بسمه تعالی

بیان مطلب از طریق داستان یکی از شیوه های قرآنی می باشد و زبان بسیار رسائی در این رابطه دارد. روی این جهت مؤلف محترم این کتاب بطور گسترده از استانهای واقعی برای تبیین معارف اسلام استفاده نموده است این دفتر بعد از بررسی، ادیت وفهرست نویسی ، آنرا طبع و در اختیار علاقه مندان به اسلام می گذارد ان شاء الله مورد قبول حضرت حق تعالی قرار بگیرد.

دفتر انتشارات اسلامی

وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

ص: 2

قال الله تعالی:

فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ

داستان ها را حکایت کن شاید به فکر افتند.

سوره اعراف آیه 176

ص: 3

ص: 4

قال رسول الله (صلی الله علیه وآله):

اللهم إنی أعوذبک من علم لاینفع

پروردگارا!

از علمی که در عمل سود نبخشد به تو پناه می آورم!

میزان الحکمه 507/6

ص: 5

می پرداختند ولی نقش اساسی و عمده علمای دین در زمانی دیده می شود که به امام معصوم دسترسی نیست.

همانطور که در مورد رهبران معصوم علیهم السلام گفته شد که ایشان در مقام عمل درصف مقدم قرار داشتند و هم با گفتار وهم باکردار خود دعوت به حق وتقوی می کردند، علمای دین نیز چنین بوده اند و در صحنه عمل پیشتاز بوده به مقتضای: «کونوادعاة الناس بغیر السنتکم» با اعمال و رفتار خود نیز به تبلیغ دین و ترویج تقوی وفضائل پرداخته اند و جز این نمی توانست باشد. زیرا عالم اگر خود عامل نباشد نه تنها علم اومنشأ اثر مثبتی نخواهد بود بلکه بعکس، موجب ضلالت و انحراف مردم گشته با فساد او عالمی به فساد کشیده می شود. همچنانکه در آیات و روایات شریفه از علم و عالم آن همه تجلیل وتمجید شده و علمای امت تا مرحله «ورثة انبیاء» و «امناء رسل» بالا برده شده اند و... همچنین، در مقام مسؤولیت ومحاسبه ومکافات، مسؤولیتی به مراتب سنگین تر از مسؤولیت اقشار دیگر مردم داشته، هم نسبت به اعمال بد خود و هم نسبت به اعمال بد دیگران به دقت باز پرسی می شوند تا بدانجا که حتی بخاطر سکوت در برابر انحراف مردم مورد سؤال قرار می گیرند. چنانچه در قرآن کریم علمای یهود ونصاری به خاطر سکوتشان در مقابل کجروی مردم و بازنداشتن آنان از گناه، مورد سؤال وسرزنش قرارگرفته اند مانند آیه شریفه: «لولا ینهیهم الربانیون والأحبار عن قولهم الاثم وأکلهم السحت لبئس ما کانوا یصنعون» چرا ربانیان واحبار(علمای یهود ونصاری) آنان را از سخن حرام گفتن و از حرام خوردن بازنمی دارند، همانا بداست کارآنان : سوره مائده آیه 13.

در آیات و روایات شریفه تأکید فراوانی در مورد عمل به مقتضای علم شده است و همانطور که از عمل بدون علم ومعرفت نکوهش شده است، از علمای بدون عمل نیز به بدی یادشده و به عذاب وکیفرسخت تهدید گشته اند. تقسیم علماء به « علمای سوء» و « علمای ربانی» وشرائط واوصاف متعددی که برای عالمی که

ص: 8

می توان به او رجوع کرد ذکر شده است حاکی از این تأکید ونشانه اهمیت نقشی است که عمل شخص عالم چه در سعادت یا شقاوت شخص او و چه در سعادت یا شقاوت جامعه مسلمین دارا می باشد. آنچه که در توقیع مشهوری که از امام زمان علیه الصلاة والسلام روایت شده آمده است و مردم را به فقیهی که حافظ دین، مخالف هوای نفس ومطیع خدا و عامل به فرامین او باشد ارجاع می دهد نمونه ای است که نشان دهنده سیمای عالمان عاملی است که در اسلام ارجمندند و به عنوان مرجع مسلمین و ولی امورآنان معرفی گردیده اند.

از آن حکایات و قطعات را گردآوری نموده بصورت کتاب حاضر به نام «مردان علم در میدان عمل» در معرض آگاهی خوانندگان فضیلت جو قرار داده است.

ضرورت آن بیشتر احساس ولمس می شود مطالعه احوالات وسیره علمای دینی متقدم ومتأخرگامی بلند در این راه خواهد بود.

علیه ظلم و فساد» مطالبی در مورد یکی از ارکان احکام شریعت که انبیاء وائمه علیهم الصلاة و السلام و علمای ربانی در صف مقدم عمل به آن قرارداشته اند و پیدایش و بقاء حق درگرو مجاهدات ومبارزات آنان بوده و می باشد گرد آورده شده است و مطالب وقضایائی از دشمن ستیزیهای علمای عامل در زمانهای مختلف نقل گردیده است.

و بخش ششم با عنوان: «مقامات وکرامات» حاوی مطالبی است مربوط به مقاماتی که بعضی از بزرگان و علمای گذشته ومعاصر براثر اطاعت وعبودیت خداوند به دست آورده اند و با پای عمل از موانع وحجاب های مادی در گذشته اند و خداوند آب و آتش را مسخرشان فرموده است. در بخش هفتم به «لطائف و ظرائف» پرداخته شده است. مطالب، حکایات و نکاتی که در احوال واوصاف علماء و بزرگان دیده می شود و دارای جنبه هائی از غرابت، کیاست، تدبیر وشوخ طبعی می باشد در این بخش گردآوری شده است. این دسته مطالب نیز به نوبه خود گوشه هائی دیگر از شخصیت بزرگان ما را بیان می کنند که نقل آنها نیز خالی از لطف دیده نشد.

آشکار است که این مجموعه یک مجموعه کامل وشامل تمامی مطالبی که می تواند در چنین مجموعه ای آورده شود نیست، چرا که مجموعه ای آن چنانی که تمام زوایای روحی و معنوی و رفتاری همه علمای سلف وخلف را منعکس نماید مجلداتی متعدد و بسیار قطور خواهد بود. ولی از آنجا که گفته اند: «در خانه اگر کس است یک حرف بس است» نگارنده امیدوار است همین مقدار از مطالب گفتنی در تنبیه وتنبه خواننده محترم و خود نگارنده مؤثرگردد و برای تأسی به بزرگان علم وعمل یاری دهد.

وفقنا الله لما یحب ویرضی

سید نعمت الله (رحمه الله) حسینی

اردیبهشت 1365

ص: 12

است که بیراهه میرود هرچند با سرعت برود از هدف دورتر می شود (اصول کافی). قال رسول الله صلی الله علیه وآله من عمل علی غیر علم کان مایفسدا اکثرمما یصلحُ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: کسی که ندانسته عملی انجام دهد خراب کردنش از درست کردنش بیشتر است.

قال أمیر المؤمنین (علیه السلام) لرجل وهو یوصیه: خذمنی خمساً، لا یرجون احد کم إلا ربه ولا یخاف الا ذنبه ولا یستحیی ان یتعلم مالا یعلم ولا یستحیی إذا سئل عما لا یعلم أن یقول لااعلم، واعلموا ان الصبر من الإیمان بمنزلة الرأس من الجسد (سفینة البحارج 1، ص 429)

امیرالمؤمنین (علیه السلام) به مردی که اورا نصیحت می کرد فرمود: پنج کلمه را از من بگیر: 1- غیر از خدا به کسی امیدوار نباش 2- غیر از گناه خود از چیزی مترس 3- شرم مکن از یاد گرفتن چیزی که نمیدانی 4 و5- شرم مکن از آنکه اگر چیزی از تو پرسیدند ونمی دانی بگوئی نمیدانم - بدانید که صبر نسبت به ایمان به منزله سر است نسبت به جسد .

« آیة محکمة» که به اصول عقائد اشاره دارد زیرا براهین آن، آیات محکمات جهان وقرآن کریم است و در قرآن دلائل مبدأ و معاد بلفظ آیه و آیات بسیار ذکر شده. دوم : «فریضة عادلة» که اشاره به علم اخلاق است که خوبش لشگر عقل و بدش از لشگر جهل است و بر انسان فریضه و واجب است که لشگر عقل را داشته باشد و از لشکر جھل تھی باشد و عدالت آن کنایه از حد وسط بین افراط و تفریط است. سوم :((سنة قائمة» که اشاره به احکام شریعت یعنی مسائل حلال وحرام دارد. وجزاین سه قسم ، دانستنی های دیگرفضل است. (اصول کافی مترجم ج 1 و 2 ص 38).

بدانی که مقصود از خلقت تو چیست چهارم آنکه بدانی که چه چیزتورا از دین خارج می کند»(1).

مال در عبور از صراط مانع ومزاحم صاحب مال می گردد(1).

والملائکه والیل والنهار العلماء والمتعلمون والأسخیاء. پیغمبرصلی الله علیه وآله فرمود: «سه گروهند که آسمانها و زمین ها وملائکه وشب وروز برای آنها استغفار وطلب آمرزش می کنند آنها علماء وطالبان علم و سخاوتمندان هستند(1).

قال رسول الله صلی الله علیه وآله: یاعلی للسعید ثلاث علامات قوت الحلال فی بلده، ومجالسه العلماء، والصلواة الخمس بالأمام. وللشقی ثلاث علامات قوت الحرام والإجتناب عن العلماء والصلوة وحده. پیغمبر صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: «یا علی آدم سعادتمند سه علامت دارد یکی روزی حلال در شهر خودش دوم دوستی و محبت علماء سوم خواندن نمازهای یومیه با جماعت همچنین آدم شقی و بدبخت سه علامت دارد: اول دنبال مال حرام وروزی حرام رفتن دوم دشمنی وکناره گیری از علماء سوم ترک نماز جماعت (2)

نمی شناسند مگربالباس خوب و زیبا و قرآن را نمی شناسند مگر با صدای خوب و عبادت نمی کنند خدارا مگر در ماه رمضان . وقتی که چنین شد خداوند بر چنین جماعتی مسلط می کند پادشاهی را که نه علم داشته باشد و نه حلم ونه رحم (1).

«عالم از دنیا فرار می کند نه آنکه رغبت ومیل به دنیا کند برای آنکه همان علم او دلالت می کند برآنکه دنیا وحب دنیا سم مهلک است». قال الصادق

علیه السلام: من دعی الناس إلی نفسه وفیهم من هو أعلم منه فهو مبتدع ضال (1) امام صادق فرمود: کسی که مردم را بطرف خوددعوت کند در حالی که از اوعالم تردرمیان مردم باشد پس او بدعت گذار وگمراه است».

عن ابی عبدالله علیه السلام قال: إن من حقیقة الایمان ان توثر الحق وان ضرک علی الباطل وان نفعک وأن لا یجوز منطقک علمک (2).

امام صادق علیه السلام فرمود:« از حقیقت ایمان است آنکه جانب حق را بگیری هرچند برای توضررداشته باشد و باطل را واگذاری و از آن دوری کنی هرچند در آن باطل منافعی داشته باشی وآنکه گفتارت از علمت تجاوز نکند».

قال رسول الله صلی الله علیه وآله: فصم ظهری رجلان عالم متهتک وجاهل متنسک (3) .

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: « دونفر پشت مرا خرد کردند، یکی عالم بی بندو بار دیگری جاهل خشکه مقدس ونادان».

عن ابی عبدالله علیه السلام قال: الناس ثلاثه عالم ومتعلم وغثاء. امام صادق علیه السلام فرمود: «مردم سه گروهند: دانشمند و دانشجو وخاشاک روی آب که هرلحظه آب او را به سمتی می برد (مانند مردمی که چون تعمق دینی ندارند هرروز به کیشی و آئینی می گروند و بدنبال هرصدائی می روند) (4).

عن ابی حمزة الثمالی قال قال لی ابوعبدالله علیه السلام: أغد عالماً أومتعلماً أو احب1.

ص: 21

أهل العلم ولا تکن رابعا (1).

امام صادق علیه السلام به ابی حمزه ثمالی فرمود: «یاعالم باش یا طالب علم باش یادوستدار اهل علم باش وچهارمی نباش که هلاک می شوی.

عن ابی عبدالله علیه السلام فی قوله تعالی انما یخشی الله من عباده العلماء قال: یعنی بالعلماء من صدق فیعله قوله ومن لم یصدق فیعله قوله فلیس بعالم.

امام صادق در تفسیر آیه «انمایخشی الله من عباده العلماء» فرمود: «مراد آن عالم است که عمل و فعل اوقولش را تصدیق نماید عالمی که فعلش قولش را تصدیق نکند عالم نیست» (2).

عن ابی عبدالله قال کان امیرالمؤمنین علیه السلام یقول : یاطالب العلم ان للعالم ثلاث علامات العلم والحلم والصمت، وللمتکلف ثلاث علامات ینازع من فوقه بالمعصیة ویظلم من دونه بالغلبة ویظاهر الظلمة. امام صادق فرمود امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «ای طالب علم عالم را سه علامت است: علم و بردباری و خاموشی، وعالم نمارا سه علامت است: بانافرمانی نسبت به ما فوق کشمکش کند، و بوسیله چیرگی به زیردست خود ستم کند و از ستمکار پشتیبانی نماید» (اصول کافی مترجم ج1 ص45).

باطل دینداری کنی و دیگری آنکه (در امور دین و دنیای مردم) فتوی بدهی به چیزی که نمی دانی.

عن ابی جعفر علیه السلام قال: من افتی الناس بغیرعلم ولا هدی لعنته ملئکة الرحمة وملئکه العذاب ولحقه وزر من عمل بفتیاة.

امام باقر علیه السلام فرمود: «کسی که فتوی بدهد بدون علم و آگاهی ، ملائکه رحمت وملائکه عذاب به او لعنت می کنند وگناه آن کسی که به آن فتوای باطل عمل کند به گردن اوست»(1).

محبوبش می گردد. وفرمود: « خداوند به داو ودوحی کرد که میان من وخودت عالم دنیا دوست را واسطه قرارمده که تورا از راه دوستیم بگرداند زیرا که ایشان راهزنان بندگان جویای منند همانا کمترین کاری که با ایشان می کنم اینست که شیرینی مناجاتم را از دلشان برکنم»(1).

مریم علیه السلام فرمود: «بد بخت ترین مردم کسی است که در میان مردم به علم معروف باشد نه به عمل (1) وفی الاحتجاج فی تفسیر الامام هم أضر علی ضعفاء شیعتنا من جیش یزید علی الحسین بن علی علیهما السلام (2) امام فرمود: «آنها (علمای سوء ) ضررشان بر ضعیفان شیعیان ما بیشتر است از ضرر لشگر یزید برای حسین بن علی»علیهما السلام.

فقیری که در برابر غنی و مالدار خود را کوچک وذلیل نشان دهد با سگ برابر است. چهارم: مالدار و ثروتمندی که از مال خود فایده نبرد با نوکر واجیر برابر است. پنجم زنی که بدون ضرورت و نیازی از خانه خارج گردد با کنیز برابر است »(1).

بدی بوی عالم بی عمل اهل جهنم در اذیت می باشند، آنکه حسرت و ندامت وافسوسش از همه اهل دوزخ بیشتر است عالمی است که کسی را دعوت بطرف خدا کرده و او دعوت او را قبول کرده وعمل خوب کرده به بهشت وارد شود ولی خود آن عالم در اثر عمل نکردن بوظیفه خود بدوزخ برود».

الغنی وباع الفقیر آخرته بدنیاه واستکبر الجاهل عن قلب النم رجعت الأنیا علی ثرائها قهقری فلا تغرنکم کثرة المساجد واجساد قوم مختلفة قیل یا امیرالمؤمنین: کیف العیش فی ذلک الزمان؟ فقال: خالوهم با البرانیه وخالفوهم فی الباطن للمرء ما اکتسب ومموقع من أحب وأنتظروا مع ذلک الفرج من الله عزوجل (1)

علی علیه السلام فرمود: «قوام و پایه های نگهدارنده دین چهارگروهند، عالم سخنوری که علم خود را بکار ببندد، دارا وثروتمندی که از دادن زیادی مالش

بدینداران بخل نورزد، فقیری که دین خود را بدنیا نفروشد، و جاهلی که از یاد گرفتن علم سرنپیچد و سرکشی نکند پس هرگاه عالم علم خود را کتمان کند، غنی بخل ورزد، فقیر دین را به دنیا بفروشد و جاهل از یاد گرفتن علم سر پیچی کند دنیا به قهقرا (یعنی دوباره بایام جاهلیت قبل از اسلام برمیگردد. پس زیادی مساجد و کثرت جمعیت ها در مساجد شما را گول نزند» عرض کردند: در آن زمان چگونه باید زندگی کرد؟ فرمود: « با آنها در ظاهر آمیزش کنید ولی در باطن با آنان مخالفت کنید، هرکسی هر چه را دوست دارد با او محشور است، با این حال باز منتظر فرج از طرف خداوند باشید». (2)

علی بن ابی حمزه گفت شنیدم از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: زمانی که مؤمنی می میرد ملائکه ها و بقعه های زمین که بر روی آنها خدارا عبادت کرده و درهای آسمانها که از آنها اعمال آن مؤمن بالا رفته است براو می گریند. وشکستی در اسلام پدید می آید که چیزی آن را جبران نمی کند برای آنکه مؤمنین از فقهاء و علماء حصارهای اسلامند مانند حصار شهر برای شهر».(1).

قال رسول الله صلی الله علیه وآله: مجالسه اهل الدین شرف الدنیا والآخرة (2).

رسول خدا فرمود: «همنشینی با اهل دین شرف دنیا و آخرت است».

الله رؤیته ویزید فی عملکم منطقه ویرغبکم فی الآخرة عمله(1).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «حواریون حضرت عیسی عرض کردند:یا روح الله با چه کسی مجالست و معاشرت کنیم؟ فرمود: «با کسی که دیدارش شما را بیاد خدا اندازد و سخنش بردانش و آگاهی شما بیفزاید و کردارش شما را به آخرت تشویق کند».

قال الباقر: لمجلس اجلسه إلی من اثق به أوثق فی نفسی من عمل سنة (2) امام باقر علیه السلام فرمود: «نشستن نزد کسی که به او اعتماد دارم از عبادت یک سال برایم اطمینان بخش تر است».

عن ابی الجارود قال سمعت أبا جعفر یقول : رحم الله عند أخیی العلم. قال قلت: وما احیائه؟ قال: أن یذاکر به أهل الدین وأهل الورع (3) .

ابوجارود گوید شنیدم که امام باقر علیه السلام فرمود: خدا رحمت کند بنده ای را که علم را زنده کند. عرض کردم: زنده کردن علم چیست؟ فرمود: «این است که با اهل دین و اهل ورع مذاکره نماید».

المهج وخوض اللجج، إن الله تبارک وتعالی أوحی إلی دانیال آن امقت عبیدی إلی الجاهل الممت بحق أهل العلم التارک للإقتداء بهم والله أحب عبیدی إلی التقی الطالب للواب الجزیل اللازم العلماء القابل عن الماء. امام چهارم علیه السلام فرمود:« اگر مردم بداننددرطلب علم چه فائده ایست آن را می طلبند اگرچه با ریختن خون دل ها و فرورفتن در گردابهای مشکلات باشد. خداوند تعالی به دانیال وحی فرمود که منفورترین بندگانم نزدمن نادانیست که حق علما را سبک شمرد و پیروی ایشان نکند و محبوب ترین بندگانم پرهیزگاری است که طالب ثواب بزرگ وملازم علماء و پیروخویشتن داران و پذیرنده از حکیمان باشد»(1).

و می نشیند به مردم علم یاد می دهد و مسائلی از دین می گوید. دیگری شبها نماز می خواند و روزها را روزه می گیرد. فرمود: فضیلت شخص اول برآن دیگری مانند فضیلت و برتری من است بر سایر مردم. (ارشاد القلوب ص 11).

مسلمین کاسه از آش داغ تر سر می زند. 2- کسانی که مسلمان و متدین نیستند خود را با سلام و دین ببندند یا مطلبی که از دین نیست به دین نسبت دهند. 3- قرآن و حدیث را از معنی حقیقی خود برگردانیده طبق سلیقه شخص خود معنی کنند و در هر دوره امامان یا علماء عادلی هستند که از این اعمال جلوگیری کنند.

نیزکشی روایت کرده از یونس بن یعقوب که داخل شد عیسی بن عبدالله برامام صادق علیه السلام وحضرت او را به چند چیز وصیت کرد، پس وداع کرد و از نزد حضرت بیرون رفت حضرت به خادمش فرمود او را صدا کن چون آمد حضرت فرمود ای عیسی خدای عزوجل می فرماید (وأمز اهلک بالصلوة» یعنی امرکن اهل خودرا بنماز، تو از ما اهل بیت هستی پس در وقتی که هنوز آفتاب عصر در اینجا باشد شش رکعت نماز بگزار آنگاه باوی وداع کرد و میانه دو چشم او را بوسید (تاریخ قم نوشته محمدحسین ناصر الشریعه ص210).

یعنی بقدر معرفت سائل باید با و احسان کرد، اعرابی عرض کرد سؤال کنید ای آقای من اگر دانستم جواب می دهم و اگرندانستم از شما یاد می گیرم حضرت فرمود: «ائ الأعمال أفضل؟» بهترین اعمال کدام است؟ عرض کرد: «الإیمان با الله» ایمان به خدا افضل اعمال است حضرت فرمود: «احسنت» خوب جواب دادی آنگاه حضرت فرمود: «ما النجاة فی المهالک»؟ نجات از مهالک با چه وسیله ممکن است؟ اعرابی گفت (الثقة بالله) با توکل به خدا می توان از مهالک نجات یافت، فرمود: «احسنت» خوب گفتی ای اعرابی. (فقال مازینة الرجل؟) فرمود زینت مرد با چیست؟ عرض کرد، «علم ومعه الحلم» علمی که با آن حلم باشد. فرمود اگر چنین علمی نبود چه چیز است؟ عرض کرد: «فقرمعه الصبر» فقری که با آن صبر باشد. فرمود اگر این هم نبود چه چیز است؟ عرض کرد: «النارتنزل من السماء فتحرقه» آتشی از آسمان نازل گردد و او را بسوزاند!، حضرت فرمود: «احسنت یا اعرابی» آنگاه حضرت خندید وکیسه ای که در آن هزار دینار زرسرخ داشت به او داد و نیز انگشتری که نگین آن دویست درهم قیمت داشت باوعطا کرد و فرمود باین زرها ذمه خودرا بری کن و این انگشتری را در مخارج خود صرف کن اعرابی آنها را برداشت و این آیه مبارکه را تلاوت کرد: «الله اعلم حیث یجعل رسالته»(1).

هندوستان وتمام بلادشیعه نشین ایجاد کرد که تا آن روز بی سابقه بوده . مجالس پرشکوه و پرجمعیت ترحیم او در تهران و شهرستانها رعب و وحشت عظیمی دردل دشمنان اسلام افکند و در اثر همین امر توطئه تجزیه آذربایجان توسط حزب منفورترده خنثی شد.

در وفات آن روحانی جلیل القدر گفته شده که ممات او همانند حیاتش نور و رحمت و خیر و برکت بود. منقول است از آیت الله نجفی مرعشی که وقتی جنازه مطهر آیت الله اصفهانی در صحن مطهر علوی بود آیت الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء خطاب بآن این جمله را انشاء فرمود: «هنیئا لک یا ابا الحسن عشت سعیدأ ومت حمیداً قدانسیت الباقین وأتعبت الباقین کانک قدولدت مرتین» گوارا باد برتو نزول بر معبود خویش زندگی سعادتمندانه و مرگ ورحلت پسندیده ای داشتی زندگی تو آنچنان با شکوه وتوأم با تدبیر بود که بزرگان گذشته را به بوته فراموشی سپردی و باقی ماندگان را (از فراق خویش) به تعب افکندی گویا تودوباره به جهان آمده بودی یکبار تجربه و درایت کسب نموده و باردیگر آن را بکاربستی (1).

استدلال و دانشی که خدا باوتعلیم فرموده برآن شخص ناصبی وارد آورده از هر شرافت نژادی بهتر و پرارج تر است مرد عباسی به این سخن خود ادامه داده گفت: کسی را برما مقدم داشتی که نسبش مانند ما نیست و حال آنکه از صدر اسلام به اشخاص شریف النسب احترام می گذاشتند؛ امام علیه السلام فرمود: سبحان الله در شگفتم از شما که چنین سخنی ایراد می کنید مگر عباس باشرافت نسبش با ابابکر بیعت نکرد و یا مگر عبدالله بن عباس خدمت عمر بن خطاب نمیکرد با اینکه عبدالله از بنی هاشم و پدرخلفای عباسیین و عمر از طایفه بنی عدی بوده؛ چطور شد، عمر آنهائی که نسبت های بسیار دوری داشتند را در مجالس شوری راه میداد و بأنها احترام میکرد ولی عباس را جزء شوری قرار نداد؛ اگر به این عمل من اعتراضی باشد اول باید به عباس و عبدالله اعتراض کرد، مرد عباسی ساکت و محکوم شد و دیگر حرفی نزد(1).

آنرا که علم و دانش تقوی مسلم است

هرجا قدم نهد قدمش خیر مقدم است

کس را به مال نیست برای کمال فخر

از هرمقام ومرتبه ای علم اعظم است

جاهل اگر چه یافت تقدم مؤخر است

عالم اگر چه گشت مؤخر مقدم است

جاهل به روزفتنه ره چاره گم کند

عالم چراغ جامعه و چشم عالم است

سجاد علیه السلام فرمود: اگر به خاطر می آوری که این مرد بگردنت حقی دارد بواسطه آن حق از او در گذر، عرض کرد بگردن من حقی دارد ولی بآن اندازه که از خون پدرم بگذرم نیست. امام فرمود پس چه میکنی؟ عرض کرد قصاص میکنم ولی اگر مایل باشد به دیه و خونبها با او مصالحه میکنم، حضرت فرمود: حقش چیست؟، عرض کرد یا بن رسول الله این مرد به من توحید و نبوت حضرت محمد صلی الله علیه واله وامامت ائمه علهیم السلام را تلقین و تعلیم کرده؛ حضرت با تعجب پرسید: این حق برابری با خون پدرت نمیکند؟! ؛ بخدا قسم این حق برابری میکند با خون تمام مردم روی زمین از پیشینیان و آیندگان بجز انبیاء وائمه، آنگاه رو به قاتل کرده فرمود: ثواب این تعلیم را بمن می دهی تامن خونبهای پدر این مرد را بدهم و تو از کشته شدن نجات یابی؟ عرض کرد یابن رسول الله من به این ثواب محتاجم و شما بی نیازید، زیرا گناهم بزرگ است در ضمن گناهی که نسبت به مقتول انجام داده ام مربوط به من و مقتول است نه اینکه گناه بین من و پسرش باشد؛ حضرت فرمود: پس تو کشته شدن را بر ثواب آن تعلیم ترجیح میدهی؟ عرض کرد آری. پس حضرت علیه السلام رو به جوان کرده فرمود: پس تو خود مقایسه کن. ببین گناهی که این مرد در باره تو انجام داده و پدرت را از بقیه زندگی او محروم کرده با لطفی که در باره ات نموده و ایمان را بتو تلقین کرده و تو را از عذاب آخرت نجات داده که این احسان چندین برابر آن جرم است، اکنون یا در مقابل این احسان از او در گذر تا برای شما حدیثی از پیغمبر صلی الله علیه وآله بخوانم که شنیدن آن حدیث برایت از دنیا و ما فیها بهتر است. اگر راضی نیستی دیه اش را میدهم با او مصالحه کن اما در این صورت حدیث را فقط برای او میخوانم، عرض کرد یابن رسول الله حدیث را بفرما من بدون دیه از او گذشتم «تا آخر حدیث»(1).2.

ص: 44

شاگردانی که بشاگردان خود خلعت داده اند نصیب و مقدرشان دو برابر میشود» در این هنگام حضرت فاطمه سلام الله علیها بان زن فرمود: متوجه باش یک تا از این خلعتهای نور هزار هزار برابر بهتر است از آنچه که خورشید بر آن تابیده، بلکه اصلا قابل مقایسه نیستند، چگونه می توان مقایسه کرد در حالیکه لذائذ و بهره های دنیا تمام با آلام و ناراحتی ها آمیخته است (1)

ماری که در زاویه خانه ظاهر گشته بود افتان و خیزان بودم و در پی دفع آن بودم . اتفاقا تا پادشاه بزاویه خانه نظر انداخت باذن الله تعالی ماری به نظر او آمد عذر وزیر مقبول افتاد و سوء ظن پادشاه رفع شد ولی در آخر پادشاه هم در اثر تبلیغ وهدایت آن عالم کامل مسلمان شد و بالأخره از برکت وجود آن مرد الهی همه اهالی آن ناحیه از شاهو وزیر و عالم و عامی بدین مقدس اسلام گرویدند(1).

سخن منصفانه است. آنوقت گفت: یکی از اوصاف ما اینست که چون نمک کسی را خوردیم به او خیانت نمی کنیم. آخوند گفت: این حرف شما را من قبول ندارم. رئیس گفت: این در میان همه ما مسلم است. آخوند گفت: آیا هرگز شما نمک خداوند عالم را نخورده اید؟! چون رئیس این سخن را شنید تأملی کرده یک مرتبه از جای خود حرکت کرده و رفت و تابعان او همه رفتند. صاحب خانه به آخوند گفت که کار بدتر شد چون ایشان به قهر و غضب رفتند. آخوند گفت که اکنون کار باینجا انجامید تا ببینیم بعدها چه خواهد شد چون صبح شد رئیس دزدها به در خانه آخوند آمده عرض کرد: کلام دیشب شما برمن اثر کرد اکنون توبه کرده و غسل نموده ام که مسائل دین بمن تعلیم نمائی. پس بسبب تأثیر نفس آخوند ملا محمد تقی مجلسی آن شخص از هدایت یافتگان شد. صاحب قصص العلماء بعد از نقل این داستان نوشته است: من این حکایت را از حاج ملا محمد صالح برغانی شنیدم که در منبر نقل کرد(1).

حدیث اول: «طلب العلم فریضة علی کل مسلم» جستجو و طلب علم برهر مسلمان واجب است. کلمۂ مسلم برمرد وزن به هر دو شامل است. بعلاوه آنکه در بعضی کتب حدیث کلمه مسلمه هم اضافه شده است پس این حدیث میگوید طلب علم فریضه است برهمه چه زن و چه مرد، پیریاجوان واز هرطبقه وصنفی. اختصاص به طبقه خاصی ندارد.

حدیث دیگر: «أطلبوا العلم من المهد إلی اللحد» یعنی در همه عمر از گهواره تا گور در جستجو وطلب علم باشید. زمان معین ندارد پس این حدیث شرط زمان را لغو کرده است حدیث سوم، فرمود: «اطلبوا العلم ولو بالصین» یعنی علم را جستجووتحصیل کنید ولودر چین باشد یعنی ولو آنکه مستلزم این باشد که به دورترین نقاط عالم مانند چین بروید، سفر کنید ودرهر کجا باشد آن را بدست بیاورید. این حدیث می گوید تحصیل علم جاومکان معین ندارد همانطوریکه وقت و زمان معین ندارد. حدیث چهارم، جمله ای از رسول مکرم صلی الله علیه وآله نقل شده باین مضمون: «الحکمة ضالة المؤمن یاخذها اینماوجدها» یعنی حکمت وعلم گمشده مؤمن است وهرکس که چیزی گم کرده است آن را در هر نقطه که پیدا کند معطل نمیشود و بر میدارد. علی علیه السلام میفرماید: «الحکمة ضالة المؤمن فاطلبوها ولوعند المشرک تکونوا أحق بها واهله» یعنی: حکمت گمشده مؤمن است پس آن را بجوئید و بیابید هر چند در نزد مشرکی باشد، شما که مؤمن هستید بآن علم و حکمت سزاوارترید. و از زبان حضرت مسیح عیسی بن مریم نقل شده که فرمود: « خذ من اهل الباطل ولا تاخدوا الباطل من أهل الحق کونوا نقاد الکلام» یعنی: حق را بگیرید و بپذیرید ولو از اهل باطل اما باطل را هرگز نگیرید و نپذیرید و لو از اهل حق. خودتان صراف سخن باشید و سخن شناس.

مرحوم شهید مطهری اضافه نموده است: دوست عزیزما آقای سید محمد فرزان نقل میکردند: در سابق در اوائل مشروطیت آقای سید هبة الذین شهرستانی مجله ای

ص: 49

به عربی در عراق منتشر میکرد بنام «العلم» و دو سه سالی منتشر شد. در پشت آن مجله در وسط صفحه کلمة العلم بخط نستعلیق کلیشه شده بود و در چهار گوشه آن همین چهار حدیث که قبلا ذکر شد زینت بخش مجله بود. یک وقت در خود آن مجله نوشته بود که یک روز یک نفر مستشرق آلمانی در دفتر مجله یا در جای دیگر به ملاقات آقای شهرستانی آمد و پشت مجله را با همین ترتیب دید پرسید اینها چیست که در پشت این مجله نوشته شده است؟ به او گفتند اینها چهار دستور است از پیغمبر ما درباره علم بعد برایش ترجمه شد که پیغمبر اسلام فرموده: تحصیل علم بر هر مسلمانی اعم از زن و مرد و از هر صنف فریضه و واجب است و فرموده: از گهواره تا گور دانش بجوئید تا آخر هر چهار حدیث که ذکر شد. آن مرد مستشرق اندکی فکر میکند و بعد میگوید: أوه، شما یک همچو دستورهایی دارید و داشتید که پیغمبر شما علم را بر شما فرض شمرده و نه از نظر افراد و اختلاف جنسی، نه از لحاظ زمان، نه از لحاظ مکان و نه از لحاظ معلم هیچ قیدی قرار نداده و باز این قدر در جهالت باقی هستید و این قدر بی سواد در میان شما وجود دارد؟ (1).

واقعا این خود یک معمائی است که چرا این فریضه عمومی متروک شد و اجرانشد؟

من دیر رسیدم وقتی رفتم حاکم خودش نبود و دفتردار افندی را نایب خود قرارداده بود، من به ملاقات او رفتم، و باو گفتم: خواستم تحف و هدایایی که از همه هدایا بهتر و اشرف باشد نزد شما بیاورم. گفت آن هدایا چیست؟ گفتم از فضائل آل محمد خصوصا سید الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام. آن وقت گفتم اشرف کتب اخبار در نزد شما کدام است؟ گفت جامعه صحیحه امام بخاری پس من از احوال بخاری و کیفیت اطلاع او از بعضی از علوم در سن ده سالگی و مسافرت او به مکه و مدینه و حجاز و یمن و بلاد مغرب وشامات برای اخذ حدیث و اینکه هفتصد هزار حدیث حفظ بود و کیفیت تدریس او در بغداد گفتم، و چند حدیث از کتاب صحیح او در فضیلت علی علیه السلام بیان کردم. دفتر دار با ادب تمام نشست و خود را بفکر فرو برد. پس گفتم قدری از فضائل امام حسین علیه السلام را نیز بشنو، گفت: بیان کن گفتم: اولا این حدیث که رسول خدا فرمود: «ضربه علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین» یعنی ضربت علی در روز خندق که به عمر وابن عبدود زد فضیلت و ثوابش افضل از عبادت جن و انس است آیا از علماء اهل سنت کسی منکر این حدیث هست؟ گفت: نه. گفتم: پس عبادت جمیع انبیاء داخل در عبادت ثقلین است و این یک ضربت از عبادت جمیع انبیاء جز خاتم الانبیاء صلی الله علیه وآله: افضل است. چه به این درجه بودن این ضربت بواسطة اطاعت امر پیغمبر و شریعت اوست. پس گفتم: آیا پیغمبر هرگز اغراق و دروغ میگوید؟ گفت: نه، بجهت آنکه: «وما ینطق عن الهوی إن هو الا وحی یوحی». گفتم: آیا ثواب یک حج پیغمبر صلی الله علیه وآله: بالا تر است یا ثواب ضربت علی علیه السلام در خندق؟ دفتردار سکوت کرد. گفتم: جای سکوت نیست بلکه حج پیغمبر صلی الله علیه وآله أفضل است، بدلیل آنکه قبلا ذکر شد. آنوقت گفتم در صحیح بخاری نوشته یک روز حسین در نوبت عایشه به نزد پیغمبر صلی الله علیه وآله آمد و آهسته آهسته راه میرفت پیغمبر او را در آغوش کشید و بسیار بوسید و بوئید، عایشه گفت: یارسول الله چقدر

ص: 51

این پسرت را دوست داری؟ فرمود: مگر تو نمیدانی که این پاره جگر من است؟ پس آن حضرت بسیار گریست عایشه از علت گریه سؤال کرد فرمود جای شمشیرها و نیزه هاست که میبوسم عایشه عرض کرد مگر او را میکشند؟ فرمود: بلی بالب تشنه، پس فرمود: خوشا بحال آن کسی که بعد از شهادت او را زیارت کند که خداوند اجریک حج مرا بآن کس میدهد عایشه با تعجب سؤال کرد: بقدر ثواب یک حج تو؟ فرمود: بلکه ثواب دو حج من. پرسید: دو حج تو؟ فرمود چهارحج. پس عایشه هر چه تعجب کرد و سؤال نمود حضرت بالا ترش را فرمود تا آنکه فرمود بلکه به قدر ثواب نود حج و عمره من خداوند اجر و ثواب به زائر حسین من میدهد. عایشه سکوت نمود. پس آن دفتردار گفت: مولای من، افندی من، اینجا من اشکالی دارم و آن اینکه پیغمبر اغراق وکذب نمی گوید پس این جوابهای گوناگون در برابر سؤال عایشه چیست؟ چرا اول یک حج را فرمود و بعد بتدریج حرفش را عوض کرد و بالاتر گفت تا به نود حج رسید؟ من گفتم این اشکال جوابش این است که مراتب زائرین از حیث معرفت به امام و قرب و بعد مسافت زائرین وکثرت وقلت زحمت ودر نتیجه، ثواب زیارت فرق می کند دفتردار بسیار مسرور شد و گفت خداوند به تو جزای خیر بدهد و گریه شدیدی کرد و خود را بپای من انداخته و مکررا بوسید، سپس گفتم: والله مؤاخذه خواهید شد. پس رنگش متغیر شد و گفت: چرا؟ به زوار امام حسین علیه السلام اذیت میکنند و مزاحم میشوند و اموالشان را میگیرند و میبرند کسی بدادشان نمیرسد. دفتردار گفت: حکم میکنم که از این پس دیگر اذیت نکنند(1).

مأموریت داد تا اخبار قبیحه ای را درباره علی علیه السلام روایت کنند به نحوی که مردم برای تنفر و دوری جستن از وی تحریک شوند مقرری که معاویه برای این کار تعیین کرده بود از نظر مردم خیره کننده بود آنان در این باره بقدری نوشتند و درست کردند که نظر معاویه تأمین گردید. کسانیکه خبر و روایت جعل می کردند زیاد بودند. از این عده ابوهریره و عمروعاص و مغیرة بن شعبه و از تابعین، عروة بن زبیررا میتوان نام برد.

زهری روایت میکند همین عروة بن زبیر می گفت از عایشه شنیدم که میگفت پیش رسول خدا بودم که عباس و علی از دور نمایان شدند پیغمبر در حالی که به عباس و علی اشاره میکرد فرمود عایشه این دو نفر میمیرند ولی نه براساس اسلام و دین من!! العیاذبا الله (1).

میکنی؟! شریک گفت: روغن چیست؟ من در مقابل این پول دینم را فروخته ام که از هر چیزی عزیز تر است!!(1).

توهین کرده اید؟ زن که منتظر چنین فرصتی بود در آمده گفت: یا شیخ تو که در بصره مکه را با این همه دوری و بعد مسافت مشاهده میکنی پس چرا در اینجا مرغ را زیربرنجها با این فاصله کم مشاهده نمیکنی ، شیخ عصبانی شده گفت این رافضی خبیثه است و از مجلس بیرون شد مردمتنبه شده مذهب زن خود «تشیع » را اختیار کرد. «پند تاریخ ج5 ص 74 از انوار نعمانیه ص235).

قهرمان علم باش اندرجهان

مایه فتح و ظفر، علم است و بس

آنچه در این عالم پر پیچ خم

هست ماراراهبر، علم است و بس

آنچه دنیارا گلستان میکند

درجهان پرخطر، علم است و بس

کاشف اسرار مرموزنهان

رهنمای خیروشر، علم است و بس

آنچه کرده دردل اهل صفا

دین حق را جلوه گر، علم است و بس

آنچه بی آن میشود هر آدمی

کمتر از هر گاو وخر، علم است و بس

نوجوانان را برای تربیت

مهربانتر از پدر، علم است و بس

آنچه بانیروی آن بر آسمان

میکند آدم سفر، علم است و بس

آنچه شخص متقی را می کند

از ملایک خوبتر، علم است و بس

روشنی بخش دل مرد خدا

در مناجات سحر، علم است و بس

برج تقوی رایگان دیده بان

در جهان مثل بصر، علم است و بس

بهر اشعار حسینی چون نمک

باکلام مختصر علم است و بس

نقل از دیوان ارمغان حسینی

ص: 56

سه روز در آنجا ماند و دوباره برگشت و به این ترتیب تحصیل کرد تا رسید بآن پایه از علم و فضل خارج از وصف (1).

با این زحمت و استقامت به تحصیل ادامه داد تا آنکه در مدت اندکی به مقام والا ومرتبه عظمی رسید(1).

می گذاشت و اگر از یکی خسته می شد به دیگری می پرداخت و برای آنکه کسالت را از خود دور سازد همیشه شبها نزد خود آب داشت و با آن رفع کسالت و خواب می کرد. و در این شبها و در این مواقع بود که به کشف معضلات و مشکلات علمی نائل می آمد و از شدت فرح و انبساطی که در آن حالت وی را رخ میداد فریاد میزد: « این ابناء الملوک من هذه اللذة» وشاید خواجه نصیر در دو بیت شعر مشهور خود اشاره به همین دوران شیرین زندگانی خود نموده که در خصوص اعتزال از لذائذ زندگی و بی اعتنائی به وجود و عدم آن و تمرکز افکار در یک نقطه و هدف عالی یعنی مطالعه و درس، میفرماید:

الذات دنیوی همه هیچ است نزد من

در خاطر از تغیر آن هیچ ترس نیست

روز تنعم وشب عیش و طرب مرا

غیر از شب مطالعه و روز درس نیست (1)

سید حسین بروجردی در نخبة المقال تاریخ ولادت و مدت عمر خواجه را بحساب ابجد در ضمن شعری چنین گفته است.

ثم نصیرالدین جده الحسن

العالم النحریر قدوة الزمن

میلاده (یا حرز من لاحرزله)

وبعد (داع) قد أجاب سائله

جمله یاحرز من لاحرز له بحساب ابجد می شود 597 که حاکی از تاریخ تولد اوست و کلمه (داع) بحساب ابجد میشود 75 سال که مدت عمر اوست.

نوشته و ضمن بر شمردن وضع سخت او از لحاظ خوراک و پوشاک از قول او می گوید در عرض آن مدت تنها خوراک من فکر بود و با این زندگانی قانع بودم وهیچگاه نشد سخنی یاد کنم که گمان کنند از زندگانی خود نا راضی هستم ... طلاب هیچ اعتنائی بمن نمی کردند، مگر معدودی که مانند خود من یا فقیر تر از من بودند خواب من از شش ساعت بیشتر نبود وچون با شکم خالی خواب آدم عمیق نمیشود شبها را بیدار بودم و با ستارگان آسمان مصاحبت و مساهرت داشتم و در این احوال به خاطرم میگذشت که امیر المؤمنین علی علیه السلام نیز بیشتر شبها را براین منوال میگذارند من باهمه تنگدستی و بیچارگی احساس میکردم که فکر من بعالمی بلند تر پرواز میکند و قوه ای است که روح مرا به خود جلب میکند(1). این سختیها در موقعی به اوج خود رسید که مرحوم آخوند فرزند و همسر جوانش را هم از دست داد تنهائی، بی کسی و تنگدستی هریک میتواند آدمی را از پای درآورد و با او را بسوی یار و دیار دیگری سوق دهد اما این عوامل در روح نیرومند و قلب عارف مرحوم آخوند نمی توانستند کوچکترین تزلزلی ایجاد کنند و او را از پیشروی در راهی که برگزیده بود باز دارند.

او پس از به خاک سپردن زن وفرزندش خانه خود را ترک گفت و روزها در مجالس درس اساتید خود حاضر میشد و شبها در کلبه محقر و کوچک خویش در گوشه مدرسه بمطالعه دروس و مسائل گذشته می پرداخت و چنان در این کار غرق می شد که حجره و مدرسه و شهر و حتی خود را فراموش میکرد در هوای سرد زمستان شامگاهان کنار چراغ نفتی مدرسه بدون آتش می نشست و به فروع مختلف فقهی واصولی و دقایق دروس خود می پرداخت وگاه اتفاق می افتاد که از حجره خود بیرون می آمد و می دید فجر طلوع کرده. در یکی از این شبها کنار چراغ نفتی حجره3.

ص: 62

نشسته، سر بر روی دو دست خود گذاشته و چشمان موشکاف خود را بعبارات کتاب دوخته بود و برای درک مسأله ای اصولی می کوشید او آنقدر مطالعه کرده بود که دیگر چشمانش یارای خواندن نداشت کم کم خواب بر چشمانش نشست و در همان حال بخواب عمیقی فرو رفت. ساعتها بعد سوزشی در بدن خود احساس کرد وقتی از خواب بیدارشد دید که سر بر روی دو دست دارد و کتاب قطورش در برابرش گشوده مانده. احساس کرد که دست راستش میسوزد وقتی بخود آمد دریافت که شعله آتش چراغ اندک اندک دستش را سوزانده است.

به گفته اند که تا یکسال خورش و قاتق نان او فقط گرمی نانش بوده است که آنرا در همانوقت که از نانوا می گرفت می خورد. یک شب بعد از ششماه مقداری برنج بدستش رسید آن را پاک کرده ریخت میان ظرفی، گذاشت روی چراغ تا پخته شد خواست بردارد یک مرتبه از دستش افتاد و ریخت زمین. خوردن پلو که قسمتش نشد هیچ، بعلاوه دستش هم سوخت ومدتی گرفتار این سوختگی بود(1).

باقلاما فارقتکم) پس خلیل از مردم جدا شد و راه خراسان را پیش گرفت و کسی از آن مردم آن مقدار از با قلا را به عهده خود نگرفت.آری بقول سعدی.

درم داران عالم را کرم نیست

کرم داران عالم را درم نیست(1)

است (1).

قائل شدند پس از تمام شدن حرفهای سید، شیخ با کمال متانت و آرام عرض کرد حضرت آقا ادله در اینجا افاده وجوب می کند نه حرمت! و فورا شروع کرد به اقامه دلیل و برهان برای وجوب نماز جمعه در عصر غیبت امام زمان علیه السلام. جالب آنکه سید مجاهد که قائل به حرمت شده بود نظر شیخ را پسندیده و از رأی خود برگشت و قائل به وجوب شد. ناگهان شیخ نظر خود را عوض کرد و ادله محکمتر از اول اقامه کرد دال بر حرمت نماز جمعه، به طوری که سید و حاضرین همه متحیر ماندند و جو جلسه عوض شد و همه سرها را بطرف شیخ کج کردند.

سید مجاهد پس از لحظه ای چند به حال طبیعی برگشت پرسید این جوانکیست که این گونه بر مبانی فقه و اصول مسلط است؟ پدرشیخ فرمود: فرزندم مرتضی است. سید مجاهد فرمود چشمت روشن چشمت روشن ای شیخ محمد امین در چهره تابناک فرزندت تا بندگی عجیبی را می بینم که در آینده أفق حوزه های علمیه شیعه بدان منور است ای شیخ او را با خود به وطن مبر، او در آینده زعیم دینی و علمی درخشان شیعه است پدر شیخ این در خواست را پذیرفته خود تنها برگشت شیخ با آن استعدادی که داشت شب و روز در خدمت سید مجاهد بود و هم در محضر شریف العلماء با جدیت مشغول تحصیل علم شد.

تا آنکه استعمار جهانی و مزدوران جیره خوار آرامش حوزه های علمیه را برهم زدند در زمان داوود پاشا که باعث اضطراب خاطر و نگرانی علماء شد عده ای به کاظمین مهاجرت کردند سرانجام در این غائله عراق شیخ به زادگاه خود مراجعت فرمود و دو سال تمام مشغول درس و بحث شد و دو مرتبه عازم کربلا گردید آنگاه راهی نجف شد و در آنجا گمشده خود را پیدا کرد یعنی مرحوم آیة الله کاشف الغطاء. یک سال تمام در این بحر مواج غوطه خورد و باز به زادگاهش برگشت که دیگر مجتهد نابغه و استاد زبردستی شده بود این دفعه شیخ تصمیم می گیرد که از حوزه های علمیه ایران دیدن کند و به زیارت ثامن الأئمه علیه السلام شرفیاب شود

ص: 66

ولی مادر شیخ راضی نمی شود و دیگر پس از شش سال مفارقت، به جدائی فرزندش طاقت ندارد و شیخ هم اصرار زیاد می کند ولی نمی تواند مادر را راضی کند عاقبت قرارشد به استخاره عمل کند شیخ قرآن را برداشت و استخاره کرد قرآن را باز کرد این آیه را دید: «لا تخافی ولا تحزنی انا رادوة إلی وجاعلوه من المرسلین».

مادر از این بشارت خداوند خوشحال شد عاقبت برای مسافرت فرزند راضی شد شیخ به همراه برادرش شیخ منصور عازم سفر شدند ولی قبل از سفر، شیخ منصور هم با قرآن تقالی نمود این آیه آمد: «سنشد عضدک بأخیک». اولین مقصد، شهر بروجرد بود که در یکی از حجره های مدرسه که معمولا مسافرین از طلآب وارد می شوند وارد شدند و روز استراحت نمودند روز بعد در مدرس مدرسه، فقیه عالی قدر حضرت آیة الله شیخ اسدالله بروجردی زعیم حوزه علمیه بروجرد وارد جلسه درس شدند شیخ اسدالله پس از درس با این دو نفر طلبه غریب مصافحه و احوال پرسی نمودند پس از ساعتی از شیخ تقاضای ماندن در بروجرد نمود که در ضمن مدرس فرزندانش هم باشد شیخ انصاری نگاهی به برادرش کرد و گفت: برادر درسهایت را که در بین راه خواندیم و نوشته ای بیاور به نظر مبارک آقا هم برسان. نوشته ها حاضر شد شیخ اسدالله یاد داشتها را مطالعه نمود هنوز چند صفحه ای ندیده بود که گوئی او را برق گرفت یادداشتها از دست او افتاد و به حالت تعظیم در برابر شیخ ایستاد و از گفته قبلی خود پشیمان شد و شروع به معذرت خواهی کرد و آن دو بزرگوار را به خانه اش دعوت کرد و پذیرائی نمود.

آن مسئله غامض جواب خواستند بعد از قیل و قال طولانی هیچ کس نتوانست جوابی بگوید. در این هنگام شیخ جواب مسئله را آهسته برای آن طلبه ای که در کنارش نشسته بود بیان کرد و خودش از جلسه خارج شد آن طلبه، جواب مسئله را همان طوری که از شیخ شنیده بود گفت. ولی استاد که شاگرد خودش را خوب می شناخت دانست که این جواب از خودش نیست پرسید که این جواب را به تو یاد داده؟ طلبه پس از تأمل حقیقت را گفت . سید شفتی با ذهن بسیار قوی خود دریافت که آن طلبه ناشناس باید شیخ مرتضی باشد دستور داد چند نفر به دنبال آن مرد بروند و او را پیدا کنند عاقبت او را در مسافر خانه یافتند معلوم شد که ذهن مرحوم سید خطا نرفته سید دستور داد که به اطلاع شیخ برسانند که به خدمت می رسند شیخ جواب داد که آقا زحمت نکشند ما خود بحضورشان می رسیم پس شیخ از مسافرخانه و سید از منزل به ملاقات همدیگر حرکت کردند در بین راه به همدیگر رسیدند و باهم ملاقات شور انگیزی کردند سید شفتی شیخ و بردارش را به منزل آورده و خوب پذیرائی نمود تا یکماه که در این مدت از محضر شیخ استفاده های فراوانی شد تا اینکه شیخ قصد حرکت نمود مرحوم شفتی زیاد اصرار نمود که در اصفهان بمانند قبول نکردند.

بیش از پنجاه مجتهد دیده ام اما هیچ کدام چون شیخ مرتضی انصاری نبوده اند. مرحوم نراقی اجازه نقل روایت به شیخ دادند. در این اجازه نامه بر مقام علمی و اجتهاد شیخ اعتراف نمودند. شیخ از کاشان به خراسان رفته و چهارماه در آستان مبارک حضرت ثامن الائمه علیه الصلاة والسلام کسب فیض نمودند سپس به عزم موطن و زادگاه خود مراجعت نمودند(1).

ابوریحان بلند شد (لغت نامه دهخدا «ابوریحان» (1)).

حکایت کرده است:

در عراق سه سال قحطی و گرانی به وجود آمد و هم زمان با آن در لبنان (جبل عامل ) هم قحطی شده بود و در سال فقط پنج لیره عثمانی برای ما که آن موقع هفت سرعائله بودیم می آمد و به جایی نمی رسید. از هیچ جای دیگری هم چیزی به ما نمی رسید و من خودم را به متوسل شدن به این و آن عادت نداده بودم. پس در سال اول قسمتی از لوزام منزل را که می شد از آن دست کشید فروختم و در مخارج قناعت به کم و اکتفاء به اغذیه نا مناسب را در پیش گرفتیم. سال اول با قحطی و گرانی روز افزون در عراق ولبنان گذشت و ما همچنان به درس و بحث مشغول بودیم و از مراجعه و استمداد از این و آن روی گردان بودیم و به گرانی و کمبود اعتنائی نمی کردیم. مثل اینکه وضع عادی است. در سال دوم، قسمتی از کتاب هائی را که ممکن بود بفروشیم فروختیم و آن سال را گذراندیم و در سال سوم، زیور آلات خانواده را فروختیم وسال چهارم آمد درحالی که ماهیچ چیزبرای فروختن و امرار معاش نداشتیم و قحطی و گرانی هم همچنان ادامه داشت ما نیز بدون اعتناء به آن وضع به مطالعات و درس و بحث خود مشغول بودیم. خدا نیز ما را به حال خودمان رها نکرد و به فضل جاری و همیشگی اش ما را متنعم ساخت یک روز عصر که در منزل مشغول مطالعه بودم با صدای در برخاستم و در را باز کردم دیدم شیخ عبداللطیف العاملی الحداثی رحمه الله است: نامه ای به من داد. آن نامه از مردی بنام شیخ محمد سلامة عاملی بود. در آن نامه نوشته بود که: حاج حسین مقدار ده لیره یا بیشتر، لیره طلای عثمانی به من داده است تا آن را برای شما بفرستم...» و من نه حاج حسین را می شناختم و نه تا آن وقت از شیخ محمد سلامه چنین سابقه ای دیده بودم. دانستم که این قضیه کار خدا است...(1)7.

ص: 71

خویش طلبید و محرمانه به من گفت بیهوشی شیخ از گرسنگی است هرچه زود تر غذائی باو برسانید و چون ما تحقیق کردیم معلوم شد دو روز بوده ایشان غذا نخورده بوده .

این تفسیر را نوشته است!!(1).

