ص: 2

فروغ مسجد (7)

مجموعه رهنمودهای مراجع تقلید٬ سخنرانی ها و مقالات برگزیده ششمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد(30 مرداد ماه 1387- 18 شعبان المعظم 1429 - 21 آگوست 2008)

ص: 3

عنوان و نام پدیدآور: ‫فروغ مسجد (7) ‫: مجموعه رهنمودهای مراجع تقلید٬ سخنرانی ها و مقالات برگزیده ششمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد(30 مرداد ماه 1387- 18 شعبان المعظم 1429 - 21 آگوست 2008)/ [برگزارکننده ] مرکز رسیدگی به امور مساجد.

مشخصات نشر:قم : ثقلین ، 1389.

مشخصات ظاهری:[710] ص.

فروست:ثقلین ؛ 63.

وضعیت فهرست نویسی:در انتظار فهرستنویسی (اطلاعات ثبت)

یادداشت:چاپ اول.

شماره کتابشناسی ملی:5357243

نشانی :

مرکز انتشارات ثقلین: قم _ خیابان انقلاب _ چهارراه سجادیه _ کوچه شماره 33 _ پلاک 13

تلفن 7734467 _ دورنویس 7732864

دفتر مرکزی مؤسسه فرهنگی ثقلین: تهران _ تهرانپارس _ بین فلکه دوم و سوم

خیابان 182 غربی _ پلاک 6 تلفن 77702312 _ دورنویس 77881452

شابک2 _ 30 _ 9960 _964 _ 978

کلیه حقوق برای ناشر محفوظ است

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

ص: 8

ص: 10

«وقتی نگاه می کنیم برای دهه چهارم _ برای این ده سالی که پیش روی ماست _ دو شاخص عمده وجود دارد که باید این دو را حتما بدست بیاوریم:

یکی پیشرفت است یکی عدالت».(1)

نکته قابل توجه رابطه پیشرفت و عدالت است که از نگاه رهبری انقلاب برجسته شده است. در تئوری های مدرن اقتصادی پیشرفت غایت و نهایت مدل های گوناگون اقتصادی است امّا در مورد عدالت معمولاً مکاتب مختلف بشری سکوت می کنند یا نسخه عقیم تحویل می دهند؛ که منجر به نابرابری های عظیم اقتصادی و پدید آمدن مفاهیم «شمال و جنوب» می شود.

امّا از منظر رهبر انقلاب که مبتنی بر آموزه های اسلامی است، پیشرفت بدون عدالت منجر به نابرابری های عظیم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و فرهنگی خواهد شد. نوآوری از منظر رهبر انقلاب از مختصاتی برخوردار است که عبارتند از:

1 . نوآوری در عرصه نظری باید اولاً بومی باشد و ثانیا در دستگاه فکری دینی قابلیت اجتهاد و تکاپو داشته باشد. لذا با لحاظ این قید انحراف گروی، بدعت گرایی و اباحه گرایی از دایره نوآوری بیرون هستند.

2 . نوآوری ساختارشکن نیست، بلکه با لحاظ قیود مطرح شده منجر به ایجاد ساختارهای پویا و پایدار خواهد بود که غایت آن تمدن اسلامی _ شیعی خواهد بود.

3 . تجربه گرایی و استفاده از مدل های خلاقیت دیگر مکاتب و کشورها امر ممدوحی است که می توان از آن استفاده کرد. البته باید توجه داشت عناصری از نوآوری و خلاقیت قابل توجه و بهره برداری است که همه جانبه نگر، فرهنگی و انسانی باشد.

نوآوری و تحول یکی از مؤلفه های قدرت در قرن بیست و یکم محسوب می شود و در جهان پرشتاب امروز هر ملتی که در مسیر حرکت خود نوآوری و تحول داشته است،

ص: 12

قادر بوده به درجه ای از رشد و شکوفایی برسد. تردیدی نیست که نوآوری مقدمه و شرط لازم برای شکوفایی است و با نگاه عمق کاوانه به تمدن های گذشته درمی یابیم که ریشه هر تمدنی بر پایه نوآوری و خلاقیت بنا شده است و اگر امروز علم و تکنولوژی و دانش روز مؤلفه قدرت قرار می گیرد به خاطر بدایع و پیچیدگی هایی است که در نوآوری خود را نشان می دهد.

رهبر معظم انقلاب، بر ضرورت نوآوری به خاطر «اجتناب ناپذیر بودن تحولات در جوامع بشری»(1)

تأکید داشتند و نتیجتا «مدیریت تحولات در کشور» را یک بایسته دانسته اند و فرمودند:

«با توقف در گذشته و نفی نوآوری نمی توان به جایی رسید... بنابراین، تنها راه صحیح باز گذاشتن راه نوآوری آزاد فکری و آزاد اندیشی و مدیریت این راه تحول آفرین است».(2) مسجد اصلی ترین کانون تشکیلاتی انقلاب اسلامی و نبض تپنده تمدن اسلامی باید در دایره نوآوری، جایگاه و نقش خود را مشخص نماید تا بتواند همچنان پیشاهنگ تحولات اجتماعی قرار گیرد.

مسجد اصلی ترین پایگاه دین و دفاع از حریم ولایت است. لذا بر مبنای رویه سال های گذشته امسال نیز با لبیک به پیام رهبر فرزانه انقلاب، هفته جهانی گرامی داشت مساجد را با تکیه و تأکید بر همین شعار آغاز نمود.

از دیگر برنامه های مرتبط با موضوع برگزاری کمیسیون های تخصصی نوآوری و شکوفایی بود. حاصل کار همایش این بود که مسجد نقش بسیار مهمی در ایجاد نوآوری و شکوفایی در ایران اسلامی دارد. مساجد مهم ترین سنگرهای نرم افزاری برای تولید علم، ایجاد روحیه خلاقیت و نوآوری و مهم ترین بستر ترویج فرهنگ شکوفایی می باشند.

ص: 13

آنچه تحت عنوان «فروغ مسجد 7» پیش روی خوانندگان محترم می باشد؛ ماحصل اجلاس هفته جهانی مساجد می باشد که در سه بخش تدوین شده است.

بخش اول شامل دو فصل است که مربوط به سخنرانی های برگزار شده در دو روز اجلاس می باشد.

بخش دوم شامل کمیسیون ها و بیانیه پایانی اجلاس است.

بخش سوم مشتمل بر چهار فصل است که مجموعه مقالات رسیده به اجلاس می باشد و در چهار محور گردآوری شده است.

امید است مجموعه حاضر مورد قبول خوانندگان محترم قرار گیرد و با نقدهای خوانندگان بزرگوار، مجموعه های بعدی از غنای بیشتری برخوردار گردد.

در پایان لازم است از محققین و دانشوران گرانقدر حجج اسلام آقایان: علی اکبر گندمکار، محمود حسین زاده خراسانی، مرتضی رستگار، ابوالفضل نجادی و هادی خسروی که زحمات ارزیابی و بازبینی، اصلاح و ویراستاری و تنظیم و تدوین مجموعه حاضر را عهده دار شدند و با شکیبایی و حوصله چینش و آرایش مجموعه فوق را تدبیر نمودند؛ صمیمانه سپاسگذاری نمایم.

دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد مجتبی فرهنگیان

ص: 14

ص: 16

مقام معظم رهبری دامت برکاته در دیدار با شرکت کنندگان داخلی و مهمانان خارجی سومین همایش بین المللی هفته گرامی داشت مساجد 1 _ مساجد یکی از امتیازات اسلام و متعلق به مردم است. جایگاه عبادت و ارتباط انسان با خدا مساجد است.

2 _ مراسم مسجد منحصر در مراسمی خاص نیست بلکه مکان توجه و ذکر و نماز و شناخت یکدیگر و محل تصمیم گیری اجتماعی و سیاسی است.

3 _ استفاده از مسجد برای دنیای اسلام فرصتی مغتنم است چون محور اجتماع مردم است.

4 _ باید کانون مساجد شوق آور و شوق آفرین باشد تا دل ها به آمدن مساجد رغبت و شوق پیدا کند.

5 _ جاذبه های مساجد عبارت اند از استفاده از ابزارهای تبلیغی، کتابخانه های مطلوب، روش های هنری برای تبلیغ مفاهیم دینی و تولید شوق به عبادت از مواردی است که لازم است در باره آن مطالعه شود.

6 _ ارتباط بین مساجد در کشورهای اسلامی بسیار پسندیده و نیکوست.

7 _ خیانتی که در آن زمان به مسجدالاقصی شد، نشان دهنده جهت گیری دنیای سلطه بر ضد مظاهر اسلامی بود.

ص: 17

8 _ جزو کارهای خوب سازمان کنفرانس اسلامی نامگذاری هفته جهانی مسجد بود و باید این دستاویز عقیدتی و سیاسی رها نگردد.

9 _ نفس مسئله عمران مساجد و پرداختن به عمران و آبادانی مسجد مهم است، اما مسئله عمران مساجد فقط عمران ظاهری نیست، بلکه عمران معنوی اهمیت بالاتری دارد.

ص: 18

ص: 20

ص: 22

تفسیر و تفصیل آیه 96 سوره مبارکه مریم علیهاالسلام دو مطلب را می خواهم در این محضر عرض کنم.

به آیه ای که خواندم اجمالاً توجه می دهم. همه افراد علاقمند مردم آنها را دوست بدارند. چه کنیم که مردم نسبت به ما علاقمند باشند. محبت چیزی است که همه خواهان آناند. حتی در روایت هست که برخی از انبیاء گفتند: «حُبّا فی قلوبِ النّاس».

مسئله تربیتی و اجتماعی این آیه مبارکه یک مسئله تربیتی و اجتماعی را مطرح می کند اگر می خواهید مردم شما را دوست بدارند برای مردم کار کنید.

«إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا».(1)

ص: 24

هر کس طالب ایمان است، تا اخلاص نداشته باشد عمل کافی نمی باشد.

«قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنی وَ فُرادی».(1)

خدا رحمت کند مرحوم سعیدی را، روزی در جلسه امام سال 38 یا 39 درس تعطیل شد و ایشان عرض کرد حاج آقا موعظه بفرمایید. ایشان آمادگی نداشتند. اصرار کرد. چون مورد علاقه ایشان بود این آیه را خواند:

«قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنی وَ فُرادی».

همین را اجمالاً شرح کرد و بحث را به آخر رساند.

1 _ ایمان «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا». در درجه اول، ایمان و کار برای خدا.

2 _ عمل صالح «وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ». عمل صالح تنها عبادت فردی نیست.

مصداق عمل صالح کارهای اجتماعی هم عمل صالح است. رسیدگی به مساجد هم عمل صالح است. مساجد را آبادکردن هم عمل صالح است. و «وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» اگر این دو چرخ در یک امر جمع شد خدا می فرماید از نظر قوانین غیبی مردم خواه ناخواه او را دوست می دارند. «سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا». و به خودش نسبت می دهد. در عین حالی که کارهای الهی در جهان کارهای مباشری است ولی در این جا به خودش نسبت می دهد. حتی مسئله مسئله مباشرت نیست.

ص: 25

جذابیت مساجد مساجد باید طوری باشد که جاذبه داشته باشد تا مردم علاقه به مسجد پیدا کنند. برادر عزیزمان حضرت آقای ابراهیمی شرح دادند بسیار کارهای ارزشمندی انجام گرفته امام جماعت باید به نوعی رفتار کند که در دل مأمومین جای پیدا بکند. مأموم امام را برای خود برادر بزرگ یا پدر فکر کند. اگر امام در بین مردم محبوبیت پیدا بکند مردم دور او را می گیرند و از او جدا نمی شوند.

«إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا».

مصداق عینی آیه چند روز قبل من مشهد بودم. بعد از سال های دراز موفق به زیارت امام شدیم. مسجد گوهرشاد را مملو از جمعیت دیدم. هر فرد ایرانی نسبت به این زن و بانو یک علاقه ای دارد. نام گوهرشاد نامی است که همراه با محبت و مودت و شادی است. در عین حالی که از قبیله ایلخانی بوده

ص: 26

اما مع الوصف همه مردمی هم که این بانو را ندیده اند (800 سال قبل این معبد را ساخته) همه دوستش دارند. چرا؟ یک مسجدی در کنار قبر امام ثامن ساخته برای زائران تا وسیله نماز فراهم آید، محبتش در دل هاست. زن باشد یا مرد باشد، 700 سال 800 سال هم بگذرد. «سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا».

پاسخ به یک شبهه مطلب دیگری که عرض کنم آن هم راجع به جمع کنونی ما در حج است. همه آقایان ائمه جمعه و جماعات که به حج می روند این آیه را از آمران معروف و ناهیان منکر می شنوند.

«وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدا».(1)

همه شان می گویند شما در مساجد در کنار یا اللّه یا حسین هم نگویید.

«وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدا».

آماده باشید تشیع را حفظ بکنید.

معانی دعوت دعوت در قرآن دو معنی دارد. یکی به معنای خواندن است. «دعا زید امرا».

«ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَن».(2)

ادعوا در اینجا به معنای خواندن است. دعوت است. فلانی آب بده، غذا بده، این یک معناست. یکی دیگر از معانی دعوت عبادت است. دعوت در قرآن به معنی عبادت زیاد به کار رفته است. آیات را ملاحظه بفرمایید. می فرماید:

ص: 27

«قُلْ إِنِّی نُهیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّه».(1)

ای تعبدون من دون اللّه . عبد به معنای عبادت است. بنابراین، این افراد بین دعی به معنی خواندن و دعی به معنی عبد فرق نمی گذارد. آیه می فرماید:

«وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدا».(2)

والا در مسجد من هم یا اللّه بگویم و هم به یک نفر بگویم فلانی برو قرآن بده من بخوانم، این که شرک است. نتیجه این که همراه خدا دیگران را عبادت نکنید.

اختلاف در تفسیر مطلب سومی که عرض می کنم. از مقام علمی آقای ابراهیمی تشکر می کنم. دو جلد کتابی که راجع به افغانستان نوشته بود نگاه کردم بهره گرفتم. ولی در آیه «فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُه»(3)

من یک نظری دیگری دارم. قرآن می فرماید:

«فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ».

اولا آن طلبه خوانده بود فی بیوتٌ گفتند چرا فی بیوت. گفت پشت سرش را ببینید. اذن اللّه ان ترفع. خدا اجازه داده که مرفوع هم بخوانید. بیت در قرآن غیر از مسجد است.

مسجد داریم، بیت هم داریم.

همان طوری که فرمودند مسجد در قرآن حدود بیست و هفت بار یا کمتر و بیشتر بیت در کنارش آمده. بیت اللّه الحرام داریم، مسجدالحرام هم داریم. بیت اللّه غیر از مسجد است. بیت حتما باید سقف داشته باشد ما را از گرما و سرما حفظ بکند در حالی که در مسجد بیت شرط نیست.

ص: 28

در مسجد مستحب است در نقاط گرمسیر سقف نداشته باشد. بنابراین ما «فی بیوت» را به همان ملحقی که فرمودند ما ملحق ایشان را متن قرار می دهیم. فی بیوت اذن اللّه یعنی بیوت انبیاء و اولیاء. مساجد را عطف می کنیم. یعنی به آن هدفی که حضرت رسیده از طریق دیگر وارد بشوید بیت بیت انبیاء و اولیاء، متن آن هم تقریبا داخل است در بیوت.

سیوطی در تفسیر خودش نقل می کند هنگامی که این آیه نازل شد «سئل رجل عن رسول اللّه ما خاضع البیوت قال بیوت الانبیاء. ثم قال ابوبکر اشیر الی بیت علی و فاطمه هل هذا منها؟ قال نعم من افاضلها». در بیت سقف لازم است.

«وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفا مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُون».(1)

بنابراین در نتیجه با حضرت ایشان موافقیم بیت، بیت انبیاء و اولیاء است. مساجد هم تعلیلاً در این آیه داخل است. این یک تفسیر، آن هم تفسیری که حضرتشان فرمودند.

ان شاءاللّه هر دو برای خدا عرض ارادت می کنیم. عرائضم تمام است. کوتاه کردم تا وقت عزیزان نگیرم. حضرت آقای ابراهیمی در میان تذکرات یک تذکری را اجمالاً فرمودند. مساجد را ما به صورت سالن نسازیم. راجع به تشیع گفتند آقا تهران آمدیم مسجد نیافتیم.

مساجد در این جا همه گنبد و بارگاه دارند. همیشه آنها مساجد را از آن طریق می شناسند.

مساجد روی تپه های بلند ساخته می شود. ان شاءاللّه منبعد سیاست مسجدسازی این باشد که هر مسجد دارای گلدسته و گنبد در یک نقطه بلند برای همگان چشمگیر باشد. آرزو برای جوانان که هیچ برای پیرانی مثل من هم عیب نیست.

والسلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.

ص: 29

ص: 30

است. 70 باب حدیث در وسائل الشیعة شیخ حر عاملی قدس سره در رابطه با عظمت و جایگاه مساجد است. و فکر می کنم بزرگان و علما با عنایتی که به قرآن و حدیث دارند به نحو مبسوطی مراجعاتی هم به آیات و روایات داشتند و باز هم خواهند داشت. درخصوص همین آیه ای که خواندم، مرحوم شیخ طوسی قدس سره می فرمایند مکانا و مرحوم علامه طباطبایی قدس سرهمی فرمایند منزلةً و قدرا که جمع هر دو سخن به این است که هم مکانا و بنائا و هم قدرا و منزلةً خداوند برای مسجد عظمتی قائل شده که برای مکان های دیگر قائل نشده و صراحت آیه هم در رابطه با مساجد است و هم بیوت ائمه علیهم السلام هم طبق روایات ما منهم. اما صراحت آیه مربوط به مساجد است و بیوت الائمه حدیثا و تاویلاً جزء این عظمت و جایگاه است. و در حدیث هم به یک حدیث اشاره می کنم و عرضم را جمع می کنم. و آن حدیث معروفی است که باز در وسائل و در مستدرک نقل شده که رسول خدا فرمودند:

ص: 32

«مَنْ أَحَبَّ اللَّهَ فَلْیُحِبَّنِی وَ مَنْ أَحَبَّنِی فَلْیُحِبَّ عِتْرَتِی إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی وَ مَنْ أَحَبَّ عِتْرَتِی فَلْیُحِبَّ الْقُرْآنَ وَ مَنْ أَحَبَّ الْقُرْآنَ فَلْیُحِبَّ الْمَسَاجِد».(1)

از نظر حدیث فکر می کنم زیباترین حدیث در رابطه با مسجد همین حدیث شریف است که:

«هر کسی خدا را دوست دارد بایستی پیامبر را دوست داشته باشد. و هر کسی پیامبر را دوست دارد باید عترت را دوست داشته باشد و هر کس عترت را دوست داشت بایستی قرآن را دوست داشته باشد و هر کس قرآن را دوست داشت بایستی مساجد را دوست داشته باشد».

این که حب مسجد در ردیف حب خدا، رسول خدا، عترت و قرآن است، دلیل براین است که نقش مسجد نقش خدا و پیامبر و عترت و قرآن است. یعنی همان نقشی که قرآن و عترت و آن بزرگواران دارند، در رابطه با مساجد هم این نقش وجود دارد.

گزارش عملکرد مرکز رسیدگی به امور مساجد من صرفا یک گزارش فشردهای را خدمت اعزه عرض می کنم که مرکز رسیدگی به امور مساجد چه کارهایی را انجام داده است.

1 _ فعالیت های عبادی اولین اقدام مرکز اقدام به برگزاری نماز در مساجد بوده که بحمدللّه امروز در مساجدمان شاهد برگزاری پنج وقت نماز جماعت هستیم. اقامه نماز صبح در روز اولی که وارد شدیم پنج درصد بود امروز قریب به چهل درصد مساجدمان در استان تهران اقامه نماز جماعت صبح دارند.

ص: 33

برای این که نمازهای صبح مورد توجه قرار بگیرد برنامه ها و تشویق هایی برای امام جماعت و خدام محترمی که در مساجد تلاش می کنند از سال گذشته برنامه ریزی شد که بسیار اثرگذار در ازدیاد برگزاری نمازهای صبح بود.

2 _ فعالیت های پژوهشی و آموزشی تأسیس دفتر مطالعات و تحقیقات در قم با مسئولیت جناب آقای محسن غرویان.

الف) واحد پژوهش: که تحقیقات بنیادی و راهبردی و کاربردی بحمدللّه به درستی انجام می دهد با تعدادی از محققین که انجام وظیفه می کنند.

واحد آموزش: مرکز آموزش های تخصصی در قم ایجاد شده که دوره های فشردهای برای ائمه جماعات برگزار می کنند. در هر دوره 80 نفر شرکت می کنند و هر دورهای که به پایان رسید. بنابراین است که با یکی از مراجع بزرگوار و شخصیت های علمی حوزه هم ملاقاتی داشته باشند.

3 _ فعالیت های فرهنگی برگزاری جشنواره ائمه جماعات اهل قلم: که هم شناسایی شدند و هم زندگی نامه آنها و آثار آنها، به صورت کتابی چاپ شده که امیدواریم بتوانیم این جمع اثرگذار را حمایت و پشتیبانی کنیم که بتوانند آثارشان را در اختیار جامعه قرار بدهند.

برگزاری جشنواره شهیدان از ائمه جماعات: که به صورت کتابی زندگی نامه آنها چاپ شده که کار بسیار ارزشمندی بود.

برگزاری اردوهای مختلف آموزشی و علمی در مشهد و در جاهای دیگر برای عزیزان.

برگزاری جشنواره فرزندان کارمندان مرکز که آثار ارزشمندی در روحیه فرزندان عزیزانی که در مرکز انجام وظیفه می کنند، داشت.

ص: 34

4 _ فعالیت های مناسبتی الف) در راس مناسبت هایی که مرکز برگزار کرده هفته گرامی داشت جهانی مساجد می باشد که ششمین سال است که برگزار می شود که در بعضی از سال ها ما میهمانان زیادی از خارج داشتیم منجمله سال سوم، ما میزبان امام جمعه و امام جماعت مسجدالاقصی و قدس بودیم و از حدود 20 کشور دیگر میهمان داشتیم که اجلاس بسیار باارزشی برگزار شد.

ب) برگزاری همایش توانمندی مساجد که به صورت خوبی برگزار شد. کارهایی که مسجدی ها در زمان جنگ کرده بودند همه به نمایش گذاشته شد. کارهایی که الان در مساجد دارند.

ج) سالگرد انقلاب اسلامی با شکوه برگزار شده است. همواره 22 بهمن یکی از صحنه های خوبی بوده که ائمه جماعات و مومنین نمازگزار حضور بسیار چشمگیری در راهپیمایی های 22 بهمن داشتند.

ص: 35

د) سالگرد حضرت امام که حضور بسیار چشمگیر بوده.

ه_) سالگرد روز قدس حضور عزیزان چشمگیر بوده.

و) برگزاری جلسات سنگینی برای 36 هزار شهید استان تهران که از خانواده های آنها تجلیل شد و مورد عنایت مؤمنین و ائمه محترم جماعات قرار گرفتند.

ز) دیدار با مراجع عظام در حوزه علمیه قم با اکثر مراجع با حضور بخشی از ائمه محترم جماعات ملاقات شد و ارتباط ما همچنان با مراجع محفوظ است بحمدللّه والمنه نظرات شان را در کارها و برنامه های مان گنجانیده ایم.

ح) دیدار با ائمه جماعات شاخص استان تهران که کار ارزشمندی بود که از نظرات شان بهره لازم را بردیم. حضور در تمام صحنه های ملی و سیاسی که وجود روحانیت در آنجا تأثیرگذار بود از کارهایی بود که انجام شد.

ط) ما در همه انتخابات در حد بیان معیارها و ملاک ها، حضور چشمگیر و هدفمند داشتیم که معتقدیم اصول گرایی که امروز در جامعه جای خودش را باز کرده بیان ملاک ها و معیارهایش که از طرف مقام معظم رهبری به زبان این بزرگوار گفته شده، ائمه جماعات آن فرمایشات مقام معظم رهبری را عملاً به مردم منتقل کردند که این تفکر که امروز در جامعه جای خودش را بحمدللّه والمنه باز کرده است.

5 _ منشورات مرکز در بخش پژوهش، تألیفات مختلفی داشتیم که تا اینجا حدود 20 عنوان کتاب در رابطه با مسجد داریم که عبارتند از:

الف) کتب 1 . فروغ مسجد (شش جلد) که مربوط می شود به هفته جهانی مساجد که نظرات مختلف، مقالات مختلف و اطلاعاتی که از هر طرف کسب شده این ها در مرکز به وسیله محققین تدوین شده و امروز در اختیار اعزه قرار گرفته است؛

ص: 36

2 . کتاب نگاهی نو به سیری در نهج البلاغه شهید مطهری (دو جلد) که شرحی را مرکز بر آن نوشت که کتاب ارزنده ای شد و آن کتاب ارزنده بود ولی مطلبی که یک ماه رمضان را پوشش بدهد نداشت و چون یک سال برنامه ای را در رابطه با سیری در نهج البلاغه قرار دادیم، دیدیم نیاز است بر مطالب افزوده بشود و شرحی نوشته شد در دو جلد که در اختیار ائمه جماعات قرار گرفت؛ 3 . کتاب 110 سؤال پیرامون مسجد. بسیار کتاب ارزشمندی بود و مورد استقبال هم قرار گرفت؛ 4 . فرهنگ مسجد؛ 5 . مدیریت مسجد؛ 6 . شهدای ائمه جماعات؛ 7 . ائمه جماعات اهل قلم؛ 8 . عوامل جذب جوانان و نوجوانان به مسجد؛ 9 . مفاهیم قرآن؛ 10 . سالنامه مسجد (دو جلد)؛ 11 . زیرباران نماز؛ 12 . 140 سؤال پیرامون مسجد؛ 13 . مسجد در روایات و اخبار.

20 عنوان کتاب تا به حال مرکز چاپ کرده و در اختیار ائمه محترم جماعات قرار گرفته است.

ب) مجلات 4 مجله هم مسجد دارد: 1) مجله گلبانگ مسجد؛ 2) محراب نور؛ 3) مجله مسجد؛ 4) مجله فاطر.

ص: 37

6 _ تشکل های جوانان در مساجد از دیگر فعالیت های مرکز تشکیل تشکل های جوانان در مساجد که امروز نقش ارزشمندی را ایفا می کنند که این کار را بیشتر خواهران مان انجام دادند. به نحو مطلوبی هم ساماندهی و سازمان دهی کردند و این تشکل الآن در مساجد پاسخگوست.

7 _ نیروی انسانی در رابطه با نیروی انسانی که در رأس آنها ائمه جماعات حضور دارند کار ارزشمندی شده است. ائمه جماعات فعلی ما بلا استثناء گزینش می شوند و بدون گزینش هیچ امام جماعتی مشغول اقامه جماعت نمی شود. لذا هم ائمه جماعات، هم هیئات امناو نیز خدام همگی گزینش، آموزش، هدایت و نظارت تا حدودی هم حمایت می شوند.

8 _ فعالیت های عمرانی در بعد ساختمانی تعداد زیادی مسجد در این دوره ساخته شد، تعداد زیادی تجهیز شد و تعداد زیادی تعمیر شد؛ بخشی با امکانات مرکز و بخشی هم از ارگان های دیگر کمک گرفتیم. به ویژه شهرداری که نقش بسیار خوبی در رابطه با تجهیز و تعمیر مساجد انجام داد.

9 _ اصلاح ذات البین ایجاد شوراهای حل اختلاف در مساجد که الآن حدود 1000 شورای حل اختلاف در استان تهران مشغول فعالیتند و اصلاح ذات البین انجام می دهند که کار بسیار ارزشمندی با همکاری قوه قضائیه صورت گرفت.

ص: 38

10 _ سند چشم انداز تدوین سند چشم انداز 20 ساله مساجد که کار سنگینی بود اما با توجه به همکاری علما و بزرگان و دانشمندانی که از طریق فراخوان مقاله ها، با مرکز مرتبط شدند در رابطه با چشم انداز کار علمی واقعی صورت گرفت و اعتقادمان این است که این چشم انداز می تواند آینده مساجد را ان شاءاللّه متحول کند. و این سند به جناب آقای دکتر احمدی نژاد هم تقدیم شد که اگر مورد عنایت قرار گیرد ما معتقدیم کارآمد است و می تواند آینده مساجد را سامان بدهد ان شاءاللّه .

11 _ تشکیل فراکسیون مساجد تشکیل فراکسیون مساجد در مجلس شورای اسلامی که به شدت مورد توجه قرار گرفت. و خیلی از نمایندگان عضویت این فراکسیون را پذیرفتند و فراکسیون شکل گرفته و مشغول کار است و ما امیدواریم الآن اگر لایحه ای از ناحیه ریاست محترم جمهور و دولت بیاید قطعا در مسجد حمایت می شود که برای مساجد یک اقدام جهت دهنده و ساختاری برای همیشه ان شاءاللّه بشود و مشکلات مساجد حل گردد.

12 _ تشکیل جامعه خیرین مسجدساز همه کارهای این تشکل انجام شده و بخشی هم مشغول به کارند که یکی از این خیرین، تاکنون 80 مسجد ساخته و الآن هم یک مسجدی را شروع کرده که خرید زمین آن مسجد بیش از 12 میلیارد تومان شده و شخص ایشان پرداخت کرده است و مشغول است که این مسجد را در بهترین نقطه تهران بسازد.

13 _ معاونت زنان فعالیت های چشمگیر معاونت زنان قابل تقدیر است که من همین جا باید از سرکار خانم زعفرانی

ص: 39

و همکاران شان تشکر کنم که کار بزرگی را انجام دادند. 1100 مسجد الآن تحت پوشش آنان است و حقیقتا به درستی اداره می شود و شرط رفتن سر کلاس یا مبلغه بودن این است؛ که یک دور آثار شهید مطهری را خوانده باشند و از او امتحان گرفته می شود و بعد می تواند سر کلاس ها حاضر شود لذا خانم های فاضله و دانشمندی در مساجد مشغول کارند که کار بسیار ارزشمندی را سامان دادند.

14 _ ایجاد کتابخانه تخصصی مساجد در قم.

15 _ تعامل با مبلغین و وعاظ تهران و همچنین دفتر تبلیغات.

16 _ کمک به مساجد مناطق محروم.

17 _ توزیع منشورات مرکز بین مساجد.

18 _ برگزاری اعتکاف مهیا کردن مساجد برای مناسک اعتکاف که ما امسال 25 درصد جمعیت بیشتری در رابطه با اعتکاف در مساجد داشتیم و 330 مسجد در استان تهران تحت مدیریت مرکز کاملاً آماده سازی شده که مراسم اعتکاف به درستی انجام بگیرد و بحمدللّه والمنه انجام گرفت که قریب 80 هزار معتکف امسال در استان تهران در مساجد ما شرکت داشتند. که من خدا را سپاسگزارم.

سخن پایانی من به جناب آقای دکتر احمدی نژاد این جمله را عرض می کنم، مقام معظم رهبری فرمودند دولت جناب آقای دکتر احمدی نژاد فرصتی است برای متدینین و ما به عنوان مساجد و علما، یعنی کسانی که محوریت دین داران را تشکیل می دهند تقاضامندیم که با دید وسیعی که دارید

ص: 40

مساجد و حوزه دین را مورد توجه و عنایت ویژه خود قرار دهید. شما هم این دیدها را بحمدللّه والمنه دارید این فرصت تا از دست نرفته اقدامی بشود که این نهادهای دینی نهادینه بشود و کارها و فعالیت های آنها ماندگار بشود. باز هم من تشکر می کنم از جناب آقای دکتر احمدی نژاد که در محفل ما شرکت کردند و ما از محضرشان استفاده خواهیم کرد و همچنین از وجود حضرت آیت اللّه سبحانی تشکر می کنیم از حاج آقای تقوی و حاج آقای جلالی خمینی هم تشکر می کنیم که در محفل حضور پیدا کردند و از سایر عزیزان و جناب آقای کردان وزیر محترم کشور که در خدمت شان هستیم تشکر و امتنان دارم.

و آخر دعوانا عن الحمدللّه رب العالمین والسلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته.

ص: 41

ص: 42

می خواهم چند مطلب را خدمت شما عرض کنم، البته طبق معمول این تذکر را بدهم که صحبت در جمع علما برای ما به منزله درس پسدادن است. بحث اول به طور طبیعی درباره مسجد است:

مبحث اول: مساجد نقش مسجد در تربیت هنوز به نظرم نقش و جایگاه مسجد نه تنها برای عموم، بلکه برای خواص هم ناشناخته است. اصلاً نوع زندگی در اسلام بر پایه یک جامعه سعادتمند سازماندهی شده است. جامعه، ارتباطات اجتماعی، سلسله مراتب تربیت و حضور آحاد جامعه در فعالیت های اجتماعی در اندیشه اسلامی با چیزی که امروز در دنیا رایج است؛ به طور اساسی متفاوت است.

ص: 44

نقش مسجد چه در تربیت انسان ها و چه در برقراری ارتباط بین انسان و خدا، خواه در ارتباطات اجتماعی و خواه در حوزه نظارت عمومی و چه در پیشبرد آرمان های الهی، یک نقش بی بدیل است. هیچ سازمان، تشکل و پایگاهی در دنیا و در مقاطع و سیستم های اجتماعی گوناگون مثل مسجد وجود ندارد.

مسجد پایگاهی است که همه امور انسان در آنجا می تواند سازماندهی و مدیریت شود. خوشبختانه در انقلاب اسلامی همانطور که همه چیز از نو تعریف و زنده شد، مسجد هم دارد نقش خودش را پیدا می کند، اما هنوز فاصله ما با بخش حقیقی مسجد، خیلی زیاد است. البته باید به این نکته عنایت داشت، زمانی جامعه می تواند سعادتمند باشد و مدیریت های جامعه بر روش و ارزش های اسلامی حرکت کند که مساجد نقش خودشان را به طور دقیق ایفا کنند و زمانی مساجد می توانند نقش شان رابه خوبی ایفا کنند که مدیریت ها هم به روش اسلامی باشد. اگر دانشگاه ما، اقتصاد ما، فرهنگ ما، علوم اجتماعی ما، عمران و آبادی ما، قانونگذاری ما در فضای غیرمرتبط با ارزش ها و روش های اسلامی شکل بگیرد موفق نخواهند بود و قطعا ره به جایی نخواهد برد. اما این هم مانع از ایفای نقش صحیح مساجد خواهد شد. نمی خواهم بحث را طولانی کنم، همین مقدار کفایت می کند. ما در سیاست های برنامه پنجم سازندگی، چند مطلب جدید را اضافه کردیم. علم و اقتصاد و سیاست خارجی و داخلی همه این ها سرجایش. 5 _ 4 مطلب دیگر را هم اضافه کردیم.

مسجد و خانواده در طول 5 سال ما باید به اساس و پایه هایی از نظام اجتماعی توجه کنیم که ریشه همه مسائل اجتماعی اند. اگر آنجا خوب شکل بگیرد، بقیه امور هم سامان داده می شود. خیلی روشن است که اگر یک خانواده کارکرد خودش را نداشته باشد، امکان ندارد جامعه به سعادت برسد. کسی که در خانواده تربیت نشود، بعدا با پلیس و پاسبان و قانون تربیت نمی شود، اگر هم بشود، با صرف صدها برابر هزینه. این دو مطلب را در متن سیاست ها آوردیم:

ص: 45

1 _ خانواده.

2 _ مسجد که در طول 5 سال اولاً باید به خانواده برسیم و ثانیا به مساجد.

مساجد باید آباد باشند و بتوانند مأموریت های انقلاب خودشان را ایفا کنند، البته چیزهای دیگر را هم آوردیم؛ مانند روزی حلال. من به شما عرض می کنم ما برای اولین بار گفتیم در اقتصاد یک حرفی در اسلام هست به نام روزی حلال. این را باید فرهنگش کنیم. اگر حلّش کردیم بسیاری از این زد و بندها و اجحاف ها از بین خواهد رفت.

عامل دیگری که روح همه فعالیت هاست عامل انتظار است. انتظار مهدوی، این روح همه عالم است. این را هم ما به عنوان یک پایه و اساس کار در 5 ساله بعدی آوردیم. امیدواریم که مراحلش را به طور کامل طی کند و ما در 5 سال آینده بتوانیم یک توجه ویژهای به مساجد داشته باشیم. البته در همین دو، سه سال آن مقداری که ممکن بوده، تلاش شده.

من نمی خواهم عدد و رقم بگویم. اما اگر با قبل مقایسه کنیم، ده برابر است. ما منّتی بر کسی نداریم؛ چون ما خودمان را بدهکار می دانیم.

مسجد اگر آباد و پرجاذبه و فعال و اثرگذار باشد نه تنها خیلی از هزینه های مادی و سیاسی جامعه کم می شود، بلکه سرعت رشد جامعه چند برابر می شود. ما الآن برای بعضی از کارها کلی هزینه می کنیم که یک نقیص های را جبران کنیم. اگر مسجد در جای خود نقشش درست ایفا بشود اصلاً آن نقیصه به وجود نمی آید، بلکه توسط خود مسجد رفع می شود. این جمله به عنوان نگاه دولت به پایگاه و جایگاه مسجد و کارهایی که باید در مسجد انجام بشود، است.

مدیریت مسجد طبیعی است که مدیر، گرداننده و هدایت کننده مجموعه فعالیت های مسجد، عالم و روحانی است که در مرکز مسجد قرار می گیرد و همه امور مسجد باید به فرماندهی و هدایت روحانی مسجد ختم شود. او باید مسائل محله و مسائل شهر و سلسله مراتب. مسائل تربیتی محله، مسائل اجتماعی محله. مسائل فکری و سیاسی محله را مدیریت کند. نظام اسلامی با سیستم

ص: 46

تشکل و تحزب غربی برپا نمی شود و جلو نمی رود. اصلا سازماندهی سیاسی و اجتماعی اسلام همین مساجد است، این سازماندهی است. سازماندهی بسیار مترقی، مردمی ترین شکل سازماندهی در عالم، که هر کس وارد مسجد شد می تواند عضو این تشکل و سازمان بشود. و هر کس وارد این فعالیت ها شد، می شود عضو فعال. شما در مسجد برای کسی محدودیتی ندارید. نمی گویید تو بیا و تو نیا. «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ»(1)

همه می توانند بیایند.

وقتی یک مسیحی می گوید می خواهم بیایم در مسجد با تو صحبت بکنم، سؤال دارم، شما نمی توانید بگویید نیا، یک جایی را قرار می دهید می آید آنجا، حرفش را می زند و پاسخ می دهید و رسیدگی می کنید. حتی اگر دست نیازی به سمت شما دراز کرد، خیلی وقت ها شما نمی پرسید که تو مسلمان و یا مسیحی هستی. همین که یک انسانی مراجعه کرده شما کارش را راه می اندازی، زیباتر از این و مردمی تر از این و پایدارتر از این و ریشه دارتر از این سازماندهی در طول تاریخ، نه تعریف شده و نه به وجود آمده است. و این را شما باید حفظ کنید.

امام قدس سره در یک جمله بسیار ساده فرمودند:

«مساجد بهترین سنگرها و جمعه و جماعات مناسب ترین میدان تشکل و بیان مصالح مسلمین می باشند».(2)

یعنی شما هر چیزی که می خواهید می توانید از جایگاه و پایگاه مساجد بیرون بیاورید.

من در محضر شما دو مطلب دیگر را هم عرض بکنم. در واقع درس پس بدهم:

مبحث دوم: هدف گرایی و آرمان طلبی مطلب دوم من درباره مأموریت های امروز ماست. من اصرار دارم این را تکرار و تأکید کنم، شما می دانید آن چیزی که به زندگی انسان و به فعالیت های انسان روح می بخشد و اثر می بخشد

ص: 47

آن نقطه نهایی است که ما در زندگی و در فعالیت ها مدنظر قرار می دهیم. کسی که در زندگی هیچ آرمان و هیچ قله ای را هدف قرار نمی دهد و در یک دایره بسته ای می چرخد، محال است بتواند اثر ماندگاری در محیط اجتماعی از خود به جا بگذارد. اصلاً نشدنی است.

همه انبیا و اولیا، همه ائمه و همه بزرگان در طول تاریخ آمدند دست بشر را بگیرند و به سمت آن قله که هدف خلقت است هدایت و دل و چشم انسان را معطوف به آن قله کنند. اگر این را برداریم از زندگی انبیا چیزی باقی نمی ماند. معنا ندارد پیامبری بیاید و چندسالی را زحمت بکشد و در یک جایی کارهایی بکند و بعدش هم تعطیل. مگر این که بپذیریم کار پیامبر حرکت دادن بشر در یک مسیر نورانی به سمت یک قله روشن است. و الا کارها ابتر است. آن قله را شما می شناسید.

همه این جهان خلق شده است برای انسان و انسان خلق شده است برای خدا.

برای رسیدن به خدا، خود خدا راه را قرار داده است. انسان را موظف کرده تا با تکیه بر عقل و حجت خدا و خلیفة اللّه یک مسیر پرپیچ و خم و طولانی را طی کند تا به اوج برسد. برای رسیدن و طی این مسیر باید چند عامل کنار هم قرار بگیرد. فرموده اند:

اول ایمان به خداست. اگر ایمان به خدا نباشد بقیه مسائل دیگر مفهومی ندارد.

دوم تصمیم به حرکت است.

سوم اتصال به راه بر و هدایت گر و امام است.

اصلاً بدون وجود امام هستی مفهومی ندارد. همه عالم خلق شده است برای این که روزی امام بر جهان حاکم شود؛ یعنی همه خوبی ها و زیبایی ها حاکم بشود؛ یعنی همه اسمای الهی در زندگی مردم به واسطه وجود امام که تجلی کامل اسماء الهی است، جاری شود. و الا این دنیا به درد چه می خورد؟

ص: 48

مبحث سوم: حضور و مدیریت امام معصوم علیه السلام امام شناسی من می خواهم اینجا یک جمله ای را خدمت شما عرض کنم، اول هم عرض کردم که شما استاد این بحث ها هستید و من درس پس می دهم. اعتقاد ما این است که خدای متعال عالم را به واسطه وجود امام اداره می کند. بنده در جمع علمای شیعه و سنی، بحث امامت را مطرح کردم و بعد آنجا گفتند آقا اینجا این ها را نگویید. گفتم چرا نگوییم! چه باید بگوییم؟ چه کسی می گوید اعتقاد به مدیریت امام شرک است. خدا، امام را واسطه فیض قرار داده است. یعنی هر چه در عالم وجود دارد به واسطه وجود امام است. به خاطر امام، خدا همه جهان را خلق کرده است. همین که امروز ما زنده ایم، اول فیض خود وجود است که واسطه اش امام است. زیارت جامعه را که می خوانیم، برای مردم حتما تفسیر می کنید چه خبر است؟ بعضی از این حرف ها را نمی شود بزنید. هنوز خیلی ها ظرفیت ندارند؛ یعنی امام شناخته نشده است. اگر امام شناخته بشود، خدا شناخته

ص: 49

خواهد شد. برای این که امام تجلی است. اگر می خواهیم خدا، راه و قله را بشناسیم باید امام را بشناسیم؛ چون امام هم قله و هم راه است و هم راه بر.

اصلاً انبیای الهی جز دعوت به امامت کاری نداشتند. چه کار می کردند؟ همه تزکیه و تعلیم برای این بود که آدم ها متصل به امام بشوند. کسی که متصل به امام شد راه را رفته و در صراط مستقیم قرار گرفته است؛ «انتم الصراط».

یک جمله دیگر بگویم: در زیارت جامعه داریم که آسمان و زمین پر است از وجود امام؛ یعنی هیچ وقت عالم خالی از امام نیست. امام، عالَم را اداره می کند. یک جایی من این را عرض کردم، بعضی ها به قیمت برنج و چه و چه وصلش کردند. این ها که ضعف امثال بنده و مدیریت های سطوح پایین است. مدیریت امام واسطه فیض است. این است مدیریت امام، این که بشر نیمه وحشی و قبیله ای چند هزار سال قبل را به جایی رسانده است که امروز صحبت از حکومت جهانی می کند. ببینید بشریت از کجا تربیت شده و به اینجا رسیده است. اصلاً فلسفه انتظار، فلسفه حیات و طریق و فلسفه سعادت، مجاهدت مستمر در راه خداست. امام قدس سره فرمودند:

«انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است».(1)

باید هر کس به قدر وُسع خود تلاش کند که [این امر] حاکم بشود. البته عنایت دارید همواره در کنار امواج حقیقت، امواج شیطانی هم هست. هرگاه فضای جامعه به سمت معنویت، خداپاکی و به سمت امام حرکت می کند، سودجویی ها و شیطنت ها هم شروع می شود. باز بگذارید جسارت کنم.

به نظرم هیچ جا شیطان به اندازه جایی که عشق امام، یاد امام، توجه به امام در آنجا هست، عصبانی نمی شود؛ برای این که هرجا که امام بیاید شیطان نابود می شود. هردلی که پر شد از عشق به امام؛ یعنی خالی شده از شیطان. اصلاً همهی تلاش شیطان از روز اول این بوده که نگذارد مردم به سمت امام حرکت کنند. حتی آنجایی که به گناهان شخصی و چه و چه وسوسه می کند. همه آنها را ابزاری می داند برای این که انسان را از امام دور کند؛ چون اگر انسان به امام متصل شد،

ص: 50

جایی برای شیطان نیست. شیطان می داند که وقتی امام حاکم بشود، روز مرگش است. بنابراین وقتی که فضای کشور، فضای مهدوی بشود، شیاطین هم حرکت می کنند. دکان و دستک درست می کنند. بازی درست می کنند. شخصی در کرج عده ای را به بیابان می برد، آنجا سجادهای پهن می کند و می گوید؛ امام الآن دارد نماز می خواند و من هم امام را می بینم و شما هم اقتدا کنید. یا کس دیگری دکان باز کرده، پول می گیرد و می گوید من چنین و چنان می کنم البته این ها کارهای خیلی سخیفی است. رهبری عزیز هم تذکر دادند که این ها باید برچیده شود و به فضل الهی خواهد شد.

شما ببینید آثار برجسته ای که در فقه، در معارف، در کلام، در فلسفه، حتی در تاریخ، در هنر سازنده و ماندگار است همه یک جوری مورد لطف است. حتی بعضی از اشعار و مرثیه های ماندگار، این ها مورد لطف بوده و الا چیزی اتفاق نمی افتد. اگر عنایت امام نباشد یک لبخند محبت بر کسی نمی آید. این عشق آدم به فرزند از کجا آمده است؟ از وجود امام است و این بزرگترین سرمایه ای است که خدای متعال به بشر عنایت فرموده است.

نیاز بشریت به الگوی انسان کامل من می خواهم بشارتی به شما بدهم عزیزان من! به فضل الهی شرایط جهان به سرعت به سمتی می رود که ملت ها و مردم مناطق گوناگون پناهگاهی جز امام پیدا نکنند. به سرعت جلو می رود. خیلی عجیب است با سرعت روزافزون توجه به خدا، نیاز به یک انسان صالح کامل که بیاید امور جهان را اداره بکند، دارد در ذهن و اندیشه انسان ها رسوخ می کند.

ما وقتی که در مجامع گوناگون مطرح می کنیم، به سرعت استقبال می شود. ما رفته بودیم یک کشور آسیایی که دو درصدشان مسلمان و یکی _ دو درصد هم مسیحی و بقیه هندو و بودایی اند. یک جلسه ای گذاشتند 400 _ 500 نفر از رهبران مذهبی شان را دعوت کردند.

تمام روحانیون بودایی، هندو و مسلمان و مسیحی آمده بودند. یکی از آنها به عنوان خیرمقدم سخنرانی کرد. 7 تا 10 دقیقه درباره ملت ایران و انقلاب ایران و جمهوری اسلامی

ص: 51

به زیبایی و نیکی صحبت کرد و می گفت: ایران کانون همه آرمان های ماست. کانون عقیدتی است. در دل ماست.

بعد هم ده دقیقه _ یک ربع من صحبت کردم درمورد همین حرف هایی که معمولاً علیه مستکبرین میزنم و این که باید دین، خداپرستی، انسان کامل موعود انبیاء حاکم شود. این ها اصلاً برای تأیید حرف های من فریاد می زدند. آدم 90 ساله بودایی گریه می کرد و می گفت این حرف های دل ماست. این ها آرزوهای ماست. گفتم خب. همه این جملات از اسلام است.

در همین کشورهای اطراف ما که بعضی از آنها سنگین ترین تعصبات را علیه اندیشه های امامت و ولایت ترویج می کنند، بروید در بین مردم، ببینید چه خبر است. حب اهل بیت و عشق به اهل بیت علیهم السلام با سرعت نور گسترش پیدا می کند. این ها بشارت است. یک رودخانه عظیم در هستی جاری است. باید خودمان را به این آب زلال بسپاریم با همه وجود در خدمت خدا و در خدمت دستورات الهیِ این راه نجات بخش باشیم.

مبحث چهارم: صهیونیست ها شیاطین روی زمین یک مطلب دیگر هم خدمت شما عرض بکنم. در طول تاریخ همیشه بشر گرفتار شیاطین انس و جن بوده است. در هر دوره ای فاسدها زیر یک پرچم علیه خداپرستی و پاکی و عدالت مجتمع می شدند و علیه گرایش به حجت خدا و پیامبران، کاری را طراحی می کردند. این ها ام الفساد است و پرچم فساد در این دوره در دست خیلی هاست، اما آن ستون فقرات شان عبارت است از صهیونیست. صهیونیست پیچیده ترین طراحی سیاسی و فرهنگی و اجتماعی است که تا به حال اتفاق افتاده است.

افسانه هولوکاست وقتی ماجرای هولوکاست مطرح شد، شما دیدید که چه جیغ هایی کشیده شد و چه فریادهایی زدند. تا به حال چند بار حکم قتلم را صادر کردند. یک استاد دانشگاه آمریکایی، مقاله ای نوشته

ص: 52

بود و اهمیت موضوع را برای صهیونیست ها و نظام مادی غرب تحلیل کرده بود. آنجا گفته بود که ما تمام امور قدسی را از بین بردیم. خدا را، پیامبران را، پاکی را، صداقت را، عدالت را، ایمان را، همه امور قدسی را زیرپا گذاشتیم. تنها یک امر قدسی برای خودمان نگاه داشته بودیم که محور اتصال تمام حکومت های غربی بود؛ آن هم موضوع رژیم صهیونیستی بر پایه ماجرای هولوکاست بود.

او گفته بود که جمهوری اسلامی ایران هوشمندانه، تنها امر قدسی باقی مانده در نظامات غربی را هدف قرار داد و فرو ریخت. او می گوید ما دیگر فرو خواهیم ریخت؛ چون هیچ امر قدسی که ما را به هم متصل کند، وجود ندارد. نه این که وجود ندارد، بلکه در فهم و تفاهم مشترک ما وجود ندارد. این که می بینید با تمام وجود دفاع می کنند به خاطر این است که از وجود خودشان دفاع می کنند.

حالا مگر کل صهیونیست ها در دنیا چند نفرند؟ آنچه که ما برآورد کردیم حدود 2000 نفر کادر دارند که این ها آدم های به اصطلاح مدیرشان در بخش های گوناگون در اروپا و آمریکا و در خود منطقه اشغالی و در سایر کشورها هستند. از نویسنده و طراح و برنامه ریز و جاسوس و... 7 _ 8 هزار نفر هم عامل دارند. بین 30 _ 40 هزارنفر هم منبع دارند؛ یعنی این ها را وادار به خبررسانی می کنند. برای این ها خبررسانی می کنند یا حرف های این ها را در جهان منتشر می کنند. اما آن قدر پیچیده عمل می کنند که به محض این که شما می گویید صهیونیست، تا می گویید صهیونیست ها باید نابود بشوند و محو بشوند تا جهان نجات پیدا بکند... جوری تبلیغ می کنند که انگار شما در مقابل جامعه جهانی ایستاده اید.

صهیونیست و هجمه علیه دین داری هر جا فسادی هست از سوی این هاست. سنگین ترین هجمه علیه اصل دین داری توسط این ها انجام می شود؛ چون این ها دینی ندارند. دروغ می گویند که ما یهودی هستیم. بزرگترین دروغ شان این است که می گویند ما یهودی هستیم. رهبران روحانیون یهود در آمریکا دو سه بار

ص: 53

با من ملاقات کردند، اسناد آوردند، آنها می خواستند برای من اثبات کنند که این ها دروغ می گویند، این ها یهودی نیستند، ریشه این ها بی دینی است. یک مشت دزد سرگردنه هستند.

فاسدند. جنگ هایی که بین این ها اتفاق می افتد. مستهجن ترین و مخرب ترین برنامه ها در شبکه های ارتباطی و کارهای ضد فرهنگی، کار این هاست. هر جا یک مؤسسه ای هست، ریشه یابی می کنید، می بینید یکی از این هاست. این هجمه هایی که علیه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در اروپا و غرب کردند، همه امور قدسی را زیرپا گذاشتند و بعد به سرزمین های دیگران مثل سرزمین اسلامی که اصل دین داری و اصل توحید و نبوت در آنجاست، هجوم بردند.

از آن موقعی هم که با طراحی بسیار پیچیده (در دورهای که مسلمان ها در خواب بودند. آغاز دوران خواب مسلمان ها بود) آمدند در قلب منطقه ما یک پایگاه درست کردند؛ از آن روز تا به حال، کارشان کشتار و تجاوز و ترور و تخریب و تفرقه افکنی است. جز این چیزی ندارند.

هر موقع می خواهید آنها را بزنید، می گویند همه مردم آمریکا با ما هستند. همه مردم اروپا با ما هستند. این هم جزء دروغ هایشان است.

بیداری مردم جهان بر علیه اسرائیل همین امروز اگر در آمریکا یک رفرندام آزادی برگزار بشود و بگویند مردم نظرتان را راجع به صهیونیست ها و رژیم صهیونیستی بدهید، قریب به اتفاق مردم خواهند گفت که این ها باید از صحنه روزگار محو شوند. یک مشت دروغ تحویل ملت ها دادند. الآن ملت ها بیدار شده اند.

1 _ بیداری مردم اروپا استاد دانشگاه در ایتالیا (در کنفرانس خواروبار جهانی) به من گفت من 5 دقیقه از شما وقت می خواهم. برنامه های مان خیلی فشرده بود. گفتم منتظر باشید خبر می دهیم. 5 ساعت همراه کاروان ما آمد. بالاخره 9 شب 5 دقیقه وقت دادیم. آمد و خودش را معرفی کرد و گفت من استاد فلان دانشگاه هستم و رشته ام این است و دانشمند این رشته هستم. گفتم بسیار خوب مطلب تان را

ص: 54

بفرمایید. گفت؛ من آمدم دو سه جمله به شما بگویم. اولاً این حرف هایی که امروز جمهوری اسلامی می زند، حرف دل ماست و من تنها نیستم. ما در اروپا ارتباطاتی داریم، نشست هایی داریم، خودمان یک شبکه شده ایم. گفت؛ می خواهم به شما بگویم بیش از 70 درصد از مردم اروپا، همه این حرف ها را قبول دارند. سی درصد هم تحت تأثیر فشار تبلیغاتی صهیونیست ها هستند. شما اگر سفر کنید به کشورهای اروپایی، فرانسه، آلمان، ایتالیا و هلند، هر جا بروید. تا بگویید من ایرانی هستم، بلند می شوند، احترام می کنند و علیه صهیونیست ها حرف می زنند.

2 _ بیداری مردم آمریکای لاتین در آمریکا هم همین طور است. 60 سال است که دارند جنایت می کنند. چه بلایی سر فلسطینی ها آوردند و چه بلایی سر منطقه ما آوردند. چه بلایی سر دنیا آوردند. شما ببینید در آرژانتین این گروه صهیونیست سنگین ترین فشارها را به دولت آرژانتین می آورد و حتی آرژانتین را مجبور کرد، علیه ایران موضع بگیرد. در حالی که رئیس جمهور آرژانتین از آدم های انقلابی آمریکای جنوبی است. آنها به ما پیغام دادند که فشار به ما خیلی سنگین است. برای این که (صهیونیست ها) مراکز قدرت را دست خودشان گرفتند. اما در خود آرژانتین چه خبر است؟ در دانشگاه و در خیابان، مردم طرفدار ایران و ضدصهیونیست اند. این ها (صهیونیست ها) باید در دنیا منزوی و ان شاءاللّه محو شوند.

3 _ بیداری مردم کشورهای مسلمان در ترکیه یک گوش هاش نشان داده شد. من آنجا تحقیق کردم گفتند؛ اینجا یک آتشفشان در آستانه انفجار است. وقتی که ما رفتیم ترکیه، از قبل صهیونیست ها و ارباب شان (که همه یکی اند فرقی نمی کند). این ها اعلامیه دادند، فشار سنگین به دولت ترکیه، که برای چه فلانی (احمدی نژاد) را دعوت کردید. او گفته؛ که باید رژیم صهیونیستی محو بشود. برای چه دعوتش کردید؟ اگر این کار را بکنید اگر راجع به گاز توافق بکنید چه می کنیم چه می کنیم.

ص: 55

بعد هم عوامل شان را تهدید رسمی کردند. ما رفتیم در آنجا دولت به طور معقول، امنیت برقرار کرد. امنیتی که این ها برقرار کردند، سنگین تر از امنیتی که هنگام رفتن بنده به آمریکا برقرار شد، بود.

رسانه های آنجا (ترکیه) اکثرا دست عوامل بیگانه است. طبیعی است، وقتی که یک رئیس جمهور به کشور می آید، امنیتش را برقرار می کنند، راه ها می بندند. گرچه وقتی ما وارد ترکیه شدیم، ما را از کمربندی بردند، تا مردم اذیت نشوند، اما در همان کمربندی هرجا پلیس یک حفاظی کشیده بود مردم پشتش جمع شده بودند. در پشت بام ها و جاهای دیگر، از پشت پنجره ها و... منتظر هیئت ایرانی بودند. ما رفتیم، یک دفعه رسانه ها تبلیغات فراوانی شروع کردند، که این سفر که دست آوردهای فراوانی نداشت. اتفاقا دست آوردهای فراوانی داشت؛ در مورد گاز، یک توافق بسیار عالی کردیم. روی مسائل سیاسی منطقه و مسائل اقتصادی دو طرف توافق بسیار خوبی کردیم. ما قبلاً روابط مان در سال 4 میلیارد دلار بود. دو سال پیش گفتیم؛ این را به ده میلیارد برسانیم که الآن به ده میلیارد رسیده است. گفتیم ظرف 4 سال آینده، باید به 20 میلیارد در سال برسد. این توافقات مان بود. روی تولید برق و روی تولید نیروگاه و سدسازی و راه آهن، حمل و نقل، صنعت و تجارت، توافق های بسیار خوبی کردیم. گرچه آنها (صهیونیست ها) تبلیغات کردند که فلان نشد و فلان نشد. این ها تبلیغات علیه جمهوری اسلامی را شروع کردند، که احمدی نژاد می گوید: ما، مردمی هستیم. ببینید چقدر راه ها را بستند و مردم چقدر گرفتار شدند و وقت شان تلف شد. گزارش های نیم ساعت، نیم ساعت بهما می رسید. به ما گفتند این ها دارند تبلیغات سنگین می کنند. من گفتم ان شاءاللّه خدای متعال چاره خواهد کرد. در کنفرانس خبری که 5 شبکه مستقیم پخش می کرد من منتظر بودم یکی از این ها همین را بپرسد. خوشبختانه به لطف خدا یک نفر پرسید. گفت آقا شما می گویید مردمی هستید، این ها (ترکیه) راه ها را بستند و مردم اذیت شدند و گرفتار شدند.

راه بندان های سنگینی ایجاد شد. توریست ها اذیت شدند. همه مردم ناراحت اند و... گفتیم؛ بسیار خوب سؤال خوبی کردید. اما در ایران اصلاً این طوری نیست. ما رهبریمان جابجا می شود کسی متوجه نمی شود. بنده هم که هیچ وقت راهی را نمی بندم. معمولاً در بین مردم هستیم.

ص: 56

این جا هم ما علاقه داشتیم در بین مردم برویم. ما مردم ترکیه را دوست داریم. آنها هم ما را دوست دارند، با ما برادرند. اما دست ما نبود. دست دولت بوده. ما هم توصیه کردیم که آسان بگیرید. اما به نظرم دولت ترکیه از این تروریست های صهیونیست، یک مقداری نگرانی داشته که این قدر سختگیری کرده است. بعدش هم به نماز جمعه رفتیم.

بعضی از شما ممکن است به مسجد سلطان احمد رفته باشید. از درب رسمی پیشبینی کردند داخل مسجد برویم. بچه هایی که همراهمان بودند، گفتند؛ شما آن درب رسمی را پیشبینی بکنید، اما یک دربی که مردم در آنجا هستند، ما از آنجا داخل برویم. برای این که هم تبلیغات خنثی بشود و هم در بین مردم نماز بخوانیم. ایشان هم پیشبینی کرده بودند. یک ربع، بیست دقیقه قبل از این که ما برویم، چند نفر رفته بودند دم در ایستاده بودند. خبرنگارها فهمیدند.

150 _ 200 خبرنگار با دوربین آمده بودند. ما رفتیم در مسجد یک تلاطمی ایجاد شد و همه حرکت کردند به سمت آن نقطه ای که هیئت ایرانی نشسته بود. امام جماعت به سختی آمد و خواهش کردیم مردم نشستند. صحنه هایی را ما دیدیم.

بعدش هم که یک فریادهای اللّه اکبر و شعارهای انقلابی در مسجد طنین انداز شد جوانی که صف جلوتر از ما نشسته بود با چشم گریان برگشت و گفت فلانی (به زبان ترکی می گفت و ترجمه می شد). می گفت؛ شما ایرانی ها پیش خدا روسفیدید. می توانید به خدا نگاه کنید، ولی ما نمی توانیم. گفتم: چرا؟ می گفت علتش این است که شما با صهیونیست ها رابطه ندارید ولی ما رابطه داریم.

از مسجد آمدیم بیرون، تجمع شده بود. من می خواستم خنثی بکنم، گفتم؛ مردم با ایران و علیه صهیونیست ها هستند پشت مسجد، یک میدان است. دوستانی که رفتند، دیدند میدان بزرگی است. دیدم آن طرف میدان، جمعیت ایستاده و ابراز احساسات می کند. من به سمت آنها حرکت کردم. تا به سمت آنها رفتیم، شروع کردند به شعار دادن که اسرائیل محو است و آمریکا محو است. یعنی همین مرگ بر... (این قدر نجس اند که نمی خواهم اسم شان را ببرم). من دیدم این جا یک تظاهراتی شروع شده، ولی هنوز کافی نیست. باید یک درسی به این ها داده بشود که این ها قشنگ دوزاری شان تا ته بیفتد. افتاده ولی قشنگ هضمش کنند. به آن پلیسی که آنجا

ص: 57

بود گفتم فلانی حرکت کنیم، هرجایی که پلیس راه را بسته بود و تجمعی از مردم هست من می خواهم، پیاده شوم و از مردم عذرخواهی کنم.

دو کیلومتر رفتیم دیدیم یک میدانی است. دیدیم جمعیت خیلی خوبی ایستاده اند. هم از اهالی خود ترکیه هستند و هم از توریست هایی که (به ترکیه) آمده اند. با انواع سر و وضع، همه مدل، از زانتیا و سمند همه مدل، همه تیپ ها بودند. نگه داشتیم و از ماشین پیاده شدیم. این ها هیجان زده، شروع کردند، شعار دادند. همان شعارها: اللّه اکبر، آمریکا محو است و اسرائیل محو است. یک مقداری به این ها عرض ادب کردیم. یک دفعه از یکی _ دو کیلومتر پایین تر یک جمعیت کثیری صف پلیس را شکسته و به سرعت به سمت ما آمدند.

یک لحظه در ذهنم آمد که این جمعیت هیجان زده، اگر به هم بپیوندند، یک راهپیمایی راه می افتد و سازماندهی ندارد، ممکن است مردم آسیب ببینند. گفتم سوار شوید برویم. ریختند دور ماشین، شعار می دادند، فریاد می کشیدند، به ماشین دست می کشیدند. سلام می فرستادند. عرض ارادت به ملت ایران و رهبری و انقلاب. مثل ایران. بعدش هم در طول مسیر آمده بودند بالای پشتبام ها، کف می زدند، شعار می دادند. یک صحنه خیلی عجیب بود.

من یاد آن کلام امام قدس سره افتادم که فرمودند:

«مسلمان ها حرکت کنند و راهپیمایی کنند، بروند این صهیونیست ها را از صحنه روزگار محو کنند».

آنجا دیدم این خواسته امام یواش یواش دارد، زمینه اش فراهم می شود. که اگر یک روزی پرچمی بلند شود که حرکت کنیم، آن وقت سیل جمعیت به راه خواهد افتاد.

4 _ صهیونیست و انزوای جهانی البته یک زرنگی هایی دارند. خیلی زرنگی ها... شیطان است دیگر. خیلی پیچیدگی دارد. درحالی که منزوی ترین گروه در دنیا هستند، دیگران را منزوی می کنند. این هایی که خودشان رفتند بدبخت ها را گفتند بیایید، برویم به شما خانه می دهیم، کار می دهیم، امنیت می دهیم.

آنها را آوردند سپر بلا کردند و به کشتن می دهند. نمی گذارند این ها بیرون بروند. تا می گویید یک جوری حرف می زنند، انگار تمام مردم آمریکا و تمام مردم اروپا و تمام دنیا طرفدار این ها

ص: 58

هستند. امروز، منزوی تر از این ها در دنیا پیدا نمی شود. یک ذره مقاومت فلسطین ان شاءاللّه جلو برود. یکذره هنر کنند، یک خرده کارها را قوی تر کنند، بعد ببینند چه طوری از آنجا فرار می کنند. چه کسی می ایستد برای آنها دفاع کند. یک مشت مزدور جمع کردند و اسلحه ها را به این ها دادند، زن و بچه بی سلاح را می کوبند. البته اجازه بدهید یک بشارتی به شما بدهم. در رسانه های ترکیه این را مفصل گفتم و جالب است، خیلی از این مسئولین رسانه ای که لائیکاند.

آنها می گویند این درست است و ما با شما همنوا هستیم.

به شما عرض کنم، به فضل الهی دوران صهیونیست به پایان رسیده است. فلسفه وجودی اش را از دست داده است. من آنجا گفتم مثل یک ماشین اوراقی شده، که خرجش بیش از دخلش است. این ها هم باید از آن دست بردارند. نصیحت ما به سران اروپایی و آمریکایی این است که دست بردارند، دارد غرق می شود. این را برای تجاوز اشغال و برای این که خوار چشم مردم منطقه باشد و دائم مستاصل کند و همه را بیندازد در دامن اروپایی ها و آمریکایی ها درست کرده بودند. این ها وقتی که درست شدند، می گفتند؛ ما می خواهیم از نیل تا فرات را بگیریم. الآن در چه وضعی اند؟ الآن برای این که در آن جایی که اشغال کرده اند بمانند، دارند دور خودشان دیوار می کشند.

یک جوری تبلیغ می کنند که ما داریم فلسطینی ها را محدود می کنیم. دیوار می کشیم. نخیر! این ها برای حفظ خودشان، دارند دور خودشان دیوار می کشند. این می تواند ادامه پیدا بکند؟ فرض کنید دیوار کشیدید. خوب نمی خواهید رابطه داشته باشید. به محض این که این دیوار تمام بشود شعله های ضدصهیونیستی، پشت این دیوار می ایستد و این دیوار را برخواهد داشت و ریشه های صهیونیست فاسد را از جهان برخواهد کند. کارشان تمام است. الآن به شما بگویم. در دل سران آمریکا و اروپا، در حمایت از اینان، تردید جدی درست شده است. هنر ما این است که این ها را هر روز تنهاتر، منزوی تر و بی یار و یاورتر کنیم و ان شاءاللّه به زودی شاهد برچیده شدن این جرثومه، از زندگی بشر باشیم. چندبار در این دو سه سال پیغام به ما دادند، افرادی آمدند از موضع دلسوزی، که فلانی یک مقداری راجع به صهیونیست ها آرام تر بگو! بالاخره این ها عصبانی می شوند. ما خیلی آرام و محترمانه می گوییم. می گوییم این شجره خبیثه ای که درست کردید، خودتان جمع شان کنید، ببرید.

ص: 59

5 _ راهحل ایران در قبال مسئله فلسطین راه حل جمهوری اسلامی را عمل بکنید. راه حل جمهوری اسلامی انسانی ترین و دموکراسی ترین راه حل است. می گوییم آقا رفرندام کنید. بگذارید مردم تصمیم بگیرند که مسلمان، یهودی، مسیحی، اهل فلسطین راجع به رژیم صهیونیستی تصمیم بگیرند که چه بکنند. البته آنها می دانند که هر کس خودش را به این صهیونیست ها آویزان کند، با صهیونیست ها خواهد مرد.

مبحث پنجم: تحول اقتصادی علاقه مند بودم راجع به طرح تحول اقتصادی و کارهای دولت هم مطالبی خدمت تان عرض کنم. به نظرم یک جلسه ماه مبارک، یا قبلش سه _ چهار ساعت که دوستان سر حال بیایند همکاران من بیایند، طرح تحول بزرگ اقتصادی را تشریح کنند و جزئیاتش را بگویند و عزیزان در جریان کار باشید که بزرگ ترین اصلاحاتی است که می خواهد انجام بشود و ان شاءاللّه ریشه این معضلاتی که دائم همه از آن ناراحتیم ان شاءاللّه ریشه کن بشود. یک عدد خدمت شما بگویم. این را من اتفاقی برداشتم نه انتخابی. هر بخشی از عملکرد این دولت را بگیریم همین است. من یک موردش را آوردم. در بخش برق، در بخش آب، راه و فرودگاه و راه آهن و بیمارستان و دانشگاه و تجارت و سرمایه گذاری و فولاد و سیمان و مس و شیشه و لاستیک و خودرو. در هر بخشی بگویید همین میزان و همین نسبت برقرار است. می خوانم. البته همه زحمت کشیدند. من از همه کسانی که بعد از انقلاب زحمت کشیدند تشکر می کنم. این به معنای نفی دیگران، ناشکری و ناسپاسی از خدمات دیگران نیست. این فقط یک مقایسه است. این دولت، دولت کار بوده است. همه مشغول کاریم. اصلاً در دولت ما این بحث های سیاسی که کدام روزنامه و کدام روزنامه اصلاً بحث نمی شود.

ص: 60

ص: 62

بیانات حضرت حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای ابراهیمی، خیلی مسرتبخش بود.

سخنان ارزنده حضرت آیت اللّه موحدی کرمانی هم بسیار دلنشین و ارزشمند بود، استفاده کردیم.

مبحث اول: مسجد کنگره اجتماعی مسلمانان یک زمانی در گفت وگوهایی که مرحوم علامه بزرگ «طباطبایی» با مرحوم «هانری کربن» اسلام شناس فرانسوی داشتند، یک فراز از بحث شان در این است؛ که تفاوت تفکر اسلامی با سایر ادیان در این است که مؤمن همه جا می تواند الحمدللّه ارتباط خودش را با خداوند برقرار بکند. به جای خاص و زمان خاص احتیاج ندارد. چون قلب مؤمن حرم الهی است. همیشه و در همه جا انسان می تواند با خدای خود راز و نیاز کند و سخن بگوید. این یک ویژگی ممتاز تفکر اسلامی است.

اما از طرف دیگر این همه آیات و احادیث و روایات در باب مساجد، این دو متباین نیستند، مؤید هم هستند؛ چون آیین مقدس اسلام یک آیین جمع گراست. کل تفکر اسلامی یک آیین انفرادی نیست. ضمن این که ساحت ارتباط با خداوند همه جا و همه ساعت هست اما تفکر اسلامی یک تفکر جمع گراست. حضور در مسجد باعث همافزایی ارتباط با خدا می شود.

فارغ از محاسنی که در باب مسائل سیاست و اجتماعیات و این امور در مساجد گفته شده و از صدر اسلام چنین بوده است. وقتی مؤمن در مسجد حضور پیدا می کند نفوس مستعده روی او تأثیر می گذارد. ارتباط او با خدا پدیدار می شود. عبادت خالص تر می شود. این که حضور در مسجد این همه آداب دارد به دلیل این است که این ویژگی تأثیرگذاری نفسانی در این جمع ظاهر می شود.

ص: 64

کارکرد مساجد از گذشته تا حال از صدر اسلام مساجد یک جایگاه متعالی داشت به نحوه های متنوع، در تطور روزگار شرایط تغییر پیدا کرد. در شرایط جدیدی هستیم. آن زمان، حکومت از درون مساجد بود. اداره امور از مساجد بود. شرایط اقتضاء می کرد.

اما واقعیات امروزی این طور هست. شرایط عصری تأثیر گذاشته. حکومت و دولت مردان جایگاه خود را دارند. دارالعماره دارند، احزاب فعالیت های سیاسی دارند. مساجد هم جایگاه خاص دیگری دارند. باید این را دقیق بشناسیم. حتما کارکرد مساجد کارکرد حزب نیست. چون احزاب دعاوی این دارند که چگونه قدرت را بگیرند و چگونه مدیرانی برای دولت خود تربیت کنند.

مبحث دوم: مساجد و رهبری فکری جامعه اما مسجد دغدغه اش، تراز این چیزها نیست، تراز رهبری فکر است. در عداد احزاب نیست. مساجد نه جولانگاه احزاب است و نه بوستان دولت ها، بلکه کارکرد آن تراز رهبری فکری را دارد. ما امروز در مختصات جدیدی هستیم.

ائمه جماعات و بازشناسی تفکر رقیب اولاً باید این مختصات را شناخت؛ وضعیتی که حریف نسبت به تفکر اسلامی دارد را دقیق بشناسیم. شرایط آنها مثل دیروز نیست. امروز با تئوری جهانی سازی و رفاه و پیشرفت ادعای مدیریت جهانی که برای آمریکا به وجود آمده یک نظریه ای را در مورد کشورهای اسلامی از نظر فکری دارد، دنبال می کند. نوعی پلورالیسم فرهنگی را در باب فرهنگ، اشاعه می دهند.

این که لزومی ندارد ما در چارچوب یک حقیقت قرار بگیریم و به همین دلیل باید تنوع فکری وجود داشته باشد و این تنوع فکری در یک تراز است. از نظر سیاسی، سکولاریسم را در جهان اسلام به أنحاء مختلف دنبال می کنند، که این فکر در اذهان بنشیند؛ چون خطر بیداری اسلامی را

ص: 65

حس کردند و نکته مهم تر این است که آن عنصر اصلی جهاد و فکر جهادی را می خواهند دچار نسیان کنند. همان چیزی که حیاتبخش است.

1 _ دگردیسی و تغییر مصادیق و مفاهیم نظریه ها تغییر در مفهوم اقتدار دولتی دوستان عزیز، در این چند دهه اخیر تئوری های مختلفی در صحنه اقتدار جهانی مطرح بود. یک زمانی اقتدار را قدرت نظامی تعریف می کردند. باید اقتدار در پناه قدرت نظامی معنادار باشد.

از این فکر عبور شد و بعد تئوری قدرت مسلط اقتصادی مطرح شد. آن هم یک زمان های داشت. بعدها «تافلر» نوعی فکر دانایی و تسلط بر توانمندی های دانشی را محور قرار می داد که البته خود این هم یک مسائلی برای جهان سوم داشت. با فاصله هایی که از نظر دانایی با کشورهای پیشرفته داشتند.

ص: 66

بعد از فروپاشی شوروی، آن تئوری جهانی گرایی را آمریکایی ها دنبال کردند، که یک نوع توحش مدرن است؛ یعنی در تمام دنیا می توانستند اقدامات نظامی انجام بدهند.

اما امروز این هم دچار مشکلات اساسی شد. مخصوصا با آزمون هایی که آمریکا در عراق و افغانستان و لبنان پیدا کرد. امروز کمتر صاحب نظری در دنیا وجود دارد که بگوید یک جانبه گرایی آمریکایی هنوز در حال تنفس است؛ چون در آزمون ها موفق نبود.

تصور آمریکا این بود که بعد از فروپاشی شوروی باز می تواند قدرت نظامی و اقتصادی و فناوری را ممزوج کند و تسلط جهانی را تقریبا متجلی کند، اما کارآمد نبود.

جهاد و قدرت خطرپذیری امروز قدرت نظامی و اقتصادی و فناوری نمی تواند به تنهایی پاسخ گو باشد. قدرت خطرپذیری شرایط را تعیین می کند. قدرت خطرپذیری در مورد کسانی است که اهل جهاد باشند؛ به همین علت یکی از استراتژی های دشمن این است که در کشورهای اسلامی این عنصر اساسی که می تواند شرایط را تغییر بدهد، از بلاد اسلامی بردارد. در کتب شان در رسانه های شان با حرف های سخیف آن روحیه شهادت طلبی را با تروریسم، مساوق خواندند، بلکه جوان ها را از این فکر دور کنند. این هم موضوع دیگری است که آنها در شرایط جهانی امروز به پا می کنند.

2 _ رابطه دولت و مسجد از طرفی عنصر دیگری در دنیای اسلام، دولت ها هستند. البته شرایط ما متفاوت است. اما این دولت ها علی العموم علاقه دارند بر مساجد تسلط داشته باشند و چون اکثر دولت ها در کشورهای اسلامی، جدای از تفکرات ملت ها یک زد و بندهایی با قدرت های بزرگ دارند. می خواهند این قدرت مهم مردمی که در مساجد هست را، در اختیار خودشان داشته باشند. البته شرایط کشور ما از هر حیث ممتاز است.

