه».(2)

«مساجد بازاری از بازارهای آخرتند. آمرزش (و بخشش) از وسایل پذیرایی آنها است و هدیه آنها بهشت است».

3 - قال رسول اللّه صلی الله علیه و اله سبعه یظلهم اللّه فی ظله یوم لا ظل الا ظله... رجل قلبه متعلق بالمسجد اذا خرج منه حتی یعود الیه».(3)

«هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار می گیرند. (که از جمله آنهاست)، شخصی که وقتی از مسجد خارج می شود تا زمان برگشت، توجه اش به مسجد باشد».

4 - «قال الصادق علیه السلام: لا یرجع صاحب المسجد باقل من احدی ثلاث خصال: اما دعاء یدعو به یدخله اللّه به الجنه و اما دعاء یدعوا به فیصرف اللّه عنه به بلاء الدنیا...».

«اهل مسجد به کمتر از یکی از سه ویژگی باز نمی گردد: یا دعایی می کند که خداوند به برکت آن، او را به بهشت می برد یا دعایی می کند که به سبب آن بلای دنیا را از او دور می کند و یا...».(4)

ص: 205

این همه نشان می دهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنیوی، از جنبه اخروی و کمالات معنوی نیز - به عنوان عاملی تأثیرگذار - مورد توجه است.

نقل است که شیخ الرئیس ابوعلی سینا برای سعید ابوالخیر نوشت: چه لزومی دارد، مردم همه در مسجد اجتماع کنند؛ با اینکه خداوند از رگ گردن به انسان نزدیک تر است. هرجا که باشی اگر رابطه ات با خدا برقرار باشد، نتیجه خواهی گرفت. وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یک جا روشن باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاریکی فرو خواهد رفت. انسانها نیز این گونه اند؛ تربیت سیاسی که در مسجد ارائه می شود، به دلیل ماهیت مذهبی آن می تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند.

بعضی گناهکارند، اگر تنها باشند، شاید موفق به کسب فیوضات الهی نشوند، ولی اگر در جمع باشند، شاید خداوند به برکت افراد دیگر، آنها را هم مشمول برکات خود سازد.(1)

و باز دارندگی از وقوع جرم و گناه بسیار مهم و در خور تأمل است.

با تجدید حضور در نماز جماعت در مساجد پیوند عاطفی و معنوی نمازگزاران نیز تجدید و تقویت می گردد و از طرفی دوستیهایی که در مسجد آغاز می شود، دوستی واقعی است و از جرم و جنایت و... سر در نمی آورد، دوستانی که با معیارهای دینی و آن هم در مسجد برگزیده شده اند همواره موجب زینت و سرافرازی انسان بوده و غالبا تا اواخر عمر ادامه می یابد.

اشاعه فرهنگ زیبای اسلامی احترام به علماء، افراد مسن و بزرگترها و محبت به کوچکترها و رعایت ادب در برابر سایر مؤمنین از دیگر ثمرات بیوت الرحمن یعنی مساجد است.

ناشی از آن در زندگی فردی و اجتماعی به طور کامل محسوس است.

همیشه آرامش یکی از گم شده های مهم بشر بوده و به هر دری می زند تا آن را پیدا کند، به طوری که اگر تلاش و کوشش انسان ها را در طول تاریخ برای پیدا کردن آرامش جمع آوری کنیم، خود کتاب بسیار بزرگی خواهد شد.

بعضی از دانشمندان می گویند: به هنگام بروز بعضی از بیماری های واگیردار مانند «وبا» از هر ده نفر که در ظاهر به سبب وبا می میرند بیشتر آنان به دلیل نگرانی و ترس است، و تنها گروه اندکی از آنان در حقیقت به جهت مبتلا شدن به آن بیماری از بین می روند.

به طور کلی «آرامش» و «دلهره» نقش بسیار مهمی در «سلامت» و «بیماری» فرد و جامعه و سعادت و بدبختی بشر دارد، و چیزی نیست که بتوان از آن به آسانی گذشت، و به همین دلیل تاکنون کتاب های زیادی نوشته شده که موضوع آنها فقط نگرانی و راه مبارزه با آن، و طرز بدست

آوردن آرامش است.

تاریخ بشر پر از صحنه های غم انگیزی است که انسان برای تحصیل آرامش به هر چیز دست انداخته و در هر وادی گام نهاده، و تن به انواع اعتیادها داده است.

به پیشگاهش بر، از گذشته عذرخواهی کن و در مقام جبران برآی، که او بخشنده است و جبران کردن ممکن.

3 - ضعف و ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلی و خارجی، او را نگران می سازد که من در برابر این همه دشمن نیرومند در میدان جهاد چه کنم؟ و یا در مبارزات دیگر چه می توانم انجام دهم؟

اما هنگامی که به یاد خدا می افتد و به قدرت و رحمت او تکیه می زند، قدرتی که برترین قدرت ها است و هیچ چیز در برابر آن یارای مقاومت ندارد، قلبش آرام می گیرد، با خود می گوید: آری من تنها نیستم؛ من در سایه خدا، بی نهایت قدرت دارم!

قهرمانی های مجاهدان راه خدا در جنگ ها، چه در گذشته، چه در حال، و سلحشوری های اعجاب انگیز و خیره کننده آنان، حتی در آنجایی که تک و تنها بوده اند، بیان گر آرامشی است که در سایه ایمان پیدا می شود.

هنگامی که با چشم خود می بینیم و با گوش می شنویم که افسر رشیدی پس از یک نبرد خیره کننده، بینائی خود را به کلی از دست داده و با تنی مجروح به روی تخت بیمارستان افتاده، اما با چنان آرامش خاطر و اطمینان سخن می گوید که گویی خراشی بر بدن او هم وارد نشد است، به اعجاز آرامش در سایه ذکر خدا پی می بریم.

4 - گاهی نیز ریشه نگرانی های آزار دهنده انسان، احساس پوچی زندگی و بی هدف بودن آن است ولی آن کسی که به خدا ایمان دارد، و مسیر تکاملی زندگی را به عنوان یک هدف بزرگ پذیرفته است، و تمام برنامه ها و حوادث زندگی را در همین خط می بیند، نه از زندگی احساس پوچی می کند، نه همچون افراد بی هدف و مردد، سرگردان و مضطرب است.

5 - عامل دیگر نگرانی آن است که انسان گاهی برای رسیدن به یک هدف زحمت زیادی را متحمل می شود، اما کسی را نمی بیند که برای زحمت او ارج نهد و قدردانی و تشکر کند، این ناسپاسی او را شدیدا رنج می دهد و در یک حالت اضطراب و نگرانی فرو می برد، اما هنگامی که احساس کند کسی از تمام تلاش ها و کوشش هایش آگاه است، و به همه آنها ارج می نهد و برای همه پاداش می دهد دیگر چه جای نگرانی و ناآرامی است؟

ص: 212

6 - سوء ظن ها و توهم ها و خیالات پوچ یکی دیگر از عوامل نگرانی است که بسیاری از مردم در زندگی خود از آن رنج می برند، ولی چگونه می توان انکار کرد که توجه به خدا و لطف بی پایان او و دستور به حسن ظن که وظیفه هر فرد با ایمانی است این حالت رنج آور را از بین می برد و آرامش و اطمینان جای آن را می گیرد.

7 - دنیاپرستی و دلباختگی در برابر زرق و برق زندگی مادی یکی از بزرگترین عوامل اضطراب و نگرانی انسان ها بوده و هست، تا آنجا که گاهی عدم دستیابی به رنگ خاصی از لباس یا کفش و کلاه و یا یکی دیگر از هزاران وسائل زندگی ساعت ها و یا روزها و هفته ها فکر دنیاپرستان را ناآرام و مشوش می دارد اما ایمان به خدا و توجه به آزادگی مؤمن که همیشه با «زهد و پارسائی سازنده» همراه است به همه این اضطراب ها پایان می دهد، هنگامی که روح انسان «علی وار» آن گونه وسعت یابد که بگوید:

«دنیاکم هذه اهون عندی من ورقه فی قم جراده تقضهما».

«دنیای شما در نظر من بی ارزش تر از برگ درختی است که در دهان ملخی باشد که آن را می جود».(1)

نرسیدن به یک وسیله مادی یا از دست دادن آن چگونه امکان دارد آرامش روح آدمی را برهم زند و طوفانی از نگرانی در قلب و فکر او ایجاد کند.

8 - یک عامل مهم دیگر برای نگرانی، ترس و وحشت از مرگ است که همیشه روح انسان ها را آزار می داده است و زآنجا که امکان مرگ تنها در سنین بالا نیست، بلکه در سنین دیگر مخصوصا به هنگام بیماری ها، جنگ ها، ناامنی ها وجود دارد، این نگرانی می تواند عمومی باشد.

ولی اگر ما از نظر جهان بینی مرگ را به معنی فنا و نیستی و پایان همه چیز بدانیم (همان گونه که مادیون جهان می پندارند) این اضطراب و نگرانی کاملاً بجا است، و باید از چنین مرگی که نقطه پایان همه آرزوها و موفقیت ها و خواسته های انسان است ترسید، اما هرگاه در سایه ایمان به خدا مرگ را دریچه ای به یک زندگی وسیع تر و والاتر بدانیم، و گذشتن از گذرگاه مرگ

ص: 213

را همچون عبور از دالان زندان و رسیدن به یک فضای آزاد بشمریم دیگر این نگرانی بی معنی است، بلکه چنین مرگی - هرگاه در مسیر انجام وظیفه بوده باشد - دوست داشتنی و خواستنی است.

البته عوامل نگرانی منحصر به این ها نیست بلکه می توان عوامل فراوان دیگری برای آن نیز شمرد، ولی باید قبول کرد که بیشتر نگرانی ها به یکی از عوامل فوق باز می گردد.

و هنگامی که دیدیم این عوامل در برابر ایمان به خدا ذوب و بی رنگ و نابود می گردد تصدیق خواهیم کرد که یاد خدا مایه آرامش دل ها است «الا بذکر اللّه تطمئن القلوب».

همانا مردمی هستند که ذکر خدا را به جای دنیا برگزیدند که هیچ تجارتی یا خرید و فروشی آنها را از یاد خدا باز نمی دارد. با یاد خدا روزگاری می گذرانند و غافلان را با هشدارهای خود، از کیفرهای الهی می ترسانند، به عدالت فرمان می دهند و خود عدالت گسترند، از بدی ها نهی می کنند و خود از آنها پرهیز دارند.

با این که در دنیا زندگی می کنند گویا آن را رها کرده به آخرت پیوسته اند. سرای دیگر را مشاهده کرده، گویا از مسائل پنهان برزخیان و مدت طولانی اقامت شان آگاهی دارند و گویا قیامت وعده های خود را برای آنان تحقق

بخشیده است. آنان پرده ها (پرده های آن جهان) را برای مردم دنیا برداشته اند، می بینند آنچه را که مردم نمی نگرند و می شنوند، آنچه را مردم نمی شنوند... .

آنان نشانه های هدایت، چراغ های روشنگر تاریکی ها می باشند. فرشتگان آنان را در میان گرفته، و آرامش بر آنها می بارند، درهای آسمان به روی شان گشوده و مقام ارزشمندی برای آنان آماده کرده اند. مقامی که خداوند با نظر رحمت به آن می نگرد و از تلاش آنها خشنود و منزلت آنها را می ستاید، دست به دعا برداشته و آمرزش الهی می طلبند، در گرو نیازمندی فضل خدا و اسیران بزرگی او هستند. غم و اندوه طولانی دل هایشان را مجروح و گریه های پیاپی چشم هایشان را آزرده است. دست آنان به طرف تمام درهای امیدواری خدا دراز است، از کسی درخواست می کنند

که بخشش او را کاستی و درخواست کنندگان او را نومیدی نیست. پس اکنون به خاطر خودت، حساب خویش را بررسی کن، زیرا دیگران حسابرسی غیر از تو دارند».(1)

ص: 215

از قرار دادن این سه آیه در کنارهم به خوبی می فهمیم نماز انسان را به یاد خدا وا می دارد، یاد خدا نفس مطمئنه به و می دهد، و نفس مطمئنه او را به مقام بندگان خاص و بهشت جاویدان می رساند.

بنابراین بهترین وسیله برای یاد خدا ارتباط با او به صورت نیایش است، زیباترین جلوه نیایش نماز است.

تمایلات جلوگیری نماید و آدمی را انسانی پاک و شایسته بسازد. قدرت غیرقابل سنجش ایمان است که مردم معتقد و مؤمن را در خلوت و جلوت از انحراف و ناپاکی باز می دارد.

حالات روحانی مردان پاکدل و هیجان های درونی صاحبدلان در مناجات های نیمه شب در پیشگاه خداوند، ناسنجیدنی و غیرقابل توصیف است، ولی منشأ بزرگترین تحول روحی و تعالی روانی است، شجاعت، مالکیت نفس، صفای دل، خیرخواهی. فداکاری، و خلاصه تمام سجایای اخلاقی و انسانی در سایه ایمان و در پرتو نورانیت روان به دست می آید.

به یک حدیث توجه می کنیم:

«عن جعفر بن محمد علیه السلام عن ابیه عن جده، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و اله: اعظم العبادات أجرا أخفاها».

امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و اله روایت کرده است که فرمود:

«بزرگترین پاداش برای عبادتی است که پنهانی و در خفا انجام شود».

نیمه شب وقتی که مردم در بستر خواب آرمیده اند، تاریکی سراسر جهان را فراگرفته و سکوت همه جا حکم فرماست، خداپرستان، مردان با ایمان؛ به منظور دعا و تضرع در پیشگاه خداوند بزرگ بستر را ترک می گویند.

عشق سوزان خداپرستی و شعله فروزان ایمان از اعماق جان آنان زبانه می کشد با شور و شوق وصف ناپذیری وپو می سازند، با خضوع و خشوع به حضور خداوند می روند، حرف می زنند، دعا می کنند، اشک می ریزند، بر خود می لرزند، از خود بی خود می شوند. لغزش های خویش را از خاطر می گذرانند، عذر می خواهند، استغفار می کنند، با خدا پیمان درستی و درست کاری می بندند، از او استمداد می طلبند، و از قدرت زوال ناپذیر او کسب قدرت و نیرو می نمایند.

آن حالت روانی، آن هیجان درونی که در نیمه شب به مرد الهی دست می دهد فوق علم است، فوق عقل است. واقعیتی است ناسنجیدنی، حقیقتی است غیرقابل توصیف، ولی اثر خیره کننده اش در تمام ذرات وجود آن مرد الهی آشکار است، در جسم و جان او طوفانی

ص: 218

بر پا می کند. روی تمام نیروهایش اثر می گذارد، دلش را آرامش می بخشد، به او شهامت و شجاعت می دهد. غرائزش را مهار می کند، از گناهش باز می دارد، دلش را خیرخواه و مهربان می نماید، به او روح از خود گذشتگی و فداکاری می بخشد. و خلاصه او راانسان کاملی می سازد و تمام سجایای انسانی را در روی بیدار می کند و به فعالیت وا می دارد.

آن حالت پاک و نورانی، آن معنویت درخشان آسمانی، حقیقت تقوای کامل و هدف مکتب اسلام است.

چه خوش است یک شب بکشی هوا را

به حضور خواهی زخدا خدا را

به خلوص خوانی ورقی زقرآن

فکنی در آتش کتب ریا را

شود آن که گاهی بدهند راهی

به حضور شاهی چو من گدا را

نیاز به خدا با نیایش آشکار می شود نیایش درخواست کمک و یک سرود عشق است. گویا خداوند به سخن آدمی گوش داده و پاسخ مستقیم می دهد و تعادل روحی برقرار می شود.

دنیا چهره خشن و ستمگر خود را از دست می دهد و مهربان می شود، نیروی عجیبی از درون ما سر بالا می آورد، نیایش به انسان نیروی تحمل غم ها و گرفتاری ها را می بخشد و او را امیدوار می کند و به او قدرت استقامت و ایستادگی می دهد.

انس با خدا بشر را به ساحل امن و آرامش می کشاند، آری، کتاب آسمانی ما، قرآن با یک جمله کوتاه و پر مغز بهترین و نزدیکترین راه را نشان داده، و ما را برای حرکت در آن فرا خوانده و می گوید:

«بدانید که یاد خدا آرام بخش دل ها است».

ای انسان!

خداوند به تو کرامت بخشید و بر بسیاری از مخلوقات برتری داد!

آنچه در آسمان ها و زمین است برای بهره مندی تو آفرید.

منزلت تو نزد وی این گونه است که از میان موجودات جهان، تو را برای خود برگزید و بهشت ویژه اش را برایت آماده کرد!

ص: 219

اکنون که آهنگ جهان، آهنگ حرکت بسوی اوست.

و کاروان هستی رو بسوی او دارد.

تصمیم تو چیست؟

آیا در این راه قدم گذاشته ای؟!

در پایان امیدواریم جامعه اسلامی، در پرتو حضور در مساجد که سنگرهای مهم دین است، هر چه بیشتر از آرامش دل بهره مند شود.

ص: 220

با نگاهی گذرا به تاریخ مساجد درمی یابیم که مساجد علاوه بر نقش محوری خود که عبادت باشد، کارکردهای گوناگونی دیگری هم دارد. بدیهی است که تبیین جایگاه مساجد، موجب افزایش کارآیی آن خواهد شد مساجد در صدر اسلام مرکز سازماندهی، برنامه ریزی و محل فعالیت های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و آموزشی محسوب می شد. در حقیقت مساجد بزرگترین سازمان مدنی جهان اسلام به شمار می رود.

دکتر گوستاولبون فرانسوی در این باره می گوید:

«مهم ترین مرکز زندگی برای عرب ها مسجد است، زیرا عرب ها مسجد را مرکز اجتماع عبادت، تعلیم و تربیت و گاهی مسکن خویش قرار می دهند، و مساجد مانند کلیسا نیست که فقط مرکز عبادت و در طول هفته فقط یک بار باز شود».(1)

در میان هزاران کتاب، مقاله و تحقیق که در محورهای گوناگون مسجد به رشته تحریر در آمده آن چنان که شایسته مکان و منزلت و جایگاه آن باشد، کار جامع و بایسته ای صورت نپذیرفته است. از دست اندرکاران امور مساجد که فرصتی دیگر برای سخن گفتن و قلم زدن درباره مسجد این خانه آشنا و غریب فراهم آوردند قدردانی می گردد.

امید است که این اقدام خداپسندانه پیامدهای سازنده ای در راستای آبادانی و عمران هرچه بیشتر مساجد در ابعاد گوناگون معنوی و فرهنگی و سیاسی و اجتماعی و آموزشی و اقتصادی را در پی داشته باشد.

ظاهر معنای آیه این است که خانه خدا نخستین معبد جهانی و پرستشگاه عمومی از زمان آدم تا کنون بوده و مایه برکت و هدایت برای همگان قرار داده شده است.

نخستین عمل نبی مکرم اسلام بعد از هجرت به مدینه نیز ساخت مسجد بوده و این نخستین دلیل بر آن است که در فرهنگ دینی و حکومت اسلامی مسجد جنبه محوری دارد و سایر مسائل باید در حول مسجد شکل بگیرد.

خداوند متعال همه مساجد را به عنوان خانه های خود در روی زمین معرفی فرموده است:

«ان بیوتی فی الارض المساجد».(1)

«خانه های من در روی زمین مساجد هستند».

«و ان المساجد للّه».(2)

«مساجد از آن خداست».

همچنین ذات باری مساجد را محل ملاقات خود قرار داده است.

«الا طوبی لعبد توضأ فی بیته ثم زارنی فی بیتی».(3)

«خوشا به حال بنده ای که در خانه اش وضو بگیرد و مرا در مسجد زیارت کند».

از این رو امام حسین علیه السلام فرمود:

«اهل المسجد زوار اللّه».(4)

«اهل مسجد زائران خدا هستند».

از آنجاکه طرح و بانی مساجد خود خداوند است، لذا، تطهیر و تعمیر و خادمی آن را بر عهده انبیا و اولیای خود قرار داده است.

«و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود».(5)

ص: 223

چون خانه خداست لذا خادمان نیز باید از اولیای خدا باشند، به همین لحاظ بود که یکی از پیامبران اولوالعزم شیخ الانبیاء ابراهیم خلیل الرحمان به همراه فرزندش اسماعیل مأمور این کار مقدس شدند. هدف این مأموریت این بود که خانه خدا برای مهمانان و حضور بندگان از هر جهت آماده شود و خدمت به خانه خدا و مسجد کاری ابراهیمی و مأموریت الهی به شمار آید.

در طول تاریخ، زمانی ابراهیم و اسماعیل و زکریا و دیگران خادم مساجد بودند و مادر حضرت مریم نیز قبل از تولد فرزندش، نذر می کند که فرزندش خادم مسجد گردد.