متوقع بودم که ایشان هم به من اعتنائی والتفاتی کنند دیدم هیچ توجهی نمی کنند و جواب سلامم را با کمال بی توجهی دادند من ناراحت شده گله کردم عرض کردم مگر من از علمای اما میه نیستم؟ دیدم محقق با کمال خشونت فرمود ای جعفر علمای امامیه زحمتها کشیده اند تا اخبار ائمه اطهار را از اطراف بلاد از راویان جمع نموده اند وهر حدیثی را هم در محل خودنوشته اند با اسامی روات واحوال راویان و تصحیح و توثیق وتضعیف آنها تا آنکه امثال شما بدون زحمت و مشقت دلیل احکام را ببینید شما بقدر چهار ساعت بر روی فرش نشسته و چند کتاب از کتب حاضر را ملاحظه نموده و تمام کتب موجوده حاضره خود را هنوز ندیده به علماء اعتراض کردی و نسبت دادی که فتوی داده اند بدون مستند و حال آنکه همین مرد حاضر که در پای منبر نشسته است در چند موضع از کتاب خود حدیث این حکم را نوشته و در میان کتب شما نیز این کتاب حاضر است و مؤلف آن همین شخص است که ملامحسن فیض نام دارد در این هنگام از کلام محقق لرزه بر اندامم افتاد و از خواب جستم و از گناه خود وندامت و پشیمانی به این حالت افتاده ام (زندگانی شیخ مرتضی ص 156).

صاحب تاریخ عالم آرای عباسی می گوید که وی پس از فوت سید علی منشار (پدر زن شیخ بهائی) منصب شیخ الاسلامی و وکالت حلالیات و تصدی امور شرعی اصفهان یافت. مدتی بود تا شوق کعبه و بازگشت به زندگی ساده غلبه کرد و با درویشان سفر کرد و مدتی در عراق و شام و مصر و بیت المقدس می گشت و در سفر به خدمت دانشمندان می رسید.

سپس می گوید «در زمانی که در عالم ظاهر و باطن سرآمد روزگار بود از مصر می آمد و جامه جهان گردان به تن داشت و خویشتن را پنهان می کرد و فروتنی می نمود، از او خواستم که چیزی از وی آموزم گفت به شرط آنکه نهفته بماند و هندسه وهیئت را بر او خواندم و سپس به شام و از آنجا به ایران رفت و چون به دمشق رسید در محله «خراب» در سرای یکی از بازرگانان بزرگ فرود آمد و حافظ حسین کربلائی قزوینی ساکن دمشق مؤلف روضات نزد او رفت و شعر خود را بروی خواند. شیخ میل دیدار حسین بورینی داشت و آن بازرگان وی را به خانه خود خواند عده زیادی از دانشمندان شهر را در آن مهمانی دعوت کرد و شیخ بهائی در آن مجلس لباس جهانگردان پوشیده بود و بر بالای مجلس نشسته و همه او را گرامی می داشتند و به او احترام می گذاشتند و بورینی که وی رانمی شناخت از او به شگفت آمد وچون پی به دانش او برد بزرگش داشت و شیخ بهائی از او خواست که آمدنش را پنهان دارد و از آنجا به حلب رفت. صاحب سلافة العصر گوید که سی سال سیاحت کرد و به دیدار دانشمندان بسیار رسید وسپس به ایران بازگشت و به تألیف کتب پرداخت و آوازه اش در جهان پیچید و علماء از هر دیار نزد وی آمدند. خود شیخ بهائی در کتاب کشکول در مورد سفرهای خود به شرح زیر اشاراتی کرده: در قحطی سال 988 هجری قمری در شهر تبریز ودیگر بار در ماه صفر سال 993 هجری قمری در تبریز بوده و در ماه ذی القعده سال 1007 هجری قمری در شهر مشهد و در ماه محرم سال 1008 هجری قمری در

ص: 77

حال بازگشت از سفر مشهد بوده است و چندی در کاشان و نیز مدتی را در هرات گذرانیده و در اشعار خود از اوضاع هرات توصیف کرده(1).

وجه را داده غسل کرد نماز شب را بجا آورد. آری آنچه مقامات عالیه بدست آورد از برکت این گونه عبادتها و مجاهدتها و ریاضتها بوده است(1).

و یک لنگ بسته بودم تا گرما خیلی اثر نکند. در عین حال که عرق می ریختم، مشغول فکر بودم. و خوشوقت بودم از این عرقها که می آید. یک مسأله ای خیلی برایم مشکل شد، هر چه فکر کردم حل نشد، در عالم خواب بودم که حل شد، چقدر شوق باید باشد که در عالم خواب حل مشکل شود.

همان طور که گفتم، مرحوم حاج شیخ عبدالکریم می فرمود: طلبه باید «اعمی مسلک» باشد، «لا بشرط» باشد. اگر می خواهد بشرط واخصی باشد، حتما باید نهارم چطور باشد، لباسم چطور باشد، منزلم چطور باشد و... کارش لنگ است باید اعمی باشد. هر پیش آمدی که شد، من نباید درسم را رها کنم. هرچه می خواهد باشد، اعتی مسلک باید باشد، همان طور که گفتم خودش هم اعمی مسلک بود به این چیزها اعتنائی نداشت. تنها پیش آمدها و ناملایمات دینی به او صدمه می زد، ولی پیش آمدهای دیگر مهم نبود. مثلا خودش نقل کرد که اطاقش چهارتکه فرش داشت، یک رو انداز دوکناره و یک میانه. یک شخصی آمد گفت: آقا اینها مال من است، و مال دزدیده شده است. گفت بیا بردار برو! بدون اینکه بگوید بینه و دلیل و شاهد بیاورد. همه را برداشت و برد و آن مرحوم هیچ نگفت: آخر بینه می خواهد، بچه دلیل می گوئی؟ گفت: بیا بردار و برو. حالا این طرف بکشد آن طرف بکشد، به نظمیه به عدلیه به این به آن اصلا و ابدأ، گفت بردار و

برو.

می فرمود: بین روحانی و غیر روحانی فرق است. روحانی مانند لباسی می ماند که از برف سفید تراست، ولی غیر روحانی مثل لباسی است که مثل ذغال سیاه باشد. این هر چه کار بدی بکند و قدم کجی بردارد به سیاهی آن ضرر نمی زند. مثل هرگرد و غباری که روی ذغال بیاید، اثری ندارد. چون بالاتر از سیاهی رنگی نیست. همان سیاهی هست که هست. زنا بکند، شرب خمر بکند، غیبت بکند، آدم بکشد، چاقو کشی بکند هرکاری بکند خم به ابروی جماعت و جامعه بشری

ص: 80

نمی آید، می گویند: می کند که می کند. اما جماعت روحانی، هرگرد و غباری که بیاید روی برف، برف را سیاه می کند. از بس که سفید است، یک خرده گرد بنشیند، معلوم می شود. آی فلانی غیبت کرد. می پیچد توی مردم، فلان روحانی غیبت کرد، فلان روحانی فحش داد. فلان روحانی چه کرد آن دیگری آدم کشی هم بکند کسی نمی گوید اصلا و ابدا. روحانی باید این جوری حرکت کند و الأمردم می رمند(1).

عاقبت به جایی می رسی دوباره تصمیم گرفت خواندنش را ادامه بدهد آمد با جدیت و کوشش تمام مشغول شد تا آنکه خداوند درهای علوم ومعارف را بروی باز کرد که عاقبت گوی سبقت از اقران و امثال خود ربود و به درجات عالیه از مراتب علوم گوناگون نائل شد(1).

صالح آگاه شد و دید در بیرون در مدرس نشسته فوری فرستاد لباسی برای او حاضر ساخته و او را به داخل مدرس خواست و تحقیق این اشکال را شفاها از او شنید پس آخوند برای او مقرری وماهانه تعیین کرد(1).

صالح ناچار به شهر اصفهان مهاجرت کرد و در یکی از مدرسه های آن شهر ساکن شد آن مدرسه موقوفه ای داشت که به هر نفر در روز دوغاز(1) می رسید که کفایت زندگی روزانه نمی کرد مدتی مدید در روشنائی چراغ بیت الخلاء مطالعه می کرد با این گرفتاری و سختی استقامت کرد و به تحصیل خود ادامه داد تا به حدی از فضل و علم رسید که توانست به درس ملا محمدتقی مجلسی شرکت کند که پس از مدتی یکی از شاگردان مبرز وفوق العاده فاضل گردد و در جرح و تعدیل مسائل چنان مهارت پیدا کرد که در نزد استاد مورد اعتماد گشته و مرتبت و منزلت بزرگی بدست آورد.

چون به ازدواج مایل بود، استادش ملا محمد تقی یک روز بعد از درس به او فرمود اگر اجازه بدهی برای تو همسری در نظر بگیرم. ملا صالح اذن داد. ملا محمد تقی داخل خانه شد. دختر فاضله وعالمه اش آمنه بگم را که در علوم به حد کمال رسیده بود خواست فرمود ای دخترم همسری برای تو در نظر گرفته ام که بی نهایت فقیر و نیز بی نهایت فاضل و عالم و با تقوی است اکنون موقوف به اجازه توست. آمنه بگم عرض کرد: فقر برای مرد عیب نیست. پس مرحوم مجلسی، مجلسی بر پا کرد دخترش آمنه بگم را برای ملا محمد صالح عقد کرد چون شب عروسی ملا محمد صالح برقع از صورت عروس برداشت و به او نظر کرد به جهت شکر خداوند به گوشه ای از اطاق رفته مشغول حمد الهی شد. سپس مشغول مطالعه شد که درسهایش را حاضر نماید اتفاق مسأله مشکله ای پیش آمده بود که ملا درآن درمانده بود تا اینکه صبح شد بلند شد رفت به مسجد برای درس، عروس کاغذی برداشت و آن مسأله را کاملا حل نموده به روی کاغذ نوشت و گذاشت میان کتاب. ملاصالح وقتی از درس برگشت کتاب را باز کرد دید مسأله بوسیله همسرش حل شده از این جهت کهان

ص: 85

همسرش عالمه است و این اندازه در فضل و دانش کامل است بسیار خوشحال شد و به سجده شکر افتاد سه شبانه روز مشغول عبادت و شکر خدا بود که در این سه شب عمل زفاف واقع نشد. ملا محمد تقی چون از قضیه اطلاع پیدا نمود به ملامحمد صالح فرمود اگر این همسرت ایرادی دارد برای شما همسر دیگری پیدا کنم عرض کرد چنین نیست بلکه من به شکرانه این نعمت بزرگی که خداوند روزی من فرموده عهد کرده ام که قبل از زفاف سه شبانه روز مشغول شکر و عبادت خداوند شوم (1).

برداشت دید شام حاضر است گفت چرا دیر آوردید گفتند ما آن را در اول شب آوردیم و شما ملتفت نشده اید(1).

حال مبهوت گشتم. پس شیخ یوسف که امام جماعت بود رفت برای نماز. آقای بهبهانی هم عبای خود را پهن کرد و نمازش را خواند و به خانه خود رفت (1).

می شدند. آن حجره کوچک اطاق مطالعه و تألیف و تصنیف او بود و گاهی اوقات که من محتاج می شدم مساله ای از او بپرسم یا معنی عبارتی را از نوشته هایش سؤال کنم براو وارد می شدم و می دیدم قلم و کاغذ در دستش است وکتاب جواهر و حدائق ووسائل پیش رویش گشوده اند. کاغذ و قلم را زمین می گذاشت و متوجه من می شد و من مسأله ام را می پرسیدم و او جواب می داد وچون گفتگوی ما تمام می شد دوباره کاغذ و قلم را به دست می گرفت و من فورا خارج می شدم. او همچنان به مطالعه و نوشتن ادامه می داد تا ساعت یازده بعد از ظهر (بساعت غروب کوک قدیم) آنگاه به مسجد می آمد و تا رسیدن وقت مغرب از کتاب خود مصباح الفقیه درس فقه می گفت. به هنگام مغرب نماز را امامت می کرد و بعد از نماز به حرم مطهر مشرف می شد وزیارت می کرد و نماز می خواند و دعا می کرد و گاهی به حجره ای که مدفن مرحوم سید جواد عاملی (صاحب مفتاح الکرامة) است می رفت و بعد از مدتی توقف به خانه اش می رفت و گاهی هم بعد از زیارت مستقیما به خانه اش می رفت و به مطالعه مشغول می شد و... بعد از نماز صبح چنانچه فرصتی برای مطالعه و کتابت می دید به مطالعه و کتابت مشغول می شد تا طلوع آفتاب، آنگاه به مسجد می آمدو... (1).

محمد حسین قرائت قرآن را فرا گرفت او را نزد خود آورد تا در اداره دان و کسب معاش به او کمک کند. ولی محمد حسین به طلب علم متمایل شد و از یکی از اهل علم راه تحصیل علم را پرسید و او گفت اول باید «اجرومیه» را (که کتابی بوده در علم نحو) حفظ کند و او از آن مرد عالم خواست که آن کتاب را برایش بنویسد و او نوشت و محمد حسین دردگان پدر به خواندن آن مشغول شد تا اینکه پدرش متوجه شد و خشمگین گردیده او را بزد که خواندن این کتاب تورا از کسب و کار باز می دارد. بعد از آن دور از چشم پدر آن را خواند و تمام کرد. سپس از همان اهل علم پرسید حالا چکار کنم؟ و او گفت به نجف برو. چهار پائی کرایه کرد و بدون آنکه بیش از مقدار کرایه پولی داشته باشد راهی نجف شد و بین راه از زوائد خوراک هم سفران، خود را سیر می کرد. چون به نجف رسید وارد صحن شریف شد و در آنجا نشست تاشب شد و همه مردم از صحن خارج گشتند. در بانان آمدند بیرونش کنند، شرح حال خود را گفت و آنها به او حجره ای دادند و برایش غذا آوردند و در آنجا اقامت کرد و با طلاب آشنا شد و نزد آنان درس خواند و در آن حجره بود و با استفاده از نور چراغ مستراح ها مطالعه می کرد تا اینکه فضلش ظاهر گشت و آوازه اش بلند شد و به مرجعیت رسید و اموال به سویش فرستاده می شد و او همه را به طلاب علم و نیازمندان می رساند و خود لباس زبر و خشن می پوشید و طعام ناگوار می خورد. و بعد از مرگش هیچ مالی به ارث نگذاشت. هیچ مانعی از موانع معمولی او را از درس باز نمی داشت و موجب تعطیل درس او نمی شد بطوری که حتی در روز وفات شیخ انصاری درس خود را تعطیل نکرد و در جواب پرسندگان گفت:

درس می دهیم و ثواب آن را برای شیخ قرار می دهیم. عیادت بیماران، تشییع جنازه ها، دیدار واردین و بدرقه مسافرین از او فوت و ترک نمی شد واهل نجف می گفتند قبل از آنکه خانواده کسی از بیماری او خبر شود شیخ محمد حسین از

ص: 90

بیماری او خبردار است!(1).

پایان بسیاری از مجلدات مفتاح الکرامه آورده است که در شب، از نوشتن آن فارغ گشته است. چنانچه ذکر کرده است که نوشتن مجلد وقف را در نزدیکی های نیمه شب و جلد دوم از طهارت را در ربع اخیر شب و جلد وکالت را بعد از نیمه شب و دو جلد شفعه و اقرار را در شب و بعض مجلدات دیگر را در شب قدر یا شب عید فطر به پایان رسانیده است.

او در آخر مجلد اقرار از مفتاح الکرامه نوشته است: «در ماه رمضان امسال هشت، یانه یا ده جزء با این تتبع و گستردگی ابحاث نوشتم و این بدان سبب بوده است که من بسیاری از اعمالی را که دیگران در ماه رمضان انجام می دهند جز اندکی که چندان مؤثر در تعطیل کتابت نبوده، ترک کردم». نواده آن مرحوم، سید جواد بن سید حسن نقل کرده است که دختر صاحب مفتاح الکرامه که با نوئی جلیل القدر و مشهور به تقوی و عبادت بوده است و تا بیش از نودوپنج سالگی با صحت حواس و قدرت ادراک زندگی کرد گفت: پدرم جز اندکی از شب را نمی خوابید و من به یاد ندارم شبی از خواب برخاسته باشم و او را در خواب دیده باشم .

نوه او شیخ رضا بن زین العابدین عاملی مدتی در خانه او بود و شب ها وقتی مطالعاتش تمام می شد می خوابید و جدش همچنان بیدار و مشغول به کار خود بود. به نوه اش رو کرده گفته بود: این عشق به خواب چیست مرا از خواب همین اندازه بس است و سپس سر را بین دو زانوی خود می گذاشت و می خوابید و پیش از آنکه خواب سیری بکند بیدار می شد و به کارش بر می گشت. گاهی نوه خود را برای نماز شب بیدار می کرد ولی خود بدون آنکه نماز شب بخواند به کار خود ادامه می داد.

در میان علماء زمان خود، تا روز مرگ معروف به دقت و ضبط و صفاء ذات بود و علماء بزرگ زمانش برای حل مسائل مشکله به او رجوع می کردند و جواب

ص: 92

دریافت می کردند یا تقاضا می کردند در آن باره تألیفی بنماید چرا که به اطلاعات سرشار و نکته بینی و ممارستش با کلمات فقها و خبره بودنش در علم رجال واقف بودند. وشاهد این مطلب اینکه بیشتریبا تمام کتابهایش را به در خواست بزرگان از علماء نوشته است چنانچه «مفتاح الکرامه و رساله «العصرة» را به در خواست استادش شیخ جعفر ورسالة «المواسعة» را به در خواست استاددیگرش صاحب ریاض تألیف نموده است (1).

از مهابت او بی اختیار در جائی که گفته بود نشستم و او در مقابل من نشست و آن کتاب را در حضور من قرائت کرد و مواردی را که برایش نا مفهوم و پیچیده بود از من سؤال می کرد تا اینکه تمام کتاب را نزد من خواند و سپس به من گفت: اکنون در هرکجا که می خواهی بنشینی بنشین، که همانا این کتاب علم است و تو در این علم استاد من هستی و من شاگرد تو که در حضورت شاگردی می کنم و استفاده می کنم و از ادب نیست که شاگرد جز رو بروی استاد در جای دیگری بنشیند. پس من برخاستم و او در مسند خود نشست و من بر بوریائی که او نشسته بود نشستم و به قرائت در حضور او پرداختم.

یا قوت بعد از نقل این حکایت می گوید: به جان خودم قسم که این حسن ادب بویژه، از همچو مرد بلند مرتبه ای زیبا است (1).

جدم در بعضی مدایح خود درباره بحرالعلوم مطالبی خواند. یکی از حاضران گفت این سخنان غلوو افراط است. من به او گفتم او از بحرالعلوم و صاحب ریاض تعبیر می کند به اینکه اینها نشانه های عصمت اجدادشان ائمه علیهم السلام هستند. بیشتر متعجب شد(1).

که در تاریخ و اخبار و احادیث داشت بسیار اتفاق می افتاد که کتاب را همراه خود به منبر می برد و از رو برای مستمعین نقل حدیث کرده و یا روضه می خواند.

دیگر از ویژگیهای ایشان نفوذ کلمه بود که چون سخنان و گفتارش از دل بر می خاست و خود به آنها معتقد بود و قبل از دیگران به آنها عمل می کرد در شنوندگان و مخاطبین تأثیری مخصوص داشت، برخی از آنان که پای درسهای اخلاق و مواعظ سود مند ایشان حاضر می شدند گفته اند: سخنان آن مرحوم چنان بود که تا یک هفته انسان را از تمام سیئات و پندارهای ناروا و گناهان باز می داشت و به خدا و عبادت متوجه می کرد.

یکی دیگر از خصلتهای پسندیده آن مرحوم پای بندی به نماز شب و شب زنده داری و قرائت قرآن وتلاوت ادعیه و اوراد و اذکار مأثوره از ائمه معصومین علیهم السلام بود و در این رابطه فرزند بزرگش می گوید: تا آنجا که من به خاطر دارم بیداری آخر شب از آن مرحوم فوت نشد حتی در سفرها، خصیصه دیگر ایشان این بود که در عمل به این دستور پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: اکرموا اولادی...(فرزندانم را اکرام واحترام کنید...) بی اختیار بود و آنان (سادات) را اکرام می کرد و بزرگ می داشت(1).

وگفت به ما هم امر شده به اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه وآله تواضع کنیم (1).

از دوستان نادان دشنامها شنیدند

اندر عوض به آنان کردند مهربانی

در راه دین و مذهب جمعی شهید گشتند

زیرشکنجه های آن دشمنان جانی

این حامیان قرآن آیات کبریایند

تعریفشان نموده آیات آسمانی

از عالمی که باشد چشم وچراغ عالم

تا زنده هست باید بنمودقدردانی

هرکس نمی تواند گردد امام امت

چون کیمیا میسر نبود به رایگانی

بهرنجات قومی از دست ظلم فرعون

باید که چند سالی موسی کند شبانی

بعد از چهارده قرن ازهجرت پیمبر

اسلام یافت از نو آوازه جهانی

از همت بلند آن بت شکن خمینی

دیگر نمانده باقی از پهلوی نشانی

آثار پادشاهان برچیده شد ز ایران

برباد رفت یکسر آن قدرت کیسانی

بسرقدرتت بنازم ای قادر توانا

با امر توجهانی فانی شود به آنی

عمر گران بها را ضایع مکن حسینی

بردار توشه از این ایام تاتوانی

تحصیل علم ودانش از مهد تا لحد کن

یعنی بدان غنیمت تا هست نیمه جانی

عمرعزیزچون رفت دیگربدست ناید

گذشت آن جلاو آن جلوه جوانی

بت و بتخانه هردو را نابود

می ومیخوار خوار می بینم

عزت حق وذلت باطل

همه جا آشکار می بینم

زهق الباطل و بیامدحق

پرچم این دیار می بینم

بدو بیضای موسی عمران

روشن و آشکار می بینم

بهریاری ملت ایران

دست غیبی بکار می بینم

یادگارعلی، خمینی را

دست برذوالفقارمی بینم

بهر این ملت ستمدیده

رهبری غم گسار می بینم

مرجع دینی وفقیه بزرگ

هم سیاستمدار می بینم

تاکنون فکر اونرفته خطا

رهبری هوشیار می بینم

نایب برحق امام زمان

شخص والاتبار می بینم

پیشگام جهاد با اعداء

پور دلدل سوار می بینم

تاظهور حکومت مهدی(ع)

دولتش پایدار می بینم

در ره انقلاب اسلامی

ملتی جان نثار می بینم

صوت الله اکبر از همه جا

همگی را شعار می بینم

آنکه در خط رهبر است مدام

همه خدمتگزار می بینم

بهرآبادی وطن همه جا

همه مشغول کار می بینم

ارتش بیست ملیونی زن و مرد

در صف کارزار می بینم

نقشه دشمنان این نهضت

بی حدوبی شمار می بینم

نقشه دشمن است نقش برآب

چون خداوندیارمی بینم

آن گروهی که ضداسلامند

همه را جیره خوارمی بینم

درجهان دولتی چوآمریکا

آن جهان خوار، خوار می بینم

شوروی، انگلیس و آمریکا

هرسه را زخمدار می بینم

کمونیست وفدائی وفرقان

دشمنانی چومار می بینم

ص: 100

در تمام جهان، ایران را

صاحب افتخار می بینم

در ره انقلاب حسینی را

شاعری حق شعار می بینم (1).

صف بسته ایم بهرفنای ستمگران

اندر مصاف صف شکن وشیرصفدریم

ما تکیه برخداوبه اسلام کرده ایم

ما مستقل زبا ختروهم زخاوریم

ما مستحق بخشش واحسان و رحمتیم

ماتشنه شفاعت ساقی کوثریم

در مدح ماهر آنچه بگوئی حسینیا

ماصد هزار مرتبه زان مدح برتریم (1) .

ص: 103

من از حال او خبردارم همین الآن دم در ایستاده اجازه ورود می خواهد ولی مسخ شده بصورت میمون در آمده است و در گردن او زنجیری است حضرت موسی از دیدن آن مرد با آن حال ناراحت شده رفت به مصلای خود نماز خواند و به درگاه خدا استغاثه کرد که بلکه خداوند او را بیامرزد خداوند وحی کرد به موسی که ای موسی اگر در باره این مرد آن قدر دعاکنی که حتی اعضای بدنت از هم جدا گردد هیچ فایده ندارد و دعای تو مستجاب نمی شود چون من با ونعمت علم را عطا کردم و اونعمت مرا ضایع کرد).

وصالحین است و اگر خدای نخواسته محتاج باشی و چاره ای جز خوردن وجوهات وبیت المال نداشته باشی پس برتوباد که زیادتر از قدر حاجت برنداری و خود را مانند یکی از فقراء ومسکینان بدانی و آتش دوزخ را بواسطه حبس حقوق فقراء وزیاده از قدر حاجت، مثوی ومأوای خود قرار ندهی (1).

داشته بود تا به وظیفه اسلامی خویش قیام ورزد روزی یکی از تجاربغداد سی هزار «بشلک » پول رائج آن روزعراق از حقوق واجب دینی به نجف پیش شیخ آورده بود شیخ با ناراحتی تمام آنها را رد کرد و فرمود مگر شخصی مانند آل یاسین در بغداد نبود که این پولها را تا نجف آورده ای؟ این عمل شیخ، حسن تأثیر فراوانی در آن منطقه ایجاد کرد و مردم را به عالم شهر خویش متوجه نمود . (نظیر این موضوع از مرحوم آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم نسبت به شاگرد معنویش آیة الله آخوند ملاعلی معصومی اعلی الله مقامه الشریف در همدان حکایت شده است که بسیار معروف است). گوینده این سخن اظهار می دارد پس از باز گرداندن پول (با توجه به وضع مالی بد آن روز صاحب جواهر) گمان کردم شیخ محمد حسن خودش از گرسنگی و بی چیزی از دنیا خواهد رفت ولی لطف پروردگار آن چنان او را فرا گرفت و دسته ها و گروهها وهیئت ها از بغداد، کربلا و دیگر مناطق اسلامی به دیدن اومی شتافتند و نیازمندیهای حوزه را تأمین می ساختند، با چنین دید اسلامی وعلاقه و محبت سنجیده ای بود که صاحب جواهر شاگردان صمیمی و وفادار فراوانی تربیت کرد که از میان جمع کثیر آنان می توان افرادی مانند شیخ جعفر شوشتری میرزا حبیب الله رشتی ، شیخ محمد آل یاسین، سید حسن مدرس اصفهانی شیخ حسن مامقانی، میرزا حسین خلیلی ، شیخ محمد حسین کاظمی شیخ عبدالحسن شیخ العراقین تهرانی و ده ها تن دیگر را نام برد.

مرحوم شیخ مرتضی انصاری به عنوان تیمن و تبرک در درس او شرکت می جست. از درایت و کاردانی ودلسوزی او به حفظ شؤون حوزه اسلام این بود که در مرض مرگ خویش مرحوم حاج شیخ مرتضی انصاری را به عنوان زعیم حوزه علمیه معرفی کرد با آنکه آن روز شیخ مرتضی یک فرد گمنام بیش نبود (1).5.

ص: 108

محل سکونت خود شتافت زیرا نمی خواست کسی متوجه آن وضع گردد ظهر آن روز کسی درب حجره را کوفت. وقتی آخوند محمد کاظم در را باز کرد شیخ مرتضی را دم دریافت استاد به شاگرد خود سلام کرد و بقچه ای از زیر عبای خود بیرون آورد و آن را به دست او داد و با قیافه ولحنی که سرشار از محبت بود گفت:

«از اینکه در این وقت مزاحم شده ام معذرت می خواهم من می توانستم پیراهن نوی تهیه کنم اما دلم می خواهد پیراهن خود را به شما بدهم و امیدوارم با قبول آن مرا خوشحال کنید». شیخ آنگاه به سرعت از حجره شاگرد خود دو رشد بطوری که آخوندنتوانست از لطف استاد خود سپاسگزاری کند وقتی بازکرد دید که شیخ دودست از پیراهنهای خود را برای او آورده است(1).

کردم، شیخ فرمود شیطان راست گفته زیرا آن ملعون دیروز می خواست مرا گول بزند زیرا من پول نداشتم و چیزی در منزل لازم شده بود با خود گفتم یک قران از مال امام نزد من می باشد این را به عنوان قرض بردارم و خرج کنم بعد ادا می کنم. آن یک قران را برداشته و از منزل خارج شدم تا میان کوچه هم آمدم ولی آنجا پشیمان شدم به خانه مراجعت نموده پول را به جای خود گذاشتم (1).

نقل شده که چیزی نداشت چراغش را روی آن بگذارد چندعدد آجریا کلوخ در کنارش بود که چراغش را در موقع مطالعه روی آنها می گذاشت.

در خاتمه مستدرک فرموده: حدیث کرد مرا صاحب کرامات مولی زین العابدین سلماسی که گفت در خواب دیدم خانه بسیار وسیع و بزرگ و بلندی که در خیلی بزرگی هم داشت که در دیوارهایش میخهای طلای فراوانی داشت که از دیدن آنها دل شاد می شد من از کسی پرسیدم صاحب این خانه کیست؟ گفت صاحبش سید محسن کاظمی است من تعجب کردم گفتم سید محسن کاظمی خانه اش در کاظمین بسیار کوچک و محقرویک در کوچک داشت پس از کجا این را باو داده اند؟

جواب دادند به واسطه آنکه از آن درتنگ و کوچک داخل شد و به آن خانه محقر و زندگی مختصر قناعت کرد، این خانه عالی و درب بزرگ و زندگی با وسعت به او عطا شده.

خلوص نیت ندارم.

نقل است که ملا عبدالله فرزندی داشت بنام مولی حسنعلی که او را بسیار دوست داشت و مریض شده بود روزجمعه که ملاعبدالله نماز جمعه می خواند در قرائت سوره منافقین وقتی به این آیه رسید: «یا ایها الذین آمنوالا تلهکم أموالکم ولا أولادکم عن ذکرالله» چندین مرتبه این آیه را تکرار کرد بعد از نماز چون علت پرسیدند گفت در موقع تلاوت آیه فرزندم حسنعلی به نظرم می آمد تا آنکه آنقدر با نفس خود مجاهده کردم تا او را مرده فرض کردم و جنازه اش را در مقابل خود قراردادم تا از این آیه منصرف شدم.

هیچ وقت نوافل را ترک نمی کرد وصائم الدهر بود. هرشب جماعتی از اهل علم و صلاح در محضر او بودند وکسب فیض می کردند، در معاش زیاد قناعت می کرد مثلا یک عمامه ای را به چهارده شاهی خرید چهارسال استفاده کرد. با این حال نزد همه فوق العاده محترم و باشکوه و مورد تجلیل و اکرام بود(1).

حاکمی بهتر برای کاشان فرستاد(1).

نگاهی کرد شناخت و گفت: ایها الشیخ چه شده است که تغییر لباس داده ای ؟ گفتم : آنچه تو از طلب علم مقصودت بودیافتی (یعنی ریاست و مال و جاه) و آنچه من از طلب علم مقصودم بود (یعنی معرفت) نیافتم لاجرم ماتم زده و سوگواروسیاه پوش شده ام چون ابویوسف این کلام را از من شنید گریان شد(1).

در خاتمه مستدرک فرموده که ما در محمد تقی مجلسی عارفه و مقدسه وصالحه بوده. از تقوی و پرهیزکاری اونقل شده که وقتی که شوهرش ملامقصود علی عازم سفر بود پسران خود ملا محمد تقی و ملا محمد صادق را آورد خدمت علامه مقدس ملاعبدالله شوشتری به جهت تحصیل علوم دینیه و از آن بزرگوار استدعا کرد که در تعلیم ایشان بیشتر مواظبت فرمایند. پس از آن مسافرت نمود.

پس ایام عیدی از اعیاد اسلامی رسید، ملاعبدالله سه تومان عیدی به ملا محمد تقی داد و فرمود این را در مخارج ضروری زندگی خرج نمائید. عرض کرد: بدون اجازه مادرم نمی توانم قبول کنم، اجازه بدهید از مادرم اذن بگیرم آن وقت قبول می کنم چون به خدمت مادرشان رسیدند قضیه را نقل کرد فرمود پدر شما وقتی که سفر کرد دکانی که در آن چهارده غازبیکی گندم هست گذاشته که آن بطوری که تعیین و تقسیم نموده ام مساوی مخارج شما است و این مقدار مخارج عادت شده برای شما و اگر شما این عیدی را قبول کنید و صرف کنید چند روزی آن عادت ترک می شود نمی توانید دوباره به عادت اول برگردید آن وقت مجبور خواهم شد که از تنگی معاش به خدمت شیخ بروم و شکایت کنم و این شایسته مانیست. چون این مطلب را به خدمت استاد عرض کردند آن بزرگوار دعا کرد در حق ایشان حق تعالی دعای آن جناب را مستجاب کرد و این سلسله جلیله را از مروجین دین و شریعت قرارداد.

ملامحمد تقی مجلسی نیز در حق فرزندش محمد باقر چنین دعائی نمود چنانچه آقا احمد سبط استاد اکبر بهبهانی در مرآت الاحوال بتوسط بعضی ثقات از ملا محمد تقی نقل کرده که فرمود، در بعضی از شبها بعد از فراغ از نمازشب وتهجد بر من حالتی عارض شد که دانستم در این حال اگر دعا کنم مستجاب می شود فکر می کردم چه دعایی بکنم و از خدا چه بخواهم که ناگاه صدای گریه محمد باقر از گهواره بلند شد.

من عرض کردم خداوند بحق محمد وآل محمد صلوات الله علیهم اجمعین که این فرزند مرا مروج دین و ناشراحکام خیر المرسلین قرار بده و او را موفق کسن به توفیقات بی

ص: 117

نهایت خود. شکی نیست که از آثار آن دعاها است که این همه آثار و برکات و خدمات از آن بزرگوار ظاهر شده با وجودی که به همه امور رسیدگی می کرد از او هیچ گونه وظیفة بندگی و اخلاقی فوت نمی شد از قبیل شرکت کردن در نماز اموات و مجالس و میهمانی رفتن و رسیدگی به امور مرافعات و رفع حوائج مؤمنین. خدمت او به شیعه به حدی رسید که عبدالعزیز دهلوی در کتاب تحفه گفته که اگر دین شیعه را دین مجلسی بنامندبی جا نخواهد بود زیرا که رونق آن از او شده (1).

علامه درس کلام وحکمت را ترک کرد.

سید نعمت الله جزائری در انوارنعمانیه نوشته: اگرعلامه مجلسی می خواست کتابی به کسی عاریه بدهد اول می پرسید بگوببینم برای خوردن نان سفره داری اگر نداری بگو اول یک سفره نان برایت تهیه کنم که نان را روی کتاب نگذاری. چون محافظت کتب و احترام آنها لازم است. چنانکه آخوند ملاعلی نوری علیه الرحمه وسائل علمی را از کتاب و غیره زیاد احترام می کرد به حدی که ریزه های کاغذکه از دم مقراض ریخته می شد می گفت آنرا در جائی بریزند که کسی بر آنها قدم نگذارد و همچنین ریزه های قلم و مانند آن را باید احترام نمود. آخوند ملامحمدتقی مجلسی به عیالش سفارش کرده بود در غیرحال طهارت به محمد باقر مجلسی شیر ندهد(1).

سید نعمت الله جزایری درانوارنعمانیه نوشته آخوند ملا محمد باقر مجلسی از برادران مؤمن خود خواهش نمود که برکفن او با تربت حضرت سید الشهدا بنویسند: (لاریب فی ایمانه) کتبه شاهده فلان بن فلان.

آخوند ملا محمد باقر مجلسی را بر اسلام و مسلمین حق بسیار است چه انتشار مذهب شیعه از برکت تألیفات آن بزرگوارست معروف است که چون کتاب حق الیقین او انتشار یافت، تا به ولایت شام رسید در اطراف و توابع شامات هفتاد هزارنفر شیعه شدند ترجمه احادیث و اخبار وقصص ومعجزات حضرات معصومین علیهم السلام توسط آنجناب باعث زیادتی و محکم شدن عقائد مسلمانان و شیعیان شد و قبل از او جماعت صوفیه در کثرت و غلوبودند تمامی اصول آن شجره را قلع و قمع نمود و در امربمعروف و نهی از منکروترویج علم و تدریس و تألیف یگانه اهل زمان بود و امام جمعه و جماعت اصفهان بود، شاه سلطان حسین سلطانی بود بی نظم ولیکن آخوند ملا محمد باقرتا زنده بود به واسطه وجودشریف او مملکت برقرار ومنظم بود و چون آخوند از دنیا رفت ولایت قندهار ازدست سلطان بیرون رفت9.

ص: 119

ورخنه در مملکت افتاد تا آنکه از افغان به اصفهان آمدند و سلطان را کشتند.

تالیفات او از زمان ولادت تا زمان وفات، روزی هزارسطر است که هر سطری پنجاه حرف باشد و این ممکن نمی شود مگر به تأیید خداوند یکی از تألیفات او کتاب گرانقدر بحارالانوار است که مانندش نوشته نشده، تاریخ ولادت آن بزرگوار را حساب کرده اند مطابق شده با جمله: «جامع کتاب بحارالأنوار» (1).

فتوی نمی داد و وجوه شرعیه قبول نمی کرد حتی وقتی از حاج شیخ جعفر شوشتری وجهی را قبول کرده بود بعدها همان مقدار به فقراء رد کرد. مواظبت تمام در مستحبات داشت و عبادتش بسیار ودائم الظهاره بود، وقتی میرزا در حال نزع بود هرچه پای او را رو به قبله دراز می کردند او پای خود را جمع می کرد و چیزی نمی گفت چون چند بار این کار را کرد از میرزا علت پرسیدند به زحمت گفت چون وضو ندارم پایم را رو به قبله دراز نمی کنم (1).

دادند و آن سید هم پولها را برداشت و تشکر کنان رفت.

شیخ احمد دشتی می گفت ما که ناظر این صحنه بودیم و نمی دانستیم جریان چیست حس کنجکاوی مان نیز سخت برانگیخته شده بود همه می خواستیم سر از این ماجرا در بیاوریم رفقا جرأت نمی کردند سؤالی بکنند و چون من رویم به ایشان بازتر بود با اشاره رفقا از ایشان سؤال کردم و عرض کردم: حضرت آقا ممکن است بفرمائید داستان از چه قرار است؟ فرمودند کدام داستان عرض کردم: اینکه این دو نفر آمدند و یکی پولی داد و شما پس از خواندن نوشته آن سید آن پول را به آن سید دادید. معنای این مطلب را ما نفهمیدیم . آخوند فرمودند: خیلی چیزها توی دنیا هست معنایش فهمیده نشده و ما نمی فهمیم. این هم یکی از آنها. شیخ احمد می گفت من موضوع را دنبال کردم و یکی دو نفر از حاضرین هم تأیید من می کردند و اصرار کردند که اگر ممکن است ایشان توضیحی بدهد. آخوند فرمودند: حالا که اصرار دارید پس بدانید که آن مرد زائر آمد وچهارصد لیره پول برایم آورد من گرفتم آن سید به من گفت دو پسر دارد و می خواهد برای هر دو عروسی کند پول ندارد من به او گفتم بنویس ببینم چه مقدار پول احتیاج داری خواستم کسی متوجه نشود او نوشت صدلیره من دیدم این مبلغ برای عروسی دو پسر کافی نیست هر چهارصد لیره را به او دادم. شیخ احمد گفت وقتی آخوند این مطلب را فرمودند میان شاگران قیل و قال افتاد و گفتند آقا شما که خودت احتیاج داری و وضع مالی ما را هم که می دانی خراب است ما هیچ شما چرا به فکر خودت نیستی چطور چهارصد لیره را به یک سید دادید و حال آنکه ما می دانیم بچه های شما در مضیقه هستند. ما که داشتیم این اعتراضها را می کردیم ناگهان دیدیم آخوند گریه کرد ماهمه ساکت شدیم و از ایشان معذرت خواستیم، آنگاه آخوند فرمودند: ناراحتی من از این نیست که مرتکب جسارتی نسبت به من شده اید. افسردگی من از این جهت است که می بینم زحماتی را که در عرض سالها برای شما کشیدم همه به هدر رفته

ص: 122

زیرا مشاهده می کنم که شماها در رکن اول اسلام که توحید است مانده اید و از آن غافلید و نمی دانید که رزق و روزی را خدا می دهد نه بنده خدا اگر منظورتان از این حرفها این است که من این قبیل پولها را برای خود بردارم و پس اندازکنم من احتیاج به پس انداز ندارم وقتی که از خراسان آمدم با چند تا کتاب آمدم و چیز دیگری نداشتم خداوند این همه نعمت و عزت به من داده اگر منظورتان بچه های من است که آنها هم وضعشان خوب است و خدا رزاق آنهاست شما هم همه باید به خداوند اتکاء داشته باشید و امید به او ببندید نه بکس دیگر من متأثرم از اینکه می بینم شماها خدا را فراموش کرده و به بنده او چشم دوخته اید(1).

چهارشنبه هر هفته پیاده از نجف به مسجد سهله (در 10 کیلومتری نجف) می رفت و در آنجا به عبادت و دعا می پرداخت این کار وی تا مدتی پس از رسیدن به سن هشتاد سالگی همواره ادامه داشت.

در سال 1364 به حج خانه خدا مشرف شد این سفر در عین آنکه سفری عبادی بود سفری علمی نیز بود، چون در این سفر با عده ای از علمای اسلام در شهرهای سر راه در مصر و حجاز و سوریه ملاقات کرد. و در مکه و مدینه و قاهره با شیوخ اهل سنت تماس حاصل نمود و این عالمان همه به وی اجازه روایت و حدیث دادند(1).

پیوسته مراقب احوالات خود بود وشب وروز به وظایف خود اشتغال داشت واهم شغل او تألیف بود از درک فیض منبر ومواعظ ونصایح ایشان عموم طبقات استفاده می بردند(1).

شخصی محترم و بزرگوار را می بیند که به ایشان خطاب می کند چرا از استاد طلب قرض کردی؟ ایشان عرض کردند: چه می کردم؟ جواب داد: از کسی که الآن اسم او را می شنوی می گرفتی آیة الله فرمودند در همان هنگام از خواب بیدار شدم شنیدم مؤذن حرم مطهر امام هشتم علیه السلام در مقدمه اذان می گوید: «اللهم صل علی علی بن موسی الرضا الإمام الثامن علیه السلام» یک مرتبه حالت تنبهی برای وی پیداشده به حرم هشتمین پیشوای اسلام مشرف گردید و از استقراض آن مبلغ اظهار ندامت نمود.

نوع لباس های آیة الله همه از کرباس سفید دست بافت بود که با سفارش خود ایشان تهیه می شد ظروف منزل ایشان، حتی ظروف مهمانی همان کاسه بشقاب سفالین محلی بود که در گذشته در مازندران معمول بوده است. او نمی توانست از نعمتهای دنیا لذت ببرد در حالی که جمعی از مستمندان و محروم در آن اجتماع زندگی می کنند. از خصایص و امتیازات این دانشمند بزرگ آیة الله کوهستانی) مهمان نوازی وی بود معظم له باکمال میل و رغبت از عموم واردین پذیرایی می کردند آستانه منزلش درهمه اوقات پناهگاه مستمندان و مهمانان بود. و از همه با گشاده روئی استقبال می کرد و هیچگونه فرقی بین مهمانان خود که از طبقات مختلف بودند نمی گذاشت رفتارش نسبت به عموم مهمانان یک نواخت و بیشتر خوراک ایشان در روزها (آش) بود و این پذیرائی (آش) از ایشان در مازندران مشهور است، ناگفته نماند و رود مهمانان برایشان روی حساب نبود هرکس می آمد و هروقت که وارد می شد بدون هیچ تکلفی از او پذیرائی می شد کمتر اتفاق می افتاد که روزها بر سر سفره اش مهمان نباشد نگارنده (مؤلف کتاب: گوشه ای از زندگانی آیة الله کوهستانی) در عید فطری طبق مرسوم با جمعی به قصد زیارت ایشان رفتم از نزدیک دیدم که در آن روز متجاوز از سیصد نفر مهمان داشتند که از دور و نزدیک به قصد زیارتش آمده بودند مهمانان ایشان عقیده مند بودند که طعام

ص: 126

آیة الله مایه سعادت و شفای امراض می باشد از این رو هرچه نان در سر سفره باقی می ماند مهمانان به قصدشفا وتبرک همه را با خود می بردند.

عالم موثق شیخ حبیب الله واعظی تربتی ساکن گرگان گوید پنج روز پیش از درگذشت آیة الله کوهستانی بخواب دیدم که ماه در حالت بدر واز بدر بزرگتر در حدود سه نی باقی مانده بود که غروب کند یک مرتبه از جای خود حرکت نمود و با سرعت تمام بجانب مشرق برگشت به نحوی که هنگام حرکت بمثل آتش جرقه می زد جلو رفتم ببینم که بکجا می رود دیدم به سمت مشرق غروب نمود ولکن شعاع ماه باقی بود بعد از آنکه از خواب بیدار شدم هر چند تأمل کردم فکرم در تعبیر آن بجائی نرسید تا آنکه به محضر عالم جلیل آقای سید رضای میبدی یزدی رسیدم خوابم را نقل کردم جواب دادند که شخص بزرگی از دنیا می رود پس از چند روز خبر رسید که جنازه آیة الله کوهستانی از مازندران به خراسان برده می شود(1).

در شب جمعه 14 ربیع الأول 1392 هجری وفات یافت و در مشهد مقدس دفن شد.

میخوابید وسپس بمدرسه سپهسالار (شهید مطهری) می رفت و از آنجا به مجلس. بعلت مشاغل فراوان توجه زیادی به اهل و عیال نداشت از او پرسیدند چرا به بچه های تان نمی رسید؟ فرمود: تمام بچه های ایران بچه های من هستند و من اگر کاری برای آنها بکنم برای اینها هم کرده ام.

ووضع طلبه انداخت و گفت: آقا شیخ این آقازاده طلبه نمی شود بی خود حجره را اشغال نکند شیخ عرض کرد: آقا چطور شما این فرمایش را می فرمائید پدرش فلان مجتهد است. مدرس گفت ایشان قبا ولباده اش دکمه قیطانی دارد فقط وقتش صرف باز و بسته کردن این دکمه ها می شود. وقت درس خواندن ندارد!. مدرس از پدرش نقل می کند که پدرم بما می فرمود: یاد بگیرید در شبانه روز به یک وعده غذا قناعت کنید و پوشاک خود را تمیز نگاه دارید تا در قید تهیه لباس نو نباشید او اجداد ما را سرمشق عبرت قرار می داد و می گفت: حلم و بردباری را از جد بزرگوارمان رسول خدا صلی الله علیه وآله بیاموزیم شهادت و قناعت را از جدطاهرمان علی علیه السلام وتسلیم ناپذیری در برابر زور و ستم را از جد شهیدمان سیدالشهدا علیه السلام بیاموزیم. پدرم همیشه می گفت: کسی که به افراط عادت نکرده در برابر زور تسلیم نمی شود.

بیگانه ای آگاه نمی گردد همیشه پیرزنان خودما قابلگی می کنند نه زنان بیگانه و این پیرزنان نیز نه اجرتی می گیرند ونه صله ای.

این واقعه را مؤلف قصص العلماء از قول خود وزیر با تفصیل بیشتری نوشته که گفته خداوند پسری به سید رضی داد من هزار دینار در طبقی گذاشته بعنوان هدیه و چشم روشنی برای او فرستادم سیدرضی آن وجه را رد کرد، و گفت: وزیر می داند که من از هیچ کس هدیه قبول نمی کنم باردیگر آن طبق را فرستادم و گفتم این وجه را برای آن مولود فرستادم دخلی بشما ندارد، باز پس فرستاد و گفت: کودکان ما نیز چیزی از کسی قبول نمی کنند، بارسوم فرستادم و گفتم این مبلغ را به قابله بدهید این بارنیز باز گردانید، و گفت: وزیر می داند که زنان ما را زن بیگانه قابلگی نمی کند، بلکه قابله ایشان از زنان خود ما هستند که اینان نیز چیزی از کسی قبول نمی کنند برای بار چهارم آن مبلغ را فرستادم و گفتم این مبلغ را بین طلابی تقسیم کنید که در محضر شما درس می خوانند، سیدرضی فرمود: طلاب همه حاضرند هرکس هر مقدار احتیاج دارد از این پول بردارد، آنگاه یکی از طلاب برخاست فقط یک دینار برداشت و قدری از آن برید و آن بریده را در نزد خود نگهداشت و باقیمانده را در همان طبق گذاشت، سید رضی پرسید چرا چنین کردی؟ گفت دیشب برای روغن چراغ احتیاج پیدا کردم و کلید در خزانه شما که وقف برطلاب است نبود از این جهت از بقال نسیه روغن چراغ گرفتم اکنون قدری از این دینار برداشتم که قرضم را بدهم. سرانجام آن طبق را رد کردند و نپذیرفتند، آری این گونه بودند عالمان ربانی و طلاب روحانی و با این عزت نفس و بلند همتی و آزادگی و آزاده طبعی وسرافرازی زندگی می کردند.

نقل شده که پس از این قضیه سیدرضی برای هرکدام از طلاب کلید علیحده تهیه فرمودند که هرکس هرموقع هرمقداری که احتیاج دارد از بیت المال بر می داشت و طلاب هم هیچ وقت بیش از ضروریات اولیه و مخارج یومیه خود

ص: 130

برنمی داشتند. ابواسحق ابراهیم بن احمد که قرآن را به سید تعلیم داده بود خانه ای به سید هبه کرد سید گفت من از کسی چیزی قبول نمی کنم حتی از پدرم قبول نکردم تا چه رسد به تو اوگفت: حق من به تو از حق پدرت بیشتر است مرادش تعلیم قرآن بود پس سید به احترام قرآن آن خانه را قبول کرد(1).

آری عالم دینی ومرد روحانی باید طبع بلند داشته باشد و به پستی نگراید طلبه وعالم باید مقام روحی و متاع معنوی خود را در برابر آنچه در دست مردم دنیا داراست پست نکند و چشم بدست مردم نباشد.

و فوری بلند شد شاه و درباریان آقارا با کمال احترام بدرقه نمودند. بعد شاه با خوشحالی زیاد آمد طومار را برداشت، دستخط آقای کنی را خواند دید نوشته: «الم ترکیف فعل ربک بأصحاب الفیل»! از این موضوع شاه زیاد ناراحت شد لذا ساختمان قصر به تأخیر افتاد. ولی در همان روزی که آقای کنی فوت کرد، در همان روز مشغول خراب کردن مسجد شدند (در انتهای خیابان باب همایون که به عمارتهای سلطنتی وصل بود) (1).

خانواده های قدیمی علم و دانشند که در جبل عامل بوده اند. خاتونی که این خانواده علمی را به او نسبت می دهند، دختر یکی از پادشاهان ایوبی است. هنگامی که این پادشاه از جبل عامل می گذشت چون به قریه «امید» رسید در آنجا فرود آمد در آن قریه جد این علماء که نسبت به آل خاتون دارند زندگی می کرد عالمی بسیار پارسا بود. تمام ساکنین به دیدن پادشاه رفتند مگر آن دانشمند. پادشاه پیش اوفرستاد و علت ترک ملاقات را جویا شد آن دانشمند جوابی داد که مطابق آن روایت نیز رسیده، فرمود: «اذا رایتم الملوک علی أبواب العلماء فنِغم الملوک و نعم العلماء واذا رایتم العلماء علی أبواب الملوک فبئس العلماء وبئس الملوک » یعنی: هرگاه دیدید پادشاهان را بردر علماء هم علماء وهم ملوک نیکویند ولی اگر علما را بردر پادشاهان دید یدهم علماءوهم پادشاهان بدهستند. پادشاه ایوبی از این جواب خوشش آمد و مقام آن دانشمند در نظرش بزرگ آمد و همین سبب شد که دخترش را که خاتون نام داشت به ازدواجش درآورد. علمانی که به آل خاتون مشهورند و علمای بسیاری هستند که به شماره نمی آیند به همین جهت به «خاتونی» ملقب شده اند(1).

زمانی برای تبرک و تیمن و برای شفا بردند به نحوی که آن حوض بی آب ماند. این واقعه شبیه است به آن چه که ابوالفرج اصفهانی نقل کرده که چون نصر بن سیار، یحیی ابن زید ابن علی ابن الحسین علیه السلام را در قیدو بند کرده و زندان نموده بود، ولید بن یزید بن عبدالملک امر کرد که اورا از حبس رها نمایند. چون یحیی از قید و حبس خلاص شد جماعتی از ثروتمندان شیعه نزد آهنگری رفتند که آن زنجیر وقید را از پای او بیرون کرده بود، به او گفتند که آن زنجیر را که از پای جناب یحیی بیرون کرده ای به ما بفروش آهنگر آن آهن و قید را در معرض فروش قرارداد و هرکدام که حاضر به خریدن می شد دیگری بر قیمت او می افزود تا قیمت آن به بیست هزار درهم رسید آخرالامر همگی آن قیمت را دادند و به شراکت آن زنجیر را خریدند و آن را قطعه قطعه کرده و قسمت نمودند و هرکس قسمت خودرا برای تبرک، نگین انگشتر خود قرارداد.

خودشان را به جلورسانیدند. در انتظار کوکبه جلال وموکب پرشکوه شیخ بودند تا آنکه می بینند شیخی بر الاغی سوار است و بدون هیچگونه آلایش به طرف بغداد می آید فکر کردند مسافری غریب است به همراه یک نفر که آن هم ممکن است صاحب الاغ باشد. سفیر ایران و همراهانش که شیخ را نمی شناختند بدون اعتناء از او می گذرند. طولی نکشید که آن شیخ به جمعیت رسید که ناگهان صدای صلوات وسلام وغوغای شادی بلند شد و مردم مانند دریای مواج به طرف شیخ آمده و دور او را گرفتند و زیارتش می کردند. معلوم شد که آن شیخ ساده و بی پیرایه ای که سوار الاغ بود همان مرجع تقلید مسلمانان است که مردم برای دست بوسی او دست و پا می شکنند.

سفیر خارجی حیرت زده و مبهوت در مراجعت به طرف شهر از سفیر ایران پرسید: چنین شخصی که در میان مردم این همه محبوبیت و نفوذ دارد، دارای چه عنوان و چه نامی هستند؟ سفیر ایران گفت این گونه اشخاص را حجت الاسلام و راهنمای مسلمین می دانند. سفیر خارجی گفت حق هم همین است. شنیده بودم که حضرت عیسی با آن همه عظمت و پیروانی که داشت پیاده راه می رفت و برالاغ برهنه سوار می شد. اما باور نمی کردم ولی امروز با دیدن این شیخ جلیل یقین پیدا کردم که آنچه در سیره انبیاء شنیده ام صحیح است و بدان عقیده پیدا کردم (1).

سهم فقرا بر می داشت تا یک سالی زوجه او براوتندی نمود و گفت اولاد خود را در این سال سختی فقیر می گذاری که ناچار شوند از مردم سؤال کنند. آن مرحوم چیزی نفرمود و به قصد اعتکاف به مسجد کوفه تشریف برد روز دوم اعتکاف او بود که مردی گندم پاکیزه وارد نرمی آورد در خانه مقدس و گفت اینها را صاحب این خانه فرستاده است و خودش در مسجد کوفه اعتکاف نموده است. چون مقدس به خانه برگشت عیالش باخوشحالی گفت طعامی را که به وسیله اعرابی فرستادید خوب طعامی است مقدس که خبر نداشت دانست که از جانب خداوند مهربان بوده است و حمد خدای به جای آورد.

وهم از ورع او در «فوائد الرضویه» نقل شده که در سفر زیارت مخصوصه امام حسین علیه السلام که از نجف مشرف می شد نماز خود را جمع می خواند و می فرمود می ترسم سفرم سفر معصیت باشد چون طلب علم واجب است و زیارت امام حسین علیه السلام مستحب است با آن که در سفر حتی الأمکان مشغول مطالعه کتب بوده با این حال نماز خودرا احتیاط جمع می خواند.