ص: 67

مبحث سوم: مسائل و مشکلات مساجد مشکلات پیشاروی حوزه مسجد خب ما در این فضا قرار داریم حالا واقعیت مساجد که از نظر من پس از انقلاب خوب توجه نشده، هر چند امام قدس سره فرمودند:

«مساجد مرکز اصلی برای اداره کشور است».

اما سرمایه گذاری برای این که این حادثه در مساجد رخ بدهد صورت نپذیرفته است.

با تطوراتی که رخ داده ما با یک شرایط واقعی مواجه ایم. از طرفی نیروهای فهیم در حوزه های علمیه تربیت می شوند، این سرمایه بزرگی است و می تواند پیوند با توده ها را از نظر فکری به درستی برقرار بکند، از طرفی هم مساجد ما نقص هایی دارد، هم از نظر منابع و عمران و هم مشکلاتی که ائمه جماعات دارند. یک امام جماعتی در تهران بخواهد به تعبیر آقای ابراهیمی صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشاء نماز بگذارد، مسکن هم نیاز دارد. امروز وضع مسکن می دانید چه وضعی است.

مسائل حوزه مسجد 1 _ تراز فکری مسجد باید مسائل مساجد را دید. نکته ای که به ذهن بنده می رسد این است که؛ اولاً تراز کار مساجد، تراز فکری است. یعنی آن شرایط جهانی که به طور طبیعی در کشور ما به وجود می آید مساجد باید خودشان را برای این گونه اشراب فکری مسلح کنند. نمی توانیم بگوییم جوان های امروز در معرض این افکار نیستند.

2 _ آگاهی ائمه جماعات به مقتضیات زمانی جدای از نکات بسیار ارزنده ای که حضرت آیت اللّه موحدی کرمانی فرمودند، در مقام اخلاص و تنزه در تربیت ذهنی و عقلانی، باید تلاش کرد. شرایط روزگارمان این است. اگر ما امروز هم،

ص: 68

می توانیم از آثار شهید مطهری بهره کافی ببریم، به خاطر این است که؛ شرایط زمانه را خوب درک کرد و متناسب با شرایط زمانه قدم میزد. شما در معرض این افکار هستید. موج لیبرالیسم آمده، مادی گرایی وجود دارد. سکولاریسم وجود دارد. این سوالات در ذهن هست. پس مساجد اوّلاً مسئولیت فکری جامعه و هدایت جامعه را از نظر فکری بر عهده دارند.

مبحث چهارم: وظایف خطیر روحانیت دوستان عزیز؛ هدایت فکری جامعه هم کار مخصوص علما و دانشمندان اسلامی حوزه های علمیه است و کسان دیگر این زمینه را ندارند، اسلام شناس بودن همین طوری نیست. هر کسی راجع به دین صحبت بکند. ما خسارت های زیادی در همین تاریخ معاصرمان، از این بابت دیدیم.

باید قرآن شناس باشد، حدیث شناس باشد، تاریخ اسلام بشناسد، کلام بداند، فلسفه بداند، فقه بداند. ورود در این عرصه زحمت و مجاهدت می خواهد. کار حوزه های علمیه و علماست. هر کسی که نمی تواند راجع به دین صحبت بکند.

درست است دین یک امر عام است همه افراد با دین نسبتی دارند اما بسیاری از این نسبت ها نسبت های عاطفی و احساسی و بعضا روبنایی است. اداره جهان که با حرف های سست و روبنایی امکان پذیر نیست. عمارتی که در دنیا از نظر تمدن در غرب ساخته شده است این در کار خودش فربهی عقلانی داشته در مسیر خودش. اشرابش به مبانی متافیزیکی اوست.

اگر کسی می خواهد نقد غرب بکند باید مبانی متافیزیکی او را بشناسد و گرنه کسی که کانت را نشناسد دکارت را نشناسد و هگل را نشناسد، مگر می تواند تمدن غرب را نقد بکند.

مجبور است حرف های روبنایی بزند.

اگر کسی مدعی است که می تواند در شرایط جهانی حرف نو بزند باید هم اسلام شناس بشود و هم شرایط عصری را به نیکویی بشناسد. مسائل زیربنایی تمدن غرب. مدرنیته بر یک مبانی فلسفی استوار هست. باید آن را خوب شناخت. این نکته نخست است.

ص: 69

مبحث پنجم: مساجد و دوری از سیاست زدگی مرکزیت برای جامعه مساجد هستند. این فربهی فکری را باید در مساجد به وجود آورد؛ این است که پاسخ گویی به مسائل اجرایی کشور مساجد نیستند. من می دانم مشکلات شما کجاست؟ شما به طور طبیعی محل رجوع مردم هستند. مشکلات تورم و مشکلات اجرایی کشور به سراغ شما می آید. ولی شما مسئولش نیستید. این را باید شناساند.

مسجد ملجأ فکری جامعه است. دولت مردان هستند که باید پاسخ گوی این حرف ها باشند. میزان ارزیابی دولت مردان به نظریه پردازی نیست. میزان ارزیابی دولتمردان به عُرضه آنها در کارهاست که کارها را چطور پیش می برند. نظریه پردازی مال علماست و صاحب نظران اسلامی است. من نمی گویم دولت مردان در مقام سیاست حرف نزنند اما وظیفه ذاتی آنها امور اجرایی کشور است باید پاسخ گوی این باشند که چرا تورم این طور هست. پاسخ گوی این باشند که چرا این طور است. این ها وظیفه آنهاست. بله مناسب است که مدیریت مساجد مدیران اجرایی را بخواهند بیایند به مردم توضیح بدهند. اما این فهم را باید در جامعه به وجود آورد. هر چیزی در جایگاه خودش.

احزاب در کشور جای خودشان را دارند. احزاب به دنبال این هستند که برای مدیریت اجرایی، مدیر تربیت بکنند. بُعد اسلامی در احزاب ما باید وجود داشته باشد باید از اسلام شناسان تقلید کنند. از خودشان که نمی توانند نظریه اسلامی بدهند. دنبال این هستند که بتوانند در انتخابات پیروز بشوند و در مجلس بروند در قوه مجریه بروند. کارکرد احزاب این هاست. مساجد چنین کارکردی ندارند و نباید هم داشته باشند. دولت ها می آیند و می روند. در مسجد عقاید مختلف سیاسی می تواند وجود داشته باشد. اما مسجد باید فکر اسلامی را آنجا تزریق کند. [آیا] مسجد توپخانه احزاب است؟! جولانگاه احزاب است؟! [یا] فراتر از احزاب است. آن بعد سیاستی که مسجد دنبال می کند تراز است. امهات امور است. مصالحی که به مبانی انقلاب اسلامی، مبانی جمهوری اسلامی، آینده انقلاب اسلامی، مسائل مردم در جهان اسلام مرتبط است. امور مهمه، نه مسائل خرد دعواهای حیدری _ نعمتی که در مساجد القاء بشود، دوستدار مساجد نیست. مسئولیت بزرگتری را مساجد برعهده دارند. عمیق کردن فکر اسلامی.

ص: 70

عمیق کردن فکر سیاسی. این امور روزمره سیاسی مسائل کم عمق و روبنایی است. اما اگر یک فردی، یک جوانی به مبانی فکری و نظری مسلح شد و به مبانی تفکر انقلاب اسلامی مسلط شد، در امواج راه درست را از دست نمی دهد.

مبحث ششم: راهکار تربیتی مساجد 1 _ مساجد و عنصر جذابیت مسجد جای تربیت انسان های بصیر، از نظر دینی و سیاسی است. کار حزب، کار گرایش های روزمره است؟! مدیر تربیت می کند برای امور اجرایی؟! بلکه تربیت انسانی که در تفکر اسلامی مستغرق است، کار مساجد است. دو لایه هم دارد.

لایه اول جنبه احساسی و جذب است. سنت اسلام است. روانشناسی اجتماعی این را می گوید؛ اول باید با جاذبه های اخلاقی و لوازم دیگر جوان ها را به مسجد دعوت کرد.

نوع رفتار امام جماعت نوع ترتیباتی که در حاشیه مساجد باید وجود داشته باشد. یک زمانی در وزارت فرهنگ که بودم این طرح کانون های فرهنگی و هنری مساجد را بردند شورای انقلاب. آن زمان قدری عجیب بود اما همان وقت آیت اللّه هاشمی رفسنجانی رئیس شورای انقلاب فرهنگی بود ایشان گفت: خیلی برایم جالب است که چرا ما غفلت کردیم از این امور. درست است ما وقتی می آییم فرهنگ سراها را جای دیگر می سازیم. مسجد از کانون تفکر می اندازیم. شما بقیه شئونات فرهنگی را حول و حوش مسجد می توانید دایر بکنید. جذب اولیه صورت بگیرد. مسجد به دلیل قداستش باعث می شود این ها جذب بشوند. نوع رفتار امام جماعت خیلی مهم است. «ارتباطات»، این گام نخست است.

2 _ رسوخ فکر دینی اما گام دوم که مهم تر از این است رسوخ فکر دینی در افراد است. من خیلی خوشحال شدم

ص: 71

که دیدم آقای ابراهیمی فرمودند ما آموزش های مان را در سطح آثار شهید مطهری داریم، تسری می دهیم. این خیلی مهم است؛ رسوخ فکر دینی است.

بسیاری از اعوِجاجات در همین حرف های روبنایی و سست و بی مقدار و بی وزن است. حرف های اندیشمندان اسلام خیلی فکر فاخر دارد. اما ورود به آن زحمت می خواهد. اما حرف های روبنایی قبل از انقلاب هم یادتان است. چهار تا حدیث یک نفر می خواند یک کتاب درباره مالکیت در اسلام می نوشت. این اعوجاج است. حالا هم همین طور است. این بادهای موسمی است. اما خودمان بشناسیم و از زمانه پند بگیریم. در بعضی از مساجد بود که فرقان به وجود آمد. یک فکر انحرافی در حاشیه مسجد بود؛ پس اگر حرف بی مبنا و سست از نظر دینی باشد می تواند انحراف ایجاد کند.

رسوخ فکر دینی باعث می شود که مجالی برای حرف های بی وزن و بی مقدار نباشد. تراز ملت ایران تراز بالایی است. تمدن ایران اسلامی یک تمدن فاخری است. علمای بزرگ دانشمندان اسلامی از این سرزمین برخواستند. ترازش حرف های سست نیست.

3 _ مسجد، بصیرت و استقلال فکری مساجد مسجد جایی است که می تواند انسان بصیر از این بعد با کلاس های مختلف در زمینه های گوناگون تربیت بکند. این بخش دیگری است؛ پس این دو بعد به نظرم رکن امروزی است. راهبری فکری جامعه است. چیزی که در غرب خلائش موجود است. در تفکر اسلامی این نقش رهبری است. شما سربازان مراجع تقلید هستید. سرباز جای دیگری نیستید، نه مجلس و نه دولت. شما باید مستقل بمانید.

دولت و مجلس همه باید به شما کمک کنند. وظیفه شان است. اما آن استقلال مساجد و حوزه های علمیه همیشه باید حفظ بشود. من به جد به این فکر معتقدم. چون سیستم های دموکراتیک همیشه این حرف ها را تغییر می دهند اما آن چیزی که می ماند آن استقلال فکری است. عظمت تفکر شیعه در همین است.

ص: 72

گاهی در شورای انقلاب فرهنگی بحث هایی می شود که مثلاً در بعد مسائل فرهنگی های علمیه را هم ما این گونه تحت هماهنگی قرار بدهیم من همیشه گفتم ما نباید راجع به حوزه های علمیه نظر بدهیم.

حوزه علمیه خودش باید تصمیم بگیرد. آن استعداد فکری را داشته باشد. کمک کردن غیر از این است که ما آنها را هماهنگ کنیم با خودمان. امام جماعات هم همین طور. شما سربازان تفکر اسلامی هستید. این استقلال را باید حفظ بکنید. البته این وظیفه شماست وظیفه دولت و مجلس این است که آن لوازم کار را برای شما فراهم کنند. من معتقدم مسجد یک نوع قداست دارد امام جماعت دارد. هیئت امنا دارد. افراد علاقمند فاضلی مایلند با مسجد حتی مجانا همکاری کنند. مسائلش ممحض است برای کار فرهنگی. یک خلأهایی است که باید این خلأها پر شود. دهها برابر نهادهای فرهنگی این جا سرعت عمل در آن نهفته است.

اگر در تاریخ ملل هم نگاه کنیم می بینیم بسیاری از جاهایی که تفکر اسلامی در پناه مهاجرت ها صورت گرفت مهاجرت عالمان دینی بود. رفتند آنجا ماندند و تأثیرگذار بودند.

اما از طریق اعزام افراد و این ها حادثه زیادی رخ نمی دهد. من نمی گویم این خیلی کم ارزش است اما دوران مصرف دارند یک سایه مختصری هم تأثیر دارند. اما اگر یک آدم دینی رفت مقیم یک جایی شد و ارتباط برقرار کرد با هزینه ای که حجم زیادش فکر است این خیلی مؤثرتر خواهد بود.

سخن پایانی من امیدوارم از این همایش شما دوستان عزیز بتوانید با فهم دقیق از نقاط قوت و نقاط ضعف دستاورد مناسبی برای تعالی کارهای مساجد داشته باشید و حتما مجلس هم با همین دیدگاه کار شما را رصد خواهد کرد آن قدری که در توانش باشد به شما کمک خواهد کرد و امیدواریم آینده بهتر و درخشان تری نصیب شما صاحبان کار در امور فرهنگی مساجد باشد.

والسلام علیکم و رحمة اللّه .

ص: 73

ص: 74

و دانش هستند که حقیقتا خداوند به این خاندان عنایت ویژهای داشته و آنها را مشمول عنایات خاص خودش قرار داده است. هر کدام در رشته ای که وارد شدند انصافا در راس آن رشته قرار گرفتند. برای بنده و همه علما موجب افتخار است که امروز در محضر شخصیت و آیت اللّه زاده ای هستیم که خود آیت اللّه است و از محضرشان استفاده خواهیم کرد.

عمران مساجد چند نکته ای را عرض می کنم. نکته اول شرایطی که خدای تبارک و تعالی برای عُمّار مساجد قائل شد پایانش را با عدم خوف از غیر خدا ختم کرده است و همین امر در رابطه با مبلغین هم مشاهده می شود که آیه شریفه، به همین صورت پایان پذیرفته است. این امر دلیل بر این است که عمران مساجد کار دشواری است. همان طوری که تبلیغ رسالات هم کاری است دشوار که حتی وقتی خدا به خود پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هم فرمود: «ابلاغ کن». آخرش فرمود:

ص: 76

«وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاس».(1)

یعنی امر امر مهمی است. انجام وظیفه کردن در راستای رسالت انبیاء کار دشواری است.

شرایط عامرین مساجد لذا برای عمّار مساجد پنج شرط قائل شده است:

«إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ».(2)

1) ایمان به خدا؛ 2) ایمان به آخرت؛ 3) إقامه نماز؛ 4) پرداخت زکات؛ 5) نترسیدن از غیر خدا.

درباره ابلاغ رسالت هم همین طور است:

«الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَدا إِلاَّ اللَّهَ».(3)

جایگاه مسجد در آیات و روایات برای عظمت مسجد 28 آیه در قرآن داریم. 70 باب حدیث در وسائل الشیعة در رابطه با مسجد و جایگاه مسجد داریم که بر عزیزان پوشیده نیست و بعضی از روایات تکان دهنده است.

ص: 77

جایگاه مسجد در کلام امام و رهبری دو مطلب عرض می کنم، یکی از حضرت امام قدس سره و مطلبی هم از مقام معظم رهبری. امام قدس سره درباب مسجد فرمودند:

«مسجد محلی است که از آنجا باید امور اداره شود».(1)

و بیان دیگر حضرت امام:

«مساجد مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند».(2)

مطلب سوم، حضرت امام فرمود:

«من امروز باید بگویم که تکلیف است برای مسلمان ها. حفظ مساجد امروز جزء اموری است که اسلام به او بسته است».(3)

و مقام معظم رهبری فرمودند:

«مسجد خانه خدا و کانون برکت خیر است. استفاده از مسجد برای دنیای اسلام فرصتی مغتنم است چون محور اجتماعی مردم است.

باید با برنامه ریزی صحیح و استفاده از ابزارهای فرهنگی و هنری عمران معنوی مساجد را تقویت کرد. عمران معنوی مساجد برعهده امام جماعت و مؤمنانی است که در آنجا عبادت می کنند. امروز دنیای اسلام در وضعی نیست که این فرصت ها را از دست بدهد».

این همایش ها فرصت مغتنمی است که باید حداکثر استفاده از آن بشود. این فرمایشات حضرت امام و مقام معظم رهبری است.

ص: 78

گزارش عملکرد مرکز رسیدگی به امور مساجد من صرفا یک گزارش فشرده ای را خدمت اعزه عرض می کنم که مرکز رسیدگی به امور مساجد چه کارهایی را انجام داده است.

1 _ فعالیت های عبادی اولین اقدام مرکز اقدام به برگزاری نماز در مساجد بوده که بحمدللّه امروز در مساجدمان شاهد برگزاری پنج وقت نماز جماعت هستیم. اقامه نماز صبح در روز اولی که وارد شدیم پنج درصد بود امروز قریب به چهل درصد مساجدمان در استان تهران اقامه نماز جماعت صبح دارند. برای این که نمازهای صبح مورد توجه قرار بگیرد برنامه ها و تشویق هایی برای امام جماعت و خدام محترمی که در مساجد تلاش می کنند از سال گذشته برنامه ریزی شد که بسیار اثرگذار در ازدیاد برگزاری نمازهای صبح بود.

2 _ فعالیت های پژوهشی و آموزشی تأسیس دفتر مطالعات و تحقیقات در قم با مسئولیت جناب آقای محسن غرویان.

واحد پژوهش: که تحقیقات بنیادی و راهبردی و کاربردی بحمدللّه به درستی انجام می دهد با تعدادی از محققین که انجام وظیفه می کنند.

واحد آموزش: مرکز آموزش های تخصصی در قم ایجاد شده که دوره های فشرده ای برای ائمه جماعات برگزار می کنند. در هر دوره 80 نفر شرکت می کنند و هر دورهای که به پایان رسید. بنابراین است که با یکی از مراجع بزرگوار و شخصیت های علمی حوزه هم ملاقاتی داشته باشند.

3 _ فعالیت های فرهنگی الف) برگزاری جشنواره ائمه جماعات اهل قلم: که هم شناسایی شدند

ص: 79

و هم زندگی نامه آنها و آثار آنها، به صورت کتابی چاپ شده که امیدواریم بتوانیم این جمع اثرگذار را حمایت و پشتیبانی کنیم که بتوانند آثارشان را در اختیار جامعه قرار بدهند.

ب) برگزاری جشنواره شهیدان از ائمه جماعات: که به صورت کتابی زندگی نامه آنها چاپ شده که کار بسیار ارزشمندی بود.

ج) برگزاری اردوهای مختلف آموزشی و علمی در مشهد و در جاهای دیگر برای عزیزان.

د) برگزاری جشنواره فرزندان کارمندان مرکز که آثار ارزشمندی در روحیه فرزندان عزیزانی که در مرکز انجام وظیفه می کنند، داشت.

4 _ فعالیت های مناسبتی الف) در رأس مناسبت هایی که مرکز برگزار کرده هفته گرامی داشت جهانی مساجد می باشد که ششمین سال است که برگزار می شود که در بعضی از سال ها ما میهمانان زیادی از خارج داشتیم من جمله سال سوم، ما میزبان امام جمعه و امام جماعت مسجدالاقصی و قدس بودیم و از حدود 20 کشور دیگر میهمان داشتیم که اجلاس بسیار باارزشی برگزار شد.

ب) برگزاری همایش توانمندی مساجد که به صورت خوبی برگزار شد. کارهایی که مسجدی ها در زمان جنگ کرده بودند همه به نمایش گذاشته شد. کارهایی که الآن در مساجد دارند.

ج) سالگرد انقلاب اسلامی با شکوه برگزار شده است. همواره 22 بهمن یکی از صحنه های خوبی بوده که ائمه جماعات و مؤمنین نمازگزار حضور بسیار چشم گیری در راهپیمایی های 22 بهمن داشتند.

د) سالگرد حضرت امام قدس سره که حضور بسیار چشم گیر بوده.

ه_) سالگرد روز قدس حضور عزیزان چشم گیر بوده.

ص: 80

و) برگزاری جلسات سنگینی برای 36 هزار شهید استان تهران که از خانواده های آنها تجلیل شد و مورد عنایت مؤمنین و ائمه محترم جماعات قرار گرفتند.

ز) دیدار با مراجع عظام در حوزه علمیه قم با اکثر مراجع با حضور بخشی از ائمه محترم جماعات ملاقات شد و ارتباط ما همچنان با مراجع محفوظ است بحمدللّه والمنه نظرات شان را در کارها و برنامه های مان گنجانیده ایم.

ح) دیدار با ائمه جماعات شاخص استان تهران که کار ارزشمندی بود که از نظرات شان بهره لازم را بردیم. حضور در تمام صحنه های ملی و سیاسی که وجود روحانیت در آنجا تأثیرگذار بود از کارهایی بود که انجام شد.

ط) ما در همه انتخابات در حد بیان معیارها و ملاک ها، حضور چشم گیر و هدفمند داشتیم که معتقدیم اصول گرایی که امروز در جامعه جای خودش را باز کرده بیان ملاک ها و معیارهایش که از طرف مقام معظم رهبری به زبان این بزرگوار گفته شده، ائمه جماعات آن فرمایشات مقام معظم رهبری را عملاً به مردم منتقل کردند که این تفکر که امروز در جامعه جای خودش را بحمدللّه والمنه باز کرده است.

5 _ منشورات مرکز در بخش پژوهش، تألیفات مختلفی داشتیم که تا این جا حدود 20 عنوان کتاب در رابطه با مسجد داریم که عبارتند از:

الف) کتب 1) فروغ مسجد (شش جلد) که مربوط می شود به هفته جهانی مساجد که نظرات مختلف، مقالات مختلف و اطلاعاتی که از هر طرف کسب شده این ها در مرکز به وسیله محققین تدوین شده و امروز در اختیار اعزه قرار گرفته است؛

ص: 81

2) کتاب نگاهی نو به سیری در نهج البلاغه شهید مطهری (دو جلد) که شرحی را مرکز برآن نوشت که کتاب ارزنده ای شد و آن کتاب ارزنده بود ولی مطلبی که یک ماه رمضان را پوشش بدهد نداشت و چون یک سال برنامه ای را در رابطه با سیری در نهج البلاغه قرار دادیم، دیدیم نیاز است بر مطالب افزوده بشود و شرحی نوشته شد در دو جلد که در اختیار ائمه جماعات قرار گرفت؛ 3) کتاب 110 سؤال پیرامون مسجد. بسیار کتاب ارزشمندی بود و مورد استقبال هم قرار گرفت؛ 4) فرهنگ مسجد؛ 5) مدیریت مسجد؛ 6) شهدای ائمه جماعات؛ 7) ائمه جماعات اهل قلم؛ 8) عوامل جذب جوانان و نوجوانان به مسجد؛ 9) مفاهیم قرآن؛ 10) سالنامه مسجد (دو جلد)؛ 11) زیر باران نماز؛ 12) 140 سؤال پیرامون مسجد؛ 13) مسجد در روایات و اخبار؛ 20 عنوان کتاب تا به حال مرکز چاپ کرده و در اختیار ائمه محترم جماعات قرار گرفته است.

ب) مجلات 4 مجله هم مسجد دارد؛ 1) مجله گلبانگ مسجد؛ 2) محراب نور؛ 3) مجله مسجد؛ 4) مجله فاطر.

ص: 82

6 _ تشکل های جوانان از دیگر فعالیت های مرکز تشکیل تشکل های جوانان در مساجد که امروز نقش ارزشمندی را ایفا می کنند که این کار را بیشتر خواهران مان انجام دادند. به نحو مطلوبی هم ساماندهی و سازماندهی کردند و این تشکل الآن در مساجد پاسخ گوست.

7 _ نیروی انسانی در رابطه با نیروی انسانی که در رأس آنها ائمه جماعات حضور دارند کار ارزشمندی شده است. ائمه جماعات فعلی ما بلااستثناء گزینش می شوند و بدون گزینش هیچ امام جماعتی مشغول اقامه جماعت نمی شود. لذا هم ائمه جماعات، هم هیئات امنا و نیز خدام همگی گزینش، آموزش، هدایت و نظارت تا حدودی هم حمایت می شوند.

ص: 83

8 _ فعالیت های عمرانی در بعد ساختمانی تعداد زیادی مسجد در این دوره ساخته شد، تعداد زیادی تجهیز شد و تعداد زیادی تعمیر شد؛ بخشی با امکانات مرکز و بخشی هم از ارگان های دیگر کمک گرفتیم.

به ویژه شهرداری که نقش بسیار خوبی در رابطه با تجهیز و تعمیر مساجد انجام داد.

9 _ اصلاح ذات البین ایجاد شوراهای حل اختلاف در مساجد که الآن حدود 1000 شورای حل اختلاف در استان تهران مشغول فعالیتند و اصلاح ذات البین انجام می دهند که کار بسیار ارزشمندی با همکاری قوه قضائیه صورت گرفت.

10 _ سند چشم انداز تدوین سند چشم انداز 20 ساله مساجد که کار سنگینی بود اما با توجه به همکاری علما و بزرگان و دانشمندانی که از طریق فراخوان مقاله ها با مرکز مرتبط شدند در رابطه با چشم انداز کار علمی واقعی صورت گرفت و اعتقادمان این است که این چشم انداز می تواند آینده مساجد را ان شاءاللّه متحول کند.

11 _ تشکیل فراکسیون مساجد در مجلس شورای اسلامی با حمایت جناب آقای دکتر لاریجانی که کار بسیار ارزنده ای است که اکثر نمایندگان در این فراکسیون ثبت نام کردند و خیلی ها مراجعه کردند که آماده همکاری خوبی در رابطه با مساجد هستند.

12 _ تشکیل جامعه خیرین مسجدساز همه کارهای این تشکل انجام شده و بخشی هم مشغول به کارند که یکی از این خیرین،

ص: 84

تاکنون 80 مسجد ساخته و الآن هم یک مسجدی را شروع کرده که خرید زمین آن مسجد بیش از 12 میلیارد تومان شده و شخص ایشان پرداخت کرده است و مشغول است که این مسجد را در بهترین نقطه تهران بسازد.

13 _ معاونت زنان فعالیت های چشم گیر معاونت زنان قابل تقدیر است که من همین جا باید از سرکار خانم زعفرانی و همکاران شان تشکر کنم که کار بزرگی را انجام دادند. 1100 مسجد الآن تحت پوشش آنان است و حقیقتا به درستی اداره می شود و شرط رفتن سر کلاس یا مبلغه بودن این است؛ که یک دور آثار شهید مطهری را خوانده باشند و از او امتحان گرفته می شود و بعد می تواند سر کلاس ها حاضر شود لذا خانم های فاضله و دانشمندی در مساجد مشغول کارند که کار بسیار ارزشمندی را سامان دادند.

14 _ ایجاد کتابخانه تخصصی مساجد در قم.

15 _ تعامل با مبلغین و وعاظ تهران و همچنین دفتر تبلیغات.

16 _ کمک به مساجد مناطق محروم.

17 _ توزیع منشورات مرکز بین مساجد.

18 _ برگزاری اعتکاف مهیا کردن مساجد برای مناسک اعتکاف که ما امسال 25 درصد جمعیت بیشتری در رابطه با اعتکاف در مساجد داشتیم و 330 مسجد در استان تهران تحت مدیریت مرکز کاملاً آماده سازی شده که مراسم اعتکاف به درستی انجام بگیرد و بحمدللّه والمنه انجام گرفت که قریب 80 هزار معتکف امسال در استان تهران در مساجد ما شرکت داشتند. که من خدا را سپاسگذارم.

ص: 85

سخن پایانی باز هم تشکر و امتنان و تبریک اعیاد شعبانیه به محضر همه عزیزان و همچنین تبریک هفته گرامی داشت مساجد؛ که ما امیدواریم با حضور سروران عزیز و همکاری خوب ائمه محترم جماعات بتوانیم اقداماتی انجام دهیم که مساجدمان همان طوری که امام و مقام معظم رهبری آرزو کردند ان شاءاللّه به حالت صدر اسلام برگردند که همه امور با مسجدمحوری انجام بگیرد.

مجددا از جناب آقای دکتر لاریجانی تشکر می کنم که به مجلس ما عزت دادند و در جامعه هم موجب عزت هستند و ان شاءاللّه با همکاری این بزرگوار که خودشان به بنده فرمودند: تلاش کنیم برای مساجد کاری بشود که از این حالت مساجدمان خارج بشود که شخص جناب آقای دکتر، قبل از این مسائل همان دوره اولی که وارد مجلس شدند این فرمایش را داشتند که امیدواریم خداوند به ایشان و به همه خدمتگزاران نظام مقدس جمهوری اسلامی توفیق بدهد که بتوانیم این پایگاه های اسلامی و آسمانی را آن چنان سازماندهی کنیم که خدای تبارک و تعالی را خشنود نماییم.

والسلام علیکم و رحمة اللّه .

ص: 86

من فکر می کنم که این سؤالات، خیلی ظریف و دقیق است و باید خیلی حساس باشیم. مشاغلی که مردم دارند شغل است و از آنها اخلاص خواسته نشده است. یک کاسب، کاسبی می کند. یک تاجر، تجارت می کند به او گفته نمی شود، این کسبت باید قرین با قربت باشد و اگر نبود باطل است. کارش را می کند و دنبال پول است.

اما ما تمام شغل مان، عبادت است؛ چون مدیریت مسجد کلش عبادت است و از ما قصد قربت و اخلاص خواسته شده است. آن چنان که اگر خدای نکرده این دقت نشود، عمل باطل می شود.

چطور یک نماز اگر مقارن با قربت نبود باطل و فاسد است. اگر خدای نکرده یک مقداری به قصد قربت و به اخلاص آسیب وارد بیاید، کل عمل باطل می شود. عمل که باطل شد، کار انجام گرفته ولی این کار صوری است. مثل یک نماز باطل، نماز باطل هیچ اثری از نماز ندارد.

ص: 88

در امور مربوط به مدیریت مسجد هم کارهایی که به عهده ماست از قبیل؛ تعلیم، تزکیه و خدمات رسانی اگر قرین با اخلاص کامل نباشد، بی اثر است. این عمل فاسد اثر ندارد. ممکن است ظاهر خوبی هم داشته باشد، ولی آن اثر را ندارد. أنبیا که موفق شدند دلیلش این بود و سرلوحه دعوت شان این بود:

«قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْر».(1)

لذا موفق شدند. رسول اللّه موفق شد. کربلا تمامش قرین با اخلاص بود و توفیق عظیم داشت.

2 _ اشراف علمی ائمه جماعات در این رابطه مسئله این است که تصدیای که انسان در مورد مسجد، عهده دار می شود، باید این شایستگی را داشته باشد. اگر ما بفهمیم کسی تصدی شغل طبابت را داشته باشد تابلو را نصب کند به عنوان طبیب اما اطلاعات طبی را نداشته باشد، این خیانت است و از آن سؤال می شود. تویی که طبیب نیستی، چرا تابلو می زنی؟ من این را صریح عرض می کنم، کسانی که متصدی مدیریت مسجد می شوند، انواع سؤالات فقهی متوجه آنهاست، انواع سؤالاتی که بعضی از آنها واقعا سؤالات پیچیده ای است. خصوصا که مراجع هم متعددند، می گوید من مقلد فلان آقا هستم.

بزرگواران باید إشراف کاملی راجع به مسائل فقهی داشته باشند. شوخی نیست، آن دکتر اگر نسخه غلط بدهد به جان آسیب می رساند، اما این فرد اگر اطلاعات فقهی نداشته باشد به دین آسیب می رساند. مخصوصا بعضی از مباحث خیلی پیچیده است، فرض کنید مباحث مربوط به زنان و دماء ثلاثه... حالا روحانی همراه کاروان مکه رفته، در مسیر مسجدالحرام دارد می رود، یک خانم می آید جلو و مسئله اش را می پرسد، شما می دانید خیلی مسائل پیچیده ای است، باید اشراف داشته باشد.

ص: 89

مسئله مهمی است که باید آقایان اشراف کامل به مسائل مورد ابتلا داشته باشند.

در ابواب مختلف مخصوصا بعضی از ابواب پیچیده، از نظریات مراجع استفاده شود.

3 _ الگوپذیری مردم از علما و روحانیون نکته دوم، در شایستگی، این که مردم امام جماعتی را که می آید نماز می خواند، فقط به عنوان کسی که مسائل شان را می گوید، نمی بینند. بلکه او را الگو می بینند و خیلی از مردم ما عقایدشان را از همان شایستگی علما گرفتند. از شایستگی بزرگان بوده، که این مؤمن شده و ایمانش هم به این مسأله گره خورده. مردم روحانی را الگو می بینند. یک ذره اگر روحانی را متزلزل ببینند، روی ایمان مردم اثر می گذارد. حالا همه مردم نه، ولی روی خیلی ها اثر می گذارد. این هم یکی از مسائل مهمی است که فرمود:

«کُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُم».(1)

این داستان را مستحضرید که؛ دزدی رفته بود دزدی، بالاخره در بین چیزهایی که برگزید، یک صندوقچه بود، درش را باز کرد یک مقدار پول و یک صندوق و کنار این پول هم یک آیه الکرسی بود. او گفت من هرچه از این خانه بدزدم این را نمی دزدم. برای این که صاحب خانه این آیه الکرسی را با ایمان نوشته که این آیه الکرسی، این پول را حفظ کند.

من اگر این پول را بدزدم ایمان او را می دزدم. پول را ندزدید و آیه الکرسی هم کار خودش را کرد و پول را برای صاحبش نگاه داشت.

مسئله تبلیغ 1 _ مرکز تبلیغ و مبلغ اساسا یک روحانی در مسجد ادامه برنامه انبیا را دارد. ما در کجای جامعه می توانیم کسی را، شخصیتی را پیدا بکنیم متقی باشد و آن رسالت انبیاء را... «الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ

ص: 90

وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ»(1)

داشته باشد. اگر بنا باشد جایی را پیدا بکنیم که انگشت بگذاریم روی این آقا، این گروه، این صنف که ادامه راه انبیاء را می دهند، همین روحانیت است.

و مرکز اداره هم، مساجد است.

پس این که «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ»(2)

این مسئله قرائت آیات، تزکیه و تعلیم همه اش در مسجد است و به دست ماست.

2 _ مبلغ و پیگیری امر تبلیغ و همان طور امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ قَدْ أَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ وَ أَحْمَی مَوَاسِمَهُ یَضَعُ ذَلِکَ حَیْثُ الْحَاجَةُ إِلَیْه».(3)

پیامبر دنبال می کرد، ببیند چه کسی نیاز دارد و چه احتیاج دارد. کجا گوش کری است. کجا دل مرده و کوری است و کجا زبان گنگی است، این ها را هدایت کند. آرام نمی گرفت.

ما باید از تلاش در تعلیم، هیچ کوتاه نیاییم. به هر شکلی می توانیم مخصوصا جوان ها را از ضلالت نجات بدهیم. می توانیم برنامه هایی بریزیم که یک جوری ضلالت ها را از ریشه بکنیم.

جوان هایی تربیت بشوند که بروند در خانواده شان در هر حال عرضم این است که در مورد تعلیم نباید هیچ کوتاهی کنیم. تمام تلاش مان را بکنیم.

3 _ تفهیم و تدبر ادعیه، در میان عوام نکته دیگر در مورد تعلیم، نمی دانم کی و چطور باید عمل بشود. جامعه متدین مان عادت کرده، خودمان هم به این ها عادت دادیم، که دعاهایی تند و تند می خوانند، ولی معنای آن را توجه نمی کنند. کی باید این قرائت ها با تفهم و تدبر همراه بشود. کلمات امیرالمومنین علیه السلام را ملاحظه بفرمایید، می فرماید:

ص: 91

«لا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَیْسَ فِیهِ تَفَهُّم».(1)

دانشی که در آن فهم نباشد علم نیست، دانشی که فهم نباشد یعنی چه؟ باید عرض بکنم علامه طباطبایی قدس سره صاحب المیزان می فرمود؛ من افرادی سراغ دارم که چند دوره أسفار درس دادند و یک کلمه از أسفار از زبان شان پایین نرفته. باید علم با تفقه همراه باشد، که فرد به عمق علم برسد.

«أَلا لاخَیْرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ أَلا لاخَیْرَ فِی عِبَادَةٍ لافِقْهَ فِیهَا».(2)

باید این فرهنگ تدبر و تفکر را همراه با قرائت، در جامعه، در بین متدینین و در بین قرآن خوان ها رواج بدهیم. نمی خواهیم سرد کنیم نسبت به خواندن، سعی کنیم خواندن شان با تدبر، قرین باشد.

4 _ طرح مسائل نو الآن ما در صدا و سیما می بینیم دانشمندان، بزرگان، محققین و صاحب نظرانی دقت دارند، فکر و طرح دارند، در چنین جامعه ای هستیم. ما در مساجد باید حتی بالاتر باشیم. این طور نباشد که یک نفر بگوید؛ من الآن در خانه تلویزیون را باز کنم، مطلب پخته تری می شنوم. سخن ما باید بالاتر باشد.

5 _ مساجد محل تزکیه نفس مسئله دیگر، در مورد تزکیه هم باید واقعا فکری کرد. تزکیه، از برنامه های اصیل انبیاست، باید در مساجد یک برنامه تزکیه داشت. خیلی از انسان ها و جوان ها نیازمند به مباحث اخلاقی هستند. جذب می شوند در آنها تحول به وجود می آید. مخصوصا می آیند با امام جماعت، گرم می گیرند. این ملاقات های بین الإثنینی، ساختن جوانی که حالا آمده و احساس می کند

ص: 92

یک آمادگی دارد، این را باید گرفت و نباید از دست داد. باید ساخت و رشد داد. به هر حال مسأله تزکیه هم مسئله بسیار مهمی است.

6 _ اخلاص در اعمال مسئله دیگر، مسئله اخلاص است. من در ابتدای صحبت اشاره کردم، خیلی راجع به اخلاص روایات عجیب داریم. خودمان را باید متهم کنیم و آماده کنیم ببریم به دادگاه. دادگاهی هم که حاکم در آن دادگاه وجدان سالم است؟ «وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ»(1)

برویم آنجا خودمان را به عنوان متهم احضار کنیم، بازخواست کنیم، سؤالات پیچیده کنیم. خودمان را سؤال پیچ کنیم. اگر دیدیدم اشکالی هست، زودتر جهاد کنیم.

فرمود:

«وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّین».(2)

مأموریت انسان ها همین است.

«وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا» بنده باشند آن هم مخلصین خالص باشند.

روایت می فرماید:

«النَّاسُ کَُلُّهُم هَالِکُونَ اِلاّ العَالِمُونَ وَ العَالِمُونَ کَُلُّهُم هَالِکُونَ اِلَّا العَامِلُونَ و العَامِلُونَ کَُلُّهُم هَالِکُونَ اِلاَّ المُخلَصُونَ».(3)

به این جا می رساند والمخلصون؟ شیطان هم که روز اول گفت که «فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینََ إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصین».(4)

ص: 93

معصوم هم در ذیل آیه شریفه «إِلاَّ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیم»،(1)

قلب سلیم را معنا می کند آن قلبی که فقط آن می تواند کارساز باشد؟ فرمود:

«الْقَلْبُ السَّلِیمُ الَّذِی یَلْقَی رَبَّهُ وَ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاه».(2)

فرزندت را دوست بدار برای خدا، می شود خدا. به زندگی زرق و برق بده برای خدا می شود، خدا.

خدایا چنین قلبی به ما مرحمت بفرما.

حضرت فرمود:

«وَ کُلُّ قَلْبٍ فِیهِ شِرْکٌ أَوْ شَکٌّ فَهُوَ سَاقِطٌ».(3)

اصلاً خدا جا نیفتاده باشد که اگر خدا هم جا افتاده غیرخدا هم ساقط است.

فرمود:

«وَ إِنَّمَا أَرَادُوا بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلاْخِرَةِ».(4)

زهدی که سفارش شده وقتی که خدا را ملاقات می کنیم خدابین باشیم، فقط. چیزی غیراز خدا در این دل، راه نداشته باشد.

این گونه انسانی، وقتی که در مسجد جماعت می خواند و مسجد دیگری هم هست، آیا برای من فرق می کند که این مسجد پر بشود یا آن مسجد. اگر فرق نکند، می گویم بالاخره الحمدللّه جوانان و متدینین به مسجد اقبال دارند. ولی اگر فرق بکند اگر از مسجد من باشد خوشحال تر می شوم تا مسجد دیگری. بدانیم که اینجا یک منیتی وارد شده است. چیز دیگری هم اینجا هست.

آقای قرائتی جمله ای داشت می گفت؛ بالاخره اسب حضرت عباس هم جو می خواهد. من قبول دارم این هست، ولی یادمان باشد عالمی که می گوید:

ص: 94

تو بندگی به شرط مزد مکن که خواجه خود روش بنده پروری داند لازم نیست که ما با خدا شرط کنیم. همین روایاتی که در مورد جماعت هست کافی است که مشوق ما باشد که به کلی نسبت به مسائل مادی بی اعتنا باشیم.

این روایات عجیب که می فرماید؛ اگر تعداد نمازگزاران از ده نفر بیشتر شد، چه می شود چه می شود. نسبت به امام جماعت. دیگر چه می خواهیم؟ تمام آنچه که به نمازگزاران می دهد، همه آنها را به یک باره به امام جماعت می دهد.

این است که ما باید برای امام جماعت دست و پا بشکنیم. برای رسیدن به این فیض بزرگ همین است دیگر. این باید در جلوی چشم ما باشد دیگر همه مسائل تحت الشعاع قرار می گیرد.

ظرافتی است، که گاهی برای انسان پیش می آید این ظرافت ها را آدم باید دقت کند، گاهی مرزها نزدیک به هم می شود.

ص: 95

7 _ بیان دقیق مفاهیم یکی از مشکلات، محاسبه است؛ مرزهای مفاهیم دینی نزدیک به هم است. اصحاب پیامبر آمدند پیش رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم و گفتند؛ وقتی خدمت شما هستیم حال خوبی داریم، می رویم خانه حال ما عوض می شود و یک حال دیگر پیدا می کنیم. اینجا دنیا را فراموش می کنیم می رویم خانه دوباره اهل دنیا می شویم. گفتند:

از این حال خودمان ترسانیم، آیا ما منافق هستیم با این دو حالتی که وجود دارد؟ فرمود:

«کَلاّ اِنَّمَا هِیَ تَصحَبُ مَرَّةً تَصحَبُ اُخری».

این نفاق نیست. این نزدیک به نفاق است. چون مرز نزدیک است اشتباه می شود. یکی از چیزهایی که مرز نزدیکی است این است که حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

«رُبَّمَا حَسِبْتَ أَنَّکَ نَاصِحٌ لِلْخَلْقِ وَ أَنْتَ تُرِیدُهُمْ لِنَفْسِکَ أَنْ یَمِیلُوا إِلَیْکَ وَ رُبَّمَا ذَمَمْتَ نَفْسَکَ وَ أَنْتَ تَمْدَحُهَا عَلَی الْحَقِیقَةِ».(1)

باید استمداد کنیم از خدا بخواهیم خداوند ما را به خودمان وا نگذارد. از خدا بخواهیم دل ما غرق به عشق خدا باشد. و غیرخدا دیگر رنگ ببازد.

ص: 96

ص: 98

بعد می رویم سراغ این که منشأ نوآوری چیست؟! آیا ما از نظر متون دینی مان یک چیزی به عنوان منشأ و عامل اصلی و ایجاد کننده نوآوری داریم یا نداریم که ما این ها را بحث کردیم. حالا این جا از محضر سروران استفاده خواهیم کرد.

بعد می بینیم خود قرآن، واقعا ما آیاتی را که دال براین است که یا باید نوآور بود یا سرزنش کرده کسانی که با نوآوری مخالفند. شاید هم البته نوآوری را باید معنی بکنیم.

چون با توجه به مسائل دیگر گفته می شود که نوآوری در چه. بعضی ها فکر می کنند همین که نوآوری گفته می شود، با بدعت اشتباه گرفته می شود. که این را بحث خواهیم کرد. که می توانیم بگوییم مرزنوآوری و بدعت چیست؟! بنابراین اصل این است که قرآن با نوآوری با این مفهوم و با این معنا و با این اندیشه چه برخوردی کرده است؟ آیا قرآن مشوق نوآوری است یا مکذب نوآوری است.

الآن با نرم افزار جامع التفاسیر هر تفسیری را می خواهید آن هم تفسیر ترجمه لغت همه اش در

ص: 100

یک نرم افزار کار بکنیم ببینیم واقعا قرآن نگاهش به نوآوری چیست؟ اثباتا و نفیا. یا مؤمنان در ارتباط با نوآوری چه جایگاهی دارند. خود قرآن از منظر علی علیه السلام قرآن مجسم آیا توصیف به نوآوری می شود. یعنی قرآن حرف نو دارد؟ از منظر روایات قرآن و جایگاه قرآن، آیا قرآن را نوآور معرفی کردند بعد می آییم سراغ این که ساحت های قرآن درنوآوری چیست؟ این ها سرفصل است که از محضر شما نظرخواهی می کنم.

ساحت های نوآوری گاهی نوآوری در عرصه جامعه و عرصه فکری انجام می شود ربطی مستقیم به دین ندارد و به دین هم نسبت داده نمی شود. این یک نوآوری است.

گاهی نوآوری نسبت به یک امر کلی دین است. مثلاً نوآوری در عرصه ابزار نظامی. هر روز یک ابزاری اختراع می کنند، می گویند قرآن گفته:

«وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة».(1)

این موشکی که ما آماده کردیم مصداقی از آن آیه قرآنی است؛ یعنی ما آیه را عمل کردیم شده این نوآوری جدید. قبلاً شمشیر بود، سلاح خاص بود، تیر و کمان بود. امروز داریم موشک اختراع می کنیم و به آن آیه نسبت می دهیم.

ولی یک سری نوآوری هم هست که مربوط به دین هم نیست و منسوب به دین می کنند. این مصداق کامل همان بدعت است. این ها ساحت های نوآوری است.

مسجد و نوآوری این شرایط نوآوری. بعد می رسیم به مسجد و نوآوری و بعد هم زمینه های نوآوری. این ها همه سرفصل هایی است که اگر بخواهیم توضیح بدهیم طول می کشد.

ص: 101

افزایش سطح خدمات مادی و معنوی که مساجد فقط ارگان های صرفا فرهنگی نباشد.

امروز جامعه ما مخصوصا جامعه مستضعف به کمک هایی که از طریق مساجد می شود، ما نیازمند است. همین که ما می بینیم از باب مثال همین صندوق های کمیته امداد اطراف مسجد قرار داده شده است، دیگر آن مقدار میل و رغبتی که قبلاً فقرا داشتند می آمدند در مساجد حضور پیدا می کردند، این میل هم کاسته شده است.

عامل مؤثرتر مدارا نمودن و عدم تحقق آمریت؛ که نباید ما یک نهادی را تأسیس کنیم که بله روحانی صرفا به طور مستقل یا هیأت امنا به طور مستقل نظر ارائه کنند و سایر اقشار مردم هیچ حق نظری ندارند که روایاتی هست «امرنی ربی بمداراه الناس کما امرنی باداء الفرائض». باید با مردم مدارا کرد افکار دیگران را تحمل بکنیم انتقادهای دیگران را تحمل بکنیم.

مورد دیگری که می خواهم عرض کنم خدمت عزیزان که در امور تبلیغی مؤثر است این که انسان رفتارش به گونه ای باشد که ایجاد علاقه کند همان طوری که امیرالمؤمنین و معاذ که از طرف پیامبر مأموریت پیدا کردند برای هدایت مردم یمن، چهار مؤلفه پیامبر به ایشان فرمود:

«انطلقا فبشرا ولاتنفرا...» شما بروید و ایجاد امید کنید، ایجاد تنفر نکنید. «یسروا فلاتیسر» که بر مردم سخت نگیرید که این ها مؤثر است.

حاج آقای فتحعلی:

چند پیشنهاد:

1 _ یکی از چیزهایی که مساجد اصلاً به آن اعتنا ندارند، مسأله پارکینگ است که متأسفانه در قم و تهران و کرج به عینه دیدم. مراسم سنگین یا ختمی که برگزار می شود، عموم مردم اعتراض می کنند که چرا ترافیک ایجاد شده؟ 2 _ در مساجد معمولاً مراسم برای بچه کوچک ها هیچ دیدگاهی برنامه ریزی نشده که زیر 7 ساله ها و بالای 7 ساله مرکزی، جایی باشد که خانواده ها بچه هایشان را بدهند و بروند سراغ ختم و مراسم شان و بعد هم تحویل بگیرند و ببرند.

ص: 102

3 _ معمولاً در اکثر مساجد، امام جماعت نمازش را می خواند و می رود. اصلاً نه به جوان، نه به بچه و نه به قرائت مردم توجه ندارد که نمازش درست است یا نه. حالا بگذریم از این که بعضی از ما قرائت مان مشکل دارد. برای قرائت حتما توجه بکنند که نسبت به جوان ها و بچه ها برنامه خاص داشته باشند و حتی اگر شد، مسئولیت هم به این ها بدهند. مسئولیتی مثل؛ اذان یا نظافت و یا چیزهای دیگر.

4 _ مطلبی که جدیدا باب شده برای هیئت أمنای مسجد، این که اگر بشود برای مسجدهای ختم، فکری بکنند. چون به تازگی فقط مداح دعوت می کنند، حالا طلبه بود یا نبود مهم نیست.

در صورتی که یکی، دو ساعت چند تا مداح بیایند برنامه اجرا کنند، آیا هیئت أمنا وظیفه خاصی دارند که عکس العمل نشان بدهند یا نه؟ حاج آقای اکبری:

به نظر می رسد سالی که مقام معظم رهبری نام گذاری می کنند، در حوزه تئوری خیلی کار می شود. نوآوری و شکوفایی در قرآن و در روایات یا در تاریخ... از حیث تئوری خیلی کار می شود، نکته این است که در مرحله عمل و بیان مصداق، چه بکنیم. به تعبیر فیلسوفی که می گفت؛ سر هر رودخانه ای یکبار بیشتر نمی شود، رفت بار دوم آن رودخانه نیست. بالاتر می شود گفت با حرکت جوهری اصلاً هیچ فردی را دوبار نمی شود او را دید. بار دیگر، دیگر است. همین طور زمان و مکان و اجزاء. پس خود نوآوری با حرکت جوهری تئوری اش درست است. ولی بعضی ها مصداقا چند چیز گفتند بد نیست. ولی مصداق جزئی که ما عمل بکنیم. نوآوری هم خیلی خوب است. ولی در مسجد چکار کنیم. پس بعضی از مصادیق ریز بد نیست.

من یکی را در بحث منبر انجام دادم. یک کلیپ هایی از بعضی از بزرگان مثلاً یک روایتی از آقای مجتهدی نقل شده بود که؛ ایشان بیان کرده اند که حدیث قدسی است که؛ من قطع می کنم امید کسی را که به غیر من امید داشته باشد. بعد بحث تان را بکشانید در این جا تا این جا که بحث آوردید روایت را از زبان ایشان بگذارید. حالا ایشان راجع به پارکینگ گفتند همین طور حالا

ص: 103

بعضی از چیزهای ریز دیگر. به نظرم می رسد گاهی مصادیق هم بیان بشود. این تئوری ها خوب است ولی چکار کنیم حالا؟ شما به شیوه های گوناگون تبلیغ نگاه بکنید و تبلیغ مشاف های و رو در رو خیلی مهم است. بعضی ها می گویند خیلی تأثیر دارد. بعضی ها می گویند تبلیغ چهره به چهره طرف را با خودش خلوت نمی کند.

مهندس سیفیان:

یکی از مسائل و عواملی که موجب نوآوری است، تحلیل شرایط محیطی جامعه است. ما در ساختارهای اجتماعی زمانی که شرایط محیطی عوض می شود ناچاریم، ساختارهای اجتماعی را تغییر بدهیم.

در رابطه با سند چشم انداز که صبح به آن اشاره شد یکی از موارد مدیریت بر مساجد است. ما 7 محور را در سند چشم انداز دیدیم.

محور فرهنگی، محور اجتماعی، محور منابع انسانی، محور مالی، محور مدیریت بر مساجد و مدیریت در مساجد. مدیریت بر مساجد، فراگیر به کل مساجد است. الآن مدیریت مساجد شقه شقه است. یک بخش اش را سازمان تبلیغات اسلامی دارد. یک بخش اش را آقای قرائتی دارد. یک بخش اش را مرکز رسیدگی به امور مساجد دارد. یک بخش اش را شهرداری دارد. این ها باید مثل همه سازمان ها از یک جا تعیین استراتژی و سیاست بشود. زمان رضاشاه ملعون می گفتند، نظم ما در بی نظمی است. کما این که در زمان شاه هم گروه های مبارز سیاسی، سعی می کردند نظم خودشان را طوری مطرح کنند که ضربات دشمن در آنها کم بشود. ولی الآن که در رأس جامعه ما ولی فقیه است و علمای ما در مجلس و شورای نگهبان هستند، شرایط جامعه ما عوض شده است. الآن نمی توانیم مساجد را به این صورت اداره کنیم؛ بنابراین یکی از مسائلی که در سند چشم انداز دیدیم این است که هدف گذاری و سیاست گذاری کلان برای مساجد انجام بشود. چون شرایط جامعه ما عوض شده است.

ص: 104

ما از وضع «آ» به وضع «ب» در بیاییم، چون شرایط عوض شده است. در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام هم هست که اگر شرایط جامعه عوض شد، باید فرزندان تان را با آن شرایط وفق بدهید. در ساختار اجتماعی امروز در صنعت هم می بینید، دو تا کارخانه خودروساز تا شرایط بازار عوض می شود، بلافاصله استراتژی شان را تغییر می دهند؛ بنابراین سازمان اداره مساجد باید حتما مورد بررسی مجدد قرار گیرد و در سند چشم انداز که مورد تأیید اعضای محترم شورای سیاست گذاری مراکز است. هدف گذاری و سیاست گذاری کلان در امور مختلف مربوط به مساجد باید در مدیریت کلان مساجد انجام شود. در جهت ایجاد تشکیلات و سازمان فراگیر مساجد. به هیچ وجه بحث اجرایی نیست. بحث اجرایی ما می رود در داخل خود مساجد.

ولی بحث تعیین سیاست های کلان، در آن سازمان فراگیر باید انجام بشود.

انجام بودجه؛ یکی از مسائلی که باید واقعا رویش کار بشود بودجه است. می گویند ما نباید دولتی باشیم، درست است.

ائمه جماعات ما نباید زیر بلیط هیچ دولتی و خط و حزبی باشند. ولی باید وصل به ولی فقیه باشند. ولی بودجه مساجد از کجا باید تأمین بشود؟ خادمش تأمین نیست. بعضی از مساجدمان در محله هایی است که حتی آن کارگر و زحمتکش برای نان شبش محتاج است. چطور آنجا برای بهداشت و آموزش و پرورش بودجه می دهیم ولی برای دین و ایمان مان بودجه تعیین نکردیم. پیشنهادم این بود که آقایان علما روی بودجه مساجد فکر بکنند. آقای حداد عادل هم در مجلس گفتند که روی بودجه مساجد فکر بشود که متأسفانه نشد. بنده خودم این را مطرح کردم که از انفال می شود استفاده کرد. انفال در زمان معصوم در اختیار معصوم است. در غیبت معصوم در اختیار ولی فقیه است. بنابراین بحث های مختلفی است که اگر لازم بود خدمت شما عرض می کنم.

ص: 105

حاج آقای قائمی:

در راستای حرکت تغییر و تحول، یکی از حرکت های مهمی که باید انجام شود این است که مسجد زیاد بشود، امام جماعت زیاد بشود و جوانان جذب مساجد بشوند. عمده شهر تهران مسجد ندارد و این حالت تغییر و تحولی که باید ایجاد بشود در جامعه ما به شکل احسن به وجود بیاید.

حاج آقای رستمی:

نوآوری باید بر مبنای علم باشد و علمی که کاربردی بشود. گاهی اوقات به بعضی از پزشکان مراجعه می کنیم گرچه متخصص است، می بینیم در کنار مسائل طبابت کتب مرجعی از طبابت پیش ایشان است که راه گشای ایشان است. متأسفانه جهت اداره مساجد هنوز شاخ های مستقل به نام شاخه مدیریت مساجد در دانشگاه و دانشکده های اسلامی و معارف اندیشیده نشده است.

و جای خالی آن حس می شود.

جامعه ای که اسلامی است باید مسجد در آن محور باشد. روی این اصل احساس می شود مدیریت مساجد باید تعریف بشود. باید کتب مرجعی مانند؛ دائره المعارف مسجد و فرهنگ نامه مسجد که هر روحانی در هر جای کشور در هر مسجدی به عنوان یک کتاب مرجع مسجد بتواند با استفاده از آن امورات مسجد را اداره بکند، در اختیار مساجد قرار بگیرد.

حاج آقای جوادی:

در راستای همین نوآوری یکی از برنامه های ممتدی که ما در مساجد باید داشته باشیم قرآن کریم است قرائت قرآن، آموزش قرآن و تفسیر قرآن. چون کلمات «اللّه » است که بهترین نوآوری و بهترین علم و بهترینِ آنچه را که ما دنبالش هستیم در خود دارد. از این کلمات «اللّه » می توانیم هرچه بیشتر بهره بگیریم و استفاده کنیم. بنده خودم سال هاست که این کار را در مسجد خودم عملیاتی نمودم.

ص: 106

حاج آقای ابراهیمی:

در باب نوآوری اگر بخواهیم یک تقسیم بندی بکنیم باید در جهات مختلف بررسی کنیم که همه این ها تا حدودی به مسجد مرتبط است. از جمله رویکردها در نو آوری، بحث نوآوری در متون است که همان بحث تفسیری و روایی و فقهی و اجتهادی و کلامی و فلسفی است که آن جای خودش را دارد. البته این نوآوری باید مخالف با بدعت نباشد.

قسم دوم که مهمترین بخش است، نوآوری در مساجد است، که در واقع نوآوری در حوزه های علمیه است. یعنی مهمترین بخش کارکرد مساجد در منشاء اصلی اش، حوزه علمیه است. این حوزه علمیه است؛ که بایستی با نوآوری های خودش، مشکلات زیادی را که در مساجد وجود دارد، پاسخ بدهد. ما متأسفانه در حوزه های علمیه، چیزی که شاهد هستیم این است که؛ در حوزه های علمیه ما یک سلسله از کتب، ولو این که از اهل سنت است مثل سیوطی را وحی منزل گرفتیم که حتما باید سیوطی خوانده بشود و لاغیر. کتاب دیگری که اگر از 1000 سال یپش نوشته شده دیگر اعتبار ندارد.

ص: 107

شیوه های تربیتی خودمان در حوزه های علمیه را بایستی به شکلی نو تبدیل بکنیم و کارکردهای روحانیت را همین طور. چون الآن کارکرد روحانیت، با کارکرد روحانیت در 50 سال پیش متفاوت است. روحانی 50 سال پیش پشت تریبون نمی خواست؛ چون کسی که روی یک منبر صحبت می کند برای یک جمع اندک، با کسی که پشت تلویزیون، برای جمع کثیر و یک ملت صحبت می کند، این حتما باید کلام و صحبتش متفاوت باشد. برای این کار باید تخصص دیده شود.

علاوه براین در زمینه های مختلفی که ما داریم مثلاً در زمینه های قضایی؛ وقتی می خواهیم روحانی تربیت کنیم از دوره سطح شروع بکنیم، اصلاً جدا کنیم کسی را که می خواهد برود در قضا یک کار قوی انجام بشود؛ که این مسئله پیش نیاید که یک روحانی در یک منطقه از لحاظ قضایی از شخصی ها ضعیف تر باشد. این برای ما مشکل است؛ علتش این است که ما برای این کار، تربیت نکردیم. تخصصی کار نکردیم و بخش دیگر از نوآوری در شعائر ماست که ما شعائری که داریم، چه در ماه رمضان و چه ماه های دیگر، سعی کنیم از شیوه های جدیدتر استفاده کنیم. رویش فکر بکنیم.

یک عده ای بنشینند و تحقیق بکنند که چه شیوه های نویی می شود ایجاد کرد که در ماه رمضان کار بهتری انجام داد. بحث نهایی عرض می کنم این که، ثمره همه این نوآوری ها، می آید داخل مسجد. یکی از مشکلاتی که ما داریم این است که؛ ساختمان مسجد برای ما از فرهنگ مسجد مهمتر است. متأسفانه این در ما روحانی ها هم رسوخ کرده است.

گاهی می بینیم در مورد مسجد خوب می گوید ابعادش این است، محرابش این چنین است، حیاطش این طوری است. مسجد را این طوری توصیف می کند. اما توصیف نمی کند چند تا نمازگزار و کلاس قرآن دارد. ما متأسفانه نگاه مان به نگاه زینتی مسجد رفته است.

الآن قسمت اعظمی از پول خودمان را صرف زینت مسجد می کنیم، درحالی که همین پول را صرف امور فرهنگی بکنیم خیلی نتیجه بالاتری می گیریم. ولی متأسفانه زینت های بسیار گران قیمت انجام می دهند، در حالی که بسیاری از مساجد محرومند... .

ص: 108

آقای حسینی:

در ارتباط با نوآوری که در رابطه با قرآن مطرح است به نظر می رسد، ما بررسی کنیم که علم روز و علم دانشگاهی چقدر در فهم قرآن مؤثر است. آیا اصلاً تأثیری دارد یا نه. یا اگر تأثیری دارد به چه میزان است؟ آیات قرآن را ما می توانیم با کمک علم روز بفهمیم. حداقل فکر می کنم در بعضی از آیات قرآن حتما علم روز را می بایست مسلط باشیم و اگر این لازم است چه ساز و کار و راهکاری برایش پیدا می شود که روحانیون و کسانی که در مساجد فعالیت می کنند، به این علوم مسلط باشند.

ص: 109

ص: 110

حال سؤال این است که آیا مسئولان نظام برخاسته از مساجد که به حق بهترین پشتوانه شان مساجد و مسجدیان بودند و هستند چه میزان به مساجد خدمت کردند؟ آیا پس از سه دهه از پیروزی انقلاب احساس نمی شود که این پایگاه های اصلی و به فرموده امام راحل سنگرهای انقلاب مغفول واقع شده است و از حدود 70 هزار مسجد و پایگاه معنوی و سیاسی انقلاب و این سرمایه عظیم ملی استفاده مطلوب صورت نمی گیرد.

مرکز رسیدگی به امور مساجد با پژوهش های کتابخانه ای و میدانی گسترده و تدوین ده ها کتاب و صدها مقاله و سرانجام با تهیه و تدوین سند چشم انداز بیست ساله مساجد و تهیه حدود 20 طرح کاربردی و اجرایی در حوزه مساجد و نیز تشکیل فراکسیون مساجد در مجلس شورای اسلامی زمینه ساز خوبی برای اقدامات اساسی دولت مردان فراهم آورده است. با عنایت به مطالب پیش گفته نکات ذیل را به عنوان مصوبه شرکت کنندگان در ششمین اجلاس اعلام می داریم.

1 _ از امت و دولت های اسلامی می خواهیم در مقابل همه مستکبران جهانی ایستاده و با محوریت قرآن کریم و تعالیم حیاتبخش اسلام و اخوت اسلامی عزت، عظمت و شوکت اسلام و مسلمین را به نمایش گذارند و توطئه های استکبار جهانی و صهیونیست بین المللی که به شیوه های گوناگون اعم از تخفیف دین و ترویج فساد در جهت محو دین تلاش می کنند خنثی نمایند.

2 _ از همه عاشقان و دلدادگان و پیروان اهل بیت علیهم السلام می خواهیم با مقابله با خرافات و تحریفات و ارائه فرهنگ ناب توحیدی و انسان ساز و متعالی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و دوری گزیدن از جاهلان متهتک و عالمان متعصب و دنیاپرست به مقابله با سبک سران خشونت طلب سفاکی که به نام دین و توحید خون بی گناهان را در سراسر جهان می ریزند برخیزند.

3 _ از دولت خدمتگزار و نمایندگان مجلس شورای اسلامی می خواهیم در سالی که به فرموده رهبر فرزانه انقلاب اسلامی حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای سال نوآوری و شکوفایی نامگذاری شده است با تصویب و اجرایی کردن لوایح مربوط به حوزه دین به ویژه مساجد در ابعاد نرم افزاری و سخت افزاری دین خویش را ادا نمایند و شعار علوی «العمل العمل، النهایه النهایه، الاستقامة الاستقامة» را نصب العین خویش قرار بدهند.

ص: 112

در پایان تشکر و سپاس خود را از همه شرکت کنندگان از علمای اعلام، مسئولین نظام، میهمانان محترم خواهران و برادران و از همه کسانی که در جهت برپایی هرچه با شکوه تر این اجلاس تلاش نمودند از اعضای محترم شورای سیاستگذاری مرکز از اعضای محترم ستاد عالی هفته گرامی داشت مساجد از هیئت داوران و کلیه دست اندرکاران اعلام می داریم و برای تعجیل در فرج حضرت بقیه اللّه ارواحنا فداه دعا می کنیم.

ص: 113

ص: 114

ص: 116

ص: 118

مسجد / بسیج، مسجد/ جوان، مسجد / مؤسسه (پس از تصویب تشکیل کانون های فرهنگی هنری مساجد در شورای عالی انقلاب فرهنگی تا مسجد / تجارت (با بروز و ظهور مساجد چند منظوره و معافیت مالیاتی مساجد) از نشانه های تغییرات گفتمانی در سیاستگذاری های ملی مساجد ایران پس از انقلاب اسلامی است.

جالب این که سیاستگذاری ها کمتر در راستای تقویت گفتمان های سنتی مسجد / مدرسه، مسجد / هیأت، مسجد / درمان؛ مسجد / زیارت، مسجد / قرض الحسنه جهت گیری شده است.

دلیل این امر خارج شدن تدریجی این امکانات و فعالیت های مذکور از مساجد و شکل گیری استقلالی آن هاست. مرور ابداعات و تغییرات سیاستگذاری مساجد ایران در سه دهه اخیر و پیامدهای فرهنگی _ اجتماعی _ اقتصادی و سیاسی آن، خود به فرصت و پژوهش های پیوسته و جامع نیازمند است، ولی همین اندک می تواند گویای نوعی شبه بلاتکلیفی و نرسیدن به جمع بندی در نظریه، سیاستگذاری، برنامه ریزی و اجرا باشد.

از طرف دیگر مساجد بدلیل ماهیت مولّد، متحرک، محرّک، پیام آفرین و نسبتا مستقل اقتصادی اجتماعی، در حوزه برنامه ریزی و عمل بی تفاوت و دست بسته نبوده اند، به نحوی که در میان امواج مختلف سیاستگذارانه و آسیب شناسانه های خارج از مسجد که با هدف اعمال بر آن اتخاذ شده اند را شناسایی کرد که تنوع آنها بسیار بیش از تنوع سیاستگذاری ها و برنامه ریزی های دولتی است. این گستره متکثر مسجد محور، زمینه مطالعاتی بسیاری را در حوزه های مختلف دانش اجتماعی ایجاد کرده است که هنوز به صورتی بِکر و دست نخورده روبروی پژوهشگران و اندیشمندان قرار دارد. واقعیت این است که بداهت مسجد در زندگی روزمره ایرانیان و آمیختگی زندگی ایشان با آن به قدری است که همانند ماهی در آب علی رغم اذعان همگان به نقش مهم و مؤثر مسجد در جامعه اسلامی، ولی خود را به مطالعه چگونگی عمل این نقش نیازمند نمی پندارند. متقابلاً در عرف صاحب نظران علوم اجتماعی ایرانی نیز بدلیل تسلط رویکردهای غربی و شبه غربی در حالی که بسیاری از وقایع و عوامل ریز و درشت دیگر، مسائل و موضوعات بزرگی برای مطالعه به شمار می روند «مسجد»؛ معمولاً تبدیل به مسأله پژوهشی نشده است.

ص: 120

در دیالکتیک این دو فضای گفتمانی نسبتا دور، ولی همگرای (دولتی / دانشگاهی)، «مسجد» به یکی از مغفول ترین موضوعات مطالعه و تحقیق در ایران تبدیل شده است.

مطالعه پیشرو در چنین فضایی از مناسبات علمی، قصد دارد خود را به یک تمرین قابل اتکاء در این عرصه تبدیل کند؛ لذا هدف از این مقاله رسیدن به نتیجه یا نتایجی در باب آسیب شناسی، آینده نگری و سیاستگذاری مساجد نیست بلکه هدف نوعی تمرین «مسجدشناسی»(1)

است که قطعا پایه هر نوع مطالعه در سطوح بعدی خواهد بود. بدین ترتیب سعی خواهیم داشت تمایزات ماهوی «مسجد» را با «نهادها»، «پدیده ها» و سایر واقعیت های اجتماعی مشابه بدست آوریم و شاید به نوعی «ذاتیات» _ مشابه آنچه مک لوهان برای انواع رسانه قائل است _ دست یابیم.

اما ذات پژوهی مسجد دو چالش بسیار بزرگ را پیش رود دارد:

اول این که؛ «مسجد» نهادی تأسیسی از سوی خداوند است و بشر در به وجود آوردن اصل آن هیچ نقشی ندارد؛ لذا در نگاه اول به نظر می رسد ذات پژوهی آن باید در بستر دانش الهیات و از جنس آن باشد، ولی توجه داشته باشیم مسجد در عین حال، نهادی کاملاً آمیخته با زندگی اجتماعی _ فردی انسانی است و ذاتیات الهیاتی آن، قطعا به تولید ویژگی های اجتماعی _ فردی جدید و گوناگون در اهالی آن منجر می شود. چگونگی تبدیل ذاتیات تأسیسی به عرضیات تولیدی انسانی خود مسأله ای قابل مطالعه در شناخت فرآیند تأثیرگذاری «مسجد» می باشد که ماهیت کاملاً میان رشته «مسجدشناسی» را می رساند.

دوم این که؛ «مسجد»، در میان انواع پدیده های اجتماعی _ فرهنگی، از ساده ترین واقعیت های نهادی زندگی اجتماعی موجود جوامع است؛ ولی جالب این که سادگی مذکور به بی هویتی و دور شدن آن از اصالت های تأسیسی منجر نشده است. بنابراین اگر چه ظاهر «مسجد» از هیچ قابلیت ساخت یافته و منظمی برخوردار نیست، ولی در عین حال از جهت قدرت اجتماعی جزء تأثیرگذارترین نهادها به شمار می آید.

ص: 121

اینجا یک سؤال بغرنج وجود دارد و آن این که: چه رابطه ای بین ویژگی «بساطت ظاهری در عین حفظ هویت تأسیسی قدرتمند مسجد» با نفوذ اجتماعی آن در دوران های مختلف قبض و بسطه ای تاریخ جوامع اسلامی وجود دارد؟ این پرسش نشان می دهد در مطالعه نسبت مکانیزم های ارتباطی (اکتسابی تولیدی) با اقتضائات فرهنگی (هنجاری تأسیسی) هنوز راه های نرفته بسیاری مسجد دارد. در حقیقت مطالعات «مسجدشناسی» در عبور از چالش های دوگانه فوق شکل می گیرد. به نظر می رسد بدست آوردن نتایج چنین مطالعاتی شاخص های مناسبی را جهت سنجش اصالت سیاستگذاری ها و آسیب شناسی های ایرانی از مساجد ایران بدست خواهد داد.

مسجد؛ از کارکردهای تأسیس تا کارکردهای جدید «مسجد» از زمانی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم اولین آن (مسجد قبا) را در مسیر هجرت به مدینه بنا نمود، تا امروز؛ یکی از کانون های اصلی فرهنگ و ارتباطات در جوامع اسلامی است. بدون شک هدف اساسی برپایی مسجد عبادت خداوند است(1)

؛ لذا؛ اصلی ترین کارکرد مسجد، کارکرد عبادی آن است.(2)

حساسیت عمومی مسلمین از صدر اسلام و در طول دوران تمدن اسلامی تا امروز بر حفظ محوریت مسأله عبادت و تقوا در تعامل با مسجد، یکی از علل اصلی بقاء اصالت مساجد است. هیچ واقعه و عاملی در طول تاریخ اسلام منجر نشد که مساجد از کارکرد عبادی خود تهی و موجد اولویت های دیگری گردند. همراهی «مسجد» و «نماز» در آیات و روایات به قدری است که تصور «مسجد» بدون «نماز» ممکن نیست و برپایی «نماز» همواره مهم ترین عمل در مسجد بوده است.

البته توجه داریم که دامنه عبادات و احکام عبادی اسلام بسیار گسترده است و محدود به نیایش های فردی و حتی آیین های دسته جمعی نمی شود. در اسلام بیش از احکامی در

ص: 122

خصوص عبادت (بمعنی اخص آن)، دستوراتی در حوزه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی وجود دارد که رعایت همه آنها لازمه تحقق عبودیت و عین عبادت است.

مسجد، از همان آغاز کارِ خود در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دارای کارکردهای گوناگونی بود.(1)

آنچه از گفتار و سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه هدی علیهم السلام برمی آید استفاده آموزشی از مسجد در تعلیم و ترویج احکام الهی،(2)

استفاده ارشادی در تربیت مسلمین،(3)

استفاده قضایی در حل و فصل دعاوی و اجرای احکام اجتماعی اسلام(4)

و استفاده سیاسی _ نظامی در اداره حکومت و دفاع از آن، در کنار وجهه عبادی مدنظر بوده است. بنابراین همان گونه که در اسلام امور اجتماعی و سیاسی از دیانت جدا نیست، تلقی کلیسایی از مسجد نیز صحیح نمی باشد. یکی از آسیبشناسی های بزرگ امام خمینی قدس سره از فرهنگ تعامل با مساجد در ایران بر همین اساس شکل گرفت:

«مسجدالنبی، مرکز سیاست اسلام بوده است و ثقل قدرت اسلامی».(5)

مسجد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مثل این مسجدهای شما نبوده است [مثل] مسجد اعظم. یک جای کوچکی، یک سقفی با این چیزهای خرما، یک چیزی درست کرده بودند، یک دیوار... هم برای این که مثلاً حیوانات وارد نشوند با یک چیز، گلی درست کرده بودند، امّا سرنوشت اسلام را در یک همچو مسجدی درست می کردند. مسجد بود همچو نبود که قبّه و بارگاه باشد و میان تهی. از آن تأسیسات خالی [بود] لکن از همان جا روم و ایران را شکست دادند.(6)

مسجد در صدر اسلام به این صورتی که بعدش توسط اشخاص منحرف به این صورت مبتذل درآمد، در صدر اسلام این طور نبوده است، مسجدها محلی بوده است که از همان مسجد ارتش راه می افتاد برای جنگ با کفار و قلدرها، از همان مسجد خطبه خوانده می شد،

ص: 123

مردم دعوت می شدند به این که فلان آدم متعدّی در فلان جا قیام کرده بر ضد مسلمین یا مال مردم را چپاول می کند، قلدری می کند، انحرافات دارد و از همان مسجد راه می افتادند و می رفتند طرف دشمن. از همان جا قراردادها حاصل می شد.(1)

در رویکرد هنجاری اسلامی نه تنها انجام اعمال و مراسم عبادی (بمعنی اخص) منافاتی با آموزش دین، ارشاد و تربیت دینی، قضاوت و پرداخت به امور سیاسی _ نظامی ندارد، بلکه مجموعه کارکردهای غیرعبادی آن نیز، مسجد را از بستر معنوی و روحانی آن جدا نساخته است، بنابراین؛ یکی از اصول بنیادین سیره اهل بیت علیهم السلام خصوصا پیامبر خدا و امیرالمؤمنین علیه السلام حفظ همواره وجهه عبادی مسجد، در عین حضور سایر کارکردهای مذکور است. نهایتا این که «مسجد» یک نهاد تک کارکردی نیست و در سیره اهل بیت علیهم السلام غیر از مسأله عبادت، مسائلی چون آموزش دین، تربیت دینی و قضاوت و پرداختن به امر سیاست نیز در مسجد ملاحظه می شود.

هم گرایی چند کارکرد برشمرده شدهی مدنظر اسلام با چاشنی عبادت و معنویت، مسجد را به مرکز فرهنگی _ ارتباطی جامعه تبدیل کرد و به مرور ابعاد هر یک از کارکردهای آن گسترش یافت و بلکه کارکردهای جدیدتری نیز پیدا کرد.

برخی کارکردهای عاطفی،(2)

مشورتی، پشتیبانی، اداری،(3)

تعاون اجتماعی و خدمت رسانی،(4)

خانوادگی،(5)

کتابخانه ای و مطالعه ای،(6)

انقلابی،(7)

پیش گیری از جرایم و دوست یابی،(8)

وحدت اجتماعی(9)

و رسانه ای(10)

را برشمرده اند.

ص: 124

رعایت هنجارهای کارکردی مدنظر اسلام به مرور موجب گسترش سطح پوشش اجتماعی مسجد شده، قلمروهای پیرامون بیشتری را درمی نورد که این، به معنای حرکت «فرهنگ» از داخل مسجد جهت استیلا بر فرهنگ های بیرون از اوست. نتیجه چنین فرآیندی بازتعریفِ سایر کارکردهای اجتماعی در چارچوب مشی کارکردی مسجد است.