«اذ قالت امرأة عمران رب انی نذرت لک مافی بطنی محرر افتقبل منی».(1)

«همسر عمران گفت: پروردگارا، آنچه را در رحم دارم برای تو نذر کردم که برای خدمت به خانه تو آزاد باشد، پس از من قبول فرما».

لذا خدمت به خانه خدا آن قدر ارزش دارد که اولیای خدا، عزیزان خود را قبل از تولد برای آن کار نذر کنند و از خداوند هم بخواهند تا آن را قبول فرماید.

در همین راستا خداوند متعال خاتم النبیین حضرت محمدصلی الله علیه و اله را مأمور خدمتگزاری به مسجد خود قرار داد.

قال الباقر علیه السلام:

«او حی اللّه الی نبیه ان طهر مسجدک».(2)

«خداوند پیامبرش را وحی کرد تا مسجد النبی را تطهیر کند».

و در مرحله بعد خدمتگزاری مساجد را به مؤمنان و بندگان صالح سپرد.

«انما یعمر مساجد اللّه من امن باللّه و الیوم الاخرو اقام الصلوه و اتی الزکوه ولم یخش الا اللّه».(3)

«مساجد خدا را تنها کسانی باید آباد کنند که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و نماز را به پا می دارند و زکات می پردازند و جز از خدا نمی ترسند».

ص: 224

مساجد پایگاه مهم عبادی و اجتماعی مسلمانان و خانه خداست، لذا متولیان آن باید صالح و پاک باشند هم درد دین داشته باشند و هم درد محرومان «اتی الزکوه» و هم شجاع باشند «لم یخش الا اللّه» و از آنجا که خدمت به مسجد کار ابراهیمی و محمدیصلی الله علیه و اله و بندگان صالح خداست، لذا فرمود مشرکان حق خدمتگزاری به آستان مقدس مساجد را ندارند.

«ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد اللّه».(1)

با نگاهی گذرا به تاریخ اسلام درمی یابیم که علی رغم گذشت چندین قرن از ساخت نخستین مسجد، همچنان شأن و تقدس معنوی مساجد حفظ شده است و در طول تاریخ جایگاه خود را از دست نداده و مقدس ترین و مهم ترین و عظیم ترین پایگاه دینی و مهم ترین سنگر اسلام محسوب می شود و بزرگترین نقش را در تقویت و تثبیت و توسعه زیر ساخت های فرهنگ اسلامی دارد و همواره دژ پولادین و استوار در مقابل هجمه های فرهنگی دشمنان اسلامی بوده

است.

اگر تاکنون از اسلام، اسم و رسمی باقی مانده و اگر از مسلمانی نشانی دیده می شود، همه و همه از برکات این مراکز نور نشأت گرفته است.

مساجد به لحاظ ارزش های والایی که داشته و دارد توجه بسیاری از دانشمندان غربی و بیگانه را نیز به خود جلب کرده است.

«هگل» فیلسوف شهیر آلمانی می نویسد:

«در اسلامبول روزی به مسجد رفتم از سادگی و صلابت مسجد شگفت زده شدم و حال خوش و جذبه ای شورانگیز در خود احساس کردم».(2)

«ژزف ارنست رنان» نویسنده و فیلسوف فرانسوی می نویسد:

«برخلاف سخنان ناروایی که درباره اسلام و عرب شنیده بودم هرگاه وارد یکی از مساجدهای مسلمانان می شدم صحنه های دلپذیر و جذابی را می دیدم

ص: 225

که به خود می لرزیدم و افسوس می خوردم که چرا مسلمان نیستم».(1)

«ویل دورانت» موّرخ مشهور می نویسد:

«چه خوش آهنگ است صدای مؤذن در گوش مسلمانان و غیرمسلمانان که این جان های محبوس در پیکر خاکی را از فراز هزاران مساجد دعوت می کند به سوی بخشنده زندگی و عقل، توجه کنند و به جان با او پیوند گیرند».(2)

به هر صورت پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و قضایی در کشور اسلامی بوده و بعضی از نویسندگان مسجد را مجلس شورای مسلمانان نام نهاده اند.(1)

پس در حقیقت بنای مسجد النبی که مسجد نمونه اسلام است، فقط تأسیس یک عبادتگاه نبود، بل به شهادت مورخان و محققان و حتی خاورشناسان پی ریزی یک مدرسه بزرگ اسلامی بود.

«جرجی زیدان» نویسنده مسیحی عرب می نویسد:

«همان طوری که مسجدهای مسلمان، مرکز اجتماع و پناهگاه غریبان و بیماران است، این مراکز مهد تعلیم و تربیت نیز بوده است در کوچکترین مسجد، کودکان را آموزش می دهند و مسجدهای بزرگ گاهی به اندازه دانشگاه های اروپا دارای ارزش و اهمیت است».(2)

مقام معظم رهبری فرمودند:

«نظام مسجد نه فقط در زمان ما و نه فقط در کشور عزیز اسلامی، بل در نقاط گوناگون عالم و در طول تاریخ، منشأ آثار بزرگ و نهضت های بزرگ و حرکات اسلامی شده است».(3)

هر مسجد می تواند کارکردهایی نظیر کارکردهای عبادی، آموزشی، فرهنگی تبلیغی، علمی، سیاسی، اجتماعی، قضایی، نظامی و رسانه ای، هنری ورزشی و جز آن داشته باشد. هر قدر این فعالیت ها و کارکردها از تنوع بیشتری برخوردار گردد، مسلما از زمینه جذابیت و اقبال بیشتری از سوی طبقات گوناگونی جامعه خصوصا جوانان مواجه و نتیجه آن افزایش دین باوری در سطح جامعه خواهد شد، تقسیم بندی کارکردها به اصلی و فرعی و توضیح هر یک نیاز به یک مقاله دیگر دارد، به هرحال جایگاه و نقش برجسته مساجد در صدر اسلام و در طول تاریخ بر کسی پوشیده نیست.

ص: 227

ملجأ و مرجعی دارد که متعلق به گروه و طایفه و دولت خاص نباشد و از سوی دیگر مورد احترام همگانی باشد و چنین پناهگاهی در هیچ نقطه جهان برای هیچ ملت و قبیله ای با چنین اوصاف دیده نشده است، لذا نعمتی بزرگ برای مسلمین ذکر نمود.

اهل البیت حق معرفتنا کان امنا فی الدنیا و الاخره».(1)

«کسی که قصد خانه خدا بکند و از ما اهل بیت شناخت کافی داشته باشد، در دنیا و آخرت در امان خواهد بود».

خداوند متعال هم در اهمیت و ارزش امنیت این منطقه فرمود:

«اولم یروا انا جعلنا حرما امنا و یتخطف الناس من حولهم افبالباطل یؤمنون و بنعمه اللّه یکفرون».(2)

«آیا کافران ندیدند که ما آن شهر را حرم امن و امان قرار دادیم. در صورتی که در اطرافش مردم را می ربایند. آیا باز به باطل می گروند و به نعمت حق کافر می شوند؟».

خداوند منان در یک سرزمین بحرانی که در همه جا کشتار و غارت بود منطقه ای را در امنیت قرار داد حال آن که در بیرون این منطقه، انسان ها ربوده می شدند و از آن جاکه این نعمت بزرگ نیاز به شکرگزاری عملی و اعتقادی داشت، فرمود آیا به جای شکر نعمت و ایمان آوردن به خدا، سراغ باطل می روید و به نعمت خدا کفران می ورزید آن هم در خانه خدا در کانون توحید به سراغ بت و صنم می روید؟

«بدلو نعمت اللّه کفرا... و جعلوا للّه اندادا».(3) لذا کعبه و مسجد الحرام که پناهگاه امن برای مسلمین قرار داده شده، یکی از نعمت های بزرگ الهی در قرآن معرفی شده است.

نعمتی که شرط اساسی و عامل اولیه ای برای شکل گیری و قوام هر جامعه است و مظلومان تاریخ از سراسر عالم می توانند در این نقطه جمع شوند و بدور از هر گونه وحشت، فریاد خود را به گوش جهانیان برسانند تا چاره اندیشی شود و وجود چنین پناهگاه و امانخانه ای تأثیر بسیار در جلوگیری از ظلم و تجاوز دارد، که جهان بداند یک چنین جایی تعبیه شده

ص: 230

که به داد مظلوم و بی پناه رسیدگی خواهد کرد و از سوی دیگر چنین مرکزی سبب فتح باب مذاکرات در رفع مخاصمات بین دول و ملل اسلامی خواهد شد. و هیچ فرد و گروهی حق ناامن کردن این پناهگاه و امانخانه عمومی را ندارد.

در عین این که خانه خدا هستند، برای مردم بنا شده و برای آنان مأمن و مرجع قرار داده شده است؛ یعنی آن چه به نام خدا و برای خداست باید در خدمت مردم و بندگان او قرار گیرد.

حضرت آیت اللّه جوادی آملی به نکته ظریف ادبی و معنوی در این باره اشاره کرده است:

«اما از جهت ادبی: خانه خدا بدون لام به خداوند نسبت داده شد، اما در جملات «وضع للناس - مثابه للناس - قیاما للناس» بالام به مردم اسناد داده شده است یعنی کعبه و مساجد بیت اللّه است و بیت الناس نیست، بل برای مردم

قرار داده شده از این رو وضع است (ان اول بیت وضع) نه بنی، یعنی تشریفا معبد قرار داده شد.

اما از جهت معنوی، بیت در اثر اضافه به «اللّه» شرافت پیدا کرد. اما مردم بر اثر اضافه کعبه به آنها شریف می شوند. پس شرف کعبه به سبب اضافه به خدا و شرف مردم بر اثر ارتباط با کعبه و مساجد است».(1)

بل تردد مسلحانه که نوعی موجب ناامنی می شود، در محدوده این پناهگاه و امانخانه ممنوع اعلام شده است، چنان که امام خمینی قدس سره حمل سلاح در این منطقه را حرام دانسته است.(1)

همچنان که حضرت امیر علیه السلام در حدیث اربعامه فرمود:

«لاتخرجوا بالسیوف الی الحرم».(2)

«در منطقه حرم با شمشیر و اسلحه ظاهر نشوید».

با توجه به اطلاق کلمه «سواء» و حذف متعلق که دلالت بر عموم دارد، استشهاد می شود که هیچ کس حق ندارد به هر عنوانی، کمترین مزاحمت روحی و روانی برای افراد تولید نماید.

امانخانه ای که از هر جهت باید احترام آن نگه داشته شود و هر کس درصدد ویران کردن این خانه برآید در ردیف قتل پیامبرصلی الله علیه و اله و امام معصوم علیه السلام قرار گرفته و کسی که عمدا به این امانخانه هتک حرمت نماید، محکوم به اعدام خواهد شد. آن قدر این خانه محترم است که از دورترین نقاط جهان نمی شود به هنگام تخلیه به طرف او استقبال و استدبار داشته باشد، امانخانه ای و پناهگاهی که مسلمین در آن می توانند همه کارهای اجتماعی، مادی و معنوی متعلق به جامعه خود را سامان بخشند.

«جعل اللّه الکعبه البیت الحرام قیاما للناس».(1)

خداوند کعبه را وسیله سامان بخشیدن به کار مردم قرار داده است که امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمود:

«جعل اللّه قیاما لدینهم و معایشهم».(2)

خداوند خانه خود را وسیله سامان بخشیدن به امور دین و دنیای مردم قرار داده است. حضور حداقل یک بار در طول عمر در این امانخانه و تشکیل کنگره حج در هر سال یک نوعی آموزش تعلیم عمومی امنیت به مسلمین جهان است، تا برای همه ایام سال در طول زندگی الگوی عملی به شمار آید.

و اقتصادی محسوب می شد، ملجأ و مأمن مردم هم به شمار می رفت. از هنگامی که پیامبر اسلام مسجد النبی را بنا نهاد، همواره آنان که مورد تعدی و ستم قرار می گرفتند به مسجد پناه می آوردند، داد مظلومان در مسجد ستانده می شد، خصومت ها در مسجد حل و فصل می شد و مردم غالبا در هنگام مصائب نظامی و بلاهای طبیعی به مسجد پناه می بردند. در خشکسالی، بلا، طاعون، برای دعا و طلب کمک از خدا به مساجد پناه می آوردند و زنان نازا در طلب معجزه

به بعضی از مساجد رو می آوردند. مراسم تشییع و نماز میت و مراسم بزرگداشت ها در مساجد برگزار می کردند بدین سان مسجد را ملجأ و مأوی و مأمن خود می دانستند.

کارکرد خدماتی و امدادی مساجد و رسیدگی مادی و معنوی به افراد بی بضاعت و فقرا به شکل فعال از دیگر مصادیق ملجأ بودن مساجد است.

مسجد از صدر اسلام تاکنون محل رفع مشکلات فردی و اجتماعی مردم بوده و از زمان های گذشته افراد بی پناه و کسانی که به نوعی مشکلات شخصی و اجتماعی داشتند، به این مکان مقدس مراجعه می کردند. در سیره حضرت رسول اعظمصلی الله علیه و اله می خوانیم که مؤمنان برای رفع نیازشان در مسجدالنبی صلی الله علیه و اله به حضرت روی می آوردند.

گروهی از مستمندان مسلمان در مسجد زندگی می کردند و از کمک های مالی پیامبر و دیگر مسلمانان بهره مند می شدند. این گروه قریب به چهل تن را تشکیل می دادند و به دستور

آن حضرت در بخشی از مسجد که مسقف بود، سکنا گزیده بودند.

در طبقات ابن سعد آمده که شبها رسول خدا «اصحاب صفه» را فرا می خواند و هرچند تن از ایشان را برای صرف شام به منزل یکی از انصار می فرستاد و گروهی را نیز به منزل خود می برد و از آنان پذیرایی می نمود.(1)

لذا مساجد جایگاه و پناهگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان در راستای رفع نارسایی های اجتماعی محسوب می شد.

امام رضا علیه السلام در بیانی نورانی از جمله فواید سازنده نماز جماعت را در مسجد، همکاری

ص: 238

و تعاون مسلمانان برشمرده است.(1)

مساجد عموما محلی جهت جمع آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدام برای تسهیل در امر ازدواج، برنامه ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران بوده است.

از طرف دیگر مسجد پناهگاه و جایگاه غریبان و بی پناهان و دورافتادگان از وطن است، هرکس در دیار غربت، مسجد برایش محلی آشناست و خود را در آنجا سربار فردی نمی داند، در حقیقت مسجد پناهگاهی برای مستمندان و غریبان بود. در همان صدر اسلام، مسلمانانی که به مدینه می آمدند، جا و مکانی برای مستمندان و غریبان اختصاص می دادند که «صفه» نامیدند، بعدا این فرهنگ در میان مسلمانان در همه سرزمین ها گسترش یافت که غریبان حق دارند که در مساجد سکنا گزینند و مسافران به محض ورود به شهری، به سوی مساجد جامع آن شهر می رفتند و بی محابا وارد آن می شدند و در آنجا مانند منزل خود آسوده بودند.

«جرجی زیدان» نویسنده مسیحی عرب می گوید:

«مساجد مسلمانان، مرکز اجتماع و پناهگاه غریبان و بیماران است».(2)

از طرف دیگر مسجد پناهگاه و ملجأ برای رفع اضطراب و نگرانی افراد است. عمده بیماری و نگرانی های جامعه را بیماری های روانی و عوارض ناشی از آن تشکیل می دهد.

سلامت روح و روان از اهمیت بیشتری در قیاس با جسم برخوردار است و مسجد محلی برای رفع این گونه نگرانی ها و مداوای امراض روحی و روانی به شمار می رود. این آرامش روحی متأثر از محیط معنوی مسجد است.

امام صادق علیه السلام به مسلمانان سفارش کرده است که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوه های دنیوی به نماز و مسجد پناه ببرند.(3)

«شیخ الرئیس ابوعلی سینا» می گوید:

ص: 239

«هر زمان برایم مشکل علمی پیش می آمد و از حل آن عاجز می شدم به مسجد شهر پناه می بردم و مشکلم را حل می کردم».(1)

بلایای طبیعی یا حوادث غیرمترقب از جمله پدیده هایی است که هر چند گاهی بروز و ظهور پیدا می کند. بروز چنین حوادثی رعب و وحشتی در اجتماع پدید می آورد. وضعیتی فقط ایمان به خدا و یادآوری نام خدا قلب های مضطرب و پریشان را آرامش و اطمینان می بخشد و انسان ها را به آینده امیدوار می سازد.

مسجد که همواره نام و یاد خدا در آن ساری و جاری است، برای مسلمانان در هنگام وقوع این گونه حوادث داروی آرام بخشی خواهد بود، و از سوی ائمه معصومین علیهم السلام پناه بردن به مسجد در این مواقع سفارش شده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«ان الزلزال و الریاح الهائله من علامات الساعه فاذا ارایتم شیئا من ذلک فتذکروا قیام القیامه و افزعوا الی مساجدکم».(2)

زمین لرزه ها و گرفتن ماه و خورشید و بادهای سخت از نشانه های قیامت است، هنگامی که چیزی از آنها را مشاهده کردید به یاد قیامت بیفتید و به مسجدهای خود پناه ببرید. امام صادق علیه السلام در بیان نورانی دیگر فرمود:

«در خانه خود محلی به عنوان مسجد قرار دهید و هرگاه از چیزی ترس و خطری احساس کردید دو رکعت نماز بخوانید... و به آن پناه ببرید».

مردم غالبا در هنگام مصایب و بلاهای طبیعی به مسجد پناه می برند، در گذشته هم معمولاً خطرهای قریب الوقوع، ابتدا در مسجد اصلی شهر اعلام می شد.

امام باقر علیه السلام نیز مسجد را در قالب پناهگاهی برای هنگام بروز حوادث و وقایع هولناک طبیعی ذکر کرد و فرمود: هنگامی که خسوف و کسوف رخ می دهد به سوی مساجد خویش

ص: 240

بشتابید(1) و سرانجام پیامبر اعظم در بیانی به ملجأ و مأمن بودن مساجد اشاره و فرمود:

«اذا انزلت العاهات و الافات عوفی اهل مسجد».

«به هنگام نزول بلایا و آفات اهل مسجد در امانند».

پس مساجد در کارکردهای گوناگون عبادی، آموزشی، اجتماعی، اقتصادی، خدماتی، امدادی، روانی، درمانی و غیره ملجأ و مأمن و مرجع مردم بوده و خواهد بود.

آیا پس از ربع قرن پیروزی انقلاب اسلامی و توسعه و پیشرفت در محورهای گوناگون کشور چنین احساس نمی شود که پایگاه اصلی انقلاب، یعنی مساجد، مورد غفلت و فراموشی قرار گرفته است؟ نظام اسلامی و قوای سه گانه و کارگزاران نظام چه میزان حق مساجد را ادا کرده اند؟ با آن که مساجد برخلاف کلیسا همزاد با حکومت است و خدمات فراوانی به حکومت اسلامی نموده است، باید اعتراف کرد که علی رغم پیشرفت های مهم در بخش های دیگر نظام، در بخش فرهنگ بی مهری شده است.

برای تأمین آب و برق 90 درصد روستاها برنامه ریزی شده، اما برای 90 درصد روستاهای فاقد امام جماعت فکری نشده است.

برای بهداشت روستاها با احداث خانه بهداشت چاره اندیشی گردیده اما برای بهداشت روح و روان کاری انجام نگرفته است.

برای نظارت بر هتل ها و اماکن عمومی برنامه ریزی شده اما برای هشتاد هزار مسجد و حسینیه هیچ گونه تدبیری به عمل نیامده است.

برای ساخت و ساز بیمارستان ها، سینماها، دانشگاه ها، پارک ها و دیگر مراکز عمومی سیاست گذاری و درصد سرانه پیش بینی گردیده اما برای ساخت و ساز مساجد و اماکن مذهبی به ویژه در شهرک های تازه تأسیس تدبیری اتخاذ نگردیده است.

برای تأمین تخصص های مورد نیاز جامعه که مربوط به جنبه های مادی انسان است، چندین نوع دانشگاه و دانشکده تأسیس و صدها رشته در زمینه آب و خاک و هوا و راه و معدن و ماهی و دام و دانه، ده ها مرکز تربیت مدرس و تکنسین و حقوقدان، ماما و پرستار، نقاش و گرافیست و نظایر آن احداث شده اما برای تربیت امام جماعت و مبلّغ دینی و خدام و هیئت امنای مساجد برنامه ریزی نشده است.

دولت برای نظارت بر چند هزار هتل و اماکن عمومی برنامه ریزی و بودجه گذاشته اما هشتاد هزار مسجد و حسینیه را به حال خود رها نموده است.