نگارنده گوید: «پس وای بر حال من وکسانی که خدای نخواسته مانند من باشند عمری را ببطالت گذراندیم و مال امام زمان را خوردیم و خدمتی نکردیم و زیارت وعبادت درستی انجام ندادیم که فردای قیامت در پیشگاه خداوند هیچ عذری نداریم، اللهم ارحمنا وانت ارحم الراحمین بحق حبیب محمدوآله الطاهرین».

نقل است که در یکی از سفرهایش به کاظمین یکی از اهالی بغداد کاغذی به اوداد که به نجف اشرف برساند چون خواست از کاظمین خارج شود کاغذ را گرفت و در جیب خود گذاشت و پیاده راه را پیمود و سوار مرکوب نشد و فرمود من از صاحب این حیوان اجازه ندارم که این نامه را براین حیوان حمل کنم!.

نقل است که در یکی از سفرهای او یکی از زوار که او را نمی شناخت به او

ص: 136

گفت که این جامه های مرا ببر نزدیک آب بشوی. مرحوم مقدس قبول کرد و جامه های او را شست وشوی داد و آورد که تسلیم وی کند که آن مرد آن جناب را شناخت و خجالت کشید مردم نیز آن مرد را توبیخ نمودند. آن بزرگوار فرمود: چرا او را ملامت می کنید چیزی نشده حقوق برادران مؤمن بر یکدیگر زیاده از این است.

گویند که عادت مرحوم مقدس آن بود که هرجامه ای را که پوشیدنش حلال بود می پوشید خواه گران قیمت بود یا ارزان قیمت، و هرگاه کسی جامه نفیسی هدیه می کرد قبول می فرمود و می پوشید و مکرر اتفاق می افتاد عمامه ای گرانبها به ایشان تقدیم می شد که معادل بوده باطلای خالص. چون به زیارت مشرف می شد هرسائلی که از او چیزی طلب می کرد قطعه ای از آن عمامه بریده و به او می داد تا آنکه درسرش به مقدار ذراعی باقی می ماند که با آن به خانه مراجعت می فرمود .(فوائد الرضویه).

این است معنی زهد واقعی که از مال و لباس گران قیمت گریزان نیست و بدان دلبستگی هم ندارد در هرکجا و هر موقع موردی پیدا کرد که رضایت خداوند در آن است در آن خرج وصرف می کند فاعتبروایا أولی الألباب.

چیزی از او می خواست شاهد می خواست و آن شاهد را قسم می داد که فقیر بودن او را می داند یانه) و آن فقیر را هم قسم می داد که در خرج کردن آن مال اسراف نکند و در ضروریات زندگی خرج کند آن وقت مخارج یک ماه را به او می داد.

زینب نفرمود بلکه یک دفعه فرمود(1).

کوچک کنید، خلاق معانی هستید.

لکن، هیچ کدامشان به خرجشان نرفت و قبول نکردند و عمل نکردند. هی اصرار کرد که در خصوص نماز یک یا دو منبر بروید و نماز را در ذهن مردم بزرگ کنید و از این کوچکی که برای نماز پیداشده نجاتش دهید، ولی قبول نکردند.

چیز دیگری که من فهمیدم این بود که ایشان «بواب قلب» بود. هرکس به هرجا رسید از بؤابی قلب بود. مثل این دربان هائی که در بانی می کنند، و نگاه می کنند که کسی چیز خطرناکی وارد نکند. حالا از همه مهمتر و بالاتر درگاه قلب است. آنجا هم خوب است انسان در بان باشد. دربان درگاه قلب باشد. دم درگاه قلب بایستد، وهرخیالی که می خواهد بیاید توی قلب وارسی کند. ببیند بمب و نارنجک که از آن شیطان است توی این خیال هست یا نیست. اگر هست دورش کند. بگوید: توحق نداری به قلب من بیائی . اگر خیال رحمانی است راهش بدهد.

خانه دل نیست جای صحبت اغیار

دیو چو بیرون رود فرشته درآید

پس باید اینجا هم در بانی کرد. باید دیو نیاید. اگر دیوآمد فرشته دیگر نمی آید. ایشان بواب قلب بود. از کجا می گویم؟ از اینجا که خودش گفت: بعد از آن که رفت به جبهه جنگ ولباس سربازی پوشید، ولباس آخوندی را کند و عمامه را کنار گذاشت و مثل سرباز تفنگ برداشت ومسلح شد و رفت به جبهه می گفت: گلوله توپ می آمد ونزدیک من می افتاد و چیزی نمی ماند که به من بگیرد ولی خدا نخواست. خیلی در جبهه جنگ بود تا اسیرشد. چهارسال اسیر انگلیس بود. از امام سجاد است که چه حال دارد کسی که اسیریزید باشد، چه حال خواهد داشت کسی که اسیر انگلیس باشد. هرکس دیگر باشد قلبش جور به جور می شود در قلبش انقلاب می شود ولی این مرد با اینکه به دریا بردند به صحرا بردند، توی زندان صحرائی بوده و مدتها آنجا بود و در بین اسراء عده ای بودند آدم خوار، آدم را زنده

ص: 140

زنده می خوردند. صبح که می شده می آمدند سرشماری می کردند که ببینند کسی را خورده اند یا نخورده اند! مدتی در یک چنین جائی بود ولی قلبش آرام بود.

حاج حسین، که معتمد ایشان بود از ایشان نقل کرد که گفت: یک روزی هم در آن محل من تک وتنها بودم همه رفته بودند بیرون، یک حیوان درنده ای از آن دم رها کردند، کورس بست و بسرعت آمد بطرف من، آمد نزدیک من، به من کاری نکرد و برگشت دم درب که رسید، دو مرتبه آمد و برگشت. چندین دفعه این کار اتفاق افتاد، ولی کاری به من نکرد. خودش برای من نقل کرد و گفت: در کشتی که نشسته بودم، روی یک سکوئی اثاثیه من بود سکوی مقابل اثاثیه یک نفر هندی بود که او هم جزء اسرا بود. بطور اتفاقی چشمم به صورت او افتاد دیدم دارد رنگ برنگ می شود فهمیدم در فکر افتاده و قلبش قلب وانقلاب پیدا کرده، آمدم بلند شوم بهش بگویم ای برادر چرا فکر می کنی و به چه فکر می کنی، و چرا خودت را اذیت می کنی؟ این چه فکری است که تورا منقلب کرده است. دیدم زبان من فارسی یا عربی است و زبان او هندی نه من زبان او را می فهمم و نه او زبان مرا. چه کارکنم؟ با خودم گفتم بروم به هر زبانی ، به اشاره ای، به چیزی تسکینش بدهم تا خواستم بروم خودش را انداخت توی دریا! رفت که رفت. آدمی که در اسارت باشد، آیا از فکر خودش بیرون می رود که به فکر دیگری بیفتد؟ این آدم چه آدمی بوده که از فکر خودش خلاص بود، و به فکر دیگری افتاده و می خواست که دیگری را نجات بدهد! بواب قلب بود، دربان قلب بود! هرکه به هرجائی رسید از دربانی قلب بود.

خانه دل نیست جای صحبت اغیار

دیو چو بیرون رود فرشته درآید(1)2.

ص: 141

تقوای مرحوم آقا نورالدین عراقی وارادت او به اهل بیت علیهم السلام و کرامات او

حضرت آیة الله شیخ محمدعلی اراکی مدظله العالی موارد زیر را در باره عالم عامل مرحوم آقا نورالدین عراقی نقل نموده است:

شخصی بنام آقا سید محمود خوانساری از اهل منبر، طالب شد که او را ببیند. چون صدای العفو العفو ایشان توی کوچه می آمد، و مردم از توی کوچه گوش می دادند این آقا خواست که خود نمازشب خواندن آقا نورالدین را ببیند. شبهای ماه مبارک بود و مرحوم آقانورالدین از عده ای از جمله آقا سید محمود خوانساری برای افطار دعوت کرد. آقا سید محمود خودش گفت: وقتی که افطار تمام شد، و همه رفتند، من نشستم دید من راست (بلند) نمی شوم. به خدمتکارش گفت: دوتا رختخواب بیاور. یک رختخواب خودش داشت، یکی را هم برای من آوردند. من در رختخواب که رفتم نخوابیدم. می خواستم سحرایشان را ملاحظه کنم. سحر شد، دیدم که بلند شد، رفت بیرون، وضوگرفت و آمد مشغول نماز شد، وقتی که رسید به « العفو» دیدم چنان گریه براو مستولی شد که چندین دفعه گلوگیر شد. فکر می کرد من خوابم.

روزهای پنج شنبه و جمعه که می شد به تکیه ای که بیرون از اراک که مسافتی تقریبا از اینجا (منزل حضرت آیة الله) تا جمکران داشت، می رفت. در آنجا اطاقی بود می رفت آنجا شوهر همشیره اش آقا سید باقر را هم که اهل منبر و خوش حنجره بود، و صدا و آواز خوبی داشت، با خود می برد. در آن تکیه آن آقا سید باقر، دیوان حافظ یا دیوانهای دیگر نظیر آن را می خواند، و او همینطور اشک می ریخت، از اشعار عشق آمیزی که می خواند، اشک می ریخت چه جوراشکی ! به اصطلاح خودش رفته بود تفریح!

ص: 142

من به چشم خودم دیدم، در دهه عاشورا در مجلس روضه خوانی که در منزل خودش از اول آفتاب شروع می شد و تا ظهر ادامه داشت و منبریها بلاحساب می آمدند و مردم زیادی از غریبه و آشنا از اهل اراک و جاهای دیگر، جمع می شدند و از جمله خاله زاده مرحوم آقای داماد، آقای سید یحیی یزدی هم شرکت می کرد ایشان از اول روضه چندین دستمال جلوی خودش می گذاشت وتمام دستمالها را از گریه خیس می کرد. از اول روضه گریه می کرد تا آخر. من نمیدانم چه گریه ای بود که تمامی نداشت. روز عاشورا که می شد، معرکه بود بکاء بود به تمام معنی، شخص بکائی بود.

مردم او را می پرستیدند! تا مدتها بعد از فوتش، عکسش توی خانه ها بود. مردم بعد از نماز صبحشان عکس آقا سید نورالدین را می بوسیدند. آقای حاج غلامعلی کریمی که از تجار وشخص معتمدی بود، برای من نقل کرد و گفت: یکی از اوقاتی که آقانورالدین رفته بودند به تکیه در بیرون شهر، تجارگفتند، برویم پیشش من هم جزء آنان بودم، رفتیم دورتا دور اطاق تجارنشسته بودند، نزدیک ظهر شد و منجرگشت که آقا نورالدین نهار بیاورد. نهاری که تهیه کرده بودند، یک قابلمه دونفری بود به اندازه خودش و آقاسید باقر و شاید هم یک نفر دیگر. جمعیت دورتادور اطاق نشسته بودند. به خدمتکارش گفت: نهار بیاور. او خنده ای کرد وفهماند که قابلمه ما کفایت اینان را نمی کند. خودش بلند شد و رفت سرقابلمه، وگفت، تو بشقاب بیاور وهی بشقاب آوردند، هی پرکرد، دورتادور به همه داد. از این غذای کم به همه داد چه برکتی پیدا کرده بود! آقاسید محمد مکی نژاد که عمه زاده مرحوم آقای فرید عراقی بود، با من آشنایی دارد. خودش برای من نقل کرد وگفت که برای مرحوم آقا نورالدین خبر آوردند که حاج آقا صابر فوت شده، به زیارت کربلا رفته و در همان جا فوت شده است. حاج آقا صابر از معمرین و خودش هم پیشنماز و اهل منبر بود و خیلی آدم معتبری بود. مرحوم آقای حاج شیخ عبدالکریم

ص: 143

هم خیلی به ایشان محبت داشت. وقتی خبر فوت حاج آقا صابر را به آقا نورالدین رساندند، ایشان سرش را روی کرسی گذاشت، قدری طول کشید و بعد سرش را بلند کرد و گفت: نه دروغ است. از کجا می گوئید؟ چون وقتی مؤمنی از دنیا می رود، هاتفی درمیان آسمان و زمین ندا می کند که فلان مؤمن فوت شد، ومن هرچه گوش دادم نشنیدم، دروغ است. بعد هم همین طور شد، دروغ بود.

بازهمان آقای کریمی نقل کرد و گفت: یکی از اعیاد بود، و مردم به دیدن مرحوم آقا نورالدین می رفتند، ما هم به دیدنش رفتیم یک کیسه ترمه کوچکی جلویش گذاشته بود و اهل سؤال که می آمدند. دست می کرد توی کیسه. و یک تک قرانی در می آورد و می داد. آن وقت تک قران خیلی محلی از اعراب داشت. در همان مدتی که ما نشسته بودیم، آن قدر تک قرانی داد که ما تعجب کردیم این کیسه تاب این همه یک قرانی را نداشت!(1).

طلاب علوم دینیه نزد آن استاد و محقق بزرگ جمع شدند و فوائد آن جناب برای علماء بسیارشد و قدرت علمای اخباری که در آن روزگار زیاد قوی شده بودند را درهم شکست و این سرطان مهلک را که عقائد مؤمنین و مسلمانها را منحرف می کرد از بین برد. غیر از ارشاد و هدایت وتألیف کتاب های علمی و تحقیقی زیاد، شاگردان شایسته و مبرزی تربیت کرد که اکثر آنها به درجه رفیعه ای نائل شدند مانند بحرالعلوم، صاحب ریاض، میرزای قمی صاحب قوانین، شیخ جعفر نجفی، میرزا مهدی نراقی میرزا مهدی شهرستانی و میرزا مهدی خراسانی وغیرهم از اعاظم علماء که از برکت انفاس قدسیه آن جناب همه صاحب تألیف و مروج مذهب حق می باشند. آقا محمد خان، سلطان وقت دستور داد قرآنی بخط میرزای نیریزی نوشته شد که جلد آن را با یاقوت والماس و زبرجد وسایرسنگهای گران بهاء مرصع و زینت دادند درقاب ذی قیمتی قرارداده به همراه چند نفر از بزرگان و درباریان بخدمت آن بزرگوارفرستاد. وقتی که آمدنددق الباب کردند آن بزرگوار خودش آمد در را باز کردجمعیت سلام کردندعرض کردند این قرآن را شاه برای شما فرستاده، فرمود این جواهرات چیست که به این قرآن صرف کرده اید اینها را بکنید و برای فقرا و مساکین خرج کنید. عرض کردند: قرآن را که خط نیریزی است و قیمت زیادی دارد بگیرید بخوانید. فرمودند هرکس قرآن را آورده بردارد در نزد خود نگهدارد و بخواند. این کلام را فرمودند و در را بستند و برگشتند.

جمال الدین بهبهانی که از شاگردان آن بزرگوار بود در «تحفة الرضویه» نوشته که زهد آن حضرت به مقداری بود که لباسهایش از کرباس تابدار بوده که غالبا آنها را زوجه مقدسه اوکه والده مکرمه آقا محمدعلی صاحب مقامع بود رشته و بافته بودند و به اقمشه وا متعه دنیا هیچ نظری نداشت (1).6.

ص: 145

مصادقه و مراوده بسیار بود روزی حاجی کلباسی به دیدن سید رفت دید که سید افتاده معلوم شد که از گرسنگی غش کرده پس حاجی فورا به بازار رفته وغذای مناسبی برای او تهیه کرد و به او خورانید، پس به حال آمد. و در اوایل حال در طهارت و نجاست زیاد احتیاط داشت و حوض آبی در بیرونی بحرالعلوم بود وسید اغلب اوقات به خانه استادش بحرالعلوم می رفت و از آب حوض تطهیر می کرد. پس استادش بحرالعلوم از فقر و فاقه سید اطلاع یافته به سید فرمود که تو باید در اوقات غذا به نزد من حاضر شوی و در این باب اصرار زیاد نمود وسید در مقام انکار بود آخرالامر سید عرض کرد که اگر در این باب باردیگر مرا تکلیف فرمائی از نجف بیرون خواهم رفت و اگر می خواهید که در نجف باشم و در خدمت شما تحصیل نمایم از این قبیل تکلیف دیگر نفرمائید. پس بحرالعلوم سکوت کرد و از آن تکلیف درگذشت.

و در زمانی که حجة الاسلام درنزد آقا سید علی صاحب ریاض در کربلای معلا درس میخواند، حجة الاسلام بنحوی فقر داشته که نعلین پایش پاشنه نداشته و برای معاش یومیه یکسر معطل وفاقد وعادم بوده. آقا سید علی شخصی را قرار داده بود که هر روز دوگردۀ نان ، یکی در وقت نهار و یکی در وقت شام جهت حجة الاسلام می برد و زمانی که در اصفهان وارد شد جز یک دستمال که سفره نان خوری او بوده و کتاب مدارک چیزی دیگر نداشت و میان مرحوم والد ماجد آن جناب مصادقه و مؤاخات بوده و والد نیز در آن زمان در نهایت فقر وفاقه بود. والد می فرمود که حجة الاسلام از من وعده خواست به منزل او رفتم. بعد از این که مدتی از شب رفته بود سفرۀ نان خود را حاضر ساخت و در آن از پاره های نان خشک چند روز مانده بود پس من و او از قطعات نان خشک، آن شب را تغذیه کردیم. در آخر اوقات فقر وفاقه اش روزی اندک تنخواهی گیرش آمد ببازار رفت که برای خود و عیال قوتی تهیه نماید. چون به بازار داخل شد با خود خیال کرد که جنس ارزان تری بخرد

ص: 147

تا خود و عیال سد جوع نمایند لذا از قصاب جگر بند گوسفند گرفت و روانه خانه شد در بین راه خرابه ای دید که سگی گرگین ضعیف و نحیف ولاغر در آن خوابیده بود و بچه هایش دور او جمع و همه درنهایت نقاهت وضعف بودند و در پستان مادرشان شیری نمانده بود، و آنها همه از مادر شیر می خواستند و همه در حال فریاد بودند. حجة الاسلام را بر آن سگ و بچه های او رحم آمد و گرسنگی آنها را برگرسنگی خود و عیال مقدم داشته آن جگر بند را نزد آنها انداخت. آن حیوانات یکباره هجوم آوردند و آن جگر بندرا خوردند و سید ایستاده و نگاه می کرد پس بعد از انجام کار، آن سگ گرگین روی به آسمان کرده گویا دعا می کرد.

بلی آن جناب از سلاله همان کس بود که اسیر وفقیر وصغیر را بر خود وعیال خود ترجیح می داد و به گرسنگی شب را به روز آوردند تا اینکه خلاق منان سوره هل اتی در حق ایشان نازل کرد و در مدح ایشان «ویوثرون علی أنفسهم ولوکان بهم خصاصة» فرو فرستاد.

چگونه؟ جواب داد: با این آیه : «إن الأبرار لفی نعیم وان الفجار لفی جحیم» سلیمان پرسید: کلمه عدل چیست؟ جواب داد: نزد کسی که از او بترسی وهم از او امیدی وطمعی داشته باشی کلمۂ حقی بر زبان برانی پرسید: عاقل ترین مردم کیست؟ گفت: آن که خدارا اطاعت کند پرسید: جاهل ترین مردم کیست؟ جواب داد: آن که آخرت خود را برای دنیای دیگری بفروشد. پرسید: عقیده تو درباره حکومت من چیست؟ گفت: معافم کن. سلیمان گفت: معافت نمیکنم می خواهم از تو پند و اندرز بگیرم. گفت: پدران تو بازور شمشیر ونه با رضای مردم سلطنت کردند و مردم را کشتند ای کاش می دانستی با آنها چه شد سلیمان گفت: باز موعظه ام کن به اختصار. ابوحازم گفت: سعی کن که خدا تورا درجائی که نهی کرده از آن نبیند و در جائی که امر کرده به آن ببیند. در این وقت سلیمان گریه سختی کرد. یکی از حاضرین به ابوحازم اعتراض کرد که این چه کاری بود کردی و خلیفه را ناراحت کردی. ابوحازم گفت: ساکت باش خداوند از علماء پیمان گرفته که علم خویش را بر مردم ظاهر کنند و کتمان ننمایند این را گفت و از نزد خلیفه خارج شد سلیمان مقدار زیادی پول برای او فرستاد ابوحازم پول را پس فرستاد و پیام داد بخدا قسم من این مال را در نزد تو نمی پسندم تا چه رسد به خودم (1).

تعبیر کردوهمان هم شد و شاید به همین جهت بوده که بی وضو شیرنمی داده (1).

درامعات البیان گوید: مادر شیخ زن بسیار صالحه ای بود و خودش متحمل نان پختن و غذا پختن می شد روزی به شیخ زبان اعتراض گشود و گفت با این همه وجوهاتی که شیعیان از اطراف نزد شما می آورند چرا برادرت منصور را کمتر رعایت می کنی و به او مخارج مکفی نمی دهی؟ شیخ در این هنگام بی درنگ کلید اطاقی را که در آن وجوه شرعیه محافظت می شد به مادر داد و گفت: هرقدر صلاح می دانی به فرزندت بده ولی در روز قیامت مسؤولیتش هم با خودت باشد. اما آن زن صالحه چون خودش را در مقابل یک محذور بزرگی مشاهده کرد از این کار امتناع ورزیده گفت هیچگاه برای رفاه چند روزه فرزندم خود را در روز قیامت مبتلا و گرفتار نخواهم نمود (2).

از عادات شیخ بوده که در بازگشت از تدریس به منزل، به منظور به دست آوردن دل مادر اول می آمد نزد او و مقداری باوی سخن می گفت و از حکایات و وضع مردم پیشین و طرز زندگانی آنان پرسش می کرد و مزاح می نمود تا مادر را می خنداند سپس به اطاق عبادت و مطالعه خود می رفت. روزی به مادر گفت یادداری زمانی که مقدمات می خواندم مرا به انجام کارهای خانه می فرستادی و من پس از درس و مباحثه انجام می دادم و به منزل می آمدم شما در خشم می شدی و می گفتی اجاقم کور است حالا هم اجاقت کور است؟

مادر از روی مزاح گفت آری حالا هم اجاقم کور است زیرا در آن موقع رفع حوائج منزل نمی کردی حال هم که بجائی رسیده ای بسبب احتیاطی که درصرف وجوهات می کنی ما را در تحت فشار قرارداده ای! .9.

ص: 150

شیخ در مرگ ما در بسیار گریه می کرد تا آنکه بعضی از خواص زبان تعرض گشوده و شیخ را به این کار ملامت کردند شیخ در جواب آنها گفت گریه وتأسفم نه برای این است که مادر را از دست داده ام بلکه علتش این است که بسیاری از بلاها بسبب وجود او از ما دفع می شد وچه برکت هائی که از وجود آن مخدره خداوند متعال برما ارزانی داشت. از فقدان این نعمت عظمی متأثر وگریانم (1).

- هیچ مهم نیست! حداکثر کارمن مثل کارخرکچی های کاشان است که می روند تا اصفهان و بر می گردند، و در مقابل مقدار پولی که بعضی از مردم کاشان به آنها می دهند از اصفهان جنس برایشان خریداری می کنند و می آورند، آیا شما دیده اید که آنها به مال مردم خیانت کنند؟ خیر، چون آنها امین مردم هستند فرمود ما هم همینطور امینان مردم هستیم و نمی توانیم از وجوهات واموالی که به دست ما سپرده می شود نفع شخصی ببریم (1).

نمود، ایشان در جواب فرمود. که مخارج شما شاهزادگان بسیار است و ما را جز فقر و فاقه حاصلی نیست و از عهده مخارج شما نمی توانیم برائیم. شاهزاده دیگر باره کس فرستاد که من از شما هیچ مخارجی مطالبه نمی کنم بلکه خرج شما و مخارج عیال شما راهم می دهم. آن جناب در جواب گفت که مراعیال و زن وفرزند است که در حال عسر و فقر با ما بسر می برند ولازمه وصلت با شما این است که از ایشان چشم بپوشم و این قبیح است. شاهزاده دیگر بار کس فرستاد که شما در نزد عیال و فرزندان خود باشید، منظور این است که اسم شما فقط برسرمن باشد. باز سید امتناع نموده بالکلیه جواب یأس داد(1).

او از تقوی باطنی سرشار برخوردار بود و بارها می فرمودند: «من هرگز برای ریاست و زعامت دست و پانکرده ام» و مسئله زعامت خود را انجام یک تکلیف و امانتی الهی می دانست.

باز از حضرت امام (مدظله) نقل می کرد که بازار شهر اراک از بازارهای طولانی ایران است و منزل آقای حائری در انتهای بازار و محل درسش در اوایل بازار قرارداشت وقتی که از منزل عازم تدریس می شدند عبا را به دست می گرفتند و روی دوش نمی انداختند (این درحالی بوده که عده ای از بزرگان شهر با اطرافیان وتفنگچی حرکت می کردند) و پیاده تا محل درس می رفتند و اگر در بین راه کسی به دنبال ایشان می افتاد می ایستاد اگر طرف سؤال ونیازی داشت آن را برطرف کرده و خود به تنهائی به راه می افتاد(1).

آقارضا فرستادند تا او هم آن را تأیید کند ایشان خودداری کردند و گفتند تکفیر امر عظیمی است و من با این اتهامات تکفیر نمی کنم. مسئله او نقل مجالس شده بود ولی کسی جرأت نداشت در حضور حاج آقا رضا در آن باره صحبت کند و طلاب به محض حضور ایشان در مجلس، حرف خود را عوض می کردند یا گفتگو درباره وی را قطع و سکوت می کردند و چون کسی می خواست درباره او حرف بزند ایشان مانع می شد...

روزی یکی از شاگردان از او درباره رفتار خشن و تند بعضی از اساتید با طلاب پرسید، ایشان گفت عمل آنها محمول برصخت است ولی ما چنین کاری نمی کنیم.

در عین حال آن مرحوم زمانی که با خلاف شرعی روبرو می شد غضبناک می شد چنانچه روزی در حضور او از کسانی که در عراق «روادید» نامیده می شوند و در مجالس عزا باترجیع وتردید خوانندگی می کردند، یاد شد و ایشان به شدت اظهار خشم و اشمئزازکرد(1).

برای احدی نمی ایستادند ولی استاد ما حاج آقا رضا هروقت که یکی از طلاب وارد می شد، حتی در بین درس به احترام او از جا بلند می شد و در حالی که کتابی که از آن می خواند در دستش بود می ایستاد. و چنانچه در بین درس طلبه ای وارد می شد، فقط او می ایستاد و باقی طلاب بر نمی خاستند.

لوازم واحتیاجات منزل را خودش می خرید و به هیچ کس واگذار نمی کرد. روزی او را دیدم در روزهائی که زوار زیاد بودند بر در دگان قصابی ایستاده است و منتظر است تا قصاب سرش خلوت بشود و به او گوشت بدهد و چون قضاب از فروش گوشت به زائرین غریب سود بیشتری می برد، به آنها گوشت می داد و از مشتری های محلی خود غافل بود. خدا می داند قبل از آمدن من چه مدتی آنجا معطل بوده است. من برسر قصاب فریاد کشیدم که ببین شیخ چه می خواهد به او بده، شیخ گفت عیبی ندارد! گفتم چطور عیبی ندارد شما را بعد از همه راه می اندازد. آنگاه قضاب عذر خواهی کرد و برای او گوشت کشید. و اگر من به قصابی نرفته بودم حال او حال دختران شعیب (ع) می بود!.

یک روز جمعه با پنجشنبه که روزهای تعطیلی دروس بود و هیزم فروش ها با الاغ هیزم می آوردند و در کوچه پس کوچه ها می فروختند، او را دیدم که مشغول خرید هیزم است، در آن زمان او ریاست دینیه یافته بود و مردم از او تقلید می کردند، به او گفتم: استاد کسی را مأمور کن برایتان هیزم بخرد، گفت: من راه و رسم خودم را عوض نمی کنم.

ایک روز که دید ما پیاده به کربلا می رویم به من گفت من به شما غبطه می خورم به جهت این پیاده رویتان و آرزو می کنم کاش می توانستم پیاده روی کنم و با شما به زیارت بروم.

او شهرت را مکروه داشت و جز در امور لازم مربوط به دین یا دنیا، انزوا را دوست می داشت. از این رو در ایام عید جلوس نداشت و دوست نداشت موقع

ص: 157

مسافرت کسی او را بدرقه کند. گاهی بعضی از کسانی را که معمولا دیدار می شوند دیدار می کرد و در بعضی مجالس عزا حضور می یافت و بعضی شب ها به حجرة مدفن سیدجواد عاملی صاحب مفتاح الکرامه و بعضی جاهای دیگر می رفت و بالجمله معاشرت ها ودیدارهای او فقط به اندازه ای بود که جفا و ترک اجتماع نکرده باشد... شب ها به تنهائی راه می پیمود و برخلاف عادت علماء بزرگ کسی که پیشاپیش اوچراغ بردارد با او نبود، به گونه ای بود که اگر کسی او را نمی شناخت و او را می دید او را از جمله طلاب فقیر گمان می کرد، روزی با او همراه بودم، یکی از زوار ایرانی جلو آمد و از او پرسید آیا نماز وحشت می خوانید؟ (در مقابل وجه) و او گفت: نه. آن مرحوم برای خودش تبلیغ نمی کرد و از کسی هم چنین چیزی نمی خواست و چیزی از سرگذشت خود را که متضمن امتیاز و فضیلتی برای خود او بود برزبان نمی آورد...»(1).

تهران آمدم نیافتم به قم مسافرت کردم او را در حجره مدرسه فیضیه مشغول تدریس دیدم پرسیدم این آقا کیست گفتند آقای حاج میرزا جواد آقای تبریزی است خدمتش رسیدم تفقد زیادی کردند و فرمودند کی آمده ای؟ گویا مرادیده و شناخته و از قضیه با خبر است پس ملازمتش را اختیار نمودم و او را چنان یافتم که دیده بودم و می خواستم. تا شب یازدهم ذی الجحة 1343 که نزدیک سحر در بین خواب و بیداری دیدم درهای آسمان به روی من باز شده و حجابها مرتفع گشته تازیر عرش الهی را مشاهده کردم و دیدم که حاج میرزا جواد آقا ایستاده و دست به قنوت گرفته و مشغول تضرع و مناجات و گریه است و من از مقام قرب او به حق تعالی تعجب می کردم که یک مرتبه صدای کوبیدن در خانه را شنیدم فورا بر خاستم درب را باز کردم دیدم یکی از دوستان است گفت فلانی بیا منزل آقا، گفتم چه خبر است؟ گفت تسلیت می گویم آقا از دنیا رفت پس تشییع عجیبی از آن بزرگوار شد و او را در مقبره شیخان نزدیکی قبر میرزای قمی مدفون کردند. ماده تاریخ آن برسنگ قبرش به عربی چنین است: «رفع العلم وذهب الحلم» از جهان جان رفت و از ملت پناه 1343(1).

متلاشی نشده است. بلکه کفنش نیز پوسیده نشده بود و چون هوای خارج به کفن نرسیده بود تغییری یافته ولکن در بدن شریف اصلا تغییری پدید نیامده است پس کفن را تجدید و قبر را تعمیر نمودند(1).

می کنم که شما برای آن زمین مالیات دولتی ندهید. آن را نیز باعذر موجهی رد کرد و فرمود کتابچه مالیات دولتی هر ایالتی کم و کیف یک صورت قطعی گرفته که اساس آن برهم نمی خورد اینک اگر من (هادی) مالیات ندهم ناچار از طرف اولیای امور مقدار آن به سایر آحاد ورعیت سرشکن شده و ممکن است یک قسمت آن به فلان بیوه زن و یا به یتیمی تحمیل شود. شما راضی نباشید که معافیت مالیات من سبب تحمیل بریتیمی یا بیوه زنی باشد. علاوه بر این دولت را نیز مخارج لازم است که تهیه آن بر عهده رعایا است که من هم باید سهم خود را بدهم و به دوش دیگران نیندازم شاه گوید من گفتم بفرمائید ناهار بیاورند که ما هم در خدمت شما ناهار بخوریم پس آقا بدون آنکه از جای خود حرکت کند خادم خود را امر به ناهار آوردن کرد خادم نیز فوری یک طبق چوبینه با مقداری نمک و دوغ وچنددانه قاشق و چند قرص نان (کوکه) نزد ما گذاشت و رفت حاجی اول آن قرصها را با کمال ادب بوسیده و بر روی پیشانی گذاشته و شکرهای بسیار از ته دل به جا آورد پس از آن آنها را ریز ریز کرده در میان دوغ ریخته و یک قاشق نیز پیش من گذاشته و گفت: شاها بخور که نان حلال است زراعت و جفت کاری آن دست رنج خودم می باشد شاه گوید: من یک قاشق از آن صرف کرده دیدم که خوردن آن خارج از عهده شاه است بعد از کسب اجازه بقیه آن قرصها را به دست خود بسته به پیشخدمت دادم که در موقع مریضی یکی از افراد خانواده از آن نان حلال استشفاء نمایند. شاه بعد از این جمله گریزهائی زد به بعضی از افعال ناشایست بعضی از متلبسین باین لباس روحانیت. از اشعار دلنشین این حکیم الهی است که می گوید: (1).

مازمی خانه عشقیم گدایانی چند

باده نوشان و خموشان و خروشانی چند7.

ص: 161

هر در اسرار که برروی دلت بربندند

رو گشایش طلب از همت مردانی چند

این آخرین زاد من است از دنیا پس دعوت حق را لبیک گفت.

در ابتداء که امر فرمود مهرش را بشکنند بعضی از علاقه مندان از این کار خودداری می کردند و نمی خواستند مهر را خرد کنند به خدمت ایشان عرض کردند اجازه بدهید مهرشما در نزد یکی از معتمدین شما باشد فرمود استخاره کنید با قرآن اگر خوب آمد بشکنید و گرنه همان کار را بکنید وقتی استخاره کردند این آیه در اول صفحه آمد: «له دعوة الحق» پس امر کرد مهر را شکستند.

چنانچه در روی سنگ مزارش حک شده است:

و بعد ما استخار بکلام الحق فی کسر خاتمه وأجیب بقوله تعالی (له دعوة الحق) امربه ثم تناول التربة الحسینیة وقال آخر زادی من الدنیا التربة، فلبی دعوته زوال یوم الاثنین ثالث جمادی الأولی من سنة 1372».

در همین رابطه است بیت زیر که یکی از ارادتمندان به آن مرحوم گفته است.

زخاک کربلا می خورد و می گفت

همین باشد زدنیا آخرین زاد

از ارتحالش جهان علم و فضیلت داغدار شد بطوری که مرحوم آیة الله بروجردی وقتی از این جریان با خبر شد فرمود کمرم شکست(1).

درست نیست من چرا باید در آن شرایط قرار نگیرم، لذا پی فرصت مناسبی بودم تا ایشان را ببینم و از وی رضایت بطلبم، تا آنکه در یک تابستانی مرحوم حجت به حضرت عبدالعظیم تشریف آوردند یک روز بعد از ظهر به منزل ایشان رفتم و در زدم، در را باز کردند، گفتم بگوئید فلانی است، ایشان در اندرون بودند اجازه و رود دادند. یادم هست وقتی وارد شدم ایشان را در حالی دیدم که کلاهی بر سر داشتند و بر بالشتی تکیه کرده بودند ومریض به نظر می رسیدند، گفتم آقا آمده ام یک مطلبی را بشما عرض کنم: فرمود چه مطلبی؟ گفتم من از شما کمی غیبت کرده ام، اما غیبت زیادی نیز از دیگران شنیده ام و از این کار سخت پشیمانم وچون تصمیم دارم که دیگر از این پس غیبت شما را نکنم و از کسی نیز استماع نکنم آمده ام که به خود شما بگویم که مرا ببخشید. این مرد با بزرگواری که داشت فرمود: غیبت کردن از امثال ما دو جور است: یکی وقت بشکلی است که اهانت به اسلام است و یک وقت مربوط به شخص ماست، من که مقصود ایشان را فهمیده بودم، گفتم بنده چیزی که به اسلام توهین باشد نگفته ام بلکه مربوط به شخص شماست. فرمود: من گذشتم.

انسان اگر بخواهد توبه کند باید حقوق مردم را بپردازد و اگر غیبت و تهمتی بکسی وارد کرده او را راضی کند و در صورتی که ممکن نیست یا آنها مرده اند لااقل استغفار بکند و از برای صاحبان حقوق از خداوند طلب مغفرت و احسان درباره آنها نماید تا آنها راضی باشند(1).

آقای شیرازی اصفهانی قدس الله سره، راستی مرد حق و حقیقت بود از خود و خودی رسته و به حق پیوسته بود، باهمه مقامات علمی و شخصیت اجتماعی اش احساس وظیفه نسبت به ارشاد و هدایت جامعه وعشق سوزان به حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام موجب شده بود که منبر برود وموعظه کند، مواعظ و نصایح و اندرزهایش چون از جان بر می آمد لاجرم بردل می نشست هروقت به قم می آمد، علماء طراز اول قم با اصرار از او می خواستند که منبر برود وموعظه نماید، منبر او پیش از آنکه قال باشد «حال» بود از امامت جماعت پرهیز داشت. سالی در ماه مبارک رمضان با اصرار زیاد او را وادار کردند که این یک ماهه در مدرسه صدر اقامه جماعت کند، با آنکه مرتب نمی آمد و قید منظم آمدن سر ساعت معین را تحمل نمی کرد، جمعیت بی سابقه ای برای اقتدا شرکت می کردند، بطوری که جمعیت های جماعات اطراف خلوت شد، او هم چون این را فهمید، دیگر ادامه نداد. مردم اصفهان عموما او را می شناختند. و با و ارادت می ورزیدند همچنانکه حوزه علمیه قم به او ارادت داشتند، هنگام ورودش به قم علماء قم با اشتیاقش بزیارتش می شتافتند ولی او از قید «مریدی» «ومردای» مانند قیود دیگر آزاد بود، رحمة الله علیه رحمة واسعة وحشره مع اولیائه (1).

عزیز کلانتر روزی موقع نماز به آقا می گوید آقا ببینید براثر دستوری که داده ام چقدر مردم در نماز جماعت شما شرکت کرده اند و جمعیت چقدر زیاد است. آقا به حتی از این گفته منقلب می شود که نماز دیگر را نخوانده به منزل می رود و بدون درنگ عازم عتبات می شود و برای همیشه بهبهان را ترک می کند تا مبادا براثر اینگونه اعمال سفیهانه مریدان نادان رنگ ریا وتعلقات جسمانی برلوح دل پاک و بزرگش بنشیند و او را از مقام والای معنوی به حضیض دنائت و پستی وجاه طلبی تنزل دهد درختی در خارج شهر بهبهان هست که می گویند آقا نماز دیگر را زیر آن درخت خوانده و بدون اطلاع مردم رهسپار عتبات عالیات می شود (1).

است که می فرمودند جناب سیدالشهداء را در خواب دیدم که در جانب بالای سر روضه خود که مانند حوضی به نظر می آمد نشسته اند، من پیش رفته و با ادب سلام دادم و نشسته با آن حضرت مکالمه نمودم و آن حضرت فرمودند تا ناخن دستهای ایشان را گرفتم مقرر فرمودند که ناخن پاهای مبارک را هم بگیرم. عرض کردم فدای تو شوم شهرت دارد که دست و پا را یک جا ناخن گرفتن خوب نیست فرمودند: «خذالمشهور» یعنی مشهور را حفظ کن پاهای مبارک خود را پس کشیدند بعد از آن عرض کردم آنها که در جوار شما مدفونند آیا نکیرین وملائکه عذاب متعرض آنها می شوند؟ حضرت خشمناک شد فرمودند کدام فرشته. جرأت دارد که مدفونین در جوار مرا عذاب کند باز عرض کردم جماعت صوفیه چه فرقه ای هستند؟ فرمود آن جماعتند که می خواهند شریعت جد ما را برهم زنند(1).

زعامت دینی را ندارم (با آنکه صاحب جواهر فرموده بود که بعد از من تنها شیخ مرتضی صلاحیت زعامت را دارد) علماء از شنیدن این جواب از شیخ انصاری تعجب کردند وعلت انصراف را از خود شیخ سؤال نمودند، فرمود: از من لایق تر و سزاوارتر هنوز هست گفتند غیر از شما کسی رانمیدانیم و اگر بود استاد خودش او را معین می کرد شیخ گفت: آن استاد سعیدالعلماء مازندرانی است که از من اعلم و افقه است که الآن در ایران بسر می برد چون من ایشان را در کربلا در درس مرحوم شریف العلماء دیده ام و می دانم که او از من اعلم است. پس شیخ انصاری نامه ای به حضور سعید العلماء نوشت و از ایشان تقاضا نمود که مرجعیت و زعامت حوزه را قبول نماید. چون نامه شیخ انصاری به سعید العلماء رسید در جواب نوشت:

«آری آن گونه که نوشته بودی من در زمانی که در محضر درس شریف العلماء بودم از تو اعلم بودم اما اینک امتیازات تو بیشتر است زیرا من سالهاست که مباحثه را ترک کرده ام و به حل و فصل امور مردم پرداخته ام ولی شما در محضر اساتید به تحصیل ادامه داده فعلا از من اعلم هستی». چون این جواب سعید العلماء به شیخ رسید شروع به گریه کرد و از عظمت مسؤلیت بزرگی که متوجهش شده بود به حرم حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام مشرف شد واستغاثه نمود که توان انجام این امر خطیر را داشته باشد(1).

ومتفکر شد پس به او فرمود شاید روضه خوانی می کنی؟ عرض کرد: بلی. فرمود:

یاترک کن یا از کتب معتبرہ نقل کن (1).

متوسل می شود و تا صبح در آنجا بسر می برد وقتی که به تشییع می آید (نقل می کنند او را دیدند با چشمهای پرالتهاب که همه اش را مشغول گریه بوده و تلاش کرد تا زیر بار ریاست نرفت و فرمود: به حرم مشرف شدم و از حضرت خواستم که این خطر را از من رفع کند، دارم حس می کنم که تمایل به ریاست دارم (فاعتبروا یا اولوالألباب ) شمالا بد اشکال می کنید که خوب اگر این جور است همه باید هر چه خوانده اند در خانه را به روی خودشان ببندند و توی قفسه های سینه حبس کنند و هیچ کس به میدان نیاید.

ولی رفیق فرق است بین این و آن. حالا یک داستان بگویم تا بمناسبت آن داستان اشکال حل بشود. یک وقت رضاخان به آیة الله بروجردی رحمة الله علیه بدبین شده بود. موقعی که ایشان از مکه بر می گشت دستور داده بود در مرز دستگیرش کرده بودند و به تهران بردند. مدتی در تهران بودند تا رفع سوء تفاهم شد و تصمیم گرفته شد که ایشان را آزاد کنند. لذا ایشان را منتقل کردند به منزل مرحوم شریعت رشتی برادر حاج آقا رفیع ، بعد شاه به آقای بروجردی پیغام داده بود که من می خواهم یک جلسه شخصا شما را ببینم. ایشان به همراه آقای شریعت نزد شاه رفتند. شریعت نقل می کند: وقتی رفتیم آنجا یک نیمکت و یک میز گذاشته بودند. آقای بروجردی روی نیمکت نشستند من هم پائین نشستم وقتی رضاخان آمدپهلوی آقای بروجردی نشست. مدتی صحبت شد اشکالها وانتقادها شروع شد پس از تمام شدن حرفها، رضا رو به من کرد و گفت: شریعت ؛ ما اگر تا بحال بایک روحانی کارداشتیم می گفتم باید با حاج شیخ عبدالکریم تماس بگیرید. اما از این ببعد باید بگوئیم با ایشان تماس بگیرید. آقای بروجردی فرموده بود: نخیر بعد از این هم هر کاری باشد با حضرت آیة الله حاج شیخ عبدالکریم تماس گرفته شود. من هم اگر با شاه کاری داشتم بوسیله حضرت آیة الله حاج شیخ عبدالکریم تماس می گیرم. فرمودند همین که من گفتم ایشان هم لفظ را عوض کرد و گفت خیلی خوب از این

ص: 171

به بعد هم با آیة الله حائری تماس بگیرید.

ببینید این یک گذشت از همین آدم چه موقعیتهائی را به دنبال داشت، همین آقای بروجردی یک موقع می فرمود: من معتقدم تحصیل ریاست گاهی واجب است و گاهی بعد از طلب ورسیدن حفظش واجب است. ببینید آدم اگر در خودش یک ملکات فاضله وکمالات اخلاقی سراغ داشت و واقعا بداند کجا برای خداست و کجا برای هوس است وظیفه اش هست که ریاست را طلب و برای خدا گذشت کند و مرحوم حاج شیخ عبدالکریم صاحب حوزه ومؤسس حوزه را درنظر شاه کوچک نکند و از این موقعیت برای خودش استفاده نکند بلکه اینگونه تجلیل کند حالا اگر این جور آدم یک روز بگوید حفظ ریاست واجب است آدم دیگر دغدقه توی دلش نیست که این خدای نخواسته دکان است(1).

می نماید ومی دود.

پس شاه پس از مدتی خودش را کشید نزد شیخ و به شیخ گفت این سید چقدر چاق است که اسب را خسته کرده، حیوان نمی تواند راه بیاید ببین چقدر عقب مانده مگر عالم هم این قدر چاق می شود عالم باید مانند شما از زحمت علم و عبادت ضعیف و لاغر باشد. شیخ گفت شما اشتباه کرده اید این حیوان بواسطه سنگینی علم است که عقب مانده چون آن حیوان کوه علم را حمل می کند. شاه فهمید که این دو عالم چه صفای دلی دارند. از اسب پیاده شد و شکر خدارا بجا آورد(1).

بشناسد و مردم او را نشناسند آنها چراغهای هدایتند و چشمه های دانشند هرفتنه تاریک و سختی از برکت آنها بر طرف می شود آنها نه فاش کننده و نه پخش کننده اسرارند و نه خشن و ریاکار(1).

سایر ائمه عالیمقام به مقداری که طالبان را قانع سازد آوردم و ثواب آن را به فرزندم محمد اهداء نمودم خداوند او را از هر خطری نگهدارد و هرگونه بدی و زشتی را از وی برطرف سازد و به آرزوهائی که دارد نائل گرداند و شردشمنانش را از او دور کند».

هم چنین در اغاز کتاب قواعد و ارشاد وغیره بهمین مضامین فرزندش را ستوده است، در آغاز قواعد می نویسد این کتاب را به خواهش دوست ترین مردم نسبت بخود و عزیزترین آنها یعنی فرزند عزیزم محمد تصنیف کردم خداوند عمر او را دراز گرداند تا با دست خود مرابخاک بسپارد و برایم طلب آمرزش نماید چنانکه من نیز خالصترین دعای خود را برای ترقیات او می نمایم. و نیز به وی سفارش اکید نموده که هر یک از کتب را ناقص بماند او تمام کند، و نماز و روزه و حج و بقیه عبادات پدر را اعاده کند(1).

دیدی فزع کردی؟ گفت: بلی گفت: بخدا قسم آن جانور برمن مسلط نشد مگر به جهت برادر تو، و حکایتش این است که وقتی برادر تو با یکی دعوی داشت و به جهت مرافعه نزد من آمدند من در خیال خود گفتم خدایا چنان کن که حق با برادر زن من باشد چون دعاوی خود را ذکر کردند اتفاقا چنان شد که من دوست داشتم و حق با برادرتو بود و من به این جهت خوشحال شدم. و چون میل من به یک طرف بوده این عقوبتش است که مشاهده کردی (1).

وارد شد و یک مسئله مشکله حیض از او پرسید. ولی او نتوانست پاسخ او را بدهد آن زن به حسن گفت: دنباله عمامه توبه کمرت رسیده لیکن از پاسخ دادن به سؤال یک زن عاجز هستی؟ حسن به او گفت: ای خاله، اگر من پاسخ هرگونه مسأله ای را می دانستم پله های دنباله عمامه من به شاخ گاو می رسید وقعر زمین را نیز در نوردیده به ژرفنای آن راه می یافت!(1).

تشریف آورده اید؟ یکی از آقایان جواب داد: برای هوا خوری آمده ایم. آخوند فرمود: علماء باید مخالف هوی باشند نه این که دنبال هوا بگردند و مسافرتها کنند».

مجلس برخاست، مکرر در بازار می نشست و غذا می خورد بعضی ها عرض کردند که غذا خوردن در بازار خلاف مروت وعدل است در جواب می فرمود: اگر آقا سید علی (صاحب ریاض) در بازار غذا بخورد سلب عدالت می شود ولی برای من سلب عدالت نمی شود زیرا مرا جلالی نیست و در ویشم (1).

صاحب تکمله می گوید: من وقتی که این کلام را از آن شیخ بزرگوار شنیدم گفتم سبحان الله من از دو جهت راجع به کتاب جواهر تعجب داشتم که اکنون تعجبم برطرف شد. شیخ پرسید: چه تعجبی داشتید و به چه علت زائل شد؟ گفتم اول این که چگونه مرحوم صاحب جواهر موفق شد و این توفیق را از کجا بدست آورده که کتابی با این عظمت را توانسته از اول فقه تا به آخر به اتمام برساند و حال آنکه عادتا مشکل است یک نفر این کتاب را بتواند بنویسد. دوم نسبت به محبوبیت و مرغوبیت کتاب است که بزودی در میان اهل علم رواج پیدا کرده که همه طالب این کتابند و مانند جواهر به دنبالش می گردند و اکنون که این کلام را از شما شنیدم معلوم شد که در تألیف این هیچگونه غرضی و قصدی غیر از خدا نبوده و ریا وتظاهر و دنیا طلبی و ابراز مرتبه علمیت ومقام، هیچ دخالتی نداشته وهمین خلوص نیت آن عالم ربانی علت موفقیت او و محبوبیت این کتاب شده است. شیخ فقیه شیخ مهدی بن شیخ علی گفته موقعی که صاحب جواهر مشغول نوشتن جواهر بود بیست و پنج نفر دیگر از علماء در همین موضوع شرح شرایع، مشغول تألیف بودند ولی هیچ کدام از آنها منتشر نشد جز کتاب جواهر (1).

من به فکر افتادم که آقای بروجردی در این گونه امور با کدام یک از علمای قم مشورت می کند؟ دیری نپائید که دیدم امام خمینی بنا به درخواست مرحوم آیة الله بروجردی به آنجا آمدند و به اتفاق آن مرحوم به اطاق در بسته ای رفته به گفتگو نشستند و ساعتی بعد مرحوم بروجردی نظر خویش را برای دولت فرستادند(1).

مرحوم آیة الله بروجردی علاوه برآنکه در امور مهم سیاسی با امام خمینی مشورت و تبادل افکار می کردند گاهی نیز از ایشان دعوت به عمل می آوردند که در گفتگوئی که با مقامات دولتی در باره امر مهمی داشتند شرکت نماید و بطور مستقیم از جانب ایشان با نماینده دولت و مقامات دولتی گفتگو کند. در مورد یکی از مواد قانون اساسی که رژیم می خواست تغییر دهد و به منظور جلب موافقت مرحوم آیة الله بروجردی، دکتر اقبال را به حضور ایشان فرستاده بود امام خمینی بنا به درخواست آن مرحوم در آن نشست شرکت کرد ورسم بادکتر اقبال گفتگو نمود و سرانجام با لحنی تند و قاطعانه اظهار داشت که: «ما به شما اجازه چنین تغییر و تبدیلی در قانون اساسی نمی دهیم زیرا اینگونه تغییرات افتتاحیه ای جهت دستبرد اساسی به قوانین موضوعه این کشور خواهد شد و به دولت فرصت خواهد داد که هروقت هر طور که سیاست ومنافع او اقتضاء می کند در قانون اساسی دست ببرد و طبق امیال و اغراض خود قانونی را ملغی و قانون دیگری را جعل نماید و بدین صورت توطئه رژیم را خنثی ساخته از دستبرد به قانون اساسی جلو گیری بعمل آورد (2).

پاکستان از ما تقاضای رساله عملیه می کردند که ما هر چه سعی کردیم که امام را راضی کنیم که اجازه دهند از وجوهات در این راه مصرف شود اجازه نفرمودند. این جریان را حجة الاسلام آقای شیخ حسن صانعی نقل کردند که قبل از آنکه امام تبعید شود صاحب یکی از کارخانجات بزرگ تهران که مسجدی می ساخته، برای تبلیغ واقامه جماعت از امام تقاضا کرد که یک نفر امام جماعت و مبلغ برای آن مسجد تعیین نمایند امام ابتداء این موضوع را با اکراه می پذیرند ولی وقتی که یک روحانی را برای اعزام، به حضور پذیرفتند به او فرمودند: وظیفه شما علاوه بر تبلیغ و ارشاد این است که دو موضوع را از یاد نبرید 1- در این مسجد نامی از من برده نشود 2- برخورد شما با بانی مسجد بگونه ای باشد که خیال نکند که به ثروت و مال او چشم طمع دوخته ایم (1).

شفاعت داد از توشفاعت می کنم. مسلم این توفیق جالبی بود برای آن دختر خانم ، حالا شما ملاحظه کنید یک رهبر انقلاب و یک مصلح الهی بیاید به خاطر خوشحالی مردم و پیوند جامعه، صیغه عقد بخواند و خود را با جامعه و خواسته های بحق آنان تطبیق دهد(1).

نیاز به این همه پرتقال نداشتیم و یکی دیگر آنکه شاید در این محل کسانی هستند که تا حالا بعلت گران بودن پرتقال نتوانسته اند آن را تهیه کنند در حالی که شما این همه پرتقال خریده اید ببرید اضافه اش را پس بدهید عرض شد که پس دادن آن ممکن نیست فرمود باید راهی پیدا کنید عرض کردم چه کاری می توانم بکنم؟ فرمود: پرتقالها را پوست بکنید و به افرادی بدهید که تا به حال پرتقال نخورده اند شاید از این طریق خداوند از سرگناه شما بگذرد(1).

درجه از ادب و ملاحظات شما ما را بی ادب می کند شما را به خدا فکری به حال ما بکنید.

از قریب چهل سال پیش تا به حال دیده نشد ایشان در مجلس به متکایا بالش تکیه بزنند بلکه پیوسته در مقابل واردین مؤدب و قدری جلوتر از دیوار می نشستند. من شاگرد ایشان بودم و بسیار به منزل ایشان می رفتم و به مراعات ادب می خواستم پائین تر بنشینم ابدا امکان نداشت.

نکرد مدتی که با هم در یک سلول بودیم من شیفته اخلاق این مرد شدم وا ارادت خاصی به ایشان پیدا کرده ام. (1)

یک نسخه ای هم برای من فرستاده اید و من هم آن کتاب را از اول تا آخر با دقت خوانده ام الحق کتاب خوبی است در اخلاق و خودسازی کم نظیر است وعلت آنکه در این مدت که شما به نجف اشرف تشریف آورده اید و چند مرتبه هم به منزل من آمده اید و من در این مدت به دیدن شما بلکه به بازدید شما هم نیامده ام و بلکه عمدا به شما بی اعتنایی کرده ام این بود که می خواستم ببینم همان طوری که در کتاب خود راجع به اخلاق اسلامی وتزکیه نفس و کشتن هوا و نفس نوشته اید در مقام عمل و در میدان مبارزه با نفس و هواهم عملا به آن مقام رسیده اید، یا مانند بعضی از نویسندگان و گویندگانی که خوب می نویسند و خوب می گویند اما خود از گفته و نوشته های خود عملا بیگانه واجنبی هستند می باشید؟!.

حال برایم معلوم شد که شما به درجه اعلای تزکیه نفس رسیده اید و خود کتاب اخلاق هستید که با اخلاق خود دیگران را هدایت می کنید نه تنها با کتاب خود.