کلیشه مشهور «قرار گرفتن مسجد در چهار راه زندگی اجتماعی مسلمین در صدر اسلام و تمدن اسلامی» محصول تحقق چنین فرآیندی بوده است. معنای دیگر این سخن ارتقاء مسجد از «مرکزیت فرهنگی» به «مرکزیت ارتباطی» و سپس «مرکزیت اجتماعی» به «جامعه اسلامی» است.

این مرکزیت (اجتماعی) به شکل کاملاً آشکاری از معماری شهرها براساس محوریت مسجد، کاملاً قابل بررسی بوده است. عدم وجود بسیاری از نهادها و سازمان های اجتماعی در صدر اسلام و دوران تمدن اسلامی و در مقابل، تأسیس قدرتمند مساجد در صدر اسلام و نیز اتصال مستقیم آنها به پیام آفرینان کاملاً اصیل، مسجد را به نهاد اصلی جامعه اسلامی تبدیل می کند.

برخی اندیشمندان فرهنگ و ارتباطات، پیروزی انقلاب اسلامی را نتیجه شکل گرفتن فرآیند پیشگفته در مساجد ایران می دانند. از نظر ایشان، انقلاب اسلامی محصول پیروزی رسانه های سنتی بر رسانه های مدرن ارتباطی ایران است:

«در کشورهای اسلامی بویژه در ایران، رسانه های سنتی، هم گفتاری و هم مکتوب، نه تنها در مقابله و رویارویی با رسانه های جمعی جدید، وجود و اهمیت خود را از دست نداده اند، بلکه با مشروعیت ویژه ای که در جامعه دارند، تحرک بیشتری در دو دهه اخیر پیدا کرده اند. انقلاب اسلامی ایران نشانه بارز آن در عصر حاضر است؛ زیرا این انقلاب مرهون تحرک و ابتکار زیرساخت های اطلاعاتی ارتباطی سنتی بوده و می باشد».(1)

ص: 125

قابلیت تاریخی مساجد در تبدیل شدن به مرکزیت فرهنگی جامعه در انقلاب اسلامی بروز یافت، و مساجد را به مراکز تولید، بازتولید و انتشار اندیشه و انگیزه معنوی اجتماعی تبدیل کرد که پس از مدت کوتاهی تمایل روز افزون مخاطبین به این مرکز مهم فرهنگی آن را تبدیل به مرکز مهم ارتباطی نیز نمود. تحول مذکور، کارکردهای اجتماعی بسیار بیشتری را بدان افزوده به نحوی که در برهه هایی خاص حتی رگه هایی از پدیده جوامعی با معماری مسجد محور صدر اسلام در شهرهای ایران ملاحظه شده است.

اما به اذعان بسیاری از صاحب نظران و تعقیب کنندگان تغییرات اجتماعی کلیت روند فوق، مگر در یکی دو سال اول پس از پیروزی، ادامه نیافت. چنانچه در مقدمه، شرح آن رفت، پرداختن به این تغییرات و علل آن خود مجال دیگر و وسیع تری می طلبد ولی امروزه عموما می توان گفت: مساجد نه تنها مرکزیت ارتباطی سابق را تا حد زیادی از دست داده اند بلکه در مواردی مراکز فرهنگی جامعه اسلامی نیز محسوب نمی شوند. اگر در ساده ترین تحلیل بپذیریم که تأسیس، تقویت و تحرک سایر نهادهای اجتماعی پس از انقلاب اسلامی در تقلیل محوریت ارتباطی مساجد به محوریت فرهنگی آنها مؤثر بوده اند، ولی چرا باید در مواردی متعددی حتی شاهد محوریت فرهنگی آنها نیز نباشیم؟ جالب این که می توان مساجدی مشاهده کرد که در عین قابلیت های ارتباطی بالا، از تأثیرگذاری فرهنگی محدودی برخوردارند؛ به عبارت دیگر در مواردی مشاهده می شود که فرآیند طبیعی رشد و نفوذ سنتی هماره مسجد از محوریت فرهنگی به محوریت ارتباطی، نه تنها از لحاظ رتبی، بلکه از نظر زمانی نیز جابجا شده است؛ یعنی مساجدی داریم که قبل از این که قابلیت های محتوایی پیام در آنها فراهم شده باشد (عدم قابلیت فرهنگی) به مرکز تجمع افراد (کانون ارتباطی) بسیار زیادی تبدیل شده اند و این با توجه به واقعیت بسیط و ساده مسجد پدیده بسیار عجیبی است. مطالعه این مسأله که چرا «مسجد» نباید حداقل مرکزیت فرهنگی خود را حفظ کرده باشد یکی از اصلی ترین دغدغه های ماست. چه عوامل و متغیرهایی توانسته است فرآیندهای تحرک و پویایی مساجد را متوقف کند؟ نسبت به دوران صدر اسلام و صدر انقلاب اسلامی چه تغییراتی رخ داده است که شاهد چنین پدیده هایی هستیم؟

ص: 126

یافتن پاسخ یا پاسخ های این سؤال، احتیاج به یک پایه مستحکم «مسجدشناسی» (ذات شناسی مسجد) دارد. اما این پایه را از کجا باید و می توان فراهم کرد و مطالعات ذات شناسانه مسجد در چارچوب کدامیک از رویکردهای مطالعاتی موجود در این حوزه دست یافتنی است؟ به نظر می رسد جهت پاسخ به سؤال مذکور مرور برخی رویکردهای بنیادین لازم و ضروری است.

مطالعات هنجاری _ فقهی چنانچه آمد، مسجد نهادی تأسیسی از جانب خداوند جهت حفظ و تقویت دینداری و ایمان ورزی مسلمین است؛ لذا شالوده اصلی این سیستم را باید در گزاره های شرعی جستجو کرد.

در یک مطالعه اجمالی روایات شیعی، می توان چنین گزاره هایی را تحت عنوان آداب یا هنجارهای مسجد برشمرد:

1 _ کارکردهای فرهنگی، ارتباطی مسجد:

مسجد محل تعلیم و تربیت؛(1)

محل طرح پرسش های علمی در صدر اسلام؛ محل ایراد سخنرانی ها و خطبه های امیرالمومنین علیه السلام در مسجد.

2 _ مسجد، محل یافتن دوستان الهی:(2)

مؤمن بودن انسان های مسجدی؛

ص: 127

انسان های مسجدی، الگوها و نمونه های جامعه؛ انسان مسجدی اهل بهشت است؛ اهل مسجد، انسان هایی جوانمرد و با مروت؛ انسان های مسجدی مانع نزول عذاب الهی؛ سالم بودن اهل مسجد از بلاهای آسمانی؛ غبطه مردگان نسبت به اهل مسجد؛ 3 _ مسجد، بازار آخرت و برترین مکان ها بر روی زمین.(1)

4 _ مسجد رستاخیز ذکر است. نشستن در مسجد به انتظار نماز هم عبادت است:(2)

مسجد، زیارتگاه موحدان؛(3)

پاداش اهل مسجد، سکونت در جوار عرش؛ دیدار فرشتگان از اهل مسجد.

5 _ تسبیح زمین برای انسان های مسجدی:

6 _ توجه به مستمندان و تهی دستان در مسجد:(4)

اطعام فقرا؛ کمک مالی؛ اسکان مستمندان.

ص: 128

آداب فرهنگی، ارتباطی مستحب در مسجد 1 _ خوش بو کردن مسجد؛(1)

2 _ زینت کردن به هنگام مسجد رفتن؛(2)

3 _ تمیز نگه داشتن مسجد؛(3)

4 _ روشن نگه داشتن مسجد؛(4)

5 _ با طهارت به مسجد رفتن؛(5)

6 _ وضو گرفتن در مسجد؛(6)

7 _ پیاده رفتن به سوی مسجد؛(7)

75 8 _ پیاده به مسجد وارد شدن؛(8)

9 _ آرامش و وقار در مسیر رفتن به مسجد؛(9)

10 _ ادب قبلی ورود به مسجد؛(10)

11 _ دعا در هنگام ورود به مسجد؛(11)

ص: 129

12 _ وارد شدن با پای راست؛(1)

13 _ خواندن نماز تحیت؛(2)

14 _ سلام کردن بر مؤمنین در مسجد؛(3)

15 _ رعایت حق تقدم در مسجد؛(4)

16 _ طولانی نمودن اقامت در مسجد؛(5)

17 _ دعا در هنگام خروج از مسجد؛(6)

18 _ نشستن رو به قبله؛(7)

19 _ اجرای مراسم عقد ازدواج در مسجد.(8)

آداب فرهنگی، ارتباطی حرام در مسجد 1 _ ورود انسان مست به مسجد؛(9)

2 _ ورود کفار و مشرکین به مساجد مسلمین؛ 3 _ حرمت تنجیس مسجد و وجوب فوری تطهیر آن؛(10)

ص: 130

4 _ ورود جنب، حائض و نفساء به مسجد؛(1)

5 _ هتک حرمت به مسجد از گناهان کبیره است؛(2)

6 _ خرید و فروش مسجد و ابزار و وسایل آن؛(3)

7 _ استفاده شخصی از امکانات مسجد؛(4)

آداب فرهنگی، ارتباطی مکروه در مسجد 1 _ حضور دیوانگان و کودکان به مسجد؛(5)

2 _ کشف عورت در مسجد؛(6)

3 _ معامله و صنعت گری در مسجد؛(7)

4 _ سرود و شعر در مسجد؛(8)

5 _ سخنان بیهوده و صدای بلند در مسجد؛(9)

6 _ بلند کردن صدای اذان در مسجد؛(10)

7 _ گفت وگو در باره امور دنیوی در مسجد؛(11)

ص: 131

8 _ پرهیز از بوی بد در هنگام ورود به مسجد؛(1)

9 _ غصب جای دیگران در مسجد؛(2)

10 _ توقف بیهوده در مسجد؛(3)

11 _ خوابیدن در مسجد؛(4)

12 _ انداختن آب دهان و بینی در مسجد؛(5)

13 _ سنگ پرت کردن در مسجد؛(6)

14 _ اعلام اشیای گمشده در مسجد؛(7)

15 _ تکدی و سؤال کردن در مسجد؛(8)

16 _ برهنه کردن شمشیر و آویزان کردن آن در سمت قبله ی مسجد؛(9)

17 _ گذرگاه قرار دادن مسجد؛(10)

18 _ نماز گذاردن بر اموات در مسجد.(11)

مطالعات تاریخی _ تمدنی این نوع بررسی ها اگر در حیطه صدر اسلام یا در دوران های کاملاً مشخص مربوط به عملکرد

ص: 132

معصومین علیهم السلام درخصوص مسجد انجام گردد، عمدتا در قالب قول و فعل و تقریر ایشان و به صورت روایت بدست ما رسیده است؛ لذا از این منظر با مطالعات فقهی هنجاری کاملاً همپوشانی دارد. بدین ترتیب مطالعه دوران تمدن اسلامی یا عملکرد افراد غیرمنتسب به اهلبیت علیهم السلام نمی تواند ملاک شناخت مسجد باشد.

مطالعات مسجدشناختی عملکرد تاریخی معصومین علیهم السلام نیز عمدتا باید در کتب روایی چنانچه اشاره شد یا تاریخی دنبال گردد. اما مشورت این جانب با دکتر محسن الویری که اتفاقا چنین شبه بررسی هایی در حوزه تاریخ مسجد با تمرکز بر قول، فعل و تقریر اهلبیت علیهم السلام داشته اند، نیز نشان می دهد در لابلای کتب تاریخی به سختی بتوان به نکته مهمی دست یافت و متون روایی در این حوزه بسیار غنی تر از متون تاریخی است و قابل استنادتر است؛ بنابراین تاریخ پژوهشی اگر بر محوریت روایت پژوهی صورت پذیرد، دارای مشابهت کامل با رویکرد فقهی هنجاری خواهد بود.

مطالعات معاصرپژوهی منظور از این نوع مطالعه بررسی «مساجد مطلوب» امروزین جامعه اسلامی است. مبنای این نوع بررسی ها به اهمیت نظری تعاملات علمای اسلام با مسجد، حجیت نظرات مثبت یا منفی ایشان درخصوص انواع فعالیت های مسجدی و حتی شامّه فقهی _ فرهنگی _ ارتباطی آنها در فهم دوری یا نزدیکی مساجد به آنچه که تیپ ایده آل مسجد است باز می گردد. در حقیقت وجود علما و فقهای شیعه و نسبتی که با «مسجد» برقرار می کنند، می تواند ملاکی جهت تشخیص نزدیکی یا دوری مساجد به عملکردها و الگوهای اصیل باشد.

لازم نیست جهت کشف تیپ ایده آل حتما به کاوش عملکرد مسلمین در دوران های تاریخی مختلف بپردازیم؛ همین که یک فقیه و عالم شیعی وضعیت کلی مسجدی را مطلوب ارزیابی کند، یا خود در احیاء مسجدی نقش داشته باشد، برای پذیرش مسجد مذکور به عنوان تیپ نسبتا مطلوب کفایت می کند. مساجدی این گونه را که در گوشه و کنار بلاد اسلامی یافت می شوند می توان با استفاده از دو رویکرد مطالعه نمود:

ص: 133

رویکرد محتوا محورPerspective 112 Content (1) که در آن براساس شاخص هایی که در آیات و روایات وجود دارد خروجی مطلوب یا نامطلوب «مسجدی خاص» مورد بررسی قرار می گیرد. در این مطالعه ها با فرآیندی که «مسجد» را به مرحله کنونی رسانده کاری نداریم بلکه هدف، مطالعه وضعیت کنونی مسجد براساس یکسری شاخص های کلی موجود در متن دینی است که ضمنا وضعیت مذکور تحت اشراف کلی فقیه تحقق یافته است.

رویکرد تولید محور production perspective 311 (2) که طی آن خروجی سیستم مورد ارزیابی قرار نمی گیرد بلکه فرآیندی که در یک مسجد طی می شود تا به این خروجی برسیم مورد نظر است. در تدوین شاخص های یک فرآیند مطلوب نیز می توان به سراغ متون دینی رفت، ولی از یک طرف مطالعه علمی فرآیندها عمدتا توصیفی و غیر ارزشگذارانه است و از طرف دیگر به نظر می رسد، متون بیشتر شاخص هایی جهت سنجش بدست ما داده اند تا این که ترسیم فرآیندهای مختلف را نیز فراهم آورده باشند، چه این که؛ فرآیندها به طور طبیعی متکثر و منعطف هستند و به تناسب ظرفیت زمان و مکان و امکان متفاوت خواهند بود. اگر هم در متون شبه اشاره هایی به فرآیندها شود این اشاره به کلیات امر مسجد در حوزه فرآیندها محدود است و نه توصیف دقیق فرعیات هستیم.

به نظر می رسد که احصاء به ذاتیات ارتباطی مسجد با رویکرد تمایز بخشی آن از سایر نهادهای رقیب، شاید از چشم انداز فرآیندی سهل الوصول تر باشد. آنچه در این تلاش و تکاپوی علمی مدنظر ماست، بدست آوردن اقتضائات ارتباطی قطعی مسجد است و این اقتضائات را نمی توان از خروجی صرف آن بدست آورد.

بررسی سیستم پردازش مسجد (فرآیند) در توفیق رسیدن به پاسخ این سؤال بسیار مهم تر است. برای حصول بدین هدف لازم است مساجدی را که دارای خروجی های مطلوب هستند (هم از نظر قطعیات فقهی و هنجاری و هم از لحاظ ذهنیات گفتمانی فقها و علما) تحت بررسی های فرآیندی قرار دهیم و ببینیم که کدام فرآیندهای ارتباطی منجر به حصول چنین نتایج

ص: 134

فرهنگی شده است؟ و بررسی کنیم که چقدر از این فرآیندها محصول عوامل هنجاری _ فقهی و چه قدر محصول عوامل مدیریتی و ابتکاری بوده است؟ نکته آخری که باید بدان توجه داد این است که واحد زمانی تحلیل ما در مطالعه فرآیندی مسجدِ مطلوب، لزوما از زمان قرائت صیغه وقف تا به امروز را شامل نمی شود. بلکه عموما دوران پس از بلوغ فرهنگی مسجد را در برمی گیرد. به عبارت دیگر ما دو نوع فرآیند تعالی در مسجد داریم:

1 _ فرآیندهایی که طی آن مساجد همواره در راستای رسیدن به یک نقطه تعادل آن را طی می کنند.

2 _ فرآیندهایی که پس از رسیدن مسجد به نقطه تعادل، به مرور در آن بوجود می آید و به عادت فرهنگی _ ارتباطی تبدیل می شود.

به نظر می رسد با بررسی فرآیندهای نوع دوم است که می توان «ذاتیات ارتباطی» مسجد را شناسایی کرد. بنابراین از زمانی که مسجد توانست شرایط مطلوبی را در سیستم خروجی خود به وجود بیاورد و به استمرار پایداری در آن سیستم برسد، می توان بر این قیاس به مطالعه سایر فرآیندهای ارتباطی مسجد که در به وجود آمدن خروجی مذکور نقش داشته اند پرداخت.

در این شرایط و با توجه به مقدمات فوق، سؤال بعدی این است که کدام نوع از رویکردهای علمی در علوم انسانی و اجتماعی می تواند کارآمدترین در سامان دادن به مطالعه مسجد باشد:

مطالعات مدیریتی مسجد با تمرکز بر نقش امام جماعت؟ مطالعات جامعه شناختی مسجد با تمرکز بر مسجد به عنوان شاخص دیانت و بررسی تغییرات ساختاری _ کارکردی آن به عنوان شاخص تغییرات دینداری در ایران؟ مطالعات مردم شناختی مسجد در گونه شناسی فرهنگی مساجد ایران؟ مطالعات ارتباطی مسجد با توجه به شرایط مختلف «ارتباطات درون و برون مسجدی »؟

ص: 135

به نظر می رسد قبل از دست یازیدن به چارچوب های نظری، دانش ها و یا رویکردهای متدلوژیک مختلف در حوزه مطالعات علم الاجتماع مسجد و بالتبع پاسخ به سؤال فوق، ناگزیر از توجه به چند نکته علاوه بر مقدمات پیش گفته هستیم:

1 _ مسجد یک جامعه، و نه یک رسانه است:

یکی از سبک های مطالعه و ابرازنظر در باب مسجد، انتخاب امام جماعت به عنوان متغیر مستقل و بقیه موارد به عنوان متغیرهای متأثر از آن است. رویکردهای نظری با هدف مدیریت و در اختیار گرفتن مسجد، مطالعه آن را از امام جماعت آغاز می کند، اما توجه کنیم که مسجد قبل از حضور و ورود امام جماعت، «مسجد» بوده است.

اگرچه می توان امام جماعت را «مدیر مسجد» تصور کرد، ولی این بمعنی لابشرط بودن مسجد نسبت به امام نیست. مسجد، یکی واحد زندگی جمعی است که امام را نیز در برمی گیرد و لذا در کل، به صورت یک متغیر مستقل بر او عمل می کند. بنابراین اگر می خواهیم مسجد در اختیارمان باشد و آن را مدیریت کنیم، باید قبلاً خود را در اختیار او قرار داده باشیم.

نتیجه این اصل، مطالعه مسجد به صورت کلی یک پارچه به مثابه یک سیستم است که در آن همه اجزاء بر روی هم دارای تأثیر و تأثرات متقابل هستند. در این نگاه مسجد، یک رسانه در اختیار امام جماعت نیست بلکه اجتماعی است که امام جماعت فعال ترین و مهم ترین عضو آن می باشد. پس مطالعه مدیریتی از نقطه شروع «امام جماعت» نمی تواند مراد ما را حاصل کند.

هر نوع بی توجهی به نگرش سیستمی در مسجد ما را به دام نگرش های رسانه محور (یک طرفه) خواهد انداخت که با ماهیت ارتباطی مسجد متفاوت است.

2 _ در مسجد پژوهی، مطالعه ارتباطات کل اعضاء با هم نیز لازم است. بررسی فرآیندهای ارتباطی که امام جماعت لزوما یک طرف آن را تشکیل نمی دهد از موارد غیرقابل گذشت در تحقیق است.

3 _ مسجد علاوه بر این که کانون انواع خاصی از ارتباطات است، کانون انواع مختلفی از قطع ارتباطات نیز هست. مسجد، هر کسی را مجوز ورود نمی دهد، به هر رفتاری اجازه بروز نمی دهد و در عین حال دارای نسبت های کاملاً تعریف شده ارتباطی یا قطع ارتباط با شرایط

ص: 136

و محیط پیرامون خویش است. برقراری یک واحد ارتباط مسجدی می تواند به قطع شدن حداقل یک واحد ارتباط غیرمسجدی بیانجامد و قطع هر واحد ارتباط غیرمسجدی می تواند یک قدم در وصل به مسجد مؤثر باشد.

بنابراین به نظر می رسد پرداختن «ارتباطی» به مسجد آن هم از «رویکردی سیستمی» که مسجد را به عنوان یک کل به هم پیوسته مدنظر می گیرد، اولویت نظری اول در شناخت ذاتیات آن باشد. نگاه سیستمی، بی طرف ترین نگاه از میان همه انواع مطالعات و مدل های ارتباطی است که دارای مصادیق مختلفی است. در ادامه براساس مدل سیستمی «اتهیل دوسلاپول» در ارتباطات قصد داریم به برخی ذاتیات ارتباطی مسجد نزدیک شویم.

سیستم های ارتباطی مسجد در مدل «اتهیل دو سلاپول» سیستم، مجموعه ای از اجزاء و روابط میان آنهاست که توسط ویژگی هایی معین به هم وابسته می شوند و این اجزاء با محیط شان یک کل را تشکیل می دهند.(1)

هر سیستم، دارای عناصری شامل: ورودی ها، فراگرد (خانه پردازش)، خروجی ها و بازخورد می باشد. ورودی، همان نیروی محرکه سیستم است که نیاز عملیاتی آن را برطرف می کند. در خانه پردازش، ورودی به خروجی تبدیل می شود. بازخوردها، ابزاری جهت ایجاد تعادل [و عدم انحراف از هدف] در سیستم هستند.(2)

یکی از مهم ترین مباحث مطرح در مبحث سیستم، تفکر نگرش سیستمی است. در این تفکر، تکیه بر مواردی از جمله: کلنگری و درنظر گرفتن رابطه پدیده ها با دیگر پدیده ها می باشد. از اثرات این نگرش نظریه عمومی سیستم هاست. در ویژگی های این نظریه مطرح می شود که: در هر سیستم باید اجزاء و ویژگی های درون آن با هم پیوسته باشند؛ یک سیستم صرف نظر از اجزایش خود یک کلیت است و کلیت آن مستقلاً قابل بررسی است؛ اجزای سیستم ها در تعاملی باهم فعالیت را بهسوی هدف جهت دار می کنند.(3)

ص: 137

دوسلاپول مدلی را طراحی کرده است که در آن فقط به «سیستم ارتباطی» توجه شده است. او ابتدا سیستم ارتباطی تعریف می کند و می نویسد: یک سیستم ارتباطی عبارت است از چیزی که بیان کننده رابطه یا عدم رابطه بین موضوعات یا اشیاء است. سپس مدلی را برای یک سیستم ارتباطی مطرح می کند و می نویسد: این تصویری است از مدلی برای یک سیستم ارتباطی میان پنج نفر که حلقه های بین آنها را نشان می دهد.

مدل 41 . مدل یک سیستم ارتباطی 5 نفره پول در توضیح این مدل می گوید:

«یک سیستم ارتباطی از شش جنبه قابل بررسی است».(1)

تعداد اعضاء یک جمعیت: سیستم ارتباطی یک مسجد به واسطه مکان محوری نمی تواند واجد تعداد زیادی از اعضاء باشد. مکان محوری اقتضائات خاصی را مثل ارتباطات چهره به چهره و رفتار در داخل زمان تحمیل می کند؛ لذا نمی توان انتظار داشت یک مسجد بتواند ظرفیت بسیار انبوهی از ارتباطات افراد را در خود بوجود آورد.

ص: 138

ممکن است یک سیستم ارتباطی از نظر ظرفیت پیام تفاوت داشته باشد. از طرف دیگر، مسجد محل زندگی دائمی افراد نیست؛ لذا مدت زمان محدودی از حضور آنها در مسجد صرف می شود. پس اولویت ارتباطی و رفتاری در آن مدت با امور دینی و مذهبی و عبادی است. بدین جهت «مسجد مطلوب» آن است که حداکثر زمان صرف شده در آن، به امر عبادت اختصاص یابد. در غیر این صورت هر نوع افزایش ظرفیت کاذب خواهد بود و مسجد را از کارکرد عبادی آن دور خواهد ساخت. در این شرایطِ کاذب، اگرچه مسجد مرکزیت ارتباطی جامعه را به خود اختصاص می دهد ولی این لزوما بمعنی محوریت فرهنگی آن نیست. نهایتا این که مسجد اگر می خواهد در جهت رشد طبیعی قدم بردارد در عین افزایش تنوع پیام، باید بدنبال افزایش «پیام آفرین» نیز باشد.

ممکن است تفاوت سیستم ها مربوط به حجم جریان پیام از میان این حلقه ها باشد. مساجد می توانند از جهت بالفعل بودن رد و بدل کردن پیام متفاوت باشند. فعالیت ارتباطی، حجم جریان پیام را بالا می برد و در تسریع تبدیل مسجد به مرکزیت ارتباطی بسیار مؤثر است. معمولاً حجم جریان پیام میان خانم های مسجد بیش از آقایان است و بین آقایان با امام جماعت بیش از خانم ها با امام جماعت است.

ممکن است تفاوت از نظر ساخت شبکه باشد: نه تنها همه حلقه های ارتباطی لزوما نیاز به یک ساخت دارند، بلکه ویژگی و خصیصه ساخت شامل موارد ذیل است:

الف) ساخت جهتی مسجد، یک سیستم دارای انواع جهت های ارتباطی است و یک طرفه نیست. مسجد نه تنها رسانه، حتی شبه رسانه هم نیست، بلکه اجتماعی کوچک است که در آن انواع روابط چند جانبه جریان می یابد.

ص: 139

ب) حلقه های مجاز یا ممکن در مسجد تأکید بر عدم تشکیل حلقه های غیرمجاز، بسیار بیش از توجه به تشکیل حلقه های مجاز است. لذا ورود به مسجد همراه با هزینه های اجتماعی مثبت است. هنجارهای پیش گفته روایی، میزان و معیار مجاز بودن حلقه های ارتباطی مسجد را توضیح می دهد. هر نوع سهل گیری در شکل گیری و تفکیک صحیح حلقه های مجاز و غیرمجاز می تواند ماهیت سیستم را از جهت خروجی دچار اختلال کند.

ج) احتمالات یعنی ساخت یک شبکه _ با تعریف احتمال این که چه تعداد از کانالهای ویژه مورد استفاده قرار خواهند گرفت _ می تواند شخص شود. مثلاً یکی از اعضای شبکه به عنوان رهبر می تواند حالت کانال ویژه را به خود بگیرد.

4 _ سیستم ارتباطی می تواند از بابت نوع پیامی که منتقل می شود تفکیک شود: در مسجد، پیام ها از نوع شفاهی و عموما مذهبی است. به میزانی که افزایش پیام لابشرط نسبت به مذهب در مسجد داشته باشیم سیستم دچار اختلال فرهنگی خواهد شد.

5 _ سیستم ارتباطی می تواند از لحاظ ساز و کار شلیک (TRIGGERING) متفاوت باشد. در لحظه، یک سیستم ارتباطی ممکن است درحالتی از ابعاد پنجگانه ای که گفته شد قرار بگیرد و لحظه ای بعد تغییر کند. البته یکی از محاسن سیستم، پایداری توازن آن است.

در مسجد این ساز و کارها می تواند به تناسب شرایط بیرونی جامعه اسلامی عوض شود، مثلاً حرکت به سمت گفتمان های مسجد / جبهه، مسجد / انقلاب، مسجد / مدرسه از آن جمله است ولی توجه داشته باشیم که توازن سیستم همواره باید حفظ شود. در سیستم مسجدی اصل «اولویت عبادت به همه چیز» موجب حفظ و تضمین توازن است. هر نوع عبور از عبادت می تواند تغییرات را از سطح ساز و کار شلیک به سطح ایجاد تحولات ماهوی در ابعاد پنچگانه پیشگفته برساند که آنگاه مسجد از کارکرد فرهنگی تهی خواهد بود.

ص: 140

«مسجد»؛ ارتباطات جماعتی و اضافه شدن جنبه ای جدید بنام فرقان در یک کلمه می توان گفت جامعه گون بودن مسجد (هویت برآمده از کنش متقابل) به همراه مکان محوری، ماهیت ارتباطاتی آن را «جماعتی» کرده است. جماعت، از ترکیب مکان و مجموعه ای انسان منسجم تولید می شود که مسجد از مصادیق بارز آن است. اگرچه جماعت مسجدی، بدون امام تحقق نمی یابد ولی بدانیم که «امام و امت مسجد»، باهم حرکت می کنند. امت در راستای ارتباط با خداوند از طریق امام، ارتقاء فرهنگی پیدا می کند و امام در راستای پیام آفرینی بهتر به امت، ارتقاء ارتباطی می یابد. در این ارتقاء ارتباطی، متغیر «فرقان» حرف اول و آخر را می زند؛ یعنی مکانیزم تولید و استفاده از قانونمندی های لازم جهت ارتقاء سیستم های مسجد، «فرقان های ارتباطی» است که امامان جماعت هنجارپذیر در طول مدت مدیدی کشف و کسب می کنند. لذا شناخت مسجد هم ساده است و هم دشوار. سادگی آن به جهت وجود اقتضائات فرهنگی ارتباطی ثابت در متون دینی است و پیچیدگی آن ریشه در ساز و کارهای ارتباطات جماعتی امام محور دارد که در هر مسجد به شکلی منحصر به فرد تولید شده است. آری! احصاء این فرقان و آموزش آن ها به عنوان بسته های مهارتی گامی است در تدوین تئوری ارتباطات جماعتی مسجد که از هنجار آغاز می شود و در فرقان بسط می یابد.

ص: 141

منابع 1 _ ابطحی، سیدمصطفی، «نقش مساجد در استحکام انقلاب اسلامی و مقابله با هجوم فرهنگی»، مجموعه فروغ مسجد(2)، مؤسسه فرهنگی ثقلین، تهران: 1384 .

2 _ احمدی حکمتی، «نقش آموزشی مسجد در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله»، مجموعه کارکرد مساجد، نشر رسانش، تهران: 1384 .

3 _ استبصار.

4 _ امام خمینی، روح اللّه ، رساله عملیه.

5 _ امام خمینی، روح اللّه ، صحیفه نور، جلد سوم، نهم و شانزدهم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، تهران: 1375.

6 _ باهنر، ناصر، رسانه ها و دین: از رسانه های سنتی تا تلویزیون، مرکز تحقیقات صدا وسیما، تهران: 1385 .

7 _ بحارالأنوار، جلد 80 .

8 _ برفی، محمد، «نقش مسجد در وحدت اجتماعی مسلمانان»، مجموعه کارکرد مسجد، نشر رسانش، تهران: 1384.

9 _ حسینی، سیدمحمد، «آثار، برکات و کارکردهای فردی _ اجتماعی مسجد»، مجموعه فروغ مسجد (4)، مؤسسه فرهنگی ثقلین، تهران: 1385 .

10 _ حموده، عبدالوهاب، «ره آورد مسجد در فرهنگ اسلامی»، ترجمه مهدی اسفندیاری، مجموعه کارکرد مسجد، نشر رسانش، تهران: 1384 .

11 _ رجایی فر، محمدحسین، «مساجد، نهضت خدمت رسانی و تعاون اجتماعی»، مجموعه فروغ مسجد (2)، مؤسسه فرهنگی ثقلین، تهران: 1385 .

12 _ رستگار، مرتضی، «قضاوت در مسجد»، مجموعه فروغ مسجد (4)، مؤسسه فرهنگی ثقلین، تهران 1385 .

13 _ رضائیان، علی، تجزیه و تحلیل سیستم ها، انتشارات سمت، تهران: 1380 .

ص: 142

14 _ رضاییان، مجید، «تحول ارتباطات و نقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی»، مجموعه کارکرد مسجد، نشر رسانش، تهران: 1384 .

15 _ سجادی، سید مهدی، «مسجد تعلیم و تربیت»، مجموعه کارکرد مسجد، نشر رسانش، تهران: 1384 .

16 _ شریف پور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران: 1380 .

17 _ صحیح بخاری.

18 _ صحیح مسلم، جلد 5 .

19 _ طباطبایی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، ج 4 .

20 _ عروة الوثقی، جلد 3 .

21 _ فتحی، علی اصغر، «منبر یک رسانه عمومی در اسلام»، ترجمه قاسم هاشمی نژاد، مجموعه کارکرد مسجد، نشر رسانش، تهران: 1384 .

22 _ کاربخش، ماشاءاللّه ، «نقش مساجد در افزایش و ترویج فرهنگ مطالعه»، مجموعه فروغ مسجد (4)، مؤسسه فرهنگی ثقلین، تهران: 1385 .

23 _ محسنیان راد، مهدی، ارتباطشناسی، انتشارات سروش، تهران: 1378 .

24 _ مستدرک الوسایل، جلد 3 .

25 _ من لایحضر، جلد 1 .

26 _ مولانا، حمید، گذر از نوگرایی، ترجمه یونس شکرخواه، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، تهران: 1369 .

27 _ همتی، عباس، «نقش محوری مساجد در تأمین اهداف چند منظوره»، مجموعه فروغ مسجد (2)، مؤسسه فرهنگی ثقلین.

28 _ واردی، سیدتقی، «مسجد خانواده»، مجموعه فروغ مسجد (4)، مؤسسه فرهنگی ثقلین، تهران: 1385 .

29 _ وسایل الشیعة، جلد 3 و 4 .

30 _ الویری، محسن، «شیوه های فرهنگی _ ارتباطی پیامبر»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران: بهار 1383 .

31 _ الویری، محسن، «مسجد؛ الگوی جامعه دینی»، مجموعه فروغ مسجد (4)، مؤسسه فرهنگی ثقلین، تهران: 1385 .

32 - Croteau,David,and Hoynes,Willam,media and socity,pinforgepress,thirth edit 2003 .

ص: 143

ص: 144

ج) شناخت موانع و آفات که به طریق گوناگون اثرات مطلوب کارهای فرهنگی و تربیت دینی را از بین می برد.

کلید واژه: مسجد، شیوه ها، مدیریت، فرهنگی.

مقدمه

وقتی سخن از مدیریت فرهنگی در مساجد به میان می آید، مسؤول ترین فرد در این فرایند، شخص امام جماعت است، که به دلیل برخورداری از مبانی دینی و معرفت و دانش پیرامون احکام و معارف الهی، مسؤولیت تربیتی و تبلیغ دینی افرادی را که در محدوده و قلمرو مسجد زندگی می کنند، عموما و نمازگزاران آن مسجد، خصوصا به عهده دارد.

من در این مقاله قصد پرداختن به تمام ویژگی های مدیریت فرهنگی مساجد را ندارم، اما با توجه به تجربه طولانی که در امور دینی و فرهنگی مسجد دارم و به عنوان امام جماعت مسجد محله و دانشگاه ایفای نقش می کنم، می خواهم به دو ویژگی مهم یک مدیر فرهنگی که همان امام جماعت مسجد می باشد، اشاره نموده و نتیجه گیری نمایم. آن دو ویژگی عبارت است از:

1 _ شناختن و به کارگیری شیوه های ماندگار و همیشه جاوید قرآن، پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام در مدیریت فرهنگی و تبلیغی جامعه.

2 _ به کار بستن اصول مدیریت فرهنگی به عنوان محور اثباتی و شناخت نسبت به آسیب ها و آفت ها به عنوان محور سلبی که آثار مثبت برنامه های فرهنگی و تربیتی مسجد را خنثی و از بین می برد.

شیوه های فرهنگی و تربیتی قرآن 1 _ یادآوری نعمت ها و رحمت های الهی قرآن کریم می فرماید:

ص: 146

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ الْأَرْضَ فِرَاشا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنْ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنْ الثَّمَرَاتِ رِزْقا لَکُمْ فَلاَ تَجْعَلُوا للّه ِِ أَندَادا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ».(1)

نعمت استقلال و آزادی «وَاذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمْ النَّاسُ فَآوَاکُمْ وَأَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَرَزَقَکُمْ مِنْ الطَّیِّبَاتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ».(2)

«ای مؤمنان به یاد آرید زمانی را که در بین دشمنان بسیار، عده کمی بودید، شما را در سرزمین مکه خوار و ذلیل می شمردند و از هجوم مشرکان بر خود ترسان بودید. پس خداوند شما را در پناه خود آورد و به یاری خود، نیرومندی و نصرت به شما عطا فرمود و از بهترین طعامها روزی کرد، باشد که شکر نعمتش به جای آرید».

نعمت پیروزی بر دشمن «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّه ِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحا وَجُنُودا لَمْ تَرَوْهَا».(3)

«ای مؤمنان، نعمت خدا را به یاد آرید آنگاه که لشکری بر ضد شما جمع شدند، پس ما بادی تند و سپاهی که با چشم نمیدیدید بر آنها فرستادیم».

ص: 147

نعمت رزق و روزی « یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّه ِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللّه ِ یَرْزُقُکُمْ مِنْ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ».(1)

«ای مردم، نعمت خدا را به یادآرید. آیا جز خداوند، آفریننده ای هست که از آسمان و زمین به شما روزی دهد؟».

نعمت وحدت «وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّه ِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ».(2)

«نعمت خدا را به یاد آرید که بین قلب های شما الفت و دوستی برقرار کرد هنگامی که با یکدیگر دشمن بودید».

نعمت رهبری و هدایت «یَا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّه ِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیَاءَ».(3)

«ای قوم، نعمت خدا را بر خودتان به یاد آرید هنگامی که بین شما رسولانی را قرار داد».

نعمت عفو و بخشش مبلغ باید بر این نکته تأکید کند که دین اسلام، دین رحمت است و هیچ گاه در رحمت بر روی بندگان بسته نیست:

« أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّه َ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ».(4)

« غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ».(5)

ص: 148

و اوصاف دیگر خداوند متعال همچون «غفور»، «غفّار»، «رئوف»، «ودود»، نیز حاکی از باز بودن در رحمت است.

2 _ تحریک عواطف خداوند متعال از این شیوه برای تربیت انسان ها استفاده می کند. به طور مثال؛ برای دور نمودن مردم از غیبت کردن، آن را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه می کند که با توجه به نفرت انسان از مرده خواری، عواطف و احساسات را برمی انگیزد:

«أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتا».(1)

و حضرت ابراهیم علیه السلام، عموی خود، آزر را با لفظ «یا ابت»؛ ای پدرم، خطاب می فرمود، تا شاید از این راه دلش نرم شده، عاطفه اش برانگیخته شده و به راه راست هدایت شود.

قرآن برای ترساندن مردم از تقسیم ناعادلانه ارث، عواطف پدری را تحریک کرده و فرزندان یتیمش را در مقابل چشمان او مجسم می سازد:

« وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعَافا خَافُوا عَلَیْهِمْ».(2)

و برای ترغیب فرزندان به احترام والدین و توهین نکردن به آنها، پیری و ناتوانی آنها را مطرح کرده و می فرماید:

«وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلاً کَرِیما».(3)

و برای ترغیب مردم به یاری یتیمان، روحیه برادری را زنده می کند:

«وَیَسْأَلُونَکَ عَنْ الْیَتَامَی قُلْ إِصْلاَحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ».(4)

ص: 149

و حضرت عیسی علیه السلام، برای برداشتن عذاب از مردم، در هنگام دعا با جمله ای عاطفی از خداوند می خواهد:

« إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُکَ».(1)

خدایا، اگر بنی اسرائیل را عذاب کنی همه بندگان تو هستند.

3 _ سؤال کردن از مخاطب مبلغ باید از وجدان و یافته های مردم و باورهای طبیعی آنان استفاده کند. همان گونه که قرآن استفاده کرده است؛ خداوند می فرماید:

«اگر از کافران و مشرکان سؤال کنی که چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است و خورشید و ماه فرمانبردار چه کسی هستند؟ به طور یقین جواب می دهند خدا آفریده است. زیرا وجدان آنها اجازه نمی دهد که غیر از این جواب دهند».

« وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللّه ُ».(2)

« وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنْ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللّه ُ».(3)

و نیز با یادآوری پدیده های طبیعی، مردم را به تفکر وا می دارد:

«أَفَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ *أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَاما فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ *إِنَّا لَمُغْرَمُونَ * بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ * أَفَرَأَیْتُمْ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ * أَأَنْتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنْ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ

ص: 150

الْمُنزِلُونَ *لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجا فَلَوْلاَ تَشْکُرُونَ * أَفَرَأَیْتُمْ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ *أَأَنْتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنشِئُونَ».(1)

آیا نمی اندیشید دانه ای را که در زمین کشت کردید، شما آن را از خاک می رویانید یا ما می رویانیم؟ آیا آبی را که (هر روز) می نوشید توجه دارید که شما آن را از ابر فرو ریختید یا ما نازل ساختیم؟ آیا در آتشی که روشن می کنید می نگرید؟ آیا شما درخت آن را آفریدید یا ما آفریدیم؟ « أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ».(2)

«هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ».(3)

و درباره معاد می پرسد:

« أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لاَ تُرْجَعُونَ».(4)

« أَفَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ».(5)

آیا در آفرینش اول عاجز بودیم (که در برگرداندن دوباره شما عاجز باشیم؟) و ده ها سؤال دیگر... .

4 _ بیان تاریخ و سرنوشت پیشینیان قرآن مجید در آیات زیادی، حالات افراد و اقوام گذشته را متذکر می شود:

«وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ مَرْیَمَ».(6)

«وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِبْرَاهِیمَ».(7)

ص: 151

«وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ مُوسَی».(1)

«قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ».(2)

5 _ انگیزه تربیتی یکی از مهم ترین وظایف مبلغ، تعلیم مردم است. همان چیزی که از اولین و مهم ترین وظایف رسولان الهی بوده است:

« لَقَدْ مَنَّ اللّه ُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمْ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ».(3)

مبلغ باید حقایق دینی را که دشمنان خدا، سعی در پوشاندن آنها دارند، به مردم بیاموزد زیرا مردم، با علم و آگاهی نسبت به دستورات الهی دچار انحراف نمی شوند. در دعای کمیل می خوانیم:

«... تجرّات بجهلی...».(4)

و انبیاء به مجرمین می گفتند:

«بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ».(5)

البته باید توجه داشت که تعلیم با تربیت سودمند است و از این رو قرآن به این حقیقت تأکید می کند:

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمْ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ».(6)

ص: 152

6 _ احترام به دیگران احترام و شخصیت دادن به مبلغان پیشین لازم است زیرا ایشان نیز همان رسالتی را به دوش کشیده اند که او ادامه دهنده آن است:

«شَرَعَ لَکُمْ مِنْ الدِّینِ مَا وَصَّی بِهِ نُوحا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَابِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ...».(1)

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«ارحم من اهلک الصّغیر و وقرّ الکبیر».

و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

«اذلّ الّناس من اهان النّاس».(2)

7 _ عالمانه و پاسخ گویانه مبلّغی که پاسخ صحیح یک مسئله شرعی را نمی داند، باید از پاسخ غیریقینی خودداری کند که خداوند بزرگ از این عمل نهی فرموده است:

« وَلاَ تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمْ الْکَذِبَ هَذَا حَلاَلٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللّه ِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّه ِ الْکَذِبَ لاَ یُفْلِحُونَ».(3)

به خاطر دروغی که زبانهای شما توصیف می کند، نگویید این حلال است و آن حرام، تا بر خدا افترا ببندید، کسانی که به خدا دروغ می بندند، رستگار نخواهند شد.

روحیه کودک با (لهو)، نوجوان با (لعب)، جوان با (زینت)، میانسال با (تفاخر)، و پیر با (تکاثر) سازگار است، بنابراین جوان به طور فطری شیک پوشی را دوست دارد و مبلغ باید با توجه به این روحیه با او گفت وگو کند. این حالت ها از آیه قرآن استفاده می شود:

ص: 153

«أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلاَدِ».(1)

شیوه های فرهنگی و تبلیغی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم امیرالمؤمنین علیه السلام درباره روحیات جامعه عرب پیش از اسلام می فرماید:

«خداوند، محمد صلی الله علیه و آله وسلم را بیم دهنده جهانیان و امین وحی و کتاب خود مبعوث کرد و شما گروه عرب در بدترین آیین و پست ترین جاها به سر می بردید. در میان سنگلاخ ها و مارها اقامت داشتید، آب های لجن آلود می آشامیدید و غذاهای خشن (آرد هسته خرما و سوسمار) می خوردید، خون یکدیگر را می ریختید و از خویشاوندان دوری می کردید. بت ها در میان شما برپا بود و از گناهان اجتناب نمی کردید».(2)

با این حال آن حضرت، به دلیل ویژگی های برتر و منحصر به فرد؛ یعنی معارف برتر و شناخت دقیق و همه جانبه مخاطبین، روش ها و شیوه های بی نظیری را در امر تبلیغ وحی و معارف الهی به کار گرفته است که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

1 _ شناخت ظرفیت و قابلیّت مخاطبین پیامبرگرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم با عنایت کامل به میزان پذیرش و استعداد هر فرد، دعوت خود را ابلاغ می فرمودند. تبلیغی که از انعطاف برخوردار نباشد، ناکارآمد و خستگی آور است. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم در این باره می فرماید:

«امرنا معاشر الانبیاء ان نکلم الناس بقدر عقولهم».(3)

ص: 154

2 _ ارتباط صمیمی و دلسوزانه با همه اقشار دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، پیر و جوان، زن و مرد، فقیر و غنی، با سواد و بی سواد، را فرا می گیرد؛ چرا که قرآن ایشان را: «رحمة للعالمین»،(1)

«هدی للناس»،(2)

«کافة للناس»(3)

و «للعالمین نذیرا»(4)

توصیف نموده است.

3 _ استفاده از روش های مناسب روش هدایت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برای همه گروه ها و طبقات یکسان نبوده و هر گروه یا فردی را به شیوه ای خاص دعوت می فرمود. برای دعوت اهل کتاب، بر مشترکات تأکید و کافران را به تفکر و تأمل و خردورزی دعوت می فرمود.

4 _ توجه به نیازهای بشری هر فرد آن هنگام تعادل و توازن خویش را باز می یابد که نیازهای جسمی و روحی او تأمین شده باشد. قرآن می فرماید:

«فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ * الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ».(5)

5 _ آگاهی و تبلیغ عالمانه پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم برای تبلیغ اسلام، وحی الهی را می شناخت و به تمام زوایای آن آگاهی داشت. بدون تکیه براین و آن، سخنانش را می گفت و هیچ گاه از ظن و گمان های پوچ پیروی نمی کرد.

ص: 155

قرآن نیز می فرماید:

« وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ...».(1)

و قرآن گواه صدق و درستی گفتار را برهان و دلیل می داند و می فرماید:

«قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنتُمْ صَادِقِینَ».(2)

6 _ عمل به گفتار قبل از ابلاغ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم همواره، بیش از همه به دستورات دینی که آن را ابلاغ می فرمود، عمل می کرد. با این روش هم اطمینان و اعتماد مخاطب را جلب می کرد و هم ثابت می نمود که عمل به دستورات دینی کار مشکلی نیست. چنان که فرموده اند:

«ان الکلام اذا خرج من القلب دخل فی القلب و اذا خرج من اللسان لم یتجاوز الآذان».

7 _ مدارا و ملایمت در ابلاغ یکی از عواملی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را موفق کرد، خلق نیکو و رفتار پر از عطوفت آن حضرت بود. قرآن در این باره می فرماید:

« فَبِما رَحْمَةٍ مِنْ اللّه ِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ...».(3)

به همین جهت وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، امیرمؤمنان علیه السلام و معاذ را برای تبلیغ به یمن روانه می سازد، می فرماید:

«انطلقا فبشرا و لاتنفرا و یسرا و لاتعسرا».

ص: 156

«مردم را مژده و بشارت دهید و آنها را از خود مرانید، بر آنها سهل و آسان بگیرید نه سخت و دشوار».

8 _ روش خیرخواهانه قرآن شریف در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ».(1)

9 _ ابلاغ مرحله ای و گام به گام پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به امام علی علیه السلام فرمود:

«ای علی، این دین، دین متینی است پس در آن به آرامی وارد شو، و بدان، کسی که افراط و زیاده روی کند نه راهی را می پیماید نه پشتی برای خود باقی می گذارد».

10 _ پشتکار و اراده آنچه باعث شد تا پیام نبی اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نفوذ بیشتری داشته باشد، سعه صدر ایشان بود.

خدای متعال در قرآن می فرماید:

«لَتُبْلَوُنَّ فِی الْغُرُورِ مِنْ قَبْلِکُمْ * أَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنْ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَمِنْ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیرا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ وَإِذْ أَخَذَ الْأُمُورِ لاَ».(2)

«یقینا شما با مال و جان آزمایش خواهید شد. و از کسانی که پیش از شما

ص: 157

کتاب آسمانی بر آنها نازل شد و از مشرکان زخمزبان خواهید شنید، و اگر صبر و تقوا پیشه کنید، یقینا چنین چیزی سبب قوت اراده در کارها است».

11 _ روش استدلال قرآن شیوه دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را در مورد افرادی که دارای روحیه ای منطقی و استدلالی هستند، این چنین معرفی می فرماید:

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمْ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ».(1)

12 _ روش موعظه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برای جذب افرادی که دارای احساسات و عواطفی جوشان بودند و همچنین بیداری عمومی، از موعظه بهره می بردند. مواعظ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم عمدتا در باره تقوا، زهد، دنیا، طول امل، هوای نفس، عبرت از گذشته، اهوال مرگ، قیامت و... بوده است.

13 _ استفاده از ابزار اقناعی در تبلیغ سخت ترین مرحله در دوران تبلیغ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، تغییر و تصرف در عقیده عرب ها و مشرکان بود. زیرا آنان غالبا افرادی متعصب و بعضا عنود بودند. امام صادق علیه السلام نیز با توجه به همین نکته می فرماید:

«ازالة الجبال اهون من ازالة القلب عن موضعه».(2)

«حرکت دادن کوه ها از برطرف کردن باورهای قلبی افراد آسان تر است».

ص: 158

14 _ احترام به آزادی عقیده را نمی توان با زور منتقل کرد، باید مخالف، فرصت اظهار عقیده را داشته باشد. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز این نکته را رعایت می فرمود. قرآن هم در این باره می فرماید:

« لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُسَیْطِرٍ».(1)

« لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنْ الغَیِّ».(2)

15 _ احترام به شخصیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در هر صورت از مشاجره و کوچک شمردن مخاطب احتراز می فرمود. هرگز در اولین برخورد باور افراد را تمسخر نمی کرد. قرآن کریم نیز درباره این نکته روانی و اخلاقی می فرماید:

«وَقُلْ لَهُمْ فِی أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغا».(3)

بعضی از تفاسیر آیه را این گونه معنا می کنند:(4)

«در خلوت و تنهایی با آنان گفتاری رسا و مؤثر بگو».

16 _ تفاهم و تکیه بر مشترکات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در سراسر دوران تبلیغ خویش بحث را از جایی که مورد پذیرش طرف مقابل بود، آغاز می کرد. این شیوه سازنده به ویژه در مواجه با اهل کتاب به کار گرفته می شد.(5)

ص: 159

شیوه های فرهنگی و تبلیغی امام علی علیه السلام 1 _ حکمت به کارگیری حکمت در امر هدایت و تبلیغ، یکی از شیوه های ارزشمندی است که امام علی علیه السلام در کنار موعظه و مجادله، براساس فرموده قرآن کریم: «ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَن»، مورد توجه قرار داده است.(1)

2 _ موعظه شیوه موعظه ای امام علی علیه السلام که عمده ترین شیوه تبلیغی آن حضرت است و از مجموع خطبه ها و نامه های جمع آوری شده در نهج البلاغه، 86 خطبه از 239 خطبه و 31 نامه از 79 نامه، یا تماما موعظه است و یا لااقل مشتمل بر یک سلسله موعظه است.(2)

3 _ مجادله از آنجا که شیوه تبلیغی امام علی علیه السلام، واقع نگری و حقیقت گرایی است، از مجادله به غیر حسن (بد) پرهیز نموده و در موارد فراوانی روش مجادله به احسن و یا مجادله حسن را به کار برده است. طبرسی در کتاب «الاحتجاج» خویش نمونه های زیادی از این گونه موارد را بیان کرده است که از مجادلات مهم آن حضرت در شورای تعیین خلیفه پس از درگذشت عمر بن خطاب است.

4 _ حقیقت گرایی و واقع نگری سیاست اسلام و قرآن در تبلیغ، براساس حقیقت گرایی و واقع نگری استوار است نه براساس دروغ، ریا، سازش کاری، نیرنگ و به کارگیری ترفندها، امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

«واللّه ما معاویة بادهی منی ولکنه یغدر و یفجر و لولا کراهیة الغدر لکنت

ص: 160

من ادهی الناس ولکن کل غدرة فجرة و کل فجر کفرة و لکل غادر لواء یعرف به یوم القیامة...».(1)

«به خدا قسم، معاویه از من زیرک تر نیست، لکن او با نیرنگ و گناه و بی پروایی عمل می کند و اگر نبود نفرت از حیله و نیرنگ، من زیرک ترین مردم بودم ولی هر مکر و نیرنگی گناه است و هر گناه کفر است و برای هر نیرنگ باز، پرچمی است که در روز قیامت بدان معرفی می گردد».

5 _ مخاطب شناسی بهترین نمونه آن، برخوردهای گوناگونی است که امام علی علیه السلام با مردم داشت. در بسیاری از موارد می بینیم که با مردم برخورد پرمحبت و صمیمی داشت و مؤمنان را از تندخویی برحذر می داشت و گاهی هم با دوستان گنه کار از هرگونه ترحم و احساسات عاطفی خودداری کرده و با آنان برخورد بسیار شدید داشته است. همانند این که امام صادق علیه السلام می فرماید:

«گروهی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رسیدند و گفتند: السلام علیک یا ربنا؛ سلام بر تو ای پروردگار ما. آن حضرت از آنان خواست که از این عقیده و گفتار خود توبه کنند ولی نصیحت امام علیه السلام در آنان اثر نکرد و آنان توبه نکردند؛ سپس فرمان داد دو گودال درکنار هم حفر کردند و آنها را به وسیله گودالی به هم وصل کردند. آن گاه این گروه را در یکی از گودال ها قرار داد و در دیگری آتشی برافروخت تا بر اثر دود ناشی از آتش مردند».(2)

ص: 161

6 _ کاربرد اصول روانشناسی بهترین نمونه آن، زمانی است که لشکر امام علی علیه السلام با لشکر معاویه در صفین به یکدیگر می رسند و لشکر معاویه پیشدستی می کنند و شریعه (محل ورود آب) را گرفته و آنان را از برداشتن آب مانع گشتند. در این جا بود که در برابر لشکرش قرار گرفته و چنین خطابه ای ایراد کرد:

«قد استطعموکم القتال فاقروا علی مذلة و تاخیر محلة، اورووا السیوف من الدماء ترووا من الماء فالموت فی حیاتکم مقهورین، والحیاة فی موتکم قاهرین، الا و ان معاویة قادلمة من الغواة و عمس علیهم الخبر حتی جعلوا نحورهم اغراض المنیة».(1)

«همانا دشمن گرسنه جنگ است و از شما نبرد می طلبد، اکنون دو راه در پیش دارید؛ یا تن به ذلت و پستی و عقب ماندگی دادن یا تیغ ها را با خون خود سیراب کردن و سپس سیراب شدن. مرگ این است که زنده باشید اما مقهور و مغلوب، زندگی آن است که بمیرید، اما غالب و پیروز. همانا معاویه گروهی ناچیز از گمراهان را به دنبال خود کشانده و حقیقت را بر آنها پنهان داشته است تا آنجا که گلوی خویش را هدف تیرهای شما که مرگ را همراه دارد، قرار داده اند».

7 _ تبلیغ عملی تبلیغ با عمل یکی از زیباترین شیوه های امام علی علیه السلام می باشد و آثار جاودانه و ماندگاری به وجود آورده است. امام صادق علیه السلام از پدران شان نقل می کند:

«مردی ذمّی (اهل کتاب) با امیرالمؤمنین علیه السلام همسفر شد. ذمی گفت:

ص: 162

قصد کجا دارید؟ حضرت فرمود: قصد کوفه دارم. همین که به دو راهی رسیدند و مرد ذمی از علی علیه السلامجدا شد، امیرالمؤمنین علیه السلام او را همراهی نمود. ذمی گفت: مگر شما عازم کوفه نبودید؟ فرمود: چرا. ذمی گفت:

پس چرا راه خود را ترک کردید؟ فرمود: توجه دارم. ذمی گفت: پس چرا به راه خود نرفتید و مرا همراهی کردید؟ فرمود: اتمام حق مصاحبت این است که انسان رفیق خود را هنگامی که از او جدا می شود همراهی کند و پیامبر ما چنین توصیه فرمود. ذمی گفت: چنین دستور داده؟ فرمود: آری.

ذمی گفت: معلوم می شود کسانی که او را پیروی کرده اند به دلیل رفتار خجسته او بوده است. از این رو من به حقانیت دین تو شهادت می دهم.

ذمی، علی علیه السلام را همراهی کرد و چون وی را شناخت اسلام اختیار نمود».(1)

8 _ معرفی الگوها یکی از شیوه های مهم تبلیغ، معرفی الگوهاست که در این شیوه مبلغ می تواند واقعیت را عینیت بخشد. خطبه 159 از خطب آن حضرت در نهج البلاغه، شاهد بر این مدعا است.

9 _ روش بی اعتنایی در شیوه تبلیغی امیرالمؤمنین علیه السلام در موارد بسیاری دیده می شود که چنین برخوردی با افراد جاهل و لجوج داشته است، از جمله مردی به نام «زرین» می گوید:

«در شهر کوفه در محل وضو گرفتن مشغول وضو بودم، مردی را مشاهده کردم که کفش های خود را درآورد و شلاق خویش را بالای کفش هایش گذاشت، سپس نزدیک تر آمد و شروع به وضو گرفتن کرد. من به او فشار

ص: 163

آوردم تا این که بر اثر فشار من روی دست هایش افتاد. پس برخاست و وضویش را کامل کرد. آن گاه سه بار با شلاق به سر من کوبید و فرمود:

بپرهیز از این که دیگران را با فشار دادن کنار بزنی، عضوی از آنان را بشکنی و مجبور شوی غرامت آن را بپردازی. از مردم سؤال کردم این مرد کیست؟ گفتند: امیرالمؤمنین علیه السلام بود. من به سوی حضرت رفتم تا عذرخواهی کنم ولی آن حضرت توجهی نکرد».(1)

10 _ روش دفع بدی ها به خوبی ها در روایتی آمده است که امام علیه السلام با گروهی نشسته بود. زن زیبایی از کنار آنان گذشت. چشم های مردان لحظاتی زن را دنبال کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام با توجه به آمادگی زمینه گناه و تحریک شهوت، شیوه خود نگهداری در برابر این غریزه قدرتمند را به آنان آموخت و آنان را به راه صحیح و معقول اطفای شهوت امر کرد. مردی از خوارج که این روش بسیار ظریف و عمیق آن حضرت را مشاهده کرد، شگفت زده گفت: خدای بکشدش چه دانش عمیقی!! همراهان امام علیه السلام از بی ادبی این مرد به خشم و خروش آمده، قصد کشتن مرد را کردند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: آرام، بدگویی در مقابل بدگویی یا عفو از گناه.(2)

ارکان مدیریت فرهنگی مدیریت فرهنگی باید دو محور را مورد توجه خاص قرار دهد:

1 _ محور اثباتی: یعنی اصولی را باید در مدیریت خود به کار برده و به عنوان مبنای کار فرهنگی قرار دهد.

2 _ محور سلبی: یعنی باید عوامل و عناصری که به مانند ویروس و میکروب خطرناک،

ص: 164

جسم و جان فعالیت های فرهنگی را از بین می برد، شناخته و آنها را از میدان فعالیت های فرهنگی خارج و یا همواره آماده مبارزه با این آفت ها و آسیب ها باشد.

محور اثباتی سه اصل اساسی است که مدیریت فرهنگی باید به آن توجه ویژه داشته باشد:

1 _ زمان شناسی و بهره گیری از زمان در مدیریت فرهنگی، زمان از جهات گوناگونی حایز اهمیت است؛ یک جهت که جهت عام در هر نوع فعالیت و مدیریتی است، ارزش زمان است که در غالب فعالیت های مدیریتی ما، توجه چندانی به آن نمی شود؛ بلکه اساسا ارزش فرصت و زمان را هنگامی درک می کنیم که بدانیم در آن مقطع زمانی چه کارهایی را می توانستیم انجام دهیم و انجام ندادیم و به اصطلاح وقت کشی کرده ایم. از آن جا که ما برای زمان هزینه ای نمی پردازیم، از ارزش آن هم غافلیم.

امروزه در دنیای مدرن، زمان یکی از مهم ترین سرمایه ها برای دولت ها، مدیریت ها و سازمان ها به حساب می آید و بهره گیری صحیح از زمان است که موفقیت یا شکست را رقم می زند. سازمان دهی صحیح زمان، بی تردید یکی از نخستین بندهای هر دستورالعمل برای موفقیت است. دشوارترین وظیفه در میان گروه ها، همیشه سازماندهی و مدیریت زمان و تنظیم وقت توسط افراد گروه بوده است.(1)

جهت دیگر اهتمام به مسئله زمان که خاص مدیریت فرنگی و تربیتی است، آن است که از یک منظر، همواره سه زمان ما را احاطه کرده است: گذشته، حال و آینده. مواجهه با هر یک از سه مقطع یاد شده، با دیگری متفاوت است. از آن جا که زمان، ظرفی برای فعالیت های آدمی است، مدیر فرهنگی باید نسبت به هر یک از سه زمان حال، گذشته و آینده، برنامه و ایده مشخصی داشته باشد. نظر به نوع آنچه آدمیان در این فرصت ها انجام می دهند، رویکرد ما به هر یک از زمان های یاد شده نیز متفاوت است.

ص: 165

گذشته هر جامعه ای سرشار از وقایع و حوادث شیرین یا تلخ است. چشم فرو بستن نسبت به این وقایع، در واقع، نادیده انگاشتن برخی مواریث فرهنگی است.

یک مدیر فرهنگی باید همواره فهرستی از وقایع تلخ و شیرین گذشته را پیش روی خود داشته باشد؛ وقایعی که تأثیرات شگرفی بر حیات گذشته جامعه و فرهنگ آن داشته است.

بعد دیگر زمان، حال است. منظور از زمان حال، وضعیت و فرصتی است که هم اکنون در اختیار ما است و البته همراه با تحولات و اوضاع و احوال ویژه ای است. شناخت این وضعیت، وظایفی را برای مدیر فرهنگی رقم می زند که متفاوت از اقتضائات زمان گذشته است. مهم ترین مسئله از این حیث، بهره گیری از لحظه های زمان موجود و استفاده از آن در مسیر اهداف فرهنگی و تربیتی است. همچنان که برای فرد، عمل شایسته یک وظیفه است، برای مدیر فرهنگی نیز تدارک فعالیت ها و برنامه های مفید یک اصل اساسی به شمار می آید.

بعد سوم زمان، آینده است. از این حیث، دوراندیشی و آینده نگری برای مدیر فرهنگی ضروری است. یک مدیر فرهنگی باید تحولات و اوضاع پیشروی را به خوبی پیش بینی نماید و آمادگی مواجهه و رویارویی منطقی و صحیح با آنها را داشته باشد. افزون بر این، زمان، ظرف تحقق اهداف مدیریت فرهنگی است که البته باید با تنظیم زمان بندی اهداف در انتظار آن است.

شناخت زمان حال و آینده از این حیث مهم است که استعداد و آمادگی را برای مدیریت فرهنگی به ارمغان می آورد. امام علی علیه السلام می فرماید:

«من عرف الایام لمیغفل عن الاستعداد».(1)

«آن کسی که زمان را می شناسد، از آمادگی و استعداد لازم برای بهره گیری و مواجهه با آن غافل نمی ماند».

امام صادق علیه السلام نیز از جمله فواید زمان شناسی را این می داند که اشتباهات و شبهه ها، فرد را فرا نمی گیرد و راه خروج از آنها را تدارک می بیند:

ص: 166

«العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس».(1)

«آن کس که زمان خویش را می شناسد و به مقتضیات آن وقوف دارد، هدف هجوم اشتباهات وقایع نمی شود».

در حقیقت ثمره مهم زمان شناسی، بصیرت است که تأیید خود را بر رفتارهای دیگر مدیر می گذارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از جمله ویژگی های انسان عاقل را بصیرت به زمان و احوال آن می دانند:

«علی العاقل أن یکون بصیرا بزمانه مقبلاً علی شأنه حافظا للسانه».(2)

در این جا مناسب است یک نمونه از بهره برداری از زمان و تنظیم رفتارهای فرهنگی با آن را از سیره معصومین علیهم السلام بیان نماییم. فردی از اصحاب امام صادق علیه السلام که نوع لباس و پوشش آن حضرت را متفاوت با لباس پیامبرگرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و دیگر ائمه قبل از آن حضرت می دید، زبان به اعتراض گشود:

«واللّه ما لبس رسول اللّه مثل هذا اللباس و لاعلیّ و لااحد من آبائک».(3)

«به خدا قسم نه پیامبرگرام یاسلام و نه حضرت علی علیه السلام و نه هیچ یک از پدران تو، چنین لباسی نمی پوشیدند».

حضرت در پاسخ می فرماید:

«کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم فی زمان قتر مقتر و کان یأخذ لقتره و اقتداره و ان الدنیا بعد ذلک ارخت عزالیها فاحق اهلها بها ابرارها ثم تلا: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّه ِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنْ الرِّزْقِ»(4)

و نحن احقُّ من اخذ منها ما اعطاه اللّه ».

ص: 167

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در زمان تنگ دستی و فقر مسلمانان زندگی می کردند و مراعات آن تنگ دستی ها را می نمودند؛ در حالی که دنیا بعد از آن درهای نعمت را گشود و شایسته ترین افراد برای استفاده از نعمات دنیا، نیکوکاران هستند.

سپس این آیه را تلاوت نمود:

«بگو چه کسی زینت های الهی را که خداوند برای بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است».

سپس فرمود:

«ما شایسته ترین افرادی هستیم که از نعمت های الهی استفاده می کنیم».

از جمله موارد استفاده از زمان، بحث نام گذاری روزها با فعالیت های ویژه و مهم است تا از این رهگذر، ارزش های ویژه، بیشتر پاس داشته شوند و توجه به نوعی از فعالیت ها و امور در اذهان عمومی و اجتماع، بیشتر جلوه گر شود.

2 _ دین محوری می دانیم که در مراکز و اماکن مقدس مانند مسجد، تار و پود فرهنگ را باید با معیارها و ارزش های دینی همسان و هماهنگ کرد که الحمدللّه این عنصر در مدیریت فرهنگی مسجد نقش اول را دارد. معنای این سخن نقش محوری دین در فرهنگ است و مدیریت فرهنگی باید با این ضابط، فعالیت ها و برنامه های خود را تنظیم نماید. درست است که فرهنگ موجود در یک جامعه ممکن است با معیارها و ضوابط اسلامی همخوانی نداشته باشد، اما مدیریت فرهنگی هیچ گاه نباید به فرهنگ موجود در یک جامعه به عنوان مبدأ و مقصد نگاه کند، بلکه سمت و سوی فعالیت ها و برنامه ها باید متوجه فرهنگ ایده آل باشد. در این صورت هر چند به یک باره با عناصر فرهنگی مغایر با ارزش ها و آرمان های موجود در یک اجتماع برخورد نمی شود، ولی کوشش برآن است که در گذر زمان و با محوریت دین، جهت گیری دینی به فرهنگ و عناصر آن داده شود. امور فرهنگی اموری نیست که به یک باره و در مدت زمانی

ص: 168

کوتاه بتوان آن را محو کرد و زدود. این امر مستلزم برنامه ریزی و زمان بندی و تدریج است. آنچه مهم است، این است که هم ارزش یابی عناصر فرهنگی و هم اتخاذ نوع مکانیزم ها و شیوه های مواجهه با آن، با معیارهای دینی انجام گیرد. آنچه در این میان مهم است، فهم صحیح از دین است که یک مدیر فرهنگی، به خصوص امام جماعت مسجد به عنوان مدیر فرهنگی و دینی، باید قرائت صحیح و درستی از دین داشته باشد تا بتواند در نقد و تحلیل پدیده ها و عناصر فرهنگی به خوبی و درستی عمل نماید. از این رو، از جمله آموزش های لازم و ضروری برای افرادی که در این زمینه مسؤولیت دارند، آموزش صحیح معارف دینی و شیوه های تبلیغ آن است.

علامه محمدتقی جعفری قدس سره در این باره می نویسد:

«هر پدیده و فعالیت فرهنگی که با ارزش های متعالی انسانی، مانند اخلاقیات و مذهب ناسازگار باشد، فرهنگ اسلامی آن را نمی پذیرد؛ زیرا هر پدیده و فعالیتی که به نام فرهنگ در جامعه بروز کند و مخالف حیثیت و شرافت و شخصیت کمال طلب انسانی باشد، اگرچه در جذاب ترین صورت عرضه شود، فرهنگ اسلامی با آن مخالفت نموده و از عرضه و ترویج آن جلوگیری می نماید».(1)

3 _ انسان مداری گسترده ترین، عمیق ترین و شدیدترین نوع مدیریت انسانی، مدیریت فرهنگی است؛ زیرا هم گستره آن محدود به یک قشر از انسان ها مثلاً نوجوانان و جوانان نمی شود، بلکه میان خردسالان و پیران از زن و مرد با هر قومیتی را پوشش می دهد، و هم به انسان، بما هو انسان و با لحاظ همه جوانب و ابعاد آن توجه جدی دارد، نه این که وجه خود را تنها به یک بعد و ساحت انسانی محدود نماید. اصل انسان مداری در مدیریت فرهنگی ناظر به معنای یاد شده

ص: 169

است. سر و کار مدیریت فرهنگی با عموم اقشار اجتماعی است و حتی اگر به ظاهر یک قشر خاص در معرض برنامه های مستقیم آن باشد، به طور غیرمستقیم و چه بسا اساسی تر، سایر اقشار نیز در دیدرس و دامنه ی برنامه ها و فعالیت های او قرار دارند. به همین جهت در مدیریت های فرهنگی مدارس و مساجد و فرهنگسراها، اثر برنامه هایی که برای نوجوانان طراحی می شود، هیچ گاه به خود نوجوان محدود نمی شود، بلکه خانواده آنان را نیز متأثر می سازد؛ همچنان که برای تأثیرپذیری و شرکت فعال نوجوانان در این گونه فعالیت ها و برنامه ها، هماهنگی و همراهی خانواده ها نقش بسیار مؤثری ایفا می کند.

وجه دیگر انسان مداری در مدیریت فرهنگی، شناخت ابعاد انسانی و ساحت های اوست. مدیر فرهنگی باید اطلاع درست و دقیق و کافی از ماهیت انسان و ابعاد و نیازهای انسانی او داشته باشد. برنامه های عبادی، برنامه های اجتماعی، برنامه های ورزشی، نقاشی و استفاده از زیبایی های طبیعت، برنامه های تفریحی و... همواره باید در دستور کار مدیران قرار گیرد.

برنامه هایی که در جهت تقویت ابعاد جسمی، زیبایی طلبی و جمال خواهی و... است؛ گاه نادیده انگاشته می شود و بیشتر بر برنامه های عبادی به معنای اخص تکیه می کنند و دقیقا یکی از علل ناکارآمدی و افت تأثیر عملکرد مدیریت های فرهنگی و تربیتی ما همین مسئله است؛ در حالی که مقتضای روایات و متون اسلامی توجه جامع و همه جانبه به انسان حتی در برنامه های فردی است.

وجه دیگر انسان مداری در مدیریت فرهنگی، شناخت مبانی و ساز و کار تأثیرگذاری برانسان و به اصطلاح دقیق هدایت انسان است. ضرورت شناخت مبانی و مبادی رفتارهای انسانی و کیفیت سمت و سو دادن به فعالیت های انسانی، برخاسته از همین اصل انسان مداری است، تا کیفیت و چگونگی نحوه شکل گیری باورها، احساسات و عواطف و افعال و رفتارهای انسانی را ندانیم و از چند و چون آن آگاه نباشیم، هرگز در دستیابی به اهداف مدیریت فرهنگی موفق نخواهیم بود. در این جا، به لحاظ اهمیت این وجه از انسان مداری، یکی دو نمونه از متون اسلامی را بیان می داریم. نمونه اول، کاربرد رفق و مدارا و ملاطفت و ملایمت در فعالیت ها و روش های مدیریت فرهنگی است. این امر آن قدر حایز اهمیت است که خداوند متعال در

ص: 170

قرآن کریم، پیامبر خویش را فرمان می دهد که برای هدایت انسان ها باید از این اصل به حد کمال بهره جوید و در مقام تعلیل، به یک مبنای انسان شناختی اشاره می کند و آن این که انسان ها، در مقابل درشتی و خشونت، سرسختی و لجاجت در پیش می گیرند. خداوند متعال می فرماید:

«قَبِما رَحْمَةٍ مِنْ اللّه ِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ».(1)

«به برکت رحمت الهی در برابر ایشان نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند».

نمونه دوم توجه به مبادی رفتارهای انسانی، این است که از نظر متون اسلامی با فرض ارضای نیازهای مادی و اولیه و جسمی انسان هاست که می توان انتظار رفتارهای متعالی برخاسته از میل و رضایت مخاطب را داشت و در چنین صورتی است که این گونه رفتارها تأثیرگذاری لازم خود را خواهند داشت. شاید وجه این که در متون اسلامی انجام فرایض به هنگام احساس گرسنگی، ادرار شدید و خستگی... (عدم وجود حالت جسمی و بدنی مناسب) منع شده است، همین نکته باشد.

محور سلبی در فرهنگ لغت به هر پدیده ای که مایه تباهی و فساد چیزی شود، آسیب یا آفت گفته می شود.(2)

یکی از پدیده هایی که مانند هر چیز دیگری در معرض آسیب ها قرار می گیرد، تبلیغ دین و فعالیت های جانبی آن است. این آسیب ها در موقعیت و شرایط مختلف، متفاوت می باشند. با قطع نظر از این موقعیت ها و شرایط، شاهد لطمه ها و خطراتی هستیم که یک تبلیغ موفق را تهدید و در نهایت، بازدهی و اثر مطلوب آن را کاهش می دهد. براین اساس لازم است در وهله اول به آسیب شناسی شیوه های تبلیغ دینی و قرآنی پرداخت و سپس با استفاده از رهنمودهای قرآن و اهل بیت علیهم السلام به آسیب زدایی از بوستان پرفیض پرداخت. دراین نوشتار به مهم ترین آسیب های تبلیغ در حدّ بضاعت، اشاره شده است:

ص: 171

خودفراموشی خودفراموشی یکی از نقاط آسیب پذیری برنامه های فرهنگی و دینی است؛ سخن مدیرفرهنگی و امور دینی در ابلاغ و تبیین معارف دینی، آنگاه در شنوندگان اثر ژرف و پایدار برجای می گذارد که گوینده خود نیز بهره ای از اثرات پیامش برده باشد. در غیر این صورت، نباید توقع توفیق چندانی را در این مقصود داشت زیرا:

1 _ بیان از حرارت و احساس لازم، که ناشی از انس قلبی گوینده و تأثر او در حین عمل به آن می باشد، خالی خواهد بود.

2 _ از آنجایی که گوینده، خود آن مسیر را در عمل نیازموده، به خوبی نخواهد توانست الگویی عملی و راهکاری موفق، برای دیگران ترسیم کند.

3 _ مهم تر این که معقول و پسندیده نیست که دیگران را به نیکی و نیکو بودن دعوت و خود را فراموش کرد.

چنان که خداوند تبارک و تعالی در قرآن مجید، می فرماید:

«أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ».(1)

بنابراین باید با اجابت آیه کریمه «فاستبقوا الخیرات» هم به دعوت قرآن و هم به فرمایش قرآن ناطق؛ حضرت امام صادق علیه السلام: «کونوا دعاة للناس بغیر السنتکم»(2)

عمل کرده باشیم.

سخنان باطل و ناروا یکی دیگر از آسیب های تبلیغ دینی، دچار شدن به سخنان باطل وناروا است که ناشی از مراجعه به منابع مطالعاتی و تحقیقاتی منحرف و یا برگرفتن مطالب از «افواه الرجال» می باشد. آیه شریفه ذیل ناظر به بیان این آفت است:

ص: 172

«شَیَاطِینَ الاْءِنسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورا...».(1)

مبلغ همچنین باید از ایراد سخنان ناپخته و بدون مطالعه و بررسی در جوانب مختلف آن، پرهیز کند. زیرا ممکن است، در این صورت پدیده ای را که مهم و بزرگ است، برای شنونده کم اهمیت و کوچک جلوه دهد. و به عکس چیزی کوچک و کم اهمیت را بزرگ و مهم جلوه دهد. قرآن مجید این نکته را نیز در این آیه شریفه مورد توجه قرار می دهد:

«وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِکُمْ مَا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَیِّنا وَ هُوَ عِنْدَ اللّه ِ عَظِیمٌ».(2)

کسی که مردم را به سوی خدا می خواند، باید بینش خودش به خدا بیشتر و کامل تر از آن ها باشد. چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این گونه فرموده:

«ادعو الی اللّه علی بصیرة انا و من اتبعنی».(3)

«من و پیروانم، خلق را با بصیرت به سوی خدا فرا می خوانیم».