راستی رسالت نظام مقدس جمهوری اسلامی با توجه به مکتبی بودن نظام در قبال مساجد و مسجدیون و تعمیق باورهای دینی و تربیت ائمه جماعات و پشتیبانی از مساجد و نظارت بر آنها چیست؟

ص: 242

از جمله نقاط قوت ایران اسلامی، برخورداری از 000 ، 57 مسجد است که اگر متراژ آنها به طور متوسط پانصد متر مربع باشد، قریب به سی میلیون متر مربع فضای مناسب در کشور می شود که متأسفانه به علت نبود برنامه ریزی جامع و فقدان توجه مناسب، بهره بسیار کمی از این اماکن برده می شود تعدادی از مساجد تعطیل یا نیمه فعال است و از ظرفیت موجود مساجد استفاده بهینه نمی شود.

آیا واقعا جای تأسف نیست که ترکیه لائیک که نصف وسعت ایران و کمتر از جمعیت ایران است، در مسجد سازی حرف آخر را بزند و 000 ، 90 مسجد داشته باشد، اما مساجد جمهوری اسلامی نظام جمهوری اسلامی، هم از جهت کمی و هم کیفی پایین تر از آن کشور باشد؟ حال آن که ایران اسلامی به عنوان ام القرای جهان اسلام علاوه بر ساماندهی مساجد در

داخل باید از وجود امکان بالقوه ساماندهی مساجد به عنوان ساختار جهانی امت اسلامی استفاده کند و با بهره برداری از امکانات مادی و معنوی مساجد جهان اسلام برای ایجاد وحدت بیشتر مسلمین بسیج نماید.

نمازگزاران و خدمت گزاران مساجد از دولت و مجلس اصول گرا انتظار دارند که ضمن جبران کاستی های گذشته دین خود را به مسجد و مسجدیون ادا نمایند.

ص: 243

به صورت خودجوش و با خلوص نیّت اقدام می کند. با این وصف، می توان بسیج را دارای دو ویژگی مهم دانست:

اول. انگیزه اعتقادی قوی برای خدمت به جامعه همراه با خلوص نیت و بدون چشم داشت مادی؛

دوم. بصیرت و نگاه عمیق به مسائل جامعه برای شناسایی کمبودها و نیازهای آن.

به دلیل آنکه پایگاه مقاومت بسیج مسجد می تواند بیشترین ارتباط را با جوانان و نوجوانان داشته باشد، می تواند با برنامه ریزی دقیق و انجام فعالیت های متنوع، نقش بسزایی

در جذب این سرمایه های کشور داشته باشد و با تربیت جوانانی متعهد و وفادار به اسلام و انقلاب، به عنوان یک مرکز فرهنگی موفّق در مقابله با تهاجم دشمن عمل کند.

در این مقاله، سعی شده است مهم ترین فعالیت های پایگاه مقاومت بسیج در زمینه های نظامی، آموزشی و فرهنگی معرفی و مورد بررسی قرار گیرد و در حد امکان، با استفاده از سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله مطالب مفیدی ارائه گردد.

وی همچنین می نویسد:

«نتیجه جنگ ها معمولاً در مساجد اعلام می شد، مشورت های نظامی در مسجد صورت می گرفت، دستورات و فرمان های جنگ از طرف فرمانده نظامی یا حاکم در مسجد اعلام می شد».(1)

بهترین نمونه تاریخی برای فعالیت های نظامی در مسجد، وقایع و جنگ های صدر اسلام و نقش های کلیدی گوناگون مسجد در این زمینه است. در این دوران، مسجد پیامبر به عنوان کانونی گرم و فعّال در زمینه مسائل جنگی نقش های مهم و کلیدی ایفا می کرد و به صورت های گوناگون، از سربازان و رزمندگان اسلام حمایت می کرد.

در عصر حاضر نیز مسجد می تواند در جوامع اسلامی همچون گذشته، چنین نقشی را ایفا کند. در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اسلامی، شاهد فعالیت های پرشور حمایت مسجد و مسجدیان از رزمندگان اسلام بودیم. این حمایت ها در قالب های و صورت های گوناگونی همچون جذب و اعذام نیرو و به سوی جبهه ها و حمایت مادی و معنوی از رزمندگان اسلام صورت می گرفت و بیشتر این فعالیت ها توسط پایگاه های بسیج مساجد انجام می شد. این نشانگر نقش فعّال مساجد در زمینه های گوناگون مانند مسائل نظامی است، و این نقش منحصر به زمان پیامبرصلی الله علیه و الهو مسجد ایشان نمی گردد، بلکه در هر جامعه ای که فرهنگ دینی حکم فرما باشد، مسجد می تواند چنین نقش مهّمی ایفا کند.

در اینجا لازم است به معرفی کارکردهای نظامی مسجد در زمان جنگ و صلح بپردازیم که در قالب پایگاه های مقاومت بسیج مساجد صورت می گیرد، سعی شده است این مطالب با تکیه بر سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله عنوان شود: فعالیت های نظامی پایگاه بسیج نمونه در زمان جنگ

می شد. با این کار و با بهره گیری از قداست و معنویت خانه خدا و دیگر ویژگی هایی که در مسجد نهفته است، آن حضرت سعی می کرد لشکریان اسلام با انگیزه و روحیه بالا، همراه با توکّل به خداوند برای جهاد و دفاع از کیان اسلام رهسپار جبهه های جنگ شوند و این کار زمینه ساز موفقیت و پیروزی در جنگ ها می شد. به دلیل آنکه بیشترین اعزام ها پس از اقامه نماز جماعت صورت می گرفت، موجب می شد از میان جمعیتی که برای اقامه نماز به مسجد آمده اند، نیروهای بسیاری جذب سپاه اسلام شوند و دیگر مسلمانان در پشت جبهه و با دید روشن تر و بازتری به جنگ و مسائل پیرامون آن بنگرند و همچنین لشکریان اسلام را با حمایت های مادی و معنوی خود از پشت جبهه یاری کنند.

در طول دوران جنگ تحمیلی نیز در کشور ما، پایگاه های بسیج مساجد به عنوان بهترین مکان برای جذب و اعزام نیرو به سوی جبهه ها، در منسجم کردن و جلب حمایت های مادی و معنوی مردم در پشت جبهه ها، نقش بسزایی ایفا می کردند.

براساس همین تفکّر و بنابر فرمان امام خمینی قدس سره، «بسیج مستضعفان» در سال 1358 تأسیس شد و برای جذب و تکمیل ارتش 20 میلیونی و آموزش نظامی پا به میدان گذاشت که تاکنون نیز فعالیت هایش ادامه دارد. بنابراین، ضروری است تمامی جوانان این مملکت با حضور در پایگاه های بسیج، فنون و اصول نظامی را یاد بگیرند تا در مواقع خطر، بتوانند از اسلام، انقلاب و ملت و کشور خود دفاع کنند.

امنیتی، به پاس داری و حراست از جان و مال و ناموس مردم پرداخته اند و تا به حال، شاهد اثرات و برکات فراوانی همچون دستگیری مجرمان و منافقان و کشف و ضبط اموال مسروقه، مواد مخدر و مشروبات الکلی و موارد فراوان دیگر بوده ایم که توسط عزیزان مخلص بسیجی انجام شده است.

البته باید در اجرای این برنامه ها، تمامی اصول و قوانین و حریم خصوصی خانواده ها حفظ شود، تا جایی که به امنیت جامعه آسیبی نرسد.

از این رخ دادها در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز نمونه هایی را در مسجد جامع شهر خرمشهر می توان ذکر کرد که مسجد به مرکزی برای مبارزان و رزمندگان تبدیل شده بود. و برنامه ریزی برای مقابله با حملات دشمن و پشتیبانی و سازماندهی رزمندگان، مداوای مجروحان و دیگر فعالیت های مربوط به جنگ در آن انجام می شد.

به برخی از فعالیت های خود ادامه دهد. در اینجا، به بیان برخی از فعالیت های نظامی بسیج در زمان صلح می پردازیم.

آگاه می کنند. این گروه (جویندگان علم) بر دیگری برتر است؛ من برای تعلیم به مردم فرستاده شده ام. سپس در گروه علمی آنان شرکت کرد.

امروزه نیز با وجود گسترش مراکز آموزشی و فرهنگی، باید همچنان بر شکوفا کردن ابعاد آموزشی مسجد، پافشاری و اهتمام بورزیم و از آنجا که بسیاری از مردم بیشتر معلومات دینی خود را در مساجد یاد می گیرند، می توانیم با احیای کارکرد آموزشی مساجد، تأثیر فراوانی در بالا بردن سطح معلومات دینی مردم، بخصوص جوانان داشته باشیم.

به دلیل آنکه پایگاه های بسیج مساجد ارتباط ویژه ای با مسجدیان و بخصوص جوانان دارند، می توانند از مهم ترین مراکزی باشند که کارکرد آموزشی مساجد را احیا می کنند و به بهترین شکل ممکن از آن استفاده می نمایند.

در این بخش، ابعاد گوناگون کارکرد آموزشی مسجد و نقش پایگاه های مقاومت بسیج را در پر رونق کردن مساجد و احیای این سنّت نبوی با تکیه بر سیره آن حضرت مورد بررسی قرار می دهیم:

دیگر مانند مسجد «معاذ بن جبل» در یمن(1) اشاره کرد.

امروزه نیز پایگاه های مقاومت بسیج می توانند با تشکیل کلاس های آموزشی در بالا بردن سطح علمی بسیجیان مفید باشند. این کلاس ها در دو زمینه می توانند دایر شوند:

1 - کلاس های آموزشی در زمینه معارف دینی و تربیتی؛

2 - کلاس های کمک آموزشی در زمینه امور تحصیلی بسیجیان.

برگزاری کلاس های معارف دینی و تربیتی برای بسیجیان و دیگر مسجدیان، با استفاده از معلومات علمی امام جماعت یا افراد آگاه دیگر، می تواند نقش عمده ای در بالا بردن سطح معلومات دینی بسیجیان و جوانان با توجه به نیاز و خلاء علمی آنان داشته باشد. تشکیل چنین کلاس هایی موجب می شود نیروهای بسیجی، نیروهایی مکتبی و متعهد به مبانی دین مبین اسلام تربیت شوند و از هیچ گونه خدمتی در این راه مضایقه ننمایند.

در حال حاضر، تعداد زیادی از بسیجیان کشور را دانش آموزان تشکیل می دهند. پایگاه های مقاومت بسیج می تواند در جهت جذب دایم دانش آموزان به مسجد و بسیج، کلاس های کمک آموزشی را در زمینه امور تحصیلی و ارتقای سطح علمی آنان تشکیل دهد. با توجه به چنین ضرورتی تاکنون پایگاه های فراوانی در سراسر کشور برای این منظور تشکیل شده است. طبق آمار منتشر شده و با توجه به فعالیت هایی که در این زمینه صورت گرفته است شصت درصد از برندگان المپیاد های علمی را دانش آموزان بسیجی تشکیل می دهند.(2) تشکیل چنین کلاس هایی علاوه بر جذب جوانان و نوجوانان به مسجد و بسیج، موجب می شود دانش آموزان و جوانان بسیجی افراد فرهیخته و ممتاز جامعه را تشکیل دهند و در آینده، بتوانند با تخصص و تعهدی که دارند، نقش مهمی در پیشرفت و آبادانی کشور ایفا کنند.

علمی، سؤالات و شبهات ذهنی خود را از پیامبرصلی الله علیه و اله بپرسند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله نیز با گشاده رویی و بیان فضایل و پاداش فراگیری علم، آنان را به این امر تشویق می نمودند.

در متون روایی آمده است: پیامبرصلی الله علیه و اله پس از بجا آوردن نماز صبح، در کنار ستون «توبه» می نشستند و در حضور نمازگزاران تا طلوع صبح به بحث و گفت و گو می پرداختند.

پایگاه های مقاومت بسیج نیز می توانند با برگزاری جلسات پرسش و پاسخ در مسجد و با دعوت از صاحب نظران و علما و هر کسی که توان علمی پاسخ گویی به سؤالات ذهنی اهل مسجد را داشته باشند، هم در جهت بالا بردن سطح علمی بسیجیان و هم حلّ شبهاتی که از سوی دشمنان و بعضی روشن فکران منحرف مطرح شده وسؤالات مختلفی را در اذهان جوانان به وجود آورده است، گام مهمی بردارند.

نکته ای که در برگزاری این جلسات باید رعایت کرد این است که این جلسات لازم است به صورت تخصصی برگزار شود و می توان با برنامه ریزی و انجام تبلیغات و دعوت از مدارس و دانشگاه ها، جلسات با شکوهی را در مساجد برگزار کرد که این حرکت در جذب جوانان به مساجد نیز بسیار مؤثر خواهد بود.

2 - نمایندگان مسیحیان نجران؛(1)

3. هیأت نمایندگان بنی تمیم.(2)

در شرایط کنونی، برگزاری مناظرات علمی در مساجد بین تفکرات مختلف و مکاتب گوناگون فکری، علاوه بر راهگشا بودن برای جوانان در انتخاب مسیر درست موجب رونق و احیای مساجد نیز می شود و پایگاه های مقاومت بسیج این توان را دارند که چنین جلساتی را با نظم و کنترل صحیح در مساجد برگزار کنند.

یکی از مهم ترین بخش های تشکیلات بسیج که می تواند تا حدّ زیادی در این زمینه مفید باشد، بخش بسیج دانشجویی» است که می تواند جلسات مناظره ای را (حتی الامکان در مسجد دانشگاه یا مساجد شهر) با دعوت از متفکران و استادان خبره و متعهد و توانا، که قدرت مناظره

با دیگر تفکرات و جواب گویی به شبهات آنها را داشته باشند، برگزار کند. این نوع مراسم با رعایت نظم و احترام به طرف مقابل، می تواند برای نسل جوان فواید بسیاری در پی داشته باشد.

باشند تا با جذب جوانان و نوجوانان فعال و پرشور بتوانند هرچه بیشتر در اهداف خود موفق و پیروز باشند.

یکی از مهم ترین کارهایی که پایگاه مقاومت بسیج مسجد می تواند در زمینه کارهای فرهنگی و آموزشی انجام دهد تا بتوانند به وسیله آن، در کارهایش موفق تر عمل کند،

تأسیس کانون بسیج است تا اعضا بتوانند فعالیت هایی را در زمینه های آموزشی، فرهنگی، ورزشی و هنری انجام دهند.

نکته مهمی که در این زمینه باید رعایت شود ساخت مکانی مستقل در کنار مسجد برای چنین فعالیت هایی است؛ زیرا به دلیل گستردگی و تنوّع فعالیت های فرهنگی و آموزشی، شبستان مسجد، که محل عبادت نمازگزاران است، نمی تواند جواب گوی این گونه فعالیت ها باشد. بنابراین، باید مکانی جدا، در کنار مسجد با دارا بودن کلاس ها و فضاهای مفید برای این منظور ساخته شود.

مردم بیان کردند،(1) به گونه ای همه مسلمانان پس از شناخت شأن و جایگاه شهید نزد خداوند متعال، مشتاق این فیض عظیم و والای الهی می شدند و آرزوی شهادت می کردند.

از دیگر فعالیت های پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در راستای ارج نهادن به مقام شهید و دیدار ایشان و اهل مسجد با خانواده های شهدا بود. ایشان گاهی همراه با دیگر مؤمنان از مسجد به دیدار خانواده های شهدا می رفتند و از آنان تفقد به عمل می آوردند و در جهت حل مشکلات شان تلاش می کردند؛ همانند سرکشی و دیدار پیامبرصلی الله علیه و اله و گروهی از اصحاب ایشان از خانواده سعد بن ربیع که در جنگ «احد» به شهادت رسیده بود. پیامبرصلی الله علیه و اله پس از اقامه نماز صبح، به همراه بعضی از اصحاب؛ از مسجد به سوی خانه سعد رفتند و در آنجا به ذکر فضایل سعد و نحوه شهادت او پرداختند و بعد از دل جویی از خانواده او، مشکلات خانواده سعد را حل نمودند.

این سیره نبوی حاکی از ارزشمندی و بزرگی جایگاه جهاد و شهادت است؛ چنان که آن گونه در بین مسلمانان نفوذ کرده بود که، اگر کسی از جنگ و جهاد رویگردان می شد و یا عقب نشینی می کرد به سختی مورد عتاب مردم و خانواده اش قرار می گرفت. در تاریخ صدر اسلام می بینیم که مردم در مقابل افرادی که از جنگ «موته» عقب نشینی کرده بودند و یا گروهی که از جنگ «احد» سرباز زده بودند، واکنش هایی تحقیرآمیز انجام دادند و این بیانگر عشق مردم به فرهنگ سرخ «جهاد و شهادت» در راه خداست.

پایگاه مقاومت بسیج مسجد باید در زمینه ترویج و بیان جایگاه فرهنگ سرخ جهاد و شهادت در راه خدا و ترویج فرهنگ و ارزش های دفاع مقدّس که همان فرهنگ ایثار و فداکاری در راه دفاع از اسلام و مسلمانان و حفظ تمامیت ارضی و نگهبانی از کیان مسلمانان است، تمام تلاش خود را به کار گیرد و با دعوت از علما و خطبا برای سخنرانی و بیان فضیلت دنیوی و اخروی جهاد و شهادت برای جوانان و بسیجیان، ادامه دهنده این سیره نبوی باشد.

همچنین می تواند با همراهی امام جماعت و هیأت امنای مسجد، هر هفته یا ماهیانه به سرکشی و دیدار از خانواده های شهدای پایگاه و محل بپردازند و نگذارند این سیره پر ارزش

ص: 260

نبوی به فراموشی سپرده شود یا در انجام آن کاهلی و سستی به عمل آید و برای حل مشکلات و گرفتاری های آنان، از هیچ تلاشی دریغ ننمایند.

از دیگر فعالیت هایی که پایگاه مقاومت بسیج در این زمینه می تواند انجام دهد، عبارت است از:

- بر پا کردن نمایشگاه های آثار دفاع مقدس و وسایل به جا مانده از شهدا؛

- بر پایی شب شعر، خاطره گویی، روایت گری؛

- برگزاری مسابقات مقاله و کتاب نویسی، شعر و داستان نویسی، عکاسی و نقاشی؛

- برگزاری اردوهای راهیان نور در سفر به مناطق گوناگون و مقدس و متبرّک عملیاتی.

یکی از این برنامه ها، تشکیل اردوهای تفریحی و فرهنگی است. در حال حاضر، بسیج دارای اردوگاه های دایمی و موقّت فراوانی در نقاط گوناگون کشور است. این اردوگاه ها پذیرایی جوانان و نوجوانان بسیجی در قالب اردوهای یک یا چند روزه است.

در طول مدت اردو با تشکیل کلاس های شاد و مفّرح ورزشی، هنری و فرهنگی، در مکانی جذّاب، می توان خاطره ای به یاد ماندنی در اذهان بسیجیان به جای گذارد. برنامه های متنوعی را می توان در این اردوها در نظر گرفت. در این میان می توان به برنامه های ذیل اشاره کرد:

- بازدید از اماکن مذهبی، زیارتی و تاریخی؛

- بازدید از مراکز صنعتی و علمی؛

- برگزاری کلاس های فرهنگی و معارف دینی؛

- برگزاری مسابقات ورزشی و علمی.

با تشکیل این اردوها و اجرای برنامه های تفریحی و فرهنگی و ورزشی در آنها، می توان شاهد ثمرات فراوانی بود که در این میان می توان این فواید اشاره نمود:

- آشنایی با مفاهیم و معارف دینی؛

- آشنایی با اخلاق و آداب اسلامی؛

- آشنایی با فعالیت های گروهی و تقویت روحیه نظم پذیری و احترام به قانون؛

- تقویت روحیه زندگی جمعی و همکاری و تعاون؛

- تقویت نیروی ایمان و اراده و ایجاد روحیه اتکابه نفس و بروز خلاقیّت ها؛

- ترغیب جوانان و نوجوانان بسیجی به ورزش و زندگی سالم.(1)

به یادگیری برخی از رشته های هنری براساس ذوق و علاقه خود اهتمام ورزد. پایگاه های مقاومت بسیج به عنوان مراکز فرهنگی، می توانند از این قابلیت ها استفاده کرده، با تشکیل کلاس های متنّوع هنری، همچون آموزش خوش نویسی، نمایش، سرود، عکاسی، نقاشی و نویسندگی، برای جذب جوانان و نوجوان اقدام نمایند.

نکته ای که در تشکیل این کلاس ها باید مورد توجه قرار گیرد استفاده از استادان مجرّب و متعهدی است که علاوه بر آشنایی هنرجویان با رشته های هنری، با تعهدی که نسبت به آموزه های دینی دارند، هنری با رنگ و بوی مفاهیم دینی ترویج کنند و هنر را در جهت تربیت روحیه های جوان بسیجی به کار گیرند.