مأمورین دولتی و بطریق اولی با رضاخان پهلوی نشدند و سعی داشتند حتی الامکان آنها را بحضور نپذیرند اما البته چنانچه وظیفه شرعی ایجاب می کرد حاضر بودند حتی خودشان به ملاقات آنها بروند. نسبت به اموال و وجوه دولتی یا اموال و وجوه آستانه مقدسه رضوی شدیددوری می کردند. در مخارج بیت طلاب هم کنترل داشتند. معظم له وقتی دریافتند که یکی از فرزندانشان بطور رسمی و منظم جزو طلاب علوم دینیه نیستند به ایشان فرمودند که من نمی توانم از وجوه شرعیه برای گذراندن زندگی تو در اختیار تو بگذارم. بنابراین باید به کسب و کاری مشغول وعهده دار مخارج خویش بشوی، که طبعة امر ایشان اطاعت شد.

و نیز آن حضرت عادت داشتند که به هنگام سفر نیز با کسانی که در درس و بحث خصوصی ایشان حاضر می شدند مسافرت نمایند تا در سفرهم مشغول بحث علمی باشند. چنانکه نگارنده محترم کتاب (پندهائی از رفتار علماء اسلام) در صفحه 18 می نویسد، ایشان کرارا از آن مرحوم شنیده اند که می فرمودند: چگونه من از سهم امام علیه السلام استفاده کنم در حالی که سهم امام مخصوص طلبه ای است که مشغول به تحصیل باشند و من مباحثه و مدرسه را ترک گفته ام گر چه در راه تحصیل هستم بنابراین بحق می توان آن مرحوم را مرجعی چونان سایر مراجع شیعه متخلق به اخلاق اسلامی وعالمی متقی و پرکار دانست(1).

بنی اسرائیل مقایسه می کنید و بلکه ایشان را از انبیاء بنی اسرائیل برتر می دانید. حضرت مسیح علیه السلام مرده را زنده می کرد آیا شما می توانید چنین کاری بکنید؟.

مرحوم آقا نجفی برای دادن جواب چند روز مهلت می خواهد. در یکی از آن روزها که فکرش مشغول این در خواست بوده، عالمی کرباس پوش از قراء اطراف اصفهان بر او وارد می شود و می گوید: «شنیده ام علماء نصارا احیاء اموات را از شما خواسته اند، به ایشان اعلام کنید در موعد معین در قبرستان تخت فولاد بر سرکهنه ترین قبرها حاضر شوند من مرده آن قبر را زنده خواهم کرد. به همه مردم نیز اعلام کنید تا اجتماع کنند»!

آقا نجفی مراتب را به علماء نصارا اطلاع داد و مردم را نیز برای اجتماع در آن روزصلا دادند. علماءنصاری چون چنین دیدند وحشت کرده از شهر خارج گشتند و ما جرا در شهر پیچید و بدین ترتیب قضیه فیصله یافت.

بعد مرحوم آقا نجفی از آن عالم کرباس پوش پرسیده بود چگونه او چنین ادعائی کرد؟، و او در جواب گفته بود من براساس قاعده لطف مطمئن بودم که اگر چنین اجتماعی تشکیل می شد و اثبات حقانیت دین اسلام در انظار همگان متوقف می شد براینکه مرده ای زنده شود، خداوند متعال به دعای من مرده را زنده می کرد تا حقانیت دین خود را روشن نماید.

و شاگردانش با علمی که از او آموخته بودند اموال بسیار بدست آورده بودند. زهد او در مرتبه ای غیر قابل درک بود تا بدانجا که نقل شده است یکی از ملوک از او خواست تا نزد او رفته فرزندانش را ادب بیاموزد، قاصد نزد او رفته تکه ای نان خشک در دست او دید که می خورد. رو به قاصد کرده گفت: برو به کسی که تورا فرستاده از قول من بگو تا زمانی که مانند این تکه نان خشک به من می رسد مرا به تو حاجت نیست. و نزد آن امیر نرفت (1).

برای پسرش شیخ بهائی هم اجازه بگیرد و او را نیز روانه بحرین بسازد از این رو برای او نامه ای نوشت که در آن از سکونت در ایران مذمت کرد و این نبود جز به جهت زهد در دنیا و گرنه او و فرزندش جز تعظیم وتجلیل بسیار چیزی ندیده بودند. پدر برای شیخ بهائی اثر خود را در شیخ بهائی گذاشت که طولی نکشید که او ریاست دینی بزرگی را که داشت رها کرد و چه بسا به عنوان سفر حج) از ایران خارج گشت و به مدت سی سال (نه یک سال و دو سال) در پوشش دراویش باتحمل مشقات وسختی های سفر به جهان گردی پرداخت. و چنانچه در کشکول» آورده است می گوید: اگر پدر من به ایران نیامده بود من به همنشینی با سلطان مبتلا نمی شدم واظهار تأسف می کند از اینکه چرا مانند استاد پدرش، شهید ثانی، نشده که شب باغداری می کرد و روز به درس حاضر می شد و خانه خود را به دست خود می ساخت. یا چرا مانند استاد شهید ثانی، شیخ علی میسی، نشده که شبانه هیزم جمع می کرد تا مخارج خود وشاگردانش را تهیه کند(1).

است از آن جمله اینکه امیری از امراء ایرانی بنام علاءالدوله با مقداری مال به نجف آمده بود تا آن اموال را به یکی از علمای بزرگ بدهد. او را به محضر مرحوم میرزا حبیب الله رشتی آوردند و از او خواستند آن مقام ایرانی را اکرام و احترام کند. پس چون آن امیر ایرانی به محضر او وارد شد و سلام کرد و نشست، پس از لختی میرزا رو به او کرد و فقط باوگفت: «توعلاءالدوله هستی؟» و بیش از این چیزی اظهار نداشت. آن امیر از مجلس خارج شد و آن اموال را به دیگری داد(1).

کتابی جواب مسائل را نوشت. مرد قاصد که ابهت وجلالت علمای ایران را دیده بود از دیدن آن منظر متعجب شد(1).

اجازه داده می شود و نه هر مجتهدی اجازه می دهد (گو یا آن شخص ضعیف العقل و بی تدبیر بوده است. نیز یکی از پسر عموهای ما از او گواهی اجتهاد خواست ایشان به او فرمود: «گواهی را بنویس ولی زیاده از واقع ننویس که زیاده از واقع واقع راهم ضایع می کند» او به من گفت من همانطور که گفته بود گواهی را نوشتم و او آن را امضاء کرد(1).

کرده بود. فرمود: شما مرا مجتهد می دانید یانه؟ عرض کردیم بلی، فرمود: عادل می دانید؟ عرض کردیم: بلی (مقصود این است که از آنها اقرار بگیرد که شرائط حکم و فتوی را داراست یانه) آن وقت فرمود من به تمامی شیعیان سامراء از زن و مرد حکم می کنم که هریک از ایشان یک فقره زیارت عاشورا نیابت از والدہ محترمه امام زمان علیه السلام بخوانند و آن محترمه را نزد فرزندش حضرت ولی امر عجل الله فرجه شفیع قراردهند که آن حضرت نزد خداوند متعال شفاعت نماید تا خداوند شیعیان را از این بلا نجات دهد.

مرحوم حائری فرمود: همینکه این حکم صادر گردید چون مقام ترس بود همه شیعیان ساکن سامراء اطاعت نمودند و درنتیجه یک نفر شیعه درسامراء تلف نشد در حالی که هر روز ده پانزده نفر از غیر شیعه در اثر و با تلف می شدند(1).

ایشان تشریف آوردند و از مجاهدت و مبارزه او با رضاشاه و حکومت ظلم اظهار خوش وقتی و رضایت نمودند. موقعی که می خواستند تشریف ببرند به آقای بافقی اظهار داشتند شما در اینجا تازه وارد شده اید، اگر احیانا برای مخارج زندگی کسری داشتید به من اطلاع بدهید. آقای بافقی هم در جواب عرض کرد: آقا شما چرا این فرمایش را می فرمائید، همان آقائی که ما را تا اینجا رسانده خودش خرجی نوکرش را می دهد. خادم او نقل می کرد یک وقتی خرجی ما تمام شد به آقا عرض کردم، فرمود: برو به حرم حضرت ابا الفضل علیه السلام که وکیل حضرت حسین علیه السلام است خرجی ما را بخواه من به حرم حضرت مشرف و متوسل شدم تا آنکه مخارج رسید.

باز در «التقوی» نوشته: یک روز در طهران آقای بافقی مریض بود و ما به ملاقات ایشان رفته بودیم یکی از آقایان اهل منبر برای شفای ایشان روضه امام حسین علیه السلام را خواند آقای بافقی گریه زیادی کرد بعد فرمود: علی بن مهزیار بیست مرتبه به مکه رفت که بلکه امام زمان را زیارت کند، تا آنکه در مرتبه بیستم به زیارت آن حضرت موفق شد و حال آنکه اگر یک مرتبه به کربلا می آمد در همان مرتبه اول آن حضرت را زیارت می کرد(1).

آن حضرت نه پیغمبر ونه امام است و نه معصوم است؟ آن عالم جلیل وقتی این سؤال را شنید حرکتی به خود داد و باناراحتی فرمود ابوالفضل العباس علیه السلام که سهل است اگر من که نوکر آن حضرتم به بند کفش من توهین و بی احترامی کنی خداوند تو را به رو درآتش جهنم می اندازد. باز نقل نمود: همان بزرگوار در مجلسی به آقائی فرمود که ذکر مصیبت کند. آن آقا اشعار مرحوم کمپانی را خواند که راجع به فاطمه زهرا سلام الله علیها است:

ولست أدری خبرالمسمار

سل صدرها خزانة الأسرار

مرحوم امینی آن قدر گریه کردند که بیهوش شدند.

باز نظیر همین را از آیة الله العظمی بروجردی نقل کردند که روزی در منزل آیة الله بروجردی روضه بود و آقای انصاری قمی در منبر بود اتفاقأ همین اشعار مذکور مرحوم آیة الله کمپانی را می خواند یک دفعه حاج احمد مباشر آقا آمد به آقای انصاری گفت روضه را کوتاه کن آقا حالش بهم خورده و بیهوش شده اند.

آن کس که می فرمود در منبر سلونی

آن کس که آگه بود بر اسرارداور

آن کس که از شرک و پلیدی پاک باشد

اول کسی که کرد بیعت با پیمبر

جرثومه تقوی وزهد وعلم و ایمان

اعجوبه دهر است این محبوب داور

تورات وانجیل وزبور، آیات قرآن

بهر پیمبر خواند درقنداق ازبر

دست یداللهیش شد بیرون زقنداق

درگاهواره اژدها را کشت حیدر

آن کس که در محراب می لرزید چون بید

درکار زار و معرکه میگشت چون سد سکندر

با ذوالفقارش گردن گردنگشان را

کوبید تا اسلام شد محفوظ از شر

پشت عدو مالید برخاک مذلت

در جنگ صفین وحنین وبدر ، خیبر

یک ضربتی بر عمرو زد در جنگ خندق

اسلام شد پیروز هم نومید کافر

آن ضربتش را گفت پیغمبر که باشد

از نامه اعمال جن وانس برتر

می ریخت چون برگ خزان دشمن به دوزخ

هرسو که رو می کرد آن شیردلاور

درلیلة الهریر پانصدتن زدشمن

می کشت و می زد نعرۂ الله اکبر

شب تا سحر از خوف خالق گریه می کرد

چون شیر می غرید در جنگ آن دلاور

شب تا سحر می خواند قرآن و مناجات

مشغول تسبیح ودعا با دیدۂ تر

در سجده از خوف خدا بی هوش می شد

می گشت اندر جنگها چون ضیغم نر

در نیمه شب می رفت دیدار فقیران

می کرد دلجوئی زدلهای مکدر

چون روز می شد در بیابان کار می کرد

با آنکه بودی خلق را هادئ ورهبر

بامزد کارخویشتن آزاد می کرد

از بندگان هرچند شد او را میسر

بهرنبی با معجزه شق القمر شد

گردیده رد الشمس برآن ماه انور

آن صاحب علم لدنی کزکلامش

می ریخت چون در وگهر بالای منبر

چون وارث اخلاق وعلم مصطفی بود

هم بود از هرحیث از هرکس فزونتر

با امر خالق آن لباس رهبری را

با دست پیغمبر علی پوشیده در بر

روز قیامت امتی اهل نجاتند

کامروز براوصاف او دارند باور

ص: 200

گیرد حسینی دامنش تا آنکه او را

گیرد به زیرسایه اش در روز محشر

اثر طبع نویسنده نعمت الله حسینی غفر الله له

هلاک می کرد. آن مرحوم درکتاب الفین دو هزار دلیل و برهان برای حقانیت و تقدم و افضلیت امیرالمؤمنین علیه السلام برسایرین و بطلان خلافت دیگران اقامه نموده است (1).

لطف داشته و احترام می کرد دیدم آمد نزد من ولی با حالت عصبانیت و غیظ و پرخاش، گفتم ای حاجی تو که با من چنین نبودی چرا این همه کم لطفی می کنی چه گناهی از من صادر شده؟ در این حال شنیدم از منار صحن حضرت امیر علیه السلام صدائی می آید که می گوید ای غافل این جا جائی است که پادشاهان آستانه او را می بوسند و توقصد داری اینجا را ترک کنی.

پس از خواب بیدار شده تصمیم گرفتم که مجاورت این مکان مقدس را ترک نکنم توکل به خدا نموده، فرستادم اهل و عیالم را آوردند به نجف اشرف یک سال نگذشت که تمامی بدهکاریهایم ادا و زندگیم رو به رفاه گذاشت.

صاحب ریاض العلماء گفته در نجف اشرف به خدمت این عالم رسیده ام، از رخسارش نورایمان نمایان بود که مصداق آیه شریفه: «سیماهم فی وجوههم من اثرالسجود» را مشاهده کردم (1).

پزشکی در قم تشکیل شد و تقریبا به امام جواب یاس دادند و حتی به امام عرض کردند که یا باید مادر بمیرد و بچه بماند و یا بچه از بین برود و مادر بماند. اینطور نقل می کنند که امام فرموده بود که من الآن اظهارنظر نمیکنم که کدام فدای کدام بشود شما یکی دو ساعت صبر کنید من جواب می دهم که عمل جراحی انجام بگیرد یانه. امام که تازه از زندان آمده بود بلافاصله اخوی را خواستند و فرمودند که امشب عده ای از آقایان طلبه ها را در منزلتان خبرکنید و یک ختم (آمن یجیب) بگیرید. ومخصوص آقای قاضی هم بیاید و دعاکند. مرحوم قاضی که عموزاده علامه طباطبائی بود و از رفقای امام بود بسیار اهل ذکر و دعا و اوراد بود. ایشان در زمان طلبگی هم یک پیشگوئی هایی داشت و به امام گفته بود که شما بعدة جزء زعماء خواهید شد. ایشان وعده ای از طلبه ها آمدند وختم (امن یجیب) گرفتیم. ختم که تمام شد از بیمارستان نکوئی قم به منزل امام تلفن کردند که معجزه آسا حال صبیه عوض شده، وفعلا نیازی به عمل جراحی نیست و بعد از چند روز حال ایشان خوب شد و از بیمارستان مرخص شدند در صورتی که دو ساعت قبل شورای پزشکی تصمیم گرفته بود که عمل جراحی خطرناکی را انجام بدهد(1).

دو چیز می خواهد.

١- خودسازی۔ انسان باید خودش را بسازد مخصوصا معلم با مدیر یا کسی که با جوانها کاردارد. لذا فرمود اولین چیزی که انقلاب از شما می خواهد خود سازی است.

٢- وظیفه ای که به عهده شما گذاشته شده است خوب انجام دهید هرکسی عهده دار وظیفه ای است من عمامه به سر روحانی وظیفه ای دارم، شما معلم ومدیر وظیفه ای دارید، کارگر و ارتشی وسپاهی وظیفه ای دارند که همه باید وظیفه خودرا خوب انجام بدهند، اگر سؤال آن گروه لطیف بود پاسخ ایشان نیز لطافت خاصی دارد(1).

می آورد از وی سبب را پرسیدند. فرمود: یکی از سادات به تحصیل علوم دینیه مایل گشته و این امر را با چند نفر در میان نهاده تا مقدمات را برایش درس بگویند ولی هیچکدام قبول نکرده اند بدین جهت خودم متحمل درس او شده ام.

شخصی به شیخ عرض کرد فلان طلبه چای می خورد (غرضش سعایت بود که بلکه شیخ شهریه او را کم کند). شیخ فرمود خدایت تورا رحمت کند که این را یادآوری کردی و مرا از این امر باخبر نمودی، سپس به ملا رحمت الله فرمود بمقدار مخارج چای آن آقا بر ماهیانه اش بیفزا تا فارغ البال و آسوده خاطر به تحصیل خود ادامه بدهد.

آقای شیخ منصور سبط شیخ انصاری از والد معظم خود نقل می کند که یکی از اجله علماء خواب دید در مجلس بزرگی وارد شده که پیغمبر صلی الله علیه وآله در آنجا تشریف دارد و ائمه هدی یکی پس از دیگری در سمت راست آن حضرت وعلمای امامیه بر حسب زمان در سمت چپ آن حضرت نشسته اند در این هنگام دیدم شیخ مرتضی انصاری وارد شد خواست پائین تر از صاحب جواهر بنشیند، ولی پیغمبر صلی الله علیه وآله او را دستور داد که نزد حضرت ولی عصر ارواحنا فداه بنشیند. باز شیخ خودداری کرد، رسول خدا صلی الله علیه وآله دوباره امر فرمود، شیخ اجابت نموده آمد در کنار حضرت حجت قرار گرفت. بعضی از حضار علت را پرسیدند. فرمود: او در حال حیات خود فرزندان مرا بی نهایت احترام می کرد و دیگران به آن اندازه احترام نمی کردند(1).

رفتم نزد شیخ عرض کردم یکی از سادات که از فضلای حوزه است بسیار مضطر شده و عیال او در حال وضع حمل است کمکی در باره او بفرمائید. شیخ فرمود چیزی ندارم بجز مقداری وجه نماز و روزه، خوب است دو سال نماز و روزه باو بدهم. عرض کردم فلانی آقازاده است اهل نماز و روزه استیجاری نیست به علاوه او علاقه به درس خواندن دارد و این کار مانع درس او می شود. شیخ تأمل نموده فرمود پس من دو سال عبادت را خودم بجا می آورم شما پولش را برای او ببرید. این کار را خود به عهده گرفت در حالی که مشاغل زیادی داشت.

باز سید علی دزفولی (که بواسطه زیاد احتیاط کردنش به اوسید محتاط می گفتند) گفت: در نجف اشرف به جهت فقری که به من رو آورده بود رفتم نزد شیخ و او را از حالم باخبر کردم. فرمود نزد من چیزی نیست ولی برو نزد فلانی و به او بگو دو سال نماز به تو بدهد و پول آن را برای خودت بگیر نمازها را من خودم می خوانم (1).

پس هر موقع به مسجد تشریف می برد تا او نشسته بود ذاکرین بالای منبر نمی رفتند مگر زمانی که او از مجلس خارج می شد و اگر ذاکری بالای منبر می رفت او بر نمی خاست بلکه می نشست و گریه می کرد.

مانند آن بزرگوارکسی نبود مگر پسرش آقا سید اسدالله وحاج ملامحمد اشرفی و شهید ثالث که اوهم مناجات خمسه عشر را در سجود می خواند و گریه می کرد. در سالی که من به زیارت ثامن الائمة علیه السلام مشرف شدم، در بین راه حاج سلیمان خان قاجار حاکم سبزوار با ما همسفر بود و تازه حکومت گرفته عازم سبزوار بود. شبها که به راه می افتادیم با یکدیگر صحبت می کردیم تا آنکه صحبت از مرحوم حجة الاسلام شفتی شد حاج سلیمان خان گفت یکی از شاهزادگان که در اصفهان ساکن شده بود برایم حکایت کرد که مرا کنیزی بود فرار کرد و به خانه مرحوم حجة الاسلام رفت بعد از چند وقتی آن بزرگوار آن کنیز را به خانه من روانه کرد و نامه ای به من نوشت که کنیزرا اگر تقصیری هست به من ببخشید و بعدها به ملازمان وخادمان خانه سفارش نمائید که با اوخوش رفتاری نمایند پس ما از آن کنیزاز خانه و از احوال آن بزرگوار پرسیدیم آن کنیز گفت که آن جناب چون شب می شد دیوانه می شد و روز عاقل. گفتیم چگونه دیوانه می شد؟ گفت: چون قدری از شب می گذشت در صحن و سرای کتابخانه مانند آدم دیوانه بر سر خود می زد وهای های گریه می کرد و به مناجات و دعا اشتغال داشت تا صبح وقتی که صبح می شد عمامه به سر و عبا بدوش می گرفت معقول وعادی می نشست و هرشب کارش همین بود(1).

باز می نویسد یک وقتی بعضی از دشمنان دین در غذای سید بزرگوار زهر داخل کرده بودند، چون آشپز یک لقمه از آن به گربه خوراند گربه هلاک شد پس از آن7.

ص: 208

محل ظروف آشپزخانه را قفل می کردند. باز زمانی حاکم شهر چهار نفر از اشرار را به هریکی صد تومان وعده داد که شب به خانه سید رفته و او را به قتل برسانند آن اشرار در نیمه شب آمدند با کمند از دیوار برآمده در صحن کتابخانه وارد شدند و در زیر درختی پنهان شده دیدند سید در میان خانه نشسته و پیراهن پوشیده چراغی روشن و کتاب دعائی در پیش روی آن جناب باز ودعا می خواند و چون ابر بهار زار زار گریه می کند یکی از آن اشرار تفنگ را کشید خواست که به سینه آن بزرگوار نشانه کند، چنان هیبتی براوعارض شد ورعشه براندامش افتاد و دستش لرزید کم مانده بود که تفنگ از دستش بیفتد، به رفیق دیگر اشاره کرد که او تفنگ را برداشت. به اوهم همین حالت روی داد پس در همانجا توبه و انابه کردند و برگشتند و آن بزرگوار هیچ ملتفت آنان نشد.

آخر الأمر بعد از خواندن نافله ظهر و نماز ظهر، به حال ایستاده حالت ضعف پیدا کرد در بالای جای نماز یک حب از تربت حضرت امام حسین علیه السلام تناول نمود، فی الفور طایر روحش به آشیان قدس پرواز کرد رحمة الله علیه وعلینا(1).

در آنجا مرجع و مقتدای مردم باشد ولیکن در بین راه به دهکده ای برخورد کرد که اهالی آن (علی اللهی) بودند یعنی کسانی که علی علیه السلام را خدا می دانند ظاهرة اطراف باختران بوده است این عالم بزرگوار بر خود واجب شرعی دانست که در آنجا بماند تا آن مردم را از آن گمراهی به راه راست هدایت کند. لذا ریاست را ترک گفته و در آن دهکده ماند و در مسجد آنجا اعلام نمود که مردم، من استاد ومعلم بچه های شما هستم و اجرت ومزدهم به اندازه امرار معاش می گیرم و به این نحو توانست بسیاری از بچه ها را گردآورد پس ایشان مشغول تعلیم بچه ها به خواندن و نوشتن درس عقائد و خدا شناسی و سایر برنامه های اسلامی شد و به اندازه ای این طرح نتیجه بخش بود که عده زیادی مؤمن شدند و اهالی این آبادی که همه علی اللهی بودند تمامی موحد و مؤمن و خداشناس شدند(1).

دست تنگ شدی بما مراجعه کن زیرا ممکن است چنانچه بغیر ما مراجعه کنی حاجت تورا برآورده نسازند. دیگر آنکه من آمادگی دارم که هرگونه دشنام وناسزائی را بشنوم ولیکن استدعای من آنست که عرض و ناموس مرا مورد دشنام قرار ندهی. دشنام دهنده می گوید چنان این کلمات پیامبرگونه سید در من اثر عمیقی گذاشت که نزدیک بود قالب تهی کنم، اشگ چشمان مرا گرفت و همان طوری که مشاهده می کنی رعشه براندامم افتاد(1).

برای تو واجب عینی است بالخصوص. و هرکدام از علماء یکایک این مطلب گفتند، و حکم کردند بر میرزا که قبول کردن مرجعیت برتو واجب است چون تمام شرایط زعامت و ریاست و مرجعیت در توجمع است پس میرزای شیرازی قبول کرد در حالی که اشک از چشمان او به صورتش جاری بود(1).

و یک دستمال بزرگ پر از اسکناس و پول در جلوایشان بود به من فرمود: « فلانی من چندان فضیلت و برتری در خود سراغ ندارم ولی این را می دانم و در خودم می بینم که پول نتوانسته تا امروز مرا به خود جلب نماید و من به این پولها فریفته شوم».

و نیز نقل کردند: گاهی ایشان به واسطه کثرت مشاغل چند دقیقه ای دیرتر از موعد مقرر به درس حاضر می شد. یک روز که ایشان دیر تشریف آوردند یکی از علماء اعتراض کردند و گفتند وقت طلاب ضایع می شود. آقا فرمود: «چرا شما وقت خود را تلف می کنید من این دوازده جزء قرآن را که الآن حفظم از همین وقتها استفاده کرده ام شماهم بی کار ننشینید این چند دقیقه ای که من دیر رسیدم مشغول حفظ قرآن باشید».

و نیز نقل کردند: مرحوم والد فرمودند: روزی در محضر ایشان بودم در ضمن صحبت از بدی پخت نان شکایت کردند و فرمودند نان خوبی نمی پزند. من عرض کردم: از کدام نانوائی نان می گیرند؟ فرمود: فلان نانوائی من به آن نانوایی رفته و گفتم شما چرا به خانه آقا نان بد می دهید؟ نانوا جواب داد تقصیر ما نیست اگرنان منزل آقارا به اختیار ما بگذارید بهترین نان را می فرستیم ولی آرد از منزل آقا می آورند و آن آرد نانش بهتر از این نمی شود. وقتی پاسخ آن نانوائی را به آقا عرض کردم، فرمود این آرد از زمین ارثی ما است و به دستور خودم بدست می آید و بغیر از نان این آرد نان دیگری را نمی خوریم .

هستید لذا از جنابعالی خواهشمندیم رساله عملیه خودتان را در سطح وسیع چاپ و یا اجازه بدهید که خود مردم در این ناحیه به چاپ برسانند و از شما تقلید نمایند. ایشان در جواب مرقوم فرمودند: «من از الطاف آقایان متشکرم، ولی راجع به تقلید چون امروز پرچم دردست آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی است و برهمه لازم که این پرچم دار را حفظ نمایند لذا من به هیچ وجه راضی نیستم که رسالة من درجای دیگر چاپ شود. لذا رساله مرحوم بروجردی فقط در بروجرد منتشر بود و در شهرستانهای دیگر مقلد نداشت(1).

تن از فرزندان ایشان (مرحوم میزرا محمدتقی و مرحوم میرزا محمد باقر) می مانند و می خواهند از محضر درس پدر بهره ببرند، ولیکن معظم له از آنان نیز می خواهد که از درس مرحوم آیة الله حائری استفاده کنند(1).

ونمازشب را بخوان. عرض کردم: بلی بر می خیزم شیخ از من رد شد و من دیگر بارخوابیدم. ناگاه براثر شنیدن صداهائی متأثر کننده از خواب جستم از پی آواز روانه شدم، چون به نزدیک رسیدم دیدم که جناب شیخ با نهایت تضرع و بی قراری به مناجات و گریه اشتغال دارد. پس صدای آن جناب چنان تأثیری در من کرد که از آن شب تا به حال که بیست و پنج سال می گذرد هر شب بر می خیزم و به مناجات با قاضی الحاجات اشتغال دارم (1).

سید نعمت الله جزائری نقل می کند که به زیارت عتبات عالیات مشرف شدم ومن خاکی از بالای سر هر امامی برداشته بودم و از طرف پاهای امام حسین علیه السلام نیز خاکی برداشتم و آن را روی آن خاکها گذاشتم و به چشم خود کشیدم ، پس در آن روزچشمم قوت گرفت و قوت بر مطالعه پیدا کرد و از اول قوی تر شدمن در آن موقع برصحیفه شرح می نوشتم پس از آن روز شروع به اتمام آن نمودم. والآن هروقت که دچار چشم درد می شوم قدری از آن را به چشمم می کشم و این دوای من است. و چون به مشهد امیر المؤمنین علیه السلام رفتم آن جناب را زیارت کردم ودست خود را در زیرفراش بردم تا قدری خاک ازنزد سرمبارک بردارم. پس درسفیدی از درهای نجف بدستم آمد. آن را گرفتم و چون بیرون رفتم برای برادران مؤمن خود نقل کردم. همه تعجب کردند و گفتند که ما هرگز نشنیده ایم که در این مکان کسی دری پیدا کرده باشد. البته ملگی آن را آورده و در آن مکان گذاشته است(1).

(در ماه جمادی الثانی) که عزاداری در ایران رسم نبود با همت ایشان هر سال مجالس عزابر پا می گردید.

هر سال در ایام فاطمیه دوم در مدرسه فیضیه توسط ایشان مجلس روضه خوانی برقرار می شد(1).

قبولش کن که دربانی نماید

در دولتسرای تو حسین جان

دیدم محاسن مبارکش سفید است. پرسیدم که چرا شما محاسن خود را خضاب نمی کنید؟ فرمود: من خواستم تفسیری بنویسم بر قرآن مجید، در این خصوص با قرآن استخاره کردم این آیه شریفه آمد: «وان له عندنا لزلفی و حس مآب» دانستم که اجلم نزدیک شده شروع به تفسیر مختصری نمودم وترک خضاب کردم تا با ریش سفید خداوند را ملاقات نمایم پس بعد از یک سال آن بزرگوار دنیا را وداع کرد رحمة الله علیه (1) مرحوم سید علیخان با جناب شیخ بهائی معاصر بود و املاک ومزارعی داشت و حاصل آن را به این طریق به مصرف می رسانیدند: آنچه به مصرف زکات صرف می شد در دفتر به علامت (زاء) می نوشتند و آنچه به مصرف صدقه صرف می شد به علامت حرف (ق) نوشته می شد آنچه به مصرف صله رحم صرف می شد به علامت (ص) رقم می کردند و باقیمانده به مصرف واردین وشعراء و مخالفین مذهب می رسید. مقصودش ستر عرض بود. همیشه مؤمنین وفقرارا برخود مقدم می داشتند و به جمع نمودن مال دنیا راضی نمی شد و اگر از مصارف مقرره چیزی زیاد می آمد می فرمود: «یارب لا تجعلنی من الذین یکنزون الذهب والفضة ولا ینفقونها فی سبیل الله» با داشتن آن همه املاک و مکنت، بسیار زاهد ومرتاض بود لباسهای خشن می پوشید و نان سبوس نگرفته میل می فرمود. عبادتش ضرب المثل بود، نمازها و روزه های مستحبی را ترک نمی کرد و در شبهای جمعه قرآن تلاوت می کرد (2)

من از پدرم شنیدم که آن بزرگوار بعد از فراغت از شرح اصول کافی خواست شرحی نیز بر فروع کافی بنویسد بعضی از اشخاص به او عرض کردند شرح کردن فروع کافی مقام اجتهاد لازم دارد پس آن عالم متقی به واسطه همین شبهه که شاید مجتهد نباشد منصرف شد و نوشتن فروع کافی را ترک کرد در صورتی که هرکس شرح اصول او را دیده و یا شرح معالم او را که در جوانی نوشته دیده فضل و علم و مهارت او را می داند(1).

شیخ علی مازندرانی. این چهارتن موظف شدند که تمامی موجودی وجوهات شرعیه سهم امام علیه السلام و سهم سادات وکفارات و مظالم را که هر کدام جداگانه در دفتری ضبط شده بود به مرجع تقلید بعدی تحویل دهند.

در همین جلسه یکی از نوادگان ایشان (مرحوم حاج آقا رضا صاحب کتاب بزم ایران) عرض می کند شما نواده های یتیم و بی پدری دارید که تحت سر پرستی شما هستند خوب است چیزی برای این احفاد هم تعیین کنید. مرحوم سید باضعف شدید فرمود: احفاد من اگر متدین هستند خدا روزی آنها را می رساند و اگر نه چگونه از مالی که از آن من نیست به آنان کمک کنم؟

گشته ام به طوری که مردم مرا دیوانه می پندارند. شما که خود را عالم مسلمانها می دانید و این همه علم یاد گرفته اید چرا ذره ای درد ندارید و بی باکید و در فکر نیستید؟ این اندرز مانند تیری بود که بردل مرحوم حاجی نشست و برگشت در حالی که دگرگون شده بود و در مدت کمی که از عمرش باقی مانده بود دائما در فکر سفر آخرت و تحصیل توشه این سفر وراه پرخطر آن بود تا از دنیا رفت (1).

پس از منبر بزیر آمد و به خانه تشریف برد. شب برای نماز جماعت حاضر نشد به خانه اش رفتیم احوالش را پرسیدیم گفتند میرزا در بستر افتاده است خلاصه روز بروز تب او شدید ترشد به طوری که اطباء عاجز شدند و گفتند باید تغییر آب وهوا بدهد ایشان را به باغ سالاری بردند. در همان وقت یک نفر ریاضت کش هندی به شیراز آمده بود ومشهور بود که از وقایع و حوادث خبر می دهد. تصادفأ روزی از جلوی مغازه ما می گذشت، پدرم به من گفت او را بیاور راجع به احوال و شفای میرزا چیزی بپرسیم ببینیم حال او چگونه خواهد شد من رفتم و آن هندی مرتاض را به مغازه آوردم، پدرم نام میرزار انگفت و گفت من مال التجاره ای دارم می خواهم بدانم آیا به سلامت می رسد یانه؟ ولی در باطن میرزا را در نظر گرفت که از این مریضی شفا می یابد بانه، مرتاض هندی مدت زیادی حسا بھائی کرد و به فکر فرو رفت و نتوانست جواب بدهد پدرم گفت بیش از این ما را و خود را معطل مکن اگر چیزی می دانی بگو و گرنه مزدت را بگیر و برو. هندی گفت حساب من درست است ولی سؤال تو مرا گیج کرده است چون آنچه در واقع نیت کردی غیر آن است که در ظاهر گفتی پدرم گفت مگر من چه نیت کرده ام هندی گفت الآن زاهد ترین مرد روی زمین مریض است و تو می خواهی بدانی عاقبت او چه خواهد شد. به تو بگویم او خوب شدنی نیست و تا ششماه دیگر می میرد. پدرم آشفته شد ومبلغی به أوداد بالأخره سرششماه میرزا از دنیا رفت (1).

قام الی ذلک الیوم فی مسئلة فقال یا رسول الله بابی انت وامی «مالم یخلط معها غیرها » فسرة لنا، قال: حبا الأنیا و رضابها و طلبا لها، یقولون أقاویل الأنبیاء ویفعلون أفعال الجبابرة، فمن جاء بلااله الا الله لیس فیها شیء من هذا وجبت له الجنه.

جابر بن عبدالله گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله در ضمن خطبه ای فرمود . هرکس معتقد به لااله الاالله باشد و چیزی به آن مخلوط نکند بهشت بر او واجب است، علی بن ابی طالب علیه السلام ایستاد عرض کرد یا رسول الله چه چیز است که اگر مخلوط شود به لااله الاالله مانع از بهشت رفتن میشود؟ او را بیان کن برای ما رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آن حب دنیا و راضی شدن به دنیا و طلب کردن دنیاست که دوست داران دنیا به زبان گفتار پیغمبران را گویند و در عمل کردار جباران را پیشه گیرند کسی که لااله الاالله بگوید و هیچ کدام از اینها را نداشته باشد بهشت بر او واجب است (1).).

ص: 226

گوشت و غذاهای لذیذ گوناگون گذاشته شده بود.

فرمود: من شام نمی خورم تا تو برگردی و خبر بیاوری که او شام خورده و سیر شده یانه . پس جناب سید جواد و خادم با مجموعه طعام رفتند به خانه آن مؤمن. سید مجموعه را از دست خادم گرفت و خادم برگشت. سید در را کوبید، مرد بیرون آمد، سید گفت خوش داشتم امشب شام را با شما میل نمایم. چون خواستند شام را میل کنند، آن مرد گفت ای آقا این غذای تو نیست زیرا این غذائیست نفیس و خوش طعم که عرب نمی تواند غذای به این خوبی درست کند و من نمی خورم تا خبر دهی مرا که از کجا آورده ای. هر چه سید اصرار نمود او نخورد آخرالامر مجبور شد قضیه را گفت.

مردمؤمن گفت بخدا هیچ کسی از قصه من اطلاع نداشت این امری است عجیب از سید. اسم آن مرد شیخ محمد نجم عاملی بود و آنچه در کیسه بود شصت عدد شوش (نام یکی از پولهای آن زمان) بود(1).

دیدم شیخ رحمت الله خادم شیخ مرتضی انصاری آمد نزد من گفت: شیخ به من امر فرموده اند که ترا خدمت ایشان ببرم. پس با هم رفتیم منزل شیخ، سی تومان پول به من داد فرمود این را جدت برای خرجی تو نزد من گذاشته است. من پول را گرفته مراجعت کردم. در چند قدمی دیدم صدایم کرد فرمود: ولی دیگر طلاهای حضرت را نبری!!(1).

فقرا درنزد شان نباشد جواب می کنند. ولی ابن فهد اینگونه نیست اگر فقیری به او مراجعه کنند اگر از مال فقرا نزدش بود می دهد و اگر از مال فقراء هم نداشت از مال خودش می دهد وفقیر وسائل را با دست خالی جواب نمیکند از این جهت حق تقدم برسایرین دارد.

امین الدوله گفت: شیخ کجاست؟ آن سید گفت: سواره ایستاده تا من برگردم . امین الدوله به ملازمین گفت هر چه زودتر صد تومان را بیاورید ملازمین یک کیسه پول را آوردند خواستند که بشمارند زیرا وجه بیشتر از صد تومان بود امین الدوله گفت که مشمارید زیرا می ترسم طول بکشد و شیخ خود باینجا بیاید آنوقت بیشتر از اینها باید بدهیم.

پس آن کیسه را به سید دادند سید آن را به نزد شیخ آورد. شیخ هنوز ایستاده بود دستور داد پولها را شمردند مبلغ دویست تومان شد صد تومان به سید داد سید مطالبه صد تومان دیگر را نمود فرمود تو صد تومان بیشتر از ما نخواستی دیگر به تو نمیدهم. دستور داد فقرای شهر را خبر کردند آن صد تومان دیگر را بین فقرای شهر تقسیم کرد آن وقت حرکت کرد(1).

میل فرمائید بعد از صرف غذا آن یک تومان راهم تهیه نموده می دهم. شیخ راضی نشد تا آنکه آن یک تومان را گرفت پس از آن به مردم رخصت داد که غذا را بخورند آن وقت آن پولها را بین فقرا تقسیم کرد.

و مکرر می شد وارد خانه ای می شد و تعریف از آن خانه می کرد و صاحب خانه عرض می کرد پیشکش شما است. شیخ می فرمود قبول کردم! دوباره می فرمود که اهل خبره آن خانه را قیمت می کردند و آن را به صاحب خانه می فروخت و وجه آن را می گرفت بین فقراء تقسیم می کرد.

شیخ یقین داشت که این اشخاص مشغول الذمه هستند و به فقراء بدهکارند به این وسیله مال فقراء را از غاصبین می گرفت و بفقرا رد می کرد(1).

بس است آن وقت فرمود حالا بلند شو برویم بخوابیم .

از آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری نقل شده که ایشان فرمودند: معظم له قبل از اختیار والده ما همسر دیگری داشت که بینایی خود را از دست داده و زمینگیر شده بود. از مرحوم فرید اراکی شنیدم که ایشان مشاهده کرده بود که پدرم بارها با آن سن و سال و موقعیت، در موقع نیاز، او را به پشت گرفته و به عنوان رفع نیازهای ضروری و تغییر محل به این طرف و آن طرف یا در تابستان شب به پشت بام و روز به سرداب می برده است (1).

می آورد او واقعا آقا بود ... (1).

می کنم که آنها را از کجا تهیه کنم و چگونه این همه قرض را بدهم. سپس خوابید.

پس از مدتی از خواب بیدار شد در حالتی که خوش حال بود وخدارا شکر می کرد گفتم چه شده فرمود در خواب رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که فرمود: سفارش کردم قرضهایت را شیخ مرتضی بدهد.

چون صبح شد دیدم ملا رحمت الله خادم شیخ آمد، گفت شیخ شما را می خواهد سید رفت به خدمت شیخ. فرموده بود شما اسامی طلبکارها را بنویس و به من بده دیگر کارت نباشد من همه را می دهم (1).

بخانه ات ولی صبح بیا به نزد من. من رفتم تاصبح شد همه اش در فکر بودم که بروم یا نروم و اگر نروم چه خواهد شد بالأخره بخودم جرأت داده رفتم. دیدم مردم در مسجد دور او را گرفته اند رفتم جلو سلام کردم مخفیانه کیسه ای پول به من داد و فرمود برو با این پول کاسبی کن من آن پول را آورده سرمایه خود قراردادم و کاسبی کردم که از برکت آن پول امروز یکی از تجار بازارم وهر چه دارم از برکت صاحب این قبردارم (1).

مذاکره کرد، گفتند حاج ملا رضا استرابادی شاگرد آقاست و آقا او را دوست دارد، اگر این پارچه را بوسیله او به خدمت آقا بفرستی شاید قبول کند. آن شخص تاجر نزد حاج ملارضا آمده التماس کرد که حاجت او را برآورد، حاج ملا رضا عذر آورد که آقا قبول نمی کند، تاجر گفت اگر تو این کار را انجام بدهی و آقا هدیه مرا قبول کند قول می دهم که یک قدک قباهم بشما بدهم. حاج ملارضا فکر کرد گفت من می برم اگر قبول کرد چه بهتر و اگر هم قبول نکرد ضرری نکرده ام پارچه را برداشت نزدیک های ظهر آمد در منزل آقا را دق الباب کرد، آقا خودش آمد در را باز کرد فرمود این موقع گرما چه کار داری؟ عرض کرد: قدک قبائی است فلان تاجر برای شما هدیه کرده و التماس کرده که شما قبول بفرمائید. فرمود: ملارضا من فکر کردم مسئله علمی مشکلی داری که این موقع گرما آمده ای و مراهم از کارم معطل کردی برو بده به صاحبش مگر نمی دانی من از کسی چیزی قبول نمی کنم. این را فرمود و در را بست. من عرض کردم آقایک عرض کوچکی دارم فرمود: چیست؟ عرض کردم: آن مرد به من وعده داده که اگر شما این هدیه را قبول کنید یک قواره قباهم بمن بدهد پس اگر شما قبول نکنید تکلیف قبای من چه می شود؟ آن وقت فرمود: این را قبول می کنم به شرط آنکه پس از این اینگونه شفاعتها را قبول نکنی (1).

پولش را دادند و حرکت کردند. من بدنبالش رفتم، عرض کردم: چرا حضرت عالی کاهوهای خوبی جدانکردید؟ فرمود: فروشنده این کاهو آدم فقیری است من می خواهم به او کمکی کرده باشم. در ضمن نمی خواهم بطور مجانی باشد که هم شخصیت وحیثیت او محفوظ باشد وهم او به پول مجانی گرفتن عادت نکند. این کاهو هارا که کسی نمی خرد بر می دارم و پولش را به او می دهم(1).

آری، این عالم عالیمقدار با این فرمایش نکته جالب و درس بزرگی را بیان فرمودند چون در دستورات دین مقدس اسلام بی کاری ، مفتخواری وتکدی وکل بر مردم بودن بسیار مذموم است و در این خصوص روایات و احادیث فراوان از رسول خدا و ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده که در اینجا به ذکر یکی از آنها اکتفا می شود:

زراره می گوید مردی به حضور حضرت صادق علیه السلام رسید عرض کرد یابن رسول الله دستم ناسالم است و نمی توانم با آن خوب کار بکنم و سرمایه ای هم ندارم با آن کاسبی کنم فردی محروم و مستمندم. امام فرمود: کارکن و روی سرت بار بگذار و ببر و از مردم بی نیاز باش. (اعمل واحمل علی رأسک واستغن عن الناس) (2).

خادم خود می گفت یک دینار و یک درهم زیر زیرانداز بگذار. مدتی وضع بدین ترتیب بود تا اینکه یک شب خادم فراموش نمود دینار ودرهم را در جای همیشگی بگذارد. چون صاحب طبق معمول پس از نماز صبح زیر انداز را کنار زد دینار و درهمی ندید. این را به فال بد گرفت و به نزدیک شدن مرگ خودتأویل نمود. آنگاه به خادمان گفت: آنچه در اینجا فرش وزیر انداز هست بردارید و به اولین نیازمندی که می بینید بدهید تا کفارۂ تاخیر امروز در پرداخت دینار ودرهم باشد. خادمان مردهاشمی نابینائی را دیدند که زنی دست او را گرفته است، به او گفتند اینها را از ما قبول کن، مرد پرسید اینها چیست؟ گفتند یک زیرانداز دیبا و یک مخده دیبا است. باشیندن این سخن مردنا بینا از هوش رفت. صاحب بن عباد را از واقعه آگاه ساختند. صاحب برسر آن مرد حاضر شد و براو آب پاشید چون به هوش آمد صاحب علت تغییر حال او را جویا شد مرد گفت: اگر سخن مرا نمی پذیرید از این زن بپرسید. به او گفتند خود تشریح کن. مرد نابینا گفت: من مردی آبرومند هستم و از این زن دختری دارم که مردی به خواستگاریش آمد ودختر را به او دادیم و دو سال مازاد هزینه قوت و غذایمان را گردآوردیم تا برای او جهیزیه ای تهیه کنیم. دیشب مادرش گفت دلم می خواهد برای دخترمان یک زیرانداز دیبا و یک مخده دیبا تهیه کنیم. من به او گفتم ما از کجا چنین چیزهائی فراهم کنیم؟ و بالأخره بین من واو کشمکش وکدورتی پیش آمد تا اینکه من از او خواستم دست مرا بگیرد و مرا از خانه بیرون بیاورد تا بلکه فرجی حاصل شود. پس چون این مردان به من چنان گفتند من حق داشتم که از هوش بروم.

صاحب بن عباد پس از شنیدن این ماجرا گفت در کنار فرش و مخته دیباباید چیزهای شایسته ای باشد. آنگاه جهیزیه ای مناسب آن زیرانداز خرید و تحویل پدر دخترداد وشوهر دختر او را طلبید ودست مایه ای ارزشمند در اختیارش

ص: 241

گذاشت (1).

یاسائلی عنه لما جئت تسئله

الاهوالرجل العاری من السعار

لوجئنه لرأیت الناس فی رجلی

والدهر فی ساعة والارض فی دار

یعنی ای فردی که از من جویای حال اوهستی بدانکه او مردی است که از هرگونه نقص وعیب مبرا است. اگر او را ببینی خواهی دید که وجود همه مردم در مردی جمع شده و روزگار در یک ساعت متمرکز گردیده وجهان در یک خانه قرارگرفته است(1).

صاحب کشف الغطاء است که در مبحث تشهد در همین کتاب گفته که حضرت رسول صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که فرمود اضافه کنم بر جمله: «وتقبل شفاعته فی امته وارفع درجته» جمله: «وقرب وسیلته» را این کتاب شریف را که دلیل بر علو مقام علمی اوست در سفر نوشته است. خلاصه شیخ از آیات عجیبه الهی است که زبان از وصفش عاجز است. گویند که آن جناب فرموده که اگر تمامی کتب فقهیه را بشویند و از بین ببرند من از حفظ از طهارت تادیات را مینویسم.

مرحوم محدث نوری فرموده که اگر کسی تأمل کند در مواظبت شیخ اکبر برسنن و آداب و مناجات آن جناب در سحرها و گریستن وتذلل او برای پروردگار و مخاطبات او با نفس خویش که می گفت توجعیفر بودی (یعنی جعفر کوچک بودی) پس جعفرشدی پس شیخ جعفر شدی پس شیخ عراق گشتی پس رئیس اسلام شدی یعنی فراموش مکن اوائل خودرا)، هرآینه خواهد یافت او را که او از همان کسانی است که امیرالمؤمنین علیه السلام برای احنف بن قیس ایشان را وصف فرموده

است.

سپس مرحوم نوری مهابت وشوکت وجلالت و مقبولیت او را در نزد کافه مردم مخصوصا در نزد سلاطین شرح داده است. او به ضعفاء وفقراء و مؤمنین بسیار توجه می نمود و در این باره حکایات زیادی دارد که اگر جمع شود یک کتاب بزرگ می شود و از جمله آن حکایات حکایتی است که شایسته است از باب نمونه ذکر شود. و آن این است که ثقه عدل جناب سید مرتضی نجفی که در اوائل عمر خود شیخ را درک کرده نقل فرموده است که روزی شیخ برای نماز ظهر دیر کرد مردم که از آمدن شیخ مأیوس شدند، هرکدام مشغول خواندن نماز خود شدند و نماز را فرادی بجای آوردند که ناگاه شیخ داخل مسجد شد چون ایشان را دید که فرادی نماز می خوانند آنان را توبیخ و سرزنش کرد و فرمود: آیا در میان شما یک نفر آدم عادل نبود که نماز را باجماعت بخوانید؟! در این حال نظرش به شخصی از تجار افتاد که

ص: 244

مردی صالح ومعروف به وثاقت بود که مشغول به نماز است. شیخ تشریف برد پشت سران مرد ایستاد و به او اقتدا کرد مردم نیز تمام اقتدا کردند. آن مرد چون فهمید که شیخ و تمام حاضرین باو اقتدا کرده اند خجالت کشید ومضطرب شد ولی نمی توانست نماز را قطع کند. بالأخره نماز را تمام کرد در حالی که از شرم غرق عرق شده بود. پس از جای خود برخاست و به شیخ عرض کرد آقا تو با این عملت مراکشتی. شیخ او را بنشانید و فرمود باید نماز عصر را هم پشت سر تو اقتدا کنیم. آن مرد التماس زیادی کرد که مرا معاف کنید مراچه با امامت. فرمود باید نماز عصر را هم بخوانی. آن مرد تضرع بسیاری کرد که من قدرت این کار را ندارم. شیخ فرمود: یا باید نماز عصر را به امامت بجابیاوری یا آن که دویست شامی برای فقرا حاضر نمائی (شامی پولی بوده قریب به دوهزار دینار) عرض کرد: می دهم. فرمود: الآن حاضرکن آن مرد دویست شامی حاضر کرد شیخ آن پولها را گرفت و در مسجد بین فقراء تقسیم کرد. آن وقت خود در محراب ایستاد و نماز عصر را با جماعت خواند(1).

بود گدائی پیش سلطان آمده بود سلطان گفت چرا پیش من آمدی اگر علم می خواهی برو به مسجد سید اگر قدرت و پول می خواهی برو به مسجد سید، به راستی که چنین بود، ظل السلطان خوب گفته بود. بالا تر از همه، ایشان در اصفهان مسجدی ساخته بنام مسجد سید که خیلی عالی است و روحانیت عجیبی دارد.

ایشان از کجا به این درجه رسید؟ خودشان فرمودند که یک سگ مرا به اینجا رساند! فرمودند: من در نجف طلبه بودم و چند روزی بود که از ایران برای من پول نیامده بود، کمی صبر کردم چون نخواستم به کسی بگویم اما یک وقت شبهه وجوب برای من پیش آمد، از رفیقم مقداری پول قرض کردم و تصمیم گرفتم مقداری نان و کله بخورم. لذا صبح نان و کله ای خریداری کردم هنگامی که بمنزل برمی گشتم دیدم که سگی در جوی آب افتاده و خیلی گرسنه است و سه بچه هم دارد که به پستان سگ افتاده اند، در حالی که پستانش شیری نداشت. دلم برای آن سگ سوخت با خود گفتم ما که تاحالا گرسنگی خوردیم بازهم گرسنگی می خوریم . نانها را در آبگوشت ترید کردم و آن را جلوی سگ گذاشتم. سگ آن را خورد بعد هم بلند شدم وظرف را تعفیر کردم و بردم به صاحبش دادم و بعدهم پروردگار عالم برایم پولی رساند. مدتی طول نکشید که از شفت (وی از اهالی شفت بوده و شفت یکی از شهرستانهای گیلان است) کسی آمده وگفت فلان حاجی مرده و ثلث مال خود را برای شما وصیت کرده که دهی است. حساب کردم دیدم همان موقعی که آن کله رابه سگ دادم عصر همان روز برای من این وصیت شده است و از همان وقت کم کم در اصفهان برای من آن قدرت و مرجعیت پیداشد.

آری بارها می گفته اگر توانستم به اسلام خدمتی کنم مرهون این است که توانستم دل سگی را به دست آورم و تعجب نکنید زیرا برای آنکه شخص مشمول رحمت خدا شود زمینه می خواهد و زمینه مختلف است گاهی انسان میتواند راه

ص: 246

صدساله را در یک آن برود(1).

آن خبر نداشت و برای طلابی که در خارج سامراء بودند بخصوص برای کسانی از آنها که نشانه های پیشرفت علمی در آنان هویدا بود ماهیانه مقرر نموده بود. و برای من گفته شده که آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، محقق، مؤلف و مدرس معروف که در نجف بود تا آخر عمر مرحوم میرزا از او شهریه دریافت می داشته است.

هرنیازمندی نزد او می رفت نا امید بر نمی گشت. کسانی که به امید دریافت کمک به سامراء می رفتند به دیدار او می رفتند و او آنها را می دید ولی آنها چیزی بایشان اظهار نمی کردند تا اینکه بعضی را بعد از چند روز مثل یک هفته یا کمتر و بعضی را گاهی بعد از یک ماه رخصت باز گشت می داد و آنها که می دانستند حواله اعانه بعد به آنها می رسد از سامراء می رفتند. به این ترتیب بعضی از این افراد نیاز مند در مدت اقامت در سامراء برای مخارج خود قرض می کردند و موقع رفتن بدهی خود را به مرحوم میرزا حواله می دادند و او می پرداخت. به مرحوم میرزا گفته شد برای اینکه بدهی مراجعین درمدت اقامت در سامراء زیاد نشود، در روز دوم بعد از ورود، آنان را روانه کند، مرحوم میرزا در جواب فرمود: اگر چنین کنم چندین برابر این افراد به من مراجعه می کنند و من نمی توانم نیاز آنان را برآورده سازم ولی با روش فعلی غالبا کسانی می آیند که حاجت شدید داشته ناچار باشند. برنامه مرحوم میرزا این طور که حواله اعانه را در سامراء به نیازمندان نمی داد بلکه در شب بازگشت آنها از سامراء وورودشان به کاظمین توسط وکیل خود در کاظمین حواله ها را به آنان می رساند و مدد جویان هم چون این را می دانستند در سامراء از او طلب نمی کردند. این تدبیر برای این بود که برای بیشتر گرفتن اصرار نکنند زیرا کسی دوباره از کاظمین به سامراء بر نمی گشت(1).7.