استبداد به رأی یکی دیگر از آسیب های تبلیغات اسلامی، خودمحوری است. چه بسیار کسانی که با انگیزه های خیر و پاک، راه تلاش دینی را برگزیدند و به دلیل اجتهاد به رأی، در کام انحراف غلطیدند.

قرآن کریم می فرماید:

«وَلاَ تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمْ الْکَذِبَ هَذَا حَلاَلٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللّه ِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّه ِ الْکَذِبَ لاَ یُفْلِحُونَ».(4)

از این آیه این پیام استنتاج می شود که بسیاری از سخت گیری ها، ناشی از جهل به دستورات اسلام است.

ص: 173

تحلیل های غلط همچنان که تحلیل درست و صحیح مسایل و حوادث، نقش مهم و سازنده ای در روشن گری و رشد و شکوفایی فکری و فرهنگی افراد جامعه دارد، پیش بینی های غلط و تحلیل های نادرست مسایل نیز موجب سردرگمی خود و دیگران خواهد شد. خداوند متعال نیز به خاطر همین کار منکران را سرزنش کرده و می فرماید:

«بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذَلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِینَ».(1)

[آنها از روی علم و دانش قرآن را انکار نمی کنند] بلکه آنها چیزی را تکذیب کردند که از آن آگاهی نداشتند. و هنوز واقعیتش بر آنان روشن نشده بود. پیشینیان آن ها نیز این گونه تکذیب کردند. پس ببین که عاقبت کار ظالمان چگونه بود».

مبلغ باید به تحلیل مباحث و مسایلی بپردازد که:

1 _ اصل موضوع و جوانب آن کاملاً برایش روشن و آشکار شده باشد.

2 _ قدرت و تسلط کامل بر طرح و بیان آن داشته باشد.

3 _ مخاطبانش توانایی درک و فهم آن را داشته باشند.

تحریف معارف اسلام دین کاملی است که در همه زمینه ها، دستورات، معیارها و طرح های عملی دارد. اما تشخیص صحیح آنها نیازمند شناخت و تسلط بر مبانی و منابع اصیل دینی است؛ زیرا در این صورت ممکن است مطالب غیردینی در دین داخل و یا متون اصیل اسلامی را تحریف کند.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در این باره روایاتی نقل شده، از جمله این حدیث شریف که فرمود:

ص: 174

«من فسر القر القرآن برأیه فقد افتری علی اللّه الکذب».(1)

مبلغ باید علاوه بر دقت در محتوای مطالبی که بیان می کند، با تحریف ها و نسبت های ناروایی که افراد نادان به نام دین رواج می دهند با روشی شایسته و پسندیده برخورد کند.

چنان که خدای سبحان فرمود:

«وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقا یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنْ الْکِتَابِ وَمَا هُوَ مِنْ الْکِتَابِ وَیَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّه ِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّه ِ وَیَقُولُونَ عَلَی اللّه ِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ».(2)

«در بین ایشان [یهود] کسانی هستند که هنگام تلاوت کتاب خدا زبان خویش را چنان می پیچند که گمان می کنید [آنچه را می خوانند] از کتاب [خدا] است و در حالی که از کتاب خدا نیست و [حتی صریحا] می گویند، آن از طرف خداست با این که از طرف خدا نمی باشد و به خدا دروغ می بندند، درحالی که آگاهند».

التقاط مخلوط کردن حق و باطل با هم، التقاط است که گناهش کمتر از تحریف نیست و گمراهی مردم را در پی دارد. امام علی علیه السلام جمله ای دارند که به همین مطلب اشاره دارد. ایشان می فرماید:

«ولکن یوخذ من هذا ضغت و من هذا ضغث فیمزجان فهنالک یستولی الشیطان علی اولیائه».

ص: 175

و اما چون قسمتی از حق و قسمتی از باطل گرفته و در هم می گردد، در آن هنگام شیطان بر دوستان خود، تسلط پیدا می کند. و امام علیه السلام به حسن بصری که سخنان آن حضرت را می نوشت، فرمود: «چه می نویسی؟». گفت: «مطالب حکیمانه تو را یادداشت می کنم و مطالبی هم از خودم به آنها اضافه کرده و برای مردم سخنرانی می کنم». حضرت به او فرمود: «سامری نیز همین کار را می کرد. او می گفت من آثار رسول را گرفتم و با هنر خودم درآمیختم و گوساله ای ساختم که مردم را منحرف کنم». به همین دلیل است که حضرت رو به مردم کرد و فرمود:

«اما ان لکل قوم سامریا و هذا سامری هذه الامه».(1)

«آگاه باشید که هر قومی یک سامری دارد و این شخص، سامری این امت است!».

نوآوری نوآوری در غیر امر دین عیبی ندارد. کسی در شعر یا هنر یا فلسفه نوآور باشد، مانعی ندارد، امّا نوآوری در دین جایز نیست، چون ما آورنده دین نیستیم، حتی امام هم آورنده دین نیست و چه بسا موجب بدعت در دین می شود و حرام است. بنابراین نباید مطلق نوآوری را بدعت نامید. نوآوری یعنی: «ادخال فی الدین ما لیس فی الدین»؛ چیزی را که در دین نیست از خود جعل کردن! تجددگرایی های افراطی باید توجه داشت که پرهیز از افراط و تفریط و گرایش به اعتدال در هرکاری، خالی از دشواری نیست. گویی همیشه راه اعتدال که پرهیز از افراط و تفریط است، یک خط باریک بوده، که اندک بی توجهی موجب خروج از آن است. این که در آثار دینی وارد شده که «صراط» از «مو»

ص: 176

باریک تر است، اشاره به همین نکته است که رعایت اعتدال در هر کاری، سخت و دشوار است.

بدیهی است که مشکلات جامعه بشری نو می شود و مشکلات نو، راه حل نو می خواهد. «الحوادث الواقعه» جزو پدیده های نوظهوری است که حل آنها بر عهده حاملان معارف اسلامی است. بنابراین ضرورت وجود مجتهد در هر دوره و لزوم تقلید و رجوع به مجتهد زنده همین است؛ و الا در سلسله مسایل ثابت و لایتغیر میان تقلید از زنده و مرده فرقی نیست. به هرحال تجددگرایی افراطی، که هم در شیعه و هم در سنی وجود داشته و دارد، در حقیقت عبارت است از:

1 _ آراستن اسلام به آنچه از اسلام نیست.

2 _ پیراستن آن، از آنچه از اسلام هست، به منظور رنگ زمان زدن و باب طبع زمان کردن. این ها آفت بزرگی برای نهضت اسلامی است. و وظیفه مبلغ آن است که با روشی مؤثر با تأثیرات ناشی از این آسیب ها مبارزه کند.(1)

اوهام، خرافات و سنت های ناروا بی تردید یکی از آسیب های تبلیغات اسلامی، رواج آداب و رسوم و سنت هایی است که برخلاف تعالیم اسلام بوده و همواره سد راه گسترش این دین مبین بوده است. علمای بزرگ اسلام هرجا که سنت های جاهلی سد راه تکامل جامعه می شد، حتی به قیمت آبروی خویش با آها مبارزه می کرده اند.

سنت شکنی وسیله ای برای رشد جامعه در بستر تعالیم اسلام و ایجاد فضای مناسب برای تعالی و ترقی فرهنگ و اندیشه در جامعه اسلامی است. البته در این راه گروهی همواره در مقابل حق جویان قرار دارند. قرآن کریم در این باره می فرماید:

«وَ کَذَلِکَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلاَّ قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا

ص: 177

آبَاءَنَا عَلَی أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَی آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ*قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدَی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آبَاءَکُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ».(1)

غرور در فراز و نشیب کارهای تبلیغی همواره موفقیت ها در کنار برخی ناکامی های ظاهری هستند. گاهی تمجید و تحسین ها به دنبال یک سخنرانی جالب و مفید متوجه مبلغ می شود و گاهی نیز مبلغ درکارهای خود احساس موفقیت و کامیابی نمی کند. در هر دو صورت او باید با تدبیر و تلاش به شناخت وظیفه و انجام آن، بپردازد.

ناتوانی علمی از مهم ترین عوامل موفقیت در تبلیغ دینی، آگاهی و توانایی لازم در بیان مسایل و موضوعات اسلامی است. سخنوری که بدون علم و آگاهی از مطلبی در کرسی خطابه بحث می کند و پیرامون آن سخن می گوید، به ارزش کلام و شخصیت خود آسیب می رساند و خویشتن را با عوارض نامطلوب آن مواجه می سازد چنانکه این نکته مهم، در کلام امیر بیان، حضرت علی علیه السلام چنین آمده است:

«لاتقل ما لاتعلم...».(2)

وابستگی مالی به افراد ناصالح تبلیغات اسلامی اگر آلوده به سودطلبی شد، به تدریج ارزش واقعیاش را از دست می دهد و جذب کانون های قدرت مادی می شود.

ص: 178

در تاریخ ادیان به بسیاری از عالمان و راهبان اهل کتاب برخورد می کنیم که به قطب های قدرت و ثروت نزدیک می شدند تا از یک سو از وجهه آنان استفاده کنند و از سوی دیگر از دنیای آنان بهره گیرند. چنان که در آیه زیر آمده است:

«إِنَّ کَثِیرا مِنْ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّه ِ...».(1)

«بسیاری از عالمان اهل کتاب و راهبان اموال مردم را به باطل می خورند و سد راه خدا می شوند...».

و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم که بزرگترین مبلغ تاریخ اسلام بوده، از قول قرآن می فرماید:

«وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِی إِلاَّ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ».(2)

«ای پیامبر، بگو به خاطر رسالت و نبوت از شما اجر نمی طلبم بلکه اجر من بر پروردگار عالمیان است».

بنابراین، اگر مبلغان دینی بتوانند و سعی کنند برای تأمین معاش خود فکر دیگری بکنند و از راه تبلیغ، امرار معاش نکنند، در کار خود موفق تر و مؤثرتر عمل خواهند کرد، چرا که راه های رزق و روزی در زندگی بسیار است.

ابهام در پیام پیام تبلیغی موردنظر باید از هرگونه ابهام و گنگ بودن پیراسته باشد تا مخاطب دچار سوءبرداشت نشود، هر چه پیام روشن تر باشد، آرامش مخاطب در برداشت از مطالب بیشتر خواهد بود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در این مورد می فرماید:

«انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم».(3)

«ما گروه پیامبران، مأموریم که با انسان ها به اندازه عقل هایشان سخن گوییم».

ص: 179

پرگویی یکی از عواملی که موجب خستگی و کسالت مخاطبان می شود، آن است که مبلغ در بیان مقصود خویش به جای استفاده از کلام مختصر و بلیغ، پرگویی کند. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:

«قیل ما البلاغه؟ فقال علیه السلام من عرف شیئا قل کلامه فیه و انما سمی البلیغ لانه یبلغ حاجته باهون سعیه».(1)

امام کاظم علیه السلام نیز در این باره فرموده:

«هر کس با زواید سخن خود، شیرینی و زیبایی های حکیمانه سخن را محو کند... گویا بر نابودی عقل خویش اقدام کرده است».(2)

حضرت علی علیه السلام فرمود:

«خیر الکلام ما لایمل و لایقل».(3)

توجه به هدف تبلیغ تبلیغ کار بسیار ارزشمندی است که اول مسؤولیت آن از طرف خداوند بر عهده انبیا و اولیا و سپس برعهده علمای ربانی است. هدف تبلیغ در مکتب انبیا، نجات مردم از طاغوت ها، هواهای نفسانی، جهل، تفرقه، شرک، دعوت به ایمان به خداوند و قانون آسمانی و معاد و...

است. بنابه فرمایش قرآن محتوای تبلیغ تمام انبیا یکی بوده است:

«أَنْ اُعْبُدُوا اللّه َ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ».(4)

ص: 180

تندخویی و زود رنجی مردمی که گرد مبلغ جمع می شوند، گاهی اسباب آزردگی و دلسردی او را فراهم ساخته و با اصرارها، نادانی ها، خشنونت ها، بدرفتاری ها و پرگویی های خویش، مبلغ را به ستوه می آورند. خشم و آزردگی، مردم را پراکنده می کند. چنان که خداوند متعال در قرآن کریم به پیامبر عظیم الشأن و مبلغ کبیر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنْ اللّه ِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ».(1)

«ای رسول رحمت، خدا تو را با رحمت خویش با خلق مهربان و خوشخوی گردانید و اگر تندخو و سخت دل می بودی، مردم از گرد تو پراکنده می شدند».

دامن زدن به اختلافات بی شک در هر اجتماعی، اختلافاتی میان مردم آن به وجود می آید، که گاه به لحاظ زمانی تا حدی هم ریشه دار و عمیق می باشد. و همچنین گاهی میان مسئوولین یک منطقه و یا یک شهر و... اختلافاتی وجود دارد. مبلغ باید از دامن زدن به این گونه نزاع ها با هوشمندی و لطافت دوری گزیند و اگر توانست، باید آن اختلافات را کاهش داده و جلوی گسترش آنها را بگیرد. مبلغ باید با نرمش و رفتاری منطقی مردم را به سوی راه راست هدایت کند. گرایش برخی مبلغان به جناح ها و گروه های سیاسی باعث می شود تا مردم سخنان او را همواره حمل بر طرفداری و تبلیغ جناح و گروهی کنند، که مبلغ خودش را منتسب به آن می داند.

ص: 181

ساده لوحی، زودباوری و اعتماد به همه مدیر فرهنگی و مربی تربیتی نباید هر آنچه را می شنود، باور کند و به همه افراد اعتماد کند. البته نباید با سوءظن برخورد کرد؛ بلکه سخن در این است که به سادگی، مطلب شنیده یا خوانده ای را نقل نکرده و عکس العمل نشان ندهد. قرآن می فرماید:

«اذا جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا».(1)

آشنایی با دانش آمارگیری آشنایی با مبانی آماری و برآوردهای عملکرد تبلیغاتی و نیز شیوه های بررسی بازتاب در آموزه های تبلیغی، نقش مهمی در پیشبرد تبلیغ دینی دارد. تبلیغ دینی یک خدمت آموزشی و تربیتی است و قرآن در این زمینه می فرماید:

«وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً».(2)

[ای انسان!] آنچه را که نسبت به آن آگاهی نداری، دنبال مکن که چشم و گوش و دل، همه مسؤولند».

تضاد حرف و عمل زبان عمل، مؤثرتر از زبان حرف است. اگر مخاطبان میان گفتار و کردار دعوت کننده تضاد و ناهمگونی مشاهده کنند، نسبت به صاحب سخن اعتمادشان را از دست خواهند داد. در قرآن نیز نکوهش از کسانی شده است که گفتار بلاعمل دارند:

«لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ».(3)

ص: 182

وضعیت نامطلوب متصدیان امور فرهنگی حسن ظاهر، قرار نگرفتن در موضع اتهام، آهنگ صدای خوب، آراستگی ظاهری، سیمای جذاب، تمیزی، شیوایی گفتار و بیان، در اثر مثبت تبلیغ نقش داشته و ضد آنها، اثر منفی و مخرب دارد. حضرت موسی علیه السلام وقتی مأموریت یافت برای دعوت فرعون به سوی او برود، از خدا خواست که گره از زبانش بگشاید: «وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِی»(1)

و درخواست کرد که هارون را هم وزیر او قرار دهد تا پشتوانه او باشد، چرا که زبانش فصیح تر است: «وَأَخِی هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِسَانا فَأَرْسِلْهُ مَعِی...»(2)

و حضرت سلیمان علیه السلام وقتی پیکی به سوی ملکه سبا می فرستد تا او را به سوی سلیمان فرا خواند، هدهد (شانه به سر) را انتخاب می کند.

مراعات نکردن بستر و زمینه لازم هر حرف را به هر مخاطب نباید گفت. هر شیوه را با هرگونه مخاطب نمی توان به کار گرفت. بیان متناسب با سطح فکر مخاطبین، از همین عامل است. مراعات اندازه فهم و کشش فطری مخاطب، عامل جذب است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«با مردم به اندازه فهم شان سخن بگویید».

و نیز فرمود:

«ما پیامبران، مأموریم به اندازه عقل و فهم مردم با آنان سخن بگوییم».

«انّا معاشر النّاس امرنا ان نکلّم النّاس علی قدر عقولهم».(3)

ص: 183

وجود ذهنیّت منفی در مخاطب مثلاً اگر مردم نسبت به یک نهاد و مرکزی ذهنیّت منفی داشته باشند و مبلغ از سوی همان مرکز برای تبلیغ فرستاده شده باشد، مسلّما نمی تواند در کار خود موفق باشد. زدودن این عوامل و مهیّا کردن ذهن و قلب مخاطب، عامل تأثیر است. مثلاً کاشی هرگز به دیوار کاهگلی نمی چسبد، کنده می شود و می افتد. اگر مردم نسبت به گوینده بدبینی داشته باشند و او را دارای غرض بشناسند، تبلیغ او مؤثر نخواهد بود.

تکرار زیاد اگر یک سخن و تذکر مکرر گفته شود، گاهی تهوّع آور است:

«کل شی ء جاوز عن حدّه انقلب الی ضدّه».

تبلیغ مستقیم تبلیغات صریح و مستقیم و رویاروی، در برخی موارد اثر منفی دارد. امام علی علیه السلام فرموده است:

«التّعرّض للعاقل اشدّ من عتابه».

«گوشه و کنایه زدن، برای عاقل سختتر از توبیخ مستقیم است».

در جای دیگر می فرماید:

«عقوبة العقلاء التّلویح، عقوبه الجهّال التّصریح».(1)

«کیفر عاقلان کنایه زدن است، کیفر جاهلان تصریح کردن است».

کاربرد صنعت کنایه در قرآن بسیار مشهود است که باید توجه شود.

ص: 184

طرح شبهه، بدون پاسخ در مسائل اعتقادی و اجتماعی، شبهه انداختن، راحت است، ولی پاسخ گفتن و شبهه زدایی دشوار است. اگر شبهه و سؤالی را طرح کنیم، ولی از عهده پاسخ محکم و قانع کننده و منطقی برنیاییم، آن شبهه در ذهن می ماند و این گونه تبلیغ، اثر منفی می گذارد.

نتیجه برای تحقق آرمان های قرآن، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام پیرامون مسجد و عینیت یافتن مسجد آباد، برخورداری از عناصر و عوامل زیر ضرورت دارد:

1 _ از نظر زمانی، در یک موقعیت جغرافیایی مناسب ساخته شود چرا که این عنصر در جذب انسان ها به ویژه جوانان به مسجد نقش اساسی دارد.

2 _ از نظر معماری و مهندسی، باید توجه داشت که در قرآن، مسجد آباد مورد توجه شارع قرار گرفته است و این آبادی مسجد به شکوه ظاهری و رواق های بلند و قندیل های سر به فلک کشیده و نماهای شگفت انگیز نیست. بلکه آبادی مسجد به علم و عبادت و تواضع و تحقق رابطه متقابل عبودیت عبد و ربوبیت رب است.

3 _ مدیریت یکی از عوامل تأثیرگذار و جدی در تحقق آرمان های بلند مسجد اسلامی است. مدیریت در مسجد ابعاد مختلفی دارد که یکی از آنها، بعد فرهنگی است. این بعد از مدیریت، زمانی به اهداف مقدس خود نایل می گردد که دارای ویژگی ها و برخوردار از شیوه های مفید و مؤثر باشد که از جمله آنها:

1 _ به کارگیری اصول مدیریت فرهنگی مانند؛ زمان شناسی و بهره گیری از زمان، اصل دین محوری و انسان مداری.

2 _ شناخت شیوه های مؤثر و بی عیب و نقص پیامبربزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام و آموزه های وحی در ارتباط با هدایت و تربیت انسان ها.

3 _ شناخت موانع و آفت ها که به طریق گوناگون آثار مطلوب کارهای فرهنگی و تربیت دینی را از بین می برد.

ص: 185

فهرست منابع 1 _ قرآن کریم.

2 _ الطریحی، فخرالدین (1408 ق)، مجمع البحرین، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.

3 _ طباطبایی، محمد حسین (بی تا)، المیزان فی تفسیر القرآن، انتشارات جماعة المدرسین فی الحوزه العلمیه فی قم المقدسه.

4 _ موگهی، عبدالرحیم (1381)، تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهری، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

5 _ آلوسی، سید محمود (1345 ق)، تفسیر روح المعانی، مصر، اماره الطباعة المنیریة.

6 _ آمدی، عبدالواحد (بی تا)، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه محمد علی انصاری، تهران: چاپ افست.

7 _ آیت اللّه جعفر سبحانی و دیگران، (1385)، راه رسم تبلیغ، انتشارات نور مطاف.

8 _ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1386)، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، انتشارات علمی و فرهنگی.

9 _ ابی القاسم الحسین بن محمد (بی تا)، المفردات فی غریب القرآن، تهران: انتشارات المکتبة المرتضویه.

10 _ امام خمینی، روح اللّه (1370)، صحیفه نور، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی ایران، چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

11 _ جزایری، سید نعمت اللّه (بی تا)، الحیاة، چاپ قدیم.

12 _ جعفری، محمد تقی، فرهنگ پیرو و فرهنگ پیشرو، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1373 .

13 _ جمعی از نویسندگان (1377)، مجموعه مقالات تبلیغات و جنگ روانی، ترجمه حسین حسینی، تهران: پژوهشکده ی علوم دفاعی دانشگاه امام حسین علیه السلام.

14 _ حر عاملی، محمد بن حسین (1387)، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشرعیة، مصحح عبدالرحیم ربانی، انتشارات دارالکتب الاسلامیه.

ص: 186

15 _ حرانی، ابومحمد (1384)، تحف العقول، ترجمه احمد جنتی، نشر بین الملل، چاپ دوم.

16 _ حیدری، احمد رضا (1371)، خلاصه مقالات تبلیغ و تبلیغات، تهران: نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

17 _ رزاقی، احمد (1370)، اهمیت و ضرورت تبلیغات، تهران: نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

18 _ رزاقی، احمد (1377)، تبلیغات دینی (ابزار و شیوه ها)، تهران: نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

19 _ رهبر، محمد تقی (1371)، پژوهشی در تبلیغ، تهران: نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

20 _ صادقی اردستانی، احمد (1380)، روش تبلیغ و سخنرانی، قم: بوستان کتاب قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.

21 _ الصباغ، محمد (1389 ق)، الحدیث، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة.

22 _ صبحی، صالح (بی تا)، نهج البلاغه، قم: انتشارات دارالهجره.

23 _ طباطبایی، سید محمد حسین (1382)، سنن النبی، ترجمه حسین استاد ولی، انتشارات پیام آزادی.

24 _ عماره نجیب، محمد موسی (1973 م)، الاعلام فی ضوء الاسلام، ریاض: مکتبه المعارف.

25 _ کاند هلوی، محمد یوسف (1381)، حیات صحابه، ترجمه مجیب الرحمن رحیمی، تربت جام: انتشارات شیخ الاسلام احمد جام.

26 _ الکلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب (بی تا)، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، انتشارات علمیه اسلامیه.

27 _ مجلسی، محمدباقر (بی تا)، بحارالانوار، چاپ بیروت : مؤسسه الوفا.

28 _ محدث قمی، شیخ عباس (بی تا)، مفاتیح الجنان، کانون انتشارات علمی.

29 _ محدثی، جواد (1382)، روش ها، قم: نشر معروف.

30 _ محمدی ری شهری، محمد (1369)، میزان الحکمة، مکتب الاعلام الاسلامی.

31 _ مسعودی، علی بن حسین (1383)، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پانیده، انتشارات علمی و فرهنگی.

32 _ مطهری، مرتضی (1358)، سیری در نهج البلاغه، انتشارات عین اللّهی، چاپ دوم.

33 _ مطهری، مرتضی (1384)، سیره ی نبوی، انتشارات صدرا.

34 _ المقری، احمد بن محمد بن علی (1405 ق)، المصباح المنیر، قم: دارالهجره، چاپ اول.

35 _ مکارم شیرازی، ناصر (1366)، تفسیر نمونه، ایران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه.

36 _ نوری، حاج میرزا حسین (1383)، مستدرک الوسائل، ایران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه.

37 _ یکن، فتحی (1378)، آسیب شناسی دعوت اسلامی، ترجمه داود نارویی، تهران: نشر احسان.

ص: 187

ص: 188

مقدمه

مسجد اگرچه، در اصل برای عبادت ساخته شده و سجده گاه مسلمانان برای خضوع و فروتنی به صورت های انفرادی و جماعت در برابر ذات اقدس الهی به حساب می آید، ولی نگرش اسلام به مسجد تنها نگرش به جایگاهی برای عبادت و اقامه نماز جماعت نیست، بلکه مسجد در اسلام از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم همواره به عنوان یک پایگاه دینی و در برخی زمان ها، به عنوان پایگاه حکومت، نقش آفرین بوده است. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از مسجد به عنوان کانونی برای تعلیم و تربیت و هدایت امور اسلام بهره می بردند و مسجد، مرکز حکومت و نیز مرجع فکری و محل بحث و تبادل اندیشه بوده است.

در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و خلفا، مسجد مرکز آموزش های قرآن، حدیث، فقه، لغت و دیگر علوم بوده و بیشترین مساجد در ابتدای تاریخ اسلامی، مراکز نهضت های علمی و فرهنگی محسوب می شده اند؛ مثلاً مسلمانان تهی دست در صفّه و سکوی مسجدالنبی در مدینه به کسب دانش می پرداختند.

مسجد، قرن ها آموزشگاه مهم مسلمانان و جایگاهی برای فراگیری علوم و آموزش های گوناگونی بود که جامعه اسلامی به آن نیاز داشت. پس از رحلت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم نیز، مسجد از نظر علمی و فرهنگی موقعیت ویژه ای یافت و در سطوح گوناگون مورد استفاده دانشجویان و پژوهشگران قرار گرفت.

حضرت امام خمینی قدس سره فرموده اند: «مساجد سنگر است، سنگرها را حفظ کنید» که به طور حتم منظور از این سنگر، یک سنگر عقیدتی و فرهنگی است. مسجد باید خوراک فکری متناسب با همه اقشار جامعه را تأمین کند. مسجد مهم ترین جایگاه مدیریت فرهنگی، دینی و تربیتی نظام جمهوری اسلامی ایران است. مخاطب شناسی، روش شناسی تربیتی و رعایت ظرفیت های زمانی و حوصله مخاطبین و مدیریت فرهنگی از جمله مهم ترین مواردی است که باید به آنها توجه شود. رسیدن به این اهداف و مقاصد، ممکن نیست مگر در سایه مدیریت و سیاست صحیح و درست اداره مسجد در تمام ابعاد به خصوص در بعد فرهنگی و دینی که در دوره حیات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام به بهترین نحو انجام

ص: 190

می گرفت. برای استمرار آن مدیریت رسالی و وکلایی بی نظیر، باید ویژگی های آن را فراگرفت و تا حد امکان، تحقق بخشید. به امید عینیت یافتن اهداف و آرمان های بلند مسجد الهی در جامعه دینی و انسانی ما.

روش و سیره متداول در تاریخ اسلام و مسلمین در دوران عظمت اسلام، تمام زندگی شهر در مسجد جریان داشت؛ زیرا اسلام تمایزی میان مقدس و نامقدس نمی شناسد و هر عملی در برابر خداوند انجام می شود، بنابراین هر عملی که توأم با تقوی باشد، یک بعد قدسی دارد و نماز درنگی است در سلسله گوناگون، درنگی که به سایر لحظات معنی می دهد. بنابراین نماز از بقیه اعمال جدا نیست.(1)

تعلیم و تربیت و آموزش احکام دین در مسجد صورت می گرفت و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد آیات قرآن را برای مردم تلاوت می کرد.

ابن عباس در مسجد می نشست و تفسیر قرآن یاد می داد و شاگردانی مانند نافع بن ازرق در جلسات تفسیری او شرکت می کردند.(2)

حسن بصری در مسجد به تدریس مسائل کلامی می پرداخت. قصه جدا شدن یکی از شاگردانش به نام واصل بن عطا، از حلقه درسی او و پیدایش فرقه معتزله معروف است.(3)

مسجد کوفه شاهد سخنان و خطبه های پربار و انسان ساز و حیات بخش امیرالمؤمنین علیه السلام بود که در بیان معارف بلند توحیدی، شاهکارهای ماندگاری هستند.

در مسجد جامع قاهره که عمرو بن عاص پیش از سال 249 آن را بنا کرد، بیش از چهل حلقه درسی دایر بود و زاویه هایی داشت که شخصیت های بزرگ و معروف در آن تدریس می کردند و به نام آنها شهرت یافته بود؛ مانند زاویه امام شافعی، زاویه صاحبیّه و زاویه مجدیه

ص: 191

و بعضی از آنها موقوفاتی هم داشت.(1)

«آدام متز» در کتاب «تمدن اسلامی» در قرن چهارم، می نویسد:

«در زمان مقدسی در همان مسجد (مسجد جامع قاهره) صد و بیست حلقه درسی شبانه دایر بود».(2)

مسجد جامع منصور در بغداد، مرکز تدریس علوم گوناگون بود و از چنان اهمیتی برخوردار بود که نقل می کنند:

«ابراهیم بن محمد نفطویه یکی از فقهای بزرگ بغداد پنجاه سال به یک ستون مسجد جامع منصور تکیه می زد و تدریس می کرد و جایش را عوض نکرد و همچنین خطیب بغدادی که به گفته یاقوت حموی، وقتی به مکه رفت، براساس روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، سه جرعه از آب زمزم نوشید به نیت برآمدن سه حاجت که یکی از آنها تدریس در مسجد جامع منصور بود».(3)

مسجد الازهر مصر در عهد خلفای فاطمی، مرکز مهم فرهنگی و مجمع علمی دانشمندان، به ویژه فقهای شیعه به شمار می رفت و هرچند در ابتدای امر مسجدی ساده بود، اما بعدها به صورت دانشگاهی بزرگ درآمد که دانشجویان و طالبان علم از اطراف و اکناف جهان اسلام به آنجا روی می آوردند.(4)

مسجد قرویین فارس، در نیمه قرن سوم هجری تأسیس شد و سپس به یکی از مراکز مهم فرهنگی و علمی درآمد، فارغ التحصیلان این مسجد با تبحّری که در علوم و فنون مختلف داشتند به سرزمین های اسلامی سرازیر شدند.

ص: 192

مسجد قرطبه، اروپاییان را به خود جذب کرد و آنان را برای تحصیل دانش و کسب آگاهی بیشتر از اسلام، به سوی خود کشید و عده زیادی از فقیهان، دانشمندان، شاعران، ادیبان، فلاسفه و مترجمان آثار، از آن مساجد فارغ التحصیل شدند.(1)

حوزه علمیه نجف اشرف که به دست توانمند شیخ محمد بن حسن طوسی قدس سره پایه گذاری شد، در مسجد یا مساجد کنار حرم حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام قرار گرفته است. این مرکز با سابقه ای هزار ساله تاکنون فقها و دانشمندان برجسته ای به جامعه بشری تحویل داده که به اقرار و اعتراف برخی حقوق دانان معاصر و صاحب اثر، نظریه بعضی از فقهای فارغ التحصیل آن حوزه مقدس بر نظریه مشهورترین دانشمندان و حقوق دانان مغرب زمین در زمینه حقوق تطبیقی رجحان داشته و از عمق و دقت بیشتری برخوردار است.

همچنین علمای بزرگ و فقهای نامدار جهان تشیع، سال های متمادی و به طور مستمر، مساجد اطراف حرم مقدس امام رضا علیه السلام و حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام را مرکز تدریس خود قرار داده اند.

همین سیاست در سایر مساجد جهان اسلام به خصوص در کشور عزیز ما ایران اسلامی استمرار دارد و منبر مسجد، حکم کرسی دروس دینی و الهیات را دارد که عالمان دینی و ائمه جماعات بر فراز آن، قوانین الهی، شرح وظایف و تکالیف بندگی، اخلاق، تفسیر و ... را به مردم تعلیم می دهند. همه این ها بیانگر این واقعیت است که مساجد از مدیریت خوبی برخوردار بوده است و تلاش مستمر می نماید تا اهداف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام تحقق یابد.

همچنین این جایگاه رفیع مساجد در جهان اسلام بود که موجب شد تا استعمارگران و بدخواهان و سلطه جویان بر کشورهای اسلامی، برای این که به آمال و آرزوهای پلید خود برسند و چراغ پرفروغ و همیشه روشن اسلام را خاموش کنند، مهم ترین مرکز علمی و فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جهان اسلام، یعنی مساجد را هدف قرار دادند و با اجرای سیاست های

ص: 193

موذیانه و اعمال شیوه های استعماری خود و گماردن نوکران بومی، وضع مساجد را دگرگون ساختند تا جایی که سال ها شاهد بودیم که مسجد به صورت محلی برای برگزاری نمازهای پنج گانه و تشکیل مجالس عزا و ترحیم درآمد و رفته رفته از وجود نمازگزاران اندیشمند و انقلابی خالی شد. امید است تا با همت دست اندرکاران و سیاست گذاران امور مساجد، مساجد ما به جایگاه اصیل خود برگردد.

مقاله حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که مدیریت فرهنگی مسجد چه ویژگی هایی باید داشته باشد تا با اعمال این مدیریت بتواند فلسفه واقعی مسجد و اهداف بلند پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در پایه گذاری مسجد تا حد توانش همچنان تحقق بخشد.

یکی از مهم ترین ویژگی های یک مسجد تأثیرگذار، برخورداری از مدیریت مطلوب در اداره مسجد و فعالیت های مرتبط به آن است. مدیریت فرهنگی، علمی و دینی افراد در مسجد نه تنها کمتر از اداره یک واحد اداری یا تجاری نیست، بلکه به مراتب پیچیده تر است، زیرا یک مدیر فرهنگی با اهداف، موضوعات و نتایج پیچیدهای مواجه است که شناخت، برنامه ریزی، سازماندهی، کنترل و ارزیابی آن نیاز به تلاش و مطالعه فراوان دارد. بنابه تعریف علمی؛ مدیریت، علم برنامه ریزی، سازماندهی، نظارت و بهره گیری مناسب از ابزار و منابع برای رسیدن به اهداف پیش بینی شده است.(1)

بنابراین مساجد، مدیریتی را می طلبد که با درنظر گرفتن شرایط مکانی و زمانی، مدیریتی اصولی و اساسی را اعمال کنند و با به کار بردن امکانات و در نظر گرفتن نیازها و روحیات گروه های سنی مختلف و با شناخت دقیق و هدفمند، برنامه های فرهنگی، تبلیغی، علمی و تربیتی را تدوین و بر اجرای آنها نظارت داشته باشند. بنابراین مدیریت مسجد باید امور زیر را مورد توجه قرار دهد:

ص: 194

1 _ برنامه ریزی از دیدگاه اسلام، برنامه ریزی دارای فایده های زیادی است که به چند نمونه آن اشاره می گردد:

1 _ 1 : موجب ثبات و دوام سیاست هاست. امام علی علیه السلام فرمود:

«امارات الدول انشاء الحیل».(1)

«بقای دولت ها بستگی به برنامه ریزی و چاره اندیشی در امور دارد».

2 _ 1 : بهترین ابزار برای نیل به هدف. امام علی علیه السلام فرمود:

«التلطف فی الحیلة اجدی من الوسیلة».(2)

«دقت و ظرافت در برنامه ریزی از مهم ترین و جدی ترین وسیله ها و امکانات است».

3 _ 1 : باعث کاهش اشتباهات. امام علی علیه السلام فرمود:

«التدبیر قبل العمل یومنک من الندم».(3)

«تدبر و برنامه ریزی قبل از کار، تو را از پشیمان شدن ایمن می دارد».

4 _ 1 : کمال کارها در سایه برنامه ریزی. امام باقر علیه السلام فرمود:

«الکمال کل الکمال: التفقه فی الدین، و الصبر علی النائبة و تقدیر المعیشة».(4)

«آگاهی در دین، صبر در مقابل حوادث و مصائب و اندازه گیری و برنامه داشتن در امور زندگی، تمام کمال به حساب می آید».

5 _ 1 : نشان دهنده اندیشه ورزی است. امام علی علیه السلام فرمود:

ص: 195

«اعقل الناس، انظر هم فی العواقب».(1)

«داناترین مردم کسی است که آینده را بهتر ببیند».

6 _ 1 : مدیر در برنامه ریزی مراحل زیر را طی کرده و به اهداف مطلوب دست می یابد: هدف گذاری، تجزیه و تحلیل و ارزیابی محیط، شناسایی راه کارها، ارزیابی راه کارها، انتخاب بهترین راه کار، اجرای برنامه و کنترل و ارزش یابی نتایج.(2)

2 _ سازماندهی در سازماندهی فواید زیر مورد توجه قرار می گیرد:

1 _ 2 : مشخص کردن وظایف و مأموریت محوّله.

2 _ 2 : ایجاد یک محیط هماهنگ.

3 _ 2 : تقسیم امور، به طوری که در تقسیم امور، زنجیره یا سلسله مراتب رعایت شود.

4 _ 2 : دستیابی به اصل وحدت مدیریت.

3 _ هدایت و رهبری مدیریت موفق، مدیری است که توان هدایت مجموعه تحت سرپرستی خود و مهارت های لازم را برای مدیریت در رهبری داشته باشد و این مهارت ها به سه قسم تقسیم می شوند:

مهارت فنی که ناشی از دانش، تجربه و تخصص فرد در کار مربوطه می باشد.

مهارت ادراکی که به توانایی و قدرت مدیر در تشخیص درست و مسائل اصلی امور در سطح کلان مربوط می شود.

مهارت انسانی، به معنی توانایی و قدرت در کار کردن با مردم و انجام کار به وسیله آنان و برای آنان.

ص: 196

مدیریت فرهنگی مسجد باید توجه داشته باشد که در مدیریت و هدایت، از سبک هایی که دل ها را به خود جذب می کند استفاده نماید. یعنی از میان سبک های مدیریت؛ سبک اقتدارگرا، سبک دیپلماتیک، سبک مشارکتی، و سبک بوروکراتیک، سبک مشارکتی را برگزیند، زیرا در این سبک مدیر دیگران را در چگونگی انجام کار، تصمیم گیری ها و سیاست گزاری ها دخالت می دهد و از افکار دیگران در جهت بازدهی بیشتر کار و بالارفتن سطح بهره وری استفاده می کند و متکی به دستور دادن یک جانبه از موضع قدرت و اقتدار نیست.(1)

4 _ نظارت و کنترل کنترل عبارتست از فرایند ارزیابی اقدامات انجام شده در تناسب با برنامه ها و اهداف تعیین شده جهت تشخیص احتمالی انحرافات و اصلاح آن.

در مدیریت مسجد، کنترل و نظارت در حد بسیار عالی باید انجام بگیرد زیرا در صورت عدم توجه ممکن است انحرافی در برنامه های فرهنگی و دینی مسجد به وجود آید که جبران آن بسیار سنگین و دشوار است.

5 _ شناخت موانع و آسیب ها در تصمیم گیری یعنی به شناسایی و چاره جویی موانعی بپردازد که کارها را سست می کنند و یا به تأخیر می اندازند، به خصوص عوامل فشار و یا مزاحم.

6 _ مشاوره مشورت دارای فایده های زیادی است که از میان آنها فواید زیر جلوه خاصی دارد:

ص: 197

1 _ 6 : ایجاد احساس شخصیت و مسؤولیت در اعضا. احساس شخصیت و مسئولیت پذیری در افراد پشتوانه عظیمی است که انگیزه آنها را در انجام امور محلولّه برای موفقیت، مضاعف می سازد و پشتوانه عظیمی برای تحقق اهداف و موفقیت برنامه هاست.

در این باره امام علی علیه السلام می فرماید:

«لامظاهرة اوثق من المشاورة».(1)

«هیچ پشتوان های مثل مشورت نیست».

2 _ 6 : شناخت مواضع خطا و اشتباهات. امام علی علیه السلام می فرماید:

«من استقبل وجوه الاراء عرف مواقع الخطاء».(2)

«کسی که از نظرات دیگران استقبال کند، موارد خطایش را خواهد شناخت».

3 _ 6 : ایجاد انس و الفت بین اعضا. قرآن کریم در آیه 159 سوره آل عمران، مشورت و نرم خویی پیامبر را عامل الفت مردم به ایشان می داند و بدون آن، هرگونه الفت و نزدیکی را غیرممکن می شمارد.

7 _ تفویض اختیار زیرا این امر توفیق بیشتری در تحقق اهداف موردنظر به دنبال دارد.

البته در تفویض اختیار، باید شایستگی ها، مهارت و تسلط افراد مورد توجه قرار گیرد.

8 _ ایجاد شوق و انگیزه در بین مسجدیان تمام کارها و فعالیت هایی که انسان انجام می دهد، یا برای جذب خوشی ها و یا برای فرار از ناخوشی هاست. مدیر موفق کسی است که این دو ملاک را با انگیزه های جاذب و شورانگیز در میان افراد تحقق بخشد.

ص: 198

9 _ تأسیس صندوق قرض الحسنه و تعاون این کار را می توان با افتتاح حساب قرض الحسنه توسط نمازگزاران و با کمک افراد خیّر انجام داد و هدف از تأسیس آن، دستگیری از نیازمندان آبرومند و کمک به تشکیل زندگی اولیه جوانان مسجدی و تعریف واقعی از صندوق قرض الحسنه براساس سنّت نبوی و ائمه معصومین علیهم السلام است.

10 _ خلاقیت و نوآوری خلاقیت برای بقای هر سازمانی لازم است، در غیر این صورت به تدریج مجبور به تعطیل و یا تغییر سیستم می شود. یکی از مشکلاتی که باعث شده است مساجد رونق خود را از دست بدهند، نبودن خلاقیت و نوآوری و اجرای برنامه های تکراری است.(1)

با توجه به مواردی که ذکر شد، ائمه جماعات باید خود، مدیریت این مجموعه فرهنگی (مساجد) را در دست بگیرند و اولین برنامه ریز این واحد مهم فرهنگی باشند تا بتوانند مساجد را، هم به منظور تقویت بنیه دینی و مذهبی و هم به منظور بهره مندی از مسائل سیاسی، اجتماعی، علمی، تربیتی و ارتقای میزان آگاهی اقشار مختلف مردم مهیّا سازند.

11 _ توجه به جایگاه، موقعیت و وظایف خود یعنی بداند که در جایگاه انبیا و اولیای الهی نشسته است و برای تکامل انسان ها گام برمی دارد و همچنین وظیفه و مسؤولیت خود را به عنوان امانت الهی و وسیله عزتمندی و سرمایه شکوفایی و رشد و کمال خویش و افراد تحت تعلیمات خود بداند.

ص: 199

12 _ در امور دینی و تربیتی، از افراد و معلمانی استفاده شود که دارای ویژگی های زیر باشند:

1 _ 12 : مسلح به سلاح علم باشند. ابوذر قدس سره می گوید:

«امام، شفیع تو نزد خداوند است بنابراین شفیع خود را انسان نادان و یا فاسق قرار نده».(1)

2 _ 12 : قدرت تبیین و تشریح مفاهیم و موضوعات متناسب با زمان و آرمان های جوان امروز را داشته باشد و از فنون سخنوری برخوردار باشد، به طوری که در بیان هنجارها و فضایل، از میان مخاطبین و یا افرادی که محبوب آنها هستند، مصداق معرفی کند و در بیان ناهنجارها، به افراد یا فردی که مورد علاقه مخاطب یا مخاطبین او است، اشاره نکند بلکه در قالب کلی و عمومی بیان نموده و انگشت روی اوصاف بدون موصوف بگذارد.

3 _ 12 : آنچه می گوید قبلاً عمل کرده باشد وگرنه اثربخش نخواهد بود و به جای جذب، دفع می کند. قرآن کریم این گونه افراد را بی خرد می داند:

« أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ».(2)

4 _ 12 : ضمن پرهیز از اصطلاحات غامض و خسته کننده، با برخورداری از تنوع در گفتار و کلام، حد اعتدال را پیش گیرد.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم در مقام آموزش و هدایت افراد می فرماید:

«در مرحله هدایت، میانه روی را پیش گیرید».

و سپس فرمود:

«هرکس در مقام آموزش و ارشاد راه تند را در پیش گیرد، دین را مغلوب کرده و ضربه زده است».(3)

ص: 200

بنابراین باید توجه داشت که همه نوجوانان و جوانان در محیط و خانواده های مذهبی تربیت نشده اند و حتی اگر هم چنین باشد، دارای روحیات و علایق مذهبی متفاوتی هستند.

مربی با تجربه کسی است که با هر فرد، مطابق تفاوت های فردی وی برخورد می کند.

5 _ 12 : آموزش نباید موجب تفویت و تضعیف و یا نادیده گرفتن ابعاد دیگر انسان شود، مثلاً غرایز انسانی نادیده گرفته شود، بلکه باید مطابق موازین شرعی و الهی بوده و فطرت های بشری را با تعدیل غرایز در مدار خودشان به حرکت بی وقفه وا دارد. بنابراین هر کسی نمی تواند در این دریای عمیق و بی کران، غواصی کند و آموزش دینی و تربیتی را عهده دار گردد.

کسی مرد تمام است کز تمامی کند با خواجگی کار غلامی بقایی یابد او بعد از فنا باز رود زانجام ره دیگر به آغاز(1) 6 _ 12 : معلم و مربی، خود باید اهل دل باشد و با دل سخن بگوید زیرا که سخن ناشی از دل، اخلاص دارد و لاجرم بر دل نشیند.

یک دل و دلدار داری در صراط راه های دیگر است و دیوها اندر کمین سیر آفاق چه باشد ار نداری انفسی با حضور دل چه می خواهی ز تعفیر جبین گر دل گرفتی نور حضورش باید که می شد خورشید خاور(2) اگر دل، نور حضور را به خود گیرد، مانند خورشید فروزان خاور نورانی می شود.

دلا نزد کسی بنشین که او از دل خبر دارد به زیر آن درختی رو که او گل های تر دارد(3) در حقیقت این بیت، هم معلم را اشاره دارد که باید اهل دل باشد و هم به طالب و متعلّمین می گوید که باید از اهل دل شنید. خلاصه این که، معلمان و مربیان دینی و تربیتی، در گفتار و کردارشان نشان دهند که: «انّی ارید بکم للّه » هستند.

ص: 201

7 _ 12 : با زبان نرم برخورد نمایید:

«اذهبا الی فرعون فقولا له قولاً لیّنا».

سخن نرم، جاذبه دارد و دل ها را به خود جلب می کند و معلم را در تحقق هدفش یاری می کند.

8 _ 12 : دعاگوی مردم باشد. عموم مؤمنین، به خصوص مؤمنین نمازگزار و به خصوص، نمازگزاران بیمار را دعا کند. به طوری که دعا کردن او را بشنوند و احساس کنند.

9 _ 12 : رعایت اختصار. یعنی در هنگام سخنرانی، کوتاه سخن بگوید اما مغزدار و جاذب باشد، به طوری که در شنوندگان تشنگی ایجاد کند.

10 _ 12 : مخاطبین را از ابعاد مختلف بشناسد.

11 _ 12 : لذت های معنوی و راه های سوق به معنویات را به درستی تبیین کند.

راه های سوق به معنویات عبارتست از: بیان حقایق و باطن عالم وجود، تبیین فطرت پاک خداجوی، اشاره به لذت های معنوی و نتایج آن و ذکر داستان هایی از عبادیات و معنویات سلف صالح و نیز ذکر و توضیح جاذبه های نماز و آثار بی بدیل آن.

12 _ 12 : در مسائل سیاسی و در صحنه های انتخاباتی موضع گیری خاص نداشته باشد.

13 _ 12 : حضور فعال در صحنه های مختلف. حضور فعال در صحنه های اجتماعی و مشارکتی و اقتصادی، به خصوص در کمک رسانی به نیازمندان مسجدی.

14 _ 12 : دارای زندگی بی آلایش و در حد متعارف باشد.

15 _ 12 : مردمداری. یعنی خود را در غم و شادی مردم شریک بداند. (البته آن موارد شرعی مدنظر است).

1 _ 15 _ 12 : مصادیق مردم داری در معارف اسلامی:

احسان احسان زمینه ساز محبت و جذب دل هاست:

«الانسان عبد الاحسان».

«انسان بنده احسان است».

ص: 202

«بالاحسان تملیک القلوب».(1)

«با احسان قلب ها تسخیر می شود».

خوش رویی و خوش خویی به حسن خلق توان کرد صید اهل نظر به آب و دانه بگیرید مرغ دانا را(2) امام علی علیه السلام فرمود:

«البشاشة حبالة، المودة».(3)

«گشاده رویی، دام دوستی است».

حلم و بردباری امام علی علیه السلام فرمود:

«اول عوض الحلیم من حلمه ان الناس انصاره علی الجاهل».

«نخستین دست آورد بردبار از بردباری خود، پشتیبانی مردمان از او در برابر نادان است».

امام علی علیه السلام فرمود:

«الحلم رأس الریاسة».

«سرآمد ویژگی های ریاست، بردباری است».

آسان گیری امام علی علیه السلام فرمود:

«العسر یفسد الاخلاق».(4)

«سخت گیری، اخلاق را تباه می سازد».

ص: 203

رفق و مدارا امام علی علیه السلام فرمود:

«الرفق یسیر الصحاب و یسهل شدید الاسباب».(1)

«رفق، دشواری ها را آسان می سازد و سبب های سخت را سهل می کند».

مهرورزی امام علی علیه السلام فرمود:

«قلوب الرجال و حشیه فمن تالفها اقبلت علیه».(2)

«التوددّ نصف العقل».(3)

امانت داری باید توجه داشت که اوقات مردم، امانت است و باید در حفظ این امانت کوشا بود.

گذشت و نادیده انگاشتن لغزش ها یعنی خود را به بی خبری زدن. این ویژگی اخلاقی اگر به جا و به موقع به کار گرفته شود، طرف مقابل را در حوزه جاذبه محبت و بزرگواری انسان قرار می دهد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«صلاح حال التعایش و التعاشر ملاء مکیال ثلثاء فطنه و ثلثه تغافل».(4)

«صلاح زندگی با مردم همچون پیمانه پری است که دو سوم آن فهم و آگاهی و یک سوم آن چشم پوشی است».

13 _ بسیج تمام امکانات و منابع یک مدیر موفق، باید از منبع نیروی انسانی و ابزارها و وسایلی که با کمک آنها می توان به مسجد

ص: 204

و مرکز فرهنگی رونق بخشید و توجه مردم به خصوص نسل جوان را با آنها جلب کرد، به نحو مطلوب و شیوه های نو بهره ببرد.

14 _ ایجاد واحدهای آموزشی مانند ایجاد گروه ها و کمیته های علمی، پژوهشی، تخصصی و... در این رابطه بسیج و پایگاه مقاومت نقش ممتازی دارد.

15 _ ایجاد خلاقیت مدیر و معلمی موفق است که قدرت ارائه فکر نو و اندیشه جدید و طرح برنامه های جذاب و جالب را داشته باشد. در غیر این صورت، نیروی جوان از برنامه های تکراری گریزان و در نتیجه جذب مراکزی می شود که برای او از راه های مختلف و شبکه های ماهوارهای و رایان های، جاذبه کاذب ایجاد می کند.

16 _ انگیزه انگیزه، یکی از مؤثرترین عوامل جذب است که از دیدگاه عالمان دینی، صورت های مختلف دارد، مانند: انگیزه پنداری، انگیزه مادی و انگیزه معنوی.(1)

معلم و مربی، با لحاظ کردن مناسبات و ملاحظات افراد، از صورت های ذکر شده بهره برده و آنگاه آن انگیزهای که دارای قوی ترین قدرت و عمیق ترین تأثیرات و از تداوم برخوردار است و روح و روان انسان را هنگام کمبودها، ناکامی ها و یأس و ناامیدی، از تزلزل و بحران حفظ می کند، یعنی انگیزه معنوی، در میان متعلّمین خود ایجاد کند.

ص: 205

17 _ شرکت دادن جوانان و نوجوانان در مسؤولیت ها با هدف جذب دیگر جوانان در مساجد هر نوجوان و جوانی می تواند با توجه به علایق و توانایی هایی که دارد، اجرای کاری را عهده دار شود و رابطه مناسب با دیگر افراد همسن و سال خود برقرار نمایند و آنها را به مسجد و مراکز دینی و تربیتی جذب نمایند.

18 _ اجرای مسابقات مانند مسابقات علمی، ورزشی، هنری و رزمی (با همکاری پایگاه مقاومت بسیج مسجد)، برای جوانان و نوجوانان جاذبه برانگیز است و در تحقق اهداف مسجد، نقش مؤثری دارد.

19 _ معرفی الگو و پرداختن به قصه زندگی آنها و در صورت امکان، دیدار با آنها.

20 _ اقامه نماز جماعت در عین رعایت اختصار، در اول وقت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در این باره می فرمایند:

«اذا صلی احدکم بالناس فلیخفّف فانّ منهم الضعیف و الکبیر و ذالحاجه و اذا صلّی لنفسه فلیطول ماشاء».(1)

«هرگاه فردی از شما امام جماعت شد، باید نماز را کوتاه کند و به حداقل اکتفا نماید چون در میان اقتداکنندگان، انسان های ضعیف و سالخورده و مریض و نوجوان و افراد دارای مشکلات (مغازه دار، مسافر ...) هستند، بسیارند و هر زمان برای خودت به تنهایی نماز می خوانی به هر میزان مایل هستی طول بده».

اقامه نماز در اول وقت به منظور دو جهت است اصلی است؛ اول، اهمیت برگزاری نماز

ص: 206

در اول وقت به دلیل تأسّی و اقتدا به ائمه معصومین علیهم السلام، دوم، رعایت حال مردم و ارزش گذاری به وقت آنان.

21 _ ایجاد مکان های جذاب برای جوانان و نوجوانان(1)

یعنی بسترسازی و فضاسازی مطلوب به عمل آید تا زمینه حضور جوانان و نوجوانان، اعم از زن و مرد را در مسجد ایجاد کند. مثلاً، اگر کانون های فعالی در کنار مسجد ایجاد شود و به کارهای فرهنگی، هنری، تفریحی و ورزشی بپردازد و امکانات لازم چون کتاب های مناسب با ذوق و سن افراد و کتابخانه مناسب و سایت های اینترنتی علمی و تربیتی و متصدیان خوش برخورد، فراهم آید، امکان جذب و جلب آنها به مسجد وجود خواهد داشت.

22 _ راه های اصلاح و مؤثرترین آن را بشناسد علّامه طباطبایی در تفسیر کبیر المیزان، راه های اصلاح و تربیت را سه طریق می داند:

1 _ از راه توجه دادن به منافع و آثار دنیوی. مثلاً هر کسی راست بگوید، در میان مردم و جامعه از اعتبار و ارزش برخوردار است و... .

2 _ از راه توجه دادن به منافع و آثار اخروی، (همچنین توجه دادن به ضرر و زیان آخرت).

3 _ از مختصات قرآن است و در هیچ یک از کتب آسمانی و تعلیمات انبیا نیامده است و آن، این است که انسان را از نظر روحی و علمی طوری تربیت کنند و چنان علوم و معارف را در وجود او بپرورانند که با وجود آن، موضوعی برای رذایل و زشتی ها باقی نمی ماند. مثلاً کسی که ریا می کند و برای غیر خدا کاری انجام می دهد، یکی از دو علت بیشتر ندارد؛ یا می خواهد از این راه کسب وجه و عزتی در نظر طرف بکند و یا از قدرت او می ترسد، چنین کسی وقتی متوجه

ص: 207

می شود که قرآن می فرماید: «إِنَّ الْعِزَّةَ للّه ِِ جَمِیعا»(1)

و «أَنَّ الْقُوَّةَ للّه ِِ جَمِیعا»(2)

و به راستی به این دو حقیقت ایمان راسخ داشته باشد و بداند که عزت و قدرت فقط مال خداست، چنین کسی موضوعی برای ریا و ظاهرسازی در او باقی نمی ماند، نه به کسی امید دارد و نه از کسی می ترسد.

23 _ مخاطب شناسی مخاطبین در این مقاله، نمازگزاران و همه اقشار جامعه که به نوعی در برنامه های مساجد شرکت می کنند، می باشند، به اعتبارات مختلف (حالات، روحیات، ویژگی های فردی و اجتماعی) دارای اقسام و دسته هایی هستند که باید مورد توجه قرار گیرد:

الف) تقسیم مخاطبین به اعتبار مقتضای حال: حال متکلم نسبت به مخاطب باید حال طبیب نسبت به مریض باشد، همان طوری که لازم است که طبیب اول، بیماری مریض را تشخیص داده و بعد، او را به داروهای مناسب معالجه کند، همچنین متکلم، اول باید حال مخاطب را بشناسد و بعد سخن را به نحوی که مناسب با حال اوست بیان نماید. یعنی کلام را به قدر نیاز او ادا نماید، نه زاید باشد تا اطناب، خسته کننده گردد و نه ناقص باشد تا ایجاز مخلّ صورت گیرد.(3)

بنابراین، مخاطب به اعتبار مقتضای حالش به سه دسته تقسیم می شود:

دسته اول، مخاطب خالی الذهن: مقصود از خالی الذهن، مخاطبی را گویند که در صفحه و لوح ذهن او هیچ گونه شک و تردید نقش نبسته است. این ها، افرادی هستند که آمادگی زیادی دارند و دل های آنها آماده پذیرش حقایق و معارف الهی است. این دسته از مخاطبین، بعضا، اگر به راه انحراف کشیده شده یا بشوند، معلول قصور و غفلت و یا عامل فشار است که ناخودآگاه به خطا و انحراف کشیده می شوند.

ص: 208

دسته دوم، مخاطبین مردّد و دارای شک و تردید: معمولاً، روش کاربردی برای این دسته، روش قیاسی و فلسفی و کلامی است. اما به نظر می آید، هر روشی که شخص مردّد را از تردید و شک بیرون کند، مطلوب است و کاربرد دارد و متکلم باید کلامش را با روش های مناسب طوری ادا کند که مخاطب را از شک و تردید بیرون آورد.

دسته سوم، مخاطبین منکر: افراد منکر از دو حال خارج نیستند: این که در اثر جهل و غفلت به انکار موضوعی می پردازند، که داروی آنها علم و معرفت است و همین که به واقعیت علم پیدا کنند، دست از انحراف و انکار و لجاجت می کشند. اما گاهی، انکار آنها ناشی از غرض و مرض بوده و اصرار بر انکار می ورزند و واقعیات را انکار می کنند، در این صورت باید بین معاند و غیرمعاند فرق گذاشت تا هم ظلمی انجام نشود و هم دیگران سوء استفاده نکنند. معاند که در حقیقت، بنفسه یا مع الواسطه، با طرح و نقشه، فاعل مختار تهاجمات فرهنگی و غیره است، باید به عنوان یک عنصر خطرناک از مجموعه نیروهای مسجد رانده شوند و به قانون سپرده شود. بنابراین، معلم و مربی که با این گونه افراد سرکار دارد، باید توجه داشته باشد که در مأموریت خود، برای تحقق امر تعلیم و تربیت، کاری نکند که مخاطبین بگریزند.

ب) تقسیم مخاطبین به اعتبار ذوق و حالات روحی و روانی:

1 _ برخی از مخاطبین ذوق شعری دارند، بنابراین تشکیل کانون یا مجمع شعر برای پیشبرد اهداف مطلوب است.

2 _ بعضی از مخاطبین ذوق هنر آوازخوانی دارند و از صوت و صدای خود، خصوصا در حضور دیگران لذت می برند.

متولّیان امور مساجد باید کاری کنند که این لذت های معنوی و الهی تبدیل گردد و ذوق آوازخوانی، در جهت تکامل سوق پیدا کند و باید روش هایی را به کار برد که در تحقق اهداف مسجد تأثیر بیشتری دارد و به نظر می آید که از جمله، روش های مؤثّر، تشکیل کانون یا مجمع قاریان قرآن و مدّاحان اهل بیت علیهم السلام است.

ص: 209

باید توجه داشت که در زمان اجرای برنامه قرائت قرآن و یا مدّاحی، از همه امکانات صوتی مسجد به کار گرفته شود. این کار موجب می شود که ذوق آوازخوانی جوانان و نوجوانان، ارضا یا تعدیل شده و جذب مراکز کنسرت و موسیقی مبتذل نشوند.

3 _ تعدادی از مخاطبین هستند که ذوق هنرهای نمایشی دارند. برای فرهنگ پذیر کردن این گروه باید از زبان نمایش و تئاتر مطلوب بهره برد. بنابراین تشکیل کانون تئاتر و نمایش های دینی و مذهبی توصیه شده و از جمله عوامل مؤثر در تحقق اهداف مسجد محسوب می شود.

4 _ گروهی از مخاطبین هستند که ذوق فلسفی و کلامی و به خصوص کلام جدید دارند و مایل هستند حقایق کلامی را با زبان روز بفهمند.

5 _ برخی از مخاطبین هستند که فهم پذیری آنها نسبت به حقایق دینی با زبان قصه صورت می گیرد. این افراد در وهله اول، کودکان مسجدی هستند (بین 3 تا 13 سال) و در وهله دوم، بی سوادان سالمند هستند. پس باید در بیان قصه و موضوع آن دقت لازم به عمل آید.

6 _ گروهی از مخاطبین هستند که با اردوهای زیارتی و آموزشی، دین ورز و معارف پذیر می شوند. بنابراین تشکیل کانون اردو با دست اندرکاری جوانان مسجد توصیه می شود.

ج) تقسیم مخاطبین به اعتبار شرایط سنی و خواسته ها و آرمان ها:

_ کودکان (از سنین 2 تا 12 سال).

_ نوجوانان (از سنین 12 تا 18 سال).

_ جوانان (از سنین 18 تا 35 سال).

_ میان سالان و بالاتر.

هر یک از این گروه ها، ویژگی ها، خواسته ها و آرمان هایی دارند که بیان همه آنها در این مقاله نمی گنجد، اما از آن جایی که، جوانان و نوجوانان مخاطبان اصلی برنامه ها و فعالیت های علمی و تربیتی مساجد هستند، بنابراین با لحاظ کردن مقتضیات زمان و مکان، مهم ترین ویژگی های جوان و نوجوان امروز را ذکر می کنیم تا با ملاحظه این ویژگی ها، مدیران، متولّیان و مربیان مساجد برنامه ریزی نموده و ان شاءاللّه توفیقاتی کسب نمایند.

ص: 210

ویژگی های تربیتی نوجوانان دوران بحران اولین مرحله نوجوانی، گذر از دوران بحران است. در این مرحله، هر چه در زندگی گذشته نوجوان رخ داده است، در وضع فعلی او اثر می گذارد و اتفاقات و تربیت این مرحله نیز در وضع زندگی آینده اش تأثیرات پایداری خواهد داشت.(1)

در زمانی که نوجوان به سرعت با تغییرات جسمانی مواجه می شود، اجتماع از او می خواهد که مستقل و مسئولیت پذیر باشد، درس های خود را به خوبی مطالعه کند، تکلیف های اسلامی را انجام دهد... و با توجه به موارد ذکر شده، اهمیت مسجد به منزله محیطی تربیت کننده نمایان می شود.

استقلال طلبی در این مرحله نوجوان می خواهد از ویژگی های دوران کودکی فاصله بگیرد و در جنبه های گوناگون به استقلال برسد. باید توجه داشت که برخی از رفتارهای نوجوان که در نظر والدین و یا مربیان آنها ناپسند می آید، اقتضای سن نوجوانی است؛ به علاوه اختلاف سنی بین نوجوان و والدین با مربیان، ناسازگاری را افزایش می دهد.(2)

نوگرایی در این مرحله نوجوان مایل است خود را فردی مستقل معرفی کند و ویژگی های دوره کودکی خود را کنار گذارد، برای این منظور نوجوان شروع به انتقاد از والدین و اطرافیان می کند که در کودکی مورد پذیرش و احترام وی بوده اند. در برخی موارد نوجوان عیب های والدین و بزرگ ترها را چند برابر جلوه می دهد و نقاط منفی در نظر او بیشتر جلوه می کند.

ص: 211

محبت ها و رسیدگی های والدین را مداخله و می داند. این ها همه نشان دهنده خصیصه نوگرایی نوجوان است.(1)

رشد عقلانی در مرحله رشد عقلانی، نوجوان این قابلیت را پیدا می کند که درباره گذشته و آینده مسائل ممکن و مجرد، بهتر بیندیشد. به این ترتیب افکار نوجوان دیگر صرفا به آنچه می بیند و واقعیات ملموس محدود نیست. او می تواند به طور منطقی و منظم به بررسی موضوعات و مسایل انتزاعی بپردازد. موضوعاتی که نوجوانان درباره آنها فکر می کنند و عقاید خود را براساس آنها شکل می دهند، طیف وسیعی از مسائل اخلاقی، مذهبی، سیاسی، علمی و غیره را شامل می شود.(2)

بنابراین اگر روح نوجوان با مطالب انحرافی و اشتباهات و شبهات عقیدتی تغذیه گردد، به همان صورت هویت او شکل می گیرد و جبران آن بسیار دشوار است. پس بر مربیان و معلمان امور دینی و تربیتی لازم است که به این ویژگی توجه و عنایت خاص داشته باشند.

خود میان بینی در نوجوانی، یک خود میان بینی به وجود می آید که مرحله ای گذرا در رشد شناختی نوجوان است. یکی از آثار این پدیده رفتارهای جلف و با هدف جلب توجه و خودنمایی است که در برابر جنس مخالف بیشتر دیده می شود. بسیاری از نوجوانان که وضع ظاهری، رفتار و کلام جلف و نسنجیدهای دارند، می خواهند به این طریق خود را مطرح کنند و توانایی خود را با هویتی منفی نشان دهند. موضوع دیگر، احساس جلب توجه بودن است. نوجوانان احساس می کنند ظاهر و رفتارشان مورد توجه و بررسی دیگران است.(3)

ص: 212

بنابراین باید توجه داشت که نوع پوشش، حرف زدن و رفتار نوجوانان در مرحله آغازین تعلیم و تربیت مورد انتقاد قرار نگیرد. همان طور که از روایات اسلامی به دست می آید، تعلیم و تربیت امر تدریجی است و به مرور زمان می توان منفی ها و ناهنجارها را از افراد دور کرد.

ویژگی های تربیتی جوان امروز 1 _ بسیاری از جوانان امروزی از تعلیم مستقیم امور تربیتی و اخلاقی متنفرند، به خصوص که اگر خودشان مشخصا مورد اشاره گوینده باشند. در این گونه از موارد باید از زبان و روش قرآن استفاده کرد. قرآن کریم غالبا در نکوهش و مدح اشاره تصریحی ندارد و معمولاً دارندگان صفت زشت را نکوهش و صفت نیک را مدح می کند. مانند: «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ _ وَیْلٌ لِلْمُطَفّفین _ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ».

2 _ جوان عصر حاضر از رمز و راز و از پرده گویی و از طریق ایما و کنایه بیشتر لذت می برد. بدین جهت در تماشای فیلم ها و خواندن کتاب ها بیشتر دقت می کند تا بر زوایای پنهان آن پی ببرد.

قرآن کتابی است که در خود رمز و رازهای فراوان دارد. وقتی این کتاب مقدس برای جوان امروزی که از رازها و رمزها لذت می برد معرفی شود، طبیعتا هر کسی که با زبان قرآنی با او حرف بزند می پذیرد.

3 _ جوان امروز واقع گرا است. پس باید برای او از واقعیت ها گفت و هیچ کتابی به مانند قرآن و عترت از واقعیت برخوردار نیستند.

4 _ جوان قرن 21 ، اهل شبهه است. بنابراین وقتی شبهه جا باز می کند که شبهه کننده، موضوع مورد شبهه را بشناسد و بر رموز آن آگاه گردد. در این صورت واقعیت برای او ماندگار خواهد بود. به همین خاطر است که می گویند:

ص: 213

«ذکر الشی ء مبهما ثم مفسّرا اوقع فی النفوس».(1)

5 _ جوان امروز عدالت خواه و در پی آزادی است.

6 _ جوان عصر حاضر، امور تعبّدی محض را قبول نمی کند و به دنبال فلسفه و چراها می گردد. زبان قرآن پاسخ گوی این ویژگی جوان امروزی است زیرا قرآن هیچ گاه انسان ها را به تعبد محض دعوت نکرده است و تأکید دارد:

«ادع الناس بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم هی احسن».

7 _ جوان امروز به برکت پیشرفت فناوری قدرت تخیّل زیادی پیدا کرده است.

8 _ جوان امروزی می خواهد چون کارآگاهان، از قراین و شواهد خیلی دور، واقعیت را بیابد.

زبان قرآن به این ویژگی جوان نیز پاسخ گوست. قرآن کریم نشانه های خیلی دور از اشیا را بیان کرده است. مثلاً در بیش از 1400 سال قبل به پدیده لقاح درختان، وجود اتم، مرکزیت خورشید و... اشاره کرده است. بنابراین اگر قرآن و عترت به درستی معرفی شوند و پاسخ های جوان امروزی از قرآن و عترت به او داده شود، او دین را با تمام وجود می پذیرد.

24 _ روش شناسی مدیریت فرهنگی و تربیتی مسجد باید روش های موجود را در این حوزه ها بشناسد و مؤثرترین آنها را متناسب با مقتضیات حال مخاطب، جهت پیشبرد اهداف خود به کار بندد. ما در این جا سه روش عقلانی، عرفانی و هنری را مورد توجه قرار می دهیم:

1 _ روش استدلالی و عقلانی در روش استدلالی و فلسفی که در واقع برای تنظیم و تبیین گزاره های دینی و پاسخ به شبهات مورد استفاده قرار می گیرد، سه نکته قابل ذکر است:

ص: 214

نکته اول: اگر پذیرفتیم که اهداف به کارگیری شیوه استدلالی، تعقل و فلسفه جهت آموزش دین، تنسیق گزاره های دینی، تبیین آنها و پاسخ گویی به شبهات است، در این صورت نباید با اعمال این روش به دنبال تولید ایمان، افزایش تقوی و آدم سازی بود. بنابراین نباید از کسی که با این روش دین، آموزش و معارف شناسی می کند، توقع داشت که نماز شب بخواند. با این روش سه هدف دنبال می شود: اول، این که فرد مردد، منکر و یا نامؤمن، مؤمن گردد.

دوم، این که فرد مؤمن ایمانش تقویت و دو چندان شود و سوم این که ایمان شخص مؤمن کاهش نیافته، سست و متزلزل نگردد.

نکته دوم: این روش، مخاطبین خاصی دارد و شامل عامه مردم نمی شود، اگر به تاریخ کلام و فلسفه نگاه کنیم، خواهیم دید که این گونه مسایل، مباحث، اندیشه ها و روش ها، مخاطبین محدود داشته و تنها عده ای از اهل ذوق و یا نخبگان را شامل می شده است. بنابراین، متولیان این امر، از تعمیم مباحث عقلی و فلسفی به سطح عمومی باید پرهیز نمایند.

نکته سوم: در پاسخ به شبهات به روش عقلی و فلسفی، باید به این نکته توجه شود که شبهه و سؤال متناسب با هر دوره ای متفاوت است، لذا بخشی از تلاش متولی این امر باید این باشد که شبهه ها و سؤالات را اول، از منابع اصلی، دوم، فعالانه (نه منفعلانه) و سوم متناسب با سطح شبهه، شناسایی کرده و با استفاده از منابع اصیل دینی و استدلال های استوار عقلی پاسخ دهد.(1)

2 _ روش عرفانی در نگاه عرفانی، عارفان به گونه ای کاملاً مستقل و متمایز، دین و معارف را آموزش داده و می دهند. این آموزش اشکال مختلفی داشته و دارد؛ گاهی غیررسمی گاهی عملی، و در برخی موارد نظری و گاهی هم به صورت ادیبانه بود و بسیار مؤثر و با نفوذ بوده و هست. دلیل آن،

ص: 215

این است که عرفان، محبت و انس با دل و جان آدمی ارتباط دارد و آنچه در رابطه با درون و قلب انسان شکل گیرد، تأثیرش بیشتر است.

در روش عرفانی دو نکته باید مدّنظر باشد: اول این که چون امروزه نحله ها و اندیشه های بسیار متنوع، اما غیردینی مثل عرفان بودا، عرفان چینی، شینتو و عرفان سرخ پوستی رواج یافته است، بنابراین از یک سو احساس نیاز به عرصه عرفان ناب اسلامی فزونی یافته است و از سوی دیگر، ورود در این مسیر، قدم گذاردن بر لب دره ای عمیق است پس باید احتیاط کرد. نکته دوم این که در عرفان اسلامی در کنار حرف های بلند و نورانی، سخنان آلوده هم کم نیست، لذا باید در تشکیل سخنرانی ها و جلسات عرفانی دقت کرد، تا عرفان ناب را با پالایش درونی به دست آورد.(1)

3 _ روش هنری روش هنری، قالب های مختلفی دارد و می توان برای آن نمونه های مختلفی بیان کرد که از جمله آنها، زبان قصه و رمان است. این شیوه در قرآن بسیار مورد توجه قرار گرفته است و بیش از 70 قصه در قرآن آمده است و 27 قصه مربوط به انبیای الهی است و تعداد آیات مربوط به قصص 1500 آیه است.

در اهمیت زبان قصه و رمان در روش هنری، می توان نمونه هایی را به عنوان شاهد ذکر کرد:

شاهد اول: قرآن کریم است که به ما می گوید: مسایل اعتقادی را می توان محسوس نمود و در قالب مقوله های هنری به مخاطبین عرضه داشت و این دقیقا همان کاری است که امروزه بیگانه ها انجام می دهند. آثار افرادی همچون راسل، سارتر، بکت، کوندرا، اونامونو، کوئیلو و ده ها نویسنده دیگر بهترین شاهد این مدعاست. کارتون هایی نظیر «دوقلوهای افسانه ای»، «پینوکیو» و «ای کیوسان» حاصل یک فرهنگ و تمدن اند. دوقلوها به مخاطب این اندیشه را القا

ص: 216

می کند که اتحاد دو ناهم جنس و تمرکز آنان قدرت می آورد و این خلاصه تفکر بودا است.

کارتون «پینوکیو» یک دوره سیر و سلوک و عرفان مسیحیت است و کارتون «ای کیوسان» تداعی کننده عرفان یوگا است.(1)

شاهد دوم: بخش مهمی از روایات ائمه معصومین علیهم السلام است که در این رابطه به تفسیر آیات 13 تا 16 سوره «فصّلت» مراجعه شود.

شاهد سوم: فرهنگ اسلامی ایرانی. در این فرهنگ قصه گویی، نقالی ها، پرده خوانی ها و تعزیه گویی ها و... نمونه هایی از این فرهنگ است که خاستگاهی جز دین و قرآن ندارد.

شاهد چهارم: شاهد کارهای ادبی ایران اسلامی است، مانند شاهنامه، افسانه های مثنوی، حکایات گلستان و بوستان ، داستان های کلیله و دمنه و نمونه های دیگر.

شاهد پنجم: این که اهتمام به قصه تا بدان حد بود که حتی سرآمد نوابغ و فیلسوفان یعنی ابن سینا، عاقبت به این روش روی می آورد و قصه «سلامان و آبسال» و نیز «رساله الطیر» را می نگارد.

شاهد ششم: این که بسیاری از متفکران و اندیشمندان و کارشناسان دریافته بودند که بهترین، آسان ترین و سودمندترین شیوه تعلیم و تربیت، روش تمثیل است.

خلاصه کلام این که، هنر به دلیل داشتن قالب ها و زبان های متعدد، چیزی نیست که عده ای او را نطلبند، بلکه به مزاج و ذوق هر کسی متناسب است. پس یکی از عالی ترین ابزار و روش تعلیم و تربیت، روش هنری است.

25 _ تبلیغات تبلیغات مطلوب نیاز به مدیریت خلّاق و صاحب هنر دارد، نقش تبلیغات و این که یکی از عناصر مهم در تأثیرگذاری تعلیم و تربیت است بر کسی پوشیده نیست. مانند فضاسازی معنوی در درون

ص: 217

و بیرون مسجد، اعلام برنامه ها و فعالیت های مسجد از طریق تراکت، بروشور، تهیه و تنظیم هفته نامه یا ماهنامه با حجم مناسب با هدف اطلاع رسانی و آموزش و شکوفایی استعدادهای نوجوانان و جوانان مسجد است.