برخی از این فعالیت های اجتماعی و عام المنفعه عبارت است از:

و پرورش، جهاد کشاورزی، بهداشت و درمان و آموزش پزشکی بشتابد و طرح های متنّوعی را اجرا کند و در امور عمرانی و سازندگی کشور کمک های شایانی را به دولت ارائه دهد. از آن جمله، می توان این مورد را نام برد:

- بهسازی و ساخت مدارس روستایی در مناطق محروم؛

- اجرای طرح های درخت کاری در سرحدهای جنگلی و زمین های موات؛

- حفظ مراتع و جنگل ها؛

- اجرای طرح مبارزه با بیماری سالک و طرح های بزرگ واکسیناسیون فلج اطفال و سرخک و سرخجه؛

- طرح ساخت پل و راه سازی و آب رسانی به مناطق محروم و هزاران کار دیگر که از فعالیت های سازندگی و عمرانی بسیج است.

پایگاه مقاومت بسیج مسجد می تواند با شرکت دادن بسیجیان در این گونه طرح ها، نقش مهمی در سازندگی و آبادانی کشور داشته باشد. شرکت جوانان و نوجوانان بسیجی در طرح های سازندگی می تواند ثمرات فراوانی به دنبال داشته باشد؛ از جمله:

1 - آشنایی جوانان - به عنوان پشتوانه های فردای کشور - با فعالیت های عمرانی؛

2 - آشنایی جوانان و نوجوانان با مشکلات مناطق دیگر و تلاش کشور در جهت برطرف کردن آنها؛

3 - برخوداری هرچه سریع تر مناطق محروم از امکاناتی که حق طبیعی آنهاست و از آن محروم هستند؛

4 - ایجاد روحیه تعاون و همکاری در بین جوانان و امیدهای آینده کشور؛

5 - کمک به دولت مردان کشور و برداشتن باری از دوش آنان.

برنامه، که وظیفه دینی همه مسلمانان است، امنیت اخلاقی بر جامعه حکم فرما می شود و کم توجهی به این فرضیه دینی، باعث فساد و از بین رفتن ترویجی ارزش های دینی و اجتماعی می شود و آثار مخرّب بسیاری در پی دارد.

بنابراین، پایگاه های مقاومت بسیج، که در کنار دیگر نهادها همچون نیروهای انتظامی عهده دار حفظ امنیت منطقه و محله خود هستند؛ باید به این اصل مهم توجه ویژه ای داشته باشند.

نکته ای که باید همواره به خاطر داشته باشیم این است که امر به معروف و نهی از منکر باید طبق اصول شرعی و علمی خود اجرا شود تا مؤثر واقع شود و تأثیر آن همیشگی و فراگیر باشد. در غیر این صورت، اگر سلیقه ای و بدون در نظر گرفتن روش های علمی اجرا شود، نه تنها مؤثر نیست، بلکه ممکن است مفسده هایی زیادی نیز بر آن ترتّب گردد.

به مسجد بسیار تأثیر گزارند. پایگاه مقاومت بسیج برای اینکه بتواند در فعالیت های خود موفق و تأثیرگذار باشد، باید ارتباط مثبت و خوبی با هیأت امنای مسجد داشته باشد. این ارتباط مثبت تنها در سایه احترام متقابل و رعایت اصول اخلاقی و ترجیح دادن مصالح عمومی و مصالح مسجد بر منافع و مصالح شخصی میسّر است.

هیأت امنای مسجد می تواند با پایگاه بسیج مسجد در این امور همکاری خوبی داشته باشد.

الف. در انجام فعالیت های نظامی که لازم است در مسجد انجام شود، پایگاه مقاومت بسیج می تواند با احترام گزاردن به جایگاه هیأت امنا مشورت و هماهنگی با برخی از آنها امکانات و شرایط لازم را برای انجام فعالیت های خود آنها فراهم کند.

ب. یکی از مهم ترین کارهایی که موجب ارتباط تنگاتنگ بین هیأت امنای مسجد و پایگاه مقاومت بسیج مسجد می شود، عضویت و شرکت هیأت امنا در بسیج مسجد است. این عمل علاوه بر دل گرمی و ایجاد انگیزه در جوانان بسیجی، باعث می شود آنان بتوانند در موقعیت های گوناگون از تجربه و جایگاه اجتماعی هیأت امنا در مسجد و محل استفاده کنند

و همین موجب پیشبرد اهداف بسیج و کارآمد کردن آن در مسجد و محل شود.

ج. از دیگر مواردی که پایگاه بسیج باید ارتباط خوب و تنگاتنگی با هیأت امنا داشته باشد، همکاری در امور آموزشی، فرهنگی و اقتصادی بسیج است؛ یعنی هیأت امنای بسیج می توانند برای پیشبرد ابعاد آموزشی بسیج، مکان مناسبی را در مسجد برای این امر مهیا کنند، تا پایگاه بسیج بهتر و کار آمدتر، در این زمینه فعالیت کند. در امور فرهنگی نیز هیأت امنا می تواند برای مراسم فرهنگی، مانند برگزاری جلسات دعا و سخنرانی و برگزاری جشن های تولّد و عزاداری در مسجد، امکانات لازم را در اختیار پایگاه مقاومت بسیج قرار دهد. در امور اقتصادی نیز پایگاه بسیج می تواند از همکاری مالی و جایگاه اجتماعی هیأت امنا برای

جمع آوری نقد ینگی (سرمایه مالی) «صندوق قرض الحسنه بسیج» برای تأمین مشکلات جوانان و اهل مسجد و محل استفاده کند.

د. هیأت امنا می تواند برای تأسیس کانون فرهنگی، ورزشی بسیج در مسجد، تکیه گاه

ص: 268

و پشتوانه خوبی برای پایگاه بسیج به حساب آید و در تهیه فضای مناسب برای تأسیس و فعالیت کانون در مسجد، بهترین همکاری را با پایگاه مقاومت بسیج داشته باشد.

ه-. یکی از فعالیت هایی که بسیج و هیأت امنای مسجد می توانند با هم داشته باشند، استفاده از نیروی قوی و جوان مسجد در پیشبرد اهداف عمرانی مسجد است که هیأت امنا می توانند در این زمینه، از نیروهای فکری و انسانی بسیج بهترین استفاده را ببرد.

برای نمازگزاران (در صورتی که محل فعالیت و برنامه داخل مسجد باشد) و اهل محل (در صورتی که اجرای برنامه سطح شهر باشد) ایجاد مزاحمت نکنند.

د. باید همیشه به این اصل یعنی حفظ حریم خصوصی افراد و خانواده ها احترام بگذارد. البته تا زمانی که به امنیت مردم و محل آسیبی نرسد.

و. برخوردهای شخصی و غرض ورزانه و سلیقه ای باید به طور کلی از عملکرد و روابط بسیجی با مردم حذف شود و با کسانی که به نام و عنوان «بسیج» چنین اقداماتی را انجام می دهند به شدّت برخورد شود.

- اداره آموزش و پرورش (برگزاری کلاس های کمک آموزشی در امور تحصیلی بسیجیان).

ه-. در اجرای برنامه های ورزشی باید، با این گونه سازمان ها مراوده داشته باشد:

- سازمان تربیت بدنی (برگزاری مسابقات و کلاس های ورزشی).

و. در امور هنری، باید با این گونه سازمان ها هماهنگی داشته باشد:

- سازمان تبلیغات و اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی (استفاده از امکانات آن سازمان در برنامه های هنری).

پایگاه مقاومت بسیج باید با سازمان ها، ادارات و نهادهای مزبور ارتباط تنگاتنگ و مثبتی داشته باشد تا بتواند در اجرای فعالیت های خود، موفق تر عمل کنند.

بنابراین، باید همیشه و در همه حال، بین پایگاه بسیج و دیگر ارکان و مجموعه ای مسجد همکاری و همفکری فراوان بر پایه دو اصل احترام و گذشت وجود داشته باشد.

و به ثمر رسیدن تلاش ها و کوشش اعضای آن تشکیلات؛ همچنین موجب هدر رفتن وقت و سرمایه و نیروی کار می شود. استفاده از مدیران ضعیف در پایگاه های بسیج مساجد، که دارای نقاط ضعیفی همچون کم تجربگی، بی انگیزگی، ضعف در تصمیم گیری و سوء استفاده از موقعیت هستند علاوه بر به وجود آوردن مشکلات فراوان در مسجد و پایگاه، موجب دور شدن و زدگی جوانان و نوجوانان از مسجد و بسیج نیز خواهد شد.

مسئولان ذی ربط لازم است در انتصاب مدیران، همیشه بر مبنای اصل شایسته سالاری عمل کنند و با انجام بازرسی های مداوم و دقیق و نظرخواهی از اعضای پایگاه ها و کسانی که با مجموعه آنها در ارتباطند، عملکرد مدیران خود را زیرنظر داشته باشند.

اخلال و کارشکنی در این نهاد مقدس می باشد. امام خمینی قدس سره نیز خطر نفوذ افراد منحرف و نوکران استکبار را در تشکیلات بسیج برای ضربه زدن به آنان گوشزد کرده و سفارش نموده اند که باید در مقابل تحرکات آنها بایستید.(1)

از این رو، ضروری است مسئولان ذی ربط و همچنین تمامی بسیجیان با هوشیاری تمام مراقب چنین افرادی باشند و آنها را شناسایی کنند تا برخورد لازم با آنها به عمل آید.

مردم در سازماندهی این عناصر مؤمن و نورانی در سراسر کشور، اقوام مختلف، مرزداران و عشایر، جوانان و دانشگاهیان، روحانیون و دانش آموزان و پیرمردان و زنان و دختران جوان و سایر اقشار ملت، استفاده نمی کرد و این انبوه عظیم نیروی فعال را به وجود نمی آورد، بدون شک، جمهوری اسلامی نمی توانست در مقابل این همه توطئه، خباثت، دشمنی و سنگ اندازی مقاومت کند».(1)

که اگر مسئولین نظام اسلامی از شما غافل شوند به آتش دوزخ الهی خواهند سوخت».(1)

مقام معظم رهبری نیز در این زمینه می فرماید:

«مسئله بسیج مسئله بسیار مهمی است، البته این مسئله در نظام جمهوری اسلامی همیشه جدی گرفته شده است. شخص حضرت امام خمینی قدس سره و بقیه مسئولان و مردم بسیج را جدی گرفته و از این پس هم باید کوشش کنیم که مسئله بسیج همچنان جدی گرفته شود و یک حالت روانی اهتمام به بسیج در سطوح مختلف مسئولان و در گستره زندگی مردم باقی بماند».(2)

ص: 282

مناطق و محلات پویا و زنده شهری و ساماندهی ساختار فضایی - کالبدی محله ای می پردازد. مطالعه حاضر، پژوهشی توصیفی (Deseriptive) است که در آن علاوه بر مطالعه اسناد و مدارک و منابع کتابخانه ای از شیوه مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه بهره گیری شده است.

واژگان کلیدی: ساختار محله ای - توسعه فضایی و کالبدی - ساخت اکولوژیک شهری.

با موقعیت جغرافیایی مسجد که در مسیر قبله تأسیس یافته است، قرار می گیرد. این فضای والا و متعالی، معرف نظامی از اصول، ارزش ها و معیارهای مقدس امام مشخص و دقیق است؛ ارزش های اصیلی که بر جامعه ای اسلامی حاکم بوده، فراتر از زمان و مکان جغرافیایی بوده و امت واحده را در اذهان تداعی می نماید. در صورت تقویت این مشترکات، همان بنیان مرصوص که قرآن بر آن تأکید می نماید به وجود می آید. وحدت استواری که بر معماری شهرها و محلات اسلامی اثر گذارده و مکانی امن و محیطی آمیخته با صلح و صفا و تفاهم را پدید می آورد. در این جاست که نقش کثرت در عین وحدت و وحدت در عین کثرت مساجد بر واحدهای مسکونی محلات تأثیر گذارده و کیفیت زندگی سالم را ارتقاء می بخشد. شهرهای اسلامی سنتی، براساس احساس دینی از زندگی، استقلال هر مؤمن، حرمت حریم خانواده ها و اهمیت خلوت گزینی شکل گرفته است. این طرز تلقی از زندگی کاملاً در ساخت اکولوژیک شهرهای اسلامی مؤثر بوده است که مرزهای پردوام محلات و خانه ها، بن بست بودن کوچه ها و محلات، انتخاب نوعی استقلال در واحدهای مسکونی و زندگی مشترک همه مردم محله، نمونه روشن آن است. چیزی که اخیرا در باغ شهرهای اروپای شمالی متداول گردیده است. شهر اسلامی بیش از آن که منزلگاهی برای قافله های عازم نواحی دوردست یا دژی برای حمایت از مؤمنان در برابر هجوم دشمنان باشد، مأمن شیوه ای از زندگی بود که در آن همگان در تصمیم گیری و اجرای امور به ویژه در سطح محله ای، مشارکت داشته و مساجد به عنوان میعادگاه چنین مشارکتها و تجمعاتی از اهمیت به سزایی برخوردار بودند.

برحسب نیازهای مختلف یک زن، مرد و کودک یا کودکان آنان در نظر گرفته شده است.

2 - نیارش که به مجموعه چیزهایی که بنا را نگاه می دارد، اطلاق می گردد. نیارش شامل استاتیک بنا، علم ساختمان یا فن ساختمان و مصالح شناسی در آن است.

3 - خود بسندگی بدین معناست که سازندگان بنا سعی می کنند تا مصالح مورد نیاز را از نزدیک ترین مکان ها و با ارزان ترین بها بدست آورند.

4 - دون گرایی، در ساخت یک بنا و نحوه ارتباط آن با فضای خارجی لحاظ می گردد. بدین معنا که بنا به گونه ای ساخته می شود که همه فضای درونی آن با هم ارتباط مستقیم پیدا می کند. به دلیل موقعیت و وضعیت خاص بسیاری از مناطق ایران یعنی خشکی، بادهای مختلف، شن های روان و... بناهای درون گرا رایج شده است.(1)

در یک نگاه به معماری ایران، می توان گفت که ایران در هنر، معماری و ادبیات خود، مجذوب پرهیز و پروا از سنگینی است و همین امر، بهتر از هر چیز دیگری معرف ویژگی آن است. در این جاست که معمار ایرانی با پیروی از اصول معماری اسلامی و به ویژه معماری مساجد، در جستجوی زیبایی فکر و بیان و بیش از آن، احساس راحتی و سبکی در احداث خانه ها در ساختارهای محله ای است.(2)

در تمامی شهرهای سنتی چه در ایران و چه در کشورهای عربستان، مصر، سوریه و حتی شمال آفریقا و هند شاهد آن هستیم که در شهر و محله ای با هویت اسلامی، پس از مساجد که نماد مرکزی هر شهر یا محله ای هستند، خانه ها با همان قوس ها و مقرنس های معماری مساجد به وجود آمده و همان فضای مساجد را تداعی می کنند. در بنای بسیاری از مساجد، هنرهای گوناگونی با هم درآمیخته و زیربنایی خاص به معماری آنها داده است. معماری در توازن اجزاء کوشیده، نقاشی به الوان کاشی ها و نقوش توجه کرده، و خوشنویسی الواح و کتیبه ها را جلوه و جلا بخشیده است. علاوه بر شعر، موعظه ها و موسیقی نیز برای آنکه از دیگر هنرها باز نماند، در صدای مؤذن، بانگ قاری و واعظ مجال جلوه گری یافته است. حتی صنایع دستی نیز برای تکمیل و تزیین این مجموعه الهی به میدان آمده اند؛ از این رو اثرگذاری معماری مساجد بر معماری محلات و خانه های موجود در آن، از منظر زیبایی شناسانه مسئله قابل توجهی است؛ چرا که زیبایی محیط بر روان انسان تأثیر مطلوب گذارده، تجربه فضایی محله را تسهیل نموده و در تقویت روابط عاطفی متقابل مؤثر است. وجود تنوع و یا تسهیل ارتباطات اجتماعی میان شخص و گروه در یک محله نیز در زمره ارزش های زیبایی شناختی هستند. از این رو، یکی از اهداف کلان طراحی و برنامه ریزی شهری است. می بایست حفظ و کثرت زیبایی محیط شهری باشد، ایجاد فضای دلپذیر و آرامش بخش در شهر وابسته به عناصر گوناگونی است. رنگ و نور از جمله مهم ترین عناصری هستند که الگوی معماری و طبیعت ساختاری مساجد در بسیاری از موارد، بهترین الگو برای ترکیب رنگهاست؛ اما در شهرهای مدرن و امروزی عناصر طبیعی حضور کمتری داشته و بناهای محلات پیوسته به خاکستری و سیاه نزدیک تر می شوند.

اسلامی آشنا شد. در عوض، برخی محققین نیز به جای استفاده از عنوان شهرهای اسلامی، به مفاهیم حاصل از اسلام در شهرها معتقد می باشند. از اوایل دهه 1960، اعتراض به بازنگری نسبت به تکنولوژی مهار نشده و اثرات آن در محیط زیست، به ویژه انطباق نوع تکنولوژی بر محیط زیست و بازنگری به تکنولوژی پیشرفته و نتایج حاصل از تخریب محیط زیست، کاملاً با اصول و معتقدات اسلامی پیوند می خورد. جهان و تعادل های فوق العاده حساس محیط

زیست که آفریدگار جهان آن را سامان داده است، امروزه در غرب به عنوان نظام اکولوژیک، بحث هایی را موجب گردیده است. انسان با نظام اکولوژیکی نمی تواند معامله کند. نمی تواند در آن مداخله نماید، آن را تضعیف نموده و در نهایت به تعادل های اکولوژیکی آسیب رساند. این طرز تفکر اکولوژیکی، کاملاً با نظام جهان و تعادل های حساس محیطی منطبق است. بی جهت نیست که در اعتقادات اسلامی بر تکنولوژی میانی و شایسته محیط زیست تأکید شده و سعادت انسان را در آن می یابد که در یک محیط هماهنگ با محیط طبیعی و یکدلی با آفریدگار این نظام اکولوژیک زندگی کند. چنین است که در اعتقادات اسلامی، انسان مسئول حفظ و نگهداری تعادل های محیطی است. در گذشته که اصول و اعتقادات اسلامی، محیط زیست شهری و معماری شهرها و محلات را تعادل و توازن می بخشید، ناشی از این طرز تفکر اسلامی بود. ناحیه گرایی در شهرهای اسلامی، ساخت اکولوژیک شهرها و محلات و محیط زیست شهری را آسیب پذیر ساخته و وصله های ناجوری به عنوان شهرک های جدید با محلات جدید را پدید آورده است که تعادل های محیطی را بر هم زده اند. معماری اسلامی که نماد اصلی آن بنای مساجد است، با خلق یک اثر به صورت میدان، محله، ساختمان، آن را به عنوان یک تولید فیزیکی که می تواند خادم نسل های بسیاری باشد به وجود آورده و در ساخت آن روح و فرهنگ مردم و شیوه زندگی آنان را دخالت می دهد.

و خواسته های شهروندان به ویژه حفظ هویت و احیای فضاها و ابنیه قدیمی و تاریخی ارزشمند از یک سو و ارتقای توان تولیدی شهر یا محله و استفاده بهینه و به هنگام از زمین و تولید اراضی شهری مناسب جهت توسعه شهری و محله ای سازمان یافته و اصولی با تعیین کاربری ها و عملکردهای مطلوب از سوی دیگر، یا به عبارت کلی تر سازمان دهی ساختار فضایی - کالبدی محله ای و استفاده بهینه و به هنگام از پتانسیل ها و قابلیت های بالقوه محله ای و ایجاد تعادل میان کالبد قدیم و جدید شهری از اهمیت به سزایی برخوردار است.

می دهد. آرزوی او این است که با قدسیان و خدای خود پیوند داشته باشد. از این رو معابد و مراکز مذهبی را تجلی این پیوند می داند. و شهرها و محلات اسلامی، مساجد و فضاهای وابسته به آن همراه دیگر مراکز زیارتی و آموزشی، بعد معنوی و فکری شهرها را به وجود می آورند. در شهرهای اسلامی، محلات مسکونی، بازارها و سایر مراکز اقتصادی و اجتماعی با پیروی از نظم خاصی حول محور مساجد قرار گرفته اند. در واقع مسجد همچون چشمه ای با صفا جویبارهای معنوی خود را به سوی محلات و اماکن جاری ساخته و نوعی فرهنگ پویای دینی را تبلیغ می نماید.(1)

فضاهای شهری، خانه ها، محلات و معابد از ارزش هایی تأثیر پذیرفته اند که در مسجد بر آن ها تأکید شده است. خانه شخصی، فضای داخلی بسته ای است که ضمن تأمین آرامش و امنیت خانواده، اندرونی اعضای آن به شمار می آید. پنجره ها کمتر به خانه های مجاور و کوچه ها اشراف دارند. البته پنجره ها چنان مشبک تهیه گردیده اند که افراد داخل منزل بتوانند فضای اطراف و مناظر محله ای را نظاره گر باشند بدون این که خودشان دیده شوند. کوچه ادامه خانه است و به عنوان دالان تلقی می گردد، تا آن که معبری برای داد و ستد، گردش و وقت گذرانی باشد. شهرهای اسلامی کهن، هیچ چیز در نخستین وهله میزان تمکن و دارایی ساکن خانه

را مشخص نمی نماید؛ چرا که پیوستگی و تداخل پیچیده ای میان مسکن فقرا و اغنیا وجود دارد. آن چه که محلات زیبا را از خانه های ساده تر تفکیک می کند، وجود مجموعه های ساده، متوالی و متحدالشکل است در صورتی که در نوگرایی جدید، منطقه بندی و تقسیم بندی جدید شهری کاملاً قابل تشخیص بوده و شکاف طبقاتی را کاملاً ترسیم می نماید. در شهر اسلامی هر چند از اماکن مذهبی نظیر مساجد، فاصله گرفته می شود، دایره گسترده تر شده و از فشردگی آن کاسته می شود.