ص: 248

خداوندا در قرآن فرموده ای: «لایکلف الله نفسا إلا وسعها» من طاقت تحمل این درد را ندارم. مرا برحمت خود از این مرض بزودی فرجی مرحمت کن در موقعی که من با خدا مناجات می کردم دیدم شخص جلیلی به بالین من آمد و نزد پاهای من نشست و از احوال من سؤال کرد. پس من از درد شکوه کردم بعد، آن شخص گف دستش را گذارد به انگشتان پاهایم گفت دردش آرام گرفت؟ گفتم: بلی همانجا دردش آرام گرفت. دستش را بالا تر می کشید و از حال من سؤال می کرد من می گفتم دردم تا آنجا آرام گرفته و راحت شدم تا آنکه دستش بسینه من رسید گویا درد و مرض بکلی از من برطرف شد یک مرتبه دیدم جسد من در گوشه اطاق افتاده ومن هم درگوشه ای ایستاده نظر می کردم، دیدم اهل وعیال من دورجسد من افتادند گریه و شیون می کنند من هر چه بآنها می گفتم من که خوب شدم شما چرا گریه می کنید گوش نمی دادند، تا آنکه جمعیت زیادی آمدند عماری آوردند ونعش مرا میان عماری گذاردند و بردند به غسال خانه ومن هم جلوی جنازه می رفتم. بعد از غسل به جنازه نماز خواندند و جنازه را آوردند به کنارقبرومن متحیر بودم که آیا با جسد چه می خواهند بکنند؟ و با خود فکر می کردم که اگر جسد را داخل قبر کردند من داخل نشوم. چون جسد را داخل قبر کردند من از شدت انسی که به جسد داشتم نتوانستم از آن جدا شوم، بی اختیار داخل قبر شدم و روی قبر را پوشانیدند. ناگاه منادی نداکرد ای بنده من یا محمد باقر چه چیز مهیا کرده ای از برای امروز؟ من آنچه اعمال حسنه و صالحه داشتم شماره کردم از من قبول نشد و من مضطرب و متحیر شدم ودیدم راه فرار ندارم. در این حالت وحشت یادم آمد که یک روز من سواره از بازار بزرگ اصفهان می گذشتم دیدم مردم در اطراف یک نفر از مؤمنین جمع شده اند و او را متهم نموده اند به فساد عقیده و او را می زدند و بد می گفتند و نعل کفش برسر و صورت او می کوبیدند و مطالبه طلب از او می کردند و من او را

ص: 250

می شناختم که از مؤمنین وصالحین بود و هر چه مهلت می خواست طلبکارها مهلت نمی دادند. قلب من به حال آن مؤمن سوخت و گفتم تابکی باید از این خلق تقیه کرده و از خداوند بزرگ نترسم و بنده ضعیفش را اعانت نکنم. پس توقف کردم و فریاد زدم وای برشما ای مردم با من بیائید که هرقدر از این مؤمن طلب دارید بشما بدهم و آن مرد مؤمن را بردم میان منزل و خیلی او را احترام نمودم وتمام قرضش را ادا کردم. همین عمل خود را در میان قبر به خداوند عرض کردم. از من قبول فرمود ومرا آمرزید و امر فرمود که در رحمت بجانب بهشت به روی من باز نمودند و قبرم را وسعت دادند و من متنعم هستم به انواع نعمتهای بهشت ومأنوس به زیارت مؤمنین که به دیدن من می آیند و خوشحال هستم به دعا و قرائت واحسان آنها پس فرمود: ای سید شریف، اگر من در دنیا این نعمتها را نداشتم چگونه می توانستم این مردم مؤمن را یاری کنم؟ سیدفرمود: من از خواب بیدار شدم و دانستم که آنچه مجلسی در حیات خود از مال دنیا جمع کرده عین مصلحت دین و منفعت اسلام و مسلمین بوده است (1).

آنجا اقامت نمائی پس آن جناب امتثال کرده بکربلا آمدند.

در کربلا یکی از سادات که از شاگردان آن جناب بود با اشرار کربلا معاشرت ورفاقت پیدا کرده و به دستورهمان اشرار مجلس درسی برقرار کرده بود و آن اشرار مردم را مجبور می کردند که به درس آن سید حاضر شوند تا آنکه کار بجائی رسید که استاد را هم به درس او دعوت کردند و بلکه در این خصوص کار را بر او تنگ کردند که بالاجبار باید به درس او حاضر شود.

پس از مدتی جناب سید ابراهیم بعزم زیارت کاظمین علیهم السلام وتعمیر بقاع متبرکه به کاظمین مشرف شدند. حقیر در بالای سر حضرت سیدالشهداء استخاره نمودم که اگر خوب است حرکت نکنم و در کربلا بمانم قرآن را باز کردم این آیه آمد: «ان الملوک إذا دخلوا قریة أفسدوها ...».

پس به کاظمین حرکت نمودم. پس از اندک زمانی «پاشا» به شهر کربلا حمله کرده و با قهر و غلبه وارد کربلا شد و شروع کرد به قتل وغارت و اسیر کردن مخالفین خود وهمان اشرار را تمام گرفته به بغداد بردند و من آن روز که اسرارا به بغداد آوردند با جمعی از دوستان در بغداد بودم که اسرارا در شهر عبور می دادند همان سید را که مدرس شده و استاد را به کمک آن اشرار مجبور می کرد که بدرس اوحاضر شود، در میان اسیران دیدم که زنجیر به گردن و با دست بسته و سر برهنه از بغداد کهنه می گذرانیدند که به بغداد نوببرند و در آنجا بقتل برسانند. آن سید یکی از طلاب را شناخت گفت از قول من به استاد عرض کن که اگر من بد کرده ام شما مرا عفو و اغماض فرموده و مرا از قتل نجات دهید. وقتی این سفارش به استاد رسید بلافاصله به تجار بغداد نوشت که مقداری پول فراهم نموده سید را خریداری نمایند و نگذارند به قتل برسد و نوشت که من آن پول را به صاحبانش رد می کنم. پس تجار بنزد پاشا رفتند و استادهم نامه ای به پاشا نوشت که سید را بمن بفروشید پاشا در جواب استاد عریضه کرد که سید را به شما بخشیدم و از قتل او در گذشتم ولی باید

ص: 252

او را به اسلامبول بنزد «خوانده» بفرستم و متعهد می شوم که خوانده هم او را سیاست نکند پس او را به اسلامبول فرستادند و بواسطه سفارش پاشا خوانده او را نکشت و او را مرخص کرد(1).

روزه در راه رضای خدا و محبوب حقیقی انفاق می نمود چنانکه مؤید این مدعا شنیده شده که شخصی به حضورش عرض نمود که شما در ویشید چرا از مال خود باقی گذاشته اید وهمه را انفاق نفرموده اید در جواب می فرماید تصدیق می کنم ولی چه کنم بچه ها درویش نیستند(1).

هم از من گرفت تا ما را بزحمت بیندازد.

در این اثنا آخوند از جا حرکت کرد و از داخل گنجه چند کیسه لیره در آورد و به مرد واعظ داد و به او گفت شما از اهل علم هستید و من هرگز راضی نیستم کسانی که اهل علمند گرفتار وپریشان باشند این پولها را بگیرید و با آن قروض خود را بپردازید خانه تان راهم نفروشید و زن و فرزند خود را آواره نکنید و اگر خدای نکرده بازهم گرفتاری پیدا کردید نزد من تشریف بیاورید چنانچه داشته باشم ممنون شما خواهم بود.

مرحوم تجدد گفت آن شخص از مشاهده این همه گذشت و بزرگواری این مرد آن چنان شرمنده و منفعل گردید که از آن پس جزو ارادتمندان آخوند گردید(1).

کارمستخدم به پایان رسیده اوتاساعت معینی از شب باید کار کنند و الآن وقت استراحت اوست، یک دقیقه تأمل کنید من خودم می آیم. اندکی بعد آخوند در حالی که عبائی به دوش انداخته و فانوسی به دست گرفته بود از منزل بیرون آمد و همراه آن طلبه راهی دراز را طی کرد و از چندین کوچه و پس کوچه گذشت تا به منزل قابله رسید. قابله را دم درخواست ومشکل را برای او بازگو کرد و سپس بعنوان راهنما در حالی که فانوس را در دست داشت جلو افتاد وطلبه و قابله را به منزل بیماررسانید و آنگاه خود به منزل بازگشت و اندکی بعد من هر وقت چشمم به آقای آخوند می افتاد از شدت خجالت سرم را پائین می انداختم اما این مرد بزرگ بیش از پیش بمن محبت می کرد ومثل این بود که اصلا برای من کاری نکرده است(1).

«صدلیره آن را بدهید به میرزا مهدی (پسر آخوند) بابت طلبی که دارد، صدو پنجاه لیره هم به ابوتراب نانوا، بقیه اش را هم خودتان بردارید». من فکر کردم آخوند نمی داند چقدر پول نزد من موجود است از این روی گفتم حضرت آقا این پول هزار لیره است و اگر دستور حضرت عالی را اجرانمایم هفتصد و پنجاه لیره باقی می ماند آخوند حرف او را قطع کرده و می گوید به خدا بیشتر ندارم به شما کمک کنم انشاء الله دفعه دیگر(1).

استخاره ای باشد (1).

می دهد. دوست بازاری که چشمش به کیسه و به مهر خودش می افتد آن را می شناسد و در حالی که آن کیسه همراهش بود نزد من آمد و قضیه را از من سئوال کرد من قضیه را برای او شرح دادم. در این هنگام قاصدی از سوی یحیی بن خالد برمکی وارد شد و به من گفت مدتی است امیربه من گفته بود که به نزد تو بیایم و تو را دعوت کنم به حضور امیر. ولی دراثر کثرت مشغله دیر بخدمت رسیدم اکنون حرکت کنید که امیر به زیارت شما اشتیاق دارد. من حرکت کرده همراه قاصد بنزدیحیی بن خالد برمکی رفتم و در نزد او قضیه کیسه را گفتم ، یحیی وقتی قضیه را شنیدغلامش را صدا کرد و گفت فلان کیسه کذائی را بیاور. غلام کیسه ای را آورد که در آن ده هزار دیناربود. یحیی آن کیسه را به من داد و گفت دویست دینار آن مال خودت و دویست دینارمال رفیق بازاریت و دویست دینارمال رفیق سیدت و چهارصد دنیاردیگرمال همسرت باشد چونکه او از همه شما کریمتر و با گذشت تر بوده است (1).

واقدی عالم با گذشت و سخاوتمندی بوده و در بازار با پول مردم بعنوان مضار به گندم فروشی می کرد و هر چه بدست می آورد خرج می کرد و چیزی پس انداز نداشت حتی موقعی که از دنیا رفت به اندازه کفن مال نداشت و مأمون برای اوکفن فرستاد. و جالب اینکه واقدی، ابوعبدالله محمد بن عمران بن واقد با آن همه مهارت و هوشی که در قسمت حدیث و تاریخ و وقایع داشت از حفظ قرآن عاجز بود روزی مأمون از او خواست که نماز جمعه بخواند او عذر خواست و گفت من سوره جمعه را حفظ نیستم مأمون گفت من تورا در در حفظ کردن این سوره کمک می کنم واقدی با کمک مأمون شروع کرد به حفظ سوره جمعه تا آنکه نصف اول را حفظ کردند. سپس شروع کرد به حفظ نصف دوم وقتی نصف دوم را حفظ کرد نصف اول را فراموش کرد. مأمون خسته شد و به علی ابن صالح واگذار کرد و خوابید واقدی چندین مرتبه حفظ کرد و فراموش کرد تا آنکه2.

ص: 259

مأمون بیدار شد وقتی فهمید گفت: «هذا رجل یحفظ التأویل ولا یحفظ التنزیل» این مردی است که تأویل قرآن را حفظ می کند ولی تنزیلش را حفظ نمی کند(1).2.

ص: 260

می نوشت تا در این امر دینی شرکت کرده باشد. خلاصه علیرغم مشکلات ارتباط در آن روزگارو کنترل شدید تلگرافخانه ها و مشکلات دیگری که حکومت ایجاد کرده بود بقول شیخ محمدرضا زنجانی در کتاب تحریم تنباکو این حکم مبارک درهمان نمیروز در همه جا حتی در اقصی نقاط ایران منتشر گردید.

وصبح روز بعد در تمامی ایران هیچکس از مرد و زن، کوچک و بزرگ نمانده بود که از تفصیل این حکم اطلاع نداشته باشد... و این حکم محکم جهان مطاع چنان نفوذی در دل ها یافت که همه اصناف مختلف مردم دارالخلافه از مرد وزن، عالم وعامی ، عالی و دانی با طبایع مختلف چنان در کمال تمکین و انقیاد همگی بر سر این منطق متفق ومجتمع شدند که تا عصر جمعه در تمامی ایران از هیچ نقطه ومحلی دود چپق و قلیان و سیگار و سایر دخانیات بلند نمی شد.

«دکترفووریه» می نویسد:... این فتوی با انضباط رعایت شده تمام توتون فروشان دکانهای خود را بسته و تمام قلیانها را برچیدند واحدی نه در شهر ونه در میان نوکرهای شاه در اندرون کاخ او لب به استعمال دخانیات نمی زدند... امروزاختیار جملگی در قبضه آخوندهاست.

ناصرالدین شاه روی درهم کشید و گفت: که حرام کرده؟ انیس الدوله هم باهمان حال گفت: همان کس که مرا به تو حلال کرده! شاه هیچ نگفت و برگشت و برای آنکه به احترامش لطمه نخورد بعد از آن به هیچکدام از نوکرانش دستور قلیان نمی داد و حتی پیشخدمتان خاصه را چه در بیرون و چه در اندرون یکسره از خدمت معاف نموده از قهوه خانه سلطنتی هم دخانیه برداشته شد. حتی کاربجایی رسید که یهود و نصاری هم به متابعت از مسلمین ، دخانیات را در ظاهر ترک کردند.

این حکم چنان مورد استقبال عمومی قرارگرفت که اجتناب از دخانیات مهمتراز محرمات دیگر شد و این خود داستانهایی شنیدنی به همراه داشت، زنجانی می نویسد: بالجمله تحریم تنباکوبجایی رسید که در نظر همه کس از همه مناهی و محرمات اسلام به مراتب بزرگتر گردید. قلندر مسکینی در گوشه خلوتی مشغول کشیدن حشیش بود که سرزده جمعی وارد شدند. بیچاره اول وحشت زده شد ولی بعد گفت: به مولا قسم چرس است. آن نیست و چرس است از او راضی شدند. تیموری نقل می کند: داش مشتی ها و اوباش که از هیچ معصیتی روگردان نبودند همگی چپق های خود را شکستند و تکه های آن را در جلو عمارت کمپانی رژی انباشتند و باناسزا گفتن به کمپانی رژی فریاد می زدند: من شراب را آشکارا می خورم و از هیچ گناهی پرواندارم ولی به چپق تا آقای میرزا حلال نکند دم نخواهم زد(1).

عراق رئیس فرهنگ بوده و شرح مفصلی در باره در گذشت آخوند در «مجلة العلم» نوشته که ما خلاصه آن را در اینجا می آوریم او می نویسد: شبی که آخوند می خواست به ایران حرکت کند من وعده ای از اهل علم در محضر او بودیم و او نماز عشارا در منزل بجا آورد و تا ساعت سه از شب مشغول تصفیة حساب واداء دیون و امانات بود و از هیچ درد یا مرضی شکایت نداشت و چون به اتفاق همه علماء وطلاب فردا عازم سفر به ایران بود تا مرز و بوم مملکت خود را از تهاجمات ظالمانه و تجاوزات بیرحمانه روس و انگلیس محفوظ بدارد از این رو با دوستان خود خدا حافظی و به آنها وصیت می فرمود وکارهایی می کرد که گویی امید بازگشت ندارد. و چون پاسی از شب گذشت و مردم از دور وبراو پراکنده گشتند در نیمه شب دل درد شدیدی براو عارض شد و بسیار عرق کرد و چون اصحابش با وگفتند سفر خود را به تأخیر بیندازید نپذیرفت و گفت فردا به مسجد سهله خواهیم رفت.

آنگاه نماز صبح را بانافله خواند همچنانکه بر سر سجاده بود از دردی که در دل داشت شکایت کرد و ناگهان همچون کسی که مدهوش شود بر زمین افتاد و بدانگونه که به شرافت زیست به پاکیزگی درگذشت، وقتی طبیب دولتی را آوردند و او را معاینه کرد آن طبیب فوت پدر ملت را به حاضرین تسلیت گفت و آنگاه نجف سراسر شیون شد طبیب شهرداری گفته بود او به مرض سکته قلبی درگذشته است.

مورگان شوستر مستشار مالی آمریکائی کتاب جالبی تحت عنوان «اختناق در ایران» نوشته و در صفحه 178 کتاب خود اشاره ای بعلت درگذشت آخوند نموده و می نویسد در 12 دسامبر مجتهد پیشگام نجف ملا محمد کاظم خراسانی درگذشت. هنگامی که آهنگ حرکت به تهران را داشت تا به نحوی که شایع بود اعلان جهاد مذهبی علیه روسیان را بدهد ناگهان در شرایطی بسیار مشکوک در گذشت، عموما بر این عقیده بودند که عمال روسی او را مسموم کرده اند. نویسنده کتاب مرگی در نور که نوه مرحوم آخوند است می نویسد عمویم حاج

ص: 265

محمود آقا به نقل از پدرشان مرحوم میرزامهدی برایم نقل کردند که سه هفته قبل از مرگ آخوند بطوریکه محرمانه به مرحوم میرزا مهدی خبر می دهند که بعضی از مراکز قدرت مترصدند تا مخفیانه آخوند را مسموم نمایند و لازم است که ایشان کمال مراقبت را در خارج از منزل بنمایند وقتی میرزا مهدی مطلب را به پدر خود عرض می کند ایشان اظهار می دارند با با این حرفها بی اساس است چه کسی می خواهد مرا مسموم نماید.

و اما شبی که مرحوم شد چهره اش زرد رنگ شده بود و پیشانیش پراز قطرات عرق بود و به تنی چند از اصحاب خود گفته بود وقتی به من خبر دادند که روسها رشت و سپس قزوین را گرفته اند و قصد حمله به تهران را دارند قلبم ناگهان فروریخت. اصحاب میافزایند که ما هرگز او را در آن هفته که خبر هجوم روس به وی رسیده بود این چنین نسبت به زندگانی مأیوس ندیده بودیم.

و در کتاب حیوة الاسلام درباره علت مرگ او می نویسد: رأی غالب اطباء وحدس غالب ناس براین بود که آن بزرگوار را مسموم نموده اند و از بعضی از قرائن حدس زده میشد که در عرفه که به کربلا مشرف شده بودند مسمومش نمودند چه بعد از مراجعت از کربلا فی الجمله ضعفی بر آن بزرگوار مستولی می شد و خودش گاهی می فرمود که من خودم را مزاجأ مثل سابق نمی بینم.

کسروی هم درکتاب تاریخ هیجده ساله آذربایجان به اثرات مرگ آخوند و شایعه مسموم نمودنش اشاره کرده می نویسد در بیست و یک آذرماه خبر مرگ آخوند خراسانی رسید. چنانکه گفتم این مرد پیشوا با حاج شیخ مازندرانی و دیگران فتوی جهاد داده و خودشان آماده به آمدن می شدند و انبوهی از ایرانیان از کربلا و نجف و دیگر شهرهای عراق به جنبش آمده همراه ایشان روانه ایران می گردیدند و این آگاهی به همه جا رسیده و از بسیاری از شهرها تلگراف فرستاده و از جنبش علما شادمانی می کردند حاج شیخ مازندرانی و دیگران تا کربلا پیش آمده و در اینجا چشم براه بودند که ناگهان در بیست و یک آذر خبر مرگ او را دریافتند. از این پیش آمد جنبش عراق

ص: 266

فرونشست و از این سودر ایران نیز در همه جا این خبر پروبال مردم را شکست (1).

نسیم شمال در مرثیه آخوند خراسانی گفته است:

دیشب ملکی می گفت در صورت انسانی

افسوس که از کف رفت آقای خراسانی

ای قافله اسلام آن راهنما چون شد

تاریک شده آفاق آن شمع هداچون شد؟

بی نورشده امکان آن مرد خدا چون شد

کوایت سبحانی کوعالم ربانی؟

افسوس که از کف رفت آقای خراسانی

اندرمه ذی الحجه درنیمه شبی ناگاه

جان کرد به حق تسلیم باروح ودل آگاه

زیرا که همان شب بود موعود به دعوتگاه

شد غرق به نورالله باعارض نورانی

افسوس که از کف رفت آقای خراسانی

(مرگی در نور، ص308)

جمعیت عظیمی پشت جنازه ای حرکت می نمایند پرسیدم چه خبر است؟ چه کسی مرده است به من گفتند آقای آخوند فوت کرده است و آن جنازه آن مرحوم است که مردم دارند تشییع می کنند من با زحمت زیاد از میان انبوه مردم عبور کردم خود را به جنازه رساندم و ناگهان مشاهده کردم که آقای آخوند در پیشاپیش جنازه در حرکت است جلورفتم وسلام کردم پرسیدم مگر شما نمرده اید؟ ایشان با مهربانی جواب سلام مرادادند سپس دستم را گرفته تبسم کنان گفتند:

هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق

ثبت است برجریده عالم دوام ما

من از شدت هیجان بیدار شدم و تاریخ آن شب را یادداشت کردم بعد که آن خبر شوم به من رسید غرق حیرت شدم زیرا دریافتم که ایشان در سحرگاه همان شب که من آن خواب را در راه مگه دیده بودم وفات کرده بوده (1).

قرارشد علامه سید حسن صدر در باره حرکات علمی شیعه و نشان دادن سهم آنان در تأسیس و تکمیل علوم اسلامی تحقیق کند ثمره کاراو کتاب «تأسیس الشیعه لفنون الاسلام» شد این کتاب به سال 1370 ق. در 445 ص چاپ شد شیخ آقا بزرگ در چاپ آن نیز دخالت داشت. اماعلامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، قرار شد وی کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد کند و اشتباهات وی را باز گوید و این کار را کرد ونقدی جامع و علمی برهر چهارجلد آن کتاب نوشت و مطالب مشتبه را به اصول اصلی آنها بازگردانید و مؤلف را به اشتباهات و خطاهایش حتی خطاهای املایی متوجه کرد البته پس از آنکه به دستور این آیه قرآن «ولا تخشوا الناس اشیائهم. چیزهای مردمان را کم بهره مسازید و بهای کم منهید» کوشش مؤلف را در تألیف آن کتاب ستود.

نقدنامه کاشف الغطاء برای باردوم در بوینوس آیرس به چاپ رسید و در محافل علمی آن روز صدا کرد و کشیش انستاس ماری الکرملی، درنقدی که بر همان کتاب آداب اللغه) جرجی زیدان نوشت از این تألیف کاشف الغطاء استفاده کرد بدون آنکه مأخذ خود را معرفی کند و نام علامه کاشف الغطا را ببرد؟

اما شیخ آقا بزرگ از میان این سه یارعلمی متعهد شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد وکتاب «الذریعة إلی تصانیف الشیعه» را فراهم آورد(1).

اوگفت مگر تو نمی دانی که در اسلام ریش تراشی حرام و گناه است چگونه به این گناه اقدام می کنی ؟ سرهنگ از جرأت و اهانت ایشان عصبانی شده کشیده ای به صورت شیخ زد و گفت بتوچه من ریشم را می تراشم. شیخ با کمال خونسردی مانند یک پدر دلسوز که فرزندش را نصیحت کند طرف دیگر صورتش را بسمت او گرفت و فرمود یک کشیده هم به این طرف صورتم بزن ولی خواهش می کنم ریشت را نتراش. سرهنگ از مشاهده این حلم و موعظه خیرخواهانه از عمل خود پشیمان شده از سلمانی حمام سؤال کرد این آقا کیست؟ سلمانی گفت: این آقا شیخ محمد تقی بافقی است. سرهنگ چون شیخ را شناخت بیشتر ناراحت شد و آمد دست آقا را بوسید و عذر خواهی کرد و بعد به دست ایشان توبه کرد بالأخره از نفس پاک شیخ عاقبت بخیر شد. بلکه مرحوم شیخ محمد تقی بافقی در تمام شهر قم ریش تراشی را قدغن کرد و از سلمانیهای قم تعهد گرفته بود که ریش نتراشند.

در ایام سلطنت رضاخان که دستگاه سلطنتی تعمد داشتند که فحشا و منکرات را آشکارسازند این مرحوم با همکاری سایر علماء قم با شدت با منکرات مبارزه میکرد تا آنکه بگوش حکومت جابر رسیده از طرف دولت آگهی منتشر شد که کسی حق نهی از منکر ندارد و باید مردم در اعمال و کارهای خود آزاد باشند و این اطلاعیه را بدیوارهای شهر نصب کردند. مردم متدین منخصوصا علماء قم از این اقدام دولت بسیار ناراحت شدند ولی از ترس حکومت دیکتاتوری رضاخان جرأت نداشتند اقدامی کنند. در این هنگام بود که باز از طرف علماء و حوزه علمیه صدا بلند شد مخصوصا چون ایام عید رسید ومردم از هرطرف برای تحویل سال در حرم و صحن حضرت معصومه اجتماع کردند از طرفی خانواده سلطنتی با آن وضع بی حجابی و بزک کرده در جلو حجرات بالای صحن در انظار مردم خودنمایی کردند مرحوم بافقی که طاقت تحمل این فحشا و منکرات را نداشت به خانواده سلطنتی پیام داد اگر شما مسلمانید چرا با این وضع در حضور حضرت معصومه حاضر شده اید و اگر مسلمان نیستید اینجا چرا آمده اید؟! در

ص: 270

میان شهر اعلام کرد که سه ساعت به غروب مانده در صحن مطهر اجتماع کنند علماء و مردم در ساعت مقرر در صحن مطهر حاضر شدند و مرحوم بافقی شروع به سخنرانی کرده واین آیه را عنوان قرارداد:

«ولتکن منکم أمة یدعون الی الخیر ویأمرون بالمعروف وینهون عن المنکر» بعد با صدای بلند خطاب به مردم کرده فرمود: «اما فیکم رجل رشید» آیا در میان شما یک نفر مرد رشید نیست که جلو این اهانت ها وجسارتها به احکام قرآن را بگیرد. کاربجایی رسیده است که علنا با امربه معروف و نهی از منکر مخالفت می کنند خلاصه این سخنرانی مردم را به حرکت آورد بحدی که جاسوسها و مأمورین رضاشاه بوحشت افتادند و خانواده سلطنتی ترسیدند که مردم بریزند و آنها را بزنند لذا فوری با تهران تماس گرفته قضیه را به شاه گزارش دادند طولی نکشید که از طرف حکومت جور دستور حکومت نظامی در شهر قم صادرشد و رضاشاه خودش باجلادهای خونریزش وارد قم شد و به تیمورتاش وزیر درباروقت دستور داد که آقای بافقی را دستگیر کرده و به نزد او بیاورد در آن ساعت مرحوم بافقی در مسجد بالای سرقم مشغول موعظه و بیان احکام اسلام و ارشاد بود که تیمور تاش وارد شد آن بزرگوار را با وضع فجیعی دستگیرنمود و به نزد شاه جلاد آورد. تاچشم آن ظالم به آن عالم افتاد چنان غضبناک شد که حالت سبعیت و درندگی پیدا کرده به آن بزرگوار حمله کرد و او را زیر چکمه خود انداخت آنچه می توانست زد وهتاکی کرد مرحوم بافقی در زیر چکمه وکتک فقط صدا می زد: «یاصاحب الزمان ادرکنی» تا آنکه آن ظالم خسته شده آن بزرگوار را رها کرد و دستورداد او را به طهران آورده زندانیش کردند. در زندان شهربانی هر چه غذا آوردند میل نکرد و فرمود این غذاها حرام است و من غذای حرام نمی خورم عاقبت مأمور زندان که تحت تأثیر روحیه و تقوای او قرارگرفته بود عرض کرد آخر شما با این حال از بین می روید بالأخره باید چیزی میل کنید فرمود من همراهم هفت سنارپول دارم آن را ببر برای من مقداری نان و سبزی ونخودچی بگیر و بیاور آن مأمور رفت آنها را خریده و آورد و چند روزی با این حال

ص: 271

گذراند تا آنکه یک سید بزرگواری از بیرون برای او غذا می آورد قریب چهارماه پاششماه در آن زندان بود ولی در همان زندان مشغول موعظه وارشاد واقامه نماز جماعت بود حتی مأمورین زندان را مرید خود کرده بود و همه اهل زندان از انفاس قدسیه او عوض شده و متعبد ومؤمن شده بودند تا آنکه دونفر مأموریهودی برای او معین کردند پس از چند روزی در اثر مصاحب و ارشاد وعبادت واخلاق آن عالم متقی آن دونفر اسلام اختیار کردند. دوباره دو نفر ارمنی را مأمور زندان نمودند آنها هم با دیدن این آیت الهی اسلام را قبول کردند. عاقبت الأمرچون دیدند وجود ایشان در محیط زندان هم باعث رشد فکری و آگاهی زندانیان و مأمورین می شود ناچار تصمیم گرفتند که با یک بهانه ای او را آزاد کنند، یک روز شخصی بعنوان مستنطق وارد زندان شد ونزد آقای بافقی آمد و پرسید محرک شما در این کارها که بود؟ مرحوم بافقی فرمود: اولا توبگو بدانم در چه دینی هستی تا من باهمان دین و با کتاب همان دین با تو حرف بزنم آیا یهودی هستی، ارمنی هستی یا مسلمان؟ در هر دینی باشی این صورت و قیافه تو (باریش تراشیده) مطابق دستور دین نیست گذشته از اینها بگو ببینم توبه اختیار خود به اینجا آمده ای یا کسی ترا فرستاده و مأموریت داده که از من باز جوئی کنی ؟ آن شخص گفت از مقام بالا به من دستور داده شده که از شما بازجویی کنم. مرحوم بافقی فرمود همچنانکه شما از طرف مقام بالا تر از خود در این کار مأموریت داری من هم از طرف خداوند که مقامش ما فوق تمام مقامهاست مأموریت و وظیفه داشتم که از احکام خدا و قرآن دفاع کنم لذا من به امر خدا به این کار اقدام نمودم نه به دستورکسی، آن مأمور از شنیدن این سخنان مات و متحیر شده بیرون رفت و گفت در مقابل این منطق، من برای بازجویی هیچگونه راهی دیگر نداشتم.

ناچار آمدند به ایشان پیشنهاد کردند که جایی را برای اقامت خود انتخاب کنند پرسیدند کجا را دوست داری؟ فرمود: قم را. گفتند کجا در نظرت بد است؟ گفت بدترین جا درنظر من تهران است که جای فحشاء و ظالمان است. گفتند: غیر از قم

ص: 272

هرجا را می خواهی ترا بفرستیم گفت: شهرری و کنار قبر عبدالعظیم را اختیار می کنم. پس آن بزرگوار را روانه شهرری کردند وقتی که از زندان خارج شدند درشکه و وسیله سواری برای او آماده کردند. گفت من به این وسیله نقلیه شما سوار نمی شوم بلکه پیاده میروم. پس پیاده به حرم عبدالعظیم علیه السلام آمده زیارت کرد تا آنکه یک اهل خیری از علاقه مندان او را به منزل خود دعوت کرد ایشان پس از استخاره دعوت او را قبول کرده به منزل او وارد شد از طرف دولت دو نفر مأمور در آن خانه گماشتند که از آمد و رفت و ارتباط مردم با آن عالم متقی جلوگیری نمایند و ایشان فقط آزاد بودند که بعد از نیمه های شب به حرم حضرت عبد العظیم وسایرزیارتگاههای شهرری مشرف می شدند و در این مدت کرامات زیادی از آن برزگوار ظاهر شد که بعضی از آنها را مأمورین آقامشاهده کرده و نقل نموده اند که آقای شیخ محمد رازی که خود اهل ری و از نزدیکان آقای بافقی بوده در کتاب «التقوی» نقل کرده است (1).

گوشه ای از ظلمهای رضاشاه بعلماء و متدینین (شعری ازنگارنده)

ای نوجوان نوثمر نوبهارما

آینده ساز کشور پرافتخارما

بشنو زظلمهای رضاشاه پهلوی

آنگه ببین چگونه خدا گشت یارما

او بود نور از طرف انگلیسها

گردید ناگهان پدرتاجدارما

آن چکمه پوش قلدر و قداره بندرا

کردند با هزار سیاست سوارما

اشرار را نمود رئیس اداره ها

با زورگشت چیره بملک ودیارما

با دین و مذهب وعلما سخت

در فتاد در دست خود گرفت تمام اختیارما

هرکس نفس کشید بگفتا بیاورید

تا سر نهد برای ادب پای دارما

عمامه را گرفت علما را شکنجه داد

گفت این «عمامه سر» نرود زیر بارما

در گوشه ای نشسته وخوردند خون دل

دانشوران باهنر وهوشیارما).

ص: 273

برداشت چادر از سرزنهای باحجاب

بگرفت غیرت وشرف وافتخارما

او برخلاف حکم خدا و رسول وعقل

گفتا که هست فرق زن ومردعارما

گر مرد وزن شوند مساوی و متحد

درشکل ودرلباس بود ابتکارما

ممنوع شد مجالس دینی به امر او

از دست رفت شوکت وعزو وقارما

تعطیل گشت روضه مظلوم کربلا

بربادشد حماسه وشعر وشعارما

می گفت ما دگر به تمدن رسیده ایم

رقاصه ها نشسته کنون در کنارما

لعنت بر آن کسی که چنین ظلمهانمود

انداخت زیر چکمه چوخرد وکبارما

دیدیم گوشه ای وشنیدیم شمه ای

از ظلم و جور و فتنه آن نابکارما

این بود وضع زندگی وحال روزما

بگذشت باهزار بلا روزگارما

تا دست انتقام درآمد ز آستین

افتاد زیرپنجه پروردگارما

شدخوار آنچنانکه زایران فرار کرد

شد در بدر زآه دل داغدارما

آنقدر در جزیره موریس ماند، مرد

مسرورگشت امت امیدوارما

او می فروخت فخر به شاهان روزگار

می گفت بی نظیر بود اقتدارما

ناگه چو پنبه ای شد و آتش گرفت و سوخت

شد عبرت زمانه وهم اعتبارما

فرعون گونه شد جسدش خوار در زمین

روحش به دوزخ است گرفتارنارما

ایران به دست اجنبی افتاده چند بار

کردند حمله سخت به ملک ودیارما

امانگاه داشت خداوند این دیار

چون ثامن الائمه بدی درکنارما

آری حسینی عاقبت ظلم این بود

دیدی چگونه معجزه آشکارما

مرحوم میرزا محمد تقی شیرازی (میرزای کوچک) قرارداشت اعلام جهاد نمودند و خودشخصا وارد جنگ گردیدند و در سنگرهای اطراف بغداد به دفاع از مملکت اسلامی پرداختند.

از جمله علمای مشهور ومجتهدین بزرگی که در آن جنگ و جهاد ضداستعماری شرکت جستند این نامها بیشتر و درخشانتر در تاریخ مبارزات اسلامی ملت عراق به چشم می خورد: مرحوم آقاسید محمد طباطبایی فرزند ارشد آیت الله العظمی سید کاظم یزدی صاحب عروة الوثقی، آیت الله سید مصطفی کاشانی و فرزند برومندش آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی، آیت الله سید محمد تقی خوانساری، آیت الله شیخ مهدی خالصی وفرزند ارجمندش شیخ مهدی خالصی زاده و آیت الله شیخ محمد باقر زنجانی که هریک در رهبری نهضت اسلامی پایه گذاری شده توسط میرزای دوم نقش حساس وتاریخ سازی بعهده داشتند. این نیروی متشکل به رهبری روحانیت مبارز درطی مبارزات خود شکستها وعقب نشینیهایی را به قوای انگلیس دادند و از آنان اسیرهاگرفتند تا آنکه دولت عثمانی شکست خورد وقوای مجاهدین نیز رو به ضعف وانحلال گذارد و بالأخره پس از دوماه مقاومت در یک حمله سنگین و همه جانبه انگلیس ها شکست خوردند و ناگزیز به عقب نشینی شدند.

در این جنگ خونین ودامنه دار بسیاری از علماء مشهور و روحانیون طراز اول و پیشگام و رهبران مبارزو آگاه شربت شهادت نوشیدند که یکی از آنان شهید راه حق آیت الله زاده یزدی آقای سید محمد طباطبائی فرزند آیت الله سید کاظم یزدی بود و عده ای هم در اثرصدمات و آسیبهائی که در میدان جنگ بر آنها وارد شده بود بعد در بستر به شهادت رسیدند . از جمله این افراد مرحوم سید مصطفی کاشانی پدر مرحوم آیت الله کاشانی بود. در نتیجه مناطق شرقی عراق به تصرف قوای انگلیس درآمد و دست دولت عثمانی از عراق بطورکلی قطع گردید. متعاقب آن دولت انگلیس «ویلسون» انگلیسی را به حکومت عراق تعیین نمود اما مسلمانان عراق علیه این امر

ص: 275

دست به قیام زدند و دولت انگلیس ناچار برای فرونشاندن احساسات مردم عراق یک حکومت ائتلافی مرکب از رجال انگلیسی و عراقی تشکیل داده و از مردم خواستند که ضمن انتخابات عمومی یک حاکم انگلیسی برای ریاست دولت عراق انتخاب کنند. فتوای مرجع بزرگ آن روز شیعه مرحوم آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی مبنی بر آنکه مسلمانان حق ندارند غیر مسلمان را برای حکومت خود انتخاب کنند صادر شد، متن فتوای مرحوم شیرازی چنین است: «ان المسلم لا یجوز له أن یختار غیر المسلم حاکما محمد تقی الحائری الشیرازی».

باردیگر این فتوی مسلمانان عراق را به قیام واداشت و در چندین شهر عراق تظاهرات دامنه داری صورت گرفت لکن بادخالت نیروهای اشغالگرو سرکوب مردم، تظاهرات فرونشست وعده ای از علماء تبعید وعده زیادی نیز بازداشت شدند. در این بحران روحی و در این هنگامه که دشمن از هر طرف به حوزه مسلمین یورش آورده بود رئیس مسلمانان و مرجع عالیقدر شیعیان میرزای شیرازی نیز وفات نمود، ومرحوم شیخ الشریعه اصفهانی از علماء طراز اول شیعه در نجف به جای وی نشست و رهبری انقلاب عراق را به عهده گرفت. هنگامی که انگلیسی ها ثبات قدم علماء شیعه ایرانی را دیدند ناگزیر از انتخاب حاکم انگلیسی صرفنظر نمودند و بجای آن تصمیم گرفتند که پادشاهی که به ظاهر مورد رضای شیعه وستی باشد برای عراق تعیین کنند و مناسب تر دیدند که «امیر فیصل» ستی را که از اهل حجاز بود به سلطنت برگزیدند اما شیعه نسبت به وی احساسات گرمی نداشته و او را تحمیلی می دانستند...

به شیعیان عراق که دو ثلث ملت عراق را تشکیل می دادند توجه بیشتری شود اما ملک فیصل زیر بار نمی رفت لذا آیت الله شیخ مهدی خالصی که از علماء بزرگ عراق مقیم کاظمین بود حکم تحریم انتخابات را صادر نمود این حکم را مرحوم آیت الله نائینی وسپس آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی رحمة الله علیهما امضاء نمودند و در اثر امضاء این دو بزرگوار سروصدای عجیبی در عراق بر پاشد و دولت عراق تصمیم گرفت شیخ مهدی خالصی و سایر روحانیون ایرانی طراز اول وسرشناس را که مؤثر در این امر بودند به ایران تبعید کند.

در اواخر سال 1341 هجری قمری تحت اقدامات و پوششهای نظامی تبعید علماء بطرزی فجیع صورت گرفت. آیت الله نائینی و آیت الله اصفهانی و آیت الله خالصی وجمعی دیگر از اصحاب و شاگردان مبرز آیت الله نائینی مانند آقا سید جمال گلپایگانی، سید حسن تهامی بیرجندی، آقا سید حسن بحرالعلوم وآقا شیخ اسدالله زنجانی وجمع دیگری از بستگان نائینی به صوب ایران تبعید و اخراج گردیدند مردم متدین و مبارز ایران تا از خبر ورود علما و مراجع اطلاع یافتند بی درنگ به استقبال آنان برخاستند. در قصرشیرین، باختران، همدان وقم، استقبال عظیمی از این قافله تبعید شده علم بعمل آمد. آیت الله نائینی مدتی در باختران اقامت گزیدند و پس از چندی به سوی همدان حرکت کردند و مدتی در آنجا بسر بردند و سپس وارد قم شدند آیت الله نائینی مدت دوماه توقف در قم به تدریس و امامت جماعت اشتغال ورزیدند قریب یکسال پس از تبعید مراجع درست درسال 1342 بود که ملک فیصل در اثر فشار مردم مسلمان عراق توسط نمایندگان خود از علماء عذرخواهی کرد و درخواست بازگشت مجدد آنان را به عراق نمود علماء نیز برای خالی نگذاشتن حوزه علمیه نجف وادامه مبارزات مردم مسلمان تصمیم به مراجعت گرفتند.

آیت الله نائینی پس از بازگشت به عراق همچنان به پیگیری امور اجتماعی واقدامات اصلاحی پرداخت و همانند یک رزمنده آگاه همواره خویش را مکلف به

ص: 277

اصلاح امور مسلمانان و رفع نیازمندیهای آنان می دانست و پس از عمری زحمت در راه تعلیم و تربیت و مبارزه در 26 جمادی الاول 1355 هجری مطابق با 24 مرداد 1315 شمسی برحمت حق پیوست رحمة الله علیه (1).

کتفش خورد، مدرس افتاد وقاتلین مأموریت خود را انجام یافته تصور کردند. آقا را به مریضخانه نظمیه بردند، خبر ترورسید مثل توپ در شهر صدا کرد و مردم کوچه و بازار بیرون آمده به جنب و جوش افتادند و عده ای به طرف منزل علماء منجمله حاجی امام جمعه خوئی ریختند حاجی امام جمعه در جلو و بازاریان وسایر مردم در عقب به طرف مریضخانه رهسپار شدند بمحض رسیدن عیادت کنندگان اول حرفی که مدرس زد این بود: مطمئن باشید من از این تیر نخواهم مرد زیرا مونم هنوز نرسیده. چون مریضخانه نظمیه دولتی بوده و احتمال خیانت از پزشکان دولتی می رفت بدستور امام جمعه مردم تخت مدرس را سردست بلند کردند و همانطور او را به مریضخانه احمدی در خیابان سپه (خیابان امام خمینی) بردند در همین بیمارستان بود که سرتیب محمددرگاهی نزد مدرس آمد و گفت اعلیحضرت همایونی (رضا خان) هم اکنون تلگراف کرده و از شما احوال پرسی نموده مدرس در جواب گفت: بکوری چشم دشمنان هنوز نمرده ام و هنوز زنده ام.(1).

مدرس می شود و بدین ترتیب مدرس نمی تواند به عنوان نماینده وارد مجلس شود. یکی از نزدیکان رضاشاه نزدمدرس آمده اظهار می دارد: اعلیحضرت احوال پرسی نموده گفتند چون شما از تهران انتخاب نشده اید اجازه بدهید که کاندیدای یکی از شهرستانها بشوید و دستور دهم انتخاب گردید. مدرس با نهایت تندی وخشونت می گوید: به سردار سپه بگو اگر مردی مردم را آزاد بگذار تا ببینی من از چند شهر انتخاب می شوم، والآ مجلسی که بدستور تومن نماینده اش گردم باید درش را لجن گرفت.

شما نیز دست از مخالفت با او بر می دارید؟ مدرس گفت وقتی شما او را رها کنید تازه من او را می چسبم.

مدرس در مهاجرتش به کشور عثمانی روزی با وزراء واعیان دولت عثمانی ملاقات داشته (اتاق ملاقات اتاق مبلمان و مجلل بوده) مدرس به محض ورود بر زمین می نشیند وزراء هم قهر به احترام مدرس از روی مبلها پایین آمده در حضور مدرس روی زمین می نشینند.

چاقوکشان رضاخان جلو مجلس جمع شده و شعار می دادند (مرگ برمدرس) مدرس جوابشان داد: اگر مدرس بمیرد دیگر کسی به شما پول نمی دهد(تا علیه او شعار بدهید).

روزی در سفر اصفهان رضاخان ضمن اشاره به قشون از مدرس پرسید آیا در این مسافرت چیز بخصوصی جلب توجه شما نکرد؟ (لابد منتظر بود که مدرس از جلال وجبروت لشکر اصفهان بگوید) ولی مدرس گفت چرا یک چیز خیلی جلب توجهم کرد و آن این بود که در تمام ایران مردم از شما می ترسند و از شما بدشان می آید در صورتی که از من نمی ترسند و مرا دوست دارند.

سپس شرح مهربانی و فداکاری یک نفر چوپان را نقل می کند که چگونه در راه به کمک اتومبیل شکسته آنها شتاف وتنها پوستین خودش را به مدرس داده تاصبح از او نگهداری نمود و صبح شیرگرم برایش آورد مدرس گفت سردار اگر شما را در نصف شب در آن بیابان گیر می آورد نمی دانم چه رفتاری با شما می کرد(1).).

ص: 283

مسجد پشت سرمبارک، محل زیارت است و اکنون بیشتر آقایان سادات مشهد از اولاد آن سید شهید مجاهد می باشد(1).

شیخ در آن وقت از مردم کناره گرفته و مشغول تألیف شرح لمعه بود. پس به خاطر شیخ گذشت که به حج مشرف شود. پس در محمل روپوش دار که کسی او را نبیند و شناخته نشود به قصد حج حرکت کرد قاضی صیدا به سلطان نوشت که در بلادشام مردی پیدا شده از اهل بدعت و خارج از مذاهب اربعه سنت سلطان سلیمان رستم پاشا را فرستاد به طلب شیخ و گفت او را زنده می آوری تا با علمای اینجا مباحثه کندو علما بر مذهب او مطلع شوندتا آنچه مذهب ما اقتضا دارد بدان نحوبا اوعمل کنیم پس آن شخص آمد و از او استفسار نمود گفتند او به مکه رفته است پس در طلب اوروان شد و در اثنای راه مکه به او رسید. آن جناب فرمود با من باش تا من حج بجای آورم از آن پس هر چه می خواهی بکن آن شخص راضی شد پس چون از حج فراغت یافت او را به روم (ترکیه فعلی) برد. درروم شخصی به آن مأمور گفت که این چه کسی است که با توست. گفت او مردی است از علماء شیعه امامیه که می خواهم اورا به نزد سلطان ببرم. آن شخص گفت: تو در اثناء راه نسبت به او تقصیر خدمت کرده ای و آزارش نموده ای بترس از این که او به پادشاه از تو شکایت کندویارانی هم در آنجا دارد آنها هم به او کمک می نمایند پس باعث هلاک توخواهدشد پس بهتر آن است که سرش را جدا کنی و به نزد سلطان ببری آن مأمور ملعون در کنار دریا آن جناب را شهید کرد جماعتی از ترکمانان در آنجا بودند در آن شب دیدند که نورها از آسمان به آن مکان نزول می نماید و بالا می رود پس ترکمانها آن بدن طیب را در آن مکان مدفون ساختند و قبه ای برروی آن بنا کردند پس چون قاتل آن سر مبارک را به نزد سلطان رسانید سلطان از کشتن او ناراحت شد گفت من امر کرده بودم تورا که او را زنده بیاوری چرا او را کشتی؟

سیدعبدالرحیم عباسی که با شیخ دوستی داشت سعی در قتل آن ملعون نمود پس سلطان او را کشت (1).2.

ص: 286

شیخ بهایی علیه الرحمه نقل کرده که خبرداد مرا پدرم که روزی وارد شدم برشیخ خود شهید ثانی و او را متفکر دیدم. سبب تفکرپرسیدم : فرمود: ای برادرگمان می کنم که من دومین شهید باشم زیرا که شب گذشته در خواب دیدم که سید مرتضی علم الهدی عده ای از علمای امامیه را مهمان نموده چون من وارد شدم سید به من فرمود ای فلان بنشین پهلوی شهید اول پس من در کنار شهید اول نشستم این خواب دلالت دارد که من شهید بعد از شهیداول خواهم بود.

کرامات زیاد و ارزنده ای از آن بزرگوار سرزده که مقام را گنجایش درج آنها نیست.

در روضات الجنات نوشته که آن بزرگوار در سفرش از دمشق به مصر، به منزل رمله که در آن جا مسجدی بود که در آن قبور بعضی از انبیاء بود رسید پس به قصد زیارت تشریف برد چون شب بود و در مسجد قفل بود شیخ دست خود را قفل گذاشت و کشید قفل بازشد پس وارد شد و مشغول دعا و نمازگشت آن چنانکه قافله حرکت کرد و رفت و شیخ همچنان آن مکان مقدس را غنیمت شمرده به عبادت پروردگارعالم مشغول بود.

پس از مدتی بلند شده آمد به شهر متوجه شد که قافله رفته و اوجای مانده است پس متحیر و سرگردان مانده بود که چه کار کندناچار شروع کرد به راه رفتن با آنکه قدرت راه رفتن هم نداشت مقداری که راه رفت سخت خسته شد پس در این هنگامی که زیاد ناراحت بود ناگهان دید مردی که سوار بر استری بود از راه رسید به شیخ گفت بیا با من سوارشو شیخ سوارشد او مثل برق حرکت کرد چندان نکشید که به قافله رسید شیخ را پیاده کرد و گفت برو به همراهانت برس شیخ می گوید من هر چه نگاه کردم که دوباره او را ببینم ممکنم نشد(1). .

ص: 287

می خورم . بالاخره جلادها بالاجبار این شربت را به آقامی خورانند مدتی طول می کشد ولی هیچ تأثیر نمی گذارد بالأخره عمامه آقارا بگلوی او می بندند و آن سید مظلوم ومسموم را خفه می کنند شب می فرستند سراغ میزرا کریم غسال که اورا غسل بدهد و پاسبانها آقارا به تپه بیرون شهر می برند بعد بیگلری رئیس شهر بانی وقت درکاشمر درسال 1319 دستور می دهد که قبر آقارا خراب کنند مدتی گذشت دو مرتبه قبرآقا را تعمیر کردند. دکتررسا رئیس بهداری کاشمریک رباعی درباره تاریخ شهادت مدرس گفته که این است:

بادست جهانسوز، شه بدفرجام

کرده به شهادت مدرس اقدام

درسال هزار وسیصدوپنجه وشش

درلیله بیست و هفتم ماه صیام (1)

درهنگام شهادت تمام دارائی مدرس 24تومان بوده است. در هنگام درس مدرس طلبه ای وارد شد مدرس به آن طلبه زیاد احترام کرد طلبه ها خیال کردند از بستگان مدرس است بعد از رفتن آن طلبه از مدرس سؤال کردند که این آقا چه نسبتی با شما دارد؟ فرمود: من ایشان را نمی شناسم. گفتند پس چرا این همه احترامش کردید فرمود چون دانستم طلبه درس خوانی است. عرض کردند: از کجا دانستید؟ فرمود: از لباسش چون طلبه درس خوان لباسش باهم تناسب ندارد دیدم قبا کهنه وعبانواست معلوم است توجهش به درس است نه به ساختن و پرداختن لباس.

یک نفر را کشتند و در اینجا دفن کردند؟ میرزاکریم به مجرد شنیدن این حرف شروع کرد به گریه کردن و سپس گفت من دیشب خواب بودم در عالم خواب سید بزرگواری پیش من آمد و گفت حرکت کن یکی از اولادهای ما به ظلم و جور کشته شده او را پیش تو می آورند او را به دقت غسل بده و کفن کن و از او دقیق مواظبت کن از خواب بیدار شدم دو مرتبه خوابیدم بازهمان بزرگوار باشدت و تغیر به من امر فرمود که حرکت کن الآن او را می آورند من هنوز خواب بودم که دیدم درب غسال خانه می زنند در را باز کردم دیدم پاسبانی جلو آمد و گفت:

یک سیدی در شهربانی مرده بیا او را غسل بده من قضیه را فهمیدم آمدم دیدم 5 یا 6 پاسبان چراغی در دست دارند به من گفتند خودش کفن دارد توفقط او را بشوی هنگامی که مشغول شستن بودم دیدم پاسبانی آهسته آمد بگوش من گفت این سید را خیلی خیلی احترام کن شخص بزرگواری است ماهم تا جایی که از دستمان می آمد کوتاهی نکردیم.

پایان زندگانی هرکس به مرگ اوست

جزمردحق که مرگ وی آغازدفتراست

مرد خدای تن به مذلت نمی دهد

انسان به کسب عزت وذلت مخیر است

آن کس که در اقامه حق می شود شهید

عمرابدنصیب وی از موت احمراست (الله در من قال)

پایداری تا شهادت شیوه مرد خداست

مرگ در میدان جنگ از مرگ در بستر جداست

موقع خواب گنجایش تمام اندام مرانداشت و فرش آن قطعه حصیری بود الآن هم با آنکه هر چه بخواهم در اختیارم قرار می گیرد با زمانند همان زمان طلبگی زندگی می کنم. (پیام انقلاب شماره 22)

خمینی عرض کردم: شما راتنها می گذارند. امام فرمود: اگرجن وانس یک طرف باشند ومن یک طرف همین است که می گویم. (مجله پیام انقلاب، شماره 104)

بیاید، اسدی، نایب التولیه آستان قدس رضوی به اتفاق چند نفر از مسؤولان کشوری وانتظامی به حضور آیت الله قمی رسیدند و اصرار داشتند که در مشهدهم لازم است برای رضاخان چراغانی شود وطاق نصرت ببندند و از ایشان رسما استقبال شود، آنان مصرانه می خواستند که مرحوم قمی عدم مخالفت خود را اعلام نماید: آقا در لحظات اول که از تاریخ ورود رضاخان به مشهد اطلاع نداشتند چندان مخالفت قاطعی ننمودند زیرا مستمسکی در دست نداشتند آنها رفتند همان شب با روشن شدن تاریخ ورود رضاخان به مشهد این قضیه برای آقا واضح شد که دقیقا مصادف با سالروز شهادت حضرت مسلم بن عقیل می باشد مرحوم قمی شبانه به اسدی و دیگران اعلام نمودند که نباید در چنین روزی جشنی گرفته شده یا چراغانی شود، امر ایشان بطوری نافذ بود که روز بعد تمامی مقدمات استقبال اعم از چراغانی ، طاق نصرت وغیره در سطح شهر جمع آوری شد وحتی کنسول افغانستان که طاق نصرت هایی را تهیه دیده بود جمع کرد و این قضیه به اطلاع رضاخان رسید و بسیار برای او گران آمد و سخت عصبانی شد. این گونه برخوردهای موضعی میان مرحوم آیت الله قمی ورضاخان پیش می آمد و ایشان هیچوقت ازادای وظیفه شرعی و اجتماعی کوتاهی نمی کردند تا آنکه داستان معروف کشف حجاب اجباری و متحدالشکل کردن لباس مردان مطرح شد.

(بی جحاب) در مجلس برروی صحنه ظاهر شده و ارکستر، آهنگ رقص می نوازد و دختران نیز به رقص و پایکوبی می پردازند. این عمل مقدمه کشف حجاب رسمی واجباری بود خبراین داستان مثل بمبی صدا می کند و مردم بسیار متأثر می شوند اما احتمال می دهند که شاه بی اطلاع باشد چندی بعد این خبر در روزنامه ها چاپ می شود که در میدان جلالیه با حضور رئیس الوزراء محمدعلی فروغی، ذکاءالملک) دختران مدارس را بدون چادر جمع کرده و علی اصغرخان حکمت ضمن نطقی می گوید: بعضی گمان کردند این اقدامات در شیراز خودسرانه بود لکن رأی اعلیحضرت همایونی است و بایستی به تصویب برسد و می رسد.