نتیجه با توجه به دلایل ذکر شده که دلالت می کنند بر این که مسجد در نگرش شارع اسلام، کانون تعلیم و تربیت و فعالیت های دینی و فرهنگی است، این سؤال مطرح می شود که چگونه می توان چراغ این کانون را برای همیشه روشن نگه داشت و افراد زیادی در پرتو نورافشانی های آن بهره برده و همواره مجذوب آن شوند؟ این سؤالی است که موضوع این مقاله را تشکیل می دهد. و آن این که تحقق یک چنین آرمان مقدس در مکانی که قداست آن به بیت اللّه بودن است، عوامل و عناصر مؤثری را می طلبد که در صورت تحقق آن عناصر با تمام ویژگی هایی که در این مقاله آمده است، رسیدن مسجد به اهداف مقدسش عینیّت پیدا می کند که از جمله یکی از مهمترین عناصر، عنصر مدیریت فرهنگی مسجد است. این مدیریت در صورتی توفیق می یابد که دارای ویژگی هایی باشد که در غیر این صورت نه تنها قادر نیست مسجد را در مسیر اهداف عالیه و مقاصد الهیاش رهنمون سازد، بلکه نتیجه عکس می دهد؛ یعنی چه بسا موجب انحراف خواهد شد و اهداف مسجد ضرار را دنبال خواهد کرد.

ص: 218

فهرست منابع 1 _ قرآن کریم.

2 _ نهج البلاغه، صبحی صالح.

3 _ آیت اللّه مکارم شیرازی، ناصر، فرماندهی در اسلام، انتشارات هدف.

4 _ ابوالقاسمی، محمدجواد، 1378، امام و مأموم در جلوه گاه حضور، نشر یاس کبود، چاپ اول.

5 _ احمدی، مسعود، 1383، مدیریت اسلامی، نشر ویرایش، چاپ اول.

6 _ امام خمینی قدس سره، روح اللّه ، بی تا، تحریرالوسیله، موسسه مطبوعات دارالعلم، چاپ دوم.

7 _ حرّ عاملی، وسایل الشیعة، ج 3 .

8 _ حسن زاده آملی، حسن، دلنامه و خداینامه، گردآورنده مجتبی آوریده.

9 _ دلشاد تهرانی، مصطفی، ارباب امانت (اخلاق اداری در نهج البلاغه)، انتشارات دریا، 1379 .

10 _ رضائیان، دکتر علی، اصول مدیریت، سازمان سمت، چاپ 6 .

11 _ سایت خبرگزاری مهر.

12 _ شبستری، شیخ محمود، گلشن راز.

13 _ شیخ طوسی، من لایحضره الفقیه، ج 1 .

14 _ غرورالحکم، ج 2 .

15 _ فلسفی، محمدتقی، 1382، سخن و سخنوری، چاپ چهارم.

16 _ فیض کاشانی، ملامحسن، المحجه البیضاء، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) مجلد 2 .

17 _ محدّث نوری، بی تا، مستدرک الوسایل، مؤسسه آل البیت.

ص: 219

18 _ محمدی ری شهری، 1367، میزان الحکمة، مکتب الاعلام الاسلامی.

19 _ مشکینی، علی، قصارالجمل، دوجلدی، بی تا.

20 _ ناشر، عبدالحسین، دررالادب در فن معانی، بیان، بدیع، انتشارات هجرت.

21 _ نبوی، محمدحسن، 1378، مدیریت اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ 5 .

22 _ نشریه علمی، فرهنگی، تبلیغی، مسجد دانشگاه، پیش شماره 1380 ، صاحب امتیاز، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها.

23 _ نشریه معارف، فروردین 1381، معاونت امور اساتید دروس معارف اسلامی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها.

24 _ نماز در آیینه نشریات دانشجویی، ویژه یازدهمین اجلاس سراسری اقامه نماز ناشر، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، 1380 .

ص: 220

اساس دگرگون شده و هر جامعه ای ناگزیر است که معیارهای جدید هویت یابی دینی، فرهنگی و اخلاقی را شناخته و خود را با آن همراه سازد.

چنین شرایطی، تمامی نهادهای پرورشی در خانه، مدرسه، مساجد، حسینیه ها و مراکز فرهنگی، دانشگاهی و دینی را وادار می سازد تا رسالت شان را بازنگری، بازاندیشی و بازتعریف کنند، تا امکان تعاملات اخلاقی و معنویِ ادیان مختلف در جهان را فراهم آورند.

در این اثر، پس از تعاریف و طرح مسائل اساسی در زمینه های مختلف جهانی شدن و تأثیر آن بر دین، اخلاقیات و فرهنگ، از طریق روش «اسنادی»، و با آخرین یافته های علمی در این زمینه به بررسی و تجزیه و تحلیل شان پرداختیم.

نتایج یافته ها نشان می دهد که در عصر جهانی شدن، فرهنگ هرچه بیشتر به شبکه ای زنده و زاینده بدل شده است که مدام در حال تطور است و مرگ آن هنگامی رقم خواهد خورد، که به تقلید مسخ گردد؛ چرا که فرهنگ حاصل آفرینش نیروهای انسانی و اجتماعی است که ظرف و مظروف آن را تعیین می کند. نتیجه آن که فرهنگ را نباید چون سنتی ثابت و تغییرناپذیر تقدیس کرد، بلکه می بایست در عین حال، اهداف و غایت آن را بازتعریف نمایند و در عین انعطاف پذیری، انسجام و تکثر خود را در عصر جهانی شدن حفظ کنند. این امر نیاز به آموزش از طرق مختلف، سازماندهی و آماده سازی دارد تا با مشارکت نسل جوان در شرایط مختلف، بسیجی شکل گیرد که سازندگی، مددکاری و امداد رسانی از اهداف عملی آن باشد.

واژگان کلیدی: جهانی شدن، هویت یابی، فرهنگ بومی و فرهنگ جهانی.

مقدمه

جهانی شدن نه چنان که طرفداران پر و پا قرص آن مطرح می کنند، نوشداروی همه دردهای قرن حاضر است و نه چنان که هواداران نظام های شکسته خورده باور دارند، توطئه و فاجعه نظام های مبتنی بر دموکراسی.

ص: 222

آنها غافل از آن اند که جهانی شدن حتی بدون اظهارنظر آنان، به عنوان واقعیتی انکارناپذیر وجود و حضور دارد. نه تنها با نگاه به اطراف خود بسیاری از نشانه های آن را می یابیم، بلکه حتی هنگامی که با جهانی شدن مخالفت می ورزیم، این اظهارنظر خود را به کمک نشانه های بارز جهانی شدن انعکاس می دهیم! هنگامی که نظرات خود را در مورد جهانی شدن از طریق رسانه های جمعی انعکاس می دهیم، به کمک تربیونی به نکات مثبت یا منفی آن می پردازیم، با وسایلی که مقالات کنونی خود را تایپ می کنیم، تأخیر خود را در رسیدن به سخنرانی به کمک موبایل اطلاع می دهیم (حتی اگر سخنرانی ما بر علیه جهانی شدن باشد)، جملگی نشان دهنده غوطه ور بودن در دنیایی جهانی شده است. آری، جهانی شدن با ماست، چه باور کنیم، چه نکنیم، چه بپذیریم و چه نپذیریم و چه بپسندیم یا نپسندیم!؟ تنها با ماست که با شناخت فرصت ها و تهدیدهای آن، از فرصت هایش استفاده کرده و تا حد ممکن از تاوان هایش بکاهیم.

نقطه آغازین این راه، شناخت جهانی شدن است. شناخت بی غرض آن به شکل یک پدیده نوظهور. باید بدانیم که برچسب هایی که پیش از شناخت جهانی شدن بدان می زنیم، تغییری در تحقق آن به وجود نمی آورد، تنها ما و جوانان مان را ناتوان تر می سازد؛ چرا که بدون شناخت اش، توان مواجه و واکنش نسبت به آن را نیز از دست داده ایم.

روش تحقیق و روش کار نگارنده که قبلاً در سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور در دفتر آمایش سرزمین در سمت سرپرست بخش اجتماعی و فرهنگی برنامه ریزی بلندمدت آمایش سرزمین فعالیت داشته است، با انواع روش های اسنادی و پژوهش ها، پانل های متعدد و حتی بعضا مطالعات موردی و نشست با کارشناسان مختلف داخل و خارج از سازمان، فراتحلیلی را که نتیجه ارتباط، تعمیم و امتزاج نتایج آنهاست، در قالب نظریاتی ارایه کرده است و به کمک روشی «تطبیقی» به تجزیه و تحلیل شان پرداخته است.

ص: 223

تعریف جهانی شدن جهانی شدن از واژه هایی است که ظاهرا هر نظریه پردازی آن را به معنای خاصی به کار می برد، اما با گذری اجمالی بر نظریات مختلف در خصوص جهانی شدن می توان آن را این گونه جمع بندی و خلاصه نمود:

1 _ افزایش بی سابقه میزان سرمایه گذاری خارجی و افزایش جریان سرمایه بین المللی.

2 _ گسترش حجم تجارت و تنوع معاملات بین المللی.

3 _ انتقال سریع و رو به گسترش تکنولوژی.

4 _ شکل گیری شرکت های بزرگ چندملیتی.

5 _ مهاجرت نیروی کار بین المللی.

6 _ گسترش حمل و نقل بین المللی و شبکه های راه های زمینی، دریایی و هوایی در سطح جهان.

7 _ پدیداری و گسترش ارتباطات مخابره ای و الکترونیکی.

8 _ رسانه های جمعی؛ همچون روزنامه ها، خبرگزاری ها، رادیو و تلویزیون و سینما.

9 _ ارتباطات ماهواره ای های رایانه ای و اینترنت و از آن طریق فرآیندهای تبادل اطلاعات در اقصی نقاط جهان که منجر به پدید آمدن دنیای مجازی ارتباطات و اطلاعات شده است.

امواج ادوار مختلف جهانی شدن تاکنون جهان چندین موج از فرآیند جهانی شدن را پشت سر گذاشته است که نخستین آنها به دوران پس از اسکندر و کم و بیش یونانی شدن شرق و غرب برمی گردد و آخرین شان به انقلابی که رسانه ها، رایانه ها و اینترنت و ارتباطات حاصل از آنها در سراسر جهان به وجود آوردند.

ص: 224

در پایان قرن نوزدهم، دنیا تا حدود زیادی، جهانی شده بود. کاهش چشم گیر هزینه حمل و نقل، موجب رونق سریع تجارت شد و نرخ تجارت جهانی در سال 1913 به نقطه ای رسید که تا پیش از آن سابقه نداشت.

رشد تجارت با جابجایی بی سابقه سرمایه در سطح جهان (حدود 10 درصد تولید ناخالص داخلی در برخی از کشورها) همراه شد و مهاجرت گسترده به ویژه به آمریکا صورت گرفت. (نرخ مهاجرت برای برخی از کشورها به 5% تا یک درصد جمعیت آنها رسید). پس از دو جنگ جهانی و بروز رکود بزرگ، موج جدید جهانی شدن آغاز شد که ویژگی بارز آن کاهش هرچه بیشتر هزینه حمل و نقل بود که از سال 1940 تا 1960 به بیش از نصف کاهش یافت.

توسعه شرکت های چندملیتی، از دیگر خصایص این دوره از جهانی شدن بود. این شرکت ها قادر بودند فراتر از موانعی چون سیاست گذاری های ملی و عوامل دیگری از این دست، عمل کرده و حتی به دور افتاده ترین نقاط جهان نیز نفوذ کنند. نتیجه این عوامل، رشد غیرمنتظره تولید و ارتقای سریع سطح زندگی مردم بود.

اما موج جدید جهانی شدن چیز دیگری است. موج اخیر مدیون تسهیل روند تبادل اطلاعات و رشد بی سابقه کامپیوتر، تکنولوژی های مخابراتی، رایانه ها و به خصوص اینترنت است که مهم تر از کاهش چشم گیر هزینه ها (از دهه 1970 تاکنون هزینه حسابرسی و ارتباطات تا 99 درصد کاهش یافته است) تحولاتی جدید و کیفی را در همه عرصه های زندگی انسان پدید آورده است.

این پیشرفت ها حتی در سطح اقتصادی و فنی (که بیشترین انتقادها به جهانی شدن از همین بعد اقتصادی است) به تدریج کیفیت و دامنه خدمات قابل مبادله را گسترش داده و اقتصاد جهانی را بیش از پیش به سوی هم پیوندی سوق داده است. آیا این تحولی مثبت است؟ دستاوردهای جهانی شدن اکنون از پس تمامی تحولات به وقوع پیوسته در جهان، آمیختگی ای از نظم و بی نظمی برخاسته است که می توان به تماشا و تحلیل اش نشست.

ص: 225

ظلم های به بارنشسته آن را در مشترکات، و بی نظمی های تحقق یافته را می بایست در تفاوت هایی دانست که در نظریات تبیین کننده «جهانی شدن» سوسو می زنند.(1) نظریه پردازانی که به جهانی شدن و دستاوردهای آن می بالند براین باورند که، اگر بخواهیم تنها با نگاهی خرده گیرانه، صرفا جنبه های منفی آن را به حساب آوریم، گزینش اکثر جوامع در راه جهانی شدن را نادیده گرفته ایم، آن دستاوردهای مختلفی داشته است که همگون سازی اقتصادی تنها یکی از آنهاست. آن تولید جهانی را افزایش داده است، رشد اقتصادی را در پی داشته، درآمد و کیفیت زندگی را ارتقاء بخشیده و موجب رشد بخش غیررسمی اقتصاد و اشتغال گردیده است.(2)

در حالی که در عرصه فرهنگی نیروهای همانندساز فرهنگی، چنان که در سنجه ای جهانی عمل می کنند، گسترهای برای «گفت وگوهای ناهمانندساز» پدید آورده اند.(3)

با این همه، حتی همگون سازی اقتصادی نیز تا حد زیادی، اوضاع مادی و رفاهی مردم در اقصی نقاط جهان را بهبود بخشیده است و همان انگیزه اصلی در پیش گرفتن راه توسعه جوامع مختلف بوده است. همگون سازی میلیون ها فرصت شغلی ایجاد کرده و باعث شده که حدود دو تریلیون دلار سرمایه از کشورهای ثروتمند از طریق سهام، سرمایه گذاری در اوراق قرضه و وام های تجاری، به کشورهای فقیر و در حال توسعه منتقل شود.

این که اینترنت باعث شده است تا شکاف میان کشورهای غنی و فقیر کمتر شود و این روند در دهه های جاری تسریع می شود، البته آن به اقتصاد محدود نمی شود و در حوزه های اجتماعی و فرهنگ نیز نتایجی به بارآورده است که در هیچ کجای تاریخ تاکنون سابقه نداشته است.

سلسله مراتب اقتدار و لایه لایه شدن جامعه بر اثر آن که از عوامل اصلی تبعیض ها و توزیع نامتناسب دانش و معلومات و تشریک مساعی در تصمیمات (از طریق شکستن

ص: 226

محدودیت های جغرافیایی) به شمار می رفت، اکنون از طریق رسانه های جهانی و اینترنت شکسته شده است و انسانی که تاکنون در کشور و پایتخت خود بیگانه و نادیده گرفته شده بود، با شبکه های اطلاعاتی وسیع در دورافتاده ترین نقاط جهان می تواند از اطلاعات هر کجای جهان آگاه شده و در بسیاری از مراکز مردمی و جامعه مدنی مشارکت کند. جهانی شدن حتی عمیق ترین تحولات اجتماعی و سیاسی را موجب شده است، به طوری که آن روند، همگام با اطلاع رسانی به مردم، در جوامعی که زمانی محدود و بسته بودند، باعث سرنگونی دیکتاتوری های بسیاری شده است.

دموکراسی که همواره از این محدودیت رنج می برد که آرزوی همیشگی خود، یعنی مشارکت مستقیم و بی واسطه مردم را دور از دسترس و غیرعملی می دید و ناگزیر آن همیشه از طریق باواسطه (نمایندگان) و رأی غیرمستقیم شهروندان تحقق می یابد(1) و از این روی، اصل تعیین کننده دموکراسی (مشارکت) هنگام تجلی در جوامع با محدودیت های جدی روبرو می شد، اکنون با دنیای اطلاعاتی و ارتباطی جهانی، چشم انداز تحقق واقعی تشریک مساعی و مشارکت مستقیم هر انسانی را در هرکجای دنیا نشان می دهد و این آرزو همیشگی را به واقعیت نزدیک ساخته است! اما همزمان عواقب منفی و تاوان هایی نیز به بارآورده است که از جمله باید به اضمحلال برخی فرهنگ های بومی و گوناگونی های آنها، آسیب پذیری بیشتر جوامع فقیر و کمتر توسعه یافته در مقابل بحران های آن و نبردهای جدید فرهنگی اشاره کرد.

اما پرسش اساسی این است؛ آیا آنها چیز تازه ای هستند!؟ فرهنگ های بومی و محلی پیش از جهانی شدن نیز در معرض تهاجم فرهنگ های سلطه جو و انحصارطلب بوده اند، و اتفاقا جهانی شدن موجب شده است که آنها در مقابل فرهنگ های ملی، رسمی و سلطه جو از امکانات نوینی برای بروز و تجلی خود استفاده کنند و خطر اضمحلال یا بازآفرینی آنها تا حد زیادی به توان زایش خودشان منوط می شود. جهانی شدن باعث شده تا در عرصه های جهانی، فرهنگ هایی با «ریشه های کاملاً متفاوت» و فرهنگ های «چندریشه ای» پدید آیند که پیش از

ص: 227

آن سابقه نداشته است. حتی آنچه که فرهنگ غرب نامیده می شود، به شکلی مستقیم یا غیرمستقیم از آمیختگی مسالمت آمیز فرهنگ ها و تمدن های مختلف هویت یافته و جهان را تحت تأثیر قرار می دهد.

نبرد تمدن ها نیز که پیش از این چندجانبه و چندقطبی بود، تنها به نبردی دوقطبی تقلیل یافته و در سایر ابعاد، بیشتر با تعامل (تأثیرات غیرآگاهانه و غیرمحسوس) و تبادل (تأثیرات آگاهانه و محسوس) فرهنگی روبرو هستیم تا تخاصم و تقابل فرهنگی. جهانی شدن به فرهنگ های بومی و جهانی فرصت های مشارکت جدیدی بخشیده است.(1) اما شاید بتوان گفت خطرناک ترین دستاوردهای جهانی شدن، تصورات یک سویه ای است که در مورد پیامدهای مثبت و منفی جهانی شدن وجود دارد.

از نظریاتی که بدون در نظر گرفتن اوضاع پیشین و کنونی جهان، تحولات رو به رشد جهانی شدن را نادیده می گیرند، گرفته تا تئوریسین های مأیوس نظام های شکست خورده پیشین در جهان که در هر دست آورد جوامع نسبتا موفق تنها فاجعه می بینند. از تئوری هایی که اینان در اتاق کار خود نشسته و منکر آناند که تحولی در زندگی واقعی جوامع محروم پدید آمده است، تا نظریاتی که جهانی شدن را به معنای تحقق مدینه فاضله و مساوی با نابودی بسیاری از الگوها و روابط پیشین خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی پنداشته و یا بر این تصور است که جهانی شدن به شکلی قاطع و یک سویه، کفه ترازو را به سمت افراد یا نهادهایی تغییر می دهد که منافع شان در تقابل با یکدیگر قرار دارد. شاید مناسب تر آن باشد تا علاوه بر بهره بردن از دست آوردهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهانی شدن در دنیای امروز برای از میان برداشتن برخی عواقب منفی آن (به خصوص برای جوانان و نسل های فردا) گام برداشته و راه حل هایی را جستجو کرده و به آزمون بگذاریم، همان گونه که تاکنون تحولاتی که به وسیله بشر رقم زده شده نشان می دهد که واقعیت ها توسط آنهایی محقق گردیده و منشاء تأثیر بوده است که خود را به چنان نگاه و کنش دوگانه و متناقضی تجهیز کرده باشند.

ص: 228

آخرین موج جهانی شدن: انقلاب ارتباطات و اطلاعات این صدای تبش عصر ماست؛ نتهایی که یک فریاد را سر می دهند: ارتباطات و اطلاعات. با ظهور رسانه های جمعی و اطلاعات جهانی یک طرفه، آخرین موج جهانی شدن آغاز، با پیدایش مخابرات و موبایل که دارای اطلاعاتی دوطرفه بودند، حرکت صعودیاش ادامه یافت و با پیدایش اینترنت و رسانه هایی با اطلاعاتی هوشمند و واقعیت مجازی به اوج خود رسید.

این به معنای واقعی کلمه یک انقلاب بود. نخست انقلابی در اندیشه که بر پارادوکس همیشگی واقعیت در مقابل مجاز پایان می داد و آنها را به یکدیگر پیوند می زند.

در اینترنت شما تنها با یک کلیک به هر نقطه از دنیا فاصله دارید؛ اینجا و اکنون با بزرگترین کتابخانه ها، معتبرترین موزه ها و گالری های هنری و زیباترین جاذبه های فرهنگی و گردشگری هر نقطه از واقعیت مجازی اینترنت. اینک شما در کنار هر هویتی، هویت یک شهروند جهانی را اختیار کرده اید، آیا این ها هر یک به تنهایی برای یک انقلاب کافی نیستند؟ بسیاری از دست اندرکاران اخبار اینترنتی عقیده دارند که ظهور اینترنت موجب نخ نما شدن این شعار انقلابی شده است:

«بگذارید مردم سخن بگویند».

آنها مدعی اند:

«بگذارید مردمی که خبر را به وجود می آورند، خبر دهند».

در عرض مدت کوتاهی چندین هزار پیام رد وبدل می شود، بدون هیچ نظارت تحمیلی و تنها محدودیت، یک آیین نامه حرف های است.(1)

در چنین شرایطی است که بسیاری از ره پویان دینی و معنوی به خوبی می توانند باهم ارتباط برقرارکرده و تبادل اطلاعات کنند.

ص: 229

جهانی شدن، هویت بخشی و مردم محروم جهانی شدن با تمام تبعات و نتایجی که برای اقصی نقاط جهان داشته، یکی از بزرگترین دست آوردها را برای مردم محروم و منزوی داشته است.

انسان محروم امروز دیگر مجبور نیست تا چشم امید به توانایی های بسیار محدودِ تکنولوژی و دانش محل و کشور خود منحصر شود و قادر است به سرعت از آخرین دانش، تجارب و تکنولوژی های پیشرفته ترین جوامع بهره برد. او به کمک علم از بسیاری از امراض و بیماری های که در مناطق فقیر پدیدار شده و به سرعت رایج می شد، رهایی می یابد؛ هم از طریق پیش گیری و هم درمان.(1)

اما یکی از مهم ترین تأثیرات جهانی شدن به هویتی برمی گردد که به انسان های محروم و حاشیه نشین بخشیده است. تا دیروز بسیاری از آنها در ابتدایی ترین تصمیمات محلی و بومی شان در نظرگرفته نمی شدند، چه رسد به کشورشان. در حالی که امروز آنها از طریق شبکه های ارتباطاتی گسترده، رسانه های جمعی، مخابرات و اینترنت که مشخصا از بارزترین شاخص های جهانی شدن هستند، می توانند با همه جای دنیا ارتباط برقرار کنند.

تا دیروز انسان محروم برای احقاق حقش می بایست به شورشی همه گیر دست زند تا صدایش را به گوش برخی از مسئولان برساند، که آن با تاوان های جبران ناپذیرِ جانی و مالی توأم بود، اما امروزه کمتر از صد روستاییِ آمریکای لاتین با تعدادی پلاکارد می توانند افکار خود را به جهانیان منتقل ساخته و حتی در مخالفت با جهانی شدن اعتراض کنند و به سرعت انعکاس آن را از طریق رسانه ها (ابزار جهانی شدن) در سراسر جهان ببینند؛ چرا که او دیگر هویت یک انسان جهانی را یافته است.

انسان ها دیگر تنها عضوی از محله خود نیستند، آنان عضو یک جامعه جهانیاند که می توانند با انتقال افکار عمومی شان از طریق جهانی شدن، تمام جهان را تحت تأثیر قرار دهند و برنامه ها در سطوح بومی، ملی و حتی بین المللی را تغییر دهند.

ص: 230

ابر بزرگراه های ارتباطاتی و شاهراه های اطلاع رسانی جهانی تحولات شگرف تکنولوژی های ارتباطی و اطلاع رسانی و پیشرفت های شتابان فن آوری های نظام اطلاع رسانی در جهان امید به عدالت، مردم سالاری، کاهش رنج ها و کمک به کسب حقوق انسانی و دینی مردم در راستای این تحولات را شکل بخشیده است و آن هنگامی خواهد بود که نگرش سنتی ما به پدیده های جدید نظام اطلاع رسانی و تحولات مؤثر در ساخت جامعه اصلاح شده و در راستای فرایند توسعه قرار گیرد.

پیش از عصر رسانه ها، هر شخصی در حد محیط فیزیکی و اجتماعی اطراف خود اطلاعات کسب می کرد، ولی در عصر ارتباطات رادیو، تلویزیون، روزنامه ها و مجلات، مخابرات، و اینترنت، تمامی اطلاعات مربوط به خانواده ها، نهادها و فرهنگ های جوامع مختلف را در اختیار هر شخصی قرار می گیرد که به رسانه ها رجوع کند و انبوهی از اخبار و اطلاعات گوناگون، تخصصی و حتی متناقض را دریافت کند و همین تکثر است که خصیصه جدید دیگری را به دانش مبتنی بر اطلاعات می افزاید؛ به بیان دیگر، در قلب انقلاب ارتباطات، انتشار جهانی دانش نهفته است و از این روی، انقلاب ارتباطات می تواند به نفع بشریت و در راستای کاستن فاصله ها قرار گیرد و دموکراتیک و آزادی بخش باشد.

غول های جدید فن آوری ارتباطات و اطلاعات که به نسل دوم موسوم اند، یک بار برای همیشه بسیاری از محدودیت های پیشین عصر ارتباطات را برطرف می سازند.(1) ابر بزرگراه های ارتباطی و شاهراه های اطلاعاتی که در حال ساختند، با از میان برداشتن فضای بین رایانه ای در اینترنت و دیدار از اماکن، کافه های الکترونیکی و حتی محیط های کاری، دنیاهای مجازی و واقعی ما را به هم پیوند می زنند. آنجاست که ابژه، سوژه می نماید و سوژه امروز به ابژه فردا بدل می شود. آنها به تقویت قابلیت ها و تنگ تر کردن محدودیت های ما در زندگی منجر خواهند شد و به زندگی ما ابعادی جدید و به دموکراسی قدرت و نظارتی عظیم تر عطا خواهند کرد.(2)

ص: 231

فقر اطلاعاتی در عصر کنونی و به تعبیری عصر ارتباطات، فقر تنها به کمبودهای مادی و درآمد مالی اندک اطلاق نمی شود، بلکه آگاهی و اطلاعات از اصلی ترین معیارهای فقر است؛ به بیانی دیگر، مردم را از نقطه نظر دسترسی به منابع اطلاعاتی متعدد و متنوع در جهان، به فقیر و غنی تقسیم می شوند و این بار اطلاعات، نه به عنوان وسیله ای برای سنجش متغیرهای اقتصادی یا هر ملاکی دیگر برای توسعه یافتگی، بلکه خود به عنوان میزان و ملاکی برای توسعه یافتگی مطرح هستند.

دسترسی به اطلاعات از طریق اینترنت از هر رسانه جمعی دیگر سهل تر و گسترده تر شده است و این به معنای کاهش سریع و تصاعدی فاصله بین مستمندان و فقرا از منظر دستیابی به اطلاعات است که تداوم نیز دارد.

ارتباطات و توسعه در عصر جهانی شدن در عصر جهانی شدن، معدود محققانی در باره انقلاب ارتباطی و ارتباط نزدیک بین توسعه، فرهنگ و ارتباطات تردید دارند.

توسعه یعنی تغییر و این تغییر، نحوه نگریستن مردم به موضوع ها، اعمال، ارتباط آنها با یکدیگر و جهان اطراف شان را تحت تأثیر قرار داده است. تغییراتی که در ذهن مردم شکل می گیرد بر دانش، ارزش ها، نگرش ها، باورها و رفتارها و... تأثیر می گذارد. این تغییرات نمی تواند شکل گیرد مگر با پردازش اطلاعات، اعم از اطلاعاتی که از خارج تأمین می شود، از طریق رویدادها و فعالیت ها، یا به وسیله بررسی مجدد دانش موجود. با شناسایی این حقیقت ارتباطات بلافاصله به عنوان یکی از عوامل اصلی فرایند توسعه مطرح می شود. امروزه دیگر بدون ارتباطات هیچ اطلاعاتی بین مردم منتشر نمی شود و بدون تفسیر اطلاعات هیچ کشف، تغییر و اصلاحاتی انجام نخواهد شد.(1)

ص: 232

ارتباطات به عنوان یکی از عوامل مؤثر در امر توسعه پذیرفته شد. اکنون نقش ارتباطات با تغییر بینش های مربوط به راه بردهای توسعه همساز شده است.

ابتدا انتظار می رفت ارتباطات راه را به سوی نوگرایی هموار سازد؛ سپس وظیفه پشتیبانی از برنامه ها و پروژه های خاص توسعه به ارتباطات داده شد. بعدها مباحث مربوط به درگیر کردن مردم در برنامه توسعه، با تأکید روی گفت و شنود و شکل های عادلانه و معقول برقراری ارتباط بین طرف های درگیر در فرایندهای ارتباطی مطرح شد.

به نظر می رسد ارتباط میان فرهنگی برای این کار مناسب تر از ارتباط یک طرفه است. این امر امروز به کمک رسانه های جمعی متعدد تسهیل شده است. موانع عمده ای بین برنامه ریزان و کارگزاران توسعه و مردم وجود دارد که مانع از نشر سازنده دانش و طرز فکرها می شود. یکی از بزرگترین موانع در میان، عبارت است از موانعی که در ارتباطات و رسانه های جمعی به وقوع می پیوندند.

وسایل ارتباط جمعی و کارکردهای شان مسأله اساسی این است: چه کسی، از کدام مجری، به کی، با کدام نتیجه، چه می گوید؟(1)

در یک جامعه پیشرفته، نقش وسایل ارتباط جمعی به اطلاع رسانی، تبلیغات و حتی پویش های فرهنگی محدود نمی شود، رسانه ها ابزاری برای پاسخ گویی دولت و کندوکاوش آنها هستند.

آنها علاوه براین که به مردم اطلاعات می رسانند، تریبونی برای مباحث مورد علاقه افکار عمومی و اِعمال خواسته های مردم به شمار می روند. از طریق آنهاست که بسیاری از اعضای دولت و سایر مقامات به پرسش های شهروندان و افکار عمومی پاسخ می گویند و آن را به گوش سایر شهروندان می رسانند.

همچنین امروزه وسایل ارتباط جمعی به نوعی از نقش مکمل مجلس برخوردارند، به طوری که حق مشاوره و موشکافی در مورد مسایل مختلف را داشته و این کار را از طریق

ص: 233

مداخله عموم مردم انجام می دهند، به گونه ای که هر شهروند عادی از حقِ گفتن و شنیدن برخوردار باشد.(1)

اما نکته در اینجاست که رسانه های گروهی تنها هنگامی قادر به تعقیب اهداف و دستیابی به کارکرده های فوق خواهند بود، که مستقل باشند؛ حتی اگر به نوعی برخی از رسانه ها تریبون حکومتی به شمار می روند، برخی دیگر می بایست از استقلال لازمه برخوردار باشند.(2)

رسانه هایی که بودجه شان توسط دولت تعیین می شود، برای این که استقلال داشته باشند، باید در مقابل کمیسیونی مستقل یا کمیسیونی مرکب از نمایندگان گروه های مختلفی از شهروندان پاسخ گو باشند و مهم تر از آن، رسانه های مستقل دیگر از امکان رقابت با رسانه های حکومتی برخوردار باشد. رسانه های خصوصی را نیز می توان با تقسیم منابع مالی و عدم تمرکز آن در دست عده ای معدود و هم رأی، محقق ساخت.

رسانه های محلی و تنوع فرهنگی در کنار افزایش چشم گیر رسانه های بین المللی، ما در جهتی به ظاهر معکوس شاهد شکل گیری و رشد رسانه های محلی و منطقه ای هستیم. رسانه هایی که انعکاس دهنده فرهنگ های بومی هستند و جوامع منطقه ای و محلی را تقویت کرده و هویت شان را تثبیت می نمایند؛(3)

به عبارتی دیگر، تاکنون نقش دوگانه جهانی شدن در افزایش و گسترش رسانه های محلی و بین المللی به طور همزمان نادیده گرفته شده است که نشان از آن دارد، باید بر مشاهداتی که بر نظریات پیشین ما درباره جهانی شدن می تازند، توجه بیشتری کنیم.

ص: 234

افکار عمومی، بومی، ملی و جهانی افکار عمومی مجموعه عقاید افراد یک جامعه نسبت به موضوعی است که مردم درباره اش منافع و علایقی مشترک دارند و به عبارت دقیق تر طرز تلقی و واکنش جمعی و مشهود است که جزء بزرگی از جامعه در برابر رویدادهای اجتماعی که اغلب مهم تلقی می شود، نشان می دهند.(1)

افکار عمومی امروزه بیش از هر زمان دیگری در عرصه سیاست و اجتماع برای خود جا باز کرده است. اگر در گذشته حکومت ها می توانستند با نادیده گرفتن خواست مردم، خودسرانه به هر اقدامی متوسل شوند، اکنون با پدیده ای به نام افکار عمومی مواجه هستند که به عنوان اساسی ترین عامل در عرصه واقعیات اجتماعی مطرح می شود. این پدیده تنها به قلمرو داخلی کشورها محدود نمی شود، بلکه در سطح جهانی نیز حکومت ها و دولت ها ناگزیرند افکار عمومی جامعه بین المللی را مراعات کنند و از اقدامات خودسرانه و منافی با افکار عمومی جهان پرهیز کنند.

ارتباطات و رسانه های جمعی از طریق انواع تکنولوژی های اطلاعاتی، افکار کنونی جهان را شکل می دهند و متغیرهای فرهنگی از جوامع مختلف به متغیرها و عواملی تأثیرگذار در فرهنگ های جوامع دیگر بدل شده اند.

تکثر، تنوع و انتشار رسانه ها و هویت جدید کنونی شان که آن ها را از حکومت ها و دولت ها مستقل ساخته است، این امکان را به شهروندان داده تا از طریق افکار عمومی شان، سیاستمداران را وادار سازند تا آنان را به عنوان تعیین کنندگان اصلی خواست ها، علایق و تصمیماتی به حساب آورند که در همه عرصه های ملی و بین المللی اتخاذ می شود. اگرچه هیچ گاه آن استقلال و این تصمیمات کامل و مطلق نیست، اما حکومت های خودکامه که پیشتر توانسته بودند شبکه های وسایل ارتباط جمعی خود را در مهار داشته باشند، اکنون از متوقف کردن جریان اطلاعات که از طریق آنتن های ماهواره، فکس و اینترنت ارسال می شود، ناتوان مانده اند.

ص: 235

از این روی سیاستگذاران و برنامه ریزان امروز ناگزیر از منظور داشتن افکار عمومی به عنوان واقعیتی انکارناپذیر هستند و هیچگاه در طول تاریخ سیاسی و اجتماعی، افکار عمومی تا به این حد از اثرگذاری برخوردار نبوده است.

افکار عمومی را از طریق روش های علمی و پژوهش های اجتماعی سنجیده و ارزیابی می کنند و سیاستمداران و مسئولین ناگزیرند برای این که انتخاب شده و توسط مردم مورد تأیید واقع شوند، خود را با افکار عمومی همراه ساخته و تصمیمات خویش را با توجه به افکار عمومی اتخاذ نمایند. متأسفانه در کشور ما مدت زیادی نیست که چنین پدیده ای را مورد توجه و سنجش علمی قرار داده و در تصمیمات تعیین کننده نهایی بدانند. البته سیاستمداران مردم دوست، همواره درصدد بوده اند تا تصمیماتی که اتخاذ می کنند، مطابق با خواست و اراده مردم باشد، اما چنین حدس هایی چون مبتنی بر پژوهش و نظرسنجی علمی نبوده، نمی توان به حساب افکار عمومی به معنای امروزین آن نوشت و تنها می توان پنداشت که شاید چنین بوده است؛ به بیانی دیگر، در علوم اجتماعی امروز، افکار عمومی مترادف روش ها و پژوهش های علمی است که هرگونه اظهارنظری در خصوص ماهیت آن تنها موکول به نظرسنجی های علمی است، نه حدس های فردی و حتی غریب به یقین، از این روی ضروری است تا مؤسساتی بی طرف و متخصص به سنجش و انعکاس اطلاعات مبتنی بر افکار عمومی پرداخته و این متغیر مهم برخاسته از روابط اجتماعی و فرهنگی را به عنوان مهم ترین مبنای واقعیات اجتماعی و اساسی ترین ابزار اظهار عقاید مردم معرفی کرده و مورد استفاده سیاسیون، برنامه ریزان، مسئولین و مدیران قرار دهد.

اکنون دیگر افکار عمومی حتی به یک جامعه مشخص محدود نمی شود و علاوه بر سیاستمداران، بسیاری از مدیران سازمان های جهانی غیرسیاسی نیز می کوشند تا افکار عمومی مردم در سراسر جهان را مدنظر قرار دهند.

ص: 236

فرهنگ جهانی و فرهنگ بومی فرهنگ تمامی دنیای دور و بر ما را در ذهن مان تعریف می کند؛ به آنها شکل می بخشد، طبقه بندی شان می کند و معنای شان می بخشد.(1)

فرهنگ در حقیقت، بخش انسان ساخته محیط است؛ حال آن، چه ذهنی باشد و چه عینی. فرهنگ است که تعیین می کند اعضای آن فرهنگ رابطه شان را با محیط، ماوراء طبیعه و مردم درون و بیرون فرهنگ شان چگونه تنظیم کنند.(2)

ما جهان را کمتر آن گونه که هست، و بیشتر آن طور که ما هستیم، درک می کنیم؛ چرا که فرهنگ است که تعیین می کند ما چگونه اطلاعات دریافتی از محیط، روش تفسیر و روش مورد استفاده آنها را درک کرده و به کار می بخشد؛(3)

به بیانی دیگر، فرهنگ است که واقعیات را برایمان می سازد! آن، هم ظرف و هم مظروف اندیشه تا رفتار ماست. فرهنگ به گروه و اعضای آن کمک می کند تا از عهده مشکلات زندگی در محیطی خاص و در زمانی معین برآیند.

شاید بهتر باشد فرهنگ را شیوه با هم زیستن در دنیایی بدانیم که «نفوس انسان ها با تمامی گوناگونی های شان» یک بُعد، محیط بعدی دیگر و نوع تعاملات آن دو، بُعد دیگر و مکمل آنها به شمار می روند.

فرهنگ ها از فصول مشترکی برخوردار هستند، همان گونه که تمایزاتی با یکدیگر دارند. فصول مشترک فرهنگ های مختلف که به اصیل ترین و انسانی ترین وجوه فرهنگ مربوط می شود، فرهنگ جهانی را می سازد. مخاطبان چنین فرهنگی نیز جهانی خواهند بود و آن به بخش بزرگی از نیازها و تقاضاهای فرهنگی موجود مردم در جوامع مختلف و به ویژه جوانان پاسخ خواهد گفت. اکنون در سطح جهان، تلاش های مستمر و بعضا سازمان یافته ای برای تأکید بر این وجوه مشترک و انسانی فرهنگ انجام می شود و سازمان یونسکو آن را یکی از اصلی ترین

ص: 237

وظایف خود به حساب می آورد.(1)

اما آن به معنای نادیده گرفتن فرهنگ های بومی و گوناگونی های زیست بومی شان نیست. فرهنگ های بومی بدون آن که حذف شوند، می توانند در روح تکثر فرهنگی نقشی بزرگ ایفاء کنند و اکنون سازمان های انسان دوستانه جهانی، از جمله یونسکو حفظ و تقویت فرهنگ های بومی و زیست بوم های آن را از مسئولیت های خود می دانند. منظور از زیست بوم، شرایط فیزیکی و محلی، جغرافیایی، آب و هوا و تمامی گیاهان و جانوران یک اقلیم است که از عوامل مهم و تعیین کننده فرهنگ یک منطقه و جامعه است و فرهنگ هر ناحیه و جامعه از بستر تعامل انسان با آن برمی خیزد.(2)

اما رابطه فرهنگ و زیست بوم یک طرفه نیست و در فرهنگ هایی پویا، همان گونه که زیستبوم، فرهنگ انسانی را می آفریند، فرهنگ شکل گرفته در بستر آن نیز خود خالق شرایطی جدید بر زیستبوم می گردد که در آن شکل گرفته است و تعامل آنها مداوم ادامه خواهد داشت، همین نکته است که مطالعات فرهنگ های محلی و جوامع منطقه ای را برای نسل فردا ضروری می سازد.

اما نباید به فرهنگ ها به شکل پدیده های ایستا نگاه کنیم. فرهنگ ها مدام دست خوش تغییر هستند، آنها از درون یا بیرون در معرض تحول قرار می گیرند. گاه به وسیله فرآیندهای خودجوش و درون زا، به خلاقیت و نوآوری دست زده و گاه از طریق تعامل فرهنگی از فرهنگ های دیگر اقتباس کرده و متأثر می شوند.

تفاوت های فرهنگی همیشه بوده و خواهند بود و بسیاری از وجوه این تفاوت ها، بیش از این که از اختلافات برخیزد از گوناگونی ها و تنوعات روح انسانی حکایت دارند که خود می تواند به موضوعی برای شناسایی بهتر انسان های جوامع مختلف از یکدیگر تبدیل شده و تکامل شان را مقدور سازند. در گذشته به اختلافات فرهنگی به عنوان بهانه ای برای درگیری های قومی، ملی و... نگاه می کردند، اما در دنیای امروز فرهنگ های پویا به اختلافات

ص: 238

فرهنگی به مثابه پدیده هایی که انعکاس دهنده گوناگونی های اندیشه و تجارب روح انسان های مختلف اند، می نگرند و از آن به عنوان دست آویزی برای شناخت هر بیشتر و بهتر یکدیگر بهره می برند. وظیفه ای که بیشتر بر عهده جوانان امروز و فردای فرهنگ ها و تمدن های مختلف است.

تحولات فرهنگی با رهیافتی انسانی باید توجه داشت که فرهنگ ها، به خصوص فرهنگ های بومی و محلی، با وجود برخورداری از تمام غنای انسانی و ارزشی، از خرافات و تعصبات و عادات ضد انسانی و ضد ارزشی نیز مبری نیستند؛ از این روی ضروری است تا فرهنگ جهانی با زدودن خرافات و تعصبات ضد انسانی و ارزشی، بر گوناگونی ها و خلاقیت های خودجوش و زاینده فرهنگ های مختلف تأکید کرده و با بروز آزادانه خویش، جایگاهی برای هر فرهنگ بومی پدید آورد؛ به بیان دیگر، فرهنگ جهانی از چنان جایگاهی برخوردارست که تعصبات و خرافات فرهنگ های بومی را زدوده و بر تنوعات موجود در فرهنگ های محلی و بومی تأکید ورزد و این به معنای تحقق فرآیندی است که تعامل فرهنگ جهانی و بومی را در بردارد و به آنها این امکان را می بخشد تا نقشی مکمل برای هم بازی کنند و هرچه بیشتر به یکدیگر غنا بخشند.

فرهنگی که فاقد توانایی لازم جهت روی آوردن به خلاقیت های جدید و استفاده هم زمان از دست آوردهای نو در هر دوران و تفسیر تازه از تجارب گذشته توسط نسل جدید از یک سوی و بهره مندی از تجارب سایر فرهنگ ها، بینش ها و تجارب جهانی از دیگر سوی باشد، از باروری و شکوفایی باز خواهد ماند و رکود و رخوت بر سرنوشت آن حاکم خواهد شد؛ بنابراین به نظر می رسد یکی از اولویت ها را باید توجه توأمان به فرهنگ جهانی و فرهنگ های بومی با رویکردی «انسانی و معنوی» جوانان به آنها تشکیل دهد.

نسبیت فرهنگی فرهنگ جهانی اعلام می کند، فرهنگ ها با تمامی گوناگونی شان قادر به ظهور خواهند بود

ص: 239

و نسبیت فرهنگی می تواند معیاری برای تجلیات و تعاملات فرهنگ های مختلف باشد. چون برتری فرهنگی بر فرهنگ دیگر نوعی تبعیض به شمار می رود. اما اگر فرهنگی به نسبیت فرهنگی باور نداشته باشد و بخواهد سایر صور فرهنگی را حذف یا نابود سازد، آیا باز می توان جملگی فرهنگ ها را کاملاً در یک سطح نسبی دید؟ این جاست که چالش اساسی نه تنها تبعیض باوران که حتی نسبی باوران شکل می گیرد. نحوه پاسخ دهی به تناقض فوق است که نبرد فرهنگ ها را در ابعادی اجتناب ناپذیر می سازد؛ زیرا باور به نسبیت فرهنگ ها، دست آوردی است که خود در دوره ای از تحول فرهنگ ها و تمدن ها به دست می آید و گرنه فرهنگ هایی که در عهد بدویت به «جاهلیت» و در عصر مدرن به «فاشیست» تعبیر شده اند، «قومیت» را معیاری برای اصالت بخشیدن به «فرهنگ خودی» و «غیریت» را بهانه ای برای تبعیض نسبت به سایرین، بخصوص فرهنگ های گوناگون «غیرخودی» می سازد؛ از این روی است که «نبرد فرهنگ ها» گریزناپذیر خواهد بود.

نبردها و تهاجمات جدید فرهنگی امروز تهاجمات فرهنگی با هویتی جدید شروع به زایش و بازآفرینی کرده اند. این که از پس بی نظمی های جدید فرهنگی، اشکال جدیدی از مقابله فرهنگ ها صورت بسته اند. اشتباه نکنید؛ نبرد کنونی فرهنگ ها هرگز با برچسب ها، شعارها، تبلیغات و ابعاد صوری فرهنگ که اینک به عنوان نوعی «توطئه» مورد توجه اند، به وقوع نمی پیوندد.

این مبارزه ای است، بطنی، آرام و خزنده که نه تنها بستر، که کل جوهره تحولات آتی دنیا ما را در برگرفته و رقم خواهد زد. اما هم زمان نباید نادیده گرفت که اکنون بخش مهم و عظیمی از تحولات فرهنگی بدون نبرد و از طریق «تبادل و تعامل» تحقق می یابد که امروز به نوعی «رقابت» بدل شده است و نگاه به تحولات فرهنگی صرفا از روزنه «تهاجم یا نبرد»، بیش از آن که از واقعیتی بیرونی ناشی شود، یا از عینک این ناظران انعکاس می یابد و یا حاصل تعمیمی است از فضای تنگ فرهنگی ای که تنفس می کنند، به عرصه های فرهنگی دیگری که کمتر با آنها آشنایی دارند.

ص: 240

اما از سویی دیگر، ابعادی از فرهنگ ها همچنان به نبرد با یکدیگر ادامه می دهند. نبرد عظیم امروز بین «فرهنگ تکثرطلب و تعامل خواه»، که همه فرهنگ ها، ادیان و آراء را محترم می شمرد از یک سو و «فرهنگ هایی که اعتقادات انحصارجویانه» را تحمیل می کند، از سویی دیگر آغاز شده و جریان دارد. فرهنگ تکثرطلب در پی راه حل ها و رویکردهایی برای تحقق و عینیت یافتن حقوق انسانی، ملی، زیستی، اخلاقی، جنسی، قومی، اجتماعی و دینی است،(1)

که منش نوینی از همزیستی را می طلبد که خود به توافق های جدیدی می انجامد و فرهنگ های موجود را دوباره سامان داده و در برخی موارد حتی فرهنگ های تازهای به وجود می آورد. در حالی که فرهنگ های انحصارطلب با تقلید از انواع خاصی از وجوه فرهنگی انسان، سایر اشکال تجلی روح انسانی را محروم و حذف می سازند.

فرهنگ تعامل خواه، حامی الگوهای چند لایه ای از انواع هویت ها است که به هر شخص و جوانی امکان آن را می دهد تا به عنوان یک انسان یا شهروند، آزادانه برگزیند که دلبسته به فرهنگی خاص یا چندین فرهنگ و صاحب هر نوع اعتقاداتی در این جهان باشد. در حالی که فرهنگ انحصارطلب درصدد یکرنگ ساختن و از میان برداشتن گوناگونی ها است و هویت های دیگر انسانی را قربانی می سازد.

محور فرهنگ تعاملی بر مشروعیت تکثرها و گوناگونی هایی است که ابعاد وجودی روح و جسم انسان را قربانی نمی سازند، در حالی که فرهنگ انحصارجو به دنبال ابعادی سلیقه ای و بعضا تعصب آمیز است تا تکثرها را به یک رنگی بدل ساخته و اشکالی خاص از الگوهای فرهنگی را که خود تجویز می کند، به عنوان تنها الگوهای موجود القاء کند.

هر تفکر، جریان و سیاست فرهنگی، نه با شعارها و تبلیغات، بلکه با ماهیت کنش ها و در پیش گرفتن عملی هر یک از دو راه فوق هویت و جایگاه خویش را در نبرد فرهنگ ها مشخص خواهد ساخت.(2)

ص: 241

هویت فرهنگی و ملی هویت به معنی «چه کسی بودن» است و از نیاز طبیعی انسان به شناخته شدن و شناسانده شدن به چیزی یا جایی برمی آید. این حسن تعلق، بنیادی ذاتی در وجود انسان دارد. برآورد شدن این نیاز، «خودآگاهی» فردی را در انسان سبب می شود و ارضای حسن تعلق میان یک گروه انسانی، خودآگاهی جمعی و مشترک یا هویت بومی یا ملی آن گروه انسانی را تعیین می کند.

اگر مردم یک کشور را به عنوان سلول های وجودی آن در نظر گیریم، بی تردید ترکیبات اجتماعی و اداری، ارکان حیات آن کشور است و آنچه از هویت و ملیت می شناسیم، به منزله روح این پیکر خواهد بود.(1)

اگر نیازمندی ها معنوی و حس تعلق انسان به چیزی یا جایی ارضاء نگردد و انسان از هویت خودآگاهی نیابد، موجود سرگردانی بیش نیست که هرگز نخواهد توانست از کلاف سردرگم بی سر و سامانی و بی هدفی رهایی یابد (همانجا، 32 33). این، پدیده ها و نهادهای معنوی و فرهنگی هستند که فضای انسانی را به گونه محیطی مشخص و مستقل از دیگر محیط های انسانی، جدا و متمایز می کند و افراد آن فضای انسانیِ ویژه را از روح و سربلندی هویتی و از حس همدلی و همراهی برخوردار می سازد. هویت ملی از وجوهی برخوردار است که به قرار زیر است: 1 _ خانواده؛ 2 _ زبان؛ 3 _ دین و آئین؛ 4 _ زادگاه و سرزمین؛ 5 _ تاریخ؛ 6 _ ایدئولوژی، سنت ها و ارزش ها؛ 7 _ باورها و رفتارها؛ 8 _ دانش و فنون؛ 9 _ خودآگاهی و خودیابی که از نحوه ترکیب مؤلفه های پیشین پدید می آید.

با نظری بر تاریخ گذشته سرزمین ایران و نگاهی به مؤلفه های هویتی در جامعه کنونی آن درخواهیم یافت که هویت ایرانی، هویتی چند پایه است و بر عواملی چون سرزمین مشترک، تاریخ مشترک، ادبیات مشترک، دین مشترک، آداب و منش مشترک استوار است. هر ایرانی که در یک عامل از عوامل بالا با ایرانی دیگر شریک نباشد، در دیگر عوامل با او و دیگر ایرانیان شریک است. اگرچه هویت فرهنگی یک جامعه مدیون تمامی اجزاء و عناصر موجود در

ص: 242

فرهنگ آن جامعه است. اما نمی توان انکار کرد که این هویت بخشی در برخی از عناصر یک فرهنگ حضور قوی تری دارند. در واقع عناصری از فرهنگ در سطح مقطعی از زمان به عنوان نمادهای نهادهای هویت یک ملت متجلی شده و خود را عیان می سازد (طرح تدوین برنامه ایران 1400 ، 1375 : 3).

هویت یابی فرهنگی در عصر جهانی شدن فرهنگ شبکه ای زنده، پویا و زاینده است که طی سده ها پیوسته در حال تغییر، تکامل، پالایش و باززایی بوده است. بسیاری براین تصورند که فرهنگ و به تبع آن، هویت فرهنگی صرفا گنجینه هایی هستند که به ما به ارث رسیده و وظیفه ما نگهداری و پاسداری از آنهاست. در حالی که با ابراز احترام به اندیشمندان و به خصوص بزرگان و دست اندرکاران عرصه فرهنگ و هنر که از چنین دیدگاهی برخوردارند، باید اذعان کرد که فرهنگ حاصل جوشش نیروهای خلاق انسانی و اجتماعی است(1)

که با تقدیس و تکریم از زایش باز می ایستد، حتی اگر پرستندگانش هدفی غیر از آن در سر داشته باشند! چرا که فرهنگ نه تنها حاصل و نتیجه پیشرفت انسانی و اجتماعی، بلکه عامل هر نوع پیشرفت انسانی به شمار می رود. پس اگر فرهنگ و هویت های فرهنگی از چنین جایگاه ارزشمندی برخوردارند، نباید آنها را چون سنتی ثابت و تغییرناپذیر تقدیس کرد، بلکه می بایست آنها را فرآیندی شکل پذیر دانست که نه تنها می توانند خود را با وضعیت های نوین تطبیق دهند، بلکه در عین حال این شرایط نوین را خلق نموده و اهداف و غایت آن را بازتعریف نمایند و در عین انعطاف پذیری، انسجام و تکثر خود را حفظ کنند، باید بتوانند از یک سوی خرافات، تعصبات، تمایلات و تبعیض های غیرانسانی را از خود بزدایند و از سویی دیگر وجوه انسانی شان را در کثرت هرچه بیشتر بیافرینند و با تعامل از جوامع، فرهنگ ها و تمدن های دیگر، معیارها، عناصر و چه بسا فرآیندهایی را مبادله کنند که ارزش انسانی، اجتماعی و فرهنگی خود را به ثبوت رسانده باشند. اما حتی باید گامی نیز از آن

ص: 243

پیشتر رود و بایدها و نبایدهای فرهنگی را خود تعریف کنند؛ به خصوص هر نسلی حق انتخاب خود را دارد و هیچ فرد، گروه یا جامعه ای نباید به خود اجازه دهد که این حق را از آنان بگیرد.

آیا فرهنگ های زنده و زایای امروزی همان هایی نیستند که از جمود در گذشته خود اجتناب کرده و به جای متوقف کردن خود در زمان، کوشیده اند تا همراه با آن، افکار و کالبد خود را در آن تزریق کنند، توان باروری بیابند و از این راه، مدام زنده و پویا در اذهان بازآفریده شوند؟ هویت یابی ملی در دنیای امروز هویت هر ملتی بی شک در ریشه های اجتماعی و فرهنگی تاریخ آن مردم نهفته است، ولی آن هرگز در حد گذشته محدود نمی شود، بلکه به ماهیاتی مربوط می شود که از خصایص کنونی اجتماعی و فرهنگی جامعه نشأت می گیرد که کاملاً تازگی داشته و به دنیای امروز تعلق دارند. حتی خصایص تاریخی هویتی یک ملت نیز به تمامی وقایع و مؤلفه های گذشته شان مربوط نمی شود، بلکه از میان شان، آن ویژگی هایی ماندگار بوده و هنوز در روح جمعی آن ملت موج می زند، که با یافتن پیام و مخاطبی برای نسل امروز از فسیل شدن خود جلوگیری کرده و امکان بازتولید خویش را فراهم آورده باشند.(1)

در دنیای امروز، هویت فرهنگی و ملی را دیگر نمی توان مثل برخی از هویت های مؤروثی در نظر گرفت، حتی اگر پذیرفته شود که همواره از طریق این میراث، انطباق فرد با جامعه خویش صورت می گیرد؛ به عبارتی دیگر، اکنون همچون سایر زمینه های اجتماعی، معیار مؤروثی بودن، دیگر در دنیای امروز مشروعیت بخش و معتبر نیست و هویت ملی نیز همچون سایر زمینه ها به وجوهی عطف می کند که اکتسابی بوده و نسل ها در طی تجربه کنونی شان به آفرینش و بازآفرینی آن مبادرت می ورزند.

ص: 244

سیر هویت یابی فرهنگی، دینی و اخلاقی در این چشم انداز، هویت به مثابه یک مسیر هویت یابی همواره مورد پرسش و بازتعریف و بازآفرینی واقع می شود که خود را در طی مسیری طولانی توسط نسل های مختلف تحقق بخشیده و تحلیل می کند. این مسیرها تنها مسیر عقاید نیستند، بلکه به طور یکسان متضمن کل جوهره اعتقادورزی نیز هستند که شامل هنجارها، رفتارها، الگوها، حس زنده تعلق، شیوه های درک جهان و شرکت فعالانه، نه در قلمروهای صوری، بلکه در کنش های معناآفرین هستند که خود پدید آورنده آن به شمار می روند.

جهت گیری این مسیر به یک معنا در علایق، خواسته ها و گزینش های افراد متبلور می شود. همچنین این جهت گیری وابسته به شرایط عینی اجتماعی، فرهنگی و نهادی است که در درون آنها این روند باورها و رفتارها آشکار می شوند و هویت های فرهنگی، دینی و اخلاقی خود را تجسم عینی می بخشند.

ساختار، روابط و ابعاد هویتی بحث در خصوص محیط های اجتماعی _ فرهنگی که در آن انتقال هویت از نسلی به نسلی دیگر رخ می دهد، محوری را برای تحلیل کنش کارگزاران اجتماعی و نهادهایی که انتقال هویتی را به عهده دارند، پدید می آورد. ساختاری که به شبکه ای از روابط و مناسبات برمی گردد:

اول مناسبات میان پویاییِ درونی اعتقادورزی، که رشد تجربه هویتی فردی یا جمعی جدید را مقدور می سازد. دوم نقش دخالت های بیرونی، که از طریق اجتماعی شدن، نهادهای دینی، خانواده، مدرسه و... به بسط و سازگار نمودن اشخاص برای انتقال هویتی اقدام می ورزند.

سوم عوامل مربوط با محیط در حال تغییر که این فرآیند بر بستر آن شکل می گیرد.

برای این که ساختار این هویت یابی را تبیین کنیم می بایست ابعاد و تنوع مشخص کننده هویت یابی را که موکول به گزینش اشخاص و نسل هاست، معین سازیم و به ترکیبات گوناگون آن دست یازیم. از بعد هویت تاریخی آن، می بایست باور یا کنشی را شناسایی کنیم که در

ص: 245

هویت یابی و آفرینش آن دخیل بوده است. از بعد کارکردی بررسی کنیم تا تداوم و بازآفرینی آن را در مرحله کنونی مشخص شود. از بعد معناشناختی مورد ارزیابی قرار دهیم تا ابعاد آفرینش، بازآفرینی یا مسخ آن را شناسایی کرده و جایگاه تقلید تا بازآفرینی معنوی آن را دریابیم.

البته هر یک از آنها خود تقسیمات دیگر نیز خواهند داشت. فرضا بعد کارکردی آن را می توان از نقطه نظر عاطفی، اخلاقی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.(1)

جهانی شدن و هویت یابی دینی در جریان زمان در دنیای امروز ادیان نیز به مانند تمامی نهادهای اجتماعی با گسیختگی فرهنگی مواجه اند. این موضوع هنگامی مهم تر جلوه می کند که دریابیم، انتقال دین به نسل های جوان تر، همان فرآیندی است که دین از آن طریق، خود را به مثابه «دین در جریان زمان» شکل می دهد؛ این همان چیزی است که موجب پویایی دین می شود و دین را برای انتقال خود در جریان زمان توانا می سازد.

مسیرهای گوناگونی که مستلزم ابعاد متفاوت و ترکیب هایی از هویت یابی دینی در ابعاد جماعتی، اخلاقی، عاطفی و فرهنگی هستند که در دنیای امروز ممکن است در تقابل با الگوهای سنتی آن قرار گیرند؛ بنابراین مسئله انتقال در کانون توجه جامعه شناسی دینی قرار می گیرد.

اگر آرمان انتقال این باشد که فرزندان باید تصاویر کاملی از والدین شان باشند، آشکار است که هیچ جامعه ای به این آرمان نایل نمی شود، چون در عصر جهانی شدن تغییر فرهنگی حتی در جوامعی که تحت حاکمیت سنت قرار دارند، تداوم دارد؛ پس به این معنا، هیچ گونه انتقالی خالی از بحران انتقال، موجودیت نخواهد یافت.(2)

در گذشته این انتقال با شکیل و قاعده مند نمودن ارزش ها، نگرش ها و رفتارها صورت می گرفت، ولی اکنون ماهیت این انتقال از اساس دگرگون شده و هر جامعه ای اگر درصدد است تا انتقال را با بینش کافی و به عنوان انتخابی برای نسل جدید ارایه دهد، ناگزیر است که معیارهای

ص: 246

جدیدِ هویت یابی دینی را شناخته و خود را با آن همراه سازد. چنین شرایطی تمامی نهادهای پرورشی (خانه، مدرسه و مراکز آموزشی و دینی) را وادار می سازد تا رسالت شان را بازتعریف کنند.

چنین پدیده ای مشخصا در انقلاب اسلامی اتفاق افتاد و امام خمینی قدس سره یکی از اصلی ترین شخصیت هایی بود که چنان بازتعریفی از رسالت دینی را در سال های پیش از انقلاب در نسلی درونی ساخت، تا پیش از آن، مراجع و مراکز دینی عمدتا انسان دینی را شخصی می دانستند که در ایام خاصی از سال در مراسمی شرکت کند و به تجدید خاطره برخی از وقایع دینی تاریخی بپردازد. اما دکتر شریعتی، استاد مطهری قدس سره، آیت اللّه طالقانی قدس سره، امام خمینی قدس سره و برخی دیگر، از رهبرانی بودند که شخصیت دینی را کسی دانسته و معرفی می کردند که وقایع دیروز دینی را در مسایل امروز جامعه کشف کرده و با بازتعریف آن، الگو و هنجار جدیدی را معرفی کنند؛ از این رو آنها برخلاف تفکرات قالب سنتی دینی در دوره پهلوی تنها درصدد تنفر و انزجار از یزید و شمری که امام حسین علیه السلام را به شهادت رساندند، نبودند، بلکه علاوه برآن در جستجوی یافتن یزیدیان و شمرهای روز دوره خود برآمدند که حسین های جامعه آن روز را قربانی می سازند و آن را به عنوان رسالتی برای مبارزه و رفتار به نسل خود ارایه کردند.

دقیقا آنها نیز در دوره خود توسط اکثریت متدینان سنتی مورد انتقاد قرار گرفته و با بازتعریف آنها از الگوهای دینی حتی طرد شدند. هنوز نیز برخی از سنت پرستان مذهبی، بازآفرینی الگوهای جدید دینی آنها را به عنوان بخشی از پیکره دینی قبول ندارند.

در دنیای امروز نیز ما به چنین بازتعریفی در قالب الگوهای جدید هویت یابی دینی نیاز داریم، تا نسل جدید را در شرایط اجتماعی و فرهنگی جدید دریافته و امکان زایش جدید را در نگرش ها، افکار و رفتارها به او دهد.

توجه به این نکته بسیار ضروری است؛ زیرا بسیاری هنوز بازتعریف دهه های گذشته را به عنوان الگوی نسل امروز معرفی می کنند. اگر براین باوریم که انسان رو به کمال است و هدف از خلقت را در جهان بینی دینی همین رسیدن به کمال می دانیم، پس این به معنای آن است که دنیای امروز، باورها، نگرش ها، رفتارها و الگوهای نسل امروز و متعاقب آن، بازتعریف دینی و اخلاقی

ص: 247

امروز را خواهد داشت، که مشخصا برخی از وجوه اش در نگرش ها، باورها و الگوها و بازتعریف دیروز یافت نمی شود، مگر این که نسبت به معنای واژه کمال، شناخت دقیقی نداشته باشیم؛ بنابراین، بازتعریف دینی به ویژه برای جوانان که خود را طی فرآیند تکوینی اش در طی جهانی شدن متجلی می سازد، باید عملاً در دستور کار قرار گیرد.

تعاملات جهانی اخلاقیات در ادیان مختلف اخلاقیات و ادیان از ارزش های والای انسانی و معنوی اند که ورای نژادها، فرهنگ ها و ملیت ها رسالت شان را تعریف کرده اند، به خصوص ادیان بزرگ و توحیدی که رسالت اخلاقی شان را فراتر از محدودیت های جغرافیایی و قومی پیش برده اند. اما امروزه جهانی شدن، این ایده را هرچه بیشتر به واقعیت نزدیک تر ساخته است.

جهانی شدن امکان عملی تعاملات و تبادلات پیام های اخلاقی و دینی را بین مردم اقصی نقاط دنیا فراهم آورده است. در گذشته چه بسا درگیری های بسیاری درمی گرفت تا پیام یک دین و اصول اخلاقی آن، به گوش مردمی در محدوده جغرافیایی دیگر می رسید و چه بسا که طی جنگ هایی خونین، بخشی از همان اصول اخلاقیای که دینی مبلغاش بود، زیر پا گذاشته شده و نقض می شد! اما اینک جهانی شدن حذف ادیان را تقریبا غیرممکن ساخته است و آن را به رقابتی بینشان بدل ساخته است که امکان آن را فراهم می آورد که طی آن، ادیان مختلف از یکدیگر بیاموزند و بر غنای شان بیافزایند.

از سوی دیگر، مبلغان و انسان هایی معنوی و اخلاقی پیدا شده اند که امتزاجی از ادیان مختلف و روح اخلاقیات شان را جذب کرده و آن را چون پیامی به دیگران انتقال می دهند. در توصیه های اخلاقی اینان، هر دینی می تواند بخشی از پیام خود را بیابد، در عین حالی که روح حاکم بر پشت فصل مشترک بسیاری از اخلاقیاتِ ادیان زمینی و آسمانی هضم شده اند. دینی که خود را ورای تعصبات قومی و مناسکی اش، پیش برده باشد، آن را به فال نیک خواهد گرفت؛ چرا که اینک همان پیامش طنینی جدید یافته است که دل های مشتاق را با زبانی جدید

ص: 248

به سوی خود جلب می کند، مگر برای دینی که مدعی رسالتی جهانی است، این انعکاس، چیزی به جز تحقق عینی آن است؟ مگر این که خود به درستی به مفهوم جهانی رسالت اش واقف نباشد! بنابراین، عصر جهانی شدن بهترین دوره برای ادیان جهانی خواهد بود، چرا که آنها در نقطه عطف شان به هم می رسد که چیزی نیست جز «رسالتی جهانی».

تعاملات نسل ها انسان با توجه به تعاملاتی که با گستره واقعیت در حوزه زندگی خود دارد، برنامه هایی را در ذهن درونی می سازد که در موقع مقتضی به شکل باورها و رفتارهایی متجلی می شود که به نوعی پاسخ به آن شرایط تعاملی به حساب می آید.(1)

هرگاه شرایط محیط یا نوع تعامل افراد تغییر کند، برنامه های جدیدی به سبب تعاملات جدید در اذهان درونی می شود و در قالب باورها و رفتارهایی متظاهر می شود که در حقیقت پاسخی است به شرایط تعاملی جدید.(2)

در این شرایط در یک جامعه معین با دو گروه باورها و رفتارهای متفاوت روبه رو می شویم که در مواردی با هم در تضاد یا تناقض هستند.(3)

گروه، نسل یا قشری تعاملی که به تعاملات گذشته پاسخ می گویند، و گروه، قشر یا نسلی که از تعاملات جدید پیروی می کنند.(4)

الگوهای تربیتی، جامعه پذیری و مشارکت در جامعه ما الگوهای تربیتی، پرورشی و جامعه پذیری نسل جدید با مشارکت او تحقق نمی یابد، بلکه دست آوردهای نسلی که مسئولیت های زندگی را در خانه و جامعه به عهده دارد، به شکلی حاضر و آماده در اختیار نسل جدید قرار می گیرد؛ به بیان دیگر، نسل یا نسل های گذشته، عمدتا امکان تجربه در همان شرایطی را که خود پیش از آن، تعامل کرده و آنگاه بدست

ص: 249

آورده، به نسل جدید نمی دهد و با عدم مشارکت پذیری در تصمیمات و کارهای شان، تنها دست آوردهای خود را که حاصل تجارب و تعاملات شان است و در حقیقت نقطه پایانی و دست آورد آن تجارب و ضروریات آن به شمار رفته، به عنوان شناخت و رفتاری حاضر و آماده در اختیار نسل جدید قرار می دهد؛ بنابراین، نسل جدید تنها ناظر آن شناخت ها، رفتارها و انتخاب هایی است که نسل پیشین تجربه کرده است.

آنچه در نسل گذشته به عنوان ملاک ها و ضوابط حاکم بر واقعیت ارزیابی می شود و بدان سبب با ارزش است و تنها به آن جهت پدید آمده که حاصل تجارب نسل گذشته است که اگر آن تجارب و تعاملات نبودند، این معیارهای شناخت و الگوی رفتار و انتخاب نیز تحقق نمی یافتند؛ از همین روی، چون نسل گذشته امکان تجربه ای مشابه را که خود در گذشته و حال دارد، به نسل جدید نمی دهد، به همین سبب نسل جدید به هیچ وجه تعاملاتی را تجربه نمی کند که به شناخت ها، رفتارها و معیارها و گزینش هایی با ملاک های نسل گذشته منتهی شود.(1)

از همان روی نسل جدید همواره توسط نسل گذشته محکوم به بینش و انتخاب هایی با معیارهایی رویایی و غیرواقعی است. اما علت چنین دست آوردی چیست؟ آیا عاملش، چیزی به جز الگوهای سنتی تربیتی و جامعه پذیری در جامعه ماست که با عدم مشارکت نسل جدید، اجازه آن را به نسل جدید نداده تا خودشان تجربه و تعامل کرده و از آن روی خود بشناسند و انتخاب کنند!؟ از این روی نسل گذشته تا به نسل جدید اجازه ندهد که با مشارکت در کارهایش، خود تجربه کند، هرگز نسل جدید نه می تواند به همان ملاک ها، بینش ها و رفتارها دست یابد، نه منطقی خواهد بود که چنان انتظاری داشته باشیم.

علل برخی از آسیب های اجتماعی عدم مشارکت اما چنین تمایزی در تجارب پس از پدید آمدن چگونه به پیش می رود و افراد و به دنبال آن، جامعه را به سمت خود می کشد؟ نسل جدید که از ابتدا در نهاد خانواده و سپس در نهادهای

ص: 250

پرورشی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تنها ناظر نسل گذشته بوده و مشارکتی در هیچ یک از آنها نداشته است، زمانی فرا می رسد که کارها و مسئولیت ها را از نسل گذشته تحویل بگیرد، اما به هیچ وجه آمادگی آن را ندارد؛ زیرا او بنا بر عدم مشارکت و تماشاچی بودن، اکنون دیگر واقعا از ملاک هایی برخوردار است که با واقعیت و جریان مسئولیت پذیری در زندگی فرسنگ ها فاصله گرفته است و او در مواجهه با دنیای واقعی با ملاک هایش فاصله محسوس و عمیقی دارد!! در نتیجه، نسل جدید هنگامی که با گذشت زمان مسئولیت هایی را در خانه یا جامعه به عهده می گیرد، از هر نظر یک مبتدی است و به همان جهت، ایده ها، بینش ها، شناخت ها، رفتارها و گزینش ها و مهم تر از همه، معیارهایش برای جملگی آنها بسیار سطحی و به دور از واقعیت است.

این پدیده کاملاً طبیعی و منطقی است؛ زیرا نسل گذشته با عدم مشارکت نسل جدید مانع از آن شده است تا او با آزمون و خطاهایی مکرر، تمامی چیزهایی را تجربه کند، که نسل گذشته منطقی و واقعی می پندارد!؟ و مهم تر از آن، نسل جدید چون در کارها و تصمیمات به مشارکت دعوت نشده است، اصلاً ارزش و معنای چیزهایی را درک نمی کند که نسل پیشین با زحمت و چه بسا تاوان بسیار به چنگ آورده است! در نتیجه او بر حسب چنین ممانعتی، نه تنها بی تفاوت و ناآگاه نسبت به تمامی چیزهایی می شود که نسل گذشته به سختی به دست آورده است و از این روی پرتوقع و طلبکار می گردد، بلکه معیارها و ملاک های او آن قدر به دور از واقعیت خواهد بود که می خواهد همه چیز را یک دفعه اصلاح سازد، به طوری که با یک چشم برهم زدن خانواده، جامعه و دنیایی را که در آن زندگی می کند، به بهشت مبدل سازد!؟ در نتیجه او در اولین مواجه با دنیای واقعی به سبب عدم مشارکت، از کمترین شانسی برای موفقیت برخوردار نیست!؟ بنابراین، یا همچون شکست خورده ای کنار می کشد، که اشخاص بی تفاوت جامعه را می سازد که و اَشکال مختلف عزلت گزینی و افسردگی در وی بروز می کنند.(1)

نتایج برخی از تحقیقات نشان می دهد که ارزش های واقع گریزی و غیراجتماعی در نسل 16 _ 24 ساله رشد یافته است،(2)

ص: 251

یا از آنها بردگانی می سازد که خود را تسلیم دنیایی می بینند که از بیرون به آنها تحمیل می شود، که در نتیجه به جای این که اشخاصی بارآیند که در تعامل با دنیای واقعی راز و رمز آن را درک کرده و آنگاه بتوانند تحولاتی را نیز در دنیای پیرامون خود پدید آورند، از آنها فرمانبرداران بی چون و چرای هر محیط و جامعه ای می سازد که در آن قرار می گیرند و در خوش بینانه ترین حالت، گذشته خود و جامعه خود را می آفرینند و در جا می زنند. نمونه های مختلف آن در قالب واقعیت پرستی و اخلاق بردگی متجلی می شوند، یا با قرار گرفتن در مقابل واقعیات و جامعه ای که ناگهان به روی آنها قدعلم کرده است، در خوش بینانه ترین موضع به یک آرمان گرای ناکام و در بدبینانه ترین وضعیت به پرخاشگری حاد و آشوبگری بدل می شود که با بستن چشم های خود تصور می کند که راه حقیقی درست شدن امور تنها با خراب کردن هرآنچه در مقابل ما قرار می گیرد، تحقق می یابد و از هر فرصتی برای بهانه ای سود می جویند تا آشوبگری ذهنی خود را عملی سازند.

بسیجی برای مددکاری و امداد رسانی آن سرمایه نهفته در جامعه که بدنبالش می گردیم، درست جلوی دیدگان ماست. بسیج که با میلیون ها عضو در شرایط صلح نباید بلااستفاده باقی مانده و به حال خود رها شود یا به کارهای حاشیه ای بپردازد و با آنها مشغول باشد. انرژی بالقوه ای از خیل جوانان که می بایست در راه نوع دوستی و همیاری به همنوع بشتابد، چرا که اکنون وظیفه ای خطیرتر از جنگ، یعنی حفظ و گسترش دست آوردهای پس از جنگ را برعهده دارد. این که بسیجی وظیفه ای به مراتب دشوارتر از جنگیدن، یعنی پاسداری و سازندگی را بر دوش می کشد، در مواجه با تجارب و دشورای هاست که آنان معنای واقعی شأن نزول بسیاری از آیات کتب مقدّس را به روشنی حس کرده و می فهمند. در حین عمل است که آنان مصادیق واقعی دستورات دینی را به درستی درک می کنند. آنگاه است که در می یابند، عمل کردن با اخلاقیات دینی چقدر دشوار است و این آنها را از تندروی های جوانی محافظت می کند و از آن طریق وارد تجربه زندگی معنوی می شوند، راهی که برای سیر کمال هر رهروی دین ضروری است.

ص: 252

بسیاری از کشورها آرزوی آن را دارند که از چنین سرمایه های آماده به خدمتی برخوردار باشند تا بتوانند از آنها در راه سازندگی جامعه شان بهره برند. بسیج می تواند برای مددکاری و امدادرسانی بسیار مفید و راهگشا باشد؛ اگر خواهان انقلابی به معنای واقعی کلمه در عرصه های دینی، اجتماعی و فرهنگی هستیم، این ظرفیت موجود سازمان یافته است و باید آن را جدی گرفت و جهت دهی و برنامه ریزی کرد.

بسیج در شرایط بحرانی و حوادث غیرمترقبه نیز می تواند بسیار مؤثر باشد؛ به شرط این که برای رویارویی با چنان شرایطی آموزش دیده و آماده باشد. چنان که در زلزله بم نخستین یاری رسانان، برخی از طلبه ها و گروه هایی مذهبی بودند که به داد آسیب دیدگان رسیدند.

زلزله که یکی از حوادث غیرقابل پیش بینی است که به کرّات در کشور ما روی داده و روی می دهد، می بایست از این طریق مورد توجه جدّی قرار گیرد؛ چرا که فاجعه هنگامی که به وسعت یک شهر و منطقه روی می دهد، نیروهای امدادرسانِ محلی یا خود آسیب دیده اند و یا طبیعی است که در لحظات نخستین به فکر نجات خانواده شان باشند، در این زمان است که نیروهای بسیجی که به سرعت وارد منطقه بحران زده می شوند، می توانند مشکل گشا باشند. در میانِ ما به ازاءهای بیرونی، بسیج کامل ترین مصداق نفس مددکاری را داراست.