وجود مساجد در محلات و شهرهای اسلامی در مجموع، ناپایداری و فناپذیری و موقت بودن امور مادی را ترویج نموده و بر ارزش های معنوی تأکید دارد.(2)

ص: 290

مساجد در شهرها و محلات اسلامی، به شکلی در محیط کالبدی اطراف خود جایگزین شده اند که بیش از هر چیز، تلفیق حجم هماهنگی محیط و تداوم فضایی را برای شهروندان جلوه گر می سازد. مساجد هیچ گاه از یک ورودی برخوردار نیستند، در حالی که غالبا می توان ورودی اصلی آن ها را تشخیص داد. در توجیه این نکته باید یادآور شد که راه یابی به مسجد و دسترسی مستقیم به آن از شاخه های گوناگون فضای مسکونی مسجد، مطلبی است گواه بر وجود تداوم زندگی متشکل و صمیمانه که سکونت و کار را به عبادت پیوند زده است.(1)

در شهرها و محلات ایران، مساجد به همراه زیارت گاه ها و تکایا، چنان در چشم اندازهای فرهنگی مؤثر واقع می شوند که در غالب آنها تنها ساختمان های مرتفع شهری، این اماکن هستند. همچنین در بافت شهری و محله ای، نقش مسجد آن قدر تعیین کننده و حساس است که گاهی مسیر اصلی خیابان را از ادامه و تعریض باز می دارد، به پاره ای از مشاغل اجازه فعالیت نمی دهد و در عین حال برخی حرفه ها را به شدت جذب می کند.(2)

شهر یا محله ای که با محوری مقدس احداث گردیده و سازندگان آن پی گیر تحقق معماری مذهبی بوده اند، جامعه ای را به یاد می آورد که باید منسجم، صمیمی و متحد باشد. در این صورت تمامی ساختار شهر یا محله، یک خانه را تشکیل می دهد. از این جهت برای نشان دادن جامعه شهری (بیت الاسلام) مطرح گردیده و در حقیقت بعد انسانی و معنوی بر فضاهای فیزیکی و کالبدی تفوق می یابد.(3)

در محلات سنتی، در پرتو مشترکات درونی و هماهنگی افراد در برگزاری آیین های مذهبی و فرهنگی که غالبا در مساجد محل برپا می گردد، افراد نوعی پیوند عاطفی میان یکدیگر

در خود احساس می کنند. بزرگ و ریش سفید محل که معمولاً انسان متدین، سالخورده و دارای شهرت اجتماعی بالا و منزلت والاست، در جهت اتحاد و ایجاد تفاهم میان اهل محل می کوشد و از نزاع ها و کدورت ها تا حد امکان جلوگیری می کند. ساکنین محل به احترام وی، رفتار خویش

را اصلاح و کنترل می نمایند و می کوشند تا هنجارهای مذهبی و سنتی را حفظ کنند.

ص: 291

همبستگی مذهبی و پیوندهایی که در مسجد محله استحکام و استمرار می یابد، مرزبندی های اقتصادی و طبقاتی را به تحلیل برده و گروه های غنی در کنار اقشار کم درآمد، در نهایت صلح و صفا زندگی می کنند. فضاهای مسکونی نیز در قرار گرفتن کنار یکدیگر این انسجام و معیارهای ارزشی را رعایت نموده اند، زیرا کوشیده اند در ساختن خانه، همسایه های خویش را از نور و نسیم هوا و فضای باز محروم نساخته و زمینه های نگاه توأم با گناه را در ساخت و سازها فراهم ننمایند. ورودی خانه ها و پوشش روی پلکانی که به بام منتهی می گردد، از محراب مساجد و آجرکاری ایوان های اماکن مذهبی الهام گرفته اند. کمتر خانه ای را می توان مشاهده کرد که از خانه های مجاور ارتقاع بگیرد. در این چنین محله هایی، میزان جرایم، بزه کاری و کج روی های اجتماعی ناچیز و قابل اغماض است. احساس تعلق مردم به فضاهای با ارزش مذهبی، از مشکلات و تنش های روانی آنان می کاهد و روح امید و آرامش را در ساکنین آنها تقویت می نماید.(1)

در سیمای شهرها و محلات جدید، اعم از ایران و دیگر کشوهای اسلامی معماران و برنامه ریزان شهری از تأثیرات سرنوشت ساز و تعیین کننده زلال فرهنگ قرآنی و سنت های دینی و بومی مساجد بیگانه گشته اند و بیش از آن که مبلغ مفاخر و سبک های هنر و معماری اسلامی باشند، جلوه های غربی و مادی گرایی و گرایش های اقتصادی را در ساخت شهرها و محلات مدنظر قرار داده اند که ارمغان آن، پیدایش ناهنجاری های اجتماعی - فرهنگی، فساد و ابتذال، نابسامانی های خانوادگی و جلوگیری از روند آرام سازی سیمای ساختاری محلات می باشد.

علاوه براینکه برای ساکنین محلات مشکلاتی را ایجاد نمی نماید بلکه چنین طراحی شهری از مساجد، به تناسب توسعه فضایی با کارکردهای محله ای و آرام سازی سیمای ساختاری محلات منتهی می گردد.

به عقب بازگشته و معماری اصیل برگرفته از آموزه های دینی خود را بررسی نماییم، خواهیم دید که مساجد به واقع محور اصلی معماری شهری و محله ای بوده و در حقیقت معماری ما، معماری مسجد محور بوده است. کلیدی ترین ساختمان ها پیرامون مساجد ساخته شده و محل ساخت مساجد در یکی از بهترین نقاط آبادی، شهر و محلات تعیین می گردید. به طور کلی می توان گفت که در گذشته محوریت به تمام معنای معماری ما با مساجد بوده است و این در حالیست که در حال حاضر فهم این مطلب کمی دشوار شده و عادت کرده ایم که مساجد را مستقل و جدا از بافت شهری و بدون در نظر گرفتن تأثیرگذاری معماری آن بر بافت شهری و محله ای تعریف نماییم.

ص: 294

ص: 296

برخوردار گردیده و بر اهمیت نقش بارز مدیریتی مساجد به عنوان مجالس شورای اسلامی و مراکز دخالت و مشارکت مسلمانان در شیوه اداره حکومت همان گونه که پیامبر اکرم بدان تأکید داشت، بیش از پیش افزوده است. هدف مقاله حاضر، معطوف داشتن توجه به نقش مسجد در افزایش فشردگی کالبدی در توسعه شهری از نظام مدیریت شهر محور به مدیریت محله محور و ایجاد تهران پایدار به واسطه بهره گیری از وجود مساجد و اماکن مذهبی در مراکز محله است. مقاله حاضر به سامان دادن مدل های ذهنی و ساختار ذهنیت مدیران شهری از طریق برقراری ارتباط با نهادها و تشکل های مردمی نظیر مسجد و کانون های فرهنگی مستقر در آن و گسترش کمی و کیفی تفکر نظام گرا و فراهم آوردن رفتار توسعه یافته در تمامی دست اندرکاران اداره شهر و محلات تهران، می پردازد. مطالعه حاضر، پژوهشی توصیفی (Descriptive) است که در آن علاوه بر مطالعه اسناد و مدارک و منابع کتابخانه ای، از شیوه مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه بهره گیری شده است.

واژگان کلیدی: توسعه شهری - مدیریت خرد - مدیریت محله ای - تشکل های مردمی - تفکر نظام گرا.

کار و هماهنگ کردن فعالیت ها براساس بررسی منظم روابط یک فرد با افراد دیگر به منظور بدست آوردن بهره وری بیشتر می داند.(1)

با مشاهده سیر تکاملی جوامع بشری پی می بریم که ادامه زندگی انسان بدون وجود سازمان و تشکیلات اجتماعی امکان پذیر نمی باشد، زیرا در آن روزی که انسان پا به عرصه

وجود نهاد و زندگی خویش را آغاز کرد، بطور فطری نخستین واحد سازمانی را به نام (خانواده) تشکیل داد.(2)

از دیگر نهادها و سازمان های اجتماعی که عمری بس طولانی داشته و احتمالاً از نظر قدمت چندان فاصله ای با سازمان خانواده نداشته باشد (سازمان حکومت) یا (سازمان مدیریت) است چرا که بشر در آغاز احساس کرد که نیاز به تشکیلاتی دارد که در قالب آن وظایف و مسئولیت ها را مشخص نماید. امروزه که زندگی و آگاهی های علمی بشر توسعه یافته و نیازهای گوناگون انسانی، سازمان های متنوعی را می طلبد به اهمیت سازمان افزوده شده است تا جایی که دنیای پیشرفته، انواع و اقسام سازمان ها را برای اداره امور زندگی خود به وجود آورده است.

سازمان های تربیتی و پرورشی، سازمان های اخلاقی و انسانی و... که هر یک از آنها با طبایع مخصوص به خود انجام وظیفه می نمایند. با توجه به اهمیت، تعاریف و شاخص های سازمان از نظر صاحب نظران علم مدیریت و با نگاهی به فرهنگ اسلامی که فرهنگ نظم است با سازماندهی و سازمان با دیدی عمیق نگریسته می شود.

تقسیم کار، حدود وظایف، جلوگیری از تداخل امور، دامنه اختیار و آزادی در محدوده مسئولیت، همه از جمله مسایلی هستند که جهت نیل به سعادت و سیادت و توسعه در نظام اسلامی از ضروریات زندگی اجتماعی به شمار می روند. امروزه آمار و سنجش های آماری، نقش مهمی در برنامه ریزی ها و مدیریت عرصه های مختلف بازی می کنند. چگونگی و ساختار برنامه ها را آمار مشخص می کند از این رو به دلیل گره خوردن این دو مقوله و ارتباط مستقیمی که با هم دارند آنها را در کنار هم درنظر گرفته اند. در مباحث جامعه شناسی گفته می شود

ص: 299

که هرچه آمار دقیق تر و مشخص تر باشد، از عملکرد دقیق تر و مشخص تری در برنامه ها به ویژه برنامه های مدیریتی برخوردار خواهیم بود. بررسی نسبت جمعیت منطقه یا محله و خدمات رفاهی و اجتماعی آن، داشتن درک درست از سرانه مصرفی مردم هر محله و تدوین آمار کسبه و سکنه هر محل و یا آمار مساجد و کانون های فرهنگی محله ای و نسبت آن با جمعیت و سکنه هر محله دقیقا همان نقشی را در برنامه ریزی و مدیریت شهری و به ویژه محله ای ایفا می نماید که عقربه های ساعت در مشخص کردن زمان.

به طور کلی می توان گفت که مبنای برنامه ریزی و مدیریت در امور محله ای و منطقه ای باید در قالب برنامه ریزی بر مبنای آمار صورت گیرد. با درک هرچه بیشتر تبعات آمار محلی به عنوان مثال دانستن آمار درستی از میزان مصرف افراد در هر محله، بی شک امر برنامه ریزی و مدیریت برای جهت دهی به مصرف و عرضه خدمات نیز روشن تر می گردد. به عنوان مثال با در دست داشتن آمار نمازگزاران هر مسجد در محله های مختلف، با توجه به نسبت جمعیت ساکن در هر محله، می توان درک درستی از شرایط مذهبی و فرهنگی آن محل و میزان موفقیت مساجد در مدیریت محله ای به دست آورد.

از این روست که در دنیای امروز، شهرداران در ردیف مدیران اصلی اداره کننده حکومت ما محسوب می گردند. کلان شهر تهران در کشور ما ابعاد بسیار پیچیده و مسایل بسیار گسترده ای را یافته است. این شهر مرکز و کانون فعالیت های گوناگون در جامعه ایران گردیده است. تهران به عنوان مرکز حکومت، اقتضای ساماندهی سیاسی و مدیریتی جامعه را در وسیع ترین شکل ممکن یافته است، به گونه ای که بخش عظیمی از دستگاه های اندیشه ساز، پردازش گر اطلاعات و تصمیم ساز و کلیه نهادهای تصمیم گیر در این شهر استقرار یافته اند.

تصمیم سازی و تصمیم گیری در گرو فضای متعادل و آرامی است که اجازه شکوفایی فهم و تعقل را بدهد. بیش از پیش به نظر می رسد که تهران از آرامش برخوردار نبوده و مرکز اصلی اداره کننده کشور از توازن و بالنده سازی کارشناسان و مدیران جامعه دور می شود. کلان شهر تهران در درون خود بسیاری از چیزها را جا داده است که در یک کلام نظام تکاملی (ناهنجار) به نظر می آیند. حل مسایل این شهر صرفا به اتکای داده ها، اطلاعات و دانش کلاسیک امکان پذیر نبوده و ضرورت ساماندهی فهم و تعقل صاحب نظران و نخبگان فکری جامعه و شهروندان این شهر را طلب می کند. کلان شهر تهران را به عنوان یک (شهر پایدار) می باید نگریست. شهر پایدار در نظام جمهوری اسلامی ابعاد متعادل و ظریف تری می یابد و نظام مدیریت شهری عهده دار فراهم آوردن شرایطی می گردد که در چارچوب آن شهروندان از آرامش روحی برای توسعه نیایش و آسایش ذهنی جهت گسترش اندیشه و سلامت جسمی برای تلاش و فعالیت اجتماعی جهت نیل به توسعه شهری - محله ای برخوردار گردند. بدین ترتیب نقطه آغازین مدیریت شهری در تهران، به اجرای طرح جامع 25 ساله و ارایه خدمات شهری محدود نگردیده بلکه نیازمند فلسفه مدیریتی است که در جهت اعتلای اهداف برشمرده، در تعامل گسترده با شهروندان به نتیجه برسد چرا که بر این اعتقاد راسخ هستیم که اکثریت شهرها، تولید و مصرف را متمرکز ساخته و الگوهای ناسازگار با طبیعت را اشاعه داده اند، اما همین شهرها در محیط تمدن ساز خود، بزرگترین نوآوری و فرصت های تحول را با جمع آوری و تضارب افکار، منابع و دانش بشری فراهم آورده اند. سامان یافتن مدیریت کلان

شهر تهران در گرو اقدامات گسترده، پیوسته و همه جانبه ای است که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

ص: 301

1 - افزایش فشردگی کالبدی در توسعه شهری به جهت معطوف داشتن توجه بر توسعه محله ای.

2 - حفاظت و احیای مراکز باستانی و مساجد مستقر در محلات مختلف شهری.

3 - اصلاح نظام اداری شهری و تغییر نظام شهر محور به نظام محله محور.

4 - سامان دادن مدل های ذهنی یا ساختار ذهنیت مدیران از طریق برقراری ارتباط با نهاد های مدنی و تشکل های مردمی نظیر مساجد در راستای نهادینه سازی تحول و بالندگی در

اداره شهر تهران.

5 - گسترش کمی و کیفی تفکر نظام گرا و منظومه ای و فراهم آمدن رفتار توسعه یافته در تمامی دست اندر کاران اداره شهر تهران.

6 - ایجاد تهران پایدار به واسطه بهره گیری از وجود مساجد، فرهنگسراها، خانه های فرهنگ، مدارس، دانشگاه ها و... به عنوان کانون های توسعه تفاهم اجتماعی و و برقراری امکان

تبادل نظر میان این کانون ها و دستگاه های دست اندرکار برای یادگیری جمعی.

و بازگشت به دین باشد. دو قائمه بزرگ مادی گری و مادی نگری، یعنی پوزیتیویسم (در زمینه اندیشه و علم) و مارکسیسم/ کمونیسم (در زمینه عمل و اقتصاد و جامعه گردانی) شکست خورده و برای بشریت رنج دیده امروز، مجال تأمل در معنویات و بازگشت به سنت های معنوی که جامع ترین مصداق آن دین است، فراهم آمده است. از سده های نخستین ظهور اسلام در عامه مجامع اسلامی (مساجد) به عنوان شاخص ترین و بارزترین نهادهای اسلامیت تجلی داشته و آنچه در منظر ابتدایی مایه های فرهنگ اسلام را بروز داده است همانا وجود مناره های بلند

و زیبای مساجد در پیشانی شهرها و محلات مسلمان بوده است. در حقیقت آموزش عملی بنیانگذار مکتب اسلام بر رهروان راهش نیز بر این مدار پایه گذاری شده است. در طراحی و برنامه ریزی اساسی حکومت اسلامی (مسجد) نخستین پروژه ای است که معمار نهضت اسلامی در آستانه ورود به یثرب در محله قبا آن را به مورد اجرا می گذارد. وی با ورود به یثرب نام مدینه را بر آن برگزیده و مسجد دیگری در مرکز شهر بنا می نهد. بدین ترتیب می نمایاند که برای ورود به مدنیت صحیح و توسعه آن جهت برخورداری از جامعه سالم از قالب مسجد باید گذر کرد و رنگ و بوی مسجدی که همانا صبغه اللّه است بر خود گرفت و آنگاه در مدینه حکومت اسلامی و در مساجد آن ستاد حکومتی (مدیریتی) تشکیل داد و دین و آیین سیاست (مدیریت) را آموخت و دانست که اسلام دین بهزیستی فرد و اجتماع و عامل اصلی مدیریت توسعه شهری و محله ای است. در مسجد شکاف طبقاتی حذف و نظام برابری و برادری برآن حاکم است. آنچه که در آن موردنظر است تعمیم روح حاکم بر مساجد در سایر بخش های جامعه است. کارکردهای نمونه یک امت بدون تمایز ظاهری حتی در روش نشستن مسلمانان در مساجد به وضوح مشهود است.

دین مبین اسلام، ضرورت مدیریت را تا آن حدی می داند که می گوید قبل از اینکه به کاری اقدام کنید برای خود مدیریت را برگزیند تا در پناه نظم و هماهنگی سریع تر به هدف برسید.(1)

مطالعه تاریخ گذشتگان، ما را به نقش و تأثیر مدیریت در ارتقاء و یا انحطاط ملت ها واقف می گرداند. چه بسیارند ملت هایی که از نظر امکانات مادی و زمینه های مساعد فکری و مایه های غنی فرهنگی هیچ کمبودی نداشتند، اما به خاطر نداشتن مدیریت مدیرانه و رهبری آگاهانه در راستای برنامه ریزی صحیح و سازماندهی اصولی و استفاده از نیروهای موجود در جهت نیل به هدف، در سراشیبی سقوط و شکست قرار گرفته اند. در مقابل ملت هایی بوده اند که با سازماندهی و بسیج نیروها، و مدیریت منسجم از کمترین امکانات بزرگترین افتخارات را کسب نموده اند. زندگی انسان از آن جهت که یک زندگی اجتماعی است از واحدهای مختلفی تشکیل شده که ما هر یک از آنها را ارگان های نظام اجتماعی می نامیم. با پیشرفت زندگی اجتماعی به تدریج سازمان های جدیدی نیز شکل گرفته است. به دیگر سخن در هر جامعه ای برای انجام وظایف خاصی و رسیدن به اهداف معین یک سازمان بوجود می آید. این سازمان برای انجام مسئولیت خویش، دارای سیستم و کارکرد مخصوص به خود می باشد. در جامعه اسلامی هر مسجد یک سازمان منسجم معنوی است و دارای اهداف، کارکرد و سیستمی مخصوص به خود می باشد و باید به شکل صحیح مدیریت شود تا خود بتواند نقش اصلی خود را

به خوبی ایفا نماید.

تشکیلات و سازمان مسجد یک تشکیلات اداری، انتفاعی و یا تجاری نیست بلکه سازمانی الهی مردمی است که با مدیریت معنوی و نفوذ کلمه امام جماعت و با حضور توده

مردم سازماندهی می شود.(2)

جام ام گائوس می گوید:

«سازمان عبارت است از تنظیم افراد جهت تسهیل در به ثمر رساندن مقاصد همگانی از راه تجنیس کارکرد و وظایف».(3)

ص: 304

در تعریف مدیریت اسلامی آمده است:

«فعالیتی که زمینه رشد انسان به سوی اللّه را فراهم نماید و مطابق کتاب و سنت و سیره و روش پیامبر و امامان معصوم و علوم و فنون و تجارب بشری جهت رسیدن به اهداف یک نظام یا سازمان در ابعاد مختلف همانند

یک محور و مدار و قطب عمل کند مدیریت اسلامی است».(1)

پیامبر اکرم با ارائه تعریف جدید از دین و دین داری، جامعه نوینی را بر اساس شریعت اسلام پایه گذاری کردند و محور این حرکت را مساجد قرار دادند و همراهی دین و سیاست، دنیا و آخرت، مردم مداری و خداباوری را در نهاد جمعی، اجرایی و مدیریتی به نام مسجد سازمان بخشیدند و مساجد را به عنوان نقطه عطف مدیریت در توسعه مودت، انس و اخوت در میان امت مسلمان مطرح ساختند.