مرحوم آیت الله قمی بعد از خواندن این خبر تأسف آور سخنرانی کرده وگریسته وفرمود اسلام فدایی می خواهد و من حاضرم فدا بشوم و سپس توسط محمد ولی اسدی نایب التولیه به شاه پیغام داد که لازم است شاه از این عمل خوددار نماید، ضمنا اعلام کرد که چنانچه این توصیه عملی نشود به سختی مبارزه خواهد کرد و اضافه نمود که گرچه تاکنون شماها اصرار داشتید که من با پهلوی ملاقات کنم و من نمی پذیرفتم اما حالا حاضرم که برای جلوگیری از این عمل غیر مشروع وضد اسلامی به تهران رفته و شخصا به دیدار پهلوی بروم تا او را از این عمل منصرف کنم در غیر این صورت تا پای جان ایستاده ام. یک روز پس از این پیام، بیت مرحوم آیت الله قمی وکوچه های اطراف از طرف مأمورین دولتی تحت نظر گرفته شد اشخاص را تحت نطر می گرفتند، مرحوم قمی نامه ای به مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم نوشته و از ایشان استمداد کردند و با دونفر از علماء مشهد یعنی مرحوم آقا میرزا محمد کفایی معروف به آیت الله زاده (فرزند مرحوم آخوند ملا محمد کاظم خراسانی صاحب کفایه) و مرحوم آیت الله حاج شیخ مرتضی آشتیانی تماس گرفته و آنها را در جریان حوادث

ص: 296

قراردادند، تدریجا اطراف بیت وکوچه های مربوط توسط مأمورین بطور علنی شدید تحت نظرگرفته شدومأمورین برای ایجاد رعب و وحشت خود را به عابران نشان می دادند و حتی الامکان مانع ملاقات اشخاص با مرحوم آیت الله قمی می شدند. وحشت، اختناق وسانسور به حد اعلا رسیده بود و قلبیمطمئن دلی آرام وشجاع و روحیه ای بسیار قوی می خواست تاجرأت مقابله علنی داشته باشد به هرحال مرحوم قمی تصمیم گرفتند به تنهایی اقدام کنند و عزمشان براین قرار گرفت که به تهران بروند و با پهلوی ملاقات کنند و این قصد خود را به آقایان کفایی و آشتیانی هم اطلاع دادند وضع شهر متشنج شده بود مردم از اوضاع ناراضی ونگران بودند مرحوم قمی در منزل درس می گفتند و صبح و عصر طلاب به منزلشان می رفتند. در یکی از جلسات آقا فرمودند: من قصد اقدام دارم خود را موظف می دانم که اقدام کنم و چنانچه برای جلوگیری از کشف حجاب اجباری ده هزار نفر که یکی از آنها من باشم کشته شود جایز است این گفتار در مشهد و اطراف بزودی پخش شد و اثر وسیعی گذاشت، دولت بطورعلنی وارد مبارزه شد اطراف بیت آقا را محاصره نمودند و اسامی اشخاصی که به بیت آقا رفت وآمد داشتند یادداشت کردند و تظاهر علنی می کردند که منزل تحت محاصره و کنترل است.

کم کم وضع شهر مشهد و دیگر شهرهای خراسان به شدت متشنج و آماده انفجار گردید وروز28 ربیع الاول 1358 ه. ق. مرحوم آیت الله قمی تگرافی به تهران به عنوان رضاخان پهلوی مخابره نمود که برای مذاکره در برخی از موضوعات به تهران خواهد رفت و شب 29 ربیع الاول به اتفاق دو نفر از فرزندان خود و یک خدمتکار به طرف تهران حرکت نمودند.

قبل از حرکت از آنجا که احتمال وقوع هرگونه حادثه حتی کشته شدن ایشان می رفت مرحوم آیت الله قمی به فرزند دیگرشان جناب آقای حاج سید عباس نجاتی وصیت می کند که اگر من از تهران برنگشتم و اتفاقی افتاد تا سه ماه برای مخارج زندگیتان از آقای حاج زین العابدین یزدی وجهی بگیرید و اگر از سه ماه گذشت

ص: 297

دیگر خوددانید بدین ترتیب کاروان بظاهر بسیار کوچک اما در حقیقت بزرگ و مسلم گونه از مشهد عازم تهران شد. حرکت ایشان به وسیله یکی از آقایان تلگرافی به مرحوم آقای حاج سید یحیی صدرالعلماء اطلاع داده شد و متن تلگراف بین نمازظهر وعصر در مسجد حاج سید عزیزالله تهران برای نمازگزاران خوانده می شود مردم از حرکت ایشان اطلاع می یابند و روز آخر ماه ربیع الاول مرحوم قمی وهمراهان وارد حضرت عبدالعظیم شده و در باغ سراج الملک منزل می کنند.

روز اول ماه ربیع الثانی مردم تهران به اتفاق بعضی از آقایان علماء وائمه جماعت متقی و مبارز از ایشان دیدار می کنند و چون اکثرا به صورت دسته جمعی و با اتوبوس، اتومبیلهای کرایه یا قطار می آمدند رفت و آمد وسائل نقلیه بسیار زیاد و محسوس می شود و این حرکت رو به تزاید تا نیمه شب ادامه می یابد وموجب نگرانی دولت وقت می گردد روز بعد دولت جلو حرکت وسائل نقلیه را گرفت و حتی برنامه رفت و آمد قطارها به حضرت عبدالعظیم هم لغو می شود وسائل نقلیه عمومی اجازه حمل مسافر به حضرت عبدالعظیم نمی یابند مردم به صورت دسته جمعی و پیاده به سوی محل اقامت آیت الله قمی رهسپار می شوند، منظره بسیار جالب و حساسی ایجاد می شود وحشت دولت هر لحظه بیشتر می گردد تقریبا ساعت 10 صبح روز دوم ماه ربیع الثانی ملاقات با معظم له ممنوع اعلام و درب باغ بسته می شود از ورود وخروج افراد به باغ جلوگیری به عمل می آید و به تدریج تا فرارسیدن شب باغ سراج الملک عملا تحت محاصره قوای دولتی قرار می گیرد وکلا رفت و آمد به باغ ممنوع می شود.

قابل تذکراست که رهبرانقلاب اسلامی ایران امام خمینی مدظله العالی به مناسبتهای مختلف از تبعید مرحوم آیت الله العظمی قمی و حوادث مربوط به آن سخن به میان آورده اند من جمله در دیدار با جمعی که از اصفهان به حضورشان رسیده بودند فرمودند: «یک وقت مرحوم آقای قمی خودش تنها پاشد راه افتاد آمد که من تهران بودم ایشان به حضرت عبدالعظیم آمدند و ما رفتیم خدمتشان و ایشان قیام

ص: 298

کردند منتهی او را حبس کردند و بعدهم تبعیدش کردند».

به هر ترتیب پس از محبوس شدن آقا وممنوع الملاقات شدنشان چندنفر از مأموران دولت به دیدارشان آمدند و آقا فرمودند: من باید با پهلوی ملاقات کنم و مطلب خود را فقط به او بگویم، روزدیگر رئیس دیوان عالی کشور و دادستان وقت (که به نظر دولت دارای جنبۀ مذهبی بودند) به ملاقات ایشان آمدند وهدفشان این بود که از طریق بحث علمی با آقا وارد مذاکره شوند ولی معظم له به بحث با آنها راضی نشدند و تأکید کردند که من برای ملاقات و مذاکره باشخص پهلوی آمده ام، آنها گفتند که آقای رئیس الوزراء ووزیر کشور و وزیر دربار به دیدار شما خواهند آمد ولی آقا فرمودند، هیچ فایده ای ندارد چون غیر از شخص پهلوی حاضر نیستم با هیچ کس صحبت کنم.

اما رضاخان آمادگی ملاقات با ایشان را نداشت چون می دانست که او پس از ملاقات با ایشان حجت برخودش و مردم تمام خواهد شد و جای هیچ شکی در غیر اسلامی بودن عملش باقی نمی ماند، ثانیا آیت الله قمی اهل ملاحظه ورعایت مقام کاذب شاهنشاهی نبود و چون تمام مقامات دولتی مطلب آقارا می دانستند به هیچ عنوان راضی به ملاقات با آقا نمی شدند. چند بار دیگر فقط رئیس کل شهربانی با آن مرحوم ملاقات معمولی داشت آقا با دو نفر از نزدیکانش طرف صحبت درسی بود و کسی دیگر حق ملاقات با آقا را نداشت چند روز بعد رئیس شهربانی به اتفاق محمدعبده که دادستان کل کشور بود به خدمت آقای قمی آمدند و اظهار داشتند که در مشهد براثر حرکت شما شورش شده و منجر به قتل عده ای بی گناه شده وگناه این قضیه به عهده شما است مرحوم قمی بر مرگ یک عدة مسلمان بی گناه گریستند و فرمودند: گناه این کشتار به گردن دولت و شخص شاه است چون من با کمال مسالمت و با دست خالی برای مذاکره آمده بودم و شماها مراحبس کرده و مردم را که به دفاع از اسلام علاقه مند هستند تحریک کرده اید قطعاً خبر

ص: 299

حبس شدن ما به مشهد رسیده واهالی مشهد هم اعتراض کرده اند و شما به جای آنکه به مطالبشان رسیدگی کنید آنها را گلوله باران کرده اید.

مأموران شاه بالأخره پس از آنکه از اثر تهدید به روحیه قوی و پولادین آقا مأیوس شدند از در تطمیع درآمدند و اظهارداشتند که ملاقات با شاه ممکن نیست مراجعت شما هم به مشهد امکان ندارد . بنابراین شما یا باید در همین باغ به همین صورت بمانید یا به محلی که دولت در نظر دارد بروید مرحوم قمی فرمودند: اگر به میل خودم نمی گذارید و در خواستم اجابت نمی شود و امکان ندارد به مشهد مراجعت کنم گذرنامه بدهید تا به عتبات بروم رضاخان با سفر ایشان به عراق موافقت کردو دستورداد گذرنامه برای ایشان وعائله اش صادر شود. مرحوم آیت الله قمی به اتفاق دو نفر از فرزندان خود به همراهی یک خدمتکار به سوی عراق حرکت می نمایند ودر شهر کربلا در جوار مرقد حضرت سیدالشهداء اقامت می گزیند وقتی ایشان وارد کربلا شدند مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی مرجع بلامعارض وعالیقدر آن روز دامادشان آقا سید میرزا را با نامه ای به نمایندگی خدمت آیت الله قمی فرستاده و آقاسیدمیرزامی گوید آقا به من فرموده اند از طرف ایشان دست شما را ببوسم.

آیت الله قمی مقیم کربلا شدند و به اداره حوزه علمیه آنجا پرداختند و گروهی از علماء بزرگ از قبیل مرحوم آیت الله میلانی متوفی 1395 و مرحوم آیت الله میرزا مهدی شیرازی (متوفی 1380 ق.) وعده دیگری از علماء و جمعی از طلاب ایرانی به کربلا هجرت نمودند. مرحوم قمی از وضع ایرانیان و اقدامات رضاخان و گرفتاری مردم سخت ناراحت بوده و پیوسته مترصد بودند که اقدامی کنند ولی موقعیت پیش نیامد تا شهریور 1320 پیش آمد ورضاخان توسط اربابانش از ایران اخراج و به سنت موریس» تبعیدشد.

قصدزیارت مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا به ایران آمدند استقبال بی نظیری از آن بزرگوار در سراسر ایران به عمل آمد. از قصرشیرین تا همدان تا مشهد همه جا چراغانی شد همه بزرگان، علماء سران قبایل مسؤولان اموردولتی و مردم به ملاقات آقامی شتافتند. هرجا که کاروان آقامی رسید تقریبا شهر به صورت تعطیل در می آمد. می توان گفت که ایران با این مسافرت تکان خورد آیت الله قمی در مراجعت به هنگام توقف در تهران پیشنهادات معروفی به دولت وقت ارائه کرد که اهم آنها در پنج عنوان زیرمی گنجد:

١- دولت ایران زنان را در انتخاب حجاب آزادبگذارد واجباری در کشف حجاب نباشد.

2- مدارس مختلط که به دستور رضا خان ایجاد شده بود منحل ومدارس پسرانه و دخترانه مجزا شده و نماز در مدارس برقرار شود.

٣- تعلیم قرآن ودروس دینی جزء برنامه درسی دبستانها ودبیرستانها قرار گیرد.

4- حوزه علمیه قم ومشهد وغیره آزاد باشند علاوه بر آن مدرسین و محصلین علوم دینیه به هنگام تحصیل از رفتن به خدمت نظام وظیفه معاف باشند.

5- موضوع اقتصاد و تجارت تحت نظر متخصصین اداره شود بطوری که توازن صادرات و واردات حتی الامکان حفظ گردد و کمبود مواد غذایی و خواربار که فشارش بدوش طبقه ضعیف است از بین برود.

پیشنهادات فوق به تدریج و به کمک عموم ملت مورد قبول رژیم قرارگرفت و بدین شرح آن مرجع عالیقدر که ده سال قبل در حضرت عبدالعظیم در باغی محبوس شده بود و مردم را از ملاقات با او منع می کردند که چرا با کشف حجاب اجباری مخالفت دارد، نه فقط در میان استقبال ملت مسلمان ایران به وطن مألوف بازگشت بلکه علاوه برقضیه لغو کشف حجاب اجباری چندین دستورالعمل شرعی واجتماعی دیگر را نیز به دولت دیکته کرد... و باردیگر این وعده الهی تحقق ومصداق خارجی یافت که: (أن تنصروا الله ینصرکم ویثبت أقدامکم).

ص: 301

مرحوم آیت الله قمی پس از انجام مقصود به عتبات مراجعت نمود وکمافی السابق در کربلا اقامت نمود ومشغول اداره حوزه علمیه کربلا شد تا پس از فوت مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی برحسب درخواست علماء نجف از قبیل مرحوم آیت الله عبدالهادی شیرازی ومرحوم آیت الله شاهرودی و آیت الله العظمی خویی از کربلا به نجف اشرف انتقال یافتند و مرحوم قمی حوزه را اداره می کردند گرچه نسبت به قبول این مسؤولیت معنوی شدید بی میل بودند و نمی خواستند زعامت و مرجعیت عامه را قبول کنند لذا مکرر) در حرم مطهر با خواندن نماز حاجت و نماز جعفر طیار از خداوند متعال در خواست می کردند که مرگش زودتر فرارسد تا مسؤولیت سنگین زعامت حوزه را به عهده نگیرد تا آنکه سه ماه پس از فوت مرحوم سید ابوالحسن در سال 1366 قمری برحمت ایزدی پیوست(1).

واعظ معروف که در میان مردم به علت صراحت لهجه به نام بهلول معروف بود وارد مشهد می شود و بعد از اطلاع از قضیه اعلام می کند که پس از ملاقات با بستگان آیت الله قمی به منبر خواهد رفت ساعت اول شب مسجد گوهرشاد مملو از جمعیت می شود بطوری که بعد از نماز مغرب وعشاء تقریبا سه بخش از مسجد را مردمی که ایستاده بودند پر می کنند و آقای بهلول به منبر رفته و سخنرانی پرشور وفصیحی نموده و حدود یک ساعت ونیم مردم را در جریان وقایع و پی آمد کشف حجاب گذاشت. مردم تحت تأثیر واقع شده صدای شیون و اعتراضشان برخاست گروه زیادی تهییج شده و به طرف منبر رفتند و سخنرانی کردند حماسه و هیجان انقلابی در مردم پیداشده بود و عموما آمادگی برای اقدامی علیه رژیم داشتند، ساعت حدود چهار از شب گذشته به علت ازدحام. صلاح در این دانسته شد که جماعت به صحن نو منتقل شوند. در عین حال قطعنامه ای نیز صادر شد که طی آن تحصن مردم خراسان در صحن نو و حرم مطهر به عنوان اعتراض علیه تضییقاتی که برای مرحوم آیت الله قمی ایجاد شده بود رسما اعلام گردید و خواستار رفع حبس از معظم له گردیدند. صبح روزدهم ربیع الثانی گروهی از نظامیان در مقابل صحن نوجمع شده و مردم را از خیابان به گلوله بستند گفته می شود که یک تیر هم به ضریح مطهر اصابت کرد زیرا که ضریح از صحن نوکاملا قابل دیدن است ونقل شده که در این حادثه چندین نفرکشته شدند و چندین نفر مجروح. می گویند فرمانده لشکر خود شخصا در محل حاضر شده و عاملین حادثه را شدیدا مورد نکوهش قرارداد که چرا چنین کرده اند! ظاهراً قصدش این بود که دولت و مقامات را در این جریان بی گناه جلوه دهند). به هرتقدیرمردم با انزجار، نفرت وعصبانیت بیشتر نسبت به دولت و ایادی آن و در عین حال که آمادگی بیشتری برای مبارزه پیدا کرده بودند مجددا به حرم بازگشتند در این موقع جمعیت زیادی نیز از اطراف مشهد وشهرهای مجاور به مشهد آمدند و تا آنجا که در مسجد و شبستانها جابود مردم متحصن شدند لازم به تذکر است که روز

ص: 303

حمله به مردم در حرم مطهردقیقة مصادف بود با روزی که ارتش روسیه در سال 1330 به سرکردگی ژنرال «رد کو» به مشهد هجوم آورد. (تاریخ بیست ساله ایران، ج6، ص1255). سالهای قبل روسها حرم وگنبد مطهر حضرت رضا علیه السلام را به گلوله بسته بودند و مردم هرساله در آن روز عزاداری می کردندوآن روز را عاشورای ثانی می گفتند ولی بعد از قضیه رضاخان که روی روسها را سفید کرددیگرعزاداری آن روزقدغن شد.

به هر حال روز سوم (یکشنبه 12 ربیع الثانی) که خبر تحضن مردم در حرم مطهر به دفاع از منویات مرحوم آیت الله قمی به اطلاع رضاخان رسید، دستور حمله به مردم و قتل عام آنان را صادر کرد، در اطراف مسجد و بامها مسلسلهای سنگین نصب شد تقریبا چهار ساعت از شب گذشته از همه طرف به مردم حمله وگوله باران مردم توسط ماموران رضاخان آغاز گشت. مرد، زن، بزرگ، کوچک، شهری، روستایی، روحانی، غیرروحانی، همه وهمه حتی کسانی که در خواب بودند از رگبار گلوله جانیان در امان نماندند مردم هراسان ومتوحش به دربها هجوم می بردند گروهی به ضرب گلوله و گروهی زیردست و پای دیگران کشته و مجروح شدند.

نقل شده بیش از سه هزارنفر کشته شدند اجمالا ظرف دو ساعت مسجد به کلی خلوت شد هرکس می توانست فرار می کرد، بدن های به زمین افتاده مردم اعم از مقتول یا مجروح توسط افراد نظامی و جیره خواران رژیم به کامیونهایی که درب مسجد و بازار حاضر شده بود حمل شده و باعجله به خارج از شهر منتقل گشته و در خندقهایی که از پیش حاضر کرده بودند روی هم انباشته و روی آنها را با خروارها خاک پوشانیدند. این نقطه هنوزهم بنام قتلگاه مشهور است دو سه روز حرم و صحن ها و مسجد گوهرشاد بسته بود تا توانستند آثارظاهری این جنایت فجیع را بشویند، پس از این کشتار بیرحمانه اهالی خراسان وحشت زده و ساکت شدند همگی در حالت بهت و تحیر فرو رفته بودند، خانه ها اغلب عزادار بودند لکن هیچکس جرأت اظهار نداشت زیرا از صبح روز جنایت به بعد دستور توقیف عده

ص: 304

زیادی صادر شد و حدود یکصد و پنجاه نفر از طبقات مختلف توقیف شدند. عده ای از علماء ووکلا، قضات دادگستری وتجار وکسبه را به منظور تشدید رعب و وحشت توقیف کردند که بعضی از آنها هیچ رابطه ای با قضیه نداشتند منجمله مرحوم آیت الله میرزامحمد کفایی (فرزند مرحوم آخوند خراسانی) را بازداشت وخلع لباس کردند و به تهران فرستادندو زندانی کردند بطوری که گفته شده ایشان هنگامی که بیمار بودند توسط پزشک احمدی (جلادرضاخان) در سال 1316 کشته شدند(تاریخ بیست ساله ایران ج 6ص 257). محمد ولی خان اسدی نایب التولیه آستان قدس نیز به بهانه اظهارعقیده به نفع مردم و روحانیت عزل و پس از چند روز اعدام گردید.

در اینجا بسیار مناسب به نظر می رسد که در مورد شخصیت معروف این قضیه آقای شیخ محمد تقی نیشابوری معروف به بهلول بیشتر بدانیم و در این مورد هم از نوشته های کتاب نهضت روحانیون ایران (ج2 ص8-166) استفاده می کنیم. از قول آقای دوانی نقل شده است:

در سالهای بعد از شهریور 20 که انگلیسها رضاخان را بردند شایع شد که بهلول عامل اصلی واقعه مسجد گوهرشاد، در افغانستان است. بعضی می گفتند آزاد و برخی دیگر اظهار می داشتند که در زندان می باشد چند سال بعدهم جراید ومجلات از وجود او در ژاپن ودیگر نقاط جهان خبر می دادند. در سال 1346 شمسی شنیدم که بهلول از زندان افغانستان آزاد شده و به مصر رفته پس از مدتی اقامت در آنجا به نجف اشرف آمده است و حتی منبر می رود و همه او را دیده اند و می توانند ببینند در سال 1347 که نویسنده برای زیارت به عتبات رفتم سراغ بهلول را گرفتم گفتند در خانه حضرت آیت الله آقای حاج سیدعبدالله شیرازی است به اتفاق چندنفر برای دیدار بهلول به منزل آیت الله شیرازی رفتیم بهلول خوابیده بود و با ورود ما بیدارشد شیخی واقعا بهلول وار، لاغراندام و پیرمردی شاد و بانشاط که پس از حدود چهل سال که از ایران دور بود هنوز لهجه نیشابوری خود را حفظ

ص: 305

کرده بود یکی از همراهان گفت: آقای بهلول، آقای دوانی مورخ است می خواهد ماجرای مسجد گوهرشاد و فرار شما و ماجرای های بعدی را از زبان خودتان بشنود، شاید روزی آن را منتشر سازد. بهلول شروع به نقل مطلب کرد و گفت: من تعجب می کنم که دستگاه رضاخان مرامتهم کردند که وابسته به انگلیسیها بودم وانگلیسیها مرا بردند در صورتی که دلیل خلاف و دروغ بودن آن بسیار روشن است. وقتی خبر رسید که مرحوم آیت الله قمی که آن روز در مشهد مرجع بزرگی بود در تهران به دستور رضا خان محبوس شده، من با مشورت حاج آقا شیخ مرتضی آشتیانی و آیت الله زاده خراسانی بنای مقاومت گذاشتیم و گفتیم تا آیت الله قمی آزادنشود دست از تحصن برنداریم در یک حمله مأمورین به مردم 22نفر کشته و شصت وهفت نفر مجروح شدند وهفت نفر سربازهم به مردم پیوستند. در این حمله سربازان شکست خورده وعقب نشستند 17 تفنگ از سربازان به غنیمت گرفتیم 15 یا 10 تای دیگر هم مردم داشتند خبر رسید که جمعیت زیادی از خارج شهر به کمک ما آمده اند وقتی مأموران متوجه این امر شدند اعلام کردند که آرام باشید ما آیت الله قمی را آزاد می کنیم، اسلحه ای که از سربازان گرفته اید پس بدهید، ولی ما گفتیم ما باور نمی کنیم و تا روز یکشنبه صبر می کنیم، سحرگاه جمعه مأمورین حمله کردند، ماهم هر چهار در مسجد گوهرشاد را بستیم و مسجد را در اختیار داشتیم ولی یک در مسجد که تحت نظر نواب احتشام رضوی بود چون دولت باوی وارد مذاکره شده بود که اگر در را باز کند که مأمورین وارد شوند او را به مقام تولیت آستانه میرساند به ما خیانت کرد و سربازان از همان راه وارد مسجد شدند و به مردم هجوم آوردند ما که دیدیم سربازان دست به قتل عام مردم می زنند بنا گذاشتیم فرار کنیم تا افراد بیشتری کشته نشوند. من تعجب می کنم چطور برخی از مردم درباره من تردید کرده اند چون خودمأمورین فریاد می زدند مردم از مسجد خارج شوید. من هم عمامه وقبا را در آورده از لای جمعیت ازدری خارج شدم.

ص: 306

با هفت نفر از همراهان به در خانه ای رسیدیم زنی در را باز کرد و ما را برد به خانه و پس از هفت، هشت ساعت ما را از کوچه و پس کوچه عبورداد تا به بیرون شهر رسانید در آنجا از همراهان جدا شده و یک راست قصد افغانستان کردم که یک دولت متعصب اسلامی بود به امید اینکه مرا تحت حمایت خود قرار خواهد داد. در مرز دستگیر شدم و چون به داخل افغانستان بردند خودم را معرفی کردم که من برای دفاع از اسلام قیام کرده ام و از شما تقاضای پناهندگی می کنم ولی آنها ترتیب اثر به کاردینی من ندادند و مرازندانی کردند و جمع 31 سال در زندان های مختلف افغانستان به سر بردم اخیر که آزادشدم به مصر رفتم و از آنجا به عراق آمدم... باید توضیح دهم که شیخ محمد تقی نیشابوری معروف به بهلول هم اکنون (1364 شمسی) زنده ودر خراسان است.

تا کار به اینجا کشید فروغی به جای هرگونه جوابی این شعر را نوشت:

در کف شیرنر خون خواره ای

غیرتسلیم ورضاکوچاره ای؟!

این تلگراف کشف و به دست رضاخان می رسد، دستور اعدام اسدی را صادر می کند و فروغی را هم ضمن خواندن این شعر از نخست وزیری عزل می کند اما درست پس از هفت سال در شهریور 1320 مجددا فروغی را به کار دعوت می کند. فروغی نخستین اقدامی که به عمل آورد نوشتن متن استعفانامه رضاخان از سلطنت بود. وقتی رضا خان علت را پرسید فروغی گفت: قربان روس و انگلیس دارند به تهران وارد می شوند باید هرچه زودتر فرارکنید آن وقت شعر مذکور را برای رضا خان خواند(1).

شده بود به این معنی که امر دایر بود بین اینکه با رضاخان درافتد و مردم با قتل عام مانند مسجد گوهرشاد مواجه شوند و بقیه صحنه را رها کنند و روحانیت شیعه بکلی شکست بخورد. وسازمان حوزه علمیه قم برچیده شود یا اینکه بارضاخان به طور کجدار ومریز سرکند تا بتواند با اداره وادامه کارحوزه علمیه قم علماء وفقها و مجتهدین و مردانی مجاهد و مبارز برای آینده ایران و دنیای اسلام تربیت نماید. آیت الله حائری باصبر سیاسی ودوراندیشی مخصوص به خود شق دوم را انتخاب کرد و دیدیم که در تمام دوره رضاخانی حوزه علمیه قم را باهمة تحمیلات و فشارهای حکومت رضاخان به خوبی اداره کرد و از همین حوزه بود که زعیم عالیقدر امام خمینی وسایر مراجع کنونی قم به عنوان شاگردان آیت الله حائری برخاستند و در نتیجه طورمار سلطنت پنجاه و هشت ساله پهلوی درهم پیچیده شد. لابد خوانندگان اطلاع دارند که رضاخان تنها یک سفر به خارج از مملکت نمود و آن هم سفر به ترکیه وملاقات با مصطفی کمال آتاتورک رئیس جمهوری ترکیه بود. رضاخان در این سفر از آتاتورک شنید که چگونه روحانیت ترکیه را از میان برد تا توانست ملت ترک را غربی بارآورد و اسلام را متروک سازد. و حتی نماز و اذان را به ترکی برگزار کند و خط ترکی را که ترکیبی از عربی و فارسی بود به لاتین برگرداند.

آتاتورک به رضاخان همپالگی خود توضیح داد که برای غربی کردن مسلمانان، بی حجاب نمودن زنان و آزاد گذاشتن و بی دینی مردم، یک راه حل وجود دارد و آن هم قطع نفوذ روحانی پیشوایان دینی مردم است و او این کار را کرده است به طوری که دیگر هیچ فرد روحانی در ترکیه وجود ندارد و حتی پوشیدن لباس روحانیت نیز در آن کشور جرم است. رضاخان این خیالات را در سر می پروراند و آماده بود که اگر مرکز روحانیت یعنی حوزه علمیه قم و رئیس و مرجع روحانی ایران یعنی آیت الله حائری در مقابل اوقیام کردند با آنها همان کند که

ص: 309

آتاتورک کرد. ودیدیم که در مقابل اقدام علماء برسر ممانعت از بی حجابی اجباری زنان ایران و اتحاد شکل، هزاران مرد و زن مسلمان را در مسجد گوهرشاد و کنار مرقد امام هشتم علیه السلام به گلوله بست و قتل عام کرد. ولی واقع بینی و دوراندیشی آیت الله حائری مرجع اعلای ایران نقش اساسی او را به منظور محو و نابودی روحانیت ایران که نقشه شیطانی او به سبک کمال آتاتورک بود، نقش برآب کرد، نتیجه آن شد که پس از 20 سال که هنوز آثار شوم غربزدگی و اسلام زدایی کمال آتاتورک در ترکیه باقی است مردی که از حوزه علمیه آیت الله العظمی حائری برخاست دودمان رضاخان را به باد فنا داد و رژیم پوسیده 2500 ساله شاهنشاهی را به زباله دان تاریخ انداخت.

فجایع را از حکومت دیکتاتوری رضاخان مشاهد می کرد و امکانات لازم برای یک نهضت موفق را نداشت غصه می خورد و باناملایمات دست و پنجه نرم می کرد تا عاقبت الامر در سن 83 سالگی به دیار باقی شتافت. بعد از انتشار خبر ارتحال این عالم بزرگ با وجودی که تشییع جنازه وتظاهرات ومظاهر دین و شعائر مذهبی ممنوع بود کلیه طبقات مردم شیون کنان وبرسروسینه زنان بیرون آمده وجسد آن بزرگوار را به گونه ای بی سابقه تشییع کردند و بعد از برگزاری نماز به امامت مرحوم فخرالدین قمی (شیخ الاسلام قم) در جوار حضرت معصومه در مسجد بالاسر به خاک سپرده شد. رضوان الله علیه (1).

نمودند همیشه مذهب خود را از مخالفین مخفی می داشته وطریق تقیه که مذهب آباء گرامیش بوده را می پیمود و به مسائل فقهیه اهل تسنن احاطه تمام داشته بدین جهت سلطان اکبرشاه و سایر مردم آن دیار او را در عداد علماء وفقهاء اهل تسنن می دانستند وچون احاطه وکثرت تبخر ولیاقت وعلم و عمل او مشاهده شد منصب قاضی القضاتی از طرف اکبرشاه، پادشاه اکبر آبادهند به او واگذارشد سید قبول نمود به شرط آنکه چون خود را صاحب نظر ورأی می دادند در هر موردی هر چه مؤدای اجتهادش باشد حکم کند و خارج از یکی از مذاهب اربعه هم نباشد سلطان این شرط را قبول نموده و سید در تمام موارد به مذهب امامیه حکم می کرد و اگر کسی اعتراضی می کرد او را ملزم می کرد که برطبق یکی از مذاهب اربعه است. مدتی بدین نحو قضاوت کرد و پنهانی مشغول تألیف وتصنیف بود تا آنکه سلطان اکبرشاه از دنیا رفت و پسرش جهانگیرشاه بجای او نشست و سید همچنان به قضاوت اشتغال داشت تا آنکه بعضی از علماء مخالفین که با در بار آن روز مراوده داشته و قول آنها در نزد سلطان مسموع بود متوجه تشیع سید شدند و بنای سعایت درنزد سلطان گذاردند و شهادت به تشیع سید دادند و گفتند او طبق دستور شیعه حکم می کند و خود را ملزم به مذاهب اربعه نمی داند جهانگیرشاه این موضوع را دلیل برامامی بودن اوندانست زیرا او قبلا شرط کرده بود که طبق اجتهاد خود که خارج از مذاهب اربعه نباشد حکم کند.

بالأخره چون از این راه نتوانستند کاری کنند به حیله و نیرنگی دیگر متشبث شدند یعنی کسی را وادار کردند که به عنوان شاگرد نزد سید مراوده واظهار تشیع کند شخص مذکور پس از آمدوشد اطلاع پیدا کرد که سید مشغول تألیف وتصنیف احقاق الحق و من جمله همین کتاب مجالس المؤمنین است روزی از سید خواهش کرد که آن کتاب را در اختیار او بگذارد که مطالعه کند و با عقاید شیعه بیشتر آشنا گردد. سید پس از اطمینان، کتاب را به او داد او نیز استنساخ نموده

ص: 312

بیشرمانه کتاب را در اختیار آن گمراهان نهاد وکتاب مزبور را وسیله اثبات تشیع او نموده تقاضای اجراء حد از سلطان نمودند. جهانگیرشاه امر او را واگذار به آن ناکسان نمود آن ناکسان سید را به ضرب تازیانه از پای درآوردند و شهید نمودند.

گویند با چوب خاردار آنقدر اورا زدند که بدنش قطعه قطعه شد.

به جرم عشق توأم می کشند، غوغایی است

بیا بیا به تماشا که خوش تماشایی است (1)

متوکل رو کرد بطرف ابن سکیت وگفت: چگونه می دانی مرا با این دو فرزندم نسبت به علی وفرزندانش حسن و حسین آیا ما را بهتر می دانی یا آنها را؟ ابن سکیت بدون پروا و ترس با آن قدرت ایمان و نیروی ولایت جواب داد: قنبر غلام علی علیه السلام بهتر از تو و فرزندان تو است. متوکل ملعون از این جواب چنان غضبناک و خشمگین شد که دستورداد مأمورین جلاد زبان او را از پشت سرش کشیدند و شکمش را پاره کردند. رحمة الله علیه (1).

اوگفتند بیا و دست از تبعیت خمینی بردار، او در جواب گفت: خداوند همه شما را ریشه کن کند من بیایم دست از مرد شریفی مثل خمینی بردارم که حیثیتم محفوظ باشد و بتوانم چهار صباحی یک لقمه نانی بخورم، و بعد دست به محاسنش برد و گفت این محاسنی که در اثر مخالفت با آقای خمینی مرجع تقلید من باقی باشد محاسن نیست و مساوی (به معنی بدیها و کردار زشت) است. خلاصه با آن شکنجه ها او را به شهادت رساندند. پاهایش را با مته سوراخ کردند و تا زانو در روغن زیتون جوشان گذاشتند و بر پیشانیش هم مته گذاشتند. وقتی جنازه او را به خانواده اش دادند، عیال محترمه اش چندین جای بدنش را بخیه زد تا توانستند او را ببرند ومختصر غسل بدهند و دفن کنند.

سید بزرگوار شهید سعیدی را هم زیر شکنجه کشتند و خیلی از اشخاص را که شاید نامشان به گوشتان نخورده کشتند، و اگر یکی دو سال دیگر قیام امام خمینی نبود محمد رضاشاه دیگر اثری از اسلام باقی نمی گذاشت نمونه اش این که تاریخ اسلام را به تاریخ شاهنشاهی تبدیل کرد، محرمات و فحشاء و منکرات همه جارا گرفته بود روحانیت هم تا آنجا که می توانست حرفشان را می زد. مثلا مرحوم طالقانی مدتها در زندان بود مرحوم مطهری ومرحوم بهشتی هم همینطور...(1).

امام خمینی ابراز می داشت و حتی یک بار که تهدیدش کردند به قتل فرمود بخداقسم اگر مرا بکشید و خونم را بزمین بریزید در هر قطره خون من نام مقدس خمینی را خواهید دید، و این برای مزدوران آریامهری سخت دردناک بود. ولی اوعاشق حق بود و عشق حرکت زا است و زندگی او سراسر همه تحرک.

او بارها در نمازهای خود خصوصا در نمازشب از خداوند طلب شهادت می کرد. یک شب در عالم رؤیا می بیند که عازم منزل امام خمینی است سرراه به منز ل علامه طباطبائی می رسد علامه طباطبائی او را به درون منزل می خواند و می فرماید: در عالم خواب وجود مقدس حسین علیه السلام را دیدم که فرمود به سعیدی بگوئید بیا ما منتظر توهستیم مرحوم سعیدی پس از خواب این رؤیارا در پشت کتاب مواعظ العددیه بخط خود می نویسد و بخاطر این خواب سجدۂ شکر بجا می آورد(1).

در گزارش ساواک آمده است:

45/4/31 سید محمد رضا سعیدی ... شدید وصریحا به دولت ایران و رئیس جمهوری آمریکا و حتی در اشارات، به شاهنشاه آریامهر حمله نموده اظهار داشت آقای روح الله خمینی سه سال پیش این جنایتکار (جانسون) را بما معرفی کرد ولی دولت ایران مرجع عالیقدر ما را به زندان و تبعید محکوم کرد.

نامبرده با تشریح وضع مدرسه فیضیه قم به مأمورین ساواک حمله نموده و گفت مأمورین این سازمان مردم را از مدرسه و خیابان و پیاده روها می گرفتند و به زندان می بردند امروز جناب ارباب جانسون در آمریکا و اروپا و آسیا شناخته شده و ثابت شده است که چه جنایتکاروخونخواری است و در ایران حتی بیوه زنان هم به خوبی متوجه شده اند... در این مملکت کتب مربوط به یهودیان و بهائیان آزادانه چاپ و منتشر می شود ولی روحانیان حق انتشار اعلامیه را ندارند. سعیدی ضمن سخنان خود مردم را به مبارزه دعوت کرد و آنها را تحریک می نمود... سپس اشاره به نطق خمینی در ترکیه کرد وگفت در یکی از گفتارهای خود گفته است هنگام اقامت در ترکیه مطالعاتی کرده و فهمیده است در زمان مصطفی پاشا اتاترک چهل نفر از روحانیون اعدام شدند، این است مبارزه نه آنکه خون از دماغ من و شما نیامده و سیلی بگوش ما نخورده است.

نظریه: «همان طوری که بارها اعلام شده است سید محمدرضا سعیدی از طرفداران سرسخت خمینی و مخالف جدی دولت است و بطرز بسیار زننده ای اهانت می کند و مردم را تحریک می کند». ساواک که از سخنان تحریک آمیز و افشاگرانه سعیدی بشدت نگران بود طی گزارشی هشدارداد «سید محمدرضا سعیدی از روحانیون مخالف دولت و مبلغ خمینی است اگر نامبرده وادار بسکوت نشود و یاموضوع سخنرانیهای خود را عوض نکند اثر نامطلوبی در افکار مردم منطقه خواهد

ص: 317

گذاشت».

درتاریخ 45/2/29 یکی از مأموران ساواک به منزل مرحوم سعیدی مراجعه کرد وضمن گرفتن بیوگرافی اوبه او هشدار داد که مراقب گفتارواعمال و رفتار خود باشد، مرحوم سعیدی در پاسخ اظهارداشت من شخصی هستم مستقل و از کسی تبعیت نمی کنم و تحت تأثیرهم قرار نمی گیرم، البته آدم ماجرا جو وآشوب طلب نمی باشم ولی معتقدم که آیة الله خمینی یک روحانی واقعی شریف و پاک و صحیح العمل وقابل احترام می باشد و از مقام و شخصیت ایشان باید در هر محفل و مجلس تقدیر وتجلیل نمود(1).

مرد جنگیم کزرشادت ما

لرزه برقلب خصم کافرماست

همه جا صحبت از شجاعت ماست

شیردل ارتش دلاورماست

می کنند از وطن نگهداری

همه مانند مالک اشتر ماست

ملت مازخون کفن پوشند

خاک میدان جنگ بسترماست

پایداریم در ره قرآن

سایه حق همیشه برسرماست

خوردن شربت شهادت به

زعسل، همچو شیرمادر ماست

وحدت مسلمین اگرباشد

شرق وغرب جهان مسخرماست

حامی ماعلی ولی خدا

فاتح جنگ بدر و خیبرماست

بهرکوبیدن سردشمن

نوجوانان ماچو بوذرماست

از ره کربلا به امرخدا

سفرقدس در برابرماست

این همه قدرت وشکوه و جلال

از تدابیر وفکررهبرماست

آن خمینی که مرجعی است بزرگ

قطره کوچکی زکوثرماست

هرکه درانقلاب اسلامی

هرچه کرده است ثبت دفتر ماست

آنکه برانقلاب بدبین است

کورمحشور، روزمحشرماست

گوحسینی که مزد اشعارت

با خداوند حی وداورماست

کردم که خداوند نعمتهای دنیا و آخرت را به شما داده عزت و ثروت و اولاد وعلم ونشر شریعت وتألیف درعلوم. اکنون برای شما چه آرزوئی مانده؟

فرمود: آرزوی شهادت. عرض کردم: شما همیشه در شهادتید بلکه مطابق حدیث معروف (مداد العلماء افضل من دماء الشهداء) خداوند بالاتر از شهادت را نصیب شما کرده است. آن جناب فرمود: بلی چنین است ولی من شهادت بمعنی به خون آغشته شدن را می خواهم.

در همان شب که به شهادت رسیدند چون نیمی از شب گذشته بود خواست برای عبادت به مسجد برود عیالش به او گفت شما شبها مسجد رفتن در این مواقع شب را ترک کن فرمود: مگرمی ترسید مرابکشند من بسیار طالب شهادتم ولی این سعادت دور است که روزی من گردد. پس در سنه 1264 ه ق در نیمه شب از خانه بیرون آمد و در مسجد خود مشغول عبادت شد چون نزدیک صبح شد پیرزنی که به عادت همیشگی خود می آمد که چراغ مسجد را روشن کند وارد مسجد شده بود. شهید ثالث در آن وقت سر به سجده گذارده مشغول خواندن مناجات خمسة عشر بود که با نهایت خضوع و خشوع و گریه و زاری می خواند در آن هنگام چند نفر از فرقه ضاله مضله بابیه داخل شدند اول نیزه برگردن مبارک آن بزرگوار زدند سپس ضربت دوم را زدند که آن جناب سر از سجده برداشته و فرمود چرا مرا می کشید؟ پس نیزه را به دهان مبارکش فرو بردند که دهانش شکافته شد تا آنکه هشت ضربت زدند چون صدای داد و فریاد آن زن خادمه بلند شد قاتلان فرار کردند آن جناب از جای خود بلند شد که از مسجد بیرون برود که خون در میان مسجد نریزد تا نزدیک در مسجد که رسید ضعف براو مستولی شد، از شدت زخمها در جلو در بر زمین افتاد وغش کرد و در خون خود غوطه ورشد پس عیال واولاد او باخبرشدند آمدند بدن مبارکش را به خانه بردند و تا دو روز زنده بود و درست قدرت سخن گفتن نداشت و چون زبانش شکافته شده بود قدرت آشامیدن آب نداشت زیرا زخم سوزش داشت و مکرر

ص: 320

در همان حال ازتشنگی امام حسین (ع) یاد می کرد ومی گریست وقطرات اشک از چشمان مبارکش جاری می شد و می فرمود یا اباعبدالله جانم بفدای تو آیا از تشنگی برتوچه گذشت. بعد از دو روز روح مبارکش به جانب جنان در خدمت سید جوانان اهل بهشت شتافت خواستند جنازه اش را به عتبات عالیات نقل دهند مردم قزوین مانع شدند وهجوم عام کردند و بدنش را در جوار شاهزاده حسین دفن کردند بعد از چند سال که برای تعمیر قبرش را شکافتند بدنش مانند ایام زندگانی تازه بود(1).

بردوش می کشم و کسی را نمی یابم که مرا برآن بردار بکشد. و این دلیل بزرگی است برشهامت وقوت قلب او در مبارزه و بدگوئی از کسانی که شایسته بدگوئی بودند، حتی اگر به بدارکشیده شدن او بیانجامد(1).

با کمال احترام از کاظمین به نجف حمل نمودند و به صحن مطهر علوی رساندند عده ای از شاگردان سید متحیر بودند که چگونه این خبر تأسف آور را به پدر پیر برسانند. روضه خوانی با خود همراه داشتند به خدمت آن بزرگوار رسیده عرض کردند که جنازه ای در صحن مطهر هست که ولایت نماز او به عهده شما است ولی او که تحصیل کرده مکتب مبارزه وشهادت بود هرگز از شنیدن این خبر آن گونه که انتظار می رفت ناراحت نگردید و کلمه مبارکه (انا لله وانا الیه راجعون) را سرداد(1).

شاه در میان گذاشته برایش نقل کرد. همین که مقدس قصه را شنید گریه زیادی کرد و از قبول آن پولها خودداری نمود تا آنکه فرستاده شاه مأیوس شد و پولها را برگردانید پس از آن از مقدس سبب گریه ایشان سؤال شد فرمود گریه من از این جهت بود که این خبردار شدن شاه از وضع تنگ دستی من و فرستادن پول کاشف از آن است که من معصیت خدارا نموده ام، معصیت بزرگی که به سبب آن اسم من در دیوان ظالمین ثبت بشود(1).

می خورد.(1).

بفرستی که می ترسم هلاک شوم فرمود: چرا؟ گفت: به جهت آنکه از ساعتی که حاکم به من اظهار مهربانی کرد قلبم را مایل به او می بینم و آن بغضی که باید نسبت به حاکم ظالم داشته باشم نمی بینم دیگر در اینجا نباید ماند پس همین سبب هجرت ایشان از آن بلد شد از برکت این تقوی به مقامی رسید که فقیه اکبر شیخ جعفر کاشف الغطاء خاک کفش او را به حنک عمامه اش می مالید(1).6.

ص: 328

بقدری در نظر اهل آنجا موقعیت پیدا کرد که بعضی از اهل سنت گفتند اگر آنچه که شیعه امامیه می گویند راست باشد که فرزند امام حسن عسکری علیه السلام بنام مهدی خواهد آمد هر آینه آن امام این سید مهدی خواهد بود. مرحوم شیخ نوری فرموده: یک وقتی سید بحرالعلوم به کربلا مشرف می گشت جماعتی در خدمتش بودند از آن جمله شاگرداو شیخ تقی ملا کتاب بود و خارج از قافله هم شخصی بود که به حال خودش سیر می کرد ولی در هر جائی که سید منزل می فرمود آن شخص هم فرود می آمد هرگاه سید حرکت می فرمود او نیز حرکت می کرد تا آنکه جناب سید به او التفات فرمود و با اشاره او را به نزد خود طلبید. آن شخص نزدیک آمد و دست سید را بوسید. سید از او احوال پرسی کرد واحوال جمعی از مردان ودختران و زنان از اهل خانه و همسایگان آن شخص را سؤال کرد و یک یک نام آنها را می برد تا نزدیک به چهل نفر را نام برد. آن مردهم با خوشحالی جواب می گفت. پس ما از سید سؤال کردیم که این مرد کیست؟ فرمود اهل یمن است. گفتیم شما چه وقت در یمن ساکن بودید که این جماعت راشناخته اید. سید سر بزیر افکند فرمود سبحان الله. اگر از من وجب به وجب زمین را سؤال کنید هر آینه از آن خبر می دهم.

ونیز شیخ مرحوم فرموده: خبرداد ما را عالم کامل آقای علی رضا (طاب ثراه) فرزند عالم جلیل حاج ملامحمد نائینی همشیره زاده حاج شیخ محمد ابراهیم کلباسی، گفت خبرداد ما را عالم جلیل ملازین العابدین سلماسی که گفت روزی در نجف اشرف در مجلس درس آیة الله علامه طباطبائی بحرالعلوم (قدس سره) نشسته بودیم که عالم محقق جناب میرزا ابوالقاسم قمی صاحب قوانین (ره) که در آن سال از بلاد عجم به جهت زیارت ائمه عراق علیهم السلام وزیارت بیت الله الحرام آمده بود به جهت زیارت او داخل شد پس شاگردان از مجلس درس متفرق شدند ولی من با سه نفر از شاگردان خصوصی او ماندیم . پس میرزای قمی به سید عرض کرد: شما که فائز شدید و مرتبه ولایت روحانی و جسمانیه وقرب مکان ظاهری و باطنی را درک نمودید چیزی از

ص: 331

آن نعمتهای بی نهایتی که به دست آورده اید بما تصدق نمائید.

پس سید فرمود که من شب گذشته با دو شب قبل (تردید از راوی است) در مسجد کوفه رفته بودم برای ادای نافله شب و قصد داشتم اول صبح به نجف اشرف مراجعت کنم که درس تعطیل نشود چون از مسجد بیرون آمدم برای رفتن به مسجد سهله دردلم شوقی افتاد ولی برای اینکه درس تعطیل می شد مردد شدم که به مسجد سهله بروم یانه؟ در آن حال با دی وزید وغباری برخاست و مرا بی اختیار حرکت داد اندکی نگذشت که مرا در مسجد سهله انداخت. داخل مسجد شدم دیدم که مسجد خالی از زوار است. فقط یک نفر شخص جلیل و بزرگواری بود که با کلماتی که قلب را منقلب و چشم را گریان می کرد مشغول مناجات با قاضی الحاجات بود حالم متغیر و دلم از جا کنده شد و زانوهایم به لرزه افتاد و از شنیدن آن کلمات که هرگز به گوشم نرسیده بود و چشمم در آنچه به من رسیده بود از ادعیة مأثوره ندیده بود اشکم جاری شد. دانستم که مناجات کننده آن کلمات را از خود انشاء می کند پس من در همانجا ایستادم و به آن کلمات دلنشین گوش دادم و لذت بردم تا آنکه از مناجات فارغ شد متوجه من شد و به زبان فارسی فرمود مهدی بیا . پس چند گامی پیش رفتم وایستاد باز امر فرمود که پیش بروم پس اندکی رفتم وتوقف کردم باز امر فرمود که پیش بیا و فرمود که ادب در امتثال است. پس پیش رفتم تا آنجا که دست آن جناب به من و دست من به آن جناب می رسید و به کلمه ای تکلم فرمود.

مولی سلماسی گفت چون کلام سید به اینجا رسید یک دفعه از این رشته سخن دست کشید شروع کرد به جواب سؤالی که میرزای قمی از قبل کرده بود. پس جناب میرزا دوباره از آن کلام خفی سؤال کرد سید به دست اشاره فرمود که آن از اسرار مکتوم است (1).ی.

ص: 332

دو قضیه دیگر درباره تشرف سید به حضور حضرت حجت عج ...

ونیز نقل کرده از جناب مولا سلماسی که گفت من در مجلس درس بحرالعلوم رحمه الله حاضر بودم که شخصی از او از محل رؤیت وزیارت امام عصر علیه السلام در زمان غیبت کبری سؤال کرد در حالی که سید مشغول کشیدن قلیان بود. از جواب دادن به آن شخص ساکت شد و سر را به زیر انداخت و به خود خطاب کرد و آهسته بطوری که من حرفش را می شنیدم فرمود: چه بگویم در جواب او و حال آنکه آن حضرت مرا در بغل کشیده و به سینه خود چسبانیده در حالی که در روایت آمده مدعی رؤیت را در غیبت تکذیب کنید و آن سخن را تکرار می کرد آنگاه در جواب سائل فرمود که از اهل بیت عصمت علیهم السلام رسیده است که کسی را که مدعی دیدن حضرت حجت علیه السلام شد تکذیب کنید و به همین دو کلمه قناعت کرد و به آنچه می فرمود اشاره نکرد.

و نیز نقل کرده از عالم مذکور که گفت با جناب سیددرحرم عسکریین علیهما السلام نماز گزاردیم پس سید خواست که در رکعت دوم از تشهد بر خیزد، حالتی بر او عارض شد که اندکی توقف کرد آنگاه برخاست چون از نماز فارغ شد همه ما تعجب کردیم وجرأت نمی کردیم علت توقف در نماز را سؤال کنیم تا آنکه به منزل برگشتیم وسفرة طعام حاضر شد. یکی از سادات حاضر در آن مجلس به من اشاره کرد که از آن جناب از سر آن توقف سؤال کنم. گفتم نه ! تو از من نزدیک تری؛ توسؤال کن. جناب سید (رحمه الله ) ملتفت من شد و گفت درباره چه گفتگو می کنید؟ گفتم ایشان می خواهند بفهمند علت آن حالتی را که در نماز بر شما عارض شد چه بود. فرمود: همانا حضرت حجت علیه السلام برای سلام کردن بر پدر بزرگوارش داخل روضۂ مطهره شد و از مشاهده جمال انور آن حضرت مرا آن حالت دست داد تا آنکه از روضه بیرون رفتند.

ص: 333

فرمود: از کجا به شما معلوم شد که فضیلت زکریا بن آدم از من بیشتر است؟! آنگاه از من اعراض فرمود. مرحوم شیخ صدوق درسنه 381 وفات نموده در جوار عبدالعظیم علیه السلام مدفون است(1).

کرد شیخ عرب جهت مصلحت شخصی خود موافقت کرد که انگلیس در عراق بماند مرحوم جزائری همینکه از جریان آگاه شد دیگر به خانه آن شیخ عرب نرفت تا آنکه آن شیخ عرب برای مرحوم جزائری نامه نوشت و علت نیامدن آن مرحوم را به خانه اش جویا شد مرحوم جزائری درجواب نوشت: که فرق بین من و توهمان فرق اسلام و کفر است. و دیگر از آن شیخ جداشد تا آنکه انگلیس ها آن شیخ عرب را در زندان پهلوی در ایران کشتند. مرحوم جزائری به خاطر دین از آن همه منافع صرف نظر کرد(1).

اهل قبور رفته بودیم در کنار قبر بابا رکن الدین شیخ بهاء شنید که صدائی بگوشش رسید که شیخنا به فکر خود باش. پس شیخ بهاء به ما نگاهی کرد گفت شما هم این صدارا شنیدید؟ گفتم: نه. پس شیخ شروع کرد به گریه کردن و متوجه خدا و آخرت شد. ما اصرار کردیم که قضیه را برای ما روشن کند گفت بمن خبرداده شده که خود را برای مرگ آماده کنم ششماه پس از این قضیه شیخ در اصفهان فوت کرد(1).

رسول الله صلوات الله وسلامه علیه عن یمینی والحسن والحسین وعلی ومحمد وجعفر وموسی وعلی ومحمد وعلی والحسن والحجة المنتظر ائمتی صلوات وسلامه علیهم عن شمالی وابوذر وسلمان والمقداد وحذیفه وعمار واصحاب رسول الله صلی الله علیه وآله رضی الله تعالی عنهم من ورائی والملئکة علیهم السلام حولی والله تعالی شأنه وتقدست اسمائه محیط بی وحافظ وحفیظی والله من ورائهم محیط بل هو قرآن مجید فی لوح محفوظ فالله خیر حافظا وهوارحم الراحمین». پس فرمود تکرارکن. من هم همان طوری که آن حضرت می خواند خواندم وقتی که تمام شد دوباره اعاده فرمود. دوباره آن حضرت می خواند من هم پشت سر آن حضرت می خواندم وقتی که به آخرمی رسید دوباره اعاده می فرمود تا آن که من حفظ کردم. آنگاه من به حال خود برگشتم. در حالتی که تا قیامت تأسف می خورم که آن حالت را دوباره پیدانمی کنم. وکتب الاحرف حکایتوعبارت عنها ببنان یمناه الغافرة الداثرة افقر المربوبین واحوج المفتاقین الی رحمت ربه الحمید الغنی محمد بن محمد یدعی الباقر الذاماد الحسینی ختم الله بالحسنی فی داریه».

عبرات کدام است؟ فرمود آن دعا در کتاب مصباح تواست عرض کرد: ای مولای من در مصباح چنین دعائی ننوشته ام . فرمود: چرا، در آن نگاه کن خواهی دید. پس از خواب بیدار شد نماز صبح را ادا کرد کتاب مصباح را باز کرد در میان کتاب ورقه ای یافت که آن دعا در آن نوشته شده بود پس چهل مرتبه آن دعا را خواند. آن امیر دوزن داشت که یکی از آن دو زنی عاقله و مدبره بود که امیر به او علاقه زیادی داشت وقتی که امیر نزد آن زن آمد گفت: ای امیرآیا تو یکی از اولادهای امیرالمؤمنین را گرفته زندان کرده ای؟ امیرگفت: مگر چه شده که این سؤال را می کنی؟ زن گفت شخصی را که مانند خورشید نورانی بود در خواب دیدم که گلوی مرا گرفت و فشار داد که نزدیک بودخفه ام کند آن وقت فرمود شوهرت فرزند مرا گرفته و زندان نموده و از غذا و زندگی براو تنگ گرفته. من عرض کردم: آقا شما که هستید؟ فرمود: من علی بن ابیطالبم به شوهرت بگو اگر او را آزاد نکند خانه وقصرش را بر سرش خراب می کنم. پس این به گوش سلطان رسید گفت من نمی دانم خبر ندارم. وقتی از مأمور زندان پرسید، گفت: بلی یک سیدی را به امر شما گرفته در زندان کرده اند پس شاه امرکرد او را رها کرده و اسبی به او دادند که سوار شود و به خانه خودش برود(1).