پرورش و تجربه عینی و عملی تصور می کنم ضروری نباشد برای اهمیت نفسِ انسان دوستی در دین اسلام، هیچ برهان دیگری به جز این سفارش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم بیاورم که «اگر کسی فریاد کمک خواهی مسلمانی را بشنود و بی تفاوت بماند، مسلمان نیست».(1)

ما از کتب دبستانی تا دروس دانشگاهی باید کمک به همنوع را به اعضای جامعه آموزش دهیم.البته این کافی نیست و برای پرورش افراد باید دانش آموزان و دانشجویان را به مکان هایی ببریم که اشخاص محروم و نیازمند کمک زندگی می کنند و آنان را از نزدیک با کاستی ها و مشکلات شان آشنا سازیم. آنان از کودکی باید کمک

ص: 253

به همنوع را چون اصلی بدیهی در خود درونی سازند! آنگاه است که این رفتار فردی در بزرگسالی به کنشی اجتماعی بدل می شود و سپس با برنامه ریزی و سازماندهی می توانیم بزرگترین تغییرات را در جامعه مان شاهد باشیم؛ چرا که آن موقع است که آنها به مثابه سرمایه ای اجتماعی و فرهنگی قابل جهت دهی و برنامه ریزی هستند.

آموزش از طریق اینترنت و کارگاه های رسانه ای خوشبختانه مدتی است که مساجد و مراکز دینی، کلاس های آموزشی مختلفی را برای جوانان و متقاضیان برگزار می کنند، اما امروزه روش های جدیدی نیز در سیر تکاملی آموزش پدیدار شده اند که بسیار مفید خواهد بود که مراکز دینی و فرهنگی کشورمان نیز با آنها آشنا شده و روش های نو را به آموزش های شان بیافزایند.

یکی از راه های جدید آموزش، آموزش از راه دور یا آموزش به کمک شبکه و اینترنت است. دست اندرکاران آن عرصه معتقدند که اینترنت توفانی از ابتکارات در حوزه آموزش را برانگیخته است. در حالی که برنامه نویسان حرف های، نقش مربیان را بازی می کنند، ارتباط و آموزش میلیون ها نفر در داخل خانه و از طریق شبکه فراهم شده است. حتی دولت ها با بخش خصوصی و گروه های تعلیم و تربیت ارتباط برقرار کرده اند تا ابتکارات جدید این حوزه را تأمین مالی و تشویق کنند.

«الیس بویسجولی» که مدیر اسکول نت (مدرسه اینترنتی) کانادا است عقیده دارد:

«این یک تحول فرهنگی است؛ تحولی که زمان می برد... طرح های کنونی در واقع بخشی از یک هدف بزرگ تر است؛ ایجاد فرهنگی برای آموزش از گهواره تا گور».(1)

ص: 254

چنین فضایی می بایست حتما مورد توجه مراکز دینی و فرهنگی قرار گیرند. آنها به کمک شبکه های فعال اینترنتی می توانند بهتر از هر زمان دیگری پاسخ گوی پرسش های بی پایان دینی، اخلاقی، معنوی و... جوانان باشند. با معرفی پایگاه ها و شبکه های اینترنتی ملی و جهانی، اذهان جوانان بومی را فراسوی محدوده جغرافیایی شان می برند و از ابتدا به نوجوانان آموزش می دهند که چگونه دنیای دور بر خود را فراتر از خواسته ای تنگ فردی برده و جهانی بیاندیشند؛ و این همان چیزی است که ادیان جهانی همواره به عنوان رسالت خویش دیده اند؛ یعنی بردن باورمندان به سوی خواسته ای دیگرخواهانه جهانی و فراسوی نژاد، قومیت و تعصبات تنگ محلی. اخیرا کارگاه های رسانه ای نیز به آموزش ها اضافه شده است و افقهای تازهای را به روی مددجویان و مددکاران گشوده است. این کارگاه ها به هر دو یاد می دهد، چگونه از شر حرف های کلیشه ای خلاص شوند و خودشان مسائل را دریابند. در این شیوه بازگویی دروس از طریق به حافظه سپاری که یکی از آفت های بزرگ آموزش در سال های اخیر است، کنار گذاشته می شود و اندیشه ها و عقاید شخصی مورد توجه قرار می گیرد.(1)

نتیجه گیری جهانی شدن پدیده ای است که با افزایش بی سابقه سرمایه گذاری خارجی و سرمایه بین المللی، گسترش حجم تجارت و تنوع معاملات بین المللی، انتقال سریع و رو به گسترش تکنولوژی و نیروی کار بین المللی و گسترش حمل و نقل بین المللی و ارتباطات و رسانه ها و فرآیندهای تبادل اطلاعات در اقصاء نقاط جهان و پدیدآمدن دنیای مجازی ارتباطات و اطلاعات شکل گرفته است و با امواج مختلفی ظهور یافته است که آخرین آن به گسترش اطلاعات و شبکه اینترنت مربوط می شود.

جهانی شدن در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نتایجی به بارآورده است که در هیچ کجای تاریخ تاکنون سابقه نداشته است. سلسله مراتب اقتدار و لایه لایه شدن

ص: 255

جامعه بر اثر آن که از عوامل اصلی تبعیض ها و توزیع نامتناسب دانش و معلومات و تشریک مساعی در تصمیمات (از طریق شکستن محدودیت های جغرافیایی) به شمار می رفت، اکنون از طریق رسانه های جهانی و اینترنت شکسته شده است و انسانی که تاکنون در کشور و پایتخت خود بیگانه و نادیده گرفته شده بود، با شبکه های اطلاعاتی وسیع در دورافتاده ترین نقاط جهان می تواند از اطلاعات هر کجای جهان آگاه شده و در بسیاری از مراکز مردمی و مدنی مشارکت کند.

جهانی شدن حتی عمیق ترین تحولات اجتماعی و سیاسی را موجب شده است، به طوری که آن روند، همگام با اطلاع رسانی به مردم، در جوامعی که زمانی محدود و بسته بودند، باعث سرنگونی دیکتاتوری های بسیاری شده است. دموکراسی و مردم سالاری که همواره از این محدودیت رنج می برد که آرزوی همیشگی خود، یعنی مشارکت مستقیم و بی واسطه مردم را دور از دسترس و غیرعملی می دید و ناگزیر آن همیشه از طریق باواسطه (نمایندگان) و رأی غیرمستقیم شهروندان تحقق می یابد و از این روی اصل تعیین کننده دموکراسی و مردم سالاری (مشارکت) هنگام تجلی در جوامع با محدودیت های جدی روبرو می شد، اکنون با دنیای اطلاعاتی و ارتباطی جهانی، چشم انداز تحقق واقعی تشریک مساعی و مشارکت مستقیم هر انسانی را در هر کجای دنیا نشان می دهد و این آرزو همیشگی را به واقعیت نزدیک ساخته است! اینک اینترنت باعث شده است تا شکاف میان کشورهای غنی و فقیر کمتر شود و این روند در دهه های جاری تسریع می شود، اما همزمان جهانی شدن عواقب منفی و تاوان هایی نیز به بار آورده است که از جمله باید به اضمحلال برخی فرهنگ های بومی و گوناگونی های آنها، آسیب پذیری بیشتر جوامع فقیر و کمتر توسعه یافته در مقابل بحران های آن و نبردهای جدید فرهنگی اشاره کرد.

باید توجه داشت که جدای از جهانی شدن، فرهنگ شبکه ای زنده و زاینده است که مدام در حال تطور است و مرگ آن، هنگامی رقم خواهد خورد، که به تقلید مسخ گردد؛ چرا که فرهنگ حاصل آفرینش نیروهای انسانی و اجتماعی است که ظرف و مظروف آن را تعیین می کند؛ از این روی فرهنگ بیش از هر بخش دیگری با جهانی شدن در ارتباط است.

ص: 256

هویت های فرهنگی، ملی، دینی و اخلاقی برای نسل فردا بر بستر جهانی شدن شکل خواهند گرفت. پس نباید آنها را چون سنتی ثابت و تغییرناپذیر تقدیس کرد، بلکه می بایست آنها را فرآیندی شکل پذیر دانست که نه تنها می توانند خود را با وضعیت های نوین تطبیق دهند، بلکه در عین حال، اهداف و غایت آن را بازتعریف نمایند و در عین انعطاف پذیری، انسجام و تکثر خود را در عصر جهانی شدن حفظ کنند. این به معنای آن خواهد بود که نهادهای پرورشی در خانه، مدرسه، مساجد، حسینیه ها و مراکز دینی و فرهنگی می بایست رسالت شان را بازنگری و بازتعریف کنند تا طرحی نو دراندازند.

تعاملات ما با نسل جوان نیاز به تجدیدنظر دارد تا با مشارکت نسل جوان در تجارب مختلف، به تدریج مسؤولیت پذیری را تجربه کنند و با آموزش از طرق مختلف و مهمتر از آن، قرار گرفتن در فضاهایی که محرومان و نیازمندان زندگی می کنند، از نزدیک مشکلات شان را درک کرده و با کمک رسانی به آنان، معنای واقعی و شأن نزول بسیاری از آیات و سفارشات دینی را دریابند و با بسیج در راه سازندگی، مددکاری و امدادرسانی، انقلاب بزرگِ معنوی فردای ما را رقم زنند.

ص: 257

منابع 1 _ آریسپه، اوردس، در جستجوی هویت، پیام یونسکو، شماره 316 .

2 _ احمدی علی آبادی، کاوه (1380 - 1379)، جایگاه عرف و باورها و رفتارهای اجتماعی عامه در کسب دانش و شناخت خلاق؛ نمونه موردی جامعه ایران، کمیته پژوهشگران معاونت مطالعات و تحقیقات مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ها، تهران.

3 _ احمدی علی آبادی، کاوه (1380)، شناخت شناخت ها، انتشارات فرهنگ کاوش، تهران.

4 _ احمدی علی آبادی، کاوه (1382 _ 1381)، برنامه ریزی بلندمدت بخش اجتماعی و فرهنگی، نمونه موردی جامعه ایران، دفتر آمایش سرزمین سازمان مدیریت و برنامه ریزی، تهران.

5 _ احمدی علی آبادی، کاوه (1383)، شکاف نسل ها و مشارکت اجتماعی؛ مجموعه مقالات همایش ملی مناسبا نسلی در ایران: ابعاد و عوامل گسست و پیوند نسل ها، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاددانشگاهی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.

6 _ احمدی علی آبادی، کاوه (1384)، تبیین چشم انداز توسعه فرهنگی در ایران، جلد چهارم، فرهنگ و توسعه؛ مجموعه مقالات همایش سیاست ها و مدیریت برنامه های رشد و توسعه در ایران، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی، تهران.

7 _ احمدی علی آبادی، کاوه (1386)، تبیینی جامع از توسعه جوامع روستایی در ایران، مقالات دومین همایش ملی توسعه روستایی ایران، دانشگاه تهران و مؤسسه توسعه روستایی ایران، تهران.

8 _ احمدی علی آبادی، کاوه (در نوبت چاپ)، نظریه جامع تعاملی تناقضی، تهران.

9 _ باچر، سیلویا و مونیکا بلتران. لطفا ساکت! کودکان سخن می گویند، پیام یونسکو، مجله یونسکو، مرکز انتشارات کمیسیون ملی یونسکو در ایران، شماره 358 ، تهران.

ص: 258

10 _ بورن، اد(1379) بعد فرهنگی ارتباطات برای توسعه، ترجمه مهرسیما فلسفی، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش صدا و سیما، تهران.

11 _ بهجت انادی و عادل رفعت. توسعه چیست؟ پیام یونسکو، شماره 316 .

12 _ بیتهام، دیوید و بویل، کوین (1377) آزادی، دموکراسی و جامعه مدنی، ترجمه دکتر زمانی، تهران.

13 _ بیرو، آلن (1370)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه دکتر باقر ساروخانی، چاپ دوم، انتشارات کیهان، تهران.

14 _ تافلر، الوین (1380)، موج سوم، ترجمه شهیندخت خوارزمی، چاپ چهاردهم، نشر علم، تهران.

15 _ تری یاندیس، هری، س (1378)، فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه نصرت فتی، انتشارات رسانش، تهران.

16 _ دانیل، هروی _ لژه (1380)، انتقال و شکل گیری هویت اجتماعی _ دینی در مدرنیته، ترجمه محمود نجاتی حسینی، نامه پژوهش، شماره های 20 و 21، تهران.

17 _ دکوئیار، خاویر پرز. تنوع خلاق ما، پیام یونسکو، مجله یونسکو، مرکز انتشارات کمیسیون ملی یونسکو در ایران، شماره 316 ، تهران.

18 _ زمانی، هادی (1384)، ایران: فرصت ها و چالش های جهانی شدن، انتشارات بال، تهران.

19 _ ساختار فرهنگی هویت ملی (1378)، مطالعات طرح پایه آمایش، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، جلد پنجم، تهران.

20 _ ساروخانی، باقر (1371)، جامعه شناسی ارتباطات، چاپ سوم، انتشارات اطلاعات، تهران.

21 _ ستوده، هدایت اللّه (1374)، درآمدی بر روان شناسی اجتماعی، چاپ دوم، انتشارات آوای نور، تهران.

22 _ طرح تدوین برنامه ایران 1375 (1400)، گروه فرهنگی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، تهران.

23 _ لال، جیمز (1379) رسانه ها، ارتباطات، فرهنگ، ترجمه مجید نکودست، مؤسسه انتشاراتی روزنامه ایران، تهران.

24 _ له فور، رنه. شبکه های خبری اینترنتی هماورد غول های رسانه ای، پیام یونسکو، مجله یونسکو، مرکز انتشارات کمیسیون ملی یونسکو در ایران، شماره 370 ، تهران.

25 _ محسنی و همکاران (1380)، بررسی آگاهی ها، نگرش ها و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی در تهران، آئینه پژوهش، موسسه پژوهشی فرهنگ، هنر و ارتباطات، تهران.

26 - The Information Superhighway: Roadmap for Renewed Public (Bollier. D, 1993) Purpose, Tikkun 8 : 4 .

ص: 259

27 - Calmann-Levy, Paris La Revolotion Technetronigu, Breziniski. Z, (1970) 28 - Dunn. J, (1992) Democracy: The Unfinished journey, 508 BC to AD 1993, Oxford University Press, Oxford.

29 - Gilder. G, (1993) Telecosm: The New Rule of Wireless, Forbes ASAP.

30 - In The Stracture and Function of Communication in Society, Lasswell. H.D, (1972) W. Schramm (ed) Mass Communication. New York, University of illinois Press.

31 - Guerre et paix dans le Village global,laffont, Paris Macluhan.M, (1970).

32 - Communications and the Third World,Routledge, London. Reeves. G, (1993).

33 - Sreberny-Mohammadi. A, (1991) The Global and the Local in International Communications and the Third World, Edward Arnold, London.

34 - Globalization and the Crisis in the International Economy, in Global Seyf. A, (1997) Society, Vol.11, no.3.

ص: 260

در دسته نخست، به شاخص های آگاه به امور فرهنگی، متعهد و انقلابی، ملتزم به فعالیت در چارچوب قانون اساسی، معتقد به امر مشارکت در فعالیت های فرهنگی، پرهیز از خودرأیی و خودمحوری، پرهیز از سیاست زدگی در امور فرهنگی، معتقد به ترویج اصول اخلاقی و ارزش های اسلامی، ملی و انسانی و مصمم به ارتقای فرهنگی جامعه، اشاره و بحث شده است.

در دسته دوم، شاخص هایی مثل آشنا بودن به فرایندهای مدیریت و برنامه ریزی فرهنگی، پویا و تحول پذیر بودن، آشنا با تحولات فرهنگی ایران و جهان، دارای درک صحیح از تحولات محیطی، دارای نگرش بلندمدت به پدیده های فرهنگی، آشنا با تکنولوژی اطلاعات، متعهد به اهداف سازمانی و پرهیز از تمایل به اهداف غیرذاتی، معتقد به تنوع فرهنگی در جامعه، دارای درک صحیح از مفهوم فرهنگ، آشنا به تاریخ و تمدن اسلامی و ملی و معتقد به ماهیت فرهنگی و پرهیز از مشتری محوری، مورد مطالعه قرار گرفته است.

واژگان کلیدی: مدیریت فرهنگی، برنامه ریزی فرهنگی، استراتژی فرهنگی، تحولات فرهنگی، تنوع فرهنگی.

مقدمه

فعالیت های سازمان ها و نهادهای فرهنگی در کشوری چون ایران تا حد بسیار زیادی بستگی به ویژگی ها،(1) توانمندی ها،(2) درک،(3) بینش،(4) نگرش،(5) گرایش(6) و تخصص(7) مدیران آنها دارد. طی سال های گذشته مشاهده شده که با تغییر مدیران عالی و میانی یک سازمان فرهنگی، تغییر قابل توجه و معناداری در نحوه و میزان فعالیت های آن سازمان به وجود آمده؛ این مسأله گاه به تغییر مأموریت(8) سازمان نیز منجر شده است.

ص: 262

از سوی دیگر، عرصه فعالیت سازمان های فرهنگی در نزد صاحب منصبان و فعالان عرصه سیاست از توجه و عنایت لازم برخوردار نبوده و این مسأله باعث شده در انتخاب مدیران فرهنگی و هنری سازمان ها و مدیران سازمان های فرهنگی و هنری، دقت کافی صورت نگیرد و تأسف بارتر این که بسیاری اوقات اداره سازمان های فرهنگی و هنری به چهره ها و شخصیت های سیاسی سپرده شده است.

همه این ها موجب شده که فرهنگ و امور فرهنگی در جامعه ایران از سیر و روند مطلوبی برخوردار نبوده و اهمیت درجه اولی برای آن قائل نشوند.

این در حالی است که همواره حضرت امام قدس سره و مقام معظم رهبری، تأکید فراوانی بر فرهنگ داشته اند. حضرت امام قدس سره در این رابطه می فرمایند:

«... اگر فرهنگ درست بشود یک مملکت اصلاح می شود».

و مقام معظم رهبری نیز می فرمایند:

«مسأله فرهنگی را باید مسأله اول این کشور به حساب آورد. عامل فرهنگی، تضمین کننده آینده است».

«ما برای تربیت مدیران فرهنگی، برنامه ریزی مناسب نداریم و از طرف دیگر در همان حدی هم که برنامه داریم، برنامه ها را پیاده نمی کنیم.

زیرا ما اعتقادی به تخصص نداریم و در رابطه با فرهنگ هم، این گمان را داریم که می توانیم اداره امور آن را به هر کسی بسپاریم».(1)

این در حالی است که اداره یک مؤسسه اقتصادی را حتی المقدور به فردی با دانش و تخصص اقتصاد می سپاریم و برای درمان یک بیماری به متخصص مطمئن مراجعه می کنیم. مدیریت یک مرکز نظامی یا صنعتی را به فردی بدون تخصص و شرایط لازم واگذار نمی کنیم؛ چرا که پس از زمان کوتاهی خلل ها و نارسایی های ایجاد شده در فعالیت ها آشکار می شود.

ص: 263

از آنجا که تأثیر فعالیت های فرهنگی در بلندمدت خود را نشان می دهند و تشخیص کامیابی ها و ناکامی ها و علل آنها قدری دشوار می نماید این امکان فراهم شده تا افرادی بدون داشتن شرایط و صلاحیت های لازم، زمام امور فرهنگی را به عهده بگیرند و آثار سوء و مخربی بر فرهنگ جامعه به وجود آورند که برطرف کردن آثار آنها، ده ها سال به طول می انجامد.

از این رو و به منظور جلوگیری حداقلی از این وضعیت، تبیین شاخص های مناسب برای انتخاب مدیران فرهنگی متناسب با جامعه ایران ضروری به نظر می رسد:

شاخص های انتخاب مدیران فرهنگی متناسب الف) شاخص های عمومی 1 _ آگاه به امور فرهنگی آشنایی و آگاهی نسبت به امور فرهنگی و تأثیر و تأثر آن در جامعه، تعاریف ارایه شده از فرهنگ و ویژگی های آن و فعالیت های انجام شده در حوزه فرهنگ، از شاخص های ابتدایی و مهم برای مدیران فرهنگی و هنری محسوب می شود.

2 _ متعهد و انقلابی جامعه ایران، جامعه ای برخاسته از خون شهیدان و مبارزه های ده ها ساله مردم است. تعهد و پای بندی به آرمان های بلند و ارزش مدار جامعه انقلابی ایران، اگرچه برای همه مدیران ضروری است، برای مدیران فرهنگی از اهمیتی مضاعف برخوردار است.

3 _ فعالیت در چارچوب قانون اساسی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مهم ترین و عالی ترین میثاق و معیار فعالیت در ایران به حساب می آید. از آنجا که تمام فعالیت ها باید منسجم و هدفمند باشند، از این رو قرار گرفتن فعالیت ها در چارچوب قانون اساسی الزامی است.

ص: 264

4 _ معتقد به امر مشارکت در فعالیت های فرهنگی مشارکت در مدیریت را می توان در قلمرو انگیزش های عالی انسان به شمار آورد. انسانی که در کارگردانی امور شرکت جوید و اندیشه خود را به کار گیرد، به راستی که در راه بالندگی و شکوفایی هستی خود گام برمی دارد.

هرگاه مردم در جریان داد و ستد اندیشه قرار گرفتند و برای تعیین هدف های زندگی و کار فراخوانده شدند و از یاری ها و مشارکت های ایشان، قدردانی شایسته ای شد، آنگاه عامل های انگیزشی آنان به کار خواهد افتاد و توان ساخت و تولیدشان فزونی خواهد گرفت و راه نوآفرینی و پدید آوردن تازه ها گشوده خواهد شد.

در چنین وضعی انسان راه بالندگی می پوید، به دگرگونی فکر می پردازد، پیوندهای تازه می آفریند و در سود جستن از فرصت های نیک، مجاز شمرده می شود و سرانجام هدف های بزرگ اجتماعی را در دایره هدف های شخصی خویش جای داده و حتی آنها را برتر می شمارد.

فداکاری، کوشش دور از باور، گذشت و جانبازی در راه آنچه دیگران می طلبند، برای انسانی که مشارکت جوی کامل است، یک ارزش بنیادی محسوب می گردد.

گسترده شدن دامنه مشارکت در قلمرو کارگردانی امور، می تواند جامعه را به سوی پایدار کردن ارزش های مردم سالاری رهنمون سازد و اصل فرمان راندن مردم بر مردم را پدیدار کند.(1)

5 _ پرهیز از خودرأیی و خودمحوری گستردگی، پیچیدگی، تنوع و ظرافت فرهنگ و امور فرهنگی ایجاب می کند که مدیران این عرصه از اندیشه ها، نظرهای کارشناسی و ابتکار افراد خبره فرهنگی، بیشترین بهره را در طراحی و اجرای برنامه های فرهنگی ببرند و از خودرأیی و خودمحوری در این عرصه دوری گزینند.

ص: 265

6 _ پرهیز از سیاست زدگی در امور فرهنگی مدیران فرهنگی باید دارای شناخت و بینش درستی از وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعه باشند و تأثیر متقابل این عوامل را در برنامه ریزی ها در نظر داشته باشند. ضمن این که از ورود مسایل سیاسی به فعالیت های فرهنگی جلوگیری کنند. آنچه مسلم است دغدغه اصلی مدیران فرهنگی بایستی پرداختن به مسایل فرهنگی باشد و از هرگونه سیاست زدگی پرهیز نمایند.

7 _ معتقد به ترویج اصول اخلاقی و ارزش های اسلامی، ملی و انسانی جمهوری اسلامی ایران از بدو استقرار، اصلاح حوزه فرهنگ عمومی و اصلاح اخلاق و ملکات عموم مردم را در دستور کار خود قرار داد و رفتار و نوع ارتباطات اجتماعی، نحوه پوشش، گویش و...، همه از مواردی بوده اند که همواره مورد توجه سیاستگذاران در عرصه فرهنگی قرار داشته است.

یک نگاه اجمالی به گفتارهای فرهنگی از بدو پیروزی انقلاب اسلامی حاکی از آن است که دو الگو بر سیاستگذاری فرهنگی در ایران حاکم بوده است که در زمره همان الگوهای معنایی منبع در ذخایر فرهنگی قرار دارند. الگوی نخست که تابع الگوی شریعتمدارانه است، بر موازین شرعی یا اصول اخلاقی متکی بر شریعت اسلامی متکی است و تلاش سیاستگذار در این زمینه، هرچه منطقی تر کردن الگوهای رفتاری و حوزه باورهای عمومی با موازین شرعی است. الگوی مذکور از الگوهای بنیادینی است که از بدو پیروزی انقلاب در دستور کار مسؤولان فرهنگی کشور قرار داشته و در واقع از ارکان شکل گیری انقلاب اسلامی و در زمره اهداف اصلی جمهوری اسلامی ایران بوده است.(1)

امام خمینی قدس سره ضمن تأکید بر عامل معنویت به عنوان یکی از اهداف عمده انقلاب اسلامی، مقصد نهضت را ترویج اخلاق و آداب اسلامی، انسان سازی و تربیت نسل آینده و اصلاح فرهنگ، تحقق ارزش های اسلامی انسانی و خارج کردن مردم از اسارت نفس می داند

ص: 266

و معتقد است هدف معنوی انقلاب اسلامی، مبارزه با فساد و فحشای جنسی و اداری، قطع ریشه های فساد، جلوگیری از انواع کجروی ها و تحقق ارزش های اخلاقی بوده، از سوی دیگر حضرت امام، علاوه بر جلوگیری از فساد و تباهی جامعه و راه بردن جامعه به موازین عقل و عدل و انصاف، هدایت از بت پرستی به یکتاپرستی و مبارزه با ارزش های جاهلیت، بر تضمین سعادت بشر، تأمین رفاه همگان، اصلاح شرایط زندگی برای اکثریت قاطع ملت و برقراری صلح بر پایه شرافت و انسانیت، به عنوان اهداف نهضت اسلامی تأکید داشتند.(1)

8 _ مصمم به ارتقای فرهنگی جامعه شناخت وضعیت موجود فرهنگی و ترسیم وضعیت مطلوب و تلاش برای دستیابی به شاخص های آن ضرورتی انکارناپذیر است. اعتقاد به اهمیت و جایگاه فرهنگ به عنوان زیربنای توسعه در جامعه و تصمیم راسخ برای ارتقای آن در لایه های مختلف اجتماع باید دغدغه مدیران فرهنگی باشد.

اعتقاد به این نکته که اصلاح و ارتقای فرهنگ جامعه با مدیریت و برنامه ریزی صحیح امکان پذیر است و فعالیت در عرصه فرهنگ از ارزشمندترین و ماندگارترین خدمات محسوب می شود و تمام توان و امکانات را باید در انجام این مهم بسیج کرد، از ویژگی های مدیران فرهنگی است.

ب) شاخص های تخصصی 1 _ آشنا بودن به فرایندهای مدیریت و برنامه ریزی فرهنگی مدیریت فرهنگی، مدیریت عرصه فرهنگ است. و برنامه ریزی فرهنگی، طراحی مجموع های از رفتارها، کنش ها و واکنش ها، اقدامات و تدابیر برای مسایل فرهنگی براساس یک آینده محتمل و یا متصور است.(2)

بدون آشنایی با فرایندها و مراحل مدیریت و برنامه ریزی فرهنگی

ص: 267

و به کار بستن روش ها و فنون آن، امکان انجام مدیریت صحیح و هدفمند در سازمان های فرهنگی و هنری وجود نخواهد داشت.

2 _ پویا و تحول پذیر بودن چون فرهنگ امری است که مخاطب آن انسان هایی اند که در یک نظام اجتماعی زندگی می کنند، هم به لحاظ روحیات و خلقیات و افکار تغییرپذیر آدمی و هم به لحاظ همجواری و تأثیرپذیری از دیگر مجموعه های انسانی _ که آنها نیز فرهنگ خاص خود را دارند _ در معرض تغییر و تحول است. تغییر و تحول فرهنگ ها هنگامی آشکارتر می شود که توجه داشته باشیم در درون هر جامعه، فرهنگ کلانی حاکم است که بر آن انواع بی شماری از خرده فرهنگ ها چیرگی دارد و خاص گروه های موجود در آن جامعه، اعم از رسمی و غیررسمی است.(1)

مدیران فرهنگی باید متناسب با تحول پذیری فرهنگ ها، پویا و تحول پذیر باشند تا از انجماد و رکود فرهنگی، جلوگیری و به پویایی فرهنگ کمک کنند.

3 _ آشنا با تحولات فرهنگی ایران و جهان با توجه به تحولات گسترده در عرصه های داخلی و بین المللی و تخصصی شدن همه حوزه های علوم اجتماعی، روشن است که مدیریت سنتی و اتخاذ تدابیر غیرعلمی در سازمان های فرهنگی، دیگر قادر به حل مشکلات نخواهد بود و استمرار غفلت نسبت به برخی مشکلات و مسایل فرهنگی، پیامدهای غیرقابل جبرانی را در پی خواهد داشت.(2)

تأثیر فرایند جهانی شدن بر فرهنگ های بومی، منطقه ای و ملی و دگرگونی ژرف و گسترده متأثر از این فرایند در شیوه های زندگی انسان ها در تمامی جنبه های زیستی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی؛ و تبادل و تعامل فرهنگی میان ملت ها، لزوم آشنایی مدیران فرهنگی و هنری را برای برنامه ریزی به روز و متناسب به منظور گزینش روش های صحیح آشکار می کند.

ص: 268

4 _ داشتن درک صحیح از تحولات محیطی به طور کلی مدیریت استراتژیک مطلوب، بر مبنای درک تأثیر محیط استوار است. این تأثیرات، عوامل کلی محیط مانند عوامل اقتصادی، فرهنگی _ اجتماعی، قانونی سیاسی و شرایط تکنولوژی را دربرمی گیرد. مدیریت استراتژیک باید با چالش های محیطی اعم از بلندمدت و کوتاه مدت آشنایی داشته باشد؛ به طوری که اگر شرایط بیرونی تغییر کرد، توانایی تغییر بالقوه آنها را در تدوین و اجرای استراتژی نیز داشته باشد. این امر مستلزم مراقبت مستمر مدیران و توانایی آنها در تغییر روندهای محیطی به طور صحیح و استفاده از این درک برای تنظیم استراتژی ها و طرح های عملیاتی است.(1)

مهم ترین چالش پیشروی مدیران امروزی، تغییرات محیطی سازمان ها است. عوامل اجتماعی، تکنولوژیکی، اقتصادی و سیاسی که بر موفقیت یا شکست سازمان اثر می گذارند از این موارد هستند. رقابت سایر سازمان ها، قوانین و مقررات دولتی و سرعت تغییرات، مدیران را ناگزیر از برنامه ریزی، ابتکار، خلاقیت و هدایت می کند.

5 _ داشتن نگرش بلندمدت به پدیده های فرهنگی شکل گیری یک فرهنگ یا پدیدهای فرهنگی در یک جامعه، محصول زمان نسبتا طولانی است و عوامل متعددی در ایجاد آن دخالت و نقش دارند. تغییر یک رفتار و فرهنگ در جامعه نیز، زمانی طولانی طلب می کند. کوتاه اندیشی در مورد پدیده های فرهنگی به معنای آشنا نبودن با جوهره فرهنگ و ویژگی های آن است.

6 _ آشنایی با تکنولوژی اطلاعات ترکیبی از کامپیوترها، ماهواره ها، تلفن، رادیو، تلویزیون و سایر وسایل الکترونیکی که ابزار ارتباطات و اطلاعات هستند، تکنولوژی اطلاعات را تشکیل می دهند.(2)

ص: 269

تردیدی نیست که آشنا نبودن با تکنولوژی اطلاعات و چشم پوشی از قدرت کم نظیر و خیره کننده این وسایل در فعالیت های فرهنگی، محروم ماندن از تأثیر فوق العاده آن بر مخاطبان است.

7 _ متعهد به اهداف سازمانی و پرهیز از تمایل به اهداف غیرذاتی یکی از مشکلات جدی سازمان های فرهنگی و هنری، پرداختن مدیران و دست اندرکاران آنان به فعالیت هایی است که سنخیت و نزدیکی با اهداف از پیش تعیین شده آنها ندارد. سازمان های فرهنگی و هنری دارای اهدافی هستند که در چارچوب مدیریت کلان فرهنگی و هنری کشور برای آنها ترسیم شده است. فاصله گرفتن از اهداف ترسیم شده ضمن این که موجب تداخل وظایف با سازمان های دیگر شده، در دستیابی به اهداف کلان فرهنگی کشور نیز خلل ایجاد می کند.

8 _ اعتقاد به تنوع فرهنگی در جامعه گوناگونی فرهنگ انسانی بسیار چشم گیر است. ارزش ها و هنجارهای رفتار از فرهنگی به فرهنگ دیگر بسیار فرق می کنند.(1)

تنوع و گوناگونی فرهنگ در جامعه ایران یکی از امتیازهایی مهم فرهنگی به شمار می رود و بیان گر ظرفیت و قابلیت بالای فرهنگی مردم ایران است. زبان، پوشش و شیوه های متفاوت زندگی مردم در جای جای کشور، زیبایی خاصی به آن بخشیده است. مدیران فرهنگی و هنری ضمن پذیرش این تنوع باید قادر باشند در برنامه ریزی های خود از این ظرفیت غنی و تمام ناشدنی استفاده ببرند.

ص: 270

9 _ داشتن درک صحیح از مفهوم فرهنگ فرهنگ عبارت است از ارزش هایی که اعضای یک گروه معین دارند، هنجارهایی که از آن پیروی می کنند، و کالاهای مادی که تولید می کنند. ارزش ها، آرمان های انتزاعی هستند، حال آن که هنجارها، اصول و قواعد معینی هستند که از مردم انتظار می رود آنها را رعایت کنند. هنجارها نشان دهنده بایدها و نبایدها در زندگی اجتماعی هستند.(1)

برای فعالیت در حوزه فرهنگ، شناخت دقیق و درک صحیح از مفهوم فرهنگ ضروری است. اظهارنظرهای شخصی و غیرکارشناسی که مبنای علمی و پژوهشی ندارند و صرفا بر پایه دیدگاه های افراد است، نباید در برنامه ریزی و مدیریت فرهنگی معیار فعالیت ها قرار گیرد.

10 _ آشنایی با تاریخ و تمدن اسلامی و ملی مملکتی که ما آن را ایران می نامیم، قسمت اعظم سرزمین وسیعی است که در جغرافیا موسوم به فلات ایران است. ایران دارای یکی از تمدن های مهم دنیاست. تاریخ و تمدن ایران در پیش و پس از اسلام، همواره از فرازهای درخشانی برخوردار بوده است. آثار به جا مانده از تاریخ کهن این سرزمین در پیش از دوران اسلامی بیانگر عظمت، شکوه و اقتدار مردم آن است. شخصیت های بزرگ علمی، ادبی، عرفانی و بناهای ارزشمند ایجاد شده در دوران پس از ورود اسلام به ایران هم حاکی از پیشتاز بودن ایرانیان در کسب علم و معرفت دارد. آشنایی با گذشته تاریخی ایران موجب اعتماد به نفس و خودباوری در مدیران فرهنگی و هنری میشود، ضمن این که برنامه ریزی در حوزه فرهنگ را امکان پذیرتر می کند.

11 _ اعتقاد به ماهیت فرهنگی و پرهیز از مشتری محوری تمام فعالیت های فرهنگی به منظور حفظ ماهیت فرهنگی که همان ارزش ها و هنجارهای ملی

ص: 271

و مذهبی است، صورت می گیرد. حفظ کیفیت و پافشاری بر اهداف متعالی مورد نظر از اجرای برنامه ها در چارچوب قانون اساسی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و رهنمودهای حضرت امام قدس سره و مقام معظم رهبری از سرفصل های مهم مدیران فرهنگی جمهوری اسلامی است.

بدیهی است یکی از آفت های خطرناک فعالیت های فرهنگی و هنری، عدول از اهداف به منظور جلب نظر مشتریان و مخاطبان است.

نتیجه مدیریت سازمان های فرهنگی و هنری در ایران مستلزم دارا بودن دو دسته شاخص های عمومی و تخصصی است که به آنها اشاره شد.

متأسفانه طی سال های گذشته بسیاری از انتخاب ها و انتصاب های مدیران این سازمان ها بر مبنای معیارهای دقیقی صورت نگرفته، بنابراین حوزه فرهنگی جامعه دچار چالش های جدی شده و به تذکرات دلسوزانه مقام معظم رهبری نیز توجه کافی نشده است. ورود افراد با تحصیلات و توانایی های غیرمرتبط به عرصه مدیریت فرهنگی همراه با پیامدهای منفی بی شماری بوده که گاه برطرف کردن بخشی از این پیامدها، صرف زمان و هزینه گزافی را طلب می کند.

از آنجا که رویکرد انقلاب اسلامی ایران رویکردی کاملاً فرهنگی بوده و با توجه به تأکیدهای مکرر حضرت امام قدس سره و مقام معظم رهبری براهمیت امر فرهنگ در جامعه، به نظر می رسد باید توجه مضاعفی در انتخاب مدیران سازمان های فرهنگی و هنری صورت گیرد و بی توجهی در این زمینه عواقب ناگواری در جامعه بر جای خواهد گذاشت.

مدیران فرهنگی باید در عرصه برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع، هدایت و رهبری و کنترل و نظارت فرهنگی با روشن بینی و قدرت عمل کرده و معتقد و مصمم به حرکت در مسیر اهداف والای انقلاب اسلامی باشند.

ص: 272

منابع و مآخذ 1 _ امام خمینی قدس سره، صحیفه نور، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار.

2 _ ایران نژاد پاریزی، مهدی، اصول و مبانی مدیریت در جهان معاصر، تهران، نشر مدیران، 1384 .

3 _ توسلی، غلامعباس، بحران مدیریت فرهنگی، گفت وگو با مردم سالاری، 1381 .

4 _ رضایی، علی اکبر، اصول برنامه ریزی فرهنگی، تهران، 1386 .

5 _ صالحی امیری، سید رضا، مفاهیم و نظریه های فرهنگی، تهران، ققنوس، 1386 .

6 _ صرافی زاده، اصغر، نجف بیگی، رضا، تکنولوژی اطلاعات در جهان سوم، تهران، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1375 .

7 _ طوسی، محمد علی، مشارکت (در مدیریت و مالکیت)، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1372 .

8 _ گیدنز، آنتونی، (1379)، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، چاپ ششم، 1379 .

ص: 273

ص: 274

تجلی مسجد در ادب فارسی مربوط به دورهای خاص و زمان ویژه ای نیست، از پگاهان طلوع شعر فارسی بعد از اسلام تا به امروز، شاهد جلوه های این مکان مقدس در ادب فارسی هستیم.

در این پژوهش، مسجد از دیدگاه شاعران و ادیبان زبان فارسی مورد بررسی قرار گرفته است. سخنوران زبان فارسی به این جایگاه مقدس، نگاه ویژه ای داشته اند، به گونه ای که گاه، ویژگی های مسجد را توصیف و بیان می کنند و گاه به ذکر رویدادها و اتفاقاتی که در مساجد روی داده می پردازند و نظرها و باورها و دلبستگی های خود و تصاویر هنری زیبایی نیز از مسجد خلق کرده اند که بازتاب گسترده مفاهیم مسجد و متعلقات آن اعم از محراب و منبر و... و نشانه ارزشمندی آن در ادبیات فارسی است.

ویژگی های مسجد از دیدگاه اجتماعی و فردی شاعران حضور در مسجد را امری لازم و ضروری و موجب رستگاری می دانند، پروین اعتصامی به مسجد رفتن را جهت پاک شدن دامن از آلودگی ها توصیه می کند و می گوید:

بسی که خانه نشستیم و دامن آلودیم

بیا، رویم سوی مسجد و نماز کنیم(1)

عطار حضور نداشتن در مسجد را نشانه نامسلمان بودن می داند:

چون حضورت نیست در مسجد دمی

بی مرقع گرد و با زنار شو(2)

مولانا راه کسب رزق از خداوند را در رفتن به مسجد می داند و می فرماید:

ای دویده سوی دکان از پگاه

هین به مسجد رو بجو رزق اللّه (3)

ورود به مسجد نیز در نظر شاعران شرایطی دارد، شاه نعمت اللّه ولی «بهر خدا رفتن» را شرط ورود به مسجد می داند:

ص: 276

عارف ار زانکه به می خانه رود یا مسجد

هرکجا می رود از بهر خدا باید رفت(1)

سنایی خود شکستن و مذلت خود را برای ورود به مسجد توصیه می کند:

گاه با بار مذلت سوی آن مسجد دویم

گاه با رخت غریبی نزد آن ویران شویم(2)

صائب نام آور سبک هندی، رفتن به مسجد را واجب می داند به گونه ای که اگر سالکی نتواند به مسجد برود، باید عذر و بهانه ای منطقی بیاورد:

موسم پای گل است و سایه بید و چنار

پای از مسجد به عذر لنگ می باید کشید(3)

با این وجود که رفتن به مسجد واجب و ضرورتی است برای مسلمانان اما مسجد جای گناهکاران و ناپاکان نیست و شایسته نیست که بدنامان به این محل مقدس پای بگذارند، اوحدی مراغه ای از روی تواضع و فروتنی اظهار گناهکاری می کند و لذا خود را شایسته رفتن به مسجد نمی داند:

به خرابات گذارم ندهند از خامی

سوی مسجد نتوانم شدن از بدنامی(4)

به مسجد ره نمی دانم، گرفتار خراباتمجزین کاری نمی دانم که در کار خراباتم(5)

هر کسی مقام مسجد را درک نمی کند و مسجد جای کاملان و اهل تمییز است:

نداد از عشق بازی توبه طوف کعبه مجنون را

که مسجد بهر طفل شوخ بازیگاه باشد(6)

مسجد، محلی مطلوب برای راز و نیاز و مناجات با خداوند است، مولانا این امر را در داستان شاه و کنیزک به زیبایی گوشزد می کند، آنگاه که شاه در معالجه کنیز از طبیبان و حکیمان ناامید شده، رو به سوی مسجد می آورد و دست به دعا می گشاید:

ص: 277

شه چو عجز آن حکیمان را بدید

پابرهنه جانب مسجد دوید

رفت در مسجد سوی محراب شد

سجده گاه از اشک شه پر آب شد(1)

از نظر فخرالدین عراقی، مسجد برای اهل مناجات بهتر و برتر از هر جایگاهی است اما او نیز ضمن اظهار گناه خود را شایسته این نعمت نمی داند:

کسی کاهل مناجات است او را کنج مسجد به مرا کاهل خراباتم، در خمار اولاتر(2) سنایی نیز معتقد است راه اجابت دعا مسجد است اما پیروی از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، مقدمه اجابت دعاست:

مسجد حاجت روا جویی مجو اینجا که نیست راه سنت گیر و آنگه مسجد حاجت روا(3) صائب نیز می داند که راه فتوح و گشایش از مسجد است اما او نیز همچون دیگر عارفان خود را غرق گناه می داند و لذا می گوید:

نه از مسجد فتوحی شد نه از می خانه امدادی به هرجانب که رفتم پای امیدم به سنگ آمد(4) شیخ بهایی، خدا را در مسجد جست وجو می کند و از این رو ساکن مسجد می شود که به مطلوب خود دست یابد:

در می کده رهبانم و در صومعه عابد

گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد

یعنی که تو را می طلبم خانه به خانه(5)

محراب مسجد، محلی برای ذکر و دعای سالکان است، بیدل دهلوی از این اندیشه استفاده کرده و تصاویر هنری ارائه می دهد:

بر جبین برگ گل چین می طرازد موج رنگ

پر بسامان است محراب دعای عندلیب(6)

بلبل ما چکند گر نشود محو خروش

از رگ گل همه محراب دعا می بیند(7)

ص: 278

امیر معزی، چمن را به محراب و عندلیب را به داوود تشبیه می کند که در محراب به مناجات و خواندن زبور می پردازد:

چمن شدست چو محراب و عندلیب همی

زبور خواند داوود وار در محراب(1) مسجد و سائلان از آن جایی که این مکان عظیم و مقدس محل اجابت دعاست و کسی دست خالی از این آستانه بیرون نمی آید، گدایان و حاجت مندان زیادی برگرد آن جا جمع شده اند. صائب تبریزی با حسن تعلیل زیبایی علت جمع شدن گدایان در اطراف مسجد را کرامت حضرت حق می داند و می گوید:

زسائلان در مسجد نمی شود خالی

در کریم محال است بی گدا باشد(2)

و در جای دیگری مسجد را آستانه پروردگار کریم می داند و می گوید:

مبر شکایت روزی به آستان کریم

که مسجد از همه جا بیشتر گدا دارد(3) عطار جمع شدن گدایان را در آستانه مسجد، یک مساله اجتماعی و فراگیر می داند که خاص شهر یا روستای بخصوصی نیست:

که در صد شهر و ده افزون رسیدم

به هر مسجد گدایان نیز دیدم(4) مسجد محل تعلیم و تربیت و تنبّه در صدر اسلام مسجد محلی برای یادگیری آموزه های مذهبی و اخلاقی بوده، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد آیه های قرآن، احکام و معارف دین و حتی مسایل تاریخی را به مردم آموزش می دادند. این سنت در دوره های بعد نیز به جا مانده است.

ص: 279

حکایت ها و ابیات متعددی وجود دارد که شاعران به اهمیت مسجد از نظر تعلیم و تربیت اشاره کرده اند. برای نمونه، سعدی مسجد را جایی برای پند دادن و پند گرفتن می داند و بازتاب این اندیشه در بوستان مشهود است؛ آنجا که حکایت «سلامت جاهل در خاموشی» را ذکر می کند، پس از آنکه جاهل پی به جهالت خود برده و متنبه می شود که زبان عیب مردان را می پوشاند و به بی دانشی خود اقرار می کند، پند خود را این گونه بر طاق مسجد می نویسد تا دیگران را عبرتی شود:

حضورش پریشان شد و کار زشت

سفر کرد و بر طاق مسجد نبشت

در آیینه گر خویشتن دیدمی

به بی دانشی پرده ندریدمی(1) همچنین در آیین مولانا، مسجد محلی برای ارشاد بندگان است آنجا که ساخت بنای مسجدالاقصی را توسط حضرت سلیمان به تصویر می کشد، می گوید:

چون سلیمان در شدی هر بامداد

مسجد اندر بهر ارشاد عباد(2)

بیدل دهلوی، پستی و بلندی های روزگار را به منبر وعظ تشبیه می کند (همان گونه که منبر جای درس و وعظ است، روزگار نیز انسان را متنبه و آگاه می سازد).

هر کجا عبرت به درس وعظ رهبر می شود

صورت پست و بلند دهر منبر می شود(3)

عطار نیز معتقد است لازمه بر سر منبر رفتن، ارشاد و ساختن مردم است:

بر سر منبر شوی این جایگاه

پس بساز این قوم خود را ساز راه(4)

فردوسی به منبر رفتن و خطبه خواندن را آن چنان مؤثر می داند که حتی خود صلیب نیز ارشاد شده و به دین محمد صلی الله علیه و آله وسلم می گراید:

زمنبر چو محمود گوید خطیب

به دین محمد گراید صلیب(5)

ص: 280

ساختمان مسجد مسجد شناسنامه اسلام است. رعایت حرمت این مکان مقدس و پاکی و طهارتش نشانه اعتبار دادن به ارزش های اسلامی است. در شعر و ادب فارسی، ابیات و حکایات زیادی وجود دارد که نشان دهنده این امر است که به ظاهر مساجد نیز باید توجه کرد از جمله این که بیرونقی و خرابی مسجد شهری را نشانه خرابی آن شهر دانسته اند. انوری از زبان اهل خراسان از خرابی مسجد این شهر گله و شکایت می کند و ویرانی شهر را این گونه ذکر می کند:

مسجد جامع هر شهر ستورانشان را

پایگاهی شده، نه سقفش پیدا و نه در

خطبه نکنند به هرخطه به نام غزاز آنک

در خراسان نه خطیب است کنون نه منبر(1)

ساختن مسجد از جمله کارهای نیک و اخلاقی است که در کنار دیگر محاسن نیکو، عطار از آن یاد می کند و مسلمانان را به این کار تشویق می نماید:

خاطر درویش و مسکین شاد کن

مسجد اندر شام و مصر آباد کن(2)

همچنین اوحدی مراغه ای در یکی از مثنوی های خود اشاره به ساختن مسجد توسط حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می کند و در بزرگداشت و اعتبار این کار می گوید:

آنکه او مسجد مدینه ساخت

می توانست قصرها پرداخت

لیک اندیشه های لقمانی

داد از آن نخوتش پشیمانی

به چنان خانه ای قناعت کرد

پشت برآز و رخ به طاعت کرد(3)

عطار نیشابوری نیز در مثنوی الهی نامه، آنجا که در نعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم، فضایلش را برمی شمارد، به خشت و گل کشیدن برای ساختن مسجد اشاره می کند:

گهی با عایشه هم بر دویدی

گهی خشت و گل مسجد کشیدی(4)

ص: 281

بابا افضل کاشانی، آباد کردن مسجد را از زمره کارهای نیکو می داند که در کنار بنده آزاد کردن و نماز شبانه خواندن از اجر فراوانی برخوردار است:

گر زانکه هزار بنده آزاد کنی

ور زانکه هزار مسجد آباد کنی

ور زآنکه هزار شب درآیی به نماز

آنت ندهند که خاطری شاد کنی(1)

پاکی و طهارت مسجد و دور کردن نجاسات و پلیدی ها از آن، دست آویزی برای مضمون سازی های صائب تبریزی شده که برای بیان مفاهیم عرفانی خود از این امر به صورت تمثیل استفاده نماید:

تمنا را زدل چون سگ زمسجد دور می سازی

اگر دانی چه مطلب هاست در بی مدعا بودن(2)

به آن خواری که سگ را دور می سازند از مسجد

مکرر رانده ام از آستان خویش دولت را

سعدی نیز در کلامی هنری و دارای ایهام به پاکی مسجد اشاره می کند. در این ابیات آلودگی را در دو معنای ناپاکی ظاهری و باطنی به کار برده است:

گل آلوده ای راه مسجد گرفت

زبخت نگون طالع اندر شگفت

یکی زجر کردش که تبت یداک

مرو دامنآلوده بر جای پاک(3)

قاآنی، پاک بودن مسجد را به پاک بودن دل مؤمن تشبیه می کند که شایسته نیست هیچ کدام از آن دو کدورت و کثافت به خود بگیرند:

نه صحن مسجد یابد کثافت از سرگین

نه قلب مؤمن کدورت یابد از کافر(4)

مجیرالدین بیلقانی، از پاکی مسجد مشبه به برای خود می سازد. او خود را از نظر پاکی

ص: 282

به مسجد و دشمنانش را به سگ تشبیه می کند:

روزم از دیدارشان چون چشم آهو گشت از آنک

من چو مسجد پاک و ایشان همچو سگ بد محضرند(1)

سوگند خوردن به مسجد

در باورهای اسلامی سوگند خوردن که برگرفته از قرآن کریم است، جایگاهی خاص دارد. در شعر فارسی سوگند نامه هایی وجود دارد که شاعران به آنچه نزد آنان تقدس دارد، سوگند یاد می کنند که قسم خوردن به اماکن مقدس به ویژه مسجد، سنتی رایج است. برای نمونه سوگند فلکی شروانی برای مبرا کردن خود از اتهامات را ذکر می کنیم:

به فیض منبر و مسجد ، به فرض مروه و مشعر

به قرب عمره و قربان، به فضل موقف و محرم

که من به خلوت و جلوت جز آنکه پیش تو گفتم

نه نیک گفتم و نه بد نه بیش گفتم و نه کم(2)

مسجد جایی برای مبارزات سیاسی

مسجد تنها مکانی برای عبادت مسلمین به شمار نمی آید. مسجد، هم میدان خطابه و وعظ است و هم محل تعلیم و تربیت و هم محکمه عدالت است. محلی است که نه تنها در آنجا به مبارزه با نفس می پردازند، بلکه در مقابل ستم ستم گران نیز ایستاده و قد علم می کنند. بازتاب این مساله اجتماعی را در شعر فارسی می توان دید؛ برای نمونه شعر ملک الشعرای بهار را ذکر می کنیم که در شرح انقلاب خراسان در دوره مشروطه است:

صحن مسجد، به خون شد آغشته

نیمه ای خسته نیمه ای کشته(3)

همچنین در جای دیگری اشاره به تأثیر مسجد در مبارزات سیاسی می کند:

ص: 283

زین سبب بازارها شد بسته زین آزارچند

مسجد جامع پر از غوغا و پر هنگامه شد(1)

ص: 284

ص: 285

و فی بحثنا هذا تحدثنا عن تکامل المسجد و العبادة و العلم و التربیة من خلال العناوین التالیة:

1 _ المسجد فی الاصل و اللغة.

2 _ بدایات المسجد.

3 _ المسجد مادة تربویة و مدرسة دائمة.

4 _ العلم والتربیة فی المسجد (القرآن).

5 _ العلم والتربیة فی المسجد (تعالیم الرسول صلی الله علیه و آله وسلم).

6 _ المسجد (الدور و الانجازات).

و اخیرا اسأل اللّه تعالی ان یوفقنا فی خدمة المسجد والدین والعلم، انه سمیع مجیب.

المسجد فی الاصل و اللغة المسجد فی الاصل هو محل او مکان للعبادة و الاتصال باللّه العلی العظیم.

و فی اللغة العربیة کما یقول الفیومی فی مصباحه:

«المسجد من السجود و السجود للّه تعالی فی الشرع عبارة عن هیئة مخصوصة. والمسجد بیت الصلاة و المسجد ایضا موضع السجود من بدن الانسان، و الجمع مساجد».(1)

و یقول الراغب الاصفهانی:

«و المسجد موضع الصلاة اعتبارا بالسجود و قوله «و ان المساجد للّه » قیل عنی به الارض اذ قد جعلت الارض کلها مسجدا و طهورا کما روی فی الخبر».(2)

ص: 287

و مثل ذلک قال مجمع اللغة العربیة بالقاهرة:

«المسجد مصلی الجماعة والمسجدالحرام الکعبة، والمسجد الاقصی مسجد بیت المقدس، و فی التنزیل «سُبْحانَ الَّذی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی» جمع مساجد».(1)

هذا بعض ما ورد فی اللغة العربیة قدیما و حدیثا، والمعنی واضح، فالمسجد هو مکان للعبادة و الخضوع للّه سبحانه و تعالی و السجود هو هیئة بشریة مخصوصة یخضع العبد من خلالها لربه خضوعا بدنیّا و روحیا امتثالاً لاوامره، و نیلاً لرضاه سبحانه و تعالی.

و بناء المساجد و حضورها فی البلاد الاسلامیة سمة اساسیة من سمات الدین الاسلامی الحضاری، فقد انتشرت المساجد الکبیرة والصغیرة فی کل انحاء بلاد المسلمین، بل و حتی ضمن الاقلیات المسلمة التی تعیش خارج العالم الاسلامی.

و من المساجد الشهیرة فی الاسلام؛ المسجدالحرام والمسجدالنبوی والمسجد الاقصی و مسجدالکوفة و هناک مساجد مهمة اخری لامجال لذکرها هنا.

بدایات المسجد فی البدایة کانت هناک اماکن بدائیة للعبادة، أماکن غیر محدّدة المعالم، قد تکون أرضا منبسطة صغیرة و قد تکون تلّة أو بناءً بسیطا و اشباه ذلک.

و فی مرحلة لاحقة ظهرت المعابد المنتظمة و خاصة فی الحضارات القدیمة الکبری حضارات بلاد الرافدین و وادی النیل و بلاد فارس و الهند و الصین و غیرها.

و فی هذه المعابد عبد الناس الها واحدا أو آلهة متعددة، فقد عبد البعض الشمس او القمر او الزهرة او الحجر او الوثن او الصنم او الانسان او الحیوان و الطبیعة، و ما اشتهت انفسهم من المخلوقات.

ص: 288

و فی تاریخ الحضارات القدیمة عرفت أو اشتهرت اسماء بعض المعابد کمعبد الاقصر و معبد نبو و معبد اللات و معبد بعل و معابد اخری کثیرة عند البابلیین و المصریین و الهنود و الصینیین و غیرهم من الامم القدیمة.

و بمرور الزمن، و تطور الحیاة ظهرت المساجد و المساجد الجامعة و المساجد الفخمة و الفنیة، ظهرت تدریجیا لتودی وظائف عبادیة و انسانیة حیاتیة لیصبح المسجد فی الاسلام من صلب هذا الدین الحنیف و أحد أرکانه الاساسیة.

و مصطلح (المسجد الجامع) یطلق عادة علی المسجد الکبیر او المسجد الجامع الذی تؤدی فیه صلاة الجمعة، فی حین یطلق لفظ المسجد علی کل بیت من بیوت اللّه صغیرا کان او کبیرا.(1)

و المسجد فی الاسلام بشکل عام یتمیز عن سائر المبانی بوجود المئذنة و المحراب و المنبر. و فی البدایة کان المسجد عبارة عن قطعة أرض تحیط بها أربعة جدران أو خندق و فی جهة القبلة سقیفة محمولة علی اعمدة من جذوع النخل أو عمد منقولة و لمیکن للمساجد الاولی مآذن.

و تطوّر المسجد الی بناء مئذنة او اکثر و هی موضع الآذان للصلاة و کانت المآذن الاولی رباعیة ثم اصبحت اسطوانیة.

اما المحراب؛ فهو عبارة عن موضع نصف مستدیر فی الجدار الذی بناحیة القبلة یصلی فیه الامام بالناس و کثیرا ما یزخرف بالآیات القرآنیة و النقوش الجمیلة.

و اما المنبر؛ فهو موضع مرتفع قریب منالمحراب یرتقی درجاته الامام لیخطب فی الناس و خاصة أیام الجمع و الاعیاد.

و من منبر الرسول الاعظم علیه أفضل الصلاة و السلام فی المدینة المنورة انطلقت تعالیم الاسلام و احکامه و تفصیلاته الاخری.

ص: 289

و اذا اردنا ان نتحدث عن اول مسجد فی الاسلام فیمکن ان نذکر المسجد الذی اقامه الرسول الاعظم صلی الله علیه و آله وسلم فی قباء قبل الهجرة و المعروف بمسجد قباء او مسجد التقوی، ولم یصل الینا شی ء عن تخطیطه.

ثم تلاه مسجد المدینة المنورة (المسجد النبوی) أشهر مسجد فی الاسلام، المسجد الذی أسسه رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم فی المدین؟ المنورة فی العام الهجری الاول، اسسه الرسول الاعظم باللبن علی اساس من حجر.(1)

و فی هذا المسجد المهم قبر الرسول الاکرم محمد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله وسلم و منبره الکریم و محرابه.

المسجد مادة تربویة و مدرسة دائمة و اذا ما اردنا ان نتتبع جذور التربیة الاولی فی الدین الاسلامی، وجدنا ان الجذور الاولی هی المسجد نفسه، فهو المادة التربویة الاولی التی حظی بها المسلمون فی الاسلام و هو المدرسة التربویة الدائمة التی تمیّز بها المسلمون بین الدیانات الاخری.

فمن المسجد النبوی الشریف الذی بناه الرسول فی المدین؟ المنور؟، انطلقت تعالیم الاسلام و انطلقت معه اصوله و فروعه و التربیة الالهیة التی ارادها القرآن الکریم و الرسول الاکرم صلی الله علیه و آله وسلم.

فمن خلال منبر الرسول الاکرم صلی الله علیه و آله وسلم و منهجه التربوی الالهی شعت الانوار الاولی للاسلام، و من خلاله انطلقت الدعوة الاسلامیة الی کل ارجاء العالم، فکان مسجد الرسول فی المدینة المنورة مدرسة سارت علی نهجها المدارس اللاحقة یقول الشیخ طه الولی:

«و مما یجدر ذکره انه منذ امر نبیّ الاسلام (علیه الصلاة والسلام) ببناء الصفة فی المدینة المنورة و جعلها مقرّا للدراسة و المناقشة اخذت کافة

ص: 290

المساجد و الجوامع تسعی طوال اربعة عشر قرنا الی السیر علی الدرب نفسه کی تصبح اماکن للتعلیم و التحصیل بجوار رسالتها الروحیه».(1)

فلم یجعل الرسول الاکرم صلی الله علیه و آله وسلم مسجده (المسجدالنبوی الشریف) مجرد مکان للصلاة و انما جعله کذلک مرکزا لالتقاء المسلمین و استماعهم الی تعالیم الاسلام و اوامره و نواهیه من فَمِ الرسول الاکرم، اضافة الی ذلک نظر الرسول من خلال مسجده الی شؤون الجماعة، فکانوا یتقاضون فیه، و بذلک اصبح المسجد فی عهده بیت عبادة و دار علم و دار قضاء، و ظلّ کذلک بعده مماجعل المساجد فی العالم الاسلامی تستحیل الی جامعات کبری کما استحال المسجد منذ عهد الرسول الی دار ندوة کبری یجتمع فیها المسلمون لمعرفة الاخبار السیاسیة و الحربیة(2)

یقول الباحث السید هاشم معروف الحسینی تحت عنوان (الاعداد للمستقبل):

«لقد عرفت أن اول شی ء قام به النبی صلی الله علیه و آله وسلم بعد أن استقر فی یثرب هو بناء مسجده و المساکن التی یحتاج الیها، و المسجد فی الاسلام کما یجمع الناس للعبادة و اداء فریضة الصلاة، کان ایضا مدرسة للتعلیم و ندوة یجتمعون فیه للنظر فی جمیع شؤونهم الدینیة و الدنیویة و ملجأ للفقراء و المساکین یأوی الیه منهم من لا یملک مسکنا و لا یجد من یؤویه.

و قد اعد منه النبی جانبا لأولئک البؤساء الذین لایملکون شیئا غیر ایمانهم بربهم و انقطاعهم الیه سبحانه، ثم بذل جهده فی توثیق الصلاة بین المسلمین من المهاجرین و الانصار و تذویب العصبیات و النزعات الجاهلیة التی کانت تتحکم فی مصیر الافراد او الجماعات و تجرهم الی الحروب و اراقة الدماء لما کان الحال بین الاوس و الخزرج الذین کانوا یتعرضون بین الحین و الآخر لحروب دامیة تراق فیها الدماء و تستباح الاعراض و الاموال.

ص: 291

و استطاع فی برهة یسیره ان یعبی ء نفوسهم بتعالیم الاسلام و الایمان برسالته بدون جبر او اکراه، بل بالحکمة و الموعظة الحسنة، و أعطی الحق لاصحاب الادیان الاخری ان یناقشوا او یناظروا و یبحثوا عن الحقیقة علی ضوء ما تهدف الیه تلک الأدیان، و ما یدعو الیه الاسلام من عبادة الواحد الأوحد، والعمل للآخرة و الدنیا لیستقیم النظام و تنتظم الحیاة و یستوفی کل فرد نصیبه منها، بدون بغی او عدوان او تحکم بالفقراء و المستضعفین من الناس».(1)

هکذا کان المسجد و هکذا ظلّ المسجد فی امتداده التاریخی فی الحضارة الاسلامیة، کان مادة تربویه و مدرسة فی آن واحد منذ اللحظة التی اسس فیها.

العلم والتربیة فی المسجد (القرآن) و من المسجد انطلق القرآن الکریم، و انطلق معه العلم و التعالیم القرآنیة المتنوعة، فابناء المسلمین تعلموا القرآن داخل المسجد و کبارهم علّموا القرآن و درّسوه و فصلّوا تعالیمه و ارشاداته و منهجه القویم فی التربیة و العلم و کل ما یمت الحیاة بصل؟ داخل المسجد ایضا (و ان تعلموا و علّموا خارجه ایضا).

و المسجد هو المنطلق الاساس للقرآن و انتشار أفکاره و تعالیمه و روحه و منهجه و ما یحتوی من مبادی ء و اساسیات حیاتیه.

فالقرآن الکریم، کتاب الهی سماوی یحتوی علی کل ما یتعلق بالانسان فی حیاته و آخرته یحتوی علی العلم و المعرفة و مختلف الاصول و الفروع (و ان جاء مجملاً).

و فی الوقت نفسه جاء ببرنامج علمی و تربوی هدفه ایصال العلم الصحیح الخالی من الشوائب و التربیة الهادفة المناسبة للناس اجمع، لیعیشوا سعداء، و فی الوقت نفسه لیعرفوا خالقهم و مبدعهم من خلال ما خلق اللّه تعالی من مخلوقات و نعم.

ص: 292

لقد حفل القرآن الکریم بالعلم و الموضوعات المختلفة، و فی الوقت نفسه تضمن ثقافة التعلیم و التربیة اللازمة و کل ما ینفع العباد و البلاد.

فقدّم القرآن الکریم الی الناس کل ما یهمهم من تعالیم سواء للدنیا او الآخرة و من هذه الثقافة القرآنیة الالهیة بنی المسلمون حیاتهم و سلوکهم و حضارتهم العالمیة التی فاقت کل الحضارات البشریة فی العالم.

وقد زخر القرآن الکریم بالعلم و الاشاده بالعلماء و بالمنهج العلمی و التربوی، و کان ذلک الاسس العلمیة الحقیقیة للحضارات الاخری.

و اذا اردنا ان نذکر الآیات القرآنیة التی نشرت الثقافة و الحضارة و التربیة الصحیحة فسنخرج عن طبیعة هذا البحث الصغیر.

فعلی مستوی اهتمامه بالعلم و طلب الزیادة فی العلم و المعرفة قال تعالی فی محکم کتابه الکریم:

«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنی عِلْما».(1)

و دعا الی الزیادة فی العلم بقوله:

«وَ فَوْقَ کُلِّ ذی عِلْمٍ عَلیمٌ».(2)

و علی مستوی اهتمامه بالعلماء ذکر القرآن الکریم منزلتهم الرفیعة، فقد قرنهم به و بملائکته بقوله تعالی:

«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِما بِالْقِسْطِ».(3)

و خشیة العلماء اکبر من خشیة غیرهم قال اللّه تعالی:

«إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء».(4)

ص: 293

و لایمکن ان یقارن العلماء بغیرهم ممن لایعلمون قال عز من قائل:

«هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُون».(1)

و فی فضیلة التعلّم ذکر القرآن الکریم قوله تعالی:

«فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ».(2)

و قال تعالی ایضا:

«فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاتَعْلَمُون».(3)

اما فضیلة التعلیم فقد ذکر القرآن قوله تعالی:

«وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُون».(4)

و قال تعالی ایضا:

«وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لاتَکْتُمُونَه».(5)

و هو ایجاب للتعلیم و قال عزوجلّ ایضا:

«ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَن».(6)

و هناک آیات اخری مشابهة قریبة او بعیدة مما لها صلة بعملیة العلم و التربیة و التعلیم و هی کثیرة لامجال لذکرها هنا، و انما اوردنا ذلک لعلاقتها باهمیة القرآن من الناحیة العلمیة و التربویة و التعلمیة.

العلم والتربیة فی المسجد (تعالیم الرسول) و اذا انطلق القرآن الکریم والعلم والتربیة من المسجد فان تفاصیل و شروح و تعالیم القرآن کذلک انطلقت من المسجد.

ص: 294

فقد انطلق الرسول الاکرم _ و هو المصدر الثانی للعلم و التربیة و تعالیم الاسلام _ انطلق لنشر العلم و التربیة و تعلیم الناس کل ما یحتاجونه فی حیاتهم الدنیویة و آخرتهم.

فکان الرسول محمد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله وسلم قطعة علم الهیئة تجری علی الارض سواء بقرآنه الکریم او بخطب؟ الکثیرة او تعالیمه او تقاریره او افعاله أو سلوکه و کل حیاته، فهو العلم الالهی علی الارض ارسله اللّه تعالی لیبلغ الناس کل التعالیم الالهیة فی مختلف المجالات جاعلاً المسجد القاعدة الاساسیة للتبلیغ و نشر العلم و التربیة الصحیحة.

و من مظاهر هذا الاهتمام بالعلم و الثقافة و الدین و نشرها بین الناس، هو الحث علی قراءة القرآن، فقد ورد عنه قوله:

«یا بنی لاتغفل عن قراءة القرآن اذا امسیت، فان القرآن یحیی القلب المیت و ینهی عن الفحشاء و المنکر».(1)

و کان صلی الله علیه و آله وسلم یطلب الزیادة فی العلم آخذا بما ورد فی القرآن «وَ قُلْ رَبِّ زِدْنی عِلْما» فقد کان یقول:

«اللهم انفعنی بما علمتنی و زدنی علما».(2)

و قال ایضا:

«لابورک لی فی صبیحة لا ازداد فیها علما».(3)

و کان علمه منتقیً لایطلب کل علم، فقد قال صلی الله علیه و آله وسلم:

«اللهم انی اعوذبک من علم لاینفع و قلب لایخشع و من نفس لاتشبع».(4)

و کان یؤکد ان یکون العلم للّه ، فقد قال صلی الله علیه و آله وسلم:

«من طلب العلم لغیراللّه ، لم یخرج من الدنیا حتی یأبی علیه العلم فیکون للّه

ص: 295

و من طلب العلم للّه ، فهو کالصائم نهاره والقائم لیله، و ان بابا من العلم یتعلّمه الرجل خیرله من ان یکون ابوقبیس ذهبا له فأنفقه فی سبیل اللّه ».(1)

و لاشک ان العلم والاهتمام بنشره کان یجری فی دمائه صلوات اللّه علیه وآله و سلم، فهو دیدنه آناء اللیل و اطراف النهار، لانه انما بعث معلما و مبلغا الرسالة علی اکمل وجه، و قد جاء عنه صلی الله علیه و آله وسلم انه قال:

«ان اللّه لم یبعثنی معنتا و لامتعنتا ولکن بعثنی معلما میسرا».(2)

و من هذه الروایة نعرف أنّ اهم ما جاء فی بعثة الرسول الأکرم، هو التعلیم و التبلیغ و نشر العلم، فهو المعلم المیسّر لما جاء فی الشریعة الاسلامیة و ذلک ما اراده ابوه ابراهیم علیه السلام من بعثته حین دعا ربه قائلاً:

«رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ».(3)

و قد استجاب ربه دعوته فی بعثة نبینا الاکرم محمد بن عبداللّه صلی اللّه علیه وآله وسلم لذلک الغرض کما قال سبحانه وتعالی فی محکم کتابه الکریم:

«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ».(4)

فالرسول الاکرم صلی الله علیه و آله وسلم و هو ابن المنطقة التی ظهر فیها الاسلام یتلو آیات اللّه الدالة علی وحدانیتة و قدرته و علمه و حکمته و یعلّمهم الکتاب؛ أی القرآن الذی جمع کلمتهم و حفظ لغتهم و حثّهم علی العلم و مکارم الأخلاق، و یعلمهم الرسول الاکرم کذلک الحکمة و هی وضع الاشیاء فی مواضعها.

و قیل ان المراد بها الفقه.(5)

ص: 296

لقد کان النبی الاعظم صلی الله علیه و آله وسلم خیر من قام بالعلم والتربیة الصالحة اللذین حث علیهما القرآن الکریم خاصة، و تعالیم الاسلام عامة، و ذلک من خلال اقواله و افعاله و تقریراته و تأکیداته نشر العلم و اشاعة التعلیم فی اوساط الامة الاسلامیة، و کان مسجدهالنبوی الکبیر خیر مکان و منطلق؛ انطلق منه العلم و التعلیم و التربیة الاسلامیة الصحیحة. فکان علیه افضل الصلاة والسلام یقول:

«یا ایها الناس انما العلم بالتعلم والفقه بالتفقه و من یراد اللّه به خیرأً یفقهه بالدین، و انما یخشی اللّه من عباده العلماء».(1)

و یقول ایضا:

«من تعلم بابا من العلم یعلم الناس أعطی ثواب سبعین صدّیقا».(2)

و یقول ایضا:

«تعلموا العلم و تعلموا للعلم السکینة الوقار».(3)

و هناک اقوال مشابهة اخری تدل علی اهتمامه الکبیر بالجانب العلمی و التربوی و الثقافی لامجال لذکرها هنا.

المسجد الدور والانجازات و ماذا انجز المسجد منذ نشأته، و ماذا قدّم فی تاریخه الطویل؟ و ما مدی دوره فی العملیة العلمیة و التربویة؟ لا شک کانت انجازاته کبیرة و عظیمة بکبر الاسلام و عظمته. فکان المسجد مهدا متینا للاسلام، و کان مدرسة نموذجیة للاسلام الحضاری و کان روحا و منهجا قویما دفع الاسلام الی کل العالم، ناشرا نوره و افکاره و تعالیمه، مربیا خیر رجال الاسلام.

ص: 297

لقد مزج المسجد العبادة بالعلم بالتربیة بالاخلاق منذ بدایته لیتطور الی مدرسة و جامعة و معهد مهم من معاهد العلم فی الاسلام. و قد ظهرت اسماء مساجد شمخت عالیا فی تاریخ الحضارة الاسلامیة، فاضافة الی المسجد الحرام و المسجد النبوی و المسجد الاقصی ظهر جامع القرویین فی فاس الذی اسس سنة 245 هجریة، و کان جامع الزیتونة فی تونس الذی بنی فی القرن الثانی الهجری و الجامع الازهر الذی بنی فی سنة 359 هجریة و اخری غیرها و هی فی الحقیقیة مساجد و جامعات فی الوقت نفسه. قدمت الدین الاسلامی مزیجا بالعلم بالتربیة بالمنهج الصحیح.

یقول الشیخ طهالولی:

«ولست أبالغ حین أقول بان المسجد کان یقوم فی الماضی بنفس الدور الذی تقوم به المؤسسات الجامعیة فی حقول الثقافة و العلم و الفکر، ذلک ان اساطین العلماء الذین یعتز بهم الفکر العالمی، و یتباهی المسلمون فی الکلام عن آثارهم و تراثهم، ان هؤلاء الأساطین قد بدأ و احیاتهم العلمیة فی اروقة المساجد و عند سواریها. ولما أصابوا حظا کافیا من المعرفة تابعوا ارتیاد المساجد التی تعلموا فیها، لیؤلفوا حلقة جدیدة فی سلسلة اعلام الفکر الاسلامی و لیبثوا ما فی صدورهم من رصید الثقافة فی العدید من الطلاب الذین کانوا بدورهم یقبلون علی هؤلاء العلماء فی مجالسهم و حلقاتهم و مواعیدهم فی المساجد کی یحملوا عنهم فیما بعد مشعل الثقافة الاسلامیة، و هکذا دوالیک».(1)

و یقول سید کمال سید جواد:

«وقد کان المسجد ولایزال المرکز الاشعاعی للعطاء الفکری والحضاری والمحور الذی یلتف حوله المسلمون و مرکز الدائرة الذی ینشد الیه المؤمنون و المحرک و المسدد...».(2)

ص: 298

و حول انجازات المسجد علی مستوی التنوع العلمی و تخرج اعداد کبیرة من العلماء و الفقهاء و المربین یقول الشیخ محمد نورالحسن وکیل الجامع الأزهر:

و عندما صار کل منهما (أی الأزهر و جامع القرویین) مقرا للدراسات الاسلامیة والعربیة تناولت فیها الدراسة جمیع فروع المعرفة المختلفة التی یتکون منها التراث الاسلامی و العربی.

فبجانب علوم اللغة و الفقة و علوم التفسیر والحدیث والعلوم الاخری الدینیة کانت الطبیعة و کان الطب و کانت الریاضة و کانت الفلسفة، کل منها یکوّن جانبا من جوانب فروع المعرفة التی عنی بها الازهر و جامع القرویین. و کان لکل فرع من هذه الفروع علماء مبرزون هنا و هناک یُرحل الیهم طلاب العلم و یقیمون لدیهم فترة طویلة او قصیرة للتلمذة علیهم فی موضوع المعرفة و التعرف علی منهجهم فی البحث.

و کان من اشهر العلماء فی الازهر: ابن الحاجب و خلیل، والخرشی والزرقانی والعدوی و الدّردیر و الامیر و البنانی و السبکی و جلال الدین المحلی و السیوطی، و شیخ الاسلام زکری الانصاری و ابن حجر و العینی والاسنوی و الاشمونی و الصبّان و الملوی، و ابن الهیثم الذی وضع الاسس العلمیة لنظریات نیوتن فی الطبیعة.

و کان من اشهرهم فی القرویین الأئمة العلماء: الحافظ احمد بن علی بن قاسم الزقاق و المفتی محمد بن قاسم القصار، والفقیه احمد بن محمد بن یوسف الصنهاجی، والمتکلم ابو عمر الشلاّلجی و هو من طبقة ابی المعالی الجوینی فی الشرق و المحدث ابن رشید السبتی و الحافظ ابوالعلاءالعراقی، و اللغوی ابن زاکور، و الریاضی ابن البناء المراکشی، و الطبیب ابوالقاسم الوزیر.

و علی هذا یکون المسجد فی الاسلام عنصرا اساسیا و رکنا قویما من الارکان التی قام علیها الدین الاسلامی الحنیف و العلم فی الاسلام و الحضارة الاسلامیة الزاهرة فقد احتضن المسجد مختلف العلوم و افرز عددا کبیرا من العلماء و العظماء و بذلک ازدهر العلم و الحضارة الاسلامیة. و مثل هذا لم یحصل فی الدیانات الاخری.

ص: 299

المصادر والمراجع 1 _ القرآن الکریم.

2 _ بحارالانوار، محمد باقر المجلسی، بیروت.

3 _ التذکرة الحمدونیة، ابن حمدون، بیروت.

4 _ تفسیر الکاشف، الشیخ محمد جواد مغنیة، بیروت، دارالعلم للملایین.

5 _ سیرة المصطفی نظره جدیدة، هاشم معروف الحسینی، منشورات الشریف الرضی، قم.

6 _ صحیح مسلم، مسلم بن الحجاج، بیروت.

7 _ مجمع الزوائد و منبع الفوائد، نورالدین الهیثمی، بیروت.

8 _ محمد خاتم الرسل، د. شوقی ضیف، دارالمعارف بمصر، القاهرة.