همچنین مقدمات فکری - اجتماعی و مدیریت بیشتر غزوات را در مسجد فراهم می نمود. آن حضرت با ایراد خطبه های پر شور، مسلمانان را برای نبرد با دشمنای اسلام بسیج و از همان جا مدیریت می نمود. مساجد در دوران پیامبر اکرم از نظر عملکردهای سیاسی و اجتماعی بسیار فعال بودند و در این زمینه نقش بارزی ایفا می نمودند. در وهله اول از مساجد به عنوان مراکز اصلی حکومت یاد می گردید. باید دانست که دفتر کار خلفای مسلمین نیز در مساجد بود و در آنجا به رتق و فتق امور کشوری پرداخته می شد. هرگاه افرادی برای انجام پاره ای مذاکرات به مدینه می آمدند، در مسجد با خلیفه ملاقات می نمودند. در تاریخ المدینه المنوره آمده است که گروه هایی از فارس به مدینه آمدند و جویای محل جلوس خلیفه دوم شدند. وی را در منزلش نیافته، گفتند: خلیفه در مسجد است. پس بدانجا رفته و او را در مسجد در حالی که هیچ کسی با او نبود، یافتند.

ایشان گفتند: سلطنت واقعی همانا چنین سلطنتی است نه سلطنت کسری.(1)

علاوه براین مساجد به عنوان مجالس شورای اسلامی به عموم معرفی شده بود. خلفا، انجمن های مشورتی را در مساجد تشکیل داده و در آنجا با مردم یا خبرگان محلی به مشورت و مذاکره در امور اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... جامعه اسلامی می پرداختند. به عنوان مثال هنگامی که علی علیه السلام می خواست برای نبرد با سپاه معاویه به شام برود، با مهاجرین و انصار در مسجد پیامبر در مدینه به مشورت پرداخت. ابن ابی الحدید می نویسد: چون فرستاده علی علیه السلام از نزد معاویه بازگشت، امام در مسجد برای مردم خطبه سر داده و گفت: معاویه با سپاه شام برای نبرد و لشکرکشی به سوی عراق خود را مهیا ساخته است. رأی شما در این باره چیست؟ به این ترتیب مساجد در آن روزگار به عنوان مجالس شورای اسلامی نقش بارزی را در مدیریت ایفا می نمودند.

واگذاری امور به مردم و فراهم آوردن مشارکت و حضور مردم در صحنه های گوناگون اجتماعی از جمله تأمین نیازهای فراوان اجتماعی از ویژگی های جامعه مدنی شناخته می شود. یکی از مفاهیم جامعه مدنی این است که تا حد امکان فعالیت های اجتماعی به خود مردم واگذار

ص: 306

گردیده و از تصدی دولت کاسته شود. حتی المقدور مردم خود داوطلبانه در انجام فعالیت های اجتماعی حضور داشته و در حد ضرورت دخالت کنند.(1)

بنابراین مهم ترین وظیفه مساجد این است که در اعتلای فرهنگ انسان کوشیده و او را تا مقام خلافت الهی پیش برده و از هر فرد جامعه موجودی مهذب بسازد.

در این صورت علاوه بر این که جنبه مشارکت مردم در امور تقویت می گردد، ساختار مدیریتی مساجد منسجم تر شده و توسعه فرهنگ دینی و اعتلای نهادها و فعالیت های دینی در سطح جامعه به ویژه سطح محله ای فراهم می آید. میزان اهمیت عنصر مدیریت در هر نهادی با توجه به نقش ها و کارکردهای آن نهاد روشن و آشکار می گردد. نگاهی گذرا به نقش های گوناگون و مهمی که مساجد باید در عرصه های اجتماعی، عبادی، تربیتی، فرهنگی، آموزشی و... ایفا کنند. اهمیت نقش مدیریتی مساجد را روشن می سازد. از یک سو خداوند متعال کافران و مشرکان را از دخالت در اداره امور مدیریتی مساجد بازداشته «ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد اللّه شاهدین علی انفسهم بالکفر» و از سوی دیگر، مؤمنان را که شرایط خاصی دارند برای اداره امور مدیریتی مساجد شایسته دانسته است «انما یعمر مساجد اللّه من آمن باللّه و الیوم الاخر».

مسجد پایگاه مدیریت کشور پیامبر بود. بعدها، علی علیه السلام نیز از مسجد به عنوان پایگاه رسیدگی به امور مملکتی استفاده کرد. نقش مدیریتی مساجد عبارت است از:

اداره روابط اجتماعی از طریق هماهنگ سازی منابع (انسانی، مالی و مادی)، در جهت تحقق اهداف الهی و معنوی و توسعه بشر.

این وظیفه خطیر مستلزم آن است که مساجد با محور قرار دادن بعد عبادی مسجد، هر فعالیتی که تحقق ارزش های الهی و دینی را تسهیل می سازد به انجام رسانند.

این فعالیت ها و کارکردها دارای ابعاد مختلف آموزشی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... می باشند که تمامی آنها در جهت توسعه حیات بشر و قربه الی اللّه صورت می پذیرد. نکته شایان ذکر آن است که با چنین برداشتی، نقش مدیریتی مساجد تبدیل

ص: 307

به حوزه ای پیچیده و ظریف می گردد چه آنکه در این مؤسسه، هم اداره کننده، هم اداره شونده و هم محصول انسان ها هستند. به عبارت روشن تر نقش مدیریتی مساجد با قلمروهای پیچیده فعالیت های انسانی سر و کار دارد که اداره امور آن بسیار پیچیده و مستلزم دانش و بینش عمیق در ابعاد مختلف می باشد. به عبارت دیگر در مقایسه با سایر شاخه های مدیریتی که عمدتا از زاویه و چشم انداز خاصی، مدیریت را مدنظر قرار می دهند، نظیر مدیریت امور آموزشی، مدیریت فرهنگی، مدیریت اجتماعی و... نقش مدیریتی مساجد با تمامی این قلمروها سر و کار دارد. به این دلیل می توان گفت که علاوه بر نقش عبادی مسجد که البته محوری ترین کارکرد مسجد به شمار می آید، نقش مدیریتی مساجد باید به قلمروهای مختلف مدیریت که در چارچوب عملکردها و فعالیت های مسجد قرار می گیرد، آگاهی و اشراف داشته باشد. با عنایت به این ویژگی است که می توان گفت، مدیریت مساجد دارای ماهیت منحصر به فرد و پیچیده ای است که اعمال کارآمد و اثربخشی آن مستلزم خبرگی و مهارت های متعدد است.(1)

مساجد خود را موظف می دانند که در مواقع نیاز روح جدید و تازه را در همه ارکان حاکمیت دمیده و آنها را فعال تر سازند. یکی از کارهای مهم مساجد انتقال نقطه نظرات و خواسته های مردم محلات و شهرها به سمع مسئولین کشور است که این امر یکی از امور مهم در اندیشه سیاسی اسلام است تا تصمیم گیری و مدیریت کلان کشور متناسب با نظات و خواسته های مردم در سطح خرد باشد. مساجد پشتیبان دولت و نظام اسلامی هستند. مساجد برای ادای وظیفه ظریف، دقیق و پیچیده خود در حوزه مدیریت به آگاهی های بسیاری نیازمندند از این رو می باید کاملاً در جریان امور مملکت قرار گرفته و این امر جز با هماهنگی تنگاتنگ دولت و مسجد میسر نیست. در این صورت است که مساجد می توانند با توجه به تناسبات زمانی و نیاز اجتماعی به نقش آفرینی مؤثر خود در حوزه مدیریت ادامه دهند. مساجد باید به منظور ایفای نقش خود از ساختارهای مختلف جامعه استفاده کنند. به کارگیری تکنولوژی پیشرفته اطلاعاتی در دنیای جدید مجازی با محتوای متناسب با مساجد محلی از امور مهم است که می تواند با استفاده از آن ارایه خدمات خود را گسترش دهد. نقش مهم دیگر مساجد، تربیت دینی انسان های مؤمن است

ص: 308

که بتوانند در عرصه های مختلف با استفاده از تجربیات علمی بشری جامعه را اداره کنند. بازیابی نقش گم گشته مدیریتی مساجد همچون صدر اسلام در سیره نبوی، ایجاد دولت در دولت نیست، بلکه ورود دولت به مسجد محلی است. مسجد تنها یک مکان نیست بلکه سازمانی بس مهم برای اجتماع مسلمانان و برقراری اتحاد، یکپارچگی و هدایت آنان به سوی نیکی است. از این رو هنگامی که مسجد ضرار برای ایجاد تفرقه در صفوف مؤمنان احداث شد، خداوند رسولش را فرمود تا آن را ویران کند. مسجد، میراث بزرگی برای تبادل افکار و مشاوره در امور مسلمانان است. مسلمانان در هر شهری که توسط سپاهیان اسلام فتح می گردید، مسجدی بنا می نمودند. هدف از انجام این کار این بود که مرکز فرهنگ، اشاعه تمدن و تکوین و مدیریت افکار عمومی صحیح اسلامی هم به شمار آید. هرگاه مسلمانان به مکانی جدید مهاجرت می نمودند، مسجدی احداث می کردند تا مرکز جدیدی برای گردهمایی مؤمنان باشد. خطبه جمعه نقش اساسی و فعالی در توجیه افکار عمومی اسلامی دارد. این در صورتی است که خطیب جمعه، نمازگزاران را نصیحت، ارشاد و توجیه کنند. بدین ترتیب افکار عمومی اسلامی در زیر سقف مساجد و براساس شورا شکل گرفته و جنبش های آزادی بخش اسلامی از مساجد محلی شهرهای سوریه، الجزایر، ایران، مصر و... آغاز شد. مساجد، تشکیلاتی مدیریتی مبتنی بر نظام اسلامی می باشند. رسول خدا امت خود را فرمان می دهد: «هرگاه سه نفر بودید، یکی را از میان خود امیر کنید». نظام اسلامی بر تمامی اوضاع خانواده، معاملات، بازارها و مظاهر زندگی اسلامی از کوچک تا بزرگ، حاکم بوده و مدیریت می نماید. اهل مسجد یک تشکیلات شرعی مخصوص به اداره مسجد به شمار می روند. اداره مساجد جامع بر عهده هیأت های امناست که از میان نمازگزاران مساجد انتخاب می شوند که در میان مردم به حسن رفتار و صداقت معروف هستند. مردم محلات در کارهایشان به این افراد مراجعه نموده و بدون مشورت با آنان هیچ اقدامی را انجام نمی دهند.

توسعه خود با آن مواجه هستند، مسئله فقر و محرومیت اقشار قابل توجهی از افراد جامعه است. از یک سو رهایی از مشکل توسعه نیافتگی، نیازمند سرمایه گذاری کلان و نرخ رشد بالای اقتصادی است و از دیگر سو، فقر موجود در جامعه امکان چنین اقدامی را نمی دهد. ضمن آنکه دستیابی به نرخ رشد بالای اقتصادی به گونه ای می تواند شکاف طبقاتی در جامعه را دامن زده و موجبات فشار بیشتر بر روی قشر آسیب پذیر را فراهم آورد. اگر از منظر جامعه شناسی، نظری به جوامع گوناگون بیاندازیم چه در کشورهایی به اصطلاح سرمایه داری و چه در کشورهای کمونیستی و یا نظام های مختلف، نوعی تبعیض بین افراد جامعه مشهود است و همین تبعیض باعث ایجاد فقر و توسعه نیافتگی در جامعه می گردد. از این منظر، بحث (عدالت اجتماعی) و نوع رویکردی که برنامه های توسعه می توانند به این موضوع داشته باشند همواره یکی از مباحث اصلی در تدوین و اجرای هر برنامه توسعه به ویژه توسعه شهری بوده است. در صدر اسلام مسجد، مکانی برای حفظ خزانه مملکت اسلامی بود که این خود نشانگر ارتباط محکم میان دین اسلام و عدالت اجتماعی بود. در آن زمان از مساجد به عنوان مراکز امنی جهت نگهداری ثروت ملی استفاده می شد. در حال حاضر نیز با معطوف داشتن توجه به مساجد به ویژه مساجد محله ای می توان با توزیع متناسب بیت المال و اجرای صحیح عدالت اجتماعی از فقر و توسعه نیافتگی جلوگیری نموده و گام در جهت توسعه پایدار به ویژه توسعه شهری و محله ای برداشت. مساجد بهترین پایگاه های آگاهی بخشی و عدالت خواهی می باشند. ما خوف از آن داریم که اگر چنانچه خارج از مساجد، سخنی از عدالت به میان آوریم، مفهوم عدالت منحرف و تعریف گردد و این در حالی است که می توان عدالت اجتماعی را در مسجد به عنوان پایگاه عدالت معرفی نموده. در این صورت عدالت نیز ظرف خوبی پیدا می کند و انحرافات به کمترین حد خود می رسند.

و محله ای یاد نمود. مساجد به جهت برخورداری از مبناهای دقیق برای اطلاع رسانی، تأثیر بیشتری در امر اطلاع رسانی به ویژه در سطح محله ای خواهند داشت. مسجد به عنوان یک واحد اجتماعی از کارکردهای متعددی برخوردار بوده و میعادگاه مؤمنین است، از این طریق به زندگی اجتماعی وصل شده و می تواند در ارتباطات اجتماعی نقش آفرینی کرده و منبع و مرجع مهمی برای انتشار اخبار به ویژه در سطح محله ای باشد. با وجود 57 هزار و 635 مسجد در سراسر کشور (با متراژ 36 میلیون متر مکعب) به جرأت می توان گسترده ترین شبکه فراگیر اجتماعی در کشور را مساجد دانست.

از این رو، نقش مدیریتی این شبکه گسترده در توسعه شهری و به ویژه محله ای (هر چند که واحدهای کوچکی را در خود جای داده اما با پیوند یکدیگر مجموعه بزرگی را می سازد که از ظرفیت و پتانسیل بالایی برخوردار است) حایز اهمیت است. مزایای ایفای نقش مساجد در مدیریت توسعه محله ای مهم ترین فواید دخالت مساجد در حوزه مدیریت توسعه محلات شهری چون کلان شهر تهران می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1 - کاهش بار مالی نظام اسلامی.

هنگامی که گروهی از افراد بومی محله به عنوان افراد خدمت گذار در مساجد به فعالیت و انجام وظیفه در راستای انجام اقدامات مدیریتی جهت نیل به توسعه محلی به عنوان عبادت مبادرت می نماید جرا باید وظیفه مدیریت توسعه محلات شهری بر دوش مأموران رسمی نظام قرار گیرد و گروهی را از کار خیر باز دارد و بار مالی قابل توجهی را به نظام اسلامی تحمیل نماید؟

2 - تشکیل نهادها و استخدام کارکنان رسمی در راستای مدیریت توسعه محله ای.

3 - انتخاب مدیران شایسته در لوای هیأت امنای مساجد از میان مردم محلات.

4 - معمولاً، مردم یک منطقه با توجه به شناخت بهتری که از اوضاع و احوال منطقه و افراد شایسته ساکن در منطقه خود دارند، بهتر می توانند با مشارکت مساجد به انتخاب مدیران محله ای

در قالب هیأت امنای مساجد مبادرت نماید.

5 - از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون هرگاه کار به مردم و نهادهای مردمی نظیر مساجد واگذار شده است، آنان وظیفه خود را به خوبی انجام داده اند و این در حالی است

ص: 311

که هر زمان مردم یا نهادهای مردمی حضور نداشته اند یا حضورشان کم رنگ بوده، یا کاری انجام نگرفته و یا به کندی صورت پذیرفته است.

6 - برقراری هماهنگی میان مدیران و ساکنین محله.

در جامعه ایران نیز همچون هر جامعه دیگر، جریان های گوناگون فکری وجود دارند و مردم هر منطقه و محل برای انجام فریضه نماز و دیگر مراسم مذهبی، در مسجد نزدیک به محل کار و زندگی خود حضور می یابند.

از این رو، وجود مدیران محله ای در بافت مساجد، خود به خود باعث هماهنگی میان مدیران و ساکنین محلات در راستای بررسی و مطرح ساختن مشکلات یا مسایل پیش روی محلات می گردد. حال آنکه انتخاب مدیران محله ای از سوی مرکز یا نهادی رسمی، چه بسا به نوعی به بی تناسبی میان مشکلات و مسایل موجود در سر راه توسعه محله و اقدامات مدیران انتخابی بینجامد و در نتیجه در عوض توسعه محله ای رکود و بی رونقی در محلات را در پی داشته باشد.

از زندگی فردی و خزیدن در کنج غربت به تنهایی برهاند و او را به سوی زندگی جمعی و اجتماعی سوق دهد. از این رو، اسلام همواره مؤمنین را به شرکت در اجتماعات برای عبادت خداوند ترغیب می کند زیرا تنها از طریق اجتماع است که مسلمانان می توانند به صورت ید واحدی در مقابل مصایب و مشکلات ایستادگی کنند.«ید اللّه مع الجماعه».

در این جاست که مساجد به عنوان جایگاه های سنتی نهادهایی در راستای رفع مشکلات مادی و معنوی رخ می نمایند. با مرکزیت یافتن مساجد به عنوان نهادهای مدیریتی در سطح محله ای نهاد خانواده نیز قوت می گیرد. شواهد بسیاری در دست است که نهاد خانواده در ایران

در اثر عواملی مجزا از جمله ادامه عمومی مدرنیزاسیون و شهرنشینی و افزایش ولع ارتقای اجتماعی در تلاش برای ورود به دانشگاه و مدارس خصوصی و گسترش در کنار عدم درخواست و توانایی دولت جهت تقویت نهاد خانواده، همه و همه فرآیند تضعیف این نهاد مهم اجتماعی را فراهم آورده است. علاوه بر این با مرکزیت مساجد، محلات نیز قوت می گیرند. از حیث تاریخی محله کارکردهای متعدد اجتماعی دانسته است که به ویژه در مراکز تجمع گروهی همچون مساجد، هیأت ها، قهوه خانه ها و... تبلور می یابد. این فعالیت های جمعی و هنجار و ارزش های نسبتا بیشتر در آن طبعا اثری تنظیم کننده بر رفتارهای جمعی دارد. فرد عضوی از محله محسوب شده و نوعی همبستگی جمعی میان او و دیگران شکل می گیرد. در چنین حالتی فرد در ارتباط های مدنی و ضابطه مند قرار گرفته، خود را به گفت وگو و همبستگی های سنتی پایبند نموده و از هویت جمعی جدیدی برخوردار می گردد. در این جاست که با گسترش چنین وضعیتی، ارتباطات مدنی و ضابطه مند گسترش یافته و محله به عنوان بخش خردی از ساختار کلان شهری چون تهران مطرح شده و رابطه ملموس توسعه و پیشرفت آن در رابطه با مساجد و ارتباطات افراد محله مشهود و هویدا می گردد.

ص: 313

ص: 314

این مقاله، با بررسی عملکرد اجتماعی مسجد به عنوان مهم ترین کارکرد آن با وجود گسترش شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرها و هرچه صنعتی تر شدن مراکز و محلات شهری و کم رنگ تر شدن ارتباطات اجتماعی به ویژه در سطح محله ای به بررسی نقش مسجد در انگیزه سازی در مردم و رشد روحیه خود یاری و تعاون و انجام امور داوطلبانه جمعی در سطح محله ای در راستای توسعه اجتماعات محله ای می پردازد. مطالعه حاضر پژوهش توصیفی (Descriptive)است که در آن علاوه بر مطالعه اسناد و مدارک کتابخانه ای از شیوه مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه بهره گیری شده است.

واژگان کلیدی: خرده فرهنگ ها - اجتماع محله ای - هدف گذاری جمعی - خودیاری و تعاون.

می دارند. جامعه بشری نیز بدین سان عمل می کند و در این جامعه، در نتیجه عامل رقابت گروه های مختلف اجتماعی و فرهنگی به وجود آمده و ناگزیر به یک جدایی گزینی اکولوژیکی تن در داده اند. بنابرآن چه گفته شد می توان چنین نتیجه گرفت که حوزه های اجتماعی در داخل

شهرها از عده ای از خانواده های شهری تشکیل می گردد که در یک حوزه جغرافیایی محله یا در یک منطقه کاملاً معین با مرزهای مشخص زندگی می کنند. این عده از پایگاه اجتماعی - اقتصادی مشترکی بهره مند می باشند.