می کنیم وگرنه مردم را از اجتماع در اطراف این قبر جلوگیری می کنیم. بعضی گفتند در کنار این قبرها قبری است متعلق به یکی از علماء شیعه که معروف است و اسم او محمد بن یعقوب کلینی است که شیعه را به او اعتقاد زیادی است، اول قبر او را بکنید اگر بدن او نپوسیده بود بدانید که قبر این دو امام هم نپوسیده و دیگر احتیاجی به خراب کردن و تعمیر کردن ندارد. پس امرکرد قبر مرحوم کلینی را کندند و دیدند بدن آن عالم جلیل بدون تغییر تازه مانده مانند کسی که یک ساعت پیش دفن شده پس حاکم امر کرد به تعظیم آن قبر و روی آن قبه عظیمی بنا کرد پس محل زیارت مؤمنین گردید(1).

شبی با خود گفتم که من تا بکی صحیفه وکتاب بدست صحبت کنم و روضه بخوانم؟ پس در فکر فرو رفتم تا خسته شدم و خوابم ربود در خواب دیدم که گویا من در زمین کربلا می باشم و ایام نزول اردوی حسینی در کربلا است و خیمه ها زده شده و لشگرهای دشمن نیز در مقابل می باشند به همان نحو که در اخبار نقل کرده اند. پس من در خیمه حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام داخل شدم و سلام کردم حضرت مرا نزدیک خویش طلبید و به حبیب بن مظاهر فرمود که شیخ جعفر مهمان ما است اما نزد ما آب یافت نمی شود اما آرد و روغن هست برخیز از این دو طعامی درست کن و نزد او بیاور پس جناب حبیب برخاست طعامی از آن روغن و آرد درست کرد و نزد من نهاد و با آن قاشقی بود پس من چند قاشق از آن خوردم که بیدار شدم. از برکت آن طعام خودرا به نحوی یافتم که به دقایق واشاراتی در مصائب ولطائف وکنایات در آثار اطائب راه می بردم به نحوی که احدی پیشی نگرفته برمن و این قوه در من زیاد شد تا ماه رمضان رسید و من در مقام وعظ بغایت مرام رسیدم (1).

می رفتم متوسل میشدم مدتها به حرم حضرت ابوالفضل العباس رفتم هر چه التماس کردم جوابم ندادند تا آنکه یک روز در حرم حضرت عباس گریه می کردم و التماس می نمودم، ناگهان دیدم حرم شلوغ شد، صداها بلند گشت و به دورکسی اجتماع نموده اند. از کسی پرسیدم چه خبر شده؟ گفت امروز پسر یکی از بادیه نشینان را که فلج بوده آورده اند اینجا به حضرت ابا الفضل علیه السلام متوسل شده اکنون شفا گرفته مردم دور او را گرفته و از لباس او تبرک می گیرند وقتی که من این حرف را شنیدم بیشتر ناراحت شدم رو کردم به ضریح حضرت عباس عرض کردم آقا معلوم شد بعد از چهل سال خدمت وذکر فضائل شما و نوکری ما هنوز به اندازه این اعرابی عوام بادیه نشین درنزد شما منزلت و قربی نداریم. دو حاجت داشتم مدتی در خانه پدرت و برادرت و خودت آمده ام ، به من هیچ اعتنائی نکردید ولی این مرد یک دفعه به در خانه تو آمد فوری او را راضی کرده حاجت روا روانه اش نمودی. بطور قهر از حرم خارج شدم و آمدم وارد صحن حضرت سید الشهداء شده رو به حرم نموده سلامی مختصر ودل سرد به امام حسین کردم، یک دفعه دیدم ملا رحمت الله خادم مرحوم شیخ مرتضی انصاری به من رسید گفت زود بیا برویم آقا شما را می خواهد من تعجب کردم که آقا با من چه کار دارد بالأخره آمدیم در بیرونی بسته بود از در اندرون آمده دق الباب کردیم آقا خودش آمد در را باز کرد بمن فرمود شما آن دوحاجتی که داری من یکی از آنها را به عهده می گیرم ولی راجع بآن دیگری استخاره کن اگر خوب آمد آن را هم انجام می دهم خلاصه به وسیله آقا هردوحاجتم برآورده شد(1).

من وارد حرم حضرت سیدالشهدا علیه السلام شدم به طوری که پشت به در ورو به ضریح دیدم شیخ مرتضی انصاری وارد حرم شد نزدیک من که رسید پنهانی کیسه پولی به من داد و فرمود نصف این پول را برای خودت خرج کن ونصف دیگر را بین طلاب مستحق تقسیم کن. وقتی من آمدم به منزل پول را شمردم دیدم درست مطابق قرضهای من است در خیال خود گفتم این پولها را برای قرضم می دهم سهم طلبه ها را بعدا تهیه کرده رد می کنم. شب دیگر که به حرم مشرف شده بودم باز دیدم شیخ تشریف آورد وقتی نزدیک من رسید آهسته بمن فرمود سهم طلاب را معطل نکن به آنها بده من باز به تو می دهم که قرضت را ادا کنی. همین را فرمود و حرکت کرد من فهمیدم که این بزرگوار از نیت من مطلع شده و این یکی از کرامات آن عالم متقی بوده است(1).

خیرند. به برکت دعای آن حضرت خدای تعالی دو پسر با وداد ابوجعفر وابوعبدالله . ابوجعفر که همان شیخ صدوق معروف است می گفت من بدعای صاحب الامر متولد شده ام و به آن افتخار می کرد.

قاضی نورالله شوشتری صورت توقیع شریف را که امام به علی بن بابویه نوشته با مصنفات اوذکر کرده و در آن توقیع شریف است: «اوصیک با شیخی ومعتمدی وفقیهی ابوالحسن...» قبر شریفش در قم است مرحوم مجلسی گفته در زمان این شیخ در قم دویست هزار نفر از محدثین بودند.

من میسر نمی شود که همیشه به خدمت شما شرفیاب شوم و مسائل خود را بپرسم پس بمن کتابی عطا کن که همیشه به آن عمل کنم. فرمود: من به تو بوسیله مولی محمد تاج کتابی عطا کردم. من او را در خواب می شناختم) پس فرمود بروان کتاب را از او بگیر، پس از در مسجدی که مقابل روی آن حضرت بود به سمت دار بطیخ که محله ایست در اصفهان بیرون رفتم چون به آن شخص رسیده او به من گفت توراصاحب الامر نزد من فرستاده؟ گفتم آری. پس از بغل خود کتاب کهنه ای بیرون آورد. چون آن را باز کردم معلوم شد که کتاب دعا است پس آن را بوسیدم و بر چشم خود گذاشتم. به سوی صاحب الامر علیه السلام برگشتم که ناگهان بیدارشدم و آن کتاب با من نبود پس به علت از دست دادن آن کتاب تا طلوع صبح گریه کردم چون از نماز صبح وتعقیب آن فارغ شدم به فکرم چنین رسید که مولی محمدهمان شیخ بهائی است و اینکه حضرت او را به تاج تعبیر کرد به جهت شهرت او در میان علماست. پس به محل درس او که در نزدیکی مسجد جامع بود رفتم . دیدم که مشغول مقابلة صحیفه کامله است پس ساعتی نشستم تا اینکه فراغت پیدا کرد. پس نزد شیخ رفتم وخواب خود را گفتم در حالی که به علت از دست دادن آن کتاب گریه می کردم شیخ گفت بر تو مژده باد به علوم الهیه ومعارف یقینیه وتمام آنچه همیشه می خواستی. پس قلبم آرام نشد و با گریه و تفکر بیرون رفتم ناگهان بنظرم رسید که به آن طرفی بروم که در خواب رفته بودم. چون به محله دار بطیخ رسیدم مرد صالحی را دیدم که اسمش آقاحسن بود و لقبش تاج بود پس به اوسلام کردم . گفت ای فلانی نزد من کتابهای وقفی است که هرطلبه ای می گیرد به شرط وقف عمل نمیکند ولی تو عمل می کنی بیا و از آن کتابها هرچه می خواهی بگیر. پس با او به کتابخانه اش رفتیم. کتاب اولی که بمن داد همان کتابی بود که در خواب دیده بودم پس شروع به گریه وناله کردم. گفتم همین کتاب مرا بس است. آن وقت نزد شیخ آمدم و شروع کردم به مقابله با نسخه او که جد پدر او نوشته

ص: 347

بود از نسخه شهید (ره) و شهید(ره) نسخه خود را از روی نسخه عمید الرؤسا وابن سکوم نوشته بود و با نسخه ابن ادریس بدون واسطه یا به یک واسطه مقابله کرده بود ونسخه ای که حضرت صاحب الامر علیه السلام به من عطا فرموده از خط شهید(ره) نوشته بود ونهایت موافقت با آن را داشت بعد از آنکه از مقابله فارغ شدم مردم در نزدمن شروع به مقابله کردند و به برکت عطای امام زمان علیه السلام صحیفه کامله در بلاد مانند آفتاب طلوع کرد و آنچه خداوند به من عطا فرمود از برکت صحیفه، حساب ندارد(1).

در ایستادم حضرت فرمود: پیش بیا. عرض کردم می ترسم بسبب ترک أدب کافر شوم فرمود چون به اذن باشد باکی نیست پس اندکی پیش رفتم دوباره فرمود پیش بیا، پس با ترس پیش رفتم تا به نزدیک آن جناب رسیدم، فرمود: بنشین عرض کردم: می ترسم فرمود: مترس بنشین چون مانند نشستن غلامی در نزد آقای خود نشستم آن بزرگوار فرمود راحت بنشین چون توزحمت کشیده پیاده و پای برهنه آمده ای. خلاصه آنجا نسبت به این بنده الطاف عظیمه ومکالمات لطیفه واقع شد که اکثر آن را فراموش نمودم پس از خواب بیدار شدم وهمان روز اسباب سفر فراهم نموده بعد از آنکه مدتها راه بسته بود، موانع برطرف شد با پای برهنه عازم زیارت آن بزرگوار شدم شبی در روضه مقدسه مکرر این زیارت را خواندم و در راه دو روزه کرامات عظیمه و معجزات غریبه ظاهر شد. حکایت این خواب را شیخ احمد احسائی در شرح زیارت جامعه از آن جناب نقل کرده (1).

این مرض می میرد یا خوب می شود سؤال کرد.

آن شخص به مگه مشرف شد در روزی که می خواستند حجر را نصب کنند مردم جمع شده بودند، قدری پول به خدام کعبه داد که او را نزدیک رکن جای دهند که ببیند چه کس حجررانصب می کند گفت هرکس که حجر را گذاشت اضطراب کرد و افتاد تا آنکه شخص گندم گون وخوش صورتی آمد حجر را گرفت و بجای خود گذاشت و حجر درجای خود قرار گرفت. صدای مردم بلند شد آن شخص از همان راهی که آمده بود برگشت من دنبال او را گرفتم ودیده هایم را به سوی او دوخته بودم که او را گم نکنم مردم را به زحمت از خود دور می کردم و به دنبال او می دویدم به طوری که خیال می کردند من دیوانه هستم و بالأخره راه برایم باز می کردند. من به تعجیل می دویدم و او به آرامی راه می رفت باز به او نمی رسیده تا رسیدیم به جائی که کسی دیگر نبود آن شخص روی به من نمود فرمود بیاور آنچه با توست من رقعه را به آن حضرت تقدیم کردم بدون آنکه نامه را باز کند فرمود به او بگو که از برای تو در بیماری خوفی نیست و توسی سال دیگر خواهی مرد پس مرا گریه دست داد که دیگر نتوانستم حرفی بزنم و نتوانستم حرکت کنم و آن حضرت تشریف برد.

پس نائب جناب شیخ از مکه مراجعت نموده و این خبر را به شیخ داد و چنان شد که آن حضرت خبر داده بود. درسنه سیصدوشصت ونه (369) به رحمت الهی پیوست و در بقعه مطهره کاظمیه در پائین پای امامین علیهما السلام در جنب قبر شیخ مفید دفن شد.

و اما آن ابن قولویه که در قم مدفون است در نزدیک بقعه علی بن بابویه قمی او محمد بن قولویه پدر این شیخ بزرگوار است نه خود او(1).8.

ص: 350

مرحوم محدث قمی می گوید آری امر چنین است که سید فرموده چه آنکه این احقر نیز هرگاه متوسل به سادات خود می شوم توفیقی عظیم در خود می بینم و قلمم جاری می شود والا گاهی می شود ماه ها می گذرد که یک کراس نتوانم نگاشت پس تمام آنچه نگاشته ام از برکات اهل بیت عصمت و طهارت است (1).

نیستم بلکه زنده ام به علت سکته مرا آورده اند دفن کرده اند که اکنون به هوش آمده ام و خداوند تورا وسیله نجات من قرارداده. مرد نباش از حرفهای آن مرحوم اطمینان خاطر پیداکرده قلبش آرام گرفت و چون شیخ از شدت ضعف نمی توانست راه برود آن مرد او را به دوش گرفته به منزل شیخ آورد. شیخ خلعت خوبی ومال زیادی به آن مرد نباش داد و آن مرد هم به دست شیخ توبه کرد و آن کارقبیح را ترک نمود.

پس شیخ شروع کرده به نوشتن تفسیر مجمع البیان که الحق تفسیر به این خوبی نوشته نشده خداوند مسبب الأسباب آن دزد را وسیله نجات شیخ از آن بند وگرفتاری عجیب و شیخ را هم وسیله و اسباب توبه آن دزد قرارداد که به این وسیله آن مرد از معصیت بزرگ وعمل شنیع دزدی ونباشی خلاص شده وعاقبت امرش به خیر مبدل شد. چنین است حکمت بالغه خداوند. وچه بسیار است قضایائی که به ظاهر خوش آیند مانیست ولی در واقع آن کار به مصلحت ماست و ما نمی دانیم وعسی أن تکرهوا شیئا وهو خیر لکم).

آن دعا اینست:

بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله من اول الدنیا الی فنائها ومن الآخرة إلی بقائها الحمدلله علی کل نعمة واستغفرالله من کل ذنب واتوب الیه وهو ارحم الراحمین (1).

زمین برگرفت و به دست علامه داد و فرمود: چگونه صاحب الزمان علیه السلام را نمی توان دید و حال آنکه دست او در میان دست تو است. پس علامه بی اختیار خود را از دراز گوش به زیر انداخت تاپای آن حضرت را ببوسد پس غش نمود و چون بهوش آمد کسی را ندید. بعد از آنکه به خانه برگشت به کتاب تهذیب رجوع نمود و آن حدیث را در همان ورق وهمان صفحه و سطر که آن حضرت نشان داده بود یافت. پس علامه به خط خود در حاشیه کتاب تهذیب در آن مقام نوشت که این حدیث، همان است که حضرت صاحب الامر بدان خبرداد... آخوند ملاصفر علی می گفت که استادم مرحوم آقا سید محمد می گفت که من همان کتاب را دیدم و در حاشیه آن حدیث خط علامه را به مضمون سابق مشاهده کردم(1).

در همین جائی که حالا قبرش است درش را برداشته اند. وقت نماز جمعیت پر بود، منتظر بودند که ایشان بیاید. وقتی که می آمدند همه پا می شدند. من هم پا می شدم در آن ایام از آن دم درکه نگاه می کردم، می دیدم صورت بھاجی دارد. عوض این که خم به ابروداشته باشد، واوقاتش تلخ باشد، صورتش بهاج بود. توی دلم شک افتاد، فکر کردم در همچور وزی چرا باید ایشان بهاج و صورتی منبسط داشته باشند، تا این که آن روز این قضیه را به آقای حجت گفت. شک ازدلم رفت فهمیدم که قوت از جای دیگر بود، این ابتهاج از جای دیگر بود، از آنجا قوت قلب گرفته بود. ولی خوب آخرهم دق کرد(1).

مأذون می گردم و درب آن منزل که تو آن را پیدا نخواهی کرد رفته زیارت جامعه را می خوانم چنانچه دوباره اجازه رسد خدمت آن حضرت شرفیاب می شوم ومطالب لازمه را از آن سرور می پرسم سپس شیخ فرمود تا زمانی که من زنده هستم این مطلب را پنهان دار و به کسی اظهار مکن(1).

را در القاب سید داخل سازند و از آن پس به لقب علم الهدی مشهورشد. و یکی دیگر از القابش، ثمانینی است چون بعد از وفاتش هشتادهزار مجلد کتاب گذاشت و کتابی نوشت بنام ثمانین وهشتاد و یک سال عمر کرد(1).

است ترا به این قرآن قسم به این خرمن متعرض نشو! پدرم می گفت تمام آن قبه ها نکته های خرمن ها) که در اطراف بود خاکستر شد و این یکی ماند. هرکس که می آمد، انگشت به دهان می گرفت و متحیر می شد که این چه جور سالم مانده !

ولی من از قضیه خبرداشتم.

پدر مرحوم آقاضیاء (عراقی) همچو شخصی بوده است رحمة الله علیهم رحمة واسعه (1).

وشیخ اسدالله کاظمینی در کتاب مقابس الأنوار گفته که اجماع علمای امامیه است که برای شیخ مفید به خط مبارک امام زمان علیه السلام توقیعات بیرون آمده (1).

انسش فقط با آب بود چون وسواس داشت. یک روز او را دیدیم که برخلاف حالت سابقه سرحال آمده، در نهایت خوشحالی و تردماغی اظهاراختلاط وانس می کند و اشعاری را هم زمزمه می کند. ما از این حالت او بی نهایت تعجب کردیم تا آنکه من از او پرسیدم که آن حال توچگونه به این حال مبدل شده؟ گفت من از آن حالی که داشتم خودم بدم می آمد یک روز داشتم فکر می کردم که آیا ممکن است انسان از خود فرار و قطع علایق نماید یانه؟ در این فکر بودم که یک باره دیدم شخصی در حجره را باز کرده وارد شد و گفت: بلی ممکن است و می تواند. این را گفت و دراز کشید ومرد. من مضطرب شدم که تکلیف چیست واین شخص کیست؟ بعد دیدم برخاست و راه افتاد من تعقیبش کردم واز فیض ملاقاتش استفاده کردم او پاره ای دستورات به من داد که در اثر آن مثل اینکه قلب ماهیت شدم و از آن حال به این حال که می بینی مبدل شدم. بعد فرمود که آن سید چند مدتی باهمان حال در مدرسه بود بعد یک مرتبه ناپدید شد وندانستیم کجا رفت (1).

دستش مثل دست کسی که به خواب رفته باشد حرکت کرد وهمه حاضرین سخت متعجب شده بودند زیرا وضع کفن وصورت طوری بود که انگار دیروز آخوند را به خاک سپرده اند. می خواستیم عکس بگیریم ولی عده ای به لحاظ پاره ای از اعتقادات مخالفت کردند(1).

حکومت رسیدید در روی زمین خون جاری شد.

وحللتم قتل الأساری وطالما

غدونا علی الأسری نعف وتصفحُ

شما حلال کردید کشتن اسیران را در صورتی که در مدتی که ما بودیم از اسیران عفو وگذشت می کردیم.

فبحسبکم هذا التفاؤت بیتنا

وکل إناء بالذی فیه ینضحُ

کافی است شما را این فرق وتفاوت در میان ما و شما و هر ظرفی ترشح می کند از آن چیزی که در آن باشد(1).

ناصرالدین شاه بعد از فراغت از زیارت حضرت عبدالعظیم به سوی خراسان حرکت می کند. در سبزوار، در کوشک باحاجی ملاقات می کند و سپس روز بعد به منزل او می رود. مرد عارف تا اواسط بیرونی از شاه استقبال به عمل آورد و سپس او را به اتاق مخصوص خود که با بوریا مفروش بوده راهنمائی می کند. در ضمن مذاکرات مختلف، شاه از حاجی می خواهد که دعای خیری در حقش بنماید. وی پاسخ می دهد من در تمام اوقات مؤمنین را دعا می کنم شاه می گوید دلم می خواهد در حق من دعائی مخصوص بفرمائید. مرد عارف دست بسوی پروردگار خویشدراز کرده و می گوید: «خدایا پادشاه اسلام را رعیت پرورکن» در بین این مذاکرات آن پیشخدمت وارد اطاق می شود. صاحب اسرار بانظر رأفت توجهی به او نموده و می فرماید: «فرزند، اگرچه سلام آن مرد را که در بین راه تهران وحضرت عبدالعظیم ایستاده بود به من نرسانیدی اما بدان که سلام او به من رسید» شاه با کمال تعجب جریان را از پیشخدمت سؤال می کنند وقتی پس از ملاقات پیشخدمت صدق قضیه را عرض می کند ناصرالدین شاه سخت متعجب می شود و بیش از پیش به این مرد بزرگ علاقمند می گردد(1).

ساکن شده بود شخصی آقایان محصلین را به شام دعوت نموده بود. در موقع رفتن مرحوم حاجی از جهت اینکه معین خادم مدرسه بوده به کسانی از رفقا که عقب مانده بودند یادآوری می نموده. به حجره پیرمردی از طلاب رسیده و به دعوت تذکرش می دهد پیرمرد می فرماید من براثر شغلی که در نظر دارم از آمدن با رفقا معذرت می خواهم لیکن استدعا وخواهش دارم که موقع مراجعت از مجلس دعوت قدری نان برایم خریده بیاورید مرحوم حاجی درخواست آن جناب را قبول نموده و به اتفاق رفقا به مقصد ومحل دعوت حاضر می شود. پس از صرف شام باغفلت از انجام پیغام رفیق به مدرسه عودت می فرمایند. چون آن شخص از آمدن مدعوین ورفقا مستحضر می شود و از نان تقاضا شده خود بوئی به مشامش نمی رسد حاجی را صدامی می زند ونان را از وی مطالبه می کند. آن جناب بایک دنیا خجالت از فراموشی وغفلت خود عذر می خواهد و در خواست عفو از کردار ناصواب خود می نماید. پیرمرد در پاسخ چنین اظهار می دارد: «البته بدیهی است شخص سیر از گرسنه غفلت می فرماید اگر شما نیز مانند من گرسنه شوید خواهید دانست که گرسنگی بسیار دشوار است اگر مایلید بدانید که چگونه صبر در گرسنگی مشکل است گرسنه شوید». به مجرد گفتن این جمله واراده این حالت، با تصرف نفس قدسیه آن راد مرد، گرسنگی فوق العاده در مرحوم حاجی ایجاد می شود و به طوری جوع در مملکت بدن وی حکم فرما می شود که عنان اختیار بکلی از دستش رفته و جام صبرش لبریز می گردد وشدت گرسنگی به حدی می رسد که اگر غذائی به وی نرسد در اندک مدتی هلاک می گردد. ناچار قدری پوست هندوانه و خربزه در گوشه حجره دیده باکمال رغبت ومیل آنها را می خورد ولی سودی نمی بخشد. بالأخره از شدت گرسنگی شروع به خوردن جلد کتاب و بوریا و حصیر می نماید. آن مرد بزرگ به حالت وی رقت آورده پس از جلوه مظهریت صفت قهاریت، مرآتیت خود را از صفت رحمانیت حضرت حق تعالی شانه اظهار نموده و حاجی را به حالت

ص: 367

اولیه بر می گرداند و همچنین جلوۂ عظمت ونیروی اراده آن پیرفرزانه موجب مجذوبیت مرحوم حاجی شده وکام آن جناب به خدمت آن مرشد بی نظیر سر می سپارد و در مدت سه سال از حضیض خاک به اوج افلاک می رسد وهر چه بایستی از علم طریقت و حقیقت که آن پیرکامل از اساتید عارف خود گرفته بود به وی تسلیم می فرماید و پس از اتمام دوره سیر وسلوک با همسر خود (صبیه عارف) مسماة به بی بی کوچک به طرف سبزوار حرکت می کند(1).

جمعیت زیاد است اگر من صبر کنم تا نوبت دیدن به من برسد طول می کشد در همین اثناء دیدم کسی مرا به اسم صدا می زند می گوید آقا بیا . من خوشحال شدم از اینکه زودتر مرا صدا زدند. به آنجا رفتم ولی دیدم آن سید معروف که من تلاش می کردم زیارتش کنم نیست بلکه یک آقای محترم دیگری است که برخوردش هم با من خیلی سنگین و ناراحت بود. عرض کردم: چرا با من کم لطفی می فرمائید؟ گفت چرا شهریه طلبه ها را قطع کردی؟ من درجواب خجالت کشیدم که اصل قضیه را بگویم، عرض کردم: آقا پول نداریم. فرمود برای شما یک حواله نهصد وهفتاد وخرده ای می فرستم بقیه اش هم مرتب می آید، شهریه را بدهید. می گفت من فوری بیدار شدم در حالی که ناراحت بودم. فکر کردم دلیل صحت خواب این است که آن حواله برسد. صبح زود بوددیدم در زدند یکی از آقایان کازرونی ها آمد و گفت آقا میرزا جعفر کازرونی زنش مریض بوده و احتیاج به عمل داشته است . ایشان نذر کرده اگرزنش خوب شد شهریه دوماه طلبه ها را بدهد بفرمائید چقدر می شود؟ من گفتم: دوازده هزار و خرده ای. آن مرد دست به جیبش کرد وگفت فعلا این مقدار را می دهم. من قبل از آنکه آن مقدار را او بگوید گفتم چک شما نهصد و هفتاد وخرده ای است؟ گفت بلی همین مقدار است ولی شما از کجا دانستید؟ گفتم: من دیشب چنین خوابی دیدم گفت: بلی این پول یک جنسی است ایشان به واسطه آن که زنش شفا یافته گفت فعلا این پول را بدهید بقیه اش را بعد می فرستم. گفت من آمدم خدمت آقای بروجردی و خوابم را عرض کردم. حال ایشان منقلب شد ومدتی گریه کرد وگفت شاید در میان این طلاب افرادی باشند که خداوند به برکت وجود اینها به ما رحم کند(1).2.

ص: 369

خیر تنهانیستم. آن وقت ملتفت شدم که ایشان فوت کرده اند دوباره احوال پرسی کردم بعد نظری به باغ انداختم ایشان هم چون فهمیدند که من مجذوب باغ شده ام مختصری نیم خیز شده و هر دو دست را بلند نموده، به طرف من اشاره کرد و فرمودند: لدی الکریم حل ضیفا عبده» من فوق العاده تعجب کردم که چگونه از شعر و تاریخ گفتن من مسبوق شده اند از شدت تعجب از خواب بیدارشدم (1).

در سالهایی که در حوزه نجف اشرف مشغول تحصیل علم بودم مرتب از ناحیه مرحوم والدم هزینه تحصیلم به نجف می رسید و من فارغ البال مشغول بودم تا آنکه چندماهی مسافر ایرانی به عراق نیامد و خرجی من تمام شد. در همین وضع روزی مشغول مطالعه بودم ودقیقا در یک مسأله علمی فکر می کردم که ناگهان بی پولی ووضع روابط ایران و عراق رشته مطلب را از دستم گرفته و به خود مشغول کرد. شاید چند دقیقه بیشتر طول نکشید که شنیدم درب منزل را می کوبند در حالی که سر روی دستم نهاده و دستم روی میز بود، برخاستم و درب خانه را باز کردم مردی دیدم بلند بالا و دارای محاسنی حنائی ولباسی که شباهت به لباس روحانی عصر حاضر نداشت نه فرم قبایش و نه فرم عمامه اش. اما هر چه بود قیافه ای جذاب داشت به محضی که در را باز کردم سلام کرد و گفت: من شاه حسین ولی ، پروردگار متعال می فرماید در این مدت هجده سال، کی گرسنه ات گذاشته ام که درس و مطالعه ات را رها کرده و به فکر روزیت افتاده ای؟! آنگاه خدا حافظی کرد و رفت. من بعد از بستن درخانه و برگشتن به پشت میز تازه سراز روی دستم برداشتم و از آنچه دیدم تعجب کردم و چند سؤال برایم پیش آمد. اول اینکه آیا راستی من از پشت میز برخاستم و به در خانه رفتم و یا آنچه دیدم همینجا دیدم ولی یقین دارم که خواب نبودم. دوم اینکه: این آقا خود را به نام شاه حسین ولی معرفی کرد ولی از قیافه اش برمی آید که گفته باشد شیخ حسین ولی ، لکن هرچه فکر کردم نتوانستم به خود بقبولانم که گفته باشد: شیخ. از طرفی هم قیافه اش قیافه شاه نبود این سؤال همچنان بدون جواب ماند تا آنکه مرحوم والدم از تبریز نوشتند که تابستان به ایران بروم. در تبریز برحسب عادت نجف بین الطلوعین قدم می زدم روزی از قبرستان کهنه تبریز می گذشتم به قبری برخوردم که از نظر ظاهر پیدا بود قبر یکی از بزرگان است وقتی سنگ قبر را خواندم دیدم قبر مردی است دانشمند بنام شاه حسین ولی وی حدود سیصد سال پیش از آمدن به در خانه، از دنیا رفته بوده است. سؤال سومی که برایم

ص: 372

پیش آمد تاریخ هجده سال بود که این تاریخ ابتدایش چه وقت بوده است، وقتی است که من شروع به تحصیل علوم دینی کرده ام؟ که من بیست و پنج سال است مشغولم. و یاوقتی است که من به حوزه نجف اشرف مشرف شده ام؟ که آن هم بیش از ده سال نیست پس ماده تاریخ هجده از چه وقت است؟ وچون خوب فکر کردم دیدم هجده سال است که به لباس روحانیت ملبس ومفتخر شده ام (1).

می نمودم تا یک شبی چون حضرت بسیار از جفا کاران امت شکایت می نمود عرض کردم شما را جا و مکانی نیست که در آنجا تحصن نموده این بله را از خود رفع کنید؟ فرمود: بیا من از پی حضرت روانه شدم تا برسر پلی قرار گرفتند و حصاری به دیده من آمد که سر به آسمان کشیده و مجموع دیوارش از فولاد بود. حضرت داخل حصار شده و من هم از پی او داخل شدم عالمی دیگر مشاهده کردم حضرت فرمود ما را چنین جائی و مکانی است که این بلیه را می توانیم رد کنیم. لیکن حکم خداجاری گردیده که بروم و شهید شوم و آنچه خداوند وعده فرموده از شفاعت و استجابت دعا در تحت قبه من وشفا در تربت من عنایت فرماید.

پس من منزل به منزل هرحادثه ای رخ داده بود دیدم تا به منزل «شقوق » رسیدیم که خبر فوت حضرت مسلم رسید حضرت بسیار متأثر شدند و پاره ای مناجات فرمودند تا وارد کربلا گردیدیم. آمدن حروسایر احوالات کربلا را مشاهده کردم تا بنای جنگ شد چندمرتبه اجازه میدان طلبیدم، مرخصم نفرمودند.

جمیع اصحاب یک یک پیش دیده ام بعد از مرخص شدن شهید می شدند تا نوبت به اهل بیت رسیده مطابق آنچه در احادیث آمده است همه شهید شدند تا نوبت به حضرت عباس رسید بعد از شهادت وی حضرت تنها ماند و اهل بیت وحشت بسیار نمودند چنانکه گویی آسمان به زمین افتاده است.

از هول این وقایع از خواب بیدار شدم دیدم آنقدر گریه کرده ام که سه ورق از کتابی که مطالعه می کردم ترشده بود و هشت ساعت از شب گذشته بود و این واقعه در مدت سه ساعت اتفاق افتاده بود سپس کتب احادیث را آورده مطالعه کردم، طابق النعل بالنعل با آنچه دیده بودم مطابق بود بی زیاده ونقصان به جز نقل حصار که آن را در کتب ندیدم(1).6.

ص: 374

نقل کرد که سید فرموده شبی در مسجد سهله به عبادت مشغول بودیم ناگاه صدای مناجات شنیدم به نحوی که دل یک سره از جای کنده شد. به طرف آن صدا رفتم دیدم از آن مقام نور بلند است که مانند روز روشن شده و شخصی نشسته پس سلام کردم و جواب داد و فرمود سید مهدی بنشین. من نشستم پس بحرالعلوم دست خود را به گردن میرزای قمی انداخت و گفت اگر بگویم که حضرت قائم را دیدم تو مرا تکذیب کن زیرا تکلیف تو چنین است آن وقت بحرالعلوم سخن را قطع کرد.

مزار امام زاده علی بن محمد باقر علیهما السلام را زیارت کنم وهم آن مرد را ملاقات کنم وقتی که آمدم قضیه را از اهل قریه پرسیدم گفتند قضیه صحت دارد پس من به سراغ آن مرد فرستادم وقتی آمد دیدم آدم مؤمنی است. جریان زنده شدنش را پرسیدم، گفت: سالها بود من مبتلا بدل درد سختی بودم که هیچگونه معالجه ودوایی تأثیر نمی کرد، تا آنکه سالی شب بیست و یکم ماه رمضان باشدت دردشروع شد به طوری که نفسم قطع شد. در آن حال عرض کردم: خدایا امشب شب بیست و یکم، شب شهادت حضرت علی است من می بایستی به مسجد می رفتم و در عزاداری حضرت علی شرکت می کردم در این هنگام دیدم کسی نزد من آمد گفت می خواهی حضرت علی علیه السلام راببینی؟ گفتم چرا نمی خواهم. گفت: به دنبال من بیا. بلند شدم بدنبال او راه افتادم ولی دیدم همه جا تاریک وظلمانی است فقط در جلویک روشنائی زیادی پیدا است گفتم آن روشنائی چیست؟ گفت: آنجا مسجد سهله است آمدیم تا رسیدیم به مسجد سهله ، دیدم حضرت امیر در بالای منبر نشسته و ذوالفقار را روی زانوی مبارک گذاشته موعظه می فرماید آمدم جلوعرض کردم آقا براتم بده. حضرت اشاره به سمت راست کرده فرمود براتت را از آنها بگیر. به سمت راست متوجه شدم دیدم مجلسی است بزرگ همه از اهل علمند نگاه کردم در میان آنها مرحوم آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری را شناختم دوباره روکردم به حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کردم: آقا براتم را بده. فرمود: از شیخ عبدالکریم حائری بگیر. آمدم خدمت حاج شیخ عرض کردم آقا براتم را بده. فرمود: برو در شهر قم برانت را از آقای حجت کوه کمری بگیر در این هنگام آن مرد که همراه من بود مرا برگرداند. در بیابان سبز و خرمی عبور می کردیم دیدم بیست و چهارگوسفند چاق و خوب در آن بیابان مشغول چرا هستند در بین راه اشخاصی که مرده بودند و من آنها را می شناختم دیدم و احوال آنها را پرسیدم آنها می گفتند حال ما خوب است ولی آن بیست و پنج گوسفندی که فرستادی رسیده به

ص: 377

جزیکی که آن نرسید. در این عوالم بودم یک مرتبه به حال خود برگشتم بسیار احساس گرسنگی می کردم چشمم را باز کردم بلند شدم نشستم دیدم اهل ده همه آمده اند و خانه ما پر است از جمعیت و تابوت آورده می خواهند مرا ببرند دفن کنند من غذا خواستم غذا آوردند خوردم دیگر از آن تاریخ به دل درد مبتلا نشده ام. من به او گفتم: تو آقای حجت را می شناسی؟ گفت نه اسم او را هم نشنیده بودم ولی بعد از این قضیه به قم مشرف شده بخدمت ایشان رفتم و احوال خود را با این تفصیل عرض کردم. بعد عرض کردم: حال حضرت عالی براتم بدهید. ایشان هم یک عدد رساله به من مرحمت فرمودند.

به او گفتم قضیه گوسفندها چه بود؟ گفت: من از بیست و پنج سال پیش هرسال دهه محرم یک گوسفند می کشتم وگوشتش را بین فقرا تقسیم می کردم ولی یک سال یک گوسفندی کشتم و بین اغنیا و داراها تقسیم کردم این است که گفتند بیست و چهار تایش رسیده و آن یکی نرسیده است(1).

با رسیدن آن شخص دیدم قفل به زمین افتاد و در حرم بازشد تارسید به درب دوم، آن هم بازشد تا رسید به کنار ضریح، با کمال ادب واحترام ایستاد وسلام کرد. از میان ضریح جواب سلام را شنیدم. دیدم رو به قبر شریف ایستاده و حرف می زند، مثل کسی که مسأله سؤال می کند تا آنکه از آنجا خارج شد و به طرف بیرون شهر رفت من هم مخفیانه به دنبالش می رفتم تا آنکه به مسجد کوفه رسید چون به محراب مسجد رسید دیدم آنجا هم راجع به همان مسأله با کسی حرف می زند پس مراجعت کرد. من هم برگشتم. وقتی که به دروازه شهر نجف رسید صبح شد وهوا روشن گردید آنگاه من خودم را آشکار نموده نزدیک رفتم دیدم مقدس اردبیلی است عرض کردم: من از اول تا آخر همراه شما بودم، می خواهم بدانم که شما با چه کسی صحبت می کردی و حرف می زدی؟ فرمود: می گویم به شرط آنکه با من عهد کنی تا من زنده هستم برای کسی نقل نکنی. عرض کردم: عهد می کنم. فرمود: فرزندم، چون بعضی از مسائل برای من مشکل می شود می آیم از حضرت می پرسم و جواب می گیرم. امشب جوابم را حواله کردند در مسجد کوفه به فرزندش حضرت مهدی علیه السلام و عجل الله تعالی فرجه الشریف (1).

در خواب دیدم مرگم فرا رسیده است مردن را همان طوری که برای ما توصیف شده است در خواب یافتم خویشتن را جدا از تن و بدنم می دیدم وملاحظه می کردم که بدن مرا برای دفن به قبرستان حمل کردند. مرا به گورستان بردند و دفن کردند و رفتند من تنها ماندم ونگران که چه بر سر من خواهد آمد؟ ناگاه سگی سفید را دیدم که وارد قبر شد در همان حال حس کردم که این سگ تند خوئی من است که تجسم یافته است و به سراغ من آمده است و مضطرب شدم. در اضطراب بودم که حضرت سیدالشهداء علیه السلام تشریف آوردند و به من فرمودند: غصه نخور من آن را از توجدا می کنم.

مرحوم حاج میرزا علی آقا اعلی الله مقامه با پیغمبر اکرم و خاندان پاکش صلوات الله وسلامه علیهم اجمعین ارتباطی قوی داشت. این مرد در عین آنکه فقیه (درحد اجتهاد)، حکیم، عارف طبیب وادیب بود، از خدمتگذاران آستان مقدس حضرت سید الشهدا علیه السلام بود. منبر می رفت و موعظه می کرد و ذکر مصیبت می فرمود . کمتر کسی بود که در پای منبر این مرد عالم مخلص متقی می نشست ومنقلب نمی شد. خودش هنگام وعظ وارشاد که از خدا و آخرت یاد می کرد در حال یک انقلاب روحی و معنوی بود. با ذکر خدا دگرگون می شد. مصداق قول خدابود: الذین إذا ذکرالله وجلت قلوبهم واذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایماناً وعلی ربهم یتوکلون»(1).

ایشان در منزل آیة الله العظمی آقای بروجردی منبر می رفت و مجلسی را که افراد آن اکثرا اهل علم وطلاب بودند سخت منقلب می کرد، به طوری که از آغاز تا پایان منبر ایشان جز ریزش اشگها وحرکت شانه ها چیزی مشهود نبود (2).5.

ص: 380

دویدم گفتم مراهم ببرید، شیخ رو به من کرد فرمود برگرد حالا وقت آمدن تو نیست ولی روز سوم که روز جمعه است وقت ظهر تراهم به جوار امیرالمؤمنین علیه السلام حمل می کنند پس من برگشتم. در میان آن جماعت علمائی را که من آنها را می شناختم وفوت کرده اند دیدم. علامت صدق رؤیای من این است که روزجمعه من وفات می کنم، در همان روز سوم که جمعه بود ایشان هم فوت کردند رحمة الله علیهم (1).

اسدالله فرزند مرحوم حجة الاسلام اصفهانی (دشتی) نزد وی آمده و کیسه ای به وی می دهد که پول باغ مورد نظر را که امام دستور خرید آن را داده بود در آن بوده و پول هم به اندازه قیمت آن باغ بوده است.

شیخ محمد باقر هم با آن پول باغ را خریداری می کند و تا سالیان دراز در دست او و بعد از وی در دست اولاد او بوده مردم هم که از جریان اطلاع پیدا کرده بودند به قصد تبرک به آن باغ رفته واز میوه آن می خورده اند و وضع آن به همین منوال بوده. مؤلف اعلام الشیعه می نویسد این باغ بعد از شیخ محمد علی فزرند آقاشیخ محمد باقر به پسرش منتقل می شود و اوهم چیزی بعد از پدر زنده نبوده(1).

علیهم السلام و بقیه علماء امامیه، مطلع شدم و بر اسراری از علوم که اگر عمر من عمر نوح بود و در پی این گونه معرفت می رفتم به عشر از اعشار آن مطلع نمی شدم احاطه نمودم.

شیخ نقل کرده که جناب سید مهدی قزوینی نقل کرد برای من که دو سال قبل از آمدن طاعون در عراق ومشاهد مشرفه در سنه 1246هق ما را به آمدن مرض طاعون خبرداد و برای هر یک از ما که از نزدیکان وی بودیم دعا نوشت و می فرمود آخرین کسی که به مرض طاعون خواهد مرد من خواهم بود و بعد از من رفع خواهد شد ونقل می کرد که حضرت امیرالمومنین علیه السلام به او خبرداده است و در خواب به او این کلام را فرموده: «بک یختم یا ولدی» و در آن طاعون خدمتی به اسلام و اسلامیان کرد که عقول متحیر می ماند. متکفل تجهیز و تکفین جمیع اموات شهر و خارج شهر بود که بیش از چهل هزار نفر بودند و برهمه خود نماز می کرد و برای بیست، سی نفر یک نماز می خواند یک روز برهزار نفر یک نمازخواندرما۔ سخن از حاجی نوری رحمة الله علیه است. شرح این خدمت را وجمله ای از کرامات ومقامات او را در جلد اول کتاب «دارالسلام» بیان کرده ایم. ومقام اخلاصش چنان بود که احتیاط می کرد که کسی دستش را ببوسد و مردم منتظر بودند که به حرم بیاید، چون به حرم مشرف می شد اگر دستش را می بوسیدند ملتفت نمی شد و نیز شیخ مرحوم در مستدرک نقل فرموده از جناب آقا سید مهدی که یک وقتی با جماعتی از صلحاء وعلماء در سفینه ای بودند که ناگاه بادسختی وزیدن گرفت که کشتی به تلاطم درآمد و مردم ترسان و هراسان شدند.

مردی زیاد وحشت می کرد و متوسل به ائمه می شد و گریه می کرد ولی جناب سید مانند کوهی نشسته بود چون اضطراب آن مرد را دید فرمود از چه می ترسی؟ همانا باد و رعد و برق تمامی مطیع امرالهی می باشد پس گوشه عبای خود را جمع کرد و اشاره به سوی باد کرد مثل آنکه مگس

ص: 384

را دور کند فرمود ساکن باش! پس بادساکن شد وکشتی قرارگرفت.(1).

اعمال قبیحه او بیشتر و قوی تر از اعمال حسنه او بود من نتوانستم در مقابل او مقاومت کنم. شیخ وقتی این قضیه را از آن عارف شنید فرمود: این واقعه مؤید قول امامیه است که به تجسم اعمال ومصورشدن اعمال به صور مناسبه به حسب اختلاف احوال قائلند(1).

قرار گذاشتند که هیچ کدام خوابشان را نقل نکنند بلکه روی کاغذ بنویسند بعد تطبیق نمایند تا چگونگی خوابها معلوم شود. وقتی که همه آنچه در خواب دیده بودند را روی کاغذ نوشتند، دیدند خواب همه یکی است حتی عبارتها با هم هیچ فرقی ندارند پس همه خوشحال شدند آمدند به منزل شیخ که داستان را به شیخ خبر بدهند وقتی که وارد منزل شدند تاشیخ آنها را دید فرمود حرف وگفته مرا در باره کتاب قبول نکردید تا آنکه از امیرالمؤمنین تعریف ومدح کتاب مرا شنیدید(1).

دورهم نشسته اند یکی یکی نگاه کردم دیدم هرکدام قیافه شان مطابق ستشان است دوازدهمی را گفتند حضرت مهدی علیه السلام است از قیافه شان نور می بارید خیلی زیبا بود وملکوتی. و در آخر صف نشسته بود. بعد علمای گذشته یکی یکی آمدند وهمه از مقبره مقدس اردبیلی بیرون می آمدند. نگاه کردم ببینم که آیا کسی از آنها را می شناسم. شخصی از آنان را گفتند شیخ شلال است یک شیخ عرب است. خیلی خوشحال شدم خواستم حرکت کنم ولی دیدم مثل اینکه مرا به زمین بسته اند نمی توانستم تکان بخورم. وقتی هرکدام از علماء وارد می شدند این دوازده نفر به آنها احترام می کردند. یک وقت دیدم آقای خمینی از در وارد شدند و شما هم به دنبالشان هستید. آن آقای دوازدهمی تاچشمش افتاد بلند شد یازدهمی هم بلند شد یک مرتبه دیدم همه بلند شدند بعد همه نشستند ولی آقای دوازدهمی ایستاد و گفت: روح الله. آقای خمینی عبایش را جمع کرد و گفت: بله. آقا فرمود: بیا جلو آقا تند تند رفت جلو. وقتی خدمت امام زمان علیه السلام رسیددیدم قد هردو مساوی است و یک ربع ساعت گوش آقای خمینی دم دهان امام زمان بود و ایشان عرض می کرد: چشم، فلان کار را انجام دادم، یا انشاءالله انجام می دهم. درست ربع ساعت تند تندحضرت توی گوش آقا چیزهایی می گفت وقتی مطلب تمام شد مقداری فاصله گرفت و حضرت رفت بنشیند آقای خمینی دستی تکان داد و آن یازده نفرتعظیمی کردند و آقای خمینی عقب عقب برگشت و به حرم نرفت من گفتم چرا آقای خمینی به حرم نرفت؟ گفتند: حضرت امیر اینجا نشسته، کجا برود. سپس رفت دم کفشداری حرکت کردتند وارد صحن شد و بیرون آمد. بعد از آن من از خواب بیدار شدم شروع کردم به گریه کردن. خانمم بیدارشد به ساعت نگاه کردیم دیدیم یک ساعت به اذان مانده. الآن من نادم شده ام و به ایشان ارادتمند شده ام ولی هنوز ناراحتم و اولین کاری که کردم همان بود که شما دیدید. آمده بودم در خانه آقا که فقط شما می دانید. ومن نمیدانم شما از کجا پیداشدید من از شما خواهش می کنم که از قول من به آقا عرض کنید

ص: 388

که مرا ببخشند و حلال کنند و از تقصیر من بگذرند.

از مسجد که بیرون آمدیم در بین راه من قضیه را به امام عرض کردم، آقا فرمود من از ایشان گذشتم و بخشیدم. هر چه بود بخشیدم بعد از اینکه امام به اندرون داخل شدند شیخ دوان دوان نزد من آمد، گفت چه شد؟ گفتم: آقا فرمود من ایشان را بخشیدم. تا این را شنید افتاد به سجده. و بعد از آن همیشه به درس امام می آمد و امام هم نظر خاصی به ایشان داشتند و دنیا و آخرتش اصلاح شد(1).

ایشان هم می فرمایند ماهی فلان مبلغ مجاز هستید (همان مبلغی که حضرت حجة در خواب فرموده بود). تفصیل خواب چند سال قبل به نظرش می رسد جز آنکه به جای حضرت حجة علیه السلام آقای بروجردی بود(1).

ابراهیم مشهور به صاحب الزمانی گفت روز تولد حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام (یازدهم ذیقعده) قصیده ای در ولادت ومدح آن حضرت گفتم و از خانه بیرون آمدم که به منزل نائب التولیه رفته قصیده ام را برای او بخوانم چون عبورم از صحن مقدس افتاد با خود گفتم نادان، سلطان اینجاست کجا می روی قصیده ات را برای خودشان را نمی خوانی؟ پس از قصد خود پشیمان وتائب شدم و به حرم مطهر مشرف شده در مقابل ضریح مقدس قصیده ام را خواندم پس عرض کردم ای مولای من از جهت معیشت درفشارم امروز هم عید است اگرصله عنایت فرمائید بجا است. ناگاه از سمت راست کسی ده تومان در دست من گذاشت، گرفتم و عرض کردم آقا ده تومان کم است دیدم کسی ده تومان دیگر در دستم گذاشت باز عرض کردم آقا کم است خلاصه تا شش مرتبه شصت تومان به دستم رسید دیگر خجالت کشیدم از اینکه بازطلب کنم مبلغ را در جیب گذاشته تشکر کرده از حرم خارج شدم در کفشداری دیدم عالم ربانی مرحوم حاج شیخ حسنعلی تهرانی می خواهند به حرم مشرف شوند مرا که دید در بغل گرفت و فرمود: حاج شیخ ابراهیم خوب زرنگ شده ای با حضرت رضا نزدیک شده و روی هم ریخته اید توشعر می گوئی و آن حضرت به توصله می دهد بگو چه مبلغی صله دادند گفتم: شصت تومان فرمود: حاضری شصت تومان را با دو برابر آن عوض کنی قبول کردم شصت تومان را دادم و ایشان یکصدو بیست تومان به من دادند. بعد پشیمان شدم که آن وجهی را که حضرت به من داده بود چیز دیگری بود برگشتم خدمت شیخ هرچه اصرار کردم ایشان معامله را فسخ نکردند(1).

... مرحوم بیدآبادی به پدرم فرمودند خوراک من باید تنها از آنچه خودت تدارک می کنی باشد و از کسی هدیه و خوردنی قبول نکن تصادفا روزی مرحوم حاج شیخ0.

ص: 391

الاسلام اعلی الله مقامه یک جفت کبک آوردند پدرم از سفارش آقای بیدآبادی غفلت کرده آن کبک ها را کباب کرده موقع صرف شام جلوآقا گذاردند چون آقا کبک را ملاحظه کرد از سر سفره برخاست و رفت و به پدرم فرمود مگر به شما سفارش نکردم که هدیه از کسی قبول نکن (1).

این داستان را جمعی از فضلای نجف از مرحوم آیة الله سید عبدالهادی شیرازی شنیده بودند که ایشان در منزل میرزا محمد تقی شیرازی هنگام ورود شیخ و نقل رؤیای خود حضور داشته اند و نیز دانشمند گرامی جناب حاج صدرالدین محلاتی فرزندزاده آن مرحوم از شیخ مرحوم این داستان را شنیده اند(1).

کردیم به قرائت پس از دو هفته فرج شد و از هر جهت رفع گرفتاری ها گردید و تا آخر عمر مرحوم پدرم در کمال رفاه بودند(1).

وجه معیشت ما اداره شد تا پدرما از سفر آمد(1).

کثرت تحیر دیوانه شود(1).

نشان داده بود رفته شکافتند جعبه ای نمودار شد، گشودند همان بود که ملاقلی گفته بود. سید حکم روز قبل را خواسته و وقف نامه را نشان داد که باعث حیرت همه و خجلت مدعی شد. هشت شب دیگر باز در همان ساعت در را کوبید معلوم شد ملاقلی است این دفعه خودآقا در را باز و وی را ملاقات کرد ومقدمش را گرامی داشت و فرمود: صدق قول شما معلوم شد، حال تکلیف چیست؟ ملاقلی گفت چون معلوم شد که جنون ماگل نمی کند آنچه داری بفروش و بعد از اداء دیون و بدهکاری ها باقی مانده را بردار و برو در نجف اشرف بمان و به این دستور العمل مشغول باش تا آنجا باز بتومی رسم. سید همان طور عمل نمود تا آنکه روزی در وادی السلام ملاقلی را دید دعا می خواند بعد از فراغ خدمتش رسید باوی به خلوتی رفتند ملاقلی گفت فردا من در شوشتر خواهم مرد و دستور العمل تو این است و وداع فرمود.(1).

را به نزد حاج شیخ آوردند در حالی که آن مرد از درد می نالید واظهار شرمندگی می کرد، مرحوم شیخ انگشتش را به محل نیش و گزیدگی مار گذاشت فوری زهر بیرون آمده درد ساکن شد و آرام گرفت. گوئی راننده عمر دوباره گرفت و تا آخر عمر از مریدان با اخلاص شیخ شده از عقیده فاسد خود توبه کرد(1).

حجت علیه السلام وارد منزل شد به من فرمود: سید چرا ناراحتی؟ گفتم ای مولای من از جهت شیخ محمد تقی که امشب به مسجد رفته و نمی دانم چه به سرش آمده نگرانم.

فرمود: سید مرتضی، گمان می کنی که من از حاج شیخ دورم. الآن رفتم به مسجد ووسائل راحتی او وهمراهانش را فراهم نمودم گفت من از خواب با خوشحالی بیدار شدم و به اهل منزل هم این بشارت را دادم، و صبح زود برخاسته و برای تحقیق از صحت این خواب نزدیکی از اصحاب شیخ آمده گفتم قضیه شب گذشته را برایم بگو که دیشب چگونه با این سرما در مسجد بیتوته کردید؟ گفت: بلی دیشب حاج شیخ ما را برداشته به مسجد جمکران برد با آن هوای سرد و برف ولی وقتی که از شهر خارج شدیم یک حرارت و شوقی دیگر داشتیم تا به اندک زمانی به مسجد رسیدیم و متحیر بودیم که شب را با سرما چه خواهیم کرد که ناگاه دیدیم جوان سیدی وارد شده وگفت می خواهید کرسی وآتش برایتان حاضرکنم؟ آخوند گفت: اختیار با شما است. آن سید رفت پس از چند دقیقه برگشت و با خود کرسی و منقل آتش ولحاف آورد و در یکی از حجره ها گذارده و مرتب نمود و خواست برود، یک نفر از ما اظهار کرد که ماصبح زود می رویم این اثاث را به که بسپاریم؟ گفت هرکس آورد خودش می برد. و از نظر ما پنهان شد. ما، درتعجب بودیم که این که بود واثاث را از کجا آورد؟ ما صبح زود آمدیم و اثاث را در همانجا گذاشتیم ماند و هنوزهم ما درباره آن شخص و آن اثاث در فکریم سید مرتضی گفت به او گفتم من می دانم، آن آقا امام زمان بوده و جریان دیشب خود و خواب خودم را نقل کردم و گفتم از خانه بیرون نیامدم مگر برای تحقیق از صدق خواب خودم(1).7.

ص: 402

برسانم تا من وارد خانه شدم وحاجی چشمش به من افتاد این شعر را خواند:

آئینه شو جمال پری طلعتان طلب

جاروب کرده و خانه و پس میهمان طلب

نویسنده می گوید من این قضیه را از پسر قاصد مذکور هم شنیده بودم و از آقای بافقی هم شنیدم برایم اطمینان حاصل شد(1).

انتظار می بینند مردم با کمال نظم در مصلی به نماز ایستاده اند. آیة الله خونساری دو روز پی در پی به نماز استسقاء می روند روز دوم با اینکه هیچ گونه علائمی از نزول باران نبوده و حتی فرماندهان متفقین به تحریک آن چند نفر بهائی به تمسخر پرداخته بودند، ناگهان بعد از نماز توده های ابر در آسمان پیدا ومتراکم می شود و هنوز جمعیت به منازل خود نرسیده بودند که باران شدیدی می بارد و سیل خروشان در رودخانه جاری می گردد و بلافاصله خبرآن از طرف خبرنگاران خارجی و سربازان متفقین به خارج مخابره و در رادیو و جرائد آنها منتشر می گردد. جالب توجه اینکه آن چند نفر بهائی شبانه فرار را برقرار ترجیح داده ناپدید می گردند به طوری که هر چند سربازان متفقین آنها را جستجو می کنند تا آنها را به کیفر عمل خود برسانند اثری از آنها نمی یابند(1).