9 _ مساجد ایران، دراسة تاریخیة حضاریة آثاریة فنیة، سید کمال حاج سید جوادی، دار سروش للطباعة والنشر، طهران 1375 ه_ .

10 _ المساجد فی الاسلام، الشیخ طه الولی، دارالعلم للملایین، بیروت 1988 م.

11 _ المصباح المنیر، احمدالفیومی، منشورات دارالهجرة، قم.

12 _ المعجم الوسیط، مجمع اللغة العربیة بالقاهره، اوفست بیروت.

13 _ معجم مصطلحات العمارة والفنون الاسلامیة، د. عاصم محمد رزق، مکتبة مدبولی، القاهرة 2000 م.

14 _ مفتاح السعادة و مصباح السیادة، طاش کبری زادة، بیروت.

15 _ المفردات فی غریب اللغة، الراغب الاصفهانی، دارالمعرفة، بیروت.

16 _ موسوعة المورد، منیر البعلبکی، دارالعلم للملایین، بیروت.

17 _ المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین الطباطبائی، مؤسسه الاعلمی، بیروت.

ص: 300

ص: 301

ص: 303

نتیجه این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی صورت گرفته است، نشان می دهد که همه سازمان ها و نهادها برای بقا نیازمند اندیشه های نو و نظرات بدیع و تازه اند.

حدود شصت یا هفتاد هزار مسجد در کشور وجود دارد که به جرأت می توان گفت گسترده ترین شبکه فراگیر اجتماعی در کشور است که نیازمند مدیریتی خلاق در سطح کلان جهت بهره برداری بهتر از این پتانسیل عظیم است.

کلید واژه: مسجد، مدیریت کلان، نوآوری، خلاقیت.

مقدمه

با نگرشی اجمالی به تاریخ مساجد درمی یابیم که مسجد تنها برای انجام فرایض دینی نبوده، بلکه همواره مهم ترین پایگاهی به شمار می رفته که مردم و به خصوص جوانان و افراد با نفوذ، در آنجا جمع می شده اند تا درباره مسائل دینی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، خدماتی و...، به بحث و مذاکره بپردازند، از این رو پیوسته از این مکان مقدس به صورتی مردمی به منظور سیاستگذاری های مختلف و انجام امور مورد نیاز استفاده می شده است، اما با توجه به تحولات جامعه ایرانی و جهان نیازمند بهره گیری از روش های نوینی هستیم که نشان دهنده جایگاه والاتر مساجد باشد. در این رهگذر شکی نیست که مساجد باید دارای مدیریتی قوی، توانمند، نوآور و خلاق در سطح کلان باشند، این مدیریت می باید بتواند مساجد را هم به منظور تقویت بنیه دینی، مذهبی و هم به منظور بهره برداری سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... مهیا سازد و از این پتانسیل حداکثر بهره وری را داشته باشد. البته تا به امروز تلاش های فراوانی صورت گرفته است اما هنوز ظرفیت های فراوانی وجود دارد که در سایه خلاقیت و نوآوری در سطح کلان مساجد به شکوفایی خواهد رسید.

ص: 305

اصطلاحات تحقیق مدیریت فرایند به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و براساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می گیرد. در تعریفی دیگر آن را فرایند، برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت و کنترل کوشش های اعضای سازمان و استفاده از تمام منابع سازمان برای دستیابی به اهداف معین سازمانی می دانند.

نوآوری: معمولاً واژه خلاقیت با نوآوری به طور مترادف استفاده می شود.

خلاقیت عبارتست از به کارگیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید. فکر باید به عمل درآید تا نتایج آن معلوم گردد و به نوآوری تازه منجر گردد. در چند دهه اخیر پژوهش های بسیاری در زمینه خلاقیت انجام شده است. پژوهش های انجام شده در زمینه آموزش خلاقیت، عموما به این نتیجه رسیده است که خلاقیت را هم می توان آموزش و هم پرورش داد.

مسجد: مسجد، یعنی جای سجده و تواضع در پیشگاه خداوند. گاه از مسجد به عنوان بیت اللّه هم یاد می شود.

کارکردهای مسجد هر دین الهی، مکانی را به عنوان پرستشگاه برای برقراری ارتباط پیروان خود با خدا و یا محلی برای اجتماع این رهروان تعیین کرده است و آنان را به رعایت آداب و رسوم خاصی در آن تشویق نموده اند. در ادبیات و فرهنگ های مختلف بشری از محل نیایش، با نام های متناسب با زبان و فرهنگ مردمان آن دیار یاد شده است، همچنین تلاش های زیادی نیز در راستای حفظ و نگهداری و زیباسازی این اماکن توسط مردم و حکومت ها صورت می گیرد. اسلام نیز به عنوان دینی که در ادامه مسیر ادیان الهی است، برای عبادت پیروان خود محلی را به نام مسجد در نظر

ص: 306

گرفت. این مکان مقدس در طول تاریخ هزار و چهارصد ساله خود، کارکردها و نقش های گوناگونی داشته است که به اجمال برخی از آنها را برمی شماریم:

1 _ مسجد محل عبادت نخستین اقدام پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم بعد از هجرت از مکه و ورودشان به مدینه، ساختن مسجد قبا با کمک مردم این شهر بود، مسجدی که قرآن از آن این گونه تعبیر می کند:

«لاَ تَقُمْ فِیهِ أَبَدا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللّه ُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ».(1)

در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می فرماید:

«و مساجد ویژه خداست. پس هیچ کس را با خدا مخوانید».(2)

و در آیه دیگر می فرماید:

«پروردگارم بر دادگری فرمان داده است و این که در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) کنید و درحالی که دین خود را برای او خالص گردانیده اید وی را بخوانید. همان گونه که شما را پدید آورد و به سوی او باز می گردید».(3)

این آیه به روشنی می فهماند که مسجد، کانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جایی دیگر، مسجد را جایگاهی معرفی می کند که در آن نام خداوند فراوان برده می شو:

«وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیرا».(4)

«و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود».

ص: 307

با توجه به آیات 36 و 37 سوره «نور» نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آن جا به تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ تجارت و معامله ای آنان را از یاد خدا باز نمی دارد.

2 _ مسجد محلی برای حل مشکلات مردم در دوره حکومت نبوی صلی الله علیه و آله وسلم و پس از آن، مساجد در حل و فصل مشکلات مردم و دستگیری از محرومان و نیازمندان نقش مهمی ایفا می کردند و این نقش تا امروز نیز کم وبیش باقی مانده است. برای نمونه امیرالمؤمنین علیه السلام به هنگام رکوع در مسجد انگشتر خویش را به فقیر دادند.(1)

و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم، اصحاب صفّه را که به شدت در تنگنای مالی قرار داشتند، در محلی به همین نام در مسجد سکنی داد و آنان را در هدایای خود شریک نمود و به مردم سفارش کرد به یاری آنان بشتابند.

3 _ مسجد کانون فعالیت های علمی و فرهنگی تأکید پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بر کسب علم و ضرورت فراگیری آن برای هر مرد و زن مسلمان، مساجد را به کانون های ارزشمند علمی و فرهنگی تبدیل نمود. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم که مأمور به تلاوت قرآن و تعلیم کتاب و حکمت به مؤمنان بود، مسجد را محل آموزش قرآن، تلاوت و حفظ آن قرار داد و خطابه ها و موعظه های خویش را که درس زندگی بود در آنجا ایراد کرد.

امروزه نیز مساجد از جهت فرهنگی به صورت مهم ترین پایگاه فعالیت های دینی در فضای جامعه تأثیر عمیق و ژرف داشته، معادلات فرهنگی اطراف خویش را به سود عبودیت الهی تغییر می دهند و این امر در صورتی است که مدیران مساجد خصوصا روحانیون به خوبی از جایگاه معنوی مسجد در مسیر بایسته آن سود جویند.

ص: 308

فعالیت های فرهنگی و دینی در مساجد می تواند از تنوع بسیاری برخوردار باشد، به تناسب نیازمندی های نوع مخاطبان و... دارای متغیّرهای فراوان باشد، اما در اینجا از باب نمونه برخی از فعالیت های فرهنگی مساجد عبارتند از: جلسات سخنرانی، کلاس های مختلف آموزشی و فرهنگی برای کودکان، نوجوانان و جوانان، وجود کتابخانه و نوارخانه، جلسات پرسش و پاسخ و... این فعالیت ها با توجه به زمان و شرایط حاکم بر جامعه می تواند توسعه یافته و در راستای اهداف متعالی نظام اسلامی مورد استفاده بیشتری قرار گیرد. به ویژه در حال حاضر که ابزارهای گوناگون تبلیغی و رسانه ای در پی ترویج فرهنگ های دیگری در میان افراد جامعه به خصوص جوانان و نوجوانان هستند.

مقام معظم رهبری در دو دهه اخیر، همواره از تهاجم فرهنگی سخن به میان آورده اند و مخاطرات آن را گوشزد کرده اند و در هشداری مهم فرمودند:

«اگر در مقابل تهاجم فرهنگی و اعتقادی استکبار جهانی مقاومت نکنیم، شکست قطعی است».(1)

با توجه به آن چه بیان شد، یکی از مهم ترین مکان هایی که توان و پتانسیل های لازم جهت مقابله با تهاجم فرهنگی را دارد، مسجد است.

4 _ مسجد محل تبادل افکار و اندیشه یکی از مهم ترین اماکنی که افراد جامعه می توانند به بیان، تفسیر، تجزیه و تحلیل مسائل اقتصادی، سیاسی اجتماعی، بهداشتی و به طور کلّی مسائل روز بپردازند، مساجد هستند.

5 _ مسجد مکان تربیت دینی هدف از تربیت دینی، ایجاد تقویت و پرورش روح تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می باشد.(2)

ص: 309

6 _ مسجد مرکز تصمیم گیری های سیاسی و حکومتی بی تردید هسته نخستین حکومت نبوی صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد پی ریزی شد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به هنگام مهاجرت از مکه به مدینه مسجد قبا را بنا نهاد. بسیاری از تصمیم گیری های سیاسی و اجتماعی در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد صورت می گرفت. مردم برای انجام امور مختلف در مسجد گردهم جمع می شدند و مرکز دیگری را نمی شناختند، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم با انجام امور در مسجد، ظرفیت بالای این مرکز دینی را به مردم نشان می داد و بر تک بعدی بودن دین اسلام خط بطلان می کشید، حتی پذیرش هیأت های نمایندگی و سران اقوام مختلف و فرستادگان قبایل و مذاکره با آنان در مسجد انجام می گرفت.

مسجد تنها یک عبادتگاه نیست، بلکه مرکزی برای حیات سیاسی و اجتماعی است، از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم سفیران را در مسجد به حضور می پذیرفت. شئون دولت را از مسجد اداره می کرد و برای مردم در امور سیاسی و دینی از فراز منبر پیام می فرستاد.

امام خمینی قدس سره نیز برای مسجد کارکرد سیاسی را مطرح می فرمایند:

«این مسجدالحرام و مساجد در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم، مرکز جنگ ها، سیاست ها و مرکز امور اجتماعی و سیاسی بوده».(1)

7 _ مسجد دادگستری و مرجع حل و فصل دعاوی پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم در دوران حکومت خود در مدینه مسجد را محل قضاوت خویش قرار داده بودند. همان گونه که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد قضاوت می کردند، امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در مسجد جامع کوفه به قضاوت می پرداختند.

ص: 310

8 _ مسجد مقرّ فرماندهی و بسیج نیروهای نظامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در بسیاری از موارد مشاوره های مربوط به جنگ را در مسجد انجام می دادند و سپاهیان اسلام را هنگام اعزام برای غزوه ها در مسجد جمع می کردند.

9 _ مسجد پایگاه وحدت آفرین در زمان ائمه معصومین علیهم السلام، صف بندی مذاهب به شکل فعلی نبود و مسلمانان با عقاید مختلفی که داشتند در مساجد شرکت می کردند و اختلافات آن زمان به اختلافات سیاسی شباهت بیشتری داشت تا اختلافات مذهبی، برهمین اساس در مساجد تقسیم بندی مذهبی و فرقه ای رواج چندانی نداشت و همواره ائمه معصومین علیهم السلام سفارش می کردند که طرفداران آنها حتما در مساجد شرکت کنند و حتی به امامان سنی مذهب اقتدا نمایند.

10 _ مسجد محل برگزاری جلسات پرسش و پاسخ مستندات تاریخی نشان می دهد جلساتی وجود داشته تا مسلمانان بتوانند پرسش های علمی خود را با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، در میان بگذارند.(1)

گاهی این گفت وگو با نمایندگان سایر ادیان بوده و جایگاه این گفت وگوها جایی جز مسجد نبود.(2)

شکی نیست که مساجد دارای کارکردهای فراوان دیگری نیز هستند. اما آنچه در این پژوهش می خواهیم بدان دست یابیم، راه کارهایی است که می تواند به بروز خلاقیت و نوآوری در مساجد، آن هم در سطوح کلان مدیریتی است.

ص: 311

نوآوری و شکوفایی در مدیریت کلان مساجد رونق و شکوفایی مسجد در ایجاد و تداوم فرهنگ دینی بسیار مؤثر است. امروزه با توجه به تهاجم فرهنگی گسترده دشمنان انقلاب و اسلام و تغییر نگرش افکار عمومی درباره دین و دینداری، لازم است مساجد با شیوه ها و ابزار نوینی، رسالت دینی خود را انجام دهند.

هر سازمان و نهادی برای آن که بتواند به حیات خود ادامه دهد، نیاز به بازسازی مداوم دارد. اما بازسازی و نوسازی سازمان ها، هنگامی میسر است که اهداف آن با مقتضیات زمانی هماهنگ گردد و روش های خود را به طور مداوم بهبود بخشند. مساجد نیز از این قانون مستثنی نیستند. امروز اصلی ترین مشکل مساجد عبارت است از:

1 _ ضعف در جذب بیشتر جوانان و نوجوانان.

2 _ وجود تشکیلات موازی و ناهماهنگ و تعدد مراکز دخیل در مدیریت و امور مساجد.

3 _ پایین بودن فرهنگ حضور، به گونه ای که مردم ما هنوز آن چنان که باید، آداب حضور در مسجد را نمی دانند.

4 _ حساسیت فوق العاده نسبت به دخالت دولت و حکومت در مسجد.

5 _ محدود شدن نقش مسجد به گونه ای که بعد از نماز، دومین کارکرد آن را مبارزات سیاسی علیه حاکمان ظالم می دانند و غیر از این کارکرد دیگری را سراغ ندارند.

6 _ باور مسؤولین حکومتی، نمایندگان مجلس و... بر نداشتن مسؤولیت مستقیم در قبال مساجد.

7 _ نامشخص بودن جایگاه حقوقی مسجد در نظام اداره کشور.

8 _ اختلاف آرا در نحوه اداره مساجد و نوع رابطه با حکومت.

با توجه به آنچه گفته شد، باید به دنبال راه کارهایی برای رفع این معضلات باشیم. یکی از اساسی ترین این راه ها، داشتن مدیریت نوآور و خلاق در سطح کلان مساجد است. موفقیت در این کار هیچ گاه یک اتفاق یا حادثه نیست، بلکه از طریق تلاش های همه جانبه تمام

ص: 312

عناصرتحقق می پذیرد. روشن است که خلاقیت را نمی توان با فشار ایجاد کرد، بلکه باید به آن اجازه داد تا ظهور کند. همان گونه که زارع نمی تواند جوانه را از دانه بیرون بیاورد، اما می تواند شرایط مناسبی برای رشد دانه فراهم آورد. در مورد خلاقیت هم همین شرایط صادق است. باید زمینه ای مساعد برای رشد و توسعه خلاقیت فراهم آورد. با فراهم کردن امنیت روانی و آزادی، احتمال ظهور خلاقیت سازنده را افزایش داد؛(1)

بنابراین در راه رسیدن به این هدف می باید:

1 _ درمقوله منابع انسانی مدیریت کلان مساجد، فعالانه آموزش داده و به توسعه دانش اعضای خود، آن طور که روز آمد باشد، تشویق کند.

امنیت شغلی در سطح عالی برای کارکنان خود فراهم آورد و به افراد جرأت بدهد که تغییرپذیر باشند. زمانی که اندیشه ای جدید تکامل می یابد، پیشتازان تغییر، فعالانه و با شور و شوق اندیشه را تعالی می بخشند و آن را حمایت می کنند، برمشکلات چیره می شوند و اطمینان می دهند که نوآوری به مرحله اجرا درخواهد آمد. برای بیان خلاق و حل مسایل به صورت خلاق فرصت فراهم کنند.

2 _ امروزه در مدیریت کلان، برای به کارگیری استعدادهای نهفته زیرمجموعه خود، باید مدیران نوآور و خلاق را با مکانیزم های مختلف مورد تشویق قرار داد.

3 _ تجربه تاریخی نشان می دهد که اگر قرار باشد یک پدیده تبدیل به یک فرهنگ شود، نیاز مبرم به تلاش پیگیر و یا برنامه بلندمدت دارد.(2)

4 _ در سطوح کلان مساجد هم این مسئله صدق می کند و نیازمند برنامه ریزی بلندمدت با هدف گذاری های بزرگ هستیم تا بتوان به نوآوری و خلاقیت رسید. یعنی برای آینده مساجد چشم انداز روشنی داشته باشیم. برای مثال قصد داریم تا پنج سال دیگر به کجا برسیم؟ 5 _ تلاش برای تغییر نگرش در بین مسؤولان نظام، علما، حوزه ها و مردم، پیرامون مسجد و نحوه اداره خلاقانه آن و بهره گیری هرچه بیشتر از توانمندی های مساجد، از اهم برنامه ها در سطوح مدیریت کلان مساجد است.

ص: 313

6 _ برای بقای یک سازمان و توسعه آن، نه تنها تشخیص نوآوری لازم است، بلکه شیوه استفاده و به کارگیری آن نیز بسیار ضروری است. مدیریت کلان سازمانی که استعدادهای نهفته در خود را نتواند به عرصه ظهور و بروز برساند، در اندک زمانی با چالش مواجه خواهد شد.

هر نوآوری در سطوح کلان مساجد از نظر انطباق و هماهنگی نیازمند زمان است.

7 _ مدیریت نوآور و خلاق کلان مساجد در فکر و عمل، از انعطاف بالایی برخوردار باشد.

8 _ یکی از اساسی ترین موانع بر سر راه تغییر و نوآوری از نظرگاه فرهنگی، عدم وجود نگرش انتقادی در سطح مدیریت کلان مساجد و زیرمجموعه های آن است. چرا که اساسا نوآوری و تغییر با تردید و سؤال و در نهایت، معارضه با وضع موجود مدیریتی آغاز می گردد.

مدیریت سنتی در برخی از جوامع که لایه های آن در سازمان های آنها کاملاً محسوس است، از انتقاد و تعارض دوری می جوید و همواره سعی در سرکوب آن دارند و علت آن در این واقعیت نهفته است که تحمل انتقاد و تغییر با بیشتر الگوهای فرهنگی و یا خرده فرهنگ ها در برخی جوامع سرناسازگاری دارد. بنابراین برای رسیدن به شکوفایی و نوآوری در سطوح کلان مساجد، نیازمند نگرش انتقادی سازنده و نه مغرضانه هستیم.

9 _ بخش تصمیم گیر مدیریت کلان مساجد، بایستی در مورد نوآوری، آگاهی به دست آورد، ایده های جدید را ارزشیابی کند و در زمینه اجرای آن تصمیم بگیرد. مهم ترین مرحله در فرآیند نوآوری؛ آگاهی و علم به نوآوری است. این آگاهی می تواند از منابع داخلی سازمان و یا از منابع خارجی تأمین گردد.

10 _ تحول در سازماندهی، شامل وظایفی که باید اجرا شود، تشخیص کسانی که باید اجرا کنند، چگونگی گروه بندی وظایف و تعیین کسانی است که باید گزارش دهند یا گزارش بگیرند.(1)

ص: 314

11 _ مدیریت نوآور در سطح کلان مساجد، به شناسایی و پاسخ گویی به موج تغییرات، فرصت های جدید و تهدیدات در حال ظهور باید بپردازد.

12 _ شناسایی عوامل محیطی که بر عملکرد سازمان تأثیر بسزایی دارند. مدیریت کلان خلاق، هر از چندگاه به منظور درک بهتر رویدادهای درون سازمانی و برون سازمانی از یک سو و افزایش تناسب استراتژی های اتخاذ شده با محیط سازمانی از سوی دیگر، اقدام به تجزیه و تحلیل محیطی می نمایند.

13 _ مدیریت بر یک سازمان میسر نیست، مگر با مدیریت بر اهداف سازمان، شامل برنامه ریزی برای رسیدن به اهداف موردنظر، اجرای فعالیت هایی در راستای رسیدن به اهداف موردنظر، بررسی نحوه عملکرد در رسیدن به اهداف و در نهایت اقدام اصلاحی برای دستیابی کارآمد و اثربخش تر به اهداف سازمانی این نظریه در مدیریت نوآور در مساجد هم مطرح است.

14 _ برقراری ارتباط مناسب میان دستگاه ها، سازمان ها و نهادها برای پشتیبانی از مساجد به منظور افزایش سطح بهره وری و کارآیی مساجد در ایفای نقش واقعی آن، در راستای گسترش و تعمیق فرهنگ دینی و اعتلای فرهنگ عمومی.

15 _ برنامه ریزی به منظور جذب حمایت وزارتخانه ها، سازمان ها و نهادهای دولتی و غیردولتی برای افزایش مشارکت در رفع مشکلات مساجد کشور.

16 _ هماهنگی و نظارت بر حسن اجرای وظایف دستگاه های ذیربط از ویژگی های مدیریت کلان خلاق است.

17 _ در فرآیند نوآوری، به خصوص در مدیریت کلان مساجد، استفاده از الگوهای موفق جهان اسلام همگام با بومی ساختن و نشر آن در سطوح مختلف از پیشنهادات است.

به طور کلی مسجد، نمادی استوار از تمدن اسلامی در طول تاریخ بوده و ارزش و اعتبار خود را میان مسلمانان حفظ کرده است. در این میان، دوران صدر اسلام، درخشان ترین دوره در طول حیات مساجد است، چرا که در آن زمان، مسجد نه صرفا محل عبادت، که محل

ص: 315

فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، قضایی و نظامی به شمار می آمد. برای احیای هرچه بیشتر مساجد باید کوشید آنها هرچه بیشتر به مساجد صدر اسلام نزدیک شوند و توانایی های فراوان خود را به فعلیت برسانند.(1)

همان گونه که امام خمینی قدس سره در این باره می فرمایند:

«صدر اسلام از همین مساجد، جنبش ها و ارتش ها راه افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسی اسلام بوده، هر وقت یک گرفتاری پیدا می شد، صدا می کردند؛ الصلوه بالجماعه، اجتماع می کردند و آن گرفتاری را طرح می کردند».(2)

نتیجه بی شک خلاقیت در حیات فردی و اجتماعی انسان ها، جایگاه بسیار ویژه ای دارد، چنان که تمام دست آوردها و تمدن بشری از آغاز تاکنون و نیز در آینده، محصول و ره آورد خلاقیت است.

تغییر و تحول در مدیریت جوامع امروزی به قدری سریع، چندجانبه، پیچیده و فراگیر است که سازمان ها بدون پیشبینی، همگامی و تطابق با آن قادر به ادامه حیات، رشد، بالندگی و توسعه نمی باشند و باید با تعامل با محیط هم، در عناصر اصلی تشکیل دهنده خود یعنی ساختار، کارکردها، نقش ها، مدیریت، رفتارها و اهداف، خلاقیت و نوآوری به وجود آورند. مساجد هم از این مسئله مستثنی نیستند. مساجدی که علاوه بر کارکرد عبادی، دارای کارکردهای دیگر چون؛ اجتماعی، آموزشی، فرهنگی، تبلیغاتی، عملی، سیاسی، اخلاقی، خدماتی و امدادی است.

مسجد در اسلام قلب تپنده حیات اسلام و کانون و محور فعالیت های جامعه اسلامی است. مسجد، خانه خدا در زمین است.(3)

ص: 316

با وجود حدود شصت هزار مسجد در کشور، به جرأت می توان گسترده ترین شبکه فراگیر اجتماعی در کشور را، مساجد دانست که نیازمند مدیریتی خلاق در سطح کلان جهت بهرهبرداری از این پتانسیل عظیم است. به طور کلی عوامل مؤثر در خلاقیت و نوآوری در مدیریت کلان مساجد را می توان به چهار دسته تقسیم کرد، این عوامل عبارتند از:

1 _ به کارگیری و جذب نیروهای خلاق و نوآور به سازمان.

2 _ تهیه امکانات مناسب تحقیقاتی و مالی برای کوشش های نوآورانه.

3 _ آزادی عمل کافی در انجام فعالیت ها و تلاش های خلاق.

4 _ به کارگیری نتایج حاصل از فعالیت های خلاق و دادن پاداش مناسب به افراد خلاق.

5 _ ارائه راه حل ها و راه کارهای مناسب جهت افزایش کیفیت مدیریتی خرد و کلان و طراحی برنامه های آینده نگر در جهت پیشبرد اهداف مساجد.

6 _ به روز رسانی امکانات و آموزش های مساجد در راستای نیازهای احاد مختلف جامعه.

ص: 317

منابع 1 _ قرآن.

2 _ ابن شبه، عمر، تاریخ المدینه المنوره، ج 2 ، ص 235 .

3 _ امام خمینی، صحیفه نور، ج 18 ، ص 67 .

4 _ امام خمینی، صحیفه نور، ج 10 ، ص 16 .

5 _ پورعلی فرد، محمدمهدی، نکته هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، انتشارات شاکر.

6 _ حوزه و روحانیت، ص 98 .

7 _ راجرز، کارل، درآمدی بر انسان شدن، ترجمه قاسم قاضی، ص 145 .

8 _ رضائیان، علی، مبانی سازمان و مدیریت، انتشارات سمت، 1386 .

9 _ رضائیان، علی، اصول مدیریت، انتشارات سمت، 1371 .

10 _ سیدمیرکمالی، رهبری و مدیریت آموزشی،نشر رامین، 1373 .

11 _ سیمای مسجد، ج 2 ، ص 30 .

12 _ عابدی، جمال، خلاقیت و شیوه ای نو دراندازه گیری آن، مجله پژوهش های روان شناختی، دوره دهم، شماره 1 و 2 ، تابستان 1372).

13 _ غزالی، محمد، احیاء العلوم الدین، ج 1 ، ص 395 .

14 _ فیضی، طاهره، مبانی سازمان و مدیریت، انتشارات دانشگاه پیام نور، 1383 .

15 _ کنزالعمال، ج 7 ، ص 448 .

16 _ مجله گلبرگ، مرداد 1386 ، شماره 89 .

17 _ موظف رستمی، محمد علی، آیین مسجد، ج 2 ، ص 51 .

ص: 318

18 _ نبوی، محمد حسن، مجله مبلغان، فعالیت های فرهنگی مساجد شهریور 1383 ، شماره 58 .

19 _ نشریه مبلغان، شماره 58 ، شهریور 1382 ، صفحه 3 تا صفحه 8 .

20 _ نشریه مسجد، شماره 81 ، شهریور 1383 .

21 _ وسایل الشیعة، ج 1 ، ص 268 .

ص: 319

مقدمه

اسلام، مکتب تعلیم و تربیت و به کمال رساندن انسان هاست. امر تعلیم و تربیت در اسلام، از قداست بالایی برخوردار است. چنان که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، هدف از بعثت خود را إتمام و إکمال بزرگواری های اخلاقی در راستای حفظ کرامت انسانی قلمداد می کند؛ لذا می فرماید:

«إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاق».(1)

«همانا من برای تکمیل کرامت های أخلاقی فرستاده شده ام».

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم برای هدایت و تعلیم و تربیت اسلامی به حدی تلاش می کرد، تا این که خدای تعالی فرمود:

«ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی».(2)

«ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی».

مکان و محل این امر مقدس در اسلام از آغاز و ابتدای برنامه آموزشی و تربیتی اسلام توسط پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مکان مقدسی چون مسجد قرار داده شده است. به همین جهت هرجا پیامبراسلام صلی الله علیه و آله وسلم برای تعلیم و تربیت افراد مسلم و مؤمن، در هر محلی وارد می شد نخست، مسجدی را برای عبادت و برنامه های تربیتی می ساخت.

با وجود این که مسجد، همان گونه که از نامش پیداست محل عبادت و تقرب جستن به خدای یگانه است؛ اما با توجه به کارکردهای مسجد در صدر اسلام معلوم می شود که مسجد از آغاز، تنها به عنوان جایگاه عبادت یا معبد ساده ای بنیان نشده است، بلکه از همان ابتدا مکانی برای ارشاد، تبلیغ، تعلیم و تربیت اسلامی بوده است.

ص: 321

تا جایی که، از سیره رسول اعظم صلی الله علیه و آله وسلم بدست می آید که آن حضرت، طرح مسائل علمی را در مسجد، و مسئله آموزش و تعلیم و تربیت را بیش از عبادت و خواندن نماز، اهمیت می داد. نقل شده است؛ وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وارد مسجد شد، دید جمعی مشغول عبادت و راز و نیازند و عده ای مشغول گفت وگو و مباحثه علمی هستند، ایشان در جلسه علمی شرکت می نماید.

مهم ترین محورهای کاری آن حضرت، به دستور قرآن، تعلیم و تربیت و تزکیه نفوس بود، که بیش از همه در مسجد انجام می شد.

برنامه کاری پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد، بر دو محور اساسی و سازنده دنبال می شد:

1 _ مردم را با فوت و فن های جنگ با کفار و مشرکین آشنا می کرد.

2 _ تعلیم و تربیت افراد را در ابعاد مختلف دنبال می کرد.

بنابراین مساجد از صدر اسلام مرکز تعلیم و تربیت بود، و همان سنت در دوره های مختلف و در گذر زمان مورد توجه مسلمانان ولو به صورت کمرنگ تر و ضعیف تر ادامه داشته و دارد. لکن نوآوری در روش تعلیم و تربیت و یا در طرح و برنامه ریزی در امور مساجد به صورت جذاب و محوری انجام نشده است.

آموزش و پرورش در نهادهایی غیر از مساجد چه در کشورهای اسلامی و چه غیراسلامی در حال به روز شدن است؛ بنابراین ضروری است که در نحوه آموزش و تربیت اسلامی در مسجد تجدیدنظر شود؛ چرا که برنامه های تکراری و سنتی ای که نوآوری و خلاقیت در آن دیده نشود، موجب دلسردی افراد به ویژه جوانان می شود.

مسجد باید کانونی برای حرکت های سازنده اسلامی، در زمینه بیداری مردم، پاک سازی محیط و آماده ساختن مسلمانان برای حفظ ارزش های اسلامی باشد.

مسجد، باید مرکزی برای قشر فعال جامعه؛ یعنی جوانان باشد، نه جای افراد بیکار و خواب آلود و پیرمردان.

ص: 322

در اسلام، بر عمران و آبادانی مسجد سفارش فراوانی شده است: یکی از مهم ترین عمران و آبادانی مسجد، به این است که حضور مسلمانان در مسجد برای عبادت و تعلیم و تربیت، پرجوش و فعال باشد.

از این رو باید برای عمران و آبادانی مسجد به ویژه عمران معنوی و آبادانی موردنظر اسلام، برنامه و طرح نو در راستای شکوفایی مسجد در أمر تعلیم و تربیت، مورد توجه قرار گیرد.

بنابر اهمیت نوآوری و خلاقیت در امر آموزش و تعلیم و تربیت، این مقاله درصدد است که تعلیم و تربیت در مسجد را با رویکرد نوآوری و شکوفایی مورد بررسی قرار دهد.

از این رو لازم است نخست، با مفهوم نوآوری و شکوفایی و اشارات این مقوله درآیات و روایات آشنا شویم. آنگاه أبعاد و شاخصه های نوآوری و شکوفایی با تأکید به نوآوری و شکوفای در امر تعلیم و تربیت در مسجد، پرداخته خواهد شد. از این که هرگونه ابتکار و خلاقیت مانند سایر مقوله ها از گزند آسیب های احتمالی نمی تواند در أمان باشد، لذا در ادامه به موانع تحقق نوآوری و راهکارهای اجرایی شدن، اشاره می شود.

مفهوم شناسی نوآوری و شکوفایی الف) معنای لغوی نوآوری و شکوفایی نوآوری کلمه ترکیبی از «نو» و «آوری» به معنی ابتکار، إبداع و در مواردی نیز به معنی بدعتگذاری آمده است.(1)

نوآوری ریشه در إدراک داشته و در اثر دیدن أشیاء و پدیده ها از زاویه ای نو و گاهی نیز محصول خلاقیت در انسان است. از این رو پیوند عمیق و ارتباط وثیقی با خلاقیت دارد. نواندیشی، وصفی است برای فرد یا جامعه ای که دارای اندیشه های نوین می باشد.

ص: 323

شکوفایی نیز از؛ شگفتن، باز شدن غنچه، پدیدار شدن و آشکار شدن است. شکوفایی نیز نوعی خلاقیت است. نوآوری همچون دانش، و شکوفایی همچون تکنولوژی است. یعنی شکوفایی کاربرد نوآوری و به صحنه زندگی کشاندن آن است، چنانکه درختانی که در فصل بهار تجدید حیات می کنند، وقتی اولین آثار رشد و نمو در وجودشان جوانه می زند، به آن شکوفه می گویند.

ب) معنای اصطلاحی نوآوری و شکوفایی نوآوری و شکوفایی در اصطلاح نیز همان معنای لغوی را داراست. به معنای ابتکار، خلاقیت، چیز تازه ای کشف کردن و به وجود آوردن است. منتهی در علوم مختلف معنای متناسب با آن علم را دارا می باشد. به عنوان مثال نوآوری در صنعت، به معنای اختراعات و اکتشافات، در مدیریت، برنامه ریزی جدید، در اقتصاد، طرحن و و روش نو در سیستم اقتصادی و بانکداری و... را گویند.

اما نوآوری در دین گاهی مراد حکم جدیدی است که سابقه در شریعت نداشته باشد، این گونه نوآوری در دین، که به عنوان بدعت در دین یاد می شود، مذموم و ممنوع است. و الاّ اگر مراد از نوآوری در دین، پیشرفت علوم اسلامی و استنباط احکام مستحدثه و فهم نو و برداشت جدید از سنت پیشوایان دین باشد نه تنها مذموم نیست، بلکه نیکو و پسندیده و کار مردان سختکوش و فقیهان در دین می باشد که در طول تاریخ در مذهب شیعه با باز بودن باب اجتهاد، این سنت به صورت متداول، جریان داشته و دارد. از این رو می توان گفت؛ که نوآوری و شکوفایی در دین سند زنده بودن اسلام در هر عصر و زمان و جوابگوی مسائل و احکام مورد نیاز جامعه در هر شرایطی می باشد. و از همین جا جاودانگی اسلام عزیز به إثبات می رسد.

پرسش های اساسی تحقیق 1 _ آیا نوآوری و شکوفایی مورد پذیرش اسلام است؟

ص: 324

2 _ آیا نوآوری و شکوفایی در آیات و روایات اشاره شده است؟ 3 _ گستره نوآوری و شکوفایی تا کجاست؟ 4 _ أبعاد نوآوری و شکوفایی در تعلیم و تربیت در مسجد چیست؟ 5 _ تعلیم و تربیت در مسجد تاکنون نوآوری داشته یا خیر؟ 6 _ شاخصه های نوآوری و شکوفایی در تعلیم و تربیت چیست؟ فرضیه تحقیق مسجد می تواند کانونی نوآوری و شکوفایی در تعلیم و تربیت باشد. نوآوری و شکوفایی در اسلام در طول تاریخ جریان داشته است. پیشرفت علوم اسلامی از جمله علم فقه و اصول و پاسخ به سؤال ها و مسائل مستحدثه بارزترین شیوه نوآوری و شکوفایی در اسلام است.

نوآوری و شکوفایی در آیات و روایات با توجه به تعاریفی که در رابطه با نوآوری و شکوفایی شد به ویژه نوآوری در دین به معنای استنباط احکام و مسائل مستحدثه، به خوبی به دست می آید که اسلام طرفدار نوآوری و شکوفایی بوده و هست و از نوآوری و شکوفایی مطلوب و مفید برای فرد و جامعه، استقبال می کند. لذا با صرف نظر از تعاریف اصطلاحی که برای این دو واژه در علوم مختلف به ویژه مدیریت وجود دارد، در آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام نسبت به این مفهوم، خصوصیات و ویژگی ها، ریشه ها و عوامل، آثار و نتایج، ضرورت ها و الزامات و مصادیق و نمونه های آن، تصریحات و اشارات فراوانی وجود دارد.

در این مقاله به نمونه هایی از آن اشاره می شود. بدیهی است شرح و تفصیل هر یک، نیاز به مقالات دیگری دارد و در این جا فقط به صورت گذرا بسنده می شود.

ص: 325

آیات قرآن در قرآن کریم، بعضی از أسماء و صفات الهی در بردارنده مفهوم نوآوری بوده و «شکوفا نمودن» را می رساند. از جمله:

1 _ الخالق: «اللّه ُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ».(1)

یا من خلق الاشیاء من العدم (دعای جوشن کبیر) خالقیت، ایجاد است و خلاقیت؛ ماهیت نوآوری و شکوفایی دارد.

2 _ الباری: «هُوَ اللّه ُ الْخَالِقُ الْبَارِءُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی».(2)

3 _ «فَتُوبُوا إِلَی بَارِئِکُمْ».(3)

باری، همان خالق است که با نوآوری و بدون مواد قبلی چیزی را آفریده است.

4 _ البدیع: «بَدِیعُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ».(4)

بدیع، به معنی مبدع و ابداع کننده است. و خداوند که موجودات را نو و بدون سابقه و پیشینه قبلی و بدون نقشه و مثال آفریده است بدیع است. (مبدع البدائع و محدث الاشیاء علی غیر مثال و احتذاء).

همچنین اسماء دیگر پروردگار عالم همچون «مصّور، فاطر، مبدی ء، کاشف، باسط، منشی ء، قابض، باعث، معلن، مبین، مبیّن، واسع، موسع، مفصّل، فتّاح، فالق، فارق، فارج و فاتح»؛ همگی متضمن معنا و مفهوم نوآوری، ایجاد و شکوفایی، پدیدآورندگی، گشایش دهندگی، کارگشایی، برطرف کنندگی، باز کنندگی، پیوند دهندگی، آشکار کنندگی، نخستین آفرینی، نوآفرینی و امثال آن است که در آیات و روایات آمده است.

البته جامع ترین نامی که در بردارنده همه مضامین فوق است، همان «ربّ» در «ربّ العالمین» است که همه هستی و کل هستی و اجزاء آن را از عدم و با ابداع آفریده و پرورش داده و شکوفا نموده است.

ص: 326

از آیه 29 سوره الرحمن «یَسْأَلُهُ مَنْ فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ» نیز استفاده می شود که خداوند پیوسته در حال نوآوری است. تفکر در آفرینش و آمد و شد موجودات و حیات و ممات پیوسته آنان نیز ما را بر نوآوری مستمر الهی رهنمون می سازد.

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امت او در قرآن، پدیدهای نو و دارای ویژگی نو شوندگی، زایندگی، بالندگی، فزایندگی و گستردگی و مانند آن هستند. اصولاً ظهور ادیان الهی به منظور شکوفایی و نوآوری در هدایت انسان ها بوده است.

این مطلب از آیات متعدد، قابل استفاده است. از جمله آیات 29 سوره فتح که می فرماید:

« مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه ِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعا سُجَّدا یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ اللّه ِ وَرِضْوَانا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الاْءِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمْ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللّه ُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرا عَظِیما».

«محمد صلی الله علیه و آله وسلم فرستاده خداست و کسانی که با او هستند، در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند. پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند.

نشانه آنها در صورت شان از اثر سجده نمایان است. این توصیف آنها در تورات است و مثل آنان در انجیل این است. همانند زراعتی که جوانه های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و برپای خود ایستاده است و به قدری رشد و نمو کرده که زارعان را به شگفتی وا می دارد. این برای آن است که کافران را به خشم آورده. (ولی) کسانی از آنها را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، خداوند وعده آمرزش و اجر عظیمی داده است».

ص: 327

این مثال جالب و زیبا که متشکّل از یک توصیف در تورات و یک مثال در انجیل است، در باره یاران واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است. این مثال از یک سو، از آنچه یاران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم متّصف به آن بوده اند، حکایت می کند و از سوی دیگر به تمام کسانی که می خواهند، مسلمان حقیقی و یاور واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و اهلبیت علیهم السلام باشند، می آموزد که باید دارای چه صفات و ویژگی هایی باشند. «وَ مَثَلُهُمْ فِی الاِنْجِیِلِ کَزَرْع» مَثَل پیروان صادق و مُخلص پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم، در کتاب آسمانی مسیحیان؛ یعنی انجیل، مثل مزرعه و زراعتی است که دارای ویژگی های پنج گانه است.

1 _ «اَخْرَجَ شَطْئَهُ»، «شَطَأَ» در لغت عرب دو معنی دارد؛ نخست به جوانه هایی اطلاق می شود که در کناره گیاهان یا درختان می روید و کم کم رشد و نمو کرده و مستقل می شود.

دیگر این که، به نوزادان حیوانات که بر اثر زادو ولد، زیاد می شوند اطلاق می شود.(1)

بنابراین «شَطَأ» به معنای زایندگی، بالندگی، فزایندگی، گستردگی و مانند آن است.

تشبه یاران آن حضزت به زراعتِ؛ اوّلین ویژگی اش این است که تنها و محدود نیست، بلکه جوانه می زند و زاینده است. به عبارت دیگر، عقیم و نازا نیست، بلکه همواره در حال تولید و تکثیر است.

2 _ «فَآزَرَهُ» _ «آزر و موازرت» به معنای حمایت و تقویت است؛ «وزیر» را از آن جهت وزیر می گویند که از «شاه» حمایت می کند و او را تقویت می نماید. امام علی علیه السلام از آن جهت وزیر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نامیده شد که حامی آن حضرت بود و در راه تقویت دین او تلاش کرد.

زراعت مورد مثل، نه تنها رشد و بالندگی و زایندگی دارد و جوانه هایی می زند؛ بلکه همواره آن جوانه ها را مورد حمایت خود قرار می دهد و موانع آن را از سر راهش برمی دارد و نیازهایش را به او می رساند، هم حمایتش می کند و هم او را مورد تقویت قرار می دهد.

3 _ «فَاسْتَغْلَظَ» _ ویژگی سوم آن مزرعه این است؛ که جوانه هایی که مورد حمایت باغ قرار گرفته، کم کم محکم می شوند و در سایه حمایت و تقویت مزرعه، استحکام می یابند.

ص: 328

4 _ «فاَسْتوی عَلی سُوقِهِ» حمایت و تقویت از این جوانه ها تا آنجا ادامه می یابد که کمکم این ها احساس استقلال می کنند و روی پای خود می ایستند و دوران وابستگی آنها به سر آمده و خود این ها شروع به جوانه زدن می کنند و جوانه های آنها نیز به همان شکل سابق مراحل سه گانه «حمایت» و «استحکام» و «استقلال» را سپری می کنند.

5 _ «یُعْجِبُ الزُّراعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفّارَ» _ رشد و نمو و تولید و تکثیر این مزرعه با برکت، بقدری زیاد و چشم گیر است که زراعت کاران و کشاورزان را در حیرت و شگفتی فرو می برد، به گونه ای که آنها از تعجب انگشت بر دهان می گذارند، زیرا که برخی از این درختان و گیاهان در مدّت کوتاهی سراسر باغ را می پوشاند ولی در مقابل، کافران در خشم فرو می روند.

«وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ مِْنهُمْ مَغْفِرَةً وَاَجْرا عَظِیما».(1)

خداوند متعال فقط به یاران و اصحابی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که اوّلا، ایمان آورده و اعتقادات خود را اصلاح کرده باشند. ثانیا، اعمال و کردار شایسته داشته باشند و آن اعتقادات، افعال آنها را به سمت صلاح حرکت دهد، وعده غفران و بخشش و اجر عظیم و بزرگ داده است، نه به تمام یاران و اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم. به عبارت دیگر، کلمه «منهم» به اصطلاح أُدبای عرب «تبعیضیه» است و شامل برخی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که صفات آنها در ذیل آیه آمده است، می گردد؛ نه همه اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم.

خلاصه این که، طبق این آیه شریفه برخی از اصحاب پیامبر به مزرعه ای زاینده و بالنده، تشبیه شده اند و به خاطر ایمان و عمل صالح شان، بشارت «مغفرت» و «اجر عظیم» داده شده اند.(2)

همچنین شأن نزول آیات فوق، یعنی داستان صلح حدیبه و نوآوری پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در برخورد با مشرکان و حرکت جهل و بدون سلاح و با لباس أحرام به سمت مکه و درهم شکستن همه تصورات مشرکان، مصداق بارزی از نوآوری بوده که آثار بسیار فراوان از خود داشته و این همان «فتح المبین» مذکور در آغاز سوره فتح است.

ص: 329

«إِنَّ اللّه َ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ».(1)

سنت پروردگار در این است که بدون پویایی و تغییر و نوآروری به دست انسان ها، سرنوشت دنیا و آخرت آنها دگرگون نخواهد شد. و این انسان ها هستند که با ایجاد تغییر در درون جان خود و در جامعه و پیرامون خود امداد و عنایات الهی را برای خود جلب می نمایند.

« وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَلَوْ کانَ آباؤُهُمْ لایَعْقِلُونَ شَیْئا وَ لا یَهْتَدُونَ».(2)

و چون به آنان گفته شود از آنچه که خدا نازل کرده است پیروی کنید می گویند نه، بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم، پیروی می کنیم. آیا هر چند پدران شان چیزی را درک نمی کرده و به راه ثواب نمی رفته اند باز هم در خور پیروی هستند؟ نو أندیشی و نوآوری در اندیشه برای اصلاح گذشته، از نظر قرآن یک اصل مسلم و ضروری است. زیرا قرآن تقلید از باورهای باطل و کهنه پدران را بسیار نکوهش کرده و به خردورزی و راهیابی دعوت می کند. قرآن انسان ها را به نوأندیشی در مسیر هدایت دعوت کرده، تا هم خردهای آنان را بیدار نموده و هم راه های تازهای را فراروی انسان ها گشوده و آنها را به هدایت برساند. به همین دلیل دعوت به فکر، علم، عقل، تدبّر، حکمت، نور و امثال آن در آیات زیادی مورد تأکید قرار گرفته است و انسان های هدایت یافته را مردگانی که زنده شده اند، دانسته و برای آنان نور هدایت گر قرار داده است.

«یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ».(3)

خداوند به برکت آن، کسانی را که از خشنودی او پیروی کنند، به راه های سلامت، هدایت می کند و به فرمان خود، از تاریکی ها به سوی روشنایی می برد؛ و آنها را به سوی راه راست، رهبری می نماید.

ص: 330

« أَوَمَنْ کَانَ مَیْتا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ».(1)

آیا کسی که مرده بود، سپس او را زنده کردیم، و نوری برایش قرار دادیم که با آن در میان مردم راه برود، همانند کسی است که در ظلمت ها باشد و از آن خارج نگردد؟ این گونه برای کافران، اعمال (زشتی) که انجام می دادند، تزیین شده (و زیبا جلوه کرده) است.

ماندن در ظلمات و جهل و نداشتن نوأندیشی و پویایی در عرصه فکر و اندیشه، باعث محرومیت از هدایت و نکوهش پروردگار است.

« وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَی مَا أَنزَلَ اللّه ُ وَإِلَی الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ شَیْئا وَلاَ یَهْتَدُونَ».(2)

و چون به آنان گفته شود به سوی آنچه خدا نازل کرده و به سوی پیامبرش بیایید، می گویند؛ آنچه پدران خود را بر آن یافته ایم ما را بس است. آیا هر چند پدران شان چیزی نمی دانستند و هدایت نیافته بودند؟ بنابراین نوأندیشی و پویایی فکری، جوهره تفکر دینی است. و ایستایی تأثیر نپذیرفتن از شرایط حق، کفر است.

«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ ».(3)

در حقیقت کسانی را که کفر ورزیده اند چه بیم شان بدهی و چه بیم شان ندهی، برایشان یکسان است و ایمان نخواهند آورد. اگر کسی هشدار پیامبران را که رساترین و مؤثرترین هشدارهاست، نشنود به دلیل این است که حس بویایی درآنها مرده است و همچون سنگ سخت و صلب شده اند و دیگر هیچ امیدی به خیر و تکامل آنها نیست؟ قرآن برای دانش، پژوهش، تولید علم و فهم عمیق و استنباط، ارزش فوق العاده قائل است. و مؤمنین را مکلف نموده است تا پیوسته نیاز علمی و فکری خود را با تفقه در دین تحصیل نمایند. لذا می فرماید:

ص: 331

«وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُوا کَافَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ».(1)

«شایسته نیست مؤمنان همگی کوچ کنند پس چرا از هر فرقه ایی از آنان، دست هایی کوچ نمی کنند تا دسته یی بمانند و در دین آگاهی پیدا کنند؟».

دعوت به فهم عمیق و ژرف از دین در اسلام مورد تأکید است و آنان که نمی دانند باید از آنان که می دانند، بپرسند و سؤال کردن، خود یک ارزش است «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاَتَعْلَمُونَ».(2)

از این رو خداوند در سوره نساء آیه 83 در صورت عدم توان بر حل مسئله دستور داده که مسائل خود را به نزد کسانی ببرید که از توانایی استنباط (پویایی و توانایی فکری و علمی) برخوردارند.

در حقیقت، دعوت به فکر، نقد، اندیشه و خردورزی در قرآن، دعوت به نوآوری و پویایی فکری و شکوفایی ذهنی و علمی و کشف و فهم و ادراک مجهولات و معلوم نمودن نادانسته هاست.

در قرآن مصادیق متعددی از نوآوری را برای شناساندن و آموزش دادن آن به مسلمانان ذکر نموده است. در سوره مائده آیه 31 نحوه دفن جسد هابیل را به واسطه یک کلاغ به قابیل آموزش داده و می فرماید:

«فَبَعَثَ اللَّهُ غُرابا یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُواری سَوْأَةَ أَخیهِ قالَ یا وَیْلَتی أَ عَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَأُوارِیَ سَوْأَةَ أَخی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمین».

«سپس خداوند زاغی را فرستاد که در زمین، جستجو (و کند و کاو) می کرد تا به او نشان دهد، چگونه جسد برادر خود را دفن کند. او گفت: وای بر من! آیا من نتوانستم مثل این زاغ باشم و جسد برادرم را دفن کنم؟! و سرانجام (از ترس رسوایی، و بر اثر فشار وجدان، از کار خود) پشیمان شد.

ص: 332

در سوره انبیاء آیه (57 و 58) نوآوری و ابتکار ابراهیم پیامبر را در بیدار کردن فطرت بت پرستان بیان کرده و کَید و نقشه او را مبنی بر این که بت ها را شکسته و تبر را به دوش بت بزرگ قرار داد، به عنوان ابتکار بسیار مؤثر او بیان می کند «وَتَاللّه ِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنَامَکُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِینَ * فَجَعَلَهُمْ جُذَاذا إِلاَّ کَبِیرا لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ»؛ و به خدا سوگند، در غیاب شما، نقشه ای برای نابودی بت های تان می کشم. سرانجام ابراهیم قهرمان (با استفاده از یک فرصت مناسب)، همه آنها جز بت بزرگ شان را قطعه قطعه کرد؛ شاید سراغ او بیایند (و او حقایق را بازگو کند).

در سوره کهف آیه 92 نوآوری ذوالقرنین در ساخت سدّ به عنوان مانع یأجوج و مأجوج را بیان کرده و از آن به عنوان رحمت پروردگار یاد نموده است (قال هذا رحمة من ربّی).

یکی دیگر از نمونه های بارز نوآوری و خلاقیت و ابتکار، کشتی حضرت نوح علیه السلام است. چنانکه قرآن می فرماید:

«وَ هِیَ تَجْری بِهِمْ فی مَوْجٍ کَالْجِبالِ وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ وَ کانَ فی مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ الْکافِرین».(1)

«و آن کشتی، آنها را از میان أمواجی همچون کوه ها حرکت می داد؛ (در این هنگام)، نوح فرزندش را که در گوشه ای بود صدا زد: پسرم! همراه ما سوار شو، و با کافران مباش!».

در پرتو همین آموزه های قرآنی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه علیهم السلام و مسلمانان در موارد متعدد با ابتکار عمل و خلاقیت خود به نوآوری های بزرگی، اقدام نموده و تمدن بزرگ اسلامی را شکل دادند. از جمله؛ حفر خندق در جنگ احزاب، تشکیل شورای مشورتی در جنگ أحد و بسیاری از أحکام و حِکَم، که توسط معصومین علیهم السلام بیان شده همگی، نوآوری های اثربخش و کارآمدی بود که باعث رونق و گسترش دین مقدس اسلام گردید.

ص: 333

در واقع هدف اصلی از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در فضای سنگین جاهلیت و همه معارفی را که این پیامبر امّی و درس نخوانده برای بشر آورده، نوآوری در جهت شکوفایی استعدادها و توسعه مادی و معنوی زندگی انسان ها بوده است.

همچنان که انقلاب اسلامی مردم ایران نیز برگرفته از همین الگو و نوآوری در یک نظام مردم سالار دینی و در نظم موجود حاکم برجهان امروز، هم در کلیات وهم در جزئیات خود، هم در راه بردها و هم در تاکتیک ها و در همه شئون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خود بوده است. که امروزه آثار این نوآوری ها را در عرصه های گوناگون پیداست. و نیز توفیقات نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در برابر توطئه های سنگین دشمنان، در پرتو خودباوری و نوآوری های برگرفته از آموزه های دینی و قرآنی بوده است.

روشن است که نوآوری در آموزه های اسلامی هم برای فرد و هم برای جامعه معنادار بوده و در جهت مثبت و برای بهبود وضعیت موجود بوده و هرگز به معنی نادیده گرفتن اصول و مبانی و ترک سنت ها و خروج از چارچوب شریعت و أحکام إلهی نیست. بلکه همان توسعه خردورزی و پویایی فکری و اجتماعی و کسب علم و بینش نو و میدان دادن به روح جستجوگری و کشف و راسخ شدن در علم و فقه عمیق می باشد.

روایات از این که نوآوری و شکوفایی از تفکر و تعقل، تجربه، اندیشیدن، تحقیق کردن به وجود می آید، مشابه آنچه که در آیات قرآن مشاهده شد، در روایات به صورت گسترده تر و مفصل تر در مورد اندیشیدن، تعقل کردن و تفکر نمودن، که نتیجه اش نوآوری، خلاقیت و شکوفایی و به منصه ظهور نشاندن جوهره اندیشیدن است، تأکید شده است. و به عوامل مؤثر بر آن، شاخص ها، الزامات و بایدها و نبایدهای آن، صریحا یا تلویحا مطالب فراوانی آمده است. در این بخش از مقاله، تنها به ذکر نمونه هایی از روایاتی که متناسب با این مقاله است، اشاره می شود. ولی بحث جامع این موضوع در روایات، زمان و محل دیگری را می طلبد.

ص: 334

امام علی علیه السلام:

«العقل غریزةٌ تزید بالعلم و التجارب».(1)

«عقل غریزه ای است که با علم و تجربه رشد می کند».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم :

«انما یدرک الخیر کلّه بالعقل».(2)

همه خوبی ها را با عقل می توان به دست آورد».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم :

«الانسان بعقله».(3)

«انسان با عقلش، انسان است».

امام علی علیه السلام :

«الفکر مرآة صافیة».(4)

«فکر آینه ای بدون زنگار است».

امام علی علیه السلام :

«من اسهر عین فکرته بلغ کنه همته».(5)

«کسی که چشم اندیشه اش را بیدار بدارد به نهایت و آخر مطلوبش خواهد رسید».

امام علی علیه السلام :

«یا کمیل ما من حرکة الا و انت محتاج فیها الی معرفة».(6)

«ای کمیل! هیچ حرکتی نیست، مگر آنکه تو در آن محتاج شناخت هستی».

ص: 335

امام علی علیه السلام :

«کثرة النظر فی العلم یفتح العقل».(1)

نظر فراوان در علم، عقل را بارور می کند».

امام علی علیه السلام :

«کثرة النظر فی الحکمة تلقح العقل».(2)

«نظر فراوان در حکمت، عقل را بارور می کند».

امام صادق علیه السلام :

«من اکثر الفکر فیما تعلم اتقن علمه و فهم ما لم یکن یفهم».(3)

«کسی که در آموخته های خویش بیشتر اندیشه کند علم خود را استوارتر کرده و نکته هایی را درمی یابد که دست نایافتنی است».

امام علی علیه السلام :

«انما البصیر من سمع فتفکّر و نظر فابصر و انتفع باالعبر ثم سلک جددا واضحا یتجنّب فیه الصرعة فی المهاوی».(4)

«اهل بینش کسی است که بشنود و بیاندیشد و ببیند و با بینش در آن درنگ و از رخدادها پند گیرد و بهره مند شود و خود را از پرتگاه ها نگاه دارد».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم :

«تذاکروا و تلاقوا و تحدثوا فإن الحدیث جلاءها للقلوب انّ القلوب لتریّن کما یرین السیف جلاءها...».(5)

ص: 336

«به یاد هم آورید باهم مباحثه کنید و در مسائل گوناگون سخن بگویید، زیرا سخن گفتن دلها را صیقل می دهد. به راستی که دل ها زنگار می گیرد چنانکه شمشیر زنگار می گیرد و جلای دل ها، سخن گفتنِ خوب است».

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم :

«من استوی یوماه فهو مغبون و من کان غده شرا من یومه فهو ملعون و من لم یتفقد النقصان فی عمله کان النقصان فی عقله و من کان النقصان فی عمله و عقله فالموت خیرٌ له من حیاته».(1)

«اگر دو روز کسی برابر باشد، مغبون است. اگر فردای کسی بدتر از امروزش باشد، ملعون است. اگر کسی در پی تدارک کاستی در عمل خود نباشد، کاستی در عقلش خواهد بود. و اگر کسی در عمل و عقل کاستی داشته باشد، عدمش از وجودش بهتر است».

امام علی علیه السلام :

«ادّل شیی ء علی غزارة العقل حسن التدبیر».(2)

«محکم ترین دلیل بر کمال عقل، تدبیر نیکو (سنجیده و حساب شده) است».

ابعاد نوآوری و شکوفایی نوآوری می تواند در ابعاد مختلف بروز و ظهور داشته باشد. هرچند در زمینه های علمی و فن آوری به شکل مرسوم، تحت عناوین اختراعات و اکتشافات صورت می گیرد. این روند در حوزه اندیشه و فلسفه با سرعت کندتری تبلور داشته است. در بُعد اجتماعی نیز نوآوری از دیر باز مورد توجه جامعه شناسان قرار داشته و دارد. نوآوری درخصوص مسائل فرهنگی نیز به ویژه در

ص: 337

جوامع ارزشی و دینی همواره به عنوان یک ضرورت، مطرح می شود. لذا به نظر می رسد، ضمن آنکه همه خواص و عوام باید جهت فراگیر کردن فضای نوآوری در جامعه بکوشند، اما باید این نوآوری ها اگر تبلور عینی در عرصه جامعه داشته باشد، باید ایده و تفکر نوآوری و شکوفایی از مسجد آغاز و نخست به شیوه آموزش و تعلیم و تربیت در مسجد بروز و ظهور کند.

ضرورت های طرح نوآوری برای هر برنامه ای اگر به صورت درست بخواهد اجرا شود و در نتیجه بازدهی موردنظر به دست آید، طرح و برنامه ای لازم است که الگوها و اهداف و شاخصه های فعالیت های امور مربوطه را تبیین و تشریح نماید، تا در طول پیمودن مسیر به سر درگمی و انحراف از مسیر اصلی به وجود نیاید. و الاّ خلاف مطلوب به دست خواهد آمد. مسأله نوآوری و شکوفایی در ابعاد گوناگون در رشته های مختلف نیازمند کارشناس و متخصص رشته مربوطه است، تا با داشتن تصویر درست از نوآوری و شکوفایی به مدوّن نمودن شاخصه های آن به برنامه ریزی و طراحی بپردازد. به طور مثال برای نوآوری و شکوفایی برنامه آموزشی و تعلیم و تربیت، نخست باید شاخصه های نوآوری در این راستا توسط کارشناسان، شناسایی و یک الگوی درست ازآن ترسیم گردد. تا توسط مربیان و معلمان مربوطه دنبال شود.

بنابراین در رابطه با نوآوری و شکوفایی در تعلیم وتربیت در مسجد که بیشتر به فعالیت های قرآنی و علوم دینی پرداخته می شود، ما نیازمند طرح و برنامه ای که بیانگر شاخصه های نوآوری و شکوفایی باشد، هستیم. اما قبل از طرح و برنامه ریزی در راستای تعلیم و تربیت در مسجد ضروری است که شاخصه های نوآوری مطلوب و موردنظر مقام معظم رهبری شناسایی شود، تا به نتیجه مؤثر و مفید منجر شود.

ص: 338

شاخصه های نوآوری نوآوری مطلوب و مدنظر رهبر معظم انقلاب از مختصاتی برخوردار است که به نتایج مفید و مؤثری منتهی شده و مانع برداشت های غلط می شود. پاره ای از شاخصه های نوآوری مطلوب عبارت است از:

1 _ نوآوری در عرصه فکری و فلسفی الزاما باید در طول دین مبین اسلام باشد و درست در مقابل بدعت ها، تحریف ها، خرافه ها و تحجرگرایی، قد علم کند.

2 _ نوآوری مطلوب، نه تنها هنجارشکن و ساختارشکن نبوده، بلکه به عنوان یک هنجار مطرح می شود تا اسلام و انقلاب را زنده و پویا نگه دارد.

3 _ نوآوری مطلوب در چارچوب اصول، سنت ها و ارزش ها صورت می گیرد.

4 _ نوآوری در روش و شیوه های اجرایی براساس تجارب صورت می گیرد تا راه میانبر برای رسیدن به مقصود باشد، نه بی راهه.

5 _ نوآوری مؤثر باید در راستا و مکمل نوآوری های گذشته باشد، نه نوآور ستیز و مانع.

چنانچه اصل انقلاب و جمهوری اسلامی یک نوآوری به حساب می آید و سایر نوآوری ها باید مکمل آن باشند.

مخاطبان اصلی نوآوری و شکوفایی با این وجود به نظر می رسد سه طیف، مخاطب اصلی و مجری راهبرد نوآوری باشند:

1 _ مربیان، معلمان و متولیان مساجد.

2 _ مسؤولان و مدیران عالی جامعه.

3 _ نخبگان و خواص.

هر یک از گروه های اجتماعی فوق نیز در سه حوزه (حداقل) می توانند نوآوری داشته باشند:

1 _ حوزه فردی.

2 _ حوزه مدیریتی و تحت امر.

3 _ حوزه اجتماعی و ملی.

ص: 339

بنابراین مسجد به عنوان کانون تعلیم و تربیت در هر یک از حوزه های مورد اشاره می تواند به صورت ذیل نوآوری داشته باشد:

الف) در حوزه فردی از این که مسجد در فرهنگ اسلام به عنوان یک نهاد مقدس و کانون تربیتی، بیشترین نقش خودسازی و جامعه سازی موردنظر اسلام را عهده دار است، در این حوزه می تواند در موارد ذیل نوآوری داشته باشد:

1 _ نوآوری در برقراری ارتباط با خالق و تقرب جستن به خدای تعالی.

2 _ نوآوری در شیوه های تعامل افراد جامعه به گونه ای مفید و وحدت آفرین و محکم کننده پایه های اتحاد ملی و انسجام اسلامی باشد.

3 _ نوآوری در چگونگی تهذیب نفس و خودسازی.

ب) در حوزه مدیریتی مربیان و متولیان مساجد در حوزه مدیریتی تحت امر خود در راستای تعلیم و تربیت در مسجد در امور سهگانه ذیل می توانند نوآوری داشته باشند:

1 _ نوآوری در برنامه ریزی.

2 _ نوآوری در ساختار و تشکیلات هیئت ها و دسته جات که احیاکننده و حافظ دست آوردهای میراث فرهنگی اسلام است.

3 _ نوآوری در شیوه ها و روش های اجرایی شدن برنامه ها و طرح ها، به گونه ای که سدی برای بهانه جویی دشمن و متهم ساختن اسلام به خرافات باشد.

ج) حوزه اجتماعی و ملی گرچه نوآوری در این حوزه در سطح کلان به متصدیان و نخبگان عالی رتبه کشور مربوط می شد.

ص: 340

اما هر کس باید در حوزه کاری خود بهاین امر توجه داشته باشد. اما در این راستا مسجد به عنوان یک رسانه سنتی و اطلاع رسانی چهره به چهره در آگاهی دادن و به صحنه کشاندن مردم، نقش خودش را داراست. لذا خُطَبا و سخنوران در مسجد، می توانند راهکارهای نوآوری را در موارد ذیل ارائه دهند.

1 _ نوآوری در حیطه زندگی و کاری.

2 _ نوآوری در سطح محلی و منطقه ای.

3 _ نوآوری در سطوح شهری و کشوری.

نوآوری و شکوفایی تعلیم و تربیت در مسجد یکی از مکان های مؤثر و مفید نوآوری و شکوفایی در حوزه اجتماعی در سطح محلی و منطقه ای و یا در سطح شهری مسجد است. چرا که مسجد در طول تاریخ از صدر اسلام تاکنون کانون آموزش های علوم دینی و به ویژه علوم قرآنی بوده است. منتهی این آموزش ها به صورت سنتی و قدیمی تاکنون جریان داشته و آن گونه که باید مورد توجه و برنامه ریزی که جذابیت و کارآیی خوبی برای اقشار مختلف جامعه به ویژه جوانان داشته باشد، ندارد.

زیرا اغلب اوقات اصول، اهداف، رویکردها و کلیات آموزش ها و فعالیت های قرآنی و آموزشی مفروض گرفته می شوند. در نتیجه نوآوری ها صرفا معطوف عوامل و اجزای فرعی و ظاهرسازی مسجد می شود. به عنوان مثال، رنگ آمیزی و نقاشی و تنوع در زینت مساجد بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. گرچه این امر نیکو و خیلی هم بجاست، اما هیچ گاه به درجه اهمیت توجه در امر آموزشی و تعلیم و تربیت در مسجد، نمی رسد.

نوآوری در تعلیم و تربیت در مسجد نیازمند است که:

1 _ از جدیدترین ابزارهای آموزشی استفاده شود.

2 _ متون درسی و مواد آموزشی که در مسجد قرار است تعلیم داده شود، کارشناسی و مطابق با نیازهای دانش آموزان مسجدی تدوین گردد.

ص: 341

3 _ سبک و شیوه آموزش باید به روز باشد. از شیوه های قدیمی که تاکنون بازدهی موفقی نداشته، پرهیز شود.

هدف اصلی تعلیم و تربیت در مسجد بررسی اهداف تعلیم و تربیت نشان می دهد که مهم ترین نیازهای هر جامعه، تعلیم و تربیت افرادی است که با اتکا به نیروی اراده و تعقل خویش منطقی بیاندیشند و جای وابستگی و استفاده از دست آوردهای دیگران در زمینه اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... خود مولّد دانش، فن آوری برای زندگی در عصر طلایی باشند.

موفقیت ها و پیشرفت های انسان در گرو اندیشه های بارور، پویا و مؤثر است که از تعلیم و تربیت درست و صحیح به منصه ظهور می نشیند. در طول تاریخ، کانون تربیت چنین افرادی در اسلام، مکانی به نام مسجد بوده و هست.

با توجه به فراگیر بودن دین مقدس اسلام و دخیل بودن آن در أبعاد گوناگون زندگی انسان، مسأله تعلیم و تربیت در مسجد نیز أبعاد و جنبه های فراوانی می تواند داشته باشد.

هدف اصلی تعلیم و تربیت در مسجد، تعلیم و تربیت در همه زمینه ها، اعم از سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و... را شامل می شود. چنانکه در صدر اسلام مسجد نقش و کارکردهای فراوانی در ابعاد و زمینه های مختلفی داشته، اما امروزه به خاطر به وجود آمدن کانون ها و مراکز جدید، بسیاری از کارکردهای مسجد در مراکز دیگر انجام می شود، به مسجد به عنوان محل و مکان عبادت و جایگاه تقرب جستن به خدای تعالی نگریسته می شود، در حالی که مسجد در فرهنگ اسلام در متحول ساختن بنیادی در زندگی افراد، نقش سرنوشت سازی را دارا می باشد. لذا می تواند در تحول عقیدتی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و رفتاری افراد جامعه مؤثر باشد.

طبق آموزه های اسلام، «ایمان» مهم ترین تحول عقیدتی و مایه نوسازی اندیشه ها و جهان بینی و اهداف و آرمان های انسانی است. «تقوا» مهم ترین تحول اخلاقی و عامل قدرت اراده انسان در برابر امواج سهمگین سقوط اخلاق و آمادگی لازم برای نو شدن و شکوفا شدن

ص: 342

فضایل اخلاقی است. ولایت الهی مهم ترین تحول سیاسی و پذیرش نظام مدیریت الهی بر انسان و جهان است. «هجرت» گسستن از نظام کفر و شرک و پیوستن به امت واحده اسلامی، مهم ترین تحول اجتماعی و شکوفایی جامعه توحیدی است. «توبه» و «استغفار» مهم ترین تحول بنیادی در رفتار انسان و باعث قرار گرفتن مجدد در مدار تکامل و سوار شدن در قطار فضیلت واخلاق و عدالت است، که همه این امور در آموزش وتعلیم و تربیت در مسجد لحاظ شده است.

گرچه با ایجاد کانون های فرهنگی این مقوله هم کمرنگ شده است، لکن حداقل آموزش های قرآنی در مساجد کماکان وجود دارد. بنابراین نوآوری در شیوه آموزش های قرآنی از اولویت ویژه ای برخوردار است؛ چرا که مسجد در اسلام، از ابتدا تاکنون محل آموزش برترین کتاب الهی یعنی قرآن بوده و هست. از این رو باید برای شکوفا شدن هرچه بیشتر تعلیم قرآن آموزی مساجد و ترویج فرهنگ قرآن خوانی و گسترش آن در سطح کلی جامعه چاره اندیشی نمود.

البته ذکر این نکته را نباید فراموش کرد که مراد از قرآن خوانی تنها روخوانی صرف بدون هیچ گونه بهره بردن از معنا و مفهوم و فهم عمیق این کتاب مقدس نیست، بلکه هدف نهایی، فهمیدن قرآن است. از آنجایی فهم قرآن بدون انس با قرآن و خواندن قرآن میسور نیست، که ابتدا باید قرآن خوانی را رواج داد، تا مقدمه باشد برای برداشتن گام های مهم تر و عمیق تر.

اموری که در این راستا شایسته است مورد توجه قرار گیرد عبارت اند از:

1 _ توجه به فرهنگ آموزش قرآن امروزه در دنیا و مخصوصا در کشورهای پیشرو، به مقوله آموزش به عنوان یک رویداد فرهنگی نگاه می شود. توجه به فرهنگ آموزش قرآن در کشورهای مشرق زمین یک نیاز اساسی است؛ زیرا که این کشورها از جمله ایران، بسیاری از رفتار و حتی افکار خود را از فرهنگ، ادبیات، عرفان و ادیان خود به دست می آورند. عدم توجه به فرهنگ سازی در امر آموزش و یادگیری، باعث می شود که تعلیم و تربیت از عمق لازم برخوردار نباشد. در حالی که اساس موفقیت

ص: 343

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم و بزرگان دینی، توجه ویژه به فرهنگ سازی است. و همچنین تاکید آیات روح بخش قرآن توجه دادن به عامل فرهنگ سازی است.

2 _ قرآن خوانی مقدم بر قرآن دانی به این مثال توجه کنید؛ شما کودک خود را برای یادگیری نماز به مسجد یا کانون فرهنگی می فرستید. او در مدت کوتاهی با صحیح خوانی، فصیح خوانی، تلفظ حروف خاص عربی، ترجمه عبارات نماز، آداب و شرایط و احکام عملی نماز آشنا می شود، اما این کودک در این آموزش ها به این مسئله نمی رسد که باید در طول زندگی خود نماز بخواند.

هر ساله اعتبارات زیادی صرف آموزش قرآن به افراد بزرگسال، معلمان و... می شود. این آموزش ها نه تنها در آموزش و پرورش، بلکه توسط سایر نهادها مانند؛ سازمان تبلیغات اسلامی (نهضت قرآن آموزی) آموزش عالی و... هزینه می شود، اما با کمی دقت و توجه متوجه می شویم که این نوع آموزش ها از اساس زائد و موجب حیف و میل اعتبارات دولتی می شود، زیرا شما نمی توانید یک دانش آموز کلاس سوم راهنمایی را پیدا کنید که با قواعد و آنچه در این کلاس ها گفته می شود، آشنایی نداشته باشد. چه رسد به معلمین و کارمندان دولت و دانشجویان.

آموزش روخوانی قرآن، هدف کلاس اول تا سوم ابتدایی است. درحالی که آموزش عالی برای دانشجویان دوره های کاردانی، کارشناسی و کارشناسی ارشد، یک واحد پیش نیاز آموزش روخوانی برگزار می کند. و یا آموزش و پرورش همه ساله دوره های متعددی را برای فرهنگیان برگزار می کند، اما کماکان مشکل به قوت خود باقی است. علت اصلی این است که؛ مشکل در نداشتن قواعد قرآنی نیست، بلکه مشکل در این است که افراد، اصولاً قرآن نمی خوانند و این که آنها در طول زندگی به صورت روزانه قرآن بخوانند، به صورت فرهنگ و رفتار در نیامده است.

همه ما نماز می خوانیم زیرا که از همان دوره طفولیت چشم خود را باز کردیم و پدر و مادرمان را مشغول نماز دیدیم، در نتیجه نمازخوان شدیم. و یا پدر و مادر خود را مشغول خوردن سحری دیدیم در حالی که رادیو دعای سحر را زمزمه می کرد، پس همه ما روزه گیر شدیم. اما کودکان ما چند بار، ما را مشغول خواندن قرآن دیده اند؟ آنچه باید مورد توجه متولیان اعم از برنامه ریزان

ص: 344

و مجریان قرار گیرد، همین مطلب است. اجرای طرح تلاوت نور در مساجد، یکی از طرح های موفق است که باید مورد توجه و تعمیم قرار گیرد.

3 _ از مسجد شروع کنیم اگر نمازگزاران مسجد در سراسر کشور روزی یک صفحه قرآن بخوانند و در فهم آیات ساده و پرکاربرد آن کوشش و تدبر نمایند و این کار همه روزه توسط امام جماعت مسجد نهادینه شود، و از قاریان برجسته در مساجد دعوت به عمل آید که قرآن را با صدای دلنشین زمزمه کنند و بقیه نمازگزاران او را همراهی کنند، بطور قطع آثار و برکات قرآن شامل حال حاضرین خواهد شد.

قرآن را نه برای ختم کردن و به اتمام رساندن و نه برای نکته برداری و استفاده از آن در سخنرانی ها، بلکه برای دل خود بخوانیم و مانند کسی که برای یافتن داروی درد خود به داروخانه می رود، دنبال دوای دردهای مان در قرآن باشیم؛ زیرا که هدایت ثمره قرآن است:

«تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ رَبِیعُ الْقُلُوبِ وَ اسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفَاءُ الصُّدُورِ».(1)

«قرآن رابیاموزید، زیرا قرآن بهار دل هاست. از نور قرآن شفا جویید؛ زیرا که شفای سینه ها است».

به آموزش قرآن، باید با نگاه جامع نگریسته شود. آموزش روخوانی و روان خوانی صرف و یا کلاس حفظ قرآن یا آموزش قرائت هر یک به تنهایی، نمی تواند پاسخ گوی نیازهای مختلف دانش آموزان و فراگیران باشد. شاید یکی از رموز جاودانگی و جذابیت مجالس عزاداری حضرت سیدالشهدا علیه السلام یا مراسم شب های احیاء، همین تنوع برنامه ها و فعالیت ها باشد که در آموزش قرآن و تعلیم و تربیت در مسجد نیز باید مورد توجه قرار گیرد، اما فراموش نمی شود که اهداف براساس اهمیت باید مورد توجه قرار گیرد و هدف اصلی به وسیله اهداف فرعی تقویت شود.

ص: 345

4 _ فعالیت های فوق برنامه باید مکمل برنامه درسی قرآن باشد دانش آموزان در حالی در مسابقات قرآنی و معارف اسلامی شرکت می کنند، که محتوای پیش بینی شده مسابقه را در مدرسه آموزش نمی بینند. در مقابل محتوای کتاب های درسی قرآن و دینی و سایر کتب که با دقت های فراوان از سوی پژوهشگران دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی طراحی و متناسب با نیازها و علائق دانش آموزان در کتب درسی قرار می گیرند، کمتر مورد مسابقه هستند. به عنوان مثال؛ مسابقات قرائت و حفظ قرآن، که یک فعالیت قرآنی از نوع تخصصی است، هیچ گاه جزء اهداف کلان آموزش و پرورش نبوده و نیست. در مقابل کسب مهارت روخوانی و روانخوانی قرآن به عنوان اهداف اصلی آموزش قرآن در دوره ابتدایی است. چه خوب است مربیان قرآن آموزی مساجد به جای برگزاری مسابقه قرائت و حفظ، مسابقه روخوانی قرآن کامل (برای کلاس های اول تا سوم) و روان خوانی (برای کلاس های چهارم و پنجم) برگزار کنند. و یا در دوره راهنمایی به مسابقه روان خوانی (ترتیل آموزشی) و درک و فهم آیات و عبارات قرآنی آنهم به صورت توأمان اهمیت داده شود.