کم درآمد، ارتباط همسایگان نه مانند روستاها اما با تعاون و همیاری بیشتری همراه است. ارتباط همسایگان در محلات از طریق مراکز مذهبی و عبادت گاه ها نظیر مساجد، تکایا، باشگاه های ورزشی، قهوه خانه ها و کوچه ها و... صورت می گیرد. معمولاً در محلات شهری، کیفیت واحدهای فیزیکی (محله) منطبق بر رفتار اجتماعی است. از این رو هر محله ای، از مشخصاتی متمایز با سایر محلات برخوردار است. از طرفی، هر یک از محلات دارای منطقه ای نفوذی است که در آن مغازه ها، مدارس، مراکز مذهبی و مساجد و... قرار دارند که مردم محله می توانند به آسانی در همه روزها از آن ها بهره مند گردند.

حضور در مؤسسات محله نظیر مراکز مذهبی و مساجد، مدارس و... به مردم محله امکان می دهد تا خود را در یک محدوده کاملاً مقید احساس نموده و تعلق بیشتری به محله مسکونی خود بیابند. بنابرآن چه گفته شد می توان گفت که محله هم یک واحد فیزیکی و هم یک واحد اجتماعی است. در میزان احساس محله ای، عامل وسعت نقش اساسی ایفا می نماید، به نحوی که هر اندازه سهولت دسترسی به مؤسسات عمومی و تجهیزات محله ای نظیر مساجد، مدارس، فرهنگ سراها و...) بیشتر باشد احساس تعلق فرد یا افراد به محل و اجتماع محله ای هرچه بیشتر تقویت شده و افزایش می یابد. در مقابل، هراندازه که دسترسی به نیازهای روزانه و تجهیزات شهری با اتومبیل صورت گرفته و فاصله حرکت بیشتر باشد به همان اندازه احساس محله ای کاهش می یابد.(1)

شرایط فیزیکی و اجتماعی محله و منطقه مسکونی هریک به نحوی در میزان رضایت از روابط همسایگی مؤثر می افتد. در یک بررسی انجام گرفته درخصوص محلات برخوردار از تعداد محدود مراکز مذهبی و مساجد، مشخص گردید که در محلاتی که از تعداد محدودی مساجد و مراکز مذهبی برخوردارند به ویژه محلات طبقه مرفه جامعه - هر یک از افراد درگذر از محله خود تنها موفق به ملاقات تعداد محدودی از دوستان شان می گردند و این در حالی است که در محلات برخوردار از تعداد بیشتر مساجد و اماکن مذهبی، میزان ملاقات ها از افزایش چشم گیری برخوردار می باشد. محله به صورت یک واحد فیزیکی با هویت کاملاً مشخص

ص: 318

اجتماعی، الگوهای مشترک زندگی، استفاده برابر از امکانات و مؤسسات عمومی، به عنوان ابزار کار برنامه ریزان شهری شناخته می شود. به نظر عده ای، در برنامه ریزی های جدید لازم است که روی پیوند طبقات شهری و گروه های قومی و مذهبی تأکید بسیار صورت گیرد تا بیگانگی و اضطراب دایمی زندگی شهری در مردم شهرها کاهش یابد. این عده معتقدند که ترکیب طبقات مختلف در محلات سبب تقویت روابط اجتماعی - انسانی و کاهش محدودیت هایی میان افراد ساکن شهرهاست. حتی این طرز تلقی در خصوص گروه های قومی و مذهبی گوناگون در یک محله، فکر اعمال تبعیضات نژادی و مذهبی هم چنین پیش داوری نسبت به این گروه ها را تضعیف می نماید.

از طرفی، محلات متشکل از گروه های قومی و مذهبی با طبقات مختلف نه تنها از نظر اجتماعی بلکه از جهت فرهنگ پذیری و انتقال فرهنگی نیز مهم می نماید. به عبارتی احتمالاً پدیده اجتماع محله ای و ترکیب اجتماعی موجود در آن که پاره ای از برنامه ریزان شهری بدان معتقدند، از زندگی روستایی متأثر شده است که غنی و فقیر می توانند در نهایت آرامش در مجاورت یکدیگر به زندگی پراحساس ادامه دهند.

وجود داشته است. دین مفهومی است که می توان برای آن ابعاد مختلفی قایل شد. برخی دانشمندان علوم اجتماعی دینداری یا وابستگی به مذهب را دارای حداقل دو بعد (اجرای قوانین مذهبی) و (اعتقادات مذهبی) دانسته اند. اجرای فرایضی نظیر نماز، روزه، انجام مناسک گوناگون مذهبی در مساجد از طریق مشاهدات علمی آشکار می گردد. اعتقادات مذهبی نیز از طریق پاسخ گویی به سؤالات عقیدتی مکشوف خواهد شد.(1)

مناسک مذهبی و دینی، ناظر بر نیازهای اجتماعی ریشه دار انسانی است و دین واقعیتی اجتماعی است. وقتی شخصی به دین عمل می کند یا در اماکن مذهبی چون مسجد حضور می یابد، در واقع حس همبستگی و خوداتکایی به گروه و حس بودن در جامعه را نشان می دهد. دین، زبان مشترک اخلاقی جامعه و امری است که در تثبیت اوضاع نقشی به سزا دارد. دورکیم معتقد است که در جامعه برای بقاء باید عاملی در درون فرد فرد آحاد جامعه حضور داشته باشد و این عامل مذهب و دین است که در درون افراد احساس اخلاقی نسبت به مصالح اجتماعی را پدید می آورد، بنابراین مکانیسمی است که سازمان اجتماعی را حفظ نموده و یک نیاز اجتماعی محسوب می گردد.(2)

به عبارت دیگر، مسجد به افراد جامعه به ویژه افراد ساکن در محلات یادآوری می کند که مسلمان اند و باید هویت و وحدت اسلامی را حفظ کنند.

مساجد از اهمیت بسیاری در دین اسلام و نزد مسلمانان برخوردارند و این نه تنها برای آن است که مساجد، محلی برای ادای فریضه نماز، استماع خطبه های دینی و تشکیل کلاس های آموزش دینی است، بلکه به عنوان مکانی برای تجمعات اجتماعی و همیاری مسلمانان در مناطق، محلات، شهرها به ویژه برپایی مراسم اعیاد مذهبی و جشن هایی به این مناسبت و گرد هم آوری مسلمانان گرد کانون اجتماعی واحد، مطرح است. از این رو، مساجد با برگزاری جشن های ویژه و اعیاد مذهبی، فرصت های مناسب و مقتضی برای برادران و خواهران دینی جهت آشنایی و تبادل نظر با یکدیگر را فراهم می آورند که در نتیجه این چنین برخوردهایی، احساس مذهبی و مسلمانی افراد تقویت شده و به غنای هرچه بیشتر گرد هم آیی مسلمانان در قالب اجتماعات محلی و محله ای منجر می گردد. در طول تاریخ تمدن اسلامی، مسجد و شهر همواره در یک رابطه کل نگرانه، متضمن حیات یکدیگر بوده اند. رابطه متقابل، زنده و پویای میان مسجد و شهر در تاریخ تمدن اسلامی برقرار است. مسجد همواره جزء لاینفک شهرها و محلات مسلمان نشین و بیش از آن، عنصر تشکیل دهنده و هدایت کننده تغییرات و توسعه شهری و مبانی تمایز شهر از روستا به شمار می رفته است. دین اسلام با سرعتی سرسام آور، جغرافیای سیاسی دنیای باستان را متحول ساخته و شهرنشین و بیابان گرد را در قالب امت واحد گرد می آورد که با پیوندی معنوی و فرهنگی، تمدنی بس گسترده را بر پا داشته است؛ تمدنی که به سرعت بر آثار باقی مانده شهرهای باستانی رشد نموده و شهرهای با هویت و ویژگی های خاص خود را پدید می آورد. به طور کلی می توان گفت که نقش مساجد در این هویت بخشی، نقش محوری بوده است. استعاره (بیت الاسلام) برای شهر، اشاره ای نمادین به تقدس و حرمت شهر از دیدگاه اسلامی دارد، هم چنان که مکه (دارالامان) است. باوری دیرین در تمامی بینش های توحیدی به ویژه در دین مبین اسلام، شهر را به گونه ای نمادین محل و عامل ارتباط بشر با جهان هستی و کیهان می داند؛ جایی که انسان تعادل خویش را میان جسم، روح، زمین و آسمان در آن کسب می کند. از این رو، شهرهای باستانی با الگوهای نمادین برگرفته از هندسه مقدس بیانگر نظم جهان هستی، پی افکنده می شوند. در حقیقت می توان گفت

ص: 321

که هر شهری محوری است از تجمع ارزش هایی که تمدنی را می سازند و در نتیجه تصویر جهان را (براساس یک جهان بینی) به وجود می آورند. تصویر جهان در شهرهای اسلامی براساس پیوند زندگی مادی و معنوی، به رابطه جدا نشدنی اقتصاد، سیاست و مذهب اشاره دارد و براین اساس هویت ویژه و متماز خود را می سازد.(1)

محلی به شمار می آیند. مساجد، نقش مهمی را در تشکل مسلمانان ایفا می نمایند. مساجد همواره و در هر عصر و زمانی می توانند چنین نقشی را ایفا نموده و محور و مرکز مناسبی برای تشکل و هماهنگی مسلمانان باشند. مؤمنان حق جو، همه روزه برای تحکیم میثاق بندگی و پرستش در مساجد حضور می یابند.

از این رو مسجد به طور طبیعی و بی آن که به امکانات ویژه ای نیاز داشته باشد زمینه پی ریزی و ایجاد تشکیلات طبیعی و سالم را فراهم می آوزد. تشکلی که در پرتو مسجد پدید می آید از بسیاری از آفت ها و مخاطرات که اغلب گریبان گیر احزاب و گروه های سیاسی می گردد، دور می ماند. چنین تشکلی در دیدگاه همگان قرار داشته و برای عضویت در آن، محدودیت هایی که معمولاً از باورهای خود مدارانه ریشه می گیرد، وجود ندارد چرا که هر مسلمان مؤمنی می تواند در این تشکل شرکت جوید. حضور افراد گوناگون از اقشار مختلف جامعه در مساجد به ویژه مساجد محله ای سبب می گردد تا این تشکل ریشه دار بوده و با بخش های مختلف جامعه و طبقات گوناگون اجتماعی پیوند داشته باشد. نقش تعاونی و اجتماعی مساجد در ایران به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار فعال بوده است. فعالیت صندوق های قرض الحسنه، جمعیت های خدمت و رسیدگی به مستمندان و بیماران، جمعیت های حمایت از معلولین، گروه های تهیه و تدارک جهیزیه، صندوق های کمک به امر ازدواج و درمانگاه های ویژه بیماران سرپایی در مساجد، همه و همه نشان از اعتبار و میزان اهمیت کارکرد اجتماعی مساجد به ویژه در سطح محله ای دارد. مساجد همچنین در رشد و توسعه زندگی مردم حتی در وضعیت کمبود منابع نقشی داشته و همواره به عنوان ناظر بر روند انجام امور مطلوب اجتماعی و مردمی فعالیت داشته اند. در این راستا، مساجد با انگیزه سازی در مردم به رشد روحیه خودیاری و انجام امور داوطلبانه در سطح محله ای کمک به سزایی نموده اند. امروزه با وجود گسترش شهرنشینی وافزایش جمعیت شهرها و هرچه صنعتی تر شدن مراکز و محلات شهری و کم رنگ تر شدن ارتباطات اجتماعی به ویژه در سطح محله ای، نفوذ اجتماعی مساجد به عنوان مهم ترین کارکرد مسجد از اهمیت به سزایی برخوردار گردیده است. مساجد به واسطه برخورداری از چنین کارکردی با دیگر عبادتگاه های مذهب رسمی قابل قیاس نیستند. از این رو، امروزه کلیسا از حق دخالت در امور اجتماعی جوامع حتی در سطح

ص: 323

محله ای و منطقه ای برخوردار نیست. از این رو، مسیحیان در هفته یک روز به کلیسا رفته و به عبادت خدا می پردازند اما با خروج از آن مکان، رابطه مسیحیت و کلیسا با دنیای اجتماعی و افراد پیرامون آن قطع می شود. این در حالی است که در دین اسلام، نخستین سنگ بنای جامعه اسلامی با احداث مسجد بنیان نهاده شد و با توجه به مسایل اجتماعی مسلمانان قرین شد.

می گرفتند. توسعه شبکه های تلویزیونی، افزایش میزان سواد، حمل و نقل شهری و جابجایی افراد در فضای شهری را سرعت بخشیده و سابقه ده ها سال اقامت خانواده ها در محلات معین متزلزل ساخت. از سویی، زمانی که اتومبیل وارد خانواده های شهری شد، محلات نوساز و جدیدی به روی صاحبان اتومبیل گشوده شد. معیارهای محله نشینی که قبلاً بر پایه مذهبی، قومی - قبیله ای و شغلی استوار بود، شکسته شد. در گذشته، همسایگان را سوپر مارکت های کوچک و بزرگ با انواع تولیدات و مواد غذایی در اغلب ساعات شبانه روز انجام می دهند. سابقا که همسایگان با برقراری تماس های دوستانه نزدیک از اخبار مهم محله، شهری و جهانی با خبر می شدند، امروزه این مهم را رادیو و تلویزیون ها، روزنامه ها و رسانه های خارجی به میان خانواده ها می برند.

گسترش تماس با تلفن شهری با دیگر شهرها و روستاها و افراد خانواده، مشکلات فاصله را از میان برده و افراد و خانواده ها را به گوشه های مختلف شهری کشانیده است. پر واضح است که تمامی این عوامل در کاهش ارزش های محله ای بسیار مؤثر افتاده است.(1)

ص: 325

ص: 326

پیشگیری از بروز و گسترش جرایم و آسیب های اجتماعی و به طور کلی نقش دین در کاهش آسیب پذیری اجتماعی و ارتقای سطح ارزش های اخلاقی و انسانی و بالا رفتن ضریب امنیت و مشارکت های مردمی و مسئولیت های اجتماعی در جهت کاهش مفاسد اجتماعی و اخلاقی در

سطوح محله ای و شهری و توجه به نقش امنیتی مسجد در شناخت مناطق و محلات فقرآلود و برقراری عدالت اجتماعی در میان اقشار مختلف جامعه در راستای افزایش هرچه بیشتر امنیت اجتماعی محله های شهری است.

این مقاله، با اشاره به اصل ابشار و انذار (تأیید اعمال منطقی مطابق با دستورات الهی و رد و انکار اعمال غیرمنطقی)، به نقش تربیتی و امنیتی مساجد محله ای به عنوان خرده نظام های ارگانیستی و اجتماعی در از میان بردن احساس سرخوردگی اجتماعی افراد و کنترل کنش های نابهنجار در محلات شهری می پردازند.

مطالعه حاضر، پژوهشی توصیفی (Descriptive) است که در آن علاوه بر مطالعه اسناد و مدارک و منابع کتابخانه ای از شیوه مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه بهره گیری شده است.

واژگان کلیدی: امنیت اجتماعی - آسیب اجتماعی - خرده نظام ارگانیستی - سرخوردگی اجتماعی - عدالت اجتماعی - مفاسد اجتماعی.

تجمع و همبستگی جمعی است و انسان ها با حضور گروهی خود در آن به همبستگی رفتارهای جمعی می اندیشند، بلکه به طور مکانی و موقعیتی و با عنایت به نگاه خاص فردی که در آن مکان حضور می یابد، خود به خود فرد را به درون خود ارجاع داده و آن چه را که در جمع از طرح آن پرهیز می نمود، در حالت انفرادی به طرح آن می پردازد. گفتنی است که طرح موضوعات و مسایل رفتاری و فکری بیشتر حالت اصلاح کنندگی، ترمیمی و کنترلی دارد. براین اساس می توان پذیرفت که هم حضور جمعی و هم حضور فردی در مساجد می تواند رفتارهای مطلوب فردی و جمعی را در فرد برانگیزاند و این در حالی است که سایر اماکن ممکن است تنها یکی از این حالات تأثیری را بر جای گذارند.

به عنوان مثال حضور در مدرسه، ماهیتا و به لحاظ موقعیتی که دارد، حضوری جمعی است و اثرات احتمالی آن تنها با حضور جمع معنادار می گردد. به عبارت کلی، مدرسه جایی نیست که افراد بخواهند به طور انفرادی در آن جا حاضر شده و به فعالیت بپردازند. بدین ترتیب برای مساجد نیز می توان نقشی دوگانه قایل شد. نقش نخست، کمک به اصلاح و انجام رفتارهای جمعی افراد است؛ چرا که افرادی که در مساجد گرد هم می آیند، از طریق دین و آیین ها و مناسک جمعی به یکدیگر متصل می گردند و این از آن روی است که عقاید مذهبی درونی بوده و نیاز به آیین ها و شرکت در مناسک را در پی دارد. افراد با حضور در این مراسم و انجام فعالیت های عبادی، هویت جمعی خود را سامان می بخشند. اگر چنانچه به رابطه میان دین و مذهب و ماهیت روابط و نهادهای اجتماعی توجه کنیم، در این صورت کارکرد اصلی دین (تنظیم نیازها و کنش های انسانی از طریق جلب اعتماد به امور مقدس و اتصال افراد از طریق آیین ها و مناسک جمعی به گروه) خواهد بود. به هر حال مساجد می توانند به ایجاد و تقویت رفتارهای مقبول کمک کنند. رفتارهایی که ممکن است انجام آن در جامعه معمول باشد، ممکن است در مسجد پسندیده و مقبول نباشد. از این رو، کارکرد مهم مساجد، ایجاد تمایز میان رفتارهای بطن جامعه با رفتارهای داخل مسجد است.

به عبارت دیگر، برای ظهور و تجلی برخی رفتارها، لاجرم به موقعیتی مکانی به نام مسجد نیاز است.(1)

ص: 229

اصول راهنمایی جهت تحقق امنیت اجتماعی به شرح ذیل مد نظر می باشند:

1 - تأکید بر سلامت و سلامت محوری جامعه و ارتقای مستمر کیفیت زندگی آحاد جامعه.

2 - تأکید بر ارایه خدامت امنیتی علاوه بر ارایه خدمات حمایتی.

3 - محور قرار دادن آسیب های اجتماعی و جرایم در مقابل افراد آسیب دیده و پیش گیری از بروز آنها.

4 - بهبود و شناخت علمی و سیستماتیک آسیب اجتماعی و انجام برنامه های اجرایی پیش گیرانه در این خصوص.

5 - تأکید بر تسهیل شرایط مشارکت و رقابت مردم با نهادهای مرکزی نظیر مساجد و تکایا در برنامه های امنیتی به ویژه امنیت محله ای.

می نمایند. با راه اندازی چنین هسته های اجتماعی در محلات و اماکن عمومی، آسیب های اجتماعی هر محله شناسایی و تحرکات مجرمین و بزهکاران اجتماعی محلات زیر ذره بین اعضای مردمی ستاد قرار می گیرد. در اغلب کشورهای پیشرفته، امور امنیتی و حفاظت اجتماعی، به تشکل های مردمی و یا بخش های خصوصی نظیر کارآگاهان غیررسمی واگذار می گردد. به عبارتی، این چنین تفکری از سال ها پیش در جوامع توسعه یافته در حال اجراست. امروزه حفاظت از محیط زیست با تخریب کنندگان طبیعت و محیط زیست به مقابله می پردازد، حفاظت اجتماعی نیز نقش مبارزه با بزهکاران و خاطیان اجتماعی را برعهده داشته و از آلوده شدن جامعه به جرم و بزه و ناامنی جلوگیری می کند. در کشورهای اسلامی من جمله ایران، هسته های ستاد حفاظت اجتماعی در مساجد و یا کتابخانه های محله ای تشکیل می یابد. با تشکیل ستاد حفاظت اجتماعی در مساجد محلات، حقوق و آزادی های شهروندان تضمین شده و با جلوگیری از تعرض های نابجا به زنان، دختران، پسران و جوانان، امنیت گروه های سنی

و جنسی مختلف تأمین می گردد.