خادم در را باز کرده می بیند رئیس التجار تبریز است می گوید با آقای امام جمعه کاری دارم خادم خبر می دهد، امام جمعه تشریف می آورند. رئیس التجار می گوید آیا شب گذشته کسی از اهل علم برشما وارد شد؟ امام می گوید بلی یک نفر اهل علم از نجف آمده وهنوز با او صحبت نکرده ام که بدانم کیست و برای چه آمده؟ رئیس التجار می گوید از شما خواهش می کنم مهمان خود را به من واگذار کنید امام می گوید مانعی ندارد. رئیس التجار می آید با کمال احترام، شیخ را به منزل خود می برد و در آن روز قریب پنجاه نفر از تجار بازار را برای صرف نهار دعوت می کند و پس از صرف نهار می گوید: آقایان من دیشب در خانه ام خوابیده بودم، در خواب دیدم بیرون شهر هستم ناگاه جمال مبارک حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام رادیدم که سوار به اسب شده و رو به شهر تشریف می آورند دویدم رکاب حضرت را بوسیدم و عرض کردم یا مولا چه شده است که تبریز مارا به قدوم مبارک مزین فرموده اید؟! حضرت فرمود: قرض زیادی داشتم آمدم تا در شهر شما قرضم اداشود. از خواب بیدار شدم درفکر فرو رفتم. پس خوابم را چنین تعبیر کردم که لابد یک نفری که در نزد آن حضرت قربی دارد قرض دار است و به شهر تبریز آمده است. در درجه اول از سادات و یا اهل علم است و فکر کردم که اگر اهل علم است به منزل یکی از علماء وارد می شود. بعد از نماز صبح برای جستجو و تحقیق، اول رفتم به منزل امام جمعه اتفاقا این جناب شیخ را آنجا یافتم که دیشب از نجف اشرف تشریف آورده اند و معلوم شده است که ایشان مقروض می باشند و به شهرما آمده اند که قرضشان اداشود و بیش از پانصد تومان قرض دارند من خودم یک صد تومان می دهم. پس تجار هریک مبلغی پرداختند و تمام دین ایشان ادا گردید تتمة آن پول را دادند برای او یک خانه در نجف خریدند. مرحوم صدر می فرمود: آن خانه فعلا موجود است و به ارث به من منتقل شده است (1).6.

ص: 406

مصطفی مطلبی فرموده بودند، و حاج شیخ در جواب گفته بودند: برای من هم نظیر این اتفاق افتاد. در اوقاتی که در کربلا بودم، شبی خواب دیدم کسی به من گفت: ده روز بیشتر از عمر شما باقی نیست. از آنجائی که حاج شیخ اعتی مسلک (بی قید و بی تکلف) بود و به این چیزها تقید نداشت. بیشتر توجه قلبش به علم بود . وخیالات دیگر را اعتنائی چندان نمی کرد؟ حتی اگر خواب مرگ بود، پشت سر می انداخت، و از جمله گرفتاری های خودش قرار نمی داد که مبادا از علم نقصانی پیدا بشود، و از این جهت این فکر را بکلی از قلب خود محو ومنسی کرده بود.

روز دهم پنجشنبه یا جمعه ای بود و رفقای حاج شیخ روز قبل گفته بودند، خوب است فردا به یکی از باغات کربلا برویم، وایشان هم قبول کرده بودند. وسایل نهار بر می دارند و می روند. در آن باغ، هرکس مشغول کاری می شود و به آقای حاج شیخ هم کاری رجوع می دهند. حاج شیخ می بیند، سرمایش می شود. اول تحمل می کند. ولی بعد شدت پیدا می کند، و از تحمل خارج می شود، اظهار می کند، آقایان من سرماسر مایم می شود، می گویند: عبای ضخیمی بیاورید. عبائی می آورند، ولی درد شدت پیدا می کند و نمی تواند تحمل کند. می آورندش به خانه و در بستر می افتد. می بیند حال احتضار بهش دست می دهد. آن وقت یادش می آید. که ای وای امروز، روز دهم است و من به کلی غفلت کرده بودم. به یاد خواب می افتد. عجب خوابی بوده است. حال احتضار دست می دهد. می بیند که سقف شکافته شد. دونفر از آن سقف پائین آمدند. می فهمد که اینان اعوان حضرت ملک الموت هستند و برای قبض روح پائین آمدند. پائین پا می نشینند تا از پا قبض روح کند. در آن حال می بیند که خود الآن در دنیاست و هنوز به آخرت نرفته است و در آن حال در بستر افتاده توجهی پیدا می کند به حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام چون خصوصیاتی هم در بین بوده، زیرا حضرت ابا عبدالله علیه السلام در عالم خواب دراثر این که در زمان جوانی نوحه خوان سینه زن های اهل علم درسرمن رای

ص: 409

«سامراء» بوده یک مشت نقل به وی مرحمت کرده بودند. زیرا مرحوم آقا میرزا حسن شیرازی فرموده بودند، در دهه عاشورا باید دسته سینه زن از اهل علم بیرون بیاید. نوحه خوان آن دسته ها مرحوم حاج شیخ بوده، و ایشان جوان قوی هیکل و جهوری الصوت بوده است. اول آن اشعاری هم که می خواند این بود: یاعلی المرتضی غوث الوری کهف الحجی قم... این اولش بود که دم می گرفتند. اشعار یک صفحه بود که مرحوم آقا سید اسماعیل پدر آقا سید عبدالهادی معروف، که اشعر شعرای عرب بود در مصیبت سروده بود. در اثر این نوحه خوانی، یک شب خدمت حضرت اباعبدالله علیه السلام مشرف می شود و حضرت یک مشت نقل به او مرحمت می کند و از آن نقل تناول می کند. در حال احتضارهم به حضرت ابا عبدالله علیه السلام توجه می کند و عرض می کند: یا ابا عبدالله مردن حق است، و البته باید بمیرم. لکن خواهشمندم چون دستم خالی است و ذخیره آخرت تهیه نکرده ام، اگر ممکن است تمدید بفرمائید. می بیند بازسقف شکافته شد و یک نفر آمد به این دوتا گفت: آقا فرمودند تمدید شد دست بردارید. در این جا دو روایت است، به یک روایت آنان گفتند، ما مأموریم. بعد خود آقا تشریف آوردند و گفتند: من می گویم تمدید شد و به یک روایت دیگر گفتند: سمعاً و طاعة ورفتند.

بعد از رفتن آنها می بیند حالش یک قدری بهترشد پارچه ای را که رویش انداخته بود کنار می زند. عیالش که بالای سرش گریه می کرده یک مرتبه صدایش بلند می شود: زنده شد، زنده شد، پارچه را بر می دارند. اشاره می کند آب می خواهم. با پارچه لب و دهانش را آب می زنند، وهمان می شود و محتاج به طبیب هم نمی گردد. بنابراین بقایش هم مثل حدوثش به خرق عادت بوده است. این حوزه علمیه را من گمان می کنم از اثر توجه حضرت اباعبدالله علیه السلام است که گفته بود: من دستم خالی است و ذخیرۂ آخرت ندارم. امیدوارم شما تمدید بفرمائید، تا ذخیره ای تهیه کنم. ذخیره اش همین بوده، همین اقامه حوزه علمیه قم.

ص: 410

من گمان می کنم این حوزه علمیه. از نظر ابا عبدالله علیه السلام است و کسی انشاء الله نمی تواند آن را منحل کند. نقل کرده اند که آقا شیخ محمدتقی بافقی یزدی مقسم شهریه در زمان مرحوم آقا شیخ عبدالکریم بوده است که بعد پهلوی او را گرفت و شهید کرد اول ماه که می شده است می آمد از آقای حاج شیخ عبدالکریم پول بگیرد و بین طلاب تقسیم کند. یک ماه می آید درب خانه شیخ که پول بگیرد. حاج شیخ می فرماید: الساعه جز مایه توکل چیزی در دستم نیست. می گوید: چیزی نیست؟ می فرماید: نه از همان دم در بر می گردد و می رود مسجد جمکران. مرحوم آقا شیخ محمد تقی خیلی به مسجد جمکران اعتقاد داشت. نمی دانم آنجا با حضرت چه صحبتی می کند که طولی نمی کشد شهریه آماده می شود. بارها اتفاق افتاده بود که شهریه از این طریق درست شده بود مقام توکل مرحوم حاج شیخ عبدالکریم بسیار بلند بود کسی که آن چیزها را دیده و مکاشفات به رأی العین او اتفاق افتاده به حضرت باری تعالی یقین کامل پیدا می کند(1).

بی شیربودناچاریه گرفتن دایه ومرضعه برای او شدیم بدون تحقیق زنی را برای دایگی او اجیر گرفته و به تربیت اوگماشتیم تا حدود دوسال شیرداد بعد معلوم گردید که آن زن ناصبی و از خوارج بوده و دوسال شیرنا پاک به او داده است (قضی الأمروالذاتی لا یعلل) نجس وحرام مجهول هم تأثیر خود را ابراز می کند (مؤلف گوید آخرهمچنان شد که فرموده بود)(1).

با خود گفتم در بازار این طور آمد و رفت کردن زشت است لذا از بازار خارج شدم تا نزدیک خانه حاج سعید رسیدم ناگاه مرحوم حاج سید مرتضی کشمیری اعلی الله مقامه را دیدم به من که رسید ابتداء فرمود ترا چه می شود؟!جدت امیرالمؤمنین نان جومی خورد وگاهی دوروز هیچ نداشت. پس مقداری از گرفتاری های آنحضرت را برای من فرمود ومرا تسلیت دادو امر به صبر کرد و فرمود صبرکن البته فرج می شود و باید درنجف زحمت کشید و رنج برد. پس از آن چند فلس (پول رائج آن زمان درجیبم ریخت و فرمود آن را شماره نکن و هر چه می خواهی خرج کن! ایشان رفتند و من آمدم بازار و از آن پول نان وخورش گرفته به منزل بردم تا چند روز از آن پول نان و خورش می گرفتم. با خود گفتم حال که این پول تمام نمی شود وهروقت دست به جیب می کنم پول موجود است خوب است بر عیال توسعه بدهم پس در آن روز گوشت خریدم عیالم گفت معلوم می شود برایت فرج حاصل شده؟ گفتم : بلی. گفت: پس مقداری پارچه برای لباس ما تدارک کن پس به بازار رفتم وازبرازی مقداری پارچه که خواسته بودند خریدم ودست در جیب کرده مقداری پول بیرون آورده و در جلوی بزاز ریختم وگفتم قیمت پارچه ها را بردار اگر زیاد آمد به من بده و اگر کسر آمد من به تو می دهم بزاز پول ها را شمردبدون کم و زیاد مطابق آمد و بیش از یک سال حال من این بود و از آن پول خرج میکردم و به کسی هم اطلاع ندادم تا آنکه روزی برای شستن، لباس خود را بیرون آوردم و از اینکه آن پول را از جیبم بیرون بیاورم غفلت کردم و از خانه بیرون رفتم . موقع شستن لباس یکی از فرزندانم دست در جیب کرده آن پول را بیرون آورده به مصرف مخارج همان روز رساندند و تمام شد(1).

نیز سید مزبور از شیخ حسین حلاوی شاگرد مرحوم سید کشمیری نقل کرد که گفت در نظر داشتم با دختر سید محسن عاملی ازدواج کنم از سید استاد خواستم استخاره کندجناب سید قدری تأمل کرد پس فرمود خوش ندارم علویه با غیرعلوی ازدواج کند چون چنین فرموداز5.

ص: 413

استخاره منصرف شدم (1).

همه ترسناک بودند. مرحوم بیدآبادی فرمود هرکس بخواهد از خطر محفوظ بماند باید مبلغ 140 یا 1400 هرکس به قدر توانائیش صدقه بدهد، من سلامتی اوراتوسط حضرت حجت عجل الله فرجه از خدا مسئلت می کنم وسلامتی اوراضمانت می کنم آن مبلغ در آن زمان زیاد بود. عده ای پرداختند وعده ای ندادندپس آقای بیدآبادی آن اموال را دربین حجاج که اموالشان را دزد برده بود تقسیم کرد هرکه آن مبلغ را داده بود محفوظ ماندوهرکه نداده بودهلاک شد از آن جمله همشیرہ زاده وکاتبم بودند که آن صدقه را ندادند و مردند(1).

ونیز آقای ایمانی فرمود: در سفری که از اصفهان به شیراز می خواستیم مراجعت کنیم خدمت آقای حاجی بیدآبادی مشرف شدیم فرمودند جناب میرزای محلاتی به من نوشته اند ایشان را از دعا فراموش کرده ام. سلام مرا به ایشان برسانید و عرض کنید من شما را از دعا فراموش نکرده ام. چنانچه در آن شب که سه خطر بزرگ به شما متوجه شد و من از حضرت ولی عصر عجل الله فرجه سلامتی شما را خواستم و خداوند شما را حفظ کرد. آقای ایمانی فرمودند پس از رسیدن به شیراز پیغام آقای بیدآبادی را به جناب میرزا رساندیم فرمود درست است در همان شب تنها به منزل می آمدم زیرطاق که رسیدم یک نفر ایستاده بود تا مرادیدعطسه ای عارضش شد پس سلام کرد و گفت استخاره ای بگیری تسبیح استخاره ای گرفتم بد بود گفت یکی دیگر بگیرآنهم بد بود گفت یکی دیگربیگیر آنهم بدآمد پس دست مرا بوسید وعذر خواهی کردوگفت مراوادار کرده بودند که شما را امشب با این اسلحه بکشم چون شما را دیدم بی اختیار عطسه عارض من شدپس به واسطه عطسه مرددشدم گفتم استخاره می گیرم اگر خوب بیاید می کشم و تا سه مرتبه استخاره بد آمد دانستم که خدا راضی نیست و شما را نزد خدا منزلتی است (2).

ونیز جناب آقای ایمانی نقل فرمودند که جناب حسین آقا مژده (عمه زاده آقای ایمانی)2.

ص: 415

سلمه الله با والده اش هردوسخت مریض ومشرف به موت شدند مرحوم حاج بیدآبادی تشریف آوردند و فرمودند یکی از این دو مریض باید برود ومن شفای حسین آقا را از خداوند خواسته ام و او خوب خواهد شد بعد از این فرمایش همان شب والده حسین آقا مرحومه شدوحسین آقا را خداوند شفا داد (1).

وارد برایشان شدیم اول آقا شیخ الاسلام با آقا مصافحه کرد بعد من که رفتم مصافحه کنم آهسته در گوشم فرمود: «حمام لازمتر بود و من از اطلاع ایشان بخود لرزیدم و با شرمساری برگشتم . آقای شیخ الاسلام فرمود چرامی روی؟ بیدآبادی علیه الرحمه فرمود بگذارید برود کارلازم تری دارد(1).

جناب سید محمد باقر قزوینی نقل کرده: درسنه 1246 در نجف اشرف طاعون سختی به اهل نجف وارد شد که قریب چهل هزارنفر تلف شدند، و هرکس توانست فرار کرد جزسید محمد باقر که قبل از آمدن طاعون حضرت علی علیه السلام را در خواب دیده بود که فرمود: «بک یختم یاولدی» یعنی ای فرزندم توآخرین کسی هستی که با طاعون وفات می کنی . و همین طورهم شد.

چون در آن ایام میت زیاد بودجنازه ها را می آوردند و سید برای هر چند تا جنازه یک نماز می خواند. یک روز(بنا به نقل مرحوم سید مرتضی نجفی ) موقعی که مشغول نماز میت بود پیرمردی عجمی که از اخیارمجاورین نجف اشرف بود آمدوبه سیدنظرمی کردو گریه می نمود مثل اینکه با سید حرفی داشت. سیدبه من فرمودببین چه حاجتی دارد. من رفتم پرسیدم گفت اگراینروزها مرگ من رسید از سید تقاضامندم نمازم را به تنهائی بخواند و بامیت دیگری نخواند. به سیدعرض کردم سید قول دادوقبول کرد که نماز اور منفرد بخواند و پیرمرد رفت.

فرداجوانی آمد عرض کرد همان پیرمرد دیروزی که پدر من است در حال احتضاراست از شما خواهشی کرده که به ملاقاتش تشریف بیاوریدسیدحرکت کردوسیدعاملی را درجای خود قرارداد که به جنازه هانمازیخواند وخودباجماعتی برای عیادت آن مؤمن تشریف آورد در بین راه یک شخص صالحی وقتی دیدسیدبه عیادت می رود اوهم هوس کرد و آمد که از فیض ثواب عیادت در حضور سید بهره مند گردد. چون سید با جمعیت وارد شدند مریض خوشحال شد. با همه اظهار مسرت و تشکر کرد ولی ناگاه متغیروناراحت شده با دست و سر به آن مرد صالح اشاره نمود که برگردوبروبیرون و به فرزندش اشاره می کرد که او را بیرون کن. همه حاضرین تعجب کردندچون بین آن مرد با این مریض هیچ آشنائی نبود، آن مرد رفت و بعد از فاصله ای برگشت وقتی وارد شد. این دفعه مریض با اوبا کمال محبت تعارف نمود وقتی سر این مطلب را از آن مرد صالح پرسیدیم گفت من جنب بودم چون شما را دیدم غسلم را تأخیر انداختم که با شما درعیادت شرکت کنم وقتی دیدم مریض ناراحت

ص: 418

است فهمیدم که جهت ناراحتی او چیست (1).

بودند و آن منزل جد بزرگش مرحوم شیخ جعفربود چندروزی نگذشت که شیخ علی بن شیخ عباس صاحب «انوار الفقاهه» فوت کرد و به اندوه آن مبتلا شدومرگ او را برای مرگ خود فال زد و اتفاقا همان وقت مریض شدوچندی نگذشت که در ماه صفر 1301 از دنیا رفت رحمة الله علیه از تألیفات اوست «لب الاصول » تولد او در1235 بوده است(1).

روحی وارواح العالمین له الفداء قرارگرفتند و مشمول عواطف و احسان آن مولی شدند را برای او بخوانم. من هم خواهش این دخترک ده ساله ام را پذیرفتم وکتاب «نجم الثاقب» حاجی نوری را برای او خواندم . در ضمن من هم به این فکر افتادم که مانند صدها نفر دیگر چرا متوسل به حجت منتظر امام ثانی عشر علیه سلام الله الملک الاکبرنشوم؟ لذاهمان طور که در بالا تذکر دادم در حدود ساعت یازده شب به آن بزرگوار متوسل شدم وبادلی پر از اندوه و چشمی گریان به خواب رفتم. ساعت چهار بعد از نیمه شب جمعه طبق معمول بیدار شدم ناگاه احساس کردم از اطاق پائین که مریض سکته کرده آنجا بود صدای همهمه می آید. سروصدا قدری بیشتر شد. در ساعت پنج ونیم که آن روزها اول اذان صبح بود به قصد وضوآمدم پائین ناگهان دیدم صبیه بزرگم که معمولا در این وقت در خواب بود بیداروغرق در نشاط است تا چشمش به من افتاد گفت آقا ؟ به شما مژده بدهم گفتم چه خبر است؟ من گمان کردم خواهر یا برادرم از همدان آمده اند گفت: بشارت، مادرم را شفا دادند گفتم کی شفاداد؟ گفت: مادرم چهار بعد از نیمه شب با صدای بلند و شتاب واضطراب ما را بیدار کرد چون برای مراقبت مریض دخترش نزد او بود و برادرش (حاجی مهدی) و خواهرزاده اش (مهندس غفاری) اخیرا از طهران آمده بودند مریضه را برای معالجه به تهران ببرند این سه نفر در اطاق مریض بودند که ناگهان داد و فریاد مریضه بلند شد که می گفت برخیزید آقا را بدرقه کنید. می بیند که تا آنها از خواب برخیزند آقا رفته ، خودش که چهار روزبودنمی توانست حرکت کند از جا می پردودنبال آقا تا دم درب حیاط می رود دخترش که مراقب حال مادر بوده و در اثر سرصدای مادر که آقا را بدرقه کنید بیدار شده بود به دنبال ما در تادم درب حیاط می رودببیند مادرش کجا می رود. دم درب حیاط مریضه به خود می آید ولی نمی تواند با ورکند که خودش تا آنجا آمده . از دخترش زهرا می پرسد که زهرا من خواب می بینم یا بیدارم؟ دخترش جواب می دهد که مادرجان بیداری، تراشفا دادند . آقا کجا بود که میگفتی آقارا بدرقه کنید؟ ماکسی راندیدیم. ما در می گوید آقایی بزرگوار درزی اهل علم وسید عالی قدری که خیلی جوان نبود پیرهم نبود به بالین من آمد گفت برخیزخداترا شفا داد گفتم نمی توانم برخیزم

ص: 421

با لحنی تند تر فرمود: شفا یافتی برخیز. من از مهابت آن بزرگواربرخاستم. فرمود شفایافتی دیگر دوانخوروگریه هم مکن وچون خواست از اطاق بیرون رود من شما را بیدار کردم که اورا بدرقه کنید ولی دیدم شما دیر جنبیدید خودم از جا برخاستم و دنبال آن آقا رفتم.

بحمد الله تعالی پس از این توجه وعنایت حال مریضه فورا بهبود یافت وچشم راستش که در اثر سکته غبارآورده بود برطرف شد و پس از چهار روز که اصلا میل به غذا نداشت در همان لحظه گفت گرسنه ام برای من غذا بیاورید یک لیوان شیر که در منزل بود به او دادند با کمال میل تناول نمود میل به غذا کرد رنگ رخش بجا آمد و در اثر فرمان آن حضرت که گریه مکن غم واندوه از دلش برطرف شد. ضمنا خانم مذکوره از پنج سال قبل مبتلا به روماتیسم بود و اطباء نتوانستند این ناراحتی او را معالجه کنند از لطف حضرت علیه السلام این مرض نیز شفایافت ناگفته نماند که در ایام فاطمیه در منزل مجلسی به عنوان شکرانه این نعمت عظمی منعقد کردیم برای جناب آقای دکتر دانش که یکی از دکترهای معالج این بانو بودشفاء یافتن او را شرح دادم. دکتر اظهار فرمود آن مرض سکته که من دیدم از راه عادی قابل معالجه نبود مگر آنکه از طریق خرق عادت واعجاز شفا داده می شد. الحمدلله رب العالمین... محمد تقی بن محمد متقی همدانی 25 ماه صفر الخیر1397 هجری قمری (1).3.

ص: 422

دهم. شیخ الرئیس کتاب را برداشت نگاهی کرده گفت این کتاب را قبلا کس دیگری نوشته است. عالم لغوی منکرشد و گفت غیر از من کسی چنین کتابی را ننوشته شیخ گفت دلیل حرف من این است که این کتاب را از اول تا آخر حفظم اگر تو نوشته ای چطور من حفظم؟ کتاب را نگاه کن تا من از حفظ بگویم مردلغوی کتاب را گرفته نگاه کرد شیخ الرئیس شروع کرد به خواندن. هرجای کتاب را بازکرد شیخ از حفظ مطالب آن را خواند. پس آن عالم لغوی در آن مجلس متحیر ماند و خجالت کشید و از اینکه چگونه مطالب این کتاب را شیخ حفظ کرده مات و مبهوت مانده بود. آن وقت شیخ الرئیس به شاه گفت این کتاب را این مرد نوشته و سزاوار جایزه است ولی در کشتی من در این چند روز مطالب آن را حفظ کردم پس سلطان به آن عالم لغوی جایزه داد. حاضران از حافظه بوعلی در تعجب شدند(1).

گویند درویشی بر پدر بوعلی سینا مهمان شد پس از صرف غذا در ویش به پدر بوعلی گفت من می خوابم تو بیدار باش که امشب ستاره ای طلوع می کند، آن موقع مرا بیدار کن که من کاری دارم انجام بدهم پدر بوعلی نشست وچون دیدستاره بدان محل موعود رسیده قوه شهوه او به هیجان آمد اول با زوجه خود مواقعه نمود و از آن پس غسل کرده سپس درویش را بیدار نمود درویش دید که ستاره از محل موعود تجاوز کرده به پدرشیخ ایراد کرد که چرا مرا دیر بیدارکردی؟ پدرشیخ واقعه را گفت درویش گفت از برای تو فرزندی می شود که اعجوبه زمان و وحید دوران باشد. پس شیخ الرئیس بوعلی سینا متولد شد.

گویند مردی از اهل همدان وقتی از قبرستانی که قبر بوعلی آنجا بود می گذشت برای بوعلی فاتحه نمی خواند و او را زیدی مذهب می دانست تا آنکه شبی در خواب دید که شیخ الرئیس در کنار حضرت رسول صلی الله علیه وآله نشستهء.

ص: 425

این شخص همدانی عرض کرد یارسول الله این بوعلی با آنکه زیدی مذهب است چگونه این تقرب را پیدا کرده که در کنار شما نشسته؟ حضرت فرمود: تو با این عنق منکسره (گردن شکسته) فهمیدی مذهب زیدی بد است ولی بوعلی با آن همه فهم وفطانت نفهمیده پس آن همدانی بعد از آن به شیخ معتقد شد(1).

می گوید. اما من هنوز در نزد توحاضر و تو از خواص اصحاب منی به تو امر می کنم شربت آبی به من دهی نفس من آن قدر تأثیر ندارد که مرا اجابت کنی پس چگونه ادعای پیغمبری ممکن است؟!(1).

اختلافی نبود.

ابو بکر بن محمد، قاضی موصل از علمای امامیه ودرحفظ مشهور بوده. فاضل تنوخی گفته ندیدم کسی را که از او هوشش بیشتر باشد او می گفته چهارهزار حدیث حفظ دارد.

پدر خود (سید حیدر صدر) را از دست داد و زیر نظر مادر پرهیزکار (دختر شیخ عبدالحسین آل یاسین، از رجال علم عراق) و برادرش حجة الاسلام سید اسماعیل صدر که خود از مجاهدین معروف بود قرارگرفت. آثار نبوغ آیة الله صدر از همان آغاز تحسین همه آشنایان را بر می انگیخت. هنوز در سنین کودکی بسر می برد که تحصیل علم را آغاز کرد. در ده سالگی در همه زمینه های تاریخ اسلام سخنرانی می کرد و در این دوران مقدمات علوم را به خوبی آموخت و سپس به فراگیری منطق پرداخت.

آیة الله صدر در 12 سالگی علم اصول را نزد برادرش خواند و صاحب نظر شد در اوائل دهه دوم عمرش برای ادامه تحصیل راهی نجف اشرف شد و در مدت کوتاهی مراحل درسی پیش از خارج را پشت سر گذاشت و پای به درس خارج نهاد و از همان روزهای نخست که در جلسات درس علامه بزرگ مرحوم آیة الله العظمی شیخ محمدرضا آل یاسین که دائی او می شد شرکت جست، استعداد سرشار ونبوغ فوق العاده او بر استاد بزرگوارش آشکار شد. روزی استاد در مبحثی از مباحث پر پیچ وخم اصولی (گویا بحث مقدمه واجب بوده) مشکلی را طرح می سازند و از حاضران می خواهند که برای جلسه بعد در حل این مشکل بیندیشند و اگر حتی به نظرشان می رسد در جلسه بعد به عرض استاد برسانند. روز بعد جلسه درس تشکیل شد ولی هیچ یک از حاضران که در میان آنان طبق معمول مجتهدین وفضلاء بزرگ زیاد بودند مطلبی برای گفتن ارائه نمی دهند وهمه عجز خود را از حل مشکل ابراز می کنند. ولی سید یعنی همان نوجوان نابغه به استاد می گوید که حل مشکل را یافته ام. آن وقت سه راه حل برای مشکل به محضر استاد ارائه می دهد. استاد که خود پیچیدگی مشکل را خوب درک کرده بود و پس از زحمت بسیار فقط یک راه حل یافته بود در برابر این ابتکار شگفت انگیز دچار تعجب می گردد و زبان به تحسین و تمجید این محقق جوان می گشاید و به شاگردان می فرماید برای حل این

ص: 430

مشکل فقط یک وجه حل سراغ داشتم ولی اکنون چهار وجه پیدا کردم که سه وجه آن را همشیره زاده ام به من آموخته اند.

آیة الله صدر در حالی که هنوز دهه دوم عمر خود را به پایان نرسانده بود اساتیدوی به مرحله اجتهاد واستنباط وی اعتراف واذعان نمودند و در بیست وسه سالگی نخستین اثر علمی خود را که یک دوره تحقیق علمی در بارۀ علم اصول است بنام «غایت الفکر فی علم اصول الفقه» به جهان علم عرضه داشت. رضوان الله علیه وعلی اخته الشهیدة(1).

حسین بروجردی اعلی الله مقامه دیدم. آقای صدوقی یزدی در همین کوچه ما نزدیک تکیه خلوص، منزل داشت نمی دانم از مکه یا عتبات آمده بودند که بناشد به دیدنش برویم. من با آقای خوانساری رفتم. دیدیم، آقای بروجردی هم با اصحاب وحواریونش، از جمله آقای قفقازی پدر آقا محمد قفقازی مدرس و دیگران آمدند. کرسی بود و همه دورکرسی نشستند. ایشان هرکجا که می رفتند، استفتاآت را دم دست می آوردند و دیگر جای صحبت خارجی نبود. استفتاآت را ریختند روی کرسی یکی از استفتاآت محتاج به مراجعه به جواهر شد، به آقای صدوقی گفتند: جواهر دارید؟ گفت: بلی. گفتند: بیاورید. آوردند. گفتند: این مسئله را توی جواهر پیدا کنید. این می گرفت هی ورق ورق می کرد، نمی توانست پیدا کند، می داد دست آن یکی، آن یکی هم هرچه تفحص می کرد نمی یافت می داد دست دیگری تا آخرش آقای بروجردی گفت: بده به من. کتاب را دستش گرفت و باز کرد و گفت این مسأله است. یک خاطره هم از مرحوم مامقانی صاحب تنقیح المقال دارم. ایشان به قم آمده بود، وطلاب به دیدنش می رفتند. در خیابان حضرتی در یک مسافرخانه منزل گرفته بود. من هم رفتم بدیدنش. می گفت: وقتی من تنقیح المقال را می نوشتم و محتاج به مراجعه کتبی که در طاقچه بود می شدم. دست می بردم و برمی داشتم و باز می کردم، دقیقا همان کتاب وهمان صفحه مورد احتیاجم باز می شد، و برای پیدا کردن کتاب و مطلب معطل نمی شدم !(1).

اعمالشان را پیاده انجام دادند یک شب در عالم خواب دیدم کسی از من پرسید چرا امام حسن علیه السلام با آنکه پیاده به حج تشریف می بردند حیوان سواری هم همراه خود می بردند وسوارهم نمی شدند؟ آیا همراه بردن مرکوب چه مصلحتی وچه فائده ای داشت؟ من در پاسخ او چند علت وجهت ذکر کردم 1- پیاده رفتن برای کمی مخارج حج نباشد 2۔ کسی گمان نبرد که امام برای صرفه جوئی پیاده می روند 3- می خواستند استحباب این عمل را بیان کنند 4- برای انفاق مال فی سبیل الله 5- احتمال داشت که به واسطه خستگی وعجز از راه رفتن مورد احتیاج بشود 6 - اطمینان خاطر وطیب نفس که باعث می شود انسان خستگی زیاد احساس نکند کما اینکه تجربه شده کسی که مرکوب همراهش باشد زیاد احساس خستگی نمی کند و اشاره به این نکته است فرمایش علی علیه السلام: «من وثق بماء لم یظما» 7- در مراجعت از مکه سوار شوند 8- احتمال وجود دزد وقطاع الطریق بوده در این مواقع انسان نیاز به مرکب دارد 9- حضور این گونه محامل ومراکب در مکه بواسطه تبرک 10- اظهار حسب وشرافت ومقام وجلالت خود که در این حکمت ها ومصالح زیادی بوده است 11- اظهار نعمت های خداوند (واما بنعمة ربک فتحدث) این مطالبی بود که در خواب به نظرم آمد گفتم و از خواب بیدار شدم و همه را نوشتم (محدث قمی در سفینة البحار می گوید آن دست خط درنزد من موجود است) (1).

داری؟ آن مرد گفت: عجب مرد دیوانه ایست مگر اینجا جای نردبان است. مقداری راه رفتند رسیدند به جائی که زراعت و سبزی خوبی داشت شن گفت: رفیق، مردم این سبزی ها را خورده اند یا هنوز نخورده اند؟ باز آن مرد در خیال خود گفت چه آدم نفهم و دیوانه ای رفیق من شده است مگر سبزی و زراعت حالا خوردنی است یا مگر مردم حیوانند که زراعت را خورده باشند. رسیدند به نزدیک شهر دیدند کسی مرده است رفتند آن مرده را تشییع کردند و فاتحه خواندند بازشن پرسید: رفیق، این مرد مرده است بازنده است؟ مرد گفت بابا عجب دیوانه ای هستی مگر خودمان او را دفن نکردیم این چه سؤالی است می کنی؟ وقتی رسیدند به شهر، شن به آن مرد گفت رفیق من آدم غریبی هستم منزل ندارم برای رضای خدا مرا ببر به منزلت اوهم شن را به خانه آورد دختران مرد که اسمش «طبقه» بود پرسید پدرجان از سفر چه سوغاتی برایم آورده ای؟ مرد گفت یک مرد دیوانه سوغات آورده ام. گفت: از کجا فهمیدی دیوانه است؟ مرد گفت: از سؤالهایش فهمیدم که دیوانه است. دختر پرسید: سؤالهایش چه بود؟ مرد سؤال ها را نقل کرد. دختر چون فهمیده بود گفت پدرجان این شخص دیوانه نیست بلکه مرد دانشمندی است. شما سؤال های او رانفهمیده ای تا جواب بدهی. اول که گفته نردبان داری مرادش حکایتها وقصه های شیرین بوده است و بعد سؤال کرده مردم این زراعتها را خورده اند یانه منظورش این بوده است که صاحبان این زراعت جلوتر قرض کرده خورده اند و دیگر از این زراعت چیزی برای آنها نمانده است یا قرض نکرده اند و هنوز این زراعت را نخورده اند ومال خودشان است و سؤال دیگر که این مرد مرده است بازنده یعنی اینکه آیا اولاد صالحی دارد یانه؟ چون اگرکسی اولاد صالح داشته باشد و بمیرد او در واقع نمرده است ولی کسی که فرزند صالحی نداشته باشد در واقع مرده است و کسی او را یاد نمی کند. این مرد وقتی این حرفها را شنید پیش مهمان آمد گفت رفیق معذرت می خواهم که من در بین راه جواب شما را ندادم. بعد شروع کرد جواب سؤالها را داد. شن

ص: 436

گفت ای مرد این جواب ها از تو نیست گمانم کس دیگری یاد تو داده است. آن مرد گفت: دخترم یادم داد. شن خیلی خوشحال شد گفت: ای مرد من مدتی است دنبال همچو زنی می گردم. خواهش می کنم این دخترت را به من تزویج کن. آن مرد راضی شد و دخترهم راضی شد و باشن تزویج کرد بعد از آن این مثل معروف شد: وافق شن طبقه.

باید علی برحق باشد و عثمان بر باطل یا به عکس؟ ابن جوزی گفت: ای زن اگر تو بدون اجازه شوهرت از خانه بیرون شده ای خدا تورا لعنت کند و اگر با اجازه شوهرت آمده ای خدا شوهرت را لعنت کند. زن گفت: آیا عایشه که به جنگ علی رفت با اجازه پیغمبر رفت یابی اجازه؟ پس ابن جوزی سکوت کرد و از منبر بزیرآمد. و من جمله اینکه از ابن جوزی سؤال کردند که فاطمه زهرا افضل است یا عایشه؟ گفت: عایشه به دلیل اینکه خداوند فرموده: «فضل المجاهدین علی القاعدین درجة، فدک فاطمه را گرفتند سکوت کرد ولی عایشه تجهیز لشکر کرده با علی جنگید به طوری که از دولشگر هجده هزار تن کشته شدند!! |

شیخ از توسؤالی دارم و این در موقعی بود که اتفاقا این حرف از زبان شیخ جاری شد که فرمود جبرئیل دوازده هزار مرتبه بر پیغمبر نازل شد. پیرمرد گفت یا شیخ جبرئیل بر علی بن ابیطالب چند مرتبه نازل شد؟ شیخ چون بدگمانی اهل سبزوار را می دانست فهمید که این سؤال در این موقع برای امتحان عقیده او درباره حضرت علی علیه السلام است. ولی اگر بگوید جبرئیل به علی علیه السلام نازل نشده پیرمرد با آن عصبانیت که آمده با آن عصا به حسابش می رسد و سبزواریان که از محبان علی علیه السلام می باشند نسبت تستن براو خواهند بست. آخر صفای اعتقادش او را یاری نموده متوجه جواب خوبی شد که گفت جبرئیل بیست و چهار هزار مرتبه بر علی بن ابیطالب نازل گشته پیرمرد گفت این حرف را برای خوش آیند مردم گفتی یا بر این ادعا دلیل داری؟ شیخ گفت: دلیل من این است که پیغمبر خدا مکرر فرموده: «آن مدینة العلم وعلی بائها» پس پیغمبر شهر علم و علی در آن شهر است. بنابراین جبرئیل دوازده هزار مرتبه در شهر علم وارد شده و دوازده هزار هم از همان در که علی علیه السلام باشد خارج شده جمعا در موقع ورود و خروج جبرئیل بیست و چهارهزار مرتبه بر علی نازل شده است. مردم از حسن جواب او تعجب نموده با او معامله به خیر نمودند.

مرحوم شیخ حسین کاشفی اولین کسی است که درباره مصائب سید الشهداء علیه السلام کتاب مقتل بنام «روضة الشهداء» تألیف نموده که بعد از تألیف این کتاب اشخاص باسواد و علماء این کتاب را به دست گرفته در مجالس و محافل وقایع عاشورا و احوال شهدای کربلا را از روی این کتاب می خواندند و شیعیان برمصائب امام حسین علیه السلام گریه می کردند و این اشخاص را روضه خوان می گفتند چون از روی کتاب روضة الشهداء می خواندند به همین جهت تا الآن هم به هرکس ذکر مصیبت اهل بیت علیه السلام می کند روضه خوان می گویند. و از برای مرحوم شیخ کتب وتألیفات زیادی در موضوعات مختلفه می باشد و

ص: 439

قصیده ای در مدح و مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام دارد که این دو بیت از آن می باشد.

ذریتی سؤال خلیل خدا بخوان

وزینال عهد جوابش بکن أدا

گردد تورا عیان که امامت نه لایق است

آن را که بوده بیشتر عمر درخطا

و این تصریح در تشیع اوست چه در این آیه عصمت امام شرط شده است که همین عقیده شیعه است آن مرحوم در هرات در حدود سنه نهصدوده، چهار سال بعد از ظهور سلطنت صفویه وفات نمود(1).

می دهم به شرط آنکه یک شب بیشتر نگه نداری. علامه قبول نموده کتاب را گرفت و آورد به خانه وشروع به نوشتن آن نمود ولی استنساخ و رونوشت آن قریب یک سال مدت لازم داشت. علامه مقداری نوشت و خسته شد. ناگهان دید مردی به صفت اهل حجاز وارد شد، سلام کرد و نشست و گفت ای شیخ تو برای من بر این اوراق مسطر بکش ( گویا مراد اینست که خط کشی کن) من می نویسم، پس شیخ برای او مسطر می کشید و آن شخص می نوشت. آن قدر تند می نوشت که شیخ به او نمی رسید. چون صبح شد بانگ خروس بلند شد کتاب هم به اتمام رسید بعضی گفته اند علامه خوابش برد چون بیدارشد کتاب را نوشته دید.

از زهد او در رساله «نفحات قدسیه) نقل شده که وصیت کرد که تمام نماز وروزۀ مدت عمرش را با یک حج به نیابت از او به جای آوردند. با آنکه تمامی این اعمال را خودش انجام داده بود(1).

گفت: شما را در هر مساله ای اقوال مختلفی است آیا در این مسأله هیچ اختلافی ندارید؟ گفتند: نه. آنگاه یکی از وزرای سلطان گفت: در «حله» عالمی هست که چنین طلاقی را باطل می داند. پس نامه ای به سوی علامه فرستاد و او را احضار نمود. عالمان اهل سنت گفتند: او (علامه) مذهب باطلی دارد ورافضیان بی خرد هستند و در شأن سلطان نیست که به طلب مردی سبک سر بفرستد. ولی سلطان گفت تا به سوی او بفرستند. پس چون علامه بیامد، شاه همه علماء مذاهب چهارگانه اهل سنت را طلبید و آنها را نزد خود جمع کرد. هنگامی که علامه به مجلس وارد شد نعلین خود را به دست گرفت، داخل درجمع شد و گفت: السلام علیکم و در کنار سلطان نشست. علماء حاضر به سلطان گفتند: آیا ما به شما نگفتیم که آنها سبک عقل هستند؟ سلطان گفت: در باره اعمال او از خودش جویا شوید، آنها به علامه گفتند چرا سلطان را سجده نکردی و آداب و تشریفات را انجام ندادی؟ علامه گفت رسول الله صلی الله علیه وآله سلطان بود و به او سلام می دادند و خدای تعالی فرموده است: «چون داخل در خانه ها شدید برخویشتن سلام کنید، درودی مبارک از نزد خدا»(1) از طرف دیگر به اتفاق ما وشما سجده برای غیر خدا حرام است.

سپس به او گفته شد: چرا در کنار سلطان نشستی؟ گفت: جای دیگری برای نشستن نبود. وهر چه علامه به عربی می گفت مترجم برای سلطان ترجمه می کرد. به علامه گفتند: چرانعلین خودت را با خود به داخل آوردی؟، چنین کاری شایسته هیچ عاقلی بلکه انسانی نیست. علامه گفت: ترسیدم حنفی ها آن را بدزدند همان طورکه ابوحنیفه نعلین رسول الله صلی الله علیه وآله را دزدید، در اینجا حنفی ها برآشفتند که ابوحنیفه کجا و زمان پیامبرکجا؟ تولد ابوحنیفه پس از صد سال از وفات..

ص: 442

رسول الله صلی الله علیه و آله بوده است. علامه گفت: اشتباه کردم، لابد سارق نعلین رسولخدا صلی الله علیه وآله شافعی بوده است. شافعیان نیز برآشفتند که شافعی در روز وفات ابوحنیفه به دنیا آمده و دویست سال پس از رحلت رسول الله صلی الله علیه وآله زندگی می کرده. علامه گفت: شاید کارمالک بوده . مالکی ها هم مثل حنفی ها وشافعی ها اعتراض و انکار کردند. علامه گفت: پس شاید سارق احمد بن حنبل بوده، حنابله هم، به انکار و تکذیب پرداختند. آنگاه علامه رو کرد به سلطان وگفت دانستی که هیچ یک از رؤسای این مذاهب چهار گانه در زمان رسول الله صلی الله علیه وآله وصحابه او نبوده اند. پس برگزیدن ابوحنیفه ومالک وشافعی و احمد حنبل به عنوان مجتهد ورئیس مذهب از بدعتهای آنها است. بطوری که اگر یکی از خود ایشان به مراتب افضل از این چهارتن باشد به او اجازه وحق اینکه برخلاف فتوای یکی از آن چهار نفر فتوائی بدهد نمی دهند. در اینجا سلطان به حالت پرسش گفت: هیچ یک از رؤسای مذاهب اربعه در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله وصحابه او نبوده اند؟ علماء عامه همگی گفتند: خیر. آنگاه علامه گفت: ولی ما شیعه پیروان امیرالمؤمنین علیه السلام جان رسول الله صلی الله علیه وآله، برادر، پسر عمو و وصی اوهستیم، و به هرحال طلاقی که سلطان جاری کرده است باطل است زیرا فاقد شرایط صحت است که از جمله آن شرائط حضور دو نفر عادل است. آیا سلطان طلاق را در محضر دونفر عادل جاری نموده است؟ سلطان گفت: نه. بعد به بحث با علماء پرداخت تا اینکه همه ایشان را محکوم ومغلوب نمود. پس از آن سلطان خدابنده به تشیع درآمد و به شهرها و سرزمین ها پیام فرستاد تا به نام ائمه دوازده گانه شیعه علیهم السلام خطبه بخوانند و نام ایشان را برسه ها ضرب کنند و بر دیوار مساجد ومشاهد مشرفه آن حضرات، بنگارند(1).9.

ص: 443

فرستادن به غیر پیغمبران؟ علامه این آیه شریفه را دلیل آورد: «الذین إذا أصابتهم مصیبة قالوا إنا لله وانا الیه راجعون أولئک علیهم صلوات من ربهم ورحمه وأولئک هم المهتدون» یعنی کسانی که بر آنها مصیبتی می رسد می گویند ما برای خدا آفریده شده ایم و بسوی او باز می گردیم. بر این گروه است صلوات و درود از طرف خدایشان. آن سید باز به عنوان ایراد گفت چه مصیبتی به آل رسول رسیده که مستحق صلوات باشند؟ علامه فرمود: بزرگترین و سخت ترین مصیبت آل رسول این است که مانند تو فرزندی دارند که منافقین واشخاصی که مستحق لعنت خداوندند را براهل بیت عصمت وطهارت و بر اولیای خدا ترجیح می دهد پس اهل مجلس همه خندیدند و از این جواب فوری تعجب کردند(1).

مرا به او بازگوکنی !

نیز آورده اند که داوودبن عمر که نساج بود به او گفت به نظر تو نماز گزاردن پشت سر نساج چگونه است؟ اعمش گفت: بدون وضو اشکال ندارد! سپس داوود گفت آیا شهادت ناج مقبول است: اعمش گفت به انضمام شهادت دومرد عادل مقبول است!.

نیز نزد او از حدیثی که می گوید «شیطان درگوش کسی که برای شب زنده داری برنخیزد بول می کند» یاد شد. اعمش گفت: چشم من تارنشده مگر از بول شیطان!

جماعتی در مرض او به عیادتش رفتند و بسیار نشستند، اعمش خسته شد وعصا و بالش خود را برداشت و بلند شد از منزل بیرون برود و گفت: خدا مریضتان را شفا بدهد؟

روزی ابو حنیفه به او گفت: ای ابا محمد شنیده ام گفته ای خداوند هیچ نعمتی را از انسان نمی گیرد مگر آنکه بجای آن، نعمت دیگری می دهد؟ اعمش گفت بلی. ابوحنیفه گفت: خداوند در مقابل اینکه چشمانت را تارکرده چه نعمتی به تو داده؟ اعمش گفت: در عوض این نعمت را به من داده که شخص نامطلوبی چون تورا نمی بینم ! (1).

«المقتبس» نقل شده که:

مردی برای ضعف بینائی چشم داروئی به مردم می داد که مؤثر بود، بعد از مرگ اوکس دیگری ترکیب آن دارو را نمی دانست. خبر به خلیل رسید. پرسید آیا نوشته ای از او بجا مانده ؟ گفتند نه. گفت آیا ظرفی که در آن آن دارو را می ساخته هست؟ گفتند بلی و آن ظرف را نزد او آوردند. خلیل با بوئیدن آن ظرف یکایک نام گیاهان و موادی که درساخت آن دارو بکار رفته بود را تا پانزده نوع بگفت. سپس چگونگی ترکیب و میزان هریک را از او پرسیدند و او دانست و آن دارو را ساخت و به مردم داد و مردم معالجه گشتند. پس از مدتی که نوشته آن مرد به دست آمد دیدند مواد آن دارو در آن نوشته شانزده نوع بوده که خلیل جزیکی بقیه را دانسته بوده است.

نیز آورده اند که مردی با فرزند خود بر خلیل وارد شد و با شتاب به او گفت می خواهم به پسر من نحو، نجوم، طب، و فرائض (سهام ارث) بیاموزی و زود باش که درازگوش من بر در است! پس خلیل بدو گفت: فاعل اگر اسم باشد مرفوع است، ثریا در زمستان پیداست، سقمونیا مسهل صفراء است وچون مردی بمرد و دو پسر از اوماند مال او بالتساوی بین آن دو تقسیم می شود!

نیز نقل شده است که مردی برای تعلم عروض نزد او آمد ولی فهم آن را نتوانست. خلیل بدو گفت این بیت را تقطیع کن:

اذا لم تستطع شیئا فدعه

وجاوزه الی ما تستطیع

چون چیزی را نتوانستی آن را رها کن و به چیزی که می توانی بپرداز).

آن مرد به قدر توان خود آن بیت را تقطیع کرد و مراد خلیل را فهمیده برخاست و برفت...(1).0.

ص: 448

چنین است که حلال پیمبر حلال است تا روز قیامت و حرامش هم حرام است تا روز قیامت؟ گفتند بلی چنین است. شاه پرسید پس سبب چیست که محمد حسن شیرازی تنباکورا حرام کرده است؟ آقایان پاسخ ندادند اما آن آقازاده صاحب منزل . در پاسخش گفت ای شاه چرا او را به محمدحسن نام بردی مگر نمی دانی او رهبر شیعه و نائب امام زمان ومقتدای مردم است؟ بگو آقای حاج میرزا حسن شیرازی ادام الله ظله) که خداوند سایه اش را مستدام بدارد. شاه به غضب آمد وگفت حالا چه می خواهید بکنید باز آن عالم صاحب منزل جواب داد ما منتظر دستور میرزا هستیم. وگرنه خود ما با شمشیر عمل می کنیم، باز به غضب شاه افزوده شد و مجلس را ترک گفت و در نتیجه شاه به مقصود خود نائل نگشت. حاضرین در مجلس که ناظر جریان بودند برای میرزا نامه نوشتند و قضیه را کاملا درنامه برای میرزا شرح دادند. مرحوم میرزا آن افرادی را که از میرزا می خواستند آن آقا زاده را به سبب انتقادش از میرزا از سامراء اخراج کند طلبید وفرمود این طلبه ای که شما از او انتقاد وبد گوئی می کردید و به من پیشنهاد می کردید که شهریه او را قطع کنم ومن توجهی به انتقاد شما نکرده و به او احترام و احسان نمودم برای یک چنین روزی بود. آن وقت جریان را نقل کردند آن افراد این فکر رسا و تدبیر به جای آن مرحوم را ستودند(1).

از آنکه حاضر شدند و شهادت به رؤیت هلال دادند مرحوم میرزا به ثبوت اول ماه رمضان حکم دادند بعضی از مردم به عنوان اعتراض عرض کردند چه سبب شد که قول آنها را به رؤیت ماه قبول کردید؟ فرمود: من خودم ماه را دیدم ولی چون خواستم بین مسلمانان علاقه و وحدتی ایجاد کرده باشم این چنین نمودم (1).

وسنی و بین میرزا و بزرگان شهر پیداشد(1).

در پایان مبحث استعمال لفظ مشترک در بیشتر از یک معنی به مناسبت بیانات مرحوم آخوند ملا محمد کاظم خراسانی در معنای اخباری که دلالت دارند که قرآن مجید هفت و یا هفتاد بطن دارد(1) نقل کرده که یکی از اعاظم و بزرگان علم ودانش فرمود: روزی در منزل مرحوم ملافتحعلی سلطان آبادی با گروهی از اعیان و اندیشمندان بزرگ که از جمله آنان سید اسماعیل صدر وحاج میرزا حسین نوری طبرسی صاحب مستدرک و سید حسین صدر بود حاضر شدیم، مرحوم سلطان آبادی این آیه مبارکه را تلاوت فرمود:

واعلموا أن فیکم رسول الله لویطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتم ولکن الله حبب إلیکم الأیمان وزینه فی قلوبکم وکرة الیکم الکفر والفسوق والعصیان أولئک هم الراشدون (2). یعنی: «ای مسلمانان بدانید که این محمدی که در میان شماست رسول خدا و عالم به حقایق و مصالح و مفاسد امور است شما او را به رأی جاهلانه خود وامی دارید که اگر در بسیاری از امور رأی شما را پیروی کند خود به زحمت ومشقت می افتید و به مفاسد ومشکلاتی دچار می شوید وگمان نکنید که قبول اسلام و پذیرفتن ایمان واجتناب از کفر و گناه از روی کمال وعقل و فطانت وزیرکی خودتان است. بلکه خداوند متعال به لطف خود مقام ایمان را محبوب شما گردانید و در دل هایتان خوب جلوه داده و نیکو بیاراست و افکار ونافرمانی و عصیان را در نظرتان زشت و ناپسند ساخت و از آنها بیزارتان کرد تا در دو جهان خوشبخت و سعادتمند شوید، اینان به حقیقت اهل صواب و هدایتند و این هدایت بر آنان به فضل خداونعمت الهی حاصل گردید و خدا به احوال بندگان دانا و به صلاح نظام جهان آفرینش آگاه است».

مرحوم سلطان آبادی پس از آن شروع به تفسیر حبب إلیکم نموده بعد از بیانات7.

ص: 453

طولانی آن را به معنائی تفسیر کرد. هنگامی که بزرگان این معنا را شنیدند از او توضیح خواستند و پس از بیان مطلب و توضیح مقصود همه حضاریه شگفت آمدند و پیش خود می گفتند که چرا آنان تا به حال متوجه این معنا نشدند. روزدوم در محضر مقدس ایشان حاضر شدند مرحوم سلطان آبادی آیه مبارکه را به معنای دیگری غیر از اولی معنا و تفسیر کردند حاضران باز توضیح خواستند و پس از شرح و بیان باز تعجب کردند که چرا پیش از بیان او اذهانشان متوجه این مطلب نشده و آن را درک نکرده اند. روز سوم در خدمت ایشان حضور به هم رسانیده و همانند روز اول و دوم به شگفت آمدند پیوسته این چنین بودند. هر روز که به خدمت ایشان می آمدند معنای دیگری برای آنان می کرد، نزدیک به سی روز به خدمت او شرفیاب شدند و ایشان برای آیه مبارکه سی معنا بیان فرمودند وحضار هر وقت معنایی را از او می شنیدند توضیح می خواستند(1).

تکفیرم می کرد بهتر از این حرف بود که نسبت جهل به من داده است، بالاخره بین این دو عالم بزرگوار بعد ملاقات حاصل شد و رشته محبت وصداقت در بینشان مستحکم شد. حکیم مذکور از فاضل قزوینی تقاضا کرد هروقت خبر فوتش را شنید دو رکعت نماز برایش بخواند. بعد حکیم به مکه مشرف شد در موقعی که استلام حجر کرده و در مستجار مشغول دعابود اهل سنت او را متهم نموده کتک زیادی زدند که به حال مرگ افتاد. پس از آن با خوف و هراس از مکه به طرف مدینه خارج شد ولی در اثر همان ضربات سخت بیمارشد و آخرالأمر در بین الحرمین وفات نموده و شهید شد و در ربذه کنار قبر ابوذرغفاری دفن شد رحمة الله علیهما، فاضل قزوینی چون این خبر را شنید دو رکعت نماز براوخواند وثوابش را به آن شهید اهداء کرد(1).

تخم کردند و تحویل دادند تانوبت به ابونواس رسید ابونواس که تخمی نداشت و از طرفی هم دید اگر تخم نگذارد کشته می شود، دستهای خود را به بازوی خود زد و ایستاد سر پا و گردشی کرد و گفت: «قوقولی قوقو» و روی به هارون کرد و گفت یا امیرالمؤمنین البته این همه مرغ یک خروس هم می خواهند من خروس اینها هستم. هارون از شدت خنده به قفای خود افتاد و به این زیرکی و شوخی زیرکانه او انعام داد(1).