5 _ مهارت آموزی به جای قاعده آموزش همان طور که در بند سوم گفته شد، علت مهجوریت قرآن در جامعه این نیست که افراد با قواعد روخوانی و روانخوانی آشنا نیستند، بلکه اشکال در این است که اصولاً افراد با قرآن مأنوس نیستند و باید برای این مسأله فکری کرد. یکی از راهکارهای مهم در این زمینه، توجه به مهارت آموزی، به جای قاعده آموزی است. در جلسات موفق و معتبر قرآن روش حاکم مهارت آموزی است. استاد در صدر جلسه می نشیند و افرادی که به حلقه انس با قرآن نشسته اند، هر یک چند آیه می خوانند و استاد اشکالات آنان را به صورت موردی و تلگرافی برطرف می کند، تذکر می دهد. اما در مدارس و کلاس های قرآن این قواعد قرآن هستند که محور آموزش هستند. معلم ارتباط یک سویه داشته و معمولاً متکلم وحده است و آنچه که بیش از همه مورد غفلت قرار می گیرد این است؛ که قرآن کمتر خوانده می شود.

ص: 346

6 _ اجرای کامل برنامه درسی قرآن مهم ترین عامل عدم موفقیت برنامه ها و طرح ها از جمله برنامه درسی قرآن در آموزش وپرورش و به ویژه در دوره ابتدایی، عدم اجرای کامل برنامه های پیشبینی شده است. در برنامه درسی قرآن چهار عامل مهم زیر باید در عرض هم، اجرا شوند تا اهداف محقق شود:

1 _ معلمان و مربیان قرآن آموزی مساجد، باید با ابعاد و اجزاء برنامه درسی قرآن آشنا شوند و مهارت لازم را در آموزش قرآن به دست آورند.

2 _ وسایل آموزشی از قبیل؛ لوح آموزشی، نوار آموزش قرآن معلم و دانش آموز، کتاب راهنمای تدریس معلم و ضبط صوت، بایستی فراهم شود تا آموزش با اختلال روبرو نشود.

3 _ به نقش خانواده در آموزش توجه شود بیش از یک پنجم آموزش، برعهده خانواده است.

7 _ خانواده و زمینه های لازم آموزش قرآن مواردی که باید خانواده ها درباره فراهم آوردن زمینه های لازم آموزش قرآن به آنها توجه کنند، در مقدمه هر یک از کتاب های درسی دانش آموزان آمده است. خوب است معلمان در آموزش خانواده به شیوه زیر عمل کنند:

به صورت کلاسی از والدین دعوت به عمل آید.

نمونه ای از روش آموزش قرآن با حضور دانش آموزان برای خانواده ها اجرا شوند، تا آنها با تلاوت و همچنین ریزه کاری های آموزش آشنا شوند.

موارد گفته شده در مقدمه کتاب، برای ایشان بازگو گردد.

با خانواده ها میثاق شفاهی بسته شود که آنها هم روزی یک صفحه قرآن بخوانند، تا این فرهنگ به کودکان منتقل شود.

ص: 347

8 _ فراگیر نمودن قرآن خوانی مربیان و معلمان مساجد، حوزه های علمیه، سازمان صدا و سیما، نهضت قرآن آموزی، سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز توسعه و ترویج فعالیت های قرآنی و وزارت آموزش وپرورش باید به این نکته توجه کنند، که متأسفانه روند فعالیت های قرآنی به جای عمومی شدن به سوی تخصصی شدن، حرکت می کند و روز به روز شاهد این مسأله هستیم که ارتباط عموم مردم با قرآن کمتر و کمتر می شود.

البته این مطلب به معنای آن نیست که فعالیت های تخصصی کنار گذاشته شود، بلکه باید توجه شود که فعالیت های تخصصی هم باید روز به روز ساده تر و عمومی تر شود. مخصوصا مراکزی که در این زمینه مسئولیت اصلی و مستقیم را دارند، باید در اهداف و روش ها تجدیدنظر نمایند.

پیش نیازها از مهم ترین پیش نیازهایی که زمینه ساز نوآوری و شکوفایی تعلیم و تربیت در مسجد می شود، می توان امور ذیل را عنوان نمود:

ترویج فرهنگ کتاب خوانی در بین افراد جامعه از مساجد.

برگزاری کلاس های احکام، اخلاق و قرآن به شیوه نو و جذاب.

برگزاری کلاس های هنری برای جوانان در مسجد.

برگزاری آموزش های رایانه برای استفاده از علوم اسلامی.

برگزاری کلاس های روش تحقیق، تبلیغ ، سخنرانی و مداحی.

ارائه سی دی های مذهبی برای جوانان و کودکان.

برگزاری نماز جماعت دانش آموزان.

فراخوانی والدین دانش آموزان و کمک گرفتن در امر آموزش از آنان.

تأسیس و بازسازی کتابخانه های مساجد، متنوع بودن کتاب موجود در مساجد مطابق با سطح فکری اقشار مختلف جامعه.

ص: 348

ارتباط دو سویه مساجد با سایر کانون های فرهنگی.

دعوت دانش آموزان مدارس و آموزشگاه ها، در مناسبت ها و اعیاد اسلامی به مسجد.

امکان دسترسی آسان برای مردم از امکانات فرهنگی مسجد.

زیباسازی مساجد.

راهکارهای عملی در اجرای طرح نوآوری و شکوفایی آنچه در تحقق نوآوری و شکوفایی تعلیم و تربیت در مسجد در خور توجه است؛ ارائه برنامه های نو در قالب شیوه های اجرایی نوین در سطح کلان مساجد کشور، و همچنین تلاش برای شکوفا نمودن تلاش های گذشته، نیازمند الزامات و ملزومات بسیاری است، که بدون وجود آن بسترها و مقدمات، امکان تحقق نوآوری و شکوفایی دور از ذهن خواهد بود.

پاره ای از الزامات اولیه تحقق هرگونه نوآوری متناسب با منویات رهبر معظم انقلاب، بسترسازی اندیشه نوآوری وشکوفایی است که ائمه جمعه و جماعات مساجد می توانند بیشترین نقش را داشته باشند. ذیلاً به نمونه های آن اشاره می شود:

1 _ ایجاد فضای آرام روانی توسط ائمه جمعه و جماعات در صحنه سیاسی و اجتماعی کشور و پرهیز از تنشها و چالش های ساختگی و حاشیه ای که جز اتلاف وقت، هیچ دردی را دوا نمی کند.

2 _ کشاندن آحاد مردم در صحنه نوآوری و شکوفایی به ویژه تعلیم و تربیت در مسجد. باشد که با عزم ملی و اراده جمعی در اجزاء مختلف آموزشی در مساجد در تمام سطوح، فضای نوآوری حاکم گردد.

3 _ هماهنگ ساختن مسئولان، مدیران و نخبگان جامعه تا این که نوآوری مطلوب در فضای جامعه گسترش یابد.

4 _ اجرایی نمودن نگاه فراجناحی احزاب و تشکل ها به موضوع نوآوری و اجتناب از مصادره آن، به نفع گروه و جناحی خاص.

ص: 349

5 _ شناسایی، نقصان و کاستی ها در سیستم ها و روش های تعلیم و تربیت در مسجد که تاکنون جریان داشته، تا بتواند بن بست ها و کمبودها را در معرض دید عمومی قرار داده، تا نسبت به رفع آن چاره جویی شود.

6 _ تدبیر علمی و عقلی در ارائه نوآوری ها و فراخوانی مدیر و مدبّر موفق در سیستم تعلیم و تربیت در مساجد.

7 _ پرهیز از بلندپروازی ها جهت عملیاتی ساختن طرح ها.

8 _ شناسایی تناسب نوآوری ها با ظرفیت ها و امکانات موجود مساجد مختلف کشور و متناسب بودن با سطح فکری اهالی آن منطقه و محل.

9 _ تلاش شود تا نوآوری براساس مطالبات عمومی جامعه به دور از افزایش نیازها و غیر واقعی نمودن آنها باشد.

10 _ تکریم و تجلیل از افکار و طرح های نو که به ویژه طرح هایی که از سوی جوانان ارائه می گردد.

11 _ مخاطب شناسی در نوآوری: یک بحث اساسی در راستای تحقق راهبرد نوآوری و شکوفایی، پرسش از طیف مخاطبین است؛ چرا که احاله به دیگران و مبری داشتن خود از مصادیق این امر می تواند از اثر بخشی و برکات فراگیر و گسترده آن بکاهد. از یک نگاه همه آحاد جامعه مشمول خطابه رهبر معظم انقلاب قرار دارند و هرکس باید به اندازه توان خود در جهت رسیدن به نقطه مطلوب تلاش نماید. گرچه نخبگان جامعه به عنوان اخص و بیش از دیگران مورد خطاب قرار می گیرند.

آسیب شناسی نوآوری و شکوفایی به معنای واقعی و موردنظر در سیستم تعلیم و تربیت در مسجد با موانعی ممکن است مواجه شود که عدم توجه به آن موجب عدم تحقق انحراف و یا منجر به سطحی نگری شود. از این رو لازم است تا در نگاهی آسیب ناسانه موانع پیش رو را شناسایی و نسبت به رفع آنها کوشید. از این رو به برخی از این موانع که به ذهن می رسد اشاره می گردد:

ص: 350

1 _ جزئی نگری به جای کلان نگری، مشغول شدن به امور فرعی و اشتغال ذهن به مسائل جزئی سبب می شود، مسائل اصلی و هدف اصلی از تعلیم و تربیت در مسجد به فراموشی سپرده شود که در این صورت، نتیجه مطلوب عائد نخواهد شد.

2 _ بخشی نگری و مصادره به مطلوب: سوق دادن نوآوری ها به حوزه های خاص و مصادره آن به یک بخش معین حتی در صورت نتیجه بخش بودن آن، سبب رشد ناهمگون می شود و در نتیجه اثرات معکوس در پی خواهد داشت. این راه برد، اگرچه باید از سوی همه مسئولان و نخبگان دنبال شود اما در تعلیم و تربیت در مسجد که هویت یک فرد مسلمان از همین جا شکل می گیرد نباید به رشد کاریکاتوری و یک جانبه جامعه منجر گردد.

3 _ پرهیز از نوآوری با أغراض سیاسی و آلوده به منافع جناحی حتی اگر هم به بار ننشیند معلوم نیست که تا چه اندازه با مطالبات مردم هماهنگ باشد.

4 _ افراط و تفریط: برخورد افراطی با مقوله نوآوری به معنای بر هم زدن همه ساختار و برنامه ها و شیوه های قبلی و مرسوم، و تعجیل و شتاب زدگی در این راهبرد می تواند به همان اندازه مخاطره آمیز و منفی قلمداد گردد که تفریط و مقاومت در برابر هرگونه ابتکار و خلاقیت دورماندن از کاروان پیشرفت و تکامل می شود.

عدم شناخت مرز بین نوآوری و بدعت: اگر شناخت درستی از نوآوری به ویژه در بخش تعلیم احکام و اخلاق و الگو دادن به جوان ها وجود نداشته باشد، ممکن است نوآوری به بدعت و الگودهی ناسازگار با اصول اسلام بیانجامد.

با توجه به آنچه در مورد شاخصه ها، الزامات و آسیب های نوآوری بیان شد، این نکته روشن می شود که برای تحقق راهبرد نوآوری و شکوفایی تعلیم و تربیت در مسجد قبل از هر چیز باید رفتارهای شخصی و اخلاق کاری معلمان و مربیان و پیشگامان مسجد و مسجدی ها اصلاح گردد. مسلم است که مسئولیت پذیری، نظم و قانون پذیری، اعتماد به نفس داشتن، دارا بودن روحیه کار و تلاش و هماندیشی با نخبگان و آحاد جامعه، از جمله الزامات و مقدماتی است که ابتدا باید در روحیات و شخصیت معلمان و متولیان و مربیان مساجد بروز کند تا بتوان راهبردهای اساسی و کلانی را نظیر نوآوری و شکوفایی در این نهاد مقدس عملی نمود.

ص: 351

امام خمینی قدس سره به عنوان احیاگر مساجد به معنای واقعی آن است. امام قدس سره انقلاب خود را از مساجد آغاز کرد و استمرار بخشید. در واقع با چنین حرکت عظیمی توانست نقش مساجد را در جهان اسلام احیا کند.

شناخت صحیح امام قدس سره از جایگاه و امکانات مساجد به ایشان امکان داد تا با استفاده از این پایگاه الهی و اعتقادی، همه افراد را با سلیقه های مختلف در یک مکان واحد جمع کند و از نیروی عظیم در مقابله با ظلم ستیزی و مظلوم پناهی بهره بگیرد.

با توجه به نقش معیشتی، نظامی و اقتصادی مساجد در دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامی، می توان گفت دشمنان در اوایل انقلاب با روش های مختلف راه معیشتی مردم را بسته بودند، اما امام قدس سره با تدبیر و تفکر از طریق مساجد کالاهای مورد نیاز را در اختیار مردم جامعه قرار داد.

در برنامه ترور افراد هم، مساجد با تشکیل بسیج به این حرکت تداوم بخشیدند.

بهترین نیروی پرورش یافته در کشور، از دل مساجد بیرون آمده اند و مساجد امروز با امکانات پیشرفته می توانند به تربیت نیروهای تازه نفس و تأثیرگذار بپردازند. کمرنگ بودن بعضی از ائمه جماعات در مساجد کشور باعث تأسف است. به طوری که مشغولیت های اداری و چند شغله بودن ائمه جماعات موجب شده است تا نتوانیم به نحو احسن از پتانسیل موجود در مساجد بهره مند شویم.

ما موظفیم که در جامعه امروز به آسیب شناسی بپردازیم تا دشمنان به فرهنگ جامعه آسیب نرسانند. در این راستا پس از آسیب شناسی با حضور اساتید فن و علمای دینی آگاه نسل جوان جامعه را با آموزه های دینی آشنا کنیم.

مسجد یک خانه است اما مدیران بسیار دارد. اگر متولیان مساجد در ایفای نقش خود موازی کاری را کنار بگذارند و هرکدام با وظیفه مشخص به کار خود ادامه دهند، بسیاری از مشکلات موجود در مساجد برطرف می شود.

ص: 353

نسل جوان جامعه تشنه معارف اصیل دینی هستند. اگر ائمه جماعات و امنای مساجد به بیان حقایق انقلاب و دین بپردازند، نیازهای جوانان را درک کرده و شناسایی کنند، به راحتی می توانند افکار و دیدگاه های امام را از جایگاه مساجد به نسل جدید انتقال دهند.

بخش اول: شیوه های جذب جوانان در مساجد عواطف جوشان، آرمان خواهی، شور و نشاط و زیباطلبی، فضای زندگی جوان را پر کرده است.

از سوی دیگر مسجد به عنوان مهم ترین کانون مذهبی، زیبایی خود را دارد. صدای رسای موذن، محراب جذاب و معنویت مسجد، هر صاحب دلی را به خود جلب می نماید. سخن بر سر این است که چگونه می توان میان جوانی و مسجد و به بیان دیگر، میان دو زیبایی، پیوند و یگانگی آفرید.

پرسش جدی این است که در نسلی که به دلیل «زیباجویی» نمی تواند از کنار زیبایی روح (مسجد و نماز) ساده بگذرد، چرا اقبال و استقبال و نشاط برای برپایی نماز در مسجد نمی بینیم؟ باید بگوییم روح حقیقی مسجد که همه زیبایی ها را در خود دارد، هنوز در معرض دید جوانان قرار نگرفته است. روش های جذاب در ایجاد گرایش به کار گرفته نشده و با گذشت بیست سال از پیروزی انقلاب، کانون های دینی و به ویژه مساجد، متناسب با نیازهای دینی نسل نوجوان و جوان قدم برنداشتند. اما متأسفانه ما عادت کرده ایم که در ناکامی های خود بلافاصله مخاطب را متهم کنیم و به تبرئه خویش بپردازیم.

در این پاسخ سعی شده است راه های جذب جوانان به مسجد مورد بررسی قرار گیرد و عوامل و زمینه های آسیب زایی که سبب فاصله گرفتن نسل جوان از مسجد و بی رغبتی نسبت به حضور فعال و پرشور آنان می گردد؛ شناسایی شود.

مسجد، بی گمان به عنوان سنگری که از آغاز بنای آن تاکنون دارای نقش فرهنگی و آموزشی و تربیتی بوده است، نمی تواند در خصوص نسل جوان و پرسش گر، ساکت و بی برنامه باشد و از آن طرف، جوان آرمان خواه و زیباطلب که تشنه مذهب و عواطف دینی است،

ص: 354

نمی تواند نسبت به این مکان مقدس بی توجه باشد، اما تمهیداتی لازم است تا بین این دو، تعامل و پیوندی مستحکم ایجاد نماید.

برای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شرکت در سایر برنامه های فرهنگی مساجد، شیوه ها و عواملی وجود دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود:

الف) امام جماعت امام جماعت در هر مسجد، عاملی مهم در پیشرفت و ترقی مسجد به شمار می رود و چنانچه دارای شرایط لازم باشد، تأثیری بسزا در تحولات مثبت در جوانان و در نتیجه گرایش آنان به مساجد خواهد داشت. این شرایط از این قرار است:

1 _ ثابت بودن شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و غیره، از جمله اموری است که در عملکرد وی نقش مهمی دارد. خصوصیات و اوضاع خاص هر محل و اهالی آن باعث می شود که وی تصمیم مقتضی اتخاذ کند و در راه اجرای آن گام بردارد که ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل، این مسئله را عملی می سازد.

2 _ توانایی علمی از عواملی که می تواند در جذابیت امام جماعت مؤثر باشد، توانایی و اندوخته های علمی اوست، چرا که ممکن است سؤالی از طرف جوانان در حیطه تخصصی او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمینه های مختلف از جمله جامعه شناسی و روانشناسی جوانان پاسخ دهد. طبیعتا قدرت علمی روحانی مسجد باعث اطمینان و اعتماد مردم به خصوص جوانان می شود و آنان نیز همواره سعی می کنند که در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمینان خاطر و طیب نفس با وی معاشر باشند و از کمالات و معلومات او بهره مند شوند.

ص: 355

3 _ نظم امام جماعت ضرورت دارد که در کلیه کارهای مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات کند، به موقع به مسجد بیاید، نماز را اقامه کند و اوقات سخنرانی و ارشاد مردم را تنظیم و با توجه به حال حضّار، مطالب خود را بیان کند و از ذکر مطالب اضافی و اطاله کلام خودداری ورزد.

4 _ بیان ساده و شیوا مطالبی که امام جماعت بیان می کند، باید حتی المقدور ساده و شیوا باشد و از تلفظ کلمات و جملات عجیب و غریب و نامأنوس بپرهیزد؛ چرا که عمده مخاطبان وی بی سواد، کم سواد و ناآشنا به کلمات تخصصی هستند، در غیر این صورت با توجه به روحیه جوانان و کم ظرفیت بودن آنان، خستگی و کسالت بر آنها عارض می شود.

5 _ ابتکار و خلاقیت بعضی از وعاظ هنگام سخنرانی آموخته های علمی خود را به همان گونه که فرا گرفته اند، بیان می کنند، در حالی که می توانند با ذکر مثال ها و حکایت های تاریخی، مطالب و کلمات قصار، شوخ طبعی و داستان های شیرین را با رعایت نکات روانشناسی جوانان به گونه ای زیبا و جذاب تر عرضه کنند.

دوستی با جوانان و نوجوانان امام جماعت مسجد می تواند با کنار گذاشتن بعضی از محدودیت های کاذب یا غیرضروری، بین خود و جوانان، آنها را به خود نزدیک کند؛ به قدر معقول با آنان صحبت کند، احوال آنها را در حالت عادی و غیرعادی جویا شود و حتی المقدور در همنشینی ها و مجالست ها همراه آنان باشد و از فرصت های مناسب به منظور بیان مقصود استفاده کند، در حالی که بعضی از روحانیون با اتخاذ تدابیر نامناسب و حالت های عالمانه به خود گرفتن، سنگین و رنگین حرکت کردن بی حد، همکلام نشدن با دیگران خصوصا جوانان و...، بین خود و جوانان فاصله می اندازند.

ص: 356

6 _ احترام و تواضع همیشه با احترام به دیگران و داشتن تواضع در مقابل هم نوعان، نوعی ارادت قلبی دیگران را در حق خود فراهم می کنیم، حال اگر تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی؛ آن هم با جوانان که دارای قلبی پاک و جویای صحبت هستند، صورت گیرد، قطعا موفقیت های چشم گیری به دست خواهد آمد؛ این روش از جمله روش های تبلیغ عملی است که در تاریخ صدر اسلام به خصوص در وصف پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده است و نتایج بسیار خوبی هم در برداشته است.

7 _ آراستگی ظاهری روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونه خوبی ها مطرح شود؛ بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممکن لباس بپوشد، تمیز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر استفاده کند. مواظب نظافت دهان و دندان و احیانا بوی بد دهان خود باشد و در مجموع مسأله نظافت ظاهری را فراموش نکند.

8 _ توانایی جسمی در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی ها لازم است مسائلی نظیر وقت دیگران و کهولت سن حاضران مراعات شود. حال اگر امام جماعت سن بالایی داشته باشد، طبیعتا نماز طولانی می شود و ممکن است مأمومین خسته شوند.

9 _ دارا بودن دانش لازم اگر امام جماعت فقط به یک سری اطلاعات علمی دست یافته باشد، انتقال آن به روش معمولی و بیان ساده آن مطالب ممکن نیست و با توفیق کمتری همراه است، بنابراین ضروری است از علوم دیگر نظیر روانشناسی جوانان و نوجوانان استفاده شود.

ص: 357

10 _ درک موقعیت سنی جوانان موقعیت سنی جوانان و نیازها و روحیات آنان در این سنین باید مورد توجه قرار گیرد، لازم نیست همیشه از آنان بخواهیم در کلیه مراسم ادعیه و زیارات، شرکت و گریه و زاری را پیشه کنند، زیرا جوانان و نوجوانان در کنار این مسائل معنوی نیاز به تفریحات سالم و ورزش و آموختن دانش روز دارند. تحرک و انرژی زیاد از خصوصیات این دوران است و جوانان به تنوع بیشتری نیازمندند.

11 _ تهیه امکانات مالی امام جماعت می تواند با نظارت کامل و سر و سامان دادن به امور مالی مسجد و تخصیص بودجه های لازم در راه جذب جوانان، به این مهم دست یابد.

ب) مسجد خود مسجد و ویژگی های آن نیز می تواند عامل جذابی به منظور گرایش جوانان و نوجوانان به مسجد باشد، این ویژگی ها و خصوصیات عبارتند از:

1 _ فضای مناسب و ظواهر خوب آن مسؤولان ذیربط در عصر کنونی باید در احداث مساجد تا حد زیادی مداخله کنند، انتخاب محل احداث، نقشه موردنظر، امکانات و فضای سبز آن و غیره باید حساب شده و از روی اصول باشد.

احداث مسجد در کوچه و پس کوچه ها و با مساحت کم و بدون دیگر امکانات، سوت و کور است و رغبتی در دل جوانان و ناآشنایان به مسجد ایجاد نخواهد کرد.

2 _ نظافت تمیزی و پاک بودن از جمله عواملی به شمار می رود که باعث گرویدن جوانان به مسجد می شود،

ص: 358

بنابراین مسؤولان مسجد باید در خصوص غبارروبی، نظافت دستشویی ها، ایجاد امکانات بهداشتی نظیر صابون، مایع ضد عفونی کننده، آب گرم در زمستان ها و شست وشوی مرتب و منظم محیط دستشویی ها و به کار بردن خوش بو کننده های مناسب از ضروریات مساجد است.

3 _ وسایل صوتی، گرمازا و سرمازا کسانی که گاهی به مناسبتی به مسجد راه می یابند، چنانچه با مسائل ناخوشایندی از قبیل نامناسب بودن صدای بلندگوها و سرد یا گرم بودن بیش از حد مسجد روبرو شوند، تنفر در قلب آنان پدید می آید و سابقه ذهنی منفی در اذهان ایشان باقی می گذارد، همچنین تنظیم نور کافی در خود مسجد از اهم مسائل است.

4 _ تصمیم گیری متمرکز مؤمنان و نمازگزاران و مسؤولان مربوط می توانند به منظور تنظیم برنامه و امور مساجد و جلوگیری از پراکندگی و تعدد تصمیم گیری ها، با انتخاب شماری از افراد جوان و متعهد و تا حد امکان متخصص، همچنین ریش سفیدان با نظارت امام جماعت در قالب هیئت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامه ریزی منسجم اداره کنند.

5 _ ایجاد امکانات فرهنگی ورزشی مسؤولان و گردانندگان مساجد می توانند با تهیه و تخصیص امکانات فرهنگی از قبیل: کتابخانه، سالن مطالعه، تشکیل گروه های تواشیح، سرود، همخوانی قرآن و تشکیل جلسات آموزش قرآن در دوره های گوناگون، کلاس های تقویتی رایگان و کلاس های آموزشی دیگر، باعث جذب جوانان به مساجد شوند، در کنار این مسائل، تهیه امکانات ورزشی مرتبط با مسجد تا جایی که حرمت آن به طور کامل محفوظ بماند نیز، می تواند در شمار عوامل جذب کننده محسوب شود.

ص: 359

6 _ استفاده از افراد خوش صدا بسیاری از اوقات می بینیم در مساجد از قاریان قرآن و مؤذن های مسن و افراد بد صدا استفاده می شود که انسان به هنگام شنیدن صدای آنان ناگزیر باید گوش خود را بگیرد. طبیعی است که این موضوع باعث دفع جوانان از مساجد می شود.

ج) هیئت امنای مساجد پیشبرد امور مسجد و آبادانی آن، هم به لحاظ معنوی و هم به لحاظ مادی، اشتراک مساعی و همت والای اعضای هیئت امنا را می طلبد، آنان می توانند با هم فکری و هم دلی، از عهده این وظیفه شرعی و داوطلبانه به خوبی برآیند و ذخیرهای برای آخرت خود بردارند. خصوصیات ضروری که می باید این افراد داشته باشند، به قرار زیر است:

1 _ همکاری جدی اعضای هیئت امنای مسجد می باید در ادای وظایف خود جدیت داشته باشند و مصمم حرکت کنند، در غیراین صورت اختلال در امور مسجد پیش می آید.

2 _ تقسیم کار به نظر می رسد که امور مسجد می باید به تناسب سن، تخصص، علاقه و دیگر عوامل شخصی اعضای آن هیئت، تقسیم شود تا فشار کار بر دوش فرد یا افراد معینی نباشد، از طرف دیگر این اعضا می توانند از افراد غیر عضو که علاقه به کار دارند، کمک بجویند تا در تسریع کار مؤثر باشند. مراعات مجموعه امور یاد شده باعث بروز حرکتی منسجم در امور مساجد می شود که برای افراد مرتبط با مسجد و به خصوص جوانان دلپذیر خواهد بود.

ص: 360

3 _ علاقه به کار افرادی که در قالب عضو این هیئت به کار مشغول می شوند، باید در برابر مسؤولیت پذیرفته شده علاقه داشته باشند و از نیت غیر تقرب الی اللّه پرهیز کنند تا بتوانند بدون هیچ گونه دلسردی فعالیت کنند.

4 _ تأمین بودجه پیشرفت و بهبود کیفیت فعالیت های مساجد تا حد زیادی بستگی به مسائل مالی دارد. اعضای گرداننده مساجد باید در این خصوص فکر اساسی کنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگیرند و به تناسب آن بودجه لازم را جذب کنند و از طرفی به مخارج معمولی مسجد از قبیل آب و برق و گاز اکتفا نکنند و هزینه ی جذب جوانان را نیز به صورت مسأله ای مهم محسوب دارند و در ردیف هزینه های خود بگنجانند و از طرف دیگر به روش سنتی جمع آوری پول در مسجد اکتفا نکنند، بلکه با کمک گرفتن از افراد متمکن و خیّر، جمع آوری منظم ماهیانه وجوهات نقدی از منازل و عرضه قبض، در نظر گرفتن منابع درآمد از قبیل خرید مغازه و اجاره دادن آن، مشارکت های اقتصادی و غیره، مشکلات مالی مسجد را رفع کنند.

5 _ توجیه جوانان و نوجوانان بیان حرمت و احترام مسجد می تواند جنبه معنوی آن را تقویت کند و این ذهنیت را که صرفا مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو کند. این جلسات به صورت رسمی و غیررسمی و همچنین به شکل فردی یا جمعی می تواند در موقع مناسبی انجام شود.

6 _ اهتمام به مسئله جوانان و نوجوانان توجه کردن به جوانان و سرمایه گذاری برای آنها نیز از امور مهمی است که سرپرستان و گردانندگان مسجد باید به آن عنایت داشته باشند. گرداندن مسجد و اداره امور آن نباید به شکل

ص: 361

سنتی باشد، یعنی به شکلی که گاهی اوقات مشاهده می شود، بیشتر کودکان و نوجوانان را به دلیل شلوغ کردن، حرف زدن و غیره از مسجد بیرون می کنند، یا نسبت به آنان بدرفتاری می شود، باید توجه داشته باشیم که این نوع برخورد با آنها سابقه بدی در اذهان شان باقی می گذارد.

7 _ استفاده از تخصص های گوناگون برای رفع مشکلات روزمره مساجد و تقلیل هزینه ای آن می توان از افرادی که در شغل های گوناگون مهارت دارند، استفاده کرد و در مواقع لزوم از آنها کمک گرفت.به کارگیری این تخصص ها، هم در زمینه امور فنی و حرفه ای و اقتصادی و هم در امور فرهنگی و غیرمادی خواهد بود. البته در این جا منظور این نیست که همه این کارها رایگان انجام گیرد، بلکه هدف این است که در حد توان در کم کردن مخارج مسجد تلاش شود.

8 _ سایر عوامل در این زمینه می توان به عوامل دیگری اشاره کرد که انتخاب عنوان و دسته بندی آنها چندان ضروری به نظر نمی رسد. این موارد را می توان به شکل زیر بیان کرد:

9 _ ترجمه و توضیح دعاها و اذکار بسیار اتفاق می افتد که جوانان و نوجوانانی که تجربه لازم را ندارند، از عظمت و فلسفه قرائت ادعیه و زیارات می پرسند، سؤالات این است که چرا یک سری عبارات را به زبان عربی می خوانیم، در حالی که نمی دانیم مخاطب ما کیست، یا اگر اجمالاً می دانیم مخاطبمان خداوند است، نمی دانیم که به او چه می گوییم، یا چه چیزی از او درخواست می کنیم، بنابراین برای رفع این شبهه و ابهام حتی المقدور به همراه دعاها، ترجمه آنها را نیز به زبان روان و خالی از هرگونه پیچیدگی بیان کنیم تا ارتباط بین خواننده و دعا و مخاطب او، یعنی خداوند را محکم تر کنیم.

ص: 362

10 _ آشنا کردن جوانان به فلسفه اعمال عبادی آن چه باعث شده است که خداوند تبارک و تعالی از زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه هدی علیهم السلام برگزاری نمازها را به جماعت توصیه فرماید، بسیار والاست، چرا که جماعت یکی از مظاهر عظمت مسلمین و اتحاد و یگانگی آنهاست، اما این فلسفه جماعت تاحدودی در میان مردم، غریب و ناآشناست، چه بسا آشنایی جوانان با این مفاهیم عظیم و درک فیض معنوی آن، علاقمندی مضاعف در آنها ایجاد کند.

11 _ اخلاق و رفتار نمازگزاران متأسفانه برخورد بعضی از نمازگزاران با نوجوانان در مسجد به گونه ای است که آنها را از هرچه مسجد و مسجدی است، متنفر می سازد، چرا که طریقه برخورد با آنها را نمی دانند و همیشه با خشونت و عصبانیت، قصد تنظیم برنامه مساجد و برقراری انضباط را دارند، در حالی که مطمئنا شیوه های دیگری از قبیل مسؤولیت دادن و ایجاد شخصیت، بزرگ منشی و مراعات شخصیت آنان، می تواند در جذب ایشان به مساجد بسیار مؤثر باشد.

12 _ جذب از طریق دوستان بسیاری از نمازگزاران که در سنین جوانی و نوجوانی قرار دارند، می توانند مبلّغ عملی مسجد و نماز جماعت باشند و با بیان لذایذ معنوی، همسالان خود را به این امر ترغیب و تشویق کنند، چرا که جوانان در موقع ورود به مسجد، اعمال خویش را ارزیابی می کنند و با دیدن همتایان خود در مسجد در تصمیم خود مصمم تر می شوند.

13 _ انعکاس فعالیت ها فعالیت های مسجد باید در بین مردم منعکس شود تا از آن مطلع شوند. این اطلاع و آگاهی از فعالیت های گوناگون باعث تشویق و دلگرمی مردم می شود و نظم امور مسجد را نمایان می سازد.

ص: 363

14 _ رفع مشکلات اگر مردم به ویژه جوانان و نوجوانان بدانند که بعضی از مشکلات شان در مسجد رفع می شود، طبیعتا به مسجد روی می آورند، مثلاً اگر کلاس های رفع اشکال و تدریس خصوصی به شکل آسان در مسجد تشکیل شود با توجه به وضع مالی بعضی از افراد به شکل مثبتی جلوه می کند.

15 _ خادم مسئله خادم از جمله مشکلات عمده مساجد است، همان طور که می دانیم اگر خدّام مساجد از افراد کهنسال و بازنشسته باشند، بنابراین این گونه اشخاص روحیه برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آن جا که خستگی روحی و پیری در اعصاب و روان انسان تأثیر می گذارد، شایستگی لازم را برای اداره مسجد ندارند و باعث گریز جوانان و نوجوانان از مسجد می شوند؛ پس باید خادمان مسجد از افراد جوان تر باشند تا اشکالات یاد شده پیش نیاید. لازمه جذب این افراد نیز تأمین مسائل اقتصادی و امنیتی آنها است، چرا که آنان باید زندگی معمولی خود را بگذرانند و در برخورد با افراد نامنظم و بی تربیت و گاهی هم زورگو، تأمین جانی و مالی داشته باشند و با خیال آسوده به ادای وظیفه خود بپردازند.

16 _ مهم ترین عوامل ایجاد پیوند میان مسجد و جوان.

17 _ ایجاد ارتباط عاطفی بین خانه و مسجد خانواده به عنوان نخستین کانون تعلیم و تربیت، نقش عمده ای در برقراری ارتباط جوان با مساجد دارد. بسیاری از کارهای ناپسند تا به صورت عادت درنیاید، در اجتماع انجام نمی گیرد.

امام علی علیه السلام یکی از روش های تربیتی را عادت می داند که از آن به عنوان طبیعت دوم یاد می کند و می فرماید: «عود نفسک فعل المکارم و تحمَل اعباء المغارم تشرف».

ص: 364

نفس خود را به امور نیک عادت دهید تا شرافت یابید، و «نفسک و تعمر اخرک و یکثر حامدوک» و آخرت خود را آباد کنید و ستایش کنندگان را افزایش دهید.

براین اساس اسلام سفارش می کند، که فرزندان را از کودکی به نماز و روزه عادت دهید تا تقلید به فرایض در بزرگسالی بر آنان دشوار نگردد.

18 _ ایجاد ارتباط عاطفی بین مدرسه و مسجد مدرسه به عنوان خانه دوم می تواند پل ارتباطی بین جوان و مسجد باشد. جوانان ما بیشتر اوقات خود را با محیط مدرسه و با تماس و گفت وگو با مربیان می گذرانند و بدیهی است که گفتار و کردار آنان تأثیر بیشتری دارد. از این فرصت باید استفاده کرد و تفکیک ناخواسته میان تعلیم و تربیت را از بین برد. مراکز آموزشی نباید تنها دغدغه خود را آموزش و تدریس بدانند. متأسفانه امروز در مراکز آموزشی دو مقدمه آموزش و پرورش از یکدیگر جدا شده و افراد خاصی خود را موظف به تربیت دینی نوجوانان و جوانان می دانند. از این رو در مدارسی که نماز جماعت اقامه می شود در نمازخانه فقط مربیان پرورشی و معلمان دینی حضور می یابند و دیگر معلمان حضور کمرنگ دارند. آیا معلمان ریاضی، انگلیسی، ورزش، فارسی و غیره در قبال تربیت دینی دانش آموزان وظیفه ندارند؟ اگر معلم ریاضی در کنار دانش آموزان در نماز جماعت حضور یابد، قطعا اثر او به مراتب بیش از مربیان پرورشی خواهد بود. از سوی دیگر متصدیان امور مساجد باید رابطه خود را با مدرسه تقویت نمایند.

اگر در جشن مدرسه، شیرینی به شکل بسته بندی شده به نام مسجد به دانش آموزان داده شود چه تأثیری خواهد داشت؟ از این راه می توان موانع میان مسجد و مدرسه را از پیشرو برداشت و تعادل طرفینی برقرار کرد.

19 _ ایجاد ارتباط عاطفی بین مسجد و جوان جوان، موجودی است عاطفی، زود رنج و شکننده. اگر با جوانان با صداقت و احترام برخورد

ص: 365

شود، به سهولت می توان در این دوره از حیات در عمق دل و صفای قلب او نفوذ کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم توصیه فرموده اند:

«علیکم بالشبان خیرا فانهم ارق افئده ان اللّه بعثنی بشیرا و نذیرا محالفنی الشبان و خالفنی الشیوخ».

«بر شما باد به جوانان که قلب آنان رقیق تر و آماده پذیرش خیر است.

وقتی خداوند مرا برای انذار و بشارت مردم مبعوث کرد، سالخورده ها با من مخالفت کردند اما جوانان با من پیمان بستند».

لازم نیست شعائر دینی و تکالیف شرعی را بر جوانان تحمیل کرد؛ که این کار عکس العمل منفی دارد. بلکه کافی است کانون مذهبی را به صورت جذاب، عرضه نمود و فضای صمیمی و خوشایندی را فراهم کرد و در کنار هدایت بر همدلی تأکید ورزید. برای توفیق در ارتباط بین مسجد و جوان باید به همدلی برسیم. وقتی جوان احساس کند تنها از او گوش انتظار داریم، چیزی به نام پذیرش اتفاق نمی افتد. ما معمولاً در نصیحت کردن قهرمانیم اما در همدلی واقعا کم می آوریم و به همین دلیل پل های ارتباط را می شکنیم.

بخش دوم: راه کارهای هم دلی با جوانان هم دلی نیازمند چند مسأله است:

1 _ درک جوان واقعیت این است که دوره جوانی اقتضائات خاص خود را دارد. جوانان به دلیل ناپختگی، کم تجربه گی، احساسات شدید و مشکلات بلوغ، به طور طبیعی خطاپذیرند و از طرفی روحیه استقلال طلبی و ستیزه جویی زمینه چالش ها و تضادها را در میان این قشر و بزرگترها به وجود می آورد. نحوه برخورد با مسائل جوانان بسیار ظریف و حساس می باشد، بسیاری از دست اندرکاران کانون های دینی و مساجد، بدون توجه کافی به واقعیات دوران نوجوانی

ص: 366

و جوانی و مشکلات ویژه آنان، اقدام به واکنش های تند و افراطی می کنند و چه بسا یک یا دو برخورد ناسنجیده و ناصواب برای همیشه جوانان را از مساجد و عرصه تربیت دینی دور می گرداند.

استاد مطهری داستانی را نقل می کند که گویای این حقیقت است:

«شخصی که به مسجد می آمد و نماز جماعتش ترک نمی شد، توسط یکی از مقدسین مورد عتاب قرار می گیرد که اگر مسلمانی، چرا ریشت را این طور کرده ای؟ او از همانجا سجاده را برمی دارد و می گوید این مسجد و این نماز جماعت و این دین و مذهب مال خودتان و رفت که رفت».

آنان که منادیان و ناشران فرهنگ نمازند، باید راه های ارتباط با جوانان را شناسایی کنند و از روش های کارآمد استفاده نمایند و خود را جای جوان بگذارند و توقع بیش از حد از او نداشته باشند. خوشبختانه دین واقعبین اسلام، به نکات دقیقی پرداخته که بسیار کارگشاست.

وقتی امام علی علیه السلام با خدمتکارش قنبر برای خرید لباس به بازار رفتند و دو پیراهن دو درهمی و سه درهمی خریداری نمودند، امام علیه السلام پیراهن سه درهمی را به قنبر دادند. قنبر گفت: شما به آن سزاوارتری، چون شما بالای منبر می روی و خطبه می خوانی. امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

«انت شاب و لک شره الشباب».

«تو جوان هستی و میل جوانی داری».

در حدیث فوق، امام علیه السلام این درس را به همگان داده است که جوان را درک کنند و روحیه او را در نظر بگیرند.

2 _ انعطاف پذیری هم دلی بدون انعطاف پذیری ممکن نیست. جوان به حکم جوان بودن در معرض خطا و لغزش است. از این رو امام علی علیه السلام می فرماید:

«جهل الشباب معذور و علیه محقور».

«نادانی جوان، غیرقابل ملامت و علم او محدود و اندک است».

ص: 367

خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رحمتش می فرماید:

«ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک».

«اگر سخت دل و ترش روی بودی، همه از تو پراکنده می شدند».

مسؤولان مساجد باید با تحمل و بردباری و انعطاف پذیری، با جوانان بزرگوارانه برخورد کنند و چون پدری دلسوز، دست نوازش برسر فرزندان خود بکشند و ارتباط عاطفی خود را بر ارتباط دستوری و خشک مقدم دارند. روان شناسان معتقدند؛ نخستین امری که بر اثر پیوندهای معنوی یا معنایی و دوستی می شکفد، محبت است و محبت در ابتدای امر مستقل و فراگیر است.

3 _ جوان گرایی معمولاً جوان از جوان بهتر و زودتر می پذیرد. در دو جوان به دلیل نزدیک بودن جهان احساسی و عاطفی و روحی، تفهیم و تفاهم سریع تر اتفاق می افتد. در حال حاضر ائمه جماعات بسیاری از مساجد، کهن سالاند و با دنیای جوان بیگانه اند، هر چند در این میان، پیران خوش اندیش و جوان دل وجود دارند که توانایی فوق العاده ای در جذب جوانان دارند، اما باید به یک جوان گرایی در مساجد برسیم.

بعضی از جوانان، عدم امکان ارتباط با امام جماعت سالمند را دلیل اجتناب از نماز جماعت و عدم حضور در مساجد می دانند و به تجربه دیده شده مساجدی که امام جماعت جوان و پرشوری دارد، در جذب جوانان موفق تر بوده اند.

در این رابطه لازم است تحولی در سیستم مدیریتی مساجد به وقوع بپیوندد و فرهنگ جوان گرایی در اداره مساجد نهادینه گردد و جوانان در کنار سالمندان در هیئت امنای مساجد راه یابند.

ص: 368

4 _ زیباسازی مساجد یکی از راه های استحکام پیوند جوانان با مساجد، زیبا ساختن مساجد و کانون های دینی است. مساجد از همان سردر تا درون مسجد (صحن، محراب، فضا، دیوارها و...) باید آراسته و پیراسته و جوان پسند باشد و از جاذبه های هنری و علمی در پیشانی مسجد استفاده شود. پاکیزه گی، طراوت و زیبایی مسجد، در جذب جوانان بسیار مؤثر است. بعضی از دانش آموزان، بوی بد، فضای تنگ نمازخانه، فرش ها و موکت های آلوده را باعث بی رغبتی به نماز می دانند.

5 _ فعال کردن مساجد برای حضور جوانان در مساجد لازم است، مساجد را از انحصار به نماز خارج کرد. جوان عنصری فعال و پرشور است و به دنبال کانونی فراگیر و خودجوش می باشد. مطالعه عصر نبوی نشان می دهد که مسجد، پایگاه تصمیم گیری اجتماعی، سیاسی، عبادی و فرهنگی بوده است. در این صورت مسجد یک مجتمع می باشد که جوانان را با سلایق مختلف در خود جمع کرده است. اگر در دوران دفاع مقدس ما شاهد حضور چشم گیر جوانان در مساجد بودیم، یکی از دلایل آن، فعال بودن در زمینه های عبادی، نظامی و فرهنگی بوده است.

قرآن کریم با کاربرد هنر در القا و تغییر افکار اشاره کرده و می فرماید:

«سامری دشمن موسی علیه السلام، با زر و زیور گوساله ای ساخت که صدایی شگفت داشت و آن را خدای موسی معرفی کرد و به این صورت پیروان موسی را به انحراف کشاند».

چرا ما برای هدایت مردم از شیوه های هنری مثل فیلم، تئاتر، نقاشی، گرافیک، مسابقه و... استفاده نکنیم؟ 6 _ بهبود شیوه های پیام رسانی دینی متأسفانه در روش های تبلیغی و جذب جوانان، بیشتر از روش های کلیشه ای و تکراری

ص: 369

و به صورت مستقیم استفاده می کنیم و همین امر در بی علاقگی و گریز جوانان از نماز جماعت مؤثر بده است.

در برخی تحقیقات به ویژه تحقیقاتی که در آموزش و پرورش انجام پذیرفته است، یکی از دلایل گریز دانش آموزان از نماز جماعت، سخنرانی های طولانی و تکراری مطرح شده است. ما هنر سخن گفتن با جوانان را به خوبی نمی دانیم و یا رعایت نمی کنیم. پرگویی، مکررگویی و ارتباط مستقیم، آمرانه و دستوری باعث دل زدگی و نفرت و دین گریزی جوانان می شود. در یک نظرسنجی از دانش آموزان که در مورد منابع کسب اطلاعات درباره زندگی امام علی علیه السلام صورت گرفته است، معلوم گردید که سریال امام علی علیه السلام که از تلویزیون پخش شد، بالاترین نمره (4/35)، ولی سخنان روحانیون کمترین نمره (4/43) را به خود اختصاص داده است. این موضوع، نگرش منفی جوانان نسبت به روش متعارف تبلیغ دینی را می رساند و ثابت می کند که دانش آموزان به طور کلی، حوصله و علاقه کمتری برای شنیدن سخنان یا خواندن مطالب دارند.

ما در عصر ابتکارات و خلاقیت ها به سر می بریم. هر روز شیوه های جدید اطلاع رسانی و تبلیغاتی ابداع می شود، ولی آیا شیوه های پیام رسانی در عرصه دین و معارف دینی، شیوه های کارآمد و به روز است؟ بی شک منبر و وعظ و خطابه یکی از شیوه های اصیل و مؤثر تبلیغ دینی است، ولی آیا این روش در همه جا و برای همه اقشار جامعه مفید است؟ آیا ائمه جماعات مساجد به غیر از سخنرانی، روش دیگری را آزموده اند؟ با توجه به تجارب سودمند مبلغان در سال های اخیر در به کارگیری از گفت وگوی مستقیم دو نفری و به اصطلاح، تبلیغ چهره به چهره و رفیق شدن و اظهار همدردی کردن با نسل جوان، وقت آن نرسیده که در سطح وسیع از این تجربه ارزشمند استفاده گردد و ائمه جماعات مساجد با اتخاذ روش ابتکاری خود، مجالس را در خانه ها به صورت پرسش و پاسخ و هدایت غیرمستقیم برگزار نمایند. یکی از رموز موفقیت روحانیون در جبهه های حق علیه باطل در سال های دفاع مقدس، در همین امر نهفته است. روحانی با رزمندگان نشست و برخاست داشت، در کنار آنان غذا می خورد، استراحت می کرد، در غم و شادی های آنان شریک بود و از میهن اسلامی دفاع می نمود و در

ص: 370

وقت نماز، به عبادت می پرداخت. از این رو رزمندگان به محض شنیدن صدای اذان با رغبت و عشق به نمازخانه ها روی می آوردند و ندای وحدت سر می دادند.

7 _ عمل گرایی روابط جوان با مسجد تا حد زیادی بستگی به نوع برخورد و رفتار امام جماعت و الگوهای جامعه دارد.

روحیه جوانان حساس و شکننده است. هماهنگ نبودن گفتار و عمل در جامعه، زمینه گریز جوانان را فراهم می کند. آنها کمتر می توانند به تحلیل عمیق بپردازند، از این رو زود قضاوت و حکم صادر می کنند. توصیه های کلامی در صورتی که با رعایت نکات روان شناختی انجام گیرد، تأثیر بسزا خواهد داشت ولی عدم هماهنگی میان قول و فعل، پند و اندرز مربیان را بی اعتبار می کند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«هرگاه شخص عالم به مقتضای علم خویش عمل نکند، اثر موعظه اش، همچون آب باران بر روی سنگ صاف از قلب های مردم محو خواهد شد».

امام علی علیه السلام نیز می فرماید:

«کسی که خود را پیشوای مردم قرار می دهد، پیش از آن که به آموزش دیگران بپردازد، باید خود را آموزش دهد و نیز باید تربیت کردار او برتربیت گفتارش پیشی داشته باشد».

استاد مطهری می گوید:

«این خود یک غفلت و اشتباه بزرگی است، امروز در اجتماع ما که برای گفتن و نوشتن و خطابه و مقاله بیش از اندازه ارزش قائلیم و بیش از اندازه انتظار داریم، در حقیقت از زبان، اعجاز می خواهیم».

سعدیا گرچه سخندان و مصالح گویی به عمل کار برآید به سخندانی نیست

ص: 371

فرزندان ما بیش از آن که به گفتار ما نظر افکنند، اعمال ما را زیر نظر می گیرند که گفته اند:

«بچه های ما آن گونه می شوند که ما هستیم، نه آن گونه که می خواهیم باشیم».

یکی از پیامدهای تضاد در گفتار و رفتار مبلغان دینی و متصدیان امور مساجد، ایجاد تنفر در بین جوانان است. در روانشناسی ثابت شده است که بخش زیادی از یادگیری انسان از راه چشم صورت می گیرد.

استاد مطهری می گوید:

«هیچ چیز بشر را بیشتر از عمل، تحت تأثیر قرار نمی دهد. شما می بینید مردم از انبیا و اولیا زیاد پیروی می کنند ولی از حکما و فلاسفه آن قدر پیروی نمی کنند، چرا؟ برای این که فلاسفه فقط می گویند، فقط مکتب دارند، فقط تئوری می دهند... ولی انبیا و اولیا تنها تئوری و فرضیه ندارند، عمل هم دارند. آن چه می گویند، اول عمل می کنند. حتی این طور نیست که اول بگویند، بعد عمل کنند. اول عمل می کنند بعد می گویند. وقتی انسان بعد از آن که خودش عمل کرد و بعد گفت، آن گفته اثرش چندین برابر است».

بسیار اتفاق افتاده وقتی از جوانان می پرسیم چرا به مسجد نمی روی؟ ممکن است در جواب گفته شود که فلان مسجدی نماز جماعتش ترک نمی شود ولی در عمل فلان کار را انجام می دهد. او انتظار چنین رفتاری را از الگوهای جامعه ندارد، از این رو نسبت به همه چیز بدبین و بی اعتماد می شود.

در شرایطی که جوان به الگوگرایی و همانندسازی توجه خاص دارد، باید رویکرد تازهای به این مقوله ارزشمند صورت گیرد و الگوهای متناسب با فرهنگ دینی به شکل جوان معرفی گردد و در دو بخش، سخت افزاری و نرم افزاری شکل و محتوای مساجد، تغییر اساسی به وجود آید تا در تعامل جوان و مساجد، شاهد خیزشی همه جانبه باشیم.

ص: 372

8 _ پاسخ گویی به پرسش های دینی جوانان یکی از راه های استحکام پیوند میان مسجد و جوان، رفع نیاز فکری و معنوی جوانان می باشد. جوانان ذهن خلاق و جست وجوگری دارند و همواره به دنبال کشف حقیقت و حل مسائل و پاسخ گویی به شبهات اند. علاوه بر آن، امروز شبهه افکنی در حوزه فرهنگی دینی، یکی از پرخطرترین جلوه های تهاجم فرهنگی در عرصه تربیت دینی است. این شبهات به قول استاد مطهری؛ گذرگاه خوبی هستند اما عدم پاسخ گویی به آنها موجب تزلزل در عقاید و اندیشه های دینی آنان می گردد و پایه های تربیت دینی را سست می گرداند. جوان اگر احساس کند که مسجد محلی برای پاسخ گویی به سؤالات اوست و در آن شخصیت ارزشمند و فرهیخته ای است که درد او را درک می کند، خواه ناخواه به سمت و سوی او متمایل می گردد و دیگران را نیز با خود همراه می سازد.

استاد مطهری می گوید:

«ما امروز از این نسل گله داریم که چرا با قرآن آشنا نیست؟ چرا در مدرسه ها قرآن یاد نمی گیرند؟ حتی به دانشگاه هم که می روند از خواندن قرآن عاجزند، البته جای تأسف است که این طور است اما باید از خودمان بپرسیم ما تاکنون چه اقدامی در این راه کرده ایم؟ آیا با همین فقه و شرعیات و قرآن که در مدارس است، توقع داریم نسل جوان با قرآن آشنایی کامل داشته باشد؟ قرآن از مؤمنان می خواهد که سخنان شان محکم و استوار باشد:

قولوا قولاً سدیدا».

این نکته در تربیت دینی و جذب جوانان بسیار مهم و حیاتی است که سخنان مربی باید همچون سدی محکم جلوی امواج مختلف مقاوم باشد.

9 _ پیوند مسجد با زندگی جوان اگر مساجد از خاصیت تک بعدی (معنوی گرایی) به سوی چند بعدی شدن سوق داده شود

ص: 373

و اقدام عملی در جهت نیازهای فردی و اجتماعی نسل جوان بردارد، قطعا در جذب جوانان موفق خواهد بود.

وجود برخی مشکلات، زمینه ساز انحراف و بی رغبتی به دین یا کانون های دینی است. بی کاری، عدم ازدواج و تأمین معیشتی، زمینه دین گریزی و سستی نسل جوان را فراهم می سازد.

از جوانی که در آتش غریزه جنسی می سوزد و بر اثر بی کاری و عدم امید به آینده، سر از یأس و ناامیدی درمی آورد و مأمنی برای حل مشکلات خود نمی یابد، چگونه انتظار رغبت به نماز و دین مداری از او می توان داشت. دین خردگرا و حکمت مدار اسلام در کنار مسائل معنوی بر مسائل مادی و اقتصادی نیز تأکید می کند و فقر را مایه کفر معرفی می کند، چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم است فرمود:

«کاد الفقر أنْ یکون کفرا».

رهبران دینی و الگوهای جامعه باید خود را با مشکلات جوانان درگیر کنند و در حد امکان در حل آن بکوشند تا از این طریق پیوند عاطفی برقرار گردد. مردم دل به کسی می دهند و خانه دل را حریم کسانی می سازند که با درد و رنج آنان آشنا و با غم های شان محرم و در راه خدمت به آنها کوشا باشند.

در این راستا پیشنهاد می شود، در مساجد ستاد رفع مشکلات جوانان تأسیس گردد و معتمدین محل از اهل مسجد در ساماندهی معیشت جوانان، کاریابی، آسان سازی ازدواج و...

مشارکت نمایند.

پس بیاییم در نگرش و روش خود به دو مقوله ارزشمند مسجد و جوان تجدیدنظر نماییم و بین این دو، علقه ای ناگسستنی برقرار سازیم.

بخش سوم: حضور زنان در مساجد با توجه به نقش سازنده زنان در تحکیم بخشی خانواده، سلامت جامعه در گرو حضور فعال زنان در مساجد است.

ص: 374

پیش از ظهور اسلام، در جوامع عرب و غیرعرب برای زنان هیچ شخصیتی قایل نبودند. در واقع زنان جامعه از بیشتر حقوق اجتماعی محروم بودند و شخصیت زن یک وجود تبعی بود.

با توجه به این که در حال حاضر زنان نیمی از جامعه را تشکیل می دهند، بدیهی است نقش آنان در عرصه های مختلف خدماتی، اجتماعی، تعلیم و تربیت و به خصوص در تحکیم بخشی کانون خانواده قابل توجه است.

توجه به این نکته حایز اهمیت است که اگر حضور زنان در جامعه درست هدایت نشود، کنترل شده نباشد و در حدود موازین و شئون اسلامی نباشد، پیامدهای ناگوار به همراه دارد.

حضور زنان بعد از ظهور اسلام چشم گیر بوده است که با مطالعه تاریخ می توان این حضور را دریافت. تولد اسلام با حضور زن در عرصه جامعه به خصوص پایگاه دینی مساجد همراه بوده است.

با وجود این که حضرت خدیجه علیهاالسلام از تمکن مالی خوبی برخوردار بودند، اما همواره در کنار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در همه عرصه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حضور داشتند. نقش این زن در محاصره اقتصادی شعب ابی طالب نشان دهنده حضور فعال ایشان در تمامی عرصه هاست.

اولین نماز جماعت به امامت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با حضور یک زن و یک مرد در مسجد النبی، شهادت سمیه در کنار همسرش عمار به عنوان اولین شهیده زن قابل انکار نیست.

تمامی این ماجراها بیان کننده نقش و جایگاه زنان در جامعه بعد از ظهور اسلام بوده است، به طوری که ما می بینیم در نخستین هجرت مسلمانان به حبشه و در دومین هجرت به این مکان تعدادی از هجرت کنندگان زنان بوده اند.

وقتی زنان جامعه برای نماز جماعت و فراگیری معارف، احکام و اخلاق و اقامه نماز در مسجد حضور پیدا می کردند، هیچ گاه شاهد نبودیم که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سخنی مبنی بر منع حضور بانوان و عدم رضایت آنان در مساجد و عرصه های اجتماعی بیان کرده باشند، که عدم وجود سخن از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در این زمینه، خود بهترین گواه براستحباب حضور زنان در عرصه های مختلف زندگی است.

ص: 375

بیشتر مساجد مکه و مدینه به دلیل تحت فشار بودن افکار عمومی به طوری ساخته می شد که محل حضور مردان باشد و زنان نتوانند از این مکان مقدس استفاده کنند. اما به برکت انقلاب اسلامی مسلمانان بیدار شدند و شرایط تغییر پیدا کرده است. کسانی که از حضور زنان در جامعه ممانعت می کنند، هیچ وجه شرعی ندارند.

زمانی که عده ای از زنان به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رسیدند و گفتند؛ شما به مردان مطالبی می گویید که ما از شنیدن آن محرومیم، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دستور دادند کسانی که علاقمند به شنیدن سخنان ایشان هستند، در محلی جمع شوند که آن حضرت شخصا به ایشان مطالب مورد نیاز زندگی و احکام اسلامی را بیان کنند. این امر نشان دهنده آن است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به ارتقای فکری و آشنایی زنان با مسائل دینی اهمیت می دادند.

در جریان مباهله که آیات قرآن نیز بر آن نازل شد، حضور یک زن آن هم حضرت زهرا علیهاالسلام سند زنده ای به حقانیت اسلام و اهل بیت علیهم السلام است که حضور زنان در عرصه های اجتماعی را نشان می دهد.

واگذاری سرزمین فدک به حضرت زهرا علیهاالسلام نشان دهنده آن است که یک زن می تواند در اجتماع استقلال مالی داشته باشد و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم عملاً با انجام این کار جایگاه زن در جامعه را معرفی کرد.

در قرآن سوره «نساء» به نام زن نازل شده است، که در این سوره بیش از 200 آیه درخصوص احکام و حقوق زنان وارد شده است. مرحله اول دختر بودن، مرحله دوم همسر بودن، مرحله سوم احکام و حقوق مادران و بالاخره خداوند در همه مراحل زندگی یک زن سخن گفته است.

در پاسخ به این سؤال که حضور زن در عرصه های مختلف به خصوص در مساجد چه اهمیتی دارد، باید گفت؛ حضور زنان در این اماکن موجب ارتقای آگاهی آنان می شود. زمانی که زنان جامعه با وظایف خود آشنا شده و شناخت لازم از اختیارات خود پیدا کنند، بهتر به ایفای نقش مناسب و زیبنده خود می پردازند.

ص: 376

تا زمانی که شخصی به حقوق خود آشنا نباشد و تکالیف خود را نداند، به هیچ عنوان نمی تواند در جامعه خود تأثیرگذار شود.

حضور زنان در مساجد موجب ارتقای سطح آگاهی زنان چه از لحاظ حقوقی و چه از لحاظ اجتماعی می شود و این امر موجب می شود تا خانواده ها از یک استحکام خوبی برخوردار شوند و زنان آثار تربیتی خود را به نحو احسن در خانواده ایفا کنند.

سلامت جامعه در گرو حضور زنان در مساجد است به طوری که اگر ما می خواهیم در جامعه ای بیمه و سلامت خانواده تضمین شود، باید حضور زنان در مساجد را پررنگ تر کنیم و از راه مساجد، سطح آگاهی آنان را ارتقا بخشیم.

فعال بودن مساجد در خصوص فعالیت های خواهران، عامل جذب زنان به مساجد می باشد به طوری که حضور زنان در برخی از بخش های جامعه ضروری است، چون اگر زنان در آن بخش حضور پیدا نکنند، تولید مفسده می شود از این رو زنان نقش تأثیرگذاری در جامعه ایفا می کنند.

ص: 377

فهرست منابع 1 _ قرآن.

2 _ نهج البلاغه، قصار 70 .

3 _ استاد مطهری، حماسه حسینی، ج 2 ، ص 106.

4 _ استاد مطهری، ده گفتار، ص 67 _ 189 .

5 _ اصول کافی، ج 1 _ 2 ، ص 44 _ 310 .

6 _ بحارالانوار، ج 100 ، ص 93 ، چاپ بیروت.

7 _ پیوند، ش 243 _ 244 ، ص 32 _ 50 .

8 _ دکتر محسنی، دکتر دادستان، روان شناسی رشد، ص 153 .

9 _ غررالحکم، ج 1 _ 3 ، ص 185 _ 367 .

10 _ محجه البیضاء، ج 3 ، ص 122 .

11 _ وسائل الشیعة، ج 7 ، ص 168 .

ص: 378

ص: 379

مسجد به عنوان رکن رکین انقلاب خمینی کبیر قدس سره، باید در دایره نوآوری، جایگاه خود را مشخص و از این قافله عقب نماند. به فرموده ولی امر مسلمین «تحول راز ماندگاری و تعالی بشر است»(1)

و گرنه مساجد در صورت «کناره گیری از تحول موجب از بین رفتن و یا منزوی شدن خواهد شد».(2) این مقاله با استناد به چند واقعیت دینی و اجتماعی، برای بهبود وضعیت موجود مساجد و خروج از رخوت، جذب انبوه جوانان، بهره گیری از رقبای فرهنگی مسجد در راستای مسجد یعنی قرار دادن ابزارهای نوین فن آوری در طول مسجد نه در عرض آن (رفیق مسجد نه رقیب)، پاسخ دهی به نیاز معنوی انسان مدرن، ضرورت هم گرائی و مدیریت تحولات جهانی و پرهیز از قرار گرفتن در انزوا، رساندن پیام انقلاب (صدور انقلاب) به جهان و دست یابی به جایگاه مورد نظر در سند چشم انداز، یک راه کار کاربردی را پیشنهاد می نماید.

این مقاله با بررسی فرصت ها و تهدیدها در عرصه جهانی به ویژه خاورمیانه (به خاطر محوریت سند چشم انداز بر خاورمیانه) بر مساجد، ضرورت اقدام به «مسجد مجازی» را گوشزد می نماید.

یکی از ویژگی های اماکن مجازی این است که بشر در آن بر مکان و زمان فائق می آید و می تواند از هر جایی از کره خاکی در هر زمان به معبد مقصودش دست یابد. این در حالی است که مکان های مذهبی واقعی، فاقد چنین ویژگی می باشند و استفاده از آن نیازمند برنامه زمانی و مکانی خاص می باشد. لذا مسجد مجازی می تواند پاسخ گوی نیازهای افراد در هر زمانی و مکانی آن هم به انتخاب مخاطب نه خطیب، باشد.

مراد از مسجد مجازی در این مقاله عبارتست از وجود همه ساز و کارهای (ارکان) یک مسجد واقعی (فیزیکی) در فضای مجازی اعم از اینترنت و بازی های رایانه ای.

کلید واژگان: مسجد مجازی، مسجد آنلاین، مسجد اینترنتی، سند چشم انداز، نوآوری.

ص: 381

پیشینه جایگاه معابد و کلیسای مجازی در اوایل سال 2001، کلیسای ملی استرالیا در راستای جذب بیشتر مردم برای حضور در مراکز و محافل مذهبی، از ابزار نوظهوری به نام اینترنت بهره برد و افرادی که روزهای یکشنبه نمی توانستند به هر علتی در مراسم دعای کلیسا شرکت کنند ساعاتی از اینترنت به طور رایگان استفاده می کردند.

چیزی نگذشت که کلیساهای پروتستان امریکا نیز، اقدام به راه اندازی سایت هایی کردند که در آن به شکل هم زمان افراد می توانستند با استفاده از اینترنت در دعاهای روز یکشنبه کلیسا شرکت کنند بدون آن که نیاز به طی کردن مسافت و حضور فیزیکی در کلیسا داشته باشند.(1)

اسقف کن کلسی، به عنوان یکی از نخستین کشیشان اینترنتی در مصاحبه ای با آسوشیتدپرس در اوایل سال 2003 گفت: کلیسای اینترنتی جامعه ای جدید و به عبارتی خلق سرزمینی جدید است. ما در کلیسای اینترنتی تمام کارهای جامعه دینی را انجام می دهیم، به طور مثال عبادت های روزانه، خواندن کتاب مقدس، حضور کشیش برای گفت وگو و تسکین و حتی ثبت اعترافات گناهکاران در این جامعه الکترونیکی تحقق یافته است. چند ماه بعد ربکا سامرز، مسئول مرکز شورای کاتولیکی کانزاس سیتی نیز از راه اندازی جامعه اینترنتی ادیان داد و گفت که آنها بودجه قابل توجهی برای این جامعه مجازی که به گسترش تعالیم مسیح و حفظ مسیحیان در جهان کمک خواهد کرد، اختصاص داده اند.

اکنون در جهان مسیحیت کلیساهای مجازی وجود دارد که به شکلی گسترده و با مراجعان بسیار، نه تنها تمامی ویژگی های یک کلیسای واقعی را دارند، بلکه فعالیت و ارائه خدمات آنها از تنوع بیشتری برخوردار است.

دسترسی شبانه روزی به کشیش هایی که ساعت ها با مراجعین چت می کنند، موسیقی های مذهبی که در تمام ساعات قابل شنیدن است، استفاده از کتابخانه ها و مقالات و تحقیقات آکادمیک و علمی و همچنین شرکت در دعاهای دسته جمعی و خواندن کتاب مقدس از جمله متداول ترین امور کلیساهای اینترنتی است.

ص: 382

این مسئله به فرقه های دیگری از مسیحیت و همچنین ادیان دیگر به ویژه بودیسم سرایت کرد و آنها نیز اقدام به راه اندازی چنین مراکزی کردند. جالب آن که از این قافله ادیان(1)

جدید نیز عقب نمانده اند.(2)

اینجانب به جا می داند که در این قسمت به فاصله بلند بین فعالیت های جدی دیگر ادیان و کندی تلاش ما مسلمانان در این زمینه آمار مقایسه ای را ارائه نمایم. آنگاه نیک روشن خواهد شد که چقدر از قافله عقبیم.

جهت یافتن تعداد، معبد، کلیسا و مسجد مجازی از دو موتور مشهور جستجوگر اینترنتی(3)

بهره بردم و آنچه از واژگان که در اینترنت به موضع در دو زبان فارسی و انگلیسی(4)

مربوط می شود را بررسی نمودم.

اما قبل از توجه به نمودار آمار، چند نکته را لازم به تذکر می دانم:

این فاصله بلند بین فعالیت ما در دنیای مجازی و دیگر ادیان به ویژه مسیحیت، تنها در گستره زبانی فارسی و انگلیسی است. حال اگر زبان های دیگر مورد جستجو قرار گیرد، فاصله خیلی بیشتر خواهد بود. بی شک بایست به شگرفی فعالیت هایی آنان غبطه و بر رخوت خود در این عرصه حسرت خورد!!

ص: 383

حسرت دیگر آنکه حتی اگر در کمیت مساوی می بودیم _ که نیستیم _ در کیفیت نیز قابل رقابت با آنها نیستیم. منظورم این که حتی بهترین نمونه مسجد مجازی، با کم رتبه ترین کلیسای مجازی از لحاظ تولید، کیفیت عرضه، تنوع، مخاطب محوری، جذابیت ها و... قابل مقایسه نیست. مساجد مجازی، حتی در روز آمد شدن محتوا با کلیسای مجازی فرسنگ ها فاصله دارد! و این وظیفه متولیان مسجد را صد چندان می کند.(1)

ص: 384

و باز بر این نگرانی پای بفشارم که حتی این مساجد مجازی هم اکثرا تولیدات کشورهای عربی و سنی مذهب هستند. و جایگاه مکتب غنی اهل بیت در این عرضه به حق مغفول مانده است.(1)

نظر به این که این مساجد مجازی گاه توسط خود اشخاص به صورت خود جوش و... راه اندازی شده است، به نظر می رسد که جهت تولی این مساجد مجازی، مثل مساجد فیزیکی، باید مرکز رسیدگی به امور مساجد اقدام و در موارد اصلاحی، گوشزد، و در مواردی نیز تشویق کند. زیرا به زعم حقیر مرکز متولی نه تنها واقعیت بیرونی مسجد، که متولی خود واژه «مسجد» هم هست. حال این واژه د رعالم عیان باشد یا در جهان مجاز.

هرچند این نکته بر این نمودار زیاد مرتبط نیست ولی قابل توجه بر متولیان مسجد، این واژه مقدس باید باشد این است که نگارنده با جستجو در دائره المعارف ها و... زبان انگلیسی، رسم الخط لاتین معادل انگلیسی مسجد را masjid دید نه masjed و دامنه جستجوی هر یک از این دو واژه در موتورهای جستجو شاهدی بر ادعای ماست. هم چنان که در نمودار می بینید حتی برخی مواقع واژه masjed میزان جستجویش صفر بوده است. در حالی که واژه masjid بالای بیست هزار را نشان می دهد.

مع الاسف مترجمان و نیز حتی برخی متولیان مسجد بدون توجه به این مطلب، حتی آدرس سایت خود را با واژه masjedساخته اند نه masjid .(2)

ص: 385

تصویر

ص: 386

تصویر

یادمان باشد که واژگان در طول زمان معانی متعددی به خود می گیرند به حدی که گاه در معنای دوم حقیقی می شوند، نه مجازی. با سرعت ساخت مساجد مجازی، بی شک در آینده استعمال واژه «مسجد» در این گونه از مساجد نیز شایع خواهد بود حتی بدون قرینه. به نظر نگارنده مرکز رسیدگی به امور مساجد کشور، با اعلان رسمی تولی تمام معانی واژه مقدس مسجد اعم از عالم عیان و مجاز، به موارد زیر اقدام فرماید: نظر به این که مسجد یک واژه مقدس اسلامی است، ممکن است (به زعم بنده اتفاق افتاده) که دشمنان به اسم این واژه با دامنه های متفاوت، سایت ساخته و به تبلیغ عقاید خود بپردازند. یعنی کاربری که جز از اسلام و مسجد چیزی ندیده و نشنیده، به اسم مسجد بودن آن اکتفا نموده ولی محتوای آن کاملاً ضد اسلامی باشد. لذا در یک اقدام سریع باید همه مشتقات مسجد با انواع دامین ها، ضبط شده و در انحصار مرکز قرار گیرد. زیرا به نص قرآن، مساجد از آن خدایند.(1)

در آن باید خدا یاد شود نه این که با اسم مقدس مسجد، فضای مجازی ساخته شود و با آن دین مسیحت و ... ترویج شود.

همچنان که مساجد فیزیکی را مردم ساخته ولی مرکز حمایت و هدایت می کند، به نظر می رسد افراد خود جوشی که اقدام به تأسیس مسجد مجازی نموده اند شناسائی، و مورد حمایت و تشویق قرار گیرند.

همچنان که مساجد فیزیکی بدون نظارت در ساخت و ساز و مدیریت، از مطلوبیت کافی برخوردار نخواهد بود، باید مساجد مجازی نیز سامان دهی گردد. بر محتوای تولیدی آنها نظارت گردد. و این در سایه آموزش محقق می گردد.

ص: 387

به نظر می رسد مرکز رسیدگی به امور مساجد با ایجاد یک تارنمای وبلاگ نویسی مسجد مثل «مسجد بلاگ» و... در این زمینه به تولید انبوه دست یازد. و خود این صد البته موجب روی آوردن ائمه جماعات و... مساجد به پژوهش می شود. در این راستا آموزش فن آوری های نوین مثل نحوه استفاده از اینترنت و وبلاگ نویسی و ... را برای ائمه جماعات می تواند به طرق مختلف مثل از طریق جزوه و... در دستور کار قرار داد.

مرکز پایگاه خبری مسجدنیوز به تولی و نشر اخبار مساجد به زبان های مختلف بپردازد. با توجه به حضور هزاران ائمه جماعت، آنها می توانند خبرنگاران خوبی برای این پایگاه باشند ظرفیتی که نظیرش را در جهان هیچ پایگاه خبری ندارد. چرا از این پتانسیل غافل باشیم؟! علاوه براین، این پایگاه خبری مسجد، دست اندرکاران و ائمه جماعات و... را از آخرین اخبار مسجد آشنا می سازد.

جایگاه اینترنت در دنیا در این جا جهت تبیین اهمیت مسجد مجازی لازم دیدم به جایگاه اینترنت در میان انسان معاصر آماری را ارائه دهم. تا ناگزیز بودن از این مسأله به دقت مشخص گردد. عصری که در آن زندگی می کنیم، از آن تحت عناوین مختلفی نظیر: «دهکده جهانی»،(1)

«جامعه مدنی جهانی»،(2)

«مدرنیته دوم»،(3)

«جامعه شبکه ای»،(4)

«جهان رها شده»،(5)

«جامعه ارتباطی»(6)

و «مدرنیته سیال»(7)

یاد می کنند.

از کل 288/120/676/6 نفری جمعیت جهان، 920/724/407/1 کاربر اینترنت وجود دارد. در عین حال از مجموع جمعیت طبق آخرین آمار یعنی 31 مارس 2008 میلادی که سایت(8)

ص: 388

internet world stats به عنوان معتبرترین مرکز سنجش و نشر آمار ضریب نفوذ اینترنت ارائه داده حاکی از نفوذ بالای اینترنت در میان بشر امروزی و جمعیت خاورمیانه است که فرآیند رو به رشد بسیار سریع آن می رود آینده انسان را کاملاً دیجیتالی کند. ضمنا از جمعیت 443/090/197 نفری خاورمیانه نیز 200/939/41 نفر را کاربران اینترنت تشکیل می دهد.(1) برای فهم بهتر سرعت نفوذ اینترنت در جهان خصوص خاورمیانه بهتر است آمار 2 سال پیش را نظری بیافکنیم.با مقایسه این آمار با آمار سال 2005 ، آینده ضریب نفوذ اینترنت در خاورمیانه مشخص خواهد شد. در سال 2005 مجموع جمعیت خاورمیانه به مرز 187 میلیون و 258 هزار نفر رسید که 9/2 درصد کل جمعیت جهان را شامل می شد از این جمعیت، کل تعداد کاربران اینترنت در منطقه خاورمیانه به مرز 16 میلیون و 64 هزارنفر رسید.(2) فزونی جایگاه دین در اینترنت رویتر نیز در 28 دسامبر سال 2001 با چاپ گزارش مفصلی اعلام کرد که از هر 4 مراجعه کننده امریکایی، یک نفر برای مقاصد دینی به اینترنت رجوع می کند. همچنین ذکر شد که 69 درصد از این افراد درصدد یافتن منابع مطالعاتی دینی و تحقیق درباره ادیان مختلف هستند در این میان، 21 درصد در جست وجوی متون مقدس دینی و شرکت در اعمال و نیایش های آن هستند و مابقی افراد نیز برای امور متفرقه به این سایت ها مراجعه می کنند.(3)

در یک تحقیق در ایران نیز استفاده علمی و دینی از اینترنت بیش از تفریحی و سرگرمی بوده است براساس این تحقیق به ترتیب: 3/54 درصد از سایت های خبری، علمی و آموزشی

ص: 389

و 7/45 درصد نیز از سایت های تفریحی _ سرگرمی استفاده می کردند.(1) این فرایند رو به رشد استفاده از اینترنت در جهان که حاصل «یک تحول» در عرصه اطلاع رسانی است، آیا نیازمند مدیریت نیست.

به فرموده رهبر معظم انقلاب «کناره گیری از تحول موجب از بین رفتن و یا منزوی شدن خواهد شد. بنابراین، تحول را باید پذیرفت و آن را در جهت صحیح مدیریت کرد».(2) آیا این همه تشنه که در اینترنت سراغ معنویت ناب می گردند نباید با زلال معرفت اهل بیت علیهم السلام سیراب گردند. این همه ظرفیت و این همه مخاطب آیا در ایجاد تکلیف بر ما کافی نیست؟! اگر زبان بشر امروزی این فناوری است، آیا ما نیز نباید در انجام رسالت خود از این فناوری بهره جوییم؟! « وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللّه ُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ».(3)