اجتماعی، به انجام سرمایه گذاری های کلانی در این بخش مبادرت نموده اند. مسجد محلی است که مشکلات اجتماعی با امید و وحدت در آن مطرح شده و ارضای نیازهای جسمی و روحی در سطوح تصمیم گیری با نیت خیر در آن منعقد می گردد. در مساجد می توان شاهد بازگشت تمامی طبقات و اقشار مختلف جامعه بود. کدورت طبیعی افراد جامعه در آب زلال مساجد شستشو شده و حب و بغض های بیهوده و مظاهر دنیوی به فراموشی سپرده می شوند، اگر مسجد نقش آفرینی خود در تهذیب روح اجتماع را به درستی انجام ندهد، شدت مشکلات و اضطراب های تمدن به ظاهر ماشینی، جامعه را درهم ریخته و انحرافات و آسیب های بسیار اجتماعی در جامعه بروز می نماید؛ از این رو، مساجد با برخورداری از کارکرد امنیتی خود، نقش به سزایی در مهار و از میان بردن آسیب های اجتماعی به ویژه در سطح محله ای ایفا نموده و بدین ترتیب موجبات برقراری امنیت در محله ها و شهرها را فراهم می آورند. با حضور در مساجد به عنوان مراکز عبادی اسلام، در اصل ظهور یک واکنش و رفتار و نه لزوما در کیفیت آن است. نقش امنیتی مساجد، نقش تکمیلی و تربیتی در جهت ایجاد و تقویت رفتارهای مطلوب و نه صرفا نقش تثبیت رفتارهایی است که در مساجد رخ می دهند.(1) مساجد، حافظ و پاسدار جهان اسلام اند. در جهان اسلام بسیار اندک اند شهرهایی که از دیوارهایی بلند و مستحکم همچون سایر شهرهای جهان برخوردار باشند. در جهان دژهای استواری برپاست که ضخامت و درازای برخی از آن ها به به دیوار معروف چین می رسد، و برج هایی بلند و مستحکم همچون برج های مستقر در شهرهای اروپایی وجود دارند. این در حالی است که در جهان اسلام، تعداد دژها و دیوارها بسیار اندک است، زیرا در تمامی شهرها و محلات اسلامی، مساجد به عنوان دژهای اسلام و مراکز مدافع امنیت اجتماعی و ایمان قدرت برتر آن به شمار می آید. در گذشته امت های مسلمان تنها به فضل دین اسلام و وجود مساجد متعدد از فتنه های کوبنده و ویرانگر و آسیب های اجتماعی در امان مانده اند. به جرأت می توان اذعان داشت، همان گونه که آیین مسیحیت به همت پیروان خود زنده ماند، جهان اسلام و امت مسلمان نیز به فضل وجود مساجد پایدار و زنده ماندند.

ص: 333

اجتماعی بوده و تنش های اجتماعی، از ناتوانی خرده نظام های اجتماعی در ایفای کارکردهای ساختی آنها حکایت دارد، از این رو اگر چنانچه خرده نظام های اقتصادی و سیاسی جامعه ای نتوانند پول، قدرت، نفوذ و تعهد ایجاد کرده و یا خرده نظام های ارگانیستی شخصیتی، اجتماعی و رفتاری، از تولید نقش به تعلق، هنجار و ارزش باز مانند، بر این سیاق، بروز بحران ها و تنش های اجتماعی حتمی است. در اینجاست که نقش تربیتی و امنیتی کانون های عبادتی اسلام (مساجد) محله ای به عنوان خرده نظام های ارگانیستی و اجتماعی در از میان بردن احساس سرخوردگی اجتماعی و برقراری ارتباطات گروهی، فرد یا افراد جامعه (به ویژه در سطح محله ای) را وا می دارد تا به کنترل کنش های نابهنجار خود پرداخته و با رعایت نظم اجتماعی، از ارضای تمایلات خویش که برخلاف مصالح اجتماعی آنان است، پرهیز نمایند. نقش امنیتی مساجد با نقش تربیتی این مراکز در ارتباط متقابل اند. منظور از نقش تربیتی مساجد، نقشی است که این نهادهای مقدس در زمینه های روحی ایفا می نمایند. آن گاه که مؤمن به مسجد وارد می شود، در فضای آکنده از قداست و طهارت، کانونی ساده و عاری از پیرایه های مادی اما انباشته از جلوه های معنوی و الهی، قرار می گیرد. با آن که گناه در همه جا نکوهیده و زشت است، اما در مسجد قباحتی دو چندان دارد؛ از این رو، مؤمن باید تلاش و کوشش بیشتری در جهت آلوده نشدن به گناه، به زبان نیاوردن سخنان ظالمانه، تجاوز نکردن به حقوق دیگران، عدم ارتکاب به جرایم و آسیب های اجتماعی در چنین اماکن مقدسی انجام دهد. در حقیقت مراقبت بر به کار بستن چنین اموری، خود نوعی تمرین انجام کارهای خیر و دوری از بدی ها و برقراری امنیت در اجتماع است. از این رو، حضور در مسجد، تمرین توجه به خداست. آزمون مبارزه با نفس و ترک گناهان و فعالیت های خلاف (جرایم) است. به واسطه برخورداری مساجد از روحیه گروهی، آثار سازنده و تربیتی حضور در مساجد، به تدریج به دیگر اعمال فرد و عملکرد سایر افراد نیز سرایت می کند. در مکتب تربیتی اسلام، انزواطلبی و جمع گریزی به عنوان یک بیماری روحی شناخته شده و در مقابل اجتماعی بودن و جمع گرایی - در حد معقول آن - نشانه سلامت روح و روان آدمی و تعادل فکری وی به شمار می آید. افزون برآن چه گذشت، مساجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و نارسایی های اجتماعی می باشند. به طور طبیعی حضور در چنین اماکنی، روح تعهد و دردمندی را در فرد و افراد می دمد.

ص: 235

پرورش این خوی پسندیده در اشخاص خود نوعی مبارزه با روحیه بی تعهدی و بی تفاوتی است؛ یعنی روحیه ای که هرگاه در افراد جامعه به ویژه نسل جوان پیدا شود، آسیب های اساسی بر پیکره آن جامعه وارد می گردد.

فرهنگ دینی مسجد و کاربرد آن در سیاست گذاری های محیطی به ویژه در سطح محله ای تأکید داشته و به اهمیت و نقش آن در کنترل و حل بحران ها و آسیب های زیست محیطی از طریق تبیین رابطه انسان و محیط زیست در جهت باز آفرینی نقش شهروندان در حفاظت از محیط زیست می پردازد.

همچنین به توسعه پایدار در فرهنگ اسلامی و تفسیر آن اشاره ای خواهد داشت. مطالعه حاضر، پژوهشی توصیفی - استنباطی (Descriptive - Referential) است که در آن از مطالعه اسناد و مدارک و منابع کتابخانه ای بهره گیری شده است.

واژگان کلیدی: توسعه پایدار - انسان مدرن - انسان محوری - حفاظت محیطی - محیط زیست محله ای.

این بیماری دیر زمانی است انسانی که برای بدست آوردن زمین از آسمان روی گردانده و به جای آسمان به زمین اصالت داد و اکنون زمین را نیز به دلیل نداشتن آسمان از دست می دهد را به ستوه آورده است. انسان معاصر انسانی است که قانون گذاری می کند، ارزش تعیین می کند، به هیچ قدرتی خارج از خود اتکاء ندارد و به عبارتی کلی تر مرکز هستی است. پایه های اصلی چنین دیدگاهی در افکار بسیاری از صاحب نظران در طول تاریخ مشاهده شده است. به عنوان مثال فیثاغورث در این باره می گوید: «انسان میزان تمامی چیزهاست». با این حال انسان محوری با تأکید بر ابعاد مادی آن در دوره نوزایی (رنسانس) نضج گرفت. در اوج این دیدگاه عوامل مهمی دخیل بوده اند که در ذیل به مهم ترین آنها اشاره ای خواهیم داشت.

نظریات گوناگون علمی متکی بر حس و تجربه و از زمان فرانسیس بیکن مساوی قدرت و توانایی مبدل می گردد. تحولات علمی قرون اخیر به پیروزی چنین دیدگاهی در تمامی زمینه ها منجر گردیده است. بلند پروازی های علمی سبب می گردد که انسان به تدریج چنین ذهنیتی پیدا کند که علم را جایگزین همه چیز کرده و آن را داروی درد جامعه بشری سازد. حتی برتراند راسل، مدینه فاضله ای با نام علمی را بر این پایه بنا نهاده است.

می گردد. لوک - بنیان گذار لیبرالیسم مدرن - طبیعت را فاقد ارزش می داند و هیچ ارزشی برای زمین نمی گذارد، مگر آن که توسط انسان مورد بهره برداری قرار گیرد و حتی پس از توسعه، هم چنان کارگر را به عنوان ارزش اصلی معرفی می نماید.

مارکس نیز که هستی را چیزی جز ماده بی شعور نمی داند به ابزار تولیدی بها می دهد و از این روی طبیعت را فاقد ارزش ذاتی می داند.

ملل متحد از توسعه پایدار نیز تأکید بر سیاستی بود که در نتیجه اعمال آن منافع مثبت حاصل از مصرف منابع طبیعی بتواند برای زمان های قابل پیش بینی در آینده تداوم داشته باشد. همچنین در مورد محیط و توسعه، اقدامات لازم برای هماهنگی میان تعداد جمعیت جهان و نیازهای آنان با منابع محدود زمین تا اواسط قرن بیست و یکم تعیین شد تا به عنوان دستور کار سازمان ملل و سایر سازمان های بین المللی و ملی به مورد اجرا گذارده شود این چنین دیدگاه هایی سبب شد تا در گزارش صلح و غذا طی سال 1994، از بشر به عنوان خلاق ترین، تولید کننده ترین و گران بهاترین منبع نام برده شود. در چنین وضعیتی که انسان در مرکز سیاست های محیطی قرار گرفته و انسان مداری پایه استراتژی های حفاظت محیطی می گردد. در این میان به خصوص اقتصاددانان تنها به نقش محیط و اکولوژی در مدیریت سیستم های اقتصادی پرداخته و هرگونه تزاحم وارد آمده بر اکوسیستم را از آن جهت نامطلوب می دانند که در آینده بر سیستم های حمایتی ضامن پایداری اقتصادی خدشه وارد می سازد. انسان گرایی، بشر را به موجودی کاملاً مادی و زمینی مبدل می سازد. از این رو هیچ مسئولیتی در قبال طبیعت ندارد و محیط زیست ابزاری بیش نبوده و ارزش آن نیز براین اساس استوار می گردد. توجیهاتی که برای این امر ارایه می گردد متفاوت است که از آن جمله می توان به تأکید بر حقوق نسل های آتی، مباحث مربوط به تهدید سلامتی ساکنین کره زمین، بهره گیری از منطق اقتصادی در جهت حفاظت محیط و بهره گیری از توجیهات مذهبی که در این جا به لحاظ موضوع مقاله تنها به آن پرداخته خواهد شد، اشاره نمود.

زیرا نفوذ دوباره معنویت و نیروی فیزیکی و ذهنی قوی ای را ایجاد می نماید. همچنین در بیانیه سال 1983 کنفرانس پارک ها و نیز در اجلاس زمین (طی سال 1992)، به این نقش اشاره شده است. انجمن جهانی مدیریت و حفاظت و توسعه پایدار مناطق جنگلی، حفاظت و توسعه پایدار جنگل ها را حفاظت اکولوژیکی تمامی جنگل های ملی که ارزش های منحصر به فردی به عنوان مظاهر معنویت و مذهب دارند، قلمداد می کند. در بخشی از دستورالعمل نیز همین موضوع به طریق دیگری عنوان گردیده است؛ یعنی تعهد برای «حفاظت از کثرت بیولوژیکی» نیاز به شناخت مفاهیم مذهبی مشترک در کشورهای مختلف برای نیل به نقطه نظرات قابل استفاده دارد. در دومین موردی که مذهب، سیاست های محیطی را تحت تأثیر قرار می دهد موضوع به گونه ای غیر مستقیم است. به عنوان مثال به طور دوره ای، از اطلاعات مربوط به مذاهب مختلف جهان بهره مند می شود. در سال 1990 نیز در کنفرانس بین المللی مسکو در ارتباط با محیط زیست بیان شده است که نیاز به یک پایه جدید معنوی و اخلاقی که همانا مراکز مذهبی من جمله مساجد است وجود دارد. سومین مورد نیاز به طور غیرمستقیم از طریق حفظ فرهنگ بومی و آزادی های مذهبی به حفاظت از مراکز مذهبی و در رأس آن مساجد اشاره دارد تا به دلیل تأکید مذاهب بر دنیای طبیعی امکان حفاظت از محیط نیز ایجاد گردد. به طور کلی مفاهیم و معانی ماوراءالطبیعه نسبت به طبیعت مورد توجه بوده است.

در حقیقت نقش مذهب و کانون های مذهبی به ویژه مساجد در بلاد مسلمین، در حفاظت از محیط، ریشه تاریخی داشته و در بسیاری از ادیان به ویژه دین مبین اسلام، شناخت طبیعت وسیله ای برای شناخت خداوند بوده است. بدین لحاظ برخی از جنبش های محیطی کنونی ادغامی از مسایل مذهبی را در بحث های محیطی ضروری قلمداد نموده و براین باورند که بحران های زیست محیطی بدون برخورداری از پایه ای دینی و بدون توجه به کارکرد راهبردی مراکز مذهبی من جمله مساجد قابل حل نمی باشند. در عین حال برخی دیگر من جمله لین وایت براین باورند که بحران های اکولوژیک ریشه مذهبی داشته و عمده ادیان به ویژه یهودیت، مسیحیت و اسلام نه تنها بر دوگانگی انسان و طبیعت توسط انسان تأکید دارند. به منظور روشن تر شدن ارتباط انسان و طبیعت در اسلام در ادامه این نوشتار نگرش اسلام نسبت به محیط زیست مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

ص: 345

یافتن جایگاه اصلی خویشتن در جهان مدرن امروزی هستند به عنوان مثال علوم نیوتنی و نگرش جزء گرایانه که سالیان درازی بر تفکرات و فلسفه سایر شقوق علوم انسانی حکم فرمایی می نمود، در حال سپردن جایگاه و مقام خویشتن به تفکر کل نگرایانه است. این پدیده در نهایت

اثر مطلوبی بر نحوه نگرش تنظیم روابط و فعالیت های انسانی خواهد داشت.

بیهودگی را سرلوحه خود قرار داده و به شدت از اسراف و تبذیر تنها به استفاده بیش از حد نیاز و تباه کردن محیط زیست منحصر نمی گردد؛ بلکه عدم استفاده صحیح و بهینه از منابع و مواد اولیه نیز می تواند نوعی اسراف تلقی گردد و حتی بالاتر از آن در صورت نبود روند تکاملی در مصرف مواد می توان صحبت از اسراف را به میان آورد.

منابع و محیط زیست (آن گونه که طبق تعاریف توسعه پایدار توصیه می گردد) کافی نیست و همان رویه کمال جویی یا تداوم کمال، ملاک عمل و معیار ارایه توسعه پایدرا در فرهنگ اسلامی خواهد بود.

زندگی و فعالیت شهروندان ضمن آن که وسیع ترین تأثیر و تغییرات بر محیط را به نمایش می گذارند، مهم ترین مصرف کننده منابع طبیعی بوده و بیشترین فضولات و آلودگی را تولید می کنند. همچنین بزرگترین قربانیان توسعه لجام گسیخته صنعت بر حیات شهروندان و طبیعت و محیط زیست می باشند. شهرها و محلات شهری مهم ترین مکان هایی هستند که بایستی به انحاء مختلف به موضوع حرکت به سوی توسعه پایدار بها دهند. یکی از مهم ترین قلمروهایی که در صورت توجه به آن، نقشی بسیار ارزنده در دگرگونی شرایط حیات شهرها و محلات به سمت حل مشکلات محیطی موجود و ارتقای کیفی محیط دارد قلمرو مدیریت شهری و محله ای است. این قلمرو با عناصر مهمی چون شهروندان، طبیعت، منابع طبیعی، روشهای بهره برداری از منابع و اثرات منفی ناشی از این عوامل بر زندگی شهری و محله ای نیاز به اصلاح تلقی جامعه و مدیران شهری نسبت به عناصر و اعضای متشکله محیط شهری و معرفی و بسط آرای مربوط به توسعه پایدار به عنوان مبانی نظری و پایه های اصول شکل دهنده مدیریت دارد. در این جا تنها به برخی موضوعات که می تواند مورد توجه مدیریت شهری و محله ای به منظور حرکت به سوی توسعه پایدار قرار گیرد، اشاره می گردد:

دین اسلامی یاد شده و می گردد از این رو می توان به نقش مهم این مراکز در قانون گرایی شهروندان در حفاظت از محیط شهری و محله ای تأکید و توجه نمود.

و پرداخت نمودن احتیاجات مالی و اقتصادی مردم شهرها و محلات و انگیزه سازی و رشد و روحیه خودیاری در مردم در انجام امور داوطلبانه اقتصادی در سطح محله ای با توجه به کارکردهای چندگانه مساجد در اقتصاد محله است. براساس نتایج حاصله از مقاله حاضر می توان اذعان نمود که با مدیریت خلاق و کارآمد، برخورداری از اطلاعات دقیق و صحیح، جلب مشارکت های مردمی و مادی و معنوی) فرهنگ سازی دینی متناسب با فرهنگ اسلامی، رفع تبعیض و جلوگیری از فساد اقتصادی، توجه ویژه به منابع ملی و نه گروهی و پرهیز از انحصارطلبی و... می توان زمینه توسعه پایدار اقتصادی در سطوح شهری و محله ای و ارتقای بهره وری در تمامی زمینه ها را فراهم ساخت. مطالعه حاضر پژوهشی توصیفی (Descriptive) است که در آن علاوه بر مطالعه اسناد و مدارک و منابع کتابخانه ای از شیوه مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه بهره گیری شده است.

واژگان کلیدی: سرمایه سالاری - جامعه مدنی - بهره وری و توسعه اقتصادی - مدیریت مشارکتی.

از این رو، از دیدگاه علی علیه السلام مساجد به عنوان کانون های عبادی و انسان ساز و یا به قولی کارخانه های انسان سازی در توسعه انسانی و بالا بردن شأن و مرتبه انسان، از اهمیت به سزایی برخوردار می باشند.

معاملات اقتصادی در مساجد باطل و بی اثر خوانده شده و انجام معاملات اقتصادی اعم از خرید و فروش کالا و... مکروه قلمداد شده است. کارکرد اقتصادی مساجد به صورت غیرمستقیم بوده و عمدتا از طریق موعظه و نصیحت و نیز بیان احکام خرید و فروش و انجام فعالیت های اقتصادی صورت می گیرد. نقش اساسی مساجد در حوزه اقتصاد، تأکید فراوان بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و فعالیت های اقتصادی تنها با هدف رضایت خداوند و رفع حوایج و نیاز مسلمانان و نه در نظر گرفتن انگیزه های مادی و سودجویانه است که چنین نقشی خود زمینه هایی جهت ایجاد رقابت سالم و تأثیر مثبت در روند معاملات و فعالیت های اقتصادی را به همراه دارد.

مدینه فاضله، بهشت خوشبختی، جامعه آرمانی، شهر لامکان، ایمن سرا، خرم سرا، خوش آباد، آرمان شهر و...) آورده اند.(1)

تنوع معانی در رشته های مختلف نشان می دهد که مدینه فاضله ای به نام توسعه، دغدغه بسیاری از متفکران بوده است. دین اسلام نیز به عنوان آخرین دین الهی، دارنده آخرین کتاب به واسطه خاتم الانبیا، بعید است که در این زمینه سکوت کرده و سخنی برای گفتن نداشته باشد. در کتاب و سنت به صراحت به معنای امروزی توسعه اشاره ای نشده است اما در چند مورد از این ریشه استفاده شده است که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

«وسع اللّه علیهم فی الرزق».(2)

«وسع اللّه معیشته».(3)

«وسع اللّه علی رزقی».(4)

هدف این نوشتار، بررسی عوامل معنوی و به طور کلی نقش دین اسلام و مساجد در فرآیند توسعه و رفاه اقتصادی است. در ادبیات رایج اقتصاد، عمدتا بر عوامل مادی تأکید می گردد؛ البته در نظرات برخی از دانشمندان، از واژه توسعه، به عوامل غیر مادی نیز قلمداد گردیده است؛ به عنوان مثال پیتر بائر می نویسد:

ترقی و پیشرفت مادی بیش از آنکه به منابع فیزیکی مربوط باشد به ویژگی های فردی، نهادها و رسوم اجتماعی وابسته است.(5)

آلفرد مارشال یکی از اقتصاد دانان به نام در این خصوص چنین اظهار می دارد:

طی سال های 1934 - 1933 بر آن شدم تا زندگی حرفه ای خود را به ارائه پاسخ، به دو سؤال ذیل محدود کنم:

1 - چگونه از نظریه اقتصادی جهت روشن ساختن تاریخ اقتصاد می توان بهره جست؟

ص: 359

2 - چگونه عوامل اقتصادی با نیروهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی درهم آمیخته می گردد؟

از این نوع اظهار نظرات در متون اقتصادی به وفور یافت می شود و این در حالی است که در خصوص نقش مذهب و خدا در توسعه بحثی به میان نیامده است. به طور کل می توان این گونه قضاوت نمود که در غرب، نقش کارکردی برای دین و مذهب، در راستای نیل به رفاه مادی مطرح نمی باشد و این در حالی است که در اقتصاد اسلامی این مبحث به کرات مطرح شده است. از جمله یکی از واژه هایی که می توان با کمک آنها، نقش کارکردی و اساسی عوامل معنوی و دینی را در رفاه مادی توضیح داد، واژه برکت در اقتصاد اسلام است.